You are on page 1of 34

Chu.o.

ng 2
. . `
PHU O NG TRÌNH LOA . I ELIP MÔ. T CHIÊU
.
(BÀI TOÁN TRUY`ÊN NHIÊ
. T DÙ NG MÔ
`
. T CHIÊU)

2.1. Bài toán biên loa.i mô.t


.
2.1.1. Bài toán biên loa.i mô.t vó.i d̄iê ` u kiê.n biên thuâ ` n nhâ´t.
Xét khoa’ng sô´ thu..c [0, 1]. Xét phu.o.ng trı̀nh vi phân thu.ò.ng câ´p hai:

Lu := −(pu0 )0 + qu = f (x), 0<x<1 (2.1.1)

` u kiê.n biên
và d̄iê
u(0) = 0, u(1) = 0 (2.1.2)
trong d̄ó p, q, f là các hàm sô´ cho tru.ó.c tho’a mãn

p, p0 , q, f ∈ L2 (0, 1) (2.1.3)

C0 ≤ p(x) ≤ C1 , 0 ≤ q(x) ≤ C2 , 0<x<1 (2.1.4)


` ng sô´ du.o.ng.
C0 , C1 , C2 là các hă
Bài toán biên loa.i mô.t d̄ô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh vi phân (2.1.1) phát biê’u:
Tı̀m hàm sô´ u ∈ W 2 (0, 1) tho’ a mãn phu.o.ng trı̀nh vi phân (2.1.1) cùng vó.i các d̄iê
`u
kiê.n biên (2.1.2).
Vı̀ các d̄iê ` ng 0 ta nói d̄iê
` u kiê.n biên (2.1.2) có vê´ pha’i bă ` u kiê.n biên d̄ó là thuâ
` n nhâ´t
’ ’
và bài toán trên cũng có thê phát biê u:
Tı̀m hàm sô´ u ∈ W 2 (0, 1) ∩ W01 (0, 1) tho’ a mãn phu.o.ng trı̀nh vi phân (2.1.1).
Nghiê.m cu’a bài toán vi phân d̄i.nh nghı̃a nhu. vâ.y go.i là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán
(2.1.1)(2.1.2).
Bài toán (2.1.1)(2.1.2) là mô hı̀nh toán ho.c cu’a bài toán truyê ` n nhiê.t dù.ng mô.t chiê
` u.

2.1.2. Tru.ò.ng ho..p d̄iê` u kiê.n biên không thuâ ` n nhâ´t.


Trong tru.ò.ng ho..p d̄iê
` u kiê.n biên (2.1.2) thay bo’.i

u(0) = A, u(1) = B

trong d̄ó A và B không d̄ô ` ng thò.i bă


` ng 0 ta nói d̄iê` u kiê.n biên không thuâ
` n nhâ´t. Ta tı̀m
’ ’ . ` . . .
cách d̄ô i hàm d̄ê d̄u a nó vê tru ò ng ho. p d̄iêu kiê.n biên thuân nhâ t. Muôn thê´ ta xét hàm
` ` ´ ´
sô´
g(x) = kx + A, k = B − A

21
có d̄ă.c d̄iê’m:
g(0) = A, g(1) = B
` i d̄ă.t
rô
v(x) = u(x) − g(x)
thı̀ có
v(0) = u(0) − g(0) = A − A = 0, v(1) = u(1) − g(1) = B − B = 0
- `ông thò.i
D

Lv = Lu − Lg = f − Lg = f − [−(pg 0 )0 + qg] = f − [−p0 k + q(kx + A)] =: F (x)

Do d̄ó v tho’a mãn bài toán

Lv = F, v(0) = 0, v(1) = 0

- ó là bài toán vó.i d̄iê


D ` u kiê.n biên thuâ
` n nhâ´t.
Nhu. vâ.y là trong tru.ò.ng ho..p d̄iê ` n nhâ´t ta luôn tı̀m d̄u.o..c cách
` u kiê.n biên không thuâ
d̄ô’i hàm d̄ê’ d̄u.a nó vê
` tru.ò.ng ho..p d̄iê ` n nhâ´t. Do d̄ó tù. nay vê
` u kiê.n biên thuâ ` sau ta chı’
. ` u kiê.n biên thuâ
xét các bài toán biên loa.i mô.t vó i d̄iê ` n nhâ´t.

2.2. Bài toán yê´u và nghiê.m suy rô.ng

2.2.1. Bài toán yê´u


Gia’ su’. bài toán (2.1.1)(2.1.2) có nghiê.m cô’ d̄iê’n u ∈ W 2 (0, 1) ∩ W01 (0, 1). Khi d̄ó Lu
và f ∈ L2 (0, 1). Trong L2 (0, 1) nhân vô hu.ó.ng hai vê´ cu’a (2.1.1) vó.i v ∈ D(0, 1), go.i là
hàm thu’., ta d̄u.o..c
∫ 1 ∫ 1
0 0
[−(pu ) + qu]vdx = f vdx, ∀v ∈ D(0, 1) (2.2.1)
0 0

Khi d̄ó ta có thê’ lâ´y tı́ch phân tù.ng phâ


` n vê´ trái cu’a (2.2.1):
∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
0 0 0 0 0
−(pu ) vdx = −pu v|10 + pu v dx = pu0 v 0 dx
0 0 0

vı̀ khi v ∈ D(0, 1) thı̀ v(0) = v(1) = 0.


Vâ.y (2.2.1) tro’. thành
∫ 1 ∫ 1
0 0
(pu v + quv)dx = f vdx, ∀v ∈ D(0, 1)
0 0

22
Vı̀ D(0, 1) trù mâ.t trong W01 (0, 1) nên ta suy ra
∫ 1 ∫ 1
0 0
(pu v + quv)dx = f vdx, ∀v ∈ W01 (0, 1) (2.2.2)
0 0

Ta nhâ.n thâ´y trong (2.2.2) không có d̄a.o hàm câ´p hai cu’a u nũ.a.
- ă.t
D
∫ 1
α(u, v) := (pu0 v 0 + quv)dx (2.2.3)
0
∫ 1
L(v) := f vdx (2.2.4)
0

Ta phát biê’u bài toán mó.i:


Vó.i α(u, v) và L(v) xác d̄i.nh bo’.i (2.2.3) và (2.2.4) hãy tı̀m u ∈ W01 (0, 1) sao cho

α(u, v) = L(v) ∀v ∈ W01 (0, 1) (2.2.5)


tú.c là (2.2.2) tho’a mãn.
Bài toán (2.2.5) go.i là bài toán yê´u ú.ng bài toán (2.1.1)(2.1.2).
2.2.2. Nghiê.m suy rô.ng và quan hê. vó.i nghiê.m cô’ d̄iê’n.
Nghiê.m cu’a bài toán yê´u (2.2.5) go.i là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (2.1.1)(2.1.2).
Theo phân tı́ch o’. trên nê´u u là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán (2.1.1)(2.1.2) thı̀ nó cũng
là nghiê.m suy rô.ng cu’a nó.
Ngu.o..c la.i gia’ su’. u ∈ W01 (0, 1) là nghiê.m suy rô.ng, tú.c là u tho’a mãn (2.2.5) d̄ô ` ng
thò i la.i thuô.c W 2 (0, 1) nũ.a. Khi d̄ó u tho’a mãn (2.2.2). Thu..c vâ.y,
.
Vı̀ D(0, 1) ⊂ W01 (0, 1) nên tù. (2.2.2) ta có
∫ 1 ∫ 1
0 0
(pu v + quv)dx = f vdx, ∀v ∈ D(0, 1)
0 0

Lâ´y tı́ch phân tù.ng phâ


` n ta suy ra
∫ 1 ∫ 1
0 0 0
[−(pu ) + qu]vdx + pu v|10 = f vdx, ∀v ∈ D(0, 1)
0 0

Vı̀ v ∈ D(0, 1) nên v(0) = v(1) = 0, do d̄ó


∫ 1 ∫ 1
0 0
[−(pu ) + qu]vdx = f vdx, ∀v ∈ D(0, 1)
0 0

Vı̀ D(0, 1) trù mâ.t trong L2 (0, 1) nên


∫ 1
[−(pu0 )0 + qu − f ]vdx = 0, ∀v ∈ L2 (0, 1)
0

23
Vâ.y
−(pu0 )0 + qu − f = 0 ⇒ −(pu0 )0 + qu = f
- ó là (2.1.1). Còn d̄iê
D ` u kiê.n biên (2.1.2) tho’a mãn vı̀ u ∈ W01 (0, 1). Vâ.y nghiê.m suy rô.ng
cu’a bài toán (2.1.1)(2.1.2) mà ∈ W 2 (0, 1) thı̀ sẽ là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a nó.
Vı̀ tâ.p ho..p chú.a nghiê.m o’. bài toán (2.2.5) là W01 (0, 1) rô.ng ho.n tâ.p ho..p chú.a nghiê.m
W0 (0, 1) ∪ W 2 (0, 1) o’. bài toán (2.1.1)(2.1.2), trong khi tâ.p ho..p hàm thu’. W01 (0, 1) o’. bài
1

toán (2.2.5) he.p ho.n tâ.p ho..p hàm thu’. L2 (0, 1) o’. bài toán (2.1.1)(2.1.2) cho nên ta hi vo.ng
viê.c tı̀m nghiê.m cu’a bài toán (2.2.5) sẽ dê˜ ho.n.

2.2.3. Su.. tô` n ta.i nghiê.m suy rô.ng


- ê’ chú.ng minh su.. tô
D ` n ta.i nghiê.m suy rô.ng ta sẽ áp du.ng d̄i.nh lý 1.8.1 chu.o.ng 1.
Xét bài toán (2.2.5).
Rõ ràng α(u, v) xác d̄i.nh bo’.i (2.2.3) là mô.t da.ng song tuyê´n d̄ô´i xú.ng trên W01 (0, 1).
Ta chú.ng minh tiê´p ră
` ng nó liên tu.c trên W01 (0, 1) và W01 (0, 1)-eliptic.
(1). Tù. (2.2.3) ta có
∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
0 0 0 0
|α(u, v)| ≤ (p|u |.|v | + q|u|.|v|)dx ≤ C1 |u |.|v |dx + C2 |u|.|v|dx
0 0 0

= C1 (|u0 |, |v 0 |)L2 (0,1) + C2 (|u|, |v|)L2 (0,1)

Áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B ta suy ra

|α(u, v)| ≤ C1 ku0 kL2 (0,1) kv 0 kL2 (0,1) + C2 kukL2 (0,1) kvkL2 (0,1)

Ta có nhâ.n xét:


√ √
∫ 1 ∫ 1
0
ku kL2 (0,1) = |u0 |2 dx ≤ [|u0 |2 + |u|2 ]dx ⇒ ku0 kL2 (0,1) ≤ kukW01 (0,1) (2.2.6a)
0 0

√ √
∫ 1 ∫ 1
kukL2 (0,1) = |u|2 dx ≤ [|u|2 + |u0 |2 ]dx ⇒ kukL2 (0,1) ≤ kukW01 (0,1) (2.2.6b)
0 0

Do d̄ó

|α(u, v)| ≤ C3 kukW01 (0,1) kvkW01 (0,1) , u, v ∈ W01 (0, 1), C3 = C1 + C2

Vâ.y α(u, v) liên tu.c trên W01 (0, 1).


