History 1 PDF

Wå[íkh {kæÞr{f yÇÞkMk¢{
315 - EríknkMk
1
fku»ko MktÞkusf
rððuf rMktøk
¼k»kktíkh MknÞkusf
zkì. hksuþ fw{kh
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

(yu{.yu[.ykh.ze, ¼khík Mkhfkh nuX¤Lke yuf MðkÞík MktMÚkk)
yu - 24-25,, EÂLMxxâwþLk÷, yuheÞk Mkufxh - 62 LkkuEzk --201309 (W.«)
ðuçkMkkEx : www.nios.ac.in, xku÷ £e Lkt. 18001809393
© hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk
(fkuÃke)
Mkr[ð, hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk, yu-24-25, EÂLMxxâqþLk÷ yurhÞk LkuþLk÷ nkEðu 24, Mkuõxh-62, LkkuEzk-201309 îkhk
«fkrþík yLku {wrÿík
yÇÞkMk¢{ Mkr{íke
«ku. xe.fu.ðe.MkwçkúkBLkÞk{ «ku. su.fu.þ{ko «ku. yu.ykh.¾kLk zkp.çke.ykh.{kLke

[uhÃkMkoLk Ãktòçk ÞwrLkðŠMkxe «kuVuMkh (EríknkMk) zuÃÞwxe zkÞhuõxh
nuz zeÃkkxo{uLx ykuV rnMxÙe [tËeøkZ EøLkw, LÞw rËÕne ykhfku÷kuSf÷ Mkðuo ykuV
ÞwrLkðMkeoxe ykuV rËÕne, rËÕne EÂLzÞk, LÞw rËÕne
zkp.Ãke.fu.çkMktík Mkw©e ÃkË{k©e rLkðkMkLk Mkw©e {SMíkk çkkuMk zkp.økwhr«ík {ELke

yMkkurMkÞux «kuVuMkh (rnMxÙe) Ãke.S.xe rnMxÙe rhxkÞzo ÃkeSxe rnMxÙe Ãktòçk yußÞwfuþLk MkŠðMk
òBÞk r{ÕÞk EM÷k{eÞk rËÕne ÃkÂç÷f Mfq÷ yuLz nuzo MkkurMkÞ÷ MkkÞLMk LÞw rËÕne
LÞwrËÕne ykh fu Ãkwh{, LÞw rËÕne rM«hªøk zu÷Mko Mfq÷ ÃkwMkk hkuz,
LÞw rËÕne
zku. yLkeíkk r«ÞËþeoLke Mkw©e yLkeíkk Ëuðhks
zkÞhufxh (yufuzu{ef) r«LMkeÃkk÷ ze.yu.ðe. Ãkç÷ef
yuLk.ykE.yku. yuMk., LkkuEzk Mfq÷, çknkËqh økZ, nrhÞkýk
rð»kÞ MktÃkkËf ¼k»kk MktÃkkËf
{kuzâw÷ - 1 {kuzâw÷ - 2 Mkw.©e hkuÍ sufkuçk ©e LkÞÃkk÷ ®Mkøk
zkp. rð.fu.siLk «ku. yu.ykh.¾kLk nuz rzÃkkxo{uLx ykuV rnMxÙe rMkrLkÞh yußÞwfurxð
yMkku.«kuVuMkh «kuVuMkh (EríknkMk) nku÷e xkEÕz Mfq÷ ykurVMkh
{kuíke÷k÷ LknuÁ fku÷us rËÕne EøLkw, LÞw rËÕne ðMktíkfwtÍ LÞw rËÕne yuLk.ykE.yku.yuMk, LkkuEzk
ÃkkX ÷u¾fku
zkp.Ãke.fu.çkMktík ©e {nuþ økkiÃkk÷Lk ©e Mktíkku»k fw{kh hkÞ zkp.htsLk ykLktË zkp.rðßÞk ÷û{e ®Mkøk
yMkkurMkÞux «kuVuMkh (rnMxÙe) ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh yMkkurMkÞux «kuVuMkh
òBÞk r{ÕÞk EM÷k{eÞk MkuLx MxeVLk fku÷us, yuMk.S.xe.çke, ¾k÷Mkk òfeh nwMkuLk Ãke.S. ©eykuhkurçkLËku fku÷us
LÞwrËÕne LÞw rËÕne fku÷us LÞw rËÕne fku÷us, LÞw rËÕne rËÕne
©e rðfkMk ð{ko Mkw.©e LkÞLkkËkMk økwók zkp. MktsÞ þ{ko zkp.htSíkk Ëw¥kk
zkp.yts÷e {÷ef
ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh
ykrMkMkxLx «kuVuMkh
hk{ßMk fku÷us ÷uze ©e hk{ fku÷us çke.ykh.yktçk÷uzh fku÷us òBÞk r{ÕÞk EM÷k{eÞk
fk÷eLËe fku÷us
rËÕne fku÷us rËÕne LÞw rËÕne LÞwrËÕne
rËÕne
Mkw.©e Mke{k hkíkwhe ©e ykLktËfw{kh zkp. rðÃkw÷ ®Mkøk ©e MktßÞfw{kh
£e÷kLMkh ykrMkMxLx «kuVuMkh yMkkurMkÞux «kuVuMkh ykrMkMkxLx «kuVuMkh
LÞw rËÕne {kuíke÷k÷ LknuÁ fku÷us {kuíke÷k÷ LknuÁ fku÷us ~Þk{÷k÷ fku÷us
LÞw rËÕne LÞw rËÕne rËÕne
økwshkíke ¼k»kktíkh
zkp. {fhtË {nuŒk zkp.fu.Mke.çkkhkux zkp.sLkf økZðe
«kuVuMkh (emeritus) (yktŒhhk»xeÞ RrŒnk‚fkh) ykrMkMxLx «kuVuMkh (rLkð]¥k) ykrMkMxLx «kuVuMkh
økwshkík ÞwrLkðMkeoxe yu÷ze ykxoMk÷ fku÷us, økwshkík fku÷us yur÷Mk rçkús
y{ËkðkË. LkðhtøkÃkwhk y{ËkðkË. y{ËkðkË.
ík{khe MkkÚku çku çkku÷
ðíko{kLk Mk{Þ{kt ykÃkýu ykíktfðkËe LkfMk÷ðkËe ®nMkk[kh,íkkuVkLkku,Mkkt«ËkrÞf V÷uþ yLku òríkøkík
¾U[íkkýLkk Mk{Þ{ktÚke økwshe hÌkk Aeyu. yk Mkk{krsf Mk{MÞkyku ykÃkýk yLku ðíko{kLk Mk{ksLke s Au, íkÚkk
ík{u yuLku ðkMíkrðf Ãk]»X¼wr{{kt Mk{sðk {kxu «ÞkMk Ãký fhíkk nþku s. òu ykÃkýu ðíko{kLk Mk{MÞkykuLkkt {q¤
fkhýkuLku ÔÞksçke heíku Mk{sðk «ÞíLk fhðk EåAíkk nkuE yu íkku yuf ÃkØríkMkhLkku yÇÞkMk s íkuLku ÞkuøÞ rËþk
ykÃke þfu.
EríknkMkLkwt rð»kÞ-ðMíkw ½ýwt ÔÞkÃkf Au. íku {kLkð MktMf]ríkLke fÚkkLke ykMkÃkkMk Vhíkw hnu Au. íkuLkk yuf
Auzk Ãkhíkku ykrË{kLkð fu su ¾kãMkk{økúe yufXe fhðk{kt hkufkÞu÷ Au. sÞkhu çkesu AUzu yksLkku ykÄwrLkf
{kLkð Au fu suýu rð¿kkLk yLku yksLkk ½kíkf þ†ku,ðMíke rðMVkux, ykŠÚkf yMk{kLkíkk ðøkuhuÚke {kLkðLkwt Mk{økú
yÂMíkíðs òu¾{kÞwot Au.
EríknkMk rðíku÷k Mk{ÞLke ½xLkkykuLku Wí¾LkLk,þkuÄ¾ku¤,rþ÷k÷u¾ku,ËMíkkðuòu ðøkuhuLkk yÇÞkMk Úkfe
Mk{sðk «ÞíLk fhu Au, íkÚkk íkuLkwt rð&÷u»ký fhðkLke fkurþþ fheLku ðíko{kLk ÂMÚkríkLkk MksoLk {kxuLkkt fkhýkuLku
þkuÄe fkZðkLkku «ÞkMk fhu Au. ykLke setËøke yíÞtík sxe÷ ÚkE sðk Ãkk{e Au yLku yus heíku EríknkMk Ãký
(sxe÷ çkLke sðk ÃkkBÞku Au) ðíko{kLk EríknkMk {kºk {kLkð MktMf]ríkLkk hksfeÞ ÃkkMkkÚke þ\ ÚkELku íkuLkk
Mkk{krsf,ykŠÚkf,ÄkŠ{f íkÚkk MkktMf]ríkf ÃkkMkkLku Ãký MÃkþo Au.
hk»xÙeÞ {wfík rðãk÷Þe rþûkký MktMÚkkLk{kt Wå[íkh {kæÞr{f fûkkLkk EríknkMkLkk yÇÞkMk¢{Lku yu
heíku ½zðk{kt ykÔÞku Au fu íku EríknkMkLkk rðrðÄ fkÞo¢{kuLku Mkktf¤e ÷u Au. Mk{økú yÇÞkMk¢{Lku yºku fw÷ ºký
ÃkwMíkfku{kt ÔnU[e Ëuðk{kt ykÔÞku Au. «Úk{ ÃkwMíkf «k[eLk íku{s {æÞfk÷eLk EríknkMk MktçktrÄík Au. yu «k[eLk
yLku {æÞfk÷eLk Mk{ksLku Mk{sðk «ÞkMk fhu Au. çkesw ÃkwMíkf ykÄwrLkf fk¤ yLku Mk{fk÷eLk EríknkMkLke [[ko
fhu Au. sÞkhu ºkeLkwt ÃkwMíkf ðifÂÕÃkf {kuzÞw÷ Ähkðu Au. ík{khu Lke[uLkk{ktÚke fkuEÃký yuf {kuzÞw÷Lku ÃkMktË fhðkLkwt
Au. (y) ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk íkÚkk (çk) ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
«Mík]ík ÃkwMíkf{kt yÚkkoík ÃkwMíkf yuf{kt çku {kuzÞw÷ Mkk{u÷ fhu÷ Au. «Úk{ {kuzÞw÷{kt «k[eLk ¼khíkLkku
hksfeÞ,Mkk{krsf íku{s ykŠÚkf EríknkMk Mk{krð»x fÞkuo Au, su Auf «køkiríknkrMkffk¤Úke ÷ELku 1h {kt Mkifk
MkwÄe rMkr{ík Au. íku nzÃÃkkÞwøkÚke ðirËf Þwøk MkwÄeLkwt ðýoLk fhu Au su {kiÞwo yLku økwÃíkfk¤ MkwÄe ykðeLku yxfu Au.
W¥kh íkÚkk Ërûký ¼khíkLkk 08 yLku 1h {kt MkifkLkk EríknkMkLku Ãký yu{kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykÔÞku Au. çkeò
{kuzÞw÷{kt 13 {kt MkifkÚke ÷ELku 18 {kt MkifkLkk {æÞfk÷eLk ¼khíkeÞ EríknkMk Ãkh rð[kh rð{þu fhðk{kt
ykÔÞku Au. íku{kt rËÕne MkÕíkLkíkÚke ÷ELku {w½÷ Mkk{úksÞ MkwÄeLkk (EríknkMk Ãkh) «fkh ÃkkÚkhðk{kt ykÔÞku Au.
{Lku ykþk Au fu ík{Lku yk ÃkwMíkf hMkÃkË sýkþu. yøkh ík{Lku yu{kt fkuE {w~fu÷ sýkÞ íkku çkursÍf
y{Lku ÷¾eLku sýkðe þfku Aku.
þw¼uåAkyku MkkÚku...............
-5kXÞ¢{ Mkr{rík
ðkt[Lk Mkk{økúeLkwt MkðoMkk{kLÞ rLkheûký
{kuzâq÷--1 «k[eLk ¼khík
{kuzâq÷--2 {æÞfk÷eLk ¼khík
1 ¼kíkeÞ EríknkMkLke Mk{s
9 rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk yLku rðfkMk
2 ¼khíkLkk ¼kiøkkur÷f Ãkrhðuþ{kt «køkiríknkrf MktMf]ríkyku
10 {w½÷ þkMkkLke MÚkkÃkLkk
3 nzÃÃkk MktMf]rík
11 ¼khík{kt «kËurþf hksÞkuLkku WËÞ
4 ðirËf fk¤
12 þkMkLk ÔÞðMÚkk yLku íkuLke MktMÚkkyku
5 økýhksÞLke Mkk{úkßÞ íkhV
13 yÚko ÔÞðMÚkk
6 {kiÞkuo¥khfk¤
14 {æÞfk÷eLk ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
7 økwÃíkðtþ íkÚkk íkuLkk ðkhMkËkhku
15 18 {kt Mkifk{kt ¼khíkLke ÂMÚkrík
8 E.Mk.1750-1200 Lkk {æÞ¼køkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk
{kuzâq÷--3 ykÄwrLkf ¼khík {kuzâq÷--5 20{e

{e MkËeLkwt rðï
16 ¼khík{kt rçkúxeþ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk-1857 22 19 {kt MkifkLkwt {níð
17 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð 23 «Úk{ rðïÞwØ íku{s hrþÞLk ¢ktrík
18 ykÄwrLkf ¼khík{kt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk 24 çktLku rðïÞwØku ðå[uLkku rðhk{fk¤ yLku çkeswt
19 ¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ rðïÞwØ
{kuzâq÷--4 ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s íkífk÷ef ¼khík 25 XtzwÞwØ yLku íkuLkku «¼kð
20 hk»xÙðkË 26 hk»xÙeÞ MðkíktºÞ [¤ð¤
21 hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s ¼khíkeÞ «òíktºk 27 20 {kt Mkifk{kt Mkk{krsf VuhVkhku

28 20 {kt Mkifk{kt ÃkrhðíkoLkku
{kuzâq÷--6((y)
y):: ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk {kuzâq÷--6(çk):
(çk): ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
29 hksÞku rLk{koý íkhV «ÞkMk 33 Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÂMÚkrík
30 «khtr¼f hksÞku 34 MkktMf]ríkf WíÃkkËLk
31 {æÞfk÷eLk hksÞku 35 MkktMf]ríkf «Mkkhku
32 MkktMÚkkrLkf hksÞku
rð»kÞMkqr[
{kuzâq÷--1:: «k[eLk ¼khík
ÃkkX 1 ¼khíkeÞ EríknkMkLke Mk{s ...................................................................................... 1
ÃkkX 2 ¼khíkLkku ¼kiøkkur÷f Ãkrhðuþ yLku «køkiríknkrMkf MktMf]ríkyku ............................................................. 12
ÃkkX 3 nzÃÃkk MktMf]rík ................................................................................................................... 33
ÃkkX 4 ðirËf fk¤ ....................................................................................................................... 55
ÃkkX 5 økýhkßÞÚke Mkk{úksÞ íkhV .................................................................................................. 73
ÃkkX 6 {kiÞkuo¥khfk¤ .................................................................................................................... 93
ÃkkX 7 økwÃíkðtþ íkÚkk íkuLkk ðkhMkËkhku .............................................................................................. 113
ÃkkX 8 E.Mk.1750-1200 Lkk {æÞ¼køkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk ................................................................. 133
{kuzâq÷--2:: {æÞfk÷eLk ¼khík
ÃkkX 9 rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk yLku rðfkMk ...................................................................... 146
ÃkkX 10 {w½÷ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk ................................................................................................... 173
ÃkkX 11 ¼khík{kt «kËurþf hksÞkuLkku WËÞ ............................................................................ 190
ÃkkX 12 þkMkLk ÔÞðMÚkk yLku íkuLke MktMÚkkyku ....................................................................................... 203
ÃkkX 13 yÚko ÔÞðMÚkk ................................................................................................. 223
ÃkkX 14 {æÞfk÷eLk ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk .................................................................................. 239
ÃkkX 15 18{kt Mkifk{kt ¼khíkLke ÂMÚkrík ............................................................................... 262
yÇÞkMk¢{............................................................................................. 278
¼khíkeÞ EríknkMkLke Mk{s {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
¼khíkeÞ EríknkMkLke Mk{s
rðíku÷ ½xLkkykuLkk yÇÞkMkLku EríknkMk fnu Au. yuLkkÚke ykÃkýLku yu «r¢ÞkykuLku

Mk{sðk{kt {ËË {¤u Au fu suýu {kLkðLku ÃkkuíkkLkk ðkíkkðhý Ãkh rðsÞ nktMk÷ fhðkLke íkÚkk
yks ÃkÞoíkLkk MkktMf]ríkf rðfkMk {kxuLke ûk{íkk «ËkLk fhe Au. fux÷ktf ÷kufku yu{ {kLku Au fu
EríknkMk{kt {kºk ÞwØku íku{s hkò-{nkhkòykuLkk rððhýku s nkuÞ Au, Ãkhtíkw yu{ LkÚke. íku{kt
WÃk÷çÄ †kuíkLke {ËËÚke yuf ÷ktçkk Mk{Þøkk¤k MkwÄeLkk Mk{ks,yÚko ÔÞðMÚkk íkÚkk MkktMf]ríkf
«ð]ríkykuLkwt ðýoLk fhe þfkÞ Au. EríknkMkfkhku yk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk ykðu÷e rðr¼Òk
ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt {wÕÞktfLk fhu Au yLku «&™ fhu Au fu fux÷ef ½xLkkyku fu{ çkLkðk Ãkk{e?yuLke
MkkÚku yu Ãký òuðkLkku «ÞkMk ÚkkÞ Au fu yu ½xLkkLkku Mk{økú Mk{ks Ãkh fuðku «¼kð Ãkzâku níkku ?
sÞkhu sÞkhu yuLku ÷økíkw Lkðwt «{ký ykÄkh-ËMíkkðus ðøkuhu nkÚk yÚkðk yøkkWÚke s WÃkÂMÚkík
ykÄkhkuLke rðØkLkku æðkhk Lkðe ÔÞkÏÞk fhðk{kt ykðíkkt íkuLkk Úkfe yríkík rð»kuLke ykÃkýe òýfkhe
ðÄw Mk{]æÄ ÚkE òÞ Au. EríknkMkfkhku nrffík yLku fÕÃkLkk ðå[uLkku ¼uË Ãkkh¾u Au. Ãkhtíkw fkuE
Mk{ksLke {kir¾f ÃkhtÃkhkyku Ãkh ykÄkrhík ËtíkftÚkkyku{kt rðíku÷e ½xLkkykuLke M{]ríkyku AwÃkkÞu÷e
nkuE þfu Au. EríknkMkfkhLkwt fk{ yu Au fu íku rðrðÄ yiríknkrMkf ykÄkhkuLke MkíÞíkk íkÃkkMkeLku
íkuLkk Úkfe nrffíkLku yku¤¾u, yk ÃkkX{kt íku{Lku òýðk {¤þu fu fE heíku yLkuf «fkhLkk yiríknkrMkf
Mkkûkeyku (Mkkrçkíkeyku) íkÚkk íku{Lke ÔÞkÏÞkLkk {kæÞ{Úke ¼khíkLkk «k[eLk EríknkMkLkwt rððhý
íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞw Au.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMkçkkË ík{u...
 ¼khíkLkk «k[eLk EríknkMkLke yiríknkrMkf h[LkkLku Mk{òðe þfþku.
 «k[eLk EríknkMkfkhku îkhk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞu÷ rðrðÄ «fkhLke MkkÄLk-Mkk{økúe MktË¼uo
sýkðe þfþku yLku
 EríknkMk ÷u¾LkLke çkË÷kíke síke ÃkhtÃkhkykuLku yku¤¾e þfþku.
EríknkMk 1
{kuzâw÷ - 1 ¼khíkeÞ EríknkMkLke Mk{s
«k[eLk ¼khík
1..1 «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLke Lkðh[LkkykuLkk †kuík:-
«k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLke VheÚke ÔÞh[Lkk {kxu «ÞkuòÞu÷ MkkÄLk-Mkk{økúeLke s\h

LkkUÄ Ãkzíke nkuÞ Au. Ãkhtíkw MðÞt MkkÄLk-Mkk{økúe yíkeíkLkku ykÃkýe Mk{ûk ¾U[e ÷kðíke nkuíke LkÚke. íkuLku
ÔÞkÏÞkrÞík fhðkLke ykð~Þfíkk nkuÞ Au. EríknkMkfkhku ykðe MkkÄLk-Mkk{økúeLku ðk[k ykÃkíkk
nkuÞ Au. nrffík{kt íkku EríknkMk ÃkkMkuÚke íkku yuðe yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðíke nkuÞ Au fu íku ÞkuøÞ
heíku Mk{òðe þfu íku {kxu yu MkkÄLkku þkuÄe fkZu, ÃkkX ðkt[u,†kuíkLkku rÃkAku fhu,ÔÞksçke «&™ku W¼k
fhu íkÚkk ykÄkhkuLke ¾hkE fhu. Ëk.ík.E.Mk.1826 {kt [kÕMko {uMkLk Ãkrù{ ÃktòçkLkk nzÃÃkk
økk{{{kt (su nk÷{kt ÃkkrfMíkkLk{kt Au) fkuE «k[eLk ðMkðkxLke W[e W[e rËðk÷ku yLku r{Lkkhkyku
skuÞk, íku ÃkAeLkk Ãkkt[ ËkÞfkyku çkkË Mkh yu÷ufÍkzh f®Lkøknk{u yu MÚk¤uÚke fux÷ef {wÆkyku
yufXk fhe.íku ÃkAeLkk Ãk[kMk ð»ko rðíÞk ÃkAe ÃkwhkíkíðrðË òuLk {kþo÷u íÞkt ykðu÷ ®MkÄ rðMíkkhLke
«k[eLkík{ MktMf]ríkLku yku¤¾eLku þkuÄe fkZe. EríknkMkfkhku òíkòíkLkk ykÄkh ÃkwhkðkykuLke Ãkwr»x
fE heíku fhu Au. íkuLktw yuf yLÞ WËknhý yºku hsw fheþwt. hkò n»koðÄoLk (EMkwLke Mkkík{e MkËe)
Úke òuzkÞu÷ fkuEÃký †kuík{kt ykÃkýLku [kÛfÞ hksðe Ãkw÷fuþeLk rÿíkeÞLkk nkÚku íkuLkk ÃkhksÞLkku
shk Mkh¾k WÕ÷u¾ Ãký {¤íkku LkÚke. Ãkhtíkw hkò Ãkw÷fuþeLk rÿíkeÞLkk yuf rþÕ÷k÷u¾{kt íkuLkk Úkfe
n»koðÄoLkLku nhkÔÞkLke ðkík hsw fhkE Au. yu ÂMÚkrík{kt yufðkík MÃk»kx ÚkE òÞ Au n»koLkk SðLk
[rhLkk ÷u¾f çkký¼è òýe òuELku ÃkkuíkkLkk yk©ÞËkíkkLke nkhLkku WÕ÷u¾ fÞkuo LkÚke.
EríknkMkLkku þkÂçËf yÚko Au !! yk{ ÚkÞw níkw !! ytøkúuS{kt íkuLkku yLkwðkË History
(rnMxÙe,EríknkMk) ÚkkÞ Au. yuf Mk{Þu {kºk r÷r¾ík yr¼÷u¾kuLku s EríknkMkLkk ykÄkh¼wík
MkkÄLk íkhefu Mðefkhðk{kt ykðíkk níkk. r÷r¾ík Mkk{økúeLke íkÃkkMk ÚkE þfu Au. íkuLku xktfe þfkÞ
Au íkÚkk yLÞ MkkÄLkkuLke Ãk]r»x (Mk{ÚkoLk) {kxu Ãký íkuLku ðkÃkhe þfkÞ Au. ËtíkfÚkkyku,÷kuføkeík
ðøkuhu suðkt {kir¾f MkkÄLkkuLku Mkk[kt MkkÄLk {kLkðk{kt ykðíkk Lk níkk. «khtr¼f EríknkMkfkhku
ËtíkfÚkkyku yLku {kir¾f ÃkhtÃkhkykuLkku Mknkhku Lkk{{kºk Ãkqhíkku s ÷uíkk ník, fkhý fu Lk íkku íkuLku
Mkk[kt {kLkðkLkku fkuE ykÄkh níkku. yLku Lk íkku íkuLke hÌkku Au òufu ÃkhtÃkhkyku yLk Mu kktMf]ríkf «ð]ríkykuLkku
yÇÞkMk yLÞ yiríknkrMkf nrffíkkuLkk WòMk{kt Úkðku òuEyu.
Ë»xktík íkhefu {nk¼khík çku ¼kEykuLkkt MktíkkLkku ðå[u ÚkÞu÷ MktÄ»koLke fÚkk Au. ykÃkýu
¾kíkhe Ãkwðof fne þfíkk LkÚke fu yk {nkfkÔÞ{kt ðýoððk{kt ykðu÷ ÞwØ ðkMíkð{kt ÚkÞw níkw fu
fu{ ? fux÷kf EríknkMkfkhkuLkwt {kLkðw Au fu yk ÞwØ ðkMíkð{kt ÚkÞw níkw.sÞkhu yLÞ fux÷kfLku {íku
yuLkku MknkÞf MkkÄLk-Mkk{økúeLke ¾hkE fÞko rðLkk yu ðkík {kLkðk íkiÞkh LkÚke. {q¤ fÚkk fËk[
MkwíkS Úkfe h[Lkk{kt ykðe nkuÞ su Mkk{kLÞík: ûkrºkÞ ÞkuØkyku MkkÚku ÞwØkLkk {uËkLk{kt síkk níkk
yLku íku{S rðsÞ økkÚkkyku MkrníkLke rMkrØykuLku «þÂMíkfkÔÞku ÁÃku h[eLku Mkt¼¤kðíkk níkk. yk
h[Lkkyku {kir¾fÁÃku s «Mkkrhík Úkíke níke yLku {kLkð M{]ríkLkku yuf ¼køk çkLkeLku Mk[ðkE hne
Au.
MkkrnÂíÞf MkkÄLk-Mkk{økúe:-
1.2.. ÄkŠ{f MkkrníÞ:-
2 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
¼khíkLke {kuxk¼køkLke «k[eLkf]ríkyku Ä{o MkkÚku Mktf¤kÞu÷e òuðk {¤u÷ Au. íkuLku ðuË fnu
Au íkuLkku h[Lkkfk¤ E.Mk.Ãkqðuo 1500 Úke E.Mk.500 Lke ykMkÃkkMkLkku {kLkðk{kt ykðu Au. ðuËkuLke
fw÷ MktÏÞk [khLke Au. ÉøðuË (MkkiÚke «k[eLkðuËku) {kt {wÏÞíðu «kÚkoLkkyku Mk{krð»x Au. sÞkhu
yLÞ ºký ðuËku Mkk{ðuË,ÞswðuË yLku yÚkoðoðuË{kt «kÚkoLkk,yLkw»XkLk,{tºkku yLku ÃkwhkýfÚkkyku Au. LkkUÄ
WÃkrLk»kËku{kt ykí{k yLku Ãkh{kí{kLku ÷økíke íkíð¿kkLkÃkqýo [[koyku Au. íkuLku ðuËktík Ãký fnu Au.
hk{kÞý yLku {nk¼khík ykðk çku {nkfkÔÞkuLkwt Mktf÷Lk yuf ytËks yLkwMkkh E.Mk.400
MkwÄe sELku yxfe òÞ Au. íku{ktLkk {nk¼khíkLkk h[Lkkfkh ÔÞkMk{wrLk {LkkÞ Au. íku{kt y¼wík heíku
8800 &÷kuf níkk. íkuLkwt {w¤ Lkk{ ‘sÞMktrníkk’ níkw suLkku yÚko rðsÞøkkLk ÚkkÞ Au. ykøk¤ síkk
íkuLkku ÔÞkÃk ðÄeLku 24,000 &÷kufLkku ÚkE sðk ÃkkBÞku yLku íkuLku ¼khíkLkwt Lkk{ {éÞw. fkhý fu yu{kt
«k[eLkík{ ðirËf ðtþku{ktÚke yuf yuðk ¼híkðtþLkk ðkhMkËkhkuLke s økkÚkkyku Mk{krð»X Au. íkuLkwt
yuf ðÄw rðMík]ík MktMfhý yux÷u fu {nk¼khík{kt 1,00,000 &÷kuf Au. yk heíku {w¤¼wík heíku
ðkÕ{efe îkhk hr[ík hk{kÞý 6,000 &÷kuf níkk. su ykøk¤ síkkt 12,000 yLku Auðxu 24,000
ÚkE sðk ÃkkBÞk.
W¥kh ðirËf fk¤ (E.Mk.Ãkq.600 ÃkAeLkku Mk{Þøkk¤ku) {kt ykÃkýu yLkw»XkLkLku ÷økíkwt
Zøk÷kçktÄ ÄkŠ{f MkkrníÞ {¤e ykðu Au suLku Mkwºk MkkrníÞ fnu Au. hkò-{nkhkòyku îkhk {kuxk
{kuxk çkr÷Þ¿kku ðøkuhuLkkt rðrÄ-rðÄkLk ‘ ©kuíkMkwºk’ {kt òuðk {¤u Au. yk MkkrníÞLke h[Lkk ÷øk¼øk
E.Mk.Ãkq.600 Úke E.Mk.Ãkq.300 ËhBÞkLk ÚkE níke.
siLkku yLku çkkiØku ÄkŠ{f økúÚt kku yk Ä{kuo MkkÚku Mktf¤kÞu÷e ÔÞrfíkyku yLku ½xLkkykuLke {krníke
Ãkwhe Ãkkzu Au. «khtr¼f çkkiã h[Lkkyku Ãkkr÷¼k»kkk{t ÷¾kE níke. íkuLku ‘rºkrÃkxf’ (ºký Ãkxkhk) fnu
Au. su{kt Mkw¥krÃkxf,rðLkÞrÃkxf yLku yr¼ÄB{ rÃkxfLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. Ä{o rMkðkÞLkk yLÞ
çkkiæÄ MkkrníÞ{kt MkkiÚke {níðÃkwýo MÚkkLk òíkfkuLkwt Au. íku{kt økkiík{ çkwØLkk Ãkwðs
o L{Lke fÚkkyku Mk{krð»kx
Au. yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu økkiík{Lkk ÁÃk{kt sL{ Äkhý fhíkkt Ãkqðuo çkwØLkk 550 çkeò yðíkkhku
(sL{) ÚkÞk níkk. ykðk «íÞuf yðíkkhLke fÚkkLku òíkf (fÚkkyku) fnu Au. yk fÚkkyku E.Mk.ÃkqðuoLkk
Ãkkt[{k MkifkÚke ÷ELku çkesk Mkifk MkwÄeLkk Mk{Þøkk¤kLke Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÂMÚkríkLku «økx fhu Au.
ykøk¤ síkkt íkuLkwt Mktf÷Lk E.Mk.Ãkqðuo Aêk Mkifk{kt økwshkíkLkk ðÕ÷¼e Lkk{Lkk MÚk¤u ÚkÞw níkwt. íkuLku
‘ytøk’ fnu Au. íku{kt siLkkuLke íkíð¿kkLkÃkqýo {kLÞíkkyku Mkt½hkÞu÷e òuðk {¤u Au.
1.. 3 Ä{o¥kh MkkrníÞ:-
yk «fkhLkk MkkrníÞLkku rð»kÞ Ä{o nkuíkku LkÚke. yk ðøko{kt yuðe MktrníkkykuLkku Mk{kðuþ
fhðk{kt ykðu÷ku Au fu su{kt Mkk{krsf sLkMk{wnkuLke VhòuLkku WÕ÷u¾ Au. íku{kt [kuhe,níÞk,ÔÞr¼[kh
ðøkuhu suðk Ëw»f{kuoLkk yÃkhkÄeyku {kxuLkku Ëtz Lkffe fhðk{kt ykðu÷ku Au. íku{kt Mkðo«Úk{ økútÚk Au.
‘{LkwM{]rík’ íku yuðku Mkðo«Úk{ økútÚk Au fu suLkku yLkwðkË fheLku ytøkúuòuyu íkuLku ¼khíkeÞ fkLkwLk
Mktøkún (fkuz) Lkku {q¤ ykÄkh çkLkkÔÞku níkku. fkirxÕÞLkk ‘yÚkoþk†’ {ktÚke {kiÞofk÷eLk ¼khíkeÞ
yÚkoÔÞðMÚkk íku{s hksLkiríkf yæÞÞLk {kxu ½ýe WÃkÞkuøke Mkk{økúe {¤e hnu Au. EríknkMkLke
ÃkwLk:Mkth[Lkk fhðk {kxu fðr[ík ÔÞkfhý økútÚkku Ãký ½ýk WÃkÞkuøke Ãkwhðkh Úkíkk nkuÞ Au. ÔÞkfhý
WÃkh MkkiÚke «Úk{ yLku yíÞtík {níðÃkwýo økútÚk yux÷u ÔÞkfhý[kÞo ÃkkrýLke hr[ík ‘y»xkæÞkÞe’
Au, suLkku h[Lkkfk¤ E.Mk.Ãkqðuo 700 nkuðkLktw rðØkLkku {kLkuu Au.
EríknkMk 3
«k[eLk ¼khík
økwÃíkfk¤{kt {nkfrð fkr÷ËkMk ÚkE økÞk. íku{ýu frðíkkyku íku{s LkkxfkuLke h[Lkk fhe.
íku{kt MkðkorÄf «rMkØ Lkkxf òu fkuE nkuÞ íkku íku ‘yr¼¿kkLk þkfwLík÷{’,‘ÉíkwMktnkh’ íkÚkk ‘{u½Ëwík’
Au. yk ík{k{ h[Lkkyku W¥k{ MkkrníÞf]ríkyku nkuðk WÃkhktík íkífk÷eLk Mkk{krsf yLku MkktMf]ríkf
sLkSðLkLke yuf Í÷f «Míkwík fhu Au. fkÂ~{hLkku EríknkMk òýðk {kxu ykÃkýe ÃkkMku
LkkUÄ ‘hksíkhtrøkýe’ Lkk{Lkku yuf yíÞtík {níðÃkwýo økútÚk Au. íkuLke h[Lkk fkÂ~{hLkk hksfrð fÕnýu
(E.Mk.Lkk12 {kt Mkifk) fhe Au. EríknkMk÷u¾Lk{kt {ËËÁÃk Úkðk {kxu Ä{uoíkh økútÚkku{kt SðLk
[rhºkkuLkwt {níð Au. íkuLke h[Lkk Ëhçkkhe frðyku ÃkkuíkkLkk yk©ÞËkíkk-þkMkfkuLkk økwýðkLk økkðk
{kxu fhíkk níkk. íkuyku ÃkkuíkkLkk yk©ÞËkíkkykuLke rMkrØykuLkwt ½ýeçkÄe yríkþÞkurfíkÃkqýo ðýoLk
fhíkk hÌkk. ykðe yuf yLÞ {níðÃkwýo f]rík Au. ‘n»ko[rhík’ suLke h[Lkk çkký¼è n»koðÄoLkLke
«þÂMík fhðk fhu÷e Au.
Ërûký ¼khík{kt MkkiÚke «Úk{ Mktøk{ MkkrníÞ h[kÞu÷w {LkkÞ Au. íkuLke h[Lkk íkr{÷¼k»kk{kt
ÚkÞu÷e Au. íku Ä{uo¥kh MkkrníÞLke ©uýe{kt ykðu Au. yuLkk h[Þuíkk frðyku yuðk níkk fu su EþwLkk
Ãknu÷k [kh Mkifkyku ËhBÞkLk hkòyku yLku Mkk{tíkku æðkhk ÞkuòÞu÷ Mkt{u÷Lkku (Mktøk{ku) {kt yufXk
Úkíkk níkk. yk MkkrníÞ{kt rðrðÄ LkkÞfku (rnhku) Lke «MkÚkÂMík{kt h[kÞu÷e ÷ktçke-xwtfe frðíkkyku
òuðk {¤u Au. fËk[ íkuLku hksËhçkkhku{kt økkE Mkt¼k¤ððk {kxu h[ðk{kt ykðíke níke. yk
MkkrníÞ ytíkøkoík ‘rþÕÃkrËfkh{T’ yLku ‘{rý{u¾÷kE’ suðk rðÏÞkík {nkfkÔÞkuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. E.Mk.Ãkwðuo 300 Úke ÷ELku E.Mk.300 Lkk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk Ërûký ¼khíkeÞ Mk{ks
ÔÞðMÚkk yÚkoÔÞðMÚkk íkÚkk hksLkeríkLkk yÇÞkMk {kxu yksu yk Mktøk{ MkkrníÞ s ykÃkýku {wÏÞ
ykÄkh †kuík Au. yk MkkrníÞ{kt fhðk{kt ykðu÷k ðýoLkkuLkwt Mk{ÚkoLk ÃkwhkíkÂíðÞ þkuÄku íku{s rðËuþe
«ðkMkeykuLke LkkUÄku Ãký fhu Au.
ÃkkXøkík «&™ku-1.1
(1) [khuÞ ðuËLkk Lkk{ sýkðku ?

............................................................................
(2) MktMf]ík ÔÞkfhýLkku Mkðo«Úk{ økútÚk fÞku Au ?
............................................................................
(3) òíkf yux÷u þwt ?
............................................................................
(4) Ërûký ¼khíkeÞ Mktøk{ MkkrníÞ fE ¼k»kk{kt Au ?
............................................................................
(5) WÃkrLk»kË yux÷u þwt ?
............................................................................
4 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
1..4 MkkrníÞ rMkðkÞLke MkkÄLk-Mkk{økúe

yr¼
yr¼ÃkíÚkh,Äkíkw,Ãkfðu÷e {kxe (xhfkuxk) ðøkuhu suðe Mk¾ík MkÃkkxe WÃkh fkuíkhu÷k ÷¾kýLku
yr¼÷u¾ fnu Au. íkuLkku yÇÞkMk Ãkwhkíkíðrðãk ytíkøkoík ÚkkÞ Au. ykðk rçk÷fw÷ «khtr¼f ÷u¾ku LkkUÄ
rþ÷kyku yÚkðk ÃkíÚkhku Ãkh fkuíkhu÷k òuðk {¤u Au.Mkk{kLÞík: íkuLku fkuíkhkðLkkhLke rMkrØyku,r¢Þk-
f÷k{kt íku{s íkuLkk rð[khkuLkwt ðýoLk îkhk íku{kt fhu÷w nkuÞ Au. yÚkðk íkku ÷kufku æðkhk ÄkŠ{f
nuíkwMkh ykÃkðk{kt ykðu÷k ËkLk-{wÕÞLkwt íku{kt ðýoLk nkuÞ Au. frðykuyu hkòyku íku{s
yk©ÞËkíkkykuLke «þtMkk{kt ykðk su su yr¼÷u¾kuLke h[Lkk fhe Au íkuLku «þÂMíkyku fnu Au.
ykðk fux÷kf fkuíkhkÞu÷ ÷u¾ku{kt íkkhe¾ku Ãký ykÃkðk{kt ykðe nkuÞ Au. çkkfeLkk Mk{ÞLkwt yLkw{kLk
íkuLke r÷rÃkþkMºk yÚkðk ÷u¾Lkþi÷eLku ykÄkhu ¾wçk s [kuõMkkEÃkwðof fhðk{kt ykðíkw nkuÞ Au.
yíÞtík «khtr¼f rþ÷k÷u¾ku ykÃk©eLku «kf]ík yux÷u ÷kuf¼k»kk ÚkÞu÷ òuðk{kt {¤u Au. ykøk¤
síkkt íku{kt íkr{÷ yLku MktMf]íkLkku WÃkÞkuøk Ãký Úkðk ÷køÞku níkku.
rþ÷k÷u¾ ÷¾kðLkkhkyku{kt Mkðo«Úk{ Lkk{ {kiÞoMk{úkx yþkufLkwt ykðu Au. íku{kt
{kuxk¼køkLkk rþ÷k÷u¾ku çkúkñe r÷rÃk{kt ÷¾kÞu÷e «kf]ík ¼k»kk{kt Au. òufu W¥kh-Ãkrù{{ktÚke
{¤u÷k fux÷kf rþ÷k÷uykuLke r÷rÃk ‘¾hku»Xe’ Ãký Au.yV½krLkMíkkLk{ktÚke {¤u÷k rþ÷k÷u¾ku
yhk{kEf økúef r÷Ãke{kt yux÷k {kxu Au fu íÞktLkk MÚkkrLkf ÷kufku íkuLku Mk{S þfu.çkúkñe r÷rÃkLku
Wfu÷ðk{kt Mkðo«Úk{ suBMk r«LMkuÃkLku 1837 {kt MkV¤íkk {¤e.íkuyku rçkúxeþ þkMkLk{kt Mkerð÷
MkðoLx níkk.çkúkñe ®nËe (ËuðLkkøkhe) Lke {kVf zkçkuÚke s{ýu ÷¾kíke níke. sÞkhu ¾hk»Xe
s{ýuÚke zkçku ÷¾kíke níke. yþkufLkk rþ÷k÷u¾ku{ktÚke ykÃkýLku íkuLke Ä{o íkÚkk ðneðxeLkerík
Mk{sðk {kxu {ËË {¤u Au. EþwÃkqðoLkk «Úk{ MkifkÚke hkò Ä{koÚko ¼wr{ËkLk fhíkk níkk. Mkðo «Úk{
ËÏ¾ýLkk MkkíðknLk hksðeykuyu yk «fkhLkwt ËkLk ykÃkðwt þÁ fÞwo níkw. Wífeýo (fkuíkhu÷k)
÷u¾ku{kt ykðk Ëkíkkyku íkÚkk ËkLk «kÃík fhLkkhkykuLkk ðýoLkku òuðk {¤u hnu Au. yu{ktLkk fux÷kf
÷u¾ku ÃkÚÚkhku Ãkh fkuíkhu÷k òuðk {¤u Au. Ãkhtíkw {kuxk¼køkLkk íkku íkk{úÃkºkku Ãkh yk÷u¾kÞu÷k Au.
íkk{úÃkºkku Ãkh fkuíkhkÞu÷ ÷u¾ku {kuxk¼køku ¼wr{ËkLk {u¤ðLkkhkykuLkk rník{kt s{eLkLke {kr÷feLkk
ykÄkhLkk ÁÃk{kt íkiÞkh fhðk{kt ykðíkk níkk.
yk{ Aíkkt yk «fkhLkk ÷u¾kuLku ykÄkhLke heíku Ãkwýo: Mðefkhðk {w~fu÷ Au. Ëk.ík. fÞktf
yûkkhku ½ýk ykAk fkuíkhu÷k nkuðkÚke íkuLku Mkkhe heíku ðkt[ðk-Mk{sðk{kt íkf÷eV Ãkzu Au. yu rMkðkÞ
fÞktf fÞktf íkku ÷¾ký ½MkkE sðk ÃkkBÞw Au. yÚkðk þçËkuLkku yÚko ykÃkýe Mk{ûk MÃk»x Lk Ãký ÚkE
þfÞku nkuÞ fkhý fu íku fkuE ¾kMk MÚk¤ fu Mk{Þ MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ Au.
(1) fkuíkhu÷k ÷u¾kuLkk yÇÞkMkLku þwt fnuðkÞ ?

............................................................................
EríknkMk 5
«k[eLk ¼khík
(2) «þÂMík fkuLku fnu Au ?
............................................................................
(3) Ãkwhkr÷rÃkþk† (Paldeology) Lke ÔÞkÏÞk ykÃkku.
............................................................................
LkkUÄ (4) yþkufLkk {kuxk¼køkLkk rþ÷k÷u¾ku fE r÷rÃk{kt ÷¾kÞu÷k Au ?
............................................................................
1..5 rMk¬kyku
rMk¬kykuLkk yÇÞkMkLku {wØkþk† (Numismatic) fnuðkÞ Au. íku ytíkøkoík rMk¬kyku
Ãkh fkuíkhu÷ r÷rÃk yLku ykf]ríkykuLkk ÿ~ÞkuLkwt íkíð s Lk®n Ãkhtíkw ÄkíkwLkk Ãk]ÚÚkfhý suðk íkíðku{kt
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. «k[eLk rMk¬kyku {kuxk¼køku MkkuLkk,[ktËe,íkktçkk yLku MkeMkk suðe Äkíkwyku{ktÚke
Zk¤ðk{kt ykðu Au. ¼khík{kt MkkiÚke «Úk{ {¤e ykðíkk rMk¬kyku Ãkh fux÷ktf «ríkf r[Lnku çkLku÷k
níkk. íkuLku Ãkt[{kfo (Punch Marked) rMk¬k fnu Au. íku E.Mk.ÃkwðuoLkk Aêk MkifkÚke [ktËe yLku
íkktçkk{ktÚke çkLkíkk níkk. þÁ þÁ{kt su rMk¬kyku Ãkh þkMkfkuLkk Lkk{ íku{s ykf]ríkyku òuðk {¤u
Au. íkuLku ¼khíkeÞ-økúefkuyu [÷ý{kt {wfÞk níkk. {kuxu¼køku E.Mk.ÃkwðuoLkk çkeò Mkifk{kt yk WÃk¾tz
(¼khík) Lke W¥kh- Ãkrù{u yu{Lkwt þkMkLk (ð[oMð) MÚkkÃkE [wfÞw níkw. Mkðo «Úk{ MkwðýoLkk rMk¬kyku
EMkwLkk «Úk{ MkËe{kt fwþkýku yu [÷ý{kt {wfÞk níkku fux÷kf yíÞtík ËþoLkeÞ yuðk MkkuLkkLkk rMk¬k
økwÃíkðtþLkk þkMkfkuyu (Mk{wÿøkwÃíku) [÷ý{kt {wfÞk níkk. yk{ktLkk «khtr¼f rMk¬yku íku{kt ðÃkhkÞu÷
MkkuLkkLke þwæÄíkk {kxu òýeíkk Au.
rMk¬kyku yk{ íkku rðrLk{Þ (÷uðz-Ëuðz) Lkk {kæÞ{ íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk níkk.
yux÷k {kxu yuLku fkhýu ykŠÚkf EríknkMkLke WÃkÞkuøke {krníke WÃk÷çÄ çkLke hnu Au. fux÷kf rMk¬k
íkku þkMkfkuLke ÃkhðkLkøke MkkÚku ÔÞkÃkkheyku íku{s f÷kfkhku-fMkçkeykuLkk MktÄku ÿkhkÃký [÷ý{kt
Vhíkk fhðk{kt ykðíkk níkk. íkuLkk ÷eÄu f÷k fkheøkhe íku{s ÔÞkÃkkh ðkrýßÞLkk «¼kðLkku ÏÞk÷
ykðu Au rMk¬kyku WÃkh hkòyku íkÚkk ËuðíkkykuLke ykf]ríkyku íku{s ÄkŠ{f «íkefku-r[Lnku Ãký
òuðk {¤u Au. íkuLkk ÷eÄu íkífk÷eLk f÷k íku{s Ä{o Ãkh «fkþ Ãkzu Au.
ÃkkXøkík «&™ku- 1.3
(1) rMk¬kykuLkk yÇÞkMkLku þwt fnuðkÞ Au ?

............................................................................
(2) Ãkt[{kVo rMk¬kyku{kt fE Äkíkw ðÃkhkíke níke ?
............................................................................
(3) þÁ-þÁ{kt ¼khíkLkk fÞk hksðtþu MkkuLkkLkk rMk¬k [÷ý{kt {wfÞk níkk ?
............................................................................
6 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
1..6 ÃkwhkðMíkw rðÄk:-

yíkeíkLkk ¼kiríkf yðþu»kkuLkku yÇÞkMk ÃkwhkðMíkwrðÄk (yÚkðk Ãkwhkíkíðþk†) Lke {ËËÚke
fhkÞ Au. su ykÃkýLku «k[eLk xufheyku (®xçkk) Lke ík¤uxe{kt ¢{þ: fhðk{kt ykðíkk WíÃkLLk
(¾kuËfk{) Úke {¤u Au. íkuLkk Úkfe {¤íkk yðþu»kkuLku ykÄkhu rðíku÷k ÞwøkLkk {Lkw»ÞkuLkk ¼kiríkf LkkUÄ
SðLk ytøku yLkw{kLk (Äkhýkyku) fhðkLkwt þe¾ððk{kt ykðu Au. EríknkMk,¼wíkfk¤, yÚkkoík,
÷u¾LkLke þÁykík ÚkÞk Ãknu÷kLkk «køk{ yiríknkrMkf Mk{ÞLkk yÇÞkMk {kxu ÃkwhkðMíkwrðÄk yíÞtík
WÃkÞkuøke ({níðÃkwýo) nkuÞ Au. EríknkMk {w¤¼wík heíku r÷r¾ík Mkk{økúe Ãkh ykÄkrhík hnuíkku nkuÞ
Au. òufu ¼khík{kt E.Mk.Ãkwðuo 2500 {kt ®MkÄwr¾ý MktMf]ríkfk¤{kt ÷u¾Lkf÷k «[r÷ík ÚkE [wfe
níke. Ãkhtíkw íku r÷rÃkLku nsw MkwÄe fkuEyu Wfu÷e Lnkuíke. yk{ òufu nzÃÃkkðkMkeyku ÷¾ðkLke f¤kÚke
ðkfuV níkk. Ãkhtíkw EríknkMkfkhku yu{Lkk ÷¾kýku nsw ðkt[e þfÞk LkÚke. {kxu yu{Lke MktMf]ríkLku
«khtr¼f yiríknkrMkf ¢{{kt {wfðk{kt ykðu÷ Au. Mkki«Úk{ su r÷rÃk Wfu÷ðk{kt (ðkt[ðk{kt) MkV¤íkk
{¤e [wfe Au. íku Au çkúkñe r÷rÃk. yk r÷rÃk ºkeò Mkifk{kt yþkufLkk rþ÷k÷u¾ku{kt «ÞkuòÞu÷e òuðk
{¤u Au.
Wí¾LLk æðkhk ¼khík{kt Mkkík ÷k¾ ð»ko Ãkqðuo hnu÷k ÷kufku Úkfe ðÃkhkþ ÷uðkÞu÷ ykuòhku
Ãký {¤e ykÔÞk Au. nzÃÃkkLkk rðrðÄ MÚk¤kuLkk ¾kuËfk{ (Wí¾LLk) íkÚkk íÞkt ðMkíkk ÷kufkuLke Lkøkh
ykÞkusLk íku{s hnuXkýLkk MÚk¤ku MðÁÃkLkku ÏÞk÷ ykðu Au. MkkÚku MkkÚku yu Ãký òýðk {¤u Au yu
÷kufku {kxeLkk fuðk «fkhLkk ðkMkýku,fuðkt ykuòhku yLku MkkÄLkku íkÚkk ¾kãLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk ?
Ërûký ¼khík{kt íkku fux÷kf ÷kufkuLku {kxeLkkt ðkMkýku,ykuòhku,nrÚkÞkhku íkÚkk yu{Lke yLÞ fux÷ef
ytøkík ðMíkwyku MkkÚku ¼khu ÃkíÚkhku Lke[u ËVLkkððk{kt ykðíkk níkk. yk fçkhkuLku {nkÃkk»ký
(Megdliths) fnuðk{kt ykðu Au. yuLkk Wí¾Òk Lku fkhýu ykÃkýLku Eþw ÃkwðuoLkk ºkeò MkifkÚke
ÃkwðuoLkk fux÷kf Ërûký ¼khíkeÞ ÷kufkuLkk SðLk ytøku {krníke {¤e ykðu Au. Wí¾LLk{kt {¤e
ykðu÷k yðþu»kku «k[eLkíkk fu ô{hLkwt rLkÄkohý fux÷ef swËe-swËe ÃkØríkyku Úkfe ÚkkÞ Au. íku{ktÚke
MkkiÚke {níðÃkwýo Au. hurzÞkufkçkoLk 14 (Mke-14) ÃkØrík fkçkoLk-14 yuf rðrfhýþe÷ fkçkoLk Au fu
su ík{k{ «fkhLkk Sðku{kt nkuÞ Au. SðkuLkk {]íÞwçkkË yLÞ rðfkMkþe÷ ÃkËkÚkkuoLke {kVf yuu Ãký
yuf [ku¬Mk Mk{kLkøkríkÚke Lkkþ Ãkk{u Au. fkuEÃký «k[eLk ÃkËkÚko (÷kfzw fu nkzfw ðøkuhu) Lke W{hLkku
ÏÞk÷ yu òuELku fhðk{kt ykðu Au fu íkuLkkt Mke-14 íkíðkuLkku íku{ktÚke fE nËu Lkkþ Úkðk ÃkkBÞku Au.
{kuMk{ (Éíkw) íku{s ðLkMÃkríkykuLkk EríknkMkLke {krníke AkuzðkykuLkk yðþur»kÞ ytþku
yLku yu{ktÞ ¾kMk fheLku ÃkhkøkLkk rð&÷u»ký Úkfe òýðk {¤u Au. yu ykÄkhu yLkw{kLk ÷økkððk{kt
ykðu Au fu fÂ~{h yLku hksMÚkkLk{kt E.Mk.Ãkwðou 7000-6000 {kt Ãký ¾uíke Úkíke níke. ÄkíkwLke çkLku÷e
[esðMíkwykuLke «f]rík íku{s íkuLkk yðÞðkuLkwt Ãký ði¿kkrLkf rð&÷u»ký ÚkE þfu Au. íkuLkkÚke yuðe
{krníke {¤e hnu Au fu suLkk ÷eÄu ¾kýku {ktÚke ykðe (®f{íke) Äkíkwyku ¾kuËe fkZðk{kt ykðe nkuðkLkwt
òýe þfkÞ Au. yk{ Äkíkw rð¿kkLkLke xufLkku÷kuSLkk rðfkMkLkk íkçk¬kÚke Ãký {krníkøkkh ÚkE þfkÞ
Au. ¼wMíkhþk†eÞ yÇÞkMkÚke «køkT yiríknkrMkf {kýMkLkk hnuXkýLkk {kxe,¾zfku ðøkuhLu kk EríknkMkLke
òýfkhe {¤e hnu Au. sÞkt MkwÄe yuf íkhV yLku çkeS íkhV {kxe,Akuzðkyku íkÚkk ÃkþwykuLkku rLkhtíkh
yLku ÃkkhMÃkrhf MktÃkfo ykÃkýu Mk{seþwt Lknª íÞkt MkwÄe {kLkð EríknkMkLku Ãký Mk{S þfkþu Lknª.
ÃkwhkíkíðeÞ yðþu»kkuLke MkkÚku MkkÚku ¼wMíkhþkMºkeÞ íkÚkk «kýeþk†eÞ yÇÞkMkLkk Þkuøku Ãký {kLkð
EríknkMk Lke ÃkwLk: h[Lkk íku{s rðfkMk {kxuLke {níðÃkwýo Mkk{økúe hsw fhu Au.
EríknkMk 7
«k[eLk ¼khík
(1) Ãkwhkíkíðþk† (ÃkwhkðMíkw rðÄk) Lke ÔÞkÏÞk ykÃkku.

LkkUÄ ............................................................................
(2) Mke-14 Mk{ÞrLkÄkohýLke WÃkÞkurøkíkk Mk{òðku.
............................................................................
1..7 rðËuþe «ðkMkeykuLke «ðkMk LkkUÄ

MÚkkrLkf MkkrníÞ{ktÚke {¤íke {krníkeLku rðËuþeyku îkhk ykÃkðk{kt ykðíkk ðýoLk Úkfe
ðÄw {sçkwík fhe fu ðÄkhe þfkÞ Au. ¼khík{kt økúeMk,hku{ yLku [eLkÚke ykÚktíkwfku ykðíkk s hÌkk
Au. yu{ktLkk fux÷kf hksËwík çkLkeLku,fkuE «ðkMkeLkk ÁÃk{kt íkku fkuE Ä{oLkk yÇÞkMk ynª ykðe
[wfÞk Au. [tÿøkwÃík {kiÞoLkk Ëhçkkh{kt {tøkuMÚkLkeMk Lkk{Lkku økúef hksËwík ykÔÞku níkku.íkuýu EÂLzfk
Lkk{Lkku økútÚk ÷ÏÞku Au. íkuLke {w¤ «ík nk÷{kt WÃk÷çÄ LkÚke. Ãkhtíkw yuLkk fux÷kf ytþku Ãkwhkuøkk{e
økúef ÷u¾fkuLke h[Lkkyku{kt xktfu÷e òuðk {¤u Au. su Mk÷k{ík hne sðk Ãkk{u÷ Au. íkuLku yufrºkík
fheLku íkuLkwt yæÞÞLk fhðk{kt ykðu÷ku ykÃkýLku {kiÞofk÷eLk þkMkLkÔÞðMÚkk s Lknª Ãký íkífk÷eLk
Mkk{krsf ðøkkuo íku{s ykŠÚkf «ð]ríkykuLke çknw{wÕÞ {krníke {¤e hnu Au.
EþwLkk «Úk{ yLku çkeò MkifkLkkt økúef yLku hku{Lk ðýoLkku{ktÚke ½ýkt çkÄkt ¼khíkeÞ çktËhku
íku{s yuðe yLÞ çkkçkíkkuLkku WÕ÷u¾ {¤e ykðu Au. yu Mk{Þu ¼khík yLku hku{Lk Mkk{úksÞ ðå[u
Úkíkk ÔÞkÃkkh ytøku íku {krníke Ãkwh Ãkkzu Au. yk MktË¼uo økúef¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷ økútÚk ‘Ãkuhe Ã÷Mk ykuV Äe
yurhrÚkÞLk Mke’ S yLku xku÷{e sÞkuøkúkVe yrík ykð~Þf {krníke Ãkwhe Ãkkzu Au.
[eLke «ðkMkeyku{kt VkrnÞkLk yLku nÞw-yuLk-íMkktøkLkk Lkk{ {wÏÞ Au. çktLku çkkiØ níkk yLku
¼khík{kt ykðu÷kt çkkiØk ríkÚkkuoLkkt ËþoLk íkÚkk çkkiØ Ä{oLkk yæÞÞk fhðk ykÔÞk níkk. E.Mk.Lkk Ãk {kt
Mkifk{kt hkò n»koðÄoLkLkk Mk{ÞLkwt ykðwts ðýoLk fÞwo Au nÞw-yuLk-íMkktøk Lkk÷tËk rðÄkÃkeX (rçknkh)
Lkk Wíf»koLkwt rðMík]ík ðýo ykÃku÷ Au.
(1) EÂLzfkLkk ÷u¾f fkuý Au ?

............................................................................
(2) ¼khík{kt ykðLkkh [eLke «ðkMkeykuLkkt Lkk{ sýkðku ?
............................................................................
(3) Lkk÷tËk rðÄkÃkeXLkk Wíf»koLkku WÕ÷u¾ fÞk [eLke «ðkMkeyu fÞkuo Au ?
............................................................................
8 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
1..8 EríknkMkLke çkË÷kíke síke {kLÞíkkyku:-

¾kMk fheLku ÃkïkíÞ rðØkLkku îkhk yuf yuðe {kLÞíkk Vu÷kððk{kt ykðe Au fu «k[eLkfk¤{kt
¼khíkeÞkuLku EríknkMk÷u¾LkLkwt ¾kMk ¿kkLk Lk níkw. Ãkhtíkw íku çkÄe Mkk[e LkÚke. ðkMíkð{kt ¼khíkeÞkuLkwt
EríknkMk÷u¾Lk ÃkïkíÞ ÷kufkuÚke y÷øk «fkhLkwt níkw Ãkrù{{kt ½xLkkykuLku fk¤¢{kLkwMkkh yk÷u¾ðk{kt LkkUÄ
ykðu Au. sÞkhu «k[eLk ¼khíkeÞ ÃkØrík íkuLkkÚke Mkkð y÷øk s níke. íkuLkwt ÿk»xktík ykÃkýLku
Ãkwhkýku{kt òuðk {¤u Au. su{kt [kh swËk-swËk Þwøkku-MkíkÞwøk,ºkuíkkÞwøk,ØkÃkhÞwøk yLku fr÷ÞwøkLkku
WÕ÷u¾ Au. yk «íÞuf ÞwøkLkk þkMkfku yLku íkuLkk hksðtþkuLke rðMík]ík ÞkËe Ãký ykÃkýLku {¤e hnu
Au. yk WÃkhktík fkuíkhu÷k ÷u¾ku Ãký ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt {¤e ykÔÞk Au. íku{kt swËk-swËk hksðtþkuLkk
hksðeyku íkÚkk íkuLke MkkÚku MkkÚku íku{Lke rMkrØykuLkku WÕ÷u¾ Ãký {¤e ykðu Au íku WÃkhÚke fne þfkÞ
fu ¼khíkLkk ÷kufkuLku ½xLkkykuLkk fk¤¢{ yLku MÚk¤ ÃkkÞLkwt ¿kkLk níkwt.
«k[eLk ¼khíkLkk EríknkMk çkkË sÞkhÚke çktøkk¤-rçknkh EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk fçkò{kt
ykÔÞk íÞkhÚke yux÷u fu E.Mk.1765 Úke ykÄwrLkf fk¤Lke þÁykík Úkðk Ãkk{e. rnËwt fkÞËk ÷køkw
fhðk {kxu nðu ytøkúuòuyu ¼khíkeÞ fkÞËkLkk «k[eLk økútÚk ‘{LkwM{]rík’ Lkku ytøkúuS{kt yLkwðkË fÞkuo.
(E.Mk.1776) ytøkúuòuyu «k[eLk (¼khíkeÞ) òrík-rLkÞ{ku yLku yk[kh-rð[khkuLku òýðk yLku
Mk{sðk {kxu su «khtr¼f «ÞíLkku fÞkuo íkuLku E.Mk.1784 {kt yurþÞkrxf MkkuMkkÞxe ykuV çktøkk¤Lke
MÚkkÃkLkk MkkÚku s Ãkwýoíkk {¤ðkÃkk{e yk heíku yLÞ fux÷ef MktMÚkkyku îkhk Ãký ®nËw ÄkŠ{f yLku
þk†eÞ økútÚkkuLkku ytøkúuS{kt yLkwðkË Úkðk ÃkkBÞku. íkuLkk yÇGMkLku MkkiÚke ðÄw Mk{ÚkoLk s{oLk rðØkLk
«kuVuMkh {ufMk{w÷h (íkuyku ÃkkuíkkLke òíkLku Ãktrzík{kuûk{w÷h íkhefu yku¤¾kðíkk níkk.) Úkfe {¤ðk
ÃkkBÞw. nðu ytøkúuòuyu Ãký ÍzÃke Mk{S ÷eÄw níkw fu ¼khíkeÞku Ãkh ¾wçk Mkkhe heíku þkMkLk fhðk {kxu
¼khíkeÞ fkÞËk-fkLkwLk íku{s heík-rhðkòuLke ðÄw{kt ðÄw òýfkhe {u¤ððe sÁhe ÚkE hnuþu.
¼khíkeÞ ÷u¾LkLkku yLkwðkË fhíke ð¾íku ÃkkùkíÞ rðØkLkkuLku sýkÞw fu ¼khíkeÞku ÃkrhðíkoLk {kxu
çknw Wíkkð¤k nkuíkk LkÚke yLku yíÞk[khe þkMkLk (MkÕíkLkík-{w½÷ ðøkuhu) Úke xuðkE [wfÞk Au.
E.Mk.1904 {kt rðLMktx yu.ÂM{Úk “Early History of india” ÷ÏÞw íku «k[eLk
¼khíkLku ÷økíkku Mkðo «Úk{ ykÄkh¼wík yLku ÔÞðÂMÚkík økúÚt k níkku. íku{kt yk ÷u¾fu ¼khíkeÞ EríknkMkLku
rçkúxeþ Ër»xfkuýÚke òuÞku-{w÷ÔÞku Au. íkÚkk ¼khík{ktLkk rçkúxeþ þkMkkLk ÔÞksçke økýððkLkku «ÞkMk
fÞkuo Au. ytøkúuòuLkk Mkh{w¾íÞkh þkMkLkLku ò¤ðe hk¾ðk {kxu íku{ýu Mkkhe yuðe Mkk{økúe WÃkÞkuøk{kt
÷eÄe níke.
yuðk ¼khíkeÞ rðØkLkku fu su ¾kMk fheLku «kùkíÞ rþûkký {u¤ðe [wfÞk níkk. íkuyku yu
ðkíkÚke ykÄkík yLkw¼ðíkk níkk fu ytøkúuòu ¼khíkLkk EríknkMkLku ÃkkuíkkLkk rníkLke heíku íkkuze-{hkuzeLku
hsw fhíkk níkk. hk»xÙðkËe ¼kðLkkÚke «uhkELku yu{ktLkk fux÷kf íkku ¼khíkeÞ EríknkMkLkwt ÃkwLko÷u¾Lk
fhðkLke sðkçkËkhe Ãký WÃkkze ÷eÄe suÚke fheLku ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkwt ðkMíkrðf økkihð rðï Mkk{u
Mkk[k yÚko{kt hsw fhe þfkÞ. yk Mk{ÞLkk çku {níðÃkwýo hk»xÙðkËe EríknkMkfkhku{ktLkk yuf níkk.
zko.ykh.S.¼ktzkhfh (1837-1925) yLku çkeò níkk ðe.fu.hksðkzu (1869-1926) yk
çktLkuyu rðÃkw÷ Mkk{økúe yufrºkík fheLku ¼khíkLkk Mkk{krsf yLku hksfeÞ EríknkMkLke ÃkwLkoh[Lkk
fhe. yk{ fhíke ðu¤kyu íku{ýu çkk¤÷øLkku íku{s Ÿ[-Lke[Lkk ¼uË¼kðku,¿kkrík«Úkk suðk fux÷ktf
EríknkMk 9
«k[eLk ¼khík
Mkk{krsf Ëw»kýku Ãkh fxw«nkhku fhðk {ktzÞk. MkkÚku MkkÚku rðÄðk rððknLke ¼khu rn{kÞík Ãký fhe
Ãke.ðe.fkýu (1880-1972) Lkwt Ãký yk ûkuºku rðþu»k «ËkLk Au. íku{ýu “History of
Dharmshastra” þe»kof MkkÚku yuf rðþk¤ økúÚt kLke h[Lkk fhe.yk økúÚt k{kt íku{ýu «k[eLk ¼khíkeÞ
sLkMk{ksLkk {wÏÞ {wÏÞ íkíðku Ãkh «fkþ ÃkkzÞkuo níkku.
LkkUÄ yk ¼khíkeÞ rðØkLkkuyu hksLkerík rð»kÞf «k[eLk ¼khíkeÞ økúÚt kkuLkku ôzkýÃkwðfo Lkku yÇÞkMk
fheLku «k[eLk ¼khíkeÞ ÷kufkuLke ðneðxe çkwrØ ûk{íkkLku Mkkrçkík fhðk «ÞkMk fÞku.o ze.ykh.¼ktzkhfh
(1875-1957) Ãkwhk÷u¾rðÄk “Epigraphy” Lkk rðØkLk níkk. íku{ýu «k[eLk ¼khíkeÞ
Mkk{krsf MktMÚkkyku Ãkh ½ýk çkÄk økútÚk ÷¾eLku «fkrþík fÞkuo níkku. ð¤e yu[.Mke.hkÞ[kiÄhe
(1892-1957) Lkk{Lkk rðØkLku «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLkwt ÃkwLko÷u¾Lk fÞwo. òufu yu{Lkk yk
fk{Lke rð.Mku.ÂM{Úku fux÷kf {wÆkMkh xefk fhe.ykh.Mke.{sw{Ëkh (1888-1980) Lkk ÷¾kýku{kt
yk ðkík ¼khÃkwðof fnuðk{kt ykðe Au. íku{ýu ½ýkçkÄk ¼køkku{kt “History and cutture
of indian people” Lkk{Lkku økútÚkLkwt MktÃkkËLk fÞwo. 1960 MkwÄe íkku hk»xÙeÞíkkLke ¼kðLkkÚke
«uhkELku ¼khíkeÞ rðØkLk Ãkkuík-ÃkkuíkkLkk ûkuºkku{kt ¼khíkLkk EríknkMkLkwt økkihð ðÄkhðk MktË¼uo ðÄkhe-
MkwÄkheLku ðkíkku Ãký fhðk{kt ykðe. ytøkúuòuyu «k[eLk ¼khíkeÞ hksðeykuLku yíÞk[khe yLku
rLkhtfwþ nkuðk ytøku su ¼úk{f {kLÞíkkyku «[r÷ík fhe níke íkuLku ¾kuxe Ãkwhðkh Lkwt ©uÞ ©e
fu.Ãke.sÞMðk÷ (1881-1937) Lku Vk¤u òÞ Au. íku{ýu «k[eLk ¼khík{kt økýhksÞku íkÚkk íku{Lkk
MðþkMkLk MktË¼uo ÷¾kýku fÞkuo Au.
Mðíktºkíkk «kÃík ÚkÞk çkkË EríknkMk ÷u¾Lk{kt yuf Lkðe s «ð]rík Úkíke òuðk {¤e. nðu
hksfeÞ EríknkMkÚke æÞkLk nxkðeLku Mkk{krsf íkÚkk ykŠÚkf EríknkMk Ãkh ðÄw ¼kh {wfðk ÷køÞku.yk
«fkhLke «khtr¼f h[Lkkyku{kt yuf níke. yu.yu÷.çkkþ (1914-1986) r÷r¾ík “The wonter
that india” yus heíku ©e ze.ze.fkuþkBçke (1907-1966) Lkk økútÚk introduetion in the stuly
of Indian History” {kt yk ÃkrhðíkoLk ðÄw MÃk»xÃkýu òuðk {éÞw. íku{Lkkt ÷¾kýkuLku Mkk{krsf,ykŠÚkf
yLku MkktMf]ríkf EríknkMk Ãkwhíkkt furLÿík fhðk{kt ykÔÞk íku{Lkwt {wÏÞ òuh WíÃkkËLkLkk MkkÄLkku yLku
rðrðÄ sLkMk{wnkuLkk ÷kufku ðå[uLkku Mkk{krsf,ykŠÚkf MktçktÄku Ãkh òuðk
{éÞw.
(1) MðkíktºÞku¥khfk¤{kt W¼hu÷e EríknkMk ÷u¾Lk «ð]rík Ãkh «fkþ ÃkkÚkhku.

............................................................................
1..9 ¼khíkeÞ EríknkMkLke rð»kÞðMíkw:-

yríkíkLkk MktÃkwýo ¿kkLk {kxu rðÄkÚkeoyku{kt Mk{ksLkk r¼Òk r¼Òk ðøkkuo «íÞu òøk]rík ðÄkhðe
sÁhe Au. ykðk ¼køkLku rð»kÞðMíkw fnu Au. Mkk{krsf,ykŠÚkf,ÄkŠ{f,hksfeÞ,MkktMf]ríkf ðøkuhu
rðrðÄ rðMíkkhku{kt fkuEÃký ½xLkk ½xu íku çkkçkíku ykÃkýLku {krníke {¤íke hnu Au. yk ík{k{
ûkuºkku{kt çkLku÷k çkLkkðku{kt ÃkhMÃkh yux÷ku ðÄw MktçktÄ nkuÞ Au fu íku{Lke ðå[uLkk ¼uË {kuxu¼køku íkwxe
síkk nkuÞ Au. Ëk.ík.sÞkhu «khtr¼f ðirËf Þwøk{kt økkuÃkk÷f Mk{ks W¥kh ðirËf fk{Lke ðMíke{ktLkk
10 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
¾uzwtík Mk{ks{kt VuhðkE ÚkÞku íÞkhu íkuLkk Ãkrhýk{ MðÁÃku hksfeÞ «Úkkyku{kt Ãký ¼khu VuhVkh
ÚkÞk. økkuÃkk÷f Mk{ks{kt hkò økkuÃkrík fnuðkíkku níkku. ¾uíke ykÄkrhík yÚkoÔÞðMÚkkLkk rðfkMkLke
MkkÚku MkkÚku íku ¼wÃkrík íkhefu yku¤¾kÞku. yk WÃkhktík nðuLkk ÞwØku çkeòLke økkÞku Ãkzkðe ÷uðk {kxu
Lknª Ãkhtíkw íkuLke nktMk÷ fhðk {kxu Úkðk ÷køÞk hkò ¢{þ: yrÄf þrfíkþk¤e Úkíkk økÞk yLku
íku{Lkwt ÃkË ðtþÃkhtÃkhkøkík {¤íkw ÚkÞw yk heíku ykÃkýLku òuðk {¤u÷ fu rðrðÄ ûkuºkku{kt ÚkÞu÷k ÃkrhðíkoLkku LkkUÄ
ykøk¤ síkk yufçkesk{kt ¼¤e síkkt nkuÞ Au. {kuxk¼køku íkuLkku «¼kð {kuxe {kuxe ½xLkkyku Ãkh
Ãkzíkku nkuÞ Au. yk ÃkkXÞ Mkk{økúe{ktÚke ík{Lku f÷k,MÚkkÃkíÞ,¿kkrík ÔÞðMÚkk,rð¿kkLk,yÚko ÔÞðMÚkk
yLku WÄkuøk,ÄtÄkLkk ûkuºkku{kt ÚkÞu÷ rðfkMkLke s Lknª Ãký rðrðÄ Ä{kuo yLku Mk{wËkÞkuLkk yk[kh-
rð[kh yLku yLkw»XkLkkuLku ÷økíke {krníke Ãký {¤e hnu Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1) «k[eLk ¼khíkLkk Ä{o¥kh MkkrníÞ Ãkh yuf MktrûkÃík LkkUÄ ÷¾ku.
(2) EríknkMkLke ÃkwLkoh[LkkLkk MkkÄLk íkhefu rMk¬kyku rð»ku Ãkkt[ ðkfÞku ÷¾ku. t
(3) ¼wíkfk¤Lku Mk{sðk{kt ÃkwhkíkíðrðÄk ykÃkýLku fE heíku MknkÞ¼wík rLkðzu Au ?
ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

1..1
(1) ÉøðuË,Mkk{ðuË,ÞswðuË yLku yÚkðoðuË
(2) y»xkæÞkÞe
(3) òíkfÚkkyku,økkiík{çkwØLkk Ãkwðo sL{Lku ÷økíke fÚkkykuLkku Mktøkún Au.
(4) íkr{÷
(5) WÃkrLk»kË ðuËkLkku ytrík{ ¼køk Au. íku{kt ykí{k yLku Ãkh{kí{kLkk íkíð¿kkLkLke [[ko fhðk{kt
ykðe Au.
sðkçk-1..2
ÃkkXøkík «&™ku sðkçk-
(1) Ãkwhk÷u¾ rðÄk
(2) frðykuu îkhk hkòyku íkÚkk yLÞ yk©ÞËkíkkykuLke «þÂMíkÁÃku yr¼÷u¾ku h[ðk{kt ykÔÞk
Au.
(3) ÷¾ðkLke heík
(4) çkúkñe
sðkçk-1..3
(1) {wÿkþk†
(2) [ktËe yLku íkktçkw
(3) fw»kký
EríknkMk 11
«k[eLk ¼khík
sðkçk-1..4
(1) yríkíkLku Mk{sðk {kxu Wí¾LLk (¾kuËfk{) Lku ÷økíkw rð¿kkLk
(2) íku ÃkwhkíkÂíðÞ Wí¾LLk ðu¤kyu rLkf¤u÷e nkzfk,÷kfzkt ðøkuhuLkk Mk{Þ (ykÞw»Þ) Lke
òýfkhe {u¤ððk{kt {ËËÁÃk rLkðzu Au.
sðkçk-1..5
LkkUÄ ÃkkXøkík «&™ku sðkçk-
(1) {uøkuMÚkrLkMk
(2) VkneÞkLk,nÞw-yuLk-íMkktøk
(3) nÞw-yuLk-íMkktøk
sðkçk-1..6
(1) Ãkuxk rð¼køk 1.9 Lkku Vfhk Lktçkh 6 swyku.
Ãkkøktík «&™ku sðkçk Mktfuík:-
(1) swyku-1.3
(2) swyku-1.5
(3) swyku-1.6
12 EríknkMk
¼khíkLkku ¼kiøkkur÷f Ãkrhðuþ yLku «køkiríknkrMkf MktMf]ríkyku {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
¼khíkLkku ¼kiøkkur÷f Ãkrhðuþ yLku «køkiríknkrMkf MktMf]ríkyku
fkuEÃký hk»xÙ yÚkðk rðMíkkhLke {krníke {u¤ÔÞk ðøkh ykÃkýu íÞktLkk EríknkMkLku Mk{S
þfíkk LkÚke. «íÞuf «òLkku EríknkMk íkuLkk rLkðkMk MÚk¤Lke ¼qøkku¤ íkÚkk íÞktLkk ðkíkkðhýÚke ¾kMk
«¼krðík ÚkkÞ Au. fkuEÃký MÚk¤Lke «kf]ríkf ¼qøkku¤ íku{s íÞktLkk Ãkrhðuþøkík ÃkrhÂMÚkríkykuLkk
MksoLk{kt íÞktLkkt nðk{kLk,{kxeLkk «fkh íÞktLkk s¤kþÞku íkÚkk yLÞ MÚkkrLkf ¾krMkÞíkku ¼¤e
økÞu÷k òuðk {¤u Au. yk rðþu»kíkkyku s fkuEÃký rðMíkkhLkk ÃkrhðuþLkwt MðÁÃk íÞktLkk
sLkMk{wËkÞ,¾kã[eòu,{kLkð ÔÞðnkh íkÚkk ¾kLkÃkkLkLkk {k¤¾kLkwt rLk{koý fhíke nkuÞ Au.
¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt Ãký ykðe rðrðÄ ¼kiøkkur÷f rðþ»kíkkyku ¼hÃkwh «{ký{kt òuðk {¤u Au.
suýu ynªLkk EríknkMk Ãkh ÃkkuíkkLkku ykøkðku «¼kð ÃkkzÞku Au.
¼kiøkkur÷f ËrüfkuýÚke rð[kheyu íkku «k[eLk fk¤{kt ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt ðíko{kLk
¼khík,çkktø÷kËuþ,LkuÃkk÷,¼qíkkLk yLku ÃkkrfMíkkLkLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku.¼kiøkkur÷f rðrðÄíkkykuLku
ykÄkhu ¼khíkeÞ WÃk¾tzLku {wÏÞíðu Lke[u {wsçkLkk rðMíkkhku{kt Ônut[e þfkÞ íku{ Au.
(1) rn{k÷Þ rðMíkkh
(2) W¥kh¼khíkeÞ LkËeíkx ({uËkLke) rðMíkkh yLku
(3) Ãkk»kkýÞwøk
nuíkwyku
yk ÃkkXLkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe ík{u......
 ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk ¼kiríkf rð¼køkkuLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 Ëhuf rðMíkkhLkkt ¾kMk ÷ûkýkuLku yku¤¾e þfþku.
 fux÷kf ¼kiøkkur÷f rðMíkkhku yLÞ fhíkkt ðÄw {níðÃkwýo þk {kxu Au ? yuLke {krníke
«kÃík fhe þfþku.
 ÃkÞkoðhýLkk MðÁÃkLku Mk{S þfþku.
EríknkMk 13
{kuzâw÷ - 1 ¼khíkLkku ¼kiøkkur÷f Ãkrhðuþ yLku «køkiríknkrMkf MktMf]ríkyku
«k[eLk ¼khík
 rðrðÄ rðMíkkhkuLke ¼kiøkkur÷f ¾krMkÞíkku íku{s yiríknkrMkf rðfkMk{kt ÃkkhMÃkrhf MktçktÄ
MÚkkrÃkík fhe þfþku.
 «køk EríknkMk,«køk yiríknkrMkf MktMf]ríkyku íkÚkk ÷ÄwÃkk»kký (Microliths) suðk þçËkuLke
ÔÞkÏÞk ykÃke þfþku.
LkkUÄ  Ãkwhk Ãkk»kýÞwøk (Pauaeolithic Age) {kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞu÷kt ykuòhkuLku ykÄkhu ík{u
«khtr¼f,{æÞ íkÚkk W¥kh ÃkwhkÃkk»kký ðå[uLkku ¼uË Ãkkh¾e þfþku.
 nðk{kLk yLku ðÃkhkþ{kt ÷uðkÞu÷kt ykuòhkuLku ykÄkhu {æÞÃkk»kký ÞwøkLku Mkt¢{ýfk÷eLk
[hýÁÃku MÚkkrÃkík fhe þfþku.
 LkðkÃkk»kký Þwøk yLku íkuLke rðþu»kíkkykuLku ÔÞkÏÞkrðík fhe þfþku íkÚkk «køkiríknkrMkf
f¤kykuLkku Ãkrh[Þ Ãký ykÃke þfþku.


2. 1 rn{k÷Þ rðMíkkh
rn{k÷Þ ÃkðoíkeÞ rðMíkkh rðïLke MkkiÚke W[e Ãkðoík©]t¾÷k Au. íku Mkhuhkþ 2400 rf.{e.
÷ktçke Au. (swyku-yk MkkÚkuLkku Lkfþku 2.1) yk ©w¾÷kyku yu yk¢{ý ¾kuhkuLku {kºk ykðíkk
yxfkÔÞk, yux÷wt s Lkne Ãký W¥kh íkhVÚke ykðíke ðhMkkËe Xtze nðkyku Mkk{u Ãký ykÃkýLku
hûký ÃkwÁ ÃkkzÞw Au. íkuýu Mk{wØ{ktÚke WËT¼ðíke ðhMkkËe nðkykuLku hkufeLku W¥khLkk {uËkLk rðMíkkhku{kt
ðhMkkË ÃknkU[kzÞku Au. íku{ Aíkkt fux÷kf yuðk ÃkðoíkeÞ rðMíkkhku Au suLku Ãkkh fheLku yk¢{ý ¾kuh
ÔÞkÃkkheyku íku{s Ä{o«[khfku ynª ykðe ÃknkUåÞk. òufu yk ík{k{ rðMíkkhku Äýk s sxe÷ Au.
yu{ýu «k[eLkfk¤{kt {æÞ yurþÞk, [eLk íku{s ríkçkux suðk Ëuþku MkkÚkuLkk ykÃkýk MkktMf]ríkf MktçktÄku
rðfMkkððk{kt {ËË Ãkwhe Ãkkze Au.
¼khíkLke ¼kiríkf
÷kûkrýfíkk
14 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
W¥kh-Ãkrù{ rËþkuLke rð¼kSík rn{k÷Þ ©]t¾÷kyku{kt,¼khíkLkk {uËkLke rðMíkkhkuLku
yV½krLkMíkkLk {khVíku EhkLk íkÚkk {æÞ yurþÞkLku òuzíkk fux÷kf {wÏÞ {køkkuo Mkk{u÷ Au.
økúef,þf,f]»kký,ný suðe yLÞ rðËuþe sLkòríkykuyu yk {køkou ÚkELku s ¼khík{kt «ðuþ fÞkuo
níkku. yus heíku çkkiØÄ{o MkrníkLke fux÷ef ¼khíkeÞ rðþu»kíkkyku Ãký yk {køkkuo îkhk Lk yV½krLkMíkkLk
yLku {æÞyurþÞk MkwÄe ÃknkU[e þfe Au. LkkUÄ
2.2 W¥kh ¼khíkLkk LkËeíkxLkk {uËkLke rðMíkkhku:
rn{k÷Þ rðMíkkhLkk ¼khíkLku rMkÄwt øktøkk íku{s çkúñÃkwºk LkËeykuLkk «¼kððk¤e ºký LkËe
s¤ MkwrðÄkyku WÃk÷çÄ Úkðk Ãkk{e Au. yk LkËeykuyu ÃkkuíkÃkkuíkkLkk rðMíkkhkuLku V¤ÿwÃk çkLkkððkLke
MkkÚku MkkÚku ynªLkk MÚkkrLkf hnuðkMkeykuLku íkÚkk yk¢{ý¾kuhkuLku Ãký ÃkkuíkkLkk íkhV ykf»Þko Au.
®MkÄwLkËeLkk {uËkLke rðMíkkhku{kt {wÏÞíðu Ãktòçk yLku ®MkÄLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ®MkÄwLkËeLke
MknkÞf LkËeyku Úkfe ®Mk[kELku ÷eÄu yk ¼qrðMíkkhLku yuf rðkþ¤ yLku V¤ÿwÃk {uËkLk{kt Vuhðe
LkktÏÞw Au. suLku fkhýu yk rðMíkkh yk WÃk¾tz {kxu yÒkLkku ¼tzkh çkLke sðk ÃkkBÞku Au.yk{ fnuðk
ÃkkA¤Lkwt yuf fkhý yu Au fu yk rðMíkkh ½WLke ÃkuËkþ {kxu yíÞtík {níðÃkwýo Au. ÃktòçkLkwt ÷~fhe
{níð íku{s Mk{]rØyu «k[eLkfk¤Úke s rðËuþe yk¢{ý ¾kuhkuLku ÃkkuíkkLkk íkhV ykf»Þko Au.
®MkÄLkk ík¤ rðMíkkh{kt ®MkÄw LkËe ¾eý yLku íkuLkkt {w¾rºkfkuý ykðu÷ Au. ®MkÄwLkËe{kt {uËkLkku{kt s
yk WÃk¾tz{kt Mkki«Úk{ ð¾ík nzÃÃkk MktMf]rík ytíkøkoík ykðíke LkøkheÞ MktMf]ríkLkk rðfkMkLke Í÷f
òuðk {¤u Au. (swyku ÃkkX-3)
øktøkk¾eýLkku rðMíkkh ®MkÄwLkËeLkk rðMíkkhLke Mkh¾k{ýe{kt ðÄw ðhMkkËe rðMíkkh nkuðkÚke
íku ðÄw ¼usðk¤ku Ãký Au. øktøkkLkk {uËkLke rðMíkkhkuLku ºký Ãkuxk rðMíkkhku{kt ðnut[ðk{kt ykðu÷ Au.
su{kt WÃkhe rðMíkkh, {æÞ rðMíkkh yLku Lke[÷k rðMíkkhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. øktøkkLkËeLkk WÃkhe
rðMíkkh{kt W¥kh«ËuþLkk Ãkrù{Lkk yLku ËrûkýLkk rðMíkkhku ykðe òÞ Au. «k[eLk fk¤ Úke s yk
rðMíkkhku{kt rðþu»k MkktMf]ríkf rðfkMk ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au. W¥kh ðirËf fk¤{kt íku ykÞkuotLkwt rLkðkMk
MÚk¤ çkLÞw. yu ð¾íku ykÞkuoyu ynª ¾uíkeðkze Ãký fhe {æÞøktøkkLkkt {uËkLke rðMíkkh ðÄw V¤ÿwÃk
Au su{kt ÃkwðoLkku W¥kh «Ëuþ yLku rçknkhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk rðMíkkh{kt E.Mk.ÃkwðuoLkk Aêk
Mkifk{kt fkiþ÷,fkþe yLku {økÄ suðkt {nksLkÃkËk («kËurþf «ktíkku) MÚkÃkkÞkt níkkt. ¼khíkLkk çku
{wÏÞ Ä{kou-siLk yLku çkkiØ Ä{oLkku sL{ Ãký yk rðMíkkh{kt s ÚkÞku níkku.
øktøkkLkk Lke[÷k {uËkLk «Ëuþku{kt çktøkk¤ rðMíkkh Ãký Mk{krð»x Au.íkuLkku W¥khLkku ¼køk
çkúñÃkwºk LkËeLkku ®Mk[kE «Ëuþ Au. ¼khu ðhMkkËLku ÷eÄu ynª økkZ støk÷ku yLku Ë÷Ë÷ (f¤ý)
ðk¤e s{eLk çkLke Au. suLkk ÷eÄu þÁþÁ{kt ynª ðMkðkx fhðk{kt {w~fu÷e Ãkzíke níke. Ãkhtíkw íkuLkk
íkx«Ëuþ yuðk yk WÃk¾tzLkk yLÞ rðMíkkhku íku{s Ërûký-Ãkqðeo yurþÞkE ËuþkuLke ðå[u Ãký íku yuf
{níðÃkwýo Mkt[kh {køko Ãkwhðkh ÚkÞku Au. íkk{ú÷erÃík yÚkðk íkk{÷wf yu yk rðMíkkhLkwt ¾wçk s
yøkíÞLkwt çktËh níkw, ÔÞkÃkkh ûkuºku íkuLke «ð]ríkyku Mkrðþu»k {níðÃkwýo ¼qr{fk LkeríkÚkLkkh þýkíke
níke.
Ãkqðo¼khíkLku {nkLkËe íkÚkk íkuLke yLÞ þk¾kyku îkhk rðfrMkík íkxðíkeo {uËkLkkuLkk ÁÃk{kt
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk rðMíkkhLkk V¤ÿwÃk íkx«Ëuþku ¾uíke,Mk{ks íkÚkk MkktMf]ríkf rðfkMk{kt
¼khu «ËkLk LkkUÄkÔÞwt Au. LktË yLku {kiÞoðtþe þkMkLkfk¤ (E.Mk.Ãkwðuo [kuÚkk Mkifk) {kt íkuykuLku øktøkk
EríknkMk 15
«k[eLk ¼khík
MktMf]rík (nzÃÃkk MktMf]rík) Lkku Ãkrh[Þ ÚkÞku. E.Mk.1000 Lke ykMkÃkkMk ykurhMMkkLke ÃkkuíkkLke ¼k»kkfeÞ
íku{s MkktMf]ríkf yuðe yuf y÷øk yku¤¾ W¼e Úkðk ÷køke níke.
Ãkrù{Lkk ¼khíkeÞ rðMíkkhku{kt hksMÚkkLk yLku økwshkíkLkk ykÄwrLkf «ËuþkuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. íÞktLke fk¤e {kxeLku ÷eÄu íkuLke yuf y÷øk s yku¤¾ Au. yk s{eLk fÃkkMkLke ¾uíke {kxu
LkkUÄ ½ýe s WÃkÞkuøke Au. yÄko Mkwfk «ËuþkuÚke ½uhkÞu÷ hksMÚkkLk yLku økwshkíkLkku hý «Ëuþ øktøkkLkk
{uËkLke rðMíkkhku sux÷ku V¤ÿwÃk LkÚke, íku{ Aíkkt ÃkkA¤Úke 8 {kt Mkifk{kt hUxÚke Úkíke ®Mk[kE rðfMkíkkt
ynª yLkuf «fkhLkk ðMkðkx þÁ fhðk {ktzÞk. hksMÚkkLk yLkuf hksÃkqík ðehkuLke {q¤ sL{¼qr{
Au. økwshkík{kt Mkkçkh{íke,{neMkkøkh,Lk{oËk (huðk) yLku íkkÃke suðe LkËeykuLkk V¤ÿwÃk {uËkLkkuLku
÷eÄu ynª Mkkhe yuðe Mk{]rØ òuðk {¤u Au. økwshkíkLke {kuxk íkx«Ëuþkuyu Ãký ÃkkuíkkLkk çktËhku
{khVíku yLÞ Ëuþku MkkÚku MktçktÄku rðfMkðk{kt ½ýe {ËË {¤e hne. yk rðMíkkh{kt yíÞtík {níðÃkqýo
Mk{wÿíkxLkkt çktËhku{kt ¼]økwfåA fu ¼Á[Lke økýLkk ÚkkÞ Au.
2. 3 ØeÃkfÕÃkeÞ ¼khík:
ØeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt ËrûkýÚke Wå[«Ëuþ (Deccdn plateau) Lkkt Mk{wÿíkxLke {uËkLke
rðMíkkhku Mk{krð»x Au. (swyku Lkfþku 2.2) yk Wå[«Ëuþ ®ðæÞk[÷íke Ãkðoík{k¤kLke Ërûkýu
ykðu÷ Au. íkuLku {wÏÞíðu ºký ¼køkku{kt ÔnU[ðk{kt ykðu Au. su{ktLkku ½ýku {kuxku¼køk
{nkhk»xÙ,yktÄú«Ëuþ íku{s fýkoxfLkkt ykÄwrLkf «Ëuþ Au. íkktçkk yLku ÃkíÚkhLkkt ykuòhkuLkku WÃkÞkuøk
fhLkkh íkk{ú-Ãkk»kký ÞwøkeLk MÚk¤u ynª ½ýk {kuxk«{ký{kt ykðu÷ Au. fýkoxf{kt Ërûký-Ãkrù{e
ËÏ¾ý rðMíkkhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. íku Ãkkýe íkÚkk yLÞ MktþkÄLkkuLke yrÄf rðÃkw÷íkkLku ÷eÄu ½ýkt
MkwrðÄksLkf økýkÞ Au. zktøkhLke ¾uíkeLku ÷eÄu hkÞ[qh Ëkuykçk (çku LkËeykuLkku «Ëuþ) rðMíkkhLku
Ërûký ¼khíkLku [ku¾k Ãkqhk Ãkkzíkwt {Úkf fnu Au. yk rðMíkkh rðrðÄ hkò-{nkhkòykuLkk ÃkkhMÃkrhf
ÞwØku {kxu fkhý¼qík hnÞku Au. «køkT yiríknkrMkf Mk{ÞÚke s yk rðMíkkhku{kt ÷kufkuLkku ¾kMk ðMkðkx
hnÞku Au.
ØeÃkfÕÃkeÞ ¼khík
16 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
Wå[ «Ëuþ{kt Ãký Ãkrù{e íkÚkk Ãkqðeo ½kxe WÃkh Ãknkze ¼q«Ëuþ Au yu Ãknkze Ãkrù{e íkx
WÃkh Ãkrù{ ½kxLke ½ýe LkSfÚke rçk÷fw÷ ÂMÚkík ô[kEyu ðÄíkkt Ãkqðo rËþkLkk Wå[«Ëuþku{kt ½kxe
Zku¤kð þÁ ÚkkÞ Au. swÒkkh,fLnuhe yLku fk÷ko Ãkh yuLkk yLkuf {køkkuo WÃkÂMÚkík Au. yk {køko ÃkhLkkt
yk çktËhkuyu Ãkrù{e Mk{wÿíkxLku òuzíkk ÔÞkÃkkrhf {køkkuo Ãkqhk ÃkkzÞk Au.Ãkrù{e ½kxLkk Ërûkýe
rfLkkhu Ãkk÷½kx {køko (fuze) A, su Ãkrù{ Mk{wÿeíkxLku fkðuhe¾eý MkkÚku òuzu Au. íkuýu «k[eLkfk¤Úke LkkUÄ
÷ELku yks MkwÄe ¼khík-hku{ (Ezkuhku{) ÔÞkÃkkh ûkuºk ½ýe s {níðÃkwýo ¼qr{fk rLk¼kðe Au.
Ãkqðko½kx Äehu Äehu Wå[«Ëuþ yLku Mk{wÿíkxeÞ {uËkLke rðMíkkhku{kt Z¤íkk òÞ Au.
Mk{wÿ rfLkkhkLkk Ãkqðo íkhVe {uËkLke rðMíkkhku{kt íkr{÷Lkkzw íkÚkk Ãkrù{ fuh¤ «Ëuþ ykðu
Au. íkr{÷Lkkzw{kt ykðu÷e LkËeyku {kuxu¼køku {kuMk{ Ãkh ykÄkrhík Au. íkuÚke «k[eLkfk¤Úke s yk
rðMíkkhku{kt ðMkíkk ÷kufku ík¤kð îkhk Úkíke ®Mk[kE Ãkh ðÄw rLk¼oh hnuíkk ykÔÞk Au. Ãkhtíkw fkðuhe
{w¾rºkfkuý rðMíkkh {kLkð ðMkðkx {kxu ykf»koýLkwt fuLÿ hnÞwt Au.íkuýu zktøkhLke ¾uíke {kxu íkf Ãkwhe
Ãkkze Au. yLku ynª s «køkyiríknkMkfk÷eLk Mktøk{ MktMf]ríkLkku rðfkMk ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au. íkr{÷
rðMíkkhku{kt yu{ýu ÃkkuíkkLke yuf ykøkðe ¼k»kkfeÞ MkktMf]ríkf yku¤¾ rðfMkkðe níke.
(1) ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk W¥kh-Ãkrù{ ¼køk{kt ykðu÷ {wÏÞ Ãknkze {køkkuoLkkt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
(2) W¥khðirËffk÷eLk øktøkkLkËeLkk WÃkhe {uËkLke rðMíkkhku{kt fkuý ðMkíkwt níkw ?
............................................................................
(3) {æÞ øktøkkLkk {uËkLke rðMíkkhku{kt fÞk çku Ä{kuoLkku sL{ ÚkÞku ?
............................................................................
(4) fÞk «Ëuþ{kt «køkiríknkrMkffk¤Úke s ík¤kðku îkhk Úkíke ®Mk[kE ÷kufr«Þ níkkt ?
............................................................................
(5) fkðuhe {w¾rºkfkuý fE ÃkuËkþ {kxu òýeíkwt Au ?
............................................................................
(6) fkuEf çku yuðe sLkòríkykuLkk Lkk{ Ëþkoðku su{ýu «k[eLkfk¤Úke s W¥kh-Ãkrù{e Ãknkze
{køkuo ÚkELku ®nË{kt «ðuþ fÞkuo níkku ?
............................................................................
(7) yk WÃk¾tzLkk ¾kã{Úkf íkhefu fÞkt rðMíkkh òýeíkku Au ?
............................................................................
2.4 ÃkÞkoðhýLkku «¼kð:
fkuEÃký MÚk¤Lkk ÃkÞkoðhýLke ÂMÚkrík fuðe Au íku ðkík Ãkh su íku rðMíkkhLkk ÷kufkuLkkt ðMkðkx
rLk¼oh hnuíkku nkuÞ Au. ÃkÞkoðhý yux÷u ykÃkýe ykMkÃkkMkLke ÃkrhðuþeÞ ÂMÚkrík yÚkðk ðkíkkðhý
su{kt rðrðÄ òríkyku ({kLkð,Ãkþw-Ãkûke yLku V¤ÿwÃk ðøkuhu) Sðtík hnu Au yLku ÃkkuíkÃkkuíkkLkwt fk{
fhíkkt hnu Au. ÃkÞkoðhý{kt {wÏÞíðu fkuEÃký MÚk¤Lkwt ðkíkkðhý,¼q-¼køk,V¤ÿwÃk íku{s Ãkþw
(ðLkMÃkrík-«kýe søkík ðøkuhu) Mk{krð»x Au. ykðku, ykÃkýu nðu yu òuðkLkku «ÞkMk fheyu fu
EríknkMk 17
«k[eLk ¼khík
«k[eLkfk¤Úke þÁ fheLku yksÃkÞoík ÃkÞkoðhýu ÷kufSðLk Ãkh íku{s íkuLkk EríknkMkÃkh fuðku «¼kð
ÃkkzÞku Au ?
÷kufkuLkk MÚkkE ðMkðkx {kxu yÄko-Mkwfk rðMíkkhku {níðÃkqýo nkuÞ Au. Ëk.ík. rMktÄw rðMíkkh.
ynª «k[eLkfk¤Úke ykðwt s ðkíkkðhý òuðk {¤u Au. Aíkkt íÞkt ®MkÄw¾eý MktMf]rík rðfMkðk Ãkk{e.
LkkUÄ yk MktMf]ríkyu ¾kMk fheLku LkøkheÞ ðMkðkxLkku rðfkMk fhðk{kt {wÏÞ ¼køk ¼sÔÞku. yus heíku
rçknkhLkk Ãkkx÷eÃkwºkLkku rðfkMk íku{s {økÄLkwt {níð Ãký íÞktLke ¼kiøkkur÷f ¾kMkeÞíkku íku{s
ÃkÞkoðhýLku yLkw÷ûkeLku s ÃkkhMÃkrhf MktçktÄku {wsçk Ãkrh¼kr»kík fhe þfkÞ Au.Ãkkx÷eÃkwºk øktøkk,MkkuLk
yLku øktzfLkËeykuÚke ½uhkÞu÷wt nkuðkÚke íkuLku f]Ëhíke MkwhûkkLke MkkÚku MkkÚku yktíkrhf Mkt[kh (ykðkøk{Lk)
Lke Mkøkðz Ãký {¤íke hne Au. yu WÃkhktík V¤ÿwÃk ®MkÄw-øktøkkLkk {uËkLke rðMíkkhkuyu ynª øke[
ðMkíkeLkkt hnuXkýku W¼kt fhðk{kt Ãký {ËË Ãkwhe Ãkkze Au.
ÃkÞkoðhýeÞ ÃkrhÂMÚkríkyku fkuEÃký rðMíkkhk{t Mkt¼rðík MktþkÄLkku Ãký Lkffe fhíke nkuÞ
Au. ðLkkt[÷ rðMíkkhku ÷kfzkLkku ½ýku {kuxku ÃkwhðXku ÃkqhkuÃkkzíkk nkuÞ Au. sÞkhu Mk{wÿ rfLkkhkLkk
«Ëuþku{ktÚke ËrhÞkE [es ðMíkwyku {¤e hnuíke nkuÞ Au. sÞkhu ¾zfkuðk¤k Ãknkze«Ëuþku fk[e
¾rLks MktÃkr¥kÚke ¼hÃkqh nkuÞ Au. fk[k íku Mk½¤kt íkíðku Äkíkw rð¿kkLkLkk rðfkMk{kt {ËËÁÃk ÚkE þfu
Au. su{fu {økÄ,fkt[k,÷ku¾tzLke ¾kýkuÚke LkSf íkÚkk Akuxk¼køk rhLkkuWå[«Ëuþ ÃkíÚkhLkwt «krÃík
MÚkkLk íkÚkk ÷kfzw ÃkwÁ Ãkkzíkk rðMíkkhkuLke Mk{Þ{kt níkku. yk fkhý Úke s {økÄLke ÂMÚkrík ½ýe
{sçkwík çkLke þfe níke.
SðLkLke heík¼kík yLku yknkh-ÔÞðnkh Ãký ÃkÞkoðhý ÃkrhÂMÚkríkÚke «¼krðík ÚkE
þfu Au. LkËeykuLkk {uËkLke rðMíkkhku{ktLke fktÃkðk¤e {kxe ÃkwhÚke «¼krðík Úkíke nkuÞ Au. ykðe
{kxeLke V¤ÿwÃkíkk yrÄf WÃks {u¤ððk {kxu sÁhe nkuÞ Au. {kxeLke òík Ãký fkuEÃký MÚk¤Lke
yLkksÃkuËkþ Lkffe fhíke nkuÞ Au. su{ fu fk¤e{kxe fÃkMkLke ¾uíke {kxu yíÞtík WÃkÞkuøke {LkkÞ
Au. ðÄíkk síkk WíÃkkËLku ÷eÄu ÃkkhMÃkrhf ÷uðz-Ëuðz ðÄíke nkuÞ Au. suLkkÚke ÔÞkÃkkh rðfkMk ðÄíkku
nkuÞ Au.
s¤{køkoLke MkøkðzÚke MktÃkLke yuðe LkËeykuLkk «Ëuþ{kt rðfMkeík ÔÞkÃkkh yLku
ykðkøk{LkLke íkfku ðÄw rðfMku÷e òuðk {¤e Au. òíkffÚkkyku MkrníkLkk ykÃkýk «k[eLk ¼khíkeÞ
MkkrníÞ†kuík{kt ykðk yLkuf s¤{køkkuLo kk WÕ÷u¾ku òuðk {¤u Au.yk ík{k{ Lku ÷eÄu ÔÞkÃkkh rðfkMkLke
íkfku Ws¤e çkLkíke nkuÞ Au. yus heíku Mk{wÿ rfLkkhkLkk s¤{køkoLku ÷eÄu rðrðÄ yLku Ëwh-MkwËwhLkk
«Ëuþku MkkÚkuLkk ÔÞkÃkkh{kt ðuøk ykðíkku nkuÞ Au. yk heíku Ãknkze {køkkuo Ãký ½ýk {níðLkk nkuÞ Au.
Ëk.ík.Ãkk÷k½kxLke fuzeyu Ãkqðo yLku Ãkrù{Lkk Mk{wÿe rfLkkhkLku ÃkhMÃkh Mkktf¤eLku «k[eLkfk¤Úke s
¼khík-hku{ ÔÞkÃkkh{kt ð]rØ ykðe Au.
yk{ ykÃkýLku MÃk»xÃkýu Ëu¾kE ykðu Au fu fkuEÃký rðMíkkhLke ¼kiøkkur÷f rðrþ»xíkkyku
íkÚkk íÞktLkwt ÃkÞkoðhý yu rðMíkkhLke yiríknkrMkf «r¢ÞkLkku ¾w÷kMkku fhðk{kt yíÞtík {ËËÁÃk çkLke
hnuíkkt nkuÞ Au. MktMkkÄLkkuÚke ¼hÃkwh rðMíkkhku yux÷k {kxu s {níðÃkwýo çkLke hnÞk yLku yuLkk
y¼kððk¤k rðMíkkhku{kt rðfkMk ½ýku ykuAku òuðk {éÞku Au. yk Mk{eûkk yux÷k {kxu {níðLke
økýkÞ fu ðMkðkxLke ÃkØríkyku íku{s SðLkÞkÃkLkLke heíkku MÚkkrLkf MkkÄLkkuLkk ðÃkhkþ Ãkh ykÄkrhík
nkuÞ Au. suLkk Ãkrhýk{ Ãkh yk rðMíkkhLkku xufLkef÷ rðfkMk ykÄkrhík hnu Au.
18 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(1) Ãkkxr÷Ãkwºk (ðíko{kLk Ãkxýk) Lku fwËhíke hûký ykÃkLkkh LkËeykuLkk tLkk{ ÷¾ku.
............................................................................ LkkUÄ
(2) {økÄLkwt fk[wt ÷ku¾tz yLku ÷kfzkLkku ÃkwhðXku fÞk rðMíkkh{ktÚke {¤e hnu Au.
............................................................................
(3) fÃkkMkLke ¾uíke {kxu fE òíkLke {kxe {kxu W¥k{ økýkÞ ÷k÷,fk¤e fu huíkk¤ ?
............................................................................
(4) fÞk òýeíkk Ãknkze {køkuo ¼khíkLkk Ãkqðuo-Ãkrù{e Mk{wÿ rfLkkhkLku yufçkeòÚke òuzÞk ?
............................................................................
2.5 «køkiríknkrMkf MktMf]ríkyku:
«køkiríknkrMkf Þwøkyu ykÃkýk EríknkMkLke yu ÂMÚkrík Au fu suLkwt fkuE s r÷r¾ík ðýoLk
WÃk÷çÄ Úkíkwt LkÚke, yux÷k {kxu yk MktMf]ríkLku ÷økíkw ykÃkýwt ¿kkLk {kºk ÃkwhkðMíkwrfÞ Wí¾LLk Úkfe
{¤u÷ [esðMíkwyku Ãkh rLk¼oh Au. yk Mk{ÞLkk «k[eLk {kLkðku yu{Lke ykMkÃkkMkÚke WÃk÷çÄ
ÃkíÚkhLkkt ykuòhku íkÚkk ÃkíÚkh{ktÚke çkLku÷e [esðMíkwykuLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk. yk ykuòhku íku{Lku
rþfkh fheLku ÃkkuíkkLke ¼w¾ Mktíkku»kðk {kxu ¾kã Mkk{økúe yufXe fhðk{kt {ËËÁÃk çkLkíkkt níkkt.
íkífk÷eLk {kLkðu WÃkÞkuøk{kt ÷eÄu÷k yk ykuòhku ÃkíÚkh{ktÚke çkLku÷kt nkuðkÚke {kLkð rðfkMkíkk yk
íkçkffkLku Ãkk»kkýÞwøkLkk Lkk{Úke yku¤¾eÞu Aeyu.
yk «fhý{kt ykÃkýu «køkiríknkrMkf fk¤Lkk ÷kufkuLkk rþfkh íkÚkk ¼kusLkMktøkún fhíkk
{kýMk{ktÚke ¼kusLk (¾kã Mkk{økúe) Lkwt WíÃkkËLk fhíkk {kýMkLkk rðfkMk¢{Lkk yðþu»kku þkuÄeþwt.
yk ÃkrhðíkoLk y[kLkf (hkíkkuhkík) ÚkÞu÷w LkÚke, Ãkhtíkw íkuLku yu {kxu nòhku ð»kkuouLkku Mk{Þ ÷køÞku Au.
2.6 Ãkwhk-Ãkk»kkýÞwøkeLk (Plaeolithic)Mkt MktMf]rík:

‘Ãkur÷Þkur÷rÚkf’ þçË {q¤ økúef þçË ‘Ãkir÷Þku’ ÃkhÚke Wíkhe ykÔÞku Au. íkuLkku yÚko «k[eLk
(swLkwt) ÚkkÞ Au, sÞkhu ‘r÷rÚkf’þçËLkku yÚko ÃkíÚkh ÚkkÞ Au. yux÷k {kxu Ãkur÷Þkur÷rÚkf yuðk Mk¤tøk
þçËLkku yÚko Ãkwhk Ãkk»kký Þwøk ÚkkÞ Au. ÃkwhkíkíðeËkuyu yk MkktMf]ríkf fk¤¾tzLku çku ÷k¾ ð»kkou ÃkqðuoLkk
yíÞtík LkqíkLkÞwøkLkwt yk{ ykÃÞwt Au. yk Mk{Þøkk¤ku yuðku ¼kiøkkur÷f fk¤¾tz Au. fu sÞkhu ÄhíkeLkk
Ãkx Ãkh {kºk çkhV s AðkÞu÷ku níkku yLku ðkíkkðhý yux÷w çkÄw íkku Xtzw níkw fu ynª {kLkð fu
ðLkMÃkrík fkuELkwt Sðíkk hnuðw þfÞ s Lnkuíkwt. Ãkhtíkw W»xfrxçktÄeÞ rðMíkkhku{ktLkku çkhV ykuøk¤e
økÞku nkuðkÚke íÞkt fux÷ef «køkiríknkrMkf òríkyku Sðtík hne þfe níke.
yu Mk{Þu ÷kufku ÃknkzLke {kuxe {kuxe rþ÷kykuLke MkkÚku hneLku ÃkkuíkkLke Mkwhûkk {kxu {kuxk
ÃkíÚkhLkkt ykuòhkuLkku s WÃkÞkuøk fhíkk níkk. íku{ Aíkkt ykuòh çkLkkððkLke fk[e Mkk{økúe yuf Úke
çkeò rðMíkkhku{kt swËe Ãkzíke yLku su íku rðMíkkh{ktÚke {¤íke Mkk{økúeLke WÃk÷çÄíkk Ãkh ykÞkuSík
níke. Ëk.ík. {nkhk»xÙ rðMíkkh{kt {¤e ykðíkk çkuMkkÕx (ÃkíÚkh) yLku fýkoxfLkk rðMíkkhku{ktÚke
{¤e ykðíkk [wLkkLkk ÃkíÚkhku ykuòh {kuxu¼køku íkuLku ½zðkLkk heíkLke «økríkLku ykÄkhu Ãkir÷Þkur÷rÚkf
(Ãkk»kkýÞwøkeLk) MktMf]ríkykuLku ykÃkýu ºký ¼køk{kt yk heíku ÔnU[e þfeyu.
(1) «khtr¼f yÚkðk Ãkwhk Ãkk»ký Þwøk (Edrly Palaeolethic age)
EríknkMk 19
«k[eLk ¼khík
(2) {æÞÃkk»ký Þwøk (Middle Palaeolithic Age)
(3) WÒkík rðfrMkík yÚkðk Wå[ Ãkk»kkýÞwøk (Upper Palaeolithic Age)
(f) ÃkwhkÃkk»kký (Plaeolithic)Þw ÞwøkLkkt ykuòh:
yk Þwøk{kt {wÏÞíðu nkÚkLke fnkze yLku fkÃkðkLkk ykuòh òuðk {¤u Au. íku ½ýkt s fZtøkkt
LkkUÄ yLku ðsLkËkh ÃkíÚkhku{ktÚke çkLku÷kt níkkt. íÞkhçkkË ¢{þ: ríkÚk÷ yLku ðsLk{kt n÷fkt nkuÞ íkuðkt
ykuòh çkLkðk ÷køÞk.
{æÞÃkk»kkýÞwøkLkkt ykuòhku {wÏÞíðu ¾Ãk[kt suðkt ykuskh níkkt(swyku r[ºk 2.2) W¥khÃkk»ký
Þwøk{kt yu ríkûÞ (Burin) yLku ¾kuËfk{ fhLkkhkt (Scrapers) ykuòhku níkkt.
r[ºk 2.1 ÃkwhkÃkk»kký Þwøk fkÃkLkkhkt ykuòh yLku fwnkze
r[ºk 2.2 {æÞ Ãkk»kkýÞwøk{kt fkÃkLkkhkt ykuòh yLku LkkLke fwnkze
20 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
r[ºk 2.3 W¥khÃkk»kký ÞwøkLkkt fkÃkLkkhkt ykuòh yLku nkÚkkðk¤e fwnkze.
ykðku nðu ykÃkýu xqtf{kt WÃkh LkkUÄu÷kt fux÷ktf ykuòhkuLke {wÏÞ {wÏÞ rðþu»kíkkyku yLku WÃkÞkuøkku
Ãkh rð[kh fheyu. nkÚkkðk¤e fwnkze{kt nkÚkku Ãknku¤ku yLku fk{ fhLkkh ¼køk Ãkík÷ku Au. Íkz
fkÃkðk íku{s {w¤ ¾kuËe fkZðk {kxu íkuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkku.
yk heíku ykøk¤Lkwt {Úkk¤w çku ¼køk{kt ÔnU[kÞu÷w níkwt. íkuLkku WÃkÞkuøk ÍkzLkk zk¤e [ehðk LkkUÄ
{kxu Úkíkku níkku. ÄkrhÞwt yuf {wÏÞ ykuòh níkwt. íkuLkku yuf s ¼køkLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkku. {wÏÞíðu
fkÃkðkLkk fk{{kt íku ðÃkhkíkw níkw. çkwrhLk Ãkkík¤e ¾Ãk[e fu Ãkíkhe suðkt níkkt. íkuLkku WÃkÞkuøk Lkh{
ÃkíÚkh,nkzfkt yÚkðk ÃkíÚkhe rþ÷kyku Ãkh fkuíkhfk{ {kxu Úkíkku níkku. Aku÷Lkkhkt ykuòh Ãký Ãkkík¤e
¾Ãk[e{ktÚke çkLkíkkt ð]ûkLke Ak÷ íku{s ÃkþwykuLke [k{ze {u¤ððk {kxu íkÚkk íkuLku Aku÷ðkLkk fk{{kt
íku ðÃkhkíkkt níkkt.
(¾) Ãkk»kkýÞwøkeLk MÚk¤kuLkwt ¼kiøkkur÷f rð¼ksLk:
Ãkk»kkýÞwøkLkkt MÚk¤kuLkwt ¼kiøkkur÷f rð¼ksLk fhíkkt sýkÞ Au fu yk MktMf]rík ¼khíkeÞ
WÃk¾tzLke MktÃkwýo ÷tçkkE yLku Ãknku¤kELkk rðMíkkh{kt Vu÷kÞu÷ níke.(r[ºk 2.3) W¥kh{kt fk~{eh
¾eý yLku hkð÷rÃkze (nk÷ ÃkkrfMíkkLk{kt) Lke Mkkun÷ ¾eý{ktÚke «k[eLk ÃkíÚkhLkkt ykuòhku {éÞkt
Au. hksMÚkkLk{kt ÷wýe LkËe íkxuÚke «k[eLk ykuòhku {¤e ykÔÞkt Au.Ãkrù{ ¼khík{kt Ãký
Mkkçkh{íke,{neMkkøkh íku{s íkuLke MknÞkuøke yLÞ LkËeykuLkk rðMíkkhku{ktÚke Ãký ykðk «k[eLk
ykuòh {éÞkt Au. {nkhk»xÙ{kt yuLkk {wÏÞ {Úkf økkuËhkðheLke MknÞkuøke LkËe LkuðkMkk ÃkkMkuÚke íku{s
íkkÃke LkËeLkk Ãkx ÃkkMkuÚke,{æÞ«ËuþLkk ¼e{çkuxfk (¼kuÃkk÷ ÃkkMku) yLku nkuþtøkkçkkË SÕ÷kLkk
ykË{økZ ÂMÚkík rþ÷kykuLke ykzþ{kt yk Ãkwhk Ãkk»kkýÞwøkeLk íkÚkk {æÞ «k[eLkÞwøkLku ÷økíkkt ykuòh
{éÞkt Au.
Ãkk»kkýÞwøkLkk MÚk¤ku
W¥kh «ËuþLkku çku÷Lk ¾eý ({kuxu¼køku yÕnkçkkË íkÚkk ðkhkýMke Lke {æÞ{kt Vu÷kÞu÷
rðMíkkh) «Ëuþ yuLkwt yíÞtík {níðLkwt MÚk¤ økýkÞ Au. ynªÚke {¤u÷kt ykuòhku,«k[eLk Ãkk»kkýÞwøkÚke
÷ELku Mkíkík yksMkwÄeLkk {kLkðeÞ ÔÞðMkkÞ yLku ÔÞðnkhLkk tËþoLk fhkðu Au.
EríknkMk 21
«k[eLk ¼khík
nðu Ãkqðo íkhV ykøk¤ ðÄeyu íkku ykMkk{ yLku {u½k÷Þ (økkhku Ãknkze-Ãkðoík{k¤k)
Mkrník íÞktLkk ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhku{ktÚke EríknkMkLkk yk «k[eLkfk¤Lke f÷kf]ríkyku {¤e ykðe
Au. çktøkk¤,ykurhMMkk yLku rçknkhLkk yLkuf MÚk¤ku ÃkhÚke Ãký Ãkk»kkýÞwøkLkkt ykuòhku «kÃík ÚkÞkt
Au. WÃk¾tzeÞ ¼khík{kt yktÄú«Ëuþ yLku fýkoxf{kt «k[eLk Ãkk»kkýÞwøkLkkt ykuòhku {éÞkLkk Mk{k[kh
LkkUÄ {éÞk Au. íkr{÷Lkkzw{kt íkuLkwt {wÏÞ {Úkf ®[øk÷Ãkwh rðMíkkh{kt ykðu÷ yrÿh{Ãkff{ Au. «k[eLk
Ãkk»kkýÞwøkLke ykSrðfkLkku {wÏÞ ykÄkh ÃkþwykuLkku rþfkh yLku V¤ íkÚkk ftË{w¤ suðe ¾kã
Mkk{økúe yufXe fhðk Ãkh rLk¼oh níkk. çkeò þçËku{kt fneyu íkku íku ÞwøkLkk ÷kufku {wÏÞíðu rþfkhe
yLku Mktøkúnfíkko níkk. Ãkrhýk{u íku{Lke ÃkkMku ÃkkuíkkLkk fkuE MÚkkÞe ðMkðkx Lkníkku.
WÃkhkufík [[koLku ykÄkhu fne þfkÞ fu EríknkMkLkk Ãkqðo fk¤Lkk «k[eLk Ãkk»kkýÞwøkLke
MktMf]rík ÷øk¼øk Mk{Mík ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt rðMíkhu÷e níke. yk ykuòhkuLkku yÇÞkMk fhíkkt sýkÞ
Au fu ykuòh çkLkkððkLke ykðzík Mkíkík rðfMkíke síkkt ©u»X MktMkkÄLkku {¤ðkLkku {køko {kuf¤ku
çkLÞku.
(çk) SðLk[kÞLk ÃkØrík:
«k[eLkÃkk»kký Þwøk{kt SðLk[kÞLk {kxu rþfkh yLku ¾kã Mkk{økúe yufXe fhðkLkku s
ÔÞðnkh¢{ níkku,yk {kxu íku{ýu rþfkh fhðk fkuíkhðk,fkÃkðk,¾kuËðk yLku yLÞ WÆu~ÞÚke
ÃkíÚkh{ktÚke Mkk{kLÞ ykuòhku çkLkkÔÞkt níkkt. íku{ýu ynªÚke íknª ¼xfíkwt SðLk rðíkkðíkk hnÞkt
yLku sÞkt sÞkt ÃkkýeLke MkkÚku MkkÚku V¤ Vw÷Íkz íkÚkk Ãkþwyku suðkt sÁhe MktMkkÄLkku íku{s Mkh¤íkkÚke
íku{s {kuxk «{ký{kt {¤e hnÞkt íÞkt íÞkt ðMkðkx fhíkk hnÞk.
(1) «k[eLk Ãkk»kkýÞwøk{kt {kýMkLkk fÞk fÞk çku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ níkk ?
............................................................................
(2) fÞk fÞk WÆu~Þku Ãkwhk fhðk {kxu íku{ýu ykuòhku çkLkkÔÞku ?
............................................................................
(3) Ãkwhk Ãkk»kkýÞwøkLkk {wÏÞ ykuòhkuLkkt Lkk{ ÷¾ku.
(f).........................(¾)..............(øk).........................
2.7 {æÞÃkwðoÞwøkLke MktMf]ríkyku
h. 7. {uMkkur÷rÚkf þçË çku þçËku {uMkku yLku r÷rÚkfLkk MktÞkusLkÚke çkLku÷k Au. økúef ¼k»kk{kt {uMkkuLkku
yÚko Au {æÞ yLku r÷rÚkfLkku yÚko Au ÃkíÚkh,yÚkkoík EríknkMk-Ãkqðofk¤Lkk {æÞ-Ãkwðo ÞwøkLku {uÚkkur÷rÚkf
Þwøk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk Mk{Þ «k[eLk Ãkk»kkýÞwøk yLku LkðÃkk»kký ÞwøkLkk {æÞfk¤Lkku
Mkt¢{ýfk÷eLk ¼køk økýkÞ. ÃkwhkíkíðeÞ þkuÄ¾ku¤kLkk ykÄkh Ãkh ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt
{æÞÃkk»kkýÞwøkLkku «kht¼ E.Mk.ÃkwðoLkk 10,000 ð»ko Lke ykMkÃkkMkLkku {LkkÞ Au.
yk Mk{Þøkk¤k{kt íkkÃk{kLk ðÄðkÚke ðkíkkðhý{kt økh{e ðÄe. yk ÃkrhðíkoLkLku ÷eÄu
«k[eLk ÞwøkLkku çkhV rÃkøk¤ðk ÷køÞku. suLkk ÷eÄu ðLkMÃkrík yLku ¼kusLk MktøkúknfLkk ÁÃk{kt s
níkkt. Ãkhtíkw nðu íku ¼uËæðrLkÃkk÷Lk yLku òLkðhkuLku Ãkk¤ðkLkwt Ãký þÁ fhe ËeÄw níkw. ¼e{çkuxfk
22 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(¼kuÃkk÷ ÃkkMku) {kt rþ÷kyku Ãkh yk Þwøk{kt fhðk{kt ykðu÷ r[ºkfk{ Úke yu{Lkkt{k WíÃkÒk
ÚkÞu÷ f÷kí{f Ár[Lkku Mktfuík {¤e hnu Au.
(f) {æÞÞwøkLkkt ykuòh:
{æÞÃkk»kkýÞwøk{kt ðÃkhkíkkt ÃkíÚkhLkkt çkkhef-íkeûý ykuòh ykfkh{kt ½ýkt LkkLkkt níkkt.
íku{Lke ÷tçkkE 1 Úke 8 Mku{e ðå[u swËe-swËe níke. yLku íku{Lku {kuxu¼køku Aku÷u÷e Ãkkík¤e ¾Ãk[eyku LkkUÄ
suðk xwfzkyku{ktÚke çkLkíkku níkku. yu{ktÚke fux÷ktf ykuòhkuLkku ykfkh ¼kir{ríkf yux÷u fu
rºkfkuý,yÄo[tÿkfkh yLku ÷tçk[kuhMk níkku. yu{Lkkt ykuòhkuLku íkeh yLku ¼k÷k çkLkkððk {kxu çkktÄðk
fu íku{kt çkuMkkze þfkÞ íkuðk níkkt.
(¾) {æÞ Ãkk»kkýÞwøkeLk MÚk¤kuLkwt ¼kiøkkur÷f rð¼ksLk:
{æÞ Ãkk»kkýÞwøkeLk MÚk¤kuLkk rð¼ksLkÚke yuðku Mktfíu k {¤u Au fu {æÞ Ãkk»kkýÞwøkeLk MktMf]ríkLkku
ðMkðkx W¥kh Úke Ërûký yLku ÃkqðoÚke Ãkrù{ MkwÄeLkk Mk{økú ¼khík{kt yuf suðku níkku. yu MktMf]ríkykuLkkt
{wÏÞ MÚk¤ku{kt økwshkíkLkwt ÷ktÄýs ({nuMkkýk SÕ÷ku),{æÞ«Ëuþ{kt ¼e{çkuxfk (¼kuÃkk÷ ÃkkMku),
W¥kh «Ëuþ{kt [kuÃkk÷{ktzku (çkËoðkLk SÕ÷k),fýkoxf{kt MktøkLkk fÕ÷w (çkuÕ÷khe SÕ÷ku) yLku
Ërûký íkr{÷Lkkzw{kt íkqíkefkuheLkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
rðrðÄ r[ºkku
r[ºk 2.4 {æÞÃkk»kký ÞwøkLkku ykuòh

(øk) SðLk [kÞLk ÃkØrík:
{æÞÃkk»kký ÞwøkLkk ÷kufku nsw Ãký ÃkkuíkkLkwt SðLk[kÞLk rþfkh yLku Mktøkún Úkfe fhíkk
níkk. Ãkhtíkw nðu rþfkhLke heík¼kík{kt Úkkuzkf VuhVkh Úkðk ÃkkBÞku níkku. su{ fu nðu «k[eLk ÞwøkLkkt
EríknkMk 23
«k[eLk ¼khík
{kuxkt òLkðhkuLke søÞkyu LkkLkkt-LkkLkkt ÃkþwykuLkku rþfkh Ãký Úkðk ÷køÞku níkku. yk Ãkþwyku Ãkh
ÄLkw»kçkký yLku íkehkuÚke nw{÷ku fhðk{kt ykðíkku. yk WÃkhktík {A÷eÃkk÷Lk íkÚkk ÃkûkeykuLkk rþfkhLku
Ãký {níð yÃkkðk ÷køÞwt níkwt. Ãkk÷íkw Ãkþwyku suðk fu ½uxkt,çkfhkt,¼UMk,¼qtz,MkktZ,fwíkhk,ËrhÞkE
½kuzk,Ëuzfkt,{kA÷e, rþÞk¤ yLku økhku¤e suðkt Ãkþw-ÃkûkeykuLkk yðþu»kku {æÞfk¤Lkkt Ãkk»kkýÞwøkeLk
LkkUÄ MÚk¤kuyuÚke {¤e ykÔÞk Au.
ÃkkXøkík «&™-2.4
(1) {æÞÃkk»kký ÞwøkeLk ykuòhku fÞk Lkk{Úke yku¤¾kíkkt níkku ?
............................................................................
(2) {æÞÃkk»kký Þwøk{kt çkLku÷kt fux÷ktf ykuòhkuLkkt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(3) {æÞÃkk»kký ÞwøkLkkt fkuEÃký çku MÚk¤Lkkt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
2. 8 LkðÃkk»kkýÞwøkeLk MktMf]ríkyku íkÚkk ¾kã [esðMíkwykuLkwt ykøk{Lk

EríknkMk ÃkqðoLkk ytrík{ íkçkffkLku LkðÃkk»kkýÞwøkLkwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au yk {kxu
ðÃkhkíkk rLkÞkur÷rÚkf økúef þçË{ktLkk rLkÞkuLkku yÚko Lkðk yLku r÷rÚkfLkku ÃkíÚkh (Ãkk»kký) ÚkkÞ Au.
íkuÚke yk þçËLkku yÚko Au. {kLkð MktMf]ríkLkkt LkðÃkk»kkýÞwøk ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt íkuLkku fk¤f
E.Mk.ÃkqðoLkk 8000 ð»ko {LkkÞ Au. yk þçËLkku Mkðo«Úk{ WÃkÞkuøk òuLk ÷wç÷kuf æðkhk fhðk{kt
ykÔÞku níkku. yk ÞwøkLke {wÏÞ ¾krMkÞík Lkðk «fkhLkkt ½Mku÷k-Ãkkur÷þ fhu÷k ÃkíÚkhLkkt ykuòh,yk
Mk{ÞLkku AkuzðkykuLkwt ðkðuíkh íkÚkk ÄhøkÚÚkw ÃkþwÃkk÷LkLke þÁykíkLkk ÁÃk{kt Ãký yku¤¾ðk{kt
ykðu Au yuLku ÷eÄu s MÚkkÞe ðMkðkxLke þÁykík ÚkE yLku økk{zktykuLke ðMíke{kt ðÄkhku Úkðk
ÃkkBÞku.yk LkðÃkk»kký ÞwøkLke {wÏÞ ¾krMkÞíkku Lke[u «{kýu níke.
(1) ¾uíkerð»kÞf «ð]ríkykuLkku «kht¼
(2) ½hku{kt ÃkþwÃkk÷Lk
(3) íkeûý-ÄkhËkh ÃkíÚkhLkkt ykuòhkuLku ÄMkðk yLku Ãkku÷eþ fhðkLke þÁykík.
(4) Ãkkuxhe ({kxeLkkt ðkMkýkuLkku ðÃkhkþ)
(f) LkðÃkk»kkrýf ¢ktrík:

{kýMkLkk SðLk{kt ykðu÷k {níðÃkwýo Mkk{krsf-ykŠÚkf VuhVkhkuLkk ykÄkhu yk
Mk{Þøkk¤kLku LkðÃkk»kkrýf ¢ktríkLkwt Lkk{ yÃkkÞwt Au.íkeûý yLku Ãkkur÷þ fhu÷kt ÃkíÚkhLkkt Lkðkt ykuòhkuyu
{kxuLkwt ¾kuËfk{ Mkh¤ çkLkkðe ËeÄw níkwt. yuLke MkkÚku MkkÚku ÃkþwykuLku ½hku{kt hk¾eLku Ãkk¤ðkLke «Úkk
Ãký nðu þÁ ÚkE [wfe níke. yk ÃkrhðíkoLkLku Ãkrhýk{u ¾uíkeðkze fhíke MÚkkÞe ðMkðkx fhíke
sLkòríkyku þÁ Úkðk Ãkk{e.LkðÃkk»kkÞwøkLkk yk íkçkffk{kt ÃkwLkorðfkMku {kLkðSðLkLku ½ýwt s «¼krðík
fÞwO. suLku Ãkrhýk{u yLkuf rðîkLkkuyu yk ÃkrhðíkoLkLkkt {níðLku ËþkoÔÞk {kxu yuLku LkðÃkk»kký fk÷eLk
24 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
¢ktrík (Neolithic Revulution) Lkwt Lkk{ «ËkLk fÞwo Au. íku{ Aíkkt {kuxk¼køkLkk rðîkLkkuLkku
yuðku rðïkMk Au fu òufu yk ÃkrhðíkoLk yíÞtík {níðÃkwýo Aíkkt yk VuhVkhkuLku «k[eLk Ãkk»kký Þwøk
yLku {æÞ Ãkk»kký Þwøk ËhBÞkLk ÚkÞu÷e ÃkkA÷e «økríkLkk MktË¼o{kt s òuðw òuEyu. íkuÚke íkuLke
‘yrðhík rðfkMk fnuðkÞ ¢ktrík Lknª.’
(¾) LkðkÃkk»kký ÞwøkLkkt ykuòh: LkkUÄ
LkðkÃkk»kký ÞwøkLkkt ykuòhku{kt [efýe MkÃkkxeðk¤kt ½MkðkLkkt ykuòhku íku{s Mkkhe heíku
økku¤kEðk¤kt fhu÷kt [kuffMk ykfkhLkkt ykuòhkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. ½Mkkhkyu ykuòhkuLku íkeûý
yLku Ãkkur÷þ fhu÷ ykfkh ykÃÞku yLku Ãkkur÷þu yk ykuòhkuLku Ãknu÷kLkk Mk{Þøkk¤k fhíkkt ½ýkt ðÄw
«¼kðþk¤e çkLkkÔÞk (r[ºk 2.5).
r[ºk 2.5. LkðkÃkk»kký ÞwøkLkkt ykuòhr[ºk

LkðkÃkk»kký ÞwøkLkkt ½Mku÷kt (Ãkkur÷þ fhu÷k) ykuòhku{kt rðrðÄ «fkhLke fwnkzeykuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. suLku ykrË{ fwnkze (celt) fnu Au. ÃkíÚkhLkkt ykuòhku WÃkhktík yk ÞwøkLkkt rðrðÄ
MÚk¤kuyuÚke rðrðÄ «fkhLkkt nkzfkt{ktÚke çkLku÷e [es-ðMíkwyku su{ fu MkkuÞ,M¢uÃkh,s{eLk{kt fkýw
EríknkMk 25
«k[eLk ¼khík
ÃkkzðkLkk (s{eLk þkhðkLkkt-çkkuhx) ykuòh,íkehLkkt Výkt,ÃkUzLx,[qzeÞku yLku fkLkLkkt yu®høk ðøkuhu
{¤e ykÔÞkt Au(r[ºk 2.6).
LkkUÄ
r[ºk 2.6 çkwsone{ Úke {¤u÷ LkðkÃkk»kký Þwøk ykuòh:

(øk) LkðkÃkk»kký ÞwøkeLk MÚk¤kuLkwt ¼kiøkkur÷f rð¼ksLk:
¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk {kuxk¼køk{ktÚke LkðkÃkk»kký ÞwøkeLk rðMíkkh {¤e ykðu Au. W¥kh-
Ãkrù{ rðMíkkh{kt fåALkkt {uËkLke rðMíkkhk{kt {nuhøkZ suðwt yuf Wíf]»x MÚk¤ ykðu÷w Au(r[ºk
26 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
2.4). {nuhøkZ{kt fhkÞu÷ fkÞkuoLke ÃkÞkoÃík Mkkrçkíkeyku {¤e ykðe Au. yk ½h íkzfk{kt íkÃkkðu÷e
#xkuLke çkLku÷kt Au. yk ½hLku LkkLkk LkkLkk ¾tzku{kt rð¼kSík fhu÷ Au. ynªÚke Äô yLku fÃkkMkLkku
¾uíke Úkíke nkuðkLkk Ãkwhkðk {ÔÞk Au. fk~{eh ¾eý ÂMÚkík ykðkt {wÏÞ MÚk¤ku{kt çkwÍonku{ yLku
økwVfhk÷Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. LkðkÃkk»kký ÞwøkeLk MktMf]ríkLke ynªÚke {¤u÷ {wÏÞ rðþu»kíkkyku
ÃkifeLke yuf yux÷u ynªLkk rLkðkMkeykuLkk økku¤fkh yÚkðk ykÞíkfkh ¾kzk Au. ®ðæÞLkk Wå[«ËuþLkk LkkUÄ
rfLkkhk WÃkhktík W¥kh «ËuþLkk yÕnkçkkË ¾kíku ykðu÷ çku÷Lk¾ký{ktÚke Ãký fkuÕnze nðk yLku
{nkøkkh suðkt fux÷ktf MÚk¤ku {¤e ykÔÞkt Au. LkðkÃkk»kký ÞwøkLkkt (ÃkÚÚkh íku{s nkzfkt-çktLku{ktÚke
çkLku÷k) ykuòhku, {kxeLkk ðkMkýku, yLÞ f÷kf]ríkyku,Vw÷-Akuz yLku «kýeykuLkk yðþu»kku ynªÚke
{¤e ykÔÞk Au. rçknkh íkÚkk {æÞ-øktøkk¾eýLkk «Ëuþ{kt ykðu÷wt r[htz yíÞtík «[r÷ík MÚk¤ Au.
ykMkk{,{u½k÷Þ yLku Lkkøkk÷UzLke xufheyku{kt Ãký ykðkt yLkuf MÚk¤ku ykðu÷kt Au. Ërûký ¼khík{kt
¼e{k,f]»ýk,íkwtøk¼ÿk yLku fkðuhe suðe LkËeykuLkk íkx«Ëuþku{kt ykðkt fux÷ktf MÚk¤ku,ðMkkníkkuLke
þkuÄ fhðk{kt ykðe Au.yu{ktLkk fux÷ktf òýeíkkt MÚk¤ku{kt MktøkLkfÕ÷w, çkúñrøkrh, {Mfe,
rÃkf÷enk÷, nÕ÷wh sÞkhu fýkoxf{kt WíLkwh,LkkøkkswoLk fkUzk yLku yktÄú«Ëuþ{kt çkqrznk÷ íkÚkk
íkr{÷Lkkzw{kt ÃkÕ÷e ðøkuhu MÚk¤kuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk MÚk¤ku Ãkh ¾uíke yLku ÃkþwÃkkk÷Lk Úkíkwt
nkuðkLkk ÃkÞkoÃík Ãkwhkðk {¤e ykÔÞk Au. Ërûký ¼khíkLkkt Wfík MÚk¤u Wøkkzðk{kt ykðíke hkøke yu
íÞktLkku MkkiÚke sqLkku Ãkkf økýkÞ Au.
LkðkÃkk»kkýÞwøkLkk MÚk¤ku
LkðkÃkk»kký Þwøke MÚk¤ku Lkfþku 2.4

(½) SðLk[kÞLkLke ÃkØrík:
LkðkÃkk»kký ÞwøkLkk yk íkçkffk{kt ¾uíkeðkzeLkwt ykøk{Lk ÚkÞwt íku yuf {nkLk ÃkrhðíkoLk
økýkÞ Au. ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkríkLku ykÄkhu yk Mk{ÞLkk ÷kufkuyu rðrðÄ «fkhLkk Ãkkf su{ fu ½ô,sð
EríknkMk 27
«k[eLk ¼khík
yLku fXku¤ (Ëk¤) ðøkuhu ÷eÄk nkuðkLkwt {kLke þfkÞ. ¾uíkeðkzeLkk fk{fksu ÃkþwÃkk÷LkLku ðuøk ykÃÞku,
íku{ Aíkkt nsw rþfkh yu íkífk÷eLk ÷kufkuLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ níkku. ÷kufku îkhk ½h{kt Ãk¤kíkk-Ãkk÷íkwt
Ãkþwyku{kt ½uxkt,çkfhkt,økkÞ,¼UMk ðøkuhu {wÏÞ níkkt.sÞkhu rþfkh {kxuLkkt støk÷e òLkðhku{kt
Mkwyh,Lke÷økkÞ yLku r[tfkhk ðøkuhu ykuòhkuLku ÷økíke [[ko ykÃkýu yk Ãknu÷kt fhe [wfÞk Aeyu.
LkkUÄ rLkÞkur÷rÚkf Þwøk{kt ÷kufkuyu Ãknu÷kt {kxeLkkt ðkMkýku nkÚkuÚke çkLkkÔÞk yLku íÞkhçkkË [kfzk Ãkh
çkLkkðeLku {kuxe {kuxe ¼êeyku{kt íkuLku Ãkfðíke Ãký ÚkÞk. yLkks Mktøkún {kxuLkkt íku {wÏÞ MkkÄLkku
níkkt. xqtf{kt yk Ãkýu fne þfeyu fu rLkÞkur÷rÚkf MktMf]ríkLku ¾kMk fheLku rþfkhe{ktÚke Mktøkúknf íkhefu
yLku íku{ktÚke ykøk¤ ðÄeLku ¾uíkeðkze íku{s ÃkþwÃkk÷Lk fhLkkh sLkMk{qnku{kt çkË÷kðk íkhefu
yku¤¾ððk{kt ykÔÞk Au. Ãkku÷eþ fhu÷kt Lkðkt ykuòhkuyu {kýMkku {kxu ¾uíkeðkze,rþfkh íku{s
yLÞ fk{fksLku ÷økíkkt fk{kuLku Mkh¤ çkLkkðe ËeÄk níkkt. Ãkrhýk{u ¾kãMkk{økúeLke rðÃkw÷ «{ký{kt
Úkíke WÃk÷ÂçÄLku ÷eÄu ðÄíke síke sLkMktÏÞkLkk Mk{Þ{kt MÚkkÞe økk{kuLkk ÁÃk{kt ðMkðkxku Ãký ðÄíkk
økÞk.LkðkÃkk»kký Þwøku yuðe ÂMÚkríkLkwt MksoLk fÞwo fu suLku fkhýu ykøk¤ síkkt Lkøkhku yLku fMkçkkykuLkk
rðfkMk{kt {ËË {¤e hne.
(1) LkðkÃkk»kký þçËLke h[Lkk WÃkÞkuøk fkuýu fÞkuo ?
............................................................................
(2) LkðkÃkk»kký ÞwøkLke {wÏÞ {wÏÞ rðþu»kíkkyku sýkðku.
(f)...............(¾)...............(øk)...............(½)...............
(3) W¥kh-Ãkrù{e rðMíkkhku{ktLkk fkuE yuf LkðkÃkk»kký ÞwøkeLk MÚk¤Lkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................]
2.9 «køkiríknkrMkf f÷k

þe÷kyku (¾zfku) ÃkhLkwt r[ºkfk{ {æÞÃkk»kký (Mesolithic) ÞwøkLke ÷kufkuLke yíÞtík
{níðÃkwýo íku{s WÃkÞkuøke rðþu»kíkk níke. òufu íkuLke þÁykík W¥kh ÃkwhkÃkk»kký Þwøk{kt Ãký òuðk
{¤e Au. ykðwt r[ºkfk{ ÃkíÚkhLke økwVkykuLke rËðk÷ku Ãkh fhðk{kt ykðe níke. su{ktLkwt {kuxk¼køkLkwt
r[ºkfk{ {æÞ«ËuþLkk ¼e{çkuxfk{ktÚke {¤e ykðe Au. yk{kt Ãkk»kkýÞwøkLkk Mkk{krsf-ykŠÚkf
SðLkLke yuf Í÷f {¤e hnu Au. yk r[ºkkuLkwt {wÏÞ rð»kÞ ðMíkw-rþfkh,{kAe{khe yLku ¼kusLk
yufXw fhðwt Au. íku{kt {kuxu¼køku støk÷e Mkwðh,¼UMk,çkfhe íkÚkk Lke÷økkÞ ðøkuhuLkkt s r[ºkku òuðk
{¤u Au. (swyku r[ºk 2.7) rþ÷kyku Ãkh ËkuhkÞu÷k r[ºkku{kt çkk¤fLkku sL{,íkuLkwt Ãkk÷Lk-Ãkku»kký
íkÚkk íkuLku ËVLkkððkLke heíkLku ÷økíkkt r[ºkku Ãký ËþkoÔÞk Au. íku{ktLkkt yuf Mk{wn{kt hneLku fhkíkk
rþfkhLkkt ÿ~ÞkuÚke yu ðkíkLkku Mktfuík {¤u Au fu {æÞÃkk»kký ÞwøkeLk ÷kufku Mk{qn{kt ðMkðkx fhíkk ÚkÞk
níkk. íkuÚke ykÃkýu yu{ fne þfeyu fu {æÞÃkk»kkýfk÷eLk Mk{ks ÃkwhkÃkk»kký ÞwøkLkk ÷kufku fhíkkt
ðÄw MÚkkÞe níkku. òufu rþfkh yLku ðMíkwykuLkku Mktøkún yu nsw MkwÄe yu{Lkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ níkku.
28 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
r[ºk 2.7 «køkiríknkrMkf f÷k

(1) rþ÷kyku ÃkhLkwt r[ºkfk{ yÚkðk ¼etíkr[ºkku yu fÞk ÞwøkLke yuf Lkku¾e f÷k níke ?
............................................................................
(2) {æÞ«ËuþLkkt yu MÚk¤kuLkku Lkk{ Ëþkoðku fu sÞktÚke {kuxe MktÏÞk{kt rþ÷kyku Ãkh r[ºkku
{¤e ykÔÞk Au.
............................................................................
(3) «køkiríknkrMkf f÷k ¼etíkr[ºkku{kt fÞk rð»kÞku Ãkh {wÏÞíðu «fkþ ÃkÚkhkÞku Au íku sýkðku.
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
¼khíkLkk EríknkMk Ãkh íkuLke ¼kiøkkur÷f rðþu»kíkkyku íku{s ÃkÞkoðhýeÞ ÂMÚkríkLkku þku
«¼kð ÃkzÞku Au. swËk-swËk rðMíkkhku{kt íku yuLke swËe-swËe MÚkkrLkf íkÚkk ÁÃkhu¾eÞ ¾kMkeÞíkkuÚke
yku¤¾kÞ Au. yk çkkçkík íkuLke yiríknkrMkf VuhVkhku Ëþkoðu Au. rn{k÷Þu ykÃkýLku yk¢{ý¾kuh
÷kufku íkÚkk yríkXtzk ÃkðLkku Mkk{u hûký Ãkwhw ÃkkzÞw Au. Ãknkze {kÞkuoyu hksfeÞ,Mkk{krsf,ykŠÚkf
íkÚkk MkktMf]ríkf fk{fks {kxu hMíkkyku {u¤ðe ykÃÞk Au.W¥kh ¼khíkLke LkËeykuLkk V¤ÿwÃk ftÃkLkkt
{uËkLkku yu ¾uíkeÃkuËkþku ðÄkhðk{kt ¼khu {ËË Ãkwhe Ãkkze.Ãkrhýk{u E.Mk.Ãkqðou Aêk Mkifk{kt þrfíkþk¤e
hksÞkuLkk MksoLk{kt MknkÞíkk fhe. Wå[«Ëuþku,Mk{wÿ íkxLkk {iËkLke «Ëuþku íkÚkk WÃk¾tzeÞ ¼khíkLkk
Ãknkze «Ëuþkuyu f]r»kÃkh Lk¼íke ðMkíke (ðMkkníkku) MÚkkÃkeLku íku{Lku «k[eLkfk¤Úke s rðËuþku MkkÚkuLkk
MktÃkfkuo MkkÄðk{kt «uhýk Ãkwhe Ãkkze. swËe-swËe ÃkÞkoðhýeÞ ÂMÚkrík{kt íkÚkk rðrðÄ MkkÄLk-Mkk{økúeLke
EríknkMk 29
«k[eLk ¼khík
rðÃkw÷íkkLku ÷eÄu rðrðÄ rðMíkkhku{kt y÷øk-y÷øk Mkk{krsf-ykŠÚkf íkÚkk MkktMf]ríkf yuf{k
MÚkkÃÞkt.
«køkiríknkrMkf fk¤Úke yks ÃkÞoík {kLkð MkktMf]ríkf rðfkMkLkk yLkuf íkçkffkyku{ktÚke ÃkMkkh
ÚkÞku Au.ÃkwhkíkÂíðÞ MkkÄLkkuyu yk WÃk¾tzLkku rðrðÄ ¼køkku{kt yLkuf MÚk¤ku Ãkh {kLkð yÂMíkíð
LkkUÄ íkÚkk íku{Lkk SðLk[kÞLkLke ÃkØríkykuLke Äòyku Vhfkðe Au. ÃkwhkÃkk»ký íkÚkk {æÞÃkk»kký fk¤{kt
íku rþfkh-Mktøkúknf níkku. LkðÃkk»kýfk¤ ykðíkkt MkwÄe{kt íkku íkuýu ÃkkfLke ¾uíkeðkze íkÚkk ÃkþwÃkk÷Lk
fk{ fhðkLkwt þe¾e ÷eÄw yk Mk{Þu íku {kxeLkkt ðkMkýku Ãký çkLkkðíkkt þe¾e økÞku níkku.yk rðfkMkLku
÷eÄu økk{zkyku{kt ðMkíkeLkku ðMkðkx rðfrMkík Úkðk ÷køÞku níkku. swËk-swËk Mk{Þu fk{{kt ykðíkkt
ÃkíÚkhLkkt ykuòhku{kt VuhVkh Úkíkk økÞk.ÃkwhkÃkk»kkýÞwøk{kt çkwêkt ykuòhkuLku MÚkkLku Lkðk Ãkk»kkýÞwøk{kt
ykðíkk MkwÄe{kt íkku íkeûý yLku Ãkku÷eþ fhu÷kt ykðe sðk ÃkkBÞkt. {æÞ Ãkk»kký Þwøk (Mesolithic
Age) Lku ÷½w Ãkk»kký Lkk{ yrík Mkwû{ÃkíÚkhLkk ykuòhkuLku ÷eÄu ¾kMk heíku yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
çkeò þçËku{kt fneyu íkku ÃkwhkÃkk»kkýÞwøkLkku rþfkhe-Mktøkúknf {kLkð Lkð Ãkk»kkýLkk ykðíkkt MkwÄe{ktLkku
¢r{f ¾kã WíÃkkËfLkk ÁÃk{kt rðfrMkík ÚkE [wfÞku níkku.
ÃkkXktík «&™ku
(1) ¼khíkLkk Lkfþk{kt Lke[u sýkðu÷ MÚk¤ku Ëþkoðku.
(1) rn{k÷ÞLke Ãkðoík{k¤k (2) Ãkqðo-Ãkrù{ ½kx (3) øktøkk,Lk{oËk yLku fkðuhe LkËeyku (4)
yr{hfuzw (Ãkktze[uhe-Ãkwz[
w hu e) íkk{ú÷fw (íkk{úr÷rÃík) yLku ¼Á[ (¼hku[) (5) Ãkkx÷eÃkwºk (ÃkxLkk)
yLku Ãkk÷½kx (6) ykË{økZ,¼e{çkuxfk yLku fku÷rznðk
(2) rn{k÷Þ rðMíkkh yLku WÃk¾tzeÞ ¼khík MktË¼uo íkuLke ¼kiøkkur÷f rðþu»kíkkykuu ÷eÄu íkuLkk
EríknkMkÃkh Ãkzu÷k «¼kðíkwt {qÕÞktfLk fhku.
(3) fkuE yuf rðMíkkhLke ÃkÞkoðhýeÞ ÃkrhÂMÚkrík íÞktLkk Mkt¼rðík MktMkkÄLkku fE heíku Lkffe fhu
Au ? Ë»xktíkku xktfeLku Mk{òðku.
(4) ÃkwhkÃkk»kkýÞwøk ËhBÞkLk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkkt ykuòhkuLke {wÏÞ ¾krMkÞíkku yLku WÃkÞkuøkku
sýkðku.
(5) {æÞÃkk»kký Þwøk{kt ÚkÞu÷kt nðkÃkkýeLkk VuhVkh rþfkhLke ÃkØríkyku{kt fuðk VuhVkh þfÞ
çkLkkÔÞk ?
(6) Lkðk Ãkk»kký ÞwøkLkk ¼kiøkkur÷f rð¼ksLkLkku WÕ÷u¾ fhku.
(7) Lkðk Ãkk»kký ÞwøkeLk ÷kufkuLkk SðLkLke yuf Í÷f «Míkwík fhku.
(8) fux÷k rðØktLkku yk fk¤¾tz {kxu ‘Lkð Ãkk»kkrýf ¢ktrík’ suðku þçË þk {kxu «Þkusu Au ?

