Akaryakıt tank temellerinin hesaplanan ve ölçülen oturmaları

Predicted and observed settlements of oil storage tanks

Rasin Düzceer
Kasktaş A. Ş., İstanbul, Türkiye

ÖZET: Çelik depolama tankları esnek yapıları nedeniyle önemli mertebede üniform oturmayı tolere edebil-
melerine rağmen farklı oturma nedeniyle hasar görüp kullanılamaz hale gelmektedir. Bu makale kapsamında
literatürdeki konuyla ilgili çalışmalar incelenerek çelik akaryakıt depolama tanklarında farklı oturma nedeniy-
le hasar meydana gelmemesi için çeşitli araştırmacılar ve kurumlar tarafından önerilen kriterler için sistematik
bir sınıflandırma oluşturulmuştur. Bildiri kapsamında inşaatı tamamlanmış olan beş adet yüzer tavanlı çelik
akaryakıt depolama tankının tasarımı, hidrostatik test ve işletme aşamalarında tank çevresinde ve tank taba-
nında ölçülen oturmalar sunulmuş ve sonuçlar değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Çelik akaryakıt depolama tankı, farklı oturma, zemin iyileştirmesi

SUMMARY: Steel tanks are relatively flexible structures and can tolerate large amount of settlement. One of
the major problems in designing and constructing large diameter oil storage tanks is differential settlement. In
this paper previous studies for the settlement criteria of steel tanks are presented. The design and performance
of five floating roof steel oil storage tanks that were built for the construction of a new oil terminal are pre-
sented. The settlement patterns at the base and along the perimeter of the tanks are presented and load-
settlement behaviors of the tanks are discussed.
Keywords: Steel oil storage tanks, differential settlement, soil improvement

1 GİRİŞ
Akaryakıt depolama tankları genellikle sıkışabilir
tabaka kalınlığının fazla olduğu zeminlerin
bulunduğu nehir veya deniz kıyılarında inşa
edilmektedirler. Yumuşak zeminler üzerine oturan
geniş çaplı çelik akaryakıt depolama tanklarının
hasar görmesine neden olan ve bu tür yapıların temel
tasarımı ve inşaatında dikkate alınması gereken
faktörlerin başında farklı oturma gelmektedir.
Diğer mühendislik yapıların aksine tankların in-
şaat bitiminde ani olarak yüklenmesi söz konusudur.
İnşaat sırasında zemine aktarılan gerilme çok düşük
olduğundan zeminin konsolide olması mümkün
olamaz. Yer kısıtlaması ve diğer ekonomik nedenler-
le tank yüksekliklerinin 18 m ye ulaşması hidrostatik
test sırasında 180-200 kN/m2 mertebesindeki ölü
yükün çok kısa bir süre içerisinde yüklenmesini ge-
rektirmektedir (Kumbasar 1961, Myers 1997). Lite-
ratürde yapılan incelemelerden ve ülkemizdeki uy-
gulamalardan celik tankların oturma limitleri için
üstyapı ve geoteknik mühendisleri ile yatırımcı ku-
ruluşlar arasında genel bir mutabakat olmadığı an-
laşılmaktadır. Bir kısım tasarımcı ve uygulayıcı
tankların esnek yapılar olması nedeniyle farklı
oturmayı önemsemezken diğer bir kısım ise çok
muhafazakar limitler kullanarak temel tasarımının
mühendislik ekonomisinden uzaklaşmasına neden
olmaktadır. Çelik tanklarla ilgili kriterlere açıklık
getirmek amacıyla öncelikle oturma kriterleri ince-
lenerek, tanklarda hasara neden olan oturmalar,
oturma neticesinde tanklarda meydana gelebilecek
hasar tipleri ve izin verilen farklı oturma kriterleri
sistematik olarak sunulmuştur.
Bildiri kapsamında inşaatı tamamlanmış olan yü-
zer tavanlı çelik akaryakıt depolama tanklarının
temel tasarımı, hidrostatik test ve işletme aşamala-
rında tank çevresinde ve tank tabanında ölçülen
oturmalar sunulmuş ve zemin–yapı etkileşimi açı-
sından sonuçlar değerlendirilmiştir.

123
2 ÇELİK TANKLARIN OTURMASI
Çelik akaryakıt depolama tankları oldukça esnek ya-
pılar olup zeminin taşıma gücü aşılmadıkça önemli
mertebede farklı oturmayı tolere edebilirler. Ancak,
oturma limitinin aşılmasına bağlı olarak tankların
hasar gördüğü birçok vaka kaydedilmiştir. Şekil 1’
de tankların oturmasıyla ilgili terminoloji özetlen-
mektedir.
D rak bu sorun giderilebilir.
3 ÇELİK TANKLARIN OTURMA ŞEKİLLERİ
VE YAPIYA ETKİLERİ
3.1 Üniform Oturma
Şekil 2’de gösterilen oturma şeklinde zemin tabaka-
lanması göreceli olarak üniform olup sıkışabilir veya
yumuşak bir zemin bulunmaktadır. Bu zemin şartla-
rında çelik tanklar üniform olarak zemine batar.
Üniform oturmanın tank boru bağlantıları dışında
önemli bir etkisi yoktur. Esnek bağlantılar kullanıla-

Oturma nedeni ile su

girmesi korozyonun
H
hizlanmasına neden olur
A A' Boru
7 ∆S
8 6
R
1
5
x, l Boru
2 Boru bağlantilarinda ve Desteği
4 vanada aşırı gerilme
z 3
A-A' kesiti nedeni ile kırılma

1-2-3-4-5 yayı zi i
Şekil 2. Üniform oturma (Myers, 1997)
boyunca tank
duvarının S(-) 8 3 Si 4 5
oturması
6
1 3.2 Düzlemsel Dönme
2
7
S(+) Çelik tank Şekil 3’te görüldüğü gibi rijid bir yapı gi-
1-5 çapı
5-6-7-8-1 yayı boyunca tank bi yana yatar. Bu tür oturmaya genellikle başka
boyunca tank duvarının
oturması tabanın
oturması
oturma şekilleri de eşlik eder. Düzlemsel dönmenin
Oturma Verilerine Göre Ortalama dönme düzlemi
tank duvarına etkisi önemli değildir. Dönme nede-
niyle tankın görünümü değişir, düzlemdeki kesitinde
elips şeklini alır, tankın depolama hacminde azalma
Şekil 1. Tank oturmasında kullanılan terminoloji (Marr ve di- meydana gelir.
ğerleri, 1982)