(2). Tù. (2.2.3) ta la.i có
∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
0 2 0 2 1
α(u, u) = [p(u ) + qu ]dx ≥ C0
2
(u ) dx ⇒ (u0 )2 dx ≤ α(u, u) (2.2.7)
0 0 0 C0

24
Xét u ∈ D(0, 1). Khi d̄ó u(0) = 0,
∫ x ∫ x ∫ 1
0 0
u(x) = u(0) + u (t)dt = u (t)dt ⇒ |u(x)| ≤ ( 2
|u0 (t)|dt)2
0 0 0

Do d̄ó , áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B ta có


∫ 1 ∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
0 0
|u(x)| ≤ (
2
|u (t)|dt) ≤ 2
(u (t)) dt 2 2
(1) dt = (u0 (t))2 dt
0 0 0 0

Kê´t ho..p vó.i (2.2.7) ta có


∫ 1 ∫ 1 ∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
0 0 1 1
|u(x)| dx ≤
2
( |u (t)| dt)dx =
2
|u (t)| dt ≤
2
p|u|2 dt ≤ α(u, u)
0 0 0 0 C0 0 C0
(2.2.8)
Vâ.y (2.2.7) và (2.2.8) cho
∫ 1
1 1 2
kuk2W 1 (0,1) = [(u0 )2 + u2 ]dx ≤ α(u, u) + α(u, u) = α(u, u)
0
0 C0 C0 C0

C0
⇒ α(u, u) ≥ C4 kuk2W 1 (0,1) , C4 = , ∀u ∈ D(0, 1) (2.2.9)
2
Vı̀ D(0, 1) trù mâ.t trong W01 (0, 1) nên tù. (2.2.9) ta suy ra

α(u, u) ≥ C4 kuk2W 1 (0,1) , ∀u ∈ W01 (0, 1) (2.2.10)

Vâ.y α(u, v) W01 (0, 1)-eliptic.


Bây giò. ta chú.ng minh tı́nh liên tu.c cu’ a L(v) xác d̄i.nh bo’.i (2.2.4). Rõ ràng L(v) là
mô.t phiê´m hàm tuyê´n tı́nh trên W01 (0, 1). Ta có
√ √ √
∫ 1 ∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
|L(v)| = | f vdx| ≤ f 2 dx v 2 dx ≤ kf kL2 (0,1) [(v 0 )2 + v 2 ]dx
0 0 0 0

⇒ |L(v)| ≤ kf kL2 (0,1) kvkW 1 (0,1) , ∀v ∈ W01 (0, 1)

Do d̄ó L(v) liên tu.c trên W01 (0, 1).


Vâ.y theo d̄i.nh lý 1.8.1 chu.o.ng 1 thı̀ bài toán (2.2.5) có nghiê.m duy nhâ´t u ∈ W01 (0, 1)

` ng phu.o.ng pháp
` n d̄úng nghiê.m cu’a bài toán (2.2.5) bă
Sau d̄ây ta tı̀m cách tı́nh gâ
` n tu’. hũ.u ha.n.
phâ

25
2.3. Phu.o.ng pháp phâ ` n tu’. hũ.u ha.n gia’i bài toán yê´u (2.2.5)
2.3.1. Mo’. d̄â ` u. D - ê’ xây du..ng nghiê.m gâ ` n d̄úng cu’a bài toán yê´u (2.2.5) tú.c là
(2.2.2), theo tinh thâ . .
` n cu’a tiê´t 1.9 chu o ng 1 ta thay không gian W01 (0, 1) bă ` ng mô.t không
.
gian con hũ u ha.n chiê ` u VN mà o’ d̄ây ta go.i là HN , cu’a nó. Ta sẽ làm viê.c d̄ó theo phu.o.ng
.
pháp phâ ` n tu’. hũ.u ha.n.
Ý tu.o’.ng d̄â
` u tiên cu’a phu.o.ng pháp phâ ` n tu’. hũ.u ha.n là do các nhà kỹ thuâ.t nghı̃ ra.
- ê’ tı̀m mô.t d̄a.i lu.o..ng du.ó.i da.ng mô.t hàm sô´ trong mô.t miê
D ` n nào d̄ó ngu.ò.i ta chia nho’
` n d̄ó thành nhiê
miê ` u phâ` n có hı̀nh thù d̄o n gia’n nhu nhũ ng d̄oa.n thă’ng trong môi tru.ò.ng
. . .
` u và nhũ.ng tam giác trong môi tru.ò.ng hai chiê
mô.t chiê ` u. Mô˜i phâ` n nho’ d̄ó d̄u.o..c go.i là
mô.t phâ . . . . .
` n tu’ hũ u ha.n. Sau d̄ó ngu ò i ta xem â’n hàm là nhũ ng hàm tuyê´n tı́nh trong mô˜i
phâ` n nho’ và d̄u.o..c lă´p ráp la.i ta.i các biên gió.i cu’a các phâ
` n nho’ theo yêu câ` u cu’a bài toán
´ ’
pha’i gia’i quyê t, chăng ha.n thành mô.t hàm liên tu.c.
Chú ý ră` ng cách làm o’. d̄ây râ´t khác cách làm cu’a phu.o.ng pháp sai phân.
2.3.2. Xây du..ng không gian HN ⊂ W01 (0, 1)
` n xác d̄i.nh [0,1] cu’a â’n hàm u(x) thành N+1 d̄oa.n con bo’.i các d̄iê’m
Ta chia miê
xi ∈ [0, 1]:

0 = x0 < x1 < x2 < ... < xi−1 < xi < xi+1 < ... < xN < xN +1 = 1 (2.3.1)

xi − xi−1 = hi , h := max{hi }
i

` n tu’. hũ.u ha.n (phâ


Mô˜i d̄oa.n con [xi−1 , xi ] go.i là mô.t phâ ` n tu’. hũ.u ha.n mô.t chiê
` u).

Tâ.p các d̄iê m xi lâ.p thành mô.t phân hoa.ch cu’a d̄oa.n [0, 1].

.ϕ1 .ϕi .ϕN


.1

.
.0 .x1 .xi−1 .xi .xi+1 .xN .1 .x
H.2.3.1

Sau d̄ó ta xây du..ng N hàm ϕi (x) bă


` ng cách d̄ă.t

 (x − xi−1 )/hi nê´u xi−1 < x ≤ xi
ϕi = (xi+1 − x)/hi+1 nê´u xi ≤ x < xi+1 (2.3.2)

0 khi x 6∈ (xi−1 , xi+1 )

i = 1, 2, ..., N

26
Các hàm ϕi chı’ khác 0 ta.i x ∈ (xi−1 , xi+1 ). Nói cách khác ϕi là hàm sô´ có giá d̄õ.
nho’.
- `ô thi. cu’a các hàm ϕi có da.ng mái nhà (H.2.3.1) nên ngu.ò.i ta go.i chúng là hàm mái
D
nhà. Hàm ϕi liên tu.c, có d̄a.o hàm liên tu.c tù.ng phâ
` n:

 1/hi nê´u xi−1 < x < xi
0
ϕi = −1/hi+1 nê´u xi < x < xi+1 (2.3.3)

0 nê´u x 6∈ [xi−1 , xi+1 ]

` u kiê.n biên (2.1.2) vı̀:


và tho’a mãn d̄iê

ϕi (0) = ϕi (x0 ) = 0, ϕi (1) = ϕi (xN +1 ) = 0.

Vâ.y ϕi ∈ W01 (0, 1).

Các hàm ϕi , i = 1, ..., N d̄ô.c lâ.p tuyê´n tı́nh vı̀ nê´u


N
cj ϕj (x) = 0, ∀x ∈ [a, b]
1

thı̀ thay x = xj ta thu d̄u.o..c cj = 0, j = 1, 2, ..., N .


Vâ.y ho.
SN = {ϕi , i = 1, 2, ..., N }
sinh ra không gian con VN cu’a W01 (0, 1), không gian con này o’. d̄ây ta ký hiê.u là HN , nó
` u và nhâ.n ho. SN là mô.t co. so’..
có N chiê
Sau d̄ó ta xét bài toán (2.2.5) trên HN .
2.3.3. Bài toán (2.2.5) trên HN
Tı̀m wN ∈ HN sao cho

α(wN , v) = (f, v), ∀v ∈ HN (2.3.4)

Hàm wN ∈ HN có da.ng


N
wN (x) = cj ϕj (x) ∈ HN (2.3.5)
j=1

trong d̄ó cj câ ` n d̄u.o..c xác d̄i.nh sao cho (2.3.4) tho’a mãn vó.i mo.i v ∈ HN . Vı̀ ho. SN là
mô.t co. so’. cu’a HN nên chı’ câ ` n (2.3.4) tho’a mãn vó.i v = ϕi , i = 1, 2, ..., N (xem nhâ.n xét
. . .
o’ chu o ng 1, mu.c 1.9.3), nghı̃a là

α(wN , ϕi ) = (f, ϕi ), i = 1, 2, ..., N

27
Vâ.y các cj o’. (2.3.5) d̄u.o..c xác d̄i.nh sao cho


N
α( cj ϕj , ϕi ) = (f, ϕi ), i = 1, 2, ..., N
j=1

hay là

N
cj α(ϕj , ϕi ) = (f, ϕi ), i = 1, 2, ..., N
j=1

Do d̄ó cj là nghiê.m cu’a hê. d̄a.i sô´ tuyê´n tı́nh có N phu.o.ng trı̀nh d̄ô´i vó.i N â’n :

Bc = F (2.3.6)

trong d̄ó theo (2.2.3) và (2.2.4) ma trâ.n hê. sô´ B = (Bij ) và vê´ pha’i F xác d̄i.nh bo’.i:
∫ 1
Bij = α(ϕj , ϕi ) = [p(x)ϕ0j (x)ϕ0i (x) + q(x)ϕj (x)ϕi (x)]dx = α(ϕi , ϕj ) (2.3.7)
0

∫ 1
Fi = (f, ϕi ) = f (x)ϕi (x)dx (2.3.8)
0

Ma trâ.n B go.i là ma trâ.n cú.ng. Các hàm ϕi , là co. so’. cu’a không gian HN , còn d̄u.o..c
go.i là các hàm to.a d̄ô..

2.3.4. Tı́nh tru..c tiê´p các Bij và Fi . Tru.ó.c hê´t ta có mô.t chú ý mo’. d̄â ` u.
Chú ý 2.3.1. Vı̀ các hàm ϕi cho bo’.i (2.3.2), d̄a.o hàm cu’a chúng cho bo’.i (2.3.3) nên
ϕi = 0 khi x 6∈ (xi−1 , xi+1 ) và ϕ0i = 0 khi x 6∈ [xi−1 , xi+1 ], do d̄ó Bij = 0 khi |i − j| ≥ 2.
Vâ.y B là mô.t ma trâ.n thu.a. Cu. thê’ nhu. ta sẽ thâ´y o’. du.ó.i: B là mô.t ma trâ.n ba d̄u.ò.ng
chéo và hê. (2.3.6) là mô.t hê. ba d̄u.ò.ng chéo, gia’i bă
` ng phu.o.ng pháp truy d̄uô’i râ´t ô’n d̄i.nh.
Bây giò. theo (2.3.7) ta có
∫ 1 ∫ xi+1
Bii = [p(ϕ0i )2 + qϕ2i ]dx = [p(ϕ0i )2 + qϕ2i ]dx =
0 xi−1

∫ ∫
xi
1 x − xi−1 2 xi+1
1 xi+1 − x 2
= [p(x)( )2 +q(x)( ) ]dx+ [p(x)( )2 +q(x)( ) ]dx (2.3.9)
xi−1 hi hi xi hi+1 hi+1
∫ 1 ∫ xi+1
Bii+1 = Bi+1i = [pϕ0i ϕ0i+1 + qϕi ϕi+1 ]dx = [pϕ0i ϕ0i+1 + qϕi ϕi+1 ]dx =
0 xi
∫ xi+1
1 1 xi+1 − x) x − xi )
= [p(x)(− )( ) + q(x)( ( ]dx (2.3.10)
xi hi+1 hi+1 hi+1 hi+1

