Λουκάς Αξελός

Η μυστική επαναστατική οργάνωση

και η δράση του Ρήγα Βελεστινλή
στη Βιέννη*

Λογοτεχνίες ολάκαφες
μ' εκλεκτά λόγια γραμμένες
θ' ανασκαφτούν για την έρευνα μιας μικρής ένδειξης:
πως τον καιρό της καταπίεσης (ας πούμε)
ζούσαν κι επαναστάτες.
Μπέρτολτ Μπρεχτ

Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα το παράνομο πολιτικό κίνημα, τόσο στη Βαλκανι­
κή, όσο και στις υπόλοιπες κεντροευρωπαϊκές και μεσογειακές ευρωπαϊκές χώρες,
παίρνει μια καινούργια, εξαιρετικά μεγάλη, έκταση.
Το κίνημα αυτό βασισμένο στη μέχρι την περίοδο εκείνη εμπειρία δράσης του
ελεύθερου τεκτονισμού και τ ω ν διάφορων π α ρ ά ν ο μ ω ν ή η μ ι π α ρ ά ν ο μ ω ν λαϊκίστικων
πολιτικών σ χ η μ α τ ι σ μ ώ ν της μικρής και μεσαίας αστικής τάξης, περνάει σε μιαν ανώ­
τερη ποιοτικά φάση που αντανακλά τη συνολική ανοδική πορεία του αστισμού και
των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων σ' όλη την ηπειρωτική Ε υ ρ ώ π η .
Η τ α ν αυτό, μέσα σ' όλα τ' άλλα, μια συγκεκριμένη πολιτική απάντηση της επανα­
στατικής αστικής τάξης απέναντι στην ανοιχτή τρομοκρατία των φεουδαρχικών ή
" ί σ ο φ ε ο υ δ α ρ χ ι κ ώ ν καθεστώτων της ηπειρωτικής Ε υ ρ ώ π η ς π ο υ αδυνατούσαν, ό π ω ς
Φάνηκε ιστορικά, να δώσουν μιαν «βρετανικού τύπου», ταξική διέξοδο στη σύγκρου-
°η τους με τον ανερχόμενο αστισμό.

* ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΕΤΡΑΔΙΩΝ
Το
MV
i,Tκείμενο
°A ™ αυτό
° είναι
Κ ΐ κεφάλαιο αχό
Φ Ά Λ Α Κ > την ανέκδοτη μελέτη του ·συγγραφέα
« — 'Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί και
στ
1 διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα*.

www.24grammata.com
42 ΤΕΤΡΑΔΙΑ / 7

Στο χ ώ ρ ο της Βαλκανικής ιδιαίτερα ο α γ ώ ν α ς των υποτελών τάξεων έπαιρνε μιαν

εξαιρετικά π ο λ ύ π λ ο κ η και σύνθετη μορφή στο βαθμό που η πολυταξική, πολυεθνική
και πολυθρησκευτική πραγματικότητα της δημιουργούσε ένα π ο λ λ α π λ ό επίπεδο αντι­
θέσεων. Η αντιφατική αυτή πραγματικότητα οδηγούσε αναπόφευκτα σ' ένα σταυρο­
δρόμι αποφασιστικών εθνικών και κοινωνικών επιλογών. Αν α π ό τη μια η ανάπτυξη
των αστικών εμπορευματικών σχέσεων και οι ενέργειες του διεθνούς αποικιοκρατι-
σμού διαμορφώνουν μέσα σ' ένα αντιφατικό και αλληλοσυγκρουόμενο πλέγμα τους
«σταθερούς» όρους α π ο δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η ς της στρατοκρατικής «φεουδαλικής» κοινωνίας
των οθωμανών, είναι οι ταξικοί, εθνικοί και κοινωνικοί αγώνες από την άλλη που δια­
μορφώνουν τους «δυναμικούς - ασταθείς» όρους για το ποια εξέλιξη θα πάρει η απο­
διοργάνωση α υ τ ή . 1
Ο απελευθερωτικός αγώνας των λ α ώ ν της Βαλκανικής είχε μια μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η παρά­
δοση αυθόρμητων ξεσπασμάτων και εξεγέρσεων που με την πάροδο του χ ρ ό ν ο υ συγ­
κροτήθηκαν στο ένοπλο αγροτικό κίνημα των ελλήνων, β ο υ λ γ ά ρ ω ν , σέρβων, ρουμά­
νων και α λ β α ν ώ ν κλεφτών. 2
Το ένοπλο α υ τ ό αγροτικό κίνημα αποτελούσε μιαν απτή πραγματικότητα π ο υ
ο π ω σ δ ή π ο τ ε προηγήθηκε κατά πολύ της π α ρ ά ν ο μ η ς πολιτικής δραστηριότητας της
αστικής τάξης.
Η σταδιακή συγκρότηση σ' ένα παράνομα οργανωμένο πολιτικό κίνημα των ελλή­
νων και λ ο ι π ώ ν βαλκάνιων αστών, τόσο μέσα στην Βαλκανική ε ν δ ο χ ώ ρ α , όσο και έξω
από α υ τ ή ν , ήρθε να αποτελέσει ένα δεύτερο αποφασιστικό παράγοντα που η σύζευξη
του με το έ ν ο π λ ο αγροτικό κίνημα άλλαζε ποιοτικά την προοπτική ρήξης με το
κυρίαρχο σ υ γ κ ρ ό τ η μ α εξουσίας.
Η εσωτερική δυναμική τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν οδηγεί αναγκαστικά τους έλληνες και λοι­
πούς βαλκάνιους αστούς στην αναζήτηση μιας πολιτικής ταυτότητας που να εκφράζει
ταυτόχρονα τους συγκεκριμένους εθνικούς πόθους για αυτοδιάθεση και κρατική ολο­
κλήρωση με τους καθολικότερους διεθνικούς ταξικούς σ τ ό χ ο υ ς της νέας ανερχόμενης
τάξης.
Αυτή την πολιτική ταυτότητα οι λαοί της Βαλκανικής και της μεσογειακής Ευρώ­
πης την βρήκαν στο π ρ ό σ ω π ο των ιδεών και της πραχτικής της Μεγάλης Γαλλικής
Επανάστασης και των επαναστατικών ο ρ γ α ν ώ σ ε ω ν της.
Η επίδραση των ιδεών και της πραχτικής της Γαλλικής Επανάστασης στην ήδη
υπάρχουσα ατελή παράνομη εταιρική κίνηση, π ο υ με τον ένα ή τον ά λ λ ο τ ρ ό π ο άπλω ­
νε τη δραστηριότητα της στα βαλκανικά, νοτιορωσικά και κεντροευρωπαϊκά αστικά
κέντρα, ήταν εξαιρετικά ισχυρή και συντέλεσε στην ταχύτερη ωρίμανση της και ό σ ο ν
αφορά τον ιδεολογικοπολιτικό της προσανατολισμό και όσον αφορά την ο ρ γ α ν ω τ ι κ ή
της δομή π ο υ άρχισε —πια— να ξέφευγ α από εκείνη π ο υ αντιστοιχούσε σε ένα κύκλο
ζύμωσης ή π ρ ο π α γ ά ν δ α ς .
Ο Ρήγας εμφανίζεται ακριβώς στο αποφασιστικό μεταίχμιο της πορείας του ελλη­
νικού και βαλκάναου εταιρισμού. Σ τ ο κομβικό εκείνο σημείο π ο υ οι αδύναμοι όμιλοι
ιδεολογικής και πολιτικής ζύμωσης επιδιώκουν α π ό τη μια το μετασχηματισμό τους
σε σφαιρικότερα ό ρ γ α ν α πολιτικής δράσης διευρύνοντας ή καταστρέφοντας τ η ν παλιά
οργανωτική τ ο υ ς δ ο μ ή και επιζητούν α π ό τ η ν άλλη την ευρύτερη σύνδεση τους τόσο
με το τοπικό ένοπλο αγροτικό κίνημα, ό σ ο και με τα αντίστοιχα ρεύματα και σχήματα
π ο υ δ ρ ο ύ σ α ν σ τ ο ν υ π ό λ ο ι π ο ευρωπαϊκό χ ώ ρ ο .