Yukarıdaki şekilde: Dönme nedeni ile

θ
ovallesen tankın
ρi = İnşaat bitiminden itibaren i noktasındaki toplam oturma plan görünüşü

∆ri, j = i ve j noktaları arasındaki farklı oturma

l i, j = i ve j noktaları arasındaki yay boyu
(∆r/ l )i,,j = i ve j noktaları arasındaki açısal dönme Tankın Dönmesi
∆S D
δ = Çapın daireyi kestiği iki nokta arasındaki farklı oturma Tank oturur ve
yana yatar
Zi = i noktasındaki genel eğim düzlemine göre oturma y ∆S
Artma y= COS θ
D
∆S
Si = i noktasındaki sarkma veya kamburlaşma D 0 Referans
∆S Düzlemi θ
∆S = Si – 0.5 (Si + l + Si –l)
Azalma D
SAG = ∆Smax = [Si – 0.5 (Si + n/4 + Si - n/ 4) ] max ∆ S = Kenardan kenara maksimum oturma

n = ölçüm noktası sayısı

Çelik akaryakıt depolama tankları taban levhası,
duvar, duvarı taban levhasına birleştiren halka temel
ve çatı olmak üzere dört esas yapısal bileşenden
oluşmaktadır. Her bir oturma şekli söz konusu yapı-
sal bileşenlerden birini veya birkaçını etkilemekte-
dir. Yapısal bileşenlere zarar verebilecek, oturma
şekilleri için çeşitli araştırmacılara göre izin verilen
sınır değerler Tablo 1’de özetlenmiştir.
Şekil 3. Düzlemsel dönme (Myers, 1997)
3.3 Tank Duvarının Farklı Oturması
Tank duvarının farklı oturması üniform oturma ve
düzlemsel dönmesinden farklı olarak küçük bir bö-
lümde gerilme yoğunlaşmasına neden olduğu için
çok daha ciddi hasara neden olabilir. Tank duvarının
farklı oturması tankın ovalleşmesi ve tank cidarında
gerilme artışı meydana gelmesi olmak üzere iki tür

124
soruna neden olur. Şekil 4 de tank duvarının farklı lir.Tank duvar çevresinden alınan oturma ölçümleri
oturmasının yol açtığı problemler özetlenmektedir. ile y = (∆ρ / D )cosθ eğrisi ne kadar çakışır ise tank
Tank duvarının farklı oturması üniform oturma ve tabanı düzlemsel olarak oturmuştur denilebilir.
düzlemsel dönme ile birlikte meydana geleceği gibi
bunlardan tamamen bağımsız olarak da gelişebi-
Tablo 1. Tanklarda oturma kriterleri (Marr ve diğerleri, 1982, API 2001)
Oturma Lambe ve diğ. Hayashi (1973) Greenwood (1974)
Langeveld (1974)
Şekilleri (1961) Guber (1974)
Düzlemsel δ ≤ 50 cm δ ≤ D / 200
δ hor ≤ 30 cm Önemsiz
Dönme (tank estetiği için)
SAG ≤ D / 267 D < 50 m S max ≤ 4 cm
Tank Duvarı Düzlemsel 0 .2 ⋅ l 2 ∆ρ 1
aşırı gerilme S max ≤ ⋅ ∆Rtol ≤ D ≥ 50 m S max ≤ 60 cm
Olmayan D H ⋅D l 180 ovalleşme
Oturma SAG ≤ 0.25 ⋅ ⋅ ∆Rtol
ovalleşme H ovalleşme
Çanak D D
Şeklinde Önemsiz W ≤ D / 100 W< − Önemsiz
Oturma 90 50
Taban Levhası Hidrostatik testten sonra
Bölgesel S 1 d d
≤ tank tabanı gözlenmeli- S< − Önemsiz
Oturma d 30 90 50
dir.
Tank Duvarı – Düzlemsel d d
Temel altında şilte S≤ −
Taban Levhası Olmayan Dikkate alınmadı
Bağlantısı Oturma oluşturulmalı 50 30

Tablo 1. (Devam)

Sullivan ve
Oturma Nowicki De Beer Japon İtfaiye Amerikan Petrol
Diğerleri
Şekilleri (1974) (1969) Teşkilatı Enstitüsü (API, 2001)

Tank Duvarı Düzlemsel δ ≤ D / 50

Önemsiz δ ≤ D / 100
Dönme δ hor ≤ H / 200
l2 S ≤ 3 − 4.5 cm
∆S 1
∆ρ ≤ D / 100 11 σ y ⋅ l
∆S ≤ ⋅ ∆Rtol ≤ ∆ρ ≤ ⋅
Düzlemsel
H ⋅D l 450 2 E⋅H
Olmayan Malik (1977) (Sabit tavanlı tank duvarı
Oturma D
için sınır gerilme)
SAG ≤ ⋅ ∆Rtol
4⋅ H l2
∆S = ⋅ ∆R
Penman (1978) H ⋅D
Taban Levhası Çanak
W ≤ D / 90 W = D / 65 + w
Şeklinde
Rinne (1963) W ≤ D / 100
Oturma
Bölgesel d ≥ 2.44m için S ≤ d / 65
Oturma Dikkate alınmadı S ≤ D / 100
d ≤ 2.44m için S=5cm
Tank Duvarı – Temel altında
Taban Levhası Düzlemsel
şilte oluşturul- B = 0.41 ⋅ R 2
Bağlantısı Olmayan Dikkate alınmadı
Oturma malı
S ≤ D / 100