2. 1 (1)økk{÷ ½kx,çkku÷Lk½kx yLku ¾içkh ½kx ({køko-ÃkkMk)
(2)ykÞkuo
30 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(3) siLk yLku çkkiØ Ä{kuo
(4) íkr{÷Lkkzw
(5) [ku¾k
(6)fT»kký yLku nwý («ò)
(7) ®MkÄw LkËeLkkt {uËkLkku{kt ykðu÷ Ãktòçk yLku ®MkÄw LkkUÄ
2.2 (1) øktøkk,MkkuLk yLku øktzf (LkËeyku)
(2) Akuxk LkkøkÃkwh
(3) fk÷e
(4) Ãkk÷½kx ({køko)
2.3 (1) rþfkh,Mktøkúný
(2) rþfkh,fkÃkýe,¾kuËfk{ yLku yLÞ WÃkkÞku
(3) (f) nkÚkkðk¤e fwnkze (¾) rðËkhf (cleavers) (øk) fLíkof (chopper)
([kuÃkh-øktzkMkk)
2.4 (1) Mkwû{-Ãkk»kký,ÃkíÚkhLkkt Mkwû{ ykuòhku
(2) rºkfkuý,yÚko ytÿkfkh yLku Mk{÷tçk (trapazes)
(3) ¼e{çkuxfk íkÚkk [kiÃkkýe {ktzku
2.5 (1) òuLk ÷wç÷kuf
(2 ) (f) ¾uíkerð»kÞf «ð]ríkykuLkku ykht¼
(¾) ÃkþwykuLku ½h{kt Ãkk¤ðkt
(øk) ÃkíÚkhLkkt ykuòhkuLke ½MkkE yLku Ãkkurík®þøk
(½) {kxeLkkt ðkMkýkuLkku WÃkÞkuøk
(3) {nuhøkZ
2.6 (1) {æÞÃkk»kký Þwøk
(2) ¼e{çkuxfk
(3) rþfkh,{kAe{khe,¼kusLk Mktøkúný,çkk¤fkuLkku sL{,çkk¤fkuLkk Ãkk÷Lk Ãkku»ký íkÚkk
íku{Lku ËVLkkððkLke heíku
ÃkkXktík «&™kuLkku Mktfuík:
(1 ) Lkfþk Lkt.2.1 yLku 2.2 swyku
(2 ) Vfhk Lkt.2.1 yLku 2.3 swyku
(3 ) swyku Vfhk Lkt.h.4
(4 ) Vfhk Lkt.2.6 (Lkku.f) swyku
(5 ) Vfhk Lkt.2.7 (Lkku.øk) swyku
(6 ) Vfhk Lkt.2.8 (Lkku.øk) swyku
(7 ) Vfhk Lkt.2.8(Lkku.½.) swyku
(8 ) Vfhk Lkt.2.8 (Lkku.f.) swyku
þçËð÷e (þçË¼tzku¤--Glossary)
ykÞko-{æÞ yurþÞkÚke ykðu÷ ({Lkkíke) ¼xfíke {kLkð òrík
çkè yutz-fkuEf ykuòhLkku Ãknku¤ku ¼køk fu su {kuxu¼køku nkÚkkLkwt fk{ fhu Au.
EríknkMk 31
«k[eLk ¼khík
MkuÕx-yuf «fkhLke ÃkíÚkhLke fwnkze fu su rLkÞkur÷rÚkf Þwøk{kt çkLke níke.
Sð-sLíkw-fkuEÃký «ËuþLkwt «kýe-SðLk
Vq÷-Íkz-fkuEÃký «ËuþLkwt ðLkMÃkríkSðLk
òíkf-çkkiØfk÷eLk ÃkwMíkfku fu suLkkt çkwØLkk SðLkLku ÷økíke ðkíkkuLkku Mktøkún Au.
LkkUÄ {æÞÃkk»kký-{æÞÃkk»kký Þwøk{kt ÷kufku ðkÃkhíkk níkk íkuðkt Mkqû{ yLku ríkûý ykuòhku
½kx (Ëþo-pass) ÃknkzkuLke ðå[u çkLku÷ ¾k÷e MÚk¤ku-{køkkuo fu su ÃknkzLke çkeS íkhV sðkLkk
{køkkuoLke Mkøkðz fhe ykÃkíkk nkuÞ Au.
«køkiríknkrMkf-ykÃkýk EríknkMkLkku yuðku fk¤¾tz fu suLku {kxu fkuE s r÷r¾ík ykÄkh (MkkÄLk-
Mkk{økúe) WÃk÷çÄ Lk nkuÞ.
32 EríknkMk
nzÃÃkk MkktMf]rík {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
nzÃÃkk MktMf]rík
ÃkkA÷k ÃkkX{kt ík{u,«køkiríknkrMkf fk¤{kt ÷kufku ÃkíÚkh{ktÚke çkLku÷kt ykuòuhku yLku þ†kuLkku
WÃkÞkuøk fhíkk níkk íku òuÞwt.íÞkhçkkË ÷kufkuyu ÄkíkwykuLkku WÃkÞkuøk fhðku þÁ fhe ËeÄku níkku.íkktçkw
yuðe Ãknu÷e Äkíkw níke fu suLkku WÃkÞkuøk {kýMku ykuòh çkLkkððk {kxu fÞkuo níkku. Äe{u Äe{u ¼khíkeÞ
WÃk¾tzku {kt ÃkíÚkh yLku íkktçkkLkkt ykuòhku Ãkh rLk¼oh nkuÞ íkuðe yLkuf MktMf]ríkykuLkku rðfkMk Úkðk
ÃkkBÞku.yk fk{ {kxu íkuyku íkktçkk yLku f÷kE (Tin){ktÚke çkLku÷k fktMkkLke ÄkíkwLkku WÃkÞkuøk Ãký
fhíkk ÚkÞk. EríknkMk{ktÚke yk íkçkffkLku íkk{ú- Ãkk»kýÞwøk (Chalcolithic-chalco yux÷u
íkktçkw yLku lithic=ÃkÚÚkh-Age)íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. ¼khík{kt íkk{ú-Ãkk»kýÞwøkLkku
MkkiÚke Wßsð¤ yæÞkÞ yux÷u nzÃÃkk MktMf]rík suLku rMktÄw¾eýLke MktMf]rík Ãký fnu Au.
nzÃÃkk MktMf]ríkLke þkuÄ 1920-22 {kt fhðk{kt ykðe níke.íÞkhu íkuLkkt çku {níðLkkt MÚk¤kuLkwt
Wí¾LkLkfhðk{kt ykÔÞw níkw yk çku MÚk¤ku níkkt,hkðe LkËe íkxu ðMku÷w nzÃÃkk íkÚkk ®MkÄwLkËe íkxu
ðMku÷wt {kunutòu Ëzku. yk{ktLkk «Úk{ MÚk¤Lkwt Wí¾LkLk ze.ykh.MkknLke íkÚkk çkeòLkwt h¾k÷ËkMk
çkuLkhSyu fÞwo.ÃkwhkíkkÂíðf þkuÄ¾ku¤kuLku ykÄkhu nzÃÃkk MktMf]ríkLku E.Mk.2600 Úke E.Mk.Ãkqðuo 1900
Lkk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLkLke {kLkðk{kt ykðu Au. íku rðïLke «k[eLkík{ MktMf]ríkyku{ktLke yuf økýkðu
Au. {kuxu¼køku íkuLku ‘®MkÄw¾eý MktMf]rík’ Ãký fnu Au, fkhý fu «khtr¼f íkçk¬k{kt íkuLke sux÷e Ãký
ðMkkníkku þkuÄe fkZðk{kt ykðe íku Mk½¤e rMktÄw LkËe yÚkðk íkuLke MknkÞf LkËeyku ÃkkMku fu íkuLke
ykMkÃkkMkLkk {uËkLkku{kt ykðu÷e níke. Ãkhtíkw nk÷{kt íkuLku nzÃÃkk MktMf]rík fnu Au. fkhý fu nzÃÃkk yu
s yuðwt Mkðo«Úk{ MÚk¤ níkw suLkk ÷eÄu yk MktMf]ríkLkwt Mk{økú yÂMíkíð «fkþ{kt ykÔÞw níkw. yk
WÃkhktík íkksuíkh{kt ÃkwhkíkÂíðf MktþkuÄLkku yuðk Mktfuíkku ykÃku Au fu yk MktMf]ríkLkku ÔÞkÃk ®MkÄw LkËeLkk
Mk½¤k fu Ëwh-ËwhLkk rðMíkkhku MkwÄe rðMíkhu÷ku níkku {kxu s yk MktMf]ríkLku ykÃkýu nzÃÃkk MktMf]ríkLkk
Lkk{Úke s yku¤¾eyu íku ðÄw ÞkuøÞ økýkþu. yk MktMf]rík rnLËLke Mkðo«Úk{ yuðe LkøkheÞ MktMf]rík
níke fu su rðï ¼híke yLku yLÞ «k[eLk suðe fu {uMkuÃkkuxe{eÞk yLku r{Mkh (EsÃík) Lke Mk{fk÷eLk
Au.nzÃÃkkfk÷eLk ÷kufkuLkwt SðLk yLku MktMf]ríkLku ÷økíke ykÃkýe òýfkhe {kºk Wí¾LkLk WÃkh
rLk¼oh Au fkhý fu íkífk÷eLk r÷ÃkeLku nS MkwÄe Wfu÷e þfkE LkÚke.
nzÃÃkk MktMf]ríkLkku WÆ¼ð y[kLkf ÚkÞku Lk níkku íkuLkku rðfkMk ¢{þ: LkðÃkk»kýÞwøkeLk
økúk{eý MktMf]rík{ktÚke ÚkÞku níkku. yuðw {kLkðk{kt ykðu Au fu ®MkÄwLkËe{kt V¤ÿwÃk {uËkLk nkuðkÚke
EríknkMk 33
{kuzâw÷ - 1 nzÃÃkk MkktMf]rík
«k[eLk ¼khík
ðÄw{kt ðÄw WÃks (Ãkkf) ÷uðk {kxu W¥k{ xufLkefLkk WÃkÞkuøkLku Ãkrhýk{u f]r»k ÃkuËkþ ðÄe íkuLku ÷eÄu
yux÷e çkÄe ðÄe sðk Ãkk{e nþu fu ¾uíke Ãkh rLk¼oh Lk nkuÞ yuðk þkMkf ðøko ðøkuhu {kxu ¾kã
Mkk{økúe íku{s SðLk rLkðkon {kxuLkk WíÃkkËLkku Ãký nðu yne WÃk÷çÄ Úkðk ÷køÞk nþu. íkuLkk ÷eÄu
Ëwh-MkwÄwhLkk «Ëuþku MkkÚkuLkku rðrLk{Þ yLku ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku ðÄkhðk{kt MknkÞíkk {¤e hne Au.
LkkUÄ íkuLkkÚke nzÃÃkkLkk ÷kufkuLke Mk{]rØ ðÄe nþu. íku{s íkuyku Lkøkh ðMkkððkLku ÷kÞf Ãký çkLÞk nþu.
E.Mk.Ãkqðuo 2000 Úke ykMkÃkkMk yk WÃk¾tzkuLkk rðrðÄ ¼køkkuLke yLkuf «kËurþf MktMf]ríkyku
rðfMke íku{ ÃkÚÚkh yLku íkktçkkLkkt ykuòhku Ãkh rLk¼oh níke. yk ík{k{ íkk{ú-Ãkk»ký MktMf]ríkyku fu su
nzÃÃkk MktMf]ríkLkk rðMíkkhÚke çknkh níke.íku nzÃÃkkÚke ðÄw Mk{]Ø íkÚkk rðfrMkík ÚkE þfe Lk níke.
ðkMíkð{kt yk MktMf]ríkyku økúk{eý MðÁÃkLke níke.fk¤¢{u yk MktMf]ríkykuLkk WÆ¼ð-rðfkMkLkku
Mk{Þøkk¤ku E.Mk.Ãkqðuo 2000 Úke E.Mk. Ãkqðuo 750 Lke ykMkÃkkMkLkku {kLkðk{kt ykðu Au. yk MktMf]ríkyku
Ãkrù{ yLku {æÞ¼khík{kt Ú ke {¤e ykðe Au yLku íku { Lku çkeLk-nzÃÃkeÞ íkk{ú Ã kk»kký
(Chalcolithic)ÞwøkeLk MktMf]rík íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMk çkkË ík{u ........
 nzÃÃkk MktMf]ríkLkk WÆ¼ð-rðfkMk MktË¼uo {krníke ykÃke þfþku.
 nzÃÃkkfk÷eLk Lkøkh ykÞkusLkLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 nzÃÃkkfk÷eLk Mkk{kSf-ykŠÚkf SðLku Mk{òðe þfþku.
 nzÃÃkkfk÷eLk ÷kufkuLke ÄkŠ{f {kLÞíkkykuu Ãkh [[ko-rð[khýk fhe þfþku.
 yk MktMf]ríkyku ÷wÃík (Lk»x) fu{ ÚkE íkuLke rðMík]ík Mk{s ykÃke þfþku.
 nzÃÃkk rMkðkÞLke íkk{ú-Ãkk»kký ÞwøkeLk sLkMk{wËkÞkuLku yku¤¾e þfþku.
 yk íkk{ú-Ãkk»kký sLkMk{wnkuLke ykŠÚkf ÂMÚkrík íku{s íku{Lke SðLk þi÷eLkwt ðýoLk fhe
þfþku.
3. 1 WÆ¼ð-rðfkMk
ÃkwhkíkkÂíðf yðþu»kku ÃkhÚke sýkÞ Au fu nzÃÃkk MktMf]rík Ãkqðuo ÷kufku LkkLkkt LkkLkkt økk{zktyku{kt
hnuíkk níkk. Mk{Þ síkkt íku{ktÚke LkkLkk-LkkLkk fMçkk çkLÞk yLku nzÃÃkkfk¤{kt íku{ktÚke ÃkqýorðfrMkík
þnuhkuLkku rðfkMk Úkðk ÃkkBÞku.ðkMíkð{kt Mk{økú nzÃÃkkfk¤Lkku ºký íkçkffkyku{kt ÔnU[ðk{kt ykÔÞku
Au. (1) «khtr¼f nzÃÃkk fk¤ (E.Mk.Ãkqðuo 3500-E.Mk.2600) yk Mk{ÞLke rðþu»kíkk íkuLkkt {kxuLkk
çkLku÷ {k¤¾kt,«khtr¼f ÔÞkÃkkh,f¤k íkÚkk rþÕÃkku ÃkhÚke òuðk {¤e ykðu Au. (2) ÃkrhÃkfð
nzÃÃkkfk¤ (E.Mk.Ãkq 2600-E.Mk.Ãkq.1900) yu yuðku Mk{Þøkk¤ku Au fu sÞkhu ykÃkýu ¼êk{kt
Ãkfðu÷e #xkuÚke çkLku÷ {k¤¾kt ðk¤k Mkkhe heíku rðfMku÷kt þnuhku,MðËuþe íku{s rðËuþe ÔÞkÃkkh
yLku rðrðÄ «fkhLkkt rþÕÃkku òuðk {¤u Au. (3) W¥kh nzÃÃkkfk¤ (E.Mk.Ãkq.1900-E.Mk.Ãkq.1400)
yk nzÃÃkk MktMf]ríkLkk ÃkíkLkLkku Mk{Þøkk¤ku Au. su ËhBÞkLk þnuhku ðuhkLk çkLkðk ÷køÞkt níkkt. íku{s
ÔÞkÃkkh Mk{kÃík ÚkE [qfÞk níkk. suÚke Äe{u-Äe{u ynªLkk þnuhefhýLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku ÷wÃík
(¾ík{) Úkíke økE.
34 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
ykðku Mkðo«Úk{ ykÃkýu,nzÃÃkk MktMf]ríkLkk ¼kiøkkur÷f ûkuºkLke {krníke {u¤ðeyu. ÃkwhkíkÂíðf
Wí¾LkLk ÃkhÚke sýkE ykðu Au fu yk MktMf]rík rðþk¤ rðMíkkh{kt Vu÷kE níke. su{kt {kºk økwshkík,
hksMÚkkLk,Ãktòçk,nrhÞkýk yLku {nkhk»xÙ suðkt ykÄwrLkf hksÞku s Lknª Ãkhtíkw ÃkkrfMíkkLk yLku
yV½krLkMíkkLkLkk fux÷ktf ¼køkkuLkku Ãký Mk{kðuþ Úkíkku níkku. yk MktMf]ríkLkkt fux÷kft {wÏÞT MÚk¤ku Au
økw s hkíkLkw t ÷ku Ú k÷ yLku Äku ¤ kðehk,sB{w - fkÂ~{h{kt ykðu ÷ {kt z k,yVÄkrLkMíkkLkLkw t LkkUÄ
þkuhíkw÷E,Ãk.Ãktòçk (ÃkkrfMíkkLk) Lkwt nzÃÃkk ®MkÄwLkwt {kUnuòuËzku íkÚkk [LnwËzku,nrhÞkýkLkwt çkLkðk÷e
yLku hk¾eøkZe,{nkhk»xÙ Lkwt ËE{kçkkË {fhkLk íkxu (ÃkkrfMíkkLk-EhkLkLke MkhnËu) ykðu÷
MkwfíkkøkUËkuh yu nzÃÃkk MktMf]ríkLke Ãkrù{e Auzu íkÚkk Ãkrù{e W¥kh «Ëuþ{kt yk÷{økeheyu íkuLke
MkwËwh Ãkqðo íkhVÚke Mke{k Au.
rMkÄwt ¾eýLke MktMf]rík
ykf]r¥k 3.1 rMkÄwt ¾eýLke MktMf]rík

÷kufkuLkk ðMkðkxLkkt MÚk¤kuLkk MktfuíkLku ykÄkhu fk÷eøktøkkLk (Äøøkh nkfhk LkËe íkxu,suLku
Mkk{kLÞík:,÷wÃík LkËe MkhMðíke MkkÚku òuze ËuðkÞu÷ Au) {kunLkòuË¤u Lkku Auzku ðøkuhu yk MktMf]ríkLkkt
{wÏÞ MÚk¤ku nkuðkLkwt {LkkÞ Au. yk MktMf]ríkLkkt Wfík MÚk¤kuyu {kuxk¼køkLke ðMkíkeLkku ðMkðkx
níkku.{kxeLke òík,ðkíkkðhý íkÚkk SðLk SððLke ÃkØríkLke Ërüyu yk rðMíkkhkuLke fux÷ef ¾kMk
rðþu»kíkkyku níke. ynªLke s{eLk Mk{Úk¤ níke. yLku ®Mk[kE íkÚkk ÃkkýeLkku ðÃkhkþ {kxu ðhMkkË
íku{s rn{k÷Þ LkËeykuLkk Ãkkýe WÃkh ykÄkh hk¾ðku Ãkzíkku níkkt. ynªLke ¾kMk ¼kiøkkur÷f
rðþu»kíkkyku íkÚkk f]r»k yLku ÃkþwÃkk÷LkLku ÷økíke yÚkoÔÞðMÚkk yu ynªLkk rðMíkkhkuLke ¾kMk ÷kûkrýfíkk
økýkÞ Au.nzÃÃkk{kt LkøkheÞ ðMkðkx WÃkhktík yLkuf yuðkt MÚk¤ku Ãký níkkt fu sÞkt Ãkk»kkýÞwøk
rþfkhe,Mktøkúnfíkko yÚkðk rð[híkk (yufÚke çkeò MÚk¤u Mkíkík Vhíkk) «køkiríknkrMkffk¤Lkk
sLkMk{wËkÞku Ãký MkkÚku MkkÚku hnÞkt níkkt. fux÷ktf MÚk¤ çktËh fu ÔÞkÃkkrhf MÚk¤kuLkk ÁÃk{kt ðÃkhkíkkt
EríknkMk 35
«k[eLk ¼khík
níkkt. ¾kMk æÞkLk Ëkuhu íkuðe çkkçkík íkku yu Au fu þnuhefhýLku rLkÄkorhík fhLkkh {wÏÞ Ãkrhçk¤ íkhefu
ÔÞkÃkkh fhÔÞðMÚkk íkÚkk r÷rÃk ðøkuhuLku økýðk{kt ykðíkkt nkuÞ Au. (su ynª Ãkwhíkk «{ký{kt òuðk
{¤íkkt nkuðkÚke) LkøkheÞ MktMf]rík íkhefu òýíkk nzÃÃkk MktMf]rík yk ík{k{ {kÃkËtzkuLke Ërüyu ¾he
Wíkhíke níke.
LkkUÄ
(1) ®MkÄw¾eý MktMf]ríkLku nzÃÃkk MktMf]rík Ãký þk {kxu fnu Au ?
............................................................................
(2) nzÃÃkk MktMf]ríkLkk rðrðÄ íkçkffkyku fÞk fÞk níkk ?
............................................................................
(3) nrhÞkýk íku{s økwshkíkLkk fkuEf çku {wÏÞ nzÃÃkkfk÷eLk MÚk¤kuLkkt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
(4) {kunuòuËzkuLke þkuÄ fkuýu fhe níke ?
............................................................................
(5) nzÃÃkk fE LkËe íkxu ðMku÷wt Au ?
............................................................................
(6) fkuEf LkøkheÞ MktMf]ríkLke {wÏÞ {wÏÞ ÷kûkrýfíkkyku fE nkuÞ Au ?
............................................................................
3. 2 Lkøkh ykÞkusLk
nzÃÃkk MktMf]ríkLke MkkiÚke ðÄw æÞkLkkf»kof rðþu»kíkk yux÷u íÞktLkwt Lkøkh ykÞkusLk íku{kt MkkiÚke
ðÄw Mk{kLkíkk òuðk {¤u Au. íku{ Aíkkt fðr[ík «kËurþf rðrðÄíkk Ãký Lkshu [Zu Au.
Lkøkhku,þuheyku,{fkLkkuLkkt,{k¤¾k,#xkuLkk ykfkh íku{s ®Lkfku(økxh) ðøkuhu Mkðo Mkk{kLÞ çkkçkíku
íku {kuxk¼køk{kt Ônut[ðk{kt ykðu Au. Ãkrù{ çkkswyu yuf ô[k [çkwíkhk Ãkh çkLku÷ rfÕ÷ku íkÚkk
ðMkðkxLke Ãkqðuo{kt çkLku÷ Lke[÷wt Lkøkh rfÕ÷k{kt {kuxkt{kuxkt {k¤¾kt çkLku÷kt Au su {kuxu¼køku ðneðxe
yÚkðk ÄkŠ{f yLkw»XkLkkuLkkt fuLÿkuLkk ÁÃk{kt fk{ fhíkkt sýkÞ Au. hnuýktf {fkLkku LkøkhLkk Lke[÷k
¼køk{kt çkLku÷kt Au. ònuh {køkkuoLkwt {k¤¾wt yu heíku økkuXðkÞwt Au fu íku yufçkeò íku fkx¾wýu s fkÃkíkk
sýkÞ Au. íkuLkk ÷eÄu Lkøkh yLkuf hnuýktf ¼køkku{kt ðnU[kE òÞ Au. {wÏÞ ònuh {køkoLku LkkLke
LkkLke þuheyku (økk{yku) MkkÚku Mkktf¤e ÷uðk Au. ½hkuLkkt çkkhýkt («ðuþîkh) {wÏÞ {køkkuo Ãkh Lknª
Ãký Mkktf¤e þuheyku{kt s ¾w÷íkkt níkkt. {kuxk¼køk{kt {fkLkku ¼êe{kt Ãkfðu÷e #xkuLkkt çkLku÷kt níkkt.
{kuxk ½hku{kt ½ýk çkÄk ¾tzku níkk su{kt yuf [kuhMk yktøkýwt Ãký níkwt. yk ½hku{kt ÃkkuíkkLke (ykøkðe)
{kr÷feLkk fwðk,hMkkuzw íkÚkk MLkkLkøk]n yLku [çkwíkhk Ãký nkuíkk. ½hkuLkk ykfkh{ktLkk íkVkðík
(rðr¼Òkíkk) ÃkhÚke yuðku Mktfuík {¤u Au fu Mkw¾e (MktÃkÒk) ÷kufku {kuxkt ½hku{kt hnuíkk níkk sÞkhu íkuLkkt
yuf ¾zðk¤k ½hku fu çkuhfu ku{kt {kux¼ u køku Mk{ksLkk rLkÄoLk (økheçk) ÷kufku s ðMkíkk nþu. nzÃÃkkfk÷eLk
÷kufkuLkk ðÃkhkþ ÃkkýeLkk ðÃkhkþ yLku rLkf÷Lke ÔÞðMÚkk yíÞtík rðfrMkík yLku ÃkØríkMkhLke níke.
Ëhuf ½h{kt (økxhLke) rLkfku níke. su çknkh sELku þuhe ({nkuÕ÷k) Lke rLkfkuLku {¤íke níke. ykðe
36 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
rLkfxkuLkk þçË Aqxu Ãkkzu çkLku÷e {kuhe({uLknkuÕMk) Ãkh {kuxk ÃkíÚkhLke ÃkkxkuÚke Zktfu÷ hnuíkkt (suLku
MkVkE {kxu nxkðe þfkíkk níkk) ykðk [kufLkk ytíkhu yLku þuheLku ytíku Ãkkfe {kuhe çkLkkðkíke níke.
íkuLkk ÃkhÚke fne þfkÞ fu yk ÷kufkuLku MkVkE (ònuh Mkw¾kfkhe) Lke ½ýe Mkkhe {krníke níke.
{kunòuËzkuLkwt {kuxwt MLkkLkøk]n yuf {wÏÞ MÚk¤ Au (swyku r[ºk 3.1.)
LkkUÄ
r[ºk.3.1. {kunUòuËzkuLkwt rðþk¤ MLkkLkøk]n

yuLke [khuçkksw ðhtzk çkLku÷k Au. íkuLkk W¥khLkk yLku ËrûkýLku Auzu Mkezeyku çkLku÷e Au. MLkkLkøk]nLkk
¼kUÞík¤eyu çk¤u÷k fku÷MkkLkku Ãkkík¤ku Úkh çkLku÷ku Au. suÚke Ãkkýe Lkef¤e síkwt LkÚke. çkkswLkk
ykuhzk{ktÚke Ãkkýe ykðíkwt níkw yLku íkuLkk rLkfk÷ {kxu ®Lkf çkLku÷e níke.
MLkkLkkøk]nLke [khuçkkswLkk rfLkkhu-Vhíke fux÷ef ykuhzeyku çkLku÷e níke. su {kuxu¼køku
fÃkzkt çkË÷ðkLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke nþu. rðØkLkkuLku {íku yk rðþk¤ MLkkLkøk]nLkku WÃkÞkuøk ÄkŠ{f
r¢Þkyku Ãknu÷kt MLkkLk fhe Ãkrðºk Úkðk {kxu Úkíkku nþu. yk rðþk÷ MLkkLkøk]n síku rËðMku yLkksLkk
Mktøkún {kxuLkk fkuXkh ykðu÷k níkk. íku{kt yLkks Mkt½hðk {kxu #xkuLkk [kuhMk ykuhzk çkLkkðu÷k
níkk. nzÃÃkk{ktÚke Ãký yuf fkuXkh {¤e ykÔÞku Au. íku{kt #xkuÚke çkLku÷k økku¤ [çkwíkhkLke yuf yk¾e
nhku¤ Au. íku yLkks fwrxLku (½kMkÚke) Awxwt Ãkkzðk {kxu ðÃkhkíkw nkuðkLkwt {LkkÞ Au. yk {krníke
ynªÚke {¤e ykðu÷k ½ô yLku sðLkk Ëkýk WÃkhLkkt Aktíkhkt Úkfe {¤e hnu Au.
÷kuÚk÷{ktÚke #xkuLkwt çkLku÷w yuf {k¤¾wt {¤e ykÔÞw Au. íkuLku Äffku (dockyard){kLkðk{kt
ykðu Au íku ynª ykðíkkt snkòuLk ÷ktøkheLku (íku{Lkkt ÷tøkh çkktÄeLku) {k÷-Mkk{kLk [Zkððk-Wíkkhðk
fk{ {kxu ðÃkhkþ{kt ÷uðk íkku nkuðkLkwt {kLke þfkÞ (swyku r[ºk 3.2.)
r[ºk 3.2. ÷kuÚk÷Lkku ½ffku (dockyard)

EríknkMk 37
«k[eLk ¼khík
yk WÃkhÚke ÷kuÚk÷Lku ynªLkk ÷kufkuLkwt {wÏÞ çktËh fu ÔÞkÃkkhe {Úkf økýe þfkÞ.
LkkUÄ ÃkkXøkík «&™ku-3.2

(1) nzÃÃkkLkkt Lkøkhku{kt rfÕ÷ku {kxu¼køku fE rËþk{kt çkktÄðk{kt ykðíkku níkku ?
............................................................................
(2) nzÃÃkk ¾kíku {fkLkku çkLkkððk{kt fuðk «fkhLke #xku ðÃkhkíke níke ?
............................................................................
(3) rðþk¤ MLkkLkøk]n fÞktÚke {¤e ykÔÞw Au ?
............................................................................
(4) ÷kuÚk÷{kt {¤e ykðu÷k {wÏÞ ¼ðLkLkk {k¤¾kLkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
3. 4 ykŠÚkf «ð]ríkyku:
( 1) ¾uíkeðkze:-
nzÃÃkk MktMf]ríkLke ykŠÚkf Mk{]rØ ¾uíkeðkze, f÷k-fkheøkhe,rþÕÃkk-MÚkkÃkíÞ yLku
ÔÞkÃkkh-WÄkuøk Ãkh ykÄkrhík níke. ®MkÄw LkËe íkxLke V¤ÿwÃk fktÃkðk¤e s{eLk ynªLke Mk{]Ø
¾uíkÃkuËkMkkuLke Míkh WÃks {kxu {kuxku Vk¤ku ykÃkíke níke. íkuLkk ÷eÄu nzÃÃkkLkk hrnþkuLku yktíkrhf
yLku çknkhLkk yu{ çktLku MíkhLkk WÄkuøk-ÄtÄkLku rðfMkkððk{kt MknkÞíkk {¤e hne. ¾uíkeðkzeLke
MkkÚku MkkÚku ÃkþwÃkk÷Lk WÃkh Ãký nzÃÃkkLke yÚkoÔÞðMÚkkLkku {wÏÞ ykÄkh níkku.
nzÃÃkk,{kunòuËzku yLku ÷kuÚk÷ suðkt MÚk¤kuyuÚke {¤e ykðu÷k fkuXkhkuLku íÞkt yLkks
sLkMktøkún {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk níkk. ¾uíkeðkzeLkkt fk{ku{kt ðÃkhkíkkt ykuòhkuLku ÷økíke fkuE
{krníke fu íkuLke Mkkrçkíke {¤e ykðe LkÚke. íku{ Aíkkt fk÷eçktøkkLkLkk yuf ¾uíkh{ktÚke n¤ nktfðkLkk
fu çk¤Ë òuíkhðkLkk fux÷kf r[Lnku òuðk {éÞkt Au. yk çkÄkt ynªÚke ¾uíkeðkzeLkk Mktfíkku økýkÞ.
nrhÞkýkLkk rnMMkkh SÕ÷k{kt çkLkðk÷e ¾kíkuÚke {kxeLkkt n¤ {¤e ykÔÞkt Au. ynª
fwðk{ktÚke Ãkkýe çknkh fkZeLku LkkLkk ÃkkÞk Ãkh íkÚkk LkËeyku{ktÚke Lknuhku fkZeLku {kuxuÃkkÞu ¾uíkhku{kt
®Mk[kE Úkíke nkuðkLkwt sýkÞ Au. ynªÚke {w¾íðu Äô,sð,ík÷,MkhMkð,ðxkýk yLku hkE suðk
Ãkkf ÷uðkíkk nþu. ÷kuÚk÷ yLku htøkÃkwh{kt {kxeLkkt ðkMkýku{kt ¼hðk{kt çk[u÷k yLkksLkk fý WÃkhÚke
ynª zktøkhLkku Ãkkf Úkíkku nkuðkLkk {sçkwík Ãkwhkðk {éÞk Au. fÃkkMkyu ynªLke ¾uíkeLke yuf çkeS
¾kMk WÃks níke. yLkks WÃkhktík {kA÷e yLku ÃkþwykuLkwt {ktMk Ãký nzÃÃkk rLkðkMke ÷kufkuLkk ¾kuhkfLkku
yuf ¼køk níkku.
( 2) WÄkuøkku yLku rþÕÃk:
nzÃÃkkLkku ðkMkeyku ÷ku¾tz WÃkhktík ÷øk¼øk ík{k{ ÄkíkwykuÚke ðkfuV níkk. íkuyku MkkuLkk -
[ktËeLke ðMíkwyku (ËkøkeLkk) çkLkkðíkk níkk. MkkuLkkLke ðMíkwyku{kt {kuíke,çkkswçktÄ,MkkuÞ íkÚkk þçË
òuR ÷uðku yLÞ ½huýkt Mk{krð»x Úkíkkt níkkt. Ãkhtíkw MkkuLkkÚke rðþu»kíkku [ktËeLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkku.
38 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
ynªÚke ½ýk {kuxk «{ký{kt [ktËeLkk ËkøkeLkk,íkkþf ðøkuhu {¤e ykðe Au. ynªÚke íkktçkkLkku ykuòh
íku { s yMºk-þ† Ãký ½ýk {ku x k «{ký{kt {¤e ykÔÞkt Au . Mkk{kLÞ yku ò hku { kt
fwnkze,ykhe,Aeýe,[kfw,¼k÷kLkwt Výwt íkÚkk íkehLkk Výkt Mkk{u÷ Au. æÞkLkkf»kof ðkík íkku yu Au fu
nzÃÃkkLkk ÷kufkuLkkt Wfík þ†ku {¤e ykÔÞkt LkÚke, ÃkíÚkh{ktÚke çkLku÷kt ykuòhku Ãký yne ¾wçk
ðÃkhkíkkt níkkt. íkktçkw {kuxu¼køku hksMÚkkLkLkk ¾uíkze Lkk{Lkk MÚk¤uÚke ÷kððk{kt ykðíkw níkwt. sÞkhu LkkUÄ
MkkuLkwt rn{k÷ÞLkk LkËeíkx rðMíkkhku íkÚkk Ërûký ¼khík{ktÚke sÞkhu [ktËe {wÏÞíðu {uMkkuÃkkuxur{ÞkÚke
÷kððk{kt ykðíke níke. ykÃkýLku fktMkkLke ðÃkhkþLkk Lk{qLkk {¤e ykÔÞk Au. Ãkhtíkw íku yíÞtík
{ÞkorËík økýkÞ íkuðk Au. yk MktË¼o {kunLkòu ËzkuÚke {¤e ykðu÷ fktMkkLke LkíkofeLkk r[ºkLkwt Ëüktík
xktfe þfkÞ. (swyku r[ºk 3.3.) íkuLkku yuf nkÚk rLkíktçk Ãkh xufðu÷ku yLku çkeòu Lk]íÞLke {wÿk{kt
nðk{kt Íw÷íkku sýkÞ Au. íkuýu ½ýe çkÄe [wzeyku Ãký Ãknuhu÷e Ëu¾kE ykðu Au.
r[ºk 3.3. {kunUòuËzku ¾kíkuÚke {¤u÷ LkíkofeLke {qŠíkLkwt r[ºk

{ýfk çkLkkððkLke f÷kyu ynªLke {wÏÞ rþÕÃkf÷k økýkÞ Au. rf{íke ÃkíÚkhku su{ fu yfef yLku
{kýuf suðk híLkku {ktÚke {kuíke çkLkkðíkkt níkk. {kuíke çkLkkððk{kt ÂMxMkuxkEx (Steatite)Lkku Ãký
¾kMk WÃkÞkuøk ÚkÞku. [LËwËzku yLku ÷kuÚk÷{kt {kuíke çkLkkðLkkhkykuLke ËwfkLkkuLkk Ãkwhkðk {¤u Au.
ynªÚke MkkuLkk-[ktËeLkk {ýfk Ãký {¤e ykÔÞk Auu. nkÚkËktíkLke Lkfþe yLku {kuíkeLkkt çkkswçktÄ íkÚkk
yLÞ Mkwþkur¼ík [esðMíkwyku Ãkh {eLkkfk{ fhðkLke «Úkk Ãký níke. íkuLke ykÃkýu fne þfeyu fu
nzÃÃkkLke ðkMkeyku f÷k fkheøkhe yLku rþÕÃkfk{{kt rLk»ýktík níkk.
nzÃÃkk fk÷eLk f÷kf]ríkLkk yuf «rMkØ f÷kf]rík Au {kunUòuËzkuÚke {¤e ykðu÷
ËkZeðk¤k (Ãkqòhe) ÃkwÁ»kLke ÃkíÚkhLke yuf «rík{k (swyku r[ºk 3.4.) íkuLke ykt¾ku yÄo¾wÕ÷e
nkuðkÚke íku æÞkLk {wÿk{kt nkuðkLkwt sýkÞ Au. íkuýu zkçkk ¾¼u yuf çkwèk ¼hu÷e þk÷ ykuZu÷e Au.
fux÷k rðØkLkkuLku {íku yk {qŠík fkuE Mktík-Ãkqòhe fu Ä{o «[khfLkk ÄzLke nkuðe òuEyu.
EríknkMk 39
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
r[ºk 3.4 ËkZeðk¤k ÃkwÁ»kLke

ÃkíÚkhLke {qŠík r[ºk 3.5 {kxeLkk {kLkð yLku «kýeLke {qŠíkyku
nzÃÃkkLkk ½ýkt çkÄk MÚk¤kuyuÚke ÃkwÁ»kku yLku {rn÷kykuLke {kxe{ktÚke çkLku÷e yMktÏÞ {qŠíkyku {¤e
ykðe Au. (swyku r[ºk 3.5) yk{kt {rn÷kykuLke {qŠíkykuLke MktÏÞk «{ký{kt ðÄw Au. íkuÚke yu{
{kLke þfkÞ fu yu {kík]ËuðeLke ÃkqòLkkt «íÞûk WËknhýku Au. yk WÃkhktík Ãkþw-Ãkûkeyku suðkt fu
ðktËhk,fwíkhkt,½uxkt,Ãkk÷íkw Ãkþwyku,¾wtÄðk¤k yLku çk¤Ë ðøkuhuLke yLkuf «fkhLke «rík{kykuLkk
Lk{qLkk {¤e ykÔÞk Au.íku{ Aíkkt yk MktË¼uo MkkiÚke LkkUÄÃkkºk Lk{qLkku òu fkuE nkuÞ íkku íku Au Ãkfðu÷e
{kxe{ktÚke çkLkkððk{kt ykðu÷e çk¤Ë økkze (swyku r[ºk 3.6)
r[ºk 3.6 fk¤eçktøkk¤Úke {¤e ykðu÷ {kxeLke çk¤Ëøkkze
40 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
{kxeLkkt ðkMkýku çkLkkððkt íku nzÃÃkkðkMkeykuLkku {wÏÞÄtÄku níkku. íku {kuxu¼køku [kfzk Ãkh
çkLkkððk{kt ykðíkkt níkkt. íkuLkku Ãkh ÷k÷htøk fÞko ÃkAe fk¤k htøkÚke íkuLku Mkòððk{kt ykðíkkt níkkt.
íku rðrðÄ ykfkh yLku ÁÃk{kt òuðk {¤u Au. r[ºkfk{Lkk Lk{qLkk{kt y÷øk- y÷øk òzkE Lke
÷exeyku,ÃkíkktLkk Lk{qLkk,ÃkkLk yLku ÃkeÃk¤kLkkt ð]ûk,Ãkûkeyku,{kA÷eyku íkÚkk ÃkþwykuLkkt r[ºkku Ãký
{kxeLkkt ðkMkýku Ãkh Ëkuhu÷kt òuðk {¤u Au. nzÃÃkk rLkðkMkeyku rðrðÄ «fkhLke {nkuhku-{wÿkyku Ãký LkkUÄ
çkLkkðíkk níkk. swËk-swËk MÚk¤kuyuÚke ÷øk¼øk çku nòh Úke Ãký ðÄw Bnkuhku {¤e ykðe Au. yk
Bnkuhku {kuxu¼køku [kuhMk ykfkhLke yLku ¾ze{ktÚke çkLku÷e níke. ¾kMk æÞkLk ¾U[u yuðe ðkík yu Au
fu yk Bnkuhku Ãkh yLkuf ÃkþwykuLkkt r[ºkku Au Ãkhtíkw íku{ktLke yuf WÃkh Ãký ½kuzkLkwt r[ºk LkÚke. íku Ëþkoðu
Au, fu yk «ò ½kuzkÚke Ãkrhr[ík Lknª nkuÞ òufu fux÷kf rðØkLkku yk {ík MkkÚku Mkn{ík Úkíkk
LkÚke.rðrðÄ Ãkþwyku WÃkhktík nzÃÃkkLke Bnkuhku WÃkh nzÃÃkkfk÷eLk r÷rÃk{kt Ãký fux÷ktf r[Lnku
{¤e ykÔÞk Au. Ãkhtíkw (f{LkMkeçku) yk r÷rÃk nsw MkwÄe Wfu÷e (ðkt[e) þfkE LkÚke. yk çkÄk{kt
MkkiÚke «rMkØ Bnkuh ®þøkzkLkk {wøkxðk¤k ÃkwÁ»kËuðíkk (ÃkþwÃkrík-þeðS) Lke økýkÞ Au. íkuLkk
{wfwx{kt ºký ®þøkzk Au, yLku íkuyku ÃkÈkMkLk{kt rçkhks{kLk Au. íku{Lke [khuçkksw nkÚke,ðk½,økUzk
yLku ¼UMk suðkt Ãkþwyku Au. {kuxk¼køkLkk rðØkLkku (yk {kxu s) íku{Lku ÃkþwÃkríkLkkÚk-þeðSLkwt ÁÃk
{kLku Au. òufu fux÷kf rðØkLkku {ík MkkÚku Mkt{ík Úkíkk LkÚke.
r[ºk 3.7 ÃkþwÃkríkLke {nkuh
EríknkMk 41
«k[eLk ¼khík
( 3) ÔÞkÃkkh:
rnzÃÃkk rLkðkMkeykuLke LkøkheÞ yÚkoÔÞðMÚkkÞe yuf {níðÃkwýo ¾kMkeÞík yux÷u fu íku{Lkwt
yktíkf (ËuþLke ytËhLkku) íku{s çkkÌk (rðËuþku MkkÚkuLkku) yu{ çktLku «fkhLkwt ÔÞkÃkkrhf {k¤¾wt LkøkhLke
ðMkíke ÃkkuíkkLke ¾kãMkk{økúe íkÚkk yLÞ sÁhe [esðMíkwyku {kxu ÃkkuíkkLke ykMkÃkkMkLkkt økk{zktyku
LkkUÄ Ãkh rLk¼oh hnuíke. íkuÚke økk{zkt yLku Lkøkhku ðå[u ÃkkhMÃkrhf MktçktÄku rðfMkðk ÃkkBÞk níkk. yu s
heíku þnuhkuLkk rþÕÃkkuykuLku ÃkkuíkkLke [es-ðMíkwyku ðu[ðk {kxu çkòhkuLke sÁheÞkík hnuíke nkuðkÚke
yLÞ þnuhku MkkÚkuLkk (ÃkkhMÃkrhf) MktçktÄku rðfMkðk ÃkkBÞk níkk.ÔÞkÃkkheykuyu rðËuþku ¾kMk fheLku
{uMkuÃkkuxu{eÞk MkkÚku ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku MÚkkrÃkík ÚkÞk. íÞkt ykðe [esðMíkwykuLkeu rðþu»k {ktøk níke.
¾kMk æÞkLk Ëkuhu íkuðe ðkík yu Au fu rþÕÃkeykuLku ÃkkuíkkLke [es-ðMíkwyku çkLkkððk {kxu yLkuf
«fkhLke Äkíkwyku íku{s çknw{wÕÞ híLkkuLke sÁh Ãkzíke níke. Ãkhtíkw íku MÚkkrLkf fûkkyu íku WÃk÷çÄ Lk
nkuðkLku ÷eÄu íku çknkhÚke {tøkkððk Ãkzíkkt níkkt. ÃkkuíkkLkk WÆøk{ MÚk¤Úke Ëwh ykðk fk[k{k÷Lke
WÃkÂMÚkríkLku fkhýu Mðk¼krðf heíku s yuðku Mktfuík {¤e hnu Au fu yuðe [es-ðMíkwyku [kuffMkÃkýu
yu MÚk¤kuyu ðMíkw rðrLk{ÞLke «r¢Þk Úkfe s ÃknkU[e nþu. yus heíku hksMÚkkLk{kt íkktçkkLkwt ðÄw Ãkzíkwt
WíÃkkËLk Úkíkw nkuðkÚke ÷kufku ynªLke ¾uuíkze {wfk{u ykðu÷e íkktçkkLke ¾kýku{ktÚke íkktçkw {tøkkðíkk nþu.
yk WÃkhktík fýkoxf ¾kíkuLke fku÷khLke MkkuLkkLke ¾kýku íku{s rn{k÷ÞLke LkËeykuLkk íkx«ËuþÚke
{kuxu¼køku MkkuLkwt {¤e hnu÷w nkuðkLkku Mkt¼ð Au. yuðku {ík Ãký Au fu [ktËe {kuxu¼køku nzÃÃkk{kt
WíÃkkrËík [es-ðMíkwykuLkku çkË÷u {uMkuÃkkuxu{eÞk ÃkkMkuÚke {u¤ððk{kt ykðíke nþu. {kuíke çkLkkððk
{kxu sÁhe ®f{íke híLkku-Lke÷{ ðøkuhLu kku †kuík yVÄkrLkMíkkLkLke W¥khu ÂMÚkík çkËfþkLkLke ¾kýku{ktÚke
{u¤ððk{kt ykðíkku níkku. rVhkuÍk yLku ÃkÒkk fËk[ {æÞ yurþÞk{ktÚke ykÞkík fhíkkt híLkku níkkt.
økku{uË,MVrxf,fkLkuor÷ÞLkLke ykÞkík Ãkrù{ ¼khíkÚke fhðk{kt ykðíke níke. AeÃk÷kt yLku þt¾
ðøkuhu økwshkík íkÚkk íkuLkk Mkr{íkðŠík Mk{]rÿíkx «Ëuþku{ktÚke ykðíkkt nþu. Mkkhk «fkhLkwt E{khíke
÷kfzwt íkÚkk çkeòt fux÷ktf ðLÞ WíÃkkËLkku {kuxu¼køku sB{w-fkÂ~{h suðk W¥khLkk rðMíkkhkuÚke ykðíkkt
nþu. nzÃÃkk rLkðkMkeyku {uMkuÃkkuxu{eÞk MkkÚku rðËuþ ÔÞkÃkkh yku{kLk yLku çkunrhLkLkk {kæÞ{Úke
Úkíkku níkku. nzÃÃkkLkk rðMíkkhku{ktÚke {¤e ykðu÷ {kuíke,Bnkuhku, ÃkkMkk ðøkuhu f÷kf]ríkyku ðøkuhu
{¤e ykððkÚke yk ðkíkLku Mk{ÚkoLk {¤e hnu Au. òufu íku rðMíkkhkuLke f÷kf]ríkyku nzÃÃkkLkk MÚk¤kuyÚu ke
«{ký{kt ykuAe {¤e nkuðk Aíkkt Ãkrù{ yurþÞk íkÚkk ÃkkhMke{q¤Lke (EhkLke) yuf Bnkuh ({wÿk)
÷kuÚk÷ ¾kíkuÚke {¤e ykðe Au. suLkk ÃkhÚke ykðk rðËuþ MktçktÄkuLku Mk{ÚkoLk {¤u Au. Mkqyk,Wh yLku
{uMkuÃkkuxu{eÞkLkkt Lkøkhku{ktÚke ÷øk¼øk çku zÍLk nzÃÃkeÞ Bnkuhku ({wÿkyku) {¤e ykðe Au. ykðe
Bnkuhku WÃkhktík nzÃÃkk {q¤Lke fux÷ef yLÞ f÷kf]ríkyku Ãký íÞktÚke {¤e ykðe Au. su{kt {kxeLkkt
ðkMký,Lkfþe fk{ fhu÷ fkLkuor÷ÞLkLkkt {kuíke íkÚkk ÃkkMkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
{uMkuÃkkux{u eÞk Úke {¤e ykðu÷k rþ÷k÷u¾ku ÃkhÚke ykÃkýLku nzÃÃkk yLku {uMkuÃkkux{ u eÞk ðå[uLkk
MktçktÄkuLku ÷økíke yíÞtÞík WÃkÞkuøke {krníke «kÃík ÚkkÞ Au. yk rþ÷k÷u¾ku{ktÚke rË÷{wLk,
{økLk yLku {u÷w÷qn MkkÚkuLkk yu{Lkk ÔÞkÃkkrhf MktçktÄkuLku ÷økíkk Ãkwhkðk {¤e ykðu Au. rðØkLkku
yu {u÷w÷qnLkk nzÃÃkk rðMíkkh MkkÚkuLkk MktçktÄkuLke ¾kºke ÚkkÞ Au. íku{ktÚke {¤íkk Mktfuíkku
yLkwMkkh {uMkuÃkkux{ u eÞk {u÷÷ w n
q Úke íkktçkw,fksuro ÷ÞLk,nkÚkeËktík,AeÃk÷kt,ðiËÞT {
o ýe,{kuíke íkÚkk y¾LkqMk
ykÞkík fhíkw níkw. {uMkuÃkkuxu{eÞk Úke nzÃÃkk ¾kíku rLkfkMk fhðk{kt ykðíke [es-ðMíkwyku {kt íkiÞkh
ð†ku,WLk,y¥kh,[k{zkLke çkLkkðxku íkÚkk [ktËe {wÏÞ níke. [ktËe rMkðkÞ Wfík ík{k{ [eòu ÍzÃkÚke
42 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
Lk»x ÚkE òÞ íkuðe nkuðkLku fkhýu nzÃÃkk ¾kíkuÚke yuLkk fkuE yðþu»kku {¤e ykðíkk LkÚke. yu{
{kLke þfkÞ.
ÃkkXøkík «&™ku-3.3 LkkUÄ
(1) ¾uíkeðkze WÃkhktík nzÃÃkkðkMkeyku fE ykŠÚkf «ð]ríkyku fhíkk níkk ?

............................................................................
(2) nzÃÃkkðkMkeyku Økhk ðÃkhkíkk çku {wÏÞ ¾kã ÃkkfkuLkkt Lkk{ ÷¾ku ?
............................................................................
(3) nzÃÃkkfk÷eLk yuðku çku MÚk¤kuLkkt Lkk{ ÷¾ku,sÞktÚke ykÃkýLku ¾kã [eòu íkhefu [ku¾kLke
ðÃkhkþLkk Ãkwhkðkyku {¤e ykÔÞk Au.
............................................................................
(4) fktMkkLke LkíkofeLke «rík{k fÞk MÚk¤uÚke {¤e ykðe Au ?
............................................................................
(5) nzÃÃkkfk÷eLk «[r÷ík fkuEf çku rþÕÃkLkkt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
(6) nzÃÃkkLkk ÷kufku {kxu íkktçkw {u¤ððkLkwt {wÏÞ †kuík-MÚk¤ fÞwt níkwt.
............................................................................
3. 5. Mkk{krsf rðþu»kíkkyku:
yÇÞkMk ÃkhÚke yu{ sýkÞ Au fu nzÃÃkkðkMkeyku Lku Mk{ks {kík]Mk¥kkí{f níkkt. ynª
Ëu¾kE ykðíke {kík]ËuðeLke ÷kufr«Þíkk yu{ {kLkðk «uhu Au. Ãktòçk íku{s ®MkÄLkk rðMíkkhku{ktÚke
{kuxuÃkkÞu {¤e ykðu÷e Ãkfðu÷e {kxeLkkt Lkkhe rþÕÃkku Ãký íkuLku Mk{ÚkoLk ykÃku Au. nzÃÃkkLke r÷rÃk
ysÃkÞoík Wfu÷e þR LkÚke {kxu ykÃkýLku yux÷kÚke Mktíkku»k {kLkðku Ãkzu Au.
nzÃÃkeÞ sLkMk{ksLkkt rðrðÄ ÔÞðMÚkkÚke Mktf¤kÞu÷k ÷kufku ðMkíkk níkk. íku{kt
Ãkqskhe,ÞkuØk,¾uzwík,ÔÞkÃkkhe,fkheøkhku (su{kt ðýfh,MkwÚkkh,÷wnkh,fwt¼kh ðøkuhu) Mkk{u÷ níkk.
nzÃÃkk yLku ÷kuÚk÷ suðkt MÚk¤ku ÃkhÚke {u¤÷k {fkLkkuLkkt {k¤¾kt ÃkhÚke yuðku ÏÞk÷ ykðu Au fu
rðrðÄ ðøkoLkk ÷kufku hnuXký {kxu swËkt-swËkt {fkLkkuLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk. nzÃÃkkLkk fkuXkhku ÃkkMku
çkLku÷kt fkheøkhkuLkkt ½h ynª íkuyku ðMkíkk níkk íku ðkíkLku xufku ykÃku Au. yus heíku ÷kuÚk÷{kt íkktçkkLkwt
fk{ fhíkk fkheøkhku yLku {kuíke çkLkkðLkkhk f÷kfkhkuLke fkÞoþk¤k (fk{ fhðkLkk MÚk¤ku) íku{s
íku{Lkk hnuXký {¤ðkÚke yk ðkíkLku Ãký Mk{ÚkoLk {¤e hnu Au. ðkMíkð{kt ykÃkýu yu{ sÁh fne
þfe yu fu ynª Mkw¾e-MktÃkÒk ÷kufku {kuxkt ½hku{kt íkÚkk {swhe MkkÚku Mktf¤kÞu÷ fkheøkh ðøkoLkk ÷kufku
fðkxoh suuðe ykuhzeyku (çkuhfku) {kt hnuíkk níkk.
íku{Lke ðuþ¼q»kkLku ÷økíke {ÞkorËík òýfkhe íÞktÚke {¤u÷ íkífk÷eLk Ãkkfe {kxe íkÚkk
ÃkíÚkhLke çkLku÷e {rn÷kykuLke «rík{kyku Ãkh ykÄkrhík Au. ÃkwÁ»kkuLku {kuxu¼køku su Ãknuhðuþ{kt
ËþoðkÞk Au, íku{kt f{hÚke Lke[uLkk ¼køk{kt [khuçkksw yuf Äkuíke suðwt ð† rðtxu÷w Au, suLkku yuf Auzku
EríknkMk 43
«k[eLk ¼khík
zkçkk ¾¼k yLku s{ýk nkÚk Lke[u Au. çkeòu yuf Ãkkuþkf Ze÷k (¾wÕ÷k) fÃkzk suðku Äkhý fhu÷ Au.
suLkkÚke þhehLkk Lke[÷k ¼køkLku Zktfðk{kt ykðu÷ sýkÞ Au. íkuyku MkwíkhkW íku{s WLkLkkt (økh{)
ð†ku Äkhý fhíkk níkk. {kunu òuËzkuÚke ðýu÷k ð†Lkku yu xqfzku {¤e ykÔÞku Au. ð¤e yLkuf
MÚk¤kuyuÚke {¤u÷e íkfíkeyku yLku MkktÞkt yu ðkíkLke Mkkrçkíke {¤e hnu Au fu ynª fktíký-ðýkxLkwt
LkkUÄ fk{ Ãký Úkíkw níkwt.
nzÃÃkk rLkðkMke ÷kufkuLku þýøkkh MksðkLkku þku¾ níkku. rðrðÄ MÚk¤kuyuÚke {¤e ykðu÷e
†e-ÃkwÁ»kkuLke {qŠíkyku ÃkhÚke ðk¤ yku¤ðkLke Mkkrçkíkeyku {¤u Au. yk ÷kufku y÷tfkhku (½huýkt)
ÃknuhðkLkk Ãký þku¾eLk níkk. íku{kt {wÏÞíðu †eykuLku ÃkwÁ»k yu{ çktLku îkhk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkkt
Lkuf÷uMk,çkkswçktÄ,fkLkLkkt yu®høk,{kuíke-{ýfk,çktøkzeyku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yu{ sýkE
ykðu Au fu ©e{tík ÷kufku MkkuLkk,[ktËe WÃkhktík ®f{íke híLkku{ktÚke çkLku÷kt ½huýkt Äkhý fhíkk níkk
sÞkhu økheçk ÷kufku Ãkfðu÷e {kxe (fk[) Lkkt ½huýkt (çktøkze ðøkuhu) Úke Mktíkw»x hnuíkk níkk.
(1) nzÃÃkkLkk Mk{ksLku ............. Mk{ks økýkðk{kt ykðu Au.

............................................................................
(2) fkheøkh ðøkoLkkt hnuXký fE søÞkyuÚke {¤e ykÔÞkt Au ?
............................................................................
(3) nzÃÃkk rLkðkMke ÷kufku þu{ktÚke çkLku÷kt ð†ku Ãknuhíkk níkk ?
............................................................................
3.6. ÄkŠ{f ©æÄk yLku-rðrÄ rðÄkLk:
nzÃÃkk rLkðkMke ÷kufkuLkku ÄkŠ{f ©Øk íku{s rðrÄrðÄkLk Lku ÷økíke ykÃkýe òýfkhe
{kuxu¼køku íÞktÚke {¤e ykðu÷ Lkh{ {qŠíkyku Ãkh ykÄkrhík Au.nzÃÃkkLkk ÷kufkuLkk Ä{oLku {kuxu¼køku
SðkuÃkkMkf yÚkkoík ð]ûk yLku ÃkíÚkhkuLkk WÃkkMkfLkk ÁÃk{kt òuðkÞ Au.
r[ºk 3.8.{kuunLkòuËzkuÚke {¤e ykðu÷ «ríkfkí{f ÃkeÃk¤kLkwt ð]ûk
44 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(swyku r[ºk 3.8.) yu{ktLkkt {kuxk¼køkLke fk[e (Lkh{) {qŠíkyku {kík]Ëðu eLke WÃkMkLkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e
Au. (swyku r[ºk 3.9) íku{ktÚke {kuxk¼køkLke {qŠíkyku{kt †eykuyu f{hÃkxku ðk½Lkk [k{zkLkwt fÃkzwt
yLku øk¤k{kt nkh Äkhý fhu÷ Au.
LkkUÄ
r[ºk 3.9 {kunLkòË¤kuÚke {kík]Ëuðe «rík¼k

íkuyku Ãkt¾k ykfkhLke Ãkk½ze (rþhkuð†) Ãký Ãknuhíke níke. fux÷ef {qŠíkykuLkk ¾ku¤k{kt çkk¤fkuLku
ËþkoðkÞkt Au, íkku yuf {qŠík{ktíkku {rn÷kLkk øk¼o{ktÚke Akuz (ð]ûk) Ãkktøkhíkwt (Wøkíkwt) ËþkoðkÞw Au.
(su «ríkfkí{f sýkÞ Au.) çkeS yuf {qŠík {kuxu¼køku ½hLke{kíkkLkwt «íkef Au. ½ýkçkÄk rðØkLkku
íkku yu{ {kLku Au fu nzÃÃkk rLkðkMke ÷kufku ®÷øk (ÃkwÁ»kLkwt sLkLkktøk) yLku ÞkurLk (MºkeLkwt sLkLkktøk) Lke
Ãkqò fhíkk níkk. òufu fux÷kf yk {ík MkkÚkuu Mkt{ík Úkíkk LkÚke. nzÃÃkk rLkðkMkeykuLke ÃkwÁ»k Ëuðíkk
(þeðS) «íÞuLke ©ØkLkkt «{ký {¤e hnu Au. {kÚku ÃkkzkLkk ®þøkzktLkkt {wfwx Äkhý fhe ÞkuøkeLk-
æÞkLk{wÿk{kt çkuXu÷k yLku ÃkkuíkkLke ykMkÃkkMk yLkuf Ãkþw nkuÞ íkuðk ÃkwÁ»k Ëuðíkk (þeðS) ðk¤e yuf
{nkuh ({wÿk fu íkfíke) Ãkh çkLku÷e ykf]rík {¤e ykðe Au. {kuxk¼køkLkk rðØkLkku íku{Lku ¼økðkLk
ÃkþwÃkrík (ÃkþwykuLkk Ëuð) ykrË rþðSLkk ÁÃk{kt swyu Au. òufu fux÷kf rðØktLkku íkuÚke y÷øk {ík
Ähkðu Au.yLÞ yuf Bnkuh WÃkh yuf ®þøkzkðk¤k ËuðLke LkøLk ykf]rík Au, su{Lkk ðk¤k nðk{kt
Wzu Au yLku íkuyku ÃkªÃk¤kLkk ð]ûkLke zkðeyku ðå[u W¼k Au íkÚkk íku{Lke Mkk{u yuf WÃkkMkf Äwxýeyu
EríknkMk 45
«k[eLk ¼khík
ÃkzeLku «kÚkoLkk fhíkkt çkuXku nkuÞ íku{ ËþkoðkÞw Au. yk WÃkhÚke ð]ûkÃkqòLke Mkkrçkíke {¤e ykðu Au.
nzÃÃkkðkMkeyku{kt ÃkþwykuLke Ãkqò fhðkLke heíku Ãký «[r÷ík nkuðkLkk fux÷kf Ãkqhkðkyku {¤e
ykÔÞk Au.
E.Mk.20 ÃkqðuoLkk {æÞ¼køk{kt,ðíkeLke ðMkkníkku Ähkðíkk rðMíkkhku Mktfku[kíkk sýkÞ Au.
LkkUÄ Ëk.ík. W¥khfk¤{kt nzÃÃkk fu su {q¤ík: 8Ãk nufxhLkk Äuhkðk{kt rðMíkhu÷w níkw íku Mktfku[kELku {kºk
ºký s nufxhLke ðíke Ähkðíkw ÚkE sðk ÃkkBÞwt níkwt. yu WÃkhÚke ykÃkýLku íÞktLke ðMkíke yLÞºk
[k÷e økE nkuðkLkwt sýkÞ ykðu Au. fk÷eçktøkkLk yLku ÷kuÚk÷ suðkt fux÷ktf MÚk¤kuyuÚke yÂøLkÃkqòLkkt
«{ký {¤e ykÔÞkt Au. fk÷eçktøkkLk{kt #xkuÚke çkLku÷k [çkwíkhkykuLke nhku¤ íku{s íkuLkk WÃkh fhu÷k
¾kzk{ktÚke hk¾ yLku ÃkþwykuLkkt yÂMÚk {¤e ykÔÞkt Au fux÷ktf rðØkLkku yk ¾kzkykuLku Þ¿k {kxuLkk
fwtz {kLku Au. íkuLkk ÃkhÚke yu{ Ãký sýkE ykðu Au fu swËk-swËk rðMíkkhkuLkk nzÃÃkkðkMkeyku{kt
y÷øk-y÷øk ÄkŠ{f heík-rhðks (rðrÄ-rðÄkLk) «[r÷ík níkk fkhý fu nzÃÃkk yÚkðk {kunu
Ëzku{kt Úke fkuEÃký Þ¿kfwtzLkk Ãkwhkð Lk {¤e ykÔÞk LkÚke. {]íÞwçkkË þçkLku ËVLkkððkLkku rhðksyu
fkuEÃký Ä{o fu MktMf]íke Lku ÷økíke yuf yíÞtík {níðÃkqýo çkkçkík {LkkÞ Au. íku{ Aíkkt yk MktË¼uo
nzÃÃkkfk÷eLk MÚk¤ku ÃkhÚke {¤e ykðu÷ ESÃíkLkk rÃkhk{ezku suðe fu {uMkuÃkkuxu{eÞk suðe þkne
fçkhkuLke {kVf fkuE E{khíkku {¤e ykðe LkÚke.
r[ºk 3.10 {kunutòuËzku{ktÚke çkLkkðu÷ çk¤ËLke {qŠík

ynª þçkLku {kuxu¼køku W¥kh-Ërûký rËþk{kt MkwðkzkðeLku íkuLkwt {kÚkwt W¥kh yLku Ãkøk Ërûký
íkhV fhðk{kt ykðíkk níkk.{]íkfLku swËe swËe MktÏÞk{kt íku{Lke MkkÚku {kxeLkkt ðkMkýku {wfeLku
ËVLkkððk{kt ykðíkkt níkkt. fux÷ef fçkhku {ktÚke þçkLke MkkÚku çktøkzeyku,{kuíke,fktMkkLkk ËÃkoý suðe
fux÷ef ðMíkwyku {wfeLku ËVLkkððk{kt ykðíkkt níkkt. íkuLkk ÃkhÚke yuðku Ãký Mktfuík {¤e hnu Au fu
nzÃÃkkðkMke ÷kufku ÃkwLkosL{{kt ©Øk Ähkðíkk níkk. ÷kuÚk÷{ktÚke ºký yuðe fçkhku Ãký {¤e ykðe
Au suLkkt †e-ÃkwÁ»kLku yuf MkkÚku ËVLkkÞu÷ òuðk {¤u Au. fk÷eçktøkkLk{kt Ãký ykðk «íkefkí{f
ËVLkLke Mkkçkeíkeyku {¤e ykðe Au. ð¤e yuf yuðe Ãký fçkh {¤e Au fu sÞktÚke ðkMkýku íkku {éÞk
Au Ãkhtíkw fkuE yÂMÚk®Ãksh fu yÂMÚk {éÞkt LkÚke. heík-rhðkòu{kt òuðk {¤íke WÃkhkufík rðrðÄíkk
ÃkhÚke sýkÞ Au fu nzÃÃkk MktMf]rík{kt {kuxu¼køku swËk swËk «fkhLke ÄkŠ{f ©Økyku «[r÷ík níke.
46 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(1) «rMkØ ‘ÃkþwÃkríkLkkÚk’ Lke {qŠík fÞk MÚk¤uÚke {¤e ykðe Au ?
............................................................................ LkkUÄ
(2) nzÃÃkkfk÷eLk {wÿkyku Ãkh {kuxu¼køku fÞk ð]ûkLke ykf]rík òuðk {¤u Au ?
............................................................................
(3) þwt yÂøLkÃkqòLkk Ãkwhkðk ynªÚke {éÞk Au ? òu sðkçk nk {kt nkuÞ íkku fÞktÚke ?
............................................................................
(4) MktÞwfík (¼uøke) fçkhku fÞk MÚk¤uÚke {¤e ykðe Au ?
............................................................................
3. 9 r÷rÃk
nzÃÃkkðkMke rþrûkík níkk. nzÃÃkkLke {wÿkyku Ãkh yLkuf «fkhLkkt r[Lnku fu ykf]ríkyku
òuðk {¤u Au. íkksuíkhLkkt MktþkuÄLkku Ëþkoðu Au fu nzÃÃkkLke r÷rÃk ÷øk¼øk 400 sux÷kt r[Lnku
Ähkðíke níke. yk r÷rÃk zkçkuÚke s{ýe íkhV ÷¾kíke níke. Ãkhtíkw yk r÷rÃk yksÃkÞoík Wfu÷e
þfkE LkÚke. yuðwt {kLkðk{kt ykðu Au fu íkuyku ÃkkuíkkLkk ¼kð ÔÞfík fhðk {kxu fkuEÃký ¼kðr[ºk fu
r[ºkkf]rík yÚkðk r[Ln fu yûkhLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk. ykÃkýLku íku{Lke ¼k»kkLke Ãký fkuE skýfkhe
LkÚke, Ãkhtíkw fux÷ktf rðØkLkkuLku rðïkMk Au fu yk ÷kufku ‘çkúknwE’ ¼k»kk çkku÷íkk níkk. yk ¼k»kk
ðíko{kLk ÃkkrfMíkkLkLkk çk÷w[eMíkkLkLkk ÷kufku yksu Ãký çkku÷u Au. íku{ Aíkkt yk çkkçkík MÃk»x{ík Lk
nkuðkÚke ftE [kuffMk fne þfkíkw LkÚke.
3.10 nzÃÃkk MktMf]ríkLkwt ÃkíkLk:

nzÃÃkk MktMf]rík E.Mk.Ãkqðou 1900 MkwÄe rðfMkíke hne íku ÃkAe LkøkheÞ MktMf]ríkLkk íkçkffkLku
W¥khðíkeo nzÃÃkkfk¤ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk Mk{ÞLke ¾krMkÞík yu Au fu íku{kt Lkøkh
ykÞkusLk,÷u¾Lkf÷k,{kÃk-íkku÷{kt yufÁÃkíkk,{kxeLkkt ðkMkýku{kt Mk{kLkíkk ðøkuhu suðkt {wÏÞ ÷ûkýku
¢{þ: ÷wÃík Úkðk {ktzÞkt níkkt. ykðwt yÄ:ÃkíkLk E.Mk.Ãkqðuo 1900 Úke E.Mk.Ãkqðou 1400 ËhBÞkLk
ÚkÞu÷ òuðk {¤u Au. nðu ðMkíkeLkk rðMíkkhku Mktfku[kðk ÷køÞk níkk. Ëk.ík. W¥khfk¤ ËhBÞkLk
nzÃÃkk fu su {q¤ÁÃk{kt 85 nufxh{kt rðMíkhu÷w níkw íku yk Mk{Þu {kºk ºký s nufxh Ãkwhíkw {ÞkorËík
ÚkELku hne sðk ÃkkBÞwt níkwt. yuðwt ÷køku Au fu ynªLke ðMkíke çkesu fÞktf [k÷e økE níke. yuðk Mktfuík
{¤u Au fu W¥kh nzÃÃkkfk¤{kt økwshkík,Ãkqðo Ãktòçk,nheÞkýk íkÚkk WÃk÷k Ëkuykçk (øktøkk-s{LkkLkku)
rðMíkkhLkk çknkhLkk ¼køk{kt MÚkkE ÚkÞu÷e yLkuf ðMkkníkku fËk[ yk ÷kufkuLke Ãký nkuE þfu.
ík{Lku LkðkE ÷økkþu fu nzÃÃkk MktMf]ríkLkk ÃkíkLk MktË¼uo rðØkLkku{kt Lke[u {wsçkLkk fux÷kf
{ík-{íkkLíkhku Ãkqðíkuo Au.
(1) fux÷kf rðØkLkkuLku {íku ¼qftÃk suðe fwËhíke ykVíkÚke yk MktMf]ríkLkku ytík ykÔÞku nþu. yu{
{LkkÞ Au fu ¼qftÃkLku ÷eÄu ®MkÄw LkËeLkk tLke[÷kt {uËkLkkuLkk Ãkwhðk¤k rðMíkkhkuLkwt Míkh ô[w ykðíkkt
yk{ ÚkÞw nþu. íkuLkk ÷eÄu Mk{wÿ íkhV síkk LkËeykuLkk {køko{kt yðhkuÄ ykðíkk ykðu÷k ÃkqhÚke
EríknkMk 47
«k[eLk ¼khík
{kunu òuËzku Lkøkh zwçke yÚkðk íkýkE sðk ÃkkBÞwt nþu Ãkhtíkw íkuÚke íkku {kºk {nkuLkòuËzkuLkku Lkkþ Úkðk
ÃkkBÞku nkuÞ çkkfeLke MktMf]ríkLkku Lknª s.
(2) fux÷kf rðØkLkkuLku {íku Äøøkh-nkfhk LkËeLkk s¤{køko{kt VuhVkh ÚkðkÚke Mkqfe yLku çkLke
WÃkòW s{eLkLkwt «{ký ðÄíktw økÞwt nþu. yk rMkØktík yLkwMkkh E.Mk.Ãkqðuo h000 Lke ykMkÃkkMk
LkkUÄ ykðe ÂMÚkrík ðÄíkkt yLku ÷kufkuLkk ¾uík WíÃkkËLkku Ãkh «¼kð Ãkzíkkt ynªLke ðMkíke yLÞºk [k÷e
økE nþu.
(3) ÃkíkLkLkk fkhýku{kt ykÞkuLo kk yk¢{ýkuLkk rMkØktíkLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw yktfzkykuLkk
xefkí{f Ãk]ÚÚkfhýLku ykÄkhu yk {ík nðu íkÆLk Lkfkhe fZkÞku Au.
yk «{kýu fkuE yuf{kºk fkhýLku ÷eÄu s yk Mk{økú MktMf]ríkLkwt ÃkíkLk Úkðk ÃkkBÞwt nkuðkLkwt
{LkkÞ Lknª. ðÄw{kt ðÄw íkuLkk Úkfe fux÷ktf {wÏÞ MÚk¤ku Lk»x ÚkE sðk ÃkkBÞkt nkuðkLkwt {kLke þfkÞ.
íkuÚke Wfík ík{k{ {íkLke xefk ÚkE Au. íku{ Aíkkt ÃkwhkíkkÂíðf ÃkwhkðkykuLku ykÄkh yu{ [kuffMk fne
þfkÞ fu nzÃÃkk MktMf]ríkLkwt ÃkíkLk ykfÂM{f (y[kLkf) Lknª Ãký ÄehuÄehu Úkðk ÃkkBÞwt nþu yLku
Auðxu íku yLÞ MktMf]ríkyku MkkÚku ¼¤e sðk Ãkk{e nþu.
(1) nzÃÃkkLke r÷rÃk{kt ÷øk¼øk fux÷kt r[Lnku Au ?
............................................................................
(2) fE fwËhíke ykVíkLku nzÃÃkk MktMf]ríkLkwt ÃkíkLk {kxu sðkçkËkh økýe þfkÞ ?
............................................................................
(3) nzÃÃkkLke r÷rÃk fE heíku ÷¾kíke níke ?(s{ýu Úke zkçku nkÚku fu zkçkuÚke s{ýu nkÚku ?)
............................................................................
3.11 ¼khíkLkk rçkLk-nzÃÃkeÞ íkk{ú-Ãkk»kký sLkMk{wËkÞku:

{wÏÞ íkk{ú-Ãkk»kký (Chalcolithic) MktMf]ríkyku íkÚkk íkuLkkt {níðÃkwýo MÚk¤ku yLku çkeLk-
nzÃÃkeÞ íkk{úÃkk»kký MktMf]ríkykuLkk «Ëuþku Ãkrù{ ¼khík íku{s Ërûký{kt òuðk {¤u Au. íku{kt
hksMÚkkLkLke Ërûkýu Ãkqðo{kt ykðu÷e çkLkkMk MktMf]rík (E.Mk.Ãkq.2600 Úke E.Mk.Ãkq.1900) WËÞÃkwh
ÃkkMkuLkk ynh yLku røk÷wtx suðk {wÏÞ MÚk¤ku MkrníkLke {k¤ðk MktMf]rík (E.Mk.Ãkq.1700 Úke
E.Mk.Ãkq.1400),Ãkrù{Lkk {æÞ«Ëuþ{kt LkðËkíkku÷e suðkt {wÏÞ MÚk¤ku WÃkhktík òuÞuo MktMf]rík
(E.Mk.Ãkq.1400 Úke E.Mk.Ãkq.700),{nkhk»xÙLkk ÃkqýoLkk Mkr{íkðíkeo rðMíkkhku{kt ykðu÷ ELkk{økkoð
yLku [tËku÷e Mkr{íkLkku Ãkqðeo W¥kh«Ëuþ íkÚkk rçknkh yLku çktøkk¤{ktÚke Ãký íkk{ú-Ãkk»kký MktMf]rík
(.............) Lkk Ãkwhkðk {éÞk Au. ¾kMk æÞkLk Ëkuhu íkuðe çkkçkíku yu Au fu rçkLk nzÃÃkeÞ
(Chalcolithic) MktMf]rík rðrðÄ «Ëuþku{kt Vw÷íke-V¤íke hne nkuðk Aíkkt íkuLke fux÷ef ÃkkÞkLke
çkkçkíkku{kt Mk{kLkíkkyku níke. su{ fu íku{Lkkt økkhk-{kxeLkkt ½h,¾uíke íkÚkk rþfkhLku ÷økíke
«ð]ríkyku,[kfzk Ãkh çkLkkðu÷kt {kxeLkkt ðkMký ðøkuhu yk íkk{ú-Ãkk»kký MktMf]ríkLkkt {kxeLkkt ðkMkýku{kt
økuÁyk htøkLkkt ðkMký (ykuMkeý),fk¤kt yLku ÷k÷htøkLkk ðkMký (çke.ykh.zçkÕÞw) íku{s íkuLke
48 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
MkkÚku MkkÚku rðrðÄ «fkhLkk ðkzfk-ðkzfeyku,çkurMkLk,Lkk¤[kðk¤k yLku Mkktf¤k økËoLkLkk fwtò, MxuLz
Ãkh {wfu÷e íkkþf (zeþ) ðøkuhu Ãký {¤e ykðe Au.
3.12 ykuòh sÁhe MkkÄLkku íkÚkk yLÞ ðMíkwyku:

íkk{úÃkk»kký MktMf]ríkLke yuf ¾kMk rðþu»kíkk yux÷u íku{Lkk îkhk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkkt LkkUÄ
ykuòhku ÃkíÚkhLkkt ykuòhku çkLkkððk {kxu íkuyku yfef (fi÷Mkuzò), [f{fLkku ÃkíÚkh ([xo)
ðøkuhuLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk.yu{Lkk æðkhk ðÃkhkíkkt ykuòhku{kt VhMke,[kfw,rºkþw¤,¼k÷ku yLku
Mktçk÷ ðøkuhu {wÏÞ Au.¾uíke {kxu ÃkktËzk suðe ¾whÃke ðÃkhkíke níke. íkktçkk{ktÚke çkLku÷
[esðMíkw{ktfwnkze, íkehLkkt Výkt,¼k÷k, LkuòLkk {Úkk¤kt, Aeýe, {kA÷eÃkfzðkLkkfktxk, ík÷ðkh,
VhMke, çktøkzeyku, ®ðxeyku, {ýfk ðøkuhuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkku. fkLkuor÷ÞLk, Ãkku¾hks,MVrxf
yLku rAÃk÷kt{ktÚke çkLku÷k {ýfk Wí¾Òk ËhBÞkLk {kuxk¼køkLkkt MÚk¤kuyuÚke {¤e ykÔÞkt Au.
yk MktË¼uo ËE{kçkkË Mktøkúnk÷Þ{ktÚke {¤u÷e ðMíkw ½ýe WÃkÞkuøke sýkÞ Au. yu{kt fktMkkLkk økUzk,nkÚke
yuf ¼UMk fkuíkhu÷ yLku yuf Mkðkhe çkuXe nkuÞ íkuðe çku Ãkizktðk¤k økkze,suLkwt ðsLk MkkEX fe÷kuøkúk{
yLku ykfkh ½ýku {kuxku Au íkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. fkÞÚkk ([tçk÷½kxe) {ktÚke Ãký íkeûýÄkhðk¤e
yLku yýeÞkðk¤e íkktçkk{ktÚke çkLkkðu÷ ðMíkwyku {¤e ykðe Au. yk çkÄkLku ÷eÄu íku Mk{Þøkk¤kLkk
rþÕÃkeykuLke fwþ¤íkkLkku ÏÞk÷ ykðu Au.
EríknkMk 49
«k[eLk ¼khík
3.13 SðLk rLkðkonLku ÷økíke yÚkoÔÞðMÚkk:

yk nzÃÃkkðkMkeykuLkku SðLkrLkðkon ¾uíke yLku ÃkþwÃkk÷Lk Ãkh rLk¼oh níkku. íku{ Aíkkt
LkkUÄ íkuyku{kt rþfkh íkÚkk {kAe{kheLkwt Ãký «[÷Lk níkwt. yk Mk{Þøkk¤kLke ¾uíkÃkËuþku (Ãkkf) {kt
[ku¾k,sð,rðrðÄ Ëk¤ku,½W,swðkh,MkVuË yLku ÷e÷k [ýk,ðxkýk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
æÞkLk Ëuðk suðe çkkçkík yu Au fu yk MktMf]ríkLkk {wÏÞ {wÏÞ rðMíkkhku{kt yus «Ëuþku{kt Mkk{wrnf ½ýe
s WÃkÞkuøke økýkÞ Au. ykðkt MÚk¤kuyuÚke {¤e ykðu÷kt ÃkþwykuLkkt yÂMÚk®Ãksh ÃkhÚke ynªLke
Ãkk÷íkw Ãkþwyku íku{s støk÷e Ãkþwyku fuðkt níkkt íkuLkku ÏÞk÷ ykðu Au. ½hkuLkkt Ãkk÷íkw Ãkþwyku{kt
økkÞ,¼UMk,çkfhe,fwíkhkt,¼wtz yLku ½kuzk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ níkku.støk÷e (hkò) Ãkþwyku{kt {wÏÞíðu
fk¤kt nhý (fk¤eÞkh) yurx÷kuÃk,Lke÷økkÞ,çkkh®Mkøkk (nhý) Mkkt¼h,r[tíkk,støk÷e Ãkkzk yLku
yuf®Mkøk¤kðk¤e ¼UMk (økUzk) Mk{krð»x níkkt. ð¤e {kA÷e,çkíkf Ëuzfk íkÚkk ôËhLkk nkz®Ãksh
Ãký ynªÚke {¤e ykÔÞkt Au.
3.11 ½h yLku hnuXký:

íkk{úÃkk»kký MktMf]ríkLke òu fkuE rðþu»kíkk nkuÞ íkku íku Au íÞktLke økúk{eý ðMíke ynªLkk ÷kufku
yÄoøkku¤kfkh yLku økku¤kfkh hnuXkýku{kt hnuíkk níkk. íkuLke rËðk÷ku fk[e {kxeLke íkÚkk Aík ½kMkLke
çkLku÷e níke. {kuxk¼køkLkk ÷kufku yuf s ykuhzkðk¤k ½hku{kt hnuíkk níkk. òufu fux÷ktf ½hku{kt çku fu
ºký ykuhzk Ãký níkk. ½hLkwt ¼kUÞík¤eÞwt Ãkfðu÷e #xku fu {kxe íkÚkk LkËeLke huík ¼u¤ðeLku çkLkkðu÷wt
níkwt. òuðuo MktMf]rík ({nkhk»xÙ) Lku ÷økíkkt 200 Úke Ãký ðÄw MÚk¤ku þkuÄe fkZðk{kt ykÔÞkt Au.
ELkk{økkoðíke ðÂMík,(skuðuo Mktf]rík) ÃkhÚke òýðk {¤u Au fu yk ðMkkníkku{kt ¾uzwíkkuLkk ðMkðkx
MktË¼uo ÞkusLkkçkØ ÁÃkhu¾k çkLkkððk{kt ykðe níke.
(1) {æÞ«Ëuþ íkÚkk {nkhk»xÙ yu çktLkuLkk yuf yuf íkk{úÃkk»kký MÚk¤Lkwt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
(2) íkk{úÃkk»kkýÞwøkeLk ykuòh rLk{koý {kxu fE Mkk{økúe ðÃkhkíke níke ?
............................................................................
(3) íkk{úÃkk»kký ÞwøkeLk ÷kufku {fkLk çkLkkððk {kxu fE Mkk{økúeLkku WÃkÞkuøk fhíkk níkk ?
............................................................................
(4) íkk{úÃkk»kký MktMf]rík................ fÞk MðÁÃkLke níke ? (LkøkheÞ/økúk{eý)
............................................................................
(5) fkuEÃký çku rçkLk nzÃÃkkfk÷eLk íkk{úÃkk»kký MktMf]ríkLkk Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
50 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
ík{u su þeÏÞk
nzÃÃkk MktMf]rík ¼khíkeÞ WÃk¾tzLke «Úk{ þnuhe MktMf]rík níke. ÃkwhkíkkÂíðf MktþkuÄLkku ÃkhÚke
sýkE ykðu Au fu, yk MktMf]ríkLkku ¢r{f rðfkMk «khtr¼f Mk{wËkÞku Úkfe Úkðk ÃkkBÞku níkku. nzÃÃkk,{kunu LkkUÄ
òuËzku,[LnwËzku,fk÷eçktøkkLk,÷kuÚk÷,çkLkkð÷e,hk¾eøkZe yLku Äku¤kðehkyu çkÄkt nzÃÃkk MktMf]ríkLkkt
fux÷ktf {níðÃkwýo MÚk¤ku Au fux÷ktf nzÃÃkkfk÷eLk {Úkfku yu MkwykÞkuSík Lkøkhku òuðk {¤u Au. yk
LkøkhkuLku íku{Lke ¾kMkeÞíkku {wsçk {wÏÞíðu çku ¼køk{kt rð¼kSík fhðk{kt ykðu Au. yuf ô[k
[çkwíkhk Ãkh çkLku÷ rfÕ÷kLkku ¼køk yLku çkeòu Lke[÷k LkøkhLkku ¼køk, ½h çkLkkððk {kxu Ãkfðu÷e
#xkuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkku. Lkøkhku{kt ðÃkhkÞu÷k ÃkkýeLkk rLkfk÷Lke ½ýe Mkkhe ÔÞðMÚkk níke.
nzÃÃkkLkkt Lkøkhku{ktÚke {¤e ykðu÷ fux÷ktf {wÏÞ ¼ðLkku({kuxkt {fkLkku) {kt {kunuòuËzkuLkwt rðþk¤
MLkkLkøkkh nzÃÃkkLkk yLkksLkk fkuXkhku yLku ÷kuÚk÷Lkk çktËhLkk ½ffk (zkufÞkzo) Lku {wÏÞ fne þfkÞ.
¾uíkeðkzeLke MkkÚku MkkÚku nzÃÃkkLkk ÷kufku Zkuh [hkððk ÃkþwÃkk÷LkLkwt fk{ Ãký fhíkk. íÞkt íkktçkk íku{s
yLÞ ÄkíkwykuLkwt fk{ fhLkkh fwþ¤ fkheøkhku Ãký níkk. íkuyku {kuxu¼køku ÃkíÚkhLkkt ykuòhku ðkÃkhíkk
níkk. íkuyku {kuíke,{ýfk,Ãkfðu÷e {kxuLke {qŠíkyku,{kxeLkkt ðkMký íku{s rðrðÄ «fkhLke {wÿkyku
çkLkkðíkk níkk. nzÃÃkkðkMkeyku yktíkrhf íku{s rðËuþ MkkÚkuLkku yu{ çktLku «fkhLkku ÔÞkÃkkh fhíkk
níkk. EhkLkLkk y¾kík{kt yku{kLk íkÚkk çknuheLk íkfe íkuyku {uMkuÃkkuxu{eÞk (Ehkf) MkkÚku ÔÞkÃkkrhf
MktçktÄku ò¤ðíkk níkk. yk ÔÞkÃkkheyku rðrðÄ «fkhLke ðÃkhkíke [es-ðMíkwykuLke ykÞkík-rLkfkMk
(ÔÞkÃkkh) fhíkk níkk. nzÃÃkk MktMf]ríkLku {kík]Mk¥kkf MktMf]rík {kLkðk{kt ykðu Au. íÞktLkk ÷kufku rðrðÄ
ÔÞðMkkÞku fhíkk níkk MkkÚku MkkÚku íkuyku swËkt-swËkt ½huýktLkku þýøkkh MksðkLkk Ãký þku¾eLk níkk.
nzÃÃkkðkMkeyku {kík]Ëuðe,ÃkþwÃkrík, (ykne Ëuð þeðS) ð]ûkku íkÚkk ÃkþwykuLke Ãkqò fhíkk níkk.
ynª þçkLku ËVLkkððk MktË¼uo yLkuf heík-rhðkòu yLku ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLkku Ãký «[r÷ík níkk.
nzÃÃkkðkMkeyku rþrûkík níkk. íku{Lke r÷rÃk{kt ¼kðr[ºkkuLkku Mk{kðuþ ÚkÞu÷ku sýkÞ Au. òufu íku{Lke
r÷rÃk yksÃkÞoík Wfu÷e þfkE LkÚke. òu yk r÷rÃk ðkt[e þfkÞ íkku ykÃkýu nzÃÃkk MktMf]rík MktË¼uo
½ýeçkÄe {krníke {u¤ðe þfeþwt. rðØkLkkuLku {íku fwËhíke nkuLkkhík,ðÄíke síke rçkLk WÃkòW
s{eLkku,íku{s ykÞkuoLkk yk¢{ýLku ÷eÄu yk MktMf]ríkLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt nkuðkLkwt {LkkÞ Au. ÃkwhkíkkÂíðf
Ãkwhkðkyku ÃkhÚke {¤íkk Mktfuíkku MkkV Ëþkoðu Au fu yk MktMf]ríkLkwt ÃkíkLk ykfÂM{f Lknª Ãký ¢{þ: ÚkÞwt
nkuðwt òuEyu.
ÃkwhkíkkÂíðf MkkÄLkkuÚke rMkØ ÚkkÞ Au fu rçkLk nzÃÃkeÞ íkk{úÃkk»kký MktMf]ríkLke yku¤¾ rðrðÄ
«kËurþf rðr¼Òkíkk Úkfe fhe þfkÞ Au. ÃkíÚkh yLku íkktçkkLkk (Chalcolithic) ykuòhkuLkku WÃkÞkuøk
yu yk MktMf]ríkLke yuf ykøkðe ({kir÷f) yku¤¾ Au. yu{Lke MÚk¤ rð¼ksLk ÃkØríkLku ÷eÄu yu{Lke
ðMkíkeLkk rðrðÄ ðøkkuoLkk rð¼ksLkLke {krníke {¤e hnu Au. fux÷ef ðMíke ½ýe rðþk¤ MðÁÃk{kt
níke. su{kt yrík¼ÔÞ ¼ðLkku níkkt. íku ÃkhÚke yu{ sýkÞ Au fu íku nzÃÃkeÞ MktMf]ríkLkkt {wÏÞ {Úkfku
níkkt. nzÃÃkk MktMf]ríkLkk ½uhkðk çknkhLke íkk{úÃkk»kký MktMf]ríkyku{kt nzÃÃkeÞ þnuhe MktMf]rík yLku
Mk{]rØ skuðk {¤íke LkÚke íku rçkLk þnuhe MktMf]ríkyku níke. íkuLke fux÷ef ykøkðe rðþu»kíkkyku níke.
su{kt ½h çkLkkððkLke ÃkØrík,{kxeLkkt ðkMkýkuLke òíkku,ykuòhkuLke rðrðÄíkk íkÚkk swËk ÄkŠ{f heík-
rhðkòu ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk MktMf]ríkyku Auðx MkwÄe ¾uíkeðkze,rþfkh yLku Mktøkún fhðkLkk
fk{kuLke MkkÚku MkkÚku ÃkþwÃkk÷Lk suðe yÚkoÔÞðMÚkk Úkfe SðLkrLkðkon fhíke níke.
EríknkMk 51
«k[eLk ¼khík
ÃkkXktík «&™ku
LkkUÄ (1) nzÃÃkkfk÷eLk Lkøkh ykÞkusLkLke {wÏÞ {wÏÞ rðþu»kíkkyku ðýoðku.

............................................................................
(2) nzÃÃkkfk÷eLk «[r÷ík WÄkuøk-ÄtÄk yLku rþÕÃkf÷kLke xwtf{kt {krníke ykÃkku.
............................................................................
(3) nzÃÃkkfk÷eLkykuLkk {uMkuÃkkuxu{eÞk MkkÚkuLkk ÔÞkÃkkh MktË¼uo MktrûkÃík ðýoLk fhku.
............................................................................
(4) nzÃÃkkðkMkeykuLkk ÄkŠ{f SðLk MktË¼uo fux÷ef {wÏÞ ¾kMkeÞíkku sýkðku.
............................................................................
(5) nzÃÃkk MktMf]ríkLkk ÃkíkLkLku ÷økíke rðøkíkku Ëþkoðku.
............................................................................
(6) rçkLk nzÃÃkeÞ-íkk{úÃkk»kkýÞwøkeLk sLkSðLkLke MktrûkÃík{kt [[ko fhku.
............................................................................

3. 1
(1) ®MkÄw¾eý MktMf]ríkLku nzÃÃkeÞ MktMf]ríkLku nzÃÃkeÞ MktMf]rík yux÷k {kxu fnuðkÞ Au fu nzÃÃkk
yuðwt «Úk{ MÚk¤ níkwt sÞktÚke yk MktMf]ríkLkk Mkki «Úk{ yðþu»kku {¤e ykÔÞk níkk.
(2) (1) «khtr¼f nzÃÃkkfk¤ (E.Mk.Ãkq.3500 Úke E.Mk.Ãkq.2600)
(2) ÃkrhÃkfð nzÃÃkkfk¤ (E.Mk.Ãkq.2600 Úke E.Mk.Ãkq.1900)
(3) W¥kh nzÃÃkkfk¤ (E.Mk.Ãkq.1900 Úke E.Mk.Ãkq.1400)
(3) nheÞkýk{kt çkLkðk÷e yLku hk¾eøkZe íkÚkk økwshkík{kt ÷kuÚk÷ yLku Äku¤kðehk
(4) ©e h¾kýËkMk çkuLkSo
(5) hkðe
(6) fkuEÃký þnuhe MktMf]ríkLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku{kt- ykÞkusLkçkØ Lkøkh,rðrþ»x f÷kyku
íkÚkk rþÕÃkku,ÔÞkÃkkh-hkusøkkh,fhLkeheík yLku r÷rÃkyu Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
3. 2
(1) Ãkrù{e
(2) Ãkfðu÷e #xku
(3) {kunu òuËzku
(4) Äffku (zkufÞkzo)
3. 3
52 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(1) ÃkþwÃkk÷Lk
(2) ½ô,sð,ík÷,MkhMkð,ðxkýk ðøkuhu
(3) ÷kuÚk÷ yLku htøkÃkwh
(4) {kunu òuËzku
(5) {ýfk-{kuíke çkLkkððk íkÚkk {kxeLkkt ðkMkýku çkLkkððkt LkkUÄ
(6) hksMÚkkLk{kt ykðu÷e ¾uíkzeLke ¾kýku.
3. 4
(1) {kík]Mk¥kkf
(2) nzÃÃkk
(3) fÃkkMk,WLk
3. 5
(1) {kunu òuËzku
(2) ÃkeÃk¤ku
(3) nk,fk÷eçktøkkLk íku{s ÷kuÚk÷
(4) ÷kuÚk÷
3. 6
(1) 400
(2) Ãkwh,ÄhíkeftÃk
(3) s{ýuÚke zkçku W{uhku
3. 7
(1) {æÞ«Ëuþ{kt ykðu÷ LkðËkíkku÷e yLku {nkhk»xÙ{kt ykðu÷ ELkk{økktð
(2) ÃkíÚkh,íkktçkw
(3) {kxe
(4) økúk{eý
(5) {æÞ«ËuþLke fÞkÚkk MktMf]rík íkÚkk {nkhk»xÙLke òuøko MktMf]rík
ÃkkXøkík «&™ku {kxuLkk Mktfuík:

(1) swyku Vfhku-3.2
(2) swyku Vfhku-3.4 (2)
(3) swyku Vfhku-3.4 (3)
(4) swyku Vfhku-3.8
(5) swyku Vfhku-3.10
(6) swyku Vfhku-3.13 yLku 3.14
þçË¼tzku¤
SðkuÃkkMkf : Akuzðk,ÃkíÚkhku íkÚkk f]Ëhíke ½xLkkykuLke yu{kt Sð nkuÞ yuðe ©Øk MkkÚku
WÃkkMkLkk fhðe. yk {kxu su yuLkwt MktræÃkkÂí{f {níð Ãký Au.
EríknkMk 53
«k[eLk ¼khík
çke.ykh.zçkÕÞw : fk¤kt yLku ÷k÷ fk[e{kxeLkkt (ÃkfÔÞk ðøkhLkkt) yuðkt ðkMkýku fu su
íkk{úÃkk»kkýfk÷eLk MÚk¤kuyuÚke {éÞkt Au.
rfÕ÷ku : rMkxkËu÷ (yktíkhËwøko) nzÃÃkkLkkt Lkøkhku{kt ô[k [çkwíkhk Ãkh çkLku÷ yuf yuðku
¼køk fu su {kuxu¼køku LkøkhLke Ãkrù{çkkswyu ykðu÷ níkku.
LkkUÄ ¼kðr[ºk : yuðe ykf]rík fu r[ºk su{ktÚke fkuE ¼kð yLkw¼ðkíkku nkuÞ.
÷ksðho (hkðx) : yuf ½uhk htøkLke þe÷k (ÃkíÚkhLkku xwfzku) fu su{kt rLk÷{ suðkt yk¼w»kýku
çkLkkððkLkkt híLkku {¤u Au. nzÃÃkkfk¤{kt yk rðMíkkh (ðíko{kLk)
yVÄkrLkMíkkLk{kt ykðu÷ Au.
{uMkuÃkkuxu{eÞk : ðíko{kLk EhkfLke Þw¢uxMk yLku xeøkúeþ Lkk{ Lke çku LkËeyku ðå[u ykðu÷ku
(nku¾kçk) Lkku V¤ÿwÃk «kËurþf rðMíkkh
yku.Mke.Ãke. : økuÁyk htøkLkkt {kxeLkkt ðkMký
Ãkiþw[khý : SðLkrLkðkon {kxu ÄhkuW ÃkþwÃkk÷Lk ÃkhLke rLk¼ohíkk
ykrË-rþð : rþðSLkwt yuf «k[eLk yÚkðk «khtr¼f (ykrË) MðÁÃk suLkk Úkfe íku ÃkAeLkk
ík{k{ Mk{Þøkk¤k{kt rþðSLkkt yLÞ MðÁÃkku rðfMkðk ÃkkBÞkt.
Mku÷k¾ze : MkVuË htøkLkwt Mkkð Lkh{ ÃkíÚkh MðÁÃku {¤íkwt ¾Lkes (økwshkíke{kt íkuLku ¾ze
fnu Au su Ãknu÷k [wLkkLke søÞkyu ½h Äku¤kðkLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkw níkw,
suLku nzÃÃkkfk¤{kt Bnkuh ({wÿk) çkLkkððkLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkw níkwt.
- yrÄþuÄ : ÃkkuíkkLke sÁrhÞkíkku fhíkkt ðÄw yuðwt WíÃkkËLk
- ÞwrLkfkuLko : nzÃÃkkLke Bnkuhku Ãkh {¤e ykðu÷ yuf ®þøkzk ðk¤k Ãkþw (økUzk) Lke ykf]rík
- þnuhefhý : þnu h e SðLk su { kt ðÄíke síke ¾u í kÃku Ë kþku , rðrþ»x f÷k-
fkheøkheyku,rþÕÃkku, ÔÞkÃkkh, hkusøkkh,¼ÔÞ ¼ðLkkuLkkt ¾tzuh ({k¤¾kt)
íkÚkk Mk{ks suðkt ík{k{ ÷ûkýku òuðk {¤íkkt nkuÞ íkuðe ÔÞðMÚkk.
54 EríknkMk
ðirËf fk¤ {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
4
ðirËf fk¤
økík ÃkkX{kt ík{u nzÃÃk MktMf]rík rð»ku yÇÞkMk fÞkuo. nzÃÃkkðkMkeyku MktÃkqýo ykÞkursík
Lkøkhku{kt ðMkíkk níkk. íku{Lke ÔÞkÃkkrhf íkÚkk rþÕÃk-MÚkkÃkíÞLku ÷økíke fk{økehe ½ýe ÔÞðÂMÚkík
níke. íku{Lke yuf r÷rÃk Ãký níke. òufu yks ÃkÞoík íku Wfu÷e þfkE LkÚke. Ãkhtíkw E.Mk.Ãkqðuo 1900
Lke ykMkÃkkMk yk LkøkhkuLkwt ÃkíkLk Úkðk {ktzÞw níkwt. íÞkhçkkË yLkuf økúk{eý ðMkkníkkuLkku WËÞ ÚkÞku.
yk økúk{eý ðMkkníkku{kt yuðkt fux÷ktf íkíðku níkkt su nzÃÃkkfk÷eLk MktMf]rík MkkÚku MkkíkíÞ Ähkðíkk
níkk. yk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk nzÃÃkkLkk rðMíkkhLke ykMkÃkkMkLke çknkhLke Mke{kyku{kt ykÞo yÚkðk
Ezku ykÞo Lkk{Lkk Lkðk ÷kufkuyu ¼khík{kt «ðuþ fÞkoLkk Ãkwhkðkyku {¤u Au. yk ÃkkX{kt ykÃkýu yu
ÃkrhÂMÚkríkykuLke {krníke {u¤ðeþwt suLku ÷eÄu yk Lkðk ÷kufkuyu ¼khík{kt «ðuþ fÞkuo MkkÚku MkkÚku yu
Ãký òýðk «ÞíLk fheþwt fu ðirËf MkkrníÞ{kt yk MktMf]rík MktË¼uo fE fE rðþu»kíkkykuLkku WÕ÷u¾
{¤e hnu Au.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMk ÃkAe ík{u........
 ðirËf økútÚkku íku{s íkuLkk rð»kÞ ðMíkw (fÚkkLkf) Lke {krníke ykÃke þfþku.
 ykÞkuoLku ÷økíke {krníke ykÃke þfþku. íkÚkk íkuyku sÞktÚke MÚk¤ktíkrhík ÚkELku ykÔÞk níkk
íkuLku yku¤¾e þfþku.
 «khtr¼f ðirËffk¤ (E.Mk.Ãkq.1500-E.Mk.Ãkq.1000) íkÚkk W¥kh ðirËffk¤
(E.Mk.Ãkq.1000 Úke E.Mk.Ãkq.600) Lkk ÷kufkuLkkt hnuXkýLkkt MÚk¤kuLku yku¤¾e þfþku.
 suLkku WÃkÞkuøk W¥kh ðirËffk¤Úke þÁ ÚkÞku íkuðe ÷ku¾tz{ktÚke çkLku÷e [esðMíkwykuLkwt {níð
sýkðe þfþku.
 E.Mk.Ãkq.1000 Úke E.Mk.Ãkq.600 Lkk Mk{Þøkk¤k ÃkAeLkk Mk{Þ ËhBÞkLk ðirËf ÷kufkuLke
ykŠÚkf, Mkk{krsf íkÚkk hksfeÞ ÔÞðMÚkk íku{s MktMÚkkyku{kt ykðu÷ VuhVkhkuLku yku¤¾e
þfþku.
EríknkMk 55
{kuzâw÷ - 1 ðirËf fk¤
«k[eLk ¼khík
4. 1 ðirËf MkkrníÞ:
4.1. ð
ððuË þçË ‘rðË’ Äkíkw ÃkhÚke çkLÞku Au, íkuLkku yÚko ÚkkÞ Au òýðwt: yu E»xyu ‘ðuË’ yux÷u
ðirËf MkkrníÞ{ktÚke {¤íkwt Ãkrðºk¿kkLk.ðirËf MkkrníÞLke Mk{økú økútÚkkð÷e{kt çku «fkhLkk økútÚk òuðk
{¤u Au.íku{ktLkku yuf «fkh Au ‘{tºk’ Lkku yuLku çkeòu Au ‘çkúkñý’ Lkku yk{ktLkk ‘{tºk’ ðøkoLkk økútÚkku
LkkUÄ ðirËf MkkrníÞ{kt yøkúøkÛÞ Au. yu{kt [kh swËk swËk økútÚk (1) ÉøðuË (2)Mkk{ðuË (3) ÞswðuoË
(4) yÚkoððuËLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.yk{ktLkk ‘çkúkñý’ økútÚkkuLku çkúkñý òíkeLkk {kLke ÷uðkLke ¼q÷
Lk fhíkk. ðkMíkð{kt yk økútÚkku økã MðÁÃk{kt ÷¾kÞu÷ Au. íku{kt {tºkkuLke rðMík]ík ÔÞkÏÞk ykÃkðk{kt
ykðu÷ Au. íku{kt çkr÷ ykÃkðkLku ÷økíkkt rðrÄðÄkLk (f{ofktz) Ãký Ëþkoðu Au. ‘çkúkñý’ Mkrník [khu
ðuËku{kt WÃk÷çÄ Mk½¤wt MkkrníÞ ‘©wrík’ MkkrníÞ økýkÞ Au. íku{kt Ér»k{wrLkyku ÃkkMkuÚke MkeÄwt s
Mkkt¼éÞw nkuÞ íkuðkt MkkrníÞLkku Mktøkún fhðk{kt ykÔÞku Au. ‘ykhÛÞf’(Lkku þkÂçËf yÚko støk÷{kt
h[kÞu÷ ÚkkÞ) íkÚkk ‘WÃkrLk»kË’(økwÁLke Mkk{u-Lke[u çkuMkeLku ¼ýðwt yuðku yÚko Ähkðu Au.) {wÏÞíðu
çkúkñý økútÚkkuLkkt Ãkrhrþ»x Au. íkuLku ‘ðuËktík’ (ðuËkuLkku sÞkt ytík ykðu Au íku ) Ãký fnu Au. íku{kt
íkíð®[íkLkLku ÷økíkk rð[kh-rð{þoLkku Mktøkún Au.
‘ÉøðuË’ {kt 1028 {tºkkuLktw Mktf÷Lk Au. íkuLku ËMk ‘{tz¤’ (¼køk) {kt ÔknU[ðk{kt ykðu÷
Au. íku «khtr¼f MkkrníÞ MksoLk nkuðkÚke íku{ktÚke ¼khíkLkk ðirËf «òsLkkuLkk SðLkLkku WÕ÷u¾ {¤e
hnu Au. ‘Mkk{ðuË’yu fkÔÞÃkËkuLkku Mktøkún Ähkðu Au. íku {kuxu¼køku ÉøðuË{ktÚke ÷uðkÞu÷ Au. íkuLku MkwtËh
fkÔÞkí{f (økuÞ) MðÁÃk{kt ÷uðkÞkt Au suÚke íku økkE þfkÞ íkuðkt Au. ‘ÞswðouË’ çku MðÁÃku-~Þk{
(f]»ý ÞswðuoË) yLku ‘þwf÷’‘ïuík-MkVuË ÞswðuoË’ òuðk {¤u Au. íku{kt MkkðosrLkf íku{s ÔÞrfíkøkík
ÁÃk{kt fhðk{kt ykðíkkt yLkw»XLkkuLkwt ðýoLk Au. sÞkhu ‘yÚkðoðuË’ {kt {tºk-íktºkLkku Mktøkún Au. íkuLkku
WÃkÞkuøk {kuxu¼køku ¼qík-«uíkLku ¼økkððk íku{s hkuøkkuLkku E÷ks fhðk {kxu ÚkkÞ Au.
ðirËf MkkrníÞLkk øknLk yÇÞkMk ÃkhÚke sýkÞ Au fu ðirËføkúÚt kku MkkrnÂíÞf Ërüyu Mkk{krsf
íkÚkk MkktMf]ríkf rðfkMkLkk çku íkçkffkykuLkk ¢r{f rðfkMkLke {krníke Ãkqhe Ãkkzu Au. ‘ÉøðuË’fu su
«k[eLkík{ økútÚk Au fu Mkk{krsf-MkktMf]ríkf rðfkMkLkk «Úk{ íkçkffkLke sÞkhu çkkfeLkk ºký ðuËku
ykøk¤Lkk rðfkMk¢{Lke {krníke ykÃku Au. yk «Úk{ íkçkffkLku ÉøðirËffk¤ yÚkðk «khtr¼f
ðirËffk¤ fnu Au. íku ÃkAeLkk íkçkffkLku W¥kh ðirËffk¤ fnu Au. yk{ktLkku «khtr¼f íkçkffkuyu
ÉøðirËf {tºkkuLkku h[Lkkfk¤ Au. íkuLku E.Mk.ÃkqðuoLkk 1500 Úke E.Mk.Ãkq.1000 Lkk fk¤¾tzðk¤k
Mk{Þøkk¤k{kt {qfðk{kt ykðu Au. W¥khðirËffk÷eLk Mk{Þøkk¤ku E.Mk.Ãkq.1000 Úke E.Mk.Ãkq.600
MkwÄeLkku {LkkÞ Au. íkksuíkh{kt ‘ÞwLkuMfku’ united nations educational scientific
and cultural organization îkhk rðï¼hLke Mk{økú {kLkðòríkLkk MkktMf]ríkf ðkhMkk{kt
Mkk{u÷ fhðk{kt ykðu÷ Au.
(1 ) ‘ðuË’ þçËLkku yÚko þku ÚkkÞ ?
............................................................................
(2 ) ðirËføkútÚkku{ktÚke fÞk fÞk økútÚkkuLku {tºkkuLke ©uýe{kt {wfðk{kt ykÔÞk Au íku sýkðku ?
............................................................................
56 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(3 ) ‘©wrík’ MkkrníÞ ©uýe{kt fÞk «fkhLkk økútÚkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ? íkuLkku WÕ÷u¾ fhku.
............................................................................
(4 ) ‘çkúkñý’ økútÚk ©uýe{kt fE fÚkkðMíkwLkwt ðýoLk Au íku rðøkíku Ëþkoðku.
............................................................................
(5) ‘ðuËktík’ þçËLke ÔÞkÏÞk ykÃkku. LkkUÄ
............................................................................
4. 2 ykÞkuoLkwt MÚk¤ktíkh:
ðirËf{tºkkuLkk Mksof ykÞkuo Au. 19 {kt Mkifk MkwÄe ykÞkuoLku yuf ðtþ (òrík) økýðk{kt
ykðíkk níkk, Ãkhtíkw nðu íku{Lku yuf yuðk ¼k»kk-¼k»ke Mk{qnLkk ÁÃk{kt Mðefkhðk{kt ykÔÞk Au fu
suykuLkku ÞwhkuÃkeÞLk ðøkuhu ¼k»kkyku{kt sL{ ÚkÞku níkku. íku {krníke yk ¼k»kkykuLkk yuðk fux÷kf
þçËku ÃkhÚke {¤e hnu Au fu su{Lkk yÚko yLku Wå[khý{kt MkkBÞíkk òuðk {¤u Au. su{fu MktMf]íkLkku
‘{kík]’ yLku ‘rÃkík]’ ÷urxLkLkk ‘{kíkh’ yLku ‘rÃkxh’ Úke ½ýk {¤íkk ykðu Au. yu s heíku ‘ELkkh’þçË
rnr¥k(íkwfeo) ¼k»kkLkk ðuËfk÷eLk ‘ELÿ’ Úke {¤íkkt ykðu Au. ð¤e ‘MkqÞkoMk íku{s {kÁ¥kkMk’ þçËku
fu su fMMkkEx ({uMkuÃkkuxu{eÞk-Ehkfe) rþ÷k÷u¾ku{kt {¤u Au íku þçËku ðirËf ‘MkqÞo’ yLku ‘{kÁík’
suðk s Au.
yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu ykÞkuo {q¤¼qík heíku Ërûkýe hrþÞkÚke {æÞ yurþÞkLke ðå[u
Vu÷kÞu÷kt ½kMkLkkt {uËkLkku (Steps){kt hnuíkk níkk. íÞktÚke ykÞkuoLkk yuf Mk{qnu ¼khíkLkk W¥kh-
Ãkrù{ ¼køk{kt «ðuþ fÞkuo nþu. íku{Lku ‘EzTku-ykÞoLk’ yÚkðk {kºk ‘ykÞo’ yu Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt
ykðíkk. MÚk¤ktíkhLkk ÃkwhkíkkÂíðf ÃkwhkðkykuLku ykÄkhu sýkÞ Au fu yk ÷kufku Ërûkýe MkkEçkurhÞk
ÂMÚkík yLÿkuLkkuðku MktMf]rík{ktÚke Wíkhe ykÔÞk níkk. yk MktMf]rík E.Mk.Ãkqðuo.Lke çku nòh fk¤¾tz
ËhBÞkLk rðfMÞk níkk.ynªÚke íkuyku rnLËwfTþLke W¥kh (suLku çkurfxÙÞk,{kŠsÞkLkkLkku ÃkwhkíkkÂíðf
¼q ¼køk fnu Au) íkhV ÚkELku ¼khík{kt «ðu~Þku nþu. yk Mk{Þu yÚkkoík E.Mk.Ãkq.1900 Úke
E.Mk.Ãkq.1500 ËhBÞkLk yk rðMíkkhku{ktÚke ykÃkýLku ½kuzk,ykhkÞwfík Ãkizkt,yÂøLkLke WÃkkMkLkk
yLku þçkLkk yÂøLkËnLkk Ãkwhkðk {¤e ykðu Au. yk ík{k{ çkkçkíkku ykøk¤ síkkt ¼khík{kt ðMku÷k
ykÞkuoLkk SðLkLke {wÏÞ ÷kûkrýfíkkyku níke. íku WÃkhktík f÷kf]ríkyku íku{s {kxeLkkt ðkMkýkuLkk su
yðþu»kku {éÞk Au íku Ëþkoðu Au fu yk ykÞkuo {æÞyurþÞkÚke Ërûký yurþÞkE rðMíkkhku íkhV MÚk¤ktrhík
ÚkÞk nþu. Ãkhtíkw fux÷kf rðØkLkku nsw Ãký yk Ë÷e÷ MkkÚku yMkn{ík Úkíkkt sýkðu Au fu ykÞkuo {kºk
¼khíkLkk s ðíkLke níkk yLku íkuyku fkuEÃký çknkhLkk MÚk¤uÚke ¼khík{kt ykÔÞk Lk níkk. (yk
MktË¼uo Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíke Mkrník fux÷kf rðØkLkku WÃkhktík zko.¼økðkLkËkMk økezðkýeyu
íkksuíkh{kt Return of the Aryans Lkk{Lkku þkuÄøkútÚk ÷¾e ÃkÞkoÃík Ãkwhkðkyku xktfÞk Au.
yk Lkðykøktíkwf ÷kufku-ykÞkuo-nòhku ð»kkou MkwÄe yLkuf xku¤eykuLkk ÁÃk{kt ¼khík ykÔÞk
níkk. yu ËhBÞkLk ynªLkk MÚkkrLkf (Ëuþs) yLku çknkhÚke ykðu÷k Lkðk ÷kufku ðå[u ÃkkhMÃkrhf
Mkt½»ko-{wõík MktçkÄku [k÷íkk hnÞk. suLku Ãkrhýk{u yuf {wÏÞ ðkík yu Úkðk Ãkk{e fu ðirËf ¼k»kk
(MktMf]ík) Mk{økú W¥kh¼khíkLke {wÏÞ¼k»kk çkLke sðk Ãkk{e. yk ¼k»kk (MktMf]ík) {kt h[kÞu÷
økútÚkku fu suLkku ykÃkýu ykøk¤ WÃkh WÕ÷u¾ fhe økÞk Aeyu íkuLku ðirËf MkkrníÞ fnu Au.
EríknkMk 57
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
ÞwhurþÞkLke «k[eLk MktMf]ríkyku
Lkfþku 4.1.ÞwhurþÞkLke «k[eLk MktMf]ríkyku

(1 ) ík{u yu{ fE heíku fne þfku íku{ Aku fu, MktMf]ík,÷urxLk,rnr¥k (nuxkEx) yLku fiMkkExh íku
ík{k{ ¼k»kkyku yuf s {q¤ (Mk{wn) MkkÚku MktçktÄ Ähkðu Au ?
............................................................................
(2 ) ykÞkuoLkk MÚk¤ktíkhLkkt ÃkwhkíkkÂíðf «{ký (Ãkwhkðk) fÞktÚke {¤e ykÔÞk Au ?
............................................................................
(3 ) íku fÞkt MÚk¤ku Au fu su ykÞo MktMf]ríkLke rðþu»kíkkÚke «¼krðík {LkkÞ Au ?
............................................................................
(4 ) ykÞo MktMf]ríkLkkt {wÏÞ {wÏÞ MÚk¤kuLkku WÕ÷u¾ fhku.
............................................................................
4. 3 ðirËf ykÞkuoLkku ¼kiøkkur÷f rðMíkkh-«Ëuþ:

«k[eLk ykÞkuo ‘MkÃík-rMktÄw’ Lkk{Lkk MÚk¤u ðMkíkk níkk. yu MkkÚku LkËeykuðk¤ku «Ëuþ níkku.
yk rðMíkkh {wÏÞíðu Ërûký yurþÞkLkk W¥kh-Ãkrù{e «ËuþkuÚke þÁ fheLku Þ{wLkk LkËe MkwÄeLkk
rðMíkkh{kt Vu÷kÞu÷ Au. yuLke Mkkík LkËeyku{kt ®MkÄw,rðíkMíkk,(su÷{),yuÂMfLke (r[Lkkçk),ÃkkÁMkkLke
(hkðe),rðÃkkþk (rçkÞkMk),þíkwÿe (Mkík÷s) yLku MkhMðíkeLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk «Ëuþku{kt
ÉøkðirËf Mk{ÞLkkt ÷kufkuyu ðMkðkx fÞkuo,ÞwØku ÷zÞk,ÃkkuíkkLkkt íkÚkk yLÞLkkt ÃkþwykuLkkt ½ý (xku¤kt)
[hkÔÞkt íkÚkk ÃkþwykuLku ½høkÚÚkw fu Ãkk÷íkw òLkðh çkLkkÔÞkt ÄehuÄeh íkuyku Ãkqðo rËþk íkhV ykøk¤
ðÄíkk økÞk yLku W¥kh ðirËf fk¤{ktíkku íkuyku ðíko{kLk W¥kh «Ëuþ (fkiþ÷) yLku rçknkh (rðËun)
58 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
MkwÄe ÃknkU[e økÞk. yne ykðeLku íku yuðk ÷kufkuLkk MktÃkfo{kt ykÔÞk fu su yu{LkkÚke swËe s ¼k»kk
çkku÷íkk níkk yLku ½ýk ÷ktçkk Mk{ÞÚke ynet ðMkðkx fhíkk níkk.
LkkUÄ
W¥kh ðirËf «Ëuþku
Lkfþku 4.2. W¥kh ðirËf «Ëuþku.
(1 ) MkÃík®MkÄw{kt Mk{krð»x Mkkík LkËeLkkt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(2 ) W¥khðirËffk÷eLk ykÞkuo fÞk «ËuþLkk ÷kufkuLkk MktÃkfo{kt ykÔÞk ?
............................................................................
4.4 «k[eLk ðirËfyÚkoíktºk

«k[eLk ðirËf ykÞkuo ÃkþwÃkk÷f níkk. íku íku{Lkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ níkku. íkuyku ËwÄ {ktMk yLku
[k{zwt {u¤ððk {kxu økkÞ,¼UMk,½Uxk,çkfhkt yLku ½kuzk Ãkk¤íkk níkk. ÉøkðirËf MkkrníÞ{ktÚke íkuLkk
Ãkwhíkk Ãkwhkðkyku {¤e hnu Au. økki þçË{ktÚke yLkuf yÚko WË¼ðu Au su{ktÚke yuf {wÏÞyÚko økkÞ Au.
ÄLkðkLk {kýMkLku økku{ík fnuíkk rËfheLku ‘Ëwrnºke’ fnuíkk suLkku yÚko økkÞLku ËkunLkkhe ÚkkÞ Au.
‘økðu»kíkk’Lkku yÚko økkÞkuLke þkuÄ fhLkkh ÚkkÞ suLkku çkeòu yÚko ÷zkE Ãký ÚkkÞ Au, fkhý fu Ãkþwyku
(økkÞku) Lku fkhýu yLkuf ÷zkEyku ÚkE níke. økkÞLku MktÃkwýo EåAk ÃkrhÃkqýo fhLkkh-‘fk{Ëk’
Mk{sðk{kt ykðíke ÃkþwykuLke MktÏÞk{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku {kxu «kÚkoLkkyku Ãký fhðk{kt ykðíke níke.
Wfík ík{k{ MktË¼uo íkÚkk íkuLku ÷økíkk çkeò yLkuf MktË¼uo ÃkhÚke yuðk Mktfuík {¤e hnu Au fu ÉøkðirËf
ykÞkuo {kxu ÃkþwÃkk÷Lkyu {wÏÞ ykŠÚkf «ð]rík níke. Ãkhtíkw yuLkku yÚko yu LkÚke fu «khtr¼f ðirËf
÷kufkuyu ¾uíkeðkzeLke {krníke Lk níke. òufu ÃkþwÃkk÷LkLke Mkh¾k{ýe{kt ¾uíkeðkze fhðkLkk Ãkwhkðk
«{ký{kt ½ýk ykuAk {¤e ykðu Au.þfÞ Au fu ykðk MktË¼kuo ÃkkA¤Úke òuze Ëuðk{kt Ãký ykÔÞk
nkuÞ. fux÷kf MktË¼kuo ÃkhÚke íkku yuf sýkE ykðu Au fu íku{Lku f]r»kLke Ãkwhíke {krníke níke yLku íkuyku
EríknkMk 59
«k[eLk ¼khík
ÃkkuíkkLkk ¼kusLkLku ÷økíke ík{k{ sÁhe [esðMíkwyku Ãkwhe fhðk {kxu s ¾uíke fhíkk níkk. íkuyku
‘Þð’ (sð fu çkk÷ou) ¾uíke fhíkk íkuLkku yÚko ¾kãÒkkuLke òíkLke WÃks (¾uík «Ëuþ) Úke íkuyku ðkVuf
níkk.
ÃkþwÃkk÷Lk íku{s LkkLkk ÃkkÞk ÃkhÚke ¾uíke WÃkhktík íkuyku yLÞ ykŠÚkf «ð]ríkyku Ãký fhíkk
LkkUÄ níkk. rþfkh,MkwÚkkhefk{,htøkfk{,ðMºkðýkx,hÚk rLk{koý íku{s Äkíkwyku ykuøkk¤eLku Úkíke fk{økehe
ðøkuhu Ãký íkuyku fhíkk níkk. yk heíku WíÃkkrËík fhu÷ [eòu íku íku ðMíkw rðrLk{Þ (MkkxkÃkØrík) Lkk
fk{{kt ÷uíkk níkk. Ãkhtíkw ðMíkwrðrLk{Þ{kt økkÞkuLkwt {kæÞ{ íku{Lku MkkiÚke ðÄw øk{íkw níkwt çkr÷Lke ÄkŠ{f
rðrÄ WÃkhktík çkúkñý-ÃkqskheykuLku økkÞku,½kuzk íkÚkk MkkuLkkLkkt ½huýkt ð¤íkh (ðuíkLk) Lkk ÁÃk{kt
{¤íkkt níkkt.
(1 ) «k[eLk ðirËf ykÞkuoLkk ÄtÄk-hkusøkkhLkwt ðýoLk fhku.