28
- ê’ tı́nh các tı́ch phân xác d̄i.nh (2.3.9)(2.3.10) ta có thê’ tı́nh tru..c tiê´p, cũng có thê’
D
áp du.ng mô.t công thú.c tı́ch phân gâ ` n d̄úng nào d̄ó , chă’ng ha.n nhu. công thú.c hı̀nh chũ.
nhâ.t: ∫ xk ∫ xk
xk−1 + xk
p(x)g(x)dx ≈ p( ) g(x)dx (2.3.11)
xk−1 2 xk−1
∫ xk
trong d̄ó tı́ch phân xk−1 g(x)dx d̄ê´n lu.o..t nó la.i có thê’ tı́nh tru..c tiê´p, cũng có thê’ áp du.ng
mô.t công thú.c tı́ch phân gâ ` n d̄úng.
Chú ý. Tuy công thú.c là ” ≈ ” (gâ ` ng), nhu.ng trong thu..c tê´ ta sẽ viê´t là ” = ”
` n bă
` ng) cho tiê.n. Khi d̄ó
(bă

pi−1/2 pi+1/2 qi−1/2 hi qi+1/2 hi+1


Bii = + + + (2.3.12)
hi hi+1 3 3

1 hi+1
Bii+1 = Bi+1i = −pi+1/2 + (qi+1/2 ) (2.3.13)
hi+1 6
trong d̄ó

hi hi+1 hi hi+1
pi−1/2 = p(xi − ), pi+1/2 = p(xi + ), qi−1/2 = q(xi − ), qi+1/2 = q(xi + )
2 2 2 2

Vâ.y

 
(p1/2 /h1 + p3/2 /h2 ) −p3/2 /h2
 
 
 −p3/2 /h2 (p3/2 /h2 + p5/2 /h3 ) −p5/2 /h3 ... 
 
B= .. .. .. +
 . . . 
 
 
... −pN −1/2 /hN (pN −1/2 /hN + pN +1/2 /hN +1 )

 
2q1/2 h1 + 2q3/2 h2 q3/2 h2
 
 
1
 q3/2 h2 2q3/2 h2 + 2q5/2 h3 ) q5/2 h3 ... 

 .. .. .. 
6 . . . 
 
 
... qN −1/2 hN 2qN −1/2 hN + 2qN +1/2 hN +1 )
(2.3.14)
Bây giò. ta tı́nh vê´ pha’i Fi :
∫ 1 ∫ xi+1 ∫ xi ∫ xi+1
Fi = f ϕi dx = f ϕi dx = f ϕi dx + f ϕi dx =
0 xi−1 xi−1 xi

29
1
= [fi−1/2 hi + fi+1/2 hi+1 ], i = 1, 2, ..., N (2.3.15)
2
Vâ.y  
f1/2 h1 + f3/2 h2
1
 f3/2 h2 + f5/2 h3 

F =  ..  (2.3.16)
2 . 
fN −1/2 hN + fN +1/2 hN +1

2.3.5. Công thú.c tı́ch lũy


Tù. phân hoa.ch (2.3.1) ta suy ra


N +1 ∫ xk
Bij = [p(x)ϕ0j (x)ϕ0i (x) + q(x)ϕj (x)ϕi (x)]dx (2.3.17)
k=1 xk−1


N +1 ∫ xk
Fi = f (x)ϕi (x)dx (2.3.18)
k=1 xk−1

Vâ.y nê´u d̄ă.t


∫ xk ∫ xk
k
Bij := [p(x)ϕ0j (x)ϕ0i (x) + q(x)ϕj (x)ϕi (x)]dx, Fik = f (x)ϕi (x)dx (2.3.19)
xk−1 xk−1

thı̀ có công thú.c tı́ch lũy:



N +1 ∑
N +1
k
Bij = Bij , Fi = Fik (2.3.20)
k=1 k=1
k
Ta có thê’ xem Bij ` n tu’. hũ.u ha.n thú. k, [xk−1 , xk ] vào Bij và Fik
là d̄óng góp cu’a phâ
. .
` n tu’ hũ u ha.n [xk−1 , xk ] vào Fi .
là d̄óng góp cu’a phâ
Vı̀ có (2.3.2) và (2.3.3) nên (2.3.20) cho:

Bij = 0, |i − j| ≥ 2; i
Bii = Bii i+1
+ Bii , i+1
Bii+1 = Bi+1i = Bii+1 ,Fi = Fii + Fii+1
(2.3.21)
k
Tı́nh xong Bij , Fik . ` .
o’ (2.3.19) rôi, các công thú c (2.3.20) hay (2.3.21) sẽ cho Bij và
Fi .
k
2.3.6. Tı́nh Bij và Fik bă` ng phép d̄ô’i biê´n
Các tı́ch phân xác d̄i.nh (2.3.19) chı’ thu..c hiê.n trên mô.t phâ
` n tu’. hũ.u ha.n [xk−1 , xk ].
Muô´n tı́nh chúng ta có thê’ dùng phép d̄ô’i biê´n x = x(ξ) xác d̄i.nh bo’.i

x = (xk − xk−1 )ξ + xk−1 (2.3.22)

d̄ê’ d̄u.a d̄oa.n xk−1 ≤ x ≤ xk vê ` d̄oa.n 0 ≤ ξ ≤ 1


’ ´
Qua phép d̄ô i biê n (2.3.22) ta có :

30
dx dξ 1
= xk − xk−1 = hk , =
dξ dx hk
ϕk (x)|x=x(ξ) = ξ, ϕk−1 (x)|x=x(ξ) = 1 − ξ
dϕk 1 dϕk−1 1
= , =−
dx hk dx hk
- ă.t thêm
D
p(ξ) := p(x)|x=x(ξ) , q(ξ) := q(x)|x=x(ξ) (2.3.23)
Khi d̄ó
∫ xk ∫ 1
dϕk 2 1 2
k
Bkk = {p(x)( ) + q(x)ϕ2k }dx = {p(ξ)( ) + q(ξ)ξ 2 }hk dξ (2.3.24)
xk−1 dx 0 hk
∫ xk ∫ 1
dϕk−1 2 1 2
k
Bk−1k−1 = {p(x)( ) + q(x)ϕ2k−1 }dx = {p(ξ)(− ) + q(ξ)(1 − ξ)2 }hk dξ
xk−1 dx 0 hk
∫ (2.3.25)
xk
dϕk−1 dϕk
k
Bk−1k = k
Bkk−1 = {p(x) + q(x)ϕk−1 ϕk }dx =
xk−1 dx dx
∫ 1
1 1
= {p(ξ)(− )( ) + q(ξ)(1 − ξ)ξ}hk dξ (2.3.26)
0 hk hk

∫ xk ∫ 1
Fkk = f (x)ϕk (x)dx = f (ξ)ξhk dξ (2.3.27)
xk−1 0
∫ xk ∫ 1
k
Fk−1 = f (x)ϕk−1 (x)dx = f (ξ)(1 − ξ)hk dξ (2.3.28)
xk−1 0

D- ê’ tı́nh các tı́ch phân xác d̄i.nh (2.3.24)-(2.3.28) ta có thê’ tı́nh tru..c tiê´p mô.t cách
chı́nh xác nê´u có thê’ làm d̄u.o..c, cũng có thê’ áp du.ng mô.t công thú.c tı́ch phân gâ
` n d̄úng
’ . .
nào d̄ó, chăng ha.n nhu công thú c (2.3.11).

2.3.7. D - ánh giá sai sô´.

Gia’ su’. u ∈ W01 (0, 1) là nghiê.m cu’a bài toán (2.2.5) (trên W01 (0, 1)), và wN ∈ HN là
` ng phu.o.ng pháp phâ
` n d̄úng bă
nghiê.m gâ ` n tu’. hũ.u ha.n, tú.c là nghiê.m cũng cu’a bài toán
(2.2.5) nhu.ng trên không gian con cu’a W01 (0, 1) là HN := span{ϕ1 , ϕ2 , ...ϕN }, trong d̄ó
ϕi là hàm mái nhà (2.3.2).
Ta có
- i.nh lý 2.3.1. Gia’ su’. u ∈ W 2 (0, 1) ∩ W01 (0, 1). Khi d̄ó
D

ku0 − wN
0
kL2 (0,1) ≤ C5 hkf kL2 (0,1) (2.3.29)

31
ku − wN kL2 (0,1) ≤ C6 h2 kf kL2 (0,1) (2.3.30)
trong d̄ó C5 và C6 là các hă ` ng sô´.
- ó là su.. hô.i tu. và d̄ánh giá sai sô´.
D
Chú.ng minh.: Xem phâ ` n phu. lu.c o’. mu.c 2.3.9.

2.3.8. Thı́ du..


Chú ý mo’. d̄â
` u. Thu.ò.ng ta gă.p bài toán trên d̄oa.n [a, b]:

d du
− (p ) + q(x)u = f (x), a < x < b. u(a) = 0, u(b) = 0 (2.3.31a)
dx dx

chú. không pha’i trên d̄oa.n [0, 1] nhu. ta d̄ã làm. Trong tru.ò.ng ho..p d̄ó, lẽ ra tru.ó.c khi áp
du.ng phu.o.ng pháp phâ ` n tu’. hũ.u ha.n ta pha’i d̄ô’i biê´n d̄ê’ d̄u.a bài toán d̄ã cho vê
` bài toán
. . . . .
trên d̄oa.n [0, 1]. Nhu ng nhu sẽ thâ´y o’ du ó i, viê.c d̄ô’i biê´n hay không d̄ô’i biê´n không a’nh
hu.o’.ng d̄ê´n kê´t qua’.
Nê´u không d̄ô’i biê´n thı̀ ta gia’i bài toán (2.3.31a). Bài toán yê´u tu.o.ng ú.ng là

α(u, v) = L(v), ∀v ∈ V

vó.i
∫ b ∫ b
du dv
V = W01 (a, b), α(u, v) = {p(x) + q(x)uv}dx L
à (v) = f (x)vdx
a dx dx a

Ta ta.o ra cho [a, b] mô.t phân hoa.ch P : x0 = a < x1 < x2 < . . . < xN < xN +1 = b. Bu.ó.c
d̄i thú. k là hk = xk − xk−1 . Hàm co. so’. tu.o.ng ú.ng là ϕi cho bo’.i (2.3.2). Hê. d̄a.i sô´ câ
`n
.
gia’i là Bc = F vó i
Bij = α(ϕi , ϕj ), Fi = L(ϕi )
Nê´u d̄ô’i biê´n thı̀ ta d̄u.a d̄oa.n [a, b] vê ` ng công thú.c x = (b − a)t + a.
` d̄oa.n [0, 1] bă
Khi d̄ó nê´u cho g(x) thı̀ ḡ(t) := g(x)|x=(b−a)t+a .
Bài toán sau d̄ô’i biê´n là
1 d dū
− (p̄(t) ( ) + q̄(t)ū = f¯(t), ū(0) = 0, ū(1) = 0 (2.3.31b)
(b − a) 2 dt dt

Bài toán yê´u tu.o.ng ú.ng là

ᾱ(ū, v̄) = L̄(v̄), ∀v̄ ∈ V̄

trong d̄ó
∫ 1 ∫ 1
1 dū dv̄
V̄ = W01 (0, 1), ᾱ(ū.v̄) = [ p̄(t) + q̄(t)ūv̄]dt, L̄(v̄) = f¯(t)v̄dt
0 (b − a)2 dt dt 0

