ალბერ კამიუ

ამბოხებული
ადამიანი

ფრანგულიდან თარგმნა მარინა ბალავაძემ

1
 ***
ალბერ კამიუ მეოცე საუკუნის ფრანგი ფილოსოფოსი, ჟურნალისტი
და ნობელის პრემიის ლაურეატი მწერალია – რომანისტი, ესეისტი,
დრამატურგი, ნოველების ავტორი. იგი დაიბადა ალჟირში 1913 წელს
და გარდაიცვალა საფრანგეთში 1960 წელს საავტომობილო ავარიის
შედეგად. ალბერ კამიუ მეორე მსოფლიო ომის დროს აქტიურად მონა-
წილეობდა საფრანგეთის წინააღმდეგობის მოძრაობაში როგორც
ჟურნალისტი. მიჩნეულია ომის შემდგომი პერიოდის დიდ მორალის-
ტად. კამიუ თავისი ეპოქის უკომპრომისო მოწმეა, იგი აკრიტიკებს საბ-
ჭოთა ტოტალიტარიზმს, ჩრდილოეთ აფრიკის მოსახლეობისადმი უსა-
მართლობას, იცავს ესპანელ ანტიფაშისტ დევნილებს, სტალინიზმის
მსხვერპლთ და სხვ. ალბერ კამიუს შემოქმედებაში მთავარი ადგილი
უჭირავს სამ ციკლს, ესენიაა: აბსურდი (რომანი “უცხო”, ესეი “სიზიფის
მითი”, ორი პიესა “კალიგულა” და “გაუგებრობა”), ამბოხი (რომანი “შა-
ვი ჭირი”, ესეი “ამბოხებული ადამიანი”, ორი პიესა “მართალნი” და
“ალყა”) და სიყვარული (რომანი “პირველი ადამიანი”...). სამწუხაროდ,
მესამე ციკლის დასრულება მან ვერ მოასწრო. ალბერ კამიუს ნაწარ-
მოებები მრავალ ენაზეა თარგმნილი და მას უამრავი თაყვანისმცემე-
ლი ჰყავს მთელ მსოფლიოში. 1999 წელს, გაზეთ “ლე მონდის” მიერ ჩა-
ტარებული საყოველთაო გამოკითხვით, ალბერ კამიუს რომანი “უცხო”
მეოცე საუკუნის საუკეთესო რომანად დასახელდა.
მარინა ბალავაძე, ფრანგული ენის პედაგოგი და მთარგმნელი. და-
ამთავრა თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის უნივერსიტეტის
დასავლეთ ევროპის ენებისა და ლიტერატურის ფაკულტეტი. როგორც
პედაგოგს გავლილი აქვს მრავალი სტაჟირება, მათ შორის ლუარის
მხარის საუნივერსიტეტო ინსტიტუტში მასწავლებელთა დახელოვნე-
ბის სამწლიანი პროგრამა, მიღებული აქვს ფრანგული ენის დარგობ-
რივი მიმართულებით სწავლების (IFOS) სერტიფიკატი. უნივერსიტეტის
დამთავრებისთანავე მუშაობდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადე-
მიის სამეცნიერო ინფორმაციის ცენტრში, შემდგომში პოლიტოლოგი-
ის ინსტიტუტში, სადაც ეწეოდა სამეცნიერო ტექსტების თარგმანს. მო-
2
ნაწილეობა მიიღო ფრანგულ-ქართული ლექსიკონის შედგენაში. თარ-
გმნილი აქვს ჟან მარი დენკენის პოლიტიკური მეცნიერება, ივ ტისიეს
ევროპის ლექსიკონი, როლან ბარტის მითოლოგიები, ფრაგმენტები
შეყვარებულის საუბრიდან, ალბერ კამიუს სიზიფის მითი, ამბოხებული
ადამიანი, ჟან ტიულარის ნაპოლეონი, ერთი ცხოვრების საბედისწერო
მომენტები და სხვ. 2006 წლიდან ხელმძღვანელობს გამომცემლობა
აგორას. 2013 წელს საფრანგეთის მთავრობის მიერ დაჯილდოვდა ხე-
ლოვნებისა და ლიტერატურის კავალრის ორდენით.

3
 მთარგმნელის წინასიტყვაობა
კამიუს შემოქმედება ძირითადად აბსურდისა და ამბოხის გარშემო
ტრიალებს. შეიძლება ითქვას, რომ ყველაზე კარგად ის ფოლკნერმა
შეაჯამა: “კამიუ ამბობდა, რომ აბსურდულ სამყაროში დაბადებული
ადამიანის ერთადერთი ნამდვილი როლია იცხოვროს და გააცნობიე-
როს მისი სიცოცხლე, ამბოხი და თავისუფლება.”
თავად კამიუ კი ასე ახასიათებდა თავის შემოქმედებას:
“ჩემი სურვილი იყო უარყოფის გამოხატვა სამი ფორმით: რომანით
უცხო, დრამატული ფორმით კალიგულა და გაუგებრობა, იდეოლოგიუ-
რი ფორმით სიზიფის მითი.
პოზიტივიც სამი ფორმით გამოვხატე: რომანით შავი ჭირი, დრამა-
ტული ფორმით ალყა და მართალნი, იდეოლოგიური ფორმით ამბოხე-
ბული ადამიანი.
ასევე ჩაფიქრებული მაქვს შემოქმედების მესამე ეტაპი სიყვარუ-
ლის თემაზე.”
ამბოხებულ ადამიანზე მუშაობა კამიუმ მის გამოსვლამდე დიდი
ხნით ადრე, 1943-44 წლებში დაიწყო და ცალკეული სტატიებიც გამო-
აქვეყნა, მაგალითად, ჩანაწერები ამბოხზე, რომელიც 1945 წელს და-
იბეჭდა კრებულ ეგზისტენციაში, ასევე სტატია არც მსხვერპლი, არც
ჯალათი გაზეთში კომბა. უშუალოდ წიგნის წერას იგი 1950 წლის თე-
ბერვალში შეუდგა და ერთი წლის შემდეგ თავის მეგობარ რენე შარს
წერდა: “ერთი თვეა, შეუსვენებლივ ვმუშაობ. სრული სიმარტოვე, ძა-
ლების მობილიზება იმისთვის, რომ წიგნი მალე დავამთავრო, მაიძუ-
ლებს დღეში ათი საათი თავაუღებლად ვწერო. ვიმედოვნებ, წიგნს
თხუთმეტი მარტისთვის დავამთავრებ. მშობიარობა ხანგრძლივი და
მძიმეა და ასე მგონია, მახინჯი ბავშვი დაიბადება. ასეთმა დაძაბულო-
ბამ მთლიანად გამომფიტა.” წიგნი მან დათქმულ ვადაზე ადრე დაას-
რულა. ცალკეული თავები, მაგალითად, ნიცშესა და ლოტრეამონზე,
წიგნის გამოცემამდე დაიბეჭდა ჟურნალებში, მაგრამ ტექსტის “გაშა-
ლაშინებას” კამიუ შემდეგაც აგრძელებდა. რენე შარისთვის ნაჩუქარ

4
ხელნაწერზე შემორჩენილი ავტორის ჩასწორებები გაწეულ უზარმაზარ
შრომაზე მოწმობს.
წიგნის თაობაზე პოლემიკა მის გამოსვლამდე დაიწყო. ჟურნალებ-
ში გამოქვეყნებული თავები კრიტიკის საგანი გახდა. ანდრე ბრეტონი
ლოტრეამონსა და სიურრეალისტებს იცავდა. გამოქვეყნების შემდეგ
კი წიგნი კრიტიკის ქარცეცხლში მოექცა. კამიუს, არც მეტი არც ნაკლე-
ბი, საბჭოთა ხელმძღვანელობის წინააღმდეგ მიმართული ტერორის-
ტული აქტების წაქეზებაში სდებდნენ ბრალს და “ომის გამჩაღებელს”
უწოდებდნენ (მანამდე კი მას პაციფიზმის გამო აკრიტიკებდნენ), ახსე-
ნებდნენ “ამერიკულ ფულსაც”. კომუნისტების კრიტიკას ლ’უმანიტესა
და ნუველ კრიტიკში კამიუ ყურადღებას არც კი მიაქცევდა, მაგრამ იგი
განსაკუთრებით აღაშფოთა იმ ფაქტმა, რომ ინტელექტუალურ წრეებ-
ში, ე.წ. “პროგრესულ
მემარცხენეებში” იგივე რეაქცია იყო. მათთან კავშირის საბოლოო
გაწყვეტა სარტრის ჟურნალ ტამ მოდერნში იანსონის კრიტიკული სტა-
ტიის შემდეგ მოხდა, რომელსაც კამიუმ ძალიან მწვავედ უპასუხა და
რაზეც სარტრისგან უკიდურესად მკაცრი პასუხი მიიღო.
კამიუ მართლაც მთელ წიგნში სარტრის ეგზისტენციალიზმს ეკამა-
თება. იგი ამბოხს ადამიანის უნივერსალურ ბუნებას მიაკუთვნებს, რაც
ძველი ბერძნების შეხედულებას შეესაბამება და წინააღმდეგობაშია
ეგზისტენციალიზმის ფილოსოფიასთან. მაგრამ მისი განსხვავებული
პოზიცია ფილოსოფიურ საკითხებთან ერთად პოლიტიკურსაც ეხებო-
და. კამიუსთვის მიუღებელი იყო ფრანგი ეგზისტენციალისტების პო-
ლიტიკური “ანგაჟირებულობა”. თავის ბოლო ინტერვიუში იგი ამბობს:
“ეგზისტენციალიზმმა მიგვიყვანა უღმერთო თეოლოგიამდე და სქო-
ლასტიკამდე, რაც გარდაუვლად უნდა დასრულებულიყო ინკვიზიციუ-
რი რეჟიმების გამართლებით.”
როგორც შემდგომში იხსენებდა, “ამ წიგნმა დიდი ხმაური გამოიწ-
ვია და მეგობრებზე მეტი მტრები შემძინა (ყოველ შემთხვევაში ისინი
მეგობრებზე მეტს გაჰყვიროდნენ). როგორც ყველას, ისე მეც არ მიყ-
ვარს მტრების ყოლა. და მაინც, თავიდან რომ გამხდარიყო საჭირო ამ

5
წიგნის დაწერა, მას ზუსტად ისეთს დავწერდი, როგორიც არის. ჩემი
ყველა წიგნიდან ის ჩემთვის ყველაზე ძვირფასია.”

6
 ***
ეძღვნება ჟან გრენიეს

7
 ***
და გული ჩემი ღიად მივუძღვენი პირქუშ, ტანჯულ მიწას.
ხშირად, წმინდა ღამეს, ვეფიცებოდი მას წრფელ სიყვარულს სამა-
რის კარამდე,
არ მქონდა შიში მისი მძიმე ტვირთის ფატალურობის
და არ ვუფრთხოდი მის არც ერთ საიდუმლოს.
ასე შევერწყე საუკუნო კავშირით მიწას.

ჰელდერლინი
ემპედოკლეს სიკვდილი

8
 შესავალი. აბსურდი და მკვლელობა
არსებობს გრძნობებით გამოწვეული დანაშაულები და ცივი გონე-
ბით ნაკარნახები დანაშაულები. სისხლის სამართლის კოდექსი მათ
საკმაოდ მოხერხებულად ასხვავებს წინასწარგანზრახულობით. ჩვენ
წინასწარგანზრახულობისა და უნაკლო დანაშაულების ეპოქაში
ვცხოვრობთ. ჩვენი დამნაშავეები აღარ არიან ის განიარაღებული ბავ-
შვები, რომლებიც იმედოვნებენ, რომ ყველაფერი ეპატიებათ, რადგან
ისინი უყვართ. ისინი უკვე ზრდასრული ადამიანები არიან, რომელთაც
უცილობელი ალიბი აქვთ – ფილოსოფია, რაც ყველაფერში გამოადგე-
ბათ, იმაშიც კი, რომ მკვლელი მოსამართლედ იქცეს.
ჰიტკლიფი, ქარიშხლიანი უღელტეხილის[1] გმირი მზადაა მთელი
სამყარო გაანადგუროს, ოღონდ ქეითს დაეუფლოს, თუმცა, მას აზრა-
დაც არ მოუვიდოდა იმის თქმა, რომ ეს მკვლელობა აზრიანია ან სის-
ტემით გამართლებული. იგი ჩაიდენდა მკვლელობას და მისი რწმენაც
აქ მთავრდება. ამაში მოიაზრება სიყვარულის ძალა და ხასიათი. რად-
გან ამგვარი სიყვარულის ძალა იშვიათია, მკვლელობა გამონაკლისი
ხდება და სახლის უბრალო გატეხას ემსგავსება. მაგრამ იმ მომენტი-
დან, როცა ხასიათის სისუსტიდან გამომდინარე იწყება ფილოსოფიუ-
რი დოქტრინის მოშველიება, იმ წამიდან, როდესაც დანაშაული თავად
ასაბუთებს საკუთარ არსებობას, ის აზრივით მრავლდება და სილო-
გიზმის ნებისმიერ ფორმას იძენს. ადრე ბოროტმოქმედება მარტოსუ-
ლი იყო ყვირილის მსგავსად, ახლა ის მეცნიერებასავით უნივერსალუ-
რია. გუშინ გასამართლებული დღეს კანონმდებელია.
ნურავინ აღშფოთდება ამით. ამ ესეის თემაა, კიდევ ერთხელ მოხ-
დეს იმის გააზრება, თუ რა არის ცივი გონებით ნაკარნახები დანაშა-
ული, და ზუსტად გაანალიზდეს მისი გამართლების მეთოდები; ეს არის
მცდელობა, გავიცნოთ ჩვენი თანამედროვეობა. შეიძლება ფიქრობენ,
რომ ის ეპოქა, რომელმაც ორმოცდაათ წელში უსახლკაროდ დატოვა,
დაიმონა და გაანადგურა სამოცდაათი მილიონი ადამიანი, პირველ
რიგში უნდა გასამართლდეს. მაგრამ ასევე საჭიროა ჩავწვდეთ მისი
დანაშაულის არსს. ძველ, პრიმიტიულ ეპოქებში, როდესაც ტირანი სა-
9
კუთარი დიდებისთვის მიწასთან ასწორებდა ქალაქებს, როდესაც გა-
მარჯვებულის საომარ ეტლში შებმული მონა მოზეიმე ქალაქის ქუჩებ-
ში მიფორთხავდა, როცა შეკრებილი ბრბოს თვალწინ მტერს ნადირებს
მიუგდებდნენ საჯიჯგნად, ასეთი აშკარა დანაშაულების შემყურე, სინ-
დისი მშვიდი იყო, ხოლო აზრი საღი. მაგრამ თავისუფლების დროშის
ქვეშ მოწყობილი მონათა ბანაკები, ადამიანის სიყვარულით ან ზეადა-
მიანურობისკენ ლტოლვით გამართლებული ხოცვა-ჟლეტა, უბრალოდ
თავგზას უბნევს მორალურ მსაჯულს. იმ დღეს, როცა დანაშაული
უცოდველობის სამოსით ირთვება, ჩვენი დროისთვის დამახასიათებე-
ლი უკუღმართობით, სწორედ უცოდველობას სჭირდება თავის გამარ-
თლება. ამ ესეის ამბიციაა, მიიღოს და შეისწავლოს ეს უცნაური გამოწ-
ვევა.
აუცილებელია გავერკვეთ იმაში, შეუძლია თუ არა უცოდველობას,
იმ მომენტიდან, როცა მოქმედებას იწყებს, უარი თქვას მკვლელობაზე.
ჩვენ მხოლოდ ჩვენს ეპოქაში, გარშემომყოფ ადამიანებთან შეგვიძ-
ლია მოქმედება. ჩვენ არაფერი გვეცოდინება მანამ, სანამ არ გავი-
გებთ, გვაქვს თუ არა უფლება, ვკლათ მოყვასი
ჩვენი ან დავეთანხმოთ მის მკვლელობას. ვინაიდან დღეს ნების-
მიერი მოქმედება გადის უშუალო თუ არაპირდაპირ მკვლელობაზე,
ვერ შევძლებთ მოქმედებას მანამ, სანამ არ გვეცოდინება, შეგვიძლია
თუ არა გავიმეტოთ ვინმე სასიკვდილოდ და თუკი შეგვიძლია, რატომ.
მთავარი მარტო ის კი არ არის, რომ მოვლენათა არსს ჩავწვდეთ,
არამედ ჯერ უნდა ვიცოდეთ, როგორ მოვიქცეთ ამ ქვეყანაში, რომე-
ლიც უბრალოდ ისეთია, როგორიც არის. უარყოფის მომენტში ურიგო
არ იქნებოდა თვითმკვლელობის პრობლემაზე ჩვენივე თავისთვის
დაგვესვა კითხვა. იდეოლოგიის პერიოდში აუცილებელია გავერკვეთ,
რა დამოკიდებულება გვაქვს მკვლელობასთან. თუ მკვლელობას თა-
ვისი გამართლება აქვს, მაშინ ჩვენი ეპოქა და ჩვენ სავსებით შევეფე-
რებით ერთმანეთს. თუკი გამართლება არა აქვს, გამოდის, რომ გავ-
გიჟდით და ისღა დაგვრჩენია, შევეგუოთ მკვლელობის ეპოქას, ანდა
ზურგი ვაქციოთ მას. ყოველ შემთხვევაში, საჭიროა მკაფიოდ გავცეთ
პასუხი ჩვენს სისხლიან და მგრგვინავ საუკუნეში დასმულ კითხვას. ეს

10
კითხვა ხომ ჩვენც გვეხება. ოცდაათი წლის წინ, მკვლელობაზე წას-
ვლამდე, ხალხი ბევრ რამეს უარყოფდა, თავის თავზეც კი ამბობდნენ
უარს თვითმკვლელობით. ღმერთი თაღლითობს ამ თამაშში და მას-
თან ერთად ყველა მოკვდავი, ჩემი ჩათვლით, და გამოდის, უნდა მოვ-
კვდე: იგულისხმებოდა თვითმკვლელობა. დღეს იდეოლოგია მხო-
ლოდ სხვა თაღლით მოთამაშეებს უარყოფს. ახლა უკვე მათ კლავენ.
და ყოველ დილით ჯილდოებით მკერდდამშვენებული მკვლელები კა-
მერებში შედიან: დღევანდელი პრობლემა მკვლელობაა.
ეს ორი მსჯელობა ურთიერთკავშირშია. ისინი ჩვენ გვბოჭავენ, თან
ისე ძლიერად, რომ უნარი აღარ შეგვწევს ჩვენი პრობლემები თავად
ავარჩიოთ. უკვე პრობლემები გვირჩევენ მონაცვლეობით. დავთან-
ხმდეთ იმას, რომ არჩეულები ვართ. სანამ ამბოხსა და მკვლელობას
შევეხები, მინდა ამ ესეიში გავაგრძელო თვითმკვლელობასა და აბ-
სურდზე დაწყებული მსჯელობა.
მაგრამ ამ მომენტისთვის ამ მსჯელობას მხოლოდ ერთ ცნებამდე –
აბსურდის ცნებამდე მივყავართ. თავის მხრივ კი, ის მკვლელობასთან
დაკავშირებით არაფერს გვაძლევს, წინააღმდეგობრიობის გარდა. აბ-
სურდის გრძნობა, როდესაც ამტკიცებენ, რომ მოქმედების წესს გვკარ-
ნახობს, მკვლელობას სულ მცირე გულგრილობად აქცევს და, შესაბა-
მისად, დასაშვებს ხდის. თუ არაფრის გვჯერა, თუკი აღარაფერს აქვს
აზრი და ვერ ვამტკიცებთ ვერანაირ ღირებულებას, მაშინ ყველაფერი
შესაძლებელია და არაფერს აქვს მნიშვნელობა. როცა არ არსებობს
არც დადებითი და არც უარყოფითი დასკვნა, მკვლელი ვერც გამარ-
თლდება და მას ვერც ბრალი წაეყენება. სულერთია, გაზის კამერებში
ამოხუთავენ ხალხს თუ კეთროვნების მოვლას მიუძღვნიან სიცოც-
ხლეს. ბოროტება და სათნოება ხდება შემთხვევითობა ან კაპრიზი.
აქედან გამომდინარე, მივდივართ დასკვნამდე, რომ არ ვიმოქმე-
დოთ, ეს კი სხვის მიერ ჩადენილ მკვლელობასთან შეგუებას გულის-
ხმობს და ისღა გვრჩება, ვივიშვიშოთ ადამიანის ბუნების არასრულყო-
ფილებაზე. შეიძლება ისიც მოვინდომოთ, რომ მოქმედება ტრაგიკული
დილენტანტიზმით

11
 ჩავანაცვლოთ და ამ შემთხვევაში, ადამიანის სიცოცხლე მხოლოდ
ჩამოსასვლელი ფსონი ხდება. დაბოლოს, შეიძლება წამოვიწყოთ არ-
ცთუ მთლად უანგარო მოქმედება. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში იმ
უმაღლესი ღირებულების არარსებობის გამო, რომელიც მოქმედებას
წარმართავს, ის გახდება უშუალო შედეგზე ორიენტირებული. როცა
არაფერი იქნება არც მართალი და არც მცდარი, არც კარგი და არც ცუ-
დი, წესად გვექცევა მაქსიმალურად ეფექტიანები გამოვჩნდეთ, ანუ
ყველაზე ძლიერები, მაშინ სამყარო მართლებად და ცოდვილებად კი
აღარ იქნება დაყოფილი, არამედ ბატონებად და მონებად. ამგვარად,
საითაც უნდა გავიხედოთ, უარყოფისა და ნიჰილიზმის გარემოცვაში
მკვლელობა პრივილეგირებულ ადგილს დაიკავებს.
თუკი ჩვენ ვაცხადებთ, რომ აბსურდში ვართ, უნდა მოვემზადოთ
მოსაკლავად და, ამგვარად, ცივ გონებას უნდა მივანიჭოთ უპირატე-
სობა და არა სინდისის ქენჯნას, რომელიც ილუზორულად მოგვეჩვენე-
ბა. რაღა თქმა უნდა, მკვლელობას გარკვეული მიდრეკილებები დას-
ჭირდება. მაგრამ, საბოლოო ჯამში, თუ გამოცდილებას დავეყრდნო-
ბით, არც იმდენი, როგორც გვგონია. თანაც, ყოველთვის შესაძლებე-
ლია, როგორც ეს ჩვეულებრივ ხდება, სხვისი ხელით მოკვდინება. ყვე-
ლაფერი მოგვარდებოდა ლოგიკის სახელით, მართლაც რომ იყოს აქ
ლოგიკის ადგილი.
მაგრამ ლოგიკის ადგილი არ არის ისეთ მიდგომაში, რომელიც
მკვლელობას ხან დაშვებულად წარმოადგენს და ხან დაუშვებლად.
რადგან მას შემდეგ, რაც აბსურდის ანალიზი მკვლელობის აქტს, სულ
მცირე, ინდიფერენტულს ხდის, მას საბოლოო ჯამში გმობს და ეს უმ-
ნიშვნელოვანესი შედეგია. აბსურდზე მსჯელობის ბოლო დასკვნაა
თვითმკვლელობის უარყოფა და კითხვებით სავსე ადამიანსა და მდუ-
მარე სამყაროს შორის ამ უკომპრომისო კონფრონტაციის მხარის და-
ჭერა.[2] თვითმკვლელობა ამ კონფრონტაციის დასრულების ნიშანი
იქნებოდა და ამიტომაც აბსურდზე მსჯელობა მხოლოდ საკუთარი წი-
ნაპირობების უარყოფით ჩათვლიდა მას მისაღებად. მისი აზრით, ამ-
გვარი შედეგი იქნებოდა ან ამ ქვეყნიდან გაქცევა ან მისგან განთავი-
სუფლება. თუმცა, აშკარაა, რომ ამ მსჯელობის მიხედვით სიცოცხლე

12
ერთადერთი აუცილებელი სიკეთეა, რადგან სწორედ ის ხდის შესაძ-
ლებელს ამ კონფრონტაციას და მის გარეშე აბსურდის სანაძლეო წარ-
მოუდგენელი იქნებოდა. იმის სათქმელად, რომ ცხოვრება აბსურდია,
გონებას სჭირდება იყოს ცოცხალი. როგორ შეიძლება არ წახვიდე
მნიშვნელოვან დათმობაზე ინტელექტუალური კომფორტის სიყვა-
რულთან და ისე შეინარჩუნო ამგვარი მსჯელობის ექსკლუზიური უპი-
რატესობა? იმ მომენტიდან, როდესაც აღიარებ, რომ ცხოვრება სიკე-
თეა, ის უკვე ყველასთვის ხდება სიკეთე. არ შეიძლება მკვლელობის
გამართლება, თუ არ ამართლებ თვითმკვლელობას. აბსურდის იდეით
გამსჭვალული გონება უპრობლემოდ უშვებს ფატალურ მკვლელობას;
თუმცა, ვერ უშვებს ცივი გონებით ჩადენილ მკვლელობას. ადამიანისა
და სამყაროს კონფრონტაციის მიხედვით, მკვლელობა და თვით-
მკვლელობა ერთი და იგივეა და ან ორივე უნდა მიიღო ან არც ერთი.
ამიტომაც, აბსოლუტური ნიჰილიზმი, რომელიც თვითმკვლელობას
კანონიერად მიიჩნევს, კიდევ უფრო ადვილად აღიარებს ცივი გონე-
ბით ჩადენილი მკვლელობის კანონიერებას. თუ ჩვენი საუკუნე თავი-
სუფლად უშვებს იმას, რომ მკვლელობას უნდა ჰქონდეს გამართლება,
სწორედ სიცოცხლისადმი იმ
გულგრილობის გამო, რაც ნიჰილიზმის ნიშანია. ალბათ არსებობ-
დნენ ეპოქები, სადაც სიცოცხლის სიყვარული იმდენად ძლიერი იყო,
რომ ესეც თავის მხრივ დანაშაულების ზრდას იწვევდა. მაგრამ ამგვა-
რი გადაჭარბება აუტანელი ნეტარებით მიღებული დამწვრობის მსგავ-
სია. ეს არ იყო ის მონოტონური წესრიგი, რასაც იძულებითი ლოგიკა
ამყარებს და რომლისთვისაც ყველაფერი ერთნაირია. ამ ლოგიკამ
წინ წამოსწია თვითმკვლელობის ის ღირებულებები, რითაც ჩვენი სა-
უკუნე იკვებებოდა იმ უკიდურესი შედეგების მიღებამდე, რაც არის
მკვლელობის დაკანონება. მისი კულმინაცია კი კოლექტიური თვით-
მკვლელობაა. ამის ყველაზე თვალსაჩინო გამოხატულება 1945 წლის
ჰიტლერის აპოკალიფსია. საკუთარი თავის განადგურება არაფერი
იყო შეშლილთათვის, რომელნიც თავის ბუნაგში სიკვდილის ნამდვილ
აპოთეოზს ამზადებდნენ. მათთვის მთავარი ის კი არ იყო, რომ მარტო
მომკვდარიყვნენ, არამედ ის, რომ თან გაეყოლებინათ მთელი სამყა-

13
რო. ადამიანი, რომელიც მარტოობაში იკლავს თავს, ერთგვარად კი-
დევ ინარჩუნებს რაღაც ღირებულებას, რადგან ის არ მიიკუთვნებს
სხვისი სიცოცხლის ხელყოფის უფლებას. ამის დასტურია ის, რომ იგი
არასდროს იყენებს სხვებზე გავლენის მოსაპოვებლად იმ საშინელ ძა-
ლასა და თავისუფლებას, რასაც სიკვდილის გადაწყვეტილება ანი-
ჭებს; ნებისმიერი თვითმკვლელობა მარტოობაში, როდესაც ეს არ
არის სამაგიეროს გადახდა, გარკვეულწილად დიდსულოვნებაა ან ნა-
კარნახებია სიძულვილით. მაგრამ სძულთ ყოველთვის რაღაცის გამო.
თუ სამყარო გულგრილია თვითმკვლელის მიმართ, ეს იმიტომ, რომ ამ
უკანასკნელმა იცის, რის მიმართ არ არის ან რის მიმართ არ იქნებოდა
გულგრილი. ასე ჰგონიათ, რომ თვითმკვლელობით ყველაფერს ანად-
გურებენ და თან მიაქვთ, მაგრამ თვით ამ სიკვდილიდან ჩნდება რა-
ღაც ღირებულება, რომელიც შეიძლება იმას იმსახურებდეს, რომ მის-
თვის სიცოცხლე ღირდა. სრული უარყოფა არ არის ამოწურული თვით-
მკვლელობით. ის მხოლოდ საკუთარი თავისა და სხვების სრული გა-
ნადგურებით ამოიწურება. ყოველ შემთხვევაში, აბსოლუტური უარყო-
ფით ცხოვრება მხოლოდ ამ საამო ზღვრისკენ ლტოლვით შეიძლება.
თვითმკვლელობა და კვლა აქ ერთი მედლის ორი მხარეა – უბედური
გონების, რომელიც შეზღუდული ყოფით გამოწვეულ ტანჯვას ამჯობი-
ნებს ბნელ ეგზალტაციას, სადაც ცა და დედამიწა ერთმანეთს ერწყმის
და ნადგურდება.
ზუსტად ასევე, თუ უარვყოფთ თვითმკვლელობის მიზეზებს, მაშინ
არც მკვლელობის მიზეზების გამართლებაა შესაძლებელი. ნახევრად
ნიჰილისტი ვერ იქნები. აბსურდზე მსჯელობა ვერ მოახერხებს ერ-
თდროულად შეინარჩუნოს იმის სიცოცხლე, ვინც მსჯელობს, და სხვე-
ბის მსხვერპლად გაღებასაც დათანხმდეს. იმ მომენტიდან, როდესაც
ვაღიარებთ აბსოლუტური უარყოფის შეუძლებლობას, ხოლო სიცოც-
ხლე ერთგვარად ამ შეუძლებლობის დადასტურებაა, პირველი რამ,
რაც უარყოფას არ ექვემდებარება, სხვისი სიცოცხლეა. ამგვარად, იგი-
ვე ცნება, რომელიც გვარწმუნებდა, რომ მკვლელობა გულგრილობაა,
აქარწყლებს ამ მკვლელობის სასარგებლო არგუმენტებს და ჩვენ
კვლავ იმ არალეგიტიმურ პირობაში ვბრუნდებით, რისგან თავის დაღ-

14
წევასაც შევეცადეთ. პრაქტიკულად, ამგვარი მსჯელობა ერთდროუ-
ლად გვარწმუნებს იმაში, რომ მკვლელობა დასაშვებიცაა და დაუშვე-
ბელიც. ის გვტოვებს ამ წინააღმდეგობრიობაში ისე, რომ არც მკვლე-
ლობის საწინააღმდეგო არგუმენტს გვაწვდის და არც მისი დაკანონე-
ბის ნებას გვრთავს; დამმუქრებლები თავად ვართ მუქარის ქვეშ, ნიჰი-
ლიზმით გამსჭვალული ეპოქის კლანჭებში, სრულიად მარტონი, იარა-
ღით ხელში და ყელში წაჭერილები.
*
მაგრამ ეს ძირითადი წინააღმდეგობრიობა მარტო კი არ ჩნდება,
არამედ მთელ რიგ სხვა წინააღმდეგობრიობას იწვევს მაშინ, როდესაც
ვამტკიცებთ, რომ ვართ აბსურდში და არ ვითვალისწინებთ მის ნამ-
დვილ ხასიათს, რომელიც არის ცხოვრების გასასვლელი, ათვლის
წერტილი, დეკარტის მეთოდური ეჭვის ეგზისტენციური ეკვივალენტი.
აბსურდი თავისთავად არის წინააღმდეგობრიობა.
ის წინააღმდეგობრივია თავისი შინაარსით, რადგან გამორიცხავს
ღირებულ მსჯელობას სიცოცხლის მხარდასაჭერად, მაშინ როცა სი-
ცოცხლე თავის არსში არის ღირებული მსჯელობა. სუნთქვა ნიშნავს
მსჯელობას. ნამდვილად მცდარია იმის თქმა, რომ სიცოცხლე მუდმივი
არჩევანია. თუმცა, სიმართლეა, რომ შეუძლებელია არჩევანს მოკლე-
ბული სიცოცხლის წარმოდგენა. ამ მოსაზრებით, სიცოცხლეში განხორ-
ციელებული აბსურდის კონცეფცია წარმოუდგენელია. ის ასევე წარმო-
უდგენელია თავის გამოხატულებაშიც. უაზრობის მთელი ფილოსოფია
ეყრდნობა იმ ფაქტის წინააღმდეგობრიობას, რომელსაც გამოხატავს.
ამით ის ანიჭებს მინიმალურ გამართულობას გაუმართაობას; მას შე-
მოაქვს თანმიმდევრულობა იმაში, რაც, თუ მას დავუჯერებთ, თანმიმ-
დევრულობას მოკლებულია. თავად ლაპარაკი ახდენს კორექციას.
უაზრობაზე დაფუძნებული ერთადერთი ლოგიკური პოზიცია გაჩუმება
იქნებოდა, თუ ამ გაჩუმებას, თავის მხრივ, არ ექნებოდა აზრი. სრულ-
ყოფილი აბსურდულობა ცდილობს იყოს უენო. თუკი ლაპარაკობს, ესე
იგი საკუთარი თავით ტკბება, ან, როგორც ამას შემდგომში ვნახავთ,
თავს მიიჩნევს გარდამავალ ეტაპად. ეს საკუთარი თავით ტკბობა, სა-
კუთარი თავის პატივისცემა აშკარად მეტყველებს აბსურდული მდგო-

15
მარეობის ღრმა ორაზროვნებაზე. აბსურდი, რომელიც ამტკიცებს, რომ
გამოხატავს ადამიანს თავის სიმარტოვეში, გარკვეული ფორმით მას
სარკის წინ აცხოვრებს. თავდაპირველი სულის ტკივილი რისკავს გახ-
დეს ის კომფორტული ჭრილობა, რომელსაც დიდი მონდომებით აღი-
ზიანებენ და ბოლოს უკვე სასიამოვნო ხდება.
აბსურდის დიდი ავანტიურისტები ჩვენ არასდროს მოგვკლებია.
თუმცა, საბოლოოდ, მათი სიდიადე იზომება იმით, რომ უარი თქვეს აბ-
სურდით ტკბობაზე და მხოლოდ მისი მოთხოვნები შეინარჩუნეს. ისინი
ანადგურებენ მეტისთვის და არა მცირედისთვის. “ჩემი მტრებია ისინი,
– ამბობდა ნიცშე, – ვისაც სურს დამხობა და არა საკუთარი თავის შექ-
მნა”. თავად იგი ამხობდა, მაგრამ იმიტომ, რომ ცდილობდა შეექმნა.
ის ადიდებს კეთილსინდისიერებას და ამათრახებს “ღორის დინგიან”
ტკბობის მაძიებლებს. ცხოვრებით ტკბობისგან თავის დასაღწევად აბ-
სურდზე მსჯელობა უარს ამბობს მასზე. ის უარს ამბობს გართობაზე და
გადადის ნებაყოფლობით შეზღუდვაზე, სიჩუმეზე, ამბოხის უცნაურ ას-
კეტიზმზე. რემბო, რომელიც უმღერის “ლამაზ დანაშაულს, მოკრუსუნეს
ქუჩის ტალახში”, ჰარარში მხოლოდ ოჯახის გარეშე ცხოვრებაზე სა-
ტირლად გარბის. მაგრამ სიკვდილის წინ თავის დას შესძახებს: “მე მი-
წაში ჩავალ, შენ კი მზის გულზე ინებივრებ!”
*
ცხოვრების წესად მიჩნეული ამბოხი წინააღმდეგობრივია. რა არის
იმაში გასაკვირი, რომ ის არ გვაძლევს იმ ღირებულებებს, რომლებიც
ჩვენთვის დააკანონებდნენ მკვლელობას? სხვათა შორის, არ არის შე-
საძლებელი პოზიციის პრივილეგირებულ ემოციაზე დაფუძნება. აბ-
სურდის შეგრძნება ისეთივე შეგრძნებაა, როგორიც სხვა დანარჩენი.
ის, რომ მან ორ ომს შორის პერიოდში ამდენ ნააზრევსა და მოქმედე-
ბას თავისი შეფერილობა მიანიჭა, მხოლოდ მის ძალასა და კანონიე-
რებაზე მეტყველებს. თუმცა, გრძნობის ინტენსიურობა არ განაპირო-
ბებს იმას, რომ ის უნივერსალური იყოს. მთელი ეპოქის შეცდომა იმაში
მდგომარეობდა, რომ ამკვიდრებდა, ან თვლიდა რომ ამკვიდრებდა,
მოქმედების ძირითად წესებს, დაფუძნებულს სასოწარკვეთილ ემოცი-
აზე, რომელიც, როგორც ემოცია, ცდილობდა საკუთარი თავის დაძლე-

16
ვას. დიდი ტანჯვა, ისევე, როგორც დიდი ბედნიერება, შეიძლება გახ-
დეს მსჯელობის საწყისი. ეს გრძნობები მსჯელობის ბიძგია. მაგრამ
ვერ შევძლებთ დაუსრულებლად განვიცდიდეთ და ვინარჩუნებდეთ
მათ მთელი მსჯელობის განმავლობაში. შესაბამისად, თუ ლეგიტიმუ-
რია აბსურდისადმი მგრძნობელობის გათვალისწინება, იმ ტკივილის-
თვის დიაგნოზის დასმა, რომელსაც თავის თავშიც პოულობენ და
სხვასთანაც, შეუძლებელია ამ მგრძნობელობაში და მასში ნაგულის-
ხმებ ნიჰილიზმში სხვა რამის დანახვა, გარდა ათვლის წერტილისა, მი-
ღებული კრიტიკისა, რომელიც ეგზისტენციის პლანში სისტემატური ეჭ-
ვის ეკვივალენტურია. ეს ნიშნავს, რომ ბოლო უნდა მოეღოს სარკის
ანარეკლების თამაშს და შევუერთდეთ იმ მძლავრ მოძრაობას, რომ-
ლითაც აბსურდი ძლევს საკუთარ თავს.
დამსხვრეული სარკის მერე აღარაფერი რჩება ისეთი, რაც დაგვეხ-
მარება საუკუნის მიერ წამოჭრილ კითხვებზე პასუხის გაცემაში. აბსურ-
დი, მეთოდური ეჭვის მსგავსად, ყველაფერს შლის. ის ჩიხში გვტოვებს.
მაგრამ ეჭვის მსგავსად, მას შეუძლია საკუთარ თავთან მიბრუნებისას
ახალი კვლევისკენ გვიბიძგოს. მსჯელობა იგივენაირად წარიმართე-
ბა. მე ვყვირი, რომ არაფრის მჯერა და ყველაფერი აბსურდია, მაგრამ
არ შეიძლება ეჭვი შემეპაროს ჩემს ყვირილში და, სულ მცირე, მჭირდე-
ბა ვირწმუნო ჩემი პროტესტი. პირველი და ერთადერთი სიცხადე, რო-
მელსაც ამგვარად ვიღებ აბსურდზე ექსპერიმენტით, არის ამბოხი. ყო-
ველგვარ ცოდნას მოკლებული, დაშურებული კვლას ან მკვლელობაზე
დათანხმებას, მხოლოდ ამ სიცხადის მფლობელი ვარ, რომელიც კი-
დევ უფრო ძლიერდება ჩემში არსებული ტკივილით. ამბოხი იწყება არ-
სებული უგუნურების დანახვით, უსამართლო და გაუგებარი ყოფის გაც-
ნობიერებით. მაგრამ მისი ბრმა კვეთება ითხოვს წესრიგს ქაოსში და
მთლიანობას სწორედ იმის გულში, რაც სხლტება და ქრება. ამბოხი მო-
უწოდებს, ითხოვს, სურს, რომ სკანდალი დასრულდეს და, ბოლოს და
ბოლოს, დაფიქსირდეს ის, რაც აქამდე შეუსვენებლივ იწერებოდა
ზღვაზე. მისი საზრუნავია გარდაქმნა. მაგრამ გარდაქმნა ნიშნავს მოქ-
მედებას, ხოლო ხვალ მოქმედება იქნება კვლა, თუმცა, არ იცის ეს
კვლა ლეგიტიმურია თუ არა. ის ბიძგს აძლევს სწორედ იმგვარ ქმედე-

17
ბებს, რის დაკანონებასაც მისგან ითხოვენ. შესაბამისად, საჭიროა,
რომ ამბოხმა საკუთარ თავში ეძიოს თავისი გამართლება, რადგან
სხვაგან ვერ იპოვის ამას. საჭიროა, რომ დათანხმდეს საკუთარი თავის
კვლევას, რათა ისწავლოს სწორი მოქმედება.
ამბოხის ორი საუკუნე, მეტაფიზიკური თუ ისტორიული, ჩვენ წინ იშ-
ლება განსჯისთვის. მარტო ერთი ისტორიკოსია საკმარისი ამ საუკუ-
ნეების დოქტრინებისა და მიმდინარეობების დეტალურად აღსაწე-
რად. ამისთვის სულ მცირე ხელჩასაჭიდი ძაფიც ეყოფა. მომდევნო
გვერდებზე უბრალოდ შემოთავაზებულია
რამდენიმე ძირითადი ისტორიული მომენტი, ხოლო გამოთქმული
ვარაუდი ერთადერთი დასაშვები არ არის; თანაც ის შორსაა იმისგან,
რომ ყველაფერს მოჰფინოს ნათელი. თუმცა, ის ხსნის ნაწილობრივ
ჩვენი ეპოქის მიმართულებას და თითქმის სრულად მის ექსცესებს. აქ
აღწერილი უჩვეულო ისტორია ევროპული ქედმაღლობის ისტორიაა.
რაც უნდა იყოს, ამბოხის მიზეზებს მხოლოდ მისი პოზიციის, მოთ-
ხოვნების და გამარჯვებების შესწავლით ჩავწვდებით. მის ნამოღვა-
წარში შეიძლება არსებობს მოქმედების ის წესი, რისი ჩვენებაც ვერ მო-
ახერხა აბსურდმა, გარკვეული მითითება მოკვლის უფლებაზე ან ვალ-
დებულებაზე, ან ყოველ შემთხვევაში, იმედის შექმნაზე. ადამიანი ერ-
თადერთი ქმნილებაა, რომელიც უარს ამბობს იყოს ის, რაც არის. სა-
კითხი დგას იმის გაგებაზე, ეს უარი ადამიანს ხომ არ მიიყვანს სხვები-
სა და საკუთარი თავის განადგურებამდე, ხომ არ უნდა დასრულდეს
ყველა ამბოხი უნივერსალური მკვლელობის გამართლებით ან პირი-
ქით, ხომ არ შეუძლია მას, შეუძლებელ უდანაშაულობაზე პრეტენზიის
გარეშე, აღმოაჩინოს გონივრული დამნაშავეობის პრინციპი.

18
 I. ამბოხებული ადამიანი
რას წარმოადგენს ამბოხებული ადამიანი? ეს არის ადამიანი, რო-
მელიც ამბობს: “არა” და უკან აღარ იხევს: ის ასევე არის ადამიანი,
რომელიც პირველივე მოქმედებისას ამბობს: “დიახ”. ეს არის მონა,
რომელიც მთელი ცხოვრების განმავლობაში ასრულებდა ბრძანებებს
და უეცრად, ახალი ბრძანება მისთვის მიუღებელი ხდება. რას ნიშნავს
მისი “არა”?
ეს, მაგალითად, ნიშნავს: “ყველაფერი დიდხანს გაგრძელდა”,
“საკმარისია, აქამდე რაც იყო, იყო”, “მეტისმეტი მოგდით” ან კიდევ:
“არსებობს ზღვარი, რომელსაც თქვენ ვერ გადალახავთ”. საერთო
ჯამში, ეს “არა” საზღვრების არსებობას გამოხატავს. ზღვრის იდეა ასე-
ვე ამბოხებულის აღშფოთებაში დევს, რომელიც თვლის, რომ მეორეს
“ზედმეტი მოსდის”, რომ ის თავის უფლებებს არსებული საზღვრების
მიღმაც ამკვიდრებს, სადაც მას უკვე სხვისი უფლება უპირისპირდება
და აჩერებს. ამგვარად, ამბოხი ერთდროულად ეყრდნობა კატეგორი-
ულ უარს საზღვრის დარღვევაზე, რაც დაუშვებელია, და თავის სიმარ-
თლეში არცთუ მტკიცე რწმენას, უფრო ზუსტად, ამბოხებულის წარმოდ-
გენას, რომ იგი “უფლებამოსილია...”. ამბოხი არ იწყება, თუკი სიმარ-
თლის ეს შეგრძნება არ არსებობს. ამიტომაცაა, რომ ამბოხებული მონა
ერთდროულად ამბობს: “დიახ” და “არა”. აღნიშნულ საზღვართან ერ-
თად იგი ამტკიცებს იმას, რასაც ბუნდოვნად გრძნობს და სურს საზ-
ღვრის მიღმა დაიცვას. ის ჯიუტად ამტკიცებს, რომ მასში არის რაღაც,
“რაც ღირს, რომ...”, ის ითხოვს, რომ უფრთხილდნენ. გარკვეული ფორ-
მით, დამთრგუნველ რეჟიმს იგი უპირისპირებს ერთგვარ უფლებას, ით-
მინოს იქამდე, სანამ თავად ჩათვლის ამას დასაშვებად.
უცხო სხეულის უკუგდების პარალელურად, ყველანაირ ამბოხში
ხდება ადამიანის სრული და ელვისებური მიმხრობა საკუთარი ბუნების
რაღაც ნაწილთან. იგი შეფარვით რთავს ღირებულებაზე მსჯელობას,
თუმცა, ისე მყარს, რომ ეს მას იცავს საფრთხეში ყოფნისას. აქამდე იგი
დუმდა, სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილი იძულებული იყო, ნების-
მიერი პირობები აეტანა, მიუხედავად იმისა, რომ მათ უსამართლოდ
19
თვლიდა. ჩაგრულის გაჩუმება ნიშნავს, რომ ის არ მსჯელობს და არა-
ფერი უნდა; ზოგჯერ მას მართლაც არაფერი სურს. სასოწარკვეთილე-
ბა აბსურდის მსგავსად მსჯელობს და ზოგადად ყველაფერი უნდა, მაგ-
რამ არაფერი კონკრეტულად. ამას კარგად გამოხატავს სიჩუმე. თუმ-
ცა, იმ მომენტიდან, როცა ლაპარაკს იწყებს, მაშინაც კი, როცა უარს ამ-
ბობს, მას სურვილი ამოძრავებს და მსჯელობს. ამბოხებული, ეტიმო-
ლოგიური მნიშვნელობით რადიკალურად იცვლება. ის სასურველს
უპირისპირებს არასასურველს. ყველა ღირებულება არ იწვევს ამბოხს,
მაგრამ ამბოხის ყველანაირი მოძრაობა შეფარულად გულისხმობს
გარკვეულ ღირებულებას. ღირებულებას ეხება მოცემულ შემთხვევაში
საქმე?
ამბოხის დროს ხდება ცნობიერების გაღვიძება, რარიგ დაბინდუ-
ლიც უნდა იყოს ის: უეცარი აღქმა იმისა, რომ ადამიანში არის რაღაც
ისეთი, რასთან თავის გაიგივებაც მას შეუძლია, თუნდაც დროებით. ეს
იდენტიფიცირება აქამდე რეალურად გააზრებული არ ყოფილა. ამ-
ბოხამდე მიღებულ ყველა ბრძანებას მონა უსიტყვოდ ასრულებდა.
ხშირად ამბოხის გამომწვევ ბრძანებაზე გაცილებით აღმაშფოთებელ
მოთხოვნებს ის უდრტვინველად იტანდა. იგი მათ მოთმინებით ეკიდე-
ბოდა, შეიძლება გულში არც ეთანხმებოდა, მაგრამ თუ დუმდა, იმიტომ,
რომ ყოველდღიურ საზრუნავზე უფრო მეტად ფიქრობდა, ვიდრე საკუ-
თარი უფლებების გაცნობიერებაზე. მოთმინების დაკარგვასთან ერ-
თად, იწყება მოუთმენელი მოძრაობა, რომელიც გადადის ყველაფერ-
ზე, რასაც ადრე ეგუებოდა. ამგვარ აღტყინებას ყოველთვის ახასია-
თებს უკუქმედება. იმ მომენტიდან, როდესაც მონა აღარ ემორჩილება
პატრონის დამამცირებელ ბრძანებას, ის აღარც მონურ ყოფას თან-
ხმდება. ამბოხს ის უფრო შორს მიჰყავს, ვიდრე ეს უბრალო დაუმორჩი-
ლებლობაა. იგი იმ ზღვარსაც გადადის, რომელიც მოწინააღმდეგეს
დაუწესა და უკვე ითხოვს, როგორც თანასწორს ისე მოექცნენ. ის, რაც
ადრე ადამიანის შეუდრეკელი წინააღმდეგობა იყო, მთლიანად იმ
ადამიანად იქცა, რომელიც თავს აიგივებს წინააღმდეგობასთან და ამ
წინააღმდეგობით გამოიხატება. თავისი არსების იმ ნაწილს, რომლის-
თვისაც უნდოდა, რომ პატივი ეცათ, იგი ახლა ყველაფერზე მაღლა

20
აყენებს და მას სიცოცხლესაც ანაცვალებს. ის მისთვის ხდება უზენაესი
სიკეთე. ადრე მუდმივ დათმობაზე მყოფი მონა, ერთბაშად (“აბა, სხვა-
ნაირად როგორ...”) შეურიგებელი ხდება – მას სურს “ყველაფერი ან
არაფერი”. ცნობიერება ამბოხთან ერთად იღვიძებს.
მაგრამ, როგორც ირკვევა, ახლა ის ყველაფერს აცნობიერებს, ჯერ
კიდევ საკმაოდ ბუნდოვნად და ამ “არაფერში” იგულისხმება ამ “ყვე-
ლაფრისთვის” ადამიანის გაწირვის შესაძლებლობა. ამბოხს უნდა,
ყველაფერი იყოს, უნდა, იმ სიკეთესთან გაიგივდეს, რაც უეცრად გააც-
ნობიერა და სურს, მისი განსახიერება გახდეს; უნდა, რომ აღიარონ და
ოვაციებით შეხვდნენ – “ან არაფერი”, ესე იგი საბოლოოდ დაამარ-
ცხოს იმ ძალამ, რომელიც მასზე დომინირებს. ამბოხებული ბოლომდე
მიდის და საბოლოო განადგურებაზეც თანახმაა, თუკი იმ ერთადერთ
ღვთიურ წყალობასაც დაკარგავს, რაც მისთვის არის თავისუფლება.
უმჯობესია, ფეხზე მდგარი მოკვდე, ვიდრე დაჩოქილმა იცხოვრო[3].
ბევრი ცნობილი ავტორის აზრით, ღირებულება “ყველაზე ხშირად
წარმოადგენს გადასვლას ფაქტიდან უფლებაზე, სანუკვარიდან სა-
სურველზე (du désiré au desirable) (რაც ძირითადად ყველასთვის სასურ-
ველის საშუალებით ხდება)”[4]. როგორც ვნახეთ, ამბოხის დროს უფ-
ლებაზე გადასვლა აშკარაა. ასევე აშკარაა გადასვლა ფორმულიდან
“ეს ასე უნდა ყოფილიყო” ფორმულაზე “მინდა, რომ ასე იყოს”. მაგრამ
შეიძლება უფრო მნიშვნელოვანია ის, რომ ხდება პიროვნების საყო-
ველთაოდ აღიარებულ სიკეთეში გადასვლა. სლოგანი “ყველაფერი
ან არაფერი” გვიჩვენებს, რომ ამბოხი, გავრცელებული აზრისა და იმის
მიუხედავად, რომ ის ადამიანის უკიდურესად პირადული წიაღიდან
იბადება, თვით ინდივიდის ცნებას აყენებს ეჭვქვეშ. თუ ადამიანი თა-
ნახმაა მოკვდეს და კვდება კიდეც ამბოხის დროს, ამით ამტკიცებს,
რომ ეწირება სიკეთეს, რომელიც მის პირად ხვედრზე მეტია. თუკი ის
სიკვდილს ამჯობინებს იმ უფლებაზე უარის თქმას, რომელსაც იცავს,
ეს იმიტომ, რომ ამ უკანასკნელს თავის თავზე მაღლა აყენებს. ის იბ-
რძვის ჯერ ისევ ბუნდოვანი ღირებულების სახელით, რომელიც, მისი
აზრით, მას სხვა ადამიანებთან აერთიანებს. კარგად ჩანს, რომ ამბო-
ხის ნებისმიერ აქტში ჩადებული მტკიცება გადადის რაღაც ისეთზე,

21
რაც ადამიანს იმდენად აღემატება, რომ ამ რაღაცას იგი მისი სავარაუ-
დო მარტოობიდან გამოჰყავს და
მოქმედების საფუძველს აძლევს. მაგრამ ახლა მნიშვნელოვანია
აღინიშნოს, რომ ეს ღირებულება, რომელიც წინ უსწრებს ყველა ქმედე-
ბას, ეწინააღმდეგება იმ წმინდა ისტორიულ ფილოსოფიებს, რომელ-
თა მიხედვითაც იგი მხოლოდ მოქმედების შედეგად მოიპოვება (თუკი
საერთოდ შეიძლება მისი მოპოვება). ამბოხის ანალიზს, სულ მცირე, იმ
ვარაუდამდე მივყავართ, რომ არსებობს ადამიანური ბუნება, ძველი
ბერძნების წარმოდგენის შესაბამისად და თანამედროვე ფილოსოფი-
ის პოსტულატების საწინააღმდეგოდ. რა საჭიროა ამბოხი, თუკი ადა-
მიანში არ არის რაღაც მარადიული, რასაც გაფრთხილება სჭირდება?
სწორედ ყველა ადამიანის სასიკეთოდ ბუნტდება მონა, როდესაც
თვლის, რომ არსებული მდგომარეობით მასში უარყოფილია რაღაც
ისეთი, რაც მხოლოდ მას კი არ ეკუთვნის, არამედ ყველასთვის საერ-
თოა, მათთვისაც კი, ვინც მას შეურაცხყოფას აყენებდა და ჩაგრავდა;
და ამიტომაც იყრის თავს ყველა წინასწარ გამზადებულ სათვისტომო-
ში[5].
ამ დასკვნას ორი დაკვირვება ამყარებს. თავიდან უნდა აღვნიშ-
ნოთ, რომ ამბოხი თავის არსში არ არის ეგოისტური მოძრაობა. სავა-
რაუდოდ, ის შეიძლება ეგოისტურმა მიზეზებმა გამოიწვიოს, მაგრამ
ადამიანები ჯანყდებიან როგორც ტყუილის ისე ჩაგვრის წინააღმდეგ.
გარდა ამისა, ამ განსაზღვრებების მიხედვით და თავისი ყველაზე იდუ-
მალი სწრაფვით, ამბოხებული ადამიანი არაფერს ებღაუჭება, რადგან
ყველაფერს ამბოხში დებს. თავისთვის, იგი სავარაუდოდ ითხოვს პა-
ტივისცემას, ოღონდ იმ დონეზე, რა დონეზეც თავს აიგივებს ადამიან-
თა ბუნებრივ სათვისტომოსთან.
ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ მხოლოდ ჩაგრული ადამიანი არ იწ-
ყებს ამბოხს, ის ასევე შეიძლება გამოიწვიოს სხვისი ჩაგვრის ყურებამ.
ამ შემთხვევაში ხდება სხვა ადამიანთან თავის გაიგივება. აქვე უნდა
დავაზუსტოთ, რომ ამ შემთხვევაში საქმე არ ეხება ფსიქოლოგიურ
იდენტიფიკაციას, ილუზიას, როცა ადამიანი წარმოიდგენს, რომ ეს
ჩაგვრა მას ეხება. შეიძლება მოხდეს პირიქით, ადამიანმა ვერ აიტა-

22
ნოს სხვისი ჩაგვრის ყურება იმ მიზეზით, რომ თავად აქვს გადატანილი
იგივე ყოველგვარი ამბოხის გარეშე. ასეთი კეთილშობილური მოძ-
რაობის მაგალითია კატორღაში პროტესტის ნიშნად რუსი ტერორის-
ტების თვითმკვლელობა, როცა მათ ვერ აიტანეს მეგობრების გამათ-
რახება. საქმე არც ინტერესთა ერთიანობას ეხება. ჩვენში ამბოხი შეიძ-
ლება გამოიწვიოს თუნდაც იმ ადამიანების ჩაგვრამ, რომელთაც მოწი-
ნააღმდეგეებად მივიჩნევთ. ამ დროს ხდება მხოლოდ სხვის ბედისწე-
რასთან საკუთარის გაიგივება და გარკვეული პოზიციის დაკავება.
ცალკე აღებული ადამიანი არ არის ის ღირებულება, რისი დაცვაც მას
სურს. ამ ღირებულებას სულ მცირე, ერთად აღებული ყველა ადამიანი
შეადგენს. ამბოხის დროს ადამიანი სძლევს საკუთარ თავს და სხვას
ერწყმის; ამ თვალსაზრისით ადამიანთა სოლიდარობა მეტაფიზიკუ-
რია. უბრალოდ, ამ მომენტისთვის, მხოლოდ იმ სოლიდარობაზეა ლა-
პარაკი, რომელიც ბორკილებში იბადება.
ნებისმიერ ამბოხში ნაგულისხმები ღირებულების დადებითი ასპექ-
ტის დაზუსტება შეიძლება აგრეთვე მისი შედარებით ისეთ უარყოფით
ცნებასთან, როგორიცაა გულღრძოობა, განსაზღვრული შელერის მი-
ერ.[6] მართლაც, ამბოხი უფრო მეტია, ვიდრე მოთხოვნა, ამ სიტყვის
ყველაზე ძლიერი დატვირთვით. გულღრძოობას ძალიან კარგად გან-
საზღვრავს შელერი, როგორც დიდხანს გაგრძელებული უძლურებით
გამოწვეულ თვითმოწამვლას, დამღუპველ სეკრეციას დახურულ
ჭურჭელში. ამბოხი, პირიქით, ანგრევს არსებობას და ეხმარება ამო-
ხეთქვაში. ის ათავისუფლებს დამყაყებულ წყლებს და აბობოქრებულ
ტალღებად აქცევს. შელერი თავად აკეთებს აქცენტს გულღრძოობის
პასიურ მხარეზე და მის მნიშვნელოვან როლზე ქალების ფსიქოლოგი-
აში, რომლებიც განკუთვნილნი არიან, იყვნენ სურვილისა და დაუფ-
ლების ობიექტები. ამბოხის წყარო, პირიქით, მოჭარბებული ენერგია
და მოქმედების წყურვილია. შელერი ასევე მართალია, როდესაც ამ-
ბობს, რომ გულღძოობას უფრო მკვეთრ ფერს სძენს შური. თუმცა, შურთ
ის, რაც არ აქვთ, მაშინ, როცა ამბოხებული იცავს იმას, რაც არის. იგი
მარტო იმ სიკეთეს კი არ ითხოვს, რომელიც არ აქვს ან რაშიც იმედი
გაუცრუეს. იგი იბრძვის იმისთვის, რომ აღიარებინოს ის რაღაც, რაც

23
აქვს და რაც მისთვის ნებისმიერ შემთხვევაში უფრო მნიშვნელოვანია,
ვიდრე ის, რაც შეიძლებოდა შეშურებოდა. ამბოხი რეალისტი არ არის.
ისევ შელერის მიხედვით, გულღრძოობა, იმის მიხედვით, ძლიერ სულ-
ში ბუდობს თუ სუსტში, გადადის კარიერიზმში ან ბალღამში. თუმცა,
ორივე შემთხვევაში, ამბოხებულებს უნდათ, იყვნენ იმისგან განსხვავე-
ბულები, რაც არიან. გულღრძოობა ყოველთვის იმის საწინააღმდეგოდ
მოქმედებს, ვისშიც ბუდობს. ამბოხებული ადამიანი, პირიქით, მოქმე-
დების დაწყებისთანავე უარს ამბობს, შეეხონ მის პიროვნებას. ის იბ-
რძვის საკუთარი არსების ერთიანობისთვის. თავიდან იგი არ ცდი-
ლობს გაიმარჯვოს, მას უნდა, სხვა აიძულოს, პატივი სცეს.
დასასრულ, როგორც ჩანს, გულღრძოობა წინასწარ ტკბება იმ ტან-
ჯვით, რომლის მიყენებაც უნდა თავისი ბოღმის ობიექტისთვის. ნიცშე
და შელერი მართლები არიან, როდესაც ამ გრძნობის კარგ ილუსტრა-
ციას ხედავენ ტერტულიანეს[7] იმ ნაწყვეტში, სადაც ის მკითხველს
ეუბნება, რომ ზეცაში მყოფთათვის უმაღლესი ნეტარება ჯოჯოხეთის
ცეცხლში ერთად ჩაყრილი რომის იმპერატორების ნახვა იქნება. ასე-
თივე სიამოვნებას იღებენ პატიოსანი მოქალაქეები სიკვდილით დას-
ჯის ყურებისას. ამბოხი, პირიქით, თავისი პრინციპით შემოიფარგლება
დამცირებაზე უარის თქმით და და მას არც სხვებისთვის ითხოვს. ის
ტანჯვისთვისაც მზადაა, ოღონდ პიროვნების შეურაცხყოფა არ დაუშ-
ვას.
გაურკვეველია, რატომ აიგივებს შელერი აბოხის გრძნობას და
გულღრძოობას. მის მიერ გულღრძოობის კრიტიკა ჰუმანიტარიზმში
(რომელიც ესმის როგორც არაქრისტიანული კაცთმოყვარეობა) შეიძ-
ლებოდა გამოყენებულიყო ჰუმანური იდეალიზმის ზოგიერთი ბუნდო-
ვანი ფორმის მიმართ ან ტერორის ტექნიკაში. მაგრამ ეს კრიტიკა
მცდარია, როცა ეხება ადამიანის ამბოხს საკუთარი ხვედრის წინააღ-
მდეგ, მის სწრაფვას, დაიცვას ყველა ადამიანის ღირსება. შელერს
იმის დამტკიცება უნდა, რომ ჰუმანიტარიზმს თან სდევს სამყაროს სი-
ძულვილი. უყვართ კაცობრიობა ზოგადად, რათა არავინ უყვარდეთ
კონკრეტულად. გარკვეული კუთხით ეს მართალია, და უკეთ გვესმის
შელერის, როცა ვხედავთ, რომ ჰუმანიტარიზმი მისთვის წარმოდგენი-

24
ლია ბენტამით და რუსოთი. მაგრამ ადამიანებს შორის სიყვარული შე-
იძლება დაიბადოს სხვა რამის გამო და არა ინტერესების ან ნდობის
(სხვათა შორის, თეორიული) არითმეტიკული გათვლებით ადამიანის
ბუნებაში. უტილიტარისტებისა და ემილის[8] აღმზრდელის პირისპირ
დგას, მაგალითად, დოსტოევსკის მიერ ივან კარამაზოვში გამოხატუ-
ლი ლოგიკა, რომელიც იწყებს ამბოხით და ასრულებს მეტაფიზიკური
აჯანყებით. შელერი, რომელიც იცნობს დოსტოევსკის ამ რომანს, ასე
აჯამებს ამ კონცეფციას: “ამქვეყნად არც ისე ბევრი სიყვარულია სა-
იმისოდ, რომ ის დაიხარჯოს
სხვა რამეზე, გარდა ადამიანისა.” ამგვარი შეჯამება მართალიც
რომ იყოს, მასში ნაგულისხმები უსაზღვრო სასოწარკვეთილება იმსა-
ხურებს რაღაც უკეთესს, ვიდრე აგდებულ დამოკიდებულებას. მარ-
თლაც, მისთვის უცხოა კარამაზოვის ამბოხის ტრაგიკული ხასიათი.
ივანის დრამა, პირიქით, მოჭარბებულ სიყვარულში გამოიხატება, რო-
მელსაც ობიექტი არ ჰყავს. ვინაიდან ამ სიყვარულს გამოყენება არ
აქვს, ღმერთი უარყოფილია, მიღებულია გადაწყვეტილება, ეს სიყვა-
რული გადავიდეს ადამიანზე კეთილშობილური თანაგრძნობის სახე-
ლით.
გარდა ამისა, ამბოხისას... არ ირჩევენ აბსტრაქტულ იდეალს, არ
ირჩევენ სულიერი სიღატაკის გამო, და არ ირჩევენ ცარიელი მოთხოვ-
ნის მიზნით. ამ დროს ითხოვენ, რომ ადამიანში დაფასდეს ის, რაც უბ-
რალო იდეამდე არ დადის და სულის ის ნაწილია, რაც ემსახურება არ-
სებობას და სხვას არაფერს. ნიშნავს კი ეს იმას, რომ არანაირი ამბოხი
არ შეიცავს გულღრძოობას? სულაც არა და ამის ბევრი მაგალითი
გვაქვს ამ ჩვენს დაუნდობელ საუკუნეში. მაგრამ ჩვენ ეს ცნება მისი ძა-
ლიან ფართო გაგებით უნდა ავიღოთ, რათა არ დავამახინჯოთ ის, და
მაშინ, ამბოხი ყველანაირად აჭარბებს გულღრძოობას. როდესაც ქა-
რიშხლიან უღელტეხილში ჰიტკლიფი სიყვარულს ამჯობინებს
ღმერთს და ჯოჯოხეთს ითხოვს საყვარელ ადამიანთან შესაკავშირებ-
ლად, მხოლოდ მისი შეურაცხყოფილი ახალგაზრდობა როდი ლაპარა-
კობს, არამედ მთელი ცხოვრების მწარე გამოცდილება. იმავე ლტოლ-
ვას განიცდის მაისტერ ეკჰარტი დაუძლეველი ერესის შემოტევის

25
დროს, როდესაც იესოსთან ერთად ჯოჯოხეთში ყოფნა ურჩევნია, მის
გარეშე სამოთხეში მოხვედრას. აქაც სიყვარულის იგივე სწრაფვაა. შე-
ლერისგან განსხვავებით, გადაჭრით ვემხრობი ამბოხის საოცრად შე-
მაკავშირებელ ძალას, რომელიც მას გულღრძოობისგან ასხვავებს. გა-
რეგნულად უარყოფითი ამბოხი, ვინაიდან არაფერს ქმნის, თავის არ-
სში დადებითია, რადგან ადამიანში აღვიძებს იმას, რისთვისაც ყო-
ველთვის ღირს ბრძოლა.
დაბოლოს, ამბოხი და მასში ჩადებული ღირებულება შეფარდები-
თი ხომ არ არის? მართლაც, ეპოქებისა და საუკუნეების მიხედვით ამ-
ბოხის გამომწვევი მიზეზები იცვლება. ცხადია, რომ ინდოელი პარია,
ინკების იმპერიის მებრძოლი, ცენტრალური აფრიკის აბორიგენი ან
პირველი ქრისტიანული თემების წევრი საერთო მიზნით არ ერთვებო-
და ამბოხში. დიდი ალბათობით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ამბოხის
ცნებას ამ კონკრეტულ შემთხვევებში აზრი არ აქვს. თუმცა, ბერძენი
მონა, ყმა, აღორძინების ხანის კონდოტიერი, რეგენტობის პერიოდის
პარიზელი ბურჟუა, 1900-იანი წლების რუსი ინტელექტუალი და თანა-
მედროვე მუშა, მიუხედავად მათი ამბოხების განსხვავებული მიზეზე-
ბისა, უსიტყვოდ შეთანხმდებოდნენ მის ლეგიტიმურობაზე. სხვაგვა-
რად რომ ვთქვათ, როგორც ჩანს, ამბოხის პრობლემა ზუსტ აზრს მხო-
ლოდ დასავლურ აზროვნებაში იძენს. მეტი სიზუსტისთვის, შელერთან
ერთად უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამბოხის სული ძნელად გამოიხატება იმ
საზოგადოებებში, სადაც უთანასწორობა ძალიან გამოკვეთილია (კას-
ტები ინდოეთში), ან პირიქით, იმ საზოგადოებებში, სადაც აბსოლუტუ-
რი თანასწორობაა (ზოგიერთი პირველყოფილი საზოგადოება). საზო-
გადოებაში ამბოხის სული მხოლოდ იმ ჯგუფებში არსებობს, სადაც თე-
ორიული თანასწორობის ქვეშ დაფარულია ფაქტობრივი ღრმა უთა-
ნასწორობა. შესაბამისად, ამბოხის პრობლემას მხოლოდ ჩვენს დასავ-
ლურ საზოგადოებაში აქვს აზრი. ამიტომაც, ძნელი იქნებოდა იმ
მტკიცებისგან თავის შეკავება, რომ ის ინდივიდუალიზმის განვი-
თარებას უკავშირდება, რომ არა ადრე გამოთქმული შენიშვნებით
გაფრთხილება ამგვარი დასკვნისგან თავის შეკავებაზე.

26
 სიცხადის კუთხით, შელერის მოსაზრებიდან მხოლოდ ის შეგვიძ-
ლია დავასკვნათ, რომ პოლიტიკური თავისუფლების თეორიის შედე-
გად, ჩვენს საზოგადოებებში შეიმჩნევა ადამიანის ამაღლებული ცნე-
ბის გაძლიერება ადამიანში და ამ პოლიტიკური თავისუფლების პრაქ-
ტიკაში გამოყენებით, უკმაყოფილების შესაბამისი მატება. ფაქტობრი-
ვი თავისუფლება არ იზრდება ადამიანის შეგნების ზრდის პროპორცი-
ულად. ამ დაკვირვებიდან მხოლოდ ეს შეგვიძლია დავასკვნათ: ამბო-
ხი ინფორმირებული ადამიანის საქმეა, რომელსაც კარგად აქვს გაც-
ნობიერებული თავისი უფლებები. მაგრამ არაფერი გვაძლევს იმის
თქმის საფუძველს, რომ საქმე მხოლოდ ადამიანის უფლებებს ეხება.
პირიქით, როგორც ნათლად ირკვევა, უკვე აღნიშნული სოლიდარობის
წყალობით, ადამიანთა მოდგმა სულ უფრო ღრმად და უკეთ შეიცნობს
საკუთარ ბუნებას თავისი არსებობის განმავლობაში. მართლაც, ინკებ-
თან და პარიებთან არ დგას ამბოხის პრობლემა, რადგან ეს საკითხი
მათთვის ტრადიციით გადაიჭრა; ჯერ კიდევ მანამ, სანამ ისინი ამბო-
ხის პრობლემას წამოჭრიდნენ, მასზე პასუხი გაცემული იყო წმიდათაწ-
მიდას ცნებით. თუკი საკრალიზებულ სამყაროში არ დგას ამბოხის
პრობლემა, ეს იმიტომ, რომ სინამდვილეში იქ არ არსებობს რაიმე რე-
ალური პრობლემა და ყველა პასუხი ერთხელ და სამუდამოდ არის გა-
ცემული. მეტაფიზიკა ჩანაცვლებულია მითით. იქ აღარ ისმება კითხვე-
ბი, იქ მხოლოდ პასუხები და მარადიული კომენტარებია, რომლებიც
შეიძლება მეტაფიზიკური იყოს. მაგრამ ადამიანის წმინდა სამყაროში
შესვლამდე და იქ მოსახვედრად, ან მის იქიდან გამოსვლამდე და
იმისთვის, რომ იქიდან მშვიდობით გამოვიდეს, ჩნდება კითხვები და
ამბოხი. ამბოხებული ადამიანი არის ადამიანი, რომელიც ცხოვრობს
წმიდათაწმიდამდე ან მის შემდეგ, ითხოვს ადამიანურ წესრიგს, რის
დროსაც პასუხებიც ადამიანური იქნება, ესე იგი გონივრულად ფორმუ-
ლირებული. ამ მომენტიდან, ნებისმიერი კითხვა, ნებისმიერი სიტყვა
არის ამბოხი, მაშინ როცა საკრალიზებულ სამყაროში ყველა სიტყვა
შეწყალების აქტია. შესაძლებელი იქნებოდა ამგვარად გვეჩვენებინა,
რომ ადამიანის გონებისთვის მხოლოდ ორი სამყაროა აღქმადი: საკ-
რალური სამყარო (ან ქრისტიანული ენით რომ გამოვხატოთ, სამოთხე

27
(grâce)[9] და ამბოხის სამყარო. ერთის გაქრობა მეორის გამოჩენის
ტოლფასია, თუმცა, ეს გამოჩენა დამაბნეველი ფორმებით შეიძლება
მოხდეს. აქ კვლავ ვხვდებით ფორმულას ყველაფერი ან არაფერი. ამ-
ბოხის პრობლემის აქტუალურობა დამოკიდებულია მხოლოდ იმ ფაქ-
ტზე, რომ დღეს მთლიანმა საზოგადოებებმა გამოთქვეს სურვილი,
დისტანცირებულიყვნენ წმიდათაწმიდისგან. ჩვენ დესაკრალიზებულ
ისტორიაში ვცხოვრობთ. ბუნებრივია, ადამიანი არ დაიყვანება ამბო-
ხებამდე. თუმცა, დღევანდელი ისტორია თავისი წინააღმდეგობებით
გვაიძულებს ვთქვათ, რომ ამბოხი ადამიანის ერთ-ერთი მთავარი გან-
ზომილებაა. ის ჩვენი ისტორიული რეალობაა. რეალობიდან გაქცევის
ნაცვლად, მასში უნდა ვეძიოთ ჩვენი ღირებულებები. შესაძლებელია
მოქმედების წესის პოვნა წმიდათაწმიდისგან და აბსოლუტური ღირე-
ბულებებისგან შორს? ეს ამბოხის მიერ დასმული კითხვაა.
ჩვენ უკვე დავაფიქსირეთ ბუნდოვანი ღირებულება, რომელიც
ჩნდება იმ ზღვართან, სადაც ამბოხი იწყება. ახლა ჩვენს თავს უნდა
ვკითხოთ, ეს ღირებულება დევს თუ არა ამბოხებული აზრისა და ქმე-
დების
თანამედროვე ფორმებში, და თუ იქ დევს, დავაზუსტოთ მისი შინა-
არსი. მაგრამ სანამ გავაგრძელებთ მსჯელობას, აღვნიშნოთ, რომ ამ
ღირებულების საფუძველი თავად ამბოხია. ადამიანთა სოლიდარობა
ეფუძნება ამბოხის მოძრაობას და ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, მხო-
ლოდ ამ თანადგომაში პოულობს გამართლებას. შესაბამისად, ჩვენ
გვექნება უფლება განვაცხადოთ, რომ ნებისმიერი ამბოხი, რომელიც
თავს უფლებას აძლევს, უარყოს ან დაანგრიოს ეს სოლიდარობა, კარ-
გავს ამით ამბოხის სახელს და რეალურად ემთხვევა მომაკვდინებელ
შეთანხმებას. ასევე, ეს წმიდათაწმიდას მოშორებული სოლიდარობა
მხოლოდ ამბოხით ცოცხლობს. შესაბამისად, იკვეთება ამბოხებული
აზრის ნამდვილი დრამა. არსებობისთვის ადამიანი უნდა ამბოხდეს,
მაგრამ მისმა ამბოხმა უნდა დაიცვას ის ზღვარი, რომელსაც თავის
თავში აღმოაჩენს და სადაც ადამიანები ნამდვილ არსებობას შეკავ-
შირებისას იწყებენ. ამბოხებული აზრი ვერ ძლებს მეხსიერების გარეშე:
ის უწყვეტი დაძაბულობაა. მის შემოქმედებასა და ქმედებებზე თვალ-

28
ყურის დევნებისას, ყოველ ჯერზე უნდა ვიკითხოთ, ბოლომდე ერთგუ-
ლი დარჩა თავდაპირველი კეთილშობილების, თუ ტირანიითა და და-
მორჩილებით მთვრალმა, ის დაღლილობისა და სიგიჟის გამო და-
ივიწყა.
მანამდე კი, აი პირველი პროგრესი, რომელიც ამბოხებულმა სულ-
მა მიაღებინა თავიდან აბსურდითა და სამყაროს აშკარა უნაყოფობით
გამსჭვალულ რეფლექსიას. აბსურდის გამოცდილებაში ტანჯვა ინდი-
ვიდუალურია. ამბოხის დაწყებიდან კი იგი გაცნობიერებულია რო-
გორც კოლექტიური, ის საერთო ხვედრი ხდება. გაუცხოებით შებოჭი-
ლი გონების პირველი პროგრესია იმის გაცნობიერება, რომ ამ გაუც-
ხოებას ყველასთან ინაწილებს და რომ ადამიანური რეალობა, მთლი-
ანობაში იტანჯება საკუთარ თავთან და სამყაროსთან ამ დაშორებით.
ერთი ადამიანის ვაება კოლექტიური სნეულება ხდება. ჩვენს ყოველ-
დღიურ გამოცდაში ამბოხი იმავე როლს ასრულებს, რასაც cogito აზ-
როვნებაში: ეს პირველი სიცხადეა. მაგრამ ამ სიცხადეს ადამიანი გა-
მოჰყავს მარტოობიდან. ის არის ის საერთო, რაც საფუძვლად უდევს
ყველა ადამიანის პირველ ღირებულებას. მე ამბოხებული ვარ, მაშასა-
დამე ჩვენ ვარსებობთ.

29
 II. მეტაფიზიკური ამბოხი
მეტაფიზიკური ამბოხი ის მოძრაობაა, რომლითაც ადამიანი ილაშ-
ქრებს თავისი ხვედრისა და მთელი სამყაროს წინააღმდეგ. ის მეტაფი-
ზიკურია, რადგან აპროტესტებს ადამიანისა და სამყაროს საბოლოო
მიზნებს. მონა აპროტესტებს იმ ყოფას, რაც მონურმა ცხოვრებამ მოუმ-
ზადა; მეტაფიზიკური ამბოხებული იმ პირობების წინააღმდეგ ილაშ-
ქრებს, რომელშიც უწევს ცხოვრება, როგორც ადამიანს. ამბოხებული
მონა ამტკიცებს, რომ მასში არის რაღაც, რაც ვერ ეგუება იმას, თუ რო-
გორ ეპყრობა პატრონი; მეტაფიზიკური ამბოხებული იმედგაცრუებუ-
ლია სამყაროს მოწყობით. ერთისთვისაც და მეორესთვისაც საქმე მხო-
ლოდ უბრალო უარყოფას არ ეხება. მართლაც, ორივე შემთხვევაში
ჩვენ ვხვდებით მსჯელობას ღირებულებაზე, რისი სახელითაც ამბოხე-
ბული უარს ამბობს, დამორჩილდეს საკუთარ ბედს.
უნდა აღინიშნოს, რომ პატრონის წინააღმდეგ ამხედრებული მონა
მას როგორც ადამიანს როდი უარყოფს. ის უარყოფს მას, როგორც პატ-
რონს. ის უარყოფს იმას, რომ პატრონს აქვს უფლება უარყოს მონა და
ამ უფლების ჩამორთმევას ითხოვს. პატრონი კარგავს ძალაუფლებას
იმდენად, რამდენადაც არად აგდებს ამ მოთხოვნას და არ აკმაყოფი-
ლებს მას. თუ ადამიანებს არ შეუძლიათ დაეყრდნონ საერთო ღირებუ-
ლებას, რომელიც აღიარებულია ყველასა და თითოეულის მიერ, მაშინ
ადამიანს არ ესმის ადამიანის. ამბოხებული ითხოვს, რომ ეს ღირებუ-
ლება ღიად იქნეს აღიარებული მასში, რადგან ეჭვი აქვს ან იცის, რომ
ამ პრინციპის გარეშე, არეულობა და დანაშაული იმეფებს ქვეყანაზე.
ამბოხი მასში ჩნდება, როგორც სიცხადისა და მთლიანობის მოთხოვ-
ნა. ყველაზე უბრალო ბუნტიც კი პარადოქსულად ილტვის წესრიგის-
კენ.
ამ აღწერის ყოველი ხაზი შეესაბამება მეტაფიზიკურ ამბოხებულს.
ის აღმდგარია დამსხვრეულ სამყაროში ერთიანობის მოთხოვნით. სა-
მართლიანობის პრინციპს, რომელიც მასშია, იგი უპირისპირებს უსა-
მართლობის პრინციპს, რომელსაც ამ სამყაროში ხედავს. მას სხვა
არაფერი უნდა, გარდა იმისა, რომ გადაჭრას ეს წინააღმდეგობრიობა,
30
გაამეფოს სამართლიანობა, თუკი ეს შესაძლებელია, ან უსამართლო-
ბა, თუკი უკიდურესობამდე მიიყვანენ. მანამდე კი გმობს წინააღმდე-
გობრიობას. მეტაფიზიკური ამბოხი აპროტესტებს დაუსრულებელ ადა-
მიანურ წამოწყებებს, შეწყვეტილს სიკვდილით, და ადამიანთა დაქ-
საქსულობას, გამოწვეულს ბოროტებით; ის არის ნეტარი ერთიანობის
დასაბუთებული მოთხოვნა, რაც ამქვეყნიური ტანჯვისა და სიკვდილის
შიშის საწინააღმდეგოა. თუ საყოველთაო სასიკვდილო განაჩენი გან-
საზღვრავს ადამიანთა ყოფას, ამბოხი ერთმნიშვნელოვნად მასთან
ერთად ჩნდება. თავისი მოკვდავობის გაპროტესტების პარალელუ-
რად ამბოხი უარს ამბობს აღიაროს ის ძალა, რაც მას აიძულებს ამ პი-
რობის ქვეშ იცხოვროს. მეტაფიზიკური ამბოხებული აუცილებელი არ
არის ათეისტი იყოს, როგორც შეგვეძლო გვევარაუდა, არამედ ის იძუ-
ლებით ღვთისმგმობელია. უბრალოდ, ის ღმერთს გმობს უპირველეს
ყოვლისა წესრიგის სახელით, რადგან დარწმუნებულია, რომ ღმერ-
თისგან მოდის სიკვდილი და უმაღლესი სკანდალი.
დავუბრუნდეთ ამბოხებულ მონას ამ საკითხის გასაშუქებლად. ის
თავისი პროტესტით ამტკიცებდა პატრონის არსებობას, რომლის წინა-
აღმდეგაც ილაშქრებდა. მაგრამ იმავდროულად, აჩვენებდა, რომ მის
ხელთ იყო პატრონის ძალაუფლება, რითაც საკუთარ ძალაუფლებას
ამტკიცებდა: რათა მუდმივად კითხვის ნიშნის ქვეშ დაეყენებინა იმის
უპირატესობა, ვისაც აქამდე ემონებოდა. ამ კუთხით, პატრონიც და მო-
ნაც, ორივენი ისტორიულად განუყრელები არიან: ერთის დროებითი
ბატონობა ისევე შეფარდებითია, როგორც მეორის მორჩილება. ორივე
ძალა რიგრიგობით მტკიცდება ამბოხების მომენტში, მანამ, სანამ სამ-
კვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაში ერთ-ერთი არ გაქრება დროებით.
ზუსტად ასევე, როცა მეტაფიზიკური ამბოხებული უპირისპირდება
ძალას, პარალელურად ამტკიცებს მის არსებობას, ის სწორედ მაშინ
უშვებს მის არსებობას, როდესაც მას ებრძვის. ის ამ უმაღლეს არსებას
ითრევს იმავე დამამცირებელ ისტორიაში, რაშიც ადამიანია ჩათრეუ-
ლი და მის ამაო ძალაუფლებას უთანაბრებს ჩვენს ამაო ყოფას. იგი
უმაღლეს არსებას უქვემდებარებს ჩვენი უარის ძალას, აიძულებს თა-
ვად მოიდრიკოს ადამიანის სულის იმ ნაწილის წინაშე, რომელსაც

31
მოდრეკა არ უნდა, ძალით ითრევს ჩვენს აბსურდულ ყოფაში, გამოჰ-
ყავს დროისგან თავისუფალი თავშესაფრიდან, რათა ჩართოს ისტო-
რიაში, რომელიც ძალიან შორსაა მარადიული სტაბილურობისგან; ამ
უკანასკნელის მოპოვება კი მხოლოდ ადამიანთა ერთსულოვანი თან-
ხმობით შეიძლება. ამბოხი ამგვარად ამტკიცებს, რომ მის დონეზე ნე-
ბისმიერი უზენაესი არსებობა სულ მცირე წინააღმდეგობრივია.
მეტაფიზიკური ამბოხის ისტორია არ შეიძლება აირიოს ათეიზმის
ისტორიასთან. გარკვეული კუთხით, ის ერევათ რელიგიური განცდის
თანამედროვე ისტორიაში. ამბოხებული ადამიანი უფრო მეტად იწ-
ვევს, ვიდრე უარყოფს. ის კი არ უარყოფს ღმერთს, არამედ უბრალოდ
ელაპარაკება მას, როგორც თანასწორს. მაგრამ საქმე არ ეხება თავა-
ზიან საუბარს. ეს არის პოლემიკა, რომელსაც ამოძრავებს გამარჯვე-
ბის სურვილი. მონა იწყებს სამართლის მოთხოვნით და ამთავრებს ბა-
ტონობის სურვილით. თავის მხრივ, მასაც სჭირდება ძალაუფლება. ამ-
ბოხება ადამიანის ყოფის წინააღმდეგ გადადის ზეცაზე მიტანილ იე-
რიშში, რომლის მიზანიცაა ზეციური მეფის დატყვევება, რომელსაც
ჯერ ძალაუფლების ჩამორთმევას აუწყებენ, შემდეგ კი სასიკვდილო
განაჩენს. ადამიანის ამბოხი ხდება მეტაფიზიკური რევოლუცია. მოჩ-
ვენებითიდან ის გადადის მოქმედებაზე; დენდი ხდება რევოლუციონე-
რი. უფლის ტახტი გადატრიალებულია და ამბოხებული აღიარებს,
რომ ის სამართლიანობა, წესრიგი, ერთობა, რომელსაც ამაოდ ეძებდა
თავის ცხოვრებაში, ახლა საკუთარი ხელით უნდა შექმნას და ამით გა-
ამართლოს ღმერთის ჩამოგდება. მაშინ დაიწყება თავგანწირული ძა-
ლისხმევით, თუნდაც დანაშაულის ფასად, თუკი საჭირო იქნება, ადა-
მიანთა სამეფოს შექმნის მცდელობა. ეს ვერ განხორციელდება საში-
ნელი შედეგების გარეშე, რომელთაგან ჩვენ მხოლოდ რამდენიმეს
ვიცნობთ. თუმცა, ეს შედეგები პირდაპირ ამბოხიდან არ მოდის ან, ყო-
ველ შემთხვევაში, ჩნდება მხოლოდ მაშინ, როცა ამბოხი ივიწყებს თა-
ვის ძირებს, იღლება “კი”-სა და “არა”-ს შორის მუდმივი დაძაბულობით
და საბოლოოდ ან ყველაფერს უარყოფს ან სრულ დაქვემდებარებას
ახდენს. მეტაფიზიკური ამბოხი თავიდან გვთავაზობს იმავე დადებით
შინაარსს, რასაც მონების აჯანყება. ჩვენი ამოცანა იქნება შევისწავ-

32
ლოთ, თუ როგორ აისახება ამბოხის ეს შინაარსი იმ ნაწარმოებებში,
რომლებიც მას ქადაგებენ, და გავარკვიოთ, სადამდე მიდის ამბოხებუ-
ლის მიერ ამბოხის შინაარსის ღალატი და ერთგულება.

33
 კაენის შვილები
მეტაფიზიკური ამბოხი, როგორც ასეთი, იდეათა ისტორიაში თან-
მიმდევრული ფორმით მხოლოდ XVIII საუკუნის დასასრულს ჩნდება.
ახალი ეპოქის დასაწყისი ჩამოშლილი კედლების ხმაურით აღინიშნა.
მაგრამ ამ მომენტიდან, მისი შედეგები უწყვეტ ნაკადად მოედინება და
გაზვიადებად არ ჩაითვლება იმის თქმა, რომ ჩვენი დროის ისტორია
სწორედ მათ განსაზღვრეს. ეს იმას ხომ არ ნიშნავს, რომ მეტაფიზიკურ
ამბოხს მანამდე მნიშვნელობა არ ჰქონდა? თუმცა, მისი პირველი
ფორმები ჩვენგან საკმაოდ დაშორებულ პერიოდს მიეკუთვნება – შემ-
თხვევითი არ არის, რომ ჩვენს ეპოქას უყვარს, თავი მიაკუთვნოს პრო-
მეთეს ეპოქას. ეს მართლაც ასეა?
პირველი თეოგონიები აღგვიწერს ქვეყნის დასალიერს კლდეზე მი-
ჯაჭვულ პრომეთეს. მარად წამებული, სამუდამოდ მოკლებულია შეწ-
ყალებას, რის მოთხოვნაზეც იგი თავად აცხადებს ქედმოუხრელად
უარს. ესქილე კიდევ უფრო დიდებულს ხდის გმირს და მას ნათელ-
მხილველობას მიაწერს (“რა უბედურებაც უნდა დამატყდეს, ჩემთვის
ის უკვე ცნობილია.”), იგი პრომეთეს აიძულებს ხმამაღლა გამოხატოს
ღმერთებისადმი თავისი სიძულვილი, მას “სასოწარკვეთილების აბო-
ბოქრებულ ზღვაში” ძირავს და ტრაგედიას ჭექა-ქუხილით ამთავრებს:
“აჰა! შეხედეთ, უდანაშაულოდ ვიტანჯები!”
შესაბამისად, არ შეიძლება ითქვას, რომ ანტიკურ ხანაში მეტაფი-
ზიკური ამბოხი უცნობი იყო. იქ ჯერ კიდევ სატანამდე დახატეს ამბოხე-
ბულის კეთილშობილი და ტანჯული სახე და შეგვიქმნეს უდიდესი მი-
თი ამბოხებულ გონზე. ამოუწურავმა ბერძნულმა გენიამ, რომელსაც
ასეთი დიდი წვლილი მიუძღვის თავმდაბლობასა და ერთგულებაზე
მითების შექმნაში, შეძლო ამბოხების თავისი სიმბოლოს შექმნა. უდა-
ვოა, რომ პრომეთეს ზოგიერთი თვისება დღევანდელი ამბოხის ისტო-
რიაში ცოცხლდება: სიკვდილთან ბრძოლა (“მე ვიხსენი ადამიანები
სიკვდილის შიშისგან”), მესიანიზმი (“მე უსინათლოებს იმედი ვშთაბე-
რე”), ფილანტროფია (“ზევსის მტერი ვარ... რადგან ძლიერ შევიყვარე
ადამიანები”).
34
 მაგრამ არ შეიძლება დაგვავიწყდეს, რომ “ცეცხლის მპყრობელი
პრომეთე” – ესქილეს ტრილოგიის მესამე ნაწილი, შეწყალებული ამ-
ბოხებულის მეფობას გვამცნობს. ბერძნები არაფერს ართულებენ. თა-
ვის ყველაზე გაბედულ კადნიერებაშიც კი, ისინი არ კარგავენ ზომიე-
რების გრძნობას, რომელსაც ეთაყვანებიან. მათი ამბოხებული ზოგა-
დად სამყაროს წინააღმდეგ კი არ ილაშქრებს, არამედ ზევსს უპირის-
პირდება, რომელიც ყოველთვის ერთ-ერთი ღმერთია და მისი ცხოვრე-
ბის ხანგრძლივობაც განსაზღვრულია. თავად პრომეთე ნახევრად
ღმერთია. აქ საქმე ეხება კერძო ანგარიშსწორებას, კამათს სიკეთეზე
და არა კეთილსა და ბოროტს შორის უნივერსალურ ბრძოლას.
უნდა ითქვას, რომ თუკი ანტიკურ ხანაში ბედისწერის სჯეროდათ,
პირველ რიგში მაინც ბუნების სწამდათ, რომლის ნაწილადაც თვლიდ-
ნენ თავს. ბუნების წინააღმდეგ ამხედრება, საკუთარი თავის წინააღ-
მდეგ წასვლას უდრიდა. ეს იგივეა, რაც თავით კედლის განგრევა. ამი-
ტომაც, ერთადერთი
გააზრებული ამბოხი თვითმკვლელობაა. თავად ბერძნული ბედის-
წერა ბრმა ძალაა, რომელიც ისე იტანს თავის თავს, როგორც იტანენ
სტიქიებს. ბერძნისთვის ზომიერების გრძნობის დაკარგვისა და ბარბა-
როსული სიგიჟის უმაღლესი გამოვლინებაა ზღვის კეტით ცემის მცდე-
ლობა. ბერძენი მართალია ასახავს ზომიერების ზღვრის გადასვლას,
რადგანაც ის არსებობს, თუმცა, მისთვის მიჩენილი აქვს ადგილი და
შესაბამისად საზღვრებიც. აქილევსის გამოწვევა პატროკლეს სიკვდი-
ლის შემდეგ, ტრაგიკული გმირების მიერ ბედის წყევლა-კრულვა არ
გადადის ტოტალურ გმობაში. ოიდიპოსმა იცის, რომ უცოდველი არ
არის. იგი უნებლიე დამნაშავეა, ისიც ბედისწერის იარაღია. ის ჩივის,
მაგრამ არ წარმოთქვამს გამოუსწორებელ სიტყვებს. თვით ანტიგო-
ნეც, თუკი ილაშქრებს, მხოლოდ ტრადიციის დასაცავად, მას უნდა,
რომ მისმა ძმებმა განსასვენებელი სამარეში ჰპოვონ და რიტუალი და-
ცული იყოს. გარკვეული აზრით, მასთან საქმე ეხება რეაქციულ ამბოხს.
ბერძნული რეფლექსია, ეს ორსახოვანი აზროვნება, თითქმის ყოველ-
თვის, ყველაზე ნაღვლიანი მელოდიების მიღმა აჟღერებს ბრმა და
საბრალო ოიდიპოსის მარადიულ სიტყვებს, რომელიც აღიარებს, რომ

35
ყველაფერი სიკეთეა. “კი” და “არა” გაწონასწორებულია. მაშინაც კი,
როდესაც პლატონი თავისი კალიკლეს სახით უსწრებს ნიცშეანიზმის
ვულგარულ ტიპს, მაშინაც, როცა იგი შესძახებს: “გამოჩნდეს ბუნებით
უხვად დაჯილდოებული ადამიანი... რომელიც გაიქცევა, ფეხით გათე-
ლავს ჩვენს ფორმულებს, ჩვენს ჯადოსნობასა და გრძნეულებას და ამ
კანონებს, რომლებიც ყველა, გამონაკლისის გარეშე, ბუნებას ეწინააღ-
მდეგება. ჩვენი ამბოხებული მონა ბატონად მოგვევლინება” – აქაც კი
კანონის უარყოფისას, ის ბუნების სახელით ლაპარაკობს.
მეტაფიზიკური ამბოხი სამყაროს გამარტივებულ აღქმას გულის-
ხმობს, რაც ბერძნებს არ შეიძლებოდა ჰქონოდათ. მათთვის არ არსე-
ბობდნენ ერთ მხარეს ღმერთები და მეორე მხარეს ადამიანები, არა-
მედ ჰქონდათ საფეხურები, რომელთა გავლითაც ადამიანები ღმერ-
თებამდე აღწევდნენ. მათთვის უცხო იყო დანაშაულს დაპირისპირებუ-
ლი უცოდველობის იდეა, კეთილისა და ბოროტის ბრძოლამდე დაყვა-
ნილი სამყაროს ისტორია. მათ სამყაროში, უფრო მეტი შეცდომაა ვიდ-
რე დანაშაული, ერთადერთი აშკარა გადაცდომა ზომიერების დაკარ-
გვაა მთლიანად ისტორიულ სამყაროში, რაც ჩვენს ეპოქასაც ემუქრე-
ბა, შეცდომები აღარაა, პირიქით, მხოლოდ დანაშაულებია, რომელთა-
გან პირველი ზომიერებაა. ამით შეგვიძლია ავხსნათ სისასტიკისა და
გულმოწყალების ის უცნაური ნარევი, რაც ბერძნულ მითებში იგრძნო-
ბა. ბერძნები აზროვნებისგან არასოდეს ქმნიდნენ გამაგრებულ ბანაკს
და ამაში ჩვენ მათ აშკარად ჩამოვრჩებით. ამბოხი, საბოლოოდ, ყო-
ველთვის ვინმეს წინააღმდეგაა მიმართული. მხოლოდ საკუთარი
ღმერთის ცნება, რომელიც შემოქმედია და შესაბამისად ყველაფერზე
პასუხისმგებელი, ანიჭებს აზრს ადამიანის პროტესტს. ამგვარად, ყო-
ველგვარი პარადოქსების გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ ამბოხის ის-
ტორია დასავლურ სამყაროში განუყოფელია ქრისტიანობისგან. მარ-
თლაც, საჭიროა ანტიკური აზროვნების დასასრულის დაცდა, რათა
დავინახოთ, როგორ იწყებს ამბოხი საკუთარი ენის პოვნას გარდამა-
ვალი პერიოდის მოაზროვნეებში და არავისთან ისე კონკრეტულად,
როგორც ეპიკურესა და ლუკრეციუსთან.

36
 ეპიკურეს საშინელი ნაღველი უკვე რაღაც ახალია. ის უეჭველად
სიკვდილის შიშისგან იღებს სათავეს, რაც ბერძნული აზროვნებისთვის
უცხო არ არის. თუმცა, ის პათეტიკური ხასიათი, რომელსაც ეს ნაღველი
იღებს, ნიშანდობლივია. “ყველაფრისგან შეგვიძლია თავის დაცვა,
მაგრამ სიკვდილთან დაკავშირებით ყველანი დანგრეული ციტადე-
ლის მცხოვრებლებს ვგავართ”. ლუკრეციუსი აზუსტებს: “ეს თვალუწ-
ვდენელი სამყარო სიკვდილისა და ნგრევისთვისაა განწირული.” მაშ,
რატომ გადავდოთ სიცოცხლით ტკბობა? “მუდმივად მოლოდინში
ყოფნით, ამბობს ეპიკურე, ჩვენი სიცოცხლე იფერფლება და ყველანი
ტანჯვით ვკვდებით.” გამოდის, სიცოცხლით უნდა დავტკბეთ. მაგრამ
ეს რა უცნაური ტკბობაა! ის ციტადელის კედლების გამაგრებაში, მდუ-
მარე წყვდიადში ლუკმაპურის მოპოვებაში გამოიხატება. ვინაიდან
ყველას სიკვდილი გვემუქრება, უნდა დავამტკიცოთ, რომ სიკვდილი
არაფერია. ეპიქტეტესა[10] და მარკ ავრელიუსის მსგავსად, ეპიკურე
აძევებს სიკვდილს არსებობიდან. “სიკვდილი ჩვენ არ გვეხება, რად-
გან ის, რაც აღარ არის, ვეღარაფერს გრძნობს, ხოლო რასაც მგრძნო-
ბელობა აღარ გააჩნია, ჩვენთვის არაფერია”. გამოდის სიკვდილი
არარაა? არა, რადგან ამქვეყნად ყველაფერი მატერიალურია, სიკ-
ვდილი მხოლოდ ელემენტარულ ნაწილაკებთან მიბრუნებას ნიშნავს.
არსებობა ეს არის ქვა. ის განსაკუთრებული ტკბობა, რაზეც ეპიკურე
ლაპარაკობს, მდგომარეობს ტანჯვის არარსებობაში, ესაა ქვების ბედ-
ნიერება. ეპიკურე თავის გასაოცარ სწრაფვაში, დაუსხლტეს ბედისწე-
რას, რაც ჩვენს დიდ კლასიკოსებთანაც გვხვდება, კლავს მოლოდინს.
შეუძლებელია სხვაგვარად იმის გაგება, რასაც ბერძენი ფილოსოფოსი
ღმერთებზე ამბობს. ადამიანთა ყველა უბედურების სათავე მოლოდი-
ნია, რასაც ისინი ციტადელის მდუმარებიდან გამოჰყავს და ხსნის მო-
ლოდინში ციხის კედლებზე ანარცხებს. ამ უაზრო მოქმედებების მიზა-
ნი მხოლოდ სათუთად შეხვეული ჭრილობების გაშიშვლებაა. აი, რა-
ტომ არ უარყოფს ეპიკურე ღმერთებს, თუმცა, ისეთ თავბრუდამხვევ სი-
შორეზე სწევს მათ, რომ სულს ისღა რჩება, კვლავაც ციტადელის კედ-
ლებში ჩაიმარხოს. “ნეტარი და უკვდავი არსება უსაქმოდაა და არც
სხვას უქმნის საზრუნავს.” ლუკრეციუსი კიდევ უფრო მჭევრმეტყველია:

37
“უდავოა, რომ ღმერთები თავისი ბუნებიდან გამომდინარე სრულ სიმ-
შვიდეში უკვდავებით ტკბებიან, მათთვის უცხოა ჩვენი საზრუნავი, რას-
თანაც არაფერი ესაქმებათ.” დავივიწყოთ ღმერთები, აღარასდროს
ვიფიქროთ მათზე და “აღარც დღის ფიქრები შეგაშფოთებთ და არც
ღამის სიზმრები.”
ამბოხის ეს მარადიული თემა მომავალშიც წამოიწევს, ოღონდ სხვა
მნიშვნელოვანი ნიუანსებით. ღმერთი, რომელიც არ წყალობს და არც
სჯის, სმენადახშული ღმერთი ამბოხებულთა ერთადერთი რელიგიური
ფანტაზიაა. თუმცა, მაშინ, როცა ალფრედ დე ვინი შეაჩვენებს ღვთა-
ების დუმილს, ეპიკურე მიიჩნევს, რომ ვინაიდან სიკვდილი გარდაუვა-
ლია, ღვთიურ სიტყვებზე უკეთ სიჩუმე ამზადებს ადამიანს ამ დასასრუ-
ლისთვის. ამ ცნობისმოყვარე გონების ძალისხმევა იწურება ადამია-
ნის გარშემო კედლების აღმართვით, ციტადელის გამაგრებით და
ადამიანის შეუკავებელი იმედიანი ყვირილის ულმობლად ჩახშობით.
ამ სტრატეგიული მანევრის დასრულებისთანავე, და მხოლოდ მაშინ,
ეპიკურე ადამიანთა შორის მდგარი ღმერთივით შეასხამს ხოტბას გა-
მარჯვებას თავის სიმღერაში, რომელიც კარგად გამოხატავს მისი ამ-
ბოხის თავდაცვით ხასიათს. “მე ჩავშალე შენი ხრიკები, ოჰ, ბედისწე-
რავ, ყველა ის გზა ჩავკეტე, რომლითაც ჩემამდე მოღწევა შეგეძლო.
ჩვენ არ დაგნებდებით არც შენ, არც სხვა ბოროტ ძალას. მაგრამ როცა
გარდაუვალი გამგზავრების ჟამი ჩამოკრავს, ამ ლამაზ სიმღერაში
გადმოიფრქვევა ჩვენი ზიზღი მათდამი, ვინც ამაოდ ებღაუჭება სიცოც-
ხლეს: აჰ! რა ღირსეულად ვიცხოვრეთ!”
თავის ეპოქაში ერთადერთი ლუკრეციუსია, ვინც ამ ლოგიკაში გა-
ცილებით შორს მიდის და მას თანამედროვე პროტესტთან აახლოებს.
იგი არაფერ არსებითს არ ამატებს ეპიკურეს. ისიც უარს ამბობს ახსნის
ნებისმიერ პრინციპზე, რომელიც ცხადი არ არის. ატომი ბოლო თავშე-
საფარია, სადაც საწყის ელემენტებამდე დაყვანილი არსება გააგრძე-
ლებს ერთგვარ ყრუ-მუნჯ უკვდავებას, უკვდავ სიკვდილს, რომელიც
ლუკრეციუსისთვის, ისე როგორც ეპიკურესთვის, ერთადერთ შესაძლო
ბედნიერებად ითვლება. თუმცა, ლუკრეციუსმა ისიც უნდა დაუშვას,
რომ ატომები თავისთავად არ ერთდებიან და იმის ნაცვლად, რომ უზე-

38
ნაესი კანონი და ბედისწერა აღიაროს, რომელსაც უარყოფს, იგი უშ-
ვებს სპონტანურ მოძრაობას, შემთხვევით გადახრას (le clinamen) – რის
მიხედვითაც ატომები ერთმანეთს ეჯახებიან და ერთდებიან. უნდა აღ-
ვნიშნოთ, რომ უკვე ჩნდება თანამედროვე პერიოდის სერიოზული
პრობლემა, როცა გონება აღმოაჩენს, რომ ადამიანი ბედისწერისგან
გათავისუფლებით შემთხვევითობის ხელში ვარდება. ამიტომაც ცდი-
ლობს გონება ბედისწერასთან მიაბრუნოს ადამიანი, ამჯერად უკვე ის-
ტორიულთან. ლუკრეციუსი ამისგან შორსაა. ბედისწერისა და სიკვდი-
ლისადმი მისი სიძულვილი ამ მთვრალი მიწით კმაყოფილდება, სა-
დაც ატომები შემთხვევით ქმნიან სიცოცხლეს და სადაც სიცოცხლე
ასევე შემთხვევით იშლება ატომებად. თუმცა, მისი ლექსიკა სამყაროს
ახალ აღქმაზე მოწმობს. ბრმა ციტადელი გამაგრებული ბანაკი ხდება.
Mœnia mundi, სამყაროს გამაგრება ციხე-სიმაგრის კედლებით – აი
ერთ-ერთი საკვანძო გამოთქმა ლუკრეციუსის რიტორიკაში. რაღა
თქმა უნდა, ამ ბანაკის მთავარი საქმე იმედის ჩაჩუმებაა. მაგრამ ეპი-
კურეს მეთოდური უარი ასკეტიზმში გადადის, რაც ზოგჯერ შეჩვენებით
გვირგვინდება. ღვთისმოსაობა ლუკრეციუსისთვის სავარაუდოდ “უშ-
ფოთველი გონებით ყველაფერზე დაკვირვების უნარია.” თუმცა, ეს გო-
ნება ძრწის ადამიანის მიმართ ჩადენილი უსამართლობის გამო. ლუკ-
რეციუსის აღშფოთებით გამსჭვალულ პოემაში საგანთა ბუნებისთვის
შემოდის დანაშაულის, უდანაშაულობის, დამნაშავეობის და დასჯის
ახალი ცნებები. აქ ლაპარაკია “რელიგიის პირველ დანაშაულზე”, იფი-
გენიას უცოდველ სისხლზე; ღმერთების იმ თვისებაზე, რომ ისინი “ხში-
რად გადადიან დამნაშავის მხარეს და დაუმსახურებელი სასჯელით
სიცოცხლეს ასალმებენ უდანაშაულოებს.” როდესაც ლუკრეციუსი დას-
ცინის იმქვეყნიური სასჯელის შიშს, ეს არ არის თავდაცვითი ამბოხი,
როგორც ეპიკურესთანაა, არამედ აგრესიული მსჯელობაა: როგორ შე-
იძლება დაისაჯოს ბოროტება, როცა ჩვენ უკვე ახლა ვხედავთ საკმა-
ოდ ხშირად, რომ სიკეთე დაუფასებელია?
ლუკრეციუსის პოემაში თავად ეპიკურე ხდება ნამდვილი მეამბოხე,
რაც სიმართლეს არ შეესაბამება. “როდესაც ყველას თვალწინ ადამი-
ანთა მოდგმა უბადრუკ ცხოვრებას ეწეოდა მიწაზე რელიგიის სიმძი-

39
მით წელში გაწყვეტილი, მისი სახე კი ზეციური სამეფოდან დასცქერო-
და და ემუქრებოდა მოკვდავებს შემზარავი გამომეტყველებით, პირვე-
ლად ბერძენმა ადამიანმა გაბედა მისთვის მოკვდავი თვალის გასწო-
რება და მის წინააღმდეგ გალაშქრება... რელიგია ჩამოვარდა და ფე-
ხებით გაითელა, ჩვენ კი ზეცამდე აგვამაღლა ჩვენმა გამარჯვებამ.” აქ
კარგად ჩანს თანამედროვე ღვთის გმობასა და ანტიკურ შეჩვენებას
შორის არსებული განსხვავება. ბერძენ გმირებს შეეძლოთ ენატრათ,
ღმერთები გამხდარიყვნენ უკვე არსებული ღმერთების გვერდით. ამ
შემთხვევაში საქმე ეხებოდა, ასე ვთქვათ, დაწინაურებას. ლუკრეციუ-
სის ადამიანი, პირიქით, რევოლუციას იწყებს. უღირსი და დამნაშავე
ღმერთების ჩამოგდებით, ის თავად იკავებს მათ ადგილს. იგი გამო-
დის გამაგრებული ბანაკიდან და ადამიანის
ტანჯვის სახელით პირველ შეტევებს ახორციელებს ღვთაების წი-
ნააღმდეგ. ანტიკურ სამყაროში სიცოცხლის ხელყოფა აუხსნელი და
გამოუსყიდავია. მაგრამ ლუკრეციუსთან ადამიანის მოკვლა უკვე მხო-
ლოდ პასუხია ღმერთის ჩადენილ მკვლელობაზე. და შემთხვევითი არ
არის, რომ ლუკრეციუსის პოემა მთავრდება არაჩვეულებრივი სურა-
თით, სადაც ღმერთების საკურთხევლები სავსეა შავი ჭირით გარდაც-
ვლილთა გვამებით, რომლებიც ზეცას ადანაშაულებენ.
ამ ახალი ენის გაგება შეუძლებელია პირადი ღმერთის ცნების გა-
რეშე, რომელიც თანდათან იწყებს ჩამოყალიბებას ეპიკურესა და ლუკ-
რეციუსის თანამედროვეების აზროვნებაში. მხოლოდ პირად ღმერთს
შეიძლება ანგარიში მოსთხოვოს ამბოხმა. მისი გამეფებისთანავე აც-
ხადებს ამბოხი თავის ყველაზე შეუვალ გადაწყვეტილებას და ამბობს
საბოლოო “არა”-ს. კაენთან პირველი ამბოხი პირველ დანაშაულს ემ-
თხვევა. ამბოხის ისტორია, იმ სახით, როგორიც დღეს გვაქვს, უფრო კა-
ენის შვილების ამბოხია, ვიდრე პრომეთეს მიმდევრების. ამ გაგებით,
განსაკუთრებით ძველი აღთქმის ღმერთი იკრებს ამბოხებულ ენერგი-
ას. და პირიქით, საჭიროა აბრაამის, ისააკის და იაკობის ღმერთის
მორჩილება, როდესაც ამბოხებული გონის ისტორია ისევე მთავრდე-
ბა, როგორც პასკალთან. ეჭვებით სავსე სული მიილტვის განსაკუთრე-
ბით ყველაზე მკვეთრი იანსენიზმისკენ.

40
 ამ თვალსაზრისით, ახალი აღთქმა შეიძლება იმის მცდელობად ჩა-
ითვალოს, რომ წინასწარ გაეცეს პასუხი ყველა კაენს დედამიწაზე
ღმერთის სახის შერბილებითა და მასა და ადამიანს შორის შუამავლის
ჩაყენებით. ქრისტე ორი ძირითადი პრობლემის გადასაჭრელადაა
მოვლენილი: ბოროტებისა და სიკვდილის, რაც ზუსტადაც ამბოხის
პრობლემებია. ისინი ქრისტემ საკუთარ თავზე აღებით გადაწყვიტა.
ღმერთკაციც მოთმინებით იტანჯება. ვერც ბოროტება და ვერც სიკ-
ვდილი მას ბრალად ვეღარ წაეყენება, რადგანაც იგი აწამეს და მოკ-
ლეს. კაცობრიობის ისტორიაში გოლგოთის ღამეს იმიტომ აქვს არსე-
ბითი მნიშვნელობა, რომ ქრისტემ მისი პრივილეგიების დათმობით
ბოლომდე გადაიტანა სიკვდილის საშინელება, სასოწარკვეთილების
ჩათვლით. ამგვარად აიხსნება Lama sabactani[11] და ქრისტეს საშინე-
ლი ეჭვები აგონიაში ყოფნისას. აგონია არ იქნებოდა ასეთი მძიმე, მა-
რადიული იმედით რომ ყოფილიყო თანხლებული. იმისთვის, რომ
ღმერთი ადამიანად იქცეს, ის სასოწარკვეთილი უნდა იყოს.
გნოსტიციზმი, რაც ბერძნულ-ქრისტიანული ურთიერთგავლენის ნა-
ყოფია, ორი საუკუნის განმავლობაში ცდილობდა, იუდაისტური აზროვ-
ნების საპასუხოდ, ამ ტენდენციაზე გაეკეთებინა აქცენტი. მაგალითად,
ცნობილია ვალენტინეს[12] გამოგონილი მრავალი შუამავალი. თუმცა,
ამ მეტაფიზიკური დღესასწაულის ეონები იმავე როლს ასრულებენ, რა-
საც ელინიზმის შუამავალი ჭეშმარიტებები. ისინი ცდილობენ შეამსუ-
ბუქონ გაუბედურებული ადამიანისა და ულმობელი ღმერთის პირის-
პირ შეხვედრის აბსურდულობა. კერძოდ, ასეთია მარკიონის[13] მეორე
სასტიკი და მეომარი ღმერთის როლი. ეს დემიურგმა შექმნა საბოლოო
სამყარო და სიკვდილი. ჩვენ ის ერთდროულად უნდა გვძულდეს კიდეც
და ასკეტიზმით უარვყოთ მისი ქმნილება; მის განადგურებას სექსუა-
ლური ურთიერთობისგან თავშეკავების გზით უნდა შევეცადოთ. იგუ-
ლისხმება მედიდური და ამბოხებული ასკეტიზმი. უბრალოდ მარკიონი
ილაშქრებს დაბალი რანგის ღმერთზე, რათა უმაღლესი ღმერთი
განადიდოს. ბერძნული ძირებიდან წამოსული გნოსტიციზმი რჩება
მომრიგებლის როლში და ცდილობს დაანგრიოს იუდაიზმის მემკვიდ-
რეობა ქრისტიანობაში. მას ასევე უნდოდა წინდაწინვე აერიდებინა

41
თავიდან ავგუსტინიზმი იმ თვალსაზრისით, რომ ეს უკანასკნელი ნე-
ბისმიერ ამბოხს ამართლებს. ბასილიდესთვის[14], მაგალითად, წამე-
ბულები არიან ცოდვილები და თვით ქრისტეც ცოდვილია, ვინაიდან
ყველა ტანჯულია. ასეთი მოსაზრება უჩვეულოა, მაგრამ მისი მიზანია
ტანჯვის უსამართლობის გაბათილება. გნოსტიკოსები ცდილობდნენ
ყოვლისშემძლე და თვითნებური წყალობა ჩაენაცვლებინათ ბერძნუ-
ლი ინიციაციის ცნებით, რომელიც ადამიანს ყველანაირ შანსს უტო-
ვებს. მეორე თაობის გნოსტიკოსებთან სექტების სიმრავლე ბერძნული
აზრის იმ მრავალრიცხოვან და გააფთრებულ მცდელობას გამოხა-
ტავს, რომ უფრო მისაწვდომი გაეხადა ქრისტიანული სამყარო და მო-
ეშორებინა ამბოხის გამამართლებელი მიზეზები, რომელსაც ელინიზ-
მი უდიდეს ბოროტებად მიიჩნევდა. მაგრამ ეკლესიამ დაგმო ეს მცდე-
ლობა და ამით გაამრავლა ამბოხი.
რადგანაც კაენის რასის ზეობა საუკუნეების განმავლობაში სულ
უფრო და უფრო მატულობდა, შეიძლება იქვას, რომ ძველი აღთქმის
ღმერთს მოულოდნელი ხვედრი ხვდა წილად. ღვთის მგმობელებმა პა-
რადოქსულად გააცოცხლეს ეჭვიანი ღმერთი, რომლის მოშორებასაც
ქრისტიანობა ცდილობდა ისტორიის სცენიდან. მათი ერთ-ერთი ყვე-
ლაზე გაბედული კადნიერება ქრისტეს გადაბირების მცდელობა იყო,
მის ისტორიას ისინი წყვეტდნენ ჯვარზე გაკვრით და აგონიის წინ მწა-
რე შეძახილით. ამგვარად ხდებოდა სიძულვილის ღმერთის ულმობე-
ლი სახის შენარჩუნება, რაც უფრო იმ წარმოდგენას შეესაბამებოდა,
რაც მასზე ამბოხებულებს ჰქონდათ. დოსტოევსკამდე და ნიცშემდე ამ-
ბოხებული აზრი მხოლოდ სასტიკი და პრეტენზიული ღვთაებისკენ იყო
მიმართული, რომელიც ყოველგვარი დამაჯერებელი დასაბუთების გა-
რეშე აბელის მსხვერპლს ამჯობინებს კაენისას, რითაც პირველი
მკვლელობა გამოიწვია. დოსტოევსკი წარმოსახვით, ხოლო ნიცშე საქ-
მით უსაზღვროდ აფართოებენ ამბოხებული აზრის არეალს და პასუხს
თავად სიყვარულის ღმერთს სთხოვენ. ნიცშე თვლიდა, რომ მისი თა-
ნამედროვეების სულში ღმერთი მკვდარი იყო. მისი წინამორბედის
შტირნერის[15] მსგავსად, ის აკრიტიკებდა იმ მცდარ წარმოდგენას
ღმერთზე, რომელიც კვლავაც რჩებოდა მისი თანამედროვეების გონე-

42
ბაში მორალის ნიღაბს ამოფარებული. მაგრამ აქამდე თავისუფალი
აზროვნება, მაგალითად, ქრისტეს ისტორიის უარყოფით შემოიფარ-
გლებოდა (“ეს ბრტყელი რომანი”, სადის მიხედვით) და თავისი უარ-
ყოფით ინარჩუნებდა საშიში ღმერთის ტრადიციას.
რამდენადაც დასავლეთი ქრისტიანული იყო, სახარება შუამავლის
როლს ასრულებდა ზეცასა და მიწას შორის. მარტოსული ამბოხებულის
ყოველ შეძახილზე ჩნდებოდა ყველაზე დიდი ნაღველის სურათი. რად-
გან ქრისტე ეწამა, თანაც ნებაყოფლობით, აღარანაირი ტანჯვა აღარ
იყო უსამართლო, ნებისმიერი ტკივილი აუცილებელი იყო. გარკვეული
აზრით, ქრისტიანობის მწარე ინტუიცია და მისი ლეგიტიმური პესიმიზ-
მი ადამიანის გულთან დაკავშირებით იმაში მდგომარეობს, რომ გან-
ზოგადებული უსამართლობა ისევე დამაკმაყოფილებელია ადამია-
ნისთვის, როგორც სრული სამართლიანობა. მხოლოდ უცოდველი
ღმერთის მსხვერპლს შეეძლო გაემართლებინა უცოდველობის ხან-
გრძლივი და საყოველთაო ტანჯვა.
მხოლოდ ღმერთის ტანჯვას და ისიც ყველაზე დამამცირებელს შე-
ეძლო შეემსუბუქებინა ადამიანთა აგონია. თუკი ყველაფერი, ზეციდან
მიწამდე გამონაკლისის გარეშე, ტანჯვისთვისაა განწირული, მაშინ
უცნაური ბედნიერებაც შესაძლებელია.
მაგრამ იმ მომენტიდან, როცა ქრისტიანობა მისი ტრიუმფალური
პერიოდის გავლის შემდეგ, გონების კრიტიკის ქვეშ აღმოჩნდა და უარ-
ყოფილი იქნა ქრისტეს ღვთიურობა, ტანჯვა კვლავ გახდა ადამიანთა
ხვედრი. იმედგაცრუებული ქრისტე მხოლოდ ერთ-ერთი წამებული
იყო, რომელიც აბრაამის ღმერთის მსახურებმა საჯაროდ დასაჯეს. ხე-
ლახლა ჩნდება უფსკრული ბატონსა და მონებს შორის და ამბოხი
კვლავაც გოდებს ეჭვიანი ღმერთის გაქვავებული სახის წინ. თავისუფ-
ლად მოაზროვნე ფილოსოფოსებმა და ხელოვნების მოღვაწეებმა ეს
ახალი დაშორება ჩვეული სიფრთხილით მოამზადეს ქრისტეს მორა-
ლისა და ღვთაებრიობის ეჭვქვეშ დაყენებით. ჟაკ კალოს[16] სამყარო
საკმაოდ კარგად წარმოადგენს ამ ჰალუცინაციების ქვეშ მყოფ ღატა-
კებს, რომელთა თავდაპირველი ჩუმი ქირქილი საბოლოოდ ზეცამდეც
ააღწევს მოლიერის დონ ჟუანთან ერთად. იმ ორი საუკუნის განმავლო-

43
ბაში, როცა მზადდებოდა XVIII საუკუნის დასასრულის ერთდროულად
რევოლუციური და მკრეხელური ძვრები, თავისუფალი აზროვნების
მთელი ძალისხმევა იმისკენ იყო მიმართული, რომ ქრისტე ან ნეტა-
რად წარმოეჩინათ ან უგუნურად და ამით იგი დაებრუნებინათ კეთილ-
შობილ თუ უბადრუკ ადამიანთა სამყაროში. ასე მომზადდა პლაცდარ-
მი მტრულად განწყობილ ზეცაზე დიდი თავდასხმისათვის.

44
 აბსოლუტური უარყოფა
პირველი თანმიმდევრული იერიში ისტორიულად დე სადმა განა-
ხორციელა, რომელმაც თავისუფალი აზროვნების არგუმენტებისგან,
აბატ მელიესა და ვოლტერის იდეების ჩათვლით, უზარმაზარი საბრძო-
ლო მანქანა ააწყო. თავისთავად ცხადია, რომ მისი უარყოფა ყველაზე
უკიდურესი იყო. ამბოხისგან სადმა მხოლოდ აბსოლუტური არა აიღო.
ოცდაშვიდწლიანი პატიმრობა მართლაც არ აყალიბებს შემრიგებლურ
აზროვნებას. ასე ხანგრძლივად ჩაკეტილი სივრცე ან მსახურებს ქმნის
ან მკვლელებს, ზოგჯერ კი ერთდროულად ორივეს ერთ ადამიანში. თუ
სული საკმაოდ მტკიცეა იმისთვის, რომ კატორღაში შეძლოს მონური
მორალის თავიდან აცილება, მას უმეტეს შემთხვევაში ბატონობის მო-
რალი ჩამოუყალიბდება. მარტოობის ყველანაირი ეთიკა ძალას გუ-
ლისხმობს. თუ ადამიანს საზოგადოება სასტიკად ექცევა, ისიც სისას-
ტიკით პასუხობს. ამ კუთხით სადი საუკეთესო მაგალითია. როგორც
მწერალი ის მეორეხარისხოვანია, ჩვენი რამდენიმე თანამედროვეს
აღტაცებული შეძახილისა და გაუაზრებელი ხოტბის მიუხედავად. იმას,
რისთვისაც დღეს მას აგრერიგად აქებენ, არაფერი აქვს საერთო ლი-
ტერატურასთან.
ის ხალხს აღაფრთოვანებს როგორც ბორკილებდადებული ფილო-
სოფოსი და აბსოლუტური ამბოხის პირველი თეორეტიკოსი. მას მარ-
თლაც შეეძლო ის ყოფილიყო. ციხეში ოცნებებს საზღვარი არ აქვს, რე-
ალობა ვერაფერს ამუხრუჭებს. ბორკილებდადებული გონება ცხადად
აზროვნებისას კარგავს იმას, რაც გაცეცხლებულმა მოიპოვა. სადის-
თვის მხოლოდ გრძნობების ლოგიკა იყო ცნობილი. მას არ შეუქმნია
ფილოსოფია, ის მხოლოდ დევნილი ადამიანის ოცნებას მიჰყვებოდა.
თუმცა, აღმოჩნდა, რომ ეს ოცნება წინასწარმეტყველური იყო. თავი-
სუფლების გააფთრებით მოთხოვნამ სადი მონობის იმპერიაში მიიყვა-
ნა; მისი დაუოკებელი წყურვილი, ეცხოვრა აკრძალული ცხოვრებით,
სიშმაგის შეტევიდან შეტევამდე, სამყაროს დანგრევის ოცნებაში გა-
დაიზარდა. ყოველ შემთხვევაში, ამაში სადი ჩვენი თანამედროვეა.
გავყვეთ მას მის თანმიმდევრულ უარყოფებში.
45
 მწერალი
ათეისტია სადი? ამას ის პატიმრობამდე აცხადებს თავის დიალოგ-
ში მღვდელსა და მომაკვდავს შორის და მისი გჯერა; შემდეგ ამაში ეჭ-
ვი გეპარება მისი გააფთრებული მკრეხელობის გამო. სადის ერთ-ერ-
თი ყველაზე სასტიკი პერსონაჟი სენ ფონი, საერთოდ არ უარყოფს
ღმერთს. ის შემოიფარგლება ბოროტი დემიურგის გნოსტიკური თე-
ორიის განვითარებით და აქედან სათანადო დასკვნები გამოაქვს. რო-
გორც ამბობენ, სენ ფონი სადი არ არის. სავარაუდოდ ასეა. პერსონაჟი
არასდროსაა მისი შემქმნელი ავტორი. სამაგიეროდ არსებობს შესაძ-
ლებლობა, რომ ავტორი იყოს ერთდროულად ყველა თავისი პერსონა-
ჟი. ამგვარად, სადის ყველა ათეისტი პრინციპულად უარყოფს ღმერ-
თის არსებობას იმ უბრალო მიზეზით, რომ მისი არსებობა გამოიწვევდა
მის გულგრილობას, ბოროტებასა და სისასტიკეს. სადის ყველაზე მნიშ-
ვნელოვანი ნაწარმოები მთავრდება ღვთაების სიჩლუნგისა და ბორო-
ტების დემონსტრაციით. უმწიკვლო ჟიუსტინი გარბის ჭექა-ქუხილში და
ბოროტმოქმედი ნუარსეი იფიცება, რომ თუ ჟიუსტინს მეხი არ დაეცემა,
ის ქრისტიანობას მიიღებს. მაგრამ ჟიუსტინს მეხი ეცემა. ნუარსეი ზეი-
მობს და ადამიანი აგრძელებს ბოროტებით უპასუხოს ღმერთის ბორო-
ტებას. ამგვარად, ვიღებთ თავისუფლად მოაზროვნის (ლიბერტარი-
ანის) სანაძლეოს პასკალის სანაძლეოს პასუხად[17].
ყოველ შემთხვევაში, სადის წარმოდგენა ღმერთზე ასეთია: ის
არის კრიმინალი, თელავს და უარყოფს ადამიანს. სადის მიხედვით
რელიგიის ისტორიაში ცხადად ჩანს, რომ ღმერთის თვისებაა მოკლას.
მაშ, რატომ უნდა იყოს ადამიანი სათნოებით სავსე? ტუსაღი სადის
პირველი მოქმედება უკიდურესობაში გადაშვება იყო. თუკი ღმერთი
კლავს და უარყოფს ადამიანს, ვერავინ აკრძალავს თანამოძმეების
მოკვლასა და უარყოფას. ეს გაშმაგებული გამოწვევა საერთოდ არ
ჰგავს მშვიდ უარყოფას, რომელიც ჯერ კიდევ არის 1782 წელს დაწე-
რილ დიალოგში. არც მშვიდი და არც ბედნიერია ის, ვინც შესძახებს:
“არაფერია ჩემში, არაფერი ჩემგან” და რომელიც ასკვნის: “არა, არა,
საფლავში სათნოება და მანკიერება ერთმანეთშია აღრეული.” მისი

46
აზრით, “ღმერთის იდეა ერთადერთია, რაც შეიძლება არ ეპატიოს ადა-
მიანს”. სიტყვა პატიება უკვე განსაკუთრებულია წამების პროფესორის-
თვის. მაგრამ ის თვითონ ვერ პატიებს საკუთარ თავს იდეას, რომელ-
საც მისი სამყაროს სასოწარკვეთილი აღქმა და პატიმრის მდგომა-
რეობა კატეგორიულად უარყოფს. ამიერიდან ორმაგი ამბოხი წარმარ-
თავს სადის მსჯელობას: ამბოხი სამყაროს მოწყობის წინააღმდეგ და
საკუთარი თავის წინააღმდეგ. რადგანაც ეს ორი ამბოხი ყველგან წი-
ნააღმდეგობრივია, გარიყული ადამიანის გულის გარდა, მისი მსჯე-
ლობა ყოველთვის იქნება ორაზროვანი ან ლეგიტიმური, იმის მიხედ-
ვით, მას ლოგიკის ჭრილში განიხილავენ თუ თანაგრძნობის გამოსახა-
ტავად.
ამგვარად, იგი უარყოფს ადამიანს და მის მორალს, რადგან თავად
ღმერთი უარყოფს ამას. მაგრამ ის ამავე დროს უარყოფს ღმერთს, რო-
მელიც აქამდე მისი თავდები და თანამზრახველი იყო. რისი სახელით?
იმ ადამიანის ყველაზე ძლიერი ინსტიქტის სახელით, ვისაც კაცთმოძუ-
ლეობა აცოცხლებს ციხის ოთხ კედელში: სექსუალური ინსტიქტის სა-
ხელით. რა ინსტიქტია ეს? ერთი მხრივ, ეს არის თავად ბუნების ყვირი-
ლი[18] და, მეორე მხრივ, ადამიანებზე სრული ბატონობის ბრმა
სწრაფვა, თუნდაც მათი
განადგურების ფასად. სადი უარყოფს ღმერთს ბუნების სახელით –
ამისთვის საჭირო იდეოლოგიურ მასალას ის მისი თანამედროვე მექა-
ნიცისტებისგან[19] იღებს – და ბუნებისგან დამანგრეველ ძალას ქმნის.
ბუნება მისთვის არის სექსი; მის ლოგიკას ის მიჰყავს სამყაროში, სა-
დაც არ მოქმედებენ კანონები, სადაც ერთადერთი ბატონი ზღვარგა-
დასული ჟინის ენერგიაა. აქ არის მისი ადუღებული სამყარო, საიდანაც
გაისმის მისი ყველაზე ცნობილი შეძახილები: “რას წარმოადგენს ამ-
ქვეყნიური ყველა ქმნილება ნებისმიერი ჩვენი სურვილის წინაშე!” ხან-
გრძლივი მსჯელობები, როდესაც სადის გმირები ამტკიცებენ, რომ ბუ-
ნებას დანაშაული სჭირდება, რომ შესაქმნელად ჯერ ნგრევაა საჭირო,
რომ საკუთარი განადგურებით ადამიანი დახმარებას უწევს შემოქმე-
დებას, მიზნად ისახავს მხოლოდ ტუსაღი სადის აბსოლუტური თავი-
სუფლების დასაბუთებას, რომელიც ისე უსამართლოდ დაისაჯა, რომ

47
წარმოუდგენელია, არ უნდოდეს ყველაფრის აფეთქება. ამით ის თავის
ეპოქას უპირისპირდება: ის პრინციპების თავისუფლებას კი არ ით-
ხოვს, არამედ ინსტიქტების თავისუფლებას.
ეჭვი არ არის, რომ სადი უნივერსალური რესპუბლიკის შექმნაზე
ოცნებობდა, რომლის შექმნის გეგმასაც წარმოადგენს ერთ-ერთი მისი
პერსონაჟი, ბრძენი რეფორმატორი ზამე. ამით ის გვიჩვენებს, რომ ამ-
ბოხის ერთ-ერთი მიმართულება მთელი მსოფლიოს განთავისუფლე-
ბაა და ამბოხის სიჩქარის აკრეფის შესაბამისად, ის სულ უფრო ნაკლე-
ბად იგუებს საზღვრებს. მაგრამ ამ კეთილშობილ ოცნებას ყველაფერი
ეწინააღმდეგება მასში. ის არ გახლავთ ადამიანთა მოდგმის მეგობა-
რი, მას სძაგს ფილანტროფები. თანასწორობა, რომელსაც ის გულის-
ხმობს, ხშირად მათემატიკური ხასიათისაა: ობიექტების თანაფარდო-
ბა, რომელსაც ადამიანები წარმოადგენენ, უპირისპირდება მსხვერ-
პლთა თანაფარდობას. მას, ვინც ბოლომდე მიჰყვება თავის სურვილს,
ყველაფერზე ბატონობა სჭირდება, მისი ბოლომდე ასრულების საფუძ-
ველი ზიზღშია. სადის რესპუბლიკაში პრინციპების თავისუფლების ად-
გილი არ არის, იქ თავისუფალი აზროვნებაა. “სამართალი, – წერს ეს
განსაკუთრებული დემოკრატი, – რეალურად არ არსებობს. ის ყველა
ვნების ღვთაებაა.”
ამ კუთხით ყველაზე მამხილებელია ბუდუარის ფილოსოფიაში
დოლმანსეს მიერ წაკითხული ცნობილი პამფლეტი საინტერესო სათა-
ურით: კიდევ ერთი მცდელობა, ფრანგებო, თუკი გსურთ რესპუბლიკე-
ლები გახდეთ. პიერ კლოსოვსკი[20]. მართალია, როდესაც ხაზს უს-
ვამს, რომ ეს პამფლეტი რევულუციონერებს უჩვენებს, რომ მათი რეს-
პუბლიკა ეფუძნება ღვთით კურთხეული მეფის მკვლელობას და ღმერ-
თის თავის მოკვეთით 1793 წლის 21 იანვარს, მათ სამუდამოდ აღიკვე-
თეს ბოროტების დასჯისა და დანაშაულებრივი ინსტიქტების განკით-
ხვის უფლება. მონარქია ღმერთის იდეის დამტკიცებასთან ერთად,
რომელიც კანონმდებელია, საკუთარ თავსაც ამტკიცებდა. რესპუბლი-
კა კი მარტოა და ზნე-ჩვეულებებს იქ საყრდენი არ აქვს. საეჭვოა, რომ
სადი ღრმა მკრეხელური გრძნობით იყო გამსჭვალული, როგორც ეს
კლოსოვსკის სურს, და ის ნახევრად რელიგიურმა ღვთისმოშიშობამ

48
მიიყვანა იმ დასკვნებამდე, რომელსაც გადმოგვცემს. უფრო სარწმუ-
ნოა, რომ მას თავიდანვე ჰქონდა ამგვარი რწმენა და მერე იპოვა მთავ-
რობისთვის ადათ-წესების მთლიანად გაუქმების მოთხოვნის გასამარ-
თლებელი არგუმენტი. ვნებების ლოგიკა უკუაგდებს ტრადიციული
მსჯელობის წესს და დასკვნებს წინაპირობაზე წინ აყენებს. ამაში და-
სარწმუნებლად საკმარისია შევაფასოთ შესანიშნავი სოფიზმები, რი-
თაც სადი ამ ტექსტში ამართლებს
ცილისწამებას, ქურდობას, მკვლელობას და მოითხოვს, რომ ეს
ყველაფერი ნებადართული იყოს ახალ საზოგადოებაში.
ამასობაში, სწორედ ამაშია მისი ნააზრევი ყველაზე ღრმა. იგი მისი
დროისთვის გასაოცარი გამჭრიახობით უარყოფს თავისუფლებისა და
სათნოების თავდაჯერებულ ალიანსს. თავისუფლება, განსაკუთრებით
როცა ის პატიმრის ოცნებაა, ვერ იტანს შეზღუდვებს. ის ან დანაშა-
ულია, ან არ არის თავისუფლება. ამ მთავარ პუნქტში სადს არასდროს
შეუცვლია პოზიცია. ეს ადამიანი, რომელიც მხოლოდ წინააღმდეგობ-
რივ ქადაგებას ეწეოდა, საოცრად თანმიმდევრულია სიკვდილით დას-
ჯის საკითხში. რაფინირებული დასჯის მოყვარული, სექსუალური და-
ნაშაულის თეორეტიკოსი, ვერასდროს იტანდა კანონიერ დასჯას.
“ჩემმა რესპუბლიკურმა პატიმრობამ, გილიოტინამ, ასჯერ იმაზე მეტი
ტკივილი მომაყენა, ვიდრე ყველა შესაძლებელმა ბასტილიამ.” ეს ზიზ-
ღი აძლევდა მას ძალას, საჯაროდ თავშეკავებული ყოფილიყო ტერო-
რის დროს და დიდსულოვნად დაეცვა კიდეც სიდედრი, მიუხედავად
იმისა, რომ სწორედ მან დააპატიმრებინა იგი. რამდენიმე წლის შემ-
დეგ ნოდიემ, შეიძლება თავადაც რომ არ იცოდა ისე, ძალიან კარგად
გამოკვეთა სადის მიერ ჯიუტად დაცული პოზიცია: “ადამიანის მოკ-
ვლა ვნების პაროქსიზმში შეიძლება გაიგო, მაგრამ ის სხვას მოაკვლე-
ვინო სერიოზული მედიტაციის სიმშვიდეში, საპატიო ვალის მოხდის
საბაბით, გაუგებარია.” აქ ჩანს აზრი, რომელსაც შემდგომში სადი გა-
ნავითარებს: იმან, ვინც კლავს, საკუთარი თავით უნდა ზღოს. როგორც
ვხედავთ, სადი ჩვენს თანამედროვეებზე უფრო მორალური გამოდის.
თუმცა, მისი სიძულვილი სიკვდილით დასჯის მიმართ ჯერ მხო-
ლოდ იმ ადამიანთა სიძულვილია, რომელთაც სჯერათ საკუთარი სი-

49
მართლის ან იმ მიზეზებს ამართლებენ, რაც მათ დასჯისკენ უბიძგებს,
ხოლო საბოლოოდ, დამნაშავეები თავად ხდებიან. შეუძლებელია ერ-
თდროულად შენს თავს მისცე დანაშაულის ჩადენის უფლება და სხვა
დასაჯო. საჭიროა გააღო ციხეები ან დაამტკიცო საკუთარი უმწიკვლო-
ბა, რაც შეუძლებელია. იმ მომენტიდან, როცა ადამიანი ერთხელ მაინც
ამართლებს მკვლელობას, ის საყოველთაოდ დაშვებულად უნდა მი-
იჩნიოს. დამნაშავე, რომელიც ბუნების ძახილით მოქმედებს, ვერ შეძ-
ლებს სუფთა სინდისით დადგეს კანონის მხარეს. “კიდევ ერთი მცდე-
ლობა, თუ გსურთ რესპუბლიკელი გახდეთ” ნიშნავს: “დათანხმდით
დანაშაულის დაუსჯელობას, რომელიც ერთადერთი გონივრული გა-
დაწყვეტილებაა და სამუდამოდ ამბოხებულები იქნებით, სამუდამოდ
კურთხეულების მსგავსად.” მთელი არსებით ბოროტებას დაქვემდება-
რება საშინელ ასკეტიზმში გადადის, რასაც უნდა შეეშფოთებინა გან-
მანათლებელთა და ბუნებრივი სიკეთის რესპუბლიკა. ამ რესპუბლი-
კას, რომლის პირველი პროტესტი, ყურადსაღები დამთხვევით გამოი-
ხატა სოდომის ას ოცი დღის ხელნაწერის დაწვით, არ შეეძლო არ და-
ეგმო ეს მკრეხელური თავისუფლება და ხელახლა ოთხ კედელში არ
გამოემწყვდია ასე მაკომპრომეტირებელი მხარდამჭერი. ამითვე მას
უბიძგა თავის ამბოხებულ ლოგიკაში კიდევ უფრო შორს წასულიყო.
უნივერსალური რესპუბლიკა სადისთვის ოცნება იყო, მაგრამ არას-
დროს უცდია მისთვის ბრძოლა. პოლიტიკაში მისი რეალური პოზიცია
იყო ცინიზმი. მის ნაწარმოებში დანაშაულის მეგობართა საზოგადოება
, იგი ჯიუტად აცხადებს თავს მთავრობისა და მისი კანონების მხარ-
დამჭერად, თუმცა, მზადაა დაარღვიოს ეს კანონები. ამგვარად, მხარ-
დამჭერები ხმას აძლევენ კონსერვატორ დეპუტატს. სადის ჩაფიქრებუ-
ლი პროექტი გულისხმობს ხელისუფლების კეთილგანწყობილ ნეიტრა-
ლიტეტს. დანაშაულის რესპუბლიკა ვერ იქნება საყოველთაო, თუნდაც
დროებით. მან თავი უნდა მოაჩვენოს კანონის დამცველად. ამასთანა-
ვე, სამყაროში სადაც ერთადერთი წესი მკვლელობაა, დანაშაულის
ცის ქვეშ, ბუნებით დამნაშავეების სახელით, სადი რეალურად მხო-
ლოდ მოუთოკავი ჟინის კანონს ემორჩილება. მაგრამ დაუოკებელი
სურვილი იმასაც გულისხმობს, რომ დაუოკებელი სურვილის ობიექტი

50
გახდე. განადგურების ნებართვა იმასაც უშვებს, რომ შენც შეიძლება
განადგურებული აღმოჩნდე. გამოდის, უნდა იბრძოლო და იბატონო.
ამგვარი სამყაროს მთავარი კანონი სხვა არაფერია თუ არა ძალადო-
ბა, მისი მამოძრავებელი ძალა კი ძალაუფლების წყურვილია.
დანაშაულის მეხოტბე რეალურად მხოლოდ ორი სახის ძალას აფა-
სებს: ერთს – წარმომავლობის შემთხვევითობაზე დამყარებულს, რო-
მელსაც თავის საზოგადოებაში ხვდება, და მეორეს – ამხედრებული
ჩაგრულის ძალას, რომელიც ბოროტმოქმედებით აღწევს, გაუთანაბ-
რდეს დიდ ლიბერტარიან სენიორებს, სადის ჩვეულებრივ გმირებს.
მბრძანებელთა ამ მცირე ჯგუფმა, ამ ხელდასხმულებმა იციან, რომ
ყველაფრის უფლება აქვთ. ვისაც ერთი წამით მაინც შეეპარება ეჭვი ამ
საეჭვო პრივილეგიაში, მაშინვე გარიყულია ჯოგიდან და ხელახლა
ხდება მსხვერპლი. ამას ერთგვარ მორალურ ბლანკიზმამდე[21] მივყა-
ვართ, როდესაც ადამიანთა პატარა ჯგუფი, იმის გამო, რომ რაღაც
გარკვეული ცოდნა აქვს, მონების კასტაზე გაბატონებას იწყებს. ერთა-
დერთ პრობლემას ამ ადამიანებისთვის ორგანიზების საკითხი წარმო-
ადგენს, რათა სრულად აღასრულონ თავისი უფლებები შემაძრწუნებე-
ლი ჟინის დასაკმაყოფილებლად.
მათ არ შეუძლიათ მთელ სამყაროზე გაბატონების იმედი იქონიონ,
სანამ სამყარო არ დათანხმდება დანაშაულის კანონის მიღებას. სადს
არასდროს სჯეროდა, რომ მისი ერი დამატებით ძალისხმევას მოუხ-
მობდა “რესპუბლიკელად” გასახდომად. მაგრამ თუ დანაშაული და
სურვილი მთელი სამყაროს კანონი არ არის, თუ ისინი სულ მცირე გან-
საზღვრულ ტერიტორიაზე არ მეფობენ, მაშინ აღარ წარმოადგენენ ერ-
თობის პრინციპს, და ხდებიან კონფლიქტის ფერმენტები. ისინი აღარ
ემსახურებიან კანონს და ადამიანი გაფანტულობასა და შემთხვევი-
თობას უბრუნდება. მაშასადამე, საჭიროა სამყაროს შექმნა ნამსხვრე-
ვებისგან, რომელიც სრულ შესაბამისობაში მოვა ახალ კანონთან. ერ-
თიანობის მოთხოვნა, რომელიც შემოქმედს არ გამოუვიდა, მთელი ძა-
ლით დაკმაყოფილდება მიკროკოსმოსში. ძალაუფლების კანონს
არასდროს ყოფნის მოთმინება, მიაღწიოს მსოფლიო ბატონობას. მან
სასწრაფოდ უნდა მოინიშნოს ადგილი, სადაც დამკვიდრდება და თუ

51
საჭირო გახდება, ეს ტერიტორია მავთულხლართებითა და საგუშაგო
კოშკებით შემოსაზღვროს.
სადის ნაწარმოებებში ძალაუფლების კანონი ქმნის დახურულ სივ-
რცეებს, ციხე-სიმაგრეებს ცხრაკლიტულით, საიდან გაქცევაც შეუძლე-
ბელია და სადაც ავხორცობისა და დანაშაულის საზოგადოება დაუბ-
რკოლებლად ფუნქციონირებს ულმობელი რეგლამენტის მიხედვით.
ყველაზე აღვირახსნილი
ამბოხი, სრული თავისუფლების მოთხოვნა უმრავლესობის დამო-
ნებით მთავრდება. სადისთვის ადამიანის ემანსიპაცია გარყვნილების
კაზემატებში სრულდება, სადაც ბოროტების პოლიტბიურო არეგული-
რებს კაცებისა და ქალების სიცოცხლესა და სიკვდილს, რომლებიც სა-
მუდამოდ არიან მოხვედრილები აუცილებლობის ჯოჯოხეთში. მისი შე-
მოქმედება სავსეა ამგვარი პრივილეგირებული ადგილების აღწერით,
სადაც ყოველ ჯერზე ლიბერტარიანი ფეოდალები ერთად შეკრებილ
მსხვერპლთ მიუთითებენ თავის უძლურებაზე, სრულ მორჩილებას
სთხოვენ და უმეორებენ ჰერცოგ ბლანჟის მცირე ხალხისადმი მიმარ-
თვას სოდომის ას ოცი დღიდან: “სამყაროსთვის თქვენ უკვე მოკ-
ვდით.”
სადიც ზუსტად ასე ცხოვრობდა თავისუფლების კოშკში, ოღონდ
ბასტილიაში. აბსოლუტური ამბოხი მასთან ერთად იმარხება პირქუშ
ციხეში, საიდანაც ვერავინ გავა, ვერც დასჯილი და ვერც ჯალათი. თა-
ვისი თავისუფლების დასამკვიდრებლად ის იძულებულია შექმნას აბ-
სოლუტური აუცილებლობა. ავხორცობის შეუზღუდავი თავისუფლება
ნიშნავს სხვის უარყოფას და ლმობიერების ამოძირკვას. უნდა მოკლა
გული, ეს “სულის სისუსტე”; ამაზე დახურული სივრცე და რეგლამენტი
იზრუნებენ. რეგლამენტი, რომელიც მთავარ როლს ასრულებს სადის
ზღაპრულ ციხე-სიმაგრეში, მართავს უნდობლობის სამყაროს. მან ყვე-
ლაფრი უნდა გაითვალისწინოს, რათა მოულოდნელმა სინაზემ თუ
ლმობიერებამ ხელი არ შეუშალოს ტკბობას. უცნაურ ტკბობას, რომელ-
საც ბრძანებით იღებ. “ყოველ დილით ათ საათზე ავდგებით...”! მაგრამ
ხელი უნდა შეეშალოს იმას, რომ ტკბობა მიჯაჭვულობაში არ გადავი-
დეს; საჭიროა მისი ჩარჩოებში მოქცევა და გაუხეშება. ასევე საჭიროა,

52
რომ ტკბობის ობიექტები არასდროს ჩაითვალონ ადამიანებად. თუკი
ადამიანი “აბსოლუტურად მატერიალური მცენარის სახეობაა”, ის მხო-
ლოდ საგნად უნდა იქნეს მიჩნეული, თანაც საცდელ საგნად. სადის
მავთულხლართებით შემოღობილ რესპუბლიკაში მხოლოდ მექანიზ-
მები და მექანიკოსებია. რეგლამენტი, მექანიზმის გამოყენების წესი,
ყველაფერს თავის ადგილს უჩენს. სადის საძაგელ მონასტრებში თავი-
სი წესები აქვთ, მრავალმნიშვნელოვნად გადმოღებული რელიგიური
საზოგადოებებიდან. ამ წესის თანახმად ლიბერტარიანმა საჯარო აღ-
სარება უნდა თქვას. ოღონდ იცვლება მაჩვენებელი: “თუ მისი საქციე-
ლი უმწიკვლოა, ის შეჩვენებულია.”
ამგვარად, სადი აშენებს იდეალურ საზოგადოებებს, როგორც ეს
მიღებული იყო მის ეპოქაში. მაგრამ მისი ეპოქისგან განსხვავებით იგი
ახდენს ადამიანის ბუნებრივი ბოროტების კოდირებას. ის დიდი მონ-
დომებით აშენებს ძალისა და სიძულვილის ქალაქს, რის წინამორბე-
დადაც გვევლინება და მიღებულ თავისუფლებას ციფრებში გამოხა-
ტავს. მას თავისი ფილოსოფია გადაჰყავს დანაშაულის მშრალ ბუ-
ღალტერიაში: “1 მარტამდე მოკლულები: 10. 1 მარტის მერე: 20. უკან
ბრუნდება: 16. სულ: 46.” როგორც ვხედავთ, იგი ნამდვილად წინამორ-
ბედია, ოღონდ შედარებით თავმდაბალი.
ყველაფერი რომ ამით მთავრდებოდეს, სადი ისეთივე ყურადღე-
ბას დაიმსახურებდა, რასაც უცნობი წინამორბედები იმსახურებენ. მაგ-
რამ, როგორც კი ასაკეცი ხიდები აიწევა, საჭირო ხდება ციხე-სიმაგრე-
ში ცხოვრება. როგორი დაწვრილებითიც უნდა იყოს რეგლამენტი, ის
მაინც ვერ გაითვალისწინებს ყველაფერს. მას შეუძლია დანგრევა და
არა აშენება. ამ წამების საზოგადოების პატრონები ვერ იპოვიან რეგ-
ლამენტში იმ სიამოვნებას, რომელსაც ელტვიან... სადი ხშირად ახსე-
ნებს “დანაშაულის ტკბილ ჩვევას”.
აქ არაფერი მიანიშნებს სიტკბოზე, უფრო ბორკილებდადებული
ადამიანის გაცოფებაა. სინამდვილეში საქმე ეხება ტკბობას, ხოლო
მაქსიმალური ტკბობა ემთხვევა მაქსიმალურ ნგრევას. ფლობდე იმას,
ვისაც კლავ, შერწყმა ტანჯვასთან, აი სრული თავისუფლების წამი,
რისთვისაც ჩაფიქრებულია ციხე-სიმაგრეებში ცხოვრება. მაგრამ იმ

53
მომენტიდან, როდესაც სექსუალური დანაშაული სპობს ტკბობის
ობიექტს, ის სპობს ტკბობასაც, რომელსაც მხოლოდ განადგურების მო-
მენტში განიცდიან. გამოდის, საჭიროა ახალი ობიექტი და მისი მოკ-
ვლა, მერე კიდევ სხვა და ამას ყველა შესაძლებელი ობიექტის წყება
მოსდევს. ასე გროვდება ეროტიკული და კრიმინალური სცენები, რო-
მელთა გაყინული ასპექტი სადის რომანებში მკითხველს პარადოქსუ-
ლად უტოვებს გულისამრევი უბიწოების გრძნობას.
რა უნდა აკეთოს ამ სამყაროში ტკბობამ, თანამზრახველი სხეულე-
ბის ამ დიდმა, გაფურჩქნულმა სიხარულმა? საქმე ეხება სასოწარკვე-
თისგან თავის დაღწევის ამაო სწრაფვას, რაც მთავრდება ისევ სასო-
წარკვეთით, მონობიდან მონობაში და ციხიდან ციხეში გადასვლით.
თუ ნამდვილი მარტო ბუნებაა, თუ ბუნებაში მხოლოდ ავხორცი გულის-
თქმა და ნგრევაა ლეგიტიმური, მაშინ ნგრევიდან ნგრევამდე, როცა
ადამიანის ბატონობა აღარ არის საკმარისი სისხლის წყურვილის მო-
საკლავად, სამყაროს განადგურებაა საჭირო. სადის ფორმულის მი-
ხედვით, საჭიროა იქცე ბუნების ჯალათად, მაგრამ ეს ასე ადვილად არ
მიიღწევა. როდესაც ბუღალტერია იხურება, ყველა მსხვერპლი ამოხო-
ცილია, ცარიელ ციხე-სიმაგრეში ჯალათები ერთმანეთის პირისპირ
რჩებიან. მათ ისევ რაღაც აკლიათ. ნაწამები სხეულები თავიანთი ნა-
წილებით ბუნებას დაუბრუნდებიან, საიდანაც ხელახლა იშობა სიცოც-
ხლე. მკვლელობა დასრულებული არ არის: “მკვლელობა ინდივიდს
მარტო პირველ სიცოცხლეს ართმევს; საჭიროა მისთვის მეორე სიცოც-
ხლის წართმევაც...” სადი შემოქმედის წინააღმდეგ გალაშქრებაზე
ფიქრობს: “მძაგს ბუნება... მინდა ჩავშალო მისი გეგმები, გადავეღობო
გზაზე, შევაჩერო ციურ სხეულთა სვლა, შევაჯანჯღარო კოსმოსში მოძ-
რავი პლანეტები, გავანადგურო ყველაფერი, რაც მას ემსახურება და
დავიცვა ის, რაც მას აზიანებს, ერთი სიტყვით, შეურაცხვყო ის თავისი
ქმნილებებით, თუმცა, მე ეს არ შემიძლია.” ამაოდ ცდილობს ის ისეთი
მექანიკოსის გამოგონებას, რომელიც შეძლებს მტვრად აქციოს სამყა-
რო, მან იცის, რომ პლანეტების მტვერში ცხოვრება გაგრძელდება. სამ-
ყაროზე თავდასხმა შეუძლებელია. ყველაფერს ვერ გაანადგურებ, მუ-
დამ დარჩება ნარჩენები. “ამას ვერ მივაღწევ...” ეს ულმობელი და გა-

54
ყინული სამყარო უეცრად იწვევს სასტიკ მელანქოლიას, რითაც სადი
უნებლიეთ გულს გვიჩუყებს. “რომ შეგვძლებოდა მზეზე თავდასხმა,
სამყაროსთვის მისი წართმევა ან მისი გამოყენება დედამიწის გადა-
საწვავად, აი, რა იქნებოდა ბოროტმოქმედება...” დიახ, ეს ნამდვილად
იქნებოდა ბოროტმოქმედება, მაგრამ არა საბოლოო. საჭიროა კიდევ
რაღაცის გაკეთება და ჯალათებიც თვალით ზომავენ ერთმანეთს.
ისინი მარტო დარჩნენ და ერთი კანონი მართავს მათ – ძალისმიე-
რი კანონი. რადგანაც ისინი ამ კანონის მიღებას დათანხმდნენ, როდე-
საც ბატონები გახდებიან, ვეღარ უარყოფენ მას, თუნდაც ის მათ წინა-
აღმდეგ შეტრიალდეს. ნებისმიერ ძალას უნდა ერთადერთი და მარტო
იყოს. საჭიროა გაგრძელდეს კვლა: და ბატონებიც თავის მხრივ ერ-
თმანეთს დახოცავენ. სადი ამ შედეგს ხედავს, თუმცა, უკან არ იხევს.
მანკიერების უცნაურმა სტოიციზმმა ოდნავ გაანათა ამბოხის ჯურღმუ-
ლები. ის არ შეეცდება შეუერთდეს სინაზისა და კომპრომისის სამყა-
როს. ასაწევი ხიდი არ დაეშვება, სტოიციზმი პირად განადგურებას
დათანხმდება. უარყოფის აწყვეტილი ძალა უპირობოდ თანხმდება
მისი ქმედებების უკიდურეს შედეგებს, რაც ერთგვარად დიდებულია.
ბატონი თავის მხრივ მზადაა გახდეს მონა და შეიძლება უნდა კიდეც
ეს. “თვით ეშაფოტიც კი ჩემთვის ნეტარების გვირგვინი გახდებოდა.”
მაშინ, ყველაზე დიდი ნგრევა დაემთხვევა ყველაზე დიდ მტკიცე-
ბას. ბატონები ერთმანეთს დაერევიან და თავისუფალი აზროვნების-
თვის აღმართული ციხე-სიმაგრე აღმოჩნდება “ლიბერტარიანების
გვამებით მოფენილი, რომლებიც თავისი გენიის ზენიტში დაიხოც-
ნენ!”[22] ყველაზე ძლიერი, რომელიც გადარჩება, დარჩება მარტო, ის
იქნება ერთადერთი და სადი მას განადიდებს, საბოლოო ჯამში, ის თა-
ვად იქნება. აი ისიც, ვინც გამეფდება ბოლოს და ბოლოს, ბატონი და
ღმერთი. მაგრამ მისი ყველაზე დიდი გამარჯვების მწვერვალზე ოცნე-
ბა იფანტება. ეს ერთადერთი მიუბრუნდება პატიმარს, ვისმა ზღვარგა-
დასულმა წარმოსახვამაც ის შექმნა; ის მასში ირევა. იგი მართლაც
მარტოა, სისხლიან ბასტილიაში ჩაკეტილი, მისავე კედლებშია მოქ-
ცეული ობიექტის გარეშე დარჩენილი ტკბობის ჯერ კიდევ დაუოკებე-
ლი წყურვილი. იგი მხოლოდ ოცნებებში იმარჯვებდა და ეს სისასტიკი-

55
თა და ფილოსოფიით გამოტენილი ათეულობით ტომი აჯამებს უბე-
დურ ასკეტიზმს, ჰალუცინაციურ სვლას ტოტალური არა-დან აბსოლუ-
ტური დიახ-ისკენ, დაბოლოს, სიკვდილზე დათანხმებას, რომელიც
ყველაფრისა და ყველას მკვლელობას კოლექტიურ თვითმკვლელო-
ბად აქცევს.
სადი სიმბოლურად დასაჯეს; ისიც მხოლოდ წარმოსახვაში კლავ-
და. პრომეთე ონანი ხდება. სადი სიცოცხლეს პატიმრობაში დაასრუ-
ლებს, მაგრამ ამჯერად სულიერად დაავადებულთა თავშესაფარში,
სადაც შეშლილების გარემოცვაში დგამდა თავის პიესებს ბედისწერის
სცენაზე. კმაყოფილება, რასაც სამყაროს მოწყობა ვერ ანიჭებდა, მან
მიიღო ოცნებითა და შემოქმედებით, ოღონდ უბადრუკი სუროგატის სა-
ხით. მწერალი, რაღა თქმა უნდა, არაფერზე ეუბნებოდა უარს თავის
თავს. მისთვის, ყოველ შემთხვევაში, საზღვრები იშლება და სურვილი
ბოლომდე მიდის. ამ კუთხით სადი სრულყოფილი მწერალია. მან შექ-
მნა ფიქცია, რათა გამოკვებილიყო არსებობის ილუზიით. მან ყველა-
ფერზე მაღლა დააყენა “მორალური დანაშაული, რომელიც ფურცელზე
ხდება”. მისი უდავო დამსახურებაა, რომ თავისი დაგროვილი მრისხა-
ნების ავადმყოფური გამჭრიახობით, პირველივე ცდაზე წარმოაჩინა
ამბოხებული ლოგიკის უკიდურესი შედეგები, როდესაც ის თავისი წარ-
მომავლობის სიმართლეს ივიწყებს. ეს შედეგებია ჩაკეტილი ტოტალუ-
რობა, უნივერსალური დანაშაული, ცინიზმის არისტოკრატია და აპო-
კალიფსის სურვილი. ეს შედეგები მისი გარდაცვალებიდან მრავალი
წლის შემდეგ გამოჩნდება. მაგრამ მათი ნახვის მერე გეჩვენება, რომ
სადი იხუთებოდა საკუთარ ჩიხში და თავისუფლება მხოლოდ ლიტერა-
ტურაში მიიღო. საინტერესოა, რომ სწორედ სადმა მიმართა ამბოხი ხე-
ლოვნებისკენ, სადაც რომანტიზმი მას კიდევ უფრო შორს წაიყვანს. ის
იმ მწერალთა რიგებშია, ვისზეც თავად ამბობდა: “გარყვნილება იმდე-
ნად საშიშია, ისეთი აქტიური, რომ მათი საშინელი სისტემის გამოქვეყ-
ნების მიზანი მხოლოდ ის არის, რომ მათი ცხოვრების მერეც გავრცელ-
დეს მათ მიერ ჩადენილი ბოროტებები; ისინი ბოროტებას ვეღარ ჩა-
იდენენ, მაგრამ მათი წყეული ნაწერები სხვებს ჩაადენინებენ ამას და
საფლავში იმ ტკბილი აზრით დამშვიდებულები ჩავლენ, რომ გაკეთ-

56
დება ის, რაც სიკვდილმა არ დააცადა”. სადის ამბოხებული შემოქმე-
დება მოწმობს სურვილს, მისმა ნაწერებმა მასზე მეტხანს იცოცხლოს.
შეიძლება უკვდავება,
რომელსაც ელტვის, კაენის უკვდავებაა, მაგრამ მისთვის მაინც სა-
სურველია, და თავისდა უნებურად, ძალიან დამაჯერებლად გვიჩვე-
ნებს ამბოხის მეტაფიზიკურობას.
საბოლოოდ, მისი მემკვიდრეობა გვავალდებულებს, პატივი მივა-
გოთ მას. მისი მემკვიდრეები ყველანი მწერლები არ არიან. ეჭვგარე-
შეა, სადი იტანჯებოდა და იმისთვის მოკვდა, რომ აენთო მდიდარი
კვარტლების მცხოვრებლებისა და ლიტერატურული კაფეების ხშირი
სტუმრების წარმოსახვა. მაგრამ ეს ყველაფერი არ არის. სადის წარმა-
ტება ჩვენს ეპოქაში აიხსნება მისი ოცნების მსგავსებით თანამედროვე
სამყაროს აღქმასთან: სრული თავისუფლების მოთხოვნა, ცივი გონე-
ბით განხორციელებული დეჰუმანიზაცია. ადამიანის საცდელ ობიექ-
ტამდე დაყვანა, ძალაუფლებასა და ადამიან ობიექტს შორის ურთიერ-
თობის განმსაზღვრელი რეგლამენტი, ამ არაადამიანური ექსპერიმენ-
ტის ჩაკეტილი სივრცე ის გაკვეთილებია, რომელთაც შესანიშნავად
გამოიყენებენ ძალაუფლების თეორეტიკოსები, როდესაც მონების
ეპოქის შექმნას გადაწყვეტენ.
ორი საუკუნით ადრე, შეზღუდულ დონეზე, სადმა ხოტბა შეასხა ტო-
ტალიტარულ საზოგადოებებს იმ მოუთოკავი თავისუფლების სახე-
ლით, რასაც სინამდვილეში ამბოხი არ ითხოვს. მასთან ერთად რე-
ალურად იწყება თანამედროვე ისტორია და ტრაგედია. მას უბრალოდ
სჯეროდა, რომ დანაშაულის თავისუფლებაზე დაფუძნებულ საზოგა-
დოებაში ზნეობის თავისუფლებაც უნდა ყოფილიყო, ისე, თითქოს მო-
ნობას თავისი საზღვრები გააჩნდეს. ჩვენი ეპოქა იმით შემოიფარგლა,
რომ უცნაურად შეუხამა ერთმანეთს მისი ნაოცნებარი უნივერსალური
რესპუბლიკა და დამონების ტექნიკა. საბოლოოდ, ის, რაც ყველაზე მე-
ტად სძულდა – კანონიერი მკვლელობა, დღეს მის იმ აღმოჩენებს ითა-
ვისებს, რისი გამოყენებაც ინსტიქტური მკვლელობისთვის უნდოდა.
დანაშაული, რომელიც სადს სურდა, რომ აღვირახსნილი ბოროტების
განსაკუთრებულად ტკბილი ხილი ყოფილიყო, დღეს პოლიციურად

57
ქცეული ზნეობის მხოლოდ მობეზრებული ჩვევაა. ასეთია ლიტერატუ-
რის მოულოდნელობები.

