02. Klima. Klimatske promene tokom čovekove prošlosti.

Uzroci
zaglečeravanja.
02.01. Klima Zemlje
02.02. Klimatske promene tokom čovekove prošlosti
02.03. Uzroci klimatskih promena u kvartaru
02.04. Paleoklimatološke metode

Klima je jedan od najvažnijih faktora životne sredine. Klimatske promene

značajno utiču na reljef, kopnene vode i okeane, biljni i životinjski svet. Uticale su
značajno na evoluciju čoveka, kao što i danas klima utiče na gotovo sve apekte
čovekovog života, od poljoprivrede i arhitekture, preko industrijskih i transportnih
sistema do načina ishrane i dokolice.

Klimatske promene su odlučujuće uticale na prelaz predaka hominida na

dvonožno kretanje. Postoji mnogo varijanti pretpostavki zašto su hominidi prešli na
dvonožno kretanje (oslobadjanje ruku za nošenje hrane, upotrebu orudja, odbrambeni
razlozi, promena ishrane, itd.), ali je malo sumnji da je u vezi sa prilagodjavanjem
životu na otvorenom. A potreba za promenom biotopa, odnosno napuštanjem šumskih
predela i života na drveću, i prelaska na život na otvorenim prostorima savanskog tipa,
posledica je globalnog zahladjenja na Zemlji, sužavanja oblasti rasprostranjenja šuma
i širenja savana i stepa.

U novijoj prošlosti, poslednjih 10.000 godina koliko traje interglacijal u kome

živimo, odvijale su se suptilnije klimatske promene koje su uticale na rasprostranjenje
biljnog i životinjskog sveta, zemljišta, vode i drugih izvora od kojih zavisi čovekov
opstanak. Ljudsko društvo se razvijalo prilagodjavajući se tim promenama.
Istovremeno, širenje čovekovih zajednica sa sve složenijim društvenim i ekonomskim
sistemima, vršilo je sve veći uticaj na životnu sredinu. Danas su čovekove aktivnosti
glavni razlog lokalnih, regionalnih, pa čak i globalnih promena u životnoj sredini,
uključujući i klimatske promene.

02.01. Klima Zemlje1

Klima na Zemlji se danas, kao i u prošlosti, stalno menja. Zavisi od velikog broja
faktora, spoljašnjih (Sunce, astronomski faktori), i prilika na samoj Zemlji (vazduh,
vetrovi, morske struje, led). Klima Zemlje predstavlja zapravo jedan globalni
sistem u kome su svi elementi medjusobno isprepleteni i promena bilo kojeg
elementa pogadja ceo sistem.

Najvažniji izvor energije klimatskog sistema na Zemlji je Sunce. Svaka

tačka na Zemlji prima Sunčevu energiju, a isto tako, putem zračenja i
odbijanja, gubi izvesnu količinu energije. Medjutim, količina energije koja se
dobija ili gubi na različitim geografskim širinama nije ista. Na ekvatoru postoji
stalna tendencija porasta temperature, jer Sunčevi zraci padaju pod pravim
uglom na Zemljinu površinu, a kopno i more apsorbuju velike količine
energije. Na polovima Sunčevi zraci padaju koso, pa je i primljena energija

1
iz Stevanović, Marović i Dimitrijević, 1992, prilagodjeno
manja, a gubitak energije je veliki usled odbijanja Sunčevih zraka od snega i
leda. Kada ne bi delovali nikakvi drugi faktori osim Sunčevih zraka, odbijanja i
zračenja, polovi bi svake godine bili sve hladniji, a ekvator sve topliji. Faktori
koji medju njima uspostavljaju ravnotežu su vetrovi i morske struje.

Okeani na Zemlji su neprestano u pokretu. Vode u okeanima kreću se u

odredjenim pravcima koje nazivamo morskim strujama. Pravac kretanja i intenzitet
morske struje zavisi od vetra, saliniteta i temperature vode, oblika okeanskog dna i
okretanja Zemlje.