............................................................................
(2 ) ÃkþwÃkk÷LkLkwt {níð áüktík ykÃke Ëþkoðku.
............................................................................
(3 ) «k[eLk ykÞkuoLkk SðLk{kt f]r»kLkwt þwt {níð níkw ? rðMíkkhÚke sýkðku.
............................................................................
(4 ) «k[eLk ykÞkuo{kt fE ykŠÚkf «ð]ríkyku «[r÷ík níke ? íkuLke ÞkËe çkLkkðku.
............................................................................
(5) «k[eLk ðirËf fk¤{kt ÃkkhMÃkrhf rðrLk{Þ«ÚkkLkwt ðýoLk fhku.
............................................................................
4. 5 W¥kh ðirËffk¤{kt ykðu÷kt ÃkrhðíkoLkku:

W¥kh ðirËf fk¤{kt f]r»kyu ðirËf «òLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ níkku. ¾uíkeðkze{kt «kht¼ fhíkkt
Ãknu÷kt íkuyku ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLk fhíkk. n¤ [÷kððk {kxu íkuyku A Úke ykX çk¤Ë òuíkhíkk (òuzíkk)
nkuðkLkwt {LkkÞ Au. ¾uíkfk{ {kxu Ãkkzk Ãký Ãkk¤ðk{kt ykðíkk níkk. Ë÷Ë÷ðk¤e s{eLk Ãkh n¤
nktfðk {kxu yk Ãkkzk ½ýk WÃkÞkuøke níkk. yk Mk{Þu ELÿ ËuðíkkLku ‘f]r»kLkk Ëuð’ Lkwt WÃkLkk{
ykÃkðk{kt ykÔÞwt. yk ðu¤kyu Akuz Ãkh Wøkíkk ¾kã ÃkËkÚkkuo (V¤,Akuz) Lke MktÏÞk{kt ¼khu ð]rØ
ÚkE níke.íkËT WÃkhktík nðu yk ÷kufku [ku¾k,Ëk¤,{Mkwh,swðkh,çkkshe,þuhze ðøkuhuLke ¾uíke Ãký
fhíkk ÚkÞk. hktÄu÷k ¼kík nðu ËkLk-Ërûkýk{kt Mkk{u÷ fhíkk ÚkÞk. ykðe ¾kã Mkk{økúeLku yk¤øk
síkkt ÄkŠ{f yLkw»XkLkku{kt ËkLkLkk ÁÃk{kt Mk{kðe ÷uðk{kt ykðe. íku÷ fu su{ktÚke MkkiÚke ðÄw íku÷
{u¤ðkíkw níkwt íku ÄkŠ{f f{ofktz{kt ðÄw ðkÃkhíkk ÚkÞk níkk.
W¥kh ðirËffk÷eLk ykÞoMktMf]ríkLke yuf {wÏÞ ¾kMkeÞík yux÷u E.Mk.Ãkq.1000 Lke ykMkÃkkMk
÷ku¾tzLkk WÃkÞkuøkLkku «kht¼.ÉøkðirËf «ò suLku ‘yÞMk’Lkk Lkk{Úke yku¤¾íke níke íku {kuxu¼køku
‘íkktçkw’ fu ‘fktMkw’ nkuðkLkwt {kLke þfkÞ. W¥khðirËf fk¤{kt yk ‘yÞMk’ Lke MkkÚku ‘~Þk{’ yÚkðk
‘f]»ý’Lkwt rðþu»ký òuzkÞwt íkuLkku yÚko ‘fk¤w’ ÚkkÞ. yk þçË «ÞkusLk ÷ku¾tz {kxu fhkÞku nkuðkLkwt
60 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
sýkÞ Au. ÃkwhkíkkÂíðf «{kýku (Ãkwhkðkyku) Lku òuíkkt ÷køku Au fu ÷ku¾tzLkku WÃkÞkuøk E.Mk.Ãkq.1000
Lke ykMkÃkkMkÚke þÁ ÚkÞku nkuðku òuEyu. yk Mk{ÞLku W¥khðirËf Mk{Þøkk¤ku {LkkÞ Au.
¼khíkLkk W¥kh íkhVLkk fu Ãkqðo íkhVLkk ¼køkku{kt íku{s íkuLkk W¥kh-Ãkrù{ rðMíkkhku{kt
sÞkt ¼khu ðhMkkË Úkíkku níkku. íÞkt yk ykÞkuoyu ykøk¤ síkkt MÚk¤ktíkh fÞwo nþu. ¼khu ðhMkkËLku
fkhýu yk rðMíkkh økkZ støk÷kuÚke AðkÞu÷ku níkku. W¥khðirËf fk¤{kt yk støk÷kuLku Mkkheheíku fkÃkeLku LkkUÄ
s{eLk LkðMkkæÞ fhðk {kxu òu ÷ku¾tz Lk þkuÄkÞw nkuík íkku íkktçkk yLku ÃkíÚkhLkkt ykuòhku yu{kt ¾kMk
{ËËÁÃk çkLke þfÞkt nkuík. ¾kMk fheLku fÃkkÞu÷ ð]ûkkuLkkt {kuxkt {kuxkt XqXktLku Ãknu÷ktLke Mkh¾k{ýe{kt
rðMík]ík støk÷Lke s{eLkkuLku ¾uíke÷kÞf çkLkkððk{kt ½ýe ÍzÃk ykðíke níke. ÷ku¾tzLkk n¤Lke
{ËËÚke {kxe{kt ôzu MkwÄe [kMk (¾uzký) ¾kze þfkíkk níkk, íkuÚke s{eLkLku WÃkòW (V¤ÿwÃk)
çkLkkðe þfkÞ Au. ykðe «r¢Þk þÁ ÚkðkLke Mkt¼kðLkk ÉøkðirËffk¤Lkk W¥khkÄo{kt þÁ ÚkE
níke. Ãkhtíkw ÷ku¾tz{ktÚke çkLku÷kt ykuòhku ðkÃkhðkLkkt «{kýku W¥kh ðirËf íkçkffk{kt òuðk {¤u Au.
yk Mk{Þu ¾uíke Ãkh rLk¼oh yÚkoÔÞðMÚkk ðÄíkkt ðMkíke{kt ¼khu ðÄkhku LkkUÄkÞku. r[íkhu÷kt hk¾kuze
(~Þk{) htøkLkkt (Ãke.S.zçkÕÞw) ðkMkýkuLke MktÏÞk íkÚkk «{ký yk Mk{Þu ðæÞkt nkuðkLkk Ãkwhkðk Ãký
{¤e hnu Au. suLku ÷eÄu Ëkuykçk (çku LkËeyku ðå[uLkku «Ëuþ) rðMíkkhkuLke ðMíke ½ýe çkÄe ðÄe
nkuðkLkk Ãkwhkðk Ãký WÃk÷çÄ Au. Mk{Þ síkkt ðirËf «òLku Éíkwyku ¾kíkh íkÚkk rMkt[kELke W¥kh
«ÚkkLke òýfkhe Ãký {¤íke økE níke. yk ík{k{ rðfkMkLku ÷eÄu W¥kh ðirËffk¤Lkk ytrík{
íkçkffk{kt fux÷ktf MÚk¤ku suðkt fu nÂMíkLkkÃkwh íkÚkk fkuþktçkeLkku ðkMíkrðf ÁÃk{kt rðfkMk Úkðk ÃkkBÞku.
ykðkt yÄorðfkrMkík Lkøkhku fu sÞkt {wÏÞíðu hksfw{kh,Ä{korÄfkhe (Ãkqòhe) yLku fkheøkh hnuíkk
níkk íku{Lkwt ¼hýÃkku»ký fhðkLkwt fk{ ¾uzwíkku fhíkk níkk, su fËk[ MðuåAkÚke yÚkðk {sçkwheÚke
Ãký yu{Lku yLkks ÃkwÁ Ãkkzíkk nkuðkLkwt {kLke þfkÞ Au.
(1 ) W¥khðirËffk¤{kt {wÏÞ {wÏÞ ykŠÚkf «ð]ríkyku fE níke ?

............................................................................
(2 ) ¾uíkeLkwt {níð ðÄíkkt ykÞkuoLke SðLk þi÷e{kt fÞkt fÞkt ÃkrhðíkoLkku ykÔÞkt ?
............................................................................
(3 ) ¾uíkeLkk Ëuðíkk íkhefu fkuý yku¤¾kíkwt níkwt ?
............................................................................
(4 ) íku÷Lku ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLkku{kt þk {kxu ðÄw {níðÃkwýo økýðk{kt ykðíkk níkk ?
............................................................................
(5) W¥kh ðirËffk¤{kt ÷ku¾tzLkkt MkkÄLkku Úkfe ¾uíke{kt þwt {ËË {¤e hnu ?
............................................................................
(6 ) r[rºkík yLku hk¾kuze (~Þk{) htøkLkk {kxeLkkt ðkMkýkuLkkt MÚk¤kuLkwt «{ký ðÄðkLkkt þkt
fkhýku níkk.
............................................................................
EríknkMk 61
«k[eLk ¼khík
4. 6 «khtr¼f ðuËfk÷eLk Mk{ks:

ÉøkðirËf Mk{ksLkwt ÃkkÞkLkwt yuf{ fwxwtçk níkwt. íku rÃkík]«ÄkLk Mk{ks níkku. íku{kt ÷øLkLke
ÃkhtÃkhk níke.yuf{rnLkeðúíkLkku ykËþo (Ä{o) nkuðk Aíkkt fðr[íkT ©e{tíkku îkhk yLkuf ÃkÂíLk Ãký
LkkUÄ hk¾ðk{kt ykðíke níke. ðÞMf ÚkÞk ÃkAe s ÷øLk Úkíkkt yLku ÃkÂíLk ÷øLk fheLku Ãkríkøk]nu síke níke.
fwxwtçk yu yuf rðþk¤ sLkMk{wnLkku ¼køk níkwt. suLku ‘rðMk’ yÚkðk ‘ðtþ’ fnuíkk níkk. yuf Úke ðÄw
ðtþkuLkk Mk{qnLku ‘sLk’ yÚkðk ‘òrík’ fnuðk{kt ykðíkk.‘sLk’ MkkiÚke {kuxwt Mkk{krsf yuf{ níkwt.
yk ðtþLkk ÷kufku ÃkhMÃkh ÷kuneLkk MktçktÄkuÚke òuzkÞu÷k níkk. fkuEÃký òríkLkwt Mk¼kÃkË {u¤ððk {kxu
íÞkt sL{ ÷uðku sÁhe níkku.{kºk yu rðMíkkhLkku ðMkðkx yu {kxu ÃkÞkoÃík Lk níkku. yk heíku ‘¼hík’
òríkLkk ÷kufkuLku ¼khík fnuðk{kt ykðíkk níkk. yu{kt fkuE yuf «ËuþLke fkuE ¼qr{fk Lk níke.
ÉøkðirËf Mk{ks Mkðo Mkk{kLÞ yLku {kuxu¼køku ‘Mkk{tíkðkËe’ Mk{ks níkku. íku{kt fkuEÃký
«fkhLkwt òríkøkík ðøkeofhý hnu÷wt Lk níkwt. ÔÞðMkkÞ sL{òík Lk níkk. yuf s fwxwtçkLkk swËk swËk
MkÇÞku swËku swËku ÄtÄku fhe þfíkk. òufu yk Mk{Þu fux÷ef rðr¼Òkíkk (ðýo¼uË) Lkkuu {q¤ ykÄkh
níkku. ykÞkuo økkuhk sÞkhu yLkkÞkuo-MÚkkrLkf ÷kufku ~Þk{ðýo íkÚkk yLÞ ¼k»kk çkku÷íkk níkk {kxu s
ÉøkðuË{kt ‘ykÞoðýo’ fu ‘ËkMkðýo’ yuðk WÕ÷u¾ku {¤e ykðu Au. ynª ‘ËkMk’ þçË «Þkuøk
ykÞkuoÚke y÷øk ÷kufku {kxu fhðk{kt ykðíkku níkku. ykøk¤ síkkt ‘ËkMk’ þçËLkku yÚko økw÷k{ (Mkuðf)
{kxu YZ ÚkE sðk ÃkkBÞku. íku WÃkhktík çkeS fux÷ef çkkçkíkku Ãký ÔÞðnkh{kt níke. su{ fu ykøkuðkLkku
fu ÃkqòheykuLkk nkÚk{kt ÞwØ{kt ÷qtxu÷k {k÷Lkku {kuxku¼køk nkÚk ÷køkíkkt ðirËffk¤{kt su yuf
òríkrðþu»kLke ytËh Ãký yMk{kLkíkkyku W¼e Úkðk ÷køke níke. ÉøkðirËf òríkyku{kt ûkrºkÞ,çkúkñý
(Ãktrzík-Ãkqòhe) íkÚkk Mkk{kLÞ yuðk ºký {wÏÞ ðøkkuo níkk. ÉøkðirËffk¤Lku ytíku [kuÚkku þwÿ ðøko
yÂMíkíð{kt ykÔÞku. yÚkkoík «khtr¼f ðirËffk¤{kt Mk{ksLkwt ðøkeofhý fXkuh (sz) Lk níkw.t ÉøðuËLkk
yuf &÷kuf fkÔÞÃktrfíkLkku ¼kðkÚko yk «{kýu Au ‘nwt yuf frð Awt,{khk rÃkíkk r[rfíMkf (ðiÄ-
zkofxh) Au, {khe {kíkk ½txe{kt yLkks Ë¤ðkLkwt fk{ fhu Au. ykðkt y{u Mkðuo Mk{]rØLke fk{Lkk
hk¾eyu Aeyu, suLku {kxu y{u rðrðÄ ykÞkusLkku fheLku ÃkþwykuLke {kVf (©{ðuXeLku Ãký) y{khe
yu EåAkyku Ãkqýo fheyu Aeyu’ ðirËf Mk{ks{kt {rn÷kykuLkwt MÚkkLk yíÞtík MkL{kLksLkf níkwt.
Ãkhýðk ÞkuøÞ ô{h Úkíkkt íku{Lkkt ÷øLk Úkíkkt íku{Lku ÃkkuíkkLkk SðLkMkkÚke (Ãkrík) ÃkMktË fhðkLkku Ãkwhku
yrÄfkh níkku. ‘Mk¼k’ (ðíko{kLk ÷kufMk¼k suðe) yLku Mkr{rík (hksMk¼k suðe) hksfeÞ MktMÚkkyku{kt
íku ¼køk Ãký ÷E þfíke níke.
(1 ) «khtr¼f ðirËffk¤{kt Úkíkkt ÷øLkku rð»ku {krníke ykÃkku.

............................................................................
(2 ) þwt «khtr¼f ðirËf Mk{ks ‘Mk{íkkðkËe’ níkku ? ÃkkuíkkLkku sðkçk Ëüktík xktfeLku ÷¾ku.
............................................................................
(3 ) «khtr¼f ðirËf Mk{ksLkk ðøkeofhýLkku {q¤ ykÄkh þwt níkku ?
............................................................................
62 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
( 4) «khtr¼f ðirËf Mk{ks{kt fuðk «fkhLke yMk{kLkíkkyku níke ?
............................................................................
4. 7 W¥kh ðirËffk÷eLk Mkk{krsf ÃkrhðíkoLkku:

W¥kh ðirËffk÷eLk Mk{ks{kt Ãký fwxwtçk yu Mk{ksLkwt ÃkkÞkLkwt ({wÏÞ) yuf{ níkwt. íku{ Aíkkt LkkUÄ
íkuLkk h[Lkkí{f {k¤¾k{kt ÃkrhðíkoLk ykððk {ktzÞw níkwt. W¥kh ðirËffk÷eLk Ãkrhðkh ½ýkt rðþk¤
ÚkE sðk ÃkkBÞkt níkkt. íku{Lku MktÞwfík fwxwtçk fnuðkíkkt íku{kt ºký Úke [kh ÃkuZeLkk ÷kufku yuf MkkÚku (yuf
fwxwtçk{kt s) hnuíkk níkk. Ãkrù{ W¥kh«ËuþLkkt ‘yíkhtS ¾uzk’ yLku ‘yrnAºk’ rðMíkkhku{ktÚke
{¤e ykðu÷k nhku¤ çkæÄ [wÕ÷kykuLkk yðþu»kku ynªLkk Mk{wn ¼kusLk yÚkðk rðþk¤ fwxwtçk {kxu
htÄkíkk ¼kusLkLke ¾kíkhe fhkðu Au. økkuºkLke MktfÕÃkLkk Ãký yk Mk{Þu s rðfMke nkuðe òuEyu.
økkuºkLkku yÚko yuf s ðtþLkk ÷kufku yuðku Úkíkku níkku. yuf økkuºkLke ðå[u ÃkhMÃkh ÷øLkMktçktÄ çkktÄe
þfkíkku Lk níkku. òufu çknwÃkÂíLk «Úkk «[r÷ík nkuðk Aíkkt {kuxu¼køku yuf ÃkÂíLk «ÚkkLku s W¥k{
Mk{sðk{kt ykðíke níke. yk Mk{Þu {rn÷kyku Ãkh fux÷kf «ríkçktÄku Ãký {wfðk{kt ykÔÞk. yuf
økútÚk{kt yuðku WÕ÷u¾ {¤e ykðu Au fu †eLku swøkkh yLku {ÄÃkkLk (ËkÁÃkeðku) suðwt yuf ÔÞMkLk
økýðk{kt ykðíkw níkwt. sÞkhu çkeò yuf ÃkwMíkf{kt rËfheLku ík{k{ Ëw:¾kuLkkt {q¤ íkhefu ðýoððk{kt
ykðe níke. {rn÷kyku ÷øLkÃkAe Ãkríkøk]nu s hnuíke níke. MkkðosrLkf Mk¼kyku{kt †eykuLku ¼køk
÷uðk Ãkh nðu «ríkçktÄ ÷køke [wfÞku níkku.
yk Mk{ÞLkwt MkkiÚke {kuxwt Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk yux÷u ‘ðýoÔÞðMÚkk’ Lkk ÁÃk{kt Mk{ksLkk
ðøkeofhýLkku WÆ¼ð yLku rðfkMk,Mk{ksLku çkúkñý,ûkrºkÞ,ðu~Þ yLku þwÿ yuðk [kh ðýkuo{kt
rð¼krsík fhðk{kt ykÔÞku níkku. yk Mk{Þ{kt çkr÷«Úkk íku{s ÄkŠ{f f{ofktzLke ðÄíke síke MktÏÞkyu
çkúkñýðýoLku yíÞtík þrfþk¤e çkLkkðe ËeÄe níke. íkuyku rðrðÄ ÄkŠ{f f{ofktz fhkðíkk níkk.
íku{kt ¾uíkeLku ÷økíkk r¢ÞkfktzkuLkku Ãký Mk{kðuþ Úkíkku níkku. ykLku ÷eÄu íku{Lku yíÞtÞík {níðÃkwýo
{kLkðk{kt ykðíkk níkk. íku ÃkAeLkku Mk{krsf ðøko ûkrºkÞkuLkku níkku. íkuyku þkMkf ðøkoLkk níkk.
çkúkñýku MkkÚku {¤eLku íku{kt sLkSðLkLke rðrðÄ çkkswyku Ãkh rLkÞtºký hk¾íkk níkk. ºkeòu ðøko
ði~ÞkuLkku níkku, su ½ýk {kuxk «{ký{kt níkku. íkuyku ¾uíkeðkze íkÚkk ÔÞkÃkkh yLku fkheøkheLku ÷økíkwt
fk{fks fhíkku. çkúkñýku (ËkLk) íkÚkk ûkrºkÞku (fhðuhk) îkhk yÃkkíkk ykŠÚkf MknÞkuøk Ãkh Lk¼íkk
níkk þwÿ yÚkkoík [kuÚkk ðøkoLkk ÷kufku Mk{ks{kt MkkiÚke Lke[÷e ©uýe{kt ykðíkk níkk. íku{Lku ºkýuÞ
Wå[ ðøkkuoLke Mkuðk fhðkLke hnuíke. íku{Lku WÃkLkÞLk (Þ¿kkuÃkrðík) fu sLkkuE fu rþûký {u¤ðíke
ðu¤kLkk MktMfkh {kxu ÃkhðkLkøke {¤íke Lkníke. sÞkhu yLÞ ºkýu ðøkkuoLku íku ÃkhðkLkøke {¤íke
nkuðkÚke íku{Lku îes fnuðkíkk. suLkku yÚko çku ð¾ík (yuf yðíkkh ÷ELku íkÚkk çkeòu Þ¿kkuÃkrðík
Äkhý fheLku) sL{ ÷uLkkh yuðku ÚkkÞ. íkuLku þwÿkuLku f{òuh fhLkkh yLku ÄkŠ{f f{ofktzku íkÚkk
Mkk{krsf yrLk»XLke þÁykík íkhefu òuðkÞ Au.
yk Mk{Þu þÁ ÚkÞu÷e çkeS yuf ÔÞðMÚkk yux÷u yk©{ yk©{ yux÷u {kLkð SðLkLkk
rðrðÄ íkçkffk (yðMÚkk) çkúñ[Þko©{ (rðãkÚke yðMÚkk) øk]nMÚkk©{ (½h-MktMkkh),ðkLk«MÚkk©{
(ðihkøÞT-MktMkkh{kt hneLku) yu{kt MktLÞkMík{©{Lke [kuÚke ÔÞðMÚkkLku ÃkkA¤Úke W{uhðk{kt ykðe.
yk Mk½¤e (çktLku ðýoyk©{) ÔÞðMÚkkLku MkkÚku òuzeLku ‘ðýo©{’yuðwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
EríknkMk 63
«k[eLk ¼khík
(1 ) W¥khðirËf fk¤{kt Ãkrhðkh (fwxwtçk) Lkwt MðÁÃk fuðwt níkwt ?

LkkUÄ ............................................................................
(2 ) ‘økkuºk’ þçËLku ík{u fE heíku Mk{sÞk Aku ?
............................................................................
(3 ) fÞk çku þçËku Úkfe þwÿkuLku yþfík çkLkkððkLke þÁykík ÚkðkLkk Mktfuík {¤u Au ?
............................................................................
(4 ) ‘ðýko©{ Ä{o’ Lkku yÚko Mk{òðku.
............................................................................
4.8 «k[eLk ðirËf Ä{o
ðirËf ÷kufku îkhk þkherhf Mkwhûkk íkÚkk Mkw¾-Mk{]rØLke Mkk{økúe {u¤ððk {kxu Ëuðku Mk{ûk
¾kMk «kkÚkoLkk,Ãkqò-y[oLkk fhðk{kt ykðíke níke. ÉøkðirËf fk¤Lkk Ëuðíkk yux÷u «kf]ríkf þrfíkLkkt
rðrðÄÁÃkku su{ fu ðhMkkË,íkkuVkLk ðøkuhu yk Ëuðíkkyku{kt ÷ûkýku yLku ¾krMkÞíkkuÚke yu{ sýkE
ykðu Au fu íkífk÷eLk Mk{ksLkwt MðÁÃk sLkòíkeÞ íkÚkk rÃkík]Mk¥kkf (ÃkwÁ»k«ÄkLk) níkwt fkhý fu
íku{Lkk økútÚkku{kt fkuE ËuðeLkku WÕ÷u¾ {¤íkku LkÚke. ELÿ,ðÁý,r{ºk,îku (rðÄwík),Ãkw»Þ,Þ{,Mkku{
yuðk yu{Lkk {kuxk¼køkLkk Ëuðku-ÃkwÁ»kku níkk. íkuLke Mkh¾k{ýe{kt W»kk,MkhMðíke,Ãk]Úðe ðøkuhu su{Lku
Ä{oLke ÔÞkÏÞk{kt çkeS MÚkkLku {wfu÷ yLku «{ký{kt ykuAe MktÏÞk{kt Ëuðeyku òuðk {¤u Au.
rðrðÄ ËuðíkkykuLke fk{økehe ÃkhÚke Mk{ks{kt íku{Lke þe sÁh níke íkuLkku ÏÞk÷ ykðu Au.
su{ fu ÉøkðirËffk÷eLk ÷kufku ELÿLku ÞwØLkk Ëuð íkhefu Ãkwsíkk níkk. ÉøkðuË{kt ELÿËuðLkku WÕ÷u¾
yLkuf MÚk¤u fhu÷ku sýkÞ Au. íku{Lkk nkÚk{kt ð@ nkuÞ Au. ðhMkkË ÷kðLkkh yLku ÉíkwykuLkk
rLkÞtºkf Ëuð íkhefu íku{Lku Ãkqsðk{kt ykðíkk níkk. ðíko{kLk Mk{ÞLkkt ÞwØku ð¾íku su heíku yuf Mk{ks
(fu ËuþLkk yÚkðk yuf sLkskrík) Lkk ÷kufku ÃkkuíkkLkk MkuLkk LkkÞfkuLku su{ {ËË fhu Au yu heíku ÃkðLk-
{kxu íku Ãký ELÿLku {ËË fhíkk níkk.ykøkLkk Ëuð-yÂøLkËuðíkk íku ð¾íku ½h½hLkk Ëuð níkk. íku
Ëuðíkk íku{s {kLkðkuLku òuzíke fze Mk{kLk níkk. ‘Mkku{’ Lkk{Lkku yuf {kËf Akuz níkku íkuLkku MktçktÄ
ðLkMÃkrík yLku szeçkwrèyku MkkÚku níkku. Þ¿k{kt çkr÷ [Zkðíke ð¾íku Mkku{hMkLkwt ÃkkLk fhðk{kt ykðíkwt.
ðÁýyu yuf yLÞ {níðÃkqýo Ëuð níkk. íku{Lku çkúñktzLkk ÔÞðMÚkkÃkf {kLkðk{kt ykðíkk níkk.
íku{Lku ‘heík’ fnuíkk. yk heíkLke ÔÞðMÚkk yk sLkòríkLke yuf ¾kMk ÔÞðMÚkk níke. Ãkw»Þyu hMíkkyku
Ãkþw [khLkkhkyku íkÚkk ÃkþwÃkk÷fkuLkk Ëuð níkk. ykðk rð[híkk ÷kufkuLkk SðLk{kt yk Ëuðíkk {níðÃkwýo
MÚkkLk Ähkðíkk níkk. yLÞ ËuðíkkykuLku Ãký yk heíku s «f]rík yLku sLkSðLkLkkt yLÞ ÃkkMkkt MkkÚku
MktçktÄ níkk.
WÃkhkufík ík{k{ ËuðíkkykuLkwt yknðkLk fhðk{kt ykðíkwt níkwt. Þ¿kku{kt çkr÷ Ähkðíke ð¾íku
íku{Lke Ãkqò fhðk{kt ykðíke níke. yk çk÷eLke ÔÞðMÚkk suíku sLkòríkLkk ykøkuðkLkku æðkhk yLku
f{ofktz Ãkqòhe (çkúkñýku) æðkhk fhðk{kt ykðíkktt. yk çkr÷ËkLkLkk V¤MðÁÃku íkuyku su æÞuíkkykuLkwt
yknðkLk fhíkk íkuyku íku{Lku ÞwØ{kt rðsÞk «òuÔÞrík,ÃkþwÄLk{kt ð]rØ íkÚkk ÷ktçkkt ykÞw»ÞLkwt ðhËkLk
ykÃkíkk níkk. yk fk{ Úkfe çkúkñýkuLku ËkLk-Ërûkýk ÁÃku {kuxe ¼ux-MkkuøkkËku {¤íke. æÞkLk ykÃkðk
64 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
suðe ðkík yu Au fu yk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLkLkk ÷kufku fkuE {trËh çkLkkðíkk fu {qŠíkLke Ãkqò fhíkk Lk
níkk.
ÃkkXøkík «&™ku-4.8 LkkUÄ

(1 ) yuðwt fE heíku fne þfkÞ fu ÉøkðirËf ËuðíkkykuLkkt ÷ûkýku Úkfe sLkòríkÞ yLku rÃkík]Mk¥kkf
ÁÃku Mk{ks ÔÞðMÚkk økkuXðkÞu÷e níke ?
............................................................................
(2 ) ÉøkðirËf fk÷eLk ELÿËuðíkkLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku ðýoðku.
............................................................................
(3 ) sLkòríkykuLkk ykøkuðkLkku Þ¿kkuLkwt ykÞkusLk þk {kxu fhíkk níkk ?
............................................................................
(4 ) ÉøkðirËf ÷kufku {kxu Ãkw»ÞËuðLkwt {níð níkw ?
............................................................................
(5) ykøkLkk Ëuðíkk ‘yÂøLkËuð’ Lkwt {wÏÞ fkÞo þwt níkwt ?
............................................................................
4. 9 W¥khðirËf fk¤{kt ykðu÷kt ÃkrhðíkoLkku:

ykÃkýu Ãknu÷kts yu Ëþkoðe økÞk fu W¥khðirËf fk¤{kt ¾uíkeyu ÷kufkuLkku {wÏÞ ÄtÄku çkLke
[wfÞku níkku. ¼kiríkf SðLk{kt ykðu÷kt ÃkrhðíkoLkkuLku ÷eÄu Ëuðe-Ëuðíkkyku íkhVLke yu{Lke ykMÚkk{kt
Ãký ÃkrhðíkoLk ykÔÞw níkwt. MÚkkrLkf yLkkÞo«ò (ÿðezku) MkkÚkuLke ÃkkhMÃkrhf ÷uðz-Ëuðzu Ãký yu{kt
¼køk ¼sÔÞku níkku. yu heíku ÉøkðuËfk÷eLku ‘rð»ýw’ yLku ‘Áÿ’ ËuðíkkykuLku nðu rðþu»k {níð
yÃkkðk{kt fÞwt níkwt. íku{ Aíkkt íkífk÷eLk MkkrníÞ{ktÚke ykÃkýLku rð»ýwLkk yðíkkhku MktË¼uo,nk÷{kt
ykÃkýu òýeyu Aeyu íkuðkt ÁÃkkuLkku fkuE s Mktfuík {¤e ykðíkku LkÚke.
‘Þ¿k’ yu íku Mk{ÞLke yLÞ yuf ¾kMk rðþu»kíkk níke. yðkh-Lkðkh Úkíkk Þ¿kkuLku ytíku íkuLkwt
Mk{kÃkLk swËkt-swËkt yLkuf ÃkþwykuLkk çkr÷ËkLkÚke fhðk{kt ykðíkwt.íkuLkwt fkhý fËk[ çkúkñý ðøkoLkk
ðÄíkk síkk ð[oMð íku{s çkË÷kíkk síkk Mk{ks{kt íku{Lkwt ð[oMð ò¤ðe hk¾ðkLkk «ÞkMk íkhefu
òuE þfkÞ. yk Þ¿kku Úkfe çkúkñýkuLku ½ýk {kuxk «{ký{kt ËkLk-Ërûkýk ÁÃku {kuxe hf{ {¤íke
níke. yk Mk{ÞLkk fux÷kf {wÏÞ Þ¿kku yux÷ufu,‘yï{uÄ’,‘çkksÃkuÞ’ yLku ‘hksMkwÞ’ Þ¿k.
{nk¼khík-hk{kÞýLke økkÚkkyku{ktÚke yk Þ¿kku rð»ku ½ýe {krníke {¤e hnu Au. ½ýk rËðMkku MkwÄe
[k÷íkk yk Þ¿kkuÚke çkúkñýku ½ýku {kuxku ¼køk ¼ux MkkuøkkËÁÃku {u¤ðíkk. ykðk Þ¿kku fhðk {kxu
çkuðzk WËu~Þku níkk. yuf íkku yuLkk Úkfe ÷kufku Ãkh ð[oMð s{kððk{kt ykðíkwt íku{s hksfeÞ yLku
«kËurþf heíku yu{Lke {n¥kk{kt ðÄkhku Úkíkku níkku. fkhý fu ykðk Þ¿kku{kt ¾kMk fheLku {kuxk¼køk{kt
hksÞ rðMíkkhku{ktÚke ÷kufkuLku yk{trºkík fhkíkk níkk.
ík{Lku òýeLku LkðkE ÷køkþu fu W¥kh ðirËffk¤{kt s ÃkþwðÄLkku rðhkuÄ Úkðk {ktzÞku níkku.
{kuxk«{ký{kt Ãkþwçkr÷ [ZkððkÚke ykŠÚkf rðfkMk{kt rðûkuÃk (¾÷u÷) ÃknkU[íkk níkk. fkhý fu
ÃkþwÃkk÷Lk íkku yu ð¾íkLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ níkku. yk {kxu ðuËktíkLkk WÃkrLk»kË íkhefu yku¤¾kíkk
EríknkMk 65
«k[eLk ¼khík
MkkrníÞ{kt Mk{]rØ yLku fÕÞký {kxu MkËÔÞðnkh íkÚkk ykí{íÞkøk (Mk{Ãkoý) Lke ¼kðLkkLke «þtMkk
fhðk{kt ykðu÷e Au. WÃkrLk»kËku{kt ¼khíkeÞ íkíð¿kkLk{kt çku {wÏÞ rMkØktíkku yÚkkoík f{o íku{s ykí{kLkk
ÃkwLkosL{ yux÷u fu f{o yLkwMkkh Vhe sL{ ÷uðkLkk rMkØktíkkuLkwt ðýoLk fhkÞwt Au. yk økútÚkku {wsçk
ðkMíkrðf Ãkh{kLktË yux÷u ‘{kuûk’ yÚkkoík {kLkðLkk sL{-{hýLkk ykðkøk{Lk{ktÚke {wrfík Ãkh
LkkUÄ ¼kh {wfðk{kt ykÔÞku Au.
(1 ) W¥kh ðirËf fk¤{kt Þ¿kkuLke MktÏÞk ½ýe {kuxe ÚkðkLkkt (ðÄðkLkk) fkhýku fÞkt níkkt ?
............................................................................
(2 ) Þ¿kku fhðk {kxuLke WÆu~Þku fÞk níkk ?
............................................................................
(3 ) Þ¿kkuLkk {níð ytøku rðMíkkhÚke ÷¾ku.
............................................................................
(4 ) ÷kufkuyu Þ¿kku fhðkLkku rðhkuÄ þk {kxu þÁ fÞkuo ?
............................................................................
4.10 «khtr¼f ðirËf hksÞ ÔÞðMÚkk:
ykÃkýu ykøk¤ WÃkh òuE økÞk fu ykÞkuLo kwt {wÏÞ Mk{krsf yuf{ ‘sLk’ níkw.t íkuLkk ykøkuðkLk
Lku ‘hksLk’ fnuíkk. íkuLkwt {wÏÞ fk{ «ò yLku ÃkþwÄLkLkwt þºkwykuÚke hûký fhðwt. ‘Mk¼k’ yLku ‘Mkr{rík’
rðËuþe økútÚkku yLku Ãkrh»kË suðk sLkòríkÞ MktMÚkkyku hkòLku yu{kt {ËË fhíke níke. íku çkÄk{kt
‘Mk¼k’ yLku ‘Mkr{rík’ (yu çku) {wÏÞ níke. íku{Lke çkuXfku{kt sLkSðLkLkkt ík{k{ ÃkkMkkt (yLku
«&™ku) Ãkh [[ko Úkíke níke. íku{kt ÞwØ,ÞwØ Úke {¤u÷ ykðfLke ÔknU[ýe,LÞkÞ yLku Ä{oLku ÷økíkkt
fk{ku ðøkuhu Mkk{u÷ níkkt. yk heíku hksfeÞ ykøkuðkLkkuLke þrfíkLku rLkÞtºký{kt hk¾ðk{kt ykðíke
níke. hMk«Ë çkkçkík yu Au fu {rn÷kyku Ãký yk Mk¼k-Mkr{ríkLkk MkÇÞ íkhefu òuzkE [[ko-rð[khýk
fhe þfíke níke. ykøkuðkLk (hkò) Lkwt ÃkË ðtþ ÃkhtÃkhkøkík Lk níkwt. Mkk{kLÞ heíku íkuLke ÃkMktËøke
sLkòrík îkhk Úkíke níke. íku{ Aíkkt íkuLkk ðkhMkËkh íkhefu yuLkk (hkòLkk) ÃkrhðkhLkk MkÇÞLku ÃkMktË
fhðkLkk Mktfuíkku {¤e ykðu Au. Ãkhtíkw yuf{kºk sÞu»XÃkwºkLkku (økkËe Ãkh {kuxk rËfhkLkku) s yrÄfkh
{kLÞ h¾kÞku Lk níkku. Ãkwhkurník yLkuf çkkçkíkku{kt yk hkòLku Mk÷kn-Mkw[Lk ykÃkíkku níkku. yu rMkðkÞ
fux÷kf {ÞkorËík yrÄfkheyku Ãký hkòLku hkusçkhkusLkk fk{fks{kt Mk÷kn yLku {níð Ãkwhe Ãkkzíkk
níkk. MkuLkkLke, fw÷Ãkk (fw¤-fwxwtçkLkku ðzku),økúk{ýe (økk{Lkku ðzku) ðøkuhu fux÷kf ykøkuðkLk
f{o[kheyku níkk. íku{Lkku Lkk«kuuÕ÷u¾ ÉøðuË{ktÚke Ãký {¤u hnu Au. MkiLÞ{kt MkirLkfku fkÞ{e Äkuhýu
rLk{kÞu÷ Mk{wn{kt Lk níkk. íku{kt ÞkuøÞ sLkòríkLkk ÷kufku Mkk{u÷ níkk. su {kuxu¼køku ÞwØfk¤{kt s
Mkr¢Þ (íku ÃkAe ÃkkuíkkLkk fk{{kt ÃkkAk Vhíkk) hnuíkk ‘íkûký’ yÚkkoík MkwÚkkh yLku hÚkfkh-hÚk ½zLkkh
ðøkuhu hÚkLke Mkhfkhe sðkçkËkhe rLk¼kðíkk níkk. fh W½hkððk {kxuLkk fkuE f{o[kheLkku WÕ÷u¾
66 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
{¤íkku LkÚke. ÷kufku hkòLku su ¼ux MkkuøkkËku ykÃkíkk íkuLku ‘çkr÷’ fnuíkk. íku MÚkkrLkf ÷kufku îkhk ¾kMk
«Mktøkkuyu yÃkkíkku MðiÂåAf Vk¤ku ¼ux níkku. íkuÚke sýkÞ Au fu «khtr¼f ðirËf hksÞ-ÔÞðMÚkk
Mkh¤ íku{s hksÞLkk ík{k{ ÷kufkuLke ¼køkeËkhe {ËË Ãkh rLk¼oh nkuÞ íkuðe níke. Ãkhtíkw W¥kh
ðirËf fk{{kt yk ÂMÚkrík{kt VuhVkh Úkðk ÃkkBÞku su ykøk¤ WÃkh òuEþwt.
LkkUÄ
(1 ) ‘Mk¼k’ yLku ‘Mkr{rík’ Lkkt fkÞkuo ðýoðku.

............................................................................
(2 ) hkskLke {wÏÞ fk{økehe þwt níke ?
............................................................................
(3 ) «khtr¼f ðirËffk¤{kt ‘çkr÷’ Lke «ð]rík fuðe níke ?
............................................................................
(4 ) swËe swËe çkkçkíkkuLkk ykøkuðkLk (hkò) Lkk fkÞofíkkoykuLke ÞkËe íkiÞkh fhku.
............................................................................
4. 11 W¥kh ðirËf fk¤{kt ykðu÷kt ÃkrhðíkoLkku:
W¥kh ðirËf fk¤{kt ¼kiríkf íku{s Mk{krsf SðLk{kt ykðu÷kt ÃkrhðíkoLkkuLkku «¼kð
hksfeÞ ûkuºk Ãkh Ãký ÃkzÞku. ykøkuðkLk (hkò) Lkwt rLkÞtºký fÚkéÞww. V÷ík: ÷kufr«Þ MktMÚkkyku
¢{þ: ÷wÃík ÚkE økE.
ykøkuðkLk (hkò) Lkwt ÃkË ðtþ ÃkhtÃkhkøkík (rÃkíkk ÃkAe ÃkwºkLkwt) çkLke økÞwt níkwt. íkífk÷eLk
MkkrníÞ{ktÚke {¤íkk WÕ÷u¾ku yLkwMkkh yk hkòLkwt ÃkË ËuðeÞ økýkíkwt çkúkñýkuyu hkòLku yk ytøku
MknkÞíkk Ãkwhe Ãkkze. ‘çkksÃkuÞ’ yLku ‘hksMkwÞ’ suðk hksÞkr¼»kufLku ÷økíkk rðþk¤ ÄkŠ{f f{ofktzku
hkòLke «çk¤ Mk¥kk MÚkkrÃkík fhíkk níkk. su{ su{ ykðk ykøkuðkLkLke þrfík ðÄíke økE íku{ íku{
÷kufkuLke MktMÚkkykuLkk yrÄfkhe ½xíkk økÞk. yk ykøkuðkLkLku ðneðxe MknkÞ fhðk {kxu
yrÄfkheykuLke rLk{ýwtf fhðk{kt ykðíke. íku{ýu {wÏÞ Mk÷knfíkkoLkk ÁÃk{kt ÷kufr«Þ Mk¼k{kt
fkÞkuo MðnMíkf fhe ÷eÄkt.
yk Mk{Þøkk¤k{kt ÚkÞu÷ yuf «kÚkr{f MðÁÃkLkk MkuLkkLkwt økXLk yu Ãký hksÞ ÔÞðMÚkk{kt
yuf {níðLkwt íkíð níkwt. yk ík{k{Lkku rLkðkon,÷kufku îkhk yÃkkíkk yuf «fkhLkk fhðuhk ‘çkr÷’,
‘þw»f’ yLku ‘¼køk’ Ãkh rLk¼oh hnuíkku.
yk Mk{Þu ykøkuðkLk {kuxu¼køku ûkrºkÞ ðøkoLkku níkku yLku çkúkñýðøko Lke {ËËÚke íku ÷kufku
ÃkhLke Mk¥kk ¼kuøkððkLkku «ÞkMk fhíkku níkku. Ãkhtíkw yk íkíðku{ktÚkeyu {krníke {¤íke LkÚke fu ‘sLkÃkË’
yÚkðk ‘«kËurþf hksÞ’ yu ÃkkuíkkLke Mk½¤e ¾kMkeÞíkku suðe fu MkiLÞ,Lkkufhþkne (f{o[khe) ÔÞðMÚkk
ðøkuhuLkku WÆ¼ð íkku W¥kh ðirËf fk¤ {kt s ÚkÞku Ãkhtíkw yk «r¢Þk E.Mk.ÃkqðoLkk Aêk MkifkLke ykMkÃkkMk
ðirËf fk¤Lkk ytík ÃkAe íkwhtík þÁ Úkðk Ãkk{e níke. yu ð¾íku W¥kh ¼khík{kt Mkku¤ sLkÃkËkuLkku
WÆ¼ð ÚkÞkLke {krníke {¤e hnu Au.
EríknkMk 67
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ (1 ) W¥kh ðirËffk÷eLk ykøkuðkLkLkk nkuÆkLkwt MðÁÃk ðýoðku.

............................................................................
(2 ) W¥kh ðirËffk¤{kt ÷kufr«Þ Mk¼kykuLke íkkfkík{kt ykux fu{ ykðe ?
............................................................................
(3 ) hksÞkr¼»kuf MktMfkh{kt fÞkt fÞkt fk{ (rðÄe) Úkíkkt níkkt ?
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
nzÃÃkkfk÷eLk þnuhefhýLkk ÃkíkLkçkkË W¥khÃkrù{e Mke{kyku Ãkh Lkðk ÷kufkuLkwt ykøk{Lk
Úkíkw òuðk {éÞwt íku ÃkþwykuLkku Mk{qn hk¾íkk íkuyku Ërûký hrþÞkLkk rðrðÄ ¼køkku{ktÚke Lkef¤eLku çkÄe
søÞkyu Vu÷kE økÞk níkk. ykðk yLkuf ÷kufkuLkk Mk{qnku swËk swËk Mk{Þu yVÄkrLkMíkkLkLkk {køko
ÚkELku ¼khík{kt «ðu~Þk.íku{Lke ¼k»kk ELzku ykÞoLk yÚkðk MktMf]ík fnuðkíke. MÚkkrLkf ¼k»kkykuLkk
þçËku økúný fheLku íku {wÏÞ¼k»kk çkLke sðk Ãkk{e níke. íkuLke «k[eLkík{ h[Lkk ‘ÉøkðuË’ Au.
íÞkhçkkË yLkuf MkkrníÞ h[LkkykuLkwt MksoLk ÚkÞw.t íku{Lke MktMf]rík çkkçkíku ðirËføkúÚt kku{ktÚke Ãkwhíke {krníke
{¤e hnu Au.þÁykík{kt ykÞkuo Mkkík LkËeykuLkk «¼kðûkuºk ‘MkÃík®MkÄw’ {kt ðMkíkk níkk. su yksu
Ãktòçk yLku nheÞkýk fnuðkÞ Au. íku ÃkAe ykÞkuo øktøkk,Þ{wLkk,MkhÞw,{æÄh yLku øktzf LkËeLkk
«Ëuþku íkhV ykøk¤ ðæÞk. su nk÷{kt W¥kh«Ëuþ yLku Ãkrù{e rçknkh íkhefu yku¤¾kÞ Au. íÞktÚke
ÚkELku ykøk¤ ðÄíkk økÞk.
ÃkþwÃkk÷f ykÞkuo nðu ¾uzwík çkLke [wfÞk níkk. íku{Lku ÷ku¾tzLke xufrLkfLkwt ¿kkLk níkwt.
øktøkk,Þ{wLkkLkk Ëkuykçk (çku LkËeykuLkk) «Ëuþ{kt {kuxe{kuxe ðMkkníkku ðMkkððk{kt íkuyku MkV¤ Úkíkk
økÞk. Ãke.S.zçkÕÞw suðkt ÃkwhkíkkÂíðf «{ký (Ãkwhkðk) íkÚkk W¥kh ðirËf MkkrníÞ{kt Ëþkoðu÷
rð»kÞku ÃkhÚke ykÃkýLku yk {krníke {¤e hnu Au. yk VuhVkh ¢{çkØ yæÞÞLkÚke Þwfík SðLkLkk
yLÞ ûkuºkku{kt ykðu÷k ÃkrhðíkoLkLke yuf fzeLke Ãký òýfkhe Ãkwhe Ãkkzu Au. «khtr¼f ðirËffk¤Lkk
ytrík{ íkçk¬k{kt MkBík÷ðkËe,sLkòríkÞ Mkk{krsf,hksfeÞ ÔÞðMÚkkÚke ÷ELku ðirËffk¤Lkk yk¾he
[hý{kt ykðíkkt MkwÄe{ktLkku ykÞkuo{kt «kËurþfíkkLku ykÄkh rðrðÄ ðýkuo{kt Ôknut[kÞu÷ Mkk{krsf
ÔÞðMÚkk MÚkÃkkE [wfe níke. sLkòøk]rík ykøkuðkLkku yu ðtþÃkhtÃkhkøkík MÚkkLk {u¤ðe ÷eÄw níkwt.
þkMkLkÔÞðMÚkk{kt f{o[kheykuyu nðu ÷kufr«Þ ‘Mk¼k’- ‘Mkr{ríkyku’ Lke ¼qr{fkLku çk¤Ãkqðof ÃkkuíkkLkk
nkÚk{kt ÷E ÷eÄe níke. Þ¿kkuLke ðÄíke síke MktÏÞkyu hkòyku yLku çkúkñýkuLkk {níðLku swLkwt {níð
yLku MÚkkLk økw{kðe [wfÞk níkk. íku{Lke søÞkyu Lkðk Ëuðku ykðe økÞk níkk. yk ík{k{ VuhVkhkuLku
Ãkrhýk{Lku ‘sLkÃkËku’ yLku ‘{nksLkÃkËku’ Lkku sL{ ÚkÞku. yk ík{k{ E.Mk.Ãkq.Aêk Mkifk{kt Ãknu÷ktÚke
½ýkt {kuxkt yuðkt «kËurþf hksÞku çkLke [wfÞkt níkkt.
68 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) ykÞkuo fkuý níkk ? íkuyku fÞktÚke ykðeLku ík{k{ søÞkyku Ãkh ðMke økÞk níkk ? LkkUÄ
............................................................................
(2 ) «khtr¼f ðirËffk¤Lkk ÷kufkuLkk ¼kiøkkur÷f MÚkkLkLke {krníke ykÃkku.
............................................................................
(3 ) ykÞoMktMf]ríkLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku ðýoðku.
............................................................................
(4 ) W¥kh ðirËffk¤{kt ykÞkuoLke ykÞo ÔÞðMÚkk ÃkØrík{kt LkkUÄkÞu÷ VuhVkhku sýkðku.
............................................................................
(5) ÷ku¾tzLke xufrLkfLkk ¿kkLkÚke ¾uíkeLkk Vu÷kðk{kt fE heíku {ËË {¤e hne ?
............................................................................
(6 ) W¥kh ðirËffk÷eLk {krníkeyku Ãkh fuðk «ríkçktÄku {wfðk{kt ykÔÞk níkk ?
............................................................................
(7 ) W¥kh ðirËffk¤{kt çkúkñýku ykx÷k {níðÃkwýo fE heíku çkLke sðk ÃkkBÞk níkk ?
............................................................................
(8 ) «khtr¼f ðirËffk¤{kt ÷kufr«Þ Mk¼kykuLkkt fk{ þkt níkkt íkuLkwt ðýoLk fhku.
............................................................................

4. 1
(1 ) Ãkrðºk¿kkLk
(2) ÉøkðuË,Mkk{ðuË,ÞswðuoË yLku yÚkoððuË
(3 ) ykhÛÞf yLku WÃkrLk»kË
(4 ) {tºkku,çkr÷Ëuðk Lku ÷økíkkt ÄkŠ{f
(5) íkíð¿kkLk Þwfík rð[kh-rð{þo
4.2
(1 ) yk ¼k»kkyku{kt Mk{kLk æðrLk (yðks) yLku yÚkoðk¤k þçËku Au.
(2 ) Ërûký MkkÞçkurhÞk{kt ykðu÷ yuLÿkuÞku MktMf]rík
(3 ) çkurfxÙÞk-{kŠsÞkLkk
(4 ) ½kuzk,Ãkizkt,ykøkLke òze,þçkËnLkLkk Ãkwhkðk
4. 3
(1 ) ®MkÄw-su÷{,r[Lkkçk,hkðe,rçkÞkMk,Mkík÷s yLku MkhMðíke
(2 ) W¥kh«Ëuþ (fkuþ÷) yLku W¥kh rçknkh (rðËun)
EríknkMk 69
«k[eLk ¼khík
4..4
(1) Ãkþw [hkðLkkh
(2) swyku Vfhku-4.4,Vfhku Lkt.1
(3) swyku 4.4 Lkku Vfhku Lkt.2
(4) rþfkh,MkwÚkkhefk{,rþûký-íkk÷e{,ð†ðýkx,swøkkh,hÚk çkLkkððk íkÚkk ÄkíkwykuLku økk¤kLku
LkkUÄ Zk¤ðkLke r¢Þk
(5) økkÞkuLkk {kæÞ{ Úkfe ÃkhMÃkh ðMíkwrðrLk{Þ (Mkkx ÃkØrík)
4.. 5
(1) ¾uíke
(2) swyku 4.5. Lkku Vfhku -2
(3) ELÿ Ëuðíkk
(4) yu Ãknu÷wt ðLkMÃkrík íku÷ níkw suLkku MkkiÚke ðÄw WÃkÞkuÞ Úkíkku níkku.
(5) økkZ støk÷kuLku fkÃkðk {kxu ÷ku¾tzLkkt n¤Úke s{eLkLku V¤ÿwÃk çkLkkððk {kxu ¾uz (s{eLk
WÃkh Lke[u fhðe) fhðk{kt ykðíke
(6) ¾uíke Ãkh ykÄkrhík yÚkoÔÞðMÚkkLkk ÔÞkÃk yLku ðMíke ðÄkhkLku fkhýu.
4.. 6
(1) yuf ÃkíLkeÄ{o yLku çknwÃkíLkeÄ{o
(2) nk, fkuE òrík rð¼ksLk Lk níkw, ÔÞðMkkÞ (ÄtÄku) sL{ Ãkh ykÄkrhík Lk níkku yLku
fkuEÃký ÔÞðMkkÞ íÞßÞ (LkkLkku-Lke[) Lk níkku.
(3) ðýo fu htøkLku ykÄkh
(4) ykøkuðkLkkuyu ÃkqòheykuLkku Lku nkÚku, ÞwØ{kt «kÃík ÃkwhMfkhku (¼ux) Lkku {kuxku¼køk nkÚk
÷køkðku.
4..7
(1) MktÞwfík Ãkrhðkh
(2) yuf s ÃkqðosLkkt MktíkkLkku,yuf Mk{kLk økkuºkLkk MkÇÞku{kt rððkn MktçktÄ (÷øLkMktçktÄ) ðSoík
níkku.
(3) WÃkLkÞLk (sLkkuE) MktMfkhLkku yrÄfkh Lk níkku. (ÄkŠ{f Ëku»k-WýÃk)
(4) 4.7 Lkku ytrík{ Vfhku swyku .
4.. 8
(1) swyku 4.8 Vfhk Lkt.-1.
(2) ÉíkwykuLkk Ëuð su{Lkk nkÚk{kt ð@ níkwt.
(3) ËuðíkkykuLkk yknðkLk yLku ykhkÄLkk {kxu
(4) fkhý fu íku {køkkuo,ÃkþwLku [hkðLkkhk yLku ÃkþwykuLkk Ëuðíkk níkk.
(5) Ëuðku yLku ËkLkðkuLke {wÏÞ fzeÁÃk níkk.
4.. 9
(1) çkúkñýðýoLkk ÷kufkuLkk ðÄíkk síkk {níð yLku ÃkkuíkkLkk ©u»Xíkk ò¤ðe hk¾ðkLkk «ÞíLkkuLku
÷eÄu.
(2) ÷kufku Ãkh ykøkuðkLk (hkò) Úkfe ð[oMð MÚkkrÃkík fhðk íkÚkk hksLkerík{kt «kËurþf ð[oMð
ÃkwLk:MÚkkrÃkík fhðk
(3) ËkLk-ËrûkýkLkk ÁÃk{kt çkúkñýkuLku Ãkw»f¤ ÄLk {¤íkwt níkwt.
70 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(4) íkuLkkÚke ykŠÚkf SðLk Ãkh ¼khu «¼kð ÃkzÞku níkku.
4.. 10
(1) SðLkLkkt ík{k{ ytøkku Ãkh rð[kh {kxu su{kt ÞwØ{kt Síku÷ ÃkwhMfkhkuLke ÔknU[ýe, íkÚkk
ÄkŠ{f yLku LÞkÞrfÞ r¢Þkf{kuoLkk Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
(2) ÷kufku yLku ÃkþwÄLkLkwt Ëw~{LkkuÚke hûký fhðk {kxu LkkUÄ
(3) Mkk{kLÞ sLkòríkÞ ÷kufku îkhk ¾kMk «Mktøku yÃkkíke MðiÂåAf ¼x
(4) Ãkwhkurník (çkúkñý) MkuLkkÃkrík,fw÷Ãkk íkÚkk økúk{ýe
4.. 11
(1) íku ðtþ ÃkhtÃkhkøkík çkLke sðk ÃkBÞw níkwt.
(2) fkhý fu hkò ðÄw þrfíkþk¤e çkLke økÞku níkku ðneðxe fk{ku{kt íkuLke {ËË {kxuLkk
yrÄfkheyku yu çk¤sçkheÚke ÷kufr«Þ Mk¼kykuLkkt fk{fks ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt ÷E ÷eÄkt
níkk.
(3) hkòLkk rðþu»kkrÄfkhku MÚkkrÃkík fhðk {kxu
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuík:

(1) swyku 4.2 Lkku Vfhku 1 yLku 2.
(2) swyku Vfhku 4.3.
(3) swyku Vfhku 4.2 yLku 2.
(4) swyku 4.5.
(5) swyku 4.5Lkku Vfhku 2
(6) swyku 4.7 Lkku Vfhku 1
(7) swyku 4.11
(8) swyku 4.10
þçË ¼tzku¤:
ÃkþwÃkk÷Lk - {w¤ÁÃk{kt ÃkþwÃkk÷Lk yLku {ÞkorËík ¾uíkeLkkt fk{ku Ãkh ykÄkrhík SðLk
rÃkík]Mk¥kkf - Ãkrhðkh Mk{ksLkk ÃkwÁ»k MkÇÞkuLke ©u»Xíkk Ãkh ykÄkrhík Mk{ks ÔÞðMÚkk
yufÃkíLkeðúík - SðLk{kt fkuEÃký Mk{Þu {kºk yuf s ÃkíLke MkkÚkuLkku SðLk Ä{o
rLk¼kððku.
çknwÃkíLkeðúík - yuf Mk{Þu yuf Úke ðÄw ÃkíLkeyku hk¾ðkLke ÔÞðMÚkk.
økkuºk - yuf s ÃkqðosÚke ÃkuËk ÚkÞu÷ ðtþLkkt fwxwtçkLke ðå[uLkkt ÃkkhMÃkrhf fíkoÔÞku
{kxuLke ÔÞðMÚkk.
sLkòrík - yu Mk{wnku íkhV Eþkhku fhu Au fu sÞkt yufíkk ÷kuneLkk MktçktÄkuLkk Vu÷kðku,
{kºk «kËurþf MktøkXLkkuLkk rðMíkkh Ãkh Lknª Ãký MktçktÄkuLkk rðMíkkh Ãkh
ykÄkh ykÃkíkku níkku.
Mk{íkkðkËe - yuðku Mk{ks su{kt MkkiLku yuf Mk{kLk yrÄfkh nkuÞ.
Ãke.S.zçkÕÞw - hk¾kuze htøkLktw r[rºkík ({kxeLkwt) ðkMký yk þçË «ÞkuøkkuLkk {ík÷çk yu
Au fu W¥kh ðirËffk¤{kt ÷ku¾tzLkku WÃkÞkuøk fhíkkt yuðk ÷kufku fu su
Mk{ksLkk Mk{]Ø ðøkoLkk MkÇÞku níkk.
EríknkMk 71
{kuzâw÷ - 1 økýhkßÞÚke Mkk{úksÞ íkhV
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
økýhkßÞÚke Mkk{úksÞ íkhV
ÃkkA¤Lkk «fhý{kt ykÃkýu òuÞtw fu W¥khðirËf fk¤{kt ÷kufkuyu øktøkk¾eý rðMíkkh{kt ¾uíke
fhðe þÁ fhe yLku MÚkkÞe ÁÃku økkò ðMkkðe hnuíkk ÚkÞk. yk ÃkkX{kt ykÃkýu ðÄíkk síkk ¾uíkfk{ yLku
MÚkkÞe SðLkLku ÷eÄu E.Mk.Ãkq. Aêk Mkifk{kt W¥kh¼khík{kt Mkku¤ sLkÃkË (rðþk¤ «kËurþf hksÞku) Lkku
rðfkMk ÚkÞku.ykÃkýu ynª yu çkkçkík Ãkh Ãký rð[kheþwt fu Wfík ík{k{ «Ëuþku{ktÚke yuf hksÞ-{økÄ
ykøk¤ síkkt {kiÞþ o kMkLk ytíkøkoík yuf rðþk¤ Mkk{úksÞLkk ÁÃk{kt fE heíku rðfMkðk ÃkkBÞw.t {kiÞfo k¤Lku
ykŠÚkf íkÚkk MkktMf]ríkf «økríkLkku yuf {nkLk WÒkíkÞwøk økýðk{kt ykðu Au Aíkkt yþkufLkk {]íÞwçkkË {kºk
Ãk[kMk s ð»ko{kt yuLkwt ÃkíkLk ÚkE sðk ÃkkBÞwt níkw.t ykÃkýu yºku Ãk]íkLkLkkyu fkhýku Ãký [fkþeþw.t yk
Mk{Þu (E.Mk.Ãkq.Lkk Aêk Mkifk{kt) fux÷k Lkðk Ä{kuo su{ fu çkkiØ Ä{o yLku siLk Ä{o ðøkuhLu kku Ãký WÆ¼ð
Úkðk ÃkkBÞku. ykðk yLkuf Lkðk Ä{kuLo kku sL{ Úkðk {kxuLkkt fkhýku íku{s íkuLkk {wÏÞ {wÏÞ rMkØktíkku rð»ku Ãký
yºku [[ko fhðk{kt ykðþu.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMkçkkË ík{u...
 E.Mk.ÃkqðLou kk Aêk Mkifk{kt {nksLkÃkËku íkÚkk Lkðk Ä{kuLo kk WÆ¼ðLkk ykÄkhYÃk yuðkt ¼kiríkf
íku{s Mkk{krsf fkhýku (Ëk.ík.¾uíke yLku Lkðk Mkk{krsf ðøkkuLo kku rðfkMkLkku yÚko sýkðe þfþku.
 çkkiØ íkÚkk siLk Ä{oLkk rMkØktíkkuLkk hûký,rðMíkkh íkÚkk «¼kðLkwt Ãk]ÚÚkfhý fhe þfþku.
 ¼khíkLke {ÞkorËík hkòþkne{ktÚke rðþk¤ Mkk{úksÞkuLkk MksoLkk {q¤ MkwÄe ÃknkU[eLku Mkku¤
sLkÃkËkuLke ÞkËe íkiÞkh fhe þfþku.
 {kiÞþo kMkLkfk¤Lke ðneðxe ÔÞðMÚkk,yÚkoÔÞðMÚkk íkÚkk Mk{ksLke {wÏÞ rðþu»kíkkykuLku Ëþkoðe
þfþku.
 {kiÞo Mkk{úksÞLkk ÃkíkLkLkkt fkhýku sýkðe þfþku.
72 EríknkMk
økýhkßÞÚke Mkk{úksÞ íkhV {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
5. 1Lkðk Ä{kuoLkk WÆ¼ð:
yk Mk{Þøkk¤k{kt hksfeÞ «ð]ríkykuLktfw Lu ÿ nrhÞkýk íku{s Ãkrù{e W¥kh«uËþ u Úke ÃkqðoW¥kh«Ëuþ
íkÚkk rçknkh{kt ¾Mke [qfÞwt níkw.t íÞkt yrÄf ðhMkkË Úkíkku yLku íÞktLke s{eLk Ãký V¤ÿw5níke. fkhý fu yk
Mk{Þøkk¤k MkwÄe rçknkh{ktÚke {¤íkwt÷ku¾zt suðe ¾rLks MktÃkr¥kLkku ÷k¼ WXkððku Mkh¤ çkLke [qfÞku níkku.
íku{s ÷kufkuyu økkZ støk÷ku fkÃkeLku yk rðMíkkhLke «{ký{kt Mk¾ík yuðe {kxeLku ¾kuËðk {kxu n¤Lkk LkkUÄ
(÷ku¾zt e) Výkt ðøkuhLu kku WÃkÞkuøk þÁ fhe ËeÄku níkku.
yk Mk{ÞLkk ÃkwhkíkkÂíðf íkÚkk MkkrnÂíÞf ÃkwhkðkykuLke {ËËÚke ¾uíkeLke ÃkuËkþ{kt ÚkÞu÷ ð]rØLkkt
«{ký (Ãkwhkðk) Ãký {éÞkt Au. ðkMíkð{kt Ãkrù{e W¥kh«ËuþLkk yuðk rsÕ÷k{kt s¾uzk Lkk{Lkk MÚk¤uÚke
E.Mk.Ãkq.500 Lke ykMkÃkkMkLkwt n¤Lkwt yuf (÷ku¾zt e) Výwt {¤e ykÔÞw Au. yk (¾uíkeLkk) fk{fks{kt
÷ku¾zt Lkk WÃkÞkuøkLkk yLkuf Ãkwhkðkyku hks½kx,fkiþkBçke,ðiþk÷e yLku MkkuLkÃkwhÚke Ãký {¤e ykÔÞk Au.
çkkiØ Ä{oøkúÚt kku {ktÚke ykÃkýLku òýðk {¤u Au fu yLkks,þhuze,MkhMkð ðøkuhLu ke ¾uíke {kxu fux÷e Mkkð[uíke
hk¾ðe Ãkzíke níke. íku{kt ½ýeðkh ¾uz fhðe Ãkzíke nkuÞ Au. ¾uíkeðkzeLkk rðfkLku ÷eÄu ¾kãMkk{økúe
{¤ðk{kt MkwÄkhku Úkðk ÃkkBÞku íkÚkk rþÕÃkMkk{økúe ÔÞkÃkkh yLku þnuhe {ÚkfkuLkku rðfkMk fhðk{kt Ãký
MknkÞíkk {¤e hne.
E.Mk.Ãkq.Lkk Aêk MkifkLku ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt íkku rîíkeÞ þnuhefhýLkku íkçkffk íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au. nzÃÃkkfk÷eLk Lkkøkrhf {ÚkfkuLkk ÃkíkLk çkkË yuf nòh ð»koLkk Mk{Þøkk¤kLkk rðhk{çkkË nðu
VheÚke LkøkhkuLkku rðfkMk Úkðk {ktzÞku níkku. Ãkhtíkw yk ð¾íku þnuhkuLkku rðfkMk ®MkÄw LkËeLkkt {uËkLkku Lku çkË÷u
{æÞ øktøkk ¾eý rðMíkkhku{kt Úkðk ÃkkBÞku fnuðkÞ Au fu E.Mk.ÃkqðLou kk 600 yLku E.Mk.ÃkqðLou kk 300 Lkk
Mk{Þøkk¤k{kt Ãkkxr÷Ãkwºk,hksøkZe, ©kðMíke,ðkhkýMke,ðiþk÷e, [tÃkk, fkiþkBçke íku{s WßsiLk suðkt
÷øk¼øk 60 LkøkhkuLkku rðfkMk Úkðk ÃkkBÞku níkku.
Wfík Lkøkhku rþÕÃkfk{ yLku ÔÞkÃkkhLkkt {wÏÞ {Úkfku çkLke síkkt ynª ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt fkheøkhku
íkÚkk ÔÞkÃkkhe ðøkoLkk ðMkðkx Úkðk ÷køÞku níkku. yk fkheøkhku îkhk çkLkkððk{kt ykðu÷ ðMíkwyku su{ fu
ð†ku,huþ{,½huýkt,{kxeLkkt ðkMkýku ðøkuhLu ku ynªLkk ÔÞkÃkkheyku yLÞ Lkøkhku{kt ÷E síkk níkk. ©kðMíke
yLku fkiþkBçkeLk Mktf¤kÞu÷ Lkøkh ðkhkýMke Ãký ÔÞkÃkkhLkwt {wÏÞ {Úkf çkLke økÞwt níkw.t yus heíku ©kðMíke
Ãký frÃk÷ðMíkw íku{s fwþe{khkLkk {kæÞ{Úke ÃkhMÃkh MkkÚku òuzkÞu÷ níkk. òíkf fÚkkyku Úkfe òýðk {¤u
Au fu ÔÞkÃkkheyku {Úkwhk íku{s íkûkrþ÷kLkk {køkuÚo kRLku {økÄ yLku fkiþ÷ MkkÚku ÔÞkÃkkh fhíkk níkk. WßsiLk
yLku økwshkíkLkk Mk{wÿrfLkkhkLkk rðMíkkhkuLkk «ðkMk {kxu {Úkwhk ykÃkkkhøk{LkLkwt {wÏÞ {Úkf níkw.t
çkeçkkt{kt Zk¤eLku çkLkkðu÷k nòhku {wrÿík rMk¬k (Ãkt[{kfo) rMk¬k (Ãkeyu{Mke) Lke þkuÄ Úkíkkt
yºku ðÄu÷k rðfrMkík ÔÞkÃkkhLke {krníke {¤e hnu Au.rðrðÄ r[Lnku suðkt fu yÄo[ÿt kfkh,{kA÷e,ð]ûk,
Ãknkzku ðøkuhuyk rMk¬kyku{kt òuðk {¤íkk nkuðkÚke íkuLku ‘Ãkt[{kfo’ (çkeçkkZk¤) rMk¬k fnu Au.{wÿkþk†eykuyu
ykðk ÷øk¼øk 500 rMk¬kyku yku¤¾e fkZÞk Au. íku{ktLkk {kuxk¼køkLkk [ktËeLkk yLku fðr[ík íkktçkkLkk
çkLku÷k Au. ¾uíkeðkze{kt MkwÄkhk ðÄkhk (MktþkuÄLkku) íku{s ÔÞkÃkkhef ykŠÚkf þnuhefhýLkk rðfkMkLkku
«¼kð Mk{ks Ãkh Ãký ÃkzÞku. òufuykðk VuhVkhkuLku ÷eÄu ÃkkhtÃkrhf Mk{kLkíkk íku{s {kík]¼kð{kt yMk{kLkíkk
«ðuþíkkt Mkk{krsf çkwhkE{ktÚke ÷kufku fkuEÃký heíku Awxfkhku EåAíkk níkk. yux÷k {kxu çkkiØ íku{s siLkÄ{kuy o u
þktrík íku{s Mkk{krsf Mk{kLkíkkLkku «[kh fÞku.o {kxu ÷kufkuyuyu{Lku ðÄkðe ÷eÄk. yk Ä{kuy o u yu ðkík Ãkh
¼kh {wfÞku. fu ðkMíkrðf ykLktË (Mkw¾) ¼kiríkf Mk{wrØ{kt fu ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLkku{kt Lknª Ãký ËkLk-
Ä{o,fhfMkh,y®nMkk íkÚkk Mkkhk Mkk{krsf ÔÞðnkh{kt hnu÷ Au. íku WÃkhktík Mkk{kLÞ ykŠÚkf «økríkLku
÷eÄu ði~Þku íkÚkk yLÞ ÔÞkÃkkrhf sLkMk{qnkuLkku WËÞ Úkíkku økÞku. yk ÷kufku ÃkkuíkkLku çkúkñýku îkhk rLkÄkorhík
EríknkMk 73
«k[eLk ¼khík
fhkÞu÷ yLku yLÞ ðøkkuofhíkkt [ZeÞkíke Mkk{krsf ÂMÚkrík EåAíkk níkk. yux÷k {kxu íku{ýu siLk-çkkiØ Ä{o
suðk rçkLk ðirËf Ä{kuLo ku yk©Þ ykÃÞku íkÚkk ðÄw{kt ðÄw ËkLk-Ërûkýk ykÃÞkt. {kºk çkkiØ yLku siLk Ä{uo s
çkúkñýkuLkk ð[oMðLku ÃkzfkÞwO Lk níkw.t Ãkhtíkw çkkiØ Ä{oLkk rðrðÄ †kuík íkÃkkMkíkkt sýkE ykðu Au fu yu Mk{Þu
swËk-swËk ÷øk¼øk 62 sux÷k ÃktÚkku-Mkt«ËkÞkuLke íkíð¿kkLkÞwfík rð[khÄkhkykuÚke ½ýe ½ýe çkÄk
LkkUÄ {ík{íkkLíkhku ({kLÞíkkyku fu rð[khÄkhku) «[r÷ík Úkðk ÃkkBÞk níkk. íku{ktÚke yufLkwt Lkk{ níkw ‘ykSðf’
suLkku ÃkkÞku {¾Lkk¤e ½ku»kk÷u LkktÏÞku níkku. E.Mk.ÃkqðLou kk ºkeò Mkifk{kt {økÄ ¾kíku ykðk yMktÏÞ ykSðfku
«[r÷ík níkkt. {kiÞo þkMkfkuyu ykðk yMktÏÞ ykSðfkuLkk r¼ûkwfkuLku yLkuf økwVkyku ËkLk{kt ykÃke níke.
(1) E.Mk.Ãkw.Aêk Mkifk{kt su MÚk¤kuÚke ÷ku¾zt Lkkt ykuòhkuLkk Ãkwhkðk {éÞk Au íku{Lkk Lkk{ ÷¾ku.
..........................................................................
(2) yk Mk{ÞLkk fux÷kf {níðÃkwýo ÔÞkÃkkrhf {køkkuo yLku {ÚkfkuLke {krníke ykÃkku.
..........................................................................
(3) «k[eLk rMk¬kykuLku Ãkt[{kfo (çkeçkktZk¤) rMk¬k þk {kxu fnuíkk níkk ?
..........................................................................
(4) ‘ykSðf’ ÃktÚkLkku ÃkkÞku fkuýu LkkÏÞku níkku ?
..........................................................................
5.2 siLk yLku çkkiØ Ä{oLkk rMkØktíkku:
siLkÄ{o
ðÄo{kLk-{nkðehLku siLkÄ{oLkk MÚkkÃkf {kLkðk{kt ykðu Au. íku{Lkku sL{ E.Mk.Ãkq.599 {kt
rçknkhLkk ðiþk÷e ÃkkMku ÚkÞku níkku. íkuyku siLk Ä{oLkk [kuðeMk{kt yLku ytrík{ ríkÚkofh níkk. siLkÄo{Lku {íku
{kLkðLkku {wÏÞ WÆu~Þ ykí{þwØ yLku rLkðkoý ({kuûk) «krÃík Au. rLkðkoý yux÷u sL{ {hýLkk [¬h
(ykðkøk{Lk) {ktÚke {wrfík íku{Lkwt {kLkðwt níkwt fu íku ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLk fu Ãkþwçkr÷ Úkfe {¤íkw Lk níkw.t Ãkhtíkw
íku {u¤ððk ‘rºkhíLk’ yLku Ãkt[{nkðúíkLkwt Ãkk÷Lk fhðwt sÁhe níkw.t yk ‘rºkhíLk’ yÚkkoík ºký MðŠý{
rMkØktíkku yux÷u MkBÞf (ÞkuøÞ) rðïkMk,¿kkLk yLku ÔÞðnkh suLkk îkhk s {kuûk «krÃík ÚkE þfu Au yLÞÚkk
Lknª. yk MkBÞf ÔÞðnkh yux÷u Ãkkt[ rLkÞ{ku ‘y®nMkk’ (fkuEÃký «fkhLkku ®nMkk[kh Lk
fhðku),‘MkíÞð[Lk’(swXwçkku÷ðwtLknª), ‘ykMíkuÞ’ ([kuhe fhðe Lknª), ‘çkúñ[ÞoLkwtÃkk÷Lk’ (¼kuøk-rð÷kMk
Lk fhðku), yLku ‘yÃkrhøkún’ (ðý òuELkwt MktçÄhðwt Lknª) siLku {wrLkÞkuLke Mkh¾k{ýe{kt MktMkkhe-øk]nMÚkku
ÃkkMkuÚke yk yýwðíú k (Mkwû{ðúík) íkhefu òýeíkk MkËøkwýkuLkwtfXkuh Ãkk÷Lk fhðkLke yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðíke
Lk níke. íkuÚke ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu fu çkúkñý Ä{o f{ofktzku Ãkh ¼kh {wfíkku níkku sÞkhu yk Lkðku Ä{o
ÔÞðnkh Ãkh ¼kh {wfíkku níkku. siLk Ä{oLke MkkiÚke ¾kMk rðþu»kíkk yux÷u ‘MÞËðËk’ fu ‘yLkuf kLkeðËk’
yÚkkoík MkíÞLku yLkuf yÚkðk rðrðÄ {kÃkËtzkuÚke {w÷ððt.w siLk Ä{oLke yuf yLÞT ¾kMk økýkÞ íkuðe rðþu»kíkk
yu níke fXkuh «kÞ:rïík. ykztçkh {wrfík íkÚkk fXkuh y®nMkk Ä{o Ãkk÷Lk fËk[ fXkuh rþMíkLkk rMkØktíkku Ãkh
¼kh {wfðkLku ÷eÄu ÷kufku ½ýk {kuxk «{ký{kt yk Ä{o{kt ¼éÞk Lknª. {nkðehu ÃkkuíkkLkk ÄkŠ{f rMkØktíkku
74 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
«[kh-«Mkkh {kxu «kf]ríkf ¼k»kkLkku WÃkÞkuøk fÞku.o íku{ Aíkkt yLÞ Ä{kuLo ke {kVf siLk Ä{o Ãký ½ýk ÷ktçkk
Mk{Þøkk¤k MkwÄe MktøkrXík hne þõÞku Lknª yLku ‘rËøktçkh’ (rLkðo†) yLku ‘ïuíkktçkh’(MkVuËð†Äkhe)
yuðk çku ðøkku{ o kt ÔknU[kE sðk ÃkkBÞku.
çkkiØÄ{o
çkkiØÄ{oLkk MktMÚkk{f níkk økkiík{çkwØ íku{Lkku sL{ E.Mk.Ãkq.566 {kt LkuÃkk÷Lke Ãknkze ík¤uxe{kt LkkUÄ
ykðu÷k ÷wÂBçkLke {wfk{u ÚkÞku níkku. yuf hkíku yu{ýu MkíÞ þkuÄðk {kxu ÃkkuíkkLkk hks{nu÷Lkku íÞkøk
fÞku.o ytíku çkkuÄ økÞk {wfk{u íku{Lku ¿kkLkLke «krÃík ÚkE,íÞkhçkkË íkuyku çkwØ fu «çkwØLkk Lkk{Úke yku¤¾kÞk
íku{ýu ÃkkuíkkLkwt «Úk{ «ð[Lk (rðrÄ-¼køÞ) Lkwt ÃkrhðíkoLk fnu Au. ynª yu{ýu ‘MktÄ’ Lke Ãký MÚkkÃkLkk fhe.
íku{Lkwt yðMkkLk 80 ð»koLke ðÞu W¥kh«ËuþLkk økkuh¾Ãkwh ÃkkMku ykðu÷k fwþeLkøkh {wfk{u E.Mk.Ãkq.486
ÚkÞwt níkw.t
çkwØu ÃkkuíkkLkk yLkwÞkÞeykuLku çku yrík (ðÄw{kt ðÄw-{n¥k{) MkktMkkrhf Mkw¾ku{kt øk¤kzwçk hnuðw fu
fXkuh çkúñ[kÞoÃkk¤eLku MktLÞkMke Úkðwt çk[ðk sýkÔÞw Au yk {kxu íku{ýu ‘{æÞ{ðøko’ yÃkLkkððk fnÞwt Au.
yk íkíð¿kkLkLke Í÷f çkkiØÄ{oLku ÷økíkk ÷øk¼øk ík{k{ rð»kÞku{kt òuðk {¤u Au. çkkiØ Ä{oLkk {wÏÞ
rMkØktíkkuLke h[Lkk íkuLku yk¼khe Au. [kh{nkLk MkíÞku- ykÞoMkíÞku íkÚkk y»xktøk {køko yLku çkkiØ Ä{oLkkÃkkÞkLkk
rMkØktíkku Au. Mkðo«Úk{ {nkLk MkíÞ fu suLkku çkkuÄ MðÞ{ çkwØu ykÃÞku níkku. íku níkku ‘MktMkkh Ëw:¾kuÚke ¼hu÷ku
Au yLku ÃkezkykuLkk {nkMkkøkh Mk{kLk Au’ çkeswt {nkLk MkíÞ Au ‘Ëw:¾ Mk{wæÞ’ yÚkkoík «íÞuf Ëw:¾ ÃkkA¤
fkuELku fkuE fkhý hnu÷tw nkuÞ Au. ºkesw {nkLkMkíÞ Au. ‘Ëw:¾ rLkhkuÄ’ yÚkkoík Ëw:¾kuLkwt rLkðkhý yLku [kuÚkwt
MkíÞ Au. ‘Ëw:¾ rðhkuÄ økk{eLke «ríkÃkËk’- yÚkkoík Ëw:¾Lkk rLkðkhýLkku WÃkkÞ Au. yøkh {Lkw»Þ Ëw:¾ku Úke
Awxðk EåAíkk nkuÞ íkku íkuýu ÃkkuíkkLke EåAkyku Ãkh rðsÞ«kÃík fhðku hnÞku yk EåAkykuÚke çk[ðk {kxu
íku{ýu y»xktøk {køkoLkku WÃkËuþ ykÃÞku Au. íku {wsçk MkBÞf (ÞkuøÞ) rðïkMk,MkBÞf rð[kh,MkBÞf
¼k»kk,MkBÞffk{,MkBÞf ykSrðfk,MkBÞf ÏÞk÷,MkBÞf «ÞkMk yLku MkBÞf æÞkLk, (yÚkkoík y»xktøk
{køko)
çkwØu ÃkkuíkkLkk WÃkËuþkuLkk «[kh-«Mkkh {kxu sLkMkk{kLÞ îkhk çkku÷kíke ‘Ãkkr÷’ ¼k»kkLkku «Þkuøk
fÞkuo níkku. çkwØ Lu ke[÷k ðøkoLkkt †e-ÃkwÁ»kkuLku Ãký ‘Mkt½’ {kt «ðuþ ykÃÞku. rðrðÄ fk¤¾tzku{kt ÞkuòÞu÷kt
[kh çkkiØ Mkt{÷ u Lkkuyu çkkiØ Ä{oLkk Vu÷kðk{kt ½ýku {kuxku¼køk ¼sÔÞku. frLk»fLkk Mkk{úksÞ ËhBÞkLk
ykÞkusLk [kuÚkk Mkt{÷ u Lk{kt çkkiØÄ{o çku {kuxe þk¾kyku{kt rð¼kSík ÚkE sðk ÃkkBÞku. suLku rnLkÞkLk
çkkçkíkLkku ¼køkðøko yLku {nkÞkLk {kuxku¼køk fnu Au. {nkÞkLku MktMf]ík¼k»kkLku yÃkLkkðe íkÚkk çkwØLke {qŠík
Ãkqò þÁ fhe ËeÄe. sÞkhu rnLkÞkLk ‘Ãkkr÷’ ¼k»kk{kt «[kh fÞkuo yLku çkwØLku s ÃkkuíkkLkk {køkoËþof økÛÞk
Au. E.Mk.ÃkqðLo u kk Mkkík{k Mkifk çkkË çkkiØ Ä{o f{òuh Ãkzíkku økÞku. íku{ Aíkkt ¼khíkeÞ EríknkMk{kt sLkSðLkLkk
ík{k{ ûkuºkku{kt íkuLkku «¼kð sýkE ykðu Au. çkkiØrðØkLkkuyuyLkuf MkkrnÂíÞf økúÚt kku håÞk.suLkkt ‘rºkr{xf’,
‘r{r÷LË ÃkLnku’, ‘çkwØ[rhík’ ðøkuhu{wÏÞ Au. MíkwÃkku,þe÷kyku fkíkheLku çkLkkðu÷e økwVkyku íkÚkk r[ºkf÷kÁÃku
çkkiØÄ{o,f÷k yLku ðkMíkwrþÕÃkLkk rðfkMk {kxu «uhýkËkÞe Ãkwhðkh ÚkÞku. Mkkt[e,¼zkiík,y{hkðíke,ystíkk
ðøkuhu MÚk¤uLku òuðk {¤u Au.økktÄkh yLku {ÚkwhkLke f÷kí{f þk¾kyku ( schools )Lku Ãký ¾ku÷e
Lkkt¾eLku çkkiØ Ä{o çkúkñýkuLke ©u»XíkkLku Ãkzfkhe íkÚkk Lke[÷k ðøkoLkk ÷kufkuLku Ãký Mk{ks{kt Wå[MÚkkLk
«ËkLk fÞw.o
EríknkMk 75
«k[eLk ¼khík
(1) suLk Ä{oLkk rMkØktíkku{kt rºkhíLk Lkk{u òýeíkkt fÞkt ºký íkíðku Au ?
LkkUÄ
..........................................................................
(2) siLkÄ{oLke fE çku {wÏÞ þk¾k Au ?
..........................................................................
(3) çkwØu ÃkkuíkkLkwt «Úk{ «ð[Lk fÞk MÚk¤u ykÃÞw níkw ?
..........................................................................
(4) çkkiØ Ä{o{kt fÞkt {nkLk [kh MkíÞku yLku yüktøk {køko Au ?
..........................................................................
(5) Ëw:¾ MktË¼uo çkwØu fÞku WÃkËuþ ykÃÞku Au ?
..........................................................................
(6) çkwØu ÃkkuíkkLkk rMkØktíkkuLkk «[kh yÚkuo fE ¼k»kkLkku WÃkÞkuøk fÞkuo Au ?
..........................................................................
(7) ‘{nkÞkLk’ yLku ‘rnLkÞkLk’ ðå[u þku ¼uË hnu÷ku Au ?
..........................................................................
(8) MkkrníÞ yLku f÷k ûkuºku çkkiØÄ{uo þwt «ËkLk ykÃÞwt Au ?
..........................................................................
5.3 Mkku¤ {nksLkÃkË:

E.Mk.Ãkq.Lkk Aêk MkifkLkku Mk{Þøkk¤ku ykŠÚkf íku{s ÄkŠ{f rðfkMkLkku Mk{Þ níkku. íku{kt Lkðku
hksfeÞ rðfkMk Ãký ÚkÞu÷ku sýkÞ Au. ykÃkýu ykøk¤ Lkk W¥khðirËf fk¤{kt ¾uíkeðkzeLkku «kht¼ Úkíkkt
÷kufku yuf søÞkyu ðMkðkx fhíkk ÚkÞk. íkuLkkÚke yuf þkMkfLkk rLkÞtºký{kt ykðíkkt sLkÃkËku yÚkðk
«kËurþf hksÞkuLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku. E.Mk.ÃkqðLou kk AêkMkifk{kt hksfeÞ «ð]ríkykuLkwt {wÏÞ {Úkf ¢{þ: W¥kh
«Ëuþ íkÚkk rçknkh íkhV ¾Mkíkwt økÞw.t ðÄw Ãkzíkk ðhMkkËLku ÷eÄu íkÚkk LkËeykuLkkt ÃkwhLku fkhýu yk rðMíkkh
{kºk V¤ÿw5s Lk níkku. Ãkhtíkw ÷ku¾zt Lkk WíÃkkËLkLkk {wÏÞ fuLÿ ÃkkMku Ãký ykðu÷ku níkku. ÷ku¾zt {ktÚke çkLku÷kt
W¥k{ ykuòhku yLku þ†kuLkku WÃkÞkuøk fheLku fux÷ktf «kËurþf hksÞku ½ýkt {kuxk rðþk¤ «Ëuþku (Mkk{úksÞ)
{kt VuhðkE økÞkt,su{Lku ‘{nksLkÃkË’ fnu Au. yu{kt {kuxk¼køkLkkt {nksLkÃkË ®ðæÞÃkðoík {k¤kLke Ërûký-
W¥khu WÃk¾tz{kt MkwËhw W¥kh-Ãkrù{Lkk Mke{ktík «ËuþkuÚke ÷ELku Au f rçknkh MkwÄe Vu÷kÞku 16 {nksLkÃkËkuLke
ÞkËe Lke[u «{kýu Au.
-::{nksLk ÃkËkuLke ÞkËe ::-
{nksLkÃkË hksÄkLke ðíko{kLk MÚk¤

(1) ytøk [BÃkk {wøt kuh yLku ¼køk÷Ãkwh
76 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(2) {LkÄ røkrhðús/hksøkeh økÞk yLku ÃkxLkk
(3) fkþe fkþe çkLkkhMk
(4) ðíMk fkuþkBçke yÕnkçkkË
(5) fkuþ÷ ©kðMíke ÃkqðeoÞ W¥kh «Ëuþ
(6) þkihMkuLkk {Úkwhk {Úkwhk LkkUÄ
(7) Ãkkt[k÷ yrnAºk yLku fkÂBÃkÕÞ Ãkrù{e W¥kh«Ëuþ
(8) fwhk ELÿ«MÚk {uhX yLku Ë.Ãkwðou nheÞkýk
(9) {íMÞ rðhkxLkøkh sÞÃkwh
(10) AuËe MkkuXeðkxe /çkktËk çkwËt ÷
u ¾tz
(11) yðLíke WßsiLk / {rn»{rík {æÞ«Ëuþ-{k¤ðk
(12) økktÄkh íkûkrþ÷k hkð÷®Ãkze
(13) fBçkus ÃkwA
t hkskihe yLku nkshk (fk~{eh)
(14) yM{kfk «ríkckLk / ÃkiXý økkuËkðhe LkËeíkx«Ëuþ
(15) ðßS ðiþk÷e ðiþk÷e
(16) {Õ÷ fwrþLkkhk ËuðrhÞk yLku W¥kh«Ëuþ
{nksLkÃkË
Lkfþku 5.1. {nksLk ÃkË
EríknkMk 77
«k[eLk ¼khík
yu{ktLkk {kuxk¼køkLkk «Ëuþku hkòþkne MðÁÃkLkk níkk. Ãkhtíkw yu{ktLkk fux÷ktf ‘økýMktÄ’
(økýhksÞku) fnuðkíkkt níkkt. íÞkt økýMkt½kí{f («òMk¥kkf) þkMkLk níkw.t yk þkMkLk «ýkr÷fk{kt ðtþ
ÃkhtÃkhkøkík hkòþkne Mkk{úksÞÚke y÷øk þkMkLk ÔÞðMÚkk níke. íku{kt ÷kufku îkhk [qxt e fkZu÷ku hkò,yuf
rðþk¤ Ãkrh»kË fu Mk¼kykuLke {ËËÚke hksÞ fhíkku níkku. íku{kt rðrðÄ fw¤ yLku fwxçtw kkuLkk ðze÷kuLkku Ãký
LkkUÄ Mk{kðuþ Úkíkku níkku. yk ÃkØrík hkòþkneÚke ðÄkhu ÷kufþkneÞwfík ÃkØrík níke. íku{ Aíkkt yuf Mkk{kLÞ
LkkøkrhfLke ðneðx{kt fkuE s ¼qr{fk hnuíke Lk níke. yk ík{k{ «Ëuþku{kt MkkiÚke «rMkØ hksÞ ðMÞw níkw.t
íkuLke hksÄkLke ðiþk÷e níke yLku íÞkt r÷åAðeÞkuLkwt þkMkLk níkw.t yk fw÷eLkíktºk {kux¼ u køku rn{k÷ÞLke
ík¤uxeLkk «Ëuþku{kt «[r÷ík níkw.t Mk{Þ síkkt {økÄLkk Mkk{úksÞu íkuLku nhkðeLku yuLkk Ãkh rðsÞ yLku Mk¥kk
MÚkkrÃkík fhe ËeÄe níke.
ÃkkXøkík «&™ku 5.3

(1) E.Mk.ÃkqðLou kk Aêk MkifkLkkt fkuEÃký [kh {nksLkÃkËLkkt Lkk{ ÷¾ku.
..........................................................................
(2) økýhksÞ (økýMkt½) yLku hkòþkne hksÞku ðå[u þku íkVkðík níkku ?
..........................................................................
(3) E.Mk.ÃkqðLuo kk Aêk Mkifk{kt MkkiÚke ðÄw {níðÃkwýo økýhksÞ fÞwo níkwt ?
..........................................................................
5.4 {økÄLkku WÆ¼ð:

yk {nksLk ÃkËku{kt ytËhku ytËhLkkt ÞwæÄLku Ãkrhýk{u {økÄ yuf þrfíkþk¤e hksÞÁÃku rðfMkeLku
rðþk¤ Mkk{úksÞLkkt {wÏÞ {Úkf çkLke sðk ÃkkBÞw.t yk {økÄLkku Mkðo«Úk{ {níðÃkwýoþkMkf níkku rçktrçkMkkh
íkuýu E.Mk.Ãkw.544 Úke E.Mk.Ãkq.492 Lke ðå[uLkkt Ãkh ð»ko MkwÄe þkMkLk fÞwo níkw.t íkuýu Mkk{úksÞ rðMíkkh
{kxu ºkýÃkûkeÞ Lkerík yÃkLkkðe.íku{kt ÷øLkMktçktÄku çkktÄeLku,þrfíkþk¤e hksÞkuLkk þkMkfkuLke MkkÚku {iºkeÃkqýo
MktçktÄku çkktÄeLku íkÚkk Lkçk¤kt (rLkçko¤) hksÞku Ãkh rðsÞ {u¤ðeLku {wÏÞ níke. ÷øLkMktçktÄku MktË¼uo òuEyu
íkku ®çkrçkMkkhu fkuþ÷ hksðe «MkuLkSíkLke çknuLk MkkÚku ÷øLk fÞwo níkw.t íku Ënus{kt ÃkkuíkkLke MkkÚku fkþe «Ëuþ
÷ELku ykðe níke. sÞktÚke ðkŠ»kf yuf ÷k¾ rMk¬k sux÷w {nuMkw÷ {¤íkwt níkw.t fkþeÃkh rLkÞtºký íkÚkk
«MkuLkSík MkkÚkuLke r{ºkíkkLku ÷eÄu {økÄLku yLÞ «Ëuþku Ãkh æÞkLk furLÿík fhðkLke íkf {¤e. íku{Lke ÃkíLkeyku
¢{þ: r÷åAðeyku {ÿ ({æÞÃktòçk) Lkk ykøkuðkLkLke rËfheyku níke. íkuýu ytøkËuþLkk hksðe çkúñË¥kLku
nhkðeLku íkuLkk Ãkh rðsÞ {u¤ÔÞku níkku. yk ytøkËuþ {wÏÞíðu MÚkkrLkf yLku s¤ {køkeoÞ ÔÞkÃkkh {kxuLkwt
yuf yíÞtík {níðÃkwýo {Úkf níkw.t yk heíku fkþe yLku ytøkËuþ ÃkhLkwt ykrËÃkíÞ,Mkk{úksÞ rðMíkkhLkkt
«khtr¼f MÚk¤ku çkLke hnÞkt.íkuyku çkwØ yLku {nkðeh çktLkuLkk Mk{fk÷eLk níkk yLku çktLkuLku yufMk{kLk
MkL{kLk ykÃkíkk níkk. yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu fktíkku íku{Lke níÞk ÚkE níke yÚkðk íku{Lkk Ãkwºk yòíkþºkwyu
íku{Lku ykí{níÞk fhðk {kxu {sçkwh fÞko nkuðk òuEyu fkhý fu íku hksøkkËe {u¤ððk ¾wçk s WíMkwf
níkku.
78 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
yòíkþºkw yíÞtík yk¢{f Mð¼kðLkku níkku. Mkki«Úk{ íkuLke ÷zkE íkuLkk {k{k «uMkuLkSík MkkÚku
s ÚkE, íku ®çkrçkMkkhLkk yÞkuøÞ ðíkoLkLku fkhýu Lkkhks níkku. íkuýu yòíkþºkw ÃkkMkuÚke íkuLke {kíkkLku Ënus{kt
yÃkkÞu÷ fkþe«Ëuþ Ãkhík ykÃkðk {kxu ykøkún fÞku.o yòíkþºkwyu íku {kxu Lkk Ãkkze íku ÃkAe ÚkÞu÷k ¼Þtfh
ÞwØLku ytíku «MkuLkSík {økÄ Mkrník fkþe Akuzðk {kxu Mkn{ík ÚkÞku. yus heíku yòíkþºkwyu ðiþk÷eLkk
hksðe yLku ÃkkuíkkLkk {kíkkLkk rÃkíkk (LkkLkkS) [uíkf MkkÚku Ãký 16 ð»ko MkwÄe ÷ktçkw ÞwØ fheLku ðiþk÷eLke LkkUÄ
íkkfkík íkkuzðk{kt MkV¤íkk {u¤ðe níke. yk heíku fkþeLku íkku ÃkkuíkkLke ÃkkMku hkÏÞw Ãký ðiþk÷eLku Ãký (nðu
ÃkkuíkkLkk) {økÄ{kt ¼u¤ðe ËeÄw.t yòíkþºkwLkk W¥khkrÄfkhe WËÞLkLkwt MkkiÚke {kuxtw «ËkLk yu níkwt fu íkuýu øktøkk
íku{s Mkkuý LkËeLkk Mktøk{ MÚk¤u Ãkkx÷eÃkwºk yÚkðk Ãkxýk ¾kíku yuf rfÕ÷kLkwt rLk{koý fhkÔÞw.t ÞwØ LkeríkLke
Ërüyu yk yíÞtík {níðÃkwýo Ãkøk÷wt níkw.t fkhý fu yk MÚk¤ {kºk fuLÿðíkeo níkwt yux÷w s Lknª Ãký ynª
ÔÞkÃkkheyku yLku MkirLkfku {kxuLke yðh sðh ½ýe s Mkh¤ níke. WËÞLk ÃkAe rþþwLkkøk økkËeyu ykÔÞku.íkuLke
MkkiÚke {kuxe MkV¤íkk yðtíkeLku nhkðeLku íkuLku {økÄLkku yuf ¼køk çkLkkðe Ëuðk{kt hnu÷e Au. íkuLkku W¥khkrÄfkhe
níkku íkuLkku Ãkwºk fk÷kþkuf íkuLkk þkMkLkfk¤{kt s çkesw çkkiØMkt{÷ u Lk ÞkuòÞwt níkw.t rþþwLkkøk hksðtþ çkkË
LktËðtþLkk hkòykuLkwt íÞkt þkMkLk MÚkÃkkÞwt {nkÃkÈLktË yuLkku {wÏÞ þkMkf níkku.çkúkñýøkúÚt kku {wsçk íku yLÞ
òrík yÚkðk rçkLk ûkºkeÞ òríkLkku níkku. íkuLke ÃkkMku ½ýwt {kuxtw ÷~fh níkw.t íkuýu f®÷øk (ðíko{kLk ykurhMMkk)
Lku ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt Mkk{u÷ fhe ËeÄw níkw.t LktËðtþLkku ytrík{ þkMkf níkku ÄLkLktË yu{ {kLkðk{kt ykðu
Au fu íku yíÞtík fwh yLku ÞwØk¾kuh hksðe níkku. íkuýu Mkk{úksÞ «ò Ãkh Ãký ¼khu fhðuhkLkku çkkus ÷kæÞku
níkku. íkuÚke sLkMkk{kLÞ{kt íkuLke ÷kufr«Þ íkk ¾ík{ ÚkE økE níke. ytíku [tÿøkwÃík{kiÞo sLkMkk{kLÞLke yk
LkkhksøkeLkku ÷k¼ WXkðeLku LktËðtþLkku Lkkþ fhe {kiÞo Mkk{úksÞLkku ÃkkÞku LkktÏÞku.
nðu «&™ yu Au fu {økÄ yu Mk{Þu yLÞ ík{k{ hksÞku Ãkh Äehu Äehu ÃkkuíkkLkwtð[oMð MÚkkrÃkík fhe
þfíkw níkw.t çkuþf {økÄu yLkuf ÞkuøÞ yLku {níðkfktþe hkòykuLkku ÷k¼ WXkÔÞku.Ãkhtíkw íkuLke íkkfkík {w÷ík:
íÞktLke (MÚkkrLkf ) ¼kiøkkur÷f rðþu»kíkkyku Ãkh rLk¼oh níke. íkuLke swLke hksÄkLke røkrhðús (hksøkeh)
[khu çkkswyÚu ke Ãkkt[ ÃkðoíkkuLke nkh{k¤kÚke ÄhkÞu÷e níke. íkuýu íkuLku «kf]ríkf rfÕ÷kÁÃku íkuLkwt hûký fÞwo níkw.t
çkesw yufu yk MÚk¤Lkku LkËe¾eýLkku V¤ÿw5«Ëuþ íÞkt Úkíke Ãkw»f¤ ¾uíkÃkuËkþku íku ÷eÄu {kuxtw MkuLÞ çk¤ W¼wt
fhðk {kxu WÃkÞkuøke Ãkwhðkh ÚkÞku. ð¤e Ërûký ¼køk{ktÚke E{khíke ÷kfzwt yLku nkÚke {¤íkk níkk. íku
WÃkhktík {økÄLku yuf çkeòu ÷k¼yu {éÞku fu íkuLke Ërûkýu rçknkh ÃkkMkuÚke {¤e ykðu÷e fk[k÷ku¾zt Lke ¾kýku
Ãkh íkuLkku fçkòu níkku. {økÄLkk Mkk{úksÞLke ÷ku¾zt ÃkhÚke Ãkfz ynªLkk y†-þ†Lku W¥k{ «fkhLkkt íku{st
¾uíkeðkzeLku ykuòhkuLku ÷eÄu yrÄf WÃkòW çkíkkðe ËeÄe. yk ¼kiøkkur÷f rðfkMkLke Ãk]»X¼qr{yu {økÄLku,
yLÞ {nksLkÃkËuÚke ðÄw Mkk{ÚkoðkLk çkLkkððk{kt Ãkwhíke MknkÞíkk fhe.

(1) rçktrçkMkkhu ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ rðMíkkh {kxu fE Lkeríkyku yÃkLkkðe ?
.......................................................................... 4
(2) {økÄLkk Wíf»ko{kt ¼kiøkkur÷f çkkçkíkkuyu fE heíku {níðÃkwýo ¼wr{fk rLk¼kðe ?
..........................................................................
(3) {økÄLke hksÄkLkeLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
..........................................................................
EríknkMk 79
«k[eLk ¼khík
(4) yòíkþºkwLku suLke MkkÚku ÞwØ ÚkÞwt nkuÞ íkuðk çku þkMkfkuLkku Lkk{ sýkðku.
..........................................................................
(5) LktË hksÞðtþLkku MkkiÚke {níðÃkwýo þkMkf fkuý níkku ?
..........................................................................
LkkUÄ (6) fÞk þkMkfLkk þkMkLkfk¤{kt çkeS Ä{o Ãkrh»kË (Mkt{÷ u Lk) ÞkuòR níke.
..........................................................................
5.5 {kiÞo Mkk{úksÞLkku WËÞ:

E.Mk.Ãkqðou321 {kt [tÿøkwÃík{kiÞo îkhk {kiÞho ksÞðtþLke MÚkkÃkLkkyu «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLkku
Mkt¢ktríkfk¤ (MktÄefk¤) Mk{sðk{kt ykðu Au. yk Mk{Þu Ãknu÷eðkh yuðe MkkÄLk-Mkk{økúe {¤e ykðu Au fu
suLkk ÷eÄu íkífk÷eLk EríknkMk Ãkh «fkþ ÃkkÚkhe þfkÞ íku{ Au. yu{kt yþkufu çknkh Ãkkzu÷k yr¼÷u¾ku
yuf yíÞtík {níðÃkwýo †kuík økýkÞ. rþ÷kyku íkÚkk Míkt¼ku Ãkh fkuíkhu÷k 44 yr¼÷u¾ku {¤e ykÔÞk Au.
íku {kux¼ u køku Ãkkr÷ ¼k»kk{kt yLku {nËytþu çkúkrñr÷rÃk{kt ÷¾kÞu÷ Au. yk ík{k{ rþ÷k÷u¾ku «k[eLk
¼khíkeÞ ÷u¾Lkf÷kLkkt Mkðo«Úk{ Mkkûke Ãký Au. sÞkt MkwÄe ÃkwhkíkkÂíðf †kuíkLku MktçktÄ Au íkku íku{kt Ãkt[ {kfoz
(çkeçkktZk¤ yLku AkÃku÷k) rMkffk, fwBnhkh {wfk{u ykðu÷k yþkufLkk hks{nu÷Lkk ¼øLkkðþu»kku íkÚkk
{qŠíkykuLkk Úkkuzkf xwfzk ½ýk {níðLkk Au.
yu çkÄk{kt MkkiÚke {níðÃkwýo †kuík Au ‘fkirxÕÞLkwt yÚkoþk†’ íku{s ‘ErLzfk ykuV {tøkuMÚkLkeMk’,
‘yÚkoþk†’ ðneðxeíktºk Ãkh ÷¾kÞu÷ yuf økúÚt k Au. íku hkòykuLku ÃkkuíkkLkwt þkMkLk fE heíku [÷kððwt íkÚkk
ÃkkuíkkLkwtfíkoÔÞkÃkk÷Lk fE heíku fhðwtíkuLke Mk{s ykÃku Au. sÞkhu ‘ErLzfk’ MkuÕÞwfMku (rMkftËhLkku W¥khkrÄfkhe)
{kuf÷u÷ økúef hksËwík {uøkuMÚkLkeMkLkwt «ðkMkðýoLk Au. íku [tÿøkwÃík {kiÞLo kk Ëhçkkh{kt {kuf÷ðk{kt ykðu÷
hksÞ «ríkrLkrÄ níkku. yk WÃkhktík ‘ËeÃkðtþ’ yLku ‘{nkðtþ’ Lkk{Lkk ©e÷tfkLkk çku çkkiØ økúÚt kku íku{s
rðþk¾k Ëík îkhk hr[ík Lkkxf ‘{wÿkhkûkMk’ Ãký yíÞtík y{qÕÞ økúÚt k Au.
r[ºk Lkt.5.1. MkB{LkËuELkk rþ÷k÷u¾
80 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
{kiÞfo k÷eLk hksÞðuþ:
{kiÞðo þ
t Lkk MÚkkÃkf [tÿøkwÃík{kiÞo (E.Mk.Ãkwð.o 321 Úke E.Mk.297) Lku ÄLkLktËLke rðþk¤ MkuLkk
ðkhMkk{kt {¤e. íkuLkku WÃkÞkuøk íkuýu ÷øk¼øk MktÃkwýo (W¥kh¼khík,W¥kh-Ãkrù{ ¼khík ,¼khíkLkk ½ýkt
{kuxk¼køkLku Síke ÷uðk{kt fÞku.o íkuLkku Ãkwºk ®çkËwMkkh (E.Mk.Ãkq.297 Úke E.Mk.Ãkq. 269) íkuLkku W¥khkrÄfkhe
çkLÞku. íkuLkk ÷eÄu økúeMkLkk ÷kufku MkkÚkuLkk ÃkkhMÃkrhf ÔÞkÃkkrhf íku{s MkktMf]ríkf ykËLk-«ËkLk ðæÞw.t Ãkhtíkw LkkUÄ
yksu íkuLku ÷økíke ½ýe ðÄkhu {krníke WÃk÷çÄ LkÚke. Mk{úkx yþkuf E.Mk.Ãkq.269-232 ÃkkuíkkLkk rÃkíkk
®çkËwMkkhLkku W¥khkrÄfkhe çkLÞku. çkkiØ ÃkhtÃkhk yLkwMkkh yu{ fnuðkÞ Au fu yþkufu ÃkkuíkkLkk 99 ¼kEykuLke
níÞk fheLku ®MknkMkLk {u¤ÔÞwt níkw.t Ãkhtíkw yLÞ fkuE †kuík æðkhk yk nrffíkLku Mk{ÚkoLk yÃkkÞwt LkÚke. íkuÚke
íkuLkku rðïkMk fhe þfkÞ íku{ LkÚke. yþkufu E.Mk.Ãkqðou 261 Lke ykÃkMkÃkkMk f®÷øk MkkÚku ÚkÞu÷k ¼ÞkLkf
ÞwØ{kt ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt ÷kufku {kÞko økÞk yÚkðk fuË fhðk{kt ykÔÞk. fËk[ yk hfíkÃkkíkLku ÷eÄu íkuLkwt
nËÞ fÁýkÚke ¼hkE økÞw.t íkuÚke s íkuýu MkiLÞ çk¤ Úkfe Mkk{úksÞ rðMíkkh fhðkLke Lkerík íÞSËuðkLkku
rLkýoÞ fÞkuofhíkkt ¼rð»Þ{kt ‘¼uheÄku»k’ (ÞwØ ËtË¼ w e-LkøkkhktLkku yðks) Lkku søÞkyu íku nðuÚke ÄB{Äk5(Ä{oLkk
Lkkøkhk) ðøkkzðkt ðÄw ÃkMktË fhþu. íÞkhçkkË ÃkkuíkkLkwt çkkfeLkwt ík{k{ SðLk íkuýu ÄB{,(Ä{o) Lkk rMkØktíkkuLkk
«[kh-«Mkkh{kt rðíkkððkLkwt ÃkMktË fÞw.o Ãkhtíkw íkuLkk W¥khkrÄfkheyku Mk{økú MktøkrXík hk¾ðk{kt rLk»V¤
hnÞk. E.Mk.Ãkqðou 187 Lke ykMkÃkkMk íkuLkk ytrík{ þkMkf hkò çkúnÿÚkLke íkuLkk MkuLkkÃkkíke Ãkw»Þr{ºk þwøt ku
níÞk fhe ËeÄe yLku yk{ yk Mkk{úksÞ Ãkwý:o Mk{kÃík ÚkE sðk ÃkkBÞw.t
yþkufLkwtMkk{úksÞ
Lkfþku 5.2. yþkufLkwt Mkk{úksÞ
EríknkMk 81
«k[eLk ¼khík

(1) {kiÞfo k÷eLk EríknkMk ÷u¾Lk {kxuLkk {wÏÞ {wÏÞ †kuík fÞk Au ?
yþkufLkwtMkk{úksÞ
.......................................................................... 4
LkkUÄ (2) yþkufu {kux¼ u køku fE ¼k»kk yLku r÷rÃk{kt rþ÷k÷u¾ku fkuíkhkÔÞk Au ?
.......................................................................... 4
(3) ErLzfkLkk ÷u¾f fkuý Au ?
.......................................................................... 4
(4) ytrík{ {kiÞþ o kMkf fkuý níkku ?
.......................................................................... 4
5.6 yþkuf yLku íkuLkku ÄB{:

yþkufLku ¼khíkeÞ EríknkMk{kt yuf {nkLkík{ þkMkf {kLkð{kt ykðu Au. íkuLke «þtMkk íkuLke
÷~fhe «ð]ríkykuLke Mkh¾k{ýe{kt íkuLke Ä{oLku ÷økíke LkeríkykuLku fkhýu s fhðk{kt ykðu Au. fux÷kf
rðØkLkkuLku {íku çkkiØ Ä{koLkwÞkÞe níkku yLku ÄB{Lkk {kæÞ{ Úke s íkuýu çkkiØ Ä{oLkk rMkØktíkkuLkkt «[kh-«Mkkh
Ãký fÞkuo níkku. Ãkhtíkw yu ðkík{kt fkuE íkÚÞ sýkíkwt LkÚke. fkhý fu ÄB{Lkku MktçktÄ çkkiØ Ä{oLkk «[kh-«Mkkh
MkkÚku níkku s Lknª. íku íkku {kºk yuf ykËþo yk[kh Mktrníkk yÚkðk Mkk{krsf ÔÞðnkh s níkku. su
rðï¼hLkk {kuxk¼køkLkk Ä{ku{ o kt Mk{kLÞ heíku òuðk {¤u Au. yu s ykÃkLkkððk {kxu íkuýu ÃkkuíkkLke «òLku
yLkwhkuÄ {kºk fÞkuoníkku. òufuyþkuf òíku s çkkiØ Ä{oLkku yLkwÞkÞe nkuðk Aíkkt íkuýufÞkhuÞ yLÞ fkuE Ä{o
fu Mkt«ËkÞLke rðÁØ ¼uË¼kð fÞkuo s Lk níkku.
yþkuffk÷eLk rþ÷k÷u¾kuLkku Wzku yÇÞkMk fhíkkt sýkE ykðu Au fu íkuLkk ÄB{Lke {q¤ ¾krMkÞíkku{kt
fÁýk (ËÞk),ËkLk-Ërûkýk,Mkå[kE,Ãkrðºkíkk yLku MkËÔÞðnkhLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. Míkt¼kuLkk
rþ÷k÷u¾ku-3 WÃkh yuðe ½ku»kýk fhðk{kt ykðe Au fu íkuLke «ò ®nMkk[kh,yíÞk[kh,¢kuÄ yLku E»kko¼kð
Ãkh fkçkw hk¾u. rþ÷kyku Ãkh fkuíkhu÷ rþ÷k÷u¾-1 {kt «òLku ÃkþwníÞk Ãkh íkÚkk yu ð¾íku Þkuòíkk
Mkk{krsf {u¤kðzkyku Ãkh «ríkçktÄ {wfðkLkku ykøkún fÞkuo níkku. rþ÷k÷u¾-2 Ãkh yuðtw ònuh fhðk{kt
ykÔÞwt Au fu Ëðk¾kLkkt,{køkku,o Ä{oþk¤kyku íku{s ònuh fwðkykuLkk rLk{koý íkÚkk ½xkËkh ð]ûkku hkuÃkðk
«ÞíLk fhðk{kt ykðu. rþ÷kyku Ãkh fkuíkhÞu÷ ºkeò yLku [kuÚkk íku{s çkkh{k yr¼÷u¾{kt íkuýu «òLku
{kíkk-rÃkíkk,Mkøkkt-MktçktÄeyku,çkkñýku,r¼ûkwfku-MkkÄwykuLkwt MkL{kLk ò¤ððk yLkwhkuÄ fÞkuo Au. íkuýu ÃkkuíkkLkk
hksÞ{ktÚke ‘ÄB{ {nk¼køk’ Lkk{Lkku yuf ¾kMk Mkuðf ðøko W¼ku fÞkuo níkku. íku{Lkwt {wÏÞfk{ ÄB{Lkk
rMkØktíkkuLkwt þktríkÃkqðfo ÚkE hnÞw Au fu fu{ íku òuðkLkwt níkw.t çkkh{k rþ÷k÷u¾Lkku yr¼÷u¾ ¾kMk fheLku
{níðÃkwýo Au fkhý fu yu{kt fnuðk{kt ykÔÞw Au fu ‘hkò r«ÞËþeo (yþkuf) ’ EïhLku r«Þ Au. íku Mk½¤k
Ä{o-Mkt«ËkÞkuLkwt Mkh¾wt MkL{kLk fhu Au. MktLÞkMke nkuÞ fu øk]nMÚk yuðk MkðuLo kwt íku rðrðÄ «fkhLke ¼ux-
MkkuøkkËku Úkfe {kLk-MkL{kLk fhu Au. íkÚkk íku fkuEÃký Ä{oLkku yLkwÞkÞe nkuÞ íkku Ãký íkuLkwt «íÞuf «Mktøku {kLk
sk¤ðkðw s òuEyu íku{ sýkðu Au. yþkuf ÷kufkuLku çkkiØ Ä{oLkk yLkwÞkÞe çkLkkððk EåAíkku nkuÞ Aíkkt íkuýu
ykðe (WËkh) LkeríkÃkh þk {kxu ¼kh {wfÞku íku rð[khðk ÞkuøÞ çkkçkík Au.
EríknkMkfkhku yu{ {kLku Au fu yþkufLkk þkMkLkLkku yz½ku Mk{Þ ðeíkíkkt íkuLkk Mkk{úksÞLkku Ãkqýío k:
rðfkMk ÚkE [wfÞku níkku. nðu íku yuðtw yuf Mkk{úksÞ çkLke [wfÞwt níkwt fu su{kt rðrðÄ MkktMf]ríkf,ÄkŠ{f íku{s
Mkk{krsf ðøkkuo WÃkÂMÚkík níkk. ykðk {ík¼uËkuLku ÷eÄu W¼e Úkíke Mkk{krsf ¾u[ t -íkký Úke Mkk{úksÞLku
82 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
çk[kððk {kxu íkuýu yk MktË¼uo çku {wÏÞ {køko yÃkLkkÔÞk nþu. yu{ktLkku yuf fktíku yu ík{k{ MktÄ»kkuLo kk
Mk{kÄkLk {kxu ÷~fh{kt ðÄkhku fhu suLkk {kxu yuLku {kux¼ u køku fh¼kh ðÄkhðku Ãkzu yuLku íkuÚke ½ýk çkÄk
÷kufkuLkku rðhkuÄ ðuXðku Ãkzu. çkeòu rðfÕÃkyu níkku fu rðrðÄ {ík¼uËku Ähkðíkk sLkMk{qnku ðå[u ÃkkhMÃkrhf
MkÆ¼kð yLku MknËÞíkk WíÃkÒk fheLku íku{Lkk{kt yufíkk MÚkrÃkík fhðk{kt ykðu. suLkkÚke yu{Lke ðå[uLkk
Mkt½»koLkwtþktríkÃkwýoMk{kÄkLk þkuÄe þfkÞ. yþkufuÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt Mk{íkk yLku þktrík MÚkkÃkðk {kux¼
u køku LkkUÄ
yk çkeòu rðfÕ5ÃkMktË fÞkuo níkku. íkuÚke ¼khíkeÞ EríknkMk{kt yþkufLkwt MÚkkLk ½ýws
t {níðÃkwýo økýkÞ Au.
fkhý fu íku yuðku Mkðo«Úk{ þkMkf níkku fu suýu ÞwØ yLku yk¢{ýLkku søÞkyu þktríkÃkwýo LkeríkykuLke
þÁykík fhe níke.
EríknkMk 83
«k[eLk ¼khík

(1) ÄB{ çkkçkíku yþkuffk÷eLk rþ÷k÷u¾ku{kt þwtsýkÔÞw Au ?
LkkUÄ .......................................................................... 4
(2) yLÞ Ä{kuLo ke MkkÚku yþkufLkku ÔÞðnkh fuðku níkku ?
.......................................................................... 4
(3) ÄB{ {nk{kºkLke fk{økehe þwtníke ?
.......................................................................... 4
5.7. {kiÞkuLo kwt ÃkíkLk:

{kiÞkuo ÃkkMku rðþk¤ ÷~fh yLku yuf ½ýwt s {kuxtw þkMkLk íktºk níkw.t íku{ýu ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkkt yuf
½ýk s rðþk¤ ¼q¼køk Ãkh þkMkLk fÞwo níkw.t Ãkhtíkw yþkufLkk yðMkkLk çkkË íkwhít kyu Mkk{úksÞ çku ¼køk{kt
ÔknU[kE sðk ÃkkBÞw.t Ãkqð¼ o køk{kt hkò ËþhÚkLkwt yLku Ërûký¼køk{kt MkB«ríkLkwt þkMkLk níkw.t ykÃkýLku
LkðkE ÷køku fu ykx÷k rðþk¤ Mkk{úksÞLkwt ykx÷w ÍzÃkÚke ÃkíkLk fE heíku ÚkÞw.t
yu MktË¼uo fux÷kf EríknkMkfkhku yu{ {kLku Au fu çkkiØÄ{oLkk «¼kð Lke[u ykððkÚke yþkuf
þktríkr«Þ çkLke [wfÞku níkku. Ãkrhýk{u íkuLkwt ÷~fh Ãký Ëwçko¤ çkLke økÞwt níkw.t yu{Ãký {kLkðk{kt ykðu Au fu
yþkufLke ÄkŠ{f òríkLku fkhýu çkúkñýku íkuLkk rðhkuÄe çkLke [wfÞk níkk. fkhý fu yþkufÞ¿k{kt Ãkþwçkr÷
ykÃkðk Ãkh rLkÞtºký ÷kËÞwt níkw.t V÷ík: çkúkñýkuLke ykŠÚkf ÂMÚkrík íku{s ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLkku Ãkh ¼khu
fw«¼kð ÃkzÞku níkku. yux÷k {kxu s íku{Lkk çkúkñý MkuLkkÃkrík Ãkw»Ãkr{ºk þ]øt ku ytrík{ {kiÞo hksðe (çkúnÿÚk)
Lke níÞk fhe ËeÄe níke. Ãkhtíkw íkuLku Mkk[wt {kLke þfkÞ íku{ LkÚke, fkhý fu yþkuffk÷eLk rþ÷k÷u¾ku òuíkkt
sýkE ykðu Au fu yþkuf çkúkñýkuLku Ãkwhíkwt {kLk-MkL{kLk ykÃkíkku s níkku. yu WÃkhktík yu Ãký Mkk[wt Au fu
yþkufu þktrík yLku Mk{òðkLke Lkerík yÃkLkkðe níke. Ãkhtíkw ÃkkuíkkLkk ÷~fhLku rð¾uhe LkktÏÞwt Lk níkw.t suÚke
íku fkuEÃký yk¢{ý {kxu nt{þ u k íkíÃkh hnuíkku níkku.
ÃkíkLkLkwt yuf {wÏÞ fkhý fËk[ yu Ãký nkuE þfu fu {kiÞð o þ
t Lkwt þkMkLk rLkçko¤ W¥khkrÄfkheyku
ÃkkMku ykÔÞwt níkw.t yk þkMkfku Ëwh-ËwhLkk ytíkrhÞk¤ rðMíkkhkuLkk yíÞk[khe yLku fuLÿLkkt rníkku rðÁØ
ðíkoLk fhíkk yrÄfkheLkku Ãkh ÃkkuíkkLkwt rLkÞtºký hk¾e þfíkk Lk níkk. yu Ãký þõÞíkk Mkkûke Ãkwhu Au. yk
MktfxLkku Mk{kLkku fhðku ÃkzÞku nkuÞ. yu ð¾íkLkk fux÷kf rMkffkykuLkwt½xu÷w{wÕÞ yLku {níð Ãký ykðkíkLke
Mkkûke Ãkwhu Au. yk Mktfx fËk[ ðÄw Ãkzíkkt ËkLk-Ërûkýk yÚkðk ðneðxe¾[oLku fkhýu Ãký ykððk ÃkkBÞwt
nkuÞ. ðkMíkð{kt,ÃkíkLkLkwt fkhý fuLÿeÞ ðneðxe {k¤¾kLkw yuf s ðtþÃkh ykÄkh hk¾íkwt MðÁ5Ãký nkuE
þfu Au. yþkufu fuLÿeÞ {k¤¾wt íku{s «ËuþkuLkkt hksÞku íkÚkk íkuLkk Mkwçkkyku (økðLkohku)u ðå[uLkwt ÃkkhMÃkrhf
Mk{íkku÷Lk ò¤ððkLke yMk{Úko hnÞku nkuÞ. íkuÚke s íkf {¤íkkLke MkkÚku íkuýu ÃkkuíkkLke òíkLku fuLÿÚke y÷øk
fhðk «ÞkMk fÞkuo nkuÞ íku{ Aíkkt ykÃkýu fne þfeyu Aeyu fu {kiÞo Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk ÚkE sðk ÃkkBÞwt nkuÞ
WÃk¾tzLkk rðrðÄ ¼køkku Ãkh f]r»k íkÚkk ÷ku¾zt Lke xufrLkfLkk Vu÷kðk{kt íkuLkku ½ýku s Mkkhku «¼kð níkku.
V÷ík: {kiÞMo kk{úksÞ nkuðk Aíkkt yLkuf «kËurþf hksÞkuLku rðfMkðk-r¾÷ðkLke íkf {¤e hne níke.
84 EríknkMk
«k[eLk ¼khík

(1) {kiÞo Mkk{úksÞLkk ÃkíkLk{kt {wÏÞ fkhýku Ëþkoðku.
.............................................................................
(2) yþkufLkk yðMkkLkçkkË fÞk çku þkMkfkuyu çku ¼køkku Ãkh hksÞ fÞwO ? LkkUÄ
.............................................................................
(3) {kiÞfo k÷eLk þkMkLkLkku ykøk¤ síkkt ¼khíkeÞ EríknkMk Ãkh þku «¼kð ÃkzÞku ?
.............................................................................
{kiÞoMkk{úksÞ
Lkfþku 5.3. {kiÞo Mkk{úksÞ
5.8 {kiÞo þkMkLk Lke[uLkwt ¼khík:
{kiÞkuy
o u þkMkLkLke ½ýe s W¥k{ ÃkØrík y{÷e çkLkkðe níke. íku{kt hkòLke ¼wr{fk {wÏÞ níke.yuf
{tºke Ãkrh»kË íkuLku {ËË fhíke níke. Ãkhtíkw ðneðxLku ÷økíkkt ík{k{ ÃkkMkk suðk fu {nuMkw÷ nt{þ u k hkò
nMíkf hnuíkku íkuÚke yuðe ykþk fhe þfkíke níke fu hkò ½ýku s fwþ¤ nkuÞ yLku nt{þ u k íkuLkk nkÚk Lke[uLkk
EríknkMk 85
«k[eLk ¼khík
yrÄfkheyku Ãkh íkuLkwt rLkÞtºký s¤ðkE hnu. yþkufu ÃkkuíkkLkk yuf yr¼÷u¾{kt ½ku»kýk fhkðe níke fu
sLkMkk{kLÞ {ktÚke fkuEÃký «òsLk sÞkhu EåAu íÞkhu íkuLkku MktÃkfo fhe þfu Au. íkuýuyuðtwÃký ònuh fhkÔÞwt
níkw fu Mk{økú «ò íkuLkkt çkk¤fku suðe nkuðkÚke íku{Lkk Mkw¾ yLku Mk{]rØLke íku {kºk yk MktMkkh{kt s Lknª Ãkhtíkw
{]íÞwçkkË Ãkh÷kuf{kt Ãký fk{Lkk fhíkku s hnþu.
LkkUÄ hkòyu {tºkeykuLke yuf Ãkrh»kË {tºke Ãkrh»kËLkwtøkXLk fÞwoníkw.t íku{kt ½ýkçkÄk yrÄfkhe níkk. su
íkuLkk fk{fks{kt {ËË fhíkk níke. yk yrÄkheykuLku yk{LÞ,{nk{kºk yLku yLku yæÞûk fnuíkk níkk.
‘yÚkoþk†’ {kt ykðk fw÷ 27 yrÄfkheLkkt Lkk{Lke ÞkËe ykÃku÷e Au. su f]r»k,¾ký-¾rLks,ðýfh íkÚkk
ÔÞkÃkkrhf rð¼køkkuLke Ëu¾hu¾ hk¾íkk níkk. yk ík{k{ f{o[kheyku{kt Mk{kníkkoLkwt ÃkË yíÞtík {níðÃkwýo
níkw.t ík{k{ «fkhLkk {kæÞ{ku{ktÚke ykðíkk fhðuhkLkwtæÞkLk hk¾ðkLke íkuLke sðkçkËkhe níke. WÃkhkufík{ktÚke
{kuxk¼køkLkk y{÷Ëkhku íkuLkk ykËuþLkwt Ãkkk÷Lk fhíkk níkk. {kiÞkuy o u ½ýe{kuxe MktÏÞ{kt MkirLkfkuLku Ãký
rLkÞwfík fÞko níkk.
{kiÞkuoÃkkMku ½ýws
t rðþk¤ ÷~fh níkw.t økúef ÷u¾f sMxeLk yLkwMkkh [tÿøkwÃíkLke MkuLkk{kt 6,00,000
Lkwt ÃkkÞË¤ 30,000 Lkwt yïË¤,900 Lkwt nMíkeË¤ yLku 8000 Lkwt hÚkË¤ níkw.t òufu yk MktÏÞk{kt
yríkþÞkurfík fhe nkuðkLkwt sýkÞ ykðu Au. íku{ Aíkkt {kiÞkuo ÃkkMku yuf rðþk¤ ÷~fh níkt íku ðkík{kt fkuE
þtfkLku MÚkkLk LkÚke. {uøkuMÚkLkeMku LkkUæÞw Au fu ÷~fhLke rðrðÄ Ãkkt¾ku ðneðxe fk{fks {kxu «íÞuf{kt Ãkkt[
yuðk MkÇÞkuLke yuf yuðe Ãkkt[ Mkr{ríkLkwt økXLk fhðk{kt ykðíkww níkw.t rfÕ÷kykuLke Mke{kykuLke Mkwhûkk
ò¤ððkLke sðkçkËkhe ‘ytíkÃkk÷’ Lku MkkuÃkðk{kt ykðe níke.
sÞkt MkwÄe ðneðxeíktºkLku MktçktÄ Au íÞkt MkwÄe hkò s Mkðkuåo [ yrÄfkhe níkku Ãkhtíkw Lkk{ yLku
«Ëuþ fûkkyu yLkuf ËeðkLke yLku VkusËkhe yËk÷íkku Ãký fk{ fhíke níke. yuðtwsýkÞ Au fu {kuxk¼køk{kt
fuMkLkku Wfu÷ økúk{ fûkkyu ðze÷ku îkhk s ÷kðe Ëuðkíkku níkku. {økÄLke hksÄkLke Ãkkx÷eÃkwºk WÃkhktík Mk{økú
{kiÞMo kk{úksÞLku [kh¼køk{kt ÔknU[ðk{kt ykÔÞwt níkw.t íkuLke hksÄkLkeyku íkûkrþ÷k (W¥kh-Ãkrù{ ¼khík)
Mkwðýo røkrh (Ërûký ¼khík) íkkuMkk÷e (Ãkqðo ¼khík) yLku WßsiLk (Ãkrù{ ¼khík) ¾kíku níke. íkuLkwt
rLkÞtºký hksfw{khku nMíkf níkw íku{Lku fw{kh fnuðkíkk {uøkuMÚkLkeMk yLkwMkkh Ãkkx÷eÃkwºk LkøkhLkk ðneðxe
Mkt[k÷Lk {kxu Ãkkt[-Ãkkt[ MkÇÞLke fw÷ A Mkr{rík níke. íku ËhufLku y÷øk-y÷øk rð»kÞLkwt fk{ MkkUÃkkíkwt níkw.t
su{ fu WÄkuøk,rðËuþe rð¼køk,sL{-{]íÞw LkkUÄýe,ÔÞkÃkkh íku{s çkòh Mkt[k÷Lk ÔÞðMÚkk íku{s fhLke
ðMkw÷ík {kxu swËk-swËk ¾kíkkLke ÔÞðMÚkk níke. íku{ Aíkkt yu ðkíkLke [kuffMk ¾kºke {¤íke LkÚke. fu ykðe
ÔÞðMÚkk Mk{økú ¼khík{kt níke fu fu{ ? yuðtw sýkÞ Au fu fuLÿe«ktík {økÄLkwt þkMkLk MkeÄwt s hkòLke Lksh
Lke[u [k÷íkwt nþu, sÞkhu çkkfeLkw-t Ëwh ËwhLkwt ðneðxeíktºk swËk swËk ðneðxe yrÄfkheyku Mkt¼k¤íkk nþu.
yÚko ÔÞðMÚkk,Mk{ks yLku f¤k:
ykÃkýu WÃkh òuE økÞk íku{,{kiÞo ÃkkMku ½ýwt rðþk¤ ÷~fh íkÚkk ½ýk {kuxk «{ký{kt Mkhfkhe
yrÄfkheykuLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe níke. yk MkirLkfku yLku f{o[kheykuLku hkufz Ãkøkkh [wfðkíkku níkku.
Mk{ÞLke ík{k{ sÁheÞkíkkuLku ÃknkU[e ð¤ðk {kxu Mkk{kLÞ fhðuhk Ãkwhíkk Lk níkk. íkuÚke ðÄw{kt ðÄw MktMkkÄLkku
W¼kt fhðk {kxu ykŠÚkf WÃkkÞku Þkusðk{kt ykðíkk níkk.
íkífk÷eLk ®nËLke yÚkoÔÞðMÚkkLkkt {wÏÞ ykÄkh ¾uíke Ãkh níkku. {kiÞoþkMkfku îkhk Ãkzíkh s{eLkLku
¾uíkeðkze{kt fk{{kt ÷kððk {kxu f]r»kÃkh rLk¼oh yuðkt MÚk¤ku W¼kt fhkÞkt níkkt. ¾uíkhku{kt fk{ fhðk {kxu
86 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
øke[ ðMíke Ähkðíkk rðMíkkhku{ktÚke íkÚkk fuËeyku{ktÚke ÷kufkuLku ÷kðeLku ynª ðMkkððk{kt ykðíkk níkk. yu
økk{zkLke {kr÷fe hkòLke økýkíke, su fkuE f{o[khe íkuLke Ëu¾hu¾ hk¾íkk íku{Lku ‘MkeíkkæÞûk’ yÚkðk ‘f]r»k
yrÄûkf’ fnuíkk níkk. þkMkfeÞ ¾uík rðMíkkhku{kt ÄkŠ{f MÚkkLkku WÃkhktík {kux¼ u køku ¾kLkøke {kr÷fku Ãký
níkk. íku hksÞkuLku yLkuf «fkhLkk fhðuhk [wfðíkk níkk. ‘çkr÷’ yÚkðk ‘¼qr{fh’ yu {nuMkw÷Lkwt {wÏÞytøk
níkw.t íkuLkwt «{ký 1/6 sux÷w níkw.t ¾uzíw kkuLku çkeò fux÷kf fhðuhkyku Ãký ¼hðk Ãkzíkk níkk. su{kt ‘®Ãkzfh’, LkkUÄ
‘rnhÛÞ’, ‘¼køk’, ‘¼kuøk’ ðøkuhu {wÏÞ níkk. íkuLkk ðkMíkrðf MðÁÃk ytøku Ãkwhíke {krníke {¤íke LkÚke.
{wÏÞ Ãkkf{kt yksu Ãký yu s MðÁÃk{kt Ãkkfíkk yLkuf «fkhLkk [ku¾k,sð,Äô,swðkh,çkkshe,þuhze íkÚkk
rðrðÄ fXkuhLke Ëk¤ku,ðxkýk íkÚkk íku÷erçkÞk ðøkuhu {wÏÞ níkkt.
Lkfþku. 5.3 MkhLkkÚk Míkt¼

{kiÞo þkMkLkfk¤{kt ÔÞkÃkkh yLku yÚkoÔÞðMÚkkLku ¼khu «kuíMkknLk {éÞwt níkw.t íkuýu Mkk{úksÞLkk
÷øk¼øk ík{k{ ¼køkku Ãkh ÃkkuíkkLkku «¼kð ÃkkzÞku níkku. ð† WíÃkkËLk fuLÿku{kt ðkhkýMke
(çkLkkhMk),{Úkwhk,çktøkk¤,økktÄkh yLku WßsiLk {wÏÞ níkk. ¾ký ¾rLksLkwt¾kuËfk{ Ãký yuf {wÏÞ ykŠÚkf
«ð]rík níke.ÔÞkÃkkh Mkt[k÷Lk {wÏÞíðu s¤{køko yLku s{eLk{køkou yu{ çktLku heíku Úkíkwt níkw.t Ãkkx÷eÃkwºk
yLkuf ÔÞkÃkkrhf {køkkuo Úkfe yk WÃk¾tzLkk ÷øk¼øk ík{k{ ¼køkkuÚke Mktf¤kÞu÷tw níkw.t W¥khÃkrù{{kt MkkiÚke
{kuxtw ÔÞkÃkkrhf {Úkf níkw.t íkûkrþ÷k su ykøk¤ síkkt {æÞyurþÞkLkkt çkòhkuÚke òuzkE [wfÞwt níkw.t Ãkqð{o kt
íkk{úr÷rÃk(Ãkrù{ çktøkk¤Lkwt íkk{÷wf) yLku Ãkrù{ ¼khík{kt ¼Á[ (¼]økwfåA) yíÞtík {níðLkwt çktËh
níkw.t rþÕÃkf÷kLkku WíÃkkËLkku Ãký hksÞLke ykðfLkk yuf †kuík Mk{kLk níkkt. þnuhku{kt hnuíkk fkheøkhku
hkufz hf{ yÚkðk yLÞ [es-ðMíkwÚke fu hks {kxu {Vík (ðuXÁÃku) Lku ÔÞðÂMÚkík fhðk{kt ykðíkkt níkkt.
suLku ‘©uýe’ fu ‘rLk»X’ fnuíkk. yk WÃk¾tz{kt ½ýk {kuxk ÃkkÞkÃkh ÷ku¾zt Lkku WÃkÞkuøk þÁ fhðkLkku ©uÞ {kiÞkuo
Lku Vk¤u òÞ Au. ÷ku¾zt Lkk WíÃkkËLk Ãkh {kiÞkuLo kku yuf[¢e yufkrÄfh níkku. fkhý fu ÷~fh,ÔÞkÃkkh yLku
¾uíkeðkze{kt íkuLke ½ýe çkÄe {ktøk hnuíke níke. yk ík{k{ fkhkuçkkh ‘÷kunkæÞûk’ Lkk{Lkku yrÄfkhe Mkt¼k¤íkku
níkku.
EríknkMk 87
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
r[ºk 5.4.çkkhçkhkLke xufheyku{kt çkLku÷e økwVkyku
r[ºk 5.5. ËkËkhøktLkLke Þrûkýe

sÞkt MkwÄe Mk{ksLku rþhçkík Au íÞkt MkwÄe çkkiØ íkÚkk siLk Ä{o æðkhk Ãkzfkh VufkÞku nkuðk Aíkkt yu
s yus ðýoÔÞðMÚkk nsw MkwÄe ÞÚkkðík hne níke. Mk{krsf ðøkku{ o kt Ãký çkúkñýku yLku ûkrºkÞku [kso Ãký
Mkðkuåo [ MÚkkLku níke. Ãkhtíkw ðÄw{kt ðÄw ÔÞkÃkkh-ðkýesÞLku ÷eÄu ði~Þku fu ÔÞkÃkkhe ðøkkuLo kk ÷kufku íku{s
88 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
þwÿkuLkk Mkk{kSf Míkh{kt MkwÄkhku Úkðk ÃkkBÞku níkku. þwÿkuLku Ãký nðu ¾uíke yLku rþÕÃkfk{{kt òuzðk{kt
ykðíkk níkk. yk Mk{Þu yAíkkuLke MktÏÞk{kt Ãký ¼khu ðÄkhkuLkku níkku.
{kiÞfo k¤u «k[eLk ¼khíkeÞ f÷k yLku ðkMíkw rþÕÃkLkk ¼ÔÞ «k[eLkík{ Lk{qLkkyku ¼khíkLku ykÃÞku
Au. {uøkuMÚkLkeMku Ãkkxýk ÃkkMkuLkk fwBnhkh {wfk{u Úke yk {nu÷Lkk ¼øLkkðþu»kku {¤e ykÔÞk Au. yk fk¤{kt
rðfMku÷e ÃkíÚkhLke {qŠíkyku çkLkkððkLke f¤kLkk ©uc Lk{qLkk hk{Ãkwhðk,÷kiheÞk,LktËLkøkZ yLku MkkhLkkÚkLkk LkkUÄ
yþkufMíkt¼ ÁÃku {¤e ykÔÞk Au. ykÃkýwt®Mknkf]ríkðk¤w hk»xÙeÞ r[Ln Ãký çkLkkhMk ÃkkMku ykðu÷k MíkhLkkÚk
Lkk yþkufMíkt¼ ÃkhÚke ÷uðk{kt ykÔÞwt Au. yk ík{k{ Míkt¼ku økku¤kfkh íkÚkk yuf s ÃkíÚkhLku fkÃkeLku ½zeLku
huíkeÞk ÃkíÚkh{ktÚke çkLkkððk{kt ykðu÷k Au. íku W¥kh«ËuþLkk r{òoÃkwh ÃkkMkuLkk [wLkkh Lkk{Lkk MÚk¤uÚke
{éÞk Au. {kuÞfo k¤Lku ÷økíke rþ÷kyku fkÃkeLku çkLkkðkÞu÷e ðkMíkwrþÕÃkLke f÷kf]ríkyku suðe fu økÞk ÃkkMku
çkkhçkhkLke xufheyku{kt çkLku÷e ÷ku{Mk É»ke økwVk Ãký {¤e ykðe Au. yk Mk{ÞLku ÷økíke yLkuf ÃkíÚkh
íku{s {kxe{ktÚke çkLku÷e {qŠíkyku,rþÕÃkLkk Lk{qLkk,Ãkku÷eþ fhu÷k ÃkíÚkhLke ËeËkhøktsLke ÞrûkíkeLkk ÁÃk{kt
«[r÷ík yuðku ÃkíÚkhLke yuf Lkkhe «rík{k nkÚk{kt [k{h ÄkhÚke fhu÷w Au íku yíÞtík «rMkØ Úkðk Ãkk{u÷ Au.

