КРЕДИТНА КРИЗА: ПОТЕКЛА И ОРИЕНТАЦИЈА

Пол Кокшот и Дејв Захариах

1.Вовед

Цикличниот од на капитализмот е периодично изнижан од

сериозни кризи кои водат до преуредување на политичко-економскиот
систем. Во оваа статија ние тврдиме дека основниот фактор на
сегашната криза е реалниот економски дебаланс причинет од
безпримерниот раст на финансискиот сектор. Згора ние тврдиме дека е
невозможно враќањето на ерата на експанзија на акумулацијата на
капитал во напредните земји.
Секоја структурна криза даваповолни прилики за значајно
унапредување на положбата на работничката класа. Но, за искажување
и спроведување на прогресивни политики неопходно е социјалистичко
движење со организаторски и програмски капацитет. Така не стојат
работите со движењето моментално. Ние веруваме дека без политичка
економија на работничката класа невозможно е да се формулира
доследна политичка програма на работничката класа.

2.Теми / поими од политичката економија

2.1. Вредност и пари. Класичната политичка економија го смета

општествениот труд како основа на економската вредност. Трудот е
универзален, но скудно средство. Кога добрата и услугите се
произведени како стоки, нивните пазарни цени се поврзани со
количината на општествено неопходен труд за нивно производство. [8,
19, 3]
Кога е продадена стоката, се формира однос на долг и кредит
меѓу купувачот и продавачот. Парите се средство за да се пресмета
кредитот и долгот и се произлезени од способноста на државата да
изнуди даночен долг од своите поданоци т.е. државјани. Она што се
чини универзално прифатливо како подмирувањето на даночните
обврски станува универзален еквивалент што може да се користи при
размена. Оттука, кога купувачот разменува паричен бон за стока,
продавачот го прифаќа бонот како средство за подмирување на своите
долгови каде и да било.
Парите значи не се богатство туку претставуваат право на
богатство, произлезено од правниот систем и државата. Тие даваат моќ
да се командува трудот, како труд содржан во стоките или како работна
сила на другите. [13]

2.2. Профитабилност и стапка на урамнотежена состојба.

Основна производствена единка во капиталистичка економија е фирмата
придвижена од профитниот императив. Одлуките што секоја фирма ги
донесува локално имаат макроекономски последици, та

1
профитабилноста, односно стапката на приход врз инвестираниот
капитал, е круцијална променлива во развојот на капиталистичките
стопанства.
Во било кое време постои голем број фирми кои заработуваат
различни стапки на профит, R = P/K, каде Р е годишниот проток на
профити и К се капиталните или основните средства инвестирани во
облик на згради, машини, опрема, итн. Просечната стапка на профит
низ сиот инвестиран капитал е фундаментално ограничен од обемот на
работна сила во однос на основните средства во смисла на трудовата
вредност. Всушност, може да се покаже дека просечната профитна
стапка се стреми кон стапка на динамично урамнотежена состојба:

(2.1) =

каде l е стапка на раст на трудот, p стапка на раст на производственоста,

d амортизациона стапка на основните средства и i, односна бруто
инвестирања спрема нето профитите.
Стапката на урамнотежена состојба се зголемува со повисок раст
на работната сила и производственоста, но се намалува со зголемување
на инвестирачкиот однос. Забележете дека R⋆ е независна од уделот на
надници. Освен тоа, бидејќи l е ограничена од растот на популацијата,
врз еволуцијата на профитабилност ќе влијаат долгорочни демографски
фактори . [4, 20]

2.3. Трговски суфицит и дефицит. Доколку одреден регион или

земја води постојан трговски суфицит, тој регион или таа земја создава
губиток во вистинска смисла, бидејќи продава дел од својот вишок
производ за парични бонови, односно кредит. Но, кредитите, коишто се
акумулирани од застапниците, може да се употребат за да се стекне
имот во должничките земји, оттука зголемувањето на нивната моќ за да
командуваат труд на територијата на нивната држава.
Обратно, одреден регион или земја, која води постојан трговски
дефицит, присвојува дел од вишокот производ на другите земји, додека
снабдува помалку за возврат. Сепак, нејзиниот акумулиран долг се
зголемува. Годишните сметковни приливи на една капиталистичка земја
може да бидат запишани како

Нето штедења на фирмите + Нето штедења на домаќинства +

Владин суфицит = Трговски суфицит.

Според тоа, кога се води негативен трговски суфицит,

капиталистичкиот сектор, домаќинствата и/или владата се нето
позајмувачи. Се разбира, „домаќинствата“ се содржат од различни класи
со различни доходи, склоности да штедат и нивоа на акумулиран долг.