Jedna od najjačih okenaskih struja je Golfska struja. Nastaje tako što se

površina vode u severnom Atlantiku hladi vetrovima sa Arktika, voda postaje slanija i
gušća pa ponire na dno okeana, i pomera se ka ekvatoru gde se polako  greje. U
oblasti Meksičkog zaliva okreće ka severu u Atlantik, sada kao topla morska struja.
Golfska struja donosi toplotu na obale severozapadne Evrope i glavni je razlog što su
tamo zime relativno blage u poređenju sa oblastima unutar Evropskog kontinenta na
istoj geografskoj širini. Prosečna godišnja temperatura na severozapadu Evrope je oko
9 stepeni viša od proseka za ovu geografsku širinu.

Raspored i pravci kretanja morskih struja i vetrova značajno su uticali na

zaglečeravanje polova u kvartaru, i još uvek igraju veliku ulogu u smeni ledenih i
medjuledenih doba, kao i u razlikama u glacijacijama severne i južne polulopte.
Današnj polovi su izolovani od toplih struja na dva načina. Južno od južnih
kontinenata, iza Južne Amerije, južne Afrike i Australije, u pojasu koji se nalazi oko 60
stepeni južne geografske širine, nalaze se prostrane vodene mase bez kopna. Ovaj
pojas se naziva “vrišteće šezdesete” jer u njemu neprestano duva jak zapadni vetar
koji podiže talase, oluje i neprekidnu morsku struju koja okružuje Antarktik. Zbog toga
tople vazdušne i morske struje nikad ne dopiru do Antarktika i ovo kopno ostaje
zaledjeno.

Severni pol, nasuprot tome nalazi se u moru, ali je potpuno omedjen kopnom.
Izmedju Aljaske i Sibira nalazi se vrlo uzan i plitak Beringov moreuz, izmedju Kanade i
Grenlanda Davis prolaz je sužen ostrvima Kanadskog Arktika, a najširi prolaz postoji
izmedju Islanda i Norveške. Pri tome, prinos slatke vode je veliki, jer se mnogobrojne
reke koje teku preko Kanadskog štita i Sibira ulivaju u Aktički okean. Isparavanje je
slabo, jer su temperature niske. Osladjene vode lakše se smrzavaju, a od ledene
površine se reflektuju sunčevi zraci.

Razlike izmedju Južnog i Severnog pola su instruktivne i za objašnjenje

globalnog zaglečeravanja – na Južnom polu je do zaglečeravanja došlo još u miocenu,
ali ovo nije imalo globalni efekat jer led nema gde da se širi, a na Severnom polu
inicijalno zahladjenje izazove širenje leda na kontinentima - glacijal, kao što i
otopljavanje izaziva povlačenje leda i početak medjuledenog doba.

Na klimu na Zemlji utiče i vazduh, odnosno atmosfera. Sunce zagreva Zemlju

svojim zracima koji uspeju da kroz atmosferu stignu do površine. Površina se na taj
način zagreva a zatim i sama zrači toplotu nazad u atmosferu. Gasovi u atmosferi kao
izolator zadržavaju tu toplotu, i taj efekat se naziva "staklena bašta". Bez uticaja ovog
efekta temperatura na površini Zemlje bila bi oko 30 stepeni niža nego što je sada.
Medjutim, u novije vreme, količina gasova koji deluju kao izolator, a naročito količina
ugljen dioksida, povećava se sagorevanjem fosilnih goriva, i dovodi do globalnog
zagrevanja.

Jedan od bitnih delova klimatskog sistema na samoj Zemljinoj površini je led.

Ledene površine reflektuju Sunčeve zrake, što znači da primaju manje Sunčeve
energije od nezaledjenih površina. To dovodi do pada temperature, što pogoduje
širenju ledenih površina. Ova osobina ledenih površina da se šire "same od sebe"
naziva se "feed-back" efekat. Ona je značajno uticala na širenje leda na Zemlji tokom
ledenih doba u kvartaru, koje je nastupalo posle inicijalnog zahladjenja. Takodje,
povećanjem količine leda na Zemlji smanjuje se količina vode u morima i okeanima,
što dovodi do spuštanja njihovog nivoa i promena obalskih linija.

Hladna razdoblja u geološkoj prošlosti, naročitu u kvartaru, tokom kojih

dolazi do formiranja centara zaglečeravanja i širenja ledničkih pokrova
nazivaju se glacijali, a toplija razdoblja, tokom kojih dolazi do otopljavanja i
povlačenja ledničkih pokrova nazivaju se interglacijali.