58
 დენდების ამბოხი
მაგრამ მწერალთა დრო ჯერ არ გასულა. რომანტიზმი თავისი ლუ-
ციფერული ამბოხით რეალურად მხოლოდ წარმოსახვის ავანტიურებს
მოემსახურება. სადის მსგავსად, ის დაშორდება ანტიკურ ამბოხს და
უპირატესობას მიანიჭებს ინდივიდსა და ბოროტებას. ამბოხი აქცენტს
გააკეთებს თავის ძალასა და უარყოფაზე და ამ სტადიაში თავის და-
დებით შინაარსს დაივიწყებს. რადგან ღმერთი ადამიანში სიკეთეს ით-
ხოვს, საჭიროა ამ სიკეთის გამასხარავება და ბოროტების არჩევა. შე-
საბამისად, სიკვდილისა და უსამართლობის სიძულვილი განხორციე-
ლებამდე თუ არა, ბოროტებისა და მკვლელობის აპოლოგიამდე მაინც
მიგვიყვანს.
სატანისა და სიკვდილის ბრძოლა დაკარგულ სამოთხეში[23] – რო-
მანტიკოსების საყვარელ პოემაში, ამ დრამის სიმბოლოა და მეტ სიღ-
რმეს იძენს იმით, რომ სიკვდილი (ცოდვასთან ერთად) სატანის პირ-
მშოა. ბოროტების დასამარცხებლად, ამბოხებული, რადგანაც თავს
უცოდველად თვლის, უარს ამბობს სიკეთეზე და ხელახლა შობს ბორო-
ტებას. რომანტიკული გმირი თავიდან ახორციელებს ღრმა და ასე
ვთქვათ სიკეთისა და ბოროტების რელიგიურ აღრევას.[24] ეს გმირი
“ფატალურია”, რადგან ფატალურობა ერთმანეთში ურევს სიკეთესა
და ბოროტებას, იმგვარად, რომ ადამიანი ვერ ახერხებს ამისგან თა-
ვის დაცვას. ფატალურობა გამორიცხავს ღირებულ მსჯელობებს. ის
მათ ცვლის ფორმულით “ეს ასეა”, რაც ყველას ამართლებს ღმერთის
გარდა, რომელიც ერთადერთი პასუხისმგებელია ამგვარ სკანდალურ
მდგომარეობაზე. რომანტიკული გმირი ასევე იმიტომ არის “ფატალუ-
რი”, რომ მისი ძალისა და გენიალურობის ზრდასთან ერთად მასში იზ-
რდება ბოროტების ძალა. ყველანაირი ძალა, ყველანაირი გადამეტე-
ბა იფარება ფორმულით “ეს ასეა”. ის ძალიან ძველი იდეა, რომ ხელო-
ვანი, განსაკუთრებით პოეტი, დემონური უნდა იყოს, რომანტიკოსებ-
თან პროვოკაციული ხდება. ამ პერიოდში დემონის იმპერიალიზმიც კი
არსებობს, რომელიც მიზნად ისახავს ყველაფერი დაიმორჩილოს, ორ-
თოდოქსი გენიოსებიც კი. “მილტონი რასაც აკეთებდა, – შენიშნავს

59
ბლეიკი, – ის იყო, რომ ანგელოზებსა და ღმერთზე მორიდებით წერდა,
დემონებსა და ჯოჯოხეთზე კი გაბედულად, ეს იმიტომ, რომ ნამდვილი
პოეტი და დემონების მომხრე იყო ისე, რომ არც იცოდა.” პოეტი, გენია,
თვითონ ადამიანი თავის ყველაზე ამაღლებულ სახეში სატანასთან
ერთად შეყვირებს: “მშვიდობით იმედო და იმედთან ერთად მშვიდო-
ბით შიშო, მშვიდობით სინანულო... ბოროტება გახდება ამიერიდან ჩე-
მი სიკეთე.” ეს შეურაცხყოფილი უცოდველის შეძახილია.
რომანტიკული გმირი თავს იძულებულად თვლის ჩაიდინოს ბორო-
ტება, შეუძლებელი სიკეთის ნოსტალგიის გამო. სატანა აუჯანყდება
თავის შემოქმედს, რადგან მან ძალა გამოიყენა მის დასაკნინებლად.
“გონებით თანასწორნი ვართ, – ამბობს მილტონის სატანა, ის თავის
ტოლებზე ძალის გამოყენებით ამაღლდა.” აქ ღვთის ძალადობა ღიად
არის დაგმობილი. ამბოხებული დაშორდება ამ აგრესორ და უღირს
ღმერთს,[25] “მისგან რაც უფრო შორს ხარ, უკეთესია” და ღვთის წესე-
ბისადმი ყველა მტრულად განწყობილ ძალაზე იმეფებს. ბნელეთის
გამგებელმა თავისი გზა მხოლოდ იმიტომ აირჩია, რომ სიკეთე ღმერ-
თის მიერ განსაზღვრული და გამოყენებული ცნებაა მისი უსამართლო
მიზნების
განსახორციელებლად. თვით უცოდველობაც კი აღიზიანებს ამბო-
ხებულს, რადგან ის გულისხმობს ბრიყვის დაბრმავებას. “ეს ბოროტე-
ბის შავი გენია, ვისაც უცოდველობა აღიზიანებს” გამოიწვევს ადამია-
ნის უსამართლობას ღმერთის უსამართლობის პარალელურად. რად-
გან ქმნადობას საფუძვლად ძალადობა უდევს, ძალადობითვე უპასუ-
ხებს მას მეორე ძალა. გადაჭარბებული სასოწარკვეთა სასოწარკვე-
თის მიზეზებს ემატება, რათა ამბოხი იმ გაბოროტებული უძლურების
მდგომარეობამდე მიიყვანოს, რომელიც მოსდევს უსამართლობისგან
ხანგრძლივ ტანჯვას და როცა საბოლოოდ იშლება განსხვავება სიკე-
თესა და ბოროტებას შორის. ალფრედ დე ვინის სატანა
... ვერც სიკეთეს გრძნობს და ვერც სიავეს.
ვეღარც დათესილ ვაებაში ჰპოვებს სიამეს.
ეს განსაზღვრავს ნიჰილიზმს და დაშვებულად აცხადებს მკვლე-
ლობას.

60
 მკვლელობა მართლაც გახდება მიმზიდველი. ამისთვის საკმარი-
სია, შუა საუკუნეებში გამოსახული ლუციფერი შევადაროთ რომანტი-
კულ სატანას. “ახალგაზრდა, ნაღვლიანი, მომხიბლავი” ჭაბუკი (ალ-
ფრედ დე ვინი) ცვლის რქიან ურჩხულს. “არამიწიერი სილამაზის მქო-
ნე” (ლერმონტოვი), მარტოსული და ძლიერი, ტანჯული და მედიდური
უდარდელად კლავს. მაგრამ მისივე ტანჯვა ამართლებს მას. “ვინ გა-
ბედავს, შეშურდეს იმისი, – ამბობს მილტონის სატანა, – ვისაც უმაღლე-
სი მდგომარეობა წირავს უმძიმესი ტანჯვისთვის, რომელსაც ბოლო არ
უჩანს?” უსამართლობისგან ამდენი ვაება, ასეთი ხანგრძლივი ტკივი-
ლი ყველანაირი გადამეტების უფლებას იძლევა. ამრიგად, ამბოხებუ-
ლი გარკვეული უპირატესობებით უზრუნველყოფს თავის თავს. მკვლე-
ლობა მკვლელობისთვის, ცხადია, არ არის მოწოდებული. მაგრამ ის
ჩაწერილია რომანტიკოსისთვის უმაღლეს ღირებულებაში – გაშმაგე-
ბაში. გაშმაგება მოწყენილობის მეორე მხარეა: ლორენზაჩო ოცნებობს
ჰან ისლანდიელზე[26]. დახვეწილი მგრძნობიარობა უხმობს უხეშობის
პრიმიტიულ გამოვლინებას. ბაირონის გმირი, სიყვარულის უნარს მოკ-
ლებული ან მხოლოდ უიმედო სიყვარულით შეპყრობილი, სპლინით
იტანჯება. ის მარტოა, დათრგუნვილია, ცხოვრება სიხარულს არ ანი-
ჭებს. თავი რომ ცოცხლად იგრძნოს, მას სჭირდება ყოვლის შთან-
მთქმელი მოქმედების უკიდურესი ეგზალტაცია. უნდა უყვარდეს ის, რა-
საც მეორედ ვეღარ იხილავს, უნდა იწვოდეს სიყვარულის ცეცხლში და
იხრჩობოდეს სასოწარკვეთილ ძახილში, რათა საბოლოოდ დაიღუ-
პოს. რომანტიკული გმირი მხოლოდ წამიერად და წამისთვის ცხოვ-
რობს
ბობოქარი გულისა და ქარიშხლის მოკლე,
მაგრამ ცხოველი მეგობრობით
(ლერმონტოვი)
სიკვდილის მუქარა, რომელიც თავს დაგვტრიალებს, ყველაფერს
უნაყოფოს ხდის. მხოლოდ ყვირილი აფხიზლებს ცხოვრებას. ამ სტა-
დიაში აპოკალიფსი ხდება ღირებულება, რომელშიც ყველაფერი ირე-
ვა, სიყვარულიცა და სიკვდილიც, სინდისი და დანაშაულის გრძნობა.
ორბიტიდან ამოვარდნილ სამყაროში სხვა ცხოვრება არ არსებობს,

61
გარდა უფსკრულებში ცხოვრებისა, სადაც, ალფრედ ლე პუატევე-
ნის[27] სიტყვებით, ვარდებიან ადამიანები, რომლებიც “ბრაზისგან
ცახცახებენ და დაჰკანკალებენ საკუთარ დანაშაულებს”, რათა იქ შე-
მოქმედი შეაჩვენონ. თავშეუკავებელი სიმთვრალე და ერთგვარად
დიდებული დანაშაული ერთ წამში შრეტს სიცოცხლის აზრს. რომან-
ტიზმი, ისე, რომ პირდაპირ არ ქადაგებს ბოროტმოქმედებას, ცდი-
ლობს წარმოაჩინოს პროტესტის ღრმა მოძრაობა კანონგარეშე ადა-
მიანების სახით. კეთილი ავაზაკის, დიდსულოვანი ყაჩაღის და ა. შ.
სისხლიანი მელოდრამა და შავი რომანი გამარჯვებას ზეიმობენ. პიქ-
სერეკურთან[28] ერთად და მცირე დანახარჯებით, რომანტიკოსები
თავისუფლებას აძლევენ დამშეული სულის იმ მოთხოვნებს, რომლებ-
საც სხვები სიკვდილის ბანაკებში დაიკმაყოფილებენ. რაღა თქმა უნ-
და, ეს ნაწარმოებები იმ პერიოდის საზოგადოების გამოწვევაა. მაგრამ
თავის ღრმა ძირებში, რომანტიზმი არის მორალური და ღვთიური კა-
ნონის გამოწვევა. ამიტომაც, მისი ყველაზე ორიგინალური სახე რევო-
ლუციონერი კი არ არის, არამედ დენდია, რაც სრულიად ლოგიკურია.
ლოგიკური, რადგან სატანიზმში ამგვარი სიჯიუტე მხოლოდ დაუს-
რულებლად გამეორებული უსამართლობით შეიძლება გამართლდეს
და ერთგვარად მისი კონსოლიდაციითაც. ტკივილი ამ სტადიაში მხო-
ლოდ იმ პირობით ჩანს მისაღები, თუ მისი წამალი არ არსებობს. ამბო-
ხებული ირჩევს უარესის მეტაფიზიკას, რომელიც გამოიხატება შეჩვე-
ნების ლიტერატურაში, საიდანაც ჯერ კიდევ არ გამოვსულვართ. “მე
ვგრძნობდი ჩემს ძალას და ასევე ვგრძნობდი ბორკილებს” (პეტრუს
ბორელი[29]). თუმცა, ეს ბორკილები ძვირფასია. საჭირო იქნებოდა
მათ გარეშე ძალის დამტკიცება ან ძალის გამოჩენა, თუმცა, არ არსე-
ბობს იმის რწმენა, რომ ეს ძალა გაქვს. საბოლოოდ, ამბოხებული ალ-
ჟირში ხდება სახელმწიფო მოხელე და პრომეთე აპირებს ბორელთან
ერთად დახუროს კაბარეები და შეცვალოს კოლონისტების ჩვევები.
და მაინც, ყველა პოეტი აღიარებული რომ იყოს, ჯერ უნდა შეაჩვე-
ნონ[30] შარლ ლასაი, სწორედ ის, რომელსაც ჩაფიქრებული ჰქონდა
ფილოსოფიური რომანი რობესპიერი და იესო ქრისტე, ისე არ დაწვე-
ბოდა, რომ ძილის წინ თავის გასამხნევებლად არ წარმოეთქვა რამდე-

62
ნიმე მხურვალე მკრეხელური სიტყვა. ამბოხი ძაძებში ეხვევა და თავს
იწონებს სცენაზე. პიროვნების კულტზე მეტად რომანტიზმს შემოაქვს
ლიტერატურული პერსონაჟის კულტი. სწორედ ამაშია რომანტიზმი
ლოგიკური. რადგან აღარ აქვს ღვთის კანონის და ღმერთთან შეერთე-
ბის იმედი, ჯიუტად ამხედრებული მტრული ბედისწერის წინააღმდეგ,
მოუთმენლობით შეპყრობილი იმისთვის, რომ შეინარჩუნოს ის, რაც
ჯერ კიდევ არის დაღუპვისთვის განწირულ სამყაროში, რომანტიკული
ამბოხი მტკიცე პოზიციაში ეძებს გამოსავალს. ამგვარი პოზიცია ესთე-
ტიკურ მთლიანობაში აერთიანებს ბედს მინდობილ და ღვთის რის-
ხვით განადგურებულ ადამიანს. არსება, რომელიც უნდა მოკვდეს, გაქ-
რობამდე მაინც ასწრებს გაბრწყინებას და ეს ბრწყინვალება ამარ-
თლებს მას. პოზიცია ის ერთადერთი უძრავი წერტილია, რომლის და-
პირისპირებაც შეიძლება სიძულვილის ღმერთის დამახინჯებულ სა-
ხესთან. უძრავი ამბოხებული უდრეკად უსწორებს თვალს ღმერთს.
“არაფერი შეცვლის, – ამბობს მილტონი, – ამ გაქვავებულ სულს, ამაღ-
ლებულ მედიდურობას, რომელიც შეურაცხყოფილი ცნობიერებისგან
შეიქმნა.” ყველაფერი არარასკენ მოძრაობს
და მიდის, მაგრამ დამცირებული ჯიუტად ეწინააღმდეგება ამას და
ინარჩუნებს სულ ცოტა თავის სიამაყეს. რემონ კენოს მიერ აღმოჩენი-
ლი რომანტიკული ბაროკოსთვის ყველანაირი ინტელექტუალური
ცხოვრების მიზანი ღმერთად გახდომაა. ეს რომანტიკოსი მართლაც
ცოტათი უსწრებს თავის დროს. მაშინ მიზანი მხოლოდ ღმერთთან გა-
თანაბრება და ამ მდგომარეობის შენარჩუნება იყო. ღმერთს არ ანად-
გურებენ, თუმცა, უწყვეტი მცდელობით მას უარს ეუბნებიან მორჩილე-
ბაზე. დენდიზმი ასკეტიზმის დეგრადირებული ფორმაა.
დენდი საკუთარ მთლიანობას ესთეტიკური საშუალებებით ქმნის.
მაგრამ ეს განსხვავებულობის და უარყოფის ესთეტიკაა. “სარკის წინ
ცხოვრება და სიკვდილი”, ასე განსაზღვრავს ბოდლერი დენდის დე-
ვიზს. ეს დევიზი სინამდვილეში თანმიმდევრულია. დენდი თავისი
ფუნქციით ოპოზიციონერია. ის მხოლოდ გამოწვევით ინარჩუნებს
მდგომარეობას. ღმერთის ქმნილება აქამდე მხოლოდ მისგან იღებდა
თანმიმდევრულობას. იმ მომენტიდან, როცა ეს ქმნილება აცხადებს

63
ღმერთთან კავშირის გაწყვეტას, ის მინდობილია წამებს, წარმავალ
დღეებს, თავის გაფანტულ მგრძნობელობას. შესაბამისად, საჭიროა
თავის ხელში აყვანა. დენდი მობილიზებულია, თავად ჭედავს საკუ-
თარ მთლიანობას ისევ და ისევ უარყოფის ძალით. დაფანტული რო-
გორც წესებს დაუმორჩილებელი პიროვნება, ის ჩამოყალიბებული
ხდება როგორც პერსონაჟი. მაგრამ პერსონაჟი წარმოუდგენელია მა-
ყურებლის გარეშე; დენდის თავის წარდგენა მხოლოდ დაპირისპირე-
ბით შეუძლია. თავის არსებობაში ის მხოლოდ მაშინ რწმუნდება, რო-
დესაც თავის თავს სხვის თვალებში ხედავს. სხვები მისი სარკეა – ძა-
ლიან სწრაფად დაბინდული სარკე, რადგან ადამიანთა ყურადღების
უნარი შეზღუდულია. ის განუწყვეტლივ უნდა აფხიზლო, გააღიზიანო
პროვოკაციებით. შესაბამისად, დენდი იძულებულია მუდმივად აკვირ-
ვოს მაყურებელი. მისი მოწოდება განსხვავებულობაშია, მისი დახვე-
წილობა გაკვირვების უნარში მჟღავნდება. მუდამ წინააღმდეგობის
გამწევი, მუდამ ზღვარზე მყოფი, ის სხვებს აიძულებს თავად შექმნან
იგი და არ აღიარებს მათ ღირებულებებს. ის თამაშობს ცხოვრებას,
რადგან არ შესწევს ცხოვრების უნარი. ის სიკვდილამდე თამაშობს, იმ
მომენტების გამოკლებით, როდესაც მარტოა სარკის გარეშე. დენდის-
თვის მარტო ყოფნა ნიშნავს, რომ არაფერი იყოს. რომანტიკოსები მარ-
ტოობაზე ასე არაჩვეულებრივად მხოლოდ იმიტომ ლაპარაკობენ, რომ
ის მათი რეალური ტკივილი იყო – აუტანელი ტკივილი. მათი ამბოხის
ფესვები ღრმად მიდის, მაგრამ აბატი პრევოს კლივლენდით დაწყებუ-
ლი, დადაისტებით დამთავრებული, 1830 წლის აღვირახსნილების,
ბოდლერისა და 1880 წლის დეკადენტების ჩათვლით, ეს ამბოხი საუკუ-
ნეზე მეტხანს კმაყოფილდებოდა “ექსცენტრულობის” გამოხატვით.
თუკი ისინი ტკივილზე ლაპარაკობდნენ, მხოლოდ იმიტომ, რომ სასო-
წარკვეთილნი იყვნენ იმ გარემოებით, რომ ამ ტკივილის გადალახვა
მხოლოდ უაზრო პაროდიებით შეეძლოთ და ინსტიქტურად განიცდიდ-
ნენ, რომ მარტო ტკივილი იყო მათი გამართლება და მათი ნამდვილი
კეთილშობილება.
სწორედ ამიტომ, რომანტიზმის მემკვიდრეობა იტვირთეს ბოდ-
ლერმა და ლასენერმა[31], დანაშაულის პოეტებმა და არა ჰიუგომ,

64
საფრანგეთის პერმა. “ამქვეყნად ყველაფერი დანაშაულს აფრქვევს, –
თქვა ბოდლერმა, – გაზეთი, კედელი და ადამიანის სახე.” მაშინ, ამ და-
ნაშაულმა, სამყაროს კანონმა, სულ ცოტა სახე უნდა იცვალოს. ლასე-
ნერმა, პირველმა ჯენტლმენმა დამნაშავემ ეს მშვენივრად მოახერხა;
ბოდლერს
ნაკლები გამბედაობა ჰქონდა, მაგრამ მეტი ნიჭი. მან შექმნა ბორო-
ტების ბაღი, სადაც დანაშაული სხვა სახის ბოროტებაზე ნაკლებად
ჩანს. თავად შეძრწუნება იქ უფრო დახვეწილი შეგრძნება და იშვიათი
თემა ხდება. “მე არა მარტო ბედნიერი ვიქნები იმით, თუ მსხვერპლი
გავხდები, არამედ ჯალათად ყოფნაზეც არ ვიტყვი უარს, რათა ორივე
მხრიდან შევიგრძნო ამბოხი.” ბოდლერის კონფორმიზმიც კი დანაშაუ-
ლის ელფერს ატარებს. თუკი ის დე მესტრს ირჩევს მისაბაძ მოაზროვ-
ნედ, იმიტომ, რომ ეს კონსერვატორი ბოლომდე მიდის და თავის დოქ-
ტრინას სიკვდილისა და ჯალათის თემაზე აგებს. “ნამდვილი წმინდა-
ნი, – თვალთმაქცობს ბოდლერი, – ის არის, ვინც თავის ხალხს ამათრა-
ხებს და ხოცავს ხალხის საკეთილდღეოდ.” მისი სურვილი ასრულდე-
ბა. დედამიზაწე გავრცელდება ნამდვილ წმინდათა რასა, ამბოხზე ამ
საიტერესო დასკვნების განსამტკიცებლად. თუმცა, ბოდლერი, მიუხე-
დავად მისი სატანური არსენალისა, დე სადის სიყვარულისა, მკრეხე-
ლობისა, ზედმეტად თეოლოგია იმისთვის, რომ ნამდვილი მეამბოხე
გახდეს. მისი რეალური დრამა, რამაც ის თავისი დროის ყველაზე დიდ
პოეტად აქცია, სხვა რამეში მდგომარეობს. აქ ბოდლერი ნახსენებია
მხოლოდ იმიტომ, რომ ის დენდიზმის ყველაზე ღრმა თეორეტიკოსი
იყო და საბოლოო ფორმულირებები მიანიჭა რომანტიკულ ამბოხის
ერთ-ერთ დასკვნას.
რომანტიზმი მართლაც გვიჩვენებს, რომ ამბოხი რაღაც კუთხით
დაკავშირებულია დენდიზმთან; ერთ-ერთი მისი მიმართულება მოჩვე-
ნებითობაა. მის საყოველთაოდ მიღებულ ფორმებში დენდიზმი აღია-
რებს ნოსტალგიას მორალზე. ის მხოლოდ დეგრადირებული ღირსებაა
ღირსების სფეროში. თუმცა, ამასთანავე ის ამყარებს ესთეტიკას, რო-
მელიც დღესაც მეფობს ჩვენს სამყაროზე, მარტოსული შემოქმედების
სამყაროზე, რომლებიც ჯიუტად ეურჩებიან მათ მიერ დაგმობილ

65
ღმერთს. რომანტიზმიდან მოყოლებული, ხელოვანის მოვალეობა
მხოლოდ სამყაროს შექმნა როდი იქნება, არც სილამაზისთვის უბრა-
ლო ხოტბის შესხმა, არამედ საკუთარი პოზიციის განსაზღვრაც. ხელო-
ვანი მოდელი ხდება და ნიმუშად თავის თავს გვთავაზობს: მისი მორა-
ლი ხელოვნებაა. რომანტიზმით იწყება სულიერი მამების ერა. როდე-
საც დენდები თავს არ იკლავენ ან არ გიჟდებიან, კარიერის გაკეთებას
იწყებენ და შთამომავლებისთვის პოზირებენ. მაშინაც კი, როდესაც დე
ვინის მსგავსად ყვირიან, რომ გაჩუმდებიან, მათი სიჩუმე მყვირალაა.
მაგრამ რომანტიზმის წიაღში ამ პოზიციის უნაყოფობა შეუმჩნევე-
ლი არ რჩება რამდენიმე მეამბოხეს, რომლებიც ქმნიან გარდამავალ
ტიპს ექსცენტრიკულსა (ან დაუჯერებელს) და ჩვენს ავანტიურისტ რე-
ვოლუციონერებს შორის. რამოს ძმისწულსა[32] და XX საუკუნის “დამ-
პყრობთა” შორის, ბაირონი და შელი, შეიძლება საჩვენებლად, მაგრამ
მაინც, თავისუფლებისთვის იბრძვიან. ისინიც საკუთარი თავის დემონ-
სტრირებას ახდენენ, ოღონდ სხვა ფორმით. ამბოხი ნელ-ნელა ტოვებს
ეპატაჟის სამყაროს და მთლიანად ებმება მოქმედებაში. 1830 წლის
ფრანგი სტუდენტები და რუსი დეკაბრისტები თავიდან იმ მარტოსული
ამბოხის ნამდვილი წარმომადგენლები გახდებიან, რომელიც მოგვია-
ნებით უზარმაზარი მსხვერპლის მიუხედავად, გაერთიანების გზას და-
უწყებს ძებნას. ხოლო ჩვენს რევოლუციონერებს, პირიქით, აღმოაჩ-
ნდებათ აპოკალიფსისა და თავაწყვეტილი ცხოვრების სიყვარული.
პროცესების აღლუმი, დაძაბული თამაში გამომძიებელსა და ბრალდე-
ბულს შორის, დაკითხვების მიზანსცენები, ზოგჯერ მიგვანიშნებენ ძვე-
ლი თვალთმაქცობისკენ ტრაგიკულ მიდრეკილებაზე, რითაც რომან-
ტიკულმა
ამბოხებულმა უარი თქვა თავის არსზე და დროებით თავს პოზიო-
რობა მიუსაჯა უფრო ღრმა ყოფის მოპოვების ამაო იმედით.

66
 ხსნაზე უარი
თუ ამბოხებული ადამიანი ხოტბას ასხამს ინდივიდსა და ბოროტე-
ბას, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ იგი ადამიანების მხარესაა. ის მხოლოდ
თავის თავს ემხრობა. დენდიზმი როგორიც უნდა იყოს, ყოველთვის
დენდიზმია ღმერთთან მიმართებაში. ინდივიდს, როგორც ღმერთის
ქმნილებას, მხოლოდ ღმერთს შეუძლია დაუპირისპირდეს. მას ღმერ-
თი სჭირდება, რომლის წინაც პირქუშ კეკლუცობას აგრძელებს. არმან
ჰუგი[33] მართალია, როდესაც ამბობს, რომ, ამ ნაწარმოებებში ნიცშეს
ატმოსფეროს მიუხედავად, ღმერთი ჯერ არ მომკვდარა. თვით შეჩვე-
ნება, ასე გაშმაგებით მოთხოვნილი, მხოლოდ წარმატებული სვლაა
ღმერთთან თამაშში. დოსტოევსკისთან პირიქითაა, ამბოხის აღწერით
ის კიდევ ერთ ნაბიჯს დგამს წინ. ივან კარამაზოვი ადამიანების მხა-
რეს იჭერს და მათ უდანაშაულობაზე აკეთებს აქცენტს. იგი აცხადებს,
რომ სიკვდილით დასჯა, ტვირთად რომ აწევთ ადამიანებს, უსამარ-
თლობაა. ყოველ შემთხვევაში, თავის პირველ მოქმედებაში იგი შორ-
საა იმისგან, რომ გაამართლოს ბოროტება, ის სამართლიანობას იცა-
ვს, რომელსაც ღმერთზე მაღლა აყენებს. ის სულაც არ უარყოფს ღმერ-
თის არსებობას. იგი მას უარყოფს მორალური ღირებულების სახელით.
რომანტიკოსი ამბოხებულის ამბიცია ღმერთთან, როგორც თანასწორ-
თან საუბარი იყო. ამ შემთხვევაში ბოროტება პასუხობს ბოროტებას.
დე ვინისთვის იდეალურია, მაგალითად, სიჩუმეზე სიჩუმით პასუხი. აქ
ეჭვი არ არის, საქმე ღმერთამდე ამაღლებას ეხება, რაც უკვე მკრეხე-
ლობაა. თუმცა, აქ არ არის მცდელობა სადავო გახდეს ღმერთის ძლი-
ერება ან მისი ადგილი. ეს მკრეხელობა ერთგვარად მოწიწებულია,
რადგან ნებისმიერი მკრეხელობა, საბოლოოდ, რაღაც დონეზე კურ-
თხევაში მონაწილეობაა.
ამის საწინააღმდეგოდ, ივანი ტონს იცვლის. ის თავის მხრივ ასა-
მართლებს ღმერთს და თანაც ზემოდან. თუ ღმერთის ქმნილებისთვის
ბოროტება აუცილებელია, მაშინ ეს ქმნილება მიუღებელია. ივანი
აღარ ეყრდნობა ამ იდუმალ ღმერთს, არამედ უფრო მაღალ პრინციპს
– სამართლიანობის პრინციპს ეყრდნობა. იგი იწყებს ამბოხის უმთავ-
67
რეს საქმეს, რაც წყალობის სამეფოს ჩაანაცვლებს სამართლიანობის
სამეფოთი. ამის პარალელურად ის ქრისტიანობასაც უტევს. რომანტი-
კოსი ამბოხებულები კავშირს წყვეტდნენ ღმერთთან, როგორც სიძულ-
ვილის პრინციპთან. ივანი ღიად უარყოფს საიდუმლოს და შესაბამი-
სად ღმერთს, როგორც სიყვარულის პრინციპს. მხოლოდ სიყვარულს
შეუძლია ჩვენს თვალში გაამართლოს მართას წინაშე ჩადენილი უსა-
მართლობა[34]
[34] სავარაუდოდ იგულისხმება მარია მაგდალინელისა და მარ-
თას ცნობილი დაპირისპირება სახარებიდან, სადაც იესო მართას საყ-
ვედურობს: “მართა! მართა! შენ ბევრ რამეზე ზრუნავ და წუხხარ, საჭი-
რო კი მხოლოდ ერთია. მარიამმა უკეთესი წილი ამოირჩია, რომელიც
ვერ წაერთმევა მას.” (ლუკა10, 41-42).
, მუშების წინაშე ჩადენილი უსამართლობა, რომლებიც ათ საათს
მუშაობდნენ და თუ უფრო შორს წავალთ, ის ბავშვების გაუმართლე-
ბელ სიკვდილსაც დაგვაშვებინებს. “თუ ბავშვების ტანჯვა, – ამბობს
ივანი, – ემატება იმ ტანჯვას, რაც აუცილებელია ჭეშმარიტების მოსა-
პოვებლად, აქვე ვაცხადებ, რომ არანაირი ჭეშმარიტება არ მიღირს ამ
ფასად.” ივანი უარყოფს იმ ღრმა დამოკიდებულებას ტანჯვასა და ჭეშ-
მარიტებაზე, რასაც ქრისტიანობა ამკვიდრებს. ივანის სულის სიღრმი-
დან აღმოხდენილი ყვირილი, რომელიც უზარმაზარ უფსკრულებს აჩე-
ნს ამბოხის გზაზე, არის თუნდაც. “ჩემი აღშფოთება მაინც არ გაივლის,
თუნდაც მართალი არ ვიყო.” ეს ნიშნავს, რომ თუნდაც ღმერთი არსე-
ბობდეს, თუნდაც საიდუმლო ფარავდეს ჭეშმარიტებას, თუნდაც ბერი
ზოსიმე მართალი იყოს, ივანი არ დათანხმდება, რომ ამ სიმართლის
საფასური იყოს ბოროტება, უდანაშაულოს
ტანჯვა და სიკვდილი. ივანი ხსნაზე უარის განსახიერებაა. რწმენას
მარადიული სიცოცხლისკენ მივყავართ, მაგრამ რწმენა გულისხმობს
საიდუმლოებისა და ბოროტების მიღებას, უსამართლობასთან შეგუ-
ებას. მას, ვისაც ბავშვების ტანჯვა რწმენისკენ გზას უკეტავს, მარადიუ-
ლი სიცოცხლე არ უწერია. ამ პირობებით, თუნდაც არსებობდეს მარა-
დიული სიცოცხლე, ივანი მასზე უარს იტყვის. ის უარს ამბობს ამგვარ
ვაჭრობაზე. ის მხოლოდ უპირობო წყალობას დათანხმდება და ამიტო-

68
მაც თავის პირობებს აყენებს. ამბოხს ყველაფერი უნდა ან არაფერი.
“უარს ვამბობ უმაღლეს ჰარმონიაზე, ის არ ღირს, თუნდაც ერთი ნაწა-
მები ბავშვის ცრემლად.” ივანი არ ამტკიცებს, რომ ჭეშმარიტება არ
არსებობს. ის ამბობს, რომ თუ ჭეშმარიტება არსებობს, ის მხოლოდ მი-
უღებელი შეიძლება იყოს. რატომ? რადგან უსამართლოა. ამგვარად,
აქ პირველად იწყება ბრძოლა სამართლიანობასა და ჭეშმარიტებას
შორის და ის აღარ შეწყდება. მარტოსული ივანი, შესაბამისად მორა-
ლისტი, ერთგვარი მეტაფიზიკური დონ კიხოტობით კმაყოფილდება.
თუმცა, წლების შემდეგ, უზარმაზარი პოლიტიკური შეთქმულება განიზ-
რახავს სამართლიანობა ჭეშმარიტებად გადააქციოს.
ივანი ამასთანავე არის მარტო თავის გადარჩენაზე უარის განსა-
ხიერება. იგი სოლიდარობას უცხადებს წყევლასა და კრულვას და მათ
გამო უარს ამბობს ზეცაზე. მას მართლაც რომ ჰქონოდა ღმერთის რწმე-
ნა, შეეძლებოდა გადარჩენა, მაგრამ სხვები შეჩვენებულები იქნებოდ-
ნენ. ტანჯვა გაგრძელდებოდა. იმისთვის, ვისაც წრფელი თანაგრძნო-
ბა ტანჯავს, ხსნის გზა არ არსებობს. ივანი გააგრძელებს ღმერთის გამ-
ტყუნებას რწმენის ორმაგი უარყოფით, უარით უსამართლობაზე და
პრივილეგიაზე. კიდევ ერთი ნაბიჯი და ფორმულიდან ყველაფერი ან
არაფერი გადავალთ ფორმულაზე ყველა ან არავინ.
ამგვარი უკიდურესი დაკონკრეტება და პოზიცია საკმარისი იქნე-
ბოდა რომანტიკოსებისთვის. მაგრამ ივანი[35], მიუხედავად იმისა,
რომ გარკვეულ დათმობაზე მიდის დენდიზმთან, რეალურად განიცდის
ამ პობლემებს და იხლიჩება “კი”-სა და “არა”-ს შორის. ამ მომენტიდან
ის შედეგებზე პასუხისმგებელია. თუ უარს იტყვის მარადიულ სიცოც-
ხლეზე, რაღა დარჩება? სრულიად პრიმიტიული ცხოვრება. ცხოვრების
აზრის მოსპობის შემდეგ, რჩება თავად ცხოვრება. “მე ვცხოვრობ, – ამ-
ბობს ივანი, – ლოგიკის საწინააღმდეგოდ.” და ამატებს: “ცხოვრების
რწმენა რომ არ მქონდეს, რომ არ მჯეროდეს საყვარელი ქალის, უზე-
ნაესი წესის, იმაში რომ ვიყო დარწმუნებული, რომ ყველაფერი, პირი-
ქით, დაწყევლილი და ჯოჯოხეთური ქაოსია – მაშინაც კი უარს არ ვიტ-
ყოდი ცხოვრებაზე.” შესაბამისად, ივანი იცხოვრებს და ეყვარება, ისე,
რომ “არ ეცოდინება რისთვის”. მაგრამ იცხოვრო, ნიშნავს იმოქმედო.

69
რისთვის? თუკი მარადიული სიცოცხლე არ არსებობს, მაშინ არც საზ-
ღაურია და არც სასჯელი, არც სიკეთე და არც ბოროტება. “მე ვფიქ-
რობ, არ არსებობს სათნოება მარადიული სიცოცხლის გარეშე.” და კი-
დევ: “მე მხოლოდ ის ვიცი, რომ ტანჯვა არსებობს, რომ არ არსებობენ
დამნაშავეები, რომ ერთი მეორისგან გამომდინარეობს მარტივად და
უბრალოდ, რომ ყველაფერი გადის და წონასწორდება.” მაგრამ თუ
სათნოება არ არსებობს, მაშინ აღარც კანონი არსებობს: “ყველაფერი
ნებადართულია.”
ამ “ყველაფერი ნებადართულიათი” იწყება თანამედროვე ნიჰი-
ლიზმის ნამდვილი ისტორია. რომანტიკული ამბოხი ასე შორს არ მი-
დიოდა. ის იმის თქმით შემოიფარგლებოდა, რომ ყველაფერი
დაშვებული არ არის, მაგრამ თავისი კადნიერებით ბედავდა იმას,
რაც აკრძალულია. კარამაზოვებთან, პირიქით, აღშფოთების ლოგიკა
ამბოხს თავისავე წინააღმდეგ შეატრიალებს და მას სასოწარკვეთილ
წინააღმდეგობაში ჩააგდებს. ძირითადი განსხვავება იმაში მდგომა-
რეობს, რომ რომანტიკოსები თავს ნებას აძლევდნენ საკუთარი თავით
დამტკბარიყვნენ, მაშინ, როცა ივანი შეეცდება ბოროტება თესოს ლო-
გიკური თანმიმდევრულობის გამო. ის თავს უკრძალავს კეთილი იყოს.
ნიჰილიზმი მარტო სასოწარკვეთილება და უარყოფა არ არის, არამედ
უფრო სასოწარკვეთილებისა და უარყოფის ნებაა. იგივე ადამიანი,
რომელიც ასე გააფთრებით იჭერდა უდანაშაულოების მხარეს, რომე-
ლიც ძრწოდა ბავშვის ტანჯვის წინაშე, რომელსაც სურდა “საკუთარი
თვალით ენახა” ლომის გვერდით მძინარე შველი და მკვლელს გადახ-
ვეული მსხვერპლი, როგორც კი უარს ამბობს ღვთიურ წესებზე და ცდი-
ლობს საკუთარი წესის პოვნას, აღიარებს მკვლელობის კანონიერებას.
ივანი აუმხედრდება მკვლელ ღმერთს, მაგრამ როგორც კი თავის ამ-
ბოხს გაიაზრებს, იქიდან მკვლელობის კანონი გამოჰყავს. თუკი ყვე-
ლაფერი ნებადართულია, მას შეუძლია საკუთარი მამა მოკლას, ან გა-
იტანჯოს იმით, რომ ის მოკლეს. ხანგრძლივი ფიქრი ჩვენს, როგორც
სიკვდილმისჯილთა მდგომარეობაზე მხოლოდ დანაშაულის გამარ-
თლებით მთავრდება. ივანს ერთდროულად სძაგს სიკვდილით დასჯა
(ღვარძლიანი იუმორით ჰყვება სიკვდილით დასჯაზე: “მისი თავი გა-

70
კოტრიალდა ღვთის წყალობის სახელით”) და პრინციპში დასაშვებად
მიიჩნევს დანაშაულს. ყველანაირი გულმოწყალება მკვლელის მი-
მართ და არანაირი ჯალათისადმი. თუ სადი კომფორტულად გრძნობ-
და თავს ამგვარ წინააღმდეგობრიობაში, ივან კარამაზოვს ეს ახ-
რჩობს.
გარეგნულად იგი ისე მსჯელობს, თითქოს მარადიული სიცოცხლე
არ არსებობს, ამ დროს მხოლოდ იმის განცხადებით შემოიფარგლა,
რომ მასზე უარს იტყოდა, კიდეც რომ ეარსება. ბოროტებისა და სიკ-
ვდილისადმი პროტესტის გამოსახატავად იგი გადაჭრით აცხადებს,
რომ სათნოება არ არსებობს ისევე, როგორც მარადიული სიცოცხლე
და უშვებს მამის მკვლელობას. ის კარგად იაზრებს თავის დილემას;
იყოს მაღალი ზნეობის და ალოგიკური ან ლოგიკური და დამნაშავე.
მისი ორეული – ეშმაკი მართალია, როდესაც უჩურჩულებს: “შენ ზნეობ-
რივი საქციელის ჩადენა გინდა და ამ დროს არ გჯერა სათნოების, აი,
რა გაღიზიანებს და გტანჯავს.” კითხვა, რომელსაც ბოლოს თავის
თავს უსვამს ივანი და რომელიც გამოხატავს იმ აშკარა პროგრესს, რო-
მელსაც დოსტოევსკი აღწევს ამბოხის სულში, ის ერთადერთი კით-
ხვაა, რომელიც აქ გვაინტერესებს: შესაძლებელია ამბოხში იცხოვრო
და შენი თავი შეინარჩუნო?
ივანი მისი პასუხის გამოცნობის საშუალებას იძლევა: ამბოხში
ცხოვრება მხოლოდ მისი ბოლომდე მიყვანით შეიძლება. მაგრამ რა
არის მეტაფიზიკური ამბოხის ზღვარი? ეს მეტაფიზიკური რევოლუციაა.
ამ სამყაროს ბატონი, მას მერე, რაც მისი ლეგიტიმურობა ეჭვქვეშ დად-
გება, უნდა ჩამოაგდონ. მისი ადგილი ადამიანმა უნდა დაიკავოს.
“რადგან ღმერთი და უკვდავება არ არსებობს, ახალ ადამიანს ნება ეძ-
ლევა გახდეს ღმერთი.” მაგრამ რას ნიშნავს იყო ღმერთი? იმას, რომ
აღიარო ყველაფრის ნებადართულობა; უარი თქვა ყველა კანონზე სა-
კუთარი კანონის გარდა. აუცილებელი არ არის დამატებითი მსჯელო-
ბების გაშლა, ისედაც ცხადია, რომ ღმერთად გახდომა ნიშნავს დანა-
შაულის მიღებას (დოსტოევსკის გმირების – ინტელექტუალების საყვა-
რელი თემა). ივანის პირადი პრობლემა იმის ცოდნაა, დარჩება თუ არა

71
თავისი ლოგიკის ერთგული და უდანაშაულოდ ტანჯულთა შეურაცხყო-
ფილი პროტესტის გაზიარებით
დათანხმდება თუ არა მამის მკვლელობას ღმერთკაცის უდრტვინ-
ველობით. მისი გადაწყვეტილება ცნობილია: ივანი დაუშვებს მამის
მკვლელობას. მეტად ღრმა იმისთვის, რომ დაკმაყოფილდეს მოქმე-
დების მოჩვენებითობით, მეტად მგრძნობიარე მოქმედებისთვის, ივა-
ნი დასჯერდება ჩაურევლობას. მაგრამ ჭკუიდან შეიშლება. ადამიანი,
რომელსაც არ ესმის, როგორ უნდა უყვარდეს მოყვასი, ვერც იმას გაი-
გებს, როგორ უნდა მოკლას ის. მომწყვდეული გაუმართლებელ სათ-
ნოებასა და მიუღებელ დანაშაულს შორის, შეჭმული გულმოწყალებით
და სიყვარულის უნარის არმქონე, მარტოსული, მოკლებული მხსნელ
ცინიზმს, ივანი, ეს დამოუკიდებელი გონების ადამიანი განადგურდება
წინააღმდეგობრიობით. “მე მიწიერი გონება მაქვს, – ამბობდა ის, – რა-
ტომ უნდა მინდოდეს იმისი გაგება, რაც ამქვეყნიური არაა?” მაგრამ ის
მხოლოდ იმისთვის ცხოვრობდა, რაც ამქვეყნიური არ არის და ამ ამაყ-
მა მისწრაფებამ აბსოლუტურისკენ წაართვა იგი მიწას, სადაც მას არა-
ფერი უყვარდა.
თუმცა, ეს ნგრევა ხელს არ უშლის, რომ წამოჭრილ პრობლემას თა-
ვისი შედეგი მოჰყვეს: ამბოხი ამიერიდან მოქმედებისკენ მიდის. ამ
მოძრაობაზე უკვე მიუთითებს დოსტოევსკი წინასწარმეტყველური ინ-
ტენსივობით თავში “ლეგენდა დიდ ინკვიზიტორზე”. ივანი საბოლოოდ
ერთმანეთს არ აშორებს შემოქმედსა და მის ქმნილებას. “მე ღმერთს
კი არ უარვყოფ, – ამბობს ის, – არამედ მის შექმნილ სამყაროს.” სხვა
სიტყვებით რომ ვთქვათ, მამა ღმერთი განუყოფელია იმისგან, რაც
შექმნა.[36] მისი უზურპაციის გეგმა მორალური რჩება. მას არაფრის
შეცვლა არ სურს ღმერთის შექმნილ სამყაროში. მაგრამ რადგან სამყა-
რო ისეთია, როგორიც არის, ივანი აქედან იღებს მორალური განთავი-
სუფლების უფლებას, როგორც თავისთვის, ისე სხვებისთვისაც. იმ მო-
მენტიდან, როცა ამბოხის სული დათანხმდება “ყველაფერი ნებადარ-
თულიას” და “ყველა ან არავინ” და მიზნად დაისახავს, გადააკეთოს
ღმერთის ქმნილება ადამიანთა მეფურობისა და ღვთიურობის დასამ-
კვიდრებლად, იმ მომენტიდან, როცა მეტაფიზიკური რევოლუცია მო-

72
რალიდან გადავა პოლიტიკაში, დაიწყება განუსაზღვრელი მნიშვნე-
ლობის ახალი საქმე, რომელიც უნდა აღინიშნოს, ასევე ნიჰილიზმიდან
აიღებს სათავეს. დოსტოევსკიმ, ახალი რელიგიის წინასწარმეტყველ-
მა, ეს გაითვალისწინა და გვამცნო: “ალიოშას რომ დაესკვნა, რომ არც
ღმერთი არსებობს და არც მარადიული სიცოცხლე, მაშინვე გახდებო-
და ათეისტი და სოციალისტი. რადგან სიციალიზმი მხოლოდ მუშებს
როდი ეხება, ეს უფრო ათეიზმის საკითხია, მისი თანამედროვე განსა-
ხიერების საკითხი, ბაბილონის გოდოლის საკითხი, რომელიც ღმერ-
თის გარეშე იგებოდა არა მიწიდან ზეცის მისაღწევად, არამედ ზეცის
მიწაზე დასაშვებად.”[37]
ამის მერე ალიოშას შეუძლია თანაგრძნობით უწოდოს ივანს “თეთ-
რი ყვავი”. ეს უკანასკნელი ცდილობდა მხოლოდ თავი მოეთოკა, მაგ-
რამ ვერ მოახერხა. მოვლენ სხვები, უფრო ძლიერნი, რომლებიც იმავე
სასოწარკვეთილი უარყოფის ბიძგით მსოფლიოზე ბატონობას მოით-
ხოვენ. ისენი დიდი ინკვიზიტორები არიან, რომლებიც დაამწყვდევენ
ქრისტეს და ეტყვიან, რომ მისი მეთოდი უვარგისია, რომ საყოველთაო
ბედნიერება მიიღწევა არა არჩევანის თავისუფლებით კეთილსა და
ბოროტს შორის, არამედ მსოფლიოს დაპყრობითა და გაერთიანებით.
ჯერ საჭიროა გაბატონდე და დაიპყრო. ზეციური სასუფეველი მარ-
თლაც დადგება დედამიწაზე, მაგრამ იქ ადამიანები იმეფებენ, თავი-
დან რამდენიმე კეისარი, ისინი, ვინც ყველაფერს პირველები მიხ-
ვდნენ და შემდეგ დანარჩენები დროსთან ერთად. მსოფლიოს გაერ-
თიანება
მოხდება ყველა საშუალებით, რადგან ყველაფერი ნებადართული
იქნება. დიდი ინკვიზიტორი მოხუცია და დაქანცული, რადგან მისი
ცოდნა მწარეა. მან იცის, რომ ადამიანები უფრო ზარმაცები არიან,
ვიდრე ლაჩრები და მათ მშვიდობა და სიკვდილი ურჩევნიათ კეთილი-
სა და ბოროტის გარჩევის თავისუფლებას. მას აქვს შეცოდების გრძნო-
ბა, ცივი შეცოდების გრძნობა ამ მდუმარე ტყვის მიმართ, რომელსაც
ისტორია დაუღალავად ამხელს. იგი აიძულებს ქრისტეს ილაპარაკოს,
აღიაროს, რომ მართალი არ არის და ერთგვარად დააკანონოს ინკვი-
ზიტორებისა და კეისრების საქმე. მაგრამ ტყვე დუმს. დაწყებული საქმე

73
მის გარეშე გაგრძელდება; მას მოკლავენ. კანონიერება დროის დასას-
რულს დამყარდება, როდესაც ადამიანთა სამეფო დამკვიდრებული
იქნება. “ეს საქმე ჯერ მხოლოდ დაწყებულია, მის დასრულებამდე დი-
დი დროა, დედამიწამ კიდევ დიდხანს უნდა იტანჯოს, მაგრამ ჩვენ მი-
ვაღწევთ მიზანს, ჩვენ გავხდებით კეისრები და მაშინ ვიზრუნებთ საყო-
ველთაო ბედნიერებაზე.”
ტყვე სიკვდილით დასაჯეს; ბატონობენ მხოლოდ დიდი ინკვიზი-
ტორები, რომლებიც უსმენენ “ღრმა სულს, ნგრევისა და სიკვდილის
სულს”. დიდი ინკვიზიტორები ამაყად ამბობენ უარს ზეციურ პურზე და
თავისუფლებაზე, ხოლო ადამიანებს მიწიერ პურს სთავაზობენ თავი-
სუფლების გარეშე. “ჩამოდი ჯვრიდან და გირწმუნებთ”, უყვიროდნენ
მცველები გოლგოთაზე. მაგრამ ის არ ჩამოვიდა და აგონიის ყველაზე
მძიმე წუთებში მამას შესჩივლა, თუ რატომ მიატოვა. მტკიცებულება,
შესაბამისად აღარ არსებობს, არსებობს მხოლოდ რწმენა და საიდუმ-
ლო, რასაც ამბოხებულები უარყოფენ და დიდი ინკვიზიტორები დასცი-
ნიან. ყველაფერი ნებადართულია და დანაშაულის საუკუნეები ემზა-
დებოდნენ ამ ამაღელვებელი მომენტისთვის. პავლედან სტალინამ-
დე, ყველა პაპი, ვინც კეისარს ირჩევდა, გზას უმზადებდა კეისრებს,
რომლებიც მხოლოდ თავისთავს ირჩევენ მეფობისთვის. სამყაროს გა-
ერთიანებას, რომელიც ვერ მოხერხდა ღმერთთან ერთად, ახლა შეეც-
დებიან, ოღონდ მის წინააღმდეგ.
მაგრამ ჩვენ ჯერ იქამდე არ მივსულვართ და ჯერჯერობით, მხო-
ლოდ ივანი გვთავაზობს ამბოხებულის დამახინჯებულ, უფსკრულში
ჩავარდნილ, მოქმედების უნარის არმქონე სახეს, რომელიც გახლეჩი-
ლია თავისი უდანაშაულობის რწმენასა და მკვლელობის სურვილს შო-
რის. მას სძულს სიკვდილით დასჯა, რადგან ის ადამიანის განწირუ-
ლობის მაჩვენებელია და ამავე დროს მას დანაშაული იზიდავს. ადა-
მიანთა მხარის დასაჭერად იგი იზიარებს მათ მარტოობას. გონების ამ-
ბოხი ივან კარამაზოვთან ერთად შეშლილობით მთავრდება.

74
 აბსოლუტური მტკიცება
იმ მომენტიდან, როცა ადამიანი ღმერთის მორალურ განსჯას იწ-
ყებს, იგი მას თავის თავში კლავს. მაშინ რაღას ეფუძნება მორალი?
ღმერთს უარყოფენ სამართლიანობის სახელით, მაგრამ სამართლია-
ნობის იდეა გასაგებია ღმერთის იდეის გარეშე? არ ვიმყოფებით მაშინ
აბსურდში? სწორედ აბსურდულობას ეჯახება ნიცშე. მას რომ უკეთ აუ-
აროს გვერდი, ის ბოლომდე მიჰყავს: მორალი ღმერთის ბოლო სახეა,
რომელიც უნდა განადგურდეს ხელახლა შესაქმნელად. მაშინ უკვე
აღარ არის ღმერთი და აღარც ჩვენი არსებობის გარანტია; ადამიანმა
უნდა იმოქმედოს არსებობისთვის.

75
 ერთადერთი
ჯერ კიდევ შტირნერს სურდა ადამიანში ღმერთის მოკვლის შემ-
დეგ, მოესპო ღმერთზე ყველანაირი იდეა. მაგრამ ნიცშესგან განსხვა-
ვებით, მისი ნიჰილიზმი კმაყოფილია. ჩიხში მოხვედრილი შტირნერი
იცინის, ნიცშე კედელს ეხეთქება. როდესაც 1845 წელს ერთადერთი და
მისი საკუთრება გამოვიდა, შტირნერი გზის გასუფთავებას იწყებს.
ადამიანი, რომელიც ესწრებოდა “განთავისუფლებულთა საზოგადო-
ების” შეკრებებს ახალგაზრდა მემარცხენე ჰეგელიანელებთან ერთად
(მათ შორის იყო მარქსიც), მხოლოდ ღმერთთან კი არ ასწორებდა ან-
გარიშს, არამედ ფოიერბახის ადამიანთან, ჰეგელის გონთან და მის
ისტორიულ განსახიერებასთან – სახელმწიფოსთან. ეს ყველა კერპი
მისთვის დაიბადა ერთნაირი “მონღოლიზმის” სინდრომით – მარადიუ-
ლი იდეების რწმენით. შესაბამისად, მან შეძლო დაეწერა: “მე არ დავა-
ფუძნე ჩემი საქმე არაფერზე.” ცოდვა, რაღა თქმა უნდა, “მონღოლური
ტანჯვაა”, მაგრამ ასეთივეა სამართალი (le droit), რომლის მონებიც
ჩვენ ვართ. ღმერთი მტერია. თავის მკრეხელობაში შტირნერი რაც შე-
იძლება შორს მიდის (მოინელე სეფისკვერი და მისგან სამუდამოდ
განთავისუფლდები). მაგრამ ღმერთი ჩემი გაუცხოების მხოლოდ ერთ-
ერთი ფორმაა, ან უფრო ზუსტად, იმისა, რასაც წარმოვადგენ. სოკრა-
ტე, იესო, დეკარტი, ჰეგელი, ყველა წინასწარმეტყველი და ფილოსო-
ფოსი მხოლოდ იგონებდა იმის გაუცხოების ახალ ფორმას, რაც ვარ,
შტირნერი “მე”-ს განასხვავებდა ფიხტეს აბსოლუტური “მე”-სგან და
პირველი დაჰყავდა ყველაზე კერძო და წარმავალზე. “მისი სახელდე-
ბა არ ხდება”, ის ერთადერთია.
კაცობრიობის ისტორია ქრისტეს დაბადებამდე, შტირნერისთვის
მხოლოდ რეალობის გაიდეალების ხანგრძლივი მცდელობაა. ეს ძა-
ლისხმევა გამოიხატება ძველებისთვის დამახასიათებელ იდეებსა და
განწმენდის რიტუალებში. იესოდან დაწყებული, მიზანი მიღწეულია,
იწყება ახალი ძალისხმევა, რაც ადრინდელისგან განსხვავებით იდეა-
ლის რეალიზაციაში მდგომარეობს. განწმენდას მოსდევს ინკარნაციის
გააფთრებული მცდელობა, რომელიც სულ უფრო და უფრო ანადგუ-

76
რებს სამყაროს იმის შესაბამისად, თუ ქრისტეს მემკვიდრე სოციალიზ-
მი რამდენად აფართოებს თავის ძალაუფლებას. საყოველთაო ისტო-
რია სხვა არაფერია, თუ არა ხანგრძლივი ხელყოფა უნიკალური მეს
პრინციპისა, ცოცხალი, კონკრეტული პრინციპის, გამარჯვების პრინცი-
პის, რომლის დაქვემდებარებაც უნდოდათ ღმერთის, სახელმწიფოს,
საზოგადოების, კაცობრიობის მონაცვლეობითი უღლისთვის. შტირნე-
რისთვის ფილოსოფია მისტიფიკაციაა. ათეისტური ფილოსოფიები,
რომელთა კულმინაციაც სახელმწიფო და ადამიანია, სხვა არაფერია
თუ არა “თეოლოგიური ამბოხები”. “ჩვენი ათეისტები, – ამბობს შტირ-
ნერი, – სინამდვილეში ღვთისმოსავი ადამიანები არიან.” მთელი ის-
ტორიის განმავლობაში მხოლოდ ერთი კულტი არსებობდა, მარადიუ-
ლობის კულტი. ეს კულტი სიცრუეა. მართალი არის მხოლოდ ერთა-
დერთი, მარადიულის და იმ ყველაფერის მტერი, რაც არ ემსახურება
ერთადერთის ნებას ბატონობაზე.
შტირნერთან ერთად უარყოფა, რომელიც აცოცხლებს ამბოხს, გარ-
დაუვლად ნთქავს ყველანაირ მტკიცებას. ის ასევე იშორებს ღვთიურის
ნებისმიერ ჩანაცვლებას, რითაც დაბინძურებულია მორალური ცნო-
ბიერება. “გარეგნული მიღმური მოშორებულია, – ამბობს ის, – მაგრამ
მიღმური ჩვენში ახალ ზეცად იქცა.” რევოლუციაც კი და უპირველესად
რევოლუცია, აუტანელია ამ ამბოხებულისთვის. რევულუციონერი რომ
იყო, რაღაცის უნდა გწამდეს იქ, სადაც დასაჯერებელი არაფერია.
“რევოლუცია (ფრანგული) დასრულდა რეაქციით, და ეს მოწმობს იმას,
რომ ის ნამდვილად იყო რევოლუცია.” ემსახურო ადამიანებს არაფრი-
თაა იმაზე უკეთესი, რომ ემსახურო ღმერთს. მეტიც, ძმობა სხვა არაფე-
რია თუ არა “კომუნისტების შეკრება კვირაობით.” კვირის განმავლო-
ბაში კი ძმები მონები არიან. შტირნერისთვის მხოლოდ ერთი თავი-
სუფლება არსებობს – “ჩემი ძალა” და ერთი სიმართლე – “ვარსკვლავ-
თა ეგოისტური ციალი.”
ამ უდაბნოში ყველაფერი ხელახლა ყვავილობს. “უაზრო სიხარუ-
ლის შეძახილის არაჩვეულებრივი მნიშვნელობა ვერ იქნება გაგებუ-
ლი, სანამ ფიქრისა და რწმენის გრძელი ღამე გრძელდება.” ეს ღამე
მალე დასრულდება და დაიწყება განთიადი, ოღონდ რევოლუციის კი

77
არა, აჯანყების განთიადი. აჯანყება თავისთავად ასკეტიზმია, რომე-
ლიც არ უშვებს კომფორტს. აჯანყებული ერთსულოვანი სხვა ადამია-
ნებთან იქნება იმ დოზით და იმდენ ხანს, რამდენ ხანსაც მათი ეგოიზმი
იქნება თანხვედრაში მის ეგოიზმთან. მისი ნამდვილი ცხოვრება მარ-
ტოობაში მიმდინარეობს, რომელშიც ის შეუზღუდავად დაიკმაყოფი-
ლებს არსებობის წყურვილს, რაც მისი არსებობის ერთადერთი არსია.
ამგვარად, ინდივიდუალიზმი მწვერვალზე ადის. ის არის იმ ყვე-
ლაფრის უარყოფა, რაც არ სცნობს ინდივიდს და არის იმ ყველაფრის
განდიდება, რაც ინდივიდუალიზმს ხოტბას ასხამს და ემსახურება. რა
არის სიკეთე შტირნერის აზრით? “ის, რისი გამოყენებაც შემიძლია.”
რისი უფლება მაქვს კანონიერად? “იმ ყველაფრის, რისი უნარიც
მაქვს.” ამბოხი კვლავაც დანაშაულის გამართლებისკენ მიდის. შტირ-
ნერი არა მარტო შეეცადა ამგვარ გამართლებას (ამ კუთხით მისი უშუა-
ლო მემკვიდრეები გამოდიან ანარქიის ტერორისტული ფორმების
მხარდამჭერები), არამედ აშკარად გაბრუებული იყო მის მიერ დასახუ-
ლი პერსპექტივებით. “წმიდათაწმიდას უარყოფა ან უკეთეს ვარიან-
ტში წმიდათაწმიდას განადგურება შესაძლებელია განზოგადდეს. ახა-
ლი რევოლუცია კი არ ახლოვდება, არამედ მძლავრი, ამპარტავანი,
არაფრის პატივისმცემელი, უსირცხვილო, უსინდისო დანაშაული იკ-
რებს გრგვინვით ძალებს ჰორიზონტზე, ნუთუ, ვერ ხედავ, წინათგრძნო-
ბებით დამძიმებული ცა როგორ იქუფრება და ირინდება?” აქ იმათი სი-
ხარული იგრძნობა, ვინც სოროებში აპოკალიფსს ამზადებს. ვეღარა-
ფერი შეაჩერებს ამ ღვარძლიან და მბრძანებლურ ლოგიკას, ვერაფე-
რი, გარდა ყველა აბსტრაქციის წინააღმდეგ მიმართული სიტყვისა
“მე”, რომელიც თავად გახდა აბსტრაქცია, რომლის სახელდებაც შეუძ-
ლებელია, იმიტომ რომ დატყვევებული და საკუთარ ძირებს მოგლეჯი-
ლია. აღარ არსებობს არც დანაშაულები, არც შეცდომები და შესაბამი-
სად აღარც ცოდვილები არსებობენ. ყველანი სრულყოფილნი ვართ.
რადგან თითოეული “მე” თავისთავად დამნაშავეა სახელმწიფოსა და
ხალხის წინაშე, ვისწავლოთ იმის აღიარება, რომ ცხოვრება არის აკ-
რძალვების დარღვევა. ყოველ შემთხვევაში მაშინ, როცა მკვლელობა-
ზე მიდიხარ, იმისთვის, რომ ერთადერთი იყო. “თქვენ, ვინც არაფერს

78
ბღალავთ, ვერ ხართ დამნაშავესავით მნიშვნელოვანი.” ჯერაც სინ-
დისშერჩენილი შტირნერი ყოველ შემთხვევაში აზუსტებს: “უნდა მოკ-
ლათ, მაგრამ არ აწამოთ.”
მაგრამ მკვლელობის ლეგიტიმურობის დეკრეტირება ნიშნავს ერ-
თადერთთა მობილიზაციისა და ომის დეკრეტირებას. მკვლელობა ამ-
გვარად გახდება კოლექტიური თვითმკვლელობის თანხვედრა. შტირ-
ნერი, რომელიც ამას არ აღიარებს ან ვერ ხვდება, უკან არ იხევს არა-
ნაირი ნგრევის წინაშე. ამბოხის სული,
როგორც იქნა, ქაოსში პოულობს თავის ერთ-ერთ ყველაზე ღვარ-
ძლიან კმაყოფილებას. “შენ (გერმანელო ერო) მიწასთან გაგასწორე-
ბენ. მალე შენი მოძმე ერებიც მოგყვებიან; როდესაც ყველა შენს გზას
გამოუყვება, კაცობრიობა დასამარდება და მე, ბოლოს და ბოლოს ერ-
თადერთი ბატონი, მისი მემკვიდრე, მის საფლავზე ვიცინებ.” ამგვა-
რად, სამყაროს ნანგრევებზე ინდივიდის მწარე სიცილი არის ამბოხი
სულის ბოლო გამარჯვების მაჩვენებელი. მაგრამ ამ უკიდურესობაში
სხვა არაფერია შესაძლებელი სიკვდილისა ან აღორძინების გარდა.
შტირნერი და მასთან ერთად ყველა ამბოხებული ნიჰილისტი ბოლო
საზღვრებისკენ მიიწევს ნგრევის სურვილით მთვრალი. მაგრამ უდაბ-
ნოს აღმოჩენის შემდეგ იქ გადარჩენის სწავლაა საჭირო. და იწყება
ნიცშეს ქანცგამწყვეტი ძიება.

79
 ნიცშე და ნიჰილიზმი
“ჩვენ უარვყოფთ ღმერთს, უარვყოფთ ღმერთის პასუხისმგებლო-
ბას და მხოლოდ ამგვარად განვათავისუფლებთ სამყაროს.” როგორც
ჩანს, ნიცშეს ნიჰილიზმი წინასწარმეტყველურია. მაგრამ თუ ნიცშეს შე-
მოქმედებაში წინასწარმეტყველის ნაცვლად წინ წამოვწევთ კლინი-
ცისტს, ვერაფერს მივიღებთ მდაბალი და უბადრუკი სისასტიკის გარ-
და, რაც მას მთელი არსებით სძაგდა. მისი ნააზრევის წინასწარმეტყვე-
ლური, მეთოდური და ერთი სიტყვით სტრატეგიული ხასიათი არ შეიძ-
ლება ეჭვქვეშ დავაყენოთ. ნიცშესთან ნიჰილიზმი პირველად არის
გაცნობიერებული. ქირურგებს ის აქვთ საერთო წინასწარმეტყველებ-
თან, რომ მომავალზე ორიენტირებულები ფიქრობენ და ოპერირებენ.
ნიცშე არასდროს აანალიზებდა მომავალ აპოკალიფსს მისთვის ხოტ-
ბის შესასხმელად, რადგან ხვდებოდა, თუ საბოლოოდ რა საძაგელ და
გათვლილ სახეს მიიღებდა ის, არამედ ამას აკეთებდა მისი თავიდან
არიდებისა და რენესანსად გარდაქმნის მიზნით. მან აღიარა ნიჰილიზ-
მი და შეისწავლა, როგორც კლინიკური შემთხვევა. იგი თავის თავს ევ-
როპაში პირველ შემდგარ ნიჰილისტს უწოდებდა. არა მოწოდებით,
არამედ მდგომარეობიდან გამომდინარე და იმიტომ, რომ მეტისმე-
ტად დიდი იყო იმისთვის, რომ უარი ეთქვა თავისი ეპოქის მემკვიდ-
რეობაზე. მან საკუთარ თავშიც და სხვებშიც დაინახა რწმენის უუნარო-
ბა და ყველანაირი რწმენის თავდაპირველი საფუძვლის დაკარგვა,
ესე იგი სიცოცხლის რწმენის დაკარგვა. კითხვა “შესაძლებელია ამ-
ბოხში ცხოვრება?” ნიცშესთან ხდება “შესაძლებელია ისე ცხოვრება,
რომ არაფერი გწამდეს?”. მისი პასუხი დადებითია. დიახ, თუ რწმენის
არქონას მეთოდად ვაქცევთ, თუ ნიჰილიზმს მის ბოლო შედეგებამდე
მივიყვანთ და თუ უდაბნოში აღმოჩენისას ვირწმუნებთ იმას, რაც მოსა-
ლოდნელია და პირველყოფილი ტკივილისა და სიხარულის გრძნობა
დაგვეუფლება.
მეთოდური ეჭვის ნაცვლად, ის მიმართავდა მეთოდურ უარყოფას,
იმ ყველაფრის გულმოდგინე დანგრევას, რაც ჯერ კიდევ აძლევდა სა-
შუალებას ნიჰილიზმს დამალვოდა თავის თავს და დაემხო ის კერპები,

80
რომლებიც ღმერთის სიკვდილს ნიღბავდნენ. “ახალი ტაძრის ასაშე-
ნებლად საჭიროა ტაძრის დანგრევა, ასეთია კანონი.” მისი აზრით, ის,
ვისაც სურს სიკეთისა და ბოროტების შემოქმედი გახდეს, ჯერ დამან-
გრეველი უნდა იყოს და ღირებულებები უნდა დაამსხვრიოს. “ამგვა-
რად, უმაღლესი ბოროტება უმაღლესი სიკეთის ნაწილია, მაგრამ ეს
უმაღლესი სიკეთე შემოქმედია.” თავისი დროის მსჯელობა მეთოდის
შესახებ[38] მან თავის ყაიდაზე დაწერა, არა XVII საუკუნის ფრანგული
თავისუფლებითა და სიცხადით, რითაც აღფრთოვანებული იყო, არა-
მედ XX საუკუნისთვის დამახასიათებელი შეშლილის გამჭრიახობით,
რომელსაც ის გენიალურობის საუკუნედ მიიჩნევდა. ჩვენ სწორედ ამ-
ბოხის ამ მეთოდს განვიხილავთ.[39]
ამრიგად, ნიცშეს პირველი ნაბიჯია იმაზე დათანხმება, რაც იცის.
მისთვის ათეიზმი თავისთავად არსებობს, ის “კონსტრუქციული და რა-
დიკალურია”. ნიცშეს უმაღლესი მოწოდება, თუ მას დავუჯერებთ, ათე-
იზმის პრობლემის ერთგვარი კრიზისის გამოწვევა და მისი საბოლო-
ოდ გადაჭრაა. სამყარო ალალბედზე მიიწევს წინ, მას არ აქვს მიზანი.
შესაბამისად, ღმერთი უსარგებლოა, რადგან მას არაფერი სურს. მას
რომ რაიმე სურვილი გააჩნდეს (და აქ ჩანს ბოროტების პრობლემის
ტრადიციული ფორმულა),
მაშინ პასუხისმგებლობა უნდა დაეკისროს იმ “ტანჯვასა და ალო-
გიკურობაზე, რაც აკნინებს ქმნადობის საერთო ღირებულებას.” ცნობი-
ლია, რომ ნიცშე არ მალავდა თავის შურს სტენდალის მიმართ შემდე-
გი ფრაზის ავტორობის გამო: “ერთადერთი, რაც შეიძლება ღმერთს
ეპატიოს, ის არის, რომ არ არსებობს”. ღვთიურ ნებას მოკლებული სამ-
ყარო ასევე მოკლებულია ერთიანობასა და მიზანს. ამიტომაც, სამყა-
როს ვერ განვსჯით. ნებისმიერი მსჯელობა მასზე, საბოლოოდ სიცოც-
ხლის ცილისწამებით მთავრდება. იმაზე, რაც არის, ზოგადად მსჯელო-
ბენ იმასთან შედარებით, რაც უნდა იყოს – ზეციურ სამეფოსთან, მარა-
დიულ იდეებთან ან მორალურ იმპერატივთან შედარებით. მაგრამ ის,
რაც უნდა იყოს, არ არსებობს; ამ სამყაროს ვერ განვსჯით არაფრის სა-
ხელით. “ჩვენი დროის უპირატესობა ის არის, რომ: არაფერია ჭეშმა-
რიტი, ყველაფერი ნებადართულია.” ეს გამონათქვამები, რომლებიც

81
ათასობით სხვა საზეიმო თუ ირონიულ გამოთქმაში ირეკლება, საკმა-
რისია იმის საჩვენებლად, რომ ნიცშემ იტვირთა ნიჰილიზმისა და ამ-
ბოხის სიმძიმე. თავის შეხედულებებში (სხვათა შორის, ბავშვურში)
“წვრთნასა და შერჩევაზე” მან ჩამოაყალიბა ნიჰილისტური მსჯელო-
ბის ლოგიკის უკიდურესობა: “პრობლემაა: რა საშუალებით მიიღება
გადამდები დიადი ნიჰილიზმის მკაცრი ფორმა, რომელიც სავსებით
მეცნიერულად ასწავლიდა და დანერგავდა ნებაყოფლობით სიკ-
ვდილს?”
მაგრამ ნიცშე ნიჰილიზმს ანიჭებს ღირებულებებს, რომლებიც ტრა-
დიციულად ნიჰილიზმის შემაფერხებლად მიიჩნეოდა. მისი ძირითადი
ღირებულებაა მორალი. მორალური საქციელი, ისეთი, როგორსაც სოკ-
რატე ხსნის ან ქრისტიანობა მოგვიწოდებს, თავისთავად დეკადანსის
ნიშანია. მას სურს ხორციელი ადამიანი მისი ანარეკლით ჩაანაცვლოს.
ის გმობს ვნებათა სამყაროს თავიდან ბოლომდე წარმოსახვითი ჰარ-
მონიული სამყაროს სახელით. თუ ნიჰილიზმი რწმენის უძლურებაა, მი-
სი ყველაზე მნიშვნელოვანი სიმპტომი დევს არა ათეიზმში, არამედ
იმის უუნარობაში, დაიჯეროს რაც არის, დაინახოს რაც ხდება, იცხოვ-
როს იმით, რაც მიეცემა. ამგვარი უძლურება ყველანაირი იდეალიზმის
საფუძველია. მორალს არ გააჩნია ამ სამყაროსადმი რწმენა. ნამდვი-
ლი მორალი ნიცშესთვის განუყოფელია ნათელი გონებისგან. ის მკაც-
რია “სამყაროს ცილისმწამებლების მიმართ”, რადგან ამ ცილისწამე-
ბაში იგი ხედავს გაქცევის სამარცხვინო მცდელობას. ტრადიციული
მორალი მისთვის მხოლოდ ამორალურობის განსაკუთრებული შემ-
თხვევაა. “ეს არის სიკეთე, – ამბობს ის, – რომელსაც გამართლება
სჭირდება.” და კიდევ: “სწორედ მორალური მოსაზრებით შეწყვეტენ
ერთ დღეს სიკეთის კეთებას.”
ნიცშეს ფილოსოფია აშკარად ტრიალებს ამბოხის პრობლემის
გარშემო. უფრო ზუსტად, ის ამბოხისგან იწყება. თუმცა, იგრძნობა ნიც-
შეს მიერ განხორციელებული გადაადგილება. მისთვის ამბოხი იწყება
იმით, რომ “ღმერთი მოკვდა”; ის მიიჩნევს, რომ ეს უკვე მომხდარი
ფაქტია; ამბოხი იმათ საწინააღმდეგოდ ტრიალდება, ვინც გამქრალი
ღვთაების ჩანაცვლებას ლამობს და არცხვენს მართვის გარეშე დარ-

82
ჩენილ სამყაროს, რომელიც მაინც რჩება ღმერთების ერთადერთ სამ-
ჭედლოდ. იმის საწინააღმდეგოდ, რასაც ფიქრობენ მისი ქრისტიანი
კრიტიკოსები, ნიცშეს არ შეუმუშავებია ღმერთის მოკვლის გეგმა. მან
ის მკვდრად მიიჩნია თავისი ეპოქის სულში. მან პირველმა გაიაზრა
მოვლენის სიდიადე და გადაწყვიტა, რომ ადამიანის ეს ამბოხი ვერ მი-
ვიდოდა აღორძინებამდე წინამძღოლის გარეშე. ნებისმიერი სხვა და-
მოკიდებულება ამბოხის მიმართ, იქნება ეს სინანული თუ გულმოწყა-
ლება, გარდაუვლად მიდის აპოკალიფსამდე. ნიცშეს არ ჩამოუყალი-
ბებია ამბოხის ფილოსოფია, არამედ ამბოხზე ააშენა ფილოსოფია.
თუკი ნიცშე თავს ესხმის ქრისტიანობას, ეს უპირველეს ყოვლისა
ქრისტიანული მორალის გამო. ის არასდროს ეხება ქრისტეს პიროვნე-
ბას ერთი მხრივ და მეორე მხრივ, ეკლესიის ცინიზმს. ცნობილია, რომ
ნიცშე აღფრთოვანებული იყო იეზუიტებით. “არსებითად, – წერდა ის, –
მხოლოდ მორალური ღმერთია უარყოფილი.”[40] ქრისტე ნიცშესთვის,
ისევე როგორც ტოლსტოისთვის, ამბოხებული არ არის. მისი მოძღვრე-
ბის არსი სრულ თანხმობაში მდგომარეობს ბოროტებისთვის წინააღ-
მდეგობის არგაწევაში. არ უნდა კლა, თუნდაც მკვლელობის ხელის შე-
საშლელად. სამყარო უნდა მიიღო ისეთი, როგორიც არის, უარი უნდა
თქვა იქ ბოროტების გამრავლებაზე, მაგრამ უნდა დათანხმდე პირა-
დად იტანჯო მასში არსებული ბოროტების გამო. ზეციური სამყარო მა-
შინვე გაიხსნება ჩვენთვის. ის სხვა არაფერია თუ არა შინაგანი განწყო-
ბა, რაც საშუალებას გვაძლევს ჩვენი ქმედებები დავუქვემდებაროთ ამ
პრინციპებს და იმას, რასაც შეუძლია მოგვანიჭოს ნეტარება. არა რწმე-
ნა, არამედ საქმენი, აი, ნიცშეს აზრით, რა არის ქრისტეს გზავნილი.
აქედან მოყოლებული ქრსტიანობის ისტორია ამ მცნების ღალატია.
ახალი აღთქმა უკვე დამახინჯებულია და პავლედან დაწყებული
მსოფლიო საეკლესიო კრებით დამთავრებული, საეკლესიო მსახურე-
ბა ცდილობს დაგვავიწყოს საქმენი ჩვენი.
რაში გამოიხატება ის მნიშვნელოვანი დამახინჯება, რომელიც
ქრისტიანობამ ქრისტეს სწავლებაში შეიტანა? ქრისტეს სწავლების-
თვის უცხოა განკითხვა და მისი შესაბამისი ცნებები: დასჯა და ჯილ-
დო. ამ მომენტიდან ბუნება ხდება ისტორია, თანაც ნიშანდობლივი ის-

83
ტორია: გაჩნდა ადამიანის ტოტალურობის იდეა. ხარებიდან მეორედ
მოსვლამდე კაცობრიობას სხვა საზრუნავი არ აქვს გარდა იმისა, რომ
ადრე დაწერილი თხრობის მორალური მიზნების შესაბამისი გახდეს.
ერთადერთი განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ პერსონაჟები ეპი-
ლოგში დაყოფილნი არიან კეთილებად და ბოროტებად. მაშინ როცა
ქრისტეს მსჯელობა მხოლოდ იმაში მდგომარეობს, რომ ბუნებრივ
ცოდვას მნიშვნელობა არ აქვს; ისტორიული ქრისტიანობა ამ დროს
მთელ ბუნებას მიიჩნევს ცოდვის სათავედ. “რას უარყოფს ქრისტე?” იმ
ყველაფერს, რაც დღეს ქრისტიანულის სახელს ატარებს. ქრისტიანო-
ბას ჰგონია, რომ ნიჰილიზმს ებრძვის, რადგან ის მიმართულებას აძ-
ლევს სამყაროს, ამასობაში კი თვითონ არის ნიჰილისტი, იმ თვალსაზ-
რისით, რომ ცხოვრებისთვის წარმოსახვითი არსის თავზე მოხვევით,
აფერხებს ნამდვილი არსის აღმოჩენას: “მთელი ეკლესია ღმერთკა-
ცის საფლავზე დადებული ქვაა; ის ძალის საშუალებით ცდილობს ხე-
ლი შეუშალოს მის აღდგომას.” ნიცშეს პარადოქსული, მაგრამ მნიშვნე-
ლოვანი დასკვნა შემდეგია: ღმერთი ქრისტიანობის მიზეზით მოკვდა,
იმის გამო, რომ მან წმიდათაწმიდას სეკულარიზაცია მოახდინა. აქ
იგულისხმება ისტორიული ქრისტიანობა და “მისი ღრმა და საძაგელი
ორგულობა.”
იმავე ბრალდებას უყენებს ნიცშე სოციალიზმს და ჰუმანიზმის ყვე-
ლა ფორმას. სოციალიზმი სხვა არაფერია თუ არა დეგრადირებული
ქრისტიანობა. ის მართლაც მხარს უჭერს ისტორიის მიზანსწრაფულო-
ბის რწმენას, რომელიც ღალატობს ცხოვრებასა და ბუნებას, რეალურ
მიზნებს ანაცვლებს იდეალური მიზნებით და ხელს უწყობს ადამიანის
ნებისა და წარმოსახვის გაღიზიანებას. სოციალიზმი ნიჰილისტურია,
ნიცშეს მიერ დაზუსტებული მნიშვნელობით. ნიჰილისტი არ არის ის, ვი-
საც არაფრის სჯერა, ნიჰილისტი ის არის, ვისაც არ სჯერა ის, რაც არის.
ამ მნიშვნელობით სოციალიზმის ყველა ფორმა ქრისტიანული დეკა-
დანსის კიდევ უფრო დეგრადირებული გამოხატულებაა. ქრისტიანო-
ბისთვის ჯილდო
და სასჯელი გულისხმობს ისტორიას. მაგრამ გარდაუვალი ლოგი-
კით მთლიანად ისტორია საბოლოო ჯამში გულისხმობს ჯილდოსა და

84
სასჯელს: ამ დღიდან იშვა კოლექტიური მესიანიზმი. ამიტომაც, სულე-
ბის თანასწორობა ღმერთის წინაშე, მისი სიკვდილის შემდეგ იწვევს
უბრალოდ თანასწორობას. აქაც ნიცშე გმობს სოციალისტურ დოქტრი-
ნებს, როგორც მორალურ დოქტრინებს. რელიგიასა თუ სოციალისტურ
ქადაგებაში გამოჩენილი ნიჰილიზმი არის ჩვენი ეგრეთ წოდებული
უმაღლესი ღირებულებების ლოგიკური დასასრული. თავისუფალი გო-
ნი დაანგრევს ამ ღირებულებებს და ამხელს იმ ილუზიებს, რომლებსაც
ეს ღირებულებები ეყრდნობა, იმ ვაჭრობას, რომელსაც ისინი გულის-
ხმობს და იმ დანაშაულს, რომელსაც სჩადიან, როცა ნათელ გონებას
ხელს უშლიან შეასრულოს თავისი მისია: პასიური ნიჰილიზმი გარდაქ-
მნას აქტიურ ნიჰილიზმად.
ღმერთისგან და მორალური იდეებისგან განთავისუფლებულ ამ
სამყაროში ადამიანი ახლა მარტოა და არ ჰყავს ბატონი. ნიცშე ყველა-
ზე ნაკლებად იძლეოდა იმის ფიქრის საბაბს, რომ ასეთი თავისუფლე-
ბა ადვილი იქნებოდა და იგი სწორედ ამით განსხვავდება რომანტიკო-
სებისგან. ეს ველური განთავისუფლება მას იმათ რიგებში აყენებდა,
ვისზეც თავად ამბობდა, რომ ისინი იტანჯებოდნენ ახალი მწუხარები-
თა და ახალი ბედნიერებით. მაგრამ დავიწყოთ იმით, რომ ასე მხო-
ლოდ მწუხარება ყვირის: “ვაი, მომივლინეთ შეშლილობა... იმის მიუხე-
დავად, რომ კანონზე მაღლა ვდგავარ, მე ვარ შეჩვენებულთა შორის
ყველაზე შეჩვენებული.” იმისთვის, ვინც ვერ ახერხებს კანონზე მაღლა
დგომას, მას სჭირდება სხვა კანონის პოვნა ან ჭკუიდან უნდა შეიშა-
ლოს. იმ მომენტიდან, როდესაც ადამიანს აღარ სჯერა ღმერთის, არც
მარადიული ცხოვრების, ის ხდება იმ ყველაფერზე “პასუხისმგებელი,
რაც ცოცხლობს, იმ ყველაფერზე, რაც ტანჯვაში გაჩენილი სამუდამო
ტანჯვისთვისაა განწირული.” მას და მხოლოდ მას ევალება იპოვოს
ახალი კანონი და დაამყაროს ახალი წესრიგი. მაშინ დგება შეჩვენე-
ბულთა დრო, გამართლებების ქანცგამწყვეტი ძიება, ნოსტალგია მიზ-
ნის გარეშე. “ყველაზე მტკივნეული არის ყველაზე მტანჯველი კითხვა,
გულიდან ამოსული კითხვა: სად შემიძლია თავი ვიგრძნო სახლში?”
რადგანაც ნიცშე თავისუფალი მოაზროვნე იყო, მან იცოდა, რომ სუ-
ლის თავისუფლება არ არის კომფორტი, არამედ სიდიადეა, რომელ-

85
საც ესწრაფვიან და დროდადრო მოიპოვებენ კიდეც მტანჯველ ბრძო-
ლაში. მან იცოდა, რომ იმისთვის, ვისაც კანონზე მაღლა დგომა უნდა,
დიდია იმის რისკი, რომ არ დაეშვას ამ კანონზე დაბლა. ამიტომაც ის
მიხვდა, რომ სული თავის ნამდვილ თავისუფლებას მხოლოდ ახალ
ვალდებულებებში პოულობს. მთავარი მის აღმოჩენაში იმის თქმაა,
რომ თუ მარადიული კანონი არ არის თავისუფლება, კანონის უქონლო-
ბა კიდევ უფრო ნაკლებადაა თავისუფლება. თუ არაფერია ჭეშმარიტი,
თუ სამყაროში არ არის წესრიგი, აკრძალულიც არაფერია. მოქმედების
აკრძალვისთვის მართლაც საჭიროა ღირებულება და მიზანი. თუმცა,
იმავდროულად, არც არაფერია ნებადართული; სხვა მოქმედების
ასარჩევადაც ღირებულება და მიზანია საჭირო. კანონის აბსოლუტური
დომინაცია თავისუფლება არ არის, მაგრამ არც კანონისგან აბსოლუ-
ტური განთავისუფლებით მიიღება მეტი თავისუფლება. დამატებითი
შესაძლებლობები ვერ ქმნის თავისუფლებას, მაგრამ შესაძლებლობის
არქონა უკვე მონობაა. ქაოსიც მონობაა. თავისუფლება მხოლოდ ისეთ
სამყაროშია შესაძლებელი, სადაც განსაზღვრულია ის, რაც
დაშვებულია და ასევე ის, რაც დაუშვებელია. კანონის გარეშე არა-
ვითარი თავისუფლება არ არსებობს. თუ ბედისწერას მიმართულებას
არ აძლევს უმაღლესი ღირებულება, თუკი ყველაფერს შემთხვევითო-
ბა წყვეტს, იხსნება გზა წყვდიადისკენ, ბრმის საშინელი თავისუფლე-
ბისკენ. ამგვარად, სრული თავისუფლების ძიებაში ნიცშე ირჩევს სრულ
დამოკიდებულებას. “თუ ჩვენ ღმერთის სიკვდილს არ გადავაქცევთ
დიდ უარყოფად და მარადიულ გამარჯვებად ჩვენს თავზე, ეს დანა-
კარგი ძვირი დაგვიჯდება.” სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ნიცშესთან ამ-
ბოხი გადადის ასკეტიზმში. კარამაზოვის ნათქვამს “თუ არაფერია ჭეშ-
მარიტი, მაშინ ყველაფერი ნებადართულია” ნიცშეს უფრო ღრმა ლო-
გიკა ცვლის ფორმულით “თუ არაფერია ჭეშმარიტი, მაშინ არაფერია
ნებადართული”. იმის უარყოფა, რომ ამ სამყაროში ერთი რამ მაინც შე-
იძლება იყოს აკრძალული, იმის უარყოფის ტოლფასია, რაც ნებადარ-
თულია. იქ სადაც ვერავინ ვეღარ იტყვის, რა არის შავი და რა არის
თეთრი, შუქი ქრება და თავისუფლება ნებაყოფლობითი ციხე ხდება.

86
 შეიძლება ითქვას, ნიცშე საშინელი სიხარულით იჭრება იმ ჩიხში,
რომელშიც მეთოდურად შეჰყავს თავისი ნიჰილიზმი. მისი დაუფარავი
მიზანია, თავისი დროის ადამიანს გაუსაძლისი მდგომარეობა შეუქ-
მნას. მისთვის თითქოს ერთადერთი იმედია, უკიდურესობამდე მიიყვა-
ნოს წინააღმდეგობრიობა. და თუ ადამიანს არ უნდა დაღუპოს იმ ყულ-
ფმა, რომელიც ახრჩობს, ის ერთი დარტყმით უნდა გადაჭრას და საკუ-
თარი ღირებულებები შექმნას. ღმერთის სიკვდილით არაფერი მთავ-
რდება და მისი გადატანა მხოლოდ იმ პირობით შეიძლება, რომ მომ-
ზადდეს აღდგომა. “როდესაც ღმერთში ვერ პოულობენ სიდიადეს, –
ამბობს ნიცში, – მას ვეღარსად პოულობენ; საჭიროა ან მისი უარყოფა
ან შექმნა.” მისი უარყოფა იმ სამყაროს მოვალეობა იყო, რომელიც
გარს ერტყა და რომელიც მის თვალწინ თვითმკვლელობისკენ ისწრა-
ფოდა. ქმნა იყო ზეადამიანური ამოცანა, რისთვისაც მოკვდა. მან იცო-
და, რომ შემოქმედება მხოლოდ უკიდურეს მარტოობაშია შესაძლებე-
ლი და რომ ადამიანი ამ კოლოსალურ ძალას მხოლოდ იმ შემთხვევა-
ში მოიკრებდა, თუ უკიდურესი სულიერი სიღატაკის ფონზე იძულებუ-
ლი გახდებოდა, დათანხმებოდა ამას ან მომკვდარიყო. ნიცშე ცდი-
ლობს ყვირილით გააგებინოს ადამიანს, რომ დედამიწა მისი ერთა-
დერთი ჭეშმარიტებაა, რისი ერთგულიც უნდა იყოს, იქ იცხოვროს და
იქ მოიპოვოს ხსნა თავისი ქმედებით. მაგრამ ამასთანავე მას ასწავ-
ლის, რომ დედამიწაზე ცხოვრება კანონის გარეშე შეუძლებელია, რად-
გან ცხოვრება ზუსტადაც კანონის არსებობას გულისხმობს. როგორ უნ-
და იცხოვრო თავისუფალმა და კანონის გარეშე? ამ ამოცანას ადამი-
ანმა უნდა უპასუხოს სიკვდილის მუქარის ქვეშ.
ნიცშე, ყოველ შემთხვევაში, არ გაურბის პრობლემას. იგი პასუხს იძ-
ლევა და ეს პასუხია: რისკი. დამოკლეს არასდროს უცეკვია ისე კარ-
გად, როგორც მახვილის ქვეშ. საჭიროა მიუღებელის მიღება და გა-
უსაძლისის გამკლავება. იმ მომენტიდან, როდესაც აღიარებენ, რომ
სამყაროს არანაირი მიზანი არ აქვს, ნიცშე გვთავაზობს, დავუშვათ მი-
სი უდანაშაულობა, დავამტკიცოთ, რომ ის ვერ დაექვემდებარება გან-
სჯას, რადგან შეუძლებელია რაიმე განზრახვის გამო გასამართლება
და შესაბამისად, ყველა სუბიექტური მსჯელობა უნდა შევცვალოთ უბ-

87
რალო სიტყვით “დიახ”, რაც ამ სამყაროს ბოლომდე მიღებაა მადლიე-
რების გრძნობით. ამგვარად, სრული სასოწარკვეთილებიდან ამოხეთ-
ქავს უსასრულო სიხარული, ბრმა მორჩილება შეიცვლება დაუნდობე-
ლი თავისუფლებით. იყო თავისუფალი სწორედაც ნიშნავს
მიზნებზე უარის თქმას. ქმნადობის უცოდველობა, როგორც კი მას
თანხმდები, მოწმობს მაქსიმალურ თავისუფლებას. თავისუფალ გონე-
ბას უყვარს რაც აუცილებელია. ნიცშეს ღრმა აზრის მიხედვით მოვლე-
ნების აუცილებლობა, თუ ის აბსოლუტურია და არ აქვს ხინჯი, არანაირ
იძულებას არ გულისხმობს. სრულ აუცილებლობაზე სრული მიმხრობა
– ასეთია თავისუფლების მისი პარადოქსული განსაზღვრება. კითხვა
“რისგან თავისუფალი?” იცვლება კითხვით “რატომ თავისუფალი?”
თავისუფლება ემთხვევა გმირობას. ის არის დიდი ადამიანის ასკეტიზ-
მი, “უკიდურესად დაჭიმული მშვილდი.”
ამგვარი უმაღლესი მიღება, სიუხვითა და სისავსით განპირობებუ-
ლი, არის შეუზღუდავი მტკიცება თავად შეცდომისა და ვაების, ბორო-
ტისა და მკვლელობის, იმ ყველაფრის, რაც პრობლემატური და უცნა-
ურია არსებობაში. ის ჩნდება მტკიცე ნებიდან, რომ იყო, რაც ხარ იმ
სამყაროში, რომელიც უნდა იყოს, რაც არის. “თავი მიიჩნიო ფატალუ-
რობად, არ ისურვო იმოქმედო სხვაგვარად, ვიდრე მოქმედებ...” სიტ-
ყვა წარმოთქმულია. ფატალურობის აღიარებით დაწყებული, ნიცშეს
ასკეტიზმი მთავრდება ფატალურობის ერთგვარი გაღმერთებით. ბე-
დისწერა მით უფრო სათაყვანებელი ხდება, რაც უფრო ულმობელია.
მორალური ღმერთი, ლმობიერება, სიყვარული ფატალურობის მტრე-
ბი არიან იმდენად, რამდენადაც ცდილობენ მის კომპენსირებას. ნიც-
შეს არ სურს გამოსყიდვა. ქმნადობის სიხარული განადგურების სიხა-
რულია. თუმცა, ნადგურდება მხოლოდ ინდივიდი. ამბოხი, რომლის
დროსაც ადამიანი ითხოვს საკუთარ არსებობას, ქრება ინდივიდის
ქმნადობასთან სრული დაქვემდებარების პირისპირ. Amor fati ცვლის
იმას, რაც odium fati[41] იყო. “ნებისმიერი ინდივიდი თანამონაწილე-
ობს მთელ კოსმოსურ ყოფიერებაში, იმის მიუხედავად, ეს ვიცით თუ
არა, გვინდა თუ არა.” ამგვარად, ინდივიდი იკარგება კაცობრიობის
მოდგმის ბედისწერაში და სამყაროს მუდმივ მოძრაობაში. “ყველაფე-

88
რი, რაც იყო, არის მარადიული და ოკეანე მას ხელახლა ისვრის ნაპირ-
ზე.”
ამგვარად, ნიცშე უბრუნდება აზრის სათავეებს, პრესოკრატეებს,
რომლებიც უარყოფდნენ საბოლოო მიზნებს, რათა ხელშეუხებელი
დარჩენილიყო მათი წამოყენებული პრინციპის მარადიულობა. მარა-
დიულია მხოლოდ ძალა, რომელსაც არ აქვს მიზანი, ჰერაკლიტეს “თა-
მაში”. ნიცშეს მთელი ძალისხმევა მიმართულია იმისკენ, რომ აჩვენოს
ქმნადობაში კანონისა და აუცილებლობაში თამაშის არსებობა: “ბავ-
შვი – ეს არის უცოდველობა და დავიწყება, თავიდან დაწყება, თამაში,
ბორბალი, რომელიც თავისით მიგორავს, პირველი მოძრაობა, ღვთი-
ური ნიჭი თქვა დიახ.” სამყარო ღვთიურია, რადგან ის უანგაროა. ამი-
ტომაც მხოლოდ ხელოვნებას, რომელიც ასევე უანგაროა, შეუძლია მას
ჩასწვდეს. ვერანაირი მსჯელობა ვერ შეგვიქმნის წარმოდგენას სამყა-
როზე, მაგრამ ხელოვნებას ძალუძს გვასწავლოს მისი გამეორება,
რადგანაც სამყარო დაუსრულებლად მეორდება და ბრუნდება. პირ-
ველყოფილი ოკეანეც ერთსა და იმავე ქვიშიან ნაპირზე დაუსრულებ-
ლად წერს ერთსა და იმავე სიტყვებს და რიყავს ერთსა და იმავე არსე-
ბებს, გაკვირვებულებს იმით, რომ არსებობენ. მაგრამ ის, ვინც თან-
ხმდება დაბრუნებას და იმასაც, რომ ყველაფერი დაბრუნდეს, ის, ვინც
საკუთარი ექო გახდა, თანაც აღტაცებული ექო, არის სამყაროს ღვთა-
ებრიობის თანამონაწილე.
ამგვარი გზით, როგორც იქნა, შემოდის ადამიანის ღვთაებრიობა.
ამბოხებული, რომელიც თავიდან
ღმერთს უარყოფს, შემდეგში მისი ადგილის დაკავებას გეგმავს.
მაგრამ ნიცშეს გზავნილი სწორედ ისაა, რომ ამბოხებული მხოლოდ მა-
შინ ხდება ღმერთი, როდესაც უარს ამბობს ამბოხზე, იმ ამბოხზეც კი,
რომელიც ღმერთებს ქმნის ამ ქვეყნის გამოსასწორებლად. “თუკი
ღმერთი არსებობს, როგორ უნდა აიტანო ის, რომ ღმერთი არ გახდე?”
ღმერთი მართლაც არსებობს და ეს ღმერთი სამყაროა. მის ღვთაებ-
რიობაში მონაწილეობისთვის საკმარისია თქვა “დიახ”. “აღარ ილო-
ცო, არამედ აკურთხო” და დედამიწა ღმერთკაცებით დაიფარება. უთ-
ხრა სამყაროს “დიახ”, იმეორო ეს, ერთდროულად სამყაროს ხელახლა

89
შექმნასაც ნიშნავს და საკუთარი თავისაც, ეს ნიშნავს გახდე დიდი ხე-
ლოვანი, შემოქმედი. ნიცშეს გზავნილი შეიძლება შევაჯამოთ სიტყვა-
ში “შემოქმედება” იმ ორაზროვანი მნიშვნელობით, რომელიც მიიღო.
ნიცშე ყოველთვის მარტო შემოქმედისთვის დამახასიათებელ ეგოიზ-
მსა და გულქვაობას აქებდა. ღირებულებების ტრანსმუტაცია გამოიხა-
ტება მხოლოდ მოსამართლის ღირებულების შეცვლით შემოქმედის
ღირებულებით: იმის პატივისცემა და ძლიერი სიყვარული, რაც არსე-
ბობს. ღვთაებრიობა უკვდავების გარეშე, განსაზღვრავს შემოქმედის
თავისუფლებას. დანაწევრებული დიონისე – მიწის ღმერთი, მუდმივად
ღრიალებს. მაგრამ იმავდროულად ის ტანჯვასთან თანხვედრილ გან-
საცვიფრებელ სილამაზესაც განასახიერებს. ნიცშე ფიქრობდა, რომ
უთხრა “დიახ” მიწასა და დიონისეს, ნიშნავს უთხრა “დიახ” მის ტან-
ჯვასაც. ყველაფერზე დათანხმება – უმაღლეს წინააღმდეგობრიობა-
ზეც და ტკივილზეც – ყველაფერზე გამეფების ტოლფასია. ნიცშე მზად
იყო გადაეხადა ამგვარი სამეფოს საფასური. მხოლოდ “მძიმე და ტან-
ჯული” მიწა არის ჭეშმარიტი. მხოლოდ ის არის ღვთაებრივი. როგორც
ემპედოკლე მიიჩქაროდა ეტნასკენ ჭეშმარიტების საძებნელად, რომე-
ლიც მიწის გულ-ღვიძლში ეგულებოდა, ისე ნიცშე სთავაზობს ადამიანს
გადაეშვას კოსმოსში მარადიული ღვთაებრიობის დასაბრუნებლად
და გახდეს დიონისე. ამგვარად, “ძალაუფლების ნება” მთავრდება სა-
ნაძლეოთი პასკალის “აზრების” მსგავსად, რასაც ის ხშირად მოგვაგო-
ნებს. ადამიანი ჯერ კიდევ ვერ აღწევს უტყუარობას, არამედ მხოლოდ
უტყუარობის მიღების ნება აქვს, რაც ერთი და იგივე არ არის. ნიცშეც
მერყეობდა ამ უკიდურესობაში: “აი, რა არ გეპატიება, განიჭებენ ყვე-
ლანაირ ძალაუფლებას და შენ უარს ამბობ ხელი მოაწერო ამას.” თა-
ვად კი იძულებული იყო ხელი მოეწერა. თუმცა, სახელმა დიონისემ
მხოლოდ შეშლილობის დროს მის მიერ არიადნასთვის მიწერილი ბა-
რათები უკვდავყო[42].
გარკვეული მნიშვნელობით, ამბოხი ნიცშესთან ისევ ბოროტების
განდიდებით მთავრდება. განსხვავება აქ ის არის, რომ ბოროტება
აღარ განიხილება როგორც რევანში. ის მიჩნეულია სიკეთის ერთ-ერთ
შესაძლებელ სახეობად და უფრო კონკრეტულად, ფატალურობად. მას

90
იღებენ, ასე ვთქვათ, როგორც წამალს და იმისთვის, რომ დაძლიონ.
ნიცშეს აზრით, საქმე ეხება მხოლოდ სულის მიერ გარდაუვალის ამა-
ყად მიღებას. თუმცა, კარგად არის ცნობილი, ამას რა მოჰყვა, და ისიც,
თუ რომელი პოლიტიკური მიმართულება იყენებდა იმ ადამიანის სა-
ხელს, ვინც თავის თავს უკანასკნელ ანტიპოლიტიკოს გერმანელს უწო-
დებდა. ის იგონებდა ტირან ხელოვანებს. მაგრამ მდარე ხარისხის-
თვის ტირანია უფრო ბუნებრივია, ვიდრე ხელოვნება. “პარსიფალს
ისევ ცეზარ ბორჯია მირჩევნია”, – ამბობდა ის. მას კეისარიც აღიარებ-
და და ბორჯიაც, თუმცა, ყველა მოკლებული იყო იმ არისტოკრატიულ
სულს, რომელსაც ნიცშე აღორძინების უდიდეს წარმომადგენლებს
ანიჭებდა. როცა იგი ადამიანს მოუწოდებდა, ქედი მოეხარა ბიოლო-
გიური
სახეობის მარადიულობის წინაშე და დანებებოდა დროის უდიდეს
მბრუნავ ციკლს, პასუხად ბიოლოგიური სახეობა კონკრეტული რასით
ჩაანაცვლეს და ადამიანი ამ ამაზრზენ კერპს დაუმონეს. ცხოვრება,
რომელზეც ნიცშე შიშითა და კანკალით ლაპარაკობდა, საშინაო მოხ-
მარების ბიოლოგიამდე დეგრადირდა. უბირ ბატონთა რასამ, რომე-
ლიც ლუღლუღით აცხადებდა თავის ძალაუფლებისადმი ლტოლვას,
საბოლოოდ მას მიაწერა “ანტისემიტური სიმახინჯე”, რასაც ნიცშე გა-
მუდმებით გმობდა.
მას სჯეროდა გონიერებასთან შერწყმული სიმამაცის და სწორედ
ამას უწოდებდა ძალას. მის სახელს მიაწერეს გონიერების წინააღმდეგ
მიმართული ძალის აღიარება და ამგვარად ის სათნოება, რაც მარ-
თლაც მას ეკუთვნოდა, მის წინააღმდეგ შეატრიალეს: ძალადობა გად-
მოკარკლული თვალებით. მან ამაყი სულის კანონის შესაბამისად ერ-
თმანეთს შეურწყა თავისუფლება და სიმარტოვე. მისი “შუადღისა და
შუაღამის სრული მარტოობა” დაიკარგა მექანიკურ ბრბოში, რომელიც
საბოლოოდ ევროპას დაატყდა თავს. კლასიკური გემოვნების, ირონი-
ის, ზომიერი კადნიერების დამცველი, არისტოკრატი, რომელმაც შეძ-
ლო ეთქვა, რომ არისტოკრატულობა უანგარო სიკეთის კეთებაში
მდგომარეობს, რომ არ შეიძლება იმ ადამიანის ნდობა, ვისაც სჭირდე-
ბა დასაბუთება იმისთვის, რომ ბოლომდე პატიოსანი უნდა იყოს, პირ-

91
დაპირობაზე გაგიჟებული (“ეს პირდაპირობა გახდა ინსტიქტი, ჟინი”),
თავგამოდებული მომხრე “უმაღლესი გონების უმაღლესი სამართლია-
ნობისა, რომლის დაუძინებელი მტერიც არის ფანატიზმი”, საკუთარმა
ქვეყანამ მისი გარდაცვალებიდან ოცდაცამეტი წლის შემდეგ სიცრუი-
სა და ძალადობის მქადაგებლად გამოაცხადა და საზიზღარი გახადა
ის ცნებები და სათნოებები, რომლებიც მისი გაღებული მსხვერპლის
ფასად აღფრთოვანებას იმსახურებენ. ადამიანის აზროვნების ისტო-
რიაში, თუ არ ჩავთვლით მარქსს, ნიცშეს მაგალითის მსგავსი არ არსე-
ბობს; ჩვენ ვერასდროს გამოვასწორებთ მის მიმართ ჩადენილ უსამარ-
თლობას. რაღა თქმა უნდა, ცნობილია ფილოსოფიები, რომლებიც და-
მახინჯებულად იქნენ გაგებული და აღქმული, მაგრამ ნიცშემდე და ნა-
ციონალ სოციალიზმამდე, არ ყოფილა ისეთი შემთხვევა, რომ გამორ-
ჩეული სულის თავიდან ბოლომდე კეთილშობილებითა და ტკივილით
გამსჭვალული ნააზრევი, მთელი მსოფლიოს თვალწინ წარმოეაჩინათ
ტყუილების პარადად და საკონცენტრაციო ბანაკების გვამების გორე-
ბად. ზეადამიანურობის ქადაგება, რასაც მოჰყვა ქვეადამიანების მე-
თოდური ფაბრიკაცია, უნდა ვამხილოთ, თუმცა, ამასაც ახსნა სჭირდე-
ბა. თუკი XIX და XX საუკუნეების ამბოხის ბოლო ეს დაუნდობელი მორ-
ჩილება უნდა ყოფილიყო, უმჯობესი არ იქნებოდა, ზურგი შეგვექცია ამ-
გვარი ამბოხისთვის და შევერთებოდით ნიცშეს სასოწარკვეთილ შეძა-
ხილს, მიმართულს მისი ეპოქისადმი: “ჩემი სინდისი და თქვენი სინდი-
სი ერთი და იგივე აღარ არის”?
თავიდანვე ვაღიაროთ, რომ ჩვენთვის მუდამ შეუძლებელი იქნება
ერთმანეთში აგვერიოს ნიცშე და როზენბერგი[43]. ნიცშეს ადვოკატები
უნდა გავხდეთ. მან თავად თქვა, როდესაც საკუთარ უწმინდურ შთამო-
მავლებს ამხელდა: “ის, ვინც განათავისუფლა თავისი გონება, უნდა
განიწმინდოს კიდეც.” მაგრამ საქმე ეხება სულ მცირე იმის გარკვევას,
განთავისუფლებული გონება, ისე, როგორც ეს ნიცშეს ესმოდა, ხომ არ
გამორიცხავს განწმენდას. მოძრაობას, რომელიც ნიცშემდე მიდის და
მას ითრევს, თავისი კანონები და ლოგიკა აქვს, რაც შესაძლებელია
ხსნის კიდეც იმ სისხლიან დეფორმაციას, რასაც მისი ფილოსოფია და-

92
უქვემდებარეს. ხომ არ არის მის შემოქმედებაში რაიმე, რაც შეიძლება
გამოყენებული იქნეს საბოლოო
მკვლელობისკენ მოწოდებად? შეეძლოთ მკვლელებს ეპოვათ მის
ნაწერებში საკუთარი ქმედებების გამართლება ნაწერის სულის უარყო-
ფითა და იმის უარყოფით, რაც ნაწერშია სულისგან ჩადებული? ამ კით-
ხვებს დადებითად უნდა ვუპასუხოთ. იმ მომენტიდან, როდესაც უგულე-
ბელყოფენ ნიცშეს ნააზრევის მეთოდურ ასპექტს (არც ის შეიძლება
დარწმუნებით ითქვას, რომ თავად ყოველთვის თანმიმდევრული იყო),
მისი ამბოხებული ლოგიკა საზღვრებს აღარ სცნობს.
ასევე უნდა აღვნიშნოთ, რომ მკვლელობა გამართლებას ნიცშეს
მიერ კერპების უარყოფაში კი არ პოულობს, არამედ თავშეუკავებელ
მიმხრობაში, რომელიც ნიცშეს ფილოსოფიას აგვირგვინებს. ყველა-
ფერზე დათანხმება იმასაც გულისხმობს, რომ მკვლელობასაც მიემ-
ხრო. სხვათა შორის, მკვლელობაზე დათანხმების ორი გზა არსებობს.
თუკი მონა ყველაფერზე ამბობს “დიახ”, ის ბატონის არსებობასაც თან-
ხმდება და საკუთარ ტანჯვასაც; ქრისტე გვასწავლის, რომ წინააღმდე-
გობა არ გავწიოთ. თუ ბატონი ამბობს ყველაფერზე “დიახ”, ის თან-
ხმდება მონობასა და სხვების ტანჯვას. “სასაცილო არ არის, ირწმუნო
წმინდა ხელთუქმნელი კანონი არ იცრუო, არა კაც კლა, მაშინ როცა არ-
სებობის არსი მარადიული ტყუილი და მკვლელობაა?” მართლაც, მე-
ტაფიზიკური ამბოხის პირველი სწრაფვა მხოლოდ სიცრუისა და დანა-
შაულის არსებობის წინააღმდეგ ბრძოლა იყო. ნიცშეს “დიახ”, რომელ-
საც ავიწყდება თავდაპირველი “არა”, უარყოფს ამბოხს თავისთავად
და იმავდროულად უარყოფს მორალსაც, რომელიც არ იღებს სამყა-
როს ისეთს, როგორიც არის. ნიცშე მთელი მონდომებით უხმობდა რო-
მაელ კეისარს ქრისტეს სულით. ეს ნიშნავდა მის გონებაში ერთდროუ-
ლად ბატონის მიღებასაც და მონის მიღებასაც. მაგრამ საბოლოოდ,
ორივეს მიღება ნიშნავს ორიდან უფრო ძლიერის, ესე იგი ბატონის გა-
წირვას. კეისარს აუცილებლად უნდა ეთქვა უარი გონების ბატონობა-
ზე, რათა აერჩია მოქმედების მეფობა. “როგორ უნდა ნახო სარგებელი
დანაშაულიდან?” – ეკითხებოდა ნიცშე თავის თავს, როგორც მეთო-
დის ერთგული ჭეშმარიტი პროფესორი. კეისარი უპასუხებდა: მისი გამ-

93
რავლებით. “როდესაც დიადი მიზნები არსებობს, – თავის საუბედუ-
როდ წერდა ნიცშე, – კაცობრიობა სხვა საზომს ირჩევს და აღარ გმობს
დანაშაულს, როგორც ასეთს, თუნდაც ყველაზე საშინელი საშუალებე-
ბი გამოიყენოს.” იგი 1900 წელს გარდაიცვალა, იმ საუკუნის დასაწყის-
ში, როცა ეს მტკიცება მომაკვდინებელი გახდებოდა. ამაოდ დაწერა
მან გონების განათების მომენტში: “ნებისმიერ ამორალურ აქტზე სა-
უბარი იოლია, მაგრამ შეგვწევს კი მათი ატანის ძალა? მაგალითად, მე
ვერ ავიტანდი ჩემი სიტყვის გატეხას ან მკვლელობის ჩადენას, მეტ-
ნაკლებად დიდხანს გავიტანჯებოდი, მაგრამ საბოლოოდ მოვკვდებო-
დი ამის გამო. ამგვარი იქნებოდა ჩემი ბედი.” მას მერე, რაც გაიცა თან-
ხმობა ადამიანის ექსპერიმენტის ტოტალურობაზე, შესაძლებელი ხდე-
ბოდა სხვების მოსვლა, რომლებიც ტანჯვის ნაცვლად გაძლიერდე-
ბოდნენ სიცრუესა და მკვლელობაში. ნიცშეს პასუხისმგებლობა იმაში
მდგომარეობს, რომ მეთოდის უმაღლესი მოსაზრებებით მან მისი ნი-
ჭის ზენიტში კანონიერი გახადა, თუნდაც ერთი წამით, უფლება არაკე-
თისინდისიერებაზე, რაზეც დოსტოევსკის უკვე ნათქვამი ჰქონდა, რომ
დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, თუ ადამიანებს ამ უფლებას მივანი-
ჭებთ, ვნახავთ, როგორ გაიქცევა ყველა მის განსახორციელებლად.
თუმცა, ნიცშეს უნებლიე პასუხისმგებლობა კიდევ უფრო შორს მიდის.
ნიცშე ნამდვილად ის არის, რასაც ამტკიცებდა, რომ იყო: ნიჰილიზ-
მის ყველაზე მწვავე სინდისი.
გადამწყვეტი ნაბიჯი, რომელსაც ის ადგმევინებს ამბოხის სულს,
მდგომარეობს იმაში, რომ მას იდეალის უარყოფიდან ახტუნებს იდეა-
ლის სეკულარიზაციაში. რადგანაც ადამიანის ხსნა ღმერთში არ ხდე-
ბა, ეს მიწაზე უნდა მოხდეს. ვინაიდან სამყაროს მიმართულება არ
აქვს, ადამიანმა იმ მომენტიდან, როცა ამ სამყაროს იღებს, თავად უნ-
და მისცეს მას მიმართულება, რომელსაც უმაღლეს კაცობრიობამდე
მივყავართ. “დედამიწის მართვა ჩვენ გვეკისრება.” და კიდევ: “ახ-
ლოვდება დრო, როდესაც საჭირო გახდება დედამიწაზე გაბატონების-
თვის ბრძოლა და ეს ბრძოლა წარიმართება ფილოსოფიური პრინცი-
პების სახელით.” ასე მოასწავა მან XX საუკუნე. და ეს სწორედ იმიტომ
გვაუწყა, რომ იცნობდა ნიჰილიზმის შინაგან ლოგიკას და იცოდა, რომ

94
ამ საუკუნის ერთ-ერთი შედეგი იმპერია იქნებოდა. შედეგად, მან ეს იმ-
პერია მოამზადა.
უღმერთო ადამიანისთვის ისეთი თავისუფლება არსებობს, როგო-
რიც ნიცშეს ჰქონდა წარმოდგენილი, ესე იგი თავისუფლება მარტო-
ობა. არსებობს შუადღის თავისუფლება, როდესაც ქვეყნიერების ბორ-
ბალი ჩერდება და ადამიანი ეუბნება “დიახ” იმას, რაც არის. მაგრამ
რაც არის, ის ქმნადობის პროცესშია. საჭიროა ვუთხრათ “დიახ” ქმნა-
დობას. საბოლოოდ, სინათლე ქრება, დღის ღერძი იხრება. ისტორია
თავიდან იწყება და ისტორიაში საჭიროა თავისუფლების ძიება; ნიც-
შეანიზმი, ინდივიდუალური ძალაუფლების ნების თეორია განწირული
იყო მიკუთვნებოდა ტოტალური ძალაუფლების ნებას. ის არაფერი იყო
მსოფლიო ბატონობის გარეშე. აშკარაა, ნიცშე ვერ იტანდა ლიბერალ
მოაზროვნეებს და ჰუმანისტებს. სიტყვებს “სულის თავისუფლება” ის
აღიქვამდა უკიდურესი მნიშვნელობით, როგორც ინდივიდუალური სუ-
ლის ღვთაებრიობას. მაგრამ ნიცშე ვერ შეუშლიდა ხელს ლიბერალ მო-
აზროვნეებს, ამოსულიყვნენ იმავე ისტორიული ფაქტიდან, რომლიდა-
ნაც თვითონ ამოდიოდა – ღმერთის სიკვდილიდან, და ვერც იმას შეუშ-
ლიდა ხელს, რომ ერთნაირი შედეგები მიეღოთ. ნიცშემ კარგად დაინა-
ხა, რომ ჰუმანიზმი სხვა არაფერი იყო, თუ არა უმაღლეს გამართლებას
მოკლებული ქრისტიანობა, რომელიც ინარჩუნებდა საბოლოო მიზნებს
პირველმიზეზის უარყოფით. მაგრამ მან ვერ შეამჩნია, რომ სოციალის-
ტური ემანსიპაციის დოქტრინებს, ნიჰილიზმის გარდაუვალი ლოგიკით
უნდა ეტვირთათ ზეკაცობრიობის შექმნა, რაზეც თვითონაც ოცნებობ-
და.
ფილოსოფია იდეალის სეკულარიზაციას ახდენს. მაგრამ მოდიან
ტირანები და მაშინვე იწყებენ იმ ფილოსოფიების სეკულარიზაციას,
რომლებმაც მათ ამის უფლება მიანიჭეს. ნიცშემ დაინახა ეს კოლონი-
ზაცია ჰეგელთან მიმართებაში, რომლის ორიგინალურობაც, მისი აზ-
რით, იმაში მდგომარეობდა, რომ გამოიგონა პანთეიზმი, რომელშიც
ბოროტება, შეცდომა და ტანჯვა ვეღარ გამოდგებოდა არგუმენტად
ღმერთის წინააღმდეგ. “მაგრამ სახელმწიფომ, დამკვიდრებულმა ძა-
ლაუფლებამ დაუყოვნებლივ გამოიყენა ეს გრანდიოზული ინიციატი-

95
ვა.” თავად ნიცშემ კი ამ დროს ჩაიფიქრა სისტემა, სადაც დანაშაული
ვეღარ იქნებოდა ვეღარაფრის წინააღმდეგ გამოყენებული არგუმენტი
და სადაც ერთადერთი ღირებულება ადამიანის ღვთაებრიობა იქნე-
ბოდა. ეს გრანდიოზული ინიციატივაც უნდა ყოფილიყო გამოყენებუ-
ლი. ნაციონალ-სოციალიზმი ამ მიმართებით მხოლოდ წარმავალი
მემკვიდრეა, ნიჰილიზმის მძვინვარე და სანახაობრივი დასასრული.
განსხვავებულად ლოგიკურები და ამბიციურები იქნებიან ისინი, ვინც
ნიცშეს ჩაასწორებენ მარქსით, ამჯობინებენ “დიახ” უთხრან მხოლოდ
ისტორიას და არა მთლიანად ქმნილებას.
ამბოხებული, რომელსაც ნიცშე კოსმოსის წინ აჩოქებდა, ახლა ის-
ტორიის წინ დაიჩოქებს. რა არის გასაკვირი? ნიცშე თავის თეორიაში
ზეადამიანზე, მარქსი თავისი თეორიით უკლასო საზოგადოებაზე და
ორივე ერთად, იმქვეყნიურს ცვლიან მომავლით. ამაში ნიცშე ღალა-
ტობდა ბერძნებს და ქრისტეს მოძღვრებას, რომლებიც მისი აზრით იმ-
ქვეყნიურს დაუყოვნებლივ ცვლიდნენ სიტყვით. მარქსი ნიცშესავით
სტრატეგიულად აზროვნებდა და მასავით სძაგდა ფორმალური სათ-
ნოება. მათი ორი ამბოხი, რომელიც მთავრდება რეალობის ერთ კონ-
კრეტულ ასპექტზე მიმხრობით, გაიქნება მარქსიზმ-ლენინიზმში და
განსახიერდება იმ კასტაში, რომელზეც ნიცშე ამბობდა, რომ “შეცვლის
მღვდელს, აღმზრდელს, ექიმს”. მათ შორის ძირეული განსხვავება იმა-
ში მდგომარეობს, რომ ნიცშე ზეადამიანის მოლოდინში გვთავაზობდა
გვეთქვა “დიახ” იმისთვის, რაც არის, მარქსი კი იმისთვის, რაც იქმნე-
ბა. მარქსისთვის ბუნება არის ის, რასაც იმორჩილებენ, იმისთვის, რომ
ისტორიას დაუქვემდებარონ, ნიცშესთვის ბუნებაა ის, რასაც ემორჩი-
ლებიან ისტორიის დასაქვემდებარებლად. იგივე განსხვავებაა ქრის-
ტიანსა და ბერძენს შორის. ნიცშემ, ყოველ შემთხვევაში, განჭვრიტა რა
უნდა მომხდარიყო: “თანამედროვე სოციალიზმი აპირებს შექმნას სა-
ერო იეზუიტობის ფორმა, ყველა ადამიანი აქციოს იარაღად” და კი-
დევ: “რაც სურთ, ეს არის კეთილდღეობა... ამას ჯერ არნახულ სულიერ
მონობამდე მივყავართ... ინტელექტუალური კეისრობა თავს დას-
ტრიალებს ყველაფერს, რასაც აკეთებენ ვაჭრები და ფილოსოფოსე-
ბი.” ნიცშეს ფილოსოფიის წიაღიდან ამოსული ამბოხი თავისუფლების-

96
კენ თავისი მოუთოკავი ლტოლვით, მთავრდება ბიოლოგიური თუ ის-
ტორიული კეისრობით. აბსოლუტურმა “არა”-მ შტირნერს უბიძგა ერ-
თდროულად გაეღმერთებინა დანაშაული და ინდივიდი. მაგრამ აბსო-
ლუტური “დიახ” მთავრდება ერთდროულად მკვლელობისა და ადა-
მიანის განზოგადებით. მარქსიზმ-ლენინიზმმა რეალურად აიღო ნიც-
შეს ძალაუფლების ნება და დაივიწყა ნიცშეს რამდენიმე სათნოება.
დიდი მეამბოხე საკუთარი ხელით ქმნის აუცილებლობის უმოწყალო
ბატონობას, რისი ტყვეც თავად ხდება. ღმერთის ტყვეობას გამოქცე-
ული, უპირველესად ისტორიისა და გონებისთვის ციხის აშენებაზე იზ-
რუნებს, რითაც დაასრულებს იმ ნიჰილიზმის შენიღბვასა და კურთხე-
ვას, რომლის დამარცხებასაც აპირებდა.