2.4. Производствени и непроизводствени сектори. Една

економија може да биде поделена на два вкупни сектори: (1)
„производствен“ или основен сектор, чиј аутпут (производство) влегува
директно или индиректно во потрошувачката на работните луѓе и

2
нивното потомство, и (2) „непроизводствен“ или неосновен сектор, кој ги
вклучува останатите економски активности. Непроизводствениот сектор
егзистира од поддршката на вишокот производ на производствените
сектори. Експанзијата на претходните ја смалува сумата на вишокот,
којшто е расположив за повторно инвестирање во последните сектори, а
на овој начин експанзијата делува на долгорочната акумулација на
капитал. Само технолошките унапредувања во производствениот сектор
го смалуваат потребниот општествен труд. [2]

2.5. Како финансискиот сектор навистина работи. Од

индустрискиот капитализам група од економски застапници – рентиери –
се појавиле, кои го добиле својот приход, не од индустриски имот, туку
од каматни исплаќања и придонеси од акција (дивиденди). Нивните
економски активности, сега сокриени со терминот „финансиска
индустрија“, претставуваат важен непроизводствен сектор.
Апологетите на банкарството велат дека оваа Смитова
класификација е погрешна. Вистинскиот критериум за тоа дали банките
се производствени или не, може да се пронајде во нивните биланс книги.
Тоа било, тие би рекле, архаична Калвинистичка предрасуда кај
Смитовиот удел да се поврзе производственоста со физичкото
производство. Марксистичките економисти би тврделе дека круцијалното
прашање не е дали банките произведуваат било што физичко, туку дали
тие произведуваат вишок вредност. Произведуваат ли тие вишок
вредност?
На пример, одредувањето цена за компензација на чекови или
извршување уплати во други сметки се портретирани како провизија за
банкарски услуги. Сепак, она што се гледа кога ќе се погледне во
банкарскиот сектор на Велика Британија е дека такви тарификации се
недоволни дури да се задоволат сметките за плати на банките. За
општата јавност, ова е главната корист на банките, но тоа не е нивни
главен извор на приход. Тој доаѓа повеќе од профитите на финансиски
договори. Со текот на време, банките и други финансиски институции
стигнале да создаваат дел од нивниот приход, тргувајќи со финансиски
договори од сè поголема комплексност и апстрактност.

Нето позајмување, 2007

3
 Слика 2.1. Биланси по сектор во Велика Британија, репродуцирани
од Сината книга на национални пресметки на Велика Британија, 2008
година.

2.6. Непроизводственоста на современото кредитирање. Да

претпоставиме дека имаме јавна компанија, која е првобитно 100%
поседувана од акционери. Ако е преземена од приватна фирма, тогаш
повеќето од она што претходно отишло како дивиденди сега е пренесено
за камата. Јасно е дека никаква додатна вредност не е создадена од
една таква промена, така што каматните исплати се само друга форма
што може да се претпостави под профитни приходи.
Да претпоставиме, наместо тоа, дека компанија се проширува и го
финансира проширувањето со кредит од банка. Овде, дискутабилно,
банката игра индиректна производствена улога. Нето растот во депозити
одговара на приход што бил заработен, но не потрошен, доколку банката
го канализира ова до производствени инвеститори, се допушта тој дел
од националниот приход да биде материјализиран во нова опрема.
Но, производственото кредитирање сега е мал дел од она што
големите финансиски центри, како Њу Јорк и Лондон, го прават. Види
Слика 2.1: забележете ги Нефинансиските корпорации, кои се нето
кредитори, не нето позајмувачи од банките. Нето кредитирањето и
позајмување во системот мора да балансираат така што банките главно
канализираат профит од индустријата, и од странство во двата сектори
кои се нето позајмувачи: државата и приватните домаќинства. Некој
државен расход ќе биде производствен – нови автопати, училишта,
здравствена нега итн., но поголем дел оди на тековни трошоци или
непроизводствени нешта како што се воени авиони и подморници.
Парите позајмени на приватниот сектор, во голем дел ќе одат на
непроизводствен потрошувачки кредит.
Сè на сè, финансискиот систем финансира непроизводствени
активности.

2.7. Непроизводственоста на тргувањето со хартии.

