С. Р.

КУРСЕВІЧ

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ
АД СТАРАЖЫТНАСЦІ ДА КАНЦА XVIII ст.

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНЫ ДАПАМОЖНІК

ЧАСТКА 1

МIНСК 2006
 МIНIСТЭРСТВА АДУКАЦЫI РЭСПУБЛIКI БЕЛАРУСЬ УДК 947.6(075)
УСТАНОВА АДУКАЦЫI ББК 63.3(4Беи)я7
«МIНСКI ДЗЯРЖАЎНЫ ВЫШЭЙШЫ РАДЫЁТЭХНIЧНЫ КАЛЕДЖ»
К93

Рэкамендаваны да друку кафедрай псіхолага-педагагічных

дысцыплін i Навукова-метадычным саветам Установы аду-
кацыi «Мiнскi дзяржаўны вышэйшы радыётэхнiчны каледж»

Рэцэнзент
С. Р. КУРСЕВІЧ А. М. Люты, доктар гістарычных навук, прафесар,
загадчык кафедры гісторыі Беларусі Мінскага дзяржаўнага
педагагічнага універсітэта імя М. Танка
ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ
АД СТАРАЖЫТНАСЦІ ДА КАНЦА XVIII ст. Курсевіч, С. Р.
К93 Гісторыя Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст. :
Вучэбна-метадычны дапаможнік вучэб.-метад. дапам. для самаст. работы студэнтаў дзён. і
для самастойнай работы студэнтаў дзённай і безадрыўнай
безадр. форм навучання спецыяльнасці 1-08 01 01 «Прафе-
форм навучання спецыяльнасці 1-08 01 01 «Прафесійнае навучанне»
спецыялізацый 1-08 01 01-02 «Радыёэлектроніка», сійнае навучанне» спецыялізацый 1-08 01 01-02 «Радыё-
1-08 01 01-07 «Інфарматыка», 1-08 01 01-08 «Эканоміка і кіраванне» электроніка», 1-08 01 01-07 «Інфарматыка», 1-08 01 01-08
«Эканоміка і кіраванне» : у 2 ч. Ч. 1 / С. Р. Курсевіч. – Мн. :
У дзвюх частках МДВРК, 2006. – 80 с.
ISBN 985-6754-60-7 (ч. 1)
Частка 1
У дапаможніку змешчаны метадычныя рэкамендацыі па арга-
нізацыі працы на лекцыях і кароткія даведкі аб важнейшых па-
дзеях гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст., па
самастойнаму вывучэнню некаторых пытанняў і падрыхтоўцы да
семінарскіх заняткаў і іх план, а таксама прыкладныя пытанні да
экзамену.
Спіс літаратуры складзены з крыніц, асноўнай і дадатковай.
Прызначаны для студэнтаў i выкладчыкаў каледжа.
УДК 947.6(075)
ББК 63.3(4Беи)я7

© Курсевіч С. Р., 2006

ISBN 985-6754-60-7 (ч. 1) © Афармленне. Установа адукацыi
ISBN 985-6754-59-3 «Мiнскi дзяржаўны вышэйшы ра-
МIНСК 2006 дыётэхнiчны каледж», 2006
3 4
 Прадмова
Актуальнасць дысцыпліны. У сувязі з тым, што са зме-
намі мадэлі выкладання гісторыі ў сярэдняй школе шмат якія
традыцыйныя праблемы яе курса для ВНУ перайшлі на ўзро-
вень сярэдняй адукацыі, узнікла неабходнасць увядзення ў пра-
граму для студэнтаў інтэгрыраванага курса айчыннай гісторыі,
які разглядае гісторыю Беларусі ў кантэксце сусветных цывілі-
зацый. Такі падыход дазваляе студэнтам лепш убачыць агульнае
і асаблівае ў гісторыі, разглядае шмат праблем у кантэксце су-
светнай гісторыі з улікам цывілізацыйных характарыстык. Інтэ-
грыраваны курс айчыннай гісторыі з’яўляецца падмуркам гу-
манітарнай адукацыі і выхавання студэнтаў.
Мэта выкладання дысцыпліны. Мэтай выкладання дыс-
цыпліны з’яўляецца далучэнне студэнтаў да нацыянальных і
сусветных культурных традыцый, выхаванне грамадзяніна і пат-
рыёта Бацькаўшчыны, асобы, якая валодае высокімі маральнымі
якасцямі, здольнай да самарэалізацыі ва ўмовах сучаснай са-
цыякультурнай сітуацыі.
Задачы дысцыпліны. Задачы акрэсліваюцца як агульнымі
патрабаваннямі да ведаў і ўменняў выпускнікоў ВНУ, так і пат-
рабаваннямі па гісторыі Беларусі.
Адна з асноўных задач курса айчыннай гісторыі – выву-
чэнне яе ў кантэксце гісторыі славянскай, еўрапейскай і сус-
ветнай. На гэтым фоне ў параўнанні паказаны сацыяльна-эка-
намічныя, дзяржаўна-палітычныя, рэлігіёзна-царкоўныя, этніч-
ныя і культурныя працэсы на Беларусі ў асобныя перыяды. Гэта
дае магчымасць студэнтам больш глыбока і выразна вызначыць
месца і ролю Беларусі ў славянскай і еўрапейскай гісторыі,
агульнае і асаблівае ў яе гістарычным развіцці.
Інтэгрыраваны курс айчыннай гісторыі дазволіць забяспе-
чыць пераемнасць і бесперапыннасць гістарычнай адукацыі на
ўсіх этапах адукацыйнай сістэмы ў рамках наступных гістарыч-
ных курсаў па вертыкалі:
1) базавая школа (5–9 класы): «Гісторыя Беларусі», «Сус-
ветная гісторыя»;
2) сярэдняя школа (10–11 класы): «Беларусь і славянскі
мір», «Сусветная гісторыя»;
3) вышэйшая школа: «Гісторыя Беларусі (у кантэксце сус-
5 6
ветных цывілізацый)».
Патрабаванні да ведаў, уменняў і навыкаў студэнтаў.
У выніку засваення курса студэнт павінен:
а) ведаць:
- асноўныя гістарычныя паняцці і катэгорыі;
- асноўныя гістарычныя персаналіі;
- асноўныя даты і падзеі ў гісторыі Беларусі;
- агульнае і асаблівае ў гістарычным развіцці Беларусі;
- месца і ролю Беларусі ў славянскай і еўрапейскай гісторыі;
б) умець характарызаваць:
- асноўны змест гістарычнага развіцця Беларусі па перыядам;
- сацыяльна-эканамічныя, дзяржаўна-палітычныя, рэлігіёз-
на-царкоўныя, этнічныя і культурныя працэсы на Беларусі асоб-
ных перыядаў;
- асноўныя дасягненні развіцця адукацыі, навукі і мастацкай
культуры, іх узаемасувязь з сацыяльна-эканамічным і палітыч-
ным жыццём;
- творчасць знакамітых дзеячаў культуры і палітыкі;
в) умець аналізаваць:
- асноўныя гістарычныя падзеі;
- ролю асобы ў тых альбо іншых гістарычных працэсах;
- гістарычныя крыніцы, дакументы і матэрыялы;
- агульнае і асаблівае ў гісторыі Беларусі;
- розныя праблемы сацыяльна-эканамічнага, дзяржаўна-па-
літычнага, рэлігійнага характару ў кантэксце сусветнай гісторыі
з улікам цывілізацыйнай характарыстыкі;
г) набыць навыкі і ўменні:
- параўноўваць розныя крыніцы;
- абагульняць матэрыял і рабіць вывады;
- характарызаваць і аналізаваць гістарычныя з’явы, працэсы,
падзеі;
- самастойна працаваць з апорнымі канспектамі, схемамі,
вучэбнай і дадатковай літаратурай і крыніцамі;
- займаць самастойную, аргументаваную і крытычную па-
зіцыю ў абмеркаванні тых альбо іншых гістарычных падзей,
праблем і працэсаў, даваць ім ацэнку;
- спалучаць элементы цывілізацыйнага і фармацыйнага ме-
тадаў.
Структура дапаможніка. Дапаможнік напісаны з мэтай
паглыблення і сістэматызацыі ведаў студэнтаў па айчыннай гісто-
рыі. Распрацаваны ў адпаведнасці з тыповай вучэбнай праграмай
для ВНУ па курсу «Гісторыя Беларусі (ў кантэксце сусветных
цывілізацый)», якая зацверджана Міністэрствам адукацыі Рэспуб-
лікі Беларусь 24 студзеня 2000 г. (рэгістрацыйны нумар № ТД-
67/ціп.), і адукацыйным стандартам, які зацверджаны і ўведзены ў
дзеянне загадам Міністэрства асветы Рэспублікі Беларусь ад
6 ліпеня 1999 г. за № 436. Вучэбна-метадычны дапаможнік для
самастойнай работы студэнтаў дзённай і безадрыўнай форм
навучання складзены з дзвюх частак. У першую частку ўключаны
асноўныя пытанні па гісторыі Беларусі ў храналагічнай пасля-
доўнасці ад старажытнасці да канца XVIII ст. У другой частцы
ахоплены перыяд з канца XVIII да пачатку ХХІ ст.
Першая частка дапаможніка складзена з трох раздзелаў,
рэкамендаванай літаратуры і двух дадаткаў.
У першым раздзеле змешчаны метадычныя рэкамендацыі па
арганізацыі працы на лекцыях і кароткія даведкі аб важнейшых
падзеях гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст.,
якія ў асноўным адпавядаюць фармулёўкам пытанняў экзамена-
цыйных білетаў. Таксама змешчаны некаторыя тэрміны і па-
няцці, структурна-лагічныя схемы, радаводы князёў. Дадзены
пытанні для самакантролю і заданні, якія адпавядаюць лекцыйна-
му курсу і дазволяць студэнтам больш глыбока і выразна
вызначыць месца і ролю Беларусі ў славянскай і еўрапейскай
гісторыі, агульнае і асаблівае ў яе гістарычным развіцці.
У другі раздзел уключаны метадычныя рэкамендацыі па
арганізацыі самастойнай працы студэнтаў, пытанні для самастой-
нага вывучэння студэнтамі. Дадзены пытанні для самакантролю і
заданні. Сістэматычнае, удумлівае чытанне і канспектаванне
рэкамендаванай літаратуры і крыніц па тэме будуць садзейнічаць
глыбокаму разуменню сэнсу гістарычнага працэсу, фарміраванню
навыкаў самастойна складаць апорны канспект, схемы, працаваць
з вучэбнай і дадатковай літаратурай, крыніцамі.
У трэцім раздзеле змешчаны парады па падрыхтоўцы і
правядзенню семінарскіх заняткаў, тэмы семінарскіх заняткаў і
рэкамендаваная літаратура, вывучэнне якой павінна спрыяць
паглыбленню, удакладненню і абагульненню ведаў.
Спіс літаратуры складзены з крыніц, асноўнай і дадатковай
літаратуры. Работа з крыніцамі дазволіць студэнтам скласці
7 8
асабістае, незалежнае меркаванне пра тыя альбо іншыя гіста-
рычныя падзеі. Вялікая колькасць навуковых даследаванняў і
дакументаў, падручнікаў розных аўтараў, якія выражаюць роз-
ныя погляды на сацыяльна-гістарычныя працэсы, даюць магчы-
масць разглядаць палітыка-ідэалагічныя пазіцыі і садзейнічаць
фарміраванню аб’ектыўных ведаў пра іх.
Дадатак А, які складзены з прыкладных экзаменацыйных
пытанняў па курсу, і дадатак Б, які складзены з храналогіі
асноўных падзей гісторыі Беларусі, дазволяць праверыць і
замацаваць веды.
Такім чынам, дадзены дапаможнік дазволіць зберагчы час на
лекцыях, не рабіць іх запіс, што будзе садзейнічаць актыўнаму,
асэнсаванаму ўспрыманню і трываламу засваенню вучэбнага
матэрыялу, пазнаёміцца з рознымі канцэпцыямі і з рознымі
поглядамі гісторыкаў і аўтараў вучэбных дапаможнікаў для ВНУ
на аб’ектыўную гісторыю. Адначасова такі дапаможнік будзе
спрыяць лепшай падрыхтоўцы студэнтаў да семінараў, экзамена
і напісання пісьмовых работ па пройдзеных тэмах альбо
раздзелах курса.
1. ЛЕКЦЫЙНЫ МАТЭРЫЯЛ
1.1. Метадычныя рэкамендацыі па арганізацыі
працы на лекцыях
У працэсе авалодання матэрыялам курса значную ролю
адыгрываюць лекцыі, на якіх выкладчык галоўныя пытанні выкла-
дае сістэмна, што ў значнай ступені палегчыць і дапаможа арга-
нізаваць самастойную працу пры вывучэнні крыніц і літаратуры.
Дадзены дапаможнік змяшчае максімальна скарочаны вары-
янт чытаемых лекцый па курсу «Гісторыя Беларусі (у кантэксце
сусветных цывілізацый)» для студэнтаў спецыяльнасці 1-08 01 01
«Прафесійнае навучанне» з указаннем назвы тэмы і разглядаемых
па ёй пытаннях. Вылучаны асноўныя, істотныя, галоўныя думкі,
фармулёўкі, абазначэнні, падзеі і даты.
З а ў в а г а. Са зместам тэмы трэба азнаёміцца да лекцыі.
Студэнтам на лекцыі рэкамендуецца:
- у сваім сшытку пазначаць дадатковыя факты, незразумелыя
палажэнні, асабістыя думкі або заўвагі, якія могуць стаць
прадметам абмеркавання і дыскусій адразу пасля выкладання
тэмы альбо на кансультацыях ці семінарах;
- на лекцыі не толькі ўважліва слухаць, але і прымаць
актыўны ўдзел: адказваць на пытанні выкладчыка, выказваць
свае меркаванні па вывучаемай праблеме альбо меркаванні
аўтараў тых падручнікаў, з якімі вы знаёмы. Гэта будзе садзей-
нічаць актыўнаму, асэнсаванаму ўспрыманню і трываламу
засваенню вучэбнага матэрыялу.
Пасля лекцыі неабходна:
- прачытаць тэму ў выбраным вамі падручніку для ВНУ і ў
свой сшытак унесці дапаўненні, якія з’явяцца ў працэсе асэнса-
вання літаратурных крыніц;
- выканаць прапанаванае заданне: прачытаць тэму ў некаль-
кіх падручніках для ВНУ розных аўтараў, параўнаць розныя
пункты гледжання на адну і тую ж гістарычную праблему альбо
аб’ектыўную гісторыю і выказаць свае меркаванні;
- адказаць на пытанні для самаправеркі.
Пры гэтым неабходна выкарыстоўваць змест дадзенага
дапаможніка пры падрыхтоўцы да пісьмовых работ, якія будуць
праводзіцца пасля вывучэння кожнага раздзелу, некаторых тэм і
пры падрыхтоўцы да экзамену.
Жадаем поспехаў у навучанні і добрых адзнак!
1.2. Скарочаны змест курса па гісторыі Беларусі
ад старажытнасці да канца XVIII ст.
Экзаменацыйнае пытанне 1. Уводзіны ў гісторыю Беларусі.
Гісторыя Беларусі як навука. Перыядызацыя гісторыі.
Гісторыя Беларусі як навука. Гісторыя Беларусі – навука,
якая даследуе развіццё чалавечага грамадства ў мінулым на тэ-
рыторыі сучаснай дзяржавы Рэспублікі Беларусь.
Тры метадалагічныя цяжкасці пры абазначэнні прадмета
«Гісторыя Беларусі» як гісторыі канкрэтнай краіны:
- стварэнне беларускай дзяржавы;
- вызначэнне тэрыторыі, якую трэба вывучаць у рамках
гісторыі Беларусі;
- храналагічны парадак вывучэння гісторыі Беларусі.
9 10
Найбольш спрыяльным для вызначэння тэрыторыі Беларусі
дасавецкага часу прадстаўляецца тэрмін «беларускія землі».
Прадметам вывучэння гісторыі Беларусі дасавецкага перыяду
з’яўляюцца асаблівасці і заканамернасці гісторыі эканамічнага,
сацыяльна-палітычнага і этнакультурнага развіцця беларускіх
зямель у складзе тых поліэтнічных дзяржаў, куды яны ўваходзілі
ў розныя гістарычныя эпохі.
Прадметам вывучэння курса «Гісторыя Беларусі (у кантэксце
сусветных цывілізацый)» з’яўляецця паказ зараджэння, станаўлен-
ня і развіцця беларускага грамадства як часткі сусветнага гіста-
рычнага працэсу. Адначасова прадметам вывучэння нашага курса
з’яўляецца працэс цывілізацыйнага развіцця іншых краін і народаў
свету, без якога немагчыма навуковае асэнсаванне агульных зака-
намернасцяў сусветнагістарычнага прагрэсу, ролі і месца нацыя-
нальных каштоўнасцяў і нацыянальнай спадчыны ў гэтым пасту-
пальным руху.
Перыядызацыя гісторыі. Пры вывучэнні гісторыі яе падзя-
ляюць на перыяды – адрэзкі часу, на працягу якіх адбываюцца
гістарычныя падзеі. Важнае значэнне маюць крытэрыі – адзнакі,
на аснове якіх робіцца перыядызацыя.
Існуе некалькі падыходаў да перыядызацыі гісторыі:
Першы падыход. Сусветная еўрапейская перыядызацыя,
распрацаваная заходнееўрапейскімі гуманістамі XVI–XVII стст.,
прадстаўляе сабой трохступенчатую схему:
- Старажытны свет,
- Сярэднія вякі,
- Новы час,
- Навейшы час (з’явіўся ў ХХ ст.).
Другі падыход. Фармацыйная канцэпцыя гісторыі была
сфармулявана К. Марксам (1818–1883) і панавала ў гісторыі ў
40–80-я гг. ХХ ст. Фармацыя азначала пэўную стадыю ў развіцці
грамадства і спосабаў вытворчасці: першабытнаабшчынны, ра-
баўладальніцкі, феадальны, капіталістычны, сацыялістычны.
Трэці падыход. Цывілізацыйны падыход у тлумачэнні гіс-
тарычнага працэсу пачаў складвацца ў XVIII ст., задоўга да
з’яўлення марксісцкай тэорыі (французскія асветнікі Ж.-Ж. Русо
(1712–1778), Ф. Вальтэр (1694–1778), Д. Дзідро (1713–1784)
ўжывалі тэрмін «цывілізацыя» для вызначэння грамадзянскай
супольнасці). Аднак канчатковае афармленне новага метаду ад-
былося ў канцы ХІХ – пачатку ХХ ст. Амерыканскі антраполаг
Л. Морган (1818–1881) вызначыў цывілізацыю як стадыю раз-
віцця чалавечага грамадства, якая наступіла за дзікасцю і вар-
варствам і характарызавалася ўзнікненнем класаў, дзяржавы,
прыватнай уласнасці. У ХХ ст. і на сучасным этапе пры выву-
чэнні гісторыі пераважае камбінаваны падыход да разумення
цывілізацыі, які прапанаваў англійскі гісторык і сацыёлаг
А. Тойнбі (1889–1975). Сусветная гісторыя разглядаецца ім як
сукупнасць цывілізацый (канкрэтных грамадстваў, лакалізава-
ных у часе і прасторы), якія ў сваім развіцці праходзяць усе
асноўныя стадыі жыццёвага цыклу: нараджэнне, росквіт, заня-
пад. У гістарычным працэсе А. Тойнбі вылучае некалькі цыві-
лізацыйных стадый:
- аграрна-традыцыйная (рабаўладальніцкае і феадальнае гра-
мадства);
- індустрыяльная (капіталізм);
- постіндустрыяльная ці інфармацыйная (узнікла ў другой
палове ХХ ст. пад уплывам навукова-тэхнічнай рэвалюцыі).
Чацвёрты падыход. Храналагічна-тэрытарыяльная перыя-
дызацыя па стагоддзях. Падзеі выкладаюцца паслядоўна ў
храналагічным парадку з улікам таго, дзе яны адбываліся – на
тэрыторыі Беларусі ці на ўсім абшары дзяржаў, у складзе якіх
беларускія землі тады знаходзіліся. Такі падыход першым
прапанаваў у 20-я гады ХХ ст. Усевалад Ігнатоўскі (1881–1931).
Асноўныя падзеі і праблемы айчыннай гісторыі мы будзем
разглядаць у рэчышчы наступнай храналагічна-тэрытарыяльнай
перыядызацыі:
І перыяд (першыя стагоддзі І тыс. г. – першая палова
ІХ ст. н. э.). Славянская каланізацыя Усходне-Еўрапейскай раў-
ніны – узнікненне племянных саюзаў і першых дзяржаўных
утварэнняў;
ІІ перыяд (другая палова ІХ – сярэдзіна ХІІІ ст.). Полацкі
перыяд развіцця гісторыі Беларусі, падчас якога адбываецца
фарміраванне старажытнарускай дзяржаўнасці:
а) узнікненне і развіццё Наўгародскай, Полацкай і Кіеўскай
Русі (другая палова ІХ – пачатак ХІІ ст.);
б) феадальная раздробленасць Кіеўскай Русі і Полацкай зям-
лі, узнікненне на беларускіх землях мноства дробных княстваў
11
(30-я гг. ХІІ – сярэдзіна ХІІІ ст.);
IІІ перыяд (1253–1569 гг.). Беларускія землі знаходзяцца ў
складзе Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.
Фарміраванне беларускай народнасці;
ІV перыяд (1569–1795 гг.). Беларускія землі знаходзяцца ў
складзе Рэчы Паспалітай;
V перыяд (1795–1917 гг.). Беларускія землі знаходзяцца ў
складзе Расійскай імперыі. Станаўленне беларускай нацыі;
VI перыяд (кастрычнік 1917–1991 гг.). Савецкі перыяд
гісторыі Беларусі;
VII перыяд (з 1991 г.). Станаўленне і развіццё суверэннай
Рэспублікі Беларусь.
Заданне
1. Прачытайце падручнікі для ВНУ розных аўтараў: Я. І. Тра-
шчанка, У. М. Ігнатоўскага, І. А. Саракавіка, калектыва аўтараў
пад рэд. Я. К. Новіка і Г. С. Марцуля, пад рэд. В. І. Галубовіча і
Ю. М. Бохана, пад рэд. А. А. Кавалені і В. Ф. Касовіча.
2. Звярніце ўвагу на розныя падыходы да перыядызацыі
гісторыі Беларусі. Выкажыце свае маркаванні.
Пытанні для самаправеркі
1. Дайце азначэнне паняццю «гісторыя як навука».
2. Чаму існуюць некалькі падыходаў да перыядызацыі гісторыі?
Раскрыйце сутнасць розных канцэпцый.
Літаратура: А–[4, с. 7–16; 7, с. 3–18; 8, с. 3–7; 13, с. 28–30;
20, с. 3–27; 21, c. 5–14; 22, c. 3–20]
Экзаменацыйнае пытанне 3. Засяленне славянамі тэрыто-
рыі Беларусі ў раннім сярэдневякоўі.
Старажытная назва славян. Падзел славян на тры групы.
Усходнеславянскія супольнасці на тэрыторыі Беларусі. Асноўныя
заняткі насельніцтва беларускіх зямель у Х–ХІІІ стст.
Старажытная назва славян. Самая старажытная назва сла-
вян – «венеды», яна сустракаецца ў рымскіх аўтараў I–II стст. н. э.
Гісторыкі VI ст. называлі славянскія плямёны «антамі» і
«склавінамі».
Падзел славян на тры групы. У VI–VII стст. славяне па-
дзяліліся на тры вялікія групы (якія існуюць да сённяшняга часу):
12
 Групы славян Гомель. Першыя летапісныя звесткі – 885 г., у іх паведамляецца,
што кіеўскі князь Алег абавязаў радзімічаў плаціць даніну яму, а
не хазарам, як было раней.
Такім чынам, у выніку славянскай каланізацыі ў апошняй
усходнія заходнія паўднёвыя
чвэрці І тыс. г. на тэрыторыі сучаснай Беларусі сфарміраваліся
Адносяцца беларусы палякі балгары супольнасці крывічоў-палачан, дрыгавічоў, радзімічаў і сталі тут
сучасныя славянскія рускія чэхі сербы асноўным насельніцтвам. Увабраўшы ў сваю культуру шэраг
народы украінцы славакі харваты
славенцы
балцкіх элементаў, яны захавалі спецыфічныя рысы славянскай
чарнагорцы культуры. Іх гаворкі былі разнавіднасцямі ўсходнеславянскай
македонцы мовы. Крывічы, дрыгавічы і радзімічы разам з іншымі славянскі-
мі аб’яднаннямі сталі асновай для фарміравання культуры
месца пражывання Усходняя Центральная Балканскі
Еўропа Еўропа паўвостраў ўсходнеславянскай альбо старажытнарускай народнасці.
Асноўныя заняткі насельніцтва беларускіх зямель у Х–
ХІІІ стст. Вытворчая гаспадарка – гаспадарка, пры якой людзі
Усходнеславянскія супольнасці на тэрыторыі Беларусі. з дапамогай зробленых імі прылад працы выраблялі неабходныя
У перыяд VIII–IX стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі склаліся ў жыцці рэчы і прадукты харчавання. Да вытворчай гаспадаркі
некалькі аб’яднанняў усходніх славян: крывічы, дрыгавічы, адносяцца земляробства, жывёлагадоўля, хатнія промыслы і
радзімічы, – у аснове якіх ляжалі не столькі рода-племянныя, рамёствы.
колькі тэрытарыяльныя сувязі. Спажывецкая або прысвойваючая гаспадарка – гаспадарка,
Крывічы – самае вялікае аб’яднанне плямён, якія жылі ў пры якой людзі толькі прысвойвалі тое, што ўжо існавала ў
вярхоўях Дняпра, Заходняй Дзвіны, Волгі, на поўдні Чудскага прыродзе. Да спажывецкай гаспадаркі адносяцца паляванне,
возера. Гісторыкі вылучаюць тры групы крывічоў: полацкую, рыбалоўства, збіральніцтва, бортніцтва.
смаленскую і пскоўскую. Полацкія крывічы рассяліліся ў Пераход ад родавай да суседскай (сельскай) абшчыны быў
Паўночнай Беларусі. Найбольш старажытнымі іх гарадамі былі звязаны з пераходам ад падсечна-агнявога да ворыўнага земля-
Полацк, Віцебск, Лукомль, Браслаў. Першы ўспамін пра робства, што абумовіла распад вялікай патрыярхальнай сям’і,
крывічоў змяшчаецца ў «Аповесці мінулых часоў» пад 859 г., якой раней жылі нашы продкі, на больш дробныя асобныя
дзе гаворыцца, што варагі бралі з іх даніну. Па літаратурнай сялянскія сем’і.
гіпотэзе назва «крывічы» магла ўтварыцца ад слова «крэўныя»,
што значыць «блізкія па крыві». Крывічы ўзніклі ў выніку Пытанні для самаправеркі
славянізацыі балтаў – змяшэння прышлых славянскіх з 1. Як называлі славян рымскія аўтары І–ІІ стст. н. э. і гісторыкі
мясцовымі балцкімі плямёнамі. VІ ст.?
Дрыгавічы займалі вялікую тэрыторыю Паўднёвай і Цэн- 2. На якія тры вялікія групы падзяліліся славяне ў VI–VII стст.?
тральнай Беларусі. Значныя гарады – Тураў, Пінск. У летапісе 3. Якія сучасныя народы адносяцца да ўсходніх, заходніх і
дрыгавіцкімі называюцца Слуцк і Клецк. Паўночная частка паўднёвых славян? Назавіце месца іх пражывання.
дрыгавічоў, размешчаная ў вярхоўях рэк Пціч і Свіслач, была 4. Якія ўсходнеславянскія супольнасці на тэрыторыі Беларусі вы
падпарадкавана палачанамі ў Х ст., і тут пазней сфарміравалася ведаеце? Пакажыце на карце месца іх пражывання.
Менскае княства. Дрыгавічы – ад слова «дрыгва» (балота). 5. Дайце тлумачэнне паходжання назваў: «крывічы», «дрыгавічы»,
Радзімічы рассяліліся ў міжрэччы Дняпра і Дзясны па «радзімічы».
цячэнню ракі Сож і яе прытокаў. Найбольш значны горад – 6. Якія заняткі адносяцца да спажывецкай і вытворчай гас-