NOTASYON: δ hor :Dönme nedeniyle tank duvarının tavandaki yatay hare-

W: Çanak şeklinde oturan tank tabanında merkez ile kenar keti
arasındaki farklı oturma Smax:Herhangi bir noktadaki maksimum sarkma veya kam-
∆Rtol: Tank Çatısında izin verilebilir çap değişikliği burlaşma
d: Tank tabanındaki lokal oturma çanağı içerisine yatay da H: Tank yüksekliği
çizilebilecek en büyük dairenin çapı w: Tank tabanını oluşturan kavisin merkezdeki yüksekliği
E: Çeliğin Elastisite modülü S: Lokal oturma çanağının derinliği
σ: Çeliğin akma gerilmesi B: Tank kenarında izin verilen oturma
θ: Ölçüm noktaları ile başlangıç noktası arasındaki açı R: Tank duvarı ile oturmanın başladığı nokta arasındaki me-
l : Tank çevresindeki ölçüm noktaları arasındaki mesafe safe

125
 farklı oturmanın (W) tank çapına (D) oranı kriter
olarak önerilmiştir.
Tank duvarının farklı oturması 2.Diğerleri (Lambe 1961, Hayashi 1973) maksi-
θ
nedeni ile duvarın θ = 0° -360° mum oturmanın tank merkezi ile kenarı arasındaki
daireselliğinin bozulması
bir bölgede oluşabileceğini dikkate alarak maksi-
Yüzer tavan contası
Yüzer tavan kullanılmaz hale gelir. mum oturmanın meydana geldiği noktadaki oturma
hareket edemez ∆ R tol ile tank kenarı arasındaki farklı oturmanın iki
Baslangiç pozisyonu
nokta arasındaki mesafeye oranını bir kriter ola-
rak önermişlerdir.
y Oturmadan sonra dönmüş durum
( θ =360°) İlk gruptaki kriterin uygulanabilmesi maksimum
Düzlemsel dönme için oturmanın tank merkezinde meydana geldiği du-
( θ =0°)
∆S
D
en uygun cosinüs eğrisi rumlar için geçerlidir. Maksimum oturmanın yeri-
Referans Düzlemi nin belirlenmesinin gerekmesi ve bunun da basit
0 θ analitik yöntemlerle mümkün olamaması ikinci
∆S
D
Farklı oturma
gruptaki kriterlerinde uygulanabilirliğini güçleş-
Tankın oturmadan tirmektedir.
sonraki durumu Farklı oturma D’ Orazio ve Duncan (1987), çeşitli çap ve yük-
sekliklerdeki 31 adet çelik tank üzerinde yaptıkları
Şekil 4. Farklı oturma (Myers, 1997) incelemelerde, merkezde 120 cm, kenarlarda 60
cm oturan tankın hasar görmediği, buna karşılık
Tank duvarlarının düzensiz olarak oturması netice- merkezde 36 cm, kenarda 10 cm oturan bir tankın
sinde duvarların üst kısımları dışarı veya içeri doğ- ise distorsiyon nedeniyle yırtıldığını kaydetmişler-
ru açılıp kapanarak tankın ovalleşmesine neden o- dir. D’ Orazio ve Duncan çelik tank tabanının
lur. genel olarak Şekil 6’da verilen normalize edil-
Şekil 5 tank duvarı altında meydana gelen fark- miş oturma eğrilerinden birine uygun olarak otur-
lı oturmanın tankın plandaki dairesel görünümünün duğunu belirlemiştir.
dışına çıktığını göstermektedir. Sabit tavanlı çelik A tipi oturma profiline uyumlu oturan tanklar-
tanklarda bu durum çok önem arz etmezken, belirli da merkezdeki oturma maksimum olurken kenar-
bir tolerans içerisinde hareket eden yüzer tavanlı lara yaklaştıkça oturmalar azalmaktadır. B tipi
tanklarda ovalleşme nedeniyle ciddi işletme sorun- oturma profiline uyumlu oturan tanklar A tipine
ları ortaya çıkmaktadır. göre kenarlarda daha fazla oturmaktadır. C tipi
oturma profilinde ise tank merkezinden kenara
Yüzer tavan hatti Tank duvarinin olan mesafenin 2/3 ünde oturmalar artmaktadır. A
farkli oturması
nedeni ile tipine uyumlu oturan tanklarda en az hasar meyda-
deforme olmuş.
Yüzer tavanın na gelirken, C tipi oturma profiline uygun oturan
çalışamaz Boşluk tanklardaki hasarın en fazla olduğu kaydedilmiştir.
duruma gelmesi
Sıkışabilen derin bir tabaka üzerine oturan esnek
temellerin oturması Şekil 6’da A tipi klasik çanak
Yüzer tavan
Yüzer tavan contası şeklinde oturma profiline karşılık gelmektedir.
Baslangiç
pozisyonu
Ancak, pratikte kaydedilen oturmaların önemli bir
kısmı B tipi veya C tipi oturma profiline uyumlu
olmaktadır. Şekil 6’da A, B ve C tipi oturma pro-
Tank duvarı oturduktan sonra
filleri için D’ Orazio ve Duncan tarafından izin ve-
Şekil 5. Üniform olmayan oturma nedeniyle tankın deforme rilen farklı oturma kriterleri verilmiştir.
olması (Myers, 1997)
PROFİL A PROFİL B PROFİL C
r/R r/R r/R
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
4 TANK TABANINDA İZİN VERİLEN
FARKLI OTURMA 0.5 0.5 0.5
mer

mer

mer

∆ < 005
i

D
Çelik tankların hasar görmeden tolere edebileceği 1.0
∆
1.0 1.0
< 025 ∆ < 015
farklı oturma kriterleri konusunda bir çok araştırma
i

D D
i

1.5 1.5 1.5

yapılmıştır. Bu araştırmalar incelendiğinde iki tip = OTURMA o = MERKEZDEKI OTURMA R = TANK YARICAPI
∆ =( mer - kenar) D = TANK ÇAPI
kritere yer verildiği görülmektedir (Marr ve diğer-
leri, 1982).
1.Bu kriterlerden bazılarında [Hayashi (1973), Şekil 6. Tank tabanın normalize edilmiş oturma eğrileri
Guber (1974), Langeveld (1974), Rinne (1964)] (D’Orazio ve Duncan , 1987)
maksimum oturmanın tank merkezinde olduğu ka-
bul edilerek tank merkezi ile tank kenarı arasındaki

