You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers

Source: Dijalog - Časopis za filozofiju i društvenu teoriju

Dialogue - Journal for Philosophy and Social Theory

Location: Bosnia and Herzegovina

Author(s): Avdo Sućeska
Title: POKUŠAJI MUSLIMANSKE RAJE U BOSNI DA SE OSLOBODE RAJINSKOG STATUSA U
XVIII STOLJEĆU
ATTEMPTS BY THE MUSLIM RAYA IN 18TH CENTURY BOSNIA TO LIBERATE
THEMSELVES FROM RAYA STATUS
Issue: 01+02/2003
Citation Avdo Sućeska. "POKUŠAJI MUSLIMANSKE RAJE U BOSNI DA SE OSLOBODE
style: RAJINSKOG STATUSA U XVIII STOLJEĆU". Dijalog - Časopis za filozofiju i društvenu
teoriju 01+02:191-201.
https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=197627
CEEOL copyright 2020

AVDO SUĆESKA

POKUŠAJI MUSLIMANSKE RAJE U BOSNI DA SE

OSLOBODE RAJINSKOG STATUSA U XVIII STOLJEĆU

Z a razliku od ostalih južnoslovenskih zemalja pod vlašću Osmanlija u

kojima su uglavnom samo hrišćani spadali u raju, u Bosni i
Hercegovini su u taj stalež spadali hrišćani i muslimani. Premda je za
sada još uvijek teško utvrditi tačne proporcije u broju hrišćanske i
muslimanske raje u pojedinim periodima istorije Bosne pod Turcima,
može se, na osnovu nekih popisnih i haračkih deftera sa kraja XVI i
početka XVII 1 stoljeća, kao i na osnovu nekih izvještaja stranih uhoda2,
tvrditi da je u istočnoj i centralnim dijelovima Bosne tada preovlađivao
broj muslimanske raje. To stanje se održalo sve do kraja XVII stoljeća da
bi od tada, a naročito od druge polovine XVIII 3 i u prvoj polovini XIX 4
stoljeća, došlo do bitnih promjena u vjerskoj i etničkoj strukturi bosanske
raje. Koncem XVII, a naročito tokom XVIII i u prvim decenijama XIX
stoljeća broj muslimanskih seljaka, kao i ostalih slojeva muslimanskog
stanovništva u Bosni, stalno je opadao, dok je u istom periodu stalno
rastao broj hrišćanskog, a na prvom mjestu pravoslavnog stanovništva5.
Kada se ocjenjuje položaj hrišćanske i muslimanske raje u Bosni do kraja
XVII stoljeća, pa i kasnije, mora se poći od činjenice u kakvom se statusu
nalazila ta raja, da li su to bili raja-zemljoradnici, ili raja-stočari
(filurdžije). To je važno istaknuti stoga što će ta činjenica kasnije, u

1
Primjera radi navodimo Popisni defter sa kraja XVI i početka XVII stoljeća (Ankara Tapu ve kadastro
Nr. 477, 478, 479) čije se fotokopije i prevodi na srpskohrvatski jezik nalaze u Akademiji nauka i
umjetnosti Bosne i Hercegovine u Sarajevu (=ANUBiH), kao i u Orijentalnom institutu u Sarajevu;
Handžić Adem, O društvenoj strukturi stanovništva u Bosni početkom XVII stoljeća, POF, Sv.
XXXII/XXXIII, Sarajevo, 1984, str. 129-146.
2
O tome vid. Solovjev Aleksandar, Nestanak bogumilstva i islamizacija Bosne, Godišnjak istorijskog
društva BiH, I, Sarajevo 1949, 3-40.
3
Tome su doprinijele česte kuge koje su harale Bosnom tokom XVIII i u prvim decenijama XIX
stoljeća: 1711, 1731-32, 1741-42, 1743-4, 1753, 1761-65, 1782-84, 1813-1818.
4
Vid. Sućeska Avdo, Popis čifluka u rogatičkom kadiluku iz 1835. godine, Prilozi za orijentalnu
filologiju (=POF), XIX-XX, Sarajevo 1969; Hajdarhodžić Hamdija,Izvještaj o Bosni i Hercegovini
Šibenčanina A.A. Frafija, Radovi ANUBiH, knjiga LX, Sarajevo 1975, 231-236.
5
Vid. Hadžijahić Muhamed, Neki rezultati ispitivanja etničkih kretanja u Bosni u XVIII i prvoj polovini
XIX stoljeća, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, br. 11-12, Sarajevo 1975-1976, 289-300; Bruce
Mc Gowen, The Demography of Ottoman Europe 1700 to 1815, Hacettepe University, First
International Congress on the Social ena Economic History of Turkey 1071-1920, Abstracts of the
papers, Ankara 1977, p 38.