97
 ამბოხებული პოეზია
როცა მეტაფიზიკური ამბოხი უარს ამბობს თქვას “დიახ” და შემოი-
ფარგლება აბსოლუტური უარყოფით, პოზიორობას იწყებს. თუ ის აღ-
ფრთოვანებულია იმით, რაც არის და უარს ამბობს გააპროტესტოს რე-
ალობის რაღაც მხარე, თავს ივალდებულებს ადრე თუ გვიან იმოქმე-
დოს. ამ ორ არჩევანს შორის ივან კარამაზოვი წარმოადგენს ნებადარ-
თულობის პრინციპს, თუმცა, ტანჯვის მიმართულებით. ამბოხებული
პოეზია XIX საუკუნის დასასრულსა და XX საუკუნის დასაწყისში გამუდ-
მებით მერყეობდა ამ ორ უკიდურესობას შორის: ლიტერატურასა და
ძალაუფლების ნებას, რაციონალურსა და ირაციონალურს, სასოწარ-
კვეთილ ოცნებასა და დაუნდობელ მოქმედებას შორის. ბოლოჯერ ეს
პოეტები, განსაკუთრებით კი სიურრეალისტები, გვინათებდნენ გზას,
რომელსაც მოჩვენებითიდან მოქმედებისკენ მივყავართ.
ჰოთორნმა[44] შეძლო დაეწერა მელვილზე, რომ ურწმუნომ ვერ მო-
იპოვა სიმშვიდე ურწმუნოებაში. ასევე, იმ პოეტებზე, რომელთაც ზეცას
შეუტიეს, შეიძლება ითქვას, რომ ყველაფრის დამხობის სურვილის პა-
რალელურად მათ გამოხატეს თავისი სასოწარკვეთილი ნოსტალგია
წესრიგზე. უკიდურესი წინააღმდეგობრიობით მათ სურდათ, აზრი გა-
მოეტანათ უაზრობიდან და ირაციონალურისგან შეექმნათ მეთოდი.
რომანტიზმის ეს დიადი მემკვიდრეები ცდილობდნენ სამაგალითო გა-
ეხადათ პოეზია და ნამდვილი ცხოვრება ეპოვათ იმაში, რაც პოეზიაში
ყველაზე მტანჯველია. მათ გააღმერთეს მკრეხელობა, ხოლო პოეზია
გადააქციეს ექსპერიმენტად და მოქმედების საშუალებად. მანამდე,
ისინი, ვინც ცდილობდნენ ზემოქმედება მოეხდინათ მოვლენებსა და
ადამიანებზე, ყოველ შემთხვევაში დასავლეთში, ამას რაციონალური
პრინციპების მიხედვით აკეთებდნენ. სიურრეალიზმის შემთხვევაში
პირიქითაა, რემბოს შემდეგ, ის ცდილობდა სიგიჟითა და საფუძვლე-
ბის დამხობით ეპოვა შემოქმედების პრინციპი. რემბომ თავისი შემოქ-
მედებით და მხოლოდ თავისი შემოქმედებით გვიჩვენა გზა, თუმცა, გა-
ელვებასავით სწრაფად, როგორც წამიერად ჩნდება ხოლმე ბნელში
გზის დასაწყისი. სიურრეალიზმმა გაიყვანა ეს გზა და დასვა ნიშნულე-
98
ბი. თავისი გადაჭარბებით, ისევე როგორც თავისი არათანმიმდევრუ-
ლობით, მან საბოლოო და შთამბეჭდავი გამოხატულება მისცა ირა-
ციონალური ამბოხის პრაქტიკულ თეორიას, მაშინ როცა პარალელუ-
რად, სულ სხვა გზაზე, ამბოხებული აზრი აბსოლუტური გონის კულტს
აფუძნებდა. მისი სულის ჩამდგმელები, ლოტრეამონი და რემბო, ყო-
ველ შემთხვევაში, იმას გვასწავლიან, თუ რა გზებით შეუძლია პოზიო-
რობის ირაციონალურ სურვილის ამბოხებული მიიყვანოს მოქმედების
ყველაზე ლიბერტარიანულ ფორმებთან.

99
 ლოტრეამონი და ბანალურობა
ლოტრეამონი გვიჩვენებს, რომ ამბოხებულის ბანალურობისადმი
სწრაფვის უკან მისი პოზიორობისკენ ლტოლვა იმალება. ორივე შემ-
თხვევაში, თავს განადიდებს თუ იმდაბლებს, ამბოხებულს სურს იყოს
ის, რაც არ არის, მაშინაც კი, როდესაც იმისთვის არის აბუნტებული,
რომ თავის რეალურ არსში აღიარონ. ლოტრეამონის მკრეხელობა და
კონფორმიზმი იმ ტრაგიკულ წინააღმდეგობრიობასაც გვიჩვენებს, რო-
მელიც გამოიხატება მის სურვილში არ იყოს არაფერი. აქ ადგილი არ
აქვს მისი პოზიციის შეცვლას, როგორც ეს მიჩნეულია, და მაინც, განად-
გურების ერთი და იგივე მოუთოკავი სურვილი ხსნის მალდორორის ძა-
ხილს პირველქმნილი დიდი ღამისადმი და ლექსების დახვეწილ ბანა-
ლურობას.
ლოტრეამონის მაგალითზე გასაგები ხდება, რომ ამბოხი სიყმაწვი-
ლეს ახასიათებს. ჩვენი ცნობილი ტერორისტები, იარაღითა თუ ლექსე-
ბით აღჭურვილნი, ბოლომდე არც კი არიან ბავშვობის ასაკიდან გამო-
სულნი. მალდორორის სიმღერები თითქმის გენიალური კოლეჯის მოს-
წავლის წიგნია. ამ სიმღერების პათეტიკა სწორედ ბავშვის გულის წი-
ნააღმდეგობრიობიდან მოდის, რომელიც აჯანყებულია შემოქმედისა
და საკუთარი თავის წინააღმდეგ. რემბოს მსგავსად, რომელიც ილუმი-
ნაციებში სამყაროს საზღვრების წინააღმდეგ ილაშქრებს, ლოტრეამო-
ნი აპოკალიფსსა და ნგრევას ამჯობინებს შეუძლებელი წესრიგის მი-
ღებას, რომელიც მას იმად ხდის, რაც არის იმ სამყაროში, რომელიც
ისეთია, როგორიც არის.
“მოგევლინეთ ადამიანის დასაცავად”, – ამბობს ლოტრეამონი
თავმდაბლობის გარეშე. შეიძლება მალდორორი სიბრალულის ანგე-
ლოზად ჩაითვალოს? გარკვეული თვალსაზრისით შეიძლება, რადგან
თავისი თავი ებრალებოდა. რატომ? ეს გასარკვევი რჩება. მაგრამ
იმედგაცრუებული, შეურაცხყოფილი, გამოუთქმელი და გაუმხელელი
სიბრალული მას ექსტრავაგანტულ უკიდურესობამდე მიიყვანს. მალ-
დორორმა, მისივე სიტყვებით, ცხოვრება მიიღო როგორც ჭრილობა და
თვითმკვლელობით აკრძალა ჭრილობის მუშუშება. რემბოს მსგავსად

100
იგი ის არის, ვინც იტანჯება და ვინც აჯანყდა, თუმცა, არ ამხელს, რომ
ამბოხებულია იმის წინააღმდეგ, რაც არის, და წინ სწევს აჯანყებულთა
მარადიულ გამართლებას: ადამიანთა სიყვარულს.
უბრალოდ ის, ვინც თავს ადამიანთა დამცველად წარადგენს, ამა-
ვე დროს წერს: “მიჩვენეთ კარგი ადამიანი.” ეს მუდმივად განახლება-
დი მისწრაფება, ნიჰილისტური ამბოხის მისწრაფებაა. ადამიანები
ილაშქრებენ მათ მიმართ და სხვა ადამიანების მიმართ ჩადენილი
უსამართლობის წინააღმდეგ. მაგრამ გონების განათების მომენტში,
როდესაც ამ ამბოხის ლეგიტიმურობას და უძლურებას ამჩნევენ, მათი
გაბოროტებული უარყოფა უკვე იმაზე გადადის, რასაც იცავდნენ. რად-
განაც ვერ ახერხებენ უსამართლობის გამოსწორებას სამართლიანო-
ბის დამყარებით, ამჯობინებენ ეს უსამართლობა კიდევ უფრო დიდ
უსამართლობაში ჩაახრჩონ, რომელიც საბოლოოდ განადგურებაში
გადადის. “ჩემ მიმართ ჩადენილი თქვენი ბოროტება ძალიან დიდია,
ძალიან დიდია ის ბოროტებაც, მე რომ თქვენ მიმართ ჩავიდინე, იმის-
თვის, რომ ნებაყოფლობითი იყოს.” იმისთვის, რომ საკუთარი თავი არ
შეჯავრდეთ, საჭირო იქნებოდა თავის უდანაშაულოდ გამოცხადება,
რაც ყოველთვის შეუძლებელი გამბედაობაა იმ
ადამიანისთვის, ვინც მარტოა; მას ის გარემოება უშლის ხელს, რომ
კარგად იცნობს საკუთარ თავს. სამაგიეროდ იმის განცხადება შეიძლე-
ბა, რომ ყველა უდანაშაულოა, თუმცა, ისინი დამნაშავეებად ითვლები-
ან. ამ შემთხვევაში დამნაშავე ღმერთი გამოდის.
ასე, რომ რომანტიკოსებიდან ლოტრეამონამდე რეალური წინ-
სვლა არ შეინიშნება, თუ არ ჩავთვლით შეცვლილ ტონს. ლოტრეამონი
მცირედი შელამაზებით ხელახლა ქმნის აბრაამის ღმერთის სახეს და
ლუციფერისეულ ამბოხებულს. იგი “ადამიანის ექსკრემენტებისა და
ოქროსგან გაკეთებულ ტახტზე” სვამს ღმერთს, რომელიც “იდიოტუ-
რად ქედმაღალია, გაურეცხავი ზეწრებისგან შეკერილი სუდარით
არის შემოსილი და თავს შემოქმედს უწოდებს”. “ეს საზარელი მარა-
დიულობა ასპიტის სახით”, “ვერაგი ბანდიტი”, “აჩაღებს ხანძრებს, სა-
დაც მოხუცები და ბავშვები იწვიან”, გალეშილი გორავს არხებში ან სა-
როსკიპოებში ეძებს ბინძურ ტკბობას. ღმერთი არ მომკვდარა, მაგრამ

101
დაეცა. დაცემული ღვთაების წინ მალდორორი სტერეოტიპულ შავმო-
სასხამიან მხედრად არის დახატული. იგი წყეულია. “არ შეიძლება
ადამიანის თვალმა იხილოს უზენაესი არსების ის სიმახინჯე, ის ზიზ-
ღით სავსე ღიმილი, რომლითაც შემომხედა.” მან ყველა უარყო, “მამა,
დედა, განგება, სიყვარული, იდეალი, რათა მხოლოდ თავის თავზე
ეფიქრა”. ლოტრეამონის ამ ქედმაღლობით განაწამებ გმირს მეტაფი-
ზიკური დენდის ყველა თვისება აქვს: “მას არ აქვს უბრალო მოკვდავის
სახე, ის სამყაროსავით მოწყენილი და თვითმკვლელობასავით ლამა-
ზია.” რომანტიკოსი მეამბოხის მსგავსად, რომელიც ღმერთის სამარ-
თლით გამწარებულია, მალდორორი დგება ბოროტების მხარეს. სხვი-
სი გატანჯვა და ამის გამო ტანჯვა, აი, რა არის მისი ამოცანა. მალდო-
რორის სიმღერები ბოროტების ნამდვილი ლიტანიებია.
ამ ეტაპზე ღმერთის ქმნილებას არც კი იცავენ. პირიქით, “უნდა ყო-
ველი მხრიდან შეუტიო ადამიანს, ამ მტაცებელ ცხოველს და მის შე-
მოქმედს...” ასეთია სიმღერების მონახაზი. აღელვებული იმ აზრით,
რომ ღმერთი მისი მტერია, დიდი დამნაშავეების უსაზღვრო სიმარტო-
ვით მთვრალი (“მე ერთადერთი კაცობრიობის წინააღმდეგ”) მალდო-
რორი სამყაროსა და მის შემქმნელს უპირისპირდება. სიმღერები ხოტ-
ბას ასხამს “დანაშაულის სიწმინდეს”, გვამცნობს “დიდებული დანა-
შაულების” მატების სერიას, ხოლო II სიმღერის მე-20 სტროფი დანა-
შაულისა და ძალადობის ნამდვილი გაკვეთილია.
ამ პერიოდში ამგვარი გაბედულება მიღებულია. ის არაფრად
ღირს. ლოტრეამონის ნამდვილი ორიგინალურობა სხვა რამეშია[45].
რომანტიკოსები თავგამოდებით ინარჩუნებდნენ ადამიანის მარტოო-
ბასა და ღვთაებრივ გულგრილობას შორის არსებულ ფატალურ დაპი-
რისპირებას; ამ მარტოობის ლიტერატურული გამოხატულება იყო იზო-
ლირებული ციხე-დარბაზი და დენდი. თუმცა, ლოტრეამონის შემოქმე-
დება უფრო ღრმა დრამას ეხება. აშკარაა, რომ ამგვარი მარტოობა
მისთვის აუტანელი იყო და რომ სამყაროს წინააღმდეგ ამხედრებულს
საზღვრების წაშლა სურდა. იგი სულაც არ ცდილობდა კბილანებიანი
კოშკებით გაემაგრებინა ადამიანის სამფლობელო, მას ყველანაირი
სამეფოს ერთმანეთში არევა უნდოდა. მან მთელი სამყარო დაიყვანა

102
პირველქმნილ ოკეანემდე, სადაც მორალი და მასთან ერთად ყველა
პრობლემა კარგავს თავის მნიშვნელობას, რომელთაგან მისი აზრით
ყველაზე საშინელი სულის უკვდავება იყო. იგი არ შეეცადა შეექმნა ამ-
ბოხებულისა თუ დენდის შთამბეჭდავი სახე სამყაროს პირისპირ, არა-
მედ
უნდოდა ადამიანი და სამყარო ერთნაირად გაენადგურებინა. მან
შეუტია ადამიანისა და სამყაროს გამყოფ საზღვარს. სრული თავისუფ-
ლება, განსაკუთრებით დანაშაულის თავისუფლება, გულისხმობს ადა-
მიანური საზღვრების წაშლას. საკმარისი არ არის ადამიანებისა და სა-
კუთარი თავის წყევლისთვის გაწირვა, საჭიროა ყველაფერი ადამია-
ნურის ცხოველურ ინსტიქტებამდე დაყვანა. ლოტრეამონთან ვხვდე-
ბით რაციონალური ცნობიერების უარყოფას, მიბრუნებას პრიმიტიულ
საწყისებთან, რაც საკუთარი თავის წინააღმდეგ ამბოხებული ცივილი-
ზაციის ერთ-ერთი მახასიათებელია. მასთან საკითხი დგას არა პოზიო-
რობაზე ცნობიერების ჯიუტი ძალისხმევით, არამედ ცნობიერების
აღარ არსებობაზე.
სიმღერების ყველა არსება ამფიბიაა, რადგანაც მალდორორი უარ-
ყოფს ხმელეთსა და მის საზღვრებს. ფლორა მდინარისა და ზღვის
წყალმცენარეებისგან შედგება. მალდორორის ციხე-სიმაგრე წყალზე
დგას. მისი სამშობლო ბებერი ოკეანეა. ოკეანე განადგურებისა და შე-
რიგების ორმაგი სიმბოლოა. იმ სულებს, რომლებიც საკუთარი თავისა
და სხვების სიძულვილისთვის არიან განწირულნი, ის თავისებურად
უკლავს დაუოკებელ წყურვილს – წყურვილს არარსებობისა. ამგვა-
რად, სიმღერები ჩვენი მეტამორფოზებია, სადაც ანტიკური ღიმილი
ჩანაცვლებულია საპარსით გაჭრილი დამანჭული პირით, ზღვარგადა-
სული, ნაძალადევი იუმორის ნიმუშით. ეს ბესტიარი[46] ვერ დაიტევს
ყველა იმ აზრს, რომლის პოვნასაც იქ ცდილობენ, მაგრამ ის, ყოველ
შემთხვევაში, გვიჩვენებს განადგურების ნებას, რომელიც სათავეს ამ-
ბოხის ყველაზე დიდ სიღრმეებში იღებს. პასკალის “იქეცით ცხოველე-
ბად” ლოტრეამონთან სიტყვასიტყვითაა აღებული. როგორც ჩანს,
ლოტრეამონი ვერ უძლებდა იმ ცივსა და ულმობელ შუქს, რომელიც უნ-
და აიტანო, რათა იცოცხლო. “ჩემი პიროვნება და შემოქმედი, მეტისმე-

103
ტია ერთი ტვინისთვის.” მან ამჯობინა, თავისი ცხოვრება და შემოქმე-
დება დაეყვანა რვაფეხას მოელვარე ცურვამდე შავი მელნის ღრუბ-
ლებში. მშვენიერი მონაკვეთი, როდესაც მალდორორი ზვიგენთან შეწ-
ყვილდება “ხანგრძლივად, უბიწოდ და საძაგლად” და მრავალმნიშ-
ვნელოვანი თხრობა, როდესაც რვაფეხად გადაქცეული მალდორორი
თავს ესხმის შემოქმედს, ნათლად გამოხატავენ არსებობის საზღვრე-
ბიდან გაქცევასა და ბუნების კანონებზე გამწარებულ თავდასხმას.
ისინი, ვინც თავს მოწყვეტილად თვლიან ჰარმონიული სამშობლო-
დან, სადაც საბოლოოდ სამართალი და ვნება გაწონასწორებულია,
მარტოობას იმ მწუხარე სამეფოებს ამჯობინებენ, სადაც სიტყვებს
მნიშვნელობა აღარ აქვთ, სადაც მეფობს ბრმა არსებების ძალა და ინ-
სტიქტი. ეს გამოწვევა იმავდროულად მომაკვდინებელია. II სიმღერის
ანგელოზთან ბრძოლა მთავრდება ანგელოზის დამარცხებითა და გახ-
რწნით. და მაშინ ზეცა და მიწა ერთმანეთს ერწყმის პირველყოფილი
ცხოვრების თხევად უფსკრულებში. ასევე სიმღერების ადამიანი-ზვი-
გენის “კიდურებმა მეტამორფოზა განიცადა გაურკვეველი დანაშაუ-
ლის სასჯელის გამო”. ლოტრეამონის ამ ნაკლებად ცნობილ ცხოვრე-
ბაში მართლაც არის დანაშაული ან დანაშაულის ილუზია (ჰომოსექ-
სუალობა ხომ არა?). სიმღერების ვერც ერთი მკითხველი ვერ მოიშო-
რებს იმ აზრს, რომ ამ წიგნს სტავროგინის აღსარება აკლია.
ვინაიდან ამგვარი აღსარება არ არსებობს, ლექსებში უნდა დავი-
ნახოთ გამოსყიდვის ეს გაორმაგებული იდუმალი ნება. ამბოხის ზოგი-
ერთი ფორმისთვის დამახასიათებელი სწრაფვა, რაც მდგომარეობს,
როგორც
ამას შემდგომში ვნახავთ, გონების თავის უფლებებში აღდგენაში
ირაციონალური თვითნებობის შემდეგ, წესრიგის დაბრუნებაში უწეს-
რიგობის ძალითა და იმაზე მძიმე ბორკილების ნებაყოფილობით და-
დებით, ვიდრე ის ბორკილები იყო, რისგან განთავისუფლებაც სურ-
დათ, ამ ნაწარმოებში აღწერილია გამარტივების იმგვარი სურვილითა
და ისეთი ცინიზმით, რომ საჭიროა რწმენის ასეთ შეცვლას აზრი ჰქონ-
დეს. სიმღერებს, რომლებიც ხოტბას ასხამენ აბსოლუტურ “არა”-ს, მოს-
დევს აბსოლუტური “დიახ”-ის თეორია, დაუნდობელ ამბოხს უპირობო

104
კონფორმიზმი ცვლის. და ეს საღი გონებით. სიმღერების საუკეთესო
ახსნას გვაძლევს ლექსები. “სასოწარკვეთილება, რომელიც გადაჭ-
რით იკვებება საკუთარი ფანტასმაგორიებით, უდრტვინველად მიიყ-
ვანს ლიტერატორს ღვთისა და ადამიანის ყველა კანონის უარყოფამ-
დე და თეორიულ და პრაქტიკულ ბოროტებამდე.” ლექსები ასევე ამ-
ხელს “მწერლის დამნაშავეობას, რომელიც მიექანება უფსკრულისკენ
მიმავალ დაღმართზე მხიარული შეძახილებით და საკუთარი თავი
სძულს”. თუმცა, ამ ავადმყოფობის წამალი ლექსებისთვის მხოლოდ
მეტაფიზიკური კონფორმიზმია: “თუ დაეჭვების პოეზია მიდის უკიდუ-
რეს სასოწარკვეთილებამდე და თეორიულ ბოროტებამდე, ეს იმიტომ,
რომ ძირეულად ყალბია; ყალბია იმიტომაც, რომ იქ მსჯელობენ იმ
პრინციპებზე, რომლებზეც არ უნდა მსჯელობდნენ.” (დარესესთვის მი-
წერილი წერილი.) ეს საღი მსჯელობა საერთო ჯამში გამოხატავს საეკ-
ლესიო გუნდის ბიჭუნასა და სამხედრო სასწავლებლის სახელმძღვა-
ნელოს მორალს. მაგრამ კონფორმიზმი შეიძლება გააფთრებული
იყოს, და აქედან გამომდინარე უჩვეულო. შესაძლებელია აღფრთოვა-
ნებით შეხვდნენ ბოროტი არწივის გამარჯვებას იმედის დრაკონზე და
მერე ჯიუტად იმეორონ, რომ მხოლოდ იმედს უმღერიან და დაწერონ:
“ჩემი ხმითა და იმ დიადი დღეების სახელით, რომელიც მიდგას, გიხ-
მობ, დიდებულო იმედო, ჩემს უკაცრიელ კერაში”, მაგრამ საჭიროა
ამაში დაგვარწმუნონ. კაცობრიობის დამშვიდება, ადამიანის ძმად მი-
ღება, კონფუციუსთან, ბუდასთან, სოკრატესთან, იესო ქრისტესთან
მიბრუნება, “იმ მორალისტებთან, რომლებიც სოფელ-სოფელ დადი-
ოდნენ და შიმშილით კვდებოდნენ” (რაც ისტორიულად საეჭვოა) – ეს
ჯერ კიდევ სასოწარკვეთილების გეგმებია. ამგვარად, მანკიერების წი-
აღში ენატრებათ სათნოება, მოწესრიგებული ცხოვრება. რადგანაც
ლოტრეამონი უარყოფს ლოცვას, ქრისტე მისთვის მხოლოდ მორა-
ლისტია. რასაც ის გვთავაზობს, უპირველესად კი თავის თავს, არის აგ-
ნოსტიციზმი და მოვალეობის შესრულება. ასეთი კარგი პროგრამა სა-
უბედუროდ გულისხმობს თავდავიწყებას, წყნარ საღამოებს, სუფთა
გულს, მშვიდ აზრებს. ლოტრეამონი გულს გვიჩუყებს, როდესაც წერს:
“ჩემთვის არ არსებობს სხვა მადლი გარდა იმისა, რომ ამქვეყნად გავ-

105
ჩნდი.” მაგრამ ვხვდებით, რომ ეს ნაძალადევად ნათქვამია, როდესაც
ის ამატებს: “მიუკერძოებელი გონებისთვის ამგვარი მადლი ამომწუ-
რავია.” არ არსებობს მიუკერძოებელი სული სიცოცხლისა და სიკვდი-
ლის წინაშე. ამბოხებული უდაბნოში გარბის ლოტრეამონთან ერთად.
მაგრამ კონფორმიზმის ეს უდაბნო ჰარარივით პირქუშია. მისი უნაყო-
ფობა ღრმავდება აბსოლუტურისკენ ლტოლვით და ნგრევის წყურვი-
ლით. როგორც მალდორორს სურდა ტოტალური ამბოხი, ისე ლოტრეა-
მონს უნდა იმავე მიზეზებით სრული ბანალურობა. მას სურდა, ცნობიე-
რების ძახილი ხან პირველყოფილ ოკეანეში ჩაეხშო ცხოველთა ღმუ-
ილში შერევით, ხან მათემატიკით გატაცებით დაევიწყებინა, ახლა უნ-
და, რომ პირქუშ კონფორმიზმში დათრგუნოს. ამბოხებული თავს იყრუ-
ებს, რათა არ გაიგონოს ძახილი არსებობისკენ, რომელიც მისავე ამ-
ბოხშია. საკითხი დგას: აღარ იარსებო ან იმაზე უარის თქმით, რომ იყო
ნებისმიერი, ან იმაზე დათანხმებით, რომ გახდე ნებისმიერი.[47] ორი-
ვე შემთხვევაში საქმე ეხება მეოცნებე პირობითობას. ბანალურობაც
ერთგვარი პოზიციაა.
კონფორმიზმი ამბოხის ერთ-ერთი ნიჰილისტური ცდუნებაა, რომე-
ლიც დომინირებს ჩვენი ინტელექტუალური განვითარების ისტორიის
მნიშვნელოვან ნაწილზე. ყოველ შემთხვევაში, ის გვიჩვენებს, თუ ამბო-
ხებული, რომელიც მოქმედებაზე გადადის და ივიწყებს თავის ფეს-
ვებს, როგორ არის ცდუნებული ყველზე დიდი კონფორმიზმით. ეს ცდუ-
ნება ხსნის XX საუკუნეს. ლოტრეამონი, ჩვეულებრივ წმინდა ამბოხის
მეხოტბედ აღქმული, ამის საპირისპიროდ, მიდრეკილებას ამჟღავნებს
ინტელექტუალური დამოკიდებულებისკენ, რომელიც ჩვენს ეპოქაში
მეტად გავრცელებულია. ლექსები “მომავალი წიგნის” მხოლოდ წინა-
სიტყვაობაა, რის მერეც ყველა ამ მომავალ წიგნზე ოცნებობდა, რომე-
ლიც ლიტერატურული ამბოხის იდეალურ დაგვირგვინებად მიაჩნდათ.
მაგრამ დღეს, ლოტრეამონის ჯიბრზე, ამგვარი წიგნის მილიონობით
ეგზემპლარი იწერება სხვადასხვა “კანტორის” დაკვეთით. გენია, ორი
აზრი არ არსებობს, განუყოფელია ბანალურობისგან. მაგრამ იგულის-
ხმება არა სხვების ბანალურობა, არამედ ის ბანალურობა, რომელსაც
ამაოდ მივიწერთ, ის კი ამ დროს თავისით იზიდავს შემოქმედს, და თუ

106
საჭირო გახდა, პოლიციური მეთოდებითაც. შემოქმედთან საქმე ეხება
მის საკუთარ ბანალურობას, რომელიც თავად უნდა შექმნას. ყოველი
გენიოსი ერთდროულად უცნაურიცაა და ბანალურიც. თუ მხოლოდ
ერთ-ერთია, მაშინ ის არაფერს წარმოადგენს. ჩვენ ეს არ უნდა დაგვა-
ვიწყდეს ამბოხთან დაკავშირებითაც. მას თავისი დენდები და ლაქიე-
ბი ჰყავს, რომელთაც კანონიერ შვილებად არ სცნობს.

107
 სიურრეალიზმი და რევოლუცია
აქ რემბოზე ნამდვილად არ ვილაპარაკებთ. მასზე ყველაფერი ით-
ქვა და სამწუხაროდ, ზედმეტიც კი. თუმცა, უნდა დავაზუსტოთ, რადგა-
ნაც ეს დაზუსტება ჩვენს თემას ეხება, რომ რემბო ამბოხის პოეტი მხო-
ლოდ თავის შემოქმედებაში იყო. მისი ცხოვრება სულაც არ ადასტუ-
რებს მის მიერვე შექმნილ მითს და მხოლოდ ნიჰილიზმის ყველაზე უა-
რეს ფორმაზე დათანხმებას გვიჩვენებს (ამისთვის საკმარისია მისი ჰა-
რარიდან მოწერილი წერილების ობიექტურად წაკითხვა). რემბო გა-
აღმერთეს იმის გამო, რომ მან უარი თქვა საკუთარ გენიალურობაზე,
თითქოს ეს უარი ზეადამიანურ სათნოებას გულისხმობდეს. იმის მიუხე-
დავად, რომ ეს ჩვენი თანამედროვეების დასკვნებს გააბათილებს, მა-
ინც უნდა აღინიშნოს, რომ პირიქით, მხოლოდ გენიალურობა გულის-
ხმობს სათნოებას და არა მასზე უარის თქმა. რემბოს სიდიადე არ მო-
დის არც მისი შარლევილის პირველი ბავშვური ლექსებიდან, არც მისი
ჰარარის სავაჭრო ოპერაციებიდან. ის იფეთქებს მაშინ, როდესაც პო-
ეტი პოულობს ამბოხისთვის გასაოცრად ზუსტ ენას, მანამდე არარსე-
ბულს და ერთდროულად ლაპარაკობს თავის ტრიუმფზეც და სევდა-
ზეც, სიცოცხლეზე, რომელიც სამყაროს აკლია, და სამყაროსთან გარ-
დაუვალ კავშირზე, შეუძლებლისკენ ლტოლვაზე და მკაცრ რეალობას-
თან შეჯახებაზე, მორალის უარყოფაზე და მორალური ვალდებულების
დაუოკებელ ნოსტალგიაზე. იმ მომენტში, როდესაც იგი თავის თავში
გასხივოსნებულიცაა და ჯოჯოხეთის მატარებელიც, როცა თან ამცი-
რებს სილამაზეს და თან ადიდებს მას, ამ დაუძლეველი წინააღმდე-
გობრიობიდან ქმნის გაორებული და თანმიმდევრული აზრებით დატ-
ვირთულ სიმღერას და ხდება ამბოხის პოეტი, თანაც უდიდესი პოეტი.
მისი ორი გენიალური ნაწარმოების შექმნის თანმიმდევრობას მნიშ-
ვნელობა არ აქვს. ყოველ შემთხვევაში, ძალიან მცირე ინტერვალი არ-
სებობს მათ შორის და ნებისმიერმა ხელოვანმა კარგად იცის ცხოვრე-
ბიდან მიღებული გამოცდილებით, რომ რემბო ერთდროულად ფიქ-
რობდა ზაფხულზე ჯოჯოხეთში და ილუმინაციებზე. შეიძლება ისინი
ერთიმეორის მიყოლებით დაწერა, მაგრამ ერთ პერიოდში შექმნა. მი-

108
სი გენიალურობა სწორედ ამ წინააღმდეგობრიობაშია, რომელმაც და-
ღუპა კიდეც პოეტი.
მაგრამ სად არის იმის სათნოება, ვინც გვერდს უვლის წინააღმდე-
გობრიობას და ღალატობს თავის გენიალურობას, ისე, რომ ბოლომდე
არ გაიტანჯება მისგან? რემბოს სიჩუმე მისთვის ამბოხის ახალი ფორ-
მა არ არის. ყოველ შემთხვევაში, ჩვენ აღარ შეგვიძლია ამის მტკიცება
ჰარარის წერილების გამოქვეყნების შემდეგ. მისი მეტამორფოზა სავა-
რაუდოდ იდუმალებითაა მოცული. მაგრამ იმ ბანალურობაშიც ხომ
არის იდუმალება, რომელშიც ის ულამაზესი ქალიშვილები ვარდებიან,
გათხოვების შემდეგ რომ მხოლოდ ფულის დაზოგვასა და საქსოვ ჩხი-
რებზე ფიქრობენ. რემბოს გარშემო შექმნილი მითი გულისხმობს და
ამტკიცებს იმას, რომ მას მერე, რაც ზაფხული ჯოჯოხეთში დაიწერა, შე-
საქმნელი აღარაფერი იყო. რა არის შეუძლებელი ნიჭიერი პოეტის-
თვის, უშრეტი ენერგიის მქონე შემოქმედისთვის? რაღა უნდა დაწერი-
ლიყო მობი დიკის, პროცესის, ზარატუსტრას, ეშმაკნის შემდეგ? თუმცა,
მათ შემდეგაც იქმნება ნაწარმოებები, რომლებიც გვასწავლიან, გვაკე-
თილშობილებენ, გვიჩვენებენ იმას, რაც ყველაზე საამაყოა ადამიან-
ში. შემოქმედება მხოლოდ შემოქმედის სიკვდილის შემდეგ წყდება.
და ვის არ დაწყდება გული იმის გამო, რომ არ შეიქმნა იმაზე დიდი ნა-
წარმოები, ვიდრე ზაფხული ჯოჯოხეთშია? როგორ გაგვიცრუვდა იმე-
დი პოეტის წასვლით.
აბისინია ერთგვარი მონასტერი ხომ არ არის და ქრისტემ ხომ არ
დაუხურა პირი რემბოს? მაშინ ეს ქრისტე ჩვენი დროის ბანკების გან-
მკარგავი გამოდის, თუ დაწყევლილი პოეტის წერილების მიხედვით
ვიმსჯელებთ, სადაც ის მხოლოდ თავის ფულზე ლაპარაკობს, რომლის
“საიმედოდ დაბანდებაც” სურს, რათა “რეგულარული შემოსავალი”
მიიღოს[48]. ის, ვინც ტანჯვა-წამებაში წერდა, ვინც შეურაცხყო ქრისტე
და სილამაზე, ვინც ამხედრდა სამართლიანობისა და იმედის წინააღ-
მდეგ, ვინც გამარჯვებულის იერით ხვდებოდა ყველა სახის დანაშა-
ულს, მხოლოდ იმას ცდილობდა, ვინმე ისეთზე დაქორწინებულიყო, ვი-
საც “მომავალი ჰქონდა.” მოგვი, ნათელმხილველი, გამოუსწორებელი
კატორღელი, ვინც გამუდმებით ციხის კედლებში ხვდებოდა, ადამი-

109
ანი-მეფე უღმერთო მიწაზე, მუდმივად ატარებდა რვა კილოგრამ ოქ-
როს თავის ქამარში, რომელიც მუცელზე უჭერდა და წუხდა, რომ ამის
გამო დიზენტერია ემართებოდა. ნუთუ ეს ის ლეგენდარული გმირია,
რომელსაც მაგალითად უსახავენ იმ ახალგაზრდებს, რომლებიც ამ
სამყაროს არ აფურთხებენ და სირცხვილით დაიწვებიან ასეთ ქამარზე
უბრალო გაფიქრების გამოც კი? რემბოს მითის შესანარჩუნებლად ეს
წერილები უნდა დავივიწყოთ. ადვილი გასაგებია, თუ რატომ უკეთდე-
ბა მათ ასე მცირე კომენტარი. ისინი ისეთივე შემბღალავია, როგორიც
ზოგჯერ სიმართლე. თავისი დროის უდიდესი და საყვარელი პოეტი,
ცეცხლოვანი ორაკული, აი, ვინ არის რემბო. მაგრამ ის არ არის ღმერ-
თკაცი, მკაცრი მაგალითი, პოეზიის ბერი, როგორადაც მისი წარმოჩენა
სურთ. ადამიანმა თავისი სიდიადე მხოლოდ საავადმყოფოს სარე-
ცელზე მოიპოვა მძიმე აღსასრულის ჟამს, როცა უბადრუკი სულიც კი
გულგრილს არავის ტოვებს: “რა უბედური ვარ, როგორი უბედური, ფუ-
ლი თან მაქვს და არ ვიცი რა ვუყო!” საბედნიეროდ, ბოლო წუთების ეს
ამოძახილი რემბოს ჩვენი საერთო ხვედრის იმ ნაწილში აქცევს, რომე-
ლიც უნებლიეთ სიდიადეს ემთხვევა: “არა, არა, ახლა მე სიკვდილის
წინააღმდეგ ვარ ამხედრებული!” ახალგაზრდა რემბო უფსკრულის პი-
რას აღდგება და მასთან ერთად იმ დროის ამბოხიც, როცა ცხოვრების
დაწყევლა მხოლოდ გარდაუვალი სიკვდილით გამოწვეული სასოწარ-
კვეთილებაა. აი, სწორედ ამ მომენტში გარდაისახება ვაჭარი ბურჟუა
გატანჯულ ახლაგაზრდად, რომელიც ჩვენ ასე გვიყვარდა. ის მას
ხვდება იმ ძრწოლასა და ტკივილში, რომელშიც ის ადამიანები აღმოჩ-
ნდებიან, ბედნიერებას რომ არ აფასებენ. მხოლოდ ამ წუთებში იწყება
მისი ვნებანი და სიმართლე.
ჰარარი, სხვათა შორის, რემბოს შემოქმედებაში წინასწარ იყო გან-
ჭვრეტილი ბოლო განდგომის ფორმით. “ყველაზე კარგია, მაგრად გა-
მომთვრალს სანაპიროზე გეძინოს.” ყველა ამბოხებულისთვის დამახა-
სიათებელი განადგურების ჟინი აქ ყველაზე განზოგადებულ ფორმას
იღებს. დანაშაულის აპოკალიფსი რემბოს მიერ დახატული მთავრის
სახით, რომელიც დაუღალავად ხოცავს თავის ქვეშევრდომებს, ხან-
გრძლივი აღვირახსნილობა, მისი ამბოხის თემებია, რომელთაც შემ-

110
დგომში სიურრეალისტები აიტაცებენ. მაგრამ საბოლოოდ, ნიჰილის-
ტური დათრგუნვილობა იმარჯვებს; გათანგულ სულს მოყირჭდა ბრძო-
ლა და თავად დანაშაულიც. ნათელმხილველი, რომელიც, გავბედავ
და ვიტყვი, იმიტომ სვამდა, რათა არ დავიწყებოდა, საბოლოოდ
მთვრალის ღრმა ძილით იძინებს, რაც ასე კარგად ნაცნობია ჩვენი თა-
ნამედროვეებისთვის. სძინავთ ქვიშიან სანაპიროსა თუ ადანში და არა
აქტიურად, არამედ პასიურად თანხმდებიან სამყაროში არსებულ წყო-
ბას, გინდაც ეს წყობა დამამცირებელი იყოს. ამიტომაც, რემბოს სიჩუმე
ასევე იმპერიის სიჩუმისთვის გვამზადებს, რომელიც იმ თავებს
დასტრიალებს, რომლებიც ყველაფერზე არიან თანახმა ბრძოლის
გარდა. რემბოს დიადი სული,
მოულოდნელად ფულს დამონებული, ახალ მოთხოვნებს აყენებს,
თავიდან უზომოს, შემდეგ კი საზოგადოებრივ წესრიგს დამორჩილე-
ბულს. იყო არარაობა, აი საკუთარი ამბოხით დაღლილი სულის ძახი-
ლი. საქმე ეხება სულის თვითმკვლელობას, რომელიც სიურრეალისტე-
ბის სულზე ნაკლებად რესპექტაბელურია, მაგრამ გაცილებით მძიმე
შედეგების მქონე. სიურრეალიზმი, ამ დიდი ამბოხებული მოძრაობის
დამაგვირგვინებელი, მხოლოდ იმიტომაა მნიშვნელოვანი, რომ შე-
ეცადა იმ ერთადერთი რემბოს დაწყებული საქმის გაგრძელებას, რო-
მელიც ჩვენი სიყვარულის ღირსია. ამ ნათელმხილველის ნაწერები-
დან და იქ ჩადებული მეთოდიდან სიურრეალიზმი იღებს ამბოხებული
ასკეტიზმის წესს, აშუქებს იმ ბრძოლას არსებობის ნებასა და განადგუ-
რების სურვილს შორის, იმ “არა”-სა და “დიახ”-ს შორის, რომელსაც ამ-
ბოხის ნებისმიერ სტადიაზე ვაწყდებით. ამ ყველა ამ მიზეზის გამო,
რემბოს შემოქმედებაზე გაკეთებული უსასრულო კომენტარების გა-
მეორების ნაცვლად, უმჯობესი იქნებოდა აღმოგვეჩინა და დავკვირვე-
ბოდით მის გავლენას თავისი მემკვიდრეების შემოქმედებაზე.
სიურრეალიზმი, რომელიც აბსოლუტური ამბოხი, სრული დაუმორ-
ჩილებლობა, ორგანიზებული საბოტაჟი, აბსურდის იუმორი და კულ-
ტია, თავისი თავდაპირველი განზრახულობით განისაზღვრება რო-
გორც პროცესი ყველაფერზე და ის მუდამ მზადაა განახლდეს. უარი
ყოველგვარ განსაზღვრებაზე არის მკაფიო, კატეგორიული და პროვო-

111
კაციული. “ჩვენ ამბოხის სპეციალისტები ვართ.” სიურრეალიზმი, ტვი-
ნის გადამტრიალებელი მანქანა – ლუი არაგონის სიტყვებით, თავი-
დან დადაიზმში გამოიკვეთა, რომლის რომანტიზმის და ანემიური
დენდიზმის[49] ფესვების აღნიშვნა არ უნდა დაგვავიწყდეს. უაზრობა
და წინააღმდეგობრიობა მაშინ კულტივირებული იყო უაზრობისა და
წინააღმდეგობრიობისთვის. “ნამდვილი დადაისტები დადაიზმს ეწი-
ნააღმდეგებიან. ყველა დადაიზმის ხელმძღვანელია.” ან კიდევ: “რა
არის კარგი? რა არის მახინჯი? რა არის დიდი, ძლიერი, სუსტი... არ ვი-
ცი! არ ვიცი!” ამ სალონის ნიჰილისტებს, როგორც ჩანს, ემუქრებოდა
ყველაზე ხისტ ორთოდოქსებად მოქცევა. თუმცა, სიურრეალიზმში
არის რაღაც იმაზე მეტი, ვიდრე ეს რემბოსგან მემკვიდრეობით მიღე-
ბული დემონსტრაციული ნონ-კონფორმიზმია, რომელიც ბრეტონმა
ასე შეაჯამა: “ყოველგვარი იმედი უნდა დავკარგოთ?”
არარსებული ცხოვრებისკენ მოწოდება არსებული სამყაროს სრუ-
ლი უარითაა შეიარაღებული, როგორც ამას საკმაოდ მედიდურად ამ-
ბობს ანდრე ბრეტონი: “არ შემწევს უნარი მივიღო ჩემი ბედისწერა, ვარ
სულის სიღრმემდე შეძრული სამართლიანობის ამ გამოწვევით და არ
ვაპირებ მივუსადაგო ჩემი არსებობა მიწიერი არსებობის უბადრუკ პი-
რობებს.” ბრეტონის მიხედვით სული ვერაფერს ეჭიდება ვერც აქ და
ვერც ამ ცხოვრების მიღმა. სიურრეალიზმს სურვილი აქვს უპასუხოს ამ
უწყვეტ შფოთს. ის არის “საკუთარი თავის წინააღმდეგ მიმართული სუ-
ლის ძახილი და მტკიცედ აქვს გადაწყვეტილი დაამსხვრიოს ბორკი-
ლები, რომლებიც აკავებს”. ის პროტესტს უცხადებს სიკვდილს და “სა-
საცილოდ ხანმოკლე” სათუთ ცხოვრებას. ამგვარად, სიურრეალიზმი
არსებობს დაუმორჩილებლობის ნიშნით. ის ცხოვრობს ერთგვარი შე-
ურაცხყოფილი მძვინვარების მდგომარეობაში, ასევე სიმკაცრესა და
ამაყ შეურიგებლობაში, რაც ზნეობას გულისხმობს. დასაბამიდანვე სი-
ურრეალიზმი, ეს არეულობის სახარება, იძულებული გახდა ერთგვარი
წესრიგი შეექმნა. მაგრამ თავიდან მხოლოდ დანგრევაზე ფიქრობ-
და ჯერ პოეზიის საშუალებით ანათემაზე გადაცემის გზით და მერე მა-
ტერიალური და არა სიმბოლური ჩაქუჩებით. რეალური სამყაროს სასა-
მართლო ლოგიკურად შემოქმედების სასამართლოდ გადაიქცა.

112
 სიურრეალისტური ანტითეიზმი დასაბუთებული და მეთოდურია.
თავიდან ის განმტკიცდა ადამიანის სრული უდანაშაულობის იდეაში,
რომელსაც უნდა დაუბრუნდეს “მთელი ის ძალისხმევა, რომელიც სიტ-
ყვა ღმერთში ჩადო”. როგორც ამბოხის ისტორიიდანაა ცნობილი, აბ-
სოლუტური უდანაშაულობის იდეა, წარმოქმნილი სასოწარკვეთილე-
ბიდან, თანდათან დასჯის მანიაში გადადის. სიურრეალისტები ადა-
მიანის უდანაშაულობის ქება-დიდების პარალელურად თვლიდნენ,
რომ მკვლელობისა და თვითმკვლელობის განდიდებაც შეეძლოთ.
ისინი თვითმკვლელობაზე ლაპარაკობდნენ როგორც გამოსავალზე
და კრეველმა, რომელსაც ეს გამოსავალი “ყველაზე სწორად და მტკი-
ცედ” მიაჩნდა, თავი მოიკლა რიგოსა და ვაშეს მსგავსად[50]. არაგონ-
მა შემდგომში შეძლო თვითმკვლელობაზე ყბედობის სტიგმატიზება.
თვითმკვლელობა მხოლოდ ხელს უშლის განადგურების საზეიმოდ
აღნიშვნას და სხვასთან ერთად მასში მონაწილეობის არმიღება არა-
ვისთვისაა პატივი. ამ თვალსაზრისით სიურრეალიზმმა “ლიტერატუ-
რისგან” შეინარჩუნა ის, რაც გულს ურევდა, მისი ყველაზე უარესი ხერ-
ხები და ამიტომაც გამართლებულია რიგოს შემაძრწუნებელი შეძახი-
ლი: “თქვენ აქ ყველანი პოეტები ხართ, მე კი სიკვდილთან ვდგავარ.”
სიურრეალიზმი ამაზე არ გაჩერებულა. მან თავის გმირად აირჩია
ვიოლეტა ნოზიერი[51] და სისხლის სამართლის ანონიმური დამნაშა-
ვე, რითაც ცდილობდა დაემტკიცებინა ადამიანის უდანაშაულობა მის
მიერ ჩადენილი დანაშაულის მიუხედავად. თუმცა, მან იმის თქმაც გა-
ბედა (და ამ სიტყვებს, 1933 წლის მერე ანდრე ბრეტონი ნანობდა), რომ
ყველაზე მარტივი სიურრეალისტური აქტი ქუჩაში გასვლა და ბრბოში
რევოლვერის უმისამართოდ სროლაა. მას, ვინც უარყოფს სიურრეა-
ლიზმის ყველა განმარტებას გარდა იმისა, რომელიც ეფუძნება ინდი-
ვიდსა და მის სურვილს, ყველა პრიორიტეტს გარდა ქვეცნობიერისა,
მართლაც ისღა დარჩენია, რომ ამბოხდეს ერთდროულად საზოგა-
დოებისა და გონების წინააღმდეგ. უმიზნო მოქმედების თეორია აგ-
ვირგვინებს სრული თავისუფლების მოთხოვნას. რა მნიშვნელობა
აქვს, თუ ეს თავისუფლება მთავრდება მარტოობით, რომელსაც ჟარი
ასე განსაზღვრავს: “როდესაც მთელ ფინანსებს დავეუფლები, ყველას

113
დავხოცავ და წავალ.” მთავარია ბორკილები იყოს მოშორებული და
ირაციონალურის ზეობა იყოს. რას ნიშნავს ეს მკვლელობის აპოლოგია
თუ არა იმას, რომ სამყაროში, სადაც არც აზრია და არც ღირსება, კა-
ნონიერი მხოლოდ არსებობაა ყველანაირი ფორმით? სიცოცხლისად-
მი ლტოლვა, ქვეცნობიერი იმპულსები, ირაციონალურის ძახილი, აი ის
ჭეშმარიტებები, რომლებიც აღიარებული უნდა იყვნენ. ყველაფერი,
რაც სურვილს ეწინააღმდეგება, ძირითადად კი საზოგადოება, უმოწყა-
ლოდ უნდა განადგურდეს. ამიტომაც გასაგებია ბრეტონის შენიშვნა
სადთან დაკავშირებით: “ცხადია, დღეს ადამიანი მხოლოდ დანაშაუ-
ლის გზით თანხმდება შეერწყას ბუნებას, გასარკვევი რჩება, ხომ არ
არის ეს სიყვარულის ერთ-ერთი ყველაზე შეშლილი, უდავო ფორმა?”
აშკარად იგრძნობა, რომ ლაპარაკია უსაგნო სიყვარულზე, რომელიც
ნატანჯ სულებს ახასიათებს. მაგრამ სწორედ ასეთ ცარიელ, დაუოკე-
ბელ სიყვარულს, დაუფლების ამგვარ მანიას გმობს საზოგადოება. აი,
ამიტომაც
ბრეტონი, რომელსაც ჯერაც ვერ მოუშორებია საკუთარი განცხადე-
ბებით გამოწვეული უხერხულობა, ახერხებს ხოტბა შეასხას ღალატს
და განაცხადოს, რომ ძალადობა თვითგამოხატვის ერთადერთი ადეკ-
ვატური გზაა (რის დამტკიცებასაც სიურრეალისტები ცდილობდნენ).
მაგრამ საზოგადოება მხოლოდ ცალკეული პიროვნებებისგან შედ-
გება. საზოგადოება ასევე ინსტიტუტია. მეტისმეტად კეთილშობილებ-
მა იმისთვის, რომ ყველა დაეხოცათ, სიურრეალისტებმა თავისი პოზი-
ციის ლოგიკიდან გამომდინარე მიიჩნიეს, რომ სურვილის განსათავი-
სუფლებლად ჯერ საზოგადოების დამხობა იყო საჭირო. მათ გადაწ-
ყვიტეს თავისი დროის რევოლუციას მომსახურებოდნენ. იმ თანმიმ-
დევრობის შესაბამისად, რომელიც ჩემი ესეის თემაა, სიურრეალისტე-
ბი უოლპოლიდან[52] და სადიდან გადავიდნენ ჰელვეციუსსა[53] და
მარქსზე. მაგრამ აშკარაა, რომ ისინი მარქსის შესწავლით არ მისულან
რევოლუციამდე[54]. სიურრეალისტების დაუღალავი ძალისხმევა, პი-
რიქით, მარქსიზმსა და იმ მოთხოვნებს მოერგო, რომლებმაც ისინი რე-
ვოლუციამდე მიიყვანა. პარადოქსული არ იქნება იმის აღნიშვნა, რომ
სიურრეალისტები მარქსიზმამდე მივიდნენ სწორედ იმის გამო, რაც

114
დღეს ყველაზე მეტად არ მოსწონთ მასში. როდესაც ცნობილია სიურ-
რეალიზმის არსი და მისი მოთხოვნების კეთილშობილება, როდესაც
იგივე ტკივილი გაწუხებს, რაც მას, ყოყმანობ შეახსენო ანდრე ბრე-
ტონს, რომ მისი მოძრაობის პრინციპი გახდა “დაუნდობელი ხელისუფ-
ლებისა” და დიქტატურის დამყარება, პოლიტიკური ფანატიზმი, აზრის
გამოთქმის თავისუფლების შეზღუდვა და სიკვდილით დასჯის შემო-
ღების აუცილებლობა. გაოცებას იწვევს ამავე ეპოქის უცნაური ლექსი-
კა (“საბოტაჟი”, “ინფორმატორი” და ა. შ.), რომელიც პოლიციური რე-
ვოლუციის ლექსიკის ნაწილია. მაგრამ ეს ფანატიკოსები ნებისმიერ
რევოლუციაზე იყვნენ თანახმა, ოღონდ თავი დაეღწიათ დუქნებისა და
კომპრომისების სამყაროსთვის, სადაც იძულებულნი იყვნენ ეცხოვ-
რათ. უკეთესის არ არსებობის გამო, მათ უარესი აირჩიეს. ამ კუთხით
ისინი ნიჰილისტები იყვნენ. ისინი ვერ ამჩნევდნენ, რომ მათ რიგებში
მყოფნი, იმის ნაცვლად, რომ მარქსიზმის ერთგულები ყოფილიყვნენ,
თავიანთი საწყისი ნიჰილიზმის ერთგულნი რჩებოდნენ. ენის რეალური
დანგრევა, რაც ასე ჯიუტად სურდა სიურრეალიზმს, არ ხდება უთავბო-
ლო თუ ავტომატური მეტყველების საშუალებით. ეს ლოზუნგის საშუა-
ლებით ხდება. ამაოდ შეეცადა არაგონი დაეწყო “სამარცხვინო პრაგ-
მატული დამოკიდებულების” მხილებით, სწორედ ამაში იპოვა მან სა-
ბოლოოდ მორალისგან სრული განთავისუფლების გზა, მიუხედავად
იმისა, რომ ეს განთავისუფლება სხვა რამის მსახურებაში გადაიზარ-
და. სიურრეალისტი პიერ ნავილი[55], რომელიც ყველაზე მეტად უღ-
რმავდებოდა ამ პრობლემას, ეძებდა რევოლუციური მოძრაობისა და
სიურრეალისტური მიმდინარეობის საერთო მნიშვნელს და ამ პრობ-
ლემის არსი დაინახა პესიმიზმში, ე.ი. “სიკვდილის გზაზე ადამიანის
თანხლების მისწრაფებაში და ყველაფრის კადრებაში იმისთვის, რომ
ეს სიკვდილი სასარგებლო ყოფილიყო”. ავგუსტინიზმისა და მაკიავე-
ლიზმის ეს ნარევი მართლაც განსაზღვრავს XX საუკუნის რევოლუციას;
შეუძლებელია სხვა უფრო გაბედული გამოხატულება მოუძებნო იმ პე-
რიოდის ნიჰილიზმს. სიურრეალიზმის რენეგატები ნიჰილიზმის პრინ-
ციპების დიდი ნაწილის ერთგულნი რჩებოდნენ. გარკვეული ფორმით,
მათ სიკვდილი სურდათ. თუ ანდრე ბრეტონი და კიდევ რამდენიმე

115
ადამიანი საბოლოოდ დაშორდა მარქსიზმს, ეს იმიტომ, რომ მათში
იყო რაღაც იმაზე მეტი, ვიდრე ნიჰილიზმია – იმ პრინციპის ერთგულე-
ბა, რაც ამბოხის სათავეებში იდო: მათ არ უნდოდათ სიკვდილი.
რაღა თქმა უნდა, სიურრეალისტებმა მოისურვეს მატერიალიზმის
ქადაგება. “ჯავშნოსან პოტიომკინზე დაწყებული ამბოხის მიზეზად
ჩვენ მზად ვართ დავინახოთ დამპალი ხორცის ნაჭერი”, – ირწმუნე-
ბოდნენ ისინი. მაგრამ სიურრეალისტებს, ისევე როგორც მარქსისტებს,
სულაც არ აღელვებდათ, ინტელექტუალურ დონეზეც კი, ეს დამპალი
ხორცის ნაჭერი. ლეში უბრალოდ რეალური სამყაროს სიმბოლოა, რო-
მელიც ამბოხს წარმოქმნის მისდა საუბედუროდ. ის არაფერს ხსნის,
თუკი ყველაფერს აკანონებს. რევოლუცია სიურრეალისტებისთვის არ
იყო მიზანი, რომელსაც ნაბიჯ-ნაბიჯ, მეთოდურად უახლოვდებიან, ის
მათთვის იყო აბსოლუტური, თანაც დამამშვიდებელი მითი. ის იყო
“სიყვარულივით ნამდვილი ცხოვრება”, რაზეც საუბრობდა პოლ
ელუარი, რომელსაც ვერ წარმოედგინა, რომ მისი მეგობარი კალან-
დრა[56] ასეთი ცხოვრებისგან მოკვდებოდა. მათ “გენიალური კომუ-
ნიზმი” სურდათ და არანაირად სხვანაირი. ეს უცნაური მარქსისტები
ისტორიის წინააღმდეგ ამბოხებულებად აცხადებდნენ თავს და ადი-
დებდნენ გმირ პიროვნებას. “ისტორია იმართება კანონებით, რომელ-
თაც ადამიანების სილაჩრე განაპირობებს.” ანდრე ბრეტონს ერ-
თდროულად რევოლუციაც უნდოდა და სიყვარულიც, რომლებიც შე-
უთავსებადია. რევოლუციას ამოძრავებს ჯერ კიდევ არდაბადებული
ადამიანის სიყვარული. მაგრამ მას, ვისაც მეორე ადამიანი უყვარს და
თანაც ნამდვილად, მხოლოდ მისთვის შეუძლია თავი გასწიროს. სი-
ნამდვილეში, ანდრე ბრეტონისთვის რევოლუცია ამბოხის მხოლოდ
ერთი კონკრეტული შემთხვევა იყო, მაშინ როცა მარქსისტებისთვის და
ძირითადად ნებისმიერი პოლიტიკური აზრისთვის, ჭეშმარიტი მხო-
ლოდ ამის საპირისპირო იყო. ბრეტონი არ ცდილობდა მიწიერი სა-
მოთხის შექმნას, რომელიც ისტორიას დააგვირგვინებდა. სიურრეა-
ლიზმის ერთ-ერთი ძირითადი თეზისი ის არის, რომ სინამდვილეში
ხსნა არ არსებობს. რევოლუციის ხიბლი არ მდგომარეობდა ადამიანე-
ბისთვის ბედნიერების – “საძაგელი მიწიერი კომფორტის” მინიჭებაში.

116
პირიქით, ბრეტონის აზრით მას უნდა განეწმინდა და გაენათებინა მა-
თი ტრაგიკული ხვედრი. მსოფლიო რევოლუცია და საზარელი მსხვერ-
პლი, რასაც ის გულისხმობს, მხოლოდ სასიკეთო უნდა ყოფილიყო:
“მას ხელი უნდა შეეშალა იმისთვის, რომ სოციალური ყოფის ხელოვ-
ნურად შექმნილ არასაიმედოობას შეენიღბა ადამიანური ყოფის რე-
ალური არასაიმედოობა”. უბრალოდ, ბრეტონისთვის ამგვარ პროგ-
რესს ზღვარი არ ჰქონდა. საბოლოოდ, რევოლუცია უნდა მომსახურე-
ბოდა შინაგან ასკეტიზმს, რომლითაც ყოველი ადამიანი შეძლებდა
რეალობის საოცრებად გარდაქმნას, რაც “ადამიანის წარმოსახვის
თვალისმომჭრელი რევანში” იქნებოდა. საოცრებას ბრეტონთან იგივე
ადგილი უკავია, რაც რაციონალურს ჰეგელთან. შესაბამისად, შეუძლე-
ბელია ამაზე სრული დაპირისპირება მოუძებნო მარქსიზმის პოლიტი-
კურ ფილოსოფიას. ადვილი ასახსნელია იმათი ხანგრძლივი ყოყმანი,
ვისაც არტო[57] რევოლუციის ამიელებს[58] უწოდებდა. სიურრეალის-
ტები გაცილებით მეტად განსხვავდებოდნენ მარქსისგან, ვიდრე რეაქ-
ციორენერები, მაგალითად ჟოზეფ დე მესტრი. ისინი არსებობის ტრა-
გედიას იყენებდნენ რევოლუციაზე უარის სათქმელად, ესე იგი არსებუ-
ლი ისტორიული სიტუაციის შესანარჩუნებლად. მარქსისტები ამ ტრა-
გედიას რევოლუციის დასაკანონებლად იყენებენ, ანუ განსხვავებული
ისტორიული სიტუაციის შესაქმნელად. ორივე ადამიანურ ტრაგედიას
საკუთარი პრაგმატული მიზნებისთვის იყენებდა. ბრეტონისთვის კი
რევოლუცია ტრაგედიის დასრულების საშუალება იყო და მისი ჟურნა-
ლის სახელწოდების მიუხედავად, რევოლუციას სიურრეალისტური
ავანტიურის სამსახურში აყენებდა.
საბოლოო დაშორება იმის გათვალისწინებით ხდება გასაგები,
რომ მარქსიზმი ირაციონალურის დაქვემდებარებას ითხოვდა, მაშინ
როცა სიურრეალისტებისთვის ირაციონალურის დაცვა სიკვდილ-სი-
ცოცხლის საკითხი იყო. მარქსიზმი ილტვოდა ტოტალური დაპყრობის-
კენ, ხოლო სიურრეალიზმი, ყველა სულიერი გამოცდილების მსგავ-
სად, ერთიანობისკენ მიისწრაფოდა. ტოტალურობას შეუძლია მოით-
ხოვოს ირაციონალურის დამორჩილება, თუ რაციონალურობა საკმა-
რისია მსოფლიოზე გასაბატონებლად. მაგრამ ერთიანობის სურვილი

117
უფრო მეტს ითხოვს. მისთვის საკმარისი არ არის, რომ ყველაფერი რა-
ციონალური იყოს. მას უნდა, რაციონალურისა და ირაციონალურის
ერთ დონეზე დაყენება. არ არსებობს ისეთი ერთიანობა, რომელიც და-
ნაწევრებას გულისხმობს.
ანდრე ბრეტონისთვის ტოტალურობა მხოლოდ ერთი ეტაპი იყო,
შეიძლება აუცილებელი, მაგრამ ნამდვილად არასაკმარისი ერთიანო-
ბის გზაზე. აქ ჩვენ ვხვდებით თემას “ყველაფერი ან არაფერი”. სიურ-
რეალიზმი ისწრაფვის უნივერსალურობისკენ, თუმცა, ბრეტონის სახა-
ლისო, მაგრამ ღრმა შენიშვნა მარქსის მიმართ სწორედ იმას ამბობს,
რომ ის უნივერსალური არ არის. სიურრეალისტებს უნდოდათ შეერ-
წყათ მარქსის “სამყაროს გარდაქმნა” რემბოს “ცხოვრების შეცვლის-
თვის”. მაგრამ პირველს მივყავართ მთელი მსოფლიოს დაპყრობის-
კენ და მეორეს ცხოვრების მთლიანობის მიღწევისკენ. პარადოქსუ-
ლად, ყველანაირი ტოტალურობა შემზღუდავია. საბოლოოდ, ორივე
ფორმულამ ჯგუფის გახლეჩა გამოიწვია. რემბოს არჩევით ბრეტონმა
დაამტკიცა, რომ სიურრეალიზმი არ იყო მოქმედება, არამედ იყო ასკე-
ტიზმი და სულიერი გამოცდილება. მან წინ წამოსწია ის, რაც მისი მოძ-
რაობის ორიგინალურობას განაპირობებს და რაც ასე ფასდაუდებე-
ლია ამბოხზე მსჯელობისას – წმიდათაწმინდას აღდგენა და ერთიანო-
ბის მოპოვება. რაც უფრო აღრმავებდა ბრეტონი თავისი მოძრაობის
თავისებურებას, მით უფრო რადიკალურად შორდებოდა ის თავის პო-
ლიტიკურ თანამოაზრეებს და თავის თავდაპირველ მოთხოვნებს.
სინამდვილეში, ანდრე ბრეტონს არარეალურისკენ მისწრაფებისას
არასდროს უღალატია თავისი მცდელობისთვის მოეხდინა სიზმრისა
და რეალობის შერწყმა, იდეალურსა და რეალურს შორის ოდითგან არ-
სებული წინააღმდეგობრიობის სუბლიმაცია. სიურრეალიზმის გადაწ-
ყვეტილება ცნობილია: კონკრეტული ირაციონალურობა და ობიექტუ-
რი შემთხვევითობა. პოეზია “უმაღლესი წერტილის” დაპყრობის ერთა-
დერთი შესაძლებელი გზაა. “გონების რაღაც გარკვეული წერტილის,
საიდანაც წყდება სიცოცხლისა და სიკვდილის, რეალობისა და წარმო-
სახვის, წარსულისა და მომავალის... წინააღმდეგობრივად აღქმა”. კი
მაგრამ, რა არის ეს უმაღლესი წერტილი, რომელმაც უნდა აღნიშნოს

118
ჰეგელის რაციონალურობის კოლოსალური მარცხი? ეს არის მწვერ-
ვალ-უფსკრულის ძიება, რომელსაც კარგად იცნობენ მისტიკოსები. სი-
ნამდვილეში, საქმე ეხება მისტიციზმს ღმერთის გარეშე, რომელიც ამ-
ბოხებულის აბსოლუტურისკენ სწრაფვის წყურვილს კლავს და წარმო-
აჩენს. სიურრეალიზმის მთავარი მტერი რაციონალურობაა. ბრეტონის
ჩანაფიქრი, სხვათა შორის, უცნაურად წარმოგვიდგენს დასავლურ აზ-
როვნებას, სადაც ანალოგიის პრინციპი დაუსრულებლადაა წინ წამო-
წეული იდენტურობისა და წინააღმდეგობრიობის პრინციპების საზი-
ანოდ. უფრო ზუსტად, იგულისხმება წინააღმდეგობრიობის გადადნო-
ბა სურვილისა და სიყვარულის ცეცხლში და სიკვდილის კედლების
დანგრევა. მაგია,
პირველყოფილი და არქაული ცივილიზაციები, ალქიმია, ცეცხლო-
ვანი ყვავილებისა თუ თეთრი ღამეების რიტორიკა, სასწაულებრივი
ეტაპებია ერთიანობისა და ფილოსოფიური ქვისკენ მიმავალ გზაზე.
მართალია, სიურრეალიზმს არ შეუცვლია სამყარო, სამაგიეროდ ის
რამდენიმე უცნაური მითით გაამდიდრა, რომლებიც ერთგვარად ამარ-
თლებენ ნიცშეს განცხადებას ბერძნების დაბრუნების თაობაზე. თუმცა,
მხოლოდ ნაწილობრივ, რადგანაც საქმე ეხება აჩრდილების, იდუმა-
ლებისა და შავი ღმერთების საბერძნეთს. საბოლოოდ, თუ ნიცშეს გა-
მოცდილება დაგვირგვინდა დღის შუქის მიღებით, სიურრეალიზმის
კულმინაცია ღამისა და შფოთიანი ჭექა-ქუხილის ხოტბაა. ანდრე ბრე-
ტონი, მისივე სიტყვების მიხედვით, მიხვდა, რომ სიცოცხლე ნაბოძე-
ბია. მაგრამ ის ვერ მიიღებდა დღის შუქით გაბრწყინებულ სამყაროს,
რომელიც ჩვენ გვჭირდება. “ჩემში ძალიან ბევრი რამაა ჩრდილოეთი-
დან, იმისთვის, რომ მე ამ სამყაროს ადამიანი გავხდე – ამბობდა ის.”
ამასობაში, ის ხშირად, მისდა უნებურად ამცირებდა უარყოფის
წილს და წინ სწევდა ამბოხის პოზიტიურ მოთხოვნებს. მან სიჩუმეს გა-
ბედულება ამჯობინა და მხოლოდ “მორალური მოთხოვნა” შეინარჩუ-
ნა, რომელიც ჟორჟ ბატაის მიხედვით აცოცხლებდა თავდაპირველ სი-
ურრეალიზმს: “ყველა ჩვენი უბედურების მიზეზის – მოქმედი მორალის
ახალი მორალით ჩანაცვლება.” ახალი მორალის დამკვიდრება ვერც
მან და დღესდღეობით ვერც სხვამ ვერ შეძლო. თუმცა, არასდროს და-

119
უკარგავს იმედი, რომ ამას მოახერხებდა. იმ ეპოქის სიძულვილით,
როცა ზუსტად იმ პრინციპების სახელით, რომელთაც სიურრეალიზმი
ემხრობოდა, გარდაუვლად მოხდებოდა იმ ადამიანის დამცირება,
რომლის განდიდებაც ბრეტონს სურდა, იგი იძულებული გახდა შეეთა-
ვაზებინა ტრადიციულ მორალთან დროებით მიბრუნება. აქ შეიძლება
პაუზა ჩნდება. მაგრამ ეს ნიჰილიზმის პაუზაა და ამბოხის რეალური
პროგრესირება. მას მერე, რაც მარცხი განიცადა ახალი მორალის დამ-
კვიდრებაში, რომლის აუცილებლობასაც ცხადად გრძნობდა, კარგად
ვიცით, რომ ბრეტონმა სიყვარული აირჩია. არ უნდა დაგვავიწყდეს,
რომ თავისი ეპოქის საძაგლობებში ის იყო ერთადერთი ადამიანი,
ვინც სიღრმისეულად ლაპარაკობდა სიყვარულზე. საბოლოოდ, სიყვა-
რული, ეს მორალური თავშესაფარი, ამ განდევნილი ადამიანისთვის
სამშობლოდ იქცა. ცხადია, ზომიერება არც ამაში იყო. სიურრეალიზმი,
რომელიც არც პოლიტიკა და არც რელიგიაა, სავარაუდოდ, მხოლოდ
მიუღწევადი სიბრძნეა. მაგრამ ეს იმის ნიშანიცაა, რომ არ არსებობს
კომფორტული სიბრძნე: “ჩვენ გვინდა გავცდეთ ჩვენს დროს და გავ-
ცდებით კიდეც”, ასეთია ბრეტონის არაჩვეულებრივი განცხადება. შე-
იძლება ის დიდებული ღამე, რომელშიც იგი შვებას პოულობდა, მაშინ
როცა მოქმედებაზე გადასული გონება სამყაროს თავს ატეხდა თავის
არმიებს, არის კიდეც ჯერ არ დამდგარი განთიადის მომასწავებელი
და რენე შარის, ჩვენი რენესანსის პოეტის, სისხამ დილის მაუწყებელი.

120
 ნიჰილიზმი და ისტორია
მეტაფიზიკური ამბოხისა და ნიჰილიზმის ას ორმოცდაათი წელი
ჯიუტად აბრუნებდა ადამიანური პროტესტის განაწამებ სახეს სხვა-
დასხვა ნიღბის ქვეშ. ყველა, ვინც ადამიანური ყოფისა და ღმერთის წი-
ნააღმდეგ აღდგა, ადამიანის მარტოობასა და ყოველგვარი მორალის
არარსებობას ამტკიცებდა. მაგრამ ყველა იმავდროულად ახალი,
წმინდა მიწიერი სამეფოს შექმნისკენ ისწრაფოდა, რომელიც მათი
შერჩეული კანონებით იქნებოდა მართული. შემოქმედს დაპირისპირე-
ბულნი, ისინი ლოგიკურად იქნენ მიყვანილნი იმ გადაწყვეტილებამდე,
რომ თავის ყაიდაზე გადაეკეთებინათ სამყარო. ისინი, ვინც მათ მიერ
ახლად შექმნილი სამყაროსთვის უარყოფდნენ ყველა კანონს მათი
სურვილისა და ძალაუფლების კანონის გარდა, პირდაპირ მიდიოდნენ
თვითმკვლელობამდე ან შეშლილობამდე და აპოკალიფსს უმღერ-
დნენ. დანარჩენებმა, საკუთარი ძალებით თავისი წესის დამკვიდრე-
ბას რომ ცდილობდნენ, აირჩიეს ფუჭი სანახაობის გამართვა, მოჩვენე-
ბითობა ან ბანალურობა, ან სულაც მკვლელობა და ნგრევა. თუმცა, სა-
დი და რომანტიკოსები, კარამაზოვი თუ ნიცშე მხოლოდ იმიტომ შე-
ვიდნენ სიკვდილის სამეფოში, რომ ნამდვილი ცხოვრება სწყუროდათ.
გასაკვირი არ არის, რომ უკუშედეგით, ეს მხურვალე მოწოდება წესრი-
გისკენ, კანონიერებისკენ და მორალისკენ, ამ შეშლილ სამყაროში და-
ცინვასავით გაისმის. მათი დასკვნები საბედისწერო და თავისუფლე-
ბის ჩამკვლელი მხოლოდ იმ მომენტიდან იყო, როდესაც მოიშორეს ამ-
ბოხის სიმძიმე, გაექცნენ იმ წნეხს, რომელსაც ის გულისხმობს, და ტი-
რანიისა თუ მონობის კომფორტი ამჯობინეს.
ადამიანების აჯანყება მისი ამაღლებული და ტრაგიკული ფორმე-
ბით, არის და შეუძლებელიცაა არ იყოს სიკვდილის წინააღმდეგ მი-
მართული ხანგრძლივი პროტესტი, საერთო სასიკვდილო განაჩენით
განპირობებული ადამიანის ხვედრის გააფთრებული ბრალდება. ჩვენ
მიერ განხილულ ყველა შემთხვევაში, პროტესტი ყოველ ჯერზე მიმარ-
თულია იმ ყველაფრისკენ, რაც დისონანსს ქმნის, შებურულია და არ-
ღვევს უწყვეტობას. ძირითადად საქმე ეხება ერთიანობის დაუსრულე-
121
ბელ მოთხოვნას. სიკვდილზე უარი, უსასრულო და ნათელი სიცოც-
ხლის წყურვილი ყველა ამ ამაღლებული თუ ბავშვური სიგიჟეების ზამ-
ბარებია. ეს მხოლოდ ლაჩრული და პერსონალური უარია სიკვდილზე?
არა, რადგან ამ ამბოხებულთაგან მრავალმა სათანადო საფასური გა-
დაიხადა, რათა თავისი მოთხოვნების სიმაღლეზე ყოფილიყო. ამბო-
ხებული სიცოცხლეს კი არ ითხოვს, არამედ სიცოცხლის აზრს. ის უარს
ამბობს იმ შედეგებზე, სიკვდილს რომ მოსდევს. თუ ყველაფერს დასას-
რული აქვს, მაშინ არაფერია გამართლებული, ის რაც კვდება, ყოველ-
გვარ აზრს მოკლებულია. სიკვდილის წინააღმდეგ ბრძოლა სიცოც-
ხლის აზრის მოთხოვნას უტოლდება, წესრიგისა და ერთიანობისთვის
ბრძოლას.
ბოროტების წინააღმდეგ მიმართული პროტესტი, რომელიც მეტა-
ფიზიკური ამბოხის გულში დევს, ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია.
აღმაშფოთებელი ბავშვის ტანჯვა კი არ არის, არამედ ის, რომ ეს ტან-
ჯვა გაუმართლებელია. საბოლოოდ, ტკივილს, გადასახლებას, ციხეში
გამოკეტვას რაღაცნაირად ვეგუებით, თუ მედიცინა ან საღი აზრი ამა-
ში გვარწმუნებს. ამბოხებულის თვალში სამყაროს ტანჯვასა თუ სიხა-
რულს
აკლია ახსნის პრინციპი. ბოროტების წინააღმდეგ აჯანყება უპირ-
ველეს ყოვლისა ერთიანობის მოთხოვნად რჩება. სიკვდილმისჯილთა
სამყაროში, ადამიანის ხვედრის მომაკვდინებელ ჩაუწვდომლობას,
ამბოხებული დაუღალავად უპირისპირებს სიცოცხლისა და საბოლოო
გარკვეულობის მოთხოვნას. თავადაც რომ არ იცის ისე, ის მორალისა
თუ რაღაც სიწმინდის ძიებაშია. ამბოხი ეს ასკეტურობაა, მაგრამ ბრმა.
თუკი ამბოხებული მკრეხელურად იქცევა, ამას ახალი ღმერთის მო-
ლოდინში აკეთებს. პირველს ის შოკირებული გაურბის ყველაზე ღრმა
რელიგიური მისწრაფებით, მაგრამ ეს მისწრაფება უშედეგოა. კეთილ-
შობილი თავისთავად ამბოხი კი არ არის, არამედ მისი მოთხოვნები,
თუნდაც საბოლოოდ შედეგი სულმდაბლური აღმოჩნდეს.
აუცილებლად საჭიროა იმის გარკვევა, თუ რა სულმდაბლური შე-
დეგი მოჰყვება ამბოხს. ყოველ ჯერზე, როცა იგი გამოხატავს იმის ტო-
ტალურ უარყოფას, რაც არის, აბსოლუტურ “არა”-ს, ის კლავს. ყოველ-

122
თვის, როდესაც ბრმად თანხმდება იმას, რაც არის და გაიძახის აბსო-
ლუტურ “დიახ”-ს, ის კლავს. შემოქმედის სიძულვილი შეიძლება მისი
ქმნილების სიძულვილში ან არსებული სამყაროს თავდავიწყებულ და
პროვოკაციულ სიყვარულში გადმოიღვაროს. მაგრამ ორივე შემთხვე-
ვაში ის მკვლელობას იწვევს და კარგავს უფლებას იწოდებოდეს ამბო-
ხად. ნიჰილისტი შეიძლება ორ ვარიანტში იყო და ორივეჯერ აბსოლუ-
ტურის ზომიერებადაკარგული მოთხოვნის გამო. ბუნებრივია არსებო-
ბენ ისეთი მეამბოხეები, რომლებიც მზად არიან სიცოცხლე გასწირონ,
მაგრამ ისეთებიც არიან, სხვების დახოცვა რომ სურთ. თუმცა, თავისი
არსით ისინი ერთნაირები არიან, არსებობით იმედგაცრუებულნი იწვი-
ან ნამდვილი სიცოცხლის სურვილის ალში და საერთო უსამართლობა
უჩევნიათ დამაზარალებელ სამართლიანობას. აღშფოთების ამგვარ
ზღვარზე გონება გააფთრებულია. თუკი მართალია ის, რომ ადამიანის
გულიდან წამოსული ინსტიქტური ამბოხი საუკუნეების განმავლობაში
გააზრებული გახდა, ის ასევე გადაიზარდა, როგორც უკვე ვნახეთ, ბრმა
თავდადებაში, რომელიც რაღაც მომენტიდან ზღვარგადასული ხდება
და საყოველთაო მკვლელობას მეტაფიზიკური მკვლელობით პასუ-
ხობს.
ჩვენ უკვე დავინახეთ, რომ თუნდაც აღნიშნავს მეტაფიზიკური ამ-
ბოხის უმნიშვნელოვანეს მომენტს და ნებისმიერ შემთხვევაში აბსო-
ლუტური ნგრევით სრულდება. დღეს ამბოხი ან მისი კეთილშობილება
კი არ დანათის სამყაროს, არამედ ნიჰილიზმი. და სწორედ მისი შედე-
გები უნდა გამოვკვეთოთ ისე, რომ მხედველობიდან არ გამოგვრჩეს
მისი სათავეები. ღმერთი რომ მართლაც არსებობდეს, ივანი მაინც არ
მივიდოდა მასთან ადამიანის მიმართ ჩადენილი უსამართლობის გა-
მო. მაგრამ ამ უსამართლობის მეტისმეტად ხანგრძლივმა განცდამ
“თუნდაც არსებობდე” შეცვალა ფორმულირებით “შენ არ იმსახურებ
არსებობას”, ხოლო საბოლოოდ მივიღეთ “შენ არ არსებობ”. მსხვერ-
პლი ბოლო დანაშაულის ძალასა და მიზეზებს ეძებდა საკუთარ უდანა-
შაულობაში, რაშიც დარწმუნებული იყო. უკვდავების მოლოდინში სა-
სოწარკვეთილებმა, დარწმუნებულებმა სასიკვდილო განაჩენში, გა-
დაწყვიტეს ღმერთი მოეკლათ. თუკი მცდარია მოსაზრება, რომ თანა-

123
მედროვე ადამიანის ტრაგედია ამ დღიდან იწყება, ასევე მცდარია ის,
რომ მისი ტრაგედია აქ მთავრდება. პირიქით, უზენაესზე თავდასხმა იმ
დრამის კულმინაციაა, რომელიც ანტიკური ხანის დასრულებიდან და-
იწყო და რომელსაც თავისი ბოლო სიტყვა ჯერ არ უთქვამს. ამ მომენ-
ტიდან ადამიანი იღებს გადაწყვეტილებას, არ მიიღოს ღმერთის წყა-
ლობა და საკუთარი ძალებით
განაგრძოს არსებობა. პროგრესის არსი დაწყებული სადიდან
დღემდე, იმაში მდგომარეობს, რომ რაც შეიძლება მეტად გააფართო-
ვოს ის დახურული სივრცე, სადაც უღმერთო ადამიანი მეფობს საკუთა-
რი კანონებით. სულ უფრო და უფრო აფართოებენ ღმერთის წინააღ-
მდეგ ამხედრებული ბანაკის საზღვრებს, სანამ მთელ სამყაროს არ გა-
დააქცევენ დამხობილი, განდევნილი ღმერთისგან თავდასაცავ ციხე-
სიმაგრედ. თავისი ამბოხის დასასრულს ადამიანი საკუთარ თავში იკე-
ტება; მისი დიდი თავისუფლება გამოიხატა მხოლოდ სადის ტრაგიკუ-
ლი ციხე-დარბაზიდან საკონცენტრაციო ბანაკებამდე საკუთარი დანა-
შაულების ციხეების აშენებაში. მაგრამ საალყო მდგომარეობა ნელ-ნე-
ლა განზოგადდა, თავისუფლების მოთხოვნა ყველაზე გავრცელდა. შე-
საბამისად, საჭირო გახდა ერთადერთი სამეფოს აშენება, რომელიც
სიკეთის სამეფოს დაუპირისპირდებოდა და სამართლიანობის სამე-
ფო იქნებოდა, სადაც ბოლოს და ბოლოს ადამიანთა საზოგადოება
ღვთიური საზოგადოების ნანგრევებზე დაფუძნდებოდა. ღმერთის მოკ-
ვლა და ეკლესიის აშენება ამბოხის მუდმივი და წინააღმდეგობრივი
მისწრაფებაა. მაშინ აბსოლუტური თავისუფლება ხდება აბსოლუტური
ვალდებულებების ციხე, კოლექტიური ასკეტურობა, დასასრულებელი
ისტორია. XIX საუკუნე, რომელიც ამბოხის საუკუნეა, ამგვარად გადის
XX საუკუნეზე, მორალისა და სამართლიანობის საუკუნეზე, სადაც ყვე-
ლა გულზე მჯიღს იცემს. შამფორმა[59], ამბოხის მორალისტმა ეს შემ-
დეგი ფორმულით გამოხატა: “სანამ დიდსულოვანი იქნები, ჯერ სამარ-
თლიანი უნდა იყო, ისე როგორც ჯერ პერანგები აქვთ და მერე ამაგრე-
ბენ ზედ მარმაშებს.” ფუფუნების მორალი უარყოფილი იქნება მშენე-
ბელთა ხისტი მორალის სასარგებლოდ.

124
 ახლა უნდა შევეხოთ ამ კონვულსიურ ლტოლვას მსოფლიო ბატო-
ნობისკენ და უნივერსალური კანონისკენ. ჩვენ მივუახლოვდით იმ მო-
მენტს, როდესაც ამბოხი უკუაგდებს ყოველგვარ მორჩილებას და მთე-
ლი სამყაროს ანექსირებას უმიზნებს. როგორც უკვე ვნახეთ, ყოველი
მარცხის შემდეგ ცხადდებოდა პრობლემის პოლიტიკური და ძალის-
მიერი გადაჭრის აუცილებლობა. ამიერიდან თავისი მონაპოვრებიდან
ის მხოლოდ მორალურ ნიჰილიზმსა და ძალაუფლებისკენ ლტოლვას
შეინარჩუნებს. ამბოხებულს პრინციპში მარტო საკუთარი არსებობის
მოპოვება და მისი ღმერთის პირისპირ შენარჩუნება უნდოდა. მაგრამ
მან დაივიწყა თავისი წარმომავლობა და სულიერი იმპერიალიზმის კა-
ნონით ის მსოფლიო ბატონობის მოსაპოვებლად გაეშურა უთვალავი
ჩადენილი მკვლელობის ფონზე. მან თავისი ზეციდან განდევნა ღმერ-
თი, თუმცა, მეტაფიზიკური ამბოხის სულმა გამსჭვალა რევოლუციური
მოძრაობა და პარადოქსულად, თავისუფლების ირაციონალურმა
მოთხოვნამ თავის იარაღად აირჩია გონება, ბრძოლის ერთადერთი
იარაღი, რომელიც მისთვის წმინდა ადამიანურია. ღმერთის სიკვდი-
ლის შემდეგ რჩებიან ადამიანები, ესე იგი ისტორია, რომელიც უნდა
გავიგოთ და ავაგოთ. ნიჰილიზმი, რომელიც ამბოხში ნთქავს შემოქმე-
დებით ძალას, მხოლოდ იმას ამატებს, რომ ისტორიის აგება ყველა სა-
შუალების გამოყენებით შეიძლება. მარტო დარჩენილ მიწაზე ადამია-
ნი მსოფლიო ბატონობისკენ მიმავალ გზაზე გონების დანაშაულებს
ირაციონალურ დანაშაულებს უმატებს. ამბოხის დიდებულ მიზნებსა
და სიკვდილზე ფიქრისას იგი ფორმულას “ამბოხებული ვარ, მაშასა-
დამე ვარსებობთ” ავსებს სიტყვებით “და ვართ მარტონი.”

125
 III. ისტორიული ამბოხი
თავისუფლება, “ქარიშხლების ეტლზე ამოტვიფრული ეს საშინელი
სიტყვა”[60] ყველა რევოლუციის პრინციპია. ამ სიტყვის გარეშე ამბო-
ხებულთათვის სამართლიანობა წარმოუდგენელია. თუმცა, ერთხე-
ლაც, დგება დრო, როდესაც სამართლიანობა თავისუფლების აღკვე-
თას მოითხოვს. მაშინ რევოლუციას მცირე თუ დიდი ტერორი აგვირ-
გვინებს. ყოველი რევოლუცია უდანაშაულობის ნოსტალგია და მისკენ
მოწოდებაა. მაგრამ ნოსტალგია ერთ მშვენიერ დღეს ხელში იღებს ია-
რაღს და ტოტალურ დანაშაულზე მიდის – იმავე ძალადობასა და
მკვლელობაზე. ამგვარად, მონების რევოლუციები, მეფის მკვლელი
რევოლუციები, XX საუკუნის რევოლუციები შეგნებულად თანხმდებოდ-
ნენ დანაშაულს, რომელიც სულ უფრო და უფრო იზრდებოდა იმის შე-
საბამისად, რა მასშტაბის თავისუფლების დაპირებასაც იძლეოდნენ
ეს რევოლუციები. ეს აშკარა წინააღმდეგობრიობა ხელს უშლიდა
ჩვენს რევოლუციონერებს, იგივე ბედნიერება და იმედი გამოსახვო-
დათ სახეზე, რომელიც ჩვენი დამფუძნებელი კრების წევრებს ეფინათ.
არის თუ არა გარდაუვალი ეს წინააღმდეგობრიობა, ახასიათებს თუ
ღალატობს ის ამბოხის ღირებულებას, ეს არის კითხვა, რომელიც რე-
ვოლუციის შესახებ ჩნდება და რომელიც ასევე მეტაფიზიკურ ამბოხ-
თან დაკავშირებით ისმებოდა. სინამდვილეში, რევოლუცია სხვა არა-
ფერია თუ არა მეტაფიზიკური ამბოხის ლოგიკური გაგრძელება და რე-
ვოლუციური მოძრაობის გაანალიზებისას ჩვენ ადამიანის დასამტკი-
ცებლად იმის წინაშე, რაც მას უარყოფს, იმავე სასოწარკვეთილ და
სისხლიან ძალისხმევას დავინახავთ. ამგვარად, რევოლუციური სული
იცავს ადამიანის იმ ნაწილს, რომელსაც ქედის მოხრა არ სურს. ის უბ-
რალოდ ცდილობს ადამიანი გარკვეული დროით გაამეფოს. ღმერთის
უარყოფის შემდეგ, ეს სული აშკარად გარდაუვალი ლოგიკით ისტორი-
ას ირჩევს.
თეორიულად სიტყვა რევოლუცია იმავე მნიშვნელობას ინარჩუ-
ნებს, რაც ასტრონომიაში აქვს. ეს არის ჩაკეტილ წრეში მოძრაობა, რო-
ცა სრული გადასვლა ხდება ერთი მმართველობიდან მეორეზე. საკუთ-
126
რების რეჟიმის შეცვლა შესაბამისი მმართველობის შეცვლის გარეშე
რეფორმაა და არა რევოლუცია. არ არსებობს ისეთი ეკონომიკური რე-
ვოლუცია, გინდა სისხლიანი გინდაც მშვიდობიანი, რომელიც იმავ-
დროულად პოლიტიკური არ იქნება. ამით განსხვავდება რევოლუცია
ამბოხისგან. ცნობილი სიტყვები: “არა, სერ, ეს ამბოხი არ არის, ეს რე-
ვოლუციაა[61]” ამ ძირეულ განსხვავებაზე მიუთითებს. ამ სიტყვების
ზუსტი აზრი შემდეგში მდგომარეობს: “ეს ახალი მმართველობის გარ-
დაუვალი დამყარებაა.” ამბოხი სწრაფად ქრება, იხშობა. ის მხოლოდ
გაუგებარი ლუღლუღია. რევოლუცია კი იდეით იწყება. უფრო ზუსტად,
ის არის იდეის ისტორიულ გამოცდილებაში ჩართვა, მაშინ როცა ამბო-
ხი მხოლოდ ინდივიდუალური გამოცდილებიდან იდეისკენ სვლაა. ამ-
ბოხის ისტორია, კოლექტიურიც კი, ყოველთვის არის შეუქცევადი ჩარ-
თვა მოვლენებში, ბრმა პროტესტში, რომელიც არ ითრევს არც სისტე-
მას, არც არგუმენტებს; ხოლო რევოლუცია არის მოქმედების მორგება
იდეაზე სამყაროს თეორიულ ჩარჩოში მოქცევის მიზნით. ამიტომაც, ამ-
ბოხი უარყოფს ადამიანს, რევოლუცია კი ანადგურებს ერთდროულად
ადამიანებსა და პრინციპებს. თუმცა, იმავე მიზეზებით შეიძლება ით-
ქვას, რომ ისტორიაში ჯერ არ ყოფილა რევოლუცია. იქ მხოლოდ ერთი
რევოლუცია შეიძლება მოხდეს, რომელიც გადამწყვეტი იქნება. მოძ-
რაობა, რომელიც
თითქოს ასრულებს წრეს, იქვე იწყებს ახალს სწორედ იმ მომენტი-
დან, როცა ახალ მმართველობას ეყრება საფუძვლები. ანარქისტები,
ვარლეს მეთაურობით, მშვენივრად ხედავდნენ, რომ მთავრობა და რე-
ვოლუცია ერთმანეთთან შეუთავსებადია პირდაპირი მნიშვნელობით.
“ის იმ წინააღმდეგობრიობას გულისხმობს, – ამბობდა პრუდონი, – რომ
მთავრობა ვერასდროს იქნება რევოლუციური, იმ უბრალო მიზეზის გა-
მო, რომ ის მთავრობაა.” ჩვენი გამოცდილებიდან ამას შეგვიძლია ის
დავუმატოთ, რომ მთავრობა მხოლოდ სხვა მთავრობის მიმართ შეიძ-
ლება იყოს რევოლუციური. რევოლუციური მთავრობები იძულებულნი
არიან მეტწილად ომის მთავრობები იყვნენ. რაც მეტად იშლება რევო-
ლუცია, მით უფრო დიდია ფსონები იმ ომში, რომელიც მას მოსდევს.
1789 წლით შობილი საზოგადოება ევროპისთვის იბრძვის. 1917 წლით

127
შობილი კი მსოფლიო ბატონობისთვის. ამგვარად, ტოტალური რევო-
ლუცია მთავრდება მსოფლიო ბატონობის მოთხოვნით (თუ რატომ,
ამას მოგვიანებით ვნახავთ).
სანამ ეს არ მომხდარა, თუკი ეს საერთოდ მოხდება, კაცობრიობის
ისტორია, გარკვეული მნიშვნელობით არის მისი თანმიმდევრული ამ-
ბოხების მთლიანობა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, წინსვლითი მოძრა-
ობა, ნათლად გამოხატული სივრცეში, არის მხოლოდ დროში მიახ-
ლოება მიზანთან. ის, რასაც XIX საუკუნეში უწოდებდნენ კაცობრიობის
თანდათანობით ემანსიპაციას, შორიდან მოჩანს როგორც უწყვეტი ამ-
ბოხების წყება, რომელიც თავის საზღვრებს სცილდება და ცდილობს
იდეაში ფორმა მიიღოს, მაგრამ ვერ ხდება ის გადამწყვეტი რევოლუ-
ცია, რომელიც ყველაფერს დაასტაბილურებდა ზეცასა და მიწაზე. სა-
კითხის ზედაპირული შესწავლითაც ნათელი გახდება, რომ რეალურ
ემანსიპაციაზე მეტად, ლაპარაკია ადამიანის თვითდამკვიდრებაზე,
რომელიც სულ უფრო მასშტაბური ხდება, მაგრამ ჯერაც არ არის დას-
რულებული. მართლაც, ერთხელ მაინც რომ მომხდარიყო ნამდვილი
რევოლუცია, ახლა ისტორია არ იარსებებდა. იქნებოდა ნეტარი ერ-
თიანობა და დაკმაყოფილებული სიკვდილი. ამიტომაც, ყველა რევო-
ლუციონერი საბოლოოდ მსოფლიო ერთიანობას უმიზნებს და ისე იქ-
ცევა, თითქოს ისტორიის დასრულების სჯეროდეს. XX საუკუნის რევო-
ლუციის განსაკუთრებულობა იმაში მდგომარეობს, რომ მან პირველად
ღიად მოინდომა განეხორციელებინა ანაქარსის კლუტსის[62] ოცნება
ადამიანთა ერთობაზე და იმავდროულად ისტორიის საბოლოო დას-
რულებაზე. თუ ამბოხის მოძრაობის ამომავალი პრინციპი იყო “ყველა-
ფერი ან არაფერი”, თუ მეტაფიზიკურ ამბოხს მსოფლიოს ერთიანობა
სწყუროდა, XX საუკუნის რევოლუციური მოძრაობა თავისი ლოგიკის
ნათლად გამოხატული შედეგებით, იარაღით ხელში მოითხოვს ისტო-
რიულ ტოტალურობას. შედეგად, ამბოხი, უსარგებლობისა და არააქ-
ტუალურობის საშიშროებით, იძულებულია რევოლუციური გახდეს. ამ-
ბოხებულისთვის საკითხი აღარ დგას სრულ უნდობლობაზე, როგორც
შტირნერთან ან მხოლოდ საკუთარი თავის გადარჩენაზე გარკვეული
პოზიციის წყალობით. საქმე ეხება ნიცშეს მსგავსად ადამიანთა მოდ-

128
გმის გაღმერთებას, იდეალად ზეადამიანის დასახვას ყველას ხსნის
მიზნით, როგორც ეს ივან კარამაზოვს უნდოდა. სცენაზე გამოდიან ეშ-
მაკისეულნი და ფარდას ხდიან ჩვენი ეპოქის ერთ-ერთ საიდუმლოს:
გონების თვითმყოფობას და ძალაუფლების წყურვილს. ღმერთი მოკ-
ვდა, საჭიროა სამყაროს შეცვლა და მხოლოდ ადამიანური ძალებით
მოწყობა. ამისთვის მარტო წყევლა საკმარისი არ არის, საჭიროა იარა-
ღი და ყველაფრის დაპყრობა. თავად რევოლუცია და განსაკუთრებით
ის, რომელიც აცხადებს, რომ მატერიალისტურია, სხვა არაფერია, თუ
არა ზღვარგადასული მეტაფიზიკური ჯვაროსნული ლაშქრობა. მაგრამ
არის კი ტოტალურობა მთლიანობა?
სწორედ ამ კითხვას უნდა გასცეს პასუხი ამ ესეიმ. ცხადი მხოლოდ
ის არის, რომ ამ ანალიზის საგანი არ გახლავთ რევოლუციის ფენომე-
ნის აღწერა, რაც აქამდე ასჯერ მაინც გაკეთდა, არც კიდევ ერთხელ
დიდი რევოლუციების ისტორიული თუ ეკონომიკური მიზეზების გარ-
კვევა. აუცილებელია ზოგიერთ ფაქტში დავინახოთ მეტაფიზიკური ამ-
ბოხის ლოგიკური თანმიმდევრობა, ილუსტრაციები და მუდმივი თემე-
ბი.
რევოლუციების უმრავლესობა ფორმასა და განსაკუთრებულობას
მკვლელობით იძენს. ყველა ან თითქმის ყველა, ადამიანთა მსხვერ-
პლით ხასიათდება. თუმცა, ზოგიერთი მათგანი, გარდა ამისა, მეფისა
და ღმერთის მკვლელი იყო. თუ მეტაფიზიკური ამბოხის ისტორია იწყე-
ბა სადით, ჩვენი რეალური თემა იწყება მხოლოდ მეფის მკვლელებით,
მისი თანამედროვეებით, რომელთაც ღმერთის მოვლენილზე აღმარ-
თეს ხელი, მაგრამ ვერ გაბედეს მოეკლათ თავად მარადიული საწყისი.
მანამდე კი კაცობრიობის ისტორია ასევე იცნობს ამბოხის მოძრაობის
პირველ მაგალითს – მონების აჯანყებას.
იქ, სადაც მონა ამხედრდება ბატონის წინააღმდეგ, ადგილი აქვს
ერთი ადამიანის მეორესთან დაპირისპირებას. შედეგი მხოლოდ ადა-
მიანის მოკვლაა. მონების აჯანყება, ჟაკერია, გეზების ომი, გლეხების
ამბოხი წინ სწევს თანასწორობის პრინციპს – “სიცოცხლე სიცოცხლის
წილ”, რაც, მიუხედავად ყველანაირი თავგამოდებისა და მისტიფიკა-

129
ციისა, ყოველთვის გამოჩნდება რევოლუციური სულის ყველაზე წმინ-
და ფორმებში, მაგალითად 1905 წლის რუსულ ტერორიზმში.
სპარტაკის აჯანყება ანტიკური ხანის დასასრულს, ქრისტიანობის
ერის დაწყებამდე რამდენიმე ათწლეულით ადრე, ამ კუთხით სამაგა-
ლითოა. თავდაპირველად უნდა აღვნიშნოთ, რომ საქმე ეხება გლა-
დიატორების ამბოხს, იმავე მონების ამბოხს, რომლებიც ადამიანებს
ერკინებოდნენ ბატონების გასართობად; მათ ან უნდა მოეკლათ ან თა-
ვად დახოცილიყვნენ. სამოცდაათი ადამიანით დაწყებული ამბოხი
დასრულდა სამოცდაათი ათასიანი ამბოხებულთა არმიით, რომელმაც
გაანადგურა რომაელთა საუკეთესო ლეგიონები და იტალიისკენ და-
იძრა მარადიული ქალაქის მიწასთან გასასწორებლად. მაგრამ ამ ამ-
ბოხს რომაული საზოგადოებისთვის არანაირი ახალი პრინციპი არ შე-
უმატებია, როგორც სამართლიანად აღნიშნავს ანდრე პრუდომო.[63]
თავის მოწოდებაში სპარტაკი შემოიფარგლება მონებისთვის “თანას-
წორი უფლებების” მინიჭებით. ეს ფაქტიდან უფლებაზე გადასვლა,
რომელიც თავდაპირველი ამბოხის მოძრაობაში გავაანალიზეთ, ერ-
თადერთი ლოგიკური მონაპოვარია, რომელიც შეგვიძლია ამბოხის ამ
დონეზე გამოვყოთ. დაუმორჩილებელი იშორებს მონობის უღელს და
ბატონის თანასწორად აცხადებს თავს. თავის მხრივ, მასაც ბატონობა
სურს.
სპარტაკის აჯანყების ისტორია მუდმივად წარმოაჩენს მოთხოვნის
ამ პრინციპს. ამბოხებულთა არმია ათავისუფლებს მონებს და მათ მა-
შინვე გადასცემს მონებად ყოფილ ბატონებს. გადმოცემის თანახმად,
რომელიც სარწმუნო არ არის, სპარტაკის მეომრები თითქოს გლადია-
ტორთა ბრძოლებს აწყობდნენ ასეულობით რომაელ მოქალაქეებს შო-
რის და ყოფილ მონებს ამფითეატრიდან აყურებინებდნენ ამ სანახა-
ობას, რომლებიც სიხარულისა და სიამოვნებისგან ჭკუიდან იშლებოდ-
ნენ. მაგრამ ადამიანთა
დახოცვას არაფერი მოაქვს მოკლული ადამიანების რაოდენობის
გაზრდის მეტი. იმისთვის, რომ ერთმა პრინციპმა გაიმარჯვოს, ჯერ არ-
სებული პრინციპი უნდა დამარცხდეს. სპარტაკის ნაოცნებარი მზის ქა-
ლაქი მხოლოდ მარადიული რომის ნანგრევებზე შეიძლებოდა აშენე-

130
ბულიყო მისი ღმერთებისა და ინსტიტუტების განადგურებით. სპარტა-
კის არმია მართლაც დაიძრა რომისკენ, რომელიც ძრწოდა საკუთარ
ცოდვებზე პასუხის მოთხოვნის მოლოდინში. მაგრამ გადამწყვეტ მო-
მენტში მონათა არმიამ წმინდა კედლების დანახვაზე უკან დაიხია,
თითქოს ღმერთების პრინციპების, ღმერთების ქალაქის წინაშე იხევ-
და უკან. მისი დანგრევის შემდეგ რა უნდა აშენებულიყო სამართლია-
ნობის დაუოკებელი წყურვილისა და შელახული სიყვარულის გარდა,
რომელიც ამ მიზეზით დაუნდობელი გახდა და ამ მომენტამდე ძალას
მატებდა ამ უბედურ ამბოხებულს?[64] ყოველ შემთხვევაში, სპარტაკის
არმიამ უკან დაიხია და მიიღო გაუგებარი გადაწყვეტილება, დაბრუნე-
ბულიყო იქ, სადაც აჯანყება დაიწყო, უკან გაევლო თავისი გამარჯვე-
ბების გრძელი გზა და სიცილიაში გადასულიყო. თითქოს ეს უსახლკა-
როები, ამიერიდან მარტონი და განიარაღებულნი იმ ზეცის წინაშე,
რომლისთვისაც უნდა შეეტიათ, თავისი ისტორიის ყველაზე წმინდა და
მხურვალე წიაღს უბრუნდებოდნენ, მიწას, სადაც მათი პირველი შეძა-
ხილები გაისმა და სადაც სიკვდილი ასე იოლი და ტკბილი იყო.
ამის შემდეგ იწყება დამარცხება და წამება. ბოლო ბრძოლის წინ
სპარტაკმა ჯვარზე გააკვრევინა რომაელი მოქალაქე იმისთვის, რომ
თავისი ხალხისთვის ეჩვენებინა, თუ რა ელოდა. ბრძოლის დროს გა-
საოცარი გაშმაგებით, რაშიც შეუძლებელია არ დავინახოთ სიმბოლო,
სპარტაკი ცდილობდა მიახლოებოდა რომის ლეგიონების მეთაურ
კრასს, რათა პირისპირ შერკინებოდა. მას უნდოდა მომკვდარიყო, მაგ-
რამ როგორც თანასწორი თანასწორთან ბრძოლაში; იმ ადამიანთან
ორთაბრძოლაში, რომელიც იმ მომენტში ყველა რომაელი ბატონის
განსახიერებას წარმოადგენდა. სპარტაკს უნდოდა მომკვდარიყო,
მაგრამ ადამიანური თანასწორობის მწვერვალზე. მან ვერ მიაღწია
კრასამდე: პრინციპები შორიდან იბრძვიან და რომაელი გენერალიც
მოშორებით იდგა. სპარტაკი მოკვდა, როგორც ეს უნდოდა, ოღონდ
დაქირავებული მებრძოლის მახვილით, რომელიც ისეთივე მონა იყო,
როგორიც თავად იყო და რომელიც მისი თავისუფლების მოკვლით სა-
კუთარ თავისუფლებასაც ასამარებდა. ერთი ჯვარზე გაკრული რომაე-
ლის სანაცვლოდ კრასი ათასობით მონას გააკვრევინებს ჯვარზე. ექ-

131
ვსი ათასი ჯვარი, რომლებიც ამდენი სამართლიანი ამბოხის შემდეგ
კაპუიდან რომისკენ მიმავალ გზაზე აღიმართება, მონებს დაანახებს,
რომ სამყაროში, სადაც ძალა გამეფებულა, არანაირი თანასწორობა
არ არსებობს და რომ ბატონები სათავისოდ ანგარიშობენ და ასმაგად
აზღვევინებენ თავისი სისხლის საფასურს.
ასევე ჯვარზე ეწამა ქრისტე. შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომ
სპარტაკის აჯანყებიდან ათწლეულების შემდეგ მან მონის სიკვდილი
მხოლოდ იმიტომ აირჩია, რომ შეემცირებინა ის უზარმაზარი მანძილი,
რომელიც დამცირებულ ადამიანს აშორებს ღმერთის ულმობელ სახეს.
იგი ექომაგება ადამიანებს და თავის მხრივ ხდება უკიდურესი უსამარ-
თლობის მსხვერპლი იმისთვის, რომ ამბოხმა ორად არ გახლიჩოს სამ-
ყარო, იმისთვის რომ ტკივილმაც მიაღწიოს ზეცამდე და ადამიანებს
მოაშოროს წყევლა. ვის გაუკვირდება ის, რომ რევოლუციის სული, რო-
მელიც შემდგომში ცდილობდა ერთმანეთისგან გაემიჯნა ზეცა და მი-
წა, ღვთაების დეინკარნაციას დაიწყებდა მისი წარმომადგენლების
მიწაზე მოკვლით? 1793 წელს ერთგვარი ფორმით დასრულდა ამბოხის
დრო და დაიწყო რევოლუციების ხანა ეშაფოტებზე.[65]

132
 მეფის მკვლელები
მეფეები 1793 წლის 21 იანვრამდეც მოუკლავთ და XIX საუკუნის მე-
ფეთა მკვლელობამდე გაცილებით ადრეც. თუმცა, რავაიაკს, დამი-
ენს[66] და მათ მიმბაძველებს მხოლოდ მეფის პიროვნების ხელყოფა
უნდოდათ და ისინი არ ებრძოდნენ პრინციპს. მათ ან სხვა მეფე სურ-
დათ ან არაფერი. ისინი ვერ წარმოიდგენდნენ, რომ სამეფო ტახტი შე-
იძლებოდა ცარიელი დარჩენილიყო. 1789 წელი თანამედროვე ეპოქის
გარდატეხის მომენტია, რადგან ამ პერიოდის ადამიანებს სურდათ,
ბევრ სხვა რამესთან ერთად, ღვთიური კანონის პრინციპის მოსპობა
და ისტორიაში უარყოფისა და ამბოხის იმ ძალის შეტანა, რომელიც
ბოლო საუკუნეების ინტელექტუალურ ბრძოლებში ჩამოყალიბდა. ამ-
გვარად, მათ ტრადიციულ ტირანის მკვლელობას დაუმატეს გააზრებუ-
ლი ღმერთის მკვლელობა. ფილოსოფოსებისა და იურისტების ე.წ. ლი-
ბერტარიანული აზროვნება ამ რევოლუციის ბერკეტი იყო.[67] იმის-
თვის, რომ ის შესაძლებელი გამხდარიყო და თავი ლეგიტიმურად ეგ-
რძნო, ჯერ საჭირო გახდა, რომ ეკლესიას (და უზარმაზარია ამაში მისი
პასუხისმგებლობა) თავისი მოქმედებებით, რომლის გაფურჩქვნის ხა-
ნაც ინკვიზიციის პერიოდში იყო და საბოლოოდ დროებით ძალაუფლე-
ბებთან თანამზრახველობით განმტკიცდა, ბატონების მხარე დაეკავე-
ბინა და თავის თავზე აეღო ტანჯვა-ვაების თესვა. მიშლე[68] არ ცდება,
როცა რევოლუციურ ეპოპეაში მხოლოდ ორ დიდ პერსონაჟს ხედავს:
ქრისტიანობასა და რევოლუციას. მისთვის 1789 წელი აიხსნება წყა-
ლობისა და სამართლიანობის ბრძოლით. მიუხედავად იმისა, რომ მიშ-
ლე თავის ბობოქარ საუკუნესთან ერთად გამოხატავდა სიმპათიებს
დიდი პიროვნებების მიმართ, ამაში მან რევოლუციური კრიზისის ღრმა
მიზეზები დაინახა.
ძველი რეჟიმის მონარქია თუკი თავის მმართველობაში თვითნებუ-
რობას არ უშვებდა, თავის პრინციპში უდავოდ თვითნებური იყო. ის
ღვთიურ სამართალს ფლობდა და შესაბამისად მისი ლეგიტიმურობის
საკითხი საერთოდ არ იდგა. თუმცა, ამ კანონიერებას განსაკუთრებით
ხშირად ეჭვქვეშ აყენებდნენ პარლამენტები. მაგრამ ისინი, ვინც მო-
133
ნარქიას ემსახურებოდნენ, ამ კანონს აქსიომად მიიჩნევდნენ და ასეც
წარმოადგენდნენ მას. როგორც ვიცით, ლუი XIV მეტად მტკიცე იყო ამ
პრინციპში[69]
[69] ჩარლზ პირველი იმდენად იყო დარწმუნებული ღვთიურ სამარ-
თალში, რომ საჭიროდ არ მიაჩნდა სამართლიანი და ლოიალური ყო-
ფილიყო მათ მიმართ, ვინც ამას უარყოფდა.
. ბოსუე[70] ამ საკითხში ეხმარებოდა მეფეებს, როდესაც მათ ეუბნე-
ბოდა: “თქვენ ღმერთები ხართ.” მეფე თავისი ერთ-ერთი ასპექტით
ღვთით დაკისრებული მისიის შემსრულებელია მიწაზე და შესაბამი-
სად, სამართალიც მის ხელში იყო. ის ღმერთივით სიღარიბითა და უსა-
მართლობით გატანჯულთა ბოლო იმედს წარმოადგენდა. პრინციპში
ხალხი მეფისგან ელოდა მჩაგვრელებისგან ხსნას. “მეფემ რომ იცო-
დეს..., მეფე რომ საქმის კურსში იყოს...” მსგავსი აზრი ხშირად გამოით-
ქმებოდა სიღატაკის პერიოდში ფრანგ და რუს ხალხებში. ისიც მართა-
ლია, რომ ყოველ შემთხვევაში საფრანგეთში, მონარქია როდესაც საქ-
მის კურსში იყო, ხშირად ცდილობდა დაჩაგრული ხალხის დაცვას დი-
დებულებისა და ბურჟუებისგან. მაგრამ სამართალი იყო ეს? არა, თუკი
ამას იმ ეპოქის მწერლების აბსოლუტური პოზიციიდან განვიხილავთ.
თუ საშველად შეუძლიათ მეფეს მიმართონ, არ შეუძლიათ რაიმე ზომის
მიღება მისგან დასაცავად. ის იმ შემთხვევაში იცავს, თუ ამის სურვილი
აქვს, და მაშინ, როცა ეს უნდა. კეთილი ნება წყალობის ერთ-ერთი ატ-
რიბუტია. მონარქია თეოკრატიული ფორმით ისეთი მმართველობაა,
რომელსაც სამართალზე მაღლა წყალობის დაყენება უნდა
და მას ყოველთვის ბოლო სიტყვას უტოვებს. სავოიას ვიკარი-
უსის[71] რწმენა, პირიქით, მხოლოდ იმაშია ორიგინალური, რომ
ღმერთს უქვემდებარებს სამართალს და ერთგვარი გულუბრყვილო სა-
ზეიმო ფორმით თანამედროვე ისტორიას იწყებს.
იმ მომენტიდან, როცა ლიბერტარიანული აზროვნება ღმერთის არ-
სებობას ეჭვქვეშ აყენებს, ის წინ სწევს სამართლიანობის პრობლემას.
უბრალოდ, აქედან მოყოლებული სამართლიანობა და თანასწორობა
ერთმანეთშია არეული. ღმერთის ტახტი შერყეულია და სამართლია-
ნობა რომ დამყარდეს თანასწორობის სახით, მან ღმერთს ბოლო დარ-

134
ტყმა უნდა მიაყენოს იმით, რომ უშუალოდ მისი წარმომადგენელი გა-
ანადგუროს მიწაზე. ეს უკვე ნიშნავს ღვთიური სამართლის დარღვევას,
რომელსაც ის უპირისპირებს ბუნებრივ კანონს და აიძულებს მასთან
ერთად იარსებოს სამი წლის განმავლობაში 1789 წლიდან 1992 წლამ-
დე. ოღონდ წყალობა არასდროს არაფერს ერწყმის. მან შეიძლება რა-
ღაც დათმოს, მაგრამ არა ეს. თუმცა, ეს საკმარისი არ არის. მიშლეს მი-
ხედვით, ლუი XVI ციხეში კვლავაც მეფობას ნატრობდა. ახალი პრინცი-
პების საფრანგეთში, სადღაც, ციხის ოთხ კედელში, დამარცხებული
პრინციპი მხოლოდ სიცოცხლისა და რწმენის ძალით აგრძელებდა არ-
სებობას. სამართლიანობას წყალობასთან მხოლოდ ის აქვს საერთო,
რომ მას აბსოლუტური მეფობა სურს. იმ მომენტიდან, როდესაც სამარ-
თლიანობა და წყალობა ბრძოლაში ებმებიან, ეს ბრძოლა სამკვდრო-
სასიცოცხლო ხდება. “ჩვენ არ გვინდა მეფის გასამართლება, – თქვა
დანტონმა, რომელიც დიდად არ გამოირჩეოდა იურისტის კორექტუ-
ლობით, – ჩვენ მეფის მოკვლა გვინდა.” მართლაც, თუ ღმერთს უარ-
ყოფ, მეფე უნდა მოკლა. სენ ჟიუსტს ბრალი მიუძღვის ლუი XVI-ის
მკვლელობაში, მაგრამ როდესაც მან შესძახა: “განსაზღვრო პრინციპი,
რომლის მიხედვითაც ბრალდებული მოკვდება, ნიშნავს განსაზღვრო
პრინციპი, რომლითაც ცხოვრობს საზოგადოება, რომელიც ამ ბრალ-
დებულს ასამართლებს”, გვიჩვენა, რომ მეფე ფილოსოფოსებმა მოკ-
ლეს: მეფე უნდა მოკვდეს სოციალური კონტრაქტის სახელით[72].
მაგრამ ეს საკითხი განმარტებას საჭიროებს.

135
 ახალი სახარება
სოციალური კონტრაქტი უპირველეს ყოვლისა არის წიგნი ძალაუფ-
ლების ლეგიტიმურობაზე. ოღონდ იურიდიული ხასიათის წიგნი და არა
ფაქტებზე დაყრდნობილი[73], ის არანაირად არ არის სოციოლოგიური
დაკვირვებების კრებული. მისი კვლევა პრინციპებს ეხება. ამით ის უკ-
ვე ხდება საკამათო. ის გულისხმობს, რომ ტრადიციული ლეგიტიმურო-
ბა, თავიდან ღვთისგან ბოძებულად მიჩნეული, გამართლებული არ
არის. ის სხვა ლეგიტიმურობასა და სხვა პრინციპებს ეხება. სოციალუ-
რი კონტრაქტს იმდენად დოგმატური ტონი და ენა აქვს, რომ ის კატე-
ხიზმოცაა. როგორც 1789 წელი ასრულებს ინგლისური და ამერიკული
რევოლუციების გამარჯვებებს, ისე რუსოს მიჰყავს ლოგიკურ დასასრუ-
ლამდე შეთანხმების თეორია, რომელიც მანამდე ჰობსმა წამოსწია
წინ. სოციალური კონტრაქტი იძლევა ახალი რელიგიის ფართო გაშ-
ლასა და დოგმატურ ახსნას, რომლის ღმერთადაც მიჩნეულია გონება,
მიწაზე კი მეფის ნაცვლად მისი წარმომადგენელი ხალხია, რომელიც
განიხილება როგორც საერთო ნება.
ტრადიციულ რეჟიმზე შეტევა იმდენად აშკარაა, რომ რუსო პირვე-
ლივე თავიდან ცდილობს დაამტკიცოს, რომ ხალხსა და მეფეს შორის
შეთანხმებას, რომლის საფუძველზეც იქმნება სამეფო, მოქალაქეთა
შეთანხმება უსწრებს, რის საფუძველზეც ყალიბდება შემოქმედებითი
ხალხი. რუსომდე ღმერთი ქმნიდა მეფეებს, ისინი კი თავის მხრივ ხალ-
ხებს. სოციალური კონტრაქტიდან მოყოლებული ხალხი თვითონ აყა-
ლიბებს თავის თავს, მერე კი ქმნის მეფეს. რაც შეეხება ღმერთს, მასზე
დროებით ლაპარაკი არ არის. პოლიტიკური კუთხით აქ ისეთივე რევო-
ლუციას აქვს ადგილი, როგორიც ნიუტონმა მოახდინა ფიზიკაში. ძალა-
უფლების წყარო აღარ არის თვითნებობა, არამედ საერთო თანხმო-
ბაა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ძალაუფლება აღარ არის ის, რაც არის,
არამედ არის ის, რაც უნდა იყოს. საბედნიეროდ, რუსოს მიხედვით, ის,
რაც არის, განუყოფელია იმისგან, რაც უნდა იყოს. ხალხი სუვერენუ-
ლია “უკვე იმის ძალით, რომ ყოველთვის ის არის, რაც უნდა იყოს.” ამ
ლოგიკურ შეცდომასთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას, რომ იმ პე-

136
რიოდში ასე ჯიუტად მოხსენიებულ გონებას აქ მთლად კორექტულად
არ ექცევიან. აშკარაა, რომ სოციალური კონტრაქტით ჩვენ თვალწინ
იბადება ახალი მისტიკა – საერთო ნება პოსტულირებულია როგორც
თავად ღმერთი. “თითოეული ჩვენგანი, – ამბობს რუსო, – თავის პიროვ-
ნებას საერთო მონაპოვრად მიიჩნევს და მთელ თავის ძალას ახმარს
საერთო ნების უმაღლეს ხელმძღვანელობას, ხოლო ჩვენ თითოეულ
წევრს ვიღებთ როგორც ერთი მთელის განუყოფელ ნაწილს.”
ეს პოლიტიკური პიროვნება, რომელიც სუვერენული გახდა, ასევე
განისაზღვრება როგორც ღვთიური. სხვათა შორის, მას ღვთიური პი-
როვნების ყველა ატრიბუტი აქვს. ის მართლაც შეუმცდარი პიროვნე-
ბაა, რადგანაც სუვერენს არ შეიძლება სურდეს ბოროტად გამოყენება.
“გონების კანონით არაფერი ხდება უმიზეზოდ.” ის სრულიად თავისუ-
ფალია, თუკი მართალია ის, რომ აბსოლუტური თავისუფლება არის
თავისუფლება საკუთარ თავთან მიმართებაში. ამგვარად, რუსო აცხა-
დებს, რომ პოლიტიკური სხეულის ბუნებას ის ეწინააღმდეგება, რომ სუ-
ვერენმა თავის თავს უნდა დაუწეროს ისეთი კანონი, რომელსაც ვერ
დაარღვევს. პოლიტიკური პიროვნება ასევე მიუკერძოებელი, განუყო-
ფელია და მიზნად ისახავს იმ უდიდესი თეოლოგიური პრობლემის გა-
დაჭრას, რასაც წარმოადგენს წინააღმდეგობრიობა ღვთიურ
ყოვლისშემძლეობასა და უცოდველობას შორის. საერთო ნება მარ-
თლაც იძულებითია; მის ძალაუფლებას საზღვრები არ აქვს. მაგრამ
სასჯელი, რომელსაც იგი დაუწესებს იმას, ვინც არ დაემორჩილება,
სხვა არაფერია, თუ არა “მისი იძულება იყოს თავისუფალი”. გაღმერ-
თება მთავრდება, როდესაც რუსო სუვერენს თავის ძირებს აშორებს და
განასხვავებს საერთო ნებასა და ყველას ნებას. ეს ლოგიკურად გამომ-
დინარეობს რუსოს წინაპირობებიდან. თუ ადამიანი კეთილია ბუნე-
ბით, თუკი მასში ბუნება იდენტიფიცირდება გონებასთან[74], მაშინ ის
მოახდენს გონების აღმატებულების დემონსტრირებას იმ ერთადერთი
პირობით, რომ თავის თავს გამოხატავს თავისუფლად და ბუნებრივად.
იგი ვეღარ შეცვლის თავის გადაწყვეტილებას, რომელიც ამიერიდან
მასზე მაღლა დგას. საერთო ნება უპირველეს ყოვლისა უნივერსალური

137
გონის გამოხატვაა, რომელიც კატეგორიულია. დაიბადა ახალი ღმერ-
თი.
აი, რატომ არის, რომ სოციალურ კონტრაქტში ყველაზე ხშირად
გვხვდება სიტყვები: “აბსოლუტური”, “წმინდა”, “ურღვევი”. ამგვარად
განსაზღვრული პოლიტიკური სხეული, რომლის კანონიცაა წმინდა ძა-
ლაუფლება, სხვა არაფერია, თუ არა ისტორიული ქრისტიანობის მის-
ტიკური სხეულის ჩანაცვლება. სოციალური კონტრაქტი, სხვათა შო-
რის, მთავრდება სამოქალაქო რელიგიის აღწერით და ამით რუსო იმ
თანამედროვე საზოგადოებების მაცნედ გვევლინება, რომლებიც არა
მარტო ოპოზიციას გამორიცხავენ, არამედ ნეიტრალიტეტსაც. რუსომ
პირველმა დაამყარა ახალ პერიოდში სამოქალაქო აღმსარებლობა.
მანვე პირველმა გაამართლა სიკვდილით დასჯა და სუბიექტის სრული
მორჩილება სუვერენისადმი. “სწორედ იმიტომ, რომ არ გავხდეთ
მკვლელის მსხვერპლი, უნდა დავთანხმდეთ საკუთარ სიკვდილს თუკი
მკვლელად ვიქცევით.” უცნაური გამართლებაა, მაგრამ ის იმას გუ-
ლისხმობს, რომ უნდა შეგეძლოს სიკვდილი, თუკი სუვერენი გიბრძა-
ნებს და საჭიროების შემთხვევაში ვალდებული ხარ, დათანხმდე სუვე-
რენის მიერ შენთვის წაყენებულ ბრალდებას. ეს მისტიკური ცნება
ხსნის სენ ჟიუსტის სიჩუმეს მისი დაპატიმრების დღიდან ეშაფოტზე ას-
ვლამდე. სათანადოდ გაგებული, ის ასევე ხსნის სტალინის პროცესებ-
ზე ბრალდებულების აღიარებებს.
აქ ჩვენ ახალი რელიგიის გარიჟრაჟს ვესწრებით მისი წამებებით,
ასკეტიზმითა და წმინდანებით. სწორად რომ ვიმსჯელოთ ამ ახალი
სახარების გავლენაზე, საჭიროა ვიცოდეთ, თუ როგორი შთაგონებული
ტონი ჰქონდათ 1789 წლის მოწოდებების დროს. ფოშე[75] ბასტილიის
ტყვეთა ძვლებთან იტყვის: “გამოცხადების დღე დადგა... ძვლები აღ-
დგნენ საფრანგეთის თავისუფლების მოწოდებაზე; ისინი მოწმობენ
ჩაგვრისა და ტანჯვის საუკუნეებზე და მოასწავებენ ადამიანის ბუნები-
სა და ერების სიცოცხლის აღორძინებას.” შემდეგ იწინასწარმეტყვე-
ლებს: “ჩვენ ჟამთასვლის შუაგულში ვართ. დგება ტირანების აღსასრუ-
ლი.” ეს არის აღტყინებული და კეთილშობილი რწმენის მომენტი, ისე-
თი რწმენის, რომლითაც ხალხი ვერსალის ეშაფოტსა და საწამებელ

138
ბორბალს ამხობს.[76] ეშაფოტები აღიქმებოდა როგორც რელიგიისა
და უსამართლობის საკურთხევლები. ახალ რწმენას არ შეეძლო მათი
ატანა. მაგრამ დგება მომენტი, როდესაც რწმენა, თუკი ის დოგმად იქ-
ცა, საკუთარ ეშაფოტებს აგებს და უპირობო გაღმერთებას ითხოვს. მა-
შინ კვლავ ჩნდება ეშაფოტები და მიუხედავად საკურთხევლების, თა-
ვისუფლების, ფიცისა და გონების ზეიმისა, ახალი რწმენის წირვა ადა-
მიანთა სისხლში ჩაივლის. ნებისმიერ შემთხვევაში, იმისთვის, რომ
1789 წელი გამხდარიყო “ჯანსაღი კაცობრიობისა”[77] და “უფლისა
ჩვენის ადამიანთა მოდგმის”[78]
მეფობის დასაწყისი, საჭირო იყო ჯერ დამხობილი სუვერენი გამ-
ქრალიყო. მეფე-მღვდლის მოკვლა ახალი ეპოქის დადგომის ნიშანია,
რომელიც დღემდე გრძელდება.

139
 მეფის სიკვდილით დასჯა
ისტორიაში რუსოს იდეები სენ ჟიუსტმა განახორციელა. მეფის პრო-
ცესზე მის გამოსვლაში უმთავრესი ის განცხადება იყო, რომ მეფე ხელ-
შეუხებელი არაა და იგი უნდა გაასამართლოს არა სასამართლომ,
არამედ ეროვნულმა ასამბლეამ. რაც შეეხება მის არგუმენტებს, ისინი
რუსოს დაესესხა. სასამართლო ვერ იქნება მეფისა და სუვერენის მსა-
ჯული. საერთო ნება ვერ გაცხადდება ჩვეულებრივი მოსამართლეების
წინაშე. ის ყველაფერზე ზემოთ დგას. ამგვარად, ამ ნების ურღვევობა
და ტრანსცენდეტურობა გამოცხადებულია. როგორც ვიცით, პროცესის
მთავარი თემა, პირიქით, მეფის პიროვნების ხელშეუხებლობა იყო.
შეწყალებასა და სამართალს შორის ბრძოლა განსაკუთრებით მკვეთ-
რად 1789 წელს გამოიხატა, როდესაც ერთმანეთს სამკვდრო-სასიცოც-
ხლოდ დაუპირისპირდა ტრანსცენდენტურობის ორი კონცეფცია. სხვა-
თა შორის, სენ ჟიუსტი მშვენივრად აცნობიერებდა მომხდარის მნიშ-
ვნელობას: “ერთი და იგივე სულით იქნებიან გამსჭვალული ისინი,
ვინც მეფეს გაასამართლებენ, და ისინი, ვინც რესპუბლიკას დააფუძნე-
ბენ.”
სენ ჟიუსტის ცნობილი სიტყვა არსობრივად სანიმუშო თეოლოგიუ-
რი ნაშრომია. “ლუი უცხოა ჩვენთვის” – აი ჭაბუკი ბრალმდებლის თე-
ზისი. თუ რაიმე შეთანხმება, ბუნებრივი ან სამოქალაქო ჯერ კიდევ შეძ-
ლებდა მეფისა და მისი ხალხის დაკავშირებას, მათ შორის ორმხრივი
ვალდებულება იარსებებდა; ხალხის ნება ვერ წარსდგებოდა აბსოლუ-
ტური მსაჯულის როლში აბსოლუტური განაჩენის გამოსატანად. ამი-
ტომაც სენ ჟიუსტი ამტკიცებდა, რომ მეფესა და ხალხს არაფერი აკავ-
შირებდა. იმის დასამტკიცებლად, რომ ხალხი თავისთავად მარადიუ-
ლი ჭეშმარიტებაა, უნდა დამტკიცებულიყო, რომ მონარქია თავისთა-
ვად მარადიულ დანაშაულს წარმოადგენს. სენ ჟიუსტმა აქსიომად და-
აყენა ის აზრი, რომ ნებისმიერი მეფე მეამბოხე ან უზურპატორია. ის ამ-
ბოხებულია თავისი ხალხის წინააღმდეგ, რომლის აბსოლუტური სუვე-
რენულობის უზურპაციასაც ახდენს. მონარქია არ არის მეფე, “ის დანა-
შაულია”. არა რაღაც დანაშაული, არამედ დანაშაული როგორც ასეთი,

140
აბსოლუტური მკრეხელობა, განაცხადა სენ ჟიუსტმა. ასეთია სენ ჟიუს-
ტის სიტყვის ზუსტი და იმავდროულად უკიდურესად გამახვილებული
აზრი, რომელსაც მეტისმეტად ფართო მნიშვნელობა მიანიჭეს[79]: “ვე-
რავინ იმეფებს უცოდველად.” ნებისმიერი მეფე დამნაშავეა და ყველა,
ვისაც მეფობა სურს, უკვე აქედან გამომდინარე სასიკვდილოდაა გან-
წირული. ზუსტად იმავეს ამტკიცებს სენ ჟიუსტი მაშინაც, როდესაც აც-
ხადებს, რომ ხალხის სუვერენიტეტი “წმიდათაწმინდაა”. მოქალაქეე-
ბი ხელშეუხებელნი და წმინდანი არიან ერთმანეთისთვის და ერთმა-
ნეთის იძულება მხოლოდ კანონის ძალით შეუძლიათ, რომელიც მათ
საერთო ნებას გამოხატავს. მხოლოდ ლუი არ სარგებლობს ამ განსა-
კუთრებული ხელშეუხებლობით და კანონის ენით, რადგან ის კონ-
ტრაქტის მიღმა დგას. ის არ წარმოადგენს საერთო ნების ნაწილს და,
პირიქით, თავისი არსებობითაც კი შეურაცხყოფს ამ ყოვლისშემძლე
ნებას. ის არ არის “მოქალაქე”, რაც ახალ ღვთაებასთან ზიარების ერ-
თადერთი გზაა. “რას წარმოადგენს მეფე უბრალო ფრანგთან შედარე-
ბით?” შესაბამისად, ის უნდა გასამართლდეს და მხოლოდ გასამარ-
თლდეს.
მაგრამ ვინ გამოვა საერთო ნების გამოსახატავად და გამოიტანს
განაჩენს? ეროვნული ასამბლეა, რომელიც თავისი წარმომავლობის
ძალით აღჭურვილია ამ ნების უფლებამოსილებით და წმინდა სინო-
დის მსგავსად
წარმოადგენს ახალ ღვთაებას. საჭიროა, რომ მისი განაჩენი შემ-
დგომში ხალხს წარედგინოს დასამტკიცებლად? როგორც ვიცით, მო-
ნარქისტები ასამბლეაში სწორედ ამის მიღწევას ცდილობდნენ. ამგვა-
რად, მეფის სიცოცხლე აღარ იქნებოდა დამოკიდებული ბურჟუა-იუ-
რისტების ლოგიკაზე და მის ბედს მიანდობდნენ სპონტანურ ვნებებსა
და ხალხის თანაგრძნობას. მაგრამ სენ ჟიუსტი აქაც ბოლომდე მიდის
თავის ლოგიკაში და იყენებს დაპირისპირებას რუსოს გამოგონილ სა-
ერთო ნებასა და ყველას ნებას შორის. როდესაც ყველა აპატიებს, სა-
ერთო ნება ამას არ დაუშვებს. თვით ხალხიც ვერ წაშლის ტირანიის და-
ნაშაულს. ნუთუ ხალხს არ აქვს უფლება, უარი თქვას თავის ბრალდე-
ბებზე? მაგრამ ჩვენ სამართლის სფეროში კი არა, თეოლოგიის სფერო-

141
ში ვართ. მეფის დანაშაული იმავდროულად ცოდვაა უზენაესი წყობის
წინაშე. დანაშაული ხდება და ის შეიძლება ეპატიოს, დაისაჯოს ან და-
ვიწყებას მიეცეს. მაგრამ მონარქიის დანაშაული პერმანენტულია, ის
მეფის პიროვნებას, მის არსებობას უკავშირდება. თავად ქრისტეც, თუ-
კი მას დამნაშავეების პატიება შეუძლია, ვერ შეიწყალებს ყალბ ღმერ-
თებს. ისინი ან უნდა გაქრნენ ან გამარჯვებულები დარჩნენ. ხალხმა
დღეს რომ აპატიოს, ხვალ იმავე დანაშაულს იხილავს, თუნდაც დამნა-
შავეები ციხეში ისხდნენ. მხოლოდ ერთი გამოსავალი არსებობს:
“ხალხის კვლაზე შურისძიება მეფის მოკვლით უნდა მოხდეს.”
სენ ჟიუსტის სიტყვა მხოლოდ იქითკენ იყო მიმართული, რომ მე-
ფისთვის ყველა გზა ჩაეკეტა ეშაფოტისკენ მიმავალი გზის გარდა. თუ
ეთანხმებიან სოციალური კონტრაქტის წინაპირობებს, მაშინ ასეთი გა-
მოსავალი მართლაც გარდაუვალია. მის მერე “მეფეები უდაბნოში გა-
იქცევიან და ბუნება თავის უფლებებში აღდგება”. ამაო იყო კონვენტის
მოწოდება თავშეკავებისკენ და იმის თქმა, რომ მისი გადასაწყვეტი არ
იყო ლუი XVI-ს გაასამართლებდა თუ მხოლოდ უსაფრთხოების ზომებს
მიიღებდა. ის საკუთარ პრინციპებს ღალატობდა და გასაოგნებელი
თვალთმაქცობით ცდილობდა შეენიღბა თავისი ნამდვილი მიზანი,
რაც ახალი აბსოლუტიზმის დამყარებაში მდგომარეობდა. ჟან რუ[80].
მართალი იყო, როდესაც მეფე ლუის ბოლო მეფე უწოდა და ამით აღ-
ნიშნა, რომ ეკონომიკურ დონეზე უკვე მომხდარი ნამდვილი რევოლუ-
ცია, სრულდებოდა ფილოსოფიის დონეზე და ღმერთების დაისს მოას-
წავებდა. თეოკრატიის პრინციპზე შეტევა 1789 წელს მოხდა, ხოლო მი-
სი განსახიერების განადგურება 1793 წელს. ბრისოც[81] მართალი იყო,
როდესაც თქვა: “ჩვენი რევოლუციის უძლიერესი მონუმენტი ფილოსო-
ფიაა.”[82]
21 იანვარს მეფე-მღვდლის მოკვლით დამთავრდა ის, რასაც ნიშან-
დობლივად ლუი XVI-ის ვნებანი უწოდეს. რაღა თქმა უნდა, სამარცხვი-
ნოა ჩვენი ისტორიის დიდებულ მომენტად სუსტი და კეთილი ადამია-
ნის საჯაროდ სიკვდილით დასჯის წარმოჩენა. ეშაფოტი, რომელზეც
მეფეს თავი მოკვეთეს, მწვერვალი სულაც არ არის. მაგრამ, რაც უნდა
იყოს, თავისი მოტივებითა და შედეგებით მეფის გასამართლება ჩვენს

142
თანამედროვე ისტორიაში გარდამტეხი მომენტია. ის ამ ისტორიის დე-
საკრალიზაციისა და ქრისტე ღმერთის დეინკარნაციის სიმბოლოა.
აქამდე ღმერთი მეფის საშუალებით ერეოდა ისტორიაში. მაგრამ მისი
ისტორიული წარმომადგენელი მოკლეს, მეფე აღარ არის. შესაბამი-
სად, მხოლოდ მოჩვენებითი ღმერთი რჩება, რომელიც პრინციპების
ზეცაში გადაასახლეს.[83]
რევოლუციონერები შეიძლება იშველიებდნენ სახარებას, თუმცა,
რეალურად მათ საშინელი დარტყმა
მიაყენეს ქრისტიანობას, რის მერეც ის დღემდე ვერ გაიმართა ბო-
ლომდე წელში. როგორც ჩანს, მეფის სიკვდილით დასჯა, რომელსაც
როგორც ვიცით იმპულსური თვითმკვლელობები და ჭკუიდან შეშლები
მოჰყვა, სიტუაციის სრული გაცნობიერებით ხდებოდა. ლუი XVI-ს ზოგ-
ჯერ თითქოს თავადაც ეპარებოდა ეჭვი ღვთისგან ბოძებულ უფლებებ-
ში, თუმცა, სისტემატურად უარყოფდა ყველა იმ კანონპროექტს, რომე-
ლიც ამ უფლებებში მის რწმენას ხელყოფდა. მაგრამ იმ მომენტიდან,
როცა მიხვდა ან გაიგო, რაც ელოდა, მან თავისი ღვთიური მისია გა-
ითავისა, რაზეც მისი გამონათქვამებიც მოწმობს იმის თაობაზე, რომ
მეფეზე ხელის აწევა უფალ ქრისტეზე ხელის აწევის ტოლფასია და არა
ვინმე შეშინებულ ხორციელ ადამიანზე. ტამპლში მისი სამაგიდო წიგნი
იმიტაცია იყო. სიმშვიდითა და დახვეწილობით ხასიათდება ამ საშუა-
ლო მგრძნობელობის ადამიანის ბოლო წუთები, მისი ინდიფერენტუ-
ლი შენიშვნები გარე სამყაროს მიმართ, დაბოლოს, მისი წუთიერი სი-
სუსტეც ეშაფოტზე, სრულ მარტოობაში, დოლის საშინელი ბრახუნის
თანხლებით, რომელიც ფარავდა თავისი ხალხისგან მის ისედაც საკ-
მაოდ დაშორებულ ხმას, თუმცა, იმედოვნებდა, რომ ხალხს მას მიაწ-
ვდენდა; ეს ყველაფერი გვაფიქრებინებს, რომ მოკვდა არა კაპეტი,
არამედ ღვთიური უფლებით აღჭურვილი ლუი და მასთან ერთად, გარ-
კვეული თვალსაზრისით ისტორიული ქრსტიანობა. ამ წმინდა კავში-
რის უკეთ წარმოსაჩენად, აღსარების მიმღები ამხნევებს მეფეს სულიე-
რი დაცემის მომენტში და ახსენებს მის “მსგავსებას” ტანჯულ ღმერ-
თთან. მაშინ ლუი XVI იბრუნებს სიმხნევეს, ამ ღმერთის ენას და ამბობს:

143
“მე ამ ფიალას ბოლო წვეთამდე შევსვამ.” რის შემდეგაც აცახცახებუ-
ლი ჯალათის საძაგელ ხელებს ნებდება.

144
 ზნეობის რელიგია
მაგრამ რელიგიას, რომელმაც ყოფილი სუვერენი სიკვდილით და-
საჯა, ახალი მმართველობა უნდა დაემყარებინა; ეკლესიის ჩაკეტვის
შემდეგ, მას უნდა ეცადა ტაძრის აგება. ღმერთების სისხლი, რომელიც
ლუი XVI-ის თანმხლებ მღვდელს შეესხურა, ახალი ნათლობის მომას-
წავებელი იყო. ჟოზეფ დე მესტრი ამ რევოლუციას სატანურს უწოდებ-
და. ადვილი მისახვედრია რატომ და რა გაგებით. თუმცა, მიშლე უფრო
ახლოს იყო ჭეშმარიტებასთან, როცა მას განსაწმენდელი უწოდა. ამ
გვირაბში მთელი ეპოქა შეიჭრა თვალდახუჭული ახალი სინათლის,
ახალი ბედნიერებისა და ნამდვილი ღმერთის სახის აღმოსაჩენად.
მაგრამ როგორი იქნებოდა ეს ახალი ღმერთი? ისევ სენ ჟიუსტს დავე-
კითხოთ.
1789 წელი ჯერ კიდევ არ ამტკიცებს ადამიანის ღვთაებრიობას,
არამედ ხალხის ღვთაებრიობაზე აკეთებს აქცენტს იმ დონით, რამდე-
ნადაც მისი ნება დაემთხვეოდა ბუნებისა და გონების ნებას. თუ საერ-
თო ნება თავისუფლად გამოიხატება, ის მხოლოდ გონების უნივერსა-
ლური გამოხატულება შეიძლება იყოს. თუ ხალხი თავისუფალია, ის შე-
უმცდარია. მეფე მოკვდა, დესპოტიზმის ბორკილები დაიმსხვრა და
ხალხი გამოხატავს იმას, რაც ყველგან და ყოველთვის იყო, არის და
იქნება ჭეშმარიტება. ის არის ორაკული, რომელსაც უნდა ჰკითხო, რას
ითხოვს სამყაროს მარადიული წესრიგი. Vox populi, vox naturae[84]. მა-
რადიული პრინციპები გვკარნახობს, როგორ უნდა მოვიქცეთ: ჭეშმა-
რიტება, სამართლიანობა, დაბოლოს გონება – აი, ამაშია ახალი ღმერ-
თი. უზენაესი არსება, რომელსაც ახალგაზრდა გოგონათა გუნდი ეთაყ-
ვანება გონების დღესასწაულზე, უბრალოდ ძველი ღმერთია, დეინ-
კარნირებული, უეცრად მოწყვეტილი ყველანაირ კავშირს მიწასთან
და ბუშტივით გაშვებული მთავარი პრინციპების ზეცაში. თავისი წარ-
მომადგენლების, ყველა შუამავლის გარეშე დარჩენილი ფილოსოფო-
სებისა და ადვოკატების ღმერთს მხოლოდ დამტკიცების ღირებულება
აქვს. სინამდვილეში ის სუსტია და გასაგებია, თუ რატომ მოიაზრებდა
რუსო ათეისტების სიკვდილით დასჯას ტოლერანტობის ქადაგებისას.

145
თეორემას დიდი ხნის განმავლობაში რომ ეთაყვანო, კანონი საკმარი-
სი არ არის, საჭიროა პოლიცია. მაგრამ ეს მოგვიანებით იქნება. 1793
წელს ახალი რწმენა ჯერ შეურყვნელია და თუკი სენ ჟიუსტს დავუჯე-
რებთ, საკმარისი იქნება გონების კარნახით მართვა. მართვის ხელოვ-
ნება, მისი აზრით აქამდე მხოლოდ ურჩხულებს ქმნიდა, რადგან მანამ-
დე არავის სურდა ბუნების მიხედვით მართვა. ურჩხულების დრო დას-
რულდა ძალადობასთან ერთად. “ადამიანის გული ბუნებიდან ძალა-
დობისკენ მიდის, ძალადობიდან მორალისკენ.” მორალი სხვა არაფე-
რია თუ არა ბოლოს და ბოლოს მოპოვებული ბუნება მრავალსაუკუნო-
ვანი დათმობის შემდეგ. საკმარისია ადამიანს მისცე “ბუნებისა და გუ-
ლის შესაბამისი კანონები”, იგი აღარ იქნება უბედური და კორუმპირე-
ბული. საყოველთაო არჩევნები, ახალი კანონების საფუძველი ძალით
დაამყარებს უნივერსალურ მორალს. “ჩვენი მიზანია ისეთი წესრიგის
დამყარება, რომელიც შექმნის სიკეთისკენ საყოველთაო მიდრეკილე-
ბას.”
ძალიან ბუნებრივია, რომ გონების რელიგიამ კანონების რესპუბ-
ლიკა დაამყარა. საერთო ნება გამოიხატება მისი წარმომადგენლების
კოდირებული კანონებით. “ხალხი ახდენს რევოლუციას,
კანონმდებელი ქმნის რესპუბლიკას.” “უკვდავი, შეუვალი, ხალხის
თავდადების მფარველობის ქვეშ მყოფი” ინსტიტუტები წარმართავენ
ყველას ცხოვრებას საერთო თანხმობის ფონზე და შეწინააღმდეგების
გარეშე, რადგანაც ყველა, ვინც კანონებს ემორჩილება, ემორჩილება
თავის თავს. “კანონებს მიღმა, – ამბობდა სენ ჟიუსტი, – ყველაფერი
უნაყოფო და მკვდარია.” ეს რომის რესპუბლიკაა, ფორმალური და სა-
მართლებრივი. სენ ჟიუსტისა და მისი თანამედროვეების გატაცება
ძველი რომით ცნობილია. ახალგაზრდა დეკადენტი, რომელიც რემსში
საათობით იჯდა ჩარაზულ დარაბებიან ოთახში, სადაც შავად შეღე-
ბილ კედლებზე თეთრი ცრემლები იყო მიხატული, სპარტანულ რესპუბ-
ლიკაზე ოცნებობდა. გრძელი და სკაბრეზული პოემის ორგანტას ავ-
ტორს მით უფრო ჰქონდა ზომიერებისა და ზნეობრიობის მოთხოვნი-
ლობა. სენ ჟიუსტი თვლიდა, რომ ბავშვს თექვსმეტ წლამდე არ უნდა
ეჭამა ხორცი და ვეგეტარიან და რევოლუციონერ ერზე ოცნებობდა.