Globalno zahladjenje klime i glacijacije nisu, medjutim, pojave vezane

samo za kvartar. Zemlja je prošla kroz veći broj ledenih doba koja su trajala
približno 20-100 miliona godina, a bila razdvojena intervalima od oko 150
miliona godina ili dužim. Najintenzivnija su bila ledena doba u prekambrijumu
(pre oko 700 miliona godina) i u mladjem paleozoiku (permo-karbonsko ledeno
doba, pre oko 300 miliona godina). U mladjem paleozoiku kopno na Zemlji bilo
je predstavljeno jedinstvenim kontinentom koje se naziva Pangea. Mada se
središte ovog superkontinenta nalazilo na ekvatoru, njegovi južni delovi nalazili
su se u oblasti južnog pola. Naime, do zaglečeravanja je moglo doći samo kada
su se veliki delovi kopna na Zemlji nalazili u blizini polova. Permokarbonska
glacijacija ostavila je tragove u delovima današnjeg Brazila, Argentine, Južne
Afrike, Indije, Antarktika i Australije. Na početku mezozoika došlo je do cepanja
superkontinenta Pangee. Polovi su se nalazili u moru. To je najverovatnije
razlog zašto je tokom celog mezozoika klima na zemlji bila topla. Govori se o
"preskočenom" jurskom ledenom dobu.

02.02. Klimatske promene tokom čovekove prošlosti

Pojava čovekovih predaka, prvih hominida, vezuje se za pliocen, petu i

poslednju geološku epohu tercijara, koja počinje pre oko 5 miliona godina. Početak
ove epohe karakteriše zahladjenje i snižavanje nivoa svetskog mora. Sredinom
pliocena formira se lednički pokrov na Severnom polu. Njegovo postojanje, uz već
postojeći ledeni pokrov na Antarktiku koji se formirao još u miocenu, uvodi Zemlju u
ledeno doba koje nazivamo kvartarno ledeno doba, jer dostiže puni intenzitet na kraju
tercijara i početku sledećeg geološkog perioda – kvartara.

Osim osetnog zahladjenja u odnosu na klimu tercijara, klimu kvartara ka-

rakterišu još više česte klimatske oscilacije - smena toplih i hladnih razdoblja,
glacijala i interglacijala. Tokom kvartara smenilo se pedeset klimatskih ciklusa
(glacijal + interglacijal), odnosno klima se menjala od tople u hladnu i obratno
čak 100 puta. Tokom prvog miliona godina trajanja kvartara glacijali postaju sve
hladniji i hladniji a amplitude srednjih godišnjih temperatura izmedju glacijala i
interglacijala sve veće. U poslednjih 700 hiljada godina koje pokrivaju osam
poslednjih glacijala, na Zemlji preovladjuju glacijalni uslovi, a prekidaju ih samo
relativno kratki interglacijali. Temperaturna kriva ima karakterističan, testerast
izgled. Glacijali počinju postepenim padom temperature, traju dugo, oko 100
hiljada godina, a završavaju se naglo, naglim porastom temperature. Topla
razdoblja, interglacijali, traju oko 10 hiljada godina, a zatim dolazi do
postepenog pada temperature.

Iako je ritam smene glacijala i interglacijala karakterističan i relativno

ujednačen, glacijali i interglacijali se medju sobom razlikuju po dužini,
dostignutim maksimalnim i minimalnim temperaturnim vrednostima i drugim
klimatskim parametrima, i oscilacijama koje se dešavaju u kraćim vremenskim
razmacima.

Najbolje su poznate prilike i tok klimatskih promena u poslednjem

interglacijalu i glacijalu. Poslednji interglacijal počinje pre oko 130.000 godina i
predstavlja relativno stabilan period sa pretežno toplom, vlažnom klimom. U
ovom razdoblju veći deo severozapadne Evrope prekrivale su mešovite šume.
Serija brzih i oštrih klimatskih promena koje dovode do povlačenja šuma i
širenja otvorenih predela pre oko 116.000 godina označava početak poslednjeg
glacijala. Maksimum zahladjenja u poslednjem glacijalu vezuje se za razdoblje
od pre 25-18.000 godina. Ledeni pokrovi koji su pokrivali severnu Ameriku i
Evroaziju dostizali su debljinu do 3 km. Na južnoj hemisferi veliki delovi
Argentine, Čilea i Novog Zelanda bili su pod ledom, kao i najviše planine
Australije i južne Afrike. Ukupna količina leda bila je oko 3 puta veća od one koja
se danas nalazi na Zemlji. Ovo je uticalo na sniženje globalnog nivoa mora za
oko 130 m. Srednja temperatura na celoj Zemlji bila je niža 5-8 C nego
današnja, a u oblastima ledničkih pokriva na severnoj hemisferi 12-14 C.