126
5 TANK DUVARINDA FARKLI OTURMA
SINIRLARINI YORUMLAMAK İÇİN
ÖNERİLEN YÖNTEMLER
Farklı oturmanın kabul edilebilir sınırları için kri-
ter geliştirmek üzere bir çok çalışma yapılmıştır.
Tank duvarının yamulmasına (distorsiyonuna)
ve tabanının eğilmesine neden olan oturmaların yo-
rumlanması için genel dönme düzlemini referans
almak gerekmektedir. Burada esas problem tank
duvarının oturmasının düzlemsel olmayan bileşe-
ninin belirlenebilmesi için genel dönme düzlemi-
nin belirlenmesindeki zorluktur.
İzin verilen oturmanın yorumlanması konusun-
da yapılan önceki çalışmalarda bu problemin çö-
zümü için üç farklı yöntem önerilmiştir (D’Orazio
ve diğerleri , 1989).
1. Bellonni ve diğerleri (1974), Langeveld (1974)
izin verilen oturma kriteri için oturmanın düzlem-
sel ve düzlemsel olmayan bileşenleri arasında bir
ayrım yapmamışlardır. Bu yöntemlerin avantajı ba-
sit olmasıdır. Dezavantajı ise tank duvarlarının ya-
nal deformasyonlarını dikkate almadığı için yüzer
tavanlı tankların davranışı hakkında sadece yüzey-
sel bir fikir vermesidir.
2. De Beer (1969), Greenwood (1974) ve Lambe
(1969) dönme düzleminin belirlenmesi için mü-
hendislik muhakemesi yapılmasını önermişlerdir.
Bu yöntemin avantajı basitliğidir ancak aynı verile-
ri kullanan farklı kişilerce farklı dönme düzlemleri
elde edilebilmesi önerilen yöntemin zafiyetidir.
3. Malik ve diğerleri (1977); Marr ve diğerleri
(1982) dönme düzleminin pozisyonun belirlenme-
si için Fourier analizinin kullanılmasını önermiş-
lerdir. Tank çevresinde eşit aralıklarla belirlenecek
gözlem noktalarında ölçülen oturmalar sinüs veya
kosinus eğrileriyle karşılaştırılarak tank duvarının
dönmeye (tilt) maruz kalıp kalmadığının incelen-
mesi mümkün olabilir. 2 eğrinin üst üste çakıştığı
veya birbirine çok yakın olduğu durumda tankın
düzlemsel olarak döndüğü anlaşılmaktadır.
Bu yöntemin avantajı tekrarlanabilir olmasıdır.
Oturma paterni ve duvar deplasmanlarının anlaşı-
labilmesi için açık bir yöntem olmaması yöntemin
dezavantajıdır.
4. Duncan ve diğerleri (1989) tank duvarındaki
oturmaların şeklini ve oturma nedeniyle meydana
6 PROJENİN TANIMI
Ocak 2002’de temel iyileştirme çalışmalarına baş-
lanan akaryakıt terminali kapsamında 77.000 ton
kapasiteli 8 adet akaryakıt tankı, pompa istasyonu,
boyler binası, idari bina ve demiryolu yükleme
platformu bulunmaktadır. Ocak 2004’de üst yapı
inşaatı tamamlanan proje iki bölümden oluşmakta-
dır. Birinci bölüm kapsamında 1 adet 18.5 m, 1
adet 24.5 m ve 2 adet 28.5 m çaplarında, ikinci bö-
lüm kapsamında 1 adet 34 m, 3 adet 38m, çapla-
rında olmak üzere toplam 8 adet çelik akaryakıt
tankı bulunmaktadır (Düzceer, 2003). Bu makale
kapsamında 5 tankın oturmaları incelenmiştir.
7 ZEMİN KOŞULLARI
Deniz kıyısında eski nehir deltasında yer alan
akaryakıt depolama tanklarının bulunduğu bölge-
de, güncel alüvyal çökellerin derinliği 200 metreyi
aşmaktadır. Proje sahasında zemin profilini ve ze-
min tabakalarının mühendislik özelliklerini belir-
lemek üzere tankların altında maksimum derinlik-
leri 35 m olan toplam 16 adet sondaj yapılmıştır.
Sondajlarda 1.50 m ara ile standart penetrasyon
deneyleri (SPT) gerçekleştirilmiştir. Sondajlardan
alınan örselenmiş ve örselenmemiş numuneler üze-
rinde zemin tabakalarının mühendislik özelliklerini
belirlemek üzere laboratuvar deneyleri yapılmıştır.
Akaryakıt depolama tesisleri sahasında genel
olarak 1.00–1.50 m kalınlığındaki dolgu tabakasını
takiben 6.50– 1.0 m derinliğe kadar devam eden
gevşek–orta sıkı siltli ince kum istifi ile karşılaşıl-
mıştır. SPT N darbe sayıları 2-16 arasında değiş-
mektedir. Bu tabakanın altında 22.50 m derinliğe
kadar gevşek – orta sıkı denizel kavkılar içeren kil
bantlı ince kum bulunmaktadır. Bu tabakanın SPT
N değerleri 5-29 arasında değişmektedir. En altta
grimsi yeşil, orta katı - katı siltli kil tabakası yer
almaktadır. Bu tabakanın SPT N değerleri ise 6-27
arasında değişmektedir. Yeraltı su seviyesi 1.50 m
derinlikte yer almaktadır (Güler, 2000). Zemin pro-
fili Şekil 7’ de verilmektedir. Zemin tabakalarının
mühendislik özellikleri Tablo 2’de özetlenmekte-
dir.
28.50 28.50 24.50 18.50 34.00
+5.00
1 2 3 4 5
0.00
N
YASS 12
5
N
5
DOLGU N
14 SİLTLİ
3
4
N
16
30
N
8
8

gelen yanal duvar deplasmanlarının belirlenmesi -5.00

4
11
16
12 İNCE KUM 2
15 7
6
6
9
5
5
10
için anlaşılabilir, uygulanması daha kolay olan bir 12
8
15
8
5 15 8
-10.00 13 8 7 20
KUM 12
kriter önermişlerdir. 22
20
18
19
19
25
İNCE
KUM
10
10
17
12
18
12
9
11
5
-15.00 15 29 12 20 10
Tablo 1’de oturma şekilleri oturmanın tank üze- 21
19
21
12
16
3
8
7
7
14
-20.00 16 21
rine etkileri ve izin verilebilir oturma kriterleri 17
10
16
5
9
8
8
27
4
10
özetlenmektedir. -25.00 12
15
12
11
11
6
KİL 20
20
10
23
12
16
15 12 16 SİLTLİ KİL- 11
-30.00 15 KİLLİ SİLT 11
18 9
8
Şekil 7. Zemin profili