(1) fhLke ykfkhýe yLku ðMkw÷kík {kxu {kiÞfo k¤{kt fÞk y{÷Ëkhku sðkçkËkh økýkíkk ?
.............................................................................
(2) þkne {kr÷feLkkt ¾uíkhku{kt Úkíke ¾uíke Ãkh fÞku yrÄfkhe æÞkLk hk¾íkku níkku ?
.............................................................................
(3) økÞk ÃkkMkuLke çkkhçkhkLke xufheykuLke rþ÷kyku fkÃkeLku çkLkkðu÷e økwVkLkwt Lkk{ þwt Au ?
.............................................................................
ík{u su þeÏÞk
÷ku¾zt Lkkt ykuòhku íku{s {æÞøktøkkLkkt {uËkLkku{kt ÃkþwÃkk÷LkLku ÷eÄu E.Mk.Ãkq.Lkk Aêk Mkifk{kt ¾uík
ÃkuËkþku yLku ¾kãMkk{økúe{kt ¼khu ðÄkhku Úkðk ÃkkBÞku. ¾uíkeLkk yk rðfkMkLku fkhýu Lkøkhku,ÔÞkÃkkh-
ðkrýsÞ yLku ÄLkLku ÷økíke ykŠÚkf çkkçkíkku{kt rðfkMk ÚkÞku. yux÷k {kxu yk Mk{Þøkk¤kLku ‘rîíkeÞ
þnuhefhý’ Lkku íkçkffku fnu Au. yk Mk{Þu rçkLk-ðirËf Ä{kuo suðk fu çkkiØ-siLk ðøkuhy u u Lkðe Mkk{krsf
nhfíkkuLkku òu sðkçk ykÃkðk {ktzÞku níkku. íku{ýu Ãkþwçkr÷,þhkVe ÄehÄkh íkÚkk þnuhe SðLkMkhýe Ãkh
«ríkçktÄ {wfðk ykøkún hkÏÞku. íkuýu ÔÞkÃkkhe ðøkoLku Wå[ Ä{kuLo ku yk©Þ yLku hûký ÃkwÁ ÃkkzÞw.t siLk Ä{oLkkt
{wÏÞ WÃkËuþ ‘rºkhíLk’ íku{s ‘Ãkt[{nkðúík’ Au. sÞkhu økkiík{çkwØu ÷kufkuLku ‘[kh {nkMkíÞku’ yÃkLkkðe
yüktøk {kºk [k÷ðkLkku WÃkËuþ ykÃÞku. ykøk¤Úke [kÕÞkt ykðíkkt sLkÃkËku{kt hkòþkne hksÞ ÔÞðMÚkk
y{÷k{kt níke. ytíku {økÄLkk {níðfktûke þkMkfkuyuyLkwf¤ w ¼kiøkkur÷f ÂMÚkríkLkku WÃkÞkuøk fheLku rðþk¤
Mkk{úksÞ MÚkkrÃkík fÞw.o íku{Lke ÃkkMku yuf Wå[fûkkLkwt ðneðxeíktºk níkw.t íku{kt rðþk¤ MkiLÞçk¤ W{uhkíkkt
yu{ýu WÃk¾tzLkkt ½ýk {kuxk ¼køk Ãkh þkMkLk fÞw.o ¼khíkLkk {nkLkík{ þkMkfku{ktLkk yuf Mk{úkx yþkufu
‘ÄB{’Lkk rMkØktíkkuLku yÃkLkkðe íkÚkk yktíkrhf {ík¼uËku ¼w÷ðeLku þktríkÃkwýo heíku hksÞ fhðkLkku ÃkkuíkkLkku
WÆu~Þ Ãkkh ÃkkzÞku. yþkufLkk yðMkkLk çkkË {kiÞo Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk Úkðk ÃkkBÞw.t íkuLkwt fkhý íkuLkk þkMkfkuLke
yÞkuøÞíkk WÃkhktík Mkk{úksÞLkk fuLÿ íkÚkk Mke{kðíkeo «Ëuþku{kt yÂMÚkhíkk ÃkuËk Úkðk Ãkk{e.
EríknkMk 89
«k[eLk ¼khík
ÃkkXktík «&™ku
(1) ði~Þkuyu çkkiØ yLku siLk Ä{oLku yk©Þ þk {kxu ykÃÞku ?
LkkUÄ .............................................................................
(2) siLk yLku çkkiØ Ä{oLke {wÏÞ {wÏÞ rðþu»kíkkyku fE níke ?
.............................................................................
(3) yþkufLke ÄB{ LkeríkLke {wÏÞ ¾krMkÞíkku sýkðku.
.............................................................................
(4) yþkufu ÄB{LkeríkLkwt Ãkk÷Lk þk {kxu fÞwo ?
.............................................................................
(5) ðÄw Ãkzíkku fh WÄhkððk {kxu {kiÞo þkMkfkuyu fuðk «ÞkMkku fÞko ?
.............................................................................
(6) f÷k ûkuºku {kiÞkuLo kwt «ËkLk rðMíkkhÚke ðýoðku.
.............................................................................

5.1
(1) s¾uzk,hks½kx,fkuþkBçke,ðiþk÷e yLk MkkuLkÃkwh
(2) swyku Vfhk 5.1 Lkwt 3
(4) {¾k÷e Äku»kký
5.h
(1) MkBÞf rðïkMk,MkBÞf ¿kkLk yLku MkBÞf ÔÞðnkh
(2) rËøktçkh yLku ïíkktçkh
(3) MkkhLkkÚk
(4) swyku Vfhk 5.2 Lkw.t 4
(6) swyku Ãkk÷e
(7) Vfhk 5.2 Lkwt 7
(8) Vfhk 5.2 Lkwt 6
5.3
(1) swyku Vfhku 5.3.
(2) swyku 5.3. Vfhk Lkt - 5
(3) ðiþk÷e
90 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
5.4
(1) swyku Vfhku 5.4.-1
(2) swyku Vfhku 5.h. -6
(3) røkrhðús fu hksøkeh
(4) «uMkLkSík yLku [uíkf LkkUÄ
(5) {nkÃkÈkLktË
(6) fk÷kþkuf
5.5
(1) swyku Vfhk 5.5.-1
(2) «kf]ík yLku çkúkñe
(3) {uøkuMÚkLkeMk
(4) çk]nÿÚk
5.6
(1) swyku Vfhku-1
(2) swyku Vfhku-2
(3) çkúkñýku íkÚkk çkeò ík{k{ «fkhLkk r¼ûkwykuLke MkkhMkt¼k¤
5.7
(1) swyku Vfhku-5.7
(2) ËþhÚk yLku MkB«rík
(3) íkuLkk Úkfe ÷ku¾zt Lke xufLkef íkÚkk ¾uíkeLkku rðfkMkLkkt ¼khík{kt yLkuf «kËurþf hksÞku WÆ¼ÔÞkt.
5.8
(1) Mk{kníkko
(2) MkeíkkæÞûk
(3) økÞk ÃkkMku ykðu÷ ÷ku{kMkk Ér»køkwVk
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfíu k:

(1) swyku Vfhku 5.1.Vfhk-5
(2) swyku Vfhku 5.2.-1 yLku 4
(3) swyku Vfhku 5.6.-1
(4) rþ÷k÷u¾ swyku Vfhku-5.6.-h
(5) swyku Vfhku 5.8.-2yLku 3 (yÚkoÔÞðMÚkk,Mk{ks yLku f÷k)
(6) swyku AuÕ÷ku Vfhku
þçË ¼tzku¤:
òíkf - çkwØLkk ÃkkA÷k sL{Lku ÷økíkku çkkiØ ðkíkko Mktøkún
íkeÚkofh - siLkÄ{oLkk ‘íkeÚkofh’ ÃkhtÃkhk Au. íkuLkku þkÂçËf yÚko {kuûk Ëkíkk ÚkkÞ.
EríknkMk 91
«k[eLk ¼khík
rLkðkoý - {kLkð EåAkyku (sL{ ÷uðk {hðkLkk [ffh) {ktÚke {wrfík
rËøktçkh - rLkðo†,siLk Ä{oLke yuf þk¾k (Mkt«ËkÞ) su{kt ÷kufku LkøLk hnu Au.
ïuíkktçkh - ïuík ð†Äkhe,siLk Ä{oLke yuf þk¾k (Mkt«ËkÞ)
{nkÞkLk - çkkiØÄ{oLke yuf þk¾k su{kt çkwØLke «rík{kLke Ãkqò ÚkkÞ Au.
LkkUÄ neLkÞkLk - çkkiØ Ä{oLke yuf þk¾k suLkku çkwØLkk {q¤ WÃkËuþkuLku yLkwMkhðk {kxu ¾kMk
ykøkún Mkuððk{kt ykðu Au.
Mk{ks - ÄkŠ{f yLku ykLktrËík ÷kufkuLke Mk¼k
ÄB{ {nky{kíÞ - yþkuf æðkhk rLkÞwfík ÚkÞu÷ yuðku yuf yrÄfkhe fu suLkwtfk{ Mk{ks{kt ÄB{
(Ä{o) Lkk rMkØktíkkuLkwt Ãkk÷Lk ÚkkÞ Au fu Lknª íkuLkwt æÞkLk hk¾ðkLkwt níkw.t
[kh ([kihe) - [{he økkÞ (LkuÃkk¤-rn{k÷Þ{kt Úkíke MkVuË økkÞ) Lkk ÃkqA t zkLkk çkk÷{ktÚke
çkLkkðu÷ku yuf Ãkt¾ku suLkku hkò-{nkhkò {kxu fu ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLk{kt Ëuðe
ËuðíkkLku ÃkðLk Lkkt¾ðk {kxu ¾¼u Úke ykøk¤ ÃkkA¤Lke çkksw{kt n÷kððk{kt
ykðu Au íku.
92 EríknkMk
{kiÞkuo¥khfk¤ {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
{kiÞkuo¥khfk¤
ÃkkA÷k «fhý{kt ík{u {kiÞoðtþ rð»ku ðkåÞwt (òÛÞwt) íku ðíko{kLk yV½krLkMíkkLkLkkt ftËnkh
rðMíkkh Mkrník ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk ½ýk {kuxk ¼køk MkwÄe Vu÷kÞu÷ku níkku.E.Mk.Ãkqðuo 197 Lke
ykMkÃkkMk {kiÞoðtþLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt.yk ÃkkX{kt ykÃkýu {kiÞoðtþLkk ÃkíkLkÚke yÚkkoík E.Mk.Ãkq.200 Úke
E.Mk.Ãkq.300 MkwÄeLkk WÃk¾tz{kt ÚkÞu÷k hksfeÞ íku{s MkktMf]ríkf íkçkffkykuLkku yÇÞkMk fheþwt.
yk Ãkkt[Mkku ð»ko{kt ykÃkýu {kºk WÃk¾tzLke rðrðÄ Mk¥kk-þrfíkykuLkku s Lknª Ãkhtíkw íÞkt f÷k,MÚkkÃkíÞ
íkÚkk Ä{oLku ûkuºku ÚkÞu÷e Lkðe rðþu»kíkkykuLkk rðfkMkLkku Ãký yÇÞkMk fheþwt.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMkçkkË ík{u òýe þfþku fu......
 {kiÞoðtþLkk ÃkíkLk çkkË íÞkt fÞk fÞk hksðtþkuLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku.
 {æÞyurþÞk{ktÚke ynª ykðeLku ðMkLkkhk rðËuþeykuLku yku¤¾e þfþku.
 ¼khík íku{s hku{ ðå[uLkk ÔÞkÃkkhLke «økrík íkÚkk íkuLk «¼kðLku {q÷ðe þfþku.
 E.Mk.Ãkq.200 Úke E.Mk.300 ðå[uLkk Mk{Þøkk¤k{kt h[kÞu÷ {wŠíkf÷k íkÚkk rðrðÄ f÷k
þi÷e (Schools)Lke ¾krMkÞíkku Ëþkoðe þfþku yLku......
 Ërûký ¼khíkLkk «khtr¼f EríknkMk íku{s (yu ËhBÞkLk h[kÞu÷) Mktøk{ MkkrníÞLkwt
rð&÷u»ký fhe þfþku.
6. 1 . W¥kh ¼khíkLkku hksfeÞ EríknkMk:

{kiÞoðtþLkk ÃkíkLkLku ÷eÄu ËuþLkk rðrðÄ rðMíkkhku{kt «kËurþf (MÚkkrLkf) ðtþkuLkku WËÞ
Úkðk ÃkkBÞku. yu s Mk{Þu {æÞyurþÞk íku{s Ãkrù{ [eLk{ktÚke Ãký yLkuf nw{÷ku¾kuhkuyu ¼khík
Ãkh yk¢{ý fÞko. íku{kt ¼khíkeÞ-økúef,þf,ÃkFð íkÚkk fw»kký ðøkuhu {wÏÞ níkk. yu hksfeÞ
«r¢Þkykuyu ¼khíkLku {æÞyurþÞkLke hksfeÞ íkÚkk MkktMf]ríkf yufíkk ðÄkhðkLke íkf ykÃke.
RríknkMk 93
{kuzâw÷ - 1 {kiÞkuo¥khfk¤
«k[eLk ¼khík
(f) þwtøk ðtþ:
{kiÞoðtþLkk ytrík{ Mk{úkx çkwnÿÚkLke íkuLkk MkuLkkÃkrík Ãkw»Ãkr{ºk þwtøku níÞk fhe. íÞkhçkkË
íkuýu W¥kh¼khík{kt ÃkkuíkkLkwt Mkk{úksÞ MÚkkÃÞwt. íku þwtøk fnuðkÞ Au. yufçkksw-W¥kh ¼khík{kt sÞkt
þwtøkðtþe þkMkfku hksÞ fhíkk níkk yu Mk{Þu íÞkt ®nËe-økúef (ELzkuøkúef) su{Lku ÞðLk Ãký fnu Au
LkkUÄ íkuyku çkÕ¾ «Ëuþ{kt yuf Mðíktºk yLku þrfíkþk¤e Mk¥kk íkhefu rðfMÞk yLku ÍzÃkÚke W¥kh Ãkrù{
¼khík íku{s yLÞ W¥kh ¼khíkeÞ rðMíkkhku{kt ÃkkuíkkLkwt Mkk{úksÞ rðMíkkhðk ÷køÞk, (yuLkku yÇÞkMk
ykÃkýu ÃkAe fheþwt) yu ðkíkLkk Ãkwhkðkyku Ãký {¤e ykÔÞk Au fu Ãkw»Ãkr{ºk þwtøkLku çkÕ¾Lkk þkMkf
zu{erxTÞMk MkkÚku ÞwØ Ãký ÚkÞwt níkwt, òufu íku{kt íkuLku fkuE hksfeÞ LkwfþkLk Úkðk ÃkkBÞwt Lknª.
çkuMkLkøkh (ðíko{kLk rðrËþk) Lkk Míkt¼÷u¾ yLkwMkkh fkuE nu÷ezkurhÞMk Lkk{Lkku íkûkrþ÷k
(ðíko{kLk ÃkkfeMíkkLkLkk hkð÷®Ãkze ÃkkMku) Lkku ðíkLke níkku. íku ¼køk¼ÿLkk hksËhçkkh{kt ®nËe-
økúef (ELzkuøkuhrVÞwLkkLke) hksðe yrík÷fe ËkMkLkku hksËwík nkuðkLkku WÕ÷u¾ {¤e ykðu Au. íku{kt
sýkÔÞk {wsçk íku ©ef]»ýLkku ¼fík (ði»ýðÄ{eo) níkku.
E.Mk.Ãkqðou Lkk «Úk{ MkifkLkk çkeò [íkwÚkkOþ{kt («khtr¼f Ãk[eMk ð»ko{kt) ytrík{ þwøt k þkMkfLke
níÞk íkuLkk {tºkeyu fÃkxÚke fheLku ÃkkuíkkLkk fÛððtþLke Mk¥kk MÚkkÃke.yk ðtþ ytøku rðþu»k {krníke
WÃk÷çÄ LkÚke.
(¾) çkufxÙeÞLk økúef yÚkðk ®nËe-økúef (ÞwLkkLke):
E.Mk.Ãkq.323 {kt rMkftËhLkk {]íÞwçkkË ½ýkçkÄk økúefku ¼khíkLke W¥kh-Ãkrù{Lkk Mke{kðíkeo
«Ëuþku-çkufxÙeÞk (yux÷u rnLËwfþ ÃkðoíkLku W¥kh-Ãkrù{u ykðu÷ ðíko{kLk yV½krLkMíkkLk) Lku {níðÃkwýo
«Ëuþ çkLkkðeLku íÞkt ðMkðk ÷køÞk níkk. ÃkkuíkkLkk økúef Wå[khýkuLku ÷eÄu yk þkMkfku çkufxÙeÞLk-økúef
Ãký fnuðkÞ Au. Wfík ®nËe-økúef þkMkf zu{erxÙÞMkLku Ãkw»Ãkr{ºk þwtøk MkkÚku ÞwØ ÚkÞwt níkwt.
MkkiÚke ðÄw MkV¤ yuðk ®nËe-økúef þkMkf íkhefu {uLkuLzhLke økýLkk ÚkkÞ Au. íkuLkwt Mkk{úksÞ{kt
{kuxu¼køku W¥kh yV½krLkMíkkLk íkÚkk ®MkÄwLkËeLkku Ãkwðo íkhVLkku rðMíkkh-økktÄkh Ãký Mk{krðü Úkíkku
níkku. «rMkØ çkkiØøkútÚk ‘r{r÷LËÃkLnku’ {kt íkuLkku Ãkrh[Þ r{r÷LËLkk ÁÃk{kt fhkððk{kt ykÔÞku Au.
su{kt økútÚkfíkko-çkkiØ÷u¾f {nkhks LkkøkMkuLkLku ÃkwAu÷k «&™ku yLku íkuLkk sðkçk (MktðkËÁÃku fu «&™ku¥kh
ÁÃku) ykÃku÷k Au. íku{ktÚke WÃk÷çÄ {krníkeÚke «¼krðík ÚkELku yu hkòyu çkkiØÄ{o ytøkefkh fhe
÷eÄku níkku. r{LkuLzhu E.Mk.Ãkq.155 Úke E.Mk.Ãkq.130 ËhBÞkLk hksÞþkMkLk fÞwo nkuðkLkwt {LkkÞ
Au.
(øk) þfðtþ:
‘þf’ þçË MkkErÚkÞLk ðtþ {kxu ®nËe{kt ðÃkhkíkku þçË Au. íkuyku {q¤¼qík heíku
{æÞyurþÞkLkk hneþ níkk. ÃkkuíkkLkk Ãkzkuþeyku Þw.r[Mk (fw»kkýðtþe ykrËðkMke sLkMk{qn) Úke
nkheLku íkuyku E.Mk.ÃkqðuoLkk «Úk{ Mkifk{kt ¼khíkLkk W¥kh-Ãkrù{ rðMíkkh-íkûkrþ÷kLkk Mk{eÃkðíkeo
«Ëuþku{kt ðMkðk ÷køÞk. MkV¤ þf þkMkfkuLkk hksÞ{kt yu{Lkk hksÞLke Mke{kyku {Úkwhk íku{s
økwshkík MkwÄe Vu÷kE [wfe níke.
þf þkMkfku{kt MkkiÚke LkkUÄÃkkºk hksðe ÁÿËk{Lk níkku. íkuýu çkeò MkifkLke {æÞu hksÞ fÞwO.
íkuLkwt Mkk{úksÞ {kuxu¼køku Mk{økú Ãkrù{¼khík{kt Vu÷kÞu÷w níkwt. íkuLke ík{k{ rMkrØykuLkku WÕ÷u¾
røkhLkkh (swLkkøkZ) Lkk rþ÷k÷u¾{kt {¤e hnu Au. yk ÷u¾ «k[eLk ¼khík{kt Ãkrðºk MktMf]ík ¼k»kk{kt
÷¾kÞu÷ Mkðo«Úk{ þkne÷u¾ {kLkðk{kt ykðu Au.
(½) ÃkkŠÚkÞLk:
94 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
ÃkkŠÚkÞLk ÷kufku {q¤¼wík heíku EhkLke {w¤Lkk níkk. þf MkkÚkuLkk {sçkqík MkktMf]ríkf MktçktÄkuLku
fkhýu ¼khík{kt íku{Lku þf-ÃkFð (yu{ òuzeLku) òuðk{kt ykðu Au. íku{Lku ÷økíke {krníke ÃkkrfMíkkLkLkk
W¥kh-Ãkrù{ rðMíkkh{kt Ãkuþkðh ÃkkMku {hËkLk ¾kíkuÚke {¤u÷k «rMkØ íkg-yu-ðne ÷u¾{ktÚke {¤e
hnu Au. Ãkkt[{kt MkifkLkk yk rððhý{kt ÃkkŠÚkÞLk hksðe økkUzk£uMk fu økkuzkuÞuÞMkLkwt ðýoLk {¤u Au.
fux÷kf rððu[fku íkuLku Mktík Úkku{MkLkk Mk{fk÷eLk økýu Au. yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu íku{ýu hkò íkÚkk LkkUÄ
íkuLkk ¼kE Lku r¾úÂMík Ä{o ytøkefkh fhkÔÞku níkku.
(1 ) ytrík{ {kiÞo þkMkf fkuý níkku ?
............................................................................
(2) nu÷ezkurhÞMk fkuý níkku ?
............................................................................
(3 ) «rMkØ çkkiØøkútÚk ‘r{r÷LÿÃkLnku’ {kt fÞk ®nËe-økúef þkMkfLkwt ðýoLk r{r÷LË ÁÃku {¤u Au ?
............................................................................
(4 ) «k[eLk ¼khíkLkku Mkðo«Úk{ MktMf]ík yr¼÷u¾ økýkíkku fÞku ÷u¾ {¤e ykÔÞku Au ?
............................................................................
(5) ‘þf’ þkMkfku fÞk «ËuþLkk hnuðkMke níkk ?
............................................................................
6. 2 fw»kkýðtþ:
fw»kký {q¤¼qík heíku Ãkrù{ [eLkLkk hnuðkMke níkk. íku{Lku ‘Þq.r[Mk’(òíkeLkk) Ãký fnu
Au. þf íkÚkk ÃkFðkuLku nhkðeLku íku{ýu (ðíko{kLk) ÃkkrfMíkkLk MkwÄe rðþk¤ Mkk{úksÞ MksoÞw níkwt.
fw»kkýðtþLkku Mkðo«Úk{ {níðÃkwýo hksðe fwtsw÷ fzVeMkeMk níkku. íkuLkk ÃkAe íkuLkku Ãkwºk ðu{kt fzVeMkeMk
økkËeyu ykÔÞku íku ÃkAe Mk¥kkMÚkkLku ykðu÷ku frLk»f fw»kký ðtþLkku MkkiÚke {nkLk hksðe níkku. íkuLkk
þkMkLkLke þÁykík E.Mk.Ãkq.78 Lke ykMkÃkkMk ÚkE nkuðkLkwt {LkkÞ Au. frLk»fLkk þkMkLkfk¤{kt íkuLkk
Mkk{úksÞLkku rðMíkkh ½ýk çkÄk «Ëuþku MkwÄe ÚkÞku.íkuLkwt Mkk{úksÞ {æÞyurþÞkÚke ÷ELku W¥kh «ËuþLke
ðkhkýMke,fkuþkBçke íkÚkk ©kðMíke MkrníkLkk W¥kh ¼khík MkwÄe rðMíkhu÷wt níkwt. fw»kký þkMkLkLkwt
hksfeÞ {níð yux÷k {kxu Au fu íkuýu W¥kh ¼khíkLku {æÞ yurþÞkLkwt yuf yrð¼ksÞ ytøk çkLkkÔÞwt.
V÷ík: rðrðÄ yktíkh«kËurþf MktMf]ríkykuLkku Mk{LðÞ Úkíkkt yk «fhLkku ÔÞkÃkkh rðfMÞku.
EríknkMk{kt frLk»fLku çkkiØÄ{oLkku {nkLk Mkthûkf {kLkðk{kt ykðu Au. íkuýu fwzt ÷ðLk (ðíko{kLk
sB{w-fÂ~{h ÂMÚkík ©eLkøkh ÃkkMkuLkwt nhðkLk) {wfk{u [kuÚke çkkiØMk¼kLkwt ykÞkusLk fÞwO níkwt. íku{kt
½ýe{kuxe MktÏÞk{kt çkkiØ r¼ûkwyku òuzkÞk níkk. íku Mkt{u÷Lk{kt su çkkiØ Ä{oLkk çku {nkÞkLk-rËLkÞkLk
¼køk Ãkze økÞk níkk. frLk»fu MÚkkÃkíÞ f÷kLke çku {wÏÞ þk¾k (þi÷e) økktÄkh yLku {Úkwhk þi÷eLku
hksÞk©Þ ykÃÞku níkku. íkuLku rð»ku ík{Lku yk «fhý{kt s ykøk¤ WÃkh òýðk {¤þu. íkuýu
ÃkwÁ»kÃkwh (ðíko{kLk Ãkuþkðh) Lkøkh{kt çkkiØ yðþu»kkuLku ò¤ððk {kxu yuf rðþk¤ MíkwÃk çktÄkÔÞku
RríknkMk 95
«k[eLk ¼khík
níkku. 122 {kt MkifkLku «kht¼u sÞk [eLke «ðkMke VkÌkkLk ynªLke {w÷kfkíku ykÔÞku íÞkhu íkuýu yk
E{khík íkuLke MktÃkwýo ¼ÔÞíkk MkkÚku {kuswË níke. fw»kkýðtþLkku ytík EþwLkk ºkeò MkifkLkk «kht¼fk¤{kt
ykðe økÞku.
- fw»kký hksíktºk íkÚkk ðneðxe íktºk:
LkkUÄ fw»kkýkuLkk ðneðxe íktºk MktË¼uo rðþu»k {krníke WÃk÷çÄ Úkíke LkÚke þfÞ Au fu íku{Lkwt Mk{økú
Mkk{úksÞ LkkLkk-LkkLkk «Ëuþku{kt ÔnU[kÞu÷w níkwt. íkuLkk «íÞuf ûkuºkLkku ðzku {nkûkºkÃk (MkhMkuLkkÃkrík)
íkuLkku MktÃkwýo ðneðx Mkt¼k¤íkku níkkt.íkuLku {ËË fhðk {kxu yuf ûkºkÃk Lkk{Lkku yrÄfkhe hnuíkkuu.
Ãkhtíkw Mk{økú hksÞ{kt ykðk fw÷ fux÷k ûkºkÃkku níkk íkuLke {krníke LkÚke. Mkwºkku Ëþkoðu Au fu fw»kký
ÄkuzuMkðkhe fhíke ðu¤kyu Ãkkx÷wLk (ÃkuLx) Ãknuhíkk níkk. {Úkwhk{ktÚke {¤e ykðu÷k {kÚkkðøkhLke
«rík{k yk ðkíkLke ¾kíkhe fhkðu Au. fw»kkýkuLke MkkiÚke {kuxe rðþu»kíkk yux÷u yu{Lkwt ‘ËuðÃkwºk’ Lkwt
WÃkLkk{. íkuLkku yÚko ¼økðkLkLkwt MktíkkLk yuðku ÚkkÞ. íku çkkçkík fw»kký hksðeyku æðkhk Äkhý fhkÞu÷
rËÔÞíkk (Divine Right) Lkku Mktfuík ykÃku Au.
fw»kkýkuLke rMkrØyku:
«k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMk{kt fw»kkýðtþ SðLkLkk «íÞuf ûkuºk{kt ÃkkuíkkLkk ¾kMk «ËkLkLku
÷eÄu òýíkk Au. íkuLkk rðþk¤ Mkk{úksÞLku ÷eÄu yktíkh-çkkÌk ÔÞkÃkkh{kt ð]rØ Úkðk Ãkk{e níke.
V÷ík: Lkðkt þnuhe {Úkfku WË¼ÔÞkt níkkt. fw»kký fk÷eLk Mk{]rØLke Í÷f ykÃkýLku íku{Lkk æðkhk
h[kÞu÷e MkkuLkk-[ktËeLke «rík{kyku WÃkhÚke {¤e hnu Au.
MkkrníÞ íku{s r[rfíMkkLku ûkuºku Ãký yk Mk{ÞLkk ¼khíku ¼khu «økrík MkkÄe níke. ykÞwðuoË
rð¿kkLkLkk sLkf økýkíkk [hfu yk Mk{Þu r[rfíMkkrð¿kkLk Ãkh «rMkØøkútÚk ‘[hfMktrníkk’ Lke h[Lkk
fhe níke. yu s heíku «rMkØ çkkiØ rðØkLk yï½ku»ku çkwØLkwt rðMík]ík SðLk fÚkkLkf håÞw Au. çktLku
rðØkLkku frLk»fLkk Mk{fk÷eLk {LkkÞ Au. fw»kkýkuyu {qŠíkf÷k ûkuºku «[r÷ík økktÄkh íku{s {Úkwhkf÷kLku
hksÞk©{ ykÃÞku. yk çktLku f÷kyku çkwØ íkÚkk çkkurÄMkíðkuLke «khtr¼f Açkeyku r[ºkku) Lkwt MksoLk
fhðk çkË÷ òýeíkk Au.
ÃkkXøkík «&™ku-6.h
(1 ) fw»kkýðtþLkk MkkiÚke ðÄw «rMkØ þkMkf fkuý níkku ?
............................................................................
(2) þfMktðíkLkku «kht¼ fkuLkk Úkfe yLku fÞkhu Úkðk ÃkkBÞku ?
............................................................................
(3 ) [kuÚke çkkiØ Mk¼k fkuLkk yk©Þ ík¤u ÞkuòE níke ?
............................................................................
(4 ) [hf fkuý níkk ?
............................................................................
6. 3 {æÞ yurþÞk MkkÚkuLkk MktçktÄku:
fw»kký þkMkLk ËhBÞkLk ¼khík Ãkh çkufrxÙÞLkøkúef íkÚkk þfÃkFð yk¢{ýku ÚkÞkt. íkuýu
{æÞyurþÞkLkk hksfeÞ MktçktÄkuLku ÷eÄu çktLku ðå[u MkktMf]ríkf Mk{LðÞLku sL{ ykÃÞku. ¢{þ: yk
96 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
rðËuþe sLkMk{qnkuyu ÃkkuíkkLke {q¤ yku¤¾ økw{kðe ËeÄe yLku MÚkkrLkf MðÁÃk Äkhý fhe ÷eÄw.t fux÷kf
çkkiØÄ{o ytrøkfkh fhe ÷eÄku.ELzkuÃkkXøkík
çkufrxÙÞ«&™ku -6.hr{rLkLzhLkku yk yøkkW WÕ÷u¾ ÚkE [wfÞku Au.
Lk þkMkf
suýu LkkøkMkuLkk Lkk{Lkk çkkiØMkkÄw ÃkkMkuÚke çkkiØ Ä{oLke Ëeûkk økúný fhe níke.
LkkUÄ
{æÞ yurþÞkE
MktçktÄku
Lkfþku 6.1. {æÞ yurþÞkE MktçktÄku
{æÞyurþÞkE MktÃkfoLku fkhýu ¼khíku rMkffk íkiÞkh fhðkLke Lkðe Lkðe heíkkuLku sL{ ykÃÞku níkku.
fkýkðk¤k yý½z (Crude) rMkffkykuLkwt MÚkkLk nðu «[r÷ík þkMkfkuLkk r[ºkðk¤k Mkwzku¤ fu þwØ
(Refined) rMkffkykuyu ÷eÄwt. yk Lkðku «fkh ¼khík{kt ykøkk{e (¼krð) rMkffkyku {kxu
yLkw¢hýeÞ çkLke hnÞk. íku WÃkhktík {æÞyurþÞk{ktÚke ¾kMk fheLku økúefku ÃkkMkuÚke ¼khíkLku ¾økku¤þk†
Lkwt ¿kkLk {éÞwt. ¾økku¤ rð¿kkLkLkk «k[eLk ¼khíkeÞ økútÚkku{ktÚke økúef ¾økku¤þk†eykuLkku WÕ÷u¾
‘ÞðLkk[kÞo’ (økúef yk[kÞo) Lkk ÁÃk{kt {¤u Au. ¼rð»ÞV¤ òýðkLke f¤k Ãký ®nËeykuLku økúefku
RríknkMk 97
«k[eLk ¼khík
ÃkkMkuÚke þe¾ðk {¤e. {æÞyurþÞk MktÃkfo ÷eÄu {qŠíkf÷k ûkuºku Ãký Lkðk ÞwøkLkku «kht¼ Úkðk ÃkkBÞku.økktÄkh
þi÷e,¼khíkeÞ íku{s økúef f÷k þi÷eLkk Mk{LðÞ ÁÃku íkiÞkh Úkðk Ãkk{e Au.
LkkUÄ
(1 ) økúef þi÷eLkk rMkffkykuLke ¾kMk rðþu»kíkk þe níke ?
............................................................................
(2) «khtr¼f ¼khíkeÞ MkkrníÞ{kt økúef ¾økku¤ rðËku {kxu fÞku þçË «ÞkuòÞku Au ?
............................................................................
6. 4 f®÷øk íkÚkk ËÏ¾ý{kt «khtr¼f hksÞkuLkku yÇÞwËÞ:

ykÃkýu skýeyu Aeyu fu ËÏ¾ý íkÚkk Ãkqðo ¼khíkyu Mk{úkx yþkufLkk Mkk{úksÞLkk ¼køkÁÃk
«Ëuþku níkk. yþkufu ¼khu ®nMkf ÞwØ yLku yMktÏÞ òLknkLke çkkË f®÷øk (ykurhMMkk) Ãkh rðsÞ
nktMk÷ fÞkuo níkku. yu {kiÞo þkMkLkLkku s «¼kð økýkÞ fu íkuLkk ÃkíkLk çkkË ¼khíkeÞ EríknkMk{kt
Mkðo«Úk{ðkh ykÃkýu f®÷øk íku{s ËÏ¾ýLkkt hksÞkuLkk ÞwØLkku EríknkMk íkÃkkMkeyu Aeyu.
f®÷øk:
yþkufçkkË f®÷øk (ðíko{kLk ykurhMMkk) {kt [urË hksðeykuLkwt þkMkLk LkkUÄÃkkºk çkLke økÞwt
níkwt. Ëw¼koøÞðþ ¾khðu÷ rMkðkÞ yk ðtþLkk yLÞ fkuEÃký hksðe MktË¼uo fkuE s {krníke {¤íke
LkÚke. íkuLke rMkrØyku ytøku ykurhMMkkLkk ¼wðLkuïh ÃkkMku ykðu÷k WËÞrøkrhLke xufheyku ÂMÚkík
nkÚkeøkwVkLkk yr¼÷u¾ku{kt LkkUÄ fhkÞu÷e Au. rþ÷k¾tzLke ÃkkMku nkÚkeLke ykf]ríkLku ÷eÄu íkuLkwt Lkk{
nkÚkeøkwVk ÃkzÞwt Au. yk yr¼÷u¾ yLkwMkkh ¾khðu÷ siLkÄ{oLkkt yLkwÞkÞe níkku. íkuýu Ãkzkurþyku
MkkÚkuLkkt ½ýkt çkÄkt ÞwæÄ{kt ¼khu rðsÞ {u¤ÔÞku níkku. íkuLkku fkÞofk¤ E.Mk.ÃkqðuoLkku «Úk{ Mkifku níkku.
(1 ) ¾khðu÷ fkuý níkku ?
............................................................................
(2) nkÚkeøkwVkLkku yr¼÷u¾ fÞkt ykðu÷k Au ?

............................................................................
6. 5 MkkíkðknLk ðtþ:
E.Mk.ÃkqðuoLkk «Úk{ MkifkLke {æÞ{kt MkkíkðknLk ðtþ ¼khíkLkk hksfeÞ ÃkrhØ~Þ{kt {wÏÞÁÃku
W¼he ykÔÞku.MkkíkðknLk þkMkfku{kt MkkiÚke {nkLk þkMkf økkiík{eÃkwºk þíkfýeo (Ãknu÷e Mkne) Lku
{kLkðk{kt ykðu Au. Mkðo«Úk{ Ãkrù{ ¼khíkLkk þf hksðe LknÃkLkLku nhkðeLku MkkíkðknLk
98 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
Mkk{úksÞLkku rðMíkkh fhðkLkku Þþ íkuLku Vk¤u òÞ Au. íkuLkwt Mkk{úksÞ Ërûký{kt f]»ýkLkËeÚke ÷ELku
W¥kh{kt økkuËkðhe LkËe MkwÄe rðMíkÞwo níkwt. MkkíkðknLk Mkk{úksÞLke hksÄkLke (ðíko{kLk) {nkhk»xÙLkk
ykihtøkkçkkË ÃkkMku ykðu÷k «ríkckLk (ðíko{kLk ÃkiXLk) ¾kíku níke. ºkeS MkËeLkk [kuÚkk¼køk{kt
MkkíkðknLk ðtþLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt yLku íÞkt EïkfwtðtþLke Mk¥kk MÚkkÃkkE.
LkkUÄ
MkkíkðknLk íkuðk
fw»kký Mkk{úksÞ
Lkfþku 6.2. MkkíkðknLk íkuðk fw»kký Mkk{úksÞ
MkkíkðknLk hksLkerík yLku ðneðxeíktºk:

MkkíkðknLk Mkk{úksÞ ‘yknkh’ yÚkðk ‘hk»xÙÁÃke’ rsÕ÷kyku{kt rð¼krsík níkwt. ðneðxe
íktºkLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{ ‘økúk{’ níkwt.íkuLkku ðzku ‘økúkr{f’ fnuðkíkku. ‘y{kíÞ’ yu hkskLkku MknkÞ-
{tºke níkku. hksÞLkwt {nuMkw÷ hkufz íkÚkk WÃksLkk MðÁÃk{kt WÄhkððk{kt ykðíkwt níkwt. ¼khíkLkk
EríknkMk{kt Mkki «Úk{ ð¾ík MkkíkðknLk hksðeyu çkkiØ Ä{o Mðefkhðk {kxu çkkiØku íkÚkk çkúkñýku
RríknkMk 99
«k[eLk ¼khík
(yu{ çktLku) Lku fh{wfík s{eLk ËkLk{kt ykÃke níke. íku ÃkAeLkk Mk{Þu yk ÔÞðMÚkk yuÚke Ãký ðÄw
{níðÃkwýo çkLke sðk Ãkk{e níke.MkkíkðknLk þkMkfku òíku çkúkñýÄ{o níkk. ðýoÔÞðMÚkk ò¤ððkLku
íkuyku ÃkkuíkkLkku «Úk{ WËu~Þ Mk{síkk níkk.

(1 ) MkkíkðknLk þkMkfku{kt MkkiÚke {nkLk þkMkf fkuý økýkÞ Au ?
............................................................................
(2) MkkíkðknLk ðtþLke hksÄkLkeLkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(3 ) MkkíkðknLk Mkk{úksÞ{kt ðneðxeíktºk{kt MkkiÚke LkkLkwt yuf{ fÞwo níkwt ?
............................................................................
(4 ) fh-{wfík ËkLk-Ä{oLke ÃkhtÃkhk ¼khík{kt Mkðo«Úk{ fÞk ðtþu þÁ fhe ?
............................................................................
(5) MkkíkðknLk þkMkfku ÃkkuíkkLke òíkLku fE òíkeLkk (ðýoLkk) Mk{síkk níkk ?
............................................................................
6. 6 yktíkh-çkúkÌk {køkoÔÞðnkh:
(f) yktíkrhf yLku çkkÌk ðuÃkkh {køkkuo
{kiÞkuo¥khÞwøkLke MkkiÚke {níðÃkwýo rðþu»kíkk íku{Lke yktíkh-çkkÌk ÔÞkÃkkh ûkuºkeÞ «økrík níke.
«k[eLk ¼khíkLkk çku {wÏÞ yktíkrhf {køko{kt yuf W¥khkÃkÚk fu su ¼khíkLkk W¥khÚke Ãkrù{e
Mke{kzkykuÚke òuzíkku níkku yÚkkoíkT ðíko{kLk ÃkkrfMíkkLk íkÚkk íkuLkkÚke ykøk¤Lkku rðMíkkh íku{s çkeòu
{køko rØíkeÞ níkku Ërûký ÃkÚk fu su ¼khíkeÞ WÃk¾tzLku Ãkrù{e íkÚkk W¥khe rðMíkkhkuÚke òuzíkku níkku.
W¥kh íkÚkk Ërûký ¼khíkLku òuzLkkh {wÏÞ {køko Ërûkýk ÃkÚk níkku.yk {køko yÕnkçkkËLke
ÃkkMkuLkk fkiþkBçkeÚke þÁ ÚkELku ðíko{kLk WßsiLk (íkífk÷eLk WßsiÞLke) Úke ÚkELku Ãkrù{ rfLkkhkLkk
{níðLkk çktËh ¼]økwfåA (ðíko{kLk ¼Á[) MkwÄe ÃknkU[íkku níkku. yk {køko ykøk¤ síkkt MkkíkðknLk
hksÄkLke «ríkckLk (ðíko{kLk ÃkiXý) MkwÄe ÷tçkkððk{kt ykÔÞku níkku.
çknkhLkk ÔÞkÃkkhe {køkoLke ðkík fheyu íkku ykÃkýLku sýkE ykðu Au fu E.Mk.4Ãk {kt yuf
økúef ËrhÞkE {wMkkVh rnÃÃkuxMku ÃkkuíkkLke [ku{kMkk (Monsoons) rð»kÞf þkuÄ çkkË ÔÞkÃkkrhf
nuíkwMkh ðÄw{kt ðÄw ËrhÞkE {wMkkVheyku þÁ fhe. íkuýu ¼khíkLkk Ãkrù{ rfLkkhu (W¥kh-Ërûký
{w¾e) ÂMÚkík çktËhku{kt ¼]økwfåA,MkkuÃkkhk,fÕÞký,{wrsrhMk ðøkuhuLkku «ÞkMk ¾uzÞku. yk çktËhkuyu
ÚkELku ËrhÞkE snkòu Mk{wØ {køkuo Auf hku{Lk Mkk{úksÞ MkwÄe síkkt níkkt.
Ërûký-Ãkqðo yurþÞk MkkÚku Ãký ËrhÞkE {køkuo ÔÞkÃkkh Úkíkku níkku.¼khíkLkk Ãkqðo rfLkkhu
ykðu÷kt {wÏÞ çktËhku{kt íkk{úr÷rÃík (Ãkt.çktøkk¤),yrhf{uzw íkkr{÷Lkkzw {wÏÞ níkk.Ërûký-Ãkqðo
yurþÞkLkkt çktËhku{kt ¼]økwfåA MkkÚku Ãký ËrhÞkE ÔÞkÃkkh Úkíkku.
(¾) Ãkrù{ íkÚkk {æÞ yurþÞk MkkÚkuLkku ÔÞkÃkkh:
100 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
sÞkhu hku{Lk Mkk{úksÞ [h{ Mke{kyu {kiÞo¥khfk÷eLk níkku íÞkhu Ãkrù{ ðå[u ÚkÞu÷ku
ÔÞkÃkkh økýkÞ.þÁykík{kt ÔÞkÃkkh s{eLk{køkoÚke s Úkíkku níkku.Ãkhtíkw {køko{kt ykðíkk EhkLkLkk
þkMkfku æðkhk rðæLkku Lkt¾kíkkt íku Mk{wÿe {køkuo ð¤e økÞku.nðu {k÷ðknf snkòu ¼khíkLkk rfLkkhuÚke
MkeÄkt s EhkLkLke ¾kzeLku yku¤tøkeLku sE þfíkkt níkkt.
E.Mk.ðeMkLkk «Úk{ ËhBÞkLk yuf yMkkík ÷u¾fu ÷¾u÷ ÃkwMíkf ‘ÃkurhÃkÕMk ykuV LkkUÄ
yurhÞrÚkúÞLkMke’ {kt ¼khík yLku hku{Lkk ÔÞkÃkkhLkwt MkwtËh yLku rðMík]ík ðýoLk {¤e ykðu Au. hku{Lk
÷kufku îkhk MkkiÚke ðÄw {ktøk Ähkðíkk {k÷ Mkk{kLk{kt {he-{Mkk÷k,y¥kh,híLk,nkÚkeËktík íkÚkk {÷{÷
suðwt Wíf]ü fkÃkz {wÏÞ níkkt. ¼khíkÚke hku{ síkk Mkk{kLk{kt {he(Pepper) Ãký Mkk{u÷ níkw. su
{wÏÞíðu ÞðLkr«Þk Lkk WÃkLkk{Úke yku¤¾kíkwt níkw.t (su íkuLke ÷kufr«Þíkk Ëþkoðu Au.) hku{Lk Mkk{úksÞLke
MkkÚku ¼khíkeÞ {Mkk÷kLkku ÔÞkÃkkh {kuxu¼køku Ërûký ¼khíkÚke Úkíkku níkku. hku{ðkMke yrík rft{íke
íku{s ytþík: ykuAe rft{íke híLkku Ãký ykÞkík fhíkk níkk. su{kt nehk,{kýuf,Lke÷{,ÃkÒkk ðøkuhu
íku{s {kuíke øk¤e ,[tËLk íkÚkk Ãkku÷kË ðøkuhu Mk{krðü níkkt.
yk ykÞkíkkuLku çkË÷u hku{ðkMkeyku ¼khík{kt MkkuLkwt-[ktËe rLkfkMk fhíkkt níkkt. íkuLke ¾kíkhe
ykÃkýLku «Úk{ Mkifk{kt ¼khíkeÞ WÃk¾tz{ktÚke {¤u÷k hku{Lk rMkffkyku WÃkhÚke ÚkkÞ Au. ykLku ÷eÄu
hku{ {ktÚke ¼khík{kt ZMkzkE ykðíkk ½ýkçkÄk MkkuLkkLkku Ãkwhkðku ykÃku Au. yk WÃkhktík hku{{ktÚke
rLkfkMk Úkíke {níðÃkwýo ðMíkwyku{kt ÿkûkLkku ËkÁ níkku. íkuLke ¾kíkhe ykÃkýLku Ërûký ¼khíkLkk
yrhf{uzw ¾kíkuÚke ½ýk {kuxk «{ký{kt {¤e ykðu÷k ÿkûkLkk ËkÁLkkt Ãkkºkku (ðkMký) íkÚkk hku{Lk
r÷rÃkLkkt ÷¾kýku ÃkhÚke {¤e hnu Au. yuLke yLÞ rLkfkMk{kt xeLk,fk[,Ãkhðk¤k íkÚkk økw÷k{ †eyku
{wÏÞíðu Mk{krðü níke.
(øk) nMíkrþÕÃk íkÚkk WÄkuøk:
yk Mk{Þu nMíkf÷kLkk Lk{qLkkykuLkwt WíÃkkËLk ½ýk {kuxkÃkkÞk Ãkh ÚkÞwt. fkhý fu yktíkh-
çkkÌk yuðku ík{k{ ÔÞkÃkkh {wÏÞíðu nMíkf÷k-fkheøkhe Ãkh rLk¼oh níkku. r{r÷LËÃkLnku Lkk{Lkk
økútÚk{kt (íkífk÷eLk ®nËLkk) 750 sux÷k ÄtÄkLkku WÕ÷u¾ fhu÷ku Au. suLkkÚke 60 íkku nMík rþÕÃk Ãkh
ykÄkrhík níkk. yÚkkoík ynªLkk fkheøkhkuLke fwþ¤íkkLkwt Míkh ½ýwt s ô[w níkwt.ð¤e (yu Mk{Þu
®nË{kt) MkkuLkk-[ktËe íkÚkk híLkkuLkk fkheøkhku swËk-swËk níkk. su{ fu WßsiLk {k¤kyku çkLkkððkLkwt
{níðLkwt {Úkf níkwt ð†-ðýkx yu ð¤e çkeòu yuf {níðLkku Wãkuøk níkku. MkwíkhkW íku{s huþ{e
ð†kuLkk {Úkwhk,çktøk (Ãkqðo çktøkk¤) ðøkuhu òýeíkkt {Úkfku níkkt.
Ërûký ¼khíkLkkt fux÷kf MÚk¤kuyuÚke {¤u÷e htøkkuLke xktfeyku ÃkhÚke íkuLkku Ãkwhkðku {¤e hnu
Au fu yu Mk{Þu yu «Ëuþ{kt ð†Lkwt htøkfk{yu yuf rðfrMkík nMíkWÄkuøk níkku. yk Mk{ÞLkk f÷kfkhku
½ýk s Mk{wæÄ níkk. fkhý fu yu ð¾íkLkk yr¼÷u¾ku{ktÚke yuðku MÃkü WÕ÷u¾ {¤e ykðu Au fu
íkífk÷eLk f÷kfkhkuyu ÄkŠ{f {XkuLku ¼khu ËkLk-Ërûkýk ykÃÞkt níkkt.
(½) fkheøkhkuLkk MktÄku-©uýeyku:
ÔÞkÃkkheykuLkku Mk{wËkÞ yuf Mk{wnÁÃku MktøkrXík níkku. íkuLku ‘©uýe’ íkÚkk íkuLkk yæÞûkLku
‘©uce’ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíke yLÞ «fkhLkk ÔÞkÃkkhe yuf{ku ‘MkkÚko’ fnuðkíkk. ykðk ÷kufku
yktíkhËuþeÞ yLku ðýÍkhkLke {kVf (rð[híkk hneLku) ÄtÄku fhíkk nkuðkLkwt Ëþkoðu Au. íkuLkk yæÞûkLku
‘MkkÚkof’ fnuíkk. ykðk ÔÞkÃkkheykuLke {kVf nMíkf÷kfkhkuLkk Mk{wn Ãký Mkt½Lkk ÁÃk{kt MktøkrXík
ÚkÞu÷k níkk. íkuLkk ðzkLku ‘sÞuc’ fnuíkk.ykðkt MktøkXLk-Mk{wnku{kt ðýfh,yLkksLkk ÔÞkÃkkhe,ðktMkLkk
RríknkMk 101
«k[eLk ¼khík
íku÷ WíÃkkËf,fwt¼kh ðøkuhuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. ðkMíkð{kt yk Mkt½ ÔÞkÃkkheyku íku{s rþÂÕÃkykuLkwt
yuf Mk{kLk [esðMíkw fu ÔÞðMkkÞ fhíkk ÔÞkÃkkheykuLkwt MktøkXLk níkwt. íkuyku ÃkkuíkkLk «{w¾Lke [qtxýe
(ÃkMktËøke) òíku s fhíkk íkÚkk ÃkkhMÃkrhf MkË¼kð MkkÚku ÃkkuíkkLkk ÄtÄkLku rLkÞtºký fhíkk íku{s
®f{íkku yLku ðMíkwLke økwýð¥kkLkwt Äkuhý Lkffe fhíkk níkk. íkuyku çkUfLke {kVf Ãký fk{ fhíkk níkk
LkkUÄ yLku [kuffMk ÔÞks Ãkh sLkíkk MkkÚku ÄehÄkhLkku ÄtÄku fhíkk níkk.
(1 ) W¥khkÃkÚk yux÷u þwt ?
............................................................................
(2) Ërûkýk ÃkÚk þwt níkwt ?
............................................................................
(3 ) ¼khíkeÞ EríknkMk Ãkh ð»kko (Monsoons) Lke þkuÄLkku þku «¼kð ÃkzÞku ?
............................................................................
(4 ) fÞk ÃkwMíkf{kt ¼khík-hku{ ðå[uLkk ÔÞkÃkkhe MktçktÄkuLkwt ðýoLk Au ?
............................................................................
(5) ‘©uýe’ Lkku yÚko Mk{òðku.
............................................................................
6. 7 f÷k íku{s MÚkkÃkíÞf÷k:

{kiÞo¥khfk¤{kt f÷k {kuxu¼køku ÄkŠ{f níke. f÷k íku{s MÚkkÃkíÞ ûkuºkLke {wÏÞ ¾krMkÞík
níke MíkwÃkkuLkwt rLk{koý yLku {qŠíkf÷kLke rðrðÄ þir÷ykuLkku rðfkMk çkwØLke {qŠíkyku yk Mk{Þ{kt
çkLku÷e Au. W¥kh-Ãkrù{ rðMíkkhLkk MkkÚk-MknfkhLku ÷eÄu s {qŠíkf÷k þi÷eLkku rðfkMk ÚkÞku íkuLku
økktÄkh f÷k þi÷e fnu Au. yk þi÷e ¼khu «¼kð Ähkðíke níke.
( 1) MíkqÃk:
MíkqÃk yuf rðþk¤ yÄoøkku¤kfkh økwtçks nkuÞ Au.íku{kt yuf {æÞMÚk ¾tz hnuíkku, sÞkt yuf
LkkLkfze Ãkuxe{kt çkwØ yÚkðk çkkiØ MkkÄwykuLkk yðþu»kku {wfðk{kt ykðíkk níkk. íkuLkku yzÄku ¼køk
Ërûký íkhVe {køkoÚke ÄuhkÞu÷ku hnuíkku. íkuLku Vhíku ÷kfzkLke ðkz Úkíke su ykøk¤ síkkt ÃkíÚkhLke ðkz
(Reiling) çkLke sðk Ãkk{e. yk Mk{ÞLkk {wÏÞ MíkqÃk níkk ¼hËwík yLku Mkkt[e (yk çktLku {æÞ«Ëuþ{kt
Au.) yk MíkqÃk yþkufu çktÄkÔÞk níkk. ykøk¤ síkkt íkuLkku rðMíkkh y{hkðtíke yLku LkkøkkswoLkfktzk
(çktLku yktÄú«Ëuþ{kt) MkwÄe fhkÞku.
¼khËwíkLkku MíkqÃk E.Mk.Ãkq. çkeS MkËe{kt çktÄkÞku nkuðkLkwt {LkkÞ Au. íku ÃkkuíkkLke {qŠíkf÷k
{kxu rðÏÞkík Au. íkuLku Vhíku ÷k÷ ÃkíÚkhkuLke ðkz çkLku÷e Au. yk Mk{Þu Mkkt[e{kt fw÷ ºký ¼ÔÞ
MíkqÃkkuLkwt rLk{koý ÚkÞwt níkwt. yu ºkýu{kt MkkiÚke {kuxku yþkuf îkhk çkLkkððk{kt ykÔÞku níkku. E.Mk.Ãkq.Lkk
çkeò Mkifk{kt yuLkku rðMíkkh ÚkÞku.Ërûký ¼khík{kt Ãký ½ýk çkktÄðk{kt ykÔÞk nkuðk Aíkkt Ãkwýoík:
fkuE çk[e þfÞk LkÚke. yktÄú«Ëuþ{kt y{hkðíke {wfk{u ykðu÷ku MíkqÃk çkeò Mkifk{kt ÃkkuíkkLkk rLkýkoÞf
ÁÃk{kt ykðe þfÞku (íkiÞkh ÚkÞku) MíkqÃk ÃkhLke {qŠíkyku òíkf fÚkkyku íku{s yLÞ çkkiØ fÚkkyku Ãkh
ykÄkrhík Au.
102 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
r[ºk: 6.1. Mkkt[eLkku Míkqík
(2) þi÷ MÚkkÃkíÞ: ((Rock Arlhitecture))

Rock Cut Arlhitecture
MíkqÃkku WÃkhktík yk Mk{ÞLke þi÷ MÚkkÃkíÞf÷kLkku yk rðMíkkh{kt Mkkhku yuðku rðfkMk Úkðk
ÃkkBÞku níkku. MkkíkðknLk þkMkfkuLkk Mk{Þ{kt {nkhk»xÙLkk Ãkqýuo yLku LkkrMkf LkSf ykðu÷k {sçkwík
¾zfkuLku fkuíkhe (fkZe) Lku ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt {trËhku,¼ðLkku íkÚkk íkÚkk çkkiØ MkkÄwykuLku hnuðk
{kxuLkkt rLkðkMkMÚkkLkku çkLkkðkÞkt níkkt. íkuLku [iíÞ fnu Au sÞkhu r¼ûkwykuLkk rLkðkMk MÚkkLkkuLku rðnkh
fnu Au.
( 3) {qŠíkf÷k þi÷e:
EþwLkk «Úk{ Mkifk{kt çkkiØÄ{oLkwt {nkÞkLk yLku rnLkÞkLk yu{ çku ðøkkuo (¼køkku) {kt rð¼ksLk
ÚkÞwt {nkÞkLk Mkt«ËkÞu çkwØLku ¼økðkLk {kLkíkk íku{Lke {kLkðÁÃk{kt «òy[oLkk þÁ fhe. íkuÚke
ËuþLkk swËk swËk ¼køkku{kt ½ýk s {kuxkÃkkÞk Ãkh {nkí{k çkwØíke {qŠíkykuLkwt MksoLk Úkðk ÃkkBÞw. yk
Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk {qŠík-rþÕÃk f÷kLke ºký {wÏÞ þi÷eyku rðfrMkík ÚkE níke. su {Úkwhk,økktÄkh
yLku y{hkðíke þi÷eLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
- {Úkwhk þi÷e:
Mk{fk÷eLk f÷k þi÷e{ktLke {Úkwhk þi÷eLkwt MkkiÚke {kuxwt «ËkLk {nkí{k økkiík{çkwØLke «rík{k
çkLkkððkLku ûkuºku økýkÞ. yk f÷k {kuxu¼køku Mkki «Úk{ ð¾ík ½zkðk Ãkk{e níke. {Úkwhk f÷k þi÷eLkk
f÷kfkhku {qŠík ½zðk {kxu MÚkkrLkf ÷k÷ÃkíÚkhLkku WÃkÞkuøk fk¤k xÃkfkt MkkÚku fhíkk níkk. {Úkwhk
þi÷e{kt ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt ‘yÞkøkÃkíkk’ yÚkkoík ÃkqsLk-y[oLk {kxu ÃkíÚkhkuLkk xwfzk WÃkhktík siLk
íkeÚkofhkuLke {qŠíkyku Ãký ½ze níke. {Úkwhk þi÷e{kt çkúkñýkuLkku «¼kð sýkE ykðu Au. fw»kký
RríknkMk 103
«k[eLk ¼khík
þkMkLkfk¤ ËhBÞkLk ½ýk {kuxk«{ký fkŠíkfuÞ, fwçkuh yLku rð»ýw suðk Ëuðe-ËuðíkkykuLke {qŠíkykuLkwt
rLk{koý fhðk{kt ykÔÞw níkwt.
( 4) økktÄkh f÷k þi÷e:
økktÄkh yu ¼khíkeÞ WÃk¾tz W¥kh-Ãkrù{ rðMíkkh{kt ykÔÞw níkwt.yk rðMíkkh Ãkh
LkkUÄ økúef,{kiÞo,þwtøk íkÚkk fw»kký ðtþeÞ ÷kufkuyu MkËeyku MkwÄe MkV¤ þkMkLk fÞwO. r¾úÂMíkÞwøkLkk ykht¼u
yk rðMíkkh{kt rðrðÄ Lkk{u yku¤¾kíke-økúef,hku{Lk,ELzku-økúef,økúef çkkiØ suðe þi÷eykuLkku rðfkMk
Úkðk ÃkkBÞku.íkuLkwt fkhý {kuxu¼køku yk f÷kþi÷e ÃkhLkku ÞwLkkLke (økúef) hku{Lk íkÚkk ¼khíkeÞ «¼kð
nkuðkLkwt fne þfkÞ. íkuLkku {wÏÞ rð»kÞ íkku çkkiØ Ä{o s níkku,Ãkhtíkw íkuLke f÷kþi÷e økúef níke. yk
økktÄkh f÷k þi÷eLkk Mkthûkf íkhefu þf yLku fw»kkýLku økýe þfkÞ.
r[ºk 6.2. økktÄkhf÷kLkwt çkkurÄMkíÞ
104 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
yk f÷kþi÷e{kt çkwØ íku{s çkkurÄMkíÞLke {qŠíkykuLkk rLk{koý {kxu ðÃkhkÞu÷ku ÃkíÚkh {kux¼
u køku
¼qhk-Lke÷k htøkLkku níkku. økktÄkhf÷k þi÷eLke {wÏÞ ¾krMkÞík íkku {Lkw»ÞLke ykf]rík{kt íkuLke rðrðÄ
{ktMkÃkuþe MkrníkLkk {ktMk÷ ËunLkwt r[ºký fhðk{kt hnu÷e Au. íku{kt {nkí{k çkwØLkwt r[ºký økúef
þi÷e{kt ð† ykuZeLku ðktfzeÞk ðk¤ MkkÚkuLkwt fhkÞw Au. {nkí{k çkwØLke yk «rík{k rþÕÃkf÷k ûkuºku
Mkðo©uc økýðk{kt ykðu Au. LkkUÄ
(5) y{hkðíke f÷kþi÷e:
f]»ýk yLku økkuËkðhe LkËeLkk Lke[÷k ¾eý rðMíkkh{kt {æÞ «ËuþLke y{hkðíke f÷k þi÷e
rðfMke íkuLku {kuxu¼køku MkkíkðknLk hksðeykuyu hksÞk©Þ ykÃÞku nkuðk Aíkkt íku ÃkAeLkk Eïkfðtþe
þkMkfkuLkk þkMkLk fk¤{kt íku Mkk[k yÚko{kt ¾e÷e WXe. yk f÷k þi÷eLkku ©uc Mk{Þøkk¤ku E.Mk.Ãkq.150
Úke E.Mk.300 MkwÄeLkku økýkÞ Au. íkuLke ¾kMk rðþu»kíkk íkuLkk ðhtzk,Úkkt¼÷k Mkrník yLÞ ¼køkku{kt
hnu÷ sýkÞ Au. íkuLke rð»kÞ ðMíkw{kt {nkí{k çkwØLkk SðLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e fÚkk-ðkíkkoykuLkku
Mk{kðuþ ÚkÞu÷ku sýkÞ Au.
y{hkðíke þi÷eLke çkeS yuf rðþu»kíkk íkuLke ykÏÞkLk f¤k{kt hnu÷e Au. íkuLkkt økku¤kfkh
yk¼w»kýku yuðe heíku fkuíkhðk{kt ykÔÞk Au fu íku Mðk¼krðf heíku s çkku÷e WXíkk sýkÞ Au. Ëk.ík.
yuf yk¼w»ký {nkí{kçkwØ îkhk yuf nkÚkeLku Ãkk÷íkw çkLkkððkLke fÚkk ðýkoðu Au. y{hkðíke þi÷eLke
yLÞ yuf ¾krMkÞík íkuLke ykf]ríkykuLku WÃkMkkððk {kxu MkVuË ykhMk{ýfkLkku fhkÞu÷ku WÃkÞkuøk
økýkÞ.yk f÷kþi÷e{kt «f]rík fhíkkt {kLkð ykf]ríkykuLkwt {níð rðþu»k sýkÞ Au.
(1 ) {kiÞko¥khfk÷eLk MÚkkÃkíÞf÷kLke çku {wÏÞ rðþu»kíkk Ëþkoðku.
............................................................................
(2) MíkqÃk yux÷u þwt ?
............................................................................
(3 ) {kiÞkuo¥kh fk¤Lkk {wÏÞ {wÏÞ MíkqÃk fÞk níkk ?
............................................................................
(4 ) [iíÞ yLku rðnkh ðå[u þku ¼uË Au ?
............................................................................
(5) {kiÞkuo¥khfk¤{kt rðfMku÷e {qŠíkf÷kLke çku {wÏÞ rþÕÃkþi÷eLkkt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(6 ) {Úkwhk þi÷e{kt fÞk «fkhLkk ÃkíÚkhLkku WÃkÞkuøk Úkíkku níkku ?
............................................................................
(7 ) økktÄkh f÷k þi÷eLkk {wÏÞ Mkthûkf fkuý níkk ?
............................................................................
RríknkMk 105
«k[eLk ¼khík
6. 8 . Ërûký ¼khíkLkku «khtr¼f EríknkMk:

(f) Ërûký ¼khíkLke {nkÃkk»kkrýf ((MegalithicMegalithic)) MktMf]rík:
Megalithic
Ërûký ¼khík{kt LkðÃkk»kký (Neolithic) Þwøk fu su{kt ½Mku÷k íku{s ÄkhËkh nrÚkÞkhkuLke
LkkUÄ Í÷f {¤e hnu Au íku ÃkAeLkk Mk{Þ{kt {nkÃkk»kkrýf (Megalithic) ÞwøkLkku «kht¼ ÚkÞku
(E.Mk.Ãkq.1200 Úke E.Mk.Ãkq.300) yk Mk{Þu rðþk¤ rþ÷kyku MkkÚku ËVLk fhðkLkkt fçkhkuLkk
Mktøkún fhíkk økwtçksðk¤kt MÚk¤ku çkLkkððk{kt ykðíkkt,yk MÚk¤ku {kuxu¼køku hnuXkýLkkt MÚk¤kuÚke Ëwh
hnuíkkt. yk {nkÃkk»kkrýf ËVLk MÚk¤ku{ktÚke s Ërûký ¼khík{kt Mkki «Úk{ ÷ku¾tz {¤e ykÔÞwt níkwt.
yk WÃkhktík fk¤e yLku ÷k÷ {kxeLkkt ðkMkýku yu yk ÞwøkLke yLÞ yuf ¾krMkÞík níke. yk «k
(ðíko{kLk) {nkhk»xÙLkk LkkøkÃkwhLke W¥khuÚke ÷ELku ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk ËrûkýLkk ytrík{ Auzk MkwÄe
½ýe {kuxe MktÏÞk{kt {¤e ykðu Au. yk Mk{ÞLkkt ½ýkt {níðÃkqýo MÚk¤ku{kt {wÏÞíðu çkúñrøkrh,{Mfe
(fýkoxf) ykrË[Õ÷kLkqh (íkr{÷Lkkzw) íku{s LkkøkÃkwh ({nkhk»xÙ) ÃkkMku ykðu÷ swLkkÃkkLkeLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au.
yk {nkÃkk»kkrýf ÞwøkLke fçkhku{ktÚke ÷ku¾tzLkkt ykuòhku {¤e ykÔÞkt Au. yk ykuòhku
ÃkhÚke íku{Lke rþÕÃkf÷kLke «ð]ríkLkku ÏÞk÷ ykðu Au. íku{kt {wÏÞíðu íkehLkwt Výwt,fxkh,ík÷ðkh,
rºkþw÷, fwnkze, fkuËk¤e yLku fkuþ (s{eLk ¾uzðk {kxu ðÃkhkíkw ÄkhËkh ÷ku¾tze MkkÄLk suLku n¤ðkýe
Ãký fnu Au) Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk ykuòhkuLke MkkÚku MkkÚku {nkÃkk»kkrýfÞwøk{kt yk MÚk¤uÚke
[ku¾k,½ô ðøkuhu yLkksLkk yðþu»kku {éÞk Au su Ëþkoðu Au fu yk ÞwøkLkk ÷kufku ÃkkuíkkLkk økwshkLk
{kxu ¾uíke íku{s rþfkhe «ð]ríkyku Ãkh ykÄkh hk¾íkk níkk. Ërûký ¼khík{kt {nkÃkk»kkrýf
MktMf]ríkçkkË Mktøk{fk¤Lkku «kht¼ ÚkÞku.
(¾) Mktøk{ Þwøk:

‘Mktøk{Þwøk’ yux÷u Ërûký ¼khíkLkk yuðk «khtr¼f Mk{Þøkk¤kLke ðkík fu sÞkhu
íkr{÷fÚkkykuyu ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt fkÔÞf]ríkykuLke h[Lkk fhe níke, ‘Mktøk{’ þçË frðykuLkk
MktøkXLk fu MktÄku yuðku yÚko Ëþkoðu Au. ÃkhtÃkhkøkík heíku yuf ÃkAe yuf yuðkt fw÷ ºký ‘Mktøk{’ ÞkuòÞkt
106 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
níkkt. ykðkt ºkýu ‘Mktøk{’ {ËwhkELkk ÃkktzÞ hksðeykuLkk hksÞk©ÞLke Lke[u rðrðÄ MÚk¤kuyu
ykÞkursík fhðk{kt ykÔÞk. Mktøk{ MkkrníÞ ytíkøkoík h[kÞu÷ fkÔÞf]ríkyku {wÏÞíðu «u{ yLku ÞwØ
yuðk çku rð»kÞku Ãkh ykÄkrhík níke. suLku ykøk¤ síkkt ‘E¥kkuíkkuøkE’ Lkk{Lkk ykX Mktøkúnku{kt Mktøkúrník
fhkÞkt Au. yk MkkrníÞLkku MksoLkfk¤ E.Mk.Ãkq. 300 Úke E.Mk.300 MkwÄeLkku {LkkÞ Au. yk MkkrníÞLke
yuf ÞkË hk¾ðk suðe ¾krMkÞík yu Au fu íku{kt íkífk÷eLk Mk{ksLkwt ðirðæÞÃkwýo íku{s ykÞo MktMf]rík LkkUÄ
MkkÚkuLkk íku{Lkk Mkk{úktsÞÃkqýo MktçktÄkuLkwt rðMík]ík ðýoLk Au.
íkr{÷ «Ëuþ,ríkYÃkríkLke xufheykuÚke þÁ fheLku fLÞk fw{kheLkk Auzk MkwÄe Vu÷kÞu÷ níkku.
íku {kuxe MktÏÞk{kt fkixwÂBçkf-frçk÷kykuLkk Mk{qnku{kt ÔknU[kÞu÷ níkku. ykðk frçk÷kykuLkk ykøkuðkLkLkwt
ÃkË ðtþÃkhtÃkhkøkík níkwt. Mktøk{Þwøk ËhBÞkLk íkr{÷«Ëuþ Ãkh þkMkLk fhLkkh {kuxk frçk÷kE MkhËkhku
níkk [ku÷ hksðeyku [ki÷Lke hksÄkLke WhiÞh,[uhLke hksÄkLke çkLkS (fhLkh ÃkkMku) yLku ÃkktzÞLke
hksÄkLke {ËwhkE níke. [ki÷,[uh yLku ÃkktzÞ hksðeyku ðå[u yðkhLkðkh ÞwØku Úkíkkt hníkkt níkkt.
íkuLkk V¤MðÁÃku Mktøk{ frðykuLku ÞwØ ykÄkrhík frðíkkyku h[ðkLke «uhýk {¤e.
¼khík : íkr{÷Lkkztw yLku

W¥kheÞ MktMfwrík
Lkfþku 6.3 ¼khík : íkr{÷Lkkztw yLku W¥kheÞ MktMfwrík

RríknkMk 107
«k[eLk ¼khík
yk Mk{Þu íkr{÷«Ëuþ fw÷ Ãkkt[ rxLkkE yÚkkoík ykŠÚkf rðMíkkhku{kt rð¼krsík níkku. yk
rðMíkkhku ykŠÚkf †kuík Ãkh ykÄkrhík níkk. íku níkk ‘fwrhLkS’ (Ãknkze «Ëuþ), ‘{÷kE’
(Ãkk÷eðøkhLkku «Ëuþ), ‘{q÷E’(ÄkMk[khkðk¤k «Ëuþ), ‘{MkË{’ (¼usðk¤ku rðMíkkh) íku{s
‘Lkeík÷’(Mk{wØ íkxeÞ) rðMíkkh yk «ËuþkuLkwt rMk{ktfLk MÃkü Lk níkwt yLku íku Mk{økú rðMíkkh{kt
LkkUÄ Vu÷kÞu÷ níkku. ÃkkuíkkLkk y÷øk y÷øk ¼kiøkkur÷f MktË¼kuo íku{s ÃkÞkoðhýeÞ rðþu»kíkkykuLku ÷eÄu yk
rxLkkEykuLkk Lkkøkrhfku ÃkkuíkÃkkuíkkLkk økwshkLk {kxu Ãkkuíku s yuf {kæÞ{ níkk. su{ fu fwrhS{kt
rþfkh fhðk íkÚkk ftË{q¤ ðeýðkLkwt fk{ {wÏÞ níkwt. Ãk÷kE ¾kíku sÞkt fE Ãkkfíkwt Lk níkwt. íÞkt
íku{Lkku ÔÞðMkkÞ yk¢{ý yLku ÷qtxVkx fhðkLkku níkku. {÷kE {wfk{u íkuyku ÃkþwykuLke Mkkh-Mkt¼k¤
hk¾íkk, {MkË{ ¾kíku ¾uíkeLkwt fk{ íku{s Lkeík÷ ¾kíku {kA÷e Ãkfzðe íkÚkk r{xwt Ãkfððwt íku íku{Lkku
{wÏÞ ÄtÄku níkku.
ðýoÔÞðMÚkkÚke {krníkøkkh yuðk yk «òsLkku W¥kh ¼khíkeÞ ÷kufkuLke {kVf Mk{ksLkk ðøkoLku
ô[Lke[Lkk ¼uË¼kðÚke yku¤¾kíkk Lk níkk. Ëk.ík. çkúkñýkuLkwt yÂMíkíð ík{k{ «fkhLkkt ðirËf
rðrÄ-rðÄkLk íku{s WíMkðku íku{Lkk Úkfe Lkuíkk fu Mk÷knfkh ÁÃk{kt fk{ fhíkk níkk. Ãkhtíkw íku{Lku fkuE
¾kMk rðþu»kkrÄfkhku {éÞk Lk níkk. Ëhuf {kýMk ÃkkuíkkLkk ÄtÄkLku ykÄkhu yku¤¾kíkk su{ fu
fkheøkh,rþÕÃke,{eXkLkku ðuÃkkhe,ÄtÄkËkhe,fÃkzkLkku ÔÞkÃkkhe ðøko,ÄkŠ{f ðøko #xkuLkkt çkLku÷kt Ãkkfku
{fkLkku{kt ðMkíkk yLku rf{íke ð†ku Ãknuhíkk. sÞkhu økheçk {kýMkku {kxeLkkt {fkLkku yÚkðk ÍqtÃkze{kt
ðMkíkk yLku Mkk{kLÞ ÄtÄk-hkusøkkh fhíkk.
ÞkuØkykuLkwt Mk{ksLkwt ô[w MÚkkLk níkwt. ÞwØ fhíke ðu¤kyu ÃkkuíkkLkku Sð ykÃkíkk ÞkuØkykuLkwt
MkL{kLk ÃkíÚkhLkkt M{khfku ‘Lkxwf÷’ yÚkðk ‘rðMkf÷’ Lkk Lkk{Úke h[íkk níkk yLku íkuLku ËuðíkkykuLke
{qŠíkykuLke {kVf Ãkqò fhíkk níkk. Mktøk{ÞwøkLke †eyku rþrûkík nkuÞ íku{ sýkE ykðu Au. yu ðkík
Mktøk{ MkkrníÞ{kt frðÞºkeyku îkhk h[kÞu÷ f]ríkyku ÃkhÚke sýkÞ Au. ynªLke {rn÷kykuLke f{oÛÞíkk
(fk{ fhíkk hnuðkLke Äøkþ) íku{Lke ykŠÚkf «ð]ríkyku suðe fu yLkksLkwt ðkðuíkh,ÃkwþÃkk÷Lk,ºkkuÃk÷eyku
çkLkkððe,Ëkuhzkt ðýðkt ðøkuhu{kt Ãký Ëu¾kE ykðu Au. òufu Mkrík«Úkk suðe Äkíkfe «Úkkyku Ãký fu su
‘ríkÃkkÞË÷’ Lkk Lkk{Úke òýeíke níke. íku Ãký yu ð¾íku ynª «[r÷ík níke. íku{ Aíkkt íku VhSÞkík
Lk níke. yk çkkçkíku íkífkr÷Lk Mk{ks{ktÚke fkuE sÁhe Ãkwhkðkyku {¤e ykðíkk LkÚke.íku{Lke ÂMÚkrík
ËÞLkeÞ níke. fkhý fu íku{Lkk þýøkkh íkÚkk fkuEÃký òíkLkk ykLktË-«{kuË{kt ¼køk ÷uðk Ãkh
«ríkçktÄ níkku.
÷kufku ¾uíkeðkze,rþÕÃk-MÚkkÃkíÞ íkÚkk ÄtÄk-hkusøkkh suðe swËe-swËe «ð]ríkyku{kt ÔÞMík
níkk. yLkks yu MkkiÚke {kuxe ÃkuËkþ-WíÃkkËLk {Lkkíkwt níkwt. íku ÷kufkuLkk ¼kusLkLkwt MkkiÚke yr¼Òk ytøk
nkuðk WÃkhktík ðMíkw-rðrLk{Þ (Mkkxk ÃkØrík) Lkk fk{{kt Ãký ykðíkwt níkwt. òufu íkr{÷«Ëuþ{kt
yrðhíkÃkýu Ôknuíke LkËeyku Lk níke. {kxu íÞktLkk hksðeykuLku rÃkÞík {kxu ík¤kð yLku çktÄku Ãký
çktÄkððkLkku Þþ ykÃke þfkÞ.yuLku ËuþLkku Mkðo«Úk{ çktÄ nkuðkLkwt økkihðÃký {éÞwt Au. MkqíkhkW íku{s
huþ{e ð†ðýkx ûkuºku Úkíkwt fktíký Ãký MkkiÚke {níðLkwt níkwt. {eXkLkwt WíÃkkËLk Ãký yuf çkeS {níðÃkqýo
«ð]rík níke. Mktøk{ÞwøkLke MkkiÚke ¾kMk rðþu»kíkk hku{Lk Mkk{úksÞ MkkÚkuLke ÔÞkÃkkrhf «økríkLkkt {wÏÞ
Ãkrhçk¤ku níkkt. íkuýu íkr{÷«Ëuþ{kt Lkðk Lkðk rsÕ÷kLke MkkÚku rþÕÃk {ÚkfkuLku Ãký sL{ ykÃÞku.
ðtS ðíko{kLk íkr{÷Lkkzw{kt r[hMk íkhefu yku¤¾kíkwt MÚk¤ íku [uhðtþe hksðeykuLku hksÄkLke nkuðkLke
MkkÚku MkkÚku ÔÞkÃkkh yLku f÷kykuLkwt {wÏÞ{Úkf níkwt. íÞktLkwt ‘{wsrhMk’ yÚkkoík Ërûký-Ãkrù{ ¼khíkLkk
108 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
rfLkkhu ¢UøkuLkkuh Ãký [uh Mkk{úksÞLkwt Mkðkuo¥k{ çktËh níkwt. ykÃkýLku fnuðk{kt ykðu Au fu MkkuLkkÚke
÷ËkÞu÷kt hku{Lk snkLkku ynª ÷ktøkhðk{kt ykðíkkt yLku ½ýk {kuxk «{ký{kt {he-{Mkk÷k ÷E
síkk níkk. íku Wíf]ü ðMíkwyku íku{s nkÚkeËktíkLkwt {níðLkwt ÔÞkÃkkh fuLÿ níkwt. íkr{÷LkkzwLkk
ríkhk[uÒkkÃkÕ÷e rsÕ÷k{kt ykðu÷ fkuhfuE ÃkktzÞ hksðeykuLkwt {wÏÞ çktËh níkwt. íku ÃkkuíkkLkkt {kuíke {kxu
òýeíkwt níkwt. [ku÷ðtþLke hksÄkLke WhiÞwh (íkr{÷Lkkzw Lkwt ríkhk[uÒkkÃkÕ÷e) ði¼ðe ¼ðLkkuðk¤w LkkUÄ
¼ÔÞ Lkøkh níkwt. [ku÷kuLkwt {wÏÞ çktËh fuðhe ÃkèLk{ yÚkðk Ãkwnkh níkwt. Mktøk{ frðykuyu yk
çkòhLku MkirLkfkuLke [kufe {wfeLku ÃkwÁíkw hûký ykÃÞw níkwt.
Ä{oLkuûkuºku Mktøk{fk¤{kt W¥kh ¼khíkeÞ íku{s Ërûký ¼khíkeÞ ÃkhtÃkhkyku ðå[u þktríkÃkqýo
íkÚkk rLkfxLkk MktçktÄku níkk. ÄkŠ{f rðrÄrðÄkLk fhLkkhk çkúkñýkuyu Ërûký ¼khík{ktE ELÿ,rð»ýw
íkÚkk rþð ðøkuhuLke «ò «[r÷ík çkLkkðe. ynªÚke siLk yLku çkkiØ r¼ûkwykuLkk yÂMíkíðLke Mkkrçkíkeyku
Ãký {¤e ykðu Au. MÚkkrLkf Lkkøkrhf ¾kMk fheLku Ãknkzku{kt ðMkíkk-røkrhsLkku {wÁøkLk Lkk{Lke
ËuðLke Ãkqò fhíkk níkk. íkuLku W¥kh ¼khík{kt ÞwØLkk Ëuðíkk íkhefu fkŠíkfuÞLke Ãkqò Úkíke níke.
xqtf{kt Mktøk{ MkkrníÞ «u{ íku{s ¼kðLkkyku (yñ) ÞwØ íkÚkk Mkk{krsf yk[hý (Ãkwh{)
Lkk {kæÞ{Úke E.Mk.Ãkq. 300 Úke E.Mk.Ãkq.300 MkwÄe íkr{÷ «Ëuþku{kt hksfeÞ MktÄ»ko,Mkk{krsf
rð»k{íkk yLku ykŠÚkf Mk{]rØLkwt r[ºk hsw fhu Au.
(1 ) {nkÃkk»kkrýf yux÷u þwt ?
............................................................................
(2) Mktøk{ þçËLkku þku yÚko ÚkkÞ Au ?
............................................................................
(3 ) Mktøk{ MkkrníÞLkwt fÚkkðMíkw sýkðku.
............................................................................
(4 ) Mktøk{ MkkrníÞ{kt ðýoðu÷ {wÏÞ frçk÷k íkÚkk íkuLkk MkhËkh fkuý níkk ?
............................................................................
(5) Mktøk{ frðíkkyku{kt ðýoðu÷k Ãkkt[ rxLkkE yÚkðk ykŠÚkf «Ëuþku fÞk níkk ?
............................................................................
(6 ) fÞk [ki÷ hksðeyu fkðuhe LkËe Ãkh çktÄ çktÄkÔÞku níkku ?
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
{kiÞkuo¥khÞwøk{kt þwtøkðtþe hksðeyku {kiÞkuoLkk W¥khkrÄfkhe çkLÞk. íÞkhçkkË fw»kkýku
hkòykuyu ÃkFðkuLku nhkðeLku ðkhkýMkeÚke ÷ELku {æÞyurþÞk MkwÄeLkk «Ëuþ{kt yuf rðþk¤
Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk fhe. fw»kký hksðeyku{kt MkkiÚke «ÏÞkík hkò frLk»f níkku. íku çkkiØ Ä{oLkku
{nkLk Mkthûkf níkku. íkuýu [kuÚke çkkiØ Ä{oMk¼kLkwt ykÞkusLk fhkÔÞw níkwt. yu WÃkhktík økktÄkh yLku
RríknkMk 109
«k[eLk ¼khík
{Úkwhk f÷kþi÷eLku hksÞk©Þ Ãký Ãkwhku ÃkkzÞku níkku. íkuLkk rðþk¤ Mkk{úksÞLku ÷eÄu yktíkh-çkkÌk
ÔÞkÃkkh{kt ¼khu «økrík Úkðk Ãkk{e.
Ërûký{kt MkkíkðknLkðtþe Mkk{úksÞ f]»ýk LkËeÚke økkuËkðhe ðå[u MÚkÃkkÞwt níkwt. yk ðtþu
ykihtøkkçkkË ÃkkMku «ríkckLk{kt ÃkkuíkkLke hksÄkLke MÚkkÃke. hku{Lk Mkk{úksÞLkk ÷k¼«Ë ÔÞkÃkkhLku
LkkUÄ ÷eÄu ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ{kt y¼qíkÃkqðuo «økrík LkkUÄkE. f÷kLke y{hkðíke
f÷kþi÷e yktÄú«Ëuþ{kt íku{Lkk yk©Þu rðfMke.
Ërûký ¼khík{kt LkðkÃkk»kkýÞwøk çkkË E.Mk.Ãkq. 1200 Úke E.Mk.300 ËhBÞkLk
{nkÃkk»kkrýf MktMf]rík yÂMíkíð{kt ykðe.
{nkÃkk»kkrýf Lkkøkrhf ÃkkuíkkLkk økwshkLk {kxu f]r»k ykÄkrhík «ð]ríkyku Ãkh rLk¼oh hnuíkk.
E.Mk.Ãkq.300 Úke E.Mk.300 ËhBÞkLk Lkðk Mktøk{ MkkrníÞu Ërûký ¼khíkLkk þÁykíkLkk EríknkMk
Ãkh «fkþ ÃkkÚkÞkuo Au. íkuÚke ykÃkýLku Ërûký ¼khík{kt ÚkE økÞu÷ ºký {nkLk hksðtþku [ki÷,[uh
yLku ÃkktzÞLke «ð]ríkykuLke {krníke {¤u Au. íku{kt íkífk÷eLk Mk{ksLke yÚkoÔÞðMÚkk íkÚkk MktMf]ríkLkwt
ðirðæÞÃkwýo r[ºk Ãký hsw fhu Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) {kiÞoðtþ ÃkAe W¥kh ¼khík{kt ÚkÞu÷k {wÏÞ hksfeÞ rðfkMk Ãkh «fkþ ÃkkÚkþu.
(2) fw»kký fkuý níkk ? ¼khík{kt íku{Lkk «ËkLkLke Mk{eûkk fhku.
(3 ) EMkwLke «khtr¼f MkËe{kt ¼khík yLku {æÞyurþÞk ðå[uLkk MktçktÄkuLke rðMík]ík [[ko fhku.
(4 ) økkiík{eÃkwºk þíkfýeoLke rMkrØyku Ãkh xqtfLkkUÄ ÷¾ku.
(5) ¼khíkLkk ËrhÞkE ÔÞkÃkkhLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku ðýoðku.
(6 ) W¥kh {kiÞkuo¥khÞwøk{kt «økxu÷e rþÕÃkf÷kLke rðrðÄ þi÷eykuLkwt rðMík]ík ðýoLk fhku.
(7 ) EMkwLke «khtr¼f MkËeyku MktË¼uo íkr{÷«ËuþLke hksfeÞ Mkk{krsf ÂMÚkríkLke {krníke Mktøk{
MkkrníÞ fE heíku ykÃku Au ?
:
6. 1
(1 ) çk]nkÿÚk
(2) þwtøk hksðe ¼køk¼ÿLkk Ëhçkkh{kt nu÷ezkuhMk ELzkuøkúef þkMkf yrík÷feËkMkLkku hksËwík
níkku.
(3 ) r{LkuLzh
(4 ) swLkkøkZLkku ÁÿËk{Lk yÚkðk røkhLkkh rþ÷k÷u¾
(5 ) {æÞ yurþÞk
6. 2
(1 ) frLk»f
(2) E.Mk.78 {kt frLk»f
110 RríknkMk
«k[eLk ¼khík
(3 ) fwtz÷ðLk (ðíko{kLk sB{w-fÂ~{h {kt ©eLkøkh ÃkkMkuLkwt nhðkLk) frLk»fLkk hksÞ©Þíkk
(4 ) ykÞwoðuoËLkk sLkf íkhefu su{ýu ‘[hfMktrníkk’ økútÚk ÷ÏÞku.
6. 3
(1 ) íku{kt þkMkf{kt r[ºkku Ëkuhu÷kt níkk.
(2) ÞðLkku LkkUÄ
6. 4
(1 ) [uheðtþe hksðe ¾khðu÷ suýu f®÷øk Ãkh ÷øk¼øk Eþw ÃkqðuoLkk çkeò Mkifk{kt hksÞ fÞOw.
(2) ¼wðLkuïh ÃkkMkuLkwt ykurhMMkk
6. 5
(1 ) økkiík{eÃkwºk þíkfýo («Úk{ MkifkLkku W¥khkÄo)
(2) «ríkckLk (ykihkøkkçkkË-{nkhk»xÙ ÃkkMkuLkwt ÃkiXý)
(3 ) økúk{
(4 ) MkkíkðknLk
(5) çkúkñý
6. 6
(1 ) W¥khkÃkÚk yuf s{eLk {køko níkku. íku ®nËLkk W¥kh-Ãkqðo¼køkLku W¥kh-Ãkrù{ Mke{kyku MkwÄe
(ðíko{kLk ÃkkrfMíkkLk yLku íkuÚke Ãký ykøk¤ MkwÄe ) òuzíkku níkku.
(2) ËrûkýkÃkÚk yuf s{eLk {køko níkku. íku ®nËLku ¼khíkLkk W¥kh-Ãkrù{ ¼køk MkkÚku òuzíkku
níkku.
(3 ) íkuLkk ÷eÄu ®nË yLku hku{ ðå[uLkk ËrhÞkE ÔÞkÃkkhLku «kuíMkknLk {¤e hnÞwt.
(4 ) ‘VuheB÷Mk ykuV yuherÚkúÞLkMke’ yuf yòÛÞk ÷u¾fLkwt «Úk{ Mkifk{kt ÷¾kÞu÷ ÃkwMíkf
(5) fkheøkhku-ÔÞkÃkkheykuLkku yuf Mkt½
6. 7
(1 ) MíkqÃkku çktÄkððk íkÚkk f÷k ûkuºku MÚkkrLkf f÷k þi÷eykuLku rðfMkkððe.
(2) MíkqÃk yux÷u çkkiØkuLkku «kÚkoLkk ¾tz,íku{kt çkwØ yÚkðk çkkiØ r¼ûkwykuLkk yðþu»kku Mktøkúrník
hnuíkk.
(3 ) Mkkt[e,¼hËwík íku{s LkkøkkswoLkfkUzkLkk MíkqÃkku
(4 ) çkkiØ MÚkkÃkíÞf÷k{kt [iíÞ íkÚkk rðnkh rþ÷kykuLku fkuíkheLku çkLkkðu÷kt ¼ðLkku níkk [iíÞku
çkkiØ r¼ûkwykuLkkt hnuXký níkk.
(5) {Úkwhk,økktÄkh íkÚkk y{hkðíkeLke f÷k þi÷eyku
(6 ) fk¤kt xÃkfkðk¤k ÷k÷ÃkíÚkh
(7 ) þf-fw»kký
6. 8
(1 ) {nkÃkk»kkrýf fçkúMíkkLk-su{kt fçkhku nkuÞ
(2) su íkr{÷ frðykuLkkt Mkt{u÷Lkku Ëþkoðu Au.
(3 ) «u{ íkÚkk ÞwØ
(4 ) [ki÷k, Ãktzâk yLku r[hMk
RríknkMk 111
«k[eLk ¼khík
(5 ) ‘fwrhLkS’ (Ãknkze «Ëuþ), ‘{÷kE’(Ãkk÷eðøkhLkku «Ëuþ), ‘{q÷E’(ÄkMk[khkðk¤k
«Ëuþ), ‘{MkË{’ (¼usðk¤ku rðMíkkh) íku{s ‘Lkeík÷’(Mk{wØ íkxeÞ)
(6 ) Mktøk{fk÷eLk [ku÷k hkò fwrhfk÷
LkkUÄ ÃkkXktík «&™ku {kxuLkk Mktfuíkku:

(1 ) swyku Vfhku-6.2
(2) swyku Vfhku-6.2.2
(5) swyku Vfhku-6.6.2
(6 ) swyku Vfhku-6.7.3
(7 ) swyku Vfhku-6.8.2
112 RríknkMk
økwÃíkðtþ íkÚkk íkuLkk ðkhMkËkhku {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
økwÃíkðtþ íkÚkk íkuLkk ðkhMkËkhku
fw»kkýðtþLkk ÃkíkLkçkkË W¥kh¼khík{kt økwÃíkðtþLkku WËÞ ÚkÞku. yk ðtþLkk hksðeykuyu

rðþk¤ Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk fhe. su{kt Mk{Mík W¥kh¼khík Mk{krðü níkwt. økwÃíkku ÃkkMku Úkkuzef
yLkwfw¤ ¼kir{ríkf ÃkrhÂMÚkríkyku níke. suýu Mkk{úksÞLkk økXLk{kt ¼khu MknkÞíkk Ãkwhe Ãkkze níke.
íku Ãkqðuo W¥kh «Ëuþ yLku rçknkhLkk yíÞtík V¤ÿwÃk rðMíkkhku{kt hneLku þkMkLk fhíkk níkk. íku ÃkkuíkkLkk
VkÞËk {kxu {æÞ ¼khík íku{s rçknkhLkk ÷ku¾tz-Ãkku÷kËLku Ãký ÷kðe þfíkk níkk. yk Þwøk{kt f÷k-
MÚkkÃkíÞ f÷k íkÚkk MkkrníÞ ûkuºku ¼khu «økrík ÚkE. íku{ýu E.Mk.550 MkwÄe hksÞ fÞwO. íku{Lkk ÃkíkLk
çkkË W¥kh ¼khík swËk swËk MÚkkrLkf hsðkzkt{kt ðnu[kE sðk ÃkkBÞwt. Ërûký ¼khík{kt Ãký çku
{níðÃkqýo ðtþku yLkw¢{u [k÷wfÞ yLku ÃkÕ÷ðLkwt E.Mk.550 Úke 750 ËhBÞkLk hksÞ þkMkLk
hnÞwt.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMkçkkË ík{u...............
 økwÃíkMkk{úksÞLkk WËÞ íkÚkk íkuLkk hksðeykuLke hksfeÞ rMkrØykuLku Mk{S þfþku.
 økwÃíkkuLkk ÃkíkLk çkkË MÚkkrLkf íkkfkíkLkk þkMkLkLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 økwÃíkfk÷eLk íkÚkk økwÃíku¥khfk÷eLk hksfeÞ ÔÞðMÚkkLkwt rð&÷u»ký fhe þfþku.
 E.Mk.300 Úke E.Mk.700 ËhBÞkLk ÚkÞu÷kt Mkk{krsf-ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkkuLke {krníke
ykÃke þfþku.
 f÷k yLku MkkrníÞ MktË¼uo ÚkÞu÷k MkktMf]ríkf rðfkMkLku Ëþkoðe þfþku.
 çkúkñýðkËe ÃkhtÃkhkyku/heíkrhðkòuLke Ëwëíkk íkÚkk MkLkkíkLk Ä{oLkk WËÞ rð»ku òýe þfþku.
 rð¿kkLk íku{s xufLkku÷kuS ûkuºku ÚkÞu÷k rðfkMk ðýoðe þfþku.
EríknkMk 113
{kuzâw÷ - 1 økwÃíkðtþ íkÚkk íkuLkk ðkhMkËkhku
«k[eLk ¼khík
7. 1 . hksfeÞ EríknkMk:
økwÃíkðtþLke MÚkkÃkLkk ©eøkwÃíku fhe íku {kuxu¼køku ði~Þ níkku. íkuyku {q¤ {økÄ (rçknkh) íkÚkk
«Þkøk (Ãkqðo W¥kh «Ëuþ) Lkk ðíkLke níkk. íkuLkk Ãkwºk Äxkuíf[uu ‘{nkhkò’tLkwt rçkÁË Äkhý fÞwo níkwt.
LkkUÄ íku yuf LkkLkku hksðe níkku. íkuLku ÷økíke ykÚke rðþu»k {krníke WÃk÷çÄ çkLkíke LkÚke.
(f) [tÿøkwÃík «Úk{:
økwÃíkðtþLke Mk¥kkLkku Mkk[ku ÃkkÞku [tÿøkwÃík «Úk{Lkk þkMkffk¤ (E.Mk.319-334) ËhBÞkLk
Lkt¾kÞku. E.Mk.319 {kt íkuLkk hksÞkhkuný Úke økwÃíkðtþLkku «kht¼ ÚkÞu÷ku {LkkÞ Au. ík{k{
yr¼÷u¾ku{kt íkuLkku íkÚkk íkuLkk Mkk{tíkkuLkku WÕ÷u¾ {¤e ykðu Au. íkuýu ‘{nkhkòrÄhks’ Lkwt rçkÁÄ
Äkhý fÞwo níkwt. íkuLkwt ÷øLk r÷åAðe hksÞLke hksfw{khe fw{khËuðe MkkÚku fÞwo níkwt. [tÿøkwÃíku çknkh
Ãkkzu÷ Mkwðýo{wÿk (rMkffk) Lke ©uýe{kt yk ðkíkLkwt ðýoLk fhu÷w Au. yk ÷øLk MktçktÄ Úkfe økwÃík
hksðeykuLku fkÞËuMkhLke {kLÞíkk,MkL{kLk yLku þrfík «ËkLk ÚkÞkt nkuðkLkwt sýkE ykðu Au. [tÿøkwÃíkLkwt
Mkk{úksÞ {økÄ (rçknkh) , Mkkfuík (ðíko{kLk yÞkuæÞk) íkÚkk «Þkøk (ðíko{kLk yÕnkçkkË) MkwÄe
Vu÷kÞu÷w níkwt. íkuLke hksÄkLke Ãkkx÷eÃkwºk (ðíko{kLk Ãkxýk) Lkøkh níkwt.
(1 ) økwÃíkðtþLkku ðkMíkrðf MÚkkÃkf hksðe fkuý níkku ?

............................................................................
(2) økwÃíkðtþLke MÚkkÃkLkk{kt MknkÞ¼wík rLkðzu÷ çku Mktòuøkku sýkðku.
............................................................................
(3 ) r÷åA÷eðtþ MkkÚku ÚkÞu÷ ðiðkrnf MktçktÄ [tÿøkwÃík «Úk{Lku fuðe MknkÞ fhe ?
............................................................................
(¾) Mk{wÿøkwÃík:
Mk{wÿøkwÃík (E.Mk.335-375) [tÿøkwÃík «Úk{Lkku W¥khkrÄfkhe níkku. íkuýu ÞwØ yLku
rðsÞLke Lkerík yÃkLkkðeLku ÃkkuíkkLkku Mkk{úksÞ rðMíkkh fÞkuo.íkuLke rMkrØykuLkwt ðýoLk ykÃkýLku íkuLkk
hksfðe nrhMkuLku MktMf]ík{kt fkuíkhkÞu÷ ÷u¾Lkku ðýoLk{ktÚke {¤e hnu Au. yk yr¼÷u¾ yÕnkçkkË
ÃkkMkuLkk yuf Míkt¼ Ãkh fkuíkhu÷ku Au. íku{kt Mk{wÿøkwÃík îkhk Síke ÷uðkÞ÷k hksÞðtþku yLku íku{Lkk
«ËuþkuLkkt Lkk{ Ëþkoðu Au. íkuýu ík{k{ Síku÷k «Ëuþku {kxu swËe s Lkerík yÃkLkkðe.
™ð øktøkk-s{LkkLkk Ëkuykçk ûkuºk{kt íkuýu çkeò hksÞkuLku çk¤Ãkqðof ¼u¤ððkLke Lkerík
yÃkLkkðe. íkuýu LkkitLkkøk þkMkfkuLku nhkðe íku{Lkk hksÞku ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄk. íÞkhçkkË
íku {æÞ¼khíkLkk ðLk«Ëuþku íkhV ykøk¤ ðæÞku, suLkku WÕ÷u¾ ‘yíkðehksÞ’Lkk ÁÃk{kt fhkÞu÷ku
Au.yk frçk÷k «ËuþkuLkk þkMkfkuLku nhkðeLku ykrÄÃkíÞ Mðefkhðk Vhs Ãkkzðk{kt ykðe. yk «ËuþLkwt
hksfeÞ Ërüyu Ãký ½ýwt {níð Au. fkhý fu yu{kt ÚkELku s Ërûký ¼khík MkwÄeLkku {køko ÃkMkkh Úkíkku
níkku. íkuýu Mk{wÿøkwÃíkLku Ërûký íkhV rðsÞfw[ fhðk Mkûk{ çkLkkÔÞku. Ãkqðo íkhVLkk rfLkkhkLkk «Ëuþku
114 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
Síkíkkt, çkkh hksðeykuLku nhkðeLku íku MkwËhfkt[e (ðíko{kLk [uÒkkE ÃkkMku) MkwÄe ÃknkU[e økÞku. Mk{wÿøkwÃík
hksÞkuLkku çk¤sçkheÚke ÃkkuíkkLkk hksÞku{kt ¼u¤ðe ËuðkLku çkË÷u WËkhLkk Ëk¾ðeLku íku{Lku íku{Lkkt
hksÞku Ãkhík fÞko. íkuýu Ërûký ¼khíkLkkt hksÞku {kxu Mk{swíkeðk¤e yk Lkerík yux÷k {kxu yÃkLkkðe
fu íkuLku ¾çkh níke fu W¥kh¼khík{kt sÞkhu íku ÃkkAku Vhþu íÞkhu yk hksÞkuLku ÃkkuíkkLkk fkçkw{kt hk¾ðk
íkuLku {kxu {w~fu÷ çkLke hnuþu. íkuÚke íkuýu íku{Lkk îkhk ÃkkuíkkLkwt ykrÄÃkíÞ MðefkhkÞ yux÷kÚke íkÚkk LkkUÄ
íku{Lkk îkhk ykÃkðk{kt ykðíke ¼ux MkkuøkkËkuÚke s Mktíkku»k {kLke ÷eÄku.
yÕnkçkkË yr¼÷u¾ yLkwMkkh Ãkkt[ Ãkzkuþe-Mke{kðíkeo «Ëuþ íkÚkk Ãktòçk yLku Ãkrù{
¼khíkLkkt Lkð øký hksÞku Mk{wÿøkwÃíkLkk rðsÞ Úke zhe økÞkt níkkt. íkuÚke íku{ýu ÞwØ fÞko ðøkh s
íkuLku fh yLku ÄLk ykÃkðk {ktzÞkt íkÚkk íkuLkk ykËuþkuLkwt Ãkk÷Lk fhðkLkwt Mðefkhe ÷eÄw níkwt. yr¼÷u¾
îkhk yu Ãký òýðk {¤u Au fu Ërûký Ãkqðeo yurþÞkLkk ½ýkçkÄk hkòyku Úkfe Mk{wÿøkwÃíkLku ÄLk
ðøkuhu {¤e hnuíkwt níkwt.
íkuLkwt hksÞ rðþk¤ níkwt. Ãkhtíkw íkuLkwt ðkMíkrðf þkMkLkLkku øktøkk ¾eý«Ëuþ{kt s níkwt. íku
ÃkkuíkkLkk rðsÞLkku WíMkð yï{u½ Þ¿k{kt yïçkr÷ ykÃkeLku {LkkÔÞku níkku. ykðk yðMkh «Mktøku
íkuýu yuðk (çkr÷Lkwt ðýoLk fhíkk) rMkffk Ãký ÃkzkÔÞk níkk. Mk{wÿøkwÃík {kºk rðsuíkk s Lknª Ãký
yuf Mkkhkufrð,Mktøkeíkfkh íkÚkk rþûkýLkku yk©ÞËkíkk níkku. Mktøkeík «íÞuLkku íkuLkku «u{ íkuLkk rMkffkyku
ÃkhÚke sýkE ykðu Au. su{kt íkuLku ðeýkðkËLk fhíkku Ëþkoððk{kt ykÔÞku Au.
(1 ) Mk{wÿøkwÃíkLkk EríknkMk{kt yÕnkçkkË Míkt¼÷u¾Lkwt þwt {níð Au ?
............................................................................
(2) Mk{wÿøkwÃík fk÷eLk rMkffkyku ÃkhÚke yuLke fE rðþu»kíkkykuLkku ÏÞk÷ ykðu Au
............................................................................
EríknkMk 115
«k[eLk ¼khík
økwókLkku Mk{Þøkk¤ku
LkkUÄ
Lkfþku 7.1 økwókLkku Mk{Þøkk¤ku

(øk) [tÿøkwÃík rîíkeÞ:
Mk{wÿøkwÃík ÃkAe íkuLkku Ãkwºk [tÿøkwÃík rîíkeÞ íkuLkku W¥khkrÄfkhe çkLÞku.íkuLku [tÿøkwÃík
rð¢{krËíÞLkk Lkk{Úke Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au. íkuýu ÃkkuíkkLkk Ãkkiík]f Mkk{úksÞLkku rðMíkkh {kºk
fÞkuo Lknª Ãkhtíkw yk ÞwøkLke yLÞ ðtþe hksfw{khe fwçkuhLkkøkk MkkÚku ÷øLk fÞwo. íkuLkkÚke íkuLku «¼kðíke
Lkk{Lke Ãkwºke «kÃík ÚkE. yk «¼kðíkeLkwt ÷øLk ËrûkýLkk þkMkf ðkfkxfðtþe hksðe ÁÿMkuLk rîíkeÞ
116 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
MkkÚku ÚkÞwt níkwt. ÃkkuíkkLkk ÃkríkLkk yðMkkLkçkkË íkuýu ÃkkuíkkLkk rÃkíkkLke {ËËÚke ÃkkuíkkLkk MkøkehÃkwºkLkk
h¾uðk¤ íkhefu hksÞ þkMkLk [÷kÔÞtw níkwt.ðkfkhfk «Ëuþku ÃkhLkwt ÃkkuíkkLkwt ykrÄÃkíÞ [tÿøkwÃík çkeò
{kxu ðhËkLkÁÃk Ãkwhðkh ÚkÞwt. fkhý fu nðu íku ÃkkuíkkLkk yLÞ Ëw~{Lkku Ãkh Mkkhe heíku æÞkLk hk¾e
yk¢{ý fhe þfu íku ÂMÚkrík{kt ykÔÞku.
íkuLke {nkLk ÷~fhe rMkrØyku ¼khík{kt 300 ð»kkuoÚke þkMkLk [÷kðe hnu÷k þkMkf Mkk{úksÞ LkkUÄ
Ãkh AðkE sðk Ãkk{e. yk rðsÞ Lku ÷eÄu økwÃíkMkk{úksÞLke Mke{kyku ¼khík{kt Ãkrù{ íkx MkwÄe
ÃknkU[e sðk Ãkk{e níke.
{nhki÷e (rËÕne) Lkk ÷kunMíkt¼ ÃkhLkk yr¼÷u¾{ktÚke òýðk {¤u Au fu íkuLkk Mkk{úksÞ{kt
W¥kh-Ãkrù{ ¼khík íkÚkk çktøkk¤Lkk hksÞku Ãký Mkk{u÷ níkkt. íku f÷k-MÚkkÃkíÞ yLku MkkrníÞLkk
Mkthûkf íkhefu òýeíkku Au. íkuLkk Ëhçkkh{kt LkðhíLkku(Ëhçkkheyku) nksh níkkt. íku{ktLkk yuf MktMf]íkLkk
{nkfrð íkÚkk {nkLk LkkxÞfkh fkr÷ËkMk yíÞtík «rMkØ níkk. [eLke çkkiØ «ðkMke VkÌkkLku
(E.Mk.404-411) íkuLkk þkMkLkfk¤{kt ®nËLkku «ðkMk fÞkuo níkku. íkuLkkt «ðkMk ðýoLkku{kt Ãkkt[{kt
MkifkLkk ®nËLkk sLkSðLkLkwt ðýoLk Au.
(1 ) [tÿøkwÃík çkeòLke ÃkwºkeLkkt ÷øLk fÞk ðtþLkk hksðe MkkÚku ÚkÞkt níkkt ?
............................................................................
(2) yk ÷øLk MktçktÄ [tÿøkwÃík rîíkeÞLku fE heíku V¤ËkÞe rLkðzÞku ?
............................................................................
(3 ) [tÿøkwÃík rîíkeÞLkk þkMkLkfk¤{kt ®nËLkku «ðkMk fhLkkh íkeÚkoÞkøkeLkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(4 ) [tÿøkwÃík çkeòLkk ËhçkkhLkk þku¼kðíkk «rMkØ MktMf]ík frð-LkkxÞfkhLkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(½) økwÃík Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk:

[tÿøkwÃík rîíkeÞ çkkË íkuLkku Ãkwºk fw{kh økwÃík (E.Mk.415-455) økkËeLku ykÔÞku. Ãkiík]f
Mkk{úksÞLkwt hûký fhðk{kt þÁykík{kt íkku íkuLku MkV¤íkk MkktÃkze Ãkhtíkw ykøk¤ síkkt {æÞyurþÞkLkk
nwýkuLkk yk¢{ý îkhk Ãkzfkh {¤íkk ÚkÞk. çkurfxÙÞLk «Ëuþku Ãkh ykrÄÃkíÞ MÚkkÃke [wfu÷k nwýkuyu
nðu rnLËwfwþ Ãkðoík{k¤k yku¤tøkeLku ®nË{kt «ðuþ fÞkuo níkku. íku{Lkwt «Úk{ yk¢{ý íkku hksfw{kh
MftËøkwÃíku rLk»V¤ çkLkkðe ËeÄwt níkwt. Ãkhtíkw økwÃíkþkMkfku nwýkuLkkt ÃkkA¤Úke ÚkÞu÷ku yk¢{ýkuLku ¾k¤e
þfÞk Lknª. yðkh Lkðkh Úkíkkt nwýkuLkku yk¢{ýkuyu økwÃík Mkk{úksÞLku çkkuËw (Ëwçko¤) çkLkkðe ËeÄwt.
økwÃík Mkk{úksÞLkk ÃkíkLk (rðÄxLk) {kxu sðkçkËkh Ãkrhçk¤ku{kt yk yuf {wÏÞ Ãkrhçk¤ økýkÞ Au.
EríknkMk 117
«k[eLk ¼khík
nwýkuLkk yr¼÷u¾ku ÃkhÚke òýðk {¤u Au fu E.Mk.485 MkwÄe yu{ýu {k¤ðk íkÚkk
{æÞ¼khíkLkk ½ýk {kuxk¼køk Ãkh ykrÄÃkíÞ MÚkkÃke ËeÄwt níkwt. Ãktòçk íku{s hksMÚkkLk Ãký íku{Lku
nMíkf níkkt. nwýðtþLkku Mkðo«Úk{ «rMkØ þkMkf íkkuhý níkku. íkuýu {æÞ¼khík{kt ¼kuÃkk÷ ÃkkMku
ykðu÷k yuþLk MkwÄe ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞLke Mke{kyku rðMíkkhe níke. íkuLkku Ãkwºk r{rnhkfw÷ E.Mk.515
LkkUÄ {kt íkuLkku W¥khkrÄfkhe çkLÞku. yr¼÷u¾kuLkk ðýoLk yLkwMkkh íku ¢wh yLku MkðoMk¥kkÄeþ hksðe níkku.
{k¤ðkLkk hksðe ÞþkuÄ{o íku{s økwÃíkhksðe Lkh®Mkn økwÃík çkk÷krËíÞu r{rnhfw÷Lku Auðx MkwÄe
nhkÔÞku nkuðk Aíkkt nwýku ÃkhLkk yk rðsÞ Ãký rLkçko¤ çkLke [wfu÷k) økwÃík Mkk{úksÞLku LkðSðLk
«ËkLk fhe þõÞk Lknª.
nwýkuLkk yk¢{ý çkkË økwÃíkkuLke ykŠÚkf ÂMÚkrík fÚk¤e sðk Ãkk{e. ÃkkA÷k økwÃíkþkMkfkuLkk
rMkffk fu su{kt MkkuLkkLkk ykuAk yLku r{© (n÷fe) ÄkíkwLkk Mkrðþu»k nkuðkÚke yk ðkíkLku Mk{ÚkoLk
{¤e hnu Au. ð¤e økwÃíkku¥kh fk¤{kt rMkffkykuLkk «{ký{kt Ãký ½xkzku ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au.
Ãkrhýk{u hksðeykuLku {nuMkw÷ hkufzLku çkË÷u ¼qr{Lkk YÃk{kt [wfððkLke «r¢ÞkLku sL{ ykÃÞku. yk
çkkçkíkLke òýfkhe çkúkñýku íku{s yrÄfkheykuLku {kuxk ÃkkÞk Ãkh ËkLk{kt yÃkkÞu÷ s{eLkLkk yrÄfkhe
Ãkºkku (ËMíkkðuòu) ÃkhÚke {¤e hnu Au.
ÄkŠ{f íku{s Mkkt«ËkrÞf nuíkwMkh s{eLk ËkLk ykÃkðkLku çkË÷u þkMkfkuLku Mkuðkyku ykÃkðkLke
s{eLkËkhe «Úkk nðu þÁ Úkðk Ãkk{e. yk «Úkk ytíkøkoík ËkLk {u¤ðLkkh ÔÞrfíkLku {kºk {nuMkw÷
WÄhkððkLkku s Lknª Ãký ËkLk{kt {¤u÷e s{eLkLke ÔÞðMÚkk fhðkLkku yrÄfkh Ãký ykÃkðk{kt
ykðíkku níkku. íkuýu swËkt swËkt yLku LkkLkkt yuðk þrfík {Úkfku W¼kt fÞko. yk {Úkfkuyu ykøk¤ síkkt
rLkçko¤ hksðeLku Ãkzfkh VUfðk {kxu ÃkkuíkkLkk «ËuþkuLkku rðMíkkh fhðk {ktzÞku.
økwÃík Mkk{úksÞLkk ÃkíkLkLku ÷eÄu W¥kh ¼khík{kt swËk swËk rðMíkkhku{kt ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt
rðrðÄ hksðtþkuLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku. íku{kt {wÏÞíðu ½kýuï (Ãktòçk) Lkk Ãkw»Ãk¼qrík (n»koðÄoLkLkku
ðtþ) fLkkusLkk {ki¾he yLku ðÕ÷ ¼Lkk {iºkfkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. yu ð¾íku Mk{Mík ¼khíkeÞ
WÃk¾tz{kt Ãký hksfeÞ Ãkrhÿ~Þ ÷øk¼øk ykðwt s níkwt. Ërûký íku{s W¥kh íkr{÷Lkkzw{kt ¢{þ:
[k÷wfÞ íku{s ÃkÕ÷ð {sçkwík hksfeÞ íkkfkíkLkk ÁÃk{kt W¼he ykÔÞk.
(1 ) íkkuh{ý þkMkfku fÞk ðtþLkk níkk ?
............................................................................
(2) nwýkuLkk «Úk{ yk¢{ýLku rLk»V¤ çkLkkððk{kt økwÃíkðtþe hksfw{khLkwt Lkk{ sýkðku ?
............................................................................
(3 ) økwÃíkðtþLkk ÃkíkLk çkkË WËÞ Ãkk{u÷k çku ðtþLkkt Lkk{ Ëþkoðku.
............................................................................
7. 2 {iºkfðtþe hksðeyku:
{iºkf þkMkfku {q¤¼qík heíku økwÃíkðtþLkk {ËË fíkko ykøkuðkLkku {kºk níkk. íku{ýu Ãkrù{
¼khík{kt yuf Mðíktºk Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk fhe níke. {iºkfðtþLkku MkkiÚke LkkUÄÃkkºk þkMkf ÄwðMkuLk çkeòu
118 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
níkku. íku n»koðÄoLkLkku Mk{fk÷eLk níkku yLku n»koLke Ãkwºke (.........) MkkÚku íkuLkwt ÷øLk Ãký ÚkÞwt níkwt.
nÞw.yuLk.íMktøkLkkt ðýoLkku ÃkhÚke òýðk {¤u Au fu ÄúwðMkuLk (ÄhMkuLk) rÿíkeÞyu n»ko îkhkykÞkursík
Mk¼k{kt «Þkøk (yÕnkçkkË) {kt ¼køk ÷eÄku níkku. økwshkík{kt Mkwhk»xÙ Ãkh þkMkLk fhíkk hksðeykuyu
ðÕ÷¼eLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke íkhefu rðfMkkðe níke. yk Lkøkh ½ýwt s ÍzÃkÚke ¿kkLk {u¤ððk {kxuLkwt
{níðÃkwýo {Úkf çkLke sðk ÃkkBÞwt níkwt. yhçkMkkøkh rfLkkhu ykðu÷wt nkuðkÚke íku yuf {wÏÞ çktËh Ãký LkkUÄ
níkwt. íÞktLkku ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ Ãký yríkMk{]Ø níkku.{iºkfðtþLkwt þkMkLk ykX{k Mkifk MkwÄe yÚkkoík
sÞkt MkwÄe ykhçk yk¢{ý ¾kuhkuyu íkuLku ÷wtxeLku þrfíkneLk çkLkkðe Lk ËeÄwíÞkt MkwÄe ¾wçk s Mkkhe heíku
[k÷íkwt hnÞwt.
7. 3 {ki¾he hksðeyku:
{ki¾heðtþLkwt þkMkLk Ãkrù{ W¥kh-«ËuþLkk {Úkwhk rsÕ÷k{kt níkw.t ¢{þ: íku{ýu Ãkkx÷eÃkwºkLke
søÞkyu W¥kh¼khíkLkk {ÚkwhkLku Mk¥kkLkwt fuLÿ çkLkkÔÞwt. {ki¾he hksðeyku økwÃíkþkMkfkuLkk yrÄLkMÚk
(¾tzeÞk) þkMkfku níkk. íkuyku ‘Mkk{tík’ Lkku nkuÆku Ähkðíkk (Ëþkoðíkk) níkk.n»koðÄoLkLke çknuLk hks©eLkwt
÷øLk ynªLkk hksðe øk]nð{oLk MkkÚku ÚkÞwt níkwt. çktøkk¤Lkk hksðe þþktf yLku ÃkkA÷k økwÃík hksðe
ËuðøkwÃík øk]nð{oLk Ãkh MktÞwfík yk¢{ý fhe íkuLke níÞk fhe. íkuÚke fLkkusLkwt hksÞ n»koLkk Ãkw»Þ¼qrík
ðtþ{kt ¼¤e økÞwt yLku íkuýu ÃkkuíkkLke hksÄkLke Úkkýuïh (fwÁûkuºk) Úke fLkkus Vuhðe.
7. 4 ÚkkýuïhLkku Ãkw»Ãk¼qríkðtþ:
økwÃíkMkk{úksÞ ûkeý Úkíkkt nðu Ãkw»Ãk¼qríkðtþ s {níðLkku hksðtþ çkLke hnÞku. íkuLke hksÄkLke
Úkkýuïh (fwÁûkuºk ÃkkMkuLkwt ÄkLkuMkh) níke. Ãk&™kfhðÄoLkLkk hksÞkhkunLk çkkË yk ðtþLkku «¼kð
ðÄe sðk ÃkkBÞku. íkuýu nwýkuLku nhkððk {kt ¾kMk MkV¤íkk {u¤ðeLku ðíko{kLk Ãktskçk-nrhÞkýk
rðMíkkh{kt ÃkkuíkkLke ÂMÚkrík {sçkwík fhe níke. íkuLkk {]íÞw ÃkAe íkuLkku sÞu»XÃkwºk (hksÞðÄoLk) økkËeyu
ykÔÞku.Ãkhtíkw rçknkh-çktøkk¤Lkk hksðe þþktf îkhk íkuLke níÞk fhðk{kt ykðe. íkuÚke E.Mk.606
Lke ykMkÃkkMk n»koðÄoLkLkku hksÞkr¼»kuf ÚkÞku.íku Mk{Þu n»koLke W{h {kºk 16 ð»ko Lke s níke. íku{
Aíkkt ykøk¤ ðÄíkkt íkuýu ÃkkuíkkLke òíkLku yuf {nkLk ÞkuØk yLku þkMkf íkhefu rMkØ fhe çkíkkðe.
n»koðÄoLk (E.Mk.606 Úke E.Mk.647) Lkk SðLkfk¤ MktË¼uo ykÄkh¼qík {krníke †kuík íkhefu frð
çkký¼è f]ík ‘n»ko[rhík’ yLku E.Mk.629 Úke 644 ËhBÞkLk ®nË ykðu÷k nÞw-yuLk-íMkktøk hr[ík
‘Mke.Þw.fe’ (ÃkqðoLkk ËuþLkwt ðýoLk) Lku xktfe þfkÞ.
økkËeyu çkuXk ÃkAe n»koðÄoLku ÃkkuíkkLkk hksÞLku ÃkkuíkkLke rðÄðk çknuLk (hks©e) Lkk Mkk{úksÞ
MkkÚku ¼u¤ðe ÃkkuíkkLke MktÞwfík hksÄkLke fLkkus ¾kíku ¾Mkuze n»koLku W¥khLkk ËuðLkwt rçkÁË {éÞwt níkwt.
íkuýu Ãktòçk,W¥kh«Ëuþ,çktøkk¤,rçknkh íkÚkk ykurhMMkk (f®÷øk) Lku MktøkrXík fÞk níkkt. n»ko ÃkkuíkkLkk
Mkk{úksÞLke rðsÞ Ãkíkkfk Ërûký ¼khík{kt Ãký Vhfkððk EåAíkku níkku. Ãkhtíkw Lk{oËk íkxÃkhLkk
[k÷wfÞ (Mkku÷tfe) þkMkf Ãkw÷fuþeLk çkeòyu íkuLku nhkðíkkt Ërûký{kt Lk{oËk íkx íkuLkk Mkk{úksÞLke
Mke{k çkLke økÞku.
n»koðÄoLkLkk yðMkkLk çkkË E.Mk.647 Úke ¼khík{kt hksfeÞ ytÄkÄqÄeLke ÂMÚkrík MkòoE.
íku Auf ykX{k Mkifk MkwÄe [k÷w hne. Ãkrhýk{u W¥kh¼khík{kt økwsoh,«ríknkh MkrníkLke hksÃkwík
Mk¥kkyku «çk¤ çkLke yLku hksÃkqík ÞwøkLkwt MksoLk ÚkÞwt.
EríknkMk 119
«k[eLk ¼khík
(1 ) ‘n»ko[rhík’ Lkk h[Lkkfkh fkuý níkk ?
LkkUÄ ...........................................................................
(2) fÞk hksðeLkk þkMkLkfk¤{kt nÞw-yuLk.íMkktøku ®nËLke Þkºkk fhe níke ?
...........................................................................
(3 ) n»koðÄoLkLku fÞk hkòLku nhkÔÞku níkku
..........................................................................
7. 5 ðkfxf Mkk{úksÞ:
¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt MÚkkrLkf W¥kh {nkhk»xÙ íku{s rðË¼o ¾kíku ðkfxfðtþe hksðeykuLkwt
hksÞ íku{Lkku EríknkMk íku{ýu çkúkñýkuLku ykÃku÷kt ¼qr{ËkLk Ëþkoðíkkt ËkLkÃkºkkuLku ykÄkhu VheÚke
÷¾e þfkÞ íku{ Au. þkne-ðkfkxf ðtþLkk hksðe ÁÿMkuLk çkeòLkwt ÷øLk {nkLk økwÃík þkMkf
[tÿøkwÃíkLke Ãkwºke «¼kðíke MkkÚku ÚkÞkt níkkt.ðkfkxf Mkk{úksÞLkwt MkktMf]ríkf ûkuºku LkkUÄÃkkºk «ËkLk Au.
{kxu s íkuyku Ërûký ¼khík{kt çkúkñýðkËe MktMf]ríkLkk «[kh-«Mkkh {kxu fkhý¼qík çkLke hnÞk
níkk.
7. 6 . [k÷wfÞ ðtþ:
ËÏ¾ý íku{s Ërûký ¼khík{kt [k÷wfÞ ðtþu Aêk MkifkLke þÁykíkÚke 200 ð»kkuou MkwÄe yuf
{níðÃkwýo ¼qr{fk rLk¼kðe. íku{ýu Ãkrù{e ËÏ¾ý ¾kíku ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk fheLku
ðkíkkÃke (ÃkkA¤Úke çkkË{e) Lku hksÄkLke çkLkðe.
Ãkq÷fuþe çkeòLkk þkMkLkfk¤ (E.Mk.610-642) {kt yk Mkk{úksÞLke ÏÞkrík rþ¾hu ÃknkU[e
níke. íku [k÷wfÞ hksðtþLkku MkkiÚke {nkLk hksðe níkku. íkuýu (ðíko{kLk) {nkhk»xÙ{kt ÃkkuíkkLke
ÂMÚkrík {sçkwík fhðk WÃkhktík ËÏ¾ýLkk ½ýk {kuxk¼køk Ãkh rðsÞ {u¤ÔÞku. íkuýu n»koðÄoLkLku
nhkðeLku (E.Mk.630 Lke ykMkÃkkMk) ‘Ërûký ÃkÚkuïh’ yÚkkoík ‘ËrûkýLkk Ëuðíkk’ Lkwt rçkÁË Äkhý
fÞwO. òufu íku MðÞt{ ÃkÕ÷ð Lkhuþ Lk]®Mknð{oLkLkk nkÚku nkÞkuo yLku {kÞkuo økÞku (E.Mk.642) íkuýu
[k÷wfÞku yLku ÃkÕ÷ðku ðå[u yuf ÷ktçkkøkk¤k MkwÄe [k÷u÷k MktÄ»koÞwøkLkku «kht¼ fhe ykÃÞku. su
÷øk¼øk Mkki ð»kkuo MkwÄe [Zíke-ÃkzíkeLkk ¢{{kt Ãký ÞÚkkðík [k÷íkku hnÞku. yk Mkt½»koLkku ytík
(E.Mk.757 Lke ykMkÃkkMk) yuLkk s hk»xÙfwxðtþe Mkk{tíkku æðkhk íku{Lke Mk¥kk AeLkðe ÷uðkíkkt ykðe
MkktMf]ríkf Ërüyu ËÏ¾ý{kt f÷k-MÚkÃkkíÞ ûkuºkLke «økrík {kxu yk hksðtþLkwt «ËkLk {níðÃkwýo
økýkÞ íku{ Au.
120 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
zu¬Lk yLku Ërûký ¼khík LkkUÄ
ykf]rík : 7.2 zu¬Lk yLku Ërûký ¼khík
(1 ) [k÷wfÞ Mkk{úksÞLke hksÄkLke fÞkt ykðu÷e níke ?