32
Ta tao ra trên [0, 1] phân hoa.ch P̄ : t0 = 0 < t1 < t2 < . . . < tN < tN +1 = 1. Bu.ó.c d̄i
thú. k là τk = tk − tk−1 . Hê. d̄a.i sô´ câ
` n gia’i là

B̄c̄ = F̄ vó.i B̄ij = ᾱ(ϕ̄i , ϕ̄j ), F̄i = L̄(ϕ̄i )

Ta nhâ.n thâ´y vó.i phép d̄ô’i biê´n x = (b − a)t + a d̄ã cho.n thı̀

ϕi (x)|x=(b−a)t+a = ϕ̄i (t)

Bây giò. tù. các công thú.c khi không d̄ô’i biê´n
∫ b ∫ b
dϕi dϕj
Bij = α(ϕi , ϕj ) = {p(x) + q(x)uv}dx, Fi = L(ϕi ) = f (x)ϕi (x)dx
a dx dx a

ta áp du.ng công thú.c tı́nh tı́ch phân bă ` ng phép d̄ô’i biê´n x = (b − a)t + a ta có
∫ 1
1 dϕ̄i dϕ̄j
Bij = { p̄(t) + q̄(t)ϕ̄i ϕ̄j }(b − a)dt = B̄ij (b − a)
0 (b − a) 2 dt dt
∫ 1
Fi = f¯(t)ϕ̄i )b − a)dt = F̄i (b − a)
0

Vâ.y hê. d̄a.i sô´ khi có d̄ô’i biê´n viê´t B̄c̄ = F̄i còn hê. d̄a.i sô´ khi không d̄ô’i biê´n viê´t
Bc = F viê´t (b − a)B̄c = (b − a)F̄ . Do d̄ó c̄ = c. Ta chú ý ră ` ng nghiê.m cu’a bài
∑N
toán khi không d̄ô’i biê´n là wN = i=1 ci ϕi (x) còn nghiê.m cu’a bài toán sau d̄ô’i biê´n là
∑N
w̄N = i=1 c̄i ϕ̄i (t). Cho nên có wN (x)|x=(b−a)t+a = w̄N (t).
Vâ.y viê.c d̄ô’i biê´n hay không d̄ô’i biê´n không a’nh hu.o’.ng d̄ê´n kê´t qua’.
Thı́ du. 1. Xét bài toán truyê ` n nhiê.t dù.ng:

−u00 = f (x), 0 < x < L, u(0) = 0, u(L) = 0 (2.3.32)

trong d̄ó
L = 10cm, f (x) = 10

Gia’ i. Bài toán này có da.ng (2.1.1)(2.1.2) vó.i p = 1, q = 0, f = 10. Bài toán yê´u
(2.2.2) tu.o.ng ú.ng là
∫ L ∫ L
0 0
u v dx = f vdx, ∀v ∈ W01 (0, L)
0 0

` ng nhau. Khi d̄ó


` n bă
Ta chia d̄oa.n [0, L] thành N + 1 = 4 phâ

L 10
h= = = 2, 5, x0 = 0, x1 = 2, 5, x2 = 5, x3 = 7, 5, x4 = 10
N +1 4

Ta nhâ.n thâ´y o’. d̄ây bu.ó.c d̄i h = 2, 5 > 1

33
Theo (2.3.24)-(2.3.28) ta có
∫ 1
k 1 1
Bkk =h ( )2 dx = = 0, 4,
0 h h
∫ 1
k 1 1
Bk−1k−1 =h ( )2 dx = = 0, 4,
0 h h
∫ 1
11 1
k
Bk−1k = k
Bkk−1 =h − dξ = − = −0, 4
0 hh h
∫ 1
h
Fkk =h 10ξdξ = 10 = 12, 5
0 2
∫ 1
h
k
Fk−1 =h 10(1 − ξ)dξ = 10 = 12, 5
0 2

Vâ.y tı́ch lũy la.i theo công thú.c (2.3.21) ta d̄u.o..c


   
0, 4 + 0, 4 −0, 4 0 0, 8 −0, 4 0
B=  −0, 4 0, 4 + 0, 4 −0, 4  
= −0, 4 0, 8 −0, 4 
0 −0, 4 0, 4 + 0, 4 0 −0, 4 0, 8
   
12, 5 + 12, 5 25
F = 12, 5 + 12, 5 = 25 
  
12, 5 + 12, 5 25

Do d̄ó hê. cú.ng (2.3.6) viê´t


    
0, 8 −0, 4 0 c1 25
 −0, 4 0, 8 −0, 4   c2  =  25 
0 −0, 4 0, 8 c3 25

hay     
2 −1 0 c1 62, 5
 −1 2 −1   c2  =  62, 5 
0 −1 2 c3 62, 5

Gia’i hê. này ta d̄u.o..c c1 , c2 , c3 .


` n nhiê.t dù.ng
Thı́ du. 2. Xét bài toán truyê

−u00 + u = f (x), 0 < x < 1, u(0) = 0, u(1) = 0 (2.3.33)

trong d̄ó f (x) = x + 2.

34
Gia’ i. Bài toán này có da.ng (2.1.1)(2.1.2) vó.i p = 1, q = 1, f = x + 2. Bài toán yê´u
(2.2.2) tu.o.ng ú.ng là
∫ 1 ∫ 1
0 0
[u v + uv]dx = f vdx, ∀v ∈ W01 (0, 1)
0 0

` ng nhau. Khi d̄ó


` n bă
Ta chia d̄oa.n [0, 1] thành N+1=4 phâ

1 1
h= = = 0, 25, x0 = 0, x1 = 0, 25, x2 = 0, 5, x3 = 0, 75, x4 = 1
N +1 4

Ta có ∫ 1
k 1 1 h 0, 25 12, 25
Bkk =h [( )2 + ξ 2 ]dξ = + = 4 + =
0 h h 3 3 3
∫ 1
1 1 h 0, 25 23, 75
k
Bk−1k =h [−( )2 + (1 − ξ)ξ]dξ = − + = −4 + =−
0 h h 6 6 6
∫ 1
1 1 h 0, 25 12, 25
k
Bk−1k−1 =h [(− )2 + (1 − ξ)2 ]dξ = + = 4 + =
0 h h 3 3 3
∫ 1
h xk−1
Fkk =h (hξ + xk−1 + 2)ξdξ = h[ + + 1]
0 3 2
∫ 1
h xk−1
k
Fk−1 =h (hξ + xk−1 + 2)(1 − ξ)dξ = h[ + + 1]
0 6 2
Do d̄ó
h x0 h x1 0, 25 0, 25 0, 25
F1 = F11 + F12 = h[ + +1+ + + 1] = 0, 25[ + + + 2] = 0, 5625
3 2 6 2 3 6 2
h x1 h x2 0, 25 0, 75 0, 25
F2 = F22 + F23 = h[ + +1+ + + 1] = 0, 25[ + + + 2] = 0, 6250
3 2 6 2 3 2 6
h x2 h x3 0, 25 1, 25
F3 = F33 + F34 = h[ + +1+ + + 1] = 0, 25[ + + 2] = 0, 6875
3 2 6 2 3 2

Vâ.y hê. cú.ng (2.3.5) viê´t:


    
2(12, 25 + 12, 25) −23, 75 0 c1 0, 5625
1   c2  =  0, 6250 
−23, 75 2(12, 25 + 12, 25) −23, 75
6
0 −23, 75 2(12, 25 + 12, 25) c3 0, 6875

tú.c là     
50 −23, 75 0 c1 3, 375
 −23, 75 50 −23, 75   c2  =  3, 750 
0 −23, 75 50 c3 4, 125

35
Gia’i hê. này ta d̄u.o..c c1 , c2 , c3 .

Chú ý. Cách tı́nh tı́ch phân bă ` ng d̄ô’i biê´n trong tru.ò.ng ho..p mô.t chiê
` u không hâ´p
.
dâ˜n vı̀ nó cũng dài; nhu ng nó giúp ta dê˜ hiê . . .
` u cách làm trong tru ò ng ho. p nhiê ` u chiê
` u sau
. . . ` u chiê
này, và trong tru ò ng ho. p nhiê . . ’ .
` u thı̀ phu o ng pháp d̄ô i biê´n to’ ra hiê.u qua’ ho n nhiê`u
so vó.i phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân mô.t cách tru..c tiê´p.

2.3.9. Phu. lu.c 1. Chú.ng minh d̄i.nh lý 2.3.1.


Gia’ su’. bài toán (2.2.5) có nghiê.m u ∈ W01 (0, 1).
- ă.t
D
∑N
uI (x) := u(xi )ϕi (x) (2.3.34)
i=1

Vı̀ uI ∈ HN nên áp du.ng d̄i.nh lý 1.10.2 chu.o.ng 1, công thú.c (1.10.6) ta có
Bô’ d̄ê
` 2.3.1. √
C3
ku − wN kW 1 (0,1) ≤ ku − uI kW 1 (0,1) (2.3.35)
C4
trong d̄ó C3 và C4 xác d̄i.nh o’. (2.2.6) và (2.2.10).
Bây giò. xét vê´ pha’i cu’a (2.3.35).
` 2.3.2. Gia’ su’. u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó
Bô’ d̄ê

ku − uI kL2 (0,1) ≤ h2 ku00 kL2 (0,1) (2.3.36)

ku0 − u0I kL2 (0,1) ≤ hku00 kL2 (0,1) (2.3.37)


trong d̄ó
h := max{hi }
i

Chú.ng minh. Vı̀ C 2 [0, 1] trù mâ.t trong W 2 (0, 1) và u ∈ W 2 (0, 1) nên tô
` n ta.i dâ˜y
{un ∈ C [0, 1]} hô.i tu. vê
2 2
` u trong W (0, 1). Theo cách d̄ă.t (2.3.34) ta có


N
un,I (x) = un (xi )ϕi (x)
i=1

Xét x ∈ (xi−1 , xi ) ta có


∫ t=x
un (x) − un,I (x) = [u0n (t) − u0n,I (t)]dt =
t=xi−1

∫ ∫ ∫
t=x
un (xi ) − un (xi−1 ) t=x
1 s=xi
= [u0n (t) − ]dt = [u0n (t) − u0n (s)ds]dt =
t=xi−1 hi t=xi−1 hi s=xi−1

36
∫ t=x ∫ s=xi ∫ t=x ∫ s=xi ∫ ξ=t
1 1
dt [u0n (t) − u0n (s)]ds = dt ds u00n (ξ)dξ
hi t=xi−1 s=xi−1 hi t=xi−1 s=xi−1 ξ=s

Vâ.y có
∫ t=x ∫ s=xi ∫ ξ=t
1
un (x) − un,I (x) = dt ds u00n (ξ)dξ (2.3.38)
hi t=xi−1 s=xi−1 ξ=s

Tù. (2.3.38) ta suy ra


∫ t=x ∫ s=xi ∫ ξ=xi
1
|un (x) − un,I (x)| ≤ dt ds |u00n (ξ)|dξ ≤
hi t=xi−1 s=xi−1 ξ=xi−1

√∫
ξ=xi
≤h 3/2
|u00n (ξ)|2 dξ, x ∈ (xi−1 , xi )
ξ=xi−1

Do d̄ó
∫ x=xi ∫ x=xi ∫ ξ=xi ∫ ξ=xi
[un (x) − un,I (x)] dx ≤ h 2 3
dx [u00n (ξ)]2 dξ ≤h 4
[u00n (ξ)]2 dξ
x=xi−1 x=xi−1 ξ=xi−1 ξ=xi−1

