Bilješke broj 1.

The Ottoman empire 1700-1922; Donald Quateart; New aproaches to european history;
Second edition, Cambridge university press; 2005;

Zbornik radova – Bošnjaci u Osmanskom carstvu (XV-XX stoljeće),

Safet Bandžović, Tokovi deosmanizacije i Bošnjaci: iskušenja i ratovi (1912-

1918), Udruženje „Mladi muslimani“, Sarajevo, 2014;

Balkanski ratovi 1912-1913 godine su predstavili prva masovna etnička čišćenja u

evropskoj historiji XX stoljeća, od 1878 do 1918 oko 1,5 miliona muhadžira (izbjeglica) je
napustilo prostor Balkana (muslimani). str-99

Veliki kongresi evrospkih sila u XIX stoljeću postavili su module formiranja

nacionalnih država ratovima i nasiljem. 101

Period Velike istočne krize je bio poput laboratorija za isprobavanje recepata koji su
donešeni još 1815. (Bečki kongres), zajedno sa dinamiziranim deosmanizacijskim procesima
promijenjena je etnička i vjerska slika Balkana. 101

Načelo nacionalnosti među balkanskim etničkim skupinama pravi je recept za nasilje,

koji je postepeno, nakon 1878, sužavao ili brisao nastala „turska ostrva“ etnički i lingivistički
raznorodnih balkanskih muslimana. 102

Zainteresiranost i briga zapadnih država za kršćane i njihov opći položaj u

Osmanskom carstvu bila je kroz duži vremenski period izražena, dok je za, na drugoj strani,
balkanske uslimane bila vrlo malo izražena. 102.

Dolazak A-U monarhije u BiH je predstavljao ekonomski, politički, vjerski i

kulturološki šok za većinu Bošnjaka (bh. muslimana), pod čijim su dojmom emigrirali u
rumelijske dijelove Osmanskog carstva. Bandžović ovdje navodi podatak od otprilike 180000
iseljenih Bošnjaka do 1878-1912. 102 – fusnota.

Svrha Istočnog pitanja bila je deizntegracija multietničkog Osmanskog carstva, čija

civilizacijska dostignuća u sferi vjerske tolerantnosti, ljudskih prava i multikulturalizma.
Naravno da su ovi pojmovi imali sasvim drugačija značenja i interpretacije kroz historijske
epohe i civilizacijsko-kulturološke krugove. 104.
 Period od 1878 do 1914 Bandžović je nazvao 'zlatnim vijekom, balkanske nacionalne
državnosti, period krajnjih nacionalnih napetosti i pokušaja prepravljanja historije perom i
agresivnom politikom. 105.

Izbijanje Prvog balkanskog rata 1912. (8. 10. 1912 – 23.04. 1913) Ekmečić je
interpretirao kao rješavanje albanskog pitanja bez učešća balkanskih država. 106.

Pripreme za rat su trajale prethodnih godina, eksploatišući neravnopravnost kršćanskih

manjina u Osmanskom carstvu i ubacivanjem neregularnih trupa preko granice, što Bandžović
smatra aktima terorizma, a ne činovima herojstva. 107.

U posljednjim godinama Velike istočne krize, stopa smrtnosti u Bugarskoj je iznosila

17% (misli se na muslimane), dok je u prostorima koje su osvojile Srbija i Rumunija bile
veće. Iz tog razloga osmanske trupe 1912. Godine nisu mogle da napuste zapadne dijelove
(Balkan), konsolidiraju se i krenu u protivnapad. Jer bi time izložile preostali muslimanski
živalj velikim stradanjima. 106 (fusnota)

Balkanska pojedinačna država (nacionalna) imala je problem demografije. To se

odnosi na većinsku muslimansku populaciju Balkana (51%), što je dovodilo do pitanja
vladanja, muslimanska većina ugrožavala je valdajuću manjina. Stoga se kao rješenja
nametnulo progoni i i iseljenje muslimanskog stanovništva. 108

Proklamirani ideali s kojima su krenuli u rat pretvorili su se ubrzo u običnu pljačku i

razbojništvo, u masakre „naroda Polumjeseca“ u interesu „kulture Krsta“. 109

Rat je izazvao šarolike reakcije u javnom mnijenju nacionalnih skupina i stranaka u

BiH. Dok su prosrpske i srspki orijetisane stranke slali pohvalne telegrame Beogradu,
muslimanske su se solidarisale sa Portom. Muslimani su priželjkivali rat Monarhije sa
Srbijom i Crnom Gorom, dok su ga se Srbi bojali, a Hrvati nisu mogli za njega biti
oduševljeni. 110-111

Okončanjem Balkanskih ratova su bh. muslimani (Bošnjaci) krenuli putem prihvatanja

nemuslimanske Monarhije i udaljavanja od proosmanske orijentacije. Sudbina muslimana
Balkana nakon 1913. je uvukla Bošnjake u sigurni 'tor' Dvojne monarhije. 112.