13 14
 адарак? Сяляне дзяліліся на катэгорыі (групы):
7. З чым звязаны пераход ад родавай да суседскай абшчыны?
Літаратура: А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23]; Д–[7, 12, 15]. Катэгорыі (групы) сялян

Экзаменацыйнае пытанне 4. Утварэнне, развіццё і феадальная

раздробленасць Кіеўскай Русі.
Зараджэнне феадальнага гаспадарчага ўкладу ва ўсходніх свабодныя залежныя людзі
славян у ІХ–ХІІ стст. Утварэнне раннефеадальнай дзяржавы – людзі чэлядзь (смерды)
Кіеўская Русь. Дынастыя кіеўскіх князёў і кіраванне кіеўскімі
князямі на Русі да пачатку ХІІІ ст.
Асноўныя паняцці па тэме:
конязь – князь, чалавек на кані;
феадал – уладальнік пэўнай колькасці зямлі; халопы закупы радовічы
дружыннікі (баяры) – воіны князя;
даніна – натуральны падатак прадуктамі; (поўнасцю згубілі (у сувязі з (заключалі
сваю асабістую нявыплатай дагавор (рад),
палюддзе – збор даніны з насельніцтва;
вольнасць і па пазыкі (купы), які прадугледжваў
волакі – сухапутныя шляхі зносін, па якіх перацягвалі караблі, свайму стану узятай у заможнага абавязацельствы
падкладваючы пад іх бярвенні; былі рабамі) чалавека) з боку сялян)
шлях «з варагаў у грэкі» – вялікі водны шлях, які злучаў Бал-
тыйскае (Варажскае) і Чорнае (Рускае) мора праз рэкі Заходняя
Утварэнне раннефеадальнай дзяржавы – Кіеўская Русь.
Дзвіна і Днепр.
Паступовае расслаенне грамадства на пануючыя вярхі і залежныя
Зараджэнне феадальнага гаспадарчага ўкладу ва ўсходніх нізы ў ІХ–ХІІ стст. было звязана з зараджэннем феадальнага
славян у ІХ–ХІІ стст. У ІХ–ХІІ стст. ва ўсходніх славян за- гаспадарчага ўкладу і сведчыла аб зараджэнні раннефеадальнай
раджаўся феадальны гаспадарчы ўклад. Ён звязаны з узнікнен- дзяржавы. Такой старажытнарускай дзяржавай усходніх славян
нем маёмаснай няроўнасці сярод сялян-абшчыннікаў і рассла- з’яўлялася Кіеўская Русь, якая склалася ў другой палове ІХ –
еннем іх на бедных і багатых. Зямля, якая раней была ва першай палове Х ст. і існавала да пачатку ХІІ ст.
ўласнасці сельскай абшчыны, паступова пераходзіла ў прыват-
Прыкметы ўтварэння раннефеадальнай дзяржавы:
ную ўласнасць абшчыннікаў. Адбываліся насільны захоп зямлі
- падзел насельніцтва на «вярхі» (рода-племянная знаць, а паз-
рода-племянной знаццю і ператварэнне свабодных абшчыннікаў
ней князі і баяры) і «нізы» (чэлядзь, халопы, закупы, радовічы);
у залежных сялян. Існавалі наступныя формы феадальнага
землеўладання: - існаванне ўлады князя і яго дружыны;
- падуладная князю тэрыторыя;
Формы феадальнага землеўладання - збор даніны (палюддзе);
- вотчыннае і памеснае землеўладанні.

Дынастыя кіеўскіх князёў і кіраванне кіеўскімі князямі на

вотчына памесце Русі да пачатку ХІІІ ст.
(па спадчыне ці падаранае) (часовае ўладанне) - Наўгародскі князь Рурык – першы рускі князь.

15 16
 - Паходжанне назвы «Русь».
- Першы кіеўскі князь – Алег. У 882 г. захапіў Кіеў, назваў
яго «маці гарадам рускім». Алег і Ігар – першыя кіеўскія князі,
якія падпарадкавалі сваёй уладзе амаль усе племянныя княжанні
ўсходніх славян.
- Найбольшай магутнасці Кіеўская Русь дасягнула пры князях:
Уладзіміры Святаславічы (Чырвонае Сонейка, Хрысціцель)
(980–1015) і Яраславе Мудрым (1019–1054). У 30-я гады ХІІ ст.
Кіеўская Русь раскалолася на мноства дробных княстваў.
Пытанні для самаправеркі
1. Пералічыце прыкметы ўтварэння раннефеадальнай дзяржавы.
2. Назавіце старажытнарускую дзяржаву ўсіх усходніх славян.
3. Якія формы феадальнага землеўладання вы ведаеце?
4. Якім чынам свабодныя абшчыннікі станавіліся залежнымі?
Назавіце катэгорыі залежных сялян.
5. Раскажыце пра паходжанне назвы «Русь».
6. Раскажыце пра кіраванне дынастыі Рурыкавічаў да сярэдзіны
ХІІІ ст.
Літаратура: К–[1, 2, 4, 6]; А– [3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[7, 10–12, 15, 19, 24, 30, 35, 48].
Экзаменацыйнае пытанне 5. Полацкае княства ў ІХ–ХІІІ стст.
Княжацка-вечавы лад.
Утварэнне Полацкага княства (Рагвалод і Рагнеда). Узмац-
ненне Полацкага княства (Брачыслаў і Усяслаў Чарадзей).
Радавод полацкіх князёў.
Утварэнне Полацкага княства (Рагвалод і Рагнеда). По-
лацкая зямля – першае дзяржаўнае ўтварэнне на беларускіх
землях і моцная раннефеадальная дзяржава.
862 г. – першы пісьмовы ўспамін пра Полацк.
980 г. – Уладзімір падпарадкоўвае Полацк, забівае Рагвалода,
бярэ сілай Рагнеду (Гарыслава).
988 г. – Уладзімір прымае хрысціянства. Рагнеда з сынам
Ізяславам вяртаецца на бацькаўшчыну. Рагнеда ідзе ў манастыр
(Анастасія).
Ізяслаў – князь-кніжнік. Ізяслаў і Рагнеда – першыя
хрысціяне на беларускіх землях.
17
992 г. – стварэнне Полацкай епархіі, год прыняцця хрысці-
янства на беларускіх землях.
Пячатка з імем Ізяслава – самы даўні помнік пісьменства на
беларускіх землях.
Узмацненне Полацкага княства (Брачыслаў і Усяслаў
Чарадзей). Брачыслаў. Пастаянная барацьба з дзядзькам Ярас-
лавам Мудрым. Пасля бітвы на рацэ Судаміры абодва мелі
роўныя правы на кіеўскі прастол з 1019 па 1026 гады. Адзін
пастаянна знаходзіўся ў Ноўгарадзе, другі – у Полацку, у Кіеве
кіравалі намеснікі Яраслава Мудрага і Брачыслава. На берагах
возера Дрывяты ўзнік горад Брачыслаўль, цяперашні горад
Браслаў.
Усяслаў Чарадзей. У 1050 г. пачалося ўзвядзенне Са-
фійскага сабора ў Полацку. У 1060 г. хадзіў на торкаў, у 1065 г.
напаў на Пскоў, праз год – на Ноўгарад, прымаў удзел у
знакамітай бітве на Нямізе супраць сыноў Яраслава Мудрага
(Яраславічаў).
1067 г. – бітва на Нямізе, Менск упершыню згадваецца ў
літаратурным творы «Слова пра паход Ігаравы».
1068 г. – Усяслаў Чарадзей 7 месяцаў правіў Кіевам, пасля
вяртаецца ў Полацк.
Спосаб дзяржаўнага кіравання ў Полацкай зямлі пры Уся-
славе характарызуецца як княжацка-вечавы лад (улада князя
спалучалася з існаваннем веча). Веча – сход усіх дарослых
мужчын, які мог здымаць і прызначаць князя. Назва «веча»
паходзіць ад таго, што на сходзе вялі гаворкі, «вяшчалі» аб
важных грамадскіх справах.
Функцыі (абавязкі) веча:
1) здымаць і прызначаць князя;
2) вырашаць найбольш важныя грамадскія і дзяржаўныя
справы;
3) заключаць дагаворы з іншымі гарадамі і дзяржавамі.
Функцыі (абавязкі) князя:
1) арганізацыя войска і камандаванне ім. Войска ў Полацку
складалася з княжацкай дружыны – спецыяльна абучанага ваен-
най справе ўзброенага атрада людзей і народнага апалчэння,
якое складалася з гараджан і звалася «полк».
2) ажыццяўленне суда;
3) палюддзе (збор даніны з насельніцтва).
18
 Радавод полацкіх князёў. У Полацкай зямлі ў ІХ–ХІІІ стст.
кіравала дынастыя Рагвалодавічаў (Ізяславічаў):
Рагвалод (945–972) дачка – Рагнеда (Гарыслава, Анастасія)
муж – Уладзімір Хрысціцель (Чырвонае Сонейка)
унук сын
Дынастыя Рагвалодавічаў (Ізяславічаў)
Пытанні для самаправеркі
1. Чаму гісторыю беларускіх зямель можна пачынаць з гісторыі
Полацкай зямлі?
2. Дакажыце, што Полацкая зямля ў ІХ – сярэдзіне ХІІ ст. была
моцнай раннефеадальнай дзяржавай.
3. Што вы ведаеце пра Рагвалода і Рагнеду?
4. Раскажыце пра ўзмацненне Полацкага княства пры Брачыславе

Ізяслаў (988–1001)
сын
Брачыслаў (1001–1044)
Дынастыя Рурыкавічаў
Яраслаў Мудры (Кіеўская Русь)
і Усяславе Чарадзею.
5. Ахарактарызуйце дзяржаўны лад пры Усяславе Чарадзею.
6. Калі ўпершыню ўпамінаецца ў летапісах Полацк?
7. Калі ўпершыню згадваецца Менск і ў сувязі з якой бітвай?
8. Раскажыце пра іншыя дзяржаўныя ўтварэнні гэтага перыяду
на беларускіх землях.
9. Які спосаб дзяржаўнага кіравання існаваў у Полацкай зямлі?
Літаратура: К–[1, 2, 4, 6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[5–7, 10–12, 15, 19, 24, 30, 35, 41, 48, 49].

сын Экзаменацыйнае пытанне 6. Культура беларускіх зямель

у ІХ – сярэдзіне ХІІІ ст. Значэнне прыняцця хрысціянства.
Распаўсюджванне хрысціянства. Пісьменнасць. Рукапісныя
Усяслаў Чарадзей (1044–1101)
кнігі. Рэлігійна-асветніцкія дзеячы XII ст.: Ефрасіння Полацкая
сын і Кірыла Тураўскі. Мураванае дойлідства. Старажытнае мас-
тацтва.
Расціслаў
Барыс-Рагвалод Давыд Глеб Менскі Распаўсюджванне хрысціянства. На землі ўсходніх славян
(1101–1128) хрысціянства прыйшло ў сярэдзіне ІХ ст.
988 г. – прыняцце хрысціянства ў Кіеўскай Русі князем
Уладзімірам Святаславічам (Хрысціцелем).
дачка Раман Святаслаў Георгій
992 г. – прыняцце хрысціянства на беларускіх землях князем
Ізяславам, стварэнне Полацкай епархіі.
дачка
З IX па XIII ст. – дваяверства: язычніцтва (паганства) і
хрысціянства.
Прадслава (Ефрасіння Полацкая) Значэнне прыняцця хрысціянства:
1) хрысціянская вера ў адзінага Бога Ісуса Хрыста адпавядала
ідэі адзінаўладдзя ў дзяржаве, значыць, духоўна асвячала гэту
Умоўныя абазначэнні: ўладу, была ёй апорай;
– кіравалі ў Полацкай зямлі, займалі пасады полацкіх князеў 2) вялікі ўплыў прыняцце хрысціянства зрабіла на развіццё
– не кіравалі ў Полацкай зямлі, але мелі дачыненне да дынастыі духоўнай сферы грамадства: знаёмства з візантыйскай культурай
Рагвалодавічаў з’явілася стымулам для развіцця архітэктуры, адукацыі, літара-
туры, мастацтва. Пры цэрквах і манастырах адкрываліся школы,

19 20
перапісваліся кнігі. У беларускіх землях разгарнулася мураванае
будаўніцтва;
3) паляпшаўся маральны стан грамадства, чаму садзейнічалі
хрысціянскія запаведзі;
4) прыняцце ўсходнімі славянамі хрысціянства па візантыйскай
традыцыі значна ўскладніла іх адносіны з краінамі Заходняй Еў-
ропы, дзе ўсталяваўся каталіцызм;
5) у структуры грамадства з’явілася царква, пазіцыі якой увесь
час умацоўваліся.
Пісьменнасць. Рукапісныя кнігі. З ХІ ст. на Полацкай зямлі
пачала асвойвацца кірылічная азбука, якая была складзена ў
863 г. Кірылам і Мяфодзіем і змяшчала 43 літары. Аб гэтым
сведчылі надпісы на так званых «Барысавых» і «Рагвалодавых»
камянях. Выключную каштоўнасць маюць берасцяныя граматы
– бярозавая кара з літарамі, надрапанымі на ёй. У першай палове
ХІ ст. пачалося летапісанне – запіс падзей па гадах (летах) у
храналагічнай паслядоўнасці. У пачатку ХІІ ст. манахам Неста-
рам была створана «Аповесць мінулых гадоў». Самая ранняя
рукапісная кніга на беларускіх землях – «Тураўскае Евангелле»,
створанае ў ХІ ст. Матэрыялам для рукапісных кніг быў перга-
мент – спецыяльна вырабленая скура цялят.
Рэлігійна-асветніцкія дзеячы XII ст.: Ефрасіння Полацкая і
Кірыла Тураўскі. Ефрасіння Полацкая (1104 або 1110 – каля
1167 або 1173) з’яўляецца адной з самых адукаваных жанчын
ХІІ ст. Першая з жанчын, якую царква аднесла да ліку святых.
З 1994 г. ў Беларусі 5 чэрвеня з’яўляецца агульнанацыянальным
днём Ефрасінні Полацкай. Яна была першай вядомай жанчынай-
кнігапісцам, заснавала жаночы і мужчынскі манастыры ў Полацку,
адчыніла школы пры манастырах для найбольш таленавітых
дзяцей з народа, скрыпторыі (майстэрні па перапісванню кніг) у
Полацку, стварыла іконапісную майстэрню. Па яе загаду пабу-
давана Спаская царква (дойлід Іаан) і створаны ў 1161 г. шас-
ціканцовы крыж Лазарам Богшай.
Кірыла Тураўскі (каля 1130 – каля 1182 або пасля 1184) –
славуты хрысціянскі прапаведнік ХІІ ст. Каля 1158 г. пастаўлены
тураўскім епіскапам. Найбольшую вядомасць набыў як выдатны
прамоўца. Пісаў «словы» (звароты да вернікаў), малітвы-споведзі,
аповесці-прытчы, якія мелі павучальны характар. За красамоўства
празвалі «Златавустам». Рэлігійным подзвігам Кірылы Тураў-
скага лічыцца стоўпніцтва.
21
Мураванае дойлідства. Выдатнымі помнікамі мураванага
(з камянёў і цэглы, замацаваных растворам) дойлідства з’яўляюцца:
- Сафійскі Сабор у Полацку пачаў будавацца ў 1050 г. пры
Усяславе Чарадзею;
- Спаская царква ў Полацку, пабудаваная ў 1161 г. дойлідам
Іаанам па загаду Ефрасінні Полацкай;
- Каложская (Барыса-Глебская) царква, пабудаваная ў ХІІ ст.
у Гродне;
- Камянецкая (Белая) вежа, пабудаваная ў ХІІІ ст. на Брэстчыне.
Старажытнае мастацтва. Фрэска – роспіс вадзянымі
фарбамі па свежай тынкоўцы.
У 1161 г. майстрам-ювелірам Лазарам Богшай створаны шас-
ціканцовы крыж па заказу Ефрасінні Полацкай. Крыж з’яўляецца
беларускай нацыянальнай святыняй, культурна-гістарычнай каш-
тоўнасцю, шэдэўрам старажытнага мастацтва і помнікам стара-
жытнага пісьменства. У 1997 г. брэсцкі майстар Мікалай Кузьміч
зрабіў дакладную копію крыжа Ефрасінні Полацкай.
Пытанні для самаправеркі
1. Назавіце станоўчыя і адмоўныя вынікі ўвядзення хрысціянст-
ва на беларускіх землях.
2. Дзе быў пабудаваны трэці Сафійскі сабор на ўсходне-славян-
скіх землях?
3. Якія помнікі мураванага дойлідства ХІІ–ХІІІ стст. захаваліся
да нашых дзён?
4. Якую ролю ў развіцці культуры Полацкай зямлі адыграла
Ефрасіння Полацкая?
5. Чаму Кірылу Тураўскага сучаснікі называлі «другім Златавустам»?
6. Дайце тлумачэнне датам: 988, 992, 1050, 1161.
7. Растлумачце паняцці: «стоўпніцтва», «летапісанне», «фрэска»,
«берасцяная грамата», «пергамент».
Літаратура: К–[1, 2, 4, 6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23]; Д–[5–7,
10–12, 15, 19, 24, 25, 27, 30, 35, 37, 41, 42, 46, 48–49].
Экзаменацыйнае пытанне 7. Стварэнне Вялікага княства
Літоўскага. Умацаванне велікакняжацкай улады ў ХІV ст.
Прычыны і працэс утварэння ВКЛ. Шляхі ўваходжання бела-
рускіх зямель у склад ВКЛ. Радавод князёў ВКЛ. Умацаванне
адзінаўладдзя пры Гедыміне і Альгердзе.
22
 Прычыны і працэс утварэння ВКЛ. Прычыны ўтварэння ВКЛ: Радавод князёў ВКЛ
1) знешнепалітычная:
а) небяспека з боку рыцараў-крыжакоў з Захаду ў пачатку Міндоўг (каля 1240–1263)
ХІІІ ст.; сын
б) з боку мангола-татар з Паўднёвага ўсходу ў сярэдзіне пляменнік
ХІІІ ст.; Войшалк (1263–1268)
2) унутрыпалітычная звязана з неабходнасцю пераадолець
феадальную раздробленасць; Трайдэн (1270–1282)
3) эканамічная звязана з аддзяленнем рамяства ад сельскай
гаспадаркі і пераадоленнем натуральнага характару гаспадаркі;
Віцень (1293–1316)
4) этнічная.
Назва «Літва» ўпершыню ў пісьмовых крыніцах упамінаецца
пад 1009 г. у запісах невялікага нямецкага горада Кведлінбурга. 1) Гедымін (1316–1341)
У «Аповесці мінулых часоў» пра Літву паведамляецца пад 1040 г.,
сыны
калі кіеўскі князь Яраслаў Мудры заваяваў землі Літвы і пры-
мусіў яе плаціць Кіеву даніну. Пад 1235 г. летапіс нагадвае
«Літву Міндоўга». 1253 г. – каранацыя Міндоўга ў Наваградку. 2) Яўнуцій 3) Альгерд 4-5) Кейстут
Існуе некалькі меркаванняў па пытанню месцазнаходжання (1341–1345) (1345–1377) (1381–1382)
летапіснай Літвы:
1) «летапісная Літва размяшчалася ва ўсходняй частцы су- сыны сыны Дынастыя
Андрэй
часнай Літоўскай Рэспублікі» – меркаванне літоўскіх даслед- Полацкі Гедымінавічаў
чыкаў і польскага гісторыка Г. Лаўмянскага;
2) «Літва ХІІ–ХІІІ стст. знаходзілася ў Верхнім Панямонні на 4) Ягайла 7) Свідрыгайла 4-6) Вітаўт Жыгімонт
тэрыторыі сучаснай Беларусі ў прасторы паміж Маладзечнам, На- (1377–1392 (1430)) (1430–1432) (1392–1430) Кейстутавіч
ваградкам, Слонімам і Менскам» – меркаванне беларускага гісто- сын (1432–1440)
рыка М. І. Ермаловіча ў манаграфіі «Старажытная Беларусь» (1990); 9) Казімір
3) «летапісная Літва размяшчалася на тэрыторыі сучасных Ягелончык
усходнелітоўскіх і суседніх паўночна-заходніх беларускіх зямель» (1440–1492)
– меркаванне А. К. Краўцэвіча ў манаграфіі «Стварэнне Вялікага сын
Княства Літоўскага» (1998).
Шляхі ўваходжання беларускіх зямель у склад ВКЛ. Бела- Аляксандр
Ягеллон
рускія землі ў склад ВКЛ уваходзілі: (1492–1506)
Дынастыя
- праз дагаворы, пагадненні (Полацкае княства); Ягелонаў
брат
- праз дынастычныя шлюбы (Віцебскае княства);
- далучэннем сілай (як выключэнне) (Мсціслаўскае княства). Жыгімонт I Стары
(1506–1548)
Герб «Пагоня» з’яўляецца на беларускіх землях у 1270 г. спа-
чатку як герб Наваградка, а пасля – агульнадзяржаўны герб ВКЛ. сын
Радавод князёў ВКЛ. У ВКЛ на працягу 1240–1572 гг. кіра- Жыгімонт II Аўгуст
валі наступныя князі і дынастыі: (1548–1572)