Финансискиот систем тргува со огромен вариетет на други хартии: акции,
консигнации, идни договори итн. Тргувањето со такви хартии би
изгледало дека е игра за нула сума, губитокот на едно лице ќе биде
добивка на друго лице и обратно. Но, ова не е повеќе случај на
шпекулантскиот пазар. Ако општата цена на финансискиот имот расте
преку даден период на години, потоа во вид на хартија, сите трговци
може да покажат монетарен профит.
Што ги креира шпекулантските пазари како долготрајни?
Погледнете ја слика 2.2. Во идеален свет, државата би водела
балансиран буџет, нацијата не би зависела од странско позајмување и
финансискиот систем би ги канализирал заштедите од домаќинствата до
индустријата. Но, во реалноста индустриската стапка на профит е
прениска, бројката на нови акции, кои се пуштени во промет за да
финансираат индустриско инвестирање, не е доволна за да апсорбира
заштеди. Дебалансот станува дури полош откако индустрискиот сектор
прекинува да биде нето инвеститор и станува нето штедач (Слика 2.1).

4
Недостатокот од нови пуштања во промет причинува цената на
постоечките акции да се понуди за да апсорбира финансии.

Слика 2.2 Краток преглед на главните приливи на финансиски средства

Овде е парадоксот. Зголемување на цената на финансиски имот

не може само по себе да апсорбира нето заштеди. Ако фирма А користи
влезни финансии за да купи акции од Б, тогаш А може да ги балансира
своите сметки: нејзините нови депозити се сега составени од нови
активи. Но Б сега има пари за акции. Што треба да се прави?
Таа се обидува да купи други акции, нудејќи ја цената на сите
акции во процесот. Парите остануваат во финансискиот систем. Овој
инфлаторен процес би продолжил неограничено освен ако не постои
некој балансирачки одлив. Овде бонусите и профитите на банките играат
улога. Ако цените на имотот се проценуваат одоколу, финансиските
фирми покажуваат големи профити од тргување, кои тие ги
дистрибуираат како дивиденди и бонуси до своите трговци1.
Во текот на шпекулантскиот пазар, финансискиот пазар делува
како што тоа го прави и огромна пирамидална шема. Било кој вишок на
депозити од штедачи преку и над сегашните потреби на индустријата и
државата се пренесени во профити и бонуси. Заштедите се преобразени
во сегашна потрошувачка на приходи на банкарската заедница.
Шпекулантскиот пазар ја поддржува илузијата дека штедењето е
можно дури ако реалната акумулација на капитал е безначајно повеќе од
нивоата на надополнување. Како што времето поминува, илузијата
станува сè повеќе и повеќе нестабилна. Банките, имајќи дистрибуирано
толку многу дивиденди и бонуси во добрите времиња, станале
субкапитализирани. Кога кризата настанала, тие банкротирале и
даночниот плаќач морал да ги преземе нивните одговорности.
1
Додека ние го пишуваме ова, Goldman Sachs објави дека исплаќа 4 милијарди долари
во бонуси на свои трговци за само последниот квартал, во просек околу половина милион
долари по индивидуа.

5
 Финансискиот систем сега ја презема улогата на феудална
аристокрација и свештенство. Тие го трошат вишокот производ на
нацијата во очевидна потрошувачка. Наместо папски индулгенции што
ветуваат подобро задгробје, тие продаваат современи ветувачки
белешки, кои недокажано гарантираат среќно пензионирање.
Ветувањата се скоро нечуени колку што и оние против кои Лутер
протестирал. Денешните заштеди заминале за премии кај банкари,
млазни авиони и плати за војници. Вистината е дека реалната
потрошувачка на пензионерите мора секогаш да биде задоволена од
трудот на нивните помлади современици. Огромниот, скапиот и
непроизводствен финансиски систем ги троши заштедите денес додека
не е способен да изведува нов труд за да издржи идни пензионирања.

3.1. Широка слика до ВСВ. Втората индустриска револуција од

средината на 19-ти век била проследена со криза на профитабилноста
во центарот на светскиот капитализам, Велика Британија, и Големата
Депресија од 1870-тите години. Последицата од ова била преуредување
на политичко-економскиот систем: зголемувачките конкурентни
капиталистички камати ги довеле растечките индустриски сили на
Британија, САД, Германија, Франција и Белгија во играта на ривалски
Империи. Покорените или завладеаните територии не служеле само како
снабдувачи на ефтини суровини, но исто така како важни одливи за
шпекулантските ризици на вишокот капитал на рентиерите.
Во исто време индустријализацијата веќе донела драматични
општествени промени низ преобразбата на руралното население во
урбани наемни работници. Кризата од 1870-тите години исто така се
сретнала со растот на работничкото незадоволство и раѓањето на
современото работничко движење и социјалистички масовни
организации меѓу индустриските работнички класи на Западна Европа и
Северна Америка.
Додека владејачките класи уживале belle époque по кризата,
траекторијата на ослободена рентиерска камата и империјализам
исходен со Светска војна, со големи човечки загуби и отштети,
проследиле со друга Голема Депресија во 1930-тите години и пропаст на
либералниот парламентаризам, кулминирајќи во дури поскапа Светска
војна. [11, 10]