www.24grammata.com
ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΕΡΕΥΝΑΣ Λ. ΚΡΓΠΚΗΣ 43

Είναι, λοιπόν, βέβαιο ότι αρκετά πριν εμφανισθεί ο Ρήγας ο εταιρισμός είχε απλω­
θεί στη Βαλκανική και ειδικότερα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες που οι ρωγμές στην
άσκηση της οθωμανικής εξουσίας και ο ανταγωνισμός με τον ρώσικο και αυστριακό
επεκτατισμό, άφηναν ένα ευρύτερο περιθώριο δράσης στους φιλελεύθερους αστικούς
θύλακες.
Βέβαια, τα στοιχεία που και σήμερα, ακόμη, έχουμε συγκεντρώσει είναι ιδιαίτερα
αντιφατικά και ασαφή, πράγμα σχεδόν φυσικό για σχήματα συνωμοτικά και παράνο­
μα.
Η συγκριτική εξέταση των μέχρι σήμερα στοιχείων μας οδηγεί στο συμπέρασμα
ότι και πριν από την άφιξη του στη Βιέννη ο Ρήγας θα πρέπει να είχε μιαν ορισμένης
3
—αν και ατελή— μορφής εταιρική δράση.
Η ίδια η πορεία του μας πείθει ότι το πολιτικό του ωρίμασμα διαμορφώνεται βαθ­
μιαία και σε συνδυασμό —πάντα— με στόχους πρακτικούς που, οπωσδήποτε, δεν μπο­
ρεί να 'ναι έξω από οργανωτικές δεοντολογίες.
Έπειτα από ένα αρκετά μεγάλο διάστημα παραμονής του στις παραδουνάβιες ηγε­
μονίες ο Ρήγας ξαναπηγαίνει, αρχές Αυγούστου του 1796 στη Βιέννη,4 με στόχο την
διεύρυνση και ολοκλήρωση των πολιτικών του σχεδίων.
Οι στίχοι του, τώρα, δείχνουνε με τον πιο συγκεκριμένο τρόπο το μέστωμα της
πολιτικής του σκέψης και του ιδεολογικού του προσανατολισμού.
"Όλα τά έθνη πολεμούν
καί στους Τυράννους τους όρμοϋν,
έκδίκησιν γυρεύουν...
καί τούς εξολοθρεύουν...

Κ' εκείνα πού άποκοτοϋν,

δ,τι κι άν θέλουν αποκτούν·
διέτε τήν Ίταλίαν,
πα3ς πήρ' έλευθερίαν
καί τρέχει γιά τήν δόξαν,
μέ χαρά στή φωτιά I
Ο Ρήγας δεν στέκεται όμως απλά στους στίχους. Γνωρίζει τον σημαντικό διαπλα-
σ
*ικό - προτρεπτικό τους ρόλο, δεν φαίνεται όμως να τον υπερτιμά. Γι' αυτό και βά­
ζοντας σε πράξη τα πολιτικά του σχέδια μας δίνει το πολίτευμα του που είναι πραγμα-
η
*ό υπόδειγμα ζωντανού και πρωτοπόρου πολιτεύματος για την εποχή του.
Αναμφίβολα κανένας δεν αμφισβητεί ότι η «Νέα Πολιτική Διοίκησις», είναι καθο­
ριστικά επηρεασμένη από το αντίστοιχο Γαλλικό Σύνταγμα, θα 'τανε λάθος όμως να
«ϊχυριστεί ότι αποτελεί μιαν απλή αντιγραφή του.
Ο Ρήγας δεν έκανε μηχανική δουλειά. Δεν αντέγραψε και πολύ περισσότερο δεν
προσπάθησε να βάλει οε στενοκέφαλα - δογματικά καλούπια το γαλλικό πολίτευμα,
Μεταφέροντας το ξεκρέμαστα στα β ιλκανικά δεδομένα.
Η προσεκτική μελέτη της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως» μας ξεκαθαρίζει την
πραγματικότητα αυτή και μας επιβεβαιώνει την άποψη ότι ο Ρήγας είχεν αφομοιώσει
to περιεχόμενο του Γαλλικού Συντάγματος, με τέτοιο τρόπο που να μπορεί ολοκλη­
ρωμένα και δημιουργικά να μας δώσει ένα νέο, δικό του σχέδιο Συντάγματος, σύγχρο-

