Основи на Применета Електротехника (од проф. др. Влатко Чингоски)

Проф.
д-р Влатко Чингоски
ОСНОВИ НА ПРИМЕНЕТА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА

за студенти од техничките факултети
Штип, 2019
Проф. д-р Влатко Чингоски

Штип 2019
Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 2


Автор:
Рецензенти:
Проф. д-р Сашо Гелев
Проф. д-р Ристо Дамбов
Лектор:
д-р Снежана Веновска-Антевска
Уредник:
Техничко уредување:
Издавач:
Универзитет „Гоце Делчев”– Штип
Објавено во е-библиотека:
https://e-lib.ugd.edu.mk
CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
621-049.8(075.8)
ЧИНГОСКИ, Влатко
Основи на применета електротехника [Електронски извор] : за студенти од техничките факултети /
Влатко Чингоски. - Штип : Универзитет 'Гоце Делчев"-Штип, Електротехнички факултет, 2019
Начин на пристап (URL): https://e-lib.ugd.edu.mk/824. - Текст во PDF формат, содржи 195 стр., илустр. -
Наслов преземен од екранот. - Опис на изворот на ден 23.04.2019. - Библиографија: стр. 193-195
ISBN 978-608-244-623-3
а) Електротехника - Примена - Инженерство - Високошколски учебници COBISS.MK-ID 110281994

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП
ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ
Штип 2019

ПРЕДГОВОР
Развојот на компјутерската техника доведе до постепена, но забрзана

автоматизација и компјутеризација на производството во современите индустриски и
технолошки процеси. Денес е речиси незамисливо да постојат производни погони и
процеси во кои не е застапена автоматизација или воведување на среден или висок
степен на компјутеризација и компјутерски водени уреди, машини или постројки.
Основна цел претставува реализација на производство на висококвалитетни и
конкурентни производи како според квалитетот, така и според цената какви што бара
денеска современото потрошувачко општество на домашниот и/или на светскиот
пазар.
Ваквиот засилен и широко распространет тренд на автоматизација и
компјутеризација на производните процеси од современите инженери бара, покрај
солидните знаење од нивната основна дејност без разлика дали станува збор за
индустриска технологија, машинство, металургија, рударство или која било друга
инженерска дисциплина, и соодветни познавања од областа на електротехниката.
Заради тоа, во процесот на студирање на овие генерално неелектротехнички
инженерски дисциплини, потребно е студентите да се запознаат и со основните
електротехнички принципи, особено со основите на електростатиката и на
електромагнетиката, енергетската електроника, приципот на работа и на управување
на електричните машини и трансформатори и нивната примена во современите
индустриски процеси.
Логично е и секако дека не може да се очекува еден машински, градежен или
рударски инженер во целост да замени еден електроинженер, но честопати потребно
и неопходно е секој инженер, кој има генерални познавања од инженерството, да
владее барем делумно и со основните постулати и закономерности кои владеат во
електротехниката– не само во теорија туку уште повеќе во практиката.
Во овој материјал, направен е обид да се направи рекапитулација на основите
на применетата електротехника на едноставен и разбирлив јазик и тие да се
пренесат кон идните инженери кои не се одлучиле да студираат електротехника, туку
некоја друга техничка дисциплина. Намерата на овој учебник е инженерите од
техничко-инженерски кадар кога ќе се судрат со проблеми кои во основа имаат
електротехнички карактер нив да може да ги идентификуваат, да ги предвидат
можните проблеми и причини кои придонеле за нивната појава и доколку се
едноставни тие проблеми да бидат во можност самостојно да ги коригираат. Од друга
страна, доколку проблемите со кои се судираат се посериозни, тие да може да се
обратат на специјализирани лица– електроинженери и со едноставен и разбирлив
технички јазик да им ја пренесат суштината на проблемот и да ги запознаат со
симптомите кои ги уочиле и проблемите кои се пречка во нивното редовно работење.
Овој учебник, пред сè, наменет е за студентите од техничките факултети при
Универзитетот „Гоце Делчев“ во Штип, особено студенти на Факултетот за природно-
технички науки, Факултетот за техничко-технолошки науки и Машинскиот факултет,
но се разбира него може да го користат и други студенти и поширок круг читатели кои
имаат потреба или се заинтересирани за запознавање со областа на применетата
електротехника.
Од авторот
Штип, 2019

СОДРЖИНА
ПРЕДГОВОР ....................................................................................................................................6
СОДРЖИНА......................................................................................................................................7
ВОВЕД ............................................................................................................................................11
1 ЕЛЕКТРОСТАТИКА ...............................................................................................................15
1.1 Општо за електростатика ............................................................................................... 15
1.2 Наелектризирано тело ................................................................................................... 16
1.3 Електрично поле и негова манифестација ................................................................... 17
1.4 Кулонов закон.................................................................................................................. 17
1.5 Јачина на електрично поле ............................................................................................ 18
1.6 Потенцијал на електрично поле, моќност и енергија ................................................... 20
1.7 Електричен капацитет .................................................................................................... 23
1.8 Електричен кондензатор ................................................................................................ 23
1.8.1 Плочест кондензатор ............................................................................................ 24
1.9 Енергија кај кондензаторите .......................................................................................... 26
2 ЕДНОНАСОЧНИ СТРУИ И НАПОНИ ...................................................................................27
2.1 Основни закономерности кај еднонасочните струи ..................................................... 28
2.2 Електрично струјно коло ................................................................................................ 28
2.3 Омов (Ohm) закон ........................................................................................................... 29
2.3.1 Пресметка на отпорност на проводник .............................................................. 29
2.3.2 Неколку примери на примена на Омов закон ....................................................... 30
2.4 Џулов (Joule) закон ......................................................................................................... 31
2.5 Кирхофови закони. Равенки за решавање на струјни кола ......................................... 32
2.5.1 Прв Кирхофов закон - Закон за конзервација на струите ................................. 32
2.5.2 Втор Кирхофов закон– Закон за конзервација на напоните ............................ 33
2.5.3 Конвенција за одбележување на насоките на напоните и струите ................ 33
2.6 Решавање на посложени струјни кола.......................................................................... 36
2.6.1 Метод на контурни струи .................................................................................... 36
2.6.2 Метод на непознати потенцијали во јазлите .................................................... 39
2.7 Поедноставнување на електричните кола ................................................................... 42

2.7.1 Паралелна и сериска врска на електрични извори ............................................. 42
2.7.2 Сериска и паралелна врска на отпорности ........................................................ 43
2.7.3 Спој ѕвезда-триаголник и нивни трансформации .............................................. 45
2.8 Неколку специфични електрични кола ......................................................................... 46
2.8.1 Делител на напон ................................................................................................... 46
2.8.2 Потенциометар ..................................................................................................... 47
2.9 Анализа на електрични кола со помош на компјутер .................................................. 47
3 ОСНОВИ НА ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА ......................................................................51
3.1 Основна поделба на енергетската електроника .......................................................... 52
3.2 Основни енергетски компоненти ................................................................................... 54
3.2.1 Диода ........................................................................................................................ 55
3.3 Употреба на диоди во исправувачките кола ................................................................ 60
3.3.1 Еднофазни исправувачки кола со диоди ............................................................... 60
3.3.2 Трифазни исправувачки кола со диоди ................................................................. 62
3.3.3 Некои специфични типови диоди .......................................................................... 62
3.4 Биполарен транзистор (Bipolar junction transistors - BJT) ............................................ 64
3.4.1 Транзистор како безконтактен прекинувач ....................................................... 66
3.4.2 Транзистор во активен режим на работа .......................................................... 68
3.5 Други видови транзистори ............................................................................................. 71
3.5.1 Транзистор со ефект на поле (FET) .................................................................... 71
3.5.2 Метал-оксид полупроводен транзистор со ефект на поле (MOSFET) ........... 73
3.5.3 Биполарен транзистор со изолирана порта (IGBT) .......................................... 75
3.6 Тиристор (Thyristor)......................................................................................................... 76
3.7 Диак (Diac) ....................................................................................................................... 79
3.8 Операциски засилувач ................................................................................................... 81
3.8.1 Диференцијален операциски засилувач ............................................................... 82
3.8.2 Диференцијатор (Differentietor) и интегратор (Integrator)................................ 84
3.9 Енергетски претворачи (конвертори) ............................................................................ 86
3.9.1 Поделба на енергетските претворувачи ........................................................... 87
3.9.2 AC/DC-претворувачи (исправувачи) ..................................................................... 87
3.9.3 DC/AC-претворувачи (инвертори) ....................................................................... 90
3.9.4 Инвертори како напонски извори (VSI) ................................................................ 92
3.9.5 Инвертори како струјни извори (CSI) .................................................................. 94
3.9.6 AC/AC-претворувачи (изменувачи) ....................................................................... 95
3.9.7 DC/DC-претворувачи (чопери) .............................................................................. 99

4 МАГНЕТИЗАМ И ЕЛЕКТРОМАГНЕТИЗАМ .......................................................................105
4.1 Магнетизам и магнетно поле ....................................................................................... 105
4.2 Фарадеев закон и Ленцов закон .................................................................................. 108
4.3 Магнетни материјали .................................................................................................... 109
4.4 Магнетно коло ............................................................................................................... 111
4.5 Индуктивност и енергија на магнетно поле ................................................................ 113
5 ТРАНСФОРМАТОРИ ...........................................................................................................117
5.1 Принцип на работа ....................................................................................................... 118
5.1.1 Идеален трансформатор .................................................................................... 119
5.1.2 Реален трансформатор ...................................................................................... 121
5.2 Загуби кај реалните трансформатори ......................................................................... 122
5.3 Еквивалентна заменска шема на трансформатор ..................................................... 124
5.3.1 Режим на празен од на трансформатор ........................................................... 126
5.3.2 Режим на куса врска на трансформатор .......................................................... 128
5.4 Системи за ладење кај трансформаторите ................................................................ 131
5.5 Автотрансформатори ................................................................................................... 133
5.6 Трифазни трансформатори ......................................................................................... 134
5.6.1 Поврзување на намотките кај трифазните трансформатори .................... 135
5.6.2 Oдбележување на намотките кај трифазните трансформатори ............... 136
5.7 Паралелна работа на трифазни трансформатори .................................................... 138
6 ЕЛЕКТРОМЕХАНИЧКО ПРЕТВОРАЊЕ НА ЕНЕРГИЈАТА .............................................141
6.1 Индукција и индуцираната електромоторна сила (ЕМС) .......................................... 142
6.2 Создавање на електромагнетна сила и момент (интеракција) ................................. 144
6.3 Подредување (alignment) ............................................................................................. 145
6.4 Индуцирање на ЕМС во навивките на вртливите машини ........................................ 146
7 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ ..................................................................................151
7.1 Општи карактеристики.................................................................................................. 151
7.2 Енергетски карактеристики .......................................................................................... 153
8 МАШИНИ ЗА ЕДНОНАСОЧНА СТРУЈА (DC МАШИНИ) .................................................155
8.1 Принцип на работа ....................................................................................................... 155
8.1.1 Создавање на индуцирана ЕСМ........................................................................... 158
8.1.2 Создавање на вртлив електромагнетен момент ........................................... 159
8.1.3 Брзина на вртење ................................................................................................. 159
8.2 Поделба според видот на возбудата .......................................................................... 160
8.3 Загуби и нивна класификација .................................................................................... 161
8.4 Работни карактеристики ............................................................................................... 162

9 МАШИНИ ЗА НАИЗМЕНИЧНА СТРУЈА (AC-МАШИНИ) .................................................165
9.1 Трифазен наизменичен електричен систем ............................................................... 165
9.2 Синхрони машини ......................................................................................................... 167
9.2.1 Принцип на работа ............................................................................................... 169
9.2.2 Синхрона машина во режим на генератор ........................................................ 172
9.2.3 Синхрона машина во режим на мотор ............................................................... 172
9.2.4 Синхрона машина во режим на синхронен компензатор.................................. 173
9.2.5 Паралелна работа кај синхроните генератори ............................................... 174
9.3 Асинхрони машини ....................................................................................................... 175
9.3.1 Принцип на работа ............................................................................................... 175
9.3.2 Основни конструктивни делови и поделба на асинхроните машини ............ 177
9.3.3 Еквивалентна шема на асинхрона машина ....................................................... 179
9.3.4 Енергетски биланс кај асинхроните машини.................................................... 183
9.4 Еднофазни асинхрони мотори ..................................................................................... 184
9.4.1 Еднофазен асинхронен мотор со поделена фаза (split-phase IM) ................... 186
9.4.2 Еднофазен асинхронен мотор со засечени полови .......................................... 188
9.4.3 Еднофазни кондензаторски асинхрони мотори................................................ 188
9.4.4 Еднофазен асинхронен мотор со кондензатор за впуштање ........................ 188
9.4.5 Еднофазен асинхронен мотор со кондензаторu за впуштање и работа ..... 190
Литература ..................................................................................................................................193

ВОВЕД
Развојот на компјутерската техника доведе до постепена, но силно забрзана
автоматизација и компјутеризација на производните погони и процеси во современите
индустриски и технолошки процеси. Денес е речиси незамисливо да постојат
производни погони во кои не е застапена автоматизација на процеси или воведување
компјутери и компјутерски водени електрични уреди, машини или постројки. Основна
цел претставува реализација на производство на висококонкурентни производи во
современото потрошувачко општество на домашниот и/или светскиот пазар, како
според квалитетот, така според цената и брзината на испорака.
Во процесот на автоматизација главно место заземаат т.н. електромоторни
погони, погони во кои постојат електромеханички уреди кои ја користат електричната
енергија и вршат нејзино претворање од еден вид во друг. Притоа, електричната
енергија најчесто се претвора во механичка, топлинска или хемиска. За таа цел
најчесто се користат електрични уреди– вртливи машини, трансформатори,
електрични печки или друг вид уреди од кои се состојат самите електромоторни
погони (ЕМП) делумно или во целост. Освен овие главни елементи од ЕМП и самиот
процес на напојување со електрична енергија, управување и следење на работа, како
и примена на методите на автоматизација на процесите генерално се базираат на
основните поими и науката за електричната енергија, или електротехниката.
Современите ЕМП во принцип денес претставуаат сложени системи кои бараат
соодветни тимови од стручни лица, техничари и инженери од различни структури кои
тимски работат на совладување на проблемите, како на пример, проектирање,
изработка на нови производни капацитети, нивна оптимизација, одржување на
апаратите и постројките, нивно пуштање во работа, програмирање и следење на
работата на целокупниот ЕМП итн. Заради тоа неопходно е, покрај стручните лица од
областа на електротехниката (електротехничари и електроинженерите), и другите
технички лица да имаат соодветни основни предзнаења и познавања од областа на
електротехниката. Логично е дека не може да се очекува, на пример, еден машински
или градежен инженер во целост да замени еден електроинжнер, но потребно е, а
честопати и неопходно, секој инженер кој има доволно познавања од технологијата на
работењето на самиот ЕМП, да владее со основните постулати и закономерности кои
владеат во електротехниката– не само во теорија туку парцијално и во практиката.
Заради тоа потребно и пожелно е идните инженери, кои одбрале да се
остручуваат во техничките области кои се разликуваат од електротехниката, т.е.
машинските инженери, градежните инженери и архитектите, како и металурзите,
рударските инженери и технолозите да имаат основни познавања од
електротехниката. На тој начин, стручните тимови кои работат во практика, а се
составени од различни технички профили, меѓусебно подобро да може да ги пренесат
искуствата, да ја разберат суштината на технолошкиот процес, да разменат мислење
за евентуалните проблеми и за причините заради кои настануваат тие во текот на
работата, како и да изнајдат оптимални начини за решавање на проблемите и
унапредување на производниот процес. Не е реално кој било електротехнички
проблем да биде оставен да го решаваат инженери од неелектро струката, но сепак
секое високообразовано лице од техничките области мора да ги познава основите на
електротехниката, начинот на функционирање на прости електрични кола, анализа и
синтеза на едноставни електроелементи, начин на претворање на електричната
енергија во други видови енергија, особено механичка енергија, основните принципи
на работа на електричните вртливи машини и трансформаторите, како и примената на
едноставните елементни од енергетската електроника.
Во овој материјал направен е обид да се направи рекапитулација на основите
на применетата електротехника и таа на едноставен и разбирлив јазик да се пренесе
кон идните инженери кои не се одлучиле да студираат електротехника, туку некоја

друга техничка дисциплина. Целта на оваа книга е, инженерите од овој технички кадар
кога ќе се судрат со проблеми кои се засновани на проблеми со електричниот дел од
некој погон или уред, барем да може да ги предвидат можните проблеми и причини
кои придонеле за појава на проблемот и доколку тие проблеми се едноставни или
тривијални, да бидат во можност самостојно да ги коригираат. Доколку проблемите се
посериозни, да може да се обратат на соодветно специјализирани лица–
електроинженери и/или електротехничари и да може да им ја пренесат суштината на
проблемите со едноставен и разбирлив технички јазик и да ги запознаат со
симптомите кои ги уочиле и кои им пречат во редовната работа.
Материјалот во овој учебник е поделен на повеќе поглавја кои се занимаваат со
некоја специфична област од електротехниката. Притоа, водено е сметка во секое од
овие поглавја да бидат објаснети основните процеси, законите кои го дефинираат
однесувањето на електроенергетските уреди и процеси, како и примена на тие закони
за определување на определени параметри кои служат за димензионирање и
оптимирање на работните карактеристики на електроенергетските уреди и постројки.
Првата глава е посветена на темата електростатика, на физичките
законитости и односите кои се јавуват помеѓу електричните полнежи во просторот,
Кулоновиот закон, дефинирање на електричните големи како што се потенцијал,
напон, јачина на електрично поле, енергија на електрично поле и сл. Дополнително,
дефинирана е и појавата на зачувување на енергијата на електричното поле, на
капацитет и негова пресметка.
Втората глава во целост е посветена на дефинирање на еднонасочните
струи и напони, формирање, анализа и решавање на еднонасочни електрични
кола. Посебен акцент е ставен на двата основни закони кои го определуваат
„однесувањето“ на електричните кола, Омовиот закон, и двата (првиот и вториот)
Кирхофови закони. Исто така, се зборува за начинот на решавање на основни
(едноставни) електрични кола со помош на два основни методи: метод на контурни
струи и метод на непознати потенцијали во јазлите. На крај, прикажани се неколку
типични електрични кола, како и методи на поедноставување на електрични кола со
користење на еквивалентни елементи во сериски и паралелно поврзани елементи.
Третата глава е посветена на основите на енергетската електроника.
Енергетската електроника и/или генерално електрониката и полупроводничката
техника заземаат големо и значајно место во современата електротехника. Денес
речиси и не може да се замисли каков било електричен уред или електромоторен
погон кој не користи полупроводници, без разлика дали станува збор за диоди,
транзистори, тиристори, разни видови AC/DC, DC/DC или AC/AC претворувачи,
операциски засилувачи или сл. Во овој текст ќе се ограничиме само на основните
принципи на работа на најчесто користените полупроводнички елементи како и
попупроводничките уреди кои наоѓаат широка примена во современата
електротехничка индустрија и во домаќинството.
Четвртата глава во целост е посветена на областа на магнетизмот и
електромагнетизмот. Создавањето на магнетно поле е еден од основните феномени
на електротехниката. Преку создавање на магнетно поле (без разлика дали станува
збор за магнетизам или за електромагнетизам - создавање на магнетно поле со
помош на електрична енергија) е основа за сите видови трансформации и
преобразба на електричната енергија во други видови енергија, особено механичката
и индуцираната електрична и топлинска енергија. Порај основните магнетни процеси,
во оваа глава се зборува и за различните видови магнетни материјали и нивната
примена во електротехниката, а накратко се осврнува и на формирањето и методите
за решавање на магнетните кола кои се јавуваат кај поголем број електромагнетни
уреди како на пример, трансформатори, придушници, електромагнети, трансдусери и
сл.

Петтата глава е посветена на трансформаторите како наједноставни
електроенергетски уреди кои се користат нашироко и во разни облици денес во
индустријата. Ќе се запознаеме со нивната конструкција, принципот на работа, како и
основите за нивна анализа, еквивалентно коло, режими на празен од и куса врска,
како и нивните основни енергетски карактеристики, системи за ладење и можности за
паралелна работа. Покрај еднофазните двонамотни трансформатори, накратко ќе се
запознаеме и со основните карактеристки на трифазните трансформатори, а како
специфичен ќе го споменеме и автотрансформаторот.
Шестата глава се занимава со основниот принцип на претворањето на
електричната енергија во механичка– принципот на електромагнетна индукција.
Во неа се објаснети принципите на претворање на механичката енергија во
електрична и обратно, што претставува основа за работата на вртливите машини–
мотори и генератори. Посебно место ќе одвоиме за начинот на создавање на
индуцирана електромоторна сила (ЕМС) во намотките на генераторот, како и
создавање на електромагнетна сила и момент на осовината на моторите. Некои
енергетски карактеристики, исто така, ќе бидат дискутирани во оваа глава.
Во седмата глава накратко ќе зборуваме за општите карактеристики на
вртливите електрични машини, при што посебно место ќе посветиме на основните
претпоставки за работа на вртливите електрични машини, нивната конструктивна
изведба и базичниот принцип на работа. Посебно место посветуваме на билансот на
енергии кој е клучен фактор за ефикасно претворање на механичката енергија во
електрична и обратно, процес кој се случува постојано кај вртливите електрични
машини.
Осмата глава целосно е посветена на вртливи машини за еднонасочна
струја (DC машини) кои, пред сè, заради предностите што ги нудат во делот на
регулација на брзината на вртење денес сè уште масовно се користат во индустријата.
Накратко ќе се запознаеме со нивниот принцип на работа, нивната поделбата според
видот на возбудата, вклучително и нивните енергетски карактеристики, коефициентот
на корисно дејство и основните работни карактеристики на овој тип вртливи машини.
Конечно во деветтата глава подетално ќе се запознаеме со принципот на
работа и основните карактеристики, пресметки и анализа на вртливите машини за
наизменична струја. Посебно ќе се осврнеме на синхроните машини кои најчесто се
користат во режим на генератор, и асинхроните машини кои пак од своја страна
заради нивните специфични карактеристки како што се ниска цена, едноставна
изведба и робусност најчесто се употребуваат во режим на мотори. На крај, накратко
ќе се запознаеме и со неколку вида еднофазни асинхрони мотори кои наоѓаат
широка примена денес во современите процеси на автоматизација, како и во
домаќинствата како погонски механизми за многу домашни електрични уреди.
Материјалот го завршуваме со избрани наслови поместени во одделот за
користена литература за дополнително совладување на материјалот, како и за
проширување на знаењето од сите области кои се третирани во овој текст.
Освен за студентите од неелектротехничките насоки, овој материјал може да
биде користен и од страна на инженери од други технички области за стекнување на
општи познавања од областа на електротехниката, како и за препознавање и
запознавање со некои електрични појави кои може да ги сретнат во секојдневното
работење. Истовремено, овој материјал може да најде своја примена и како
дополнителна литература и за дел од нетехничките лица кои се интересираат или
сакаат повеќе од хоби да се запознаат со основите на применетата електроника и со
тоа да го збогатат своето општо знаење од техничките науки.
Штип, 2019 од Авторот

1 ЕЛЕКТРОСТАТИКА
1.1 Општо за електростатика

Дефиниција:
Електростатика е област од електротехниката во која се проучува
електрицитетот во состојба на мирување.
Уште од дамнешни времиња луѓето забележале дека под посебни услови
определени предмети покажуваат „необични“ својства. Така, на пример, старите Грци
знаеле дека парче килибар протриено со волнена крпа добива чудни својства да може
да привлекува лесни предмети. Овие особини се нарекуваат електрични особини, па
зборуваме за особина на наелектризирање на килибарот. Зборот електрицитет
потекнува од грчкиот збор elektron што на нивниот јазик значи килибар.
Денеска знаеме дека овие електрични својства се поврзани со постоењето на
т.н. електричен полнеж.
Основни својства на електричниот полнеж се:
постојат два вида полнежи, позитивен и негативен електричен полнеж,
истородните полнежи се одбиваат, додека разнородните полнежи се
привлекуваат,
во природата постои единечен електричен полнеж (ќе го одбележуваме
со знак ). Секој друг електричен полнеж, било да е позитивен или
и целобројна константа , односно =

негативен може да се изрази како целоброен призвод помеѓу единечниот
електричен полнеж .
носители на единечниот електричен полнеж се елементарните атомски

Сл. 1: Структура на атомот Сл. 2: Сили помеѓу електрични полнежи
честички– електрони и протони, при што електронот е носител на

негативен електричен полнеж додека протонот е носител на позитивен
електричен полнеж.
Елементарниот електричен полнеж изнесува:
= ±0,160 ∙ 10 ( ) (1)
1C (еден кулон) е единица за количество на електричен полнеж.
Освен 1C, како единица за количество на електричен полнеж се користи и

единицата 1As (ампер секунда), при што треба да се знае дека 1C = 1As.
Ако има некое тело повеќе позитивен или негативен електричен полнеж, тогаш
велиме дека тоа тело е позитивно, односно негативно наелектризирано.
Основен од основните закони е Законот за зачувување (конзервација) на
полнежите– вкупниот полнеж на едно тело останува секогаш константен доколку на

тоа тело однадвор не се донесе каков било дополнителен полнеж. Математички тоа
може да се прикаже со следната равенка каде Q претставува алгебарски збир на сите
полнежи во системот (n-позитивни и m-негативни полнежи):
= − (2)
1.2 Наелектризирано тело

Генерално може да се разгледуваат два вида наелектризирани тела:
модел на точкест (пунктуален) електричен полнеж, и
модел на континуирано распределен електричен полнеж по волумен,
површина или линија.
Поимот точкест (пунктуален) електричен полнеж треба да се сфати како поим
на т.н. математичка точка која нема никакви димензии, туку само количество на
електичен полнеж.
Кај моделите на континуирано распределени електрични полнежи, станува збор
за рамномерно распределен електричен полнеж дефиниран преку т.н. густина на
електричниот полнеж рамномерно распоредена по единица волумен, површина или
права линија. При тоа разликуваме:
а) Волуменска густина ρ:
∆
! = lim
∆& ∆'
(3)
б) Површинска густина σ:
∆
( = lim
∆) ∆*
(4)
в) Линиска густина λ:
∆
+ = lim
∆, ∆-
(5)
Во сите три равенки ∆q претставува количеството на електричество

(наелектризираноста) по единица волимен (∆V), единица површина (∆S), и единица
должина (∆L).
Спроводници (проводници) и изолатори (диелектрици)
Според своите електрични својства, материјалите во природата може да се
поделат на две главни групи:
спроводници (проводници), и
изолатори (диелектрици).
Спроводливите материјали или како што се викаат накратко спроводници
(проводници) се материјали кои го пренесуваат бргу електричниот полнеж. Тоа може
да го прават бидејќи имаат т.н. слободни електрони (електрони кои се слабо
поврзани во јадрото на атомот). Во оваа група материјали генерално спаѓаат сите
метали кај кои спроводливоста е условена од количината и подвижноста на
слободните електрони во нивните атоми. Исто така како добри спроводници се
јавуваат и електролитите– водени раствори на соли, бази или киселини. Кај нив
спроводливоста е овозможена како резултат на слободните позитивни и негативни
јони.

Изолатори или диелектрици се материјали или средини каде не постојат
слободни елементарни електрични полнежи (електрони или јони) или пак нив ги има
во занемарливо мала количина. Идеален изолатор е вакуумот, односно просторот во
кој нема елементарни честички на материја. Покрај вакуум, во изолатори спаѓаат уште
и стаклото, пластиката, парафин, трансформаторско масло, порцелан и самиот
воздух, но само во нејонизана состојба.
1.3 Електрично поле и негова манифестација

Електрично поле претставува простор во кој се случуваат посебни физички
процеси кои се манифестираат со појава на механичка сила врз секој
електричен полнеж кој е внесен во тој простор.
За да ги определиме карактеристиките на електричното поле, ќе направиме
анализа на силите кои дејствуваат на еден точкаст електричен полнеж внесен во
просторот определен со електричното поле.
1.4 Кулонов закон

Францускиот научник Кулон (Coulomb) во 1785 година прв ги објавил своите
експериментални резултати во врска со механичките појави кои се случуваат помеѓу
електричните полнежи. Закономерности кои ги открил тој ги формулирал во т.н.
Кулонов закон.
Сл. 3: Сили врз електрични полнежи според Кулоновиот закон
Кулонов закон:
Силата F која дејствува помеѓу две точкести (пунктуални) електрични полнежи
.и / сместени во која било хомогена средина е правопропорционална со
производот на двата електрични полнежи, а е обратно пропорционална на
квадратот на нивното меѓусебно растојание.
1
Силата е во правец на линијата која ги поврзува двата електрични полнежи.
0= (3)
21
(6)
коефициентот k зависи од својствата на средината во која се наоѓаат двата полнежа.
1
Во литературата прифатено е овој коефициент да се дефинира како:
=
456
каде ε се нарекува диелектрична константа. Секоја средина има своја диелектрична
(релативната) диелектрична константа на средината 67 и диелектричната константа за

константа која, вообичаено, се дефинира како производ од специфичната
вакуумот (воздухот) 6 .

6 = 67 6
6 = 8.854 ⋅ 10 1
( /'=)
1
= = 9 ∙ 10? (3=1 / 1
)
456
Константата 6 е многу важна и треба да се запомни, бидејќи сите други

константи се изведуваат од неа. Релативната диелектрична константа 67 се изразува
во цели броеви и за воздухот таа изнесува 67 = 1.
Ако ги вметнеме сега изразите за константата и 6 во равенката за
пресметување на силата според Кулоновиот закон се добива:
1 1
0= 1 (3)
45 67 6 2
(7)
Притоа може да се забележи дека силата 0 е дадена во њутни (3).
1.5 Јачина на електрично поле

Веќе дефиниравме дека постоењето на електрично поле резултира со
создавање на посебна состојба на просторот околу електричните полнежи. Со други
зборови, за полесно разбирање може да се користи и следното објаснување:
Електричниот полнеж го видоизменува просторот околу себе, воспоставувајќи
определена физичка состојба во просторот околу себе која се нарекува
електрично поле. Ако во тој простор каде е веќе воспоставено електричното
поле, се внесе друг електричен полнеж, електричниот полнеж кој е причина за
постоење на електричното поле дејствува со сила врз нововнесениот
електричен полнеж.
Електричното поле е невидливо, што значи потребно е да се направи
соодветно експериментирање за да може да се утврди неговото постоење. Во тие
експерименти, постоењето на електричното поле и неговата јачина единствено може
да се евидентираат преку појава на сила врз електричен полнеж, а преку мерење на
таа сила да се утврди јачината на полето во кое тој електричен полнеж е внесен.
електричен полнеж потребно е во неговата околина да внесеме друг електричен

Значи, ако сакаме да ја утврдиме јачината на електричното поле создадено од еден
полнеж 1 и да ја измериме силата која ќе се појави врз тој електричен полнеж.

Но, не смееме да заборавиме дека како што полнежот создава свое
електрично поле, така и нововнесениот полнеж 1 во истиот простор ќе создаде свое
сопствено електрично поле. Според тоа, во нашите мерење ние нема да го измериме
електричното поле на првиот полнеж (ниту пак на вториот полнеж), туку некое
заедничко електрично поле– резултантно електрично поле.
Затоа, за определување на електрично поле се користи т.н. пробен електричен
полнеж ∆ кој е доволно мал за да не влијае (влијае, но занемарливо малку) со своето
присуство врз постојното електрично поле и по дефиниција тој е секогаш позитивен.
Според тоа, со примена на равенката (7), се добива:
1 ∆
0@ = 2@
456 21
(8)

Во горната равенка, силата 0@ е прикажана како векторска величина (со
интензитет и насока), при што правецот на силата е во насока на орт-векторот 2@
што е вектор во правецот помеѓу електричниот полнеж кој го генерира електричното
поле и пробниот полнеж ∆ на растојание 2.
Ако ги поделиме двете страни на равенката (8) со ∆ , тогаш ќе ја добиеме
следната равенка:
AAAAA@
0 1
= 2@
456 2 1
(9)
∆
AAA@
Ако добро се погледне равенката (9) може да се забележи дека векторската
B
величина , на својата десна страна не зависи повеќе од големината на пробниот
∆C
зависи само од големината на полнежот и растојанието 2.

полнеж ∆ , односно оваа сила повеќе не зависи од големината на пробниот полнеж и
A@.
Оваа големина се нарекува вектор на јачината на електрично поле E
AAAAA@
0
EA@ = (10)
∆
Единица за јачина на електрично поле може да се определи преку изведување

од формулата (10), односно:
0 13 ' HI '
(E) = F G = =1 =1
1 HI = =
Ако го повториме овој експеримент со повеќе точки во просторот од околината

на електричниот полнеж , во секоја точка од тој простор можеме да ја определиме
јачината на електричното поле во секоја точка. Ако ги искористиме добиените
вредности за полето и нив ги прикажеме сликовите, можеме да го прикажеме визуелно
електричното поле генерирано од страна на електричниот полнеж.
За визуализација на електричното поле се користи т.н. линија на вектор на

електрично поле. Линија на вектор на електрично поле претставува замислена
линија кај која тангентата во секоја нејзина точка е во правец на векторот на јачината
на електричното поле во таа точка. На долните слики прикажани се линиите на
векторот на електричното поле во случај на два електрични полнежи со различни и со
еднородни електрични полнежи.
Потребно е да се спомене уште еден важен момент, а тоа е густината на
линиите на векторот на јачината на електрично поле. Имено, оваа густина дефинира
уште една важна карактеристика на електричното поле, а тоа е неговиот интензитет.

Сл. 4: Линии на јачина на електрично поле помеѓу два полнежи со различни
електрични полнежи
Сл. 5: Линии на јачина на електрично поле помеѓу два еднакви електрични полнежи
Бројот на линии кои поминуваат низ единица површина нормална на правецот

на векторот на јачината на електричното поле е правопропорционална со
интензитетот на електричното поле.
Линиите на јачина на електричното поле имаат неколку основни и многу важни
особини, и тоа: линиите на векторот на електричното поле се непрекинати
линиите на векторот на електричното поле се насочени при што секоја
линија има почеток на позитивниот електричниот полнеж и крај на
негативниот електричен полнеж
линиите на електричното поле никогаш не се сечат.
1.6 Потенцијал на електрично поле, моќност и енергија

Поимот потенцијал ни е познат уште од физиката и е блиску поврзан со
поимот енергија т.н. потенцијална енергија. Всушност, станува збор за можна
енергија која се јавува како резултат на состојбата на едно тело по однос на неговата
местоположба или пак својствата на околината во која се наоѓа тоа тело. Веќе
видовме дека на секој полнеж кој се наоѓа во електростатско поле дејствува некоја
сила, односно се појавува тенденција тој полнеж да биде изместен (исфрлен) од тоа
електрично поле, може да заклучиме дека тоа електрично поле има некоја
потенцијална енергија. Ако е слободен тој електричен полнеж, тогаш тој ќе биде

изместен, односно истиот тој полнеж ќе изврши некоја работа во самото електрично
Да претпоставиме дека еден електричен полнеж (+ ) треба да се придвижи од

поле.
со некоја сила врз полнежот, тој полнеж има потенцијална енергија K(H), односно
точка A во точка B. Бидејќи и во точката A и во точката B електричното поле дејствува
K(L). Во тој случај, дефинираме физичка величина електричен потенцијал M(H) во

точката A:
K(H)
M(H) = (11)
Точката со нулти потенцијал, може да се избере сосема произволно бидејќи

при определување на целокупната потенцијална енергија, важни се почетната А и
крајната позиција Б, а не патот по кој ќе се движи полнежот. Точката каде договорно ќе
се одлучиме да имаме нула потенцијал, се нарекува референтна точка или нулта
точка (понекогаш се среќава и терминот заземјена точка или заземјување), и сите
Според формулата (11), во точката B, електричниот потенцијал би бил M(L) =

други потенцијали понатака се пресметуваат референтно во однос на таа точка.
(K(L))/ . Ако односот (K(H))/ , односно (K(L))/ , е позитивен, велиме дека

потенцијалот во точката A, (односно B) е позитивен. Важи и обратното, при што тогаш
велиме дека потенцијалот е негативен.
изразува во единица (') волт или (N/ ) јул/кулон. Според тоа, напонот помеѓу точките
Разликата на потенцијалите помеѓу две точки се нарекува напон U и се
A и B, се пресметува како разлика на потенцијалите во двете точки A и B:

OPQ = M(L) − M(H) (12)
Веднаш може да се донесат и следните два заклучока:
OPQ = −OQP
Напоните може да бидат позитивни и негативни, односно:
Напонот во која било точка T, се дефинира како разлика на потенцијалот

помеѓу таа точка T и референтата точка O, или нултата точка каде
ORS = M(T) − M(U) = M(T) − 0 = M(T)

потенцијалот е референто дефиниран да има вредност 0:
Штом постои потенцијална енергија и полнеж врз кој дејствува електрична

сила, тогаш може да заклучиме дека тој полнеж може да заврши некоја работа,
односно има некоја снага (моќност). Повторно ќе се навратиме на физиката од каде
што знаеме дека снага или моќност претставува мерка за извршена работа во
единица време. Во нашиот (електростатски) случај, може да кажеме дека
моменталната моќност p може да се определи како промена на енергијата во единица
време (VK/VW),
VK VK V
X= = F GF G = ⋅Y
VW V VW
(13)
каде што (VK/V ) претставува напон (разлика на потенцијалите помеѓу двете

точки), додека (V /VW), претставува промена на количеството на електрицитет во
единица време (количество на проток на наелектризирани полнежи во единица
време), што скратено се нарекува јачина на струја.
Моќноста на изворот кој произведува, или моќноста на потрошувачот кој троши
се пресметува идентично преку горенаведениот производ напон-струја и се изразува

во волт-ампери (VA) или во вати (W). Додека вкупната енергија се пресметува преку
интегрирање на снагата (моќноста) во определен временски период (на пример 1
VAсекунда или час). Оваа енергија се изразува во ват-секунда (Ws), односно во џули
(J), додека на сметките за електрична енергија најчесто во киловат-часа (kWh), при
што 1 kWh = 3,6 x 10 Ј.
Сл. 6: Позитивен полнеж во вакуум Сл. 7: Негативен полнеж во вакуум
а) еквипотенцијални линии и вектор на електрично поле
б) распределба на потенцијалот помеѓу двата полнежи
в) распределба на електрично поле помеѓу двата полнежи
Сл. 8: Два разнородни (позитивен и Сл. 9: Два еднородни (позитивни) полнежи

негативен) полнежи во вакуум во вакуум

Со мало пребарување на интернет денес може да се најдат поголем број
програми кои може да послужат како добра алатка за симулирање на едноставни
проблеми од електристатика, а исто така и како добра едукативна поддршка за
полесно запознавање со проблемите од оваа област. На сликите 6, 7, 8 и 9, дадени се
неколку решенија добиени со програмскиот пакет FEMM кој за решавање на
проблемите го користи методот на конечни елементи. Дадени се два едноставни
примери, со еден (Сл. 6 и 7) или два позитивни или негативни електрични полнежи
(Сл. 8 и 9) поставени во вакуум.
1.7 Електричен капацитет

Да претпоставиме дека постојат две метални топки со различни дијаметри кои
се приклучени на ист електричен извор. Притоа ќе ги забележиме следните својства:
двете топки ќе се наелектризираат,
бидејќи двете топки ќе се наелектризирани од ист извор, двете треба да
имаат исто количество на електрични полнежи,
со оглед дека поголемата топка има поголема површина, распределбата
на полнежите на нејзината површина ќе биде со помала густина од таа
густината на полнежите на топката со помал пречник, односно со помала
површина,
за да добиеме еднаква густина на полнежи, потребно е на топката со
поголем пречник да донесе толку многу повеќе полнежи колку што е
нејзиниот пречник поголем од пречникот на помалата топка, односно
топка Z ќе биде правопропорционален со квадратот на радиусите на

односот помеѓу полнежите на малата во однос на полнежот на големата
∶ Z = \]^/ ∶ \]_/ = ^/ : _/
двете топки:
Според тоа може да заклучиме дека топката со поголем радиус има поголем
капацитет за прифаќање на електрични полнежи– има поголем електричен капацитет,
во однос на топката со помал радиус.
Под поимот електричен капацитет на некое тело подразбираме негова
способност под определени услови да прими врз себе определена количина на
HI
електрицитет q
= (10 = 1 )
O '
= капацитет на телото изразен во фаради (F),
= јачина на електричен полнеж во As,
каде:
O = напон на телото изразен во V.

Единицата фарад е премногу голема, заради тоа во практиката се користат
значително помали единици изведени од фарадот и тоа, микрофарад (µF), нанофарад
(nF) и пикофарад (pF):
1a0 = 10 b 0
1 0 = 10 ? 0
1X0 = 10 1
0
1.8 Електричен кондензатор

Со терминот капацитет тесно поврзан е поимот електричен кондензатор. Под
терминот електричен кондензатор се подразбира комбинација од два проводника од

каков било облик, кои се на различни електрични потенцијали кои меѓусебно се
поставени на доволно блиско растојание за да може да формираат електрично поле.
Просторот помеѓу двата проводници е исполнет со диелектрик.
Генерално постојат два типа кондензатори, природни и вештачки. Природните
се формираат слободно во природата, како на пример помеѓу земјата и кој било
проводник кој е поставен над неа, или помеѓу два проводници поставени во воздух.
Вештачките кондензатори се изработуваат специјално со точно определена
капацитетот и се користат во електричните кола кога при определен напон O ќе може

геометрија и содржина на диелектрикот за да се постигнат посакувани вредности на
да примат врз себе точно определено количество електричен полнеж , односно ќе

демонстрираат определен капацитет .
1.8.1 Плочест кондензатор
Од групата на вештачките кондензатори, наједноставен е т.н. плочест
кондензатор (Сл. 10). Тој се состои од две паралелни метални плочи со површина S,
следниот услов: d ≪ S. Овој услов е неопходен за да се задоволи формирањето на

поставени на меѓусебно растојание d, при што потребно е да биде задоволен
униформно магнетно поле во просторот помеѓу двете метални плочи (честопати

овие плочи се нарекуваат електроди).
Сл. 10: Плочест кондензатор

Капацитетот на еден плочест кондензатор може да се определи директно со
користење на основната формула дадена во дефиницијата за капацитет:
6 67 E* *
= = = 6 67
O EV V
(14)
6 = диелектрична константа на воздухот,

каде што:
67 = релативна диелектрична константа на изолаторот кој се наоѓа во просторот
* = површината на плочите на кондензаторот, и

помеѓу двете плочи на кондензаторот,
V = широчината на растојанието помеѓу две кондензаторски плочи.

а) распределба на потенцијалот φ б) јачината на векторот на електричното поле EA@
Сл. 11: Плочест кондензатор
Со помош на програмскиот пакет FEMM се обидовме да го симулираме

електростатското поле кај еден едноставен плочест кондензатор. Едноставниот модел
се состои од две паралелни метални плочи поставени во вакуум и наелектризирани со
спротивен електрицитет (левата е позитивна, додека десната е негативна). Во
константа 67 = 5. На Сл. 11(а) може да се види распределбата на потенцијалот φ во

просторот помеѓу плочите поставен е диелектрик со релативна диелектрична
поле EA@ . На Сл. 11(б) дадена е зголемена слика на горниот дел од плочестиот
просторот помеѓу двете плочи, како и околу нив, како и векторот на електричнотно
кондензатор.
Она што може да се заклучи од овие две слики е дека потенцијалот
(анализиран преку линиите со ист потенцијал, или т.н. еквипотенцијалните
линии) рамномерно е распределен околу двете кондензаторски плочи, при што
густината на промената на потенцијалот е поголема помеѓу плочите, отколку надвор
од нив (очекувано бидејќи диелектрикот помеѓу двете плочи има 5-пати поголема
диелектрична константа во однос на околниот ваккум). Заради тоа и градиентот на
промена на потенцијалот е поголем помеѓу плочите, а тој градиент не претставува
ништо друго, туку јачина на електричното поле, што според големината на векторот
може да се заклучи дека е поголема помеѓу плочите отколку надвор од нив. Ако се
погледне Сл. 11(б) дополнително може да се заклучи дека внатре помеѓу плочите,
полето е константно и насочено од позитивната кон негативната плоча (електрода) и
се нарекува хомогено електрично поле. Хомогеното електрично поле е електрично
поле кое се одликува со ист интензитет, правец и насока на полето во сите точки од
просторот во кој се наоѓа. Промена на полето може да се забележи само на краевите
од кондензаторот каде што имаме соодветна промена на правецот и на јачината на
кондензатор (d ≪ S) јачината на електричното поле е константна.

електричното поле. Точно заради тоа кажавме дека кај идеалниот плочест
Вежба:
Направи уште неколку симулации со промена на диелектричната константа 67 = 5
и воочи ги промените кои ќе се случуваат, како на потенцијалот така и на
јачината и распределбата на електричното поле помеѓу плочите на кондензарот и
неговата околина.
Покрај плочестиот кондензатор, постојат и други типови кондензатори кои многу
често се користат во електротехниката како, на пример, повеќеслојните плочести
кондензатори со константен и со променлив капацитет, електролитски кондензатори,
цилиндрични кондензатори, сферични кондензатори итн. Основно за сите нив е дека
имаат способност поставени во електрично коло при определен напон да примат врз

себе определена количина електрицитет. Во една од понатамошните глави подетално
ќе се запознаеме со местото и со улогата на кондензаторите во електричните кола,
како и начинот на нивното поврзување и примена.
1.9 Енергија кај кондензаторите

Имајќи предвид дека самиот кондензатор врз себе прима определена количина
на електрицитет при нивно приклучување на определен напон, може да заклучиме
дека тие во себе складираат определена количина енергија. Имено, во самиот процес
на наелектризирање на кондензаторот, истиот прима определено количество на
енергија преку изворот на енергија кој доведува определен напон на краевите на
кондензаторот. Оваа енергија (односно таа енергија намалена за загубите во
електричниот систем) може да се ослободи и да се искористи за завршување на
некоја работа.
За да ја определиме количината на енергија, ќе го земеме наједноставниот
случај за пресметка на енергија кај плочестите кондензатори. Најпрво ќе ја
пресметаме работата која изворот на енергија треба да ја заврши за плочите на
напонот на неговите краеви од вредност 0 до O. Бидејќи напонот на краевите на

кондензаторот да се наелектризираат со количество електричество при пораст на
кондензаторот временски би се менувал за вредност VO, соодветно би се менувало и

наелектризирањето на неговите краеви за вредност V , односно:
V = VO
VH = O V = O ∙ VO
за што е потребно изворот да изврши работа:
според тоа, за да се постигне пораст на напонот од вредност 0 до вредност O

потребно е да се пресмета интегралот на единичната енергија VH, односно:
f
O1
H = d VH = d O V = d O VO =
2
(15)
енергијата за извршување на оваа работа во единица време gh , со замена на

изразите за капацитет кај плочест кондензатор = 6 , и за напонот O = EV, може да се
)
i
добие:
*
O1 67 6 E1 E1
gh = = V E 1 V 1 = 67 6 (* ∙ V) = 67 6 ' (gI)
2 2 2 2
(16)
кондензатор зависи од квадратот на јачината на електричното поле E, големината на

Може да заклучиме дека количината на складираната енергија во еден плочест
релативната диелектрична константа 67 , и од димензиите на кондензаторот

(површината на неговите плочи * и растојанитето помеѓу плочите V, односно од
нивниот производ *V, или поедноставно кажано од волументот ' на просторот помеѓу
кондензаторските плочи. Заради тоа, честопати, се дефинира т.н. волуменска густина
на енергијата кај кондезаторите дефинирана како:
gh E1 gI
j = = 67 6 F k G
' 2 =
Оваа особина се користи кај т.н. променливи кондензатори, каде со промена на
допирната површина помеѓу плочите кај кондензаторот (што е еквивалентно со
промена на волуменот), се постигнува, континурина промена на капацитетот на
кондензаторот.

2 ЕДНОНАСОЧНИ СТРУИ И НАПОНИ
Електричните извори и потрошувачи генерално може да се поделат во две
основни групи:
еднонасочни извори и потрошувачи, и
наизменични извори и потрошувачи.
Соодветно и електричните кола кои се формирани од вакви извори и
потрошувачи, како и физичките величини кои се јавуваат кај овие кола може да се
поделат на еднонасочни (кола, струи и напони) и наизменични (кола, струи и
напони).
Сл. 12: Еднонасочен напон и струја Сл. 13: Наизменичен извор и струја
Еднонасочни струи и напони, како што кажува и самото име, се такви електрични
големини кои имаат константна вредност и не ја менуваат својота насока,
односно поларитет со текот на времето. Овие големини вообичаено се
дефинирани со две големини: јачина и насока, односно поларитет.
Наизменични струи и напони, како што кажува и самото име, се такви електрични
големини кои се менуваат наизменично (најчесто синусоидално) со текот на
времето. Овие големини се дефинирани со два основни параметри: јачина и
фреквенција на промени (број промени во единица време), вообичаено број
промени во една секунда.
а) напонски извор б) струен извор
Сл.14. Извори кај еднонасочните електрични кола

Во оваа глава детално ќе се запознаеме со еднонасочни струи и напони, како и
со основните анализи на еднонасочни кола формирани од еднонасочни извори, струи
и елементи кои не се менуваат со текот на времето, т.е. временски се непроменливи.
Веќе видовме дека самото придвижување на електричните полнежи низ

2.1 Основни закономерности кај еднонасочните струи
проводниците се нарекува електрична струја. Смерот на течењето на електричната

струја го дефинираме со смерот на движењето на електричните полнежи. Според тоа,
општата равенка која го дефинирањето на постоење на електрична струја е:
V
Y= (H)
VW
(17)
од каде што може да се заклучи дека поимот „течењето“ на електричната струја не
електричните полнежи во единица време. Единица за мерење на струјата е 1 ( /I),

се однесува на ништо друго, туку на промена на насоката и/или количината на
односно има посебно име ампер 1 (H).