127
Tablo 2. Zemin tabakalarının mühendislik özellikleri Priebe tarafından önerilen azaltma katsayıları kul-
Birim Tabii lanılarak zemin iyileştirmesinden sonraki oturma-
Likidite
Zemin
Zemin Hacim Su
İndisi
Elastisite lar hesaplanmıştır.
Sınıfı Ağırlık İçeriği Modülü Analizler neticesinde tank temellerinin çaplarına
Cinsi IL
(USC) γn W (MPa)
(kN/m3) (%)
(%) göre 15m ile 18m arasında değişen derinliklerde
Gevşek– taş kolonlarla iyileştirilmesine karar verilmiştir.
orta sıkı SP- İyileştirme sonrası zeminin izafi sıkılığının %75
17.5 25 - 10
siltli SM olması hedeflenmiştir.
kum
Kil
bantlı SP-
ince SM
17.2 29 - 12 9 TASARIM DOĞRULAMA TESTLERİ
kum
Siltli kil CL 17.0 40 75 15
İyileştirme sonrasında zeminin sıkışmasını kontrol
etmek amacıyla taş kolon imalatları tamamlandık-
tan sonra her tank altında 3 adet SPT yapılmıştır.
Zemin iyileştirmesinden önce yapılan SPT’lerde
8 TEMEL TASARIMI ortalama SPT N değerlerinin 2-16, taş kolonu ima-
latından sonra SPT N değerlerinin ise 18-30 ara-
Tankların çapları 18.50 m ile 34 m arasında de- sında değiştiği kaydedilmiştir. Her tank altında en
ğişmektedir. Tankların yüksekliği 18m’dir. Hidros- az 1 adet plaka yükleme deneyi yapılmıştır.
tatik test sırasında tanklardan zemine aktarılan ge- Taş kolonu imalatları tamamlandıktan sonra iyi-
rilme 180 kPa’dır. Tanklar iyileştirilmiş zemin leştirilen zeminin ve taş kolonun elastisite modül-
üzerine inşa edilen betonarme halka temeller üze- lerini belirlemek amacıyla plaka yükleme deneyleri
rine oturtulmuştur. Akaryakıt terminalinin yer al- yapılmıştır. Taş kolonların elastisite modülü 60-75
dığı bölge için deprem tasarım ivmesi a max= 0.20 g MN/m2, iyileştirilmiş zeminin elastisite modülü ise
olarak verilmiştir. Yapılan analizler sonucunda, 22-25 MN/m2 aralığında elde edilmiştir.
zeminin emniyetli taşıma kapasitesi 100 kPa olarak Tablo 4’de taş kolonlar imal edildikten sonra
hesaplanmış, zeminin 15 m derinliğe kadar sıvıla- hesaplanan oturmalar özetlenmiştir.
şabileceği belirlenmiştir. Tank merkezlerinde 25
cm’ye varan oturmalar hesaplanmıştır. Tablo 4. İyileştirme Sonrası Hesaplanan Oturmalar
Sonlu elemanlar ve elastik yöntem ile tankları- Tank Merkezindeki Tank Çevresindeki
nın oturma analizleri yapılmıştır. Tank Oturmalar (mm) Oturmalar (mm)
Sıkışabilir alüvyal çökellerin 200 m derinliklere No. Sonlu Elastik Sonlu Elastik
Elemanlar Yöntem Elemanlar Yöntem
kadar devam etmesi tank altında yapılan zemin iyi-
1 161 214 95 129
leştirme tasarımını oturma açısından önemli kıl-
2 161 245 95 151
maktadır. Oturmanın kontrollu olması ve farklı
oturmayı sınırlamak üzere tasarım yapılmıştır. 3 153 195 98 111
Geniş boyutlu temellerinin elastik oturma ana- 4 121 161 81 97
lizlerinde oturmanın etkili olduğu sıkışabilir taba- 5 207 224 170 137
ka kalınlığı tank çapına eşit olarak alınmıştır.
Tank merkezleri ve çevresi için sonlu elemanlar
ve elastik yöntemle hesaplanan oturmalar Tablo 10 HİDROSTATİK TESTLER VE OTURMA
3’de özetlenmektedir. ÖLÇÜMLERİ

Tablo 3. İyileştirme Öncesi Hesaplanan Oturmalar Hidrostatik testler sırasında her tankın oturma öl-
çümleri yapılmıştır. Oturma ölçümleri tank temeli
Tank Merkezinde Tank Çevresinde çevresinde 4 aksta teşkil edilen 8 noktada yapıl-
Tank Çap Oturmalar (mm) Oturmalar (mm)
No. (m)
mıştır. 1-2-3 ve 4 nolu tankların yükleme hızları
Sonlu Elastik Sonlu Elastik
Elemanlar Yöntem Elemanlar Yöntem %25-%50 kademeleri arasında 30 mm/saat, %50-
1 28.5 265 277 140 160 %75 kademeleri arasında 25 mm/saat, %75-%100
2 28.5 265 301 140 178
kademeleri arasında 20 mm/saat olarak gerçekleşti-
3 24.5 337 267 rilmiştir. Her yükleme kademesinde minumum 24
184 151
4 18.5 309 233 saat ve oturma hızları 5 mm/gün’den az olacak şe-
169 136
5 34.0 332 349 kilde beklenmiştir. 5 nolu tank için ise kapasitesi-
182 204
nin %75’ine kadar 50 mm/saat (1.2 m/gün), %75-
%100’üne kadar 20mm/saat (0.48 m/gün) yükleme
İnceleme konusu taş kolonların tasarımı, sonuçları hızı ile doldurulması ve % 25’ lik yükleme kade-
karşılaştırabilmek için sonlu elemanlar (Plaxis 7.2) melerinde 48 saat süreyle sabit yük altında bekle-
ve Priebe (1995) yöntemleri ile yapılmıştır. Taş ko- nerek oturma ölçümlerinin yapılması planlanmıştır.
lon imalatından önceki oturmalar daha sonra