www.24grammata.com
44 ΤΕΤΡΑΔΙΑ / 7

νο, π ρ ω τ ο π ό ρ ο για την εποχή του και αρκετά κατατοπισμένο και προσαρμοσμένο
στα π ο λ ύ π λ ο κ α δεδομένα του βαλκανικού και μικρασιατικού ιστορικού και γεωγραφι­
κού χ ώ ρ ο υ .
Η εξαιρετικά προσεχτική προσέγγιση του ζητήματος της πολυεθνικής και
πολυθρησκευτικής ιδιορρυθμίας του χ ώ ρ ο υ ό π ο υ το πολίτευμα του ελπίζει ότι θα
εφαρμοσθεί, μαρτυρούν όχι μόνο τη σ π ο υ δ ή ή τ η ν ιδεολογική αγνότητα, αλλά και τον
πολιτικό ρεαλισμό του άντρα.
Στη Βιέννη θα πραγματοποιήσει με τη βοήθεια ελάχιστων συντρόφων μέσα σε
περιορισμένο χρονικό διάστημα διάφορες εκδόσεις φιλολογικού - πολιτιστικού, γεω­
γραφικού - ιστορικού, στρατιωτικού και πολιτικού χαρακτήρα. Εκδόσεις π ο υ φιλοδο­
ξούσαν να αγκαλιάσουνε όλα τα θέματα και να α ν α π λ η ρ ω θ ο ύ ν ε τα πελώρια κενά της
ρωμιοσύνης, δημιουργώντας τη βάση και διαμορφώνοντας το πλαίσιο π ά ν ω στο
οποίο θα μπορούσε να στηριχθεί και αναπτυχθεί αποτελεσματικά η επαναστατική δρά­
ση των λ α ώ ν της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας.
« Έ κ τών γραμμάτων γεννάται ή π ρ ο κ ο π ή , μέ τήν οποίαν λ ά μ π ο υ ν τά ελεύθερα
έθνη», γράφει και φαίνεται μέσα σ' αυτή την περιεχτική πρόταση πόσο ουσιαστικά είχε
κατανοήσει τον καθοριστικό ρόλο της παιδείας και της κουλτούρας για την οργανική
εσωτερική α ν ά π τ υ ξ η ενός λαού.
Ο Ρήγας είχεν αντίληψη αρχιτέκτονα - πολεοδόμου και οικοδόμου μεγάλων έρ­
γων. Η σφαιρικότητα και το εύρος τ ω ν εκδόσεων του και της προπαγανδιστικής - δια-
πλαστικής του δράσης μας το επιβεβαιώνει.
Α π ό τη φυσική και τα μαθηματικά, τη φιλολογία και τη γεωγραφία μέχρι το στρα­
τιωτικό εγχειρίδιο, το επαναστατικό μανιφέστο και το ποίημα - π ρ ο κ ή ρ υ ξ η , ξετυλίγε­
ται ένα καθ' όλα σαφές και μ α κ ρ ό π ν ο ο σχέδιο για την κάλυψη ή, έστω, για τον αρχικό
εντοπισμό των απεριόριστων κενών που δημιούργησε η κυριαρχία του κράτους των
οθωμανών.
Στη Βιέννη, κέντρο τότε της πιο πλούσιας ρωμέικης παροικίας, ο Ρήγας απλώνει
τη δράση του συμμετέχοντας ενεργητικά στην παράνομη πολιτική δραστηριότητα
που είχε από πριν λίγα χρόνια ξαπλωθεί στον πολιτικά συνειδητοποιημένο κύκλο των
ελλήνων πάροικων.
Πολλά έχουνε α π ω θ ε ί για τη μυστική επαναστατική οργάνωση Βιέννης, που
κορυφώθηκαν στη γ ν ω σ τ ή έντονη μεσοπολεμική διαμάχη μεταξύ του Γιάνη Κορδά­
του και Κ. Ά μ α ν τ ο υ .
Γ ύ ρ ω α π ό τις δυο απόψεις α ν α π τ ύ χ θ η κ ε α π ό πολλούς μεταγενέστερους ένας πλη­
θωρικός προβληματισμός π ο υ άλλοτε συγκλίνει προς την ά π ο ψ η του Κ. Ά μ α ν τ ο υ για
την μη ύπαρξη εταιρίας κι άλλοτε προς αυτήν του Γ. Κ ο ρ δ ά τ ο υ που υποστηρίζει ακρι
βώς το αντίθετο.
Η λεπτομερειακή μελέτη όχι μ ό ν ο των επιχειρημάτων των διάφορων συγγραφέων
αλλά και των άμεσων γ ρ α φ τ ώ ν π η γ ώ ν της ε π ο χ ή ς και ειδικότερα των μυστικών εκθέ
σεων της βιεννέζικης αστυνομίας και τ ω ν πορισι ά τ ω ν που π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ό τα ανα
κριτικά έγγραφα, μας βεβαιώνουν —χωρίς αμφιβ< λία— για την ύπαρξη και δράση συγ
κροτημένης μυστικής ο ρ γ ά ν ω σ η ς π ο υ δρούσε όχι μόνο στη Βιέννη αλλά και στ<
εξωτερικό. 5
Το π ρ ό β λ η μ α λοιπόν κατά τη γ ν ώ μ η μου εντοπίζεται στην έκταση και τα όριι
δράσης του π α ρ ά ν ο μ ο υ α υ τ ο ύ σχήματος. Και εδώ ακριβώς είναι π ο υ νομίζω ότι εχι

www.24grammata.com
 ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΕΡΕΥΝΑΣ Α ΚΡΙΤΙΚΗΣ 45

παρεμβληθεί η εκ των υστέρων συσκότιση, διόγκωση ή υ π ε ρ β ο λ ή . Κ α τ ' α ρ χ ή ν ,