Многу важна физичка големина е т.н. густина на електрична струја N, која
може да се дефинира како количник помеѓу јачината на електричната струја l и
површината * на проводникот низ кој тече оваа струја, односно:
Vl H
N= F 1 G
V* =
l претставува скаларна големина, густината на електричната струја m претставува

Исто така важно е да се забележи дека додека јачината на електричната струја
векторска големина, при што нејзината големина е определена со односот меѓу

јачината на струјата и попречниот пресек на проводникот, додека нејзината насока е
нормална на попречниот пресек на проводникот и во насока на движењето на
еднонасочнатата струја Y може да се примени следниот израз:

позитивните електрични полнежи. Со користење на овие податоци, тогаш за која било
Y = d m@ ∙ AAAA@
V* (18)
Густината на електричната струја е важна големина при анализа и дизајнирање

на електричните уреди бидејќи таа ги утврдува основните ограничувања при
H/==1 .
проектирање на нови електроенергетски уреди. Најчесто се изразува во единица 1
2.2 Електрично струјно коло

За да може да протече електрична струја потребно е да се изгради систем кој
се вика електрично коло и кој се состои генерално од следните основни елементи:
извор на електрична струја (напонски или струен извор),
различни активни и пасивни електрични елементи во колото– отпорници,
кондензатори, калеми (индуктивитети) и/или други видови потрошувачи,
и
водови (проводници) кои ги спојуваат меѓусебно сите елементи на
електричното коло.
електрична струја (l = 0), додека електромоторната сила на изворот има насока од

Притоа, доколку електричното коло е отворено тогаш низ него не тече
негативната кон позитивната точка за приклучок. Електромоторната сила има функција

на напон и затоа ќе ја викаме напон во електричното коло и ќе ја изразуваме во
единици за напон– во волти ( ').

Кога електричното коло ќе се затвори, се создаваат неопходни услови за
течење на електрична струја, односно се појавува тенденција за промена на
напонските можности во колото (тенденција за израмнување на потенцијалите во
времето, односно ќе се појави течење на електрична струја во колото (l ≠ 0).

колото), заради што ќе се појави придвижување на електричните полнежи со текот на
Сл. 15: Едноставно електрично коло
2.3 Омов (Ohm) закон

Германскиот научник Ом (Ohm), експериментирајќи со мерења на напони и
струи во едноставни електрични кола дошол до заклучок за постоење на константа
закономерност во односот меѓу напонот на крајот на проводникот и електричната
струја која протекува низ него. Оваа закономерност во негова чест е наречена Омов
закон и математички може да се изрази како:
O
= IW. = o
l
(19)
и се означува со o, а се мери во единица ом (Ω).

Оваа константна пропорционалност се нарекува отпор на електричното коло
Реципрочната вредност на отпорноста o се нарекува електрична проводност

и се означува со p, додека за нејзина единица се користи мерката сименс (*):
1 l 1
p = = F = 1 *G
o O Ω
2.3.1 Пресметка на отпорност на проводник
попречен пресек *, постои потенцијална разлика (напон) O. Тогаш може да кажеме

Да претпоставиме дека на краевите на една проводна жица со должина и
дека во проводната жица се воспоставило електрично поле E = O/ , и густина на

електрична струја N = l/* , од каде што следува:
O E∙
o= = = ! (Ω)
l N∙* *
(20)
при што воведуваме нова константа ! =

r
s
која се вика специфична отпорност на
материјалот, се изразува во единица t x и е константна за секој вид проводник.
u∙vvw
Нејзината реципрочна вредност y = 1/! се означува со y и се нарекува специфична

спороводливост, a се изразува во единица t w x.
)∙

2.3.2 Неколку примери на примена на Омов закон
Во наредните неколку примери ќе разгледаме три основни случаи на анализа
на едноставно електрично коло составено од извор и потрошувач и негово решавање
(определување) на вредностите со користење на Омовиот закон.
Пример 1:
На долната слика дадено е едноставно електрично коло составено од напонски
извор и потрошувач (светилка). Дадени се и два параметри на колото: напонот на
изворот, и отпорноста на светилката. Потребно е да се определи јачината на
струјата која ќе протече низ ова коло?
O 12 '
Според Законот на Ом, за непознатата вредност на електричната струја се добива:
l = = = 4 H
o 3 Ω
Пример 2:
За истото коло од претходниот случај сега се дадени големината на напонот на
изворот и на струјата во колото, а треба да се определи отпорноста на
потрошувачот (светилката)?
O 36 '
Во овој случај, отпорноста на потрошувачот изнесува:
o= = = 9 Ω
l 4 A

Пример 3:
Повторно го разгледуваме истото струјно коло, но сега познати се вредностите
за електричната струја и отпорноста на потрошувачот, а потребно е да се најде
големината на електромоторната сила (напонот) на изворот.
Согласно со Законот на Ом, за непознатиот напон на изворот може да се
O = l ∙ o = 2H ∙ 7Ω = 14 '
напише:
Како што може да се забележи, доволно е да се знаат само два параметри на

колото за да може да утврди, со користење на Омовиот закон, третиот непознат
параметар. Ова е применливо кај релативно едноставни електрични кола, но кај
посложените потребно е да се применат и други методи за нивно решавање со кои ќе
запознаеме во понатамошниот текст. Пред да дојдеме до нив, потребно е да се
запознаеме со уште еден многу важен закон за електрични кола, а тоа е Џуловиот
(Joule) закон.
2.4 Џулов (Joule) закон

При протекување на електричната струја низ некој проводник, може да се
забележи дека проводникот се загрева. Веќе видовме дека причина за течење на
струјата е движење на електричните полнежи низ самиот проводник. При тоа
движење, тие постојано се судираат со другите честички кои се наоѓаат во
проводникот, предавајќи ја постепено својата потенцијална енергија во кинетичка на
околната средина што физички се манифестира со зголемување на температурата на
V = Y VW, низ проводник во кој тече електрична струја Y, додека на неговите краеви
самиот проводник. Потрошената енергија за пренесување на електричен полнеж
владее напон E = O = o ∙ l, изнесува:

VH = O V = O YVW
доколку го интегрираме горниот израз по времето W, ќе добиеме:
} }
H = d O YVW = o d Y 1 VW (21)
струјата Y е константна и непроменлива величина, тогаш вкупната работа (во овој

Имајќи предвид дека кај истосмерните т.е. еднонасочните струи, вредноста на
случај топлинска енергија) за временски период T ќе биде:
H = l 1 O T (gI) (22)

Изразот (22) до која експериментално дошол научникот Џул (Joule) во
практиката е познат како Џулов закон. Тој ја дефинира загубената енергија на
полнежите при нивното движење низ проводниците низ кои тече електрична струја. Во
електрична струја и се изразува во ватсекунди (gI), односно во џули (N). Важно е да

практиката тоа најчесто се вика загуби во електричното коло заради течење на
кое тече еднонасочна струја со јачина l и со вкупна отпорност на целото коло o.

се каже дека овој закон во ваква форма важи и за кое било затворено струјно коло во
Снагата (моќноста) за одржување на вредноста на едносмерна струја во

колото се определува според следната формулација:
VH V N
• = =O = O ∙ l (1 ' ∙ H = 1 g = 1 €I )
VW VW
(23)
Генерално, моќноста • може да се изрази и преку отпорноста на колото o како и/или

од каде може да се забележи дека единица за мерење на снага (моќност) е 1 W (ват).
проводноста на колото p:
O1
• =O∙l = = O1 ∙ p = l1 o
o
(24)
Со помош на кој било израз (во зависност кои параметри на колото се

познати) може да се пресмета снагата (моќноста) на кој било потрошувач во
еднонасочно електрично коло.
2.5 Кирхофови закони. Равенки за решавање на струјни кола

Покрај веќе анализираните закони: Омов и Џулов закон, уште два важни закони
вообичаено се користат за решавање на електрични кола. Тоа се двата закони на
Кирхофов.
Пред да преминеме кон нивно дефинирање, потребно е да дефинираме уште
неколку важни елементи на електричното коло:
струјна гранка претставува секоја струјна линија која содржи каков било
елемент (извор, потрошувач, прекинувач и сл.) во едно електрично коло.
Секоја струјна гранка завршува со два струјни јазли.
струен јазол е точка во која се спојуваат две или повеќе струјни гранки во
едно електрично коло,
електричното коло претставува збир од сите струјни гранки и јазли.
2.5.1 Прв Кирхофов закон - Закон за конзервација на струите
Алгебарскиот збир на јачините на струите на која било дадена јазолна точка
(јазол) на разгрането струјно коло е еднаков на нула.
l• = 0 (25)
•
при што N е вкупниот број струјни гранки кои имаат заеднички струен јазол, додека l•
претставува интензитетот на струјата која тече низ струјната гранка .
Поедноставно кажано, збирот на сите струи кои влегуваат или излегуваат од
еден јазол е секогаш еднаков на нула. Тоа значи дека струјата не може да се изгуби
ниту да се создаде дополнително во кој било јазол на електричното коло. Заради тоа

овој закон понекогаш се вика и Закон за конзервација (зачувување) на струите во
струјното коло.
2.5.2 Втор Кирхофов закон– Закон за конзервација на напоните
Алгебарскиот збир на напоните на сите струјни гранки кои формираат затворено
струјно коло (затворена струјна контура) секогаш е еднаков на нула.
O = 0
сите контури
кои формираат
(26)
затворено струјно коло
Ако се обидеме да ја поедноставиме повторно оваа формула за Вториот

Кирхофов закон, може да кажеме дека распределбата на напоните на сите струјни
гранки кои формираат затворено струјно коло е секогаш таква што сумата на напоните
на секоја од нив секогаш е еднаква на нула. Слично како и кај Првиот Кирхофов закон
за струите и овде може да заклучиме дека напоните се распределуваат по секоја
струјна гранка на таков начин да нема загуба на напон, односно се појавува повторно
конзервација (зачувување) на напонот по периферијата на струјната контура, заради
што овој закон уште може да се сретне под името Закон за конзервација
(зачувување) на напонот на струјните гранки во едно затворено струјно коло.
Многу често Вториот Кирхофов закон може да се забележи математички и во
следната форма:
O = o∙l
за сите извори за сите падови на напон
во контурата во контурата
односно:
” O• − ” o ∙ l • = 0
за сите извори за сите падови на напон
во контурата во контурата
Шематски двата закони на Кирхоф се прикажани на долните две слики.
(а) прв (струен) Кирхофов закон (б) втор (напонски) Кирхофов закон
Сл. 16: Шематски приказ на двата Кирхофови закони (конзервација на струи и напони)
2.5.3 Конвенција за одбележување на насоките на напоните и струите

Со цел решавање на електричните кола (определување на напони, струи,
снаги и сл.) да биде еднозначно потребно е да се прифатат соодветни референтни
начини на одбележување на напоните и струите во струјните контури (гранки). Самиот
факт дека ова одбележување е референтно укажува дека: (1) станува збор за

произволно определен начин на одбележување, но (2) одбележување кое море
да биде конзистентно (истоветно) за да може да се добијат како исправните
вредности за напоните и струите во електричното коло, така и исправни насоки на
течење на струјата низ струјните гранки.
При решавањето на струјните кола во натамошниот текст ќе ги користиме
следниве референтни насоки и начини на одбележувања:
насоката на дејствување на ЕМС (електромоторната сила) е секогаш од
негативниот кон позитивниот пол на изворот, при што при излезот
секогаш стои знакот +,
струите кои течат низ отпорниците имаат произволна претпоставена
насока при што таа насока мора да биде иста за целата струјна гранка,
секогаш на страната на излезот на струјата од отпорникот знакот е +, а на
влезот во отпорникот знакот е -,
алгебаркиот предзнак за напоните и ЕМС е позитивен ако насоката на
алгебарскиот предзнак за падот на напонот кај отпорностите _ ∙ – е

дејствување на ЕМС е еднаков со насоката на обиколување, додека
позитивен ако претпоставената насока на струјата низ тој отпорник е

еднаква со насоката на обиколување на таа контура.
Иако изгледаат можеби навидум сложени овие прифатени правила за
одбележување на насоките (референтни насоки), со решавање на неколку типични
задачи, ќе се забележи дека едноставно станува збор за рутинска постапка која е брза
и ефикасна.
На Сл. 17, прикажано е едноставно струјно коло со одбележани референтни
насоки на напоните и струите според предложените правила дадени погоре во текстот.
Сл. 17: Едноставно струјно коло со одбележани референтни насоки на струите и

напоните
напоните на изворите O и O1 се одбележани со своите вредности од 28V и 7V

Од сликата може да се види дека:
соодветено, како и со насоките на дејствување на ЕМС со знаците + и -

соодветно,
со насока и тоа, l , l1 и lk ,
дефинирани се референтни насоки на струите во секоја струјна гранка со име и
отпорници во колото o , o1 и ok како и вредноста на нивните отпорности од 4Ω,

дефинирани се и позитивните насоки на падовите на напоните на сите три
2Ω и 1Ω соодветно,
ги одбележавме двата струјни јазла во колото со броевите 1 и 2.
Сега, откако ги одбележавме референтно сите елементи на струјното коло,
може да пристапиме кон решавање на ова струјно коло. Со оглед дека стрјуното коло

е едноставно, него ќе го решиме само со примена на Првиот и Вториот Кирхофов
закон како и Омовиот закон.
Најпрво ќе ја напишеме равенката на Првиот (струен) Кирхофов закон за
јазолот бр. 1 при што за позитивна насока на струјата ќе ја земеме насоката на струите
кои влегуваат во јазолот, а негативна насока струите кои излегуваат од јазолот.
Според тоа, добиваме:
−l + l1 − lk = 0 (Прв Кирхофов закон за јазол 1) (27)
Продолжуваме со анализата при што потребно е да ги напишеме и двете

равенки за двете струјни контури со користење на Вториот Кирхофов закон и Омовиот
закон за падовите на напоните на секој од отпорниците во колото. Според тоа, за
−O + o1 ∙ l1 + o ∙ l = 0 (Втор Кирхофов закон)

првата струјна контура се добива:
(28)
правилата кои ги дефинираме претходно. Ако тргнеме од изворот E спротивно од

Може да се забележи дека знаците пред секој израз се во согласност со
пишуваме првиот пад на напон на отпорникот o1 кој според Омовиот закон изнесува
насоката на стрелките на часовникот доаѓаме до знакот (-), потоа продолжуваме и го
o1 ∙ l1 , а знакот е (+) затоа што според референтните правила при обиколката на
на претпоставената струја l1 која тече низ тој отпорник. Истата постапка ја

излезот го имаме знакот (+), односно насоката на обиколката се поклопува со насоката
применуваме и за падот на напонот на вториот по ред отпорник o .
дефинира Вториот Кирхофов закон за втората струјна контура со извор E1 . Насоката

На крај, според истите принципи ќе ја напишеме и третата равенка која го
на обиколката и овој пат нека биде спротивна на насоката на стрелките на часовникот.
o1 ∙ l1 + O1 − ok ∙ lk = 0 (Втор Кирхофов закон)

Во тој случај ја добиваме следната еднаквост:
(29)
Доколку сега го формираме системот од три равенки со трите непознати (струите во

сите три струјни гранки) и ги вметнеме познатите големи за напоните и отпорностите,
−l + l1 − lk = 0 (Прв Кирхофов закон)

се добива следниот систем на равенки:
2 ∙ l1 + 4 ∙ l = 28 (Втор Кирхофов закон)

−2 ∙ l1 − 1 ∙ lk = −7 (Втор Кирхофов закон)
(30)
Ако се реши горниот систем од три равенки, тогаш како резултат се добиваат
трите струи во трите струјни гранки, односно се добива следното решение:
l = 5 H ; l1 = 4 H ; lk = −1 H ;
Според тоа, сега ги имаме сите потребни параметри за да може да направиме

соодветна анализа на ова дадено електрично коло, тоа значи дека може да се
определи моќноста на секој извор, како и на секој потрошувач во колото. Решението
на колото од Сл.17, е прикажано на Сл. 18.

Сл. 18: Решение на струјното коло дадено на Сл. 17
Прво ќе ја пресметаме вкупна моќност која ја даваат овие два извора во
• = E ∙ l = 28 ' ∙ 5 H = 140 g
струјното коло:
•1 = E1 ∙ lk = 7 ' ∙ (−1 H) = −7 g
• = • + •1 = 140 g − 7 g = 133 g
(31)
Сега ќе ја определиме и моќноста на сите потрошувачи во електричното коло

со користење на равенката за енергија добиена од Џуловиот закон:
•œ = o ∙ l 1 = 4Ω ∙ (5H)1 = 100 g
•œ1 = o1 ∙ l11 = 2Ω ∙ (4H)1 = 32 g
•œk = ok ∙ lk1 = 1Ω ∙ (−1H)1 = 1 g (32)
•œ = •œ + •œ1 + •œk = 100g + 32g + 1g

= 133 g
Веднаш може да се забележи дека моќноста која ја генерираат изворите е
еднаква на моќноста на сите потрошувачи во колото, односно дека генерираната
моќност се троши за покривање на загубите во сите отпорници во колото.
2.6 Решавање на посложени струјни кола

Во претходната глава видовме како се решаваат едноставни струјни кола. Но,
генерално струјните кола не се секогаш едноставни и не може да се определат
веднаш сите нивни параметри според принципите кои ги дефиниравме погоре.
Генерално, за решавање на посложени електрични кола се користат две постапки:
метод на контурни струи, и
метод на потенцијали на јазли.
Постојат и други посложени и специфични методи за анализа на електричните
кола (метод на суперпозиција, Тевененова и Нортонова теорема и сл.), но тие
излегуваат од намената на овој текст.
2.6.1 Метод на контурни струи
Методот на контурни струи е еден од најчесто користените методи за анализа
на струјни кола. Тој се базира на утврдување на вредности и насоки на течење на т.н.
контурни струи во секоја затворена струјна контура. Откако ќе се определат
вредностите на ваквите контурни струи (кои се внесуваат математички само заради
полесно решавањето на електричното поле), преку нив може да се определат сите
реални струи кои течат низ сите струјни гранки на електричното коло.
Пред да преминеме на дефинирање на методот на контурни струи, уште еднаш
ќе ги повториме дефинициите за:

јазол– место каде се спојуваат три или повеќе елементи на струјното
коло,
гранка– линијата што спојува два јазла, и
контура– затворен пат (линија) кој го сочинуваат најмалку две гранки.
Методот детално ќе го образложиме со решавање на електричното коло
дадено на Сл. 16, од претходната глава со цел да ги забележиме основните разлики
при анализата на струјното коло.
Пред нив да ги избереме, треба да го направиме следното:
произволно да ги избереме насоките на контурните струи и да ги
бројот на контурните струи се определува според равенката = • − m + .

означиме на шемата,
каде што G е бројот на гранки, а Ј е бројот на јазли во електричното коло,

ги означуваме насоките на ЕМС и падовите на напон во струјното коло.
контурни струи ќе биде = 3 − 2 + 1 = 2. Ги поставуваме двете контурни струи како

Имајќи предвид дека нашето едноставно коло има 3 гранки и 2 јазла, бројот на
на Сл. 19. Едновремено ги поставуваме и знаците (+) и (-) на краевите од

отпорностите според правецот на течењето на контурните струи– негативен знак (-) на
влезот на отпорникот, а позитивен знак (+) на излезот од отпорникот.
Сл. 19: Електрично коло со произволно поставени контурни струи lž и lžž
Наредниот чекор е да се напишат равенките според Вториот Кирхофов закон за

двете контури кои ги дефиниравме претходно. Ја пишуваме равенката за првата
контура:
−E + o1 (lž + lžž ) + o lž = 0 (за првата контура)
o1 (lž + lžž ) + ok lžž − E1 = 0 (за втората контура)
(33)
Доколку ги развиеме горните равенки се добиваат следните равенки:

(o +o1 )lž + o1 lžž = E (за првата контура)
o1 lž + (o1 + ok )lžž = E1 (за втората контура)
(34)
Ако ги замениме познатите вредности за отпорностите и ЕМС ќе добиеме:
6 ∙ lž + 2 ∙ lžž = 28 (за првата контура)

2 ∙ lž + 3 ∙ lžž = 7 (за втората контура)
(35)
Ако го решиме системот од две равенки со две непознати се добива следното

решение:
lž = 5 H; lžž = −1 H;

Вредноста на првата контурна струја изнесува 5А, додека вредноста на втората
контурна струја изнесува -1А. Насоките на контурните струи се дадени со произволно
преземените насоки како на Сл. 19. Решението на колото е дадено на Сл. 20. Доколку
се промени насоката на која било контурна струја тогаш се менува и знакот на таа
контурната струја lžž , а со тоа променета е и вредноста на интензитетот на таа

струја. На Сл. 21 прикажано е друго можно решение во кое променета е насоката на
контурна струја од -1А во 1А.
Сл.20: Решение на струјното коло Сл. 21: Промена на насока и вредност на

контурната струја
Сега треба да се потсетиме дека контурните струи претставуваат само

математичка алатка за пресметување на струјното коло (тие реално не постојат во
електричното коло). Заради тоа потребно е со помош на добиените решенија за
контурните струи да се пресметаат вистинските вредности и насоки на реалните струи
кои течат низ гранките на електричното коло. Од Сл. 20 може да се забележи
струјата која тече низ отпорникот _. е еднаква по вредност со контурната

следново:
струја –– и изнесува 5А. Нејзината насока е еднаква со насоката на

контурната струја –– .
струјата што тече низ отпорникот _/ е еднаква на збирот на струите –– и –––
насока. Според тоа, струјата низ отпорникот _/ има вредност 5А + (-1А) =

(бидејќи двете контурни струи поминуваат низ отпорникот во иста
4А, и е во насока на контурната струја –– .

струјата која тече низ отпорникот _Ÿ е еднаква на контурната струја
––– , значи има иста вредност од -1А и иста насока.
обратна насока на течење на контурната струја lžž . Тогаш за струјата низ отпорникот
Може да се забележи дека имаме валидно решение и ако се користеше
o1 може да се напише дека е еднаква на разликата на контурните струи lž и lžž .

Односно ќе добиеме 5А - (+1А) = 4А. Веднаш се забележува дека вредноста на
струјата низ оваа гранка е еднаква и во двата случаи, што го потврдува уште еднаш
фактот дека контурните струи се само математичка репрезентација за решавање на
случај низ отпорникот тече контурна струја lžž која е сега во спротивна насока и затоа
проблемот, а не се реални струи кои течат низ струјното коло. Соодветно, во овој
има и спротивна вредност од 1А. Конечното решение е дадено на Сл. 22 и може да се

види дека е идентично со она решение кое го добивме со просто решавање на колото
преку користење на Кирхофовите закони и Омовиот закон (Сл. 17).
Основна предност во решавањето на електрични кола со користење на методот
на контурни струи е тоа што има помалку равенки за решавање во однос на простата
примена на Кирхофовите закони. Ако за горенаведеното коло, со примена на
Кирхофовите закони требаше да се реши систем од три равенки со три непознати, со
методот на контурни струи, решението го сведовме на решавање на две равенки (две
контури) со две непознати. Ова е многу значајно во случај на посложени електрични
кола. Како пример му препорачуваме на читателот да го анализира по двата начини

електричното коло дадено на Сл. 23(а) и (б). Додека со користењето на Кирхофовите
закони ќе добиеме (5) пет равенки (2 (две) равенки од Првиот Кирхофов закон за
јазлите 1 и 2, и 3, (три) равенки за Вториот Кирхофов закон за трите струјни контури),
со користење на методот на контурни струи потребно е да се реши само систем од
три равенки со три непознати, трите контурни струи во сите три струјни контури.
Сл. 22: Решение на електрично коло со користење на метод на контурни струи
а)
б)
Сл. 23: Решавање на исто електрично коло по различни методи: (а) решавање со
примена на Кирхофови закони, (б) решавање со метод на контурни струи
2.6.2 Метод на непознати потенцијали во јазлите

За решавање на електрични кола честопати се користи и методата на
непознати потенцијали во јазли. Во определни случаи оваа метода дава многу побргу
решение со многу помал математички апарат, особено кога во електричното коло има
струјни извори наместо напонски. Но, и во некои други случаи каде бројот на
непознати може да се скрати, како на пример во случај на електричното коло дадено
определува според формулата = N − 1, каде n е број на равенки, додека Ј е бројот на

на Сл. 23. Имено, според оваа метода, бројот на равенките и непознатите се
јазли во колото. Во случај на електричното коло дадено на Сл. 23, имаме 3 (три) јазли,
тоа се јазлите 0, 1 и 2, што значи целото коло може да се реши со пишување само на
2 (две) равенки за непознатите напони помеѓу референтниот јазол (во нашиот случај
O , и O1 . Кај овој метод наместо отпорностите o, се користи неговата реципрочна

јазолот 0) и другите два јазли, односно решавање по однос на непознатите напони
вредност, односно проводноста p = 1/o.

Притоа, најзгодно е секој напонски извор E поврзан во серија со отпорник o, да
се замени со еквивалентен струен извор со јачина на струја l = E/o поврзан

паралелно со отпорник со истата отпорност o. На Сл. 24, даден е пример на едно
струјно коло (да се забележи дека колото е еквивалентно со тоа дадено на Сл. 23.)
Сл. 24: Електрично коло кое треба да се реши по методата на потенцијал на јазли
токму од таква комбинација на напонски извор E = 10' и сериски поврзана отпорност

Ако ја погледнеме левата гранка, може да се забележи дека таа е составена
o = 2Ω. Според тоа, оваа гранка може да се замени со еквивалентен струен извор со
јачина на струјата l = = = 5 H.
r &
œ 1 Ω
Ова може да се примени и на крајната десна гранка со напонски извор E1, и

отпорност o¡ . Наредниот чекор е да се претворат отпорностите во нивните
еквивалентни проводности:
E 10 '
l = = = 5 (H)
o 2 Ω
E1 −4 '
l1 = = = −4 (H)
o¡ 1 Ω
1 1
p = = = 0.5 (*)
o 2Ω
1 1
p1 = = = 0.25 (*)
o1 4Ω
(36)
1 1
pk = = = 0.4 (*)
ok 2.5Ω
1 1
p¢ = = = 0.2 (*)
o¢ 5Ω
1 1
p¡ = = = 1.0 (*)
o¡ 1Ω
Новодобиеното еквивалентно коло е прикажано на Сл. 25.
проводности p и p1 во нова еквивалентна проводност pQ , и проводностите p¢ и p¡ во

Нареден чекор е да се направи сведување на парлелно поврзаните
соодветна еквивалентна проводност pP . Тоа се постигнува со алгебарски збир (работа

со парлелни отпорности и проводности ќе биде предмет на понатамошниот текст),
односно:

pQ = p + p1 = 0.5 * + 0.25 * = 0.75 (*)
pP = p¢ + p¡ = 0.2 * + 1.0 * = 1.2 (*)
Сл. 25: Еквивалентно струјно коло за решавање по методот на потенцијал на јазли
Пред конечно да ги дефинираме равенките кои го дефинираат решавањето на

нашето струјно коло, да се запознаме со уште неколку важни правила за решавања по
методот на потенцијали на јазли:
да се трансформираат напонските извори и сериските отпорности во
еквивалентни струјни извори со парелелна врска со отпорност
(направено),
да се променат отпорностите во нивните еквивалентни проводности
(направено),
да се утврди јазол со референтен потенцијал (направено), кај нас јазолот
со број 0,
(направено), кај нас тоа се јазлите 1 (£. ), и 2 (£/ ),

да се обележат другите непознати потенцијали во преостанатите јазли
да се напишат равенките на Вториот Кирхофов закон за секој напон

помеѓу референтната точка и бараниот потенцијал (со оглед дека во
рефентната точка потенцијалот земаме дека има вредност 0,
определениот потенцијал во кој било јазол, всушност, го дава и напонот
во тој јазол). Притоа, сите проводности кои влегуваат во тој јазол се
собираат и се земаат со позитивен знак (+). Сите проводности кои се
наоѓаат помеѓу кои било други јазли и предметниот јазол се земаат со
негативен знак (-),
на десната страна од равенката се ставаат сите струјни извори кои се
поврзани директно со јазолот во кој се бара потенцијалот,
се решава системот на равенки по непознатите вредности за
потенцијалите во сите јазли.
Сега да ги запишеме равенките кои одговараат на нашето електрично коло врз
основа на погоре наведените правила. Добиваме:
(pQ + pk )O − pk O1 = l
−pk O + (pk + pP )O1 = l1
(37)
Ако ги замениме нумеричките вредности определени погоре, се добива

следниот систем на равенки:
(0.75 + 0.4) O − 0.4 O1 = 5
−0.4 O + (0.4 + 1.2)O1 = −4
(38)

1.15 O − 0.4 O1 = 5
−0.4 O + 1.6 O1 = −4
(39)
Со решавање на овој систем од две равенки со две непознати за непознатите

напони во јазлите 1 и 2 се добиватаат следните вредности:
O = 3.8095 '; O1 = −1.5476 ';
Како што може да се забележи, со користење на оваа метода на потенцијали во
јазлите, уште повеќе се намалува бројот на равенките кои треба да се решаваат, што
значи дополнително се намалува напорот за решавање на електричното коло. Во
нашиот пример, прво со користење на методот на контурни струи бројот на равенките
го намаливме од 5 (пет) на 3 (три) контури, а со методот на потенцијали во јазлите, го
сведовме само на 2 (две) равенки. Тоа е најголемата предност која овој метод ја дава
при решавањето на релативно посложени електрични кола.
За решавање на уште посложени електрични кола денес се применуваат
соодветни компјутерски програмски пакети кои многу бргу и едноставно ги решаваат
електричните кола. Такви програмски пакети денес може да се најдат и како бесплатни
софтвери (на пр. LTspice) и се многу згодни како за образовни, така и за други намени.
2.7 Поедноставнување на електричните кола

Честопати електричните кола изгледаат премногу сложено за едноставно
решавање. Со малку подобра анализа и со користење на методи за поедноставување
на структурата на елементите и врските во електричните кола, во поголем број случаи
може да се направи значително упростување, а со тоа и да се олесни решавањето на
ваквите навидум сложени електрични кола. Ќе се запознаеме со неколку основни
методи за поедноставување на електричните кола кои се од општо значење.
2.7.1 Паралелна и сериска врска на електрични извори
Како што може да се забележи од нашиот последен пример, во електричните
кола може да се појават два вида електрични извори– напонски извори и струјни
извори.
Напонските извори (генератори) се извори во електричното колото кои имаат
карактеристика да генерираат константен напон (ЕМС– електромоторна сила)
на своите краеви без разлика на параметрите на другите елементи во колото.
Струјни извори (генератори) се такви извори во електричното коло кои имаат
карактеристика да генерираат константна струја во гранката во која се наоѓаат
без разлика на параметрите на другите елементи во колото.
Честопати во електричните кола се случува да постојат повеќе извори, било да
се тоа напонски или пак струјни. Во такви случаи електричното коло може да се
упрости со примена на едноставно правило кое гласи:
сериска врска на повеќе напонски извори (генератори) може да се замени
со еквивалентен напонски извор (генератор) со алгебарски збир на сите
поединечни напонски извори, водејќи сметка за нивниот поларитет (Сл.
26(а);
паралелна врска на повеќе струјни извори (генератори) може да се
замени со еквивалентен струен извор (генератор) со алгебарски збир на

сите поединечни струјни извори, водејќи сметка за насоката на течењето
на струјата во секој поединечен струен извор (Сл. 26(б).
(а) напонски извори
(б) струјни извори
Сл. 26: Определување на еквивалентни напонски и струјни извори
2.7.2 Сериска и паралелна врска на отпорности

Паралелна и сериска врска на отпорности во едно електрично коло е многу
честа појава и заради тоа од исклучително значење е да се знае како може да се
поедностави ваквото коло за да може да се приспособи за негово поедноставно
решавање со примена на кој било метод. Притоа повторно ќе ги користиме Омовиот
закон и Кирхофовите закони за електрично коло.
три отпорници o , o1 и ok приклучени на напонски извор со напон (ЕМС) E. Со оглед

Да го погледнеме примерот даден на Сл. 27. Станува збор за сериска врска на
отпорници) да протекува иста вредност на електрична струја l. Според тоа за ова коло
дека станува збор за една струјна контура, логично е низ целото коло (значи низ сите
со користење на Омовиот закон за определување на падот на напонот на секој

отпорник, и вториот Кирхофов закон за конзервација на напоните, се добиваат
следните равенки:
E =o ∙l
E1 = o1 ∙ l
Ek = ok ∙ l
(40)
E = E + E1 + Ek
E = o ∙ l + o1 ∙ l + ok ∙ l
E = (o + o1 + ok ) ∙ l = o¤ ∙ l
(41)
при што вредноста на еквивалентната отпорност o¤ изнесува:
o¤ = o + o1 + ok (42)
Според тоа може да заклучиме дека сериската врска на отпорности може да биде
заменета со еквивалентна отпорност која е еднаква на збирот на сите
отпорности (Сл. 27(б).

(а) сериска врска на отпорности (б) еквивалентна отпорност
Сл. 27: Определување на еквивалентна отпорност при сериска врска на отпорности
Наредниот пример се однесува на електрични кола во кои постои паралелна

врска на неколку отпорности. За да определиме еквивалентна отпорност повторно ќе
се послужиме со законите на Ом и Кирхоф. Најнапред да ја погледнеме структурата на
електрично коло во кое има три отпорности o , o1 и ok кои се паралелно поврзани со

електричното коло дадено на Сл. 28. Може да забележиме дека станува збор за
еден напонски извор E. Притоа може да забележиме дека на крајните точки на секоја
отпорност постои ист напон и дека низ секој отпорник тече различна струја која е
пропорционална со тој напон и вредноста на отрпорноста во колото. Според тоа, може
да ги впишеме вредностите на струите кои течат низ колото онака како што е
дефинирано на сликата, односно, Првиот Кирхофов закон за конзервација на струите
во јазолот 2 ќе биде:
l = l + l1 + lk (43)
каде што струите се еднакви на:

1
l = ∙E =p ∙l
o
1
l1 = ∙ E = p1 ∙ l
o1
(44)
1
lk = ∙ E = pk ∙ l
ok
Ако ги замениме равенките (44) во равенката (43) се добива:

1 1 1
l= ∙E+ ∙E+ ∙E
o o1 ok
1 1 1
l=( + + )∙E
o o1 ok
(45)
1
l= ∙E
ohC
каде што еквивалентната отпорност изнесува:

1 1 1 1
= + +
ohC o o1 ok
(46)
Многу почесто се користи одбележувањето со еквивалента проводност phC која

може да се определи според равенките (44) и (45) како:

l = p ∙ E + p1 ∙ E + pk ∙ E
l = (p + p1 + pk ) ∙ E
l = phC ∙ E
(47)
каде еквивалентната проводност е еднаква на:
phC = p + p1 + pk (48)
Сл. 28: Сериска врска на отпорности
2.7.3 Спој ѕвезда-триаголник и нивни трансформации

Во многу апликации кај различни електрични кола често се појавуваат
специфични поврзување кај отпорниците со три терминални точки. На Сл. 29 дадени
се два типа на такво поврзување (во две верзии) кои може да се трансформираат
меѓусебно од еден во друг вид и со тоа да ја менуваат конфигурацијата на
електричното коло и да го упростат за негово полесно решавање. Дадени се т.н.
споеви „триаголник“ и „ѕвезда“ и нивните малку поинакви појавувања иако се во
суштина тие електрично еквивалентни, тоа се „П (π)“ и „Т (tee)“ шемите на
поврзување.
Равенките за трансформацијата од еден во друг спој и вредностите на
еквивалентните отпорности се дадени со следните формули:
од триаголник (∆) во ѕвезда (Y)
oQP ∙ oQ¥
oQ =
oQP + oQ¥ + oP¥
oQP ∙ oP¥
oP =
oQP + oQ¥ + oP¥ (49)
oQ¥ ∙ oP¥
o¥ =
oQP + oQ¥ + oP¥

од ѕвезда (Y) во триаголник (¦)
oQ ∙ oP + oQ ∙ o¥ + oP ∙ o¥
oQP =
o¥
oQ ∙ oP + oQ ∙ o¥ + oP ∙ o¥
oQ¥ =
oP
(50)
oQ ∙ oP + oQ ∙ o¥ + oP ∙ o¥
oP¥ =
oQ
Сл. 29: Типични споеви „триаголник“ и „ѕвезда“ и нивните двојници „П (π)“ и „Т (tee)“
споеви
2.8 Неколку специфични електрични кола

Во оваа глава ќе се запознаме со неколку често среќавани електрични кола кои
заради својата намена добиваат и посебно име. Заради големата фрекветност на
користење овде ќе ги споменеме и ќе се запознаеме со нивните основни намени и
функции.
2.8.1 Делител на напон
Конфигурацијата на електричното коло дадена на Сл. 30, се нарекува делител
напон E1 зависи од вредностите на отпорностите во колото o и o1 . Имено, според

на напон. Името го добила бидејќи како што ќе видиме во продолжение излезниот
равенка: l =
r
Вториот Кирхофов закон, струјата во ова коло може да се определи според следната
œ § œw
, од каде со користење на Омовиот закон за напонот на излезот

(краевите на отпорникот o1 ) може да се определи како: E1 = o1 ∙ l од каде со замена
за вредноста на струјата l, се добива:
o1
E1 = ∙E
o + o1
(51)
Равенката (51) може да се преуреди и да се добие познатата равенка на

делителот на напон:
E1 o1
=
E o + o1
(52)
Според тоа, со промена на вредностите на отпорностите o и o1 може да се

контролира излезниот напон на ова електрично коло.
2.8.2 Потенциометар
Честопати се јавува потреба од континуирана промена на напонот на некое
електрично коло. Со претходното коло (делител на напон) научивме дека може да го
поделиме влезниот напон на потребната дискретна, односно точно определена
идејата, ако наместо отпорник o1 со фиксна вредност на опторноста, се постави

вредност преку соодветен избор на големината на отпорниците. Логично се неметнува
отпорник со променлива вредност на отпорноста, тогаш се добива ново струјно коло
опторноста o1 со ова коло континуирано може да ја менуваме вредноста на излезниот

кое најчесто се нарекува потенциометар, затоа што со континуирана промена на
напон E1 . Шематски ова коло е прикажано на Сл. 31.
Сл.30: Делител на напон Сл. 31: Потенциометар
2.9 Анализа на електрични кола со помош на компјутер

Видовме дека постојат повеќе методи за решавање на електричните кола.
Генерално сите тие се базирани на примена на основните закони кои важат за ваков
тип електрични кола, пред сè, Омовиот закон, Џуловиот закон и Првиот и Вториот
Кирхофов закон. Иако имаат овие закони релативно едноставни изрази и може да се
применат само едноставни математички операции, сепак тие може да се применуваат
за анализа на релативно едноставни електрични кола со релативно мал број
елементи. Доколку станува збор за посложени електрични кола со поголем број
елементи, струјни контури, јазли и сл., тогаш решавањето на ваквите електрични кола
станува доста тежок и временски долг процес. Дополнително доколку еден или повеќе
од елементите во колото не е константен (линеарен), туку е нелинеарен, односно се
менува врз основа на некоја друга варијабла, на пример време или јачина на струја,
интензитет на напон, температура или слично, тогаш точното решавање на ваквите
електрични кола е речиси невозможно без користење на сметачки машини, односно
компјутери.

Денес постојат поголем број софтверски пакети специјално дизајнирани за
анализа на електрични кола, било да станува збор за стационарен режим, транзитен
режим, временска промена на параметрите, линеарни или нелинеарни електрични,
магнетни или електро-магнетни кола. Еден од најстарите и најмногу користени е
секако компјутерскиот програм SPICE. Оваа програма (која може да се симне денес
слободно од интернет) во првите свои верзии била алфа-нумерички базирана– колото
се дефинирало со определна шема на поврзување и со решавањето на колото, се
добивале вредности на бараните параметри. Денес, постојат поголем број бесплатни,
но и комерцијални верзии на разни софтверски алатки за решавање на електрични
кола кои покрај алфа-нумеричките методи за дефинирање на проблемите,
овозможуваат и сериозна графичка поддршка, така што денес колото може да се
внесе преку негово цртање на екран и по неговата анализа, добиените резултати да се
прикажат покрај со бројки и графички. Генерално овие програми работат врз
платформата на SPICE, со соодветна графичка надграба и дизајнирање на помалку
или повеќе лесен за користење GI (graphic interface) – графичка програма за полесно
дефинирање на електричното коло и неговите параметри. Такви се програмите од
типот: Pspice, LTspice, PSCad, PowerWorld Simulator, Solve Elec, CircuitLab итн.
Овде, само како пример, ќе наведеме како се дефинираат електрични кола во
програмскиот пакет SPICE и како се добиваат резултатите од него во алфа-нумеричка
форма. Како пример ќе го земеме електричното коло прикажано на Сл. 32. На колото
ќе ги одбележиме сите јазли бидејќи тие ќе ги користиме при дефинирање на влезните
податоци во програмата SPICE.
* network analysis example

v1 1 0 dc 28
v2 3 0 dc 7
r1 1 2 4
r2 2 0 2
r3 2 3 1
.dc v1 28 28 1
.print dc v(1,2) v(2,0) v(2,3)
.print dc i(r1) i(r2) i(r3)
.end
а) електрично коло кое треба да се реши б) формулација на колото во

SPICE
Сл. 31: Примена на програмски пакет SPICE за решавање на електрични кола
Од формулацијата дадена на десната страна (Сл. 31(б)) може да се забележи

начинот на дефинирање на проблемот за решавање на електричното коло прикажано
јазол и со нивната вредност. На пример, напонски извор E е дефиниран како напонски

на Сл. 31(а). Имено, сите големини се дефинирани со името на почетниот и крајниот
извор v1 помеѓу јазлите 1 и 0 во форма на DC (еднонасочен извор) со вредност од 28V.

Слично е и со вториот извор v2, помеѓу јазлите 3 и 0, DC со напон од 7V. Потоа се
дефинирани гранките со опторности, r1, помеѓу 1 и 2 со вредност од 4Ω, r2 помеѓу 2 и 0,
и вредност 2Ω, и на крај, отпорникот r3 помеѓу јазите 2 и 3 со опторност од 1Ω. На крај
е дефиниран видот на анализата - dc анализа, за да на крај се дефинираат излезните

параметри кои се бараат, а тоа се трите напони [dc v(1,2) v(2,0) v(2,3)], и трите струи
кои течат низ отпорностите [dc i(r1) i(r2) i(r3)].
Ако се анализира ова коло со програмскиот пакет SPICE, се добива следниот
излезен фаил како решение на ова коло:
--- DC transfer characteristic ---
v1: 28 voltage
V(1): 28 voltage
V(3): 7 voltage
V(2): 8 voltage
I(R3): 1 device_current
од каде може да се види дека пресметаните напони во јазлите на краевите на трите
гранки изнесуваат 28, 8 и 7V соодветно, додека вредностите на струите низ трите
гранки (низ трите отпорници) се еднакви на 1, 4 и 5А. Ова решение може да се
спореди со тоа добиено со другите методи кои ги применивме, на пример, со
користење на Омов закон и Кирхофовите закони, со користење на методата на
контурни струи и со методата на потенцијали во јазлите при што се забележува дека
сите овие решенија се идентични, без разлика кој метод на решавање на
електричното коло е избран.

3 ОСНОВИ НА ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА
Дефиниција
Енергетска електроника претставува дел од пошироката област електрониката
што се занимава со претворање (конверзија) на електрична енергија од една
форма во друга кај енергетски апликации, односно апликации со поголема
енергетска моќност.
Терминот енергетската електорника во најопшт случај се однесува за
електрични кола кои ги имаат следниве енергетски карактеристики:
ранг на моќност до опсег на MVA, и
ранг на фреквенција до околу 100 kHz.
Имајќи предвид дека енергетската електроника претставува брзорастечка
технологија со широк спектар на примена во најразлични полиња од
електротехниката, во оваа глава акцентот, пред сè, ќе биде ставен на неколку основни
елементи на енергетската електроника кои имаат широка примена во индустријата.
Енергетската електроника штеди енергија едновремено, овозможувајќи голема
флексибилност во работењето на електричната опрема. Ова се постигнува со
соодветно поврзување на различни полупроводнички елементи, било да се тие со две
терминали (диоди) или со три терминали (контролирани диоди или тиристори),
овозможувајќи вклучување или исклучување на напојувањето на електричните кола во
посакуваната насока и во посакуваното време. Теоретски, електричните кола може да
ги дадат истите резултати со употреба на обични прекинувачи, кога некој би можел
нив да ги вклучува и да ги исклучува рачно со посакувана фреквенција на уклучување
и на исклучување на подолго време. Но, овој т.н. контактен начин, заради потребата
од директен контакт со прекинувачите, е спор, нерамомерен и несоодветен кога
станува збор за потребата од поголеми фреквенции на промена на состојбата на
електричното коло– вклучено или исклучено, заради што тој најчесто е неприменлив
во практиката. Со примена на енергетската електроника се преминува на нов, т.н.
бесконтактен начин на промена на состојбата на прекинувачките уреди (switches) од
вклучена во исклучена, или обратно. Брзината на промена, односно фреквенцијата на
промена на состојбата може да биде од неколку стотоци херци, па сè до стотици
килохерци без притоа да настане какво било трошење на енергетски компоненти.
Заради своите предности, денес енергетската електроника наоѓа значајно
место во повеќе области на електротехниката, како на пример:
енергетска ефикасност и заштеда на електрична енергија:
o управување и регулација кај електромоторните погони,
o транспорт и електрични возила,
o греење, вентилација, климатизација (HVAC),
o современи уреди за електрично осветлување,
обновливите извори на енергија:
o фотоволтаичните генератори,
o ветерогенераторите и сл.,
електроенергетски уреди:
o извори за непрекинато напојување (UPS),
o батерии, уреди за складирање на електрична енергија и сл.,
други стратешки апликации:
o воена и безбедносна индустрија,
o истражување на вселената и сл.

3.1 Основна поделба на енергетската електроника
Од практична гледна точка
точка, основните елементите на енергетската електроника
може да се поделат во две групи
групи:
енергетски компоненти,
компоненти и /можеби електронски компон
компоненти
енти како израз,
енергетски претворувачи.
претворувачи
Енергетски компоненти се сите оние полупроводнички елементиелементи, како на
пример, диоди,
пример диоди тиристори
тиристори, транзистори и сл., од кои се составени струјните кола на
енергетските претворувачи
претворувачи. Во енергетската електроника,
електроника тие ссе
е користат за
нелинеарно претворување,
претворување односно вклучување/исклучување
вклучување исклучување на електричните кола
switching), но не и како линеарни засилувачи.
(non-linear switching) засилувачи
Следниве енергетски компоненти најчесто се користат како основни
електронски прекинувачи во енергетските претворувачи
ретворувачи:
диоди за напојување
напојување,
енергетски тиристори,
тиристори
gate turn-off
- тиристори (GTO),
МОЅ (Metal Oxide Semiconductor) контролирани тиристори (MCT),
енергетски биполарно споени транзистори (BJT),
ранзистори (FET, MOSFET),
field-effect tранзистори
интегрирани биполарн
биполарнии транзистори (IGBT),
отпорници (обезбедуваат
обезбедуваат електричен отпор во колото
колото),
реактанси,
еактанси намотки или придушници (обезбедуваат
обезбедуваат индуктивност во
колото), и
кондензатори (обезбедуваат
обезбедуваат капацитет во колото
колото).
а физичка репрезентација
а) б) симболи
Сл. 32: Неколку

Неколку често употребувани полупроводнички компоненти
Кој вид енергетската компонента ќе се употребува за некоја апликација,

апликација
генерално зависи од две основни својства на самата компонента и на апликац
апликацијата
ијата за
која е намената,
намената и тоа:
тоа а) нејзината работна фреквенција,
фреквенција, т.е.
т е брзина на дејств
јствување
на компонентата,
компонентата и бб) од максималната преклопна моќност која компонентата може да
ја издржи при работата на соодветната апликација
апликација. Имено
Имено, постојат апликации каде
дејствувањето на компонентата мора да биде многу бргу, но преклопните
еклопните моќности се
релативно мали, и обратно,
обратно голема преклопна моќност и релативно помали брзини на
дејствување
ување. На Сл.
Сл 33, даден е шематски приказ со дијаграм на работни фреквенции

и максимални преклопни моќности кај некои широко употребувани енерегетски
компоненти.
Сл 33: Зависност на моќност и брзина на преклопување кај некои енергетски

Сл.
Енергетските претворувачи (или конвертори“), од друга страна

или „конвертори
претставуваат спој на повеќе енергетски компоненти наведени погоре и служат за
меѓусебно претворање на една или повеќе карактеристиките на електроенергетски
систем. На пример
пример, еден енергетски претворач или конвертор може да се користи за
промена на
на:
наизменична големина во еднонасочна големина (од
од AC во DC),
еднонасочна големина во наизменична
наизменичн големина (од
од DC во AC),
промена на фреквенцијата
фреквенцијата,
промена на големината на напонот
напонот,
промена на јачината на струјата
струјата,
промена на бројот на фазите
фазите, итн
итн.
Во колата на енергетска електроника,
електроника полупроводничките елементи обично
работат во би-стабилен режим,
режим што значи дека тие работат во кое било од двете
стабилни режими:
Режим на блокирање
блокирање: целосно исклучен елемент (OFF), при што:
o напонот на краевите на компонентата е висок, додека
o струја која тече низ компонентата е мала,
Режим на спроведување
спроведување: целосно вклучен
вклучен елемент (ON), при што:
o напонот на краевите на компонентата е низок, додека
o струјата која тече низ компонентата е голема.
По својата природа диодите и тиристорите се би-стабилни елементи,
елементи но
транзисторите не се
се. За да преминат од една во друга состојба,
состојба односно за да станат
целосно би-стабилни елементи транзисторите мора да добијат дополнителен
поттикнувачки напон (bias).