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

192 DIJALOG

XVIII stoljeću, biti od značaja za formiranje spahijske rente. Za

određivanje faktičkog položaja raje u Bosni od značaja je činjenica u
kojoj je mjeri i da li je uopšte bosanska raja bila opterećena nametima
‘avâriz-i dîvanîye i tekâlif-i ‘örfîye.
Zemljoradnička raja je bila naseljena u najvećem dijelu istočne, centralne
i zapadne Bosne, te u dijelovima Hercegovine, u kojima je zemljoradnja
bila glavno zanimanje seljaka. Na tim prostorima, izuzev rijetkih
izuzetaka, bio je uspostavljen timarski sistem u svom punom opsegu, pri
čemu je najveći dio zemlje bio podijeljen spahijama, kao timari i
zijameti. Ti posjedi su bili sastavljeni od rajinske zemlje – baština i
čifluka, čiji su posjednici – raja, muslimanska i hrišćanska, bili opterećeni
nametima karakterističnim za klasični osmanski feudalizam6. Hrišćanska
raja je morala da daje svom spahiji naturalnu rentu (ušur, salariju, i razne
druge dažbine u naturi i novcu), kao i rajinski porez ispendže, da svome
spahiji kuluči tri dana u godini, te da državi daje harač (džizija).
Muslimanska raja je davala spahiji također naturalnu i radnu rentu, kao i
rajinski porez resmi čift. Čini se, pri tom, da su u Bosni vrlo često
praktikovani blaži oblici rajinskog poreza za muslimane, kao što su
bennak i mudžered, što je mogao da bude jedan od elemenata politike
Osmanlija za stimulisanje prelaska domaćih ljudi na islam. Sve do
polovine XVII stoljeća hrišćanska raja je bila opterećena tzv. dankom u
krvi7, dok je to za muslimane bila povlastica, jer im je, izgleda, još
Mehmed II (Fatih) ustanovio pravo da daju jedan broj svoje djece u
janičarski podmladak (adžemi oglan)8. Muslimanska raja, naravno, nije
plaćala porez na glavu (harač), ali je zato u kriznim situacijama, kada bi
granice bosanskog pašaluka bile ugrožene od spoljnih neprijatelja
Carstva, morala da učestvuje u odbrani granica Bosne, što će kasnije
naročito od kraja XVII stoljeća, biti češći slučaj9.
Povremeno učešće svih bosanskih Muslimana, što znači i muslimanske
raje, u vojnoj službi Osmanlija, bilo je praćeno oslobađanjem (muâfiyet)
tog stanovništva od teških državnih nameta ‘avâriz-i dîvanîye i tekâlif-i

6
Primjera radi vid. podatke u Popisnom defteru sa kraja XVI i početka XVII stoljeća (ANUBiH, Ankara
tapu ve kadastro Nr. 477, 478, 479, fotokopije i prevod).
7
O danku u krvi opširnije Basilike D. Papoulija, Ursprung und Wesen der “Knabenlese” im
Osmanischen Reich, Verlag R. Oldenbourg, Munchen 1963; Matkovski Aleksandar, Prilog pitanju
devširme, POF, XIV-XV, Sarajevo 1968, 268-309.
8
Upor. Uzuncarsili I. Hakki, Osmanli Devleti teskilatindan kapukulu ocaklari, I, Ankara 1943-4, 106;
Kovačević Ešref, Jedan dokument o devširmi, POF, XXII-XXIII/1972-73, Sarajevo 1976, 203-209.
9
Sućeska A, Ajani (prilog izučavanju lokalne vlasti u našim zemljama za vrijeme Turske), Sarajevo
1965, 113, 181, 183, 201.