............................................................................
(2) Ãkw÷fuþe çkeòLku fÞk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðíkku níkku ?
............................................................................
7. 7 . ÃkÕ÷ð hksðtþ:
ÃkÕ÷ððtþe hkòykuyu Ërûký{kt yktÄ«ú ËuþÚke þÁ fheLku Auf W¥kh íkr{÷Lkkzw MkwÄe ÃkkuíkkLkwt
Mkk{úksÞ rðMíkkÞwO níkwt. íku{ýu fkt[eLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe. íku{Lkk þkMkLkfk¤{kt fkt[e ÔÞkÃkkh
ÄtÄkLkwt yuf {níðÃkwýo {Úkf íku{s f÷kÃkwýo {trËhku {kxuLkwt søkrðÏÞkík Lkøkh çkLke sðk ÃkkBÞwt níkwt.
{nuLÿð{oLk (E.Mk.600 Úke 630) íku{s Lkh®Mknð{oLk (E.Mk.630 Úke 668) Lkk
þkMkLkfk¤{kt ÃkÕ÷ððtþe Mkk{úksÞLkku ÔÞkÃk-rðMíkkh ½ýku ðÄe økÞku. ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤ ËhBÞkLk
íku{Lku W¥kh{kt ðkíkkÃkeLkk [k÷wfÞku,íkr{÷Lkk [ki÷ku íkÚkk ËrûkýLkk ÃkktzÞku MkkÚku rLkhtíkh ÞwØku [k÷íkkt
hnÞkt. «íkkÃke [ki÷hkòykuyu Ërûký ¼khík{ktLkk yu{Lkk þkMkLkLkku ytík ykÔÞku. MkktMf]ríkf ûkuºku
íku{Lkku þkMkLkfk¤ íkr{÷ MkkrníÞLke ¼rfíkÄkhkLkk rðfkMk íku{s Ërûký ¼khík{kt f÷k-MÚkkÃkíÞ
EríknkMk 121
«k[eLk ¼khík
ûkuºku ÿrðz f÷k þi÷eLkk ÚkÞu÷k yË¼qík rðfkMk {kxu MkËið ÞkË hnuþu. íku{Lkk þkMkLk fk¤{kt s
[uÒkkELke Ërûkýu ykðu÷ {nkçk÷eÃkwh{ ({k{Õ÷Ãkwh{) {trËhkuLke MÚkkÃkíÞf÷k {kxuLkk yíÞtík
{níðÃkwýo {ÚkfLkk ÁÃk{kt «rMkØ Úkðk ÃkkBÞwt.

(1 ) ÃkÕ÷ðkuLke hksÄkLkeLkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(2) W¥kh{kt ÃkÕ÷ðkuLkk {wÏÞ þºkwykuLkkt Lkk{ Ëþkoðku.
............................................................................
7. 8 . ðneðxeíktºk-E.Mk.300 Úke 750:

{kiÞoÞwøk{kt hksfeÞ Mk¥kkLkwt fuLÿ hkò nMíkf níkwt. sÞkhu økwÃík Mðk¼krðf heíku s rðfurLÿík
þkMkLk ÔÞðMÚkk{kt {kLkíkwt níkwt. yÚkkoík òøkehku fu LkkLkk LkkLkk MÚkkrLkf þkMkfku fu ykøkuðkLkku íku{Lkk
hksÞLkk ½ýk {kuxk¼køkku Ãkh ðneðxfíkko níkk. «íkkÃke økwÃík þkMkfkuyu {nkhksrÄhks,Ãkh{uïh
suðk þkLkËkh rçkÁË Äkhý fÞko níkkt. íkuÚke ykuAk Mk{Úko þkMkfkuyu hkò yÚkðk {nkhkò suðkt
rçkÁË Äkhý fhe ÃkkuíkkLke þku¼k ðÄkhe níke.
hkòLkwt ÃkË {kuxu¼køku ðtþ ÃkhtÃkhkøkík níkwt. hksÞ þkMkLkLkwt fuLÿðíkeo ®çkËw hkò níkku.
hksfw{kh (Þwðhks),{tºke íku{s yLÞ Mk÷knfkhku hkòLku {ËË Ãkwhe Ãkkzíkk. Þwðhks-hksfw{khkuLku
«kËurþf Mkwçkk-hksÃkk÷Lkk ÃkË Ãkh rLkÞwfík fhðk{kt ykðíkk. íku{Lkk «ktík ‘Ëuþ’, ‘hk»xÙ’ yÚkðk
‘¼rfík’ Lkk Lkk{Úke yku¤¾kíkk íkuLkku «ÄkLk ‘WÃkkrhf’ fnuðkíkku. yk «ktík rðrðÄ rsÕ÷kyku{kt
‘«Ëuþ’ fu rð»kÞLkk Lkk{Úke ðnu[kíkku íkÚkk yku¤¾kíkku. ‘rð»kÞ’ Lkku ðzku ‘rð»kÞÃkrík’ fnðkíkku.
rð»kÞ økúk{ku{kt ðnut[kíkku síke, økúk{Lkku ðzku økúk{kæÞûk fnuðkíkku yLku íku økk{Lkk ðze÷kuLke {ËËÚke
økk{Lke MkÄ¤e sðkçkËkheyku rLk¼kðíkku. økwÃíkfk¤{kt f÷kfkhku íku{s ÔÞkÃkkheyku LkøkhLkku ðneðx
[÷kððk{kt {níðLke ¼qr{fk rLk¼kðíkk. {kiÞkuoLke Mkh¾k{ýe{kt økwÃík yrÄfkhe ðøko LkkLkku níkku.
økwÃíkkuLkk nkÚk Lke[u Wå[MíkhLkku furLÿÞ yrÄfkhe fw{khk{kíÞLkk Lkk{u yku¤¾kíkk. yLÞ yøkíÞLkk
yrÄfkheyku{kt {tºke,MkuLkkÃkrík ðøkuhuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. ðneðxe nkuÆk {kºkðtþ ÃkhtÃkhkøkík s
Lknª Ãkhtíkw yuf ÔÞrfík îkhk çkÄkt fk{fks MktÞwfík heíku Mkt¼k¤kíkkt nkuÞ íkuðwt Ãký òuðk {¤íkwt Ëk.ík.
yÕnkçkkË ¾kíkuLkk Mk{wÿøkwÃíkLkk yr¼÷u¾Lkku h[Þuíkk nrhMkuLk Lkku WÕ÷u¾ ‘{nkËtz LkkÞf’
(MkuLkkLkkÞf) ÁÃku Ãký fhkÞu÷ku Au. {kuxu¼køku Wå[ ÃkËkrÄfkheykuLke ÃkMktËøke hkò òíku s fhíkku.
yk ðneðxeíktºk ðtþ ÃkhtÃkhkøkík nkuÆkuyku ykÃkðkLku ÷eÄu Lkçk¤wt Ãkze sðk ÃkkBÞwt.
økwÃíkÞwøk{kt s{eLk {nuMkw÷{kt ðÄkhku Úkðk ÃkkBÞku. s{eLk {nuMkw÷Lku ‘çkr÷’ fnuíkk íku fw÷
WÃksLkk 1/4 fu 1/6 yu{ swËk swËk «{kýLkwt níkwt. økwÃík yr¼÷u¾ku{ktÚke WÃkrhfh yLku WÆtøk
Lkk{Lkk Lkðk fhkuLku ÷økíke {krníke Ãký {¤e ykðu Au. òufu íkuLkwt Mkk[wt MðÁÃk MÃk»x Úkíkwt LkÚke. MkkÚku
MkkÚkku ¾uzwík ðøkuo Mkk{tíkkuLke {køkýeyku Ãký Mktíkku»kðe Ãkzíke íku{ýu LkSfÚke ÃkMkkh Úkíkk nkuÞ íÞkhu
þkne MkiLÞLku ¼kusLk Ãký fhkððwt Ãkzíkwt. ð¤e økk{ ÷kufku ÃkkMku ðuX (yðuíkLk-©{-{swhe) Ãký
fhkððk{kt ykðíke. ÃkkuíkkLkk ÃkkA÷k Mk{ÞLke íkw÷Lkk{kt nðu Ãknu÷eðkh ËeðkLke íku{s VkusËkhe
fkÞËk-fkLkwLk yLku LÞkÞ {kxu MÃkü ðøkeofhý fhðk{kt ykÔÞw níkwt. rðrðÄ «fkhLke r{ÕfíkLku
122 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
÷økíkk rððkË (Í½zk) ËeðkLke fkÞËk ytíkøkoík ykðíkk níkk. ðkhMkËkhLku ÷økíkk rðMík]ík Lkerík-
rLkÞ{ku (fkÞËkyku ) Ãký yk Mk{Þu s ½zkÞk. [kuhe yLku økwLkkrník f]íÞku LÞkÞíktºk Lke[u ykðhe
÷uðk{kt ykÔÞkt. hkòykuyu rLkÞ{kuLku Mk¾ík çkLkkÔÞk íkÚkk çkúkñýkuLke {ËËÚke rððkrËík rð»kÞkuLkk
Wfu÷ þkuæÞk. f÷kfkhku-fkheøkhkuLkkt MktøkXLkku òíku ½zu÷k Lkerík-rLkÞ{kuÚke rLkÞtºký Úkíkk níkk.
n»koðÄoLku yk ÃkØrík yLkwMkkh s ÃkkuíkkLkwt þkMkLk [÷kÔÞwt. Ãkhtíkw íkuLkk þkMkLkfk¤{kt LkkUÄ
rðfuLÿefhýLke økíke íku{s òøkehkuLke MktÏÞk ðÄe sðk Ãkk{e. n»koLkk þkMkLk{kt ðneðxe yrÄfkheyku
íkÚkk Ä{orÄfkheykuLku s{eLkLkk MðÁÃk{kt ðuíkLk (fu ð¤íkh) [wfððk{kt ykðíkwt, ykLku ÷eÄu
Mke{tíkþkne «Úkk rðfMkðk Ãkk{e. su n»koLkk yðMkkLk çkkË yMkkÄkhý heíku ðÄe Ãkze.
n»koLkk þkMkLk{kt fkÞËk-fkLkwLk yLku Ëtz ÔÞðMÚkk ¼khu yMkhËkh sýkíke LkÚke. ¼khík{kt
ÃkkuíkkLke Þkºkk ËhBÞkLk nÞw-yuLk-íMkktøk çku ð¾ík ÷qxktÞku níkku Ãkhtíkw íku Ãkqðo økwÃíkfk¤{kt ykðu÷ku
VkneLku ykðe fkuE íkf÷eVLkku WÕ÷u¾ fÞkuo LkÚke.
(1 ) økwÃík þkMkfku Äkhý fhu÷kt rçkÁËkuLkkt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(2) økwÃíkÞwøk{kt «ktíkku fÞk Lkk{Úke yku¤¾kíkk níkk ?
............................................................................
(3 ) økwÃíkfk÷eLk ðneðxeíktºkLkk MkkiÚke LkkLkk yuf{Lkwt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
(4 ) ‘fw{khk{kíÞ’ (Mkk{kLÞík:) fkuý níkk ?
............................................................................
(5) økwÃíkkuyu «[r÷ík fhu÷k çku Lkðk fhðuhkLkk Lkk{ Ëþkoðku.
............................................................................
(6 ) n»koLkk þkMkLkfk¤{kt fkÞËku-ÔÞðMÚkkLke ÂMÚkrík fuðe níke ?
............................................................................
7. 9 Mkk{krsf ÂMÚkrík:
[kuÚkkÚke ykX{ku Mkifku ®nËLkku {nkLk f]r»krðfkMk ÞwøkLkku níkku. nðu ½ýk {kuxk rðMíkkh{kt
yLku MkwÄkhu÷e ÃkØríkÚke ðÄw WíÃkkËLk {u¤ðkÞ íku heíku ¾uíke Úkðk ÷køkíkkt íkuLkkt {eXktV¤ Ãký {¤ðk
÷køÞkt níkkt. ykðk MkwÄkhkLkk fkhýku{kLkwt yuf çkúkñýku íkÚkk rçkLk ÄkŠ{f ÷kufkuLku rðrðÄ rðMíkkhku{kt
¼qr{ËkLk ykÃkðkLke ÃkhtÃkhk níke. yu WÃkhktík Ãkzíkh s{eLkLku Ãký WÃkòW çkLkkððk{kt ykðe.
÷ku¾tzLkk Výkðk¤kt n¤,AkýeÞwt ¾kíkh ®Mk[kE íkÚkk ÃkAkík rðMíkkhku{kt ÃkþwÄLkLke ò¤ðýe ðøkuhuLku
÷eÄu økúk{eý rðMíkkhkuLke Mkw¾Mk{]rØ ðÄðk Ãkk{e. íku{ Aíkkt Ëuðk{kt zwçku÷k ¾uzwíkkuLku nsw íkuLkku
òuEyu yux÷ku ÷k¼ {¤e þfÞku Lk níkku.
økwÃík íku{s íku ÃkAeLkk Þwøk{kt ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ ûkuºku Ãkzíke ykðe. E.Mk.550 MkwÄe
¼khíkLkk Ãkqðeo hku{Lk Mkk{úksÞ MkkÚkuLkk MktçktÄku ÞÚkkðík níkk. yu ð¾íku ¼khík ¾kMk fheLkuu {he-
EríknkMk 123
«k[eLk ¼khík
{Mkk÷k íku{s huþ{Lke rLkfkMk fhíkwt níkwt. Aêk Mkifk{kt hku{Lk «òyu huþ{ ðýkx f¤k þe¾e ÷uíkkt
Wfík ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku{kt ykux ykðe. nwýkuLkkt W¥kh Ãkrù{ {køkkuo ÃkhLkkt yk¢{ýkuLku ÷eÄu Ãký yk
ÃkíkLk ÍzÃke çkLÞwt. ¼khíku yk ¾kuxLke ¼hÃkkE fhðk {kxu Ërûký-ÃkqðoLkkt yurþÞkE hk»xÙku MkkÚku
ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku rðfMkkÔÞk Ãkhtíkw íkuLkk ÷eÄu yÚkoÔÞðMÚkkLku fE rðþu»k {ËË MkktÃkze Lknª. ½xíkk
LkkUÄ síkk ÔÞkÃkkh-ðkýesÞu ËuþLke MkkuLkk-[ktËeLke ykðf Ãkh «¼kð ÃkkzÞku. íkuLke ¾kíkhe ykÃkýLku
økwÃíkÞwøkLku ytíku òuðk {¤íke MkkuLkkLke yAík ÃkhÚke {¤e hnu Au.
økwÃíkþkMkfkuyu rËLkkh Lkk Lkk{Úke òýeíkk yuðk MkkuLkkLkk rMkffk {kuxk «{ký{kt íkífk÷eLk
[÷ý{kt {wfÞk níkk. Ãkhtíkw [tÿøkwÃík çkeò ÃkAeLkk ík{k{ økwÃíkhksðeykuyu ÃkkuíkkLkk hksÞ þkMkLk
ËhBÞkLk MkkuLkkLke Mkh¾k{ýe{kt r{©ÄkíkwLkk rMkffk ðÄw Ãkzíkk [÷ý{kt {wfÞk níkk. økwÃíkðtþçkkËLkk
fux÷kf Mk{fk÷eLk þkMkfkuLkk rMkffkyku Ãký {¤e ykÔÞk Au. ykðk rMkffk ykuAk «{ký{kt {¤íkk
nkuðkÚke yuðw yLkw{kLk çkktÄe þfkÞ fu økwÃíkþkMkfkuLkwt ÃkíkLk Úkíkkt {ÞkorËík ÔÞkÃkkrhf yÚkoÔÞðMÚkkLkku
WËÞ ÚkÞku nþu.
(1 ) Ãkqðeo hku{Lk Mkk{úksÞ{kt ¼khíkeÞku îkhk Úkíke rLkfkMkLke [eòu sýkðku.

............................................................................
(2) økwÃíkfk÷eLk MkkuLkkLkk rMkffk fÞk Lkk{Úke yku¤¾kíkk níkk ?
............................................................................
7. 11 MkkrníÞ:
f÷k yLku MkkrníÞLku ûkuºku økwÃíkfk¤Lke økýºke MkwðýoÞwøk íkhefu Úkíke níke. yk Mk{Þu ½ýk
{kuxk «{ký{kt ÄkŠ{f íku{s yLÞ MkkrníÞ h[kÞwt níkw.t hk{kÞý yLku {nk¼khík suðkt çku {nkfkÔÞku
[kuÚkk Mkifk{kt ÷¾kÞkt. çktLkuLkk fÚkkðMíkwt{kt yÄ{oÃkh Ä{oLkku rðsÞ Ëþkoððk{kt ykÔÞku níkku. hk{
yLku f]»ý çktLku (fÚkk LkkÞfku) Lku ¼økðkLk rð»ýwLkk yðíkkh økýðk{kt ykÔÞk.
økwÃíkfk÷eLk MkkrníÞ MksoLk{kt ÃkwhkýkuLke h[Lkk Ãký Mk{krðü níke. íku{kt rnLËw Ëuðe-
ËuðíkkykuLke fÚkk ðkíkkoyku ðúík yLku f{ofktzku íku{s íkeÚko Þkºkkyku îkhk íku{Lku «MkÒk fhðkLke heíkkuLkwt
ðýoLk níkwt. yk Mk{Þu h[kÞu÷ Ãkwhkýku{kt {wÏÞíðu ‘rð»ýwÃkwhký’, ‘ðkÞwÃkwhký’ yLku ‘{íMÞÃkwhký’
Lkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. rþðLke ykÄkhLkk {kxu ‘rþðÃkwhký’ h[kÞwt. yus heíku rð»ýwLkk rðrðÄ
yðíkkhkuLke {rn{køkkðk {kxu ‘ðkhknÃkwhký’, ðk{LkÃkwhký ‘Lk]®MknÃkwhký’ Lke h[Lkk ÚkE. yk
ík{k{ sLkMkk{kLÞLku æÞkLk{kt hk¾eLku ÷¾kÞkt níkkt. økwÃíkÞwøk{kt fux÷ef rðrÄyku {kxuLkkt ÃkwMíkfku-
M{]ríkøkútÚkku Ãký h[kÞkt. íku{kLkwt ‘LkkhËM{]rík’ Mkk{kLÞ Mkk{krsf íkÚkk ykŠÚkf Lkerík-rLkÞ{ku Ãkh
«fkþ ÃkkÚkhu Au.
økwÃíkÞwøkeLk MkkrníÞLke ¼k»kk MktMf]ík níke. MktMf]íkLkk {nkLk frð fkr÷ËkMk Ãkkt[{k Mkifk{kt
[tÿøkwÃík çkeòLkk ËhçkkhLke {wÏÞ þku¼kÁÃk-híLk níkk. íku{Lke MkkrníÞf]ríkyku yíÞtík ÷kufr«Þ Au
yLku íkuLkwt ÞwhkuÃkLke ½ýe ¼k»kkyku{kt yLkwðkË Ãký ÚkÞku Au.íku{Lke fux÷ef yíÞtík [Š[ík h[Lkkyk{kt
124 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
‘{uÄËwík’, ‘yr¼¿kkLk-þkfwtík÷{T’, ‘h½wðtþ{’, ‘fw{kh Mkt¼ð{T’ íkÚkk ‘ÉíkwMktnkh’ Au. íku{Lke
f]ríkykuLkwt {wÏÞ ykfo»ký Wå[fw¤Lkkt Ãkkºkku îkhk Úkíkku MktMf]íkLkku WÃkÞkuøk íkÚkk sLkMkk{kLÞ îkhk
«kf]ík¼k»kkLkk WÃkÞkuøkLku fne þfkÞ. yk Mk{Þøkk¤kLkk yLÞ rðÏÞkík ÷u¾f þwÿf níkk. íku{ýu
‘{]åAfrxf{T’ íkÚkk rðþk¾k Ë¥ku ‘{wÿkhkûkMk’ Lke h[Lkk fhe.
Mkkík{k Mkifk{kt n»koðÄoLkLkk hksfrðyu n»koLke «þtMkk{kt ‘n»ko[rhík’ Lke h[Lkk fhe. íku LkkUÄ
ÃkkuíkkLke Wíf]ü yLku y÷tf]ík ¼k»kkLku fkhýu yLkwøkk{e MkkrníÞfkhku {kxu yuf yLkwfhýeÞ WËknhý
Ãkwhðkh Úkðk Ãkk{e. n»koðÄoLkLkk þkMkLkfk¤Lkk «khtr¼f EríknkMkLke {krníke yk ÃkwMíkf{ktÚke {¤e
hnu Au. íku{ýu h[u÷ yLÞ f]rík- ‘fkËtçkhe’ Au. n»koðÄoLk òíku Ãký MkkrníÞfkh Mk{úkx níkku. íkuýu
h[u÷kt ºký Lkkxfku ‘r«ÞËþofk’, ‘LkkøkkLktÿ’ yLku ‘híLkkð÷e’ ¾wçk «rMkØ Au. Ërûký ¼khík{kt
E.Mk.550 Úke 750 MkwÄe íkr{÷¼k»kk{kt ¼rfík MkkrníÞLkwt MksoLk Úkðk ÃkkBÞwt níkwt. ÃkkuíkÃkíkkLkk
ËuðíkkykuLke «þtMkk{kt ði»ýð Mktíkku (yf÷ðkh) íku{s þið Mktíkku (LkÞÒkh) yu økeíkkuLke h[Lkk
fhe. y÷ðkh Mktíkku{kt MkkiÚke ðÄw [Š[ík níkkt {rn÷k Mktík ‘yLË÷’ ði»ýð ¼sLkkuLku ykøk¤ síkkt
‘Lk÷rÞhk «çktÄ{’ íkÚkk þið¼sLkkuLku ‘Ëuðhk{’ Lkk{Úke Mktfr÷ík fhðk{kt ykÔÞk.
(1 ) Ãkwhký þwt níkkt ?
............................................................................
(2) ‘yLË÷’ fkuý níkk ?
............................................................................
(3 ) LkÞLkkhkuLkwt ¼rfík MkkrníÞ fÞk Lkk{u «rMkØ ÚkÞwt ?
............................................................................
7. 12 f÷k-MÚkkÃkíÞ:
«k[eLk ¼khíkeÞ f÷k {wÏÞíðu Ä{o ykÄkrhík níke. økwÃíkfk¤{kt Ãký çkkiØ Ä{o f÷kLku
ykïÞosLkf heíku «¼krðík fhe níke. Mkw÷íkkLkøkts rçknkh{ktÚke (yk ðkíkLke ¾kíkhe fhkðíke)
{nkfkÞ «rík{k {¤e ykðe Au. yus heíku {Úkwhk yLku MkkhLkkÚk{kt Ãký {nkí{k çkwØLke r[¥kkf»kof
{qŠíkyku òuðk {¤u Au. økwÃíkfk÷eLk çkkiØf÷kLkwt Mkðo©uc WËknhý ystíkkLke økwVkyku{kt fhkÞu÷
r[ºkfk{{ktÚke {¤e hnu Au. {nkí{k çkwØ íku{s òíkffÚkkykuLkk ðýoLk fhíkkt yu r[ºkkuLkku htøk
yksÃkÞoík Veffku ÃkzÞku LkÚke {kxu s ystíkkLke yk økwVkykuLku nðu Þw.yuLk.îkhk ðirïf ðkhMkkLkk
MÚk¤ íkhefu Mk{kðe ÷uðk{kt ykðe Au.
økwÃíkÞwøk{kt s ¼khík{kt Mkðo«Úk{ ð¾ík ¼ðLk ykfkhLkkt ¼ÔÞ {trËhkuLkk çkktÄfk{Lke
þi÷e rðfMke. íkuLku MÚkkÃkíÞf÷kLke Lkkøkh þi÷e fnu Au. yk «fkhLkkt çku {trËhku fkLkÃkwh-r¼íkhøkkoð
íkÚkk ÍktMke-ËuðøkZ{ktÚke {¤e ykÔÞkt Au. íku ¢{þ: #x yLku ÃkíÚkhku{ktÚke çkLku÷kt Au. íku{kt ¼økðkLk
rð»ýwLke {qŠíkyku {wÏÞËuðíkk ÁÃk{kt MÚkkrÃkík fhkÞu÷e Au.
EríknkMk 125
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
r[ºk 7.1. ËuðøkZLke LkhLkkhkÞý «rík{k
økwÃíkfk÷eLk rMkffkyku Ãký f÷kLkk Wíf]ü Lk{qLkk Mk{kLk Au. íkuLke çkLkkðx MkwtËh níke yLku íku
fwþ¤íkk Ãkqðof Zk¤ðk{kt ykðíkk. íkuLkk Ãkh hksðeykuLke {wÏÞ «ð]ríkykuLku ykf»koý fheLku
WÃkMkkððk{kt ykðíke. Mk{wÿøkwÃíkLkk Mk{ÞLkk MkkuLkkLkk Mktøkeíkkí{f rMkffkyku{kt íkuLku ðeýkðkËLk
fhíkku ËþkoðkÞku Au. yk r[ºk Úkfe íkuLkku Mktøkeík«u{ MVwx ÚkkÞ Au.WÃkh ðýoÔÞk {wwsçk íkuýu fhu÷k
yï{u½Þ¿kLkk MkkuLkkLkk rMkffk Ãký íkuýu [÷ý{kt {wfÞk níkk. (íku {¤e ykÔÞk Au.) yk çkÄk ÃkhÚke
íku Mk{ÞLkk ¼khík{kt rþð yLku rð»ýwLkk ¼rfík {wÏÞíðu «[r÷ík nkuðkLkwt «ríkík ÚkkÞ Au.
r[ºk-7.2nkçkr÷ÃkwhkýLkwt MÚk{trËh
126 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
Wfík ËuðíkkykuLke {qŠíkyku MÚkkrÃkík fhðkLkk yk©ÞÚke Mkkík{k yLku ykX{k Mkifk{kt ÃkÕ÷ð
hksðeykuyu þe÷kyku{ktÚke fkuíkhu÷kt (Rockcut) {trËhkuLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt. íku çkÄk{kt MkkiÚke
«rMkØ Mkkík hÚk {trËh (cheriot Temples) Au. íkuLku íku Mk{wÿíkxÃkh ¾zfku{ktÚke çkLÞkt nkuðkÚke
(Seret anplestl) íkhefu òýeíkkt Au. (seven Pagdas) yÚkðk (Black Pagdas)
Ãký fnu Au. íku{kt Ãkkt[ Ãkktzð yLku {kíkkfwtíkk íku{s Mkíke ÿkuÃkËeLkkt yu{ fw÷ Mkkík {trËhku Mk{krðü LkkUÄ
Au. yk{kLkwt «íÞuf {trËh ÃkíÚkhLkkt Mk¾ík ¾zfku-økúuLkkEx{ktÚke fkuíkheLku çkLkkððk{kt ykðu÷ Au.
(su yíÞtík Ëw»fh f÷k,¾tík yLku ÄehsLkk W¥k{ Lk{qLkkÁÃk Au. rðï¼h{kt ykðkt {trËhku-rþ¾hÚke
þÁ fheLku ÃkkÞk MkwÄe {trËh ykfkhu yuf s ¾zf{ktÚke rLkŠ{ík fhkÞkt nkuÞ íkuðku Lk{qLkku-yLÞºk
fÞktÞ òuðk {¤íkku LkÚke. Mkkík{k-ykX{k Mkifk{kt ÃkíkeËf÷k ¾kíku ËMk {trËhkuLkwt íkÚkk rðhkÃkkûk
{trËhLkwt rLk{koý Ãký fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. {trËhkuLke yk ¾kMk Ërûký ¼khíkeÞ MÚkkÃkíÞf÷kLku
ÿrðzf÷kLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
(1 ) W¥kh«Ëuþ{ktÚke økwÃíkÞwøkLkkt {trËhku fE søÞkyu òuðk {¤u Au ?
............................................................................
(2) W¥kh íku{s Ërûký MÚkkÃkíÞf÷k þi÷eLkk Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(3 ) {nkçkr÷Ãkwh{ þk {kxu {níðÃkqýo MÚk¤ økýkÞ Au ?
............................................................................
7. 13 ÄkŠ{f ÂMÚkrík:
økwÃíkþkMkfkuyu ¼køkðík Mkt«ËkÞLku hksÞk©Þ ykÃku÷ nkuðk Aíkkt íkuyku yLÞ Ä{kuo «íÞu
Mkrn»ýwíkk Ëþkoðíkk níkk. økwÃíkfk¤ íkÚkk n»koðÄoLkLkk Mk{Þ{kt ®nËLke Þkºkkyu ykÃku÷k [eLke «ðkMke
yLkw¢{u VkneÞkLk yLku nÞw-yuLk-íMkktøkLkkt «ðkMk ðýoLkku ÃkhÚke yu ð¾íku çkkiæÄ Ä{o rðfrMkík
nkuðkÚke ¾kíkhe ÚkkÞ Au. n»ko {q¤¼qík heíku þiðÄ{o nkuðkLkku Aíkkt íkuýu çkkiØ Ä{o ytøkefkh fheLku
íkuLkk {nkLk Mkthûkf íkhefu Lkk{Lkk {u¤ðe níke. íkuýu {nkÞkLk (çkkiØÃktÚk) Lku ÷kufr«Þ çkLkkððk
{kxu fLkkus {wfk{u yuf çkkiØ Ä{o Mk¼kLkwt ykÞkusLk fÞwO níkw.t íkuLkk þkMkLkfk¤{kt Lkk÷tËk yu çkkiØÄ{oLke
{nkÞkLk þk¾kLkwt {wÏÞ fu¤ðýe {Úkf çkLke sðk ÃkkBÞwt níkw.t rðËuþe rðÄkÚkeoyku Ãký yk rðïrðÄk÷Þ
(ÞwrLkðŠMkxe) {kt ¿kkLk {u¤ððk ykðíkk níkk. nÞw-yuLk-íMkktøk yLkwMkkh íkuLkwt Mkt[k÷Lk (rLk¼kð)
ËkLk yÃkkÞu÷kt Mkku økk{kuLkk {nuMkw÷{ktÚke Úkíkwt níkwt.
¼køkðík Mkt«ËkÞ ¼økðkLk rð»ýw íku{s íku{Lkk yðíkkhkuLke Ãkqò-y[oLkk Ãkh ykÄkrhík
níkku. íku{kt ðirËf f{ofktzku íku{s çkr÷Lke søÞkyu ¼rfík yLku y®nMkk Ãkh Mkrðþu»k ¼kh {wfðk{kt
ykðíkku níkku. Lkðku ÃktÚk WËkhðkËe níkku yLku rðrðÄ òríkykuLkk ÷kufku íkuLkwt Ãkk÷Lk fhíkk níkk.
¼økðË økeíkk{kt sýkÔÞk {wsçk sÞkhu sÞkhu yÄ{o ðÄu Au. íÞkhu ¼økðkLk ©ef]»ý (rð»ýw)
{kLkðMðÁÃku sL{ Äkhý fheLku søkíkLkwt hûký fhu Au. yk heíku rð»ýwLkk ËMk yðíkkhku Ëþkoððk{kt
EríknkMk 127
«k[eLk ¼khík
ykÔÞk Au. «íÞuf yðíkkh{kt Ëþkoðu÷ ¼økðík økwýkuLku ÷kufr«Þ çkLkkððk {kxu ÃkwhkýkuLke h[Lkk
fhðk{kt ykðe. økwÃíkfk÷eLk {trËhku{kt ¼økðkLkLke «rík{kyku MÚkkrÃkík fhðk{kt ykðíke níke.
Ërûký ¼khík{kt Mkkík{k Mkifk çkkË y÷ðkh yLku LkÞLkkh yuðk íkr{÷ Mktíkkuyu ¼rfíkLkk
rMkØktíkLku «[r÷ík fÞkuo. y÷ðkh Mktíkkuyu ¼økðkLk rð»ýwLkkt rðrðÄ ÁÃkku íkÚkk LkÞLkh Mktíkkuyu
LkkUÄ ¼økðkLk rþðLkkt ÁÃkkuLku ÷kufr«Þ çkLkkÔÞkt. yk Þwøk{kt íktºkðkËLkku Ãký WËÞ Úkðk ÃkkBÞku. Ãkkt[{k
Mkifk ÃkAeLkk Mk{Þ{kt çkúkñýkuLku LkuÃkk¤,ykMkk{,çktøkk¤,ykurhMMkk,økwshkík,{æÞ¼khík íku{s Ërûký
¼khíkeÞ «Ëuþku{kt s{eLk ËkLk-¼ux ÁÃku {¤ðe þÁ ÚkE [wfe níke. Ãkrhýk{u çkúkñýkuLkk Mk{ks{kt
s{eLkËkheLkwt yk sLkòíkeÞ íkÚÞ «ðuþe sðk ÃkkBÞwt níkwt. çkúkñýkuyu yu{Lkkt Ëuðe-Ëuðíkkyku yLku
f{ofktzkuLku yÃkLkkðe ÷eÄkt. yu çkúkñýkðkËe MktMf]rík yLku sLkòíkeÞ ÃkhtÃkhkykuLkk Mkw¼òøk
Mk{LðÞLkku Mk{Þ níkku. suýu íktºkðkËLku sL{ ykÃÞku. íku{kt ®÷øk¼uË fu òrík¼uË Lknª nkuðkÚke
{rn÷kyku íkÚkk þwÿkuLku Ãký MÚkkLk {éÞwt. íku{ýu †e,þrfíkLkuu WòoLkwt fuLÿ sýkÔÞwt-{kLÞwt. íktºkðkËLkk
rMkØktíkkuyu þið,ði»ýð,çkkiØ íku{s siLk yu{ {kuxu¼køku ík{k{ Ä{kuo Ãkh ÃkkuíkkLkku «¼kð ÃkkzÞku.
Ãkrhýk{u yu{kt Ãký ËuðeykuLke Ãkqsk fhðkLke «ÚkkLke þÁ Úkðk Ãkk{e.
(1 ) n»koðÄoLku çkkiØÄ{oMk¼kLkwt ykÞkusLk fÞk MÚk¤u fÞwO níkwt ?

............................................................................
(2) n»koðÄoLkLkk þkMkLk{kt {nkÞkLk ÃktÚkLkk {wÏÞ fuLÿkuLkkt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
(3 ) ¼økðkLk rð»ýwLkk fux÷k yðíkkh {kLkðk{kt ykðu Au ?
............................................................................
(4 ) Ërûký ¼khík{kt rð»ýw íkÚkk rþðLke ÃkwòLku «[r÷ík fhLkkh MktíkkuLkkt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
7. 14 rð¿kkLk xufLkku÷kuSLku ûkuºku:

økwÃíkÞwøk{kt rð¿kkLk-xufLkku÷kuSLku ûkuºku ÚkÞu÷e «økríkLkku ÏÞk÷ ykÃkýLku yu Mk{Þu yk
rð»kÞku Ãkh h[kÞu÷ økútÚkku ÃkhÚke {¤e hnu Au. yk økútÚkku{kt MkkiÚke ðÄw «rMkØ økútÚk ¾økku¤ rð¿kkLk Ãkh
ykÄkrhík ‘ykÞo¼è’ níkku. íku {nŠ»k ykÞo¼èu Ãkkt[{k Mkifk{kt håÞku níkku. íkuyku òíku yuf
{nkLkøkrýík¿k íku{s ¾økku¤rðËT níkk. íku{ýu s (rð&ð¼h{kt) Mkðo«Úk{ yu rMkØ fÞwO níkwt fu
Ãk]Úðe ÃkkuíkkLke Ähe WÃkh hneLku MkqÞoLke «Ërûkýk fhu Au yLku {kxu MkqÞoøkúný (íkÚkk hkík rËðMk Ãký)
ÚkkÞ Au. íku{ýu ‘þwLÞ’ Lke íku{s Ëþktþ ÃkØríkLke Mkki«Úk{ þkuÄ fhe níke. çkeò yuf rðØkLk
ðhknr{rnh (AêkMkifkLkku W¥khkÄo) yuf {nkLk ¾økku¤þk†e níkk. íku{ýu ¾kuøk¤þk† Ãkh yLkuf
økútÚkkuLke h[Lkk fhe níke. íku{Lkku økútÚk ‘Ãkt[rMkØktÂLíkf’{kt ¾økku¤Lkk Ãkkt[«fkhLkk rMkØktíkku ËþkoðkÞk
Au. yk WÃkhktík yLÞ yuf «rMkØ økrýík¿k çkúñøkwÃík Ãký økwÃíkÞwøkLkk rðØkLk níkk.
128 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
økwÃíkÞwøk{kt Äkíkwrð¿kkLk ûkuºku Ãký Lkðe Lkðe xufLkefku (fkiþ÷) Lkwt ykøk{Lk Úkðk ÃkkBÞwt.
yk Þwøk{kt rLk{koý Ãkk{u÷e {nkí{kçkwØLke íkktçkkLke {nkfkÞ «rík{k yk ûkuºkLkk Wíf]ü fkiþ÷Lkwt
W¥k{ WËknhý Au. {unhki÷e ¾kíku ykðu÷ku ÷kunMíkt¼ Ãký Äkíkwrð¿kkLk ûkuºku økwÃíkfk÷eLk fwþ¤íkk{kt
{ku Vkx ð¾ký fhu Au. ¾wÕ÷k{kt MÚkkrÃkík fhu÷ku nkuðk Aíkkt ÃktËh Mkifk{kt ðeíkesðk Aíkkt yrz¾{
W¼u÷k yk Míkt¼Lku Mnusu fkx Ãký ÷køÞku LkÚke. (íku çkkçkík íkífk÷eLk Äkíkwrð¿kkLkLke f÷k-rLkÃkwýíkk LkkUÄ
Ëþkoðu Au) ðk¤e ystíkkLke økwVk{kt rðrðÄ Ãkkfk htøkkuÚke r[rºkf]ríkyku íkífk÷eLk htøkrLk{koýLke
rLkÃkwýíkkLke Mkkûke Ãkqhu Au.
(1 ) ykÞo¼è fkuý níkk ? íku{ýu fÞk rMkØktíkku «ríkÃkkrËík fÞko níkk ?

............................................................................
(2) ðhknr{rnhu h[u÷k økútÚkLkwt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(3 ) Äkíkwrð¿kkLk ûkuºku økwÃíkðtþLke rðfrMkík ÂMÚkríkLkku ÏÞk÷ fÞk {níðÃkwýo WËknhý Úkfe
{¤e hnu Au ?
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
[tÿøkwÃík «Úk{ (E..319-334) økwÃík Mkk{úksÞLkku Mkk[ku MktMÚkkÃkf níkku. økwÃíkþkMkfku
{æÞ¼khík yLku rçknkhLkk ÷ku¾zt -Ãkku÷kËLke «krÃíkLku fkhýu Mk{]Ø Úkíkkt ykðzwt {kuxtw Mkk{úksÞ MÚkkrÃkík
fhðk {kxu Mkûk{ çkLÞk níkk. íku{Lkk ðkhMkËkhku{kt ¢{þ: Mk{wØøkwÃík (E.Mk.335-375) íkÚkk
[tÿøkwÃík rÿíkeÞ(E.Mk.375-414) {wÏÞ níkk. E.Mk.404 Úke E.Mk.411 ËhBÞkLk [eLke çkkiØ
íkeÚkoÞkºke VkneÞkLku ®nËLke {w÷kfkík ÷ELku ynªLkk sLkSðLkLkwt rðrðÄíkkÃkqýo r[ºk hsq fÞwo Au.
[tÿøkwÃík rÿíkeÞLkk hksËhçkkhLkkt ykøkuðkLk híLkku{kt MktMf]íkLkk {nkLkfrð yLku LkkxÞfkh fkr÷ËkMk
{wÏÞ níkk. íku ÃkAe {æÞyurþÞkLkk nwýðtþe yk¢{ý¾kuhkuyu økwÃíkðtþLke Mk¥kkLku Ãkzfkh VUfe
yLkuf yk¢{ýku Úkfe økwÃíkðtþLkku ÃkkÞku n[{[kðe LkktÏÞku. yk{ ¢{þ: ÚkÞu÷wt ykŠÚkf Äkuðký
økwÃíkðtþLkk ÃkíkLkLkwt fkhý çkLÞwt.
yuf {nkLk ÞkuØk íku{s fwþ¤ ðneðxfíkko n»koðÄoLkLku W¥kh¼khík{kt ÃkkuíkkLke hksMk¥kk
MÚkkÃke. íkuLkwt rðMík]ík ðýoLk ykÃku çkúký¼èu h[u÷ ‘n»ko[rhík’ {ktÚke {¤e hnu Au. [eLke çkkiØ íkeÚkoÞkºke
nÞw-yuLk-íMkktøk íkuLkk þkMkLkfk¤{kt ®nË ykÔÞku. n»koðÄoLk,Ërûký ¼khíkLkkt [k÷wfÞ hksðe
Ãkw÷furþLk rØíkeÞLku nkÚku nkhíkkt íkuLkk Mkk{úksÞ{kt Lk{oËk LkËe Ërûkýe Mke{kYÃk çkLke hne.
¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt ÃkÕ÷ð hksMk¥kk Ãký {níðLke Au. yk Mk{Þu Ërûký ¼khík{kt ¼rfík
MkkrníÞ íku{s f÷kLke Ørðz þi÷eLkku rðfkMk ÚkÞku.
økwÃíkþkMkLkfk¤{kt Mkk{kSf ÃkrhðíkoLkLkku ¢{ Ãký ykÔÞku. çkúkñýðkËe MktMf]ríkLkku MkwËwh
Ërûký MkwÄe «[kh-«Mkkh ÚkÞku. ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt fux÷ef sLkòríkykuyu ÃkkuíkkLke òíkLku
EríknkMk 129
«k[eLk ¼khík
ðýoÔÞðMÚkk{kt ¼u¤ðe ËeÄe. yus heíku fux÷kf rðËuþe nwý ðøkuhu ÷kufku Ãký yk ÔÞðMÚkk{kt
ykuík«kuík ÚkE økÞk. Ãkhtíkw yk Mk{Þu {rn÷kykuLke Mkk{krsf ÂMÚkrík rLkçko¤ çkLke sðk Ãkk{e.
f÷k yLku MkkrníÞûkuºku økwÃíkÞwøk yuf MkwðýoÞwøk Ãkwhðkh ÚkÞku. [kuÚkk Mkifk{kt hk{kÞý yLku
{nk¼khík suðkt (çktLku) {nkfkÔÞku h[kÞkt. ÃkwhkýkuLkwt ÷u¾LkfkÞo ykht¼kÞwo. Ërûký ¼khíkeÞ Mktíkku-
LkkUÄ y÷ðkh yLku LkÞÒkhkuyuðwt MkkrníÞ håÞwt.
{trËh rLk{koýLke W¥kh¼khíkeÞ f÷k þi÷e-Lkkøkh íkÚkk Ërûký ¼khíkeÞ f÷k þi÷e-ØrðzLkku
yk Þwøk{kt ykŠð¼kð Úkðk ÃkkBÞku. {nkí{k çkwØLkk SðLk hË ykÄkrhík r[ºkkuLku ystíkkLke
økwVkyku{kt Ãkkfk htøkÚke r[rºkík fhðk{kt ykÔÞkt. {nkçkr÷Ãkwh{Lkkt søkrðÏÞkík hÚk{trËhku Ãký
yk Mk{Þøkk¤k{kt s h[kðk ÃkkBÞkt.
rðïrðÏÞkík ¾økku¤þk†e ykÞo¼èu ¾økku¤økútÚk ‘ykÞo¼èÞ’ Lke yk Mk{Þu s h[Lkk
fhe. íku{ýu Mkðo«Úk{ ð¾ík Ãk]ÚðeLku ÃkkuíkkLke Ähe Ãkh MkqÞoLkwt Ãkrh¼ú{ý fhíke nkuðkLke ðkík hsw
fhe níke. Äkíkwþk†{kt Ãký økwÃíkÞwøku ¼khu «økrík MkkÄe níke. rËÕneLkk {nþu÷e ¾kíku ykðu÷ku
÷kunMíkt¼ íkÚkk {nkí{k çkwØLke {nkfkÞ íkk{ú«rík{k Äkíkwf÷kLke MktÃkÒkíkkLkkt ©uc WËknhýku Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) yÕnkçkkË Míkt¼÷u¾ yLkwMkkhLke Mk{wÿøkwÃíkLke rMkrØyku ðýoðku.

(2) økwÃíkMkk{úksÞLkk ÃkíkLkLkkt fkhýku sýkðku.
(3 ) økwÃíkMkk{úksÞLke þkMkLk ÔÞðMÚkkLkwt ðýoLk fhku.
(4 ) yk Mk{Þu WÆ¼ðu÷ òrík ÔÞðMÚkk Ãkh LkkUÄ ÷¾ku.
(5) økwÃíkÞwøkeLk {rn÷kyku íku{s Ër÷íkkuLke ÂMÚkrík MÃkü fhku.
(6 ) økwÃíkðtþ{kt ÚkÞu÷ f]r»krðfkMkLkkt fkhýkuLke Mk{eûkk fhku.
(7 ) økwÃíkfk÷eLk ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞLke Ãkzíke {kxuLkkt {wÏÞ fkhýku Ëþkoðku.
(8 ) f÷k-MkkrníÞLku ûkuºku økwÃíkfk¤Lku MkwðýoÞwøk þk {kxu fnuðkÞku ?
(9 ) økwÃíkfk÷eLk rMkffkyku Ãkh xwtfLkkUÄ ÷¾ku.
(10 ) MÚkkÃkíÞf÷kûkuºku ÃkÕ÷ð íku{s [k÷wfÞ hksðeykuLke rMkrØyku LkkUÄku.
(11) ¼køkðík Mkt«ËkÞ Ãkh yuf VfhkLke LkkUÄ ÷¾ku.
(1h) íktºkðkËLkk WÆ¼ð {kxuLkkt {wÏÞ fkhýku fÞkt níkkt ?
(13 ) rð¿kkLk yLku xufLkku÷kuS ûkuºku E.Mk.300 Úke E.Mk.750 {kt ÚkÞu÷ rðfkMkLkku ÏÞk÷ ykÃkku.

7. 1
(1 ) [tÿøkwÃík «Úk{
(2) V¤ÿwÃk s{eLk,÷ku¾tz yLku Ãkku÷kËLke Mk{]rØ
(3 ) fkÞËuMkhíkk,«ríkck yLku þrfík
130 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
7..2
(1) íkuLkk {kæÞ{Úke Mk{wÿøkwÃíkfk÷eLk {krníke {¤e hnu Au.
(2) frð,Mktøkeík¿k íkÚkk rþûkýLkku Mkthûkf
7.. 3
(1) ðkfkxf
(2) ÃkkuíkkLkk þºkwyku Mkk{u ðÄw Mkûk{ çkLÞku. LkkUÄ
(3) VknÞkLk
(4) fkr÷ËkMk
7.. 4
(1) nwý
(2) MftËøkwÃík
(3) Úkkýuïh{kt Ãkw»Þ¼qrík yLku fLkkus{kt {ki¾heðtþ
7.. 5
(1) çkký¼è
(2) n»ko
(3) Ãkq÷fuþe rÿríkÞ
7.. 6
(1) ðkíkkÃke
(2) ËrûkýÃkÚkuïh
7.. 7
(1) fkt[e
(2) [k÷wfÞ
7.. 8
(1) {nkhkòrÄhks,Ãkh{¼íkhf,Ãkh{uïh
(2) Ëuþ,hk»xÙ,¼rfík
(3) økúk{
(4) Wå[MíkheÞ fuLÿeÞ yrÄfkhe
(5) WÃkrhfh yLku Wÿtøk
(6) íku Mkkhe Lk níke , fkhý fu nÞw-yuLk-íMkktøk òíku Ãký çku ðkh ÷qtxkÞku níkku.
7.. 9
(1) ¾uzwík
(2) ÷øLk Mk{Þu LkððÄwLku {¤íke ¼ux-MkkuøkkËku
(3) {æÞ «Ëuþ{kt yuhkLk
7.. 10
(1) huþ{,{he-{Mkk÷k
(2) ËeLkkh
7. 11
(1 ) rnLËw Ëuðíkkyku íkÚkk yu{Lku «MkÒk fhðkLke heíkku Ëþkoðíkku økútÚk
(2) Ërûký ¼khíkLkkt {rn÷k-y÷ðkh Mktík
(3 ) Ëuðhk{
EríknkMk 131
«k[eLk ¼khík
7..12
(1) fkLkÃkwh{kt ¼eíkhøkkoð yLku ÍktMke{kt ËuðøkZ
(2) Lkkøkh íkÚkk ÿrðz
(3) ÃkÕ÷ð hksðeyku îkhk rLkŠ{ík Mkkík hÚk {trËhku ynª ykðu÷kt Au.
LkkUÄ 7.. 13
(1) fLkiks
(2) Lkk÷tËk
(3) ËMk
(4) y÷ðkh yLku LkÞÒkh
7.. 14
(1) ¾økku¤rðË íku{s økrýrðË,þwLÞLke þkuÄ fhe íkÚkk Ëþktþ ÃkØríkLkwt {níð MÚkkrÃkík fÞwO.
Ãk]Úðe ÃkkuíkkLke Ähe Ãkh Vhíke hne MkqÞoLke «Ërûkýk fhu Au yu rMkØktík «ríkÃkkrËík fÞkuo.
(2) Ãkt[rMkØktríkf
(3) {inhku÷e-rËÕne ÂMÚkík ÷kunMíkt¼

(1) swyku Vfhku-7.2.-3
(2) swyku Vfhku-7.1.
(8) swyku Vfhku-7.11 yLku 7.12.
(9) swyku Vfhku-7.10-3 yLku 7.12-3
(10) swyku Vfhku-7.12-4 íkÚkk Ãk
(11) swyku Vfhku-7.13-1
(1h) swyku Vfhku-7.13-3
þçË ¼tzku¤:
ËkLk «kÃíkfíkko - ¼wËkLk {u¤ðLkkh
«þÂMík - ÃkþtMkkÃkºk
Mkk{tíkðkË - s{eLk {kr÷fku Økhk s{eLkLkk xwfzkykuLku ykŠÚkf ðneðxe yLku LÞkrÞf
yrÄfkhku MkkÚkuLkwt s{eLkLkwt ËkLk
¼qËkLk-ÃkrhÃkºk - íkk{úÃkºk Ãkh fkuíkhu÷ ËkLkÃkºk íkuLkk Úkfe s{eLk ËkLk{kt {u¤ðLkkh
çkúkñýkuLku ¾uzwík ÃkkMkuÚke {nuMkw÷ WÄhkððkLke Awx (nff) {¤íke
níke.
132 EríknkMk
E.Mk.1750-1200Lkk {æÞ¼køkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk {kuzâw÷ - 1
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
E.Mk.1750-1200Lkk {æÞ¼køkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk
E.Mk.1750 Úke 1200 Lkk ¼khíkeÞ EríknkMkLkk «khtr¼f Mk{Þøkk¤kLku {æÞÞwøkLkk

Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. Ãkqðuo EríknkMkfkhkuyu íkku yuLku ‘ytÄfkhÞwøk’ Lkwt Lkk{ ykÃke ËeÄwt níkwt.
yu fËk[ yux÷e {kxu fu yk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk Mk{økú hk»xÙ LkkLkk-LkkLkk «ktíkku-«Ëuþhku{kt rð¼krsík
ÚkE [wfÞw níkwt. yu ÷kufku yufçkeò MkkÚku yrðhík [k÷íkk ÞwØku{kt yxðkÞu÷k hnuíkk níkk. Ãkhtíkw Lkð
yÇÞkMkÃkqýo MktþkuÄLkku Ëþkoðu Au fu hksfeÞ heíku rAÒkr¼Òk nkuðk Aíkkt yk Mk{ÞLkwt ®nË f÷k-
MÚkkÃkíÞ,MkkrníÞ íkÚkk ¼k»kkLku ûkuºku Äýe çkÄe LkðeLkík{ MkktMf]ríkf rMkrØykuLkwt fuLÿ çkLke sðk
ÃkkBÞwt níkwt. sÞkhu {trËh-MÚkkÃkíÞf÷k íku{s MkkrníÞLke fux÷ef Wíf]ü f]ríkyku yk Mk{ÞLkwt y{qÕÞ
«ËkLk Au. yk{ ytÄfkh{ktÚke çknkh fkZeLku ykÞwøkLku ¼khíkeÞ EríknkLkk «¼kððk¤k ÞwøkLke
«rMkrØ ykÃke þfkÞ íku{ Au.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMkçkkË ík{u.........
 E.Mk.750 Úke 1200 Lke {æÞ{kt WÆ¼ðu÷kt rðrðÄ hksÞkuLku yku¤¾e þfþku íkÚkk
íkífk÷eLk þkMkLkLkwt MðÁÃk Mk{S þfþku.
 Mkk{krsf íku{s ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkkuLku yktfe þfþku.
 MkktMf]rík «ð]ríkykuLku òýe-Ãkh¾e þfþku.
 ykX{ktÚke çkkh{kt Mkifk ðå[uLkk {æÞ¼khík íkÚkk Ërûký Ãkqðo yurþÞkE MktçktÄkuLkwt {níð
Mk{S þfþku.
8. 1 hksfeÞ ÂMÚkrík («ð]ríkyku):

n»koðÄoLk fu suLkk MktË¼o{kt ykÃkýu økík «fhý{kt yÇÞkMk fhu÷ Au. íkuLkk yðMkkLk çkkËLkku
hksfeÞ ÂMÚkríkLkku yÇÞkMk íÞkhu s Mkkhe heíku Mk{S þfkÞ fu sÞkhu ykÃkýu E.Mk.750 Úke
EríknkMk 133
{kuzâw÷ - 1 E.Mk.1750-1200Lkk {æÞ¼køkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk
«k[eLk ¼khík
rð¼krsík fheLku Mk{S ÷Eyu. yk ÃkifeLkk «Úk{ íkçkffk{kt ¼khík{kt {wÏÞíðu ºký hksfeÞ
{nkMk¥kkLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku. íku{kt W¥kh¼khíkLkk «ríknkh hkòyku Ãkqðuo ¼khíkLkk Ãkk÷ hksðeyku
íkÚkk Ërûký ¼khíkLkk hk»xÙfwx hksðeyku yk ºkýku ðtþku ¼khíkLkk øktøkk íkx«Ëuþ Ãkh ÃkkuíkkLkwt
«¼wíð MÚkkÃkðk {kxu yufçkeò MkkÚku Mkíkík ÞwØ fÞko fhíkk níkk. yk {nkMk¥kkyku ðå[uLkk Mkþ†
LkkUÄ Mkt½»koLku ykÃkýu rºkÃkûkeÞ Mkt½»ko íkhefu yku¤¾kðe þfeyu. sÞkhu íkuLkk çkeò íkçkffk{kt ykÃkýLku
yk {nkMk¥kkykuLkwt rð½xLk Úkíkwt òuðk {¤u Au. íkuLku Ãkrhýk{u ¼khík{kt ½ýe çkÄe LkkLke-{kuxe
hksMk¥kkykuLkku WËÞ rðfkMk Úkðk ÃkkBÞku. Ëk.ík. W¥kh ¼khík{kt «ríknkh ðtþLkk rð½xLk çkkË
rðrðÄ hksÃkqík hksðtþku suðk fu [kinký ([kn{kLk) [tËu÷ íkÚkk Ãkh{khLkk íkkçkk{kt çkkfeLkk
hksÃkwík hksðeyku ykðe síkk {kuxk¼køkLke ®nË{kt hksÃkwíkÞwøkLkwt MksoLk Úkðk ÃkkBÞwt. yk yus
hsðkzk níkk fu su{ýu 11 {k íkÚkk 12{kt Mkifk{kt {nB{Ë økÍLkðe yLku {nB{Ë ÄkuheLkkt ÍLkqLke
yk¢{ýku ðu¤kyu ®nËLke hûkk fhðk «ÞkMk fÞkuo. Ãkhtíkw íkuyku ykðk yk¢{ýku Mkk{u yuf swÚk -
MktøkrXík Lk ÚkE þfðkLku ÷eÄu Auðxu ÃkhksÞ ÃkkBÞk.
nðu ykÃkýu WÃkh sýkðu÷ ºkýu hksMk¥kkyku MktË¼uo yºku MktrûkÃík [[ko nkÚk Äheþwt.
økwsoh «ríknkh ðtþLke MÚkkÃkLkk ykX{k Mkifk{kt Lkkøk¼è «Úk{ Lkk{Lkk hksðeyu {k¤ðk «Ëuþ{kt
fhe níke. íku yuf hksÃkqík hksðe níkku yLku íkuLkk yLkwøkk{e hksðe ðíMkhksu ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞLku
W¥kh¼khíkLkk ½ýk {kuxk «Ëuþ{kt rðMíkkheLku Ãkrù{e W¥kh «Ëuþ{kt ykðu÷k fLkkus {wfk{u ÃkkuíkkLke
hksÄkLke MÚkkrÃkík fhe.íkuLke rðMíkkh LkeríkLku ÷eÄu íkuLku çktøkk¤-rçknkhLkk hksðe Ä{oÃkkík MkkÚku
ÞwØ{kt Wíkhðwt ÃkzÞwt. íku òuE Ërûký ¼khíkLkku hk»xÙfwx hksðe Ãký yk Mkt½»ko{kt fwËe Ãkzíkkt ºký
Mk¥kk ðå[uLkku rºkÃkkt¾eÞku Mkt½»ko þÁ ÚkÞku. yk Mkt½»ko íku ÃkAeLkkt ËkuZMkku ð»kkuo MkwÄe ykøk¤Lkk-
yLkwøkk{e-hksðeyku ðå[u ÞÚkkðík heíku [k÷íkku s hnÞku.yk ðtþLkku yuf {nkLkík{ þkMkf
(Lkð{e MkËe) níkku.r{rnh¼kus íkuýu ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞLku ÷qtxkhkykuÚke Mkwhrûkík hk¾ðkLke íkuLke
ûk{íkkLkkt yhçke rðØkLk Mkw÷u{kLku Ãký ¼hÃkux «þtMkk fhe Au.
Lkfþku 8.1. ¼khíkLkku hksfeÞ Lkfþku (E.Mk.750 Úke 1000)
134 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
1200 Lkk yk Mk{Þøkk¤kLku E.Mk.750 Úke 1000 íku{s E.Mk.1000 Úke 1200 Lkk yu{ çku
¼køk{kt
Ãkqðo¼khík{kt ykX{ku Mkifk{kt økkuÃkk÷u Ãkk÷ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe. yk ðtþLkk ík{k{

hksðeykuLkkt Lkk{kuLku ytíku Ãkk÷ «íÞÞ ykðíkku nkuðkÚke íku{Lku Ãkk÷ðtþe hksðeyku íkhefu yku¤¾ðk{kt LkkUÄ
ykðu Au. økkuÃkk÷Lkk yLkwøkk{e Ä{oÃkk÷(Ãkwºk) yLku ËuðÃkk÷u (Ãkkiºk) yk ðtþLke «ríkck íku{s
þrfík{kt ¼khu ð]rØ fhe. òufu «ríknkh hkòykuyu íku{Lkk Ãkrù{®nË íkhVLkk rðMíkhýLku yxfkðe
ËeÄwt. íku{ Aíkkt yk Ãkk÷ðtþe hksðeykuyu rçknkh íkÚkk çktøkk¤ ¾kíku ÷øk¼øk [khMkku ð»ko MkwÄe
yufÄkÁ hksÞþkMkLk [÷kÔÞwt. Ãkk÷ þkMkfku çkkiØ Ä{eo níkk. íku{ýu MðÄ{oLkk «[kh-«Mkkh yÚkuo
Ãkqðo¼khík{kt rðnkhku íku{s {trËhkuLkwt ½ýk {kuxk ÃkkÞu çkktÄfk{ fhkÔÞwt. ¼køk÷Ãkwh (rçknkh) ÃkkMkuLke
rð¢{rþ÷k rðÄkÃkeX (ÞwrLk sŠMkxe) MÚkkÃkðk {kxuLkku Þþ yk ðtþLkk hksðe Ä{oÃkk÷Lku s ykÃke
þfkÞ. Lkk÷tËk rðÄkÃkeXLke {kVf Mk{økú ®nË yLku ríkçkuxLkk rðÄkÚkeoykuLku íku ykfŠ»kík fhíke hne.
yk rðnkh{kt ½ýk MktMf]ík økútÚkkuLkwt ríkççkíke ¼k»kk{kt yLkwðkË ÚkÞku. yk rðÄkÃkeXLkk Mkðo©uc rðØkLk
íkhefu yríkþk ËeÃktfh ¾wçk òýeíkk ÚkÞk. íku{Lku ríkçkux{kt ½ýwt ô[w {kLk-MkL{kLk {éÞwt níkwt.
Ërûký ¼khík{kt ËtíkeËwhk»xÙfxw ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe. hk»xÙfxw kuLke hksÄkLke Mkku÷kÃkwh ÃkkMkuLkk
{k÷¾uz fu {kLÞ ¾uz {wfk{u níke. hk»xÙVwx hkòÄúwðLke þkMkLkfk¤{kt hk»xÙTfwxkuyu ði¼ðe Lkøkhe
fLkkus Ãkh yrÄÃkíÞ MÚkkÃkðk {kxu W¥kh¼khík íkhV «Þký fÞwO. íku{ktÚke Wfík rºkÃkûkeÞ Mkt½»koLke
þÁykík ÚkE. hk»xÙfwx ðtþLkku ykøkuðkLk hksðe fw»ý«Úk{ níkku. íkuýu E÷kuhk ¾kíku ¼ÔÞ yLku
rðÏÞkík fi÷kþ{trËhLkwt rLk{koý fhkÔÞw níkwt. íku ÃkíÚkhLke yuf rðþk¤ rþ÷kLku fkuíkheLku çkLkkðu÷
yLku «¼wrþðLku Mk{ŠÃkík yuf Wíf]ü f÷kf]rík Mk{kLk Au. yhçke «ðkMk ÷u¾fkuLke LkkUÄku {ktÚke
òýðk {¤u Au fu yk hksðeLku yhçke ÔÞkÃkkrhyku MkkÚku ½ýk Mkkhk-ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku níkk. yk
ÔÞkÃkkrhykuLkk MðÄ{o Ãkk÷Lkyu {ÂMsËku çkktÄðkLke MktÃkqýo Mðíktºkíkk yÃkkE níke. íku çkkçkík hk»xfwx
hksðeykuLke ÄkŠ{f WËkhíkk Mk{¼kðLkwt W¥k{ Ëüktík Au. íkuLku fkhýu ykhçkku MkkÚkuLkku ÔÞkÃkkh yLku
íku{kt hnu÷e ðÄw yÚko÷k¼Lke {u¤ððkLke çkkçkík Ëu¾kE ykðu Au.
Ërûký ¼khík{kt [ku÷ þkMkfkuyu yuf þrfíkþk¤e Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk (E.Mk.1000 Úke
E.Mk.1200 ËhBÞkLk) fhe. Mktøk{fk¤{kt ðýoððk{kt ykðu÷k {nk«íkkÃke [ku÷ hksðtþLkku yk
ÞwøkLkk [ku÷ þkMkfku MkkÚkuLkku MktçktÄ MÃkü ÚkÞku LkÚke. Ërûký ¼khík{kt ÃkÕ÷ð hksðtþLke Mk¥kk Mk{kÃík
Úkíkkt [ki÷ hksðeyku Mk¥kkÃkh ykÔÞk. [ku÷ ðtþ Mkk{úksÞLkku MÚkkÃkf rðsÞk÷Þ (Lkð{ku Mkifku)
níkku. Ãkhtíkw [ki÷ðtþLkk økkihð{kt Mkk[e yr¼ð]rØ fhLkkh hksðe níkku. hkshkò«Úk{ (E.Mk.985-
1014) íkÚkk íkuLkku Ãkwºk hksuLÿ «Úk{ (E.Mk.1014-1044) ÃkkuíkkLkk Mkðkuo¥k{ þkMkLkfk¤ ËhBÞkLk
[ki÷ Mkk{úksÞ W¥kh{kt íkwtøk¼ÿk LkËe (f]»ýk LkËeLke MknkÞfLkËe) Úke {ktzeLku fLÞkfw{khe MkwÄe
Vu÷kÞu÷wt níkwt. [ki÷ hksðeykuyu ÃkkuíkkLkk LkkifkMkiLÞLkku MkV¤¥k{ WÃkÞkuøk fÞkuo níkku. yk heíku íku{ýu
{kºk {k÷Ëeð fu ÷ûkrîÃk s Lknª Ãkhtíkw ©e÷tfkLku Ãký Ãkhkrsík fÞw níkwt. hkshkò «Úk{Lkwt {n¥k{
«ËkLk íkku íkktòuh ¾kíku ykðu÷ ¼økðkLk rþðLkwt-hkshksuïh-çkúnËuïh {trËh økýkÞ Au. íkuLkk Ãkwºk
hksuLÿ «Úk{Lkwt þkMkLk íkku ð¤e yuLke «Úkk ðÄw hku{kt[f níkwt. íkuýu Ãkk÷ hkò {rnÃkk÷Lku nhkðeLku
Auf çktøkk¤{kt ðnuíke øktøkk LkËe íkx MkwÄe ÃkkuíkkLke hks Mk¥kkLkku ztfku ðøkkzÞku níkku.yk rðsÞLkku
fkÞ{e M{]rík s¤ðkE hnu íku ykþÞÚke íkuýu ‘øktøkEfkUz’Lkwt rçkÁÄ Äkhý fÞwo. íku rþûkýLkku {nkLk
yk©ÞËkíkk nkuðkÚke ‘Ãktrzík[ki÷’ Lkk Lkk{Úke «ÏÞkík ÚkÞku níkku. ytrík{ {nkLk [ku÷ hkò fwÕ÷uíkwtøk
EríknkMk 135
«k[eLk ¼khík
(E.Mk.1070-1122) níkku. íkuLkk þkMkLkfk¤{kt [ku÷ Mkk{úksÞLkwt rð½xLk Úkðk {ktzÞwt yLku íku
Mktfku[kELku yuf LkkLkfzk rðMíkkh Ãkwhíkwt {ÞkorËík hksÞ çkLke sðk ÃkkBÞwt.
Wfík ðýoLk ÃkhÚke ík{Lku ÏÞk÷ ykðe økÞku nþu fu yktíkrhf Mkt½»kkuo íkku [k÷w s níkk íku{
Aíkkt MkkÚku MkkÚku ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke Mk{]rØ Ãký rLkhtíkh ðÄe hne níke. ðkMíkð{kt {kuxe{kuxe
LkkUÄ hksMk¥kkykuLkk WËÞLku ÷eÄu rðrðÄ rðMíkkhku{kt sÁhe ðÄðk Ãkk{e níke. íkuÚke yk rðMíkkhku{kt
f÷k-MÚkkÃkíÞ íku{s MkkrníÞ MktçktrÄík ¾kMk «kËurþf ÃkØríkLke f÷kykuLkku WÆ¼ð-rðfkMk Úkðk
ÃkkBÞku. suLke ykÃkýu nðu ÃkAeLkk yæÞkÞ{kt [[ko fheþwt.
(1 ) rºkÃkûkeÞ Mkt½»ko{kt ¼køk ÷uLkkh ºký hksMk¥kkykuLkkt Lkk{ sýkðku. MkkÚku MkkÚku yk ºkýu
ðtþLkk {wÏÞ hksðeLkwt Lkk{ Ãký ÷¾ku.
............................................................................
(2 ) Wfík ºkýu hksMk¥kkykuLkk Mkt½»ko {kxuLkwt {wÏÞ fkhý þwt níkwt ?
............................................................................
(3 ) yhçke rðØkLkkuyu fÞk «ríknkh hksðeLke ¼hÃkux «þtMkk fhe Au ?
............................................................................
¼khík
(4 ) rð¢{rþ÷k rðÄkÃkeXLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?

............................................................................
(5 ) Ãkk÷þkMkfkuyu fÞk Ä{oLku hksÞk©Þ Ãkqhku ÃkkzÞku níkku ?
............................................................................
136 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
(6 ) fÞk [ku÷ hksðeyu ‘øktøkEfkuz’ Lkwt rçkÁÄ Äkhý fÞwO níkwt ? yLku þk {kxu ?
............................................................................
8. 2 þkMkLk ÔÞðMÚkk:
ðneðxLkwt íkífk÷eLk {k¤¾wt {kuxu¼køku rðfurLÿf]ík hksfeÞ ÃkØríkLkk ÁÃk{kt Ëþkoððk{kt LkkUÄ
ykÔÞwt Au. yu Mktòuøkku{kt «&™ ÚkkÞ fu yk rðfurLÿf]ík hksíktºk Au þwt ? yk yuðe yuf «Úkk Au su{kt
çkuþf Mkðkuoå[ Mk¥kkÄeþ íkku hkò s nkuÞ Au Ãkhtíkw íku ÃkkuíkkLkwt þkMkLk òøkehËkhku fu Mkk{tík suðk
WÃk«{w¾kuLkk MkkÚk MknfkhÚke [÷kðíkku nkuÞ Au. Mkk{tík«ÚkkLkku {ík÷çk yuðk ðneðxfíkkoyku Au
su{Lku ÞwØ{kt nkÞko ÃkAe su íku hkòLkwt ykrÄÃkíÞ MðefkhðkLke yLku sÁh ÃkzÞuÚke ÷~fhe {ËË
fhðkLke þhíku ÃkkuíkkLkwt hksÞ Ãkhík ykÃke Ëuðk{kt ykðíkwt níkwt. ykðk Mkk{uíkku ÃkkuíkÃkkuíkkLkkt hksÞku{kt
Ãkqýoík: Mðíktºk hkòLke su{ hnuíkk nkuðkÚke íkuyku Ãkqhíkk þrfíkþk¤e çkLke hnuíkk. ík{u yLkw{kLk
÷økkðe þfku yu{ Aku fu yk MkhËkhku hkòLkku Mk¥kk Mkk{u ½ýeðkh ÃkzfkhÁÃk çkLke hnuíkk níkk.
yu{kt fkuE LkðkE LkÚke fu fuLÿ{kt sÞkhu hksMk¥kk Lkçk¤e Ãkzíke íÞkhu ykðk Mkk{tíkku Mðíktºk çkLke
çkuMkíkk. ykðwt s ftEf «ríknkh hksÞ{kt Ãký çkLÞtw nkuðwt òuEyu. rðfurLÿík hksÞÔÞðMÚkkLkwt çkeswt
ÃkkMkw çkúkñýku Mkrník fux÷kfLku ËkLk{kt s{eLk ykÃkðkLkwt Ãký fne þfkÞ. yk ÃkhtÃkhkLku MkkíkðknLk
hksðeykuyu Ãknu÷k yLku çkeò Mkifk{kt þÁ fhe. Ãkhtíkw økwÃík þkMkLkçkkË íkku yk ÔÞðMÚkk {kuxk¼køkLkk
¼khík{kt «[r÷ík çkLke sðk Ãkk{e. nðu s{eLkLkwt ËkLk {kºk çkúkñýkuLku s Lknª Ãký hksÞLkk yLÞ
yrÄfkheykuLku Ãký yÃkkðk{kt fÞwo níkwt. íku{kt {wÏÞ fkhýku fÞkt níkkt ? yu{ {LkkÞ Au fu ÔÞkÃkkh{kt
Mkíkík ÃkzíkeLku fkhýu yk Mk{Þu ¼qr{ËkLkLke «Úkk þÁ fhðkLku fkhý Mkhfkhe f{o[kheykuLku íku{Lke
MkuðkykuLkwt {nuLkíkkýwt [wfððk {kxu òuEíkkt LkkýktLke ¾U[ Ãkze nkuðe òuEyu. ÃkwhkíkríðÞ þkuÄ ËhBÞkLk
økwÃík¥kh fk¤Lkk rMkffkykuLke Ãkwhíke WÃk÷çÄíkk Úkíke Lk nkuðkLku ÷eÄu yk Mk{Þu ykŠÚkf ¾U[
nkuðkLkwt sýkE ykðu Au, ËkLk{kt {¤íke ¼qr{ fh{wfík nkuðkÚke ËkLk {u¤ðLkkh hksÞLku fkuE
«fkhLkku ðuhku [qfððk çktÄkÞu÷ku Lk níkku yux÷wt s Lknª Ãký íku ÃkkuíkkLkk ÔÞrfíkøkík WÃkÞkuøk{kt íku
¼qr{ ðkÃkhe Ãký þfíkku níkku. yk{ ËkLk {u¤ðLkkhLke ËkLk{kt {¤u÷e s{eLk MktÃkqýo Ãkýu hksfeÞ
nMíkûkuÃkÚke {wfík hnuíke. yk heíku ËkLk {u¤ðLkkh ËkLk{kt {¤u÷e s{eLkLku ÃkkuíkkLkk yrÄfkh{kt ÷E
÷uíkku níkku.
Ërûký ¼khík{kt [ki÷ þkMkfkuLke ðneðxe ÔÞðMÚkk ykLkkÚke Úkkuzef swËe níke. økúk{ Míkhu
÷kufku MÚkkrLkf MðþkMkLk (økúk{ Ãkt[kÞík) Lkku ykLktË WXkðíkk níkk. íku{Lke ÃkkuíkkLkk Økhk [qtxkÞu÷
÷kuf«ríkrLkrÄLke {ËËÚke íkuyku ÃkkuíkkLkku ðneðx [÷kðíkk níkk. yr¼÷u¾ku{kt çku «fkhLke økúk{
Mk¼kyku WÕ÷u¾ Au yux÷u fu ‘Mk¼k’ yLku ‘Wh’ Lke {ËËÚke ðneðx fhíkk níkk. çkúkñýku Økhk ðtþ
ÃkhtÃkhkøkík heíku þkrMkík økk{kuLke Mkr{ríkykuLku ‘Mk¼k’ fnuíke. sÞkhu çkúkñýku rMkðkÞLkk ÷kufkuLkk
«¼wíððk¤e Mkr{ríkyku ‘Wh’ fnuðkíke.yk MktMÚkkyku økúk{sLkku Økhk Lkffe fhkÞu÷e yuf [kuffMk
«ýkr÷fk {wsçk [qtxkÞu÷ MkÇÞkuLke {ËËÚke ÷kuffÕÞkýfkhe fkÞkuo, fhíke WÄhkýe íku{s {trËhLke
Mkt[k÷Lk ÔÞðMÚkk suðkt fk{fks Mkt¼k¤íke níke. yk ÔÞðMÚkkLku [ki÷ þkMkLkíktºkLke yuf yË¼wík
¾krMkÞík økýðk{kt ykðu Au fkhý fu íkuLkk ÷eÄu furLÿÞ íku{s MÚkkrLkf MðþkMkLk ðå[uLkk Mkkhk
MktçktÄku s¤ðkíkk sýkÞ Au.
EríknkMk 137
«k[eLk ¼khík

(1 ) rðfurLÿík þkMkLk ÔÞðMÚkk yux÷u þw ? íku þÁykíkLkk {æÞfk÷eLk EríknkMk ËhBÞkLk W¥kh
¼khíkLkk ðneðx {kxu fE heíku nkrLkfkhf níke ?
LkkUÄ ............................................................................
(2 ) fÞk ðtþu økúk{ Mkr{ríkykuLku {níð ykÃÞwt ? økúk{ Mkr{ríkyku fÞk Lkk{u yku¤¾kíke níke ?
............................................................................
8. 3 Mkk{krsf-ykŠÚkf ÃkrhðíkoLk:
«khtr¼f {æÞÞwøk{kt Mkk{krsf-ykŠÚkf ûkuºku ½ýkt çkÄkt ÃkrhðíkoLkku òuðk {ÔÞkt. Mkk{krsf
Eüyu yk ÞwøkLkwt MkkiÚke ðÄw {níðLke ½xLkk¢{ yux÷u òríkÞkuLke MktÏÞk{kt ðÄkhku økýkÞ. íku fE
heíku çkLÞwt ? íkuLkwt yuf {wÏÞ fkhý çkúkñýku{kt Lkðk ðøkkuoLkku Mk{kðuþ nkuE þfu. yu{ {LkkÞ Au fu
su{ su{ ¼qËkLk{kt ðÄkhku LkkUÄkíkku økÞku íku{ íku{ ¾uíke Lke[u Lkðk «Ëuþku Ãký Mk{kðkíkk økÞk. íkuÚke
íÞktLkk MÚkkrLkf rLkðkMkeykuLku rþfkh fhðkLkku íÞkøk fhe ¾uíkeLkku ÄtÄku yÃkLkkððkLke «uhýk {¤e
nkuðkLkwt sýkÞ Au. íku ¾uzwíkkuLkk ÁÃk{kt ykøk¤ ykÔÞk íkÚkk Mk{ks{kt þwÿLkk ÁÃk{kt MÚkkrÃkík ÚkÞk.
ðkMíkð{kt ¼qËkLkLke ÃkhtÃkhkyu swËk swËk yktíkrhf «Ëuþku{kt çkúkñýkuLkk MÚkkLk ÃkrhðíkoLk íku{s
«ðkMkLku sL{ ykÃÞku. suÚke íku íÞkt ÃkkuíkkLke çkúkñýðkËe MktMf]ríkLku Sðtík hk¾e íkuLku Ãkku»kíkk hne
þfu. yk ¼qËkLk «Úkkyu fkÞMÚkkuLke MktÏÞk{kt Ãký ¼khu ðÄkhku fÞkuo yk fkÞMÚk {q¤¼qík heíku ÷neÞk
níkk yLku ¼qËkLkLku ÷økíkk ÷u¾ku íkÚkk Ãkºkku ÷¾ðk{kt rLk»ýktík níkk. Mðk¼krðf heíku s su{ su{
¼qËkLk{kt ðÄkhku Úkíkku økÞku íku{ íku{ fkÞMÚkkuLkwt {níðÃký ðÄíkwt s økÞwt.
Ãkhtíkw yk ÞwøkLke MkkiÚke {kuxe rðþu»kíkkíkku [kinký,Ãkh{kh yLku [tËu÷ suðk hksÃkqík ðøkoLkk
WËÞLku fne þfkÞ. ½ýk çkÄk EríknkMkfkhku {wsçk swËk swËk rðËuþe þkMkfku suðk furþf,nwý yLku
fw»kký ðøkuhu yu{Lkk ðtþ s níkk fu su swËu swËu Mk{Þu W¥kh-Ãkrù{{ktÚke ¼khík{kt ykÔÞk níkk.
¢{þ: yu çkÄk hksMÚkkLk{kt ðMke økÞk. íkuyku ¼khíkeÞ Mk{ks{kt ¼¤e sELku yuf ÞkuØk íkhefu
fk{ fhíkk ÚkÞk. ½ýk çkÄk EríknkMkfkhku íku{Lku çkúkñýðkËe Mk{ksLkkt ûkºkeÞ ðøko íkhefu yku¤¾u
Au. Ãkhtíkw fux÷ef ðíko{kLk rðØkLkku hksÃkqíkkuLkk WËÞ ÃkkA¤ ¾uíkeLke ðÄíke LkÚke «ð]ríkLku fkhý¼wík
økýu Au.yu MÃü Au fu s{eLk ËkLk{kt ykÃkðkLke «ð]rík ðÄðkLku ÷eÄu ¾uíke Ãkh rLk¼oh ðMkíke{kt Ãký
ðÄkhku Úkðk ÷køÞku níkku. Ãkrhýk{u ½ýk çkÄk MÚkkrLkf «{w¾ku ÃkkMku ÃkkuíkkLkkt Mðíktºk yuf{ku W¼kt
fhðkLke ykŠÚkf yLku hksfeÞ íkkfkík Ãký ykðe [qfe níke. ÃkkuíkkLke yk Lkðíkh íkkfkíkLku ò¤ðe
hk¾ðk {kxu íku{ýu øktøkkLkk íkx«Ëuþku{kt çkúkñýkuLku f{ofktz fhðk íkÚkk þkne WíMkðku Wsððk
yk{trºkík fÞko yLku íku{ fhðk çkË÷ íku{Lku Ërûkýk íkhefu s{eLkku ¼ux{kt ykÃke. íku{ýu çkúkñýkuLku
ÃkkuíkkLkk MktË¼uo{kt hk{ (MkqÞoðtþe) ©ef]»ý ([tÿðtþe) Lkk ðtþs nkuðkLke fÚkkyku h[ðk «kuíMkkrník
fÞko, suÚke íku ÞkuØkykuLke ðå[u yuf ykËhÃkqýo MÚkkLk s{kðe þfu.
138 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
LkkUÄ
Ërûký Ãkqðo yurþÞk
Lkfþku 8.3. Ërûký Ãkqðuo yurþÞk
ykŠÚkf heíku Mkðo«Úk{ íkçkffk (E.Mk.750-1000) Lku ÃkíkLkLkku {wÏÞ Mk{Þøkk¤ku

økýðk{kt ykðu Au. yk ðkík ykÃkýLku rMkffkykuLke ÷uðz-Ëuðz íku{s ¼khíkeÞ LkøkhkuLke ðíko{kLk
ÂMÚkrík ÃkhÚke òýðk {¤u Au Ãkhtíkw E.Mk.1000 Lkk çkeò íkçkffk{kt yk ÔÞkÃkkrhf ÂMÚkrík{kt MkwÄkhku
Úkðk ÃkkBÞku. íkuLkk ÷eÄu ykÃkýLku {kºk Lkðk rMkffk s Lknª Ãký íkuLkkt þkt fkhýku nkuE þfu ? íkku fne
þfkÞ fu yuLkkt {wÏÞ çku fkhýku sýkÞ Au yuf íkku s{eLkLkwt ËkLk ykÃkðkLke «ÚkkLku ÷eÄu ¾uíkeLke
«ð]rík ðÄe suLkk ÷eÄu ykÃkýLku ðMíkw rðrLk{Þ {kxu yZ¤f [es-ðMíkwyku {¤ðk ÷køke. sÞkhu
çkesw fkhý Au yktíkhhk»xÙeÞ fûkkLkk ËrhÞkE ÔÞkÃkkh ûkuºku ykhçk ÔÞkÃkkrhykuLkku WËÞ. ykhçkkuyu
E.Mk.712 {kt ®MkÄ Síke ÷E íÞkt ÃkkuíkkLke hksMk¥kk MÚkkÃke yux÷w s Lknª Ãký Äe{u Äe{u íku{ýu
[eLk{kt Ãký ÃkkuíkkLkkt MktMÚkkLkku W¼kt fÞko. su{ýu ¼khíkeÞ [es-ðMíkwykuLkk WíÃkkËLk yLku ÔÞkÃkkh
{kxu rLkýkoÞf ¼qr{fk ¼sðe íkÚkk ¼khíkLkk rðËuþ ÔÞkÃkkhLku «kuíMkkrník Ãký fÞku.o [ku÷ hksðeykuyu
ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤{kt Ërûký-Ãkqðo yurþÞk ({÷kÞk,#zkuLkurþÞk ðøkuhu{kt) íkÚkk [eLk{kt ÄrLkc
ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku fu¤ðu÷k òuðk {¤u Au.

(1 ) hksÃkqík ðøkoLkk WËÞLkkt {wÏÞ fkhýku fÞkt níkkt ?
............................................................................
8. 4 . MkktMf]ríkf «økrík:
EríknkMk 139
«k[eLk ¼khík
Lkðe «kËurþf þrfíkykuLkk ykøk{Lk Úkfe Lkð Lkð hksfeÞ-MkktMf]ríkf {ÚkfkuLkku WËÞ
Úkðk ÃkkBÞku. Ëk.ík. W¥kh økwshkík,çktøkk¤,ykurhMMkk,{æÞ¼khík{kt {nkhk»xÙT íkÚkk Ërûký ¼khík{kt
yktÄú,fýkoxf yLku íkr{÷Lkkzw. ykÃkýkt ðíko{kLk f÷k,MÚkkÃkíÞ,MkkrníÞ-¼k»kkLkku ÃkkÞku Ãký yk s
Mk{Þøkk¤k{kt Lkt¾kÞku. çktøkk¤e,ykMkk{e,WzeÞk íkÚkk {hkXe suðe çkku÷kíke nk÷Lke W¥kh-Ãkqðo
LkkUÄ ¼khíkLke ¼k»kkyku íkuLkkt WËknhýku Au. yk ¼k»kkyku{kt h[kÞu÷k MkkrníÞu MktMf]íkLkk yufkrÄfkhLku
¾ík{ fhe LkktÏÞku.Lkðk Lkðk MÚkkrLkf hkòyku Økhk {¤u÷k hksÞk©ÞLku ÷eÄu yk çkÄe ¼k»kkyku{kt
rðrðÄ MkkrníÞLkwt MksoLk ÚkE þfÞwt. yk Mk{ÞLke {wÏÞ «kËurþf ¼k»kkykuLke h[Lkk{kt Mkðuo©uc
MkkrníÞf]rík yux÷u frð fËtçk Økhk hr[ík-hk{kÞý yu s heíku fýkoxf rðMíkkh{kt frð ÃktÃkk su{ýu
fÒkz MkkrníÞhíLk økýðk{kt ykðu Au. íku{ýu ‘ÃktÃkk¼khík’ Lkk{Úke «ÏÞkík ÚkÞu÷ ‘rð¢{kswoLk-
rðsÞ’ Lke h[Lkk fhe. sÞkhu yktÄú«Ëuþ{kt frð LkrLkÞkyu ‘{nk¼khík’ Lkk fux÷kf ytþkuLkku
íku÷wøkw ¼k»kk{kt yLkwðkË fÞkuo suLku ykøk¤ síkkt frð ríkfÒkkyu (íkuh{k Mkifk{kt) MktÃkqýo fÞkuo.
Wfík «ÞkMkku Aíkkt rðØkLkku{kt MktMf]ík ¼k»kkLkwt ¿kkLkLke ¼k»kk íkhefuLkwt {níð s¤ðkE
hnÞwt. íkuÚke MktMf]ík{kt h[kÞu÷ yk ÞwøkLke {wÏÞ f]ríkyku{kt ‘fÚkk MkrhíMkkøkh’ íkÚkk fkÂ~{hLkk rðrðÄ
hksðeykuLkk EríknkMkLkwt ykÄkh¼qík yLku MkðoMðef]ík ðýoLk fhLkkh økútÚk ‘hksíkhtøkeýe’ íku{s
Ãkk÷þkMkfkuLkk Mk{Þu çktøkk¤{kt ÚkE økÞu÷k rðÏÞkík frð sÞËuð æðkhk h[ðk{kt ykðu÷
‘økeíkøkku®ðË{T’ Lkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
hksÞk©Þ Lke[u Úkíke çkeS yuf yøkíÞLke «ð]rík níke {trËh rLk{koý yk {trËhku çktÄkðeLku
hksðeykuyu ÃkkuíkkLke økkihð yLku íkkfkíkLkkt ËþoLk fhkÔÞkt. {trËh sux÷w ¼ÔÞ çktÄkLkwt yux÷w s íkuLkk
çktÄkðLkkh hksðeLkwt økkihð ðÄe sðk Ãkk{íkwt. ðkMíkð{kt yk çktLku ðå[u ÃkkhMÃkrhf MktçktÄ òuðk {¤u
Au. {trËh çktÄkððk íkÚkk íkuLke ò¤ðýe fhðk ÃkkA¤ ¾[koíkkt Lkkýkt su íku hksÞ ÄLkðkLk yLku
Mkk{oÚÞðkLk nkuÞ íkku s þfÞ çkLkíkkt.
yk Mk{Þøkk¤k{kt çktÄkÞu÷kt {trËhkuLke MÚkkÃkíÞ f÷k{kt ykÃkýLku Ãký f÷kþi÷eykuLkku WËÞ
ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au su{kt Lkkøkh,îrðz yLku ðuMkh (Wfík çktLkuLkwt r{©ý) Lkkt Lkk{ku WÕ÷u¾LkeÞ Au.
Lkkøkhþi÷eLke {wÏÞ ¾krMkÞík ¼ÔÞ r{Lkkhkyku çkktÄðk{kt Ëu¾kE ykðíke. yk þi÷eLkkt {trËhku
{wÏÞíðu W¥kh¼khík{kt yuLku ¾kMk fheLku {æÞ¼khík,økwshkík yLku ykurhMMkk{kt òuðk {¤u Au. íku{
Aíkkt «[r÷ík Lkkøkhþi÷e{kt MÚkkrLkf f÷k þi÷eLkku «¼kð Ãký W{uhkÞu÷ku òuðk {¤u Au. su{kt
¼wðLkuïhLkwt ®÷økhks {trËh,fkuýkfoLkwt MkqÞo {trËh ðøkuhu {wÏÞ Au. Ërûký ¼khík{kt {trËh rLk{koýLke
¾kMk þi÷e îrðz f÷kþi÷e rðfrMkík ÚkE. [ki÷ þkMkLkfk¤{kt íku ÃkkuíkkLkwt Wå[¥k{ økkihðLku Ãkk{e
þfu. yk þi÷eLke ¾kMkeÞík{kt íkuLkkt øk¼oøkú]nku,rð{kLk,({trËh «ðuþ Økhk -økkuÃkqh{Lkku WÃkhLkku
÷tçkøkku¤ ¼køk) {tzÃk yLku økkuÃkqh{Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. øk¼oøk]n yux÷u {wÏÞ Ëuðe-ËuðíkkLkwt
yktíkh rLkðkMktMÚkkLk, øk¼oøk]nLke WÃkh çkLku÷ rðþk¤ E{khíkLku rð{kLk fnu Au. ßÞkhu {tzÃk{T
yux÷u fkuíkhfk{ fhu÷k -Mkwþkur¼ík Míkt¼kuðk¤wt rðþk¤ ¼ðLk su {kuxu¼køku øk¼oøk]nLkk ykøk¤Lkk
¼køk{kt ÂMÚkík nkuÞ Au. {trËh rðMíkkh{kt [khu rËþk{kt çkLku÷kt ¼ÔÞ yLku Mkwþkur¼ík «Ëuþ ØkhkuLku
økkuÃkqh{ fnu Au.
yk MÚkkÃkíÞ f÷k þi÷eLkkt {kuxk¼køkLkkt {trËhku{kt ©uc rLk{koý fkÞo íkku [ku÷ hksðe hkshkò
Økhk çktÄkððk{kt ykðu÷ íkktòuh ¾kíku ykðu÷ çk]nËuïh {trËhLkwt s økýkÞ Au. ykÃkýu ykøk¤ òuE
økÞk fu ðuMkh MÚkkÃkíÞ f÷k þi÷e yux÷u Lkkøkh çkkËk{e fu ðkíkkÃke (fýkoxf) Lkk [k÷wfÞ (økwshkík{kt
140 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
Mkku÷tfe) hkòyku Økhk çkkËk{e ÃkkMku ykðu÷ Ãkwèf÷ {wfk{u ÚkÞu÷ òuðk {¤u Au.{qŠík rLk{koý ûkuºku
Ãký yk Þwøk{kt Lkðíkh ô[kEyku «kÃík Úkðk Ãkk{e. [ki÷ f÷kfkhku Økhk rLkŠ{ík íkktçkkLke Lkxhks
(Lk]íÞ fhíkk rþðS) Lke {qŠík yk ÞwøkLke yuf yý{ku÷ ËuLk økýkÞ Au. yk {qŠíkyku{kt rþðSLke
Lk]íÞ fhkðe rðrðÄ ytøk-¼trøk{kykuLkwt MktwËh rLkÁÃký òuðk {¤u Au su ÃkkuíkkLke ÄwLk íkÚkk Mk{íkku÷LkLke
Ërüyu yíkw÷LkeÞ økýkÞ Au. LkkUÄ
r[ºk-8.1. Lkxhks
(1 ) W¥kh ¼khík{kt rðfMku÷e MÚkkÃkíÞ f÷kþi÷eLkkt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(2 ) {qŠík rLk{koýLku ûkuºku [ki÷ f÷kfkhkuyu ykÃku÷w «ËkLk ðýoðku.
............................................................................
EríknkMk 141
«k[eLk ¼khík
8. 8 Ërûký-Ãkqðo yurþÞk MkkÚkuLkk MktçktÄku:

«k[eLkfk¤ Úke s ¼khíkeÞ ÔÞkÃkkh MkrníkLke fux÷ef «ð]rík {kxu rðï¼hLkk swËk swËk
¼køkku{kt Vhíkk òuðk {éÞk Au. sÞkt MkwÄe ¼khík yLku Ërûký Ãkqðo yurþÞkLkk MktçktÄkuLku rLkMçkík Au.
LkkUÄ íÞkt MkwÄe íkuLku E.Mk.ÃkqðoLkk Ãkkt[{kt MkifkÚke [kÕÞk ykðíkk (swLkk) {kLkðk{kt ykðu Au. òíkffÚkkyku
MkrníkLkk çkkiØ MkkrníÞ{ktÚke ¼khíkeÞ MðýoËeÃkLkk «ðkMku síkk nkuðkLkku {¤e ykðu Au. suLku ÃkkA¤Úke
òðk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkku níkku. Ërûký Ãkqðo yurþÞk MkkÚkuLkk MktçktÄkuLke yku¤¾ ykÃkýLku
Lkðíkh ÃkwhkíkÂíðÞ MktþkuÄLkku ËhBÞkLk ÚkkE÷uLz,rðÞuxLkk{ íku{s #zkuLkurþÞkLkk íkxðíkeo «Ëuþ{ktÚke
{¤e ykðu÷ ¼khíkeÞ {kuíke,{kýuf íkÚkk yLÞ rf{íke híLkkuLke {ËËÚke Úkðk Ãkk{e. Au. yk þkuÄ¾ku¤ku
E.Mk.ÃkqðuoLkk «Úk{ Mkifk MkwÄe síke [eLke fÚkk-ðkíkkoyku {wsçk Ërûký-Ãkqðo yurþÞkLkkt Mkðo«Úk{
Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk VwLkkLk (ftçkkuzeÞk) ¾kíku ¼khíkeÞ {q¤Lkk fkiÂLËLÞ Lkk{Lkk çkúkñýu fhe níke
suýu MÚkkrLkf hksfw{khe MkkÚku ÷øLk Ãký fÞko níkk. òufu Ërûký-Ãkqðo yurþÞk MkkÚku ®nËLkk ÔÞkÃkkrhf
MktçktÄku EþwLkk Ãkkt[{kt MkifkÚke ðÄw {sçkwík çkLku÷k òuðk {¤u Au. íÞkhu MktMf]ík ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k
WÕ÷u¾ku yk rðMíkkh{kt «k[r÷ík çkLÞk níkk. íku ÃkkuíkkLkk Mkðkuoå[ ô[kE yuíkku E.Mk.800 Úke
1300 MkwÄe hnuðk ÃkkBÞk. yu ð¾íku Mk{økú Ërûký-Ãkqðo yurþÞk{kt ¼khíkeÞ Lkk{ Ähkðíkk þkMkfku
íkÚkk ðtþkuLkku Wå[ ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au.
Ërûký yLku Ãkqðo MkkÚkuLkk MktçktÄku {wÏÞíðu ÔÞkÃkkh ykÄkrhík níke. Ërûký Ãkqðo yurþÞk
E÷kÞ[e,[tËLk íku{s ÷®ðøkLkk WíÃkkËLk{kt {ku¾hu níkwt. suýu ¼khík yLku Ãkrù{Lkk Ëuþku ðå[u
ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku rðfMkkððk{kt {níðÃkqýo ¼qr{fk ¼sðe níke. þÁykík{kt ¼khíkeÞ ÔÞkÃkkheykuyu
rfLkkhkLkk ÃkhËuþku{kt ðMkðkx fhðkLke þÁykík fhe níke. íÞkhçkkË ¢{þ: yu{ýu ÃkkuíkkLkwt Mkw[Lkk
íktºk yktíkrhf rðMíkkhku{kt Ãký Vu÷kðe ËeÄwt.¼khíkeÞkuLke ÄkŠ{f sÁrhÞkíkku Mktíkku»kðk {kxu {wÏÞíðu
çkkiØ-çkúkñý Ãkqòheyku Ãký yk ÔÞkÃkkheyku MkkÚku ynª ykÔÞk. yk heíku Ërûký-Ãkqðo yurþÞk{kt
¼khíkeÞ MktMf]ríkLkku «[kh-«Mkkh Úkðk ÃkkBÞku.Ãkhtíkw yºku ÞkË hk¾ðwt òuEyu fu ¼khíkeÞ MktÃkfkuoyu
MÚkkrLkf MktMf]ríkÚke íku{Lku swËk Ãkkze ËeÄk Lknª. V÷ík: MÚkkrLkf ¾krMkÞíkku MkkÚku yºku ¼khíkeÞ
MktMf]ríkLkku Mkw¼øk Mk{LðÞ Úkðk ÃkkBÞku. Ëk.ík. íÞktLke yËk÷íkkuyu MktMf]ík ¼k»kkLku fk{fks-{kæÞ{Lke
¼k»kk íkhefu yÃkLkkðe yLku íkuLke MkkÚku MkkÚku MÚkkrLkf ¼k»kkyku Ãký «Þkuòíke (ðÃkhkíke) níke.
ykLkkt ¼k»kkLkk r{©ýLkkt WËknhýku (fu Lk{qLkk) ynªÚke {¤e ykÔÞkt Au. yk{ Ërûký ÃkqðoLkk
yurþÞkðkMke ÷kufku íku{s çkúkñýku{kt ðýoÔÞðMÚkk íkku níke , Ãkhtíkw Mk{ksLkwt rð¼ksLk ¼khíkLke
{kVf Mk¾ík (fXkuh) Lk níkwt.
Ërûký Ãkqðo yurþÞk{kt Mkðo©uc {wÏÞ ðtþ ykX{k Mkifk{kt MÚkkÃkkÞu÷ þi÷uLÿ ðtþ økýkÞ
Au. yk rðMíkkhku{kt òðk,Mkw{kºk íkÚkk (çkk÷e-çkkuLkeoÞku suðk) Ërûký Ãkqðo yurþÞkLkk yLÞ rðMíkkhku
{wÏÞ níkk.íkuyku yuf rðfrMkík Lkkifk þrfík Ähkðíkk níkk. ÃkkuíkkLke ¼kiøkkur÷f ÂMÚkríkLku ÷eÄu íkuyku
[eLk,¼khík íku{s Ãkrù{Lkk yLÞ ËuþkuLku ÃkkuíkkLke MkkÚku ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku rðfMkkððk yk{tºký
ykÃkíke níke. þi÷uLÿðtþe hksðeyku çkkiØ Ä{kuo níkk. íku{Lku ¼khíkeÞ hksðeyku MkkÚku ÄrLkc
MktçktÄku Ãký níkk. yk ðtþLkk yuf hksðeyu Lkð{k Mkifk{kt Lkk÷tËk ¾kíku yuf çkkiØ {X Ãký çktÄkÔÞku
níkku. íkuLkk fnuðkÚke çktøkk¤Lkk Ãkk÷ hksðe ËuðÃkk÷u yk {XLkk rLk{koý {kxu Ãkkt[ økk{kuLke ykðfLkwt
ËkLk Ãký fÞwO níkwt. yk heíku [ku÷ hksðe hksÃkk÷ «Úk{u íkr{÷ rfLkkhu ¼ÔÞ çkkiØ{X çktÄkÔÞku níkku.
þi÷uLÿ ðtþe hksðeykuyu òðkLkk çkkuhkuçkwËwh {wfk{u yuf ¼ÔÞ çkkiØ {trËhLkwt Ãký rLk{koý fhkÔÞwt
142 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
níkwt. íku yuf xufhe Ãkh ykðu÷ Au yLku íku{kt Lkð [çkwíkhk ykðu÷k Au.
çkkiØ Ä{o WÃkhktík rnLËw Ëuðe-Ëuðíkk suðk fu ¼økðkLk rþð,rð»ýwLke «òLku Ërûký-Ãkqðo
yurþÞkE Ëuþku{kt Ãký «[r÷ík çkLkkðe. íku{Lku Mk{ŠÃkík yuðkt ½ýkt {trËhku yksu Ãký ½ýe søÞkyu
òuðk {¤u Au. íkuLku ¼khíkeÞ «uhýk yLku «¼kðLkkt WËknhý fne þfkÞ. ¼økðkLk rð»ýwLku Mk{ŠÃkík
MkðkorÄf «rMkØ {trËh ytøkfkuhðkx ¾kíku ykðu÷w Au. íku ftçkkuzeÞkLkk hkò MkqÞoð{oLk rÿíkeÞyu LkkUÄ
çktÄkÔÞwt níkwt. íku Ãkkýe ¼hu÷ ¾kEÚke ÄhkÞu÷w níkwt. íku{kt rðþk¤ økkuÃkwh{ yLku ¼ÔÞ rËÄkoyku Au.
íkuLke Ëeðk÷ku (Mkr{ríkyku) Ãký {nk¼khíkLku ÷økíke Mkwþkur¼ík {qŠíkykuÚke þýøkkhkE Au.
(1 ) Ërûký Ãkqðo yurþÞkE hkòykuLkk Lkð{ktÚke yrøkÞkh{kt Mkifk{kt fÞk þkMkfku MkkÚku ÄrLkc
MktçktÄku níkk ?
............................................................................
(2 ) Ërûký Ãkqðo yurþÞkLkkt çku {wÏÞ {trËhLkkt Lkk{ sýkðku íku fkuLku Mk{ŠÃkík Au ?
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
E.Mk.750 Úke 1200 Lkk Mk{Þøkk¤kLku nðu ytÄfkh ÞwøkLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðíkku
LkÚke. íku{ktÚke yLkuf hksfeÞ,Mkk{krsf íkÚkk MkktMf]ríkf ½xLkkykuyu sL{ ÷eÄku. hksfeÞ Ërüyu
yk Mk{Þu rðrðÄ «kËurþf Mk¥kkykuLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku. su{kt W¥kh ¼khík ¾kíku økwsoh
«ríknkh,Ãkqðo{kt Ãkk÷hkòyku íkÚkk Ërûký ¼khík{kt hk»xÙfwx hksðeykuLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku. íku
«khtr¼f íkçkffk{kt E.Mk.750 Úke 1000 yLku ykøk¤ síkkt E.Mk.1000 Úke E.Mk.1200 ËhBÞkLk
W¥kh{kt hksÃkqík yLku Ërûký{kt [ki÷ hksðeykuyu Mk¥kk nMíkøkík fhe.
þkMkLkLke «ð]rík {wÏÞíðu rðfurLÿf]ík níke. sÞkt Mkðkuoå[ Mk¥kkrÄþ ÃkËu hkò yLku íkuLku
hksfks{kt MknkÞ fhðk {kxu Mkk{tíkku íkÚkk WÃk«{w¾ku hnuíkk. ÄkŠ{f ÔÞrfíkyku (çkúkñýku) yLku
hksÞLkk yrÄfkhe ðøkoLkk ðuíkLk{kt s{eLkLkwt ËkLk ykÃkðkLke «ÚkkLkwt nðu «[÷Lk ðæÞwt níkwt. ‘Mk¼k’
(çkúkñýkuLkk ð[oMððk¤k økk{ku) íku{s ‘Wh’ (økuh çkúkñýeÞ «¼wíð ðk¤ktøkk{kt) yu{ Ërûký
¼khíkeÞ ðneðxe Mk¥kkLkkt çku {wÏÞ fuLÿku çkLke sðk ÃkkBÞkt níkkt.
Mk{wÿÃkkhLkk ½xíkk ÔÞkÃkkh yk ÞwøkLke ykŠÚkf «økríkLku ûkeý fhe. yk Þwøk{kt rðrðÄ
sLkòríkLkk ÷kufkuyu rþfkh íÞSLku nðu ¾uíke fhðe þÁ fhe ËeÄe. MkkÚku MkkÚku íku{ýu çkúkñýðkËe
Mk{ks{kt Ãký «ðuþ Ãký fÞkuo.
yk ÞwøkLku y¼qíkÃkqðo MkkrnÂíÞf rðfkMkLkk Mk{Þøkk¤k íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
«kËurþf MkkrníÞ íku{s ¼k»kkykuLkku rðfkMk yk Þwøk{kt s ÚkÞku. {trËh MÚkkÃkíÞ f÷k{kt Lkkøkh,îrðz
íku.{s ðuMkh MÚkkÃkíÞf÷k þi÷eLkku rðfkMk ÚkÞku. ¼khíkeÞ ÔÞkÃkkrhyku æðkhk Ërûký Ãkqðo yurþÞk
(òðk,Mkw{ºk,{÷Þ,fBçkkuzeÞk,ÚkkE÷Uz,rðÞuíkLkk{,ELzkuuLkurþÞk) {kt ÔÞkÃkkh rðfrMkík fhðkLku
÷eÄu MkktMf]ríkf MktçktÄ MÚkkrÃkík ÚkÞk.
EríknkMk 143
«k[eLk ¼khík
ÃkkXktík «&™ku:
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) ËMk{k yLku çkkh{k Mkifk{kt {æÞËrûký ¼khíkLkk EríknkMkLkk yuðk ðtþLkwt Lkk{ sýkðku su
LkkUÄ Mkðkuoå[ rþ¾hu ÃknkUåÞku nkuÞ. yk ðtþLkk hkòykuLke {wÏÞ rMkrØyku ðýoðku.
(2 ) rºkÃkûkeÞ Mkt½»ko{kt þk{u÷ ºkýu ðtþkuLkkt Lkk{ ÷¾ku.
(3 ) sLkíkkLke Lkshku{kt ÃkkuíkkLke þkne fkÞoËMu khíkk MÚkÃkkðkLke hksÃkqíkkuLku þk {kxu sÁh Ãkze ?
(4 ) «khtr¼f {æÞÞwøk{kt Mkk{tíkkuLkk þkMkLkLkk hksfeÞ {k¤¾kLkku yr¼Òk ytøkkuLke «r¢Þk
Ëþkoðku.
(5 ) «khtr¼f {æÞÞwøk{kt Mkk{tíkkuLkk þkMkLkLkk hksfeÞ {k¤¾kLkkt yr¼Òk ytøkkuLke «r¢Þk
Ëþkoðku.
(6 ) «khtr¼f {æÞÞwøk{kt ÚkÞu÷ {wÏÞ MkktMf]ríkf rðfkMkLkku ÏÞk÷ ykÃkku.