πιστεύω, ότι θα πρέπει να διευκρινιστεί το σημείο αν ο ίδιος ο Ρήγας ήταν ιδρυτής
νέας μυστικής εταιρίας.
Εξετάζοντας κατά πρώτο λ ό γ ο τα στοιχεία και τις μαρτυρίες της εποχής και δευτε­
ρότερα τα μεταγενέστερα επιχειρήματα τείνω να σ υ μ φ ω ν ή σ ω με την εκδοχή του
Παναγιώτη Μαγιάκου ότι: «ό θρύλος τοΰ Ιδρυτού εταιρίας δημιουργήθηκε κατόπιν
τής θαρραλέας στάσεως, πού έδειξε ενώπιον τών αυστριακών ά ρ χ ω ν , άναλαβόντας ό
6
ίδιος τήν ευθύνη τής επαναστατικής κινήσεως κατά τήν περίοδο εκείνη».
Σ' αυτό φαίνεται σύμφωνος και ο Γιάνης Κορδάτος π ο υ παρατηρεί ότι: «"Οταν ήρ­
θε ό Ρήγας άπό τό Βουκουρέστι στή Βιέννη (1796), ίσως νά βρήκε συστημένη τήν

Η ταβέρνα της Βιέηης .Onechen BeiseU καθώς σώζεται ώς σήμερα. I' αυτή σύχναζαν έλληνες και στόν
Τοι
χο της σώζεται ιδιοχιφη υπογραφή τον Ρήγα.

www.24grammata.com
46 ΤΕΤΡΑΔΙΑ / 7

Ε τ α ι ρ ί α αυτή», νια να συμπληρώσει καταφατικότερα π α ρ α κ ά τ ω : « Έ τ σ ι ή Ε τ α ι ρ ί α , τώ­

ρα πού βρήκε τόν αρχηγό της ξαπλώνει τά δίχτυα της στό... κλπ.». 7
Έ ν α δεύτερο σημείο π ο υ νομίζω ότι πρέπει να διευκρινιστεί είναι η σ ύ γ χ υ σ η π ο υ
επικρατεί γ ύ ρ ω α π ό το «οργανωτικό μοντέλο» τ ω ν π ρ ώ τ ω ν μυστικών εταιριών της
ελληνικής και βαλκανικής αστικής τάξης του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα. Φοβά­
μαι ότι μια ορισμένη κατηγορία μελετητών τείνει να χρησιμοποιεί σαν μέτρο ή και να
ταυτίζει το ο ρ γ α ν ω τ ι κ ό «μοντέλο - πρότυπο» τ ω ν π α ρ ά ν ο μ ω ν οργανώσεων της αστι­
κής ή της εργατικής τάξης του 19ου και τ ο υ 20ου αιώνα, με το συγκεκριμένο ιστορικό
προϊόν που διαμορφώθηκε α π ό τη συνωμοτική δραστηριότητα της π ρ ώ τ η ς περιόδου
πολιτικής σ υ γ κ ρ ό τ η σ η ς της επαναστατικής μπουρζουαζίας στη Βαλκανική. Το γραμ­
μικό και αναστορικό α υ τ ό κριτήριο συνυπάρχει στην π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή τόσο α υ τ ώ ν π ο υ
δε δέχονται την ύ π α ρ ξ η εταιρίας μια και αυτή δεν συγκεντρώνει τα «τυπικά προσόντα»
ενός ιδεατού σ χ ή μ α τ ο ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς , όσο και εκείνων που στη θέση ενός συγκεκριμέ­
νου ιστορικού μ ο ρ φ ώ μ α τ ο ς θέλουν να β λ έ π ο υ ν , βιάζοντας την ιστορική πραγματικό­
τητα, μιαν ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η παράνομη ο ρ γ ά ν ω σ η και μάλιστα στα π ρ ό τ υ π α λίγο - π ο λ ύ
των σημερινών.
Για τη μυστική εταιρία της Βιέννης μέχρι σήμερα είναι ελάχιστα πράγματα γνω­
στά.
Τα περιορισμένα διασα>ζόμενα στοιχεία, με εξαίρεση την έκθεση του ανακριτή
Λέυ. την κατοπινή γ ρ α π τ ή μαρτυρία τ ο υ Π ε ρ ρ α ι β ο ύ , και τις πληροφορίες του εταίρου
Γ. Κ α λ α φ ά τ η ό π ω ς αυτές αναφέρεται ότι διασώθηκαν στο χειρόγραφο με τίτλο
•Notizie intorno al Riga Velestino» που δημοσίευσε το 1931 ο Σ. Θεοτόκης, δεν
αρκούν, δ υ σ τ υ χ ώ ς , α π ό μόνα τους νια να μας βοηθήσουνε στην σ υ γ κ ρ ό τ η σ η μιας
ά π ο ψ η ς ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η ς και συνεπούς.
Το καθεαυτό ο ρ γ α ν ω τ ι κ ό ά π λ ω μ α της εταιρίας φαίνεται μάλλον περιορισμένο και
η σύνθεση των μελών της, αν κρίνουμε με βάση τους συλληφθέντες —δολοφονημέ­
νους και μ η — συντρόφους του Ρήγα, μικροαστική και εξαιρετικά νεανική.
Γι' αυτό και μ ο υ φαίνονται μη έγκυρες επιστημονικά οι γενικεύσεις του τ ύ π ο υ : «Ό
Ρήγας, γ ρ ή γ ο ρ α κατόρθωσε νά στρατολογήσει δ,τι καλύτερο, γενναιότερο καί υγιέστε­
ρο διέθετε τό νεοελληνικό υ π ό δ ο υ λ ο καί διεσπαρμένο έθνος καί δ,τι περισσότερο αγω­
νιστικό καί έντιμο διέθεταν οί υπόδουλοι λαοί της Βαλκαντκής».'
Α π ό π ο ύ π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν τα συμπεράσματα αυτά έτσι που να σ υ μ π λ η ρ ώ ν ο ν τ α ι μάλι­
στα α π ό π α ρ α τ ή ρ η σ η ς ότι: «Φυσικά, αυτοί δέν ήσαν οί μόνοι π ο ύ «έστρατολογήθη-
σαν» ά π ό τόν μεγάλο έθνεγέρτη. Οί ίδιες οί αυστριακές αρχές είχαν σ ο β α ρ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς
νά πιστεύουν —κατά τά επίσημα, π ά ν τ α , έγγραφα τους— δτι ή εταιρική δραστηριότης
τών σ υ ν ω μ ο τ ώ ν π ρ έ π η νά συναριθμοΰσε πολυάριθμους ο π α δ ο ύ ς καί εκατοντάδες στε­
λέχη καί στήν Τεργέστη, στό Σεμλϊνο, στήν Έ ν ε τ ί α , στό Παρίσι, στήν Ληψία καί πολ­
λά ακόμη δευτερεύοντα ευρωπαϊκά κέντρα. 'Αλλά καί στήν Πάτρα καί τήν Καλαμάτα,
καί τήν Μ ά ν η , καί τό Ζ η τ ο ύ ν ι καί τήν θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η καί τίς περισσότερες σημαντικές
π ό λ η ς τής Μακεδονίας καί της Η π ε ί ρ ο υ καί τών νησιών τοΰ α ρ χ ι π ε λ ά γ ο υ ς διέτρεχαν
οί έθναπόστολοι της Εταιρίας...».*
Είναι, πέρα α π ό κάθε αμφιβολία, γεγονός ότι τα πραγματικά πλαίσια δράσης ενός
κ ύ κ λ ο υ συνωμοτικού είναι, κατά κανόνα, ευρύτερα από αυτά που εντοπίζονται ή πέ­
φ τ ο υ ν στην αντίληψη τ ω ν καταδιωκτικών α ρ χ ώ ν , ό π ω ς όμως είναι, επίσης, γ ε γ ο ν ό ς
ότι, κατά κανόνα, οι καταδιωκτικές αρχές θέλουν να βλέπουν στην οποιαδήποτε, ακό