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

AVDO SUĆESKA 193

‘örfîye. Tu praksu srećemo u izvorima već od 1572. godine,10 koja je

ponovo još jasnije potvrđena jednim carskim fermanom (naredbom) iz
1595. godine. U tom fermanu je, između ostalog, zapisano: “Pošto se sve
stanovništvo (raja i beraja) obično suprotstavljalo neprijatelju svim
ratnim sredstvima kada on napada na bosansku granicu, stanovništvo nije
obavezno da daje u unutrašnjim pokrajinama uobičajena davanja kao što
su kurekči, nezl (nüzül) i slično... pa je naređeno, kada stigne ova
naredba, (da se) ne smiju zavoditi na bosanskoj krajini davanja kao što
su: kürekči, nezl i druga davanja...”11
Formulacija citiranog fermana daje mogućnost da se zaključi da se
spomenuto oslobođenje (muâfiyet) odnosi na svu bosansku raju i
beraju.12 bez obzira na vjeru, jer se govori o cjelokupnom stanovništvu
Bosanske krajine (serhad) a ne samo o Muslimanima. Koliko je to tačno,
treba da pokažu dalja konkretna istraživanja. U svakom slučaju, mislim
da je raja u Bosni u cjelini, i muslimanska i hrišćanska, bila znatno manje
opterećena nametima ‘avâriz-i dîvanîye i tekâlif-i ‘örfîye od raje u nekim
drugim našim zemljama (naročito u Makedoniji) kao i od raje u
Anadoliji. Razloge tome treba tražiti u činjenici sporadičnog angažovanja
bosanskog stanovništva u vojnoj i drugim službama u korist Osmanlija.
To opterećenje u svom klasičnom vidu potpuno otpada od početka XVIII
stoljeća, od kada imamo podatke o ukidanju nezla (nüzül) kao jedinog
kasnije praktikovanog oblika oporezivanja bosanske raje iz grupe nameta
‘avâriz-i dîvanîye i tekâlif-i ‘örfîye.13 Međutim, bosansku raju su u XVIII
stoljeću pogodile druge nevolje, među kojima je bila naročito teška
obaveza učešća u popravci i izgradnji tvrđava.14
U krajevima istočne i zapadne Hercegovine, u dijelovima Kliškog
sandžaka, u jednom dijelu Novopazarskog sandžaka, kao i u dijelovima
Bosanske krajine, gdje su bili uspostavljeni carski hasovi, kao i hasovi
visokih vojnoupravnih funkcionera (bosanskog beglerbega, sandžakbega
pojedinih sandžaka u bosanskom ejaletu), jedan dio raje imao je status

10
Basbakanlik Arsivi Istanbul (=BBAI), Muhimme degteri Nr. 19, str. 154, dok. 325.
11
BBAI, Muhimme d. Nr. 73, str. 80.
12
O značenju termina raja i beraja vid. Šabanović Hazim, Evlija Čelebija, Putopis (odlomci o
jugoslovenskom zemljama), Sarajevo 1973, 600, 751.
13
Karakteristično je da je u sačuvanim osmanskim defterima o razrezivanju i ubiranju nameta nüzül
(nezel) u toku XVIII stoljeća mjesto na kome se spominje Basna gotovo uvijek prazno (Vid. fotokopije
tih deftera u ANUBiH).
14
O tome opširnije Sućeska A, Bune seljaka Muslimana u Bosni u XVII i XVIII stoljeću, Istorijski
institut Beograd, Zbornik radova, knj. 1, Beograd 1976, 69-100, 73-74; Sućeska A, Uticaj austro-
turskih ratova na opterećivanje stanovništva u Bosni u XVIII stoljeću, Godišnjak Pravnog Fakulteta u
Sarajevu, XXVII, Sarajevo 1980, 197-208.

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

194 DIJALOG

stočara (filurdžija).15 Iako je tu bio pretežan broj hrišćanske raje, među

filurdžijama se nalazilo i muslimanske raje, naročito u Hercegovini.16 Sve
spahijske dažbine te raje naplaćivane su paušalno (odsjekom), što znači
da je ta raja umjesto ušura, salarije, ispendže, resmi čifta i dr. davala
svome feudalnom gospodaru (sultanu, veziru, sandžakbegu) jedan
novčani iznos koji se zvao filurija. Pri tom je postupak ubiranja tih
dažbina ostvarivan u početku putem posebnih funkcionera uživalaca
određenog hasa (emin, amil), da bi se kasnije prešlo na sistem zakupa,
prvo putem tzv. mukate, a kasnije u XVIII stoljeću putem doživotnog
zakupa malikane.17
Tako je i u bosanskom pašaluku, prema kanunima i defterima, trebalo da
izgleda pravni i ekonomsko-društveni položaj raje. Međutim, kao i u
ostalim jugoslovenskim zemljama pod vlašću Osmanlija, faktički položaj
raje se mijenjao i postepeno pogoršavao pod uticajem sličnih procesa u
agraru i u opterećivanju državnim nametima kakvi su postojali u drugim
provincijama osmanske države. To znači, i u bosanskom pašaluku se
postepeno pojavljuje proces čiflučenja kao oblik prelaska rajinske svojine
na zemlju u ruke gornjih slojeva osmanskog društva na jednoj strani, i
proces opterećivanja bosanske raje raznovrsnim nametima tekâlîf-i šakka
(doprinosi u novcu i naturi) u korist vojno-upravnih funkcionera u
provinciji,18 s tim što su ti procesi nastali nešto kasnije i imali u početku
manje drastične forme nego u ostalim našim zemljama pod vlašću
Osmanlija.
I u bosanskom pašaluku se čiflučenje odvijalo u uslovima postojanja
timarskog sistema koji je formalno dokinut tek poslije proglašenja Hati
šerifa od Gülhane (1839),19 pa je i u Bosni pojam raja postepeno
modifikovan u smislu zemljoradnika koji su opterećivani dvostrukim
obavezama prema spahijama i čifluksahibijama.
Iz osmanskih izvora iz XVIII stoljeća se ne vidi jasno u kojoj mjeri je
čiflučki sistem, posmatrano sa stanovišta rente koja je davana spahijama i
čifluksahibijama, značio prevazilaženje timarskog. Jedino se vidi da je još
uvijek u širokoj primjeni ubiranje raznovrsnih oblika spahijske rente, koji