8. 1
(1 ) økwsoh «ríknkh: Lkkøk¼è,Ãkk÷-økkuÃkk÷,hk»xÙVwx-f]»ý«Úk{
(2 ) fLkkus: Ãkh ykrÄÃkíÞ s{kððk {kxu
(3 ) r{nrh¼kus
(4 ) Ä{oÃkk÷
(5 ) çkkiØÄ{o
(6 ) hksuLÿ «Úk{ fkhý fu yuýu øktøkkíkx«Ëuþ SíÞku níkku.
8. 2
(1 ) Mkðkuoå[ÃkË Ãkh hkò hnuíkku íkuLke ðneðxe sðkçkËkheLku WÃk-«{w¾ (Mkk{tík) MkkÚku {¤eLku
rLk¼kðíkku níkku. sÞkhu Ãký fkuE rLkçko¤ hkò økkËeyu ykðíkku íÞkhu íku þkMkLkLke rðÁØ
ÚkE síkk níkk.
(1) [ku÷: Mk¼k,Wh
8. 3
(1 ) hksMÚkkLk{kt ¾uíkeðkze rð»kÞf «ð]ríkyku{kt ðÄkhku
8. 4
(1 ) Lkkøkh
(2 ) LkxhksLke íkk{ú (fktMÞ) «rík{k
8. 5
(1 ) òðk,Mkw{kºkk íkÚkk {÷kÞk
(2 ) ytøkhfkuðkx (fBçkkuzeÞk), çkkhkçkwnwh (òðk)
144 EríknkMk
«k[eLk ¼khík
ÃkkXLku ytíku ykÃku÷ «&™kuLkk Mktfíku:
(1 ) swyku Vfhku-8.2 Vfhk - 3
(3 ) swyku Vfhku-8.3 Vfhk - 2
(4 ) swyku Vfhku-8.2 Vfhk - 1 LkkUÄ
(5 ) swyku Vfhku-8.3 yLku Vfhk 1 yLku 3
EríknkMk 145
{kuzâw÷ - 2 rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk yLku rðfkMk
{æÞfk÷eLk ¼khík
LkkUÄ
rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk yLku rðfkMk

E.Mk.;200 Úke 1526 ËhBÞkLk W¥kh¼khíkLkk rðþk¤ rðMíkkh Ãkh þkMkLk fhLkkh
þkMkfkuLku MkwÕíkkLk yLku íku{Lkk þkMkLkfk¤Lku rËÕne MkÕíkLkíkLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk
þkMkfku {q¤¼qík heíku íkwfo yLku yVÄkLk {q¤Lkk níkk. íku{ýu ¼khíkLkk {wÏÞ ðtþku ¾kMk fheLku
hksÃkqíkkuLku nhkðeLku ynª Ãk÷íkkLke Mk¥kk MÚkkÃke. yk¢{ý¾kuh {wnB{Ë Äkuheyu «ÏÞkík hksðe
Ãk]Úðehks [kinkýLku nhkðeLku rËÕneLke hksMk¥kk MðnMíkf fhe. yk MkwÕíkLkkuyu E.Mk.1200 Úke
1526 MkwÄeLkkt ÷øk¼øk ºkýMkku ð»ko Úke ðÄw Mk{Þ MkwÄe ynª þkMkLk [÷kÔÞwt. rËÕne MkÕíkLkíkLkk
ytrík{þkMkf Eçkúkrn{ ÷kuËeLku E.Mk.1526 {kt {w½÷ ðtþLkk ¼khík ¾kíkuLkk MÚkkÃkf çkkçkhu nhkðe
®nË{kt {w½÷ðtþLkku ÃkkÞku LkktÏÞku.
Wfík ÷øk¼øk Mkðk ºkýMkku (E.Mk.1200 Úke E.Mk.1526) ð»ko ËhBÞkLk rËÕneLke
MkÕíkLkík{kt su fw÷ Ãkkt[ ðtþ hksMk¥kk ¼kuøkðe níke. íku{kt Mkðo«Úk{ økw÷k{ yÚkðk {kB÷wfðtþ
(E.Mk. 206 Úke ýT 9 0), ¾÷S ðtþ (E.Mk. 1 290 -13 20 ), íkw½÷fðtþ (E.Mk.13 20 -
1412), MkiÞËðtþ (E.Mk.1412-1451) yLku ÷kuËeðtþ (E.Mk.1452-1526) yk ík{k{
ðtþLkk þkMkLkfk¤{kt rËÕne MkÕíkLkíkLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. yk ÃkkX{kt íkuLke {krníke
{u¤ðeþwt.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMk çkkË ík{u òýe þfkÞ fu .............
 ykhçkkuyu rntËLkk W¥kh-Ãkrù{ rðMíkkhku Ãkh fhu÷ «khtr¼f yk¢{ýkuLkku WÕ÷u¾ fhe
þfþku.
 {n{Ë økÍLkðe Lk yk¢{ýkuLkk MðYÃkLke [[kofhe þfþku.
 W¥kh¼khík{kt {nB{Ë Äkuhe îkhk íkwfo þkMkLk W¼kt fhðkLkkt {wÏÞ fkhýkuLku òýe þfþku.
 {kB÷qf{ktÚke MkwÕíkkLkku îkhk rËÕne MkÕíkLkíkLkk Mk¥kk rðMíkkhLke {krníke Ãkqhe Ãkkze þfþku.
 ¾÷S íkÚkk íkw½÷fðtþkuLkk þkMkLkfk÷eLk MkÕíkLkík Mk¥kkLke ÂMÚkríkLkku ÏÞk÷ ykÃke þfþku.
 ÃkkuíkkLkk þkMkLkLku MktøkrXík fhðk {kxu MkwÕíkkLkkuyu ðuXu÷ku ÃkzfkhkuLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 MkÕíkLkík Mk¥kkLkk ®nË{ktLkk ÃkíkLk {kxu sðkçkËkh fkhýkuLku Mk{S þfþku.
146 EríknkMk
rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk yLku rðfkMk {kuzâw÷ - 2
 MkÕíkLkík Mk¥kkLkk ÃkíkLkLkk fkhýku Ëþkoðku.
9. 1 ¼khík ÃkhLkk ykhçk yk¢{ýku:

ykX{k MkifkLkk ÃkqðkÄo{kt («kht¼u) ykhçkkuyu ®nËLkk W¥kh-Ãkrù{ «Ëuþku Ãkh yk¢{ý
fhðkLkwt þY fÞwo. E.Mk.712 {kt ÚkÞu÷k ykhçk yk¢{ýkuLkwt Lkuík]íð W{iÞË ¾÷eVkLkk MkuLkkÃkrík LkkUÄ
(yLku s{kE) {wnB{Ë-rçkLk-fkrMk{u Mkt¼kéÞwt.yk yk¢{ýkuLkku WÆu~Þ yhçk Mk¥kkLkk hksÞ
rðMíkhýLkku níkku. yhçkMíkkLk{kt EM÷k{Lkku WËÞu (swyku çkkufMk) yuf LkqíkLk hksÞ ÔÞðMÚkkLkku
ykŠð¼kð fÞkuo. EM÷k{Lkk «[kh-«MkkhLke «r¢Þk ÃkÞøkBçkh {nB{Ë Mkknuçk îkhk {ffk Ãkh
ykrÄÃkíÞ MÚkkrÃkík fÞko çkkË íku{Lkk {]íÞw ÃkÞoík [k÷w s hnÞw. yhçkMíkkLkk rðfkMkLke fÚkk ¾kMk
WÕ÷u¾LkeÞ Au. yk çkkçkíku íkuyku ½ýk s fwþ¤ níkk. E.Mk.633 Úke E.Mk.637 ËhBÞkLk ykhçkkuyu
Ãkrù{ yurþÞk,òuzoLk,MkerhÞk Ehkf,íkwfeo íku{s «rþÞk Ãkh rðsÞ «kÃík fÞkou. íku{ýu W¥kh ykr£fk
yLku Ërûký ÞwhkuÃk{kt Ãký ÃkkuíkkLke rðsÞ Ãkíkkfk ÷nuhkðe. E.Mk.637-639 ËhBÞkLk r{Mkh
(ESÃík) Ãký ykhçkkuLkkt Mk¥kk Lke[u ykðe sðk ÃkkBÞwt níkwt. E.Mk.712 MkwÄe íkku íku{ýu MÃkuLk{kt
Mk¥kk «ðuþ fhðkLke MkkÚku su £kMk íkhV rðsÞfq[ fkøk¤ ðÄkhe. ykX{k Mkifk{kt ykhçkkuyu MÃkuLkÚke
{ktzeLku ®nËwMíkkLk MkwÄe ¼q{æÞ Mkkøkh íkÚkk rnLË {nkMkkøkhLkk ËrhÞkE ÔÞkÃkkh yLku yufswÚk fhe
÷eÄku níkku.
EM÷k{Lkku WË¼ð-rðfkMk:
Mkkík{k Mkifk{kt yhçkMíkkLk{kt EM÷k{Lkk Lkk{Úke yuf Lkðk Ä{oLkku WËÞ ÚkÞku ? su yíÞtÞík
ÍzÃkÚke W¥kh ykr£fk ÚkE ÷ELku yhçk WÃk¾tz íkÚkk EhkLk yLku ®nËwMíkkLk MkwÄe Vu÷kE økÞku.
EM÷k{ Ä{oLke MÚkkÃkLkk Ãkiøktçkh {nB{Ë Mkknuçku fhe. íku{ýu yk Ä{oLkk WÃkËuþkuLkku (E.Mk.570 Úke
E.Mk.632) «[kh-«Mkkh fÞkuo. yk Lkðk Ä{uo {kºk yhçkMíkkLkLkk s ÄkŠ{f, Mkk{krsf yLku
hksfeÞ SðLk Ãkh Lknª. Ãkhtíkw Mk{økú rðïLkk ½ýk ¼køk Ãkh ÃkkuíkkLkku «¼kð ÃkkÚkÞkuo. yk EM÷k{
yuf s EïhLke Ãkqò-«kÚkoLkk{kt ©Øk Ähkððk fnuíkku níkku. íkuLkku Ãkrðºk Ä{oøkúÚt k Au. ‘fwhkLk’ {wÂM÷{kuLku
©Øk Au fu MðÞ{ «¼wyu yk fwhkLkLku {wnB{Ë Mkknuçk nMíkf fÞwO níkwt. ‘fwhkLk’ Lku Mk{Mík EM÷kr{f
rðï{kt Mkðkuoå[ MÚkkLk yÃkkÞwt Au. «íÞuf {wMk÷{kLk (yu{kt sýkÔÞk yLkwMkkh ) rËðMk{kt Ãkkt[ ðkh
Lk{ks ÃkZðk, h{ÍkLk {kMk{kt hkuÍk (WÃkðkMk) hk¾ðk,ËkLk fhðk íkÚkk ÞÚkkMkt¼ð f{Mkuf{
yufðkh {ffkLke íkeÚkoÞkºkk fhðkLkwt fnuðk{kt ykÔÞw Au. ÃkÞøktçkh MkknuçkLkk yðMkkLk çkkË
(E.Mk.632) {wÂM÷{kuLku hksfeÞ íku{s ÄkŠ{f Lkuík]íð yÃkkððkLke sðkçkËkhe ¾÷eVk (yÚkkoík
WÃk-«{w¾,yk ÃkË{kºk {wnB{Ë MkknuçkLkk ðtþ-ðkhMkkuLku s ykÃkðk{kt ykÔÞw níkw) E.Mk.632-
661 MkwÄe{kt ÚkE økÞu÷k [kh Ãkrðºk ¾÷eVk íku{Lkk W¥khkrÄfkhe íkhefu Mk¥kk Ãkh ykÔÞk. (¾÷eVk
ÄkŠ{f íku{s hksfeÞ þkMkLk íkhefu) çkuðze Mk¥kk ¼kuøkðíkk níkk. W{iÞðtþu yk ¾÷eVkÃkËLku
rMÚkhíkk yLku MktÃkÒkíkk «ËkLk fhe. íÞkhçkkË (W{iÞËðtþçkkË) yççkk®Mkn ¾÷eVk çkLÞk.
(E.Mk.750-1258) yççkkrMkn ÃkAe ¾÷eVkykuLke hksfeÞ íkkfkík rLkçko¤ çkLke sðk ÃkkBÞk.
swËk swËk rðMíkkhku{kt Mðíktºk {wrM÷{ þkMkfkuLke Lkðe Mk¥kkLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku.
ykX{k MkifkLkk ÃkqðkÄo{kt W{iÞËðtþu ÃkkuíkkLke Mk¥kkLkkt Mkðkuoå[ rþ¾hku Mkh fÞko. íku{ýu
MkkiÚke rðþk¤ EM÷kr{f Mkk{úksÞLkwt rLk{ko{ fÞO.w yk ykhçkku ¼khíkeÞ Mk{wrØÚke Mkkhk yuðk ykf»kkoÞk
EríknkMk 147
níkk. ykhçk Lkkrðfku íkÚkk ÔÞkÃkkrhyku ®nËwMíkkLkLke Mk{]rØLke rLkíkLkðe fÚkkyku ÷ELku yhçkMíkkLk
ykðíkk níkk. òufu yk yhMkk{kt ÚkÞu÷k ®MkÄ ÃkhLkk yk¢{ýLkwt {q¤fkhý íkku ®MkÄLkk Ëuð¤çktËhLkk
[ktr[Þkyku (ËrhÞkE ÷qtxkhk) yu yhçke ÔÞkÃkkhe snkòuLke fhu÷e ÷qtxLkku çkË÷ku ÷uðkLkwt níkwt.
®MkÄLkk ®nËw hksðe Ëkrnhu yk [ktr[ÞkykuLku Mkò fhðk {kxu ÃkkuíkkLke yþrfík ònuh fhe. íkuÚke
LkkUÄ íkuLkku çkË÷ku ÷uðkLkk EhkËkÚke yhçk þkMkf nsòÍu {wnB{Ë-rçkLk-fkrMk{Lke ykøkuðkLke Lke[u yuf
÷~fh ynª {kuf÷e ykÃÞwt. íkuýu E.Mk.712 {kt ®MkÄ sELku Ëuð¤çktËhLkk Mk{wrÿ íkx«ËuþLkk hksðe
ËkrnhLku nhkÔÞku. íÞkhçkkË ®MkÄw LkËe yku¤tøkeLku íku ÷~fh ykøk¤ ðæÞwt. hkðkh {wfk{u {wnB{Ë-
rçkLk-fkrMk{u ËkrnhLku nhkÔÞku. ynª ykhçkkuyu Sð çk[kðeLku ¼køkíkk MkirLkfkuLke ¼khu fí÷uyk{
fhe. ÃkfzkÞu÷ ËkrnhLke Ãký fí÷ fhðk{kt ykðe.fkMke{u ÍzÃkÚke ykøk¤ ðÄeLku rMktÄLkkt {níðÃkwýo
{Úkfku Ãkh ÃkkuíkkLkwt ykrÄÃkíÞ MÚkkÃke ËeÄwt. fkrMk{Lkkt yk¢{ýkuLku ÷eÄu ®MkÄLke ykŠÚkf ËwËoþk Úkðk
Ãkk{e. ®MkÄ{kt ½ýk çkÄk «{ký{kt yLku {kuxk økýkíkk ÔÞkÃkkheyku ¼køke AwxÞk. nðu fkMke{u
®MkÄÚke {ktzeLku ÃktòçkLkk Lke[÷k ¼køk MkwÄeLkku rðþk¤ «Ëuþ síke ÷eÄku. òufu íkuLkwt þkMkLk íÞkt {kºk
çku ð»kkuo MkwÄe s xfe þfÞwt. íku{ Aíkkt ½ýk çkÄk ykhçkku ynª fkÞ{e Äkuhýu MÚkkE ÚkE økÞk. íku{ýu
MÚkkrLkf «ò MkkÚku MktçktÄku MÚkkrÃkík fhe ËeÄk. yk ykhçkkuLkku ®MkÄ ÃkhLkku «¼kð ½ýkt ÷ktçkk Mk{Þ
MkwÄe xfe hnÞku. yksu Ãký ®MkÄLkk ½ýk {kuxk ¼køk Ãkh yk þkMkLkLkku «¼kð òuðk {¤e ykðu Au.
9. 2 {n{qË økÍLkðe:
E.Mk.1000 Úke E.Mk.1026 ËhBÞkLk {n{qË økÍLkðeyu ¼khík Ãkh yrðhík Ãkýu fw÷-
17 yk¢{ýku fÞko. íku MkçkwrfíkrøkLk Lkk{Lkk økÍLkeðtþLkk MÚkkÃkf íku{s íkwfeo økw÷k{ MkuLkkÃkrík
níkku.
{n{qË økÍLkðeyu ¼khík ÃkhLkwt íkuLkwt «Úk{ yk¢{ý yLku ÞwØ rnLËwþkne þkMkf sÞÃkk÷
MkkÚku (E.Mk.1001) fÞwo. íÞkhçkkË (E.Mk.1004 øke 1006) íkuýu {wÕíkkLkLkk þkMkfku Ãkh yk¢{ý
fÞko. íku ÃkAe (E.Mk.1014 Úke E.Mk.1019 ËhBÞkLk) íkuýu Lkøkhfkux,Úkkýuïh (n»koLke hksÄkLke)
{Úkwhk,fLkkusLkkt {trËhku ÷qtxLku Mk{]rØ {u¤ðe. yk{ktLkwt LkøkhfkuxLkk {trËh ÃkhLkwt yk¢{ý
(E.Mk.1008) íkuLkku MkkiÚke {kuxe MkV¤íkk økýkÞ Au. íÞkhçkkË (E.Mk.1025) íkuýu Mkkihk»xÙLkk
þYykík fhe. yuf ¼Þtfh ÞwØLku ytíku íkuýu LkøkhÃkkh Ãkh fçkòu s{kÔÞku. íku{kt Mkk{u Ãkûku ÷øk¼øk
50,000 ®nËwyku {kÞko níkk. íkuLku økwshkíkLkk íkífk÷eLk hksðe ¼e{Ëuð «Úk{Lkk çkË÷k {kxuLkk
yk¢{ýLke íkiÞkheLke ¾çkh Ãkzíkkt íkuýu ÃktËh rËðMk ÷qtx yLku fí÷uyk{ [÷kÔÞk çkkË Mkku{LkkÚk
AkuzÞwt. ¼khík Ãkh íkuýu fhu÷kt yk¢{ýkuLkku {wÏÞ WÆu~Þ {æÞyurþÞkLke hksLkerík{kt ÃkkuíkkLke {n¥kk
MÚkkÃkðkLkku níkku. ðkMíkð{kt yk yk¢{ýku ®nËLke yÃkkh ÄLk-MktÃkr¥k ÷qtxðkLkk yuf{kºk ykþÞ Úke
s fhðk{kt ykÔÞkt níkkt. yk ÷qtx{ktÚke íkuLku {æÞyurþÞk{kt rðþk¤ Mkk{úksÞ Mksoðk{kt {ËË
{¤ðkLke níke. íkuýu ®nË{kt ÃkkuíkkLkwt Mkk{úksÞ W¼w fhðk fkuE «ÞkMk fÞko Lknª. økÍLkeðtþLkk
fux÷kf þkMkfkuLkwt Ãktòçk íkÚkk ®MkÄLkk Úkkuzkf ¼køkku Ãkh ykrÄÃkíÞ níkwt. íku E.Mk.1135 MkwÄe [k÷íkwt
148 EríknkMk
hnÞwt. yk yk¢{ýkuyu ®nËLke hûkkLkeríkLke Ãkku÷ ¾ku÷ðkLke MkkÚku MkkÚku íkwfo yk¢{ýku {kxuLkku {køko
Ãký {kuf¤ku fÞkuo.
9. 3 þnkçkwÆeLk {nB{Ë Äkuhe:

þnkçkwÆeLk {nB{Ë Äkuhe E.Mk.1173 Úke E.Mk.1206 MkwÄe {kt økÍLkeLke - økkËeyu LkkUÄ
Mk¥kkYZ ÚkÞku. íÞktLkk ÏðkrhÍ{e Mkk{úksÞLke ðÄíke síke íkkfkík Mkk{u yk Äkuhe ðtþ ÍkÍ xfe þfu
íku{ níkku. íkuÚke íku{Lku ÏÞk÷ ykðe økÞku níkku fu {æÞ yurþÞk{kt íku{Lku ftE ¾kMk nkÚk ÷køku íku{
LkÚke. {kxu íkuýu ÃkkuíkkLke {níðfktûkkykuLke Ãkku»kðk {kxu ¼khík íkhV «Þký fÞwo.
{wnB{ËÄkuhe ¼khíkLku ÷qtxðkLku çkË÷u fkÞk{e Äkuhýu ynª MÚkkÞe ÚkðkLkk {íkLkku níkku.
íkuLkkt çkÄkt yk¢{ýku MkwrLkÞkuSík níkkt. ð¤e íkuýu ík{k{ SíkkÞu÷k «Ëuþku Ãkh ÃkkuíkkLkk yuf «ríkrLkrÄ-
MkwçkkLke rLk{ýwtf Ãký fhe níke. íku yuLke økuhnkshe{kt yuLkk ðíke þkMkLkÔÞðMÚkk Mkt¼k¤íkku níkku.
íkuLkkt yk¢{ýkuLku ÷eÄu ®nË{kt ®ðæÞk[÷ ÃkðoíkLke W¥khu yuf MÚkkÞe íkwfeo Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk ÚkE
þfe.
Ãktòçk yLku ®MkË rðsÞ:
{wnB{Ëøkkuheyu ÃkkuíkkLkwt «Úk{ yk¢{ý E.Mk.1175 {kt fÞwO. íkuýu {wÕíkkLk (®MkË) Lke
MkkÚku MkkÚku ¼kxe,hksÃkqíkkuLkk ykrÄÃkíÞ Lke[uLkwt fåA Ãký Síke ÷eÄwt. E.Mk.1175 {kt íkuýu økwshkíkLku
SíkðkLkk ykþÞÚke Vhe yk¢{ý fÞw.O Ãkhtíkw økwshkíkLkk Mkku÷ft e ([k÷wfÞ) hksðe ¼e{Ëuð çkeòyu
yýrn÷ðkz (Ãkkxý) Lkk ÞwØ{kt íkuLku nhkÔÞku. òufu yk nkhÚke Ãký Äkuhe rLkhkþ ÚkÞku Lknª, Ãkhtíkw
íkuLku yu ðkík Mk{òE økE fu Ãktòçk{kt {sçkwík ykÄkh çkLkkÔÞk rðLkk íku ®nË{kt yLÞ «Ëuþku Ãkh
Sík Lknª {u¤ðe þfu.
íkuýu økÍLke þkMkfku Mkk{u Ãktòçk{kt yr¼ÞkLk þY fhe ËeÄwt. V÷ík: Ãkuþkðh (E.Mk.1979-
80) yLku ÷knkuh (E.Mk.1186) yuLkk íkkçkk{kt ykðe økÞwt. rMkÞk÷fkuxLkku rfÕ÷ku íÞkhçkkË síkeLku
íkuýu E.Mk.1190 MkwÄe{kt íkku {wÕíkkLk-®MkË yLku Ãktòçk WÃkhktík øktøkk-s{LkkLkku íkx«Ëuþ (Ëkuykçk)
{kt «ðuþ {kxuLkku {køko MkkV fhe ËeÄku.
íkhkELkwt «Úk{ ÞwØ (E.Mk.1191)
Ãktòçk Ãkh ÄkuheLkwt ykrÄÃkíÞ yLku øktøkk s{LkkLkk (Ëkuykçk) «Ëuþ MkwÄe Mkk{úksÞ rðMíkkhLkk
«ÞkMkLku ÷eÄu ynªLkk «íkkÃke hksÃkqík hksðe Ãk]Úðehks [kinký MkkÚku íkuLkku Mkt½»ko yrLkðkÞo çkLkðk
ÃkkBÞku. Ãk]Úðehks [kinkýu Mk{eÃkð¼o LkkLkk-{kuxk hksÃkqík ðøkuhu hkòykuLku SíkeLku rËÕneLke økkËe
Ãkh ÃkkuíkkLke Mk¥kk MÚkkÃke níke. (rËÕneLke økkËe íkuLku íkuLkk LkkLkk yLktøkÃkk÷ íkhVÚke {¤e níke {kxu
s íkuLkku {rMkÞkE ¼kE sÞ[tË hkXkuz (fLkkus) MkkÚku íkuLku yýçkLkkð ÚkÞku níkku yLku sÞ[tËu ÄkuheLku
MkkÚk ykÃÞku níkku. Ãk]Úðehks ÃkkuíkkLke Mk¥kk Ãktòçk íkÚkk øktøkk ¾eý «Ëuþ MkwÄe rðMíkkhðk EåAíkk
níkku. yuðk{kt ¼®xzk hksÞLkk {wÆu íkuLku Äkuhe MkkÚku ÞwØ ÚkÞwt su íkhkELkk «Úk{ ÞwØ (E.Mk.1191)
íkhefu yku¤¾kÞwt. yk ÞwØ{kt ÄkuheLku Mk¾ík ÃkhksÞ {éÞku yLku íku {híkkt-{híkkt (Ãk]Úðehksu íkuLkk Ãkh
ËÞk ÷kðeLku Akuze {qfíkkt) çkåÞku. ¼®xzk Síke ÷eÄk ÃkAe Ãk]Úðehksu íkuLkku ½uhkçktËe Lknª fhðkLke
¼q÷ fhíkkt ÄkuheLku ®nË Ãkh Vhe yk¢{ý fhðkLke íkÚkk LkðuMkhÚke {sçkwík MkiLÞçk¤ yufXwt fhðkLke
íkf {¤ økE.
íkhkELkwt çkeswt ÞwØ (E.Mk.1192):
EríknkMk 149
yk ÞwØLku ¼khíkeV EríknkMkLkwt rLkýkoÞf ÞwØ økýðk{kt ykðu Au. {wnB{Ë Äkuheyu yk
ÞwØ {kxu fwþ¤íkk ÃkqðofLke íkiÞkheyu fhe níke. (íkuLku hksÃkqík MkiLÞLke WËkhíkk MkrníkLke ¾k{eykuLkku
ÏÞk÷ ykðe [qfÞku níkku íkÚkk sÞ[tËLkku MkkÚk {éÞku níkku) Ãkrhýk{u Äkuhe yLku Ãk]ÚðehksLkkt MkiLÞ
Vheðkh íkhkELkk {uËkLk{kt çkeò ÞwØ {kxu Mkk{ Mkk{u ykðe økÞkt, ¼khíkeÞ MkiLÞ MktÏÞkçk¤íke
LkkUÄ Ërüyu ½ýwt {kuxwt níkwt Ãkhtíkw íkwfeo MkiLÞ MkwrLkÞkusík yLku íkus íkhkuh Äkuzkyku yLku ¾qt¾kh ÞkuØkyku
ðk¤w níkw.t (ð¤e íku{Lku ÷qxt Lke-¾BMk-r{ÕfíkLkk 60 xfk sux÷k rnMMkk íku{s EM÷{kLkk Ä{o «[khLke
ykf»kof ÷k÷[Ãký ykÃkðk{kt ykðe níke. Mkk{u Ãkûku Ãk]ÚðehksLkwt ÷~fh yux÷wt fkçku÷ Lk níkwt.
íkwfkuoyu ÃkkuíkkLke yï MkuLkk{kt çku Lkðe xufLkef (íkhfeçkku) Ãký ys{kðe níke. «Úk{ íkku íku{ýu
½kuzkLkk ÃkøkLkk Ãktò{kt ÷ku¾tzLke Lkk¤ ÷økkðe íkuÚke ½kuzkLke íkkfkík yLku ykÞw»Þ çktLku ðÄe sðk
ÃkkBÞkt yk WÃkhktík çkeS íkhfeçk níke hfkçktLkku ([k{zkLkwt íktøk-Ãk÷ký) WÃkÞkuøk íkuÚke ½kuzuïkhkuLke
½kuzk ÃkhLke Ãkfz yLku íkuLku ÞkuøÞ rËþk{kt ÍzÃkÚke ðk¤ðkLkwt Mkh¤ çkLÞwt {kxu yk ÞwØ{kt íkwfo ÷~fhLke
íkkfkík çk{ýe ÚkE sðk Ãkk{e Mkk{u Ãkûku ½ýe{kuxe MktÏÞk{kt ¼khíkeÞku (®nËw) MkirLkfku {kÞko økÞk.
Ãk]Úðehks [kinký Sðíkk LkkMke Aqxðk «ÞkMk fÞkuo, Ãkhtíkw MkhMðíke LkËe ÃkkMku ÃkfzkE síkkt fí÷
fhkÞku. íkwfeo MkuLkk nðu nktMke,MkhMkwíke yLku Mkk{kLkk Lkk rfÕ÷kyku fçsu fheLku rËÕne-ys{uh íkhV
ykøk¤ ðÄe.
íkhkELkkt ÞwØku ÃkAe Äkuhe ÃkkuíkkLkk r«Þ yLku rðïkMkw MkuLkkÃkrík fíkçkwÆeLk ‘yiçkf’ (suLkku
yÚko [tÆ{w¾e ÚkkÞ) Lku ®nËLke Mk¥kk MkkUÃke økÍLke ÃkkAku [kÕÞku økÞku.E.Mk.1206 yk 14 ð»ko çkkË
yux÷u fu E.Mk.1192 Úke 1206 ËhBÞkLk íkuýu W¥kh ¼khíkLkkt {kuxk¼køkLkkt hksÞkuLku nhkðeLku
÷tqxÞk ÃkAe íku ík{k{ r{Õfík økÍLkeyu ¼uøkk fÞko. (E.Mk.1194) íku ®nË ÃkkAku VÞkuo. íkuýu 50,000
½kuzuïkhku MkkÚku Þ{wLkk Ãkkh fhe fLkkus íkhV fq[ fhe. íÞkt íkuýu [tËðkh yLku sÞ[tËLku nhkÔÞk.
(sÞ[tË-fLkkusLkk ¾òLkk{ktÚke íkuLku MkkuLkkLkk yZ¤frMkffk {éÞk ÷û{eËuðeLkwt {níð òÛÞk ÃkAe
íkuLke AkÃk hk¾e yk rMkffkLke çkeS çkksw Ãkrðºk f÷{ku AkÃke. yLku yk{ íkhkELkkt ÞwØku ÃkAe
W¥kh¼khík{kt íkwfeo þkMkLkLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku.
ÄkuheLkk yk¢{ýLkku ®nË ÃkhLkku «¼kð økÍLkðeLkkt yk¢{ýku fhíkkt ÷ktçkku Mk{Þ
xfÞku.{n{wË økÍLke ykþÞ {kºk ÷qtxVkxLkku s níkku sÞkhu Äkuhe ynª hksMk¥kk MÚkkÃkðk EåAíkku
níkku. íkuLkk {]íÞw (E.Mk.1206) çkkË Ãký ®nË{ktLke íkuLke Mk¥kk ÞÚkkðík-[k÷w hne yLku íkuLkku økw÷k{
fwíkçkwrÆLku yiçkf rËÕne MkÕíkLkíkLkku MÚkkÃkf çkLÞku.

(1 ) ¾k÷e søÞkyku Ãkwhku.
(f) MkwÕíkkLk {wnB{Ë Äkuhe ..................... Lkku þkMkf níkku.
(¾) íkhkELkwt «Úk{ ÞwØ (E.Mk.1191) ............ yLku .............. ðå[u ÷zkÞwt níkwt.
(øk) {wnB{Ë Äkuheyu ÃkkuíkkLkk ¼khíkeÞ Mkk{úksÞLkku W¥khkrÄfkhe ........... Lku çkLkkÔÞku.
(2) íkhkELktw çkesw ÞwØ fÞkhu yLku fkuLke ðå[u ÷zkÞwt níkw ?
............................................................................
150 EríknkMk
(3 ) {n{qË økÍLke yLku {nB{Ë ÄkuheLkkt yk¢{ýku ðå[u fÞkuo {wÏÞ íkVkðík òuðk {¤u Au ?
............................................................................
9.4 {kB÷qf Mkw÷íkkLk

fwíkçkwÆeLk yiçkfLkk Mk¥kkhkuný MkkÚku s ®nË{kt {kB÷qf/økw÷k{ ðtþLke Mk¥kkLkku «kht¼ ÚkÞku LkkUÄ
yk {kB÷qf yhçke þçË Au. íkuLkku yÚko Mðkr{íð Ähkðíkku (yÚkkoík økw÷k{) ÚkkÞ. yk þçË ÷~fhe
fk{økehe fhíkk økw÷k{ku yLku ½hfk{ ([kfhe) fhíkk økw÷k{ku ðå[uLkku ¼uË Ëþkoððk {kxu ðÃkhkÞ
Au. {kB÷qf MkwÕíkkLk E.Mk.1206 Úke E.Mk.1290 MkwÄe [k÷e.
fwíçkwÆeLk yiçkf (E.Mk.1206-1210) :

fwíçkwÆeLk íkií÷f íkwfeo økw÷k{ níkku yLku {wnB{Ë ÄkuheLkk ÷~fh{kt MkuLkkÃkrík íkhefuLkk
Mkðkuoå[ ÃkË MkwÄe ÃknkUåÞku níkku. E.Mk.1206 {kt ÄkuheLkk {]íÞw ÃkAe ¼khíkeÞ Mk¥kkLkkt Mkwºkku yiçkfLkk
nkÚk{kt ykÔÞkt. yk{,økw÷k{ðtþLkku MÚkkÃkf yiçkf W¥kh ¼khík{kt Mkðo«Úk{ «rMkØ {wÂM÷{ þkMkf
çkLÞku.
yiçkfLku hksÃkqík MkrníkLkk yLÞ ¼khíkeÞ MkhËkhkuLkk rðÿkun ðuXðk ÃkzÞk. ð¤e økÍLkeLkku
þkMkf (ÄkuheLkku W¥khkrÄfkhe) íkkswÆe ÞÕnws rËÕne Ãkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh nkuðkLkwt {kLkíkku níkku.
yus heíku {wÕíkkLk (®MkÄ) Lkku þkMkf LkkrMkYÆeLk fwçkk ykÃký ÄkuheMk¥kk Lke[uÚke Mððtºk Úkðk Wíkkð¤u
çkLÞku níkku. yiçkfu MktrÄfhkh íkÚkk ÞwØ-rðsÞku îkhk yk ík{k{ þºkwyku Ãkh ð[oMð MÚkkÃkðk{kt
MkV¤ hnÞku. íkuýu ÞÕËkusLku nhkðeLku økÍLke fçksu fÞwo. sÞ[tËLkk ðkhMk nrh[tËu yk íkwfkuoLku çkËkÞwt
yLku fLkkus{ktÚke çknkh íkøkze {qfÞk níkk suLku yiçkfu ÃkwLk: fçksu fÞko.
fwíkçkwÆeLk yiçkf çknkËwh,ðVkËh yLku Lk{ú níkku. íkuLke Lk{úíkk Ãkqðof ËkLk ykÃkðkLke xuðLku
÷eÄu íku ‘÷¾çkfþ’ Lkwt rçkYË {éÞwt níkwt. ½ýk çkÄk rððu[fku rntË ¾kíku {wÂM÷{ þkMkLkLkku Mkk[ku
MÚkkÃkðk fwíkçkwÆeLku s økýkðu Au.
EÕíkwÂí{þ (E.Mk. 1210--1236)

[kiøkkLk (Ãkku÷ku) Lke h{ík h{ðe ðu¤kyu ½kuzk ÃkhÚke ôÄu {kÚku Ãkze sðkt yiçkfLkwt {]íÞw
(E.Mk.1210) ÚkÞwt. íÞkhçkkË fux÷kf yku{ehkuyu íkuLkk Ãkwºk ykhk{þkneLku økkËeyu çkuMkkzÞku.
Ãkhtíkw íku yÞkuøÞ nkuðkÚke fux÷kf y{ehkuyu íkuLke rðYØ çk¤ðk fÞko. rËÕneLkk íkqfeo MkhËkhku yu
íkuLkk s{kE yLku çkËkÞwOLkk þkMkf yuðk EÕíkqÂí{þLku Mk¥kk Mkt¼k¤e ÷uðk rLk{tºký ÃkkXÔÞwt. yk
yhk{þknu {kuxk ÷~fh MkkÚku íkuLkku rðhkuÄ fÞko Ãkhtíkw ÃkhkSík EÕíkwÂí{þu ‘hk{þwÆeLk’ Lkk{ Äkhý
fhe rËÕne Lke hks Mk¥kk nkÚk{kt ÷eÄe. rËÕne MkÕíkLkíkLku MktøkrXLk fhðkLkku ©uÞ íkuLku Vk¤u òÞ Au.
sÞkhu EÕíkqÂí{þ Mk¥kk Ãkh ykÔÞku íÞkhu íku [khu íkhVLke yÔÞðMÚkkÚke ÄuhkÞu÷ níkku.
ÞÕËkis,fwçkk[k,y÷e{ËkoLk suðk fux÷kf MkuLkkÃkríkyku íkuLke rðYØ {kÚkw ô[fe hnÞk níkk. Í÷kuh
yLku hýÚko¼kuhLkk hksðeykuyu øðkr÷Þh íkÚkk fkr÷shLkk þkMkfku MkkÚku {¤eLku ÃkkuíkkLku Mðíktºk
ònuh fhe [qfÞk níkk. yk WÃkhktík W¥kh-Ãkrù{ Mke{k Ãkh [tøkuÍ¾kLkLke ðÄíke íkkfkíkLkku ¼Þ
níkku.
EÕíkwÂí{þu Mkðo«Úk{ òíku Mkss ÚkÞk ÃkAe íkhkELkk ÞwØ{kt ÞÕËkisLku (E.Mk.1215)
nhkÔÞku.íÞkhçkkË (E.Mk.1217) fwçkk[kLke Mk¥kk Ãktòçk{ktÚke W¾kze VUfe.sÞkhu [trøkÍk¾kyu
EríknkMk 151
ÏðkheÍ{ Mkk{úksÞ rðLkkþ fÞkuo (E.Mk.1220) íÞkhu íkuLku {kìtøkku÷ku MkkÚkuLkku MktÄ»ko xk¤ðkLke sYh
sýkE. íkuÚke sÞkhu ÏðkheÍ{Lkk þknLkku Ãkwºk s÷k÷wÆeLk {ktøkku÷Úke çk[ðk EÕíkwÂí{þLku þhýu
MkÕíkLkíkLkku {ktøkku÷ku îkhk ÚkLkkh rðLkkþ yxfkÔÞku.
E.Mk.1225 çkkË EÕíkwÂí{þ ÃkkuíkkLkk ÷~fhLkku WÃkÞkuøk Ãkqðo«ËuþkuLkk rðÿkunku Ëçkkððk
LkkUÄ {kxu s fÞkuo. E.Mk.1226-1227 {kt EÕíkwÂí{þu ÃkkuíkkLkk ÃkwºkLkk Lkuík]íð Lke[uLkwt rðþk¤ ÷~fh
{kuf÷eLku EðkÍ¾kLkLku nhkðeLku çktøkk¤ íkÚkk rçknkhLku VheÚke rËÕne MkÕíkLkíkLke Mk¥kk Lke[u ÷kÔÞku
yu s heíku hksÃkqík hkòyku rðYØ Ãký íkuýu yuðwt s yr¼ÞkLk [÷kÔÞwt. V÷ík: E.Mk.1226 {kt
hýÚkt¼kuh Síke ÷ELku E.Mk.1231 MkwÄe{ktíkku {LËMkkih,{kýuh,çkÞkLkk yLku øðr÷Þh MðnMíkf
fÞko.
yu{kt fkuE þtfkLku MÚkkLk s LkÚke fu EÕíkqÂí{þu yiçkfLkkt yÄqhkt fkÞkuo Ãký ÃkrhÃkqýo fÞko
níkkt. nðu rËÕne MkÕíkLkíkLke Mk¥kk Lke[u yuf rðþk¤ «Ëuþ Mk{krðü ÚkE [wfÞku níkku. yk WÃkhktík
íkuýu ÃkkuíkkLkk rðïkMkw yrÄfkhe ðøko{ktÚke ‘íkwfo-yu-[n÷øk{e’ ([k÷eMkkË¤) Lke h[Lkk fhe níke
íku yuf ËqhtËuþe þkMkf níkku. íkuýu Lkðe MÚkkÃkkÞu÷ rËÕne MkÕíkLkíkLku {sçkqík MktøkrXík yLku rLkÞkusLk
fhe. EÕíkqÂí{þu MkV¤íkkÃkwðof rËÕneLkk yMktíkwü ykòhkuLkku EÕíkqÂí{þ ‘íkwfo-yu-[n÷øk{e’
([k÷eMkkË¤) Lke MÚkkÃkLkk fhe níke. su{kt yuðe Mkk{eh Mk{krðü fhkÞk níkk fu suyku ðneðxe
ÔÞðMÚkk{kt MkwÕíkkLkLku MknkÞ Ãkwhe Ãkkzíkk níkk. íkuLkku yðMkkLk çkkË yk Mk{qnLkk nkÚkku{kt ½ýe
íkkfkík ykðe [qfe nkuðkÚke ½ýkt ð»kkou MkwÄe yufÃkAe yuf Mk¥kkÃkh ykðLkkh MkwÕíkkLkkuLke ÃkMktËøke
Ãký yu{ýu s fhe níke. Auðxu (yu{Lke ðÄe [qfu÷e Mk¥kk,¾xÃkx yLku {níðkfktûkkykuLku yLkw÷ûkeLku
EÕíkqÂí{þLkk yLkwøkk{e çkÕçkLku yk Mk{qn«ÚkkLku MkËtíkh çktÄ fhe ËeÄe níke.
ð¤e íkuýu rËÕneLke MkÕíkLkík Mk¥kkLku økÍLke íkÚkk {æÞyurþÞkLkk ykrÄÃkíÞ Lke[uÚke {wfík
fhkðe. EÕíkqÂí{þu çkøkËkËLkk yççkkMke ¾÷eVk ÃkkMkuÚke ÃkkuíkkLku MkwÕíkkLkÃkËLke fkÞËuMkhíkk yÃkkÞ
íku {kxuLke MkLkË ({kLÞíkkÃkkºk) Ãký {u¤ðe ÷eÄku (E.Mk.1229) níkku.
EÕíkqÂí{þu ðneðxe yuf{ku suðkt fu ‘Efíkk’, ‘MkuLkk’ yLku ‘rMkffk’ ÔÞðMÚkkLku ÔGðÂMÚkík
fhðk ¾kMkk «ÞíLkku fÞko. íkuýu MkÕíkLkík Mk¥kkLku çku {q¤rMkffk yÚkkoík [ktËeLkk ‘xtfk’ yLku íkktçkkLkk
‘Sík÷’ «ËkLk fÞko. ÃkkuíkkLkkt ykrÄLk (¾tzeÞk) hksÞku Ãkh ÃkkuíkkLkwt ÞkuøÞ rLkÞtºký MÚkkÃkðk {kxu
íkuýu y{÷ËkhkuLku ‘Efíkk’ ðuíkLkLku çkË÷u s{eLk) «ËkLk fÞko.ykðk yrÄfkhe ‘Efíkk’ {u¤ðLkkh
yrÄfkheLku ‘EfíkkËkh’ fnuíkk. íku ÃkkuíkkLkk «Ëuþku{ktÚke {nuMkw÷ ðMkw÷ fhðkLkwt fk{ fhíkku yLku íku
ykðf{ktÚke hksMk¥kk ÷~fhLkku rLk¼kð fhíkk,fkÞËku-ÔÞðMÚkk ò¤ððk ¾[o fhíkk íku{s ÃkkuíkkLkk
yLÞ ¾[koyku fkZíkk níkk. EÕíkqÂí{þu ËkuykçkLke ykŠÚkf MktÃkÒkíkkLku yLkw÷ûk÷Lku {kuxu¼køku yk
«Ëuþku{kt s ‘Efíkk’ Lke Vk¤ðýe fhe.íkuÚke íku W¥kh¼khíkLkk MkkiÚke «ríkrcík «Ëuþku{ktLkk yuf
ÃkhLkkh ykŠÚkf rLkÞtºký {kxu nt{uþkt rLkrùík hnÞku. (ík{Lku «fhý-12 {kt yuLkk ðneðxe íktºkLkk
MktË¼uo{kt rðMík]ík òýfkhe Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðLkkh nkuðkÚke yºku WÕ÷u¾ {kºk fÞkuo Au.
SÔÞk MkwÕíkkLkk E.Mk.1236-40

ÃkkuíkkLkk ytrík{ rËðMkku{kt EÕíkqÂí{þu W¥khkrÄfkheLke MkkiÚke {kuxe Mk{MÞkLkku Mkk{Lkku fÞkuo.
íkuýu ÃkkuíkkLkk yufÃký ÃkwºkLku Mkw÷íkkLk çkLkðk ÞkuøÞ Lk Mk{síkkt ÃkkuíkkLke fkçku÷ ÃkwºkeLku W¥khkrÄfkhe
ònuh fhe. Ãkhtíkw íkuLkk yðMkkLkçkkË íkuLkk yÞkuøÞ Ãkwºk YfLkwÆeLk rVhkus íkuLkk fux÷kf yrÄfkheykuLke
152 EríknkMk
{ËËÚke Mkw÷íkkLk ÃkË nktMk÷ fÞwO. suLkk rðhkuÄ{kt rËÕneLke sLkíkk íkÚkk {kuxk¼køkLkk Ëhçkkheyku-
yrÄfkheykuLkk Mk{ÚkoLk hÍeÞkyu Mk¥kk nMíkøkík fhe.
yuf fwþ¤ MkwÕíkkLkLke ík{k{ ÞkuøÞíkk Ähkðíke nkuðk Aíkkt hÍeÞk ({kºk yuf †e nkuðkLke
¾k{eLku fkhýu) W¥k{ þkMkLk fhe þfe Lknª. fkhý fu íkuýu çkeLk íkwfeo y{ehku Ëk.ík. íkuLkku r«Þ-
nçkMke økw ÷ k{ s{k÷w Æ eLk Þkfq L kLku íku ý u sÞkhu yLÞ íkw f eo y{ehku L ke {kVf ‘y{ehu LkkUÄ
yk¾qh’(yMíkçk÷Lkku ðzku) nkuÆku (yLku {kLk MkL{kLk) ykÃkíkkt ËhçkkhLkk íkwfeo y{ehkuyu íkuLkk ¼khu
rðhkuÄe çkLke sðk ÃkkBÞk. ykðkt yLÞ fux÷kft ÃkËku Ãkh çkeLk íkwfeo ÷kufkuLke rLkÞwrfíkyu íkku ykøk{kt
½e nku{ðkLkwt fk{ fÞwO.
rððu[fkuLku {íku hÍeÞk yuf †e nkuðk Aíkkt (íkífk÷eLk †eykuLku f{òuh yLku ÃkwY»k fhíkkt
Wíkhíke fûkkLke Mk{sðk{kt ykðíke níke.) íku yLÞLkk nkÚkLke fXÃkqík¤e çkLkðk íkiÞkh ÚkE Lknª.
íkuÚke swËk swËk «ËuþLkk MkhËkhkuyu íkuLkku rðhkuÄ fhðk {ktzÞku. íku{ýu íkuLkk Ãkh yuçkeMkeLkÞík (nçkMke)
MkhËkh Þkfqík MkkÚkuLkk ykzk MktçktÄkuLkku ykûkuÃk {qfe íkuLke Mkk{u rðÿkun fÞkuo. yk Mkt½»ko{kt íku {khe økE
yk{ íkuLkku þkMkLkfk¤ {kºk [kh ð»ko{kt (E.Mk.1236-40) Mk{uxkE sðk ÃkkBÞku.
LkMkeYÆeLk {n{Ë (E.Mk.1246-66:)

yk{ hÍeÞkLkk Mk{Þ{kt íkwfeo MkhËkhku yLku ‘[k÷eMkkË¤’ ðå[u þY ÚkÞu÷ku Mkt½»ko íkuLkk
ÃkíkLk (yLku yðMkkLk) çkkË Ãký ÞÚkkðík hnÞku. nðu [k÷eMkkË¤Lke íkkfkík ½ýe ðÄe økE níke.íku{ýu
hÍeÞkLku Mk¥kk¼ü fhðk{kt {kuxu¼køku MkV¤íkk Ãký {¤e níke. çkunh{þkn (1240-42) íku{s
{MkqËþkn (1242-44) ¢{þ: MkwÕkíkkLkÃkËu ykÔÞk yLku økÞk. íku ÃkAe E.Mk.1246 {kt W÷w½¾kLku
(ÃkkA¤Úke íkuýu çkÕçkLk Lkk{ Äkhý fÞwo níkwt) ÞwðkLk LkMkeYÆeLk (EÕíkqÂí{þLkku Ãkkiºk) Lku MkwÕkíkkLk
çkLkkðe Ãkkuíku íkuLkku LkkÞf («ÄkLk) çkLke økÞku. ð¤e íkuýu ÃkkuíkkLke ÂMÚkrík {sçkwík fhðk {kxu ÃkkuíkkLke
ÃkwºkeLku íkuLke MkkÚku Ãkhýkðe ËeÄe. yk MkwÕkíkkLk LkMkeYÆeLk {MkqË 126Ãk {kt {kÞkuo økÞku. {kuhffLk
«ðkMke ÷u¾f Eçíkçkíkqíkk íkÚkk E÷k{eLkkt rððhýku skuíkkt çkÕçkLku íkuLku ÍuhykÃkeLku {khe Lkkt¾e
®MknkMkLk nMíkøkík fÞwO níkwt.
çk÷çkLk (E.Mk.1266-76):
E.Mk.1266 {kt sÞkt MkwÄe çkÕçkLk rËÕneLke økkËeyu ykÔÞk íÞkt MkwÄe MkwÕíkkLk yLku íkwfeo
MkhËkhku ðå[u Mk¥kk-Mkt½»ko [k÷íkku s hnÞku. yu ðu¤kyu yuLke ÂMÚkrík ¾kMk {sçkqík Lk níke. ½ýk
çkÄk íkwfo MkhËkhku yLku þºkw çkLke [wfÞk níkk. {tøkku÷ yk¢{ý¾kuhku rËÕne MkwÕkíkLk Ãkh fçkòu fhðk
Wíkkð¤k ÚkELkuu íkf ÞkuøÞ þkuÄe hnÞk níkk. MkwËwh«ktíkkuLkk þkMkfku Mðíktºk ÚkðkLke fkuþeþ fhe
hnÞk níkk. yus heíku ¼khíkLkk-hksÃkqík hksðeyku Ãký çk¤ðku fhðkLke rVhkf{kt s níkk.
rËÕne íku{s Ëkuykçk rðMíkkh{kt fkLkqLk-ÔÞðMÚkkLke ÂMÚkrík Mkkhe Lk níke. øktøkk-s{LkkLkk
Ëkuykçk íkÚkk yðÄ{kt íkku {køkkuo WÃkh ÷qtxkhk-zkfqykuLkwt ð[oMð ðÄe síkkt íÞkt yðhsðh yþfÞ
çkLke økE níke. fux÷kf hksÃkqík hksðeykuyu rfÕ÷uçktÄe fheLku MkÕíkLkík íkhV ÃkkuíkkLkkt yk¢kuþ
Xk÷ÔÞku níkku. {uðkíke ÷kufkuíkku çkurVfh ÚkELku. çknkhLkk rËÕne{kt ÄkuzuËnkzu ÷qtx{kh fÞko fhíkk
níkk. yk çkÄkÚke Ãkkh Ãkzðk íkuýu fXkuh Lkerík yÃkLkkðe.{uðkík{kt ½ýkçkÄk {kÞko økÞk. hksÃkqíkkuLkk
{sçkqíkøkZ Mk{kLk çkËkÞwtLke ykMkÃkkMkLkk «ËuþLku Wssz çkLkkðe Ëuðk{kt ykÔÞku.
EríknkMk 153
çkÕçkLku rLkhtfwþÃkýu þkMkLk fÞwO. MkwÕíkkLk íkhefu íkuýu ¾kMke snu{ík WXkðe. íkuýu fkuEÃký
fw÷eLk-yk{eh ÃkkMku ðÄw íkkfkíkku fXe Úkðk ËeÄe Lknet. íkuýu hksíð (hkòLkk Ëuðe nçkçk) Lkku rMkØktík
Ãký MÚkkrÃkík fÞkuo. EríknkMkfkh ÍeÞkWÆeLk çkhLke fu su Ãkkuíku Ãký yuf íkwfeo rðÆktLk níkku íkuýu Ãký
÷ÏÞw Au fu ‘çkÕçkLk fnuíkku fu sÞkhu sÞkhu nwt rLkBíkfq¤{kt sL{u÷ fkuE þÏMkLku òuW Awt íÞkhu {khe
LkkUÄ ykt¾ku økwMMkkÚke Mk¤øke WXu Au yLku nwt ík÷ðkh WXkðe ÷W Awt (íkuLku {khe Lkkt¾w Awt.) ykÃkýLku
¾hu¾h ¾çkh LkÚke fu ðkMíkð{kt ykðwt fÌkww níkwt fu fu{ ? íku{ Aíkkt rçkLk íkwfeo ÷kufku {kxu íku ykðkus
{ík Ähkðíkku nkuðkLkwt sýkE ykðu Au. çkÕçkLk ÃkkuíkkLke hksMk¥kk{kt fkuEÃký ¼køk Ãkzkðu íku{ EåAíkku
Lk níkku ÃkAe ¼÷u Lku íkuLkk Ãkrhðkh{ktÚke s fkuE fu{ Lk nkuÞ’
çkÕçk÷Lk [n÷økkLke ([k÷eMkkË¤) Lke íkkfkík íkkuze Ãkkzðk {kxu {ff{ níkku.ÃkkuíkkLku
Mkòøk hk¾ðk {kxu íkuýu «íÞuf rð¼køk{kt ÃkkuíkkLkk òMkqMkku rLkBÞk níkk. íkuýu yuf Mkþfík ÷~fhe
Ë¤Lkwt økXLk fÞwO níkwt. su yktíkhrðøkúnkuÚke ÷zík ÷uðk WÃkhktík Ãktòçk íkhV {kuZwt hk¾eLku çkuXu÷k yLku
rËÕne MkÕíkLkík {kxu økt¼eh òu¾{ çkLke [qfu÷k {ktøkku÷kuLku Ãký ÔÞksçke sðkçk ykÃke þfu íkuðk-
Mkûk{ níkk. íkuýu ÷~fhe rð¼køk (rËðk-yu yso) Lku ÃkwLkoøkrXík fheLku ËuþLkk rðrðÄ¼køkku{kt yk
MkuLkk rLkÞwfík fhe. {uðkík,Ëkuykçk,yðÄ íkÚkk fkiþ÷«ËuþLkk rðÿkunku yk ÷~fhLkk {ËËÚke s íku
rLkËoÞíkkÃkwðof f[ze Lkkt¾e þfÞku níkku. çkÕçkLku ÃkqðoLkk hksÃkqík rðMíkkhku ys{u yLku Lkkøkkih Ãkh
rðsÞ {u¤ÔÞku Ãkhtíkw íku øðkr÷Þh íku{s hýÚkt¼kuh Síkðk{kt rLk»V¤ rLkðzÞku.E.Mk.1279 {kt
{ktøkku÷kuLkk ¼ÞÚke «uhkELku íku{s MkwÕíkkLkLke ðÄíke síke Wt{h òuíkkt çktøkk¤Lkk þkMkf íkwøkrh÷çkuøku
rðÿkun fhe MkwÕíkkLkÃkË Äkhý fhe ÃkkuíkkLkk Lkk{Lkku ¾wíçkku ÃkZkÔÞku.(Lkðk {wÂM÷{ þkMkf Mk¥kk Ãkh
ykðMkkLke MkkÚku rðþu»k Lk{ks{kt yÕ÷knLku ykòh{k Lkk{ ¾kMk Lk{ks,«kÚkoLkk fhu íku) çkÕçkLku
ÃkkuíkkLkk ÷~fhLku çktøkk¤ {kufÕÞwt. yk ÞwØ{kt íkwøkrh÷ {kÞkuo økÞku. íkuÚke íkuýu ÃkkuíkkLkk Ãkwºk çkwøkhk¾kLkLku
çktøkk¤Lkku Mkwçkku çkLkkðe ËeÄku.
yk ík{k{ rLkýoÞkuLku ÷eÄu çkÕçkLkLke ÂMÚkrík {sçkqík íku{s MðrLkÞttrºkík Úkðk Ãkk{e. ÷kufkuLku
ÃkkuíkkLke þrfík yLku ¼ÔÞíkk Úke «¼krðík fhðk {kxu íkuýu yuf ði¼ðþk¤e Ëhçkkh çkLkkÔÞku. íkuýu
Ëhçkkh{kt Xêk-{~fhe íku{s ËkY-swøkkh Ãkh «ríkçktÄ Vh{kÔÞku. íku Ãkkuíku ykhk{ fhíkku nkuÞ íkuðe
ÂMÚkrík{kt fkuE òuE÷u íku Ãký yuLku ÃkMktË Lk níkwt. íkuýu Ëhçkkh{kt Mk÷k{ Ëwyk yLku hkòLkk Ãkøk{kt Ãkze
[q{ðk suðe «ÚkkLkku y{÷ fhðk Ãkh ¼kh {qfÞku. çkÕçkLk rLkþtfÃkýu rËÕne MkÕíkLkíkLkk {wÏÞ
rLk{koýfíkkoyku{ktÚke yuf níkku. ¾kMk fheLku Mk{úkx yLku íkuLke MktMÚkkykuLku íkÚkk íkuLke þrfíkykuLku MkwÆZ
fheLku rËÕne MkÕíkLkíkLku {sçkqík fhðk{kt íkuLkku Vk¤ku {níðLkku níkku íku{ Aíkkt íku {ktøkku÷kuLkkt
yk¢{ýkuÚke W¥kh ¼khíkLku çk[kðe þfÞku Lknª ð¤eLke íkwfeo çkÕçkLku rðMíkkhLke søÞkyu MktøkXLk
fhðkLke Lkerík yÃkLkkðe. íkuýu hksMðíkk nirðnffLkk rMkØktíkku «MÚkkrÃkík fÞko. y{eh-W{hkðku
yLku MkwÕíkkLk ðå[uLkk ({kr÷f yLku LkkufhLkk) MktçktÄkuLku Lkðwt YÃk ykÃÞwt. ykðk WÃkkÞku Úkfe s íkuýu
rËÕne MkÕíkLkíkLku {sçkwíke «ËkLk fhe.
yrÄfkheykuLkk nkuÆk rALkðe ÷E {kºk fux÷kf ðøkkuo yLku þrfíkyku ðå[u yk yrÄfkhe
{ÞkorËík fhe Ëuíkkt ¼khu yMktíkku»k W¼ku Úkðk ÃkkBÞku. íkuÚke íkuLkk {]íÞwçkkË Lkð Lkð ½»koýku-Mkt½»kkuo
W¼kt Úkðk ÃkkBÞkt.
E.Mk.1287 {kt çkÕçkLkLkwt {]íÞwt ÚkÞwt. íÞkhçkkË yk{eh-WÃkhkðku yLku fw÷Lkkuyu íkuLkk Ãkkiºk
fifðkçkkËLku økkËeyu çkuMkkzÞku. Ãkhtíkw íkuLkk Ãkwºk fi{qhu xqtf Mk{Þ{kt s íkuLke Mk¥kk AeLkðe ÷eÄe. Ãkhtíkw
154 EríknkMk
íku ¾wË yk Mk¥kk {kºk ºký{kMk MkwÄe s ¼kuøkðe þfÞku. çkÕçkLkLkk þkMkLkfk¤{kt rVhkuÍ W¥kh-
Ãkrù{ ÷~fhe yk¢{ýkuLkwt Lkuík]íð Mkt¼k¤íkku hnÞku. íkuýu {ktøkku÷ku Mkk{u ½ýkt MkV¤ yk¢{ýkuLkwt
Mkt[k÷Lk fÞwo níkwt. íkuÚke íkuLku rËÕne çkku÷kðeLku yÍo-yu {w{kr÷f (ÞwØ{tºke MkuLkkÃkrík) çkLkkÔÞku. íkuýu
E.Mk.1290 {kt Mk¾ík Ãkøk÷kt ÷ELku fi{qhLke níÞk fhe yLku ¾wË økkËeyu çkuMke økÞku. r¾÷S
y{ehkuLkk yuf ðøkuo r¾÷S ðtþLkku ÃkkÞku LkktÏÞku fux÷kf rððu[fku íkuLku ðtþðkhMkøkkík MðYÃk{kt LkkUÄ
òuE hnÞk Au.íkuýu fnuðkíkk økw÷k{ðtþLkku ytík ykýeLku rVhkusu s÷k÷wÆeLk r¾÷S YÃku ®MknkMkLk
Ãkh çkuXku.
(1 ) EÕíkqÂí{þu çkLkkðu÷ íkwfo-yu [n÷økk{e ([k÷eMkkË¤) þwt níkwt ?
............................................................................
(2 ) ®MknkMkLk Ãkh çkuXíke ðu¤kyu EÕíkqí{eþu fE {w~fu÷eyku ðuXe ? yu{ktLke fkuEÃký çkuLkwt
ðýoLk fhku.
............................................................................
(3 ) ík{khk {ík{wsçk rËÕne MkÕíkLkíkLkku «Úk{ MkwÕíkkLk fkuLku fne þfkÞ ?
.............................................................................
(4 ) Mk¥kkLkwt Mkwºk fkÞ{e Äkuhýu MkwÕíkkLk nMíkf s hnu íku {kxu çkÕçkLku fÞk fÞk WÃkkÞku ys{kÔÞku ?
............................................................................
9. 5 r¾÷S ðtþ (E.Mk.1290-1320) :

s÷k÷wÆeLk ¾÷SðtþLkku ÃkkÞku LkktÏÞku. íku 70 ð»koLke ðÞu økkËeyu ykÔÞku níkku. òufu
s÷k÷wÆeLku ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤{kt yøkkWLkk y{eh-W{hkðku (fw÷eLkku) Lku Ãkqðoðík hkÏÞk Ãkhtíkw
¾÷SykuLkk WËÞ {kxu yøkíÞLkkt nkuÞ íkuðkt fkÞko÷Þku{ktLkk ykðk fw÷eLkku ÃkhLkk økw÷k{ðtþLkk
ð[oMðLku n¤ðwt fhe ËeÄw.t s÷k÷wÆeLkLkwt þkMkLk {kºk 6 ð»ko MkwÄe s [kÕÞw.t íkuýu çkÕçkLk îkhk yÃkLkkðu÷k
Mk¾ík rLkÞ{kuLku Ze÷k Ãkku[k fhe ËeÄk. íku MkÕíkLkík Lkku yuðku Mk«oÚk{ þkMkf níkku fu suýu sLkíkkLkk
MkkÚk-MknfkhÚke þkMkLk [÷kððkLke Lkerík yÃkLkkðe níke. Ãkhtíkw ®nË{kt {n¥k{ ðMkíke ®nËwykuLke
nkuðkÚke íku Mkk[wt EM÷kr{f hksÞ Lk økýkÞ íku{ íku {kLkíkku níkku.íkuýu WËkhLkerík yÃkLkkðeLku
Wå[ðøkoLkk ÷kufkuLkwt Mk{ÚkoLk {u¤ÔÞw níkwt.íkuýu Mk¾ík ËtzLke Lkerík íÞS ËeÄe níke. yux÷u MkwÄe fu íkuLke
rðYØ rðÿkun fhLkkhkykuLku Ãký íkuýu Mk¾ík Mkò Vh{kðe Lk níke. ð¤e íku{Lku íkuýu {kºk {kV fÞko
yux÷wt s Lknª Ãký íku{Lkku rðïkMk Síkðk {kxu íku{Lku {kLk-yfhk{ ykÃke MkL{krLkík Ãký fÞko.
òufu íkuLkk fux÷kf Mk{Úkofkuyu íkuLku Lkçk¤k (f{òuh) þkMkf íkhefu yku¤¾kÔÞku níkku. íkuLke ík{k{
LkeríkykuLku y÷kWÆeLk ¾e÷SLku Ãk÷xkðe Lkkt¾e yLku ÃkkuíkkLke rðhkuÄeykuLku íkuýu Mkg Mkò (Ëtz)
fhðkLke Lkerík yÃkLkkðe.
y÷kWÆeLk ¾÷S (E.Mk.1296-1316):
EríknkMk 155
y÷kÆeLk ¾÷Syu s÷k÷wrÆLk r¾÷SLkku {níðkfktûke ¼ºkeòu yLku s{kE níkku. íkuýu
ÃkkuíkkLkk fkfkLku Mk¥kk «krÃík {kxu {ËË Ãký fhe níke, íkÚkk íkuLku y{eh - yu íkwÍwf (WíMkðkuLkku
þnuLkþkn) çkLkkÔÞku níkku. s÷k÷wÆeLkLkk þkMkLkfk¤{kt y÷kWÆeLku çku {wÏÞ Sík {u¤ðe níke.
E.Mk.1292 {kt ¼e÷Mkk (rðrËþk) yLku fkhkLku Síke ÷uðk WÃkhktík yðÄLkwt Efíkk «ËkLk fhðk{kt
LkkUÄ ykÔÞw níkwt. íkuLku ykheÍ-{w{k÷ef (ÞwØ {tºke- MkuLkkÃkrík) íkhefu rLk{ðk{kt ykÔÞku níkku. E.Mk.1294
{kt «Úk{ ð¾ík íkuýu Ërûký ¼khík íkhV íkwfeo Mkk{úksÞLkku rðMíkkh fhe ËuðrøkrhLku MðnMíkf fÞwo
níkwt. yk MkV¤íkkLkk yr¼ÞkLkLku ytíku y÷kWÆeLkLku yuf Mkûk{ MkuLkkÃkrík yLku fqþ¤ ykÞkusf Lkk
YÃk{kt Mðefkhðk{kt ykÔÞku. sw÷kE-1296 {kt íkuýu ÃkkuíkkLkk fkfk yLku MkMkhk s÷k÷wÆeLk r¾÷SLke
níÞk fheLku òíkus hksøkkËe nMíkøkík fhe ÷eÄe.
y÷kWÆeLku çkÕçkLkLkk þkMkLkLke ¢wh heík¼kíkkuLkku ytík ykýðk rLkýoÞ fÞkuo. íkuýu fw÷eLk
(Wå[-y{eh W{hkð) ðøkoLke Mðtºkíkk AeLkðe. yu s heíku þkMkLkíktºk{ktLke ÄkŠ{f W÷u{kykuLke
ËhBÞkLkøkehe ¾ík{ fhe. íkuýu ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤{kt «khtr¼f ð»kkuo{kt ½ýk çkÄk rðÿkunkuLkku Mkk{Lkku
Ãký fÞkuo. íðkhe¾-yu rVhkuÍþkneLkk ÷u¾f ÍeÞkWÆeLk çkhLkk {íkyLkwMkkh y÷kWÆeLk r¾÷Syu
íkuLke Mkk{uLkk rðÿkunku {kxu Lke[u «{kýuLkk {wÏÞ [kh fkhýku swËkt íkkhÔÞkt:
(1) økwÃík[h (òMkqMk) ÔÞðMÚkkLke WýÃk (¾k{e) (2)ËkYLkku ðÄw Ãkzíkku WÃkÞkuøk (3) Wå[ðøkoLkk
÷kufku{kt ÃkhMÃkh MÚkkÃkkíkk ÷øLk MktçktÄku (4) fux÷kf y{eh-W{hkðku ÃkkMku yufXe ÚkÞu÷ yZ¤f
MktÃkr¥k yk rðÿkunkuLke fzeyku òuzðk {kxu íkuýu fux÷kf rLkÞ{ ½zÞk (1) {Vík{kt s{eLk {u¤ðe
[qfu÷k ÷kufkuLku íku {kxu fh ¼hðk sýkÔÞwt. (2)økwÃík[h ÔÞðMÚkkLkwt ÃkwLkoøkXLk fÞO íkÚkk íkuLku «¼kðþk¤e
çkLkkððk {kxuLkk WÃkkÞku nkÚk ÄÞko. (3) ËkYLkk WÃkÞkuøk Ãkh «ríkçktÄ Vh{kÔÞku.
(4 ) MkwÕíkkLkLke ÃkhðkLkøke rðLkk Wå[ ðøkkuo{kt ÷øLk MktçktÄ çkktÄe þfkÞ Lknª.
y÷kWÆeLk r¾÷Syu yLkuf «Ëuþ SíkðkLke {níðfktûke íkÚkk {ktøkku÷kuLkk nw{÷kÚke ËuþLku
çk[kððkLkk ykþÞÚke rðþk¤ MkiLÞLkwt økXLk fÞwO.
y÷kWÆeLk r¾÷SLkk çkòhLku ÷økíkk MkwÄkhk:

çkòh (ÔÞkÃkkh) Ãkh rLkÞtºký ÷kËðk y÷kWÆeLk r¾÷Syu ÷eÄu÷kt Ãkøk÷kt îkhk ÷uðkÞu÷kt
MkwÄkhf Ãkøk÷kt{ktLkwt yuf ©uc Ãkøk÷wt Au. y÷kWÆeLk r¾÷S yuf rðþk¤ MkiLÞ hk¾ðk EåAíkku
nkuðkÚke íkuýu sYhe [esðMíkwykuLkk ¼kð ½xkzÞk yLku Lkffe (rVfMk) Ãký fÞko. yk {kxu íkuýu
swËe-swËe ðMíkwykuLkk ÔÞkÃkkh {kxu y÷øk-y÷øk çkòhku W¼kt fÞkuo. su{ fu yLkks çkòh,fÃkzk
çkòh (MkhkÄ MkkrË÷) íkÚkk ½kuzk,Ãkþwyku (økw÷k{kuLkwt çkòh íkuýu yk çkÄk {kxu ðzku yrÄfkhe
çkòhLke rLkheûkf (þknLkk - yu-{tze) Lke rLkÞwrfík fheLku íkuLkk nkÚk Lke[u yuf Mkq[LkkrÄfkheLku
rLkBÞku. yu WÃkhktík íkuýu ¾heË (Mkw[Lkk yrÄfkhe) íku{s {qrnÞLk (òMkqMk) îkhk Ãký çkòhku Ãkh
[ktÃkíke Lksh hk¾ðk ÔÞðMÚkk økkuXðe. íkuLkk ykËuþkuLkwt WÕ÷t½Lk fhðkLkku yÚko Mk¾íkrþûkk Úkíkku
níkku. su{kt íkzeÃkkh fhðk fu ykŠÚkf Ëtz, su÷ fu ytøk rðåAuË Mk{krðü níkkt.
½kuzkykuLke ®f{ík Ãkh rLkÞtºký fhðwt sYhe níkwt. fkhý fu Mkkhk ½kuzk rðLkk ÷~fhLke
fkÞofwþ¤íkk ò¤ððe {w~fu÷ níke. rËÕneLkk çkòh{kt ½kuzkykuLkk MkkuËkøkhku íkÚkk Ë÷k÷ku îkhk ½kuzk
Lkk ¾heË-ðu[ký {kxuLkk ¼kð ({qÕÞ-®f{ík) íkuýu Lkffe fhe ËeÄk níkk.
156 EríknkMk
rËÕne MkÕíkLkíkLkku rðMíkkh:

y÷kWÆeLk r¾÷SLkk þkMkLkfk¤{kt rËÕne MkÕíkLkíkLkk Mke{kzk W¥kh¼khíkLku yku¤tøkeLku
ÃkkuíkkLke Mkðkuoå[ ô[kE nktMk÷ fhe. y÷kWÆeLk «kËurþf rðsÞÞkºkkLkku «kht¼ økwshkíkÚke fÞkuo.
íkuLku ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ rðMíkkhLke MkkÚku MkkÚku økwshkíkLke rðÃkw÷ MktÃkr¥kLkwt Ãký ykf»koý níkwt. yk LkkUÄ
MktÃkr¥k íkuLku ¼krð yk¢{ýku-yr¼ÞkLkku {kxu ½ýe s WÃkÞkuøke ÚkE Ãkzu íku{ níke. ð¤e íkuLkk Mk{wÿeíkx
Úkfe íkuLkku MkuLkk {kxu yhçke½kuzkykuLkk ¼khu ÃkqhðXku rLkÞr{ík heíku {¤e hnu íku{ níkku. E.Mk.1239
{kt íkuðku W÷wÄ¾kLk yLku LkwMkhík¾kLkLku økwshkík Síkðk hðkLkk fÞko. økwshkíkLkku hksðe fýoËuð
ðk½u÷k Sð çk[kððk ¼køke Aqxíkkt, íku{ýu Mkku{LkkÚk {trËh{kt ¼khu ÷qtx [÷kðe. yux÷k MkwÄe fu
íkuýu Mk{wæÄ yuðk {wÂM÷{ ÔÞkÃkkheykuLku Ãký ÷qtxe ÷eÄk. fux÷kÞLku økw÷k{ yLku çktËe çkLkkÔÞk.
íku{ktLkk yuf níkku {r÷f fkfwh (su {q¤ ¼hðkz níkku) ykøk¤ síkkt íkuLku EM÷k{ ytrøkfkh fhkðe
{wÏÞ MkuLkkÃkrík ÃkË MkwÄe ÷E sðk{kt ykÔÞku níkku. íkuýu Ërûký ¼khík ÃkhLkkt yk¢{ýkuLke ykøkuðkLke
÷eÄe níke. yk yr¼ÞkLk çkkË økwshkík rËÕne MkÕíkLkíkLkku yuf ¼køk çkLke sðk ÃkkBÞwt.
íÞkhçkkË y÷kWÆeLku hksMÚkkLk Ãkh æÞkLk furLÿík fÞwO. íkuLkwt «Úk{ ÷ûÞ hýÚkt¼kuh níkwt.
hýÚkt¼kuhLkku rfÕ÷ku hksMÚkkLkLkku yrík«ríkrcík rfÕ÷ku níkku. yLku íÞktÚke yk{ s÷k÷wÆeLk r¾÷SLku
¼kuh ÃkzfkhkuLkku Mkk{Lkku Ãký fhðku ÃkzÞku níkku. hksÃkqíkkuLkwt Lkiríkf {Lkkuçk¤ íkkuze Ãkkzðk {kxu
hýÚkt¼kuhLku Síkðwt sYhe níkw.t hýÚkt¼kuhLku Síkðk {kxuLkwt íkkífkr÷f fkhý hksÃkqík hksðe n{ehËuðu
çku rðÿkune {ktøkku÷ MkirLkfkuLku þhýu hk¾e yLku íku{Lku y÷kWÆeLkLku MkkUÃkðkLke MÃkü Lkk yu ÃkwY
ÃkkzÞwt.Ãkrhýk{u hýÚkt¼kuh rðYØ {kuh[ku ¾ku÷ðk{kt ykÔÞku. þYykík{kt r¾÷SLkk MkiLÞLku ¼khu
LkqfþkLk ÚkÞwt. yux÷u MkwÄe fu LkqMkh÷¾kLkLku ÃkkuíkkLkku Sð Ãký økw{kððku ÃkzÞku, Ãkhtíkw Auðxu y÷kWÆeLk
r¾÷SLku ÞwØLkk {uËkLk{kt òíku s Wíkhðwt ÃkzÞwt yLku íkuýu yk rfÕ÷ku Síke ÷eÄku. (E.Mk.1301)
E.Mk.1303 {kt y÷kWÆeLku yuf yLÞ þrfíkþk¤e hksÞ r[¥kkuz Ãký Síke ÷eÄwt. fux÷kf
rðÿkuLkkuLku {íku y÷kWÆeLku hkò híkLk®MknLke MkkiËÞoðkLk ÃkíLke ÃkÈkðíkeÚke ykf»kkoELku r[¥kkuz Ãkh
nw{÷ku fÞkuo níkku, òufu fux÷kf EríknkMkfkhku yuLku {kºk fÚkk-ðkíkko s økýu Au. fkhý fu yk fÚkkLkwt
ðýoLk {r÷f {wnB{Ë òÞMke îkhk çkMkku ð»kkuo ÃkAe ‘ÃkÈkðíkòÞMke’ {kt Mkðo«Úk{ fhðk{kt ykÔÞku
níkku. y{eh ¾w~çkku {wsçk MkwÕíkkLku yk{ sLkíkkLke fí÷uyk{ fhðk Vh{kLk fÞwo níkwt. íkuýu ÃkkA¤Úke
r[¥kkuz (SíkeLku) íkuLkwt Lkk{ ÃkkuíkkLkk Ãkwºk-r¾sh¾kLkLkk Lkk{ ÃkhÚke r¾shkçkkË hkÏÞwt. Ãkhtíkw
y÷kWÆeLkLku yk ËhBÞkLk rËÕne íkhV ykøk¤ ðÄe hnu÷ {ktøkku÷ ÷~fhLku fkhýu íkwhtík ÃkkAk
VhðkLke Vhs Ãkze.
E.Mk.1305 {kt yuLk-W÷-{wÕfLkk Lkuík]íð Lke[u r¾÷S MkuLkkyu {k¤ðk Ãkh ykrÄÃkíÞ
s{kÔÞwt. yLÞ hksÞku suðkt fu WssiLk,{ktzw,½h íku{s [tËuhe Síke ÷eÄkt. {k¤ðk rðsÞ WÃkhktík
y÷kWÆeLku {r÷f fkVhLku Ërûký{kt {kuf÷eLku òíku rMkðkLkk Ãkh yk¢{ý fÞko. rMkðkLkk hksðe
þeík÷ Ëuðu rfÕ÷kLkwt çknkËwhÃkwðof hûký fÞwO. Ãkhtíkw Auðxu íkuLkku ÃkhksÞ ÚkÞku. E.Mk.1311 {kt yLÞ
hksÃkqík «Ëuþku suðk fu søk÷kih ðøkuhu MkÕíkLkíkLkku ¼køk níkk. yk{ E.Mk.1311 MkwÄe y÷kWÆeLku
hksÃkqíkkuLkk ík{k{ «Ëuþku Síke ÷eÄk yLku Mk{økú ¼khíkLkku þnuLkþkn çkLke økÞku.
EríknkMk 157
ËÏ¾ý íkÚkk Ërûký ¼khík:
y÷kWÆeLkLke Mkk{úksÞðkËe {níðfktûkk W¥kh¼khík Ãkh yrÄfkh MkkÚku Ãkqhe Úkíke Lk níke.
íku Ërûký ¼khíkLku Síkðk {kxu frxçkØ níkku. Ërûký ¼khíkLke MktÃkr¥kyu íkuLku ÷÷[kÔÞku níkku.
Ërûký{kt ÞwØ {kxu y÷kWÆeLku íkuLkk LkkÞf Mkwçkk yLku rðïkMkw MkuLkkÃkrík {r÷f fkVhLkk ÷~fhLku
LkkUÄ hðkLkk fÞwO. E.Mk.1306-07 {kt y÷kWÆeLku ËÏ¾ý{kt «Úk{ yr¼ÞkLkLkku ykht¼ fÞkuo. íkuLkku
«Úk{ rþfkh hkò fhý níkku su nðu çkøk÷kLkkLkku þkMkf níkku yLku íku ¾÷SLkk nkÚku Ãkhkrsík ÚkE
[qfÞku níkku. íkuÚke íkuLkwt çkeswt rLkþkLk ËuðøkeheLkku þkMkf hk{[tÿ ÞkËð níkku. Ãkhtíkw íku hf{ [qfðe
Lknª yk hk{[tÿ ÞkËðu yuf Mkt½»ko{kt {r÷ffkVwh Mk{ûk þ†ku {qfe Ëuíkkt íkuLke MkkÚku MkL{kLksLkf
ÔÞðnkh fhðk{kt ykÔÞku. íkuLku økwshkíkLkku yuf SÕ÷ku ykÃkðk{kt ykGðku íkÚkk íkuLkku yuf rËfheLkkt
÷øLk y÷kWÆeLk MkkÚku fhðk{kt ykÔÞkt. y÷kWÆeLku hk{[tÿ ÞkËð íkhV WíMkkn yux÷k {kxu çkíkkÔÞku
fu ËrûkýLkkt yr¼ÞkLkku{kt íkuLkku MkkÚkeËkh çkLkkðk {ktøkíkku níkku.
y÷kWÆeLk ¾÷SLkwt
E.Mk.1296--1316
Mkk{úksÞ E.Mk.
y÷kWÆeLk ¾÷SLkwt Mkk{úksÞ E.Mk.1296-1316

E.Mk.1309 çkkË {r÷f fkVh Ërûký ¼khíkLke rðsÞfw[ Ãkh rLkféÞku íkuýu «Úk{ yk¢{ý
íku÷tøkkýk rðMíkkh{ktLkk ðkhtøk÷Lkk þkMkf «íkkÃk YÿËuð WÃkh fÞwO. yk ½uhkçktÄe ½ýk {rnLkkyku
MkwÄe [k÷e ytíku sÞkhu hkò «íkkÃkYÿËuð íkuLku ÃkkuíkkLke MktÃkr¥k{ktÚke ¼køk ykÃkðk yLku fh (®f{ík
fu Ëtz) [wfððk íkiÞkh ÚkÞku íÞkhu s yk rðøkúnLkku ytík ykÔÞku. çkesw rðsÞ yr¼ÞkLk íkuýu ÿkhMk{wÿ
íkÚkk {k÷kçkk (ðíko{kLk fýkoxf-íkr{÷Lkkzw) rðYØ fÞwO. ÿkhMk{wÿLkk þkMkf ðehçkÕ÷kð ºkeòLku
÷køÞw fu {r÷f fkVwhLku nhkððku y½hku Au yux÷u íkuýu fkuE Mkt½»ko fÞko rðLkk MkwÕíkkLkLku fh ykÃkðkLke
ðkík ÂMðfkh ÷eÄe. {k÷kçkkh (ÃkktzÞ hksÞ) MkkÚku Ãký fkuE rMkÄku Mkt½»ko ÚkÞku Lknª. òufu {r÷f
fkVhu r[ËBçkh{ {trËh MkrníkLkkt suðkt ½ýkt MÚk¤kuyu ¼khu ÷qtxVkx ykËhe. y{eh ¾wþhku {wsçk
158 EríknkMk
{r÷f fkVhu 512 nkÚkeyku 7000 ½kuzk íkÚkk 500 {ý çknw{qÕÞ ÃkíÚkhku (nehk-Íðuhkík) MkkÚku
ÃkkAku VÞkuo níkku. MkwÕíkkLku {r÷f fkVhLku Mkk{úksÞLkku LkkÞf (MkuLkkÃkrík) çkLkkðeLku ÃkwhMf]ík fÞkuo.
{r÷f fkVhLkk Lkuík]íð Lke[u y÷kWÆeLkLke MkuLkkyu ËÏ¾ý fkÞ{e ½kuhýu ÃkkuíkkLkk rLkÞtºký Lke[u Lk
hkÏÞwt níkwt.
LkkUÄ
(1 ) hýÚkt¼kuh ÃkhLkwt ykrÄÃkíÞ þk {kxu sYhe níkwt ?

............................................................................
(2 ) y÷kWÆeLk ¾÷SLkk þkMkLkfk¤{kt Ërûký{kt MkuLkkLkwt Lkuík]íð fkuýu fÞwO ?
............................................................................
(3 ) y÷kWÆeLkLkk þkMkLkfk¤{kt ÚkÞu÷ çku {wÏÞ ÷~fhe yr¼ÞkLkLkkt Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
(4 ) rðÿkunku Ëkçke Ëuðk {kxu y÷kWÆeLk fhu÷k WÃkkÞkuLkku WÕ÷u¾ fhku.
............................................................................
E.Mk.1316 {kt y÷kWÆeLkLkk {]íÞwçkkË MkÕíkLkík Mk¥kk VheÚke ¼ú{ýkLke ÂMÚkrík W¼e
Úkðk Ãkk{e. Úkkuzkf rËðMk MkwÄe íkku {r÷f fkVh økkËeyu çkuXku. Ãkhtíkw fwíkçkwÆeLk {wçkkhf þknu íkuLku
nxkðe økkËe nMíkøkík fhe. Ãkhtíkw íku Ãký ¾wçk sÕËe {]íÞw ÃkkBÞku. íku ÃkAe ¾wþhðLku økkËe {¤e.òufu
íkuLkwt þkMkLk Ãký ÍkÍw xfÞwt Lknª. nðu øÞkMkwÆeLk íkw½÷fLke ykøkuðkLke Lke[uLkk fux÷kf yMktíkwü
yrÄfkheykuyu íkuLku ÞwØLkk nhkðeLku {khe LkktÏÞku. yk{ y÷kWÆeLk r¾÷SLkk {]íÞw çkkË {kºk
[kh s ð»ko{kt r¾÷S Mk¥kkLkku ytík ykÔÞku.
9. 6 íkw½÷f ðtþ (E.Mk.1320-1412):

íkw½÷fðtþLke Mk¥kkLkku MÚkkÃkf økÍLke {r÷f níkku. íkuýu øÞkMkwÆeLk íkw½÷fLkk Lkk{Úke
®MknkMkLk {u¤ÔÞwt. (1320) íkuLkku ðtþ E.Mk.1412 MkwÄe [kÕÞwt. y÷kWÆeLkLkk þkMkLkfk¤{kt
øÞkMkwÆeLk íkw½÷fLku ¾kMk Wå[ ÃkË Ãkh rLkÞwfík fhðk{kt ykÔÞku níkku. (E.Mk.1325) LkkLkfzk
þkMkLkfk¤ çkkË øÞkMkwÆeLkLkwt {kuík ÚkÞwt yLku íkuLkku Ãkwºk {wnB{Ë íkw½÷f økkËeyu ykÔÞku. íkw½÷fðtþLkk
þkMkLkfk¤{kt rËÕne MkÕíkLkík MktøkrXík Úkíkkt íkuLkk MkeÄk rLkÞtºký Lke[u ½ýk çkÄk Lkðk «Ëuþku ykðe
sðk ÃkkBÞk.
ËÏ¾ý yLku ËrûkýLkk rðMíkkhku:
y÷kWÆeLk r¾÷S îkhk Síke ÷uðkÞu÷k ËÏ¾ýLkk «Ëuþku{kt fhðMkw÷ fhðkLkwt çktÄ ÚkE
økÞwt níkw yLku íku hksÞku Vhe Mðíktºk çkLke çkuXkt níkkt. {nt{Ë íkw½÷tf (çk[ÃkýLkwt {q¤Lkk{ swLkk¾kLk)
hksfw{kh-Þwðhks yðMÚkk{ktÚke s hkò hÿËuðLke rðYØ rðsÞ yr¼ÞkLk AuzÞwt ÷ktçkk Mk{ÞçkkË
YÿËuð ÃkhkSík ÚkÞkt íkuLkku ytík ykÔÞku yLku ðkhtøkík rËÕneLke Mk¥kk Lke[u ykðe økÞwt. yus heíku
{kíkkçkkh Ãký ÃkhkSík ÚkÞwt. nðu yk ík{k{ íku÷tøkýk rðMíkkhLku ðneðxe rð¼køkku{kt ÔnU[eLku
MkÕíkLkík Mk¥kk ytíkøkoík ÷kðe ËeÄku. {wnB{Ë íkw½÷fu íkku rËÕneLke søÞkyu ËuðrøkrhLku Ëku÷íkkçkkË
Lkk{ ykÃkeLku hksÄkLke çkLkkððkLkwt Lkffe fÞwO. ðkMíkð{kt íku Mk{økú W¥kh¼khíkLkwt hksÞ Mkt[k÷Lk
ynªÚke s fhðk EåAíkku níkku. yux÷k {kxu ½ýk{kuxk «{ký{kt fw÷eLkðøko,ÄkŠ{f ðøko yLku
EríknkMk 159
rþÕÃkeykuLku yk Lkðe hksÄkLke{kt ÷E sðk{kt ykÔÞk.÷køku Au fu íkuLkku EhkËku Ëku÷íkkçkkËLke MkkÚku
MkkÚku rËÕneLku çkeS hksÄkLke çkLkkððkLkku níkku. Ãkhtíkw fk¤¢{u ykÞkusLkk Ãkzíke {wfðk{kt ykðe.
òufu yk ÞkusLkk Úkfe W¥kh yLku ËrûkýLkk MktçktÄku{kt MkwÄkhku Úkðk ÃkkBÞku. «kËurþf rðMíkkhkuLke MkkÚku
MkkÚku Mkk{krsf,MkktMf]ríkf íkÚkk ykŠÚkf MktçktÄku Ãký çktÄkÞk yLku rðfMkíkk økÞk.
LkkUÄ Ãkqðo ¼khík:
òsLkøkh,ykurhMMkkLkk hksðe ¼kLkwËuð çkeòLku hksðe YÿËuðLke {ËËÚke MkwÕkíkkLk rðYØ
ÞwØ ònuh fÞwO níkwt. íkuÚke W÷wøk¾kLkLkk Lkuík]íð Lke[u (E.Mk.1324) ¼eLkwËuðLku nhkððk{kt ykÔÞku
yLku íkuLkk hksÞLku Ãký MkÕíkLkík Mk¥kk ytíkøkoík Mk{krðü fhe Ëuðk{kt ykÔÞwt. çktøkk¤{kt Ëhçkkheyku
MkwÕkíkkLkLke rðYØ níkk.ykðk yMktíkwükuLku hksfw{khLku yk{trºkík fheLku íÞktLkk hkò Ãkh yk¢{ý
fhðk Mk{òÔÞk. su{kt çktøkk¤Lkk ÷~fhLku rLk»V¤íkk «kó Úkíkk LkMkeYÆeLk Lkk{Lkk MkhËkhLku hksøkkËe
MkkUÃkðk{kt ykðe.
hksÄkLke (rËÕneÚke Ëku÷íkkçkkË) Lke VuhçkË÷:
{wnB{Ë íkw½÷fLkkt MkkiÚke rððkËkMÃkË rLkýoÞ yux÷u íkuLke hksÄkLkeLkwt rËÕ÷eÚke Ëuðrøkrh
(Ëki÷íkkçkkË) ¾kíkuLkwt MÚkkLkktíkhý fhðwt. EríknkMkrðË zko.{nUËe nMkLk yLkwMkkh Mkw÷íkkLk çktLku
hksÄkLkeykuLku ò¤ðe hk¾ðk {køkíkku níkku. sÞkhu EríknkMkfkh SÞkWÆeLk çkhLkeLke LkkUÄ {wsçk
E.Mk.1326-27 {kt Mkw÷íkkLku ÃkkuíkkLke hksÄkLkeLkwt hMÚkkLkktíkhý fhðk rð[kÞwo. fkhý fu Ëuðrøkrh
ËuþLke {æÞ{kt ykðu÷wt ykËþo MÚk¤ níkwt. rðËuþe «ðkMke ÷u¾f EçLkçkíkqíkk yLðÞu rËÕneLke «ò
Mkw÷íkkLkLku Ãkºk ÷¾eLku økk¤ku ¼ktzíke níke. íkuÚke íku{Lku Mkò fhðk{kt ¼køkYÃku MkwÕíkkLku hksÄkLke
çkË÷e níke. yus heíku EríknkMk ÷u¾f E{k{e LkkUÄu Au fu Ëuðrøkrh W¥kh-Ãkrù{e Mke{kÚke ½ýwt Ëwh
(ytËhLkk ¼køk{kt) ykðu÷wt nkuðkÚke {ktøkku÷ yk¢{ý¾kuhku íÞkt MkwÄe ÃkAe ykðe þfu íku{ Lk níkk.
ykðk yLkuf {ík-{íkkLíkhkuLku ÷eÄu íkuLke Mkk[k fkhý MkwÄe ÃknkU[ðwt shk yÄY sýkÞ Au.
yk MÚkkLkktíkhýkt rËÕne Mk{MíkLke ík{k{ «òLku íku AkuzðkLkwt Vh{kLk fhkÞwt Lk níkwt. Ãkhtíkw
{kºk Wå[ ðøko yLku yrÄfkheyku suðk fu þu¾, W÷u{kyku ðøkuhuLku íkuýu Ëku÷íkkçkkË ¾MkuzÞk níkk.
çkkfeLke «òLku íkuýu íÞkt ÷E sðkLkku fkuE s «ÞkMk fÞkuo Lk níkku. yk {kxu íkuýu rËÕne -Ëku÷íkkçkkËLkk
ònuh {køkoLkwt rLk{koý fhkððwt níkwt. íkÚkk hMíkk{kt ykhk{øk]nku (hnuðk-s{ðk {kxu) Ãký çktÄkÔÞkt
níkkt, íku{ Aíkkt füËkÞf «ðkMk yLku yMkÌk økh{eLku ÷eÄu ½ýk çkÄk ÷kufkuLkkt {kuík rLkÃkíÞkt níkkt.
íÞkhçkkË y{eh-W{hkðku yLku yrÄfkheykuLkk yrðhík [k÷q hnu÷k f[ðkx íku{s Ërûký{kt
hneLku W¥khLkkt hksÞku Ãkh rLkÞtºký ò¤ððwt Úkkuzwtf {w~fu÷ sýkíkkt íkuýu VheÚke rËÕne ÃkkAk VhðkLkku
rLkýoÞ fÞkuo.
W¥kh-Ãkrù{ ¼khík:
{ktøkku÷ku Úkkuzk Úkkuzk Mk{ÞLku ytíkhu rËÕne Ãkh Mkíkík yk¢{ýku fÞuo hk¾íkk níkk.E.Mk.1326
-27 {kt ík{oþheLk¾kLkLke ykøkuðkLke{kt ½ýwt {kuxwt {ktøkku÷ yk¢{ý ÚkÞwt nkuðkÚke {wnB{Ë íkw½÷fu
Mke{kzkLke Mkwhûkk {kxu ÞkuøÞ Ãkøk÷kt ¼hðkLkku rLkýoÞ fÞkuo. yk WÃkhktík íkuýu fhkr[÷ (ðíko{kLk
rn{k[÷ «Ëuþ) íkÚkk ftËnkhLku Ãký SíkðkLkku rLk»V¤ «ÞkMk fÞkuo. ðkMíkð{kt íkuLke ykðe
ÞkusLkkyku ÷eÄu íkuLku ¼khu ykŠÚkf LkqfþkLk ÚkÞwt.
Lkðe Lkðe ÞkusLkkyku ½zeLku y{÷{kt {wfðk {kxu {wnB{Ë íkw½÷f òýeíkku níkku. íkuýu
¾uíkeðkzeLkk rðfkMk {kxu yuf Lkðku rð¼køk þY fhðkLkku rLkýoÞ fÞkuo. suLku rËðkLku-fkune íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykÔÞku. yk rð¼køk ytíkøkoík ¾uzwíkkuLku ðkðuíkh {kxu W¥k{ rçkÞkhý Ãký ykÃkðk{kt
160 EríknkMk
ykÔÞwt. Ãkkf rLk»V¤ sðk Aíkkt íkuLku ykðwt fhs ykÃkðkLkwt [k÷w hkÏÞwt níkwt. íkuLkk yLÞ MkwÄkhkyku{kt
[ktËeLke ¾kux ¼hÃkkE fhðkLkk EhkËk MkkÚku íkuýu «ríkfkí{f [÷ý y{÷{kt {qfÞw níkwt. òufu yk
ÞkusLkk Ãký rLk»V¤ rLkðze yLku íkuýu MkwÕíkkLkLku ykŠÚkf heíku ¼khu LkwfþkLk ÃknkU[kzÞwt.
«íkef {wÿk ÞkusLkk:
{wnB{ËçkeLk íkw½÷fu þY fhu÷e yLÞ yuf rððkËkMÃkË ÞkusLkk yux÷u íkuLke «íkef {wÿk LkkUÄ
ÞkusLkk çkLke. íkuLke «íkef{wÿk ÞkusLkkLke MkkÚku MkkÚku íkuýu yÃkLkkðu÷e yrík rðMíkkhðkËe ÞkusLkkLku
÷eÄu íkÚkk ðÄw Ãkzíke WËkhíkkLku ÷eÄu íkuLkku ¾òLkku ¾k÷e ÚkE sðk ÃkkBÞku níkku. yLÞ fux÷kf
EríknkMkfkhkuLku {íku yu ð¾íku [ktËeLke Äkíkw {kxu ðirïf ¾U[ W¼e ÚkE níke. yux÷k {kxu ¼khík
Ãký íkuLkku ¼kuøk çkLÞw níkwt. {kxu íkuLku [ktËeLke sÞkyu íkktçkkLkk rMkffk [÷ý{kt {wfðk ÃkzÞk níkk.
MkwÕíkkLku [ktËeLkk rMkffk (xfk) Lke søÞkyu íkktçkkLkk rMkffk (Sík÷) [÷ý{kt {wfÞk yLku
íkuLku xfkLke Mk{fûk økýkÔÞk. òufu «íkefkí{f {wÿkLkku rð[kh ¼khík {kxu Lkðku níkku yLku ÔÞkÃkkrhfyku
yLku yk{ sLkíkk {kxu íkuLkku Mðefkh fhðku ½ýku {w~fu÷ níkku. ð¤e íkuLke xtfþk¤kLkk «çktÄfkuyu Ãký
yk MktË¼ou sYhe fk¤S hk¾e Lknª nkuðkÚke yíÞtík ÍzÃkÚke ÷kufkuyu íkuLke Lkf÷ fheLku çkòh{kt
½ýk {kuxk «{ký{kt ykðk rMkffk Vhíkk fhe ËeÄk. íkuÚke sLkMkk{kLÞ {kxu Mkhfkhe rMkffkyku yLku
÷kufku îkhk Lkf÷ fheLku Vhíkk fhkÞu÷ çkLkkðxe rMkffkykuLku yku¤¾eLku swËk ÃkkzðkLkwt fk{ yíÞtík
Ëw»fh çkLke økÞwt Auðxu Mkw÷íkkLku yk ÞkusLkk Ãkzíke {wfe.
{wnB{Ë íkw½÷fLkk yLkwøkk{e íkhefu fkfkLkku rËfhku rVhkuÍ íkw½÷f Mk¥kk MÚkkLku ykÔÞku.
íkuýu ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤{kt fkuE s Lkðku «Ëuþ SíÞku Lk níkku. Ãkhtíkw ðkhMkk{kt {¤u÷ rðþk¤
Mkk{úksÞLku íkuýu ÞÚkkðík ò¤ðe hk¾ðkLkku «ÞkMk fÞkuo níkku. òufu rËÕneLkk þkMkLk WÃkh rVhkuÍ
yLku íkuLkk ðkhMkËkhkuLke Ãkfz W¥khkuíkh Ze÷e Ãkzíke økE. òufu rËÕneLkk þkMkLk WÃkh rVhkuÍ yLku
íkuLkk ðkhMkËkhkuLke Ãkfz W¥khku¥kh Ze÷e Ãkzíke økE. yLku E.Mk.1398 {kt íki{qh ÷tøku fhu÷k rËÕne
ÃkhLkk yk¢{ý Úkfe íkuLke Mk¥kkLkk ÃkkÞk n[{[e WXÞku ytíku íkw½÷f Mk¥kkLkk ytrík{ rËðMkku
(E.Mk.1412) {kt íkku íku W¥kh¼khíkLkk ½ýk LkkLkk rðMíkkh Ãkqhíke {ÞkorËík çkLkeLku hne sðk Ãkk{e
níke. íkuLkkt fux÷kf hksÞku íkku ¾wË Mðíktºk ÚkE økÞkt níkkt íku{kt ÃkqðoLkwt ykurhMMkk yLku çktøkk¤ Ãkqðo
W¥kh «Ëuþ íku{s rçknkhLkku fux÷kuf ¼køk nðu Lkðk ðtþ-MkhfeLke Mk¥kk Lke[u ykðe økÞku níkku.
sÞkhu Ërûký{kt rðsÞLkøkh yLku çkñLke hksÞku þrfíkþk¤e çkLke økÞk níkkt yus heíku ÃktòçkLkku
½ýku {kuxku¼køk íkÚkk økwshkík yLku {k¤ðk Mðíktºk MkhËkhkuyu Síke ÷eÄku níkku. sÞkhu hksÃkqíkkLkk
hksðeyku MkwÕíkkLkLke Mk¥kkLku {kLkíkk Lk níkk.

(1 ) økkÍe{r÷f E.Mk.1320 {kt fÞk Lkk{Úke økkËeyu çkuXku ?
............................................................................
(2 ) Ërûký rðsÞ {kxu øÞkMkwÆeLku fkuLku hðkLkk fÞkuo ?
............................................................................
(3 ) {wnB{Ë çkeLk íkw½÷fu hksÄkLkeLkwt MÚkkLkktíkhý fÞwo íkuLke ÃkkA¤ fÞwo fkhý sðkçkËkh níkw ?
............................................................................
(4 ) «íkef{wÿkLkku rMkØktík ðýoðku.
EríknkMk 161
............................................................................
9. 7 . MkiÞË ðtþ - E.Mk.1414-1450:
E.Mk.1398 {kt rËÕneLkk ÷~fhLku nhkÔÞk çkkË íki{qh÷tøku rçksh¾kík Lku {wÕíkkLkLkku þkMkf
íkhefu rLkBÞku. íkuýu MkwÕkíkkLk Ëki÷ík¾kLkLku nhkðeLku MkiÞË ðtþLke Mk¥kk MÚkkrÃkík fhe. íkuýu MkwÕkíkkLkÃkË
LkkUÄ Äkhý fÞwo Lk níkw. Ãkhtíkw ÃkkuíkkLkk íkífk÷eLk ÃkË hkÞík-yu-yk÷k Úkes íkuýu Mktíkku»k {kLke ÷eÄku níkku.
íðkhe¾-yu-{wçkkhfþkneLkk ÷u¾ík ÞknÞk rMkh®nËeLkk Ëkðk {wsçk MkiÞËðtþLkku MktMÚkkÃkf ÃkiøktBçkh
{wnB{Ë MkknuçkLkku ðtþ s níkku.
r¾sh¾kLk,MkiÞËðtþLkku MkkiÚke Mkûk{ þkMkf níkku. íkuLkk {]íÞw çkkË {wçkkhfþkn
(E.Mk.1412-34) yLku íku ÃkAe {wnB{Ë þknu (E.Mk.1434-45) rËÕneLke økkËe Mkt¼k¤e,íku{ýu
fxunh,çkËkÞwO,Exkðk,ÃkrhÞk÷e,øðkr÷Þh,fkÂBÃk÷(fkÕÃke),Lkkøkkih íku{s {uðkík suðk rðÿkun-
hksÃkqík «Ëuþ Ãkh fkçkw hk¾ðk «ÞkMkku fÞko Ãkhtíkw W{hkðkuLkkt »kzÞtºkkuLku ÷eÄu íkuLku íku{kt Äkhe MkV¤íkk
{¤e þfe Lknª. íÞkhçkkË (E.Mk.1445 {kt) yk÷{þkn Lkk{Lkku íkÆLk Lkfk{ku þkMkf økkËeyu
ykÔÞku. íkuLkk ðÍeh n{eË¾koyu çkn÷q÷ ÷kuËeLku ÷~fhe ðzk-MkuLkkÃkrík çkLkðk yk{tºký ÃkkXÔÞwt.
íku{ Aíkkt íkuLku Äkhe MkV¤íkk {¤ðkLke ykþk Lk sýkíkkt økkËe AkuzeLku çkËkÞq ¼køke økÞku.
9. 8 ÷kuËe ðtþ yLku MkÕíkLkík Mk¥kkLkwt E.Mk.1451-1526:

Úkkuzkf ÷~fhe ykøkuðkLkkuLke {ËËÚke çkn÷ku÷ ÷kuËeLku ÷~fhe fkÞo¼kh Mkt¼kÔÞku
(E.Mk.1451-84) yLku ytíku MkwÕíkkLk çkLke çkuXku. yk{ nðu ÷kuËeðtþLkku Mk¥kkLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku,
yk ÷kuËe þkMkfku rËÕne MkÕíkLkíkLkk ytrík{ þkMkfku çkLke hnÞk.
MkwÕíkkLk çkn÷ku÷ ÷kuËe yuf Mkûk{ MkuLkkÃkrík níkku. íku òýíkku níkku fu rËÕne MkÕíkLkíkLke
Mk¥kk ò¤ðe hk¾ðk {kxu íkuLku yV½kLk-W{hkðku s {ËËYÃk çkLke þfu íku{ níkk, yV½kLk y{ehku
íkuLke MkkÚku yÞkuøÞ ÔÞðnkh fhíkk fkhý fu íkuyku EåAíkk níkk fu çkn÷ku÷ ÷kuËe íku{Lke MkkÚku yuf
þkMkfkuLku çkË÷u Mk{fûk suðku ÔÞðnkh Ëk¾ðu. yk ÷kufkuLku ¾wþ hk¾ðk {kxu íkuýu ònuhkík Ãký
fhkðe fu Ãkkuíku yuf MkwÕíkkLk Lknª Ãký yVÄkLk MkkÚke y{ehku{ktLkku yuf y{eh {kºk Au. íku økkËeyu
çkuXku Lknª íku{s íkuýu ÃkkuíkkLkk Ëhçkkhe y{ehkuLku ÃkkuíkkLku W¼k ÚkE yËçk ò¤ððk (ÃkkLk ykÃkðk)
sýkÔÞw. íkuLkk ÷ktçkk þkMkLk {kxu yk fkhý sðkçkËkh økýkÞ Au fkhý fu yuLkk ÷eÄu s íkuLku
yV½kLk y{ehkuLkku fkuE rðhkuÄ ðuXðkLkku ðkhku ykÔÞku Lk níkku.
Ëkuykçk (øktøkk-s{LkkLkku íkx«Ëuþ) íkÚkk {uðkíkLkk rðÿkunku ðn÷w÷ ÷kuËkuyu MkV¤íkkÃkqðof
Ëkçke ËeÄk. E.Mk.1476 {kt íkuýu òiLkÃkwhLkk MkwÕkíkkLkLku nhkðeLku íku «Ëuþ rËÕne{kt ¼u¤ðe ËeÄku.
fk÷Ãke yLku Äki÷ÃkwhLkk þkMkfkuLku Ãký íkuýu rËÕne þkMkLkLkku ¼køk çkLkkðe ËeÄk. òufu íku çktøkk¤,økwshkík
yLku ËÏ¾ýLkk «ËuþkuLku fÞkhuÞ Síke þfÞku Lknª.
çkn÷ku÷ ÷kuËeLkk yðMkkLk çkkË ®MkfËh ÷kuËe økkËeyu çkuXku (E.Mk.1489-1517) íkuýu
{wÂM÷{ku rMkðkÞLke «ò (¾kMk fheLku ®nËwyku) íkhV fwh Lkerík yÃkLkkðeLku íku{Lkk Ãkh VheÚke
sSÞkðtþu ÷kËe ËeÄku. íku MkwÕíkkLkLke MkðkuoÃkrhíkk{kt {kLkíkku níkku. íkuýu MkhËkhku yLku y{ehkuLku
Ëhçkkh{kt MkwÕíkkLk íkhV ykËh Ëþkoððk {kxu {sçkwh fÞko. Ëhçkkh Lke çknkh Ãký íkuýu MkgkE
Ëþkoðe íkuýu rçknkh Lkkøkkih,Äki÷Ãkwh,Lkkhðkh,íkÚkk øðkríkÞhLkk fux÷kf ¼køkkuLku Vhe rËÕne
MkÕíkLkík{kt ¼u¤ðe ËeÄk. çkn÷ku÷ ÷kuËeLkwt {]íÞw (E.Mk.1517) Úkíkkt íkuLkk MkhËkhkuyu Eçkúkrn{
÷kuËeLku MkwÕíkkLk çkLkkÔÞku.
162 EríknkMk
Eçkúkrn{ ÷kuËeLkk þkMkLkfk¤ (E.Mk.1517-26) rðÿkunkuLkku Mk{Þøkk¤ku çkLke hnÞku.
Mkki«Úk{ íkuLkk ¼kE s÷k÷¾kLku çk¤ðku fhíkkt MkwÕíkkLku íkuLku {hkðe LkktÏÞku. rçknkh çk¤ðku fheLku
Mðíktºk ÚkE økÞwt. yus heíku ÃktòçkLkk þkMkf Ëku÷ík¾ktyu Ãký rðÿkun fÞkuo.yk çkÄk {kxu MkwÕkíkkLkLkku
ÔÞðnkh sðkçkËkh níkku. yMktíkwü Ëku÷ík¾kLku fkçkw÷Úke çkkçkhLku ¼khík Ãkh yk¢{ý fhðk yk{tºký
ykÃkíkkt çkkçkhu ÃkkýeÃkíkLkk «Úk{ ÞwØ (E.Mk.1526) {kt ytrík{ MkwÕíkkLk Eçkúkrn{ ÷kuËeLku nhkðe LkkUÄ
rËÕneLke Mk¥kk MðnMíkf fhe.
MkÕíkLkík Mk¥kkLkk ytík MktË¼uo rðØkuLkku LkkUÄu Au fu ‘su íkhkELkk {uËkLk{kt (E.Mk.1192)
MkÕíkLkík Mk¥kkLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku níkku íkuLke çkkswLkk ÃkkýeÃkíkLkk {uËkLk{kt (E.Mk.1826) {kt íkuýu
ÃkkuíkkLkk ytrík{ ïkMk ÷eÄku’ íku ÞÚkkÚko sýkÞ Au.
(1 ) yV½kLk Wå[ðøkoLkwt Mk{ÚkoLk {u¤ððk çkn÷w÷ ÷kuËeyu ftE Lkerík yÃkLkkðe níke ?
............................................................................
(2 ) MkiÞË ðtþLkku MÚkkÃkf fkuý níkku ?
............................................................................
(3 ) íðkhe¾-yu- {wçkkhfþkneLke h[Lkk fkuýu fhe níke ?
............................................................................
(4 ) ‘MkwÕíkkLk’ ÃkËLkwt økkihð ò¤ðe hk¾ðk ®MkfËh ÷kuËeyu fÞkt Ãkøk÷kt ¼Þko ?
............................................................................
9. 9 MkÕíkLkík Mk¥kk Mkk{uLkk Ãkzfkhku:

rËÕne{kt {w½÷ðtþLke Mk¥kk MÚkÃkkíkkLke MkkÚku MkÕíkLkíkMk¥kkLkku ytík ykðe økÞku. ºkýMkku
ð»koÚke ðÄw sux÷k Mk{Þøkk¤k (E.Mk.1206 Úke 1526) ËhBÞkLk MkÕíkLkík Mk¥kkyu ½ýk Wíkkh-
[Zkð òuÞk. íku{ Aíkkt íkuLke hksfeÞ Mk¥kk íku ËhBÞkLk s¤ðkE hnuðk Ãkk{e nkuðkÚke yºku MkÕíkLkík
Mk¥kkyu Íe÷u÷k ÃkzfkhkuLke [[ko fheþwt.
{ktøkku÷ íkÚkk yLÞ yk¢{ýku:
MkÕíkLkík Mk¥kk rËÕne{kt hksMk¥kkLkk MÚkkÃkLkk fk¤Úke s {ktøkku÷ yk¢{ý¾kuhkuLkwt rLkþkLk
çkLke sðk Ãkk{e níke. {ktøkku÷u Lkk{Lke yk fçke÷k Mk{qnLkk ÷kufku W¥kh [eLk íkÚkk çkkEf÷ Mkhkuðh
íkxLkk {q¤ ðíkLke níkk. íku{ýu çkkh{kt Mkifk{kt [tøkuÍ¾kLke ykøkuðkLke Lke[u yktøkku÷ Mkk{úksÞ
MÚkkÃÞwt níkwt. 13 {k Mkifk ÃkAe yu{ýu ®nË Ãkh Mkíkík yk¢{ý fhðkLke þYykík fhe ËeÄe níke.
yuf Lkerík {wsçk MkwÕíkkLkkuyu íku{Lku fÞkhuf ¾wþ hk¾ðk yLku fÞkhuf hkufe hk¾ðk «ÞkMkku fÞko
níkk. çkÕçkLk yLk y÷kWÆeLk r¾÷Syu íku{Lku rðþk¤ MkiLÞLke {ËËÚke hkufe hkÏÞk níkk. r¾÷SLkk
þkMkLkfk¤{kt fwík÷w½ ÏðkÍkLkk Lkuík]íð Lke[u {ktøkku÷kuyu rËÕne MkwÄe Ãknku[eLku íkuLku ¼khu LkwfþkLk
fÞwo níkwt. {ktøkku÷ku îkhk fhkÞu÷ ytrík{ {níðÃkwýo nw{÷ku {wnB{Ë íkw½÷fLkk þkMkLk{kt íkþo{heLkk
ðzÃký Lke[u ÚkÞku níkku. Mkw÷íkkLkLke þrfík íkÚkk MktþkÄLkkuLkku ½ýku {kuxku ¼køk íkuLku ¾k¤ðk{kt ¾[koÞku
nkuðk Aíkkt MkÕíkLkík Mk¥kkLku íkuyku Lkü fhe þfÞk Lknª.
EríknkMk 163
çkeò yuf yk¢{ýu fu suýu MkÕíkLkík Mk¥kkLku n[{[kðe {wfe íku níkku íki{qh÷tøkLkku nw{÷ku
(E.Mk.1398) rËÕne MkÕíkLkíkLke f{òuh ÂMÚkrík íki{qhLkk yk yk¢{ý çkkË íkku Mkkð s f{òuh
ÚkE sðk Ãkk{e. íki{qh íkwfkuoLke [qøkíkkE òríkLkk MkhËkhLkku Ãkwºk níkku. íkuýu ®nË Ãkh yk¢{ý fÞwo
íÞkh íku Mk{økú {æÞ yurþÞk Ãkh Mk¥kk Ähkðíkku níkku. AuÕ÷k çkMkku ð»kkuoÚke rËÕne MkÕíkLkíku yufXe
LkkUÄ fheLke MktÃkr¥kLke ÷qtxVkx fhðkLkk EhkËkÚke yk nw{÷ku fhðk{kt ykÔÞku níkku. MkwÕíkkLk LkMkeYÆeLk
yLku íkuLkk ðÍeh {wÕ÷q yufçkMk÷ òufu íki{qhLkwt yk¢{ý ¾k¤ðk «ÞkMk fÞkuo Ãkhtíkw íkuyku rLk»V¤
rLkðzÞk. íki{qh rËÕne{kt «ðuþeLku 1Ãk rËðMkLke Mkíkík [k÷u÷e fí÷uyk{Lku ytíku ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt
†eyku yLku çkk¤fku Mkrník yLkuf ®nËw-{wMk÷{kLkkuLkk Sð ÷eÄk yLku yíÞk[kh økwòÞko. íkuýu
¼khík Akuzíkkt Ãknu÷kt íkku rËÕne MkÕíkLkíkLkku ÃkkÞku n[{[kðe LkktÏÞku. rËÕne MkÕíkLkíku nðu Ãktòçk
ÃkhLkwt rLkÞtºký økw{kðe ËeÄwt níkwt. íki{qhu {wÕíkkLkLkk þkMkf íkhefu rçksh¾kLkLku rLkBÞku suLkwt rLkÞtºký
Ãktòçk Ãkh Ãký [k÷w hnÞwt. yk{ íkw½÷fðtþLkk ÃkíkLkçkkË rËÕneLke Mk¥kk Ãkh MkiÞË ðtþu fçòu
s{kÔÞku.
Wå[ ðøkoLkku yktíkhf÷n:

ºkýMkku ð»koLkk þkMkLkfk¤{kt rËÕneyu Ãkkt[ðtþkuLkt þkMkLk òuÞwt yk ðtþkuLkk Mk¥kk ÃkrhðíkoLk
yLku Mk¥kk Awxðk ÃkkA¤ {kuxu¼køku ykðk Wå[ (fw÷eLk) ðøkoLkku yktíkhf÷n {wÏÞíðu sðkçkËkh
níkku. fwíkçkÆeLk yiçkfLkk {]íÞw (E.Mk.1210) çkkË íkwhtík su íkuLkk ðkhMkËkhku ðkhMkkLkk {wÆu Mkt½»ko
fhe [wfÞk níkk. su{ktÚke Auðxu EÕíkwÂí{þ rðsuíkkLkk YÃk{kt Mk¥kk nMíkøkík ÚkE.íkuýu ðVkËkh
W{hkðkuLkku yuf ðøko W¼ku fÞkuo. suLku íkuýu íkwfo-yu-[n÷økkLke ([k÷eMkkË¤) Lkwt Lkk{ ykÃÞwt. íkuLkk
{]íÞwçkkË yk Ë¤{kt {kuxk¼køkLkk MkÇÞku ÃkkuíkÃkkuíkkLkk r«Þ rËfhk-rËfheykuLku MkwÕkíkkLk çkLkkððk
{kxu {[e ÃkzÞk. Ãkrhýk{u {kºk 10 s ð»ko{kt íkku 0Ãk MkwÕkíkkLk çkË÷kÞk. íÞkhçkkË LkMkeYÆeLk
{nt{Ë Mk¥kk MÚkkLku ykÔÞku suýu 20 ð»kkuo MkwÄe þkMkLk fÞwO. yu ð¾íku çk÷çkLk fkÞofkhe MkwÕkíkkLk
íkhefu Mkuðkyku ykÃkíkku LkMkeYÆeLkLkk {]íÞwçkkË íku Ãkqýoík: MkwÕkíkkLk çkLke økÞku. ykðw «íÞuf þrfíkþk¤e
þkMkfLkk yðMkkLk çkkË MkMkík Úkíkwt s økÞwt. (su{kt çk÷çkLk,y÷kWÆeLk r¾÷S VehkuÍ íkw½÷f
ðøkuhu {wÏÞ økýkÞ) ðkhMkËkh {kxu fkuE [kuffMk rLkÞ{ Lknª nkuðkLku ÷eÄu «íÞuf þrfíkþk¤e
y{eh ÃkkuíkkLke ÃkMktËøkeLkk W¥khkrÄfkheLku økkËeyu çkuMkkzðk {kxu Ãkqhíkk «ÞíLkku fhíkku. Auðxu çkn÷w÷
÷kuËeyu Mk¥kk nMíkøkík fhðk MkkÚku yV½kLkkuLke yk Mk¥kk ÃkkA¤Lke yktÄ¤e ËkuxLkku ytík ÷kðe ËeÄku.
«kËurþf Mk¥kkyku:
Mkt½»koLkwt çkeswt YÃk swËk swËk rðMíkkhkuLkk «kËurþf ykøkuðkLkku îkhk Mðíktºk Mk¥kk MÚkkÃkðk
Úkfe Ëu¾kE ykÔÞwt. V÷ík: ½ýk çkÄk Mðíktºk yuðk íkwfo yV½kLk Mk¥kkÄeþkuLkku WËÞ ÚkÞku. su{kt
{wÏÞíðu çktøkk¤ (÷¾Lkkiíke), òiLkÃkwh,{k¤ðk,økwshkík íkÚkk ËÏ¾ýLkkt çkñLke hksÞku {wÏÞ níkkt.
yk «Ëuþku {kuxu¼køku MkÕíkLkík Mk¥kk MkkÚku ykðkhLkðkh ÞwØ{kt Wíkhíkkt níkku. íkuLku fkhýu MkÕíkLkík
Mk¥kk Lkçk¤e Ãkze sðk Ãkk{e.
¼khíkeÞ þkMkfkuLkk rðÿkunku:

yk MkwÕíkkLkkuLku ¼khíkeÞ hksðeyku îkhk W¼k fhkÞu÷ ÃkzfkhkuLkku Ãký Mkk{Lkku fhðku
ÃkzÞku níkku. hksÃkqíkkLkk (hksMÚkkLk) Lkk MkhËkh ({uðkz,hýÚkt¼kuh,r[¥kkuz ðøkuh)u , ðkhtøk÷ Ëuðrøkrh
164 EríknkMk
ËÏ¾ý íku{s Ërûký ¼khíkLkkt {k÷çkkh,Äkh,{k¤ðk,ykurhMMkkLkk òsLkøkh suðkt ½ýk çkÄkt LkkLkkt
{kuxkt hsðkzkt MkÕíkLkík Mk¥kk MkkÚku yrðhík ÞwØ fhíkkt s hÌkk níkku. suLku Ãkrhýk{u MkÕíkLkík Mk¥kk
rLkçko¤ çkLke sðk Ãkk{e níke.
r¾÷S íkÚkk íkw½÷f ðtþeÞ þkMkLkfk¤ MkÕíkLkík Mk¥kk yíÞtík rLkçko¤ çkLke nkuðkÚke çkkçkhLkk
yk¢{ýu (E.Mk.1526) íkuLkku ¾kí{ku çkku÷kðe ËeÄku. nðu yuf ðÄw MktøkrXík yuðwt {w½÷ Mkk{úksÞu LkkUÄ
nðu ¼khík{kt ykøkk{e 200 ð»kkuo MkwÄe [k÷u yuðwt {sçkwík þkMkLk MÚkkÃÞwt. íkuLke [[ko nðu ÃkAeLkk
«fhý{kt fheþwt. Ãkhtíkw yu Ãkqðuo íkífk÷eLk ®nËLke «kËurþf Mk¥kkyku Ãkh yuf Lksçk fheþwt.
«kËurþf Mk¥kkykuLkku WËÞ:

ík{u òuE økÞk fu {wnB{Ë íkw½÷fLkk þkMkLkÚke s rËÕne MkÕíkLkíkLkwt rð½xLk þY ÚkE [wfÞw
níkwt. òufu rVhkuÍ íkw½÷f íkuLkk Ãkh rLkÞtºký hk¾ðk Ãkqhíkku «ÞkMk fÞkuo Ãkhtíkw íku ¾kMk MkV¤ ÚkÞku
Lknª. yk ËhBÞkLk fux÷ef «k[eLk Mk¥kkykuyu ¾wËLku MkÕíkLkíkÚke Mðíktºk ònuh fhe ËeÄe.
òiLkÃkwh:
rËÕne MkÕíkLkíkLkk ÃkqðkÄo{kt òiLkÃkwh yuf {wÏÞ hksfeÞ Mk¥kk íkhefu rðfMke.íÞktLkku {q¤
þkMkf {r÷f Mkhðh xwtf Mk{Þ{kt s fLkkis,fkhk,yðÄ,MktËe÷,ËkW{÷,çknhkE[,rçknkhyku
rºknwxLkku Ãký {kr÷f ÚkE økÞku òufu íkuýu MkwÕíkkLkÃkË økúný fÞwo Lkne.Ãkhtíkw íÞkt MkhfeðtþLke Mk¥kkLkku
ÃkkÞku LkktÏÞku.
{r÷f MkhðhLkk yðMkkLk (E.Mk.1399) çkkË íkuLkku Ë¥kfÃkwºk {r÷f fhLkVw÷ økkËeyu
ykÔÞku. íkuýu {wçkkhf þknLke WÃkkÄe Äkhý fheLku Mkhfe ðtþLkku «Úk{ LkkUÄÃkkºk çkLke çkuXku. yuf
íkhV {wçkkhfþkn òiLkÃkwhLkku þkMkf níkku íÞkhu rËÕne{kt {n{wË íkw½÷fLke Mk¥kk níke íku {Õ÷w
Efçkk÷Lke fXÃkqík¤e Mk{kLk níkku. {Õ÷w Efçkk÷u ½ýeðkh òiLkÃkwh Síkðk «ÞkMk fÞkuo, Ãkhtíkw íkuLku
Äkhe MkV¤íkk {¤e Lknª. {wçkkhf þknLkk yðMkkLk (E.Mk.1402) çkkË íkuLkku LkkLkku¼kE Eçkúkrn{
økkËeyu ykÔÞku. íkuýu 34 ð»ko MkwÄe hksøkkËe Mkt¼k¤e. Eçkúkrn{ þkMkLkfk¤{kt rËÕne yLku òiLkÃkwh
ðå[uLkk MktçktÄku Mkq{¤
u ¼Þko hnÞk. yk Eçkúkrn{ Mkhfe ðtþLkku {nkLk þkMkf níkku.íkuLkk þkMkLkfk¤{kt
Mkhfe þi÷e Lkk{Lke yuf¾kMk MÚkkÃkíÞ f÷kþi÷eLkku rðfkMk ÚkÞku. yk þi÷eLkkt W¥k{ «íkef YÃku
òiLkÃkwh yLku yx÷kLke {ÂMsËkuLku xktfe þfkÞ.
Eçkúkrn{Lkk ðkhMkËkhu [wLkkhLkku rfÕ÷ku Síke ÷ELku fkÕÃke Ãkh rðsÞ nktMk÷ fhðk «ÞkMk
fÞkuo. íkuýu rËÕne Ãkh yk¢{ý fÞwo Ãkhtíkw çkn÷w÷ ÷kuËe yLku íkuLku nhkÔÞku. {n{qËçkkË íÞkt {wnB{Ë
þkn yLku nwMkiLk þknLkwt þkMkLk MÚkÃkkÞwt. yk nwMkiLk þknLkk {]íÞw (E.Mk.1500) ÃkAe ynªÚke
MkhfeðtþLke Mk¥kkLkku Ãký ytík ykðe sðk ÃkkBÞku.
fk~{eh:
þBMkqÆeLk þkn (E.Mk.1339) yu fkÂ~{hLkku «Úk{ {wÂM÷{ þkMkf níkku. íku ÃkAe rMkftËh
þkn økkËeyu ykÔÞku (E.Mk.1398) íku þrfíkþk¤e yLku Mk{Úko þkMkf níkku. rMkftËLkk yðMkkLk
(E.Mk.1416) çkkË íkuLkku Ãkwºk y÷eþkn økkËeyu ykÔÞku. Úkkuzk ð»kkuo çkkË íkuLkku ¼kE þkn¾k
siLkw÷u,ykrçkÆeLk Lkk{ ÄheLku økkËeyu çkuXku.
EríknkMk 165
siLkw÷ ykrçkÆeLk «{ký{kt WËkh þkMkf níkku. íkuýu «íÞuf ðøko-Mk{qnLkwt Mk{ÚkoLk {u¤ððk
«ÞíLk fÞkuo suLku ®MkfËhþknu Lkü fhe ËeÄwt. íkuýu sSÞk ðtþu LkkçkwË fhe økkiðtþLke níÞk Ãkh
«ríkçktÄ ÷kËÞku.íkuýu fkÂ~{hLkk ykŠÚkf rðfkMk Ãkh ¾kMk æÞkLk ykÃÞwt. íku Ãkkuíku VkhMke,MktMf]ík,ríkçkuxe
ðøkuhu ¼k»kkyku{kt rðÿkLk níkku. íkuýu {nk¼khík íku{s hksíkhtøkýe (fkÂ~{h hksÞLkku «Úk{
LkkUÄ Mkðo{kLÞ-yrÄf]ík EríknkMk) Lkwt VkhMke{kt ¼k»kkLíkh fhkÔÞwt. Ãkhtíkw íkuLkk W¥khkrÄfkheyku «{ký{kt
rLkçko¤ Ãkqhðkh ÚkÞk suLkku VkÞËku WXkðeLku çkkçkhLkk yuf MktçktÄe r{Íko niËhu fkÂ~{h MðnMíkf
fÞwO.ÃkkA¤Úke yfçkhu (E.Mk.1586) fkÂ~{hLku {w½÷ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄwt.
{k¤ðk:
{k¤ðk rËÕne MkÕíkLkík Mk¥kkLkku Ërûký -Ãkrù{ «Ëuþ níkku. íÞkhçkkË (E.Mk.1310)
MkwÕíkkLk y÷kWÆeLk r¾÷Syu íku Síke ÷eÄwt íku ÃkAe {k¤ðk Auf rVhkus íkw½÷fLkk yðMkkLk MkwÄe
rËÕne MkÕíkLkíkLkku yuf ¼køk s çkLke hnÞwt. íki{qhLkk yk¢{ý (E.Mk.1401) çkkË rË÷kðh¾kLku
rËÕne íkhVLkwt ykrÄÃkíÞ Vøkkðe nkuE Mðíktºkíkk ònuh fhe. íkuýu Ãký MkwÕíkkLkLke þkne WÃkkÄe íkku
Äkhý fhe s Lk níke. íkuLkk {]íÞw (E.Mk.1405) çkkË íkuLkku Ãkwºk yk÷k¾kLk,nkiþktøk þknLke WÃkkÄe
MkkÚku økkËeyu çkuXku. íkuýu {ktzwLku,({ktzð økZ) ÃkkuíkkLke hksÄkLke ònuh fhe. {ktzwLkk rnLËe
{n÷,snks{n÷ ò{k {ÂMsËyu MÚkkÃkíÞf÷kLkk W¥k{ Lk{qLkk økýkÞ Au.
nkiþktøk¾kLk ÃkAe Mk¥kkyu ykðu÷k økkÍe¾kLkLku ÃkkMkuÚke íkuLkk {tºke {n{qË¾kLku
(E.Mk.1436) Mk¥kk rALkðe ÷eÄe. nðu {nu{qËu þknLke WÃkkÄe MkkÚku {k¤ðk ¾kíku r¾÷S ðtþLke
Mk¥kk MÚkkrÃkík fhe. íkuLkk þkMkLkfk¤{kt {k¤ðk þrfíkþk¤e íkÚkk Mk{]Ø hksÞ çkLke sðk ÃkkBÞwt.
EríknkMkfkh Vrh~íkk {wsçk íku rðLk{ú yLku rðîkLk Aíkkt çknkËwh þkMkf níkku. íkuLkk ÃkAe øÞkMkwÆeLk
yLku LkMkeYÆeLk yLku íÞkhçkkË (E.Mk.1510) {nu{Ëw rîíkeÞyu økkËe ðkhMkku Mkk[ÔÞku. íkuýu Ëøkk¾kuh
y{eh-W{hkðkuLku rLkÞtºký{kt hk¾ðk ðeh hksÃkqík {uËLkehkÞLku ÃkkuíkkLkku ðzk«ÄkLk çkLkkÔÞku.
Ãkrhýk{u Ëhçkkh{kt hksÃkqíkkuLkk ðÄíkk síkk ð[oMðLke E»kko fhðk{kt ykðe. ykøk¤ síkkt økwshkíkLkk
Mðíktºk MkwÕíkkLku {k¤ðkLku Síke ÷ELku íkuLku økwshkíkLkwt yuf ytøk çkLkkðe ËeÄwt.
økwshkík:
økwshkíkLke ¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík,Mk{wræÄ íkÚkk V¤ÿwÃk s{eLku yk¢{ý¾kuhkuLku nt{uþk ÃkkuíkkLkk
íkhV ykfŠ»kík fÞko Au. MkwÕíkkLk y÷kWÆeLk r¾÷S yuðku «Úk{ MkwÕíkkLk níkku fu suýu økwshkíkLku
Síke ÷ELku rËÕne MkÕíkLkík{kt ¼u¤ðe ËeÄwt níkwt. íÞkhçkkË Ãký økwshkík Ãkh íkwfeo þkMkfkuLkwt s
ð[oMð hnÞwt. íki{qhLkk yk¢{ý ð¾íku ÍVh¾kLkLkk ð[oMð Lke[u níkwt.nðu íkuýu rËÕneLkwt ykrÄÃkíÞ
Vøkkðe ËeÄwt. (E.Mk.1410) yLku íku økwshkíkLkku Mðíktºk þkMkf çkLke çkuXku. økwshkíkLkk þkMkfku{kt
MkkiÚke yøkúøkÛÞ þkMkf níkku. yn{Ëþkn (E.Mk.1411-41) íkuýu hksÞ rðMíkkh fhðkLke MkkÚku
MkkÚku hksÃkqík hksðeyku Ãkh ð[oMð Ãký ò¤ÔÞwt. yk yn{Ëþknu y{ËkðkË LkøkhLke MÚkkÃkLkk
fhe.
yn{ËþknLkk {]íÞw (E.Mk.1414) çkkË íkuLkku sÞucÃkwºk {nt{Ëþkn Mk¥kk MÚkkLku ykÔÞku
íkuLkwt WÃkLkk{ ‘òhçkûk’ níkwt. íkuLku yuf »kzÞtºkÚke {khe Lkkt¾ðk{kt ykÔÞku (E.Mk.1451) íÞkhçkkË
Ãký çku yÞkuøÞ þkMkfLkk nkÚk{kt Mk¥kk ykðe. íku ÃkAe y{eh-W{hkðkuyu yn{ËþknLkk Ãkwºk
166 EríknkMk
Víkun¾kLkLku økkËeyu çkuMkkuzÞku. íku yk ðtþLkku MkkiÚke MkV¤ þkMkf Ãkwhðkh ÚkÞku. íkuýu Ãkh ð»kkuo MkwÄe
Mk¥kk Mkt¼k¤e.íku ÃkAe íkuLkk W¥khkrÄfkheykuLkk nkÚk{kt ½ýk xwtfk Mk{Þøkk¤k Ãkqhíke s Mk¥kk ykðe.
ytíku (E.Mk.1572) Mk{úkx yfçkhu økwshkíkLku SíkeLku {w½÷ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄwt.
çktøkk¤: LkkUÄ
rËÕne Mk¥kkLkwt yk yuf yríkËwh ykðu÷w hksÞ níkwt. yðh sðh yLku MktËuþkÔÞðnkhLkk
y¼kðLkk s{kLkk{kt íÞkt rLkÞtºký ò¤ðe hk¾ðkLkwt fk{ ½ýwt s {w~fu÷ níkwt. òufu íÞkt yðkh
Lkðkh MðíktºkíkkLke ònuhkíkku fhðk{kt ykðíke íku{ Aíkkt çktøkk¤ {w½÷ Mk¥kkLkku s yuf ¼køk hnÞw
níkwt.
çkkh{k MkifkLkk ytrík{ ËkÞfk{kt {wntB{Ë çkeLk ð¾íku çktøkk¤Lku {wnB{Ë Äkuhe îkhk Síke
÷uðkÞu÷ «ËuþkuLkku yuf ¼køk çkLkkðe ËeÄwt. Ãkhtíkw íkuLkk {]íÞwçkkË «òLkku MkkÚk ÷E íÞkt Mðíktºk Mk¥kk
ònuh fhe Ëuðk{kt ykðe níke. økw÷k{Úke MkwÕíkkLk çkÕçkLku çktøkk¤ Síke íkuLkku ÃkkuíkkLke Mk¥kk Mðefkhe
÷uðkLke Vhs Ãkkze. íkuýu ÃkkuíkkLkk Ãkwºk çkwøkhk¾kLkLku íÞktLkku þkMkf rLkBÞku. Ãkhtíkw çkÕçkLkLkk yðMkkLk
çkkË íkuýu ÃkkuíkkLke òíkLku Mðíktºk þkMkf íkhefu ònuh fhe ËeÄe. yk ðneðxe Í½zkLkk Wfu÷ {kxu
øÞkMkwÆeLk íkw½÷fu çktøkk¤Lku ÷¾Lkkiíke Mkíkøkkoð yLku MkkuLkkhøkkOð yuðk ºký ¼køkku{kt rð¼krsík
fhe ËeÄwt. íÞkhçkkË {wnB{ËçkeLk íkw½÷fu rËÕneLke MkðkuoåÞíkk ònuh fhðk «ÞíLk fÞkuo. Ãkhtíkw
sÞkhu MkwÕíkkLk yLÞ rðÿkunku Ëçkkððk{kt hkufkÞu÷ku níkku íÞkhu çktøkk¤ rËÕneÚke íkÆLk Mðíktºk çkLke
sðk ÃkkBÞwt.
çktøkk¤Lkk yuf yr{h-nkÍe Er÷ÞkMk çktøkk¤Lku VheÚke MktøkrXík fÞw.O íkuýu þ{MkwÆeLk EríkÞkMk
þknLkwt Lkk{ Äkhý fhe økkËeyu çkuXku. nkÍe Er÷ÞkMkLkk ðÄíkk síkk «¼kðLku hkufðk rVhkuÍ
íkw½÷fu çktLku hksÞku ðå[u fkuMke yuf rLkÞtºký hu¾k çkLke. nkÍe Er÷ÞkMkLkk {]íÞw (E.Mk.1357)
çkkË íkuLkku Ãkwºk rMkftËh økkËeyu ykÔÞku. íkuLkk þkMkLkfk¤{kt rVhkuÍ íkw½÷fu çktøkk¤Lku MkÕíkLkík{kt
¼u¤ðe ÷uðk VheÚke «ÞkMk fÞkuo. Ãkhtíkw íku{kt íkuLku MkV¤íkk {¤e Lknª. rMkftËhLkk {]íÞwçkkË øÞkMkwÆeLk
ykÍk{ ®MknkMkLkLkku {kr÷f çkLke økÞku. íkuýu [eLkLkk þkMkf MkkÚku {iºkeÃkwýo MktçktÄku ò¤ðeLku Mk{]Ø
rðËuþ ÔÞkÃkkhLkku ÃkkÞku LkktÏÞku. íÞkhçkkË nkÍe Er÷ÞkMkLkku Ãkkiºk LkMkwYÆeLk çktøkk¤Lke økkËeyu
ykÔÞku. íkuýu 17 ð»ko MkwÄe þktríkÃkqðof hksMk¥kk Mkt¼k¤e.
y÷kWÆeLk nwMkiLkþknLkk Mk{Þu çktøkk¤ ÄrLkf yLku Mk{]Ø çkLÞwt. íkuLkk {]íÞwçkkË
(E.Mk.1518) LkMkeçk¾kLk LkMkeYÆeLk Lkwþhík þknLkwt Lkk{Äkhý fheLku økkËeyu çkuXku. íku ÃkAe
þuhþkn Mkwheyu MkwÕíkkLk øÞkMkwÆeLk {n{wË þknLku ÃkhkSík fhe. (E.Mk.1537) Lku çktøkk¤Lku
ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄwt.