www.24grammata.com
ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΕΡΕΥΝΑΣ Λ. ΚΡΙΤΙΚΗΣ

μα και στην πιο ακίνδυνη αντιπολιτευτική δράση, τον πανταχού παρόντα συνωμότη
κοινωνικό ανατροπέα.
Φρονώ λοιπόν ότι αυτά τα γενικά κριτήρια δεν είναι καθόλου, από μόνα τους
επαρκή για να μας δώσουν την ακριβή απάντηση σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση
που απαιτείται να εξετάζεται ειδικά και λεπτομερειακά.
Η με βάση την έκθεση των ανακριτικών αρχών αναφορά των διάφορων ονομάτων
που ανήκαν σε άτομα με τα οποία είχε μιαν αδιευκρίνιστη, ως προς το περιεχόμενο,
σχέση ο Ρήγας ή η με βάση τα αναγραφόμενα στο θούριο του, όπου οπωσδήποτε τί­
ποτε δεν γράφτηκε «ποιητική αδεία», άποψη ότι η εταιρία της Βιέννης αποτελούσε ού­
τε λίγο ούτε πολύ μιαν άρτια παμβαλκανική οργάνωση, μου φαίνεται αστήρικτη και
υπερβολική τουλάχιστον όσον αφορά το στοιχείο των οργανωμένων δυνάμεων.10
Φίλοι ή οπαδοί των αναπτυσσόμενων τότε επαναστατικών κινήσεων υπήρχαν διά­
σπαρτοι σε όλον το βαλκανικό και κεντροευρωπαϊκό χώρο, χωρίς αναγκαστικά να
έχουν «στρατολογηθεί» από το Ρήγα ή τους συντρόφους του προσωπικά. Τα οργανω­
μένα όμως «μέλη» και «στελέχη» των κινήσεων αυτών ήταν με βάση τα συγκλίνοντα
ιστορικά στοιχεία εξαιρετικά περιορισμένα μέχρι και την ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας
το 1814." Αναμφίβολο γεγονός είναι πάντως ότι το αντιοθωμανικό μίσος μετέτρεπε
τη μεγάλη πλειοψηφία των ραγιάδων σε δυνάμει υποψήφιους εταιριστές.
Μας είναι λοιπόν ιδιαίτερα δύσκολο, ίσως και αδύνατο, με βάση τα υπάρχοντα
στοιχεία να προσδιορίσουμε ποιοι απ' όλους τους αναφερόμενους, συλληφθέντες και
μη, ήσαν μέλη της παράνομης οργάνωσης ή απλοί φίλοι, γνώριμοι ή οπαδοί του Ρήγα.
Τα όρια των μεταξύ τους σχέσεων και ιεραρχίας θα πρέπει να ήσαν στο γενικό
περίγραμμα, μάλλον ασαφή και συγκεχυμένα, όπως και τα όρια της ατομικής υπευθυ-
νοποίησης του καθενός.12
Εκείνο που σε σημαντικό βαθμό είχεν, ως φαίνεται, επιτευχθεί, ήταν η εξαιρετική
εχεμύθεια13 και η περιορισμένη, η άκρως αναγκαία θα Τ^γα, συμμετοχή στις παράνο­
μες τεχνικές δραστηριότητες.
Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Περραιβός: «τά δέ άσματα, ποιήμα τι στρατιωτι-
κόν, έγκόλπιον καλοόμενον, καί τινές προσωρινοί πολιτικοί κανονισμοί, έτυπώθησαν
14
τήν νύκτα έν άκρα μυστικότητι καί προσοχή...».
Ουσιαστικά η εταιρία της Βιέννης αποτέλεσε μιαν από τις πρώτες προδρομικές
παράνομες επαναστατικές οργανώσεις που δημιούργησε στον αγώνα για την πολιτική
συγκρότηση του ο ελληνικός αστισμός της διασποράς.
Η ανάπτυξη τους παράλληλη με την ανάπτυξη του συνολικού εθνικού απελευθε­
ρωτικού κινήματος σφραγίζεται από τις ιδιορρυθμίες ανάπτυξης και το βαθμό οικονο­
μικής και κοινωνικής συγκρότησης της πολυμήχανης αυτής εμπροσθοφυλακής του
εμποροναυτικού κεφαλαίου.
Γι' αυτό, άλλωστε, και η ανάπτυξη της δένεται στενά με την καθεαυτό ανάπτυξη
της εμποροναυτικής δραστηριότητας και με το καθολικό σχεδόν δίκτυο των εμπορι
κών και ναυτικών αντιπροσώπων σ' όλους τους κόμβους εμπορικής δραστηριότητας
της Κεντρικής Ευρώπης, της Βαλκανικής και της Εγγύς και Μέσης Ανατολής.
Η υπαρκτή αυτή δραστηριότητα αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία μπορούμε να
στηρίξουμε μια κατ* αρχήν συνεπή ερμηνεία για το επιφανειακά περίεργο στοιχείο της
ταχύτατης διάδοσης και εξάπλωσης των γραπτών καμένων και εντύπων που τύπωναν
οι έλληνες πατριώτες του εξωτερικού και αδικότερα ο Ρήγας κι οι σύντροφοι του, σε