128
Başlangıçta 5 nolu tank için belirtilen yükleme
hızları API’da önerilen yükleme hızlarının üzerin-
deydi. 5 nolu tank için % 75 doluluk oranına ula-
şıldığında ölçülen oturmaların beklenen oturmalar-
dan fazla olması nedeniyle yükleme hızları 20
mm/gün’e düşürülmüş ve oturmaların stabil hale
gelmesi için yük altında bekleme süreleri
arttırılmıstır. Hidrostatik testler sırasında tankların
oturma eğrileri Şekil 8’de verilmiştir.
Hidrostatik testler sonrasında oturmaların geri
dönüşü toplam oturmanın %10’u ile %15’i arasın-
da olmuştur.
Gerilme (kN/m2)
-20
180
90
-10
0 9 18 27 36
0
Zaman (gün)
10
Oturma (cm)
20
30
40
Tank 5 Tank 1
Tank 3 Tank 4
Şekil 8. Hidrostatik testler ve işletme aşamalarında tankların
çevresinde ölçülen ortalama oturmalar
11 OTURMALARIN YORUMLANMASI
Tankların oturma ölçümleri tank temeli çevresinde
4 aksta teşkil edilen 8 noktada yapılmıştır (Şekil
12). Kısıtlı inşaat süresi ve bütçesi nedeniyle tank-
ların altında yatay inklinometre veya hidrolik profil
ölçer yerleştirilememiştir. 5 nolu tankın tabanın-
daki oturmalar yüzer tavanı taşıyan çelik kolonla-
rın hassas topoğrafik ölçümü suretiyle elde edil-
miştir.
Tankların gerilme-zaman, oturma-zaman eğrile-
ri Şekil 8’de verilmiştir. Hidrostatik testler sırasın-
da tank çevresinden alınan oturma ölçümleri kulla-
nılarak tanklardaki dönme, farklı oturma, tank
duvarlarının radyal yerdeğiştirmeleri değerlendi-
rilmiştir. 5 nolu tank için ise hidrostatik deney son-
rasında tank tabanındaki oturma ölçümleri esas alı-
narak ilave değerlendirmeler yapılmıştır.
Terminalin işletme aşamasında tankların oturma
ölçümleri üçer aylık periyodlarla yapılmıştır. So-
nuncusu Haziran 2007 tarihinde yapılan 3 yıllık
oturma ölçümlerine göre hidrostatik testlerden Ha-
ziran 2007’ye kadar geçen süre içerisinde oturma-
larda önemli bir artış kaydedilmediği görülmekte-
dir (Şekil 8).
Şekil 9’da hidrostatik testin tamamlanmasından
sonra 5 nolu tank tabanındaki oturma ölçümlerine
göre oluşturulan oturma konturları verilmektedir.
Kuzey-Güney yönündeki oturma profilini incele-
mek üzere alınan kesit Şekil 10’da verilmiştir.
Oturma konturlarının incelenmesinden görüleceği
gibi tankın oturması batı bölümünde maksimum
40.8 cm’ye ulaşmıştır. 5 nolu tankın 180 kN/m2
gerilme altında temel çevresinde ölçülen oturmala-
rı 24.5 cm- 31.1 cm arasında değişmektedir.
45
12 54
18 63
24 72
36
Zaman (ay)
Şekil 9. Tank 5 için oturma konturları
Oturma Profili K-G
0
Tank 2 K
10
Oturma (cm)
20 G
Tank 5
30
40
50
-20 -10 0 10 20
Tank Merkezinden Mesafe (m)
Şekil 10. Tank 5 için oturma profili
5 nolu tank tabanındaki oturmaların yorumlanması
amacıyla Şekil 11’de verilen normalize oturma eğ-
risi oluşturularak Duncan ve D’Orazio (1987) tara-
fından önerilen oturma profili tipleriyle karşılaştı-
rılmıştır. Tank geometrisi dikkate alındığında en
yüksek oturmanın merkez etrafında toplandığı ve
tank kenarlarındaki oturmanın merkezdeki oturma-
nın % 68 ile % 87’si mertebesinde olduğu, Duncan
ve D’Orazio tarafından önerilen B tipi eğriyle
uyumlu olduğu belirlenmiştir.
B tipi eğri için tank merkezi ile tank kenarındaki
farklı oturmanın tank çapına oranı ∆ρ/D=0.015’ e
eşit veya küçük olması önerilmektedir. 5 nolu tank
için bu değer (35.8-22.9/3400)=0.0039 olup izin
verilen değerin ¼’ ü civarındadır.
129
 Söz konusu değer Tablo 1’de Greenwood tara-
fından önerilen muhafazakar bir kriter olan 1/200
den de küçüktür.
Tankların tümü için tank temeli çevresindeki
farklı oturmalar ile 5 nolu tank kenarı ile tank mer-
kezi arasındaki farklı oturmaların literatürde veri-
len limitlerin altında kaldığı belirlenmiştir
Hidrostatik testler sırasında 180 kN/m2 gerilme
altında tankların çevresinde ölçülen ortalama
oturmalar Şekil 12 de verilmektedir.
r/R
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8
0.0
ρ/ρmerkez
0.4
0.8
Tank 5
1.2
Şekil 11. Tank 5 için normalize oturma profili
Şekil 13’de tanklar için oluşturulan rölatif oturma-
en uygun kosinüs eğrileri ve tank duvarlarındaki
farklı oturma nedeniyle meydana gelen radyal yer
değiştirme eğrileri verilmektedir.
Tank tabanı çevresindeki ölçümlere göre oluştu-
rulan kosinüs eğrisiyle rölatif oturma eğrilerinin
bütün tanklar için çok iyi çakıştığı görülmektedir.
İncelenen tanklar için oluşturulan iki eğri arasında-
ki düşey mesafe duvarın düşeyden sapmasını gös-
termektedir. Bunun maksimum değeri 1 no’lu tan-
kın 1 no’lu gözlem noktasında 6.33 mm dir. Bu
değer yüzer tavanlı tanklar için verilen limitlerin
çok altında kalmaktadır.
Şekil 13’de tank duvarlarının farklı oturması
nedeniyle tank duvarlarının radyal yer değiştirme
(ovalleşmesi) eğrileri verilmektedir. Tank duvarla-
rının ovalleşmesi nedeniyle yüzer tavanların çalış-
masının etkilenmesini kontrol amacıyla Malik ve
diğerleri (1974) tarafından önerilen
∆S ⋅ H ⋅ D
∆Rtol = (1)
l2
Yukarıdaki eşitlikte:
∆Rtol=Tank duvarının en üstte radyal yer değiştirmesi
∆S = Si – 0.5 (Si + l + Si –l)
π ⋅D
H= Tank yüksekliği, D=tank çapı, l =
n=ölçüm noktası sayısı n
1 nolu eşitlikle tank duvarlarının radyal yer değiş-
tirmeleri hesaplanmıştır. İncelenen tanklar içeri-
sindeki maksimum radyal yer değiştirme Tank
3’de 1 no’lu gözlem noktası için 2.63 cm olarak
belirlenmiştir. Diğer tanklar için benzer şekilde he-
saplanan ovalleşme değerlerinin yüzer tavanlı
tanklar için önerilen limitlerin çok altında kaldığı
Şekil 13’ de görülmektedir.
Tank duvarlarının farklı oturması neticesinde
düzlemsel olmayan oturmalar tank duvarında aşırı
gerilmelerin oluşmasına ve tank duvarlarının bu-
ruşmasına ve yırtılmasına neden olur. Yüzer tavan-
lı çelik tanklar için araştırmacılar tarafından açısal
dönmenin (∆ρ/ l ) l/650- l/300 değerinden küçük
olması önerilmektedir (Tablo 1).
İncelenen tanklar arasında maksimum oturma-
nın meydana geldiği 5 nolu tankta açısal dönme
hesaplanmıştır.
4, 5 ve 6 nolu noktalar arasındaki farklı oturma
1.0 ∆ρ=6.5 mm l =13.35 m olduğundan açısal dönme
(∆ρ/ l )=1/2000 olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan
açısal dönmenin yüzer tavanlı tanklarda hasar
meydana gelmemesi için önerilen limitlerin çok al-
tında olduğu görülmektedir.
Tank çevresinde ölçülen oturmalarla Tablo 4’de
özetlenen iyileştirme sonrası hesaplanan oturmalar
Tablo 5’de karşılaştırılmıştır. Tank 3 ve Tank 4
için elastik yöntemle hesaplanan oturmalar ölçülen
oturmalardan % 17- %37 daha fazla iken, sonlu
elemanlar yöntemiyle hesaplanan oturmalar ölçü-
len oturmalara daha yakın olarak elde edilmiştir. 1
ve 2 nolu tanklar için elastik yöntemle hesaplanan
oturmalar sonlu elemanlar yöntemiyle hesaplanan
oturmalara göre ölçülen değerlere daha yakındır. 5
nolu tank için her iki yöntemle hesaplanan oturma-
lar ölçülen oturmalardan % 48-61 eksik hesapla-
mıştır.
Hesaplanan oturmalardaki farklılıkların zemin-
lerin tabakalanmasındaki bölgesel çoğu zaman
sondajlarla tespit edilemeyen zemin şartlarından
kaynakladığı tahmin edilmektedir. 5 nolu tank için
yükleme hızının standartlarda belirtilen limitlerin
üzerinde olması ve hesaplarda öngörülenin üzerin-
de dolgu yapılarak temel zeminine ilave yük akta-
rılması ölçülen oturmaların beklenen oturmaların
üzerinde olmasına neden olduğu tahmin edilmek-
tedir.
Tablo 5. Hesaplanan/Ölçülen oturmalar
HESAPLANAN/ÖLÇÜLEN OTURMALAR
Tank No. Sonlu Elemanlar Elastik Yöntem
1 0.65 0.89
2 0.69 1.09
3 1.03 1.17
4 1.14 1.37
5 0.61 0.48
130
 1 2 3 4 5 6 7 8 lar için verilen limitlerin çok altında kaldığı
4
görülmüştür.
5) 5 no.lu tank için oturma kriteri ∆ρ/D= 0.0039
8 (1/264) olarak hesaplanmış olup B tipi oturma
profili için Duncan ve D’Orazio tarafında
12 önerilen 1/67 değerinin oldukça altında kaldı-
Oturma (cm)