3.2 Основни енергетски компоненти
Во продолжение подетално ќе се задржиме на неколку од основните и широко
употребувани енергетски компоненти во современите индустриски постројки. Покрај
нивната конструктивна изведба, ќе се запознаеме и со нивните основни
карактеристики, начинот на примена, улогата и ефектите кои ги има секој од нив во
современите електроенергетски кола. Генерално, принципот на работа на сите
енергетски компоненти се базира на принципот на работа на т.н полупровдници
(semiconductors).
Полупроводниците претставуваат тврди кристални тела чијашто електрична
отпорност се наоѓа помеѓу проводниците и изолаторите. Во електротехничка
смисла на зборот, полупроводниците во зависност од определени услови под
кои работат може да се однесуваат или како проводници или како изолатори.
проводност се движи помеѓу 1 ∙ 10 b и 1 ∙ 10¡ */=. Силициумот е еден од

Оттука и го добиле името полупроводници (или полуизолатори). Нивната
Проводливоста на чистиот силициум има вредност од околу 4,35 ∙ 10 ¢ */=. Неговите

најраспространетите полупроводнички материјали кои се денеска во широка употреба.
добри електрични својства и особини споени со релативно едноставната технологија

за негово производство и користење во електронската индустрија, овоможиле
најголем дел од оваа индустрија денес да го користи силициумот како материјал за
производство на полупроводнички елементи. Композитни материјали од типот на
галиум-арсенид (GaAs), исто така, се користат во микробрановите и фотонските
апликации, додека чистиот германиум (Ge), исто така, се користи како материјал за
изработка на полупроводници.
Прво ќе се запознаеме со физичките процеси кои се случуваат кај овие
кристални тела заради кои тие покажуваат такви специфични и мошне значајни
својства. На Сл. 34 шематски е прикажан процесот кој се случува во кристалните
решетки на проводниците (а потоа ќе видиме дека тоа истото важи и за
полупроводниците), кога низ нив тече електрична струја.
а) движење на слободните електрони б) движење на „празнини“
Сл. 34: Електрична проводливост со негативни (електрони) и позитивни (празнини)

полнежи
Кога слободните електрони во кристалната структура на проводниците се

движат, велиме дека тие овозможуваат проводност на електричната струја во
спротивна насока од движењето на електроните, односно како што е прикажано на Сл.
34(а). При своето движење електроните се ослободуваат од својата валентна врска во
кристалот и притоа ослободуваат празно место во таа кристална решетка. Ова празно
место кое го викаме уште празнина има својство на позитивен електричен полнеж со
иста јачина како и електронот кој го напуштил тоа место. Според тоа, покрај движење

на електроните, во исто време имаме и т.н. движење на „празнините“ (позитивните
полнежи) во спротивна насока од електроните, односно во насока на електричната
струја (Сл. 34(б)). Овие елементи (слободните електрони и нивните парнери -
празнините), всушност, се носителите на електричната струја низ полупроводниците
и затоа со едно име се нарекуваат носители (carriers).
Чистите (природни) полупроводници (intrinsic semiconductors) во својата
структира имаат многу мал број слободни електрони (или „празнини“) за да може да
пренесуваат електрична струја. Всушност, тие се многу слаби проводници. Но, затоа
имаат едно многу значајно својство. Ако им се додадат со некоја технологија (во
литература тоа се вика doping - надополнуваат) со мали количини на некои
специфични нечистотии (на пример: бор, галиум, индиум, антимон, фосфор или
арсен), може да се постигне состојба кај која во полупроводникот ќе се појават
ограничен, но дозиран број слободни електрони или празнини. Таквиот полупроводник
се нарекува вештачки полупроводник (extrinsic semiconductors) или нечист
полупроводник (impure semiconductors).
Врз основа на тоа какви слободни носители ќе се појават кај полупроводникот,
тие може да бидат класифицирани во две основни групи: p-type полупроводници, и
n-type полупроводници. Кај p-типот полупроводници доманинантни се празнините,
значи позитивните полнежи, додека соодветно кај n-типот на полупроводници
доминантни се слободните електрони, односно негативните носители на
електрицитет. И двата типа полупроводници (p- и n-тип) се исклучително значајни во
електрониката и глобално во електротехниката. Диодите и транзисторите, како и
другите посложени полупроводнички елементи во голема мера зависат од
карактеристиките на p- и n-тип на полупроводници, а особено од нивниот спој, т.н. p-n
– спој (p-n – junction) кој настанува со спојување на еден p-тип и еден n-тип на
полупроводник во еден единствен кристал.
3.2.1 Диода
Диодите се еден од најстарите и најчесто употребуваните полупроводници во
електричните кола. Единствен pn-спој со соодветни контакти (терминали) кои се
користат за поврзување на pn-спојот со другите елементи во колото, се нарекува
полупроводничка pn-спој диода. На Сл. 35, дадено е шематското прикажување на
диода.
а) б) в)
Сл. 35: Шематски приказ на диода: (а) физичка репрезентација и симбол за диода, (б)
шематски приказ на pn-спој кај диодата, (в) V-I карактеристика на идеална диода
катода и анода, има напон ¨©, и низ неа тече струја со јачина Y© . Од Сл. 35(б) може да
Како што може да се види од Сл. 35(а), диодата е составен од две електроди
се забележи дека станува збор за физичко споени два полупровoдници кои имаат
различни носители (n-спој и p-спој) споени во еден полупроводник кој на краевите има
метални контакти за да се приклучи во електричното коло.

Од Сл. 35(в) може да забележиме дека напонско-струјната карактеристика на
идеалната диода е идентична на онаа со прекинувачот– кога има струја, нема напон и
обратно, кога има напон нема струја. Заради тоа на диодите им се припишуваат
прекинувачки особини– диодата е таков прекинувач кој се вклучува (затвора) и
овозможува течење на електричната струја во едната насока (пропусна насока на
диодата), додека пак се исклучува (отвора) и оневозможува течење на струјата во
спротивната насока (непропусна насока на диодата). Едноставно кажано, диодата се
однесува како елемент во колото кој има особини вклучи-исклучи (On-Off
карактеристика).
Ќе се обидеме едноставно да ја објасниме физиката на случување кај овој pn-
спој. Како што во p-тип на полупроводникот има вишок на позитивни носители
(празнини), така во n-тип полупроводникот има вишок на слободни негативни носители
(електрони). Што се случува кога овие два типа на полупроводници ќе се спојат? Прво
вишокот на негативни носители (електрони) ќе се придвижи кон p-тип на
полупроводникот, што е еднакво како вишокот на позитивните носители (празнините)
да се придвижат кон n-тип на полупроводникот. Овие две придвижувања се вршат
едновремено со што во ограничена област околу спојот на p- и n- тип полупроводник
се формира зона во која нема да постојат слободни носители на електрицитет,
односно нема да има ниту слободни електрони ниту слободни празнини. Оваа зона се
вика област на осиромашување, или осиромашна област (depletion region) затоа
што во неа веќе не постојат (или постои многи мал број носители). Во оваа зона се
појавуваат неподвнижни јони од спротивен поларитет – кај n-тип позитивни јони,
додека кај p-тип негативни јони, кои јони создаваат потенцијална бариера (разлика на
потенцијали), односно електрично поле внатре во pn-спојот. Ова електрично поле,
всушност, станува енергетска бариера и го спречува движењето (размената) на
носителите низ таа зона. Затоа потребно е дополнителна енергија од некој друг,
надворешен извор за да се промени оваа состојба на рамнотежа (еквилибриум).
Што се случува кога на краевите на еден таков стабилен pn-спој се донесе
ваквиот pn-спој (диода) електричен извор со напон ', тогаш прво се менува состојбата
надворешен извор на енергија? Ако се донесе на терминалните (крајните) точки на
на рамнотежа со тоа што или се зголемува или се намалува потенцијалната бариера,

заради што се создава можност за контрола на протокот на носителите низ
електричната струја низ оваа област, т.е. низ самиот pn-спој. Овој напон ', се
осиромашената област, односно се создава можност за контрола на течењето на
нарекува поттикнувачки напон (bias) или напон на поларизација на диодата и во
Позитивните вредности на овој напон ', ја намалуваат потенцијалната бариера

зависност од типот на pn-спојот (диодата) може да има различна вредност.
и овозможуваат поинтензивна размена меѓу позитивните (празнините) и негативните

(слободните електрони) во предлот на осиромашената зона со што се постигнува
течење на електрична струја во позитивна насока. Заради тоа овој напон што се јавува
кога анодата се наоѓа на позитивен потенцијал, додека катодата на негативен, уште се
нарекува и позитивен поттикнувачки напон (forward biasing), односно велиме дека
диодата е поларизирана во пропусна насока и овозможува протекување на струја,
Важи и спротивниот принцип, кога напонот ', има негативна вредност, односно
додека струјата која тече се вика струја во позитивна насока (forward current).
кога на анодата на диодата имаме негативен напон, а на катодата позитивен, имаме

т.н. негативен поттикнувачки напон (reverse biasing), односно велиме дека диодата
е поларизирана во непропусна насока. Тогаш, потенцијалната бариера се
зголемува и уште повеќе се редуцира бројот на слободни носители кои може да ја
поминат оваа осиромашена област околу спојот на pn-спојот на полупроводниците.
Ова резултира со проток на многу мали струи во спротивна насока од струјата која
протекуваше кога имавме случај на позитивен поттикнувачки напон. Оваа струја
начесто се нарекува струја во обратна насока (reverse current) или понекогаш и

струја на заситување (saturation current). Јачината на оваа струја зависи од нивото на
„загаденост“ на полупроводниците со примеси кои им овозможуваат својство на
полупроводност, како и од големината на просторот на самиот pn-спој. Битно е да се
знае дека зголемување на вредноста на негативниот поттикнувачки напон не доведува
до промена на струјата на заситување, туку едноставно до пробој на
полупроводничката диода.
Математички вредноста на струјата l, која тече низ диодата може да се
пресмета со коритење на т.н. Болцмановата равенка за диода (Boltzmann):
l = lª «¤ &/¬∙&- − 1® (53)
I = струја низ диодата;

каде што:
I° = струја на заситување (сатурација);

V = поттикнувачки напон (forward bias V)
η = зависи од видот на полупроводникот, 2 за германиум, скоро 1 за силицум;
V» = , термички напон за температурата Т е дадено во келвини (℃ + 235,16)

11,600
Т
диоди каде ½ = 1, равенката (53) може да се запише во следниот облик:

Равенката (53) може значително да се упрости. Ако станува збор за силициумски
l = lª (¤ ¢ &
− 1) (54)
а ако се земе дека ¤ ¢ ≫ 1, и ¤ ¢

≪ 1, тогаш равенката (54) може дополнително да се
упрости во:
lª ¤ ¢ & , за ' > 0.1' Â

l=¿
−lª , за ' < −0.1'
(55)
Од равенката (55) може да се забележи дека постојат две точно определни

зони на работа на диодата коишто одговараат на позитивниот и негативниот
поттикнувачки напон и го определуваат однесувањето на струјата како функција од
приложениот напон на нејзините креави. Едновремено, може да се забележи од
равенката (55) т.н. on-off својство на диодата во едната (позитивна) насока, и во
другата (негативна) насока на приложување на напонот. Овие својства многу убаво
може да се забележат ако се нацртаат кривите на промена на струјата низ диодата
при промена на вредноста (и насоката) на приложениот напон на нејзините краеви
кои се дадени на Сл. 36.
Како што може да се забележи, со зголемување на позитивниот поттикнувачки
напон (forward voltage) се добива ненадејно покачување на вредноста на струјата која
се зголемува, низ диодата протекува струјата на заситување lª која не се менува

тече низ диодата (forward current). Доколку се промени насоката на напонот и истиот
драстично со зголемување на спротивниот напон (reverse voltage), сè додека не се

дојде до т.н. напон на прекин по кој доаѓа до пробој на самата диода. Сликата 36(а)
не е во соодветен размер, заради тоа прикажани се и другите три слики каде размерот
постпено се зголемува од каде може да се добие впечаток за големината на струјата
во проводен и во непроводен (спортивен) режим на работа.
Вообичаена вредност на струјата на заситување lª = 1 H = 1 ∙ 10 ? . Според
може со голема точност да се замени реалната (' − l) карактеристика на диодата (Сл.

тоа, доколку не се важни струјата на заситување и падот на напонот на диодата, тогаш

36(а)) со идеализираната карактеристика, односно карактеристика на идеална диода
(Сл. 36(г)).
со додавање на нејзината внатрешна отпорност во двете насоки, oÃ , отпорност во

Во практиката може да се направи и комбинација на кривата на идеална диода
проводната насока (forward dynamic resistance), и o7 , отпорност во спротивна

насока (reverse resistance). Во таков случај, идеалната карактеристика на диодата
дадена на Сл. 37(а) и (б), може да се замени при користење само на отпорноста во
проводната насока со кривите од Сл. 37(в) и (г) или со користење на двете отпорности
во двете насоки со кривите од Сл. 37(д) и (ѓ). Притоа вредностите на соодветните
отпорности се користат за да се определи аголот на навалување (slopе) на кривата во
проводниот дел и во непроводниот дел од графикот, како што е прикажано на Сл. 37(г)
и Сл. 37(ѓ).
а) б)
в) г)
Сл. 36: Типична статичка (V − I) карактеристика кај pn-спој диода, (а) со прикажана
струјата на заситување I° , (б), (в), (г) без прикажување на струјата на заситување I° ,
прикажанa во различни размери

а) б)
в) г)
д) ѓ)
Сл. 37: Репрезентација на (' − l) карактеристика на диода со користење на иделна

диода и отпорност во проводна насока oÃ и отпорност во непроводна насока o7

3.3 Употреба на диоди во исправувачките кола
Како што веќе забележавме во текот на анализата на работата на диодите,
диодата во електричното коло може да се јави во улога на прекинувач кој под
определени услови дозволува течење на електрична струја низ колото, додека во
други услови, повторно земајќи ја улогата на прекинувач, го прекинува електричното
коло и не дозволува низ него да тече електрична струја. Ако се искористат овие
карактеристики на диодата, може да се формираат електрични кола кои ќе имаат
специфична улога– да ја пропуштаат или да ја запираат електричната струја во
колото. Ваквите електрични кола се нарекуваат исправувачи. Зборот исправувачи
доаѓа од визуелниот ефект кој се постигнува кај овие кола– вршат исправување
(исклучување или силно пригушување) на електричната струја во една насока, а во
спротивна насока ја пропуштаат. За полесно да се запознаеме со суштината на работа
на овие кола ќе се запознаеме со неколку поедноставни еднофазни и трифазни
исправувачки кола кои користат исклучиво диоди.
3.3.1 Еднофазни исправувачки кола со диоди
Исправувачко коло со една диода
Наједноставно исправувачко коло се состои само од една диода која врши
отворање-затворање на електичното коло со што, всушност, прави регулација на
едноставно коло составено од извор на наизменичен синусоидален напон ' =

напонот и струјата која поминува низ потрошувачот. На Сл. 38(а) прикажано е
10 sin KW, една диода и еден отпорник кој, всушност, го заменува потрошувачот во
електричното коло (може да биде и обична електрична светилка).
(а) шема на колото (б) излезни параметри
Сл. 38: Едноставно еднофазно исправувачко коло со една диода
Како што може да се забележи на Сл.38(б), следиме два напона, едниот на

крајот на изворот V1 (одбележен со сина боја), и другиот, напонот на краевите на
потрошувачот R1, (одбележен со црвена боја). Веднаш може да се забележи дека
напонот на краевите на изворот има синусоидална форма, додека напонот на
краевите на потрошувачот има синусиодална форма само за оние полупериоди во кои
напонот на краевите на диодата се позитивни, односно кога анодата се наоѓа на
повисок потенцијал од напонот во однос на потенцијалот на напонот на катодата,
добивајќи полусинусоидален напон одбележан со црвена боја на графиконот на Сл.
38(б).
Исправувачко коло со две диоди
Логично е, покрај пропуштањето на едната синусна полупериода, да сакаме да
ја опфатиме и другата синусна полупериода. За таа цел формираме исправувачко
електрично коло со две диоди како што е прикажано на Сл. 39(а). Ако направиме
симулација на ова електрично коло ќе ги добиеме кривите на напонот на

потрошувачот (црвена боја) и на изворот (сина боја). Се забележува дека ова коло во
двете полупериоди рамномерно врши исправување на синусоидалниот напон на
изворот.
(а) шема на колото (б) симулација на напоните
Сл. 39: Еднофазно исправувачко коло со две диоди
Исправувачко коло со четири диоди (Diode bridge or Greatz bridge)

Во понатамошниот текст ќе се запознаеме со едно од најчесто користените
исправувачки кола, кое содржи четири диоди кои се специфично поврзани, формирајќи
еден т.н. мост, или мостно електрично коло дадено на Сл. 40. Овој мост овозможува
низ отпорникот (во општ случај потрошувачот) електричната струја постојано да
тече во една насока, иако напоните на неговите краеви постојано се менуваат во т.н.
синусни полупериоди.
(а) шема на електричното коло (б) позитивна полупериода (првата група

диоди)
(в) негативна полуперода (втората група (г) цел период на промена на напонот
диоди)
Сл. 40: Напонски услови во карактеристични точки кај еднофазен исправувач со
четири диоди (Diode bridge или Greatz bridge)

3.3.2 Трифазни исправувачки кола со диоди
Трифазен целобранов исправувач
Една од предностите од предностите кои исправувачките мостови изведени
само со користење на диоди е фактот што може да се прошират тие едноставно од
еднофазна во трифазна или во општ случај полифазна верзија. На Сл. 41 дадени се
две такви типично исправувачки кола изведени со диоди како трифазни и полифазни
исправувачи и формата на излезниот исправен еднонасочен напон добиен со
користење на трифазен целобранов исправувач.
Со користење на полифазни AC напони, фазно-поместените импулси се
преклопуваат едни со други со што на излез од исправувачот се добива DC напон кој е
„погладок“, односно има поламала содржина на променливи AC компоненти во однос
на добиениот излезен напон со употреба на еднофазен AC исправувач. Ова е
одлучувачка предност во кола со голема моќност. Без разлика на видот на
исправувачот, еднофазен или полифазен– големината на наизменичен напон
помешан со DC излезниот напон на исправувачот се нарекува бран на напон. Во
повеќето случаи, бидејќи ’чистата’ DC компонента е онаа посакувана цел, појавата на
брановиден напон е непожелен. Заради тоа, за да се намали брановидноста на
излезниот DC напон, најчесто се користат специјални електрични кола кои служат за
филтрирање на непожелните AC компоненти на излезниот бран на излезниот напон.
а) трифазно исправувачко коло б) шестфазно исправувачко коло
в) излезен еднонасочен напон како резултат на трифазно исправувачко коло со диоди
Сл. 41: Повеќефазни исправувачки кола со диоди: а) трифазен исправувач, б)

шестфазен исправувач, в) исправен еднонасочен напон добиен со користење на
трифазен целобранов исправувач
3.3.3 Некои специфични типови диоди

Зенер диода. Оваа специјална диода дозволува протекување на струја во директна
насока слично како и обичната диода, но истовремено овозможува протекување на

струја и во обратна насока доколку вредноста на напонот на нејзините краеви е
поголем од спротивниот прекиден напон кој се нарекува уште и зенер коленест напон
или напон на зенер VZ. Оваа диода го добила своето име според Кларенс Зенер
(Clarence Zener) кој прв ја открил. Конвенционалната диода пропушта занемарливо
мала струја во обратна насока на напонска поларизација. Сепак, кога се применува
спротивен напон кој ја надминува вредноста VR, конвенционалната диода пропушта
големи вредности струја поради ефектот на лавина и значајно се зголемува загубата
на енергија VR×I што резултира со зголемување на температурата и можности за
трајно оштетување на диодата, освен во случаи кога оваа голема вредност на струјата
низ диодата не е ограничена со други надворешни елементи на колото. Зенер диода
покажува речиси иста карактеристика, освен што таа е специјално дизајнирана за да
има многу намален прекиден напон VZ (напон на зенер). Покрај тоа таа покажува
контролиран прекин и дозволува порастот на струјата само онолку колку што е
доволно за да се одржи константен пад на напонот низ терминалите еднакви на
напонот на зенер VZ без дополнителни термички оштетувања. На пример, на Сл. 42
дадено е електрично коло со зенер диода напон VZ = 3.2 V. Овој напон зенер диодата
ќе го одржува константен на излезните терминали, дури и ако влезниот напон
(обратен прекиден напон) варира во широк опсег над напонот на зенер. На тој начин,
зенер диодите обично се користат за генерирање на постојан референтен напон во
електричните кола како на пример напон за фаза на засилувач или како стабилизатор
на напон за ниска струја.
Сл. 42: Коло со зенер диода коло за да се добие константен референтен напон 3.2 V
Активирачка (PNPN) диода. Овој тип диода го блокира течењето на струјата во двете
насоки, но може да направи спроведување со пад на напон од околу 1V во пропусната
насока ако се применува пропусен напон кој ја надминува вредноста на прекидниот
напон VBO како што е прикажано на Сл. 43(а). Диодата прекинува да води кога струјата
низ диодата паѓа под струјата на задршка IH, што вообичаено изнесува неколку mА.
Diac. Диакот е направен од две активирачки диоди се постават една наспроти друга.
Таа води секогаш кога напонот го надмине прекинувачкиот напон во која било насока,
како што е прикажано на Сл. 43(б), и останува да води со мал пад на напон сè додека
струјата не падне под вредноста на струјата на задршка IH.

а) активирачка диода б) диак (diac)
Сл. 43: Работни карактеристики на: а) активирачка (PNPN) диода, и б) диак (diac)
диода
3.4 Биполарен транзистор (Bipolar junction transistors - BJT)

Пронајдокот на биполарниот транзистор во 1948 година воведе револуција во
електрониката. Техничките барања за кои се користеле претходно релативно
големите, механички кревки и енергетски гладни вакуумски цевки, одеднаш можеле да
бидат постигнати со значително помали, механички солидни и енергетски штедливи
елементи направени од кристален силициум. Оваа револуција овозможила
дизајнирање и производство на лесни, и релативно евтини електронски уреди кои
денеска ги земаме здраво за готово. Разбирање на тоа како транзисторот
функционира е од огромно значење за сите заинтересирани за разбирање на
модерната електроника.
Нашата цел овде е да се фокусираме исклучиво на практичната функција и
примена на биполарните транзистори, наместо да го истражуваме квантниот свет на
полупроводничката теорија кој се изучува детално во другте електротехнички области,
пред сè електрониката. Притоа, сепак, претпоставуваме дека читателот поседува
определено минимално познавање на полупроводниците, како на пример разликата
помеѓу „P“ и „N“ полупроводниците, функционалните карактеристики на PN (диоди)
спој и слично кои беа тема на воведните лекции од оваа глава. Генерално,
биполарниот транзистор се состои од трислоен „сендвич“ од легирани
полупроводнички материјали, или npn-спој како на на Сл. 44(а) или pnp-спој како на
Сл. 44(б). Секој слој што го формира транзисторот има специфично име и секој слој е
обезбеден со жичен контакт за поврзување со коло.
Од фамилијата на биполарно споени транзистори, ние ќе ги запознаеме
нивните два основни претставника: npn-транзисторот (npn BJT) и pnp-транзисторот
(pnp BJT). Обата вида полупровидници работат со два споја на p и n тип
полупроводници и со внатрешни електрични кола базирани на соодветни носители
(слободни електрони или празнини). Физичката претстава на овие два
полупроводнички елементи заедно со нивниот шематски приказ во електричните кола
е дадена на Сл. 44.
Биполарните транзистори така се нарекуваат бидејќи главниот тек на
електроните низ нив се одвива во два типа полупроводнички материјал: P и N тип
бидејќи главната струја оди од емитерот до колекторот (или обратно). Со други
зборови, два типа носители на полнежи– електроните и шуплините (празнините) – ја
сочинуваат оваа главна струја низ транзистор.

Основна функционалната разлика помеѓу PNP-транзисторот и NPN-
транзисторот е различно соодветно припојување (поларитет) на крстосниците при
работа. За секоја дадена состојба на работа, струјата, нејзината насока и напонски
поларитети за двата вида транзистори се токму спротивни една со друга.
Сл. 44: Физичка реализација и шематски приказ на (а) npn BJT и (б) pnp BJT
Биполарните транзистори работат како струјно-контролирани струјни

регулатори. Со други зборови, транзисторите ја ограничуваат големината на струја
што ја пренесуваат во зависност од големината на контролната струја. Главната струја
која се контролира течe од колекторот кон емитерот, или од емитерот кон колекторот,
во зависност од типот на транзисторот (PNP или NPN, соодветно). Контролната струја
што ја контролира главната струја тече од базата кон емитерот или од емитерот кон
базата, повторно во зависност од видот на транзисторот (PNP или NPN, соодветно).
Според стандардите на полупроводничката симболика, стрелката секогаш укажува на
насоката на течењето на струите во електричното коло, како на контролната, така и на
главната струја, односно на контролната и контролираната електрична струја која тече
низ транзисторот како што е шематски прикажано на Сл. 45.
Сл. 45: Мала контролна струја од базата кон емитерот врши регулација на големата
контролирана струја која тече спротивно од основната насока на емитерот
Како што можете да се види, контролната струја и контролираната струја

секогаш се мешаат заедно преку емитерот, а нивните електрони секогаш течат
спротивно од насоката на стрелката на транзисторот. Ова е прво и најважно правило
за употреба на транзистори:

Сите струи мора да одат во правилни насоки за транзисторот да работи како
регулатор на струја.
Малата контролна струја обично се нарекува базна струја или струја низ
базата на транзисторот, бидејќи таа е единствената струја што поминува низ
неговата база. Спротивно на тоа, големата, контролирана струја се нарекува
колекторска струја или струја низ колекторот, бидејќи таа е единствената струја
што поминува низ колекторот на транзисторот. Струјата низ емитерот претставува
збир на базната и колекторската струја во согласност со Првиот Кирхофов закон,
или Законот за струите.
Ниту една струја низ базата на транзистор не го исклучува транзисторот како
отворен прекинувач и не го спречува течењето на струјата низ колектор. Базната
струја има задача да го вклучува транзисторот како затворен прекинувач и овозможува
проток на пропорционална количина на струја низ колектор. Струјата на колектор е
првенствено ограничена од базната струја, без оглед на големината на напон што е
достапен на неговите краеви.
3.4.1 Транзистор како безконтактен прекинувач
Бидејќи колекторската струја на транзисторот е пропорционално ограничена со
големината на базната струја, транзисторот може да се користи како еден вид струјно-
контролиран бесконтактен прекинувач. Релативно мал проток на електрони испратени
преку базата на транзисторот има способност да врши контрола над многу поголеми
протоци на електрони (струи) преку колектор.
Да претпоставиме дека имаме светилка која сакаме да ја вклучуваме и да ја
исклучуваме со прекинувач (Сл. 46). На местото на механичкиот прекинувач, може да
внесеме транзистор за да покажеме како може да го контролираме протокот на
електрони (а со тоа и вредноста на струјата) низ светилката. Важно е да запомниме
дека контролираната струја низ транзистор мора да оди помеѓу колекторот и
емитерот, заради што мора да ги поставиме колекторот и емитерот на нашиот
транзистор соодветно на местото на двата механички контакти кај прекинувачот.
Конечно мора да се осигураме насоката на струјата низ светилката да биде спротивна
од насоката на стрелката на емитерот за да овозможиме соодветна поларизација на
транзисторот. Изборот на транзистор (PNP или NPN) е арбитрарен.
Сл. 46: Репрезентација на едноставно електрично коло со: а) механички прекинувач, б)

NPN-транзистор, и в) PNP-транзистор.
Очигледно вака формираните електронски кола нема да ја завршат бараната

работа бидејќи нема контролна струја низ базата на транзисторот. За таа цел ќе
земеме, на пример, NPN-транзистор и ќе го дооформиме електричното коло со
додавање на контролна струја низа базата на транзисторот, при што мора да водиме
сметка дека насоката на базната струја треба да биде од базата кон колекторот, како
што е прикажано на Сл. 47.

Ако е отворен прекинувачот, како што е прикажано на Сл. 47(a), проводникот на
базата на транзисторот ќе остане „отворен“ и низ него нема да протече контролна
струја. Во тој случај, велиме дека транзисторот работи во т.н. режим на отсекување
(„cutoff mode“). Ако прекинувачот е затворен, како што е прикажано на Сл. 47(б),
електроните ќе може да се движат од емитерот до база на транзисторот па преку
прекинувачот до левата страна на светилката и назад кон позитивната страна на
батеријата. Оваа базна струја ќе овозможи многу поголем проток од електроните од
емитерот кон колекторот, односно низ самата светилка која почнува да свети. Во овој
режим на максималната струја, велиме дека транзисторот е заситен, односно
транзисторот работи во режим на заситување („saturatation mode“).
На читателот може да му изгледа беспредметно да се користи транзистор за
контрола на светилката, бидејќи со него или без него, сепак, во електричното коло
имаме механички прекинувач. Тогаш што е поентата на транзистор во електричното
коло за контрола на работата на светилката?
Генерално може да се изведат два основни заклучоци:
кога се користи на овој начин, вредноста на струјата која треба да ја
прекине прекинувачот е многукратно помала отколку кога имаме
електрично коло без транзистор, бидејќи во привиот случај прекинувачот
прекинува контролна струја која е многу помала од контролираната
струја која тече низ самата светилка, и
контролирање на однесувањето на самиот транзисторот ни овозможува
како базна струја да користиме каков било извор на струја доволна голем
да го активира самиот транзистор. Ако земеме предвид дека вредноста
на напонот помеѓу базата и емитерот е со вредност од околу 0,7 V, тогаш
секој напонски извор со малку повисок напон од тој може да изврши
активирање на транзисторот и да го доведе во заситување. Значи и
најмал напонски извор од типот на соларна ќелија, термопар или пак
звучен сигнал преку соодветен микрофон кој ќе генерира напон од само
1VDC, може да послужи за контрола врз струјата низ светилката и
нејзината осветленост како што е прикажано шематски на Сл. 48.
На тој начин дојдовме до уште една многу важна особина на транзисторите, а
тоа е неговата можност релативно мали моќности (напон и струја низ неговата база)
да се зајакнат и да достигнат поголеми вредности доволно да осветлат светилка. Ова
својство на транзисторот се вика појачување, односно засилување на слаби сигнали,
односно транзисторот може да работи и како електронски засилувач.
Сл. 47: Транзистор во функција: а) отсечен (cutoff), светилката не свети, и б) заситен

(saturation), светилката свети.

3.4.2 Транзистор во активен режим на работа
Досега видовме два крајни режими на работа на биполарните транзистори: (1)
кога низ него нема базна струја, транзисторот работи во т.н. отсечен режим (cutoff
mode) т.е. режим на прекинување, додека (2) кога низ него тече голема базна струја,
транзисторот работи во другиот краен режим наречен режим на заситување
(saturation mode).
Покрај овие два крајни режими на работа, транзисторот многу почесто работи
во трет т.н. активен работен режим („active mode“). Овој режим се јавува кога
вредноста на базната струја се менува од нејзината најмала до најголема вредност.
Во овој режим на работа, во зависност од големината на базната струја (контролна
струја), се врши промена на вредноста на струјата низ емитерот и колекторот се врши
контрола на вредноста на главната струја низ транзисторот. Базната струја во
согласност со нејзината големина всушност ја „отвора портата" за проток на
ограничено количество струја преку колектор. Ако е поголема од нула оваа граница за
контролирана струја, но помала од максималната дозволена од напојувањето и колото
за оптоварување, транзистор ќе ја „згасне" колекторската струја во режим некаде
помеѓу прекинот и заситеноста. Овој начин на работа се нарекува активен режим и
всушност претставува главен работен режим кај транзисторите. Според тоа,
транзисторите може да работат во три мода: активен (active), заситување
(saturation), и отсечен (cutoff).
Принципот на работа на еден транзистор во активен режим ќе го анализираме
со помош на едно едноставно електронско коло формирано во програмскиот пакет
PSpice (Сл. 49).
а) соларна ќелија како извор за регулација на светлина
б) извор на топлина и термопар како извор за регулација на светлина

в) звучен сигнал и микрофон како извор за регулација на светлина
Сл. 48: Други извори на базна струја како контролна струја кај транзистори
Сл. 49: Електрично коло за анализа на активен режим кај транзистор реализирано со
PSpice
Во ова коло, имаме NPN-транзистор напојуван од батерија (V1) и контролирана

струја преку струен извор (I1). Во SPICE-симулацијата, ќе го поставиме струјниот извор
со константна вредност од 20 µA, потоа ќе ја менуваме вредноста на напон (V1) во
опсег од 0 до 2 V и ќе ja следиме вредноста на струја која поминува низ него.
Дополнително, „батеријата" (V) со напон од 0 волти служи само за да обезбеди SPICE
елемент на колото за организација на мерење низ него, а соодветно на тоа и низ
батеријата V1. Добиените резултати од симулацијата се дадени на Сл. 50.
Од добиените промени може да се заклучи дека со контактна базна струја од 20
µA се поставува горна граница на вредноста на колекторска струјна од 2 mA, односно
точно 100-пати повеќе и тоа за целиот опсег на промена на напонот од 0 до 2 V.
Единственo на самиот почеток, каде што батеријата се зголемува од 0 волти до 0,25
волти имаме брза промена на вредноста на колекторската струја од 0 до 2 mA. Што ќе
се случи ако напонот V1 го менуваме не од 0 до 2 V, туку во пошироки граници, на
пример од 0 до 50 V? Од добиениот график гледаме дека повторно максимална
вредност на колекторската струја е 2 mA, без разлика на промената на доведениот
напон V1. Од оваа симулација може да се заклучи дека вредноста на напонот помеѓу
колекторот и емитерот има многу мал ефект врз колекторската струја, освен на многу
ниски нивоа (нешто над 0V), односно транзистор дејствува како струен регулатор,
овозможувајќи максимална вредност на струјата низ колекторот од точно 2 mA и
ништо повеќе.
Да видиме што ќе се случи ако ја зголемиме контролната (базна) струја (I) од
20µА до 75µA, повторно при промена на напонот на батеријата (V1) од 0 до 50 V.
Добиените промени на колекторската струја се дадени на Сл. 51.

Симулацијата со помош на програмскиот пакет SPICE ни дава
ава слични графици:
графици
максималната вредност на колекторската струја е повторно стабилна на вредност од
7,5 mA, односно повторно точно 100-пати поголема од базната струја во целиот опсег
на промена на напонот на батеријата од нешто над 0 V до 50 V. Се чини дека
ка базната
струја е одлучувачки фактор за максималната вредност на колекторската струја,струја
додека вредноста на напонот V1 на батеријата е ирелевантен сè додека е над
определено минимално ниво.
ниво Овој однос напон/струја е сосема различен од она што
може да го забележиме
абележиме кај обичните отпорници R кај кои се зголемува струјата
линеарно со зголемувањето на напонот на неговите краеви краеви. Кај транзисторите
вредноста на струјата која тече од емитерот кон колекторот останува ограничена со
фиксирана, максимална вредност,
фиксирана вредност без
без разлика колку се зголемува напонот на
краевите на емитерот и колекторот (Сл
Сл. 51(а)).
а) промена
промена на напонот V1 од 0-2 V б)
б промена на напонот V1 од 0-50 V
Сл. 50: При промени на напонот V1 максималната вредност на колекторската струја за
иста вредност
вредност на базната струја од 20 µA останува непроменета и еднаква на 2 mA
а) SPICE симулација б) карактеристични криви

Сл. 51: Влијание на базната струја врз максималната вредност на колекторската струја
кај еден транзистор: а) SPICE симулација,
симулација б
б) кара
карактеристични
ктеристични криви
Колекција на криви добиени за различни вредности на базната струја се
нарекуваат карактеристични криви за тој определен транзистор
транзистор. Притоа
Притоа, секоја
крива на графикот ја прикажува промената на колекторската струја на транзисторот,
транзисторот
нацртан во функција на промената на напонот на колекторот во однос на емитерот за
нацртана
дадена вредност на базната струја (Сл. б)). Бидејќи транзистор има тенденција да
(Сл 51(б)).
дејствува како струен регулатор
регулатор, ограничувајќи ја вредноста на колекторската струја во
однос на базната струја
струја, корисно е да се изрази овој сооднос како стандардна мерка
за мерење на факторот на засилување на транзисторот.
транзисторот Овој однос помеѓу вредноста
на колекторската струја во однос на вредноста на базната струја е познат како
сооднос β или коефициент
коефициент на засилување hfe:

lÇÈÉÉhÇ}È7
Å = ÆÃh =
lÊËªh
(56)
3.5 Други видови транзистори

Други
Покрај биполарните транзистори (BJT– bipolar junction transistors) постојат уште
многу други различни изведби на транзистори со специфични карактеристики и за
различни намени
намени. Како едни од повеќе користените овде ќе се задржиме само на
неколку од нив, и тоа
тоа:
транзистор со ефект на поле (FET – Field-Effect Transistor),
метал-оксид полупроводен транзистор со ефект на поле (MOSFET – Metal-
Oxide-Semiconductor Field-Effect Transistor), и
биполарен транзистор со изолирана порта (IGBT – Insulated-Gate Bipolar
Transistor).
3.5.1 Транзистор со ефект на поле (FET)
Транзисторот со ефект на поле (FET – Field-effect transistor) е транзистор кој
користи електрично поле за контрола на неговото електричното однесување
однесување. Овој тип
транзистори се, исто така, познати како униполарни транзистори
транзистори, бидејќи тие
вклучуваат операција само со еден вид носители на полнежи полнежи, доминантните
мнозинските) или минорните (малцинските
мнозинските
(мнозинските малцинските
малцинските). Транзисторите
Транзисторите со ефект на поле обично
покажуваат многу висока влезна импеданса при ниски фреквенции
фреквенции. Проводноста
помеѓу влезните и излезните терминали е контролирана од електричното поле во
транзисторот, кое се генерира од напонската разлика помеѓу телото на транзисторот
транзисторот сторот и
портата на уредот.
уредот
FET-транзисторите може да бидат уреди со мнозински носители на полнежи,
полнежи во
кои струјата се пренесува, главно, од мнозински носители или уреди со малцински
носители на полнежи
полнежи, во кои струјата, главно, се должи на проток на малцинските
инските
полнежи Трите основни терминали кај FET-транзисторот се прикажани на Сл. 52(а):
полнежи. 52(
влезен (source) терминал (S), преку кој носителите на полнеж влегуваат
во каналот
каналот. Вообичаено
Вообичаено, струјата која влегува низ влезниот тереминал се
означува со IS,
излезен (drain) терминал (D), преку кој носителите на полнеж го напуштаат
каналот. Вообичаено,
Вообичаено струјата која поминува низ овој излезен канал D се
означува со ID, додека напонот помеѓу влезниот и излезниот терминал со
VDS,
порта (gate) (G), e терминалот кој ја мод модулира
улира (контролира
контролира)
спроводливоста на каналот.
каналот Со примена на напон доведен на портата G,
може да се контролира големината на струјата ID.
а) шематска приказ б) аналогија на работа

Сл. 52: Шематски приказ и аналогија во работата на FET-транзистор со црево
ево за вода

FET-транзисторите се состојат од активен n- или p-канал преку кој носителите
на полнеж,
полнеж електрони или празнини,
празнини се движат (течат)
течат) од влезот кон излезот на
уредот. Влезните и излезните терминали се поврзани со полупроводникот преку
омиски контакти.
контакти. Проводноста на каналот е во функција на потенцијалот што се јавува
помеѓу портата и влезниот терминал.
терминал За аналогија може да ја погледнеме Сл. Сл 52(б),
каде протокот на полнежи е заменет со течење на вода од влезот кон излезот на некое
црево (аналогија
аналогија на проводниот канал),
канал при што количината на водата која може да
истече е регулирана со вредноста на притисокот врз цревото (аналогија аналогија на
приложениот напонот на портата).
портата Во зависност од главните носители на полнежи,
полнежи
генерално FET-транзисторите може да ги поделиме
оделиме на n-канален и p--канален
канален како што
е прикажано на Сл.
Сл 53.
a) n-канален транзистор b) p-канален транзистор
Сл. 53: n- и p-канален FET транзистор шема (лево

лево) и физичка интерпретација (десно)
(десно
На Сл. 54, шематски е прикажан методот на работа кај еден n-канален FET-
транзистор. Најпрво,
транзистор Најпрво на СлСл. 54(а)
а даден е n-канален FET-транзисторот заедно со
својата осиромашена зона (depletion zone) низ која се движат негативните носители на
полнежи (електроните
електроните). Со постепено зголемувањето на обратно насочениот напон на
електроните
портата VDS ширината на осиромашената зона постепено се намалува, почнувајќи од
помал напон (Сл.
Сл. 54(б))
54(б па постепено зголемувајќи го напонот.
напонот На Сл
Сл. 54(г),
г), напонот
достигнува т.н. вредност на прекин (pinch-off voltage) при кој ширината на n-каналот
целосно се затвора и со тоа се прекинува протокот на полнежи низ неа од влезот кон
излезот Соодветно
излезот. Соодветно, може да заклучиме дека со промена на големината на напонот
VDS непосредно може да се врши контрола врз количеството на полнежи кои може да
поминат низ n-каналот од влезот кон излезот на FET-транзисторот.
Сл. 54: Шематски приказ на принципот на работа кај еден n-тип FET-транзистор

Типичната влезно-излезна карактеристика кај еден FET транзистор е дадена на
Сл. 55. Како што може да се забележи,
забележи кај овојј тип транзистор протокот на електрони
низ n-каналот (или
или електронски празнини кај p-каналот) помеѓу влезот и излезот се
контролира со големината и поларитетот на напонот доведен на неговата порта. порта
Големината и поларитетот на напонот VDS директно влијаат вврз
рз големината и формата
на формираниот „проводен канал". Овој проводен канал претставува „поток"
проводен канал поток" низ кој
електроните (n-канал
канал) или празнините (p-канал)
канал течат од влезот кон излезот на
полупроводниот уред.
уред
Како што веќе забележавме
забележавме погоре постојат поголем број различни изведби на
FET-транзисторите врз основа на нивната конструктивна изведба и намената.
намената Некои
од најчесто користените изведби и нивните шематски симболи кои може да се сретнат
во електричните кола се дадени на Сл.
Сл 56.
Сл 55: I – V карактерис
Сл. карактеристики
тики и излезен график на FET n-канален транзистор
Сл. 56: Договорени симболи за некои видови на FET-транзистори
3.5.2 Метал-оксид полупроводен транзистор со ефект на поле (MOSFET)

MOSFET-транзисторите претставуваат дериват на FET-транзисторите.
транзисторите
Соодветно, сè досега кажано за FET-транзисторите во голема мера идентично важи и
Соодветно
за MOSFET транзисторите.
транзисторите Името го добиле по тоа што портата кај овој тип
транзистори е одвоена од телото на транзисторот со посебен материјал изработен од
метален-оксид, па затоа и се нарекуваат
арекуваат MOS--FET (Мetal-Оxide-Semiconductor Field-
Effect Transistor).
Transistor).
Во литературата и во практиката покрај ова име
име, овие транзистори може да се
сретнат и под името транзистори со изолирана порта (IGFET – Isolate-Gate Field-

Transistor). Денес,
Effect Transistor). Денес повеќето
овеќето транзистори се од MOSFET типот како компоненти
на дигитални интегрирани кола
кола, а нивниот број во едно интегрирано коло може да
достигне стотици милиони.
милиони Димензиите на поединечните MOSFET-уреди се со многу
мали димензии (под 1 µm) и се намалуваат речиси речиси на секои 18 месеци.
месеци Многу
поголеми MOSFET-транзистори се способни да префрлат и многу поголеми струјни
вредности (> 100 A) или помали вредности на струја при повисоки напони (до околу
1000 V).
Типичниот MOSFET-транзистор се состои од влезен терминал
терминал, порта и излезен
терминал идентично како и кај FET. Сепак
Сепак, терминалот на портата кај овој транзистор
нема директна врска со силиконот од другиот
другиот дел од полупроводникот како во случајот
кај FET. Портата кај MOSFET-транзисторите е поврзана со телото на транзисторот
исторот
преку изолатор изработен од метален оксид или полисилициумов слој изработен од
силикон диоксид.
диоксид Портата има големи сличности со кондензатор изработен од
полупроводници од метал-оксид
оксид, што може да се забележи од Сл. 57( а па затоа и
57(а),
самиот транзистор
транзистор го добил и името MOSFET (Сл.
((Сл 57(б)).
Кога е под напон
напон, плочите на кондензаторот го земаат поларитетот на полнежот
на соодветните терминали на батеријата
батеријата. Долната плоча е p-тип полупроводник па
соодветно на тоа, електроните се одбиваат од страна на негативниот
негативниот (-) терминал на
батеријата кон оксидот и се привлекуваат од страна на позитивната (+) горната плоча.
плоча
Овој вишок од електрони во близина на оксидот создава превртен (инвертиран
инвертиран) канал
под оксидот
оксидот, односно создава вишок на електрони под оксидот.
оксидот Ово
Овојј канал е, исто
така, проследен со област на осиромашување која го изолира дополнително каналот
во најголем дел под силиконската подлога.
подлога
-кондензатор во безнапонска состојба (лево

a) MOS-кондензатор лево) и под напон (десно
десно)
б) MOSFET-транзистор во безнапонска (лево)

лево и под напон (десно
(десно)
Сл. 57: Сличности помеѓу MOS-кондензатор и MOSFET-транзистор
На Сл. 57(б),
57(б MOS-кондензатор е поставен помеѓу пар на n-тип дифузија на p-
тип полупроводен супстрат.
супстрат Кога кондензаторот не е под напон, тогаш не постои
сигнал кон портата
портата, па според тоа самата дифузија како и влезот и излезот остануваат
електрично неутрални.
неутрални Со доведување на позитивен сигнал на портата
портата, кондензаторот

почнува да се полни и портата над оксидот станува позитивно наелектризирана,
додека p-тип супстратот под портата станува негативно наелектризиран. Под
електроните се формиран инвертиран (превртен) канал кој овозможува спој помеѓу
влезот (изворот) и излезот, формирајќи постојанен n-kanal за празнење помеѓу влезот
и излезот.
Според тоа може да заклучиме дека MOSFET, исто како и FET-транзисторите,
се униполарни полупроводни материјали, односно попупроводни материјали каде
само еден тип носители на полнежи се одговорни за проведување на струјата. Исто
како и FET, MOSFET-транзисторите се напонски контролирани уреди. Напонот
доведен на неговата порта врши контрола врз протокот на струја од влезот кон
излезот. Потребно е да се забележи дека струјата низ портата не мора да биде
континурирана ниту голема, но портата прима на себе краткотрајно бран од
електрична струја за да може да го наполни самиот MOS-кондензатор.
На Сл. 58 прикажани се пресеци на две типични конструкции на MOSFET-
транзистори, т.н. подобрена верзија на n-канален MOSFET (Сл. 58(а)) и n-канален
V-MOS-транзистор (Сл. 58(б)) заедно со симболот кој се користи за нивно
прикажување во електричните кола (Сл. 58(в).
Сл. 52: Попречен пресек на: а) подобрен n-канален MOSFET, б) V-MOS транзистор, и
в) електронскиот симбол за MOSFET-транзистори
3.5.3 Биполарен транзистор со изолирана порта (IGBT)

Биполарен транзистор со изолирана порта (IGBT – Insulated-Gate Bipolar
Transistor) претставува моќен полупроводнички уред со три терминални точки кој
примарно се користи како електронски прекинувач кој се карактеризира, пред сè, со
висока ефикасност и брзо преклопување. Се состои од четири наизменично поставени
слоеви на полупроводници (P-N-P-N) кои се контролирани со специјално дизајнирана
порта поставена врз полупроводник од метал-оксид (MOS) без регенеративно дејство.
Иако структурата на IGBT тополошки е речиси идентична со таа на тиристор со MOS
порта (MOS gate thyristor), тиристорното дејство кај IGBT е целосно потиснато, а само
транзисторното дејство е дозволено во целиот опсег на работа на уредот. Бидејќи е
дизајниран бргу да се вклучува и да се исклучува, засилувачите кои го користат често
ги синтетизираат сложените бранови форми со модулација на пулсот и филтри со мал
пропусен опсег. Заради тоа, IGBT-транзисторите наоѓаат широка примена особено
како прекинувачки уреди со поголема моќност, како на пример кај електромоторни
погони со променлива фреквецнија (VFD – variable frequency drives), електрични
возила, возови, придушници, климатизери и сл.
IGBT-транзисторот е конструиран слично како и n-канален вертикално поставен
енергетски MOSFET-транзисторот со таа разлика што n+ излезниот каналот е заменет

со слој на p+ колектор, со што се формира вертикален PNP биполарен транзистор.
Овој дополнителен p+ регион создава каскадно поврзување на PNP биполарен
транзистор со површинскиот n-канален MOSFET како што е шематски прикажано на
Сл. 59(а). На Сл. 59(б) дадена е статичката струјно-напонска (I-V) карактеристика на
еден IGBT-транзистор.
Табела 1: Споредбени податоци за неколки често користени транзистори
Тип на транзистор Енергетски биполарен Енергетски MOSFET IGBT
многу висок
Номинален напон висок > 1 kV висок < 1kV
> 1 kV
Номинална струја висок < 500 A висок > 500 A висок > 500 A
струен однос hFE напон VGS напон VGE
Влезен сигнал
20 – 200 3 – 10 V 4–8V
Влезна импеданса мала голема голема
Излезна импеданса мала средна мала
Брзина на
спора (µs) брза (ns) средна
прекинување
Цена мала средна висока
a) вертикален пресек б) статичка I - V карактеристика

Сл. 59: IGBT-транзистор
3.6 Тиристор (Thyristor)

Тиристорот е четирислоен полупроводнички уред со три терминали кај кого
секој слој наизменично се состои од полупроводеник од n-тип или p-тип, на пример, P-
N-P-N. Главните терминали, означени со анода и катода, се наоѓаат во сите четири
слоеви, додека контролниот терминал, наречен порта, е прицврстен за материјалот од
p-тип во близина на катодата како што е прикажано на Сл. 60. Функционирањето на
тиристорот наједноставно може да се разбере како пар тесно поврзани транзистори со
биполарно спојување, подредени на начин да обезбедат самогасење. Тиристорот го
добил своето име со комбинација на два поима, тиратрон (thyratron) претходник на
тиристорот што претставува вакуумска цевка која обезбедувала пропуштање на
големи струи при доведување на мал контролен напон, и транзистор (transistor)
добивајќи го новото име тиристор (thyristor).