146
“რომაელების შემდეგ სამყარო დაცარიელდა” – არაერთხელ უთქვამს
მას. თუმცა, გმირული პერიოდი დგებოდა და შესაძლებელი ხდებოდა
კატონის, ბრუტუსისა და სცევოლას ხელახლა გამოჩენა. თავიდან გა-
იფურჩქნა რომაელი მორალისტების რიტორიკა. “მანკიერება, ზნეობა,
გარყვნილება” – ეს ტერმინები დაბრუნდა იმ დროის რიტორიკაში და
ყველაზე ხშირად სენ ჟიუსტის გამოსვლებში. ამის მიზეზი მარტივია. ეს
მშვენიერი ნაგებობა ზნეობის გარეშე ვერ იარსებებდა, რაც კარგად ეს-
მოდა მონტესკიეს. საფრანგეთის რევოლუცია, რომელიც ამტკიცებდა,
რომ ისტორიას აშენებდა აბსოლუტური სიწმინდის პრინციპზე, იმავ-
დროულად ფორმალური მორალის ახალ ერას აძლევდა დასაბამს.
მართლაც, რა არის ზნეობა? იმდროინდელი ბურჟუა ფილოსოფო-
სისთვის ეს ბუნებასთან შესაბამისობაში ყოფნა იყო[85], ხოლო პოლი-
ტიკაში კანონთან შესაბამისობა, რომელიც საერთო ნებას გამოხა-
ტავს. “მორალი, – ამბობდა სენ ჟიუსტი, – ტირანებზე ძლიერია.” მარ-
თლაც მან ლუი XVI მოკლა. კანონის არ მორჩილება ამ კანონის ხარვე-
ზებიდან კი არ გამომდინარეობდა, რაც წარმოუდგენლად მიაჩნდათ,
არამედ ურჩი მოქალაქის ზნეობის ნაკლებობისგან. ამიტომაც, რესპუბ-
ლიკა არ არის მხოლოდ სენატი; როგორც სენ ჟიუსტი აცხადებდა, ის
არის მორალი. ყოველი მორალური გახრწნილება, ამავე დროს პოლი-
ტიკური გახრწნილებაცაა და პირიქით. ამიტომაც მყარდებოდა თავად
დოქტრინიდან გამომდინარე უწყვეტი რეპრესიის პრინციპი. სენ ჟიუს-
ტი ალბათ გულწრფელი იყო, როდესაც საყოველთაო იდილიაზე ოცნე-
ბობდა. მას მართლაც უნდოდა შექმნილიყო ასკეტების რესპუბლიკა,
ჰარმონიული კაცობრიობა, როდესაც ადამიანები უცოდველი ბავშვე-
ბის თამაშებს მიეცემოდნენ, ბრძენი მოხუცების მეთვალყურეობის
ქვეშ, რომლებიც მან წინასწარ შეამკო სამფერი ყელსახვევებითა და
თეთრი ჯიღებით. ცნობილია, რომ რევოლუციის დასაწყისში სენ ჟიუს-
ტი რობესპიერთან ერთად სიკვდილით დასჯის წინააღმდეგი იყო. იგი
მხოლოდ იმას ითხოვდა, რომ მკვლელები სამუდამოდ შავებში გამოწ-
ყობილნი ყოფილიყვნენ. მას უნდოდა ისეთი სამართალი დამყარებუ-
ლიყო, რომელიც “დამნაშავეში დაინახავდა არა დამნაშავეს, არამედ
სუსტ ადამიანს”, და ეს მართლაც არაჩვეულებრივია. იგი ასევე ოცნე-

147
ბობდა შემწყნარებლურ რესპუბლიკაზე, რომელიც აღიარებდა, რომ
თუ დანაშაულის ხეს სქელი ქერქი აქვს, მისი ფესვები ნაზია. გულიდან
ამოსულია მისი ერთ-ერთი შეძახილი, რომელიც ძნელად დასავიწყე-
ბელია: “საშინელებაა ხალხის ტანჯვა.” დიახ, ეს ნამდვილად საშინე-
ლებაა. მაგრამ გულს შეუძლია შეიგრძნოს და ამასთანავე დაემორჩი-
ლოს იმ პრინციპებს, რომლებიც ჯამში ხალხის ტანჯვას გულისხმობს.
მორალი, როდესაც ის ფორმალურია, ანადგურებს. თუ სენ ჟიუსტის
ნააზრევს სხვა სიტყვებით ვიტყვით, არავინ ხდება ზნეობრივი ცოდვის
გარეშე. იმ მომენტიდან, როდესაც კანონები არ ამეფებენ თანხმობას,
როდესაც ერთიანობა, რომელიც პრინციპებს უნდა დაემყარებინა, იშ-
ლება, ვინ არის დამნაშავე? ფრაქციები. ვინ არიან ფრაქციონერები?
ისინი, ვინც თავისი მოქმედებით უარყოფენ აუცილებელ ერთიანობას.
ფრაქცია აქუცმაცებს სუვერენის მთლიანობას. შესაბამისად, ის მკრე-
ხელური და დანაშაულებრივია. საჭიროა მისი და მხოლოდ მისი და-
მარცხება. მაგრამ თუკი ბევრი ფრაქცია არსებობს? ყველა უნდა განად-
გურდეს ერთხელ და სამუდამოდ. სენ ჟიუსტი შეჰყვირებს: “ან ზნეობა
ან ტერორი!” თავისუფლების გამოწრთობაა საჭირო და ამისთვის კონ-
ვენტში შეტანილი კონსტიტუციის პროექტი სიკვდილით დასჯას ითვა-
ლისწინებს. აბსოლუტური ზნეობის მიღწევა შეუძლებელია და შეუვა-
ლი ლოგიკის ძალით, შემწყნარებლური რესპუბლიკა გილიოტინების
რესპუბლიკა ხდება. ეს ლოგიკა უკვე დაგმობილი ჰქონდა მონტესკიეს,
როგორც საზოგადოებების დაცემის ერთ-ერთი მიზეზი, როდესაც ამ-
ბობდა, რომ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება მაშინ უფრო დიდია,
როდესაც კანონები ამას არ ითვალისწინებს. სენ ჟიუსტის წმინდა კა-
ნონს მხედველობაში არ მიუღია ის ჭეშმარიტება, ისეთივე ძველი, რო-
გორიც თავად ისტორიაა, რომ კანონი თავისი არსით განწირულია და-
ირღვეს.

148
 ტერორი
სადის თანამედროვე სენ ჟიუსტი ბოლოს დანაშაულის გამართლე-
ბამდე მიდის, ოღონდ მისი ამოსავალი სრულიად განსხვავებული
პრინციპები იყო. რაღა თქმა უნდა, სენ ჟიუსტი სადის საპირისპიროა.
თუ მარკიზის ფორმულა შემდეგნაირად ჟღერდა: “გახსენით ციხის კა-
რი ან დაამტიცეთ თქვენი ზნეობა”, კონვეტის წევრის ფორმულა შემ-
დეგნაირია: “დაამტკიცეთ თქვენი ზნეობა ან შედით ციხეში.” მაგრამ
ორივე, ამასობაში, ტერორიზმის ლეგიტიმაციას ახდენს, რომელიც ინ-
დივიდუალურია ლიბერტარიანთან და სახელმწიფოებრივი ზნეობის
კულტის მსახურთან. თუკი აბსოლუტური სიკეთე ან აბსოლუტური ბო-
როტება თანმიმდევრულია თავის ლოგიკაში, ორივე ერთნაირ შემარ-
თებას ითხოვს. თუმცა, სენ ჟიუსტის შემთხვევაში ორაზროვნებას აქვს
ადგილი. 1792 წელს ვილენ დ’ობინისთვის მიწერილ წერილში არის
რაღაც არანორმალური. დევნილი მდევნელის ეს რწმენის სიმბოლო
კონვულსიური აღიარებით მთავრდება: “თუ ბრუტუსი სხვებს არ მოკ-
ლავს, მაშინ თავი უნდა მოიკლას.” ასე ჯიუტად სერიოზული, ცივი, ლო-
გიკური, ეს შეუდრეკელი ადამიანი გვაფიქრებინებს, რომ გაუწონასწო-
რებელი და ნორმიდან გადახრილია. სენ ჟიუსტმა იმგვარი სერიოზუ-
ლობა შექმნა, რომელიც ბოლო ორი საუკუნის ისტორიას მოსაწყენ შავ
რომანად აქცევს. “ის, ვინც ხელისუფლების სათავეში ხუმრობს, ტირა-
ნიისკენ იხრება.” გასაკვირი მაქსიმაა, განსაკუთრებით თუ იმას გავიხ-
სენებთ, რა ჯდებოდა ტირანიაში უბრალო ბრალდება; ყოველ შემ-
თხვევაში ეს მაქსიმა პედანტი კეისრების ეპოქას ამზადებდა. სენ ჟიუს-
ტი ამის მაგალითია. მისი ტონიც კი შეუდრეკელია. ეს კატეგორიული
მტკიცებების კასკადი, ეს აქსიომური და სენტენციური სტილი, მის სა-
ხეს უკეთ გვიჩვენებს, ვიდრე ყველაზე მიმსგავსებული პორტრეტები.
სენტენციები ისე გაისმის, როგორც ერის სიბრძნე, განმარტებები, რომ-
ლებიც მთელ მეცნიერებას ქმნის, ერთმანეთს მოსდევს, როგორც ცივი
და მკაფიო ბრძანებები. “პრინციპები ზომიერი უნდა იყოს, კანონები
ულმობელი, სასიკვდილო განაჩენები საბოლოო.” ეს გილიოტინის
სტილია.

149
 ამგვარი ხისტი ლოგიკა ამასობაში ღრმა ვნებათაღელვას გულის-
ხმობს. აქაც და სხვაგანაც ჩვენ ვხვდებით ერთიანობისკენ სწრაფვას.
ყველანაირი ამბოხი ერთობას გულისხმობს. 1789 წლის ამბოხი ით-
ხოვს სამშობლოს ერთიანობას. სენ ჟიუსტი ოცნებობს იდეალურ ქა-
ლაქზე, სადაც ბოლოს და ბოლოს კანონის შესაბამისი ჩვევები გაამ-
რავლებს ადამიანის უდანაშაულობას და მისი ბუნების იდენტურობას
გონებასთან. და თუ ფრაქციები შეეცდებიან შეეწინააღმდეგონ ამ ოც-
ნების განხორციელებას, მაშინ ამ სურვილის ლოგიკა კიდევ უფრო
მკაცრი გახდება. ჯერ არ არსებობდა ის აზრი, რომ ფრაქციების არსე-
ბობა, შეიძლებოდა პრინციპების ხარვეზებით ყოფილიყო გამოწვე-
ული. არა, ფრაქციები დამნაშავეები არიან, რადგან პრინციპები ურ-
ღვევია. “დროა, ყველა მიუბრუნდეს მორალს, ხოლო არისტოკრატიას
ტერორი დაატყდეს.” მაგრამ არისტოკრატების ფრაქციები მარტო არ
იყვნენ, ანგარიში უნდა გაეწიათ რესპუბლიკელებისთვის და მათთვის,
ვინც ზოგადად საკანონმდებლო ორგანოსა და კონვენტის მოქმედე-
ბებს აკრიტიკებდა. ისინიც დამნაშავეები არიან, რადგან საფრთხეს
უქმნიან ერთობას. სენ ჟიუსტმა დააყენა XX საუკუნის ტირანიის მთავა-
რი პრინციპი. “პატრიოტია ის, ვინც უპირობოდ უჭერს მხარს რესპუბლი-
კას; ის, ვინც რაიმე კუთხით აკრიტიკებს მას, მოღალატეა.” ვინც აკრი-
ტიკებს, მოღალატეა, ვინც ღიად არ უჭერს მხარს რესპუბლიკას, ეჭვმი-
ტანილი. როდესაც გონება და ინდივიდთა ნების თავისუფალი
გამოხატვა მუდამ ერთიანობის დამყარებისკენ არ არის მიმართუ-
ლი, უნდა გადაჭრით მოვიკვეთოთ უცხო სხეული. ამგვარად გილიოტი-
ნის დანა რეზონერი ხდება, მისი ფუნქცია უარყოფაა. “თაღლითი, რო-
მელსაც ტრიბუნალმა სიკვდილი მიუსაჯა, აცხადებს, რომ ჩაგვრის წი-
ნააღმდეგ უნდა ბრძოლა, რადგან არ უნდა გილიოტინას დაემორჩი-
ლოს!” სენ ჟიუსტის ეს აღშფოთება ვერ გაიგეს მისმა თანამედროვეებ-
მა, რადგან მანამდე ეშაფოტი სწორედაც რომ ჩაგვრის ერთ-ერთი ყვე-
ლაზე თვალსაჩინო სიმბოლო იყო. თუმცა, ამ ლოგიკურ ბოდვაში, სენ
ჟიუსტის ზნეობის მორალში ეშაფოტი თავისუფლება იყო. ის რაციონა-
ლური ერთობის, ქალაქის ჰარმონიის გარანტი იყო. ის წმენდს (და ეს
ზუსტი სიტყვაა) რესპუბლიკას, იშორებს ნაკლოვანებებს, რაც ეწინააღ-

150
მდეგება საერთო ნებას და უნივერსალურ გონებას. “რა უსამართლო-
ბაა! ფილანთროპის სახელს მედავებიან, – შეჰყვირა მარატმა სრული-
ად განსხვავებულ სტილში, – ვინ არ იცის, რომ მცირე რაოდენობის თა-
ვები მინდა მოვკვეთო, დიდი რაოდენობის თავების გადასარჩენად?”
მცირე რაოდენობა? ფრაქცია? რასაკვირველია, და ნებისმიერი ისტო-
რიული ქმედება ამ საფასურს იხდის. მაგრამ მარატი თავისი ბოლო
გათვლებით სულ რაღაც ორას სამოცდაცამეტი ათას თავს ითხოვდა.
თუმცა, ის თავად ახდენდა ოპერაციის თერაპევტული ასპექტის კომ-
პრომეტირებას, როდესაც გააფთებით მოუწოდებდა ხოცვა-ჟლეტის-
კენ: “დაშანთეთ ისინი ცხელი რკინით, დააჭერით ცერა თითები, და-
უსერეთ ენები.” ეს ფილანთროპი დღე და ღამე ერთი და იგივე ლექსი-
კით წერდა შენების სახელით ხალხის დახოცვის აუცილებლობაზე. ის
წერდა სექტემბრის ღამეებშიც, თავის სარდაფში, სანთლის შუქზე, სა-
ნამ ჯალათები ციხეების ეზოებში მერხებს დგამდნენ მაყურებლების-
თვის, მამაკაცებისთვის მარჯვნივ, ქალებისთვის მარცხნივ, რათა მათ-
თვის ეჩვენებინათ ფილანთროპიის მაგალითი – ჩვენი არისტოკრატე-
ბის თავების მოკვეთა.
ერთი წუთითაც ნუ ავურევთ სენ ჟიუსტის გრანდიოზულ ფიგურას
პირქუშ მარატთან, ჟან ჟაკ რუსოს ამ მაიმუნთან, როგორც სწორად შე-
ნიშნა მიშლემ. თუმცა, სენ ჟიუსტის დრამა იმაში მდგომარეობს, რომ
უზენაესი მოთხოვნებიდან და უდიდესი მოვალეობის გრძნობიდან გა-
მომდინარე, მან დროებითი დუეტი შექმნა მარატთან. ფრაქცია ფრაქ-
ციას ემატებოდა, უმცირესობა უმცირესობას, უკვე აღარ იყო აშკარა,
რომ ეშაფოტი ყველას ნებას ემსახურებოდა. სენ ჟიუსტი, ყოველ შემ-
თხვევაში, ბოლომდე ამტკიცებდა, რომ ეშაფოტი საერთო ნების სამსა-
ხურში იყო, რადგან ზნეობას ემსახურებოდა. “ისეთი რევოლუცია, რო-
გორიც ჩვენია, არ არის პროცესი, ის მეხის გავარდნაა ბოროტების თავ-
ზე.” სიკეთე ბუგავს, უდანაშაულობა ცეცხლოვანი ელვა ხდება. თვით
ჟუირები, და პირველ რიგში ისინი, კონტრრევოლუციონერები არიან.
სენ ჟიუსტმა, რომელმაც განაცხადა, რომ ბედნიერების იდეა ახალი
იყო ევროპისთვის (სიმართლე რომ ითქვას, ის ახალი სენ ჟიუსტისთვის
იყო, რომელიც თვლიდა, რომ ისტორია ბრუტუსზე გაჩერდა), შეამჩნია,

151
რომ ზოგიერთებმა “საშინელი აზრი შეიქმნეს ბედნიერებაზე და მას სი-
ამოვნებაში ურევენ.” მათ წინააღმდეგაც საჭიროა მკაცრი ზომების მი-
ღება. საბოლოოდ, საკითხი აღარ იდგა უმრავლესობასა და უმცირესო-
ბაზე. დაკარგული, და მაინც ძალიან სასურველი საერთო უცოდვილო-
ბის სამოთხე მიუწვდომელი ხდებოდა, უბედურ მიწაზე კი სამოქალაქო
და სახელმწიფოთა შორის ომები მძვინვარებდა. მაშინ სენ ჟიუსტმა სა-
კუთარი თავისა და პრინციპების საწინააღმდეგოდ განაცხადა, რომ
ყველა დამნაშავეა, როდესაც სამშობლო საფრთხეშია. რაპორტები უც-
ხოეთის ფრაქციებზე, 22 პრერიალის კანონი, 1794 წლის 15 აპრილის
სიტყვა პოლიციის აუცილებლობაზე სენ ჟიუსტის გარდასახვის ეტაპებს
აღნიშნავს. ეს
დიდბუნებოვანი ადამიანი, რომელიც სულმდაბლობად მიიჩნევდა
იარაღის დაყრას, სანამ ამქვეყნად მონები და ბატონები იარსებებენ
სადღაც მაინც, იგივე ადამიანი იყო, ვინც დათანხმდა 1793 წლის კონ-
სტიტუციის შეჩერებას და მონაწილეობდა განუკითხაობაში. რობესპიე-
რის დასაცავ სიტყვაში ის გმობს დიდებასა და უკვდავებას და მხო-
ლოდ აბსტრაქტულ განგებას ეყრდნობა. ამასთანავე აღნიშნავდა,
რომ ზნეობის საფასური, რომელიც რელიგიის რანგში ჰქონდა აყვანი-
ლი, მხოლოდ ისტორია და აწმყოა და ის ნებისმიერ ფასად უნდა გამე-
ფებულიყო. მას არ უყვარდა “სასტიკი და ბოროტი” ხელისუფლება,
რომელიც, როგორც ის ამბობდა, “კანონის გარეშე ჩაგვრისკენ მიდი-
ოდა”. თუმცა, კანონი იყო ზნეობა და ის ხალხისგან მოდიოდა. რადგან
ხალხს ზნეობა დაკარგული ჰქონდა, კანონი ბუნდოვანი ხდებოდა, ჩაგ-
ვრა იზრდებოდა. ასეთ შემთხვევაში დამნაშავე ხალხი იყო და არა ხე-
ლისუფლება, რომლის პრინციპიც უნდა დარჩენილიყო წმინდა. ასეთი
უკიდურესი და სისხლიანი წინააღმდეგობრიობა შეიძლებოდა გადაჭ-
რილიყო მხოლოდ ასეთივე უკიდურესი ლოგიკითა და პრინციპების
უპირობო და უსიტყვო მიღებით სიკვდილის პირისპირ. ყოველ შემ-
თხვევაში, სენ ჟიუსტი ამ მოთხოვნის დონეზე დარჩა. მას აქაც, ბოლოს
და ბოლოს, უნდა მოეპოვებინა სიდიადე და დამოუკიდებელი სიცოც-
ხლე საუკუნეებსა და ზეცაში, რაზეც ის ასე ემოციურად საუბრობდა.

152
 დიდი ხნის განმავლობაში სენ ჟიუსტი მართლაც გრძნობდა, რომ
მისი მოთხოვნა სრულ და უპირობო თავგანწირვას გულისხმობდა და
თავადვე ამბობდა, რომ ისინი ვინც რევოლუციას ახდენენ, “სიკეთის
მქმნელნი”, მხოლოდ სამარეში მოისვენებენ. ღრმად დარწმუნებული
იმაში, რომ საბოლოო გამარჯვებისთვის მისი პრინციპები უნდა დაგ-
ვირგვინებულიყო თავისი ხალხის ზნეობითა და ბედნიერებით, სავა-
რაუდოდ იმ აზრამდეც მივიდა, რომ შეუძლებელს ითხოვდა; მან წინას-
წარ მოიჭრა უკან დასახევი გზა, როდესაც საჯაროდ განაცხადა, რომ
დანას დაიცემდა გულში იმ დღეს, როდესაც თავის ხალხისადმი რწმე-
ნას დაკარგავდა. მაგრამ მან მართლაც დაკარგა რწმენა, როდესაც ტე-
რორში შეეპარა ეჭვი. “რევოლუცია გაიყინა, პრინციპები შესუსტდა,
მხოლოდ წითელი ჩაჩები დარჩა ინტრიგნების თავებზე. ტერორმა ხე-
ლი შეუშალა დანაშაულის ამოცნობას, ისე როგორც მაგარი ლიქიორი
უშლის ხელს მისი გემოს გაგებას.” თავად ზნეობა “შეეკრა დანაშაულს
ანარქიის პერიოდში”. მან აღნიშნა, რომ ყველა დანაშაული ტირანიის-
გან მოდის, რომელიც თავად უპირველესი დანაშაულია და დანაშაუ-
ლის დაუსრულებელი ზრდის ფონზე რევოლუცია გადავიდა ტირანიაზე
და დანაშაულად იქცა. შეუძლებელი გახდა დანაშაულის, ფრაქციების
რაოდენობის და თვით სიცოცხლით ტკბობის შემცირება. საჭიროა ამ
ხალხისადმი რწმენის დაკარგვა და მისი დამორჩილება. მაგრამ უდა-
ნაშაულოდ მართვაც შეუძლებელია, გამოდის ან ბოროტებისგან უნდა
იტანჯო ან მას უნდა ემსახურო; უნდა დაუშვა, რომ პრინციპები მცდა-
რია ან აღიარო, რომ ხალხი და ადამიანები დამნაშავეები არიან. და
მაშინ, იდუმალმა და მშვენიერმა სენ ჟიუსტმა რწმენა დაკარგა: “ჩა-
ლის ფასიც არ აქვს ისეთ სიცოცხლეს, როდესაც ან ბოროტების თანა-
მონაწილე უნდა გახდე ან მისი უსიტყვო მოწმე.” ბრუტუსმა, რომელსაც
თავი უნდა მოეკლა, თუ სხვებს არ დახოცავდა, სხვების მოკვლა დაიწ-
ყო. მაგრამ სხვები ძალიან ბევრნი იყვნენ, ყველას ვერ დახოცავდნენ.
გამოდის, უნდა მომკვდარიყო და კიდევ ერთხელ დაემტკიცებინა, რომ
ამბოხი, როდესაც სწორი გზით არ მიდის, მერყეობს სხვების განადგუ-
რებასა და თვითგანადგურებას შორის. მეორე, ყოველ შემთხვევაში,

153
ადვილია, უბრალოდ საკმარისია, კიდევ ერთხელ ბოლომდე მიჰყვე
ლოგიკას. რობესპიერის დასაცავ სიტყვაში
, სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე, სენ ჟიუსტი ხელახლა ამტკიცებს
თავისი მოღვაწეობის უმთავრეს პრინციპს, რის გამოც ის გასამარ-
თლდა კიდეც: “მე არც ერთ ფრაქციას არ ვეკუთვნი, მე მათ ყველას შე-
ვებრძოლები.” ამგვარად, მან წინასწარ აღიარა საერთო ნების, იგივე
ეროვნული ასამბლეის გადაწყვეტილება. ის თანახმა იყო, სიკვდილზე
წასულიყო პრინციპების ერთგულების გამო და არსებული რეალობის
წინააღმდეგ, რადგან ასამბლეის აზრის გადაწონვა შეიძლებოდა სწო-
რედ რომელიმე ფრაქციის მჭერმეტყველებითა და ფანატიზმით. მაგ-
რამ რა! როდესაც პრინციპები ირყევა, მათ გადასარჩენად და თავისი
რწმენის გადასარჩენად ადამიანებს მხოლოდ ერთი გზა აქვთ – მათ
დასაცავად თავის გაწირვა. ივლისის სულის შემხუთავ სიცხეში, პარიზ-
ში, სენ ჟიუსტმა, რომელიც ჯიუტად უარყოფდა რეალობასა და სამყა-
როს, აღიარა, რომ სიცოცხლეს პრინციპებისთვის სწირავდა. ამის
თქმისას, იგი თითქოს წამიერად, სხვა ჭეშმარიტებას ხედავდა, როდე-
საც სიტყვას ამთავრებდა ბიიო-ვარენისა და კოლო დ’ერბუას[86]თავ-
შეკავებული მხილებით: “მე მინდა, ისინი გამართლდნენ და ჩვენ უფ-
რო გონიერები გავხდეთ.” აქ სტილი და გილიოტინა ერთი წამით გა-
ჩერდნენ. მაგრამ ზნეობა სიბრძნე არ არის, რადგან ზედმეტად ამაყია.
გილიოტინა დაეშვა ამ ლამაზ და მორალივით ცივ თავზე. იმ მომენტი-
დან, როცა ასამბლეამ მას განაჩენი გამოუტანა, იმ წამამდე, სანამ კი-
სერს მიუშვერდა ბასრი დანის პირს, სენ ჟიუსტს ხმა არ ამოუღია. ეს
ხანგრძლივი სიჩუმე უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე თავად სიკვდი-
ლი. ის ჩიოდა, რომ სიჩუმე სუფევდა ტახტების გარშემო და ამიტომაც
უნდოდა ასე ძლიერ ამდენი ლაპარაკი. მაგრამ საბოლოოდ, რადგან
სძულდა როგორც ტირანია, ისე ამოუცნობი ხალხი, რომელსაც წმინდა
გონებასთან თანხმობაში ყოფნა არ სურდა, იგი თავად დადუმდა. მისი
პრინციპები არ იყო თანხვედრაში არსებულ რეალობასთან, საქმე ისე
არ იყო, როგორც უნდა ყოფილიყო, შესაბამისად, პრინციპები აღმოჩ-
ნდნენ მარტო, დამუნჯებულნი და უძრავნი. მათზე მინდობა მართლაც
სიკვდილის ტოლფასი იყო; სიკვდილის ტოლფასი რაღაც შეუძლებე-

154
ლი სიყვარულის გამო, რომელიც ადამიანური სიყვარულის საპირისპი-
როა. სენ ჟიუსტი მოკვდა და მასთან ერთად ახალი რელიგიის იმედიც.
“ყველა ქვა გათლილია თავისუფლების ნაგებობის ასაშენებლად,
– ამბობდა სენ ჟიუსტი, – თქვენ შეგიძლიათ ამავე ქვებისგან მას ტაძა-
რი აუგოთ ან საფლავზე დაუწყოთ ისინი.” სწორედ სოციალური კონ-
ტრაქტის პრინციპებით ხელმძღვანელობდნენ აკლდამის აგებისას,
რომლის შესასვლელიც ნაპოლეონმა ამოაქოლინა. რუსო, რომელსაც
ნამდვილად არ აკლდა საღი აზრი, მშვენივრად ხედავდა, რომ სოცია-
ლური კონტრაქტის საზოგადოება მხოლოდ ღმერთებისთვის იყო. მის-
მა მიმდევრებმა პირდაპირ გაიგეს მისი ნააზრევი და შეეცადნენ ადა-
მიანის ღვთაებრიობის დაფუძნებას. წითელი დროშა, საომარი მდგო-
მარეობის სიმბოლო ძველი რეჟიმის დროს, 1792 წლის 10 აგვისტოს რე-
ვოლუციის სიმბოლო გახდა. მნიშვნელოვანი გადასვლა, რომელსაც
ჟორესი შემდეგნაირად ხსნიდა: “ეს ჩვენ, ხალხი განვასახიერებთ უფ-
ლებას... ჩვენ არ ვართ ამბოხებულები. ამბოხებულები ტუილრიში
არიან.” მაგრამ ასე ადვილი არ არის ღმერთად გახდომა. ძველი ღმერ-
თები ერთი დარტყმით არ კვდებიან, ამიტომაც XIX საუკუნის რევოლუ-
ციებს საბოლოოდ უნდა დაესამარებინათ ღვთიურობის პრინციპი. მა-
შინ, პარიზი აჯანყდა იმისთვის, რომ მეფე ხალხის მიღებული კანონე-
ბისთვის დაექვემდებარებინა და არ მიეცა მისთვის საშუალება, აღედ-
გინა ღვთიურობის პრინციპზე დამყარებული ძალაუფლება. სწორედ
ასეთია იმ გვამის სიმბოლური მნიშვნელობა, რომელიც
1830 წელს ამბოხებულებმა ტუილრის სასახლის დარბაზებში ათრი-
ეს და ტახტზე დადეს, რათა მისთვის დამამცირებელი პატივი მიეგოთ.
ჯერ კიდევ შეიძლებოდა იმ პერიოდში მეფე ყოფილიყო საპატიო მო-
ვალეობების აღმსრულებელი, მაგრამ ამიერიდან ამ უფლებებს ხალხი
მიანიჭებდა, მისი კანონი ქარტია იქნებოდა. ის აღარ იყო მისი უდიდე-
ბულესობა. ძველი რეჟიმი საბოლოოდ დაემხო და საჭირო გახდა 1848
წლის შემდეგ ახალი რეჟიმის განმტკიცება; XIX საუკუნის ისტორია 1914
წლამდე სწორედ ხალხის სუვერენიტეტის დამკვიდრების ისტორია და
ძველი რეჟიმების წინააღმდეგ ბრძოლაა, ეროვნულობის პრინციპის
დამკვიდრების ისტორია. ამ პრინციპმა გაიმარჯვა 1919 წელს, როდე-

155
საც ევროპაში აბსოლუტიზმის ყველა რეჟიმი დაემხო.[87] ხალხის სუვე-
რენიტეტი ყველგან ანაცვლებდა მეფის სუვერენიტეტს კანონისა და
გონების შესაბამისად. 1789 წლის პრინციპების შედეგები მხოლოდ მა-
შინ გამოიკვეთა. დღეს კი ჩვენ, ცოცხლებს, პირველად შეგვიძლია სა-
ღად ვიმსჯელოთ ამაზე.
იაკობინელებმა იმდენად გაამკაცრეს მარადიული მორალური
პრინციპები, რომ გააუქმეს ის, რაც მანამდე ამ პრინციპებს ამყარებდა.
ისინი სახარებას ქადაგებდნენ და უნდოდათ აბსტრაქტულ რომაულ
სამართალზე დაეფუძნებინათ ძმობა. ღმერთის მცნებები მათ შეცვა-
ლეს კანონით, რომელსაც ეგონათ, რომ ყველა აღიარებდა, რადგან
საერთო ნების გამომხატველი იყო. კანონი დასაბუთებული იყო ბუნებ-
რივი ზნეობით და, თავის მხრივ, ის ამ ზნეობას ამართლებდა. მაგრამ
როგორც კი ერთადერთი ფრაქცია შეიქმნა, ყველანაირი დასაბუთება
გაბათილდა და აშკარა გახდა, რომ ზნეობა გამართლებას საჭიროებ-
და, რათა არ დარჩენილიყო აბსტრაქტულ ცნებად. ამავე მიზეზით, XVIII
საუკუნის იურისტებმა მათი ხალხის სამართლიანი და ცოცხალი მონა-
პოვარი გაანადგურეს თავისი პრინციპებით და ორი თანამედროვე ნი-
ჰილიზმისთვის მოამზადეს ნიადაგი: პიროვნების ნიჰილიზმისა და სა-
ხელმწიფოს ნიფილიზმისთვის.
კანონს მართლაც შეუძლია იმეფოს, რამდენადაც ის უნივერსალუ-
რი გონის კანონია.[88] მაგრამ ის არასდროსაა ასეთი და მისი დასაბუ-
თება აზრს კარგავს, თუ ადამიანი ბუნებით არ არის კეთილი. დგება
დღე, როდესაც იდეოლოგია ეჯახება ფსიქოლოგიას. მაშინ კანონიერი
ხელისუფლება აღარ არსებობს. შესაბამისად, კანონი იხვეწება მანამ,
სანამ არ შეერწყმება კანონმდებელს და ახალ თვითნებობას. სად
ვბრუნდებით მაშინ? ასეთ შემთხვევაში კანონი მიმართულებას კარ-
გავს დაკონკრეტებამდე და სულ უფრო ბუნდოვანი ხდება; საბოლოოდ
ის ყველაფერში დანაშაულს ხედავს. კანონი ყოველთვის მეფობს, მაგ-
რამ მას აღარ აქვს მკაფიოდ შემოსაზღვრული ფარგლები. სენ ჟიუსტმა
იწინასწარმეტყველა ასეთი ტირანიის დამყარება გაჩუმებული ხალხის
სახელით. “ერთ დღეს, გაქნილი დანაშაული რელიგიად გამოცხადდე-
ბა და თაღლითები ნოეს კოდობანში აღმოჩნდებიან.” მაგრამ ეს გარ-

156
დაუვალია. თუ მთავარი პრინციპები დასაბუთებული არ არის, თუ კა-
ნონი მხოლოდ დროებითი განწყობის გამომხატველია, ის მარტო იმის-
თვის არის შექმნილი, რომ დაირღვეს ან თავს მოხვეული იქნეს. სადი
ან დიქტატურა, ინდივიდუალური ტერორიზმი ან სახელმწიფო ტერო-
რიზმი, ორივე გამართლებულია თავად გამართლების არარსებობით
და როცა ამბოხი წყდება თავის ფესვებს, იშორებს ყოველგვარ კონკრე-
ტულ მორალს, ორივე ხდება XX საუკუნის ერთ-ერთი ალტერნატივა.
ამბოხების მოძრაობა, რომელიც 1789 წელს ჩაისახა, ამით ვერ დაკ-
მაყოფილდებოდა. იაკობინელებისა და
რომანტიკოსებისთვის ღმერთი ბოლომდე მკვდარი არ იყო. ისინი
ჯერ კიდევ ინარჩუნებდნენ უზენაეს არსებას. გონება გარკვეული
თვალსაზრისით ისევ ასრულებდა შუამავლის როლს. მაგრამ ღმერთი,
ყოველ შემთხვევაში, დეინკარნირებული იყო და დაყვანილი მორალუ-
რი პრინციპის თეორიულ არსებობამდე. ბურჟუაზია მხოლოდ XIX საუკუ-
ნის განმავლობაში ბატონობდა ამ აბსტრაქტულ პრინციპებზე დაყ-
რდნობით. უბრალოდ, სენ ჟიუსტზე ნაკლებად ღირსეული ბურჟუაზია
ამ საყრდენს ალიბად იყენებდა იმ ნებისმიერ შემთხვევაში, როდესაც
საპირისპირო ღირებულებებს ქადაგებდა. თავისი კორუმპირებულობი-
თა და ვერაგობით მან მოახერხა იმ პრინციპების საბოლოო დისკრე-
დიტირება, რომელსაც მიიწერდა. უსაზღვროა მისი დანაშაული ამ კუთ-
ხით. როგორც კი მარადიული პრინციპები ფორმალურ ზნეობასთან ერ-
თად ეჭვქვეშ დადგება და ყველა ღირებულება გაუფასურდება, გონება
ამოქმედდება და მხოლოდ საკუთარ წარმატებებს დაეყრდნობა. ის
მოინდომებს გაბატონებას იმ ყველაფრის უარყოფით, რაც იყო, და
იმის მტკიცებით, რაც იქნება. ის გახდება დამპყრობელი. რუსული კო-
მუნიზმი XIX საუკუნის რევოლუციურ შემოქმედებას ფორმალური ღირე-
ბულებების დაუნდობელი კრიტიკით დაასრულებს და უარყოფს უზენა-
ეს პრინციპს. XIX საუკუნის მეფის მკვლელებს ღმერთის მკვლელები ჩა-
ანაცვლებენ, რომლებიც ბოლომდე წავლენ ამბოხის ლოგიკაში და დე-
დამიწისგან ისეთი სამყაროს შექმნას მოინდომებენ, სადაც ღმერთი
ადამიანია. იწყება ისტორიის მეფობის ხანა და ადამიანი მხოლოდ სა-
კუთარ ისტორიასთან იდენტიფიცირებით, საკუთარი ამბოხის ღალა-

157
ტით გადაეშვება XX საუკუნის ნიჰილისტურ რევოლუციებში, რომლებიც
ყველანაირი მორალის უარყოფით ამაოდ შეეცდებიან ადამიანთა
მოდგმის გაერთიანებას გამანადგურებელი დანაშაულებითა და ომე-
ბით. იაკობინურ რევოლუციას, რომელიც ზნეობის რელიგიის შემოღე-
ბას ცდილობდა, რათა დამყარებულიყო ერთობა, მემარჯვენე თუ მე-
მარცხენე ცინიკური რევოლუციები შეცვლიან, რომლებიც მსოფლიო
ბატონობას შეეცდებიან ადამიანის რელიგიის საბოლოოდ დასამყა-
რებლად. ყველაფერი, რაც ადრე ღმერთის კუთვნილება იყო, ამიერი-
დან კეისარს გადაეცემა.

158
 ღმერთის მკვლელები
სამართლიანობა, გონება, ჭეშმარიტება ჯერ კიდევ ბრწყინავდნენ
იაკობინელების ცაზე; ეს უძრავი ვარსკვლავები სულ ცოტა ორიენტი-
რების როლს ასრულებდნენ. XIX საუკუნის გერმანული აზროვნება, გან-
საკუთრებით კი ჰეგელი ცდილობდა გაეგრძელებინა საფრანგეთის
რევოლუციის[89] შემოქმედება, მისი განცდილი მარცხების მოშორე-
ბით. ჰეგელი ფიქრობდა, რომ იაკობინელების აბსტრაქტულ პრინცი-
პებში თავიდანვე იკვეთებოდა ტერორი. მისი აზრით აბსოლუტური და
აბსტრაქტული თავისუფლება ტერორიზმთან მიდიოდა; აბსტრაქტული
სამართლის ბატონობა ჩაგვრის ბატონობას ემთხვევა. ჰეგელმა, მაგა-
ლითად, აღნიშნა, რომ დროის სივრცე ავგუსტუსიდან ალექსანდრე სე-
ვერუსამდე (ახ.წ.აღ.-ით 235 წელი) სამართლმცოდნეობის აყვავების
ხანაა, მაგრამ ასევე არის ყველაზე ულმობელი ტირანიის პერიოდი. ამ
წინააღმდეგობრიობის გადასალახად საჭირო იყო ისეთი პრინციპით
შთაგონებული კონკრეტული საზოგადოების შენება, რომელიც არ იქ-
ნებოდა ფორმალური და სადაც თავისუფლება ჰარმონიაში იქნებოდა
აუცილებლობასთან. სენ ჟიუსტისა და რუსოს უნივერსალური, მაგრამ
აბსტრაქტული გონი საბოლოოდ გერმანულმა აზროვნებამ ჩაანაცვლა
ნაკლებად ხელოვნური, მაგრამ გაცილებით ორაზროვანი ცნებით –
კონკრეტული უნივერსალურობით. აქამდე გონება მეფობდა მასთან
დაკავშირებულ მოვლენებზე. ახლა გონება ისტორიულ მოვლენათა
დინებას შეუერთდა, რომელთაც ანათებს, მაშინ როცა ეს მოვლენები
ხორცს ასხამენ მას.
დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ჰეგელმა ყველაფრის რაციო-
ნალიზაცია მოახდინა ირაციონალურის ჩათვლით. თუმცა, იმავდრო-
ულად, მასთან გონება გიჟურ კანკალს ჰყავს ატანილი, მასში შეტანი-
ლია უსაზღვრობა და შედეგებიც სახეზეა. მისი ეპოქის უძრავ აზროვნე-
ბაში გერმანულმა აზრმა ერთბაშად შეუჩერებელი მოძრაობა შეიტანა.
ჭეშმარიტება, გონება და სამართალი უეცრად სამყაროს ქმნადობაში
განსახიერდნენ. მაგრამ მუდმივ აქსელერაციაში მათი ჩართვით, გერ-
მანული იდეოლოგია მათ არსებობას მათ მოძრაობაში ურევდა და ამ
159
არსებობის დასასრულს ისტორიული ქმნადობის დასასრულისთვის
აფიქსირებდა, თითქოს ასეთი რამ არსებობდეს. ეს ღირებულებები
ორიენტირებიდან მიზნებად გადაიქცნენ. რაც შეეხება ამ მიზნების
მიღწევის საშუალებებს, ესე იგი ცხოვრებასა და ისტორიას, ვერანაირი
ადრე არსებული ღირებულება მათ მეგზურობას ვერ გაუწევდა. პირი-
ქით, ჰეგელის არგუმენტების დიდი ნაწილი იმას ამტკიცებს, რომ მო-
რალური ცნობიერება მთელი თავისი ბანალურობით, რომელიც ისე
ემორჩილება სამართალსა და ჭეშმარიტებას, თითქოს ეს ღირებულე-
ბები სამყაროს მიღმა არსებობდეს, ამ ღირებულებების დამკვიდრების
კომპრომეტირებას ახდენს. მოქმედების წესი თავად მოქმედება ხდე-
ბა, რომელიც წყვდიადში უნდა განვითარდეს საბოლოო განათების
მოლოდინში. ამ რომანტიზმის ტყვეობაში მყოფი გონება მხოლოდ მო-
უთოკავი ვნებაა.
მიზნები იგივე დარჩა, გაიზარდა მხოლოდ ამბიცია; აზროვნება გახ-
და დინამიკური, გონება იქცა ქმნადობად და დაპყრობად. მოქმედება
მხოლოდ გათვლებია შედეგებთან და არა პრინციპებთან მიმართება-
ში. შესაბამისად, ის მუდმივ მოძრაობას ერწყმის. ასევე, XIX საუკუნეში
ყველა სამეცნიერო
დისციპლინამ გადალახა უძრაობა და კლასიფიკაცია, რაც დამახა-
სიათებელი იყო XVIII საუკუნისთვის. როგორც დარვინმა შეცვალა ლი-
ნე[90], ისე უწყვეტი დიალექტიკის ფილოსოფოსებმა შეცვალეს გონე-
ბის ჰარმონიული და უნაყოფო კონსტრუქტორები. ამ მომენტიდან იღე-
ბს სათავეს ის აზრი (მთელი ანტიკური აზროვნების საპირისპირო, რო-
მელიც, პირიქით, ნაწილობრივ შეიმჩნეოდა ფრანგულ რევოლუციურ
აზროვნებაში), რომ ადამიანს არ გააჩნია ერთხელ და სამუდამოდ მი-
ნიჭებული ადამიანური ბუნება, რომ ის არ არის სრულყოფილი ქმნილე-
ბა, არამედ არის ავანტიურა, რომლის ავტორიც ნაწილობრივ შეიძლე-
ბა თვითონაც იყოს. ნაპოლეონითა და ჰეგელით, ამ ფილოსოფიის ნა-
პოლეონით იწყება ეფექტიანობის ეპოქა. ნაპოლეონამდე ადამიანებ-
მა აღმოაჩინეს სამყაროს სივრცე, მის შემდეგ კი სამყაროს დრო და მო-
მავალი. ამბოხებული გონება იქ მალე სრულიად შეცვლილი აღმოჩ-
ნდება.

160
 ყოველ შემთხვევაში, ჰეგელის შემოქმედების განხილვა ამბოხებუ-
ლი გონების ამ ახალ ეტაპზე უჩვეულოა. გარკვეული აზრით, მთელი მი-
სი შემოქმედება მართლაც გამსჭვალულია განხეთქილებისადმი ზიზ-
ღით: მას უნდოდა შემრიგებლური გონი ყოფილიყო. მაგრამ ეს სისტე-
მის მხოლოდ ერთი მხარეა, რომელიც თავისი მეთოდით ყველაზე
ორაზროვანია ფილოსოფიურ ლიტერატურაში. რამდენადაც მისთვის
ის, რაც რეალურია, არის რაციონალური, იგი ამართლებს იდეოლოგის
ყველანაირ მანიპულაციას რეალობაზე. ის, რასაც ჰეგელის პანლოგიზ-
მი უწოდეს, არის ფაქტობრივი მდგომარეობის გამართლება. მაგრამ
მისი პანტრაგიზმი ასხივებს ნგრევას, როგორც ასეთს. რაღა თქმა უნ-
და, ყველაფერი დაწყნარებულია დიალექტიკაში და არ შეიძლება ერ-
თი უკიდურესობის წამოჭრა ისე, რომ არ გამოჩნდეს მეორე; ჰეგელთან,
როგორც ყველა უდიდეს მოაზროვნესთან, არის რაღაც, რაც საშუალე-
ბას გაძლევს მას შეუსწორო. მაგრამ ფილოსოფოსებს იშვიათად კით-
ხულობენ მხოლოდ გონებით, ხშირად უფრო გულითა და მისი ვნებე-
ბით კითხულობენ, რაც სულაც არ უწყობს ხელს მორიგებას.
ყოველ შემთხვევაში, ჰეგელისგან XX საუკუნის რევოლუციონერებ-
მა მთელი არსენალი აიღეს, რითაც საბოლოოდ დაანგრიეს ზნეობის
ფორმალური პრინციპები. მათ შემოინახეს ისტორიის ხედვა ტრან-
სცენდენტურობის გარეშე, რომელიც მუდმივად ძალაუფლებაზე დავა-
სა და მისთვის ბრძოლაზე დადის. ჩვენი დროის რევოლუციური მოძ-
რაობა თავისი კრიტიკული ასპექტით პირველ რიგში არის ბურჟუაზიუ-
ლი საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი ფორმალური თვალთმაქ-
ცობის ულმობელი კრიტიკა. თანამედროვე კომუნიზმის ნაწილობრივ
საფუძვლიანი კრიტიკა, ასევე ფაშიზმის შედარებით მსუბუქი კრიტიკა
იმ მისტიფიკაციის დაგმობაში მდგომარეობს, რომელიც ძირს უთხრის
ბურჟუაზიული ტიპის დემოკრატიას, მის პრინციპებსა და ზნეობას. 1789
წლამდე ღვთიური ტრანსცენდენტურობა მეფის თვითნებობის გამარ-
თლებას ემსახურებოდა. საფრანგეთის რევოლუციის შემდეგ ფორმა-
ლური პრინციპების ტრასცენდენტურობა, გონება იქნება თუ სამარ-
თლიანობა, ემსახურება ბატონობის გამართლებას, რომელიც არც სა-
მართლიანია და არც გონივრული. ეს ტრანსცენდენტურობა შესაბამი-

161
სად არის ნიღაბი, რომელიც უნდა ჩამოიგლიჯოს. ღმერთი მოკვდა,
მაგრამ, როგორც შტირნერმა იწინასწარმეტყველა, საჭიროა იმ პრინ-
ციპების მორალის ჩაკვლა, სადაც ჯერ კიდევ ცოცხლობს მოგონება
ღმერთზე. ფორმალური ზნეობის – ღვთაების ამ დამაზარალებელი
მოწმისა და უსამართლობის ცრუ მოწმის ზიზღი დღევანდელი ისტორი-
ის ერთ-ერთ ზამბარად რჩება. “წმინდა არაფერია” – ეს შეძახილი
ჩვენი საუკუნის კრუნჩხვებს იწვევს. უწმინდურობა, ესე იგი ისტო-
რია, გახდება კანონი და გაუკაცრიელებული მიწა გადაეცემა სრული-
ად შიშველ ძალას, რომელიც დაადგენს ან უარყოფს ადამიანის ღვთი-
ურობას. მაშინ სიცრუესა და ძალადობაში ისევე გადავეშვებით, რო-
გორც რელიგიაში და ისეთივე პათეთიკური სწრაფვით.
მაგრამ სუფთა სინდისის პირველ ფუნდამენტურ კრიტიკას, ლამაზი
სულისა და არაეფექტიანი დამოკიდებულებების მხილებას ჩვენ ჰე-
გელს უნდა ვუმადლოდეთ, ვისთვისაც ჭეშმარიტების, სიკეთისა და სი-
ლამაზის იდეოლოგია არის იმათი რელიგია, ვისაც ეს ყველაფერი არ
გაააჩნია. თუ სენ ჟიუსტი დააბნია ფრაქციების არსებობამ, რითაც ირ-
ღვეოდა იდეალური წესრიგი, ჰეგელს არა მარტო არ უკვირს ეს, არა-
მედ ამტკიცებს, რომ პირიქით, ფრაქციულობა სულისთვის თავიდანვეა
დამახასიათებელი. იაკობინელებისთვის ყველა ზნეობრივია. მოძრა-
ობა, რომელიც ჰეგელით იწყება და დღეს ზენიტშია, გულისხმობს, რომ
არავინაა ზნეობრივი, მაგრამ ყველა გახდება. სენ ჟიუსტის მიხედვით
თავიდან სრული იდილიაა, ჰეგელის აზრით ყველაფერი ტრაგიკულა-
დაა. მაგრამ ბოლოს, ორივე ერთ დასკვნამდე მიდის. უნდა გაანადგუ-
რო ისინი, ვინც იდილიას ანგრევს, ანუ იდილიის დასამყარებლად გა-
ნადგურებაა საჭირო. ორივე შემთხვევაში ყველაფერს ძალადობა ფა-
რავს. ჰეგელის მიერ დაწყებული ტერორის გადალახვა მხოლოდ ტე-
რორის გაფართოებით მთავრდება.
ეს ყველაფერი არ არის. დღევანდელი სამყარო, როგორც ჩანს,
სხვა ვერაფერი იქნება თუ არა ბატონებისა და მონების სამყარო, რად-
გან თანამედროვე იდეოლოგიებმა, მათ, რომლებიც იერსახეს უცვლი-
ან სამყაროს, ჰეგელისგან ისტორიის გააზრება ისწავლეს დამორჩი-
ლებისა და მსახურების დიალექტიკის კუთხით. თუ უკაცრიელი ცის

162
ქვეშ, სამყაროს შექმნის პირველ დილას მხოლოდ ბატონი და მონა არ-
სებობდა, თუ ტრანსცენდენტურ ღმერთსა და ადამიანებს შორის მხო-
ლოდ ბატონისა და მონის დამოკიდებულებაა, შეუძლებელია სამყა-
როში არსებობდეს სხვა კანონი, გარდა ძალის კანონისა. მხოლოდ
ღმერთი ან ბატონსა და მონაზე მაღლა მდგარი პრინციპი შეიძლებო-
და აქამდე გამოსულიყო შუამავლის როლში და ისე გაეკეთებინა, რომ
კაცობრიობის ისტორია არ ყოფილიყო მხოლოდ მათი გამარჯვებები-
სა და დამარცხებების ისტორია. ჰეგელის ძალისხმევა, შემდეგ ჰეგე-
ლიანელების მცდელობა, პირიქით, იყო რაც შეიძლება მეტი ტრანსცენ-
დენტურობისა და მისდამი ყოველგვარი ნოსტალგიის განადგურება.
მართალია, ეს ნოსტალგია გაცილებით ძლიერია ჰეგელთან, ვიდრე
მემარცხენე ჰეგელიანელებთან, რომლებმაც საბოლოოდ გაიმარჯვეს
მასზე, მაგრამ სწორედ ის იძლევა ბატონისა და მონის დიალექტიკის
დონეზე XX საუკუნის ძალის სულისკვეთების საბოლოო გამართლებას.
გამარჯვებული ყოველთვის მართალია, აი, ეს არის ერთ-ერთი გაკვე-
თილი, რომელსაც გვასწავლის XIX საუკუნის უდიდესი გერმანული ფი-
ლოსოფიური სისტემა. რაღა თქმა უნდა, ჰეგელის ფილოსოფიის დიდე-
ბულ ნაგებობაში ბევრი რამ საკამათოა, ნაწილობრივ ეს მოსაზრებები.
მაგრამ XX საუკუნის იდეოლოგია არ ეჯაჭვება იმას, რასაც არასწორად
იენის ფილოსოფოსის იდეალიზმს უწოდებენ. ჰეგელის ის სახე, რომე-
ლიც რუსულ კომუნიზმში გამოჩნდა, თანდათან იცვლებოდა დავიდ
შტრაუსის, ბრუნო ბაუერის, ფოიერბახის, მარქსისა და ყველა მემარ-
ცხენე ჰეგელიანელის მიერ. მაგრამ ჩვენ აქ მხოლოდ ჰეგელი გვაინტე-
რესებს, რადგან მარტო მან მოახდინა გავლენა ჩვენი დროის ისტორი-
აზე. თუკი დაჰაუსა და ყარაგანდის[91] პატრონებისთვის
გასამართლებელი ჰეგელი და ნიცშეა, ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ
მათი მთელი ფილოსოფია უნდა დაიგმოს. თუმცა, ეს გვაფიქრებინებს,
რომ მათი აზროვნებისა თუ ლოგიკის გარკვეულ ასპექტს შეეძლო ამ
საშინელ ზღვრამდე მიყვანა.
ნიცშეს ნიჰილიზმი მეთოდურია. პედაგოგიური ხასიათისაა ასევე
გონის ფენომენოლოგია. ორი საუკუნის შესაყარზე ის ეტაპობრივად
აღწერს აბსოლუტური ჭეშმარიტებისკენ მიმართულ ცნობიერების აღ-

163
ზრდას. ეს ერთგვარი მეტაფიზიკური ემილია[92]. თითოეული ეტაპი
შეცდომაა და გარდა ამისა, თითქმის ყოველთვის ახლავს საბედისწე-
რო ისტორიული სანქციები ცნობიერებისთვის ან იმ ცივილიზაციის-
თვის, რომელშიც ის ირეკლება. ჰეგელის ამოცანაა აჩვენოს ამ მტკივ-
ნეული ეტაპების აუცილებლობა. ფენომენოლოგია ერთ-ერთი თავისი
ასპექტით წარმოადგენს განსჯას სასოწარკვეთილებასა და სიკვდილ-
ზე. უბრალოდ ეს სასოწარკვეთილება მეთოდურია, რადგან ისტორიის
დასასრულს ის კმაყოფილებად და აბსოლუტურ სიბრძნედ უნდა გარ-
დაისახოს. თუმცა, ამ პედაგოგიკას ის ნაკლი აქვს, რომ მხოლოდ უმაღ-
ლეს მოსწავლეებს მოიაზრებს და გაგებული იქნა სიტყვასიტყვით, მა-
შინ როცა სიტყვით მას მხოლოდ უნდოდა გონი ემცნო. იგივე მოხდა ბა-
ტონობისა და მონობის ცნობილ ანალიზთან დაკავშირებითაც[93].
ცხოველი, ჰეგელის მიხედვით, ფლობს გარე სამყაროს უშუალო
ცნობიერებას, თვითშეგრძნებას, მაგრამ არა თვითშემეცნების უნარს,
რაც ადამიანის განმასხვავებელი მახასიათებელია. ეს უკანასკნელი
რეალურად მხოლოდ მაშინ იბადება, როცა საკუთარ თავს შეიცნობს,
როგორც შემცნობი სუბიექტი. შესაბამისად, მისი არსი მდგომარეობს
საკუთარი თავის შეცნობაში. თვითშემეცნება იმისთვის, რომ დამტკიც-
დეს, უნდა განსხვავდებოდეს იმისგან, რაც არ არის. ადამიანი არის
არსება, რომელიც თავისი არსებობის დასამტკიცებლად მიმართავს
უარყოფას. ის, რაც თვითშემეცნებას განასხვავებს ბუნებრივი სამყა-
როსგან, არ არის უბრალო ჭვრეტა, რითაც ის საკუთარი თავის იდენტი-
ფიცირებას ახდენს გარე სამყაროსთან და ივიწყებს თავის თავს, არა-
მედ არის სურვილი, რომელსაც შეიძლება სამყაროს მიმართ გრძნობ-
დეს. ეს სურვილი ახსენებს თვითშემეცნებას თავის თავს დროში, სა-
დაც გარე სამყაროს უჩვენებს როგორც მისგან განსხვავებულს. თვით-
შემეცნების სურვილში გარე სამყარო წარმოადგენს იმას, რაც მას აკ-
ლია, მაგრამ არსებობს, თუმცა უნდა, რომ იგი ჰქონდეს ყოფიერების-
თვის და არ არსებობდეს. თვითშემეცნება შესაბამისად არის სურვი-
ლი. მაგრამ არსებობისთვის მას სჭირდება, რომ კმაყოფილი იყოს; მას
საკუთარი თავის დაკმაყოფილება მხოლოდ თავისი სურვილის და-
ოკებით შეუძლია. ამისთვის ის მოქმედებს და მოქმედებისას უარყოფს,

164
ანადგურებს იმას, რითაც სურვილი მოიკლა. თვითშემეცნება უარყო-
ფაა. მოქმედება ეს არის ნგრევა იმისთვის, რომ იშვას ცნობიერების სუ-
ლიერი რეალობა. მაგრამ ცნობიერების არმქონე ობიექტის განადგუ-
რება, მაგალითად ხორცის განადგურება ჭამის დროს, ცხოველსაც ახა-
სიათებს. მოხმარება არ ნიშნავს ცნობიერების ქონას. საჭიროა, რომ
შეცნობის სურვილი მიმართული იყოს ისეთი რამისკენ, რაც არაცნო-
ბიერი ბუნებისგან განსხვავებული იქნება. ერთადერთი რამ სამყარო-
ში, რაც განსხვავდება ამგვარი ბუნებისგან, ზუსტადაც არის თვითშე-
მეცნება. შესაბამისად, საჭიროა, რომ სურვილი მიმართული იყოს მე-
ორე სურვილისკენ, რომ თვითშემეცნება დაკმაყოფილდეს
მეორე თვითშემეცნებით. გასაგები ენით, ადამიანი არ არის აღია-
რებული და არ აღიარებს თავს ადამიანად, სანამ ცხოველივით არსე-
ბობს. მას სჭირდება, რომ ის სხვა ადამიანებმა აღიარონ. ნებისმიერი
ცნობიერება პრინციპში არის სურვილი იყოს აღიარებული და მოწონე-
ბული როგორც ასეთი, სხვა ცნობიერებების მიერ. ჩვენ სხვები გვქმნი-
ან. ჩვენ მხოლოდ საზოგადოებაში ვიძენთ ადამიანურ ღირებულებას,
რომელიც ცხოველურ ღირებულებაზე მაღლა დგას.
რადგან ცხოველისთვის უმაღლესი ღირებულება სიცოცხლის შე-
ნარჩუნებაა, ცნობიერება ამ ინსტიქტზე მაღლა უნდა დადგეს ადამია-
ნური ღირებულების მისაღებად. მას უნდა შეეძლოს თავისი სიცოც-
ხლის სასწორზე დადება. იმისთვის, რომ სხვა ცნობიერებამ აღიაროს,
ადამიანი მზად უნდა იყოს, სიცოცხლე გარისკოს და სიკვდილის შანსი
მიიღოს. ამგვარად, ძირითადი ადამიანური ურთიერთობები, წმინდა
პრესტიჟის ურთიერთობებია, მუდმივი ბრძოლაა და ერთმანეთის
აღიარების საფასური სიკვდილია.
თავისი დიალექტიკის პირველ ეტაპზე ჰეგელი ამტკიცებდა, რომ
ვინაიდან სიკვდილი საერთოა ადამიანისა და ცხოველისთვის, მასზე
დათანხმებით ან კიდევ მისი მოსურვებით ადამიანი შეძლებს გან-
სხვავდებოდეს ცხოველისგან. აღიარებისთვის ამ უმთავრესი ბრძო-
ლის გულში ადამიანი იდენტიფიცირდება ძალადობრივ სიკვდილთან.
ტრადიციული დევიზი “მოკვდი და გახდი” ჰეგელმა აიტაცა, მაგრამ
მასთან “გახდი ის, რაც ხარ” ადგილს უთმობს დევიზს “გახდი ის, რაც

165
ჯერ არ ხარ”. აღიარების ეს პრიმიტიული და გააფთრებული სურვილი,
რომელიც ემთხვევა არსებობის ნებას, მხოლოდ უწყვეტი აღიარებით
დაკმაყოფილდება, რომელიც ყველას მიერ აღიარებით დასრულდება.
რადგან თითოეულ ადამიანს უნდა, ყველამ აღიაროს, სიცოცხლის-
თვის ბრძოლა მხოლოდ მაშინ შეწყდება, როდესაც ყველა ყველას
აღიარებს, რაც ისტორიის დასასრულის ნიშანი იქნება. არსებობა, რო-
მელიც ცდილობს ჰეგელისეული ცნობიერების მიღებას, იბადება კო-
ლექტიური აპრობაციის მძიმე ბრძოლით მოპოვებულ დიდებაში. ზედ-
მეტი არ იქნება იმის აღნიშვნა, რომ ჩვენი რევოლუციებით შთაგონე-
ბულ აზროვნებაში უმაღლესი სიკეთე არ ემთხვევა რეალურად ყოფიე-
რებას, ის აბსოლუტურ მოჩვენებითობას ემთხვევა. კაცობრიობის მთე-
ლი ისტორია მხოლოდ სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაა უნივერსა-
ლური პრესტიჟისა და აბსოლუტური ძალაუფლების მოსაპოვებლად.
ის თავისთავად არის იმპერიალისტური. ჩვენ ძალიან შორს ვართ XVIII
საუკუნის კეთილი ველურისგან და სოციალური კონტრაქტისგან. სა-
უკუნეთა ხმაურსა და მძვინვარებაში, ყოველ ცნობიერებას არსებობის-
თვის მეორის სიკვდილი უნდა. გარდა ამისა, ეს დაუნდობელი ტრაგე-
დია აბსურდულია, რადგან იმ შემთხვევაში, თუ რომელიმე ცნობიერე-
ბა განადგურდება, გამარჯვებული ცნობიერება არ იქნება აღიარებუ-
ლი, რადგან მას ვერ აღიარებს ის, ვინც აღარ არსებობს. რეალურად,
მოჩვენებითობის ფილოსოფია აქ თავის ზღვარს ეჯახება.
ვერანაირი ადამიანური რეალობა ვერ შეიქმნებოდა, თუ იმ განლა-
გების მიხედვით, რომელიც შეიძლება წარმატებულად ჩავთვალოთ ჰე-
გელის სისტემისთვის, თავიდანვე არ გამოიკვეთებოდა ორი სახის
ცნობიერება, საიდანაც ერთს არ ჰყოფნის გაბედულება უარი თქვას სი-
ცოცხლეზე და თანხმდება მეორე ცნობიერების აღიარებას ისე, რომ
თვითონ აღიარებული არ არის მისი მხრიდან. საერთო ჯამში ის თან-
ხმდება მიჩნეული იქნეს საგნად. ეს ცნობიერება ცხოველის ცხოვრების
შესანარჩუნებლად უარს რომ
ამბობს დამოუკიდებელ ცხოვრებაზე, მონის ცნობიერებაა. ის კი,
რომელიც აღიარებულია და აღწევს დამოუკიდებლობას – ბატონის
ცნობიერებაა. ეს ცნობიერებები ერთმანეთისგან განსხვავდება იმ მო-

166
მენტში, როდესაც ერთმანეთს უპირისპირდებიან და ერთი ქედს იხრის
მეორის წინაშე. ამ სტადიაზე უკვე დილემა ის კი არ არის, თავისუფალი
იქნები თუ მოკვდები, არამედ უნდა მოკლა თუ დაიმორჩილო. ეს დი-
ლემა ისტორიის შემდგომ დინებაზე აისახება, თუმცა, აბსურდი კვლა-
ვაც გადაულახავი რჩება.
დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ბატონის თავისუფლება ჯერ
მონასთან მიმართებაშია ტოტალური, რომელიც მას მთლიანად
აღიარებს, და შემდეგ ბუნებრივ სამყაროსთან მიმართებაში, რადგან
მონა მას აქცევს თავისი ბატონის ტკბობის საგნად, რომელსაც ის მო-
იხმარს საკუთარი თავის მუდმივ დამკვიდრებაში. ამასთანავე ეს და-
მოუკიდებლობა აბსოლუტური არ არის. ბატონი მისდა საუბედუროდ,
თავის დამოუკიდებლობაში აღიარებულია იმ ცნობიერებით, რომელ-
საც თავად არ აღიარებს როგორც დამოუკიდებელს. შესაბამისად, ის
ვერ დაკმაყოფილდება და მისი ავტონომიაც მხოლოდ ნეგატიურია.
ბატონობა ეს არის ჩიხი. რადგან ბატონს არც ის შეუძლია, რომ უარი
თქვას ბატონობაზე და მონად გადაიქცეს; ბატონების მარადიული ბე-
დისწერაა იცხოვრონ დაუკმაყოფილებლებმა ან მოკლული იქნენ. ბა-
ტონი ისტორიაში მხოლოდ იმ როლს ასრულებს, რომ მონურ ცნობიე-
რებას აღვიძებს, ერთადერთს, რომელიც მართლა ქმნის ისტორიას.
მონა ნამდვილად არ არის მიჯაჭვული თავის ხვედრს, მას მისი შეცვლა
სურს. მას შეუძლია საკუთარი თავის აღზრდა ბატონისგან განსხვავე-
ბით; ის, რასაც ისტორიას უწოდებენ, მხოლოდ მისი დაუსრულებელი
ძალისხმევების წყებაა ჭეშმარიტი თავისუფლების მისაღებად. უკვე
თავისი შრომით, ბუნებრივი სამყაროს ტექნიკურ სამყაროდ გარდაქ-
მნით იგი იმ ბუნებისგან თავისუფლდება, რომელიც მისი მონობის
პრინციპში იდო იმიტომ, რომ მან ვერ შეძლო მასზე მაღლა დამდგარი-
ყო სიკვდილის მიღებით.[94]
სანამ სიკვდილის სევდის განცდა მის დამცირებულ ყოფაში მონას
არ აიყვანს ადამიანური ტოტალურობის დონემდე, მანამ მონა არაფე-
რია. ამის მერე კი მან იცის, რომ ეს ტოტალურობა არსებობს; მას ისღა
რჩება იგი მოიპოვოს ბუნებისა და ბატონების წინააღმდეგ მიმართული
ხანგრძლივი ბრძოლების შედეგად. შესაბამისად, ისტორია იდენტი-

167
ფიცირდება შრომისა და ამბოხის ისტორიასთან. გასაკვირი არ არის,
რომ მარქსიზმ-ლენინიზმმა ამ დიალექტიკიდან ჯარისკაცი მუშის თა-
ნამედროვე იდეალი აიღო.
გვერდზე გადავდოთ მონის ცნობიერების მდგომარეობის აღწერა
(სტოიციზმი, სკეპტიციზმი, უბედური ცნობიერება), რომელსაც შემდეგ
ფენომენოლოგიაში ვხვდებით. მაგრამ არ შეიძლება უყურადღებოდ
დავტოვოთ ამ დიალექტიკის მეორე ასპექტი მისი შედეგებიდან გა-
მომდინარე – ბატონისა და მონის ურთიერთობის გაიგივება ძველი აღ-
თქმის ღმერთისა და ადამიანის ურთიერთობასთან. ჰეგელის ერთი
კომენტატორი[95] შენიშნავს, რომ ბატონი თუ რეალურად იარსებებდა,
ის ღმერთი იქნებოდა. თავად ჰეგელი უწოდებდა ნამდვილ ღმერთს
სამყაროს ბატონს. უბედური ცნობიერების აღწერაში იგი გვიჩვენებს,
თუ ქრისტიანი მონა, რომელსაც სურს მოიშოროს ის, რაც თრგუნავს,
როგორ აფარებს თავს იმ ქვეყანას და შედეგად ახალ ბატონს პოუ-
ლობს ღმერთის სახით. სხვაგან ჰეგელი უზენაეს ბატონს აბსოლუტურ
სიკვდილთან აიგივებს. შესაბამისად, ბრძოლა თავიდან იწყება, ამჯე-
რად უმაღლეს საფეხურზე
დამონებულ ადამიანსა და აბრაამის სასტიკ ღმერთს შორის. ამ
ახალი განხეთქილების გადალახვა უნივერსალურ ღმერთსა და პი-
როვნებას შორის, ქრისტეს საშუალებით მოხდება, რომელიც თავის არ-
სში უნივერსალურსაც და პიროვნულსაც ითავსებს. მაგრამ ქრისტე
გარკვეული თვალსაზრისით მიწიერი სამყაროს ნაწილია. მისი ნახვა
შესაძლებელი იყო, მან იცხოვრა და ის მოკვდა. იგი მხოლოდ ერთი
ეტაპია უნივერსალურის გზაზე და ისიც დიალექტიკურად უარყოფილი
უნდა იქნეს. უბრალოდ უმაღლესი სინთეზის მისაღებად საჭიროა მისი
როგორც ღმერთკაცის აღიარება. თუ შუალედურ საფეხურებს გამოვ-
ტოვებთ, საკმარისი იქნება იმის თქმა, რომ ეს სინთეზი, მას შემდეგ რაც
განსახიერდა ეკლესიასა და გონებაში, აბსოლუტური სახელმწიფოთი
მთავრდება, რომელიც ჯარისკაცმა მუშებმა ააშენეს და სადაც სამყა-
როს გონი საბოლოოდ აირეკლება თავის თავში, თითოეულის ყველას
მიერ ურთიერთაღიარების პროცესში და მზის ქვეშ არსებული ყველაფ-
რის საყოველთაო მორიგებაში. იმ მომენტში, როცა “გონების თვალისა

168
და სხეულის თვალების მზერა ერთმანეთს შეხვდება”, თითოეული ცნო-
ბიერება უკვე მხოლოდ სარკე იქნება, რომელიც სხვა სარკეებს აირეკ-
ლავს და თავადაც უსასრულოდ აირეკლება არეკლილ სახეებში. ადა-
მიანთა ქალაქი დაემთხვევა ღმერთის ქალაქს; უნივერსალური ისტო-
რია განაჩენს გამოიტანს სამყაროს სასამართლოს რანგში, რომლი-
თაც სიკეთე და ბოროტება გამართლდებიან. სახელმწიფო გახდება ბე-
დისწერა და ნებისმიერი იმ რეალობის აპრობაცია, რომელიც “ღმერ-
თის გამოცხადების სულიერ დღეშია” გაცხადებული.
ასეთია ის ძირითადი იდეები, რომელთაც მათი უკიდურესი აბ-
სტრაქტულობის მიუხედავად თუ მიზეზით, პირდაპირ გააძლიერეს რე-
ვოლუციური სულისკვეთება, აშკარად სხვა მიმართულება მისცეს მას
და ჩვენ ახლა ამის აღმოჩენას ვცდილობთ ჩვენი დროის იდეოლოგი-
აში. იმორალიზმი, მეცნიერული მატერიალიზმი და ათეიზმი საბოლო-
ოდ ცვლიან ძველი ამბოხებულების ანტითეიზმს; ჰეგელის პარადოქსუ-
ლი გავლენის ქვეშ ისინი შეუერთდნენ რევოლუციურ მოძრაობას, რო-
მელიც იქამდე არასდროს ყოფილა რეალურად გამოყოფილი მისი მო-
რალური, ევანგელისტური და იდეალისტური საწყისებიდან. ეს ტენ-
დენციები, რომლებიც ზოგჯერ ძალიან შორს არიან ჰეგელის ნააზრევი-
დან, მისი სწავლების ორაზროვნებიდან და ტრანსცენდენტურობის
კრიტიკიდან მომდინარეობენ. ჰეგელი საბოლოოდ ანადგურებს ყვე-
ლანაირ ვერტიკალურ ტრანსცენდენტურობას, განსაკუთრებით კი
პრინციპების ტრანსცენდენტურობას; აი, რაში მდგომარეობს მისი უდა-
ვო გამორჩეულობა. მან სამყაროს ქმნადობაში აღადგინა გონების იმა-
ნენტურობა. მაგრამ ეს იმანენტურობა არ არის უძრავი, მას არაფერი
აქვს საერთო ძველ პანთეიზმთან. გონება არის და არც არის სამყარო-
ში; ის იქ ყალიბდება და რჩება. შესაბამისად, ღირებულება გადატანი-
ლია ისტორიის დასასრულისკენ, მანამდე კი ღირებული მსჯელობის
საფუძვლად არ არსებობს არანაირი კრიტერიუმი. საჭიროა მოქმედება
და ცხოვრება მომავალზე სწორებით. ნებისმიერი მორალი დროებითი
ხდება. XIX და XX საუკუნეები თავისი ყველაზე ღრმა ტენდენციით ის სა-
უკუნეებია, რომლებიც ტრანსცენდენტურობის გარეშე ცხოვრებას ცდი-
ლობდნენ.

169
 სხვათა შორის, ჰეგელის ერთი კომენტატორი[96], მემარცხენე ჰეგე-
ლიანელი, მაგრამ ამ საკითხში ორთოდოქსი, აღნიშნავს ჰეგელის
მტრულ განწყობას მორალისტების მიმართ და შენიშნავს, რომ მისი
ერთადერთი აქსიომა იყო ეცხოვრა თავისი ერის ადათებისა და წე-
სების შესაბამისად. ამ სოციალური კონფორმიზმის მაქსიმას ჰეგელი
მართლაც ყველაზე ცინიკური ფორმით ამტკიცებდა. კოჟევი ამატებს,
რომ ეს კონფორმიზმი მხოლოდ იმდენადაა ლეგიტიმური, რამდენა-
დაც ამ ერის ადათები შეესაბამება ეპოქის სულისკვეთებას, ესე იგი იმ-
დენად, რამდენადაც ისინი არიან მყარი და უძლებენ რევოლუციურ
კრიტიკასა და შემოტევებს. მაგრამ ვინ განსაზღვრავს მათ სიმყარეს,
ვინ დაადგენს მათ ლეგიტიმურობას? უკვე ასი წელია დასავლეთის კა-
პიტალისტური რეჟიმი ძლიერ თავდასხმებს იგერიებს. შეიძლება ამის
გამო ჩაითვალოს ის ლეგიტიმურად? და პირიქით, მათ ვინც ვაიმარის
რესპუბლიკის ერთგულნი იყვნენ, ზურგი უნდა ექციათ მისთვის და ჰიტ-
ლერის სამსახურში ჩამდგარიყვნენ 1933 წელს, რადგან პირველი და-
ინგრა მეორის დარტყმების შედეგად? უნდა ეღალატათ ესპანეთის
რესპუბლიკისთვის, როგორც კი ფრანკოს რეჟიმმა გაიმარჯვა? ეს ის
დასკვნებია, რომელთაც ტრადიციული რეაქციული აზროვნება გა-
ამართლებდა საკუთარი მიზნებისთვის. სიახლე, რომლის შედეგების
გათვლაც შეუძლებელია, არის ის, რომ რევოლუციურმა აზროვნებამ ამ
დასკვნების ასიმილაცია მოახდინა. ყველანაირი მორალური ღირებუ-
ლებისა და პრინციპების გაუქმებას, მათ ფაქტით შეცვლას, ამ დროები-
თი, თუმცა, რეალური მეფით, როგორც ვნახეთ, მხოლოდ პოლიტიკური
ცინიზმის გამოწვევა შეეძლო ინდივიდუალურ თუ სახელმწიფოებრივ
დონეზე, რაც უფრო სერიოზულია. ჰეგელით შთაგონებული პოლიტიკუ-
რი თუ იდეოლოგიური მოძრაობები, ყველა ერთად დაუფარავად ამ-
ბობს უარს ზნეობაზე.
მათ, ვინც უკვე უსამართლობით სავსე ევროპაში მის ნაშრომებს
გარკვეული შფოთით კითხულობდა, ჰეგელმა ვერ შეუშალა ხელი ცოდ-
ვილ და უსამართლო სამყაროში თავი არ ეგრძნოთ მიტოვებულად,
სწორედ იმ სამყაროში, რომელსაც ჰეგელი შინაგანად ცოდვის მატა-
რებლად თვლიდა, რადგან ის გონებას დაშორებულია. ცხადია ისტო-

170
რიის დასასრულს ჰეგელი ცოდვებს მიუტევებს. თუმცა, მანამდე, ყვე-
ლანაირი ადამიანური ქმედება დანაშაულებრივია. “უდანაშაულო
მხოლოდ უმოქმედობაა, მაგალითად, ქვის არსებობა და არა თვით
ბავშვის ცხოვრება.” ქვების მსგავსი არსებობა ჩვენთვის უცხოა. ცოდ-
ვის გარეშე არ არსებობს არანაირი ურთიერთობა და არც გონება. გო-
ნების გარეშე მხოლოდ შიშველი ძალა, ბატონი და მონა არიან გონე-
ბის მეფობის მოლოდინში. ბატონისა და მონის ურთიერთობაში ერთის
ტანჯვა მარტოსულია, მეორის სიხარული უსაფუძვლო, ორივე კი დაუმ-
სახურებელი. მაშინ როგორ უნდა იცხოვრო, როგორ უნდა აიტანო ეს
ყველაფერი, თუკი მეგობრობა მხოლოდ დროის დასასრულსაა შესაძ-
ლებელი? ერთადერთი გამოსავალი იარაღით ხელში წესრიგის დამყა-
რებაა. “მოკალი ან დაიმონე”, მათ, ვინც ჰეგელი საშინელი შფოთის
გრძნობით წაიკითხეს, ამ დილემიდან მხოლოდ მისი პირველი ნაწილი
დაიმახსოვრეს. მათ იქიდან აიღეს ზიზღისა და სასოწარკვეთილების
ფილოსოფია, რადგან ზეციური ბატონის სიკვდილის შემდეგ, თავს
თვლიდნენ მიწიერ ბატონებზე მათრახით მიჯაჭვულ მონებად და მარ-
ტო მონებად. უკეთური სინდისის ამ ფილოსოფიამ მათ მხოლოდ ის ას-
წავლა, რომ ნებისმიერი მონა მხოლოდ საკუთარი ნებით რჩება მონად
და მარტო უარის თქმით თავისუფლდება, რაც სიკვდილს ემთხვევა. ამ
გამოწვევის პასუხად ყველაზე ამაყნი მთლიანად იდენტიფიცირდნენ
ამ უართან და სიკვდილისთვის გაწირეს თავი. საბოლოოდ, იმის თქმა,
რომ უარყოფა თავისთავად დადებითი აქტია, წინასწარ ამართლებდა
ყველანაირ უარყოფას და მოასწავებდა ბაკუნინისა და ნეჩაევის კრე-
დოს: “ჩვენი მისიაა ნგრევა და არა შენება.” ჰეგელისთვის ნიჰილისტი
იყო მხოლოდ სკეპტიკოსი, რომლის ერთადერთი
გამოსავალი არის წინააღმდეგობრიობა ან ფილოსოფიური თვით-
მკვლელობა. თუმცა, თავად მან განსხვავებული სახის ნიჰილისტები
შექმნა, რომელთაც მოწყენილობა მოქმედების პრინციპად აქციეს და
თავისი თვითმკვლელობა ფილოსოფიურ მკვლელობასთან გააიგი-
ვეს.[97] ასე გაჩნდნენ ტერორისტები, რომელთაც გადაწყვიტეს, რომ
უნდა მოეკლათ და მომკვდარიყვნენ არსებობისთვის, რადგანაც ადა-
მიანი და ისტორია ვერ შეიქმნება მსხვერპლისა და მკვლელობის გა-

171
რეშე. ეს მნიშვნელოვანი აზრი იმის შესახებ, რომ არანაირ იდეალიზმს
აზრი არ აქვს, თუ მისი საფასური სიცოცხლის გარისკვა არ არის, იმ
ახალგაზრდებს უნდა მიეყვანათ ბოლომდე, რომლებიც ამას უნივერ-
სიტეტის კათედრიდან კი არ ასწავლიდნენ, მერე რომ მშვიდად მომ-
კვდარიყვნენ თავის საწოლში, არამედ ბომბების წვიმაში იმყოფებოდ-
ნენ და რომელთა ბოლოც სახრჩობელა იყო. ასეთი მოქმედებით ისინი
თვით საკუთარი შეცდომებით ამტკიცებდნენ თავისი მასწავლებლის
საპირისპიროდ, რომ ყოველ შემთხვევაში ერთი არისტოკრატია დგას
მეორე, წარმატების საზიზღარ არისტოკრატიაზე მაღლა, რომელსაც
ჰეგელი ადიდებდა და რომელიც მსხვერპლის არისტოკრატიაა.
მეორე ტიპის მემკვიდრეებმა, რომელთაც უფრო სერიოზულად წა-
იკითხეს ჰეგელი, დილემის მეორე ნაწილი აირჩიეს და განაცხადეს,
რომ მონა მხოლოდ სხვისი დამორჩილებით განთავისუფლდება. პოს-
ტჰეგელის დოქტრინებმა დაივიწყეს მასწავლებლის ზოგიერთი ტენ-
დენციის აუხსნელი ასპექტი და ეს მემკვიდრეები მიიყვანეს აბსოლუ-
ტურ ათეიზმამდე და მეცნიერულ მატერიალიზმამდე. მაგრამ ეს ევო-
ლუცია წარმოუდგენელია ტრანსცენდენტური ახსნის ყველანაირი
პრინციპის სრული გაქრობისა და იაკობინური იდეალების მთლიანად
დანგრევის გარეშე. იმანენტურობა, რაღა თქმა უნდა, ათეიზმი არ
არის. მაგრამ მოქმედებაში მყოფი იმანენტურობა, თუ შეიძლება ასე
ითქვას, არის წინასწარი ათეიზმი.[98] ღმერთის ბუნდოვანი სახე, რო-
მელიც ჰეგელთან ჯერ კიდევ ირეკლება სამყაროს გონებაში, ძნელი
წასაშლელი არ იქნება. ჰეგელის ორაზროვანი ფორმულიდან “ღმერთი
ადამიანის გარეშე სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანი ღმერთის გარე-
შე”, მისმა მემკვიდრეებმა გადამწყვეტი დასკვნები გააკეთეს. დავიდ
შტრაუსი თავის იესოს ცხოვრებაში ახდენს ქრისტეს თეორიის გამო-
ცალკევებას, სადაც იგი ადამიან ღმერთად არის მიჩნეული. ბრუნო
ბაუერი (ევანგელისტური ისტორიის კრიტიკა) აფუძნებს ერთგვარ მა-
ტერიალისტურ ქრისტიანობას და ხაზს უსვამს ქრისტეს ადამიანურ ბუ-
ნებას. ბოლოს, ფოიერბახი (რომელსაც მარქსი უდიდეს მოაზროვნედ
მიიჩნევდა და რომლის კრიტიკულ მოსწავლედაც თვლიდა თავს)
ქრისტიანობის არსში ყველანაირ თეოლოგიას ცვლის ადამიანის რე-

172
ლიგიითა და ადამიანის რასით, რაც მისი თანამედროვე ინტელიგენ-
ციის დიდმა ნაწილმა აღიარა. მისი ამოცანა იყო ეჩვენებინა, რომ გან-
სხვავება ადამიანურსა და ღვთაებრივს შორის ილუზორულია და სხვა
არაფერია, თუ არა განსხვავება კაცობრიობის არსს, იგივე ადამიანის
ბუნებასა, და ინდივიდს შორის. “ღმერთის საიდუმლო არის მხოლოდ
ადამიანის მიერ საკუთარი თავის სიყვარულის საიდუმლო.” იკვეთება
ახალი და უცნაური წინასწარმეტყველების აქცენტები: “ინდივიდუა-
ლობამ დაიკავა რწმენის ადგილი, გონებამ ბიბლიის ადგილი, პოლი-
ტიკამ რელიგიისა და ეკლესიის, მიწამ ზეცის, შრომამ ლოცვის, სიღა-
რიბემ ჯოჯოხეთის, ადამიანმა ქრისტესი.” დარჩა მხოლოდ ჯოჯოხეთი
და ის მიწაზეა: სწორედ მის წინააღმდეგ უნდა ვიბრძოლოთ. პოლიტი-
კა არის რელიგია, ტრანსცენდენტული ქრისტიანობა – მიღმურის კუთ-
ვნილება მონებზე უარის თქმით ბატონებს აძლიერებს მიწაზე და კი-
დევ ერთ ბატონს ქმნის ზეცაში. ამიტომაც
ათეიზმი და რევოლუციური სული ერთი და იმავე განმათავისუფ-
ლებელი ბრძოლის ორი სახეა. მუდმივად დასმულ კითხვაზე პასუხი
ასეთია: რატომ გააიგივა თავი რევოლუციურმა მოძრაობამ მატერია-
ლიზმთან და არა იდეალიზმთან? იმიტომ, რომ ღმერთის დამორჩილე-
ბით, მისი მომსახურებით საჭირო ხდება ტრანსცენდენტურობის მოკ-
ვლა, რომელიც მხარს უჭერს ყოფილ ბატონებს და ახალი ბატონების
აღზევებით ადამიანი-მეფის ეპოქის მომზადებას. როდესაც სიღატაკე
მოისპობა, როდესაც გადაიჭრება ისტორიული წინააღმდეგობრიობე-
ბი, “ნამდვილი ღმერთი, ადამიანური ღმერთი სახელმწიფო გახდება”.
Homo homini lupus ხდება homo homini dues. თანამედროვე სამყაროს სა-
ფუძველში ეს აზრი დევს. ფოიერბახთან ჩვენ ვხედავთ საშინელი ოპ-
ტიმიზმის დაბადებას, რომელიც დღესაც არსებობს და რომელიც ნიჰი-
ლისტური სასოწარკვეთილების ანტიპოდია. მაგრამ ეს მხოლოდ მოჩ-
ვენებითია. საჭიროა ფოიერბახის ბოლო დასკვნებს გავეცნოთ მის თე-
ოგონიაში, რათა შევამჩნიოთ მისი მგზნებარე აზრების ღრმად ნიჰი-
ლისტური ძირები. თვით ჰეგელის საწინააღმდეგოდ, ფოიერბახი გა-
ნაცხადებს, რომ ადამიანის მხოლოდ ისაა, რასაც ჭამს, და ამგვარ რე-
ზიუმეს უკეთებს თავის ნააზრევსა და მომავალს: “ნამდვილი ფილოსო-

173
ფია არის ფილოსოფიის უარყოფა. არანაირი რელიგია არის ჩემი რე-
ლიგია. არანაირი ფილოსოფია არის ჩემი ფილოსოფია.”
ცინიზმი, ისტორიისა და მატერიის გაღმერთება, ინდივიდუალური
ტერორი თუ სახელმწიფოს დანაშაული, ეს ზღვარგადასული შედეგები
მალე წარმოიშობა სამყაროს ორაზროვანი კონცეფციიდან, რომელიც
მხოლოდ ისტორიას აკისრებს ღირებულებებისა და ჭეშმარიტების შექ-
მნაზე ზრუნვას. თუკი ვერაფრის ნათლად გააზრება ვერ მოხდება, სა-
ნამ ჭეშმარიტება არ გაცხადდება დროის დასასრულს, ყველანაირი
მოქმედება თვითნებობაა და საბოლოოდ გამეფებული არის ძალა.
“თუ რეალობა წარმოუდგენელია, – შესძახა ჰეგელმა, – მაშინ წარმო-
უდგენელი კონცეფციების შექმნა გვჭირდება”. კონცეფციას, რომელ-
საც ვერ გაიაზრებ, მართლაც სჭირდება, რომ ცდომილებასავით მო-
იგონო. მაგრამ იმისთვის, რომ მიღებული იქნეს, ის ვერ დაეყრდნობა
დამაჯერებლობის ძალას, რომელიც ჭეშმარიტების რიგს განეკუთვნე-
ბა, ის საბოლოოდ თავს მოხვეული უნდა იყოს. ჰეგელის პოზიცია ასე
გამოიხატება მის სიტყვებში: “ეს ჭეშმარიტებაა, რაც ჩვენ ცდომილე-
ბად გვეჩვენება და რაც ამ დროს მართალია, სწორედ იმიტომ, რომ მას
უწევს იყოს ცთომილება. რაც შეეხება დასაბუთებას, ამას მე კი არა, ის-
ტორია წარმოადგენს თავის დასასრულს.” ამგვარ განცხადებას მხო-
ლოდ ორი დამოკიდებულება შეიძლება მოჰყვეს: ან ყველანაირი მტკი-
ცება უნდა შეწყდეს საბუთის წარმოდგენამდე ან უნდა დამტკიცდეს ის
ყველაფერი, რაც ისტორიაში წარმატებისთვისაა განკუთვნილი და
პირველ რიგში კი ძალა. ორივე შემთხვევაში საქმე გვაქვს ნიჰილიზ-
მთან. ვერანაირად ვერ ჩავწვდებით XX საუკუნის სულისკვეთებას და
უგულებელვყოფთ იმ ფაქტს, რომ უბედური შემთხვევითობით, მისი
შთაგონების დიდი ნაწილის წყარო იყო კონფორმიზმისა და ოპორტუ-
ნიზმის ფილოსოფია. ნამდვილი ამბოხი ამ ნააზრევის გაუკუღმართე-
ბითაც კი არ დადგება ეჭვქვეშ.
საბოლოოდ, ის, რასაც უნდა გაემართლებინა ჰეგელის განცხადე-
ბა, არის ის, რაც მას სამუდამოდ ხდის ინტელექტუალურად მოწ-
ყვლადს. მას სჯეროდა, რომ 1807 წელს ისტორია ნაპოლეონთან და

174
მასთან ერთად დასრულდა, რომ დამტკიცება შესაძლებელი იყო და
ნიჰილიზმი დამარცხებული. გონის ფენომენოლოგია
, ეს ბიბლია, რომელიც მხოლოდ წარსულს წინასწარმეტყველებდა,
დროს ზღვარს უწესებდა. 1807 წელს ყველა ცოდვა მიტევებული იყო და
ვადები გასული. მაგრამ ისტორია გაგრძელდა. მას მერე სხვა ცოდვებ-
მა იჩინეს თავი და სამყაროს წინაშე გამოფინეს ძველი დანაშაულები,
სრულად გამართლებული გერმანული ფილოსოფიით. ჰეგელის მიერ
საკუთარი თავის გაღმერთება, ნაპოლეონის გაღმერთების შემდეგ,
რომელიც უკვე უდანაშაულო იყო, რადგან ისტორიის დასტაბილურება
მოახერხა, მხოლოდ შვიდ წელიწადს გაგრძელდა. სრული დამტკიცე-
ბის ნაცვლად, სამყარო ნიჰილიზმმა გადაფარა. თვით მონურ ფილო-
სოფიასაც კი აქვს თავისი ვატერლოო.
მაგრამ ადამიანის გულში ვერაფერი ჩაკლავს ღვთიურისადმი
სწრაფვას. მოვიდნენ და მოდიან სხვები, რომელთაც დაივიწყეს ვა-
ტერლოო და ისტორიის დასრულებაზე აცხადებენ პრეტენზიას. ადა-
მიანის ღვთაებრიობა ჯერ არ დამთავრებულა და მხოლოდ დროის და-
სასრულს იქნება მიღწეული. საჭიროა ამ აპოკალიფსის მომზადება და
ღმერთის არარსებობის გამო, სულ ცოტა ეკლესიის აშენება მაინც. ყო-
ველ შემთხვევაში, ისტორია, რომელიც ჯერ არ შეჩერებულა, აჩენს
პერსპექტივას, რომელიც შესაძლებელია ჰეგელის პერსპექტივა ყოფი-
ლიყო; ოღონდ იმ მიზეზით, რომ ჰეგელის სულიერი შვილები მის წარ-
მართვას ვერ ახერხებენ, მიათრევენ მას. როდესაც ქოლერამ დიდების
მწვერვალზე მყოფი იენის ბრძოლის ფილოსოფოსი იმსხვერპლა, უკვე
გადაწყვეტილი იყო ის წესრიგი, რომელიც უნდა დამდგარიყო. ზეცა ცა-
რიელია, მიწა უპრინციპო ძალას ჩაბარდა. ისინი, ვინც მოკვლა გადაწ-
ყვიტეს, და ისინი, ვინც დამონება ისურვეს, თანდათან გამოდიან წინა
პლანზე ჭეშმარიტებას აცდენილი ამბოხის სახელით.

175
 ინდივიდუალური ტერორიზმი
პისარევი, რუსული ნიჰილიზმის თეორეტიკოსი, ასკვნის, რომ ყვე-
ლაზე დიდი ფანატიკოსები ბავშვები და ახალგაზრდები არიან. ეს ასე-
ვე ერებთან მიმართებაშია მართალი. რუსეთი იმ პერიოდში ახალგაზ-
რდა ერი იყო, რომელიც ქვეყანას ერთ საუკუნეზე ოდნავ მეტი ხნის წინ
მოევლინა სამშობიარო მაშების დახმარებით, რომლებიც იმდენად გუ-
ლუბრყვილო მეფეს ეკავა, რომ თავად კვეთდა თავებს ამბოხებულებს.
გასაკვირი არ არის, რომ გერმანული იდეოლოგია რუსეთში თავგან-
წირვისა და ნგრევის იმ უკიდურეს ზღვრამდე იყო მისული, რაზე წამ-
სვლელიც გერმანელი პროფესორები მხოლოდ ფიქრებში იყვნენ.
სტენდალი მთავარ განსხვავებას გერმანელებსა და სხვა ერებს შორის
იმაში ხედავდა, რომ ისინი მედიტაციის დროს დამშვიდების ნაცვლად
შფოთავდნენ. ეს კიდევ უფრო მართალია რუსეთთან მიმართებაში. ამ
ფილოსოფიური ტრადიციების არმქონე ახალგაზრდა ქვეყანაში[99],
ასეთივე ახალგაზრდებმა, ლოტრეამონის ტრაგიკული ლიცეუმელების
თანამოძმეებმა, გაითავისეს გერმანული აზროვნება და მისი შედეგე-
ბის სისხლიან განსახიერებად იქცნენ. “სემინარისტების პროლეტარი-
ატმა”[100] ხელში აიღო ადამიანის ემანსიპაციის უდიდესი მოძრაობის
სადავეები, რათა მისთვის ყველაზე გაშმაგებული სახე მიენიჭებინა.
XIX საუკუნის დასასრულამდე ეს სემინარისტები მხოლოდ რამდენიმე
ათასი იყვნენ. სწორედ ისინი დაუპირისპირდნენ სრულიად მარტო ის-
ტორიაში ყველაზე ძლიერ აბსოლუტიზმს და არა მარტო პრეტენზია გა-
ნაცხადეს ბატონყმობის მოსპობაზე, არამედ რეალურად თავისი წვლი-
ლი შეიტანეს ორმოცი მილიონი მუჟიკის განთავისუფლებაში. მათგან
თითქმის ყველამ ამ თავისუფლების საფასური გაიღო ან თვითმკვლე-
ლობით, ან სიკვდილით დასჯით, ან კატორღით ანდა საგიჟეთით. რუ-
სული ტერორიზმის მთელი ისტორია შეიძლება შეჯამდეს ტირანიის წი-
ნააღმდეგ ერთი მუჭა ინტელექტუალების ბრძოლით მდუმარე ხალხის
თანდასწრებით. მათი მძიმე გამარჯვება საბოლოო ჯამში მარცხით
დასრულდა. მაგრამ მათი თავგანწირვითა და უკიდურესი პროტესტით
გამოჩნდა ახალი ღირებულება, ახალი ზნეობა, რომელიც დღესაც უპი-
176
რისპირდება ტირანიას და ეხმარება ჭეშმარიტი თავისუფლებისთვის
ბრძოლას.
XIX საუკუნეში რუსეთის გერმანიზაცია არ არის განყენებული მოვ-
ლენა. გერმანული იდეოლოგიის გავლენა იმ პერიოდში დომინირებდა
და ჩვენთვის კარგად არის ცნობილი, რომ საფრანგეთში, მაგალითად,
XIX საუკუნე მიშლესთან, კინესთან[101] ერთად იყო გერმანიკული
კვლევების საუკუნე. თუმცა, ამ იდეოლოგიას რუსეთში არ დახვედრია
უკვე ჩამოყალიბებული საზოგადოებრივი აზრი, მაშინ როცა საფრან-
გეთში მას მოუწია ებრძოლა და გათანაბრებოდა ლიბერტარიანულ
სოციალიზმს. რუსეთში მას ტერიტორია უკვე დაკავებული ჰქონდა.
პირველი რუსული უნივერსიტეტი, რომელიც მოსკოვში 1750 წელს გა-
იხსნა გერმანული იყო. გერმანელი აღმზრდელების, ბიუროკრატებისა
და სამხედროების მიერ რუსეთის ნელი კოლონიზაცია, დაწყებული
პეტრე დიდის პერიოდში, ნიკოლოზ I-ის ხელშეწყობით გადაიქცა სის-
ტემატურ გერმანიზაციად. 30-იან წლებში რუსეთის ინტელიგენცია აღ-
ფრთოვანებული იყო შელინგითა და ფრანგი მოაზროვნეებით, 40-იან
წლებში ჰეგელით და საუკუნის მეორე ნახევარში კი ჰეგელიდან წამო-
სული გერმანული სოციალიზმით.[102] რუსეთის ახალგაზრდობამ ამ
აბსტრაქტულ
აზროვნებას შთაბერა თავისი ვნებების უსაზღვრო ძალა და პირდა-
პირ გააცოცხლა ეს მკვდარი იდეები. ადამიანის რელიგიას, რომლის
დოგმები უკვე ჩამოყალიბებული ჰქონდათ გერმანელ დოქტორებს,
მოციქულები და წამებულები აკლდა. ეს როლი თავის თავზე აიღეს
რუსმა ქრისტიანებმა და უღალატეს თავის პირვანდელ მოწოდებას.
ამისთვის ისინი იძულებულნი გახდნენ ეცხოვრათ ტრანსცენდენტურო-
ბისა და სათნოების გარეშე.

177
 ზნეობაზე უარის თქმა
1820-იან წლებში პირველ რუს რევოლუციონერებს, დეკაბრისტებს
ჯერ კიდევ გააჩნდათ ზნეობა. იაკობინური იდეალიზმი ჯერაც არ იყო
წაშლილი ამ ახალგაზრდა დიდგვაროვნებში. ის კი არა, საქმე ეხება
ზნეობასთან გაცნობიერებულ დამოკიდებულებას: “ჩვენი მამები სიბა-
რიტები იყვნენ, ჩვენ კატონის მიმდევრები ვართ”, – წერდა ერთ-ერთი
მათგანი, პეტრე ვიაზემსკი. ამას მხოლოდ ის ერთი რწმენა ემატება,
რომელსაც ბაკუნინამდე და 1905 წლის სოციალისტ რევოლუციონერე-
ბამდე ვხვდებით: რომ ტანჯვას განმწმენდი ძალა აქვს. დეკაბრისტები
იმ ფრანგ დიდგვაროვნებს გვახსენებენ, რომლებმაც უარი თქვეს თა-
ვის პრივილეგიებზე და მიემხრნენ მესამე სოციალურ ფენას. ამ იდეა-
ლისტმა არისტოკრატებმაც გადაიტანეს თავისი 4 აგვისტოს ღამე და
ხალხის განსათავისუფლებლად საკუთარი თავის გაწირვა აირჩიეს.
მიუხედავად იმისა, რომ მათ მეთაურს, პესტელს, არ აკლდა პოლიტი-
კური და სოციალური ხედვა, დეკაბრისტების წარუმატებელ შეთქმუ-
ლებას არ გააჩნდა მტკიცე პროგრამა; ისინი არც კი იყვნენ დარწმუნე-
ბულნი თავიანთ გამარჯვებაში. “დიახ, ჩვენ დავიხოცებით, – ამბობდა
ერთ-ერთი მათგანი აჯანყების წინ, – მაგრამ ეს იქნება ლამაზი სიკვდი-
ლი.” ეს მართლაც ლამაზი სიკვდილი იყო. 1825 წლის დეკემბერში,
სანკტ-პეტერბურგში, სენატის მოედანზე შეკრებილ აჯანყებულთა კა-
რე ზარბაზნებით გაფანტეს. გადარჩენილები გადაასახლეს, თუმცა, მა-
ნამდე, მათი ხუთი მეთაური ჩამოახრჩვეს, თანაც ისე მოუხერხებლად,
რომ სიკვდილით დასჯის გამეორება გახდა საჭირო. გასაკვირი არ
არის, რომ ეს თითქოს უსარგებლო მსხვერპლი მთელ რევოლუციურ
რუსეთში აღფრთოვანებითა და შეშფოთებით იქნა მიღებული. ის სამა-
გალითო იყო და თავისი შედეგებიც ჰქონდა. დეკაბრისტების აჯანყება
რუსეთში რევოლუციური ხანის დასაწყისი და იმის სიმართლესა და
დიდებულებას გამოხატავდა, რასაც ჰეგელი ირონიულად უწოდებდა
“მშვენიერ სულს” და რასთან მიმართებაშიც რუსულ რევოლუციურ აზ-
როვნებას თავისი დამოკიდებულება უნდა გამოეხატა. ამ საერთო აღ-
ტყინების ატმოსფეროში გერმანულმა აზრმა დაამარცხა ფრანგული

178
გავლენა და შურისძიების წყურვილით შეპყრობილ სამართლის მაძიე-
ბელ დატანჯულ სულებს, რომლებიც საკუთარი უძლურების გამო იყ-
ვნენ დათრგუნვილი, თავს მოახვია თავისი ღირებულებები. თავდა-
პირველად ის აღქმული იყო როგორც ღვთიური გამოცხადება და შესა-
ბამისი ფორმით იქნა განდიდებული და განმარტებული. საუკეთესო
ტვინები ფილოსოფიურმა სიგიჟემ მოიცვა. საქმე იქამდე მივიდა, რომ
ჰეგელის ლოგიკას ლექსის ფორმას აძლევდნენ. რუსი ინტელექტუა-
ლები მეტწილად ჰეგელის სისტემიდან სოციალური კიეტიზმის გამარ-
თლებას იღებდნენ. საკმარისი იყო სამყაროს რაციონალურობის გაც-
ნობიერება, გონება ნებისმიერ შემთხვევაში მოახდენდა თავის რე-
ალიზაციას დროის დასასრულს. ასეთი იყო, მაგალითად, სტანკევი-
ჩის[103], ბაკუნინის და ბელინსკის პირველი რეაქცია. შემდეგ მგზნება-
რე რუსული ბუნება შეშფოთდა ამ აზრის ფაქტობრივი თუ თეორიული
სიახლოვით აბსოლუტიზმთან და მეორე უკიდურესობაში გადაეშვა.
არაფერია ამ მიმართებით ბელინსკის ევოლუციაზე თვალსაჩინო,
რომელიც 30-იანი, 40-იანი წლების ერთ-ერთი გამორჩეული და გავლე-
ნიანი მოაზროვნე იყო. თავიდან საკმაოდ ბუნდოვანი ლიბერტარიანუ-
ლი იდეალიზმის მომხრე ბელინსკიმ მოულოდნელად აღმოაჩინა ჰეგე-
ლი. თავის ოთახში, შუაღამით, ამ აღმოჩენით შოკირებული, იგი ცრემ-
ლებად იღვრებოდა პასკალივით და ერთი ხელის მოსმით
დაემშვიდობა მოხუცს: “არ არსებობს თვითნებურობა ან შემთხვე-
ვითობა, ვემშვიდობები ფრანგებს.” და იგი ერთბაშად ხდება კონსერ-
ვატორი და სოციალური კიეტიზმის მომხრე. ის ყოველგვარი ყოყმანის
გარეშე წერს ამის შესახებ და თავის პოზიციას მედგრად იცავს. მაგრამ
ამ კეთილშობილი გულის ადამიანმა დაინახა, რომ იმ მხარეს აღმოჩ-
ნდა, რაც ამქვეყნად ყველაზე მეტად სძულდა – უსამართლობის მხა-
რეს. თუ ყველაფერი ლოგიკურია, ყველაფერი გამართლებულია. გა-
მოდის, უნდა დათანხმდე მათრახს, დამონებას და ციმბირს. სამყაროს
ისეთად მიღება როგორიც არის მთელი თავისი სატანჯველით, რაღაც
მომენტში მისთვის ამაღლებული სულის ნაწილი იყო, რადგან ის მხო-
ლოდ საკუთარ ტანჯვასა და წინააღმდეგობრიობაზე ფიქრობდა. მაგ-
რამ თუკი სხვების ტანჯვაზე დათანხმებაცაა საჭირო, მისი გული ამას

179
ვერ გაუძლებდა. იგი საპირისპირო მიმართულებით მიდის. თუ ვერ
თანხმდები სხვების ტანჯვას, რაღაც არ ექვემდებარება გამართლებას
ამ სამყაროში და ისტორია სულ მცირე ერთ პუნქტში მაინც არ ემთხვე-
ვა გონებას. მაგრამ ის ან მთლიანად გონივრული იყოს ან საერთოდ
უაზრო. მარტო დარჩენილი ადამიანის პროტესტმა, რაღაც მომენტში
იმ აზრით დამშვიდებულმა, რომ ყველაფერი შეიძლება გამართლდეს,
ახალი ძალით იფეთქა. ბელინსკი თავად ჰეგელს მიმართავს: “თქვენი
ფილისტერული ფილოსოფიისადმი მთელი ჩემი პატივისცემის მიუხე-
დავად, მაქვს პატივი გაუწყოთ, რომ განვითარების უმაღლეს საფეხურ-
ზე აცოცება რომც მომეხერხებინა, იქაც კი მოგთხოვდით ანგარიშის ჩა-
ბარებას ამ ცხოვრებისა და ისტორიის ყველა მსხვერპლზე. არ მინდა
ისეთი ბედნიერება, თუნდაც საჩუქრად, თუ გული მშვიდად არ მექნება
ჩემი სისხლის მქონე ძმების მიმართ.”[104]
ბელინსკი მიხვდა, რომ მას არა გონების აბსოლუტურობა უნდოდა,
არამედ ყოფიერების სისავსე. მან უარი თქვა მათ გაიგივებაზე. მას
კონკრეტული ადამიანის, ცოცხალი პიროვნების უკვდავება უნდოდა
და არა “გონად” გადაქცეული ადამიანთა მოდგმის აბსტრაქტული უკ-
ვდავება. იგი ძველებური შემართებით უტევდა ახალ მოწინააღმდეგე-
ებს და ამ დიდ შიდა დებატში ჰეგელისგან აღებულ დასკვნებს იყენებ-
და, თუმცა, მათ მის წინააღმდეგ ატრიალებდა.
ეს დასკვნები ამბოხებულ ინდივიდუალიზმს ეფუძნება. ინდივიდი
ვერ შეეგუება ისტორიის არსებულ დინებას. იმის დასამტკიცებლად
რასაც წარმოადგენს, მან უნდა დაანგრიოს რეალობა და არა შეეგუოს
მას. “უარყოფა ჩემი ღმერთია, რაც ადრე რეალობა იყო. ჩემი გმირი ის
არის, ვინც ძველს ანგრევს: ლუთერი, ვოლტერი, ენციკლოპედისტები,
ტერორისტები, ბაირონი კაენში.” აღსანიშნავია, რომ აქ ერთიმეორის
მიყოლებით ჩამოთვლილია მეტაფიზიკური ამბოხის ყველა თემა. რა-
ღა თქმა უნდა, ინდივიდუალისტური სოციალიზმის ფრანგული ტრადი-
ცია მუდამ ცოცხლობდა რუსეთში. 30-იან წლებში სენ სიმონი და ფურიე,
40-იან წლებში პრუდონი უდიდესი მოაზროვნის, გერცენის შთაგონების
წყარო იყო, ხოლო უფრო გვიან პეტრე ლავროვის. მაგრამ ასეთი აზ-
როვნება, რომელიც არ წყვეტდა კავშირს ეთიკურ ღირებულებებთან,

180
საბოლოოდ დამარცხდა ცინიკურ მიმართულებასთან ბრძოლაში, თუმ-
ცა, ეს დამარცხება დროებითი აღმოჩნდა. ბელინსკი, პირიქით, ხან ჰე-
გელთან თანხმობაში, ხანაც მის საპირისპიროდ, სოციალური ინდივი-
დუალიზმის იმავე ტენდენციებს ავითარებდა, ოღონდ უარყოფის კუთ-
ხით, ტრანსცენდენტური ღირებულებების უარყოფით. სიცოცხლის ბო-
ლოს (იგი 1848 წელს გარდაიცვალა), მისი ნააზრევი ძალიან ახლოს
იყო გერცენთან. მაგრამ ჰეგელთან თავის დაპირისპირებაში, მან ზუს-
ტად განსაზღვრა თავისი
პოზიცია, რომელიც შემდეგ ნიჰილისტებმა და ნაწილობრივ ტერო-
რისტებმა აიტაცეს. ამგვარად, იგი ერთგვარი გარდამავალი ეტაპია
1825 წლის დიდგვაროვან იდეალისტებსა და 1860 წლის სტუდენტ ნი-
ჰილისტებს შორის.

181
 სამი შეპყრობილი
მართლაც, გერცენი მოიშველიებს ბელინსკის, როდესაც ნიჰილის-
ტური მოძრაობის დასაცავად – მართალია მხოლოდ იმ კუთხით, რა
კუთხითაც მას მზამზარეული იდეებისგან განთავისუფლების საშუალე-
ბად მიიჩნევდა – დაწერს: “ძველის განადგურება მომავლის საწინდა-
რია”. კოტლიარევსკი[105], როდესაც ლაპარაკობდა იმათზე, ვისაც
ასევე რადიკალებს უწოდებდნენ, მათ მიიჩნევდა მოციქულებად,
“რომლებიც თვლიდნენ, რომ სრულიად ახალი ტიპის პიროვნების ჩა-
მოსაყალიბებლად აუცილებელი იყო წარსულზე კატეგორიული უარის
თქმა”. შტირნერის მოთხოვნა ხელახლა ჩნდება ისტორიის მთლიანად
უკუგდებისა და ახალი მომავლის გამოჭედვის გადაწყვეტილებით,
ოღონდ არა ისტორიულ სულთან მიმართებაში, არამედ მეფური პი-
როვნების ჩამოყალიბების კუთხით. მაგრამ მეფური პიროვნება მარტო
ვერ მოვა ხელისუფლებაში, მას სხვები სჭირდება და შესაბამისად, ნი-
ჰილისტურ წინააღმდეგობაში ვარდება, რის გადაჭრასაც პისარევი, ბა-
კუნინი და ნეჩაევი იმით შეეცდებიან, რომ თითოეული თავის მხრივ გა-
აფართოებს ნგრევისა და უარყოფის ველს იქამდე, სანამ ტერორიზმი
თავად არ ჩაკლავს ამ წინააღმდეგობრიობას ერთდროულად მსხვერ-
პლის გაღებითა და მკვლელობებით.
60-იანი წლების ნიჰილიზმი დაიწყო, ყოველ შემთხვევაში გარეგნუ-
ლად, ყველაზე რადიკალური ფორმით და უარყოფდა ნებისმიერ ქმე-
დებას, თუ ის ეგოისტური არ იყო. ცნობილია, რომ ტერმინი ნიჰილიზმი
პირველად ტურგენევმა გამოიყენა თავის რომანში მამები და შვილე-
ბი, რომლის გმირი ბაზაროვი ამ ტიპის ადამიანის სრული განსახიერე-
ბაა. ამ წიგნზე დაწერილ თავის რეცენზიაში პისარევი აცხადებდა, რომ
ნიჰილისტები ბაზაროვში თავის პროტოტიპს ხედავდნენ. “ჩვენ შეგვიძ-
ლია თავი მოვიწონოთ, – აცხადებდა ბაზაროვი, – მხოლოდ ჩვენი ცნო-
ბიერების უნაყოფობით და გარკვეული თვალსაზრისით, იმ ყველაფ-
რის უნაყოფობით, რაც ჩვენ გარშემოა. – ამას უწოდებენ ნიჰილიზმს? –
ეკითხებოდნენ მას. – ნიჰილიზმს სწორედ ამას უწოდებენ.”[106] პისა-
რევი აქებდა ამ მოდელს და მეტი სიცხადისთვის მას ასე განსაზღვრავ-

182
და: “ჩემთვის უცხოა არსებული რეალობა, არ მინდა მასში ჩარევა.”
როგორც ჩანს, ასეთი ადამიანების ერთადერთ ღირებულებას რაციო-
ნალური ეგოიზმი წარმოადგენდა.
პისარევი უარყოფდა ყველაფერს, რაც არ ემსახურებოდა საკუთა-
რი თავის დაკმაყოფილებას და ომს უცხადებდა აბსურდულად მიჩნე-
ულ ფილოსოფიას, ხელოვნებას, ცრუ მორალს, რელიგიას და თვით
ზრდილობის დადგენილ ნორმებს. მან შექმნა ინტელექტუალური ტე-
რორიზმის თეორია, რომელიც ჩვენს სიურრეალისტებს მოგვაგონებს.
პროვოკაცია აყვანილი იყო დოქტრინის რანგში, მაგრამ ისეთ დონემ-
დე, რაზე წარმოდგენასაც მხოლოდ რასკოლნიკოვის ფიგურა შეგვიქ-
მნის. პისარევი იქამდე მიდის, რომ ყოველგვარი ღიმილის გარეშე
კითხულობს, შეიძლება თუ არა საკუთარი დედის მოკვლა და თავადვე
პასუხობს: “რატომაც არა, თუ მე ეს მინდა და მჭირდება?”
ამის მერე გასაკვირია, რომ ჩვენი ნიჰილისტები არ ცდილობდნენ
ქონების დაგროვებას, კარიერის გაკეთებას და ცინიკურად იმ ყვე-
ლაფრით სარგებლობას, რაც იოლად უვარდებოდათ ხელში. სიმარ-
თლე რომ ითქვას, ნიჰილისტები ნებისმიერ საზოგადოებაში შეიძლება
შეგვხვდნენ თბილ ადგილზე
მოკალათებულები. მაგრამ საკუთარი ცინიზმისგან ისინი არ ქმნიან
თეორიას და ურჩევნიათ, საჭიროების შემთხვევაში, მოსაჩვენებლად,
უანგარო პატივი მიაგონ ნებისმიერ სათნოებას. ისინი, ვისზეც ახლა
ვსაუბრობთ, წინააღმდეგობაში ვარდებოდნენ საკუთარ თავთან, როცა
გამოწვევას უცხადებდნენ საზოგადოებას და ამაში გარკვეული ღირე-
ბულების დამტკიცებას ხედავდნენ. ისინი თავს მატერიალისტებს უწო-
დებდნენ და მათი სამაგიდო წიგნი იყო ბუხნერის ძალა და მატერია.
თუმცა, ერთ-ერთი მათგანი აღიარებდა: “თითოეული ჩვენგანი მზადაა
მოლეშოტისა და დარვინისთვის სახრჩობელაზე ავიდეს ან ჯვარს ეც-
ვას” და ამგვარად, დოქტრინას მატერიაზე გაცილებით მაღლა აყენებ-
და. ასეთ სიმაღლეზე აყვანილი დოქტრინა რელიგიას მიაგავდა ან ფა-
ნატიზმის შთაბეჭდილებას ქმნიდა. პისარევისთვის ლამარკი მოღა-
ლატე იყო, რადგან სიმართლე დარვინის მხარეს იყო. ის, ვინც ამ წრე-
ში გაბედავდა სულის უკვდავებაზე ხმის ამოღებას, დაუყოვნებლივ იკ-

183
ვეთებოდა. ვლადიმირ ვეიდლე[107] მართალი იყო, როდესაც ნიჰი-
ლიზმს განსაზღვრავდა როგორც რაციონალისტურ ობსკურანტიზმს.
გონება ნიჰილისტებთან უცნაურად იკავებდა რელიგიური ცრურწმენე-
ბის ადგილს; ამ ინდივიდუალისტების აზროვნების სისტემაში უმცირეს
წინააღმდეგობრიობად შეიძლება ჩაითვალოს ყველაზე ვულგარული
სციენტიზმი. ისინი უარყოფდნენ ყველაფერს, ყველაზე სადავო ღირე-
ბულებების გარდა, მაგალითად, ბატონი ომეს[108] ღირებულებების
გარდა.
თუმცა, ნიჰილისტები იმით, რომ თავის დოგმად აირჩიეს გონება მი-
სი ყველაზე მოკლე ფორმით, თავისი მიმდევრების მოდელად იქცნენ.
მათ მხოლოდ გონება და გამორჩენა სწამდათ. მაგრამ სკეპტიციზმის
ნაცვლად მოციქულობა ამჯობინეს და სოციალისტები გახდნენ. მათი
წინააღმდეგობრიობაც ამაშია. ყველა მოზარდის მსგავსად, ისინიც ერ-
თდროულად ეჭვსა და რწმენის აუცილებლობას გრძნობდნენ. მათი პი-
როვნული გადწყვეტილება იყო, შეუვალი გაეხადათ უარყოფა და მის-
თვის რელიგიური რწმენის მგზნებარება მიენიჭებინათ. რა არის ამაში
გასაკვირი? ვეიდლე ახდენს ფილოსოფოს სოლოვიოვის საზიზღარი
ფრაზის ციტირებას, რომელიც ამ წინააღმდეგობრიობას ამხელს:
“ადამიანი მაიმუნისგან წარმოიშვა; მაშ, გვიყვარდეს ერთმანეთი.”
მაგრამ პისარევის სიმართლე სწორედ ამ გამწარებაშია. თუკი ადამია-
ნი ღმერთის სახეა, მაშინ მნიშვნელობა არ აქვს, თუ მას ადამიანური
სიყვარული მოაკლდება, დადგება დღე, როდესაც ის წყურვილს მოიკ-
ლავს. ხოლო თუ ის ბრმა ქმნილებაა, სასტიკ და შეზღუდულ უკუნეთში
ხელის ფათურით მოარული, მაშინ მას თავისი მსგავსნი და მათი წარ-
მავალი სიყვარული სჭირდება. სად შეუძლია გულმოწყალებას თავის
შეფარება თუ არა ღმერთის გარეშე დარჩენილ სამყაროში? იმქვეყნად
წყალობა ყველას ენიჭება, იმათაც კი, ვისაც ის უკვე მიღებული აქვს.
ის, ვინც ყველაფერს უარყოფს, შეუძლებელია არ ხვდებოდეს, რომ
უარყოფა სიღატაკეა. ამის გააზრებით მათ შეუძლიათ მიიღონ სხვების
სიღატაკე და საკუთარ თავზე თქვან უარი. პისარევმა, რომელიც უკან
არ იხევდა გონებაში დედის მოსაკლავად, ზუსტი აქცენტები იპოვა უსა-
მართლობაზე სალაპარაკოდ. იგი ეგოისტურად ესწრაფოდა სიცოც-

184
ხლით ტკბობას და ამ დროს ციხეში გაიტანჯა, რის მერეც გაგიჟდა. ამ-
დენმა დაუფარავმა ცინიზმმა საბოლოოდ მას სიყვარული აგემა, გან-
დევნა მისი სამეფოდან და თვითმკვლელობამდე მიიყვანა. ამგვარად,
მას ინდივიდ მეფის ნაცვლად, ვისი შექმნაც სურდა, შერჩა გასაცოდა-
ვებული და გატანჯული მოხუცი, რომელმაც მხოლოდ თავისი სიდია-
დით გაანათა ისტორია.
ბაკუნინი იგივე წინააღმდეგობრიობების მატარებელია, ოღონდ
უფრო სხვა კუთხით. ის ტერორისტული ეპოპეის დაწყების წინ გარდა-
იცვალა[109]. მას უკვე დაგმობილი ჰქონდა ინდივიდუალური თავდას-
ხმები და მხილებული ჰყავდა “თავისი დროის ბრუტუსები”, თუმცა, მათ
მიმართ პატივისცემასაც გრძნობდა, რადგან კიცხავდა გერცენს იმის
გამო, რომ მან ღიად გააკრიტიკა 1866 წელს ალექსანდრე II-ზე განხორ-
ციელებული წარუმატებელი თავდასხმა. ამ პატივისცემას თავისი მი-
ზეზები ჰქონდა. ბელინსკისა და ნიჰილისტების მსგავსად, ბაკუნინს
გარკვეული პასუხისმგებლობა ეკისრება ამ ტრაგიკული მოვლენის შე-
დეგებზე ინდივიდუალური ამბოხის კუთხით. მაგრამ მან ამ პროცესში
რაღაც ახალიც შეიტანა: იმ პოლიტიკური ცინიზმის მარცვალი, რომე-
ლიც ნეჩაევთან დოქტრინად იქცა და უკიდურესობამდე მიიყვანა რე-
ვოლუციური მოძრაობა.
ჯერ კიდევ ჭაბუკი ბაკუნინი მოიხიბლა და გაოგნდა ჰეგელის ფი-
ლოსოფიით. მისთვის ეს ნამდვილი საწაული იყო. იგი დღე და ღამე ჰე-
გელის ფილოსოფიაში იყო ჩაფლული, როგორც თვითონ ამბობდა,
“ჭკუიდან შეშლამდე”. “ჰეგელის კატეგორიების გარდა სხვას ვერა-
ფერს ვხედავდი.” იგი ახლად მოქცეული ადამიანის შემართებით წერ-
და: “ჩემი პირადი მე საბოლოოდ მოკვდა. მხოლოდ ახლა ვცხოვრობ
ნამდვილი ცხოვრებით. ის გარკვეულწილად გაიგივებულია აბსოლუ-
ტურ ცხოვრებასთან.” მას ცოტა ხანი დასჭირდა იმისთვის, რომ გაეც-
ნობიერებინა ყველა ის საფრთხე, რომელიც გამომდინარეობდა ამ
კომფორტული პოზიციიდან. ის, ვინც ჩასწვდა რეალობას, არ ილაშ-
ქრებს მის წინააღმდეგ, არამედ მისით ტკბება და შესაბამისად, კონ-
ფორმისტი ხდება. ბაკუნინში არაფერი იყო ისეთი, რაც მას განაწყობ-
და ამ ერთგული ნაგაზის ფილოსოფიისადმი. ისიც შესაძლებელია,

185
რომ გერმანიაში მისი მოგზაურობის შემდეგ და გერმანელებზე შექმნი-
ლი არასახარბიელო შეხედულების გამო, იგი ვეღარ ეთანხმებოდა მო-
ხუც ჰეგელს იმაში, რომ პრუსია გონის მიზნების ერთადერთი მცველი
იყო. რუსეთის მეფეზე მეტად რუსოფილი, მისი უნივერსალური ოცნებე-
ბის მიუხედავად იგი ვერაფრით მიიღებდა ჰეგელის მიერ პრუსიის ქე-
ბა-დიდებას, რომელიც საკმაოდ მყიფე ლოგიკას ეფუძნებოდა: “სხვა
ხალხების ნება მხედველობაში მისაღები არ არის, რადგან ამ ნების
(გონის ნების) წარმომადგენელი ხალხი მსოფლიოზე ბატონობს.” მე-
ორე მხრივ, 40-იან წლებში ბაკუნინმა აღმოაჩინა ფრანგული სოცია-
ლიზმი და ანარქიზმი და მათი ზოგიერთი ტენდენციის მქადაგებელი
გახდა. რაც უნდა იყოს, ბაკუნინმა მკვეთრად მოიშორა გერმანული
იდეოლოგია. იმავე შემართებითა და მგზნებარებით, რომელიც მას აბ-
სოლუტურისკენ მიაქანებდა, ის საყოველთაო ნგრევისკენ მიისწრაფ-
ვის, კვლავაც შთაგონებული ფორმულით “ყველაფერი ან არაფერი”.
აბსოლუტური ერთობისთვის ხოტბის შესხმის მერე, ბაკუნინი გადა-
ეშვა მანიქეიზმის ყველაზე პრიმიტიულ ფორმაში. მას სურდა, არც მეტი
არც ნაკლები, “თავისუფლების უნივერსალური, ჭეშმარიტად დემოკ-
რატიული ეკლესია”. მისი რელიგია სწორედ ამაშია, რადგან ის მისი
საუკუნის ნამდვილი შვილია. ამასთანავე, იგი დარწმუნებული არ იყო,
რომ მისი რწმენა ამ საკითხში ნამდვილი იყო. ნიკოლოზ I-ისთვის მიძ-
ღვნილ თავის აღსარებაში ის გულწრფელი ჩანს, როდესაც ამბობს,
რომ რევოლუციის მოახლოებას მხოლოდ “ზებუნებრივი და მტკივნეუ-
ლი ძალისხმევით ვიჯერებდი, რითაც ვახშობდი შინაგან ხმას, რომე-
ლიც მეჩურჩულებოდა ჩემი ოცნებების აბსურდულობაზე.” მისი თე-
ორიული იმორალიზმი, პირიქით, გაცილებით მტკიცე იყო და ის იქ ხში-
რად იძირებოდა გარეული ცხოველის სიხარულითა და
სიამოვნებით. ისტორიას მარტო ორი პრინციპი ამოძრავებს, სა-
ხელმწიფო და სოციალური რევოლუცია, რევოლუცია და კონტრრევო-
ლუცია, რომელთა შერიგებაც შეუძლებელია, რადგან მათ შორის სამ-
კვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაა გაჩაღებული. სახელმწიფო ეს დანაშა-
ულია. “ყველაზე პატარა და ყველაზე დაუცველი სახელმწიფოც კი დამ-
ნაშავეა თავის სურვილებში.” შესაბამისად, რევოლუცია სიკეთეა. ეს

186
ბრძოლა, რომელიც პოლიტიკას სცილდება, არის ასევე ლუციფერის
პრინციპების ბრძოლა ღვთიურ პრინციპებთან. ბაკუნინს ღიად შემოჰ-
ყავს რევოლუციური მოძრაობის თეორიაში რომანტიკული ამბოხის
ერთ-ერთი თემა. პრუდონს უკვე განცხადებული ჰქონდა, რომ ღმერთი
ბოროტებაა და მოუწოდებდა: “მოდი, სატანავ, ცილდაწამებულო ღა-
ტაკებისა და მეფეების მიერ!” ბაკუნინი ასევე წარმოაჩენდა ერთი შე-
ხედვით პოლიტიკური ამბოხის სიღრმეებს. “ბოროტება ეს არის სატა-
ნური ამბოხი ღვთიური ძალაუფლების წინააღმდეგ, ამბოხი, რომელ-
შიც ჩვენ, ამ მტკიცების საპირისპიროდ, ვხედავთ ადამიანური ემანსი-
პაციის ყველანაირ ჩანასახებს. XVI საუკუნის ბოჰემიელი ფრატიჩელე-
ბის მსგავსად (?)[110] რევოლუციონერი სოციალისტები ერთმანეთს
შემდეგი სიტყვებით ცნობენ: “იმის სახელით, ვინც ყველაზე დიდი და-
ცემა განიცადა.”
ამგვარად, ბრძოლა არსებულის წინააღმდეგ იქნება დაუნდობელი
და მორალს მოკლებული, ერთადერთი ხსნა განადგურებაში იქნება.
“განადგურებისადმი სწრაფვა ეს შემოქმედებისკენ სწრაფვაა.” 1848
წლის რევოლუციისადმი[111] მიძღვნილი ბაკუნინის მგზნებარე გვერ-
დები ამ დამანგრეველი სწრაფვითაა სავსე. “დღესასწაული დასაწყი-
სისა და დასასრულის გარეშე”, – ამბობს ის. მართლაც, მისთვის, ისევე,
როგორც ყველა ჩაგრულისთვის რევოლუცია იყო დღესასწაული ამ
სიტყვის წმიდათაწმიდა მნიშვნელობით. აქ გვახსენდება ფრანგი
ანარქისტი კერდერუა[112], რომელიც თავის წიგნში ურა ან კაზაკების
რევოლუცია, ჩრდილოეთის ურდოებს ყველაფრის განადგურებისკენ
მოუწოდებდა. მასაც სურდა მამისეულ სახლთან “ანთებული ჩირაღ-
დნის მიტანა” და აღიარებდა, რომ მხოლოდ ადამიანთა წარღვნასა
და ქაოსში ტკბებოდა. ამგვარ გამონათქვამებში გამოსჭვივის ამბოხის
ნამდვილი სახე, მისი ბიოლოგიური არსი. ამიტომაც იყო ბაკუნინი ერ-
თადერთი იმ პერიოდში, რომელიც განსაკუთრებული სიმძაფრით აკ-
რიტიკებდა მეცნიერებისგან შემდგარ მთავრობას. ყოველგვარი აბ-
სტრაქციის გარეშე ის იცავდა ადამიანს, როგორც ასეთს, მთლიანად
გაიგივებულს თავის ამბოხთან. მას იმიტომ მოსწონდა ბანდიტები, ჟა-
კერიის მეთაურები, მისი იდეალური მოდელი იმიტომ იყო სტენკა რა-

187
ზინი და პუგაჩოვი, რომ ისინი ყოველგვარი დოქტრინისა და პრინციპე-
ბის გარეშე იბრძოდნენ წმინდა თავისუფლების იდეალისთვის. ბაკუ-
ნინმა რევოლუციის გულში შეიტანა ამბოხის ნულოვანი პრინციპი. “ქა-
რიშხლიანი ცხოვრება, აი, რა გვჭირდება. ახალი სამყარო, კანონების
გარეშე და შესაბამისად – თავისუფალი.”
მაგრამ სამყარო კანონების გარეშე თავისუფალი სამყაროა? აი, რა
კითხვის წინაშე დგება ნებისმიერი ამბოხი. ამ კითხვაზე ბაკუნინის-
თვის რომ გვეთხოვა პასუხის გაცემა, ის ორაზროვნების გარეშე გვიპა-
სუხებდა. მიუხედავად იმისა, რომ ნებისმიერ გარემოებაში და უკიდუ-
რესი სიცხადით ის ავტორიტარულ სოციალიზმს უპირისპირდებოდა,
როგორც კი თავად განსაზღვრავდა მომავლის საზოგადოებას – ეს იყო
დიქტატურა, და მას საერთოდ არ აწუხებდა შექმნილი წინააღმდეგობ-
რიობა. ინტერნაციონალური ძმობის წესდება (1864-1867)[113], რომე-
ლიც თავად შეადგინა, ამყარებდა რიგითი
წევრების აბსოლუტურ დაქვემდებარებას ცენტრალურ კომიტეტ-
თან რევოლუციური აქტივობის პერიოდში. ის იმავეს ითხოვდა რევო-
ლუციის შემდგომ პერიოდშიც. ბაკუნინი იმედოვნებდა, რომ განთავი-
სუფლებულ რუსეთს ეყოლებოდა “ძლიერი დიქტატორული ხელისუფ-
ლება... მომხრეებით გარშემორტყმული ხელისუფლება, განათებული
და გაძლიერებული მათი რჩევებითა და ნებაყოფლობითი თანამ-
შრომლობით, მაგრამ რომელიც არ იქნება შეზღუდული არავისგან და
არაფრით.” ბაკუნინმა, თავის მტერ მარქსთან ერთად დიდი წვლილი
შეიტანა ლენინისტურ დოქტრინაში. რევოლუციური სლავური იმპერი-
ის ოცნება, სხვათა შორის, როგორიც ბაკუნინმა წარუდგინა თავის მე-
ფეს, ზუსტად იგივეა საზღვრების დეტალებშიც კი, რაც სტალინმა განა-
ხორციელა. კონცეფცია, რომელიც იმ ადამიანს ეკუთვნის, ვინც ამტკი-
ცებდა, რომ მეფის რუსეთის მთავარი მამოძრავებელი ძალა შიში იყო
და ვინც ამასობაში უარყოფდა მარქსის პროლეტარიატის დიქტატუ-
რას, შეიძლება წინააღმდეგობრივი მოგვეჩვენოს. მაგრამ ეს წინააღ-
მდეგობრიობა გვიჩვენებს, რომ დოქტრინების სათავეები ნაწილობ-
რივ ნიჰილისტურია. პისარევი ამართლებს ბაკუნინს. ის სრული თავი-
სუფლებისთვის იბრძოდა, თუმცა, ამ თავისუფლების მოპოვება სრული

188
ნგრევის შედეგად უნდოდა. ყველაფრის დანგრევა ნიშნავს ახლის შე-
ნებას საძირკვლის გარეშე, რის მერეც საჭირო გახდება კედლების
მკლავებით გამაგრება. ის, ვინც მთლიანად უარყოფს წარსულს და არ
ინარჩუნებს იმას, რასაც შეუძლია რევოლუციის გამოცოცხლება, თავს
სწირავს იმისთვის, რომ მხოლოდ მომავალში იპოვოს გამართლება,
ხოლო ამის მოლოდინში, პოლიციას ავალებს არსებულის გამართლე-
ბას. ბაკუნინი იუწყებოდა დიქტატურის დადგომას არა მისი ნგრევის
სურვილის საწინააღმდეგოდ, არამედ მასთან თანხმობაში. მას მარ-
თლაც ვერაფერი შეაჩერებდა ამ გზაზე, რადგან სრული უარყოფის
ბრძმედში ეთიკური ღირებულებებიც ჩაიფერფლა. მეფისადმი მიძ-
ღვნილ თავის აღსარებაში, რომელიც ხაზგასმით პირფერული იყო,
რადგან თავისუფლების მიღების მოლოდინი ჰქონდა, მას რევოლუცი-
ის პოლიტიკაში ღიად შემოაქვს ორმაგი თამაში. მაგრამ ამ რევოლუ-
ციის კატეხიზმოში, რომელიც, როგორც ფიქრობენ, შვეიცარიაში და-
იწერა ნეჩაევთან ერთად, ის აყალიბებს (თუმცა, მომავალში იძულებუ-
ლი გახდა ეს უარეყო) იმ პოლიტიკურ ცინიზმს, რომელიც უწყვეტად და-
აწვება რევოლუციურ მოძრაობას და რომელიც თავად ნეჩაევმა გამოი-
ყენა უტიფრად.
ნეჩაევმა, რომელიც ბაკუნინზე ნაკლებად ცნობილი, უფრო ამოუც-
ნობი, მაგრამ უფრო მნიშვნელოვანია ჩვენი თემისთვის, ნიჰილიზმი,
როგორც დამაკავშირებელი დოქტრინა, შესაძლებლის ზღვრამდე წას-
წია წინ. ამ მოაზროვნესთან თითქმის არ შეიმჩნევა წინააღმდეგობრი-
ობა. იგი 1866 წელს გამოჩნდა რევოლუციური ინტელიგენციის წრეებში
და იდუმალებით მოცულ გარემოებებში გარდაიცვალა 1882 წელს.
დროის ამ მოკლე მონაკვეთში ის მუდმივად მაცდურის როლში გამო-
დიოდა. მისი მსხვერპლის როგებში იყვნენ: მის გარშემო მყოფი სტუ-
დენტები, თვით ბაკუნინი, ემიგრირებული რევოლუციონერები, მისი
საკნის მცველები, რომლებიც გიჟურ კონსპირაციაში ჩაითრია. ნეჩაევი
უკვე ასპარეზზე გამოსვლისთანავე იდგა მეტად მტკიცე პოზიციაზე. ბა-
კუნინი იმდენად იყო მისით მოხიბლული, რომ ის ფიქტიური უფლება-
მოსილებით აღჭურვა, რადგან ამ უდრეკ პიროვნებაში მან ის იდეალი
დაინახა, რომლის თავზე მოხვევაც სხვებისთვის სურდა და გარკვეუ-

189
ლი თვალსაზრისით თავადაც იქნებოდა, გულჩვილობისთვის რომ და-
ეღწია თავი. ნეჩაევი არ კმაყოფილდებოდა იმის განცხადებით, რომ
საჭირო იყო გაერთიანება “ველურ ბანდიტურ სამყაროსთან, რუსეთის
ამ ნამდვილ და ერთადერთ რევოლუციურ
წრესთან”, არც ბაკუნინის სიტყვების გამეორებით, რომ პოლიტიკა
რელიგია გახდებოდა, რელიგია კი პოლიტიკა. ის იქცა უიმედო რევო-
ლუციის სასტიკ ბერად; მისი ყველაზე აშკარა ოცნება იყო სასიკვდილო
ორდენის დაარსება, რომელიც ბოლოს და ბოლოს შეძლებდა შავი
ღვთაების აღიარებას, რომელსაც თავად ემსახურებოდა.
ის არა მარტო სრული ნგრევისკენ მოუწოდებდა, არამედ იმათ,
ვინც რევოლუციას მიუძღვნეს თავი, ჩააგონებდა, რომ “ყველაფერი ნე-
ბადართული იყო” და თავის თავსაც ყველაფრის უფლებას აძლევდა.
“რევოლუციონერი წინასწარ განწირული ადამიანია. მას არც პირადი
ურთიერთობები უნდა ჰქონდეს, არც ქონება გააჩნდეს, არც მეგობრები
ჰყავდეს. მან სახელიც კი უნდა შეიცვალოს. იგი მთლიანად რევოლუ-
ციაზე უნდა იყოს კონცენტრირებული.” თუ ყოველგვარი პრინციპისგან
თავისუფალი ისტორია მხოლოდ რევოლუციასა და კონტრრევოლუცი-
ას შორის ბრძოლაა, მარტო ერთი გამოსავალი არსებობს – ამ ორიდან
ერთის არჩევა, რათა ადამიანი მასთან ერთად დაიღუპოს ან გაიმარ-
ჯვოს. ნეჩაევს ბოლომდე მიჰყავს ეს ლოგიკა. მისი სახით რევოლუცია
პირველად ამბობს უარს სიყვარულსა და მეგობრობაზე.
ნეჩაევთან აშკარაა ჰეგელის ნააზრევით ნაკარნახები თავისუფა-
ლი ნების ფსიქოლოგიის დასკვნები. ჰეგელი უშვებდა, რომ ერთი ცნო-
ბიერებით მეორის აღიარება შეიძლება მოხდეს სიყვარულის დაპირის-
პირებით[114], თუმცა, მან თავის ანალიზში უარი თქვა წინა პლანზე
გადმოეწია ეს “ფენომენი”, რომელიც მისი აზრით “არ ფლობდა უარ-
ყოფის ძალას, მოთმინებასა და შრომისუნარიანობას.” მან ამჯობინა
ცნობიერების ურთიერთქმედება წარმოედგინა ბრმა კობორჩხალების
ბრძოლის სახით, რომლებიც სიბნელეში მიცოცავენ ზღვის ქვიშაზე და
როგორც კი მეტოქეს შეეხებიან, სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაში
ებმებიან; მეორე სურათი, როცა ღამის ფარები ძლივს მიიკვლევენ ერ-
თმანეთისკენ გზას, რათა ერთ დიდ ნათებაში გაერთიანდნენ, მან შეგ-

190
ნებულად გვერდზე მოიტოვა. მათ, ვისაც ერთმანეთი უყვართ, მეგობ-
რებს, შეყვარებულებს, კარგად იციან, რომ სიყვარული მხოლოდ
მგზნებარება როდია, არამედ სიბნელეში გამართული ხანგრძლივი და
მძიმე ბრძოლაა აღიარებისა და საბოლოო შერიგებისთვის. ასევე შე-
იძლება ითქვას, რომ თუ ისტორიულ ზნეობას განსაზღვრავს მისი დი-
დი მოთმინების უნარი, ნამდვილი სიყვარულიც ისეთივე მომთმენია,
როგორც სიძულვილი. სხვათა შორის, სამართლიანობის მოთხოვნა არ
არის მრავალსაუკუნოვანი ამბოხის ვნებების ერთადერთი გამართლე-
ბა, რომელიც ასევე ეყრდნობა ყველასთან მეგობრობის მტანჯველ
მოთხოვნას, განსაკუთრებით თვით მტრულად განწყობილი ზეცის მი-
მართაც. სამართლიანობისთვის დაღუპულებს ყველა დროში “ძმებს”
უწოდებდნენ. მათთვის ყველასთვის ძალადობა მტრებისკენ იყო მი-
მართული ჩაგრულთა თემის დასაცავად. მაგრამ თუ რევოლუცია ერ-
თადერთი ღირებულებაა, ის ყველაფერს ითხოვს, დასმენასაც და მე-
გობრის გაწირვასაც. ამის მერე, აბსტრაქტული იდეის სამსახურში ჩამ-
დგარი ძალადობა ყველასკენ იქნება მიმართული. საჭირო გახდა ძა-
ლაუფლებაში შეპყრობილთა მოსვლა, რომ ერთბაშად თქმულიყო,
რომ რევოლუცია თავისთავად იმათზე მაღლა იდგა, ვის გადასარჩენა-
დაც იბრძოდა, და მეგობრობა, რომელიც აქამდე ყველანაირ მარცხს
ალამაზებდა, უნდა გაეწირათ და გაურკვეველი მომავალი გამარჯვე-
ბისთვის გადაედოთ.
ამრიგად, ნეჩაევის ორიგინალურობა ძმების მიმართ ძალადობის
გამართლებაშია. მან ბაკუნინთან ერთად შეადგინა კატეხიზმო. თუმცა,
ერთხელ, როდესაც ბაკუნინმა გონების დაბნელების მომენტში ნეჩაევი
დანიშნა რუსეთში ევროპული რევოლუციური კავშირის წარმომადგენ-
ლად, რომელიც მხოლოდ მის წარმოსახვაში არსებობდა, იგი მარ-
თლაც ჩავიდა რუსეთში და შექმნა საკუთარი ორგანიზაცია “სახალხო
შურისძიება” და ერთპიროვნულად განსაზღვრა მისი წესდება. იქ იყო
პუნქტი, რომელიც, მაგალითად, ითვალისწინებდა ნებისმიერი სამ-
ხედრო თუ პოლიტიკური გაერთიანებისთვის საიდუმლო ცენტრალური
კომიტეტის შექმნას, რომლის წინაშეც რიგითი წევრებისთვის სავალ-
დებულო იყო სრული ერთგულების ფიცის დადება. მაგრამ ნეჩაევმა

191
რევოლუციის გასამხედროებაზე მეტი გააკეთა, როცა დაუშვა, რომ
ხელმძღვანელებს უფლება ჰქონდათ ხელქვეითთა მიმართ ძალადო-
ბა და ტყუილი გამოეყენებინათ. მან მართლაც იცრუა, როდესაც განაც-
ხადა, რომ ამ ჯერ კიდევ არარსებული კომიტეტის მიერ იყო დელეგი-
რებული და ამ კომიტეტს განუსაზღვრელი უფლებები ჰქონდა. იგი უფ-
რო შორს წავიდა, როდესაც რევოლუციონერები კატეგორიებად დაჰ-
ყო; პირველი კატეგორიის წარმომადგენლებს (იგულისხმება ხელ-
მძღვანელები) უფლება ჰქონდათ, დანარჩენები მიეჩნიათ “მათ გან-
კარგულებაში არსებულ საერთო რევოლუციურ კაპიტალად.” შეიძლე-
ბა ყველა ისტორიული ხელმძღვანელი ასეც ფიქრობდა, თუმცა, ეს ხმა-
მაღლა არავის უთქვამს. ყოველ შემთხვევაში, არც ერთ რევოლუციურ
მეთაურს ნეჩაევამდე არ გაუბედავს ეს თავისი მოქმედების პრინციპად
გაეხადა. არც ერთ რევოლუციას მანამდე აზრადაც არ მოსვლია თავი-
სი კანონების პირველსავე პუნქტში ჩაეწერა, რომ ადამიანი მხოლოდ
ბრმა იარაღი იყო. რევოლუციონერთა რიგებში ჩაწერისას მოხალისე-
ებს ტრადიციულად სიმამაცისა და თავგანწირვისკენ მოუწოდებენ. ნე-
ჩაევმა კი გადაწყვიტა, რომ შეეძლო დაეტერორებინა ისინი, ვისაც გა-
დაწყვეტილების მიღება უჭირდა და მოეტყუებინა მიმდობნი. ისინიც
კი, ვისაც თავი რევოლუციონერები ეგონათ, შეიძლება სასარგებლო
აღმოჩენილიყვნენო, თუ გამუდმებით მეტად სარისკო დავალებებს
მისცემდნენ. რაც შეეხება ჩაგრულთ, ვინაიდან საქმე ეხებოდა მათ ერ-
თხელ და სამუდამოდ განთავისუფლებას, შესაძლებელი იყო მათი უფ-
რო მეტად დაჩაგვრა. მათი დანაკარგები მომავალი ჩაგრულების სიკე-
თეს მოხმარდებოდა. ნეჩაევმა პრინციპად აქცია ის დებულება, რომ აუ-
ცილებილია მთავრობას გამუდმებით უბიძგო რეპრესიებისკენ, რომ
ხელშეუხებელნი არიან ის ოფიციალური წარმომადგენლები, რომლე-
ბიც განსაკუთრებით სძაგს მოსახლეობას და რომ საიდუმლო საზოგა-
დოებამ ყველა ღონე უნდა იხმაროს მასების ტანჯვისა და სიღარიბის
გასაძლიერებლად.
ეს ყველა ნააზრევი დღეს განხორციელდა, მაგრამ ნეჩაევი ვერ მო-
ესწრო თავისი პრიციპების გამარჯვებას. იგი შეეცადა მათ გამოყენე-
ბას სტუდენტ ივანოვის მკვლელობის დროს; ამ მოვლენამ იმხელა გავ-

192
ლენა მოახდინა მისი თანამედროვეების წარმოსახვაზე, რომ დოსტო-
ევსკიმ ის თავისი ნაწარმოების ეშმაკნი ერთ-ერთ თემად აიღო. ივანო-
ვის ერთადერთი შეცდომა ის იყო, რომ ეჭვი შეეპარა იმ ცენტრალური
კომიტეტის არსებობაში, რომლის წარმომადგენლადაც ნეჩაევი თავს
ასაღებდა, და ამით რევოლუციას დაუპირისპირდა, რადგან დაუპირის-
პირდა იმას, ვინც რევოლუციასთან აიგივებდა თავს. შესაბამისად, ის
უნდა მომკვდარიყო. “ვინ მოგვცა ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფის
უფლება? – იკითხა უსპენსკიმ, ნეჩაევის ერთ-ერთმა ამხანაგმა. – საქმე
უფლებას კი არ ეხება, არამედ ვალდებულებებს, მოვიშოროთ ყველა,
ვინც ხელს უშლის მიზნის განხორციელებას.” როდესაც რევოლუცია
ერთადერთი ღირებულებაა,
უფლებებზე ლაპარაკი აღარ არის, მაგრამ იმავდროულად, ამ ვალ-
დებულებების შესასრულებლად ვიღაცები ყველა უფლებას ინიჭებენ.
ნეჩაევმა, რომელმაც თითიც კი არ დააკარა არც ერთ ტირანს, მახეში
შეიტყუა ივანოვი და საერთო საქმის სახელით მოკლა. შემდეგ რუსე-
თიდან გაიქცა და კვლავ ბაკუნინს შეხვდა, რომელმაც დაგმო “ეს ამაზ-
რზენი ტაქტიკა”. “ნელ-ნელა, – წერდა ბაკუნინი, – მან თავი დაირწმუ-
ნა, რომ ურღვევი ორგანიზაციის შესაქმნელად აუცილებელი იყო მა-
კიაველის პოლიტიკისა და იეზუიტების სისტემის საფუძვლად აღება:
ძალადობა ხორცისთვის და ტყუილი სულისთვის.” სწორი შენიშვნაა,
მაგრამ რის საფუძველზეა ეს ტაქტიკა ამაზრზენი, თუ ბაკუნინის მიხედ-
ვით რევოლუცია ერთადერთი სიკეთეა? ნეჩაევი მართლაც რევოლუცი-
ის სამსახურში იდგა და საკუთარ თავზე კი არ ზრუნავდა, არამედ სა-
ერთო მიზნისთვის იბრძოდა. ექსტრადირებული ნეჩაევი მედგრად იდ-
გა სასამართლოზე. მას ოცდახუთწლიანი პატიმრობა მიუსაჯეს, მაგ-
რამ ციხეებზეც მოახერხა მეფობა და ციხის ზედამხედველებისგან შექ-
მნა საიდუმლო საზოგადოება, დაგეგმა მეფის მკვლელობა, თუმცა,
მარცხი განიცადა და ხელახლა გაასამართლეს. კაზემატში თორმეტ-
წლიანი პატიმრობის შემდეგ სიკვდილმა დააგვირგვინა იმ ამბოხებუ-
ლის ბობოქარი სიცოცხლე, რომელმაც დასაბამი მისცა რევოლუციის
ქედმაღალი ბატონების საზიზღარ რასას.