3.2. Од поствоен бум до криза од средината на 1970-тите

години. Катастрофата од депресијата и војната резултирале во друго
преуредување на политичко-економскиот систем после 1945 година:
Една по една колониите се спуштиле во анти-империјалистички борби.
Центарот на глобалниот капитализам се преместил од Британија во
САД, кој ќе изгради неформална империја на воени бази и држави
клиенти во Студената војна.
Во развиените економии, работничките класи можеа да ја
потврдат нивната сила, извојувајќи неколку прогресивни реформи. Во
Западна Европа социјалистички или социјалдемократски партии биле на
власт. Национализации биле преземени, мобилноста на капиталот
ограничена и реалните камати биле одржувани ниски за да поддржуваат

6
индустриско инвестирање. Накратко, балансот на силите се преместил
од рентиерската камата кон индустрискиот капитал, како и трудот.
Големата побарувачка за труд и ниската невработеност после
ВСВ исто така ја зајакна спогодувачката моќ на работниците на пазарот
на труд. Покрај тоа, работниците биле концентрирани во индустриите во
кои штрајковите ќе причинат главни прекини не само на фирмите, туку и
на економскиот систем, поради тоа зајакнувајќи ја спогодувачката моќ на
работното место. Ова создаде основа за значајни добивки во реалните
плати и животниот стандард. Тоа било политички прифатливо толку
долго колку што профитабилноста и растот можеле да бидат одржани и
улогата на капиталот оставена негибната. Под изменувачки степени на
државно-предводен индустриски развој, растечките капиталистички
економии можеле да постигнат брза акумулација на капитал, високи
стапки на раст и ниска невработеност, но тие не можеле да го спречат
опаѓањето на профитабилноста што било очевидно во 1960-тите години.
Ова е предвидено од стапката на урамнотежена состојба R⋆.
Брзата акумулација подразбира висок инвестициски однос, кој ја смалува
R⋆, освен ако стапката на раст на производноста p и на трудот l
противтежат на тоа доволно. Претходната стапка била веќе висока во
текот на овој период, но последната наидува на демографско
ограничување како што резервите на работна сила во развиените
економии се исцрпувале. Исходот бил што просечната стапка на профит
опаѓала, туркајќи поголем дел од капиталот во банкротство после
каматни исплаќања и дивиденди. Погледајте ги Сликите 3.1, 3.2 и 3.3.

Слика 3.1. Траекторија на профитабилноста во САД. Испрекинатата

линија е атракторот за стапката на просечен профит дефинирана во

7
равенката 2.1. (Променливите во R⋆ беа израмнети со ±2-годишен
прозорец). Извор: [15].

Слика 3.2. Профитабилноста во Велика Британија

8
 Слика 3.3. Профитабилноста во Јапонија

Траекторијата на опаѓачката профитабилност резултира во друга

глобална криза во средината на 1970-тите години, која повторно ќе
доведе до преуредување. Сепак, работничкото движење било воглавно
неспособно да се однесува кон кризата со соодветна политичка
програма. Значајни добивки се направени кога експанзивната фаза на
капитализмот ја зајакнал материјалната основа на реформизам и
поддршка за постоечката рамка на државни политики. Напротив, тоа
било рентиерската камата што била способна да се реафирмира. [9, 5]

