E>ukov/6, Bojan/C

2.1 UVOD

Vazdu!ni omota<! Zemlje, poznat kao atmosfera, koji dostife priblimo 970 km
visine i sadrf.i ra:zli<!ite gasove, pare, <!estice i aerosole, nastao je nakon nastanka Ze'mlje kao
planete. Atmosfera je nastala osloba&mjem gasova iz Zemlje. Prvo se oslobadala vodena
para i ugljen-dioksid, koji su doveli do formiranja mora i okeana ikre<!njaka u z.emljinoj
ICori. Kiseollikje nastao fotodisocijacijom vodene pare, pri <!emu je vodollik kao laki gas
difundirao u vasionu. Kiseollik su oslobadale i biljke. Iz kiseonika u gomjim s!OjeVima
zemljine atmosfere nastao je ozon, koji je kao apsorber ultravioletnog i kosmi&og zra<!enja
omogucio fivot na Zemlji. Razyoj biljnog svijeta na Zemlji, <!emu je posebno pogodovao
veliki saddaj ugljen-dioksida u vazduhu, doveo je do daljeg oslobadanja kiseonika, koji je
dostigao nivo §to ga danas sadrf.i atmosfera. Iz unutra!njosti Zemlje je ernitovan azot, koji
se vremenolD. akumulirao do koncentracija koje su danas prisutne. Akumulacija je vdena u
toku dugog perioda, tako da je azot, kao ne§to veci (ten) molllkul ostao u Zemljinoj
atinosferi. R.a<!una se da je saddnji odnos azota i kiseonika u atmosferi uravnote~n prije
deset rniliona godina (1). Promjene u atmosferi se konstantno de!avaju, mada sporo i
relativno t1eprimjetno s obzirom na vrijeme nastanka ljudske civilizacije, koje je u odnosu
na vrijeme nastanka i formiranja Zemlje Wlemarljivo kratko.
Atmosfera ima vi!estruku funkciju i mnoga veoma vu.na svojstva. Ona omogueava
fivot na Zemlji jer ltiti njenu pominu od kosrni&og zra<!enja iz vasione. Sa druge strane,
ona obezbjeduje osnovne uslove za !ivot: kiseonik, ugljen-dioksid, sun<!ew radijaciju i dr..
Sa meteorolo!kog stanovi!ta, atmosfera predstavlja medijum koji omogueava
prenos sun<!eve energije, a ona, pored ostalog, dovodi do: kretanja vazdu!nih slojeva uz
nastanak vjetra, do isparavanja vode sa tla i njenog knU.enja u prirodi, pri <!emu se
obogacuje kiseollikom, i dovodi do knU.enja materija, Ito omogueava veoma bogat i
raznovrstan !ivot u vodi.
Atmosferski (meteorololki) uslovi imaju zna<!ajan uticaj na lokalno i globalno
zagadenje vazduha. Oni uti<!u na distribuciju polutanata nakon njihove emisije, bilo da. se
radio njihovoj difuziji iii preno!enju sajednog prostora na drugi (vertikalna iii horizontalna
strujanja vazduha), §to mo~ dovesti do njihovog razblafenja u vazduhu. Kakva ce
distribucija emitovanih polutanata biti zavisi direktno od meteorolo§kih uslova. Ako nema
vjetra, prenolenje polutanata dalje od ajihovog izvora je sporo, tako da je i smanjenje
lokalnih koncentracija ernitovanih polutanata putem razbl~ja s vazduhom sporo. Od
smjera, intenziteta i du!ine duvanja vjetra zavisi i smjer kretanja polutanata i njihova
railpodjela u lokalnom i globalnom obimu. Osim toga, ispiranjem polutanata iz atinosfere
pomoeu padavina smanjuje se njihova koncentracija. ·
Sa druge strane, zagadenost vazduha direktno uti<!e na lokalne i globalne
atmosferske (meteorolo!ke) uslove. Cestice u vazduhu sltde kao nukleusi za nastanak vecih
agregata, kao §to su kapi vode (magla i ki§a), §to uslovljava meteorolo§ke promjene. Cestice
u vazduhu apsorbuju, odbijaju iii rasipaju solamu radijaciju, §to ima zna<!ajnog uticaja na
meteorolo§ke uslove u jednoj oblasti.