193
 ამ მომენტიდან რევოლუციაში მართლაც ყველაფერი დასაშვები
გახდა, მკვლელობა აყვანილი იქნა პრინციპის რანგში. 1870-იან წლებ-
ში განახლებული ნაროდნიკების მოძრაობის დროს გაჩნდა იმედი,
რომ ეს რელიგიური და ეთიკური ტენდენციების რევოლუციური მოძრა-
ობა, რომელიც დეკაბრისტებთან და ლავროვისა და გერცენის სოცია-
ლიზმში იღებს სათავეს, დაამუხრუჭებდა იმ პოლიტიკურ ცინიზმს, რისი
მაგალითიც ნეჩაევია. ნაროდნიკები “ცოცხალ სულებს” ხალხში სია-
რულს და მათ განათლებას თხოვდნენ იმისთვის, რომ შემდეგ თავად
გაეკვლიათ გზა თავისუფლებისკენ. “სინანულში ჩავარდნილი დიდ-
გვაროვნები” ძონძებში ეწყობოდნენ, ოჯახებს ტოვებდნენ და სოფელ-
სოფელ დადიოდნენ გლეხების გასანათლებლად. გლეხები მათ ალმა-
ცერად უყურებდნენ და დუმდნენ. ხოლო როცა ჩუმად არ იყვნენ, ჟან-
დარმებთან ასმენდნენ ამ ახალ მოციქულებს. ამ ლამაზი სულების
მარცხს გარდაუვლად უნდა გადაესროლა რევოლუციური მოძრაობა
ნეჩაევის ცინიზმისკენ ან ყოველ შემთხვევაში ძალადობისკენ. რადგა-
ნაც ინტელიგენციამ ვერ შეძლო თავის გარშემო ხალხის დარაზმვა,
კვლავ მარტო იგრძნო თავი თვითმპყრობელობის წინაშე და სამყარო
ისევ ბატონისა და მონის კუთხით აღიქვა. სწორედ მაშინ გადაწყვიტა
დაჯგუფებამ ხალხის ნება ტერორიზმი თავის პრინციპად ექცია და ესე-
რების პარტიასთან ერთად მკვლელობების სერია დაიწყო, რომელიც
1905 წლამდე გაგრძელდა. ასე გაჩნდნენ ტერორისტები, მოკლებულნი
სიყვარულს, ამხედრებულნი ბატონების დანაშაულების წინააღმდეგ
და მარტონი თავის სასოწარკვეთილებაში საკუთარი წინააღმდეგობ-
რიობის პირისპირ, რომელსაც მხოლოდ თავისი უდანაშაულობისა და
სიცოცხლის მსხვერპლად გაღებით გადაჭრიან.

194
 ფაქიზი მკვლელები
1878 წელი რუსული ტერორიზმის დაბადების წელია. 24 იანვარს, ას
ოთხმოცდაცამეტი ნაროდნიკის გასამართლების მეორე დღეს, ახალ-
გაზრდა გოგონამ ვერა ზასულიჩმა სანკტ-პეტერბურგის გუბერნატორი,
გენერალი ტრეპოვი მოკლა. მას შემდეგ, რაც ნაფიცმა მსაჯულებმა გა-
ამართლეს, მან მოახერხა ხელიდან დასხლტომოდა მეფის პოლიციას.
რევოლვერის ამ გასროლას რეპრესიებისა და თავდასხმების მთელი
ტალღა მოჰყვა და უკვე ცხადი იყო, რომ მათ წერტილი მხოლოდ მაშინ
დაესმებოდათ, როდესაც ყველა მონაწილე დაიღუპებოდა.
იმავე წელს, ხალხის ნების წევრმა კრავჩინსკიმ გამოაქვეყნა პამ-
ფლეტი სიკვდილი სიკვდილის წილ, რომელშიც ტერორი პრინციპად
ჰქონდა გამოცხადებული. პრინციპს სწრაფად მოჰყვა შედეგები. ევრო-
პაში თავდასხმების მსხვერპლნი გახდნენ გერმანიის იმპერატორი, ეს-
პანეთისა და იტალიის მეფეები. იმავე 1878 წელს, ალექსანდრე II-ემ
შექმნა სახელმწიფო ტერორის წინააღმდეგ მებრძოლი ყველაზე ეფექ-
ტიანი არმია – ოხრანა. ამ მომენტიდან XIX საუკუნე როგორც რუსეთში,
ისე ევროპაში მკვლელობების უწყვეტი სერიით აღინიშნა. 1879 წელს
ახალი თავდასხმა განხორციელდა ესპანეთის მეფეზე და წარუმატებე-
ლი თავდასხმა მოხდა რუსეთის მეფეზე. 1881 წელს ხალხის ნების ტე-
რორისტებმა რუსეთის მეფე მოკლეს. სოფია პეროვსკაია, ჟელიაბოვი
და მათი მეგობრები ჩამოახრჩვეს. 1883 წელს თავს დაესხნენ გერმანი-
ის იმპერატორს, რომლის მკვლელსაც ნაჯახით მოჰკვეთეს თავი. 1887
წელს სიკვდილით დასაჯეს ჩიკაგოს წამებულები, ხოლო ვალენსიაში
გაიმართა ესპანელი ანარქისტების კონგრესი, რომელზეც გაკეთდა
ტერორისტული გაფრთხილება: “საზოგადოებამ რომც არ დაგვითმოს,
ბოროტება და უკეთურება მაინც უნდა აღმოიფხვრას, თუნდაც ყველანი
დავიღუპოთ.” 90-იან წლებში საფრანგეთში ეგრეთ წოდებული ფაქტე-
ბით პროპაგანდის კულმინაცია აღინიშნა. რავაშოლის, ვაიანისა და
ანრის[115] გმირობა წინ უსწრებდა კარნოს[116] მკვლელობას. მარტო
1892 წელს ევროპაში დაახლოებით ათასამდე დინამიტის აფეთქებით
თავდასხმა დაფიქსირდა, თითქმის ხუთასი ამერიკაში. 1898 წელს მოხ-

195
და ავსტრიის იმპერატორის ელისაბედის მკვლელობა. 1901 წელს ამე-
რიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტი მაკ კინლი მოკლეს. რუ-
სეთში, სადაც არ შეწყვეტილა რეჟიმის მეორეხარისხოვან წარმომად-
გენლებზე თავდასხმები, 1903 წელს შეიქმნა ესერების პარტიის საბ-
რძოლო ორგანიზაცია, რომელშიც გაერთიანდნენ რუსული ტერორიზ-
მის ყველაზე გამორჩეული წარმომადგენლები. საზონოვის მიერ პლე-
ვეს მკვლელობა და კალიაევის მიერ დიდი მთავრის სერგეის მკვლე-
ლობა ამ სისიხლიანი მოციქულობის კულმინაციური წერტილებია და
ასრულებენ რევოლუციური რელიგიისთვის წამებულთა ხანას.
ამ ცრუ რელიგიასთან მჭიდროდ დაკავშირებული ნიჰილიზმი საბო-
ლოოდ ტერორიზმით მთავრდება. ბომბებისა და რევოლვერების დახ-
მარებით და იმ სიმამაცით, რომლითაც სახრჩობელაზე ადიოდნენ,
სრული უარყოფის სამყაროში მცხოვრები ეს ახალგაზრდები ცდილობ-
დნენ წინააღმდეგობრიობიდან გამოსვლასა და იმ ღირებულების შექ-
მნას, რომლებიც აკლდათ. მათ გამოჩენამდე ადამიანები იღუპებოდ-
ნენ იმის სახელით, რაც იცოდნენ, ან რაც ეგონათ, რომ იცოდნენ. მათ-
თან ერთად უფრო რთული მისია იწყება – თავის გაწირვა იმისთვის,
რაზეც წარმოდგენა არ ჰქონდათ, თუმცა, ცნობილი იყო, რომ ამ
რაღაცის მოსახდენად საჭირო იყო სიკვდილი. მანამდე ვინც სიკ-
ვდილზე მიდიოდა, ღმერთს ენდობოდა და ადამიანთა სამართლიანო-
ბას უარყოფდა, ამ პერიოდის სიკვდილმისჯილთა განცხადებების გაც-
ნობისას, ყველა, გამონაკლისის გარეშე, თავის სიცოცხლეს მომავალ
ადამიანებს ავედრებდა. უმაღლეს ღირებულებებს მოკლებულნი, ისი-
ნი ამ მომავალ თაობებს მიიჩნევდნენ ბოლო საყრდენად. მომავალი
უღმერთო ადამიანების ერთადერთი ტრანსცენდენტურობაა. ტერო-
რისტებს, ცხადია, უნდოდათ ჯერ დაენგრიათ და შეერყიათ აბსოლუ-
ტიზმი ბომბებით და შემდეგ, თავისი სიკვდილით ხელახლა შეექმნათ
სამართლიანობისა და სიყვარულის საზოგადოება და, ამგვარად, ის
მისია ეკისრათ, რომელსაც ეკლესიამ უღალატა. ტერორისტებს რე-
ალურად ახალი ეკლესიის დაარსება სურდათ, საიდანაც ერთ დღესაც
ახალი ღმერთი გამოვიდოდა. მაგრამ მხოლოდ ამაში იყო საქმე? თუკი
მათმა ნებაყოფლობით შესვლამ ცოდვისა და სიკვდილის სამყაროში

196
მხოლოდ მომავალი ღირებულების მოპოვების დაპირება მოგვცა და
სხვა არაფერი, დღევანდელი ისტორია გვიჩვენებს, ყოველ შემთხვევა-
ში ამ მომენტისთვის, რომ ისინი ამაოდ დაიღუპნენ და ბოლომდე ნიჰი-
ლისტებად დარჩნენ. სხვათა შორის, მომავალი ღირებულება თავის-
თავად წინააღმდეგობრივია, რადგანაც ვერ შეაქვს სიცხადე მოქმედე-
ბაში და ვერც არჩევანის საყრდენია მანამ, სანამ რაღაც გარკვეულ
ფორმას არ მიიღებს. მაგრამ 1905 წლის ადამიანები, სწორედაც წინა-
აღმდეგობრიობით გაწამებულნი, თავისი უარყოფითა და სიკვდილით
უკვე ქმნიდნენ იმპერატიულ ღირებულებას, რომელიც ისე გამოჰქონ-
დათ მზის შუქზე, რომ ეგონათ, მხოლოდ მის მომავალ დამკვიდრებას
იუწყებოდნენ. ისინი თავის ჯალათებსა და საკუთარ თავზე მაღლა აყე-
ნებდნენ იმ უმაღლეს და მტანჯველ სიკეთეს, რომელიც, როგორც უკვე
ვნახეთ, ამბოხის სათავეებში დევს. შევაჩეროთ ჩვენი ყურადღება ამ
ღირებულებაზე მისი შესწავლის მიზნით იმ მომენტში, როცა ამბოხის
სული ჩვენს თხრობაში ბოლოჯერ ხვდება თანაგრძნობის სულს.
“შესაძლებელია ტერორისტულ აქტზე ლაპარაკი ისე, რომ მასში
მონაწილეობა არ მიიღო?” – შესძახა სტუდენტმა კალიაევმა. მისი ამ-
ხანაგები, 1903 წლიდან ესერების პარტიის საბრძოლო ორგანიზაციაში
გაერთიანებულები, რომელსაც ჯერ აზევი მეთაურობდა, შემდეგ სავინ-
კოვი, ამ სიტყვების შესაფერის სიმაღლეზე იდგნენ. ისინი ძალიან მომ-
თხოვნი იყვნენ საკუთარი თავის მიმართ და უკანასკნელნი არიან ამ-
ბოხის ისტორიაში, ვინც თავის ბედთან ერთად უსიტყვოდ მიიღეს თა-
ვისი ტრაგედია. ისინი თუ ტერორში ცხოვრობდნენ, “მისი სწამდათ კი-
დეც” (პოკოტილოვი) და ბოლომდე სტანჯავდათ ეს. ისტორიას ცოტა
მაგალითი აქვს იმის, რომ ფანატიკოსები სინდისის ქენჯნით იტანჯე-
ბოდნენ გაცხარებულ ბრძოლაში. 1905 წლის ადამიანებს გამუდმებით
ღრღნიდა ეჭვი. ყველაზე დიდი პატივი, რაც შეიძლება მათ მივაგოთ,
იმის აღნიშვნა იქნება, რომ 1950 წელს ჩვენ მათ ვერ დავუსვამთ ისეთ
კითხვას, რომლიც თავად არ დაუსვამთ საკუთარი თავისთვის და რო-
მელსაც ნაწილობრივ მაინც არ გასცეს პასუხი თავისი სიცოცხლითა თუ
სიკვდილით.

197
 ამასთანავე, ისინი სწრაფად შევიდნენ ისტორიაში. როდესაც 1903
წელს კალიაევმა გადაწყვიტა სავინკოვთან ერთად ტერორისტულ აქ-
ტში მონაწილეობის მიღება, იგი ოცდაექვსი წლის იყო. ორი წლის მერე
“პოეტი”, როგორც მას უწოდებდნენ მეტსახელად, ჩამოახრჩვეს. მისი
კარიერა ხანმოკლე იყო, მაგრამ იმისთვის, ვინც ცოტაოდენი მიკერ-
ძოებით სწავლობს ამ პერიოდის ისტორიას, კალიაევი თავისი
თავბრუდამხვევი გაელვებით ტერორიზმის ყველაზე მნიშვნელო-
ვანი ფიგურა იქნება. საზონოვი, შვაიცერი, პოკოტილოვი, ვოინაროვ-
სკი და ბევრი სხვა, ასევე მოულოდნელად შეიჭრნენ რუსეთისა და მთე-
ლი კაცობრიობის ისტორიაში, რათა ელვისებური სისწრაფით მომ-
კვდარიყვნენ და გამხდარიყვნენ სულ უფრო ტანჯული ამბოხის და-
უვიწყარი მოწმეები.
თითქმის ყველა ათეისტი იყო. “მახსენდება, – წერდა ვოინაროვ-
სკი, რომელიც მაშინ დაიღუპა, როდესაც ყუმბარა ესროლა ადმირალ
დუბასოვს, – სანამ ლიცეუმში შევიდოდი, ერთ-ერთ ჩემს ბავშვობის მე-
გობარს ათეიზმზე ჩავჩიჩინებდი, მაგრამ ერთი კითხვა მაწვალებდა –
საიდან მოვიდა ეს ყველაფერი? და ეს იმიტომ, რომ წარმოდგენა არ
მქონდა მარადისობაზე.” კალიაევს კი ღმერთი სწამდა. წარუმატებელ
თავდასხმამდე რამდენიმე წუთით ადრე, სავინკოვმა ის ქუჩაში დაინა-
ხა ხატის წინ მდგარი. ერთი ხელით პირჯვარს იწერდა, მეორე ხელში
კი ყუმბარა ეჭირა. თუმცა, ბოლოს, მანაც უარყო რელიგია და სიკვდი-
ლით დასჯის წინ, თავის საკანში უარი განაცხადა ბოლო ზიარებაზე.
კონსპირაცია მათ განდეგილობას აიძულებდა. მათთვის უცხო იყო
აქტიური ადამიანის ფართო საზოგადოებასთან ურთიერთობით მიღე-
ბული სიამოვნება. ამაზე მათ მხოლოდ ბუნდოვანი წარმოდგენა ჰქონ-
დათ. მაგრამ ის კავშირი, რომელიც მათ აერთიანებდა, ყველანაირ მი-
ჯაჭვულობას უცვლიდა. “რაინდობა!” – წერდა საზონოვი, რომელიც
შემდეგნაირად ხსნის ამას: “ჩვენი რაინდობა იმგვარი სულით იყო გან-
მსჭვალული, რომ სიტყვა ძმა ვერ გამოხატავს სრულად ჩვენი ურთიერ-
თობების არსს.” იგივე საზონოვი კატორღიდან თავის მეგობრებს სწერ-
და: “ჩემთვის აუცილებელია ჩემი ბედნიერების პირობა – სამუდამოდ
შევინარჩუნო თქვენთან სრული სოლიდარობის შეგრძნება.” თავის

198
მხრივ, ვოინაროვსკი ჰყვებოდა, რომ საყვარელ ქალს, რომელსაც მისი
გაშვება არ უნდოდა, მისივე აღიარებით, ცოტა არ იყოს კომიკური ფრა-
ზა უთხრა: “ამხანაგებთან შეხვედრაზე რომ დამაგვიანდეს, იცოდე შე-
გაჩვენებ.”
რუსულ ბრბოში ჩაკარგულმა მამაკაცებისა და ქალების ამ პატარა
ჯგუფმა, ერთმანეთთან შეკავშირებულმა ადამიანებმა, ხელობად ჯა-
ლათობა აირჩიეს, რასაც არაფერი ავალდებულებდა. ისინი პარადოქ-
სის განსახიერება იყვნენ, თავის თავში აერთიანებდნენ ადამიანის სი-
ცოცხლის პატივისცემასა და საკუთარი სიცოცხლის არად ჩაგდებას,
რაც უმაღლესი მსხვერპლის გაღებამდე მიდიოდა. დორა ბრილიანტს,
მაგალითად საერთოდ არ აღელვებდა პროგრამის დეტალები. მისი
აზრით ტერორისტულ მოძრაობას უპირველეს ყოვლისა ტერორისტე-
ბის გაღებული მსხვერპლი ალამაზებდა. “მაგრამ, – ამბობდა სავინკო-
ვი, – ტერორი მისი მძიმე ჯვარი იყო.” კალიაევი მზად იყო ნებისმიერ
მომენტში თავის გასაწირად. “უფრო მეტიც, იგი ნატრობდა ამ
მსხვერპლს.” პლევეზე თავდასხმის მზადებისას მან თავად წამოაყენა
წინადადება ცხენებს შევარდნოდა და მინისტრთან ერთად დაღუპუ-
ლიყო. ვოინაროვსკისთან მსხვერპლის გაღების სურვილი სიკვდილის-
კენ ლტოლვას ემთხვევა. დაპატიმრების შემდეგ ის მშობლებს წერდა:
“რამდენჯერ მომსვლია თავში თვითმკვლელობის აზრი ყმაწვილობის
ასაკში...”
ეს შემსრულებლები, რომლებიც დაუფიქრებლად იგდებდნენ სი-
ცოცხლეს საფრთხეში, იმავდროულად ძალიან უფრთხილდებოდნენ
სხვების სიცოცხლეს. დიდ მთავარ სერგეიზე პირველი თავდასხმა იმი-
ტომ
ჩაიშალა, რომ კალიაევმა, რომლის კანდიდატურაც ყველა ამხა-
ნაგმა დაამტკიცა, უარი თქვა მთავართან ერთად ბავშვების მოკვლა-
ზე, რომლებიც მის ეკიპაჟში ისხდნენ. მეორე ტერორისტზე, რაშელ ლუ-
რიეზე სავინკოვი წერს: “მას სწამდა ტერორისტული მოძრაობის, მის-
თვის პატივი და ვალდებულება იყო მასში მონაწილეობის მიღება, მაგ-
რამ სისხლი დორაზე ნაკლებად როდი აწუხებდა.” იგივე სავინკოვი შე-
ეწინააღმდეგა ადმირალ დუბასოვზე თავდასხმას ჩქარ მატარებელში

199
პეტერბურგი-მოსკოვი: “მცირე გაუფრთხილებლობის შემთხვევაში
ბომბი შეიძლება ვაგონში აფეთქებულიყო და უცხო ხალხიც დახოცი-
ლიყო.” მოგვიანებით მან აღშფოთებით მოიშორა თავიდან ის აზრი,
რომ საქმეში შეიძლებოდა თექვსმეტი წლის მოზარდი ჩართულიყო.
ციხიდან გაქცევისას იგი მზად იყო ესროლა იმ ოფიცრებისთვის, ვინც
გზაზე გადაეღობებოდა, მაგრამ თავის მოკვლა ერჩივნა უბრალო ჯა-
რისკაცისთვის სროლას. ცივსისხლიანმა მკვლელმა ვოინაროვსკიმ,
რომელიც, სხვათა შორის, ვერ იტანდა ნადირობას, რადგან ეს “ბარბა-
როსობად მიაჩნდა”, განაცხადა: “თუ მატარებელში დუბასოვი ცოლის
თანხლებით იქნება, მე ბომბს არ ვისვრი.”
ასეთი აშკარა უარის თქმა საკუთარ სიცოცხლეზე და ამგვარი ზრუნ-
ვა სხვების სიცოცხლეზე გვაფიქრებინებს, რომ ეს ფაქიზი მკვლელები
თავის ამბოხებულ ცხოვრებას აღიქვამდნენ, როგორც უკიდურეს წინა-
აღმდეგობრიობას. უნდა ვიფიქროთ, რომ ისინი, მიუხედავად იმისა,
რომ ეთანხმებოდნენ ძალადობის გარდაუვალობას, აღიარებდნენ მის
უსამართლობას. აუცილებელი და უპატიებელი, ასე აღიქვამდნენ ისი-
ნი მკვლელობას. ამ საშინელი პრობლემის პირისპირ აღმოჩენილ საბ-
რალო გულებს შეუძლიათ სიმშვიდეში იყვნენ და დაივიწყონ მისი რო-
მელიმე მხარე. ფორმალური პრინციპების სახელით ისინი ან დასჯერ-
დებიან, უპატიებლად მიიჩნიონ ნებისმიერი ძალადობა და დაუშვებენ
ამ შენიღბულ ძალადობას მსოფლიო და ისტორიულ დონეზე; ანდა
თავს დაიმშვიდებენ, რომ ისტორიის სახელით ძალადობა აუცილებე-
ლია და მას დაუმატებენ მკვლელობას მანამ, სანამ ამ ისტორიას არ
ჩააკვლევინებენ იმ ყველაფერს, რაც ადამიანში ყოველგვარ უსამარ-
თლობას ებრძვის. ეს განსაზღვრავს სწორედ თანამედროვე ნიჰილიზ-
მის ორ სახეს, ბურჟუაზიულს და რევოლუციურს.
თუმცა, ის შეურიგებელი გულები, რომლებზეც ჩვენ ვლაპარაკობთ,
არაფერს ივიწყებენ. რადგან არ შესწევდათ ძალა გაემართლებინათ
ის, რაც აუცილებლად მიაჩნდათ, მათ გადაწყვიტეს საკუთარ თავში
ეპოვათ გამართლება და პირადი მსხვერპლით გაეცათ პასუხი იმ კით-
ხვისთვის, რომელიც აწვალებდათ. მათთვის, ისევე როგორც მათი წი-
ნამორბედი ყველა ამბოხებულისთვის, მკვლელობა გაიგივებულია

200
თვითმკვლელობასთან. ერთი სიცოცხლით ხდებოდა მეორის გამოს-
ყიდვა და ორივე მსხვერპლი რაღაც მომავალ ღირებულებებს ემსახუ-
რებოდა. კალიაევს, ვოინაროვსკისა და სხვებს სჯეროდათ სიცოც-
ხლეების ტოლფასობის. ისინი არანაირ იდეას არ აყენებდნენ ადამია-
ნის სიცოცხლეზე მაღლა, მაგრამ ამის მიუხედავად, იდეისთვის კლავ-
დნენ. ისინი ზუსტად იდეის სიმაღლეზე ცხოვრობდნენ. საბოლოოდ,
ისინი მას საკუთარი სიკვდილით ამართლებდნენ. ჩვენ აქ კვლავ
ვდგავართ ამბოხის, თუ რელიგიური არა, მეტაფიზიკური კონცეფციის
წინაშე. მათ შემდეგ მოვლენ სხვა ადამიანები, იმავე მტანჯველი რწმე-
ნით აღგზნებულები, მათ მეთოდს სენტიმენტალურად ჩათვლიან და
უკუაგდებენ აზრს, რომ ერთი სიცოცხლე მეორის ტოლფასია. ისინი
ადამიანის სიცოცხლეზე მაღლა აბსტრაქტულ იდეას დააყენებენ, თუნ-
დაც მას
ისტორია ერქვას და ამ იდეას წინასწარ დამორჩილებულნი, შეეც-
დებიან მას სხვებიც დაუქვემდებარონ. ამიერიდან, ამბოხის პრობლე-
მა არითმეტიკულად კი აღარ გადაიჭრება, არამედ ფარდობითობის
თეორიით. იდეის სამომავლო განხორციელების პირისპირ ადამიანის
სიცოცხლე შეიძლება იყოს ყველაფერი ან არაფერი. რაც მეტ რწმენას
ჩადებს გამომთვლელი ამ იდეის განხორციელებაში, მით ნაკლები ფა-
სი ექნება ადამიანის სიცოცხლეს, უკიდურეს შემთხვევაში კი საერთო-
დაც გაუფასურდება.
ჩვენ მოგვიწევს ამ ზღვრის შესწავლა, ესე იგი ფილოსოფოსი ჯალა-
თების დროისა და სახელმწიფო ტერორიზმის შესწავლა. მაგრამ მა-
ნამდე, 1905 წლის ამბოხებულები, რომელთაც ჯერ არ გადაულახავთ
ბოლო საზღვარი ბომბების ხმაურში, გვასწავლიან, რომ ამბოხი თუ ამ-
ბოხად რჩება, ვერ შეგვიქმნის სიმშვიდესა და დოგმატურ კომფორტს.
მათი ერთადერთი თვალსაჩინო გამარჯვებაა მარტოობისა და უარყო-
ფის დამარცხება. იმ სამყაროში, რომელსაც უარყოფენ და რომელიც
მათ რიყავს, ისინი ცდილობენ ყველა კეთილშობილი გულის მსგავსად
სათითაოდ გარდაქმნან ადამიანები და შექმნან ძმობა. მათი ურთიერ-
თსიყვარული, რომელიც ბედნიერებას კატორღაშიც კი ანიჭებს და მათ
მდუმარე და ჩაგრული ძმების უზარმაზარ მასაზე ვრცელდება, მათ

201
უსაზღვრო სასოწარკვეთასა და იმედს გვიჩვენებს. ამ სიყვარულს რომ
ემსახურონ, ჯერ უნდა მოკლან; უდანაშაულობის სამეფოს დასამკვიდ-
რებლად გარკვეულ დანაშაულს უნდა დათანხმდნენ. ეს წინააღმდე-
გობრიობა მათთვის მხოლოდ ბოლო მომენტში გადაიჭრება. მარტოო-
ბა და რაინდობა, სასოწარკვეთა და იმედი მხოლოდ სიკვდილის ნება-
ყოფლობით მიღებით გადაილახება. ჟელიაბოვმა, რომელმაც 1881
წელს ალექსანდრე II-ზე თავდასხმა მოამზადა, მაგრამ მკვლელობამ-
დე ორმოცდარვა საათით ადრე დააკავეს, მოითხოვა თავდასხმის რე-
ალურ შემსრულებელთან ერთად დაესაჯათ. “მხოლოდ მთავრობის სი-
ლაჩრე ახსნის იმ ფაქტს, თუ ერთი სახრჩობელის ნაცვლად ორს არ
დადგამენ”, – წერდა ის ხელისუფლებას. ერთის მაგივრად ხუთი სახ-
რჩობელა დადგეს, აქედან ერთი მისი საყვარელი ქალისთვის. ჟელია-
ბოვი ღიმილით მოკვდა, ხოლო რისაკოვი, რომელიც მოღალატედ იქ-
ცა დაკითხვებზე, ეშაფოტზე ნახევრად შეშლილ მდგომარეობაში აიყ-
ვანეს.
საქმე ისაა, რომ არსებობდა გარკვეული დანაშაულის გრძნობა,
რომლის მოშორებაც ჟელიაბოვს უნდოდა და იცოდა, რომ ის დაეუფ-
ლებოდა რისაკოვის მსგავსად, თუ მარტო დარჩებოდა მკვლელობის
ჩადენის ან ხელშეწყობის შემდეგ. ეშაფოტზე ასვლის წინ სოფია პე-
როვსკაია გადაეხვია საყვარელ ადამიანს და ორ სხვა მეგობარს, მაგ-
რამ ზურგი შეაქცია რისაკოვს, რომელიც მოკვდა მარტო, როგორც ახა-
ლი რელიგიის მოღალატე. ჟელიაბოვისთვის თანამოძმეების გარე-
მოცვაში სიკვდილი გამართლების ტოლფასი იყო. ის, ვინც კლავს,
დამნაშავე მხოლოდ იმ შემთხვევაშია, თუკი სიცოცხლეს აგრძელებს
ან სიცოცხლის გასაგრძელებლად თანამოძმეებს ღალატობს. სიკვდი-
ლი, პირიქით, აქარწყლებს დანაშაულის გრძნობას და ამართლებს და-
ნაშაულს. ამიტომაც შესძახა შარლოტა კორდემ ფუკიე-ტენვილს[117]:
“როგორ ბედავ, შე ურჩხულო, მკვლელი მიწოდო!” ეს იყო ადამიანური
ღირებულების სულისშემძვრელი და ელვისებური წვდომა, რომელიც
უდანაშაულობისა და დანაშაულის, გონიერებისა და შეშლილობის,
დროსა და მარადისობის შუა გზაზე გამოჩნდა. ამ აღმოჩენის მომენტში
– და მხოლოდ ამ მომენტში – ამ სასოწარკვეთილ ადამიანებს აუხსნე-

202
ლი სიმშვიდე ეუფლებათ, რაც საბოლოო გამარჯვების ნიშანია. თავის
საკანში პოლივანოვი ამბობდა, რომ სიკვდილი მისთვის “ადვილი და
მშვიდი იქნებოდა”. ვოინაროვსკი
წერდა, რომ დაამარცხა სიკვდილის შიში. “ეშაფოტზე ისე ავალ,
რომ ერთი ნერვიც არ შემიტოკდება, კრინტიც არ დამცდება ... და არა
იმიტომ, რომ თავს ძალას დავატან, ეს იმ ყველაფრის ბუნებრივი შედე-
გი იქნება, რაც გადავიტანე.” გაცილებით მოგვიანებით, ლეიტენანტი
შმიდტი დახვრეტის წინ დაწერს: “ჩემი სიკვდილი ყველაფერს შეაჯა-
მებს და სიკვდილით დაგვირგვინებული ჩემი საქმე იქნება უმწიკვლო
და სრულყოფილი.” ხოლო კალიაევმა, რომელსაც ჩამოხრჩობა მიუსა-
ჯეს მას შემდეგ, რაც სასამართლოს წინაშე წარსდგა არა როგორც
ბრალდებული, არამედ როგორც ბრალმდებელი, მტკიცედ განაცხადა:
“მე ჩემს სიკვდილს მივიჩნევ ამ ცრემლიანი და სისხლიანი სამყაროს
წინააღმდეგ მიმართულ უმაღლეს პროტესტად.” კალიაევი ასევე წერ-
და: “იმ წუთიდან, როცა გისოსებს მიღმა აღმოვჩნდი, ერთი წამითაც არ
გამჩენია სურვილი ცოცხალი დავრჩენილიყავი.” მისი სურვილი აასრუ-
ლეს. 10 მაისს, დილის ორ საათზე ის იმ ერთადერთი გამართლებისკენ
გაემართა, რომელსაც აღიარებდა. მთლიანად შავებში გამოწყობილი,
საწვიმრის გარეშე, თავზე ფეტრის ქუდით, იგი ეშაფოტზე ავიდა. მამაო
ფლორინსკის, რომელმაც ჯვარცმა გაუწოდა, სიკვდილმისჯილმა, რო-
მელმაც ქრისტეს ზურგია აქცია, მხოლოდ ეს უპასუხა: “უკვე გითხარით,
რომ სიცოცხლესთან ანგარიში გავასწორე და სიკვდილისთვის მზად
ვარ.”
ამგვარად, ნიჰილიზმის მიერ გავლილი გზის ბოლოს, სახრჩობე-
ლის კიბესთან ხელახლა იბადება ძველი ღირებულება. ის ამჯერად იმ
ფორმულის ისტორიული ანარეკლია, რომელიც ამბოხებული სულის
ანალიზისას მივიღეთ: “ჩვენ ვარსებობთ”. ის ამასთანავე არის ყვე-
ლაფრის მოკლება და გაბრწყინებული დარწმუნებულობა. სწორედ მან
გაანათა სიკვდილის წინ დორა ბრილიანტის სახე იმის გაფიქრებისას,
რომ იგი ერთდროულად თავისთვის და თავდადებული მეგობრების-
თვის კვდებოდა; ამ ღირებულებამ უბიძგა საზონოვს, კატორღაში თავი
მოეკლა პროტესტის ნიშნად, რათა “ეიძულებინა პატივი ეცათ მისი

203
ძმებისთვის”; ის ნეჩაევშიც იყო იმ დღეს, როცა მან სილა გააწნა გენე-
რალს, როდესაც იგი მისგან თანამოძმეების გაცემას ითხოვდა. ეს ტე-
რორისტები ამ ღირებულებით ერთდროულად ამტკიცებენ ადამიანთა
სამყაროს, თავად ამ სამყაროზე მაღლა დგებიან და ჩვენს ისტორიაში
ბოლოჯერ ადასტურებენ, რომ ჭეშმარიტი ამბოხი ღირებულებების შემ-
ქმნელია.
მათი წყალობით 1905 წელი რევოლუციური აღმაფრენის უმაღლესი
მწვერვალი იყო. ამ თარიღს მოსდევს დაცემა. წამებულნი არ აგებენ
ეკლესიას; ისინი მისი დუღაბი ან გამართლება არიან. შემდეგ მოდიან
მღვდლები და ფარისევლები. ახალი რევოლუციონერები არ ითხოვენ
სიცოცხლეს სიცოცხლის წილ. ისინი საფრთხეში ჩაიგდებენ სიცოც-
ხლეს, თუმცა, შეეცდებიან თავის გადარჩენას, რათა რევოლუციას ემ-
სახურონ. ისინი სრულად აიღებენ თავის თავზე დანაშაულს. თვითდამ-
ცირებისთვის მზადყოფნა, აი XX საუკუნის რევოლუციონერების დახა-
სიათება, რომლებიც საკუთარ თავზე მაღლა აყენებდნენ რევოლუცია-
სა და ადამიანთა ეკლესიას. კალიაევი, პირიქით, ამტკიცებს, რომ რე-
ვოლუცია აუცილებელი საშუალებაა, მაგრამ არ არის საკმარისი მიზა-
ნი. ამით ის ამაღლებს ადამიანს დამდაბლების ნაცვლად. სწორედ კა-
ლიაევი და მისი რუსი თუ გერმანელი თანამოძმეები რეალურად და-
უპირისპირდებიან ჰეგელს[118], რადგან ჩათვლიან, რომ საყოველ-
თაო აღიარება თავიდან აუცილებელია, შემდეგ კი არასაკმარისი.
მოჩვენებითი პატივი მათ არ აკმაყოფილებდათ. კალიაევი რომ მთელ
სამყაროს ეღიარებინა, მას მაინც გააწვალებდა ეჭვი: მისთვის მთავა-
რი საკუთარი გადაწყვეტილება იყო და სრული აღიარება მას ამ ეჭვს
არ
გაუქარწყლებდა, რომელსაც ნამდვილ ადამიანში ყოველთვის ბა-
დებს მხურვალე აპლოდისმენტები. კალიაევს ბოლომდე ღრღნიდა ეჭ-
ვი, მაგრამ ეს ეჭვი ხელს არ უშლიდა მოქმედებაში; სწორედ ამით არის
ის ამბოხის ყველაზე წმინდა სახე. ის, ვინც სიკვდილზე მიდის, მზად
არის სიცოცხლე გაიღოს მეორე სიცოცხლის საფასურად, როგორიც უნ-
და იყოს მისი უარყოფა, მაინც ამტკიცებს იმ ღირებულებას, რომელიც
მას აღემატება როგორც ისტორიულ ინდივიდს. კალიაევი მთლიანად

204
მიენდო ისტორიას და სიკვდილის მომენტში ისტორიაზე მაღლა და-
აყენა თავი. გარკვეული თვალსაზრისით მართალია, რომ ისტორიას
საკუთარი თავი ამჯობინა. მაგრამ რა ურჩევნია სინამდვილეში, საკუ-
თარი თავი, რომელიც უყოყმანოდ კლავს თუ ღირებულება, რომლის
განსახიერებაც თავადაა და რომელსაც აცოცხლებს? პასუხი ერთმნიშ-
ვნელოვანია: კალიაევმა და მისმა თანამოძმეებმა ნიჰილიზმზე გა-
იმარჯვეს.

205
 შიგალევშინა
მაგრამ ამ გამარჯვებას მომავალი არ ჰქონდა: ის სიკვდილს ემ-
თხვევა. ნიჰილიზმი მის დამმარცხებლებზე სიცოცხლისუნარიანი აღ-
მოჩნდა. პოლიტიკური ცინიზმი აგრძელებდა გამარჯვებისკენ სვლას
ესერების პარტიის გულში. პარტიის თავმჯდომარე აზევი, რომელმაც
სასიკვდილოდ გაიმეტა კალიაევი, ორმაგ თამაშს ეწეოდა. იგი ოხრა-
ნასთან ასმენდა რევოლუციონერებს და პარალელურად მინისტრებსა
და დიდ მთავრებს კლავდა. მისი პროვოკაციული მოღვაწეობა შთაგო-
ნებული იყო ცნობილი ლოზუნგით “ყველაფერი ნებადართულია” და
ისტორიას აიგივებს აბსოლუტურ ღირებულებასთან. ეს ნიჰილიზმი, მას
მერე, რაც გავლენა მოახდინა ინდივიდუალისტურ სოციალიზმზე, ეგ-
რეთ წოდებულ მეცნიერულ სოციალიზმსაც გადაედება, რომელიც რუ-
სეთში 80-იან წლებში გაჩნდა.[119] ნეჩაევისა და მარქსის ერთიანმა
მემკვიდრეობამ XX საუკუნის ტოტალიტარული რევოლუცია შობა. იმ
დროს, როცა ინდივიდუალური ტერორიზმი დევნიდა ღვთიური კანო-
ნის ბოლო წარმომადგენლებს, სახელმწიფო ტერორიზმი ამ კანონის
საზოგადოებრივი პრაქტიკიდან საბოლოოდ აღმოსაფხვრელად ემზა-
დებოდა. ძალაუფლების ხელში ჩაგდების ტექნიკა ამ საბოლოო მიზნე-
ბის მისაღწევად იმარჯვებდა მათ იდეურ გამართლებაზე.
მართლაც, ლენინი ტკაჩოვისგან, რომელიც ნეჩაევის ამხანაგი და
სულიერი ძმა იყო, აიღებს ძალაუფლების ხელში ჩაგდების კონცეფცი-
ას, რომელსაც თვლიდა, რომ “დიდებული” იყო და მას ამგვარად აჯა-
მებდა: “საიდუმლოს მკაცრად შენახვა, წევრების უდიდესი სიფრთხი-
ლით არჩევა, პროფესიონალი რევოლუციონერების ჩამოყალიბება.”
ტკაჩოვი, რომელიც სულიერი აშლილობით გარდაიცვალა, გარდამა-
ვალი რგოლია ნიჰილიზმსა და სამხედრო სოციალიზმს შორის. მას რუ-
სული იაკობინელობის დაარსება სურდა და ამ დროს, იაკობინელების-
გან მხოლოდ მათი მოქმედების ტექნიკა აიღო, რადგან ისიც ყოველ-
გვარ პრინციპსა და ზნეობას უარყოფდა. ხელოვნებისა და მორალის
მტერი, თავის ტაქტიკაში მარტო რაციონალურისა და ირაციონალუ-
რის შეთავსებას ცდილობდა. მისი მიზანი იყო ადამიანთა თანასწორო-

206
ბის დამყარება სახელმწიფო ძალაუფლების ხელში ჩაგდებით. სა-
იდუმლო ორგანიზაცია, რევოლუციური უჯრედები, ხელმძღვანელების
დიქტატორული ძალაუფლება, ამ ტერმინებში გამოსჭვივის თუ ფაქ-
ტობრივი ჩასახვა არა, ყოველ შემთხვევაში “აპარატის” პირველსახე
მაინც, რომელსაც ასეთი დიდი და ქმედითი მომავალი ელოდა. რაც შე-
ეხება თავად ბრძოლის მეთოდებს, მათზე ზუსტი წარმოდგენა მას შემ-
დეგ შეგვექმნება, როდესაც ტკაჩოვის ჩანაფიქრს გავეცნობით, რომ-
ლის მიხედვითაც რუსეთის მოსახლეობა ოცდახუთ წელზე ზევით უნდა
განადგურებულიყო, რადგან არ გააჩნდა ახალი იდეების წვდომის უნა-
რი. ეს მართლაც გენიალური ჩანაფიქრი უპირატესი უნდა ყოფილიყო
თანამედროვე ზესახელმწიფოს ტექნიკაში, სადაც ბავშვების იძულები-
თი აღზრდა ხორციელდებოდა ტერორიზებული ზრდასრულების მიერ.
კეისრის სოციალიზმი, რაღა თქმა უნდა, დაგმობს ინდივიდუალურ ტე-
რორიზმს, ოღონდ მხოლოდ იმ კუთხით, რომ ის აცოცხლებს ისტორიუ-
ლი გონის ბატონობასთან შეუთავსებელ ღირებულებებს. მაგრამ ის ტე-
რორს აღადგენს სახელმწიფო დონეზე, რისი ერთადერთი გამართლე-
ბაც იქნება გახლეჩილი კაცობრიობის შეკავშირების აუცილებლობა.
აქ იკვრება ერთი რგოლი და თავის ნამდვილ ძირებს მოწყვეტილი
ამბოხი, რომელიც აღარ არის ადამიანის ერთგული, რადგან ისტორი-
ას დაექვემდებარა, ახლა მთელი სამყაროს დამონებაზე ფიქრობს. მა-
შინ იწყება დოსტოევსკის ეშმაკნში ნაწინასწარმეტყველები შიგალევი-
შინას ეპოქა, რომელსაც ნიჰილისტი ვერხოვენსკი აქებს, რომელიც პა-
ტივის აყრის უფლების მომხრეა. ეს უბედური და ულმობელი გონე-
ბა[120] დევიზად ირჩევს ძალაუფლებისკენ სწრაფვას, რადგან მარტო
ის იძლევა ისტორიული პროცესის მართვის შესაძლებლობას და საკუ-
თარი თავის გარდა არსად ეძებს გამართლებას. მისი თავდები ფი-
ლანტროფი შიგალევი იქნება; ამიერიდან ადამიანთა სიყვარული გა-
ამართლებს მათ დამორჩილებას. ადამიანთა თანასწორობაზე[121]
შერყეული შიგალევი ხანგრძლივი ფიქრის შემდეგ იმ სასოწარკვეთილ
დასკვნამდე მიდის, რომ შესაძლებელი მხოლოდ ერთი სისტემაა და
ისიც უიმედოა. “შეუზღუდავი თავისუფლებიდან გამოსული შეუზღუდა-
ვი დესპოტიზმით ვამთავრებ.” სრული თავისუფლება, რომელიც ყვე-

207
ლაფრის უარყოფაა, შეძლებს იარსებოს და გამართლდეს მხოლოდ
მაშინ, როცა მთელი კაცობრიობის კეთილდღეობასთან გაიგივებული
ახალი ღირებულებების შექმნისკენ მიდის. თუ ეს პროცესი შეფერხდე-
ბა, კაცობრიობა დაიღუპება ძმათა ომში. უმოკლესი გზა ამ ახალი სჯუ-
ლის კანონისკენ დიქტატურაზე გადის. “კაცობრიობის ერთი მეათედი
მოიპოვებს პიროვნულ თავისუფლებას და შეუზღუდავ ძალაუფლებას
დანარჩენ ცხრა მეათედზე. ეს უკანასკნელნი დაკარგავენ პიროვნუ-
ლობას და ნახირს დაემსგავსებიან; უკიდურესი მორჩილებით მათ პირ-
ველყოფილ უცოდვილობამდე და ასე ვთქვათ, პირველყოფილ სამოთ-
ხემდე მიიყვანენ, სადაც, სხვათა შორის, უნდა იმუშაონ.” ეს იქნება ფი-
ლოსოფოსების სამეფო, რაზეც უტოპისტები ოცნებობდნენ, ოღონდ ამ
ფოლოსოფოსებს არაფერი სწამთ. სამეფო შეიქმნა, მაგრამ ის უარ-
ყოფს ნამდვილ ამბოხს, საქმე მხოლოდ “მოძალადე ქრისტეების” მე-
ფობას ეხება, თუ რავაშოლის თავგამოდებულ დამცველ ლიტერატორს
დავესესხებით, რომელმაც მისი ცხოვრება და სიკვდილი აღწერა. “პა-
პი ზევითაა, – ამბობს მწარედ ვერხოვენსკი, – ჩვენ მის გარშემო ვართ,
ქვევით კი შიგალევშინაა.”
ამგვარად, აქ განჭვრეტილია XX საუკუნის ტოტალიტარული თეოკ-
რატია თავისი სახელმწიფო ტერორით. დღეს ახალი სენიორები და
დიდი ინკვიზიტორები მეფობენ, მათ გამოიყენეს ჩაგრულთა ამბოხი
და ჩვენი ისტორიის ნაწილზე ბატონობენ. მათი მეფობა სასტიკია, თუმ-
ცა, რომანტიკოსი სატანის მსგავსად ბოდიშს იხდიან თავისი სისასტი-
კის გამო, რადგან ამ ძალაუფლების ტარება ყველას არ ძალუძს. “ჩვენ
სურვილი და ტანჯვა, ხოლო მონებს შიგალევშინა.” ამ ეპოქაში იბადე-
ბა წამებულთა ახალი, საკმაოდ მახინჯი რასა. მათი წამება იმაზე და-
თანხმებაში მდგომარეობს, რომ თავისი ტანჯვა სხვებს მოახვიონ; ისი-
ნი საკუთარი ბატონობის მონები არიან. იმისთვის, რომ ადამიანი
ღმერთი გახდეს, საჭიროა მსხვერპლი იქამდე დაეცეს, რომ ჯალათად
იქცეს. ამიტომაც, მსხვერპლი და ჯალათი ერთნაირად სასოწარკვე-
თილნი არიან. არც მონობა და არც ძალაუფლება აღარ არის გაიგივე-
ბული ბედნიერებასთან. ბატონები პირქუშნი, მონები დაღვრემილნი
არიან. სენ ჟიუსტი მართალი იყო, როდესაც ამბობდა, რომ ადამიანე-

208
ბის წამება საშინელი დანაშაულია. მაგრამ როგორ ავარიდოთ ადა-
მიანებს ტანჯვა, როცა მათი ღმერთებად გადაქცევაა გადაწყვეტილი?
კირილოვის მსგავსად, რომელიც თავს იმიტომ იკლავს, რომ ღმერთი
იყოს და თანხმდება, მისი სიკვდილი გამოყენებული იქნეს ვერხოვენ-
სკის “შეთქმულებისთვის”, ადამიანის მიერ საკუთარი თავის გამეფება
არღვევს იმ საზღვრებს, რომელშიც ამბოხი ამყოფებდა და შეუჩერებ-
ლად მიუყვება ტერორის ბინძურ გზას, საიდანაც ისტორიას ჯერაც არ
გადაუხვევია.

209
 სახელმწიფო ტერორიზმი და
ირაციონალური ტერორი
ყველა თანამედროვე რევოლუცია სახელმწიფოს გაძლიერებით
დასრულდა. 1789 წლის რევოლუციამ მოიყვანა ნაპოლეონი, 1848 წლი-
სამ ნაპოლეონ III, 1917 წლის რევოლუციამ სტალინი, 20-იანი წლების
იტალიის არეულობებმა მუსოლინი, ვაიმარის რესპუბლიკამ ჰიტლერი.
ამ რევოლუციებმა, განსაკუთრებით პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ,
მოახდინეს ღვთიური კანონის ლიკვიდაცია და სულ უფრო მეტი გაბე-
დულებით ილტვოდნენ ადამიანთა ქალაქის ასაშენებლად და რეალუ-
რი თავისუფლებისკენ. ამ ამბიციის სანქცირებას ყოველ ჯერზე სახელ-
მწიფოს მზარდი ძლიერება ახდენდა. შეცდომა იქნებოდა იმის მტკიცე-
ბა, რომ ეს შეიძლება არ მომხდარიყო. თუმცა, შესაძლებელია იმაზე
დაკვირვება, თუ როგორ მოხდა ეს ყველაფერი, რაც შეიძლება კარგი
გაკვეთილი იყოს.
მცირედი განმარტებების შემდეგ, რაც ამ ესეის თემა არ არის, სა-
ხელმწიფოს წარმოუდგენელი და შემაშფოთებელი გაძლიერება შეიძ-
ლება ჩაითვალოს მისი გადამეტებული ტექნიკური და ფილოსოფიური
ამბიციების ლოგიკურ შედეგად, რომელიც უცხოა ჭეშმარიტი ამბოხე-
ბული სულისთვის, მაგრამ რამაც ამასობაში წარმოშვა ჩვენი ეპოქის
რევოლუციური სული. ღვთის სამეფოს განადგურების შემდეგ, მარქსის
წინასწარმეტყველური ოცნება და ჰეგელისა თუ ნიცშეს გაბედული გან-
ჭვრეტები დასრულდა ახალი ტიპის, რაციონალური თუ ირაციონალუ-
რი სახელმწიფოს შექმნით, რომელიც ორივე შემთხვევაში ტერორის-
ტულია.
სიმართლე რომ ითქვას, XX საუკუნის ფაშისტური რევოლუციები არ
იმსახურებს სახელწოდებას რევოლუცია. მათ აკლდა უნივერსალური
ამბიცია. მუსოლინი და ჰიტლერი ცდილობდნენ იმპერიის შექმნას, ხო-
ლო ნაციონალ-სოციალისტი იდეოლოგები ღიად ფიქრობდნენ მსოფ-
ლიო იმპერიის შექმნაზე. ისინი იმით განსხვავდებიან კლასიკური რე-
ვოლუციური მოძრაობისგან, რომ ნიჰილისტურ მემკვიდრეობაში გონე-

210
ბის გაღმერთების ნაცვლად აირჩიეს ირაციონალური და მარტო ის.
მათ იმთავითვე უარი თქვეს უნივერსალურზე. ამას ხელი არ შეუშლია
მუსოლინისთვის ჰეგელი მოეშველიებინა, ჰიტლერს კი ნიცშე; მათ ის-
ტორიაში ხორცი შეასხეს გერმანული იდეოლოგიის რამდენიმე წინას-
წარმეტყველებას. ამ კუთხით ისინი ამბოხისა და ნიჰილიზმის ისტორი-
ას ეკუთვნიან. მათ პირველებმა ააშენეს სახელმწიფო იმ იდეაზე, რომ
აზრი არაფერს აქვს და ისტორია მხოლოდ ძალთა შემთხვევითი დაპი-
რისპირებაა. შედეგებმაც არ დააყოვნა.
1914 წლიდან მუსოლინი “ანარქიის წმინდა რელიგიას” ასხამდა
ხოტბას და თავს ქრისტიანობის ყველა ფორმის მტრად აცხადებდა.
რაც შეეხება ჰიტლერს, მისი აღიარებული რელიგია უყოყმანოდ აერ-
თიანებდა მხსნელ ღმერთსა და ვალჰალას[122]. მისი ღმერთი სინამ-
დვილეში მიტინგებზე მგზნებარე გამოსვლები იყო და ამ გამოსვლების
შემდეგ დებატების გამართვის მისეული მანერა. სანამ წარმატება მის
მხარეს იყო, იგი თავს ღმერთით შთაგონებულ პიროვნებად წარმოად-
გენდა. დამარცხების შემდეგ, ის თვლიდა, რომ
თავისმა ხალხმა უღალატა. ამ ორ პერიოდს შორის არაფერი მეტ-
ყველებდა იმაზე, რომ მზად იყო თავი დამნაშავედ ეცნო ნებისმიერი
პრინციპის დარღვევაში. ერთადერთმა უმაღლესი კულტურის ადამი-
ანმა, რომელმაც ნაციზმს ფილოსოფიური იერსახე შესძინა, ერნსტ იუნ-
გერმა[123], სხვათა შორის, ნიჰილიზმის ფორმულირებები აირჩია:
“საუკეთესო პასუხი გონების მიერ სიცოცხლის ღალატზე, არის გონების
მიერ მეორე გონების ღალატი და ჩვენი დროის ერთ-ერთი დიდი და
სასტიკი ტკბობა ამ დამანგრეველ სამუშაოში მონაწილეობაა.”
აქტიურ ადამიანებს, რომელთაც რწმენა არ გააჩნიათ, არასდროს
არაფერი სწამდათ მოქმედების გარდა. ჰიტლერის გადაუჭრელი პარა-
დოქსი სწორედ იმაში მდგომარეობდა, რომ მას სტაბილური წესრიგის
დამყარება მუდმივ მოქმედებასა და უარყოფაზე უნდოდა. რაუშნინ-
გი[124] მართალია, როდესაც თავის ნიჰილიზმის რევოლუციაში ამ-
ბობს, რომ ჰიტლერის რევოლუცია წმინდა დინამიზმი იყო. უპრეცედენ-
ტო ომით, ეკონომიკური კრახით ძირეულად შერყეულ გერმანიაში, არც
ერთი ღირებულება აღარ ფასობდა. მნიშვნელოვანია გოეთეს გამოთ-

211
ქმა: “გერმანელების ბედისწერაა ყველაფერი გაართულონ”, თვით-
მკვლელობების ეპიდემია, რომელიც მთელ ქვეყანას მოედო ორ ომს
შორის პერიოდში, ნათლად მეტყველებს იმდროინდელ სულიერ
მდგომარეობაზე. ყველაფერში იმედგაცრუებულ ადამიანებს მსჯელო-
ბები რწმენას ვერ დაუბრუნებს, მათ მხოლოდ ვნებები სჭირდებოდათ
და ამ შემთხვევაში ის ვნებები, რაც საფუძვლად ედო მათ იმედგაცრუე-
ბას – დამცირება და ზიზღი. ამ ადამიანებისთვის აღარ არსებობდა ერ-
თდროულად საერთო და უმაღლესი ღირებულება, რომლის სახელი-
თაც მათ შეეძლებოდათ ერთმანეთის განსჯა. და აი, 1933 წელს გერმა-
ნია დათანხმდა მიეღო მხოლოდ რამდენიმე ადამიანის დეგრადირე-
ბული ღირებულებები და შეეცადა მთელი ცივილიზაციისთვის თავზე
მოეხვია ისინი. გოეთეს მორალის არქონის გამო, მან განგსტერების
მორალი აირჩია.
განგსტერის მორალი გამარჯვებებისა და შურისძიების, დამარცხე-
ბებისა და გულღრძოობის დაუსრულებელ სერიაში მდგომარეობს. რო-
დესაც მუსოლინი ხოტბას ასხამდა “ადამიანის პრიმიტიულ ვნებებს”,
ის იუწყებოდა სისხლისა და ინსტიქტის ბნელი ძალებისადმი მსახურე-
ბას, იმ ყველაზე უარესის ბიოლოგიურ გამართლებას, რაც შეიძლება
მოჰყვეს ძალაუფლებისადმი ბრმა ლტოლვას. ნიურნბერგის პროცესზე
ფრანკმა[125] ხაზი გაუსვა “ფორმის სიძულვილს”, რომელიც ჰიტლერს
ამოძრავებდა. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ადამიანი მხოლოდ მოძრაო-
ბაში მყოფი ძალა იყო, გაძლიერებული გაიძვერობითა და უბადლო
ტაქტიკური განჭვრეტით. თვით მისი ფიზიკური ფორმა, უსახური და ბა-
ნალური, ვერ უშლიდა ხელს მუდმივ მოძრაობაში და ხალხის მასაში
გათქვეფაში[126] მას მხოლოდ მოქმედება ანიჭებდა ძალას. მისთვის
არსებობა კეთების ტოლფასი იყო. ამიტომაც ჰიტლერსა და მის რეჟიმს
არ შეეძლო მტრის გარეშე არსებობა. ეს გაცოფებული დენდები[127]
მხოლოდ მტრებთან მიმართებაში ახერხებდნენ თავის გამოხატვას,
მარტო სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაში იღებდნენ ფორმას, რამაც
საბოლოოდ დაამარცხა. ებრაელები, ფრანკო-მასონები, პლუტოკრა-
ტები, ანგლო-საქსები, პირუტყვი სლავები ერთმანეთს ენაცვლებოდ-
ნენ მტრის ხატში, რათა ყოველ ჯერზე სულ უფრო მეტად გაეძლიერე-

212
ბინათ ბრმა ძალა, რომელიც საკუთარი განადგურებისკენ უბიძგებდა.
განუწყვეტელი ბრძოლა მუდმივ ძალისხმევას ითხოვდა.
ჰიტლერი ისტორიის წმინდა განსახიერება იყო. “ჩამოყალიბება, –
ამბობდა იუნგერი, – ცხოვრებაზე მნიშვნელოვანია.” ამიტომაც მოუწო-
დებდა ის ცხოვრების დინებასთან სრული შერწყმისკენ მის უმდაბლეს
დონეზე და ყველანაირი უმაღლესი რეალობის წინააღმდეგ. რეჟიმი,
რომელმაც გამოიგონა ბიოლოგიური საგარეო პოლიტიკა, საკუთარ სა-
სიცოცხლო ინტერესებს ვნებდა. მაგრამ ის საკუთარ ლოგიკას ექვემ-
დებარებოდა. როზენბერგი პომპეზურად ლაპარაკობდა თავის ცხოვ-
რებაზე, რომელსაც ადარებდა “ჯარისკაცთა კოლონის სვლას, როცა
მნიშვნელობა არ აქვს, რა მიმართულებით და რა მიზნით მოძრაობს ეს
კოლონა.” მერე რა, რომ ეს კოლონა თავის მერე ნანგრევებს დატოვებ-
და და მის ქვეყანას გაანადგურებდა, მთავარი იყო, რომ ის წინ მიიწევ-
და. ამ დინამიზმის ნამდვილი ლოგიკა სრულ განადგურებაში ან დაპ-
ყრობიდან დაპყრობისკენ, ერთი მტრის დამარცხებიდან მეორე მტრის
დასამარცხებლად სვლაში, სისხლისა და მოქმედების იმპერიის დამ-
ყარებაში მდგომარეობდა. ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ჰიტლერს, ყო-
ველ შემთხვევაში მისი კარიერის დასაწყისში, ასეთი იმპერია ჰქონო-
და წარმოდგენილი. არც თავისი კულტურითა და ინტელექტით ან ტაქ-
ტიკური წინათგრძნობით ის თავისი ბედისწერის სიმაღლეზე არ იდგა.
გერმანიამ კრახი განიცადა იმიტომ, რომ იმპერიალისტური ომი პრო-
ვინციული პოლიტიკური აზროვნებით წამოიწყო. თუმცა, იუნგერს არ
გამორჩენია ეს ლოგიკა და მას თავისი განმარტება მისცა. მას ელან-
დებოდა “მსოფლიო ტექნიკური იმპერია” “ანტიქრისტიანული ტექნი-
კის რელიგიით”, რომლის ერთგული ქვეშევრდომები და ჯარისკაცები
თავად მუშები იქნებოდნენ (აქ იუნგერი მარქსთან თანხვედრაშია),
რადგან თავისი ადამიანური სტრუქტურით მუშა უნივერსალურია. “ახა-
ლი რეჟიმის სტატუტი ჩაანაცვლებს სოციალურ კონტრაქტს. მუშა მოს-
წყდება ვაჭრობის, ქველმოქმედების, ლიტერატურის სფეროს; ის ამაღ-
ლდება მოქმედების სფეროში მოღვაწეობამდე. იურიდიული ვალდე-
ბულებები გარდაიქმნება სამხედრო ვალდებულებებად.” როგორც ვხე-
დავთ, ასეთი იმპერია ერთდროულად მსოფლიო ქარხანა და ყაზარ-

213
მაა, სადაც მონის როლში მეფობს ჰეგელის ჯარისკაცი მუშა. ჰიტლერი
შედარებით ადრე შეაჩერეს ამ იმპერიის გზაზე. მაგრამ უფრო შორსაც
რომ წასულიყო, ჩვენ მხოლოდ მოუთოკავი დინამიზმის ზრდისა და იმ
ცინიკური პრინციპების სულ უფრო გაძლიერების მოწმეები გავხდებო-
დით, რაზე დაყრდნობაც ამ ცინიზმს შეეძლო.
ამგვარ რევოლუციაზე ლაპარაკისას რაუშნინგი ამბობს, რომ ის
აღარ არის განთავისუფლება, სამართლიანობა და გონების აღმაფრე-
ნა: ის არის “თავისუფლების სიკვდილი, ძალადობის ბატონობა და გო-
ნების მონობა”. ფაშიზმი მართლაც რომ ზიზღია. და პირიქით, ზიზღის
ყველა ფორმა თუკი პოლიტიკაში ერთვება, ამზადებს ან ამყარებს ფა-
შიზმს. უნდა დავუმატოთ, რომ ფაშიზმი ვერ იქნება სხვა რამ, თუ თავად
არ უარყოფს თავის თავს. იუნგერი საკუთარი პრინციპებიდან გამომ-
დინარე ასკვნის, რომ ობივატელს დამნაშავე სჯობია. ჰიტლერი, რო-
მელიც გაცილებით ნაკლებ ლიტერატურულ ნიჭს ფლობდა, ამ კუთხით
უფრო თანმიმდევრული იყო და იცოდა, რომ მნიშვნელობა არ აქვს რა
ხარ, მთავარია საკუთარ წარმატებაში იყო დარწმუნებული. მან თავს
უფლება მისცა ერთდროულად ერთიცა და მეორეც ყოფილიყო. “ქმნა
ყველაფერია”, – ამბობდა მუსოლინი. ჰიტლერი კი შემდეგნაირად ავ-
რცობდა ამ აზრს: “როდესაც რასას ჩაგვრის საფრთხე ემუქრება... კა-
ნონიერების საკითხი მხოლოდ მეორეხარისხოვან როლს თამაშობს.”
რასისთვის, რომელსაც სხვათა შორის, არსებობისთვის ყოველთვის
სჭირდება მუქარის ქვეშ ყოფნა, კანონიერება არ არსებობს. “მე ყველა-
ფერზე ხელის მომწერი ვარ, ყველაფერზე წამსვლელი... მე რაც
შემეხება, მზად ვარ დღეს სრული შეგნებით მოვაწერო ხელი ნების-
მერ ხელშეკრულებას და ხვალ ცივად დავარღვიო ის, თუკი გერმანე-
ლი ხალხის მომავალს საფრთხე დაემუქრება.” ფიურერმა ომის დაწყე-
ბამდე თავის გენერლებს განუცხადა, რომ გამარჯვებულს მოგვიანე-
ბით არავინ შეეკითხებოდა, მან სიმართლე თქვა თუ არა. ნიურნბერგის
პროცესზე გერინგის დაცვის ლაიტმოტივი ამ აზრს ეყრდნობოდა: “გა-
მარჯვებული ყოველთვის მოსამართლე იქნება, ხოლო დამარცხებული
ბრალდებული.” ეს აზრი, ბუნებრივია, საკამათოა. მაგრამ მაშინ გაუგე-
ბარია როზენბერგის პოზიცია, როდესაც ნიურნბერგის პროცესზე მან

214
განაცხადა, რომ არ გაუთვალისწინებია, თუ ნაცისტური მითი მასობ-
რივ მკვლელობებს გამოიწვევდა. როდესაც ინგლისელმა პროკურორ-
მა შენიშნა, რომ გზა “მაინ კამპფტიდან პირდაპირ მაიდანეკის გაზის
კამერებთან” მიდიოდა, ის სწორედ პროცესის ზუსტ თემას შეეხო – და-
სავლური ნიჰილიზმის ისტორიული პასუხისმგებლობის თემას, რაც ნი-
ურნბერგის პროცესზე უშუალოდ არ განხილულა კარგად ცნობილი მი-
ზეზების გამო. შეუძლებელია პროცესის აგება მთელი ცივილიზაციის
ბრალდებაზე. პროცესი მხოლოდ ცალკეულ დანაშაულებს შეეხო, ისი-
ნი ყოველ შემთხვევაში, მთელი სამყაროს წინაშე იქნა ჩადენილი.
რაც უნდა იყოს, ჰიტლერმა აამოქმედა მუდმივი დაპყრობის მექა-
ნიზმი, რის გარეშეც ის არაფერი იქნებოდა. მაგრამ მუდმივი მტრის ძი-
ება იგივე მუდმივი ტერორია, ამ შემთხვევაში სახელმწიფოს დონეზე.
სახელმწიფო გაიგივებულია “აპარატთან”, ესე იგი დაპყრობისა და
რეპრესიების მექანიზმების ერთობლიობასთან. ქვეყნის შიგნით მი-
მართულ დაპყრობას პროპაგანდა ეწოდება (“პირველი ნაბიჯი ჯოჯო-
ხეთისკენ“ ფრანკის გამოთქმის მიხედვით) ან რეპრესია. გარეთ მი-
მართული პროპაგანდა ქმნის არმიას. ამგვარად, ყველა პრობლემა მი-
ლიტარიზებულია და გადაყვანილი ძალადობის სფეროში. მმართვე-
ლი გენერალი განსაზღვრავს პოლიტიკას და ადმინისტრაციის ყველა
ძირითად პრობლემას. ეს სტრატეგიულად უცილობელი პრინციპი, გან-
ზოგადებულია სამოქალაქო სფეროში. ერთი მეთაური, ერთი ხალხი,
სინამდვილეში ერთ ბატონსა და მილიონობით მონას ნიშნავს. პოლი-
ტიკური შუამავლები, რომლებიც ნებისმიერ საზოგადოებაში თავისუფ-
ლების გარანტის როლს ასრულებენ, ქრებიან, რათა ადგილი დაუთმონ
ჩექმებიან იეღოვას, რომელიც მეფობს მდუმარე ბრბოზე ან მზამზარე-
ულ ლოზუნგებს გაჰყვირის (რაც იგივეა). მეთაურსა და ხალხს შორის
არ დგას შუამავალი ან მომრიგებელი ორგანიზმი, არამედ აპარატი
დგას, იგივე პარტია, რომელიც ჩაგრავს. ამგვარად, ჩნდება ამ დაბალი
ხარისხის მისტიკის პირველი და ერთადერთი პრინციპი, Fuhrerprinzip,
რომელიც ნიჰილისტურ სამყაროში ხელახლა აჩენს კერპთაყვანიმცემ-
ლობასა და დამახინჯებულ წმიდათაწმიდას.

215
 ლათინური ძირების იურისტი მუსოლინი კმაყოფილდებოდა სა-
ხელმწიფოს იდეის ცნებით, რომელსაც მდიდარი რიტორიკით აბსო-
ლუტურად აცხადებდა. “არაფერია სახელმწიფოს გარეშე, სახელმწი-
ფოზე მაღლა. ყველაფერი სახელმწიფოს, სახელმწიფოსთვის, სახელ-
მწიფოში.” ჰიტლერის გერმანიამ ამ ყალბ იდეას თავისი ენა მიანიჭა,
რომელიც თავისი არსით ნამდვილი რელიგია იყო. “ჩვენი ღვთიური
დანიშნულებაა, – წერდა ერთ-ერთი ნაცისტური გაზეთი პარტიის ყრი-
ლობის დროს, – თითოეულის მიყვანა სათავეებთან, დედების სამყა-
როსთან. სინამდვილეში კი ეს ღმერთის მსახურებაა.” სათავეებში მოი-
აზრებოდა პირველყოფილი ბღავილი. რომელი ღმერთის მსახურება
იგულისხმებოდა? ამას პარტიის
ოფიციალური განცხადებიდან ვიგებთ: “ჩვენ ყველას აქ ადოლფ
ჰიტლერის გვწამს, ჩვენი ფიურერის... და (ჩვენი აღმსარებლობა) ნაცი-
ონალ-სოციალიზმი ერთადერთია, რომელსაც ჩვენი ხალხი ხსნისკენ
მიჰყავს.” და მაშინ, პროჟექტორების შუქით განათებული და დროშე-
ბით მორთული სინაის ტრიბუნიდან, ვითარცა უწვი მაყვლოვანიდან
წარმოთქმული ბელადის ბრძანებები ურღვევი მცნებები და სათნოება
ხდებოდა. საკმარისია, რომ ზეადამიანური მიკროფონებიდან მხო-
ლოდ ერთხელ გაისმას დანაშაულებრივი ბრძანება, ის მეთაურიდან
მეთაურის მოადგილემდე მიდის და ეშვება მონამდე, რომელიც ამ
ბრძანებას ვეღარავის გადასცემს და თავად ასრულებს. ამის მერე, და-
ჰაუს რომელიღაც ჯალათი საკანში ტიროდა: “მე მხოლოდ ბრძანებებს
ვასრულებდი. ეს ყველაფერი ფიურერმა და რაიხსფიურერმა წამოიწ-
ყეს და შემდეგ წავიდნენ. კალტენბრუნერი ბრძანებებს გლუკს უგზავ-
ნიდა, ის სხვებს და ბოლოს მე მიწევდა სიკვდილით დამესაჯა. მე ხომ
უბრალო ჰაუპტშარფიურერი ვარ, ვერავის ვუბრძანებ. ახლა კი ამბო-
ბენ, რომ მკვლელი ვყოფილვარ.” გერინგი სასამართლო პროცესზე
თავს იმართლებდა ფიურერისადმი თავისი ერთგულებით და ამბობ-
და, რომ “ამ დაწყევლილ ცხოვრებაში ღირსების საკითხიც ხომ არსე-
ბობს.” ღირსება მორჩილებაში მდგომარეობდა, რაც ხშირად დანაშა-
ულში იყო არეული. დაუმორჩილებლობა სამხედრო კანონით სიკვდი-

216
ლით ისჯება და ამ კანონის ღირსებაა მონობა. როდესაც ყველა სამ-
ხედროა, დანაშაულია, თუკი ბრძანებას არ შეასრულებ და არ მოკლავ.
ბრძანება, საუბედუროდ, ძალიან იშვიათად ითხოვს სიკეთის კეთე-
ბას. დოქტრინად ქცეული დინამიზმი ვერ იქნება სიკეთისკენ მიმართუ-
ლი, ის მხოლოდ ეფექტურობისკენ ილტვის. სანამ მტრები იარსებებენ,
იქნება ტერორი; და მტრები იარსებებენ მანამ, სანამ დინამიზმი იქნება
იმისთვის, რომ იარსებოს: “ნებისმიერი ჩანაფიქრი მიმართული ხალ-
ხის სუვერენულობის შესუსტებისკენ, რომელსაც ფიურერი იცავს პარ-
ტიის დახმარებით ... უნდა ამოიძირკვოს.” მტრები ერეტიკოსები
არიან; საჭიროა მათი მოქცევა ქადაგებით ან პროპაგანდით; ისინი უნ-
და განადგურდნენ ინკვიზიციის ან გესტაპოს საშუალებით. ამის შედე-
გი კი ის არის, რომ ადამიანი აღარ არსებობს; თუ ის პარტიის წევრია,
მხოლოდ იარაღია ფიურერის სამსახურში, უბრალო ჭანჭიკი “აპარატ-
ში”, ხოლო თუ ის ფიურერის მტერია, “აპარატის” მოხმარების პროდუქ-
ტი ხდება. ამბოხით შობილი ირაციონალური სწრაფვა ახლა მხოლოდ
იქითკენაა მიმართული, რომ შეზღუდოს ის, რაც ხელს უშლის, რომ
ადამიანი იყოს ჭანჭიკი, ესე იგი თავად ამბოხი. გერმანული რევოლუ-
ციის რომანტიკული ინდივიდუალიზმი საბოლოოდ მთავრდება საგნე-
ბის სამყაროთი. ირაციონალური ტერორი ადამიანებს საგნებად აქ-
ცევს – “პლანეტის ბაცილად” ჰიტლერის გამოთქმის მიხედვით. მისი
მიზანი არა მარტო პიროვნების განადგურებაა, არამედ პიროვნების
უნივერსალური შესაძლებლობებისაც, რეფლექსიის, სოლიდარობის,
აბსოლუტური სიყვარულისკენ მოწოდების. პროპაგანდა, წამება დე-
ზინტეგრაციის უშუალო იარაღებია; მათ გარდა გამოიყენება სისტემა-
ტური დაშინება, ცინიკოს დამნაშავესთან გაიგივება, დანაშაულში
ძალდატანებით მონაწილეობა. ის, ვინც კლავს და აწამებს, მხოლოდ
საკუთარი გამარჯვების ლანდს ხედავს: მას არ შეუძლია თავი უდანა-
შაულოდ იგრძნოს. მას სჭირდება მსხვერპლში დანაშაულის გრძნობის
გაღვიძება, რადგან იმ გამოუვალ სამყაროში, რომელშიც აღმოჩ-
ნდნენ, ზოგადი დამნაშავეობა მხოლოდ ძალის გამოყენებას აკანო-
ნებს. როდესაც უდანაშაულო ადამიანი კარგავს უდანაშაულობის შეგ-

217
რძნებას, იწყება ძალის კულტის გამეფება ამ სასოწარკვეთილ სამყა-
როში. ამიტომაც ამქვეყნად, სადაც უცოდველი მხოლოდ ქვებია, ასე
გავრცელებულია მონანიების უღირსი და სატიკი რიტუალები. სიკ-
ვდილმისჯილებმა ერთმანეთი უნდა ჩამოახრჩონ. აქ დედის გოდებაც
კი ჩაკლულია, როგორც იმ ბერძენი დედის შემთხვევაში, რომელიც
ოფიცერმა აიძულა სამი ვაჟიდან ერთ-ერთი გაეწირა დასახვრეტად.
აი, ასე ხდებიან თავისუფლები. მოკვლის და დამცირების ძალა მონურ
სულს არარასგან ათავისუფლებს. და მაშინ, გერმანული თავისუფლე-
ბის ჰიმნი სიკვდილის ბანაკებში გაისმის ტყვეთა ორკესტრის შესრუ-
ლებით.
ისტორიას არ ახსოვს ჰიტლერის დანაშაულების მსგავსი, მათ შო-
რის ებრაელების გაჟლეტა, რადგან ისტორიაში არ მოიძებნება მაგა-
ლითი, როცა ასეთი მასშტაბის დამანგრეველ დოქტრინას ოდესმე მო-
ეხერხებინოს მთელი ცივილიზებული ერის მართვის ბერკეტების და-
უფლება. ასევე იმიტომაც, რომ ისტორიაში პირველად, მმართველი ძა-
ლა თავის უზარმაზარ ძალაუფლებას იყენებდა მისტიკური სისტემის
დასამყარებლად, რომელსაც არანაირი მორალი არ მიესადაგება. გა-
ნადგურების იდეაზე რელიგიის დაფუძნების ეს პირველი მცდელობა
იმით დასრულდა, რომ თავად ეს რელიგია მოისპო. ლიდიცეს განად-
გურება კარგად გვიჩვენებს, რომ ჰიტლერის სისტემური და მოჩვენები-
თი მეცნიერული მოქმედება სინამდვილეში ირაციონალური სწრაფვა
იყო, რომლის მამოძრავებელი ძალა მხოლოდ სასოწარკვეთა და ამ-
პარტავნობა შეიძლება იყოს. აქამდე, ამბოხებულად მიჩნეული სოფ-
ლის წინააღმდეგ შეიძლებოდა გამოყენებულიყო დასჯის ორნაირი
ფორმა. ან გათვლილი რეპრესიები და მძევლების გულცივად დახოც-
ვა, ან სოფლისთვის გამძვინვარებული სადამსჯელო რაზმის შესევა.
ლიდიცე ერთდროულად ორივე ფორმის გამოყენებით გაანადგურეს.
ეს მიწასთან გასწორებული სოფელი გვიჩვენებს, სადამდე შეიძლება
წავიდეს ირაციონალური აზროვნება, რომლის მსგავსი ისტორიაში არ
არსებობს. არა მარტო სახლები გადაწვეს, სოფლის ას სამოცდათოთ-
ხმეტი მამაკაცი დახვრიტეს, ორას სამი ქალი გადაასახლეს და ას სამი
ბავშვი თავშესაფრებში გააგზავნეს ფიურერის რელიგიის საზიარებ-

218
ლად, არამედ თვეების განმავლობაში სპეციალური სამხედრო ბრიგა-
დები დინამიტით ასწორებდნენ ნასახლარებს, გამოჰქონდათ ქვები,
დააშრეს სოფლის ტბორი, კალაპოტი შეუცვალეს მდინარეს. ამის მერე
ლიდიცესგან მომავლის გარდა მართლაც არაფერი დარჩა, რისკენაც
მოვლენების ლოგიკა მიდიოდა. კვალი რომ ბოლომდე წაშლილიყო,
თვით სოფლის სასაფლაოც კი დააცარიელეს მიცვალებულებისგან,
რათა არაფერს მიენიშნებინა, რომ აქ ოდესღაც რაღაც არსებობ-
და[128].
ნიჰილისტური რევოლუცია, რომელიც ისტორიულად ჰიტლერის
რელიგიაში გამოიხატა, მხოლოდ განადგურების ზღვარგადასული
წყურვილი იყო, რაც საბოლოოდ მასვე მიუბრუნდა საკუთარი განადგუ-
რებით. უარყოფა, ჰეგელის საწინააღმდეგოდ, ყოველ შემთხვევაში ამ-
ჯერად, შემოქმედებითი არ ყოფილა. ჰიტლერი ისტორიაში ტირანის
ის უნიკალური შემთხვევაა, რომელსაც კარგი არაფერი დაუტოვებია
თავის აქტივში. თავისი თავისთვის, თავისი ხალხისთვის და მთელი
სამყაროსთვის ის მხოლოდ განადგურებისა და თვითგანადგურების
განსახიერება იყო. შვიდი მილიონი მოკლული ებრაელი, დეპორტირე-
ბული და მოკლული შვიდი მილიონი ევროპელი, ათი მილიონი ომში
დაღუპული შეიძლება არც კი იყოს საკმარისი ისტორიისთვის ჰიტლე-
რის გასასამართლებლად: მას მკვლელები არ უკვირს. მაგრამ ჰიტლე-
რის მიერ მისი ბოლო გამართლების – გერმანელი ერის უარყოფა, ამ
პიროვნებისგან, რომელიც წლების განმავლობაში შიშის ზარს სცემდა
მილიონობით ადამიანს, ცარიელ და უბადრუკ
ლანდს ქმნის. ნიურნბერგის პროცესზე შპეერის ჩვენებიდან ჩანს,
რომ ომის შეწყვეტამდე ჰიტლერს გერმანელი ერის სრული თვით-
მკვლელობა, მატერიალური და პოლიტიკური განადგურება სურდა.
მისთვის ერთადერთი ღირებულება ბოლომდე იყო წარმატება. რადგა-
ნაც გერმანია ომს აგებდა, ის ლაჩარი და გამყიდველი იყო, ამიტომაც
უნდა დაღუპულიყო. “თუ გერმანელ ხალხს გამარჯვების უნარი არ
აქვს, ის სიცოცხლის ღირსი არ არის.” ჰიტლერმა გადაწყვიტა თან გა-
ეყოლებინა გერმანელი ხალხი და თავისი თვითმკვლელობა აპოთეო-
ზად ექცია, იმ დროს, როდესაც რუსული ქვემეხები უკვე ანგრევდნენ

219
ბერლინის სასახლეების კედლებს. ჰიტლერმა, გერინგმა, რომელსაც
სურდა, რომ მარმარილოს კუბოში განესვენა, გებელსმა, ჰიმლერმა,
ლეიმ, ბუნკერში ან საკანში მოიკლეს თავი. მაგრამ ასეთი სიკვდილი
არაფრისთვის სიკვდილია, ის ცუდი სიზმარივითაა, გაფანტული კვამ-
ლია. არც ეფექტიანი, არც სამაგალითო, ის მხოლოდ ნიჰილიზმის სის-
ხლიან პატივმოყვარეობას გამოხატავდა. “მათ თავი თავისუფალი
ეგონათ, – ისტერიულად ყვიროდა ფრანკი, – არ იცოდნენ, რომ ჰიტლე-
რიზმისგან ვერ განთავისუფლდები!” მათ ეს არ იცოდნენ და არც ის
იცოდნენ, რომ ყველაფრის უარყოფა მონობის ტოლფასია, ხოლო ნამ-
დვილი თავისუფლება რაიმე ღირებულების შინაგანი მორჩილებაა,
რომელიც ისტორიასა და მის მიღწევებს უპირისპირდება.
მაგრამ ფაშისტი მისტიკოსები, მიუხედავად იმისა, რომ ნელ-ნელა
უმიზნებდნენ მსოფლიო ბატონობას, სერიოზულ პრეტენზიას მსოფ-
ლიო იმპერიაზე რეალურად არასდროს აცხადებდნენ. ყველაფერთან
ერთად, საკუთარი გამარჯვებებით გაკვირვებული ჰიტლერი მოსწყდა
თავისი მოძრაობის პროვინციულ ძირებს და გადაერთო გერმანელთა
იმპერიის გაურკვეველ ოცნებაზე, რასაც არაფერი ჰქონდა საერთო
უნივერსალურ ქალაქთან. რუსული კომუნიზმი კი, პირიქით, სწორედ
თავისი წარმომავლობის ძალით ღიად აცხადებს პრეტენზიას მსოფ-
ლიო იმპერიაზე. სწორედ ამაშია მისი ძალა, მისი კარგად გააზრებული
სიღრმე და ისტორიული მნიშვნელობა. ეფექტური გარეგნობის მიუხე-
დავად, გერმანულ რევოლუციას მომავალი არ ჰქონდა. ის უბრალოდ
პირველყოფილი სწრაფვა იყო, რომლის დამანგრეველი ამბიციები
მის რეალურ შესაძლებლობებზე ნაკლები იყო. რუსულმა კომუნიზზმა,
პირიქით, იტვირთა მეტაფიზიკური ამბიცია, რომელსაც ეს ესეი აღწერს
და რომელიც მიზნად ისახავს ღმერთის გარეშე დარჩენილ მიწაზე გაღ-
მერთებული ადამიანის სამეფოს აშენებას. რევოლუციის სახელი, რო-
მელზე პრეტენზიასაც ვერ განაცხადებს ჰიტლერის ავანტიურა, რუსულ-
მა კომუნიზმმა დაიმსახურა და თუ დღეს ის ამის ღირსი აღარ არის, მა-
ინც ცდილობს ერთ დღესაც მის დამსახურებას და ამჯერად სამუდა-
მოდ. ისტორიაში პირველად, იარაღის იმპერიაზე დაფუძნებული დოქ-
ტრინა და მოძრაობა მიზნად ისახავენ საბოლოო რევოლუციასა და

220
მსოფლიოს გაერთიანებას. ჩვენ ისღა დაგვრჩენია დეტალურად გან-
ვიხილოთ ეს პრეტენზია. თავისი შეშლილობის მწვერვალზე ჰიტლერი
აცხადებდა, რომ ისტორიას სულ მცირე ათასი წლით შეაჩერებდა. იგი
დარწმუნებული იყო, რომ წარმატებით ახორციელებდა ამას და და-
მარცხებული ერების რეალისტი ფილოსოფოსები უკვე მზად იყვნენ, ეს
ჩანაფიქრი გაემართლებინათ, როცა ინგლისისთვის ბრძოლამ და სტა-
ლინგრადმა ის დაასამარეს და კიდევ ერთხელ წინ წასწიეს ისტორია.
მაგრამ ისტორიასავით დაუღალავი ადამიანის პრეტენზიამ თვითგაღ-
მერთებაზე ხელახლა იფეთქა ახალი ძალით, ოღონდ უფრო სერიოზუ-
ლი და შედეგიანი ფორმით და უკვე რაციონალური სახელმწიფოს სა-
ხით, რომელიც რუსეთში აშენდა.

221
 სახელმწიფო ტერორიზმი და
რაციონალური ტერორი
მარქსს XIX საუკუნის ინგლისში, იმ ტანჯვისა და საშინელი სიღარი-
ბის ფონზე, რაც გამოწვეული იყო მიწის კაპიტალის სამრეწველო კაპი-
ტალზე გადასვლით, საკმაოდ მდიდარი მასალა ჰქონდა კაპიტალიზ-
მის საწყისი სტადიის შთამბეჭდავი ანალიზის გასაკეთებლად. რაც შე-
ეხება სოციალიზმს, მის გასაანალიზებლად მას შეეძლო დაყრდნობო-
და საფრანგეთის რევოლუციის გაკვეთილებს (რომლებიც, სხვათა შო-
რის, წინააღმდეგობაში მოდიოდა მის სწავლებასთან) მაგრამ იძულე-
ბული იყო ელაპარაკა მხოლოდ მომავალ დროში და განყენებულად.
ამიტომაც, გასაკვირი არ არის, რომ მან თავის დოქტრინაში ერთმა-
ნეთში აურია ყველაზე ღირებული კრიტიკის მეთოდი და ყველაზე სა-
დავო უტოპიური მესიანიზმი. უბედურება იმაშია, რომ ეს კრიტიკული
მეთოდი, რომელიც განსაზღვრების მიხედვით რეალობასთან ადაპტი-
რებული უნდა იყოს, სულ უფრო და უფრო შორდებოდა ფაქტებს, რად-
განაც უნდოდა მესიანიზმის ერთგული დარჩენილიყო. შემჩნეულია და
ეს უკვე ნიშანდობლივია, რომ ადამიანები მესიანიზმისგან იღებენ
იმას, რაც ჭეშმარიტებად მიაჩნიათ. ეს წინააღმდეგობრიობა შესამჩნე-
ვი იყო მარქსთან ჯერ კიდევ მის სიცოცხლეში. კომუნისტური მანიფეს-
ტის დოქტრინა ოცი წლის შემდეგ აღარ იყო ერთმნიშვნელოვნად ზუს-
ტი კაპიტალის გამოსვლისას. კაპიტალი დაუსრულებელი დარჩა, რად-
გან სიცოცხლის ბოლოს მარქსი უფრო იმ სოციალური და ეკონომიკური
ფაქტების ახალი და გასაოცარი მასის შესწავლისკენ იხრებოდა, რო-
მელთა ხელახლა მისადაგებაც იყო საჭირო სისტემასთან. ეს ფაქტები
ძირითადად რუსეთს ეხებოდა, რომელსაც იგი იქამდე უგულებელყოფ-
და. ცნობილია, რომ მოსკოვის მარქსისა და ენგელსის ინსტიტუტმა
1935 წლიდან შეწყვიტა მარქსის სრული ნაშრომების გამოცემა, მაშინ
როცა გამოსაცემი რჩებოდა ოცდაათი ტომი; ამ ტომების შინაარსი, რო-
გორც ჩანს, საკმაოდ “მარქსისტული” არ იყო.

222
 რაც უნდა იყოს, მარქსის გარდაცვალების შემდეგ, მისი მოსწავ-
ლეების მცირე ნაწილი მისი კრიტიკული მეთოდის ერთგული დარჩა.
ისტორიის შემქმნელი მარქსისტები, პირიქით, მისი დოქტრინის წინას-
წარმეტყველურ და აპოკალიფსურ ასპექტებს ჩაეჭიდნენ მარქსისტუ-
ლი რევოლუციის მოსახდენად ზუსტად იმ გარემოებებში, რომლებიც
მარქსს არახელსაყრელად მიაჩნდა რევოლუციის მოსაწყობად. შეიძ-
ლება ითქვას, რომ მარქსის გათვლების უმეტესი ნაწილი უპირისპირ-
დებოდა ფაქტებს, ხოლო მისი წინასწარმეტყველება სულ უფრო მზარ-
დი რწმენის ობიექტი ხდებოდა. ამის მიზეზი მარტივია: გათვლები მოკ-
ლევადიანი იყო და ადვილად შესამოწმებელი. წინასწარმეტყველება
გრძელვადიანია და ის უპირატესობა აქვს, რომ რელიგიასავით ხელ-
შეუხებელია: შეუძლებელია მისი დასაბუთება. როდესაც წინასწარი
გათვლები არ მართლდება, წინასწარმეტყველება ერთადერთ იმე-
დად რჩება. აქედან გამომდინარეობს, რომ მხოლოდ ის მეფობს ჩვენს
ისტორიაზე. ჩვენ აქ მარქსიზმსა და მის მემკვიდრეებს მხოლოდ წინას-
წარმეტყველების კუთხით განვიხილავთ.

223
 ბურჟუაზიული წინასწარმეტყველება
მარქსი ერთდროულად ბურჟუაზიული წინასწარმეტყველიც არის
და რევოლუციონერი წინასწარმეტყველიც. მისი მეორე სახე უფრო
ცნობილია, ვიდრე პირველი. მაგრამ პირველი ბევრ რამეს ხსნის მე-
ორის ბედისწერაში. ისტორიულმა და მეცნიერულმა მესიანიზმმა გავ-
ლენა მოახინა მასში რევოლუციურ მესიანიზმზე, რომელიც გერმანული
იდეოლოგიიდან და ფრანგული რევოლუციური გამოსვლებიდან იშვა.
ანტიკური სამყაროს საპირისპიროდ, ქრისტიანული სამყაროსა და
მარქსისტული სამყაროს ერთიანობა გასაოცარია. ორივე დოქტრინას
აქვს სამყაროს ერთნაირი ხედვა, რაც მათ განასხვავებს ბერძნული
მიდგომისგან. იასპერსი ამას ძალიან კარგად განმარტავს: “მხოლოდ
ქრისტიანული აზროვნება აღიქვამს ადამიანთა ისტორიას როგორც
ერთიან პროცესს.” ქრისტიანებმა პირველებმა მიიჩნიეს ადამიანის
ცხოვრება და მოვლენათა წყება როგორც ერთი საწყისიდან დაწყებუ-
ლი ისტორია, მიმავალი ერთი დასასრულისკენ, რომლის დროსაც
ადამიანი ან მოიპოვებს სულის ხსნას ან იმსახურებს მარადიულ სას-
ჯელს. ისტორიის ფილოსოფია ქრისტიანული ხედვიდან წარმოიშვა,
რაც გაუგებარია ბერძნული გონებისთვის. ბერძნულ გაგებას ჩამოყა-
ლიბებაზე არაფერი აქვს საერთო ჩვენს შეხედულებასთან ისტორიულ
ევოლუციაზე. მათ შორის იგივე განსხვავებაა, რაც წრესა და სწორ ხაზს
შორის. ბერძნებისთვის სამყარო ციკლურია. არისტოტელე, მაგალი-
თად, თავს არ თვლიდა ტროას ომის შემდეგ დაბადებულად. ქრისტია-
ნობა იმისთვის, რომ ხმელთაშუა ზღვისპირეთში გავრცელებულიყო,
იძულებული გახდა ელინისტური გამხდარიყო, რითაც მისი დოქტრინა
უფრო მოქნილი გახდა. მაგრამ მისი განსაკუთრებულობა იმაში მდგო-
მარეობს, რომ ანტიკურ სამყაროში შეიტანა იქამდე ერთმანეთთან და-
უკავშირებელი ორი ცნება – ისტორიისა და სასჯელის ცნებები. შუამავ-
ლობის იდეით ქრისტიანობა ბერძნულ აზროვნებას ენათესავება. ის-
ტორიულობის ცნება, რასაც ჩვენ გერმანულ იდეოლოგიაში შევხვდე-
ბით, მას იუდაიზმთან აკავშირებს.

224
 განსხვავება ანტიკურ და ქრისტიანულ მსოფლმხედველობებს შო-
რის უკეთ გამოჩნდება, თუ გამოვკვეთთ იმ მტრულ დამოკიდებულებას,
რომელიც ისტორიულ აზროვნებას ბუნების მიმართ აქვს, რომელსაც
მიაჩნევს არა ჭვრეტის, არამედ გარდასახვის ობიექტად. ქრისტიანე-
ბისთვის, ისევე როგორც მარქსისტებისთვის საჭიროა ბუნების დამორ-
ჩილება. ბერძნების აზრით, უმჯობესია მას დავემორჩილოთ. კოსმოსის
ანტიკური სიყვარული უგულებელყოფილია პირველივე ქრისტიანების
მიერ, რომლებიც, სხვათა შორის, მოუთმენლად ელოდნენ იმანენტური
სამყაროს დასასრულს. ქრისტიანობასთან ასოცირებულმა ელინიზმმა
შემდგომში მოგვცა არაჩვეულებრივი ალბიგოური ყვავილობა ერთი
მხრივ და წმინდა ფრანჩესკო[129] მეორე მხრივ. თუმცა, თავისი ინკვი-
ზიციითა და კატარის ერეტიკოსობის[130] დევნით ეკლესია ხელახლა
გამოეყო სამყაროსა და ამქვეყნიურ სილამაზეს და აღიარა ისტორიის
უპირატესობა ბუნებაზე. იასპერსი კვლავაც მართალია, როცა ამბობს:
“სწორედ ქრისტიანობამ დააცარიელა ნელ-ნელა სამყარო თავისი
სუბსტანციისგან... რადგან სუბსტანცია სიმბოლოთა ერთობლიობას
ემყარებოდა.” ეს ღვთაებრივი დრამის სიმბოლოებია, რომელიც დრო-
ში თამაშდება. ბუნება ახლა ამ
დრამის მხოლოდ დეკორაციაა. ადამიანისა და ბუნების ის მშვენიე-
რი წონასწორობა, ადამიანის სამყაროსთან თანხმობაში ყოფნა, რომე-
ლიც ამაღლებდა და აბრწყინებდა მთელ ანტიკურ აზროვნებას, ჯერ
ქრისტიანობის მიერ დაინგრა ისტორიის სასარგებლოდ; შემდეგ, ის-
ტორიაში ჩრდილოეთის ხალხის გამოჩენით, რომელთაც არ გააჩნდათ
სამყაროსთან თანხმობაში ყოფნის ტრადიცია, ეს პროცესი დაჩქარდა.
იმ მომენტიდან, როცა უარყოფილია ქრისტეს ღვთაებრიობა, სადაც
გერმანული იდეოლოგიის წყალობით ის მხოლოდ ღმერთკაცია, გაქრა
შუამავლობის ცნება და აღდგა სამყაროს იუდეური ხედვა. ხელახლა
გამეფდა ციური არმიების ულმობელი ღმერთი, ყველანაირი სილამაზე
დაგმობილია როგორც უსარგებლო ტკბობა, ხოლო თავად ბუნება ხე-
ლახლა დამორჩილებული. მარქსი ამ თვალსაზრისით ისტორიული
ღმერთის იერემიაა და რევოლუციის წმინდა ავგუსტინე. მარქსის დოქ-
ტრინის რეაქციული ასპექტების ასახსნელად საკმარისია მისი შედა-

225
რება მის ერთ-ერთ თანამედროვესთან, რომელიც რეაქციის ძლიერი
იდეოლოგია.
ჟოზეფ დე მესტრი ისტორიის ქრისტიანული ფილოსოფიის სახე-
ლით უარყოფდა იაკობინელობასა და კალვინიზმს – დოქტრინებს,
რომლებიც მისი აზრით ახდენდნენ “ბოლო სამი საუკუნის ბოროტი ნა-
აზრევის” შეჯამებას. ყველანაირი განხეთქილებისა და ერეტიკოსობის
მიუხედავად, მას უნდოდა ხელახლა შეექმნა კათოლიკური ეკლესიის
“უნაკერო ქიტონი”. მისი მიზანი – რაც კარგად ჩანს მისი მასონური გა-
ტაცებებიდან[131] – უნივერსალური ქრისტიანული ქალაქის აშენება
იყო. დე მესტრი ოცნებობდა ფაბრ დ’ოლივიეს[132] ადამ პროტოპლას-
ტზე ანუ უნივერსალურ ადამიანზე, რომელიც განთვისებული სულების
პირველსახე იქნებოდა და კაბალისტების ადამ კადმონზე[133], რომე-
ლიც წინ უსწრებდა დაცემას და რომლის აღდგენაც საჭირო იყო. რო-
დესაც ეკლესია გადაფარავს სამყაროს, ის განასხეულებს ამ პირველ
და ბოლო ადამს. თავის სანკტ-პეტერბურგის საღამოებში მრავალჯერ
ვხვდებით მის გამონათქვამებს ამ თემაზე და ისინი საოცრად ჰგავს ჰე-
გელისა და მარქსის მესიანურ გამონათქვამებს. დე მესტრის წარმოსა-
ხულ ერთდროულად მიწიერ და ზეციურ იერუსალიმში “ყველა მცხოვ-
რები ერთიანი სულით იქნება გამსჭვალული, ერთმანეთს აამაღლებენ
სულიერად და ერთმანეთს გაუზიარებენ თავის ბედნიერებას”. დე მეს-
ტრი არ მიდის სიკვდილის შემდეგ პიროვნების უარყოფამდე; ის უბრა-
ლოდ ოცნებობს იდუმალ მთლიანობაზე, როცა “ბოროტება განადგურ-
დება და აღარ იარსებებს პირადი ვნებები და ინტერესები”, და იმაზე,
როცა “ადამიანი შეუერთდება საკუთარ თავს, როდესაც მისი ორმაგი
ბუნება წაიშლება და მისი ორი საწყისი ერთმანეთს შეერწყმება”.
ჰეგელიც ოცნებობდა წინააღმდეგობრიობების წაშლაზე აბსოლუ-
ტური ცოდნის ქალაქში, სადაც გონებისა და სხეულის თვალები ერთმა-
ნეთს შეერწყმებოდა. თუმცა, დე მესტრის ოცნებები უფრო მიაგავს მარ-
ქსის განჭვრეტებს, რომელიც იუწყებოდა “უთანხმოების დასრულებას
არსსა და არსებობას, თავისუფლებასა და აუცილებლობას შორის”.
ბოროტება დე მესტრისთვის სხვა არაფერია, თუ არა მთლიანობის
დარღვევა. მაგრამ კაცობრიობამ უნდა დაიბრუნოს ეს მთლიანობა მი-

226
წაზეც და ზეცაშიც. რა გზებით? დე მესტრი, ძველი რეჟიმის რეაქციონე-
რი ამ საკითხში ნაკლებად ექსპლიციტურია, ვიდრე მარქსი. თუმცა, ის
ელოდა დიდ რელიგიურ რევოლუციას, რომლის მხოლოდ “ამაღელვე-
ბელი შესავალი” იყო 1789 წლის რევოლუცია. ის იშველიებდა იოანე
მოციქულს, რომელიც მოითხოვს, რომ ჩვენ სიმართლე ვქმნათ, რაც
პირდაპირ იყო თანხვედრაში თანამედროვე რევოლუციური სულის
პროგრამასთან და პავლე მოციქულს, რომელიც იუწყებოდა, რომ “ბო-
ლო დასამარცხებელი მტერი სიკვდილია”. კაცობრიობა თავისი დანა-
შაულებით, ძალადობითა და სიკვდილით მიისწრაფვის ამ წინასწარ-
მეტყველების ასრულებისკენ, რომელიც ყველაფერს გაამართლებს.
დე მესტრისთვის დედამიწა იყო “უზარმაზარი საკურთხეველი, სადაც
ყველაფერი ცოცხალი დაუსრულებლად, უზომოდ და განუწყვეტლივ
მანამდე უნდა ეწირებოდეს მსხვერპლად, სანამ არ ამოიძირკვება ბო-
როტება და არ მოკვდება თავად სიკვდილი.” მაგრამ მისი ფატალიზმი
აქტიურია. “ადამიანი ისე უნდა მოქმედებდეს, თითქოს ყოვლისშემ-
ძლეა, და იმგვარად უნდა მოიხაროს ქედი, თითქოს არაფერი შეუძ-
ლია.” იმავე შემოქმედებით ფატალიზმს ვხვდებით მარქსთანაც. მაგ-
რამ დე მესტრი ამართლებს უკვე დამყარებულ წყობას, ხოლო მარქსი
იმ წყობას, რომელიც თავის დროზე დამყარდება. ამგვარად, კაპიტა-
ლიზმს ხოტბა მისმა ყველაზე დაუძინებელმა მტერმა შეასხა. მარქსი
კაპიტალიზმის წინააღმდეგი მარტო იმიტომაა, რომ ის ყავლგასულია.
უნდა დამყარდეს ახალი წყობა, რომელიც ისტორიის სახელით ახალ
კონფორმიზმს მოითხოვს. რაც შეეხება საშუალებებს, ისინი მარქსთან
და დე მესტრთან ერთნაირია: პოლიტიკური რეალიზმი, დისციპლინა
და ძალა. როდესაც დე მესტრი ბოსუესთან თანხვედრაში ამტკიცებს,
რომ “ერეტიკოსია ის, ვისაც საკუთარი აზრი აქვს”, სხვაგვარად რომ
ვთქვათ, აზრი, რომელიც არ ეფუძნება სოციალურ თუ რელიგიურ ტრა-
დიციას, ის იძლევა სამყაროსავით ძველი და მუდმივად განახლებადი
კონფორმიზმის განსაზღვრებას. გენერალური ადვოკატი, ჯალათების
პესიმისტი მეხოტბე, ამგვარად გვამცნობს დიპლომატების სამოსში გა-
მოწყობილი პროკურორების მოსვლას.

227
 ეს უდავო მსგავსებები არ ქმნის დე მესტრისგან მარქსისტს და მარ-
ქსისგან ტრადიციულ ქრისტიანს. მარქსისტული ათეიზმი აბსოლუტუ-
რია. მაგრამ ის აღადგენს უზენაეს არსებას ადამიანის დონეზე. “რელი-
გიის კრიტიკა იმ დოქტრინით მთავრდება, რომ ადამიანი ადამიანის-
თვის უზენაესი არსებაა.” ამ კუთხით სოციალიზმი ადამიანის გაღმერ-
თების მცდელობაა და ტრადიციული რელიგიების გარკვეულ ასპექ-
ტებს იღებს[134]. ეს მსგავსება, ყოველ შემთხვევაში, საშუალებას გვაძ-
ლევს დავინახოთ ნებისმიერი ისტორიული და თვით რევოლუციური
მესიანიზმის ქრისტიანული საწყისები. ერთადერთი განსხვავება მიზ-
ნების აცდენაშია. დე მესტრთან, ისევე, როგორც მარქსთან, დროის და-
სასრული აღინიშნება ალფრედ დე ვინის უდიდესი ოცნების ასრულე-
ბით, როდესაც მგელი და კრავი ერთად არიან, დამნაშავე და მსხვერ-
პლი ერთ საკურთხეველთან იჩოქებენ და მყარდება ან ახლდება მი-
წიერი სამოთხე. მარქსისთვის ისტორიული კანონები ასახავს მატე-
რიალურ რეალობას; დე მესტრისთვის ისინი ღვთიურ რეალობას ირეკ-
ლავენ. მაგრამ პირველისთვის მატერია სუბსტანციაა, მეორესთვის მი-
სი ღმერთის სუბსტანციაა განსახიერებული მიწაზე. მარადისობა აშო-
რებს მათ პრინციპებს, მაგრამ მათი რეალისტური დასკვნა თანხვედ-
რაშია ისტორიულ პლანში.
დე მესტრი ვერ იტანდა საბერძნეთს (რომელიც ეხამუშებოდა
მარქსს, რადგან გულგრილი იყო ყოველგვარი მზიური სილამაზის მი-
მართ), რომელზეც ამბობდა, რომ მან დაალპო ევროპა თავისი განხეთ-
ქილების სულის გადმოცემით. უფრო სამართლიანი იქნებოდა იმის
თქმა, რომ ბერძნული აზროვნება სწორედაც რომ იყო ერთობის გამომ-
ხატველი, რადგან მუდამ შუამავლები სჭირდებოდა და
მისთვის უცხო იყო ქრისტიანობის მიერ მოგონილი ტოტალურობის
ისტორიული სული, რომელიც თავისი რელიგიური ფესვებიდან მოწ-
ყვეტის შემდეგ, დაღუპვით ემუქრებოდა ევროპას. “არსებობს ისეთი
იგავი, სიგიჟე, მანკიერება, რომელსაც არ ექნება ბერძნული სახელი,
ემბლემა ან ნიღაბი?” ნუ მივაქცევთ ყურადღებას პურიტანის ამ აღშფო-
თებას. ის სინამდვილეში თანამედროვე აზროვნების გამომხატველია,
რომელიც ყველანაირ კავშირს წყვეტს ანტიკურ სამყაროსთან და, პი-

228
რიქით, მჭიდრო კავშირშია ავტორიტარულ სოციალიზმთან, რომელიც
ქრისტიანობის დესაკრალიზაციას მოახდენს და მას მეომარი ეკლესი-
ის ნაწილად აქცევს.
მარქსის მეცნიერულ მესიანიზმს ბურჟუაზიული ძირები აქვს. პროგ-
რესი, მეცნიერების მომავალი, ტექნიკური პროგრესისა და საწარმოო
ძალების კულტი ბურჟუაზიული მითებია, რომლებიც XIX საუკუნეში ნამ-
დვილ დოგმებად ჩამოყალიბდნენ. უნდა აღვნიშნოთ, რომ კომუნისტუ-
რი მანიფესტი იმავე წელს გამოვიდა, როცა დაიბეჭდა რენა-
ნის[135]მეცნიერების მომავალი. ეს რწმენის ბოლო აღიარება, თანა-
მედროვე მკითხველისთვის წასაკითხად დამთრგუნავი, ამასობაში
გვიქმნის საოცრად ზუსტ აზრს იმ ნახევრად მისტიკურ იმედებზე, რომ-
ლებიც XIX საუკუნეში გააჩინა მრეწველობის განვითარებამ და მეცნიე-
რების საოცარმა პროგრესმა. ეს იმედი ბურჟუაზიული საზოგადოების
იმედიცაა, რომელიც კარგად სარგებლობდა ტექნიკური პროგრესით.
პროგრესის ცნება განმანათლებელთა ეპოქის და ბურჟუაზიული
რევოლუციის თანამედროვეა. რაღა თქმა უნდა, შესაძლებელია მისი
შთამაგონებლების მოძებნა XVII საუკუნეში; ძველებსა და ახლებს შო-
რის კამათს[136] უკვე შემოაქვს ევროპულ იდეოლოგიაში სრულიად აბ-
სურდული ცნება ხელოვნების პროგრესზე. უფრო სერიოზულია კარტე-
ზიანელებთან მუდმივად განვითარებადი მეცნიერების იდეა. მაგრამ
1750 წელს ტიურგომ[137] პირველმა მოგვცა ახალი რწმენის მკაფიო
განმარტება. მისი მსჯელობა ადამიანის გონების პროგრესზე ბევრ რა-
მეში ემთხვევა ბოსუეს მსოფლიო ისტორიას, ოღონდ ღვთიურ ნებას
ტურგო პროგრესის იდეით ანაცვლებს. “კაცობრიობის დიდი ნაწილი
სიმშვიდისა და აქტიურობის, სიკეთისა და ბოროტების მონაცვლეო-
ბით მიიწევს წინ, მართალია ნელი ტემპით, მაგრამ მაინც წინ მიდის მე-
ტი სრულყოფილებისკენ.” ეს ოპტიმიზმი მთავარი გახდება კონდორ-
სეს[138] რიტორიკულ მსჯელობებში; იგი პროგრესის ოფიციალური
მომხრე იყო და მას განუყოფლად მიიჩნევდა სახელმწიფოებრიობის
პროგრესისგან, რისი მსხვერპლიც საბოლოოდ გახდა, რადგან განმა-
ნათლებელთა სახელმწიფომ აიძულა თავი მოეწამლა. სორელი[139]
სავსებით მართალი იყო, როდესაც თქვა, რომ პროგრესის ფილოსო-

229
ფია იმ საზოგადოებისთვისაა ზედგამოჭრილი, რომელიც ეხარბება
ტექნიკური პროგრესით მიღებული მატერიალური კეთილდღეობით
ტკბობას. როდესაც ადამიანები დარწმუნებულნი არიან, რომ ხვალინ-
დელი დღე დღევანდელზე უკეთესი იქნება მთელ სამყაროში, შესაძ-
ლებელია სიმშვიდეში ნებივრობა. პარადოქსულად, პროგრესი შეიძ-
ლება კონსერვატიზმს ემსახუროს. მომავლის რწმენაზე დაფუძნებული
პროგრესი ბატონს საშუალებას აძლევს მშვიდად იყოს, ხოლო მონას,
მას, ვისი დღევანდელი დღეც უბადრუკია და ზეცის იმედიც აღარ აქვს,
არწმუნებენ, რომ მომავალი, სამაგიეროდ მას ეკუთვნის. მომავალი
ერთადერთი ქონებაა, რომელსაც ბატონები სიამოვნებით უთმობენ
მონებს.
როგორც ვხედავთ, ეს მსჯელობები აქტუალობას მოკლებული არ
არის. მაგრამ ისინი იმიტომ არ არის აქტუალობას მოკლებული, რომ
რევოლუციურმა სულმა აიტაცა პროგრესის ეს ორაზროვანი და ხელ-
საყრელი თემა. ცხადია, ლაპარაკია განსხვავებულ პროგრესზე; მარ-
ქსი ხშირად დასცინოდა ბურჟუების რაციონალურ ოპტიმიზმს. როგორც
ვნახავთ, მისი ხედვა პროგრესთან დაკავშირებით განსხვავებულია,
თუმცა, ნათელი მომავლისკენ გასავლელი მძიმე გზა განსაზღვრავს
მის აზროვნებას. ჰეგელმა და მარქსიზმმა გააცამტვერეს ის ფორმალუ-
რი ღირებულებები, რომლებიც ისტორიის გზას უნათებდნენ იაკობინე-
ლებს ბედნიერებისკენ. ამავე დროს მათ შეინარჩუნეს წინსვლის იდეა,
რომელიც უბრალოდ სოციალურ პროგრესში აურიეს და გამოაცხადეს
როგორც ისტორიულად აუცილებელი. ისინი ამგვარად აგრძელებდნენ
XIX საუკუნის ბურჟუაზიულ აზროვნებას. ტოკვილმა[140] აიტაცა პეკე-
რის[141] ენთუზიაზმი (მან გავლენა მოახდინა მარქსზე) და საზეიმოდ
განაცხადა, რომ მართლაც: “თანასწორობის იდეის თანდათანობითი
და თანმიმდევრული განვითარება ერთდროულად ადამიანთა ისტო-
რიის წარსულიცაა და მომავალიც.” ამ აზრიდან რომ მარქსიზმი მივი-
ღოთ, საკმარისია სიტყვა თანასწორობა შევცვალოთ წარმოების დო-
ნით და წარმოვიდგინოთ, რომ წარმოების ბოლო საფეხურზე მოხდება
საოცარი გარდასახვა და მივიღებთ გაბრწყინებულ საზოგადოებას.

230
 რაც შეეხება ევოლუციის გარდაუვალობას, ოგიუსტ კონტი[142]
გვაძლევს მის ყველაზე სისტემატურ განსაზღვრებას სამი სტადიის კა-
ნონით, რომელიც 1822 წელს ჩამოაყალიბა. კონტის დასკვნები უცნაუ-
რად ჰგავს მეცნიერული სოციალიზმის მიერ მიღებულ ძირითად დას-
კვნებს[143] პოზიტივიზმი ნათლად გვიჩვენებს XIX საუკუნის იდეოლო-
გიური რევოლუციის შედეგებს, რომლის ერთ-ერთი წარმომადგენე-
ლიც არის მარქსი და რომელმაც ისტორიის ბოლოში გადაიტანა ედე-
მის ბაღი და ღმერთის გამოცხადება, მაშინ როცა რელიგიური ტრადი-
ცია მას ისტორიის დასაწყისში ათავსებდა. პოზიტიურ ერას, რომელიც
გარდაუვლად უნდა მოჰყვეს მეტაფიზიკურ და თეოლოგიურ ერებს, უნ-
და აღენიშნა კაცობრიობის რელიგიის დადგომა. ანრი გუიემ ზუსტად
განსაზღვრა კონტის მოღვაწეობა, როცა აღნიშნა, რომ მას უნდოდა
ადამიანის აღმოჩენა ღმერთის ყოველგვარი კვალის გარეშე. კონტის
თავდაპირველი მიზანი, ყველგან მოეხდინა აბსოლუტურის ჩანაცვლე-
ბა მიმართებითით, სწრაფად შეიცვალა ამ მიმართებითის გაღმერთე-
ბით და ახალი რელიგიის ქადაგებით, რომელიც ერთდროულად უნი-
ვერსალურიც იყო და ტრანსცენდენტურობას მოკლებულიც. კონტი ია-
კობინელების გონების კულტში პოზიტივიზმის მომასწავებელ ნიშნებს
ხედავდა და სრული უფლებით თვლიდა თავს 1789 წლის რევოლუციის
მემკვიდრედ. იგი ამ რევოლუციას აგრძელებდა, მას აფართოებდა
პრინციპების ტრანსცენდენტურობის მოშორებით და სისტემატურად
ანაცვლებდა მათ ადამიანთა რასის რელიგიით. მისი გამონათქვამი
“ღმერთის მოშორება რელიგიის სახელით” სხვას არაფერს ნიშნავს.
მანიის შემოტანით, რომელსაც შემდგომში დიდი წარმატება ჰქონდა,
მას უნდოდა ყოფილიყო ამ ახალი რელიგიის წმინდა პავლე და რომის
კათოლიციზმი შეეცვალა პარიზის კათოლიციზმით. ცნობილია, რომ
მას იმედი ჰქონდა ტაძრებში ეხილა “უფლის ყოფილ საკურთხეველზე
მოთავსებული გაღმერთებული კაცობრიობის ქანდაკება”. მან ზუსტად
გამოთვალა, რომ ღვთისმშობლის ტაძარში იქადაგებდა პოზიტივიზმს
1860 წლისთვის. ეს გათვლა არც ისე სასაცილოა, როგორც ერთი შე-
ხედვით ჩანს. პოზიტივისტების ალყაში მოქცეული ღვთისმშობლის ტა-

231
ძარი მედგარ წინააღმდეგობას წევდა. თუმცა, კაცობრიობის რელიგია
XIX
საუკუნის ბოლოს მართლაც იქადაგეს და მარქსი, რომელსაც ნამ-
დვილად არ ჰქონია წაკითხული კონტი, მისი ერთ-ერთი მოციქული
იყო. მარქსი უბრალოდ მიხვდა, რომ რელიგიას ტრანსცენდენტურობის
გარეშე ჰქვია პოლიტიკა. ეს კონტიმაც იცოდა თავიდანვე, ან ყოველ
შემთხვევაში ესმოდა, რომ რელიგია საზოგადოების კულტია და გუ-
ლისხმობს პოლიტიკურ რეალიზმს[144], ინდივიდის უფლებების უარ-
ყოფას და დესპოტიზმის დამყარებას. საზოგადოება, რომლის მეცნიე-
რებიც სასულიერო პირები იქნებოდნენ, სადაც ორი ათასი ბანკირი და
ტექნიკოსი იმეფებდა ევროპაზე ას ოცი მილიონი მცხოვრებით და სა-
დაც პირადი ცხოვრება მთლიანად გაიგივებული იქნებოდა საზოგადო-
ებრივ ცხოვრებასთან, სადაც მღვდელმთავრისადმი სრული მორჩი-
ლება მოხდებოდა “მოქმედებით, ფიქრითა და გულით”, წარმოადგენ-
და კონტის უტოპიას, რომელიც მოასწავებდა ჩვენი დროის ეგრეთ წო-
დებულ ჰორიზონტალურ რელიგიებს. ეს უტოპია უტოპიური იმიტომაც
იყო, რომ მეცნიერების ყოვლისშემძლეობაში დარწმუნებულ კონტის
დაავიწყდა პოლიციის გათვალისწინება. სხვები უფრო პრაქტიკულები
აღმოჩნდებიან და მართლაც დაამყარებენ კაცობრიობის რელიგიას,
ოღონდ ადამიანთა სისხლითა და ტანჯვით.
თუ ყველა ამ მოსაზრებას, რომლებიც მარქსმა ბურჟუაზიული ეკო-
ნომისტებისგან აიღო, დავამატებთ მის ექსკლუზიურ იდეას სამრეწვე-
ლო წარმოების განსაკუთრებულ როლზე კაცობრიობის განვითარება-
ში და იმას, რომ მისი თეორიის ძირითადი ნაწილი შრომის ღირებულე-
ბაზე რიკარდოსგანაა ნასესხები, რომელიც ბურჟუაზიული და სამრეწ-
ველო რევოლუციის პერიოდის ეკონომისტი იყო, მაშინ უფლება გვაქვს
ვილაპარაკოთ მის ბურჟუაზიულ წინასწარმეტყველებებზე. ეს შედარე-
ბები მხოლოდ იმის ჩვენებას ისახავს მიზნად, რომ მარქსი, მიუხედა-
ვად ჩვენი დროის თავაშვებული მარქსისტების სურვილისა, არ არის
ადამიანის აზროვნების საწყისი და ბოლო[145]. ის, პირიქით, წარმო-
ადგენს ადამიანის ბუნების გამოხატულებას; იგი პირველ რიგში მემ-
კვიდრეა და მერე წინამორბედი. მისი დოქტრინა, რომელიც მას რე-

232
ალისტური ეგონა, იყო კიდეც ასეთი მეცნიერების გაღმერთების ეპოქა-
ში, დარვინის ევოლუციის თეორიის დროს, ორთქლის მანქანისა და სა-
ფეიქრო მრეწველობის პერიოდში. ასი წლის შემდეგ მეცნიერება შე-
ეჯახა ფარდობითობას, დაურწმუნებლობასა და შემთხვევითობას;
ეკონომიკას ანგარიში უნდა გაეწია ელექტროენერგიისთვის, მეტა-
ლურგიისთვის და ატომური ენერგიისთვის. წმინდა მარქსიზმის უუნა-
რობა აეთვისებინა ეს თანმიმდევრული აღმოჩენები, ასევე არის მისი
დროის ბურჟუაზიული ოპტიმიზმის მარცხი. ეს მარცხი სასაცილოს ხდის
მარქსისტების მცდელობას უცვლელი დატოვონ და მეცნიერულად მი-
იჩნიონ უკვე ასი წლის განმავლობაში მოძველებული ჭეშმარიტებები.
XIX საუკუნის მესიანიზმმა, როგორც რევოლუციურმა ისე ბურჟუაზიულ-
მა, წინააღმდეგობა ვერ გაუწია იმ მეცნიერებისა და ისტორიის თანდა-
თანობით განვითარებას, რომლებიც გარკვეულ დონეზე თავად ჰქონ-
და გაღმერთებული.