Vâ.y

N +1 ∫ xi ∑
N +1 ∫ xi
[un (x) − un,I (x)] dx ≤ h 2 4
[u00n (ξ)]2 dξ
i=1 xi−1 i=1 xi−1

hay
kun − un,I k2L2 (a,b) ≤ h4 ku00n k2L2 (a,b)
Cho n → ∞ ta d̄u.o..c (2.3.36).
Bây giò. lâ´y d̄a.o hàm (2.3.38) d̄ô´i vó.i x:
∫ s=xi ∫ ξ=x
1
u0n (x) − u0n,I (x) = ds u00 (ξ)dξ (2.3.39)
hi s=xi−1 ξ=s

Do d̄ó ∫ ∫
s=xi ξ=xi
1
|u0n (x) − u0n,I (x)| ≤ ds |u00 (ξ)|dξ
hi s=xi−1 ξ=xi−1

∫ √∫
ξ=xi √ ξ=xi
|u0n (x) − u0n,I (x)| ≤ 00
|u (ξ)|dξ ≤ h |u00 (ξ)|2 dξ
ξ=xi−1 ξ=xi−1
∫ x=xi ∫ x=xi ∫ ξ=xi ∫ ξ=xi
|u0n (x) − u0n,I (x)|2 dx ≤h dx 00
|u (ξ)| dξ ≤ h2 2
|u00 (ξ)|2 dξ =
x=xi−1 x=xi−1 ξ=xi−1 ξ=xi−1

Vâ.y

N +1 ∫ xi ∑
N +1 ∫ xi
[u0n (x) − u0n,I (x)]2 dx ≤h 2
[u00n (ξ)]2 dξ
i=1 xi−1 i=1 xi−1

37
hay
ku0n − u0n,I k2L2 (a,b) ≤ h2 ku00n k2L2 (a,b)
Cho n → ∞ ta d̄u.o..c (2.3.37).
` 2.3.3. Gia’ su’. u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó tô
Bô’ d̄ê ` ng sô´ du.o.ng C7 d̄ê’
` n ta.i hă

ku00 kL2 (0,1) ≤ C7 kf kL2 (0,1) (2.3.40)

Chú.ng minh. Tù. tı́nh W01 (0, 1)−elliptic cu’a α(u, v) (xem (2.2.10)) ta suy ra
1 1
kuk2W 1 (0,1) ≤ α(u, u) = (f, u)L2 (0,1) ≤
C4 C4
1 1
≤ kf kL2 (0,1) kukL2 (0,1) ≤ kf kL2 (0,1) kukW 1 (0,1)
C4 C4
Vâ.y có
1
kukW 1 (0,1) ≤ kf kL2 (0,1) (2.3.41)
C4
Bây giò. lâ´y d̄a.o hàm (2.1.1) ta thu d̄u.o..c

pu00 = −p0 u0 + qu − f (2.3.42)

⇒ |p|.|u00 | ≤ |p0 |.|u0 | + |q|.|u| + |f |


Tù. d̄ó và d̄iê
` u kiê.n (2.1.4) ta suy ra

1
|u00 | ≤ {C1 |u0 | + C2 |u| + |f |}
C0
1
⇒ ku00 kL2 (0,1) ≤ {C1 ku0 kL2 (0,1) + C2 kukL2 (0,1) + kf kL2 (0,1) }
C0
1
≤ {C1 kukW 1 (0,1) + C2 kukW 1 (0,1) + kf kL2 (0,1) }
C0
Áp du.ng (2.3.41)
1 1
ku00 kL2 (0,1) ≤ {(C1 + C2 ) kf kL2 (0,1) + kf kL2 (0,1) }
C0 C4
⇒ (2.3.40) vó.i

1 1 1 2 2 + C0
C7 = {(C1 + C2 ) + 1} = {(C1 + C2 ) + 1} = (C1 + C2 )
C0 C4 C0 C0 C02

` 2.3.4. Gia’ su’. bài toán (2.1.1)-(2.1.2) có nghiê.m u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó tô
Bô’ d̄ê ` n ta.i
. .
` ng sô´ du o ng C8 d̄ê’
hă
ku0 − wN 0
kL2 (0,1) ≤ C8 hkf kL2 (0,1) (2.3.43)

38
ku − wN kL2 (0,1) ≤ C8 hkf kL2 (0,1) (2.3.44)
Chú.ng minh. Tù. các bô’ d̄ê
` 2.3.1,2,3 ta suy ra
√ √
C3 C3
ku − wN kW 1 (0,1) ≤ ku − uI kW 1 (0,1) ≤ (h + 1) C7 hkf kL2 (0,1)
C4 C4

- ó là (2.3.43),(2.3.44) vó.i C8 = 2
D C3
C4 C7 .

` 2.3.5. Gia’ su’. bài toán (2.1.1)-(2.1.2) có nghiê.m u ∈ W 2 (0, 1) ∩ W01 (0, 1). Khi
Bô’ d̄ê
` ng sô´ du.o.ng C9 d̄ê’
` n ta.i hă
d̄ó tô

ku − wN kL2 (0,1) ≤ C9 h2 kf kL2 (0,1) (2.3.45)

Chú.ng minh. Tru.ó.c hê´t ta chú ý ră


` ng

α(u, v) = (f, v), ∀v ∈ W01 (0, 1)

α(wN , v) = (f, v), ∀v ∈ HN ⊂ W01 (0, 1)


` ng phép trù. ta suy ra
Bă

α(u, v) − α(wN , v) = 0, ∀v ∈ HN

tú.c là
α(u − wN , v) = 0, ∀v ∈ HN (2.3.46)
Bây giò. xét bài toán

−(pΦ0 )0 + qΦ = F, F = u − wN (2.3.47)

Φ(0) = Φ(1) = 0 (2.3.48)


Ta d̄u.o..c bài toán (2.1.1)-(2.1.4) vó.i vê´ pha’i là F = u − wN ∈ L2 (0, 1). Do d̄ó hàm Φ
tho’a mãn
α(Φ, v) = (F, v), ∀v ∈ W01 (0, 1)
Thay v = u − wN ∈ W01 (0, 1) ta có

α(Φ, u − wN ) = (F, u − wN ) = (u − wN , u − wN )

tú.c là
(u − wN , u − wN ) = α(Φ, u − wN ) (2.3.49)
Vó.i

N
ΦI := Φ(xi )ϕi (x)
i=1

39
thı̀ ΦI ∈ HN nên theo (2.3.46) ta có

α(u − wN , ΦI ) = 0

Tù. d̄ó (2.3.49) viê´t

(u − wN , u − wN ) = α(Φ, u − wN ) − α(u − wN , ΦI ) = α(Φ − ΦI , u − wN )

⇒ ku − wN k2L2 (0,1) ≤ C3 kΦ − ΦI kW 1 (0,1) ku − wN kW 1 (0,1)

Theo bô’ d̄ê


` 2.3.4
ku − wN kW 1 (0,1) ≤ C8 hkf kL2 (0,1) (2.3.50)
Theo bô’ d̄ê
` 2.3.2 và 2.3.3

kΦ − ΦI kW 1 (0,1) ≤ hkΦ00 kL2 (0,1) ≤ hC7 kF kL2 (0,1) = C7 hku − wN kL2 (0,1)

⇒ ku − wN k2L2 (0,1) ≤ C3 C7 hku − wN kL2 (0,1) C8 hkf kL2 (0,1)

⇒ ku − wN kL2 (0,1) ≤ C3 C7 C8 h2 kf kL2 (0,1)


- ó là (2.3.45) vó.i C9 = C3 C7 C8 .
D
Tù. bô’ d̄ê
` 2.3.4 và bô’ d̄ê
` 2.3.5 ta suy ra d̄i.nh lý 2.3.1.

2.4. Bài toán biên loa.i ba

2.4.1. Phát biê’u bài toán.


Cho khoa’ng sô´ thu..c [0, 1]. Xét phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p hai

Lu := −(pu0 )0 + qu = f (x) 0<x<1 (2.4.1)

vó.i d̄iê
` u kiê.n biên loa.i ba

−p(0)u0 (0) + σa u(0) = ga , p(1)u0 (1) + σb u(1) = gb (2.4.2)

trong d̄ó p, q, f là các hàm sô´ cho tru.ó.c, σa , σb , ga , gb là nhũ.ng sô´ thu..c cho tru.ó.c tho’a
mãn
p, p0 , q, f ∈ L2 (0, 1) (2.4.3)
0 < C0 ≤ p(x) ≤ C1 , 0 ≤ q(x) ≤ C2 , C0 , C1 , C2 = const (2.4.4)
σa ≥ 0, σb ≥ 0, σ a + σb > 0 (2.4.5)

Bài toán vi phân (2.4.1)(2.4.2) go.i là bài toán biên loa.i ba d̄ô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh (2.4.1).
Nó phát biê’u:

40
Tı̀m hàm sô´ u ∈ W 2 (0, 1) tho’ a mãn phu.o.ng trı̀nh vi phân (2.4.1) cùng vó.i các d̄iê `u
kiê.n biên (2.4.2).
Nghiê.m cu’a bài toán vi phân d̄i.nh nghı̃a nhu. vâ.y go.i là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a nó.
Bài toán (2.4.1)(2.4.2) là mô hı̀nh toán ho.c cu’a bài toán truyê ` n nhiê.t dù.ng trong mô.t
.
thanh vâ.t châ´t mà quan hê. giũ a luô .
` ng nhiê.t vó i nhiê.t d̄ô. ta.i hai d̄â
` u mút cu’a thanh d̄ã
. . ´ . . .
d̄u o. c â n d̄i.nh tru ó c (bo’ i (2.4.2)).

2.4.2. Bài toán yê´u


Gia’ su’. bài toán (2.4.1)(2.4.2) có nghiê.m cô’ d̄iê’n u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó Lu và f ∈
L2 (0, 1). Trong L2 (0, 1) nhân vô hu.ó.ng hai vê´ cu’a (2.4.1) vó.i v ∈ D([0, 1]), go.i là hàm
thu’., ta d̄u.o..c
∫ 1 ∫ 1
0 0
[−(pu ) + qu]vdx = f vdx, ∀v ∈ D([0, 1]) (2.4.6)
0 0

Khi d̄ó ta có thê’ lâ´y tı́ch phân tù.ng phâ


` n vê´ trái cu’a (2.4.6) ta thu d̄u.o..c
∫ 1 ∫ 1
0 0 0 1
[−(pu ) + qu]vdx = −pu v|0 + [pu0 v 0 + quv]dx
0 0
∫ 1
= [pu0 v 0 + quv]dx − p(1)u0 (1)v(1) + p(0)u0 (0)v(0)
0

Chú ý d̄ê´n d̄iê


` u kiê.n biên (2.4.2) thı̀ có
∫ 1 ∫ 1
0 0
[−(pu ) + qu]vdx = [pu0 v 0 + quv]dx + [σb u(1) − gb ]v(1) + [σa u(0) − ga ]v(0)
0 0

Do d̄ó (2.4.6) tro’. thành


∫ 1 ∫ 1
0 0
[pu v +quv]dx+σa u(0)v(0)+σb u(1)v(1) = f vdx+ga v(0)+gb v(1), ∀v ∈ D([0, 1])
0 0

Vı̀ D([0, 1]) trù mâ.t trong W 1 (0, 1) nên


∫ 1 ∫ 1
0 0
[pu v +quv]dx+σa u(0)v(0)+σb u(1)v(1) = f vdx+ga v(0)+gb v(1), ∀v ∈ W 1 (0, 1)
0 0
(2.4.7)
Trong (2.4.7) không có d̄a.o hàm câ´p hai nũ.a.
- ă.t
D
∫ 1
α(u, v) = [pu0 v 0 + quv]dx + σa u(0)v(0) + σb u(1)v(1), u, v ∈ W 1 (0, 1) (2.4.8)
0
∫ 1
L(v) = f vdx + ga v(0) + gb v(1), v ∈ W 1 (0, 1) (2.4.9)
0

41
Ta phát biê’u bài toán mó.i:
Vó.i α(u, v) và L(v) xác d̄i.nh bo’.i (2.4.8) và (2.4.9) hãy tı̀m u ∈ W 1 (0, 1) tho’ a mãn

α(u, v) = L(v), ∀v ∈ W 1 (0, 1) (2.4.10)

Bài toán (2.4.10), go.i là bài toán yê´u ú.ng vó.i bài toán (2.4.1)(2.4.2).