3.3. Доведувањето на сегашната криза од страна на

неолибералната ера. Таа започна во САД во 1979 година со остар раст
на реалните каматни стапки, кои го зголемија даночниот терет на
државите ширум светот и го намалија делот на профити задржан од
страна на фирмите. Акумулацијата на капитал забавила, а со неа
производството, вработеноста и стапките на раст на производноста. Како
што инвестицискиот однос i паѓа, опаѓањето на R⋆ може да биде запрен
или дури назаден, иако на општествен трошок, со поголем дел од
вишокот производ потрошен непродуктивно.
Владите на Тачер во Британија и Реган во САД водеа пат за
политики на реакција, преместувајќи ја рамнотежата на силите далеку од
трудот, како и индустрискиот капитал во развиените земји, а кон
рентиерската камата. Било поважно да се разбие преговарачката моќ на
работниците со невработеност и нагло зголемување на делот на
рентиерски приход, што се успеало во тоа. Во текот на периодот 1965-
1974 невработеноста била 4.6% во САД, но се зголемила за 7.7% во
текот на 1975-1984. Во Западна Европа таа била 1.8%, зголемувајќи се
до 6.1% за истите периоди. Во меѓувреме, делот на рентиерите од
националниот доход скокнал од нивоа под 5% до нивоа помеѓу 8% и 20%
во различни земји во текот на 1980-тите години. [5, 7]
Ограничувањата за мобилноста на капиталот биле отстранети, а
Источна Азија, Југоисточна Азија и делови од Латинска Америка сега
биле отворени за инвестиции, обезбедувајќи нови огромни резерви на
ефтина работна сила и враќајќи ја профитабилноста на глобално ниво.
Индустриските работнички класи се зголемувале во земји како што се
Бразил и Јужна Кореја, додека прогресивно биле преобразени во
услужен пролетеријат или соочени со невработеност во развиените
економии. Издигнувањето на „занимавањето со финансиски зафати“
било придружено со зголемени приходни прелевања ширум земјите како
и финансиска променливост во текот на 1980-тите и 1990-тите години.
Траекторијата на растечката непродуктивна потрошувачка доведе
до значајни реални економски дебаланси во светската економија како и
во својот центар, САД, на преминот од милениумот им недостигаа
доволни нивоа на инвестиции во нивната производствена основа за да
ги задоволат своите зголемувачки нивоа на потрошувачка, придвижени
од самиот финансиски сектор. Ситуацијата се влошила од скапите
окупации на Авганистан и Ирак. Исходот беше огромен годишен трговски

9
дефицит со настојчива акумулација на долгови од страна на
домаќинствата и владата.2 [6, 17]
Во одделот 2.5 беше покажано дека наместо канализирање на
финансирања од лични штедачи во производствена индустриска
инвестиција, финансискиот сектор сега изгледа дека оперира во
спротивен правец. Индустриски и комерцијални компании сега се нето
депозитари со банките, кои даваат на заем пари за да финансираат
лична потрошувачка, или да финансираат непродуктивен трошок на
државата. Ова заминало рака под рака со шпекулативно вреднување на
сите видови хартиени средства. Фиктивните профити од тргување со
оваа хартија од вредност биле потоа распределени на раководителите,
трговците и акционерите на банки, поткопувајќи ја нивната капитална
основа. Кога бремето од долг на крајот станало неодржливо, повеќето
банки во Њу Јорк и Лондон биле откриени дека се ефективно
неликвидни.
Неуспехот на финансискиот сектор истакнува дека
експоненцијалниот раст на реалните капитални вредности може само да
се случуваат кога се потпрени на експоненцијален раст на нешто реално
– конечно експоненцијален раст на изворот на вредност: трудот.

4. Ограничувања за стапката на акумулација на капитал во 21-от

век

Додека енвироменталистичките фактори ќе постават надворешни

граници за стапката на акумулација на капитал во 21-от век, ние тврдиме
дека таа ќе се соочи исто така и со внатрешни економски и политички
ограничувања, предизвикани од демографски фактори, кои капитализмот
ги донел, но не може да ги обрне:
Кога големи резерви на ефтина работна сила се отворени за
вработување во капиталистички фирми, растот на работната сила
придонесува да ја издигне просечната профитабилност R⋆. Профитите
задржани од фирмите, после каматни исплаќања и дивиденди, се
инвестирани во фиксиран капитал со цел да се зголеми
производственоста. Под брза акумулација на капитал побарувачката за
труд ќе се зголеми дури побрзо. Но, работната сила не може да расте со
повисока стапка од популацијата за долго време. Освен тоа, обемот на
популацијата се стабилизира како што здравствените и санитарните
услови се подобрени и економијата се индустријализира; што ја
издигнува стапката на детско преживување, но исто така и нето трошокот
за одгледување деца.
Порано или подоцна резервите на работна сила почнуваат да се
исцрпуваат: побарувачката за труд почнува да го надминува вишокот во
разновидни сектори; реалните плати се зголемуваат и положбата на
работниците за спогодба се подобрува, со политички последици кои
следат. Овој процес сега се одвива во масивен опсег низ азиските
економии што се индустријализираат, со растечки индустриски
работнички класи.
2
Од друга страна, извозно-водечките земји во Источна Азија и Средниот Исток се
интересирале за одржување на трговски суфицити со САД.