(1 ) rËÕne MkÕíkLkík Ãkh {ktøkku÷ku þkn {kxu yk¢{ý fhíkk níkk ?
............................................................................
(2 ) y{eh-W{hkðku ðå[uLkk Mkt½»koLkwt {wÏÞ fkhý þwt níkwt ?
............................................................................
EríknkMk 167
(3 ) òiLkÃkwh þkMkfkuLkk ðtþLku fÞk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?
............................................................................
(4 ) çkwøkhk¾kLku íkuLke Mðíktºkíkk ònuh fhe yu «&™Lkk Wfu÷ {kxu øÞkMkwÆeLk íkw½÷fu fÞkt Ãkøk÷kt
¼Þko ?
LkkUÄ ............................................................................
ík{u su þeÏÞk
yhçkMíkkLk{kt EM÷k{Lkku WËÞ íkÚkk ¾÷eVkykuLkk ðzÃký Lke[u íkuLkku ÍzÃkÚke rðï¼h{kt «[kh-
«Mkkh ÚkÞku. yhçkMkuLkkyu {æÞyurþÞkLkk ½ýk {kuxk ¼q-¼køk Ãkh ð[oMð s{kðeLku {nt{ËçkeLk
fkMke{Lkk Lkuík]íð Lke[u ¼khík Ãkh Ãký yk¢{ý fÞwO. (E.Mk.712) íku ÃkAe {nt{Ë økÍLkeyu
(E.Mk.1000 Úke E.Mk.1027) ¼khík Ãkh fw÷-17 yk¢{ý fÞko. íkuLkku {q¤ ykþÞ ¼khíkLke
MktÃkr¥k ÷qtxe ÷uðkLkku níkku.
çkkh{kt Mkifk{kt ¼khík LkkLkk-LkkLkk «Ëuþku{kt ÔknU[kE økÞwt. íkuLkk þkMkfku {kuxu¼køku hksÃkqík
níkk. yk Mk{Þu ®ntËLke hksfeÞ ÂMÚkrík MkwÆZ Lk nkuðkÚke {wnB{Ë Äkuheyu ®nË Ãkh yk¢{ý÷ fÞko.
íkhkELkLkk «Úk{ ÞwØ (E.Mk.1191) {kt íku hksÃkqík hksðe Ãk]Úðehks [kinkýLkk nkÚku nkÞkuo Ãkhtíkw
íkhkELkk çkeò ÞwØ(E.Mk.1192) {kt íkuýu Ãk]Úðehks [kinkýLku nhkðe íkuLke Mk¥kk AeLkðe ÷uíkkt
rËÕneLke Mk¥kk íkwfkuoLkk nkÚk{kt [k÷e sðk Ãkk{e. {wnB{Ë Äkuhe ÃkkuíkkLkk rðïkMk MkuLkkÃkrík fwíçkwÆeLk
yiçkfLku rËÕneLke Mk¥kk MkkUÃkeLku økÍLke ÃkkAku [k÷e síkkt (E.Mk.1206) (E.Mk.1192 {kt íkhkELkk
çkeò ÞwØ{kt Ãk]Úðehks [kinkýLku nhkÔÞk ÃkAe Äkuheyu 14 ð»ko E.Mk.1206 MkwÄe Mk{økú W¥kh-
¼khíkLku ÷qtxeLkuyu MktÃkr¥k økÍLke síke fhe níke.) nðu rËÕneLke Mk¥kk fwíkçkwÆeLkLkk nkÚk{kt ykðe
íkuýu íkuLku ÂMÚkhíkk yLku {sçkqíke «ËkLk fhe. yiçkf ÃkAe rËÕneLke økkËeyu ykðu÷ (íkuLkk økw÷k{
yLku s{kE) EÕíkwÂí{þu yktíkrhf rð¾ðkËku-rðÿkuneykuLkku ytík ykÛÞku. y{ehkuLkwt [k÷eMkkË¤
h[eLku rËÕneLku MkÕíkLkík Mk¥kk ðÄw {sçkwík çkLkkðe. økw÷k{ ðtþLkku MkkiÚke þrfíkþk¤e MkwÕíkkLk çkÕçkLk
níkku íku E.Mk.1266 {kt MkwÕíkkLk çkLÞku níkku. íkuu rLkhtfwþ þkMkLk ¼kuøkÔÞwt níkwt íkuýu MkwÕíkkLk ÃkËLkk
økkihð íkÚkk Mkt{kLkLku Lkðe ô[kEyu ÃknkU[kzÞwt íkuLkk yðMkkLk çkkË r¾÷Sðtþ Mk¥kk Ãkh ykÔÞku.
(E.Mk.1290) s÷k÷wÆeLk r¾÷SYÃk{kt r¾÷SðtþLkk WËÞÚke íkwfo þkMkfku Ãkh rLkÞtºkýku ÷ËkÞkt.
ÃkkuíkkLkk ð]Ø fkfk (yLku MkMkhk) s÷k÷wÆeLk ¾÷SLke fÃkxÚke níÞk fheLku y÷kWÆeLk
r¾÷S Mk¥kk MÚkkLku ykÔÞku. E.Mk.1296 íkuýu MkwÕkíkkLkLkk ÃkËLkwt økkihð ÃkwLkoMÚkkÃkrík fÞwO. íkuýu y{eh-
W{hkðkuLku ¼khu rLkÞtºký{kt hk¾eLku yuf Mkh{w¾íÞkhLke {kVf hksÞ fÞwO. fwþ¤ MkuLkkÃkríku suðk fu
yíÞ¾kLk,LkwMkhíkk¾kLk ÍVh¾k W÷w½¾kLk yLku {r÷f fkVwhLke {ËËÚke yLkuf rðsÞku {u¤ÔÞku.
íkuLke MkkiÚke {kuxe MkV¤íkk íkuLkk ykŠÚkf MkwÄkhkyku{kt sýkE ykðu Au. çkòh rLkÞtºký,{qÕÞ rLkÞtºký
ðøkuhu îkhk íkuýu Mktøkún¾kuhe yLku LkVk¾kuheLkwt Ëw»ký zk{e ËeÄwt.ð¤e íkuýu swËe swËe [es-ðMíkwyku
{kxu y÷øk y÷øk çkòhLke yuf Lkðe s ÔÞðMÚkk Ãký W¼e fhe.
r¾÷Sðtþ çkkË øÞkMkwÆeLk íkw½÷fLkk YÃk{kt (E.Mk.1320) Mk¥kkMÚkkLku ykÔÞku. íkuLkk
ðkhMkËkh íkhefu {wnB{Ë íkw½÷fu Mk¥kk Mkt¼k¤e (E.Mk.1325) ÃkkuíkkLke yð Lkðe ÞkusLkkykuLku
168 EríknkMk
fkhý íku ½ýku s [[koMÃkË çkLke hnÞku. su{kt rËÕneÚke Ëki÷íkkçkkËLkwt hksÄkLkeLkwt MÚkLkktíkhý yLku
«íkef{wÿk-[÷ý ðøkuhuLkku {wÏÞíðu Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
{wnB{Ë íkw½÷f ÃkAe y{eh-W{hkðkuyu íkuLkk rÃkíkhkE ¼kE VkuhkuÍ íkw½÷fLku økkËeyu
çkuMkkzÞku. íkuLkk þkMkLkfk¤{kt s MkÕíkLkík Mk¥kkLkk ÃkíkLkLkkt çkes hkuÃkkÞkt. E.Mk.1398 {kt íki{qh÷tøku
rËÕneLke Ëku÷ík ÷qtxðkLkk EhkËu yk¢{ý fÞwO. ykLku ÷eÄu rLkçko¤ çkLku÷ MkÕíkLkík Mk¥kkLkk íkkçkk LkkUÄ
{ktÚke AxfeLku Mðíktºk Mk¥kk çkLkðkLke íkf íÞktLke «kËurþf hkßÞkuLku {¤e sðk Ãkk{e.
yu yhMMkk{kt òiLkÃkwh{kt {r÷f Mkhðhu fkÞofkhe þkMkf íkhefu Mk¥kk Mkt¼k¤e. sÞkhu
{k¤ðkLkk þkMkf {nu{qË r¾÷Syu rËÕneLkwt ykrÄÃkíÞ Vøkkðe Mðíktºk ÚkEÃkkuíkkLkku hksÞrðMíkkh
fhðku þY fÞkuo. yu íkfLkku ÷k¼ ÷ELku økwshkíkLkku þkMkf ÍVh¾kLk Ãký Mðíktºk ÚkE sðk ÃkkBÞku.
økwshkík{kt y{ËkðkËLke MÚkkÃkLkk fhLkkh yn{Ëþkn yíÞtík «rMkØ þkMkf Ãkwhðkh ÚkÞku. íku{
Aíkkt fkÂ~{he þkMkf siLk÷ ykrçkrËLk yu Mk{ÞLkku Mkðo«rMkØ þkMkf økýkÞku. yLku þkMkf fk¤{kt
fkÂ~{h yíÞtík Mk{Úko yLku Mk{]Ø hksÞ çkLke sðk ÃkkBÞwt.
rËÕne MkÕíkLkíkLkwt Ãkqðo{kt MkwËwh ykðu÷ çktøkk¤ yðkhLkðkh íkuLkku yuf¼køk yÚkðk Mðíktºk
yuf{ íkhefu fk{ fhíkw hnÞw. nkÍe Er÷ÞkMku MkÕíkLkík Mk¥kk îkhk Ãký ¼køkku{kt rð¼krsík fhkÞu÷
çktøkk¤Lku VheÚke yuf MktÞwfík hksÞ yuf{ çkLkkÔÞwt.
íki{qh÷tøku r¾Íh ¾kLkLku {wÕíkkLkLkku þkMkf çkLkkÔÞku íkuýu MkiÞËðtþLke MÚkkÃkLkk fhe. yk
MkiÞËðtþ ÃkkMkuÚke çkn÷q÷ ÷kuËe (E.Mk.1451) Lkk{Lkk Mk¥kk AeLkðe ÷ELku ÃkkuíkkLke Mk¥kk íÞkt
MÚkkrÃkík fhe. íkuýu ÃkkuíkkLkk y{eh-W{hkðkuLkku rðïkMk MktÃkkrËík fÞkuo.íkuLkk W¥khkrÄfkhe íkhefu
rMkftËh ÷kuËe Mk¥kk MÚkkLku ykÔÞku suýu ykÃkðk yuf{ík íkhefu rMkftËheøkÍ «rMkØ fÞkuo su rçkúrxþfk¤
MkwÄe [÷ý{kt hnÞku íkÚkk hksÃkqíkkLkk (hksMÚkkLk) Ãkh Lksh hk¾ðk {kxu ykøkúk-(ykøkuhkn) Lke
MÚkkÃkLkk fhe. yk ÷kuËeðtþLkk ytrík{ þkMkf íkhefu Mk¥kk MÚkkLku ykðu÷k Eçkúkrn{ ÷kuËeLku {w½÷
MkhËkh çkkçkhu ÃkkýeÃkíkLkk «Úk{ÞwØ (E.Mk.1526) {kt Mkg ÃkhksÞ ykÃÞku.
yk{ íkhkELkk çkeò ÞwØ (E.Mk.1192) îkhk MÚkÃkkÞu÷ MkÕíkLkík Mk¥kkLkwt MÚkkLk íkuLke LkSf{kt
ykðu÷k ÃkkýeÃkíkLkk {uËkLk{kt ÚkÞwt ÞwØ (E.Mk.1526) îkhk ytík ykðe sðk ÃkkBÞku. suýu ®nË{kt
{w½÷ Mk¥kkLkku ÃkkÞku LkktÏÞku.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) {n{wË økÍLke fkuý níkku ? íkuýu ®nË Ãkhkþ {kxu yk¢{ý fÞwo ?
(2 ) {kB÷wf MkwÕkíkkLkku fkuý níkk ? EÕíkwÂí{þu ÃkkuíkkLke Mk¥kkLku fE heíku MkwÆZ fhe níke ?
(3 ) rËÕne MkÕíkLkíkLkk Mkt[k÷Lk{kt Wå[MíkheÞ fuLÿefhýLke «ýkr÷fk rðfMkkððk {kxu MkwÕíkkLk
çkÕçkLku fuðk Ãkøk÷kt ¼Þko ?
(4 ) çkòh rLkÞtºký {kxu y÷kWÆeLk r¾÷Syu WXkðu÷k Ãkøk÷ktLke rðMík]ík òýfkhe ykÃkku.
(5 ) {wnB{Ë íkw½÷fuu nkÚk Ähu÷ hksÄkLke MÚkkLkktíkhý yLku «íkef {wÿkÞkusLkkLkku ÏÞk÷ ykÃkku.
(6 ) rËÕneLke MkÕíkLkík Mk¥kk Ãkh íki{qh ÷tøkLkk yk¢{ýLkku þku «¼kð ÃkzÞku ?
(7 ) çktøkk¤ yu rËÕne MkÕíkLkík {kxu fE heíku Mk{MÞkYÃk çkLke sðk ÃkkBÞwt níkwt ?
EríknkMk 169

9. 1
LkkUÄ (1 ) y) økÍLke çk) Ãk]Úðehks [kinký yLku {wnB{Äkuhe f) fwíkçkwÆeLk yiçkf
(2 ) E.Mk.1192
(3 ) {n{qË økÍLkðe ®nËLke ÷qtxðk {kxu ykÔÞku níkku sÞkhu {wnB{Ë Äkuhe íÞkt íkwfeo Mk¥kk
MÚkkÃkðk ykÔÞku níkku.
9. 2
(1 ) y{eh-W{hkðkuLkku yMktíkku»k yLku rðÿkun
(2 ) yMktøkrXík ðneðx
(3 ) fwíkçkwÆeLk yiçkf
(4 ) (f) Mk¾ík rLkÞ{kuðk¤ku ¼ÔÞ Ëhçkkh
(¾) þkMkfLkk rMkØktíkku MÚkkÃÞk íkÚkk MkwÕíkkLk yLku y{ehku ðå[uLkk MktçktÄku Lku Lkðk ykÞk{
ykÃÞku.
(øk) MkÍËk (Lkík{Mkíkf) íkÚkk ÃkkÞçkkuÍ (MkwÕíkkLkLkk Ãkøk [q{ðk) Lke þYykík
(½) fuLÿ{kt fkuEÃký fw÷eLk (y{eh-W{hkðku) Lke Mk¥kk hnuðk ËeÄe Lknª.
9. 3
(1 ) hksÃkqík hksðeykuLkwt {Lkkuçk¤ íkÚkk þrfík íkkuzðk {kxu hýÚkt¼kuh Síkðwt sYhe níkwt.
(2 ) {r÷ffkVwh
(3 ) Ëuðrøkrh yLku r¼ÕkMkk
(4 ) (f) ÃkkuíkkLkk økwshkLk {kxu su fwxwtçkku îkhk s{eLkLkku {wfík ¼kuøkðxku ÚkE hnÞku nkuÞ íku{Lku
nðu íku {kxu fh [wfððkLkku níkku.
(¾) MkwÕíkkLku òMkwMkeíktºk ÃkwðoøkrXík fhe íkuLku «¼kðþk¤e çkLkkððk Ãkwhíkk «Úkkyku nkÚk
ÄÞko
(øk) þhkçk suðk fuVe îÔÞkuLkk MkuðLk Ãkh «ríkçktÄ Vh{kÔÞku.
(½) y{eh-W{hkðkuLku Mk¾ík Mkw[Lkk ykÃkðk{kt ykðe fu íku MkwÕkíkkLkLke ÃkhðkLkøke
rðLkk.fkuEÃký òíkLkku Mk{khkun fu ÷øLk MktçktÄLkwt ykÞkusLk fhe þfþu Lknª.
9. 4
(1 ) øÞkMkwÆeLk íkw½÷f
(2 ) íkuLkkÃkwºk swLkk¾kLk
(3 ) (f) ËÏ¾ý{kt hksÄkLke MÚkkÃkðk {kxu
(¾) fuLÿ{kt hksÄkLke MÚkkÃkðk {kxu
(4 ) [ktËeLke ¾kux rLkðkhðk MkwÕíkkLku [ktËeLku çkË÷u íkktçkk {ktÚke Lkðk rMkffk-xtfk Ãkzkðe [÷ý
{wfÞk.
9. 5
(1 ) y{ehku MkkÚku çkhkçkhe
170 EríknkMk
(2 ) r¾Íh¾kLk
(3 ) ÞkÌkk Mkh®nËe
(4 ) y{ehkuLku hksËhçkkh{kt W¼k Úk¤Lku MkwÕíkkLkLku {kLk ykÃkðk yLku íkuLke ykþk {kLkðk
{sçkwh fÞko.
9. 6 LkkUÄ
(1 ) {æÞ yurþÞkE hksLkerík{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððk íkÚkk y{eh-W{hkðkuLku ÷qtxðk {kxu
(2 ) y{eh W{hkðku ðå[uLkk ½»koýLkku {wÆku {wÏÞíðu W¥khkrÄfkhLkku «&™ s hnuíkku.
(3 ) Mkfeo hksÞðtþ
(4 ) øÞkMkwÆeLk íkw½÷fu çktøkk¤Lku ÷¾Lkki,Mkíkøkkoð yLku MkkuLkkhøkkoð{kt rð¼krsík fheLku ðneðxe
Mk{MÞk Wfu÷ðk {kxu «ÞkMk fÞkuo.
ÃkkXktík «&™ku {kxuLkk Mktfuíkku:

(1 ) swyku Vfhku 9.2,1 yLku 2
(2) swyku {kB÷qf MkÕíkLkíkLkwt WÃkrþ»kof yLku Vfhku 9.4 EÕíkqÂí{þ
(3 ) swyku Vfhku 9.4 {kt çkÕçkLk
(4 ) swyku Vfhku 9.5
(5 ) swyku Ãknu÷ çkkufMkLkku «Úk{ Vfhku íkÚkk 9.6 Lkk çkeò Vfhku
(6 ) swyku Vfhku 9.9 çkkufMk 3 Lke ytËh
(7 ) swyku Vfhku 9.9 çktøkk¤-WÃkrþ»kof
þçËkð÷e:
y{eh : MkuLkkÃkrík,rËÕne MkÕíkLkíkLkku ºkeò ¢{Lkwt MkkiÚke Wå[
yrÄfkhe ÃkË
yheÍ-yu-{w{kr÷f : Mk{økú ËuþLkku Mkðkuoå[ MkuLkkÃkrík
y{eh-yu-yÏ¾wh : yïË¤Lkku ðzku
y{eh-yu-íkwÍf : Mk{kht¼Lkku yæÞûk
çkheË : Mkw[Lkk yrÄfkhe
[kiøkk{ : Ãkku÷ku suðe h{ík
Ë÷k÷ : {æÞMÚke
Ëhçkkh : þkne Ëhçkkh
Ëkuyk÷ : øktøkk-s{LkkLke ðå[uLkku íkx «Ëuþ
ËeðkLk-yu-yÍo : çkÕçkLkfk÷eLk ÷~fhe rð¼køk
Efíkk : ðuíkLkLkku çkË÷u yÃkkíke s{eLk
EfíkkËkh : Efíkk (s{eLk) {u¤ðLkkh
EríknkMk 171
ÍÍeÞk : rçkLk {wÂM÷{ ÃkkMkuÚke hksÞ îkhk WÄhkððk{kt
ykðíkku ÔÞrfíkøkík fhðuhku.
rs¥k÷ : rËÕne MkÕíkLkíkLkku íkktçkkLkku rMkffku
¾wíçkk : ÄkŠ{f «ð[Lk hksÞkhkuný ðu¤kyu Þkuòíke
LkkUÄ swB{kLke ¾kMk Lk{ks çkkË fhkíkw ¾wËkLkwt ykÍeh ËþoLk
Ïðkò : {kr÷f,ÔÞkÃkkhe,
{r÷f : MkÕíkLkík yrÄfkheLkku çkeòu yuf Wå[ ðøko
{kB÷qf : økw÷k{ yrÄfkhe
{tze : yLkks çkòh (yÚkðk {kºk çkòh)
{qrnÞLk : òMkwMk
LkkÞçk : WÃkMk÷knfkh
ÃkkÞçkkuMk : MkwÕíkkLkLkkt fË{ [w{ðkt
hkÞhkÞík : y÷kWÆeLk ¾÷S îkhk ËuðrøkrhLkk þkMkf ÞkËð
hk{[tÿËuðLku yÃkkÞu÷ ÃkËðe
MkhkÞ-yu-yrË÷ : fÃkzk çkòh
xtfk : MkÕíkLkíkfk÷eLk [ktËeLkku rMkffku
W÷u{k : {wÂM÷{ ÄkŠ{f rðîkLk
W{hk : y{ehLkwt çknwð[Lk W{hk(yÚkðk y{ehku) y{eh
yux÷u rËÕne MkÕíkLkíkLkku Wå[ ðøkeoÞ (fw÷eLk)
ÔÞrfík-ykøkuðk.
172 EríknkMk
{w½÷ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk {kuzâw÷ - 2
LkkUÄ
10
{w½÷ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk

ÃkkA÷k «fhý{kt rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk (1206-1526) yLku íkuLkk MktøkXLk ytøku
òýfkhe {u¤ðe. yk ËhBÞkLk íkwfo yLku yV½kLk þkMkfku níkk. ík{u òuÞwt fu yk Mk{økú Mk{Þøkk¤k
ËhBÞkLk íkwfkuo yLku yV½kLkku ðå[u Mkíkík ÞwØku Úkíkkt hnÞkt. rËÕne MkÕíkLkíkLkk ÃkíkLkçkkË ynª
yLkuf «kËurþf Mk¥kkykuLkku WÆ¼ð Úkðk ÃkkBÞku. yux÷k {kxu sÞkhu çkkçkhu ¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwO
(1526) íÞkhu rËÕneLkk Mkr{Ãkðíkeo rðMíkkhku Ãkh Eçkúkrn{ ÷kuËeLke Mk¥kk níke. yLÞ {níðLkk
rðMíkkhku{kt økwshkík,{k¤ðk,çktøkk¤,rðòÃkwh, økku÷fktzk,yn{ËLkøkh,çkhkh,{uðkz yLku
Ërûký{kt rðsÞLkøkhLkwt Mkk{úksÞ níkwt. íku WÃkhktík ½ýe {kuxe MktÏÞk{kt LkkLkk-LkkLkk hsðkzk Ãký
hksMk¥kk ¼kuøkðe hnÞkt níkkt.
yk «fhý{kt nðu ykÃkýu ¼khík Ãkh {w½÷ðtþu fE heíku Mk¥kk «kÃík fhe íkuLkku ÏÞk÷
{u¤ðeþwt. {w½÷kuLkwt ðzÃkýyu ð¾íku yuf yíÞtík ÞkuøÞ MkuLkkÃkrík yLku þkMkf sneYÆeLk {kun{tË
çkkçkhLkk nkÚkLkkt níkwt. íkuLkk ðkhMkËkhku Äehu Äehu Mk{økú ®nË Ãkh yuf[¢e hksMk¥kk MÚkkÃkðk{kt
MkV¤ ÚkÞk. ykðku ykÃkýu yk yÇÞkMkLke þYykík çkkçkhLkk ¼khík ÃkhLkk yk¢{ýÚke fheyu.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMk çkkË ík{u.................
 çkkçkhLkk ¼khík ÃkhLkk yk¢{ý ð¾íkLke ÂMÚkríkLkku ÏÞk÷ {u¤ðe þfþku.
 {w½÷ku îkhk {u¤ðkÞu÷ Sík {kxuLkkt fkhýku sýkðe þfþku.
 çkkçkhLkk {]íÞwçkkË nw{kÞwyu ¼kuøkðu÷e {w~fu÷eykuLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 ík{u nw{kÞwLke nkh yLku yV½kLk (þuhþknLke) þrfíkLkku ÃkwLkYæÄkhLkk Mktòuøkku Ëþkoðe
þfþku.
 nw{kÞwyu ¼khík Ãkh VheÚke rðsÞ {u¤ÔÞku íkuLku ÷økíke ½xLkkykuLkwt rð&÷u»ký fhe þfþku.
 yfçkh nMíkfLkk {w½÷ Mkk{úksÞLkk rðMíkkh yLku MktøkXLkLke [[ko fhe þfþku.
 ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤ MkwÄeLkk «kËurþf rðMíkhýLke ðkík Mk{òðe þfþku.
 ¼khík{kt {w½÷ Mkk{úksÞLku ¼kuøkððe Ãkzu÷e {w~fu÷eykuLkku ÏÞk÷ ykÃke þfþku.
EríknkMk 173
{kuzâw÷ - 2 {w½÷ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk
10. 1 çkkçkhLkwt yk¢{ý E.Mk.1Ãkh6-30:

E.Mk.1494 {kt rÃkíkkLkk {]íÞwçkkË {kºk çkkh ð»koLke ðÞu çkkçkh xÙkMk ykurfMkÞkLkkLke yuf
LkkLkfze òøkeh VhÄkLkkLke økkËeyu ykÔÞku. yu Mk{Þu Mk{økú {æÞyurþÞk{ktLke yÂMÚkhíkk íkÚkk
LkkUÄ ÃkkuíkkLkk yk{eh-W{hkðkuLkk rðhkuÄLkku Mkk{Lkku fÞkuo. òufu íku Mk{hftË Síkðk Mk{Úko níkku Ãkhtíkw íkuLku
ÍzÃkÚke ÃkeAunX fhðe Ãkze fkhý fu íkuLkk yk{ehkuyu íkuLkku MkkÚk Akuze ËeÄku níkku. {kxu íkuLku WÍçkuøke
÷kufkuLkk nkÚku nkhLkku Mkk{Lkku fhðku ÃkzÞku {æÞ yurþÞk{kt
rík{qrhÞLk (íki{qhðtþ)
çkkçkh {æÞ yurþÞkLkk {nkLk rðsuíkk íki{qh yLku yíÞtík ¾kMk rðsuíkk [tøkuÍ¾kLkLkku ðtþ
s níkku. íku {kík]Ãkûku {ktøkku÷ ðtþ MkkÚku rÃkík]Ãkûku íku {nkLk MkuLkk LkkÞfrík{qh MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkku.
rík{qhðtþ MkkÚku Mktf¤kÞu÷ nkuðkÚke {w½÷kuLku rík{qrhÞLk Ãký fnuðk{kt ykðu Au.
çkkçkhLku þkMkLkLkk «khtr¼f íkçkffu ½ýe {w~fu÷eykuLkku Mkk{Lkku fhðku ÃkzÞku. yk Mk{økú Mk{Þ
Ëhr{ÞkLk íkuýu ®nË Ãkh yk¢{ý fhðkLke ÞkusLkk ½ze. ytíku E.Mk.1517 {kt íku ¼khík íkhV
yøkúuMkh ÚkÞku. yu Mk{ÞLkk ®nËLkk ÔÞkÃík yhksfíkk-yÔÞðMÚkkyu çkkçkh {kxu ¼khík ÃkhLkk
yk¢{ýLke ¼qr{fk Ãkqhe Ãkkze.
®MkfËh ÷kuËeLkk {]íÞwçkkË W¼e ÚkÞu÷e yÔÞðMÚkkyu hksfeÞ yMktíkku»k Vu÷kÔÞku níkku. yu
Mk{Þu fux÷kf yV½kLk MkhËkhku ðå[u Mkt½»ko ÚkÞku. íku{kt ÃktòçkLkku Mkwçkku Ëku÷ík¾kLk ÷kuËe {wÏÞ níkku.
{uðkzLkku hksðe hkýk Mktøkúk{®Mkn Ãký Eçkúkrn{ ÷kuËeLku nhkðe W¥kh¼khík{kt Mk¥kk MÚkkÃkðk
{Úkíkku níkku. íku çktLku yu çkkçkíku ®nË ÃkhLkk yk¢{ý {kxu MktËuþku {kufÕÞkusuýu çkkçkhLku «kuíMkkrník
fÞkuo. íkuÚke çkkçkh ¼ehk (1219-20) rþÞk÷fkux (1520) yLku ÃktòçkLkwt ÷knkuh (1524)
Síkðk{kt MkV¤ Þku. ytíku çkkçkh yLku Eçkúkrn{ ÷kuËeLkk ÷~fh ðå[u ÃkkýeÃkík {wfk{u Mkt½»ko ÚkÞku.
(1526) çkkçkhLkk MkuLÞk{kt MkirLkfku ykuAk nkuðk Aíkkt íkuLke W¥k{ ÔÞðMÚkk (ÞwØfkiþ÷) Lku fkhýu
íkuLke Sík ÚkE. çkkçkhLkk MkiLÞk{kt {kºk 12000 ytíku Eçkúkne{ ÷kuËeLkk MkiLÞ{kt yuf÷k¾ MkirLkfku
níkk. ÞwØLkk {uËkLk{kt y«rík{ Mkt½»ko ÚkÞku. çkkçkhu Y{efu ykuxku{Lk íkku¤[eÞkuLke ÞwØLkerík yÃkLkkðe.
íkuýu MkiLÞLku çku ¼køk{kt ÔnU[e ËeÄwtLku ð[{kt íkkuð[eykuLku økkuXÔÞk yk heíku rºkÃkkt¾eÞku nw{÷ku
(íkw÷Äw{k ÃkØríkÚke) fhðk{kt ykÔÞku íku{kt Eçkúkrn{ ÷kuËe Mkrník ½ýk çkÄk MkirLkfku {kÞko økÞk.
yk{ rËÕne{kLku íku ÃkAe ykøkúkLke økkËe Ãkh çkkçkhLke Mk¥kk MÚkÃkkE. çkkçkhu íkuLkk MkirLkfku yLku
MkuLkkÃkríkykuLku Eçkúkrn{ ÷kuËeLke yZ¤f MktÃkr¥k{ktÚke Ãkw»f¤ ÄLk-Ëku÷ík ykÃÞk.
ÃkkýeÃkíkLkk rðsÞ çkkË çkkçkhLku Mk{Úko yLku {sçkwík ÚkðkLke íkf{¤e íku{ Aíkkt íkuLku Lke[u
sýkðuÚke «khtr¼f {w~fu÷eykuLkku Mkk{Lkku Ãký fhðku ÃkzÞku.
(1 ) íkuLkk MkirLkfku {æÞyurþÞk (ðíkLk) ÃkkAk Vhðk Ëçkký fhíkk níkk. MkktMf]ríkf Ërüyu Ãký
íkuyku ynª yòÛÞwt yLku yíkf yLkw¼ðíkk níkk.
(2 ) {uðkzLkk hkýk Mkktøkk (Mktøkúk{®Mkn) Lkk Lkuík]íð Lke[u yuf ÚkE {w½÷ MkiLÞLku ynªÚke íkøkze
{wfðk EåAíkk níkk. (LkkUÄ-¼khíkLkk hksÃkqík fk÷eLk EríknkMk{kt hkýk MkktøkkLkk ðzÃký
174 EríknkMk
Lke[u yk Mkki «Úk{ yLku ytrík{ hksÃkwík Mkt½ h[kÞku níkku. suýu çkkçkh MkkÚku ¾kLkðkLkwt ÞwØ
(1527) yk heíku ÷zÞw níkwt Ãkhtíkw íku{kt íku MkV¤ Úkðk ÃkkBÞwt Lk níkwt.)
(3 ) yV½kLke (Eçkúkne{ ÷kuËeLkwt) MkiLÞ yu{kt nkÞwO. íku{ Aíkkt W¥kh Ãkqðko®nË,rçknkh-çktøkk¤
ðøkuhu MÚk¤u íkuLke Mk¥kk s¤ðkE hne. íku ÃkkuíkkLke økw{kðu÷ Mk¥kk Ãkhík {u¤ððk EåAíkk
níkk. LkkUÄ
þYykík{kt çkkçkhu MkkÚkeËkhku yLku y{ehku (fw÷eLkku) Lku ÃkkuíkkLke MkkÚku hneLku Ãkkuíku Síku÷k
«ËuþkuLkku ðneðxe økkuXððk{kt {ËË fhðk rðLktíke fheLku hkS fhe ÷eÄk. yu yÄhk fk{{kt íkuýu
ÃkkuíkkLkk Ãkwºk nw{kÞwLke {ËË ÷ELku yV½kLkeykuLke Mkk{u ÞwØ fhðk {kufÕÞku.çkeS çkksw hkýkMkktøkk
½ýk {kuxk yuðk hksÃkqík Mkt½Lku yuf swÚk fhðk{kt MkV¤ ÚkÞku níkku. yk Mkt½Lkku [tËuheLkk
{uËLkehkÞ,{uðkíkLkk nMkLk¾kLk yLku ®MkfËh ÷kuËeLkk LkkLkk ¼kE {n{qË ÷kuËeLke Ãký {ËË {¤e
níke. çkkçkh yLku hkýkMkktøkkLke MktÞwfík MkuLkk ðå[u V¥kunÃkwh rMk¢e ÃkkMku ¾kLkðk {wfk{u ÞwØ ÚkÞwt.
(E.Mk.1527) su{kt çkkçkhLkku rðsÞ Úkíkkt hkýk Mkkt½kLke MktÞwfík MkuLkk ¼khu yk½kík ÃknkUåÞku yLku
W¥kh ¼khík{kt çkkçkkh Mkk{uLkk ÃkzfkhLkku ytík ykðe økÞku.
hksÃkwík hksðeykuLku ¾kLkðk ÃkhksÞÚke ¼khu yk½kík ÃknkuåÞku nkuðk Aíkkt {k¤ðkLkk
{unLkehkÞu íku ÃkAe Ãký çkkçkhLku ÃkzfkhðkLkwt [k÷w s hkÏÞw níkw. hksÃkqík hksðeykuyu su heíku
ðehíkk Ãkqðof [tnuheLkwt ÞwØ (1528) fÞwo íku{k çkkçkhLku Sík {u¤ððk{kt Mk¾ík {nuLkík fhðe Ãkze.
Ãkhtíkw yk ÞwØLke nkhçkkË hksÃkwíkkuLkku rðhkuÄe Mkwh rçk÷fw÷ Mk{kÃík ÚkE sðk ÃkkBÞku. òufu çkkçkh
{kxu yV½kLkeykuLku ÃkhkMík fhðk WÃkhktík økwshkík,{k¤ðk yLku çktøkk¤Lkk þkMkfku {kxuLkku Ãkzfkh
nsw Ãkwhu Ãkwhku Mk{kÃík ÚkÞku Lk níkku. íku{ Aíkkt çkkçkhLkk {]íÞw (E.Mk.1530) Ãkqðuo ¼khíkLkk {w½÷
Mkk{úksÞLke MkwÆZ MÚkkÃkLkkLke rËþk{kt yuf MkV¤ ykøku fË{ çkLke hnÞwt.
ÃkkXøkík «&™ku-10.1«&™ku
ÃkkXøkík . -10.1
(1 ) çkkçkhu ¼khík Ãkh yk¢{ý þk {kxu fÞwo ?

............................................................................
(2 ) ÃkkýeÃkík{kt çkkçkhu fE ÞwØLkerík yÃkLkkðe ?
............................................................................
(3 ) ÃkkýeÃkíkLkk ÞwØ çkkË çkkçkhLku fE {w~fu÷eykuLkku Mkk{Lkku fhðku ÃkzÞku ?
............................................................................
(4 ) hksÃkqíkkLkkLkk fÞk çku hkòykuLku çkkçkhu nhkÔÞk níkk ?
............................................................................
EríknkMk 175
LkkUÄ
Lkfþk Lkt.10.1.
{w½÷kuLkk «khtr¼f rðsÞLkkt MÚk¤ku
10. 1 nw{kÞwLke ÃkeAunX yLku yV½kLkkuLkwt ÃkwLkoòøkhý (1530-40):

çkkçkhLkk {]íÞwçkkË nw{kÞwyu Mk¥kk Mkt¼k¤e yu Mk{Þu Ãkðíko{kLk Mktòuøkku nw{kÞ {kxu yíÞtík
rLkhkþksLkf níkkt. su Lke[u {wsçk Au.
(1 ) Lkðk SíkkÞu÷k «Ëuþku{kt ðneðxe ÔÞðMÚkkLkku y¼kð níkku.
(2 ) çkkçkh sux÷wt {kLkMkL{kLk nw{kÞwLku {w½÷ fw÷eLkku îkhk {¤e þfÞwt Lknª.
(3 ) [wøkíkkE fw÷eLkku íkuLkk Ãkûk{kt Lk níkk yLku su ¼khíkÞ fw÷eLkkuyu çkkçkhLke Mkuðk Mðefkhe
níke íku{ýu nw{kÞwLku økkËe {¤íkkt íkuLkku MkkÚk Akuze ËeÄku.
(4 ) íkuLku rçknkhLkk þuhþkn yLku økwshkíkLkk çknkËwh þkn suðk þºkwykuLkku Mk{kLkku fhðku
ÃkzÞku.
(5 ) íki{qh ÃkhtÃkhk «{kýu íkuLku ÃkkuíkkLke Mk¥kk yLku þrfík ÔknU[eLku ¼kuøkððkLke níke. LkðMÚkkrÃkík
{w½÷Mk¥kkLkk rËÕne yLku ykøkúk suðk {Úkfku WÃkhktík {æÞ¼khík nw{kÞw nMíkf sÞkhu
yV½krLkMíkkLk íku{s Ãktòçk íkuLkk ¼kE fk{hkLk nMíkf níkk.
nw{kÞw ÷køÞw fu yVÄkLkku íkuLkk {kxu {wÏÞ ÃkzfkhYÃku Au. íku yVÄkLkkuLkk MktÞwfík rðhkuÄÚke
çk[ðk EåAíkku níkku. íÞkt MkwÄe çknkËwh þknu ¼e÷Mkk,hkÞMkuLkk,WssiLk yLku søkhkiLk fçksu fhe
÷eÄw níkwt. sÞkhu nw{kÞw Ãkqðo{kt [wLkkh ¾kíku ÄuhkçktÄe fhe hnÞku níkku yuðu ð¾íku çknkËwh þkn
176 EríknkMk
{k¤ðk yLku hksÃkqíkkLkk íkhV ÃkkuíkkLkk ÃkøkÃkMkkhe hnÞku níkku. íkuÚke nw{kÞwLku ykøkúk ÃkkAk Vhðwt
ÃkzÞwt (1532-33) sÞkhu çknkËwh þknu íkuLke rðMíkhý Lkerík [k÷w s hk¾eLku r[íkkuz Síke ÷eÄwt
(1534) íkuLku ÷eÄu hksMÚkkLkLkk ys{uh,Lkkøkkih yLku hýÚkt¼kuh íkhVLke ykøkufw[{kt çknkËwhþknLku
½ýe {ËË {¤e þfu íku{ níke. íkuÚke nw{kÞw yu {kzw {ktzðøkZ SíkeLku çknkËwh þknLkku ykøkufw[Lkku
{køko yðhkuÄðk rð[kÞwo níkw Ãkhtíkw yu yhMkk{kt ÷ktçkku Mk{Þ ykøkúk ¾kíku økuhnksh hnuðkLku ÷eÄu LkkUÄ
íÞkt rðÿkun Úkíkkt íkuLku ÃkkAk Vhðwt ÃkzÞwt. nðu Ãkktzw nw{kÞwyu íkuLkk ¼kE r{Íko yMkfheLku MkkUÃÞwt. yk
Mk{økú Mk{Þ ËhBÞkLk sÞkhu nw{kÞw çknkËwh þkn Ãkh Lksh hk¾e hnÞku níkku íÞkhu þuhþkn
çktøkk¤-rçknkh{kt ÃkkuíkkLke Mk¥kk MkwÆZ fhðk{kt ÷køÞku níkku.
þuhþkn ÃkkuíkkLku yuf rLkŠððkn yVÄkLke Lkuíkk çkLkkððk EåAíkku níkku. íkuýu çktøkk¤Lku
MkqhsøkZLke ÷zkE{kt nhkðeLku yZ¤f ÄLke {u¤ÔÞwt. suLkkÚke ¼khu MkiLÞçk¤ W¼wt fhðk{kt íkuLku
{ËË {¤e. nw{kÞwLku þuhþknLke {níðfktûkkykuLkku ÏÞkík íkku níkku s Ãkhtíkw íku íku{kt þrfíkykuÚke
Ãkqhíkku ðkfuV Lk níkku. íkuÚke íkuýu skiLkÃkwhLkk þkMkf rnLËw çkuøkLku þuhþkn Ãkh Lksh hk¾ðkLkwt fk{
MkkUÃÞw níkwt. yu ËhBÞkLk(1538) {kt çktøkk¤Lke hksÄkLke økkitz Ãkh þuhþkn fçksku s{kÔÞku sÞkhu
nw{kÞw çktøkk¤ íkhV ykøk¤ ðÄe hnÞku níkku. íÞkhu þuhþknu ykøkúkLkku {køkofçksu fhe nw{kÞwLke
yðhsðh {w~fu÷ çkLkkðe ËeÄe. çkeS çkksw nw{kÞwLkku ¼kE r{Íko ®nË íku ÃkkuíkkLku Mðíktºk ònuh
fhíkkt íkuLku ÃkkAk VhðkLke Vhs Ãkze. sÞkhu íku [kiMkk ÃknkUåÞku (1539) íÞkhu þuhþkn nw{kÞwLku
nhkðeLku ÃkkuíkkLku Mðíktºk þkMkf ònuh fÞkuo. nw{kÞwLkwt {kuxk¼køkLkwt ÷~fh Lkkþ ÃkkBÞw níkwt. íkuLkku
¼kE fk{hkLík ykøkúkÚke rLkf¤e ÷knkuh íkhV ykøk¤ ðÄe [wfÞku níkku. çkeS çkksw þuhþkn Ãký
ykøkúk íkhV ykøk¤ ðÄíkku níkku. ytíku çktLku ðå[u fLkkus ¾kíku Mkt½»ko ÚkÞku su{kt nw{kÞwLke ¼Þtfh nkh
ÚkE (1540) íku ÃkAe Auf ®MkÄ MkwÄe ÃkeAku fhe þuhþknu nw{kÞw Lku ®nË Akuze sðk {sçkwh fÞkuo.
þuhþkn MkqheLkku WËÞ:

VheË fu suLku Ãknu÷k þuh¾kLk yLku ÃkkA¤Úke þuhþknLkk Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykÔÞku íku
òiLkÃkwh Mkk{úksÞLkk yuf òøkehËkh nMkLk¾kLkMkqhLkku Ãkwºk níkku.÷kuËe þkMkLk{kt íku rçknkhLkk
MkMkkhk{Lkku òøkehËkh níkku. rÃkíkk MkkÚku {ík¼uË Úkíkkt íkuýu yVÄkLke fw÷eLkkuLke Lkkufhe Mðefkhe.
rÃkíkkLkk {]íÞw (1524) çkkË Eçkúkrn{ ÷kuËeyu íkuLku íkuLkk rÃkíkkLke òøkeh MkkUÃke suLku þuhþkn «¼kð
fhe íku ÔÞðÂMÚkík fhe. íkuýu ÷~fhe yLku ðneðxe fwþ¤íkk ËþkoðeLku yVÄkLke Lkuík]íð nktMk÷ fÞwO.
Äehu Äehu yuLkku «¼kð ðÄíkku íkuýu çktøkk¤Lkk {nu{wË þknLku nhkðeLku íÞktLkku ÷~fhe ðzku çkLke økÞku.
MkkÚku MkkÚku rçknkh{kt Ãký íkuýu ÃkkuíkkLke ÂMÚkrík {sçkwík çkLkkðe. rçknkh yLku çktøkk¤{kt íkuLku ½ýk
fwr÷Lkku MkkÚku Mkt½»ko{k tWíkhðwt. ÃkzÞw ytíku íkuLkku Ãkwðo ¼khíkLkk yuf yíÞtÞík þrfíkþk¤e þkMkf íkhefu
WËÞ Úkðk ÃkkBÞku.
EríknkMk 177
þuhþknLkwt Mkk{úksÞ
LkkUÄ R.Mk. 1540-1545
Lkfþku Lkt.10.2. þuhþknLkwt Mkk{úksÞ
10. 3 rîíkeÞ yVÄkLke Mkk{úksÞ:

ÃkkýeÃkíkLkk ÞwØ (E.Mk.1526) {kt yVÄkLkkuLku nhkðeLku çkkçkhu Mk¥kk {u¤ðe níke. íkuLkkt
14 ð»ko çkkË (1540) þuhþknLku rntË{kt Mk¥kk Vhe MÚkkÃkðkLke íkf {¤e þuhþkn yLku íkuLkk
ðkhMkkuyu íÞkt 15 ð»kkuo MkwÄe hksÞ fÞwO. yk yVÄkLke þkMkf þuhþkn yuf fwþ¤ MkuLkkÃkrík níkku.
íkuýu nw{ÞwLku ®nË{ktÚke ¾Ëuze {wfÞk ÃkAe {k¤ðk yLku íku ÃkAe [tËuhe,{khðkz,hýÚkt¼kuh,y{suh
yLku rçkfkLkuh Síke ÷eÄwt (1542) íku ÃkAe Auf 1542 MkwÄe{kt íkku Auf ®MkÄÚke Ãktòçk MkwÄe yLku
Ãkrù{{kt ÷øk¼øk Mk{økú hksÃkqíkkLkkÚke Ãkqðo çktøkk¤ MkwÄeLkk «Ëuþ Ãkh ÃkkuíkkLkwt ð[oMð MÚkkrÃkík
fheLku çkwtËu÷¾tz íkhV ykøk¤ ðæÞku. ynª fk®÷shLkk rfÕ÷kLku ½uhku ½k÷íke ðu¤kyu (1545)
ÚkÞu÷k (rðMVkux{kt íkuLkwt {kuík rLkÃksÞwt.
ÃkkuíkkLkk ykx÷k xwtfkþkMkLk fk¤{kt þuhþknu su {níðLkk ðneðxe yLku {nuMkw÷e MkwÄkhk
fÞko íku Lke[u «{kýu Au.
178 EríknkMk
(1 ) Mkhfkh yLku Ãkhøkýk fûkkyu MÚkkrLkf ðneðxLku ÔÞðÂMÚkík fhðku.
(2 ) {wÏÞ {køkkuo Ãkh {wMkkVhku yLku ÔÞkÃkkheyku {kxu rðþk¤ hMíkk çktÄkÔÞk. su{kt ÃkuþkðhÚke
fku÷fkíkk MkwÄeLkku (ðíko{kLk S.xe.ykh.) {wÏÞ Au.
(3 ) [÷ýe ÔÞðMÚkk,s{eLkLke {kÃkýe,{nuMkw÷e ykfkhýe{kt sYhe MkwÄkhkf Ãkøk÷kt ¼Þko.
(4 ) ÷~fhLkwt ÃkwLkoøkXLk fhe ½kuzkykuLku Ëkøk ÷økkððkLke «Úkk VheÚke þY fhe. LkkUÄ
(5 ) LÞkÞ «ÚkkLku ÔÞðÂMÚkík fhe.
þuhþknLkku W¥khkrÄfkhe níkku íkuLkku Ãkwºk EM÷k{ þkn íkuLku ÃkkuíkkLkk ¼kE ykrË÷¾kLk
Mkrník yLÞ yV½kLke n{ehku MkkÚku Mkt½»ko fhðku ÃkzÞku. 1553 {kt íkuLkwt Ãký yðMkkLk Úkíkku nw{kÞw
VheÚke ¼khík Ãkh ykøk¤ ðæÞku yLku íkuýu ÃkkuíkkLkwt økw{kðu÷w Mkk{úksÞ Síke ÷E {w½÷ yV½kLk
Mkt½»ko Mk{kÃík fÞkuo. (E.Mk.1555) íku ÃkAe ykøkúk-rËÕneLke økkËe Ãkh ÃkkuíkkLke Mk¥kk ÃkkAe ¼kðe
nsw yk çkÄwt ÔÞðÂMÚkík fhe hnu íÞkt MkwÄe{kt íkku þuh{tz¤ ÃkwMíkfk÷Þ (rËÕne) Lke Mkeze ÃkhÚke Ãkze
síkkt íkuLkwt {]íÞw ÚkÞwt.
(1 ) þuhþknLku nhkððk{kt nw{kÞw rLk»V¤ fu{ rLkðzÞku ?

............................................................................
(h) yV½kLke Lkuíkk íkhefu þuh¾kLkLkku WËÞ fuðe heíku ÚkÞku ?
............................................................................
(3 ) þuhþknLkk þkMkLk Lke[uLkk «ËuþkuLke ÞkËe íkiÞkh fhku.
............................................................................
(4 ) þuhþknLke çku {níðÃkwýo MkV¤íkk ðýoðku.
............................................................................
10.4 {w½÷ Mkk{úksÞ yõçkh Úke ykihtøkÍuçk

yõçkh y
nw{kÞwLkk rLkÄLk xkýu yfçkhLke W{h {kºk 13 ð»koLke s níke. yu Mk{Þu íku ÃktòçkLkk
f÷Lkkih{kt nkuðkÚke íÞkt s íkuLke hksÞr¼»kuf ÚkÞku (1556). nw{kÞwLkk ytøkík rðïkMkw çkih{¾ktLku
rþûkf yLku Mkthûkf íkhefu rLk{ðk{kt ykÔÞku. íkuýu ¾kLk-yu-¾kLkk Lke ÃkËðe íkÚkk hksÞ{kt ðfe÷Lkku
Ëhsòu {u¤ÔÞku. íkuýu yk Mk{Þu íkuýu {u¤ðu÷e MkV¤íkkyku{kt ÃkkýeÃkíkLkk çkeò ÞwØ{kt nu{Lq ku nhkðeLku
{w½÷Mk¥kkLkwt òu¾{ ½xkzÞw níkw. íkuLku økýkðe þfkÞ. «khtr¼f {w~fu÷eyku Ãkh rLkÞtºký {u¤ðeLku
yfçkhu {w½÷ Mkk{úksÞLke Mke{kykuLkku rðMíkkh ðÄkÞkuo.
EríknkMk 179
çkih{¾ktLkku Ëhçkkhe (hksÞ) ðneðxe -1556-60:
{w½÷ Mkk{úksÞLke ÷øk¼øk ík{k{ çkkçkíkku{kt çkih{¾ktyu [kh ð»ko MkwÄe ô[k MÚkkLku hneLku
Mkuðk çkòðe yk Mk{Þøkk¤k{kt ÃkkuíkkLkk ð[oMðLkku ÷k¼ WXkðe íkuýu {w½÷ Ëhçkkh{kt EÂåAík
fw÷eLkkuLke rLk{ýwtfku fhe Mk{Þ síkkt íku ½ýku s Ä{tze çkLke økÞku. íkuÚke fw÷eLkkuLkku yuf ðøko íkuLkku
LkkUÄ rðhkuÄe çkLke økÞku. íku{ýu yfçkhLku yk ðkíkÚke ðkfuV fÞkuo.yfçkh Ãký nðu Mk¥kk MðnMíkf fhðk
EåAíkku nkuðkÚke íkuýu çkih{¾ktLku ÃkË¼úü fÞkuo. çkih{¾ktyu íkuLke Mkk{u rðÿkun fÞkuo Ãkhtíkw íku VkÔÞku
Lknª. yfçkhu íkuLku {kVfhe Mkuðk rLkð]ík fhe ËeÄku. nðu íkuýu ns fhðk sðkLkku rLkýoÞ fÞkuo.
{køko{kt (y{ËkðkË-{kuZuhk ðå[u) Ãkqðo rLkrùík yuf yV½kLk MkirLkfu çkih{¾ktLke níÞk fhe. yfçkhu
íkuLkk Ãkwºk yçËwh hne {Lku ¾kLk-yu-¾kLkkLkwt MÚkkLk yLku yLku Ãkwhíkwt MkL{kLk «ËkLk fÞwO.
yfçkhLkk «khtr¼f þkMkLkfk¤ xkýu Lke[uLke hksMk¥kkyku níke.

(1 ) yu Mk{Þøkk¤k{kt ËuþLkk ½ýk «Ëuþku{kt Mðíktºk-Mkwçkk fu hkò íkhefu Mk¥kk ¼kuøkðíkk hksÃkqíkku
{wÏÞíðu hksMÚkkLk{kt fuLÿeík ÚkÞu÷k níkk.
(2 ) yV½kLkku {wÏÞíðu økwshkík,rçknkh yLku çktøkk¤{kt hksMk¥kk ¼kuøkðíkk níkk.
(3 ) ¾kLkËuþ,ynu{ÄLkøkh,çkeòÃkwh,økku÷fkUzk suðk ËÏ¾ý «Ëuþku yLku Ë.¼khíkL{kt fux÷ef
çkúñýLke hksMk¥kkyku níke.
(4 ) fkçkw÷ yLku ftËnkh{kt {w½÷ Mk¥kk s níke Ãkhtíkw íku yfçkh MkkÚku Ëw~{Lkkðx hk¾íkk níkk.
ykðk Mktòuøkku{kt yfçkhu ¾wçk s fwþ¤íkk Ãkqðof fk{ ÷eÄwt. çkih{¾ktLku çkh¾kMík fhe íkuýu
fw÷eLk-y{ehku MkkÚkuLkku Mkt½»ko s Mk{kÃík fhe ËeÄku. yfçkhu ÃkkuíkkLke rðMíkhýLke LkeríkLkku «kht¼
{æÞ¼khíkÚke fÞkuo. ÃkkuíkkLkk {k¤ðk yr¼ÞkLk (1559-60) Ãknu÷kt íkuýu øðkr÷Þh Síkðk «ÞíLk
fÞkuo. {k¤ðk{kt yu ð¾íku çkkÍ çknkËwhLkwt þkMkLk níkwt. íkuLke Mkk{u yfçkhu ykÄ{¾kLkLku ÷zðk
{kufÕÞku. su{kt íkuLke Sík Úkíkkt çkkÍ çknkËwh çkqhnkLkÃkwh íkhV ¼køke økÞku. yu ð¾íku Ë÷ÃkíkþknLke
rðÄðk hkýe ËwøkkoðíkeLkwt hksÞ økkUzðk {æÞ¼khíkLkwt yuf Mðíktºk yLku {níðÃkwýo fuLÿ níkwt. íkuLku
Síke ÷ELku yfçkh {w½÷ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄwt(1564).
hksMÚkkLk:
yuðwt sýkÞ Au fu yfçkhLku hksÃkqík hsðkzktLkk {níðLke Ãkqhíke òýfkhe níke. ÃkkuíkkLkk
Mkk{úksÞ rðMíkkh {kxu íkuLku hksÃkwík {iºke sYhe sýkE. íkuýu Síku÷k hksÃkqík hksðeykuLku íkuýu
ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt Wå[ nkuÆk ykÃÞk. íkuýu ¼kh{÷ suðk hksÃkqík hksðeLkk Ãkrhðkh MkkÚku ÷øLk
MktçktÄku çkktæÞk. yk{uh (ytçkh) Lkku yk hksðe yfçkh MkkÚku ÃkkuíkkLke ÃkwºkeLkk ÷øLk fhLkkh Mkðo«Úk{
hksÃkwík hksðe níkku. {uzíkk yLku òuÄÃkwh suðkt hksÃkwík hksÞkuLku Ãký íkuýu Síke ÷eÄkt. Ãkhtíkw
{uðkz,r[íkkuzLkk {nkhkýk «íkkÃku fÞkhuÞ íkuLke MkðkuoÃkheíkk Mðefkhe Lk níke. ½ýk÷ktçkk MktÄ»ko yLku
r[íkkuzLkk ðuhk ÃkAe yfçkhu {uðkzLku nhkÔÞwt. ½ýk hksÃkwíkðehku íku{kt þneË ÚkÞk. Aíkkt íkuLku Ãkqýoík:
ÃkhkMík fhe þfkÞwt Lknª {nkhkýk «íkkÃku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe yk Mkt½»ko [k÷w s hkÏÞku. r[íkkuzLku
nhkÔÞk çkkË íkuLku hýÚkt¼kuh íkÚkk fk®÷sh Síkðk{kt MkV¤íkk MkktÃkze níke. yus heíku {khðkz,çkefkLkuh
yLku suMk÷{uh Lku Ãký yfçkhu nhkÔÞwt. yk{ E.Mk.1570 MkwÄe íkku íkuýu {kuxk¼køkLkk hksÃkwíkkLkk
(hksMÚkkLk) Ãkh ÃkkuíkkLkwt ð[oMð MÚkkrÃkík fhe ËeÄwt nkuðk Aíkkt hksÃkqíkku MkkÚku íkuýu fzðkþÃkqýo þºkwíkk
hk¾e Lk níke. íkuLke ðkík yk Ãkýu ykøk÷ WÃkh fheþwt.
180 EríknkMk
yV½kLk (økwshkík-rçknkh yLku çktøkk¤) :

yfçkhLkku yV½kLkku MkkÚkuLkku Mkt½»ko 1572 Úke þY ÚkÞku. íÞktLkk yuf hksfw{kh Er¥k{kË¾kLku
yfçkhLku ÃkkuíkkLkk íÞkt rðsÞ {u¤ððk yk{tºký ÃkkXÔÞw níkw. íkuÚke yfçkhu ¾wË y{ËkðkË sE íku
Síke ÷eÄwt. Mkwhíku {sçkwík rfÕ÷uçktÄeÚke yfçkhLkku Mkk{Lkku fÞkuo Ãkhtíkw íkuLku Ãký yfçkhu Síke ÷eÄwt. LkkUÄ
yk{ xwtf Mk{Þ{kt s yfçkhu {kuxk¼køkLkwt økwshkík MðnMíkf fhe ËeÄwt. ynª nðu íkuýu r{òo
yÍeÍ fkufkLku Mkwçkk íkhefu rLkBÞku. íku ÃkAe Lkk {kºk A {rnLkk{kt rðhkuÄe swÚku yuf ÚkE çk¤ðku fÞkuo
yfçkhu sÞkhu ykøkú ¾kíku yk Mk{k[kh òÔÞk íÞkhu yk rðÿkuneykuLkk Lkuíkk ErgÞkh-W÷-{wÕf
yLku {nB{Ë nwMkiLk r{ÍkLku Bnkík fhðk yfçkhu ¾wË y{ËkðkË ykðeLku yk çk¤ðku f[ze LkktÏÞku.
økwshkík yr¼ÞkLkçkkË yfçkh yV½kLk rLkÞtºký Lke[uLkk çktøkk¤,rçknkh íkhV ykøk¤
ðÇÞku (1574) xwtf Mk{Þ{kt íkuýu nkÍeÃkwh yLku Ãkxýk Síke økkitz (çktøkk¤) Ãký fçksu fheLku
çktøkk¤Lke Mðíktºkíkk Mk{kÃík fhe. E.Mk.1592 MkwÄe{kt íkku hkò {kLk®Mknu {kuxk¼køkLkk ykurhMMkkLku
{w½÷ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄwt.
E.Mk.1581 {kt {w½÷ Mkk{úksÞLkk fux÷kf rðMíkkhku{kt Mkíkík ÞwØku Úkíkk s hnÞk íku{kt
rçknkh-çktøkk¤ yLku økwshkík suðk hksÞku {wÏÞ níkkt. yk íkf÷eVkuLkk {q¤{kt yVÄkLkku hnu÷k
níkk yux÷e s yfçkhLke fXkuh ðneðxe Lkerík Ãký sðkçkËkh níke s yfçkhu hkò xkuzh{÷ yLku
þu¾ VheË çkûke íku{s yÍeÍ fkufk yLku þknçkkÍ¾kLkLke {ËËÚke yk ík{k{ rðMíkkhkuLkk rðÿkun
Ëkçke ËeÄk.
Ãktòçk yLku W¥kh Ãkrù{:

Ãktòçk{kt r{Íko nrf{u yfçkh {kxu {w~fu÷eyku W¼e fhíkkt ÷knkuh Ãkh nw{÷ku fÞku.o yfçkhu
òíku s ÷knkuh íkhV ykøk¤ ðÄe Mk{økú «Ëuþ ÃkkuíkkLku nMíkf fhe ÷eÄku yLku íÞkt Mkki «Úk{ Mkkhe
ÔÞðMÚkk MÚkkÃke. fkçkw÷Lke sðkçkËkhe yuýu ÃkkuíkkLke çknuLk çkgwr¼Mkk çkuøk{Lku MkkUÃke ÃkkA¤ Úke íÞkt
MkwçkuËkh íkhefu hkò {kLk®MknLke rLk{ýwtf fhe.
W¥kh-Ãkrù{ ¼køk{kt hkuþLkkE Lkk{Lkk ÃkehLkk yLkwÞkEykuyu fkçkw÷ yLku ®nËwMíkkLk
ðå[uLkk {køko Ãkh yrÄfkh s{kðe ËeÄku. níkku. yfçkhu òÞuLk¾kLkLkk ðzÃký Lke[u íÞkt ¼khu
÷~fh hðkLkk fhe ykÃÞwt. íku ÃkAe òÞuLk¾kLkLke {ËË {kxu øk¾z íku{s hkò çkehçk÷Lku Ãký
{kuf÷e ykÃkðk{kt ykÔÞk. ykðk yuf Mkt½»ko{kt ÃkkuíkkLkk ½ýk çkÄk MkirLkfku MkkÚku hkò çkehçk÷ þneË
ÚkÞku. Ãkhtíkw ÃkkA¤Úke hkò xkuzh{÷ yLku hkò {kLk®MknLku {kuxk ÷~fh MkkÚku íÞkt {kuf÷e hkuþLkkE
rðÿkun Ëçkkðe ËeÄku. yus heíku yfçkh suLke ÷ktçkk Mk{ÞÚke hkn òuíkk níkk íku fkÂ~{hLku Ãký
1586 {kt Síke ÷eÄwt.
yk WÃkhktík ®MkÄLkk W¥kh-Ãkrù{ rðMíkkhku Ãký Mðíktºk ÚkE [wfÞk nkuðkÚke yfçkhu
E.Mk.1590 {kt ¾kLk-yu-¾kLkk Lku {wÕíkkLkLkku MkwçkuËkh çkLkkðe íkuLku yu «Ëuþ Síkðk {kxu sýkÔÞw
Ãkrhýk{u Mkki«Úk{ Úkèk yLku íku ÃkAe {wÕíkkLk Síke ÷uðkÞkt. íku{ Aíkkt ykswçkkswLkk «Ëuþku{kt
rçk÷ku[eMk MkkÚku Lku Mkt½»kkuo íkku [k÷w s hnÞk. Auðxu E.Mk.1595 {kt Mk{økú W¥kh Ãkrù{ ®nË Ãkh
{w½÷ Mk¥kk MÚkkrÃkík ÚkE þfe.
ËÏ¾ý:
EríknkMk 181
E.Mk.1550 çkkË yfçkhu ËÏ¾ý «ËuþLku ð[oMð Mðefkhðk fnuý {kufÕÞwt Ãkhtíkw íkuLku
íku{kt Äkhe MkV¤íkk {¤e Lknª.íkuÚke íkuýu hksfw{kh {whkË íku{s yçËwh hne{ ¾kLk ¾kLkkLke
ykøkuðkLke Lke[u yn{ËLkøkhLku Síkðk Vkus {kuf÷e (E.Mk.1595) íÞktLke þkrMkfk [ktËçkeçkeyu
{w½÷ MkiLÞkLkku Mkk{Lkku fhðk {kxu çkeòÃkwhLkk Eçkúkrn{ ykrË÷ þkn íku{s økku÷fktzkLkk fqíkw÷
LkkUÄ þknLke {ËË {¤e Ãkhtíkw íkuLku Äkhe MkV¤íkk {¤e Lknª. ytíku ¼khu Mkt½»ko çkkË [ktËçkeçkeyu nkheLku
fhu÷e MktrÄ {wsçk çkhkh {w½÷kuLku MkkUÃke ËeÄw.t Ãkhtíkw Úkkuzkf Mk{ÞçkkË çkhkh Ãkhík {u¤ððk [ktËçkeçkeyu
VheÚke yk¢{ý fÞwO. íku{kt íkuLku rLkÍk{ þkne,fwíkwçkþkne yLku ykrË÷ þkneLkk MktÞwfík çkñLke
MkiLÞLke {ËË MkktÃkzíkk {w½÷kuLku ¼khu LkwfþkLk ðuXðwt ÃkzÞwt. íku{ Aíkkt yfçkhLku ÃkkuíkkLke ËÏ¾ýLkk
Mk¥kk ò¤ðe hk¾ðk{kt MkV¤íkk {¤e. yu ËhBÞkLk {whkË íkÚkk ¾kLk¾kLkk ðå[u økt¼eh {ík¼uËku
W¼k Úkíkkt yfçkhu ¾kLk¾kLkkLku ÃkkAku çkku÷kðe ËÏ¾ýLkk Mkwçkk íkhefu yçkw÷ VÍ÷Lku {kuf÷e ykÃÞku.
E.Mk.1598 {kt {whkËLkk {]íÞwçkkË VheÚke íÞkt ¾kLk¾kLkk MkkÚku hksfw{kh ËkrLkÞ÷Lku {kuf÷eLku
yn{ËLkøkh Síke ÷uðk{kt ykÔÞwwt.nðu çkeòÃkwhLkk ykrË÷þknu hksfw{kh ËkrLkÞk÷ MkkÚku ÃkkuíkkLke
ÃkwºkeLkk ÷øLkLkku «Míkkð hsq fÞkuo. yu yhMkk{kt [ktçkeçkeLkwt Ãký {]íÞwt Úkíkkt ËÏ¾ý ¾kíkuLkk {w½÷
«Ëuþku{kt yMkehøkZ,çkwhnkLkÃkwh,yn{ËLkøkh yLku çkhkh ¼u¤ðe ËuðkÞkt.
yfçkh ykrÄLk {wÄ÷

Mkk{úksÞ (1605)
Lkfþk Lkt.10.3 yfçkh ykrÄLk {w½÷ Mkk{úksÞ
182 EríknkMk
«kËurþf rðMíkkhkuLke MkkÚku MkkÚku yfçkhu íkuLkk MkuLkkÃkríkykuLku {w½÷ y{eh-W{hkðku MkkÚku
{u¤ðe ËuðkLke Lkerík yÃkLkkðe.íkuLkkÚke ykx÷k {kuxk {w½÷ Mkk{úksÞLku Mkkhe heíku [÷kððk{kt
yfçkhLku ½ýku VkÞËku ÚkÞku MkkÚku MkkÚku {w½÷ Mkk{úksÞ{kt þktrík MÚkÃkkE. yu WÃkhktík fwr÷Lk y{ehkuLku
ðtþðkhMkkøkík heíku ðíkLk,òøkeh yLku {LkMkçk {¤íkkt rðÿkuneykuLkku Mkkhe heíku Mkk{Lkku fhe íÞkt
{sçkwík «kËurþf Mk¥kk Ãký W¼e ÚkE þfe. yfçkhu yk çkÄk «Ëuþku ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt W{uxeLku LkkUÄ
íkuLke Mkwhûkk ÔÞðMÚkk W¼e fhe. òufu «kËurþf rðMíkkhLke Ërüyu ½ýk ykuAk «Ëuþku yfçkhLku
{ÔÞk níkk. sÞkhu þknsnko yLku ykihtøkÍuçkLkk Mk{Þu íkuÚke ½ýk ðÄw «Ëuþku {w½÷ Mkk{úksÞ{kt
÷eæÞku.
(1 ) yfçkhu çkih{¾ktLku þk {kxu çkh¾kMík fÞkuo ?

............................................................................
(2 ) yfçkhLkk hksÞkhkuný xkýu fE fE hksMk¥kkyku {kusqË níke ?
............................................................................
(3 ) fÞk hksÃkwík hkòykuyu yfçkhLku Ãkzfkh VufÞku níkku ?
............................................................................
(4 ) fE {rn÷k þkrMkfkyku {w½÷ku MkkÚku Mkt½»ko fÞkuo ? íkku fÞk hksÞ Ãkh Mk¥kk ¼kuøkðe níke ?
............................................................................
snkoøkeh yLku þknsnkt:

snkoøkehu yfçkhLke rðMíkhý LkeríkLkku y{÷ [k÷w s hkÏÞku. Ãkhtíkw íkuLku íku{kt Äkhe MkV¤íkk
{¤e Lknª.¾q©o{Lkk çk¤ðkLku ÷eÄu íku yu{kt ðÄw æÞkLk ykÃke þfÞku Lknª. ËÏ¾ý íkhVÚke VkÞËku
{u¤ððk íkuLku fw÷eLk ðøko Ãký ykðe fux÷ef ÷zkEyku{kt Mkk{u÷ ÚkE [wfÞku níkku.
«khtr¼f ºký ð»ko ËhBÞkLk ËÏ¾ýu çkk÷k½kx yLku yn{ËLkøkhLkk ½ýk çkÄk rfÕ÷kykuLku
VheÚke {u¤ðe ÷eÄk níkk. {r÷f ytçkh yu{ktLkku yuf {wÏÞ þkMkf níkku. suýu {w½÷kuLku nhkðeLku
çkhkh,çkk÷k½kx yLku yn{ËLkøkhLkk fux÷kf rðMíkkhku ÃkkAk Síke ÷eÄk níkk. yk «Ëuþku Ãkh
{w½÷ku VheÚke Mk¥kk s{kðe þfÞk s Lknª. yu ËhBÞkLk þknsnkt (¾who{) yu rÃkíkk rðYØ fheLku
{r÷f ytçkh MkkÚku {iºke MÚkkrÃkík fhe ÷eÄe níke. íkuýu yLku þknsnktLku MkkÚku {¤eLku çkwhnkLkÃkwh
Síkðk rLk»V¤ «ÞkMk fÞkuo. íÞkhçkkË snktøkeh,þknsnkt ðå[u þktrík Mk{sqíke ÚkE síkkt {r÷f
ytçkh Ãký þktík hnÞku. yuðk{kt (1627) íkuLkwt Ãký {]íÞw ÚkE síkkt íkuLkku Ãkwºk V¥kun¾kLk {w½÷
Mkk{úksÞLkk ðfe÷ yLku ÃkuïkLkk YÃk{kt r{ºk çkLkeLku hnÞku. yk V¥kun¾kLk yk¢{f Mð¼køkLkku
nkuðkÚke íkuLkk y{ehku MkkÚkuLkk Mkt½»kkuo Mkíkík [k÷íkk s hnÞk.snktøkehLkk þkMkLk{kt ËÏÏýLku ÷eÄu
{w½÷ Mkk{úksÞ ðÄw rLkçko¤íkkLke sðk ÃkkBÞwt.
EríknkMk 183
snktøkehLkk {]íÞwçkkË þknsnkt Mk¥kk Ãkh ykðíkkt íkuýu ¾kLksnkLk ÷kuËe Lkk{Lkk {w½÷
MkwçkkLkk fnuðkÚke þknLku MkkUÃke ËeÄwt. ykøk¤ síkkt ¾kLk snkLk þknsnktLkku Ëw~{Lk çkuXku yLku
þknsnktLkk þºkw rLkÍk{ þknLku yk©Þu sE ¼hkíkkt þknsnktyu ËÏ¾ý Ãkh yk¢{ý fhðk
W~fuÞkuo. þknsnktLku ÷køkíkw níkwt fu ËÏ¾ý{kLkwt ynu{ËLkøkh {w½÷ Mk¥kkLkk {køko{kt yðhkuÄYÃk
LkkUÄ çkLke hnÞwt Au. íkuÚke íkuýu çkeòÃkwh yLku {hkXkykuLku Síke ÷uðk {kxu rLkýoÞ fheLku íkuýu {nkçkík¾kLkLku
ËÏ¾ýLkku Mkwçkku çkLkkÔÞku.íku{ Aíkkt ËÏ¾ý MkkÚkuLke íkuLke ÷zkE [k÷w s hne.ytíku (1636) çkeòÃkwh
yLku økku÷fktzk ðå[u Mk{sqíke Úkíkkt íkuLke ËÏ¾ýLke ÷zkELkku ytík ykðe økÞku. nðu {w½÷kuyu ÃkkuíkkLkku
Mkk{úksÞ rðMíkkh Ërûký ¼khíkLkk ½ýk{kuxk «Ëuþku MkwÄe Vu÷kÔÞku. íÞkhçkkË (1556-57)
þknsnktyu ykihtøkÍuçkLku ËÏ¾ýLkk ík{k{ «Ëuþku SíkeLku íÞktLke Mk{]rØ {u¤ððk {kxu {w½÷
Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe Ëuðk sýkÔÞwt. òufu ykLkk ÷eÄu {w½÷kuLku fkuE¾kMk VkÞËku ÚkÞku Lknª W÷xkLke
íku{Lke íkf÷eVku ðÄe økE.
ykihtøkÍuçk:
ykihtøkÍuçk ËÏ¾ý íkhV yk¢{fð÷ý Ähkðíkku níkku. «kuVu.Mkíkeþ[tÿ ËÏ¾ýLke
ykihtøkÍuçkLke LkeríkLku Lke[u «{kýu ºký ¼køkku{kt ÔknU[u Au.
(1 ) «Úk{[hý (1658-1668): {kt çkeòÃkwh ÃkkMkuÚke fÕÞkýe çkeËh yLku ÃkhuLzk Síke ÷uðk.
yk ËhBÞkLk {hkXkyku rðYØ ËÏ¾ýLkk «Ëuþku{ktÚke sYhe {ËË {u¤ððkLkk «ÞkMkku
nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk.yk ËhBÞkLk ËÏ¾ýLkk {w½÷ MkwçkuuËkh sÞ®Mknu Ãký çkeòÃkwh Síke
÷uðk rLk»V¤ «ÞkMk fÞkuo níkku.
(h) rîíkeÞ[hý ( 1668 - 1684 ):{kt {w ½ ÷Lkerík{kt Vu h Vkh ÚkÞku . ykrË÷þknLkk
{]íÞw,rþðkSLke ðÄíke síke Mk¥kk yLku þrfík íkÚkk økku÷fktzkLkk çku ¼kEyku y¾Òkk íkÚkk
{ËÒkk yu {w½÷kuLku «¼krðík fÞko. {hkXkykuLku ½uhðkLke ykihøt kÍuçkLke LkeríkLku ÍkÍe MkV¤íkk
{¤e Lknª yLku íkuLke {kLkrMkf ¾U[ [k÷w s hne.
(3 ) ík]íkeÞ[hý (1684-87): ËhBÞkLk ykihtøkÍuçku ËÏ¾ýLku ¾wÕ÷uyk{ {w½÷ Mkk{úksÞLke
¼u¤ðe ËuðkLkk «ÞíLkku fhíkkt çkeòÃkwhLkku ½uhku ÄkÕÞku. íkuýu 1687 Úke 1707 {kt íkuLkk
yðMkkLk MkwÄe {hkXkyku MkkÚkuLkku Mkt½»ko [k÷q s hnÞku. Ãkhtíkw íÞkhçkkË ËÏ¾ý WÃkhktík
ynku{ (ykMkk{) Lkk{h Íw{÷k çktøkk¤Lkk Mkwçkk MkkEMík¾ktLke {ËËÚke {w½÷ Mk¥kkLku òuze
ËeÄk.
(1 ) fÞk ËÏ¾ýe þkMkfu snktøkehLke {w½÷ MkuLkkLku ÃkhkMík fhe ?
............................................................................
(2 ) E.Mk.1636 {kt {w½÷kuyu ËÏ¾ýLkk fÞk çku «Ëuþku MkkÚku {iºke fhkh fÞko ?
............................................................................
(3 ) fÞk {w½÷ MkuLkkÃkríkyu ynku{ Mkk{úksÞLku {w½÷ Mkk{úksÞLkku ykrÄLk fÞwO ?
............................................................................
184 EríknkMk
(4 ) ËÏ¾ýLke fE hksMk¥kk MkkÚku ykihtøkÍuuçkLkku ÷ktçkk MkwÄe Mkt½»ko Ãkhík hnuðwt ÃkzÞwt ?
............................................................................
10. 5 {w½÷ þkMkLk Mkk{uLkk Ãkzfkhku : Mkt½»kkuo yLku Mk{sqíkeyku

Mkk{úksÞLku ®nËLkk {kuxk¼køkLke Mke{kuyku MkwÄe rðMíkkhe ËeÄwt níkwt. Ãkhtíkw íkuLkwt þkMkLk LkkUÄ
ykihtøkÍuçku {w½÷ òx,MkíkLkk{e,yV½kLk,rþ¾ yLku {hkXkykuLkk rðÿkunkuÚke ºkMík níkwt. yºku yu
ík{k{Lkwt MktrûkÃík rððhý òuE ÷Eyu.
hksÃkqík:
hksÃkqíkkLkk (hksMÚkkLk) Lkwt {uðkz s yuf{kºk yuðwt hksÃkqík hksÞ níkw fu su yfçkhLkk
þkMkLk{kt {w½÷Mk¥kk Lke[u ykÔÞtw Lk níkwt. snktøkehu íkuLku SíkðkLkk «ÞkMkku Mkíkík [k÷w s hkÏÞk.
Auðxu hkýk y{h®Mknu íkuLkku Mðefkh fhe ÷eÄku. íÞkhu {uðkz{kt Síku÷k ík{k{ «Ëuþku yLku r[íkkuzLkku
rfÕ÷ku Ãký hkýk y{h®MknLku Ãkhík ykÃkðk{kt ykÔÞku MkkÚku MkkÚku íku{k hksfw{kh fýo®MknLku {kuxe
òøkehÃký ¼ux ykÃkðk{kt ykðe. Ãkrhýk{u snktøkeh yLku þknsnktLkk þkMkLkfk¤{kt {w½÷-
hksÃkqík Mkt½»koLku MÚkkLku {iºke Ãkwýo MktçktÄku rðfMÞk yLku íku{Lku hksÞLkk Wå[ nkuÆkyku Ãkh rLkÞwfík Ãký
fhðk{kt ykÔÞk. òufu ykihtøkÍuçkLkk þkMkLk{kt yk MktçktÄku{kt ríkhkz Ãkze ¾kMk fheLku {khðkzLkk
W¥khkrÄfkheLke hksøkkËe {kxu òuÄÃkwh Ãkh fçkòu Ãký {w½÷ MktçktÄku {kxu ykÄkíksLkf çkLke hnÞku.
ðkMíkð{kt fwr÷Lkku{kt Mk{Úko hksÃkwík rðMíkkhkuLku y¼kðu {w½÷ku Lku [khuçkksw ð[oMð ò¤ðe hk¾ðk
çkkçkíku ¼khu LkwfþkLk WXkððwt ÃkzÞw yux÷u MkwÄe fu yk {kxu íku{Lku (íku{Lkk fkÞ{e þºkw) {hkXkyku
MkkÚku Ãký Mk{sqíke fhðe Ãkze.
ËÏ¾ý:
yfçkhLkk ytrík{ Mk{Þu snktøkehLke Mk¥kkLku «kht¼u {r÷f ytçkhLkk íkkçkkLkk yn{ËLkøkhu
{w½÷kuLku Ãkzfkh Vufðk {ktzÞku níkku. {r÷fLku çkeòÃkwhLkwt Mk{ÚkoLk {u¤ððk{kt MkV¤íkk {¤e níke.
þknsnktLkk Mk{Þ{kt yn{ËLkøkh,çkeòÃkwwh yLku økku÷fktzkLkk ËÏ¾ý «Ëuþku{kt {w½÷ku MkkÚkuLkku
Mkt½»ko [k÷w s hnÞku yLku Auðxu ËÏ¾ýLkku ½ýku «Ëuþ {w½÷ Mkk{úksÞ{kt ¼¤e økÞku níkku.
E.Mk.1636 MkwÄe íkku çkeòÃkwh-økku÷fktzkLku Ãký Síke ÷uðk{kt ykÔÞkt Ãkhtíkw íku{Lku {w½÷ Mkk{úksÞ{kt
¼u¤ðe Ëuðk{kt ykÔÞk Lknª. Ãkhtíkw 1687 MkwÄeLkkt íkuLku {w½÷ Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe Ëuðk{kt ykÔÞkt.
íku{ Aíkk yk ËÏ¾ý hksÞkuLku Síkðk ÃkkA¤ ykihøt kÍuçku fhu÷ Mk{Þ yLku MktÃkr¥kLkku ÔÞÞ {w½÷Mk¥kk
{kxu LkqfþkLkeLkku MkkuËku Ãkqhðkh ÚkÞkt.
{hkXk:
17 {k Mkifk{kt rþðkSLkk ðzÃký Lke[u {hkXk Mk¥kk ËÏ¾ý{kt yuf {nkMk¥kk MðYÃku
W¼he ykÔÞk yLku {w½÷ku {kxu Ãkzfkh YÃk çkS økÞk. rþðkSyu 1556 Úke þY fhu÷e yk¢{f
Lkerík {wsçk ò¤ðe hksÞ SíkeLku çkeòÃkwh Ãkh nw{÷ku fÞkuo. çkeòÃkwhLkk MkwÕíkkLku ÃkkuíkkLkk MkuLkkÃkrík
yVÍ÷ ¾kLkLku rþðkSLku {Mk¤e Lkkt¾ðk {kufÕÞku (1559) Ãkhtíkw [k÷kf þeðkSyu ÃkzAtË
yVÍ÷¾kLkLke [íkwhkE yLku ðehíkkÃkqðof níÞk fhe Mkk{ku Ãkzfkh VUfÞku. íkuLke çkeòÃkwhLkk MkwÕíkkLku
EríknkMk 185
rþðkS MkkÚku MktrÄ fhðe Ãkze (1662) yLku íku{Lkk îkhk SíkkÞu÷ «Ëuþku{kt íku{Lke Mðíktºk Mk¥kk
{kLÞ hk¾ðe Ãkze.íÞkhçkkË rþðkSyu {w½÷kuLku Ãkzfkh VUfðku þY fÞkuo. ykihtøkÍuçku ËÏ¾ýLkk
Mkwçkk þkEMík¾ktLku {kuxk ÷~fh MkkÚku rþðkSLku nhkððk Síku÷k 35{ktÚke ðkŠ»kf ÷k¾ YrÃkÞkLke
ykðfðk¤k 23 rfÕ÷k {w½÷kuLku Ãkhík ykÃkðk ÃkzÞk. íÞkhçkkË rþðkSyuu MkwçkuËkhkuLku ykihtøkÍuçkLkk
LkkUÄ ykøkúk Ëhçkkh{kt nksh hnuðk fnuðk{kt ykÔÞwt. Ãkhtíkw Ëhçkkh{kt íku{Lkwt yÃk{kLk Úkíkkt ÚkÞu÷k rðhkuÄLku
fkhýu rþðkSLku fuË fhðk{kt ykÔÞk. (1660) Ãkhtíkw íku íÞktÚke AxfeLku Lkef¤e sðk{kt MkV¤
ÚkÞk. íku ÃkAe íku{Lku {w½÷ku MkkÚku Mkíkík Mkt½»kkuo Úkíkk s hnÞk.rþðkSyu Wfík ík{k{ rfÕ÷k ÃkkAk
Síke ÷eÄk. yLku MkwhíkLke ÷qtx (1670) fhe {w½÷kuLku Ãkzfkh VufÞku.
Lkfþk Lkt.10.4 rþðkS nMíkfwt {hkXk Mkk{úksÞ
rþðkSyu hkÞøkZLku hksÄkLke çkLkkðe (1674) ÃkkuíkkLkku hksÞkr¼»kuf fhkðe AºkÃkríkLke ÃkËðe
Äkhý fhe. íku ÃkAe íku{ýu Ërûký ¼khík{kt yuf{kuxwt yr¼ÞkLk [÷kðe ðuÕ÷kuh yLku ÍªÍe MkrníkLkk
fýkoxfLkk ½ýk çkÄk rsÕ÷k Síke ÷eÄk. íku ÃkAeLkkt A ð»ko Lkk þkMkLkçkkË (1680) íku{Lkwt yðMkkLk
ÚkE økÞwt. ykx÷k xwtfk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk yu{ýu su {hkXk hksMk¥kkLkku ÃkkÞku LkktÏÞku íku ÷øk¼øk
186 EríknkMk
ËkuZMkku ð»ko MkwÄe Ãkrù{ ¼khík Ãkh «¼kðþk¤e çkLke hnÞku. rþðkS ÃkAe íku{Lkk Ãkwºk þt¼kS
økkËeyu ykÔÞk. Ãkhtíkw fux÷kf {hkXk MkhËkhkuyu rþðkSLkk çkeò Ãkwºk hkshk{Lkwt Mk{ÚkoLk fhíkkt
ÚkÞu÷k yktíkhrðøkúnu {hkXk Mk¥kkLku f{òuh fhe {wfe. ytíku ykihtøkÍuçku þt¼kSLku fuË Ãkfze íkuLke
níÞk fhe. íku ÃkAe íkuLke W¥khkrÄfkhe Mkøkeh ðÞLkk rþðkS ºkeò Ãkwºkðíke íkuLke {kíkk íkkhkçkkEyu
Mk¥kk Mkt¼k¤e íkkhkçkkE yLku þt¼kS ðå[u yktíkhf÷n [k÷w h¾kððk{kt {w½÷kuLku MkV¤íkk LkkUÄ
{¤e. ytíku r[íkÃkkðLk çkúkñý Ãkuïk çkk÷kS rðïkLkkÚku íkkhkçkkE ÃkkMkuÚke Mk¥kk MðnMíkf fhe.
W¥kh-Ãkrù{:
yfçkhu íkífk÷eLk fkçkw÷ økÍLke yLku ftËnkhLku Awxkt AðkÞk Aíkkt Mke{kðíkeo hksÞ
íkhefu {níðÃkwýo Mk{SLku ftËnkh Ãkh fçkòu s{kÔÞku (1595) Mk¥kh{kt Mkifk{kt Wfík «Ëuþku
{w½÷kuLke «ð]ríkykuLkk fuLÿ{kt hnu÷kt hksÞku níkkt ynª hkuþLkeykuLku Ãkwýo Ãkýu nhkðe (1625-
h6) Ëuðk{kt ykÔÞk níkk. íku{ Aíkkt {w½÷ku yLku ÃkkhMke (EhkLke) ðå[uLkku Mkt½»ko [k÷w s níkku.
yfçkhLkk {]íÞwçkkË ÃkkhMkeykuyu íku{Lkk þkMkf MkVkðe þkn yççkkMk «Úk{Lkk Lkuík]íð Lke[u ftËnkh
Síkðk rLk»V¤ «ÞkMk fÞkuo. íku ÃkAe snktøkehLku yu «Ëuþ íku{Lku Ãkhík MkkUÃke Ëuðk Mk{òÔÞku. Ãkhtíkw
snktøkehLkk Ãkkzíkkt ÃkkhMkeykuyu ftËnkh Síke ÷eÄwt. (1622) íku ÃkAe þknsnkt yu VheÚke ftËnkh
MðnMíkf fÞwo Ãkhtíkw ÃkkhMkeykuyu íku VheÚke Síke ÷eÄwt. (1649) yk{ ykðku {w½÷ ÃkkhMke støk
Auf ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤ MkwÄe [k÷íkku s hnÞku. {w½÷kuLku yu{kt Äkhe MkV¤íkk {¤e Lkne íku
ÃkAe WÍçkufkuLku ðþ{kt fhðk íkuLku çkÕ¾Ãkh yk¢{ý fhðwt ÃkzÞwt. yk ÞwØ{kt íkuLke òLk{k÷Lke
¼khu ¾wðkhe Úkíkkt ykihtøkÍuçku ftËnkh {wÆu nðu ðÄw Mkt½»ko fhðkLkwt {ktze ðkéÞwt yLku EhkLk MkkÚku
VheÚke {iºke MktçktÄku çkktæÞk.
ðkMíkð{kt yfçkhfk÷eLk {w½÷þkMkLk{kt {wÏÞíðu rðMíkhýLke Lkerík ¾kMk fheLku yÃkLkkððk{kt

ykðe níke. Ãkhtíkw ykihtøkÍuçkLkk Mk{ÞÚke {w½÷kEík þkMkLkLkk ÃkíkLkLkkt r[Lnku Ëu¾kðk {ktzÞku
níkku. hksÃkqík hksðeyku MkkÚkuLkk MktçktÄku{kt ykðu÷e ykux íkÚkk {hkXk Mk¥kkLkk ÞwØu {w½÷ Mkk{úksÞLku
n[{[kðe LkktÏÞwt nkuðkÚke íkuLkk ðkhMkËkhkuLkk Mk{Þu {w½÷ Mkk{úksÞLkwt Úkðk ÃkkBÞwt.
(1 ) þknsnkoyu çkeòÃkwh-økku÷fktzk{kt fE þíkkuoLku ykÄkhu þktrík MÚkkrÃk ?
............................................................................
(2 ) ËÏ¾ý MktË¼uo ykihtøkÍuçkLke Lkerík nuðe níke ?
............................................................................
(3 ) rþðkSLkku hksÞkr¼»kuf fÞk MÚk¤u ÚkÞku níkku ? íku{ýu fÞwt ÃkË Äkhý fÞwo níkwt ?
EríknkMk 187
............................................................................
(4 ) fÞk {w½÷ þkMkfLku W¥kh-ÃkrùLkkt Mk{ekðíkeo ÞwØku{kt Ãkw»f¤ ¾[o Úkðk ÃkkBÞku ?
............................................................................
LkkUÄ ík{u su þeÏÞk

rËÕne MkÕíkLkíkLkk rð½xLk çkkË (1526) çkkçkhu ®nË{kt {w½÷ Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk fhe.
yk {kxu íkuLku þYykík{kt yLkuf MÚkkrLkf hksðeyku MkkÚku ÞwØku fhðkt ÃkzÞkt. ÃkkýeÃkíkLkk «Úk{
ÞwØ{kt Eçkúkrn{ ÷kuËeLku nhkÔÞk ÃkAe ÃkkýeÃkík ÞwØ (1526) {kt W¥kh¼khíkLke MkkiÚke {kuxe Mk¥kk
yuðk hkýk Mktøkúk{®MknLku nhkÔÞk. çkkçkhLkk {]íÞwçkkË (130) íkuLkku Ãkwºk nw{kÞw økkËeyu ykÔÞku.
íkuLku fLkkusLkk ÞwØ (1Ãk40) {kt nhkðeLku þuhþkn Mkqheyu Auf (1ÃkÃkÃk) MkwÄe íkuLkk {kxu ½ýk
Ãkzfkhku W¼k fÞko. Ãkhtíkw nw{kÞwyu (1ÃkÃkÃk {kt) rËÕne VheÚke fçksu fhe {w½÷ Mkk{úksÞLkku ÃkkÞku
®nË{kt VheÚke {sçkwík çkLkkÔÞku. íkuLkk ykfÂM{f {]íÞw çkkË {kºk 13 ð»koLke ðÞu yfçkhu çkih{¾kt
yLku yLÞLke {ËËÚke Mk¥kk Mkt¼k¤e. ðÞMfÚkíkkt íkuýu ÷øLkMktçktÄku yLku {uºke MktçktÄku íkÚkk Wå[ nkuÆkyku
Ãkh hksÃkqík hksðeykuLke rLkÞwfík îkhk {w½÷ hksÃkqík Mkt½»kkuoLku MÚkkLk Mkw{u¤ MÚkkrÃkík fÞkuo
økwshkík,rçknkh,çktøkk¤,Ãktòçk yLku Mk{økú W¥kh ¼khíkLku ÃkkuíkkLku nMíkf fÞko ÃkAe íkuýu ËÏ¾ýLkkt
çknkh,çkwhnkLkÃkwh,yn{ËLkøkh,yMkeMkøkZ ðøkuhLu ku {w½÷ Mkk{úksÞ{kt òuze ËeÄkt. íkuLkk W¥khkrÄfkhe
snktøkehu Ãký ËÏ¾ý {kxuLke rðMíkkhðkËe Lkerík [k÷w hk¾e. þknsnktyu çkeòÃkwh yLku økku÷fktzk
rðsÞ (1636) îkhk yk LkeríkLkku y{÷ fÞkuo sÞkhu ykihtøkÍuçku yk¢{f Lkerík yÃkLkkðe. Ãkheýk{u
íkuLku {hkXkyku Mkrník ËÏ¾ý{kt Mkíkík ÞwØ fhíkkt hnuðwt ÃkzÞwt. òufu íkuLkk þkMkLkfk¤{kt {w½÷
Mkk{úksÞLke Mke{kyku rðMíkhe nkuðk Aíkkt {w½÷kELkk ÃkíkLkLke þYykík Ãký yk Mk{Þu s ÚkE. nðu
hksÃkqíkku yLku {hkXkyku suðe «kËurþf Mk¥kkyku MkkÚku {w½÷ þkMkLkLkkt MktçktÄku íkwxðk ÷køÞk níkk.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) çkkçkhfk÷eLk {w½÷ Mkk{úksÞLke «khtr¼f ÂMÚkríkLkwt ðýoLk fhku.
(2 ) yfçkhLkku MknkÞf-Mkthûkf fkuý níkku ? yfçkh þkMkLkLkk «kht¼u ®nË{kt fE fE
hksMk¥kkyku níke ?
(3 ) yfçkhu ËÏ¾ý{kt {w½÷kuLke Mkðkuoå[íkk fE heíku MÚkkrÃkík fhe ?
(4 ) ykihtøkÍuçku hksÃkqíkku MkkÚku yøkkW fhíkkt fE fE swËe Lkeríkyku yÃkLkkðe ?
(5 ) ykihtøkÍuçku {hkXk Mk¥kkLkku Mkk{Lkku fE heíku fÞkuo ?

10. 1
188 EríknkMk
(1 ) çkkçkhu ¼khík Ãkh yux÷k {kxu yk¢{ý fÞwo fu íkuLku {æÞ yurþÞk{kt ¼khu {w~fu÷e ¼kuøkððe
Ãkzíke níke. ¼khíkLke yÂMÚkh ÂMÚkríkyu íku{kt {wÏÞ ¼qr{fk rLk¼kðe.
(2 ) çkkçkhu «¼kðþk¤e heíku h{e (ykuXxku{Lk-ykuM{kLkeÞk) ÞwØLkerík yÃkLkkðe níke.
(3 ) çkkçkhu su {w~fu÷eykuLkku Mkk{Lkku fÞkuo íku{kt (1) íkuLkk fw÷eLk MkuLkkÃkríkyku ðíkLk Ãkhík sðk
EåAíkk níkk íkÚkk (h) hkýk Mktøkúk{®Mknu íkuLkk rðYØ{kt ík{k{ hksÃkqíkkuLkku yuf Mkt½ håÞku LkkUÄ
níkku. íku {wÏÞ Au.
(4 ) hkýk Mktøkúk{®Mkn yLku {uËeLkehkÞ
10. 2
(1 ) nw{kÞwLku þuhþkn Mkk{u rLk»V¤ rLkðzÞku fkhý fu íkuLkk ¼kE r{Íko ®nËLku ÃkkuíkkLku Mðíktºk
ònuh fÞkuo.
(2 ) þuhþkn ¼khu ÞwØ fkiþ÷ Ähkðíkku níkku. yu{ktÞ nw{kÞwLku nhkÔÞk ÃkAe íku yV½kLk LkkÞf
çkLke økÞku.
(3 ) (f) {k¤ðk (¾) hksÃkqíkkLkk (øk) ®MkË (z) çktøkk¤
(4 ) (f) íkuýu Mkhfkh íku{s Ãkhøkýk fûkkLkk MÚkkrLkf ðneðxLku ÔÞðÂMÚkík fÞkuo.
(¾) íkuýu økúktz xÙtf hkuz (S.xe.ykh.zuÕnk WÄMke îkhk rLkŠ{ík) Lkku «kht¼ fÞkuo níkku.
10. 3
(1 ) yfçkhu çkih{¾ktLku yux÷k {kxu çkh¾kMík fÞkuo fkhý fu íku çkÄw rLkÞtºký MðnMíkf fhðk
{kLkíkku níkku yLku yuf Mðíktºk þkMkf suðwt ðíkoLk fhíkku níkkuu.
(2 ) hksÃkqík,yV½kLk,yn{ËLkøkh,fkçkw÷,ftËnkh
(3 ) {uðkzLkk {nkhkýk «íkkÃk
(4 ) [ktËçkeçkeLku yn{ËLkøkh
10. 4
(1 ) {r÷f ytçkh
(2 ) çkeòÃkwh-økku÷fktzk
(3 ) {ehsw{÷k
(4 ) {hkXk
10. 5
(1 ) çkeòÃkwh yLku økku÷fktzkyu {w½÷ ykrÄÃkíÞ Mðefkhe ðkŠ»kf ¼ux ðøkuhu ykÃkðkLkwt MðefkÞwo.
(2 ) ykihtøkÍuçku yk¢{f Lkerík yÃkLkkðeLku Mkíkík ÞwØku fÞuo hkÏÞkt.
(3 ) hkÞøkZ,AºkÃkrík
(4 ) þknsnkt.
ÃkkXktík «&™ku {kxuLkk Mktfuíkku :

(1 ) swyku Vfhk Lkt.10.1 Lkku Ãkuhk Lkt.4 yLku 5
(2 ) çkih{¾kt - swyku Vfhk Lkt.10.4 yfçkh ytíkøkoík
(3 ) swyku Vfhk Lkt.10.4. (ËÏ¾ý)
(4 ) swyku Vfhk Lkt.10.5 (hksÃkwík)
(5 ) swyku Vfhk Lkt.10.5({hkXk)
EríknkMk 189
{kuzâw÷ - 2 ¼khík{kt «kËurþf hkßÞkuLkku WËÞ
LkkUÄ
11
¼khík{kt «kËurþf hkßÞkuLkku WËÞ
ðíko { kLk ¼khík{kt fw ÷ 29 hksÞku («kt í kku ) Au . íku Ëhu f Lku Ãkku í kkLke rðrþü
¼k»kk,¼qøkku¤,¾kLk-ÃkkLk yLku MktMf]rík Au. íku ¼khíkLke MktMf]ríkLku Mk{]Ø yLku rðrðÄíkkÃkwýo çkLkkðu
Au. ík{Lku LkðkE ÷køkþu fu yk rðrðÄ «Ëuþku{kt ykðe (yLkufíkk{kt yufíkkðk¤e) MktMf]rík rðfrMkík
fuðe heíku ÚkE þwt íku yLktíkfk¤Úke ykðe s níke ? sÞkhu ykÃkýu EríknkMkLkkt Ãk]cku WÚk÷kðeyu
Aeyu íÞkhu yLkw¼kðe Au fu íÞkhu rðrðÄ YÃkku{kt yLkuf «Ëuþku nÞkík níkk yLku íku{kt Mk{Þktíkhu
yLku yrðhíkÃkýu Úkíkkt ÃkrhðíkoLkkuLke yk «r¢Þk Mkíkík [k÷íke s hne níke.
yk «fhý{kt ík{Lku rðrðÄ «kËurþf hksÞkuLku ÷økíke çkkh{ktÚke yZkh{kt Mkifk Ëh{ÞkLkLke
yiríknkrMkf Ãk]c¼qr{Lkku ÏÞk÷ ykÃkeþwt. yk ð¾ík{kt fux÷kf «Ëuþku nk÷Lkkt hksÞkuLkk ¼køkYÃk
Au. Ëk.ík. sÞÃkwh,òuÄÃkwh yLku WËÞÃkwh yu ík{k{ {æÞÞwøk{kt Mðíktºk yuðkt «kËurþf hsðkzkt níkkt
yLku hksMÚkkLk hksÞ Lkk rsÕ÷k Au. fux÷kf «kËurþf hksÞku íkku nðu yuf hksÞ fhíkkt ðÄwLkk yks
¼køkYÃk Au. su{ fu rðsÞLkøkh Mkk{úksÞ (E.Mk.1336-1565) nk÷Lkkt fýkoxf,yktÄú yLku
íkr{÷Lkkzw yu{ ºký hksÞkuLkku yuf ¼køk níkku. fux÷ktf «kËurþf hsðkzkt yuðkt Au fu suLkkt Lkk{
Ãknu÷kt níkk yu s ÞÚkkðík h¾kÞkt Au Ãkhtíkw íku{kt Mk{krðü rðMíkkhku swËk swËk Ãký Au. Ëk.ík.
økwshkík,çktøkk¤,fk~{eh yLku ykurhMMkk yk hksÞkuLkwt ðíko{kLkfk÷eLk yÂMíkíð çkkh{k yZkh{kt
Mkifkðk¤wt s nkuðk Aíkkt íkuLke ¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík yu Mk{Þ fhíkkt swËe s òuðk {¤u Au.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMk çkkË ík{u...........
 çkkh{ktÚke yZkh{kt Mkifk ËhBÞkLkk rðrðÄ «Ëuþku, hksÞkuLku ÷økíke MktûkrÃík {krníke ykÃke
þfþku.
 «kËurþf hkßÞkuLkku yÚko Mk{S þfeþwt.
 «kËurþf hksÞku yLku rËÕne MkÕíkLkík íku{s {w½÷ Mkk{úksÞLkk ÃkkhMÃkrhf MktçktÄkuLkwt MðYÃk
Mk{S þfeþwt.
 rðrðÄ «kËurþf hksÞku ðå[uLkk yktíkhMktçktÄku Mk{òðe þfeþwt.
 yk «kËurþf hksÞkuLke hksfeÞ rð[kMkhýe yLku MktøkXLkkuLke Mk{s ykÃke þfþku.
 yk «kËurþf hksÞLke ykŠÚkf-MkktMf]ríkf ÂMÚkrík ðýoðe þfþku.
190 EríknkMk
¼khík{kt «kËurþf hkßÞkuLkku WËÞ {kuzâw÷ - 2
 yk «kËurþf hksÞLku ÷økíke {krníke Ãkwhe Ãkkzíkk ËMíkkðuòuLke ÞkËe çkLkðe þfþku.
 yuf LkkLkfzk ÃkkX{kt yu ík{k{Lke rðøkíkðkh {krníke Mk{kðe ÷uðe {w~fu÷ Au. íkuÚke yºku
fux÷kf Ëüktíkku xktfÞkt Au, su Lke[u «{kýu Au.
11 . 1 ‘«kËurþf hksÞ’ yLku ‘«kËurþfíkk’ þçËkuLke Mk{s: LkkUÄ
«kËurþfíkk yux÷u þwt ? «kËurþfíkkLku hksfeÞ rðþu»kíkkyku fne þfkÞ hkMkfeÞ hksðtþku
WÃkhktík «kËurþfíkkLke yLÞ fux÷ef rðþ»kíkkyku Ãký Au. yk rðþu»kíkkyku suíku «Ëuþ{kt rðrMkík
Úkíke nkuÞ Au yLku Mk{Þ MkkÚku rðfrMkík síke nkuÞ Au. ykðe fux÷ef «kËurþf rðþu»kíkkyku yk
«{kýu ðýoðe þfkÞ.
(1 ) íkuLkku yuf {níðÃkwýo ¼køk Au ¼k»kk Ëk.ík.WzeÞk,økwshkíke,çktøkk¤e ðøkuhu ½ýe çkÄe
¼k»kkyku ¼khíkLkk rðrðÄ «Ëuþku{kt çkku÷kÞ Au. yk ¼k»kkyku «khtr¼f {æÞÞwøk{kt rðfMkðk
Ãkk{e. òufu íku yufÞk çkeòYÃk{kt íkku Sðtík níke s. íku{ Aíkkt {kuxu¼køku yrøkÞkh{kt yLku
çkkh{kt Mkifk{kt «kËurþf ¼k»kkyku Mkhfkhe fk{fks yLku ËMíkkðuòu{kt ðÃkhkíke ÚkE. MkkÚku
MkkÚku MkkrníÞ Ãkh h[Lkkyku Ãký yk ¼k»kkyku{kt h[kíke ÚkE.
(2 ) yuf çkeS rðþu»kíkk níke «kËurþf MðYÃkLke ÄkŠ{f Ãkqò-ÃkkX rðrÄyku, Ëk.ík. ykurhMMkk{kt
søkÒkkÚkSLke Ãkwò rðrÄ suíku ÃkhËuþ Ãkqhíke s {ÞkorËík níke.íku ÃkkA¤Úke hksÄ{o çkLkíkkt
hkòykuyu Ãký íku ¼k»kk{kt s Ãkqò ÃkkX {ÞkorËík níke. yÃkLkkðe níke. ykðk Mktíkku yLku
Ãkqòheyku yufÚke çkeò MÚk¤u síkkt íÞkt Ãký yk ¼k»kkLkwt yLku òríkykuLkwt «[÷Lk ðæÞwt.
økwYLkkLkf,íkwfkhk{,Lkk{Ëuð yLku huËkMk ðøkuhu yu ykðk «kËurþf Mkt«ËkÞku MÚkkÃÞk níkk.
yuf ðÄw Ë»xktík xktfeyku íkku sýkþu rËÕneLkk MkwVeMktík økuMkqËhks (1321-1422) r[~íke
rMk÷rMk÷k (Mkt«ËkÞ) Lkk Mktík níkk. íku rËÕneÚke Auf ËÏ¾ý{kt Ëki÷íkkçkkË (Ëuðrøkhe)
økÞk níkk íÞkhu íku {kºk Mkkíkð»koLke ðÿLkk níkk. íÞktÚke rËÕne ÃkkAk ykÔÞk yLku 63 ð»ko
MkwÄe hnÞk çkkË íki{qhLkk yk¢{ý xkýu (1398) Vhe ËÏ¾ý{kt MÚkkE ÚkÞk.
(3 ) ykðk «kËurþf {Úkfku yufçkeòÚke Mkkð y÷øk Lk níkkt.ÃkhMÃkhLkku ÄkŠ{f rðrÄyku WÃkhktík
ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ yLku ÷uðz-Ëuðz îkhk Ãký íku{Lke ðå[u MktçktÄ MÚkÃkkíkku níkku. Ëk.ík.
ÃktËh{kt Mkifk{kt huþ{Lkk ðýkxfk{ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ðýfhku yu økwshkík{ktÚke rðsÞLkøkh{kt
MÚk¤ktíkh fÞwO níkwt. íÞktÚke çknw{íke hksÞku ÚkELku ykr£fk yLku EhkLk MkwÄe MÚk¤ktíkh ÚkÞu÷
òuðk {¤u Au.
(4 ) yLÞ yuf rðþu»kíkk rçknkh,çktøkk¤,ykMkk{,hksMÚkkLk suðk MÚk¤kuLke «kËurþf f÷k
þir÷ykuLkk MÚkkrLkf yLku «kËurþf fûkkkyu ÚkÞu÷ rðfkMk òuðk {¤u Au. yu{kt ÃkrhðíkoLkku
ykðíkk økÞkt. yk hksÞku ðå[u ÞwØku Ãký ÚkÞk Aíkkt íku{ýu ÃkkuíkkLke f÷k þi÷eyku sk¤ðe
hk¾e.Ëk.ík.rðsÞLkøkhLkk þkMkfku ÃkkuíkkLku ‘rnLËw Mkwíkhkýk’ fnuíkk. suLkku yÚko ÚkkÞ rntËw
Mkw÷íkkLk yk MkwÕíkkLk þçË {q¤ rËÕne MkÕíkLkík ÃkkMkuÚke íku{Lku {éÞku níkku.
ykðkt «Ëurþf hksÞku, rËÕne MkÕíkLkík íkÚkk {w½÷ Mkk{úksÞMk¥kk{kt þku íkVkðík níkku ?
Wfík rðþu»k rðMíkkhkuLke rðrþü ¼k»kk yLku MktMf]ríkLku íkÚkk íkuLke hksfeÞ yLku ÷~fhe
ûk{íkkLku ÷eÄu Ãký «kËurþf ¼k»kk rðfMkðk Ãkk{e níke.
EríknkMk 191

(1 ) ¼khíkeÞ «kËurþfíkkLke [kh rðþu»kíkku Ëþkoðku.
LkkUÄ ............................................................................
(2 ) {æÞfk¤{kt ¼khík{kt rðfMku÷e «kËurþf f÷kþi÷eykuLkkt Lkk{sýkðku.
............................................................................
(3 ) {æÞfk¤{kt ¼khíkLkk rðrðÄ «Ëuþku{kt fÞk fÞk ¼rfík-Mkt«ËkÞ rðfMkk níkk ?
............................................................................
11 .2 «kËurþf hksÞkuLkku WÆ¼ðLkku Mkk{kLÞ EríknkMk:

yk «fhý{kt íku{ Mkkík{ktÚke íkuh{ktÚke Mkifk{kt WË¼ðu÷kt «kËurþf hksÞkuLkk EríknkMkLke
MktrûkÃík òýfkhe {u¤ðþku.
rËÕne MkÕíkLkíkLkku ½ýk çkÄk hksÞku su{ fu çktøkk¤,rçknkh,økwshkík,{k¤ðk,hksMÚkkLkLkkt
yLkuf hksÃkqík hksÞ su{fu hýÄ¼kuh,ò÷kih,Lkkøkkih,ys{uh,ËÏ¾ýLkk ðkhtøkík yLku ík÷tøkýk
ËuðøkeheLkk ÞkËð,ò÷kih,Lkkøkkih,y{suh,ËÏ¾ýLkk ðkhtøkík yLk. ík.÷tøkýk hksÞku ËuðrørhhLkk
ÞkËð,îkhMk{wÿLkk nkuÞ {ËwhkELkk Ãkktzð ðøkuhu hksÞkuLkku rðfkMk ÚkÞku. y÷kWÆeLk ¾÷SLkkt
yLkuf ÞwØ yLku {nB{Ë íkw½÷fk¤{kt rËÕneÚke Ëki÷íkkçkkË yLku ËÏ¾ý{kt sðk ytøku ykÃkýu
ykøk¤ WÃkh òuE økÞk Aeyu. ykðk su su «Ëuþku MkÕíkLkík MkkÚku òuzkÞk níkk íÞkt ðneðxfíkko-
Mkwçkk rLk{ðk{kt ykðíkk. íkuh{k Mkifk{kt (1206) {kt MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk Úke Mkku¤{kt Mkifk(1526)
{kt íkuLkk ytík MkwÄe ykðk «ktíkkuLku rËÕne MkkÚku òuzðk-rð¾wzk ÃkkzðkLke «r¢Þk [k÷ws hne. rVhkus
íkw½÷fu Ãký ÃkkuíkkLkLkk økw{kðu÷ «Ëuþku ÃkkAk {u¤ððk «ÞíLkku fÞko. Ãkhtíkw íki{qhu rËÕne yk¢{ý
(1398) Úkfe yLkuf rLkËkuo»k rnLËw,{wrM÷{ †eyku-ÃkwY»kku yLku çkk¤fkuLke Ëun - níÞkyku fhe. MkkÚku
MkkÚku rËÕneLke MkÕíkLkík Mk¥kkLku Ãký Lkçk¤e Ãkkze.
rËÕne ÃkhLkk íki{whLkk yk¢{ý Lkku ÃktËh ð»ko çkkË MkÕíkLkík Mk¥kkLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt. íÞkhçkkË
økwshkík,{k¤ðk yLku ðkhkýMke ÃkkMkuLkk òiLkÃkwh{kt Mðíktºk Mk¥kkykuLke fhíke. økwshkík yLku òiLkÃkwh
Mkíkík rËÕneLkk ÷kuÄe MkwÕíkkLkku MkkÚku Mkt½»ko fhíkk hnÞk. ytík{kt Eçkúkrn{ ÷kuÄeLkk þkMkLk (517-
26) rçknkh Mðíktºk ÚkE sðk ÃkkBÞwt. Ãktòçke Mkwçkk Ëki÷ík¾kLku Ãký çk¤ðku fheLku ¼khík Ãkh yk¢{ý
fhðk {kxu çkkçkhLku yk{tºký ÃkkXÔÞwt. suLkku ÃkkýeÃkíkLkk «Úk{ ÞwØ (1826) {kt çkkçkhLkk rðsÞ
MkkÚku ytík ykðíkkt ynª {w½÷ðtþLke Mk¥kk MÚkÃkkE. yk Mk{økú Mk{Þ ËhBÞkLk «kËurþf hksÞðtþkuLke
þrfík-Mk¥kk ûkeý Úkíke økE.Ãkhtíkw íku{Lke ¼k»kk,f÷k,MkkrníÞ yLku Ä{o suðe fux÷ef rðþu»kíkkyku
Sðtík hne. yÞkh{kt Mkifk{kt {w½÷ Mk¥kkLkk ÃkíkLk çkkË «ktíkeÞ Mkwçkkykuyu çk¤ðk fÞkuLku MðíktºkMk¥kk
MÚkkÃke. Ãkrhýk{u fux÷ef Lkðe «kËurþf Mk¥kkyku suðku fu Ãktòçk,çktøkk¤,yðÄ,ËiÿkçkkË,{iMkqh yLku
{hkXkykuLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku.
192 EríknkMk
(1 ) MkÕíkLkík Mk¥kkLkwt ÃkíkLk fÞkhu ÚkÞwt ?
............................................................................
(2 ) Eçkúkne{ ÷kuÄeLkk þkMkLkfk¤{kt fÞk çku «Ëuþkuyu Mðíktºk Mk¥kk MÚkkÃke ?
............................................................................
LkkUÄ
«kËurþf hksÞkuLkk EríknkLkwt rðþu»k yæÞÞLk:
11 . 3 òiLkÃkwh:
ðíko{kLk Mk{Þu òiLkÃkwh W¥kh«ËuþLkk ðkhkýMke (çkLkkhMk) ÃkkMku økku{íkeLkËeLku rfLkkhu
ykðu÷wt Au. rËÕne MkÕíkLkíkLkk ÃkqðkoÄ{kt íku yuf Mk{]Ø «Ëuþ níkku. íkuLkku Mkwçkku {r÷f Mkhðh níkku. íku
rVhkus íkw½÷fLkk þkMkLk{kt yuf {níðLkku W{hkð níkku. {kunB{Ë íkw½÷fu íkuLku {tºke çkLkkðeLku
MkwÕíkkLkLkwt þfoLke ÃkËðe ykÃke níke. suLkku yÚko ÃkqðoLkku Mðk{e ÚkkÞ Au. íku ÃkAe {r÷f Mkhðh yu s
Lkk{Úke yku¤¾kíkku hnÞku íki{wh Lkku yk¢{ýku çkkË Lkçk¤ku Ãkzu÷e MkÕíkLkíkLke rLkçko¤íkkLkku ÷k¼
÷ELku Mðíktºk þkMkf çkLke çkuXku. íkuLkk ÃkAe íkuLkku W¥khkrÄfkhe (Ãkwºk) {wçkkhf þkn økkËeyu ykÔÞku.yu
Mk{Þu rËÕne MkÕíkLkíku òiLkÃkwh Síkðk rLk»V¤ «ÞkMk fÞko.E.Mk.1402 {kt {wçkkhf þknLkk ¼kE
Eçkúkrn{ þkn þfeoLke Mk¥kk MÚkÃkkE. íku rðîkLk,Ä{o «u{e yLku f÷k «u{e níkku. íkuðk nMíkf÷kLkku
Ãký Mkthûkf níkku. íkuýu rðfMkkðu÷ þi÷e þfeo þi÷e íkheuf òýíke çkLke. yk þi÷e Ãkh rnLËwf÷kLkku
Ãký «¼kð níkku. íÞkhçkkË nwMkiLkþkn þfeoLkk þkMkf 458-1505) {kt çkn÷ku÷ ÷kuÄe MkkÚku ¼khu
Mkt½»kkuo ÚkÞk. çkn÷ku÷ ÷kuÄeyu òiLkÃkwh Ãkh yk¢{ý (1484) fhíkkt nwMkiLkþkn {kÞkuo økÞk. íku ÃkAe
çkn÷ku÷ ÷kuËeyu òiLkÃkwh ÃkkuíkkLke hksÞLkk ¼u¤ðe ËeÄwt. yk{ nwMkiLk þkn çkkË þfeo ðtþLkku ytík
ykðe økÞku.
11 . 4 fk~{eh:
fk~{eh ®nËLke W¥khu ykðu÷w yLku [khu çkkswÚke çktÄ yuðwt yuf hksÞ Au. yøkeÞkh{kt Mkifk
MkwÄe íÞkt þiðÃktÚke rnLËw hksðeykuLkwt hksÞ níkwt. yhçke «ðkMke yk÷-çkYLkeyu yk Mk{Þu íÞktLke
{w÷kfkík ÷E íkuLke LkkUÄ ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf-y÷-rnLË {kt fhe Au. íkuLkk sýkÔÞT {wsçk yu ð¾íku
fkÂ~{h{kt çknkhLkk ®nËwLkku «ðuþ Ãkh Ãký «ríkçktÄ níkku. E.Mk.1320 {kt fkÂ~{h {ktøkku÷
yk¢{ýkuLkwt ¼kuøk çkLÞwt. þBMkwÆeLk þknu yk þið hksðeLku nhkðeLku fkÂ~{hLke hksÞMk¥kk nMíkøkík
fhe (1339) íÞkhçkkË fkÂ~{h Ãkh EM÷k{Lkku «¼kð ðæÞku. íku ÃkAe íÞktLkk yuf MkwÕíkkLk rMkftËh
þknu (1389-1413) yuf Mk¾ík þkne Vh{kh îkhk fkÂ~{he rnLËw yLku ¾kMk fheLku çkúkñýkuLku
EM÷k{ ytøkefkh fhðk yÚkðk fkÂ~{h Akuzðk sýkÔÞwt. fkÂ~{hLkku MkkiÚke {kuxku þkMkf íkku siLkw÷
ykrçkËeLk (1420-70) níkku. íku ½ýku çkwrØ þk¤e níkku. íkuýu {kuxk¼køkLkk rnLËwykuLku ÃkkAk
çkku÷kðe ÷eÄk. íkuýu SÞkðtþku yLku økkiðtþku ðÄ Ãkh «ríkçktÄ Vh{kÔÞku yLku hksÞLkkt ½ýkt {níðLkkt
MÚkkLkku Ãkh rnLËwykuLke rLk{ýwtf fhe. íkuýu {trËhkuLkwt Mk{khfk{ yLku Lkð rLk{kýo fk{ Ãký fhkÔÞtw.
{w½÷çkkËþkn yfçkhLkk Ëhçkkhe EríknkMkfkh yçkw÷ VÍ÷u LkkuæÞwt Au fu yu ð¾íku fÂ~{h{kt yufMkkuLku
Ãk[kMk {kuxkt {trËhku níkk. MkwÕíkkLk siLkw÷ ykrçkrÆLku sB{wLkk rnLËw hkòLke Ãkwºke MkkÚku ÷øLk fÞko
níkk. {kxu fux÷kf rððu[fku siLkw÷ ykrçkÆeLkLku ‘f~{ehLkku yfçkh’ økýkðu Au. íkuLkk Mk{Þu fkÂ~{hLke
Mk{wrØ ½ýe ðÄe nkuðkÚke fux÷kf íkuLku ‘çkwËþkn’ yÚkðk fkÂ~{hLkku {nkLk hksðe Ãký fnu Au. yk
EríknkMk 193
MkwÕíkkLku çktÄku çktÄkðe{ktÚke Lknuhku fZkðe fkÂ~{hLke ¾uíkeLku ½ýe ¾kuxe MknkÞ fhe níke. yLkkð]rü
(Ëw»fk¤) fu yLÞ fwËhíke ykÃkr¥kyku xkýu íku ¾uzwíkkuLku ykŠÚkf íkÚkk ½kMk yLku yLkksLkk YÃk{kt Ãký
MknkÞÃkwhe Ãkkzíkku níkku.
yk MkwÕíkkLk-siLkq÷ ykrçkËeLku [÷ýe Lkkýkt çkòh rLkÞtºký yLku ðÃkhkþe [esðMíkwykuLkkt
LkkUÄ ¼kðrLkÄkohý suðkt sYhe Ãkøk÷kt ¼Þko níkk. su [esðMíkwLke íkuLkk hksÞ{kt yAík nkuÞ íkuLke
ykÞkík {kxu Ãký íkuýu ykŠÚkf MknkÞíkk fhe níke. {eXkLke yAík rLkðkhðk íkuýu {eXwt ÷Æk{Úke
{tøkkððk MktË¼o ÔÞkÃkkheykuLku {ËË fhe. íkuýu þ†uMkhò{ íku{s nMíkrþÕÃkLkk{ fkMk,ÃkíÚkhLkwt
fkuíkhfk{ íkÚkk Ãkku÷eþfk{ fhðk íkuýu fkøk¤ çkLkkððk yLku ÃkwMíkfku çkktÄðk çkLkkððk fkheøkhkuLku
Mk{hftË {kuf÷e íku{Lku íkk÷e{çkØ fhkÔÞk níkk. yksu suLku {kxu fkÂ~{h «ÏÞkík Au íku WLkLke
þk÷ðýkxfk{Lke þYykík fhkðe. íkuLku siLkøkehe,siLk¾u÷ yLku siLkÃkwh suðkt LkøkhkuLkku ÃkkÞku Lkkt¾eLku
íÞkt yuf Mkhkuðh yLku ðå[u f]rºk{ xkÃkw çkLkkðzkÔÞk níkku. íkuLke MkkiÚke {kuxe MkV¤íkk ðq÷h Mkhkuðh
Ãkh ‘òÞLkk÷tfk’ Lkk{Lkku f]rºk{ xkÃkq çkLkkðeLku íÞk ÃkkuíkkLkk {kxu yuf {nu÷ yLku {ÂMsËLkwt rLk{koý
Ãký fhkÔÞw níkw.
MkwÕíkkLk siLkq÷ ykrçkËeLk MktMf]ík,ríkççkíke yLku yhçkeLkku rðîkLk níkku. íkuýu MktMf]ík yLku
VkhMke rðîkLkkuLku hksÞk©Þ Ãký ykÃÞku níkku.íkuLkk yk©Þ Lke[u ‘{nk¼khík’ íku{s fÕnýLkk
økútÚk ‘hksíkhtrøkýe’ Lkku VkhMke ¼k»kk{kt yLkwðkË ÚkÞku níkku. yus heíku ½ýe çkÄe VkhMke yLku
yhçke h[LkkykuLkku rnLËe yLkwðkË Ãký ÚkÞku níkku. íku ¾wË yuf Mkkhku frð níkku. íkuýu ‘fwíkwçk’ Lkk
WÃkLkk{Úke ½ýe frðíkkyku h[e níke. Ãkhtíkw íkuLkk yðMkkLk çkkË fkÂ~{hLke økkËeyu ykðu÷k fux÷kf
rLkçko¤ þkMkfkuLku ÷eÄu ¼ú{ Vu÷kðk ÃkkBÞku. íkuLkku ÷k¼ WXkðeLku çkkçkhLkk MktçktÄeykuyu fÂ~{h Ãkh
fçkòu s{kÔÞku. Auðxu (1586{kt) yfçkhu fkÂ~{hLku Síke ÷ELku {w½÷ Mkk{úksÞLkku ¼køk çkLkkðe
ËeÄwt.
11.5 çktøkk¤:
ykX{ktÚke çkkh{k Mkifk ËhBÞkLk çktøkk¤,yLkw¢{u Ãkk÷ yLku MkuLk hksðeykuLkk rLkÞtºký
Lke[uLkwt yuf {níðÃkwýo hksÞ níkwt. íku rËÕneÚke ½ýwt Ëwh ykðu÷wt níkwt.ykx÷wt ËwhLkwt ytíkh,Mkt[kh yLku
ðknLk ÔÞðnkhLkkt MkkÄLkkuLkku y¼kð yLku yMknÞ ðkíkkðhýLku fkhýu íkuLkk Ãkh rLkÞtºký ò¤ððwt
½ýwt {w~fu÷ fk{ níkwt. íkuÚke íkuLku Mðíktºk hk¾ðwt ÔÞksçke níkwt øÞkMkwÆeLk íkw½÷fu çktøkk¤Lku
÷¾Lkkixe,Mkíkøkkoð yLku MkkuLkkhøkkð suðk ºký Mðíktºk «Ëuþku{kt Ôknut[eLku yk {w~fu÷e n÷ fhðk
«ÞíLk fÞko Ãkhtíkw [kiË{k Mkifk{kt íku yuf Mðíktºk hksÞ çkLke sðk ÃkkBÞwt.
E.Mk.1342 {kt nkÍe Er÷ÞkMk¾kLku çktøkk¤Lku MktøkrXLk fhe Er÷ÞkMk þknLkk WÃkLkk{
MkkÚku íÞkt Lkðk hksðtþLkku ÃkkÞku LkktÏÞku. íkuýu ykurhMMkk yLku ríkhËwh Ãkh yk¢{ýÚke Mkíkfo ÚkE
çktøkk¤ Síkðk ½ýeðkh rLk»V¤ «ÞkMkku fÞkuo.
Er÷ÞkMkþknLkk yLkwøkk{e þkMkfku{kt øÞkMkwÆeLk ykÍ{ {wÏÞ níkku íku rðîkLk níkku yLku
íkuýu VkhMke MkkrníÞLku MkkYt yuðwt «kuíMkknLk Ãký ykÃÞw níkwt. íku ÷kufkuLku íkhMÚk yLku ÞkuøÞ LÞkÞ
ykÃkðk {kxu Ãký òýeíkku níkku. yuf ð¾íku íkuLkkÚke yfM{kíku fkuE rðÄðkLkk ÃkwºkLke níÞk ÚkE sðk
Ãkk{e. rðÄðkyu fkÍe ÃkkMku LÞkÞ {ktøÞku.fkÍeyu þkMkf nkuðk Aíkkt íkuLku yËk÷ík{kt çkku÷kÔÞku íÞkt
fkÍeyu yuLku su Mkò fhe íku Mkkt¼¤eLku íkuýu fkÍeLku Mkò fhe íkuýu [eLk MkkÚku Ãký {iºkeÃkqýo MktçktÄku
194 EríknkMk
rðfMkkÔÞk nkuðkÚke [eLk yLku çktøkk¤ ðå[u Mk{]Ø ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku rðfMÞk níkk. íÞktLkwt [xøkkoð
(r[¥kkøkkutøk) çktËh ðMíkw rðrLk{ÞLkwt {wÏÞ {Úkf níkwt. [eLkLkk þnuLkþknLkk fnuðkÚke íkuýu çktøkk¤Úke
çkkiØ MkkÄwykuLku [eLk Ãký {kufÕÞk níkk. yu ð¾íku ÃkkUzwyk yLku økkUz yu çktøkk¤Lke òýeíke hksÄkLke
níke.
E.Mk.1538 {kt þuhþkn Mkwheyu çktøkk¤Lku ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄw.t íÞkhçkkË yfçkhu LkkUÄ
íkuLku Síke (1586) Lku ÃkkuíkkLkku yuf Mkwçkku («ktík) çkLkkðe ËeÄku. íkuLke hks¼k»kk VkhMke nkuðk Aíkkt
íÞkt «kËurþf ¼k»kk-çktøkk¤eLkku ¼khu rðfkMk ÚkÞku. {w½÷þkMkf fk¤{kt Ërûký-Ãkqðuo çktøkk¤{kt
{kAe{khku yLku ¾uzíw kku {kuxeMktÏÞk{kt ðMkðkx fhíkk ÚkÞk. {w½÷kuyu Ãkkfk{kt Ãkqðeo {w¾rºkfkuý (zÕxk)
Lke ðå[kuð[ hksÄkLke çkLkkðe. íkuýu Mkhfkhe f{o[kheykuLku yLkwËkLkYÃku s{eLk ykÃkeLku íÞkt ðMkkÔÞk.
y÷kWÆeLk nwMkiLk þkn (1439-1519) çktøkk¤Lkku yuf çkeòu {nkLk yLku fwþ¤ þkMkf
níkku. íkuýu rnËwtykuLku Wå[ ðneðxe nkuÆk Ãkh rLkBÞk níkk. íkuýu ði»ýð Mkt«ËkÞLkk [iíkLÞ {nk«¼wLku
MkL{kLk ykÃÞw níkwt. rMkftËh ÷eÄe MkkÚku íkuLku ÞwØ yLku íku ÃkAe íku{kt Mk{sqíke fhðe Ãkze.
11.6 økwshkík:
økwshkík yu Mk{]Ø yLku V¤ÿwÃk «Ëuþ níkku. ynª ½ýkt rðfrMkík çktËhku níkkt yLku íku
nMíkf÷kfkhku {kxu òýeíkwt MÚk¤ níkwt. Mkki «Úk{ y÷kWÆeLk ¾÷Syu íkuLku rËÕne MkÕíkLkÚke òuze
ËeÄwt. íÞkhçkkË íku íkwfeo MkwçkuËkhkuLke Mk¥kk Lke[u hnÞwt. íki{qhLkk yk¢{ý (1407) çkkË {q¤ ÍVh¾kLk
Lkk{Lkk ynªLkk yuf Mkwçkkyu {wÍVVh þknLkk Lkk{ yLku þkMkf íkhefu ynª Mk¥kk MÚkkrÃkík fhe.
íkuLkk rÃkíkk hksÃkqík níkk yLku íkuLke çknuLk Lkkíkøk íkwt÷LÍk rVhkuÍ þkn íkw½÷f MkkÚku ÚkÞkt níkkt.
økwshkíkLkk {wÏÞ þkMkfku{kt yn{Ëþkn (1411-45) çkeòu yuf yøkúøkÛÞ þkMkf níkku.
suýu yn{ËkðkË (1413) Lke hksÄkLkeLkk YÃk{kt MÚkkÃkLkk fhe. íkuýu ò{k {ÂMsË yLku ºký
Ëhðkò suðkt ¾wçkMkwhík ¼ðLkku çkLkkððk WÃkhktík çkkøk-çkøke[kyku yLku {nu÷ku yLku çkòhkuLkwt
MkkiËÞeofhý fhkÔÞwt. íku økwshkíkLkk ðkMíkwrþÕÃkÚke yíÞtík «¼krðík ÚkÞku níkku. yuf fwþ¤ þkMkf
íkhefu íkuýu økwshkíkLku MktøkrXík fhðkLkwt fk{ fÞwO níkwt. íkuýu Ík÷kðkz,çkwtËe yLku ËwøkkoÃkwh hksÞLku
nhkÔÞkt níkkt íkuLku yuf fèh {wÂM÷{ þkMkf {kLkðk{kt ykðíkku níkku. íkuýu ®nËwyku Ãkh sSÞkðuhku
LkktÏÞku. yLku {trËhku íkkuzÞkt MkkÚku MkkÚku íkuýu ÞkuøÞ ®nËwykuLk ðneðxe ÃkË Ãkh rLkBÞk. íkuýu ®nËw íkÚkk
{wÂM÷{ yu{ çktLku «fkhLkk þkMkfku MkkÚku ÞwæÄku fÞko. íkuLkku MkkiÚke fèh þºkw {k¤ðkLkku {wÂM÷{ þkMkf
níkku. çktLku ðå[uLke Ëw~{LkkðxLku ÷eÄu W¥kh ¼khíkeÞ hksfkhý{kt hnu÷ {kuxk hksfeÞ VkÞËkykuÚke
ðtr[ík hkÏÞk. íku ÃkkuíkkLke LÞkÞr«Þíkk {kxu «rMkØ níkku. yuf rLkËkuo»k LkkøkrhfLke níÞk fhLkkh
ÃkkuíkkLkk Mkøkk s{kELke Ãký fík÷ fhe ËeÄe níke. {ehkík-yu yn{ËeLkk h[kÞuíkk yu sýkÔÞwt níkw
fu íkuLkk Mk{økú þkMkLkfk¤{kt yk LÞkÞ ÔÞðMÚkk s¤ðkE hne níke.
økwshkíkLkku Mkðo©uc þkMkf níkku {n{qË-çkuøkzku níkku. íkuýu sqLkkøkZ yLku [ktÃkkLkuh
(ÃkkðkøkZ) Síke ÷eÄwt nkuðkÚke çku ½x SíkLkkh çkuøkZku ({ktÚke çkuøkzku) fnuðkÞku. Wfík çktLku økZ
(rfÕ÷k) Lkwt ÞwØfeÞ {níð Mkrðþu»k níkwt. íkuýu {wMíkVk çkkË Lkk{Lkwt yufçkksw Lkøkh ðMkkÔÞwt níkwt. su
íkuLkkt ¾wçkMkqh¼ðLkkuLku ÷eÄu økwshkíkLke çkeS hksÄkLke çkLÞw.t yus heíku íkuýu [ktÃkkLkuh ÃkkMku {nu{ËkðkË
Lkk{Lkwt yuf þnuh Ãký ðMkkÔÞwt níkwt.
EríknkMk 195
fux÷kf ÷kufkuLku {íku íkuLke {qAku økkÞLkkt þªøkzktÚke {¤íke níke. íku ¾wÕ÷e ËkZe hk¾íkku.
íkuLke ÷tçkkE íkuLke f{h MkwÄeLke níke. íkuLke {qAku yux÷e ÷ktçke níke fu íku {kÚkk Ãkh çkktÄíkku. yuf
rðËuþÞkºke fuÞy q kxkuo çkkhçkkuMkk {wsçk {nu{Ëq Lku çk[ÃkýÚke s ¾kuhkf{kt Ính ¾ðzkððk{kt ykðíkw.t
Ãkrhýk{u íku yux÷ku Íuhe ÚkE økÞku níkku fu fkuE {k¾e Ãký íkuLkk Ãkh çkuMkíke íkku íkwhtík {he síke níke.
LkkUÄ íkuýu ÃkkuíkkLke çkunË ¼w¾Lku fkhýu ¾wçk «rMkØ níkku. íku ÃkkuíkkLkk LkkMíkk{kt yuf ø÷kMk {ÄLkku yuf
{k¾ýLkku yLku yufMkkuÚke ËkuZMkku sux÷kt fu¤kt ¾kE síkku. çkÄw {¤eLku íku yuf rËðMk{kt ËMk ÃktËh
rf÷ku ¾kuhkf ÷uíkku. íkuýu fw÷-Ãkh ð»ko þkMkf fÞwo íku f÷k-MkkrníÞLkku Ãký [knf yLku Mkthûkf níkku.
íkuýu ½ýe VkhMke yLku yhçke h[LkkykuLkwt ¼k»kktíkh fhkÔÞwt níkwt. íkuLkk Ëhçkkhe frð ‘WËÞhks’
MktMf]ík{kt fkÔÞ h[Lkk fhíkk. íkuLke hks¼k»kk Ãký MktMf]ík nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
{n{qË çkuøkzkyu Ãkrù{ íkxu ðMkkÔÞk Ãkh fhe {wÂM÷{kuLku Ãksðíkk ÃkkuxwøkeÍku Mkk{u
(E.Mk.1507) ÞwØ fÞwO. íkuýu ÃkkuxwoøkeÍ ÔÞkÃkkheykuLkku yufkrÄfkh ¾ík{ fhðk íkwfeo MkwÕíkkLkLke
{ËË {køke níke. Ãkhtíkw íkuLku íku{kt MkV¤íkk {¤e Lk níke.Auðxu íkuýu Ëeð{kt fkh¾kLkkt Lkkt¾ðk
ÃkkuxwoøkeÍkuLku s{eLk ykÃkðe Ãkze níke. íÞkhçkkË E.Mk.1511 {kt íkuLkwt yðMkkLk ÚkE økÞwt. íkuLkk
W¥khkrÄfkheLku Síke ÷ELku yfçkhu (E.Mk.157h) økwshkíkLku ÃkkuíkkLkk þkMkLkf{kt ¼u¤ðe ËeÄwt.
ÃkkXøkík «&™ku 11.3.