Naredno razdoblje, savremeni interglacijal, koji nazivamo holocen, počinje

rastom temperature do približno današnjih vrednosti koje se dešava približno
pre oko 10.000 godina. Holocen u celini odlikuje stabilnija klima nego prethodno
razdoblje poslednjeg glacijala, ali su se ipak i u holocenu dešavale klimatske
promene, koje nisu uvek istim intenzitetom pogadjale različite oblasti na
Zemljinoj površuini. Pre oko 8.000 dolazi do zahladjenja koje traje oko 200
godina. Globalne temperature dostižu maksimum pre oko 6000 godina.
Mešovite šume prodiru do visokih geografskih širina na severnoj hemisferi: u
Evropi, pre oko 7000 godina, prostiru se nekih 200-300 km severnije nego
danas, dok će se na severnoameričkom kontinentu, u severnoj Kanadi, naći na
svojim krajnjim severnim granicama nekih 2-3000 godina kasnije, usled sporijeg
otapanja Laurentijskog ledničkog pokrova. Srednja letnja temperatura na
srednjoj geografskoj širini na severnoj hemisferi bila je 2-3 stepena viša od
današnje. Ova klimatska faza poznata je kao atlantik, a za klimatski optimum u
atlantiku smatra se da je imao veliki značaj za razvoj i širenje poljoprivrede.

Na nižim geografskim širinama holocenski klimatski optimum ogledao se

ne toliko u višim temperaturama, koliko u povećanoj vlažnosti i intenzivniojj
cirkulaciji letnjih monsuna. Sahara je bila plodna ravnica, bogata biljnim i
životinjskim svetom. Zahladjenje do koga dolazi pre oko 5.500 godina
najdramatičnije promene donosi upravo ovoj oblasti i suprtroskom regionu u
celini. Sahara se postepeno pretvara u pustinju.

Najhladniji interval od klimatskog optimuma do danas naziva se malo

ledeno doba i vezuje se za razdoblje od sredine XVI do sredine XIX veka. Ovo
zahladjenje pogadja uglavnom severnu hemisferu, a opadanje temperature
iznosi oko 1 stepen. Sredinom XVII veka glečeri u Švajcarskim Alpima
napredovali su na jug, postepeno dostižući pojedinačne kuće pa čak i cela sela.
Reke u Engleskoj i Holandiji često su se zamrzavale preko zime i ljudi su se
klizali preko njih, i čak održavali sajmove na zaledjenim površinama.

02.03. Uzroci klimatskih promena u kvartaru 2

Usled feed-back efekta, kada na Zemljinoj površini dodje do pada

temperature i formira se lednički pokrov, on sam po sebi teži da se širi. Ova
činjenica pomaže da se razume kako su se lednički pokrovi širili tokom glacijala,
i povlačili se, usled porasta temperature, u interglacijalima. Medjutim, postavlja
se pitanje šta uslovljava tu početnu promenu količine leda, odnosno
temperature, i šta je uzrok cikličnom smenjivanju glacijala i interglacijala.
Različiti faktori u kosmosu i na samoj Zemlji mogu da izazovu zahladjenje,
kao što su na primer, smanjenje količine energije koju emituje Sunce,
nejednaka koncentracija čestica kosmičke prašine usled koje se smanjuje
količina Sunčeve energije koju Zemlja prima, ili promene koncentracije
ugljendioksida u atmosferi (efekat staklene bašte). Pored toga što se promena
ovih faktora uglavnom ne može dokazati, malo je verovatno da se oni ciklično
menjaju. Pojačana vulkanska aktivnost takodje može dovesti do klimatskih
promena na Zemlji. Radom vulkana, u atmosferi raste koncentracija fine
vulkanske prašine, koja izaziva odbijanje veće količine Sunčeve energije, a
samim tim i pad temperature. Teorijski posmatrano, vulkanska aktivnost može
izazvati ledeno doba. Medjutim, u stenama kvartarne starosti nema dokaza za
ovu hipotezu, a naročito ne za ciklične vulkanske aktivnosti koje su mogle
uticati na cikličnu promenu klime tokom kvartara.