23 24
 Умацаванне адзінаўладдзя пры Гедыміне і Альгердзе. У 1323 г.
князь Гедымін перанёс сталіцу ВКЛ з Наваградка ў Вільню.
Пры Гедыміне каля 80% сучаснай тэрыторыі Беларусі ўвайшло ў
склад ВКЛ (гэта прыкладна 3/4 насельніцтва, якое даследчыкі
адносяць да беларускага этнасу). Прынцып дзяржаўнага кіраван-
ня Гедыміна: «Не рухаць даўніны, не ўводзіць навіны».
Пры Гедыміне адбылося ўмацаванне адзінаўладдзя ў ВКЛ,
узрасла роля вялікага князя як кіраўніка дзяржавы. Яго тытул –
«кароль Літвы і Русі» альбо «кароль літоўцаў і многіх рускіх».
Пад назвай «рускія» меліся на ўвазе жыхары Віцебскай, Берас-
цейскай, Менскай і Тураўскай зямель, якія ўвайшлі ў склад ВКЛ.
Такім чынам, пад «Руссю» тады разумелася тэрыторыя верхняга
Падзвіння і Падняпроўе, пад «Літвой» – тэрыторыя верхняга і
сярэдняга Панямоння. У першай палове ХV ст. была далучана
Жамойція (заходняя частка сучаснай Літвы), і дзяржава атрымала
поўную назву «Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае».
Кіраванне сына Гедыміна – Альгерда (1345–1377) звязана з
пашыреннем межаў ВКЛ. У выніку паспяховай бітвы на рацэ
Сінія Воды ў 1363 г. была вызвалена ад татараў тэрыторыя
Украіны і далучана да ВКЛ. Альгерд імкнуўся падпарадкаваць
рускія землі, тройчы рабіў паходы супраць Маскоўскага княства ў
1368, 1370, 1372 гг.
Пытанні для самаправеркі
1. Якімі храналагічнымі рамкамі вызначаецца працэс утварэння
Вялікага княства Літоўскага?
2. Назавіце асноўныя прычыны ўзвышэння Наваградка і ператва-
рэння яго ў цэнтр новай дзяржавы.
3. Якія пункты погляду існуюць у вучоных адносна месцазнахо-
джання летапіснай Літвы?
4. Пералічыце і ахарактарызуйце прычыны ўтварэння ВКЛ.
5. Назавіце шляхі ўваходжання беларускіх зямель у склад ВКЛ.
Чаму гэта пытанне з’яўляецца важным для вывучэння гісторыі
беларускіх зямель?
6. Назавіце імёны першых князёў ВКЛ і галоўныя вынікі іх
дзейнасці.
7. Дайце тлумачэнне датам: 1009, 1235, 1253, 1323, 1363, 1368,
1370, 1372.
Літаратура: К–[1, 2, 4, 6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[10, 11, 19, 21, 24, 29, 32, 35, 41, 48–51].
Экзаменацыйныя пытанні 8, 9. Крэўская унія і яе наступствы
(княжанне Ягайлы і Вітаўта).
Прычыны заключэння і вынікі Крэўскага пагаднення. Княжан-
не Вітаўта ў ВКЛ. Грунвальдская бітва. Унутрыпалітычныя
супярэчнасці пасля смерці Вітаўта.
Прычыны заключэння і вынікі Крэўскага пагаднення.
14 жніўня 1385 г. заключана Крэўская унія ў Крэве – першая
спроба аб’яднання дзвюх дзяржаў: ВКЛ і Польскага каралеўства.
Прычыны заключэння Крэўскага пагаднення:
1) знешняя небяспека з боку крыжакоў для ВКЛ і Польшчы;
2) спроба Ягайлы атрымаць апору ў саюзе з Польшчай;
3) імкненне польскіх феадалаў умацаваць Польшчу ў саюзе з
ВКЛ.
Умовы Крэўскай уніі:
1) Ягайла павінен прыняць каталіцкую веру;
2) узяць шлюб з Ядвігай;
3) правесці акаталічванне Літвы.
Вынікі Крэўскага пагаднення:
1) умацаванне абароназдольнасці саюза ВКЛ і Польшчы;
2) незадавальненне праваслаўнай часткі насельніцтва;
3) нарастанне супярэчнасцей паміж феадаламі-католікамі і
праваслаўнымі.
Княжанне Вітаўта ў ВКЛ. Княжанне Вітаўта (1392–1430)
звязана з імкненнем захаваць дзяржаўную самастойнасць ВКЛ
пасля заключэння Крэўскага пагаднення. Вёў барацьбу супраць
акаталічвання ВКЛ.
1392 г. – Востраўскае пагадненне, па якому Вітаўт стаў вялі-
кім князем Літоўскім, а Ягайла застаўся найвялікшым князем
ВКЛ і польскім каралём.
1413 г. – Гарадзельская унія. Пацвердзіла ўладу Вітаўта ў
ВКЛ і ўвяла адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел у ВКЛ:
Тэрытарыяльная адзінка Кіраўнік
Княства Вялікі князь
ваяводствы ваявода
паветы стараста
воласці войты