15
O tome podaci u popisnim defterima za sandžake bosanskog ejaleta čije se fotokopije nalaze u
Orijentalnom institutu i ANUBiH u Sarajevu.
16
Isto, kao i podaci u Sikâyet defterima iz XVIII stoljeća (fotokopije i regesta u ANUBiH).
17
Vid. Sućeska A, Malikâna (doživotni zakup državnih dobara u osmanskoj državi), POF, VIII-IX,
Sarajevo 1958-9.
18
O tome opširnije Sućeska A, Novi podaci o nastanku i visini taksita u Bosni, Prilozi Institutu za istoriju
Sarajevu, br. 10/2, Sarajevo 1974.
19
O tome opširnije vid. Popović Vasilj, Istočno pitanje, Beograd 1928.

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

AVDO SUĆESKA 195

su karakteristični za ranija stoljeća, pri čemu je prisutno stalno nastojanje

spahija, osobito od druge polovine XVIII stoljeća, da povećaju rentu, te da
davanje rente odsjekom (mukata, ušri muâdil) zamijene u davanje u
klasičnom iznosu ušura (usri ‘ayn). Još evidentnije je nastojanje spahija da
obavezu filurdžija na davanje filurije odsjekom pretvore u ušur, što je
naročito karakteristično za krajeve u istočnoj Hercegovini.20
Što se tiče davanja čifluksahibiji, na osnovu savremenih turskih izvora
teško je reći šta je spadalo u ta davanja. Biće najvjerovatnije da se renta
prema čifluksahibijama oblikovala putem običaja tako da su se njeni
oblici jasnije iskristalizirali tek u prvim decenijama XIX stoljeća, tačnije
tek od zavođenja Tanzimata, a definitivno tzv. Saferskom naredbom
1859. godine.21
Kao i u ranijim stoljećima, raju u Bosni u XVIII stoljeću, pa i kasnije,
čine muslimani i hrišćani, pri čemu je broj muslimanske raje zbog
stradanja u ratovima, pomora od kuge, gladi i dr. stalno opadao,22 a broj
hrišćanske raje rastao, naročito od druge polovine XVIII stoljeća pod
uticajem migracionih kretanja iz Crne Gore, Hercegovine i Dalmacije.23
Od početka XVIII stoljeća primjetno je u izvorima živo nastojanje
muslimanske raje da se oslobodi rajinskog statusa upisivanja u divlje
janjičarske deftere i da se formalno svrsta u janjičare-baše. Podsticani od
mjesnih janjičara i nefera seljaci muslimani su na taj način željeli da, kao
i njihovi inspiratori i podstrekači, izbjegnu plaćanje spahijama rajinskih
poreza (rusumi reiyet), a državi i njenim funkcionerima u provinciji
davanje raznih tekalifa (doprinosa u novcu). Nastojeći da onemogući
ovakve tendencije država je na početku oštro reagovala, zahtijevajući
svojim naredbama da se to suzbije. Tako se jednim carskim fermanom iz
1701. godine naređuje zvorničkom sandžakbegu da poduzme sve mjere
da se spriječe bivši čuvari beogradske tvrđave koji su se vratili u
zvornički sandžak, pa tamo, tvrdeći da su janjičari, podstiču raju u bunu i
nagovaraju je da svojim spahijama ne plaća resmi reiyet. Naređeno je
sandžakbegu da takvim samozvanim janjičarima skine odjeću i da im
zabrani da se ubuduće predstavljaju kao janjičari.24

20
Primjera radi upućujemo na podatke iz Šikayet deftera iz godina 1721, 1735, 1747, 1777, 1778, 1794,
1797, 1780, iz Mühimme deftera iz god. 1761, kao i iz Mâlîye deftera iz god. 1813 (fotokopije i regesta
u ANUBiH).
21
O tome opširnije vidi, Sućeska A. Prvi pokušaj regulisanja agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini u
XIX stoljeću, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, XIV, Sarajevo 1966.
22
Opširnije o tome vid. Handžić Adem: Bosanski namjesnik Hekimoglu Alipaša, POF, V, Sarajevo 1955,
145 i dalje.
23
Isto, kao i Hadžijahić M. n.d.
24
ANUBiH, Mühimme d. iz 1701 god. (fotokopije i regesta)