Nastanak ledenih doba, mehanizam smenjivanja hladnih i toplih

razdoblja, izračunavanje vremena njihovog napredovanja i povlačenja, kao i
predikciju budućih ledenih doba objašnjava astronomska teorija o uzrocima
zaglečeravanja.

Tri faktora utiču na intenzitet solarne radijacije, odnosno količinu

toplotne energije koju Zemlja dobija od Sunca:
1. Ekscentricitet orbite. Zemljina orbita oko Sunca je elipsa (ekliptika) čiji
se oblik menja u intervalima od oko 100.000 godina.
2. Precesija. Zemlja se obrće oko svoje ose uz rotaciju po jednoj uskoj
dvostrukoj kupi u intervalima od oko 21.000 godina.
3. Iskošenje ekliptike. Osa rotacije Zemlje je nagnuta u odnosu na ravan
ekliptike, a taj ugao se menja za oko 2.4° približno svakih 41. 000 godina.

2
iz Stevanović, Marović i Dimitrijević, 1992, prilagodjeno
 Uzroci ovih cikličnih promena astronomskih faktora leže u dinamici
Sunčevog sistema u kome planete medjusobno utiču jedna na drugu.

Same zakonitosti o Zemlji kao planeti, njenom položaju u odnosu na

Sunce i zakonitostima njenog kretanja poznate su još od Galileja, Dj.Bruna,
Keplera. i dr. Medjutim, na vezu izmedju zakona nebeske mehanike i promena
klime na Zemlji, odnosno smene ledenih doba, ukazali su pariski matematičar
Žozef Ademar (1842, "Revolucija mora") i engleski naučnik Džejms Krol (1875
"Klima i vreme").

Jedno od centralnih mesta u dokazivanju ove teorije zauzima Milutin

Milanković (1879-1958). On je izračunao intenzitet solame radijacije za
geografske širine 65, 60 i 55 stepeni za proteklih 650.000 godina (krive
osunčavanja su objavljene 1924.godine u Kepen i Wegener "Klime u geološkoj
prošlosti").

Astronomska teorija je jedno vreme bila gotovo potpuno odbačena,

uglavnom zbog toga što se Milankovićevi proračuni nisu mogli "uklopiti" u tada
važeća shvatanja o broju glacijala i interglacijala, zasnovana na proučavanju
terestričnih naslaga. Medjutim, istraživanje dubokomorskih tvorevina, i
uspostavljanje "stratigrafije kiseonikovih izotopa", u velikoj meri je potvrdilo
osnovanost astronomske teorije i uticaj ciklusa od 100.000, 41.000 i 21.000
godina na klimatske oscilacije.

Najveći uticaj ima ciklus od 100.000 godina, i on uglavnom odredjuje ritam

glacijal/interglacijal, dok se uticaji kraćih ciklusa interpoliraju i odredjuju manje
klimatske oscilacije (stadijali i interstadijali).

Usled razlike u amplitudama astronomskih faktora, intenzitet solarne

radijacije nije isti u svakom glacijalu, odnosno interglacijalu. Osim toga, na
klimatske prilike u kvartaru mogli su uticati i drugi faktori, pre svega oni na
Zemlji: raspored kopna i mora, tektonski pokreti, vulkanska aktivnost, čak i
organski svet, i nadovezivati na promene izazvane astronomskim faktorima.