25 26
 Пры Вітаўце ВКЛ у пачатку ХV ст. стала адной з буйнейшых
дзяржаў у Еўропе па сваёй тэрыторыі. Паэт М. Гусоўскі ў паэме
«Песня пра зубра» (1523) назваў час княжання Вітаўта «залатым
векам у гісторыі ВКЛ».
Справаводства пры Гедыміне і Альгердзе вялося на дзвюх
мовах: дакументацыя, звязаная з Захадам, была на лацінскай мове,
а прызначаная для ўласнай дзяржавы і ўсходніх суседзяў – на
лацінскай і царкоўна-славянскай мовах. Ужо ў сярэдзіне ХІV ст. у
граматах, напісаных у Вільні і Полацку на царкоўнаславянскай
мове, ужываюцца словы жывой беларускай мовы. З канца кіра-
вання Вітаўта, з сярэдзіны ХV ст. да 1696 г., дзяржаўнай мовай
ВКЛ была старабеларуская мова.
Грунвальдская бітва. 15 ліпеня 1410 г. – Грунвальдская бітва
паміж саюзнымі беларуска-літоўска-польскімі войскамі на чале з
Ягайлам (войскі ВКЛ узначальваў Вітаўт («Гром перамогі»)) і
Тэўтонскім ордэнам на чале з Ульрыхам фон Юнгінгенам.
Значэнне Грунвальдскай бітвы:
1) адна з буйнейшых бітв сярэдніх вякоў;
2) паражэнне Тэўтонскага ордэна азначала крах 200-гадовай
крыжацкай агрэсіі ў Еўропе;
3) перамога над крыжакамі павысіла аўтарытэт ВКЛ і Польска-
га каралеўства сярод іншых краін;
4) заходняя мяжа ВКЛ і Каралеўства Польскага на стагоддзе
стала самай спакойнай;
5) праз 100 год пасля бітвы Тэўтонскі ордэн прызнае сваю ва-
сальную залежнасць ад Польскага Каралеўства, а Лівонскі ордэн
стане галоўным эканамічным партнёрам ВКЛ. Сталіца ордэна
Рыга будзе гандлёвымі варотамі для ВКЛ у Заходнюю Еўропу.
Унутрыпалітычныя супярэчнасці пасля смерці Вітаўта.
1432–1436 гг. – гады ўнутрыпалітычных супярэчнасцей і вайны
за ўладу паміж прыхільнікамі Свідрыгайлы (1430–1432) і Жыгі-
монта Кейстутавіча (1432–1440). Да супярэчнасцей у палітыч-
ным жыцці вяла не розніца ў веры, а імкненне феадалаў таго ці
іншага веравызнання ўдзельнічаць у кіраванні дзяржавай.
Пытанні для самаправеркі
1. Як змянілася ўнутрыпалітычная сітуацыя ў ВКЛ з прыходам
да ўлады князя Ягайлы?
2. Назавіце прычыны і ўмовы заключэння Крэўскага пагаднення.
27
3. Дайце характарыстыку ўнутрыпалітычнай сітуацыі пасля за-
ключэння Крэўскага пагаднення.
4. Чаму Мікола Гусоўскі ў паэме «Песня пра зубра» назваў час
княжання Вітаўта «залатым векам у гісторыі ВКЛ»?
5. Якімі былі асноўныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі
князя Вітаўта?
6. Калі адбылася Грунвальдская бітва і якое яна мела значэнне
для гістарычнага развіцця беларускіх зямель?
7. Пацвердзіце фактамі, што пры Вітаўце ВКЛ дасягнула сваёй
найвышэйшай магутнасці.
8. Ці змянілася ўнутрыпалітычная сітуацыя ў ВКЛ пасля Гара-
дзельскай уніі 1413 г.?
9. Дайце тлумачэнне датам: 1385, 1392, 1410, 1413.
Літаратура: К–[1, 2, 4, 6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[11, 24, 29, 32].
Экзаменацыйнае пытанне 10. Палітычная і прававая
сістэма ў ВКЛ у ХІV–XVI стст.
Эвалюцыя (развіццё) дзяржаўнага ладу ВКЛ у XIV–XVI стст.
Статуты ВКЛ.
Асноўныя паняцці па тэме:
рада альбо паны-рада – вышэйшы орган дзяржаўнага кіра-
вання ў ВКЛ;
канцлер – першая пасля князя асоба ў дзяржаве, кіраўнік велі-
какняжацкай канцылярыі, хавальнік вялікай дзяржаўнай пячаткі;
ваяводы – кіраўнікі буйных тэрытарыяльных адзінак;
маршалак – старшыня на пасяджэннях рады;
гетман – начальнік войска;
падскарбі – загадчык дзяржаўнага скарба (фінансаў);
паны – буйныя землеўласнікі;
шляхта – серэднія і дробныя землеўласнікі.
Эвалюцыя (развіццё) дзяржаўнага ладу ВКЛ у XIV–XVI стст.
У канцы ХV ст. аформіўся другі вышэйшы орган дзяржаўнага
кіравання – сойм, у які ўваходзілі паны-рада і маглі прысутнічаць
спачатку ўсе феадалы ВКЛ, а пазней – па два дэпутаты ад
кожнага павета. На соймах вырашаліся пытанні аб вайне і міры,
аб падатках і законах, аб выбранні вялікага князя. Такім чынам,
адбываецца эвалюцыя дзяржаўнага ладу ВКЛ:
28
 Эвалюцыя (развіццё) дзяржаўнага ладу ВКЛ
другая палова XIV – першая палова сярэдзіна XV–XVI ст.
XV ст. (Гедымін, Альгерд, Вітаўт) Вялікі (Аляксандр, Жыгімонт I Стары,
заканадаўчая, выканаўчая,
князь Жыгімонт II Аўгуст)
судовая, ваенная ўлада
Рада дарадчы, пасля
паны-рада заканадаўчы і
распарадчы орган
Сойм
неабмежаваная манархія саслоўна-прадстаўнічая
манархія
Такім чынам, адбылося абмежаванне ўлады вялікага князя
за кошт пашырэння ролі феадалаў. У адрозненне ад ВКЛ у За-
ходняй Еўропе і ў Маскоўскай дзяржаве, наадварот, адбываўся
працэс цэнтралізацыі ўлады, пры якім улада засяроджвалася ў
руках манарха. У ВКЛ адзінаўладдзе, характэрнае для княжання
Гедыміна, Альгерда і Вітаўта, паступова ператвараецца на працягу
XV ст. і асабліва пры Аляксандры Казіміравічы (1492–1506) у
саслоўна-прадстаўнічую манархію. Роля паноў-рады і вальнага
сойму ў дзяржаўным кіраванні становіцца вышэйшай за ролю
вялікага князя. Ён заставаўся першай асобай у дзяржаве, аднак
ужо не быў самаўладцам і падпарадкоўваўся волі паноў-радных.
Статуты ВКЛ. Права – звод дзяржаўных законаў. Права-
вая культура ВКЛ была прадстаўлена ў XVI ст. (час кіравання
Жыгімонта I Старога (1506–1548) і Жыгімонта II Аўгуста (1548–
1572)) Статутамі ВКЛ 1529, 1566 і 1588 гг. Гэтыя зборнікі
законаў з’яўляюцца сапраўднымі шэдэўрамі беларускай юры-
дычнай думкі.
У Статутах была закладзена ідэя прававой дзяржавы, якая
грунтуецца на прынцыпе падзелу ўлады паміж заканадаўчымі,
судовымі і выканаўчымі органамі. Усе дзяржаўныя асобы павінны
былі дзейнічаць згодна закону. Усе людзі абвяшчаліся роўнымі
перад законам, незалежна ад саслоўя, да якога належылі. Статуты
замацоўвалі тагачасную беларускую мову ў якасці дзяржаўнай,
ды і самі былі напісаны па-беларуску, каб кожны жыхар Вялікага
29
княства мог ведаць свае правы. Статут 1588 г. лічыўся найлеп-
шым і найдасканалейшым юрыдычным кодэксам у Еўропе
XVI ст. Нават праз два стагоддзі пасля прыняцця ён па-раней-
шаму заставаўся найвыдатнейшым еўрапейскім зборам законаў.
Пасля захопу беларускіх зямель Расейскай імперыяй, яшчэ амаль
50 гадоў наша краіна жыла паводле Статута 1588 г., а не паводле
расейскага заканадаўства.
У напісанні і прыняцці першага Статута 1529 г. прымаў
удзел канцлер ВКЛ Альбрэхт Гаштальд (невядома –1539), трэ-
цяга Статута 1588 г. – канцлер Леў Сапега (1557–1633), аргані-
затар працы і рэдактар другога (1566) і трэцяга (1588) Статутаў –
Астафій Валовіч (каля 1520–1587).
Пытанні для самаправеркі
1. Што прадстаўляў сабой дзяржаўны лад ВКЛ у час Гедыміна,
Альгерда і Вітаўта?
2. Якія змены ў кіраванні ВКЛ адбыліся пры княжанні Аляк-
сандра?
3. Назавіце вышэйшыя органы дзяржаўнага кіравання пры Аляк-
сандры.
4. Каго называлі «панамі» у ВКЛ з канца ХІV ст.?
5. Якія службовыя асобы ўваходзілі ў склад органа ўлады «паны-
рада»?
6. Якая роля паноў-рады, вальнага сойму і вялікага князя ў
дзяржаўным кіраванні ВКЛ з канца ХV ст.?
Літаратура: К–[1, 2, 4, 6, 9]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[11, 23, 50, 51].
Экзаменацыйнае пытанне 11. Сацыяльна-эканамічнае
развіццё беларускіх зямель у складзе ВКЛ у XIV – першай
палове XVI ст.
Гаспадарчае жыццё ВКЛ у XIV – першай палове XVI ст.
Сацыяльныя адносіны ў ВКЛ у XIV – першай палове XVI ст.
Гаспадарчае жыццё ВКЛ у XIV – першай палове XVI ст.
Гаспадарчае жыццё ВКЛ характарызавалася існаваннем і суадно-
сінамі паміж рознымі саслоўямі (саслоўі – групы насельніцтва,
якія мелі свае спадчынныя правы і абавязкі).
Найбуйнейшых феадалаў-землеўласнікаў у ВКЛ з канца
XIV ст. называлі «панамі». Большасць усіх феадалаў з XVI ст.
30
сталі называцца «шляхтай» або «шляхцічамі». 5. Якім чынам змяненне становішча сялян у ВКЛ звязана з
1447 г. – Прывілей Казіміра юрыдычна замацаваў права аса- дакументамі другой паловы XV ст.: Прывілеем Казіміра 1447 г.
бістай уласнасці феадала на зямлю і азначаў пачатак афармлення і Судзебнікам Казіміра 1468 г.?
залежнасці сялян ад феадалаў. 6. Назавіце тры асноўныя віды сялянскіх павіннасцяў у ВКЛ і
1468 г. – Судзебнік Казіміра – першы зборнік судовых законаў дайце ім азначэнне.
ВКЛ, згодна з якім сяляне пазбаўляліся права свабоднага пера- 7. Якія дадатковыя павіннасці сялян вы ведаеце?
ходу ад аднаго феадала да другога. Выданне Судзебніка азначала 8. Хто такія «мяшчане»?
юрыдычнае афармленне запрыгоньвання сялян – страты сялянамі Літаратура: К–[1, 2, 6, 11, 12]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
свайго права ўласнасці на зямлю і ператварэнне іх у залежных ад Д–[38, 50, 51].
феадала. У ВКЛ насельніцтва было падзелена на саслоўі:
Экзаменацыйнае пытанне 12. Стан гарадоў у XIV–XVI стст.
Саслоўі (групы насельніцтва ў ВКЛ) у ВКЛ.
Стан гарадоў у XIV–XV стст. Стан гарадоў у XVI ст.
Землеўладальнікі Землекарыстальнікі Мяшчане
Стан гарадоў у XIV–XV стст. У XIII ст. горад Магдэбург
– феадалы – сяляне (гараджане)
першы ў гісторыі атрымаў права на самакіраванне.
паны шляхта купцы рамеснікі шляхта Стан гарадоў у XIV–XV стст. вызначаўся тым, што каля 40 %
(магнаты) (баяры) усіх гарадоў былі прыватнаўласніцкімі. Насельніцтва прыватных
і дзяржаўных гарадоў імкнулася пазбавіцца ад феадальнай
пахожыя непахожыя дваровыя залежнасці, што праяўлялася ў барацьбе жыхароў за пашырэнне
(маглі пераходзіць) (нічога не мелі) сваіх правоў.
З канца XIV ст. вялікія князі, улічваючы імкненні гарадскіх
Тры аснoўныя павіннасці сялян: жыхароў, сваімі граматамі сталі дараваць гарадам Магдэбургскае
1) паншчына – адпрацоўка пэўнай колькасці дзён на зямлі права. Паводле гэтага права гараджане вызваляліся ад феадальнай
феадала; залежнасці і стваралі свой орган улады – магістрат. Магістрат
2) чынш – грашовы падатак за карыстанне зямельным надзелам; быў выбарным органам гарадскога самакіравання і складаўся з
3) дзякла – натуральны падатак сельскагаспадарчымі прадук- рады на чале з бурмістрам і лавы – органа па судовых справах, які
тамі за карыстанне зямлёй феадала. ўзначальваў войт.
Дадатковыя павіннасці: Для магістрата ў гарадах пачалі ўзводзіцца спецыяльныя
1) талокі – сумесныя сезонныя гаспадарчыя работы, якія будынкі – ратушы з вежай і гадзіннікам на ёй.
выконваліся ўсімі сялянамі разам; Першым з гарадоў ВКЛ Магдэбургскае права атрымалі Віль-
2) гвалты ці згоны – агульныя тэрміновыя работы (будаў- ня ў 1387 г., Брэст у 1390 г., Полацк у 1498 г., Мінск у 1499 г.
ніцтва дарог, мастоў і г. д.). Да XVI ст. амаль усе гарады ВКЛ атрымалі Магдэбургскае права.
Стан гарадоў у XVI ст. У XVI ст. рост абмену прадуктамі
Пытанні для самаправеркі паміж горадам і вёскай, пашырэнне таварна-грашовых адносін
1. Што такое «саслоўі»? прывялі да ўрбанізацыі. Урбанізацыя – рост гарадоў і гарадскога
2. Якія групы насельніцтва існавалі ў ВКЛ? насельніцтва. У большасці гарадоў XVI ст. пражывала ад 1,5 да
3. Каго сталі называць «шляхціцамі» ў ВКЛ з ХVI ст.? 3 тысяч жыхароў. Значнымі цэнтрамі з насельніцтвам больш
4. Чым «пахожы» селянін адрозніваўся ад «непахожага»? чым 10 тысяч жыхароў былі Берасце, Магілёў, Пінск, Віцебск.
Практычна ўсе гарады ВКЛ ў XVI – першай палове XVII ст.
31 32
атрымалі Магдэбургскае права.
Адасобленыя часткі горада, якія знаходзіліся пад уладай
магната альбо царкоўнай установы, называліся юрыдыкамі.
У XVI ст. ад 25 да 50 % гарадскога насельніцтва займалася
рамяством, узнікаюць рамесныя цэхі (арганізацыі майстроў па
разнастайных спецыяльнасцях) і гільдыі (саюзы) купцоў.
Гарады ў XV–XVI стст. паступова пераўтварыліся ў рамесна-
гандлёвыя цэнтры. Садзейнічала развіццю гандлю і прадукцыя
фальваркаў, якая прызначалася для продажу.
Працавалі рынкі – месца, дзе таргавалі прадуктамі, вырабамі
рамеснікаў; ярмаркі – сезонныя распрадажы; кірмашы існавалі ў
малых гарадах і мястэчках з вясны да пачатку восені ў дні
рэлігійных святаў і праходзілі адна-, двухдзённыя таргі.
Купцы, якія займаліся замежным гандлем, называліся гасця-
мі. Адсюль назва буйных гандлёвых шляхоў – гасцінцы, якія
звязвалі Заходнюю Еўропу і Усходні Свет.
Пытанні для самаправеркі
1. Што такое «Магдэбургскае права»?
2. Назавіце органы гарадскога самакіравання ў ВКЛ?
3. Назавіце гады атрымання Магдэбургскага права Вільняй,
Берасцем, Полацкам, Мінскам.
4. Што такое «рынкі», «ярмаркі», «кірмашы»? Чым яны адрозні-
ваюцца?
5. Дайце азначэнне паняцця «урбанізацыя».
6. Якія значныя цэнтры з насельніцтвам больш чым 10 тысяч
жыхароў вы ведаеце?
7. Што такое «цэхі» і «гільдыі»? Якую ролю яны адыгрывалі ў
гарадах ВКЛ у XVI ст.?
Літаратура: К–[1, 2, 6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[11, 24].
Экзаменацыйнае пытанне 13. Станаўленне фальваркова-
паншчыннай сістэмы ў ВКЛ у XVI–XVIII стст. Аграрная
рэформа 1557 г.
Фальварак – феадальная гаспадарка, у якую ўваходзілі гаспа-
дарскі двор з рознымі пабудовамі, ворыўныя землі і сельскагаспа-
дарчыя ўгоддзі, заснаваныя на працы феадальна-залежных сялян.
Першыя фальваркі ў ВКЛ з’явіліся ў XV ст. Але асаблівае
33
пашырэнне фальваркі атрымалі ў сярэдзіне XVI ст. у сувязі з
правядзеннем аграрнай рэформы Жыгімонта II Аўгуста (1557),
які падпісаў дакумент пад назвай «Устава на валокі».
Валока – адзіная стандартная мера зямельнай плошчы,
роўная 21,36 гектара, з якой ад сялян патрабаваліся аднолькавыя
падаткі і павіннасці. Улічвалася і якасць глебы.
Вынікі рэформы:
1) фальварковая гаспадарка мела таварны характар;
2) рэформа замацоўвала і рэгламентавала павіннасці сялян у
адносінах да памешчыка;
3) адбылася змена абшчыннага землекарыстання на падвор-
нае (у Заходняй і Цэнтральнай частках беларускіх зямель);
4) увядзенне прыватнай уласнасці сялян на зямлю садзей-
нічала хуткаму развіццю вытворчых сіл на сяле;
5) азначала далейшае запрыгоньванне сялян.
Заданне
1. Прачытайце тэму ў падручніках Я. І. Трашчанка, пад рэд.
Я. К. Новіка і Г. С. Марцуля, пад рэд. Л. В. Лойкі, пад рэд. А. А. Ка-
валені і В. Ф. Касовіча, пад рэд. В. І. Галубовіча і Ю. М. Бохана.
2. Параўнайце погляды на вынікі рэформы. Зрабіце свой вывад.
3. Параўнайце рэформу 1557 г. са Сталыпінскай рэформай
пачатку ХХ ст.
Пытанні для самаправеркі
1. Чаму перад краінамі Захаду ў другой палове XV–XVI ст.
паўстала збожжавая праблема?
2. Што такое «натуральны характар гаспадаркі»?
3. З чым звязаны пераход ад натуральнай да фальварковай гас-
падаркі?
4. Які характар мела фальварковая гаспадарка?
5. У чым сутнасць правядзення аграрнай рэформы 1557 г.?
6. Дайце азначэнне паняццяў «фальварак» і «валока».
7. Параўнайце натуральную, фальварковую і фермерскую гаспа-
даркі і вызначце рысы падабенства і адрознення.
8. Назавіце станоўчыя і адмоўныя вынікі правядзення аграрнай
рэформы 1557 г.
Літаратура: К–[1, 2, 6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23].
34
 Экзаменацыйнае пытанне 14. Царква і рэлігія ў XIV–
XVI стст. у ВКЛ. Рэфармацыя ў Еўропе і Беларусі.
Праваслаўе і каталіцызм у ВКЛ (ХІV–XVI стст.). Рэфарма-
цыя ў Заходняй Еўропе, яе прычыны і сутнасць. (Марцін Лютэр,
Жан Кальвін, Ульрых Цвінглі: іх погляды і дзейнасць.). Асаблі-
васці рэфармацыйнага руху на беларускіх землях (Мікалай
Радзівіл Чорны). Вынікі Рэфармацыі ў ВКЛ. Контррэфармацыя
ў Еўропе і ў ВКЛ.
Праваслаўе і каталіцызм у ВКЛ (ХІV–XVI стст.).
1458 г. – канчатковае адасабленне праваслаўнай царкоўнай
арганізацыі Вялікага Княства Літоўскага ад Маскоўскай.
Рэфармацыя ў Заходняй Еўропе, яе прычыны і сутнасць.
(Марцін Лютэр, Жан Кальвін, Ульрых Цвінглі: іх погляды і
дзейнасць). Рэфармацыя ў Еўропе – шырокі грамадска-палі-
тычны рух, накіраваны супраць усеўладдзя каталіцкай царквы,
які распачаўся ў Германіі пасля выступлення ў 1517 г. вучонага
манаха і прафесара тэалогіі Віттэнбергскага універсітэта Марціна
Лютэра (1483–1546). Гэты рух ахапіў усю Заходнюю Еўропу, а ў
некаторых краінах меў свае напрамкі і сваіх заснавальнікаў, па
імёнах якіх атрымліваў і свае назвы (кальвінізм, цвінгліянства).
Прыхільнікі Рэфармацыі выступалі за рэформу каталіцкай
царквы, каб яна стала таннай для прыхажан, за богаслужэнне на
роднай мове; выказвалі пратэст (адсюль назва пратэстантызм)
супраць царквы як буйнога землеўласніка і пышных каталіцкіх
набажэнстваў; адмаўлялі неабходнасць царквы як пасрэдніка
паміж Богам і людзьмі.
Асаблівасці рэфармацыйнага руху на беларускіх землях
(Мікалай Радзівіл Чорны). На землях Беларусі Рэфармацыя пачала
распаўсюджвацца з сярэдзіны XVI ст. і ў адрозненне ад Заходняй
Еўропы ахапіла толькі вышэйшыя колы грамадства – у першую
чаргу магнатаў. Такія магнацкія сямействы, як Радзівілы, Сапегі,
Хадкевічы і іншыя, далучыліся да Рэфармацыі з палітычным
разлікам. У перыяд да заключэння Люблінскай уніі яны жадалі
адасобіцца ад каталіцкай Польшчы і замацаваць сваю самастой-
насць у кіраванні ВКЛ. Шляхта і гараджане, якія падтрымалі
Рэфармацыю, спадзяваліся атрымаць для сябе пэўную частку ад
вялікіх зямельных уладанняў каталіцкай царквы.
Найбольш адметным прадстаўніком рэфармацыйнага руху
35
на Беларусі, якога вобразна называюць «бацькам Рэфармацыі ў
ВКЛ», стаў адзін з самых знакамітых прадстаўнікоў вядомага
магнацкага роду Мікалай Радзівіл Чорны (1515–1565), канцлер
ВКЛ і ваявода віленскі. Яго аўтарытэт спрыяў масаваму пера-
ходу шляхты ў пратэстантызм. У ВКЛ у ХVI ст. з усіх пра-
тэстанцкіх плыняў найбольшае распаўсюджванне атрымалі каль-
вінізм і арыянства ці антытрынітарызм (назва паходзіць ад імя
святара Арыя, які жыў у IV ст. н. э. у Александрыі і выступіў
супраць царкоўнага дагмату аб трыадзінстве Бога).
Вынікі Рэфармацыі ў ВКЛ. Галоўным вынікам Рэфармацыі
ў ВКЛ можна лічыць тое, што яна адыграла прыкметную ролю ў
развіцці і захаванні рэлігійнай талерантнасці ў грамадстве (у
1573 г. у Рэчы Паспалітай быў прыняты акт Варшаўскай кан-
федэрацыі аб свабодзе веравызнання, тэкст якога ўвайшоў у
Статут ВКЛ 1588 г.); садзейнічала арганізацыі процідзеяння
магнатамі-пратэстантамі ВКЛ палітычным і рэлігійным планам
кіруючых колаў Польшчы ў адносінах княства ў перадлюблінскі
перыяд; стварыла пратэстанцкія школы, друкарні, пісьменніцтва
на беларускай мове, якія садзейнічалі пашырэнню асветы ў
грамадстве і развіццю свецкай культуры. Рэфармацыя спрыяла
пашырэнню сувязей з краінамі Цэнтральнай і Заходняй Еўропы.
Контррэфармацыя ў Еўропе і ў ВКЛ. У другой палове
XVI ст. ва ўсіх краінах Еўропы разгарнуўся рэлігійна-палітычны
рух супраць Рэфармацыі – контррэфармацыя. Асаблівую ролю ў
барацьбе з пратэстантамі і ў распаўсюджванні каталіцтва адыграў
створаны Папай Рымскім у 1540 г. ордэн езуітаў. Контррэфар-
мацыя ў ВКЛ не мела такога жорсткага характару, як у Заходняй
Еўропе (спаленне ерэтыкоў (няверных) на вогнішчах святой
інквізіцыі (суда каталіцкай царквы); Варфаламееўская ноч з 23 на
24 жніўня 1582 г. у Францыі, калі было выразана каля 20 тыс.
пратэстантаў). У перыяд праўлення Жыгімонта ІІ Аўгуста дзей-
насць езуітаў не набыла яшчэ значнай маштабнасці, таму што яго
рэлігійная палітыка вызначалася верацярпімасцю. Асаблівую
актыўнасць пачалі праяўляць езуіты, калі каралём Рэчы Паспалі-
тай стаў католік Жыгімонт ІІІ Ваза (1587–1632): пачалі зачыняцца
пратэстанцкія друкарні і пачатковыя школы, пратэстантаў роз-
нымі шляхамі вярталі ў каталіцтва. Галоўным вынікам наступу
каталіцызму стала заключэнне ў 1596 г. Берасцейскай уніі.
У XVI ст. унутры хрысціянства існавалі наступные кірункі і