Сл. 60: Структура на еден тиристор: а) физичкa, б)
б електронско ниво
ниво, и в
в) симбол
Тиристорите имаат три основни работи состојби:

состојби
реверзибилен блокирачки режим (Reverse blocking mode) – доведениот
напон има таква насока тој да биде блокиран со диодата,
блокирачки режим нанапред (Forward blocking mode) – доведениот напон
има таква насока да овозможува проведување на диодата
диодата, но во исто
време тиристорот не е активиран за да може и да ja спроведува струја,
струја и
проводен режим нанапред (Forward conducting mode) – тиристорот е
активиран и спроведува и ќе остане во тој режим сè додека струјата не
падне под прагот на вредност позната како „струја на држење“ (holding
current).
Конвенционалниот тиристор кога еднаш ќе биде поставен во проводен режим
преку довед
доведување
ување на соодветен сигнал на неговата порта,
порта тој останува да работи во
тој режим
режим, односно не е потребен континуиран напон на портата за да остане во
состојба на проводност,
проводност под услов анодната струја да биде поголема од пропусната
струјата (latching current) IL (види
види Сл
Сл. 61). Понатака
Понатака, анодата останува позитивно
поларизирана сè è додека анодната струја не падне под вредноста на струјата на
одржување (holding currernt) IH. Во нормална работна состојба вредноста на
пропусната струја секогаш е поголема од вредноста
вредноста на струјата на одржување,
одржување
односно како што е прикажано на Сл. 61, IL треба да се најде на y-оската над IH, т.е.
секогаш IL>IH.
Сл. 61: Работна струјно-напонска карактеристика кај типичен тиристор
Тиристор може да се исклучи ако надворешното коло предизвика

едизвика анодата да
стане негативно поларизирана, односно ако дојде на понизок потенцијал во однос на
катодата. Овој режим е познат како природна или слободна комутација
комутација. Во некои

апликации тиристорот може да се исклучи и во режим кога вториот тиристор врши
апликации,
празнење на кондензаторот низ катодата на првиот тиристор.
тиристор Овој режим се нарекува
режим на присилна или форсирана комутација.
Карактеристично за тиристори е што тие може да се сместат во класата на
полупроводници кои покажуваат својства на хистерезис,
хистерезис, т.е.е својство со кое не се
враќа системот во првобитната состојба откако е отстранета причината за промена на
неговата состојба
состојба. Наједноставен пример на хистерезис е механичкото дејство на
прекинувачот: кога прекинувачот ќе се притисне се добива една од дв
прекинувачот двете
ете посакувани
екстремни состојби (положби
положби) и така ќе остане дури и откако ќе се отстрани изворот на
промена односно ќе се отпушти раката од прекинувачот.
промена, прекинувачот За да го илустрираме
отсуството на хистерезис,
хистерезис потребно е место прекинувач да замислиме дека работиме
со едноставен тастер,
тастер кој по ослободувањето се враќа во првобитната состојба
состојба.
Биполарните, FET, MOSFET или IGBT-транзистори се нехистеризни уреди.
Биполарните, уреди Тие
не ја задржуваат состојбата во која се наоѓаат откако ќе бидат сигнално (напонски
напонски или
струјно) стимулирани
стимулирани или дестимулирани
дестимулирани. За даден влезен сигнал во кое било дадено
време, транзисторот ќе покаже предвидлив излезен одговор како што е дефинирано
со неговата карактеристична крива
крива. Тиристорите,
Тиристорите од друга страна
страна, се полупроводнички
уреди кои имаат тенденција да останат „вклучени“ кога веќе еднаш се вклучени,
вклучени или
имаат тенденција да останат „исклучени“ кога веќе еднаш се исклучени
исклучени. Соодветен
моментален настан, односно сигнал е доволен за да ја промени состојбата кај овие
уреди во една или друга насока
насока, состојба во која тиристорите ќе останат сами по себе,
себе
дури и откако ќе се изгуби или ќе се одземе на некој начин причината за промената на
нивната состојба
состојба. Како такви
такви, тиристорите се корисни само како прекинувачи за
вклучување, односно исклучување на електрични кола– многу слично, како и обичен
вклучување
механички прекинувач и не може да се користат како засилувачи на аналогни сигнали.
сигнали
На Сл. 62, дадена е типична временска промена на напоните пред тиристорот и
по тиристорот заедно со прагот на „палење“
„палење на самиот тиристор (trashold value). Како
што може да се забележи сè додека не се постигне вредноста на прагот на „палење“
„палење
на тиристорот,
тиристорот напонот по него е еднаков на нула, за да по постигнувањето на тој
напон, тиристорот почне на „води“ и излезниот напон на тиристорот во це
целост
лост ја следи
промената на доведениот напон на неговите краеви.
краеви Оваа состојба продолжува сè
додека не се промени поларитетот на напонот на неговите краеви, односно во овој
случај сè додека напонската крива не помине низ нулата.
нулата Појавата се повторува во
следната периода кога ќе биде задоволен повторно условот за постигнување на
напонот на праг на „палење
палење“. Очигледно
Очигледно, на овој начин, со помош на тиристорот се
врши отсекување на дел од доведениот напон на електричното коло по тиристорот со
што се врши регулација
регулација на големината и формата на напонот кој се испорачува на
потрошувачите поставени по тиристорот
тиристорот.
Сл. 62: Праг на „палење

Сл палење“
палење и напонски карактеристики пред и по тиристор

За да се изврши регулација на вредноста на напонот и во втората полупериода,
полупериода
потребно е да се користат два тиристори во против-врска,
врска или како што најчесто се
прави, се користи специјално дизајниран полупроводнички елемент кој се нарекува
диак (diac).
3.7 Диак (Diac)

Диакот се користи што е потребно или пожелно двонасочното (AC) работење,
работење
односно работа во двете полупериоди кај наизменичните напони и се реализира на тој
начин што две диоди се приклучат паралелно со различни насоки на водење за да
формираат нов вид тиристор
тиристор, т.н.
т диак (diac) како што е прикажано на Сл
Сл. 63(а).
а).
Потребно е да се нагласи дека диакот во кола за еднонасочна струка се
однесува како диода,
диода додека во кола со наизменична струја пропушта струја во двете
полупериоди. Во електричните кола вообичаено не се користи самостојно, туку во спој
полупериоди
со други тиристори
тиристори.
Погоре нагласивме дека тиристорите директно не може да се користат како
засилувачи и нивната главна улога е во полето на формата и големината на напонот,
напонот
односно како еден вид енергетски претворувачи
претворувачи. Постои специјална изведба кај
тиристорите која се користи често за оваа намена и се нарекува силициум-
контролиран исправувач (SCR – Silicium-Controlled Rectifier).
Rectifier) На Сл
Сл. 64 дадени се
физичкиот дијаграм на поврзување,
поврзување еквивалентното електрично коло и симболот за
овој вид полупроводнички елемент
елемент.
а) sимбол б) pрекиден напон

напон, доведен напон и струја низ диакот
Сл. 63: Диак: а

Сл а) симбол
симбол, б
б) работни карактеристики
Сл 64: Силициум-контролиран исправувач (SCR) со својот физички дијаграм,

Сл. дијаграм
еквивалентно електрично коло, симбол и физички изглед

Од Сл. 64 може да се види дека станува збор за два меѓусебно електрично
поврзани транзистори
транзистори, при што катодата на првиот е поврзана со портата на вториот
транзистор Во согласност со тоа вредноста на катодната струја може да се користи
транзистор.
како сигнал за доведување на вториот транзистор
транзистор во пропусна или непропусна
состојба Со доведување на мал напон помеѓу портата и катодата и проток на
состојба.
резултатна струја низ портата,
портата понискиот транзистор ќе предизвика спроведувањето
на горниот транзистор,
транзистор кој потоа ја снабдува ниската порта на транзи
сторот со струја,
струја
така што повеќе нема да има потреба од доведување на напон помеѓу катодата и
портата
портата.
Овој метод за обезбедување спроводливост кај SCR се нарекува активирање
(triggering), и тоа е највообичаен начин кој се користи во прак
(triggering) практикат
тиката за промена на
состојбата „води-неводи“ кај овие исправувачи.
исправувачи Во практиката се избираат такви
исправувачи кај кои напонотот на пробивање е далеку повисок од најголемиот очекуван
напон кој може да се појави од изворот
изворот, така што исправувачот може да се вклучи
само со специјален наменски доведен напонски
напонски импулс на портата
портата, односно само со
надворешно доведен напон на портата во посакуваниот момент.
момент
-контролираните исправувачи, сепак, се еднонасочни струјни уреди,
Силициум-контролираните уреди
што ги прави корисни за контрола на електричните кола
ола за еднонасочна струа. Ако два
вакви исправувачи се приклучат меѓусебно паралелно,
паралелно слично како двете диоди кај
диакот, се добива нов полупроводнички елемент познат под името триак (triac) (Сл.
65).
Сл 65: Еквивалентно електрично коло и симбол за триак

Сл.
Бидејќи поединечните SCR-исправувачи се пофлексибилни за употреба во

напредните системи за контрола
контрола, тие сè почесто се користат во управувачките кола кај
електромоторните погони
погони. Од друга страна, триакот вообично се користат во
поедноставни апликации со ниска моќност како прекинувачи за придушување најчесто
на осветлување во домаќинствата
домаќинствата.
Триакот е познат по тоа што врши несиметрично пропуштање на струјата во
едната и во другата полупериода кај синусоидалните наизменички кола кола. Ова значи
дека тој нема да „се запали““ за исто ниво на напон на портата за една полупериода (на
пример позитивната
пример, позитивната), како и за другата полуперида (негативната
негативната). Општо земено,
земено ова
е непожелно,
непожелно бидејќи несиметричното пропуштање резултира со добивање на бранови
форма на напонот и и/или
или струјата со поголем спектар на виши хармонични компоненти.
Брановите кои се симетрични над и под нивните просечни вредности се состојат само
од непарни хармоници.
хармоници Несимметричните бранови форми, форми од друга страна
страна, содржат
парни хармоници кои можат или не можат да бидат придружени во општ случај и со
непарни хармоници што ја усложнува дополнително работата на електронските уреди.уреди
Во интерес на намалување на вкупната хармонична содржина во
електроенергетските системи,
системи односно колку се помалку и помалку разновидни
новидни
вишите хармоници толку е подобар исправувачот
исправувачот, доаѓа до фаворизирање на

индивидуалните силициум-
силициум-контролираните
контролираните исправувачи во однос на тријаците за
сложени високоенергетски контролни кола
сложени, кола. За да се зголеми симетричноста на
излезниот бран, кај тријакот се користи друг надворешен уред за подесување на
активирачкиот импулс доведен на портата
портата. Еден од често користените начини е во
електричното коло на портата на тријакот да се вклучи диак како што е шематски
прикажано на Сл. 66.
Сл. 66: Со внесувањ

внесувањее на диак се подобрува симетријата во излезниот бран на триакот
3.8 Операциски засилувач

Операциските засилувачи (ОЗ ОЗ) најверојатно се еден од најчесто користени
уреди во аналогните електронски кола.
кола ОЗ ја имаат таа можност со само неколку
надворешни електронски
електронски компоненти да може да се реализираат извршување на
широк спектар задачи при обработка на аналогните сигнали.сигнали Од друга страна,
страна
најголемиот број на ОЗ кои може да се најдат и да се користат на пазарот се
продаваат по екстремно ниска цена, односно тие се широкодостапни
широкодостапни. Се одлукуваат
со модерен дизајн и прилично висок степен на издржливост – некои ОЗ може да
издржат и директен краток спој на нивните излези без да се направи никаква штета на
самиот засилувач.
засилувач Сето ова придонесува за нивната голема распростр
распространетост
анетост и
употреба како едноставни електронски елементи.
елементи
Основен клуч за тоа е што овие извонредно мали електронски кола во себе го
користат инженерскиот принцип на т.н.
т.н повратна врска,
врска, особено негативна повратна
врска која претставува основа за речиси сите
те автоматски контролни процеси
процеси. На Сл.
67 даден е физички изглед на често користените ОЗ (модел
модел UA741), како и општиот
електронски симбол на еден ОЗ применет во електричните кола
кола.
а) физички изглед б) општ симбол

Сл. 67: Операциски засилувач UA741

За полесно цртање на дијаграми на сложените електрични кола, ОЗ често се
симболизирани со едноставна форма на триаголник, каде што внатрешните
компоненти не се поединечно претставени. Употребата на вака поедноставен симбол
е многу корисна во случаи кога конструкцијата на самиот ОЗ е ирелевантна во однос
на глобалната функција која ја има самото сложено електрично коло.
Терминалните точки +V и -V ги означуваат позитивните и негативните
терминали за напојување со еднонасочна сруја, соодветно. Влезните и излезните
напонски врски се прикажани како единечни терминали бидејќи претпоставуваме дека
сите сигнални напони се референцирани во однос на една референтна потенцијална
точка– најчесто заземјувањето, со што еден пол на DC напојувањето, било позитивен
било негативен, се зема за референтен потенцијал– односно земја. Според тоа ОЗ
сега воопштено може да го прикажеме како практично засилувачко коло со влезен
напонски сигнал, отпорност на потрошувачот и соодветно DC напојување, како што
може да се види на Сл. 68(а).
Честопати потребно е ОЗ да се користи за зајакнување на назименични
сигнали, а не само еднонасочни сигнали. Во тој случај потребно е да се направат
соодветни корекции на изведбата на електричното коло, каде наместо промена на
напонот на изворот во граници помеѓу 0 VDC и 30 VDC, ќе се овозможи промена на
изворниот напон во границите помеѓу -15 VDC и +15 VDC со што се постигнува
нултиот потенцијал да биде на средината на двата напони на напојување. Овој начин
се нарекува уште и двојно напојување (dual supply), а неговата електрична шема на
поврзување е дадена на Сл. 68(б).
а) операциски засилувач за засилување на DC сигнали
б) операционен засилувач за засилување на АC сигнали
Сл. 68: Практична примена на ОЗ со единечни влезни и излезни терминал ОЗ
3.8.1 Диференцијален операциски засилувач

Досега набљудувавме операциски засилувач кој вршеше засилување само на
еден влезен сигнал, давајќи еден излезен засилен сигнал. Во практиката многу често
потребно е да се врши засилување на посложени сигнали, за што логично е дека се
потребни посложени операциони засилувачи.

За разлика од нормалните засилувачи, кои засилуваат еден влезен сигнал,
постојат засилувачи кои вршат засилување на разликата во напоните помеѓу два
влезни сигнали. Овој тип засилувачи се нарекуваат диференцијален засилувач
(differential amplifier), и нивното електрично коло е дадено на Сл. 69(а).
Двата влезни терминали може да се видат на левата страна на симболот на
триаголниот засилувач, додека излезниот терминал (излезен сигнал) се добива на
неговата десна страна, додека напонот од изворот +V и -V се доведуваат кон врвот и
на дното. Како и кај претходниот пример, сите напони се референцирани во една
точка на колото– нулти потенцијал или заземјување. Да забележиме дека еден влезен
сигнал е означен со (-), додека другиот влезен сигнал е означен со (+). Бидејќи
диференцијалниот амплификатор ја зголемува разликата на напоните помеѓу двата
влеза, секоја промена на еден влезен сигнал има спротивно влијание врз излезниот
напон на спротивен начин од промената на другиот влезен сигнал. Тоа ќе го објасниме
со еден пример. Во Табелата на Сл. 69(б) даден е еден пример со соодветни влезни и
излезни напони кај еден диференцијален засилувач со константа на засилување на
напоните AV = 4. Тоа значи дека засилувачот секоја разлика помеѓу двата влезни
сигнали ја засилува 4-пати и ја пренесува како излезен сигнал.
Зголемување на позитивниот напон на влезот (+) има тенденција да го зголеми
излезниот напон во попозитивен, а зголемување на позитивниот напон на влезот (-)
има тенденција да го намали негативниот излезен напон. Исто така, зголемување на
негативниот напон на влезот (+) има тенденција да го зголеми негативниот излез, а
зголемување на негативен напон на влезот (-) го прави токму спротивното. Поради
оваа врска помеѓу влезовите и поларитетите, влезот (-) најчесто се нарекува
инвертен влез додека влезот (+) како директен влез.
а) општа електрична шема на диференцијален засилувач
б) однос помеѓу влезните и излезните сигнали кај диференцијален засилувач со AV=4
Сл. 69: Диференцијален засилувач: а) општа шема, б) влезно-излезни карактеристики
Диференцијалните засилувачи најчесто се користат во автоматизацијата како

дел на контролните кола со повратна врска. Притоа, овие засилувачи најчесто може
да бидат со позитивна повратна врска, Сл. 70(а), или со негативна повратна
врска, Сл. 70(б).
Коефициентот на засилување соодветно кај неинвертирачкиот
диференцијален засилувач со негативна повратна врска и инвертирачкиот засилувач

со негативна повратна врска зависат од вредностите на отпорниците според следните
равенки соодветно
равенки, соодветно:
o1 oÃ
'ÈÌ} Í ' FF1 + G; односно 'ÈÌ} Í − '
o o
(57)
а) позитивна повратна врска
б) негативна
егативна повратна врска
Сл. 70: Употреба на диференцијални засилувачи во контролно-управувачки кола
3.8.2 Диференцијатор (Differentietor) и интегратор (Integrator)

Во претходната глава видовме дека некои операциски засилувачи во зависност
од надворешните електрон
електронски
ски елементи, како и вредноста на тие елементи, може да
се користат како засилувачи на сигнали или засилувачи на разлика на сигнали
сигнали, со или
без повратна врска.
врска Видовме дека со воведувањето на електрична отпорност R1 и R2
може да предизвикаме излезниот напон
напо да реагира на промените во влезниот напон
со текот на времето.
времето Односот помеѓу вредностите на електричните отпорници во
влезниот и излезниот круг на операциониот засилувач R1 и R2, соодветно дава
информација за вредноста на засилувањето на излезниот сигнал
сигнал во однос на влезниот
сигнал. Се поставува прашање дали со замена на отпорниците со други електронски
компненти може да се постигнат други дополнителни карактеристики кај операциските
засилувачи.
Како пример ќе го земеме електричното коло дадено на Сл Сл. 71, едноставно
електрично коло со променлив напонски извор и кондензатор со вредност C.
Сл. 71: Едноставно коло со променлив напонски извор V и кондензатор C

Промена на вредноста на доведениот напон во текот на времето
времето, односно
C претставуваат мерка за јачината на електричната струја Y која протекува низ

првиот извор на напонот во однос на времето (dV/dt
dV/dt) и капацитетот на кондензаторот
електричното коло,
коло односно
односно:
V'
Y= ∙
VW
(58)
Капацитетот C може да ja дефинираме како мерка за спротиставеност на

промените во напонот на краевите на кондензаторот како електрична компонента.
компонента
Колку е поголем капацитетот
капацитетот, толку е поголема спротиставеноста,
спротиставеноста т.е
т.е. кондензаторите
се спротивставуваат на промена на напонот преку создавање на струја во колото и на
тој начин тие или се полнат или се празнат со електрични полнежи како одговор на
промена на доведениот напон
напон. Соодветно,
Соодветно колку е поголем капацитетот на
кондензаторот толку е поголема струјата која тече во електричното коло, односно
струја на полнење или празнење на кондензаторот за која било дадена промена на
напонот во колото.
колото
Изразот dV/dt е математички израз кој ја претставува стапката на промена на
напонот со текот на времето– прв извор на напонот во однос на времето
времето,, а самата
постапка се вика диференцирање.
диференцирање. Физички
Физички дава информација со колкава брзина се
вршат промените на напонот.
напонот Не е исто ако ја менува, на пример, напонскиот извор
својата вредност од 10 на 15 V за време од 50 секунди или за време од 5 секунди.
секунди Во
првиот случај имам брзина на промена од (15-10)/50
10)/50 = 0,1 V/s, а во вториот случај (15-
10)/5= 1 V/s, што значи во вториот случај брзината на промената на напонот е
десетпати поголема во однос на првиот случај.
случај Соодветно,
Соодветно за иста вредност на
капацитет на кондензаторот C, во вторниот случај вредноста на струјата трујата низ
електричното коло со која се полни (или празни) кондензаторот е десетпати поголема
од струјата во првиот случај
случај.
Ако го прошириме начинот на размислување во оваа насока,
насока очигледно е дека
може да конструираме електрично коло со операциски засизасилувач
лувач кој би ја мерел
промената на напонот преку мерење на вредноста на струјата низ кондензаторот и
како излезен сигнал би давал напонски сигнал пропорционален на вредноста на таа
струја. Таквиот засилувач се вика диференцијатор (Differentiator) и е прикажан на
Сл. 72.
Сл. 72: Диференцијатор (Diferentiator)
Формулата за определување на излезниот напон на диференцијаторот,

диференцијаторот
односно неговото засилување е дадено со следната равенка:
равенка

V'
'ÈÌ} = −o ∙
VW
(59)
Од друга страна
страна, постојат аплик
апликации
ации каде што е потребна точно спротивна
функција од диференцирањето,
диференцирањето математички наречено интегрирање или
интеграција Кај ова засилувачко коло операциониот засилувач треба да генерира
интеграција.
излезен напон пропорционален на големината и времетраењето за кое влезниот
напонски сигнал ќе има различна вредност од 0 V. Со други зборови
зборови, константен
влезен сигнал ќе генерира определена стапка на промени кај излезниот напон,
напон т.е.
диференцијација во обратна насока.
насока За да може да се реализира,
реализира сè
è што треба да се
направи е кондензаторот и отпорникот кај диференцијаторот практично едноставно
да си ги променат своите места (Сл Сл. 73). На тој начин се добива нов операциски
засилувач наречен интегратор (Integratоr).
(Integratо
Сл. 73: Интегратор (Integrator)

Сл
Формулата за определување на
а излезниот напон на интеграторот е дадена со
следната равенка
равенка:
'ÈÌ} '
=−
VW o
(60)
или:
}
'
'ÈÌ} = d − ∙ VW +
o
(61)
каде, константата C претставува вредност на излезниот напон Vout (t=0).
3.9 Енергетски претворачи (конвертори

вертори)
Енергетската електроника е технологија поврзана со ефикасна конверзија,
конверзија
контрола и приспособ
способување
ување на електричната енергија од достапниот влез во саканата
форма на електричен излез
излез. Дополнително,
Дополнително енергетската електроника има важна
улога и во модерната
модерната технологија што има за цел автоматизација
автоматизација, контрола и
управување на енергетските уреди и системи системи. Современите електрични и
електромеханички уреди по правило денес содржат различни струјни кола како за
напојување, така и за конрола
конрола, регулација и управување.
Соодветно современите полупроводнички елементи освен како самостојни
Соодветно,
денес многу често може да се најдат во комбинација со други посебни електронски
кола, формирајќи нова класа на електроенергетски уреди наречени претворачи или
конвертори.

Самото име укажува на нивната основна функција– претворање на напонот и
струјата од една форма и големина во друга форма и големина. Во оваа глава ќе
се запознаеме со неколку основни енергетски претворачи кои имаат широка примена
во електротехниката. Целта на оваа глава е запознавање со конструкција, принципот
на работа и влезно-излезните карактеристики кај неколку основни видови
исправувачи, инвертори, AC и DC-конвертори.
3.9.1 Поделба на енергетските претворувачи
Интеракцијата помеѓу снабдувањето со електрична енергија и оптоварувањето
зависи од топологијата на електроенергетскиот систем, при што доведената моќност
од изворот се претвора во енергија на оптоварување. Разликуваме четирите главни
класи на енергетски претворувачи (конвертори) шематски претставени на Сл. 74:
AC/DC-претворувачи наречени исправувачи кои го претвораат влезниот
наизменичен напон (AC) Us во еднонасочен напон (DC) dc со можност за
приспособување на вредноста на излезниот напон Ud и струја Id (Сл.
74(а));
DC/AC-претворувачи наречени инвертори кои произведуваат излезен
наизменичен напон (AC) со контролирана вредност на големина и
фреквенција Us со претворање на влезниот еднонасочен напон (DC) со
вредност Ud (Сл. 74(б));
AC/AC-конвертори наречени фреквентни претворувачи и изменувачи кои
вршат промена на фреквенцијата, големината и формата на напонот
и/или струјата кај наизменични (AC) електрични кола преку соодветно
вклучување и исклучување на полупроводнички компоненти (Сл. 74(в));
DC/DC-конвертори наречени чопери кои ја менуваат вредностите на
напонот и/или струјата кај колата за еднонасочна струја (DC), користејќи
го режимот на уклучување/исклучување кај некои полупроводнички
уреди (Сл. 74(г)).
Сл. 74: Основна класификација на енергетските претворувачи
3.9.2 AC/DC-претворувачи (исправувачи)

AC/DC-претворувачи служат за претворање т.е. исправување на
наизменичните напони и струи во еднонасочни напони и струи. Заради тоа
најчесто едноставно се нарекуваат исправувачи– архаично кажано, ги исправуваат
периодично променливите напони и струи во еднонасочни напони и струи. Тие го
претвораат AC големините во DC големини во голем број индустриски, земјоделски и

други апликации вклучително и разни уреди во домаќинството. Исправувачите може
да се користат и како самостојни единици кои вршат напојување на различни
поединечни и групни DC потрошувачи на еднонасочна струја или како влезни меѓукола
кај разни AC-системите поради нивната речиси неограничена излезна моќ и висока
контролираност. Нивната брзина на одзив обично е соодветна за да може да се
справат со барањата на широка класа на електромеханички уреди за задвижување кои
се користат во електромоторните погони и снабдувачите со електрична енергија.
AC/DC-претворувачите со т.н. природна комутација или пасивни
исправувачи, се највообичаен избор за апликации каде што е постои еднофазно и
трифазно снабдување. Ова се должи на едноставноста на самите електрични кола за
кои е потребен минимален број активни и пасивни компоненти. Тиристорите се главни
прекинувачки компоненти за напојување со овој вид претворувачи. Терминот
„природна комутација“ го опишува видот на самата комутација (претворување),
односно трансферот на струјата од еден спроводлив елемент во следниот по линија
спроводлив елемент во електричното коло, во функција на напонот на мрежата.
Честопати во литература овие претворувачи може да се сретнат и под терминот
линиско-комутациони елементи (“line-commutated”). Разбирливо е дека за да се
вклучи тиристорот, потребно е на неговата порта да се доведен соодветен струен
импулс (trigger). Во апликации со ниска моќност како, на пример, возила, во
медицината и кај некои апарати за домаќинство, каде што напојувањето треба да биде
реализирано со извори на еднонасочна струја и каде што реактивната струја и
хармониците предизвикани од природната комутација не може да се елиминираат или
пак тие силно негативно влијаат врз работата на самите електронските уреди, се
користат претворувачи со т.н. форсирана, односно принудна комутација за што се
потребни посложени електрични кола, а понекогаш тие резултираат и со поголемо
ниво на енергетски загуби.
Основните исправувачки топологии кои се користат денес масовно дадени се
на Сл. 75, при што оптоварувањето во колото прикажано е во форма на DC-
електромотор. Системите изградени на диоди се нарекуваат неконтролирани
исправувачи, а оние изградени на тиристори и транзистори се познати како
контролирани исправувачи, бидејќи кај нив излезните параметри на
претворувачкото коло (Ud, Id) се променливи, односно може да се контролираат.
Групирањето на AC/DC-претворувачи обично се врши во следните три групи:
мостни претворувачи (B – bridge), и претворувачи со средишна точка (M –
мidpoint),
еднофазни (M1, M2, B2), и трифазни претворувачи (M3, B6), и
полубранови (1 имплус во цел циклус на напојување) и целобранови
претворувачи (2, 3 или 6 импулси во еден циклус на напојување).
Претворувачите меѓусебно се разликуваат по:
обликот на излезниот DC-сигнал,
брановидноста, и
ефикасноста на претворањето,
што зависи од средно-квадратна вредност (RMS), средната и максималната
вредност на напонот, струјата и моќноста.
Опсегот на моќност на претворање е многу широк, и се движи од неколку mW
до неколку MW. Ниско-енергетските уреди обично функционираат на еднофазен
напон, додека исправувачите со висока моќност главно се користат во трифазна
конфигурација. Во Табела 2, дадени се неколку основни податоци за различни
неконтролирани исправувачки кола со отпорничко (активно) оптоварување.

Сл. 75: Неколку видови на AC/DC-претворувачи, а) неуправуван полубранов (М1), б)
управуван полубранов (М1), в) целобранов управуван со средишна точка (M2), г)
еднофазен управуван целобранов (B2), д) трифазен управуван полубранов (M3), и е)
трифазен управуван целобранов (B6)
Табела 2: Основни податоци за различни неконтролирани исправувачки кола

со активно отпорничко оптоварување
При што:

kU, kI, kP, kR, kF и kr, се соодветни фактори на трансформација на напонот,
струјата, моќноста, инверзен и директен фактор на колото и фактор на
брановитост кај различните конфигурации на претворачи соодветно,
US, IS и PS, претставуваат средно-квадратни (RMS)– ефективни вредности
на напонот, струјата и моќноста на наизменичниот извор на напојување,
додека
Ud, Id и Pd, претставуваат средни вредности на исправениот (DC) напон,
струја и моќност предадена на потрошувачот (R) по претворачот.
Во случај на електричните кола од типот B6 (трифазен исправувач),
вредностите на примарните напони и моќности се US = U2 и PS = P2 (секундарен напон
и моќност на трансформаторот за напојување).
Сл. 76: Излезните временски промени на напонот Ud и струјата Id кај некои

полубранови и целобранови претворувачи
3.9.3 DC/AC-претворувачи (инвертори)

DC/AC-претворувачи наречени инвертори се употребуваат за претворање на
еднонасочни напони и струи во наизменични напони и струи со определена
фреквенција и големина. Во инверторите најчесто се користат контролирани
полупроводнички компоненти, како што се транзистори, SCR и GTO-тиристори.
Влезниот еднонасочен (DC) напон може да излезен напон на некој AC/DC-претворувач
(исправувач), или може да биде некој друг независен DC извор, како на пример
еднонасочен напонски извор, горивна ќелија или батерија. Кај овие системи, напонот
на напојување Ud директно го напојува DC/AC-претворачот. На пример, типични

вредности за еднонасочни напони во возилата вообичаено изнесуваат 12, 24, 48 или
80 V, со што идеално одговараат на енергетски компоненти од MOSFET и/или IGBT
тип.
Инверторите обично се дизајнирани да обезбедат трифазен или еднофазен
наизменичен излезен напон. Поголемите индустриски апликации бараат трифазен
наизменичен напон, додека ниско сигналните полубранови инвертори вршат
претворање на електрична енергија за време на една полупериода и обезбедуваат
напојување со ограничена моќност на ниво од 100 до 200 W.
Друг вид класификација на инверторите може да се реализира и според
начинот на реализирањето на претворувањето. Во согласност со тоа, разликуваме два
начина на претворување, on-line и off-line. Ако е инверторот единствен извор на
наизменична струја во електричното коло, таквиот инвертот се нарекува off-line или
автономен инвертор. Од друга страна, ако е инверторот дел од заеднички извор за
напојување во електричното коло, тогаш овој тип инвертор се нарекува on-line или
напојувачки (line-fed) инвертор.
Во согласност со аранжманот во рамките на електричните кола, може да се
направи и дополнителна класификацијата кај инверторите, при што разликуваме:
инвертори како напонски извори, и инвертори како струјни извори. Инверторот
како напонски извори (VSI – voltage source inverters) овозможуваат на излез
добивање константен напонот со барани својства: големина, фреквенција и фаза. Тоа
е најчесто користен тип инвертор. Овој инвертор има ниска внатрешна импеданса.
Општо земено, овој инвертор има кондензатор со висок капацитет поврзан на изворот
на напојување кој го одржува постојаниот влезен напон. Прекинувачите кај VSI се
конструирани врз основа на целосно контролираните уреди (транзистори, GTO
тиристори или MCT). Неколку често користени типови инвертори дадени се на Сл. 77.
Алтернативно, инверторот како струен извор (CSI – current source inverter)
овозможува на неговиот излез добивање на струен извор со барани својства:
големина, фреквенција и фаза. Како по правило, има индуктор поврзан во серија со
изворот на напојување кој ја одржува вредноста на струјата константна.
Прекинувачките елементи кај овој тип инвертор периодично ја менуваат насоката на
излезната струја, а оптоварувањето треба да има многу ниска импеданса. Така,
излезниот напон кај CSI е обликуван според падот на напон на оптоварувањето
предизвикан од излезната струја.

Сл. 77: Неколку често користени типови на DC/AC-претворувачи (инвертори)
3.9.4 Инвертори како напонски извори (VSI)

На Сл. 77 дадена е конфигурација на еднофазен полубранов инвертор како
напонски извор. Полупроводнички компоненти од типот на BJT, MOSFEs, IGBТ, GTO
тиристори или SCR со присилна комутација обично ја играат улогата на
прекинувачките вентили VT1 и VT2, преку кои се регулира напонот на изворот на
еднонасочна струја за напојување на моторот М. Формата на бранот на излезниот
напон кај овој инвертор е прикажана на Сл. 77(б). За време на позитивната
полупериода на излезен напон, прекинувачот VT1 е вклучен, што дава вредноста на
излезниот напон Us = +0,5Ud додека за време на негативната полупериода прекинува
прекинувачот VT2 е вклучен и дава вредност на излезниот напин Us = -0,5Ud. Треба да
се има предвид дека пред да се вклучи прекинувачот VT2, другиот прекинувач VT1 се
исклучува; во спротивно, двата прекинувачи ќе спроведуваат во исто време што ќе
доведе до краток спој на DC изворот.
Имајќи предвид дека кај моторите оптоварувањето има реактивен карактер,
излезната струја тече како што е прикажано на Сл. 77(б). Диодите VD1 и VD2 во
период на водење ја враќаат реактивната енергија од моторот М назад кон изворот на
напојување. Додека напонот Us е позитивен во перидот 0 < t < 0,5 T, тогаш или VT1

или VD1 водат. Сепак, бидејќи струјата Is станува негативна на почетокот на
полупериодата, VD1 мора да спроведува и во текот на овој дел од периодата. Во тој
случај повратните диоди водат кога напонот и струјата се со спротивни поларитети.
На Сл. 77(в), прикажан е еднофазен целобранов мостен инвентор како
напонски извор (VSI). Секоја гранка вклучува пар транзистори со антипаралелна врска.
Диодите обезбедуваат алтернативна патека за индуктивната струја која продолжува
да тече кога прекинувачот е исклучен. Повторно диодите ја враќаат регенерираната
моќност назад кон изворот на еднонасочна струја.
На Сл. 77(г) пак даден е пример на инвертор кој обезбедува контролата на
фреквенцијата на доведениот напон на двонамотен асинхронен мотор. Електричното
коло е составено од пар на еднофазни целобранови мостни инвертори како напонски
извори. Првиот од нив ја напојува арматурната намотка на моторот, а вториот мост ја
снабдува возбудната намотка.
Најчесто користениот трифазен мостен целобранов инвертор е прикажан на
Сл. 78(а). Тој се состои од три гранки, по една за секоја фаза. Сите гранки со
инвертори се еднакви, затоа излезот на секоја гранка зависи само од влезниот DC
напон и од статусот на самиот прекинувач. Големината на излезниот напон е
независна од големината на излезна струја. Основниот хармоник на излезниот напон е
прикажан со точки на Сл. 78(б). Постојат голем број на други комбинации на инвертори
кои се користат за специфични апликации и кои излегуваат надвор од рамките на овој
текст.
Сл. 78: Трифазен целобранов инвертот како напонски извор

3.9.5 Инвертори како струјни извори (CSI)
Инверторите како струјни извори (CSI) бараат на влезот извор на еднонасочен
струја, наспроти изворот на едноснасочен напон кој е потребен кај инверторите како
напонски извори (VSI). Најчесто тие имаат намотка со голема индуктивност поврзана
во серија со изворот на напојување, кој ја одржуваат струјата константа и
кондензаторот низ излезот.
CSI најчесто се употребува кај електрична опрема која има потреба од
контрола на струјната вредност, како на пример електрична лачна печка, индуктивно
греење итн. Во споредба со VSI, тие не се толку широко користени поради барањето
за капацитивно-активно оптоварување. Кога се употребуваат тиристори како
прекинувачки елементи, тогаш CSI понекогаш имаат предност над VSI поради
поедноставни прекинувачки кола.
Еднофазни инвертор како струјни извор. CSI со присилна комутација се
најшироко користени систем на ниво на моќност во опсегот од 50 до 3500 kW при
номинални напони до 700 V. Високонапонски верзии за напони од 3.3/6.6 kV се исто
така развиени, но тие не се покажаа како економски атрактивни.
Типичен еднофазен инвертор како струен извор е прикажан на Сл. 79(а).
Еднофазниот мост ја има улогата на комутатор (претворач). Во режим на струен
извор, индукторот е вклучен во влезното коло на инверторот, додека кондензаторот се
става на излезот како енергетски бафер помеѓу пулсирачкиот инвертер и
оптоварувањето на мостот. Едновремено кондензаторот има улога на инструмент за
принудната комутација на тиристорите. Кога тиристорите D2 и D3 ја спроведуваат
струјата, влезниот напон го полни кондензаторот. Во моментот кога се вклучуваат
тиристорите D1 и D4, претходните водечки тиристори D2 и D3 добиваат инверзен напон
од наполнетиот кондензатор, што им помага веднаш да прекинат да водат.
Кондензаторот повторно се полни, но сега со обратен поларитет, завршувајќи го
полнењето пред настапување на следниот префрлувачки момент. Колку е поголема
вредноста на струјата, толку побргу е полнењето на кондензаторот и пократко времето
на присилната комутација.
Сл. 79: Инвертор како струен извор: а) еднофазен, б) трифазен

Трифазен инвертор како струен извор. извор На Сл. 79( б прикажан е типичен
79(б)
трифазен инвертор како струен извор.
извор Еднонасочна
Еднонасочна струја Id преземена од струјниот
извор последователно се трансформира на потребната фреквенција на
оптоварувањето Процесот на комутација на колото може да се опише на следниов
оптоварувањето.
начин: при почетокот на комутацијата два тиристори,
тиристори на пример,
пример D1 и D6 ја водат DC
струјата што доведува до полнење на кондензаторот C1. Во моментот кога ќе се
вклучи тиристорот D2, D1 бргу се гасне и D2 ја презема улогата на водење на струјата.
струјата
Ова е појдовна состојба на транзиентната комутација.
комутација Додека струјата во фаза U
постепено се намалува кон нула
нула, струјата во соседната фаза V постепено расте.
расте За
време на овој интервал
интервал, фазата U се напојува преку кондензаторот C1, како и сериски
поврзаните кондензатори C2 и C3. Конечно
Конечно, диодата D7 е блокирана
блокирана, комутацијата е
завршена и тиристорите
историте D6 и D2 водат.
водат Диодите во електричното коло се неопходни за
да се спречат кондензаторите да го загубат својот полнеж потребен за следната
комутација
комутација.
Идеализираните бранови форми на излезните струи се прикажани на Сл. Сл 80.
Секој тиристор спроведува
спроведува во период од π/3 rad. rad Кога еден тиристор ќе се запали,
запали
веднаш почнува комутацијата на тиристорите од истата група (горната
горната група D1, D2 и
D3, долна група D4, D5 и D6). Обликот на промените на влезниот напон е приближно
синусоидна, со исклучок на напонск
синусоидна напонските
ите пикови предизвикани од порастот или падот на
струја на оптоварување при секоја комутација.
комутација Работниот фреквентен опсег е обично
помеѓу 5 и 60 Hz,
Hz при што горната граница се јавува кај режими со релативно бавен
процес на комутација.
комутација Овој систем најчесто се користи за напојување на
електромотори кај вентилатори
вентилатори, пумпи
пумпи, екструдери
екструдери, компресори и сл
сл. каде што нема
потреба од големи динамична промени и каде што факторот на моќност cosϕ, кој со
зголемувањето на брзината опаѓа
опаѓа, не претставува ограничувачки факто
факторр во нивната
работа.
Сл. 80: Временска промена на струите низ тиристорите кај трифазен инвертор
3.9.6 AC/AC-претворувачи (изменувачи

изменувачи)
Претворачите кои вршат промена на влезен (напоен
напоен)
напоен наизменичен напон и
струја со излезен наизменичен напон и струја со различен
различен вредност на напонот,
напонот
фреквенцијата фазата или обликот се нарекува AC/AC-претворувачи или
фреквенцијата,
изменувачи.
Циклоконвертор
Циклоконвертор. Циклоконверторот е најпопуларен изменувач кој
овозможува директна трансформација од една вредност на наизменичен напон и
струја на друга вредност на наизменичен напон и струја со соодветно претворање на
нивните параметри и природна комутација кај прекинувачките
прекинувачките елементи.
елементи

Циклоконверите денес се користат во апликации со голема моќ за да се намали
фреквенцијата на напонот и струјата на снабдување кај електричните машини со мали
брзина како валалнички станови, дигалки, багери и сл. Тие немаат меѓуколо и
соодветно на тоа немаат можност за складирање на енергија во него. Благодарение
на нивната директнно претворање на влезната во излезна моќност, тие се многу
ефикасни. Најчесто користените директни фреквентни претворувачи се природно
комутирани циклоконвертери. Нивниот главен недостатот, покрај нискиот фактор на
моќност е и проблеми со управувањето со ниски фреквенции кои не може да бидат
повисоки од 0,4 од фреквенцијата на напојувањето.
Веќе споменавме дека циклоконвертерите се природно комутирани директни
фреквентни претворувачи кои се синхронизирани со мрежата за напојување.
Вообичаено, тие се применуваат за намалување на фреквенцијата во апликации со
висока моќност која може да се движи до десетици мегавати. Прекин на водењето на
струјата со помош на природна комутација, односно со пад на струјата на вредност
нула, е речиси единствено возможно кај тиристорите, заради што тие се единствените
уреди кои можат да ги задоволат преклопните напони и потребните струи на овие
високи нивоа на моќност. Во практиката најчесто се користат 3-, 6-, 12- и 24-импулсни
циклоконвертери.
Топологијата на циклоконверторот може да се подели на два вида: директни
едностепени циклоконвертори и индиректни двостепени циклоконвертори.
На Сл. 81(а), прикажан е еднофазен индиректен циклоконвертор. Составен е
од две тиристорски гранки, лева гранка која припаѓа на напојувањето и десна гранка
која е на страната на оптоварувањето. Двете гранки може да работат во двата
режими, во режим на исправувач и во режим на инвертор. Референтен сигнал,
односно аголот на палење на тиристорите ја определува фреквенцијата, поларитетот
и амплитудата на излезниот напон Usload. Ова значи дека аглите на отпуштање на
двата под-конвертори зависат од оваа референца.
Како што може да се забележи од временските промени на влезниот и
излезниот напон прикажани на Сл 81(б), (в), и (г), излезната фреквенција изнесува
само на дел од влезната фреквенција (кога основната излезна фреквенција изнесува
една третина од влезната фреквенција), додека аголот на палење се менува помеѓу
неговите минимални и максимални можни вредности, зависно од големината на
референцата. На Сл. 81(б), аголот на палење αs има минимална вредност. Формата
на брановите на излезниот напон со намалена вредност на референцата е прикажана
на Сл. 81(в). Ако варира референцата со времето за време на секоја полупериода,
наместо да останат константни, аглите на палење се менуваат и за време на самата
полупериода. Ова ја намалува хармоничната содржина во излезниот напон, како што
покажува Сл. 81(г).
Дијаграмот на електричното коло на 6-импулсен индиректниот циклоконвертор
е прикажан на Сл. 82. Уредот има трифазен влез и еднофазен излез и се состои од
два антипаралелни трифазни мостови. Тиристорите се затворени благодарение на
природната комутација на напонот. За да се добие соодветна струја на оптоварување,
„негативен“ конвертор, кој носи негативна струја, се поставува паралелно со
„позитивниот“. Такво комбинирано електрично коло се нарекува четириквадрантен
циклоконвертор со природна комутација.

Сл. 81: Еднофазен индиректен циклоконвертор: аа) електрична шема
шема, б
б), в), и г)
г
временски промени кај влезниот и излезниот напон при различни агли на палање на
тиристорите
Сл. 82: 6-импулсен индиректен циклоконвертор

Овој изменувач произведува излезен напон на наизменична струја за
двонасочна излезна струја.
струја За да се добие позитивниот напон и да се помине
позитивната струја во првиот квадрант на струјата на струја,
струја се палат тиристорите VS1
и VS6, потоа VS2 и VS4, и на крај VS3 и VS5 со приспособување на а аголите на палење
во опсегот на исправување
исправување. За да се обезбеди негативен напон кој ја поминува
позитивната струја во четвртиот квадрант
квадрант, тие прекинувачи одат до инвертирањето со
приспособување
способување на аглите на отпуштање во опсегот на инвертирање
инвертирање. За да се
пропушти негативната струја,
струја двата моста ги менуваат своите улоги
улоги, така што сега
тиристорите VS7 до VS12 вршат приспособ
способување
ување на местото на тиристорите VS1 до
VS6 во претходната полупериода.
полупериода Аголот на палење се приспособ способува
ува така што
излезниот напон се одржува
одржув што е можно поблиску до синусоидалната форма. форма За
непречено менување на струјата од еден мост до друг,
друг аголот на палење моментално
се менува над 45°, а мостот преминува во режим на работа на инвертор
инвертор.
За жал, фреквенцијата на излезниот напон не може да претходи ретходи на
фреквенцијата на влезниот напон и секогаш е најмалку двапати помала. помала
Дополнително, големиот број тиристори на прв поглед изгледа зачудувачки
Дополнително зачудувачки. За 6-
импулсен трифазен индиректен циклоконвертор прикажан на Сл. 83, потребни се
минимум 36 тиристори.
тиристори Ова укажува на фактот дека циклоконверторите, главно, се од
интерес за големи системи
системи, каде што паралелните тиристорски гранки би биле
неопходни во други претворувачки кола
кола.
На Сл. 84, прикажано е електричното коло на многу користен директен
фреквентен конвертор
онвертор особено кај електромоторните погони. Овој трифазен
циклоконвертор вклучува три триимпулсни двојноконтролирани тиристорски гранки со
средни точки кои генерираат три излезни напони.
напони Секоја тиристорска гранка има шест
тиристори, три за да ја водат ст
тиристори струјата
рујата во позитивната полупериода и три за да ја водат
во негативната полупериода
полупериода. Тиристорите се напојуваат преку секундарната намотка
на соодветен трифазен трансформатор како што е прикажано на Сл. 84. Овој
фреквентен циклоконвертор може да работи без проблеми
проблеми во сите четири квадранти
без разлика каков е видот на отповарувањето (активно
активно или пасивно).
пасивно
Сл. 83: 6-импулсен трифазен индиректен циклоконвертор

Сл. 84: Директен трифазен фревентен циклоконвертот кој работи во сите четири
квадранти
3.9.7 DC/DC-претворувачи (чопери)

чопери)
DC/DC-претворувачи вообичаено се нарекуваат чопери. По правило тие
обезбедуваат промена и стабилизирање на излезниот еднонасочен напон во
електричните преклопувачки кола
кола. Според нивната топологија чоперите може да се
поделат на две основни
основни групи:
групи снижувачки (step-down) и повишувачки (step-up).
Чоперите и од двете групи може да работат во еден, два или во сите четири
квадранти, со или без повратна врска. Чоперите со повратна врска се уште познати и
квадранти
под името регулатори.
регулатори Вообичаено еден чопер се состои од прекинувачко коло и
филтерски дел, додека помеѓу овие два основни дела може да има трансформатор за
зголемување или за намалување на напонот.
напонот
Снижувачки (Step--down) чопер.
Кај снижувачкиот (step-down – SD) чопер кој работи само во првио првиотт квадрант,
квадрант
прекинувачот за напојување VT се поставува директно помеѓу влезниот напонски
извор Udsup и делот на филтерот (Сл.
Сл. 85(а
а Прекинувачот служи за надополнување на
85(а)).
енергијата потрошена на оптоварувањето за време на неговото исклучување.
исклучување Диодата
VD, сериски поврзаниот калем L и кондензатор C се однесуваат како електричен
замаец, односно формираат резервоар за складирање на енергија чија цел е да
заштеди доволно енергија за да ја одржи струјата на оптоварувањето во текот целото
време на водење на прекинувачот
кинувачот.