10
 EhlkovlC, Bojanlt
ATMOSf"ERA

2.2 KARAKTERl8TIKE ATMOSFERE

Atmosfera, lcao slot.em sis~ sastoji se od gasova, razlil!itih para i l!estica. sasiav
atmosfete i koncentraciOm .Odilosi komponenata u njoj zavise od niza £aktora: geogra.fskilli
Idimatskih · uslova; nadmorske visine l iiitenZifeta emisije komponenata antropogenog
porijekla. Sa porastom nadmorske visine gustina vazduha opada, a time i odnos
komponenata u njemu se mijenja. Opadanje koncentracija komponenata je proporcionalno
smanjertju gravitacione sile, a to zavisi i od velil!ine molekula tih komponenatL
Sastav atmosfere se JllijenJa sa visinom. Sastav atmo.sfere iznad 100 km visine je
razlil!it od. sastava nanivou mOra.. tJ podrueju ispod 100 km visine sastav je dosta
ltoostaiitaii; pa· se .iifSloj attiiosf'ere ·iiaziva homosfera. u ovome sloju sastav vazduha vile
zavisi od procesa preno§enja komponenata nego od difuzionih procesa. Sastav atmosfere
iznad I00 km, sloja poznatog kao heterosfera, u najvetem obimu zavisi od difuzionih
procesa.
i
S obzirom na hemij~ i<iruge procese koji se delavaju u atmosferi, atmosfera se.
l
mou grubO~Qdij~@.· !Ui~civ~ s}oja: slofliemisfefll, ~oji ~e protef.e. ® pn)li!no n0 km
1 wme,·rsfoJjoiiosf'ere, koji~~ ~lazi pg Jl[km visine.pa.dalje. PJ1einkferi•. 11loj\lamt®.fere Slika 2.1
e
§t1rima najvecitlticaj··~. .~!i. rojet,.delavaju se.hemijsld procesi, kojL'ltsllltini.4efutiJJt.i Distribucija gasova sa visinom u atmosferi
u
·njen sastav: SIOj attii§sfC!«' do visine od oko IQ km sadJti ~o/O s.vih ko111pon~ta atmosfere.
u·stoju'amiosfere na visini iznad 110 km (jonosfera) mogu se ol!ekivati joni navedeni u
tabeli 2.r (2).
1a 2.3 TEMPERATURNI PROFIL ATMOSFERE
.e, Tabela2.l
TelIIP~ . ~tm()sfere. . zavisi pg ll~~na apsorpcije solamog zral!enja. od strane
Joni prisutni u gomjim slojevima atmosfere moleku}i,-at()nUt r~Ca·U va7A\Jhu. i pg .l'llZli~itih mehanizama transporta energije
va Visina, Komponente (elek:tromagnetno ·iral!er\)e, konvekcija, isparavanje ) izmedu ()kean8, poVf!ine kontinenta i
uz km atmosfere~ Zat(). temperatura l!.mtoSfere nije konstantna, vec. zavisi. od nadrnorske visine,
se 60 No+, HlR20)+, H,o+N01 geografSkeiirine, godi!njeg doba, doba dana, oblal!nosti, kao i od niza drugih fa.ktora.
.z~µc' ~ '-'- - "' • v - •v""'"°'•~-"""eM8v'v""'"' v•v•-v•v_""··-"• '"V••- ,,