плыні:
36
 Кірункі і плыні ўнутры хрысціянства Экзаменацыйныя пытанні 16, 18. Культура на беларускіх
землях у XIV – пачатку XVII ст. Галоўныя дасягненні куль-
Праваслаўе Каталіцызм Пратэстантызм туры Адраджэння ў Беларусі ў XVI – пачатку XVII ст.
Еўрапейскае Адраджэнне і яго прадстаўнікі. Беларускае Ад-
Уніяцтва (1596 г.) раджэнне і яго выдатны дзеяч Францыск Скарына. Кнігавы-
Кальвінізм Арыянства
І. Пацей Мікалай С. Будны давецкая і літаратурная дзейнасць паслядоўнікаў Ф. Скарыны.
І. Кунцэвіч Радзівіл Чорны В. Цяпінскі Падарожніцкая і гістарычная літаратура. Сістэма адукацыі.
Англіканская Манументальнае дойлідства, жывапіс, тэатр.
Лютэранства Цвінгліянства царква
Еўрапейскае Адраджэнне і яго прадстаўнікі. Адраджэнне,
або Рэнесанс – гістарычная эпоха ідэйнага і культурнага развіцця,
Пытанні для самаправеркі якая ў XIV–XVI стст. ахапіла большасць краін Еўропы і характа-
1. Чаму паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай у ХІV – сярэдзіне рызавалася аднаўленнем гуманістычнага светапогляду і антычнай
XV ст. вялася ўпартая барацьба за пасаду кіеўскага мітра- культуры, уздымам свецкай навукі, літаратуры, мастацтва.
паліта? Гуманізм (у перакладзе з лацінскага – чалавечы) – сістэма
2. Калі ў ВКЛ усталявалася асобная праваслаўная мітраполія і поглядаў, якая найвышэйшай каштоўнасцю абвяшчала самога
якой была яе структура? чалавека і яго права на свабоднае развіццё, лічыла яго не «рабом
3. Якую ролю адыгрывала праваслаўная царква ў грамадскім і Божым», а тварцом. Гуманізм стаў філасофскай асновай, ідэало-
духоўным жыцці зямель Беларусі? гіяй еўрапейскага Адраджэння.
4. Чым было абумоўлена хуткае распаўсюджванне каталіцызму Прадстаўнікі Рэнесансу:
ў ВКЛ у канцы ХІV–XVI ст.? Леанарда да Вінчы (1452–1519), Рафаэль (1483–1520), Дана-
5. Што такое «Рэфармацыя» і дзе яна пачалася? тэла (1386–1466), Мікеланджэла (1475–1564 ), Тыцыян (паміж
6. Чаму ў 1517 г. Марцін Лютэр, вучоны манах і прафесар 1488 і 1490–1576) і іншыя – жывапіс, скульптура;
тэалогіі Віттэнбергскага універсітэта, выступіў супраць М. Сервантэс (хрышчаны 1547–1616), В. Шэкспір (1564–1616)
рымска-каталіцкай царквы як адзінага пасрэдніка паміж – літаратура;
Богам і чалавекам? М. Капернік (1473–1543), Д. Бруна (1548–1600), Г. Галілей
7. Супраць чаго выступалі прыхільнікі Рэфармацыі? (1564–1642) – навука.
8. Назавіце асаблівасці рэфармацыйнага руху на беларускіх Развіццё палітычных ідэй увасобілася ў творах: Н. Макіявелі
землях. Параўнайце сацыяльную базу Рэфармацыі ў краінах (1469–1527) «Гасудар» (1516) – тэорыя моцнай дзяржавы (абса-
Заходняй Еўропы і ВКЛ? лютызму); Томаса Мора (1478–1535) «Утопія» (1516) і Тамаза
9. Каго вобразна называюць «бацькам Рэфармацыі» на бела- Кампанела (1568–1639) «Горад Сонца» – утапічная тэорыя ідэаль-
рускіх землях? нага грамадства, заснаванага на калектыўнай уласнасці і ўсеагуль-
10. Якія пратэстанцкія рухі атрымалі найбольшае пашырэнне ў най абавязковай працы.
ВКЛ у часы Рэфармацыі? Беларускае Адраджэнне і яго выдатны дзеяч Францыск
11. Што вы ведаеце пра ордэн езуітаў? Скарына. Развіццё культуры Беларусі ў XVI – пачатку XVII ст.
12. Чым адрознівалася контррэфармацыя ў ВКЛ ад контррэ- атрымала назву «Беларускае Адраджэнне». Можна вызначыць
фармацыі ў краінах Заходняй Еўропы? два этапы.
13. Назавіце галоўныя вынікі Рэфармацыі ў ВКЛ. І этап прыпадае на канец XV – першую палову XVI ст.
14. Растлумачце паняцці «пратэстанты», «арыяне», «езуіты». У гэты перыяд узнікае беларускае кнігадрукаванне, пачынаецца
Літаратура: К–[6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23]. станаўленне агульнадзяржаўнага заканадаўства (Статут 1529 г.),
37 38
зараджаецца новалацінская паэзія, назіраецца пранікненне
рэнесансавых матываў у палаца-замкавае дойлідства, мастацтва,
жывапіс.
ІІ этап уключае другую палову XVI – пачатак XVII ст.
У гэты перыяд узнікае новае творчае асяроддзе, паскараецца
культурнае і палітычнае развіццё шляхты і часткова мяшчанства,
назіраецца агульнае пашырэнне свецкай культуры, рэнесансавых
форм жыцця і побыту сярод заможных пластоў насельніцтва,
фарміраванне новых палітычных, эстэтычных ідэалаў і пранік-
ненне рэнесансавай педагогікі ў школьную справу.
Галоўным дасягненнем усёй эпохі Адраджэння ў Беларусі
стала ўзнікненне беларускага кнігадрукавання, заснавальнікам
якога з’явіўся выдатны дзеяч культуры еўрапейскага ўзроўню,
асветнік і гуманіст Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1551).
6 жніўня 1517 г. Ф. Скарына першым сярод усходніх славян
выдаў у чэшскім горадзе Празе друкаваную Біблію на мове, на-
бліжанай да беларускага пісьменства і зразумелай простаму лю-
ду. (Для параўнання: першая датаваная руская кніга «Апостал»
была выдадзена ў 1564 г. намаганнямі рускіх першадрукароў
Івана Фёдарава (І. Хведаровіч, каля 1510–1583) і Пятра Мсці-
слаўца (XVI ст.), а першая датаваная ўкраінская кніга выдана
І. Фёдаравым праз 10 гадоў у Астрогу).
У 50–70-х гг. XVI ст. друкарні ўзніклі ў Берасці, Нясвіжы,
Заблудаве, Вільні. Фарміраваліся розныя напрамкі кнігавыдавец-
кай справы, пашыраліся моўная разнастайнасць і мастацтва
афармлення кнігі. Першая друкарня на сучаснай тэрыторыі
Беларусі дзейнічала ў 1550–1570 гг. у Берасці пры падтрымцы
магната-мецэната Мікалая Радзівіла Чорнага. На грошы гэтага ж
мецэната была заснавана і друкарня ў Нясвіжы, па ліку трэцяя ў
ВКЛ (пасля Скарынаўскай у Вільні і Берасцейскай).
Кнігавыдавецкая і літаратурная дзейнасць паслядоўнікаў
Ф. Скарыны. Паслядоўнікамі Ф. Скарыны з’яўляюцца:
- Сымон Будны (каля 1530–1593). У 1562 г. выдаў першую
кнігу ў межах сучаснай Беларусі ў Нясвіжы на старабеларускай
мове пад назвай «Катэхізіс» – кароткае выкладанне хрысці-
янскага веравучэння ў форме пытанняў і адказаў;
- Васіль Цяпінскі (каля 1540 – каля 1604). У 1570 г. выдаў
«Евангелле» на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах.
(Евангелле – гэта частка Бібліі, якая апавядае пра жыццё Хрыста);
39
- Мялецій Сматрыцкі (1577–1633). У 1619 г. выдаў «Грама-
тыку», якая на працягу XVII–XVIII стст. служыла падручнікам
па царкоўнаславянскай мове для ўсяго ўсходнеславянскага
насельніцтва. Па ёй вучыўся і вялікі рускі вучоны Міхайла
Ламаносаў;
- Спірыдон Собаль (невядома – 1645) у 1613 г. надрукаваў
«Буквар».
Падарожніцкая і гістарычная літаратура. Падарожніцкая
літаратура прадстаўлена «Хаджэннямі» Мікалая Крыштофа
Радзівіла (Сіроткі) (1549–1616). «Хаджэнні» – першае ў Беларусі
навукова-папулярнае геаграфічнае выданне, адзіны да ХІХ ст.
дакладны даведнік для жыхароў Рэчы Паспалітай і Расіі пра
Блізкі Усход.
Мікола Гусоўскі (1470 – каля 1533) стаў заснавальнікам
новалацінскай рэнесансавай паэзіі ВКЛ. У 1523 г. напісаў паэму
«Песня пра зубра».
Пашыраецца і набывае моц традыцыя летапісання. Найбольш
вядомымі творамі гэтага перыяду з’яўляюцца «Летапісец вялікіх
князёў літоўскіх» (каля 1396 г.) і «Пахвала Вітаўту» (каля 1420 г.)
Новай з’явай стала распаўсюджанне хронік, якія адрозніваліся
ад летапісаў сваім імкненнем да рэалістычнага выкладання гіс-
тарычных падзей. Польскім гісторыкам Мацеем Стрыйкоўскім
(1540 – каля 1590), якога можна лічыць адным з заснавальнікаў
гістарычнай літаратуры, напісана на беларускіх і літоўскіх кры-
ніцах і надрукавана ў Кёнігсбергу ў 1582 г. «Хроніка польская,
літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі».
Падзеям Лівонскай вайны прысвечана паэма Андрэя Рымшы
(1550–1599) «Дзесяцігадовая аповесць вайсковых спраў Крыш-
тафа Радзівіла» (надрукавана ў Вільні, 1585 г.).
Сістэма адукацыі. Сістэма адукацыі на беларускіх землях у
XVI ст. была дастаткова складанай, бо прадстаўлена пачатковымі
школамі пры праваслаўных цэрквах, манастырах і брацтвах, пры
каталіцкіх касцёлах і кляштарах, пры пратэстанцкіх зборах (уніяц-
кіх цэрквах). Брацтвы – гэта дабрачынныя і культурныя аб’яд-
нанні, у асноўным гараджан, якія ўзніклі ў канцы XVI – першай
палове XVIІ ст. як легальныя асяродкі праваслаўя пасля уніі 1596 г.
Сярэднюю адукацыю можна было атрымаць у калегіумах,
якія з’явіліся ў ВКЛ у 60-х гг. XVI ст. і былі адчынены езуітамі.
Працавалі і прыватныя педагогі, якія абслугоўвалі дзяцей
40
заможнага насельніцтва. Вышэйшую адукацыю да адкрыцця
Віленскай акадэміі нашы продкі атрымлівалі ва універсітэтах
Кракава, Прагі, Падуі, Балонні, Вены, Лейпцыга, Капенгагена і
іншых гарадоў Еўропы.
Першай вышэйшай навучальнай установай у ВКЛ і ўвогуле
ва ўсёй Усходняй Еўропе стала Віленская езуіцкая акадэмія
(меўшая статус універсітэта), якая была адчынена ў 1579 г. па
прывілею вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя (1533–1586)
на аснове рэарганізаванага езуіцкага калегіума (заснаваны ў
1569 г.). Спачатку ў Віленскім універсітэце працавалі тэалагічны і
філасофскі факультэты, пазней – яшчэ медыцынскі і прававы.
Першым рэктарам стаў Пётр Скарга (1536–1612) – галоўны ідэолаг
езуітаў у ВКЛ, ініцыятар стварэння уніі.
У 1617 г. у Слуцку пры кальвінскім храме магнатам Янушам
Радзівілам (1579–1620) была адкрыта Кальвінская школа, якую
лічаць правобразам першай беларускай гімназіі і якая праіснавала
да 1918 г.
Ва ўсе навучальныя ўстановы ВКЛ вучні прымаліся неза-
лежна ад іх паходжання, рэлігійнай ці саслоўнай прыналежнасці.
Мікалай Крыштоф Радзівіл (Сіротка) запрасіў у Нясвіж зна-
камітага картографа Томаша Макоўскага (з 1562 па 1575–1630),
які, кіруючы Нясвіжскай друкарней, стварыў у пачатку XVII ст.
першую карту ВКЛ, якая ўключала важнейшыя звесткі аб
беларускіх землях.
Манументальнае дойлідства, жывапіс, тэатр. Манумен-
тальнае дойлідства:
- будаўніцтва прыватнаўласніцкіх палаца-замкавых комп-
лексаў у Смалянах (Віцебская вобласць), у Міры (Гродзенская
вобласць), новы замак на месцы старога ў Гальшанах (Гродзен-
ская вобласць), дварцовы ансамбль Радзівілаў у Нясвіжы (Мін-
ская вобласць);
- у царкоўным будаўніцтве захоўваліся рысы абарончага
дойлідства: цэрквы-крэпасці ў Сынковічах і Маламажэйкава
(Гродзенская вобласць);
- пры будаўніцтве цэркваў і касцёлаў гэтага перыяду характэр-
нымі пачынаюць станавіцца рысы архітэктурнага стылю барока.
Першым архітэктурным помнікам гэтага стылю з’яўляецца касцёл
Божага цела ў Нясвіжы;
- распаўсюджванне рэфармацыйнага руху ў ВКЛ знайшло
41
сваё адлюстраванне ў будаўніцтве кальвінскіх збораў (цэркваў).
Першы кальвінскі збор з друкарняй быў адкрыты ў Берасці ў
1553 г., дзякуючы Мікалаю Радзівілу Чорнаму. Да нашага часу
захаваўся кальвінскі збор (Прэабражэнская царква) у Заслаўі,
пабудаваны ў XVI ст.
У ВКЛ развіваліся ўсе віды мастацкага жывапісу. З другой
паловы XVI ст. на беларускіх землях пачынае распаўсюджвацца
партрэтны жанр. У першай палове XVII ст. характэрным стано-
віцца «сармацкі» або «рыцарскі» партрэт. Да нашага часу заха-
валіся і знаходзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспуб-
лікі Беларусь наступныя творы:
• партрэт Ежы (або Юрыя) Радзівіла – «сармацкі» партрэт;
• партрэт Катажыны і Марыі Радзівіл, намаляваны віленскім
мастаком Іаганам Шрэтэрам;
• партрэт Кшыштафа Весялоўскага;
• ікона «Маці Божая Адзігітрыя» (Смаленская), XVI ст.;
• ікона «Нараджэнне Маці Божай» (аўтар Пётр Яўсеевіч з
Галынца) створана ў 1649 г. і з’яўляецца яркім прыкладам бе-
ларускай іканапіснай школы.
Найбольш яскравым прыкладам развіцця тэатра на беларус-
кіх землях стала распаўсюджанне лялечнага тэатра – батлейкі.
Пытанні для самаправеркі
1. Назавіце храналагічныя рамкі Адраджэння ў Еўропе і най-
больш адметных прадстаўнікоў еўрапейскага Адраджэння.
2. У чым сутнасць еўрапейскага Адраджэння і дзейнасці гума-
ністаў?
3. Назавіце асаблівасці Адраджэння на беларускіх землях.
4. Што вы ведаеце пра Ф. Скарыну як першадрукара, асветніка
і вучонага?
5. Калі пачалося і як развівалася беларускае кнігадрукаванне?
6. Растлумачце назву паэмы М. Гусоўскага «Песня пра зубра».
7. Каму належыць «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і
ўсяе Русі» і што вы ведаеце пра яе стваральніка?
8. Які твор прысвечаны падзеям Лівонскай вайны?
9. Як развівалася абарончае і культавае дойлідства на беларус-
кіх землях?
10. Аб чым сведчыла прыняцце ў ВКЛ Статутаў 1529, 1566,
1588 гг.?
42
11. Раскажыце пра сістэму адукацыі ў ВКЛ.
12. Якія навучальныя ўстановы існавалі ў ВКЛ?
13. Якія факультэты існавалі ў Віленскім універсітэце?
14. Назавіце прозвішчы першага рэктара і найбольш знакамітых
выкладчыкаў Віленскага універсітэта.
15. Што вы ведаеце пра развіццё беларускага жывапісу ў XVI –
першай палове XVII ст.?
Літаратура: К–[6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[11, 24, 25, 27, 35, 41–42, 46].
Экзаменацыйнае пытанне 21. Утварэнне Рэчы Паспалітай.
Месца і роля ВКЛ у палітычнай сістэме Рэчы Паспалітай.
Перадумовы і прычыны ўтварэння Рэчы Паспалітай. Люб-
лінскі сойм і ўмовы ўтварэння Рэчы Паспалітай. Вынікі Люб-
лінскай уніі. Каралі Рэчы Паспалітай.
Перадумовы і прычыны ўтварэння Рэчы Паспалітай. Пры-
чыны падпісання Люблінскай уніі:
- цяжкае становішча ВКЛ у сувязі з Лівонская вайной;
- імкненне шляхты ВКЛ да набыцця «залатых шляхецкіх
вольнасцей», якімі валодала шляхта ў Польшчы;
- жаданне польскай шляхты падпарадкаваць ВКЛ у якасці
багатага прыдатку і атрымаць для сябе новыя землі і пасады;
- каталіцкая царква разлічвала пашырыць уплыў каталіцызму
на беларускія, рускія і ўкраінскія землі.
Люблінскі сойм і ўмовы ўтварэння Рэчы Паспалітай.
Студзень 1569 г. – сойм у Любліне. 1 ліпеня 1569 г. падпісана
Люблінская унія, якая абвяшчала стварэнне новай дзяржавы з
назвай Рэч Паспалітая, што ў перакладзе з польскага азначала
рэспубліка (Res – справа, Publica – агульнанародная з лацінскай
мовы). Рэч Паспалітая была федэрацыяй (федэрацыя – дзяржава,
што складаецца з самастойных дзяржаўных утварэнняў, аб’яд-
наных на пэўных умовах у адзіную краіну). Рэч Паспалітая была
шляхецкай, шматнацыянальнай краінай, якая аб’яднала дзве
суседнія дзяржавы: ВКЛ і Польшчу.
Умовы падпісання Люблінскай уніі:
- агульнымі пры аб’яднанні былі:
• манарх (кароль);
• сойм (вышэйшы орган улады, але мог збірацца толькі на
тэрыторыі Польшчы. Асобных соймаў для ВКЛ і Польшчы не
43
прадугледжвалася);
• знешняя палітыка;
• умовы набыцця зямлі польскімі феадаламі ў ВКЛ і
феадаламі ВКЛ у Польшчы;
- самастойнымі, асобнымі ў Рэчы Паспалітай заставаліся:
• адміністрацыйны апарат (дзяржаўныя пасады);
• заканадаўства (у ВКЛ яно было прадстаўлена Статутам
1588 г.);
• судовая арганізацыя (з 1581 г. вышэйшым судовым орга-
нам ВКЛ з’яўляўся Галоўны трыбунал);
• войска (яго асновай у XVI ст. у ВКЛ з’яўлялася паспалітае
рушанне – усеагульнае апалчэнне, што складалася са шляхты і
жаўнераў – ваеннаабязаных мужчын, якіх выстаўляў са сваіх
зямельных уладанняў кожны шляхціц. У час вайны войскі ВКЛ і
Польшчы аб’ядноўваліся ў агульнае адзінае войска);
• афіцыйныя назвы дзяржаў пры існаванні агульнай назвы
– Рэч Паспалітая;
• герб і пячаткі (у ВКЛ – выява Пагоні, у Польшчы – выява
Арла);
• мова афіцыйнага справаводства (старабеларуская – у ВКЛ,
польская і лацінская – у Польшчы. З 1696 г. усё справаводства
Рэчы Паспалітай пераведзена на польскую мову, якая стала
дзяржаўнай і ў ВКЛ).
Вынікі Люблінскай уніі. Пасля падпісання Люблінскай уніі:
• утвараецца новая дзяржава Рэч Паспалітая, якая мела дзве
казны, два войскі, дзве мовы;
• пачынаецца паланізацыя – апалячванне беларуска-літоўскай
шляхты праз далучэнне яе да польскіх «залатых шляхецкіх
вольнасцей»;
• пачынаецца акаталічванне;
• фарміруецца новае саслоўе «народ шляхецкі», які складаў-
ся ў большасці сваёй з шляхты, якая была аб’яднана адзінымі
правамі і прывілеямі, у значнай ступені адзінай каталіцкай рэ-
лігіяй, а таксама польскай мовай;
• вядзецца барацьба за самастойнасць ВКЛ у Рэчы Паспалітай;
• у 1696 г. усё афіцыйнае справаводства пераводзіцца на
польскую мову. З гэтага часу пачынаюцца адносіны да бела-
рускай мовы, як да другасортнай, што выклікае імкненне да
развіцця беларускай мовы.
44
 Каралі Рэчы Паспалітай. З 1569 па 1795 гг. каралямі Рэчы Экзаменацыйнае пытанне 24. Культура Беларусі ў другой
Паспалітай былі: палове XVII–XVIII ст. Асаблівасці эпохі Асветніцтва ў Бе-
Жыгімонт ІІ Аўгуст (1569–1572) ларусі (з другой паловы XVIII ст.).
(апошні з Ягелонаў) Выдатныя дзеячы. Стан адукацыі ў другой палове XVII–
XVIII ст. Развіццё мастацтва: палаца-паркавая архітэктура,
бескаралеўе (1572–1573) музыка, прыгонны тэатр, жывапіс, дэкаратыўна-прыкладное
Генрых Французскі Анжуйскі Валуа (1573–1574) мастацтва.
(толькі 6 месяцаў)
Выдатныя дзеячы. Сімяон Полацкі (сапраўднае прозвішча
бескаралеўе (1574–1575) Пятроўскі-Сітніяновіч, у манастве Сімяон, 1629–1680 гг.) – гэта
Стэфан Баторы (1576–1586) паэт, вучоны, мысліцель, асветнік, настаўнік дзяцей рускага цара
Аляксея Міхайлавіча, у тым ліку васьмігадовага Пятра I, для
бескаралеўе (1586–1587) якога надрукаваў «Буквар языка славенска» у адчыненай ім
Жыгімонт ІІІ Ваза (1587–1632) першай у Маскве друкарні. Па яго ініцыятыве ў 1687 г. створана
першая ў Расіі вышэйшая навучальная установа – Славяна-
Уладзіслаў IV Ваза (1632–1648) грэка-лацінская акадэмія. Ён стаяў ля вытокаў першага ў Расіі
тэатра, адчыненага пры царскім двары ў 1672 г., стварыў
Ян ІІ Казімір Ваза (1648–1668) рукапісны зборнік «Вертоград многоцветный», у якім у алфа-
вітным парадку былі размешчаны вершы, што змяшчалі звесткі з
Міхал Вішнявецкі (1669–1673) розных навуковых галін – гісторыі, геаграфіі і інш.
Ілля Капіевіч (1651–1714) родам з Мсціслаўшчыны. Зай-
Ян Сабескі (1674–1696) маўся кнігавыдавецкай дзейнасцю ў Галандыі, у Амстэрдаме,
дзе і пазнаёміўся з маладым царом Пятром I. Выдаў першы
Аўгуст ІІ Моцны (1697–1706, 1709–1733) дапаможнік па матэматыцы на рускай мове. Будучы запро-
шаным у Маскву, выдаў першыя падручнікі па граматыцы,
рыторыцы на рускай мове. Надрукаваў «Граматыку лацінскую і
Станіслаў Ляшчынскі (1706–1709, 1733–1734)
рускую» і «Руковедение в граматыку во славяно-рускую». І. Ка-
піевіч стаў стваральнікам у Расіі новага грамадзянскага шрыфту,
Аўгуст ІІІ (1733–1764)
які зараз ужываецца ў нашым пісьме, выдаў першы ў Расіі
каляндар. Стаў аўтарам першай у Расіі карты зорнага неба.
Аўгуст IV Станіслаў Панятоўскі (1764–1795) Склаў і выдаў першыя ў Расіі слоўнікі – руска-лацінска-нямецкі
і руска-лацінска-галандскі.
Пытанні для самаправеркі
Казімір Семяновіч (каля 1600 – пасля 1651) родам з Ві-
1. Назавіце галоўныя перадумовы і прычыны заключэння дзяр-
цебшчыны. Гэта вядомы вучоны, аўтар кнігі «Вялікае мастацтва
жаўнага саюзу паміж ВКЛ і Польшчай.
артылерыі», якая на працягу 150 гадоў мела вялікі поспех ва
2. На якіх умовах ВКЛ увайшло ў склад Рэчы Паспалітай?
ўсёй Еўропе. Кніга выйшла ў Амстэрдаме ў 1650 г. К. Семяновіч
3. Пакажыце месца і ролю ВКЛ у палітычнай сістэме Рэчы
лічыцца папярэднікам К. Цыялкоўскага і С. Каралёва, бо адным
Паспалітай.
Літаратура: К–[6, 11, 12]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–21];
з першых стварыў праект шматступенчатай ракеты.
Д–[11, 23, 50, 51]. Казімір Лышчынскі (1634–1689) родам з Берасцейшчыны.