Balkanski ratovi su donijeli pobjedu sukonacionalne nad multinacionalnom državom.

112.

Muslimani Balkana su ovim ratovima fragmentirani na više teritorija, čime se njihov

identitet parcijalizirao i prerastao u isključivo zanimanje i identificiranje sa vlastitom manjom
skupinom. Bandžović ovdje ističe da se međusobna sudbinska povezanost zajendica
muslimana Balkana ovim putem rasplinula. Čemu je dodao i odgovor Sakiba Korkuta na
pisanje bošnjakih studenata na zapadu. 113.

Na pisanje ove intelktualne omladine o okretanju zajednice muslimana BiH sebi i

odstranjivanja od prekogranične (apstraktno) sudbine drugih muslimanskih zajednica tokom
1912-1913 napisao je: ... istrebljenje muslimana sa Balkanskog poluostrva, nasilno
prekrštavanje, klanje islamske nejači, žena i staraca, otimačina i pljačka, ... sve to nas ne treba
ticati, sve to treba da budu trice i kučine ... Držim da nma ni grčki patrijarh ne bi preporučio
drugačijih osjećaja ... 113 (fusnota)

Britanski vicekonzul Grig u Bitolju je pisao krajem 1913 – muslimani pod

srbijanskom upravom ne mogu da očekuju ništa drugo do periodične masakre, izvjesnu
eksploataciju i konačno uniptenje. 114 (fusnota)

Srpski nacionalizam je sikretizovan na osnovama panslavenstva, integralnog

pravoslavlja, dogmatizma, asketizma, sposobnostima žrtvovanja u ime vjere i slavenstva. Kao
takav je tražio od Srbije stvaranje države ujedinjenog srpstva i velike državne zajednice
Južnih Slavena. 116.

Naseljavanje muhadžira iz Srbije u Bosnu, Zbornik radova sa okruglog stola, 150

godina od naseljavnja muhadžira iz Srbije u Bosnu, Orijentalni institut u Sarajevu,
Institut za istoriju Sarajevo, Sarajevo, 2012.

1. Safet Bandžović, Deosmanizacija Smederevskog sandžaka i muhadžirski

pokreti ka Bosanskom ejaletu (1804-1867)

Muslimansko stanovništvo Smederevskog sandžaka bilo je izloženo stradanjima, raznim

olbicima nasilja, izbjeglištvu, pauperizaciji usljed raznih unutrašnjih i vanjsko-političkih
faktora. Primorano na muhadžirska kretanja uraznim pravcima, pa i ka Bosanskom ejaletu,
njihova bivša naselja bivala su izložena brisanju svih tragova njihovog postojanja. 15.

Migracioni pokret, muhadžirski konkretno kada su u pitanju muslimani, bitan je za izučavanje

historije naroda i kultura Balkana, kao i rasprostranjenosti određenih dijalekata i jezika te
postojanja etničkih granica. 15-16

Muslimansko stanovništvo Smederevskog sandžaka bilo je većinskim porijeklom domaće,

južnoslavensko, sa manjim procentualnim udjelom etničkih Turaka, Pomaka, Albanaca i
islamiziranih Levantinaca. 16-17

Usljed raznih društveno-političkih promjena, kao i elementarnih nepogoda, poput epidemija i

kuge, sabijeno je u gradska naselja Smederevskog sandžaka. Kao što su Beograd, Smederevo,
Šabac i Užice, koji su istovremeno bili centri života muslimana ovog sandžaka. 16-17

Srpski nacionalni pokreti su u svojim kulminacijama imali negaciju svega osmanskog, što se
odrazilo i na njihov odnos prema domaćem muslimnaskom stanovništvu. Borba protiv vlasti
se pretvarala u borbu sa izrazitom vjerskom konotacijom, formalno sukob između vladajućih
struktura i onih kojima se vlada, neformalno sukob kršćanstva/pravoslavlja i islama. 19
Historija stvaranja nacija i država na Balkanu je historija secesionizma i ekspanzije,
komadanja višenacionalnih država/carstava i istovremene pretenzije ka
nevlikonacionalističkoj zamisli. 19.