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

196 DIJALOG

Sličnu naredbu uputila je centralna vlast svim kadijama i janjičarskim

serdarima bosanskog ejaleta 1703. godine, u kojoj je, između ostalog,
rečeno da se veći broj raje iz bosanskog ejaleta za vrijeme tzv. velikog rata,
a neki i poslije zaključenja karlovačkog mira (1699.g.) upisao u serhad
kulu (graničari) i yerli kulu (janjičari), da su napustili tvrđave u koje su bili
određeni i vratili se u svoje krajeve, pa su tvrdeći da su janjičari, iako
posjeduju i uživaju rajinsku zemlju, odbijali da učestvuju u popravljanju
tvrđava. Stoga se naređuje da se tačno utvrdi ko su pravi janjičari i da se
takvi upute u svoje jedinice, a svi oni koji nemaju veze sa janjičarskim
odžakom da se po šerijatu upišu u rajinske deftere i da se natjeraju da u
potpunosti izvršavaju obaveze prema svojim spahijama i državi.25
Ovo nastojanje muslimanske raje da se putem janjičarizacije (svrstavanja
u seosku janjičarsku miliciju-baše) oslobode rajinskog statusa i postanu
slobodni seljaci traje tokom cijele prve polovine XVIII stoljeća.
Istovremeno se centralna i provincijska vlast, podstaknute i podržavane
vladajućim slojevima u Bosni (spahijama, kadijama, kapetanima i
ajanima), uporno bore da spriječe ovakva nastojanja muslimanskih
seljaka. To se vidi kako iz pojedinačnih akata centralne vlasti, koji su
izdavani na traženje zainteresovanih bosanskih spahija i organa lokalne
vlasti, tako isto i iz opštih naredaba kojim je centralna vlast zahtijevala da
muslimanska raja obavlja svoje obaveze u izgradnji tvrđava u Bosni i
plaćanju poreza u korist najviših provincijskih funkcionera osmanske
vlasti u bosanskom vilajetu.
Tako je npr. na pritužbu spahije iz hercegovačkog sandžaka da raja bježi
u Livno, Belgrad (Glamoč) i druga mjesta Kliškog sandžaka, koja po
njegovoj tvrdnji pripadaju janjičarskom redu, odbija da im plaća rajinske
dažbine (resmi reiyet), sprečavajući i drugu raju da to čini, sultan izdao
ferman 1707. godine da se to suzbije. U fermanu je konkretno rečeno da
svi oni koji nemaju svoj nasljedni dirluk i ne spadaju u red askera (vojni
red) ne smiju se iskazivati kao askeri, da se raja ne smije uzimati u
zaštitu, jer je ona dužna da kao i njeni preci plaća resmi reiyet.26 Slična
naredba upućena je iste godine bosanskom valiji, sarajevskom muli i
nekim kadijama u bosanskom pašaluku. U njoj je navedeno da je alajbeg
Bosanskog sandžaka Hasan zamolio da se naredi da se prisili raja na
zijametu čuvara iz tvrđave Bihać, nekog Mehmeda, da mu redovno plaća
ušur i ostale daće, jer raja odbija da to čini tvrdeći da pripada redu
askera.27

25
ANUBiH, Mühimme d. iz 1703 god. (fotokopije i regeste)
26
ANUBiH, Šikayet d. iz 1707 god. (fotokopija i regesta)
27
ANUBiH, Šikayet d. iz 1707 god. (fotokopije i regesta)