45 46
Быў першым афіцыйным атэістам на беларускіх землях і ў Рэчы
Паспалітай, бо напісаў трактат «Аб неіснаванні бога».
Стан адукацыі ў другой палове XVII–XVIII ст. Школьная
справа канца XVII – першай паловы XVIII ст. заставалася ў
руках каталіцкага касцёла і уніяцкай царквы. На ніве адукацыі
паспяхова канкурыравалі з езуітамі піяры, якія запрошаны ў
1641 г. у Рэч Паспалітую з Іспаніі каралём Уладзіславам IV з
мэтай пазбавіцца манаполіі езуітаў у галіне адукацыі. З 1722 г. у
ВКЛ піяры адчыняюць шмат калегіумаў, якія давалі сярэднюю
адукацыю: у Геранёнах, Расонах, Віцебску і іншых гарадах.
Навучанне ў калегіумах было бясплатнае, плата бралася толькі
за інтэрнат. Вучэбны курс быў разлічаны на 7 класаў.
Цэнтрам адукацыі і навукі працягваў заставацца Віленскі
універсітэт (акадэмія). Школьная адукацыя была даступна пера-
важна шляхецкім дзецям. З 1696 г. выкладанне вялося на лацін-
скай і польскай мовах. Прадметамі навучання былі «сем вольных
мастацтваў»: граматыка, рыторыка, дыялектыка, арыфметыка,
геаметрыя, астраномія і музыка.
Эпоха Асветніцтва – гэта магутны грамадска-палітычны і
культурны рух, які ў канцы XVII – XVIII ст. ахапіў усю Еўропу
(на Беларусі: другая палова XVIII – пачатак XIX ст.), звязаны з
прыярытэтам асветы, навукі, розуму ў жыцці асобы, грамадства,
дзяржавы. Ідэйнай асновай Асветніцтва стаў рацыяналізм – філа-
софскі напрамак, які прызнае розум асновай пазнання і паводзін
людзей. Асветніцтва з’яўлялася працягам гуманістычных трады-
цый Адраджэння. У культурна-цывілізацыйным сэнсе Асвет-
ніцтва мела на мэце ліквідаванне сярэдневяковага феадальна-
царкоўнага светапогляду і ўсталяванне новай буржуазнай куль-
туры, а ў грамадска-палітычным сэнсе – ліквідаванне застарэлага
феадальнага ладу і адкрыццё шляха да ўтварэння новага буржу-
азнага ладу.
З сярэдзіны XVIII ст. пачаліся змены ў школьнай адукацыі:
была створана Адукацыйная камісія (яе стварэнне было прынята
сеймам у 1773–1775 гг). Гэта было першае ў Еўропе міністэрства
народнай адукацыі. Першым старшынёй камісіі быў І. Масальскі.
Адукацыйная камісія ажыццявіла рэформу школ і універсітэтаў
у духу ідэй Асветніцтва. Прынцыпы рэформы: свецкі характар
адукацыі і даступнасць.
Правядзенню рэформы спрыяў роспуск у 1773 г. Папам Рым-
47
скім ордэна езуітаў, у руках якога на працягу XVII–XVIII стст.
фактычна знаходзілася манаполія на адукацыю ў Рэчы Паспа-
літай. Школы і маёмасць ордэна былі перададзены ў распа-
раджэнне Адукацыйнай камісіі. У 1783 г. камісія зацвердзіла
статут для акадэмій і школ Рэчы Паспалітай. Ёй падпарадкоў-
валася Галоўная школа Вялікага княства Літоўскага (так з 1781 г.
называлася Віленская езуіцкая акадэмія). Яе рэктарам камісія
прызначыла беларускага матэматыка і астранома Марціна
Пачобута-Адляніцкага (1728–1810), які, займаючы гэту пасаду
каля 20 гадоў, правёў у школе рэформу і надаў ёй амаль свецкі
характар.
За 20 гадоў было адчынена 20 устаноў сярэдняй ступені, на
тэрыторыі Беларусі – 200 пачатковых школ (сярод іх навучэнцаў
30 % складалі сялянскія дзеці). Паспяховае заканчэнне сярэдняй
школы дазваляла паступіць у Кракаўскі або Віленскі універ-
сітэты. Адукацыйная камісія была распушчана ў 1794 г. пасля
паўстання Т. Касцюшкі, але створаныя камісіяй школы існавалі
на Беларусі да пачатку XIX ст., гэта значыць, да школьнай
рэформы, праведзенай у Расійскай імперыі ў 1803–1804 гг.
Усяго напярэдадні рэформы 1803–1804 гг. на Беларусі існавала
130 пачатковых, 33 сярэдніх, значная колькасць яўрэйскіх
рэлігійных школ, каля 40 школ розных каталіцкіх ордэнаў.
Развіццё мастацтва: палаца-паркавая архітэктура, му-
зыка, прыгонны тэатр, жывапіс, дэкаратыўна-прыкладное
мастацтва. Цэнтрамі развіцця мастацтва ў XVIII ст. становяцца
магнацкія рэзідэнцыі Радзівілаў у Нясвіжы, Сапегаў у Ружанах,
Агінскіх у Слоніме, Тызенгаўзаў у Гродне і інш. Напрыканцы
XVIII ст. быў заснаваны палац П. А. Румянцава ў Гомелі. Рас-
паўсюджваецца палаца-паркавая архітэктура, звязаная з будаў-
ніцтвам у магнацкіх рэзідэнцыях паркаў са шматлікімі вадаёма-
мі, каналамі, каменнымі гротамі і г. д., якія закладваліся на
самых маляўнічых тэрыторыях.
Антоній Тызенгаўз (1733–1785) запрашае ў Гродна фран-
цузскага вучонага, батаніка Жылібера. Пад яго кіраўніцтвам
пачынае дзейнічаць Гродзенская медыцынская акадэмія, пры
якой створаны аптэка і батанічны сад.
У 1743–1746 гг. па праекту польскага архітэктара Я. К. Глаў-
біца быў перабудаваны Сафійскі сабор у Полацку ў стылі
«віленскага барока».
48
 У XVIII ст. музыка выйшла на першы план сярод мастацтваў,
заняла пануючае становішча ў палацах і замках магнатаў. Міхал
Клеафас Агінскі (1765–1833) – адукаваны магнат, актыўны
ўдзельнік паўстання Т. Касцюшкі ў 1794 г., аўтар знакамітага
паланэза «Развітанне з Радзімай». М. К. Агінскі выдатны палі-
тык, актыўны грамадскі дзеяч, які яшчэ ў 1811 г. прапанаваў
расійскаму імператару Аляксандру І праект аднаўлення ВКЛ.
Па гэтаму праекту прадугледжвалася асабістае вызваленне з-пад
прыгону сялян, стварэнне сваёй арміі. Праект не быў прыняты, а
прыхільнікі ідэі аднаўлення ВКЛ ва ўмовах вайны 1812 г.
падтрымалі французскі бок. Маёнтак Залессе М. К. Агінскага каля
Смаргоні (цяпер Гродзенская вобласць) атрымаў назву «Паўноч-
ныя Афіны».
Самай чароўнай з’явай беларускай культуры другой паловы
XVIII ст. стаў прыгонны тэатр. Найбольшую вядомасць набылі
прыватнаўласніцкія тэатры Радзівілаў у Нясвіжы і Слуцку. Тэатр
Міхала Казіміра Агінскага (1730–1800) (дзяцькі Міхала Клеафа-
са Агінскага) у Слоніме быў вядомы ва ўсёй Еўропе і празваны
«сядзібай музаў». У другой палове XVII–XVIII cт. працягвалі
дзейнічаць батлейка і школьныя тэатры пры езуіцкіх калегіумах.
У жывапісе папулярным заставаўся партрэтны жанр.
Пры двары польскіх каралёў працавалі прафесійныя еўрапейскія
майстры, палотны якіх сталі своеасаблівай школай для мясцовых
мастакоў. Так, еўрапейскім майстрам быў створаны ў другой па-
лове XVIII ст. партрэт Міхала Казіміра Агінскага, а нясвіжскім
мастаком Ю. К. Гескім – партрэт апошняга караля Рэчы Паспа-
літай Станіслава Аўгуста Панятоўскага.
Да дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва адносяцца вырабы
мануфактур, якія з’яўляюцца ў 10–30-х гадах XVIII ст.: Урэцкай
і Налібоцкай шкляных мануфактур (на тэрыторыі цяперашняй
Мінскай вобласці); Слуцкай і Нясвіжскай шаўковых паясоў;
ткацкай у Карэлічах (цяперашняя Гродзенская вобласць).
Пытанні для самаправеркі
1. У якіх умовах развівалася культура на беларускiх землях у
другой палове XVІІ–XVІІІ ст.?
2. Якія грамадска-палітычныя фактары паўплывалі на выцяснен-
не беларускай мовы з дзяржаўнага ўжытку ВКЛ?
3. Назавіце адметныя рысы развіцця літаратуры, грамадска-
49
палітычнай думкі і навукі ў XVІІ–XVІІІ стст.
4. Вызначце асноўныя ідэі і асаблівасці эпохі Асветніцтва на
беларускіх землях.
5. Як ідэі Асветніцтва адбіліся на развіцці адукацыі ў ВКЛ?
6. Ці можна лічыць другую палову XVІІ–XVІІІ ст. часам заня-
паду беларускай культуры?
7. Растлумачце паняцці «барока», «класіцызм», «асветніцтва»,
«рацыяналізм».
Літаратура: А–[4–7, 8, 10–13, 17, 19–23];
Д–[13, 25, 27, 35, 41, 42, 46].
2. САМАСТОЙНАЯ ПРАЦА СТУДЭНТАЎ
2.1. Метадычныя рэкамендацыі па арганізацыі
самастойнай працы студэнтаў
Пры вывучэнні курса «Гісторыя Беларусі» прадугледжаны
некалькі тэм для самастойнага вывучэння студэнтамі. Вынікам
гэтай працы павінен стаць набраны на ЭВМ альбо напісаны ад
рукі канспект тэм, які здаецца на апошнім занятку ў канцы
семестра альбо ў вызначаны выкладчыкам час.
Канспектаванне – працаёмкі занятак, але гэта – апрабаваны
метад, які дае добрыя вынікі, дапамагае грунтоўна разабрацца ў
матэрыяле, вылучыць галоўнае, што пры паўтарэнні дазволіць
хутка аднавіць у памяці змест вывучанай літаратуры.
У працэсе самастойнай працы над тэмамі курса студэнту
неабходна:
- засяродзіць увагу на назве тэмы і пытаннях, якія трэба
разгледзіць;
- падабраць прапанаваную літаратуру, азнаёміцца з ёй і
адпаведным раздзелам падручніка ці вучэбнага дапаможніка;
- азнаёміцца з ілюстрацыямі, картамі, схемамі, актамі ці
дакументамі, даведачным апаратам кнігі;
- ажыццявіць папярэдні прагляд, які дапаможа вызначыць
спосаб далейшай працы з кнігай, ці наогул мэтазгоднасць яе
выкарыстання;
- для запамінання і засваення прачытанага зрабіць запіс
прачытанага.
50
 Запісы могуць быць рознымі: выпіскі, тэзісы, разгорнутыя
планы-канспекты.
Выпіскі – гэта цытаты, даслоўныя вытрымкі з той ці іншай
працы, з выказвання, найбольш характэрныя факты і падзеі,
кароткі, блізкі да тэксту пераказ пэўнага месца кнігі.
Узятыя з агульнага кантэксту вытрымкі, якія не маюць
неабходных тлумачэнняў, могуць быць незразумелымі. У гэтай
сувязі рэкамендуецца не завучваць цытаты, а асэнсавана раз-
бірацца ў ідэях аўтараў.
Тэзісы (гр. thesis – сцвярджаю) – больш складаная і даска-
налая форма запісу, сціслае выкладанне асноўных думак прачы-
танай кнігі. Іх асаблівасць – сцвярджэнне, наяўнасць важных
вывадаў і абагульненняў, якія маюць мала доказаў, ілюстрацый і
тлумачэнняў.
Канспект (лац. соnspectyc – агляд) – кароткі запіс, сціслы
выклад прачытанага, найбольш мэтазгодная форма запісу. Можа
быць тэкстуальным альбо тэматычным.
Тэкстуальны канспект адлюстроўвае змест пэўнай працы ці
дакумента, тэматычны – змест некалькіх прац, якія прысвечаны
разгляду пэўнай тэмы. У тэкстуальным канспекце захоўваюцца
логіка і структура вывучаемага твора у адпаведнасці з ма-
тэрыялам, выкладзеным у кнізе. Тэматычны канспект будуецца
інакш (яго план складаецца з патрабаванняў праграмы курса, у
ім змяшчаюцца матэрыялы з некалькіх прац альбо падручнікаў):
- у пачатку канспекта неабходна ўказаць усе выходныя
даныя падручнікаў, аўтара і дату напісання крыніцы ці пры-
няцця дакумента;
- у канспекце ў кароткай форме зрабіць запіс асноўных
палажэнняў вывучаемай тэмы, даць абгрунтаванне кожнага з
палажэнняў, выявіць сувязь паміж імі. Найбольш істотныя думкі
рэкамендуецца занатоўваць даслоўна – цытаваць, астатні ма-
тэрыял – выкладаць сваімі словамі;
- у канспекце прадугледзіць таксама дапаўненні звесткамі па
дадзеным пытанні з дадатковай вучэбнай літаратуры, даведнікаў,
слоўнікаў, газет, часопісаў;
- звярнуць увагу на мову, аўтарскую падачу матэрыялу.
Асэнсаваць думкі аўтараў яскрава і зразумела, што дапаможа
выпрацаваць асабістыя ацэнкі і дакладнасць вашых думак;
- падрыхтаваць пытанні, якія б вы хацелі задаць і разабраць
на кансультацыі альбо на спецыяльна адведзеным занятку.
51
Сістэматычнае, удумлівае чытанне і канспектаванне рэка-
мендаванай літаратуры і крыніц па тэме садзейнічаюць глы-
бокаму разуменню сэнсу гістарычнага працэсу, фарміруюць
навуковы светапогляд. Зразумела, гэта патрабуе пэўнага часу,
настойлівасці і нават ахвярнасці. Аднак прыкладзеныя намаган-
ні, сістэматычная праца дадуць станоўчы вынік.
2.2. Пытанні для самастойнага вывучэння студэнтамі
Экзаменацыйнае пытанне 2. Славянская каланізацыя Ус-
ходне-Еўрапейскай раўніны.
Вялікае перасяленне народаў. Саманазва «славяне». Тэрыто-
рыя першапачатковага фарміравання славянства. Засяленне сла-
вянамі Усходне-Еўрапейскай раўніны. Сістэма адносна ўстойлі-
вых славянскіх груповак. Балцкія і фіна-угрскія групоўкі.
Заданне
Параўнайце падыходы да храналогіі Вялікага перасялення
народаў у падручніках Я. І. Трашчанка і пад рэд. Л. В. Лойкі.
Выкажыце свае меркаванні.
Пытанні для самаправеркі
1. Дайце азначэнне паняцця «Вялікае перасяленне народаў».
2. Назавіце храналагічныя рамкі Вялікага перасялення народаў.
3. Што азначае саманазва «славяне»?
4. Чаму пытанне аб тэрыторыі першапачатковага фарміравання
славянства застаецца спрэчным і сёння? Назавіце чатыры
гіпотэзы існавання славянскай прарадзімы.
5. У чым заключаецца асаблівасць славянскай каланізацыі Усходне-
Еўрапейскай раўніны?
6. Якія групоўкі насялялі Усходне-Еўрапейскую раўніну да пры-
ходу туды славян?
7. Якія славянскія групоўкі называе летапісец у «Аповесці мі-
нулых часоў»? Які характар сувязяў існаваў паміж імі?
Літаратура: А–[10, с. 8–14; 21, с. 15–24; 22, с. 22–36].
Экзаменацыйнае пытанне 15. Берасцейская царкоўная
унія 1596 г.
Спробы заключэння царкоўна-рэлігійнай уніі ў ВКЛ да Бе-
расцейскага сабора 1596 г. Берасцейскі царкоўны сабор. Пры-
52
чыны і ўмовы стварэння уніяцкай царквы. Станаўленне уніяцкай
царквы. Палітычнае і культурнае значэнне Берасцейскай уніі.
Пытанні для самаправеркі
1. Якія спробы заключэння царкоўна-рэлігійнай уніі былі зроб-
лены ў ВКЛ да Берасцейскага сабора 1596 г.?
2. Якія прычыны абумовілі прыняцце Берасцейскай уніі 1596 г.?
Якія падзеі папярэднічалі яе непасрэднаму заключэнню?
3. Раскажыце пра работу царкоўнага сабора ў Берасці і яго
рашэннях.
4. Назавіце прычыны адносна хуткага ўсталявання уніяцкай
царквы ў ВКЛ?
5. Якое палітычнае і культурнае значэнне Берасцейскай уніі?
Літаратура: К–[6, 15]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23].
Экзаменацыйнае пытанне 17. Францыск Скарына – пер-
шадрукар, асветнік, гуманіст і вучоны.
Біяграфічныя звесткі жыцця Ф. Скарыны. Друкарская справа.
Значэнне Ф. Скарыны для беларускіх зямель як асветніка і
гуманіста. Скарына-вучоны.
Пытанні для самаправеркі
1. Дзе нарадзіўся і атрымаў адукацыю Ф. Скарына?
2. Што вы ведаеце пра «залу сарака», якая знаходзіцца ў Па-
дуанскім універсітэце ў Італіі?
3. Прачытайце выказванні Ф. Скарыны і выкажыце свае мерка-
ванні, як яны характарызуюць самога Ф. Скарыну:
- «Усялякаму чалавеку трэба чытаць, бо чытанне – люстра
нашага жыцця, леки для душы».
- «Понеже от прирождения звери, ходящие в пустыни, зна-
ють ямы своя; птици, летающие по воздуху, ведаюць гнёзда
своя; рибы, плавающие по морю и в реках, чують виры своя;
пчёлы и тым подобная боронять ульев своих, – тако ж и люди, и
где зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую
ласку имають».
- «Закон прироженый в том наболей соблюдаем бывает: то
чинити иным всем, что самому любо ест от иных всех, и того не
чинити иным, чего сам не хощеши от иных имети… Сей закон
прироженый ест в серци единого кажного человека».
53
- «… для посполитого доброго и розмножения мудрости,
умения, опатрености, разуму и науки».
4. Што вы ведаеце пра Скарыну як вучонага?
Літаратура: А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23]; Д–[10, 13, 35, 41].
Экзаменацыйныя пытанні 19–20. Этнічныя працэсы на бе-
ларускіх землях.
Фарміраванне беларускай народнасці і беларускай мовы ў
канцы ХІІІ–ХVI ст. Этнічная самасвядомасць. Знешняя форма
праяўлення самасвядомасці – назва народа (этнонім). Беларускі
менталітэт. Уплыў іншых этнасаў на беларускую мову, куль-
туру, рэлігію. Узнікненне паняццяў «Белая Русь», «Беларусь»: іх
тэрытарыяльныя межы і этымалогія.
Пытанні для самаправеркі
1. Акрэсліце на карце этнічную тэрыторыю Беларусі.
2. Якія фактары садзейнічалі і якія тармазілі працэс утварэння і
развіцця беларускай народнасці?
3. Якія існуюць версіі аб паходжанні назвы «Белая Русь»?
4. Акрэсліце тэрыторыю «Белай Русі».
5. Пералічыце характэрныя рысы беларускага менталітэту.
6. У чым выразіўся ўплыў іншых этнасаў на беларускую мову,
культуру, рэлігію?
Літаратура: А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23]; Д–[7, 19, 21, 49].
3. СЕМІНАРСКІЯ ЗАНЯТКІ
3.1. Методыка падрыхтоўкі і правядзення
семінарскіх заняткаў
Семінар – адна з форм арганізацыі навучання студэнтаў, у
ходзе якой паглыбляюцца, удакладняюцца і абагульняюцца веды.
Студэнты павінны быць гатовы адказаць на кожнае пытанне
тэмы семінарскіх заняткаў, актыўна ўдзельнічаць у іх рабоце.
Пры непадрыхтаванасці альбо пропуску заняткаў студэнты ў
індывідуальным парадку адпрацоўваюць прапушчаную тэму.
Усе выступленні на семінарах ацэньваюцца.
У працэсе падрыхтоўкі адказаў на пытанні, што вынесены
на абмеркаванне семінарскіх заняткаў, студэнту неабходна:
54
 - спачатку падабраць літаратуру;
- шляхам яе прагляду і выбарачнага чытання неабходна
знайсці тыя раздзелы кнігі, якія адпавядаюць тэме семінара;
- выкарыстоўваючы канспект лекцый, падручнік, дапамож-
ныя літаратурныя крыніцы, саставіць план адказаў па кожным
пытанні семінара.
Пры гэтым мець на ўвазе, што прыведзены пасля кожнай
тэмы спіс літаратуры носіць рэкамендацыйны характар, пры
падрыхтоўцы да семінара вы можаце выкарыстаць толькі частку
яе альбо ўжыць па жаданні іншыя матэрыялы.
Ёсць два асноўныя спосабы састаўлення плана-адказу:
- на аснове працы з літаратурай у час яе чытання;
- пасля глыбокага азнаямлення з шэрагам літаратурных крыніц,
што дасць магчымасць падагульніць праробленую вамі працу.
Пры такім падыходзе план адтрымоўваецца больш пасля-
доўным і лагічным, так як знікае спакуса ператварыць амаль
кожную думку твора ў адзін з пунктаў вашага плана. Састаўленне
плана-адказу можа падацца простай справай. Але гэта не так.
Складанасць заключаецца ў тым, што неабходна высветліць для
сябе пабудову і ход думак у вывучаемых літаратурных крыніцах,
а затым сцісла, ясна і лаканічна выкласці галоўны змест пра-
блемы. План можа быць простым і разгорнутым. У першым вы-
падку запісваецца толькі парадак асноўных пытанняў, якія неаб-
ходна раскрыць у час выступлення на семінары па той ці іншай
праблеме. Нават пры ўсёй сцісласці такога запісу ствараецца
неабходнае ўяўленне аб прачытаным, фарміруецца лагічнасць і
паслядоўнасць вашага выступлення на семінары. У адрозненне ад
простага, у разгорнутым плане вызначаецца парадак асвятлення
пытанняў тэмы, складаецца і запісваецца змест адказу па кожнай
праблеме семінара. Могуць быць цытаты, найбольш важныя ліч-
бавыя звесткі, абагульненні і высновы. На палях карысна адзна-
чыць старонкі выкарыстоўваемых у плане-адказе звестак, што
дапаможа хутка знайсці ў кнізе неабходнае месца і звярнуць увагу
слухачоў на тыя ці іншыя падыходы аўтара. Разгорнуты план
дапаможа не толькі навучыцца лагічна фармуляваць вашы думкі,
але і сцісла, аргументавана і пераканаўча выступаць перад ауды-
торыяй. Такі метад падрыхтоўкі да семінараў патрабуе больш
часу і разумовых намаганняў, але акупіцца сотню разоў. Вашы
веды па курсе стануць трывалымі, глыбокімі і асэнсаванымі.
55
Паступова сфарміруюцца навыкі публічнага выступлення і наву-
ковага адстойвання аўтарскай думкі.
Парадак правядзення семінара наступны: выкладчык коратка
фармулюе тэму, мэту і задачы, выклікае па асабістым меркаванні
любога студэнта асвятліць адну з праблем тэмы. Усе студэнты
павінны быць гатовымі выступіць па ўсіх пытаннях семінарскага
плана. Паведамленне павінна быць кароткім, аргументаваным,
разлічаным на 8–10 хвілін. Спачатку трэба назваць пытанне,
якое будзе абмяркоўвацца, потым, калі вы выступаеце не пер-
шым, даць ацэнку папярэднім прамоўцам, выправіць памылкі,
калі яны былі дапушчаны. Пасля гэтага прыступіць да асвят-
лення зместу свайго пытання. Паглыбляючы абмяркоўваемую
тэму, не паўтараць сказанага сакурснікамі і, нарэшце, рабіць
неабходныя высновы.
Галоўнае на семінарскіх занятках – глыбокае, зацікаўленае і
актыўнае абмеркаванне праблем. Творчыя дыскусіі ажыўляюць
заняткі, садзейнічаюць глыбокаму, трываламу засваенню вучэб-
нага матэрыялу.
3.2. Планы семінарскіх заняткаў
Семінар 1. Культура Беларусі ў ІХ–ХІІІ стст. (экзаменацый-
нае пытанне 6).
Мэта: пашырэнне, паглыбленне і сістэматызацыя ведаў аб
культуры на беларускіх землях у ІХ–ХІІІ стст.
План
1. Прыняцце хрысціянства ў Кіеўскай Русі і Полацкай зямлі.
2. Распаўсюджванне пісьменнасці. Рукапісныя кнігі.
3. Рэлігійна-асветніцкая дзейнасць Ефрасінні Полацкай і
Кірылы Тураўскага.
4. Мураванае дойлідства, узнікненне самабытных школ архі-
тэктуры ў Полацку і Гродне.
5. Старажытнае мастацтва.
Пытанні для самаправеркі
1. Назавіце станоўчыя і адмоўныя вынікі ўвядзення хрысціянства
на беларускіх землях.
2. Дзе быў пабудаваны трэці Сафійскі сабор на ўсходнеславянскіх
землях?
56
3. Якія помнікі мураванага дойлідства ХІІ – ХІІІ стст. захаваліся
да нашых дзён?
4. Якую ролю ў развіцці культуры Полацкай зямлі адыграла
Ефрасіння Полацкая?
5. Чаму Кірылу Тураўскага сучаснікі называлі «другім Златавустам»?
6. Дайце тлумачэнне датам: 988, 992, 1050, 1161.
7. Растлумачце паняцці: «стоўпніцтва», «летапісанне», «фрэска»,
«берасцяная грамата», «пергамент».
Літаратура: К–[1, 2, 4, 6]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23]; Д–[5–7,
10–12, 15, 19, 24, 25, 27, 30, 35, 37, 41, 42, 46, 48, 49].
Семінар 2. Культура на беларускіх землях у XIV – пачатку
XVII ст. Галоўныя дасягненні культуры Адраджэння ў Бела-
русі (XVI – пачатак XVII ст.) (экзаменацыйныя пытанні 16–18).
Мэта: пашырэнне, паглыбленне і сістэматызацыя ведаў аб
культуры Рэнесансу ў Еўропе ў XIV– пачатку XVII ст. і на
беларускіх землях у XVI – пачатку XVII ст.
План
1. Еўрапейскае Адраджэнне і яго прадстаўнікі.
2. Беларускае Адраджэнне і яго выдатны дзеяч Ф. Скарына.
3. Кнігавыдавецкая і літаратурная дзейнасць паслядоўнікаў
Ф. Скарыны.
4. Падарожніцкая і гістарычная літаратура.
5. Сістэма адукацыі.
6. Манументальнае дойлідства, жывапіс, тэатр.
Пытанні для самаправеркі
1. Назавіце храналагічныя рамкі Адраджэння ў Еўропе і найбольш
адметных прадстаўнікоў еўрапейскага Адраджэння.
2. У чым сутнасць еўрапейскага Адраджэння і дзейнасці гуманістаў?
3. Назавіце асаблівасці Адраджэння на беларускіх землях.
4. Што вы ведаеце пра Ф. Скарыну як першадрукара, асветніка і
вучонага?
5. Калі пачалося і як развівалася беларускае кнігадрукаванне?
6. Як развівалася абарончае і культавае дойлідства на беларускіх
землях?
7. Аб чым сведчыла прыняцце ў ВКЛ Статутаў 1529, 1566, 1588 гг.?
8. Раскажыце пра сістэму адукацыі ў ВКЛ.
57
9. Што вы ведаеце пра развіццё беларускага жывапісу ў XVI–
першай палове XVII ст.?
Літаратура: А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 17, 19–23];
Д–[10, 13, 25, 27, 35, 41, 42, 46].
Семінар 3. Утварэнне Рэчы Паспалітай. Месца і роля ВКЛ
у палітычнай сістэме Рэчы Паспалітай (экзаменацыйнае пы-
танне 21).
Мэта: пашырэнне, паглыбленне і сістэматызацыя ведаў аб
сацыяльна-эканамічным і палітычным становішчы напярэдадні і
пасля ўтварэння новай дзяржавы Рэчы Паспалітай.
План
1. Перадумовы і прычыны ўтварэння Рэчы Паспалітай.
2. Люблінскі сойм і ўмовы ўтварэння Рэчы Паспалітай.
3. Вынікі Люблінскай уніі: сацыяльна-эканамічнае і палітычнае
становішча ў ВКЛ пасля ўваходжання ў склад Рэчы Паспалітай.
Пытанні для самаправеркі
1. Назавіце галоўныя перадумовы і прычыны заключэння дзяр-
жаўнага саюзу паміж ВКЛ і Польшчай.
2. На якіх умовах ВКЛ увайшло ў склад Рэчы Паспалітай?
3. Пакажыце месца і ролю ВКЛ у палітычнай сістэме Рэчы Пас-
палітай.
Літаратура: К–[6, 11, 12]; А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23];
Д–[11, 23, 50, 51].
Семінар 4. Войны і сацыяльна-палітычныя канфлікты
другой паловы XVI–XVII ст. на тэрыторыі Беларусі (экзаме-
нацыйнае пытанне 22).
Мэта: пашырэнне, паглыбленне і сістэматызацыя ведаў па
асноўных накірунках знешняй палітыкі ВКЛ і Рэчы Паспалітай у
другой палове XVI–XVII ст.
План
1. Канфрантацыя Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай:
Лівонская вайна 1558–1583 гг., вайна 1604–1618 гг. («Дзмітрыяда»),
Смаленская вайна 1632–1634 гг., Трынаццацігадовая вайна 1654–
1667 гг.
2. Войны Рэчы Паспалітай са Швецыяй у 1600–1629, 1655–
1660 гг.
58
 3. Супрацьдзеянне Рэчы Паспалітай татарскай і турэцкай
агрэсіі ў 1620–1621 і 1672–1683 гг.
4. Абвастрэнне ўкраінска-польскіх адносін, казацка-сялянская
вайна 1648–1654 гг. на Украіне і яе ўплыў на Беларусь.
Пытанні для самаправеркі
1. Раскажыце аб прычынах, ходзе і выніках Лівонскай вайны для
ВКЛ, Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы.
2. Чым скончылася вайна Рэчы Паспалітай са Швецыяй у 1600–
1629 гг.?
3. Якім чынам Рэч Паспалітая спрабавала захапіць маскоўскі
прастол у 1604–1618 гг.? Якімі былі вынікі гэтых спроб?
4. Раскажыце пра паўстанне Б. Хмяльніцкага і яго ўплыў на Бе-
ларусь.
5. Па якіх прычынах паўстанне Б. Хмяльніцкага перарасло ў
вайну Украіны супраць Рэчы Паспалітай? Чым яна скончы-
лася для абодвух бакоў?
6. Якія прычыны абумовілі вайну 1654–1667 гг.?
7. Раскажыце аб асноўных падзеях і выніках войнаў Рэчы Пас-
палітай з Маскоўскай дзяржавай і Швецыяй у 1654–1667 гг.
8. Якое значэнне мела перамога над туркамі гетмана Яна Сабес-
кага пад Хоцінам у 1673 г. і караля Рэчы Паспалітай Яна Са-
бескага пад Венай у 1683 г.?
9. Што характэрна для знешняй палітыкі Рэчы Паспалітай у
XVII ст.?
Літаратура: А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23].
Семінар 5. Рэч Паспалітая ў Паўночнай вайне 1700–1721 гг.
Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у другой
палове XVII–XVIII ст. (экзаменацыйнае пытанне 22).
Мэта: пашырэнне і сістэматызацыя ведаў аб падзеях Паў-
ночнай вайны 1700–1721 гг. на беларускіх землях і яе выніках
для Рэчы Паспалітай і беларускіх зямель; паглыбленне і сістэ-
матызацыя ведаў па сацыяльна-эканамічнаму становішчу на
беларускіх зямлях ў другой палове XVII–XVIII ст.
План
1. Паўночная вайна 1700–1721 гг. Ваенныя дзеянні на тэры-
торыі Беларусі.
59
2. Узмацненне пазіцый у еўрапейскай палітыцы Прусіі,
Аўстрыі, Расіі і іх адносіны да Рэчы Паспалітай.
3. Эканамічны заняпад беларускіх зямель у другой палове
XVII – першай палове XVIII ст.
4. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у
другой палове XVIII ст.
Пытанні для самаправеркі
1. Назавіце асноўныя прычыны Паўночнай вайны 1700–1721 гг. і
мэты яе ўдзельнікаў.
2. Раскажыце аб галоўных падзеях Паўночнай вайны і яе выні-
ках для Рэчы Паспалітай і беларускіх зямель.
3. Якім было ўнутрыпалітычнае становішча Рэчы Паспалітай у
ходзе Паўночнай вайны і пасля яе заканчэння?
4. Чаму другая палова XVII – першая палова XVIII ст. харак-
тарызуюцца глыбокім эканамічным заняпадам і марудным
узнаўленнем сельскай і гарадской гаспадарак Беларусі? Якія
страты панеслі беларускія землі пасля разбуральных войн
другой паловы XVII – першай паловы XVIII ст.?
5. Якім чынам ішло аднаўленне гаспадаркі Беларусі ў першай
палове XVIII ст.?
6. Чым вызначалася развіццё эканомікі Беларусі ў сярэдзіне –
другой палове XVIII ст.?
7. Што сведчыла аб пачатку разлажэння феадальных адносін?
Літаратура: А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23].
Семінар 6. Тры падзелы Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795)
(экзаменацыйнае пытанне 23).
Мэта: пашырэнне і паглыбленне ведаў пра сацыяльна-палі-
тычнае становішча ў Рэчы Паспалітай у канцы ХVIII ст., якое
прывяло да трох падзелаў дзяржавы.
План
1. Гістарыяграфія пытання.
2. Палітычнае становішча Рэчы Паспалітай напярэдадні
першага падзелу. Першы падзел Рэчы Паспалітай.
3. Рэформы ў Рэчы Паспалітай пасля першага падзелу.
Прыняцце Канстытуцыі 1791 г. Другі падзел Рэчы Паспалітай.
4. Паўстанне пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі. Якуб Ясінскі.
Ход паўстання на Беларусі.
60
 5. Трэці падзел Рэчы Паспалітай і галоўныя прычыны рас- Рэкамендаваная літаратура
паду дзяржавы.
6. Гісторыка-прававая ацэнка падзелаў. Крыніцы
1. Беларускія летапісы і хронікі. – Мн., 1997.
Пытанні для самаправеркі 2. Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и
1. Назавіце прычыны падзення Рэчы Паспалітай. материалов : в 4 кн. – Мн., 1969 – 1972.
2. Калі і як адбыўся першы падзел Рэчы Паспалітай? 3. Великая Октябрьская революция в Белоруссии : сб. док. и
3. Якое значэнне мела Канстытуцыя 1791 г.? материалов : в 2 т. – Мн., 1957.
4. Назавіце прычыны і мэты паўстання 1794 г. 4. Вішнеўскі, А. Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў даку-
5. Раскажыце пра жыццё і дзейнасць Т. Касцюшкі. ментах і матэрыялах / А. Ф. Вішнеўскі, Я. А. Юхо. – Мн., 1998.
6. Знайдзіце ў падручніках розныя гісторыка-прававыя ацэнкі 5. Восстание в Литве и Белоруссии 1863 г. – М., 1955.
трох падзелаў Рэчы Паспалітай. Растлумачце розныя пункты 6. История Беларуси в документах и материалах / авт.-сост.
гледжання. Выкажыце свае меркаванні. И. Н. Кузнецов, В. Г. Мазец. – Мн., 2000.
Літаратура: А–[3, 4, 7, 8, 10–13, 15, 17, 19–23]; Д–[2–4, 22, 24, 40]. 7. Калиновский, К. Из печатного и рукописного наследия /
К. Калиновский. – Мн., 1998.
8. Кастусь Каліноўскі. За нашу вольнасць: творы, дак. / скл.
Г. Кісялёў. – Мн., 1999.
9. Лазутка, С. Первый Литовский Статут (1529 г.) / С. Лазутка,
И. Валиконите, Э. Гудавичюс. – Вильнюс, 2004.
10. По воле народа. Из истории образования Белорусской ССР и
создания коммунистической партии Белоруссии. – Мн., 1988.
11. Полное собрание русских летописей : в 38 т. Т. 32. Белорусско-
литовские летописи. – М., 1975.
12. Полное собрание русских летописей : в 38 т. Т. 36. Белорусско-
литовские летописи. – М., 1980.
13. Программы политических партий России. Конец XIX –
начало XX в. – М., 1995.
14. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 : Тэкст. Даведнік.
Каментарыі. – Мн., 1989.
15. Уния в документах : сб. док. и материалов / сост. В. А. Теп-
лова. – Мн., 1997.