10
 Кога популацијата се стабилизира, експоненцијалниот раст на
реалниот капитал станува невозможен. Тоа подразбира високо
инвестирачки однос i според тоа смалување на R⋆ како што растечката
стапка на производност p може само да противтежи на тоа дотолку. Или
акумулацијата на капитал забавува или просечната профитабилност е
депресирана додека значаен дел од капиталот е неспособен да ги
задоволи каматните исплаќања и дивиденди, водејќи кон банкротство,
уништување на капиталот и преуредување. Во секој случај, стапката на
акумулација на капитал од страна на фирми под класата на рентиери ги
достигнува своите граници. Инвестицијата, која е изворот на огромниот
динамизам на капитализмот, тогаш станува работа само на заменување
на старото капитално средство со посовремена опрема, без нето раст на
трудовата вредност. Општествениот вишок на производ станува сè
повеќе непроизводствено трошен и на тој начин придонесува помалку
кон подобрување на животниот стандард на работничките класи. [1, 3]

Слика 4.1. Исцрпување на резервите на труд во САД, Јапонија и Кина.

Табела 1. Проценета стапка на годишен раст на популација n,

работна сила l и продуктивност p во %, во текот на периодот 1997-2007.
Во развиените економии и Источна Азија, растот на работната сила сега
е ограничен од опаѓање на растот на популација. Постои и понатаму
остар контраст помеѓу Источна и Јужна Азија. Извор: ILO [12]. Проценети
стапки на уромнотежена состојба, користејќи EPWT [15].

11
 Капиталистичките стопанства што ги искористуваат своите
резерви на труд ќе бидат поради тоа присилени кон извози на капитал за
попрофитабилни инвестиции на други места. Во Британија ова се
случило веќе во 1880-тите години, во Јапонија во 1980-тите години и
Кина оди по истиот пат. Африка и Латинска Америка е веројатно да
станат доминантни дестинации за извози на капитал од Азија, најпрво во
производството на суровини. Ова може да доведе до оживување на
меѓуимперијалистички ривалства.
Како што глобалните резерви на труд почнуваат да се трошат,
капиталистичкиот општествен поредок ќе се соочи со економска и
политичка криза на глобално ниво.

5. Политика

5.1. Укинување на долгот. Првиот знак на кризата беше курс во

банката Northern Rock, која искусила брз раст, нудејќи хипотеки за повеќе
од 100% од цените на недвижнините. Бидејќи средствата од нејзините
милиони од мали вложувачи биле недоволни, таа станала зависна од
позајмување од други банки или големи индустриски компании.
Делумните банкарски резерви зависеле од банки, кои имале голем
број вложувачи. Ова ги ослабува флуктуациите со повлекувања. Законот
на голем број не се применува повеќе за банката Northern Rock, бидејќи
таа зависела од релативно мал број големи кредитори. Доволно било
неколку од нив да се повлечат за да стане таа платежно неспособна.
Наместо да се потпира на постоечката шема за осигурување на
депозити, која ги осигурила сите депозити до 30 000 £ – еднакви на околу
18 месеци од просечни плати – владата ја национализира Northern Rock
и ги гарантира сите депозити, сепак, големите. Наместо да дозволи
банките да банкротираат, државата ќе ги помага да се извлечат од
тесно. Владите изразиле утеха дека нивната акција спречила каскаден
колапс, но цената беше пораст на јавниот долг невиден во време на мир.
Постоеше ли некоја друга политика на располагање?
Постоеше алтернативна политика.