ti 110 No+02+ e·, M2+. Fe+, Si+, Ca+ ·····~ ··~~·5;bi..s~ bolje razuoilo prOblem aerozagadenja, neophodno je poznavati distribuciju
170 No+, 01+, o+, e· temperature sa visinom. Zbog varijacije tem~rature sa visinom mou se uol!iti nekoliko
lno 300 o+. N+, 01+, No+, e· glavnih slojeva u atmosferi. Ti slojevi, odnosno podrul!ja u atmosferi, prikazani su na slici
•. se 1000 H+He+ 2.2 (3).
llna Troposjera je slojJ}ajbli!Lpgvr!jni Zemlje, gdje temperatura opada sa visinom..
ce Kada se posmatra promjena sastavaatmosfere sa visinom.uol!ava se da se sastav Opadanje iitttperatilre za'suVi vazduh iznosi ·9:g6Cpo lCiii ViSiiie: Meaiittm: za ·vfa£fv8Zdiih
:ma mljenja u zavisnosti od velil!ine molekula, odllosno od odnosa mase r gravitacione site to iznosi 6,5°C po km visine. VazduJi u troposferi se dobro Inije!a usljed konvekcioni.h
~nje molekula.Kao Ito se mou vidjeti na lematskom prikazu datom na slici 2.1, u sloji do 200 strujartja. Tropgsfera saddi 900.4 ~pne lll.\ISC)tti'l~fer,c:. Ovaj slojatmosfere saani najveci
Od km ~silte ~.()IJlitlan~ s~. mo~ekllli. llZOta.. i kise~llikll~ .tJ. ~l!ju. ?'12.90 ~~ll oo. ~JJ~J~. dip atm()sfeI"S~x~~j~ ~st.ic:aJ 11ajznal!ajnijij~.sa. stan!?vilta.ae,rozagadenJa:
tova d<illlzi do razlllganJa kiseonika. ® atome•. pa Je. at()tnllki kise0,nik. ~IJe! 1J !UlJ:V:~CetJ).
1fere obiinu: lznad visine od 1100 km d()lllinantan je hCllijUlll ~ l~i ~JsvCl <lo yisiltCl~()(f 3,~~9 Iznad sloja troposfere temperatura postaje konstantna (u sloju poznatom kao
tma<r
K:fu)•.. ove wine dominantan gas je vodonik, element sa najmanjim. atomom, ~ije tropopauza)~~·a to Jeooi~no ii.mettunrr2oktti~~l>Ovriiiie ~Jje.
~cl ~·v;•"••''Yv V•-"''•'v~<~"''v'"''- "'W•

k:oncentracije sa visinom opadaju sve do 35000 km. gdje se stapa sa meduplanetliriilin lznad tloPosfere je stratosfera, gdje temperatura J'llS!C sa pol'<ll!t()m visine.Ovaj rast
1alne
vodonikom. je posljedica apsorpcije solanle ultraviofo~e rac\ijac:ije od ~e. ozo ~ij.Cl ~<: lC(Jns:e11~<:ij!l
1e6ih
:stice u ovom sloju kreeu od I do 5 ppm. Pritisak i gustina stratosfere ega 1/1 Odo 1/1000
ja na odgovarajucih vrijednosti u blizini povriine Zemlje.

20
 ATMOSFl!RA
Duktlvlc, Bofanlt

U ovim procesima koncentraclje ozona ostaju uglavnom nepromijenjene. Ozon,

dakle, slufi kao jedna vrsta katalizatora pri pretvaranju energije ultravioletnog zrai!enja u
kinetil!ku energiju molekula u gomjim slojevima atmosfere, 'zbog ooga se oddava dosta
visoka temperatura termosfere. Medutim, iako je u ovom sloju temperatura molekula velika
(srednja kinetii!ka energija), sadmj toplote po jedinici zapremine je mall. Razlog tome je taj
- §to je na visini od oko 300 km broj molekula vazduha manji za faktor 1012 nego u istoj
. . . ao zapremini na nivou mora.
0,001
!10 Vahn izvor toplote u atmosferi predstavlja apsOipcija vidljivog ml!enja od strane
povriine Zemlje i oblaka u donjim dijelovima troposfere. Povriina Zemlje, sa izuzetkom
f eo
N
0,01
onih dijelova koji su pokriveni snijegom, dobro apsorbuje sun~evo zrai!enje, §to dovodi do
zagrijevanja troposfere. ·
0,1'
Stratostva T~R!(!'a,~ Sfa:i?i)nosi i stcmen mlj~~JWJ~Y!LZ9uhll u . l1!111~~feri ~~}l!'~anih i
t= 30
1,0