Асноўная вучэбная
1. Великая Отечественная война советского народа (в контексте
Второй мировой войны) : учеб. пособие для 11 классов учреж-
дений, обеспечивающих получение общ. сред. образования, с
рус. яз. обучения, с 11-летним сроком обучения / А. А. Ковале-
ня, М. А. Краснова, В. И. Лемешонок [и др.] ; под ред. А. А. Ко-
валени, Н. С. Сташкевича; пер. с бел. яз. А. В. Скорохода. –

61 62
 Мн. : Изд. центр БГУ, 2004.
2. Великая Отечественная война советского народа (в контексте
Второй мировой войны) : учеб. пособие для студентов уч-
реждений, обеспечивающих получение высш. образования /
А. А. Коваленя, М. А. Краснова, В. И. Лемешонок [и др.] ; под
ред. А. А. Ковалени, Н. С. Сташкевича; пер. с бел. яз. А. В. Ско-
рохода. – Мн., 2004.
3. Гісторыя Беларусі / А. Л. Абецэдарская, П. І. Брыгадзін,
Л. А. Жылуновіч [і інш.] ; пад рэд. А. Г. Каханоўскага [і інш.].
– Мн. : Экаперспектыва, 1996.
4. Гісторыя Беларусі : падруч. : у 2 ч. Ч. 1. Ад старажытных
часоў – па люты 1917 г. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Ка-
чалаў [і інш.] ; пад рэд. Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля. – Мн. :
Выш. шк., 2003.
5. Гісторыя Беларусі : падруч. : у 2 ч. Ч. 2. Люты 1917–2002 гг. /
Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, Э. А. Забродскі [і інш.] ; пад рэд.
Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля. – Мн. : Выш. шк., 2003.
6. Гісторыя Беларусі : у 2 ч. Ч. 2. XIX–XX стагоддзі : курс лек-
цый / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў, П. І. Зялінскі [і інш.]. –
Мн. : РІВШ БДУ, 2002.
7. Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый) :
вучэб. дапам. / В. І. Галубовіч, З. В. Шыбека, Д. М. Чаркасаў
[і інш.] ; пад рэд. В. І. Галубовіча і Ю. М. Бохана. – Мн. :
Экаперспектыва, 2005.
8. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветных цывілізацый :
вучэб. дапам. : у 2 ч. Ч. 1. / пад рэд. А. А. Кавалені, В. Ф. Ка-
совіча. – 2-е выд. – Мн. : БДПУ, 2004.
9. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветных цывілізацый :
вучэб. дапам. : у 2 ч. Ч. 2. / пад рэд. А. А. Кавалені, В. Ф. Ка-
совіча. – Мн. : БДПУ, 2005.
10. Гісторыя Беларусі ў кантэксце еўрапейскай цывілізацыі :
дапам. / У. Р. Казлякоў, С. В. Марозава, У. А. Сосна [і інш.] ;
пад рэд. Л. В. Лойкі. – Мн. : ТАА «ЦІПР», 2003.
11. Доўнар-Запольскі, М. В. Гісторыя Беларусі / М. В. Доўнар-
Запольскі. – 2-е выд. – Мн. : Беларусь, 2005.
12. 3апруднік, Я. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях / Я. 3а-
пруднік; навук. рэд. У. Арлоў; пер. з англ. М. Раманоўскага.
– Мн., 1996.
13. Ігнатоўскі, В. М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі / В. М. Іг-
63
натоўскі. – Мн., 1992.
14. История Беларуси: учеб. пособие для студентов учреждений,
обеспечивающих получение высш. образования : в 2 ч. Ч. 2 /
Я. И. Трещенок, А. А. Воробьев, Н. М. Пурышева, М. И. Ма-
тюшевская; под ред. Я. И. Трещенка. – Могилёв : МГУ
им. А. А. Кулешова, 2005.
15. Ластоўскі, В. Ю. Кароткая гісторыя Беларусі / В. Ю. Ластоў-
скі. – Мн. : Універсітэцкае, 1992.
16. Мірановіч, Я. Найноўшая гісторыя Беларусі / Я. Мірановіч;
навук. рэд. А. Краўцэвіч. – СПб. : Неўскі прасцяг, 2003.
17. Нарысы гісторыі Беларусі : у 2 ч. Ч. 1 / М. П. Касцюк,
У. Ф. Ісаенка, Г. В. Штыхаў [і інш.]. – Мн. : Беларусь, 1994.
18. Нарысы гісторыі Беларусі : у 2 ч. Ч. 2 / М. П. Касцюк, І. М. Ігна-
ценка, У. І. Вышынскі [і інш.] ; Інстытут гісторыі АНБ. – Мн. :
Беларусь, 1995.
19. Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да
канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. – Мн. : Энцыклапе-
дыкс, 2001.
20. Саракавік, І. А. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай
гісторыі / І. А. Саракавік. – Мн.: Современная школа, 2006.
21. Трещенок, Я. И. История Беларуси : в 2 ч. Ч. 1. Досоветский
период : учеб. пособие / Я. И. Трещенок. – Могилёв : МГУ
им. А. А. Кулешова, 2003.
22. Трещенок, Я. И. История Беларуси : в 2 ч. Ч. 1. Досоветский
период : учеб. пособие для студентов высш. учеб. заведений /
Я. И. Трещенок; науч. ред. М. И. Матюшевская. – 2-е изд. –
Могилёв : МГУ им. А. А. Кулешова, 2004.
23. Чигринов, П. Г. История Беларуси с древности до наших
дней : учеб. пособие / П. Г. Чигринов. – Мн., 2004.
24. Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі (1795 – 2002) / З. Шыбе-
ка. – Мн. : Энцыклапедыкс, 2003.
Дадатковая
1. Адамушка, У. І. Палітычныя рэпрэсіі 20–50-х гадоў на Бела-
русі / У. І. Адамушка. – Мн., 1994.
2. Анішчанка, Я. Беларусь у часы Кацярыны ІІ (1772 – 1796) /
Я. Анішчанка. – Мн., 1998.
3. Анішчанка, Я. Інкарпарацыя Беларусі ў Расійскую імперыю
за Кацярынаю ІІ // Спадчына. – 1996. – № 3.
64
 4. Анішчанка, Я. Танцуючы сейм (Рэчы Паспалітай у 1788 г.) //
Маладосць. – 1999. – № 10.
5. Арлоў, У. А. Ефрасіння Полацкая / У. А. Арлоў. – Мн., 1992.
6. Арлоў, У. А. Таямніцы полацкай гісторыі / У. А. Арлоў. –
Мн., 1994.
7. Беларусазнаўства: навуч. дапаможнік / пад рэд. П. Брыгадзі-
на. – Мн. : Завігар, 1997.
8. Бич, М. О. Рабочее движение в Беларуси в 1861–1904 /
М. О. Бич. – Мн., 1983.
9. Верт, Н. История Советского государства / Н. Верт. – М., 1998.
10. Гісторыя Беларусі : навуч. дапаможнік / А. Г. Каханоўскі,
С. М. Ходдзін, А. А. Яноўскі [і інш.]. – Мн., 2001.
11. Гісторыя Беларусі ў табліцах і схемах : Са старажытнейшых
часоў да сучаснасці / уклад. Л. М. Нагорная, А. В. Цімашэй. –
Мн., 2001.
12. Гісторыя Беларускай ССР : у 5 т. – Мн., 1971–1975.
13. Голенченко, Г. Я. Идейные и культурные связи восточносла-
вянских народов в XVI – сер. XVII в. / Г. Я. Голенченко. –
Мн., 1989.
14. Греков, Н. Б. Восточная Европа и упадок Золотой Орды /
Н. Б. Греков. – М., 1975.
15. Загорульский, Э. М. Древняя история Белоруссии / Э. М. За-
горульский. – Мн., 1977.
16. Игнатенко, И. М. Октябрьская революция и самоопределе-
ние Белоруссии / И. М. Игнатенко. – Мн., 1986.
17. Игнатенко, И. М. Февральская буржуазная демократическая
революция в Белоруссии / И. М. Игнатенко. – Мн., 1986.
18. Ігнаценка, І. М. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі /
І. М. Ігнаценка. – Мн., 1995.
19. Імя тваё Белая Русь / уклад. Г. М. Сагановіч. – Мн., 1991.
20. История рабочего класса Белорусской ССР : в 4 т. – Мн.,
1984–1987.
21. Карский, Е. Ф. Белорусы / Е. Ф. Карский. – Вильно, 1904.
22. Касцюшка – сын Беларусі // Спадчына. – 1994. – № 1.
23. Круталевич, В. А. История Беларуси : становление нацио-
нальной государственности / В. А. Круталевич. – Мн., 1999.
24. Кузнецов, И. Н. История Беларуси в схемах и таблицах /
И. Н. Кузнецов. – Мн., 2004.
25. Лазук, Б. А. Гісторыя мастацтваў / Б. А. Лазук. – Мн., 1996.
65
26. Лосинский, Н. Б. Революционно-демократическое движение
в Беларуси (1870 – 1884) / Н. Б. Лосинский. – М., 1983.
27. Лыч, Л. Гісторыя культуры Беларусі / Л. Лыч, Ул. Навіцкі. –
Мн., 1996.
28. Лютый, А. М. Социально-экономическое развитие городов
Белоруссии в конце XVIII – первой половине XIX в. /
А. М. Лютый. – Мн., 1987.
29. Насевіч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага : падзеі і
асобы / В. Л. Насевіч. – Мн., 1993.
30. Оргиш, В. П. Древняя Русь : Образование Киевского госу-
дарства и введение христианства / В. П. Оргиш. – Мн., 1988.
31. Палітычныя партыі Беларусі / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў,
М. С. Сташкевіч [і інш.]. – Мн., 1999.
32. Пашута, В. Т. Образованне Литовского государства / В. Т. Па-
шута. – М., 1989.
33. Петриков, П. Т. Ревкомы Белоруссии / П. Т. Петриков. –
Мн., 1971.
34. Полуян, В. А. Революционно-демократическое движение в За-
падной Белоруссии (1927–1939 гг.) / В. А. Полуян. – Мн., 1978.
35. Праз смугу стагоддзяў / уклад. М. Багадзяж. – Мн. : Нар.
асвета, 1993.
36. Публицистика белорусских народников / под ред. С. Х. Алек-
сандровича. – Мн., 1983.
37. Раков, О. М. Русская церковь в IX – первой трети XII в. :
Принятие христианства / О. М. Раков. – Мн., 1988.
38. Спиридонов, М. Ф. Закрепощение крестьянства Белоруссии
(XV–XVI вв.) / М. Ф. Спиридонов. – Мн., 1993.
39. Сташкевич, Н. С. Приговор революции и крушение антисо-
ветского движения в Белоруссии (1917–1925) / Н. С. Сташ-
кевич. – Мн., 1985.
40. Стегний, П. В. Первый раздел Польши и российская дипло-
матия // Новая и новейшая история. – 2001. – № 1–2.
41. Тарасов, К. Н. Память о легендах белорусской старины :
голоса и лица / К. Н. Тарасов. – Мн., 1990.
42. Ткачоў, М. А. Замкі і людзі / М. А. Ткачоў. – Мн., 1991.
43. Туронак, Ю. Беларусь под немецкой оккупацией / Ю. Ту-
ронак. – Мн., 1993.
44. Турук, Ф. Ф. Белорусское движение : Очерки истории нацио-
нального и революционного движения белорусов / Ф. Ф. Ту-
рук. – Мн., 1993.
66
45. Цвікевіч, А. Западна-русізм : Нарысы з гісторыі грамадскай
думкі на Беларусі ў XIX – пач. XX ст. / А. Цвікевіч. – Мн., 1993.
46. Чантурия, В. А. Архитектурные памятники Беларуси / В. А. Чан-
турия. – Мн., 1982.
47. Шалькевич, В. Ф. Калиновский и страницы истории / В. Ф. Ша-
лькевич. – Мн., 1989.
48. Энцыклапедыя : у 6 т. – Мн. : Беларуская энцыклапедыя,
1993–1996.
49. Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя / рэд. кал. І. П. Шамякін
[і інш.]. – Мн. : БелСЭ, 1989.
50. Юхо, Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі /
Я. А. Юхо. – Мн., 1992.
51. Юхо, Я. А. Крыніцы беларуска-літоўскага права / Я. А. Юхо.
– Мн., 1991.
67
Дадатак А
Прыкладныя экзаменацыйныя пытанні па курсу
«Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый)»
1. Гісторыя Беларусі як навука. Перыядызацыя гiсторыi Бела-
русi.
2. Славянская каланiзацыя Усходне-Еўрапейскай раўнiны. Па-
ходжанне назвы «славяне».
3. Засяленне славянамi тэрыторыi Беларусi ў раннiм сярэдне-
вякоўi (падзел славян на тры групы, усходнеславянскiя
супольнасцi на тэрыторыi Беларусi).
4. Зараджэнне феадальнага гаспадарчага ўкладу. Утварэнне
раннефеадальнай дзяржавы – Кiеўская Русь.
5. Полацкі перыяд гісторыі Беларусі (IX – сярэдзіна XIІІ ст.).
Княжацка-вечавы лад.
6. Культура беларускiх зямель у IX – сярэдзiне XIII ст. Значэнне
прыняцця хрысцiянства.
7. Стварэнне Вялiкага княства Лiтоўскага. Умацаванне велiка-
княжацкай улады ў XIV ст.
8. Крэўскае пагадненне i яго наступствы (княжанне Ягайлы i
Вiтаўта).
9. Грунвальдская бітва 15 ліпеня 1410 г.
10. Палітычны лад і сістэма кіравання ў ВКЛ у XIV–XVI стст.
Статуты ВКЛ.
11. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у складзе
ВКЛ у XIV – першай палове XVI ст.
12. Стан гарадоў у XIV–XVI стст. у ВКЛ.
13. Станаўленне фальваркова-паншчыннай сiстэмы ў XVI–
XVIII стст. у ВКЛ. Аграрная рэформа 1557 г.
14. Рэфармацыя і контррэфармацыя ў Еўропе i Беларусi.
15. Берасцейская царкоўная унiя 1596 г. (прычыны заключэння,
працэс станаўлення).
16. Рэнесанс у Еўропе. Выдатныя дзеячы культуры Адраджэння
ў Беларусi (XVI – пачатак XVII ст.).
17. Францыск Скарына – першадрукар, асветнік, гуманіст і вучоны.
18. Сістэма адукацыі і культура (дойлідства, жывапіс, тэатр, лета-
пісанне) на беларускіх землях у ХІV – першай палове XVIІ ст.
19. Фармiраванне беларускай народнасцi i беларускай мовы ў
канцы XIII–XVI ст. Этнiчная самасвядомасць і беларускi
68
 менталiтэт.
20. Узнiкненне паняццяў «Белая Русь», «Беларусь», iх тэрыта-
рыяльныя межы i этымалогiя.
21. Утварэнне Рэчы Паспалiтай. Месца i роля ВКЛ у палiтычнай
сiстэме Рэчы Паспалiтай.
22. Канфрантацыя Рэчы Паспалiтай з Маскоўскай дзяржавай.
Вынiкi Паўночнай вайны для беларускіх зямель.
23. Тры падзелы Рэчы Паспалiтай, іх прычыны i вынiкi.
24. Культура Беларусi ў другой палове XVII–XVIII ст. Асаблiвасцi
эпохi Асветнiцтва ў Беларусi (з другой паловы XVIII ст.).
25. Беларусь у вайне 1812 г.
26. Палітыка царызму на тэрыторыі Беларусi ў канцы XVIII –
першай палове XIX ст. (да і пасля падаўлення паўстання
1830–1831 гг.).
27. Культура Беларусi канца XVIII – першай паловы XIX ст.
28. Аграрная рэформа 1861 г.
29. Буржуазныя рэформы 1860–1870-х гг. і асаблiвасцi ix правя-
дзення на беларускix землях. Контррэформы 80–90-х гг. XIX ст.
30. Паўстанне 1863–1864 гг. у Беларусi. Погляды i дзейнасць
К. Калiноўскага.
31. Эканамічнае развіццё Беларусі ў перыяд крызісу феадальна-
прыгонніцкай сістэмы (канец XVIII – першая палова XIX ст.).
Развіццё капіталістычных адносін у прамысловасці і сельскай
гаспадарцы Беларусі ў другой палове ХІХ ст.
32. Сялянскі і рабочы рух Беларусі ў другой палове ХІХ ст. і ў
пачатку ХХ ст. (народніцкія гурткі, пачатак прапаганды
марксізму, стварэнне партый).
33. Фармiраванне беларускай нацыi. Адраджэнне беларускай
мовы i лiтаратуры.
34. Культура Беларусi ў 60–90-я гг. XIX ст.
35. Беларусь у гады рэвалюцый 1905–1907 гг. i Лютаўскай 1917 г.
36. Становiшча Беларусi ў гады Першай сусветнай вайны.
37. Кастрычнiцкая рэвалюцыя 1917 г. у Расii i ўстанаўленне са-
вецкай улады на Беларусi.
38. Культура Беларусi ў пачатку XX ст. ( да 1917 г.).
39. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублiкi, утварэнне
Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі i Лiтоўска-
Беларускай ССР.
40. Польска-савецкая вайна 1919–1920 гг. i праблемы беларускай
дзяржаўнасцi. Удзел БССР у стварэннi СССР. Павелiчэнне
69
тэрыторыi рэспублiкi.
41. Савецкая Беларусь ад палiтыкi «ваеннага камунiзму» да
новай эканамiчнай палiтыкi.
42. Iндустрыялiзацыя i калектывiзацыя ў БССР: метады, асаблi-
васцi, вынiкi.
43. Грамадска-палітычнае жыццё БССР у 20–30-я гг. ХХ ст.
Палітычныя рэпрэсіі 30-х гг. у БССР.
44. Культурнае і духоўнае жыццё савецкай Беларусі ў 20–30-я гг.
ХХ ст. (палітыка беларусізацыі і культурная рэвалюцыя).
45. Заходняя Беларусь у 1921–1939 гг.
46. Пачатак Другой сусветнай вайны. Уключэнне Заходняй Бе-
ларусi ў склад БССР.
47. Пачатак Вялiкай Айчыннай вайны. Абарончыя баі ў Беларусі
і ўстанаўленне акупацыйнага рэжыму фашысцкiх захопнiкаў.
48. Разгортванне партызанскага руху i падпольнай барацьбы на
тэрыторыi БССР супраць фашысцкiх акупантаў.
49. Вызваленне Беларусi ад фашысцкiх захопнiкаў. Уклад бела-
рускага народа ў перамогу над фашысцкай Германiяй.
50. БССР у 1946–1953 гг. Аднаўленне і далейшае развіццё на-
роднай гаспадаркі. Грамадска-палітычнае жыццё.
51. Грамадска-палiтычнае жыццё і развiццё эканомiкi ў БССР у
сярэдзiне 50-х – сярэдзiне 80-х гг. ХХ ст.
52. Дасягненнi i праблемы культурнага развiцця БССР у сярэ-
дзіне 50-х – сярэдзіне 80-х гг. ХХ ст.
53. Чарнобыльская катастрофа i яе наступствы для Беларусi.
54. Беларусь у другой палове 80-х – пачатку 90-х гг. ХХст.: рэ-
фармаванне эканомiкi i палiтычнай сiстэмы.
55. Абвяшчэнне суверэннай Рэспублiкi Беларусь. Канстытуцыя
Рэспублiкi Беларусь 1994 г. (са змяненнямі і дапаўненнямі).
Станаўленне прэзідэнцкай палітычнай сістэмы.
56. Тэндэнцыi сацыяльна-эканамiчнага развiцця Беларусi ў 90-я гг.
ХХ ст. і на сучасным этапе.
57. Развiццё адукацыi, навукi і культуры з сярэдзiны 80-х гг., у
90-я гг. ХХ ст. i на сучасным этапе.
58. Мiжнародныя адносiны i знешняя палiтыка Рэспублiкi Бела-
русь у 90-я гг. ХХ ст. i на сучасным этапе.
59. Гiстарычныя звесткi пра месца, дзе вы нарадзiлiся. Знакамiтыя
людзi Беларусi – вашы землякi.
60. Мiнскi дзяржаўны вышэйшы радыётэхнiчны каледж –
навучальная ўстанова, дзе вы атрымлiваеце адукацыю.
70
 Дадатак Б Працяг дадатку
Час Падзея
Храналогія асноўных падзей гісторыі Беларусі
Разгром войскам князя Альгерда татар на рэчцы
1363 г.
Час Падзея
Сінія Воды
Прыкладна Каменны век на тэрыторыі Беларусі (24–21 тыс. г. 1380 г. Удзел князя Андрэя Полацкага ў Кулікоўскай бітве
35–3 тыс. г. да н. э. – першыя стаянкі старажытных людзей на Крэўская унія (пагадненне) – дагавор аб саюзе
да н. э. тэрыторыі Беларусі каля вёсак Бердыж і Юравічы) ВКЛ і Каралеўства Польскага шляхам шлюбу
1385 г.
III – пачатак вялікага князя ВКЛ Ягайлы і польскай каралевы
Бронзавы век на тэрыторыі Беларусі Ядзвігі ў 1386 г.
I тыс. да н. э.
Прыкладна Атрыманне Берасцем (першым горадам на тэры-
VII ст. да н.э. Ранні жалезны век на тэрыторыі Беларусі 1390 г. торыі Беларусі) Магдэбургскага права (сталіца
ВКЛ Вільня атрымала гэтае права ў 1387 г.)
– V cт. н.э.
1410 г.,
Утварэнне аб'яднанняў усходнеславянскіх плямён Грунвальдская бітва
15 ліпеня
VII–IX стст. на тэрыторыі Беларусі (крывічы, дрыгавічы, радзі-
мічы) Гарадзельская унія – саюз ВКЛ з Польскім Кара-
1413 г.
леўствам
Першае летапіснае ўпамінанне пра Полацк у
862 г. Вайна ў ВКЛ паміж князямі Свідрыгайлам і Жыгімон-
«Аповесці мінулых гадоў» 1432–1436 гг.
там Кейстутавічам (1435 г. – бітва пад Вількамірам)
Княжанне ў Полацку князя Рагвалода. Шлюб Раг-
Х ст. 1468 г. Судзебнік Казіміра – першы зборнік законаў ВКЛ
неды з князем Уладзімірам
Пачатак распаўсюджвання хрысціянства вялікім Пачатак выдавецкай дзейнасці беларускага і ўсход-
988 г. 1517 г. неславянскага першадрукара Ф. Скарыны ў Празе
кіеўскім князем Уладзімірам Святаславічам
(выданне Бібліі)
992 г. Заснаванне Полацкай епархіі
1522–1525 гг. Друкарская дзейнасць Ф. Скарыны ў ВКЛ
1055–1060 гг. Будаўніцтва Сафійскага сабора ў Полацку
1529, 1566,
Бітва на Нямізе паміж войскамі кіеўскіх князёў Зацвярджэнне I, II, III Статутаў ВКЛ
1588 гг.
Яраславічаў і войскамі полацкага князя Усяслава
1067 г. Прыняцце «Уставы на валокі» – галоўнага зака-
Чарадзея. Першае ўпамінанне пра Менск у «Слове
аб паходзе Ігаравым», «Аповесці мінулых гадоў» надаўчага акта аграрнай рэформы Жыгімонта II
1557 г. Аўгуста. Пачатак устанаўлення фальваркова-пан-
Барацьба насельніцтва ўсходнеславянскіх зямель з шчыннай сістэмы. Працяг запрыгоньвання сялян
Першая
крыжакамі (1240 г. – звесткі пра ўдзел Якава (замацаванне сялян за валокамі)
палова ХІІІ ст.
Палачаніна ў Неўскай бітве)
1558–1583 гг. Лівонская вайна
Сярэдзіна Заснаванне Міндоўгам дзяржавы з цэнтрам у Нава-
XIII ст. градку – асновы Вялікага княства Літоўскага Выданне С. Будным у Нясвіжскай друкарні, засна-
ванай пры падтрымцы Мікалая Радзівіла Чорнага,
1253 г. Каранацыя князя Міндоўга ў Наваградку 1562 г.
першай на тэрыторыі сучаснай Беларусі
1323 г. Заснаванне князем Гедымінам сталіцы ВКЛ у Вільні беларускамоўнай кнігі «Катэхізіс»
ю.