12
 На банките пред банкрот можеше едноставно да им биде
допуштено да банкротираат. Шемата на Велика Британија за
осигурување на депозити беше великодушна, слични политики беа
применети и во други земји. Само мал дел на банкарски корисници
поседувале повеќе од 30 000 £ во готово. Значи, мнозинството не би
изгубило било што поради банкротот на банките. Повеќето корисници
имаат само скромни суми во готово, но неколку многу богати вложувачи
имаат десетици милиони вложено. За нив, гаранциите за депозитите
практично беа безвредни.
Јавна помош од милијарди долари беше дадена за да се заштитат
барањата на овие неколку многу богати вложувачи. Ако сите депозити
над гаранцијата исчезнат, класниот систем би бил загрозен. За што се
парите ако не „моќ да се управува трудот на другите“ (Смит)? Милионите
на банкарска сметка ја играат улогата на потврда за благородништво под
феудализам. Современите Големи Војводи како Buffet и Gate ги имаат
своите титули на банкарскиот хард диск, а не на пергамент, но тие, како
своите претходници, и понатаму ги управуваат животите и трудот на
стотици илјади луѓе.
Ако сите банки се затвореа, кредитните картички и куповните
чекови ќе станеа невозможни. Но, наместо да им се допушти тие да
банкротираат, можеше да се прогласи Јубилеј. Ќе се прогласеа сите
долгови кои настанале пред Денот Нула како правно неважечки, освен
скромните загарантирани депозити. Она мачно работење за да се
одговори на хипотеки и долг од кредитни картички би било избегнато.
Даночниот обврзник би бил ослободен од тешкиот товар на
националниот долг, и изненадувачки, банките би станале супер
ликвидни. Нивните долгови би се намалиле во однос на нивните резерви
од готовини. Индустријата би останала во приватна сопственост. Но,
укинувањето на долгот, кое било радикална мерка од античко време, ќе
ја погодеше финансиската аристократија на начин што Француската
револуција ја погоди земјопоседничката аристократија.
Русите го направија тоа по 1917 година, а кратко потоа,
германската социјалдемократска партија постигнува ист ефект преку
хиперинфлација. Денес, владите на Велика Британија и САД, се свртеле
кон курсот на германската 1920: печатејќи пари да платат за војните
сегашни или минати. Укинувањето на долговите е барање на „минимум
програма“. Таа служи да го поларизира политичкото мислење против
главниот непријател на луѓето – рентиерската камата – сè додека има
корист мнозинството.

5.2. Укинување на експлоатацијата. Запомнете што Маркс кажал

на Меѓународната работничка асоцијација. Дека тие треба да запишат на
своите знамиња не „праведна надница за праведен работен ден“, туку
„укинување на наемниот систем“.3
Што мислел тој под ова?
Како укинувањето на наемниот систем да се спроведе?
Јасно е дека под наемен систем тој мислел на системот во кој
работниците се платени за вредноста на нивната работна сила, но
вредноста, која тие ја создаваат припаѓа на нивниот работодавец. Овој
3
http://www.marxists.org/makedonski/m-e/1881/pravedna_nadnica.htm

13
однос бил, според него, коренот на капиталистичката експлоатација. Но,
како би можела да се укине?
Одговорот е јасен доста ако вие ја читате неговата „Критика на
Готската програма“ [16]. Се работело за тоа да дојде до замена на
парите со систем на трудови купони така што луѓето би биле плаќани со
едночасовни купони за секој час што тие го одработиле. Користејќи
едночасовни купони тие би биле способни да добијат добра кои одзеле
еден час за да се произведат. „Истото количество труд кое тој го дал на
општеството во една форма, тој го добива во друга“. Но, како ние
можеме да одиме одовде до таму?
Бидејќи долговите се поништени, следниот чекор би бил да се
фиксира вредноста на еврото итн. во однос на работни часови. Секој
месец централната банка би ја објавувала тековната еквиваленција
помеѓу трудот и еврата итн. Економистите го нарекуваат ова MELT за
„Монетарна еквиваленција на работното време“. Тоа би ја водело
монетарната политика да ја стабилизира MELT. Во исто време закон би
бил донесен давајќи им на вработените во фирмата легално право над
целата вредност додадена од работните часови што тие ги одработиле.
Синдикатите би биле способни да донесат граѓанска акција да се
присили ова право против која било фирма што продолжила да се
вовлекува во експлоатација.

5.3. Социјализација на инвестирањето. Бидејќи долговите се

поништиле, фирмите, немајќи интерес да плаќаат, би останале ликвидни
под овие услови. Меѓутоа, тие би го прекинеле плаќањето дивиденди, а
акциите би ја изгубиле својата вредност. Ова би влијаело на приватните
пензии. Но, укинувањето на националниот долг би ја оставило државата
во положба да ги зголеми значајно државните пензии. Релативно
богатите пензионери и понатаму би губеле, но мнозинството пензионери
би добивало.
Во оваа фаза капиталистичката експлоатација би била отстранета,
меѓутоа не и експлоатацијата во форма на рента или камата.
Отстранувањето на овие би барало додатно законодавство.
Ажурираните верзии на старите закони против лихварството би морале
повторно да се воспостават за да го елеминираат позајмувањето за
интерес. Рентата на земја би морала да биде посветена за јавни цели со
воведување на „оданочување врз целата вредност на местото“ (full site
value rating), старо радикално либерално барање. Во рамките на оваа
програма, градот, селото или општинските власти би биле овластени да
стават 100% данок на изнајмувачката вредност на местото.
Ние тврдевме во оддел 2.5 дека оригиналната прогресивна цел на
финансискиот систем одумрела. Но, и понатаму останува потреба за
нешто аналогно во кое било индустриско општество. Ние покажавме
дека обидот да се акумулира капитал побрзо одошто популацијата расте,
запаѓа во ненадминливи противречности. И понатаму постои потреба да
се пренесат ресурсите од опаѓачки кон растечки индустрии. Но, од
општествена гледна точка ова е во суштина операција на стабилна
состојба. Не постои потреба од никаква нето акумулација на мртов труд
во однос на жив труд. Би било доволно ако многу редуциран и јавно
поседуван финансиски систем одработи да ги мобилизира