2.4.3. Nghiê.m suy rô.ng. Nghiê.m cu’a bài toán yê´u (2.4.10) go.i là nghiê.m suy rô.ng
cu’a bài toán (2.4.1)(2.4.2).
Theo lâ.p luâ.n o’. mu.c 2.4.2 thı̀ nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán (2.4.1)(2,4,2) cũng là
nghiê.m suy rô.ng cu’a nó.
Có thê’ chú.ng minh d̄u.o..c ră
` ng nê´u nghiê.m suy rô.ng u la.i thuô.c W 2 (0, 1) thı̀ nó cũng
.
là nghiê.m cô’ d̄iê’n ( chú ng minh xem phu. lu.c 3, mu.c 2.4.10).
Vı̀ không gian hàm thu’. W 1 (0, 1) ⊂ L2 (0, 1) và không gian chú.a nghiê.m W 1 (0, 1) ⊃
W (0, 1) nên nghiê.m suy rô.ng dê˜ tı̀m ho.n nghiê.m cô’ d̄iê’n.
2

2.4.4. Su.. tô ` n ta.i cu’a nghiê.m suy rô.ng.


Rõ ràng α(u, v) xác d̄i.nh bo’.i (2.4.8) là mô.t da.ng song tuyê´n d̄ô´i xú.ng trên W 1 (0, 1).
Ta chú.ng minh tiê´p ră` ng nó liên tu.c trên W 1 (0, 1) và W01 (0, 1)-eliptic.
Tru ó c hê´t theo lâ.p luâ.n o’. mu.c 2.2.3 ta có
. .

∫ 1
| [pu0 v 0 + quv]dx| ≤ (C1 + C2 )kukW01 (0,1) kvkW01 (0,1) , u, v ∈ W01 (0, 1) (2.4.11)
0

Bây giò. vó.i u ∈ W 1 (0, 1) ta có


∫ x ∫ x ∫ x
0 0
u(x) = u(0) + u (t)dt ⇒ u(0) = u(x) − u (t)dt ⇒ |u(0)| ≤ |u(x)| + | u0 (t)dt|
0 0 0

∫ 1 ∫ 1
0
|u(0)| ≤ 2{|u(x)| + (
2 2
|u (t)|dt) } ≤ 2|u(x)| + 2
2 2
|u0 (t)|2 dt
0 0
∫ ∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
|u(0)|2 dx ≤ 2 |u(x)|2 dx + 2 ( |u0 (t)|2 dt)dx ⇒ |u(0)|2
0 0 0
∫ 1 ∫ 1
≤2 |u(x)| dx + 2
2
|u0 (t)|2 dt ⇒ |u(0)| ≤ kukW 1 (0,1) (2.4.12a
0 0

Mô.t cách tu.o.ng tu..


|u(1)| ≤ kukW 1 (0,1) (2.4.12b)
` ng sô´ du.o.ng C4 d̄ê’
` n ta.i hă
Do d̄ó tô

|α(u, v)| ≤ C4 kukW 1 (0,1) kvkW 1 (0,1) , ∀u, v ∈ W 1 (0, 1)

42
Vâ.y α(u, v) liên tu.c trên W 1 (0, 1).
Bây giò. d̄ê’ d̄i.nh ý ta gia’ su’. σa > 0. Khi d̄ó ta la.i có tù. (2.4.8)
∫ 1 ∫ 1
0 2
α(u, u) ≥ p|u | dx + σa |u(0| ≥ min{C0 , σa }
2
|u0 |2 dx + |u(0|2 u ∈ W 1 (0, 1)
0 0
(2.4.13)
Mă.t khác
∫ x ∫ x ∫ 1
0 0
u(x) = u(0) + u (t)dt = u (t)dt ⇒ |u(x)| ≤ |u(0)| + |u0 (t)|dt
0 0 0

∫ 1
|u(x)| ≤ 2|u(0)| + 2(
2 2
|u0 (t)|dt)2
0

Do d̄ó , áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B ta có


∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
0
|u(x)| ≤ 2|u(0)| + 2
2 2
|u (t)| dt ⇒
2
|u(x)| dx ≤ 2|u(0)| + 2
2 2
|u0 (t)|2 dt
0 0 0

∫ 1 ∫ 1 ∫ 1 ∫ 1
0 0
|u(x)| dx +
2
|u (x)| dx ≤ 2|u(0)| + 3
2 2
|u (t)| dt ≤ 3{|u(0)| +
2 2
|u0 |2 dx}
0 0 0 0

Chú ý d̄ê´n (2.4.13) ta có

3
kuk2W 1 (0,1) ≤ Kα(u, u), K=
min{C0 , σa }

Ta suy ra
1
α(u, u) ≥ kuk2W 1 (0,1) , ∀u ∈ W 1 (0, 1)
K
Vâ.y α(u, v) W 1 (0, 1)-eliptic.
Bây giò. ta chú.ng minh tı́nh liên tu.c cu’ a L(v) xác d̄i.nh bo’.i (2.4.9). Rõ ràng L(v) là
mô.t phiê´m hàm tuyê´n tı́nh trên W 1 (0, 1). Ta có
Ta có tù. (2.4.9)

|L(v)| ≤ |(f, v)L2 (0,1) + |ga |.|v(0)| + |gb |.|v(1)|

Áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B vào sô´ ha.ng d̄â
` u và kê´t qua’ (2.4.13) vào |v(0)| và |v(1)| ta
d̄u.o..c
|L(v)| ≤ kf kL2 (0,1) kvkL2 (0,1) + |ga |.kvkW 1 (0,1) + |gb |.kvkW 1 (0,1) .
|L(v)| ≤ {kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |}kvkW 1 (0,1) .
Vâ.y bài toán (2.4.10) có nghiê.m duy nhâ´t, do d̄ó bài toán (2.4.1)(2.4.2) có nghiê.m suy
rô.ng cu’a duy nhâ´t.

43
Chú ý. Các chú.ng minh o’. mu.c 2.4.3 vù.a rô
` i và o’. mu.c 2.2.3 tru.ó.c d̄ây d̄ê
` u làm mô.t
.
cách so câ´p.

2.4.5. Tı́nh gâ ` n d̄úng nghiê.m suy rô.ng bă ` ng phu.o.ng pháp phâ ` n tu’. hũ.u
ha.n.
- ê’ xây du..ng nghiê.m gâ
D ` n d̄úng cu’a bài toán (2.4.10) ta thay không gian W 1 (0, 1)
` ng mô.t không gian con hũ.u ha.n chiê
bă ` u cu’a nó. Ta sẽ làm viê.c d̄ó theo phu.o.ng pháp
` n tu’ hũ u ha.n, giô´ng nhu trong bài toán biên loa.i mô.t o’. tiê´t 2.3.
phâ . . .
Ta chia miê ` n xác d̄i.nh [0,1] cu’a â’n hàm u(x) thành N d̄oa.n con bo’.i các d̄iê’m xi ∈ [0, 1]:

0 = x0 < x1 < x2 < ... < xi−1 < xi < xi+1 < ... < xN = 1 (2.4.14)

xi − xi−1 = hi , h := max{hi }
i

` n tu’. hũ.u ha.n (phâ


Mô˜i d̄oa.n con ei := [xi−1 , xi ] go.i là mô.t phâ ` n tu’. hũ.u ha.n mô.t
` u.)
chiê
Tâ.p các d̄iê’m xi lâ.p thành mô.t phân hoa.ch cu’a d̄oa.n [0, 1].
Sau d̄ó theo cách làm o’. chu.o.ng 1 tiê´t 8 ta xây du..ng N + 1 hàm to.a d̄ô. ϕi (x) bă ` ng
cách d̄ă.t

 (x − xi−1 )/hi nê´u xi−1 < x < xi
ϕi = (xi+1 − x)/hi+1 nê´u xi < x < xi+1 i = 1, 2, ..., N − 1 (2.4.15)

0 nê´u x 6∈ (xi−1 , xi+1 ),
{
(x1 − x)/h1 nê´u x0 < x < x1
ϕ0 = (2.4.16)
0 nê´u x 6∈ (x0 , x1 )
{
(x − xN −1 )/hN nê´u xN −1 < x < xN
ϕN = (2.4.17)
0 nê´u x 6∈ (xN −1 , xN )
.
O’ d̄ây so vó.i tru.ò.ng ho..p d̄iê
` u kiê.n biên loa.i mô.t có thêm hai hàm ϕ0 và ϕN .
Nhu. vâ.y các ϕi d̄ê
` u là các hàm sô´ có giá d̄õ. nho’ và có d̄ô
` thi. da.ng mái nhà.(H.2.4.1)

.ϕ0 .ϕi .ϕN


.1

.
.x0 = 0 .xi−1 .xi .xi+1 .xN = 1 .x

H.2.4.1

44
Các hàm ϕi ∈ W 1 (0, 1) và d̄ô.c lâ.p tuyê´n tı́nh. Ho.

SN +1 = {ϕi , i = 0, 1, 2, ..., N }

sinh ra không gian con HN +1 có N + 1 chiê ` u cu’a W 1 (0, 1), nhâ.n ho. SN +1 là mô.t co. so’..
Sau d̄ó ta xét bài toán (2.4.10) trên HN +1 :
Tı̀m wN +1 ∈ HN +1 sao cho

α(wN +1 , v) = L(v), ∀v ∈ HN +1 (2.4.18)

Hàm wN +1 ∈ HN +1 có da.ng


N
wN +1 (x) = cj ϕj (x) ∈ HN +1 (2.4.19)
j=0

trong d̄ó cj d̄u.o..c xác d̄i.nh sao cho (2.4.18) tho’a mãn vó.i mo.i v ∈ HN +1 . Vı̀ SN +1 là mô.t
co. so’. cu’a HN +1 nên chı’ câ ` n buô.c (2.4.18) tho’a mãn vó.i v = ϕi , i = 0, 1, ..., N (xem nhâ.n
. . .
xét o’ chu o ng 1, mu.c 1.9.3 ).
Vâ.y các cj d̄u.o..c xác d̄i.nh sao cho

α(wN +1 , ϕi ) = L(ϕi ), i = 0, 1, 2, ..., N

Do d̄ó

N
α( cj ϕj , ϕi ) = L(ϕi ), i = 0, 1, 2, ..., N
j=0

hay là

N
cj α(ϕj , ϕi ) = L(ϕi ), i = 0, 1, 2, ..., N (2.4.20)
j=0

Do d̄ó cj là nghiê.m cu’a hê. d̄a.i sô´ tuyê´n tı́nh có N+1 phu.o.ng trı̀nh d̄ô´i vó.i N+1 â’n :

Bc = F (2.4.21)

trong d̄ó do có (2.4.8),(2.4.9) nên:

Bij = α(ϕj , ϕi ) = α(ϕi , ϕj ), Fi = L(ϕi ) (2.4.22)

Vó.i các tı́ch phân (2.4.22) ta có thê’ tı́nh tru..c tiê´p, cũng có thê’ dùng phu.o.ng pháp
d̄ô’i biê´n nhu. trı̀nh bâ
` y o’. du.ó.i.
Chú ý. Tu.o.ng tu.. chú ý 2.3.1 o’. mu.c 2.3.4, B là mô.t ma trâ.n ba d̄u.ò.ng chéo và hê.
(2.4.21) là mô.t hê. ba d̄u.ò.ng chéo, gia’i bă
` ng phu.o.ng pháp truy d̄uô’i râ´t ô’n d̄i.nh.