16 ğı görülmektedir.
1 2
8 2
20
7 3 0
24
6 4 0 1 2 3 4 5 6 7 8
5 -2
28
-4 Tank 1
32
Tank 1 Tank 2 Tank 3 1
Tank 4 Tank 5
Şekil 12. Tankların çevresinde ölçülen ortalama oturmalar
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8
11 SONUÇLAR Tank 2
-1

Çelik akaryakıt depolama tanklarının oturmasıyla 4

ilgili kriterler sunulmuştur. İnşaatı tamamlanan
akaryakıt tanklarının hidrostatik test ve işletme 2
aşamalarındaki oturmaları değerlendirilmiş ve so- 0
nuçlar tartışılmıştır.
İnceleme konusu vakadan aşağıdaki sonuçlar -2 0 1 2 3 4 5 6 7 8
elde edilebilir. Tank 3
-4
1) İnceleme konusu uygulamada arazi ve
laboratuvar araştırmaları değerlendirilerek elde 2
edilen zemin verileriyle geoteknik kurallara
uygun olarak yapılan temel tasarımı inşaat sı- 1
rasında gerekli kalite kontrol deneyleri de ya- 0
pılarak geniş çaplı çelik akaryakıt depolama 0 1 2 3 4 5 6 7 8
tankları için ekonomik bir temel uygulaması -1
Tank 4
gerçekleştirilmiştir. -2
2) Tankların zemin iyileştirme tasarımı ve iyileş-
tirme sonrası ölçülen oturmaları sunulmuştur. 8 1 2
4
İncelenen vakada tank çevresi için sonlu ele-
Oturma ve Radyal Yer

manlar ve elastik yöntemler ile hesaplanan 7 3

Değiştirme (cm)