Сл. 85: Снижувачки (step-down) чопер: а) електрично коло, б) временска промена на
напоните и струите
Доведениот напон на оптоварувањето (во овој случај моторот М) претставува

бран со променлива периода. Временските промени на состојбата на прекинувачот
VT, како и струјата Idload и напонот Udload по претворувачот со кои се напојува
потрошувачот, дадени се на Сл. 85(б). Работата на претворувачот може да се подели
на две фази: првата фаза е кога прекинувачот VT е вклучен (ton). Во текот на оваа
фаза струјата поминува од изворот преку калемот до кондензаторот и
оптоварувањето, додека диодата е обратно поларизирана. Струјата низ калемот се
зголемува според законот:
Vl Oi ªÌÎ − Oi ÉÈËi
=
VW -
(62)
Во втората фаза, прекинувачот VT е исклучен (toff), но калемот очекува струјата

да продолжи да тече низ него. Во оваа фаза, диодата VD станува позитивно
поларизирана заради напонот на краевите на кондензаторот C кој дејствува како
резервоар на енергија, па сега струја повторно слободно тече низ потрошувачот и се
враќа назад во електричното коло преку диода, со што се одржува електрично коло
затворено. Во оваа фаза струјата низ калемот L опаѓа според следниов начин:
Vl Oi ÉÈËi
=−
VW -
(63)

Потоа, прекинувачот VT повторно се вклучува и циклусот се повторува.
Периодот на сечење (chopping), односно периодот на еден циклус Tc на ова коло
изнесува:
TÇ = WÈ + WÈÃÃ (64)
додека, фреквенцијата на сечење fc и интермитенцијата на работа на чоперот ε

изнесуваат:
ÏÇ = ; =
}ÑÒ
RÐ RÐ
(65)
Средната и ефективната вредност на излезниот напон кај овој чопер изнесува:
Oi ÉÈËi = ∙ Oi ªÌÎ ; O7 ª ÉÈËi = Ó ∙ Oi ªÌÎ (66)
Од крива дадена на Сл 85(б), очигледно е дека излезниот напон Udload расте

линеарно со промена на степенот на интермитенција q. Во практиката наклонот на
контролната крива зависи од струјата: колку е поголема струјата на потрошувачот,
толку е помал наклонот на кривата. Ова коло обезбедува снабудавање на
потрошувачите со еднонасочниот напон и струја само во еден квадрант. Притоа
струјата може да биде континуирана или дисконтинуирана (линијата одбележана со
точки на Сл. 85(б)). Во режим на дисконтинуирана струја, напон на оптоварување се
менува на следниот начин:
Oi ÉÈËi =
1∙fÔ ÕÖ×
Ù∙Ú
§Ø w
(67)
Û
=
1∙,
RÐ ∙œ
каде, , додека R е отпорноста на намотка на моторот.
Како што кажавме, чоперите освен во еден квадрант може да работат и во два,
како и во сите четири квадранти. Колото на чопер кој работи во два квадранти е
прикажано на Сл. 86. Во текот на првата фаза струјата тече кон потрошувачот се
додека транзистор VT1 е во вклучена состојба. Во втората фаза, VT1 е исклучен и
соодветно реактивната енергија на потрошувачот се дисипира најпрво низ слободната
диода VD2, а потоа преку транзистор VT2. VT2 ја контролира струјата која расте во
негативна насока ограничена со индуктивноста на потрошувачот. Кога ќе се исклучи
VT2, единствената патека за струјата е диодата VD1 назад кон напојувањето. Заради
тоа ова коло го нарекуваме регенеративно. Чоперот кој работи во двата квандранти
секогаш го поддржува режимот на континуирана струја, бидејќи тој е способен за
пренесување на струјата во двете насоки.
На Сл. 87 прикажан е основен четириквадратен мостен чопер (делот од
колото кој служи како филтер овде е испуштен). Од дијаграмот на колото може да
се заклучи дека истото е многу слично на еднофазниот мостен инвертор (види Сл.
77(в)), така што излезниот напон зависи само од контролниот метод. Во идеален
случај, просечниот излезниот напон кај ова коло изнесува:
Oi ÉÈËi = (2 − 1) Oi ªÌÎ (68)

Сл 86: Дијаграм на електрично коло на чопер кој работи во два квадранти
Сл.
Сл. 87: Упростен дијаграм на електрично коло на чопер кој работи во сите четири
квадранти
Трансформаторски-изолиран чопер
Честопати помеѓу колото на прекинувачот и неговиот филтерскиот дел,
дел во
електричното коло се уфрла тронамотаен трансформатор кој служи за намалување
или зголемување на напонот,
напонот како што е прикажано на Сл. 88. Електричното
раздвојување на еднонасочните електрични колата со помош на трансформатор е
потребна од три причини
причини:
(1) безбедност – изолација на потрошувачката страна од напојувањето за да
се избегне опасност од електричен удар
удар,
(2) поставување на различен референтен потенцијал, и
(3) обезбедување на соодветно напојување– за да се избегне употреба на
попупроводнички елементи кои работат на високи напонски и струјни вредности
и кои се прилично поскапи.
поскапи
Третата намотка во серија со диода VD1, како и диода VD2 служат за
демагнетизација на трансформаторското јадро по секој прекинувачки циклус
циклус.
Повишувачки (step-up) чопери
Снижувачките чопери произведуваат излезни напони чиишто вредности се
секогаш помали од нивото на влезните напони.
напони Конфигурацијата на чоперот може да
се промени за да обезбедат повисоки излезни напони од влезните.
влезните Оваа операција се
нарекува зголемување или повишување на напонот заради што ваквите претворачки
уреди се н
нарекуваат
арекуваат повишувачки чопери.

Сл 88: Дијаграм на електричното коло кај трансформаторски изолиран чопер
Сл.
Чоперот даден на Сл.

Сл 89(а),
а произведува повисоки излезни напони од влезниот.
влезниот
Кај него
него, намотката L се поставува директно помеѓу изворот на влезот во чоперот Ud sup
и транзисторот VT.
VT Анодата на диодата VD е поврзана во јазолот каде се поврзани
транзисторот и намотката
намотката, додела кондензаторот C е поврзан паралелно на
потрошувачот. Очигледно е дека поврзувањата кај овој повишувачки чопер се слично,
потрошувачот слично
но обратно изведени во однос на снижувачкиот чопер
чопер, односно имаме впечаток како
двата да ги промениле своите влезови и излези. излези Тоа предизвикува струјна
регенерација со работа во вториот квадрант на струјно-напонската карактеристика
како што е прикажано на Сл. 89(а).
Операцијата за повишување на излезниот напон се состои од две фази, фази како
што е прикажано на Сл. 88(б).88(б Кога е вклучен транзисторот VT, струјата се поминува
низ намотката L и предизвикува складирање на електроматнетна енергија во самата
намотка и исклучување
клучување на транзисторот
транзисторот. Бидејќи струјата низ намотката моментално
не може да го промени правецот на течење таа е принудена да тече низ диодата VD и
потрошувачот М, при што напонот на намотката опаѓа. Ова предизвикува обратно
поларизирање на диодата и празнење азнење на намотката низ кондензаторот C. На овој
начин паралелно со намалувањето на вредноста на струјата низ намотката
намотката, eнергијата
нергијата
претходно складирана во самата намотката го полни кондензаторот C чиј напон сега
го напојува потрошувачот М. Овој процес продолжувапродолжува сè додека складираната
енергија во намотката во целост не се потроши потроши. Во тој момент напонот на
кондензаторот станува поголем од влезниот напон.напон Кога напонот на кондензаторот ќе
го достигне посакуваното ниво ниво, транзисторот VT повторно се вклучува.
вклучува Но,
кондензаторот C не може да се испразни низ транзисторот VT бидејќи диодата е
обратно поларизирана
поларизирана. Затоа,Затоа на краевите на потрошувачот, може да се добие
стабилен излезен напон кој обично е два или повеќе пати поголем од напонот на
изворот Ud sup, (Сл
Сл. 88(в)).
Во идеален случај
случај, односот помеѓу влезниот и излезниот напон изнесува
изнесува:
Oi ÉÈËi =
fÔ ÕÖ×
C
(1)
интермитенцијата q, 0 < < 1 би се движел помеѓу вредностите

редностите Oi ªÌÎ < Oi ÉÈËi < ∞.
што води кон заклучокот дека излезниот напон кај овој чопер при промена на
Во практиката секогаш во електричното коло постојат тт.н.

н. паразитни опторности како,

на пример,
пример отпорност на транзисторот
транзисторот, отпорност на намотката и кондензаторот, како
и отпорност на диодата.
диодата
Сл. 88: Повишувачки

Повишувачки чопер: а) дијаграм на електрично коло,
коло б)
б временски промени на
водење на транзисторот и напонот и струјата на потрошувачот
потрошувачот, в)
в управувачка крива
Ако ги означиме сите тие заедно со една вредност δR, тогаш за максималната
реална вредност за интермитенцијата
итенцијата може да се напише:
напише
= 1−Ø < 0,8 ⋯ 0,9

ßœ
ËÞ œ
(2)
каде што R претставува активната отпорност на потрошувачот

потрошувачот.
И кај овој тип чопери,
чопери струјата низ потрошувачот може да биде континурана и
дисконтинуирана Во случај на дисконтинуирана
дисконтинуирана. дисконтинуирана струја
струја, тогаш излезниот напон би бил:
бил
à +Ø +
Oi ÉÈËi = Oi ªÌÎ à â
â
Cw
1 ¢ •
(3)
=
1∙,
RÐ ∙œ
при што
што, .
Повишувачките DC/DC конвертори (чопери

чопери)
чопери се препорачуваат како излезна
фаза на пасивните еднофазни исправувачи за да ја извршат корекцијата на факторот
на моќност во согласност со современите стандарди за електромагнетна
компатибилност (ЕМС).
ЕМС Со нивна помош брановите форми на влезниот напон и струја
(ЕМС
на исправувачот стануваат речиси идеално синусоидални без фазно поместување
cos M = 1. Во исто време

помеѓу нив
нив, со што, всушност, го доближува фактор на моќност до идеална вредност
време, излезниот напон може да се менува во широк опсег,
опсег во
зависност од потребите на самата апликација.
апликација

4 МАГНЕТИЗАМ И ЕЛЕКТРОМАГНЕТИЗАМ
Познавањето на основните принципи на магнетизмот, а со тоа и на
електромагетизмот е од огромно значање за запознавање со основните принципи на
работа на многу електроенергетски уреди кои ги среќаваме секојдневно како во
индустријата, така и во домаќинството. Електроенергетските уреди кои создаваат,
претвораат или контролираат огромни количини на енергија речиси секогаш
вклучуваат во себе работа која силно зависи од самиот електромагнетен феномен.
Заради тоа, претворањето на енергијата од еден во друг вид - всушност конверзијата
на електричната енергија во други видови енергија, речиси секогаш е поврзана со
трансформација на електричната енергијата во други видови енергија (механичка,
топлинска, и сл). со помош на енергија на електромагнетното поле. Точно заради тоа,
од огромно значење, особено кај инженерите од неелектро струка, е запознавање со
магнетните феномени. Преку солидно запознавање со оваа проблематика, идните
инженери може да се стекнат со познавања кои може да ги користат:
за анализа на едноставни магнетни кола и за определување на
електричните и механичките карактеристики и енергетските барања од
различни електроенегетски уреди;
димензионирање на релеи или соленоиди кои може да реализираат
соодветна задача во дадена апликација;
правилно да го опишат и да го разберат процесот на енергетско
претворување на електричната енергија во механичка кај вртливите
електроенергетски уреди;
да направат едноставни линеарни анализи на едноставни уреди
(актуатори, прекинувачи, магнети за подигнување и сл.)
Феноменот на магнетизмот најверојатно потекнува и првпат се споменува во
Кина 2637 година пр.н.е. каде соодветен материјал бил употребуван во првите и
најпримитивни компаси за определување на позицијата и магнетните страни на
светот. Најверојатно станувало збор за рудата магнетит (руда на железото) која
покажува силни магнетни својства кои може да ги оддржува во подолг временски
период без промена. Ваквите материјали кои во природна состојба покажуваат
магнетни својства се нарекуваат природни магнети (нашата планета Земја има
исти такви магнетни својства кои имаат малку поинакво потекло во однос на
ретките метали). Сите други материјали кои покажуваат магнетни својства се
направени од човекот и се нарекуваат вештачки магнети.
4.1 Магнетизам и магнетно поле

Секој магнет е составен од две спротивно поставени страни кои се нарекуваат
магнетни полови (северен и јужен магнетен пол) и кои имаат својство да ги
привлекуваат сите материјали кои се направени од железо. Исто така, овие два пола
имаат својство да привлекуваат други магнетни материјали со спротивни полови
(јужниот пол привлекува северен пол, и обратно), и во исто време и да одбива
магнетни материјали од ист пол (јужниот одбива јужен, а северниот друг северен
пол). Сличноста со електричните полнежи и нивните својства на меѓусебно
привлекување и одбивање се лесно уочливи. Единствена разлика е што во
електростатиката можевме да ги раздвоиме позитивниот од негативниот полнеж, што
кај магнетните материјали е невозможно, односно колку и да го делиме или му ја
намалуваме неговата димензија, постојано ќе завршиме со парче магнет кое од
едната страна покажува својства на северен, додека од другата страна својства на
јужен магнетен пол.
Причината заради која магнетот ги привлекува железните предмети е
постоењето на определена сила околу самиот магнет. Оваа сила се вика магнетна
сила, а специфичноста на просторот во кој дејствува оваа сила е резултат на

постоење на т.н. магнетно поле. И во овој случај, може да забележиме голема
сличност помеѓу феномените на магнетот и на електрицитетот– постоење на сила–
во едниот случај електрична сила (Кулонова сила), а во другиот магнетна сила, како и
постоење на електрично поле наспроти постоењето на магнетното поле. Иако е
невидлива оваа магнетна сила за човечкото око, таа може да се забележи ако се
постави еден магнет врз парче хартија на кое се поставени железни струготини.
Железните струготини ќе заземат таква позиција според која може да го забележиме
постоењето на магнетната сила и формирањето на линии на магнетното поле. Денес
постојат и компјутерски програми кои може да го симулираат постоењето на магнетно
поле и истото визуелно да го прикажат. На Сл. 89 дадени се неколку слики кои го
визуализираат постоењето на магнетно поле на еден перманентен магнет. Притоа
видливи се еквипотенцијалните линии на магнетно поле (Сл. 89(б)), како и јачината и
распределбата на магнетната индукција кај перманентниот магнет (Сл. 89(в)).
(а) модел на перманетен магнет во (б) еквипотенцијални линии на

воздуx магнетното поле
(в) распределба на векторот на магнетна (г) магнетна индукција околу врвовите на

индукција магнетот
Сл. 89: Компјутерска симулација и визуализација на магнетно поле кај перманентен

магнет
На Сл. 89(г) прикажан е зголемен поглед на распределбата на магнетната

индукција на излезот од перманентиот магнет. Може да се забележи дека силниците
на магнетната индукција влегуаат во едниот пол, а излегуваат од спротивниот додека
во внатрешноста на магнетот тие се константи и се распределуваат по целата
должина на магнетот со иста јачина и насока.
Дополнително, може да забележиме дека магнетата индукција е векторска
големина која има своја јачина, правец и насока.

Магнетното поле квантитативно може да се дефинира со помош на три физички
магнетен флукс ϕ, изразена во единица волтсекунда (ãä) или вебер

големини:
густина на магнетниот флукс (магнетна индукција) åæ , изразена во вебери

(Weber) (Wb)
æ кое се изразува во ампери на метар (А/m).

јачина на магнетно поле, ç
на единица површина (Wb/m2) или вообичаено во тесла (Т);
интензитет), големините å æ иçæ се векторски големини (покрај интензитет имаат и

Додека големината магнетен флукс ϕ е скаларна величина (има само
правец и насока), и затоа во понатамошниот текст ќе ги означуваме со дебели (bold)
вредностите за магнетната индукција åæ и јачината на магнетното поле ç

æ , тие може да
букви. Според тоа, кога зборуваме за просторна распределба на магнетното поле,
имаат три просторни компоненти во x-, y- и z-правец на Декартовиот правоаголен

координатниот систем.
За полесна визуелна репрезентација на магнетното поле, најчесто се користи
методата со прикажување на просторната распределбата на магнетните силови
линии (магнетни силници), како што впрочем е прикажано на Сл. 89. Овие силови
линии, всушност, претставуваат замислени линии по кои доколку е дозволено или
возможно, еден магнетен полнеж би се движел од едниот магнетен пол до другиот
магнетен пол. Притоа, врз него постојано би дејствувала некоја магнетна сила (која,
Оваа сила èé ,исто така, има векторска карактеристика, односно претставува

всушност, би го придвижувала полнежот по должината на целата силова линија).
æ , и од
вектор кој зависи од големината на полнежот , брзината со која тој се движи ê
магнетната индукција åæ во точката каде што се наоѓа полнежот, односно:
èé = ê æ
æ × å (4)
при што математичкиот знак (×) означува математичка операција наречена

векторски производ. Векторски производ е математички израз за продукт на два
вектора. Доколку аголот помеѓу двата вектора го одбележиме со θ, тогаш
векторискиот производ има интензитет:
Ï= ∙ ∙ L ∙ IY ì (5)
æ . Шематската претстава на оваа сила добиена преку векторскиот

æ и å
векторите ê
додека насоката на силата е во рамнина нормална на рамнината формирана од
Магнетниот флукс í се дефинира како површински интеграл на густината на

производ дадена е на Сл.90.
æ , на некоја површина A низ која

магнетниот флукс (магнетната индукција) å
поминува овој магнетен флукс:
î = d Aå A@ = å ∙ ð ñòä ó = å ∙ ð
A@ ∙ VА
А
(6)

Сл. 90: Векторски производ f = u x B Сл. 91: Дефиниција за магнетен флукс
помеѓу векторот на магнетната индукција å æ нормален на насоката на

æ и векторот VА
Вредноста на магнетниот флукс се определува со т.н. скаларен производ
површината низ која поминува флуксот (Сл. 91), при што насоката на тој вектор е
случај скаларниот производ (å æ) добива едноставна форма (L ∙ H ô I õ), при

æ ∙ VА
секогаш насочен од внатрешната кон надворешната страна на површината. Во тој
што L e интензитетот на магнетната индукција, А е големината на површината низ

која поминува флуксот, додека аголот õ е агол помеѓу нормалата на површината и
површина нормална на правецот на магнетната индукција, аголот õ вообичаено е

векторот на магнетната индукција. Бидејќи најчесто се бара вредноста на флуксот низ
еднаков на 0, а конечно за вредност на магнетниот флукс низ површина А нормална

на насоката на магнетната индукција со јачина L еднаков е на производот помеѓу
јачината на магнетната индукција L и површината А (равенка (74)).
4.2 Фарадеев закон и Ленцов закон

Законот на Фарадеј се однесува на променливи магнетни полиња. За едно
магнетно поле велиме дека е променливо ако неговиот интезитет или положба
се менува во текот на времето.
Доколку еден проводник се наоѓа во променливо магнетно поле, тогаш на
краевите на тој проводник се индуцира електромоторна сила.
Јачината на таа електромоторна сила се пресметува според следната равенка:
Ví
¤ = −
VW
(7)
Од горната равенка може да се донесат два важни заклучоци:

променливото поле може да се формира на два начина– преку движење
на проводник во статичко магнетно поле (магнетно поле со константна
јачина), или преку поставување на статички проводник во временски
променливо магнетно поле (јачината и насоката на полето се менуваат
знакот (−) во равенката (75) имплицира дека во проводникот ќе се појави

со текот на времето), и
таква индуцирана електромоторна сила која доколку се овоможи

постоење на затворено струјно коло, ќе услови течење на електрична
струја со интензитет и во насока со таква тенденција да создаде
дополнително магнетно поле кое ќе има за цел да го поништи основното
поле кое било причина за нејзино појавување.

Втората забелешка е, всушност, принцип кој прв го потврдил научникот Ленц
(Lenz) и во негова чест се вика Ленцов закон. За да се зголеми вредноста на
индуцирана електромоторна сила се користи принцип на повеќе навивки, при што
индуцираната едномоторна сила е правопропорципнална со бројот на навивки,
односно:
Ví
¤=3
VW
(8)
Како што може да видиме, овде намерно е изоставен знакот (−), и тоа ќе го
користиме како правило понатaка, затоа што врз основа на физичките законитости, а
од практични причини ќе претпоставуваме дека однапред ни е позната насоката на
индуцираната електромоторна сила. Нормално, N е бројот на навивки на намотката во
која се индуцира електромоторната сила. Имајќи предвид дека во практика бројот на
исти флукс, тогаш може да се воведе нова големина т.н. вкупен флукс ö кој се добива
навивките може да биде многу голем и тие да бидат така поставени да опфаќаат еден
како производ ö = 3í. Според тоа вкупната индуцирана електромоторна сила е:

VΦ
¤ =
VW
(9)
Добро ќе биде да се потсетиме на равенката за пресметка на јачината на

електричната струја како резултат на промената на вредноста на електричниот
полнеж во единица време:
V
Y =
VW
(10)
Ова е уште еден доказ за аналогијата на физичките процеси кај електричното и кај
магнетното поле, за што нешто повеќе ќе кажеме нешто подолу во текстот.
4.3 Магнетни материјали

Материјалите кои може да бидат привлечени или одбиени од некој магнет или
пак самите може да добијат магнетни својства (да бидат магнетизирани) се
викаат магнетни материјали.
Железото и различни видови челици се најчести магнетни материјали. Врз
основа на можноста за запазување на магнетните својства, магнетните материјали
генерално може да се поделат на:
меки магнетни материјали (оние магнетни материјали кои не можат да ги
задржат трајно магнетните својства), и
тврди магнетни материјали (оние магнетни материјали кои и по
дејствувањето на надворешна магнетна сила, ги запазуваат магнетни
својства).
Првите уште може да се наречат времени или привремени магнети, затоа
што тие покажуваат магнетни својства само доколку постојат посебни услови
(електромагнетни и сл.), додека вторите (тврдите) магнетни материјали често се
нарекуваат и перманентни (трајни) магнети бидејќи трајно ги задржуваат магнетните
својства.
Основно својство кај магнетните материјали е нивната пермеабилност,
односно способност за концентрирање на магнетниот флукс. Колку е поголема

Пермеабилиноста a најчесто се изразува како производ од пермеабилноста на
нивната пермеабилнот
нивнат пермеабилнот, толку се поизразени и нивните магнетни својства. својства
возхудот (односно вакуумот) a и релативната пермеабилност a7 која покажува
воздухот односно a = a a7 . Магнетната пермеабилност на воздухот е константна и

колку пати е поголема пермеабилноста
пермеабилноста на магнетниот материјал од пермеабилноста
изнесува a = 4 ∙ 5 ∙ 10 ø ù/=.
на воздухот,
Класичната поделба на магнетните материјали е поврзана со вредноста на

коефициентот
коефици ентот на пермеабилност
пермеабилност, па според тоа разликуваме три вида магнетни
материјали
материјали:
феромагнетни материјали– магнетни материјали со силно изразени
магнетни својства кај кои вредноста на коефициентот на пермеабилност
се движи помеѓу 50 и 3000. Главни претставници
претставници на овој тип магнетни
материјали се железото
железото, челикот
челикот, никелот
никелот, кобалтот и многу легури кои се
одбиваат од овие материјали како, на пример, алнико челик (alnico
alnico), или
пермалој (permalloy
(permalloy).
парамагнетни материјали– магнетни материјали кои имаат многу ниска,
но сепак поголема магнетна пермеабилност од 1. Такви материјали се
алуминиумот, платина
алуминиумот платина, манган
манган, хром и сл.
сл
дијамагнетни материјали– магнетни материјали кои имаат магнетна
пермеабилност помала од 1. Во оваа категорија на материјали спаѓаат
Односот помеѓу јачината на магнетното поле ç и јачината на магнетната

бизмут, антимон,
антимон, бакар,
бакар жива
жива, злато и сребро.
сребро
индукција å е од основно значење за определување на карактеристиките кај

магнетните материјали.
материјали Оваа карактеристика го дефинира однесувањето на
магнетниот материјал и за секој од нив е различна.
различна Најчесто таа се вика уште и крива
на магнетизирање
магнетизирање, бидејќи квалитативно и квантитивно го опишува процесот на
магнетизирањето на секој магнетен материјал.
материјал Честопати во литературата може да се
сретне и под името хистерезна крива (крива на хистерезис Сл. 92). Ако се
хистерезис)) (Сл
(Сл.
региони во зависност од линеарната зависност помеѓу магнетната индукција L и

погледне оваа крива може да се забележи дека таа условно може да се подели на три
јачината на магнетото поле ù, (Регион 1 и 3 се нелинерани

линеарен). Зависност помеѓу å и ç е дадена со равенката
нелинерани, додека Регион 2 условно
може да се смета за линеарен равенката:
L = a ù = a a7 ù (11)
а) типична крива на магнетизирање

(а) (б хистерезна крива за еден циклус на
(б)
магнетизирање
Сл. 92: Крива на магнетизирање B = µH

На Сл. 93 дадени се криви на магнетизирање кај неколку типични и често
користени феромагнетни материјали.
материјали Може да се забележи голема разлика од еден
до друг магнетен материјал,
материјал особено кога станува збор за меки (soft) и тврди
перманентни) магнетни материјали.
(перманентни) материјали Она што е особено важно да се каже е дека
површината која ја затвора хистерезната крива (види
види Сл
Сл. 92(б)),
б)), дава директна
информација за магнетните загуби кои ги создава тој магнетен материјал
материјал. Колку таа
површина е поголема,
поголема толку неговите загуби се поголеми
поголеми. Овие загуби се викаат
загуби заради хистереза или загуби во магнетното коло и имаат големо значење
при определување на квалитетот на електромагнетните уреди кои се направени од тој
вид магнетен материјал.
материјал
Сл 93: Криви на магнетизирање за неколку типични феромагнетни материјали

Сл.
4.4 Магнетно коло

Слично како што електричната струја се затвора низ електричното коло,
коло и
магнетниот флукс има потреба од затворен магнетен пат тт.н.
н магнетно коло низ кое
ќе се затвори (ќе протекува)
отекува магнетниот флукс.
флукс Ваквите затворени магнетни
патишта низ кои се затвора магнетниот флукс се нарекуваат магнетно коло.
коло
Аналогно како кај електричното колоколо, кога при постоење на електромоторна
сила (ЕМС - emf)
emf односно напон
напон, и затворен пат за течење
течење на електричната струја,
струја
постои течење на електрична струја
струја, кај магнетот,
магнетот постои т.н.
т.н магнето-моторна сила (
ММС, односно magnetomotive force - mmf) која се јавува како резултат на постоење на
различни магнетни потенцијали и условува појава и течење на магнетен флукс
доколку магнетното коло е затворено.
затворено На Сл. 94 дадени се две магнетни кола, просто
изворот на магнетомоторна сила ú = 3 l , како и флуксевите низ магнетното коло–

и сложено магнетно коло ((затоа
затоа што има воздушен процеп или зјај зјај), заедно со
главен флукс (core flux), растурен флукс (leakage flux) и ивичен флукс (fringing flux)
кој се јавува во воздушниот процеп.
процеп Насоката на флуксот се определува според
правилото на десната рака
рака.

Доколку прстите од десната рака ни ја покажуваат насоката на течењето на
електричната струја, палецот на ја покажува насоката на течењето на магнетниот
флукс низ магнетното коло (Сл. 95.)
(а) просто магнетно коло (б) сложено магетно коло со сите флуксови
Сл. 94: Магнетни кола
Сл. 95: Правило на десна рака кај солениот и кај електромагнет
Пресметката на магнетниот флукс може да се направи со користење на

Амперовиот закон, при што важи:
û = 3 l = ü ù ∙ V (12)
каде што ù е јачината на магнетно поле, додека претставува средната линија по која
коло со константна вредност на јачината на магнетното поле ùô, константен попречен

се затвора магнетниот флукс низ магнетното коло. Доколку станува збор за магнетно
пресек на колото H и средна должина на магнетниот пат на флуксот , тогаш важат

следните релации:
L í
ýýè = û = 3 l = ùÇ = F G = F G∙
a H∙a
(13)
според кое, конечно за вредноста на магнетиот флукс може да напишеме дека:

ýýè û
ýýè û
í= =
^þ êñ ñþ
ñþ
(14)
каде магнетната релуктанса е еднаква на = /aH. Оваа равенка, всушност, е

еквивалентна на Омовиот закон за електрично коло и се нарекува Омов закон за
магнетно коло (Хопкинсов
Хопкинсов закон
закон).. Очигледна е аналогијата помеѓу електричните и
магнетните кола, заради што и решавањето на магнетните кола може да се врши со
користењето на правилата за решавање на електично коло,
коло односно со користење на
Омовиот закон, како и двата закона на Кирхоф
Кирхоф.
Табела 3: Аналогија помеѓу електричните и магнетните кола
Електрично коло Магнетно коло
Струја: I (A) Флукс: (Vs)или (Wb)

Флукс ϕ (Vs
Електромоторна сила:
сила Магнетомоторна сила:
Напон): U (V)
emf (Напон mmf ú (A t) (Anav)
Отпорност R = l/σA
Отпорност: l/σ (Ω) Релуктанса:
Релуктанса = 1/µА (1/H)
Специфична проводност
проводност: σ (S/m) Специфична пермеабилност
пермеабилност: µ (H/m)
Проводност G=1/R (1/Ω)

Проводност: Пермеанса:
Пермеанса P = 1/ (H)
Омов закон
закон: I = U/R Хопкинсов закон: ϕ= ú
ú/
Густина на електрична струја

струја: Магнетна индукција:
индукција
J = I/A (A/m2) B=ϕ/A (Wb/m2)
Имајќи ги предвид овие закономерности,

закономерности решавањето на магнетното коло може
да го поедноставиме во облик на решавање на електрично коло. Така, на пример,
пример
магнетното коло од Сл. 94(б
94(б), може да го прикажеме со еквивалентно електрично коло
како на Сл
Сл. 94(а).
а). Слично,
Слично може да го погледнеме и магнетното коло дадено на Сл.
б) за кого неговото еквивалентно електрично коло според истата аналогија дадено
94(б)
е на Сл.
Сл 94(в).
(а) (б) (в)
Сл. 94: Еквивалентност помеѓу електричните и магнетните кола
4.5 Индуктивност и енергија на магнетно поле

Две основни физички големини го карактеризитаат
карактеризитаат магнетното поле
поле:

(1) енергијата на магнетното поле g, и
(2) индуктивноста -.
(соленоид) на нејзините краеви да се индуцира напон þ кога низ навивките на таа

Индуктивноста претставува физичка карактеристика на една намотка
намотка протекува временски променлива електрична струја / , односно:
VY
¤ = -
VW
(15)
Изразено преку вредноста на магнетниот флукс í и бројот на навивки на намотката

3, може да се напише:
= 3í = -Y (16)
каде што претставува вкупниот опфатен флукс низ сите навивки 3, додека í
претставува единечен флукс кој опфаќа само една (и секоја од сите 3 навивки од
намотката). Според тоа, индуктивноста - може да се изрази како:
3 í
-= =
Y Y
(17)
= î генериран од струјата која протекува низ навивките на намотката.

Индуктивноста претставува мерка за големината на вкупно опфатениот флукс
Индуктивноста е тесно поврзана со постоењето на магнетно поле и магнетен

флукс кој се зафаќа со навивките на намотката, односно соленоидот. Според тоа, ако
имаме една намотка (соленоид) која се карактеризира со тоа што неговата должина е
многу поголема од пречникот на навивката, тогаш во неговата внатрешност ќе се
формира магнетно поле со константна јачина– односно, јачината на магнетната
индукција во внатрешноста на ваквата намотка (соленоид) е константна и изнесува:
L = a 3Y/ (18)
намотката * (каде што, всушност, јачината на магнетната индукција L е

Ако двете страни на равенката ги помножиме со попречниот пресек на
константна), ќе ја добиеме вредноста на магнетниот флукс,
L ∙ * = í = a 3*Y/ (19)
Ако добиениот израз за магнетниот флукс í го замениме во равенката (85), за

индуктивноста - можеме да напишиме:
3 í 31*
-= =a
Y
(20)
(магнетно јадро) со релативна магнетна пермеабилност a7 ≫ 1, тогаш индуктивноста

Доколку наместо во воздух, намотката е намотана околу магнетен материјал
би била:
3 í 31*
-= = a a7
Y
(21)

a7 пати поголема од индуктивноста од која ја има истиот тој соленоид кога се наоѓа во
Очигледно е дека индуктивноста кај соленоид намотан околу магнетно јадро е
воздух.
Другиот заклучок до кој може да се дојде ако ги анализираме равенките (88) и
единствено зависи од геометријата на намотката (3, * и -) и магнетните својства на

(89) е дека индуктивноста на еден систем не зависи од големината на струјата, туку
материјалите кои се користат (a , односно a7 ). Индуктивноста во Меѓународниот систем

за единици се изразува во единица мерка henry [H].
Разликуваме два видови индуктивности, и тоа:
сопствена индуктивност или самоиндуктивност (self inductance),
меѓуиндуктивност или взаемна индуктивност (mutual inductance).
Нека претпоставиме дека постои магнетно јадро на кое се намотани повеќе
намотки со различен број навивки (види Сл. 95). Притоа може да го запишеме како
флукс низ намотката како резултат на течење на струја низ намотката

општа релација следното равенство:
-ÎC =
струја која протекува низ намотката
3Î ( ÎC íC )
-ÎC = (X, = 1, 2, … , )
YC
(22)
Коефициентот ÎC се нарекува коефициент на взаемно поврзување помеѓу

намотката X со број на навивки 3Î , и намотката низ која протекува струја YC и создава
магнетен флукс íC . Физичко значење на овој коефициент е колкав дел од целокупниот
флукс кој го создава намотката е опфатен од навивките на намотката X.
Доколку важи условот ≠ , тогаш станува збор за взаемна индуктивност
(mutual inductance) помеѓу намотките X и . Притоа, секогаш важат следните релации:
-ÎC = -CÎ ÎC = CÎ
Доколку важи условот = , тогаш станува збор за самоиндуктивност (self
Ако ја искористиме равенката за флуксот íC создаден од намотката изразен

inductance).
преку геометријата на намотката, може да напишиме:
a∙*
íC = 3C YC (23)
Според тоа, вземниот флукс помеѓу кои било намотки X и сега може да го
запишеме како:
a∙*
-ÎC = ÎC 3Î 3C
(24)

Сл. 95: Магнетно јадро со повеќе намотки за пресметка на индуктивности
Доколку низ сите намотки (1, 2, … , ), протекуваат соодветно струи (Y , Y1 , … , Y ),

тогаш за вкупната енергија на овој електромагнетен систем може да се напише:
1
g = -ÎC YÎ YC
2
(25)
Î C
Доколку станува збор за определување на сопствената индуктивност на една

намотка, тогаш горниот израз (93) може да се упрости и да се напише:
1
g = - Y 1
2
(26)
Едновремено, енергијата на магнетно поле може да се определи и преку

јачината на електричното поле, односно:
1 1 1
g = d å ∙ ç V¨ = a d ù1 V¨ = d L1 V¨
2 2 2∙a
(27)
определување на распределбата на магнетното поле во некој простор ¨ и со

Имајќи ги предвид релациите (93) и (94), може да заклучиме дека со
определување на целокупната магнетна енергија во тој простор, може да ја

определиме индуктивноста во системот:
2∙g
-=
Y1
(28)
при што, g е енергијата на магнетното поле.

5 ТРАНСФОРМАТОРИ
Трансформаторот е основен енергетски уред кој се користи масовно во
електротехниката. Тој претставува статички (без подвижни или вртливи делови)
енегетски уред кој со помош на електромагнетно поле врши трансформација на
енергијата од едно напонско ниво на друго напонско ниво. Трансформаторите
може да ја трансформираат енергијата на исто напонско ниво, но тогаш нивната
основна цел е галвански (електрички) да се раздвојат две електрични кола– односно
двете електрични кола да немаат заедничка струја.
(a) дистрибутивен трансформатор (б) попречен пресек на енергетски

трансформатор
Сл. 96: Трансформатори
заеднички флукс) намотки, со различен број на навивки 3 и 31 . Едната намотка на чии

Тој се состои од две или повеќе меѓусебно електромагнено поврзани (имаат
краеви се доведува изворот на енергија се нарекува примарна намотка или

едноставно примар, додека другата намотка од каде се добива енергијата на исто
или на друго напонско ниво се нарекува секундарна намотка или секундар.
Основна цел на трансформаторот е да врши трансформација на енергијата од
едно на друго, пониско или повисоко напонско ниво. Ако се користи трансформаторот
за трансформација од пониско кон повисоко напонско ниво, односно кога напонското
ниво на примарната намотка е пониско од напонското ниво на секундарната намотка,
тогаш тој се нарекува степ-ап (step-up) трансформатор, додека кога се врши
намалување на напонското ниво, односно кога напонското ниво на примарната
намотка е повисоко од напонското ниво на секундарната намотка, тогаш тој
трансформатор се нарекува степ-даун (step-down) трансформатор. Покрај промена на
напонските ниво, трансформаторите честопати се користат за т.н. галванско
(електрично) раздвојување на две енергетски кола.

Сл. 97: Шематски приказ на трансформатор
Постојат повеќе видови трансформатори, како на пример:

(1) Енергетски трансформатори– за пренос на електричната енергија на
поголеми растојанија во електроенергетскиот систем, како и за дистрибуција
(распределба) на електричната енергијата во различни дистрибутивни системи.
Според местото каде се приклучени, разликуваме:
• блок трансформатори– приклучени дирекно кон производна енергетска
единица (генератор),
• преносни трансформатори– поврзуваат високонапонски водови на
преносните трафостаници и на поголеми растојанија,
• дистрибутивни трансформатори– вршат приспособување на
напонското и струјното ниво од преносно на дистрибутивно ниво за
снабдување на корисниците.
(2) Автотрансформатори– за континуирано или дисконтинуирано
приспособување на секундарниот напон според потребите на системот.
(3) Мерни трансформатори– се користат во разни уреди за мерење каде постојат
високи напони или големи струи заради сведување на овие големи вредности
на помали кои се користат во мерната техника. Разликуваме два вида мерни
трансформатори:
• напонски мерни трансформатори, и
• струјни мерни трансформатори.
(4) Испитни трансформатори– се користат за испитување на различни
енергетски уреди.
(5) Исправувачки трансформатори– кои се користат во статичките возбудни
системи, како и во претворачките (исправувачи и изменувачи) уреди во
електротехниката.
(6) Специјални трансформатори– кои најчесто се користат за специјални намени
како на пример, за заварување, за напојување на електротермички уреди и
печки за топење на метали (лачни печки) и сл.
(7) Мали и микротрансформатори– кои се користат најмногу во електрониката и
во други радио, аудио и видео електронски уреди, како и уреди во медицината.
Без разлика од големината, номиналната моќност или видот на апликацијата
каде ќе се применува трансформаторот, нивниот принцип на работа е секогаш ист.
5.1 Принцип на работа

Основен принцип на работа на еден трансформатор е принципот на
претворање на енергијата од еден во друг вид, односно претворање на

електричната енергија во енергија на електромагнетно поле, и потоа обратно,
претворање на енергијата на електромагнетното поле во електрична енергија.
Притоа, во идеален случај, доколку непостојат загуби во самиот
трансформатор, во процесот на претворањето на енергиите, влезната електрична
енергија треба да биде еднаква на излезната електрична енергија. Во таков случај,
велиме дека станува збор за т.н. идеален трансформатор. Со оглед дека во
природата не може да постои идеална трансформација на енергијата од еден во друг
вид (без загуби), тогаш генерално, енергијата добиена на секундарната страна на
трансформаторот е секогаш нешто помала од влезната енергија на примарната
страна на трансформаторот, односно постојат определени загуби во процесот на
трансформација на енергијата. За да може да ги поедноставиме работите и полесно
да го разбереме принципот на работа, најпрво ќе се запознаеме со идеалниот случај,
односно ќе ја разгледаме работата на идеалниот трансформатор.
5.1.1 Идеален трансформатор
Работата на трансформаторот се базира на два основни принципа:
временски променливата електрична струја која протекува низ примарната
намотка создава временски променливо магнетно поле, и
создаденото временски променливото магнетно поле по пат на
електромагнетна индукција, на краевите на секундарната намотка создава
индуцирана електромоторна сила– напон.
Всушност, со промена на јачината на струјата која тече низ примарната намотка
се предизвикуваат промени на магнетниот флукс низ магнетното јадро кое е заедничко
како за примарната, така и за секундарната намотка. На тој начин, промената на
заедничкиот магнетен флукс, во навивките на секундарната намотка на
трансформаторот индуцира електромоторна сила, односно на нејзините краеви се
појавува напон.
Сл. 98: Идеален трансформатор
Ако на краевите на примарната намотка со број на навивки 3 се доведе напон

¨ , кој ќе услови низ таа намотка да протече временски променлива струја Y , според
флукс Ví/VW:
Фарадеевиот закон, во магнетното јадро ќе се појави променлив електромагнетен
Ví
¨ =3 =¤
VW
(29)
трансформатор) и секундарната намотка со број на навивки 31 , тогаш според

Имајќи предвид дека истиот тој флукс ја зафаќа во целост (идеален
Фарадеевиот закон, во секундарната намотка ќе се индуцира напон ¤1 :

Ví
¤1 = 31 = ¨1
VW
(30)
Бидејќи секундарната намотка е “отворена“, односно низ неа не тече
на секундарната намотка ¨1 ќе биде еднаков со индуцираниот напон ¤1 . Според тоа,

електрична струја, тогаш логично е да се каже дека вредноста на напонот на краевите
ако направиме однос помеѓу примарниот и секундарниот напон на идеалниот

трансформатор, ќе добиеме:
¨ 3
= =
¨1 31 1
(31)
од каде што може да се види дека односот помеѓу примарниот и секундарниот напон
3
примарната и секундарната намотка. Овој количник €3 се нарекува преносен однос
кај идеалниот трансформатор е еднаков на односот помеѓу бројот на навивки на
1
на трансформаторот, се означува со 1 и е една од неговите најзначајни
карактеристики.
синусидален периодичен закон Y (W) = l sin KW, тогаш и магнетниот флукс ќе ги следи
Ако претпоставиме дека струјата низ примарната намотка се менува според
í(W) = ö sin KW
тие синусоидални промени, односно ќе важи:
додека за индуцираниот напон се добива:

Ví(W)
¤ =3 = K3 ö cos KW
VW
(32)
Средната ефективната вредност на индуцираниот напон E , тогаш изнесува:

K 3 ö 25Ï3 ö
E = = = 4,44 Ï ∙ 3 ∙ ö
√2 √2
(33)
каде K = 25Ï, е аголната фреквенција додека Ï фреквенцијата на синусидалните

промени на примарната струја Y .
ýýè ú = 3 Y , која условува проток на заеднички (взаемен) магнетен флукс í =

Струјата која тече низ примарната намотка создава магнето-моторна сила
ú ⁄ℜ, каде ℜ е релуктанса на магнетното јадро. Притоа ако се знае дека:

релуктансата на магнетно јадро е идентична без разлика дали станува
збор за примарната или за секундарната намотка, и
магнетниот флукс е заеднички, односно непроменет (нема загуби на
флукс, односно растурен флукс кај идеалниот трансформатор нема),
тогаш мора да важи и еднаквоста на магнето-моторните сили:
ú = 3 Y = 31 Y1 = ú1 (34)
од каде за односот помеѓу примарната и секундарната струја кај идеалниот

трансформатор може да се напише:
Y 31 1
= =
Y1 3
(35)
1
Според тоа може да заклучиме дека кај идеалниот трансформатор:

напоните на неговите краеви се менуваат правопропорционално со
односот помеѓу бројот на навивки на примарната и секундарната намотка
./ , додека
струите низ примарната и секундарната намотка се менуваат
обратнопропорционално на односот помеѓу бројот на навивките на
примарната и секундарната намотка ./ .
Значи, ако односот помеѓу примарниот и секундарниот напон е 10 (примарен
напон 100 V, додека секундарен напон 10 V), тоа значи дека бројот на навивки на
секундарната намотка е 10-пати помал од бројот на навивки на примарната намотка,
додека струјата која тече низ примарната намотка е 10-пати помала од струјата која
тече низ секундарната намотка. Ова е и очекувано ако се знае дека кај идеалниот
која се внесува во трансформаторот • е еднаква на вредноста на енергијата која се

трансформатор нема загуби на енергија, односно вредноста на примарната енергија
добива на секундарната страна на трансформаторот •1 , односно:
• = ¨ ∙ Y = ¨1 ∙ Y1 = •1 (36)
Според тоа, ако се еднакви двете енергии, тогаш:
¨ Y1
= =
¨1 Y 1 (37)
o, ( =o+ )
Ако се примени Омовиот закон тогаш може да се утврди и преносниот однос на
трансформаторите. Имено, од Омовиот закон генерално за импенсата може да се

отпорностите односно, генерално на импедансите кај
напише:
O O1
= , и = ,
l 1
l1
(38)
додека односот помеѓу примарната и секундарната импеданса 1 , изнесува:
O l1
= ∙ = ∙ = 1
1 O1 l 1 1 1 (39)
трансформаторот •1 , и вложената енергија на примарната страна на трансформаторот

Односот помеѓу корисната енергија на секундарната страна на
• , се нарекува коефициент на корисно (полезно) дејство на трансформаторот ½:
•1
½= ∙ 100 [%]
•
(40)
на полезно дејство ½ = 100%. Како што ќе видиме, при трансформацијата на

Бидејќи идеалниот трансформатор нема загуби, тој има идеален коефициент
енергијата, кај реалните трансформатори постојат мали, но сепак значајни загуби на

енергија, поради што коефициентот на полезно дејство кај реалните трансформатори
е секогаш помал од 100 %.
5.1.2 Реален трансформатор
Во однос на идеалниот трансформатор кој го разгледувавме досега, реалниот
трансформатор има неколку основни разлики:
има загуби во магнетното јадро заради хистереза и заради постоењето на
т.н. вртложни струи (eddy currents),

намотка, заради постоње на омскиот отпор кај нив (_–/ ),
има загуби во намотките
намотките, како во примарната, така и во секундарната
( ≠ ∞), што значи потребна е конечна вредност на

магнетното јадро има конечнаконечна вредност на коефициентот на
магнето-моторна сила û за создавање на соодветен заеднички магнетен

пермеабилност
флукс î кој протекува низ магнетното јадро,

римарната намотка î. така и
јадро
кај секундарната намотка î/ (види

постојат т.н.
т н растурни флуксеви како кај примарната
вкупно создадениот магнетен флукс î, но тие не ги опфаќаат двете

види Сл.
Сл 99). Овие флуксеви се дел од
флукс на примарната намотка î. , или само секундарната

намотки, туку само една
една, или примарната намотка и тогаш се нарекува
растурен флукс
î/ .
намотка и тогаш се нарекува растурен флукс на секундарната намотка
Овие растурни флуксеви создаваат индуктивен отпор
(индуктивитет)
индуктивитет) и заедно со активниот отпор на намотката
намотката, ја формираат
импедансата на примарната . , односно импеданса на секундарната
намотка / .
. = o + K- ; / = o1 + K-
K 1 (41)
каде K = 25Ï, додека - претставува индуктивност на примарната намотка како

растурен флукс на примарната намотка í , додека
-1 е соодветна индуктивност на секундарната намотка како резултат на
резултат на постоењето на растурен
постоење на растурен флукс на секундарната намотка í1 .
Сл.99: Шематски приказ на реален трансформатор

Сл
5.2 Загуби кај реалните тр

трансформатори
ансформатори
Една од основните разлики помеѓу идеалниот и реалниот трансформатор е
фактот што кај реалниот трансформатор за разлика од кај идеалниот трансформатор
трансформатор,
во процесот на трансформација на енергија се создаваат загуби кои треба да бидат
земени предвид
предвид при анализата.
анализата Постојат два вида загуби:
загуби
трансформатор) ! , и
трансформатор) ! .
постојани загуби (загуби
загуби заради магнетизирање на трансформатор
променливи загуби (загуби
загуби заради оптоварување на трансформатор
Постојаните загуби
загуби, како
ако што кажува и нивното име,
име се загуби кои се
создаваат во магнетното јадро на трансформаторот како резултат на создавањето на
уште се нарекуваат и загуби заради магнетизирање или загуби во железо •Bh ,

магнето-моторна сила и формирањето на заеднички магнетен флуксфлукс. Овие загуби

бидејќи генерално зависат само од степенот на магнетизирање на магнетното
јадро, а не и од оптоварувањето на трансформаторот (од големината на струите
кои протекуваат низ неговите намотки). Според тоа, и во режим кога
трансформаторот работи во празен од (не е оптоварен) овие загуби се создаваат во
Овие постојани загуби (загубите во железо •Bh ) може да се поделат на два дела:
трансформатор, заради што и се нарекуваат постојани.
загуби во магнетно коло заради хистереза (hysteresis losses) !"þ# ), и
current losses) !"þ$ ).