www.24grammata.com
48 ΤΕΤΡΑΔΙΑ / 7

όλον περίπου το γεωγραφικό χ ώ ρ ο που κάλυπτε η οθωμανική αυτοκρατορία.

Οι ιδιορρυθμίες αυτές σε συνδυασμό με την απόλυτη σχεδόν ανυπαρξία άμεσων
π η γ ώ ν κάνει εξαιρετικά δ ύ σ κ ο λ ο το έργο αποτίμησης των πραγματικών «γεωγραφι­
κών» διαστάσεων της εταιρίας.
Από τα διασωσμένα στοιχεία π ο υ π ρ ο κ ύ ψ α ν από την κατάσχεση ενός π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ
σημειωματάριου του Ρήγα, σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με τα πορίσματα των ανακριτικών α ρ χ ώ ν
και τις αρχειακές έρευνες των Λεγκράντ, Ά μ α ν τ ο υ και Ενεπεκίδη βγαίνει το συμπέρα­
σμα ότι η μυστική εταιρία της Βιέννης και ο Ρήγας προσωπικά είχαν μιαν ορισμένης
μορφής σχέση ή επαφή με αρκετούς έμπορους, προεστούς, κλέφτες και παπάδες ακό­
μα και με ξένους διπλωματικούς κύκλους ή με οθωμανικά αντισουλτανικά στοιχεία.
Χωρίς να μ π ο ρ ώ να διευκρινήσω το είδος και τη μορφή της επαφής, με βάση κύρια τις
αυστριακές εκτίμησης που θεωρούν ό λ ο υ ς ανεξαίρετα μέλη της π α ρ ά ν ο μ η ς οργάνω­
σης, ο Ρήγας ή και η εταιρία θα πρέπει να 'χαν κάποια σχέση με τους εμπόρους Κολό-
ρο. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο Π α π α δ η μ ή τ ρ η , Νικήτα και Ιωάννη Χατζηβασίλη στα Γιάννενα,
αρχιμανδρίτη Κ ύ ρ ι λ λ ο , Γεώργιο Γκολέσκο, Γεώργιο Σλατινιάνο, Μ α ν α σ σ ή , Μανολά-
κη, Π ο λ υ ζ ά κ η , Θεοδόση, Λάμπρο, Ιωάννη Τ σ α ο ύ σ η , Νικολάτη και Σ τ α υ ρ ά κ η στο
Βουκουρέστι, Ιωάννη και Γεώργιο Μ ι χ α ή λ στο Ιάσι, Λαυρέντη και Αλίανδρο στην
Πρέβεζα, Ρίζο Ν τ ο ρ μ ο ύ σ η και Ιωάννη Τσούκα στην Πέστη και Βασίλη Ο ι κ ο ν ό μ ο υ
και Ιωάννη Κ α ψ ο ύ λ η στην Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ο ύ π ο λ η . Ά γ ν ω σ τ η επίσης π α ρ α μ έ ν η μέχρι
και σήμερα η σχέση του Ρήγα και της εταιρίας με ορισμένα από τα αναφερόμενα από
τις ανακριτικές αρχές π ρ ό σ ω π α π ο υ κατόρθωσαν να διαφύγουν και να κρατήσουν τη
δράση τους μυστική. Στηριγμένος στα ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα που έκδοσε ο Κ.
Ά μ α ν τ ο ς , ο Π. Μαγιάκος παρατηρεί: « Ά ς σημειωθή δτι ό Σακελαρίου, ό Στέριος, ό
Σεβαστός καί τόσοι άλλοι, πού μνημονεύονται στά έγγραφα τής Αυστριακής άνακρι

Φωτογραφία των φυλακών της Βιέννης όπου φυλακίστηκαν ο Ρήγας και οι σύντροφοι του. Οι φυλακές αυτές
κατεδαφίστηκαν το J885.

www.24grammata.com
 ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΕΡΕΥΝΑΣ & ΚΡΙΤΙΚΗΣ