71 72
 Працяг дадатку
Час Падзея
Люблінская унія – аб'яднанне ВКЛ і Польскага Кара-
1569 г.
леўства ў федэратыўную дзяржаву – Рэч Паспалітую
1579 г. Заснаванне Віленскага універсітэта
Берасцейкая царкоўная унія – аб'яднанне праваслаў-
1596 г. най і каталіцкай цэркваў на тэрыторыі Рэчы Паспалі-
тай. Стварэнне уніяцкай царквы ў ВКЛ і Польшчы
Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі казацка-сялянс-
кіх атрадаў і шляхецкага войска ў час паўстання пад
1648–1651 гг.
кіраўніцтвам Б. Хмяльніцкага супраць Рэчы Паспалі-
тай. Пачатак «разбуральнага веку» у гісторыі Беларусі
Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі ў час вайны
1654–1667 гг.
паміж Маскоўскай дзяржавай і Рэччу Паспалітай
Паўночная вайна Расіі са Швецыяй (1708 г. – бітва
1700–1721 гг. каля в. Лясная, якую Петр I назваў «маці Палтаў-
скай баталіі»)
1772, 1793, Падзелы Рэчы Паспалітай. Далучэнне беларускіх
1795 гг. зямель да Расійскай імперыі
Прыняцце першай у Еўропе і другой у свеце пасля
1791 г., амерыканскай Канстытуцыі Рэчы Паспалітай, якая
3 мая прадугледжвала дэмакратычны характар сацыяль-
на-эканамічных пераўтварэнняў
Паўстанне Т. Касцюшкі, накіраванае на аднаўленне
цэласці і незалежнасці Рэчы Паспалітай у межах
1772 г. Выданне Т. Касцюшкам Паланецкага універ-
сала, які абвясціў аб прадстаўленні сялянам асабіс-
1794 г.
тай свабоды пры ўмове іх разліку з землеўладальні-
камі і прызнаў права сялян на зямлю, якую яны
апрацоўвалі. У ВКЛ паўстаннем кіраваў палкоўнік
Якуб Ясінскі
Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі ў час вайны
1812 г.
супраць французскіх войск Напалеона
Дзейнасць тайных студэнцкіх таварыстваў філа-
1817–1823 гг.
матаў і філарэтаў у Віленскім універсітэце
73
Працяг дадатку
Час Падзея
Шляхецкае нацыянальна-вызваленчае паўстанне ў
1830–1831 гг. Польшчы, Літве і Заходняй Беларусі, накіраванае
на аднаўленне Рэчы Паспалітай
Скасаванне дзеяння Статута ВКЛ 1588 г. у Віцеб-
1831 г. скай і Магілёўскай губернях, у 1840 г. – у Мінскай,
Гродзенскай і Віленскай губернях
Зачыненне Віленскага універсітэта пасля падаў-
1832 г. лення паўстання 1830–1831 гг., бо кожны трэці
студэнт прымаў удзел у паўстанні
Перавод дзяржаўных сялян на тэрыторыі Беларусі
1837–1841 гг.
з паншчыны на аброк згодна рэформе П. Кісялёва
Полацкі царкоўны Сабор – далучэнне уніяцкай
1839 г.
царквы да праваслаўнай царквы
«Маніфест» Аляксандра II і мясцовыя Палажэнні
1861 г.,
аб вызваленні памешчыцкіх сялян з-пад прыгонна-
19 лютага
га права
Падпольнае выданне К. Каліноўскім «Мужыцкай
1862–1863 гг. праўды» – першай нелегальнай рэвалюцыйна-дэ-
макратычнай газеты на беларускай мове
Паўстанне ў Польшчы, Беларусі і Літве. Дзейнасць
1863–1864 гг.
К. Каліноўскага
Буржуазныя рэформы (судовая, школьная, гарад-
1860–1880 гг.
ская) у Беларусі
Падпольнае выданне беларускімі студэнтамі-
1884 г.
народнікамі ў Пецярбургу часопіса «Гоман»
1897 г., Утварэнне Бунда – Усеагульнага яўрэйскага рабо-
верасень чага саюза ў Літве, Польшчы і Расіі
1898 г., I з'езд РСДРП у Мінску – заснаванне Расійскай
1–3 сакавіка сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі
Утварэнне БСГ – Беларускай сацыялістычнай
1903 г.
грамады
Падзеі першай расійскай буржуазна-дэмакратыч-
1905–1907 гг.
най рэвалюцыі ў Беларусі
74
 Працяг дадатку
Час Падзея
Заснаванне ў Пецярбургу беларускай выдавецкай
1906 г.
суполкі «Загляне сонца і ў наша аконца»
Пачатак правядзення Сталыпінскай аграрнай рэ-
1906 г.
формы (указ аб выхадзе сялян з абшчыны)
1906–1915 гг. Выданне ў Вільні газеты «Наша ніва»
Дзейнасць першага беларускага прафесійнага
1910–1913 гг.
тэатра пад кіраўніцтвам I. Буйніцкага
1911 г., Увядзенне выбарных земстваў у Віцебскай,
14 сакавіка Магілёўскай і Мінскай губернях
1914 г.,
Пачатак Першай сусветнай вайны
1 жніўня
1915 г. Акупацыя войскамі Германіі Заходняй Беларусі
Звяржэнне самадзяржаўя ў Расіі. Падзеі Лютаўскай
1917, люты
буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі ў Беларусі
Кастрычніцкае ўзброенае паўстанне ў Петраградзе.
Звяржэнне Часовага ўрада. Пачатак устанаўлення
1917 г., ўлады Саветаў. Утварэнне Абласнога выканаўчага
25 кастрычніка камітэта Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх
(7 лістапада) дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкан-
камзаха) і Савета Народных Камісараў (СНК)
Заходняй вобласці і фронту
1917 г.,
Скліканне першага Усебеларускага з'езда
5–17 снежня
Брэсцкі мір – падпісанне ў Брэст-Літоўску мірнага
1918 г., дагавору паміж савецкай Расіяй і дзяржавамі гер-
3 сакавіка манскага блоку, паводле якога частка Беларусі
была акупіравана германскімі войскамі
1918 г., Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай
25 сакавіка Рэспублікі (БНР)
Утварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай
1919 г., Рэспублікі (БССР) са сталіцай у Мінску.
1 студзеня Утварэнне Часовага рабоча-сялянскага ўрада на
чале з З. Жылуновічам (Ц. Гартным)
75
Працяг дадатку
Час Падзея
Прыняцце першай Канстытуцыі БССР. Утварэнне
1919 г., люты
Літоўска-Беларускай ССР (ЛітБелССР)
Другое абвяшчэнне БССР – прыняцце «Дэкларацыі
1920 г., аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістыч-
31 ліпеня най Рэспублікі Беларусь» пасля вызвалення Беларусі
ад войск Польшчы ў час польска-савецкай вайны
Адкрыццё ў Мінску Беларускага дзяржаўнага
1920 г. драматычнага тэатра (з 1926 г. – БДТ-1, цяпер –
Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Я. Купалы)
Падпісанне Рыжскага мірнага дагавора паміж
1921 г.,
савецкай Расіяй, Украінай і Польшчай, паводле
18 сакавіка
якога Заходняя Беларусь адышла да Польшчы
Пераход да новай эканамічнай палітыкі (НЭПа),
1921 г.
замена харчразвёрсткі натуральным падаткам
1921 г. Адкрыцце Беларускага дзяржаўнага універсітэта
Дзейнасць у Заходняй Беларусі Таварыства бела-
1921–1937 гг.
рускай школы (ТБШ) на чале з Б. Тарашкевічам
Адкрыццё ў Мінску Інстытута беларускай культу-
1922 г.
ры (Інбелкульта)
Утварэнне Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэс-
1922 г., публік (СССР) у складзе РСФСР, БССР, УССР,
30 снежня ЗСФСР. Прыняцце Дэкларацыі і Дагавора аб
утварэнні Саюза ССР
1924, 1926 гг. Першае і другое ўзбуйненні Беларусі
1924 г. –
Ажыццяўленне палітыкі беларусізацыі
канец 20-х гг.
1925 г., Прыняцце курсу на індустрыялізацыю краіны на
снежань XIV з’ездзе ВКП(б)
Адкрыццё ў Віцебску Беларускага дзяржаўнага
1926 г. акадэмічнага тэатра (БДТ-2, цяпер – Акадэмічны
тэатр імя Я. Коласа)
Дзейнасць беларускага дзяржаўнага вандроўнага
1926–1932 гг.
тэатра на чале з У. Галубком
76
 Працяг дадатку Працяг дадатку
Час Падзея Час Падзея
1927 г. Прыняцце другой Канстытуцыі БССР 1941 г., Разгортванне масавай барацьбы, партызанскага і
1927 г., XV з’езд ВКП(б) і прыняцце курсу на калектыві- чэрвень – падпольнага руху супраць нямецка-фашысцкіх
снежань зацыю сельскай гаспадаркі 1944 г. захопнікаў на тэрыторыі Беларусі
Стварэнне кінарэжысёрам Ю. Тарычам першага 1944 г., Наступальная аперацыя «Баграціён» па вызваленні
1928 г.
беларускага мастацкага фільма «Лясная быль» 23 чэрвеня – савецкай Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захоп-
Зацвярджэнне першага пяцігадовага плана раз- 29 жніўня нікаў
1928 г.
віцця народнай гаспадаркі і культуры БССР Вызваленне Мінска ад нямецка-фашысцкіх захоп-
Рэарганізацыя Інбелкульта ў Беларускую Акадэмію 1944 г., нікаў. Па выніках рэспубліканскага 1996 г. рэфе-
1929 г. навук, першым прэзідэнтам якой стаў гісторык 3 ліпеня рэндума 3 ліпеня абвешчана Днём незалежнасці
У. Ігнатоўскі Рэспублікі Беларусь – Днём Рэспублікі
1929 г. Пачатак суцэльнай калектывізацыі 1945 г., Дзень Перамогі над фашысцкай Германіяй.
Адкрыццё ў Мінску Беларускага дзяржаўнага 9 мая Заканчэнне Вялікай Айчыннай вайны
1933 г. 1945 г., Падпісанне БССР Статута ААН, які ратыфікаваны
тэатра оперы і балета
1937 г. Прыняцце новай Канстытуцыі БССР 26 чэрвеня 30 жніўня 1945 г.
1939 г., 1945 г., Падпісанне акта аб капітуляцыі Японіі.
Дагавор аб ненападзенні паміж СССР і Германіяй 2 верасня Заканчэнне другой сусветнай вайны
23 жніўня
1939 г., Пачатак другой сусветнай вайны. Нападзенне Палёты ўраджэнцаў Беларусі П. Клімука і У. Ка-
1970-я гг.
1 верасня Германіі на Польшчу валёнка ў космас
Пачатак уз'яднання Заходняй Беларусі з БССР. Дзейнасць П.М. Машэрава на пасадзе кіраўніка
1939 г., 1965–1980 гг. рэспубліканскай партыйнай арганізацыі (першага
Уступленне войск Чырвонай Арміі ў Заходнюю
17 верасня сакратара ЦК КПБ)
Беларусь і Заходнюю Украіну
1939 г., Прыняцце ў СССР закона аб уключэнні Заходняй 1974 г.,
Прысваенне Мінску ганаровага звання «Горад-герой»
2 лістапада Беларусі ў склад СССР і яе ўз’яднанні з БССР 26 чэрвеня
Вытворчасць аўтамабіляў на МАЗе (1947 г.) і БелАЗе 1978 г.,
Прыняцце новай Канстытуцыі БССР
(1958 г.), трактараў на МТЗ (1950 г.), электронна- 14 красавіка
вылічальных машын (1960 г.) і халадзільнікаў 1984 г.,
Адкрыццё Мінскага метрапалітэну
Другая палова (1961 г.) ў Мінску. Пуск гадзіннікавага завода ў 29 чэрвеня
1940-х – Мінску (1955 г.), калійнага камбіната ў Салігорску 1986 г.,
1960-я гг. (1963 г.). Стварэнне нафтахімічнай і радыётэхнічнай Аварыя на Чарнобыльскай АЭС
26 красавіка
прамысловасці ў БССР. Меліярацыя, хімізацыя,
1990 г., Прыняцце Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэ-
стварэнне буйных жывёлагадоўчых комплексаў у
27 ліпеня це БССР
сельскай гаспадарцы (60-я гг.)
1941 г., Пачатак Вялікай Айчыннай вайны і абарончых 1991 г., Наданне канстытуцыйнага статуса Дэкларацыі аб
22 чэрвеня баёў на тэрыторыі Беларусі 25 жніўня дзяржаўным суверэнітэце БССР

77 78
 Канчатак дадатку
Час Падзея
Зацвярджэнне новай назвы нашай краіны – Рэс-
1991 г.,
публіка Беларусь і дзяржаўных сімвалаў (герба
19 верасня
«Пагоня» і бела-чырвона-белага сцяга)
Стварэнне Садружнасці Незалежных Дзяржаў
1991 г., (СНД). Пастанова Вярхоўнага Савета Рэспублікі
8 снежня Беларусь «Аб дэнансацыі дагавора 1922 г. аб
утварэнні СССР»
1994 г., Прыняцце Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь –
15 сакавіка Дзень Канстытуцыі
1994 г., Перамога ў выніку двух тураў галасавання Прэзі-
10 ліпеня дэнта Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнкі
Рэспубліканскі рэферэндум (усенароднае галасаван-
не) па пытаннях дзяржаўнага статусу беларускай і
1995 г.,
рускай моў, новай дзяржаўнай сімволікі (герба і
14 мая
сцяга), эканамічнага збліжэння (інтэграцыі) з Расіяй,
пашырэння паўнамоцтваў Прэзідэнта
Прыняцце на Рэспубліканскім рэферэндуме новай
1996 г.,
рэдакцыі Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь са
24 лістапада
змяненнямі і дапаўненнямі
1996 г., Падпісанне Дагавора аб стварэнні Супольнасці
2 красавіка Рэспублікі Беларусь і Расійскай Федэрацыі
1997 г.,
Утварэнне Саюза Беларусі і Расіі
2 красавіка
1999 г., Падпісанне паміж Беларуссю і Расіяй Дагавора аб
8 снежня стварэнні Саюзнай дзяржавы
2001 г., Паўторнае абранне Прэзідэнтам Рэспублікі
9 верасня Беларусь А.Р. Лукашэнкі
Рэспубліканскі рэферэндум па пытанні дазволу
2004 г., Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнку
кастрычнік ўдзельнічаць у прэзідэнцкіх выбарах на трэці срок.
Змяненні артыкулаў Канстытуцыі
Выбары Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Чатыры
2006 г., кандыдаты ў Прэзідэнты: С. Гайдукевіч, А. Казулін,
19 сакавіка А. Лукашэнка, А. Мілінкевіч. Выбраны на трэці срок
А. Р. Лукашэнка
Змест
Прадмова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. ЛЕКЦЫЙНЫ МАТЭРЫЯЛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1. Метадычныя рэкамендацыі па арганізацыі працы
на лекцыях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. Скарочаны змест курса па гісторыі Беларусі
ад старажытнасці да канца XVIII ст. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Экзаменацыйнае пытанне 1
Уводзіны ў гісторыю Беларусі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Экзаменацыйнае пытанне 3
Засяленне славянамі тэрыторыі Беларусі ў раннім сярэдневякоўі . . . 10
Экзаменацыйнае пытанне 4
Утварэнне, развіццё і феадальная раздробленасць Кіеўскай Русі . . . . 13
Экзаменацыйнае пытанне 5
Полацкае княства ў ІХ–ХІІІ стст. Княжацка-вечавы лад . . . . . . . . . . 15
Экзаменацыйнае пытанне 6
Культура беларускіх зямель у ІХ – сярэдзіне ХІІІ ст. Значэнне
прыняцця хрысціянства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Экзаменацыйнае пытанне 7
Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. Умацаванне
велікакняжацкай улады ў ХІV ст. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Экзаменацыйныя пытанні 8, 9
Крэўская унія і яе наступствы (княжанне Ягайлы і Вітаўта) . . . . . . 24
Экзаменацыйнае пытанне 10
Палітычная і прававая сістэма ў ВКЛ у ХІV–XVI стст. . . . . . . . . . . . 26
Экзаменацыйнае пытанне 11
Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у складзе
ВКЛ у XIV – першай палове XVI ст. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Экзаменацыйнае пытанне 12
Стан гарадоў у XIV–XVI стст. у ВКЛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Экзаменацыйнае пытанне 13
Станаўленне фальваркова-паншчыннай сістэмы ў ВКЛ
у XVI–XVIII стст. Аграрная рэформа 1557 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Экзаменацыйнае пытанне 14
Царква і рэлігія ў XIV–XVI стст. у ВКЛ. Рэфармацыя ў Еўропе
і Беларусі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Экзаменацыйныя пытанні 16, 18
Культура на беларускіх землях у XIV – пачатку XVII ст. Галоўныя
дасягненні культуры Адраджэння ў Беларусі ў XVI – пачатку XVII ст. . . . 36
Экзаменацыйнае пытанне 21
Утварэнне Рэчы Паспалітай. Месца і роля ВКЛ у палітычнай
сістэме Рэчы Паспалітай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

79 80
 Экзаменацыйнае пытанне 24 Вучэбнае выданне
Культура Беларусі ў другой палове XVII–XVIII ст. Асаблівасці
эпохі Асветніцтва ў Беларусі (з другой паловы XVIII ст.) . . . . . . . . . . 44 Курсевіч Святлана Расціславаўна
2. САМАСТОЙНАЯ ПРАЦА СТУДЭНТАЎ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.1. Метадычныя рэкамендацыі па арганізацыі
самастойнай працы студэнтаў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ
2.2. Пытанні для самастойнага вывучэння студэнтамі . . . . . . . . 50
Экзаменацыйнае пытанне 2 АД СТАРАЖЫТНАСЦІ ДА КАНЦА XVIII ст.
Славянская каланізацыя Усходне-Еўрапейскай раўніны . . . . . . . . . . . 50
Экзаменацыйнае пытанне 15 Вучэбна-метадычны дапаможнік
Берасцейская царкоўная унія 1596 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 для самастойнай работы студэнтаў дзённай і безадрыўнай
Экзаменацыйнае пытанне 17 форм навучання спецыяльнасці 1-08 01 01 «Прафесійнае навучанне»
Францыск Скарына – першадрукар, асветнік, гуманіст і вучоны . . . . 51 спецыялізацый 1-08 01 01-02 «Радыёэлектроніка»,
Экзаменацыйныя пытанні 19, 20 1-08 01 01-07 «Інфарматыка», 1-08 01 01-08 «Эканоміка і кіраванне»
Этнічныя працэсы на беларускіх землях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3. СЕМІНАРСКІЕ ЗАНЯТКІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 У дзвюх частках
3.1. Методыка падрыхтоўкі і правядзення семінарскіх заняткаў . . . 52 Частка 1
3.2. Планы семінарскіх заняткаў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Семінар 1
Культура Беларусі ў ІХ–ХІІІ стст. (экзаменацыйнае пытанне 6) . . . . 54 Заг. рэд.-выд. аддзела В. П. Казельская
Семінар 2 Рэдактар Н. Р. Мiхайлава
Культура на беларускіх землях у XIV – пачатку XVII ст. Галоўныя Карэктар Г. Л. Говар
дасягненні культуры Адраджэння ў Беларусі (XVI – пачатак XVII ст.)
Камп’ютэрная вёрстка Н. М. Алейнік
(экзаменацыйныя пытанні 16–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Семінар 3
Утварэнне Рэчы Паспалітай. Месца і роля ВКЛ у палітычнай
сістэме Рэчы Паспалітай (экзаменацыйнае пытанне 21) . . . . . . . . . . 56 План падрыхтоўкі выданняў 2006 г. (паз. 34)
Семінар 4
Войны і сацыяльна-палітычныя канфлікты другой паловы XVI–XVII ст. Выд. лiц. № 02330/0131735 ад 17.02.2004.
на тэрыторыі Беларусі (экзаменацыйнае пытанне 22) . . . . . . . . . . . . . 56 Падпiсана ў друк 24.10.2006. Фармат 60×84 1/ 16 .
Семінар 5 Папера пiсчая. Гарнітура Таймс. Друк рызаграфiчны.
Рэч Паспалітая ў Паўночнай вайне 1700–1721 гг. Ум. друк. арк. 4,65. Ул.-выд. арк. 3,63. Тыраж 200 экз. Заказ 254.
Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель
у другой палове XVII–XVIII ст. (экзаменацыйнае пытанне 22) . . . . . . 57 Выдавец i палiграфiчнае выкананне
Семінар 6 Установа адукацыi
Тры падзелы Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) (экзаменацыйнае «Мiнскi дзяржаўны вышэйшы радыётэхнiчны каледж»
пытанне 23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 220005, г. Мiнск, пр-т Незалежнасці, 62.
Рэкамендаваная літаратура . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Дадатак А. Прыкладныя экзаменацыйныя пытанні па курсу
«Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных
цывілізацый)» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Дадатак Б. Храналогія асноўных падзей гісторыі Беларусі . . . . . . . 69

81 82