14
амортизационите пресметки на различни индустрии. Амортизационите
средства од опаѓачките индустрии би биле позајмени на растечките
индустрии.
Сепак, имајќи ја во предвид потребата за многу широка
демобилизација на труд од опаѓачките финансиски услужни сектори, до
нови енвироменталистичко одржливи форми на производство,
сомнително е дека такви амортизациони средства би биле соодветни,
така што државата можеби ќе мора директно да финансира некои од
новите индустрии од данокот на доход.
Ние веруваме дека низата мерки, кои ги нафрливме во општи црти
горе, се јасно различни од оние на левиот Кејнзизам. Тие ги сочинуваат
потребните чекори побарани за да се замени сегашниот економски
поредок со еден таков што не се засновува повеќе на експлоатација и кој
повеќе не е придвижен од енвироменталистичко и демографско
неодржлив императив на експоненцијалната акумулација на капитал.

Користена литература

[1] Cockshott, W. Paul. 2007. „The Big Picture: Britain and China and the
Future of Capitalism.“ Bulletin of Political Economy, vol. 1, no. 1.
[2] Cockshott, Paul and David Zachariah. 2006. „Hunting Productive Work.“
Science & Society, 70:4, 509-527.
[3] Cockshott, W. Paul, Allin F. Cottrell, Gregory J. Michaelson, Ian P. Wright
and Victor M. Yakovenko. 2009. Classical Econophysics. Routledge.
[4] Cottrell, Allin and Paul Cockshott. 2006. „Demography and the Falling Rate
of Profit.“ Indian Development Review, 4:1, 39-59.
[5] Duménil, Gérard and Dominique Lévy. 2004a. Capital Resurgent. Roots of
the Neoliberal
Revolution. Harvard University Press.
[6] 2004b. „The Economics of U.S. Imperialism at the Turn of the 21st
Century.“ Review of International Political Economy, vol. 11:4, pp. 657-676.
[7] Epstein, Gerald and Arjun Jayadev. 2005. „The Rise of Rentier Incomes in
OECD Countries: Financialization, Central Bank Policy and Labor Solidarity“,
in Gerald Epstein, ed., Financialization of the World Economy. Edward Elgar.
[8] Farjoun, Emmanuel and Moshé Machover. 1983. Laws of Chaos. Verso.
[9] Glyn, Andrew. 2006. Capitalism Unleashed-Finance, Globalization and
Welfare. Oxford University Press.
[10] Hobsbawm, Eric J. 1987. The Age of Empire 1875-1914. Abacus.
[11] Hobson, John A. 2005 (1902). Imperialism: A Study. Cosimo Classics.
[12] International Labour Organization. 2008. Global Employment Trends
2008. Available at: http://www.ilo.org.
[13] Innes, A. Mitchell. 1913. „What is Money?“. Banking Law Journal, no. 30,
377-408.
[14] Kalecki, Michal. 1943. „Political Aspects of Full Employment.“ Political
Quaterly, vol. 14, no. 4.
[15] Marquetti, Adalmir. 2009. Extended Penn World Tables.

15
[16] Marx, Karl. 1970 (1875). Critique of the Gotha Programme. Pp 13-30 in
Marx/Engels Selected Works, vol. 3. Progressive Publishers.
[17] Papadimitriou, Dimitri B, Anwar M. Shaikh, Claudio H. Dos Santos and
Gennaro Zezza. 2005. „How Fragile Is the U.S. Economy?“ Strategic
Analysis, The Levy Economics Institute of Bard College, March 2005.
[18] Silver, Beverly J. 2003. Forces of Labor. Workers' Movements and
Globalization since 1870. Cambridge University Press.
[19] Zachariah, Dave. 2006. „Labour Value and Equalisation of Profit Rate: A
Multi-Country Study.“ Indian Development Review, 4:1, 1-21.
[20] Zachariah, Dave. 2009. „Determinants of the Average Profit Rate and the
Trajectory of Capitalist Economies.“ Bulletin of Political Economy, vol. 3, no.
1.

16