загуби во магнетно коло поради постоење на т.н. вртложни струи (eddy
Кога трансформатор е оптоварен, низ неговите намотки протекуваат примарни

и секундарни струи кои се значително поголеми од струјата кои протекува низ
примарната намотка кога трансформатор е во празен од (струја на празен од).
Соодветно на тоа, според Јуловиот закон, во двете намотки (примарната и
примарната намотка X¥Ì = o l 1 , додека во секундарната намотка X¥Ì1 = o1 l11 . Збирот

секундарната) се создаваат загуби поради отпорноста на намотките и тоа, во
на овие загуби (•• = X¥Ì + X¥Ì1 ) ја дефинира количината на т.н. променливи загуби.
Kако што може да се види, овие загуби директно зависат од големината на струите кои
протекуваат низ примарната и секундарната намотка, односно директно зависат од
количината на оптоварувањето на трансформаторот. Затоа овие загуби уште се
викаат и загуби на оптоварување или загуби во бакарот (бидејќи, всушност, се
создаваат во бакарните проводници на трансформаторот).
генерално во зависност од оптоварувањето има вкупни загуби при работата •% кои

Според сето кажано погоре, може да заклучиме дека реалниот трансформатор,
може да се претстават како збир од постојаните и променливите загуби, односно:
•% = • + •• (42)
Тогаш, енергијата на излезот од трансформаторот (секундарна енергија) •1 ќе

биде еднаква на влезната енергија (примарна енергија) •1 , намалена за вкупните
загуби кои се создаваат во трансформаторот •% , односно:
•1 = • − •% (43)
Коефициентот на корисно (полезно) дејство кај реалниот трансформатор ќе

изнесува:
•1 • − •% •%
½= = = F1 − G
• • •
(44)
Може да се забележи дека кај реалниот трансформатор, коефициентот на
на загубите •% кои се создаваат во трансформаторот. Овој коефициент ½ обично се

полезно дејство е секогаш помал од 1 (односно од 100%), и зависи од големината
движи помеѓу 90% и 98%, и вообичаено е кај помалите трансформатори да биде

помал, додека кај поголемите (особено кај енергетските трансформатори) да биде
поголем и да се доближува до 100%.
Определувањето на загубите кај трансформаторите е од голема важност и тие
секогаш се даваат како основни параметри за секој трансформатор. Од нивната
вредност во голема мера зависат карактеристиките на работа на самиот
трансформатор, како и неговиот квалитет.

5.3 Еквивалентна заменска шема на трансформатор
Заради поедноставна анализа на работата на трансформаторот во различни
работни режими во практикат
тиката, тој може да се трансформира
ансформира во еквивалентно
електрично коло со концентрирани параметри (отпорности
отпорности
отпорности, индуктивити,
индуктивити
импеданси струи,
импеданси, сл.). Ваквото еквивалентно коло на трансформаторот се
струи напони и сл
нарекува еквивалентна заменска шема на трансформаторот,
трансформаторот, затоа што ова
електрично коло:
електрично
покажува еквивалентни резултати при неговата симулација во споредба
со реалниот трансформатор за различни режими на работа
работа, и
затоа што со него, всушност, се врши целосна и еквивалентна
електромагнетна замена на трансформаторот,
трансформаторот апстрахирајќи ги сите
други негови физички карактеристики.
карактеристики
Формирањето на еквивалентната шема ќе го започеме преку користењето на
Омовиот закон за магнетно коло
коло, односно со користење на еквиваленцијата помеѓу
електричното и магнетно коло како што е прикажано на Сл. 100.
Прво да претпоставиме дека ги занемаруваме сите загуби во примарната
коло со константна вредност на магнетна пермеабилност a ≠ ∞, што значи дека

намотка, тт.е.
намотка е ќе формираме заменското електрично коло коешто одговара на магнетно
отпорноста на магнетното коло ќе ја изразиме со еквивалентен индуктивитет - , или

со еквивалента индуктивна реактанса = K- каде што K = 25Ï , додека Ï е
фреквенцијата на синусоидалниот примарен напон доведен на трансформаторот.
трансформаторот
соодветна импеданса се вика импеданса на магнетизирање ééééé =

Оваа реактанса се нарекува реактанса
реактанса на магнетизирање,
магнетизирање, додека нејзината
целокупниот напон на примарната намотка ' , се „троши“

. Според тоа,
троши на магнетизирање на
е тој е еквивалентен на индуцираниот напон во примарната намотка E (Сл.

магнетното јадро.
јадро Овој напон е еднаков на падот на напонот во примарната
намотка тт.е.
а)).
100(а)).
ќе ја додаме и активната отпорност o , со што ќе го детализираме

Во следниот чекор, ќе ги додадеме и загубите во железото и паралелно со
импедансата
делот на еквивалентната шема по однос на магнетизирањето и загубите во магнетно
коло (Сл б)).
(Сл. 100(б)).
(а) (б)
Сл 100: Еквивалетно коло на магнетизирање и загуби во магнетно коло кај
Сл.
За да го заокружиме п процесот
роцесот на формирање на еквивалентната шема на
трансформаторот за делот на примарната намотка,
намотка во електричното коло треба да ги
примарниот растурен флукс í како

примарната намотка •ÇÌ и загубите поради примарниот
додаме и еквивалентните вредности кои одговараат на загубите во бакар во
концентрирани отпорности o и индуктивитет - , односно реактансa

реактанс , формирајќи ја

вкупната импеданса на примарната намотка ééé = o + . Изгледот на вака
добиената еквивалента шема на трансформаторот е даден на Сл. 101.
Сл. 101: Еквивалентна шема на трансформатор (примарна намотка и гранка на

магнетизирање)
дефинира импедансата на оваа намотка ééé1 = o1 + 1 , каде o1 одговара на загубите

Со користење на идентичен пристап и за секундарната намотка може да се
1 соодветствува на
големината на растурниот флукс на секундарната намотка í1 . На тој начин конечно
во бакарот на секундарната намотка, додека реактансата
може да ја формираме еквивалентната шема на реалниот трансформатор и таа е

дадена на Сл. 102.
Сл. 102: Еквивалентна шема на трансформатор со користење на идеален

своите фазорски знаци ('é , l ,̅ ̅ ), означувајќи временски променливи големини кои

Според Сл. 102 може да се забележи дека сите вредности се означени со
меѓусебно фазно се разликуваат врз основа на параметрите на самата мрежа

(отпорности и индуктивитети).
Од практични причини пожелно е да се избегне постоењето на идеалниот
трансформатор во еквивалентната шема на трансформаторот. Тоа е можно со
едноставна математичка операција која се нарекува сведување, односно со
пресметување на сведени големи на параметрите било да е тоа на примарната
било на секундарната страна на еквивалентната шема.
Најчесто сведувањето се врши на примарната страна (сведување на
примар) преку множење на вредностите на параметрите на електричното коло на
секундарната намотка и оптоварувањето со коефициентот на трансформација 1 ,
односно со квадратот на тој коефициент 11 (Сл. 103(а)).
Сведувањето на примарната страна кон секундарната страна (сведување
на секундар) се врши со делење на параметрите на примарната намотка со

1 , односно со квадратот на тој коефициент
1
(Сл.
коефициентот на трансформација
1 103(б)). На тој начин, и во двата случаи, всушност математички се
изедначуваат бројот на навивките на примарната и секундарната намотка, со што се
претвораат тие во еквивалентни.
Определувањето на параметрите на трансформаторот кои како делови од
електричното коло со концентрирани параметри (отпорности, индуктивитети и
импеданси), се врши преку соодветни тестови и мерења на снагите, напоните и
струите во два карактеристични режими на работа на трансформаторот:
(1) режим на празен од, и
(2) режим на куса врска.
(а) еквивалентна шема сведена на примарна страна (сведена на примар)
(б) еквивалентна шема сведена на секундарна страна (сведена на секундар)
Сл. 103: Сведување на еквивалентна шема: (а) на примар, (б) на секундар
5.3.1 Режим на празен од на трансформатор

Режим на празен од на трансформатор е оној режим на работа кога едната
намотка на трансформаторот (вообичаено таа која има помал номинален напон) се
приклучи на номинален (или близок до него) напон, додека другата намотка останува
отворена, односно трансформаторот работи без оптоварување на секундарната
страна. Основни цели заради кои се спроведува овој специфичен режим на работа на
определување на загубите во празен од ! (речиси еднакви на постојните

трансформаторот се:
загубите во железото !"þ ),

загуби, односно загубите заради магнетизирање на магнетното коло, или
определување на струјата на празен од – ,

определување на параметри на еквивалентата заменска шема.

При овој тест, се врши мерење на струјата низ намотката која е приклучена на
номинален напон, и на моќноста која тој трансформатор ја зема од мрежата во режим
на празен од (неоптоварен трансформатор). Оваа моќност во овој режим исклучиво
се користи за покривање на загубите во железото. Имајќи предвид дека во овој режим
не постои секундарна струја бидејќи трансформаторот на секундарната страна не е
оптоварен, тогаш еквивалентната шема на трансформаторот во овој режим е
Дополнително, со оглед дека важат односите o ≪ o и ≪

идентична со таа прикажана на Сл. 101.
бидејќи
растурниот флукс е многукратно помал од заедничкиот флукс, тогаш еквивалентната
шема може дополнително да се поедностави, добивајќи електрично коло прикажано
на Сл. 100(б).
напон на празен од £ :
Според тоа, за режим на празен од важат следните релации:
трансформаторот, т.е. O ≅ O .
Напон кој е приближно еднаков на номиналниот напон на примарната страна на
! :
моќност која ја зема трансформаторот од мрежа во режим на празен од
која е речиси еднаква на загубите во железото, т.е. • ≅ •Bh .

Моќноста која ја зема трансформаторот од мрежата во режим на празен од и
Загубите во железо може да се поделат на два дела:

o загуби поради хистериза •Bh( , и
o загуби поради постоење на вртложни струи •Bh .
Загубите заради хистереза се пресметуваа според следната формула:
•Bh( = ( ÏL
1
=Bh [g] (45)
при што: (
Ï е фреквенцијата на напонот и струјата на трансформаторот,

е коефициент на специфични загуби во хистереза,
L е max вредност на магнетната индукција во магнетното коло,

=Bh e масата на магнетното коло во [kg].
Загубите заради постоењето на вртложни струи се пресметуваат според
следната формула:
•Bh = Ï 1 L1 =Bh [g] (46)
каде:
Ï е фреквенцијата на напонот и струјата на трансформаторот,
е коефициент на специфични загуби заради вртложни струи,
L е max вредност на магнетната индукција во магнетното коло,

=Bh e масата на магнетното коло во [kg].
Според тоа, вкупните загуби во железо може да се пресметаат според
равенката:
•Bh = •Bh( + •Bh = ( ( Ï+ Ï 1 ) L1 =Bh [g] (47)
хистерезата зависат од квадратот на магнетната индукција и фреквенцијата (~ ÏL1 ),

Како што може да се забележи од равенката (115), загубите во железо заради

магнетната индукција и од квадратот на фреквенцијата (~ Ï 1 L1 ).
додека загубите во железото заради вртложните струи зависат од квадратот и на
струја на празен од – :
Струја која се користи за создавање на магнето-моторна сила ú и магнетен
флукс í низ магнетното јадро и која вообичаено изнесува само неколку
од l ).
проценти од номиналната примарна струја на трансформаторот (1% - 3%
импеданса на празен од :
Импеданса на колото која може да се определи преку Омовиот закон за
електрично коло како количник помеѓу измерените вредности за напонот и
O
струјата на празен од, односно:
=
l
(48)
Доколку се определат овие вредности, тогаш многу едноставно може да се

определат и другите параметри кои се дел од еквивалентната шема на
фактор на моќност *+, î:

трансформаторот:
•
cos í =
O l
(49)
активна отпорност _ :
•
o =o = =
l 1 cos í
(50)
реактанса на празен од - :
= = =Ø 1
− o1
sin í
(51)
Според тоа со користење на резултатите добиени од обидот на празен од на

трансформаторот може да се определат дел од параметрите на еквивалентната шема
на трансформаторот. Другите параметри, ќе ги определиме со користење на
резултатите добиени од обидот (режимот) на куса врска на трансформаторот.
5.3.2 Режим на куса врска на трансформатор
Основни цели кои се постигнуваат со реализирање на режимот, односно обидот
на куса врска на еден трансформатор се:
определување на загубите на трансформаторот во куса врска ! кои се
номинален режим !.ê ,

речиси идентични со вкупните загуби во бакарот на намотките во
определување на напонот на куса врска £ ,

определување на параметрите на еквивалентната шема на
трансформаторот.
Обидот на куса врска се изведува на тој начин што на една намотка
постепено се зголемува, почнувајќи од 0 па сè до некоја вредност O• , додека во исто

(вообичаено таа што има повисок номинален напон), се доведува напон кој
време, краевите на другата намотка се кратко (кусо) споени и постојано се мери

вредноста на струјата која поминува низ таа намотката. Напонот се подига се додека
не се постигне таков режим во кој низ секундарната намотка на трансформаторот која

таа намотка l• = l . Напонот на примарната намотка при која е задоволен овој услов
е кусо споена не протече струја која е еднаква или блиска до номиналната струја за
се вика напон на куса врска и се одбележува со O• . Вообичаено, овој напон на куса

врска има вредност од неколку проценти (од 4% кај големите трансформатори па се
до 20% кај малите трансформатори), во однос на номиналниот напон за таа
намотка.
Со оглед дека во овој режим примарниот напон е само неколку проценти од
номиналниот, а секундарната намотка е кратко споена, тогаш имајќи предвид дека
импедансата во попречниот дел на еквивалентната шема е многу поголема од
импедансите на примарната и секундарната намотка 1 , тогаш со голема точност
може да претпоставиме дека низ средната гранка на еквивалентата шема нема да
тече (ќе тече многу мала струја), и дека вредноста на струјата низ примарната и
секундарната намотка (сведена на примарна страна) ќе биде еднаква, односно
еквивалентното коло ќе се трансформира во едноставно електрично коло прикажано
на Сл. 104.
Сл. 104: Упростено еквивалентно коло во режим на куса врска
Еквивалентно коло се сведува на еквивалентна импеданса hC = + 1 , напон

на куса врска на примарната намотка O• , како и струја на куса врска l• која е еднаква
на номиналната струја l . Со дополнително мерење на енергија која трансформаторот
ја зема од мрежата во режимот на куса врска, може да се определат сите други
параметри на еквивалентната шема.
напон на куса врска £ :

За режим на куса врска важат следните релации:
Напон на примарната страна кој е значително помал од номиналниот примарен

напон на трансформаторот (околу 4% кај големите трансформатори па се до околу
20% кај многу малите трансформатори), при кој во секундарната намотка која е кусо
секундарната намотка, т.е. l• ≅ l .

врзана протекува струја која е еднаква или многу блиска до номиналната струја на
моќност при куса врска која ја зема трансформаторот од мрежа ! :
трансформаторот (загуби во бакар), •• ≅ •¥Ì .

Моќноста на куса врска е речиси еднаква на загубите во намотките на
Загубите во куса врска се определуваат како збир од загубите во бакарните

намотки на примарната и секундарната намотка, односно:

•• ≅ •¥Ì = •¥Ì + •¥Ì1 = o l 1 + o1 l11 (52)
Ако направиме сведување на отпорноста на секундарната намотка како и
l11
вредноста на секундарната струја кон примарната намотка ќе добиеме:
•• ≅ •¥Ì = o l 1 + 11 o1 à 1 â = o l 1 + o1/ l 1 = (o + o1/ ) l 1 = o• l•1 (53)

1
За пресметување на загубите во бакарот, карактеристично е тоа што вредноста

на отпорноста на бакарната намотка се менува во зависност од температурата на која
намотката е загреана. Оваа промена математички се изразува:
o = o(0) = o ∙ (1 + õ ∙ 0) (54)
o - отпорност на намотката при амбиентна температура од 0℃.

õ - специфичен коефициент на промена на отпорноста кој при 0℃ за
каде:
бакарна намотка изнесува õ = 1/235.

0 - температура на која е загреана бакарната намотка.
0Ë , тогаш при било која друга температура 0Ê , новата вредност на отпорноста ќе

Според тоа, ако е позната отпорноста на бакарната намотка при температура
1
oÊ 1 + õ ∙ 0Ê õ + 0Ê 235 + 0Ê
изнесува:
= = =
oË 1 + õ ∙ 0Ë 1 235 +
+ 0Ë 0
(55)
Ë
õ
235 + 0Ê
односно:
oÊ = oË ∙
235 + 0Ë
(56)
температурата од 75℃ која одговара на класата на изолација на енергетските

При анализа на трансформаторите, вообичаено како работна температура се зема
трансформатори кај кои изолацијата вообичаено е составена од хартија потопена во
струја на куса врска – :

масло.
Струјата која ја протекува низ примарната намотка на трансформаторот и која е

еднаква на номиналната струја l . Оваа струја служи скоро во целост за покривање на
:
загубите во бакарните намотки на примарната и секундарната намотка.
импеданса на куса врска
Оваа импеданса може да се определи преку Омовиот закон за електрично коло
како количник помеѓу измерените вредности за напонот и струјата на куса врска,
O•
односно:
• =
l•
(57)
Кога се познати овие вредности, тогаш многу едноставно може да се определат

и другите параметри кои се дел од еквивалентната шема на трансформаторот:
активна отпорност во режим на куса врска:
••
o• = o + o1/ = o + 1
1 o1 =
l•1
(58)

каде o1/ = 11 o1 претставува вредност на отпорноста на секундарната намотка o1
сведена на примарна намотка (сведена на примар).
реактанса на куса врска:
• =Ø 1
• − o•1 (59)
Со определување на овие дополнителни параметри, всушност, се добиваат

сите параметри на еквивалентната шема на еден трансформатор и таа може да се
конструира и да се користи за анализа на различни режими на работа (и
оптоварување) на тој трансформатор.
Вкупните загуби во номинален режим на еден трансформатор, може да се
изразат сега со користење на загуби во празен од (загуби во железо) и загубите во
куса врска (загуби во бакар). Постојат и други загуби кои се јавуваат во нормална
работа на трансформаторот, како на пример, загуби заради индуцирани струи во
металот од кој е направен трансформаторскиот сад (казан) и сл., но тие по својата
големина се значително помали од другите заради што најчесто се занемаруваат. Во
таков случај вкупните загуби кај еден трансформатор може да се каже дека се еднакви
на:
•% = • + •• ≅ •Bh + •¥Ì
= •Bh( + •Bh + •¥Ì + •¥Ì1 [g] (60)
Ако се навратиме на равенката за пресметка на коефициентот на корисно

дејство кај трансформаторите– равенка (94), тогаш може да запишеме:
•1 = • − •% = • − (•Bh( + •Bh + •¥Ì + •¥Ì1 ) (61)
додека коефициентот на корисно дејство изнесува:
•1 • − (•Bh( + •Bh + •¥Ì + •¥Ì1 )

½= ∙ 100[%] = ∙ 100[%]
• •
(•Bh( + •Bh + •¥Ì + •¥Ì1 )
=1− ∙ 100[%]
•
(62)
5.4 Системи за ладење кај трансформаторите

Трансформаторите во суштина се многу робусни електроенергетски уреди. Тие
може да бидат приклучени многу долго на енергетскиот систем без разлика на
временските погоди или непогоди, имаат долг оперативен век и во текот на истиот
релативно многу малку ги менуваат своите работни карактеристики.
Постојат два ограничувачки фактора за нормална и долготрајна експлоатација
на трансформаторите:
напонот кој се доведува на намотките да биде константен и да нема
големи ударни промени кај него бидејќи тоа негативно влијае врз
изолацијата на намотките (да се потсетиме дека таа вообичаено е
хартиена изолација потопена во масло), а со тоа и до пробој на
изолацијата на трансформаторските намотки, и
оптоварувањето на трансформаторот (струјата која протекува низ
намотките), долготрајно да не ги надминува номиналните вредности

пропишани од производителот, затоа што тоа доведува до зголемена
температура на намотките, на јадрото и индиректно на изолаторското
масло со што неговите изолациони карактеристики значително се
влошуваат.
Заради контролирањето на температурата на намотките, на маслото во казанот
и со тоа продолжување на животниот век на трансформаторот, особено се води грижа
за соодветно одведување на топлината која се создава кај трансформаторот во текот
на неговата работа (Сл. 105). Веќе видовме дека најчесто трансформаторите се
изработуваат во класа на изолација А, при што највисоката температура која се
дозволува на намотките потопени во маслото во казанот да не надминува вредноста
од 75℃.
За да се постигне соодветно одведување на топлината, трансформаторите
имаат соодветни системи на ладање, односно системи за одведување на вишокот
создадена топлина. Постојат повеќе типови ладење на трансформатори во зависност
од тежината на условите во кои работи самиот трансформатор, како и од очекуваните
температурни промени во текот на денот или годината. Видот на медиумот кој се
користи како ладилно средство кај трансформаторите, како и методот кој се користи за
ладење се означуваат посебно со користење на почетните букви од медиумот и
методот.
Сл. 105: Основни принципи на ладење кај трансформаторите
Разладни медиуми кои се користат за ладење директно во допир со намотките:

(1) воздух (air) и се означува со буквата A,
(2) синтетичка течност (liquid) и се означува со букавата L,
(3) масло (oil) и се означува со букавата O.
Разладни медиуми кои се користат за ладење во допир со надовершниот
ладилник:
(1) воздух (air) и се означува со буквата A,
(2) гас (gas) и се означува со букавата G,
(3) вода (water) и се означува со букавата W.
По однос на методите за ладење, разликуваме два методи на ладење:
(1) природно (natural) и се означува со буквата N, и
(2) принудно (forced) и се означува со буквата F.

Притоа можни се различни комбинации како од користен медиум за ладење,
така и различен метод на ладење (Сл. 106). Во продолжение ќе дадеме неколку
примери на користени методи за ладење кај трансформаторите:
(1) ANAN – air natural, air natural – кај суви трансформатори со оклоп во
воздух.
(2) ONAN – oil natural, air natural – маслени трансфоратори со природно
ладење со масло внатре во казан и воздух надвор низ ладилниците.
(3) ONAF – oil natural, air forced – маслени трансформатори со природно
ладење со масло внатре во казан и со вентилатори за воздух надвор низ
ладилниците.
(4) OFAF – oil forced, air forced – маслени трансформатори со принудно
ладење со помош на пумпа за циркулација на масло внатре во казан и
вентилатори за воздух надвор низ ладилници.
(5) OFWF – oil forced, water forced – маслен трансформатор со принудно
ладење со помош на пумпа за циркулација на масло внатре во казан и
водено ладење надвор низ ладилниците со користење на водена
циркулациона пумпа.
Сл. 106: Струење на масло, воздух или вода во системи за ладење кај
5.5 Автотрансформатори
Како специфичен вид трансформатори ќе ги издвоиме
автотрансформаторите. За разлика од досега разгледуваните двонамонтни
трансформатори– примарна намотка и секундарна намотка, автотрансформаторите
имаат само една намотка, заради што понекогаш може да се сретнат и под името
еднонамотни трансформатори. На Сл. 107, дадена е принципиелната шема на
автотрансформатор.

Сл 107: Принципиелна шема на автотрансформатор
Сл.
намотка на чии краеви се доведува примарниот напон ' и низ која, условно кажано,
Како што може да се забележи
забележи, кај автотрансформаторот постои само една
тече примарната струја l . Преку овозможување на сепарирање на дел од намотката

кажано
превземе дел од примарниот напон ' , како секундарен напон '1 , и во исто време дел
на потегот “b - c” и вештачки формирање на секундарна намотканамотка, можно е да се
од примарната струја да се третира како секундарна струја,

струја односно струја која ќе
терминалните точки “b - c”, односно на напон '1 .

протекува низ секундарнат
секундарната намотка и низ потрошувачот кој се приклучува помеѓу
Доколку конструктивно е овозможена континуирана промена на точката „b“ и

формирање на различен сооднос помеѓу бројот на навивки на потегот “а - б”, во однос
автотрансформаторот може да овозможи континуирана промена на напонот '1 во

на остатокот од намотката на потегот “b - c”, тогаш може да се каже дека
дијапазон од 0 ' па сè до напон со вредност ' . Тоа е и основната намена на

автотрансформаторот во електричните системи.
автотрансформаторот системи
5.6 Трифазни трансформатори

Иако се запознаваме досега со работата на еднофазните двонамотни
трансформатори во практикат
трансформатори, тиката
а најчесто се користат трифазни трансформатори.
Ова е, пред сè, заради тоа што енергетските системи во суштинатина се трифазни
системи Поврзувањето меѓу трифазните системи на различни напонски нивоа
системи.
секогаш се врши со трансформатори, и тоа:
(1) со користење на три идентични еднофазни двонамотни трансформатори
трансформација), или
(т.н. Американска трансформација
(2) со користење на еден или тронамотен)
ен трифазен двонамотен (или тронамотен
трансформатор (Европска
Европска трансформација).
трансформација
Сето она што важи за еднофазниот двонамотен трансформатор
трансформатор, во целост
важи и кај трифазните трансформатори
трансформатори, освен во фактот што кај трифазните
трансформатори магнетното јадро е заедничко за сите три фази што придонесува да
се намали габаритот и количеството на магнетен материјал кој се користи во споредба
со три еднофазни двонамотни трансформатори.
трансформатори Честопати
Честопати, трифазните
трансформатори се изработуваат како тронамотни– покрај воо
вообичаените
бичаените примарна и
секундарна намотка,
намотка имаат и т.н.
т н терциерна намотка која се користи за посебни
намени во енергетските системи.
системи Таквите трансформатори се нарекуваат трифазни
тронамотни трансформатори.

Основната разлика помеѓу еднофазните и трифазните трансформатори
произлегува од начинот на спојувањето на примарните и секундарните намотки кои кај
трифазните трансформатори ги има три на број, за разлика од еднофазните каде
постои само една примарна и една секундарна намотка. Заради различните видови
споеви кои може да се реализираат, кај трифазните трансформатори се менуваат
вредностите за номиналните фазни и линиски напони и струи. Еквивалентната шема
за трифазниот трансформатор е идентична со таа на еднофазниот трансформатор, со
тоа што во случај на трифазни трансформатори мора да се води сметка сите
параметри (отпорности, реактанси, импеданси, струи и напони) треба да бидат
дефинирани по фаза– значи да се користат фазни големини.
5.6.1 Поврзување на намотките кај трифазните трансформатори
Генерално во трифазните електрични системи се користат два вида
поврзување на намотките:
поврзување во ѕвезда, кој кај трансформаторите се означува со буквата
Y, односно y,
поврзување во триаголник, кој кај трансформаторите се означува со
буквата D, односно d.
Кај трифазните трансформатори може да се реализира уште еден вид
поврзување, т.н. искршена ѕвезда, кое поврзување се означува со буквата Z, односно
z. Кај ова поврзување, намотката е, всушност, поделена на две полунамотки кои се
поставени на различни јадра на магнетното коло, заради што ова поврзување има
голема примена на секундарната страна на трифазните дистрибутивни
трансформатори каде често се очекува да се појавуваат несиметрични оптоварување
во трите фази (особено во рурални населби или дистрибуирани селски населби).
Со голема буква се означува поврзувањето на примарните намотки, додека со
мали букви се означува поврзувањето на секундарните намотки. Така, на пример, ако
имаме поврзување Yd, тоа значи дека примарните намотки се поврзани во ѕвезда,
додека секундарните во триаголник. На Сл. 108, дадени се неколку најчесто користени
шеми на поврзување на примарните и секундарните намотки кај трифазните
трансформатори. Наедно, на сликите се дадени и вредностите на линиските и
фазните напони и струи кај секој од овие различни видови поврзувања. Притоа важно
(1) во случај на поврзување во ѕвезда, линиските напони OÉ се поголеми за

е да се знае дека:
√3 од фазните напони OÃ , т.е. OÉ = √3 OÃ , додека линиските струи lÉ се исти

со фазните струи lÃ , т.е. lÉ = lÃ .
(2) во случај на поврзување во триаголник, линиските напони OÉ се исти
фазните напони OÃ , т.е. OÉ = OÃ , додека линиските струи lÉ се за √3
поголеми од фазните струи lÃ , т.е. lÉ = √3 lÃ .
Покрај видот на поврзуањето, од голема важност кај трифазните
трансформатори е и вредноста на аголната разлика помеѓу напоните на примарната и
секундарната страна. Со оглед дека фазната разлика помеѓу нив не може да биде
помала од 30°, тогаш се користи означување како кај часовникот, односно се користат
бројки од 1 до 12, при што секоја бројка одговара на фазна разлика од 30°. Така, на
пример, ако на табличката на еден трифазен трансформатор прочитаме дека неговата
група на поврзување за Yd5 – тоа значи дека намотките на примарната страна се
поврзани во ѕвезда (Y), намотките на секундарната страна се поврзани во триаголник
(d) и дека фазната разлика помеѓу истородните напоните на примарна и секундарна
страна изнесува (5), 5х30° = 150°. Групите на поврзување се многу важна
карактеристика кај трифазните трансформатори особено доколку истите работат во

паралела– два или повеќе трифазни трансформатори кои работат на иста примарна и
секундарна електроенергетска мрежа.
5.6.2 Oдбележување на намотките кај трифазните трансформатори
Вообичаен начин на одбележување на намотките кај трифазните
трансформатори е со користење на последните три букви од германската азбука U, V,
W. Понекогаш може да се сретнат и трифазни трансформатори кои имаат
обележување со користење на првите три букви од латинската азбука, односно A, B и
C. Без разлика на тоа, обележувањето на намотките мора да биде соодветно,
еднозначно и тоа со големи букви се обележуваат крајните (терминални) точки на
високонапонската намотка, додека со мали букви се обележуваат крајните
(терминални) точки на нисконапонската намотка. Според тоа, терминалните точки на
еден трифазен двонамотен трансформатор ќе бидат:
(1) U, V и W за спојните точки каде се доведува високиот напон (VN), и
(2) u, v и w за спојните точки каде се одведува нискиот напон (NN).
На плочката за поврзување честопати може да се видат и спојни клеми
означени со ознаката N или n. Овие спојни точки се за спојување на неутралниот
проводник кај трифазните системи, и означуваат т.н. неутрална точка. Овие спојници
постојат доколку спојот на намотките е во ѕвезда. Доколку трифазниот трансформатор
е тронамотен (има три намотки, примарна, секундарна и терцијерна), тогаш
дополнително за обележување се користат и броевите 1, 2 и 3. Пример на
обележување кај тронамотен трансформатор е даден на Сл.109.

(а) спој Yy (ѕвезда примар / ѕвезда секундар)
(б) спој Dd (триаголник примар / триаголник секундар)
(в) Спој Yd (ѕвезда примар / триаголник секундар)
(г) Спој Dy (триаголник примар / ѕвезда секундар)
Сл. 108: Неколку типични споеви на примарни и секундарни намотки кај трифазни

а) б) в)
Сл. 109: Обележување

Обележување на намотките кај трифазен тронамотен трансформатор
трансформатор:
а) примарна намотка споена во ѕвезда (1U, 1V, 1W и 1N),
б) секундарна намотк
намотка
а споена во искршена ѕвезда (2U, 2V, 2W и 2N), и
в) терциерна намотка споена во триаголник (3U, 3V, 3W).
5.7 Паралелна работа на трифазни трансформатори

Дефиниција
Под паралелна работа подразбираме работа на два или повеќе трифазни
трансформатори поврзани на иста примарна и иста секундарна енергетска
мрежа (Сл.110).
Сл. 110: Паралелна работа на два трансформатори
Во практиката
тиката многу често се јавува потреба од паралелна работа на неколку
трифазни трансформатори
трансформатори. Да претпоставиме дека е потребно да се пре
пренесе
несе од едно
на друго напонск
напонско ниво енергија од 100 MVA, додека на располагање немаме еден
трифазен трансформатор кој може да ја обезбеди таа трансформација
трансформација, туку имаме на
пример три трифазни трансформатори од кои два по 30 MVA и еден од 50 MVA кои

имаат доволно капацитет, очигледно заедно споени во паралелна работа, за да ја
За да се овозможи паралелна работа на два или повеќе (l, ll, … , 3) трифазни

реализираат оваа трансформација.
трансформатори, потребни се следните услови:
трансформатори мора да биде ист. (£. – = £. –– = ⋯ = £. ), и ( ./– =

примарните напони и односот на трансформација кај сите
./–– = ⋯ = ./ )
сите трансформатори (–, ––, … , ) мора да бидат во иста група на
напоните на куса врска, ê кај сите транформатори треба да бидат исти,

поврзување на примарните и секундарните намотки, и
или ако не се исти, меѓусебно да не се разликуваат за повеќе од 10% од
вредности на напонот на куса врска (ê – , ê –– , … , ê ).

вредноста на аритмеричката средна вредност од сите поединечни
Првите два услова се задолжителни, односно доколку тие два услова не се

задоволени, паралелна работа помеѓу трансформаторите не е возможна, додека
третиот услов е потребен за да не се дозволи подоптоварување и/или
надоптоварување на кој било од трансформаторите поврзани во паралелна работа во
однос на неговата номинална моќност. Притоа, оние трансформатори кои имаат
помала вредност на • , ќе бидат надоптоварени, односно ќе преземаат повеќе
енергија од својата номинална, додека оние кои имаат поголема вредност на • , ќе
бидат подоптоварени, односно ќе пренесуваат помала моќност во однос на својата
номинална моќност.

6 ЕЛЕКТРОМЕХАНИЧКО ПРЕТВОРАЊЕ НА ЕНЕРГИЈАТА
Енергијата во природата може да се најде во различни форми како топлинска,
сончева, механичка, потенцијална, хемиска и сл. Најчесто во практиката сите видови
енергија се претвораат во електрична или пак веќе создадената електрична енергија
се претвора во некој друг вид енергија според потребите на корисниците: топлинска,
механичка, светлинска, хемиска итн. Основна причина за ова се специфичните
карактеристики на електричната енергија која релативно едноставно и со многу мали
загуби може да се пренесува на големи далечини, како и многу лесно, ефикасно и
сигурно да се контролира, мери и искористува за разни намени. Помеѓу многуте
начини за користење на електричната енергија преку нејзино претворање,
електромеханичкото претворање на електричната енергија (од електрична енергија
во механичка енергија) е најраспротрането и најважно.
Процесот на електромеханичка конверзија (претворање) вклучува во себе
размена на енергијата помеѓу електричен систем и механички систем со
користење на електромагнетното поле како медиум за претворање на енергиите.
Уредите кои вршат претворање на сигналите од еден во друг вид со заедничко
име се нарекуваат претворачи, односно трансдјусери (transducers). На пример, еден
потенциометар, може да врши промена на излезниот напонски сигнал во зависност од
неговата механичката позиција, или обратно, еден тахогенератор во зависност од
брзината со која се врти може да создаде на своите краеви определена вредност на
напонот. На тој начин и во едниот и во другиот случај може да се направи соодветна
корелација, на пример со потенциометарот може да го контролираме нивото на
излезниот напон, или со мерење на излезниот напон на тахогенераторот може да ја
определиме брзината со која се врти тој.
За еден уред кој ја претвора електричната енергија во механичка велиме дека тој
уред покажува особини на мотор, додека за уредите кои ја претвораат
механичката енергија во електрична велиме дека покажуваат особини на
генератор.
Процесот на електромеханичко претворање на енергијата наједноставно може
да се прикаже преку следната шематска претстава:
Сл. 111: Шематска претстава на електромеханичко претворање на енергијата
Уредите за електромеханичко претворање на енергијата едноставно се

нарекуваат електрични машини и генерално се состојат од три основни делови:
(1) електричен систем,
(2) механички систем, и
(3) систем за меѓусебно спојување (електромагнетен систем).
На Сл. 112, дадена е функционална шема на еден идеален електромеханички
уред за претворање на енергија (идеална електрична машина) кај која не постојат
енергетски загуби.

Во таков случај важат следните релации:
Влезна (или излезна) електрична енергија $ ∆
= 23ý ∆ Излезна (или влезна) механичка енергија
или
Влезна (или излезна) електрична моќност $
= 23ý Излезна (или влезна) механичка моќност
каде што ¨, Y се електричен напон и струја кај електричниот систем, додека T, K се
вртливиот момент и аголната брзина кај механичкиот систем, додека ∆W е временскиот
перид на претворање на енергијата од еден во друг вид.
Закон за зачувување на енергијата:
Енергијата не може ниту да се создаде ниту да се уништи, дури и кога
станува збор за изолиран систем, таа може само да се претвори од еден во
друг вид, при што вкупната енергија во системот останува иста.
Сл. 112: Идеална електрична машина – електромеханичен систем без загуби
Реалните електромеханички системи не се разликуваат од идеалните во

процесот на претворањето на енергиите. Единствената разлика произлегува од
фактот што тие имаат соодветни загуби како во електричниот така и во механичкиот
систем, при што повторно Законот за зачувување на енергијата важи, односно збирот
на целокупната енергија која влегува во системот е еднаква на целокупната
енергија која излегува од системот зголемена за вредноста на сите загуби во тој
систем.
Сите електромеханички системи работат врз основа на три основни принципи
на работа:
систем на индукција (induction),
систем на интеракција (меѓусебно дејствување) (interaction), и
систем на подредување (alignment)
6.1 Индукција и индуцираната електромоторна сила (ЕМС)

Основен метод за претворање на енергија е методата на индукција. Ова е
принцип кој генерално се користи кај трансформаторите. Кај нив, течењето на
временски променлива електрична струја низ еден проводник, условува појава на
индуциран напон на краевите на некоја друга намотка која е во магнетна спрега со тој

проводникот. Доколку, краевите на втората намотка се споени во електрично коло, низ
него ќе протече временски променлива електрична струја.
Овој принцип на претворање на енергијата се базира на Фарадеевиот закон за
индукција:
Ví
¤ = − 3
VW
(63)
при што, ¤ претставува вредноста на индуцираниот напон, Ví/VW ја промена на
(намотка) со 3 број на навивки и во кој се индуцира напонот.

магнетниот флукс создаден од првиот проводник (намотка) низ вториот проводникот
Постојат три услови при кои е можно индуцирање на напон:

(1) Проводникот е неподвижен во однос на магнетниот флукс, додека магнетниот
флукс ја менува својата големина со текот на времето (временски променлив
магнетен флукс). Бидејќи не постои движење, во овој случај не постои
претворање на енергијата од еден во друг вид, заради што оваа индуцирана
сила се нарекува трансформаторска електромоторна сила (transformer emf).
(2) Магнетниот флукс останува непроменет додека проводникот (намотката) се

движи низ него. Индуцираната електромоторна сила во овој случај се нарекува
подвижна електромоторна сила (motional emf) и се определува според
следната релација:
Подвижна емс ¤ = L ∙ ∙ (64)
каде што L е вредноста на магнетната индукција (непроменлива), е должината на

проводникот кој го сече магнетниот флукс, и е брзината со која проводникот го сече
магнетниот флукс. Насоката на подвижната индуцирана електромоторна сила се
определува според правилото на левата рака (Сл. 113).
Сл. 113: Определување на насоката на индуцирана ЕМС според правило на десна

рака
(3) Проводникот се движи во променливо магнетно поле (променлив магнетен

флукс). Очегледно, ова е случај кој во себе ги содржи двата преходни. Во
практиката, кај ваквите случаи, едната промена е толку доминанта (на пример,
движењето на проводникот во однос на промената на магнетниот флукс,

или обратно) така што наместо двете се зема само доминантната промена во
анализа.
6.2 Создавање на електромагнетна сила и момент (интеракција

интеракција
интеракција)
Кога проводник низ кој тече електрична струја ќе се најде во магнетно поле,
поле врз
него ќе дејствува електромагнетна сила
сила. Големината на оваа сила е определена од
неколку параметри и тоа:
лектромагнетна сила 0
Електрома
Електромагнетна 0 =L∙ ∙l (65)
што, L е вредноста на магнетната индукција на магнетното

агнетното поле, е должината на
дникот која се наоѓа во магнетното поле, и l претставува јачина на електричната
при што
проводникот
струја која тече низ проводникот.
проводникот Насоката на оваа сила е секогаш нормална на
насоките на струјата и магнетната индукција и се определува
определува според правилото на
левата рака (види
види Сл
Сл. 114). Овој метод на трансформација на електричната енергија
во механичка е најчесто користен кај електричните машини (моторите
моторите).
Принципот на дејствување на појава и дејствување
дејствување на оваа електромагнетна
сила е д
даден
аден на Сл.
Сл 114. Оваа електромагнетна сила, всушност, претставува сила која
придонесува да се појави ротација на роторот кај електричните машини (мотори
мотори) кога
низ намотката на роторот протекува електрична струја
струја, а роторот се наоѓа во магнетно
поле создадено
создадено од намотките на статорот,
статорот односно се јавува претворање на
електричната енергија во механичка со помош на енергијата на електромагнетното
поле.
а))
(а) (бб))
((б) (в)
( (г)
Сл. 114: Создавање на: (а)

(а магнетна индукција,
индукција (б)
б и (в)
(б в) електромагнетна сила,
сила и (г)
електромагнетен момент преку принцип на интеракција помеѓу проводник низ кој тече
електрична струја поставен во магнетно поле
електрична струја нормално на листот хартија и во насока кон листот (⨂) тогаш ќе се
Од Сл. 114(а)
114(а може да се види дека ако имаме проводник низ кој тече
појави магнетна индукција прикажана на сликата.

сликата Од друга страна
страна, ако постои
ртија (кон листот) (⨂), тогаш ќе се појави електромагнетна сила 0 која

магнетно поле и во него се постави проводник низ кој тече струја во насока нормална
на листот хартија
листот) (⨀), тогаш повторно во

дејствува според правилото на левата рака на лево (Сл. б)), или обратно за
(Сл 114(б)),
согласност со правило на левата рака ќе се појави електромоторна сила 0 насочена во

насока на струјата нормална на листот хартија (од(
десно, како на Сл.

Сл 114(в).
в). Доколку постојат два проводника кои формираат навивка и
низ тече електрична струја во едната, односно во спротивната насока како што е
прикажано на Сл.
Сл 114(г),
г), тогаш врзз едниот проводник ќе дејствува електромагнетна
сила во едната насока
насока, додека во другиот проводник ќе дејствува иста толкава
електромагнетна сила
сила, но во спротивна насока.
насока На тој начин всушност врз оваа
навивка се појавува спрег на сили или момент на сили кои имаат за насока, насока
проводникот или навивката да ја постават во таква положба,
положба да опфатениот магнетен

флукс биде минимален. Појавата на ваков спрег на сили (момент) е всушност
суштинската причина за појава на вртливо (ротационо) движење кај
електричните машини и на тој начин претворање на електричната енергија во
механичка енергија.
Ако ја погледнеме добро Сл. 114, може да забележиме дека насоката на силата
која дејствува врз проводникот секогаш има за цел да ги „исправи“ линиите на
магнетниот флукс, односно да го постави проводникот во позиција во која опфатениот
флукс ќе биде најмал.
6.3 Подредување (alignment)

Третиот принцип на електромеханичко претворање на енергијата се базира на
принцип на подредување (alignment) помеѓу магнетните материјали или намотки низ
кои протекува електрична струја поставени во немагнетна средина (воздух) во која
постои некое надворешно магнетно поле.
На пример, ако постојат двa високо пермеабилни магнетни материјали, како на
пример железо и тие се наоѓаат во некој амбиентен медиум со ниска пермеабилност,
на пример воздух, во кој постои магнетно поле, на овие магнетни материјали ќе
дејствуваат сили кои ќе имаат таква тенденција да ги постават двата магнетни
материјали во правецот на магнетното поле, односно ќе имаат тенденција да ја
минимизираат магнетната отпорност на системот (релуктасата), т.е. да ја
максимизираат магнетната отпорност на системот. На Сл. 115(а) и (б), дадени се два
примери на подредување на (а) магнетни материјали, и (б) намотки во магнетно поле.
Како што може да се види од Сл. 115(а) на двата магнетни материјали се
појавуваат сили кои имаат тенденција да ги придвижат магнетните материјали
меѓусебно и на тој начин линиите на магнетниот флукс да се исправат. Слична
состојба постои и во вториот случај Сл. 115(б) каде што врз подвижната намотка
дејствува сила која се обидува таа да ја постави во позиција во која вземниот флукс
помеѓу двете намотки ќе биде максимален, односно магнетната отпорност ќе биде
најмала, а магнетнат индуктивност најголема.
Овој принцип на електромеханичко претворање на енергија најмногу наоѓа
примена кај електромеханичките давачи (сензори) за позиција, кај мерните
инструменти и сл.
(а) кај магнетни материјали (б) кај намотки во магнетно поле
Сл. 115: Принцип на подредување
Принципот на подредување е, исто така, значаен за претворањето на

електричната енергија во механичка и обратно кај електричните машини. Имено,
кај овие електромеханички уреди, постои постојана тенденција да се врши

подредување помеѓу половите на статорската и роторската намотка. Во случај кога
ова подредување е оневозможено заради појава на спрег на сили односно
електромагнетен момент кој дејствува врз намотките на роторската намотка, станува
збор за моторно дејство, односно претворување на електричната енергија во
механичка и оваа електрична машина велиме дека работи во режим на мотор.
Обратно, кога подредувањето на магнетните полови на статорот и роторот е
оневозможено заради механичкото дејство (ротација) на роторот на електричната
машина заради некое надворешно дејство– на некој начин постои вртење на роторот -
тогаш станува збор за генераторско дејство, односно за претворување на
механичката енергија во електрична и оваа електрична машина работи во режим на
генератор.
6.4 Индуцирање на ЕМС во навивките на вртливите машини

Временската промена на индуцираната електромоторна сила (ЕМС) во еден
проводник соодветствува со просторната промена на густината на магнетниот флукс
(магнетна индукција) во воздушниот процеп (магнетен зјај) кој се наоѓа помеѓу
старотот и роторот кај било која електрична машина. Преку соодветен метод за
дизајнирање на намотките и нивната соодветна распределба по периферијата на
статорот (или роторот) на електричната машина, возможно е максимално да се
редуцира појавата на виши хармонични компоненти на индуцираната ЕМС и на тој
начин да се постигне создавање на ЕМС која приближно е еднаква на синусида.
Заради поедноставно запознавање со методологијата на создавање на
возбудно магнетно поле, како и индуцирање на ЕМС во намотките, ќе користиме
пример на едноставна еднофазна машина која има два пола. Принципиелната
конструкција на оваа машина е дадена на Сл. 116. Нека возбудната намотка кај оваа
едноставна машина е поставена на роторот, додека намотката на арматурата
(намотка во која се индуцираат ЕМС) е поставена на статорот од проста
конструктивна причина што возбудната намотка има значително помала моќност па
соодветно таа е поставена на ротирачкиот дел од електричната машина. Низ
возбудната намотка која е поврзана со еднонасочен извор преку соодветни карбонски
четкици и колекторски прстени, протекува еднонасочна струја која создава магнетно
поле во внатрешноста на машината. Возбудната намотка поставена на роторот е
два пола (3 − *), прикажани на сликата. Линиите на магнетниот флукс кој потекнува
едноставно намотана врз магнетно јадро на роторот, формирајќи електромагнет со
од возбудната намотка на роторот и се затвораат низ воздужниот зјај и низ магнетното

коло на статорот се прикажани со испрекината линија. По внатрешната површина на
статорот поставени се намотките во кои се индуцира ЕМС, но во нашиот пример
спротивно поставени канали просторно изместени за агол од 180∘ . Вака поставената

заради поедноставување, поставена е само една навивка која е поставена во два
намотка се нарекува намотка поставена на „полн чекор“, бидејќи кај неа и двете
навивки во ист момент се наоѓаат во идентична позиција по однос на двата пола–
односно физичките процеси кои се случуваат во едната навивка се исти по големина,
но спортивни по насока во спротивната навивка во секој момент од времето.
Просторната распределба на магнетната индукција во воздушниот зјај може да
се направи да биде речиси идеално синусоидна преку соодветна изработка на обликот
на магнетниот пол на роторот кој е насочен кон внатрешниот дијаметар на статорот.
Во тој случај:
L = L cos Å (66)
роторот, додека аголот Å е вредноста на аголот кој се мери во електрични радијани и

каде L е максималната вредност на магнетната индукција во центарот на полот на
се мери од центарот на полот на роторот како што е прикажано на Сл. 116.