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

AVDO SUĆESKA 197

Muslimanska raja čini još veće napore da se oslobodi rajinskog statusa,

naročito od vremena ustanovljenja stalnog doprinosa u korist bosanskog
vezira i sandžakbega drugih sandžaka na području bosanskog pašaluka.
Ovaj namet pod nazivom imdâd-i hazarîye (mirnodopski doprinos) i
imdâd-i seferîye (ratni doprinos), odnosno taksit, ustanovljen je u Bosni
1720. godine.28 Pošto se muslimanska raja kao i svi oni koji su na bilo
koji način morali da ga plaćaju, nisu mirili sa plaćanjem tog poreza,
pogotovu što su činjene različite zloupotrebe pri njegovom ubiranju od
strane organa provincijske i lokalne vlasti, to je, poslije sporadičnih izliva
nezadovoljstva i otpora tome stanju, dovelo do izbijanja velike
muslimanske seljačke bune u petoj deceniji XVIII stoljeća, koja je trajala
više od deset godina na skoro čitavom području Bosanskog pašaluka.29
Podstaknuta od nekih nezadovoljnih janjičarskih elemenata u Mostaru,
Sarajevu i dr. muslimanska raja je nastojala da iskoristi ovu bunu da se
oslobodi rajinskog statusa na sličan način na koji je to pokušavala u
prvim decenijama XVIII stoljeća. Ali tome se opet energično
suprotstavila centralna vlast, koju su potpomogli vladajući muslimanski
slojevi u Bosni, zahtijevajući da raja mora da ostane i dalje raja. To
saznajemo iz dva opširna fermana izdata u prvim godinama trajanja
muslimanske seljačke bune. U prvom fermanu izdatom 1747. godine,
između ostalog, istaknuto je da su “mostarski neferi počeli da ističu svoje
janjičarstvo. U to vrijeme u Sarajevu, tada već umrli, Abdullah-aga,
poznati gramzivac – protivzakonito je postavio za serdara jednu ličnost
koja nema veze sa janjičarstvom. Ovaj je vrbovao pristalice među yerli
neferima (mjesnim tvrđavskim posadama) i rajom, koji također nemaju
veze sa janjičarstvom, na taj način što je govorio da onaj ko je janjičar
neće plaćati porez. Nekim je za novac zamotao čalme i imenovao ih
“bašama”. Svi su oni odbili da plate porez, ističući da su oni janjičari”.
Na kraju je naređeno, da se pohvataju i primjerno kazne kolovođe, a
ostali rastjeraju i da se pokrajini obezbijedi mir i zakonitost na taj način
što će kao janjičari ostati samo oni pojedinci koji imaju dirluke (feudalne
domene ili državne plaće), koji lično učestvuju u ratu, te da se iz njihovih
redova moraju odstraniti svi oni koji su za mito i novac postali janjičari, i
da takvi moraju ponovo nositi svoju odjeću.30
U fermanu iz 1748. godine, koji je upućen istim predstavnicima vlasti u
Bosni, još više je naglašena činjenica upisivanja muslimanske raje u
janjičare (baše) sa ciljem da izbjegnu plaćanje poreza (taksita) i snošenje

28
vid. Sućeska A: Novi podaci o nastanku i visini taksita u Bosni.
29
Opširnije o tome Sućeska A. Bune seljaka Muslimana
30
ANUBiH, Muhimme d. iz 1747 god. (fotokopije i regesta)

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

198 DIJALOG

ostalih tereta. U tom fermanu je, između ostalog, rečeno da je u godinama

1746/47. u Sarajevu neki Egipćanin zavrbovao u janjičare mjesne nefere i
u defter zapisanu raju, i za nekoliko groša dao je da zamotaju janjičarske
čalme. Oni odbijaju da plaćaju propisani porez govoreći: “Mi smo
janjičari”; otkazuju poslušnost valijama, kadijama i svojim starješinama i
siju smutnju.Na kraju se naređuje svim faktorima u Bosni da složno rade
na hvatanju i uništavanju odmetnika i da razbiju i unište njihovu
organizaciju, ostave samo prave janjičare, a sve ostale koji su nezakonito
stupili u janjičarsku organizaciju pa se šepure govoreći “postao sam
janjičar”, kao i one iz redova raje da povrate u njihov status i obuku im
njihovu staru nošnju.31
Iako su bosanski veziri i njihovi lokalni saradnici (kadije, ajani,
kapetani i dr.) imali mnogo muke da suzbiju ovaj pokret, na kraju je
ipak uspjelo najenergičnijem među njima, Bosancu Mehmed-paši
Kukavici, da u krvi uguši bunu bosanskih seljaka i da ih primora da
sjede na svojoj rajinskoj zemlji i da rade ono što su i ranije radili,
odnosno da budu ono što su do tada bili – raja, obavezna da daje svojim
spahijama i čifluksahibijama rentu, a organima vlasti pripadajuće im
doprinose (tekalife). To je slikovito izraženo u jednoj pjesmi spjevanoj
poslije seljačke bune, koja glasi;
“A kad dođe paša Kukavica,
Kada dođe Bosni ponositoj,
Od njega se baše prepadoše:
Jatagane kriju na tavane,
A džubeta kriju u đubreta,
A saruke kriju u sanduke:
“Aman, paša, nisam bio baša,
sijem, orem i verđiju dajem!”.32
Iako je krvavi obračun bosanskog vezira Mehmed-paše Kukavice sa
bosanskom muslimanskom rajom natjerao raju na poslušnost, ona se nije
uvijek mirila sa namijenjenom joj ulogom već se povremeno i dalje
odupirala i suprotstavljala ubiranju raznovrsnih tekalifa, pokušavajući
ponekad da se oslobodi rajinskog položaja i svrsta u sloj slobodnih
seljaka. Takvi pojedinačni pokušaji zabilježeni su u petoj i šestoj deceniji
XVIII stoljeća. Tako se 1758. godine potužio Porti timar defterdar
bosanskog vilajeta Mustafa da su njegovu zemlju (čifluke) u selu

31
ANUBiH, Muhimme d. iz 1748 god. (fotokopije i regesta)
32
Vid. Bajtić Alija: Bosanski namjesnik Mehmed-paša Kukavica i njegove zadužbine u Bosni, POF,
VI-VII, Sarajevo 1956, 85.