233
 რევოლუციური წინასწარმეტყველება
მარქსის წინასწარმეტყველება თავისი არსით ასევე რევოლუცი-
ურია. რადგან ადამიანის ცხოვრების რეალობა წარმოების ურთიერ-
თობებს ეფუძნება, ისტორიული ჩამოყალიბება რევოლუციურია, ვინაი-
დან ასევე რევოლუციურია ეკონომიკა. წარმოების ყველა დონეზე ეკო-
ნომიკა იწვევს მტრულ დამოკიდებულებებს, რომლებიც ანგრევენ შე-
საბამის საზოგადოებას წარმოების უფრო მაღალი დონის მისაღწევად.
კაპიტალიზმი წარმოების სტადიების ბოლო სტადიაა, რადგან ის ქმნის
პირობებს, როცა გადაიჭრება ყველანაირი ანტაგონიზმი და აღარ იქ-
ნება ეკონომიკა. ამ დღეს ჩვენი ისტორია გახდება პრეისტორია. სხვა
პერსპექტივაში ეს სქემა ჰეგელის სქემაა. დიალექტიკა იქ გონების
კუთხითაა განხილული. მარქსი, რაღა თქმა უნდა, არასდროს საუბრობ-
და დიალექტიკურ მატერიალიზმზე. ამ ლოგიკური ურჩხულის განდი-
დებაზე ზრუნვა თავის მემკვიდრეებს გადააბარა. მაგრამ იმავდროუ-
ლად მან თქვა, რომ რეალობა დიალექტიკურია და ის ეკონომიკური-
ცაა. რეალობა მუდმივი ჩამოყალიბების პროცესია, სავსე ნაყოფიერი
ანტაგონიზმით, რომელიც ყოველ ჯერზე უფრო მაღალ სისტემაში გა-
დაიჭრება და თავის მხრივ წარმოქმნის თავის საპირისპიროს, რითაც
ხელახლა წინ სწევს ისტორიას. ის, რასაც ჰეგელი უწოდებდა გონების-
კენ სვლას, მარქსი უწოდებს ეკონომიკის სვლას უკლასო საზოგადოე-
ბისკენ; ყველაფერი ერთდროულად არის ის, რასაც რეალურად წარმო-
ადგენს, და ამასთანავე არის თავისი საპირისპირო, ხოლო ეს წინააღ-
მდეგობრიობა მას აიძულებს გახდეს სხვა რამ. კაპიტალიზმი, რადგა-
ნაც ბურჟუაზიულია, შეიცავს რევოლუციურ ნიშნებს და ადგილს უმზა-
დებს კომუნიზმს.
მარქსის ორიგინალურობა იმის მტკიცებაშია, რომ ისტორია, გარდა
იმისა, რომ დიალექტიკურია, ეკონომიკაც არის. უფრო მაღალფარდო-
ვანი ჰეგელი ამტკიცებდა, რომ ის ერთდროულად მატერია და გონება
იყო. მას მხოლოდ მაშინ შეეძლო ყოფილიყო მატერია, როცა იყო გო-
ნება და პირიქით. მარქსი უარყოფს გონებას, როგორც ბოლო სუბსტან-
ციას და ამტკიცებს ისტორიულ მატერიალიზმს. შეგვიძლია აქვე შევ-

234
ნიშნოთ ბერდიაევთან ერთად, რომ შეუძლებელია დიალექტიკისა და
მატერიალიზმის მორიგება. მხოლოდ აზროვნების დიალექტიკაა შე-
საძლებელი. მაგრამ თვითონ მატერიალიზმი ორაზროვანი ცნებაა. ამ
სიტყვის წარმოთქმით ჩვენ უკვე ვაღიარებთ, რომ სამყაროში არსე-
ბობს რაღაც მატერიის გარდა. კიდევ მეტი საფუძვლით ეს კრიტიკა მი-
ესადაგება ისტორიულ მატერიალიზმს. ისტორია ზუსტად იმით გან-
სხვავდება ბუნებისგან, რომ ის მას ცვლის ნებისყოფით, მეცნიერებით
და გატაცებებით. გამოდის, მარქსი წმინდა მატერიალისტი არ არის იმ
აშკარა მიზეზის გამო, რომ არ არსებობს არც წმინდა, არც აბსოლუტუ-
რი მატერიალიზმი. იგი იმდენად მცირე დოზითაა მატერიალისტი, რომ
აღიარებდა: თუ იარაღს შეუძლია ხელი შეუწყოს თეორიის ტრიუმფს,
ასეთივე წარმატებით შეუძლია თეორიას გახდეს იარაღი. მარქსის პო-
ზიციას უფრო ზუსტად შეგვიძლია ვუწოდოთ ისტორიული დეტერმინიზ-
მი. ის არ უარყოფს აზროვნებას, ის მას მოიაზრებს აბსოლუტურად გან-
საზღვრულს გარე რეალობით. “ჩემთვის აზრის მოქმედება მხოლოდ
რეალური მოქმედების რეფლექსიაა, გადატანილი და განთავსებული
ადამიანის ტვინში.” ამ მეტად უხეშ განსაზღვრებას არანაირი აზრი არ
გააჩნია. როგორ და რითი შეიძლება გარე მოქმედება “ტვინში იქნეს
გადატანილი”, არაფერია იმის განმარტების აუცილებლობასთან შე-
დარებით, თუ რა არის ამ მოქმედების “განთავსება”. მაგრამ მარქსს
თავისი დროის მოკლევადიანი ფილოსოფია ჰქონდა. ის, თუ რისი
თქმა უნდოდა მას, შესაძლებელია სხვა პლანში გავარკვიოთ.
მარქსისთვის ადამიანი მხოლოდ ისტორიაა და კონკრეტულად,
წარმოების საშუალებების ისტორია. იგი მართლაც შენიშნავს, რომ
ადამიანი ცხოველისგან იმით განსხვავდება, რომ თავისი არსებობის
საშუალებებს ქმნის. თუკი მას არა აქვს საკვები, ტანსაცმელი, საცხოვ-
რებელი, მაშინ ის ადამიანი აღარ არის. ეს primum vivere[146]მისი პირ-
ველი განსაზღვრებაა. ის მცირე აზრები, რაც თავში მოსდის პირდაპირ
უკავშირდება მის საარსებო საჭიროებებს. შემდეგ მარქსი ამტკიცებს,
რომ ეს დამოკიდებულება მუდმივი და აუცილებელია. “წარმოების ის-
ტორია ადამიანის ძირითადი უნარების გადაშლილი წიგნია.” მისი
პერსონალური განზოგადება იმაში მდგომარეობს, რომ ამ მტკიცები-

235
დან, რომელიც პრინციპში მისაღებია, ეკონომიკური დამოკიდებულე-
ბა ერთადერთია და საკმარისი, რაც რასაკვირველია დასამტკიცებე-
ლია. შეგვიძლია დავუშვათ, რომ ეკონომიკური დამოკიდებულება გა-
დამწყვეტ როლს ასრულებს ადამიანურ გენეზისსა და აზროვნებაში,
მაგრამ არ დავასკვნათ მარქსივით, რომ გერმანელების ამბოხება ნა-
პოლეონის წინააღმდეგ აიხსნება მხოლოდ შაქრისა და ყავის დეფიცი-
ტით. თუმცა, წმინდა დეტერმინიზმიც აბსურდია. ასე რომ არ იყოს, საკ-
მარისი იქნებოდა ერთადერთი ჭეშმარიტი მტკიცება იმისთვის, რომ
შეგვძლებოდა შედეგიდან შედეგზე გადასვლით მივსულიყავით სრულ
ჭეშმარიტებამდე. რადგან ეს ასე არ არის, ჩვენ ან არასდროს წარმოგ-
ვითქვამს ერთადერთი ჭეშმარიტი მტკიცება ან ისეთი მაინც, რომელ-
საც ეფუძნება დეტერმინიზმი, ან კიდევ ჭეშმარიტება გვითქვამს, მაგ-
რამ მას შედეგი არ მოჰყოლია, რითაც მტკიცდება კიდეც დეტერმინიზ-
მის მცდარობა. ყოველ შემთხვევაში, მარქსს ჰქონდა წმინდა ლოგიკის-
თვის სრულიად უცხო საკუთარი დასკვნები, რაც მას საშუალებას აძ-
ლევდა ასეთი თვითნებური გამარტივებისთვის მიემართა.
ადამიანის საფუძვლად ეკონომიკური განსაზღვრების ჩადება ნიშ-
ნავს მის დაყვანას თავის სოციალურ ურთიერთობებამდე. არ არსე-
ბობს მარტოსული ადამიანი, ასეთია XIX საუკუნის უტყუარი აღმოჩენა.
მიკერძოებულ დასკვნას მივყავართ იმის თქმამდე, რომ ადამიანი სა-
ზოგადოებაში თავს მარტო მხოლოდ სოციალური მიზეზების გამო
გრძნობს. თუკი მართლაც, მარტოსული გონება ისეთი რამით უნდა აიხ-
სნას, რაც ადამიანის მიღმაა, ამ უკანასკნელს გზა ხსნილი აქვს ტრან-
სცენდენტურობისკენ. სოციალური ურთიერთობები კი, პირიქით, მხო-
ლოდ ადამიანისგან იქმნება; თუ იმასაც დავამატებთ, რომ თავის
მხრივ ისინიც ქმნიან ადამიანს, შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ მიგნებუ-
ლია ამ პრობლემის სრული ახსნა, რაც საშუალებას იძლევა გამოირიც-
ხოს ტრანსცენდენტურობა. მაშინ ადამიანი არის, როგორც ეს მარქსს
უნდა, “საკუთარი ისტორიის ავტორი და მოქმედი გმირი”. მარქსის წი-
ნასწარმეტყველება რევოლუციურია, რადგან ის ასრულებს განმანათ-
ლებელთა ფილოსოფიით დაწყებულ უარყოფის მოძრაობას. იაკობი-
ნელებმა გაანადგურეს პიროვნული ღმერთის ტრანსცენდენტურობა,

236
თუმცა, ის ჩაანაცვლეს პრინციპების ტრანსცენდენტურობით. მარქსმა
დააფუძნა თანამედროვე ათეიზმი პრინციპების ტრანსცენდენტურო-
ბის დანგრევით. 1789 წელს რწმენა შეიცვალა გონებით. მაგრამ ეს გო-
ნება თავისი უცვლელობით უკვე ტრანსცენდენტური იყო. მარქსმა ჰე-
გელზე უფრო რადიკალურად დაანგრია გონების ტრანსცენდენტურო-
ბა და ის ისტორიაში ჩაფლა. ჰეგელამდე და მარქსამდე ეს გონება მა-
რეგულირებელი პრინციპი იყო, ახლა ის დაპყრობის საშუალებად გა-
დაიქცა. მარქსი ჰეგელზე შორს მიდის და მას იდეალისტად მიიჩნევს
(რაც ასე არ არის, ან ის ისეთივე იდეალისტი იყო, როგორი მატერია-
ლისტიც მარქსი გახლდათ) სწორედ იმიტომ, რომ ჰეგელთან გონების
მეფობა გარკვეული თვალსაზრისით
აღადგენს ზეისტორიულ ღირებულებას. კაპიტალი იღებს ბატონო-
ბისა და მონობის დიალექტიკას, მაგრამ თვითშემეცნებას ცვლის ეკო-
ნომიკური დამოუკიდებლობით, აბსოლუტური გონების მეფობას კომუ-
ნიზმის დადგომით. “ათეიზმი რელიგიის გაუქმებით გაშუალებული ჰუ-
მანიზმია, კომუნიზმი კი არის კერძო საკუთრების გაუქმებით გაშუალე-
ბული ჰუმანიზმი.” რელიგიურ გაუცხოებას იგივე საფუძველი აქვს, რაც
ეკონომიკურ გაუცხოებას. რელიგიის დამარცხება შეიძლება მხოლოდ
ადამიანის სრული განთავისუფლებით მისი მატერიალური მოთხოვნი-
ლებებისგან. რევოლუცია გაიგივებულია ათეიზმთან და ადამიანის მე-
ფობასთან.
ამიტომაცაა მარქსი იძულებული აქცენტი გააკეთოს ეკონომიკურ
და სოციალურ განმარტებაზე. მისი ყველაზე ნაყოფიერი ძალისხმევა
იმ რეალობის მხილებისკენ იყო მიმართული, რომელიც იმალება ფორ-
მალური ღირებულებების უკან და რომლებითაც მაშინდელი ბურჟუ-
აზია იწონებდა თავს. მისი მისტიფიკაციის თეორია კვლავაც ღირებუ-
ლია, რადგან ის უნივერსალურად ღირებულია და რევოლუციური მის-
ტიფიკაციებისთვისაც გამოიყენება. თავისუფლება, რომელზეც ტი-
ერი[147] ოცნებობდა, პოლიციით გამყარებული პრივილეგირებულთა
თავისუფლებაა; ოჯახი, რომელსაც კონსერვატული გაზეთები აქებ-
დნენ, იმ სოციალურ მდგომარეობას ეყრდნობოდა, როცა ერთი თოკით
გადაბმული ნახევრად შიშველი კაცი და ქალი მაღაროში ეშვებოდნენ;

237
მორალი ყვაოდა მუშური პროსტიტუციის ხარჯზე. ის, რომ პატიოსნები-
სა და გონიერების მოთხოვნები ეგოისტური მიზნებით უგულებელყო-
ფილი იყო უბადრუკი და ხარბი საზოგადოების მიერ, ის მანკიერება
გახლდათ, რომელსაც მხილებაში შეუდარებელი მარქსი მანამდე არ-
ნახული ძალით გმობდა. ამ აღშფოთებულ მხილებას სხვა გადამეტე-
ბები მოჰყვა, რომლებიც სხვა მხილებას იმსახურებენ. მაგრამ უპირვე-
ლეს ყოვლისა უნდა ვიცოდეთ და უნდა აღვნიშნოთ, რომ მარქსის მხი-
ლება გამოიწვია 1834 წლის ლიონის აჯანყების სისხლში ჩახრჩობამ
და 1871 წლის კომუნის ჩახშობამ ვერსალის მორალისტების უღირსი
სისასტიკით. “ადამიანი, რომელსაც არაფერი გააჩნია, დღეს არაფე-
რია.” თუ ეს მტკიცება მცდარია, XIX საუკუნის ოპტიმისტურ საზოგადოე-
ბაში ის თითქმის ჭეშმარიტი იყო. გაფურჩქვნის ეკონომიკას მოყო-
ლილმა უკიდურესმა სიღარიბემ აიძულა მარქსი პირველ ადგილზე და-
ეყენებინა სოციალური და ეკონომიკური ურთიერთობები და კიდევ უფ-
რო გააძლიერა მისი წინასწარმეტყველება ადამიანის მეფობის ხანის
დადგომაზე.
ამის გათვალისწინებით უფრო გასაგები ხდება მარქსის მიერ ისტო-
რიის წმინდა ეკონომიკური განმარტება. თუ პრინციპები მცდარია, მა-
შინ მხოლოდ სიღატაკისა და მძიმე შრომის რეალობაა მართალი. თუ-
კი შემდგომში შესაძლებელი იქნება იმის დამტკიცება, რომ ეს რეალო-
ბა საკმარისია ადამიანის წარსულისა და მომავლის ასახსნელად,
პრინციპები სამუდამოდ გაბათილდება იმ საზოგადოებასთან ერთად,
რომელშიც ისინი პრევალირებენ. სწორედ ეს უნდა გაეკეთებინა
მარქსს.
ადამიანი გაჩნდა წარმოებასა და საზოგადოებასთან ერთად. ნო-
ყიერი მიწების არათანაბარმა განაწილებამ, წარმოების საშუალებე-
ბის მეტ-ნაკლებად სწრაფმა დახვეწამ, არსებობისთვის ბრძოლამ მა-
ლევე შექმნეს სოციალური უთანასწორობა, რომელიც გადაიზარდა
წარმოებისა და განაწილების დაპირისპირებაში;
შემდეგ კი კლასობრივ ბრძოლაში. ეს ბრძოლა და დაპირისპირება
წარმოადგენს ისტორიის მამოძრავებელ ძალას. ანტიკური პერიოდის
მონობა, ფეოდალიზმის პერიოდის ყმობა იმ გრძელი გზის ეტაპებია,

238
რომელიც მიდის კლასიკური საუკუნეების ხელოსნობასთან, როცა
მწარმოებელი ფლობს წარმოების საშუალებებს. ამ მომენტში მსოფ-
ლიო სავაჭრო გზების გახსნამ, გასაღების ახალი ბაზრების გამოჩენამ
მოითხოვა პროვინციული წარმოების გაუმჯობესება. წინააღმდეგობა
წარმოების ფორმასა და გასაღების ახალ მოთხოვნებს შორის უკვე
არის მცირე სასოფლო და სამრეწველო წარმოების დასრულების მო-
მასწავებელი. სამრეწველო რევოლუციამ, ორთქლზე მომუშავე ძრავე-
ბის გამოგონებამ, საბაზრო კონკურენციამ გარდაუვლად გამოიწვია
მცირე საწარმოების ექსპროპრიაცია და დიდი მანუფაქტურების შექ-
მნა. შესაბამისად, წარმოების საშუალებები აღმოჩნდა იმათ ხელში,
ვინც მათი ყიდვა შეძლო; ნამდვილი მწარმოებლები, მუშები ფლობენ
მხოლოდ საკუთარი ხელების ძალას, რომელიც შეუძლიათ მიჰყიდონ
“ფულის ტომარას”. ამგვარად, ბურჟუაზიული კაპიტალიზმი განისაზ-
ღვრება მწარმოებლისა და წარმოების საშუალებების განცალკავე-
ბით. ასეთ დაპირისპირებას უტყუარი დასკვნების მთელი სერია მოს-
დევს, რაც მარქსს საშუალებას აძლევს განაცხადოს ყოველგვარი სო-
ციალური დაპირისპირების დასასრულის შესახებ.
თავიდანვე აღვნიშნოთ, რომ არ შეიძლება მყარად ფეხმოკიდებუ-
ლი კლასების დიალექტიკური ბრძოლის პრინციპი ერთბაშად აღარ
იყოს ქმედითი. ის ან ყოველთვის იყო ან არასდროს ყოფილა ჭეშმარი-
ტი. მარქსმა კარგად აღნიშნა, რომ რევოლუციის შემდეგ აღარ იარსე-
ბებს კლასობრივი განსხვავება, ისევე როგორც 1789 წლის რევოლუცი-
ის შემდეგ გაუქმდა პრივილეგიური წოდებები. მაგრამ პრივილეგიური
წოდებების გაუქმების შემდეგ კლასები დარჩნენ და არაფერი მიანიშ-
ნებს იმაზე, რომ კლასები ადგილს არ დაუთმობენ რაიმე სხვა სოცია-
ლურ დაპირისპირებას. მარქსისტული წინასწარმატყველების არსი კი
სწორედ ამ მტკიცებაში მდგომარეობს.
მარქსისტული სქემა ცნობილია. ადამ სმიტისა და რიკარდოს შემ-
დეგ მარქსი განსაზღვრავს ნებისმიერი საქონლის ღირებულებას მასზე
დახარჯული შრომის რაოდენობის მიხედვით. პროლეტარის მიერ კა-
პიტალისტისთვის მიყიდული შრომის რაოდენობა თავისთავად არის
საქონელი, რომლის ღირებულებაც განსაზღვრული იქნება იმ შრომის

239
რაოდენობით, რომელიც მას აწარმოებს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ,
პროლეტარის არსებობისთვის აუცილებელი მოხმარების საგნების ღი-
რებულებით. კაპიტალისტი ამ საქონლის ყიდვისას ვალდებულებას
იღებს მასში გადაიხადოს იმდენი, რომ გამყიდველმა, ამ შემთხვევაში
მუშამ მოახერხოს თავის გატანა. მაგრამ იმავდროულად, კაპიტალის-
ტი იღებს უფლებას ამუშაოს მუშა მანამ, სანამ მას საამისო ძალები
ეყოფა. მუშას კი იმაზე მეტხანს შეუძლია მუშაობა, ვიდრე არსებობის
შესანარჩუნებლადაა საჭირო. თორმეტსაათიან სამუშაო დღეში თუ ნა-
ხევარი დღე საკმარისია საარსებო პროდუქტების ღირებულების გამო-
სამუშავებლად, დარჩენილი ექვსი საათი აუნაზღაურებელი რჩება და
ეს არის დამატებითი ღირებულება, რომელიც კაპიტალისტის სუფთა
მოგებას წარმოადგენს. კაპიტალისტის ინტერესი შესაბამისად, იმაში
მდგომარეობს, რომ რაც შეიძლება მეტად გაახანგრძლივოს სამუშაო
საათები ან როცა ეს შესაძლებელი არ არის, მაქსიმალურად გაზარ-
დოს მუშის გამოსამუშავებელი ნორმა. პირველი მოთხოვნა პოლიციი-
სა და დამსაქმებლის სისასტიკის საქმეა, მეორე შრომის მოწყობის სა-
კითხი. თავიდან ის მიდის შრომის დანაწილებისკენ, შემდეგ კი მანქა-
ნის გამოყენებისკენ, რომელიც
მუშას ანაცვლებს. მეორე მხრივ, კონკურენცია გარე ბაზრების
ასათვისებლად, ახალი აღჭურვილობისთვის სულ უფრო მეტი ინვეს-
ტიციების აუცილებლობა ხელს უწყობს კონცენტრაციასა და დაგროვე-
ბას. ჯერ პატარა კაპიტალისტებს აკოტრებენ დიდი კაპიტალისტები,
რომელთაც ძალუძთ, მაგალითად, რაც შეიძლება მეტხანს შეინარჩუ-
ნონ წამგებიანი ფასები. მოგების სულ უფრო დიდი ნაწილი ინვესტირე-
ბულია ახალ დანადგარებში და დაგროვილი კაპიტალის სტაბილურ
ნაწილში. ეს ორმაგი მოქმედება ჯერ აკოტრებს საშუალო კლასს, რო-
მელიც პროლეტარიატის რიგებს უერთდება და შემდეგ სულ უფრო მცი-
რე რაოდენობის ადამიანებში აგროვებს მხოლოდ პროლეტარიატის
მიერ შექმნილ სიმდიდრეს. ამგვარად, პროლეტარების რაოდენობა
იზრდება მისი გაღარიბების პროპორციულად. კაპიტალი ახლა უკვე
მხოლოდ რამდენიმე მეპატრონის ხელში კონცენტრირდება, რომელ-
თა მზარდი გაძლიერება ეფუძნება ქურდობას. მაგრამ დაუსრულებელი

240
კრიზისებითა და მათივე სისტემის წინააღმდეგობრიობით შერყეული
ეს მეპატრონეები ვეღარ ახერხებენ თავიანთი მონების საარსებო მი-
ნიმუმის უზრუნველყოფას, რომლებიც დამოკიდებულნი არიან კერძო
თუ საზოგადოებრივ ქველმოქმედებაზე. ამიტომაც აუცილებლად დად-
გება ის საბედისწერო დღე, როცა მონათა უზარმაზარი არმია აღმოჩ-
ნდება ერთი მუჭა უღირსი მეპატრონეების წინ. ეს დღე იქნება რევოლუ-
ციის დასაწყისი. “ბურჟუაზიის განადგურება და პროლეტარიატის გა-
მარჯვება ასევე გარდაუვალი იქნება.”
ეს აღწერა, რომელიც ძალიან პოპულარული გახდა, არ ითვალის-
წინებს დაპირისპირებების დასრულებას. პროლეტარიატის გამარჯვე-
ბის შემდეგ სიცოცხლისთვის ბრძოლა შეიძლება გაგრძელდეს და წარ-
მოშვას ახალი დაპირისპირებები. აქ ერთვება ორი ცნება, რომელთა-
გან ერთი არის ეკონომიკური, წარმოების განვითარებისა და საზოგა-
დოების განვითარების გაიგივება და მეორე, წმინდა სისტემური – პრო-
ლეტარიატის მისია. ეს ორი ცნება ერთმანეთს ერწყმის იქ, რასაც მარ-
ქსის აქტიური ფატალიზმი შეგვიძლია ვუწოდოთ.
იგივე ეკონომიკური განვითარება, რომელიც მართლაც ახდენს კა-
პიტალის კონცენტრირებას მცირერიცხოვან ადამიანებში, ანტაგო-
ნიზმს ხდის უფრო სასტიკსა და გარკვეული თვალსაზრისით არა-
რეალურს. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ წარმოების ძალების განვითა-
რების უფრო მაღალ დონეზე მცირე ბიძგი იქნება საკმარისი იმისთვის,
რომ პროლეტარიატი მარტო დაეუფლოს იმ წარმოების ძალებს, რომე-
ლიც კერძო სექტორს წაერთვა და ამიერიდან თავმოყრილია უზარმა-
ზარ საერთო მასაში. კერძო საკუთრება, როდესაც მხოლოდ ერთი მე-
საკუთრის ხელში ხვდება, მხოლოდ ერთი ადამიანის არსებობითაა გა-
მოყოფილი კოლექტიური საკუთრებიდან. კერძო კაპიტალიზმის გარ-
დაუვალი დასასრული არის ერთგვარი სახელმწიფო კაპიტალიზმი,
რის მერეც საკმარისი იქნება ის კოლექტივს მოხმარდეს, რათა დაიბა-
დოს ახალი საზოგადოება, სადაც ერთმანეთთან შერწყმული კაპიტა-
ლი და შრომა სიუხვესა და სამართლიანობას შექმნის. სწორედ ამ ბედ-
ნიერი დასასრულის მოლოდინში მარქსი დაუღლელად უსვამდა ხაზს
იმ როლს, რომელსაც მართალია გაუცნობიერებლად, ბურჟუაზია ასრუ-

241
ლებს. ის ლაპარაკობდა კაპიტალიზმის “ისტორიულ უფლებაზე”, რო-
მელიც ერთდროულად პროგრესის წყაროცაა და სიღატაკისაც. ისტო-
რიული მისია და კაპიტალის გამართლება მისი აზრით წარმოების
უმაღლესი ფორმისთვის ამზადებდა პირობებს. წარმოების ეს ფორმა
არ არის რევოლუციური, ის უბრალოდ
რევოლუციის გვირგვინი იქნება. მხოლოდ ბურჟუაზიული წარმოე-
ბის საფუძვლებია რევოლუციური. როდესაც მარქსი ამტკიცებს, რომ
კაცობრიობა არ აყენებს ისეთ პრობლემებს, რომელთაც ვერ გადაჭრი-
და, ის იმავდროულად აჩვენებს, რომ რევოლუციური პრობლემის გა-
დაჭრა თავად კაპიტალისტური სისტემის ჩანასახში მდგომარეობს. მი-
სი რეკომენდაციით უმჯობესი იყო ბურჟუაზიული წყობის ატანა და მის-
თვის ხელის შეწყობაც კი, ვიდრე ნაკლებად განვითარებულ წარმოე-
ბის პროცესებთან მიბრუნება. პროლეტარებს “შეუძლიათ და ვალდე-
ბულნიც არიან, დათანხმდნენ ბურჟუაზიულ რევოლუციას, რადგან ის
მუშათა რევოლუციის წინაპირობაა”.
ამგვარად, მარქსი წარმოების წინასწარმეტყველია და დასაშვებია
ვიფიქროთ, რომ მხოლოდ ამ კონკრეტულ პუნქტში და არა სხვაგან, ის
რეალობაზე წინ სისტემას აყენებს. იგი ყოველთვის იცავდა რიკარ-
დოს, მანჩესტერის ფორმის კაპიტალიზმის დამცველს, მათგან, ვინც
მას ბრალს სდებდა, რომ ის წარმოებას იცავდა წარმოებისთვის (“სრუ-
ლი საფუძვლით!” – აცხადებდა მარქსი) და არ ზრუნავდა ადამიანებზე.
“სწორედ ამაშია მისი დამსახურება”, – პასუხობდა მარქსი იმავე მო-
ურიდებლობით, როგორითაც ჰეგელი. რა მნიშვნელობა აქვს მარ-
თლაც ადამიანთა მსხვერპლს, თუკი ის კაცობრიობის კეთილდღეობას
ემსახურება! პროგრესი მიაგავს “იმ საშინელ წარმართულ ღმერთს,
რომელსაც ნექტრის დალევა მხოლოდ მოკლული მტრების თავის ქა-
ლიდან სურდა.” ბოლოს და ბოლოს, ეს პროგრესი მტანჯველი აღარ იქ-
ნება წარმოების აპოკალიფსის შემდეგ, საყოველთაო შერიგების
დღეს.
მაგრამ თუ პროლეტარიატი ვერ შეძლებს თავიდან აიცილოს ეს რე-
ვოლუცია, ვერც წარმოების საშუალებების დაუფლება, შეძლებს ის მათ
ყველას სასარგებლოდ გამოყენებას? სად არის გარანტია, რომ თვით

242
მის წიაღში არ აღმოცენდება ახალი რეჟიმები, კლასები, დაპირისპი-
რებები? ამის გარანტიას ჰეგელი იძლევა. პროლეტარიატი იძულებუ-
ლია გამოიყენოს თავისი სიმდიდრე საყოველთაო კეთილდღეობის-
თვის. ის არ არის პროლეტარიატი, ის კერძოს დაპირისპირებული უნი-
ვერსალურია, ესე იგი კაპიტალიზმს დაპირისპირებული. კაპიტალისა
და პროლეტარიატის დაპირისპირება ბოლო ფაზაა ერთეულისა და
უნივერსალურის ბრძოლაში, რომელიც აცოცხლებს ბატონისა და მო-
ნის ისტორიულ ტრაგედიას. მარქსის მიერ დახაზული იდეალური სქე-
მის მიხედვით პროლეტარიატმა ჯერ მოიცვა ყველა კლასი და გარეთ
დატოვა მხოლოდ ერთი მუჭა ბატონები, “ცნობილი დამნაშავეები”,
რომელთაც რევოლუცია გაანადგურებს. უფრო მეტიც, კაპიტალიზმი,
რომელიც მონას მიიყვანს უკიდურეს სიღატაკემდე, მას ნელ-ნელა
ათავისუფლებს ყველა იმ მახასიათებლისგან, რომელიც მას განასხვა-
ვებდა სხვა ადამიანებისგან. მას არაფერი გააჩნია, არც საკუთრება,
არც მორალი, არც სამშობლო. მას ერთადერთი კავშირი რჩება იმ მოდ-
გმასთან, რომლის შიშველი და ულმობელი წარმომადგენელიც ამიე-
რიდან თვითონაა. თუკი ის საკუთარ თავს დაამტკიცებს, ის ამტკიცებს
ყველას და ყველაფერს. არა იმიტომ, რომ პროლეტარები ღმერთები
არიან, არამედ სწორედ იმიტომ, რომ ისინი არაადამიანურ ყოფამდე
მიიყვანეს. “მხოლოდ საკუთარი პიროვნების მტკიცებას სრულიად
მოკლებული პროლეტარები შეძლებენ ნამდვილ თვითდამკვიდრე-
ბას.”
ასეთია პროლეტარიატის მისია: გადააქციოს უკიდურესი დამცირე-
ბა უმაღლეს ღირსებად. თავისი
ტანჯვითა და ბრძოლებით ის არის ადამიანი ქრისტე, რომელიც გა-
მოისყიდის გაუცხოების კოლექტიურ ცოდვას. ის ჯერ ათასწლოვანი
ტოტალური უარყოფის გამომხატველია, შემდეგ საბოლოო მტკიცების
გამომცხადებელი. “ფილოსოფიის რეალიზაცია ვერ მოხდება პროლე-
ტარიატის გაქრობის გარეშე და პროლეტარიატი ვერ განთავისუფ-
ლდება ფილოსოფიის რეალიზაციის გარეშე.” და კიდევ: “პროლეტა-
რიატს მხოლოდ მსოფლიო ისტორიის პლანში შეუძლია არსებობა ...
კომუნისტური მოქმდება შეიძლება არსებობდეს მხოლოდ როგორც ის-

243
ტორიული პლანეტარული რეალობა...” მაგრამ ეს ქრისტე იმავდროუ-
ლად შურისმაძიებელია. მარქსის მიხედვით, ის იმ განაჩენის აღმსრუ-
ლებელია, რომელიც კერძო საკუთრებამ გამოუტანა თავის თავს. “ახ-
ლა ყველა სახლი იდუმალი წითელი ჯვრითაა აღნიშნული. მოსამარ-
თლე ისტორიაა, განაჩენის აღმსრულებელი – პროლეტარიატი”. ამგვა-
რად, აღსრულება გარდაუვალია. კრიზისს ახალი კრიზისი მოჰყვე-
ბა[148], პროლეტარიატი სულ უფრო გაღარიბდება, მისი რიცხვი იქამ-
დე გაიზრდება, სანამ არ დაიწყება მსოფლიო კრიზისი, რომლის დრო-
საც გაქრება საქონელგაცვლის სამყარო და ისტორია უმაღლესი ძა-
ლადობით შეწყვეტს იყოს ძალადობრივი. და აშენდება ბოლო სამეფო.
გასაგებია, რომ ეს ფატალიზმი შეიძლება მიეყვანათ (როგორც ეს
ჰეგელის ნააზრევის შემთხვევაში მოხდა) ერთგვარ პოლიტიკურ კვი-
ეტიზმამდე იმ მარქსისტებს, ვინც კაუცკის მსგავსად თვლიდა, რომ
პროლეტარიატი ისევე ვერ შეძლებდა რევოლუციის მოხდენას, რო-
გორც ბურჟუაზია მისთვის ხელის შეშლას. თვით ლენინი, რომელსაც,
პირიქით, მარქსის დოქტრინის აქტიური ასპექტი უნდა აერჩია, 1905
წელს კატეგორიული ტონით წერდა: “მხოლოდ რეაქციულ აზროვნებას
შეუძლია მუშათა კლასის გადარჩენის ძიება სხვაგან და არა კაპიტა-
ლიზმის მასიურ განვითარებაში.” მარქსის მიხედვით ეკონომიკური ბუ-
ნება ნახტომებს არ აკეთებს და არ შეიძლება მასზე ძალადობა. სრუ-
ლიად მცდარია იმის თქმა, რომ სოციალისტი რეფორმისტები ამ სა-
კითხში მარქსის ერთგულები დარჩნენ. ფატალიზმი, პირიქით, გამო-
რიცხავს ყველანაირ რეფორმას იმ თვალსაზრისით, რომ ეს შეამსუბუ-
ქებდა ევოლუციის კატასტროფულ ასპექტს და შესაბამისად, შეაყოვ-
ნებდა გარდაუვალ დასასრულს. ასეთი მიდგომის ლოგიკა მოითხოვს,
რომ მოიწონონ ყველაფერი, რაც ხელს შეუწყობს მუშების გაღატაკე-
ბას. არ არის საჭირო მუშისთვის რაიმეს მიცემა სწორედ იმისთვის, რომ
ერთ დღეს ყველაფერი ჰქონდეს.
მიუხედავად ამისა, მარქსმა იგრძნო ამ კვიეტიზმის საფრთხე. ძა-
ლაუფლების ხელში ჩაგდება განუსაზღვრელი დროით არ უნდა გადა-
იდოს. დგება დღე, როდესაც ის ხელში უნდა ჩაიგდო და სწორედ ეს
დღეა გაურკვეველი მარქსთან მისი ყველა მკითხველისთვის. ამ სა-

244
კითხში ის მუდამ ეწინააღმდეგება თავის თავს. მან აღნიშნა, რომ სა-
ზოგადოება იყო “ისტორიულად იძულებული გადასულიყო პროლეტა-
რიატის დიქტატურაზე”. რაც შეეხება ამ დიქტატურის ხასიათს, მისი
განსაზღვრებები წინააღმდეგობრივია[149]. იგი დარწმუნებულია, რომ
ძალიან მკაფიოდ გამოუტანა განაჩენი სახელმწიფოს, როდესაც აღ-
ნიშნა, რომ მისი არსებობა განუყოფელია მონობისგან. თუმცა, აპრო-
ტესტებდა ბაკუნინის შენიშვნას, სხვათა შორის, სამართლიანს, იმის
თაობაზე, რომ დროებითი დიქტატურა ეწინააღმდეგება იმას, რაც
ჩვენთვის ცნობილია ადამიანურ ბუნებაზე. მარქსი მიიჩნევდა, რომ დი-
ალექტიკური ჭეშმარიტებები აღემატება ფსიქოლოგიურ ჭეშმარიტე-
ბებს. რას ამბობდა დიალექტიკა?
დიალექტიკა ამბობდა, რომ “სახელმწიფოს გაუქმებას აზრი მხო-
ლოდ კომუნისტების დროს აქვს, როგორც კლასობრივი განსხვავების
მოსპობის აუცილებელ შედეგს, რომლის გაქრობაც გამოიწვევს ავტო-
მატურად ერთი კლასის მიერ მეორის დასაჩაგრად ორგანიზებული ხე-
ლისუფლების არსებობის საჭიროების გაქრობას.” ცნობილი ფორმუ-
ლირების მიხედვით, ხალხის მმართველობა ადგილს უთმობს საგნე-
ბის ადმინისტრაციას. დიალექტიკა ამგვარად ძალიან მკაფიოა და
პროლეტარების სახელმწიფოს არსებობას ამართლებს მხოლოდ იმ
დროით, რაც ბურჟუაზიული კლასის მოსპობის ან ინტეგრაციისთვისაა
საჭირო. მაგრამ წინასწარმეტყველებაც და ფანატიზმიც სამწუხაროდ
სხვა ინტერპრეტაციებსაც უშვებენ. თუკი მეფობის ხანა დადგება, რაღა
მნიშვნელობა აქვს წლებს? ტანჯვა დაუსრულებელია იმისთვის, ვისაც
მომავლის არ სჯერა. მაგრამ ასწლიანი ტანჯვა წამიერია იმისთვის,
ვინც ამტკიცებს, რომ ასმეერთე წელი მსოფლიო ქალაქის შექმნის წე-
ლი იქნება. წინასწარმეტყველების პერსპექტივაში არაფერს აქვს მნიშ-
ვნელობა. ყოველ შემთხვევაში, ბურჟუაზიული კლასის გაქრობის შემ-
დეგ პროლეტარიატი ამყარებს უნივერსალური ადამიანის მეფობას
წარმოების მწვერვალზე, რაც გამომდინარეობს წარმოების განვითა-
რების ლოგიკიდან. მერე რა, რომ ეს დიქტატურისა და ძალადობის შე-
დეგად მოხდება? ვინ გაიხსენებს ამ ახალი იერუსალიმის მშვენიერი
მანქანების გუგუნში ყელგამოჭრილთა ყვირილს?

245
 ისტორიის ბოლოში გადატანილი ოქროს ხანა, რომელიც თან ორ-
მაგი მიმზიდველობით ემთხვევა აპოკალიფსს, ყველაფერს ამარ-
თლებს. საჭიროა მარქსიზმის გამაოგნებელ ამბიციაზე კარგად დაფიქ-
რება, მისი გადაჭარბებული ქადაგების შეფასება იმის გასაგებად, რომ
ამგვარი იმედები გვაიძულებს უგულებელვყოთ ის პრობლემები, რომ-
ლებიც მეორეხარისხოვნად გვეჩვენება. “კომუნიზმი როგორც ადამია-
ნის მიერ რეალური ადამიანისთვის ადამიანური არსის მინიჭება, რო-
გორც ადამიანის მიბრუნება თავის თავთან სოციალური ადამიანის სა-
ხელით, ესე იგი ჰუმანური ადამიანის სახელით – სრული, შეგნებული
მიბრუნება, რომელიც ყველა შინაგანი მოძრაობის სიმდიდრეს ინარჩუ-
ნებს, ეს კომუნიზმი, რომელიც დასრულებული ნატურალიზმია, უთანაბ-
რდება ჰუმანიზმს: ის არის ადამიანსა და ბუნებას შორის, ადამიანსა და
ადამიანს შორის ... არსსა და არსებობას შორის, ობიექტივაციასა და
მტკიცებას შორის, თავისუფლებასა და აუცილებლობას შორის, ინდი-
ვიდსა და მოდგმას შორის ბრძოლის ნამდვილი დასასრული. ის ხსნის
ისტორიის საიდუმლოს და იცის, რომ მას ხსნის.” აქ მხოლოდ ენაა მეც-
ნიერული. შინაარსით რითი განსხვავდება ეს ფურიეს[150] წინასწარ-
მეტყველებისგან, რომელიც გვაუწყებს “აყვავილებულ უდაბნოებს,
ოკეანეების იის სურნელიან მტკნარ წყლად გადაქცევას, მარადიულ
გაზაფხულს ...”? ადამიანთა მარადიული გაზაფხული ნაწინასწარმეტ-
ყველებია პაპის ცირკულარის ენით. ადამიანთა სამეფოს გარდა, რას
უნდა უნდოდეს და ჰქონდეს იმედი, რომ იარსებებს ადამიანი ღმერთის
გარეშე? ეს ხსნის მარქსის მიმდევრების აღტაცებას. “საზოგადოებაში,
სადაც არ სუფევს სასოწარკვეთილება, იოლია სიკვდილის უგულებელ-
ყოფა”, – ამბობდა ერთ-ერთი მათგანი. მაგრამ, და ეს ჩვენი საზოგა-
დოების ნამდვილი სასჯელია, სიკვდილის შიში ის ფუფუნებაა, რომე-
ლიც უფრო უსაქმურებს აწუხებს, ვიდრე მშრომელებს, რომლებიც საკუ-
თარ საზრუნავში იხრჩობიან. მაგრამ ყველანაირი სოციალიზმი უტოპი-
ურია, მით უმეტეს მეცნიერული. უტოპია ღმერთს მომავლით ანაც-
ვლებს. ის მომავლისა და მორალის გაიგივებას ახდენს; ერთადერთი
ღირებულებაა ის, რაც ამ მომავალს ემსახურება. ამიტომაც, თითქმის

246
ყოველთვის ის იძულებითი და ავტორიტარული იყო[151]. მარქსი, რო-
გორც
უტოპისტი არ განსხვავდება მისი საშინელი წინამორბედებისგან
და მისი სწავლების რაღაც ნაწილი ამართლებს თავის წინამორბე-
დებს.
რასაკვირველია არსებობს მიზეზი ყურადღება გავამახვილოთ
მარქსისტული ოცნების ეთიკურ საფუძველზე[152]. მარქსიზმის მარ-
ცხის შესწავლამდე უნდა აღინიშნოს, რომ მისი მოთხოვნები მარქსის
სიდიადეს გამოხატავს. მან თავისი რეფლექსიის საფუძვლად აიღო
შრომა, მისი უსამართლო დაკნინება და მისი ჭეშმარიტი ღირსება. ის
წინ აღუდგა შრომის საქონლამდე ხოლო მუშის საგნამდე დაყვანას.
მან შეახსენა პრივილეგირებულ კლასებს, რომ მათი პრივილეგიები
ღვთით ბოძებული არ იყო და არც საკუთრება იყო მარადიული უფლე-
ბა. მან სინდისის ქენჯნა აღუძრა მათ, ვისაც არ ჰქონდა უფლება მშვი-
დი სინდისით ეცხოვრა, და შეუდარებელი სიღრმით ამხილა კლასი,
რომლის დანაშაულიც ის კი არ იყო, რომ ძალაუფლებას ფლობდა,
არამედ ის, რომ ამ ძალაუფლებას უნიჭო და უღირსი საზოგადოების
მიზნებისთვის იყენებდა. ჩვენ მას უნდა ვუმადლოდეთ იმ აზრს, რომე-
ლიც ჩვენი დროის უიმედობაა – თუმცა, აქ უიმედობა ყველანაირ იმედს
ჯობია –, რომ თუ შრომა დაკნინებულია, ეს არ არის ცხოვრება, იმის მი-
უხედავად, რომ ის ცხოვრების მთელ დროს მოიცავს. ამ საზოგადოების
პრეტენზიების მიუხედავად, ვინღა შეძლებს იქ მშვიდად ძილს, როცა
ეცოდინება, რომ მისი ფუფუნება მილიონობით მკვდარი სულის შრო-
მით არის მიღებული? მუშისთვის ნამდვილი სიმდიდრის მოთხოვნით,
რაც გამოიხატება არა ფულში, არამედ დასვენებისა და შემოქმედების
უფლებაში, მარქსმა მოითხოვა ადამიანის ღირსების აღდგენა. შეგვიძ-
ლია დარწმუნებით განვაცხადოთ, რომ ამით მას სულაც არ უნდოდა
დამატებითი დამცირებები, რომლებიც მისი სახელით თავს მოახვიეს
ადამიანს. მისი ფრაზა ძალიან მკაფიო და მკვეთრი, ერთხელ და სამუ-
დამოდ უჭრის გზას მის მოზეიმე მოწაფეებს დიდებისა და ჰუმანიზმის-
კენ, რაც მისთვის იყო დამახასიათებელი: “მიზანი, რომლის მისაღწე-

247
ვადაც არაკეთილსინდისიერი გზებია საჭირო, არ არის ნათელი მიზა-
ნი.”
მაგრამ აქ ჩნდება ნიცშეს ტრაგედია. მარქსის ამბიცია და წინას-
წარმეტყველება გულუხვია. მისი დოქტრინა შეზღუდულია. ყველა ღი-
რებულების ისტორიამდე დაყვანა გზას უხსნიდა ყველაზე უკიდურეს
შედეგებს. მარქსს სჯეროდა, რომ ისტორიის მიზნები სულ ცოტა მორა-
ლური და რაციონალური იქნებოდა. მისი უტოპიაც სწორედ ამაში გა-
მოიხატება. მაგრამ უტოპიის ბედი, რაც თავადაც კარგად იცოდა, იმა-
შია, რომ ემსახუროს ცინიზმს, რაც მას არ უნდოდა. მარქსმა დაანგრია
ყველანაირი ტრანსცენდენტურობა, შემდეგ თავისი ნებით გადავიდა
ფაქტიდან ვალდებულებაზე. მაგრამ ამ ვალდებულებას მხოლოდ ერ-
თი პრინციპი აქვს – ფაქტი. სამართლიანობის მოთხოვნა მთავრდება
უსამართლობით, თუ ის ჯერ არ ეფუძნება სამართლიანობის ეთიკურ
გამართლებას. ამის გარეშე თვით დანაშაული ერთ დღესაც ვალდებუ-
ლება ხდება. როდესაც სიკეთე და ბოროტება დროში არიან ინტეგრი-
რებულნი, შერწყმულნი მოვლენებთან, აღარაფერია კარგი ან ცუდი,
არამედ მხოლოდ ნაადრევია ან ყავლგასული. ვის შეუძლია დაადგი-
ნოს დროულობა თუ არა ოპორტუნისტს? დადგება დრო, ამბობენ მოწა-
ფეები, თქვენ მოგიწევთ განსჯა. მაგრამ მსხვერპლი მონაწილეობას არ
მიიღებს მართლმსაჯულებაში. მსხვერპლისთვის ერთადერთი ღირე-
ბულება აწმყოა, ერთადერთი მოქმედება ამბოხი. მესიანობას არსებო-
ბისთვის მსხვერპლის წინააღმდეგ გალაშქრება სჭირდება. შესაძლოა
მარქსს ეს არ უნდოდა, მაგრამ იგი
რევოლუციის სახელით ამართლებს სისხლიან ბრძოლას ამბოხის
ყველა ფორმის წინააღმდეგ და ამაზე მას პასუხისმგებლობა ეკისრება,
რაშიც ჩვენ უნდა გავერკვეთ.

248
 წინასწარმეტყველების კრახი
ჰეგელი მედიდურად აჯამებდა ისტორიას 1807 წელს, სენ სიმონე-
ლები თვლიდნენ, რომ 1830 და 1848 წლების რევოლუციური კონვულ-
სიები ბოლო იყო, კონტი 1857 წელს გარდაიცვალა, როცა ემზადებოდა
კათედრაზე ასასვლელად, რათა ექადაგა პოზიტივიზმი კაცობრიობის-
თვის, მას მერე, რაც აღიარა თავისი შეცდომები. თავის მხრივ, მარქსი
ისეთივე ბრმა რომანტიზმით წინასწარმეტყველებს უკლასო საზოგა-
დოებას და ისტორიის საიდუმლოების ახსნას. სხვებთან შედარებით
წინდახედული მარქსი ზუსტ თარიღს არ ასახელებს. სამწუხაროდ, მისი
წინასწარმეტყველება ასევე აღწერდა ისტორიის დინების სრულ ჩაწ-
ყნარებას და იუწყებოდა მოვლენათა საერთო მიმართულებით განვი-
თარებას. მოვლენები და ფაქტები თუ თავისით არ ექცევიან გამზადე-
ბულ სქემაში, მაშინ მათ ძალით უყრიან იქ თავს. მაგრამ, განსაკუთრე-
ბით მაშინ, როცა წინასწარმეტყველება მილიონობით ადამიანის იმე-
დს გამოხატავს, ის დაუსჯელი ვერ დარჩება, თუ არ ახდა. დგება დრო,
როდესაც იმედგაცრუება მოთმინებას აკარგვინებს იმედს და მას გა-
დააქცევს აღშფოთებად; მაშინ იგივე მიზანი, რომელსაც გააფთრებით
იცავდნენ, აიძულებს სხვა გზების მოძებნას მის მისაღწევად.
რევოლუციური მოძრაობა XIX საუკუნის დასასრულსა და XX საუკუ-
ნის დასაწყისში პირველი ქრისტიანების ცხოვრებას მიაგავდა სამყა-
როს დასასრულისა და პროლეტარი ქრისტეს გამოჩენის მოლოდინში.
კარგად არის ცნობილი ამ გრძნობის სიმყარე ადრეულ ქრისტიანულ
საზოგადოებებში. ჯერ კიდევ IV საუკუნის დასასრულს ერთ-ერთი აფ-
რიკელი ეპისკოპოსის გამოთვლით სამყაროს არსებობის ას ერთი წე-
ლი ჰქონდა დარჩენილი. ამ ვადის გასლის შემდეგ იქნებოდა ზეციური
სამყარო, სადაც მოხვედრის უფლება დაუყოვნებლივ იყო მოსაპოვებე-
ლი. ჩვენი წელთაღრიცხვის I საუკუნეში ეს გრძნობა საერთო იყო და
ამით აიხსნება ის გულგრილობა, რომლითაც პირველი ქრისტიანები
წმინდა თეოლოგიურ საკითხებს ეკიდებოდნენ[153]. თუ მეორედ მოს-
ვლა მოახლოებულია, მაშინ თავი მხურვალე გრძნობას უნდა მიუძღვნა
და არა ნაწარმოებებსა და დოგმებს. ტერტულიანესა და კლიმენტამ-

249
დე[154] ქრისტიანული ლიტერატურა საუკუნეზე მეტხანს არ ინტერეს-
დებოდა თეოლოგიური პრობლემებით და ნაწერის სტილით. მაგრამ იმ
მომენტიდან, როდესაც მეორედ მოსვლა გადაიდო, საჭირო გახდა სა-
კუთარი რწმენით ცხოვრება და წერა. ასე გაჩნდა ღვთისმოსაობა და
კატეხიზმო. სახარებაში აღწერილი ღმერთის გამოცხადება რადგანაც
გადავადდა, წმინდა პავლემ იკისრა დოგმების დაწესება. ეკლესიამ
ხორცი შეასხა ამ რწმენას, რომელიც წმინდა ლტოლვა იყო მოსალოდ-
ნელი ზეციური სამეფოსკენ. საჭირო გახდა ამქვეყნიურ ცხოვრებაში
ყველაფრის ორგანიზება, წამებულთა ცხოვრებისაც კი, რაც საფუძ-
ვლად დაედო მონასტრების ორდენებს, და ასევე ქადაგებებისაც, რომ-
ლებიც ინკვიზიტორების კაპიუშონებიდან გაისმა.
მსგავსი მოძრაობა წარმოიშვა მას შემდეგ, რაც რევოლუციური მე-
ორედ მოსვლის მოლოდინები გაცრუვდა. ზემოთ აღნიშნული მარქსის
ნაწერები ზუსტ წარმოდგენას გვიქმნის იმ მწველ იმედებზე, რომელიც
ძალას აძლევდა რევოლუციურ სულს. ცალკეული მარცხების მიუხედა-
ვად რწმენა არ კლებულობდა იმ მომენტამდე, სანამ 1917 წელს ის არ
აღმოჩნდა თითქმის განხორციელებული იმედების პირისპირ. “ჩვენ
ვიბრძვით იმისთვის, რომ ზეცის კარი გაიხსნას” – შესძახა ლიბკნეხ-
ტმა. 1917 წელს რევოლუციურ
სამყაროს სჯეროდა, რომ ამ კართან იდგა. როზა ლუქსემბურგის წი-
ნასწარმეტყველება ახდა: “ხვალ რევოლუცია წელში გაიმართება და
თქვენს დასაზაფრად დაიგრუხუნებს: ვიყავი, ვარ და ვიქნები.” სპარტა-
კის მოძრაობის მონაწილეებს სჯეროდათ, რომ საბოლოო რევოლუ-
ციაში იღებდნენ მონაწილეობას, რადგან თვით მარქსის აზრით ის უნ-
და დაწყებულიყო რუსეთში და გადასულიყო დასავლეთში[155]. 1917
წლის რევოლუციის შემდეგ საბჭოთა გერმანიას მართლაც შეეძლო ზე-
ციური კარის შეღება, მაგრამ სპარტაკის მოძრაობა ჩაახშვეს, 1920
წლის საფრანგეთის საყოველთაო გაფიცვა წარუმატებლად დასრულ-
და, იტალიის რევოლუციური მოძრაობა სისხლში ჩაახრჩვეს. მაშინ
ლიბკნეხტმა აღიარა, რომ რევოლუცია ჯერ არ იყო მომწიფებული.
“ჯერ მისი დრო არ დამდგარა”, – თქვა მან, თუმცა, დაამატა – და ეს
დამატება გვიჩვენებს, თუ როგორ შეუძლია მარცხს ააგიზგიზოს დამარ-

250
ცხებულის რწმენა და ის რელიგიურ ექსტაზამდე მიიყვანოს: “ეკონომი-
კური კრახის გრუხუნი, რომელიც ახლოვდება, გააღვიძებს ჩაძინებულ
პროლეტარებს, თითქოს მეორედ მოსვლის საყვირების ხმა შემოესმა-
თო, მოკლულ მებრძოლთა გვამები წამოიმართებიან და პასუხს მოს-
თხოვენ მათ, ვინც სამუდამოდ დაწყევლილია.” ვერც ის და ვერც როზა
ლუქსემბურგი ამას ვერ მოესწრნენ, ორივე მოკლეს; გერმანია მონობის
ქვეშ მოექცა. რუსული რევოლუცია მატრო დარჩა, ცოცხლად დარჩენი-
ლი საკუთარი სისტემის მიუხედავად, ზეცის კარიბჭედან ძალიან შორს
და აპოკალიფსის მოწყობას შეუდგა. მეორედ მოსვლა კიდევ უფრო შო-
რეული გახდა. რწმენა უცვლელი დარჩა, თუმცა, მოიხარა პრობლემე-
ბისა და იმ აღმოჩენათა უზარმაზარი მასის ქვეშ, რომლებიც მარქსიზმს
გათვალისწინებული აქ ჰქონდა. ახალი ეკლესია კვლავაც გალილეის
წინ აღმოჩნდა: რწმენის შესანარჩუნებლად მას უნდა უარეყო მზე და
დაემცირებინა თავისუფალი ადამიანი.
მართლაც, რა თქვა გალილეიმ იმ მომენტში? როგორი ნაწინასწარ-
მეტყველები ტერორი წარმოაჩინა თავად ისტორიამ? ცნობილია, რომ
თანამედროვე მსოფლიოს ეკონომიკური განვითარება გვიჩვენებს
მარქსის პოსტულატების გარკვეული ნაწილის მცდარობას. თუ რევო-
ლუცია უნდა მოხდეს ორი პარალელური მოძრაობის – კაპიტალის უზო-
მო დაგროვებისა და პროლეტარიატის რიგების უსაზღვროდ გაზრდის
ბოლო წერტილში, ის ან არ მოხდება ან არ უნდა მომხდარიყო. კაპიტა-
ლიცა და პროლეტარიატიც არ დარჩენილა მარქსის ერთგული. XIX სა-
უკუნის ინდუსტრიული ინგლისის დაკვირვებისას გამოკვეთილი ტენ-
დენცია ზოგ შემთხვევაში თავის საპირისპიროდ შეტრიალდა, ზოგ შემ-
თხვევაში გართულდა. ეკონომიკური კრიზისები, რომლებიც უნდა გახ-
შირებულიყო, პირიქით, უფრო იშვიათი გახდა: კაპიტალიზმმა გაიგო
დაგეგმვის საიდუმლო და თავის მხრივ, ხელს უწყობდა სახელმწიფო-
მოლოქის გაძლიერებას. მეორე მხრივ, სააქციო საზოგადოებების შექ-
მნით, კაპიტალმა კონცენტრირების ნაცვლად შექმნა მცირე მესაკუთ-
რეების ახალი კატეგორია, რომელთა ყველაზე ნაკლები საზრუნავი გა-
ფიცვების მოწყობა იყო. პატარა საწარმოები ხშირ შემთხვევაში კოტ-
რდებოდნენ, როგორც ეს მარქსმა იწინასწარმეტყველა. თუმცა, წარ-

251
მოების კომპლექსურობამ გამოიწვია დიდი საწარმოების გვერდით პა-
ტარა მანუფაქტურების აყვავება. 1938 წელს ფორდმა განაცხადა, რომ
მასზე ხუთი ათას ორასი დამოუკიდებელი სახელოსნო მუშაობდა. ამის
მერე ეს ტენდენცია სულ უფრო ძლიერდებოდა. ეჭვგარეშეა, რომ ამ სა-
წარმოებს ფორდი მართავდა, მაგრამ აქ მთავარი ის არის, რომ ეს მცი-
რე მეწარმეები ქმნიდნენ ახალ შუალედურ სოციალურ ფენას, რომე-
ლიც მარქსის სქემას ართულებდა. ბოლოს, კონცენტრაციის კანონი
სრულიად მცდარი გამოდგა სოფლის მეურნეობის ეკონომიკისთვის,
რომელსაც მარქსი ზედაპირულად
შეეხო. ეს ჩავარდნა აქ მნიშვნელოვანია. თავისი ერთ-ერთი ასპექ-
ტით სოციალიზმის ისტორია ჩვენს საუკუნეში შეიძლება ჩაითვალოს
პროლეტარიატის ბრძოლად გლეხების წინააღმდეგ. ეს ბრძოლა XIX
საუკუნეში, ისტორიულ პლანში აგრძელებს იდეოლოგიურ ბრძოლას
ავტორიტარულ სოციალიზმსა და ლიბერალურ სოციალიზმს შორის,
რომლის გლეხური და ხელოსნური წარმომავლობა აშკარაა. ცხადია
მარქსს თავისი დროის იდეოლოგიურ მარაგში ჰქონდა გლეხების სა-
კითხთან დაკავშირებული მოსაზრება. მაგრამ მისმა სწრაფვამ სისტე-
მისკენ ყველაფერი გაამარტივა. ეს გამარტივება ძვირად დაუჯდათ
კულაკებს, რომლებიც ხუთ მილიონზე მეტ ისტორიულ გამონაკლისს
წარმოადგენდნენ და რომლებიც სიკვდილითა და გადასახლებით
სასწრაფოდ ჩააყენეს მწყობრში.
იგივე გამარტივების გამო მარქსს გამორჩა ეროვნული ფენომენი
თვით ნაციონალიზმის განვითარების საუკუნეში. მას ეგონა, რომ ვაჭ-
რობითა და საქონლის გაცვლით, თავად პროლეტარიზაციით, ნაციო-
ნალური ბარიერები გაქრებოდა. მაგრამ სწორედ ამ ბარიერებმა დაან-
გრიეს პროლეტარული იდეალი. ეროვნული ბრძოლები ისტორიის
ასახსნელად ისეთივე მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა, როგორც კლასობ-
რივი ბრძოლა. მაგრამ ეროვნული თავისებურებები სრულად ვერ აიხ-
სნება ეკონომიკით და ამას კი მარქსის სისტემამ ყურადღება არ მიაქ-
ცია.
პროლეტარიატი, თავის მხრივ, ვერ ჩაჯდა სქემაში. თავიდან მარ-
ქსის შიში გამართლდა: რეფორმისტულმა და პროფკავშირულმა მოძ-

252
რაობამ აამაღლა ცხოვრების დონე და გააუმჯობესა სამუშაო პირობე-
ბი. ეს მიღწევები ძალიან შორს იყო იმისგან, რომ სათანადოდ გადაჭ-
რილიყო სოციალური პრობლემა. მაგრამ მარქსის სიცოცხლის პერი-
ოდში, ინგლისელი ფეიქრების საშინელი სამუშაო პირობები, განზოგა-
დებისა და გაღრმავების ნაცვლად, როგორც მას ეს სურდა, გაუმჯობეს-
და. თუმცა, დღეს მარქსს ეს არ შეაწუხებდა, რადგან სისტემის წონას-
წორობა მისი სხვა მცდარი წინასწარმეტყველებით აღდგა. მართლაც,
ადვილი შესამჩნევია, რომ რევოლუციური და პროფკავშირული მოძ-
რაობის ყველაზე აქტიური ნაწილი მუშების ელიტა იყო, რომელსაც სუ-
ლაც არ სტანჯავდა შიმშილი. სიღატაკე და დეგრადაცია დარჩა ის,
რაც მარქსამდე იყო და რისი აღიარებაც, მიუხედავად სიაშკარავისა,
მას არ სურდა: მონობის და არა რევოლუციის ფაქტორად. 1933 წელს
გერმანიის მუშათა მესამედი უმუშევარი დარჩა. ბურჟუაზიული საზოგა-
დოება იძულებული გახდა უზრუნველეყო ამ უმუშევართა არსებობა,
რითაც ქმნიდა მარქსის მიერ რევოლუციისთვის მოთხოვნილ აუცილე-
ბელ პირობებს. მაგრამ ეს კარგი მხოლოდ მომავალი რევოლუციონე-
რებისთვის იყო, რომლებიც სახელმწიფოსგან ელოდნენ პურის მიღე-
ბას. ამ იძულებით ჩვევას სხვა ჩვევები მოჰყვა, რომლებიც ნაკლებად
ნაძალადევი იყო და რაც ჰიტლერმა კარგად გამოიყენა თავის დოქ-
ტრინაში.
ბოლოს, პროლეტარების რიგები დაუსრულებლად არ იზრდებოდა.
თავად სამრეწველო წარმოების პირობები, რისთვისაც თითოეულ მარ-
ქსისტს უნდა ებრძოლა, მნიშვნელოვნად უწყობდა ხელს საშუალო
კლასის[156] გაძლიერებას და ახალი სოციალური ფენის – ტექნიკოსე-
ბის ფენის შექმნას. ლენინისთვის აგრერიგად ძვირფასი იდეალი – სა-
ზოგადოება, სადაც ინჟინერი იმავდროულად შავი მუშაც იქნებოდა, იმ-
სხვრეოდა ფაქტების პირისპირ. ამ ფაქტებიდან უმთავრესი ის არის,
რომ ტექნიკა, მეცნიერების მსგავსად
ისე გართულდა, რომ ერთი ადამიანისთვის შეუძლებელი გახდა
ერთდროულად ყველა პრინციპისა და პრაქტიკული გამოყენების და-
უფლება. თითქმის შეუძლებელია, მაგალითად, რომ დღევანდელი ფი-
ზიკოსი ფლობდეს ამომწურავ ცოდნას თავისი დროის ბიოლოგიაში.

253
თვითონ ფიზიკაშიც კი ვერ ექნება მას პრეტენზია, ერთნაირად იცოდეს
ამ დისციპლინის ყველა სექტორი. ზუსტად ასეა ტექნიკაშიც. იმ მომენ-
ტიდან, როცა ბურჟუაზიისა და მარქსისტების მიერ უდავო სიკეთედ
მიჩნეული პროდუქტიულობა გადაჭარბებულად იზრდება, შრომის და-
ყოფა, რისი თავიდან აცილებაც მარქსის აზრით შესაძლებელი იყო,
გარდაუვალი ხდება. თითოეული მუშა ასრულებს კონკრეტულ სამუშა-
ოს, ისე, რომ არ იცნობს იმ გენერალურ გეგმას, რომელშიც მისი შრომაა
ჩართული. თითოეული მუშის შესასრულებელი სამუშაოს კოორდინა-
ტორებმა თავისი ფუნქციით შექმნეს ფენა, რომლის სოციალური მნიშ-
ვნელობაც გადამწყვეტია.
უსამართლობა იქნებოდა, არ აღგვენიშნა, რომ ბერნჰაიმის მიერ
ნაწინასწარმეტყველები ეს ტექნოკრატების ხანა ჩვიდმეტი წლით ად-
რე აღწერა სიმონ ვეიმ[157] ისეთი ფორმით, რომელიც დასრულებუ-
ლად შეიძლება ჩაითვალოს, თუმცა, არ შეიცავს ბერნჰაიმისთვის მი-
უღებელ დასკვნებს. კაცობრიობისთვის ცნობილ ჩაგვრის ორ ტრადი-
ციულად ფორმას – იარაღითა და ფულით ჩაგვრას, სიმონ ვეიმ დაუმა-
ტა მესამე – თანამდებობით ჩაგვრა. “შესაძლებელია შრომის მყიდ-
ველსა და გამყიდველს შორის დაპირისპირების აღმოფხვრა, – წერდა
ის, – ისე, რომ არ აღმოიფხვრას დაპირისპირება მათ შორის, ვისაც მან-
ქანა ექვემდებარება და ვინც დაქვემდებარებულია მანქანას.” მარ-
ქსისტული მისწრაფება, გამქრალიყო დამამცირებელი დაპირისპირე-
ბა გონებრივ შრომასა და ფიზიკურ შრომას შორის, შეეჯახა წარმოების
მოთხოვნებს, რასაც მარქსი ყველა ხელსაყრელ შემთხვევაში აქებდა.
თავის კაპიტალში მარქსმა რასაკვირველია გაითვალისწინა “დირექ-
ტორის” მნიშვნელობა კაპიტალის მაქსიმალური კონცენტრაციის დო-
ნეზე. მაგრამ მას არ სჯეროდა, რომ ეს კონცენტრაცია კვლავაც იარსე-
ბებდა კერძო საკუთრების მოსპობის შემდეგ. შრომის განაწილება და
კერძო საკუთრება, ამბობდა ის, ერთნაირი ცნებებია. ისტორიამ საპი-
რისპირო დაამტკიცა. კოლექტიურ ქონებაზე დაფუძნებული იდეალუ-
რი რეჟიმი თავს განსაზღვრავდა, როგორც სამართლიანობას მიმატე-
ბული ელექტროფიკაცია.

254
 პროლეტარიატის მისიის იდეა ისტორიაში დღემდე ვერ განხორცი-
ელდა; სწორედ ამაში მდგომარეობს მარქსის წინასწარმეტყველების
მარცხი. მეორე ინტერნაციონალის გაკოტრებამ ცხადყო, რომ პროლე-
ტარიატს მისი ეკონომიკური მდგომარეობის გარდა სხვა რამეც გან-
საზღვრავდა და რომ მას სამშობლო გააჩნდა ცნობილი ფორმულის სა-
პირისპიროდ. თავისი უმრავლესობით პროლეტარიატი დათანხმდა ან
იძულებული გახდა დათანხმებოდა ომს და ნებსითა თუ უნებლიეთ
მხარს უჭერდა იმ პერიოდის ნაციონალისტურ სიგიჟეებს. მარქსი
თვლიდა, რომ გამარჯვებამდე მუშათა კლასს იურიდიური და პოლი-
ტიკური სიმწიფისთვის უნდა მიეღწია. მისი შეცდომა იმაში მდგომარე-
ობდა, რომ ეგონა პოლიტიკურ სიმწიფემდე მუშებს, განსაკუთრებით კი
ინდუსტრიული სფეროს მუშებს, უკიდურესი სიღატაკე მიიყვანდა. აშკა-
რაა, რომ მუშათა მასების რევოლუციური სწრაფვა შეაფერხა კომუნისა
და მის შემდგომ პერიოდში ანარქისტული რევოლუციის სისხლში ჩახ-
რჩობამ. საბოლოოდ, მარქსიზმმა იოლად მოიცვა მუშათა მოძრაობა
1872 წლიდან; სავარაუდოდ, თავისი დიდებულებიდან გამომდინარე
და იმიტომაც, რომ სოციალისტური ტრადიცია, რომელსაც შეეძლო
მისთვის წინააღმდეგობის გაწევა,
სისხლში იყო ჩამხრჩვალი. 1871 წლის ამბოხებულებს შორის პრაქ-
ტიკულად არავინ იყო მარქსისტი. რევოლუციის ეს ავტომატური წმენ-
და პოლიციური სახელმწიფოს მიერ დღემდე გრძელდება. რევოლუცია
სულ უფრო და უფრო დამოკიდებული ხდებოდა, ერთი მხრივ, თავის
ბიუროკრატებსა და დოქტრინებზე და დასუსტებულ და დაბნეულ მა-
სებზე, მეორე მხრივ. როდესაც რევოლუციური ელიტა გილიოტინაზე
აიყვანეს და ცოცხალი დატოვეს ტალეირანი, ვინღა შეეწინააღმდეგე-
ბოდა ბონაპარტს? თუმცა, ამ ისტორიულ მიზეზებს დაემატა ეკონომი-
კური საჭიროებები. საჭიროა სიმონ ვეის ტექსტების გაცნობა ქარხნის
მუშების ცხოვრების პირობებზე[158] იმის გასაგებად, თუ როგორ მორა-
ლურ გამოფიტვამდე და უხმო სასოწარკვეთილებამდე შეუძლია მიყვა-
ნა შრომის რაციონალიზაციას. სიმონ ვეი მართალია, როდესაც ამ-
ბობს, რომ მუშის ყოფა ორჯერ უფრო არაადამიანურია, რადგან არც
ფული აქვს და ღირსებაც წართმეული აქვს. საინტერესო სამუშაო, შე-

255
მოქმედებითი შრომა, თუნდაც ცუდად ანაზღაურებული, არ ამცირებს
ადამიანს. სამრეწველო სოციალიზმს არსებითი არაფერი გაუკეთებია
მუშის ცხოვრების პირობების გასაუმჯობესებლად, რადგან არ შეხებია
წარმოების პრინციპსა და შრომის ორგანიზაციას, რასაც პირიქით აქებ-
და. მან შეძლო მუშისთვის შეეთავაზებინა იმავე ღირებულების ისტო-
რიული გამართლება, რაც ტანჯვით სიკვდილის შემდეგ ზეციური სასუ-
ფევლის მოპოვებაა; მას არასდროს მიუნიჭებია მუშისთვის შემოქმე-
დებითი სიხარული. ამ დონეზე საკითხი საზოგადოების პოლიტიკურ
მოწყობაზე კი არ დგას, არამედ ტექნიკური ცივილიზაციის კრედოზე,
რაზეც ერთნაირადაა დამოკიდებული კაპიტალიზმიცა და სოციალიზ-
მიც. ნებისმიერი აზრი, რომელიც წინ არ სწევს ამ პრობლემას, მხო-
ლოდ ირიბად ეხება მუშის ტანჯვას.
ეკონომიკური ძალების უბრალო თამაშით, რაც აგრერიგად აღაფ-
რთოვანებდა მარქსს, პროლეტარიატმა უკუაგდო ის ისტორიული მი-
სია, რომელიც მარქსმა მას დააკისრა. მარქსს ეს შეცდომა უნდა ეპატი-
ოს, რადგანაც მმართველი ძალების დრომუჭმულობის შემყურე ადამი-
ანი, რომელიც ცივილიზაციაზე ზრუნავს, ინსტიქტურად ეძებს მათ შემ-
ცვლელ ელიტას. მაგრამ მარტო ეს მოთხოვნა თავისთავად ნაყოფიე-
რი არ არის. 1789 წელს რევოლუციურმა ბურჟუაზიამ ძალაუფლება მო-
იპოვა იმიტომ, რომ ის უკვე ჰქონდა. ჟიულ მონროს მიხედვით, ამ პერი-
ოდში სამართალი ჩამორჩებოდა ფაქტს. ფაქტი კი ის იყო, რომ ბურჟუ-
აზიას უკვე განაწილებული ჰქონდა მმართველი პოსტები და ახალი ძა-
ლაუფლება – ფული. საქმე სხვანაირადაა პროლეტარიატთან, რომელ-
საც მხოლოდ საკუთარი სიღატაკე და იმედები გააჩნდა და რომელიც
ბურჟუაზიამ იმავე სიღატაკეში დატოვა. ბურჟუაზიული კლასი გადააგ-
ვარა წარმოებისა და მატერიალური სიძლიერის მოპოვების სიგიჟემ;
თვით ამ სიგიჟის ატმოსფერო ვერ უწყობდა ხელს ელიტის შექ-
მნას[159]. წარმოების ამ სისტემის კრიტიკასა და რევოლუციური შეგნე-
ბის ამაღლებას ნამდვილად შეეძლო გამოეჭედა შემცვლელი ელიტა.
მაგრამ მხოლოდ რევოლუციური სინდიკალიზმი პელუტიესა და სო-
რელთან ერთად შეუდგა ამ გზას და მოინდომა პროფესიული განათ-
ლებითა და კულტურის ამაღლებით ახალი კადრების შექმნა, რომე-

256
ლიც სჭირდებოდა და ახლაც სჭირდება ღირსებამოკლებულ სამყა-
როს. თუმცა, ეს ერთ დღეში ვერ მოხდებოდა; ახალი პატრონები უკვე
ადგილზე იყვნენ, რომელთაც მყისიერად უნდოდათ ტანჯვის გამოყე-
ნება შორეული მომავლისთვის და არა მილიონობით ადამიანის მძიმე
ხვედრის დაუყოვნებლივ შემსუბუქება. ავტორიტარი სოციალისტები
თვლიდნენ, რომ ისტორია მეტად ნელი ტემპით მიდიოდა და მის ასაჩ-
ქარებლად საჭირო იყო პროლეტარიატის მისიის გადაბარება ერთი
მუჭა
დოქტრინიორებისთვის. აქედან გამომდინარე, ისინი პირველები
იყვნენ, ვინც ეს მისია უარყო. მაგრამ ის არსებობს, მართალია, არა იმ
განსაკუთრებული დატვირთვით, რასაც მარქსი ანიჭებდა, არამედ რო-
გორც იმ ნებისმიერი ადამიანთა ჯგუფის მისია, რომელთაც კარგად შე-
უძლიათ სიამაყისა და მოგების მიღება თავისი შრომისა და ტანჯვის-
გან. ამ მისიის წარმოსაჩენად საჭირო იყო გარკვეულ რისკზე წასვლა –
თავისუფალი და სპონტანური მუშათა მოძრაობის ნდობა. ავტორიტა-
რულმა სოციალიზმმა კი, პირიქით, ეს ცოცხალი თავისუფლება მოსპო
მომავალი იდეალური თავისუფლების სასარგებლოდ. ამით, იმის მი-
უხედავად, ეს უნდოდა თუ არა, მან გააძლიერა ქარხნული კაპიტალიზ-
მით დაწყებული მუშათა დამონების პროცესი. ამ ორი ფაქტორის ერ-
თობლივი მოქმედებით და ას ორმოცდაათი წლის განმავლობაში, – პა-
რიზის კომუნის გამოკლებით, რომელიც ამბოხებული რევოლუციის ბო-
ლო საყრდენს წარმოადგენს – პროლეტარიატის ერთადერთი ისტო-
რიული მისია ის იყო, რომ მოტყუებული დარჩენილიყო. პროლეტარები
იბრძოდნენ და იხოცებოდნენ იმისთვის, რომ ხელისუფლებაში მოსუ-
ლიყვნენ სამხედროები ან ინტელექტუალები, მომავალი სამხედრო-
ები, რომლებიც თავის მხრივ მათ იმონებდნენ. მაგრამ ეს ბრძოლა მათ
ღირსებას წარმოადგენს, რომელსაც ისინი აღიარებენ, ვინც მათი იმე-
დები და უბედურება გაიზიარა. თუმცა, ეს ღირსება მოპოვებულია ძვე-
ლი და ახალი ბატონების სურვილის საწინააღმდეგოდ. ის ამ ბატონებს
უარყოფს ყოველ ჯერზე, როცა ისინი ბედავენ მის სათავისოდ გამოყე-
ნებას. გარკვეული თვალსაზრისით, ეს ღირსება მათი დაისის მომასწა-
ვებელია.

257
 ამგვარად, მარქსის ეკონომიკური წინასწარმეტყველებები რეალო-
ბამ ეჭვქვეშ დააყენა. ის, რაც მართალი რჩება მის ეკონომიკური სამყა-
როს ხედვაში არის ისეთი საზოგადოების შექმნა, რომელიც სულ უფრო
და უფრო მეტად იქნება განსაზღვრული წარმოების რიტმით. მაგრამ ამ
კონცეფციას იგი იზიარებდა მომავლის რწმენით გამსჭვალულ ბურჟუ-
აზიულ იდეოლოგიასთან ერთად. ბურჟუაზიულმა ილუზიებმა მეცნიე-
რებასა და ტექნიკურ პროგრესთან დაკავშირებით, რასაც ავტორიტა-
რული სოციალისტებიც თანხმდებოდნენ, დასაბამი მისცეს მანქანების
მომთვინიერებელ ცივილიზაციას, რომელსაც კონკურენციით ან ძალა-
უფლებისკენ სწრაფვით შეუძლია დაიყოს მტრულ ბლოკებად, მაგრამ
რომელიც ეკონომიკურ პლანში იმავე კანონებს ექვემდებარება: კაპი-
ტალის დაგროვებას, რაციონალიზებულ და უწყვეტად მზარდ წარმო-
ებას. პოლიტიკური განსხვავება, რომელიც სახელმწიფოს მეტ თუ ნაკ-
ლებ ძლიერებას ეხება საგრძნობია, მაგრამ მისი შემცირება შესაძლე-
ბელია ეკონომიკის განვითარებით. ურყევი მხოლოდ ისტორიულ ცი-
ნიზმს დაპირისპირებული განსხვავებული მორალი და ფორმალური
ზნეობა ჩანს. მაგრამ წარმოების იმპერატიულობა ორივე სამყაროში
დომინირებს და ეკონომიკურ პლანში მათგან მხოლოდ ერთ ბაზარს
ქმნის[160].
ყოველ შემთხვევაში, თუ ეკონომიკური იმპერატივის უარყოფა[161]
არ შეიძლება, მისი შედეგები სულაც არ არის ისეთი, როგორიც ეს
მარქსს წარმოედგინა. ეკონომიკურად კაპიტალიზმი მჩაგვრელია
დაგროვების საშუალებით. ის ჩაგრავს იმით, რაც უკვე დაგროვილია.
ის აგროვებს გაზრდის პროცესში და რაც მეტს აგროვებს, მით უფრო
დიდ ექსპლუატაციას ეწევა. ამ მოჯადოებული წრიდან გამოსავალს
მარქსი მხოლოდ რევოლუციაში ხედავდა. მისი მოხდენით კაპიტალის
აკუმულირება მხოლოდ იმ ზომით იქნებოდა საჭირო, რაც აუცილებე-
ლია საზოგადოებრივი წარმოებისთვის. მაგრამ რევოლუცია თავის
მხრივ
ინდუსტიალიზაციაში ჩაერთო და აშკარა გახდა, რომ დაგროვება
დამოკიდებულია არა კაპიტალიზმზე, არამედ ტექნიკაზე და მანქანა
უხმობს მანქანას. ნებისმიერ ბრძოლაში ჩართულ კოლექტივს სჭირდე-

258
ბა დაგროვება და არა საკუთარი შემოსავლების ფლანგვა. ის აგრო-
ვებს, რათა გაიზარდოს და გაზარდოს თავისი ძლიერება. ბურჟუაზიუ-
ლი იქნება თუ სოციალისტური, საზოგადოება სამართლიანობას სამო-
მავლოდ დებს საკუთარი გაძლიერების მიზნით. მაგრამ ძალა ყოველ-
თვის უპირისპირდება სხვა ძალებს. ის აღიჭურვება და იარაღდება,
რადგან აღიჭურვებიან და იარაღდებიან სხვა ძალები. ის განაგრძობს
დაგროვებას და არც შეწყვეტს მანამ, სანამ ერთ დღესაც არ დაეპატ-
რონება მსოფლიოს. ამისთვის კი მას ომი დასჭირება. ამ მომენტამდე
პროლეტარი მხოლოდ იმდენს იღებს, რომ არსებობა შეძლოს. რევო-
ლუცია იძულებული ხდება ადამიანთა უზარმაზარი დანაკარგებით
შექმნას შუალედური ინდუსტრიულ-კაპიტალისტური საზოგადოება,
რასაც მისი საკუთარი სისტემა ითხოვდა. რენტა ადამიანთა ტანჯვით
იცვლება. მონობა განზოგადებული ხდება, ხოლო ზეცის კარი კვლავაც
დახურულია. ასეთია იმ სამყაროს ეკონომიკური კანონი, რომელიც
წარმოების კულტით ცხოვრობს და რეალობა იქ უფრო სისხლიანია,
ვიდრე კანონი. რევოლუცია, რომელიც მისმა ბურჟუაზიულმა მტრებმა
და ნიჰილისტმა მოკეთეებმა ჩიხში შეიყვანეს, მონობა ხდება. თუ ის არ
შეიცვლის პრინციპებს და არ აირჩევს სხვა გზას, გამოსავლად რჩება
მხოლოდ სისხლში ჩამხრჩვალი მონური ამბოხები ან საშინელი იმედი
ატომურ თვითმკვლელობაზე. ძალაუფლებისკენ სწრაფვამ, მსოფლიო
ბატონობისთვის ნიჰილისტურმა ბრძოლამ საუკეთესოდ წარმოაჩინეს
მარქსისტული უტოპია. ის თავის მხრივ გახდა ისტორიული ფაქტი,
რომლის გამოყენება ისევე შეიძლება, როგორც ნებისმიერი სხვა ისტო-
რიული ფაქტისა. ისტორიის დაპყრობის მცდელობისას ის მასში ჩა-
იკარგა; ის, რომელიც ყველა საშუალების გამოყენებას ცდილობდა,
თავად გახდა ყველაზე ბანალური და სისხლიანი მიზნის მისაღწევი ცი-
ნიკური საშუალება. წარმოების უწყვეტმა განვითარებამ არ დაანგრია
კაპიტალისტური რეჟიმი რევოლუციის სასარგებლოდ. მან ერთნაი-
რად დაანგრია ბურჟუაზიული საზოგადოება და რევოლუციური საზო-
გადოება ძალაუფლების მხეცისთავიანი კერპის სასარგებლოდ.
როგორ მოხდა, რომ სოციალიზმი, რომელიც თავს მეცნიერულ სო-
ციალიზმს უწოდებდა, ასეთ წინააღმდეგობაში აღმოჩნდა ფაქტებთან?

259
პასუხი მარტივია: ის არ იყო მეცნიერული. მისი მარცხი მომდინარეობს
საკმაოდ ორაზროვანი მეთოდიდან, რომელსაც ერთდროულად პრე-
ტენზია ჰქონდა დეტერმინიზმზე და წინასწარმეტყველებაზე, დიალექ-
ტიკასა და დოგმატიზმზე. თუ გონება მხოლოდ საგნების ანარეკლია,
ის მათ გასწრებას მხოლოდ ჰიპოთეზურად შეძლებს. თუ თეორია გან-
საზღვრულია ეკონომიკით, მას შეუძლია აღწეროს წარმოების წარსუ-
ლი, მაგრამ არა მომავალი, რომელიც მხოლოდ სავარაუდო რჩება. ის-
ტორიული მატერიალიზმის ამოცანა შეიძლება იყოს მხოლოდ არსებუ-
ლი საზოგადოების კრიტიკა, ხოლო მომავალ საზოგადოებაზე – თუ
მეცნიერული დარჩება – მარტო ვარაუდების გამოთქმა შეუძლია. ამი-
ტომ ხომ არ არის, რომ მის მთავარ ნაშრომს ეწოდება კაპიტალი და
არა რევოლუცია? მაგრამ მარქსმა და მარქსისტებმა დაიწყეს მომავ-
ლისა და კომუნიზმის წინასწარმეტყველება საკუთარი პოსტულატები-
სა და მეცნიერული მეთოდის საზიანოდ.
ეს წინასწარმეტყველება მეცნიერული იქნებოდა მარტო იმ შემ-
თხვევაში, თუ არ ექნებოდა პრეტენზია
აბსოლუტურობაზე. მარქსიზმი არ არის მეცნიერული; ის უფრო სცი-
ენტისტურია. ის იწვევს ძირეულ განხეთქილებას მეცნიერულ გონება-
სა, რომელიც აზროვნების და თვით ამბოხის ძიების ნაყოფიერი საშუა-
ლებაა, და ისტორიულ გონებას შორის, რომელიც გერმანულმა იდეო-
ლოგიამ გამოიგონა ყველა პრინციპის უარყოფისას. ისტორიული გონე-
ბა არ არის ის გონება, რომელიც თავისი ფუნქციის მიხედვით განსჯის
სამყაროს. ის მას ამოძრავებს იმის პარალელურად, როცა იჩემებს,
რომ მისი მსაჯულია. მოვლენათა მორევში ჩათრეული, ის ცდილობს
მათ მართვას. ის ერთდროულად პედაგოგიური და დამპყრობია. თუმ-
ცა, ეს ბუნდოვანი აღწერები ფარავს ყველაზე მარტივ რეალობას. თუ
ადამიანს დავიყვანთ ისტორიამდე, მას არ რჩება სხვა არჩევანი, გარ-
და იმისა, რომ შთაინთქას შეშლილი ისტორიის ხმაურსა და მძვინვა-
რებაში ან ამ ისტორიას მიანიჭოს ადამიანის გონების ფორმა. თანა-
მედროვე ნიჰილიზმის ისტორია, შესაბამისად, მხოლოდ ერთი ხან-
გრძლივი ძალისხმევაა იმისთვის, რომ წმინდა ადამიანური ძალებით
ან უბრალოდ ძალით, ისტორიას დაუბრუნოს წესრიგი, რომელიც აღარ

260
აქვს. ეს ფსევდო გონება საბოლოოდ გაიგივებულია ეშმაკობასა და
სტრატეგიასთან და იმის მოლოდინშია, რომ იდეოლოგიური იმპერიის
ტახტზე ავიდეს. რა ესაქმება აქ მეცნიერებას? არაფერია გონებაზე უფ-
რო დამპყრობელი. ისტორია არ იქმნება მეცნიერული პედანტურობით;
საკუთარ თავსაც კი უკრძალავენ ისტორიის შექმნაში მონაწილეობას
იმ მომენტიდან, როდესაც პრეტენზია უჩნდებათ მეცნიერულ ობიექტუ-
რობაზე. გონება არ ქადაგებს, ან თუ ქადაგებს, ის გონება აღარ არის.
ამიტომაც, ისტორიული გონება ირაციონალური და რომანტიკული გო-
ნებაა, რომელიც ზოგჯერ მოგვაგონებს შეშლილის სისტემატიზებულ
ბოდვას, ზოგჯერ კი ღვთიური სიტყვის მისტიკურ მტკიცებას.
მარქსიზმის ნამდვილი მეცნიერული ასპექტი გამოიხატება მის მი-
ერ მითების დაგმობაში და ყველაზე ქვენა ინტერესების გამომჟღავნე-
ბაში. მაგრამ ამ თვალსაზრისით მარქსი არ არის ლაროშფუკოზე მე-
ტად მეცნიერული; თანაც იგი მაშინვე ივიწყებს ამ დამოკიდებულებას,
როგორც კი წინასწარმეტყველის როლში გამოდის. გასაკვირი არ
არის, რომ მარქსიზმის მეცნიერულად ჩასათვლელად და ამ ფიქციის
შესანარჩუნებლად, რაც ძალიან აწყობს ჩვენს მეცნიერულ საუკუნეს,
საჭირო გახდა ჯერ მეცნიერება გაეხადათ მარქსისტული, რაც ტერო-
რის საშუალებით მოხდა. მარქსიდან მოყოლებული, მეცნიერების
პროგრესი მდგომარეობდა დეტერმინიზმისა და იმ საუკუნის საკმაოდ
უხეში მექანიკური მატერიალიზმის დროებითი პრობაბილიზმით[162]
შეცვლაში. მარქსი ენგელსს სწერდა, რომ დარვინის თეორია მათი თე-
ორიის საფუძველს შეადგენდა. იმისთვის, რომ მარქსიზმი შეუმცდარი
დარჩენილიყო, საჭირო იყო დარვინის შემდგომი ბიოლოგიური აღმო-
ჩენების უარყოფა. რადგანაც ამ აღმოჩენებს დე ფრიზის დამტკიცებუ-
ლი ნახტომისებური მუტაციების არსებობით ბიოლოგიაში შემოჰყავ-
დათ შემთხვევითობის პრინციპი დეტერმინიზმის საპირისპიროდ, ლი-
სენკოს დაევალა ქრომოსომების მოწესრიგება და ელემენტარული დე-
ტერმინიზმის ხელახლა დამტკიცება. ეს სასაცილო ჩანს, მაგრამ აბა,
ჩააბარეთ პოლიცია ვინმე ბატონ ომეს და უკვე აღარ გაგეცინებათ.
სწორედ ეს მოხდა XX საუკუნეში. სწორედ ამიტომ XX საუკუნე უარყოფ-
და განუსაზღვრელობის პრინციპს ფიზიკაში, ფარდობითობის სპეცია-

261
ლურ თეორიას, კვანტურ თეორიას[163], დაბოლოს, თანამედროვე მეც-
ნიერების ზოგად მიმართულებას. მარქსიზმი დღეს მეცნიერული მხო-
ლოდ იმ პირობითაა, რომ უარყოფს ჰაიზენბერგს, ბორს, აინშტაინს და
ამ პერიოდის უდიდეს მეცნიერებს. ამის მერე, არაფერია იდუმალი იმ
პრინციპში, რომ მეცნიერული აზროვნება
წინასწარმეტყველების სამსახურში ჩააყენოს. მას უკვე დიდი ხანია
ჰქვია ავტორიტეტის პრინციპი; სწორედ მისით ხელმძღვანელობდა ეკ-
ლესია, როდესაც უნდოდა ნამდვილი აზროვნება მკვდარი რწმენის-
თვის დაექვემდებარებინა, ხოლო მსჯელობის თავისუფლება დროები-
თი ძალაუფლების შენარჩუნებისთვის.[164]
საბოლოოდ, მარქსის წინასწარმეტყველებიდან, რომელიც ეწინა-
აღმდეგება მისივე ორ ძირითად პრინციპს, ეკონომიკასა და მეცნიერე-
ბას, რჩება მხოლოდ რაღაც მოვლენის მხურვალე უწყება, რომელიც
ოდესმე მოხდება. მარქსისტების ერთადერთი ხერხი იმის მტკიცებაა,
რომ უბრალოდ ვადების გადაწევა მოხდა და საჭიროა საბოლოო მიზ-
ნის ასრულების დაცდა, რაც ერთ მშვენიერ დღეს მოხდება, და ის ყვე-
ლაფერს გაამართლებს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ჩვენ განსაწმენ-
დელში ვიმყოფებით და გვპირდებიან, რომ ჯოჯოხეთში არ მოვხვდე-
ბით. პრობლემა, რომელიც ამასთან დაკავშირებით ჩნდება, განსხვა-
ვებული სახისაა. თუკი ერთი ან ორი თაობის ბრძოლა ხელსაყრელი
ეკონომიკური განვითარების პირობებში საკმარისია უკლასო საზოგა-
დოების ასაშენებლად, მაშინ ამ ბრძოლის მონაწილეთა გაღებული
მსხვერპლი გამართლებულია: მომავალს მათთვის კონკრეტული სახე
აქვს, მაგალითად, მათი შვილიშვილების სახეები. მაგრამ თუ რამდე-
ნიმე თაობის მსხვერპლი საკმარისი არ აღმოჩნდება და მოგვიწევს გა-
ნუსაზღვრელი დროით ათასჯერ უფრო დამანგრეველ მსოფლიო
ბრძოლებში ჩაბმა, ამ შემთხვევაში საჭირო იქნება საყრდენის პოვნა
რწმენაში, რათა დავთანხმდეთ სიკვდილსა და კვლას. უბრალოდ, ეს
ახალი რწმენა ისევე იქნება დაფუძნებული წმინდა გონებაზე, როგორც
ყველა მანამდე არსებული.
და მაინც, როგორ უნდა წარმოვიდგინოთ ეს ისტორიის დასასრუ-
ლი? მარქსს ამ შემთხვევაში არ გამოუყენებია ჰეგელის ტერმინოლო-

262
გია. მან საკმაოდ ბუნდოვნად აღნიშნა, რომ კომუნიზმი არის მხოლოდ
კაცობრიობის მომავლის აუცილებელი ფორმა და ის არ ამოწურავს
მთლიანად მომავალს. მაგრამ კომუნიზმი ან არ ასრულებს წინააღ-
მდეგობრიობით და ტანჯვით სავსე ისტორიას და მაშინ გაურკვეველი
ხდება, როგორ გამართლდეს ამდენი ძალისხმევა და მსხვერპლი; ან
ის მას ასრულებს და მაშინ ისტორიის გაგრძელება შეიძლება წარმო-
ვიდგინოთ მხოლოდ როგორც სვლა ამ უნაკლო საზოგადოებისკენ. და
მაშინ, აღწერაში, რომელიც მეცნიერულობას იჩემებს, შემოდის მისტი-
კური ცნება. პოლიტიკური ეკონომიკის საბოლოო გაქრობა – მარქსისა
და ენგელსის საყვარელი თემა – ყველანაირი ტანჯვის დასრულებას
ნიშნავს. ეკონომიკა მართლაც გაიგივებულია ისტორიის ტანჯვა-ვაე-
ბასთან, რომელიც მასთან ერთად გაქრება, და ჩვენ ედემის ბაღში აღ-
მოვჩნდებით.
პრობლემა ვერ გადაიჭრება იმის განცხადებით, რომ საკითხი არ
დგას ისტორიის გაქრობაზე, არამედ ლაპარაკია სხვა ისტორიაში ნახ-
ტომზე. ეს სხვა ისტორია ჩვენ მხოლოდ ჩვენი ისტორიის მსგავსად შეგ-
ვიძლია წარმოვიდგინოთ; ადამიანისთვის ეს ორივე ისტორია ერთია.
ეს მეორე ისტორია ამავე დროს იმავე დილემის წინაშე გვაყენებს. ის
ან არ არის წინააღმდეგობრიობის გადაჭრა და ჩვენ ვიტანჯებით,
ვკვდებით, ვკლავთ არაფრის გულისთვის, ან ის წინააღმდეგობრიო-
ბის გადაჭრაა და პრაქტიკულად ასრულებს ჩვენს ისტორიას. მარქსიზ-
მი ამ სტადიაზე მხოლოდ საბოლოო ქალაქში პოულობს თავის გამარ-
თლებას.
ამ საბოლოო ქალაქს აქვს კი აზრი? მას აზრი აქვს საკრალურ სამ-
ყაროში, სადაც დაშვებული იყო რელიგიური პოსტულატი. სამყარო შე-
იქმნა, ესე იგი მას დასასრულიც ექნება. ადამმა დატოვა ედემი, კაცობ-
რიობა კი იქ უნდა დაბრუნდეს. მაგრამ ისტორიულ სამყაროში საქმე
სხვაგვარადაა, თუ დიალექტიკურ პოსტულატს დავუშვებთ. სათანა-
დოდ გამოყენებული დიალექტიკა ვერ გაჩერდება და არც უნდა გაჩერ-
დეს[165]. კონკრეტული ისტორიული სიტუაციის დაპირისპირებული
მხარეები ჯერ შეიძლება ერთმანეთს უარყოფდნენ, შემდეგ კი ახალ
სინთეზში მოხვდნენ. მაგრამ არ არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ,

263
რომ ეს სინთეზი დანარჩენებს აღემატება. ანდა ეს საფუძველი გაჩნდე-
ბა მაშინ, როცა ჩვენ თვითნებურად დავუწესებთ ზღვარს დიალექტი-
კას, თუ იქ შევიტანთ გარედან აღებულ სუბიექტურ მსჯელობას. თუკი
უკლასო საზოგადოება ასრულებს ისტორიას, მაშინ კაპიტალისტური
საზოგადოება მართლაც აღემატება ფეოდალურს იმ თვალსაზრისით,
რომ ის აახლოებს ამ უკლასო საზოგადოების დადგომას. მაგრამ თუ
დიალექტიკურ პოსტულატს დავუშვებთ, ის მთლიანად უნდა დავუშ-
ვათ. როგორც წოდებრივი საზოგადოება შეიცვალა არაწოდებრივი,
მაგრამ კლასობრივი საზოგადოებით, ასევე კლასობრივ საზოგადოე-
ბას შეცვლის უკლასო საზოგადოება, ოღონდ ჩვენთვის ჯერაც უცნობი
ანტაგონიზმით. მოძრაობას, რომელსაც უარს ეუბნებიან დასაწყისზე,
ვერ ექნება დასასრული. “თუ სოციალიზმი, – თქვა ერთმა ლიბერტარი-
ანმა ესეისტმა – მუდმივი ქმნადობაა, მაშინ მისი საშუალებები მისი მი-
ზანია.”[166] უფრო ზუსტად, მას არ აქვს მიზანი, აქვს მხოლოდ საშუა-
ლებები, რომლებიც არაფრით არიან გარანტირებული, თუ არ ეფუძნე-
ბიან ქმნადობისთვის უცხო იდეალს. ამ კუთხით, მართებულია აღვნიშ-
ნოთ, რომ დიალექტიკა არ არის და არ შეიძლება იყოს რევოლუციური.
ჩვენი შეხედულების მიხედვით, ის მარტო ნიჰილისტური მიმდინარე-
ობაა, რომელიც კატეგორიულად უარყოფს იმ ყველაფერს, რაც თავად
არ არის.
გამოდის, არ არსებობს ამ სამყაროში არანაირი მიზეზი, რომ წარ-
მოვიდგინოთ ისტორიის დასასრული. ამასობაში ეს მარქსიზმის სახე-
ლით კაცობრიობისთვის მოთხოვნილი მსხვერპლის ერთადერთი გა-
მართლებაა. მაგრამ მას არ გააჩნია სხვა გონივრული საფუძველი,
გარდა ლოგიკური შეცდომისა, რომელსაც ისტორიაში შემოჰყავს ერ-
თადერთი და თვითკმარი სამეფო – ისტორიისთვის უცხო ღირებულე-
ბა. რადგან ეს ღირებულება მორალისთვისაც უცხოა, ის არ არის ღირე-
ბულება, როგორც ასეთი, რომელზეც შეიძლება საკუთარი საქციელის
დაფუძნება; ის არის საფუძვლის არმქონე დოგმა, რომლის გათავისე-
ბაც შეიძლება მარტოობითა თუ ნიჰილიზმით დამხრჩვალი აზროვნე-
ბის სასოწარკვეთილი მოქმედებისას, ან გარედან ეხვევა თავს მათ მი-
ერ, ვისთვისაც დოგმა მომგებიანია. ისტორიის დასასრული არ არის

264
სამაგალითო ღირებულება, რომელსაც დახვეწა მოსდევს. ის თვითნე-
ბობისა და ტერორის პრინციპია.
მარქსმა აღიარა, რომ ადრე მომხდარი ყველა რევოლუცია მარ-
ცხით დამთავრდა. მაგრამ მას პრეტენზია ჰქონდა, რომ მის მიერ ნაუწ-
ყებ რევოლუციას საბოლოო გამარჯვება მოჰყვებოდა. მანამდე, მუშა-
თა მოძრაობა იმ მტკიცებას ეყრდნობოდა, რომელსაც მუდმივად უარ-
ყოფდნენ ფაქტები და რომლის სიყალბის მშვიდად მხილების დროც
დიდი ხნის დამდგარი იყო. გამომდინარე იქიდან, რომ ღმერთის გა-
მოცხადება გადადებული იყო, შესაბამისად, საბოლოო სამეფოს შე-
სუსტებული მოლოდინი რწმენის სიმბოლოდ იქცა.
მარქსისტული სამყაროს ერთადერთი ღირებულება, მარქსისგან
დამოუკიდებლად, ამიერიდან გამოიხატებოდა მთელ იდეოლოგიურ
იმპერიაზე თავსმოხვეულ დოგმაში. სოციალური მისტიფიკაციის მიზ-
ნით საბოლოო სამეფო გამოყენებული იყო როგორც მარადიული მო-
რალი და ზეციური სამეფო. ელი ჰალევი[167] აღიარებდა, რომ არ შე-
ეძლო ეთქვა, საით მიდიოდა სოციალიზმი – მსოფლიო მასშტაბში გა-
დაყვანილი შვეიცარიული რესპუბლიკისკენ თუ ევროპული კეისრობის-
კენ. დღეს ჩვენ გაცილებით უკეთ ვართ გარკვეული ამ საკითხში. ნიც-
შეს წინასწარმეტყველება, ყოველ შემთხვევაში ამ საკითხში, გამარ-
თლდა. საკუთარი ნების მიუხედავად და უცილობელი ლოგოკით, მარ-
ქსიზმი ვლინდება თავის ინტელექტუალურ კეისრობაში, რის აღწერა-
საც ბოლოს და ბოლოს უნდა შევუდგეთ. მარქსიზმი, წყალობის წინააღ-
მდეგ სამართლიანობის ბრძოლის ბოლო წარმომადგენელი, მისი სურ-
ვილის საპირისპიროდ, თავის თავზე იღებს პასუხისმგებლობას სამარ-
თლიანობის ბრძოლაზე ჭეშმარიტების წინააღმდეგ. როგორ შეიძლება
ცხოვრება შეწყალების გარეშე – ის კითხვაა, რომელიც XIX საუკუნეში
დომინირებს. “სამართლიანობით”, – უპასუხეს მათ, ვისაც არ უნდოდა
აბსოლუტური ნიჰილიზმის მიღება. ადამიანებს, რომელთაც ზეციური
სამეფოს იმედი დაკარგეს, დაჰპირდნენ ადამიანის სამეფოს. XIX სა-
უკუნის ბოლოსკენ ქადაგება ადამიანთა სამეფოზე გაძლიერდა, პირ-
დაპირ წინასწარმეტყველური გახდა და მეცნიერული მიღწევები უტო-
პიის სამსახურში ჩააყენა. მაგრამ ეს სამეფო სულ უფრო შორეული ხდე-

265
ბოდა, საშინელმა ომებმა გააპარტახეს უძველესი მიწა, ამბოხებულთა
სისხლმა მორწყა ქალაქების კედლები და ტოტალური სამართლიანო-
ბა არ ჩანდა. თანდათან გამოიკვეთა XX საუკუნის კითხვა, რომელსაც
1905 წლის ტერორისტები შეეწირნენ და რომელიც აწვალებს თანამედ-
როვე სამყაროს: როგორ შეიძლება წყალობისა და სამართლიანობის
გარეშე ცხოვრება?
ამ კითხვას უპასუხა ნიჰილიზმმა და არა ამბოხმა. დღემდე მხო-
ლოდ ის ლაპარაკობს და იმეორებს რომანტიკოსი ამბოხებულების
ფორმულას: “მძვინვარებით”. ისტორიულ მძვინვარებას ძალაუფლება
ეწოდება. ძალაუფლების ნებამ გადაფარა სამართლიანობის ნება, რო-
მელთანაც თავიდან მოჩვენებით აიგივებდა თავს და შემდეგ ისტორი-
ის ბოლოსკენ მოისროლა იმის მოლოდინში, რომ მიწაზე არაფერი
დარჩებოდა დასაპყრობი. იდეოლოგიურმა შედეგებმა გაიმარჯვა ეკო-
ნომიკურ შედეგებზე: რუსული კომუნიზმის ისტორიამ უარყო საკუთარი
პრინციპები. ჩვენ აღმოვჩნდით მეტაფიზიკური ამბოხის გრძელი გზის
ბოლოში. ამჯერად ის წინ მიიწევს იარაღის ჟღარუნით, ბრძანებებით,
აღარ ახსოვს საკუთარი პრინციპები და თავის სიმარტოვეს მალავს
შეიარაღებულ ბრბოში, კვლავაც მომავლის იმედად მყოფი, რომელიც
ამიერიდან მისი ერთადერთი ღმერთია, თუმცა, მისგან დაშორებულია
დასამორჩილებელი ხალხებითა და დასაპყრობი კონტინენტებით. ერ-
თადერთი პრინციპით მოქმედი ადამიანები ალიბად ადამიანთა სამე-
ფოს იყენებენ და უკვე დაწყებული აქვთ აღმოსავლეთ ევროპაში თავი-
სი ბანაკის გამაგრება სხვა გამაგრებული ბანაკების პირისპირ.

266
 ბოლო სამეფო
მარქსს ასეთი საშინელი აპოთეოზი არ ჰქონია წარმოდგენილი.
არც ლენინს, თუმცა, მან გადამწყვეტი ნაბიჯი გადადგა სამხედრო იმ-
პერიისკენ. კარგმა სტრატეგმა, მაგრამ საშუალო ფილოსოფოსმა,
უპირველეს ამოცანად თავიდან ძალაუფლების მოპოვება დასახა. აქ-
ვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ძირშივე მცდარია მოსაზრება ლენინის იაკო-
ბინელობაზე. იაკობინურია მხოლოდ მისი იდეა აგიტატორებისა და
რევოლუციონერების ფრაქციებზე. იაკობინელებს პრინციპებისა და
ზნეობის სწამდათ და დაიღუპნენ, როდესაც ამას უღალატეს. ლენინს
მხოლოდ რევოლუციისა და შედეგის სიკეთის სწამდა. “საჭიროა ყვე-
ლაფერზე და ყველანაირ მსხვერპლზე წასვლა, თუკი საჭიროება მო-
ითხოვს, ყველა საბრძოლო მანევის, ხრიკის, უკანონო ქმედების გამო-
ყენება, სიმართლის დაფარვა ერთადერთი მიზნისთვის – პროფკავში-
რებში შეღწევისთვის ... და იქ ყველა სირთულის მიუხედავად კომუნის-
ტური დავალების შესრულება.” ჰეგელისა და მარქსის მიერ დაწყებუ-
ლი ფორმალური მორალის წინააღმდეგ ბრძოლა მისთვის გახდა
არაეფექტიანი რევოლუციური მიდგომების კრიტიკის საგანი. ეს მოძ-
რაობა კომუნისტური იმპერიისკენ მიდიოდა.
თუ მის ორ ნაშრომს ავიღებთ, რომელთაგან ერთი მისი აგიტატო-
რის კარიერის დასაწყისში დაიწერა[168], მეორე კი ბოლოს[169], გა-
ოცებული დავრჩებით იმით, რომ მას ერთი წუთითაც არ შეუწყვეტია
უმოწყალო ბრძოლა რევოლუციური მოძრაობის სენტიმენტალური
ფორმების წინააღმდეგ. მას უნდოდა რევოლუციიდან მორალის გან-
დევნა, რადგან საფუძვლიანად თვლიდა, რომ რევოლუციური ძალა-
უფლების მოპოვება შეუძლებელია ათი მცნების დაცვით. როდესაც
პირველი გამოცდების შემდეგ ის ისტორიის სცენაზე გამოჩნდა, სადაც
მას ასეთი მნიშვნელოვანი როლი უნდა შეესრულებინა, მისი ბუნებრი-
ვი თავისუფლება, რომლითაც ის იღებდა წინა საუკუნის მიერ შექმნილ
იდეოლოგიასა და ეკონომიკას, მასში წარმოაჩენდა ახალი ეპოქის
პირველ ადამიანს. შფოთის, ნოსტალგიის, მორალის მიმართ გულგრი-
ლი, ის ხელში იღებს მართვის ბერკეტებს, ეძებს ძრავის მუშაობის სა-

267
უკეთესო რეჟიმს და იღებს გადაწყვეტილებას, თუ რომელი ზნეობა შე-
ეფერება ისტორიის მართვას და რომელი არა. იგი თავიდან თითქოს
ხელის ფათურით იკვლევდა გზას, ყოყმანობდა იმის თაობაზე, უნდა
გაევლო თუ არა რუსეთს კაპირალიზმისა და ინდუსტრიის სტადია. მაგ-
რამ ეს იწვევდა ეჭვს იმასთან დაკავშირებით, მოხდებოდა თუ არა რე-
ვოლუცია რუსეთში. ლენინი თავად იყო რუსეთი და მისი ვალი იყო იქ
რევოლუცია მოეხდინა. მან ბორტს იქით მოისროლა ეკონომიკური ფა-
ტალიზმი და მოქმედებას შეუდგა. მან მტკიცედ განაცხადა, რომ 1902
წლიდან მუშებს არ შესწევთ უნარი თავად შეიმუშაონ დამოუკიდებელი
იდეოლოგია. მან უარყო მასების სტიქიურობა. სოციალისტური დოქ-
ტრინა გულისხმობდა მეცნიერულ ბაზას, რომელიც ერთადერთი იყო,
რომელსაც შეეძლო მისი ინტელექტუალებით მომარაგება. როდესაც
ლენინი ამბობს, რომ საჭიროა მუშასა და ინტელექტუალს შორის ყო-
ველგვარი განსხვავების წაშლა, უნდა გავიგოთ, რომ შეიძლება არ იყო
პროლეტარი, მაგრამ პროლეტარზე უკეთ გესმოდეს პროლეტარის ინ-
ტერესები. მან შეაქო ლასალი[170] იმ დაუნდობელი ბრძოლის გამო,
რომელსაც ის აწარმოებდა მასების სტიქიურობის წინააღმდეგ.
“თეორიამ, – ამბობდა ის, – უნდა დაიმორჩილოს სტიქიურობა.” აქედან
უკვე აშკარაა, რომ ეს შემდეგს ნიშნავს: რევოლუციას სჭირდება ხელ-
მძღვანელები და თეორეტიკოსი ხელმძღვანელები[171].
ის ერთდროულად ებრძოდა რეფორმიზმს, რომელიც ადუნებს რე-
ვოლუციურ ძალებს და ტერორიზმს[172], რომელიც უაზრო მიდგომად
მიაჩნდა. რევოლუცია ეკონომიკური იქნება თუ სენტიმენტალური, პირ-
ველ რიგში სამხედროა. რევოლუციური მოძრაობა იმ დღემდე, სანამ
რევოლუცია იფეთქებს, გაიგივებულია სტრატეგიასთან. თვითმპყრო-
ბელობა მტერია; მისი უმთავრესი საყრდენი პოლიცია, პროფესიული
პოლიტიკური ჯარისკაცების კორპუსია. აქედან დასკვნა მარტივია:
“პოლიტიკური პოლიციის წინააღმდეგ ბრძოლა მოითხოვს განსაკუთ-
რებულ თვისებებს, საჭიროებს პროფესიონალ რევოლუციონერებს.”
რევოლუციას ეყოლება თავისი საკადრო არმია, მასების გვერდით,
რომელსაც საჭირო მომენტში მოუხმობს. აგიტატორების კორპუსი მა-
სებზე ადრე უნდა მომზადდეს. აგენტების ქსელი, – ასეთია ლენინის

268
ფორმულირება, – იმას ნიშნავს, რომ ხელისუფლებაში მოვა რევოლუ-
ციის საიდუმლო საზოგადოება რეალისტი რევოლუციონერი ბერებით:
“ჩვენ რევოლუციის ახალგაზრდა თურქები[173] ვართ, – ამბობდა ის, –
მცირედი იეზუიტური მინარევით.” ამ მომენტიდან პროლეტარიატს მი-
სია აღარ გააჩნია. ის მხოლოდ მძლავრი საშუალებაა, სხვა საშუალე-
ბებთან ერთად რევოლუციონერი ასკეტების ხელში[174].
ძალაუფლების მოპოვების საკითხი იწვევს სახელმწიფოს საკითხს.
ლენინის სახელმწიფო და რევოლუცია (1917), რომელიც ამ პრობლე-
მას ეხება, ყველაზე საინტერესო და წინააღმდეგობრივი ნაშრომია.
ლენინი იქ თავის საყვარელ მეთოდს – ავტორიტეტის მოშველიებას
იყენებს. მარქსისა და ენგელსის დახმარებით ის ილაშქრებს ყველა-
ნაირი რეფორმიზმის წინააღმდეგ, რომლის გამოყენებასაც ცდილობს
ბურჟუაზიული სახელმწიფო – ერთი კლასის მიერ მეორეს დამჩაგვრა-
ვი ორგანიზმი. ბურჟუაზიული სახელმწიფო ეყრდნობა პოლიციასა და
არმიას, რადგან ის პირველ რიგში ჩაგვრის იარაღია. ის ერთდროუ-
ლად ირეკლავს შეურიგებელ კლასობრივ ანტაგონიზმსა და ამ ანტა-
გონიზმის ძალდატანებით შემცირებას. ასეთი ხელისუფლება მხო-
ლოდ ზიზღს იმსახურებს. “თვით ცივილიზებული სახელმწიფოს სამ-
ხედრო მეთაურს შეშურდებოდა პატრიარქალური კლანის მეთაურის,
რომელიც არა ჯოხით თავსმოხვეული, არამედ ნებაყოფლობითი პატი-
ვისცემით სარგებლობს.” თუმცა, ჯერ კიდევ ენგელსმა დაადგინა ერ-
თხელ და სამუდამოდ, რომ სახელმწიფო და თავისუფალი საზოგა-
დოება შეუთავსებადი ცნებებია. “კლასები ისევე გარდაუვლად გაქრე-
ბიან, როგორც გაჩნდნენ.” კლასების გაქრობასთან ერთად, ასევე გარ-
დაუვლად გაქრება სახელმწიფო. საზოგადოება, რომელიც მოახდენს
წარმოების რეორგანიზაციას მწარმოებლების თავისუფალი და თანას-
წორი ასოციაციის ბაზაზე, სახელმწიფოს მანქანას გაუშვებს იქ, სადაც
მისი ადგილია – ანტიკვარების მუზეუმში, სართავი ჯარასა და ბრინჯა-
ოს ნაჯახის გვერდით.
უდავოდ ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ უყურადღებო მკითხველმა
სახელმწიფო და რევოლუცია მიაკუთვნა ლენინის ანარქისტულ მის-
წრაფებას და სინანულს გამოთქვამენ დოქტრინის უცნაურ განვითარე-

269
ბაზე, რომელიც ასე დაუნდობელია არმიის, პოლიციის, ხელკეტისა და
ბიუროკრატიის მიმართ. მაგრამ ლენინის პოზიციის კარგად გასაგე-
ბად ის სტრატეგიული კუთხით უნდა განვიხილოთ. ის იმიტომ იცავს ასე
ენერგიულად ენგელსის თეზისს ბურჟუაზიული სახელმწიფოს გაქრო-
ბის თაობაზე, რომ ერთი მხრივ, უნდა დაბრკოლება შეუქმნას პლეხა-
ნოვისა და კაუცკის წმინდა “ეკონომიზმს”, და მეორე მხრივ, აჩვენოს,
რომ კერენსკის მთავრობა ბურჟუაზიულია და ის უნდა დაემხოს. რასაც
ერთი თვის შემდეგ გააკეთებს კიდეც.
პასუხის გაცემა იყო საჭირო მათთვისაც, ვინც შენიშნავდა, რომ რე-
ვოლუციას სჭირდებოდა ადმინისტრაციისა და რეპრესიის აპარატი. ამ
საკითხშიც კარგად არიან გამოყენებულნი მარქსი და ენგელსი იმის
ავტორიტეტულად დასამტკიცებლად, რომ პროლეტარული სახელმწი-
ფო სხვა სახელმწიფოების მსგავსად ორგანიზებული სახელმწიფო არ
არის, არამედ ისეთი სახელმწიფოა, რომელიც განსაზღვრების მიხედ-
ვით მუდმივი კვდომის პროცესშია. “როდესაც აღარ იარსებებს ჩაგრუ-
ლი სოციალური კლასი, რომელსაც დაცვა სჭირდება ... სახელმწიფო
აუცილებელი აღარ იქნება. პირველი ქმედება, რომლითაც სახელმწი-
ფო (პროლეტარული) რეალურად დაამტკიცებს, რომ მთელი საზოგა-
დოების წარმომადგენელია – საზოგადოების წარმოების საშუალებე-
ბის დაუფლება –, იმავდროულად არის სახელმწიფოსთვის დამახასია-
თებელი ბოლო ქმედება. ადამიანთა მმართველობას ჩაანაცვლებს
საგნების ადმინისტრაცია ... სახელმწიფო კი არ იცვლება, ის კვდება.”
პროლეტარიატმა ბურჟუაზიული სახელმწიფო ჯერ დაანგრია, რომე-
ლიც შემდეგ და მხოლოდ ამის შემდეგ პროლეტარულ სახელმწიფოში
გაიქნა. პროლეტარიატის დიქტატურა აუცილებელია: 1. იმისთვის,
რომ ჩაკლას ან მოიშოროს ბურჟუაზიული კლასის ნარჩენები; 2. რომ
მოხდეს წარმოების საშუალებათა განსაზოგადოება. ამ ორი ამოცანის
შესრულებისთანავე ის დაიწყებს კვდომას.
ლენინი მტკიცედ და ღიად დგას იმ პრინციპზე, რომ სახელმწიფო
მაშინვე კვდება, როგორც კი განახორციელებს წარმოების საშუალება-
თა განსაზოგადოებას, რითაც მოშორებული იქნება ექსპლუატატორი
კლასი. თუმცა, იქვე, ის ცდილობს გაამართლოს წარმოების საშუალე-

270
ბების განსაზოგადოების მერე, ერთ-ერთი რევოლუციური ფრაქციის
განუსაზღვრელი ვადით დიქტატურა ხალხის დარჩენილ ნაწილზე. მი-
სი პამფლეტი, რომელშიც ის მუდმივად იყენებს პარიზის კომუნის გა-
მოცდილებას, მთლიანად ეწინააღმდეგება კომუნის ფედერალისტურ
და ანტიავტორიტარულ იდეებს; ის ასევე ეწინააღმდეგება მარქსისა
და ენგელსის ოპტიმისტურ აღწერებს. მიზეზი ნათელია: ლენინს არ და-
ვიწყებია კომუნის მარცხი. რაც შეეხება ამ შთამბეჭდავი დამტკიცების
მეთოდებს, ისინი კიდევ უფრო მარტივია: ის ყოველი დაბრკოლება,
რომელსაც რევოლუცია აწყდებოდა, ითხოვდა მარქსის მიერ აღწერი-
ლი სახელმწიფოსთვის ახალი უფლებების მინიჭებას. ათი გვერდის
შემდეგ, ყოველგვარი გადასვლის გარეშე, ლენინი ამტკიცებს, რომ ძა-
ლაუფლება აუცილებელია ექსპლუატატორთა დასამარცხებლად “და
სოციალისტური ეკონომიკის ჩამოყალიბების პროცესში ასევე მოსახ-
ლეობის უზარმაზარი მასების სამართავად: გლეხების, წვრილი ბურჟუ-
აზიის, ნახევრად პროლეტარების.” აქ შემობრუნება უდავოა; მარქსისა
და ენგელსის გარდამავალი სახელმწიფო იცვლება ახალი მისიით,
რომელიც უზრუნველყოფს მის დიდი ხნით არსებობას. აქვე ჩვენ შეგ-
ვიძლია დავინახოთ სტალინის რეჟიმის წინააღმდეგობრიობა მის
ოფიციალურ ფილოსოფიასთან. ამ რეჟიმმა ან შექმნა სოციალისტური
უკლასო საზოგადოება და საშინელი რეპრესიული აპარატით მისი შე-
ნარჩუნება ვერ გამართლდება მარქსის თეორიით, ან ეს არ განხორ-
ციელებულა, რითაც მტკიცდება, რომ მარქსის თეორია მცდარია და
კერძოდ წარმოების საშუალებების განსაზოგადოება არ ნიშნავს კლა-
სების გაქრობას. თავისი ოფიციალური დოქტრინიდან გამომდინარე,
ეს რეჟიმი იძულებული იყო გაეკეთებინა არჩევანი: ის ან მცდარია, ან
მან უღალატა საკუთარ დოქტრინას. სინამდვილეში, მარქსის იდეების
ნაცვლად, ლენინმა ნეჩაევსა და ტკაჩოვთან ერთად რუსეთში გაამარ-
ჯვებინა სოციალისტური სახელმწიფოს გამომგონებლის, ლასალის
იდეებს. ამ მომენტიდან პარტიაში შიდა ბრძოლების ისტორია, ლე-
ნინიდან სტალინამდე, დასულია მუშათა დემოკრატიასა და სამხედ-
რო ბიუროკრატიულ დიქტატურას შორის ბრძოლამდე, სამართლიანო-
ბასა და ეფექტიანობას შორის ბრძოლამდე.

271
 ზოგჯერ იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს ლენინი ეძებდა ამ ორი
უკიდურესობის შეთავსების გზებს, როდესაც ის კომუნის მიერ მიღებულ
ზომებს აქებს: არჩეული სახელმწიფო მოხელეები, რომელთა გადაყე-
ნებაც შესაძლებელი იქნებოდა და მათი ანაზღაურება გაუთანაბრდე-
ბოდა მუშისას, ბურჟუაზიული ბიუროკრატიის შეცვლა მუშათა პირდა-
პირი მართვით. ჩვენ ფედერალისტ ლენინს ვხედავთ მაშინაც, როდე-
საც ის აქებს კომუნების დაარსებას და მათი წარმომადგენლების შეყ-
ვანას უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოში. თუმცა, მალევე ირკვევა, რომ
ამ ფედერალიზმის ქადაგება პარლამენტარიზმის გაუქმების მიზნით
ხდება. ლენინი, ყველანაირი ისტორიული ჭეშმარიტების მიუხედავად,
პარლამენტარიზმს მიიჩნევს ცენტრალიზმად და იქვე აქცენტს აკე-
თებს პროლეტარიატის დიქტატურაზე, ხოლო ანარქისტებს საყვედუ-
რობს მათ შეურიგებლობას სახელმწიფოსთან დაკავშირებულ საკით-
ხებთან მიმართებაში. აქ ენგელსზე დაყრდნობით შემოდის ახალი
მტკიცება, რომელიც ამართლებს პროლეტარიატის დიქტატურის გაგ-
რძელებას ნაციონალიზაციის, ბურჟუაზიული კლასის გაქრობის და
თვით მასების მმართველობის მიღწევის შემდეგ. ამჯერად, პოლიტი-
კური ძალაუფლების შენარჩუნების ვადები გადაწეულია წარმოების
მიერ განსაზღვრული პირობების შესაბამისად. მაგალითად, სახელ-
მწიფოს კვდომა დაემთხვევა მომენტს, როდესაც ბინები მოსახლეობას
უფასოდ გადაეცემა. ეს იქნება კომუნიზმის უმაღლესი ფაზა: “ყველას
საჭიროების მიხედვით.” მანამდე კი სახელმწიფომ უნდა იარსებოს.
რა სისწრაფით მოხდება განვითარება ამ უმაღლესი ფაზისკენ, რო-
ცა ყველა საჭიროების მიხედვით მიიღებს? “ჩვენ ეს არ ვიცით და ვერც
გვეცოდინება ... არ ვფლობთ მონაცემებს, რომლებიც ამ საკითხების
გადაჭრის საშუალებას მოგვცემს.” მეტი სიცხადისთვის ლენინი, რო-
გორც ყოველთვის, თვითნებურად ამტკიცებს, რომ “არც ერთ სოცია-
ლისტს თავში აზრად არ მოსვლია კომუნიზმის უმაღლესი ფაზის დად-
გომის აუცილებლობა”. შეიძლება ითქვას, რომ ამ ადგილას ყველანაი-
რი თავისუფლება საბოლოოდ ჩაკვდა. ჯერ ხდება მასების მართვის
იდეიდან, პროლეტარული რევოლუციის ცნებიდან, პროფესიონალი
აგენტების მიერ მოხდენილ და მართულ რევოლუციაზე გადასვლა.

272
შემდეგ სახელმწიფოს დაუნდობელი კრიტიკა ეგუება პროლეტარია-
ტის დიქტატურის აუცილებლობას, მართალია დროებითს, მისი ბელა-
დების სახით. დასასრულ, აცხადებენ, რომ არ იციან ამ დროებითი პე-
რიოდის გაგრძელების ვადები და უფრო მეტიც, შეუძლებელია იმის
დაპირება, რომ ის ოდესმე დასრულდება. ამის შემდეგ, ლოგიკურია
საბჭოების მიერ დამოუკიდებლობის დაკარგვა, მახნოს კანონგარე-
შედ გამოცხადება და კრონშტადტის მეზღვაურების ამბოხის ჩახშობა
პარტიის მიერ.
რასაკვირველია, შესაძლებელია სამართლიანობის მხურვალე
დამცველის, ლენინის ბევრი მტკიცება დავუპირისპიროთ სტალინის
რეჟიმის რეალობას; ძირითადად, სახელმწიფოს კვდომის ცნებას. და-
ვუშვათ თუნდაც, რომ პროლეტარული სახელმწიფო დიდხანს ვერ გაქ-
რებოდა, იმისთვის, რომ დოქტრინის შესაბამისად პროლეტარულად
დამკვიდრებულიყო, მას უნდა ჰქონოდა გაქრობის მცდელობა და
თანდათან ნაკლებად რეპრესიული გამხდარიყო. ეჭვგარეშეა, რომ
ლენინს ეს ტენდენცია გარდაუვლად მიაჩნდა, მაგრამ მისი მოლოდი-
ნი არ გამართლდა. ოცდაათი წლის განმავლობაში პროლეტარულ სა-
ხელმწიფოს პროგრესირებადი ანემიის არანაირი ნიშანი არ გამოუმ-
ჟღავნებია. პირიქით, ის სულ უფრო ძლიერდებოდა. ორი წლის შემდეგ,
სვერდლოვის უნივერსიტეტის კონფერენციაზე გამოსვლისას, გარე
ფაქტორების ზეწოლითა და შიდა რეალობიდან გამომდინარე, ლენინ-
მა გააკეთა დაზუსტება, რომელიც მოწმობდა პროლეტარული ზესა-
ხელმწიფოს უსასრულოდ შენარჩუნებაზე. “ამ მანქანითა თუ ხელკე-
ტით (სახელმწიფო-ავტორი), ჩვენ მოვსპობთ ყველანაირ ექსპლუატა-
ციას და როდესაც დედამიწაზე აღარ იქნება ექსპლუატაციის შესაძ-
ლებლობა, აღარ იარსებებენ მიწებისა და ფაბრიკების მეპატრონეები,
დამშეულთა თვალწინ არ ივლიან მაძღრები, როდესაც ამგვარი რაღა-
ცები შეუძლებელი გახდება, მხოლოდ მაშინ ჩავაბარებთ ამ მანქანას
ჯართში. მაშინ არ იარსებებს არც სახელმწიფო და არც ექსპლუატა-
ცია.” სანამ დედამიწაზე და არა მოცემულ საზოგადოებაში იარსებებს
ერთი ჩაგრული თუ ერთი მესაკუთრე, სახელმწიფო არსებობას გააგ-
რძელებს. ამდენივე ხანს ის იძულებული იქნება გაძლიერდეს, რომ სა-

273
თითაოდ დაამარცხოს უსამართლობა, უსამართლო მმართველობა,
ჯიუტად ბურჟუაზიული ერები, საკუთარი ინტერესებით დაბრმავებული
ხალხები. და როდესაც საბოლოოდ დამორჩილებულ და მოწინააღ-
მდეგეებისგან გაწმენდილ დედამიწაზე ბოლო უსამართლობა ჩაიხ-
რჩობა მართლებისა და ბოროტმოქმედების სისხლში, ხოლო სახელ-
მწიფო მიაღწევს ყველანაირი ძალაუფლების ზღვარს, ეს საშინელი
კერპი, რომელიც მთელ სამყაროს გადაფარავს, მშვიდად და წყნარად
გაერიდება სამართლიანობის ქალაქს.
იმპერიალისტი მოწინააღმდეგეების ზეწოლით, რაც მოსალოდნე-
ლი იყო, ლენინთან ერთად იშვა სამართლიანობის იმპერიალიზმი.
მაგრამ იმპერიალიზმს, თუნდაც სამართლიანობის იმპერიალიზმს,
მხოლოდ ორი არჩევანი აქვს: ან დაიღუპოს ან მსოფლიო იმპერია შექ-
მნას. ამ მომენტამდე მას სხვა საშუალება არ გააჩნია უსამართლობის
გარდა. აქედან მოყოლებული დოქტრინა საბოლოოდ გაიგივებულია
წინასწარმეტყველებასთან. შორეული სამართლიანობისთვის ის აკა-
ნონებს უსამართლობას მთელი ისტორიის განმავლობაში, იგი ხდება
ის მისტიფიკაცია, რაც ყველაზე მეტად სძულდა ლენინს. სასწაულის
დაპირებით ის ადამიანებს აგუებს უსამართლობას, დანაშაულს და
სიცრუეს. საჭიროა კიდევ მეტი წარმოება, მეტი ძალაუფლება, უწყვეტი
შრომა, დაუსრულებელი ტკივილი, მუდმივი ომი და დადგება მომენტი,
როცა ტოტალურ იმპერიაში განზოგადებული მონობა სასწაულებრი-
ვად შეიცვლება საპირისპიროთი: თავისუფალი დასვენებით უნივერსა-
ლურ რესპუბლიკაში. ფსევდო რევოლუციურ მისტიფიკაციას ახლა თა-
ვისი ფორმულა აქვს: საჭიროა ყველანაირი თავისუფლების ჩაკვლა
იმპერიის ასაშენებლად და იმპერია გახდება თავისუფლება. ერთობის
გზა ტოტალურობაზე გადის.

274
 ტოტალურობა და სამსჯავრო
ტოტალურობა სხვა არაფერია, თუ არა მორწმუნეებისა და ამბოხე-
ბულების მარადიული ოცნება ერთობაზე, რომელიც ახლა ჰორიზონტა-
ლურად მყარდება უღმერთოდ დარჩენილ მიწაზე. ყველა ღირებულე-
ბაზე უარის თქმა ნიშნავს ამბოხზე უარის თქმას იმპერიისა და მონობის
მისაღებად. ფორმალური ღირებულებების კრიტიკას არ შეეძლო თავი-
სუფლების იდეისთვის გვერდის ავლა. მას მერე, რაც აღიარეს თავისუ-
ფალი პიროვნების შექმნის შეუძლებლობა მხოლოდ ამბოხის ძალე-
ბით, რომელზეც რომანტიკოსები ოცნებობდნენ, თავისუფლებაც ისტო-
რიის დინებას შეუერთდა. ის გახდა თავისუფლება ბრძოლაში, რომელ-
საც არსებობისთვის მოქმედება სჭირდება. ისტორიის დინამიზმთან
გაიგივებული თავისუფლება თავისი თავით მხოლოდ მაშინ დატკბება,
როდესაც ისტორია შეჩერდება მსოფლიო ქალაქში. მანამდე ყოველი
მისი გამარჯვება გახდება საკამათო, რაც მას ამაოს გახდის. გერმანე-
ლი ერი თავისი მჩაგვრელი მოკავშირეებისგან განთავისუფლდა, მაგ-
რამ თითოეული გერმანელის თავისუფლების ფასად. ტოტალიტარულ
რეჟიმში ცალკეული პიროვნებები თავისუფალნი არ არიან, თუმცა,
ადამიანთა კოლექტივი შეიძლება ჩაითვალოს თავისუფლად. ბოლოს,
როდესაც იმპერია ადამიანთა მთელ მოდგმას განათავისუფლებს, თა-
ვისუფლება იმეფებს მონათა ჯოგებზე, რომლებიც ყოველ შემთხვევა-
ში თავისუფლები იქნებიან ღმერთთან მიმართებაში და ზოგადად, ყვე-
ლაფერ ტრანსცენდენტურთან მიმართებაში. დიალექტიკური სასწა-
ული, რაოდენობის გადასვლა ხარისხში სწორედ აქ ხდება: ტოტალურ
მონობას არქმევენ თავისუფლებას. როგორც, სხვათა შორის, ჰეგელი-
სა და მარქსის ყველა მაგალითში, არ არსებობს ობიექტური გარდასახ-
ვა, არამედ ხდება სახელდების სუბიექტური ცვლილება. სასწაულები
არ ხდება. თუ ნიჰილიზმის ერთადერთი იმედია ის, რომ მილიონობით
მონა შეძლებს ერთ დღეს სამუდამოდ განთავისუფლებულ კაცობრიო-
ბად გადაქცევას, ისტორია მარტო აუხდენელი სიზმარია. ისტორიულ
აზროვნებას უნდა განეთავისუფლებინა ადამიანი ღვთის მონობისგან;
მაგრამ ეს განთავისუფლება მის სრულ მორჩილებას მოითხოვს ქმნა-

275
დობასთან. მაშინ ადამიანი ისე მიდის პარტიასთან, როგორც ადრე სა-
კურთხეველთან მიდიოდა. ამიტომაც ეპოქა, რომელიც თავის თავს
ყველაზე ამბოხებულად მიიჩნევს, ასარჩევად მარტო კონფორმიზმს
გვთავაზობს. XX საუკუნის ნამდვილი გატაცება მონობაა.
მაგრამ ტოტალური თავისუფლება არ არის ინდივიდუალურ თავი-
სუფლებაზე ადვილი მოსაპოვებელი. ადამიანის სამყაროზე ბატონო-
ბის უზრუნველსაყოფად სამყაროსა და ადამიანს უნდა მოშორდეს ყვე-
ლაფერი, რაც იმპერიას არ ემორჩილება, რაც შეუთავსებელია რაოდე-
ნობის სამეფოსთან: ეს წამოწყება დაუსრულებელია. ის უნდა გადაიჭი-
მოს სივრცეში, დროში და ადამიანებზე, რომლებიც ისტორიის სამ გან-
ზომილებას ქმნიან. იმპერია ერთდროულად არის ომი, ობსკურანტიზ-
მი და ტირანია, თუმცა, ამტკიცებს, რომ ძმობა, ჭეშმარიტება და თავი-
სუფლებაა: ამას ამ პოსტულატების ლოგიკა ავალდებულებს. დღევან-
დელ რუსეთში და თვით მის კომუნიზმში ეჭვგარეშეა, რომ არსებობს
ჭეშმარიტება, რომელიც უარყოფს სტალინის იდეოლოგიას. მაგრამ ამ
იდეოლოგიას თავისი ლოგიკა აქვს, რომელიც უნდა გამოცალკევდეს
და წინ გამოვიდეს, თუკი გვინდა, რომ რევულუციური სული გადაურჩეს
საბოლოო გადაგვარებას.
დასავლეთის არმიების ცინიკურმა ჩარევამ საბჭოთა რევოლუციის
წინააღმდეგ, ბევრ სხვა რამესთან ერთად რუს რევოლუციონერებს უჩ-
ვენა, რომ ომი და ნაციონალიზმი ისეთივე რეალობები იყო, როგორიც
კლასობრივი ბრძოლა. პროლეტარიატის საერთაშორისო მხარდაჭე-
რის არარსებობისას, რაც თავისთავად უნდა გამოცხადდეს, ვერანაი-
რი შიდა რევოლუცია ვერ ჩაითვლება სიცოცხლისუნარიანად, თუ არ
შეიქმნა გარკვეული საერთაშორისო წესრიგი. აქედან გამომდინარე,
დაასკვნეს, რომ მსოფლიო ქალაქი მხოლოდ ორი პირობით შეიძლე-
ბოდა აშენებულიყო დიდ ქვეყნებში: ან თითქმის ერთდროულად უნდა
დაწყებულიყო რევოლუციები, ან ომით უნდა განადგურებულიყვნენ
ბურჟუაზიული ერები; ან პერმანენტული რევოლუცია, ან პერმანენტუ-
ლი ომი. პირველი მოსაზრება, როგორც ვიცით, ვერ განხორციელდა.
გერმანიის, იტალიის და საფრანგეთის რევოლუციები რევოლუციური
იმედების უმაღლესი გამოხატვა იყო. მაგრამ ამ რევოლუციების ჩახშო-

276
ბამ და კაპიტალისტური რეჟიმების გაძლიერებამ, ომი რევოლუციის
რეალობად აქცია. განმანათლებელთა ფილოსოფია ევროპაში დას-
რულდა ყოველდღიური დაბნელებით. ისტორიისა და დოქტრინის ლო-
გიკით, მსოფლიო ქალაქი, რომელიც უნდა შექმნილიყო დამცირებულ-
თა სპონტანური ამბოხის შედეგად, ნელ-ნელა გადაიფარა ძალით
თავსმოხვეული იმპერიით. ენგელსი მარქსის მხარდაჭერით გულგრი-
ლად დათანხმდა ამ პერსპექტივას, როდესაც ბაკუნინის პროპაგან-
დისტული ბროშურის მოწოდება სლავებს პასუხად დაწერა: “მომავალი
მსოფლიო ომი გააქრობს დედამიწიდან არა მარტო კლასებს და რეაქ-
ციონერ დინასტიებს, არამედ მთლიანად რეაქციონერ ხალხსაც. ესეც
პროგრესის ნაწილია.” ეს პროგრესი ენგელსის გონებაში მოსპობდა
რუსეთში ცარიზმს. დღეს რუსმა ხალხმა შეატრიალა პროგრესის მი-
მართულება. ცივი და თბილი ომები მსოფლიო იმპერიის სამსახურში
დგანან. მაგრამ იმპერიად გადაქცევის შემდეგ რევოლუცია ჩიხში შე-
დის. თუკი ის უარს არ იტყვის თავის ყალბ პრინციპებზე ამბოხის სათა-
ვეებთან დასაბრუნებლად, ეს ნიშნავს რამდენიმე თაობისთვის მხო-
ლოდ მხარდაჭერას და კაპიტალიზმის ქაოსურ დაშლამდე ტოტალურ
დიქტატურას ასობით მილიონ ადამიანზე; ანდა – თუ მსოფლიო ქალა-
ქის აშენების დაჩქარება სურს – ატომურ ომს, რომელიც სულაც არ უნდა
და რომლის მერეც ნებისმიერი ქალაქი, გადარჩენის შემთხვევაში,
მხოლოდ საბოლოო ნანგრევებზე გაბრწყინდება. მსოფლიო რევოლუ-
ცია თვით იმ ისტორიის ლოგიკით, რომელიც მან გაუფრთხილებლად
გააღმერთა, განწირულია პოლიციური რეჟიმისთვის ან ბომბისთვის.
შესაბამისად, დგება დამატებითი წინააღმდეგობრიობის წინაშე. მო-
რალისა და ზნეობის მსხვერპლად გაღება, ნებისმიერ საშუალებაზე
დათანხმება, რასაც მუდმივად ამართლებდა თავისი მიზნით, მხო-
ლოდ იმ პირობით ხდება მისაღები, თუ მიზნის მიღწევის ალბათობა
რეალურია. შეიარაღებული მშვიდობა დიქტატურის უსასრულოდ შე-
ნარჩუნებით, ამ მიზნის უსასრულოდ უარყოფას გულისხმობს. უფრო მე-
ტიც, ომის საფრთხე თითქმის განუხორციელებელს ხდის ამ მიზანს. იმ-
პერიის გავრცელება მთელ მსოფლიოზე გარდაუვალი აუცილებლობაა
XX საუკუნის რევოლუციისთვის. მაგრამ ეს აუცილებლობა მას ბოლო

277
დილემის წინაშე აყენებს: გამოჭედოს ახალი პრინციპები ან უარი
თქვას სამართლიანობასა და მშვიდობაზე, რომელთა საბოლოო გამე-
ფებაზეც ოცნებობდა.
მთელ სივრცეზე გაბატონების მოლოდინში, იმპერია იძულებული
ხდება დროზე გაბატონებაზეც იფიქროს. ყველანაირი მყარი ჭეშმარი-
ტების უარყოფით ის დადის ჭეშმარიტების ყველაზე დაბალი ფორმის
– ისტორიის უარყოფამდე. მსოფლიო მასშტაბით ჯერაც შეუძლებელი
რევოლუცია, მან გადაიტანა
წარსულში, რომლის უარყოფასაც ცდილობს. ესეც ასევე ლოგიკუ-
რია. ნებისმიერი კავშირი ადამიანურ წარსულსა და მომავალს შორის,
რომელიც წმინდა ეკონომიკური არ იქნება, გარკვეულ კონსტანტას გუ-
ლისხმობს, რომელიც თავის მხრივ, შეძლებს ადამიანური ბუნების არ-
სებობის შეხსენებას. ღრმა კავშირი, რომელსაც მარქსი როგორც კულ-
ტურული ადამიანი ინარჩუნებდა ცივილიზაციებს შორის, ქმნიდა
რისკს გასცდენოდა მისი სწავლების ფარგლებს და გამოეაშკარავები-
ნა ის ბუნებრივი განგრძობადობა, რომელიც ეკონომიკაზე ფართო
იყო. რუსული კომუნიზმი ნელ-ნელა იძულებული გახდა ჩაენგრია ხიდე-
ბი და განგრძობადობის საკითხი მომავლისთვის გადაედო. ერეტიკო-
სი გენიების უარყოფა (თითქმის ყველანი ერეტიკოსები იყვნენ), ცივი-
ლიზაციის წვლილის დაუნახაობა, ხელოვნების მიუღებლობა იმ
თვალსაზრისით, რა თვალსაზრისითაც ის არ ექვემდებარება ისტორი-
ას, ცოცხალ ტრადიციებზე უარის თქმა, თანამედროვე მარქსიზმს სულ
უფრო ვიწრო ჩარჩოებში აქცევდა. მან არც იმ ყველაფრის უარყოფა ან
მიჩქმალვა იკმარა, რაც სამყაროს ისტორიაში შეუთავსებელი იყო მის
დოქტრინასთან, არც თანამედროვე მეცნიერების მიღწევების უკუგდე-
ბა. მას თვით უახლესი, კარგად ცნობილი ისტორიის გადაკეთებაც
დასჭირდა, მაგალითად, პარტიისა და რევოლუციის ისტორიის შეც-
ვლა. წლიდან წლამდე, თვიდან თვემდე, პრავდა თვითონვე უსწორებ-
და თავის თავს პუბლიკაციებს, ოფიციალური ისტორიის ფალსიფიცი-
რებული გამოცემები ერთმანეთს მოსდევდა, ლენინი ცენზურას დაექ-
ვემდებარა, მარქსს აღარ გამოსცემდნენ. ამ მდგომარეობის რელიგი-
ურ ობსკურანტიზმთან შედარება უადგილოც კია. რელიგია არასდროს

278
მისულა იქამდე, რომ ემტკიცებინა თითქოს ღმერთი ჯერ ორი სახით
გამოჩნდა, შემდეგ ოთხი თუ სამი, მერე ისევ ორი სახით. ჩვენი ეპოქის-
თვის დამახასიათებელი აქსელერაცია ჭეშმარიტების გაყალბებასაც
ეხება, რომელიც ამგვარ რიტმში წმინდა ილუზია ხდება. ხალხური
ზღაპრის მსგავსად, როცა მთელი ქალაქის ფეიქრები მეფისთვის სიცა-
რიელისგან ტანსაცმელს ქსოვდნენ, ათასობით ადამიანი, რომელთაც
უცნაური პროფესია აირჩიეს და ყოველდღიურად დაკავებული იყვნენ
ახალი ისტორიის დაწერით, რომელიც საღამომდეც ვერ აღწევდა უც-
ვლელი ფორმით და ხელახლა იცვლებოდა, ელოდნენ, რომ გაიგონებ-
დნე ბავშვის მშვიდი ხმას, რომელიც იტყოდა: მეფე შიშველია. ამბოხის
ეს სუსტი ხმა ბოლოს იტყვის იმას, რისი ნახვაც უკვე ყველას შეუძლია:
იმისთვის განწირული რევოლუცია, რომ ან უარი თქვას საკუთარი არ-
სებობის შესანარჩუნებლად თავის უნივერსალურ მოწოდებაზე, ან სა-
კუთარ თავზე თქვას უარი იმისთვის, რომ უნივერსალური იყოს, ყალბ
პრინციპებზე დგას.
მანამდე კი, ეს პრინციპები მილიონობით ადამიანს მართავენ.
დროისა და სივრცის რეალობებით შეკავებული იმპერიის ოცნება თა-
ვის ნოსტალგიას ადამიანთა პიროვნებებში ახშობს. პიროვნებები იმ-
პერიისადმი მტრულად განწყობილნი მხოლოდ ინდივიდის როლში
არიან: სხვაგვარად, ტრადიციული ტერორი საკმარისი იქნებოდა. ისი-
ნი მისდამი მტრულად განწყობილნი არიან იმდენად, რამდენადაც
აქამდე ადამიანის ბუნებას არასდროს შესძლებია მარტო ისტორიით
ცხოვრება და ყოველთვის უსხლტებოდა მას რაღაც კუთხით. იმპერია
გულისხმობს უარყოფასა და დარწმუნებულობას: ადამიანური ბუნების
უარყოფას და დარწმუნებულობას ადამიანის უსასრულო დამყოლობა-
ში. პროპაგანდის ტექნოლოგიები ემსახურებიან სწორედ ამ დამყო-
ლობის გაზომვას და ცდილობენ ადამიანის რეფლექსიის დაყვანას
მის პირობით რეფლექსებამდე. ეს ტექნოლოგიები ნებას აძლევენ ადა-
მიანს ჯერ ხელი მოაწეროს
პაქტს იმასთან, ვინც წლების განმავლობაში მოსისხლე მტრად ით-
ვლებოდა. შემდეგ ამგვარად მიღებული ფსიქოლოგიური ეფექტის გა-
დატრიალების საშუალებას იძლევიან და ხელახლა მიმართავენ

279
მთელ ხალხს ამ მტრის წინააღმდეგ. ცდები ჯერ არ დამთავრებულა,
მაგრამ მათი პრინციპი ლოგიკურია. თუკი არ არსებობს ადამიანური
ბუნება, ადამიანის დამყოლობა მართლაც უსასრულოა. ამ ხარისხში
ასული პოლიტიკური რეალიზმი მხოლოდ მოუთოკავი რომანტიზმია –
ეფექტიანობის რეალიზმი.
ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ რუსული მარქსიზმი მთლიანად უარ-
ყოფს ირაციონალურ სამყაროს, თუმცა, სათავისოდ მშვენივრად იყე-
ნებს მას. ირაციონალურს შეუძლია იმპერიას კიდეც ემსახუროს და ძი-
რიც გამოუთხაროს. ის არ ექვემდებარება გათვლებს, იმპერიაში კი
ყველაფერი გათვლილი უნდა იყოს. ადამიანი მხოლოდ გარეშე ძალე-
ბის სათამაშოა, რომლის მართვაც რაციონალურად შეიძლება. ნაკლე-
ბად გონიერი მარქსისტები ფიქრობდნენ, რომ შეძლებდნენ თავისი
დოქტრინის ფროიდის თეორიებთან შეთავსებას. ისინი სასწრაფოდ
დაადანაშაულეს ამაში. ფროიდი ერეტიკოსი და “წვრილბურჟუა” მო-
აზროვნეა, რადგან მან გამოააშკარავა ქვეცნობიერი და მას ისეთივე
რეალობა მიანიჭა, რაც ზე-მეს, სოციალურ მეს. ამ ქვეცნობიერს კი შე-
უძლია განსაზღვროს ადამიანური ბუნების თვითმყოფობა, რომელიც
ისტორიულ მეს უპირისპირდება. ადამიანი უნდა განისაზღვრებოდეს
სოციალური და რაციონალური მე-თი, რომელიც გათვლების ობიექ-
ტია. შესაბამისად, უნდა დაიმორჩილო არა მარტო თითოეული ადა-
მიანის სიცოცხლე, არამედ ყველაზე პირადული, ყველაზე ირაციონა-
ლური მოვლენა, რომელსაც ადამიანი მთელი ცხოვრების განმავლო-
ბაში ელოდება. თავის გააფთრებულ სწრაფვაში საბოლოო სამეფოს-
კენ, იმპერია სიკვდილის ინტეგრირებასაც ლამობს.
ადამიანის დამორჩილება და მისი დაყვანა ისტორიულ საგნამდე,
შესაძლებელია. მაგრამ თუ ადამიანი ისე კვდება, რომ ბოლომდე არ
ტყდება, ამით ის ხელახლა ამტკიცებს ადამიანურ ბუნებას, რაც არ
ჯდება დადგენილ წესში. ამიტომაც ბრალდებულს საჯაროდ ასამარ-
თლებენ და სჯიან მხოლოდ მაშინ, თუ იგი თანხმდება აღიაროს, რომ
მისი სიკვდილი სამართლიანი და მართებულია საგნების იმპერიაში.
ის ან პატივაყრილი უნდა მოკვდეს ან არც ცოცხლებში ეწეროს და არც
მკვდრებში. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში კი არ კვდებიან, არამედ უგ-

280
ზოუკვლოდ ქრებიან. ასევე, თუ ბრალდებული სასჯელს იხდის, ის უხ-
მოდ აპროტესტებს და ბზარი შეაქვს ტოტალურობაში. მაგრამ ბრალ-
დებულს არ სჯიან, მას გადაადგილებენ ამ ტოტალურობაში, ამ იმპე-
რიის მაქინაში. ის წარმოების მექანიზმის ჭანჭიკი ხდება, იმდენად სა-
ჭირო, რომ შემდგომში ჩაითვლება, თითქოს ადამიანი ჭანჭიკად დანა-
შაულის გამო კი არ იქცა, არამედ დამნაშავეა იმიტომ, რომ აგრერიგად
საჭიროა მექანიზმისთვის. კონცენტრაციული ბანაკების რუსულმა სის-
ტემამ მართლაც განახორციელა ადამიანთა მმართველობის დიალექ-
ტიკური გადასვლა საგნების ადმინისტრაციაში, ოღონდ ერთმანეთში
აერია ადამიანები და საგნები.
საერთო საქმეში თვით მტერიც უნდა მონაწილეობდეს. იმპერიის
მიღმა არ არსებობს ხსნა. ეს იმპერია არის ან იქნება მეგობრობის იმ-
პერია. მაგრამ ეს მეგობრობა საგნების მეგობრობაა, რადგან მეგობა-
რი არ შეიძლება იმპერიას ამჯობინო. ადამიანთა მეგობრობა არის –
ძნელია სხვა განმარტების მოძებნა – განსაკუთრებული სოლიდარობა
სიკვდილამდე იმის პირისპირ, რაც მეგობრობის სამეფოს ეწინააღმდე-
გება. საგნების
მეგობრობა, ზოგადად მეგობრობაა, იმ ყველაფერთან მეგობრობა,
რაც საჭიროების შემთხვევაში თითოეულის დასმენას გულისხმობს. ვი-
საც უყვარს თავისი მეგობარი, უყვარს ისეთი, როგორიც არის. რევოლუ-
ციას კი უყვარს ადამიანი ისეთი, როგორიც უნდა, რომ იყოს. გარკვეუ-
ლი თვალსაზრისით, სიყვარული უკვე ჩამოყალიბებული ადამიანის
მკვლელობას ნიშნავს, რომელიც უნდა იშვას რევოლუციით. რადგან
იმისთვის, რომ ერთ დღეს დაიბადოს, მას უკვე დღეს უნდა ენიჭებოდეს
უპირატესობა ყველაფერ არსებულთან მიმართებაში. პიროვნებების
სამეფოში ადამიანებს ერთმანეთთან აკავშირებს გრძნობა, საგანთა
იმპერიაში კი ადამიანები ერთიანდებიან დასმენით. ქალაქი, რომე-
ლიც ცდილობდა ძმობის განსახიერება ყოფილიყო, იქცა ჭიანჭველე-
ბის ბუდედ, სადაც მარტოსულები ფუთფუთებენ.
მეორე მხრივ, მარტო ირაციონალურ გაშმაგებამდე მისულ ცხო-
ველს თუ შეუძლია მოიფიქროს, რომ ადამიანებისგან თანხმობის მისა-
ღებად მათი სადისტურად წამებაა საჭირო. ამ დროს, ერთი ადამიანი

281
იმორჩილებს მეორეს ბინძური შეწყვილების დროს. რაციონალური ტო-
ტალურობის წარმომადგენელი, პირიქით, საშუალებას იძლევა ადამი-
ანში საგანმა გაიმარჯვოს პიროვნებაზე. ყველაზე ამაღლებული სული
ჯერ უმდაბლეს დონემდე ეშვება პოლიციური ხერხებით ტვინის გამო-
რეცხვით. ამას შემდეგ მოსდევს ხუთი, ათი, ოცი უძილო ღამე, რაც მოჩ-
ვენებითი თანხმობით მთავრდება და ქვეყანას ევლინება ახალი
მკვდარი სული. ამ თვალსაზრისით, ჩვენი დროის ერთადერთი ფსიქო-
ლოგიური რევოლუცია, ფროიდის შემდეგ, ძირითადად შინსახკომმა
და პოლიტიკურმა პოლიციამ განახორციელეს. დეტერმინისტული ჰი-
პოთეზის მიხედვით, რომელიც სულების სუსტ წერტილებსა და ელას-
ტიკურობის ხარისხს ითვლის, ამ ახალმა ტექნიკებმა გადაწიეს ადა-
მიანის ერთ-ერთი ზღვარი და იმის დამტკიცებას ცდილობენ, რომ არა-
ნაირი ინდივიდუალური ფსიქოლოგია არ არის პირველადი და ადამი-
ანთა ხასიათების საერთო საზომი მათი საგნობრივი საფუძველია. მათ
პირდაპირი მნიშვნელობით შექმნეს სულების ფიზიკა.
აქედან მოყოლებული, ტრადიციული ადამიანური ურთიერთობები
შეიცვალა. ეს თანდათანობითი ცვლილებები ახასიათებს რაციონა-
ლური ტერორის სამყაროს, რომელიც მეტ-ნაკლებად მოედო მთელ ევ-
როპას. დიალოგი, ადამიანთა ურთიერთობები შეიცვალა პროპაგან-
დით ან პოლემიკით, რაც მონოლოგის ორი ფორმაა. ძალისა და გათ-
ვლების სამყაროსთვის დამახასიათებელმა აბსტრაქციამ ჩაანაცვლა
ნამდვილი ვნებები, რომლებიც ხორციელ და ირაციონალურ სამყაროს
განეკუთვნებიან. პურის ბარათებმა შეცვალეს პური, სიყვარული და მე-
გობრობა დაექვემდებარნენ დოქტრინას, ბედისწერა გეგმას, განაჩენს
დაერქვა ნორმა და ცოცხალი შემოქმედება შეიცვალა წარმოებით. ეს
ყველაფერი საკმაოდ კარგად აღწერს გამოფიტულ ევროპას, დასახ-
ლებულს გამარჯვებული თუ ძალას დაქვემდებარებული ლანდებით.
“რა საცოდავია ის საზოგადოება, – შესძახა ერთხელ მარქსმა, – რო-
მელსაც არ გააჩნია ჯალათზე უკეთესი თავდაცვის საშუალება!” მაგ-
რამ მაშინდელი ჯალათი ჯერ კიდევ არ იყო ფილოსოფოსი ჯალათი
და, ყოველ შემთხვევაში, არ ჰქონდა პრეტენზია მსოფლიო მასშტაბით
ფილანთროპიაზე.