02.04. Paleoklimatološke metode: analize jezgara bušotina leda i

morskog dna

Rekonstrukcijom klime u geološkoj prošlosti Zemlje, pa i klime tokom

čovekove prošlosti, bavi se paleoklimatologija. Metode paleoklimatoloških
proučavanja na osnovu kojih se vrši rekonstrukcija klime zasnivaju se na
dešifrovanju odredjenih fizičkih parametara koji se menjaju zajedno sa
klimatskim promenama, kao i dešifrovanju promena u organskom svetu. Postoji
veliki broj takvih metoda, od kojih neke sa iznenadjujućom preciznošću
odredjuju varijacije odredjenih klimatskih parametara u prošlosti. Medjutim, ono
što je revolucionarno uticalo na naše znanje o klimatskim promenama u
prošlosti, nije razvoj bilo koje pojedinačne metode, već razvoj novih tehnologija,
koje su omogućile da se vrše bušenja morskog dna na velikoj dubini, i duboka
bušenja polarnog leda, zahvaljujući kojima se dolazi do jezgara sedimenata
nataloženih na dnu mora i okeana i leda akumuliranog u ledničkim pokrovima na
polovima. A ova jezgra nose u sebi informacije o promenama klime.
 Sneg koji se iz godine u godinu taloži ne ledničkim pokrovima, pod
uslovom da se ne topi u leto, pod pritiskom se pretvara u led. Slojići leda koji
odgovaraju godišnjoj akumulaciji snega u jezgrima izvadjenim iz bušotina
predstavljaju kontinualni zapis o klimatskim promenama tokom vremena u kome
su nastali, jer sadrže informacije o količini godišnjih padavina, promenama u
temperaturi, mehuriće vazduha na osnovu kojih se mogu dobiti podaci o sastavu
atmosfere, kao i prašinu transportovanu vetrovima sa nižih geografskih širina,
uključujući vulkansku prašinu ukoliko je bilo velikih vulkanskih erupcija u vreme
njihovog formiranja.
Bušenja leda na Antakrtiku i Grenlandu započeta su 60-tih godina prošlog
veka. 90-tih godina objavljeni su rezultati analize ledenih jezgara dugih preko 3
km, izbušenih na Grenlandu. Dobijeni su veoma detaljni podaci o klimi u poslednjem
glacijalu i u holocenu. Bušenja na Antarktiku dala su značajne podatke o poslednjih
730.000 godina, odnosno 8 poslednjih glacijala.
Na okeanskom dnu talože se sedimenti koji imaju ujednačene osobine na
ogromnom prostoru, za razliku od naslaga koje nastaju na kopnu ili u manjim
basenima, koje zavise od lokalnog reljefa i drugih lokalnih uslova. Naslage na
okeanskom dnu su takodje, po pravilu, manje izložene poremećajima. Kako se
menjaju uslovi životne sredine, na okeanskom dnu se talože slojevi, a u njima i ostaci
organizama koji su živeli u vreme njihovog formiranja, na primer ljušture foraminifera,
jednoćelijskih životinja. Foraminifere su dobile ime po otvorima (lat. foramen) kroz koji
izlaze protoplazmatični izraštaji, zahvaljujući kojima foraminifere plutaju na vodi ili u
vodenom stubu. Različite vrste foraminifera žive u različitim klimatskim uslovima.
Zahvaljujući tome, na osnovu njihovih ostataka mogu se rekonstruisati klimatski uslovi
koji su vladali u vreme formiranja slojeva u kojima su njihovi ostaci pronadjeni. Tokom
pleistocena, kada su se na kopnu smenjivala ledena i medjuledena doba, na
okeanskom dnu su se taložili naizmenično slojevi sa ostacima toplodobnih i
hladnodobnih foraminifera i drugih morskih organizama. Dolaženje do podataka o
klimatskim promenama na osnovu proučavanja ostataka organizama predstavlja
primenu paleontološke, odnosno paleoekološke metode.
Ostaci organizama u naslagama na okeanskom dnu poslužili su, takodje, i za
primenu jedne mnogo preciznije paleoklimatološke metode: paleotemperaturne
metode ili izotopne paleotermometrije.
Ova metoda se zasniva na činjenici da je izotopski sastav kiseonika u
karbonatima nastalim u morskoj vodi proporcionalan izotopskom sastavu kiseonika u
morskoj vodi. On je, osim toga, zavisan od temperature. Organizmi uzimaju iz vode
materijal za gradjenje svojih ljuštura, pa se na taj način ovaj odnos uočava u njihovim
ljušturama. Širenje ledničkog pokrivača na kontinentima tokom pleistocena je dovodilo
do zarobljavanja veće količine lakšeg izotopa O 16 u ledu, dok je količina teškog izotopa
O18 u vodi rasla. Merenjem odnosa ova dva kiseonikova izotopa u ljušturama
mikroorganizama nadjenih u uzorcima iz dubokomorskih bušotina dobijaju se, prema
tome, podaci o promenama veličine ledničkog pokrivača na Zemlji, odnosno
promenama temperature u vremenu u kome su slojevi iz kojih potiču uzorci nastajali.