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

AVDO SUĆESKA 199

Jasenice u tuzlanskom kadiluku razgrabili i međusobno podijelili seljaci

Šaban, Sulejman, Hamid i još neke čifčije nastanjene u selu Jasenice, u
čemu su im pomogli pripadnici eškije (buntovnika) Mustafa, Selim i
sinovi nekog Avdije.33 Sličan slučaj spominje se u 1760. godini u
jajačkom kadiliku. Tamo se potužio bivši mutesarif kliškog sandžaka,
koji je uživao mulk čifluk u jednom selu pokraj tvrđave Buhač više od
dvadeset godina, da su mu taj čifluk prigrabili neke bundžije koje su
pravile nered u tim krajevima tvrdeći da su pripadnici janjičarskog reda,
među kojima su bili Redžep, Ibrahim, Junuz i još neki drugi.34
Ovi pojedinačni pokušaji nisu bitno uticali na promjenu stanja u
položaju muslimanske raje niti su otvorili put nastajanju slobodnih
seljaka muslimana. Sa stanovišta poretka, taj dio stanovništva se i dalje
smatrao rajom, o čemu se sačuvao veći broj podataka u izvorima iz
XVIII stoljeća, kakvih podataka sigurno ima i za XIX stoljeće. Pored
opštih podataka u nekim zapovijedima centralne vlasti u kojima je
traženo regrutovanje Bosanaca u plaćeničku vojsku (sejmen) u drugoj
polovini XVIII stoljeća, gdje se izričito zabranjuje regrutacija raje
(muslimana),35 navodimo slučajeve konkretnog spomena muslimanske
raje u nekim dokumentima. Tako npr. 1765. godine Zaim Bekir u
tuzlanskom kadiluku traži od vlasti da narede da se silom vrati njegova
odbjegla raja Ishak, sin Jahjaov i njegova braća Mustafa i Halil, kao i
Mustafa, sin Ibrahimov, koji su se nastanili u drugim mjestima i
kasabama.36 Mutevelija Ferhad-begova vakufa u Tešnju žali se 1765.
godine na neke zaime da prisvajaju vakufsku zemlju, iako je ta zemlja
još od fetha (osvojenja) vakufska, zbog čega je na zemlji naseljena raja
– muslimani i hrišćani – oslobođena tekalifa.37 Godine 1780. raja u
kadiluku Gračanica istakla je u svojoj predstavci da svome zaimu
Ferhatu popisana raja muslimani plaćaju resmi bennak, a hrišćani
ispendžu, što je u skladu sa kanunom i defterom. Međutim, spomenuti
zaim protivpravno uzima od novodoseljene raje još po šest akči
godišnje na ime dažbine resmi duhan (dimnina), čemu se ta raja
suprotstavlja.38 Godine 1782. potužio se neki Ahmed iz zvorničkog
kadiluka na svoje komšije hrišćane da su prodali zemlju nekom strancu

33
ANUBiH, Sikâyet d. iz 1758. god. (fotokopije i regesta).
34
ANUBiH, Sikâyet d. iz 1760. (fotokopije i regesta).
35
O tome se sačuvao veći broj podataka u Muhimme d. iz druge polovine XVIII stoljeća (ANUBiH,
fotokopije i regesta).
36
ANUBiH, Sikâyet d. iz 1765. fod. (fotokopije i regesta).
37
ANUBiH, Sikâyet d. iz 1765. god. (fotokopije i regesta).
38
ANUBiH, Sikâyet d. iz 1780. god. (fotokopije i regesta).