Сл. 116: Попречен пресек на принципиелна конструкција на примитивна електрична
машина
Во тој случај, вредноста на флуксот под секој пол ќе биде еднаква на

интегралот од магнетна индукција по целата површина на магнетниот пол, односно за
нашата двополна примитивна електрична машина би добиле:
§;/1
í=d L cos Å ∙ ∙ 2 ∙ VÅ = 2L ∙ ∙ 2 (67)
;/1
каде L е максималната вредност на индукцијата,

проводникот (должината на статорот), додека 2 е средниот радиус на воздушниот
е аксијалната должина на
зјај. Во случај на машина со X број на полови, просторот под еден пол се намалува и
изнесува 2/X , според кое се добива:
2
í= ∙ 2L ∙ ∙ 2
X
(68)
се врти со некоја константна брзина K зависи од бројот на навивките на статорот 3 и

Вкупниот флукс кој се опфаќа со намотките на статорот во случај кога роторот
флуксот í, а се менува:
+ = 3í cos KW (69)
Фарадеевиот закон за магнетна индукција имајќи предвид дека и í(W) ќе биде:

Во тој случај, вредноста на индуцираната ЕМС во статорските навивки според
V+ Ví
¤ = − = K 3 í sin KW − 3 cos KW
VW VW
(70)
Првиот член одговара на индуциран напон заради ротација на роторот, додека

вториот член е индуцираниот напон заради трансфороматорската ЕМС и кај
електричните машини е многу помал од првиот член и практично може да се
занемари. Според тоа, индуцираниот напон кај електричните машини зависи од: (1)
фреквенцијата (брзината на вртењето), (2) од бројот на навивките, и (3) од
големината на флуксот т.е. од јачината на магнетната индукција, и има ист облик
како и магнетната индукција– ако таа се менува според синусоидален закон, тогаш и

индуцираниот напон ќе ја следи таа промена и ќе се менува според синусоидален
закон.
кога ротира со фреквенција од 50 ù<, односно со брзина од 3000 вртежи во минута,

На пример, еднополна примитивна електрична машини во стационарен режим
50 ù<. Но, доколку наместо два пола, постојат X парови полови распределени по
тогаш индуцираната ЕМС има, исто така, синусоидален облик со фреквенција од
површината на роторот, тогаш за секој пар полови X, статорската намотка поминува

низ цел магнетен циклус, односно циклусот се повторува X пати за време од една
ротација на роторот околу својата оска. Во тој случај, добиваме:
Ï =X∙ (ù<)
60
(71)
при што, претставува брзината на вртење на роторот во вртежи во минута.
парови полови X и фреквенцијата Ï изнесува:

Синхроната брзина на вртење кај која било машина во однос на бројот на
60
= ∙ Ï (¨2W/=Y )
X
(72)
Доколку се зголеми бројот на половите, тогаш за да се добие индуциран напон
Сл. 117, прикажана е примитивна електрична машина со два пара полови, т.е. X =
со иста фреквенција, треба соодветно да се намали бројот на вртежите. На пример, на
2. Соодветно може да се пресмета брзината со која треба да се врти овој ротор за да

добиеме индуциран напон со фреквенција од 50 ù<. Ако машината со еден пар полови
(X = 1), треба да се врти со брзина од:
60
= ∙ 50 = 60 ∙ 50 = 3000 (¨2W/=Y )
1
(139)
тогаш, машина со два пара полови, односно X = 2 треба да ротира со брзина од:
60
= ∙ 50 = 30 ∙ 50 = 1500 (¨2W/=Y )
2
(140)
Електричен генератор кој има 20 пола (X = 10), треба да се врти со брзина од:
60
= ∙ 50 = 6 ∙ 50 = 300 (¨2W/=Y )
10
(141)
за да се индуцира во неговите статорски намотки напон со фреквенција од 50 ù<.

Синхроните генератори кои се користат во хидроелектраните заради својата
мала брзина на вртење, вообичаено се прават како електрични машини со испакнати
полови и со голем број полови за да се избегне брза ротација кај нив. Од друга страна,
турбоагрегатите кои се користат во термоелектраните имаат голема брзина на
вртење, речиси секогаш се произведуваат како електрични машини со намотан ротор
и имаат најчесто еден пар полови (Сл. 118).
Ако се потсетиме на релацијата за определување на вредноста на
индуцираниот напон (индуцирана ЕМС), за нејзината максимална вредност може да се
запише:
E ËÞ = K ∙ 3 ∙ í = 25 ∙ Ï ∙ 3 ∙ í (142)

додека средната ефективна вредност на индуцираната ЕМС:
25
E7 ª = ∙ Ï ∙ 3 ∙ í = 4,44 ∙ Ï ∙ 3 ∙ í
√2
Сл. 117: Четириполна машина (X = 2) Сл. 118: Машина со намотан ротор (X = 1)
Очигледно е дека добиениот израз за средна ефективна вредност на

индуцираната ЕМС кај вртливите машини е идентичен со изразот за индуциран напон
кај трансформаторите. Тоа е и логично ако се има предвид фактор што и
трансформаторите и вртливите машини спаѓаат во иста група на т.н.
електромеханички уреди за претворање на енергијата, само што кај трансформаторот
претворањето е од електрична повторно во електрична енергија, но на различно
напонско ниво, додека кај вртливите машини имаме претворање на енергијата од
електрична во механичка (мотори) и/или обратно од механичка во електрична
(генератори).
Сето ова досега се однесуваше на електрични машини кои беа еднофазни–
односно имаа само една фазна намотка. Во практика многу често, особено за
синхрони генератори кои се користат во електраните за производство на електрична
енергија, или пак во индустријата каде многу често се користат мотори со поголема
моќност за задвижување на какви било погони, наместо еднофазни се користат
трифазни електрични машини. Принципот на работа, односно на претворање на
енергијата од механичка во електрична и обратно е потполно идентичен како за
еднофазните, така и за трифазните електрични машини.
Основна разлика е тоа што кај трофазните електрични машини, на статорот
наместо една намотка, се поставуваат три одделни фазни намотки (a ; -а), (b ; -b), и (c ;
намотки меѓусебно се изместени фазно за 120 електрични. И овие машини може да

-c) кои се распоредени на таков начин што индуцираните напони кај секоја од овие
имаат различен број полови и на тој начин да имаат различен број синхрони вртежи.
На Сл. 119, прикажани се две такви трифазни (а) двополна, и (б)
четворополна синхрона машина со испакнати магнетни полови. Начинот на
спојување на трите фазни намотки, како што веќе беше напоменато кај трифазните
трансформатори, може да биде во ѕвезда и во триаголник (види Сл. 120).

(а) двополна
двополна трифазна синхрона машина (б) четворополна трифазна синхрона
машина
Сл. 119: Примери на трифазни синхрони машини со испакнати магнетни полови
(а) спојување во ѕвезда (б) спојување во триаголник
Сл. 120: Спојување на трифазните намотки кај вртливите машини со распределени

намотки

7 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ
7.1 Општи карактеристики

Вртливите електричните машини се едни од најупотребуваните
електроенергетски уреди. Постојат огромен број различни видови и конструктивни
решенија кои се применуваат кај овие машини и навистина е многу тешко или
невозможно сите да се обработат во едно кратко поглавие. Заради тоа, ние ќе се
задржиме само на основните принципи на работа на овие уреди, нивната генералната
поделба според видот и конструкцијата, како и некои карактеристики кои се заеднички
за оваа група на електроенегетски уреди.
Ако ја погледнеме Сл. 116 на која е прикажан попречен пресек на една едноставна
(примитивна) електрична машина во попречен пресек, прво може да забележиме дека
секоја електрична машина е составена од два основни дела, статор кој има шуплива
цилиндрична форма и ротор, кој исто така има цилиндрична форма и кој како што
самото име кажува ротира, се врти во внатрешноста на статорскиот цилиндер. Двата
дела меѓусебно физички се одвоени со тенок воздушен процеп кој уште се нарекува
воздушен зјај. И статорот и роторот се состојат од магнетно јадро, некои електрични
инсталации и намотки (освен во случаи кога магнетниот флукс се создава со
користење на перманенти магнети) кои се неопходни за формирање на магнетно
поле, односно магнетен флукс, индуцирани ЕМС, струи и вртлив момент
Роторот е поставен врз слободно ротирачка осовина која е потпрена
(фиксирана) преку соодветни лежишта што укажува на фактот дека во процесот на
вртењето на роторот ќе се јават соодветни механички загуби заради ротација и
триење во тие лежишта. Доколку станува збор за електрична машина во режим на
мотор, тогаш на осовината на роторот се појавува момент на сили преку кој се
пренесува механичката енергија врз механичкото оптоварување на осовината, додека
доколку станува збор за електрична машина во режим на генератор, тогаш
механичката енергија добиена преку некој извор на механичка енергија која го врти
роторот и при тоа ги совладува механичките загуби поради ротација и ја претвора
механичката енергија во енергија на електромагнетно поле и потоа во електрична
енергија.
Намотките кои се поставени на роторот (роторска намотка) или на статорот
(статорска намотка) служат за создавање на магнетно поле (магнетен флукс) и
тогаш се нарекуваат возбудни намотки (field windings) или пак за индуцирање на
електромоторна сила (ЕМС) според Фарадеевиот закон и се нарекуваат арматурни
намотки (armature windings). Во зависност од типот на електричната машина, овие две
намотки може да бидат поставени како на роторската така и на статорската намотка.
Струјата која тече низ возбудната намотка се нарекува возбудна струја, додека
струјата која тече низ арматурната намотка се нарекува струја на оптоварување.
Основна поделба на електричните машини е според начинот на нивната
употреба и претворањето на енергијата. Доколку една машина врши претворање на
електричната енергија земена од електроенергетската мрежа во механичка енергија
на осовината на роторот, тогаш станува збор за мотор. Во обратниот случај, кога една
електрична машина врши претворање на механичката енергија доведена на роторот
на машината во електрична енергија која потоа се предава на електроенергетската
мрежа, тогаш станува збор за генератор.
Во зависност од поставеноста на намотките на роторот и статорот, од начинот
на формирањето на возбудното поле, конструктивната изведба како и бројот на
фазите, може да се направи генерална поделба на сите видови на електрични машини
како што е шематски претставено на Сл. 121.

Сл. 121: Генерална поделба на вртливите електрични машини
За да ги поедноставиме основните принципи на работа на електричните

машини, ќе се послужиме со примитивна електрична машина прикажана на Сл. 122.
перманенти магнети (3 − *) кои создаваат перманентно магнетно поле во просторот

На сликата е прикажана упростена електрична машина која се состои од еден пар
машина кој има само една навивка со должина низ која е тече електрична струја со
помеѓу половите. Во тој простор сместен е роторот на примитивната електрична
јачина Y. Струјата се доведува во навивката преку доведување на соодветен напон

¤ на краевите на еден пар четкици поврзани со уред наречен комутатор. Врз основа
на веќе кажаното, врз намотката на роторот (а со тоа и врз самиот ротор) ќе
дејствува електромагнетна сила со јачина:
Ï = Y ( × L) (144)
Сл. 122: Принцип на работа на примитивна електрична машина
Доколку наместо една навивка, намотката на роторот е составен од поголем

број навивки распределни по периферијата на роторот, тогаш наместо единечна сила
ќе добиеме спрег на сили (момент на сила) кој настојува да го заротира роторот во
една или друга насока.

Имајќи ги предвид поставеноста на намотките на статорот или роторот, како и
видот на електричната струја која се доведува (или индуцира) во нив, електричните
машини може да се поделат на три основни групи:
Машини за еднонасочна струја (DC machines) – машини кај кои и во
намотките на статорот и во намотките на роторот протекуваат
еднонасочни струи.
Синхрони машини (Synchronous machines) – машини кај кои во намотките
на роторот протекува еднонасочна струја (возбудна струја), додека во
намотките на статорот протекува наизменична струја (арматурна струја
или струја на оптоварување), и
Асинхрони машини (Induction machines) – машини кај кои и во двете
намотки на статорот и на роторот протекуваат наизменични струи.
Првите електрични машини кои се користеле за претворање на електричната
енергија во механичка и обратно биле машините за еднонасочна струја, генерално
заради нивната едноставна конструкција и едноставен принцип на работа. За жал,
поради конструктивните потешкотии како и определени ограничувања во поглед на
максималната моќност и напон (пред сè заради користењето на колекторот), овие
машини постепено се напуштаат и се заменуваат со асинхроните машини. Денес
асинхроните машини се најупотребувани електрични машини во режим на мотор.
Покрај нив, за производство на електрична енергија генерално се користат синхрони
машини во режим на генератор– синхрони генератори како за мали така и за големи и
екстра големи моќности.
Пред да се запознаеме накратко со принципот на работа кај овие електрични
машини, ќе се запознаме со т.н. баланс на енергии кои се случува во процесот на
претворањето на електричната моќност во механичка и обратно. Овие процеси се
генерални без разлика од типот на машината и заради тоа истите генерално ќе ги
третираме.
7.2 Енергетски карактеристики

Бидејќи основна намена на електричните машини е претворање на енергиите
од еден во друг вид, очигледно од клучно значење е прашањето за енергетска
ефикасност при самиот процес на претворање. Имено, од големо значење е какви
загуби треба да се очекуваат во процесот на трансформацијата и колкава е нивната
големина и влијание врз ефикасноста на процесот на претворање, односно врз т.н.
коефициент на корисно (полезно) дејство (Сл. 123).
Сл. 123: Енергетски дијаграм кај електричните машини
Кога зборувавме за трансформаторите како наједноставни електроенергетски

уреди кои вршат претворање на електричната енергија од едно на друго (повисоко или
пониско) напонско ниво, зборувавме дека во процесот на претворање постојат

помала од преземената (влезна) енергија, односно •1 < • .
определни загуби на енергија при што секогаш корисната (излезна) енергија беше
Состојбите се потполно еквивалентни и овде кај електричните вртливи машини

кај кои покрај загубите во магнетно коло (заради магнетизирање) и загуби во бакарот
(заради течењето на струјата низ намотките), дополнително постојат уште една
група загуби, т.н. загуби поради ротација односно механички загуби. Според тоа, за
една електрична машина која работи во режим на генераторот може да се нацрта
шема на протокот на енергијата во процесот на нејзиното претворање од механичка па
преку енергија на електромагнетно поле во електрична енергија. Аналогно, ако
станува збор за електрична машина која работи во режим на мотор, тогаш може да се
нацрта соодветен дијаграм на претворање на енергијата, овој пат од влезна
електрична енергија, преку енергија на магнетно поле во механичка енергија. Ваквите
дијаграми се нарекуваат уште и дијаграми на баланс на енергија бидејќи на сликовит
начин го прикажуваат процесот на претворање на енергијата и загубите на енергија
кои се јавуваат во тој процес (Сл. 124 и Сл. 125).
Сл. 124: Енергетски биланс на моќности кај електрична машина во режим на генератор
Сл. 125: Енергетски биланс на моќности кај електрична машина во режим на мотор

8 МАШИНИ ЗА ЕДНОНАСОЧНА СТРУЈА (DC МАШИНИ)
8.1 Принцип на работа

Првите вртливи електрични машини биле изведени како машини за
еднонасочна струја. Принципот на претворањето на енергијата кај овие машини е
наједноставен за разбирање, но со оглед на конструктивната сложеност, пред сè
заради постоењето на комутаторот, како уред кој врши трансформација на
индуцираните напони и флуксеви, овие машини денеска се поретко и поретко се
користат.
Попречен пресек на една елементарна машина за еднонасочна струја е даден
на Сл. 126.
Сл. 126: Попречен пресек на елементарна машина за еднонасочна струја
Претходно се запознавме со фактот дека ако имаме навивка која се врти со

постојана брзина во константно магнетно поле, тогаш на краевите на таа намотка,
според Ленцовото правило и Фарадеевиот закон најпрво ќе се индуцира
електромоторна сила ЕМС, а потоа ако постојат услови, низ намотката може да
протече електрична струја според правилото на левата рака.
едниот магнетен пол (на пример, северен пол 3), додека во следниот полукруг истата
Ако станува збор за една обична навивка, таа во еден полукруг ќе се најде под
навивка ќе се најде под другиот магнетен пол, (на пример, јужен пол *). Ако сакаме да
ја зголемиме вредноста на индуцираната ЕМС, тогаш наместо една, може да
поставиме сноп од еднакви навивки кои ќе формираат намотка– оваа намотка се вика
арматурна намотка или накратко арматура. Според тоа, при вртење од еден цел
круг, на краевите на намотката ќе се индуцира наизменичен напон кој ќе ја менува
својата насока во двете полупериоди како што е шематски тоа е прикажано на Сл. 127.
Очигледно оваа индуцирана ЕМС има карактер на наизменичен напон затоа што со
едната насока под полот 3, тогаш ќе тече во спротивната насока кога намотката ќе
текот на времето ја менува својата големина и својата насока, односно ако тече во
поминува под другиот пол *. Во моментот кога намотката ќе биде помеѓу двата пола
(момент кој е прикажан на Сл. 127), таа не ги сече магнетните силници помеѓу

половите 3 и * и тогаш не се индуцира ЕМС, односно вредност на индуцираната ЕМС
е нула.
Сл. 127: Шематски приказ на: (а) индуцирање на ЕМС кај вртливите електрични
машини, (б) облик на индуцираната ЕМС на краевите на лизгачките прстени и четкички
Ако наместо два лизгачки прстени, на нивно место поставиме еден

лизгачки прстен, кој е поделен во два меѓусебно изолирани полупрстена и на нив
ги допреме четкичките, ќе добиеме нов конструктивен дел кој е карактеристичен за
вртливи електрични машини за еднонасочна струја и се нарекува комутатор.
Основната цел на овој уред е да „исправува“ индуцираната ЕМС, односно да
овоможи наместо добивање на ЕМС со карактеристики на наизменичен напон, на
краевите на четкичките да се добие еднонасочна ЕМС односно еднонасочен напон. Со
преполување на прстените во два полупрстени кои меѓусебно се изолирани се
постигнува ефект еднаков како едниот крај на намотката постојано да поминува под
еден исти пол, а со тоа во него секогаш да се индуцира ЕМС со иста насока. Всушност
се стекнува физички впечаток како намотката да е поделена на два полунамотки кои
постојано се наоѓаат (односно ротираат) во исто магнетно поле. Резултатот од ова е
добивање на индуцирана ЕМС во форма на полусинусоида како што е прикажано
шематски на Сл. 128.
Сл. 128: Шематски приказ на: (а) индуцирање на ЕМС кај машини за еднонасочна
струја со комутатор, (б) облик на индуцираната ЕМС на краевите на лизгачките
прстени и четкички

Очигледно е дека вака „исправената“ индуцирана ЕМС нема практична
вредност бидејќи е многу различна од вистинска еднонасочна ЕМС. Но, ако се има
предвид дека досега зборувавме само за примитивна машина која имаше само една
арматурна навивка и ако наместо една навивка, по целата површина на роторот се
постават поголем број на навивки кои меѓусебно се изместени за некој мал електричен
агол, тогаш на краевите на полупрстените во секој момент на време ќе се појавува
иста промена на индуцираната ЕМС од секоја од овие навивки, односно ќе се добие
преклопување на индуцираните ЕМС од сите пооделни навивки и резултантната ЕМС
ќе биде речиси идеално еднонасочна (види Сл.129).
Сл. 129: Шематски приказ на комутација на ЕМС од две соседни навивки изместени за
електричен агол од 90°кај машина за еднонасочна струја
Распределбата на навивките кои формираат заедничка намотка на роторот т.н.

арматурна намотка може да биде различна, но најчесто во практиката се користат два
вида намотки:
јамкаста (петласта) намотка (Сл. 130(а)), и
брановидна намотка (Сл. 130(б)).
Распределбата на намотката кај петластите и кај брановидните намотки по
надворешната површина на роторот и неговите канали шематски е претставена на Сл.
131.
(а) јамкаста (петласта) намотка (б) брановидна намотка
Сл. 130: Основни видови намотки кои се користат во вртливите машини

(а) кај јамкаста (петласта) намотка (б) кај брановидна намотка
Сл. 131: Распределба на навивките во каналите на роторот
Она што е важно да се забележи е дека навивките кои се меѓусебно споени

мора во ист момент да се наоѓаат во иста положба во однос на магнетното полe, но
под различни полови за да може да се искористи максимално магнетниот флукс за
индуцирање на ЕМС, како и за да се постигне симетричност во однос на индуцираните
ЕМС во спротивно поставените навивки на една иста намотка.
8.1.1 Создавање на индуцирана ЕСМ
брзина на вртење (¨2W/min), и има X број полови со константен флукс í по пол,

Ако имаме една машина за еднонасочна струја која се врти со константна
тогаш индуцираната ЕМС за една навивка кај оваа машина ќе биде:
X∙ ∙í
¤= (')
60
(145)
Ако е изведена машината конструкциски со < навивки поврзани во = паралелни

гранки, тогаш вкупната индуцирана ЕМС ќе биде:
< X∙ ∙í <∙X
E= ∙ =∙ ∙ í∙K = ∙ í ∙ K (')
= 60 2∙5∙= Ë
(146)
каде што, K = 25 /60 (2=V/I) е аголната брзина, додека коефициентот Ë =

>∙Î
1∙;∙Ë
, се
нарекува конструктивна константа бидејќи очигледно зависи само од конструкцијата на
машината.
тогаш може да се напише дека í = Ã ∙ YÃ , каде што YÃ е вредноста на возбудната

Доколку станува збор за линеарна карактеристика на магнетниот материјал,
струја, додека Ã е т.н. возбудна константа. Во тој случај, за индуцираната ЕМС

конечно може да се запише:
E= Ë ∙ Ã ∙ YÃ ∙ K = ∙ YÃ ∙ K ('), каде = Ë Ã (Ω I) (147)
од каде може да се заклучи дека вредноста на индуцираната ЕМС кај машините за
возбудната струја è и аголната врзина на вртењето на роторот 3ý .

еднонасочна струја (генератори) линеарно зависи исклучиво од вредноста на

Во случај на нелинеарна магнетна карактеристика се добиваат серија на
нелинеарни криви за индуцираната ЕМС (Сл.
Сл. 132).
Сл. 132: Нелинарна крива на индуцирани ЕМС во функција

функциј од возбудната струја при
различни брзини на вртење кај машини (генератори
генератори) за еднонасочна струја
8.1.2 Создавање на вртлив

ртлив електромагнетен момент
Ако кај машините за еднонасочна струја во режим на генератор најважна
големина е индуцираната ЕМС,
ЕМС тогаш во режим
режим на мотор
мотор, најважна големина е
постигнатиот вртлив момент на осовината на роторот.
роторот Моќноста што една вртлива
вртливиот момент (torque) ? и аголната брзина со која се врти роторот K . Оваа

машина ја предава на осовината на роторот е еднаква на производот помеѓу
моќност P доаѓа како резултат на производот помеѓу индуцираната ЕМС E и струјата

која тече низ роторската намотка– струја на арматура или струја на оптоварување YË ,
односно важи
важи:
• = ? ∙ K = E ∙ YË = Ë ∙ í ∙ K ∙ YË (148)
од каде,
аде за вртливиот момент може да се напише:
напише
?= Ë ∙ í ∙ YË = Ë ∙ Ã ∙ YÃ ∙ YË = ∙ YÃ ∙ YË (3=) (149)
YÃ и струјата на оптоварување (струјата арматурата YË . Може да забележиме дека

Големината на вртливиот момент зависи од вредностите на возбудната струја
коефициентот е типичен коефициент за секоја машина и зависи од нејзината

струјата во арматурата)
конструкција и вообичаено се нарекува константа на електромеханичко

претворување.
8.1.3 Брзина на вртење
Според равенката на рамнотежа на напоните
апоните (Кирхофов
Кирхофов закон за напони),
напони а
имајќи предвид дека во стационарен режим електричното коло во роторот
арматурата) е едноставна (Сл.
арматурата
(арматурата Сл. 133), може да запишеме:
(Сл запишеме
' − E = oË ∙ lË (150)
од каде со неколку замени може да се добие

добие:
E = ' − oË ∙ lË (151)

Ë ∙ í ∙ K = ' − oË ∙ lË (152)
' − oË ∙ lË ' − oË ∙ lË
K = =
Ë∙í ∙ lÃ
(153)
додека за брзината на вртење важи:
' − oË ∙ lË
= (¨2W/=Y
=Y )
∙ lÃ
(154)
каде што = 25 /60 . Оваа равенка се вика равенка за определување на брзината.
Сл. 133: Еквивалентно коло на арматурната намотка
8.2 Поделба според видот на возбудата

Според конфигурацијата на намотките и начинот на нивното поврзување може
да се направат неколку поделби на машинит
машините
е за еднонасочна струја, и тоа:
машини со независна возбуда (Сл.134),
Сл.134),
машини со паралелна возбуда (Сл.135(а
Сл.135(а)),
машини со сериска возбуда (Сл.
Сл. 135(б)),
(Сл
машини со мешана возбуда (адитивна
адитивна и диференцијална)
диференцијална (Сл
(Сл. 136),
машини со продолжена или скратена паралелна
паралелна возбуда (Сл
(Сл. 137).
Сл 134: Машини за еднонасочна струjа со независна возбуда

Сл.

(а) паралелна возбуда (б) сериска возбуда
Сл. 135: Паралелна и сериска возбуда кај машините за еднонасочна струја
(а) адитивна
адитивна (cummulative) (б) диференцијална
Сл 136: Мешана возбуда кај машините за еднонасочна струја: (а

Сл. (а) адитивна
адитивна, (б)
диференцијална
(а долга паралелна
(а) (б) кратка паралелна
Сл 137: Сложена паралелна возбуда кај машините за еднонасочна струја: (а)

Сл.
долга и (б)
б) кратка паралелна возбуда
озбуда
8.3 Загуби и нивна класификација

Покрај вредностите на индуцираната ЕМС и вртливиот момент кој го развиваат
машините за еднонасочна струја
струја, од голема важност е и нивната ефикасност,
односно коефициентот на полезното дејство, дејство кој како и кај другите
електроенергетски уреди се мери како однос помеѓу добиената енергија и вложената
енергија односно
енергија, односно:

Добиена енергија
Ефикасност =
Вложена енергија
Добиена енергија
=
Добиена енергија + Вкупни загуби на енергија
(155)
Загубите кај машините за еднонасочна струја може да се поделат на неколку

делови:
(1) електрични загуби – загуби заради,
a. течење на електрична струја низ возбудната намотки и арматурната
намотка,
b. постоење на контактна отпорност помеѓу четкичките и комутаторот.
(2) магнетни загуби– загуби кои се резултат на магнетизирање на магнетните
материјали во арматурата и во магнетните полови и може да бидат од два
вида:
a. загуби во хистереза, и
b. загуби заради постоење на вртложни струи (eddy current losses).
(3) механички загуби– кои се јавуваат како резултат на триење во лежиштата,
отпор на воздухот кој се јавува при ротацијата, како и заради триење на
четкичките по површината на комутаторот.
(4) други (дополнителни) загуби кои вообичаено не надминуваат 1% од сите
други загуби и честопати може да се занемарат.
Имајќи ги предвид сите видови загуби, местото на нивното настанување и
причината за нивното настанување, може да се нацртаат енергетските дијаграми на
трансформација на влезната во излезна енергија (моќност). Овие дијаграми се
дадени на Сл. 138 и се дефинираат посебно за генераторски, а посебно за моторен
режим иако генерално и во едниот и во другиот режим истата категорија на загуби се
јавуваат во електричните машини за еднонасочна струја.
8.4 Работни карактеристики

За да може да ги користиме правилно електричните машини за еднонасочна
струја потребно е да ги знаеме работните карактеристики на овие машини во режим на
генератор и во режим на мотор. Под работни карактеристики подразбираме
промена на некој клучен параметар во зависност од некој друг.
На пример, кај генераторите каде од примарно значење е вредноста на
индуцираната ЕМС на терминалните точки (четкичките) на комутаторот,
најважна работна карактеристика е промена на оваа индуцирана ЕМС во зависност од
низ роторската намотка - арматурна струја), односно карактеристиката B = è(– ).

оптоварувањето на генераторот (вредноста на арматурната стуја која протекува
Кога машината работи во моторен режим, тогаш најважна карактерстика е
зависност од брзината на вртење, односно карактеристиката 2 = è( ).

промената на големината на вртливиот момент на осовината на моторот во
Двете карактеристики во практиката се нарекуваат карактеристики на

оптоварување, бидејќи во случај на генератор, оптоварувањето е изразено со
вредноста на арматурната струја, додека во случај на мотор, тогаш оптоварувањето е
изразено со големината на вртливиот момент кој моторот треба да го совлада при
определена брзина на вртење. И кај двете карактеристики разликуваме промена на
ЕМС или промена на брзината во зависност од оптоварувањето на машината. Овие
примени се нарекуваат пад на напон (за генератори), односно пад на брзината (за

мотори) и претставуваат мерка за квалитетот и употребливоста на една машина за
еднонасочна струја.
Неколку типични работни карактеристики за генераторски режим: (а), и за
моторен режим (б), за електрични машини за еднонасочна струја за неколку видови
возбудни системи дадени се на Сл. 139.
(а)
(б)
Сл. 138: Енергетски дијаграми за претворање на енергијата кај машини за
еднонасочна струја: a) генератор, б) мотор
(а) генераторски режим (б) моторен режим
Сл. 139: Типични работни карактеристики кај машини за еднонасочна струја во

зависност од видот на возбудниот систем

9 МАШИНИ ЗА НАИЗМЕНИЧНА СТРУЈА (AC-МАШИНИ)
Покрај машините за еднонасочна струја, во практиката многу често се користат
машините кои работат на наизменична струја. Овие машини може да ги поделиме на
две основни групи:
синхрони машини, т.е. електрични машини кои се вртат со иста брзина со
брзината на вртењето на електромагнетното поле, и
асинхрони машини, т.е. електрични машини кои се врата со брзина различна
од брзината на вртењето на електромагнетното поле.
Дополнително, според бројот на фазите, овие машини може да ги поделиме на:
еднофазни машини (синхрони или асинхрони), и
трифазни машини (синхрони или асинхрони).
Очигледно е дека првите еднофазните машини работат само на една фаза од
трифазниот електричен систем, додека трифазните машини се приклучени на сите три
фази на трифазниот електричен систем.
Пред да се запознаеме со принципот на работа на синхроните и асинхроните
електрични машини, накратко ќе се запознаеме со принципите на трифазниот
наизменечен електричен систем.
9.1 Трифазен наизменичен електричен систем

Денес во светот трифазниот наизменичен електричен ситем е најраспростраен
енергетски систем. Иако сè уште постојат земји кои користат генерално еднофазни
потрошувачи и еднофазни дистрибутивни системи, сепак во позадина на целиот
електроенергетски систем основата е трифазниот електроенергетски систем од кој
според потребните се користи една или сите три фазни проводници. Основна причина
за тоа е што самите извори на електрична енергија (генераторите) денес работат врз
приципот на создавање на трифазно вртливо електромагнетно поле и трифазна
електрична моќност која понатака преку преносниот и дистрибутивниот систем се
пренесува до сите потрошувачи и таа може да се користи како од еднофазните, така и
од трифазните потрошувачи на создадената електрична енергија.
Формално, трифазниот електричен систем се состои од група на три струи (Ia, Ib
и Ic) и напони (Va, Vb и Vc) кои во идеален случај меѓусебно се изместени за 120
електрични степени (120° el).
YË = l cos KW,
YÊ = l cos(KW − 120),
YÇ = l cos(KW − 240) = l cos(KW + 120) ,
(156)
¨Ë = ' cos(KW + M),

¨Ê = ' cos(KW + M − 120),
¨Ç = ' cos(KW + M − 240) = l cos(KW + M + 120) ,
(157)
При што, Im и Vm се максималните вредности кои струите и напоните може да ги

постигнат за еден цел период на наизменичната промена на вредноста на струите и
напоните, додека аголот ϕ претставува препоставен агол на изместување на струите и
напоните кој зависи од видот на оптоварувањето.
За да се овозможи создавање на вакви напони и струи, истите заради законот
за електромагнетна индукција (Законот на Фарадеј), потребно е да се формира систем

од три намотки (a
a, b и c) кои меѓусебно ќе бидат просторно изместени за ист толкав
агол од 120°.
Постојат два вида спојување на трите фазни намотки (a, b и c) кај трифазните
електрични системи
системи, спој во ѕвезда и спој во триаголник (види
види Сл. 140).
а) спој на намотките во ѕвезда и фазорски дијаграм на напоните
б) спој на намотките во триаголник и фазорски дијаграм на струите
Сл. 140: Споеви на намотките кај трифазните системи

системи во ѕвезда и триаголник заедно
со соодветните фазорски дијаграми на напоните и струите во двата споеви
Според дадените фазорски дијаграми веднаш може да се добијат и

соодветните односи помеѓу напоните и струите во зависност од видот на спојот на
трифазните намотки
трифазните намотки, и тоа:
ѕвезда триаголник
'É = √3
√ ∙ 'ÃË> 'É = 'ÃË>
lÉ = lÃË> lÉ = √3 ∙ lÃË>
односно, во случај на спој ѕвезда,

односно ѕвезда линиските и фазните струи се исти додека линскиот
фазниот за вредност √3, додека во случај на спој триаголник,
напон е поголем од фазнио триаголник
фазните и линиските напони се исти, додека линиската струја е повторно поголема од
фазната за вредност √3. Соодветно,
Соодветно за моќноста кај еден трифазен систем може да
запишеме, без разлика на видот на спојот:
запишеме спојот
* = 3 lÃË> 'ÃË> = √3 lÉ 'É (158)
Оваа моќност се нарекува привидна моќност затоа што за разлика од

системите за еднонасочна струја
струја, во зависност од меѓусебната изместеност на

напоните и струите во системот, моќноста која ја дава еден наизменичен систем може
да биде активна моќност (P), реактивна моќност (Q), и/или како што погоре видовме
привидна моќност (S). Притоа важат следните реалации:
• = * cos M,
= * sin M, (159)
* = Ó•1 + 1
9.2 Синхрони машини

За полесно да го совладаме принципот на работа на машините за наизменична
струја, прво ќе се запознаеме со работата на синхроните машини. Синхроните
машини, како и сите електрични машини може да работат во два работни режими, како
генератори и како мотори. Имајќи го предвид нивното основно својство да ротираат со
иста, синхрона брзина со брзината на вртливото електромагнетно поле, синхроните
машини наоѓаат најголема примена како синхрони генератори и тоа од најмала
(динамо машини и алтернатори) па до најголема инсталирана моќност како извори на
електрична моќност во големите хидро, термо или нуклеарни електрани. Заради тоа,
во овој текст ние ќе се задржиме само на синхроните генератори и нив подетално ќе ги
опишиме и анализираме.
Основна конструкција на еден синхронен генератор е трифазна распределна
намотка поставена на статорот на машината и концентрирана или распределена
намотка поставена на роторот низ која потекува еднонасочна возбудна струја. Кај
современите синхрони генератори со мала и средна моќност, во последно време се
користат перманетни магнетни како извори на еднонасочно магнетно поле во роторот
на машината наместо распределена или концентрирана намотка. Овие генератори
уште се нарекуваат и синхрони генератори со пермаментни магнетни. На Сл. 141,
принципиелно се дадени двете можни конструкции кај синхроните генератори, со
распределена намотка (т.н. турбогенератор), и со концентрирана намотка или како
често се нарекува во испакнати магнетни полови (т.н. хидрогенератор).
а) со распределена роторска намотка б) со ротор со испакнати полови
Сл. 141: Типови на синхрони генератори според видот на роторот
Принципот на работа на синхроните генератори и прилично едноставен.

Најпрво потребно е да се заротира роторот на генераторот преку некој надоврешен
механички систем (најчесто турбина) до брзина која соодветствува на синхроната
брзина на вртливото електромагнетно поле кое треба да се создаде. Оваа брзина
зависи од фреквенцијата на мрежата на која генераторот е приклучен и на која

наизменична електрична мрежа генераторот треба да ја испорача генерираната
електрична енергија и самата конструкција на генераторот, поточно од бројот на
парови полови кои генераторот ги има.
Во нашиот електроенергетски систем фреквенцијата е константна и еднаква на
50 Hz. Соодветно, синхрониот генератор треба да ја приспособи фреквенцијата на
на фреквенција од 50 Hz. Од равенката за фреквенција Ï = X ∙ /60, при што p

генерираниот електричен напон на вредност еднаква на мрежата, односно повторно
претставува број на полови, додека n е брзината на ротирање на роторот во min-1,

може да се определи односот помеѓу потребната брзина на ротација на роторот и
бројот на полови. За добивање на фреквенција од 50 Hz, потребно е да се запазат
следните соодноси:
број на полови p 2 4 6 8 10 12 16 20 24
брзина на вртење n (min-1) 3000 1500 1000 750 600 500 375 300 250
Очигледно е дека машините кои се вртат со поголема брзина имаат помал број
полови и затоа се нарекуваат брзоодечки машини и се користат најмногу во
термоелектраните заради што и го добиле името турбогенератори. Соодветно,
машините кои се користат во хидроелектраните се нарекуваат спорооди и се
изведуваат како генератори со испакнати магнетни полови на роторот или
хидрогенератори.
Без разлика дали станува збор за хидрогенератори или турбогенератори,
секогаш намотката на роторот треба да биде приклучена на еднонасочен т.н. возбуден
напон и низ неа да тече еднонасочна возбудна струја. Во практиката најчесто се
користат три вида возбудни системи кај синхроните генератори (се разбира ако се
изостави користењето на перманентните магнети како возбуден систем):
генератори со контактна вртлива возбуда (со будилица),
генератори со контактна статичка возбуда (статички возбуден систем), и
генератори со бесконтактна возбуда (brushless self-exitation system).
Најстарите изведби на генератори се базираат на користење на посебен
генератор за еднонасочна струја како возбуден систем кој понатаму преку систем на
четкички и лизгачки прстени се доведува на роторската возбудна намотка. Овој систем
има поголем број негативни карактеристики (потреба од посебен генератор приклучен
на иста осовина со главниот синхронен генратор, систем на четкички, лизгачки
прстени и сл.), и генерално кај новите изведби целосно е напуштен и заменет со
контактен возбуден систем базиран на статички (полупроводнички) возбуден систем
кој е значително подоверлив од претходниот, но сепак сè уште ги има проблемите за
доведување на возбудната струја во намотката на роторот со користење на систем на
четкички и лизгачки прстени. Најсовремен е системот кој се базира на бесконтактна
возбуда со користење на посебна полупроводничка технологија директно вградена во
самиот ротор на генераторот каде дел од генерираниот напон и струја преку
соодветни исправувачки кола се исправува во еднонасочен напон и струја кои се
користат за возбуда на роторот на самиот генератор. Принципиелните шеми на сите
три вида возбуда кај синхроните генератори дадени се на Сл. 142.

а) синхронен генератор со контактна вртлива возбуда
б) синхронен генератор со контактна статичка возбуда
в) синхронен генератор со безконтантна возбуда
Сл. 142: Видови возбудни системи кои се користат кај синхроните генератори
9.2.1 Принцип на работа

Принципот на работа кај синхроните машини наједноставно ќе го разбереме ако
анализираме упростен синхроенен генератор. Синхроните генератори најчесто се
изведуваат како трифазни, со два или повеќе полови. За запознавање со основниот
принцип на работа, доволно е да се набљудува најпроста конструкција на синхронен
генератор со еден пар полови поставени на роторот и симетрична и рамномерно

поставена трифазна намотка во каналите на статорот на машината. Бидејќи
старторските намотки се симетрични и оските на секоја од трите фазни намотки се
симетрично поставени и меѓусебно изместени за 120° (електрични) како што е
Сл. 143: Шематски приказ на едноставен двополен синхронен генератор
Поради просторна распределба на намотките симетрично изместени за

просторен агол од 120°, и индуцираните електромоторните сили во секоја од трите
намотки меѓусебно ќе бидат исти по вредност и електрични изместени за ист агол од
120° (el), односно, за агол (2⋅π/3). Една целосна ротација на роторот одговара на еден
цел период на индуцирана електромоторна сила, т.е. напон во секоја од трите
симетрично поставени намотки на статорот.
Имајќи предвид дека промената на индукцијата B, а со тоа и на флуксот Φ по
перметарот на статорот се менува по синусоидален закон, тогаш и индуцираната
електромоторна сила e би имала синусоидален облик. Дополнително, бидејќи оските
на намотките А, B и C меѓусебно се изместени за агол од (2⋅π/3), тогаш и индуцираните
напони меѓусебно ќе бидат изместени за ист агол, како што е прикажано на Сл. 144.
Сл. 144: Индуцирани напони во симетрично поставените намотки на статорот
За да може да ја определиме вредноста на овој индуциран напон кој се јавува

во секоја од трите фази A, B и C, најпрво ќе анализираме упростен синхронен
генератор со само една статорска намотка, на пример, фаза А. На Сл. 145 дадена е
шема на еден таков генератор. Како што може да се види, оската на фазата А се наоѓа
под прав агол во однос на оската на возбудното магнетно поле кое го создава
намотката на роторот со испакнати полови. Во оваа позиција, според Ленцовото

правилото, опфатот на флуксот во навивките на фазата А е најголем и соодветно во
фаза А ќе се индуцира напон со максимална вредност:
25
E ËÞ = Ï3ф
√2
(160)
При што, ф претставува вредност на магнетниот флукс, f е фреквенцијата на

вртењето на роторот, додека N е бројот на навивки на фазната намотка А.
Кога роторот ќе се заврти за агол од π/2, тогаш навивките на фазата А нема да
сечат каков било флукс ф, што значи вредноста на индуцираниот напон во оваа
намотка ќе биде еднаков на 0. Во согласност со ротацијата на перманентниот
магнетнен флукс создаден од намотката на роторот, така ќе се менува и вредноста на
индуцираниот напон во фазната намотка А, односно индуцираниот напон ќе биде
синусоидален со максимална вредност според (162):
¤(W) = E ËÞ sin KW (161)
Сл. 145: Упростена шема на синхрон генератор со една намотка
Истото што важи за намотката А, важи и за другите две фазни намотки B и C

кои се симетрично поставени по внатрешниот периметар на статорот и изместени се
за просторен агол од (2⋅π/3). Заради тоа, конечно кај трифазниот синхронен генератор
во трите фазни намотки се добиваат три индуцирани напони кои се електрично
изместени еден во однос на друг за електричен агол (2⋅π/3), како што е што е
Конечно може да дојдеме до следниот заклучок: Кај синхронен генератор со
дефинирана конструкција, вредноста на индуцираниот напон зависи од
големината на магнетниот флукс, односно од големината на возбудната струја
која него го создава, додека фреквенцијата на индуцираниот напон зависи од
брзината со која ротира роторот, односно од фреквенцијата на промената на
флукосот создаден од возбудната намотка поставена на роторот на генераторот.
Како и другите електрични машини и синхроните машини може да работат во
режим на генератор и во режим на мотор. За разлика од другите електрични машини,
синхроните машини може да работат и во режим на т.н. синхронен компензатор, при
што во електричната мрежа може да генерираат соодветни количини на реактивна
енергија.

9.2.2 Синхрона машина во режим на генератор
Синхроните машини најчесто работат во режим на генератор на електрична
енергија од проста причини што заради можноста да генерираат индуцирани напони
со константна фреквенција се користат како извори на електрична енергија во
процесот на производство на електрична енергија. Основниот принцип на работа го
анализиравме во претходната глава – преку надворешен систем најпрво
возпоставуваме константна брзина на вртење на роторот на синхрониот генератор, а
потоа пропуштаме еднонасочна возбудна струја низ неговата возбудна намотка
поставена на роторот, за да добиеме на крај синусиоидален индуциран напон на
краевите на статорските намотки со потребната големина и фреквенција. На Сл. 146
дадена е принципиелната работна шема на еден синхронен генератор. Во овој режим
синхроната машина механичката (влезна) енергија P1=Pmeh која ја добива на осовината
на роторот од некоја погонска машина (најчесто турбина), ја претвора во електрична
(излезна) енергија P2=Pel која понатака ја предава во електроенергетскиот систем за
потребите на потрошувачите.
Сл. 146: Принципиелна работна шема на синхрона машина во режим на генератор
9.2.3 Синхрона машина во режим на мотор

Во режимот на мотор, протокот на енергија е спротивен од оној во режимот на
генератор. Имено, во овој режим, синхроната машина (мотор) зема електрична
енергија од мрежата и неа ја претвора во механичка енергија на вртење на роторот на
машината со што овозможува извршување на некаква механичка работа. Со оглед
дека правилото за непроменливост, односно константност на брзината на вртење,
синхроните мотор се користат поретко и за специфични работни механизми каде
константната брзина на вртење е предност, а не недостаток, како на пример,
вентилатори, пумпи, компресори, дробилки, кранови и сл.
Потребно е да се нагласи дека впуштањето во работа на синхроните мотор
содржи определена специфика, и тоа може да се реализира на неколку начини – (1) со
користење на специјални кусо сврзани намотки во роторот на машината, со користење
на посебен асинхронен мотор за впуштање или со користење на посебни
полупроводнички впуштачи. Самиот процес излегува надвор од намената на овој текст
и нема да биде подетално третиран овде. Принципиелната работна шема на синхрон
мотор е дадена на Сл. 147.

Сл. 147: Принципиелна работна шема на синхрона машина во режим на мотор
9.2.4 Синхрона машина во режим на синхронен компензатор

Честопати, особено кај помалите електроенергетски системи се појавува
потреба од определена количина на реактивна енергија, било да е тоа за потребните
на некои специфични потрошувачи или пак за потребните на стабилизација на самата
мрежа и нејзините напонски карактеристики. Во вакви случаи потребно е да се
генерираат и да се уфрлат во мрежата дополнителни количини реактивна енергија.
Еден од можните начини за генерирање на поголеми количини реактивна енергија и
нејзино уфрлање во електроенергетскиот систем е работа на синхрона машина во
режим на синхронен компензатор (Сл. 148).
Сл. 148: Принципиелна работна шема на синхрона машина во режим на компензатор
Имено, како што беше напоменато во заклучокот од Глава 8.3, големината на

индуцираниот напон e може да се регулира со помош на вредноста на возбудната
струја iv. Во согласност со тоа, со зголемување на вредноста на возбудна струја над
нејзината номинална вредност ivn, може да се постигне индуцираниот напон да биде
поголем од доведениот напон од мрежата u. Во тој случај велиме дека синхроната
машина работи во т.н. надвозбуден режим при што таа генерира поголемо
количество на реактивна енергија Q која може да го оддаде во електричната мрежа.
Важи и спротивното, во случаи кога возбудната струја iv има помала вредност од
нејзината номинална ivn велиме дека станува збор за работа на синхроната машина во
т.н. подвозбуден режим во кој машината зема реактивна енергија Q од електричната
мрежа за сопствено магнетизирање.