45
2.4.6. Công thú.c tı́ch lũy
Tù. (2.4.22) (2.4.8)(2.4.9) và phân hoa.ch (2.4.14) ta suy ra
N ∫
∑ xk
Bij = [p(x)ϕ0j (x)ϕ0i (x) + q(x)ϕj (x)ϕi (x)]dx + σa ϕj (0)ϕi (0) + σb ϕj (1)ϕi (1)
k=1 xk−1
(2.4.23)
N ∫ xk

Fi = f (x)ϕi (x)dx + ga ϕi (0) + gb ϕi (1) (2.4.24)
k=1 xk−1

Nê´u d̄ă.t
∫ xk
k
Bij := [p(x)ϕ0j (x)ϕ0i (x) + q(x)ϕj (x)ϕi (x)]dx + σa ϕj (0)ϕi (0) + σb ϕj (1)ϕi (1) (2.4.25)
xk−1

∫ xk
Fik = f (x)ϕi (x)dx + ga ϕi (0) + gb ϕi (1) (2.4.26)
xk−1

thı̀ (2.4.23)(2.4.24) viê´t thành công thú.c tı́ch lũy:


N ∑
N
k
Bij = Bij , Fi = Fik (2.4.27)
k=1 k=1

Theo (2.4.15)(2.4.16)(2.4.17) các hàm ϕi (x) có giá d̄õ. nho’. Ta suy ra:

 Bii = Bii
i i+1
+ Bii i+1
, Bii+1 = Bi+1i = Bii+1 , Fi = Fii + Fii+1 , i = 1, 2, ..., N − 1
1 1
B = B00 , B01 = B10 = B01 , F0 = F01
 00 N N
BN −1N = BN N −1 = BN −1N , BN N = BN N, FN = FNN
(2.4.28)
- ê’ tı́nh các Bij và Fj ta chı’ câ
D ` n tı́nh
k k k k
Bk−1k−1 , Bkk , Bk−1k , Fk−1 , Fkk . k = 1, 2, . . . , N

vó.i chú ý ră


` ng d̄ô´i vó.i các ϕi liên quan d̄ê´n d̄iê
` u kiê.n biên ta có

ϕ0 (0) = 1, ϕN (1) = 1, ϕi (0) = 0, i 6= 0, ϕj (1) = 0, j 6= N

Do d̄ó theo (2.4.25)(2.4.26) ta có


∫ x1 ∫ x1
1 0 0 1
B00 := [p(x)ϕ0 (x)ϕ0 (x) + q(x)ϕ0 (x)ϕ0 (x)]dx + σa , F0 = f (x)ϕ0 (x)dx + ga
x0 x0
∫ ∫ (2.4.29)
xN xN
N
BN N := [p(x)ϕ0N (x)ϕ0N (x)+q(x)ϕN (x)ϕN (x)]dx+σb , FNN = f (x)ϕN (x)dx+gb
xN −1 xN −1
(2.4.30)

46
Vó.i các Bij
k
và Fik còn la.i thı̀
∫ xk ∫ xk
k
Bij := [p(x)ϕ0i (x)ϕ0j (x) + q(x)ϕi (x)ϕj (x)]dx, Fik = f (x)ϕi (x)dx, (2.4.31)
xk−1 xk−1

Vâ.y có thê’ tı́nh theo trı̀nh tu.. sau:


` u tı́nh
Thoa.t d̄â

k k k k
Bk−1k−1 , Bkk , Bk−1k , Fk−1 , Fkk , k = 1, 2, . . . , N theo (2.4.31)

Sau d̄ó theo (2.4.29) và (2.4.30) tı́nh

1 1 N N 1 1 N N
B00 := B00 + σa ; BN N := BN N + σb , F0 := F0 + ga , FN N := FN N + gb

` ng phép d̄ô’i biê´n


2.4.7. Tı́nh Bij và Fi bă
Các tı́ch phân xác d̄i.nh (2.4.25)(2.4.26), tú.c (2.4.29)-(2.4.31), chı’ thu..c hiê.n trên mô.t
` n tu’. hũ.u ha.n [xk−1 , xk ]. Muô´n tı́nh chúng ta dùng phép d̄ô’i biê´n x = x(ξ) xác d̄i.nh
phâ
.
bo’ i
x = (xk − xk−1 )ξ + xk−1 (2.4.32
d̄ê’ d̄u.a d̄oa.n xk−1 ≤ x ≤ xk vê ` d̄oa.n 0 ≤ ξ ≤ 1
’ ´
Qua phép d̄ô i biê n (2.4.32) ta có :

dx dξ 1
= xk − xk−1 = hk , =
dξ dx hk
ϕk (x)|x=x(ξ) = ξ, ϕk−1 (x)|x=x(ξ) = 1 − ξ

dϕk 1 dϕk−1 1
= , =−
dx hk dx hk
- ă.t thêm
D
p(ξ) := p(x)|x=x(ξ) , q(ξ) := q(x)|x=x(ξ) (2.4.33)

Khi d̄ó căn cú. vào (2.4.25)(2.4.26), tú.c (2.4.29)-(2.4.31), ta có các công thú.c tı́nh Bij
k

:
vó.i k = 1, ∫ x1
1
B11 = [p(x)ϕ01 (x)ϕ01 (x) + q(x)ϕ1 (x)ϕ1 (x)]dx (2.4.34)
x0
∫ x1
1
B00 = [p(x)ϕ00 (x)ϕ00 (x) + q(x)ϕ0 (x)ϕ0 (x)]dx + σa (2.4.35)
x0
∫ x1
1
B10 = 1
B01 := [p(x)ϕ00 (x)ϕ01 (x) + q(x)ϕ0 (x)ϕ1 (x)]dx (2.4.36)
x0

47
vó.i k = N ,
∫ xN
N
BN N = [p(x)ϕ0N (x)ϕ0N (x) + q(x)ϕN (x)ϕN (x)]dx + σb (2.4.37)
xN −1
∫ xN
N
BN −1N −1 = [p(x)ϕ0N −1 (x)ϕ0N −1 (x) + q(x)ϕN −1 (x)ϕN −1 (x)]dx (2.4.38)
xN −1
∫ xN
N
BN −1N = BN N −1 = [p(x)ϕ0N −1 (x)ϕ0N (x) + q(x)ϕN −1 (x)ϕN (x)]dx (2.4.39)
xN −1

vó.i k = 2, 3, . . . , N − 1,
∫ xk ∫ 1
dϕk 2 1 2
k
Bkk = {p(x)( ) + q(x)ϕ2k }dx = {p(ξ)( ) + q(ξ)ξ 2 }hk dξ (2.4.40)
xk−1 dx 0 hk
∫ xk ∫ 1
dϕk−1 2 1 2
k
Bk−1k−1 = {p(x)( ) + q(x)ϕ2k−1 }dx = {p(ξ)(− ) + q(ξ)(1 − ξ)2 }hk dξ
xk−1 dx 0 hk
∫ (2.4.41)
xk
dϕk−1 dϕk
k
Bk−1k = k
Bkk−1 = {p(x) + q(x)ϕk−1 ϕk }dx
xk−1 dx dx
∫ 1
1 1
= {p(ξ)(− )( ) + q(ξ)(1 − ξ)ξ}hk dξ (2.4.42)
0 hk hk

Các công thú.c tı́nh Fik :


vó.i k = 1 ∫ ∫
x1 1
F11 = f (x)ϕ1 (x)dx = f (ξ)ξhk dξ (2.4.43
x0 0
∫ x1 ∫ 1
F01 = f (x)ϕ0 (x)dx + ga = f (ξ)(1 − ξ)hk dξ + ga (2.4.44)
x0 0

vó.i k = N ∫ ∫
xN 1
FNN = f (x)ϕN (x)dx + gb = f (ξ)ξhk dξ + gb (2.4.45)
xN −1 0
∫ xN ∫ 1
FNN−1 = f (x)ϕN −1 (x)dx = f (ξ)(1 − ξ)hk dξ (2.4.46)
xN −1 0

vó.i k = 2, 3, . . . , N − 1
∫ xk ∫ 1
Fkk = f (x)ϕk (x)dx = f (ξ)ξhk dξ (2.4.47)
xk−1 0

∫ xk ∫ 1
k
Fk−1 = f (x)ϕk−1 (x)dx = f (ξ)(1 − ξ)hk dξ (2.4.48)
xk−1 0

48
Chú ý. D - ê’ tı́nh các tı́ch phân xác d̄i.nh (2.4.34)-(2.4.48) ta có thê’ tı́nh tru..c tiê´p nê´u
có thê’ làm d̄u.o..c, cũng có thê’ áp du.ng mô.t công thú.c tı́ch phân gâ
` n d̄úng nào d̄ó, chă’ng
. .
ha.n nhu công thú c (2.3.11).

2.4.8. D - ánh giá sai sô´. Gia’ su’. u ∈ W 1 (0, 1) là nghiê.m cu’a bài toán (2.4.10) (trên
W (0, 1)), và wN +1 ∈ HN +1 là nghiê.m gâ
1 ` ng phu.o.ng pháp phâ
` n d̄úng bă ` n tu’. hũ.u ha.n,
tú.c cũng là nghiê.m cu’a bài toán (2.4.10) nhu.ng trên không gian con hũ.u ha.n chiê ` u HN +1
cu’a W 1 (0, 1) là
HN +1 := span{ϕ0 , ϕ1 , ...ϕN }
trong d̄ó ϕi là hàm mái nhà (2.4.15)-(2.4.17).
- i.nh lý 2.4.1. Nê´u u ∈ W 2 (0, 1) thı̀
D

ku0 − wN
0
+1 kL2 (0,1) ≤ Kh[kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |] (2.4.49)

ku − wN +1 kL2 (0,1) ≤ Kh2 [kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |] (2.4.50)


` ng sô´ du.o.ng.
trong d̄ó K là mô.t hă
Tù. d̄ó suy ra su.. hô.i tu. và d̄ánh giá sai sô´.

2.4.9. Phu. lu.c 2. Chú.ng minh d̄i.nh lý 2.4.1.

Gia’ su’. bài toán yê´u (2.4.10) có nghiê.m u ∈ W 1 (0, 1). D
- ă.t


N
uI (x) := u(xi )ϕi (x) (2.4.51)
i=0

Vı̀ uI ∈ HN +1 nên áp du.ng d̄i.nh lý 1.10.2 chu.o.ng 1, công thú.c (1.10.6) ta có
Bô’ d̄ê
` 2.4.1. √
K2
ku − wN +1 kW 1 (0,1) ≤ ku − uI kW 1 (0,1) (2.4.52)
K3
trong d̄ó K2 và K3 xác d̄i.nh o’. (2.4.11) và (2.4.12).
Bây giò. xét vê´ pha’i cu’a (2.4.52).
` 2.4.2. Gia’ su’. u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó
Bô’ d̄ê

ku − uI kL2 (0,1) ≤ h2 ku00 kL2 (0,1) (2.4.53)

ku0 − u0I kL2 (0,1) ≤ hku00 kL2 (0,1) (2.4.54)


trong d̄ó
h := max{hi }
i

Chú.ng minh. Lă.p la.i chú.ng minh bô’ d̄ê


` 2.3.2, mu.c 3.8.