τικής εκτροπής, καί ot αρχές τους θεωρούν άπό τά κυριώτερα πρόσωπα της μυστικής
οργανώσεως, δέν κατορθώθη νά άνευρεθοΰν καί νά συλληφθούν, έκτος άπό τόν ίατρό
Πολύζο, πού είχε αναχωρήσει γιά τό Βουκουρέστι, όπου συνελήφθηκε καί φυλακίσθη­
κε κατόπιν ενεργειών τής Αυστριακής Κυβερνήσεως».
Με βάση τα παραπάνω πιστεύω ότι δεν είμαστε μακρυά από την πραγματικότητα
αν ισχυριστούμε ότι στο Βουκουρέστι, το Ιάσι και την Πόλη, όπου το πέρασμα και
του ίδιου του Ρήγα έβαλε τη σφραγίδα του πάνω στις εξελίξεις, οι φίλιες προς την
εταιρία και το καθόλου εταιρικό κίνημα δυνάμεις θα πρέπει να 'ταν κάποιου επιπέδου
αν κρίνουμε και από τις ιδιαίτερες ενέργειες να μαζευτούν χρήματα για να δωροδοκη-
θεί ο τούρκος υπουργός εσωτερικών Ιμπραήμ Εφέντης και να αφήσει ελεύθερο το
Ρήγα.15 "Αλλωστε η ίδια η έκθεση των Αυστριακών αρχών ενισχύει, ως ενα βαθμό την
άποψη αυτή.
Αλλά και στην Τεργέστη, τα Γιάννενα και την Πρέβεζα θα πρέπει πιθανόν να
υπήρχαν ορισμένοι συμπαθούντες ή ελάχιστα μεμονομένα άτομα.
Η προετοιμασία και το σχέδιο μετάβασης του Ρήγα στην Ελλάδα μετά την απο­
στολή των κιβωτίων από την Τεργέστη στην Πρέβεζα, λογικά προσεγγίζοντας το, δεν
μπορεί να στηριζόταν στο κενό.
Οι ανακριτικές αρχές των αυστριακών μιλάνε για ολόκληρο σχέδιο ξεσηκωμού
των Μανιατών και των Κακοσουλιωτών που σε περίπτωση αποτυχίας θα έφτανε στο
«νά μεταβή μόνος του εϊς τινα έπαρχίαν καί νά προκαλέση έπανάστασιν έκεΐ δπου εύ­
ρισκε τούς κατοίκους διατεθειμένους περισσότερον διά τήν έλευθερίαν...».
Και μ' όλη την υπερβολή και το φόβο που τους διακρίνει εντοπίζουν σωστά το
γεγονός του καταλύτη που μπορούσε να παίξει στις εξελίξεις της βαλκανικής ακόμα
και η δράση ενός σχετικά περιορισμένου παράνομου αστικού κύκλου στο βαθμό που
αυτός θα κατόρθωνε να ενωθεί και συμβαδίσει με το ένοπλο τοπικό κίνημα των αγρο­
τών της ηπειρωτικής Ελλάδας και Νότιας Βαλκανικής.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Για περ. βλέπε Λ. Α ξ ε λ ο υ : «Σημειώσεις και παρατηρήσεις γ ύ ρ ω α π ό την ελληνική και νστιοβαλκανική
πραγματικότητα του XVIII α ι ώ ν α · , περ. «Τετράδια», τεύχος 2 - 3 , σελ. 181 επ., Αθήνα 1981.

2. Η προσπάθεια των ο θ ω μ α ν ώ ν να κ ρ α τ ή σ ο υ ν με ό λ α τα μέσα το παλιό status, είχε το μοιραίο της αποτέ­

λεσμα, α φ ο ύ διατήρηση της παλιάς οικονομικοκοινωνικής ισορροπίας σήμαινε αναπόφευκτα σύνθλιψη
της κοινωνικής βάσης του παραδοσιακού σχηματισμού. Η συνέπεια ό μ ω ς της σύνθλιψης αυτής απο­
δείχτηκε στρατηγικά μοιραία νια την τ ύ χ η του ίδιου του συστήματος. Οι αγροτικές εξεγέρσεις π α ί ρ ν ο υ ν
μιαν εντεινόμενη σ υ χ ν ό τ η τ α σε τέτοιο βαθμό π ο υ να αντιστοιχεί μετά το 1600 ώς τα χ ρ ό ν ι α της επανά­
στασης μια τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σημαντική εξέγερση κάθε δέκα - δεκαπέντε χ ρ ό ν ι α . Ο α γ ώ ν α ς αυτός αυθόρμητα
α
^ «φεουδαρχικός» αντιοθωμανικός δεν άργησε γρήγορα ν α αποκτήσει έ ν α ν έντονα αντιαποικιοκρατι
*ό - αντιδυτικό χαρακτήρα στο βαθμό π ο υ οι εξεγερμένες αγροτικές μάζες σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ο ύ σ α ν βαθμιαία
τον αντεπαναστατικό χαρακτήρα π ο υ έπαιρνε η παρέμβαση του δυτικού παράγοντα. Στο ίδιο, σελ. 180
181.

3
· Σ' αυτό εκτός α π ό τ ο ν Αναστ. Γούδα π ο υ φαίνεται κατηγορηματικός: «θεμελιώσας εν ταϊς Ή γ ε μ ο ν ί α ι ς
τήν 'Εταιρίαν του ά π ή λ θ ε ν είς Βιεννην», σ υ μ φ ω ν ο ύ ν κατά βάση κα» ot Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο ς : «Τήν εταιρία
οοτή βρήκε ό Ρήγας δταν πήγε σ τ ό Βουκουρέστι τά 1788 και μ' δλα τά μέσα προσπάθησε νά τήν οργανώ­
σει καλλίτερα κι α ύ ξ η σ α μυώντας κι ά λ λ ο υ ς εταίρους Έ λ λ η ν ε ς καί ξ έ ν ο υ ς κι Ιδίως Ρ ο υ μ ά ν ο υ ς , καί Βλά-

www.24grammata.com
50 ΤΕΤΡΑΔΙΑ / 7

χους.» και ο Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η ς : «Μπορεί λ ο ι π ό ν νά θεωρηθή μ ά λ λ ο ν βέβαιο, πά>ς κ ά π ο υ είχε μυηθή κι ό νεα­

ρός «γραμματικός» τών Φαναριωτών, καί ίσως μάλιστα αρκετά νωρίς».
Για περ. β λ έ π ε : Αναστ. Γ ο ύ δ α : «Βίοι Παράλληλοι», τομ. Β', Α θ ή ν α 1870, Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο υ : «Ο Ρή­
γας Βελεστινλής και η Φιλική Εταιρία», περ. «Φιλολογική Πρωτοχρονιά», τόμος 2 5 , Αθήνα 1968 και Λ.
Β ρ α ν ο ύ σ η : «Ρήγας Βελεστινλής», έκδοση Β', Αθήνα 1963.

4. Αψευδή μαρτυρία γι' α υ τ ό αποτελεί η έκθεση του αυστριακού π ρ ό ξ ε ν ο υ στο Βουκουρέστι Μερκέλιου
προς τον αρμόδιο υ π ο υ ρ γ ό των εσωτερικών και της αστυνομίας της χώρας του, <ρον Πέργκεν. «...ίνας κά­
ποιος γραμματικός Ρήγας ξεκίνησε ά π ό δώ γιά τήν Βιέννη, δ π ο υ σκοπεύει νά τυπώσει έναν ελληνικ ό γεω­
γραφικό χ ά ρ τ η . Αυτός ό Ρήγας είναι π ρ ό σ ω π ο φοβερά δ π ο π τ ο καί έχει π ο λ λ έ ς φυλίες μέ τούς έδω Γάλ­
λους...».