282
 ისტორიაში ყველაზე დიდი რევოლუციის უკიდურესი წინააღმდე-
გობრიობა იმაში კი არ მდგომარეობს, რომ უსასრულო უსამართლობი-
თა და ძალადობით ცდილობდა სამართლიანობის დამკვიდრებას. მო-
ნობა
და სიცრუე ყოველთვის ბევრი იყო ნებისმიერ დროს. მისი ტრაგე-
დია ნიჰილიზმის ტრაგედიაა, რომელიც ერწყმის თანამედროვე გონე-
ბის დრამას და რომელიც თავის უნივერსალურობისკენ მისწრაფებაში
იგროვებს ადამიანურ სიმახინჯეებს. ტოტალურობა არ არის ერთობა.
ალყაში ყოფნა, თუნდაც მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, არ ნიშნავს შე-
რიგებას. მსოფლიო ქალაქისკენ სწრაფვა ამ რევოლუციაში შენარჩუ-
ნებულია მხოლოდ მსოფლიოს მოსახლეობის ორი მესამედისა და სა-
უკუნეების განმავლობაში დაგროვილი მემკვიდრეობის უარყოფით,
ისტორიის სასარგებლოდ ბუნებისა და სილამაზის უგულებელყოფით,
ადამიანისთვის მისი ძალის, ვნების, ეჭვის, ბედნიერების, შემოქმედე-
ბითი წარმოსახვის, ერთი სიტყვით, მისი სიდიადის წართმევით. ადა-
მიანების მიერ არჩეული პრინციპები საბოლოოდ იმარჯვებენ მათ ყვე-
ლაზე კეთილშობილ მისწრაფებებზე. დაუსრულებელი კამათის, ბრძო-
ლების, პოლემიკების, დევნის, წმენდისა და იზოლირების გავლენით,
თავისუფალი და მოძმე ხალხების მსოფლიო ქალაქი ნელ-ნელა ად-
გილს უთმობს იმ ერთადერთ სამყაროს, სადაც ისტორია და ეფექტია-
ნობა აყვანილნი არიან უზენაესი მოსამართლეების რანგში: სამსჯავ-
როს სამყაროს.
ყველა რელიგია ტრიალებს უცოდველობისა და ცოდვის ცნებების
გარშემო. პირველი ამბოხებული, პრომეთე, უარყოფდა დასჯის უფლე-
ბას. თვით ზევსიც არ იყო ბოლომდე უცოდველი იმისთვის, რომ ამ უფ-
ლებით ესარგებლა. ამგვარად, თავისი პირველი მოქმედების დროს,
ამბოხი უარყოფს დასჯის ლეგიტიმურობას. მაგრამ თავის ბოლო ინ-
კარნაციაში, მისი დამქანცველი მოგზაურობის ბოლოს, ამბოხებული
უბრუნდება დასჯის რელიგიურ ცნებას და მას თავისი სამყაროს ცენ-
ტრში ათავსებს. უზენაესი მსაჯული ზეცაში აღარ არის, ის თავად ისტო-
რიაა, რომელიც ულმობელი ღვთაების როლში სჯის. თავად ისტორია
სხვა არაფერია თუ არა ხანგრძლივი სასჯელი, რადგან მასთან რეალუ-

283
რი ჯილდო დროის დასასრულსაა გადატანილი. ჩვენ, როგორც ჩანს,
შორს ვართ მარქსიზმისა და ჰეგელისგან, კიდევ უფრო შორს პირველი
ამბოხებულებისგან. თუმცა, ნებისმიერ წმინდა ისტორიულ აზრს ამ უფ-
სკრულებამდე მივყავართ. რამდენადაც მარქსი წინასწარმეტყველებ-
და უკლასო საზოგადოების გარდაუვალ შექმნას, რამდენადაც იგი ამ-
გვარად ამტკიცებდა ისტორიის კეთილ ნებას, ისტორიის განმათავი-
სუფლებელი მოძრაობის ნებისმიერი შეფერხება ადამიანის უკეთური
ნებიდან გამომდინარეა. დექრისტიანიზებულ სამყაროში მარქსმა ხე-
ლახლა შემოიტანა ცოდვისა და მისაგებლის ცნებები, ოღონდ ისტო-
რიის პირისპირ. მარქსიზმი, თავისი ერთ-ერთი ასპექტით, ადამიანის
დამნაშავეობისა და ისტორიის უცოდვილობის დოქტრინაა. ძალაუფ-
ლების მოპოვებამდე ამ ცნებების ისტორიული გაგება იყო რევოლუციუ-
რი ძალადობა, ძალაუფლების მწვერვალზე ის კანონიერი ძალადობა
გახდა, ესე იგი ტერორი და სამსჯავრო.
რელიგიურ სამყაროში, სხვათა შორის, ჭეშმარიტი სამსჯავრო მო-
მავლისთვისაა გადადებული; აუცილებელი არ არის დანაშაული მყი-
სიერად დაისაჯოს, უცოდველობა კი კურთხეული იყოს. ახალ სამყარო-
ში პირიქით ხდება, ისტორიის მიერ გამოტანილი განაჩენი დაუყოვნებ-
ლივ უნდა აღსრულდეს, რადგან ბრალეულობა იქ ემთხვევა მარცხსა
და სასჯელს. ისტორიამ განსაჯა ბუხარინი, რადგან მას სიკვდილის გა-
ნაჩენი გამოუტანა, ხოლო სტალინი უცოდველად გამოაცხადა, იმი-
ტომ, რომ იგი ძალაუფლების მწვერვალზე იმყოფება. ტიტოს პროცესი
მიმდინარეობს, როგორც ადრე ტროცკის პროცესი
მიმდინარეობდა, რომლის ბრალიც ისტორიული დანაშაულების
ფილოსოფოსებისთვის მხოლოდ მას შემდეგ გახდა ცნობილი, როცა
მკვლელის წერაქვმა თავი გაუპო. ამგვარადაა საქმე ტიტოსთან და-
კავშირებითაც; ჯერ ვერ გაგვიგია, დამნაშავეა თუ არა ის. იგი ამხი-
ლეს, თუმცა, ჯერ არ დაუმხიათ. როდესაც მას მიწაზე დაანარცხებენ,
მისი დამნაშავეობა გარკვეული იქნება. სხვა მხრივ, ტროცკისა და ტი-
ტოს დროებითი უდანაშაულობა დიდწილად იყო და არის გეოგრაფია-
ზე დამოკიდებული; ისინი შორს იყვნენ მსახვრალი ხელისგან. აი, რა-
ტომ არის საჭირო იმათი სასწრაფოდ გასამართლება, ვისაც შეიძლება

284
ეს ხელი მისწვდეს. ისტორიის საბოლოო განაჩენი დამოკიდებულია
მრავალ პატარ-პატარა განაჩენზე, რომელთაც დღეს გამოიტანენ და
რომლებიც ბოლოს დამტკიცდება ან გაბათილდება. ამგვარად, სას-
წაულებრივ რეაბილიტაციებს გვპირდებიან იმ დღეს, როდესაც მსოფ-
ლიო ტრიბუნალი შეიკრიბება დასრულებულ ახალ სამყაროში. ვიღაც,
ვინც თავი დამნაშავედ და მოღალატედ აღიარა, შეიძლება ადამიან-
თა პანთეონში აღმოჩნდეს; ვიღაც კი ისტორიულ ჯოჯოხეთში დარჩე-
ბა. მაგრამ ვინ იქნება მსაჯული? მისი უდიდებულესობა ადამიანი, რო-
მელიც ბოლოს და ბოლოს მიიღებს ახალგაზრდა ღვთაების სახეს. მა-
ნამდე კი წინასწარმეტყველების ნიჭით დაჯილდოებული ადამიანები,
რომელთაც შესწევთ ძალა ისტორიიდან ამოიკითხონ ის აზრი, რაც ად-
რე თავად ჩასდეს მასში, გამოიტანენ სასიკვდილო განაჩენებს დამნა-
შავეებისთვის, წინასწარ განაჩენებს თავად მსაჯულებისთვის. მაგრამ
ისეც ხდება, რომ მსაჯულები, მაგალითად, რაიკი[175], განსასჯელის
სკამზე ხვდებიან. ხომ არ ნიშნავს ეს იმას, რომ რაიკი სწორად ვეღარ
კითხულობდა ისტორიას? ამაზე მართლაც მოწმობს მისი მარცხი და
სიკვდილი. ვინ მოგვცემს იმის გარანტიას, რომ დღევანდელი მსაჯუ-
ლები ხვალ მოღალატეები არ გახდებიან და მოსამართლის სავარ-
ძლებიდან არ აღმოჩნდებიან სარდაფების ბეტონის იატაკზე, სადაც
აგონიაში დაიკრუნჩხებიან ისტორიის მიერ შეჩვენებულები? ამის გა-
რანტია მათი უშეცდომო განჭვრეტვის უნარშია. ვინ დაამტკიცებს
ამას? მათი მუდმივი წარმატება. სამსჯავროს სამყარო წრიული სამყა-
როა, სადაც წარმატება და უდანაშაულობა ერთმანეთს ამტკიცებენ, სა-
დაც ყველა სარკე ერთსა და იმავე მისტიფიკაციას ირეკლავს.
ამგვარად, არსებობს ისტორიული შეწყალება[176], რომლის გეგმე-
ბის განჭვრეტა მხოლოდ ძალაუფლებაში მყოფთ ძალუძთ და მარტო
მასზეა დამოკიდებული იმპერიის ქვეშევრდომების დასჯა ან შეწყალე-
ბა. მისი კაპრიზებისგან თავის დასაცავად მხოლოდ რწმენა არსებობს,
ყოველ შემთხვევაში ისეთი, როგორსაც წმინდა იგნასიო აღწერს თავის
სულიერ სავარჯიშოებში: “სწორ გზას რომ არ ავცდეთ, ჩვენ მუდამ
მზად უნდა ვიყოთ შავად აღვიქვათ ის, რაც თეთრად გვეჩვენება, თუკი
ეკლესიის იერარქია ასე მიიჩნევს.” მხოლოდ ამ აქტიურ რწმენას ჭეშ-

285
მარიტების წარმომადგენლებში შეუძლია იხსნას იმპერიის ქვეშევ-
რდომი მოულოდნელი ისტორიული კატასტროფებისგან. და მაშინაც
მას არ შესწევს ძალა თავი გაიმართლოს სამსჯავროს სამყაროს წინა-
შე, რომელთანაც ის დაკავშირებულია შიშის ისტორიული გრძნობით.
თუმცა, ამ რწმენის გარეშე, ის რისკავს თავისი სურვილის მიუხედავად
და კეთილი ზრახვებით, იქცეს ობიექტურ დამნაშავედ.
ამ ცნებაშია ჩადებული სამსჯავროს სამყაროს უმაღლესი არსი. ამ
ცნებით იკეტება წრე. ხანგრძლივი აჯანყების ბოლოს, ადამიანის
უცოდველობის სახელით, სრული გადაგვარებით ჩნდება საერთო
დამნაშავეობის მტკიცება. ნებისმიერი ადამიანი დამნაშავეა, რო-
მელმაც ამის შესახებ არაფერი იცის. ობიექტური დამნაშავე არის ის,
ვისაც სწორედაც სჯერა თავისი უდანაშაულობა. ის სუბიექტურად მიიჩ-
ნევდა თავის ქმედებას უწყინარობად ან სასარგებლოდაც კი სამარ-
თლიანობის მომავლისთვის. მაგრამ მას უმტკიცებენ, რომ ობიექტუ-
რად მან ამ მომავალს ავნო. მეცნიერულ ობიექტურობას ეხება საქმე?
არა, ეს ისტორიული ობიექტურობაა. როგორ შეიძლება იმის გაგება, სა-
მართლიანობის მომავალი, მაგალითად, დაზარალდება თუ არა არსე-
ბული სამართლის გაუაზრებელი მხილებით? ჭეშმარიტი ობიექტურობა
უნდა დგინდებოდეს მეცნიერული დაკვირვებების შედეგებზე, ფაქტებ-
ზე, ტენდენციებზე დაყრდნობით. მაგრამ ობიექტური დამნაშავეობის
ცნება ამტკიცებს, რომ ეს უცნაური ობიექტურობა მარტო იმ ფაქტებსა
და შედეგებს ეყრდნობა, რომლებიც მეცნიერებისთვის ხელმისაწვდო-
მი მხოლოდ 2000 წელს იქნება. მანამდე კი ის გამოიხატება უსასრულო
სუბიექტურობაში, რომელიც სხვებზე თავს მოხვეულია როგორც ობიექ-
ტურობა: ასეთია ტერორის ფილოსოფიური განმარტება. ამ ობიექტუ-
რობის აზრი განსაზღვრებას არ ემორჩილება, მაგრამ ძალაუფლება
მას მიანიჭებს შინაარსს, რომელიც დამნაშავედ ცნობს ყველაფერს,
რაც მას არ იწონებს. ის განაცხადებს ან ათქმევინებს იმპერიის ფარ-
გლებს გარეთ მცხოვრებ ფილოსოფოსებს, რომ ის ამგვარად რისკზე
მიდის ისტორიის წინაშე, როგორც ეს გაუცნობიერებლად გააკეთა ობი-
ექტურმა დამნაშავემ. საბოლოო განაჩენს გამოიტანენ მოგვიანებით,
როდესაც აღარ დარჩებიან დამნაშავეები და ჯალათები. მაგრამ ამ-

286
გვარი დამშვიდება მარტო ჯალათისთვის თუ გამოდგება, რომელსაც
ეს არაფერში სჭირდება. მანამდე, ერთგული ქვეშევრდომები მიწვეულ-
ნი არიან უცნაურ წვეულებებზე, რომლებზეც ზუსტად დადგენილი რი-
ტუალებით, სინანულით სავსე მსხვერპლთ ისტორიულ ღმერთს უძ-
ღვნიან.
ამ რიტუალის პირდაპირი დანიშნულება რწმენის საკითხში გულ-
გრილობის აღმოფხვრაა. ეს ნაძალადევი ევანგელიზაციაა. კანონი,
რომლის ფუნქციაც ეჭვმიტანილთა დევნაა, თავად ქმნის მათ. შექმნის
შემდეგ კი მათ ჭეშმარიტ რწმენაზე მოქცევას ახდენს. ბურჟუაზიულ სა-
ზოგადოებაში, მაგალითად, მიიჩნევა, რომ ყოველი მოქალაქე იწო-
ნებს მის კანონებს. ობიექტურ საზოგადოებაში თვლიან, რომ ნებისმიე-
რი მოქალაქე მას გმობს. ან ყოველ შემთხვევაში, ის ყოველთვის მზად
უნდა იყოს დაამტკიცოს, რომ არ გმობს მათ. დამნაშავეობა ფაქტით კი
აღარ მტკიცდება, ის უბრალო რწმენის არქონაშია, რაც ხსნის ობიექტუ-
რი სისტემის აშკარა წინააღმდეგობრიობას. კაპიტალისტურ რეჟიმში
ნეიტრალურად განწყობილი ადამიანი რეჟიმის მიმართ ობიექტურად
დადებითად განწყობილად ითვლება. იმპერიის რეჟიმში ნეიტრალუ-
რი ადამიანი მტრულად განწყობილად ითვლება ობიექტურად. ამაში
არაფერია გასაკვირი. თუკი იმპერიის ქვეშევრდომს იმპერიის არ სჯე-
რა, ის არაფერია ისტორიულად თავისი არჩევანიდან გამომდინარე;
ის ირჩევს ისტორიის წინააღმდეგ წასვლას, ის გმობს ისტორიას. რწმე-
ნის სიტყვიერად გამოხატვა უკვე აღარაფერს ნიშნავს; ის უნდა გახდეს
ცხოვრების არსი და ადამიანი მას უნდა ემსახურებოდეს, მუდმივ მზად-
ყოფნაში უნდა იყოს, რათა დროულად მოახდინოს რეაგირება შეც-
ვლილ დოგმებზე. უმცირესი შეცდომის დაშვებისას, მისი ბრალეულო-
ბა შეიძლება ობიექტური გახდეს. თავის ყაიდაზე საკუთარი ისტორიის
დასრულებისას რევოლუცია არ კმაყოფილდება ნებისმიერი ამბოხის
ჩაკვლით. ის თავს ვალდებულად თვლის ყოველ ადამიანს, უკანასკნე-
ლი მონის ჩათვლით, დააკისროს პასუხისმგებლობა იმაზე, რომ დედა-
მიწაზე არსებობდა და ისევ არსებობს ამბოხი. საბოლოოდ დაპყრო-
ბილ და დასრულებულ სამსჯავროს სამყაროში დამნაშავეთა ბრბო
განწირულია დაუსრულებლად იაროს

287
 მიუღწევად უდანაშაულობისკენ დიდი ინკვიზიტორების მკაცრი
მზერის ქვეშ. XX საუკუნეში ძალაუფლება ნაღვლიანია.
აქ მთავრდება პრომეთეს გასაოცარი მოგზაურობა. იგი საჯაროდ
აცხადებს ღმერთებისადმი თავის სიძულვილს და ადამიანებისადმი
სიყვარულს; ის ზურგს აქცევს ზევსს და მიდის მოკვდავებთან, რათა
მათ წარუძღვეს ზეცის დასაპყრობად. მაგრამ ადამიანები სუსტები და
ლაჩრები არიან; საჭიროა მათი შეკავშირება. მათ მყისიერი სიამოვნე-
ბა და ბედნიერება უყვართ; საჭიროა ასწავლო მათ ამქვეყნიურ ტკბო-
ბაზე უარის თქმა, იმისთვის, რომ გაიზარდონ. ამგვარად, პრომეთე თა-
ვის მხრივ ხდება ბატონი, რომელიც ჯერ ასწავლის, შემდეგ მბრძანებ-
ლობს. ბრძოლა არ წყდება და დამქანცველი ხდება. ადამიანებს ეჭვი
ეპარებათ მზის სამეფომდე მიღწევაში და იმაში, რომ ეს მზის სამეფო
არსებობს. საჭიროა მათი საკუთარი თავისგან გადარჩენა. გმირი მათ
ეუბნება, რომ ის და მხოლოდ ის იცნობს ამ სამეფოს. უნდობლებს უდაბ-
ნოში მოისვრიან, კლდეს მიაჯაჭვავენ მტაცებელი ფრინველების სა-
ჯიჯგნად. სხვები კი ბრმად გააგრძელებენ სვლას ჩაფიქრებული და
მარტოსული ბატონის უკან. პრომეთე მარტო ხდება ღმერთი და მე-
ფობს ადამიანთა მარტოობაზე. მაგრამ ზევსისგან მას მხოლოდ მარ-
ტოობა და სისასტიკე გადაეცა; იგი პრომეთე აღარ არის, ის კეისარია.
ნამდვილმა მარადიულმა პრომეთემ ახლა თავისი ერთ-ერთი მსხვერ-
პლის სახე მიიღო. საუკუნეების წიაღიდან ჩვენამდე მოღწეული გმინვა
კვლავაც ისმის სკვითების უდაბნოში.

288
 ამბოხი და რევოლუცია
პრინციპების რევოლუცია ღმერთს მისავე წარმომადგენელში
კლავს. XX საუკუნის რევოლუცია სპობს იმას, რაც პრინციპებში დარჩა
ღმერთისგან და აკურთხებს ისტორიულ ნიჰილიზმს. რა გზებიც უნდა
აირჩიოს შემდეგ ამ ნიჰილიზმმა, იმ წამიდან, როცა მოინდომებს ყო-
ველგვარი მორალური წესების გარეშე მოქმედებას, ის აშენებს კეის-
რის ტაძარს. ისტორიის და მარტო ისტორიის არჩევა ნიშნავს ნიჰილიზ-
მის არჩევას ამბოხის გაფრთხილების მიუხედავად. ისინი, ვინც ისტო-
რიაში გადაეშვნენ ირაციონალურის სახელით და გაჰყვირიან, რომ მას
არანაირი აზრი არ აქვს, იქ მხოლოდ მონობასა და ტერორს აწყდებიან
და ბოლოს საკონცენტრაციო ბანაკების სამყაროში ხვდებიან. ისინი
ვინც იქ მიილტვიან მისი აბსოლუტური რაციონალურობის ქადაგებით,
ხვდებიან მონობასა და ტერორს, და ბოლოს აღმოჩნდებიან საკონცენ-
ტრაციო ბანაკების სამყაროში. ფაშიზმს უნდოდა ნიცშეს ზეადამიანის
მოსვლის დამკვიდრება. მან სწრაფადვე აღმოაჩინა, რომ ღმერთი, თუ-
კი ის არსებობს, ყველაფერი შეიძლება იყოს და უპირველესად სიკვდი-
ლის გამგებელი. თუ ადამიანს უნდა ღმერთი გახდეს, მან უნდა მიინი-
ჭოს სხვების სიცოცხლისა და სიკვდილის უფლება. გვამებისა და არაა-
დამიანების გამრავლებით, ღმერთის ნაცვლად ის თავად ხდება არაა-
დამიანი, სიკვდილის უღირსი მსახური. რაციონალურ რევოლუციას,
თავის მხრივ, სურს მარქსის ნაწინასწარმეტყველები ადამიანის რე-
ალიზება. ისტორიის ლოგიკას, იმ მომენტიდან, როცა ის მთლიანად მი-
ღებულია, რევოლუცია ნელ-ნელა მიჰყავს მისი უმაღლესი ნების წინა-
აღმდეგ, ადამიანთა სულ უფრო და უფრო დამახინჯებისკენ და, საბო-
ლოოდ, თავად ხდება ობიექტური დანაშაული. მართებული არ არის
ფაშიზმისა და რუსული კომუნიზმის მიზნების გაიგივება. პირველი გუ-
ლისხმობს ჯალათის მიერ ჯალათის განდიდებას. მეორე, უფრო დრა-
მატული, ჯალათის განდიდებას მსხვერპლთა მიერ. პირველი არას-
დროს ოცნებობდა ყველა ადამიანის განთავისუფლებაზე, არამედ
მხოლოდ ნაწილის განთავისუფლება სურდა სხვების დამონების ხარ-
ჯზე. მეორე, თავისი უფრო ღრმა პრინციპით, მიზნად ისახავს ყველას
289
განთავისუფლებას ყველას დროებით დამონებით. უნდა ვაღიაროთ
მისი ჩანაფიქრის სიდიადე. მაგრამ მეორე მხრივ, მართებულია მათი
ხერხების გაიგივება; ორივე, თავისი პოლიტიკური ცინიზმით ამ ხერ-
ხებს იღებდა ერთი წყაროდან – მორალური ნიჰილიზმიდან. ყველაფე-
რი ისე წარიმართა, თითქოს შტირნერისა და ნეჩაევის შთამომავლებს
მსახურებად ჰყავდეთ კალიაევისა და პრუდონის მემკვიდრეები. დღეს
ტახტზე ასული ნიჰილისტები არიან. ის აზრები, რომლებიც იჩემებდნენ
ჩვენი სამყაროს მართვას რევოლუციის სახელით, სინამდვილეში თან-
ხმობის იდეოლოგიებია და არა ამბოხის. ამიტომაც არის ჩვენი ეპოქა
როგორც ფარული ისე საჯარო განადგურების ტექნიკა.
ნიჰილიზმს დაქვემდებარებულმა რევოლუციამ ზურგი აქცია თავი-
სი ამბოხის ძირებს. ადამიანმა, რომელსაც სიკვდილი და სიკვდილის
ღმერთი სძაგდა, რომელიც სასოწარკვეთილი იყო პირადი უკვდავე-
ბით, მოინდომა ადამიანთა მოდგმის უკვდავებაში განთავისუფლებუ-
ლიყო. მაგრამ სანამ ადამიანთა ჯგუფს არ დაუპყრია მსოფლიო, სანამ
ეს ჯიში არ გამეფებულა, საჭიროა სიკვდილი. დრო არ ითმენს, დარ-
წმუნებას თავისუფალი დრო სჭირდება, მეგობრობას დაუსრულებელი
შეგონება: გამოდის უმოკლესი გზა უკვდავებისკენ არის ტერორი. მაგ-
რამ ამ გადაგვარებულ უკიდურესობებსაც კი სწყურიათ
ამბოხის პირველყოფილი ღირებულებები. თანამედროვე რევოლუ-
ცია, რომელიც ყველა ღირებულებას უარყოფს, თავისთავად არის სუ-
ბიექტური მსჯელობა. ადამიანს სურს მეფობა რევოლუციის გზით. მაგ-
რამ რისთვის უნდა იმეფო, თუკი არაფერს აქვს აზრი? რა საჭიროა უკ-
ვდავება თუ სიცოცხლე საშინელებაა? არ არსებობს აბსოლუტურად ნი-
ჰილისტური აზროვნება, თუ არ ჩავთვლით თვითმკვლელობას, ისევე,
როგორც აბსოლუტური მატერიალიზმი. ადამიანის განადგურება ისევ
ადამიანს ამტკიცებს. ტერორი და საკონცენტრაციო ბანაკები ის უკი-
დურესი საშუალებებია, რომელსაც ადამიანი იყენებს მარტოობისგან
თავის დასაღწევად. ერთობის წყურვილი უნდა დაკმაყოფილდეს თუნ-
დაც საერთო სამარეში. ისინი თუკი კლავენ ადამიანებს, მხოლოდ
იმისთვის, რომ უარყოფენ მომაკვდინებელ ხვედრს და ყველასთვის
უკვდავება სურთ. გარკვეული თვალსაზრისით, ისინი თავს იკლავენ.

290
მაგრამ იმავდროულად ამტკიცებენ, რომ არ შეუძლიათ ადამიანების
გარეშე; ისინი ძმობის საშინელ შიმშილს იოკებენ. “ადამიანურ ქმნი-
ლებას სიხარული სჭირდება და თუ ეს სიხარული არ აქვს, სჭირდება
მეორე ქმნილება.” ისინი, ვინც უარყოფენ არსებობის ტკივილსა და
სიკვდილს, ბატონობისკენ ილტვიან. “მარტოობა არის ძალაუფლება”,
– ამბობს სადი. ხელისუფლებაში მყოფ ათასობით მარტოსულს, სჭირ-
დება სხვა ადამიანები, რადგანაც ძალაუფლება ნიშნავს სხვების ტან-
ჯვას. ტერორი ის ბოლო პატივია, რომელსაც ზიზღით სავსე მარტოსუ-
ლები მიაგებენ საყოველთაო ძმობის იდეას.
მაგრამ ნიჰილიზმი როცა არ არის, იმის ცდაშია, რომ იყოს, და ეს
საკმარისია სამყაროს გაუდაბნოებისთვის. ამ გაშმაგებამ ჩვენს დროს
ამაზრზენი სახე მიანიჭა. ჰუმანიზმის სამშობლო ევროპა, არაადამია-
ნურ მიწად იქცა. მაგრამ ეს ჩვენი დროა და როგორ უნდა უარვყოთ ის?
თუკი ჩვენი ისტორია ჩვენი ჯოჯოხეთია, ჩვენ ვერ შევძლებთ პირი ვიბ-
რუნოთ მისგან. ამ კოშმარს ვერ გავექცევით, უნდა ავიღოთ მასზე პასუ-
ხისმგებლობა, რათა გადავლახოთ იმათი ძალებით ვინც მასში იცხოვ-
რა საღი გონებით და არა იმათი საშუალებით, ვინც ეს გამოიწვია და
დღეს თვლიან, რომ უფლება აქვთ განაჩენი გამოუტანონ მას. ეს სარე-
ველა მხოლოდ უკანონობით გაპოხიერებულ ნიადაგზე შეიძლებოდა
აღმოცენებულიყო. სამკვდრო- სასიცოცხლო ბრძოლის ბოლოს, რო-
მელშიც ჩვენი შეშლილი საუკუნე განურჩევლად ითრევს ადამიანებს,
მტერი რჩება მტრად მოკიდებულ ძმად. თვით მათი შეცდომების მხი-
ლებისას, ისინი არც უნდა გვეზიზღებოდეს და არც გვძულდეს: უბედუ-
რება დღეს ჩვენი საერთო სამშობლოა, ერთადერთი მიწიერი სამეფო,
რომელიც პასუხობს პირობებს.
უკუგდებული უნდა იქნეს დასვენებისა და მშვიდობის ნოსტალგია;
ის უსამართლობის ტოლფასია. ის, ვინც მისტირის წარსულ ბედნიერ
დროს, აღიარებს თავის სურვილს: ეს სიღატაკის მოსპობა კი არ არის,
არამედ მისი გაჩუმებაა. მაგრამ ჩვენი დრო, როცა სიღატაკე მთელი
ხმით ყვირის და არ აძინებს მაძღრებს, პირიქით, კურთხეული უნდა
იყოს! ჯერ კიდევ დე მესტრი ლაპარაკობდა “საშინელ ქადაგებაზე,
რომელსაც რევოლუცია უკითხავდა მეფეებს.” ის დღესაც იმავეს უქა-

291
დაგებს, მაგრამ მეტი ცეცხლით, ამ დროის პატივაყრილ ელიტას. საჭი-
როა ამ ქადაგების მოსმენა. ყოველ სიტყვასა და ქმედებაში, თუნდაც
დანაშაულებრივში, დევს ახალი ღირებულების მარცვალი, რომელიც
უნდა მოვძებნოთ და გამოვამზეუროთ. მომავლის განჭვრეტა შეუძლე-
ბელია და შეიძლება მოსალოდნელი აღორძინება არც კი მოხდეს. შე-
იძლება ისტორიული დიალექტიკა ყალბი და კრიმინალურია, მაგრამ
სამყაროს ძალუძს
დანაშაულში რეალიზება მცდარი იდეის გაყოლით. უბრალოდ, ამ-
გვარი დათმობა ჩვენთვის მიუღებელია: ფსონი აღორძინებაზე უნდა
დავდოთ.
ჩვენ ისღა გვრჩება ან ხელახლა დავიბადოთ, ან მოვკვდეთ. ჩვენ
ახლა ვიმყოფებით იმ მომენტში, როცა ამბოხი საკუთარი თავის უარ-
ყოფით უკიდურეს წინააღმდეგობრიობას აღწევს; ის იძულებულია ან
დაიღუპოს იმ სამყაროსთან ერთად, რომელიც შექმნა, ან თავის თავში
ახალი რწმენა და ახალი სუნთქვა იპოვოს. სანამ უფრო შორს წავალთ,
უმჯობესია გავაშუქოთ ეს წინააღმდეგობრიობა. ის არ არის კარგად
განსაზღვრული, როდესაც, მაგალითად, ჩვენი ეგზისტენციალისტების
მსგავსად ამბობენ (ამ მომენტში ისინიც ისტორიზმისა და მისი წინააღ-
მდეგობრიობის გავლენის ქვეშ იმყოფებიან)[177], რომ არსებობს ამ-
ბოხის პროგრესი რევოლუციისკენ და რომ ამბოხებული არაფერს წარ-
მოადგენს, თუ რევოლუციონერი არ არის. სინამდვილეში წინააღმდე-
გობრიობა კიდევ უფრო შეკუმშულია. რევოლუციონერი იმავდროუ-
ლად არის ამბოხებული, ან თუ აღარ არის რევოლუციონერი, ხდება მე-
ამბოხის წინააღმდეგ მიმართული პოლიციელი და სახელმწიფო მოხე-
ლე. მაგრამ თუ ის ნამდვილი მეამბოხეა, საბოლოოდ რევოლუციის წი-
ნააღმდეგ ილაშქრებს. ერთი პოზიციიდან მეორეში გადასვლით არა-
ვითარი პროგრესი არ არსებობს; არის მხოლოდ თანადროულობა და
მუდმივად მზარდი წინააღმდეგობრიობა. ყველა რევოლუციონერი ბო-
ლოს მჩაგვრელი ან ერეტიკოსი ხდება. მათ მიერ არჩეულ წმინდა ის-
ტორიულ სამყაროში, ამბოხი თუ რევოლუცია ერთისა და იმავე დილე-
მის წინ დგება: ან პოლიცია ან საგიჟეთი.

292
 ამ დონეზე, მარტო ისტორია ნაყოფიერი არ არის. ის არ არის ღირე-
ბულების წყარო, არამედ ისევ ნიჰილიზმის სათავეა. არის შესაძლებე-
ლი ისტორიის საწინააღმდეგო ღირებულების შექმნა მხოლოდ მარა-
დიული რეფლექსიის პირობებში? ეს ისტორიული უსამართლობისა და
ადამიანთა სიღატაკის გამართლება იქნებოდა. ამ სამყაროს ცილის-
წამებას მივყავართ იმ ნიჰილიზმამდე, რომელიც ნიცშემ განსაზღვრა.
მხოლოდ ისტორიით შექმნილი აზრი, ისევე, როგორც ისტორიის წინა-
აღმდეგ მიმართული ნებისმიერი შეხედულება, ადამიანს ართმევს
ცხოვრების საშუალებასა თუ აზრს. პირველი მას აყენებს სასოწარკვე-
თილი კითხვის წინ “რატომ ვიცოცხლო”, მეორე “როგორ ვიცხოვრო”.
ამგვარად, ისტორია არის აუცილებელი, არასაკმარი და, შესაბამისად,
მხოლოდ მეორადი მოზეზი. ის არ არის არც ღირებულების არარსებო-
ბა, არც თავად ღირებულება და არც ღირებულების შესაქმნელი მასა-
ლა. ის არის ერთ-ერთი გარემოება სხვა გარემოებებთან ერთად, როცა
ადამიანს შეუძლია შეიგრძნოს ღირებულების ჯერ კიდევ ბუნდოვანი
არსებობა, რაც მას ეხმარება ისტორიის განსჯაში. ამ ღირებულებას
თავად ამბოხი გვპირდება.
აბსოლუტური რევოლუცია გულისხმობს ადამიანური ბუნების აბსო-
ლუტურ დამყოლობას, მის შესაძლო დაყვანას ისტორიულ ძალამდე.
მაგრამ ამბოხი არის ადამიანის უარი, მიიჩნიონ საგნად და დაიყვანონ
უბრალო ისტორიამდე. ის ადამიანების საერთო ბუნების მტკიცებაა,
რაც ძალაუფლების სამყაროს ხელიდან უსხლტება. ისტორია რასაკ-
ვირველია ადამიანის ერთ-ერთი ზღვარია, ამაში რევოლუციონერი
მართალია. თუმცა, თავის ამბოხში ადამიანიც უწესებს ისტორიას
ზღვარს. ამ ზღვარზე ჩნდება ღირებულების დაპირება. სწორედ ამ ღი-
რებულების გაჩენას ებრძვის დაუნდობლად დღეს კეისრის რევოლუ-
ცია, რადგან ის ცხადყოფს მის ნამდვილ მარცხს და ვალდებულებას,
უარი თქვას თავის
პრინციპებზე. 1950 წელს და დროებით, სამყაროს ბედი არ წყდება,
როგორც ეს ჩანს, ბურჟუაზიულ წარმოებასა და რევოლუციურ წარმოე-
ბას შორის ბრძოლით; მათ ერთნაირი ბოლო ექნებათ. ეს ბედი წყდება
ამბოხის ძალებსა და კეისრის რევოლუციის ძალებს შორის. გამარჯვე-

293
ბულმა რევოლუციამ თავისი პოლიციით, სასამართლოებით, დევნით
უნდა დაამტკიცოს, რომ არ არსებობს ადამიანური ბუნება. წინააღმდე-
გობრიობით, ტანჯვით, განახლებადი მარცხით და დაუღალავი სიამა-
ყით დაკნინებულმა ამბოხმა კი უნდა გაამდიდროს ეს ბუნება თავისი
ტკივილითა და იმედით.
“მე ამბოხებული ვარ, მაშასადამე ჩვენ ვარსებობთ”, – ამბობდა მო-
ნა. მეტაფიზიკურმა ამბოხმა ამას დაუმატა “ჩვენ მარტონი ვართ”, და
ეს განსაზღვრება დღესაც ძალაშია. მაგრამ თუ ჩვენ მარტონი ვართ ცა-
რიელი ცის ქვეშ, თუ ჩვენი სიკვდილი გარდაუვალია, როგორღა ვარსე-
ბობთ რეალურად? მეტაფიზიკური ამბოხი ცდილობდა მოჩვენებითო-
ბისგან ყოფიერების შექმნას. ამის მერე წმინდა ისტორიული მოაზროვ-
ნეები ამბობდნენ, რომ არსებობა ნიშნავს ქმნას. ჩვენ არ ვარსებობთ,
ამბობდნენ ისინი, მაგრამ უნდა ვიარსებოთ რადაც უნდა დაგვიჯდეს.
ჩვენი რევოლუცია არის ახალი ყოფიერების მოპოვების მცდელობა
ქმნით, ყოველგვარი მორალური წესების გარეშე. ამიტომაც გაიმეტა
თავი ამ რევოლუციამ იმისთვის, რომ იცხოვროს მარტო ისტორიის-
თვის და ტერორში. მისი აზრით, ადამიანი არაფერია, თუ ის ისტორია-
ში რაიმე საშუალებით არ იღებს ერთსულოვან თანხმობას. ამ მომენ-
ტში ხდება ბოლო ზღვრის გადალახვა; ამბოხს ჯერ უღალატეს და შემ-
დეგ ლოგიკურად მოკლეს, რადგან ის თავის მოქმედებაში ყოველთვის
მხოლოდ ზღვრის არსებობას და ჩვენი ადამიანური ბუნების გაორებას
ამტკიცებდა: ამბოხს სულაც არ მიუძღვის ბრალი ყოველგვარი ყოფიე-
რების ტოტალურ უარყოფაში. პირიქით, ის ერთდროულად ამბობს:
“დიახ” და “არა”. ის არის ყოფიერების რაღაც ნაწილის უარყოფა მე-
ორე ნაწილის სასარგებლოდ, რომელსაც ადიდებს. რაც უფრო დიდია
ეს განდიდება, მით უფრო კატეგორიულია უარყოფა. შემდეგ, როდესაც
ამბოხი თავისი გონების დაბნელებასა და გააფთრებაში გადადის ყვე-
ლაფერში ან არაფერში, როდესაც მიდის ყველაფრის და ყოველგვარი
ადამიანური ბუნების უარყოფამდე, ის იმ მომენტში უარს ამბობს საკუ-
თარ თავზე. მხოლოდ ტოტალური უარყოფა ამართლებს ტოტალურო-
ბის მიღწევის გეგმას. მაგრამ ზღვრის არსებობის, ღირსების და ადა-
მიანებისთვის დამახასიათებელი საერთო მშვენიერების მტკიცება იწ-

294
ვევს მხოლოდ ამ ღირებულების გავრცელების აუცილებლობას ყველა-
სა და ყველაფერზე და ერთობისკენ სვლას თავისი ძირების უარყოფის
გარეშე. ამ გაგებით, ამბოხი მისი პირველი ნამდვილი სახით არ ამარ-
თლებს ნებისმიერ წმინდა ისტორიულ აზრს. ამბოხის მოთხოვნაა ერ-
თობა, ისტორიული რევოლუციის მოთხოვნა – ტოტალურობა. პირველი
გამოდის მტკიცებაზე დაყრდნობილი უარყოფიდან, მეორე გამოდის
აბსოლუტური უარყოფიდან და თავი განწირული აქვს ყველანაირი მო-
ნობისთვის, ოღონდაც შეთითხნოს თანხმობა, რომლის მიღებაც დრო-
ის დასარულისთვისაა გადადებული. ერთი შემოქმედია, მეორე ნიჰი-
ლისტი. ამბოხი მოწოდებულია შემოქმედებისთვის სულ უფრო მეტი
არსებობის მისაღწევად, რევოლუცია იძულებულია სულ უფრო მეტი
აწარმოოს უარყოფისთვის. ისტორიული რევოლუცია თავს ივალდებუ-
ლებს მუდმივად იღვაწოს იმ იმედით, რომ ერთ დღესაც იარსებოს,
თუმცა, ყოველთვის იმედგაცრუებული რჩება. ერთსულოვანი თანხმო-
ბაც არ არის საკმარისი ყოფიერების მისაღწევად. “დამემორჩი-
ლეთ”[178], – ეუბნებოდა ფრიდრიხ დიდი თავის ქვეშევრდომებს. სიკ-
ვდილის წინ კი განაცხადა: “დავიქანცე მონების მართვით.” ამგვარ
აბსურდულ ხვედრს რომ გაექცეს, რევოლუცია იძულებული არის და
იქნება, უარი თქვას საკუთარ პრინციპებზე, ნიჰილიზმზე და წმინდა ის-
ტორიულ ღირებულებაზე, ამბოხის შემოქმედებით სათავეებთან მი-
საბრუნებლად. იმისთვის, რომ შემოქმედებითი იყოს, რევოლუცია უნ-
და დაემორჩილოს მორალურ თუ მეტაფიზიკურ წესებს, რომლებიც
აწონასწორებენ ისტორიულ ბოდვას. გამართლებულია მარტო რევო-
ლუციის ზიზღი ბურჟუაზიული საზოგადოების ფორმალური და მოჩვე-
ნებითი მორალისადმი. მაგრამ მისი სიგიჟე იმაში გამოიხატება, რომ
ეს ზიზღი მორალის ნებისმიერ მოთხოვნაზე ვრცელდება. მის ძირებში,
მის ყველაზე სანუკვარ მისწრაფებებში ჩადებულია წესი, რომელიც არ
არის ფორმალური და რომელიც ამასობაში მისი წარმმართველია. ამ-
ბოხი მას მართლაც ეუბნება და ყოველთვის ეტყვის სულ უფრო და უფ-
რო ხმამაღლა, რომ საჭიროა ეცადოს შექმნას არა იმისთვის, რომ ერთ
დღეს იარსებოს იმ სამყაროს თვალში, რომელიც აიძულა დათანხმებუ-
ლიყო, არამედ იმ ჯერაც ბუნდოვანი ყოფიერებისთვის, რომელიც უკვე

295
იკვეთება ამბოხის მოძრაობაში. ეს წესი არც ფორმალურია და არც ის-
ტორიაზე დაქვემდებარებული, ეს არის ის, რაც შეგვიძლია გამოვკვე-
თოთ მის წმინდა მდგომარეობაში განხილვისას მხატვრული შემოქმე-
დების ანალიზის დროს. უბრალოდ მანამდე აღვნიშნოთ, რომ ფრაზას
“მე ამბოხებული ვარ, მაშასადამე ჩვენ ვარსებობთ” და მეტაფიზიკური
ამბოხის დამატებას “ჩვენ მარტონი ვართ”, ამბოხი ისტორიასთან კვე-
თებისას ამატებს, რომ იმ ყოფიერების შესაქმნელად, რომელიც ჩვენი
არ არის, მკვლელობისა და სიკვდილის ნაცვლად, უნდა ვიცოცხლოთ
და ვაცოცხლოთ, რათა შევქმნათ ის, რაც ვართ.

296
 IV. ამბოხი და ხელოვნება
ხელოვნებაც ის მოვლენაა, რომელიც ერთდროულად აქებს და
უარყოფს. “ვერც ერთი ხელოვანი ვერ იტანს რეალობას”, – ამბობდა
ნიცშე. ის მართალია; მაგრამ ვერც ერთი ხელოვანი ვერ იარსებებს რე-
ალობის გარეშე. შემოქმედება ერთდროულად სამყაროს ერთიანობი-
სა და მისი უარყოფის მოთხოვნაა. მაგრამ ის სამყაროს იმის გამო უარ-
ყოფს, რაც მას აკლია, და ზოგჯერ იმის გამოც, რასაც ეს სამყარო წარ-
მოადგენს. აქ ამბოხი საშუალებას გვაძლევს მას ისტორიისგან განყე-
ნებულად დავაკვირდეთ თავის წმინდა მდგომარეობაში, მის პირველ-
ყოფილ სირთულეში. ხელოვნებამ ამბოხის შინაარსის ბოლო ახსნა უნ-
და მოგვცეს.
უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა რევოლუციონერ რეფორმატორს ხე-
ლოვნების მიმართ მტრული დამოკიდებულება ჰქონდა. ამ კუთხით
პლატონი შედარებით ზომიერია. იგი ეჭვქვეშ მხოლოდ ენის მატყუარა
ფუნქციას აყენებდა და ქვეყნიდან მარტო პოეტებს აძევებდა. სხვა
მხრივ, სილამაზეს სამყაროზე მაღლა აყენებდა. მაგრამ თანამედროვე
რევოლუციური მოძრაობები დაემთხვა ხელოვნების ჯერ კიდევ დაუს-
რულებელ სამსჯავროს. რეფორმაციამ აირჩია მორალი და განდევნა
სილამაზე. რუსო ხელოვნებაში გმობდა საზოგადოების მიერ ბუნების-
თვის დამატებულ სიმახინჯეს. სენ ჟიუსტი რისხვით გრგვინავდა წარ-
მოდგენების წინააღმდეგ და მის მიერ მოწყობილ “გონების დღესასწა-
ულის” სანახაობაში, უნდოდა გონება წარმოედგინა “უფრო ზნეობრივ,
ვიდრე ლამაზ ასულად”. საფრანგეთის რევოლუციას არ შეუქმნია არც
ერთი ხელოვანი; მას ჰყავდა მხოლოდ დიდი ჟურნალისტი დემულე-
ნი[179] და იატაკქვეშა მწერალი სადი. ერთადერთ ნამდვილ პო-
ეტს[180] მან თავი მოჰკვეთა. ერთადერთი დიდი პროზაიკოსი[181] აი-
ძულა ინგლისში გადასახლებულიყო, საიდანაც ის ქრისტიანობასა და
კანონიერებას იცავდა. ოდნავ მოგვიანებით, სენ სიმონის მიმდევრები
მოითხოვენ “სოციალურად სასარგებლო” ხელოვნებას. “ხელოვნება
პროგრესისთვის” მთელი XIX საუკუნის აღიარებულ ჭეშმარიტებად იქ-
ცა, რომელიც ჰიუგომაც აიტაცა, თუმცა, ვერ შეძლო ის დამაჯერებელი
297
გაეხადა. მხოლოდ ვალესმა[182] მოახერხა გაელანძღა ხელოვნება
სათანადო ტონით, რამაც მას წონა შემატა.
იმავე ტონში მსჯელობდნენ რუსი ნიჰილისტები. პისარევი ქადაგებ-
და ესთეტიკური ღირებულებების დაკნინებას პრაგმატული ღირებუ-
ლებების სასარგებლოდ. “რუს რაფაელს მირჩევნია რუსი მეწაღე ვი-
ყო.” ერთი წყვილი ჩექმა მისთვის შექსპირზე ღირებული იყო. ნიჰილის-
ტი ნეკრასოვი, დიდი და მწუხარე პოეტი, ამასობაში ამტკიცებდა, რომ
პუშკინის შემოქმედებას ერთი ნაჭერი ყველი ერჩივნა. ასევე ცნობი-
ლია ტოლსტოის აზრი ხელოვნების გარიყვაზე. ვენერასა და აპოლო-
ნის მარმარილოს ქანდაკებებს, რომლებიც პეტრე დიდმა სანკტ-პე-
ტერბურგის ზაფხულის რეზიდენციის ბაღში ჩამოატანინა და რომელ-
თაც ისევ შერჩენოდათ იტალიის ოქროსფერი მზის სხივების სითბო,
რევოლუციურმა რუსეთმა ზურგი აქცია. სიღატაკე ზოგჯერ თვალს არი-
დებს მისთვის აუტანელ ბედნიერების სურათებს.
გერმანული იდეოლოგია ნაკლებად მკაცრი როდია თავის ბრალ-
დებებში. ფენომენოლოგიის
რევოლუციური ინტერპრეტაციების მიხედვით, საყოველთაო შერი-
გების საზოგადოებაში ხელოვნების ადგილი აღარ დარჩებოდა. სილა-
მაზე იქნებოდა აღქმული და არა ასახული სახეებში. მთლიანად რა-
ციონალური რეალობა მარტო შეძლებდა ადამიანის ყველანაირი
წყურვილის მოკვლას. ფორმალიზმისა და რეალობას აცდენილი ღი-
რებულებების კრიტიკა, ბუნებრივია, ხელოვნებაზეც გავრცელდა. ხე-
ლოვნება არ არსებობს დროის მიღმა, მას, პირიქით, თავისი ეპოქა გან-
საზღვრავს და ის გამოხატავს, როგორც მარქსი ამბობდა, დომინანტი
კლასის პრივილეგირებულ ღირებულებებს. არსებობს მხოლოდ ერთი
რევოლუციური ხელოვნება, რომელიც ზუსტადაც რევოლუციის სამსა-
ხურში ჩამდგარი ხელოვნებაა. სხვა მხრივ, ისტორიის მიღმა სილამა-
ზის შექმნით, ხელოვნება ეწინააღმდეგება ერთადერთ რაციონალურ
ძალისხმევას: თავად ისტორიის აბსოლუტურ სილამაზედ გარდაქმნას.
რუსი მეწაღე საკუთარი რევოლუციური როლის გაცნობიერების მომენ-
ტიდან ხდება საბოლოო სილამაზის ნამდვილი შემოქმედი. რაფაელმა

298
კი მხოლოდ წარმავალი სილამაზე შექმნა, რომელიც ახალი ადამია-
ნისთვის გაუგებარი იქნება.
იმავდროულად, მარქსი სვამდა კითხვას, თუ როგორ შეიძლებოდა
ბერძნული სილამაზე ჩვენთვის კვლავაც ლამაზი ყოფილიყო. თავისა-
ვე კითხვას იგი პასუხობდა, რომ ეს სილამაზე სამყაროს გულუბრყვი-
ლო ბავშვობას გამოხატავდა, ხოლო ჩვენ, ჩვენი ზრდასრული ადამია-
ნების ბრძოლებში, ეს ბავშვობა გვენატრებოდა. მაგრამ მაშინ რატო-
მაა იტალიური რენესანსი, რემბრანდტი, ჩინური ხელოვნება ჩვენთვის
ასეთი მომხიბვლელი? რა მნიშვნელობა აქვს ამას! ხელოვნების სამ-
სჯავრო საბოლოოდ დაწყებულია და დღეს ხელოვანებისა და ინტე-
ლექტუალების გამაოგნებელი თანამონაწილეობით გრძელდება, რომ-
ლებიც თავად არიან ჩართულნი საკუთარი ხელოვნებისა და ინტელექ-
ტის ცილისწამებაში. უნდა აღვნიშნოთ, რომ შექსპირსა და რუს მეწა-
ღეს შორის ბრძოლაში, მეწაღე კი არ გმობს შექსპირსა თუ სილამაზეს,
არამედ ის, ვინც შექსპირის კითხვას აგრძელებს და თავის საქმიანო-
ბად არ ირჩევს ჩექმების კერვას, თუმცა, ვერც ვერასდროს მოახერხებ-
და ამას. ჩვენი დროის ხელოვანები ჰგვანან XIX საუკუნის რუსეთის მო-
ნანიე დიდებულებს; მათთვის საპატიებელი მათი ავადმყოფური ცნო-
ბიერებაა. თუმცა, ბოლო რამ, რაც თავისი ხელოვნების წინაშე შეიძლე-
ბა იგრძნოს ხელოვანმა, სინანულია. უბრალო და აუცილებელ თავ-
მდაბლობას აქილიკებენ ისინი, ვინც სილამაზე დროის დასასრულს
გადაისროლა და მთელ სამყაროს, მეწაღის ჩათვლით, მოაკლეს ის
დამატებითი სულიერი საზრდო, რომლითაც ამასობაში მშვენივრად
სარგებლობენ თავად.
ამ ასკეტურ სიგიჟეს თავისი მიზეზები აქვს, რაც ჩვენთვის საინტე-
რესოა. ესთეტიკურ პლანში ისინი გამოხატავენ რევოლუციისა და ამ-
ბოხის უკვე აღწერილ ბრძოლას. ყველა ამბოხში იკვეთება ერთობის
მეტაფიზიკური მოთხოვნა, მისი მიღწევის შეუძლებლობა და შემცვლე-
ლი სამყაროს შექმნის მოთხოვნილება. ამ თვალსაზრისით, ამბოხი
ახალი სამყაროს შემქმნელია. ეს ასევე ხელოვნების განსაზღვრება-
ცაა. ამბოხის მოთხოვნა, სიმართლე რომ ითქვას, ნაწილობრივ ესთე-
ტიკური მოთხოვნაცაა. როგორც ვნახეთ, ყველა ამბოხებული აზრი

299
ხორციელდებოდა რიტორიკაში ან დახურულ სამყაროში. ქალაქის
კედლები ლუკრეციუსთან, მონასტრები და გისოსებიანი ციხე-დარბა-
ზები სადთან, კუნძული ან რომანტიკული კლდე და მარტოსული მწვერ-
ვალები ნიცშესთან, პირველყოფილი ოკეანე ლოტრეამონთან, პარაპე-
ტები რემბოსთან, ყვავილების ჭექა-ქუხილის შემდეგ ხელახლა წარ-
მოქმნილი საშინელი
ციხე-დარბაზები სიურრეალისტებთან, ციხეები, შუაზე გახლეჩილი
ერი, საკონცენტრაციო ბანაკი, თავისუფალი მონების იმპერია, თავისე-
ბურად გვიჩვენებენ იმავე მთლიანობასა და ერთობისკენ სწრაფვას. ამ
ჩაკეტილ სამყაროებში ადამიანს ბოლოს და ბოლოს შეუძლია მეფობა
და შეცნობა.
იმავე მოძრაობას ვხვდებით ყველანაირ ხელოვნებაში. ხელოვანი
თავის ყაიდაზე ცვლის სამყაროს. ბუნების სიმფონიებისთვის უცხოა
ორგანის პაუზები. სამყარო არასდროსაა ჩუმად; მისი სიჩუმეც კი მუდ-
მივად იმეორებს ერთსა და იმავე ნოტებს იმ ვიბრაციების შესაბამი-
სად, რომელთაც ჩვენ ვერ ვამჩნევთ. რაც შეეხება იმათ, რომელთაც
აღვიქვამთ, ისინი გვაწვდიან ბგერებს, იშვიათად აკორდებს და არას-
დროს მელოდიას. ამ დროს მუსიკა არსებობს იქაც, სადაც სიმფონიები
მთავრდება, სადაც მელოდია ანიჭებს ფორმას ბგერებს, რომელთაც
თავისით არ შეუძლიათ მისი მიღება, სადაც ნოტების განსაკუთრებუ-
ლი წყობით ბუნებრივ უწესრიგობაში ვლინდება სულისა და გულის-
თვის მისაღები მთლიანობა.
“სულ უფრო მეტად ვრწმუნდები, რომ არ არის საჭირო ღმერთის
განსჯა შექმნილი სამყაროს გამო, – წერდა ვან გოგი, – ეს უბრალოდ
წარუმატებელი ესკიზია.” ყოველი ხელოვანი ცდილობს ამ ესკიზის გა-
დაკეთებას და მისთვის იმის დამატებას, რაც აკლია. ხელოვნების
დარგებიდან უდიდესი და ყველაზე ამბიციური სკულპტურა ჯიუტად
ცდილობს სამ განზომილებაში მოაქციოს ადამიანის მოუხელთებელი
ფიგურა, ჟესტების უწესრიგობა დიდებულ სტილში გააერთიანოს.
სკულპტურა არ უარყოფს მსგავსებას, რომელიც პირიქით სჭირდება.
მაგრამ ის მას თავიდანვე არ ეძებეს. ის, რასაც ეძებს მისი აყვავების
პერიოდში, არის ჟესტი, გამომეტყველება ან უტყვი მზერა, რომლებიც

300
გააერთიანებენ სამყაროს ყველა ჟესტსა და მზერას. მისი არსი მიბაძ-
ვაში კი არ არის, არამედ სტილიზებაშია; ის ისწრაფვის მნიშვნელოვან
გამომსახველობაში დაატყვევოს სხეულის წარმავალი სიშმაგე ან პო-
ზების უსასრულო ცვალებადობა. მხოლოდ ამ გზით ახერხებს ის აფო-
რიაქებული ქალაქების ფრონტონები მორთოს სანიმუშო, ტიპური სახე-
ებით, რომლებიც წამიერად დააშოშმინებს ადამიანთა მუდმივ ციებ-
ცხელებას. სიყვარულით გულგატეხილ ადამიანს დღესაც შეუძლია და-
აკვირდეს ბერძნულ ქორეს[183], რათა ქალის სახესა და სხეულში და-
იჭიროს ის ხიბლი, რომელიც დროს არ ემორჩილება.
მხატვრობის პრინციპიც არჩევანში მდგომარეობს. “თვით გენია-
ლურობა, – წერდა დელაკრუა მხატვრობაზე, – მხოლოდ განზოგადები-
სა და არჩევის ნიჭია.” არჩეული სიუჟეტის გამოკვეთა, მიმსგავსების
პირველი ნაბიჯია. პეიზაჟები იცვლებიან, ქრებიან მეხსიერებიდან ან
ერთმანეთს შლიან. ამიტომაც პეიზაჟისტი ან ნატურმორტის მხატვარი
დროისა და სივრციდან გამოყოფს იმას, რაც ჩვეულებრივ შუქთან ერ-
თად გადასხვაფერდება, უსასრულო პერსპექტივაში იკარგება ან სხვა
შთაბეჭდილების გავლენით ქრება. პეიზაჟისტის პირველი მოქმედება
ტილოს ჩარჩოში მოქცევაა. იგი თან ზედმეტს იშორებს, თან ირჩევს. სი-
უჟეტური მხატვრობაც ასევე დროსა და სივრცეში ახდენს იმ მოქმედე-
ბის იზოლირებას, რომელიც მეორე მოქმედების გავლენით იკარგება.
ამის მერე, მხატვარი იწყებს დაფიქსირებას. დიდი შემოქმედი არის ის,
ვინც პიერო დელა ფრანჩესკას მსგავსად ისეთ შთაბეჭდილებას ქმნის,
თითქოს დაფიქსირება ეს-ეს არის მოხდა და პროექტორი ერთბაშად
გაჩერდა. მათი ყველა პერსონაჟი ხელოვნების საწაულმოქმედებით
თითქოს ცხოვრებას აგრძელებს და იმავდროულად
უკვდავებაში გადადის. გარდაცვალებიდან დიდი ხნის შემდეგაც
რემბრანდტის ფილოსოფოსი, გახვეული შუქ-ჩრდილის თამაშში,
კვლავაც იმავე საკითხზეა ჩაფიქრებული.
როდესაც დელაკრუა ახდენს პასკალის ცნობილი ფრაზის ციტირე-
ბას: “უაზროა მხატვრობა, რომელიც გვხიბლავს იმ საგნების მსგავსე-
ბით, რომლებიც თავისთავად საერთოდ არ მოგვწონს”, იგი მართებუ-
ლად ცვლის “უაზროს” ზედსართავით “უცნაური”. ეს საგნები ვერ მოგ-

301
ვეწონებოდა, რადგან მათ ვერ ვამჩნევთ; ისინი ჩაკარგული და უგულე-
ბელყოფილია ქმნადობის მუდმივ პროცესში. ვინ შეხედავდა ჯალათის
ხელებს ქრისტეს ჯვარცმის დროს, ან ზეთისხილის ხეებს გოლგოთას
გზაზე? მაგრამ, აი, ისინი გამოკვეთეს ქრისტეს ვნებებისა და ტანჯვის
უწყვეტი წყებიდან, ჩაკეტეს ძალადობისა და სილამაზის ამსახველ ამ
სურათებში და ისინი დღესაც გმინავენ მუზეუმების ცივ დარბაზებში.
მხატვრის სტილი სწორედ ბუნებისა და ისტორიის ამ ურთიერთშერ-
წყმით, ამ მუდმივი ქმნადობიდან განუყოფელი აწმყოთი განისაზღვრე-
ბა. ხელოვნება ძალდაუტანებლად ახდენს იმ კონკრეტულისა და უნი-
ვერსალურის შეკავშირებას, რაზეც ჰეგელი ოცნებობდა. იქნებ, ამიტო-
მაც მიუბრუნდნენ ერთობის იდეით შეპყრობილი ეპოქები, ჩვენი დრო-
ის ჩათვლით, პირველყოფილ ხელოვნებას, სადაც სტილიზაცია განსა-
კუთრებით ძლიერია, ერთობის იდეა კი ყველაზე მეტად გამოხატული?
ყველაზე ძლიერი სტილიზაცია ყოველთვის მხატვრული ეპოქების და-
საწყისსა და ბოლოში გვხვდება; ის ხსნის უარყოფისა და ტრანსპოზი-
ციის ძალას, რომელმაც მთელი თანამედროვე მხატვრობა მოუთოკავი
სწრაფვით გაიტაცა ყოფიერებისა და ერთობისკენ. ვან გოგის დაუვიწ-
ყარი ჩივილი ყველა ხელოვანის ქედმაღალი და სასოწარკვეთილი
ყვირილიცაა: “მე არც ხელოვნებაში და არც ცხოვრებაში ღმერთი არ
მჭირდება. მაგრამ ტანჯვას ვერ გავუძლებ თუ არ მექნება რაღაც ჩემზე
აღმატებული, რაც ჩემი ცხოვრების არსი, ჩემი შემოქმედების ძალაა.”
მაგრამ რეალობის წინააღმდეგ მიმართულ ხელოვანის ამბოხს,
რის გამოც ის ეჭვმიტანილი ხდება ტოტალიტარულ რევოლუციაში, შე-
იძლება მოჰყვეს იგივე მტკიცება, რაც ჩაგრულის სპონტანურ ამბოხშია.
ტოტალური უარყოფით შობილმა რევოლუციურმა სულმა იგრძნო, რომ
ხელოვნებაში, უარყოფის გარდა, თანხმობაცაა; რომ ჭვრეტას შეუძ-
ლია დააბალანსოს მოქმედება, სილამაზე, უსამართლობა და ზოგ შემ-
თხვევაში, თვითონ სილამაზე შეიძლება უმოწყალო უსამართლობად
იქცეს. ასე, რომ ვერანაირი ხელოვნება ვერ იარსებებს მხოლოდ ტოტა-
ლური უარყოფით. როგორც ნებისმიერი აზრი, თითქოს უმნიშვნელო,
ყოველთვის რაღაცას ნიშნავს, ასევე ხელოვნებაც არასდროსაა უაზ-
რო. ადამიანს შეუძლია თავს უფლება მისცეს ამხილოს სამყაროს ტო-

302
ტალური უსამართლობა და სრული სამართლიანობა მოითხოვოს,
რომლის დამყარებაც მხოლოდ მას ძალუძს. მაგრამ ის ვერ დაამტკი-
ცებს სამყაროს ტოტალურ სიმახინჯეს. სილამაზის შესაქმნელად მან
ერთდროულად უნდა უარყოს რეალობა და აღფრთოვანდეს მისი ზო-
გიერთი ასპექტით. ხელოვნება ეჭვქვეშ აყენებს რეალობას, მაგრამ არ
გაურბის მას. ნიცშეს შეეძლო ყველანაირი ტრანსცენდენტურობის უარ-
ყოფა, მორალურის თუ ღვთაებრივის, იმის თქმით, რომ ეს ტრანსცენ-
დენტურობა ამ სამყაროსა და ცხოვრების ცილისწამებაა. მაგრამ იქ-
ნებ, არსებობს ცოცხალი ტრანსცენდენტურობა, რომლის სილამაზეც
რაღაცას გვპირდება და გვიბიძგებს ეს მოკვდავი და ზღვარდადებული
სამყარო ნებისმიერ სხვას ვამჯობინოთ. ამგვარად, ხელოვნებას მივ-
ყავართ ამბოხის სათავეებთან იმდენად, რამდენადაც ის ფორმას ანი-
ჭებს იმ ღირებულებას, რომელსაც უწყვეტ ქმნადობაში
ვერ ვამჩნევთ, მაგრამ რომელსაც ხელოვანი ხედავს და ცდილობს
ისტორიას გამოსტაცოს. ამაში უკეთ დავრწმუნდებით ხელოვნების იმ
დარგზე მსჯელობისას, რომელიც მიზნად ისახავს მუდმივი ქმნადობის
პროცესში შეჭრას და მისთვის იმ ფორმის მინიჭებას, რომელიც აკლია:
რომანზე მსჯელობისას.

303
 რომანი და ამბოხი
გარკვეული თვალსაზრისით, შესაძლებელია გავმიჯნოთ შემთან-
ხმებლური ლიტერატურა, რომელიც უხეშად რომ ვთქვათ, მიეკუთვნება
ძველ და კლასიკურ საუკუნეებს, დისიდენტური ლიტერატურისგან, რო-
მელიც ჩვენს დროში იწყება. ადვილი შესამჩნევია, რომ პირველში რო-
მანი იშვიათობა იყო. რომანების იმ მცირე რაოდენობაში, რაც გვხვდე-
ბა, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ძირითადად ამბავი კი არა, არა-
მედ ფანტასტიკაა მოთხრობილი (თეაგენე და ჰარიკლეა[184]ან ას-
ტრეა). ესენი უფრო ზღაპრებია, ვიდრე რომანი. მეორეში, პირიქით,
სწორედ რომანის ჟანრი ვითარდება, რომელიც კრიტიკულ და რევო-
ლუციურ მოძრაობასთან ერთად მუდმივად მდიდრდება და იხვეწება
ჩვენი დროის ჩათვლით. რომანი ამბოხის სულთან ერთად იბადება და
ესთეტიკური კუთხით იმავე ამბიციას გამოხატავს.
“პროზაში დაწერილი გამოგონილი ამბავი”, – ასეა განმარტებული
რომანი ლიტრეში. რომანი სხვა არაფერია? კათოლიკე კრიტიკო-
სი[185] წერდა: “ხელოვნება რა მიზანსაც უნდა ემსახურებოდეს, ყო-
ველთვის ცოდვილი მეტოქეობაა ღმეთთან.” რომანთან დაკავშირე-
ბით მართლაც უფრო მართებულია ღმერთთან მეტოქეობაზე საუბარი,
ვიდრე სამოქალაქო საზოგადოებაში კონკურენციაზე. ტიბოდე მსგავს
აზრს გამოხატავდა, როდესაც ბალზაკის შესახებ ამბობდა: “ადამიანუ-
რი კომედია მამა ღმერთის მიბაძვაა.” დიდი ლიტერატურა, როგორც
ჩანს, ცდილობს შექმნას ჩაკეტილი სამყაროები ან დასრულებული ტი-
პები. დასავლეთის ლიტერატურა თავის მნიშვნელოვან ქმნილებებში
არ შემოიფარგლება ყოველდღიური ცხოვრების აღწერით. ის მუდმი-
ვად ესწრაფვის უდიდესი სახეების შექმნას, რომლებსაც შეუძლია ჩვე-
ნი ანთება და გატაცება.
რომანის წერა თუ კითხვა უჩვეულო საქმიანობაა. რა საჭიროა ან რა
აუცილებლობას წარმოადგენს ამბის გამოგონება ფაქტების ახლებუ-
რად გადაწყობით? თუ საკმარისია ის ბანალური პასუხი, რომ შემოქმე-
დისა და მკითხველის სიამოვნების გამო, მაშინ აუცილებლად უნდა
დავსვათ კითხვა: რა რჯის ადამიანების უმრავლესობას, რომ სწორედ
304
ამ გამოგონილი ამბებით მიიღოს სიამოვნება? რევოლუციური კრიტი-
კა გმობს წმინდა რომანს, როგორც ზარმაცი წარმოსახვის რეალობი-
დან გაქცევის საშუალებას. ხალხში “რომანს” უგერგილო ჟურნალის-
ტის გამონაგონს უწოდებენ. იყო დრო, როცა ახალგაზრდა ქალიშვი-
ლებისგან ითხოვდნენ, გარემოებების მიუხედავად, “რომანტიკულები”
ყოფილიყვნენ. ამაში იგულისხმებოდა, რომ ამ სრულყოფილ ქმნილე-
ბებს წარმოდგენა არ ჰქონოდათ რეალურ ცხოვრებაზე. ზოგადად, ყო-
ველთვის ითვლებოდა, რომ რომანტიკული შორს იყო რეალური ცხოვ-
რებისგან და ერთდროულად ალამაზებდა და ამახინჯებდა მას. ყვე-
ლაზე მარტივი და ყველაზე ზოგადი შეხედულება რომანზე გულის-
ხმობს რეალობიდან გაქცევის მცდელობას. ამ საკითხში საერთო აზრი
რევოლუციურ კრიტიკას ემთხვევა.
მაგრამ რას გაუბიან რომანის საშუალებით? მეტად დამთრგუნველ
რეალობას? ბედნიერი ადამიანებიც კითხულობენ რომანებს და თანაც
დადგენილია, რომ უკიდურესი ტანჯვა ადამიანს კითხვის სურვილს
აკარგვინებს. მეორე მხრივ, რომანტიკულ სამყაროს ნამდვილად
ნაკლები წონა აქვს და ნაკლებად თვალსაჩინოა, ვიდრე იმ მეორეს,
სადაც გვიწევს ხორცშესხმული ადამიანების ზეწოლის ატანა. მაშინ
რატომ არის ადოლფი[186] ჩვენთვის უფრო ახლობელი, ვიდრე ბენჟა-
მენ კონსტანი, ხოლო გრაფი მოსკა[187] უფრო დამაჯერებელი, ვიდრე
პროფესიონალი მორალისტები? ერთხელ ბალზაკმა პოლიტიკაზე და
სამყაროს მომავალზე ხანგრძლივი მსჯელობა ამ სიტყვებით დაასრუ-
ლა: “ახლა მოდით სერიოზულ საკითხებს მივუბრუნდეთ”, რაშიც ის თა-
ვის რომანებს გულისხმობდა. რეალობიდან გაქცევის სურვილი ვერ ახ-
სნის რომანის სამყაროს უდავო სერიოზულობას, ვერც ჩვენს სიჯიუტეს,
გვჯეროდეს იმ მითების, რომელთაც აგერ ორი საუკუნეა გვთავაზობს
რომანის გენია. რასაკვირველია რომანის წერა გულისხმობს რეალო-
ბის ერთგვარ უარყოფას. მაგრამ ეს უარყოფა უბრალო გაქცევა როდია.
ამაში მშვენიერი სულის განმარტოების სურვილი უნდა დავინახოთ,
რომელიც ჰეგელის მიხედვით, რეალობით იმედგაცრუებული თავად
იქმნის ფიქტიურ სამყაროს, სადაც მხოლოდ მორალი მეფობს? თუმცა,
დამრიგებლური რომანი შორსაა დიდი ლიტერატურისგან, ხოლო ვარ-

305
დის რომანებიდან საუკეთესო პოლი და ვირჟინი, თავისი დამთრგუნ-
ველი შინაარსით ვერანაირ შვებას ვერ გვგვრის.
წინააღმდეგობრიობა შემდეგში გამოიხატება: ადამიანი უარყოფს
სამყაროს ისეთი სახით, როგორიც არის, მაგრამ არ ცდილობს მისგან
გაქცევას. მართლაც, ადამიანები მიჯაჭვულნი არიან ამ სამყაროს და
უდიდესი უმრავლესობით არ აქვთ მისი დატოვების სურვილი. ეს უც-
ნაური არსებები, დევნილები საკუთარ მიწაზე, მის დავიწყებას კი არ
ცდილობენ, არამედ იმის სურვილი სტანჯავთ, რომ სულ უფრო მეტად
დაეუფლონ მას. რამდენიმე წამიერი გამონათების გარდა, როცა სრუ-
ლად ხედავენ ყოფიერების სისავსეს, რეალობა მათთვის დაუსრულე-
ბელია. მათ თავისი ქმედებები უსხლტებიან და სხვა მოქმედებებს ერე-
ვიან, ხოლო შემდეგ მოულოდნელი ფორმით უბრუნდებიან მათსავე
განსასჯელად; ისინი ისე გარბიან, როგორც ტანტალის[188] ბაგეები-
დან წყალი და უცნობი შესართავისკენ მიემართებიან. შესართავის
ცოდნა, მდინარისთვის მიმართულების მიცემა, ცხოვრების როგორც
ბედისწერის მიღება, აი, რა არის მათი ნამდვილი ნოსტალგიის მიზეზი
საკუთარი სამშობლოს წიაღში. მაგრამ ეს გონების განათება, რომე-
ლიც მათ საკუთარ თავთან შეარიგებდა, შეიძლება გამოჩნდეს, თუ სა-
ერთოდაც გამოჩნდა, სიკვდილის მომენტში: იქ ყველაფერი მთავრდე-
ბა. ადამიანმა ერთხელ მაინც რომ შეიგრძნოს თავისი არსებობა სამ-
ყაროში, მარადიული არარსებობისთვის უნდა იყოს მზად.
აქ იღებს სათავეს ის შური, რომელიც ამდენ ადამიანს უჩნდება
სხვისი ცხოვრების მიმართ. სხვების ცხოვრებებზე შორიდან დაკვირვე-
ბისას, ჩვენ მათ ვანიჭებთ იმ თანმიმდევრულობასა და მთლიანობას,
რომელიც სინამდვილეში არ შეუძლიათ ჰქონდეთ, მაგრამ რაც დამ-
კვირვებლისთვის ხილულია. ის მხოლოდ ამ ცხოვრებების ზედაპირებს
ხედავს და ვერ ამჩნევს იმ დეტალებს, რომლებიც მათ ღრღნის. მაშინ
ჩვენ ამ ცხოვრებებიდან ვქმნით ხელოვნებას. სრულიად ელემენტარუ-
ლად მათ “ვარომანებთ”. ამ მიმართებით, თითოეული ცდილობს მისი
ცხოვრებიდან შექმნას ხელოვნების ნიმუში. ჩვენ სურვილი გვაქვს, რომ
სიყვარული გაგრძელდეს, მაგრამ ვიცით, რომ ის არ გრძელდება; ის
რომ სასწაულებრივად მთელი ცხოვრება გაგრძელებულიყო, ბოლომ-

306
დე დასრულებული მაინც არ იქნებოდა. იქნებ, გახანგრძლივების ამ
დაუკმაყოფილებელ მოთხოვნილებაში მოგვეხერხებინა ამქვეყნიური
ტანჯვის უკეთ
ჩაწვდომა, თუ გვეცოდინებოდა, რომ ეს ტანჯვა მარადიულია. ზოგ-
ჯერ, ძლიერი სულის ადამიანები ტკივილისგან უფრო ნაკლებად იტან-
ჯებიან, ვიდრე იმის გამო, რომ ის მარადიული არაა. უზომო ბედნიერე-
ბის არქონისას, ხანგრძლივი ტანჯვა მაინც გახდებოდა ჩვენი ბედისწე-
რა. მაგრამ არა, ყველაზე საშინელ წამებასაც ეღება ერთ დღეს ბოლო.
ერთ მშვენიერ დილას, ამდენი სასოწარკვეთილების მერე, სიცოცხლის
დაუოკებელი წყურვილი გაიღვიძებს ჩვენში, გვაუწყებს, რომ ყველაფე-
რი დამთავრდა და ტანჯვას აზრი აღარ აქვს, ისევე როგორც ბედნიე-
რებას.
დაუფლების სურვილი გახანგრძლივების მხოლოდ ერთ-ერთი
ფორმაა; სწორედ ის იწვევს სიყვარულის უძლურ ბოდვას. არც ერთი
არსება, უსაყვარლესიც კი, რომელიც ასევე სიყვარულით გვპასუხობს,
არასდროს არის ჩვენი კუთვნილება. ამ სასტიკ სამყაროში, სადაც შეყ-
ვარებულები ხშირად ერთმანეთს დაშორებულები კვდებიან, ყოველ-
თვის ცალ-ცალკე იბადებიან, ადამიანის მთლიანად დაუფლება, მას-
თან სრული შერწყმა მთელი ცხოვრების განმავლობაში, შეუძლებელი
მოთხოვნაა. დასაკუთრების სურვილი იმდენად დაუკმაყოფილებე-
ლია, რომ შეიძლება სიყვარულზე დიდხანსაც გასტანოს. ასეთი სიყვა-
რული უნაყოფოს ხდის საყვარელ არსებას. მიტოვებული შეყვარებუ-
ლის სამარცხვინო ტანჯვის მიზეზი იმდენად ის კი არ არის, რომ აღარ
უყვართ, არამედ იმის ცოდნა, რომ მეორეს შეუძლია და უნდა შეიყვა-
როს კიდეც სხვა. უკიდურეს შემთხვევაში, ყოველი ადამიანი, რომელ-
საც თავს აკარგინებს მუდმივობისა და დაუფლების სურვილი, იმათ,
ვინც უყვარდა, უნაყოფობასა და სიკვდილს უსურვებს. ეს არის ნამდვი-
ლი ამბოხი. ის, ვისაც ცხოვრებაში ერთხელ მაინც არ მოუთხოვია ადა-
მიანებისა და სამყაროს სრული უბიწოება და ამ დროს არ გატანჯულა
თავისი აუხდენელი სურვილის გამო, ის, ვინც დაუსრულებლად ვარდე-
ბა დეპრესიაში აბსოლუტურობის მოთხოვნით, არ განადგურებულა სა-
ნახევრო სიყვარულით, ვერ ჩასწვდება ამბოხის რეალურ არსს და მის

307
გააფთრებულ ლტოლვას ნგრევისკენ. მაგრამ ადამიანები მუდმივად
ხელიდან გვისხლტებიან, ისე, როგორც ჩვენ ვუსხლტებით მათ; მათ
მკვეთრად გამოკვეთილი კონტურები არ აქვთ. ამ თვალსაზრისით,
ცხოვრებას სტილი არ გააჩნია. ის მხოლოდ მოძრაობაა, რომელიც თა-
ვის ფორმას მისდევს და ვერასდროს პოულობს მას. ამგვარად გატან-
ჯული ადამიანი ამაოდ დაეძებს ფორმას, რომელიც იმ საზღვრებს და-
უწესებდა, რის ფარგლებშიც ის თავს მეფედ იგრძნობდა. ერთ ცოცხალ
არსებას მაინც რომ ჰქონდეს საკუთარი ფორმა, ადამიანი ჰარმონიაში
იქნებოდა სამყაროსთან!
არ არსებობს ცოცხალი არსება, რომელსაც თუ ელემენტარული
ცნობიერება გააჩნია, ქანცის გაწყვეტამდე არ დაეძებდეს იმ ფორმუ-
ლებსა თუ მდგომარეობებს, რომლებიც მის არსებობას იმ მთლიანო-
ბას მიანიჭებდა, რაც აკლია. მოჩვენებითობა თუ ქმნადობა, დენდი თუ
რევოლუციონერი, ყველაფერი მთლიანობისკენ ილტვის, იმისთვის,
რომ იარსებოს და სწორედ ამ სამყაროში იარსებოს. იმ პათეტიკური და
უბადრუკი ურთიერთობების მსგავსად, რომლებიც მხოლოდ იმიტომ
გრძელდება, რომ ერთ-ერთი პარტნიორი ცდილობს იპოვოს ის სიტყვა,
ჟესტი ან გარემოება, რაც მის თავგადასავალს დასრულებულ და
სრულყოფილ ამბად აქცევდა, ისე თითოეული ჩვენგანი თავისთვის სა-
ბოლოო სიტყვის ძიებაშია. ცხოვრება ჩვენთვის საკმარისი არ არის,
ჩვენ გვჭირდება ბედისწერა სიკვდილის მოლოდინის გარეშე. გამო-
დის, მართებულია იმის თქმა, რომ ადამიანს იმაზე უკეთესი სამყარო
აქვს წარმოდგენილი, ვიდრე სინამდვილეში ცხოვრობს. მაგრამ უკე-
თესი არ ნიშნავს განსხვავებულს, უკეთესი ნიშნავს
გამთლიანებულს. ის ციებ-ცხელება, რომელიც ჩვენს გულს სწევს ამ
დანაწევრებულ სამყაროზე მაღლა, რომელსაც ამავე დროს ბოლომდე
ვერ წყდება, გამთლიანების ციებ-ცხელებაა. ის ბანალურ გაქცევაში კი
არ გამოიხატება, არამედ დაჟინებულ მოთხოვნაში. რელიგია იქნება
თუ დანაშაული, ყველა ადამიანური ძალისხმევა, საბოლოოდ ემსახუ-
რება ამ განუსჯელ სურვილს და მიზნად ისახავს, სიცოცხლეს ის ფორმა
მიანიჭოს, რომელიც აკლია. იმავე მოქმედებას, რომელიც შეიძლება
მიმართული იყოს ზეცის წინაშე ქედის მოხრისკენ ან ადამიანის განად-

308
გურებისკენ, რომანის შექმნისკენ მივყავართ, რომელიც მთელ ამ სე-
რიოზულობას კისრულობს.
მართლაც, რა არის რომანი, თუ არა სამყარო, სადაც მოქმედება
პოულობს ფორმას, სადაც წარმოთქმულია საბოლოო სიტყვები, ადა-
მიანები დაკავშირებულნი არიან ადამიანებთან, სადაც ნებისმიერ სი-
ცოცხლეს ბედისწერის სახე აქვს[189]. რომანის სამყარო სხვა არაფე-
რია, თუ არა ამ სამყაროში შესწორების შეტანის მცდელობა ადამიანის
სანუკვარი სურვილის მიხედვით. რადგან ეს ის სამყაროა, სადაც ჩვენ
ვცხოვრობთ. აქ იგივე ტანჯვა, იგივე სიცრუე და სიყვარულია. გმირები
ჩვენსავე ენაზე ლაპარაკობენ, იგივე სისუსტეები და ძლიერი მხარეები
აქვთ. მათი სამყარო არც უფრო ლამაზი და არც უფრო ამამაღლებე-
ლია. მაგრამ ისინი, ყოველ შემთხვევაში, ბოლომდე მისდევენ თავის
ხვედრს და არ არსებობს იმ გმირზე ამაღელვებელი გმირი, ვინც თავის
ვნებებში ბოლომდე მიდის: კირილოვი და სტავროგინი, მადამ გრას-
ლენი, ჟულიენ სორელი თუ კლევის პრინცესა. სწორედ აქ გვეკარგება
ჩვენ მათი საზომი, რადგან მათ ბოლომდე მიჰყავთ ის, რასაც ჩვენ ვე-
რასდროს ვასრულებთ.
მადამ დე ლაფაიეტმა[190]კლევის პრინცესა საკუთარი ამაღელვე-
ბელი გამოცდილების საფუძველზე დაწერა. ერთი მხრივ, იგი მარ-
თლაც ეს კლევის პრინცესაა, მეორე მხრივ, არავითარ შემთხვევაში.
რაშია განსხვავება? იმაში, რომ მადამ დე ლა ფაიეტი მონასტერში არ
წასულა და მის გვერდით არავინ მომკვდარა უიმედობისგან. ეჭვგარე-
შეა, რომ მისთვის ნაცნობია ამ შეუდარებელი სიყვარულის მტანჯველი
მომენტები. მაგრამ ცხოვრებაში ეს სიყვარული არ დასრულებულა და
ჩვენთვის ფინალი უცნობი დარჩებოდა, მას რომ სიცოცხლეში განცდი-
ლი სიყვარულის გაგრძელება თავისი შეუდარებელი კალმისთვის არ
მიენდო. ასევე არ არსებობს სოფია ტონსკისა და კაზიმირის სიყვა-
რულზე უფრო რომანტიკული და მშვენიერი ისტორია გობი-
ნოს[191]პლეადიდან. ლამაზი და მგრძნობიარე სოფია, რომელიც
ჩვენთვის გასაგებს ხდის სტენდალის სიტყვებს: “მხოლოდ უნაკლო ხა-
სიათის ქალი გამხდის ბედნიერს”, აიძულებს კაზიმირს სიყვარულში
გამოუტყდეს. სიყვარულით განებივრებული ქალი მოთმინებას კარ-

309
გავს იმ ადამიანის გვერდით, რომელიც ყოველდღე ხვდება და იმავ-
დროულად არასდროს კარგავს სიმშვიდეს, რაც მას ასე აღიზიანებს.
კაზიმირი მართლაც აუხსნის სიყვარულს, მაგრამ იურიდიული ენით.
მან სოფია კარგად შეისწავლა, საკუთარი თავივით გაიცნო და დარ-
წმუნდა, რომ სიყვარულს, რომლის გარეშეც სიცოცხლე ვერ წარმოუდ-
გენია, მომავალი არ აქვს. მან გადაწყვიტა, რომ მისთვის სიყვარულიც
გაემხილა და თავისი ქონებაც დაემტკიცებინა (თუმცა, სოფია თავა-
დაც მდიდარი იყო და ეს ქონება არ სჭირდებოდა); თავისთვის კი მხო-
ლოდ მცირე შემოსავლის დანიშვნა ეთხოვა, რაც საშუალებას მისცემ-
და შემთხვევით არჩეული ქალაქის გარეუბანში (ეს იქნება ვილნა) დამ-
კვიდრებულიყო და იქ სიკვდილს დალოდებოდა სიღატაკეში. კაზიმი-
რი აღიარებს, რომ სოფიასგან სასიცოცხლოდ
აუცილებელი სახსრების მიღება იმ ადამიანურ სისუსტესთან დათ-
მობაზე წასვლაა, რისი უფლებაც შეიძლება თავს მისცეს; ეს დროდად-
რო მისთვის კონვერტში ჩადებული ცარიელი ფურცლის გაგზავნა იქნე-
ბოდა. თავდაპირველად სოფია ამ წინადადებამ აღაშფოთა, შემდეგ
შეძრა, ბოლოს კი ნაღვლიანად დათანხმდა; ყველაფერი ისე წარიმარ-
თა, როგორც კაზიმირმა გათვალა. ის ვილნაში გარდაიცვალა სიყვა-
რულით გულმოკლული. ამ რომანს თავისი ლოგიკა აქვს. ამ მშვენიერ
ისტორიას ხიბლი არ ექნებოდა იმ გაგრძელების გარეშე, რომელიც რე-
ალურ ცხოვრებაში არასდროს მოხდება, მაგრამ ხშირად ხდება სიზ-
მარში რეალობიდან გამომდინარე. გობინო რომ ვილნაში წასულიყო,
იქ ან მობეზრდებოდა ცხოვრება და დაბრუნდებოდა, ან იქვე შეეცდე-
ბოდა ცხოვრებისგან სიამოვნების მიღებას. მაგრამ კაზიმირისთვის უც-
ხოა ცვლილებებისკენ სწრაფვა ან გამოჯანმრთელების სურვილი. იგი
ბოლომდე მიდის ჰიტკლიფივით, რომელიც სიკვდილს ეშურებოდა ჯო-
ჯოხეთში სწრაფად მოსახვედრად.
ამგვარად, ჩვენ თვალწინ იშლება წარმოსახვითი სამყარო, რომე-
ლიც რეალური სამყაროს შესწორებაა; სამყარო, სადაც ტკივილს, თუკი
უნდა, შეუძლია სიკვდილამდე გასტანოს, სადაც ვნებები არასდროს
ხდება გართობა, სადაც ადამიანები იდეა ფიქსით არიან შეპყრობილ-
ნი და მუდმივად ერთმანეთის გვერდით იმყოფებიან. ადამიანი იქ თა-

310
ვად ანიჭებს საკუთარ თავს ფორმას და აღწევს დამამშვიდებელ
ზღვარს, რასაც ვერასდროს ახერხებს ცხოვრებაში. რომანი ქმნის წი-
ნასწარ აწონ-დაწონილ ბედისწერას. ამით უწევს ის მეტოქეობას ღმერ-
თის შემოქმედებას და დროებით იმარჯვებს სიკვდილზე. ყველაზე
ცნობილი რომანების ანალიზი, ყოველ ჯერზე განსხვავებული პერსპექ-
ტივით გაკეთებული, დაგვანახებდა, რომ რომანის არსი იმ მუდმივ შეს-
წორებებშია, რომლებიც ავტორს ყოველთვის ერთი მიმართულებით
შეაქვს საკუთარ ცხოვრებისეულ გამოცდილებაში. ეს შესწორება შორ-
საა იყოს მორალური ან წმინდად ფორმალური, ის მიზნად ისახავს
მთლიანობის მიღწევას და ამით გამოხატავს მეტაფიზიკურ მოთხოვნი-
ლებას. ამ გაგებით რომანი უპირველესად გონებრივი სავარჯიშოა
ნოსტალგიური თუ ამბოხებული მგრძნობელობის სამსახურში. ჩვენ
შეგვიძლია მთლიანობის ეს ძიება გამოვიკვლიოთ ფრანგულ ანალი-
ტიკურ რომანში, მელვილთან, ბალზაკთან, დოსტოევსკისთან ან ტოლ-
სტოისთან. მაგრამ რომანის სამყაროს საპირისპირო კიდეებში მდება-
რე ორი ტენდენციის მოკლე შეპირისპირება, როგორიცაა პრუსტის შე-
მოქმედება და ბოლო წლების ამერიკული რომანი, ჩვენი თემისთვის
საკმარისი იქნება.
ამერიკული რომანი[192] მთლიანობის მიღებას ადამიანის ელე-
მენტარულ არსამდე დაყვანით ცდილობს, ან მხოლოდ მის გარეგნულ
რეაქციასა და ქცევას გამოხატავს. ის არ ირჩევს რომელიმე გრძნობას
ან გატაცებას, შემდგომში გამოკვეთილ სახეებად გადასაქცევად, რო-
გორც ჩვენს კლასიკურ რომანებშია. ის უარს ამბობს ანალიზზე, ძირი-
თად ფსიქოლოგიურ მუხტზე, რაც ახსნიდა და შეაჯამებდა პერსონაჟის
ქცევას. ამიტომაც, ამ რომანის მთლიანობა მხოლოდ განათების
მთლიანობაა. მისი ტექნიკა პერსონაჟების გარეგნულ აღწერაში მდგო-
მარეობს, მათი ყველაზე გულგრილი ჟესტებით, მათი ლაპარაკის უკო-
მენტაროდ გადმოცემით, თითქმის გამეორებით[193], ადამიანებთან
ისეთი მიდგომით, თითქოს მათ საკუთარი თავის სრულად გამოხატვა
ყოველდღიური მექანიკური მოქმედებებით შეეძლოთ. ამ მექანიკურ
დონეზე ადამიანები მართლაც ემსგავსებიან ერთმანეთს და ამითაც

311
აიხსნება მათი უცნაური სამყარო, სადაც ყველა პერსონაჟი ურთიერ-
თჩამნაცვლებელია თვით ფიზიკური თავისებურებებითაც კი. ამ
ტექნიკას რეალისტური მხოლოდ გაუგებრობის გამო ჰქვია. თუ
მხედველობაში არ მივიღებთ იმას, რომ ხელოვნებაში რეალიზმი ძნე-
ლად გასაგები ცნებაა, რაშიც დავრწმუნდებით, აშკარაა ის, რომ ეს რო-
მანის სამყარო მიზნად ისახავს არა უბრალოდ რეალობის ზუსტად
ასახვას, არამედ მის ყველაზე თვითნებურ სტილიზაციას. ის ამახინ-
ჯებს რეალობას და ამას გამიზნულად აკეთებს. ამგვარად მიღწეული
მთლიანობა დეგრადირებული მთლიანობაა, უფრო ზუსტად, ადამია-
ნებისა და სამყაროს ნიველირება. როგორც ჩანს, ამ რომანისტების-
თვის ადამიანთა მოქმედებებს შინაგანი ცხოვრება ართმევს მთლი-
ანობას და ერთმანეთთან აუცხოებს ხალს. ეს ეჭვი გარკვეული თვალ-
საზრისით სამართლიანია. მაგრამ ამბოხი, რომელიც სათავეში უდევს
ამ ხელოვნებას, მხოლოდ ამ შინაგან რეალობაზე დაყრდნობით ქმნის
მთლიანობას და არა მისი უარყოფით. მისი მთლიანად უარყოფა წარ-
მოსახვით ადამიანზე დაყრდნობა იქნებოდა. შავი რომანი ასევე ვარ-
დისფერი რომანიცაა, საიდანაც აღებული აქვს ფორმალური თვითკმა-
ყოფილება. ის თავისებურად დამრიგებლურია[194]. თავის თავზე დაყ-
ვანილი სხეულის ცხოვრება, პარადოქსულად ქმნის აბსტრაქტულ და
უსაფუძვლო სამყაროს, რომელიც მუდმივად უარყოფილია რეალობის
მიერ. შინაგანი ცხოვრებისგან დაცლილი ეს რომანი, სადაც ადამია-
ნებს თითქოს ვიტრინიდან აკვირდებიან, ლოგიკურად მთავრდება
იმით, რომ თავის გმირებად ირჩევს ასე ვთქვათ საშუალო ადამიანს და
ამ დროს სცენაზე გამოჰყავს პათოლოგი. ამით აიხსნება ამ სამყაროში
გამოყენებული “ბრიყვების” მნიშვნელოვანი რაოდენობა. ბრიყვი
იდეალური გმირია ამ სამყაროში, რადგან ის მთლიანად მხოლოდ თა-
ვისი მოქმედებით განისაზღვრება. ის იმ სასოწარმკვეთი სამყაროს
სიმბოლოა, სადაც უბედური ავტომატები მექანიკურ ცხოვრებას ეწევი-
ან; ეს სამყარო ამერიკელმა რომანისტებმა თანამედროვე რეალობი-
სადმი პათეტიკური პროტესტის გამოსახატავად შექმნეს, რომელიც ამ
დროს არაფრის მომცემია.

312
 რაც შეეხება პრუსტს, ის შეეცადა რეალობის დაჟინებული დაკვირ-
ვების საფუძველზე შეექმნა დახურული და შეუცვლელი სამყარო, რო-
მელიც მხოლოდ მისი საკუთრება იქნებოდა და მის გამარჯვებას წარ-
მოაჩენდა ყველაფრის წარმავალობასა და სიკვდილზე. მაგრამ ის
სრულიად განსხვავებულ ხერხებს იყენებდა. იგი უპირველესად მიმარ-
თავდა ბედნიერი განცდების სკრუპულოზურ შერჩევას მისი წარსულის
ყველაზე სანუკვარი მომენტებიდან. ამგვარად, ცხოვრებიდან უკუგდე-
ბულია უზარმაზარი მკვდარი სივრცეები, რადგანაც მათ არანაირი კვა-
ლი არ დაუტოვებიათ მოგონებებში. თუ ამერიკული რომანის სამყარო
მეხსიერების არმქონე ადამიანების სამყაროა, პრუსტის სამყარო მარ-
ტო მეხსიერებაა. ლაპარაკია მხოლოდ ყველაზე პრეტენზიულ და მომ-
თხოვნ მეხსიერებაზე, რომელიც უარს ამბობს რეალური სამყაროს და-
ნაწევრებაზე და რომელიც აღმოჩენილ სურნელში ახალი და ძველი
სამყაროების საიდუმლოს ხედავს. პრუსტი შინაგან ცხოვრებას ირჩევს,
ხოლო ამ შინაგან ცხოვრებაში კი ყველაზე იდუმალს, რეალობაში და-
ვიწყებისთვის განწირულის, ესე იგი მექანიკურისა და ბრმა სამყაროს
ნაცვლად. მაგრამ რეალობის ეს მიუღებლობა მის უარყოფას როდი
ნიშნავს. იგი არ უშვებს ამერიკული რომანის სიმეტრიულ შეცდომას, ის
არ უარყოფს მექანიკურს. პრუსტი ერთიან და უმაღლეს მთლიანობაში
კრებს დაკარგულ მოგონებებსა და ახლანდელ შეგრძნებებს, ახლად
გადაბრუნებული ფეხის ტკივილსა და გარდასულ ბედნიერ დღეებს.
ძნელია იმ ადგილებში დაბრუნება სადაც ბედნიერი იყავი ახალ-
გაზრდობის წლებში. ქორფა გოგონები მარადიულად კისკისებენ
ზღვის ნაპირზე, მაგრამ ის, ვინც მათი ყურებით ტკბება, ნელ-ნელა კარ-
გავს მათი
სიყვარულის უფლებას, როგორც ისინი კარგავენ უფლებას იყვნენ
სიყვარულის ობიექტები, ვინც ადრე უყვარდათ. ეს პრუსტის მელანქო-
ლიაა. ის საკმაოდ ძლიერი იყო მასში, იმისთვის, რომ უარეყო მთელი
ყოფიერება. მაგრამ სახეებისა და სინათლის სიყვარული მას იმავ-
დროულად ამ სამყაროს აჯაჭვავდა. ის ვერ დათანხმდებოდა იმას,
რომ ბედნიერი არდადეგები სამუდამოდ მივიწყებულიყო. მან თავის
თავზე აიღო მათი გაცოცხლება და სიკვდილის საწინააღმდეგოდ და-

313
ამტკიცა, რომ წარსული დროის ბოლოში უკვდავი აწმყო ხდება, უფრო
ნამდვილი და უფრო მდიდარი, ვიდრე თავიდან იყო. დაკარგული
დროის ფსიქოლოგიური ანალიზი ძალიან დიდ როლს ასრულებს.
პრუსტის ნამდვილი სიდიადე იმაშია, რომ სინამდვილეში დაწერა
დაბრუნებული დრო, რომელიც კრებს გაფანტულ სამყაროს და გახლე-
ჩის ზღვარზე მას ახალ მნიშვნელობას ანიჭებს. მისი ძნელი გამარჯვე-
ბა სიკვდილის წინ იმაში მდგომარეობს, რომ შეძლო მხოლოდ მოგო-
ნებისა და გონიერების გზით, ფორმების უსწრაფეს ცვლილებებში და-
ეჭირა ადამიანური მთლიანობის ამაღელვებელი სიმბოლოები. ყვე-
ლაზე დიდი გამოწვევა, რაც ამ ტიპის ნაწარმოებებმა შეიძლება ამ
ქვეყნიერებას ესროლოს, ის არის, რომ ისინი მის წინაშე ჩნდებიან რო-
გორც ერთი მთელი, როგორც დახურული და გამთლიანებული სამყა-
რო. ეს არის იმ ნაწარმოებების განსაზღვრება, რომელთათვისაც უც-
ხოა სინანული.
შეიძლებოდა გვეთქვა, რომ პრუსტის სამყარო უღმერთო სამყაროა.
ეს სიმართლე იმიტომ კი არ არის, რომ იქ არასდროსაა ღმერთზე ლა-
პარაკი, არამედ იმიტომ, რომ ამ სამყაროს ამბიციაა, იყოს ჩაკეტილი
სრულყოფილება და მარადისობას ადამიანის სახე მიანიჭოს. დაბრუ-
ნებული დრო, ყოველ შემთხვევაში თავისი ამბიციით, მარადისობაა
ღმერთის გარეშე. პრუსტის შემოქმედება ამ კუთხით წარმოადგენს
ადამიანის ამბოხის ყველაზე მნიშვნელოვან და ყოვლისმომცველ
მცდელობას მოკვდავობის წინააღმდეგ. მან გვიჩვენა, რომ რომანის
ხელოვნება ახდენს ღმერთის შემოქმედების გადაკეთებას, რომელიც
თავს გვაქვს მოხვეული და უარყოფილია. ყოველ შემთხვევაში, ერთ-
ერთი თავისი ასპექტით, ეს ხელოვნება შემოქმედს მის შემოქმედებას
ამჯობინებს. თუკი უფრო ჩავუღრმავდებით, ის ხდება სამყაროს ან
ადამიანების მშვენიერების მოკავშირე სიკვდილისა და დავიწყების
წინააღმდეგ ბრძოლაში. ამით არის სწორედ მისი ამბოხი შემოქმედე-
ბითი.

314
 ამბოხი და სტილი
იმ განმარტებით, რომელსაც ხელოვანი თავს ახვევს რეალობას,
იგი საკუთარი უარის ძალას ამტკიცებს. მაგრამ ის, რასაც რეალობი-
დან ინარჩუნებს მის მიერ შექმნილ სამყაროში, იმ თანხმობის მაჩვენე-
ბელია, რომელსაც რეალობის თუნდაც იმ ნაწილს ანიჭებს, ქმნადობის
სიბნელიდან რომ იღებს შემოქმედების შუქზე გამოსატანად. უკიდურეს
შემთხვევაში, თუ უარი ტოტალურია, რეალობაც მთლიანად გამორიც-
ხულია და ჩვენ წმინდად ფორმალურ ნაწარმოებებს ვიღებთ. თუკი, პი-
რიქით, ხელოვნებისგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო, ხელოვანი
აღტაცებულია უხეში რეალობით, ვიღებთ რეალიზმს. პირველ შემ-
თხვევაში, პირველყოფილი შემოქმედებითი მოღვაწეობა, სადაც
მჭიდროდ არიან დაკავშირებული ამბოხი და თანხმობა, მტკიცება და
უარყოფა, დაკნინებულია უარყოფის სასარგებლოდ. ეს ფორმალური
გაქცევაა, რისი ბევრი მაგალითიც მოიპოვება ჩვენს დროში და რომ-
ლის ნიჰილისტური სათავეც აშკარაა. მეორე შემთხვევაში, ხელოვანი
ცდილობს სამყაროს მიანიჭოს თავისი მთლიანობა, მისთვის პრივი-
ლეგირებული პერსპექტივის მოშორებით. ამით ის აღიარებს თავის
მოთხოვნილებას მთლიანობაზე, თუნდაც დეგრადირებულზე. თუმცა,
ის ასევე უარს ამბობს მხატვრული შემოქმედების უპირველეს მოთხოვ-
ნაზე. უკეთ რომ უარყოს შემოქმედებითი ცნობიერების შედარებითი
თავისუფლება, ის სამყაროსთვის უშუალოდ მინიჭებულ მთლიანობას
აღიარებს. ორივე შემთხვევაში, შემოქმედებითი აქტი თავის თავს უარ-
ყოფს. თავიდან ის მხოლოდ რეალობის ერთ ასპექტს უარყოფდა დრო-
ში და ამტკიცებდა მეორეს. როდესაც საქმე ეხება ყველანაირი რეალო-
ბის უარყოფას ან მხოლოდ მის დამტკიცებას, ის ყოველ ჯერზე თავის
თავზე ამბობს უარს აბსოლუტურ უარყოფაში ან აბსოლუტურ მტკიცება-
ში. ესთეტიკური კუთხით გაკეთებული ეს ანალიზი, როგორც ვხედავთ,
ემთხვევა იმას, რომელიც ისტორიული კუთხით მოვხაზეთ.
ნიჰილიზმის მსგავსად, რომელიც ბოლოს მაინც ითხოვს ღირებუ-
ლებას, და მატერიალიზმივით, რომელიც საკუთარი თავის გააზრებით
წინააღმდეგობაში შედის მასთან, ფორმალური ხელოვნება და რე-
315
ალისტური ხელოვნება აბსურდული ცნებებია. არც ერთ ხელოვნებას
არ შეუძლია ბოლომდე რეალობის უარყოფა. გორგონა რასაკვირვე-
ლია მთლიანად გამოგონებული ქმნილებაა, მაგრამ მისი სახე და თავ-
ზე შემოგრაგნილი გველები ბუნებაში არსებობენ. ფორმალიზმი შეიძ-
ლება შეეცადოს რაც შეიძლება მეტად განთავისუფლდეს რეალური ში-
ნაარსისგან, მაგრამ ამას ყოველთვის გარკვეულ ზღვრამდე აკეთებს.
თვით წმინდა გეომეტრია, რომლამდეც ზოგჯერ მიდის აბსტრაქტული
მხატვრობა, გარე სამყაროსგან სესხულობს მის ფერებსა და პერსპექ-
ტიულ თანაფარდობას. ნამდვილი ფორმალიზმი მდუმარებაა. რე-
ალიზმსაც სჭირდება მინიმალური ინტერპრეტაცია და თვითნებობა.
საუკეთესო ფოტო ამახინჯებს რეალობას, ის არჩევანის შედეგად
ჩნდება და ზღვარს უწესებს იმას, რასაც სინამდვილეში ეს ზღვარი არ
გააჩნია. რეალისტი ხელოვანი და ფორმალისტი ხელოვანი მთლიანო-
ბას ეძებენ იქ, სადაც ის არ არის – უხეშ რეალობაში ან წარმოსახვით
შემოქმედებაში, რომელიც თვლის, რომ მთლიანად მოშორებული აქვს
რეალობა. და პირიქით, მთლიანობა ხელოვნებაში ჩნდება იმ ტრან-
სფორმაციის ბოლოს, რომელსაც ხელოვანი თავს ახვევს რეალობას.
მას ერთიც და მეორეც სჭირდება. იმ შესწორებას[195], რომელიც
ხელოვანს შეაქვს თავისი ენითა და რეალობიდან აღებული ელე-
მენტების განაწილებით, ეწოდება სტილი და ის ხელახლა შექმნილ
სამყაროს ანიჭებს მთლიანობასა და უწესებს საზღვრებს. ყველა მეამ-
ბოხე მოწოდებულია სტილის საშუალებით თავისი კანონი მოახვიოს
თავზე სამყაროს, თუმცა, ეს მხოლოდ რამდენიმე გენიოსს გამოსდის.
“პოეტები, – წერს შელი, – სამყაროს არაღიარებული კანონმდებლები
არიან.”
რომანის ხელოვნება, დაწყებული მისი სათავეებიდან, გვერდს ვერ
აუვლის ამ მოწოდების ილუსტრირებას. ის ვერც მთლიანად მიიღებს
რეალობას და ვერც მთლიანად უარყოფს მას. წარმოსახვა წმინდა სა-
ხით არ არსებობს და კიდეც რომ არსებობდეს რომელიმე იდეალურ
რომანში, რომელიც თავიდან ბოლომდე დეინკარნირებული იქნებო-
და, თავის მხატვრულ ღირებულებას დაკარგავდა, რადგან ძიებაში
მყოფი სულის პირველი მოთხოვნა არის მთლიანობა, რომლის გაზია-

316
რება სხვისთვისაც იქნება შესაძლებელი. მეორე მხრივ, წმინდა მსჯე-
ლობის მთლიანობა ყალბი მთლიანობაა, რადგან მხოლოდ რეალო-
ბას ეყრდნობა. ვარდისფერი (ან შავი) რომანი, დამრიგებლური რომა-
ნი, ხელოვნებისგან შორსაა, იმდენად, რამდენადაც არ ემორჩილება
ამ კანონს. რომანის ჟანრის ნამდვილი ქმნილება იყენებს რეალობას
და მხოლოდ მას, მთელი თავისი მხურვალებითა და სისხლით, ვნებე-
ბითა თუ გმინვით. უბრალოდ, მას დამატებების შეტანით ცვლის.
ასევე, ის, რასაც ჩვეულებრივ რეალისტურ რომანს უწოდებენ, რე-
ალობის უშუალო ასახვა უნდა ყოფილიყო. რეალობიდან აღებული
ელემენტების უცვლელად გადატანა, თუკი ასეთი რამ საერთოდ შესაძ-
ლებელია, შემოქმედებითი აქტის არაფრის მომცემი გამეორება იქნე-
ბოდა. რეალიზმი ან მხოლოდ რელიგიური გენიის გამოხატვის საშუა-
ლება უნდა იყოს, რასაც მშვენივრად გვიჩვენებს ესპანური ხელოვნება,
ან მეორე უკიდურესობა, მაიმუნების ხელოვნება, რომლებიც კმაყო-
ფილდებიან იმით, რაც მათ გარშემოა და რასაც ბაძავენ. მართლაც,
ხელოვნება არასდროსაა რეალისტური; მას მხოლოდ ზოგჯერ აქვს
მცდელობა ასეთი იყოს. ნამდვილად რეალისტური რომ იყოს, ეს იქნე-
ბოდა დაუსრულებელი აღწერა. იქ სადაც სტენდალი ერთი ფრაზით
აღწერს ლუსიენ ლევენის სალონში შესვლას, რეალისტ ხელოვანს
ლოგიკურად, პერსონაჟებისა და დეკორაციის აღსაწერად დასჭირდე-
ბოდა რამდენიმე ტომი და მაინც ვერ აღწერდა ბოლომდე ყველა დე-
ტალს. რეალიზმი ეს არის უსასრულო ჩამოთვლა. აქედან კარგად ჩანს,
რომ მისი ამბიცია არის არა მთლიანობის, არამედ რეალური სამყაროს
ტოტალურობის მიღწევა. ამით ვხვდებით, რომ სწორედ ეს უნდა იყოს
ტოტალური რევოლუციის ოფიციალური ესთეტიკა. თუმცა, ამ ესთეტი-
კის უუნარობა უკვე კარგად ცნობილია. რეალისტური რომანები თავის-
გან დამოუკიდებლად, რეალობის არჩევანს გულისხმობენ, რადგან
არჩევანი და რეალობის გადალახვა წარმოადგენს აზროვნებისა და
გამოხატვის არსს[196]. წერა უკვე ნიშნავს არჩევას. არსებობს რეალო-
ბის თვითნებური არჩევა, ისევე როგორც იდეალის თავისუფალი არჩე-
ვა, რაც რეალისტური რომანისგან დაფარული აზრის შემცველ რომანს
ქმნის. რომანის სამყაროს მთლიანობის დაყვანა რეალობის ტოტალუ-

317
რობამდე, მხოლოდ a priori მსჯელობის სასარგებლოდ შეიძლება მოხ-
დეს, რომელიც რეალურიდან დევნის იმას, რაც დოქტრინას არ აწყობს.
ამგვარად, სოციალისტური რეალიზმი, თავისი ნიჰილისტური ლოგი-
კით ითავსებს დამრიგებლური რომანისა და პროპაგანდისტული ლი-
ტერატურის ნიშნებს.
მნიშვნელობა არ აქვს, რაიმე მოვლენა იმორჩილებს შემოქმედს
თუ შემოქმედი ამტკიცებს ამ მოვლენის სრულ უარყოფას, ორივე შემ-
თხვევაში შემოქმედება ეშვება ნიჰილისტური ხელოვნების დეგრადი-
რებულ ფორმებამდე. როგორც შემოქმედებაში, ისე ცივილიზაციაში
ერთნაირად ხდება: ორივე გულისხმობს მუდმივ დაძაბულობას ფორ-
მასა და მასალას, ქმნადობასა და სულს, ისტორიასა და ღირებულე-
ბებს შორის. თუკი წონასწორობა ირღვევა, იწყება დიქტატურა ან ანარ-
ქია, პროპაგანდა ან ფორმალური ბოდვა. ორივე შემთხვევაში, შემოქ-
მედება, რომელიც თანხვედრაშია საღ თავისუფლებასთან, შეუძლებე-
ლი ხდება. იმის მიუხედავად, თანამედროვე ხელოვნება მიდის თუ არა
დათმობაზე თავბრუდამხვევ აბსტრაქციასთან და ფორმალურ სიბნე-
ლესთან, იშველიებს თუ არა უხეში ან მიამიტი ხელოვნების გამათრა-
ხების მეთოდებს, ის თითქმის მთლიანად არის ტირანებისა და მონე-
ბის ხელოვნება და არა შემოქმედების კუთვნილება.
ნაწარმოები, რომელშიც არსი ფარავს ფორმას, ან ნაწარმოები, რო-
მელშიც ფორმა ფარავს არსს, ყოველთვის არის შეუმდგარი და ყალბი
მთლიანობის მაჩვენებელი. აქ და სხვაგანაც, ნებისმიერი მთლიანობა
სტილის გარეშე არის დამახინჯება. როგორიც უნდა იყოს ხელოვანის
მიერ არჩეული პერსპექტივა, ყველა შემოქმედისთვის არსებობს საერ-
თო პრინციპი: სტილიზაცია, რომელიც ერთდროულად რეალურსაც გუ-
ლისხმობს და სულსაც, რაც რეალობას ანიჭებს ფორმას. მისი საშუა-
ლებით შემოქმედებითი ძალისხმევა ასხვაფერებს სამყაროს და ყო-
ველთვის მცირე გადახვევებით, რაც ხელოვნებისა და პროტესტის ნი-
შანია. ადამიანის გამოცდილების მიკროსკოპით უხეშად გადიდება იქ-
ნება, რასაც პრუსტი მიმართავს, თუ, პირიქით, პერსონაჟების შეგნებუ-
ლი დაკნინება, ამერიკული რომანის მსგავსად, რეალობა გარკვეული
თვალსაზრისით ყოველთვის არის შეცვლილი. ამბოხის შემოქმედები-

318
თი, ნაყოფიერი მხარე გამოიხატება სწორედ ამ ნარევში, რომელიც ნა-
წარმოებს ანიჭებს სტილსა და ტონს. ხელოვნება ფორმამიცემული
მოთხოვნაა. როდესაც ყველაზე გულის გამგმირავი ყვირილი ყველაზე
მტკიცე ენობრივ გამოხატულებას პოულობს, ამბოხი აკმაყოფილებს
თავის ნამდვილ მოთხოვნას და საკუთარი თავის ამ ერთგულებიდან
იღებს შემოქმედებით ძალას. ჩვენი დროის წინასწარ შექმნილი აზრის
მიუხედავად, უდიდესი სტილი ხელოვნებაში არის უმაღლესი ამბოხის
გამოხატვა. ნამდვილი კლასიციზმის მსგავსად, რომელიც დამორჩი-
ლებული რომანტიზმია, გენია არის ამბოხი, რომელმაც თავისი საზომი
იპოვა. ამიტომაც, გავრცელებული მტკიცების მიუხედავად, უარყოფასა
და სრულ სასოწარკვეთაში გენია არ შეიძლება არსებობდეს.
ეს იმავდროულად იმაზე მიუთითებს, რომ მაღალი სტილი უბრალო
ფორმალური გაწაფულობა როდია. ის გაწაფულობა მაშინაა, როდესაც
ხდება სტილის გამომუშავება სტილისთვის, რეალობის საზიანოდ –
ასეთი სტილი მაღალი ვერ იქნება. ის კი არ იგონებს, არამედ ბაძავს,
ყველანაირი აკადემიზმის მსგავსად, მაშინ როცა ნამდვილი შემოქმე-
დება თავისებურად ყოველთვის რევოლუციურია. თუ სტილიზაცია იძუ-
ლებულია ძალიან შორს წავიდეს, რადგან სწორედ ის ირეკლავს ადა-
მიანის ჩარევასა და იმ შესწორების სურვილს, რომელსაც ხელოვანი
ახდენს რეალობის რეპროდუქციისას, უმჯობესია თუ შეუმჩნეველი
დარჩება, რათა მოთხოვნა, რომელიც ბადებს ხელოვნებას, გამოხატუ-
ლი იქნეს თავის უკიდურეს დაძაბულობაში. მაღალი სტილი შეუმჩნევე-
ლი სტილიზაციაა, იგივე ბოლომდე ხორცშესხმული სტილიზაცია. “ხე-
ლოვნებაში, – თქვა ფლობერმა, – გადაჭარბების შიში არ უნდა გქონ-
დეს.” თუმცა,
დაამატა, რომ გადაჭარბება უნდა იყოს “მუდმივი და თავისი თავის
პროპორციული”. როდესაც სტილიზაცია გადაჭარბებული და თვალსა-
ჩინოა, მაშინ ნაწარმოები მოსაწყენია: მთლიანობა, რომლის მიღწევა-
საც ცდილობს, უცხოა კონკრეტულისთვის. როდესაც რეალობა მოგვე-
წოდება სრული სახით და სტილიზაცია უმნიშვნელოა, კონკრეტული
კარგავს მთლიანობას. მაღალი ხელოვნება, სტილი, ამბოხის ნამდვი-
ლი სახე ამ ორ უკიდურესობას შორის არიან[197].

319
 შემოქმედება და რევოლუცია
ამბოხი მთავრდება ხელოვნებაში და მარადიულად გადადის ნამ-
დვილ შემოქმედებაში და არა კრიტიკასა თუ კომენტარებში. რევოლუ-
ცია, თავის მხრივ, მხოლოდ ცივილიზაციაში მკვიდრდება და არა ტე-
რორსა და ტირანიაში. ორი კითხვა, რომელსაც ჩვენი ეპოქა უსვამს
ჩიხში შესულ საზოგადოებას: არის თუ არა შესაძლებელი შემოქმედება
და არის თუ არა შესაძლებელი რევოლუცია, ერთ კითხვაში ერთიანდე-
ბა და ცივილიზაციის აღორძინებას ეხება.
XX საუკუნის რევოლუცია და ხელოვნება ერთნაირად უხდიან ხარკს
ნიჰილიზმს და ერთსა და იმავე წინააღმდეგობრიობაში არსებობენ.
ისინი უარყოფენ იმას, რასაც ამტკიცებენ თავისი მოქმედებით, და
ორივე შეუძლებელ გამოსავალს ეძებს ტერორში. თანამედროვე რევო-
ლუცია მიიჩნევს, რომ ახალ სამყაროს აფუძნებს, რომელიც მხოლოდ
ძველი სამყაროს წინააღმდეგობრივი შედეგია. საბოლოოდ, კაპიტა-
ლისტური საზოგადოება და რევოლუციური საზოგადოება ერთია იმ
თვალსაზრისით, რომ ორივე ექვემდებარება სამრეწველო წარმოების
პრინციპს და ერთი და იგივე დაპირებები აქვთ. მაგრამ ერთი დაპირე-
ბას იძლევა ფორმალური პრინციპების სახელით, რომელთაც ცხოვრე-
ბაში ვერ ახორციელებს და რომლებიც ეწინააღმდეგება მის მიერ გა-
მოყენებულ საშუალებებს. მეორე თავის წინასწარმეტყველებას ამარ-
თლებს ერთადერთი რეალობის სახელით და საბოლოოდ ამახინჯებს
ამ რეალობას. წარმოების საზოგადოება მხოლოდ მწარმოებელია და
არა შემოქმედი.
თანამედროვე ხელოვნება, რადგანაც ნიჰილისტურია, გახლეჩი-
ლია ფორმალიზმსა და რეალიზმს შორის. თუმცა, რეალიზმი ბურჟუ-
აზიულიცაა, და მაშინ შავი რეალიზმია, და სოციალისტურიც, სადაც ის
დამრიგებლური ხდება. ფორმალიზმი ისევე ეკუთვნის წარსულ საზო-
გადოებას, სადაც ის ცარიელი აბსტრაქციაა, როგორც მომავლის საზო-
გადოებას, რომელშიც პროპაგანდად იქცევა. ირაციონალური უარყო-
ფით დანგრეული ენა ვერბალურ ბოდვაში იკარგება, დეტერმინისტულ
იდეოლოგიას დაქვემდებარებული კი ბრძანება ხდება. ხელოვნება ამ
320
ორს შორის დგას. თუ ამბოხებულმა ერთდროულად არარაობის უარყო-
ფის გააფთრებულ სწრაფვაზეც უნდა თქვას უარი და ტოტალურობის
მიღებაზეც, ხელოვანი ერთდროულად ფორმალურ გაშმაგებასაც უნდა
დაუსხლტეს და რეალობის ტოტალიტარულ ესთეტიკასაც. დღევანდე-
ლი სამყარო მართლაც ერთია, მაგრამ მისი მთლიანობა ნიჰილიზმის
მთლიანობაა. ცივილიზაცია იმ შემთხვევაში მიიღწევა, თუ ნიჰილიზმის
ფორმალურ პრინციპებზე და უპრინციპო ნიჰილიზმზე უარის თქმით, ეს
ქვეყანა შემოქმედებითი სინთეზის გზას იპოვის. ზუსტად ასევე, ხელოვ-
ნებაში ბოლო წუთებს ითვლის მუდმივი კომენტარებისა და რეპორტა-
ჟების დრო; ახლოვდება ნამდვილი შემოქმედების პერიოდი.
მაგრამ ამას სჭირდება, რომ ხელოვნება და საზოგადოება, შემოქ-
მედება და რევოლუცია მიუბრუნდნენ ამბოხის სათავეებს, სადაც უარ-
ყოფა და თანხმობა, ერთეული და უნივერსალური, ინდივიდი და ისტო-
რია ერთმანეთს აწონასწორებენ უმწვავეს დაძაბულობაში. ამბოხი თა-
ვისთავად არ არის ცივილიზაციის
შემადგენელი ნაწილი, მაგრამ ის წინ უძღვის ყველა ცივილიზაცი-
ას. მარტო ის გვაძლევს იმედის საფუძველს იმ ჩიხში, რომელშიც აღ-
მოვჩნდით, დაველოდოთ იმ მომავალს, რომელზეც ნიცშე ოცნებობდა:
“მსაჯულისა და მჩაგვრელის ნაცვლად იქნება შემოქმედი.” ეს ფორმუ-
ლა სულაც არ აძლევს მწვანე შუქს სასაცილო ილუზიას ხელოვანების
მიერ მართულ ქვეყანაზე. ის მხოლოდ ჩვენი ეპოქის დრამას ჰფენს ნა-
თელს, რომელშიც მთლიანად წარმოებას დაქვემდებარებული შრომა
საერთოდ აღარ არის შემოქმედებითი. ინდუსტრიული საზოგადოება
მხოლოდ მაშინ გაუხსნის ცივილიზაციას გზას, როცა მუშას შემოქმედის
ღირსებას მიანიჭებს, რაც ნიშნავს მისი ინტერესისა და რეფლექსიის
გამოყენებას როგორც შრომისთვის, ისე შრომის ნაყოფისთვის. მაშინ
აუცილებლობად ქცეული ცივილიზაცია ვეღარ გამიჯნავს როგორც
კლასებში, ისე ინდივიდში მუშასა და შემოქმედს; ისევე, როგორც მხატ-
ვრული შემოქმედება არ ყოფს ფორმასა და საფუძველს, გონებასა და
ისტორიას. ამით მიანიჭებს ის ყველას ამბოხით დაპირებულ ღირსე-
ბას. უსამართლო და უტოპიურიც იქნებოდა იმის დაშვება, რომ შექ-
სპირს ეხელმძღვანელა მეწაღეთა საზოგადოებისთვის. მაგრამ საში-

321
ნელება იქნებოდა, თუ მეწაღეთა საზოგადოება შეეცდებოდა შექსპი-
რის გარეშე არსებობას. შექსპირი მეწაღის გარეშე ამართლებს ტირა-
ნიას. მეწაღე შექსპირის გარეშე შთანთქმულია ტირანიაში, თუ ხელს არ
უწყობს მის გაძლიერებას. ნებისმიერი შემოქმედება უკვე თავისი არსე-
ბობით უარყოფს ბატონისა და მონის სამყაროს. ტირანების მახინჯი სა-
ზოგადოება, რომელშიც ვცხოვრობთ, მხოლოდ შემოქმედების დონეზე
კვდება და გარდაისახება.
მაგრამ ის, რომ შემოქმედება აუცილებელია, არ ნიშნავს, რომ ის
შესაძლებელია. შემოქმედებითი ხელოვნების ეპოქა განისაზღვრება
იმ წესრიგით, რომელსაც სტილი ანიჭებს არეულ დროს. ის ახდენს თა-
ნამედროვეთა ვნებების ფორმირებასა და ფორმულირებას. საკმარისი
აღარ არის შემოქმედისთვის გაიმეოროს მადამ დე ლაფაიეტი იმ
დროში, როცა ჩვენს გაყინულ პრინცებს სიყვარულისთვის დრო აღარ
რჩებათ. დღეს, როცა კოლექტიური ვნებები პირად გრძნობებზე იმარ-
ჯვებს, ისევ შესაძლებელია ხელოვნების გზით სიყვარულის სიგიჟის
მოთოკვა. მაგრამ გარდაუვალი პრობლემაა კოლექტიური ვნებებისა
და ისტორიული ბრძოლების მართვა. ხელოვნების ობიექტი, მიმბაძვე-
ლების წუწუნის მიუხედავად, ფსიქოლოგიიდან ადამიანურ ყოფაზე გა-
დავიდა. როცა დროის ვნებათაღელვა მთელ სამყაროს უქმნის საფ-
რთხეს, შემოქმედებას უნდა, მთლიანად დაიმორჩილოს ბედისწერა.
მაგრამ ამით ის ტოტალურობის წინაშე ამტკიცებს მთლიანობას. უბრა-
ლოდ, შემოქმედება ჯერ თვითონ უქმნის საფრთხეს თავის თავს და მე-
რე ტოტალურობის სული ემუქრება. დღევანდელ პირობებში შემოქმე-
დება საფრთხის ქვეშ შექმნას ნიშნავს.
კოლექტიური ვნებების დასამორჩილებლად ნამდვილად საჭი-
როა, რაღაც დონეზე მაინც, მათი განცდა და გადატანა. როდესაც ხე-
ლოვანი მათ განიცდის, ის იმავდროულად შთანთქმულია ამ ვნებებში.
აქედან გამომდინარეობს, რომ ჩვენი ეპოქა უფრო რეპორტაჟების ეპო-
ქაა, ვიდრე ხელოვნების ნიმუშების. მას მხოლოდ დროის განრიგი აკ-
ლია. ამ ვნებებში გადაშვება, ბოლოს სიკვდილის იმაზე მეტ ალბათო-
ბას შეიცავს, ვიდრე სიყვარულისა და ამბიციების დრო, რადგან კო-
ლექტიური ვნების ნამდვილად განცდის ერთადერთი საშუალება მის-

322
თვის სიკვდილი ან მისი ხელით სიკვდილია. ხელოვნებისთვის რაც მე-
ტია ნამდვილობის შანსი დღეს, მით მეტია დამარცხების ალბათობა.
თუკი შემოქმედება შეუძლებელია ომებსა
და რევოლუციებში, მაშინ არ გვეყოლება შემოქმედები, რადგან
ომი და რევოლუცია ჩვენს ბედისწერად იქცნენ. როგორც ღრუბლებს
მოჰყვება ჭექა-ქუხილი, ისე განუსაზღვრელი წარმოების მითი გულის-
ხმობს ომს. ამგვარად, ომები ანადგურებს დასავლეთს და კლავს პე-
გის[198]. ფერფლიდან აღდგომისთანავე ბურჟუაზიულ მაქინას რევო-
ლუციური მაქინა დაუპირისპირდა. პეგის ხელახლა დაბადების დროც
კი არ მიეცა; მოსალოდნელი ომი დახოცავს ყველას, ვინც შეიძლებო-
და პეგი ყოფილიყო. თუკი შემოქმედებითი კლასიციზმის არსებობა შე-
საძლებელია, უნდა ვაღიაროთ, რომ თუნდაც ერთი სახელით გაბრწყი-
ნებული, ის მთელი თაობის შემოქმედება იქნებოდა. მარცხის ალბათო-
ბა ნგრევის საუკუნეში კომპენსირებული მხოლოდ რაოდენობრივი ალ-
ბათობით შეიძლება იყოს, ესე იგი იმ შანსით, რომ ათი ნამდვილი ხე-
ლოვანიდან ერთი მაინც გადარჩება, აიტაცებს თავისი ძმების უპირვე-
ლეს სიტყვებს და სიცოცხლეში ერთდროულად ვნების დროსაც იპოვის
და შემოქმედების დროსაც. ხელოვანი, უნდა მას ეს თუ არა, მარტოსუ-
ლი ვეღარ იქნება, თუ არ ჩავთვლით მის ნაღვლიან ტრიუმფს, რომელ-
საც თავის თანამოძმეებს უნდა უმადლოდეს. ამბოხებული ხელოვნე-
ბაც აღმოაჩენს ბოლოს, რომ “ჩვენ ვარსებობთ”, და მასთან ერთად
პირქუში მორჩილების გზასაც.
მანამდე, ნიჰილიზმით დაბრმავებული გამარჯვებული რევოლუცია
ემუქრება ყველას, ვინც მის საწინააღმდეგოდ ცდილობს მთლიანობის
შენარჩუნებას ტოტალურობაში. დღევანდელი და უფრო მეტად ხვა-
ლინდელი ისტორიის ერთ-ერთი აზრია ბრძოლა ხელოვანებსა და
ახალ დამპყრობლებს, შემოქმედებითი რევოლუციის მოწმეებსა და ნი-
ჰილისტური რევოლუციის მშენებლებს შორის. იმაზე, თუ როგორ დამ-
თავრდება ეს ბრძოლა, მხოლოდ გონივრული ილუზიები შეიძლება
გვქონდეს. ყოველ შემთხვევაში, ის მაინც ვიცით, რომ საჭიროა ამ
ბრძოლის წარმოება. თანამედროვე დამპყრობლებს შეუძლიათ კლან,
მაგრამ არ შეუძლიათ შექმნან. ხელოვანებმა იციან, როგორ შექმნან,

323
მაგრამ რეალურად არ შეუძლიათ კვლა. ხელოვანთა შორის, მხოლოდ
გამონაკლისის სახით თუ შეგვხვდება მკვლელი. გამოდის, რევოლუ-
ციური საზოგადოება უნდა მოკვდეს. მაშინ ხომ რევოლუციაც ყავლგა-
სული იქნება. ყოველთვის, როცა ადამიანში სავარაუდო ხელოვანს
კლავს, რევოლუცია თავადაც იფიტება ერთგვარად. თუკი დამპყრობ-
ლები საბოლოოდ თავის კანონებს დაუქვემდებარებენ სამყაროს, ვე-
ღარ დაამტკიცებენ, რომ მთავარი რაოდენობაა, არამედ ცხადი გახ-
დება ის, რომ ეს ქვეყანა ჯოჯოხეთია. ამ ჯოჯოხეთშიც კი ხელოვნების
ადგილი თავისუფალი არ დარჩება: მას დამარცხებული ამბოხი დაიკა-
ვებს, იმედის ნაპერწკალი უიმედო დღეების სიცარიელეში. ერნსტ
დვინგერი[199] თავის ციმბირის დღიურებში ჰყვება იმ გერმანელ ტყვე
ლეიტენანტზე, რომელიც წლების განმავლობაში იმყოფებოდა საკონ-
ცენტრაციო ბანაკში, სადაც ყინვა და შიმშილი მეფობდა, და რომელ-
მაც ხის კლავიშებიანი უხმო პიანინო გააკეთა. იმ სიღატაკესა და ძონ-
ძებით შემოსილ ტყვეებს შორის, იგი ქმნიდა უცნაურ მუსიკას, რომე-
ლიც მხოლოდ მას ესმოდა. ასევე, ჯოჯოხეთში აღმოჩენილებს, იდუმა-
ლი მელოდიები და დაკარგული სილამაზის სასტიკი სურათები ყო-
ველთვის მოგვაწვდიან დანაშაულისა და სიგიჟის გარემოცვაში იმ
ჰარმონიული ამბოხის ექოს, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში
მოწმობს ადამიანის სიდიადეზე.
მაგრამ ჯოჯოხეთსაც აქვს ბოლო და ერთ დღესაც ცხოვრება თავი-
დან იწყება. შეიძლება ისტორიას აქვს თავისი დასასრული, მაგრამ
ჩვენი ვალი არ არის მისი დაჩქარება, არამედ მისი შექმნა იმ სურათის
მიხედვით, რომელიც ჩვენთვის ჭეშმარიტია. ყოველ შემთხვევაში,
ხელოვნება გვასწავლის, რომ ადამიანი მხოლოდ ისტორიით არ განი-
საზღვრება და რომ მას აქვს მიზეზი ბუნებაშიც იარსებოს. მითვის დიდი
პანი არ მომკვდარა. მისი ყველაზე ინსტიქტური ამბოხიც კი, იმის პარა-
ლელურად, როცა ყველასთვის საერთო ღირებულებასა და ღირსებას
ამტკიცებს, ჯიუტად ითხოვს ერთიანობის წყურვილის მოსაკლავად,
რეალობის ხელუხლებელ ნაწილს, რასაც სილამაზე ჰქვია. შესაძლებე-
ლია ისტორიაზე უარის თქმა და ამასობაში ზღვასა და ვარსკვლავებ-
თან თანხმობაში ყოფნა. ის ამბოხებულები, რომლებიც უგულებელყო-

324
ფენ ბუნებასა და სილამაზეს, თავს იმეტებენ ისტორიიდან გასარიყად,
რომელიც უნდოდათ ექციათ შრომისა და არსებობის გარანტად. ყვე-
ლა დიდი რეფორმატორი ცდილობს შექმნას ისტორიაში ის, რაც შექ-
სპირმა, სერვანტესმა, მოლიერმა, ტოლსტოიმ შეძლეს შეექმნათ: მუ-
დამ მზადყოფნაში მყოფი სამყარო, დააკმაყოფილოს თავისუფლები-
სა და ღირსების შიმშილი, რომელიც ყველა ადამიანშია. რასაკვირვე-
ლია, რევოლუციებს სილამაზე არ ახდენს. მაგრამ დგება დღე, როცა
რევოლუციებს ის სჭირდება. მისი წესი, რომელიც აპროტესტებს რე-
ალობას და თან მთლიანობას ანიჭებს მას, ამბოხის წესიცაა. შესაძლე-
ბელია დაუსრულებლად უსამართლობაზე უარის თქმა ისე, რომ პატივი
არ მიაგონ ადამიანის ბუნებასა და სამყაროს მშვენიერებას? ჩვენი პა-
სუხია “დიახ”. ეს ერთდროულად დაუმორჩილებელი და ერთგული მო-
რალი, ყოველ შემთხვევაში, ერთადერთია, რომელიც გზას უნათებს
ჭეშმარიტად რეალისტურ რევოლუციას. სილამაზის შენარჩუნებით
ჩვენ ვამზადებთ აღორძინების დღეს, როცა ცივილიზაცია თავისი რეფ-
ლექსიის ცენტრში მოაქცევს იმ ცოცხალ სათნოებას, დაშორებულს ის-
ტორიის ფორმალურ პრინციპებსა და დეგრადირებულ ღირებულებებს,
რომელიც საფუძველს უყრის სამყაროსა და ადამიანის საერთო ღირ-
სებას და რომელიც ახლა უნდა განვსაზღვროთ იმ სამყაროს პირისპირ,
რომელიც მას არად აგდებს.

325
V. შუადღის აზროვნება

326
 ამბოხი და მკვლელობა
სიცოცხლის ამ წყაროსგან შორს მყოფი ევროპა და რევოლუცია ერ-
თმანეთს ასუსტებენ სანახაობრივ კონვულსიებში. გასულ საუკუნეში
ადამიანმა რელიგიური ბორკილები მოიშორა. განთავისუფლებისთა-
ნავე მან ახალი, კიდევ უფრო გაუსაძლისი ჩაგვრის ფორმა გამოიგონა.
ზნეობა მოკვდა, მაგრამ უფრო სასტიკი სახით აღდგა. ის ყველას გასა-
გონად გაჰყვირის თავის გულმოწყალებაზე და შორეულის იმ სიყვა-
რულზე, რომელიც თანამედროვე ჰუმანიზმს სამასხარაოს ხდის. ამგვა-
რად ერთ დონეზე გაყინული, ის მხოლოდ ანგრევს. დგება დღე, როდე-
საც ის საბოლოოდ ბოროტდება და აი, უკვე პოლიციურ რეჟიმად ქცე-
ული, ადამიანთა გადასარჩენად საზიზღარ ყასბებს ამრავლებს. თანა-
მედროვე ტრაგედიის მწვერვალზე, დანაშაული ჩვენი ყოველდღიურო-
ბა ხდება. სიცოცხლისა და შემოქმედების წყარო დამშრალი ჩანს. აჩ-
რდილებითა და მანქანებით დასახლებული ევროპა შიშმა გაყინა. ორი
ომის ხოცვა-ჟლეტას შორის, მიწისქვეშეთში ეშაფოტებს დგამენ. ჰუმა-
ნისტების ნიღბის ქვეშ ჯალათები იქ სიჩუმეში ეთაყვანებიან თავის
ახალ კულტს. ვისი გმინვა შეაშფოთებთ მათ? თვით პოეტები მათ
თვალწინ დახოცილი ძმების წინ ამაყად აცხადებენ, რომ სუფთა ხელე-
ბი აქვთ. ამიერიდან მთელმა სამყარომ გულგრილად აქცია ზურგი ამ
დანაშაულს; მსხვერპლი კი მისი უკიდურესი სასჯელის წინაშე დგას:
მისი ცხოვრება მოსაწყენია. გარდასულ დროში მკვლელობისას დაღ-
ვრილი სისხლი სულ ცოტა წმიდათაწმიდა აღშფოთებას მაინც იწვევდა
და ამით მაინც ხდებოდა სიცოცხლის საფასურის განწმენდა. ამ ეპოქის
ნამდვილი განაჩენი კი იმას გვაფიქრებინებს, რომ ის საკმარისად სის-
ხლიანი არ არის. სისხლი ხილული აღარაა; ის აღარ ეშხეფება სახეში
ჩვენს ფარისევლებს. აი ნიჰილიზმის უკიდურესობა: ბრმა და გააფთრე-
ბული მკვლელობა ოაზისად იქცა, გონებაჩლუნგი დამნაშავე უმანკო
კრავად ჩვენს მეტად ჭკვიან ჯალათებთან შედარებით.
ხანგრძლივი თავის დარწმუნების შემდეგ იმაში, რომ ღმერთს კა-
ცობრიობასთან ერთად დაამარცხებდა, ევროპის სული მიხვდა, რომ
თავის გადასარჩენად ადამიანებსაც უნდა შეებრძოლოს. სიკვდილის
327
წინააღმდეგ ამხედრებული ამბოხებულები, რომელთაც ადამიანთა
მოდგმის განადგურებისგან გადარჩენა სურდათ, დღეს თავზარდაცე-
მულნი არიან იმის გამო, რომ უნდა კლან. უკან დახევის შემთხვევაში,
ისინი სიკვდილს უნდა დათანხმდნენ; წინ თუ წავლენ – კაცისმკვლე-
ლობას. თავის ძირებს მოწყვეტილი და ცინიკურად სახეშეცვლილი ამ-
ბოხი, ყოველთვის მერყეობს მსხვერპლად შეწირვასა თუ მკვლელობას
შორის. მისი სამართლიანობა თვითგასამართლება აღმოჩნდა. წყა-
ლობის სამეფო დამარცხდა და მასთან ერთად დაინგრა სამართლია-
ნობის სამეფო. ამ იმედგაცრუების გამო ევროპაც იღუპება. მისი ამბოხი
ადამიანის უდანაშაულობას იცავდა, ამჟამად კი საკუთარი დანაშაუ-
ლის გრძნობას ებრძვის. ტოტალურობის არჩევით ის მყისიერად იღებს
სასოწარკვეთილ მარტოობას. მას უნდოდა თანამეგობრობა გამხდა-
რიყო და ამ დროს, ბოლო იმედად შემორჩა წლების განმავლობაში ერ-
თიანობისკენ მიმავალი მარტოსულების თითო-თითოდ შეგროვება.
საჭიროა ყველანაირ ამბოხზე უარის თქმა, გადარჩენილი საზოგა-
დოების მთელი თავისი
უსამართლობებით მიღება, თუ ცინიკურად უნდა ავყვეთ ისტორიის
დაჩქარებულ სვლას ადამიანის წინააღმდეგ? ყველაფრის შემდეგ, თუ
ჩვენი რეფლექსიის ლოგიკა ლაჩრულ კონფორმიზმს აირჩევს, ის ისევე
უნდა მივიღოთ, როგორც ზოგიერთი ოჯახი თანხმდება გარდაუვალ სა-
ხელის გატეხას. თუ მან უნდა გაამართლოს ადამიანზე ყველანაირი
თავდასხმა და მისი სისტემატური განადგურება, მოგვიწევს დავთან-
ხმდეთ ამ თვითმკვლელობას. სამართლიანობის გრძნობა, ბოლოს და
ბოლოს, იპოვის თავის გამართლებას: რაც ვაჭრებისა და პოლიციელე-
ბის სამყაროს გაქრობა იქნებოდა.
მაგრამ ისევ ამბოხებულ სამყაროში ვიმყოფებით? ხომ არ გადაიქ-
ცა ამბოხი ახალი ტირანების გამართლებად? ამბოხის მოძრაობაში ჩა-
დებული ფორმულა “ჩვენ ვარსებობთ” შეეგუება მკვლელობას სკანდა-
ლისა და მაქინაციების გარეშე? ჩაგვრისთვის ზღვარის დაწესებით,
რის მერეც იწყება ყველა ადამიანისთვის საერთო ღირსება, ამბოხმა
თავისი პირველი ღირებულება განსაზღვრა. ის პირველ რიგში ეყ-
რდნობოდა ადამიანთა აშკარა თანამოაზრეობას, მათ საერთო ბუნე-

328
ბას, სოლიდარობის ჯაჭვის სიმტკიცეს, ადამიანთა ურთიერთობებს და
იმ ყველაფერს, რაც მათ მსგავსებასა და ერთობას განაპირობებს.
ამით ის პირველ ნაბიჯს დგამდა იმ სულისკენ, რომელიც აბსურდულ
სამყაროს ებრძვის. ამ პროგრესით, მან კიდევ უფრო გაამწვავა ის
პრობლემა, რომლის გადაჭრაც ახლა უწევს მკვლელობის პირისპირ.
აბსურდის დონეზე, მკვლელობა მართლაც მხოლოდ ლოგიკურ წინა-
აღმდეგობრიობას აჩენდა; ამბოხის დონეზე ის დამანგრეველია. რად-
გან საქმე ნებისმიერი ადამიანის მკვლელობას ეხება, რომელთან
მსგავსებაც ახლახან ვაღიარეთ და მისი თვითმყოფობა დავამტკიცეთ.
ძლივს გადალახული მარტოობა ისევ უნდა დავიბრუნოთ საბოლოოდ
იმ აქტის ლეგიტიმაციით, რომელიც ყველაფრისგან გვაშორებს? ვა-
იძულოთ მარტოობა იმას, ვინც ეს-ეს არის გაიგო, რომ მარტო არ არის,
განა საშინელი დანაშაული არაა ადამიანის წინააღმდეგ?
ლოგიკურად უნდა ვუპასუხოთ, რომ მკვლელობა და ამბოხი წინა-
აღმდეგობრივია. ერთი ბატონიც რომ მოკლას, ამბოხებულს გარკვეუ-
ლი თვალსაზრისით აღარ აქვს უფლება ილაპარაკოს ადამიანების თა-
ნამეგობრობაზე, რასაც ამასობაში თავის გამართლებად თვლიდა. თუ-
კი ამ სამყაროს თავისი უმაღლესი აზრი არ გააჩნია, თუ ადამიანს მხო-
ლოდ მეორე ადამიანში შეუძლია გამოძახილის პოვნა, მაშინ ერთი
ადამიანის მიერ მეორის მოკვეთა საზოგადოებიდან საკმარისია იმის-
თვის, რომ ის ადამიანიც საზოგადოების მიღმა დარჩეს. როდესაც კა-
ენმა აბელი მოკლა, უდაბნოში გაიქცა. თუ მკვლელები ბრბოდ იქცნენ,
მაშინ ეს ბრბო უდაბნოშია და იმ ტიპის მარტოობაში ცხოვრობს, რასაც
დიდ სივიწროვეში მარტოობა ჰქვია.
დარტყმისთანავე ამბოხი ორად ყოფს სამყაროს. ის ადამიანთან
ერთად ილაშქრებდა ადამიანის იდენტობისთვის და მსხვერპლად წი-
რავდა ამ იდენტობას დაღვრილი სისხლით განსხვავების საკურთხებ-
ლად. სიღატაკესა და ჩაგვრაში ცხოვრებისას, ის მთელი თავისი არ-
სით ილტვოდა ამ იდენტობისთვის. ახლა კი, ის მოძრაობა, რომელიც
მიზნად ისახავდა მის დამტკიცებას, არსებობას აწყვეტინებს. მას შეუძ-
ლია თქვას, რომ ვიღაც ან ყველა მის გვერდითაა. მაგრამ თუ ერთი

329
ადამიანი მაინც დააკლდება ძმობის შეუცვლელ სამყაროს, შეიძლება
ითქვას, რომ ის გაუკაცრიელებულია. თუ ჩვენ არ
ვართ, ესე იგი არც მე ვარ, ამით აიხსნება კალიაევის უსასრულო
ნაღველი და სენ ჟიუსტის დუმილი. იმ ამბოხებულებს, რომელთაც ძა-
ლადობისა და მკვლელობის გზით წასვლა გადაწყვიტეს, ურჩევნიათ
ჩვენ ვარსებობთ შეცვალონ ფორმულით ჩვენ ვიარსებებთ. როდესაც
გაქრებიან მკვლელი და მსხვერპლი, თანამეგობრობა მათ გარეშე
შედგება. როდესაც გამონაკლისი გადარჩება, წესი გახდება შესაძლე-
ბელი. ისტორიის დონეზე, ისე როგორც პირად ცხოვრებაში, მკვლელო-
ბა სასოწარკვეთილი გამონაკლისია ან საერთოდ არაფერი. იმ გახლე-
ჩას, რომელსაც ჩვეულებრივ ეწევა, მომავალი არ აქვს. მკვლელობა
გამონაკლისია და, შესაბამისად, ვერ იქნება გამოყენებული; ის ვერც
სისტემატური გახდება, როგორც ეს უნდა წმინდა ისტორიულ მსოფ-
ლმხედველობას. ის არის ზღვარი, რომელსაც მხოლოდ ერთხელ აღ-
წევენ და შემდეგ კვდებიან. ამბოხებული მხოლოდ ერთი ფორმით
ურიგდება თავის ჩადენილ მკვლელობას, თუკი ის ამაზე მიდის: და-
თანხმდეს საკუთარ სიკვდილს და გახდეს მსხვერპლი. ის კლავს და
კვდება იმის ნათელსაყოფად, რომ მკვლელობა შეუძლებელია. ის აჩ-
ვენებს, რომ ჩვენ ვარსებობთ-ს ამჯობინებს ჩვენ ვიარსებებთ-ს. ამგვა-
რად, კალიაევის მშვიდი ბედნიერება საკანში, სენ ჟიუსტის აუღელვებ-
ლობა ეშაფოტის გზაზე ახსნილია. ამ უკიდურესი საზღვრის მიღმა იწ-
ყება წინააღმდეგობრიობა და ნიჰილიზმი.