9.2.5 Паралелна работа кај синхроните генератори
Споменавме дека синхроните машини најчесто работат како синхрони
генератори и при тоа се користат како извори на електрична енергија за напојување на
електроенергетскиот систем. Во согласност со тоа речиси постојано синхроните
генератори работат во паралела со некој друг (односно многу други) синхрони
генератори кои се приклучени истовремено на истата електроенергетска мрежа.
Заради тоа потребно е да се знаат условите и начините на работа на синхроните
генератори во паралелна работа со електроенергетскиот систем или во паралелна
работа со некој друг синхрон генератор.
Да претпоставиме дека имаме стационарана состојба во еден
електроенергетски систем при што под стационарна состојба подразбираме дека има
баланс помеѓу потребите за енергија и потрошувачката што резултира со стабилен
напон и фреквенцијата на електроенергетскиот систем U и f. Нека во некој момент t=0,
се уклучи дополнителен потрошувач во мрежата со што заради појава на дебаланс
помеѓу расположивата енергија во мрежата и потребната енергија ќе се појави
промена (пад) на напонот и фреквенцијата. Големината на оваа промена зависи од
големината на новоприклучениот потрошувач. Да претпоставиме дека станува збор за
голем потрошувач, односно за да се дојде до нова рамнотежа помеѓу потребата и
расположливоста на електрична енергија, потребно е на мрежата да се приклучи нов
синхрон генератор. Веднаш забележуваме дека овој нов генератор мора да
задоволува определени барања за да може да биде приклучен кон мрежата. Тие
барање се следниве:
1. индуцираниот напон на краевите на генераторот E да биде еднаков со
напонот на мрежата U,
2. фреквенцијата на индуцираниот напон на генераторот fg да биде еднаква со
фреквенцијата на мрежата fm, и
3. редоследот на фазите кај генераторот да биде еднаков со редоследот на
фазите на електричната мрежа.
Задоволувањето на овие погоре споменати услови се вика процес на
синхронизација на синхрониот генератор со електричната мрежа. Само во оној
момент кога сите три услови за синхронизација се задоволени, само во тој момент
новиот генератор може да се приклучи во постојната електроенергетска мрежа и да
работи во паралелен режим со неа. Доколку кој било од овие три услови не е
задоволен можно е да се појават проблеми како во самиот генератор, така и во
електричната мрежа. Овие проблеми во зависност од големината на отстапувањата
може да бидат и критични и да доведат до сериозни дефекти и хаварии кај самиот
синхронен генератор, но уште поважно и во електричната мрежа, до нејзин распад или
сериозни нарушувања во нејзиното работење. Заради тоа, потребно е посебно
внимание да се посвети на проблемот на синхронизација на синхроните генератори со
други синхрони генератори кои се веќе во функција или пошироко синхронизација со
електроенергетскиот систем.
Додека во минатото процесот на синхронизација се реализирал рачно со
користење на помошни уреди за синхронизација (фреквенциометри, систем од
светилки и сл.), денес процесот на синхронизација е речиси потполно автоматизиран
со користење на посебни уреди за синхронизација (синхронизатори), така што појавата
на грешка во процесот на синхронизација е сведена на минимум.

9.3 Асинхрони машини
Како што сспоменавме
поменавме на почетокот на оваа глава,
глава главна карактеристика на
електричните машини кои
ои работат на наизменична струја е создавањето на вртливо
(1) од бројот на парови полови на самата машина, X, и

магнетно поле
поле. Ова магнетно поле зависи од два фактори:
фактори
т е ª = 60 ∙ Ï/X.
машина Ï, т.е.
(2) од фреквенцијата на доведениот напон (за мотор) или индуцираниот
за мотор
напон (за
за генератор) на електричната машина,
генератор
Оваа брзина на вртење се вика синхрона брзинабрзина, ª и е карактеристична
брзина кај машините за наизменична струја.
струја Кај синхроните машини номиналната
брзина на вртење секогаш е еднаква на синхроната
синхроната брзина.
брзина За разлика од нив,
асинхроните машини,
машини како што и нивното име покажува,
покажува се вртат со номинална брзина
блиска до синхроната,
синхроната но сепак различна од неа.
неа Заради ова нивно својство,
својство денеска
асинхроните машини најчесто се користат како мотори за разлика од синхроните
машини кои најчесто се користат како генератори.
генератори
9.3.1 Принцип на работа
Принципот на работа
рабо на асинхроните мотори за првпатпат се појавува со
истражувањата и патентите на Никола Тесла во 1888 година.
година Веднаш по неговото
патентирање, поволните карактеристики
патентирање карактеристики на асинхроните мотори како, на пример,
пример
едноставната конструкција и производство
производство, лесното одржување,
одржување робусните работни
карактеристики како и широкиот дијапазон на инсталирана моќност
карактеристики, моќност, довеле оваа
електрична машина да биде главен играч во електромеханичкото
електромеханичкото претворање на
енергијата во индустријата
индустријата, брзо заменувајќи ги дотогаш речиси незаменливите
мотори на еднонасочна струја.
струја
Сл 149: Создавање на вртливо електромагнетно поле кај асинхрона машина

Сл.

Принципот на работа на асинхроната машина е прилично едноставен и во
суштина е многу сличен на принципот на работа на трансформаторите. И двете
електрични машини работат на принцип на индуцирање на напони и струи во едната
намотка како резултат на формираното електромагнетно поле од другата. Во случај на
трансформатор, примарната намотка го создава електромагнетното поле, додека во
секундарната намотка се индуцираат напони и струи, додека кај асинхроните машини,
намотката на статорот го создава вртливото електромагнетно поле, додека во
намотката на роторот се индуцираат напоните и струите. Заради ова, многу често во
литературата овие машини може да се сретнат и под името индукциони машини
(induction machines).
Создавањето на електромагнетното поле кај асинхроните машини се реализира
со помош на три статорски намотки симетрично и просторно распоредени по целиот
обемот на статорот за агол од 2π/3, односно 120°. Низ овие три намотки се пропуштаат
трифазни наизменични струи електрично меѓусебно поместени за 120°. Под дејство на
овие три временски и просторно меѓусебно изместени намотки во внатрешноста на
статорот се создава вртливо електромагнетно поле кое ротира со синхрона
брзина соодветна на бројот на половите и фреквенцијата на возбудната струја. На Сл.
149, дадена е промена на интензитетот и насоката на вртливото магнетно поле за
една полупериода. Поместувањето на електромагнетното поле во насока на стрелките
на часовникот оди паралелно со временската промена на на интензитетот на струјата
насока на стрелките на часовникот со синхрона брзина ª .

низ трите намотки, односно се добива вртливо електромагнетното поле кое ротира со
За асинхрони машини напојувани со наизменична струја со фреквенција од 50

Hz, синхроните брзини изнесуваат:
Број на парови полови кај АМ (/ ) 2 4 6 8 10 12
Синхрона брзина (min-1) 3000 1500 1000 750 600 500
Ако се стави роторска намотка во внатрешноста на вака возбудената

асинхрона машина, на нејзините краеви ќе се индуцираат наизменични напони со
фреквенција на статорското вртливо електромагнетно поле. Кога овие роторски
намотки се врзат кусо со или без соодветни отпорници, низ намотките на роторот ќе
протече електрична струја која ќе има таква насока која ќе создаде сопствено
електромагнетно поле кое ќе се спротистави на причината која ја создала таа струја,
односно спротивно магнетно поле на статорското возбудно вртливо електромагнетно
поле. Оваа појава се нарекува реакција на индуктот, бидејќи нејзината појава е
условена како реакција на акцијата која ја создава статорското електроматнетно поле.
Соодветно, кога на роторот имаме електрични проводници низ кои тече
електрична струја и се наоѓаат во променливо (вртливо) електромагнетно поле, врз
овие проводници ќе се појави електромагнетна сила која ќе има за цел да го заврти
проводникот во позиција во која тој проводник нема да го сече електромагнетно поле.
Едновремено, врз истиот проводник на намотката кој се наоѓа на спротивниот крај на
роторот и се наоѓа под спротивниот магнетен пол, исто така, се создава
електромагнетна сила создавајќи спрег на сили или електромагнетен момент.
Бидејќи ова електромагнетно поле е врливо, тогаш и силата, односно моментот која се
појавува на двете спротивни страни од навивката формирана од два проводници
поставени под двата различни магнетни пола има тенденција да ја следи вртливата
промена на статорското поле, односно да ја придвижува намотката на роторот, а со
тоа и целиот ротор во насока на полето, со цел да го доведе роторот во неутрална
положба во однос на вртливото електромагнетно поле на статорот, т.е. да го заротира
роторот со иста синхрона брзина како и самото статорското поле. Притоа, брзината на
роторот, без дејствување на дополнителен надворешен механички момент nr, никогаш

не може да ја постигне синхроната брзина на статорското поле ns и секогаш доцни зад
него, заради што овие машини го добиле и насловот асинхрони машини. Заради тоа,
кај асинхроните машини разлика помеѓу синхроната брзина на статорското поле и
брзината на вртење на роторот претставува карактеристична големина и најчесто се
дава како процент од вредноста на синхроната брзина и се нарекува лизгање (slip):
−
I= ∙ 100 [%]
ª 7
ª
(162)
Од вредноста на лизгањето s зависи во голема мера работењето на

асинхроната машина и големинитите на неговите параметри како на пример,
фреквенцијата и големината на индуцираниот напон во роторската намотка, загубите
на машината, големината на електромагнетниот момент и сл. Тоа е логично бидејќи
лизгањето дава посредна информација со која брзина намотките на роторот го сечат
статорското магнетно поле. Ако се врти роторот со синхрона брзина, тогаш лизгањето
изнесува 0, па нема сечење на магнетните силови линии, односно нема индуцирање
на електромоторна сила во роторските намотки, нема течење на струја и нема
создавање на електромагнетни сили и моменти. Истовремено, важи и обратното,
односно кога брзината на роторот е 0 (закочен ротор), тогаш вредноста на лизгањето е
еднаква на 1, индуцираниот напон е најголема, соодветно и струјата низ роторските
намотки ќе биде најголема и одговара на струјата на куса врска. Дополнително, и
фреквенцијата на индуцираниот напон во роторската намотка зависи од разликата на
брзините, односно од тоа колку бргу една навивка поминува под N или S пол,
Ï7 = I ∙ Ï, каде f е фреквенцијата на доведениот статорски напон. Во согласност со тоа,

соодветно фреквенцијата на индуцираниот роторски напон ќе биде еднаква на
доколку лизгањето изнесува 10%, тогаш и фреквенцијата на индуцираниот роторски

напон ќе изнесува 10% од фреквенцијата на мрежата fs = 50 Hz, односно само fr =5 Hz.
Вредноста на индуцираниот напон E и електромагнетниот момент M се
пропорционални со брзината на вртењето и големината на струјата на оптоварување:
E≅ h ∙φ∙ (163)
?≅ ∙φ∙l (164)
9.3.2 Основни конструктивни делови и поделба на асинхроните машини

Асинхроните машини како што веќе споменавме во апликациите најчесто се
среќаваат во режим на мотор. Типичен претставник на овие машини се трифазни
електрични машини со ниска или средна моќност кои се произведуваат во големи
серии и различни конструктивни изведби. Предностите на асинхроните машини, во
споредба со другите видови електрични машини, првенствено се: пониска цена,
едноставност на конструкцијата, помал момент на инерција, робусност, сигурност и
безбедноста при работа, лесното одржување, додека недостатоците се поврзани
главно со начинот на нивното стартување и условите под кои тоа настанува и
способноста да се регулира брзината на ротација низ широк опсег. Примена на
микропроцесори и енергетската електроника овозможува економично управување со
асинхроните мотори, а со тоа значително ја зголемува конкурентност на овие
електрични машини во областа на електромоторните погони со променлива брзина.
Асинхроните машини се состојат од две намотки, намотка на индукторот и
намотка на индукт. Намотката на индукторот го создава возбудното
електромагнетно поле, додека во намотката на индуктот се индуцират електромоторна
сила и струја како резултат на променливо возбудно електромагнетно поле создадено
од намотката на индукторот. Оваа појава се нарекува реакција на индуктот.

Имајќи предвид дека асинхроните
асинхроните машини генерално се користат во режим на
мотор, намотката на индуктор е распределена и поставена во жлебовите (каналите
каналите) на
статорот додека индукторската намотка се наоѓа на роторот на машината
статорот, машината. По однос
на начинот на намотување на намотката на роторот (индукторот
индукторот), разликуваме два
основни вида асинхрони машини:
машини
мотори со лизгачки прстени),
асинхрони мотори со намотан ротор (мотори прстени и
асинхрони мотори со кратко-споен ротор,
ротор односно кафезен ротор.
Според бројот на фази,
фази можеме да ги поделиме на:
на
трифазни,
рифазни и
еднофазни асинхрони мотори
мотори,
додека според номиналното напонско ниво,ниво што, всушност, и ја дефинира
номиналната моќност на самиот мотор,
мотор ги делиме на:
на
нисконапонски машини (со номинален напон < 1 kV), и
нисоконапонски машини (со номинален напон > 1 kV).
а) нисконапонски
нисконапонски асинхронен мотор б) високонапонски асинхронен мотор
Сл. 150: Поделба на асинхрони мотори според номиналниот напон
Сл. 151: Видови на ротори кај асинхроните машини според типот на намотката

Сл. 152: Статор и ротор на АМ со кафезен ротор со основни конструктивни делови
9.3.3 Еквивалентна шема на асинхрона машина

Анализата на работата на асинхроните машини најчесто се реализира преку
нејзино симплифицирање и претставување со еквивалентна електрична шема со
концентрирани параметри. Имено, принципот на работа на асинхроната машина веќе
споменавме дека е многу сличен на принципот на работа на трифазните
трансформатори, со основна разлика што кај трансформаторите нема вртливи делови,
во согласност со што вредностите на концентрираните електрични параметри се
непроменливи. Кај асинхроните машини дел од концентрираните параметри заради
различните брзини на вртење на роторот, се менува во функција на вредноста на
брзината на вртење, т.е. врз основа на вредноста на лизгањето на машината s.
Типична еквивалентна шема за анализа на работата на асинхротните машини е
дадана на Сл. 153. Оваа шема честопати во литературата може да се сретне и под
името „Т“ еквивалента шема. Доколку заради своите мали вредности, електричните
параметри на статорската намотка се занемарат, се добива т.н. „Г“ еквивалентна
шема. И двете еквивалентни шеми можат одлично да послужат за анализа на
работата на асинхроните машини за време на различни режими на оптоварување и
работа.
Сл. 153: Еквивалентна „Т“ шема на асинхрона машина
Шемата се состои од неколку концентрирани електрични параметри и тоа:

отпорност на статорската намотка R1, индуктивна отпорност на статорската
намотка X1, активна RC и индуктивна Xm отпорност еквивалентна на загубите во
железо заради магнетизирање на статорот и роторот на машината, како и

еквивалетните вредност на индуктивната отпорност X’2 и активната отпорност R’2/s на
роторската намотка, сведени на примарната страна, односно сведени на напонот на
напојување на статорската намотка. Определувањето на овие параметри се
реализира преку два соодветни мерења направени во два карактеристични работни
режими на асинхроната машина: режим на празен од и режим на закочен ротор.
Притоа треба да се нагласи дека вредноста на активната отпорност R’2/s сведена на
примарната страната всушност се состои од две отпорности, отпорност на роторската
намотка R’2, и вредност на активна отпорност R’2(1-s)/s која соодветствува на
предадената механичка моќност на осовината на роторот кон работниот механизам,
односно:
(1 − I) Io1/ + o1/ − Io1/ o1/

o1/ + o1/ = =
I I I
(165)
Во согласност со еквивалентната шема може да се пресметаат и основните работни

параметри кај асинхроната машина, и тоа:
E1
l1 =
1
Cào1 â + «
1
®
I
(166)
1
o1
= O
•h = I
o1 1
to + x +( + 1)
1
(167)
I
o1
X X = O
?h = ∙• = ∙ I
25Ï h 25Ï o 1
to + 1 x + ( + 1 )1
(168)
I
каде m1 и f1 се бројот на фази и фреквенција на возбудниот статорски напон,

соодветно, додека p е бројот на парови полови на машината.
Како што може да се забележи од равенките (168), (169) и (170), вредностите на
струјата, електромагната моќност и електромагнетен момент зависат од вредноста на
лизгањето s, односно од разликата помеѓу брзината со која се врти вртливото
електромагнетно поле на статорот и брзината со која се врти роторот на машината.
Ако се определи првиот извор на електромагнетната моќност Pem или соодветно
електромагнетниот момент Мem и тој извод се изравни со нула, може да се определи
при која вредност на лизгањето s, односно при која брзина на роторот се добива
максимален електромагнетен момент и моќност. Оваа вредност на лизгањето се
нарекува критична вредност на лизгањето или едноставно критично лизгање и се
означува со sk:
o1
I• = ±
Óo1 +( + 1)
1
(169)
Очигледно брзината при која се добива максимален електромагнетен момент

зависи од вредноста на отпорноста на намотката на роторот R2, што укажува на
можноста со промена на неговата вредност да можеме да контролираме при која
брзина (односно лизгање) асинхрониот мотор ќе дава максимален електромагнетен
момент Мmax. Знакот „±“ пред изразот за критично лизгање укажува на фактот дека

истата равенка важи за двата работни режими, знакот „+“ за моторен режим, додека
знакот „–“ за генераторски режим на работа на асинроната машина.
Со користење на оваа критична вредност на лизгањето и вредноста на
максималниот електромагнетен момент, може да се определи вредност на лизгањето,
односно брзината за било која друга вредност на електромагнетниот момент М, со
користење на т.н. упростена равенка на Клос:
? 2
Í I I
? ËÞ + •
I• I
(170)
Почетниот момент кој го развива мотор се означува со Mp и се добива при

лизгање s = 1. Со користење на равенката (172) може да се добие механичката
карактеристика на асинхрона машина во целокупниот опсег на промени на брзината на
вртење, а со тоа и во различни режими на работа како што е прикажано на Сл. 154.
Сл. 154: Механичка карактеристика кај асинхрона машина во функција од лизгањето
Бидејќи големината на електромагнетниот момент директно зависи од

вредноста на отпорноста на роторската намотка R2, тогаш логично е да со
зголемување на нејзината вредност може да дејствуваме врз работните
каракатеристики на машината. Притоа мора да водиме сметка за уште еден важен
податок, односно дека со зголемување на вредноста на роторската отпорност R2,
покрај зголемувањето на вредност на моментот, едновремено ги зголемуваме и
загубите во бакарот бидејќи тие се пропорционални си електромагнетната моќност и
лизгањето, односно Pcu2 = s Pem. Соодветно, иако со промената на отпорноста на
роторската намотка, може да се зголеми вредноста на електромагнетниот момент, тоа
мора да биде доволно краткотрајно и во координација со ладењето на самата машина
за да не дојде до недозволено големо прегревање па и до прегорување на намотките
на машината заради зголеменото ниво на нејзините загуби.
Додавањето на дополнителни отпорници во роторското коло, исто така, може
да се користи и за регулирање на брзината на вртењето на машината особено во
процесот на пуштање во работа. Пуштањето во работа претставува еден од
најтешките работни режими кај асинхроните машини бидејќи бара задоволување на

два спротиставени параметри: (1) што е можно поголем почетен електромагнетен
момент Mp, и (2) при едновремено што е можно помала вредност на струјата на
впуштање Ip.
а) к-ки на асинхрон мотор при пуштање б) к-ка на асинхронен мотор со и без

во работа додавање на дополнителна роторска
отпорност
Сл. 155: Впуштање во работа на асинхронен мотор: а) момент и струја на впуштање,

б) со и без дополнителен отпор во роторската намотка
Овој конфликт најчесто се решава со краткотрајно приклучување на

дополнителни отпорности во роторското коло само во периодот на впуштање и нивно
исклучување во стационарниот работен режим.
а) Додавање дополнителна отпорност во б) Впуштање во работа на АМ со

роторската намотка кај асинхрони мотори намотан ротор со промена на вредноста
на дополнителната роторска отпорност
Сл. 156: Впуштање во работа на АМ со намотан ротор
Ова е можно само за асинхрони мотори кои имаат намотан ротор, додека кај
асинхроните мотори со кусосврзан (кафезен) ротор, ова се решава со специјална
конструкција на кафезот, односно со примена на двојни кафези или кафези со длабоки
канали. Кај ваквата изведба се користи промената на специфичната отпорност на
различни електротехнички материјали, така што во почетниот момент, кафезниот
мотор работи со површинскиот кафез составен од прачки направени од бронза со
поголема специфична отпорност, додека во стационарен режим заради малата

фреквенција на индуцираните напони во роторската намотка f2 = s⋅f1, струјата тече
само низ длабокиот кафез кој е изработен од бакар со значително помала отпорност
во однос на бронзата, односно со значително помала отпорност на роторската
намотка. Слична е ситуацијата кога се користат т.н. длабоки канали каде
дополнителна се користи ефектот на потиснување на струјата кон периферијата на
проводниците при високи фреквенции, и обратно.
а) роторска намотка на кафезен ротор со двојни канали – внатрешен канал направен

од бакар (мала отпорност) и површински канал направен од бронза (голема отпорност)
б) роторска намотка на кафезен ротор направена со длабоки канали
Сл. 157: Конструктивна изведба на кафезен ротор кај асинхрона машина со: а) двојни
канали и б) длабоки канали
9.3.4 Енергетски биланс кај асинхроните машини

Од големо значење е да се направи анализа на енергетскиот биланс кај
асинхроните машини, особено асинхроните мотори за да се зголеми нивната
ефикасност и генерално енергетската ефикасност на електромоторните погони кои
користат асинхрони мотори. Асинхрониот мотор со број на фази , зема активна
моќност од мрежата од која се напојува:
• = O Ã l Ã ô IM (171)
Во процесот на претворање на оваа електрична моќност во механичка,

асинхрониот мотор има соодветни загуби на моќност и тоа (во склад со Сл: 154):
загуби во намотките на статорот, •ÇÌ = o l 1Ã ,
загуби заради магнетизирањето на магнетното коло на статорот, •Bh = oÇ lÇ1 ,
загуби во намотките на роторот •hÉ1 , кои во себе содржат загуби во самата
намотка на роторот •ÇÌ1 како и евентуални загуби во дополнителни отпорности
механички загуби •Ã кои се резултат на триење во лежиштата на моторот и

приклучени на роторската намотка (доколку се работи за намотан ротор), и
вентилација во процесот на ротација.

Моќноста на врливото електромагнетно поле Pem, кој се пренесува од статорот
преку воздушниот зјај на роторот е еднаква на разликата помеѓу електрична енергија
која моторот ја зема од мрежата P1 и вкупните загуби во статорот, односно еднакава е
на збирот на вкупната механичка моќност на роторот и загубите во роторот:
•h = • − •ÇÌ − •Bh = • h( + •hÉ1 (172)
при тоа, • h( претставува вкупна механичка моќност на осовината на роторот на

машината. Од оваа моќност дополнително треба да се покријат механичките загуби
моќност на асинхрониот мотор •1 , односно:

(загуби заради триење и вентилација), со што би се добила вкупната користна
•1 = • h( − •Ã (173)
електричната моќност од мрежата • во корисна механичка моќност која се предава на

Конечно, ефикасноста на процесот на претворање на вкупната преземена
осовината на моторот •1 , се определува преку нивниот взаемен сооднос, односно:
•1
½=
•
(174)
Енергетскиот биланс на трансформација на енергиите и искористеност на

асинхрониот мотор шематски е даден на Сл. 158.
Сл. 158: Енергетски биланс на моќности кај асинхроните мотори
Важно е да се напомене дека кога станува збор за номинална моќност на

асинхронен мотор секогаш се мисли на корисната механичка моќност добиена на
осовината на моторот, која се определува според следната равенка:
•1 60 •1 •1
?1 = = = 9,55
K 25
(175)
9.4 Еднофазни асинхрони мотори

Имајќи ги предвид предностите кои ги нудат асинхроните мотори како ниска
цена, едноставно одржување, флексибилност и можност за работа во различни
работни услови, од една страна, како и потребата од претворање на електричната
енергија во механичка кај многу еднофазни електрични уреди, од друга страна,
наметнале потреба од развој и примена на поголема класа на еднофазни асинхрони

мотори. Иако овие релативно мали електрични
лектрични машини со номинални моќности кои се
под 0,5 kW, овие мотори наоѓаат се поголема и поголема примена како во
индустријата, процесите за автоматизација и сл.,
индустријата сл така и во домаќинствата како на
пример кај фрижидерите и ладилните комори,
комори машините за перење
рење и сушење,
сушење разни
пумпи, миксери и вентилатори
вентилатори, мали машински алати итн.
Основен недостаток на еднофазните асинхрони мотори мотори, во однос на
трифазните се недостатокот на почетниот вртежен момент,
трифазните, момент намалената моќност за
исто магнетно коло,
коло помалиот фактор на моќност и променливата моќност и момент.
момент
Работата на еднофазен асинхрон мотор
мотор, всушност може да се смета како посебен
случај на работа на трифазен асинхрон мотор. Имено
Имено, еднофазниот асинхрон мотор
најлесно се добива од трифазен
трифазен, ако се прекине неговото снабдувањето на една од
трите статорски намотки.
намотки Како што може да се види од Сл. Сл 159, со прекинување на
едната фазна намотка,
намотка преостанатите две фазни намотки ќе овозможат еднофазно
напојување на трифазниот асинхронен мотор со напон кој во овој случај ќе биде
еднаков на линскиот (меѓуфазниот
меѓуфазниот) напон на електричната мрежамрежа. Резултатот на
ваквиот асиметричниот режим на работа е слабата ефикасност (зголемени загуби и
зголемени загуби)
влошувањето на карактеристиките на моментот.
моментот НоНо, доколку овој мотор се запре,
запре
тогаш тој приклуче
приклучен само на двете фази нема да може повторно да за започне
почне да се врти
сè додека со помош на надворешна сила не му се даде почетен вртлив момент во
едната или во другата насока.
насока Имено, во тој случај во самиот мотор се создаваат два
спротивно насочени моменти,
моменти едниот
ниот се нарекува директен
директен, а другиот инверзен,
инверзен при
што во координатниот почеток тие потполно се поништуваат заради што моторот
самостојно не може да почне да се вртиврти. Овие моменти и резултатот
езултатот на нивното
взаемно дејств
дејствување
ување се дадени на Сл. 160.
Сл. 159: Еднофазно приклучување

приклучување на трифазен асинхронен мотор
Тоа е и најголемиот надостаток кај еднофазните асинхрони мотори.мотори Тие

самостојно приклучени на една фаза не се во можност да бидат пуштени во работа.
работа
Имено, ако еднафазниот мотор биде приклучен на наизменичен
зменичен напон
напон, тој ќе создаде
пулсаторно електромагнетно поле кое не е доволно за да се создаде почетен вртлив
момент и неговиот ротор да за
започне
почне да ротира.
ротира Заради тоа потребно е на некој начин
да се изврши т.н просторно деформирање“
т.н. „просторно деформирање на пулсаторното еле електромагнетно
ктромагнетно
поле за да се создаде макар и мал почетен вртлив момент кој ќе овозможи
задвижување, односно ротација на роторот во една или друга насока,
задвижување насока односно
еднофазниот асинхронен мотор да се пушти во работа.
работа За таа цел
цел, на статорот на
еднофазниот асинхронен
асинхронен мотор потребно е да се додаде дополнителна намотка низ
која ќе протекува фазно-изместена струја во однос на струјата низ основната намотка
просторно изместена распределба
со што се постигнува „просторно распределба“ на електромагнетно
поле во внатрешноста на моторот,
моторот а во намотките на роторот се индуцираат струи и
почетен електромагнетен момент кој почнува да го задвижува моторот
моторот.

Сл. 160: Карактеристика на моментите (директен, инверзен и резултантен) кај
еднофазен асинхрон мотор
Заради упростување на конструкција, еднофазните асинхрони мотори најчесто

се изработуваат со кусосврзан (кафезен) ротор и различни изведби на статорската
намотка, заради кое и различните изведби добиваат и различно име. Но, речиси
секогаш, статорската намотка се дели на два дела, на: (1) основна (главна) намотка
која зафаќа 2/3 од вкупниот број на канали на статорот, и (2) дополнителна
(помошна) намотка која го зафаќа преостанатите 1/3 од каналите на статорот. За
фазно изместување на струјата во дополнителната намотка се користат најчесто
кондензатори, индуктивите или зголемување на магнетната отпорност на магнетното
коло. Во продолжение накратко ќе се запознаеме со неколку карактеристични видови
еднофазни асинхрони мотори кои се користат масовно во индустријата и во
домаќинствата.
9.4.1 Еднофазен асинхронен мотор со поделена фаза (split-phase IM)
Наједноставен еднофазен асинхрон мотор е моторот со поделена индукторска
фаза. Кај овој мотор, статорската намотка е поделена на два дела, на основна или
главна намотка и помошна или дополнителна намотка меѓусебно просторно
изместени за 90°. Основната намотка има многу мала активна отпорност Rо и голема
индуктивна реактанса Xо, додека помошната намотка обратно, има голема активна
отпорност Rp и мала индуктивна реактанса Xp. На тој начин, се постигнува фазна
изместеност помеѓу струите кои течат низ основната и помошната намотка, како што е
прикажано на фазорскиот дијаграм даден на Сл. 161, в. Дополнително, кај овој мотор
постои и т.н. центрифугална преклопка поврзана во серија со помошната намотка
(Сл. 161 а, б). Основна цел на оваа преклопка е исклучување на помошната намотка
од главното коло на моторот кога тој ќе достигне брзина од 75 до 80% од синхроната
брзина. Потоа, моторот работи само со основната намотка, користејќи ја помошната
намотка само за впуштање на моторот, односно само за создавање на почетен вртлив
момент.

a) основни конструктивни делови и распределба на намотките
б) електрична шема на поврзување в) фазорски дијаграм
д) механички карактеристики
Сл. 161: Еднофазен асинхронен мотор со

о поделена фаза (split-phase IM)

9.4.2 Еднофазен асинхронен мотор со засечени полови
Овие мотори секогаш се изработуваат со испакнати полови на статорот, при
што еден дел од секој пол е одвоен од остатокот на полот и околу него е поставен
краткоспоен бакарен прстен (Сл. 162,а, б и в). На тој начин се постигнува магнетниот
флукс кој поминува низ засечениот дел од полот да задоцнува зад флуксот создаден
од основниот испакнат пол (види Сл. 162,г). Ова изместување на флуксот овозможува
деформирање на електромагнетното поле во просторот на роторот со што се
постигнува еднаков ефект како да имаме две намотки меѓусебно просторно и
временски изместени, т.е. се постигнува квази-ротационо електромагнетно поле.
Ова електрично поле резултира со појава на електромагнетен момент врз кафезните
намотки (прачките) на роторот и тој го задвижува. Овие еднофазни мотори имаат
многу едноставна конструкција, лесно се одржуваат и се со многу ниска цена заради
што наоѓаат голема примена кај многу електрични уреди, особено во домаќинството.
9.4.3 Еднофазни кондензаторски асинхрони мотори
Со поделба на возбудната намотка на статорот на два дела, основна намотка и
дополнителна намотка и поставување на соодветно димензиониран кондензатор во
дополнителната (помошната) намотка се постигнува временско изместување на
струите низ двете возбудни намотки, како и временско и просторно изместување на
магнетниот флукс со што се овозможува генерирање на вртливо електромагнетно
поле и електромагнетен флукс кој го задвижува роторот на моторот и тој го впушта во
работа.
Притоа кондензаторот во дополнителната намотка може да биде вклучен само
во моментот на впуштање на моторот, при што велиме дека моторот работи само со
кондензатор за впуштање, или пак кондензаторот може да биде трајно вклучен во
работата на моторот па велиме дека имаме еднофазен кондензаторски мотор кој
користи кондензатори и за впуштање и за работа.
9.4.4 Еднофазен асинхронен мотор со кондензатор за впуштање
Кај мотори кои користат кондензатор само за стартување, односно само за
впуштање во работа, кондензаторот е вклучен во серија со дополнителната намотка
само во процесот на залетување, односно впуштање на машината. Ако е правилно
избрана вредноста на кондензаторот, можно е да се постигне струјата која течен низ
дополнителната намотка да заостанува зад струјата низ основната намотка точно за
агол од 90°. На тој начин, почетниот вртежен момент создаден кај овој мотор може да
биде еднакво добар како и оној создаден од било кој полифазен (трифазен) мотор.
Дополнителната намотка и нејзиниот сериски поврзан кондензатор се
исклучуваат од мрежата кога моторот ќе достигне брзина на вртење еднаква или
нешто поголема од 75% од синхроната брзина. Затоа, при номиналната брзина,
моторот работи само со основната намотка, слично како и асинхрониот мотор со
засечени полови. Потребата за додавање на дополнителен кондензатор во
електричното коло на моторот го прави овој моторот нешто поскап од моторот со
засечени полови и од моторот со поделена фаза. Сепак, овој еднофазен моторот со
кондензатор за впуштање наоѓа своја примена бидејќи неговиот почетен момент може
да биде 4-5 пати поголем од номиналниот вртежен момент. Таков висок почетен
вртежен момент не може да се постигне со еднофазен мотор со засечени полови или
со поделена фаза. Бидејќи кондензаторот се користи само за време на стартувањето,
неговиот работен циклус е многу дискретен, што укажува на фактот дека еден евтин
електролитски кондензатор со релативно мал капацитет може да се користи за сите
мотори, со што неговата цена драстично опаѓа. На Сл. 163 даден е еден пример на
ваков мотор заедно со неговиот шематски приказ и неговата механичка
карактеристика.

а) надворешен изглед б) статорско магнетно јадро
в) попречен пресек г) распределба на магнетниот флукс
д) механички карактеристики
Сл. 162: Еднофазен асинхронен мотор со засечени полови

а) надворешен изглед б) електрична шема на поврзување
в) механички карактеристики
Сл. 163: Еднофазен асинхронен мотор со кондензатор за впуштање
9.4.5 Еднофазен асинхронен мотор со кондензаторu за впуштање и работа

Иако моторите со поделена фаза, засечени полови и со кондензатор за
впуштање се дизајнирани да ги задоволат номиналните барања за оптоварување на
Колку е помал факторот на моќност, толку е поголема влезната моќноста • која

моторот, тие имаат релативно низок фактор на моќност при номиналната брзина.
•1 . Според тоа, ефикасноста на моторот е пониска од онаа на полифазниот

моторот за зема од електричната мрежа за иста излезна корисна механичка моќност
асинхронен мотор со иста големина. На пример, ефикасноста кај еднофазните мотори

со засечени полови или со кондензатор за стартување обично се движи помеѓу 50% до
60%, додека за истата апликација, трифазен асинхронен мотор вообичаено работи со
ефикасност од 70% до 80%.
Ефикасноста на еднофазните асинхрони мотори може да се подобри со
употреба на друг кондензатор кој би се користел постојано, односно и кога моторот
работи со номиналната брзина. Како резултат, развиен е нов тип на еднофазен
асинхронен мотор кој користи два кондензатори, еден за впуштање и еден за работа,
или како вообичаено во литературата може да се сретне под името CSCR мотор
(Capacitor-Start, Capacitor-Run motor). Вредноста на едниот кондензатор се избира врз
основа на барањата за почетен момент, додека вредноста на вториот кондензатор се
избира, имајќи ги предвид барањата за номиналниот работен режим на моторот.
Помошата намотка останува во функција за целиот период на работа, но
дополнително вградениот т.н. центрифугален прекинувач поврзан во серија со неа

има за цел при достигнување на определена брзина на вртење на моторот да
овозможи исклучување на кондензаторот за впуштање од колот колотo на помошната
намотка и приклучување на вториот кондензатор наменет за трајна работа на моторот
Сл. 164).. Вообичаено ова префрлување од еден на друг кондензатор се
види Сл
(види
реализира при постигнување на брзина на вртење на моторот од околу 75% од
неговата синхрона брзина
брзина. Кондензатор за впуштање најчесто е од електролитски тип,
додека работниот кондензатор е маслен кондензатор наменет ет за работа на
наизменична струја и димензиониран за континуирано работење
работење. Бидејќи двете
намотки се активни при номиналната брзина и оптоварување на моторот
моторот, работниот
изместени за Í 5/2. На тој начин,

кондензаторот се бира така што струите низ главната и помошната намотка бидат
фазно изместени начин CSCR-моторот всушност работи како
двофазен мотор и при стартувањето и при неговата номинална работа
работа.
Иако CSCR-моторот е поскап
поскап, бидејќи користи два различни кондензатори,
кондензатори тој
има релативно висока ефикасност при номинален товар во споредба со останатите
видови еднофазни мотори.
мотори Шематски приказ на еден CSCR-мотор и неговите
механички карактеристики дадени се на Сл.
Сл 164.
а) надворешен изглед б)
б електрична шема на поврзување
в) механички карактеристки
Сл. 164: Еднофазен

Еднофазен CSCR-мотор со кондензатори
ндензатори за впуштање и работа
Во практиката може да се сретнат и други типови еднофазни асинхрони мотори

кои имаат повеќе или помалку специфични работни карактеристики или се користат за
специјална намена,
намена но тоа ги надминува рамките е на овој текст.
текст

Литература
[1] Alexander, K.C., & Sadiku, N.O.M. (2013). Fundamentals of Electric Circuits, 5th
edition, McGraw-Hill, pp.997, ISBN 978-0-07-338057-5.
[2] All about circuits textbooks, https://www.allaboutcircuits.com/textbook/, последен
пристап во април 2018.
[3] Boldea, I. (2016). Synchronous Generators, 2nd edition, CRC Press Taylor & Francis
Group, pp. 487, ISBN -13: 978-1-4987-2355-8.
[4] Bhattacharya, T.K., Ray, G.D., & De, N.K., (2008). Basic Electrical Technology, EE
IIT, Kharagpur, India, pp. 750.
[5] Bindu, V.H., Madhuri, V.V.S., & Chandrashekar, D. (2014). Basic Electrical
Engineering, Gokaraju Rangaraju Institute of Institute of Engineering and
Technology, India, unpublished.
[6] Cathey, J.J., & Nasar, A.S. (1984). Schaum’s Outline of Theory and Problems of
Basic Electrical Engineering, McGraw-Hill, pp. 305, ISBN 0-07-010234-1.
[7] Chapman, S.J. (2012). Electric Machinery Fundamentals, 5th edition, McGraw-Hill,
pp. 700, ISBN 978-0-07-352954-7.
[8] Edwards, J.D. (2004). Course in Electrical Machines and Systems, Course Notes,
electronic version in PDF.
[9] El-Sharkawi, M.A. (2013). Electric Energy: An Introduction, 3rd edition, CRC Press,
Taylor & Francis Group, pp. 595, ISBN -13: 978-1-4665-0431-8.
[10] Fitzgerald, A.E., Kingsley, C, Jr., & Umans, S.D. (2003). Electric Machinery, 6th
edition, McGraw-Hill Higher Education, pp. 703, ISBN 0-07-366009-4.
[11] Gavranović, A. (2003). Elektrotehnika, Mašinski fakultet u Zenici, Zenica.
[12] Gussow, M. (1983). Schaum’s Outline of Theory and Problems of Basic Electricity,
McGraw-Hill, pp. 465, ISBN 0-03-025240-8.
[13] Hughes, A. (2006). Electric Motors and Drives: Fundamentals, Types and
Applications, 3rd edition, Elsevier Ltd., pp. 431, ISBN-13: 978-0-7506-4718-2.
[14] Irwin, J.D., & Nelms, R.M. (2011). Basic Engineering Circuit Analysis, 10th edition,
John Wiley & Sons, Inc., pp. 865, ISBN-13: 978-0-470-63322-9.
[15] Karris, S.T. (2004). Circuit Analysis I: with MATLAB® Applications, Orchard
Publications, ISBN: 0-9744239-3-9.
[16] Karris, S.T. (2003). Circuit Analysis II: with MATLAB® Applications, Orchard
Publications, ISBN: 0-9709511-9-1.
[17] Kuphaldt, R. T., Editor, (2009). Lessons in Electric Circuits, Volume III –
Semiconductors, electronic version, 5th edition .
[18] Mehta, V.K. & Mehta, R. (2009). Principles of Electrical Machines, 2nd edition,
S.CHAND Publishing, pp. 350, ISBN-13: 978-8121921916 .
[19] Mehta, V.K. & Mehta, R. (2012). Basic Electrical Engineering, Revised edition,
S.CHAND Publishing, pp. 1000, ISBN: 81-219-0871-X, downloaded from
www.EasyEngineering.net

[20] Mitrakovic, B. & Nikolic, N. (1975). Asinhrone ma|ine, 2 izdanje, Nau•na kniga,
Beograd, str. 209.
[21] Mohan, N. (2012). Electric Machines and Drives: A First Course, John Wiley & Sons,
Inc., pp. 250, ISBN 978-1-118-07481-7.
[22] Mohan, N. (2012). Power Electronics: A First Course, John Wiley & Sons, Inc. pp.
288, ISBN-13: 978-1118074800 .
[23] Nilsson, J.W., & Riedel, S.A. (2011). Electric Circuits, 9th edition, Prentice Hall, pp.
822, ISBN-13: 978-0-13-611499-4.
[24] Mukund, P.R. (2013). Electrical Power and Power Electronics, CRC Press, Taylor &
Francis Group, pp. 518, ISBN-13: 978-1-4665-5661-4.
[25] Piotrovskij, L.M. (originalno izdanie 1960). Elektricni strojevi, hrvatski prevod od
ruski original, pp. 482.
[26] Powell. R.G. (1995). Introduction to Electric Circuits, Arnold Publishers, pp. 265,
ISBN: 0340-63198-8.
[27] Rashid, H. M., Editor, (2011). Power Electronics Handbook: Devices, Circuits and
Applications, 3rd edition, Elsevier Inc.
[28] Rashid, M.H., & Rashid H.M. (2006). SPICE for Power Electronics and Electric
Power, 2nd edition, CRC Press, Taylor & Francis Group, pp. 545, ISBN: 0-8493-3418-
7.
[29] Rizzoni, G. (2005). Principles and Applications of Electrical Engineering, 5th edition,
McGraw-Hill, pp. 1018, ISBN-13: 978-0071072496.
[30] Rizzoni, G. (2009). Fundamentals of Electrical Engineering, 1st edition, McGraw-Hill,
pp. 766, ISBN: 978–0–07–338037–7.
[31] Sadiku, N.O.M. (2014). Elements of Electromagnetics, Oxford University Press (The
Oxford Series in Electrical and Computer Engineering), 6th edition, pp.896, ISBN-13:
978-0199321384
[32] Sarma, S. M. (2001). Introduction to Electrical Engineering, Oxford University Press,
pp. 896, ISBN 0-19-513604-7.
[33] Say, M.G. (1978). Alternating Current Machines, 4th edition, Pitman Publishing Ltd.,
pp. 555, ISBN: 0-273-36197-X.
[34] Sen, P.C. (1997). Principles of Electric Machines and Power Electronics, 2nd edition,
John Wiley & Sons, Inc. pp. 634, ISBN: 0-471-02295-0 .
[35] Scheckle, C. (2018). Three Phase Electrical Circuit Analysis, 1st edition, Bookboon
Publishers, ISBN 978-87-403-1987-3.
[36] Strangas, E.R. Notes on Introductory Course on Electrical Machines and Drives,
превземено од https://www.egr.msu.edu/~fzpeng/ECE320/ECE320-Notes-Part1.pdf
[37] Subramanyam, P.S. (2013). Basic Concept of Electrical Engineering, 2nd ed., B.S.
Publications/BS Books, pp. 725, ISBN: 978-8-17-800278-1.
[38] Tuinenga, P.W. (1988). SPICE - A Guide to Circuit Simulation and Analysis Using
PSPICE, Prentice Hall, pp. 200, ISBN-13: 978-0138346072.
[39] Vodovozov, V. (2010). Introduction to Power Electronics, 1st edition, Bookboon
Publishers, ISBN: 978-87-7681-625-4.
[40] Vodovozov, V. & Jansikene, R. (2006). Power Electronic Converters, Tallinn
University of Technology Department of Electrical Drives and Power Electronics, pp.
117, ISBN: 978-9-98-569038-3.

[41] White, D.C., & Woodson, H.H. (1959). Electromechanical Energy Conversion,
Chapman & Hall Ltd., London, pp. 645, ISBN-13: 978-1124129310.
[42] Wildi, T. (2002). Electrical Machines, Drives, and Power Systems, 5th edition,
Prentice Hall, pp. 907, ISBN: 0-13-093083-0.

БИОГРАФСКИ ПОДАТОЦИ
ПРОФ. Д-Р ВЛАТКО ЧИНГОСКИ Е РОДЕН ВО ОХРИД ВО

1962 ГОДИНА. ДИПЛОМИРАЛ И МАГИСТРИРАЛ ВО
ОБЛАСТИТЕ НА ИНДУСТРИСКА ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТИКА
И АВТОМАТИЗАЦИЈА НА ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКИОТ
ФАКУЛТЕТ ПРИ УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ“
ВО 1986 И 1990 ГОДИНА СООДВЕТНО, ДОДЕКА
ДОКТОРИРАЛ НА УНИВЕРЗИТЕТОТ ВО ХИРОШИМА,
ЈАПОНИЈА ВО ОБЛАСТА НА НУМЕРИЧКИ МЕТОДИ ЗА
АНАЛИЗА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИ ПОЈАВИ КАЈ
ЕЛЕКТРИЧНИТЕ МАШИНИ И УРЕДИ ВО 1996 ГОДИНА.
ЗА ДОЦЕНТ БИЛ ИЗБРАН ВО 1996 ГОДИНА НА УНИВЕРЗИТЕТОТ ВО ХИРОШИМА
КАДЕ РАБОТЕЛ ОД 1996 ДО 1999 ГОДИНА. ЗА ВОНРЕДЕН ПРОФЕСОР Е ИЗБРАН
ВО 2012 ГОДИНА, ДОДЕКА ВО 2016 ГОДИНА ПРОФ. Д-Р ВЛАТКО ЧИНГОСКИ Е
ИЗБРАН ЗА РЕДОВЕН ПРОФЕСОР НА ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКИОТ ФАКУЛТЕТ ПРИ
УНИВЕРЗИТЕТОТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ ВО ШТИП, КАДЕ РАБОТИ И ДЕНЕС.
ГЛАВЕН ИНТЕРЕС ВО НЕГОВАТА БОГАТА ЕДУКАТИВНА И ИСТРАЖУВАЧКА
ДЕЈНОСТ СЕ ЕНЕРГЕТИКАТА, ЕНЕРГЕТСКАТА ПОЛИТИКА, ОБНОВЛИВИТЕ
ЕНЕРГЕТСКИ ИЗВОРИ, ЕЛЕКТРИЧНИТЕ МАШИНИ И ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ
ПОГОНИ. АВТОР И КОАВТОР Е НА ПОВЕЌЕ ОД 150 СТРУЧНИ И НАУЧНИ
ТРУДОВИ ВО ДОМАШНИ И МЕЃУНАРОДНИ СПИСАНИЈА И УЧЕСНИК НА ГОЛЕМ
БРОЈ ДОМАШНИ И СТРАНСКИ СОВЕТУВАЊА, КОНФЕРЕНЦИИ И
СИМПОЗИУМИ.

ISBN 978-608-244-623-3

Основи на Применета Електротехника (од проф. др. Влатко Чингоски)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Основи на Применета Електротехника (од проф. др. Влатко Чингоски)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Проф.

д-р Влатко Чингоски

ОСНОВИ НА ПРИМЕНЕТА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА

ОСНОВИ НА ПРИМЕНЕТА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 2

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 3

CIP - Каталогизација во публикација

а) Електротехника - Примена - Инженерство - Високошколски учебници COBISS.MK-ID 110281994

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 4

Проф. д-р Влатко Чингоски

ОСНОВИ НА ПРИМЕНЕТА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА

за студенти од техничките факултети

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 5

Развојот на компјутерската техника доведе до постепена, но забрзана

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 6

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 7

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 8

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 9

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 10

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 11

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 12

Штип, 2019 од Авторот

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 13

1.1 Општо за електростатика

и целобројна константа , односно =

носители на единечниот електричен полнеж се елементарните атомски

честички– електрони и протони, при што електронот е носител на

1C (еден кулон) е единица за количество на електричен полнеж.

Освен 1C, како единица за количество на електричен полнеж се користи и

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 15

1.2 Наелектризирано тело

Во сите три равенки ∆q претставува количеството на електричество

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 16

1.3 Електрично поле и негова манифестација

1.4 Кулонов закон

Сл. 3: Сили врз електрични полнежи според Кулоновиот закон

коефициентот k зависи од својствата на средината во која се наоѓаат двата полнежа.

(релативната) диелектрична константа на средината 67 и диелектричната константа за

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 17

Константата 6 е многу важна и треба да се запомни, бидејќи сите други

Притоа може да се забележи дека силата 0 е дадена во њутни (3).

1.5 Јачина на електрично поле

електричен полнеж потребно е во неговата околина да внесеме друг електричен

полнеж 1 и да ја измериме силата која ќе се појави врз тој електричен полнеж.

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 18

зависи само од големината на полнежот и растојанието 2.

Единица за јачина на електрично поле може да се определи преку изведување

Ако го повториме овој експеримент со повеќе точки во просторот од околината

За визуализација на електричното поле се користи т.н. линија на вектор на

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 19

Бројот на линии кои поминуваат низ единица површина нормална на правецот

1.6 Потенцијал на електрично поле, моќност и енергија

Влатко Чингоски / Основи на применета електротехника 20

Да претпоставиме дека еден електричен полнеж (+ ) треба да се придвижи од

K(L). Во тој случај, дефинираме физичка величина електричен потенцијал M(H) во

Точката со нулти потенцијал, може да се избере сосема произволно бидејќи

Според формулата (11), во точката B, електричниот потенцијал би бил M(L) =

(K(L))/ . Ако односот (K(H))/ , односно (K(L))/ , е позитивен, велиме дека

A и B, се пресметува како разлика на потенцијалите во двете точки A и B:

Веднаш може да се донесат и следните два заклучока:

Напонот во која било точка T, се дефинира како разлика на потенцијалот

ORS = M(T) − M(U) = M(T) − 0 = M(T)

Штом постои потенцијална енергија и полнеж врз кој дејствува електрична

каде што (VK/V ) претставува напон (разлика на потенцијалите помеѓу двете