2
oturmalar ile hidrostatik deneyler sırasında öl- 6 4
5
çülen oturmalar karşılaştırıldığında hesap yön- 0
temlerin biribirlerine üstünlükleri görülmemiş- 0 1 2 3 4 5 6 7 8
tir. -2
3) Hesaplanan radyal yer değiştirmelerin litera-
türde izin verilen sınır değerlerin altında kaldı- -4 Tank 5
ğı belirlenmiştir. Ovalleşme nedeniyle tankla-
rın yüzer tavanlarının fonksiyonlarını yerine Tank Duvarının Rölatif Oturması
getirmelerinde bir sorun kaydedilmediği göz- Düzlemsel Dönme İçin En Uygun Kosinüs Eğrisi
lemlenmiştir.
Tank Duvarının Radyal Yer Değiştirmesi
4) Hesaplanan rölatif oturma ve kosinus
eğrilerilerinin bütün tanklar için çok iyi çakış- Şekil 13. Tank duvarının rölatif oturması-en uygun kosinüs
tığı belirlenmiştir.. İncelenen tankların tama- eğrisi-duvarın radyal yer değiştirmesi eğrileri
mında düşeyden sapmanın yüzer tavanlı tank-

131
6) Üç yıl süreyle yapılan oturma ölçümlerinin de-
ğerlendirilmesi neticesinde tank temellerindeki
oturma artış hızının ihmal edilebilir mertebele-
re ulaştığı anlaşılmaktadır. Yerindeki gözlem-
lerde yüzer tavanlı tankların işletme aşamasın-
da servis vermesini engelleyebilecek herhangi
bir ovalleşme, dönme, sızıntı, çatlak veya hasar
gözlenmemiştir.
7) İnceleme konusu tankların farklı oturma ve
açısal dönmelerinin izin verilen değerlerin al-
tında olduğu belirlenmiştir.
8) Çelik tankların oturması oldukça karmaşık bir
konu olup halen kabul edilebilir deformasyon
sınırları konusunda genel bir görüş birliği ol-
duğunu belirtmek güçtür. Birçok farklı oturma
paterni olduğu gibi bunların mekanizması ve
tank üzerine etkileri de birbirinden farklıdır.
9) Hidrostatik testler tank inşaatının en kritik
aşamasıdır. Test sırasında tankta oluşabilecek
sızmaların yanı sıra temel zeminindeki zayıf-
lıklar da ortaya çıkmaktadır. Test sırasında
zeminin kayma mukavemeti temele etkiyen ge-
rilmeyi karşılamakta yetersiz ise, yükleme sı-
rasında zeminin konsolide olup kayma muka-
vemetinin artması için yükleme hızının düşük
olması önerilir.
10) Hidrostatik testler sırasında birbirine yakın
tankların aynı anda yüklenmeye başlanması,
yükleme hızının standartlarda belirtilen limitle-
rin üzerinde olması ve hesaplarda öngörülenin
üzerinde dolgu yapılarak zemine ilave yük ak-
tarılması 5 nolu tankta ölçülen oturmalarının
beklenen oturmalarının üzerinde olmasına ne-
den olmuştur.
11) Literatürde 150 cm’ye ulaşan taban oturması
ve 90 cm’ye ulaşan duvar oturması meydana
gelmesine rağmen sorunsuz olarak servis ver-
meye devam eden birçok vaka kaydedilmiştir
(Carlson ve diğerleri, 1961). İnceleme konusu
vakada geniş çaplı çelik tank temellerinin 40.8
cm’ye ulaşan oturmayı üstyapıda işletme soru-
nu olmadan tolere edebildiği görülmektedir.
Geniş çaplı çelik tankların 1 m’den fazla otu-
rabilecek zeminler üzerinde bile başarıyla inşa
edilip işletilmesi farklı oturmanın doğru olarak
hesap edilmesi ve hesaplanan oturmanın inşaat
aşamasında kritik değerleri aşmadığının doğru-
lanması kaydıyla mümkün olmaktadır.
12) Ölçme sonuçları farklı oturmaların tahmininin
önemini ortaya koymakla beraber inşaat sıra-
sındaki farklı imalat koşulları ve zeminde be-
lirlenemeyen bölgesel farklılıklar bu tespitin
yapılmasının zor olduğunu göstermektedir.
REFERANSLAR
API 650, 1984. Welded Steel Tanks for Oil Storage.,
American Petroleum Institute Washington DC.
API 653, 2001. Tank Inspection, Repair, Alteration, and
Reconstruction, American Petroleum Institute.,
Washington D.C
Carlson Emery D. and Fricano Stephen P., 1961. Tank
foundation in eastern Venezuela. ASCE Journal of
Geotechnical Engineering. Vol. 87 , No.SM 5
D’Orazio Timothy B., Duncan James M., and Bell Roy A.
1989, Distortion of steel tanks due to settlement of their
walls. ASCE Journal of Geotechnical Engineering. Vol.
115, No.6,
D’Orazio Timothy B. and Duncan James M. 1987.
Differential settlement in steel tanks. ASCE Journal of
Geotechnical Engineering. Vol. 113 , No.9,
Düzceer R. 2003. Ground improvement of oil storage tanks
using stone columns. Soil and Rock America 2003. 12th
Panamerican Conference on Soil Mechanics and Geo-
technical Engineering, 39th US Rock Mechanics Sympo-
sium. Massachusetts Institute of Technology, Cambridge.,
USA.
Greenwood, D.A. 1974. Differential settlement tolerances of
cylindrical steel tanks for bulk liquid storage. Conference
organized by British Geotechnical Society, Cambridge.
Pentech Pres., London.
Güler E. 2000. Poti Limanı Arazisi Geoteknik Etüd Raporu
Kumbasar V, 1966. Silindirik tankların temel hesapları, İTÜ
Kütüphanesi Sayı 641
Marr Allen W., Ramos Jose A. and William T.Lambe. 1982
Criteria for settlement of Tanks. ASCE Journal of
Geotechnical Engineering. Vol. 108 , No.GT 8,
Myers Philip E. 1997. Above Ground Storage Tanks. Mc
Graw Hill.
.Priebe, H.J., (1995) The design of vibro replacement.
Ground Engineering, December 1995.

132