Od okončanja Karađorđevog ustanka pa sve do vlasti kneza Miloša Obrenovića, trajao je

proces prisilnog iseljavanja muslimanskog stanovništva iz Smederevskog
sandžaka/Kneževine Srbije. Proces je bo najintenzivniji tokom 30-tih godina XIX stoljeća,
dok se iseljavnja iz gradova nastavila do 60-tih godina istog stoljeća. 35.

Ivan Frano Jukić je 1847 zabilježio da se u sprskoj kneževini nalazi 15 161 Turčin i to u:
Beogradu, Adakali, Kladovu, Uživcu, Smederevu, Šapcu, Sokolu (gradovi sa osmanskim
posadama), zatim u Kozli – Kalkanu, Petercu, Bučiji, Peći, Postinju Donjem, Postinju
Gornjem, Alugi, Sakaru i Malom Zvorniku. 36

Dolazak Miloša Obrenovića ponovno na vlast, i njegovog nasljednika Mihaila, započet je

novi val iseljavanja muslimnaskog stanovništva iz srpske kneževine, naročito se inzistiralo na
Beograd. 36-37

U 11 nahja Smederevskog sandžaka muslimani su činili oko 58% stanovništva, a početkom

60-tih godina XIX stoljeća, odnosi među muslimanima i kršćanima opet su postali zategnuti.
Vlasti su policiji naređivale, tiho, da hapse muslimane koji čine i najmanje prekršaje. 37.

Beograd je 1862. Godine bio poprište eskalacije sporova među srpskim i osmanskim vlastima,
nakon što je određena srpska grupa izazvala topničko gađanje grada s tvrđave, izbili su
oružani sukobi na ulicama grada. Zbog toga je dio muslimanskog stanovništva pobjegao u
tvrđavu, a knez Mihailo iskoristio priliku da zatraži hitno evakuaciju muslimanskog
stanovništva, kao i pokretanje mobilizacije. 38

Još od polovine 1862. Godine se neogranizovano i u većim grupama počelo muslimansko

stanovništvo iseljavati u Zvornički kajmakamluk, preko Drine, u Bosnu. 38

Septembra iste godine, u istanbulskom predgrađu Kanlidži održala se konferencija povodom

ovih događaja, Francuska i Rusija su istupile u korist Srbije. 38

Jovan Ristić je dobio pismo od kneza Mihaila u kojem se traži da se gradovi u Srbiji poruše,
kao i, Mrtvi uzao, koji je između Turaka i nas postoji, neće se odrešiti, dokle se sa sabljom ne
proseče. Zaključno je određeno da se ruše užička i sokolačka tvrđava, gradovi se izuzimaju,
Turci izlaze iz Srbije od svuda, pa i iz varoši Beograda. Ostaju garnizoni u Beogradu,
Smederevu, Fetislamu (Kladovo), Šapcu. Vjerska obilježja i džamije su trebale da budu
ostavljene na čuvanje Srbima, međutim to nije bilo tako urađeno. 39

Muslimani nisu mogli računati na simpatije Evrope iz jednog prostog razloga, Srbi su bili
kršćani, a oni ne. 40
Safet bandžović –Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci ratovi i muhadžirska pribježišta
(1876-1923), Autor, Sarajevo, 2013;

Evropski nacionalizam XIX i XX stoljeća usko je povezan sa religijom, njegovi

pobornici su,često, iskreni vjernici koji ipak biraju religiju prije nacionalizma zbog njene
povezanosti sa nacionalnom tradicijom i historijom. 18.

Teorije rasizma predstavljaju najeksplicitniji primjer instrumentalizacije uvriježenih

predrasuda za konstruiranje društvene stvarnosti i uspostavljanja smjernica društvene
evolucije. 20.

Pojam Orijent predstavlja miks različitih geografskih, kulturnih i ideoloških mapa i

percepcija, granice ovog pojma kao 'drugog', za razliku od geografskih, ostale su poprilično
nepromijenjene. 22.

Balkan je za Evropljane označavao višeslojno poimanje drugog, iako su se granice

pomijerale i mijenjale pojam Balkana je ostao statičan. Fantazija o ideji Evrope zasnivala se
na neevropi, društvima i područjima koja nisu civilizirana, zaostala i izvan nje . 25

Autor uzima stav T. Mastanka da je fundamentalistička mržnja Evropljana prema

muslimanima, dodatno uz križarske ratove, koji su stvorili od islama i muslimana
arhineprijatelja Evrope i kršćanstva, konsturirala njenu političku zajednicu. 27.