5. Χαρακτηριστική είναι η έκθεση στο αυστριακό υ π ο υ ρ γ ε ί ο των εξωτερικών του πρεσβευτή της
Αυστρίας σ τ η ν Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ο ύ π ο λ η β α ρ ώ ν ο υ Ράτκελ ό π ο υ ανάμεσα στις διάφορες εξαιρετικού ενδιαφέ­
ροντος παρατηρήσεις του για το Ρήγα αναφέρει και τα εξής: «Αϊ διακλαδώσεις τής σ υ ν ω μ ο σ ί α ς ταύτης
ύ π ε ι σ ή ρ χ ο ν τ ο ίεροκρυφίως είς τήν πρωτεύουσα καί διεδίδοντο ά φ ' ε ν ό ς μέν μέχρι Τεργέστης καί Βενε
τίας. άφ' έτερου δε καθ' δλα τά σημεία τής συγκοινωνίας μετά τής "Οθωμανικής Αυτοκρατορίας...·.

6. Για περ. βλέπε και Π.Σ. Μ α γ ι ά κ ο υ : «Ρήγας Βελεστινλής ο Θ ε σ σ α λ ό ς , 1757- 1798», Αθήνα 1935, σελ.
42.

7. Για περ. βλέπε Γ. Κ ο ρ δ ά τ ο υ : «Ρήγας Φεραίος και η Βαλκανική Ομοσπονδία», 2η έκδοση, εκδ. «Επικαι­
ρότητα», Αθήνα 1974, σελ. 66.

8. Για περ. βλέπε Χρ. θ ε ο χ α ρ ά τ ο υ : «Ρήγας Φεραίος, Η ε π ο χ ή του», ιστορική α ν ά λ υ σ η , τόμος Α', Αθήνα
1971, σελ. 388.

9. Στο ίδιο σελ. 390.

10. ϊ Α ν κρίνη κανείς ά π ό τούς σ τ ό χ ο υ ς τοΰ Ρήγα καί τής Ε τ α ι ρ ί α ς τών Φίλων δπως ακριβώς διαφαίνον
ται σ τ ό ν " Θ ο ύ ρ ι ο " —δπου τίποτε δέν αναγράφεται καί διαλαμβάνεται "ποιητική άδεια"... - οί "Εταίροι θά
πρέπει νά ε ί χ α ν έξαπλωθή σέ ο λ ό κ λ η ρ ο τόν πελώριο χ ώ ρ ο τής οθωμανικής αυτοκρατορίας...». Εόώ γίνε
ται μια ταύτιση της αναφοράς - σ τ ό χ ο υ των ο ν ο μ ά τ ω ν δεκάδων αρματωλών, κλεφτών και «αποστατών»
πασάδων της Βαλκανικής και Ε γ γ ύ ς Α ν α τ ο λ ή ς α π ό το Ρήγα στο θ ο ύ ρ ι ο με το οργανωτικό άπλωμα και
τις συγκεκριμένες διασυνδέσεις, π ο υ φυσικά δεν είχε η εταιρία της Βιέννης με ό λ α αυτά τα πρόσωπα. Για
περ. Χρ. Θ ε ο χ α ρ ά τ ο υ , στο ίδιο σελ. 3 9 2 - 3 9 4 .

11. Εξη χρόνια λ.χ. πριν το ξέσπασμα της επανάστασης του '21 και δεκαεφτά μετά τη δ ο λ ο φ ο ν ί α του Ρη
να τα μέλη της ημιπαράνομης και π ο λ λ ά ε ν ι σ χ υ ό μ ε ν η ς α π ό τους ε γ γ λ έ ζ ο υ ς και ρώσους «Φιλόμουσης
Εταιρίας», δεν ξ ε π ε ρ ν ο ύ σ α ν τα 200. Για περ. βλέπε: Τ. Β ο υ ρ ν ά : «Σύντομη Ιστορία της Ελληνικής Επανά
στάσης», εκδ. «Τ. Δ ρ α κ ό π ο υ λ ο υ » . Αθήνα, χ.χ. έκδ., σελ.. 65.

12. Σ υ ν δ υ α σ μ ό ς έκθεσης Λέυ με μαρτυρίες Περραιβού.

13. Ο βαθμός εχεμύθειας έχει πιστεύω πια ιστορικά αποδειχτεί, τ ό σ ο α π ό την π λ ή ρ η - σ χ ε δ ό ν - απουσία
άμεσων μαρτυριών, ό σ ο και α π ό την αδυναμία σ υ ν α γ ω γ ή ς ά λ λ ω ν ε ν ο χ ο π ο ι η τ ι κ ώ ν στοιχείων.
Η δ ύ ν α μ η του εταιρικού ό ρ κ ο υ θα πρέπει να ήτανε εξαιρετικά ισχυρή αν βασιστούμε στη μαρτυρία
του Περραιβού: «όθεν διά ν' άποφύγωσι τήν καταδρομήν της, (τής αστυνομίας, σ.σ.) ώφειλον νά συνδε
θώσι σφιγκότατα μετ' α λ λ ή λ ω ν διά τοΰ υ π έ ρ πίστεως καί πατρίδος δ ρ κ ο υ , διατηροϋντες έχεμύθειαν και
μυστικήν έκδοσιν τών αναγκαίων έγγραφων...» και την κατάθεση του εταίρου Κ. Τ ο ύ λ ι ο υ στην αυστρια
κή ανάκριση ότι «ύποχρεώθη νά ορκισθεί δτι θά τηρή έχεμύθειαν».

14. Για περ. βλέπε Χρ. Περραιβού: «Σύντομος Βιογραφία του Αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του θ ε τ τ α λ ο υ » .
εκδ. «Μπάυρον», Αθήνα, χ.χ. έκδ.. σελ. 19.

15. Βλέπε Γ. Κ ο ρ δ ά τ ο υ : «Ρήγας κ λ π . » , σελ. 155.

www.24grammata.com