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

200 DIJALOG

iako je on imao pravo preče kupnje, istakavši pri tom da je on na spisku

popisane raje, da je iz istog sela i da mu je zemlja potrebna.39 Spahije
Hasan, Omer i Osman žale se 1782. godine na raju sa svojih timara –
muslimane i nemuslimane – u nahijama Otoci i Lašvi da odbijaju da im
besplatno prevoze na najbliži pazar proizvode od ušura.40 Jedna
sultanija iz Carigrada, koja je uživala rentu na posjedima carskog hasa u
okolini Sarajeva, potužila se 1814. godine vlastima da joj muslimanska
raja odbija da plaća rajinske dažbine izgovarajući se da su muslimani.
Na njeno traženje da se to pitanje razjasni od nadležnih organa
centralne vlasti, iz Carigrada je, između ostalog, odgovoreno da su
“muslimani raja kao i njihovi preci bili obavezni da plaćaju resmi
bennak, a kada odrastu za privređivanje plaćaju resmi mudžerred. To se
odnosilo na sve popisane muslimane raju kako prije, tako i sada, koji su
živjeli po kasabama i selima. Što se tiče resmi ispendže, ona je
propisana za raju hrišćane kao što je bila propisana i za njihove
pretke.” 41
Svi ti primjeri pokazuju da su se u položaju raje u Bosni u XVIII
stoljeću, pa i kasnije, pored hrišćana nalazili u znatnom broju i
muslimani seljaci. Njihov se položaj u osnovi nije bitno razlikovao od
položaja hrišćanske raje, mada su, izgleda, posjedovali vlastitu zemlju.
Oni su, kao i hrišćanska raja, morali u osnovi da podnose slične terete
prema spahijama, čifluksahibijama i državi, izuzev harača i poreza na
alkoholna pića, koja najvjerovatnije muslimanski seljaci nisu ni
proizvodili. Pored turskih izvora, ovu konstataciju potvrđuje u svojoj
“Povijesti Bosne” i Ivan Frano Jukić riječima: “Bezi bosanski svu
gotovo zemlju koju kristjani obrađuju, posjeduju, i da znaju kao što ne
znaju živiti, strašno bi bogati i mogući bili, osobito kad bi toliku
zapuštenu i u šumu zaraslu zemlju dopustili krčiti i obrađivati
kršćanima. Ostali Turci (tj. Muslimani, prim. m.) po selima koji žive
istina imaju svoju zemlju, ali budući im mrsko raditi, a pri tome sve
danke, poreze, osim harača i krčmarine, plaćati moraju, može se reći da
gore stoje nego isti kmeti; ove bezi i ostali velikaši turski zovu
poturicama i ćosama, a kršćani balijama”.42

39
ANUBiH, Sikâyet d. iz 1782. god. (fotokopije i regesta).
40
ANUBiH, Sikâyet d. iz 1782. god. (fotokopije i regista.).
41
ANUBiH, Mâlîye d. iz 1814. god. (fotokopije i regeita).
42
Jukić F. I, Putopisi i istorijsko-etnografski radovi, Svjetlost, Sarajevo 1953, 296.

CEEOL copyright 2020

CEEOL copyright 2020

AVDO SUĆESKA 201

ATTEMPTS BY THE MUSLIM RAYA

IN 18TH CENTURY BOSNIA TO LIBERATE
THEMSELVES FROM RAYA STATUS
ABSTRACT
The history of Bosnia under Ottoman rule is characterized by the
presence of the Bosnian raya, consisting both of Christians and Muslims.
During the sixteenth and seventeenth centuries, Muslims with the status
of raya were even more numerous than Christians. During the eighteenth
century, however, the number of Christian raya grew, while that of the
Muslims fell as a result of war casualties, epidemics (plague), famine and
other disasters. The economic, social and legal position of the raya was
similar for both Muslims and Christians, though the tax burden – from
feudal and state taxes – was less on the Muslims than on the Christians.
The reason for this lies in the fact that every Muslim, regardless of class,
was required to serve in the Sultan’s army in times of crisis. Since the
Ottoman Empire waged many and long-lasting wars during the
eighteenth century, the effect was almost unbroken military service. In
addition, financial outgoings increased, particularly those for Bosnian
governors (viziers) and other officials in the Ottoman government in
Bosnia (ayans, captains, qadis etc.), with the greatest burden falling on
the peasantry. Since the peasants were also frequently required for
military service, the feeling grew among them that they should therefore
be exempt from feudal and state taxes; that they should be liberated
(mu’af) as were the members of standing military units (janissaries,
spahis, garrison guards, etc.). They therefore stopped paying the spahis,
chiflucksahibis and the state (officials of the military administration in
the province), claiming that they too were “janissary-bashas”. When the
state authorities clamped down on the tax rebels, the Muslim peasantry
and the discontented strata among the citizenry rose in rebellion under the
Sarajevo qadi Abdurrahman Muharemia. The revolt broke out in the mid
eighteenth century and continued for more than fifty years. It was put
down by the Bosnian vizier, a Bosnian by the name of Mehmed-pasha
Kukavica, with the support of the ruling classes (ayans, captains,
muteselims, qadis and so on), thus barring the way for the Bosnian
Muslim raya to achieve the status of free peasants.

CEEOL copyright 2020