Pojam Turčin je zamijenio pojam Saracen kao identifikacijski pojam

muslimana/muhamedanaca među krišćanskim sivjetom Evrope, pa se tako i borba sa Turcima
među savremenicima posmatrala kao sukob dviju religija, između neprijatelja križa i Isusovih
vojnika. 28.

Sa ovim poimanjima usko je vezan orijentalizam, kako Said objašnjava, predstava

cjelokupnog islama kao nečeg nepoznatog, neprihvatljivog i dalekog od svijeta u kojem se
živi. 29.

Pojava pojmova evropejski i evropeizacija označila je prostor Balkana i njegovo

stanovništvo 'dobrim evropskim divljacima', ova i druge negativne karakteristike su pomogle
konstruiranju samozdovoljavajuće i pozitivne slike Zapadnjaka i evropljanina. 30.
 Okrtunost, krvoločnost i ratnički etos duboko ukorijenje u psihi balkanskog
stanovništva povezivane su uvijek sa Istoko, pojačavajući dojam udaljenosti i stranosti
Balkana kao i njegovu orijentalnu prirodu. 30-31.

Balkana u značenju tamnog dijela Evrope, unutrašnjeg crnog potkontinenta, plod je

imaginacije zapadnoevropskih putopisaca, diplomata, književnika ili novinara. Pretežito
zasnovan na jednoličnim percepcijama pojedinačnih ekstremnih istupanja iz okvira
civiliziranog. 31.

Bandžović objašnjava i poimanje nacije na balkanskom prostoru, tu preovladava

primordijalno shvatanje da je nacija biološka tvorevina koja ima svoj kontinuitet do duboko u
prošlost, dok sam zauzima stav je ona svakako vještačka tvorevina.33.

Period XIX stoljeća, poznatog kao vrijeme romantizma i nacionalizama, je na

Balkanu, pogotovo tokom borbi za slobodo i neovisnost kršćanski zemalja, predstavljao više
promjenu etničko-religijske strukture nego političke mape određene teritorije. 35.

Konfesionalna identifikacija kršćana je trancendentirala u nacionalnu čemu je slijedila

borba za formiranje nacionalnih država. 35

Etničko čišćenje pogađa više određeni teritorij nego ljude, jer teži ka čistom
homogenom teritoriju sa kojeg su uklonjene druge manjinske skupine (etničke, vjerske) silom
ili zastrašivanjem, kako je objasnila Džekson Pris. Ono je u XIX stoljeću prevoladalo po
novonastajućim nacionalnim državama na Balkanu kao reakcija na poimanje identificiranja
države sa religijom, nacijom, kulturom. 35.

Bandžović se koristi pisanjem Iana Almonda (Prestavljanje islama u zapadnjačkoj

misli) o toleranciji koja je postojala i u XIX stoljeću među hrišćanima i muslimanima
Osmanskog carstva, te njihovim međusobno isprepletenim životima, kulturi i tradiciji. 25
(fusnota).

Stvaranje srpske nacionalne države imao je ekskluzivistički koncept čišćenja njenog

'tijela' i iskazivanja netrepeljivosti prema vjerskim i etničkim manjinama. Tri četvrtine XIX
stoljeća su protekle u rušenju i osporavanju osmanskog suvereniteta na prostoru Šumadije.
Državnost se gradila na oštroj opozicij osmanskom kulturnom i političkom naslijeđu, posebno
muslimanima (pretežito domicilno stanovništvo). 35-36

Tipologija nacija, opcenito o nacionalizmu 37-39

Kako Bandžović tvrdi, naravno pozivajući se na druge naučnike, ishodišna tačka,

osnova Istočnog pitanja je sukob religija, islama i kršćanstva. Koji su dva odvojena svijeta i
civilizacije koje nemaju određenih tački spajanja. 39
 Po Gellneru nacionalizam predstavlja politički princip po kojem se mora psotići
političko i nacionalno jeidnstvo. 39

Ukoliko se etnicitet upotrijebi kao glavna odrednica mita druge etničke skupine se
isključuju i protiv njih vrši mobilizacija. Teritorija kao mit, u formiranju nacije, povlači za
sobom mobilizaciju protiv drugih, koji su preoteli i nastanili teritoriju na kojoj je nacija
doživjela svoj veličanstveni vrhunac. 40.

Driault je objasnio problem Istočnog pitanja u kontekstu napredovanja susjednih

naroda na štetu muslimana, time mu djaući religijski karatker i hostoriju odnosa islama i
kršćanstva, kako to Bandžović objašnjava. 40