49
` 2.4.3. Gia’ su’. u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó tô
Bô’ d̄ê ` ng sô´ du.o.ng K5 d̄ê’
` n ta.i hă

ku00 kL2 (0,1) ≤ K5 {kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |} (2.4.55)

Chú.ng minh. Tù. tı́nh W 1 (0, 1)−eliptic cu’a α(u, v) ta suy ra:

1 1 1
kuk2W 1 (0,1) ≤ α(u, u) = L(u) = {(f, u)L2 (0,1) + |ga |.|u(0)| + |gb |.|u(1)|}
K3 K3 K3

Áp du.ng bâ´t d̄ă’ng thú.c C-S-B và d̄i.nh lý vê
` vê´t (chu.o.ng 1, mu.c 1.6.7) ta suy ra

1
kuk2W 1 (0,1) ≤ {kf kL2 (0,1) kukL2 (0,1) + (|ga | + |gb |)kukW 1 (0,1) }
K3

Vâ.y có
1
kukW 1 (0,1) ≤ {kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |)} (2.4.56)
K3
Bây giò. lâ´y d̄a.o hàm (2.4.1) ta thu d̄u.o..c

pu00 = −p0 u0 + qu − f

⇒ |p|.|u00 | ≤ |p0 |.|u0 | + |q|.|u| + |f |


Tù. d̄ó và (2.4.4) ta suy ra

1
|u00 | ≤ {C1 |u0 | + C2 |u| + |f |} ⇒
C0

1
ku00 kL2 (0,1) ≤ {C1 ku0 kL2 (0,1) + C2 kukL2 (0,1) + kf kL2 (0,1) }
C0
1
≤ {C1 kukW 1 (0,1) + C2 kukW 1 (0,1) + kf kL2 (0,1) }
C0
Áp du.ng (2.4.56)

1 1
ku00 kL2 (0,1) ≤ {(C1 + C2 ) (kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |) + kf kL2 (0,1) }
C0 K3

⇒ tô
` n ta.i K5 = const > 0 d̄ê’ có (2.4.55).
` 2.4.4. Gia’ su’. bài toán (2.4.1)-(2.4.2) có nghiê.m u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó tô
Bô’ d̄ê ` n ta.i
` ng sô´ du.o.ng K6 d̄ê’
hă

ku0 − wN
0
+1 kL2 (0,1) ≤ K6 h{kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |} (2.4.57)

ku − wN +1 kL2 (0,1) ≤ K6 h{kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |} (2.4.58)

50
Chú.ng minh. Tù. các bô’ d̄ê
` 2.4.1,2,3 ta suy ra

ku − wN +1 kW 1 (0,1) ≤ ku − uI kW 1 (0,1) ≤ (h + 1)K5 h{kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |}

- ó là (2.4.57),(2.4.58) vó.i K6 = 2K5 .


D
` 2.4.5. Gia’ su’. bài toán (2.4.1)(2.4.2) có nghiê.m u ∈ W 2 (0, 1). Khi d̄ó tô
Bô’ d̄ê ` n ta.i
` . .
hă ng sô´ du o ng K7 d̄ê’

ku − wN +1 kL2 (0,1) ≤ K7 h2 {kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |} (2.4.59)

Chú.ng minh. Tru.ó.c hê´t ta chú ý ră


` ng

α(u, v) = (f, v)L2 (0,1) + ga v(0) + gb v(1), ∀v ∈ W 1 (0, 1)

α(wN +1 , v) = (f, v)L2 (0,1) + ga v(0) + gb v(1), ∀v ∈ HN +1 ⊂ W 1 (0, 1)


` ng phép trù. ta suy ra
Bă

α(u, v) − α(wN +1 , v) = 0, ∀v ∈ HN +1

tú.c là
α(u − wN +1 , v) = 0, ∀v ∈ HN +1 (2.4.60)
Bây giò. xét bài toán vi phân

−(pΦ0 )0 + qΦ = F, F = u − wN (2.4.61)

−p(0)Φ0 (0) + σa Φ(0) = 0, p(1)Φ0 (1) + σb Φ(1) = 0 (2.4.62)


Ta d̄u.o..c bài toán da.ng (2.4.1)(2.4.4) vó.i vê´ pha’i là F = u − wN +1 ∈ L2 (0, 1) và d̄iê
`u
kiê.n biên loa.i ba thuâ ` n nhâ´t. Do d̄ó hàm Φ tho’a mãn

α(Φ, v) = (F, v)L2 (0,1) , ∀v ∈ W 1 (0, 1)

Thay v = u − wN +1 ∈ W 1 (0, 1) ta có

α(Φ, u − wN +1 ) = (F, u − wN +1 )L2 (0,1) = (u − wN +1 , u − wN +1 )L2 (0,1)

tú.c là
(u − wN +1 , u − wN +1 )L2 (0,1) = α(Φ, u − wN +1 ) (2.4.63)
Vó.i

N
ΦI := Φ(xi )ϕi (x)
i=0

thı̀ ΦI ∈ HN +1 nên theo (2.4.60) ta có

α(u − wN +1 , ΦI ) = 0

51
Tù. d̄ó (2.4.63) viê´t

ku − wN +1 k2L2 (0,1) = α(Φ, u − wN +1 ) − α(u − wN +1 , ΦI ) = α(Φ − ΦI , u − wN +1 )

⇒ ku − wN +1 k2L2 (0,1) ≤ K2 kΦ − ΦI kW 1 (0,1) ku − wN +1 kW 1 (0,1)

Theo bô’ d̄ê


` 2.4.4

ku − wN +1 kW 1 (0,1) ≤ K6 h{kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |} (2.4.64)

Theo bô’ d̄ê


` 2.4.2 và 2.4.3

kΦ − ΦI kW 1 (0,1) ≤ hkΦ00 kL2 (0,1) ≤ hK5 kF kL2 (0,1)

⇒ ku − wN +1 k2L2 (0,1) ≤ K2 K5 hku − wN +1 kL2 (0,1) K6 h{kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |}

⇒ ku − wN +1 kL2 (0,1) ≤ K2 K5 K6 h2 {kf kL2 (0,1) + |ga | + |gb |}


- ó là (2.4.59) vó.i K7 = K2 K5 K6 .
D
Tù. bô’ d̄ê
` 2.4.4 và bô’ d̄ê
` 2.4.5 ta suy ra d̄i.nh lý 2.4.1.

2.4.10. Phu. lu.c 3. Chú.ng minh nghiê.m suy rô.ng cu’ a bài toán (2.4.1)(2.4.2) la.i
thuô.c W 2 (0, 1) thı̀ cũng là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’ a nó.
Go.i u là nghiê.m suy rô.ng cu’a bài toán (2.4.1)(2.4.2). Khi d̄ó có (2.4.7). Vı̀ D([0, 1]) ⊂
W (0, 1) nên tù. (2.4.7) ta suy ra
1

∫ 1 ∫ 1
0 0
[pu v +quv]dx+σa u(0)v(0)+σb u(1)v(1) = f vdx+ga v(0)+gb v(1), ∀v ∈ D([0, 1])
0 0
(2.4.65)
Lâ´y tı́ch phân tù.ng phâ
` n trong tı́ch phân o’. vê´ trái cu’a (2.4.65) ta d̄u.o..c
∫ 1 ∫ 1
0 0
[pu v + quv]dx = [−(pu0 )0 + qu]vdx + p(1)u0 (1)v(1) − p(0)u0 (0)v(0)
0 0

Do d̄ó (2.4.65) tro’. thành


∫ 1
[−(pu0 )0 + qu]vdx + p(1)u0 (1)v(1) − p(0)u0 (0)v(0) + σa u(0)v(0) + σb u(1)v(1)
0
∫ 1
= f vdx + ga v(0) + gb v(1), ∀v ∈ D([0, 1])
0

Vâ.y có
∫ 1
[−(pu0 )0 + qu]vdx + [p(1)u0 (1) + σb u(1) − gb ]v(1) − [p(0)u0 (0) − σa u(0) − ga ]v(0)
0

52
∫ 1
= f vdx, ∀v ∈ D([0, 1]) (2.4.66)
0

Rõ ràng D(0, 1) ⊂ D([0, 1]) . Cho v ∈ D(0, 1), khi d̄ó v(0) = 0 và v(1) = 0, nên (2.4.66)
tro’. thành ∫ 1 ∫ 1
0 0
[−(pu ) + qu]vdx = f vdx, ∀v ∈ D(0, 1) (2.4.67)
0 0

Vı̀ D(0, 1) trù mâ.t trong L2 (0, 1) nên (2.4.67) cho


∫ 1 ∫ 1
0 0
[−(pu ) + qu]vdx = f vdx, ∀v ∈ L2 (0, 1) (2.4.8)
0 0

Do d̄ó có
−(pu0 )0 + qu = f (2.4.69)
- ó là phu.o.ng trı̀nh (2.4.1). Bây giò. (2.4.66) rút la.i còn
D

[p(1)u0 (1)+σb u(1)−gb ]v(1)−[p(0)u0 (0)−σa u(0)−ga ]v(0) = 0, ∀v ∈ D([0, 1]) (2.4.70)

Xét v = 1 − x là hàm sô´ thuô.c D([0, 1]), có v(1) = 0, v(0) = 1. Khi d̄ó (2.4.70) cho
[p(0)u0 (0) − σb u(0) − ga ]v(0) = 0 ⇒

p(0)u0 (0) − σa u(0) = ga (2.4.71)

` u kiê.n biên thú. nhâ´t o’. (2.4.2).


- ó là d̄iê
D
Xét v = x ∈ D([0, 1]) có v(0) = 0, v(1) = 1. Khi d̄ó (2.4.70) cho [p(1)u0 (1) + σb u(1) −
gb ]v(1) = 0 ⇒
p(1)u0 (1) + σb u(1) = gb (2.4.72)
` u kiê.n biên thú. hai o’. (2.4.2).
- ó là d̄iê
D
Các kê´t qua’ (2.4.69),(2.4.71),(2.4.72) chú.ng to’ u là nghiê.m cô’ d̄iê’n cu’a bài toán
(2.4.1)(2.4.2).

BÀI TÂ
. P.
` ng phu.o.ng pháp phâ
1. Gia’i bài toán sau bă ` n tu’. hũ.u ha.n:

Lu := −((1 + x2 )u0 )0 + u = (2 + x2 ) sin x, 0<x<π

u(0) = 0, u(π) = 0
` u d̄oa.n [0, π] thành 5 d̄oa.n con bă
Chia d̄ê ` ng nhau.
` y phu.o.ng pháp phâ
2. Trı̀nh bâ ` n tu’. hũ.u ha.n gia’i bài toán sau:

Lu := −u00 + qu = f, a<x<b

53
u(a) = 0, u0 (b) = 0
trong d̄ó
q = q(x) ∈ C[a, b], f = f (x) ∈ C[a, b], q(x) ≥ 0, ∀x ∈ [a, b].

` y phu.o.ng pháp phâ


3. Trı̀nh bâ ` n tu’. hũ.u ha.n gia’i bài toán sau:

Lu := −u00 + qu = f, a<x<b

u0 (a) = 0, u(b) = 0
trong d̄ó
q = q(x) ∈ C[a, b], f = f (x) ∈ C[a, b], q(x) ≥ 0, ∀x ∈ [a, b].

` y phu.o.ng pháp phâ


4. Trı̀nh bâ ` n tu’. hũ.u ha.n gia’i bài toán sau:

Lu := −u00 + u = x, 0<x<1

u0 (0) = 1, u0 (1) = 1

54

You might also like