10
..
......
.3
· . ob · ."~~J!J'!(.J.ikoJ.g:iJ~n.,~.. ~i;~p~og pr~~a. Pri istom prinsku topli
, og svoJe manje gustoce, drae se iznad hladiiijeg:·:Po§to pritisak u atmosferi opada
sa visinom, to se topli vazduh dife uvis i ekspandira. Bkspanzija se vrii adijabatski jer je
120
.u ....e vazduh dosta lo§ provodnik toplote. Pri tome temperatura vazduha opada za iznos koji je
100 .x ekvivalentan radu koji se vrii pri ekspanziji.
.! 10
~ 0
-100 -so 0 50
1JOO I Pritisak gasa u atmosferi opada sa visinom, §to se mo~ izraziti sljedecim izrazom:
P=P0 exp(-b/H) (1)
Temperatura (oC)
gdjeje:
Slika2.2
Temperaturni profl/ I glavni hemijski sastojci zemljine atmosfere h • visina na kojoj je pritisak jednak P0
H - visina atmosfere,
H=RT/Mg
T • temperatura
. \~!ra.~~o,s~~~.. ~.. flo,)~riglitno! ~Okm;iAll!tf.~J.~~J>O~!:ne, gdje M • srednja molekulska masa komponenata
dostife vruedriost koJa Je. sli&ta vrtjednosti na poyr§111,1 ,?:eQllJe,J)? po~je je pomato kao
~tgna117.a; Jznad te visme u slo>J'u nn.'m•it"'m "~om '"' te tura"' .,x''"•··"'······'•·- g - sila gravitaclje
~·- .. ~ .....'C··~·~T..... .!.••.,~·· .• ~;~~ ....•.~ ... {t,0,1,,~a,•.... mpera ........ po~mJ!( PQllOVll.
cla. QPll~ .dosti1uc1naJmuvrtJedno$*1(0~~ .::.LQQ".. £1Jltafkina 90 .k:Jrt og psimill~ ~mIJ!i, Gustina atmosfere opada sa visinom:
~~~~~o ~~~~~i:!':8;':.~~!oga temlaperaW:1'8 po&je pc)novo rasti pa je taj ~loj poznat'
.~~ ~~mt~V°~;'71WJt !"!l"""u;1111u . ma gustina . i . nizak pritisak gasa,. U termosferi H ]4,255
kratkotalasno zra~eaje (talasrie due mimje od 242 nm ) dovodi do disocljacije
molekulskog kiseonika, pri ~emu oslobodena killeti~ energija ima za posljedicu povecanje
:a= [ L- 44300 (2)

temperatJ.J.re tennosfere: ·· · p = 1,226 kglm3

0: 24~m _,. O. + O.
Ove korelaclje su primjenljive do 11000 m visille. Inal!e, temperatura opada
Nastali atomski kiseonik reaguje sa molekulskim kiseonikom u prisustvu nekog lineamo po 6,S K za svakih 1000 metara visine, pri l!emu je usvojena p00etna temperatura
treceg molekula, M, koji preuzima vilak epergije nastale prilikom reakcije, uz stvaranje od 288 K (l 5°C) i pritisak od I01325 Pa. lznad 11000 m visine promjene su druga~ije.
ozona:
0:+0-+ M-+ 0. +M*
. Ozon sl~i kao veoma dobar absorber veceg dijela ultravioletnog zra~enja. U isto
vrijeme vilak energije koju sadrti ultravioletno ~enje prenosi se na molekule M
CJD?lekule koje su u neposrednoj blizini), koje na taj ~in doprinose zagrijavanju gomjih
sloJeVa atmosfere.

??
23