330
 ნიჰილისტური მკვლელობა
ირაციონალური დანაშაული და რაციონალური დანაშაული ერ-
თნაირად ღალატობენ ამბოხით წინ წამოწეულ ღირებულებას. მაგრამ
ამას უწინარესად პირველი აკეთებს. ის, ვინც ყველაფერს უარყოფს და
მკვლელობის უფლებას ინიჭებს – სადი, მკვლელი დენდი, ულმობელი
ერთადერთი, კარამაზოვი, მოუთოკავი ყაჩაღის მომხრეები, სიურრეა-
ლისტი, რომელიც ხალხში ისვრის – ყველანი ითხოვენ სრულ თავისუფ-
ლებას, ადამიანის ამპარტავნობის უზომო განდიდებას. გაცოფებული
ნიჰილიზმი შემოქმედსა და ქმნილებებს ერთმანეთში ურევს. იმედის
ყოველგვარი საფუძვლის მოსპობით, ის უარყოფს ყველანაირ შეზღუდ-
ვას და აღშფოთებით დაბრმავებული, იმგვარად, რომ საკუთარი მიზ-
ნებიც კი ავიწყდება, აცხადებს, რომ არ აღელვებს იმის მოკვლა, რაც
უკვე სასიკვდილოდაა განწირული.
მაგრამ მისი მიზნები – ადამიანთა საერთო ხვედრის ერთსულოვ-
ნად აღიარება და მათი ურთიერთკავშირი – მარადიულია. ამბოხი აჟ-
ღერებდა ამ მიზნებს და მზად იყო მათ დასაცავად. მან ნიჰილიზმის სა-
წინააღმდეგოდ შემოიღო ქცევის წესი, რომელსაც არ სჭირდებოდა ის-
ტორიის დასასრულის დაცდა მოქმედების საკურთხებლად და რომე-
ლიც არ იყო ფორმალური. იაკობინური მორალის საპირისპიროდ, ის
ითვალისწინებდა იმას, რაც კანონსა და წესებს გამორჩა. ის გზას უხ-
სნიდა იმ მორალს, რომელიც შორს იყო აბსტრაქტული პრინციპების-
გან და მათ მხოლოდ აჯანყების ქარცეცხლში, უარყოფის დაუსრულე-
ბელ მოძრაობაში აღმოაჩენდა. არაფერი იძლევა იმის თქმის უფლე-
ბას, რომ ეს პრინციპები მუდამ არსებობდნენ და იარსებებენ. მაგრამ
ისინი არსებობენ ჩვენს ეპოქაში. ისინი ჩვენთან ერთად და მთელი ის-
ტორიის განმავლობაში უარყოფენ მონობას, სიცრუესა და ტერორს.
მართლაც, არაფერია საერთო ბატონსა და მონას შორის, შეუძლე-
ბელია დამონებულ არსებასთან ლაპარაკი და ურთიერთობა. იმ ფარუ-
ლი და თავისუფალი დიალოგის ნაცვლად, რომლითაც ჩვენს მსგავსე-
ბას ვაღიარებთ და ჩვენს ხვედრს ვაკურთხებთ, მონობა ამეფებს სიჩუ-
მის ყველაზე საშინელ ფორმას. ამბოხებული უსამართლობის წინააღ-

331
მდეგ იმიტომ კი არ ილაშქრებს, რომ ის სამართლიანობას ეწინააღ-
მდეგება, რომელსაც არ ვიცით რა ვუყოთ, არამედ იმიტომ, რომ ის უტყვ
მტრობას ამყარებს მჩაგვრელსა და ჩაგრულს შორის. ის იმ ცოტაოდენ
ყოფიერებასაც კლავს, რომელიც ადამიანთა თანამოაზრეობით შეიძ-
ლებოდა გაჩენილიყო. როგორც მატყუარა ადამიანი მიჯნავს თავის
თავს სხვა ადამიანებისგან, ასევე თავად სიცრუეა გარიყული და მას-
თან ერთად მკვლელობა და ძალადობა, რომლებიც საბოლოო მდუმა-
რებას გვახვევენ თავს. ამბოხით აღმოჩენილ თანამოაზრეობას და ურ-
თიერთობას მხოლოდ თავისუფალი დიალოგის დროს შეუძლია არსე-
ბობა. ყოველი ორაზროვნება, ყოველი გაუგებრობა იწვევს სიკვდილს;
მხოლოდ გასაგები ენა, უბრალო სიტყვა შეძლებს ამ სიკვდილისგან
გადარჩენას[200]. ყველა ტრაგედიის კულმინაცია გმირების სიყრუ-
ეშია. პლატონი მართალია მოსესა და ნიცშესგან განსხვავებით. ადა-
მიანის დონეზე გამართული დიალოგი უფრო იაფია, ვიდრე განმარ-
ტოებული მთის მწვერვალზე წარმოთქმული და ნაკარნახები ტოტალი-
ტარული რელიგიების სახარებები. როგორც სცენაზე, ისე ცხოვრებაში
მონოლოგი უსწრებს სიკვდილს. ნებისმიერი იმ მოქმედებით, რომე-
ლიც ამბოხებულს მჩაგვრელის წინააღმდეგ ამხედრებს, იცავს სიცოც-
ხლეს, ებრძვის
მონობას, სიცრუესა და ტერორს, წამიერ გაელვებაში ხდება გააზ-
რება, რომ ეს სამი უბედურება ადამიანებში ამეფებს მდუმარებას, თი-
შავს მათ ერთმანეთისგან და ხელს უშლის ერთმანეთი იპოვონ იმ ერ-
თადერთ ღირებულებაში, რომელსაც შეუძლია მათი ხსნა ნიჰილიზმის-
გან – ადამიანთა თანადგომაში საკუთარი ბედისწერის პირისპირ.
წამიერი გაელვება. თუმცა, ჯერჯერობით ესეც საკმარისია იმის
სათქმელად, რომ უსაზღვრო თავისუფლება – მოკვლის თავისუფლება
– შეუთავსებელია ამბოხის მიზნებთან. ამბოხი სულაც არ არის სრული
თავისუფლების მოპოვების მოთხოვნა. პირიქით, ამბოხი ტოტალური
თავისუფლების მსაჯულია. ის სწორედაც იმ განუსაზღვრელ ძალაუფ-
ლებას აპროტესტებს, რომელიც ზემდგომს უფლებას აძლევს გადალა-
ხოს დაწესებული საზღვრები. ამბოხებული შორსაა იმისგან, რომ საერ-
თო დამოუკიდებლობა მოითხოვოს, მას სურს აღიარებინოს, რომ თა-

332
ვისუფლებას საზღვარი აქვს ყველგან, სადაც ცოცხალი ადამიანია და
ეს საზღვარი ზუსტადაც გულისხმობს ამ ადამიანის უფლებას ამბოხზე.
ამაშია სწორედ ამბოხებულის შეურიგებლობის ღრმა აზრი. რაც მეტად
აქვს გაცნობიერებული ამბოხს ზუსტი საზღვრის მოთხოვნის აუცილებ-
ლობა, მით უფრო პრინციპული ხდება ის. რასაკვირველია ამბოხებული
თავისთვის ითხოვს გარკვეულ თავისუფლებას; მაგრამ როცა ის თან-
მიმდევრულია, არავითარ შემთხვევაში არ ხელყოფს სხვის სიცოც-
ხლესა და თავისუფლებას. ის არავის ამცირებს. თავისუფლებას, რო-
მელსაც ითხოვს, ითხოვს ყველასთვის; რასაც თავის თავს უკრძალავს,
უკრძალავს ყველას. ის არა მარტო ბატონის წინააღმდეგ ამხედრებუ-
ლი მონაა, არამედ ადამიანი, რომელიც იმ სამყაროს წინააღმდეგია,
სადაც ბატონი და მონა არსებობს. შესაბამისად, ამბოხის წყალობით,
ისტორიაში არსებობს რაღაც იმაზე მეტი, ვიდრე ბატონისა და მონის
ურთიერთობაა. შეუზღუდავი ძალაუფლება ერთადერთი კანონი არ
არის. ამბოხი სხვა ღირებულების სახელით ამტკიცებს ტოტალური თა-
ვისუფლების შეუძლებლობას და იმავდროულად, თავისთვის ითხოვს
შედარებით თავისუფლებას, რომელიც ამ შეუძლებლობის საღიარებ-
ლადაა საჭირო. ნებისმიერ ადამიანურ თავისუფლებას თავისი ღრმა
ფესვები აქვს და ისიც შედარებითი. აბსოლუტური თავისუფლება, რაც
მოკვლას გულისხმობს, ერთადერთია, რომელიც ამავე დროს არ ით-
ხოვს თავისთვის შეზღუდვასა და დაბრკოლებას. ის წყდება თავის
ფესვებს, ეშვება ავანტიურაში აბსტრაქტული და ბოროტი აჩრდილი-
ვით, სანამ ხორცს არ შეისხამს რომელიმე იდეოლოგიაში.
ამრიგად, შესაძლებელია იმის თქმა, რომ ამბოხი, როდესაც ნგრე-
ვაში გადადის, ალოგიკური ხდება. ერთიანი ადამიანური ბედისწერის
მოთხოვნით, ის არის სიცოცხლის ძალა და არა სიკვდილის. მისი ღრმა
ლოგიკა ნგრევაში არ გამოიხატება; ის შემოქმედებაში მდგომარეობს.
ავთენტურობის შესანარჩუნებლად მან არ უნდა დაკარგოს თავისი წი-
ნააღმდეგობრიობის გამომხატველი არც ერთი ტერმინი. ის უნდა დარ-
ჩეს იმ “დიახ”-ისა და “არა”-ს ერთგული, რომელთაც ნიჰილისტური ინ-
ტერპრეტაციები აცალკევებს. ამბოხებულის ლოგიკაა ემსახუროს სა-
მართლიანობას, რათა არ გაამრავლოს უსამართლობა, ესწრაფოდეს

333
გასაგები ენით ლაპარაკს, იმისთვის, რომ არ გააღრმავოს საყოველ-
თაო სიცრუე და ფსონი დადოს ადამიანების ბედნიერებაზე, მათი ტან-
ჯვის საპირისპიროდ. ნიჰილისტური ვნება, რომელიც უსამართლობასა
და სიცრუეს ემატება, თავისი გაცოფებით ანადგურებს ძველ მოთხოვ-
ნას და ამგვარად კარგავს თავისი ამბოხის მეტად მკაფიოდ გამოხა-
ტულ მიზნებს. იმის გაცნობიერებით გაგიჟებული, რომ ეს
სამყარო სასიკვდილოდაა განწირული, ის კლავს. ამბოხის შედეგი,
პირიქით, უარს ამბობს მკვლელობის ლეგიტიმაციაზე, რადგან თავისი
პრინციპით, ის სიკვდილის წინააღმდეგ პროტესტია.
მაგრამ ადამიანს რომ შეეძლოს მარტომ შეიტანოს სამყაროში
მთლიანობა, იქ გამეფდეს გულწრფელობის, უდანაშაულობისა და სა-
მართლიანობის უბრალო გამოცხადებით, მაშინ ღმერთი იქნებოდა.
ასევე, ეს ყველაფერი რომ შეძლებოდა, ამბოხი დაკარგავდა აზრს.
მაგრამ ამბოხი არსებობს, რადგან უსამართლობა, სიცრუე და ძალა-
დობა ნაწილობრივ ქმნიან ამბოხებულის ბედისწერას. გამოდის, მას
არ შეუძლია ბოლომდე უარი თქვას მკვლელობაზე და სიცრუეზე, თუ ამ-
ბოხზეც არ იტყვის უარს და ერთხელ და სამუდამოდ არ დათანხმდება
მკვლელობასა და ბოროტებას. მას ასევე არ შეუძლია მკვლელობასა
და სიცრუეზე დათანხმება, რადგან მაშინ უკუმოქმედება, რომელიც და-
აკანონებდა მკვლელობასა და ძალადობას, მოსპობდა მისი აჯანყე-
ბის მიზნებს. ამგვარად, ამბოხებულს მოსვენება არ აქვს. მან იცის, რა
არის სიკეთე და ამის მიუხედავად ბოროტებას სჩადის. ღირებულება,
რომელიც აძლებინებს, არ არის ერთხელ და სამუდამოდ მინიჭებული,
მან ის მუდმივად უნდა შეინარჩუნოს. მიღწეული არსებობა გაქრება, თუ
ამბოხი არ ეცდება მის შენარჩუნებას. ყოველ შემთხვევაში, თუ მას ბო-
ლომდე არ შეუძლია, რომ არ კლას პირდაპირ თუ არაპირდაპირ, ის მა-
ინც შეუძლია, რომ საკუთარი მგზნებარება და ვნება მოახმაროს მის
გარშემო მკვლელობის ალბათობის შეამცირებას. მისი ერთადერთი
სათნოება ის იქნება, რომ წყვდიადში ჩაძირული არ დანებდეს ბნელ
ძახილს; თუ ბოროტებაზე მიჯაჭვულმა ჯიუტად გაიწიოს სიკეთისკენ;
რომ თუკი თავად მოკლავს, საკუთარ სიკვდილსაც დათანხმდეს. თა-
ვისი ძირების ერთგული ამბოხებული, მსხვერპლის გაღების დროს და-

334
ამტკიცებს, რომ მისი ნამდვილი თავისუფლება მკვლელობისკენ კი
არა, საკუთარი სიკვდილისკენაა მიმართული. ის იმავდროულად მე-
ტაფიზიკურ ღირსებასაც აღმოაჩენს. კალიაევი დადგება სახრჩობე-
ლის ქვეშ და თავის ძმებს უჩვენებს იმ ზუსტ ზღვარს, სადაც იწყება და
მთავრდება ადამიანის ღირსება.

335
 ისტორიული მკვლელობა
ამბოხი ისტორიაშიც ხდება, რომელიც არა მარტო სწორ არჩევანს
ითხოვს, არამედ ეფექტიან უნარიანობასაც. არსებობს რისკი, რომ რა-
ციონალურმა მკვლელობამ იქ გამართლება ჰპოვოს. ამბოხებული წი-
ნააღმდეგობრიობა ერთი შეხედვით გადაუჭრელ ანტინომიებში ისახე-
ბა, რისი ორი მაგალითიც პოლიტიკაში არის, ერთი მხრივ, ძალადობი-
სა და არაძალადობის, მეორე მხრივ, სამართლიანობისა და თავისუფ-
ლების დაპირისპირება. შევეცადოთ მათ განსაზღვრას ამ პარადოქსუ-
ლობაში.
ამბოხის პირველ მოქმედებაში ჩადებული დადებითი ღირებულება
გულისხმობს ძალადობაზე პრინციპულ უარს. მას შედეგად მოჰყვება
რევოლუციის დასტაბილურების უუნარობა. ამბოხი გარდაუვლად მი-
დის ამ წინააღმდეგობრიობამდე, ხოლო ისტორიის დონეზე, ის კიდევ
უფრო მწვავე ხდება. თუ მე უარს ვამბობ ადამიანის თვითმყოფობის პა-
ტივისცემაზე, მე ვეგუები მჩაგვრელს, უარვყოფ ამბოხს და ვუბრუნდები
ნიჰილისტურ თანხმობას. ნიჰილიზმი მაშინ კონსერვატული ხდება. თუ
ვითხოვ, რომ ეს თვითმყოფობა აღიარებული იქნეს, რათა ადამიანმა
არსებობა შეძლოს, ვებმები მოქმედებაში, რომელიც წარმატებით დაგ-
ვირგვინებისთვის საჭიროებს ძალადობის ცინიზმს და უარყოფს ამ
თვითმყოფობასა და თავად ამბოხს. წინააღმდეგობრიობის უფრო
გაღრმავებით, გამოჩნდება, რომ ადამიანმა, რადგანაც სამყაროს
მთლიანობა ზემოდან არ ებოძება, თვითონ უნდა შექმნას ის ისტორია-
ში თავისი საზომით. ისტორია, იმ ღირებულების გარეშე, რომელიც შეც-
ვლის, ეფექტიანობის კანონით იმართება. ისტორიული მატერიალიზ-
მი, დეტერმინიზმი, ძალადობა, ყველა იმ თავისუფლების უარყოფა,
რომელიც არ ემთხვევა ეფექტიანობის მიმართულებას, გაბედულებისა
და სიჩუმის სამყარო, ისტორიის წმინდა ფილოსოფიის კანონზომიერი
შედეგებია. დღევანდელ სამყაროში მარტო მარადისობის ფილოსო-
ფიას შეუძლია არაძალადობის გამართლება. აბსოლუტურ ისტორი-
ციზმს ის დაუპირისპირებს ისტორიის შექმნას, ისტორიულ სიტუაციას
მის წარმომავლობას ჰკითხავს. დაბოლოს, უსამართლობის კურთხე-

336
ვით ის ღმერთს გადააბარებს სამართლიანობაზე ზრუნვას. ასე, რომ
მისი პასუხები თავის მხრივ მოითხოვს რწმენას. მასთან კამათისას შე-
საძლებელია ბოროტების პრობლემისა და პარადოქსის მოშველიება
ყოვლისშემძლე და ბოროტ ღმერთზე ან კეთილ, მაგრამ უძლურ ღმერ-
თზე. არჩევანი წყალობასა და ისტორიას, ღმერთსა და მახვილს შორის
ღია დარჩება.
რა პოზიცია უნდა დაიკავოს მაშინ ამბოხებულმა? ის ვერ შეაქცევს
ზურგს სამყაროსა და ისტორიას, საკუთარი ამბოხის პრინციპზე უარის
თქმის გარეშე; ვერ აირჩევს მარადიულ სიცოცხლეს, თუ გარკვეული
თვალსაზრისით, თავს არ დაუხრის ბოროტებას. თუ, მაგალითად,
ქრისტიანი არაა, ის ბოლომდე უნდა წავიდეს. მაგრამ ბოლომდე წას-
ვლა ნიშნავს ისტორიის მთლიანად არჩევას და მასთან ერთად კაცის-
კვლას, თუ ეს მკვლელობა ისტორიისთვის აუცილებელია: მკვლელო-
ბის ლეგიტიმაციაზე დათანხმება უდრის კიდევ ერთხელ საკუთარ ძი-
რებზე უარის თქმას. თუ ამბოხებული არჩევანს არ აკეთებს, ის ირჩევს
სხვის დუმილსა და მონობას. თუ სასოწარკვეთილების მომენტში ის
ერთდროულად ღმერთის წინააღმდეგიცაა და ისტორიისაც, ის ხდება
წმინდა თავისუფლების მოწმე, ესე იგი არაფრის მოწმე. ჩვენს ისტორი-
ულ სტადიაში, როცა შეუძლებელია უმაღლესი მიზნის დაცვა, რომე-
ლიც ბოროტების ზღვარს სცილდება,
ამბოხებული აშკარა დილემის წინაშე დგება: დუმილი ან მკვლე-
ლობა. ორივე შემთხვევაში ეს პოზიციის დათმობის ტოლფასია.
იგივენაირადაა საქმე სამართლიანობასა და თავისუფლებასთან.
ეს ორი მოთხოვნა უკვე დევს ამბოხის პრინციპში და მათ ვხვდებით რე-
ვოლუციურ კვეთებაში. რევოლუციების ისტორია გვიჩვენებს, რომ
თითქმის ყოველთვის ისინი ერთმანეთს უპირისპირდება, თითქოს მა-
თი საერთო მოთხოვნები ერთმანეთში შეუთავსებელი იყოს. აბსოლუ-
ტური თავისუფლება არის ყველაზე ძლიერის უფლება იბატონოს. ამ-
გვარად, ის ხელს უწყობს კონფლიქტებს, რომლებიც უსამართლობას
აწყობს. აბსოლუტური სამართლიანობა გადის ყოველგვარი წინააღ-
მდეგობის მოსპობაზე: ის ანგრევს თავისუფლებას[201]. თავისუფლე-
ბის საშუალებით სამართლიანობისთვის დაწყებული რევოლუცია

337
იმით მთავრდება, რომ მათ ერთმანეთს უპირისპირებს. ამრიგად, ყო-
ველი რევოლუციის დროს, გაბატონებული კასტის ლიკვიდაციის შემ-
დეგ, დგება ეტაპი, როდესაც ის თავად ქმნის ამბოხის მოძრაობას, რო-
მელიც უწესებს საზღვრებს და უწინასწარმეტყველებს მარცხის შესაძ-
ლებლობას. თავიდან რევოლუცია ცდილობს დააკმაყოფილოს მის მი-
ერვე შექმნილი ამბოხის სული; შემდეგ მას უარყოფს საკუთარი თავის
უკეთ დასამკვიდრებლად. როგორც ჩანს, არსებობს გადაუჭრელი და-
პირისპირება ამბოხის მოძრაობასა და რევოლუციის მონაპოვარს შო-
რის.
მაგრამ ეს ანტინომიები მხოლოდ აბსოლუტში არსებობს. ისინი გუ-
ლისხმობენ სამყაროსა და აზროვნებას გაშუალების გარეშე. მარ-
თლაც, არ არსებობს შესაძლებელი შერიგება ისტორიისგან სრულიად
მოშორებულ ღმერთსა და ყოველგვარი ტრანსცენდენტურისგან დაც-
ლილ ისტორიას შორის. შესაბამისად, მათი წარმომადგენლები მიწაზე
არიან იოგები და კომისრები. მაგრამ განსხვავება ამ ორი ტიპის ადა-
მიანებს შორის არ არის, როგორც ამბობენ, განსხვავება ამაო სიწმინ-
დესა და მოქმედებას შორის. პირველი მხოლოდ უშედეგო თავშეკავე-
ბას ირჩევს და მეორე უშედეგო ნგრევას. რადგან ორივე უარყოფს იმ
მომრიგებელ ღირებულებას, რომელსაც ამბოხი, პირიქით, წინ სწევს,
ისინი, ერთნაირად დაშორებულნი რეალობას, გვთავაზობენ მხოლოდ
ორი სახის უძლურებას: სიკეთის უძლურებასა და ბოროტების უძლურე-
ბას.
თუ ისტორიის უგულებელყოფა მართლაც ნიშნავს რეალობის უარ-
ყოფას, მაშინ ისტორიის მიჩნევა თვითკმარ მთლიანობად კიდევ უფ-
რო გვაშორებს რეალობას. XX საუკუნის რევოლუცია თვლის, რომ თა-
ვიდან აიცილა ნიჰილიზმი და ნამდვილი ამბოხის ერთგული დარჩა
ღმერთის ისტორიით ჩანაცვლებით. ამასობაში, ის პირველს აძლიე-
რებს და მეორეს ღალატობს. ისტორია თავისი წმინდა მოქმედებით არ
არის თავისთავად ღირებულების მომცემი. საჭიროა მყისიერი ეფექ-
ტიანობით ცხოვრება და გაჩუმება ან ტყუილის თქმა. სისტემატური ძა-
ლადობა თუ თავსმოხვეული სიჩუმე, გათვლა თუ გამიზნული სიცრუე,
მისი გარდაუვალი კანონები ხდებიან. წმინდა ისტორიული აზროვნება

338
ნიჰილისტური აზროვნებაა: ის მთლიანად ეთანხმება ისტორიის ბო-
როტებას და ამით უპირისპირდება ამბოხს. ამის საკომპენსაციოდ, ის
ამაოდ ამტკიცებს ისტორიის აბსოლუტურ რაციონალურობას, ეს ისტო-
რიული გონი მხოლოდ ისტორიის ბოლოს დასრულდება და ექნება აზ-
როვნების სისავსე. მანამდე, საჭიროა მოქმედება და მოქმედება მორა-
ლური კანონის გარეშე, საბოლოო კანონის დასამკვიდრებლად.
ცინიზმი, როგორც პოლიტიკური პოზიცია, ლოგიკურია მხოლოდ
როგორც აბსოლუტისტური აზროვნების ფუნქცია, ესე იგი როგორც აბ-
სოლუტური ნიჰილიზმი, ერთი მხრივ, და აბსოლუტური რაციონალიზ-
მი[202], მეორე მხრივ. რაც შეეხება შედეგებს, რომლებიც ამ ორ პოზი-
ციას მოსდევს, მათ შორის განსხვავება არ არსებობს. იმ მომენტიდან,
როცა მათ თანხმდებიან, მიწა უდაბნო ხდება.
რეალურად, წმინდა ისტორიული აბსოლუტი უბრალოდ წარმოუდ-
გენელია. იასპერსის მიხედვით, მაგალითად, ადამიანისთვის შეუძლე-
ბელია ტოტალურობის ჩაწვდომა, რადგან თავად ამ ტოტალურობის
ნაწილია. ისტორია, როგორც მთელი, არსებობას შეძლებდა მხოლოდ
მისი და სამყაროს გარე დამკვირვებლისთვის. ისტორია უკიდურეს
შემთხვევაში მხოლოდ ღმერთისთვის არსებობს. შესაბამისად, შეუძ-
ლებელია მოქმედება იმ გეგმებიდან გამომდინარე, რომლებიც მსოფ-
ლიო ისტორიის ტოტალურობას მოიცავს. ნებისმიერი ისტორიული წა-
მოწყება არის მეტ-ნაკლებად გონივრული ან დასაბუთებული ავანტი-
ურა. ის პირველ რიგში არის რისკი. ხოლო როგორც რისკი, ის ვერ შეძ-
ლებს ვერანაირი ზღვარგადასულობის, ვერანაირი შეუდრეკელი და
აბსოლუტური პოზიციის გამართლებას.
ამბოხს რომ შეეძლოს ფილოსოფიის დაფუძნება, ეს, პირიქით, იქ-
ნებოდა შეზღუდულობის, გათვლილი უცოდინრობის, რისკის ფილო-
სოფია. მას, ვისაც არ შეუძლია ყველაფრის ცოდნა, არ შეუძლია ყვე-
ლაფრის მოკვლა. ამბოხებული, რომელიც შორსაა იმისგან, რომ ისტო-
რიისგან შექმნას აბსოლუტი, მას უარყოფს იმ იდეის სახელით, რომე-
ლიც საკუთარ ბუნებაზე აქვს შექმნილი. ის უარყოფს თავის ბედს, ხო-
ლო მისი ბედი დიდწილად ისტორიულია. უსამართლობა, წარმავლო-
ბა, სიკვდილი სწორედ ისტორიაში ვლინდებიან. მათი უარყოფით თა-

339
ვად ისტორიას უარყოფენ. რასაკვირველია, ამბოხებული არ უარყოფს
მის თანამედროვე ისტორიას, რადგან სწორედ მასში უნდა განმტკიცე-
ბა. მაგრამ მის წინაშე ის ისევეა, როგორც ხელოვანი რეალობის წინა-
შე, ხელს კრავს, მაგრამ არ გაურბის. და ერთი წამითაც არ აქცევს მას
აბსოლუტად. თუ მას შეუძლია მოვლენათა ზეწოლით ისტორიის დანა-
შაულში მონაწილეობა, არ შეუძლია მისი ლეგიტიმაცია. რაციონალუ-
რი დანაშაული, არა მარტო ვერ იქნება დაშვებული ამბოხის დონეზე,
არამედ ამბოხის სიკვდილს ნიშნავს. ამ სიცხადის კიდევ უფრო ნა-
თელსაყოფად, რაციონალური დანაშაული პირველ რიგში იმ ამბოხე-
ბულებზე ხორციელდება, რომელთა აჯანყებაც გამოწვევას ესვრის
გაღმერთებულ ისტორიას.
ეგრეთ წოდებული რევოლუციური სულისთვის დამახასიათებელი
მისტიფიკაცია დღეს ბურჟუაზიულ მისტიფიკაციას ბაძავს და აღრმა-
ვებს. მარადიულ უსამართლობას, უსაზღვრო კომპრომისსა და უღირ-
სობას ის აბსოლუტური სამართლიანობის დაპირებაში ატარებს. თა-
ვად ამბოხი ფარდობითობას სჯერდება და შეუძლია მხოლოდ შედა-
რებით სამართლიანობასთან შეხამებული ღირსების გარანტირება. ის
იმ შეზღუდვის მხარეს იჭერს, რომელშიც ადამიანთა თანამეგობრობა
მყარდება. მისი სამყარო ფარდობითობის სამყაროა. იმის ნაცვლად,
რომ ჰეგელსა და მარქსთან ერთად თქვას, რომ ყველაფერი აუცილე-
ბელია, ის მარტო იმას იმეორებს, რომ ყველაფერი შესაძლებელია და
რომ რაღაც ზღვარზე შესაძლებელიც იმსახურებს მსხვერპლს. ღმერ-
თსა და ისტორიას, იოგსა და კომისარს შორის მას გაჰყავს რთული გზა,
რომელზეც შესაძლებელია წინააღმდეგობრიობების გადატანაც და
გადალახვაც. განვიხილოთ მაგალითად მოყვანილი ეს ორი ანტინო-
მია.
რევოლუციური მოქმედება, რომელსაც თავისი ძირების შესაბამი-
სობაში დარჩენა ენდომებოდა, აქტიურ და შეფარდებით თანხმობაში
უნდა გამოხატულიყო. ის ბოლომდე ადამიანის ბედის ერთგული დარ-
ჩებოდა. შეუვალი თავის საშუალებებში, ის დათანხმდებოდა მიზნების
მიახლოებით ასრულებას და მიახლოებითის სულ უფრო უკეთ განსა-
საზღვრად არ შეზღუდავდა სიტყვის თავისუფლებას. ის ამგვარად შე-

340
ინარჩუნებდა ადამიანთა ერთნაირ არსებობას, რომელიც ამართლებს
მის აჯანყებას. განსაკუთრებით ის თვითგამოხატვის თავისუფლებას
შეინარჩუნებდა. ეს განსაზღვრავდა სამართლიანობისა და თავისუფ-
ლების მიმართ მის დამოკიდებულებას. საზოგადოებაში არ არსებობს
სამართლიანობა ბუნებრივი ან სამოქალაქო სამართლის გარეშე, რო-
მელსაც ის ეფუძნება. არ არსებობს უფლება ამ უფლების გამოხატვის
გარეშე. საკუთარი უფლებების შეუზღუდავად გამოხატვა იმის წინაპი-
რობაა, რომ ადრე თუ გვიან გაჩნდება სამართლიანობა, რომელსაც ის
ამყარებს. ყოფიერებაზე გასამარჯვებლად უნდა ამოვიდეთ იმ მცირე
ყოფიერებიდან, რომელსაც ჩვენში აღმოვაჩენთ და არა თავიდანვე
უარვყოთ ის. გამოხატვის უფლების შეზღუდვა სამართლიანობის დამ-
ყარებამდე ნიშნავს მის სამუდამოდ გაჩუმებას, რადგან თუკი სამარ-
თლიანობა სამუდამოდ დამყარდება, გამოხატვის უფლება საჭირო
აღარ იქნება. სამართლიანობა კვლავაც მარტო იმათ ხელშია, ვისაც
სიტყვის უფლება აქვს – ძლიერთა ამა ქვეყნისა. საუკუნეების განმავ-
ლობაში ძალაუფლების მპყრობელთა სამართლიანობას კი თვითნე-
ბობას უწოდებდნენ. თავისუფლების მოსპობა სამართლიანობის გასა-
მეფებლად იგივეა, რაც წყალობის ცნების აღდგენა ღმერთის ჩარევის
გარეშე და თავბრუდამხვევი რეაქციით მისტიკური სხეულის აღდგენა
მისი ყველაზე დაბალი ფორმებით. მაშინაც კი, როცა სამართლიანობა
დამყარებული არ არის, თავისუფლება ინარჩუნებს პროტესტის უფლე-
ბას და ადამიანთა თანამეგობრობის გადარჩენას ცდილობს. სამარ-
თლიანობა მდუმარე სამყაროში, დამონებული და დადუმებული სა-
მართლიანობა, ანგრევს ადამიანთა თანამოაზრეობას და საბოლოოდ
სამართლიანობა აღარ არის. დაპყრობის ზღვარგადასული სურვილით
შეპყრობილმა XX საუკუნის რევოლუციამ თვითნებურად დააშორა ორი
განუყოფელი ცნება. აბსოლუტური თავისუფლება დასცინის სამარ-
თლიანობას. აბსოლუტური სამართლიანობა უარყოფს თავისუფლე-
ბას. იმისთვის, რომ შედეგიანები იყვნენ, ორივე ცნებამ თავისი საზ-
ღვარი ერთმანეთში უნდა იპოვოს. ვერავინ ჩათვლის თავის ყოფას თა-
ვისუფლად, თუ ის სამართლიანი არ არის, და სამართლიანად, თუ ის
თავისუფალი არ იქნება. თავისუფლება სწორედაც წარმოუდგენელია

341
იმის გარეშე, რომ შეუზღუდავად დაერქვას თავისი სახელი სამარ-
თლიანობასა და უსამართლობას, სრული არსებობის მოთხოვნის გა-
რეშე იმ მცირე არსებობის სახელით, რომელიც უარს ამბობს სიკვდილ-
ზე. ბოლოს, არსებობს სამართლიანობა, მართალია სრულიად გან-
სხვავებული, რომელიც ითხოვს თავისუფლების – ისტორიის ამ ერთა-
დერთი უკვდავი ღირებულების – აღდგენას. ადამიანები ღირსეულად
მხოლოდ თავისუფლებისთვის იღუპებოდნენ: ამ დროს მათ სწამდათ,
რომ ბოლომდე არ კვდებოდნენ.
იგივე მსჯელობა შეგვიძლია გამოვიყენოთ ძალადობასთან დაკავ-
შირებით. აბსოლუტური არაძალადობა პასიურად ამართლებს მონო-
ბასა და მის საშინელებებს; სისტემატური ძალადობა აქტიურად ან-
გრევს ცოცხალ თანამეგობრობასა და ყოფიერებას, რომელსაც გვანი-
ჭებს. შედეგიანი რომ იყოს, ამ ორმა ცნებამ თავისი საზღვრები უნდა
იპოვოს. აბსოლუტად მიჩნეულ ისტორიაში ძალადობა კანონიერად
ითვლება; როგორც შედარებითი რისკი, ის ურთიერთობის შეწყვეტაა.
ამბოხებულისთვის მან უნდა შეინარჩუნოს
დროებითი განხეთქილების შექმნის ეს ხასიათი და თუკი შეუძლე-
ბელია მისი თავიდან აცილება, ყოველთვის უნდა უკავშირდებოდეს
მის პირად პასუხისმგებლობას, უშუალო რისკს. სისტემური ძალადობა
რაღაც წესრიგში ჯდება; გარკვეული მნიშვნელობით ის კომფორტუ-
ლია. Führerprinzip ან ისტორიული გონი რა წესრიგსაც უნდა ეყრდნობო-
დეს, მეფობს საგანთა სამყაროზე და არა ადამიანთა სამყაროზე. რო-
გორც ამბოხებული ხედავს მკვლელობაში რაღაც ზღვარს, რომლის გა-
დალახვის შემთხვევაშიც ის საკუთარი სიკვდილით უნდა აკურთხოს,
ისე ძალადობა შეიძლება იყოს მხოლოდ უკიდურესი ზღვარი, რომე-
ლიც უპირისპირდება მეორე ძალადობას, მაგალითად, აჯანყების შემ-
თხვევაში. თუ გადამეტებული უსამართლობის გამო შეუძლებელია
აჯანყების თავიდან აცილება, ამბოხებული უარს ამბობს ძალადობის
გამოყენებაზე რაიმე დოქტრინის ან სახელმწიფო მიზნის სასარგებ-
ლოდ. ყველა ისტორიული კრიზისი მთავრდება ინსტიტუტების შექ-
მნით. თუ ჩვენ არ შეგვიძლია კრიზისის მართვა, რომელიც წმინდა რის-
კია, ჩვენ შეგვიძლია ინსტიტუტების გაკონტროლება, რადგან ჩვენ შეგ-

342
ვიძლია ინსტიტუტების განსაზღვრა, იმის არჩევა, რომლისთვისაც ვიბ-
რძვით და ამგვარად ჩვენი ბრძოლის საჭირო მიმართულებით წარმარ-
თვა. ნამდვილი ამბოხებული მოქმედება დათანხმდება მხოლოდ იმ
ინსტიტუტებისთვის ბრძოლას, რომლებიც ზღუდავენ ძალადობას და
არა ისეთი ინსტიტუტებისთვის, რომლებიც მას აკანონებენ. რევოლუ-
ციისთვის მაშინ ღირს სიკვდილი, თუ ის ყოველგვარი ხლართების გა-
რეშე იძლევა სიკვდილით დასჯის გაუქმების პირობას; მხოლოდ იმ რე-
ვოლუციის გამო ღირს ციხეში ჩაჯდომა, თუ ის თავიდანვე უარს ამბობს
უვადო პატიმრობაზე. თუ აჯანყების ძალადობა ამ ინსტიტუტებისკენაა
მიმართული და რაც შეიძლება ხშირად გვახსენებს მათ, ის სწორედ ამ
გზით გახდება მართლაც დროებითი. როდესაც მიზანი აბსოლუტურია,
ესე იგი, ისტორიულად თუ ვიტყვით, მას თვლიან ნამდვილად, შეიძლე-
ბა მისთვის სხვების გაწირვა. თუ ის ასეთი არ არის, მხოლოდ საკუთარი
თავის გაწირვა შეიძლება საერთო ღირსებისთვის ბრძოლაში ფსონის
დადებით. მიზანი ამართლებს საშუალებებს? შეიძლება. მაგრამ ვინ
გაამართლებს მიზანს? ამ კითხვას, რომელსაც ისტორიული აზროვნე-
ბა უპასუხოდ ტოვებს, ამბოხი პასუხობს: საშუალებები.
რას ნიშნავს ამგვარი პოზიცია პოლიტიკაში? ეფექტიანია ის? ყოყ-
მანის გარეშე უნდა ვუპასუხოთ, რომ დღეს ის ერთადერთი შესაძლებე-
ლია. არსებობს ორნაირი ეფექტიანობა: ტაიფუნის და ხის წვენის. ის-
ტორიული აბსოლუტიზმი არ არის ეფექტიანი, ის ეფექტურია; მან მო-
იპოვა და შეინარჩუნა ძალაუფლება. ძალაუფლების მოპოვებისთანავე
ის ანგრევს ერთადერთ შემოქმედებით რეალობას. ამბოხიდან წამო-
სული შეუდრეკელი და შეზღუდული მოქმედება ხელს უწყობს ამ რე-
ალობას და მარტო იმას ცდილობს, რომ ის სულ უფრო გაშალოს. ჩვენ
არ ვამბობთ, რომ ამ მოქმედებას გამარჯვება არ შეუძლია. ვამბობთ
იმას, რომ არსებობს მისი დამარცხების და სიკვდილის რისკი. რევო-
ლუცია ან წავა ამ რისკზე ან აღიარებს, რომ მხოლოდ ახალი ბატონე-
ბის წამოწყებაა იმავე ზიზღით გამართლებული. ღირსებას დაშორებუ-
ლი რევოლუცია ღალატობს თავის ძირებს, რომლებიც ღირსების სამე-
ფოშია. მისი არჩევანი ყოველ შემთხვევაში შემოიფარგლება მატერია-
ლური ეფექტიანობითა და არარათი, ან რისკითა და შემოქმედებით.

343
ძველი რევოლუციონერები წინ მიიწევდნენ თავდაჯერებულად და მა-
თი ოპტიმიზმი უსაზღვრო იყო. მაგრამ დღეს რევოლუციური სული გა-
მოიწრთო და უფრო შორსმჭვრეტელი გახდა; მის უკან ას ორმოცდაათ-
წლიანი გამოცდილებაა, რომელიც გააზრებას საჭიროებს. უფრო მე-
ტიც, რევოლუციამ
დაკარგა თავისი საზეიმო მიმზიდველობა. ის საოცარი გათვლაა,
რომელიც მთელ სამყაროს მოიცავს. შეიძლება ყოველთვის არ
აღიარებს, მაგრამ მან მშვენივრად იცის, რომ ან მსოფლიო რევოლუ-
ციად უნდა გადაიქცეს ან დამარცხდეს. მისი შანსები მსოფლიო ომის
რისკებს უთანაბრდება, რომელიც თუნდაც გამარჯვების შემთხვევაში
მას მხოლოდ იმპერიის ნანგრევებს შესთავაზებს. მაშინ მას შეეძლება
თავისი ნიჰილიზმის ერთგული დარჩეს და ისტორიის უმაღლესი აზრი
გვამების გროვებში განასახიეროს. მაშინ მოგვიწევს უხმო მუსიკის
გარდა, ყველაფერზე უარის თქმა, რომელიც მიწიერ ჯოჯოხეთს გარ-
დაქმნის. მაგრამ რევოლუციურ სულს ევროპაში შეუძლია პირველად
და უკანასკნელად დაფიქრდეს თავის პრინციპებზე, თავის თავს ჰკით-
ხოს, რა გადახრა უბიძგებს ტერორისა და ომისკენ, და თავისი ამბოხის
მიზნებში მოიპოვოს საკუთარი ერთგულება.

344
 ზღვარი და ზღვარგადასულობა
რევოლუციური შეცდომა პირველ რიგში აიხსნება იმ ზღვრის სისტე-
მატური არცოდნითა თუ უგულებელყოფით, რომელიც განუყოფელია
ადამიანის ბუნებისგან და რომელიც სწორედ ამბოხმა გამოავლინა.
რადგან ნიჰილისტური აზროვნება უგულებელყოფს ამ საზღვარს, სა-
ბოლოოდ ის მუდმივად დაჩქარებულ მოძრაობას უერთდება. მას ვეღა-
რაფერი აჩერებს და ის იწყებს ტოტალური ნგრევისა და დაუსრულებე-
ლი დაპყრობების გამართლებას. ამბოხისა და ნიჰილიზმის ამ ხან-
გრძლივი კვლევის დასასრულს, ჩვენ უკვე ვიცით, რომ თუ რევოლუცი-
ას ისტორიული ეფექტურობის გარდა სხვა საზღვარი არ გააჩნია, ის გა-
ნუსაზღვრელ მონობას ნიშნავს. ამგვარ ხვედრს რომ თავი დააღწიოს,
რევოლუციური სული, თუკი ცოცხლად დარჩენა სურს, უნდა მიუბრუნ-
დეს ამბოხის სათავეებს და განიმსჭვალოს იმ ერთადერთი აზრით, რო-
მელიც ამ საწყისების ერთგული დარჩება – საზღვრების გააზრებით. თუ
ამბოხის მიერ აღმოჩენილი საზღვარი ყველაფერს სახეს უცვლის, თუ
ყველანაირი აზრი, ყველანაირი მოქმედება, რომელიც გარკვეულ წერ-
ტილს სცილდება, თავის თავს უარყოფს, მაშინ მართლაც არსებობს სა-
განთა და ადამიანთა საზომი. ისტორიაში, ისევე როგორც ფსიქოლო-
გიაში, ამბოხი წყობიდან გამოსული საათის ქანქარასავითაა, რომე-
ლიც გიჟურ ამპლიტუდას იღებს, რათა თავისი ჩვეული რიტმი დაიბრუ-
ნოს. ეს რიტმიდან ამოვარდნა სრული არ არის, რადგან ის უძრავი
ღერძის გარშემო ტრიალებს. ამბოხს ყველა ადამიანისთვის საერთო
ბუნების გამომჟღავნებით, დღის შუქზე გამოაქვს ამ ბუნების პრინციპში
ჩადებული საზომი და ზღვარი.
დღეს ყველანაირი რეფლექსია, ნიჰილისტური თუ პოზიტიური, ხში-
რად გაუცნობიერებლადაც კი, ბადებს საგანთა იმ საზომს, რომელსაც
თავად მეცნიერება ამტკიცებს. კვანტური თეორია, ფარდობითობის
თეორია, განუსაზღვრელობის პრინციპი[203]
[203] იგულისხმება ჰაიზენბერგის განუსაზღვრელობის პრინციპი
კვანტურ მექანიკაში.

345
 სამყაროს რეალობას განსაზღვრავენ მხოლოდ ჩვენთვის, ადამია-
ნებისთვის მისაწვდომი საშუალო სიდიდის დონეზე[204]. იდეოლოგი-
ები, რომლებიც ჩვენს სამყაროს მართავენ, გაჩნდნენ მეცნიერების აბ-
სოლუტური სიდიდის პერიოდში. ჩვენი რეალური ცოდნა, პირიქით,
მხოლოდ შეფარდებითი სიდიდის კატეგორიებში აზროვნების საშუა-
ლებას იძლევა. “გონიერება, – ამბობს ლაზარ ბიკელი, – არის უნარი
ბოლომდე არ მივიყვანოთ ის, რასაც ვფიქრობთ, რათა შევძლოთ რე-
ალობის დაჯერება.” მიახლოებითი აზროვნება რეალობის ერთადერ-
თი გენერატორია[205].
ეს არ ეხება მატერიალურ ძალებს, რომლებიც თავის ბრმა სვლაში
ვერ ამჟღავნებენ საკუთარ საზომს. ამიტომაც აზრი არ აქვს, უარი
ვთქვათ ტექნიკაზე. სართავი დაზგის დრო წავიდა, ხოლო ხელოსნო-
ბის ცივილიზაციაზე ოცნება ფუჭი ოცნებაა. მანქანა ცუდი მხოლოდ თა-
ვისი გამოყენების ფორმითაა. თუნდაც უარი ვთქვათ მის დამანგრე-
ველ მოქმედებაზე, მისგან მიღებული სარგებელი უნდა მივიღოთ. სატ-
ვირთო მანქანა, რომელსაც დღეებისა და ღამეების განმავლობაში
ატარებს მძღოლი, სულაც არ აკნინებს ამ მძღოლს, რომელიც თავისი
ხუთი თითივით იცნობს ამ მანქანას და სიყვარულითა და საქმიანად
იყენებს. ნამდვილი და არაადამიანური ზღვარგადასულობა გამოიხა-
ტება შრომის დანაწილებაში. მაგრამ ამ ზღვარგადასულობის ძალით,
დგება დღე, როდესაც ერთი ადამიანით მართული ასი ოპერაციის
შემსრულებელი მანქანა, ქმნის ერთადერთ ნივთს. სხვა დონეზე და
ნაწილობრივ, ეს ადამიანი პოულობს იმ შემოქმედებით ძალას, რომე-
ლიც ხელოსნობის პერიოდში ჰქონდა. ანონიმი მწარმოებელი უახ-
ლოვდება შემოქმედს. ბუნებრივია, არ ვართ დარწმუნებულნი, რომ ინ-
დუსტრიული ზღვარგადასულობა სწორედ ამ გზით წავა. მაგრამ თავი-
სი მოქმედებით ის უკვე გვიჩვენებს ზომიერების აუცილებლობას და
ისეთი აზროვნებისკენ გვიბიძგებს, რომელიც ამ ზომიერებას გამოავ-
ლენს. ჩვენ ან გამოვიყენებთ ზომიერების ამ ღირებულებას ან თანა-
მედროვე ზღვარგადასულობა მხოლოდ საყოველთაო ნგრევით დას-
რულდება.

346
 ზომიერების ეს კანონი თანაბრად ვრცელდება ამბოხებული აზ-
როვნების ყველა ანტინომიაზე. არც რეალობაა მთლიანად რაციონა-
ლური და არც რაციონალურია ბოლომდე რეალური. ჩვენ ვნახეთ სიურ-
რეალიზმის მაგალითზე, რომ მთლიანობისკენ ლტოლვა მარტო იმას
არ ითხოვს, რომ ყველაფერი რაციონალური იყოს. მას ასევე სურს, რომ
არ მოხდეს ირაციონალურის მსხვერპლად გაღება. ვერ ვიტყვით, რომ
არაფერს აქვს აზრი, რადგან უკვე ამ მტკიცებით წარმოვაჩენთ ჩვენი
მსჯელობით ნაკურთხებ რაღაც ღირებულებას; არც იმის თქმა შეიძლე-
ბა, რომ ყველაფერს თავისი აზრი აქვს, რადგან სიტყვა ყველაფერს
ჩვენთვის მნიშვნელობა არ აქვს. ირაციონალური საზღვრავს რაციონა-
ლურს, რომელიც თავის მხრივ ზღვარს უდებს მას. საბოლოოდ, რაღა-
ცას აქვს აზრი და ეს აზრი ჩვენ უნდა გამოვტაცოთ უაზრობას. ასევე,
ვერ ვიტყვით, რომ ყოფიერება მხოლოდ არსის დონეზე არსებობს. სად
შეიძლება არსის დანახვა თუ არა არსებობისა და ჩამოყალიბების დო-
ნეზე? მაგრამ არ შეიძლება იმის თქმა, რომ ყოფიერება მხოლოდ არსე-
ბობაა. რაც მუდმივად ყალიბდება, ყოველთვის ყოფიერება არ არის,
მას დასაწყისი სჭირდება. ყოფიერების განცდა მხოლოდ ჩამოყალიბე-
ბაში მოდის, ჩამოყალიბება არაფერია ყოფიერების გარეშე. სამყარო
არ არის წმინდა უძრაობა, მაგრამ ის არც მარტო მოძრაობაა. ის არის
მოძრაობა და უძრაობა. ისტორიული დიალექტიკა, მაგალითად, არ
გარბის დაუსრულებლად უცნობი ღირებულებისკენ. ის ტრიალებს
ზღვრის, პირველი ღირებულების გარშემო. ჰერაკლიტე, ჩამოყალიბე-
ბის გამომგონებელი, ამასობაში ზღვარს უდებს ამ უწყვეტ დინებას. ამ
ზღვრის სიმბოლოა ნემეზიდა, ზომიერების ქალღმერთი, რომელიც ყო-
ველგვარ ზღვარგდასულობას დევნიდა. სწორედ ამ ქალღმერთს უნდა
სთხოვოს შთაგონება მან, ვისაც ამბოხის თანამედროვე წინააღმდე-
გობრიობების გააზრების სურვილი გაუჩნდება.
მორალური ანტინომიებიც ამ შუამავალი ღირებულების შუქზე იწყე-
ბენ გაშუქებას. ზნეობა ვერ დაშორდება რეალობას თუ ბოროტების
პრინციპი არ გახდება. მას ასევე არ შეუძლია რეალობასთან ბოლომდე
იდენტიფიცირება, თუ საკუთარ თავზე არ იტყვის უარს. ბოლოს, ამბო-
ხით წარმოჩენილი მორალური ღირებულება ვერ დადგება ისტორიასა

347
და სიცოცხლეზე მაღლა და ვერც იმას დაუშვებს, რომ ისტორია და სი-
ცოცხლე მასზე მაღლა იდგნენ. სინამდვილეში, ის ისტორიის რეალობა
იმ შემთხვევაში ხდება, თუ ადამიანი თავის სიცოცხლეს არ უძღვნის ან
არ სწირავს მისთვის. იაკობინური და ბურჟუაზიული ცივილიზაცია
თვლის, რომ ღირებულებები ისტორიაზე მაღლა დგას და მისი ფორმა-
ლური სათნოება საზიზღარი მისტიფიკაციის საფუძველია. XX საუკუნის
რევოლუცია აცხადებს, რომ ღირებულებები შერეულია ისტორიის მოძ-
რაობაში, ხოლო მისი ისტორიული გონი ამართლებს ახალ მისტიფიკა-
ციას. ამ უთანხმოებას დაპირისპირებული ზომიერება გვასწავლის,
რომ ნებისმიერ მორალს უნდა გააჩნდეს რაღაც დონით რეალიზმი:
მთლიანად სუფთა ზნეობა მომაკვდინებელია და ნებისმიერ
რეალიზმს რაღაც დონით სჭირდება მორალი: რადგან ცინიზმიც
მომაკვდინებელია. ამიტომაც, ჰუმანიტარული ლაყბობა არ არის ცინი-
კურ პროვოკაციაზე მეტად საფუძვლიანი. ადამიანი არაა ბოლომდე
დამნაშავე, მას არ დაუწყია ისტორია და არც მთლად უდანაშაულოა,
რადგანაც ისტორიას აგრძელებს. ისინი, ვინც ამ ზღვარს გადადიან და
მის სრულ უდანაშაულობას ამტკიცებენ, ბოლოს დუჟმორეულები ამ-
ტკიცებენ საბოლოო დამნაშავეობას. ამბოხი, პირიქით, გათვლილი
დამნაშავეობის გზაზე გვაყენებს. მისი ერთადერთი, მაგრამ დაუმარ-
ცხებელი იმედი უკიდურეს შემთხვევაში უდანაშაულო მკვლელებში
განსახიერდება.
ამ ზღვარზე ფორმულა “ჩვენ ვარსებობთ” პარადოქსულად განსაზ-
ღვრავს ახალ ინდივიდუალიზმს. “ჩვენ ვარსებობთ” ისტორიის პირის-
პირ დგას – და ისტორიამ ანგარიში უნდა გაუწიოს ამ “ჩვენ ვარსე-
ბობთ”-ს, რომელიც თავის მხრივ ისტორიაში უნდა დარჩეს. მე მჭირდე-
ბა სხვები, სხვებს კი ვჭირდები მე და ყოველი ადამიანი. თითოეული
კოლექტიური მოქმედება, თითოეული საზოგადოება გულისხმობს დის-
ციპლინასა და ინდივიდს, ხოლო ამ კანონს შეწინააღმდეგებული ადა-
მიანი ხდება უცხო, მტრულად განწყობილი კოლექტივის ზეწოლით გა-
ტანჯული. მაგრამ საზოგადოება და დისციპლინა კარგავენ თავის და-
ნიშნულებას, თუ უარყოფენ ფორმულას “ჩვენ ვარსებობთ”. გარკვეული
თვალსაზრისით, მე გამოვდივარ კოლექტიური ღირსების ერთპიროვ-

348
ნული მატარებელი, რომელსაც ვერავის დავაკნინებინებ ვერც ჩემში
და ვერც სხვაში. ეს ინდივიდუალიზმი სიამოვნება კი არ არის, არამედ
მუდმივი ბრძოლაა და იშვიათად შეუდარებელი სიხარული – ამაყი თა-
ნაგრძნობის მწვერვალი.

349
 შუადღის აზროვნება
რაც შეეხება იმას, ამგვარი დამოკიდებულება პოულობს თუ არა პო-
ლიტიკურ გამოხატულებას თანამედროვე სამყაროში, ამის მაგალი-
თად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ის, რასაც ტრადიციულად რევოლუციურ
სინდიკალიზმს უწოდებენ. ეს სინდიკალიზმი თავისთავად არაეფექტუ-
რი ხომ არ არის? პასუხი მარტივია: სწორედ მან გააუმჯობესა მნიშვნე-
ლოვნად სულ რაღაც ერთ საუკუნეში მუშათა ცხოვრების პირობები და
თექვსმეტსაათიანი სამუშაო დღე ორმოცსაათიანი სამუშაო კვირით
შეცვალა. იდეოლოგიურმა იმპერიამ უკან დახია სოციალიზმი და გა-
ანადგურა სინდიკალიზმის ბევრი მონაპოვარი. ეს იმიტომ, რომ სინდი-
კალიზმი მოქმედებას იწყებდა კონკრეტული ბაზიდან, პროფესიიდან,
– რომელიც იგივეა ეკონომიკურ წყობაში, რაც თემი პოლიტიკურ წყო-
ბაში – ცოცხალი უჯრედიდან, რომელზეც იგება ორგანიზმი, მაშინ რო-
ცა კეისრის რევოლუცია ამოდის დოქტრინიდან და იქ ძალით შეჰყავს
რეალობა. სინდიკალიზმი თემის მსგავსად არის აბსტრაქტული და
უარყოფს ბიუროკრატიულ ცენტრალიზმს რეალობის სასარგებ-
ლოდ[206] XX საუკუნის რევოლუცია, პირიქით, აცხადებს, რომ ეყრდნო-
ბა ეკონომიკას, მაგრამ უწინარესად ის არის პოლიტიკა და იდეოლო-
გია. თავისი არსიდან გამომდინარე, მას არ შეუძლია აიცილოს რე-
ალობაზე განხორციელებული ტერორი და ძალადობა. მისი მტკიცების
მიუხედავად, ის ახდენს რეალობის მოდელირებას აბსოლუტიზმიდან
გამომდინარე. ამის საპირისპიროდ, რევოლუცია ეყრდნობა რეალო-
ბას, რათა ჩაებას ჭეშმარიტებისთვის მარადიულ ბრძოლაში. პირველი
ცდილობს რეალიზდეს ზევიდან ქვევით, მეორე ქვევიდან ზევით. ამბო-
ხი, რომელიც შორსაა რომანტიზმიდან, ნამდვილი რეალიზმის მხარეს
იჭერს. თუკი მას რევოლუცია სწყურია, მხოლოდ სიცოცხლის სასარგებ-
ლოდ და არა მის წინააღმდეგ. ამიტომაც, ის პირველ რიგში ეყრდნობა
ყველაზე კონკრეტულ რეალობებს, პროფესიას, სოფელს, სადაც ყვე-
ლაზე კარგად ჩანს ყოფიერება, საგნებისა და ადამიანების ცოცხალ
გულს. მისი აზრით პოლიტიკა ამ ჭეშმარიტებებს უნდა დაეყრდნოს. ბო-
ლოს, როდესაც ის წინ სწევს ისტორიას და ამსუბუქებს ადამიანთა ტან-

350
ჯვას, ამას ტერორის ან ძალადობის გარეშე აკეთებს ყველაზე განსხვა-
ვებულ პოლიტიკურ პირობებში[207].
მაგრამ ამ მაგალითს იმაზე მეტი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე ერთი
შეხედვით ჩანს. სწორედ იმ დღეს, როდესაც კეისრის რევოლუციამ გა-
მარჯვება იზეიმა სინდიკალიზმზე და ანარქიზმზე, რევოლუციურმა აზ-
როვნებამ დაკარგა მისთვის დამახასიათებელი საპირწონეს ფუნქცია,
რის გარეშეც მას არ შეუძლია არსებობა. საპირწონეს ფუნქცია, ეს სუ-
ლი, რომელიც სიცოცხლის საზომია, არის ის, რაც აცოცხლებს ეგრეთ
წოდებულ მზიან აზრს, რომელშიც ანტიკური პერიოდიდან დაწყებული,
ბუნება ყოველთვის აწონასწორებდა ჩამოყალიბებას. პირველი ინ-
ტერნაციონალის ისტორია, როდესაც გერმანული სოციალიზმი შეუჩე-
რებლად ებრძოდა ფრანგების, ესპანელებისა და იტალიელების ლი-
ბერტარიანულ აზროვნებას, არის გერმანულ იდეოლოგიასა და ხმელ-
თაშუა ზღვის გონს შორის ბრძოლა[208]. თემი სახელმწიფოს წინააღ-
მდეგ, კონკრეტული საზოგადოება აბსოლუტისტური საზოგადოების,
გააზრებული თავისუფლება რაციონალური ტირანიის, ალტრუისტული
ინდივიდუალიზმი მასობრივი კოლონიზაციის წინააღმდეგ ის ანტინო-
მიებია, რომლებიც კიდევ ერთხელ გამოხატავენ ხანგრძლივ დაპირის-
პირებას ზღვარსა და ზღვარგადასულობას შორის, რომელიც ასაზ-
რდოებს დასავლეთის ისტორიას ანტიკური
პერიოდიდან მოყოლებული. ჩვენი საუკუნის ღრმა კონფლიქტი იმ-
დენად ისტორიის გერმანულ იდეოლოგიებსა და ქრისტიანულ პოლი-
ტიკას შორის კი არ არის, რომლებიც გარკვეული თვალსაზრისით თა-
ნამოაზრეები არიან, რამდენადაც გერმანულ ოცნებასა და ხმელთაშუა
ზღვის ტრადიციას, მარადიული სიჭაბუკის ბობოქრობასა და დაღვინე-
ბულ ძალას, ცოდნითა და წიგნებით გამოწვეულ სასოწარკვეთილ ნაღ-
ველსა და ცხოვრების დინებით გამყარებულ და განათებულ გაბედუ-
ლებას შორის, ბოლოს კი, ისტორიასა და ბუნებას შორის. მაგრამ, გერ-
მანული იდეოლოგია ამ კუთხით მემკვიდრეა. მასში თავს იყრის ოცი
საუკუნის ამაო ბრძოლა ბუნების წინააღმდეგ, ჯერ ისტორიული ღმერ-
თის სახელით და შემდეგ გაღმერთებული ისტორიის სახელით. ქრის-
ტიანობამ თავის კათოლიციზმს გაამარჯვებინა მხოლოდ იმით, რომ

351
ბერძნული აზროვნებისგან აიღო ის, რაც შეძლო. მაგრამ, როდესაც ეკ-
ლესიამ გაფანტა თავისი ხმელთაშუაზღვის მემკვიდრეობა, მან აქცენ-
ტი გადაიტანა ისტორიაზე ბუნების საზიანოდ, გაამარჯვებინა გოტი-
კურ სტილს რომანულზე და თავის თავში ზღვრის დარღვევით მოით-
ხოვა სულ უფრო მეტი დროებითი სიძლიერე და ისტორიული დინამიზ-
მი. ბუნება, რომელიც აღარ არის ჭვრეტისა და აღფრთოვანების ობი-
ექტი, მხოლოდ იმ მოქმედების ასპარეზი გახდა, რომელიც მის გარ-
დაქმნას ისახავდა მიზნად. ეს ტენდენციები და არა მედიაციის ცნებე-
ბი, რომლებიც ნამდვილი ქრისტიანობის ძალას შეადგენს, თანამედ-
როვე ეპოქაში თვით ქრისტიანობაზე იმარჯვებს, როგორც ეს მოსა-
ლოდნელი იყო. ღმერთი მართლაც განიდევნა ამ ისტორიული სამყა-
როდან და გერმანული იდეოლოგია გაჩნდა იქ, სადაც მოქმედება დახ-
ვეწას კი არ ემსახურება, არამედ წმინდა დაპყრობას, ესე იგი ტირანი-
ას.
მაგრამ ისტორიული აბსოლუტიზმი, მისი გამარჯვებების მიუხედა-
ვად, ყოველთვის აწყდებოდა ადამიანის ბუნების დაუმარცხებელ მოთ-
ხოვნას, რომლის საიდუმლოსაც ინახავს ხმელთაშუა ზღვისპირეთი,
სადაც გონი ოდითგან დაძმობილებულია სასტიკ მზის შუქთან. პარი-
ზის კომუნისა და რევოლუციური სინდიკალიზმის ამბოხებული აზროვ-
ნება განუწყვეტლივ გაჰყვიროდნენ ამ მოთხოვნას, როგორც ბურჟუ-
აზიული ნიჰილიზმის, ისე კეისრის სოციალიზმის პირისპირ. ავტორიტა-
რულმა აზროვნებამ სამი ომის სასარგებლოდ და ამბოხებულთა ელი-
ტის ფიზიკური განადგურებით ჩაკლა ეს თავისუფლების მოყვარე ტრა-
დიცია. თუმცა, ეს მწირი გამარჯვება დროებითია, ბრძოლა კვლავაც
გრძელდება. ევროპა ყოველთვის ამ შუადღესა და შუაღამეს შორის
ბრძოლაშია. მისი დეგრადირება მხოლოდ მაშინ მოხდა, როდესაც
ბრძოლის ველი დატოვა და დღე ღამეს დააბნელებინა. ამ წონასწო-
რობის დარღვევა ყოველთვის თავის ნაყოფს იძლევა. შუამავლებს
მოკლებულნი, ბუნების ლამაზი სამყაროდან გაძევებულნი, ჩვენ ისევ
ძველი აღთქმის პერიოდში ვართ, სასტიკ ფარაონებსა და ულმობელ
ზეცას შორის მომწყვდეულნი.

352
 საერთო სიღატაკეში თავიდან ჩნდება ძველი მოთხოვნა; ბუნება
ხელახლა აღდგა ისტორიის წინააღმდეგ. რასაკვირველია, ლაპარაკი
არ არის არაფრის სიძულვილზე, არც ერთი ცივილიზაციის მეორის წი-
ნააღმდეგ ამხედრებაზე, არამედ უბრალოდ იმაზე, რომ არსებობს გარ-
კვეული აზრი, რომლის გარეშეც დღევანდელი სამყარო დიდხანს ვერ
გაძლებს. რაღა თქმა უნდა, რუს ხალხს შეუძლია ევროპას გაუზიაროს
მისი მსხვერპლის გაღების ძალა, ამერიკას კი თავისი აღმშენებლობის
ძალის გაზიარება შეუძლია. მაგრამ სამყაროს ახალგაზრდობა კვლა-
ვაც იმავე ნაპირებთან დგას. პატივაყრილ ევროპაში ჩაგდებულნი, სა-
დაც
იღუპება სილამაზესა და მეგობრობას მოკლებული ყველაზე ამაყი
რასა, ჩვენ, ხმელთაშუა ზღვისპირეთის მცხოვრებნი, კვლავაც ძველი
შუქის ქვეშ ვცხოვრობთ. მზიანი აზრი, ორსახოვანი ცივილიზაცია ევრო-
პის ღამეში განთიადს ელოდება, მაგრამ უკვე ახლა გვინათებს გზას
ნამდვილი ბატონობისკენ.
ნამდვილი ბატონობა მდგომარეობს გარკვეულ დროში გამეფებუ-
ლი ცრუ აზრების გაქარწყლებაში და პირველ რიგში მათგან ყველაზე
ღრმად ფესვგადგმულისა და მავნებლურის, რომლის მიხედვითაც
ზღვარგადასულობიდან განთავისუფლებული ადამიანი უნდა დაკმა-
ყოფილდეს ღატაკური სიბრძნით. მართალია, რომ ზღვარგადასულო-
ბა შეიძლება სიწმინდედ გადაიქცეს, როდესაც ის გამოსყიდულია ნიც-
შეს სიგიჟით. მაგრამ ეს სულის სიმთვრალე, რომელიც ჩვენი კულტუ-
რის სცენაზე შიშვლდება, ყოველთვის ზღვარგადასულობის თავბრუს-
ხვევა და შეუძლებლისკენ ლტოლვაა, რომლისგან მიღებული დამ-
წვრობაც არასდროს ურჩება მას, ვინც ერთხელ მაინც შეეხო? ჰქონია
პრომეთეს ოდესმე მონისა თუ პროკურორის სახე? არა, ჩვენი ცივილი-
ზაცია გადარჩა ლაჩარი და გაბოროტებული სულების შემწყნარებლო-
ბით, ბებერი ჭაბუკების ფუჭი დიდებით. ღმერთთან ერთად ლუციფე-
რიც მოკვდა და მისი ფერფლიდან აღდგა უბადრუკი დემონი, რომე-
ლიც თვითონ ვერ გარკვეულა, სად მიდის. 1950 წელს ზღვარგადასუ-
ლობა კომფორტი იყო და ზოგჯერ კარიერაც. ზომიერება, პირიქით,
ნამდვილ დაძაბულობად რჩებოდა. ის იღიმება და ჩვენი შეპყრობილი

353
მანჭიები გულმოდგინედ ჩართულნი თავის აპოკალიფსებში, ვერ იტა-
ნენ მას ამის გამო. მაგრამ ეს ღიმილი დაუსრულებელი ძალისხმევის
მწვერვალზე ბრწყინდება: ის დამატებითი ძალაა. ამ პატარა ევროპე-
ლებს, რომლებიც თავის ძუნწ სახეებს გვიჩვენებენ, თუ ღიმილის ძალა
აღარ შესწევთ, მაშინ რატომ ასაღებენ თავის სასოწარკვეთილ მან-
ჭვას უპირატესობად?
ზღვარგადასულობის ნამდვილი სიგიჟე კვდება ან ქმნის ზღვარს.
ის არ აკვლევინებს სხვებს თავის გასამართლებლად. უკიდურესი
გულჩაწყვეტილობის დროს ის თავის საზღვარს პოულობს, რომელზეც
კალიაევის მსგავსად თავს წირავს საჭიროების შემთხვევაში. ზომიე-
რება არ არის ამბოხის საწინააღმდეგო. ამბოხი თავად ზომიერებაა,
რომელიც საკუთარ თავს აძლევს ბრძანებებს, იცავს და ხელახლა
ქმნის ისტორიის დინებაში მთელი თავისი უკუღმართობებით. თავად
ამ ღირებულების წარმომავლობა გვაძლევს გარანტიას, რომ ის მხო-
ლოდ გულმოკლული შეიძლება იყოს. ამბოხში დაბადებული ზომიერე-
ბა მხოლოდ ამბოხით ცოცხლობს. ის მუდმივი კონფლიქტია, დაუსრუ-
ლებლად გამოწვეული და მოთოკილი გონებით. ზომიერება არ ზეი-
მობს არც შეუძლებელზე და არც უფსკრულზე. ის აწონასწორებს მათ.
რაც უნდა გავაკეთოთ, ზღვარგადასულობა ყოველთვის დარჩება ადა-
მიანის გულში, მარტოობის გვერდით. ჩვენ ჩვენში ვატარებთ საკუთარ
კატორღას, დანაშაულებს და სინდისის ქენჯნას. მაგრამ ჩვენი ამოცა-
ნა არ არის მათი აშვება; ჩვენი ვალია ისინი ჩვენშიც ჩავკლათ და
სხვებშიც. ამბოხი, მარადიული უარი მორჩილებაზე, რაზეც ლაპარა-
კობდა ბარესი, დღესაც ამ ბრძოლის პრინციპად რჩება. ფორმების სა-
თავე, ნამდვილი ცხოვრების წყარო ამბოხი, ფეხზე დგომის საშუალე-
ბას გვაძლევს ისტორიის უფორმო და გააფთრებულ დინებაში.

354
 ნიჰილიზმს მიღმა
ამგვარად, ადამიანისთვის არსებობს მისი საშუალო მდგომარეო-
ბის შესაბამისი მოქმედება და აზროვნება. მისი ყველა უფრო ამბიციუ-
რი წამოწყება წინააღმდეგობრივი ხდება. აბსოლუტური არ მიიღწევა
და მით უფრო არ იქმნება ისტორიის მსვლელობისას. პოლიტიკა რე-
ლიგია არ არის, ან თუ არის, მაშინ ინკვიზიცია ხდება. როგორ განსაზ-
ღვრავს საზოგადოება აბსოლუტს? შეიძლება, ყოველი ადამიანი ეძებს
ამ აბსოლუტს ყველასთვის. საზოგადოებასა და პოლიტიკას ევალე-
ბათ მხოლოდ ყველას საქმის მოგვარება, იმისთვის, რომ თითოეულს
ჰქონდეს თავისუფალი დრო და თავისუფლება ამ საერთო ძიებისთვის.
ისტორია ვეღარ იქნება აყვანილი კულტის რანგში. ის მხოლოდ შესაძ-
ლებლობაა, რომელიც ნაყოფიერი დაუღალავი ამბოხით უნდა გავხა-
დოთ.
“მოსავლის აღების ჟინი და ისტორიისადმი გულგრილობა ჩემი
მშვილდის ორი ბოლოა”, – არაჩვეულებრივად დაწერა რენე შარმა. თუ
ისტორიის დრო არ ემთხვევა მოსავლის აღების დროს, მაშინ ისტორია
მართლაც ელვისებური და სასტიკი ლანდია, რომელშიც ადამიანი ვერ
იპოვის თავის ბედისწერას. ვინც ამ ისტორიას მიენდობა, არაფერს
იღებს და თვითონაც არაფერია. მაგრამ ვინც მიენდობა თავისი ცხოვ-
რების დროს კერას, რომელსაც იცავს, ცოცხალთა ღირსებას, ის ეძლე-
ვა მიწას და მისგან იღებს მოსავალს, რომელიც ხელახლა ნაყოფიერ-
დება და იკვებება. რომ დავასრულოთ, ისტორიას წინ სწევენ ის ადა-
მიანები, რომელთაც საჭირო მომენტში მის წინააღმდეგაც შეუძლიათ
გალაშქრება. ეს გულისხმობს დაუსრულებელ დაძაბულობას და ნაძა-
ლადევ სიმშვიდეს, რომელზეც იგივე პოეტი ლაპარაკობს. მაგრამ ნამ-
დვილი ცხოვრება ამ გულმდუღარებაშია. ის თავად ეს გულმდუღარე-
ბაა, სინათლის ვულკანებზე მოლივლივე სული, სამართლიანობისად-
მი გიჟური ლტოლვა, ზომიერების ქანცგამომლევი შეუპოვრობა. ის,
რაც ჩვენთვის გაისმის ამბოხის მიერ განვლილი გრძელი გზის ბოლოს,
ოპტიმისტური ფორმულები კი არ არის, რომელთაც არ ვიცით, რა ვუ-
ყოთ ჩვენს უბედურ მდგომარეობაში, არამედ სიმხნევისა და გონების –
355
ამ ორი სათნოების სიტყვებია, რომლებიც ზღვისპირად ერთმანეთს
ერწყმიან.
ვერც ერთი სიბრძნე დღეს ამაზე მეტს ვერ შეგვპირდება. ამბოხი
დაუღალავად ეჯახება ბოროტებას, რის მერეც ისღა რჩება, თავიდან
მოიკრიბოს ძალები. ადამიანს შეუძლია თავის თავში მოთოკოს ყვე-
ლაფერი, რაც შეიძლება იყოს. მან უნდა გააუმჯობესოს სამყაროში ყვე-
ლაფერი, რაც შეიძლება გამოსწორდეს. რის შემდეგ ბავშვები მაინც
დაიხოცებიან უსამართლოდ, თუნდაც ყველაზე სრულყოფილ საზოგა-
დოებაში. თავისი უდიდესი ძალისხმევის მიუხედავად, ადამიანს მხო-
ლოდ არითმეტიკულად შეუძლია სამყაროს ტკივილის შემცირება. მაგ-
რამ უსამართლობა და ტანჯვა კვლავაც იარსებებენ და როგორი შეზ-
ღუდულნიც უნდა იყვნენ, მაინც იქნებიან ცდუნების მიზეზი. დიმიტრი
კარამაზოვის “რატომ?” კვლავაც გაისმება; ხელოვნება და ადამიანი
მხოლოდ ბოლო ადამიანთან ერთად მოკვდებიან.
რასაკვირველია, არსებობს ისეთი ბოროტება, რომელსაც ადამია-
ნები იგროვებენ ერთიანობისკენ თავის მოუთოკავ ლტოლვაში. მაგ-
რამ ამ უწესრიგო მოძრაობის სათავეში სხვა ბოროტება დევს. ამ ბო-
როტების
პირისპირ, სიკვდილის წინაშე, ადამიანი თავისი სულის სიღრმი-
დან უხმობს სამართლიანობას. ისტორიულმა ქრისტიანობამ ბოროტე-
ბის ამ პროტესტს მხოლოდ მართლების სამეფოსა და მარადიული
ცხოვრების დაპირებით უპასუხა, რაც რწმენას ითხოვს. მაგრამ ტანჯვა
ცვეთს იმედსა და რწმენას; ის რჩება განცალკევებული და აუხსნელი.
მშრომელთა ბრბო, ტანჯვისა და სიკვდილისგან ქანცმილეული, უღ-
მერთოთა ბრბოა. ჩვენი ადგილი ამიერიდან მათ გვერდითაა, ძველი
და ახალი დოქტორებისგან შორს. ისტორიულ ქრისტიანობას ისტორი-
ის საზღვრებს გარეთ გააქვს ბოროტებისა და მკვლელობისგან თავის
დაღწევის საკითხი, რომლებიც ამასობაში ისტორიაში გვტანჯავდნენ.
თანამედროვე მატერიალიზმსაც ჰგონია, რომ ყველა კითხვას უპასუ-
ხებს. მაგრამ როგორც ისტორიის მონა, ის აფართოებს ისტორიული
მკვლელობის ველს და ამასთანავე მას გაუმართლებელს ტოვებს, ან
მის გამართლებას სამომავლოდ დებს, რაც ასევე რწმენას ითხოვს.

356
ორივე შემთხვევაში საჭიროა დაცდა და ამ ლოდინში უდანაშაულო
კვლავაც კვდება. ოცი საუკუნის განმავლობაში სამყაროში არ შემცი-
რებულა ბოროტების საერთო რიცხვი. არც ერთი წინასწარმეტყველე-
ბა, არც ღვთაებრივი და არც რევოლუციური არ ახდენილა. უსამარ-
თლობა მუდამ თან ახლავს ნებისმიერ ტანჯვას, ადამიანთა თვალში
ყველაზე დამსახურებულსაც კი. ახლაც ისმის პრომეთეს ხანგრძლივი
სიჩუმის ყვირილი იმ ძალების პირისპირ, რომლებიც მას ტანჯავენ.
მაგრამ პრომეთემ ისიც ნახა, თუ როგორ დაუპირისპირდნენ ადამიანე-
ბი და დასცინიან. იგი მიმწყვდეულია ადამიანურ ბოროტებასა და ბე-
დისწერას შორის, ტერორსა და განუკითხაობას შორის და მხოლოდ სა-
კუთარი ამბოხის ძალა აქვს შერჩენილი იმისთვის, რომ მკვლელობის-
გან იხსნას ის, ვისი ხსნა ჯერ კიდევ შესაძლებელია, ვინც არ დანებდა
მკრეხელურ ამპარტავნობას.
ახლა გასაგები ხდება, რომ ამბოხი ვერ ძლებს უცნაური სიყვარუ-
ლის გარეშე. ისინი, ვინც შვებას ვერც ღმერთში პოულობენ და ვერც ის-
ტორიაში, თავს აიძულებენ იცხოვრონ მათთვის, ვისაც მათ მსგავსად
ცხოვრების ძალა არ შესწევთ: დამცირებულთათვის. და მაშინ, ამბო-
ხის ყველაზე წმინდა მოძრაობა გვირგვინდება კარამაზოვის გულის
გამგმირავი ყვირილით: რას ემსახურება ერთის ხსნა, თუკი ყველა არ
გადარჩება! ამგვარადვე, ესპანელი კათოლიკები ესპანეთის საკნებში
უარს ამბობენ ზიარებაზე, რადგან რეჟიმის ერთგულმა მღვდლებმა ზო-
გიერთ ციხეში ეს სავალდებულო გახადეს. ისინი, ჯვარზე გაკრული
უდანაშაულობის ერთადერთი მოწმენი, უარს ამბობენ სულის ხსნაზე,
თუ ის უსამართლობითა და ჩაგვრით უნდა იქნეს გამოსყიდული. ასეთი
არანორმალური ხელგაშლილობა ახასიათებს ამბოხს, რომელიც
უყოყმანოდ უზიარებს თავისი სიყვარულის ძალას ყველას და დაუფიქ-
რებლად უარყოფს უსამართლობას. მისი ღირსებაა არაფერი გათვა-
ლოს და ყველა სიკეთე გაუნაწილოს დღევანდელ ცხოვრებასა და ცოც-
ხალ ძმებს. ასეთივეა ის მომავალი ადამიანების მიმართ. ნამდვილი
გულუხვობა მომავლის მიმართ იმაში გამოიხატება, რომ აწმყოსთვის
არაფერი დაიშურო.

357
 ამბოხი ამით ამტკიცებს, რომ ის თვით სიცოცხლის მოძრაობაა და
მისი უარყოფა არ შეიძლება სიცოცხლეზე უარის თქმის გარეშე. მისი
ძახილი ყოველ ჯერზე ფეხზე აყენებს დაჩოქილ არსებას. ის არის სიყ-
ვარული და ნაყოფიერება ან საერთოდ არაფერია. უღირსი, ანგარე-
ბიანი რევოლუცია, რომელიც აბსტრაქტულ ადამიანს ამჯობინებს ცოც-
ხალს, იმდენჯერ ამბობს ცოცხალ არსებაზე უარს, რამდენჯერაც საჭი-
როა და სიყვარულს გულღრძოობით ანაცვლებს. როგორც კი ამბოხი
ივიწყებს თავის კეთილშობილურ
ფესვებს და გულღრძოობით იწამლება, ის უარყოფს სიცოცხლეს,
იწყებს ნგრევას და აჩენს მოქირქილე ამბოხებულების მთელ კოჰორ-
ტას, მონების არმიას, რომლებიც ევროპის ყველა ბაზარზე თავს ყიდი-
ან ნებისმიერი მონობისთვის. ის აღარც ამბოხია და აღარც რევოლუ-
ცია, არამედ ბოროტებად და ტირანიად არის გადაქცეული. როცა რე-
ვოლუცია ძალაუფლებისა და ისტორიის სახელით მომაკვდინებელ და
ზღვარგადასულ მექანიზმად იქცევა, ახალი ამბოხის აუცილებლობა
წმიდათაწმინდა მოთხოვნა ხდება ზომიერებისა და სიცოცხლის სახე-
ლით. ჩვენ სწორედ ამ უკიდურესობამდე მივედით. ამ წყვდიადის ბო-
ლოს გარდაუვალია სინათლის გამოჩენა, რომელსაც უკვე ვგრძნობთ
და ისღა დაგვრჩენია ვიბრძოლოთ მის დასანახად. ნიჰილიზმის მიღ-
მა, ჩვენ ყველანი ნანგრევებში აღორძინებისთვის ვემზადებით. თუმცა,
ცოტამ თუ იცის ეს.
მართლაც, ამ ამბოხს უკვე შეუძლია გამოჩნდეს ყველა პრობლემის
გადაჭრის პრეტენზიის გარეშე. ამ მომენტიდან შუადღის შუქი თვით ის-
ტორიის დინებას ეფინება. ამ გამანადგურებელი ალის გარშემო, რა-
ღაც მომენტში იწყება აჩრდილთა ბრძოლა და მალევე ქრება, ხოლო
უსინათლონი თვალებზე ხელს ისვამენ და ყვირიან, რომ ეს არის ისტო-
რია. აჩრდილთა ხელში ჩავარდნილი ევროპელები ზურგს აქცევენ უძ-
რავ მანათობელ წერტილს. ისინი აწმყოს ივიწყებენ მომავლისთვის,
ცოცხლებს სწირავენ ძალაუფლების კვამლისთვის, გარეუბნების სიღა-
ტაკეს გაბრწყინებული ქალაქისთვის, ყოველდღიურ სამართლიანო-
ბას ნამდვილი აღთქმული მიწისთვის. ისინი იმედგაცრუებულნი არიან
ადამიანთა თავისუფლებით და მთელი ადამიანთა მოდგმის უცნაურ

358
თავისუფლებაზე ოცნებობენ; უარს ამბობენ სიმარტოვეში სიკვდილზე
და უკვდავებას უწოდებენ საშინელ კოლექტიურ აგონიას. მათ აღარ
სწამთ არც იმის, რაც არის სამყაროში და არც ცოცხალი ადამიანის; ევ-
როპის საიდუმლო ის არის, რომ მას სიცოცხლის აღარ სჯერა. მისმა
ბრმებმა ბრიყვულად დაიჯერეს, რომ ერთადერთი დღის სიყვარული
გაამართლებდა საუკუნეების ჩაგვრას. ამიტომაც მოინდომეს სიხარუ-
ლის წაშლა დედამიწიდან და გაურკვეველი მომავლისთვის გადადეს
ის. უკიდურესობებისკენ ლტოლვამ, თავისი ორმაგი ყოფიერების უარ-
ყოფამ, ადამიანად ყოფნის სასოწარკვეთილებამ, ისინი არაადამია-
ნურ ზღვარგადასულობამდე მიიყვანა. სიცოცხლის ნამდვილი სიდია-
დის უარყოფით, მათ საკუთარი უპირატესობა დააყენეს კითხვის ნიშ-
ნის ქვეშ. უკეთესის არქონის გამო საკუთარი თავი გააღმერთეს და მა-
თი უბედურებაც დაიწყო: ამ ღმერთებს თვალები დათხრილი აქვთ. კა-
ლიაევი და მისი ძმები მთელი მსოფლიოდან, უარს ამბობენ თავის
გაღმერთებაზე, რადგან მათთვის მიუღებელია მოკვდინების შეუზღუ-
დავი ძალაუფლება. მათ გააკეთეს არჩევანი და ჩვენ მაგალითს გვაძ-
ლევენ იმით, რომ ერთადერთი სწორი წესი აირჩიეს: სიცოცხლისა და
სიკვდილის სწავლა და ღმერთობაზე უარის თქმა ბოლომდე ადამია-
ნად დასარჩენად.
შუადღის აზროვნებაში ამბოხებული უარს ამბობს საკუთარი თავის
გაღმერთებაზე იმისთვის, რომ საერთო ბრძოლები და ბედი გა-
იზიაროს. ჩვენ ავირჩევთ ითაკას, ერთგულ მიწას, გაბედულ და მკაცრ
აზროვნებას, გააზრებულ მოქმედებას, იმ ადამიანის გულუხვობას, რო-
მელმაც იცის, რას აკეთებს. სინათლეში სამყარო რჩება ჩვენს პირველ
და ბოლო სიყვარულად. ჩვენი ძმები იმავე ცის ქვეშ სუნთქავენ, რომ-
ლის ქვეშაც ჩვენ ვსუნთქავთ, სამართლიანობა არ მომკვდარა. და მა-
შინ ჩნდება უცნაური სიხარული,
რომელიც სიცოცხლესა და სიკვდილს გვიადვილებს და რის სამო-
მავლოდ გადადებაზეც ჩვენ ამიერიდან უარს ვამბობთ. ჩვენს ტანჯულ
მიწაზე ის არის ამოუძირკვავი ღვარძლი, მწარე საკვები, ოკეანიდან
მონაბერი სასტიკი ქარი, ძველი და ახალი განთიადი. მასთან ერთად
ბრძოლის დროს ჩვენ გარდავქმნით ამ ეპოქის სულსა და იმ ევროპას,

359
რომელიც არაფერს გამორიცხავს. არც ნიცშეს ლანდს, რომელსაც მისი
გონების დაბნელებიდან თორმეტი წლის განმავლობაში დასავლეთი
უყურებდა, როგორც მისი უმაღლესი სინდისისა და ნიჰილიზმის გამ-
გმირავ ხატს; არც სამართლიანობის იმ ულმობელ წინასწარმეტყველს,
რომელიც შეცდომით განისვენებს ჰაიგეითის სასაფლაოს[209] ურწმუ-
ნოთა კვადრატში; არც იმ გაღმერთებული ადამიანის მუმიას, რომე-
ლიც თავის შუშის კუბოშია ჩასვენებული; არც არაფერს იქიდან, რითაც
ევროპის გონება და ენერგია სულმოუთქმელად კვებავდნენ საძაგელი
დროის ამპარტავნობას. ყველაფერს შეუძლია გაცოცხლება 1905 წლის
წამებულთა გვერდით, იმ პირობით, რომ გავიგოთ: ისინი ერთმანეთს
ავსებენ და მზის ქვეშ მათ გარკვეული ზღვარი აკავებს. თითოეული მე-
ორეს ეუბნება, რომ ის ღმერთი არ არის; და აქ მთავრდება რომანტიზ-
მი. იმ დროს, როცა თითოეულმა ჩვენგანმა უნდა მოზიდოს მშვილდი,
რათა აჩვენოს რისი შემძლეა, მოიპოვოს ის, რაც უკვე მას ეკუთვნის ის-
ტორიის მიუხედავად და ისტორიისვე წყალობით – თავისი მინდვრე-
ბის მწირი მოსავალი, ხანმოკლე მიწიერი სიყვარული, – იმ დროს, რო-
ცა ბოლოს და ბოლოს იბადება ნამდვილი ადამიანი, საჭიროა დავემ-
შვიდობოთ ჩვენს დროსა და მის ჭაბუკურ სიშმაგეს. ლარი დაჭიმულია,
მშვილდი ჭრიალებს. უმაღლესი დაძაბულობის მწვერვალზე სწორი და
სასტიკი ისარი თავისუფალი გაფრენისთვის მზად არის.

360
 სქოლიო
[1] ემილი ბრონტეს რომანი.
[2] იხ. სიზიფის მითი.
[3] ესპანეთის სამოქალაქო ომის ლოზუნგი, წარმოთქმული დოლო-
რეს იბარურის მიერ.
[4] ლალანდი, ფილოსოფიური ლექსიკონი.
[5] მსხვერპლთა სათვისტომო იგივეა, რაც მსხვერპლისა და ჯალა-
თის სათვისტომო. მაგრამ ჯალათმა ეს არ იცის.
[6] გულღრძო ადამიანი, ახალი ფრანგული ჟურნალი (N.R.F.).
[7] ტერტულიანე (დაახლოებით 160-225 წლები) – ქრისტიანობის
ერთ-ერთი პირველი აპოლოგეტი.
[8] ემილის აღმზრდელი – იგულისხმება ჟან ჟაკ რუსოს რომანი
“ემილი ანუ აღზრდის შესახებ”.
[9] რაღა თქმა უნდა, მეტაფიზიკური ამბოხი გვხვდება ქრისტიანო-
ბის დასაწყისში, მაგრამ ქრისტეს აღდგომა, მეორედ მოსვლის გამოც-
ხადება და უფლის სასუფეველი, როგორც მარადიული ცხოვრების და-
პირება, ის პასუხებია, რომლებიც ამ ამბოხს უსარგებლოს ხდის.
[10] ეპიქტეტე – ძველი წელთაღრიცხვის VI საუკუნის დასასრულისა
და V საუკუნის ბერძენი ლარნაკმწერი. სტოიციზმის წარმომადგენელი.
[11] Lama sabactani – მათე 27, 46. მეცხრე საათი იქნებოდა, როცა შეს-
ძახა იესომ დიდი ხმით: “ელი, ელი! ლამა საბაქთანი?” რაც ნიშნავს:
“ღმერთო ჩემო, ღმერთო ჩემო! რად მიმატოვე?”
[12] ვალენტინე (ახ.წ.აღ. II ს.) – ერთ-ერთი გნოსტიკური სექტის და-
მაარსებელი. ასწავლიდა რომში 135-165 წლებში.
[13] მარკიონი (85-160) – გნოსტიკოსი. ქრისტიანული თემიდან მოკ-
ვეთის შემდეგ საკუთარი ეკლესია დააარსა. აღიარებდა მხოლოდ
ახალ აღთქმას. უარყოფდა ძველ აღთქმას და მამა ღმერთს, როგორც
ბოროტ დემიურგს.
[14] ბასილიდე – ალექსანდრიელი გნოსტიკოსი, მოღვაწეობდა II
საუკუნის პირველ ნახევარში.

361
 [15] შტირნერი, მაქსი (ნამდვილი სახელი და გვარი კასპარ შმიდტი
1806-1856) – მოღვაწეობა დაიწყო როგორც ახალგაზრდა ჰეგელია-
ნელმა. 1845 წელს დაწერა წიგნი “ერთადერთი და მისი საკუთრება”,
სადაც განავითარა იდეა უკიდურეს ინდივიდუალიზმზე და ანარქის-
ტულ ამბოხზე.
[16] ჟაკ კალო (1592-1635) – ფრანგი მხატვარი და გრავიორი.
[17] პასკალის სანაძლეო ფილოსოფიური არგუმენტია, რომლის მი-
ზანიცაა დაამტკიცოს, რომ რაციონალური ადამიანის ინტერესია
ღმერთი სწამდეს, იმის მიუხედავად, ღმერთი არსებობს თუ არა. თუ
ღმერთი არ არსებობს, არც მორწმუნე და არც ურწმუნო არაფერს კარ-
გავს, ან თითქმის არაფერს. ხოლო თუ ღმერთი არსებობს, მორწმუნე
სამოთხეს იგებს, ურწმუნო სამარადისოდ ჯოჯოხეთში ხვდება. ეს უფ-
რო გასაგები იქნება, თუ ადამიანის ცხოვრებას აზარტულ თამაშს შევა-
დარებთ. ყოველთვის ორი შესაძლებლობა არსებობს. ადამიანს შეუძ-
ლია ფსონი ღმერთის არსებობაზე დადოს. თუ შეცდა და ღმერთი არ
არსებობს, ის არაფერს აგებს, ხოლო თუ არსებობს, მაშინ სამოთხეს
იგებს. თუ საპირისპირო შემთხვევას განვიხილავთ და ადამიანი
ფსონს ჩავა ღმერთის არარსებობაზე, ამ შემთხვევაში, თუ ღმერთი არ
არსებობს, მას შეუძლია იცხოვროს თავისუფლად, რელიგიური შეზ-
ღუდვების გარეშე, ხოლო თუ არსებობს, შედეგი დრამატული იქნება:
იგი ჯოჯოხეთში დაიტანჯება. ამიტომაც, პასკალის აზრით ყოველთვის
უფრო მომგებიანია ღმერთი გწამდეს.
[18] სადის ცნობილი ბოროტმოქმედები ჩადენილ დანაშაულებს
ამართლებენ თავისი მოუთოკავი სექსუალური მოთხოვნილებებით,
რასაც ვერაფერს უხერხებენ.
[19] მექანიციზმი ბუნების და საზოგადოების განვითარებას მხო-
ლოდ მატერიის მექანიკური მოძრაობით ხსნის.
[20] სადი, ჩემი მოყვასი, გამომცემლობა სეი.
[21] ბლანკიზმი უკავშირდება ფრანგ რევოლუციონერ ლუი ოგიუსტ
ბლანკის (1805-1881), რომელიც რამდენიმე საიდუმლო სოციალისტურ
ორგანიზაციას ხელმძღვანელობდა.
[22] მორის ბლანშო, ლოტრეამონი და სადი. გამომცემლობა მინუი.

362
 [23] “დაკარგული სამოთხე” – ჯონ მილტონის პოემა. ჯონ მილტონი
(1608-1674) – ინგლისელი პოეტი და პუბლიცისტი. პოემაში მთავარი
პერსონაჟია სატანა, რომელიც მეტაფიზიკური მეამბოხედაა გამოყვა-
ნილი.
[24] დომინანტური თემა, მაგალითად, უილიამ ბლეიკთან.
[25] “მილტონის სატანა მორალურად მაღლა დგას თავის ღმერ-
თზე, რადგან ის, ვინც მედგრად ებრძვის მტერსა და ბედისწერას, ყო-
ველთვის აღემატება მორალურად იმას, ვინც უსაფრთხოდ გრძნობს
თავს, დარწმუნებულია გამარჯვებაში და დაუნდობლად უსწორდება
თავის მტრებს.” ჰერმან მელვილი.
[26] ლორენზაჩო – ალფრედ დე მიუსეს ამავე სახელწოდების პი-
ესის გმირი; ჰან ისლანდიელი – ვიქტორ ჰიუგოს ამავე ნაწარმოების
გმირი.
[27] ალფრედ ლე პუატვენი (1816-1848) – ფრანგი რომანტიკოსი,
ფლობერის ახლო მეგობარი.
[28] რენე შარლ ჟილბერ დე პიქსერეკური (1773-1844) – ფრანგი
დრამატურგი, მთარგმნელი და ბიბლიოფილი.
[29] პეტრუს ბორელ დ’ოტრივი (1809-1859) – ფრანგი მწერალი, წერ-
და ფსევდონიმით ლიკანტრო (მგელკაცა).
[30] ჩვენს ლიტერატურაში ეს ჯერ კიდევ იგრძნობა “შეჩვენებული
პოეტები აღარ არსებობენ”, აცხადებს მალრო. მათი რიცხვი შემცირდა,
დანარჩენებს კი სიწრფელე აკლიათ.
[31] პიერ ფრანსუა ლასენერი (1800-1836) – ცნობილი ბოროტმოქმე-
დი.
[32] რამოს ძმისწული – დიდროს ნაწარმოების “რამოს ძმისწული”
გმირი, რეალური პიროვნება, რომელსაც ასე იმიტომ უწოდებდნენ,
რომ გაერჩიათ ბიძისგან, ცნობილი მუსიკოსისგან ჟან ფილიპ რამოს-
გან.
[33] რამდენიმე პატარა რომანტიკა, სამხრეთის დღიურები.
[34] სავარაუდოდ იგულისხმება მარია მაგდალინელისა და მარ-
თას ცნობილი დაპირისპირება სახარებიდან, სადაც იესო მართას საყ-
ვედურობს: “მართა! მართა! შენ ბევრ რამეზე ზრუნავ და წუხხარ, საჭი-

363
რო კი მხოლოდ ერთია. მარიამმა უკეთესი წილი ამოირჩია, რომელიც
ვერ წაერთმევა მას.” (ლუკა10, 41-42).
[35] არის კი საჭირო იმის შეხსენება, რომ ივანი გარკვეულ წილად
დოსტოევსკია? ამ პერსონაჟის სახით ის უფრო თავისუფლად ლაპარა-
კობს, ვიდრე ალიოშას სახით
[36] ივანი არ ეწინააღმდეგება მამამისის მოკვლას. ის თავს ესხმის
ბუნებასა და ადამიანთა მოდგმის გაგრძელებას. ივანის მამა სულმდა-
ბალი ადამიანია. მამა კარამაზოვის საძაგელი სახე მუდმივად ჩნდება
ივანისა და ალიოშას ღმერთის კამათში.
[37] Id. ““ეს საკითხები (ღმერთისა და სულის უკვდავების) იგივეა,
რაც სოციალისტების საკითხები, მაგრამ სხვა ჭრილში განხილული.”
[38] მსჯელობა მეთოდის შესახებ – რენე დეკარტის ნაწარმოები.
[39] ცხადია, განვიხილავთ ნიცშეს შემოქმედების ბოლო პერიოდს,
1880 წლიდან მის სულიერად დაავადებამდე. ეს თავი შეიძლება მივიჩ-
ნიოთ როგორც კომენტარი ტექსტზე “ძალაუფლების ნება”.
[40] “თქვენ ამბობთ, რომ ეს ღმერთის სპონტანური თვითშლაა, მაგ-
რამ ეს მხოლოდ კანის მოცვლაა; ის იშორებს თავის მორალურ ეპი-
დერმს. და თქვენ მას იხილავთ ხელახლა შობილს კეთილისა და ბო-
როტის მიღმა.”
[41] Amor fati – ბედისწერის სიყვარული; odium fati – ბედისწერის სი-
ძულვილი.
[42] ძველბერძნულ სახეებს დიონისე, ლაბირინთი, არიადნა და
სხვ. ნიცშე იყენებდა მისი სწავლების ძირითადი იდეების გადმოსაცე-
მად, იმავდროულად მათ მისთვის პირადი დატვირთვაც ჰქონდათ.
არიადნა ასოცირდებოდა კოზიმა ვაგნერთან; უკვე შეშლილობის პე-
რიოდში “არიადნასადმი” მიწერილ ბოლო წერილებს ნიცშე ხელს
აწერდა “დიონისე”.
[43] ალფრედ როზენბერგი (1893-1946) – ნაციონალ სოციალიზმის
წამყვანი თეორეტიკოსი, “XX საუკუნის მითის” ავტორი.
[44] ნათანიელ ჰოთორნი (1804-1864) – ამერიკელი მწერალი.
[45] ამით აიხსნება განსხვავება პირველ სიმღერასა და მომდევნო
სიმღერებს შორის. პირველი სიმღერა გამოქვეყნდა ცალკე და დაწე-

364
რილი იყო მეტად ბანალური ბაირონიზმის სტილში, სხვა სიმღერები
გამსჭვალულია ურჩხულის რიტორიკით. მორის ბლანშომ (მორის
ბლანშო (1907-2003) – ფრანგი რომანისტი, ლიტერატურის კრიტიკოსი,
ფილოსოფოსი.) კარგად შენიშნა ამ განსხვავების მნიშვნელობა.
[46] ბესტიარი – შუასაუკუნოვანი კრებული, რომელშიც რეალური,
მითიური და ჰერაკლიდური ცხოველების აღწერას თან ახლდა ალეგო-
რიული განმარტება.
[47] ფანტაზიოს (ფანტაზიო – ალფრედ დე მიუსოს ამავე სახელწო-
დების კომედიის გმირი.) მსგავსად, რომელსაც უნდა, რომ გახდეს პირ-
ველი შემხვედრი, უბრალო ბურჟუა.
[48] სამართლიანობა მოითხოვს აღვნიშნოთ, რომ ამ წერილების
ტონი მათმა ადრესატმა განსაზღვრა. თუმცა, მათში არ იგრძნობა სი-
ყალბე. ერთი სიტყვაც კი არ გასცემს ძველ რემბოს.
[49] ჟარი, დადაიზმის ერთ-ერთი მეტრი, მეტაფიზიკური დენდის
ბოლო ინკარნაციაა, მაგრამ უფრო თავისებურია, ვიდრე გენიალური.
[50] ჟაკ ვასე – დადაისტი, თავი მოიკლა 1919 წელს; პევე კრეველი
(1900-1935), ჟაკ რიგა (1898-1929) – სიურრეალისტი მწერლები, ასევე
თვითმკვლელობით დაასრულეს სიცოცხლე.
[51] ვიოლეტა ნოზიერი – მკვლელი, 1929 წელს სიკვდილით დასა-
ჯეს მოწამვლისთვის.
[52] ჰორას უოლპოლი (1717-1797) – ინგლისელი მწერალი, ავტორი
გოტიკური რომანისა “ოტრანტოს ციხე-დარბაზი” და ტრაგედიისა
“იდუმალი დედა”.
[53] კლოდ ადრიან ჰელვეციუსი (1715-1771) – ფრანგი ფილოსოფოს
მატერიალისტი.
[54] თითებზე ჩამოსათვლელია ის კომუნისტები, ვინც მარქსიზმის
შესწავლით მივიდა რევოლუციამდე. ჯერ ადამიანის მოქცევა ხდება
და მერე იწყებენ ბიბლიისა და წმინდა მამების წერილების კითხვას.
[55] პიერ ნავილი (1903-1993) – ფრანგი სოციოლოგი, პუბლიცისტი
და მწერალი, სიურრეალისტური მოძრაობის მონაწილე, ტროცკისტი.
[56] ზავის კალანდრა (1902-1950) – ჩეხი ჟურნალისტი და მწერალი,
ექვსი წელი გაატარა საკონცენტრაციო ბანაკებში. 1952 წელს მას ჩე-

365
ხოსლოვაკიის საბჭოთა რესპუბლიკაში სიკვილით დასჯა მიუსაჯეს.
პოლ ელუარმა, რომელიც კარგად იცნობდა მას, არ მიიღო მონაწი-
ლეობა განაჩენის საპროტესტო კამპანიაში.
[57] ანტონენ არტო (1896-1948) – ფრანგი პოეტი, მსახიობი, თეატ-
რმცოდნე.
[58] ანრი ფრედერიკ ამიელი (1821-1881) – ფრანგულენოვანი შვე-
იცარელი მწერალი, განიცდიდა შელინგისა და ჰეგელის პანთეისტური
იდეალიზმის გავლენას.
[59] სებასტიან როკ ნიკოლა შამფორი (1741-1794) – ფრანგი მორა-
ლისტი, ავტორი ნაშრომებისა: “მაქსიმები და აზრები”, “ხასიათები და
ანეგდოტები”. თავი მოიკლა იაკობინური ტერორის დროს. ნიცშეს
ერთ-ერთი საყვარელი ფრანგი მწერალი. 1944 წელს კამიუმ გამოაქ-
ვეყნა შესავალი სტატია შამფორის “მაქსიმებისთვის”, სადაც შამფორს
ახასიათებს როგორც “ამბოხის მორალისტს”.
[60] ფილოტე ო’ნედი.
[61] ჰერცოგ დე ლიანკურის პასუხი, მეფე ლუი XVI-ის შეკითხვაზე პა-
რიზის აჯანყებასა და ბასტილიის აღებასთან დაკავშირებით. “ეს ამ-
ბოხია?” – “არა, სერ, ეს ამბოხი არ არის, ეს რევოლუციაა.”
[62] ანაქარსის კლუტსი (ჟან ბატისტ დიუ ვალ დე გრას, ბარონ ფონ
კლუტსი, 1755-1794) – გერმანელი არისტოკრატი, მოღვაწეობდა პარიზ-
ში, მონაწილეობდა ენციკლოპედიაზე მუშაობაში. იყო საფრანგეთის
რევოლუციის აქტიური მონაწილე. 1794 წელს სიკვდილით დასაჯეს.
[63] სპარტაკის ტრაგედია. სპარტაკის დღიურები.
[64] სპარტაკის აჯანყება სინამდვილეში პასუხობს მისი წინამორბე-
დი ამბოხებული მონების პროგრამებს. მაგრამ ეს პროგრამები შემოი-
ფარგლება მიწების დანაწილებით და მონობის გაუქმებით. ისინი უშუა-
ლოდ ღმერთის ქალაქს არ ეხება.
[65] ამ ესეის არ აინტერესებს რევოლუციური სული ქრისტიანობაში,
რეფორმა იქ ვერ პოულობს თავის ადგილს, ვერც ის მრავალი ამბოხი
ეკლესიის ხელმძღვანელობის წინააღმდეგ, რომელიც ამ რეფორმას
უსწრებდა. მაგრამ ის მაინც შეიძლება ითქვას, რომ რეფორმამ მოამზა-

366
და რელიგიური იაკობინიზმი და დაიწყო გარკვეული აზრით ის, რაც
1789 წელმა დაასრულა.
[66] დამიენი, რავაიაკი – ფრანსუა რავაიაკი ჰენრიჰ IV-ის მკვლე-
ლია (1610 წლის 14 მაისს); რობერ-ფრანსუა დამიენი 1757 წელს თავს
დაესხა ლუი XV-ს. ეს შეიძლება თავდასხმადაც არ ჩაითვალოს, რად-
გან მეფეს შესაშინებლად მსუბუქად დაარტყა ჯიბის დანა. რავალიაკი-
ცა და დამიენიც სიკვდილით დასაჯეს.
[67] თუმცა, მეფეები ამაში თავად მონაწილეობდნენ, რადგან ნელ-
ნელა პოლიტიკურ ძალაუფლებას ახვევდნენ თავს რელიგიურ ძალა-
უფლებას და ამგვარად ნაღმავდნენ საკუთარი ლეგიტიმურობის პრინ-
ციპს.
[68] ჟიულ მიშლე (1798-1874) – ფრანგი ისტორიკოსი და მწერალი,
“საფრანგეთის ისტორიის” მრავალტომეულისა და “საფრანგეთის რე-
ვოლუციის ისტორიის” ავტორი.
[69] ჩარლზ პირველი იმდენად იყო დარწმუნებული ღვთიურ სამარ-
თალში, რომ საჭიროდ არ მიაჩნდა სამართლიანი და ლოიალური ყო-
ფილიყო მათ მიმართ, ვინც ამას უარყოფდა.
[70]
ჟაკ ბენინ ბოსუე (1627-1704) – ფრანგი ღვთისმეტყველი, ეპისკოპო-
სი. ტახტის მემკვიდრის აღმზრდელი.
[71] სავოიას ვიკარიუსის რწმენის კვლევა – ჟან ჟაკ რუსოს ტექსტი,
ჩართული “ემილის” IV წიგნში; მასში გადმოცემულია რუსოს რელიგი-
ურ-ფილოსოფიური შეხედულებები.
[72] რაღა თქმა უნდა, რუსოს ეს არ უნდოდა. საჭიროა ეს ანალიზი
დავიწყოთ იმით, რაც რუსომ მტკიცედ განაცხადა: “არაფერი იმსახუ-
რებს იმას, რომ ადამიანის სისხლით იქნეს მოპოვებული.”
[73] მსჯელობა უთანასწორობაზე. “დავიწყოთ ფაქტების მოშორე-
ბით, რადგან ისინი საერთოდ არ ეხება განსახილველ საკითხს.”
[74] ნებისმიერი იდეოლოგია ეწინააღმდეგება ფსიქოლოგიას.
[75] კლოდ ფოშე (1744-1793) – ბურჟას არქიეპისკოპოსი, აქტიური
მონაწილეობა მიიღო საფრანგეთის რევოლუციაში, იყო ჯერ დამფუძ-

367
ნებელი კრების, შემდეგ კონვენტის დეპუტატი. ჟირონდისტების მომ-
ხრე. სიკვდილით დასაჯეს ტერორის დროს.
[76] იგივე იდილია სუფევდა რუსეთში 1905 წელს, როდესაც სანკტ-
პეტერბურგის საბჭოები გამოვიდნენ პლაკატებით და სიკვდილით
დასჯის გაუქმებას ითხოვდნენ, ასევე იყო 1917 წელსაც.
[77] ვერნიო (ვერნიო პიერ ვიქტორიენი (1753-1793) – ჟირონდისტე-
ბის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი ჯერ დამფუძნებელ კრებაში, შემდეგ
კონვენტში. სიკვდილით დასაჯეს სხვა ჟირონდისტ მეთაურებთან ერ-
თად.).
[78] ანაქარსის კლუტსი.
[79] ან, ყოველ შემთხვევაში, წინასწარ განსჭვრიტეს მისი მნიშვნე-
ლობა. როდესაც სენ ჟიუსტი ამ სიტყვებს წარმოთქვამდა, მან ჯერ კი-
დევ არ იცოდა, რომ უკვე თავის თავზე ლაპარაკობდა.
[80] ჟაკ რუ (1752-1794) – ფრანგი რევოლუციონერი, კორდელიერე-
ბის კლუბის წევრი, უარი თქვა რელიგიურ წოდებაზე. დააპატიმრეს
1793 წელს და თავი მოიკლა, როდესაც რევოლუციური ტრიბუნალის შე-
სახებ შეიტყო.
[81] ჟაკ პიერ ბრისო (1754-1794) – ფრანგი პოლიტიკური მოღვაწე,
ჟურნალისტი. ჟირონდისტების ერთ-ერთი ხელმძღვანელი. სიკვდი-
ლით დასაჯეს ტერორის დროს.
[82] ვანდე, რელიგიური ომი მას დამატებით საბაბს აძლევს.
[83] ეს იქნება კანტის, ჟაკობის, ფიხტეს ღმერთი.
[84] Vox populi, vox naturae – ხმა ხალხისა, ხმა ბუნების (ლათ.).
[85] მაგრამ ბუნება, რომელსაც ბერნარდენ დე სენ პიერთან ვხვდე-
ბით (ჟაკ ანრი ბერნარდენ დე სენ პიერი (1737-1814) – ფრანგი მწერა-
ლი, ითვლება ფრანგული რომანტიზმის წინამორბედად. რომანის “პო-
ლი და ვირჟინი” ავტორი.), თავადაც წინასწარ დადგენილი ზნეობის
შესაბამისია. ბუნებაც აბსტრაქტული პრინციპია.
[86] ბიიო ვარენი, კოლო დ’ერბუა – საზოგადოებრივი ხსნის კომი-
ტეტის წევრები, ე.წ. მემარცხენე თერმიდორიანელები, მონაწილეობ-
დნენ რობესპიერის წინააღმდეგ შეთქმულებაში, მაგრამ ტერორის პე-

368
რიოდში წარმატებული მოღვაწეობის გამო სიკვდილით დასჯის ნაც-
ვლად ჰავაიზე გადაასახლეს.
[87] ესპანეთის მონარქიის გამოკლებით. მაგრამ გერმანიის იმპე-
რია დაემხო, რომელზეც ვილჰელმ II ამბობდა: “ჩვენ, ჰოჰენცოლერ-
ნებს, მხოლოდ ღმერთისგან გვაქვს ბოძებული გვირგვინი და მხოლოდ
მის წინაშე ვართ ანგარიშვალდებულები”.
[88] ჰეგელმა მშვენივრად დაინახა, რომ განმანათლებელთა ფი-
ლოსოფიას სურდა ადამიანის ირაციონალურისგან განთავისუფლება.
გონება აერთიანებს იმ ადამიანებს, რომელთაც ირაციონალური
ჰყოფს.
[89] და რეფომაციისაც, “გერმანელების რევოლუცია” ჰეგელის გან-
მარტებით.
[90] კარლ ფონ ლინე (1707-1778) – შვედი ნატურალისტი.
[91] რომელთაც არც ამდენად ფილოსოფიური მოდელების მაგა-
ლითები აქვთ პრუსიის, ნაპოლეონის, ცარიზმის პოლიციისა თუ ინგლი-
სის სამხრეთ აფრიკის ბანაკებში.
[92] ჰეგელისა და რუსოს შეპირისპირებას თავისი აზრი აქვს. გონის
ფენომენოლოგიას თავისი შედეგებიდან გამომდინარე იგივე ბედი
ხვდა წილად, რაც სოციალურ კონტრაქტს. მან შეცვალა თავისი დროის
პოლიტიკური აზროვნება. რუსოს საერთო ნების თეორია, სხვათა შო-
რის, ჰეგელის სისტემაში შეიმჩნევა.
[93] ამას მოსდევს ბატონისა და მონის სქემატური შინაარსი. ჩვენ
აქ მხოლოდ ამ ანალიზის შედეგები გვაინტერესებს. ამიტომაც საჭი-
როდ ჩავთვალეთ შინაარსის თავიდან გადმოცემა, რომელიც უფრო
მეტად ერთი სახის ტენდენციებს გამოკვეთს ვიდრე მეორისას. ამასთა-
ნავე, ეს გამორიცხავდა მთლიან კრიტიკას. ძნელი არ იქნება იმის შემ-
ჩნევა, რომ თუ მსჯელობა ინარჩუნებს ლოგიკურ თანმიმდევრულობას
გარკვეული ხერხების საშუალებით, მას პრეტენზია არ აქვს რეალურ
ფენომენოლოგიაზე, რადგანაც ეყრდნობა მთლიანად თვითნებურ
ფსიქოლოგიას. კიერკეგორის მიერ ჰეგელის კრიტიკის სარგებლობა
და ეფექტიანობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის ხშირად ეყრდნობა ფსი-

369
ქოლოგიას. ეს არაფერს აკლებს ჰეგელის ზოგიერთი ანალიზის ღირე-
ბულებას.
[94] სიმართლე რომ ითქვას, აქ ღრმა ორაზროვნებაა, რადგან საქ-
მე არ ეხება ერთსა და იმავე ბუნებას. ტექნიკური სამყაროს დადგომა
აუქმებს სიკვდილს თუ სიკვდილის შიშს ბუნებრივ სამყაროში? აი, რა
არის ჭეშმარიტი კითხვა, რომელსაც ჰეგელი უპასუხოდ ტოვებს.
[95] ჟან იპოლიტი, გონის ფენომენოლოგიის გენეზისი და სტრუქტუ-
რა
[96] ალექსანდრ კოჟევი (ალექსანდრე კოჟევი (1902-1968) – რუსუ-
ლი წარმოშობის ფრანგი ფილოსოფოსი.).
[97] ამგვარი ნიჰილიზმი, მიუხედავად გარეგნული ფორმისა, ჯერ
ისევ ნიჰილიზმია ნიცშეს გაგებით, რადგან ის არის ახლანდელ ცხოვ-
რებაზე ცილისწამება ისტორიული იმქვეყნიური ცხოვრების სასარგებ-
ლოდ, რაშიც თავს ირწმუნებენ.
[98] რაც უნდა იყოს, კიერკეგორის კრიტიკა ღირებულია. ღვთაებ-
რიობის ისტორიაზე დაფუძნება ნიშნავს აბსოლუტური ღირებულების
პარადოქსულად დაფუძნებას მიახლოებით ცოდნაზე. რაღაც “მარა-
დიულად ისტორიული” არის ტერმინოლოგიური წინააღმდეგობრიობა.
[99] თავად პისარევი აღნიშნავდა, რომ რუსეთში ცივილიზაციის
იდეოლოგიური კომპონენტები ყოველთვის იმპორტირებული იყო.
[100] დოსტოევსკის გამონათქვამი.
[101] ედგარ კინე (1803-1875) – ფრანგი ისტორიკოსი, ეკუთვნის ნაშ-
რომები ბერძნულ, იტალიურ და გერმანულ ისტორიაზე. იყო კლერიკა-
ლიზმის წინააღმდეგი.
[102] კაპიტალი ითარგმნა 1872 წელს.
[103] “თუკი სამყაროს მართავს გონების სული, სხვა დანარჩენზე შე-
მიძლია არ ვიღელვო.”
[104] ციტირებულია ჰეპნერის მიერ. ბაკუნინი და რევოლუციური
პანსლავიზმი. რივიერი.
[105] კოტლიაროვსკი – რუსი ლიტერატურათმცოდნე, წერდა ნაშ-
რომებს სენტიმენტალიზმზე, რომანტიზმზე და დეკაბრისტებზე.

370
 [106] მსგავსი ფრაზები რომანში არ არის. ან ფრანგული თარგმანი,
რომელსაც კამიუ იყენებდა, განსხვავებულია ორიგინალისგან, ანდა
კამიუმ თვითონ გააერთიანა ბაზაროვის რამდენიმე რეპლიკა.
[107] რუსეთი, პასიური და აქტიური, გალიმარი.
[108] ბატონი ომე – გუსტავ ფლობერის “მადამ ბოვარის” პერსონა-
ჟი, თვითკმაყოფილი ობივატელის ტიპი, პროვინციელი ვოლტერის
მიმდევარი, რომელიც ნებისმიერ შემთხვევაში მეცნიერებას იშველი-
ებდა.
[109] 1876.
[110] კამიუ კითხვის ნიშანს იმიტომ სვამს, რომ ბაკუნინს არეული
აქვს ორი სრულიად განსხვავებული სექტა, იტალიელი ფრატიჩელები
XIII-XV საუკუნეები და ბოჰემიელი ძმები XV-XVI საუკუნეები.
[111] აღსარება, გვ. 102 და შემდეგ. რიდერი.
[112] კლოდ არმელი და ალენ სერჟანი, ანარქიის ისტორია, ტ.1.
[113] ინტერნაციონალური ძმობა – ბაკუნინის მიერ იტალიაში შექ-
მნილი საიდუმლო ორგანიზაცია, რომელიც ვერ გახდა მასშტაბური.
მის პროგრამას წარმოადგენდა რევოლუციური კატეხიზმო.
[114] ეს აღფრთოვანების დროსაც შეიძლება მოხდეს, როცა სიტყვა
“ბატონი” აღნიშნავს იმას, ვინც ქმნის ნგრევის გარეშე.
[115] ფრანსუა-კლოდიუს კენიგშტეინი (იგივე რავაშოლი), ოგიუსტ
ვაიანი, ემილ ანრი – XIX საუკუნის ფრანგი ანარქისტები.
[116] მარი ფრანსუა სადი კარნო (1837-1894) – III რესპუბლიკის პრე-
ზიდენტი. იგი ანარქისტმა კაზერიომ მოკლა.
[117] ანტუან კენტენ ფუკიე-ტენვილი (1746-1795) – რევოლუციური
ტრიბუნალის ბრალმდებელი იაკობინური ტერორის დროს. გაასამარ-
თლეს და სიკვდილით დასაჯეს თერმიდორის დროს.
[118] არსებობს ადამიანთა ორი რასა. ერთნი მხოლოდ ერთხელ
კლავენ და ამას სიცოცხლით ზღავენ, მეორენი ათას დანაშაულს სჩა-
დიან და საზღაურად პატივს იღებენ.
[119] სოციალ დემოკრატების პირველი ჯგუფი, რომელსაც პლეხა-
ნოვი მეთაურობდა, 1883 წელს შეიქმნა.
[120] “ის ადამიანს შეთხზავს და მასთან ცხოვრობს”.

371
 [121] “უკიდურეს შემთხვევაში ცილისწამება და მკვლელობა, მაგ-
რამ პირველ რიგში თანასწორობა.”
[122] ვალჰალა – (“დაღუპულთა სასახლე”) სკანდინავიურ მითო-
ლოგიაში ზეციური საცხოვრებელი, სადაც ბრძოლაში დაღუპული მამა-
ცი მებრძოლები ნადიმობენ.
[123] ერნსტ იუნგერი (1895-1998) – გერმანელი მწერალი და ფილო-
სოფოსი. ორივე მსოფლიო ომის მონაწილე.
[124] ჰერმან რაუშნინგი (1887-1982) – გერმანელი პოლიტიკური
მოღვაწე და პუბლიცისტი. თავიდან ემხრობოდა ნაციზმს. შემდეგ ემიგ-
რაციაში წავიდა და დაწერა ნაშრომი “ნიჰილიზმის რევოლუცია”
(1938), რომელსაც იშველიებს კამიუ.
[125] ჰანს ფრანკი (1900-1946) – გერმანელი პოლიტიკური მოღვაწე,
ნაცისტური იუსტიციის ხელმძღვანელი 1939 წლიდან. პოლონეთის გე-
ნერალ გუბერნატორი. ნიურნბერგის პროცესზე მიუსაჯეს ჩამოხრჩობა.
[126] იხ. მაქს პიკარდის წიგნი: არარას ადამიანი, რონის დღიურე-
ბი.
[127] ცნობილია, რომ გერინგი ზოგჯერ ნერონის ტანსაცმელსა და
გრიმში იღებდა სტუმრებს.
[128] მძიმე აღსანიშნია, რომ მსგავსი სისატიკე ჩადენილი იქნა კო-
ლონიებში (ინდოეთში 1857 წელს, ალჟირში 1945 წელს და ა.შ.) ევრო-
პელების მიერ, რომლებიც სინამდვილეში იმავე ირაციონალურ, რა-
სობრივი უპირატესობის მცდარ აზრს ემორჩილებოდნენ.
[129] წმინდა ფრანჩესკო ასიზელი (1182-1226) – იტალიელი ბერი,
ღატაკთა ორდენის დამაარსებელი,
რომელსაც მისი სახელი ეწოდა (ფრანცისკელთა ორდენი). “ყვავი-
ლები” წმინდა ფრანჩესკოზე შექმნილი ლეგენდების კრებულია, ჩაწე-
რილი XIV საუკუნის დასაწყისში.
[130] კატარის ერეტიკოსობა გავრცელდა XII საუკუნეში იტალიასა
და სამხრეთ საფრანგეთში. იყვნენ მანიქეური დუალიზმის მიმდევრები
და უარყოფდნენ კათოლიკურ ეკლესიას. კატარებს (სამხრეთ საფრან-
გეთში ალბიგოიდებს) გმობდა პაპი და XIII საუკუნეში ინოკენტი III-ის
ინიციატივით დაიწყო მათი დევნა.

372
 [131] ე. დერმენგჰემი. ჟოზეფ დე მესტრი მისტიკოსი.
[132] ანტუან ფაბრ დ’ოლივე (1768-1825) – ფრანგი პოეტი, დრამა-
ტურგი, “ადამიანთა მოდგმის ფილოსოფიური ისტორიის” ავტორი.
[133] კაბალისტიკაში მიღებული იყო სწავლება “პირველ ადამზე”
რომელშიც განუსაზღვრელი გადადის განსაზღვრულში. იგი მთელი
“შესაქმეს” პროტოტიპია, ყველა არსების ერთობლიობა, მარადიული
სიბრძნე. ღმერთის ჭეშმარიტი ძე, მასში როგორც მიკროკოსმოსში მთე-
ლი სამყაროული ყოფიერებაა კონცენტრირებული.
[134] სენ სიმონი, რომელმაც გავლენა მოახდინა მარქსზე, თავად
განიცდიდა დე მესტრისა და ბონალდის (ლუი ბონალდი (1754-1840) –
ფრანგი ფილოსოფოსი და პუბლიცისტი, XVIII საუკუნის მატერიალიზმი-
სა და ათეიზმის კრიტიკოსი, რესტავრაციის ერთ-ერთი იდეოლოგი.)
გავლენას.
[135] ჟოზეფ ერნესტ რენანი (1823-1892) – ფრანგი ისტორიკოსი, მწე-
რალი, ქრისტიანობის ისტორიაზე დაწერილი მთელი რიგი ნაშრომე-
ბის ავტორი.
[136] ძველებისა და ახლების კამათი – XVII საუკუნის დასასრულისა
და XVIII საუკუნის დასაწყისის ლიტერატურული პოლემიკა, რომელიც
წარმოებდა საფრანგეთში ანტიკური ხანის მეხოტბეებსა და იმათ შო-
რის, ვინც ამტკიცებდა თანამედროვე ლიტერატურის უპირატესობას.
კამათში მონაწილეობდნენ ბუალო, პერო, რასინი, ლაფონტენი, ლაბ-
რუიერი, ფონტენელი.
[137] ან რობერ ჟაკ ტიურგო (1727-1781) – ფრანგი ეკონომისტი, ფი-
ლოსოფოსი, პოლიტიკური მოღვაწე. კამიუ იშველიებს მის მაწარმოებს
“მსჯელობა ადამიანის გონების თანმიმდევრულ პროგრესზე”, რომელ-
შიც გატარებულია აზრი ადამიანთა პროგრესის უსაზღვრობაზე, რისი
მამოძრავებელი ძალაცაა გონება.
[138]
მარი ჟან ანტუან ნიკოლა დე კარიტაგ, მარკიზ დე კონდორსე (1743-
1794) – მათემატიკოსი, ფილოსოფოსი, ეკონომისტი, პოლიტიკური
მოღვაწე. მონაწილეობდა რევოლუციაში. როგორც ჟირონდისტი, იძუ-
ლებული იყო დამალულიყო ტერორის დროს და მაშინ დაწერა თავისი

373
ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაშრომი “ადამიანის გონების პროგრესის
ისტორიული სურათის ესკიზი”.
[139] პროგრესის ილუზიები. - ჟორჟ სორელი (1847-1922) – ფრანგი
ფილოსოფოსი და პუბლიცისტი, ანარქისტული სინდიკალიზმის თე-
ორეტიკოსი.
[140] შარლ ალექსის კლერელ დე ტოკვილი (1805-1859) – ფრანგი
ისტორიკოსი, სოციოლოგი, პოლიტიკური მოღვაწე. დაწერა შრომები
ამერიკის დემოკრატიაზე და ძველი რეჟიმი და რევოლუცია. პოლიტი-
კური სოციოლოგიის ერთ-ერთი ფუძემდებელი. 1849-1851 წლებში საფ-
რანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი.
[141] კონსტანტენ პეკერი (1801-1887) – ითვლება ფრანგული სოცია-
ლიზმის ერთ-ერთ მამად. 1836 წელს გამოაქვეყნა თავისი წიგნი “სო-
ციალური ეკონომიკა”, რომელიც მორალური და პოლიტიკური მეცნიე-
რებების აკადემიამ დააჯილდოვა ეკონომიკის პრემიით. მისმა ნაშრო-
მებმა დიდი გავლენა მოახდინა მარქსზე, რომელიც თავის “კაპიტალ-
ში” ხშირად ახდენს მის ციტირებას.
[142] ოგიუსტ კონტი (1798-1857) – ფრანგი ფილოსოფოსი და სოციო-
ლოგი, პოზიტივიზმის ფუძემდებელი.
[143] პოზიტიური ფილოსოფიის კურსის ბოლო ტომი იმავე წელს გა-
მოვიდა, როცა გამოქვეყნდა ფოიერბახის ქრისტიანობის არსი.
[144] “ყველაფერი, რაც სპონტანურად ვითარდება, აუცილებლად
ლეგიტიმურია გარკვეული დროის განმავლობაში.”
[145] ჟდანოვის განსაზღვრებით, “მარქსიზმი არის ფილოსოფია,
რომელიც თვისობრივად განსხვავდება მისი წინამორბედი ყველა სის-
ტემისგან.” რაც ნიშნავს, რომ მარქსიზმი ან არ არის, მაგალითად, კარ-
ტეზიანიზმი, რასაც არავინ ურყოფს, არ არაფრითაა კარტეზიანიზმის-
გან დავალებული, რაც აბსურდია.
[146] Primum vivere, deinde philosophari – ჯერ იცხოვრე და მერე იფი-
ლოსოფოსე (ლათ.).
[147] ლუი ადოლფ ტიერი (1797-1877) – ფრანგი ისტორიკოსი, პუბ-
ლიცისტ, პოლიტიკური მოღვაწე. “რევოლუციის ისტორიის” ავტორი.
ხელმძღვანელობდა ვერსალის მთავრობას, ხელს უწყობდა პარიზის

374
კომუნის ჩახშობას. 1871-1873 წლებში იყო III რესპუბლიკის პრეზიდენ-
ტი.
[148] ყოველ ათ ან თერთმეტ წელიწადში, ვარაუდობდა მარქსი.
მაგრამ ციკლის პერიოდულობა “თანდათან შემცირდება”.
[149] მიშელ კოლინე მარქსიზმის ტრაგედიაში პროლეტარიატის
მიერ ძალაუფლების ხელში ჩაგდების სამ ფორმას განასხვავებს: იაკო-
ბინური რესპუბლიკა კომუნისტურ მანიფესტში, ავტორიტარული დიქ-
ტატურა 18 ბრიუმერში, ფედერალური და ლიბერალური მმართველო-
ბა პამფლეტში სამოქალაქო ომი საფრანგეთში.
[150] შარლ ფურიე, ფრანგი ფილოსოფოსი, კარლ მარქსი და
ფრიდრიხ ენგელსი მას კრიტიკულ-უტოპიური სოციალიზმის წამომად-
გენლად მიიჩნევდნენ.
[151] მორელი, ბაბეფი, გოდკინი სინამდვილეში ინკვიზიციურ სა-
ზოგადოებებს აღწერენ.
[152] მაქსიმილიან რუბელი. რჩეული გვერდები სოციალისტური
ეთიკისთვის. რივიერი.
[153] ამ მოვლენის გარდაუვალობაზე იხ. მარკოზი, VIII-39, XIII-30;
მათე, X-23, XII-27, 28, XXIV-34; ლუკა, IX-26, 27, XXI-22 და ა. შ.
[154] კლიმენტი ალექსანდრიელი (დაახლოებით 150-215 წლები) –
ქრისტიანობის ერთ-ერთი პირველი აპოლოგეტი.
[155] კომუნისტური მანიფესტის რუსული თარგმანის წინასიტყვა-
ობა.
[156] 1920 წლიდან 1930 წლამდე, უზარმაზარი პროდუქტიულობის
პერიოდში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში მეტალურგი მუშების რა-
ოდენობა მნიშვნელოვნად შემცირდა, მაშინ როცა იმავე პერიოდში ამ
ინდუსტრიაზე დამოკიდებული გამყიდველების რიცხვი თითქმის გა-
ორმაგდა.
[157] “ჩვენ პროლეტარული რევოლუციისკენ მივდივართ?” პროლე-
ტარული რევოლუცია, 1933 წლის 25 აპრილი.
[158] მუშათა კლასის მდგომარეობა. გალიმარი.

375
 [159] სხვათა შორის, პირველმა ლენინმა აღნიშნა ეს სიმართლე,
მაგრამ ყოველგვარი სინანულის გარეშე. თუ მისი ფრაზა საშინელებაა
რევოლუციონერთა იმედისთვის, ის კიდევ უფრო საშინელია თავად
ლენინისთვის. მან გაბედა იმის თქმა, რომ სინამდვილეში მასების-
თვის უფრო ადვილია მისი ბიუროკრატიული და დიქტატორული ცენ-
ტრალიზმის მიღება იმიტომ, რომ “პროლეტარიატი დისციპლინასა და
ორგანიზაციას განსაკუთრებით ადვილად ემორჩილება სწორედ ამ
ფაბრიკის “სკოლის” წყალობით”.
[160] დავაზუსტოთ, რომ წარმოება დამღუპველია მხოლოდ მაშინ,
თუ ის თვითმიზანი ხდება და არ არის განთავისუფლების საშუალება.
[161] თუმცა, ეს როლი არ იყო მნიშვნელოვანი – XVIII საუკუნის ჩათ-
ვლით – მთელი იმ დროის განმავლობაში, როცა მარქსი თვლიდა, რომ
აღმოაჩინა. შეგვიძლია მოვიყვანოთ მაგალითები, როცა ცივილიზაცი-
ის ფორმების კონფლიქტები არ უწყობდა ხელს პროგრესს პროდუქცი-
ის დონეზე: მიკენის ცივილიზაციის დაღუპვა, ბარბაროსების შეჭრა
რომში, ესპანეთიდან მავრების განდევნა, ალბიგოელების გაჟლეტა...
და ა. შ.
[162] პრობაბილიზმი – სწავლება ანტიკურ ფილოსოფიაში, რომ-
ლის მიხედვითაც აბსოლუტური ჭეშმარიტების შეცნობა შეუძლებელია,
მაგრამ შესაძლებელია მეტ-ნაკლებად სავარაუდო ჭეშმარიტებების
გარჩევა. თანამედროვე პერიოდში იეზუიტების დოქტრინა სავარაუდო
აზრებზე ამტკიცებდა ზნეობრივი ნორმების ფარდობითობას. კაზუის-
ტიკის საშუალებით მათ შეიმუშავეს სავარაუდო აზრების სისტემა, რო-
მელიც ნებისმიერი ქმედების გასამართლებლად გამოიყენება.
[163] როჟე კაიუა შენიშნავს, რომ სტალინიზმი უარყოფს კვანტურ
თეორიას, თუმცა, იყენებს მასზე დაფუძნებულ ატომის ფიზიკას. მარ-
ქსიზმის კრიტიკა. გალიმარი.
[164] ამასთან დაკავშირებით იხ. ჟან გრენიეს ესეი ორთოდოქსულ
გონზე. რომელიც გამოსვლიდან თხუთმეტი წლის მერეც აქტუალურია.
[165] იხილეთ ჟიულ მონროს არაჩვეულებრივი მსჯელობა კომუნიზ-
მის სოციოლოგია. III ნაწილი.
[166] ერნესტანი. სოციალიზმი და თავისუფლება.

376
 [167] ელი ჰალევი (1870-1937) – ფრანგი ისტორიკოსი. მისი ნაშრო-
მებია “ფილოსოფიური რადიკალიზმის ფორმირება”, “ინგლისელი
ხალხის ისტორია XIX საუკუნეში”.
[168] რა ვაკეთოთ? 1902.
[169] სახელმწიფო და რევოლუცია, 1917
[170] ფერდინანდ ლასალი (1825-1864) – გერმანული მუშათა მოძ-
რაობის აქტივისტი, სრულიად გერმანიის კავშირის თავმჯდომარე.
[171] იმავეს ამბობდა მარქსი: “მნიშვნელობა არ აქვს, ცალკეული
პროლეტარი, ან მთლიანად პროლეტარიატი რას მიიჩნევს თავის მიზ-
ნად!”
[172] ცნობილია, რომ მისი უფროსი ძმა, რომელმაც ტერორიზმის
გზა აირჩია, ჩამოახრჩვეს
[173] ახალგაზრდა თურქები – ერთიანობისა და პროგრესის პარტი-
ის წევრებისა და მათი მომხრეების ევროპაში გავრცელებული სახელ-
წოდება (აგრეთვე უწოდებდნენ ითიჰადელებს). ახალგაზრდა თურქე-
ბი კონსტიტუციონალისტები იყვნენ და მიზნად ისახავდნენ სულთანის
ხელისუფლების შეცვლას კონსტიტუციური წყობილებით.
[174] ჯერ კიდევ ჰაინე უწოდებდა სოციალისტებს “ახალ პურიტა-
ნებს”. პურიტანიზმი და რევოლუცია ისტორიული თვალსაზრისით ფე-
ხაწყობილნი არიან.
[175] ლასლო რაიკი (1090-1949) – უნგრელი კომუნისტი, საკონცენ-
ტაციო ბანაკიდან განთავისუფლების შემდეგ იყო უნგრეთის შინაგან
საქმეთა მინისტრი. მონაწილეობდა ოპოზიციური პარტიების ლიკვი-
დაციაში. 1949 წელს დააპატიმრეს და სიკვდილით დასაჯეს.
[176] “გონების ცბიერება” ისტორიულ სამყაროში ბოროტების ცნე-
ბას ეყრდნობა.
[177] ათეისტურ ეგზისტენციალიზმს, ყოველ შემთხვევაში, აქვს მო-
რალის შექმნის სურვილი. დაველოდოთ ამ მორალს. მაგრამ მისი შექ-
მნა ნამდვილი სირთულე იქნება ისტორიულ არსებობაში ისტორიის-
თვის უცხო ღირებულების ხელახლა შეყვანის გარეშე.

377
 [178] პრუსიის მეფის, ფრიდრიხ II-ის (1712-1786) სრული ციტატაა:
“იმსჯელეთ, რაზეც გნებავთ და რამდენიც გნებავთ, ოღონდ დამემორ-
ჩილეთ!”
[179] კამილ დემულენი (1760-1794) – ფრანგი პუბლიცისტ და პოლი-
ტიკური მოღვაწე, საფრანგეთის რევოლუციის მონაწილე პირველივე
დღეებიდან. მეფისა და ჟირონდისტების საწინააღმდეგო მრავალი
პამფლეტის ავტორი. დანტონთან ერთად გამოდიოდა იაკობინური
დიქტატურის წინააღმდეგ. გაასამართლა რევოლუციურმა ტრიბუნალ-
მა და თავი მოკვეთეს.
[180] ერთადერთი ნამდვილი პოეტი – ანდრე შენიე (1762-1794), თა-
ვი მოკვეთეს იაკობინური დიქტატურის დროს.
[181] ერთადერთი დიდი პროზაიკოსი – ფრანსუა რენე დე შატობ-
რიანი (1768-1848). 1793 წელს გადასახლდა ინგლისში.
[182] ჟიულ ვალესი (1832-1885) – ფრანგი მწერალი და ჟურნალის-
ტი, პარიზის კომუნის მონაწილე. მისი ჩახშობის მერე მიესაჯა სიკვდი-
ლი. 1883 წლამდე ემიგრირებული იყო ინგლისში.
[183] ქორე – ახალგაზრდა ქალის ძველბერძნული ქანდაკება.
[184] “თეაგენე და ჰარიკლეა” – ჰელიოდორ დ’ემესის რომანი. თა-
რიღდება დაახლოებით III-IV საუკუნით.
[185] სტანისლას ფიუმე.
[186] ადოლფი – ბენჟამენ კონსტანის იმავე სახელწოდების რომა-
ნის გმირი.
[187] გრაფი მოსკა – სტენდალის “პარმის სავანეს” გმირი.
[188] ტანტალი – ბერძნული მითოლოგიის გმირი, რომელსაც ღმერ-
თების წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულის გამო მიესაჯა მარადიული
ტანჯვა: იგი ყელამდე წყალში იდგა, მაგრამ წყურვილს ვერ იკლავდა,
რადგან როგორც კი წყლის დასალევად დაიხრებოდა, წყლის დონე
კლებულობდა.
[189] თუნდაც რომანი ეხებოდეს ნაღველს, სასოწარკვეთას, არას-
რულყოფილებას, ის უკვე ქმნის ფორმასა და ხსნას. სასოწარკვეთის
სახელდება მისი დაძლევის ტოლფასია. სასოწარკვეთილი ლიტერა-
ტურა წინაარმდეგობრიობაა ტერმინებში.

378
 [190] გრაფინია მარი მადლენ პიოშ დე ლა ვერნ ლაფაიეტი (1634-
1693) – ფრანგი მწერალი, ფსიქოლოგიური რომანის “კლევის პრინცე-
სას” ავტორი.
[191] გრაფი ჟოზეფ არტურ დე გობინო (1816-1882) – ფრანგი მწერა-
ლი, დრამატურგი, ფილოსოფოსი, დიპლომატი.
[192] ბუნებრივია ლაპარაკია 30-40-იანი წლების “სასტიკ” რომანზე
და არა XIX საუკუნის ამერიკული ლიტერატურის არაჩვეულებრივ გა-
ფურჩქვნაზე.
[193] თვით ფოლკნერთანაც, ამ თაობის უდიდეს მწერალთან, შინა-
განი მონოლოგი მხოლოდ ფიქრის გარსს გამოხატავს.
[194] ბერნარდენ დე სენ პიერი და მარკიზ დე სადი, თითოეული თა-
ვისებურად, პროპაგანდისტული რომანის ფუძემდებლები არიან.
[195] დელაკრუა შენიშნავს – და ეს მეტად მნიშვნელოვანი შენიშ-
ვნაა –, რომ აუცილებელია შესწორდეს ეს “მოუქნელი პერსპექტივა,
რომელიც (სინამდვილეში) ამახინჯებს საგნების გამოსახულებას სწო-
რედ თავისი სიზუსტის ძალით.”
[196] დელაკრუა კვლავაც სიღრმისეულად ხსნის ამას: “იმისთვის,
რომ რეალიზმი აზრისგან დაცლილი სიტყვა არ იყოს, საჭიროა, რომ
ყველა ადამიანს ერთნაირი გონება და საგნების აღქმის ერთნაირი
უნარი ჰქონდეს.”
[197] შესწორება იცვლება სიუჟეტების მიხედვით. ნაწარმოებში,
რომელიც ზემოთ აღნიშნული ესთეტიკის ერთგულია, სტილი სიუჟეტე-
ბის მიხედვით შეიცვლებოდა, ავტორისთვის დამახასიათებელი ენა
(ტონი) დარჩებოდა იმ საფუძვლად, რომელიც ბადებს განსხვავებებს
სტილში.
[198] შარლ პეგი (1873-1914) – ფრანგი პოეტი და პუბლიცისტი. პირ-
ველი მსოფლიო ომის მოხალისე, დაიღუპა მარნასთან.
[199] სავარაუდოდ, ედვინ ერიხ დვინგერი (1898-1981) – გერმანელი
მწერალი, რომელიც პირველი მსოფლიო ომის დროს რუსეთის ტყვე
იყო.

379
 [200] შევამჩნევდით, რომ ტოტალიტარული დოქტრინებისთვის და-
მახასიათებელი ენა ყოველთვის სქოლასტიკური ან ადმინისტრაცი-
ულია.
[201] ჟან გრენიეს თავის ნაშრომში საუბრები თავისუფლების კარ-
გად გამოყენებაზე მოაქვს მტკიცებულება, რომლის რეზიუმირებაც შემ-
დეგნაირად შეიძლება: აბსოლუტური თავისუფლება ყველა ღირებუ-
ლების დანგრევაა, აბსოლუტური ღირებულება სპობს ყველანაირ თა-
ვისუფლებას. იმავეს ამბობს პალანტი: “თუ არსებობს ერთი და უნივერ-
სალური ჭეშმარიტება, თავისუფლებას არ აქვს არსებობის საფუძვე-
ლი.”
[202] აქ ჩვენ კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით, რომ აბსოლუტური რა-
ციონალიზმი არ არის რაციონალიზმი. მათ შორის ისეთივე განსხვავე-
ბაა, როგორიც ცინიზმსა და რეალიზმს შორის. პირველი მეორეს აგ-
დებს იმ საზღვრებს მიღმა, რომლებიც მას უზრუნველყოფს აზრითა და
ლეგიტიმურობით. ის უფრო სასტიკია,
მაგრამ ნაკლებად ეფექტიანი. ეს არის ძალადობა ძალის პირის-
პირ.
[203] იგულისხმება ჰაიზენბერგის განუსაზღვრელობის პრინციპი
კვანტურ მექანიკაში.
[204] ამასთან დაკავშირებით იხილეთ არაჩვეულებრივი და მეტად
საინტერესო ლაზარ ბიკელის “ფიზიკა ადასტურებს ფილოსოფიას”,
ემპედოკლე, nº7.
[205] დღევანდელი მეცნიერება ღალატობს თავის სათავეებს და
უარყოფს საკუთარ მიღწევებს, ტერორისტული სახელმწიფოსა და ძა-
ლაუფლების სულის სამსახურში ჩადგომით. მისი სასჯელი და დეგრა-
დაცია გამოიხატება იმაში, რომ აბსტრაქტულ სამყაროში ქმნის მხო-
ლოდ ნგრევისა და დამონების საშუალებებს. მაგრამ როდესაც მიღ-
წეული იქნება ზღვარი, მეცნიერება შეიძლება მოემსახუროს ინდივი-
დუალურ ამბოხს. ეს საშინელი აუცილებლობა გახდება მისი საბოლოო
შემოტრიალების წერტილი.
[206] ტოლენი, მომავალი კომუნარი აღნიშნავდა: “ადამიანების
ემანსიპაცია მხოლოდ ბუნებრივ ჯგუფებში ხდება.”

380
 [207] დღევანდელი სკანდინავიური საზოგადოებები, შემოვიფარ-
გლოთ მხოლოდ ამ მაგალითით, გვიჩვენებენ, თუ რა არის ხელოვნური
და მომაკვდინებელი წმინდა პოლიტიკურ ოპოზიციაში. ყველაზე ნაყო-
ფიერი სინდიკალიზმი იქ მშვიდობიანად არსებობს საკონსტიტუციო
მონარქიასთან და ახორციელებს სამართლიან საზოგადოებასთან მი-
ახლოებას. ისტორიული და რაციონალური სახელმწიფოს პირველი
საზრუნავი კი იყო პროფესიული უჯრედისა და თემური დამოუკიდებ-
ლობის სამუდამოდ გასრესა.
[208] იხ. მარქსის წერილი ენგელსს (1870 წლის 20 ივლისი), რომელ-
შიც საფრანგეთზე პრუსიის გამარჯვების სურვილს გამოხატავს: “გერ-
მანელი პროლეტარიატის უპირატესობა ფრანგ პროლეტარიატზე
იმავდროულად იქნებოდა ჩვენი თეორიის უპირატესობა პრუდონის
თეორიაზე.”
[209] იგულისხმება კარლ მარქსი.

381