(1 ) þfeo MkÕíkLkíkLkku rðMíkkh fÞk «Ëuþku{kt ÚkÞku níkku ?
............................................................................
(2 ) fk~{eh hksÞLkk yfçkh íkhefu fkuý òýeíkwt Au ?
............................................................................
(3 ) Er÷ÞkMkþkn hksðtþLkku ÃkkÞku fkuýu LkktÏÞku ?
............................................................................
(4 ) ynu{Ë þknu fÞk LkøkhLkku ÃkkÞku LkktÏÞku ?
............................................................................
11.7 çkúñLke MkÕíkLkík:
[kiË{k Mkifk{kt Ërûký ¼khík{kt yíÞtík þrfíkþk¤e Mkk{úksÞLkku WËÞ ÚkÞku níkku. íku{kt
yuf níktw çkúñLke MkÕíkLkík yLku çkeswt níkw rðsÞLkøkh suLkwt þkMkf ºkýMkku ð»ko MkwÄe [kÕÞw. yk
«fhý{kt çkúñLke MkÕíkLkíkLke ðkík fheþwt
ËÏ¾ý rðMíkkhyu rËÕne MkÕíkLkíkLkku «ktíkeÞ ðneðxe ¼køk níkku. íÞkt ÂMÚkh þkMkLk
MÚkkÃkðk {kxu {kunB{Ë {w½÷ fu økk{Lkk {w¾e suðk y{ehLku-yu-MkËk yÚkðk MkkË y{ehkuLku rLkÞwfík
fÞko. íÞkhçkkË (1337) ËÏ¾ýLkk yrÄfkheyku yLku MkÕíkLkík ðå[uLkku Mkt½»ko Wøkú çkLÞku. Ãkrhýk{u
E.Mk.1347 {kt ËÏ¾ý{kt yktçkúLke hksÄkLke økw÷çkøkko MkkÚku Mðíktºk hksMk¥kk MÚkÃkkE. íkuLkk MktMÚkkÃkf
nhLkfktøkwyu y÷kWÆeLk nMkLk çkn{LkþknLke ÃkËðe Äkhý fhe. íkuLkk ÃkqðoLku EhkLkLkkt Ãkkihkrýf
ykøkuðkLk çkñLk þknLkk [knf nkuðkÚke ÃkkuíkkLke Mk¥kkLku çkúñLke MkÕíkLkík Lkk{ ykÃÞwt níkwt. {kunB{Ë
íkw½÷f ÃkAe ËÏ¾ýLku rLkÞtºký fhðk rËÕne MkÕíkLkíku fkuE ¾kMk «ÞíLk fÞkuo Lknª. íkuÚke íkuýu
fkuEÃký òíkLke Ë¾÷ ðøkh ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞ{kt Lkðk Lkðk «ËuþkuLkku W{uhku fÞkuo. íkuLke yuf MkkiÚke
{kuxe MkV¤íkk Ãkrù{ Mk{wÿ íkxLkk {níðÃkwýo çktËh Ë¼ku÷ Síkðk{kt hnu÷e níke.
196 EríknkMk
çkñLkþkn nMkLkku yLkuu íkuLkk Ãkwºk {kunB{Ë þknLke ðneðxe ÔÞðMÚkk W¥k{ níke. íkuýu
íku L kk hksÞLku [kh ¼køk{kt Ônu å Þw t níkw t . íku L ku ‘íkhV’ yÚkðk ‘«kt í k’ fnu í kk níkk. íku { kt
Ëki÷íkkçkkË,çkeËh,çkhkh yLku økw÷çkøkko,{kunB{Ë «Úk{u rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLku SíkeLku økku÷fkUzkLku
çkñLke Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄw níkwt. «íÞuf «ktík yuf ‘íkhVËkh’ Lku ykrÄLk níkk suíku ‘MkqçkuËkh’
fnuíkk níkk. íkhVËkhkuLkk yrÄfkh{ktÚke Úkkuzkuf ¼køk ‘¾k÷eMk s{eLk ’ Lkk YÃk{kt Vuhðe Lkkt¾kíkku. LkkUÄ
¾k÷eMk s{eLkLkku yuf xwfzku níkku suLke ykðfLkku WÃkÞkuøk hksÃkrhðkhLkk ¾[ko ÃkkA¤ Úkíkku níkku.
yk rMkðkÞ «íÞuf y{eh-W{hkðLkk fk{ {kxuLkkt ðuíkLk Lkffe fhkÞkt níkkt. su{Lke ÃkkMku 500 ½kuzk
nkuÞ íkuLku ËMk ÷k¾ nwý ðkŠ»kf ðuíkLk yÃkkíkwt. òu XhkÔÞk {wsçk xwfze Lk nkuÞ íkku íkhVËkhkuyu yux÷w
Lkkýw ¼hÃkkE fhðwt Ãkzíkwt. fwr÷Lk (y{eh-W{hkðku) Lkwt ðuíkLk hkufz yÚkðk ¼qr{ (òøkeh) YÃk{kt
[qfðkýwt. çkú{ýLke þkMkfku ÷~fhe ¼híke {kxu yk y{ehku Ãkh ykÄkh hk¾íkk.
çkñLke Mkk{úksÞ{kt MkkiÚke {níðÃkwýo ÔÞrfíkíð níkw {n{qË økðkoLkwt íkuLkk «khtr¼f SðLk
«íÞu ¾kMk {krníke WÃk÷çÄ LkÚke. íku sL{ EhkLke níkku yLku ËÏ¾ý{kt Ãknu÷kt yuf ÔÞkÃkkhe íkhefu
s ykÔÞku níkku. çkñLke þkMkf nw{kÞw yu íkuLku ‘Mkkihkøkhku Lkku {w¾e’ (ykøkuðkLk) yÚkðk ‘{kr÷f-
W¥k-íkwÍkh’ Lke ÃkËðe ykÃke níke. nw{kÞwLkk y[kLkf ÚkÞu÷k {]íÞwçkkË íkuLkku Ãkwºk yn{Ë ík]íkeÞ
økkËeyu ykÔÞku. íkuýu íkuLku Ïðksw-yu-snkLk Lke ÃkËðe ykÃkeLku {wÏÞ «ÄkLk çkLkkÔÞku. íku ÃkAeLkku
çkñLke Mkk{úksÞLkku EríknkMk ðkMíkð{kt {n{qËøkðkoLke rMkrØykuLkku Þwøk Au. íkuýu hksÞ{kt ÂMÚkhíkk
Mkwhûkkk yLku þktrík «MÚkkrÃkík fhe.
{n{qË økðkoyu y{eh-W{hkðku ðå[uLkk yktíkhrðøkúnku Mk{kÃík fÞko. íkuýu «ktíkLkku yuf
rfÕ÷ku íkhVËkhLku ykÄeLk fheLku çkkfeLkk ík{k{ rfÕ÷uËkh fu f{kLzhLke Mk¥kk nuX¤ {wfÞk Ãkhtíkw
íkuLkk {]íÞw çkkË yuLkwt Mkk{úksÞ ðuh rð¾uh ÚkE síkkt ÃktËh{k-Mkku¤{kt Mkifk{kt ynª LkkLke-LkkLke
Mðíktºk Mk¥kkyku MÚkÃkkE su{kt yn{ËLkøkh{kt rLkÍk{þkne,çkeòÃkwh{kt yk÷eËþkne,økku÷fkuzk{kt
fwíkwçkþkne,çkþh{kt E{hþkne íkÚkk çkeËh{kt çkheËþkne Mk¥kk yÂMíkíð{kt ykðe. yk çkÄkyu
ÃkkhMÃkrhf ÷øLkMktçktÄku yLku MktøkXLkku Úkfe çkñLke «ËuþLke Mk¥kkyu {sçkqíke «ËkLk fhe. íku WÃkhktík
íku{ýu rðsÞLkøkh MkkÚkuLke ÃkkuíkkLke Ëw~{Lkkðx íkku [k÷w s hk¾e. íku{ýu rðsÞLkøkh Mkk{u íkk÷efkuxkLkwt
{nkLk ÞwØ ÷zÞwt. ytíku íku çkÄkt çkúñLke hksÞkuyu {w½÷ Mk¥kkLke MkðkuoÃkheLkk ÂMðfkhe ÷eÄe.
(1 ) MkËk y{eh Lku fkuýu yLku fÞk rðMíkkh {kxu rLkÞwfík fÞko níkk ?
............................................................................
(2 ) {n{qË økðko fkuý níkku ?
............................................................................
11. 8 rðsÞLkøkh Mkk{úksÞ:
rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk 1336 {kt nhenh yLku çkwffk hkÞLk{Lkk çku ¼kEykuyu
fhe níke. íku{ýu rËÕne MkÕíkLkík MkkÚkuLkku MktçktÄ fkÃkeLku fýkoxf{kt Mðíktºk hksÞ MÚkkÃÞwt. E.Mk.1336
{kt íkwtøk¼ÿkLkËe rfLkkhu hksÄkLke YÃku rðsÞLkøkh Lkk{Lkk þnuhLke MÚkkÃkLkk fhe. íku{kt rðrðÄ
ðtþku{kt Mktøk{ðtþ òýeíkku Au. fux÷kf rððu[fkuLku {íku yk hksðeyku {q¤ fkfríkÞ yÚkðk nkuÞ
EríknkMk 197
Mk÷Lkk Mkk{tík níkk. nrhnh yLku çkwffkhkÞu Mk{fk÷eLk rðîkLk rðÄkhÛÞLke {ËËÚke ÃkkuíkkLkk økwYLke
Mk{]rík{kt íkwtøk¼ÿk LkËe íkxu rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke. íku{Lkk Mkk{úksÞ{kt
íkr{÷,íku÷wøkw yLku fýkoxf rðMíkkhLkk rðrðÄ ¼k»kk çkku÷LkkhkykuLke r¼Òk-r¼Òk MktMf]ríkykuLkku
rðfkMk ÚkÞku níkku.
LkkUÄ rðsÞLkøkh{kt fw÷ ºký hksðtþkuLkwt þkMkLk (E.Mk.1336 Úke E.Mk.1565) hnÞwt su{kt
E.Mk.1356 Úke E.Mk.1485 ËhBÞkLk Mktøk{,íku ÃkAe E.Mk.1485 Úke E.Mk.1503 þÕð íÞkt
ykðu÷k íÞkhçkkË 1503 MkwÄe íkw÷wððtþ yLku ytíku (E.Mk.1565MkwÄe) yhðezw ðtþLke Mk¥kk hne
níke. yk ËhBÞkLk íÞkt ykðu÷k rðËuþe «ðkMkeyku suðk fu rLkfku÷kuze,fkuLxe,VLkkoyku LkqLkeÍ,zku®{økku
ÃkkyuÍ,zwykxkuo çkhçkkuMkk yLku yçËwh hÍkfu rðsÞLkøkh Mk{]rØ MktMfkrhíkk yLku ¼ÔÞíkkLkkt ¼hÃkux
ð¾ký fÞko Au.
rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLkku íkww÷wøkðtþe yLku MkkiÚke {níðÃkwýo Mk{úkx níkku f]»ý ËuðhkÞ íku
{nkLk MkuLkkÃkrík,fwþ¤ ðneðxefíkko yLku òíku su yuf MktMfkhe rðîkLk Mk{úkx níkku. íkuýu çkúñLke
Mkk{úksÞku MkkÚku f{çkØ ÞwØku fheLku íÞk fkÞËku ÔÞðMÚkk yLku Mkwhûkkk MÚkkÃke íkÚkk ËÏ¾ýLku Ãkkuxøow keÍkuLkk
«¼kðÚke {wfík hkÏÞwt. íkuýu rçkòÃkwhLke ykËe÷þkne VkusLkk íkkçkk{ktÚke ºký çkúñLke hksfw{khkuLku
{wfík fhkÔÞk yLku økw÷çkøkkoLke Mk¥kk ÃkwLko MÚkkrÃkík fhðk{kt Ãký {ËË fhe. {kxu s íku ÞðLkhks
MÚkkÃkLkk[kÞoLku WÃkLkk{Úke òýeíkku çkLÞku.
f]»ýËuðhkÞu ÃkíÚkh LkøkkuÃkqh{ (Ërûkýe {trËhkuLkkt ¼ÔÞ «ðuþØkh) ðk¤kt fux÷ktf f÷kí{f
yLku «¼kðþk¤e {trËhku çktÄkÔÞkt níkkt. íku{ýu rðsÞLkøkh ÃkkMku ÃkkuíkkLke {kíkkLkk Lkk{ ÃkhÚke
LkkøkkuÃkwh{ Lkk{kíkwt Lkøkh ðMkkÔÞwt níkwt. ríkYÃkíkeLkwt ¼ÔÞ {trËh Ãký yuLkk þkMkLkfk¤Lke ¼ux Au.
fkhý fu íÞktLkkt Ëuðe íkuLkkt ykhkæÞ Ëuðe níkk. íkuLkk yLku {níðÃkwýo þkMkf W¥khkrÄfkhe íkhefu íkuLkku
¼kE yåÞqík ËuðhkÞ økkËeyu ykÔÞku E.Mk.1530) íkuLkk Mk{Þu rðhkuÄeykuyu Vhe {kÚkwt W[fðk
{ktzÞwt níkwt Mk¥kk nMíkøkík fhðk {kxu ¾kMk fheLku Mk÷wðk ðtþe hksðe ðeh LkhrMktn yLku yhðefwðtþe
hk{hkÞ ðå[u ¼khu Mkt½»ko ÚkÞku su{kt hk{hkÞLkku rðsÞ ÚkÞku. Ãkhtíkw íku{ýu økkËeÃkh ÃkkuíkkLku çkË÷u
MkËkrþð hkÞLku çkuMkkzÞk yLku þkMkLk Ãkkuíku [÷kÔÞwt. íku{ýu swLkk Ëhçkkhe y{ehku Lku nxkðe rËðkLke
rLkÞwfík fhe. íkuýu Ërûký hksMk¥kkykuLku ytËhku Ëh ÷zíke hk¾eLku Mk¥kkLke Mk{íkw÷k ò¤ðe hk¾ðk
«ÞkMk fÞkuo. Ãkhtíkw íkuLke yk òrík ÷ktçke xfe Lknet. ËrûkýLkkt hksÞkuyu yuf MktÃk çkLkkðe íkk÷efkuxkLkk
ÞwØ{kt hk{hkÞLku nýðk MkkÚku rðsÞLkøkhLke MkuLkkLku ¼khu ÃkhksÞ ykÃÞku. yux÷w s Lknª Ãký
rðsÞLkøkh{kt «ðuþeLku íkuLku íkÆLk ¾uËkLk {uËkLk (Lkü) fhe LkktÏÞwt. íÞkhçkkË [tLÿrøkrh(ríkheÃkrík
ÃkkMku) yhrðËw ðtþu hksÞ fÞwo.
rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLkwt ÷~fheíktºk:

yrðhík ÞwæÄ fhðk {kxu rðþk¤ ÷~fh sYhe nkuðkÚke rðsÞLkøkhu ÃkkuíkkLkk MkiLÞ{kt
íkkuÃk¾kLkwt yLku nü-Ãkwü-yhçke ½kuzkyku hkÏÞk níkk. íÞktLkw {k÷kçkkh çktËh ½kuzkyku WÃkhktík sYhe
[esðMíkwykuLkwt {kuxwt ÔÞkÃkkhe {Úkf nkuðkÚke íkuLkk Ãkh rðsÞLkøkh hksðeykuyu nt{uþkt «¼wíð
ò¤ðe hk¾ðk «ÞkMk fÞkuo níkku.
çkúñLke hksÞkuLke [khuf rðsÞLkøkh Ãký ËkYøkku¤kLkk WÃkÞkuøkÚke {krníkøkkh níkwt. ÞwØ
fkiþ÷,íkkr÷{ yLku ykÄwrLk þk†kuLkku «Þkuøk [k÷w hk¾ðk {kxu íku{ýu ÃkkuxwoøkeÍ íks¿kkuLkku Mkuðkyku
÷eÄe níke. ËuðhkÞ çkeò yu íkku ÃkkuíkkLkk ÷~fh{kt {wÂM÷{kuLke ¼híke fhðkLke MkkÚku MkkÚku íku{Lkk
198 EríknkMk
{kxu Lkøkh ¾kíku yuf {ÂMsË Ãký çktÄkðe níke. íkuýu íkkuÃkË¤Úke çk[ðk rfÕ÷kLke rËðk÷ku ¼khu òze
çkLkkðzkðe yLku íku{kt ¾kMk «fkhLkk Ëhðkò ÷økkzÞk íkÚkk rfÕ÷k{kt íkkuÃkË¤ {kxu {kuxk{kuxk
ÍY¾k Ãký {wfkÔÞk.íkuýu hkÞV÷ku íkÚkk rÃkMíkku÷kuLku Ãký ÷~fh{kt Ëk¾÷ fhe. ¼khu ðsLkËkh
íkkuÃkkuLku ¾U[ðk {kxu çk¤Ëku yLku nkÚkeykuLkku Ãký WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðíkku níkku.
rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLke yuf LkkUÄÃkkºk «Úkk níke. y{hLkkÞf «ýk÷efk íkuLkkt MkuLkkÃkríkLku LkkUÄ
LkkÞf fnuíkk. ykðk «íÞuf LkkÞfLku ðneðxe rðMíkkhku MkkutÃkðk{kt ykðíkk. íku ÃkkuíkkLkk «ËuþLke
hûkkk fhðk nkÚke,½kuzk yLku þ† Mkßs hk¾ðk fh W½hkðíkku,¾uíke íkÚkk ÔÞkÃkkhLku «kuíMkknLk
fhíkku. LkkÞf rfÕ÷kykuLkk MkuLkkÃkríkLke sðkçkËkhe Ãký rLk¼kðíkk. suíku «ËuþLke {nuMkw÷e ykðf{ktÚke
{trËhkuLke ò¤ðýe MkrníkLkkt Ä{koËk fkÞkuo Ãký Úkíkkt íku hkòLku ðkŠ»kfYÃk{kt ¼ux-MkkuøkkËku {kuf÷e
ÃkkuíkkLke ðVkËkhe Ëþkoðíkku Mk¥kh{kt Mkifk{kt yk{ktLkk ½ýk LkkÞfkuyu Mðíktºk «Ëuþku Ãkh ÃkkuíkkLke
Mk¥kkyku MÚkkrÃkík fhe níke ykðk Mkk{tíke LkkÞfku ÃkkuíkkLkwt ykøkðwt ÷~fh yLku nkÚke½kuzk Ãký hk¾íkk.
íku ½ýku þrfíkþk¤e ðøko níkku. íkuýu rðsÞLkøkhLke Mk¥kkLku Ãkzfkh VufÞku. íkuLke yktíkrhf ÔÞMðMÚkkLku
f{òuh çkLkkðe íkÚkk íkk÷efkuxkLkk ÞwØ{kt nkh {kxu {wÏÞ ¼qr{fk ¼sðe.
11.8.2 rðsÞLkøkh yLku çkñLke hksÞku ðå[uLkku Mkt½»ko:

rðsÞLkøkh yLku çkñLke hksÞku ðå[u hkÞÃkwh Ëkìykçk (f]»ýk yLku íkwtøk¼ÿk LkËeyku
ðå[uLkku «Ëuþ) Ãkh rLkÞtºký {u¤ððk {kxu ÷økkíkkh ÞwØku Úkíkkt hnÞkt. yk «Ëuþ ½ýku V¤ÿwÃk yLku
¾rLks MktÃkr¥k Úke ¼hÃkqh níkku. økku÷fkUzkLke «rMkØ nehkLke ¾kýku yk Ëku¾kçkLke Ãkqðo{kt ykðu÷e
níke. çktLku Mkk{úksÞkuLke ¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík yuðe níke fu íku{Lkku Mkt¼rðík rðfkMk {kºk ËÏ¾ý{kt
íkwtøk¼ÿk LkËeLke Ãku÷u ÃkkhLkk rðMíkk{kt s þfÞ níkku. yk çktLku hksÞ yuf çkeò MkkÚkuLkk ÞwØ{kt Mkíkík
yux÷kt zwçku÷k hnÞk fu íku{Lku ®nËLke Ërûký ykðu÷k ËrhÞk rfLkkhu ÃkkuxwoøkeÍkuLke ðÄíke síke Mk¥kk
yLku þrfíkLkku ÏÞk÷ s Lk ykÔÞku. yu WÃkhktík yrðhík [k÷íkkt ÞwØkuLku ÷eÄu hksÞLke ½ýe MktÃkr¥k
ðuzVkE sðk Ãkk{e yLku yu heíku çktLku hksMk¥kkyku rLkçko ¤ çkLke.
{hkXkðkz yÚkkoík f]»ýk-økkuËkðhe LkËeLkku {w¾rºkfkuý (zuÕxk) «Ëuþ yu yu{Lkkt ÞwØku
{kxuLkku çkeòu rðMíkkh níkkt. sÞktÚke rðËuþ ÔÞkÃkkhLkwt rLkÞtºký hk¾e þfkÞ íku{ níkw.t ykðk rðMíkkhku{kt
{hkXðkz fktfýÃkèe yLku økkuðk fu su Auf EhkLk-Ehkf MkrníkLkk Ëuþku{ktÚke ½kuzk ðøkuhuLkk ÔÞkÃkkh
{kxu yíÞtík {níðÃkwýo çktËhku níkkt. íkuLkku Ãký Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
Mkk{kLÞík: rðsÞLkøkh yLku çkúñLke hksÞkuLkk Mkt½»koLku rnLËw-{wÂM÷{ Mkt½»ko {kLkðk{kt
ykðu Au. Ãkhtíkw WÃkhkufík rðøkíkku òuíkku íku Mkk[wt nkuÞ íku{ sýkíkwt LkÚke. fkhý fu çktLku ðå[u Ëw~{Lkkðx
nkuðk Aíkkt yuðk ½ýk «Mktøkku Ãký LkkUÄkÞk Au fu su{kt íku{ýu ÃkhMÃkhLku MkkÚk-Mknfkh ykÃÞku nkuÞ.
íkÚkk f÷k,MÚkkÃkíÞ,MkkrníÞ suðkt ûkuºkku{kt Ãký çktLkuLke ¼køkeËkhe LkkUÄÃkkºk nkuðkLkwt sýkÞ Au.
(1 ) rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLke {w÷kfkíku ykðLkkh fkuEÃký [kh «ðkMke Lkk{ sýkðku.

............................................................................
(2 ) ríkYÃkrík {tËrhLkwt rLk{koý fÞk hksðeLkk þkMkLkfk¤{kt ÚkÞwt níkwt ?
EríknkMk 199
............................................................................
(3 ) y{eh LkkÞf «ÚkkLkwt yÂMíkíð fÞk «Ëuþ{kt òuðk {¤íkwt níkwt ?
............................................................................
(4 ) rðsÞLkøkh yLku çkúñLke hksÞ ðå[u fÞk fÞk «Ëuþku{kt Mkt½»kkuo ÚkÞk níkk ?
LkkUÄ ............................................................................
11. 8. yZkh{kt Mkifk{kt «kËurþf hksÞku:

fuLÿ{kt {w½÷Mk¥kk rLkçko¤ Ãkzíkkt «ktíkkuLkk ðzkyku yLku s{eLkËkhku su íku «Ëuþ{kt Mðíktºk-
Mk¥kkÄeþ çkLke çkuXk. ykðkt hksÞkuLku {wÏÞíðu ºký ¼køk{kt ÔknU[e þfkÞ.
(1 ) fux÷ktf yuðk hksÞku fu suLkk MÚkkÃkf {w½÷ y{eh W{hkðku níkk. su{ýu {w½÷ku ÃkkMkuÚke
{LkMkçkËkhe Mk¥kk {u¤ðe níke. íku nðu Mðíktºk ÚkE [wfÞk nkuðk Aíkkt {w½÷ku MkkÚku íku{ýu
ykiÃk[krhf MktçktÄku ò¤ðe hkÏÞk níkk. ykðkt hksÞku yðÄ,çktøkk¤ yLku nuÿkçkkË {wÏÞ
níkkt íku{kt yðÄLkkt MkykËík¾kLk,çktøkk¤Lkk {wþeoË nw÷e¾k yLku niÿkçkkËLkk rLkÍk{-W÷-
{wÕf yþhf ÍnkLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
yk «ËuþkuLkk swLkk s{eLkËkhkuLke ÂMÚkrík{kt nðu ¼khu ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt. yðÄLkk
MkçkkËík¾kLku hksÃkqíkku,hkurn÷¾tzLkk yVÄkLkeyku ÃkkMkuÚke s{eLkku Ãkzkðe ÷eÄe. sÞkhu
çktøkk¤Lkk {wŠþËVwr÷¾kLku {w½÷ òøkehËkhkuLku ykurhMMkk hðkLkk fheLku çktøkk¤{kt {nuMkw÷Lke
fh [kfhe fhkðe íkÚkk íkuLke W½hkýe{kt ¼khu MkgkE Ëk¾ðe Ãkrhýk{u ykðe hf{ ¼hÃkkE
Lknª fhe þfLkkh ò{eLkËkhkuLku íku{Lke s{eLk ðu[ðe Ãkze.
yk hksÞku{kt þuX,þknwfkhku yLku ÔÞks¾kuhkuLke MktÏÞk{kt ¼khu ðÄkhku ÚkÞku. hks¼hLkk
¾uzwíkku íkÚkk ¾wË hksÞ Ãký fh su Lkkýkt {u¤ððk {kxu yk ðøko Ãkh ykÄkh hk¾íkk íkuÚke
yk ðøko ÃkzÞku. òufu hksÞLku {kxu ykðfLkwt yuf MkkÄLk {¤e hnÞwt. ykðe rLkrùík «ÚkkLku
EÍhËkhe «Úkk fnuíkk. {w½÷kuyu yk «Úkk{kt ¾kMk hMk ËþkoÔÞku Lknª. fkhý fu ykðk fh
W½hkðLkkhkyku «ò ÃkkMkuÚke ¼khu fh ðMkw÷ fheLku hksÞ{kt íkuLkku ½ýku ykuAku ¼køk s{k
fhkðíkk.
(2 ) yZkh{kt MkifkLkkt «kËurþf hksÞkuLkku çkeòu ðøko {w½÷ þkMkLk{kt òøkeh YÃku Ãknu÷uÚke Mðíktºk
hksÞ{kt VuhðkE [wfÞkt níkkt. yk ðøko{kt ¾kMk fheLku hksÃkqíkkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
(3 ) ºkeò ðøko{kt {w½÷ku rðYØ rðÿkunku fhLkkhykuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. su.{kt þe¾,{hkXk
yLku òx {wÏÞ níkk. Ëk.ík. {w½÷ku Mkk{uLkk rðÿkunLku Ãkrhýk{u s Ãktòçk{kt þe¾Mk¥kk
MÚkÃkkE níke.
(1 ) yZkh{kt Mkifk{ktLkkt «kËurþf hksÞkuLku fÞk fÞk ðøkkuo{kt Ônu[ðk{kt ykÔÞk níkk ?
............................................................................
200 EríknkMk
ík{u su þeÏÞk
íkuh{ktÚke yZkh{kt Mkifk ËhBÞkLk MkÕíkLkík yLku {w½÷ Mk¥kkLkk Ãkzíke fk¤{kt «kËurþf
hksÞku WË¼ÔÞkt. fu ykðk «kËurþf hksÞkuLku Mk{sðk {kxu Mkki «Úk{ su íku «kËurþfíkkLkku ÏÞk÷ LkkUÄ
{u¤ððku sYhe ÚkE Ãkzu Au. íku{kt íku Mk{ÞLke MkkÚku Äehu Äehu rðfMku÷e hksfeÞ rðþu»kíkkyku,¼k»kkyku,
ÄkŠ{f MktçktÄku, f÷k-MÚkkÃkíÞyku MktMf]ríkLkku sYhe yÇÞkMk Ãký yºku Mk{kðe ÷eÄku Au. ykðkt {wÏÞ
{wÏÞ «kËurþf hksÞku{kt òiLkÃkwh, fkÂ~{h,økwshkík, çktøkk¤, rðsÞLkøkh yLku çkúñíke hksÞLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yºku LkkutÄðk suðe çkkçkík yu Au fu ykðkt hksÞku yufçkeò MkkÚku Mkíkík ÞwØku fÞko
fhíkkt nkuðk Aíkkt f÷k,MÚkkÃkíÞ,MkkrníÞ yLku MkktMf]ríkf ykËkLk«ËkLk fhðk{kt Ãký {ku¾hu níkku.
yk hksÞkuLkk fuLÿ ÂMÚkík hksMk¥kk MkkÚkuLkk yktíkhMktçktÄku{kt Mk{Þktíkhu VuhVkhku ykðíkk økÞk níkk.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) 13 Úke 18 {kt MkifkLkkt «kËurþf hksÞkuLkk rðfkMkLke {krníke ykÃkku.

(2 ) «kËurþf hksÞku fuLÿeÞ Mkk{úksÞÚke fE heíku y÷øk Ãkzíkkt níkkt ?
(3 ) çktøkk¤ «ktíku Mkh¤íkk Ãkqðof ÃkkuíkkLkku Mðíktºk yrÄfkh fE heíku MÚkkrÃkík fÞkuo ?
(4 ) {n{Ë çkuøkzkLke fE rðþu»kíkkykuLku ÷eÄu íkuLku økwshkíkLkku {níðÃkwýo þkMkf {kLkðk{kt
ykðu Au ?
(5 ) rðsÞLkøkh ðneðxLke y{hLkkÞf ÃkØríkLkwt ðýoLk fhku.
(6 ) rðsÞLkøkh yLku çkúñLke hksÞku yuf Ãkzkuþe nkuðk Aíkkt çkÒku ðå[u Mkw{u¤ fu{ níkku ?
Mk{òðku ?

11. 1
(1 ) ¼k»kk,Ä{o,ÔÞkÃkkh,ðkrýsÞ,ÃkkhMÃkrhf MktçktÄku yLku «kËurþf f÷k þi÷eyu îkhk
(2 ) rçknkh,çktøkk¤,ykMkk{,{æÞ¼khík yLku hksMÚkkLk
(3 ) Lkk{Ëuð,hiËkMk,íkwfkhk{ yLku LkkLkfËuð
11. 2
(1 ) E.Mk.1338 {kt rVhkusþkn íkw½÷fLkk {]íÞwçkkË
(2 ) rçknkh yLku Ãktòçk
11. 3
(1 ) Ãkrù{{kt y÷eøkZ,Ãkqðo{kt Ëh ¼tøkk,W¥kh{kt LkuÃkk÷ yLku Ërûkýu çkwtËu÷¾tz
(2 ) sir{÷ ykrçkÆeLk
(3 ) nkÍe Er÷ÞkMk
EríknkMk 201
(4 ) y{ËkðkË
11. 4
(1 ) {kunB{Ë-rçkLk-íkw½÷f,ËÏ¾ý
(2 ) ËÏ¾ý{kt yuf ÔÞkÃkkhe íkhefu ykÔÞku. íkuLku {kr÷f-W¥k-íkwßsh Lke ÃkËðe ykÃkðk{kt
LkkUÄ ykðe yLku íÞkhçkkË ðSh ({wÏÞ «ÄkLk) Ãký çkLkkððk{kt ykÔÞku.
11. 5
(1 ) rLkfku÷ku-ze-fkuLxe,VhLkkyku LÞwrLkÍ,zku®{økku ÃkkyuÍzwykxkuo çkhçkku÷k yLku yçËwh hÍkf
(2 ) f]»ý ËuðhkÞ
(3 ) rðsÞLkøkh ðneðxeíktºk
(4 ) hkÞ[wh Ëk¾kçk,{hkXkðkzk rðMíkkh yLku f]»ýk-økkuËkðhe LkËeLkk {w¾rºkfkuý «Ëuþ Ãkh
rLkÞtºký
11. 6
(1 ) {w½÷ y{eh-W{hkðku îkhk MÚkÃkkÞu÷k ðíkLk òøkehku,{w½÷ yrÄfkheyku MkkÚkuLkk rðÿkunku
ÃkkXøkík «&™ku {kxuLkk Mktfuíkku:
(1 ) swyku Vfhk Lkt.11.2

(2 ) swyku Vfhk Lkt.11.1 Lkk AuÕ÷k çku ¼køk
(5 ) swyku Vfhk Lkt.11.8.1
þçËð÷e
rMk÷rMk÷k - MkqrVMktíkkuLkk y÷øk y÷øk ÃktÚk {kxu ðÃkhkíkku þçË
s{eLkËkh - ÃkkuíkkLke ðtþÃkhtÃkhkøkík (Ãkiík]f) s{eLkLkku {kr÷f
MkwÕíkkLkLkwt þhf - ÃkqðoLkk {kr÷f
sSÞk (ðuhku) - ¼qr{fh ({nuMkw÷) Úke yuf y÷øk «fkhLkku fhðuhku fu su íkuðk rçkLk
{wÂM÷{ «òsLkku ÃkkMkuÚke W½hkððk{kt ykðíkku fu su {kuxu¼køku ÷~fhe
Mkuðk ykÃkíkk Lk nkuÞ.
¾k÷Mkk - yuðe s{eLk fu suLkk Ãkh hksÞLkwt s MkeÄwt ð[oMð nkuÞ yLku suLku
s{eLkËkh fu yLÞ fkuEÃký yrÄfkheLkk rLkÞtºký Lke[u {wfðk{kt ykðíke Lk nkuÞ
íkhVËkh - fkuE yuf «ktíkLkku «{w¾
òøkeh - s{eLkLkku yuðku xwfzku fu suLku hksÞðíke fkuE yuf Mkhfkhe yrÄfkhe
(fuMkuðkËkh) Lku ¼uxYÃku ykÃkðk{kt ykðu÷ nkuÞ.
y{eh - MkuLkkÃkrík,rËÕne MkÕíkLkík{kt yrÄfkhe ðøkoLke ºkeS ©uýeLkwt MkkiÚke W[tw
ÃkË
202 EríknkMk
þkMkLk ÔÞðMÚkk yLku íkuLke MktMÚkkyku {kuzâw÷ - 2
LkkUÄ
12
þkMkLk ÔÞðMÚkk yLku íkuLke MktMÚkkyku

®nË{kt rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkkLke MkkÚku s yuf Lkðk þkMkf ðøkoLkku WËÞ ÚkÞku. íkuýu
LkqíkLk þkMkLk ÔÞðMÚkkLkku ykht¼ fÞkuo.fux÷ef Lkðe ðneðxe MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkk fhe. {w½÷kuLkk
ykøk{Lk çkkË yk þkMkLk ÔÞðMÚkk{kt Úkkuzkf ÃkrhðíkoLkku ykÔÞkt yLku fux÷ef Lkðe «ýkr÷fkyku
Ãký W¼e ÚkE. yk{ktLke fux÷ef ðneðxe MktMÚkkyku{kt {q¤ yhçk yLku {æÞ yurþÞk MkwÄe Vu÷kE
níke. íÞktÚke Lkðku þkMkfðøko Ãký ykÔÞku níkku. sÞkhu fux÷kfLkku sL{ ¼khík{kt s ÚkÞku níkku.
¼khíkeÞ ÃkÞkoðhý{kt íkuLkku rðfkMk ÚkÞku yu íkuLke ¾krMkÞík økýkÞ.
Lkðe ðneðxe ÔÞðMÚkk yLku økkuXðýkuyu MkÕíkLkík íku{s {w½÷ Mkk{úksÞLku MkwÆZ
çkLkkððk{kt «ËkLk ykÃÞwt. yk «fhý{kt 500 ð»koÚke ðÄw Mk{Þøkk¤kLke ðneðxe ÔÞðMÚkk{kt
ík{k{ ytøkkuLke [[ko fhðe þfÞ LkÚke, íku{ Aíkkt ðneðxe {k¤¾k íkÚkk fux÷ef {níðÃkwýo
MktMÚkkykuLke {q¤ ¾krMkÞíkku íku{s ÃkrhðíkoLkLkku yºku WÕ÷u¾ yð~Þf fheþwt.
yk Mk{Þøkk¤k{kt þkMkfðøko çkË÷kíkku hnÞku. rðrðÄ þkMkfku yu yk «Þkuøk yLÞ
«ÞkusLkku {kxu Ãký fÞko. þkMkfkuyu Mk{Þktíkhu Mkk{krsf yufYÃkíkk ò¤ððkLkk ykþÞÚke Mk{ksLkk
rðrðÄ ðøkkuoLkk ÷kufkuLku yu{kt Mkk{u÷ Ãký fÞko.ðneðxe ÔÞðMÚkk{kt Mk{ksLkk yk ðøkkuoLkku Ëkðku
Mðk¼krðf økýkÞ. rðrðÄ þkMkfku Ãký yu{Lku ðneðxe ÔÞðMÚkk ytíkøkoík ykðhe ÷uíkk níkk. yu
heíku òuíkkt yk MktMÚkkyku, Mk{ks{kt ÔÞkÃík fkuEÃký Mkk{krsf Mkt½»koLkk MkkÄLkYÃku WÃkMke ykðe.
íku{ Aíkkt yk WËu~Þ {kxu þkMkfku îkhk yLÞ WÃkkÞku Ãký ys{kððk{kt ykÔÞk.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMk çkkË ík{u....................
 MkÕíkLkík yLku {w½÷þkMkf ðøkoLkk MðYÃk íkÚkk Mkth[Lkk ytøku sýkðe þfþku.
 rËÕne MkÕíkLkíkLkk ðneðxe {k¤¾kLku Mk{òðe þfþku.
 MkÕLkíkLkfk÷eLk {wÏÞ ðneðxe rð¼køkkuLkku WÕ÷u¾ fhe þfþku.
 MkwÕíkkLkkuLkk ykrÄÃkíÞ Lke[uLkk «ktríkf yLku MÚkkrLkf ðneðxLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 yufíkk ÔÞðMÚkkLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku ðýoðe þfþku.
EríknkMk 203
{kuzâw÷ - 2 þkMkLk ÔÞðMÚkk yLku íkuLke MktMÚkkyku
 y÷kWÆeLk r¾÷SLke çkòh rLkÞtºký LkeríkLkwt rð&÷u»ký fhe þfþku.
 {w½÷kuLke furLÿÞ yLku «ktríkÞ ðneðxe rðþu»kíkkykuLke [[ko fhe þfþku.
 íku{Lke òøkehe ÔÞðMÚkkLke ¾krMkÞíkkuLkku ÏÞk÷ ykÃke þfþku.
 {LkMkçkËkhe ÔÞðMÚkkLke YÃkhu¾k «Míkwík fhe þfþku
LkkUÄ  {hkXkMk¥kk nMíkfLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLkk {k¤¾kLku yku¤¾e þfþku.
12 . 1 rËÕne MkÕíkLkík ytíkøkoík ðneðxe {k¤¾kLkku rðfkMk:

sÞkhu fwíkçkwÆeLk yiçkfu ÃkkuíkkLke òíkLku ÷knkuhLkk MkwÕkíkkLkk ykrÄÃkíÞÚke {wfík ònuh fÞkuo
íÞkhu íku íkífk÷eLk ðneðxe ÔGkðMÚkkLkk «khtr¼f íkçkffk{ktÚke ÃkMkkh ÚkE hnÞku níkku. sÞkt MkwÄe
MÚkkrLkf þkMkfkuyu rËÕne MkÕíkLkíkLke Mkðkuoå[íkk Mðefkhe ÷eÄe íÞkt MkwÄe «ðoík{kLk {k¤¾k{kt Lk
íkku fkuE VuhVh fhðk{kt ykÔÞku fu Lk íkuLke MkkÚku fkuE AuzAkz fhkE,fkhý fu íÞkt MkwÄe íku{ýu íkuLku
{kºk fhðMkw÷ fheLku fuLÿLkk ¾òLkk MkwÄe ÃknkU[kzðkLke ÃkhðkLkøke Lk níke. yk rðMíkkh{kt
fuLÿeÞ f{o[kheykuLkwt {wÏÞfk{ MÚkkrLkf þkMkfkuLkk ðneðxe{kt {ËË fhðkLkwt s níkwt. rËÕne
MkÕíkLkíkLkk rðMíkkhku yLku MkwÿZefhý MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Lkðe ðneðxe MktMÚkkykuLkku Ãký nðu WËÞ
Úkðk {ktzÞku níkku. ðneðxe {k¤¾k yLku Lkðk þkMkfku îkhk ¼khík{kt «ríkÃkkrËík MktMÚkkyku Ãkh
{ktøkku÷,MkuÕsqrfzTMk ðøkuhuLkku «¼kð Ãkzðku þY ÚkE [wfÞku níkku.ËuþLkk rðrðÄ rðMíkkhku{kt nÞkík
MktMÚkkyku yu Ãký nðu Lkðe ÔÞðMÚkk W¼e fhðk{kt ÃkkuíkkLkwt «ËkLk LkkUÄkðk {ktzÞwt níkwt.
MkwÕíkkLkkuLku yu ðkíkLke {krníke níke fu,íku{Lku su «ò Ãkh hksÞ fhðkLkwt níkw íku{kt
rçkLk{wÂM÷{ «òLkwt «{ký Mkrðþu»k níkwt. yux÷k {kxu rËÕneLkk MkwÕíkkLkkuLku MkÕíkLkíkLke íkífk÷eLk
ÃkrhÂMÚkríkLku yLkqfw¤ çkLkkððk {kxu ¾kMk WÃkkÞku fhðk Ãkzíkk níkk. ðneðxe ËrüfkuýÚke yuðwt
÷køkíkwt níkwt fu MÚkkrLkf ðneðx {wÏÞíðu økk{Lkk ykøkuðkLkku (MkhÃkt[ suðk) Lkk nkÚk{kt níkku.
MkÕíkLkíkLke Mke{kLkku rðMíkkh fhðk {kxu fuLÿ yLku «ktíkku {kxu ðneðxe {k¤¾kLkku y÷øk hne
rðfkMk fhðku sYhe níkku. yk{ MkÕíkLkíkfk¤{kt fuLÿeÞ,«ktíkeÞ yLku MÚkkrLkf fûkkyu ðneðxe
MktMÚkkyku rðfMke. ykðku nðu ykÃkýu yk ðneðxe ÔÞðMÚkk íktºkLkkt rðrðÄ ytøkkuLku rðMíkkhÚke
Mk{seyu.
12 . 2 ðneðxe ÔÞðMÚkkíktºk:
MkÕíkLkíkfk¤{kt ðneðxeíktºkLkku fuLÿ{kt ({wÏÞ) MkwÕíkkLk hnuíkku. Wå[ yrÄfkheyku
hksfks{kt MkwÕíkkLkLke MknkÞ fhíkk níkk. MkwÕíkkLkLke fuLÿeÞ f[uhe MkkÚku yLÞ fkÞkuo÷Þku Ãký
níkk. MkiØktríkf heíku MkwÕíkkLkLke {ËË fhðk {kxu {tºke Ãkrh»kË yÚkkoík {sr÷Mk-yu-¾÷ðkík níke.
(1 ) MkwÕkíkkLk:
MkwÕkíkkLk nt{uþkt ðneðxe ÔÞðMÚkkLkk fuLÿ MÚkkLk{kt hnuíkku. íku Lkkøkrhf ÔÞðMÚkkíktºkLkku
{wÏÞ ykøkuðkLk yLku Mkðkuoå[ ÷~fhe ðzku níkku. MkwÕkíkkLk ík{k{ ËhçkkheykuLke rLk{ýwf fhíkku
yLku íku{Lku çkZíke ykÃkíkku. íku fkuELku Ëhçkkh{ktÚke ÷økze {qfe Ãký þfíkku. xqtf{kt íku Mkðoþrfík{kLk
níkku. yux÷k {kxu ík{k{ íkkfkík íkuLkk nkÚk{kt furLÿík hnuíke. íku LÞkrÞf Mk¥kkLkku Ãký MkiØktríkf heíku
íkuLkwt ÃkË Mkðkuoå[ níkwt. íku{ Aíkkt ÔÞkðnkrhf heíku þrfíkyku ðÄíke-½xíke hnuíke. íkuLkk Ãkh nt{uþkt
yr{h-W{hkð ðøko íkÚkk ÄkŠ{f ðzk-W÷u{kykuLkwt ð[oMð MÚkÃkkÞu÷w hnuíkwt. rËÕneLkk þrfíkþk¤e
204 EríknkMk
MkwÕíkkLkkuyu yk ðøko Ãkh rLkÞtºký ÷kËÞkt. yk{ MkÕíkLkíkLkk ðneðxe {k¤¾k{kt MkwÕíkkLk yíÞtík
{níðÃkwýo ¼qr{fk çkòðíkku.ÞkuøÞ yLku þrfíkþk¤e MkwÕkíkkLkkuLkk Lkuík]íð{kt ðneðxeíktºk yLku íkuLkwt
yk¾wt {k¤¾wt ¾wçk Mkkhe heíku fk{ fhíkwt Ãkhtíkw yÞkuøÞ yLku rLkçko¤ þkMkfku Wå[ ðøkoLkk Ëçkký
Lke[u fk{ fhíkk níkk.
(2 ) Wå[ðøko (yr{h-W{hkð) : LkkUÄ
yk Wå[ðøkoLkk ÷kufku hksÞLkk MkkiÚke {níðÃkwýo yrÄfkheyku níkk. Mk{ks{kt íku{Lku
Wå[ MÚkkLk {¤íkwt þYykíkLkk Mk{Þ{kt íkuyku yuðk ÷~fhe ðzkyku níkk fu su{ýu {kuxk{kuxk ÞwØku
SíÞkt níkkt. fux÷kft ð»koÚke yu{Lkkt W¥khkrÄfkheykuyu ¾kMk þrfík MktÃkkrËík fhe ÷eÄe níke. nðu
yu{ktÚke fux÷kf ¼khíkeÞ Mk{qnku Ãký rðfMÞk níkk. Wå[ ðøkoLke ÂMÚkrík yLku þrfík{kt WÃkh
sýkÔÞk {wsçk Mk{Þktíkhu Wíkkh-[Zkð ykðíkku hnuíkku níkku. yk Wå[ðøkeoÞ ÷kufku rËÕne{kt MÚkkrÃkík
ÚkÞu÷k níkk. íkuyku yíÞtÞík Mk{Úko Mk{qn íkhefu WÃkMke ykÔÞk níkk yLku íku Mk{Þktíkhu MkwÕíkkLkLke
ÃkMktËøkeLkkt Ãký {níðLke ¼qr{fk ¼sðíkk hnuíkk.
yk Wå[ðøkeoÞ ÷kufku{kt fkuE þçË ÞkuøÞ {qfkðku ðøko Lk níkku. yu{kt fux÷kf Mk{qnku
¼¤u÷k níkk. íku{Lkk{kt fðr[ík Mkt½»kkuo ÚkÞk fhíkk nkuðkÚke ÃkhMÃkh Ëw~{Lkkðx Ãký níke.
EÕíkqÂí{þLkk Mk{Þu íkwfeo yLku íkkÍef Wå[ ðøkeoÞ ÷kufku ðå[uLkku Mkt½»ko ykht¼kÞku.yuLkk yðMkkLkçkkË
yk ÷zkEykuyu ðÄw òuh ÃkfzÞwt. [n÷økkLk Mk{qn ([k÷eMkkË¤) þrfíkþk¤e Mk{qnLkk YÃk{kt
W¼he ykÔÞku.suLkwt MksoLk EÕíkqÂí{þu s fÞwo níkwt.
çkÕçkLk yuðku Mkðo«Úk{ MkwÕíkkLk níkku fu suýu yk Wå[ðøko Ãkh ¼khu rLkÞtºký ÷kËÞwt níkwt.
{níðLke ðkík íkku yu Au fu ¾wË çkÕçkLk Ãký yks [k÷eMkk Ë¤Lkku yuf MkÇÞ níkku. fw¥kçkwÆeLk yiçkf
íku{s EÕíkqÂí{þ ðøkuhu Wå[ðøkeoÞ ÷kufkuLku Ãký ÃkkuíkkLkk Mk{fûk økýíkk níkk. çkÕçkLku Wå[ðøkeoÞ
÷kufkuÚke ytíkh sk¤ÔÞwt íkuýu ÃkkuíkkLkk MktË¼o{kt Wå[ðøkuo Ãkk¤ðkLke [wMík yk[khMktrníkk ½ze fkZeLku
y{÷{kt {wfe níke. íkuLkk Ëhçkkh{kt fkuEÃký ¾hkçk ÔÞðnkh fhe þfíkwt Lk níkwt. fu fkuE {wfík {Lku
nMke Ãký þfíkwt Lk níkwt. íkuýu Wíf]üíkk Ãkh ¼kh {wfÞku níkku. íkuýu Wå[ ÃkËku íku{s Wå[ fkÞko÷Þku
{kxu [kuffMk {kÃkËtzku Lkffe fÞko níkk.
rËÕne MkÕíkLkíkLkku Vu÷kðku Úkíkkt su Mk{ksLkk fux÷kf ðøkkuoyu Ãký yk Wå[ ðøkoLkkt ¼¤e
sðkLkku «ÞkMk fÞkuo. þYykík{kt Wå[ ðøkoLkk {kºk íkwfeo y{ehkuLkku s Mk{kðuþ fhkÞku níkku.
sÞkhu ¾÷S yLku íkw½÷f þkMkfkuLkk Mk{Þu rðrðÄ Ãk]c¼qr{ Ähkðíkk ÷kufku {kxu Ãký yk ðøkoLkk
Ëhðkò ¾wÕ÷k {wfðk{kt ykÔÞk níkk. ¾kMk fheLku {wnB{Ë-rçkLk-íkw½÷fLkk þkMkLkfk¤{kt rnLËw
íku{s {wÂM÷{ yu{ çktLku ðøkoLkk ÷kufkuLku Wå[ðøko{kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykÔÞk. íku{uLku Wå[ nkuÆkuyku
Ãký yÃkkÞk. ÷kuËeðtþLkk Mk{Þ{kt Mk{kLkíkkLke yVÄkLkeyu Mk{s {níðLke çkLke fu su{kt MkwÕkíkkLkLku
Mk{kLk þrfíkþk¤eyku{kt «{w¾ økýðk{kt ykðíkku níkku. yk{ Wå[ðøko Ãký MkwÕkíkkLkLke Mk{fûk
nurMkÞík Ähkðíkku Ãkhtíkw fux÷kf ÷kuËe þkMkfku su{fu rMkftËh (rþfËkh) ÷kuËe yLku Eçkúkne{ ÷kuËeLku
yk ðkík ÃkMktËøk Lk níke. íku{ýu Wå[ðøkoLku rLkÞtºký{kt ÷uðk Ãkqhíkk «ÞkMkku fÞko. Wå[ðøko ykLkku
rðhkuÄ fÞkuo. V÷ík: yk çktLku MkwÕíkkLkkuLku {w~fu÷eykuLkku Mkk{Lkku fhðkLke Vhs Ãkze.
(3 ) W÷u{kyku:
{wMk÷{kLkkuLkk ÄkŠ{f çkwrØSrðykuLku W÷u{k fnu Au. yk Mk{qnLkk ÷kufLkwt {wÏÞ fk{ ÄkŠ{f
EríknkMk 205
rLkÞ{kuLke Mk{s ykÃkðkLkwt níkwt. íkuyku LÞkÞfeÞ çkkçkíkku{kt Ãký æÞkLk ykÃkíkk. yk yuf yíÞtík
«¼ðþk¤e ðøko níkku yLku MkwÕkíkkLk íku{s Wå[ðøkoLke íku «þtMkk fÞko fhíkku níkku. íku{Lkwt {wÂM÷{
sLkMk{ks Ãkh [÷kððk {kxu MkwÕkíkkLk Ãkh ¼khu Ëçkký W¼wt fhíkk níkk. MkwÕíkkLk íkÚkk Wå[ ðøko
{kuxu¼køku ðneðxe fk{fksLku ÄkŠ{f Lkerík-rLkÞ{ku fhíkkt hksÞLke sYheÞkíkku {wsçk økkuXððk
LkkUÄ «ÞkMk fhíkk. y÷kWÆeLk r¾÷S suðk «¼kðþk¤e MkwÕíkkLkku s W÷u{kykuLke Mk÷knLke fux÷ef
ð¾ík yðøkýLkk fhe þfíkk.sÞkhu çkkfeLkk íku{Lke Mk÷kn {wsçk ðíkoíkk níkk.
1.
(1 ) [k÷eMkËk¤ ([n÷økkLk) yux÷u þwt ? íkuLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?
...........................................................................
(2 ) Wå[ðøko Ãkh MkgkE Ãkqýo rLkÞ{ku ÷kËLkkh Mkðo «Úk{ MkwÕkíkkLk fkuý níkku ?
...........................................................................
(3 ) ‘Ëiðe nff’ (hksíðLkk rMkØktík)
...........................................................................
(4 ) W÷u{kyku fkuý níkk ?
...........................................................................
12 . 3 fuLÿeÞ ðneðxeíktºk:
yk Ãkqðuo fhkÞu÷ WÕ÷u¾ yLkwMkkh ðneðxe ÔÞðMÚkkLkk fuLÿ{kt MkwÕíkkLk s hnuíkku. yu
rMkðkÞ rðrðÄ sðkçkËkheyku Mkt¼k¤íkk yLkuf rð¼køkku níkk. yuLke ÔÞðMÚkk Wå[ ðøkoLku MkkUÃkðk{kt
ykðíke. yu{ktLkk fux÷kf rð¼køkkuLke yºku Mk{eûkk fheþwt.
(1 ) ðÍkhík:
MkwÕíkkLk ÃkAeLkwt MkkiÚke {níðLkwt ¾kíkwt ËeðkLk-yuðÍkhíkLkwt níkwt. íkuLkku ðzku ðSh fnuðkíkku
þkne Ëhçkkh{kt yk ÃkË {níðLkwt níkwt. íkuLke ¼qr{fk ík{k{ rð¼køkku {kxu {wÏÞ yrÄûkf íkhefuLke
hnuíke. íku{ Aíkkt {wÏÞíðu íku [kh yíÞtík {níðÃkqýo rð¼køkLkku «ÄkLk(ðzku) økýkíkku. íku MkwÕkíkkLkLkku
{wÏÞ Mk÷knfkhÃký níkku. íkuLkwt {wÏÞfk{ hksÞLke yÚkoÔÞðMÚkkLkwt æÞkLk hk¾ðkLkwt MkwÕkíkkLkLku Mk÷kn
ykÃkðkLkwt yLku sYh ÃkzÞuÚke MkwÕkíkkLkLkku ykËuþ {¤íkkt ÷~fhe yr¼ÞkLkLkwt Lkuík]íð Mkt¼k¤ðkLkwt
níkwt. ÷~fhLkwt ðuíkLk íkuLke Ëu¾hu¾ Lke[u s [wfðkíkwt. ðÍkhík yÚkðk ðÍehLkwt fkÞko÷Þ {nuMkw÷Lke
ðMkw÷kík Ãkh æÞkLk hk¾íkwt. hksÞLke Mk½¤e ykðf-òðf (¾[o) Lkku rnMkkçk hk¾íkwt. yk{ ík{k{
þkne f{o[kheykuLkk ÃkøkkhLkwt rLkÞtºký íkuLku nMíkf hnuðwt. yk WÃkhktík íku xtfþk¤ku,òMkwMke
rð¼køkku,þkne E{khíkku íku{s þkne ËhçkkhLku ÷økíkkt ík{k{ yuf{ku Ãkh [ktÃkíke Lksh hk¾íkku
ðÍehLku MkwÕíkkLk MkkÚku MkeÄku s MktÃkfo MktçktÄ hnuíkku yLku MkwÕíkkLk íkuLke çkwrØ{íkk,E{kLkËkhe yLku
ðVkËheLku fkhýu íkuLkk Ãkh ½ýku ykÄkh hk¾íkku.
ðÍeh ytíkøkoík (nkÚk Lke[u) ½ýk rð¼køkku ykðíkk íku{Lku ¾kMk fkÞko MkkuÃkkíkkt íku{kt {wMíkkiVe-
yu-{w{kr÷f ({wÏÞ yktfzkþk†e), {wþrhV-yu-{w{kr÷f ({wÏÞ rnMkkçk) {Í{Ëkh (þkne
¾òLkk,Ëuðk yLku ðMkw÷kíkLkku rnMkkçk hk¾Lkkh) Lkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. Úkkuzkf Mk{Þ çkkË ËeðkLk-
206 EríknkMk
yu-ðfV (¾[oLkku rnMkkçk hk¾Lkkh), ËeðkLk-yu-{wMík ¾khks ({nuMkw÷Lke çkkfe hf{-WÄhkýe-
Lkku rnMkkçk hk¾Lkkh),rËðkLk-yu-y{ehfkune (hksÞLke ðý¾uzkíke s{eLkLku f]r»k ÞkuøÞ çkLkkðLkkh
yrÄfkhe) suðkt fux÷ktf yLÞ ¾kíkkt (rð¼køk) Lku Ãký ðÍehLke Ëu¾hu¾ Lke[u {wfðk{kt ykÔÞkt
níkkt.
(2 ) ËeðkLk-yu-yÍo: LkkUÄ
Mkk{úksÞLkk ÷~fhLke Ëu¾hu¾ {kxu yk rð¼køk h[kÞku níkku. íkuLkku ðzku ykheÍ-yu-
{w{kr÷f fnuðkíkku. yk rð¼køk ÷~fhe fk{fks {kxu sðkçkËkh níkku. íku þkne ÷~fhLkwt æÞkLk
hk¾íkku. MkirLkfkuLke ¼híke fhíkku ÷~fhe rþMík ò¤ðíkku yLku ÃkkuíkkLke {n¥kk ðÄkhðkLke ¾kMk
fk¤S hk¾íkku. íku EíkfíkkÄkheyku îkhk h¾kíkk ÷~fhLkwt rLkheûký fhíkku.½kuzkykuLke ûk{íkkLke
[fkMkýe fhíkku yLku íku{Lke ÃkeX Ãkh þkne rLkþkLk (Ëkøk) ÷økkðzkðíkku.ÞwØ ËhBÞkLk íku ÷~fhLku
¾kãMkk{økúe,ÃkrhðnLk íkÚkk þ†Mkhtò{ Ãkqhku Ãkkzíkku íku{s ÞwØ÷qx (¾BMk) Lkk {k÷Lkwt æÞkLk
hk¾íkku. y÷kWÆeLk r¾÷S yu Ëkøk ½kuzkLkk ÃkkA÷k Ãkøk-ÚkkÃkk WÃkh ÷økkðkíkku zk{ fu yku¤¾Lke
rLkþkLke íkÚkk nwr÷Þk (þkherhf rLkþkLke-yku¤¾Lke LkkUÄ) íkÚkk MkiLÞLkk ÃkË Ãkh ÃkkuíkkLke Ãkfz
{sçkwík fhðk hkufz Ãkøkkh suðe «Úkkyku þY fhe. rËÕne{kt hnuíkwt ÷~fh nhk{-yu-fkÕçk fnuðkíkwt.
sÞkhu «ktíkkuLkwt nþ{-yu-yuíkhkV íkhefu yku¤¾kíkwt.
(3 ) ËeðkLk-yu-#þk:
yk rð¼køk hksÞLkk þkne Ãkºk ÔÞðnkhLke Ëu¾¼k¤ hk¾íkku íkuLkku ðzku Ërçkh-yu-¾kMk
fnuðkíkku.íku þkne Vh{kLkkuLkku {wMkÆku (zÙkVx) ½zíkku yLku íku rðrðÄ yrÄfkheykuLku {kuf÷ðk íkÚkk
íkuLkku ynuðk÷ ÷uðkLkwt fk{ fhíkku. íku fuLÿ yLku «ktík ðå[u Úkíkk Ãkºk ÔÞðnkhLkwt æÞkLk hk¾íkku. yk{
yuf heíku fneyu íkku íku MkwÕkíkkLkLkku ytøkík Mkr[ð níkku yLku íku þkne Vh{kLkku ÷¾eLku íkiÞkh fhkðíkku.
çkkrhË-yu-{w{kr÷f hksÞ¼h{ktÚke {níðLkku ¾çkhku yufrºkík fhíkk íku økwÃík[h rð¼køk
ðzku níkku. íkuýu Mk{økú MkÕkíkLkík{kt çkLkíke ½xLkkyku MktË¼uo {krníke hk¾ðe Ãkzíke. íku MÚkkrLkf
fûkkkLke fu hksÞLku ÷økíke ík{k{ ¾çkhkuÚke fuLÿLku {krníkøkkh hk¾íkku. çkkrhË WÃkhktík {wrLkrnÞkLkk
Lkk{Úke òýeíkk rhÃkkuxohkuLkku yuf yLÞ Mk{wn Ãký MkÕíkLkík{kt hnuíkku níkku.
(4 ) rËðkLk-yu-rhMkk÷ík:
yk rð¼køk LÞkÞrfÞ ÔÞðMÚkk Mkt¼k¤íkku. íkuLkku ðzku MkËh-WMk-MkËh níkku. íku fkÍe-yu-
{w{kr÷f Ãký níkku. íku Mkðkuoå[ ÄkŠ{f yrÄfkhe níkku. íku ÃkwhkurníkkuLkk fk{fks Ãkh Lksh hk¾íkku.
íku f{eyku (LÞkÞÄeþku) Lke rLk{ýwtf fhíkku. íku Ä{koËk ¼ux-ËkLk suðe fu ðzV-ðÍeVk EËhkh
ðøkuhuLke ÔÞðMÚkk Ãký Mkt¼k¤íkku níkku.
ËeðkLke yLku VkusËkhe çkkçkíkku{kt yrÃk÷ fhðkLke Mkðkuoå[ yËk÷íke Mk¥kk MkwÕkíkkLk nMíkf
níke. íÞkhçkkË fkÍe-yu-{wfkr÷fLkwt MÚkkLk ykðíkwt níkwt. {wníkrMkçk (MkkðoLkef MkUMkh) LÞkrÞf
rð¼køkLku {ËË Ãkwhe Ãkkzíkk níkk. íku{Lkwt {wÏÞ fkÞo EM÷k{Lkk rMkØktíkkuLkwt WÕ÷tÄLk Úkíkwt yxfkððkLkwt
níkwt. yk WÃkhktík íku Lkiríkf {qÕÞku yLku yk[hý Ãkh Lksh hk¾e íkuLkk ÞkuøÞ y{÷ fhkðíkku níkku.
(5 ) yLÞ rð¼køkku:
yk WÃkhktík fuLÿ{kt yLÞ fux÷kf yuðk LkkLkk-{kuxk rð¼køkku níkk, fu su hkusetËe ðneðxe
ÔÞðMÚkk{kt MknkÞ fhíkk. ðfe÷-yu-Ëh yu þkne ÃkrhðkhLke Ëu¾hu¾ hk¾íkku yLku MkwÕkíkkLkLkwt
EríknkMk 207
ytøkík fk{fks Mkt¼k¤íkku. y{eh-yu-nkÍeçk ¾kMk fheLku þkne Mk{kht¼kuLkwt ykÞkusLk Mkt¼k¤íkku.
íku MkwÕkíkkLk-þkne y{÷Ëkhku íku{s yk{ sLkíkkLku ÃkhMÃkh Mkktf¤ðkLkwt fk{ fhíkku. Mkh-yu-òLkËkhk
yu þkne yt ø khûkfku L ke Ëu ¾ hu ¾ hk¾íkku . yr{h-yu - yk¾q h þkne yïþk¤kLkw t æÞkLk
hk¾íkku,þknLkkn-yu-rV÷ yu hksÞ¼hLkk nkÚkeykuLke Ëu¾hu¾ hk¾íkku. y{eh-yu-{sr÷Mk ¾kMk
LkkUÄ {u¤kðzk-Mk{kht¼kLkwt ykÞkusLk Mkt¼k¤íkku.MkÕíkLkíkLke ðneðxe ÔÞðMÚkk{kt fkh¾kLkktLke ¾kMk
¼qr{fk níke. íku þkne ÃkrhðkhLke sYheÞkíkku Mktíkku»kíkk ykðk fkh¾kLkkt çku «fkhLkkt níkkt. yuf
WíÃkkËLk fhLkkhkt yLku çkeò íkuLkku Mktøkún (¼tzkh) fhLkkhkt rVhkuÍ íkw½÷fLkk Mk{Þu ykðkt ÷øk¼øk
36 fkh¾kLkkt níkkt. íku Ëhuf WÃkh {r÷f yÚkðk ¾kLk fûkkkLkk Wå[ðøkeoÞ yrÄfkheLkwt rLkÞtºký
hnuíkwt. ‘{wíkkMkrhV’ Lku rnMkkçkLke Mk½¤e sðkçkËkhe MkkUÃkíke íku «íÞuf rð¼køkkuLke MkeÄe Ëu¾hu¾
hk¾Lkkh yrÄûkf Lkk YÃk{kt fkÞo fhíkku.
(1 ) ðÍkhíkLkk nkÚkeLke[u fk{ fhíkk fkuEÃký çku rð¼køkLkku WÕ÷u¾ fhku.
...........................................................................
(2 ) y÷kWÆeLk r¾÷Syu ÷~fh{kt fÞk fÞk MkwÄkhkLke þYykík fhe níke ?
...........................................................................
(3 ) fÞku rð¼køk LÞkrÞf ÔÞðMÚkk Mkt¼k¤íkku níkku ? íkuLkku ðzku fkuý níkku ?
...........................................................................
12.4 «kËurþf ðneðxeíktºk yLku Efíkk «Úkk:

«kËurþf ðneðxeíktºkyu fuLÿeÞ ÔÞðMÚkk fhíkkt ½ýe çkÄe çkkçkíkku{kt swËwt íkhe ykðu íku{
níkwt.íkuLkwt {níð yLku ÔÞðMÚkk òuíkk íku «ËuþLke ÷~fhe íkÚkk {nuMkw÷e ykðfLku ykÄkhu fkÞo fhíkk
níkku. yk ÔÞðMÚkk Mk{økú íkuh{k yLku [kiË{k Mkifk ËhBÞkLk [k÷w hnuðk Ãkk{e níke. fux÷kf Lkðk
SíkkÞu÷k «Ëuþku þkMkfLkk MkeÄk rLkÞtºký Lke[u {wfðk{kt ykÔÞk níkk. MkÕíkLkíkLke Mke{k ðÄkhðk
íkÚkk íkuLku {sçkwíke «ËkLk fhðkLke «r¢Þk 13 {kt 14 Mkifk ËhBÞkLk [k÷w hne. ÞwØ{kt Síku÷k
fux÷kf «Ëuþku MkÕíkLkík Mk¥kk Lke[u ykðíkk sÞkhu çkkfeLkk Lkk{{kºkLke Mk¥kk Lke[uLke (¾tzeÞkt)
hksÞku níkkt.
yk «ktíkkuLke Ëu¾hu¾ fhðkLke sðkçkËkhe Mkwçkk (økðoLkh)Lku þehu hnuíke. íÞktLkwt {nuMkw÷
W½hkððw yLku fkÞËku-ÔÞðMÚkk ò¤ððkLkwt fk{ yk Mkwçkk nMíkf hnuíkwt. MÚkkrLkf yrÄfkheykuLke
{ËË ðøkh yk fk{ þfÞ Lk nkuðkÚke 14 {kt Mkifk{kt MkwÕíkkLku ðneðxe Mkh¤íkk {kxu ykðk «ËuþkuLku
rþfMk Lkk{Lkk rð¼køkku{kt ÔnU[e ËeÄk. íkuLkku ðneðx rþfËkh nMíkf {wfðk{kt ykÔÞku. «ktíkku{kt
rþfËkhLke MkkÚku VkusËkh Mkrník fux÷kf yrÄfkheyku ðneðxe fk{fks{kt {ËË fhíkk. rþfËkh
fkÞËku-ÔÞðMÚkk ò¤ððk íkÚkk íkuLkk nkÚk Lke[uLkk yuf{kuLke fk{økehe Ãkh Lksh hk¾íkk. VkusËkh
yLku rþfËkhLkku sðkçkËkhe yLku fk{økehe yufMkh¾e níke. VkusËkhkLkk nkÚk Lke[u fkuxðk÷ Lkk{Lkku
yrÄfkhe ykðíkku íku MÚkkrLkf ðneðxe ò¤ðíkku. «ktíkeÞ Äkuhýu yLÞ {níðÃkwýo yrÄfkheyku Ãký
níkk su{kt {wÏÞíðu çkkrhËk òMkqMke yrÄfkhe íku{s rhÃkkuxoh íku{s Mkkrnçk-yu-rËðkLke Lkk{Lkku
208 EríknkMk
«ktíkLke ykðf-skðf yLku íkuLkk rnMkkçk-rfíkkçkLkwt æÞkLk hk¾Lkkh yrÄfkhe hnuíkku níkku.
12.5 Efíkk ÔÞðMÚkk («Úkk) :

Efíkk ÔÞðMÚkk («Úkk) {kuxu¼køku EM÷kr{f hk»xÙku{kt s y{÷{kt {wfkE níke. íku hksÞLke
Mkuðk çkË÷ ðuíkLkLkk YÃk{kt ykÃkðk{kt ykðíkw {nuLkíkkýw økýkÞ.¾r÷VkLkk ðneðxe{kt íku Lkkøkrhfku LkkUÄ
íku{s MkirLkfkuLku yÃkkíke níke. MkÕíkLkík Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk çkkË MkwÕíkkLkkuyu yk «Úkk y{÷{kt {wfe.
þYykík{kt ÷~fhe ykøkuðkLkku íkÚkk Wå[ ðøkeoÞ ðneðxe yrÄfkheyku íku{s {nuMkw÷Lke ðMkw÷kík
fhíkk ÷kufkuLku yk {kxu Lkðk Lkðk rðMíkkhku yÃkkíkk. ykðk «ËuþkuLku Efíkk yLku íku suLku MkkUÃkkÞkt nkuÞ
íkuLku EfíkuËkh fu {wfíke íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk. xwtf{kt íku ÷~fhe yrÄfkheykuLku yÃkkíke yu fu
«Úkk fu ÔÞðMÚkk níke. su{kt ¢{þ: ykøk¤ ðÄeLku ÔÞðMÚkk økXLk {kxu rLkÞ{ku yLku rðrLk{ÞLkkt
½kuhýu rLkÄkorhík fhðk{kt ykÔÞkt. yk ÔÞðMÚkk ½ýkt ð»ko ÃkÞoík ðneðxe ÔÞðMÚkk [÷kððkLkwt {wÏÞ
MkkÄLk çkLke hne. yk WÃkhktík yk «Úkk{kt {kæÞ{Úke rðþk¤ «ËuþkuLke rðrðÄ ¼køkku{ktÚke MkwÕíkkLkkuLku
ðÄw WíÃkkËLk Úkíkkt íkuLkku {kuxku ¼køk {¤ðk ÷køÞku.
14 {k MkifkÚke ykÃkýLku ‘ðkr÷Mk’ yLku ‘{wfíkeMk’ rð»ku Mkkt¼¤ðk {¤íkwt ykÔÞwt Au. íku
÷~fhe yLku ðneðxe yrÄfkheyku níkk. íku{Lku Ãký Efíkk fnuðk{kt ykðíkk íku{Lke ðkMíkrðf
þrfíkyku{kt Mk{ÞkLkwMkkh VuhVkh Úkíkku hnuíkku. fÞkhuf ‘{wfík’ Lku EfíkkLke fk{økehe MkkUÃkðk{kt
ykðíke. su{kt íkuLku ÷~fhe ÔÞðMÚkk Ãký Mkt¼k¤ðe Ãkzíke. ð¤e sYh Ãkzíkkt yk ‘{wfík’ yu MkwÕíkkLkLku
ÃkkuíkkLkk ÷~fh MkrníkLke Mkuðk Ãkwhe Ãkkzðe Ãkzíke. íkuLke ÃkkMkuÚke yuðe yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðíke níke
fu íkuýu WÄhkððk ÷eÄu÷e {nuMkw÷e ykðf{ktÚke íku ÷~fhLkkt íkÚkk ÃkkuíkkLkku ¾[o fkZu.
çkÕçkLkLkk þkLkfk¤Úke yuðe yÃkuûkk h¾kðk ÷køke fu WÃkh {wsçk Lkk ¾[koyku fkZÞk ÃkAe
ðÄu÷e (fðkÍe÷-Vks÷) hf{ {wfík fuLÿLku {kuf÷e ykÃku íkuLkku ¾[o yu ÚkkÞ fu furLÿÞ {nuMkw÷e
rð¼køk EfíkkLke Mkt¼rðík ykðf ÷~fhe rLk¼kð Ãkh Úkíkku ¾[o íkÚkk {wfíke ytøkík ¾[o Ãkh Lksh
hk¾íkku níkku. y÷kWÆeLk r¾÷SLkk þkMkLkfk¤{kt yk ÔÞðMÚkkLku ðÄw fzf çkLkkððk{kt ykðe. yk
heíku su{ su{ fuLÿLke MkgkE ðÄíke økE íku{ íku{ ‘{wfík’ Lkwt ðneðxe rLkÞtºký Ãký ðÄíkwt s økÞwt
ykøk¤ síkk Ïðkò ({kuxu¼køku íku Mkkrn÷-yu-rËðkLk Lke Mk{fûk níkku.) Lkk{Lkk yrÄfkheLku
EfíkkykuLke ykðfLkku rnMkkçk hk¾ðkLkwt fk{ MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt. yk WÃkhktík çkrnË fu òMkwMkLke
rLk{ýwft fheLku yu çkÄe ÔÞðMÚkkLke Mkw÷íkkLkLku {krníkøkkh h¾kíkku níkku. {wnB{Ë íkw½÷fu {nuMkw÷{ktÚke
¼køk ykÃkðkLke þhíku ykðk fux÷kf yrÄfkheyku rLkBÞk níkk.íku hksÞLku Xhkðu÷ hf{ [wfðíkk.
Ãkhtíkw rVhkus íkw½÷fLkk þkMkLkfk¤{kt Efíkkyku WÃkhLke hksÞLke Ãkfz Ze÷e Ãkze síkkt íku nðu
ðtþÃkhtÃkhkøkíkLkwt ÃkË çkLke sðk ÃkkBÞwt.
12.6 MÚkkrLkf ðneðxeíktºk:

MÚkkrLkf ðneðxeLku ûkuºku økk{yu MkkiÚke LkkLkfzwt yuf{ níkwt. íkuLkku fk{fksLke heík ¼kík
{kuxu¼køku íkwfeo þkMkf ÃkqðuoLke s íke. økk{Lkk {wÏÞ yrÄfkheyku{kt ¾wík,{wfÆ{ yLku ík÷kxeLkku
Mk{kðuþ Úkíkku níkku. íkuyku {nuMkw÷Lke ðMkw÷kík fhíkk yLku fkLkqLke ÔÞðMÚkk ò¤ðe hk¾ðk{kt {wfíke
[kiÄhe,ykr{÷ ({nuMkw÷ W½hkðLkkh) yLku fkhfwLkLku {ËËYÃk çkLkíkk. økk{ yLku Ãkhøkýwtyu Mðíktºk
ðneðxe yuf{ níkk.íku{ Aíkkt fux÷kf «Ëuþku ÃkhMÃkh òuzkÞu÷k hnuíkk. fux÷ef çkkçkíkku{kt «ktíkkuLkk
EríknkMk 209
MÚkkrLkf ðneðxefhLkkhkyku suðk fu hkÞ,hkýk,hkðík yLku hkò níkk.yk ík{k{ Mkwçkk (økðoLkh)
íku íkuLkk fk{ku{kt MknkÞ Ãkwhe Ãkkzíkk. ykðe çkkçkíku MÚkkrLkf þkMkfkuLku Mkw÷íkkLkkuLkk MknkÞfkuLkk YÃk{kt
{kLÞíkk «kÃík ÚkÞu÷e níke.
LkkUÄ
(1 ) Ãkhøkýk fûkkkLkk ºký yrÄfkheLkkt Lkk{ku sýkðku.
...........................................................................
(2 ) MkÕíkLkíkfk÷eLk ðneðxe yuf{kuLkku WÕ÷u¾ fhku.
...........................................................................
(3 ) økk{Lkk fux÷kf {níðÃkwýo yrÄfkheykuLkkt Lkk{ku Ëþkoðku.
...........................................................................
(4 ) ‘VðkrÍ÷’ yux÷u þwt ?
............................................................................
12.7 y÷kWÆeLk r¾÷SLkk çkòhLku ÷økíkk MkwÄkhk:
y÷kWÆeLk r¾÷SLkk çkòhLku ÷økíkk MkwÄkhkyku íkuLke ÷~fhe sYheÞkíkkuLku yLkwYÃk níkk.
{æÞfk÷eLk þkMkfkuLku {íku SðLk sYhe [eòu,¾kMk fheLku ¾kãkÒk ðøkuhu «íÞuf {kýMkLku Ôkksçke
¼kðu {¤e hnuðwt òuEyu. Ãkhtíkw fux÷kf þkMkfku ykðe ðMíkwykuLkk ¼kðíkk÷Ãkh rLkÞtºký ò¤ðe
þfÞk Lknª. y÷kWÆeLk r¾÷S {nËytþu yuðku Mkðo«Úk{ þkMkf níkku fu suýu ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe
çkòh-¼kð Ãkh rLkÞtºkýku ò¤ðe hk¾ðk{kt MkV¤íkk {u¤ðe níke. yuðwt fnuðk fu, rËÕne ÃkhLkkt
{ktøkku¤ yk¢{ýku òuíkkt íkuLku {kxu rðþk¤ ÷~fh hk¾ðwt sYhe ÚkE økÞwt níkwt. nðu òu ÷~fh ÃkkA¤
½ýe {kuxe hf{ ¾[eo Lkkt¾ðk{kt ykðu íkku ¾òLkku ¾k÷e ÚkE òÞ. yux÷k {kxu íkuýu ykuAk ¾[uo
÷~fhe ¼híke fhe. ð¤e çkòh MkwÄkhðk Úkfe çkòh-¼kð rLkÞtºký Úkíkkt ðneðxe ÔÞðMÚkk MkwÄhe
{kxu íkuýu íkuLku MkgkEÃkwðof y{÷{kt {wfe.
y÷kWÆeLkLku yLkks Úke {ktzeLku ð†ku,økw÷k{ku,Zkuh-Zkt¾h Mkrník ½ýe çkÄe ðMíkwykuLkk
¼kð Lkffe fÞko níkk. íkuýu rËÕne ¾kíku fw÷ ºký {wÏÞ çkòh W¼kt fÞko. su{ fu yuf çkòh
¾ktz,½e,íku÷ òuðk {kxu ºkesw ¾kãkÒk {kxu yLku ºksw ½kuzk suðk Ãkþwyku yLku økw÷k{ku {kxu W¼wt
fhðk{kt ykÔÞw níkwt. ¾kðk {kxuLkk Lke[uLkk ¼kðrLkÞ{Lk {kxu yuýu ¾kMk fk¤S hk¾e. íkuýu yu
ðkíkLkwt ¾wçk æÞkLk hkÏÞwt fu ¼kð yLku rðíkhý ÔÞðMÚkk çkhkçkh s¤ðkE hnu. íkuýu yk ÔÞðMÚkkLkwt
WÕ÷t½Lk Lk ÚkkÞ íku {kxu yuf {wÏÞ çkòh yrÄfkhe-þnuíkkLke rLk{ýwf fhe. íkuLkwt fk{ ykðkt WÕ÷tÄLkku
Úkíkkt yxfkððkLkwt s níkwt. çkkrhË (òMkwMke yrÄfkheykuk íku{s {LkrnÞkLk (yLÞ økwÃík[hku) Lke
Ãký rLkÞwÂõík fhðk{kt ykðíke. y÷kWÆeLk ¾kãkÒkLkku ÃkÞkoík sÚÚkku Mkhfkhe ¼tzkhku{kt hk¾eLku íku
yux÷kt {kxu rLkrùík ÚkE sðk {køkíkku níkku fu LkVk¾kuh yLku Mkt½hk¾kuh ÔÞkÃkkheyku ¾kuxe yAík
Ëþkoðe «ò ÃkkMkuÚke ¼kð ðÄkhðk rLkr{íku ÷qtx Lk [÷kðu,yk MktË¼ou rËÕne yLku AiLk ¾kíku rðþk¤
yLkks ¼tzkhku W¼k fhðk{kt ykÔÞk. yk MkkkÚku økk{zkt (Lkkt ¾uíkhku) þnuhe çkòhku MkwÄe ¾kãkÒk
÷kðLkkh ðýÍkhk yLku fhðkLkeÞkuLku MkÃkrhðkh íkuýu Þ{wLkk íkxu ðMkkÔÞk.íku{Lkk Ãkh Ãký [ktÃkíke
210 EríknkMk
Lksh hk¾ðkLkk EhkËkÚke þunLkk Lkk{u yrÄfkheyku rLkBÞk. Wfík ðýÍkhkykuLku ¾kãkÒk ÷kððk
÷E sðk {kxu Lkffe fhe yu MktË¼uo sYhe Lkerík-rLkÞ{ku ½zðk{kt ykÔÞku. ykðk ík{k{ çkòhku{kt
sYhe [es-ðMíkw Mkhfkhu Xhkðu÷ ®f{íku WÃk÷çÄ çkLke hnu íkuðe ÔÞðMÚkk økkuXððk{kt ykðe níke.
fÃkzk, Mkwfku {uðku,½e,ðøkuhu [esðMíkwyku {kxuLkk çkòhLku MkhkÞ-yu-yË÷ fnuðkLktw ËuþLkk ¾wýu
¾wýuÚke íkÚkk rðËuþku{ktÚke ykðíkwt fkÃkz yne ¼uøkw fhe Mkhfkhe ¼kðu ðu[ðk{kt ykðíkwt. sYhe LkkUÄ
ík{k{ [esðMíkwykuLkku ÃkwhðXku ò¤ðe hk¾ðk {kxu LkkUÄkÞu÷ ÔÞkÃkkheyku yLku ðýÍkhkyku ÃkkMkuÚke
r÷r¾ík{kt fçkw÷kík Ãký ÷uðk{kt ykðíke. rðËuþe [esðMíkwykuLkk ðuÃkkheykuLku Mkhfkh íkhVÚke
yøkkWÚke hf{ (yuzðkLMk) yk¾eLku yuðwt ÷ur¾ík ¾kºke ÷uðkíke fu íku çkeò fkuE {æÞMÚkeLku ykðku
{k÷ ðu[þu Lknª. «{ký{t rf{íke [es ðMíkwyku ¾heËðk íkÚkk ðu[ðk {kxu sYhe ÃkhðkLkk (Ãkhr{x)
ykÃkðk{kt ykðíkk fu suÚke íkuLke fk¤k çkòhe hkufe þfkÞ.
ºkeò çkòh{kt ½kuzk yLku Zkuh-Zkt¾h (Ãkþwyku) Lkwt ¾heË-ðu[ký Úkíkwt. Mkkhe òíkLkk ½kuzkyku
Ôkksçke ¼kðu {¤e hnu yu ÷~fhLke «kÚkr{f sYheÞkík níke. y÷kWÆeLku ðøkËkh {æÞMÚkeyku
(Ë÷k÷ku) íku ðå[uÚke nxkðe ÷E Mkhfkhu fhkðu÷ rf{íku ½kuzkyku {¤e hnu íkuðe ÔÞðMÚkk økkuXðe
níke. yu s heíku økw÷k{ †e-ÃkwY»kku-çkk¤fku íkÚkk ÃkþwykuLke rf{íkku Ãký Lkffe fhe Ëuðk{kt ykÔke
níke íku{ Aíkkt ykðk Mkkhk MkwÄkhk Ãký òòu Mk{Þ xfÞk Lknª yLku íkuLkk {]íÞw çkkË Mkkð Lkk{þu»k
ÚkE sðk ÃkkBÞk.
(1 ) çkòh Ãkh rLkÞtºký yLku Ëu¾hu¾ hk¾Lkkh fÞk yrÄfkheyku níkk ?

...........................................................................
(h) y÷kWÆeLk su søÞkyu yÒkLkk ¼tzkhku W¼k fÞko níkk íku MÚk¤Lkkt Lkk{ ykÃkku.
...........................................................................
(3 ) çktÍkhk (yLku fkhðkLkeÞLk) fkuý níkk ?
...........................................................................
12. 8 {w½÷fk÷eLk ðneðxeíktºk:

{w½÷kuyu MkÕíkLkík íku{s þuhþkn fk÷eLk {kuxk¼køkLke rðþu»kíkkykuLku ò¤ðe hk¾e.
þuhþknLkk þkMkLk{kt Ãkhøkýk (økk{kuLkku Mk{qn),Mkhfkh (ÃkhøkýkLkku Mk{qn) yLku Mkwçkk«ktík
(MkhfkhkuLkku Mk{qn) suðk ðneðxe yuf{kuLku ¾kMk yrÄfkheykuLkk rLkÞtºký Lke[u {wfÞk
níkk.{w½÷kuyu yuf Lkðku s «kËurþf ðneðx yuf{ çkLkkÔÞku íkuLku Mkwçkku («ktík) fnuíkk. òøkeh yLku
{LkMkçkËkhe ÔÞðMÚkkLkku «kht¼ Ãký yk {w½÷ þkMkfku yu s fÞkuo. yk{ Mkíkík ÃkrhðíkoLk Ãkk{íkwt
ðneðxeíktºk çktLku «fkhLkkt ðneðxe yuf{kuLku yufçkeòÚke swËkt íkkhðu Au. {kxu s yk ÔÞðMÚkkLku
Wå[fûkkkLke fuLÿefhý ÔÞðMÚkk fnu Au.
12.8.1 fuLÿeÞ ðneðxeíktºk:
(1 ) Mk{úkx:
Mk{úkx þkMkLkLkku Mkðkuoå[ ðzku níkku. íku{Lkk nkÚk Lke[u Mk{økú ÷~fhe,LÞkrÞf íkÚkk ðneðxe
EríknkMk 211
ÔÞðMÚkk hnuíke. {w½÷ þkMkLkfk¤{kt ík{k{ yrÄfkheyku ÃkkuíkLke þrfík yLku ÂMÚkrík {kxu MkeÄk s
Mk{úkxLku sðkçkËkh økýkíkk. Mk{úkx ÃkkuíkkLke EåAk yLkwMkkh yrÄfkheLke rLk{ýwtf çkZíke fu
çkh¾kMíkøke fhe þfíkku. íkuLkk Ãkh MktMÚkk fu fkuE ÔÞrfíkLkwt Ëçkký hnuðwt Lknª. Mk{úkx ÃkkuíkkLkwt fk{
Mkkhe heíku Ãkkh Ãkkze þfu íku {kxu fux÷kf rð¼køkku h[ðk{kt ykÔÞk níkk.
LkkUÄ (2 ) ðfe÷ yLku ðÍeh:
ðfe÷ík yÚkðk ðÍkhík (yu çktLku þçËËku yuf s yÚkoLkkt ðÃkhkíkk) Lkwt MÚkkLk rËÕne
MkÕíkLkíkfk¤{kt Ãký fux÷uf ytþu {kuswË níkwt. òufu ðÍehLkwt MÚkkLk rËÕne MkÕíkLkíkfk¤{kt íkuLke {q¤
økrh{k økw{kðe [wfÞw níkwt. yk MÚkkLkLku {w½÷kuyu íkuLkwt økkihð ÃkkAwt ykÃÞwt.çkkçkh-nw{kÞw fk÷eLk
ðÍehku «{ký{kt ðÄw þrfíkþk¤e níkk. yfçkhLkk ðÍeh çkih{¾kO (E.Mk.1556-60) Lkk Mk{Þu
ðÍehLku y{ÞkoË Mk¥kkyku nMíkøkík ÚkE níke. ykøk¤ síkkt yfçkhu ykðe þrfíkyku Ãkh fkÃk
{wfðk íkuLke LkkýkfeÞ Mk¥kkyku AeLkðe ÷eÄe níke. íkuLkkÚke ðÍehLke þrfíkykuLku ¼khu XuMk ÃknkU[e
níke.
(3 ) ËeðkLk-yu-fw÷:
ËeðkLk-yu-fw÷ yux÷u {wÏÞ ËeðkLk. íku s{eLk {nuMkw÷ íku{s ykŠÚkf ÔÞðnkhku {kxu
sðkçkËkh yrÄfkhe níkku. yfçkhu ËeðkLkLku {nuMkw÷e Mk¥kkyku ykÃkeLku ËeðkLkLku þrfík«ËkLk fhe
níke. íku hksÞLkk ík{k{ rð¼køkkuLke ÷uðz-Ëuðz íkÚkk [wfðýkLke òík íkÃkkMk fhe þfíkku íkÚkk
«ktíkeÞ rËðkLkku Ãkh Ãký [ktÃkíke Lksh hk¾e þfíkku.
(4 ) {ehçkfþe: 12.1 hkuÞ÷ fkuxo

íku Mki L ÞLku ÷økíke Mk½¤e çkkçkíkku Ãkh æÞkLk Lk hk¾íkku níkku . {LkMkçkËkheLke
{kLÞíkk,rLk{ýwf,ðuíkLk ðøkuhuLku ÷økíkk ík{k{ fkøk¤ku íkuLke ÃkhðkLkøke çkkË s Mðef]ík Úkíkk. íku
yuðkLkw ¾kMk æÞkLk hk¾íkku fu {LkMkçkËkhku ÃkkuíkkLke ÞwØ Mkk{økúeLke MkwMkssíkk Ähkðu Au fu Lkne ?
Lkðe Mkuðk ¼híke Ãký íkuLku nMíkf hnuíke.
212 EríknkMk
(5 ) MkËh-WMk-MkÆh:
íku ÄkŠ{f rð¼køk níkku. íkuLkwt {wÏÞ fk{ þrhÞík (EM÷kr{f fkLkwLk) Lke ò¤ðýe fhðkLkwt
níkwt. íkuLkwt fkÞko÷Þ ÞkuøÞ ÔÞrfíkykuLku íkÚkk ÄkŠ{f MktMÚkkLku ¼ÚÚkkt ðøkuhu YÃku ykŠÚkf MknkÞ fhíkwt.
yfçkhLkk þkMkLkfk¤ ÃkqðuoLkkt hÃk ð»kkuo{kt yk fkÞo÷kÞ ðÄkhu ðøkËkh çkLke økÞwt. {Ính Lke ònuhkík
(E.Mk.1580) çkkË íkuLkk yrÄfkhku {ÞkorËík ÚkE sðk ÃkkBÞk níkk. {Ính yLkwMkkh rðîkLkku{kt LkkUÄ
W¼k Úkíkk {ík¼uË xkýu yk¾he {ík yfçkh{ku s {kLÞ h¾kíkku. yk ÷kufku ÄkŠ{f-Ä{koËk fk{
{kxu fh{wfík r{ÕfíkkuyLku {ËËku Ãký Lkffe fhíkk. òufu ykøk¤ síkkt íku{Lkk yk yrÄfkhku Ãkh fkÃk
{wfkÞku níkku.
{wníkrMkçk (Lkiríkf {wÕÞku ò¤ðLkkh) Lke rLk{ýwtf yk[kh Mktrníkk (òrík-rLkÞ{ku) yLkwMkkh
Úkíke. íku íkku÷-{kÃkLke íkÃkkkMk Ãký fhe þfíkku yux÷u s Lknª Ãký Ôkksçke rf{íkku Ãký fhkðe (Lkffe
fhe) þfíkku.
(6 ) {eh Mkk{ko:t
íku þkne fkh¾kLkkLkku ðzku yrÄfkhe níkku íku þkne Ãkrhðkh {kxu sYhe ík{k{ [es-
ðMíkwykuLke ¾heËe íku{s yÞkuøÞ Mktøkún fhíkku yk WÃkhkíkt þkne ÃkrhðkhkuLke ðÃkhkþe ðMíkwykuLkk
WíÃkkËLkLke ÞkuøÞíkk Ãkh Ãký æÞkLk hk¾íkku.
12.8.2 «ktíkeÞ ðneðxeíktºk:
yfçkhu {w½÷ Mkk{úksÞLku fw÷-12 «ktík (Mkwçkkuyku) {kt ÔknU[e LkktÏÞw níkwt.
íku{k {wÏÞíðu ykøkúk,yðÄ, yÕnkçkkË, y{ËkðkË,rçknkh, çktøkk¤,rËÕne,÷knkuh,
fkçkw÷,{k¤ðk yLku {wÕíkkLk Mk{krðü níkk. ykøk¤ síkkt íku{kt yn{ËLkøkh,çkhkh yLku ¾kLkËuþLkku
W{uhku fhk{kt ykÔÞku.{w½÷ Mkk{úksÞLkk ðÄkhk MkkÚku íkuLkk «ktíkLke MktÏÞk Ãký ðÄeLku 20 ÚkE økE
níke.
«íÞuf Mkwçkk Ãkh MkwçkuËkh (økðoLkh) rLk{ðk{kt ykðíkku. íkuLke rLk{ýwtf Mk{úkx ¾wË s fhíkku.
yk MkwçkuËkh «ktíkLkku ðzku økýkíkku. íku fkÞËku-ÔÞðMÚkk ò¤ðe hk¾ðk {kxu sðkçkËkh økýkíkku. íku
f]r»k,ÔÞkÃkkh yLku ðkrýsÞLku «kuíMkkrník fhe hksÞLke {nuMkw÷e ykðf ðÄkhíkku. íku çk¤ðk¾kuhkuLkwt
Ë{Lk fhíkku yLku ÷~fhe yr¼ÞkLkku {kxu ÷~fh íkiÞkh hk¾íkku.
«íÞuf Mkwçkk{kt {nuMkw÷ çkkçkíku rËðkLk Lkk{Lkku {wÏÞ yLku Mðíktºk yrÄfkhe hnuíkku. íkuLke
rLk{ýwtf Ãký Mk{úkx îkhk s Úkíke. íku ÃkkuíkkLkk MkwçkkLke {nuMkw÷e W½hkýeLke Ëu¾hu hk¾íkku íkÚkk íkuLke
ÃkkA¤ Úkíkk ¾[oLkku rnMkkçk hk¾íkku. íku ¾uíke÷kÞf s{eLk{kt ðÄkhku fhu íkuðe íkuLke ÃkkMkuÚke yÃkuûkk
h¾kíke íkuLkk rð¼køk íkhVÚke ½ýeðkh (yríkð]rü fu yLkkð]rü xkýu) ¾uzwíkkuLku ÷kuLk (íkfð fu
yuzðkLMk) Ãký yÃkkíke.
«ktíkLkk çkûkeLke fk{økehe fuLÿeÞfûkkLkk {ehçkûke suðe s níke. íkuLke rLk{ýwf {ehfþe
îkhk Úkíke ¼÷k{ýkuLku ykÄkhu fhðk{kt ykðíke.íku «ktík{kt Úkíke MkirLkfku íkÚkk íku{Lkk ÄkuzkykuLke òík
íkÃkkMk fhíkku. íku MkwçkuËkhku íkÚkk MkirLkfkuLkkt ðuíkLkçke÷ku íkiÞkh fhíkku. íkuLkwt fkÞko÷Þ {kux¼
u køku ðfÞkrLkfkh
MkkÚku Mkt÷øLk hnuíkwt. yux÷k {kxu s íkuLke Vhs çkLke òík fu íku ÃkkuíkkLkk «ktíkLke fuLÿLku {krníke ykÃku.
«ktríkf Äkuhýu fuLÿeÞ MkËh (MkËh-WMk-MkwËËh) Lkku yk «ríkrLkrÄ níkku. íku ÄkŠ{f yLku
LÞkÞLku ÷økíkkt fk{ku fhíkk ÷kufkuLkkt fk{ Ãkh Lksh hk¾íkku. yu Ërüyu íku fkÍeykuLkk fk{ fks Ãkh
æÞkLk ykÃkíkku níkku. «ktríkf fûkkkyu yk «fkhLkk çkeò Ãký fux÷kf yrÄfkheykuLke rLk{ýwtf Úkíke
EríknkMk 213
níke. su{kt Ëhkuøkk-E-zkf xÃkk÷ yLku Mkt[kh Lku ÷økíkk fk{fks Ãkh æÞkLk ykÃkíkku níkku. íku xÃkk÷
÷E sLkkh {uhðkzLkk {kæÞ{Úke Ëhçkkh MkwÄe xÃkk÷ ÃknkU[kzíkku. ðkfÞkLkrðMk yLku ðkfÞk rLkøkkh
suðk yrÄfkheykuLke rLk{ýwf Mk{úkxLku MkeÄku rhÃkkuxo fhðk Úkíke.
LkkUÄ 12.8.3 MÚkkrLkf ðneðxeíktºk:

«ktíkku-(Mkwçkkyku) Mkhfkhku{kt Ôknu[
t kÞu÷k níkk. MkhfkhkuLku Ãkhøkýku{kt yLku Ãkhøkýkt økk{ku{kt
rð¼krsík níkkt. økk{yu MkkiÚke LkkLkfzwt yuf{ níkwt. VkusËkh yLku y{÷økwòh yk{e÷ Lkk{Lke
çkeò çku {níðÃkwýo yrÄfkheyku níkk. yk{kLkk VkusËkhLke rLk{ýwtf þkne ykËuþ yLkwMkkh Úkíke
fÞkhuf íkku yuf Mkwçkk{kt çku VkusËkhku Ãký rLk{ðk{kt ykðíkk. fÞkhuf íku{Lkkt fkÞoûkuºkku yuf Úke ðÄw
Mkwçkkyku{kt Ãký hnu÷kt. MkhfkhLkk {nuMkw÷e yLku«kËurþf fk{fksLkwt æÞkLk hk¾íkk. yk ðneðxe
rð¼køkLku VkusËkhe fnuíkk. VkusËkhLke {wÏÞ sðkçkËkhe ÃkkuíkkLkk rðMíkkhLkk hrnþkuLkk SðLk
yLku íku{Lke r{÷fíkLkwt hûký fhðkLke íkÚkk íÞktLkku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk ò¤ðe hk¾ðkLke níke.
sYh ÃkzÞuÚke íku MkiLÞLke íkÚkk {nuMkw÷ W½hkððkLkkhLke {ËË Ãký fhíkku. y{÷økwòh fu yk{eh
{nuMkw÷ yufXwt fhLkkh yrÄfkhe økýkíkku.íkuLkwt {wÏÞ fk{ {nuMkw÷ yktfðk ({w÷ððk) Lkwt íkÚkk íku
W½hkððkLke ÔÞðMÚkk fhðkLkwt níkwt. íkuLke Vhs çkLkíke fu íku ¾uzwíkkuLku f]r»kÞkuøÞ s{eLk íkiÞkh fhðk
Mk{ÞMkh {nuMkw÷ ¼hðk {kxu «uhýk Ãkwhe Ãkkzíkku hnu. íku yk çkÄkLkku rnMkkçk hk¾íkku íkÚkk «ktríkÞ
ËeðkLkLku nhhkus Úkíke ykðf-¾[oLkku rnMkkçk ykÃkíkku.
Ãkhøkýk fûkkkyu rþfËkh Lkk{Lkku yuf yLÞ yrÄfkhe Ãký níkku. íku {nuMkw÷ W½hkðíkk
yr{÷Lku sYhe MknkÞ Ãkwhe Ãkkzíkku. sÞkhu fkLkqtøkku Lkk{Lkku yLÞ yrÄfkhe ÃkhøkýkLke s{eLkLku
÷økíkk ËMíkkðuòu Mkk[ðíkku. {kuxu¼køku þnuhku{kt fkÞËk ÔÞðMÚkk ò¤ðíkk fkuxðk÷Lke rLkÞwÂõík
þkne Mkhfkhe îkhk fhkíke. íku þnuh{kt ykðíke síke ÔÞrfíkLke LkkUÄ hk¾íkku. yu WÃkhktík {wfkË{
Lkk{Lkku økk{Lkku yLÞ yuf yrÄfkhe níkku. su Ãkxðkhk (ík÷kxe) Lkk{Lkk {nuMkw÷Lku ÷økíke {krníke
yLku ËMíkkðus ò¤ðíkk yrÄfkheLku {ËË fhíkku. rfÕ÷uËkh Lkk{Lkku yLÞ yuf yrÄfkhe níkku fu su
{wÏÞíðu rfÕ÷kyku Lku ÷økíke sðkçkËkhe rLk¼kðíkku níkku. íku rfÕ÷kLke ík{k{ ÔÞðMÚkk íkÚkk íkuLku
òøkeh YÃku {¤u÷ «ËuþLkku ðneðxe Mkt¼k¤íkku. yk WÃkhktík ÃkíkLk yÚkðk {wíkkMkÆe Lkk{Lkku yLÞ
yuf «ktíkeÞ yrÄfkhe Mðíktºk yuðku yrÄfkhe níkku suLke rLk{ýwtf MkeÄe Mk{úkx îkhk s fhðk{kt
ykðíke níke. íku {k÷ÃkhLke sfkík (fh) WÄhkðíkku íkÚkk Mke{kþwÕf (fMx{) fkÞko÷ÞLke íkÚkk
ÃkíkLkLke xtfþk¤kLke Ëu¾¼k¤ Ãký hk¾íkku níkku.
(1 ) yfçkhu ðÍeh ÃkËLke Mk¥kk{kt ½xkzku þk {kxu fÞkuo ?

...........................................................................
(2 ) {ehMk{kO fkuý níkk ? íkuLke fk{økehe þwt níke ?
...........................................................................
(3 ) {wíkkMkÆe fkuý níkk ? íkuLke fk{økehe sýkðku.
...........................................................................
214 EríknkMk
(4 ) Mkhfkh fûkkLkk çku {níðÃkwýo yrÄfkheLkkt Lkk{ku ykÃkku.
...........................................................................
12.9 {w½÷ ðneðxeíktºk:

LkkUÄ
(1 ) {LkMkçkËkhe ÔÞðMÚkk («Úkk):
{LkMkçk þçË nurMkÞík yÚkðk ÃkË Ëþkoðu Au ¼khík{kt Mk{økú {w½÷ þkMkLkfk¤ ËhBÞkLk
yrîíkeÞ økýkíke yk {LkrMkçk íkÚkk òøkeh «Úkk «[r÷ík hnuðk Ãkk{e níke. yfçkhu Úkkuzkf VuhVkhku
MkkÚku yÃkLkkðu÷ {LkMkçkËkhe «Úkk ÷~fh íku{s Lkkøkrhf ðneðxeíktºkLkk {wÏÞ ykÄkh Mk{kLk
níke. su ÔÞrfíkLku {LkMkwçk ykÃkðk{kt ykðíke íkuLku hksÞ{ktÚke íkuLke nurMkÞík ÃkË yLku ðuíkLk (Ëk.ík.ËMk
nòhe ðøkuhu) {kxu yk «Úkk Wå[ðøkoLkk ÃkËLku MkkÚkof yLku Mkh¤ çkLkkððk íkÚkk ½kuzuMkðkh Lkffe
fhðk{kt Mkh¤íkk hnu íku {kxu íkiÞkh fhðk{kt ykðe níke.
yçkw÷ VÍ÷Lkk LkkUÄðk «{kýu yfçkhu {LkMkçkËkhkuLkk fw÷-66 íkçkffk Lkffe fÞko níkk.
íku 10 ½kuzuMkðkhÚke ÷ELku 10,000 ½kuzkyku MkwÄeLke níke. òufu íkuýu {kºk 33 íkçkffkykuLkku s
WÕ÷u¾ fÞkuo Au. þYykík{kt íku yuf MktÏÞkÃkË,ÔÞrfíkøkík ðuíkLk yLku {LkMkçkËkhLke MkirLkf þrfík
(MktÏÞkLkk YÃk{kt) Lkwt ðýoLk fhíke níke. Ãkhtíkw ÃkkA¤ Úke íku òík yLku Mkðkh yuðkt çku ÃkËkuLku Ëþkoðíke
ÚkE. yk {kLkku òík þçË ÔÞrfíkLkk ÃkËLkwt yLku Mkðkh {LkMkçkËkhku îkhk h¾kíke MkuLkkLkwt fË Ëþkoðíke
níke. yk {wsçk íku{Lke fw÷ ºký ©uýe (rð¼køk) Ãkkzðk{kt ykðe níke. ykðku yuf {LkMkçkËkhLkwt
Ëüktík òuEyu íkku yu çkkçkík ðÄw MÃkü Úkþu. Ëk.ík. yuf 7000 skík yLku 7000 MkðkhLkwt ÃkË
Ähkðíkk {LkMkçkkh ÃkkMku íkuLkk ÃkË çkhkçkh (7000-7000) níkw.t sÞkhu çkesk íkçkffkðk¤k (7000-
3000) Lke MktÏÞ Lkffe Úkíke. ð¤e 4000 òík yLku 2000 Mkðkh Ähkðíkk {LkMkçkËkhLkwt ÃkË
3000 òík yLku 3000 Mkðkh Ähkðíkk {LkMkçkËkh fhíkkt ô[w økýkíkw. òufu yk rLkÞ{{kt yÃkðkË
Ãký òuðk {¤u Au. ¾kMk fheLku òu fkuE {LkMkçkËkh çk¤ðk¾kuhkuðk¤k rðMíkkhÚke ÄuhkÞu÷ku s hnuíkku
nkuÞ íkku Mk{úkx íkuLkk òíkÃkË{kt VuhVkh fÞko rðLkk Ãký íkuLkk Mkðkh ÃkË{kt ðÄkhku fhe þfíkku níkku.
fÞkhuf fxkufxe xk¤ðk ntøkk{e Äkuhýu Ãký Mkðkh ÃkË{kt ðÄkhku fhe Ëuðk{kt ykðíkku níkku.
ykøk¤ síkkt-snktøkehLkk þkMkLkfk¤{kt Mkðkh ÃkË{kt yuf Lkðe s ÔÞðMÚkkLkku W{uhku
fhðk{kt ykÔÞku. íkuLkk Mk{Þu ÃkMktË fhkÞu÷ (©uc) {LkMkçkËkhkuLkk ÃkË {kxu ¾kMk Ëw-yMÃkkn íkò
rMk-yMÃkkn þçË «Þkusðk{kt ykðíkku ÚkÞku. yk {kxu Mkðkhrnf yus Ëhu 8000 Ëk{Lkwt [wfðýwt
fhðkLke ÃkhðkLkøke yÃkkíke. òu Mkðkh ÃkË 4000 Lkwt nkuÞ íkku íku{kt 1000 Ëww-yMÃkkn yLkurMkn-
yMÃkkn nkuÞ. ykðk MkðkhLkwt ðuíkLk 3000 × 8000 + (1000 ×8000 × 2=) 40,000,000
Ëk{ yktfðk{kt ykðíkw níkwt. Ëw-yMÃkkn yLku rMk-yMÃkkn rðLkk 4000 MkðkhLkwt ðuíkLk (4000
×8000 =32,000,000) hnuíkwt. yk{ {LkMkçkËkh íku Ëw-yMÃkkn,rMk-yMÃkkn fûkkkÚke çk{ýk
Mkðkh hk¾ðk Ãkzíkk níkk yLku íkuLku yLkwYÃk ð¤íkh (ðuíkLk) Ãký [wfððk{kt ykðíkwt níkwt. snktøkehu
yk ÔÞðMÚkk {kuxu¼køku ÃkkuíkkLkk r«Þ Wå[ðøkoLkk (y{eh-W{hkðku) Lku ¾wþ hk¾ðk íkÚkk íku{Lku
yuf þrfíkþk¤e ÷~fhLkku yuf ¼køk çkLkkððkLkk ykþÞÚke fhe níke. yuÚke íku òík (©uýe)ytíkøkoík
fkuE Ãký ðÄkhku fÞko rðLkk s Wå[ ðøkoLkk ÷~fh{kt ÄkÞkuo VuhVkh fhe þfÞku níkku. íku òýíkku níkku
fu òík{kt fkuEÃký «fkhLkku ðÄkhku fhðkÚke íku {kºk yLÞ Wå[ ðøkeooÞ ðøkkuoLke E»kkoLkwt fkhý çkLkþu
EríknkMk 215
yux÷wt s Lknª Ãký hksÞLke ríkòuheLkku çkkus Ãký ðÄþu.
þknsnkOyu s{k (ytËkSLk ykðf) yLku nkrMk÷ (ðkMíkrðf ykðf) Lke ðå[uLkwt ytíkh
½xkzðk {kxu {LkMkçkËkhe ÔÞðMÚkk{kt {krMkf ÃkøkkhLke «Úk{ þY fhe. {kuxu¼køku {LkMkçkËkhkuLku
MkkUÃku÷k {nuMkq÷ ykÃkíke òøkehkuLkk YÃk{kt [wfðýwt fhðk{kt ykðíkwt. yu{kt MkkiÚke {kuxe íkf÷eVkuyu
LkkUÄ níke fu yuf s ð»ko{kt søkeh{ktÚke ÚkLkkh (Mkt¼rðík) ykðfLkku ytËks ÷økkðe þfkíkku níkku. yuðwt
òuðk {¤íkwt fu ðkMíkrðf {nuMkw÷Lke ðMkw÷kík (nkrMk÷) yu yLkw{krLkík ykðfÚke nt{uþk ykuAe s
Wíkhíke níke. ykðe ÂMÚkrík{kt {LkMkçkËkhkuLkk ðuíkLkLkwt rLkÄkohý {krMkf ÃkøkkhLku ykÄkhu fhðkLkwt
Úkíkwt níkwt. sÞkhu fkuE òøkeh{ktÚke MkeÄwt s {nuMkw÷ ykðe síkwt nkuÞ íkuLku þþ{kn (A {kne)
fnuðkíkw. òu íkuLkku {kºk [kuÚkku ¼køk s {¤íkku nkuÞ íkku íkuLku Mke{kne-rík{kne fnuíkk. ykðwt {krMkf
ðuíkLk hkufz Ãkøkkh Ãkh Ãký ÷køkw Ãkzíkwt ÂMðf]ík ðuíkLk{ktÚke fh fÃkkík Úkíke níke. þknsnkOLkk
þkMkLkfk¤{kt {LkMkçkËkhkuLku íku{Lkk Ëkðk{kt Ãký fkÃk {wfÞk rðLkk Mkðkh ÃkËLke ÂMðf]ík MktÏÞkLkk
1/5Úke 1/3 MkwÄe hk¾ðkLke {tswhe hk¾ðk{kt ykðíke.
ykihtøkÍuçku Ãký yk VuhVkh y{÷{kt {wfÞk. íkuýu {þYík (þíkoçktË) Lkk{Lkku Lkðku nkuÆku
W¼ku fÞkuo. íku {LkMkçkËkhLkk MkðkhÃkË{kt ntøkk{e ðÄkhku fhðk {kxu fhðk{kt ykðuíkku «ÞíLk níkku.
íkuýu Ãkþw[kh ÃkhLkk fkÃkLku ¾whkf-yu-Ëðkçk Lkk Lkk{Úke yku¤¾kÔÞku.
(2 ) òøkeh «Úkk:
{w½÷þkMkLk{kt hksÞLke Mkuðk fhíkk Wå[ðøkoLku fkuE ¾kMk rðMíkkhLke {nuMkw÷e ÔÞðMÚkk
MkkUÃkðkLke «Úkk y{÷{kt {wfkE suLku òøkeh yLku yk ÔÞðMÚkk Mkt¼k¤LkkhLku òøkeËkh fnuíkk.
yfçkhLkk þkMkLk{kt yk òøkeh yu Mk{Þu rðfMku÷e {LkMkçkËkhe «ÚkkLkku yrLkðkÞo rnMMkku çkLke
sðk Ãkk{e. yfçkhLkk yLkwøkk{e þkMkfkuyu ÃkkuíkÃkkuíkkLkk þkMkLk fk¤{kt yk ÔÞðMÚkk{kt sYhe
VuhVkhku fÞko. yfçkhLkk s þkMkLkfk¤{kt íkuyku yk Mk{økú rðMík{khLku ¾kr÷Mk yLku òøkeh Lkk{Lkk
çku ¼køkku{kt Ôknut[e Lkkt¾ðk{kt ykÔÞku. yu{ktLkk «Úk{ ¼køk{ktÚke ykðíkwt {nuMkw÷ þkne¾òLku s{k
Úkíkwt yLku òøkehËkhkuLku hkufz ðuíkLkLku çkË÷u ykðe òøkehku yÃkkíke níke. {LkMkçkËkhkuLkk ðuíkLkLke
ykfkhýe íku{Lkk òík yLku Mkðkh ÃkËLku ykÄkhu Úkíke yu{Lkwt ðuíkLk hkufz yÚkðk òøkeh (yu{
fkuEÃký yuf) YÃk{kt fhðk{kt ykðíkwt níkwt. íku{kt Ãký òøkehLkk YÃkLku rðþu»k «kÄkLÞ yÃkkíkwt. òu
{nuMkçkLke ykðe ðMkw÷kík òøkehYÃku fhkE nkuÞ íkku fuLÿe ËeðkLkkLkkt fkÞko÷Þku yuðkt ÃkhøkýkLke
{krníke {u¤ðíkku fu su{Lke s{k òøkehËkhLkk ðuíkLkËkðk Mk{fûk nkuÞ. yøkh hufkuzo fhkÞu÷ s{k
òøkehËkhLkk ðuíkLkËkðkÚke ðÄw nkuÞ íkku òhËkhLku ðÄu÷e hf{ fuLÿeÞ ¾òLkk{kt s{k fhkððe
Ãkzíke. çkeS çkksw yu{ òu ðuíkLk ËkðkÚke ykuAe nkuÞ íkkuð ¾qxíke hf{ ¾òLkk{ktÚke ¼hÃkkE fhe
ykÃkðk{kt ykðíke níke.
òufu ykðe fkuEÃký MkkUÃkkÞu÷ òøkeh ðtþ-ðkhMkkøkík Lk níke. Mk{úkx sÞkhu EåAu íÞkhu
su íku òøkehyu fkuE yuf ¼køk yÚkðk yuðe Mk{økú òøkehLku MðnMíkf ÷E þfíkku níkku. {w½÷
þkMkLkfk¤{kt òøkeh yLku ¾k÷eMk ðå[uLkwt «{ký ðÄíkw-½xíkwt hnÞw níkwt. Ëk.ík.yfçkhLkk þkMkLk{kt
yk ¾k÷eMk hksÞLke {nuMkw÷e ykðfLkk fw÷-5 % sux÷w níkwt. snkotøkehLkk Mk{Þu íku 10 % yLku
þkhsnkO Lku Mk{Þu íku 9 Úke 1Ãk % sux÷w níkwt. ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkLke ytrík{ íkçkffk{kt íkku ¾kr÷Mkk
216 EríknkMk
ÃkhLkku ¼kh ½ýku çkÄku ðÄe sðk ÃkkBÞku níkku. fkhý fu {LkMkçkËkhkuLke MktÏÞk{kt ¼khu ð]rØ Úkðk
Ãkk{e níke. òøkehËkhku íÞkt ÃkkuíkkLkk {q¤ ôzk Lk Lkkt¾e÷u íku ykþÞÚke íku{Lkk WÃkh rLkÞtºkýku
÷kËðkLkwt fk{ fhíke níke. ykLku Ãkrhýk{u su íku òøkehËkhku ÃkkuíkÃkkuíkkLkk rðMíkkhku{kt çknw ÷ktçkkøkk¤kLke
ÞkusLkkyku fhðk çkkçkíku rLkÁíMkkn hnÞk.
Wfík òøkehkuLkk ½ýk çkÄk «fkhku níkk. su{ fu Ãkøkkh òøkehku fu su ðuíkLkLkk çkË÷k{kt LkkUÄ
ykÃkðk{kt ykðíke {hkMkík òøkehku [kuffMk þhíku yÃkkíke. ð¤e yk{ktLke ðuíkLkòøkehku s{eLkËkhku
yLku hkòykuLku íku{Lke MÚkkrLkf rhÞkMkíkku (òøkehku) {kxu yÃkkíke. sÞkhu WÕík{Äk òøkehku {wÂM÷{
y{eh-W{hkðku Lku íku{Lkk fkixwÂBçkf (Ãkiºkwf) Lkøkhku fu sL{MÚk¤kuyu ykÃkðk{kt ykðíke yk{ktLke
Ãkøkkh òøkehku «íÞuf ºkeò fu [kuÚkk ð»kuo Vuhðe Lkkt¾ðk{kt ykðíke níke,sÞkhu ðíkLk òøkehku
ðtþðkhMkkøkík fu Vuhðe Lk þfkÞ íkuðe (MÚkkÞe) níke. sÞkhu Ãký fkuE s{eLkËkhkuLku {LkMkçkËkh
çkLkkððk{kt ykðíkku íÞkhu íkuLku ðuíkLkòøkeh WÃkhktík fkuEyuf MÚk¤Lke ðíkLk òøkeh ÃkzÞk ykÃkðk{kt
ykðíke yk òøkehLke ykðf íku{Lkk ÃkË {wsçk {¤íkk ðuíkLkLke ykðfÚke ðÄw hnuíke.
òøkehËkhLku þkne rLkÞ{kuLkwMkkh s {nuMkw÷ W½hkððkLke Awx níke. yk fk{ {kxu íku
ÃkkuíkkLkk f{o[khe-yk{e÷Lku rLk{íkk níkk. þkne fkÞko÷Þ òøkehËkhku Ãkh [ktÃkíke Lksh hk¾íkwt.
MkwçkkLkk ËeðkLk ÃkkMkuÚke yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðíke fu íku ÃkkuíkkLkk rðMíkkLkk ¾uzwíkku Ãkh Úkíkk yíÞk[khku
hkufu. «íÞuf «ktík{kt þkne rLkÞ{ku síkk Ãkk÷Lk {kxu y{eLk Lkk{Lkk yrÄfkheLke rLk{ýwtf Úkíke. òu
yk òøkehËkhkuLku {nuMkw÷ W½hkððk {kt fkuE {w~fu÷e ykðu÷ku íkuLku {ËË fhðk {kxu VkusËkh
Lkk{Lkk yrÄfkheyku Ãký níkk.
(1 ) {LkMkçkËkhe «ÚkkLkku «kht¼ fkuýu fÞkuo ? íku þk {kxu çkLkkðkE níke ?
...........................................................................
(2 ) òík yLku Mkðkh yux÷u þwt ?
...........................................................................
(3 ) ykihtøkÍuçku {LkMkçkËkhe «Úkk{kt fuðk VuhVkhku fÞko ?
...........................................................................
(4 ) òøkeh «Úkk þwt Au?
............................................................................
12.10. {hkXkfk÷eLk ðneðxeíktºk:

ËÏ¾ýLkk EríknkMk{kt {hkXk þrfLkku WËÞ yuf {níðÃkwýo ½xíkk økýkÞ Au. {hkXkfk÷eLk
yk ðneðxe ÔÞðMÚkk,{w½÷ku yLku ËÏ¾ýe hksÞkuÚke ¾kMk «¼krðík ÚkÞu÷e sýkÞ Au.
(1 ) fuLÿeÞ ðneðxeíktºk:
ynª hkò hksÞLkkt ík{k{ fk{fksLkku {wÏÞ MkwºkÄkh níkku. Mk{økú ðneðxe {k¤¾kLku
ykX rð¼køk{kt-yü «ÄkLk {tz¤Lkk Lkk{Úke ðnU[eLku íku «íÞuf Ãkh yuf yuf rð¼køkeÞ ðzku {tºke
níkku. yk ykXuÞ {tºkeyku{kt (1) Ãkuïk (ykŠÚkf yLku Mk½¤e ík{k{ ÔÞðMÚkkLkku ðzku) (2) Mkhe-
EríknkMk 217
yu-Lkkiíkçkík (MkuLkkÃkrík) (3) {sw{Ëkh (rnMkkçkLkeMk) (4) çkfkÞkLkðeMk (òMkqMke yLku yktíkrhf
ÔÞðMÚkk {kxu) (5) MkwhLkrðMk fu r[xrLkMk (þkne Ãkºk ÔÞðnkh rð¼køk) (6) Ëkrçkh-(rðËuþ{tºke)
(7) LÞkÞkÄeþ (LÞkÞíktºk) (8) Ãktrzíkhkð (ÄkŠ{f ËkLk-ÃkwÛÞ)
yü«ÄkLk{tz¤Lke ÔÞðMÚkk rþðkS îkhk s fhkE Lk níke. íku{ktLkk ½ýkçkÄk yrÄfkheyku
LkkUÄ suðk fu Ãkuïk,{sw{Ëkh,çkfkÞkLkðeMk,Ëkrçkh yLku MkwYLkðeMk ðøkuhu ËÏ¾ý þkMkLk ÔÞðMÚkk{kt
Ãký òuðk {¤u s Au. yk{ktLkk Ãktrzíkhkð yLku LÞkÞkÄeþ çkkË fhíkkt ík{k{Lku ÷~fhe Lkuík]íð
fhðkLkwt fnuðkíkwt. rþðkSLkk þkMkLk{kt Ãký yk nkuÆkuyku Lk íkku ðtþÃkhtÃkhkøkík níkk fu Lknª fkÞ{e
íku hkòLke EåAk nkuÞ íÞkt MkwÄe s ÃkkuíkkLkk nkuÆk Ãkh hne fk{ fhíkk. {kuxu¼køku íku{Lke çkË÷eyku
Ãký Úkíke.«íÞu f yü«ÄkLk {t z ¤Lku {ËËYÃk Úkðk {kxu ykX ykX MknkÞfku su ð k fu
ËeðkLk,{s{wËkh,VzLkeþ,MkçkLkeMk,fkh¾kLkeMk, r[xLkeMk s{kËkh yLku ÃkkuxLkeþLke {ËË
ykÃkðk{kt ykðíke. r[xLkeMk ík{k{ hksfeÞ Ãkºk ÔÞðnkh Mkt¼k¤íkku VzLkeMk rfÕ÷kLkk ðzk
yrÄfkhe (rfÕ÷uËkh) Lkk ÃkºkkuLkku sðkçk ykÃkíkku ÃkkuxLkeMk þkne çkòLkkLke ykðf òðfLkku Mk½¤ku
rnMkkçk Mkt¼k¤íkku.
(2 ) «ktíkeÞ yLku MÚkkLkeÞ ðneðxeíktºk:

{hkXkykuLkwt «ktíkeÞ ðneðxeíktºk {w½÷þkMkfku suðwt níkwt. rþðkSyu yøkkWLkk ík{k{
«ktíkeÞ yuf{kuLku {kLÞíkk ykÃke. íku{ktLkk fux÷kfLku íku{ýu Lkðkt Lkk{ku Ãký ykÃÞkt. «ktíkLkk ðzkLku
MkwçkuËkh fnuðkíkk. yufÚke ðÄw MkwçkuËkhkuLkk ðzkLku MkhMkwçkuËkh fnuíkk. «ktíkkuÚke sLksLk yuf{ku íkkVoMk
fnuðkíkk. íkuLkku ðzku nð÷Ëkh níkku. íku ÃkAe MkkiÚke LkkLkk yuf{ íkhefu {kiòMk yÚkðk økk{ ykðíkkt.
økk{ fûkkkyu fw÷fýeo ¾kíkkt ÷¾íkku yLku rnMkkçk Mkt¼k¤íkku sÞkhu Ãkkrx÷ ÃkkMku LÞkrÞf yLku Ãkku÷eMk
yrÄfkhku níkk. Ãkhøkýk fûkkkyu ËuþÃkktzu ¾kíkkt yLku rnMkkçk Mkt¼k¤íkk sÞkhu Ëuþ{w¾ ÃkkMku LÞkrÞf
íku{s Ãkku÷eMk yrÄfkhku níkk. økúkr{ý «ËuþkuLkk Ãkku÷eMk yrÄfkhe VkusËkh sÞkhu þnuhe rðMíkkhku{kt
íku fkuxðk÷ fnuðkíkk {hkXk þkMkLk ÔÞðMÚkk{kt Lkkøkrhf íkÚkk ÷~fhe ÃkËkuLkwt yufefhý ÚkÞw Lk níkwt.
yu Mk{Þu Wå[ çkúkñýðøkeoÞ ÷kufku fuLÿeÞ íku{s «ktíkeÞ ðneðxeíktºk{kt fk{ fhíkk níkk. yk
Ërüyu íkuyku fk{ðeMkËkhLkk Lkk{Úke yku¤¾kíkk. íku{Lke ÃkkMku fh Lkkt¾ðk íku{s W½hkððkLke
rðþk¤ Mk¥kkyku níke. íku {wfÆ{k{kt [wfkËku ykÃkíkk yLku MÚkkrLkf ÃkrhÂMÚkrík MktË¼uo {krníke yufXe
fheLku ò¤ðíkk. íku ÃkAe rçkúxeþ fk¤{kt SÕ÷kLkk ðzk-f÷ufxh yk {hkXk ÃkØrík «{kýu çkLkkðkÞk
níkk.
(1 ) yü«ÄkLk {tz¤Lke ÞkËe íkiÞkh fhku.
...........................................................................
(2 ) {hkXkykuLke ðneðxe ÔÞðMÚkkyu fkuLkk Ãkh «¼kð ÃkkzÞku ?
...........................................................................
(3 ) {hkXk ðneðxeíktºk{kt MkkiÚke LkkLkwt yuf{ fÞwo níkwt ?
...........................................................................
218 EríknkMk
ík{u su þeÏÞk
rË÷ne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkkLke MkkÚku s Lkðku þkMkfðøko yLku fux÷kf Lkðe þkMkLkÔÞðMÚkkLkku
sL{ ÚkÞku. yk Mk{ÞLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLkkt {q¤ yhçk-{æÞyurþÞk yLku ¼khíkeÞ «ÚkkLkk r{©ý LkkUÄ
Mk{kLk níkkt. {w½÷fk¤{kt MkÕíkLkíkfk÷eLk ðneðxe «Úkk yLku MktMÚkkyku{kt fux÷kuf VuhVkh fhðk{kt
ykÔÞku. yLku fux÷ktf yuf{kuLkwt LkðuMkhÚke MksoLk fhkÞwt. suýu {w½÷Mk¥kkLku {sçkwík çkLkkððk{kt
{níðÃkwýo «ËkLk fÞwO. ðneðxe«Úkk yLku þkMkfku îkhk Mk{ks{kt MkË¼kð ò¤ðe hk¾ðk «ÞíLkku
fhðk{kt ykðíkk. rðþk¤ {w½÷ Mkk{úksÞLku fuLÿeÞ «ktíkeÞ yLku MÚkkLkeÞ yu {w½÷ ºký ¼køkku{kt
ÔknU[ðk{kt ykÔÞkt níkkt. MÚkkrLkffûkkyu økk{Lkk {w¾eLkk nkÚk{kt Mk½¤e Mk¥kkyku yÃkkE níke.
MkÕíkLkíkfk¤{kt «ktíkeÞfûkkkyu Efíkk sÞkhu {w½÷fk¤{kt {LkMkçk yLku òøkeh MktMÚkkyku îkhk
ðneðxe fk{ [÷kððk{kt ykðíkwt. sÞkhu fuLÿ fûkkkyu íku {wÕíkkLk fu Mk{úkx fux÷kf {tºkeyku yLku
yrÄfkheykuLke {ËËÚke [÷kðíkku níkku. ík{k{ fk{ku {kxu y÷øk y÷øk rð¼køkku níkk. þrfíkþk¤e
yLku ÞkuøÞ þkMkfLkk nkÚk Lke[u yk ðneðxe MktMÚkkyku ½ýe W¥k{ heíku fk{ fhíke. Ãkhtíkw f{òuhþkMkf
nkuÞ íkku íku yk çkÄkLke Ëçkkð{kt hnuíkku. {hkXk ðneðxeíktºkLkku rðfkMk {w½÷ yLku ËÏ¾ýLkkt hksÞkLkwt
yLkwMkhý fhíkkt fhíkkt ÚkÞku níkku.
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) rËÕne MkÕíkLkíkfk¤{kt ðneðxe {k¤¾kLkku rðfkMk fE heíku ÚkÞku ?
...........................................................................
(2 ) rËÕne MkÕíkLkíkfk÷eLk Wå[ðøkeoÞ yrÄfkheykuLke Mkth[Lkk Mk{òðku.
...........................................................................
(3 ) rËÕne MkÕíkLkíkfk¤Lkk ðÍkhíkLkkt fkÞoLkwt ðýoLk fhku.
...........................................................................
(4 ) MkÕíkLkík Mk¥kk Lke[uLke Efíkk «ÚkkLkk WÆ¼ð-rðfkMkLke [[ko fhku.
...........................................................................
(Ãk) MkÕíkLkík Mk{ÞLkk MÚkkrLkf ðneðxeíktºkLkkt fkÞkuo MÃkü fhku.
...........................................................................
(6 ) y÷kWÆeLk r¾÷SLkk çkòh MkwÄkhk Ëþkoðe íkuLku y{÷{kt {wfðk {kxu íkuýu fhu÷ WÃkkÞku
sýkðku.
...........................................................................
(7 ) {w½÷fk÷eLk ËeðkLk-yu-fw÷ yLku {ehçkûke Lkk fkÞkuoLke Mk{eûkk fhku.
...........................................................................
(8 ) {w½÷þkMkLk ytíkøkoíkLkk MÚkkrLkf ðneðxeíktºkLkku ÏÞk÷Lkku ÏÞk÷ ykÃkku.
...........................................................................
(9 ) yfçkhÚke ykihtøkÍuçk MkwÄeLkk þkMkLkfk¤{kt rðfMku÷e {LkMkçkËkhe «ÚkkLke Mk{s ykÃkku.
...........................................................................
EríknkMk 219
(10) òøkehËkhe ÔÞðMÚkk («Úkk) Lke {wÏÞ {wÏÞ ¾krMkÞík ðýoðku.
...........................................................................
(11) {hkXk ðneðxeíktºkLke {wÏÞ ¾krMkÞíkLkwt Ãkheûký fhku.
LkkUÄ
12. 1
(1 ) [n÷økkLk yLku 40 y{ehkuLkku Mk{qn níkku. íkuLke h[Lkk EÕíkwÂí{þu fhe níke.
(2) çkÕçkLk
(3 ) MkwÕíkkLkLkwt MÚkkLk Mk{kLk þrfíkþk¤eyku{kt «{w¾ níkwt.
(4 ) W÷u{kyku yux÷u ÄkŠ{f rðîkLkkuLkku Mk{wn íku ÄkŠ{f rððkËku Ãkh rLkÞtºký hk¾íkk níkk.
12. 2
(1 ) {w~íkiVe-yu-{k{qr÷f,{wþheV-yu-{w{kr÷f
(2 ) Ëkøk yLku nÙr÷Þk
(3 ) ËeðkLk-yu-hMkkÞík, MkËh-WMk-MkËwh
12. 3
(1 ) rþfËkh,VkusËkh,fkuxðk÷ ðøkuhu.
(2 ) Ãkhøkýk,rþf Mkhfkh ðøkuh.
(3 ) ¾qík{wfÆ{,Ãkxðkhe (ík÷kxe)
(4 ) VðkS÷ {nuMkw÷Lke yuðe þu»k hf{ níke fu suLku {wVíke ÃkkuíkkLkku ÷~fhe ¾[o ¼hÃkkE
Úkðk ÃkAe (ðÄðk Ãkk{u÷e) MkwÕíkkLkLku ÃkkAe {kuf÷e ykÃkíkku níkku.
12. 4
(1 ) ®MknLkk ,çkËheMk,{wòrnÞkLk ðøkuhu
(2 ) rËÕne íkÚkk AiLk (hksMÚkkLk)
(3 ) ðýÍkhk ¾kãkÒk (yLkks) økk{zkÚke þnuhku{kt ÷E síkk, y÷kWÆeLk r¾÷SLkk Mk{Þu
íku{ýu ÃkkuíkkLke òíku MktøkXeík ÚkELku Þ{wLkk LkËeLkk íkx Ãkh MÚkkE ðMkðkx fÞkuo.
12. 5
(1 ) yfçkh ðÍehLke Mk¥kkyku Ãkh fk{ {wfðk EåAíkku níkku. fkhý fu íkuLkk ðÍeh ðih{¾kt
¾wçk s þrfíkþk¤e çkLke sðk ÃkkBÞku níkku. íkuÚke íkuýu ðÍehLke ík{k{ ykŠÚkf Mk¥kkyku
AeLkðe ÷eÄe.
(2 ) {kh Mke{ko yu þkne fkh¾kLkkLkku ðzku níkku. íku þkne ÃkrhðkhLke ík{k{ sYhe [es-
ðMíkwyku íkÚkk íku{Lkk {kxu çkLkíke ðMíkwyku Ãkh Ãkwhíkwt æÞkLk ykÃkíkku níkku.
(3 ) {w¥kkMkÆe çktËhku (ÃkíkLk) Lkku økðoLkh níkku. íku {k÷ Ãkh fh yLku fMx{hfh WÃkh æÞkLk
hk¾íkku níkku.
(4 ) VkisËkh yLku y{÷økwòh
12. 6
(1 ) yfçkhu {LkMkçkËkhe «Úkk þY fhe íku y{eh-W{hkðkuLku ÃkË {ws÷ økkuXððk íkÚkk íku{Lkwt
220 EríknkMk
ðuíkLk Lkffe fhðk íku{s ½kuzuMkðkhkuLke MktÏÞk íkÚkk rLk¼kð MktË¼uo W¼e fhðk{kt ykÃku÷
Lkðe ÔÞðMÚkk níke.
(2 ) òík yu fkuE yuf yrÄfkheLke ÔÞrfíkøkík ©uýe yLku Mkðkh fkuE {LkMkçkËkhLkk ÷©Lkku
rLkËuo»k fhíkk þçËku níkk.
(3 ) ykihtøkÍuçk {LkMkçkËkhe «Úkk{kt {þÁ suðk fux÷kf Lkðkt ÃkËkuLkku W{uhku fÞkuo. íkuýu yLÞ LkkUÄ
yuf fk{ fu suLku ¾whkf-yu-ËÔðkçk fnuíkk yLku íku hksÞLkk Ãkþwyku {kxu [khkLke ÔÞðMÚkk
fhíkku rð¼køk níkku.
(4 ) swyku ¼køk-12.9 (2)
12. 7
(1 ) swyku-{hkXkLku yrÄLk fuLÿeÞ ðneðxe
(2 ) {hkXk þkMkLkíktºk {w½÷ yLku ËÏ¾ý Úke «¼krðík níkwt.
(3 ) {hkXk ðneðxeíktºk Lke[u {kiò fu økk{ MkkiÚke LkkLkw ðneðxe yuf{ níkwt.

(1 ) swyku Vfhk Lkt.12.1 Lkku1 yLku 2
(2 ) swyku Vfhk Lkt.12.2(2)
(3 ) swyku Vfhk Lkt.12.3 (1)
(4 ) swyku Vfhk Lkt.12.Ãk
(Ãk) swyku Vfhk Lkt.12.6
(7 ) swyku Vfhk Lkt.12.8 (3) yLku (4)
(9 ) swyku Vfhk Lkt.12.9(1)
(10) swyku Vfhk Lkt.12.9 (2)
(11) swyku Vfhk Lkt.12s10
þçËkð÷e
W÷u{k : ÄkŠ{f rþûkýLku ÷økíkku {wÂM÷{ rðîkLk ykr÷{ þçËLkwt çknw
ð[Lk
[n÷økkLk : EÕíkqí{eþu ½zu÷ 40 y{eh-W{hkðkuLkku Mk{qn-ðøko
ËeðkLk-yu-ðÍkhík : MkÕíkLkíkfk¤Lkku MkkiÚke {kuxku rð¼køk suLkku ðzku ðÍeh fnuðkíkku.
Ëkøk : ½kuzk suðkt Ãkþwyku Ãkh r[LË (fk{) ÷økkððkLke «Úkk
nwr÷Þk : MkirLkfLke yku¤¾ Ëþkoðíkw ðýoLk
ËeðkLk-yu- Eþk : hksÞLkk Ãkºk ÔÞðnkhLkku rð¼køk suLkku ðzku nçkeh-yu-¾kMk
fnuðkíkku.
ËeðkLk-yu-rhMkk÷ík : LÞkÞLku ÷økíkku rð¼køk suLkku ðzku MkÆh-WMkMkËh níkku.
{wníkk rMkçMk : rLkÞ{ku ò¤ððk {kxu rLk{kÞu÷ku yrÄfkhe.
EríknkMk 221
fkh¾kLkk : hksÞ {kxu sYhe [esðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk fhíkku þkne
rð¼køk
Efíkk : økk{ yÚkðk su íku «ËuþLkk {nuMkw÷Lkwt yLkwËkLk
{wfÆ{ : økk{Lkku {w¾e,«Úk{ yÚkðk ðze÷ ÔÞrfík
LkkUÄ hkÞ : rnLËw ykøkuðkLk ({w¾e) fu suLke ÃkkMku {kuxu¼køku s{eLk yLku
÷~fh níkw.
{LkMkçk : {w½÷ku þkMkfu (yfçkhu) ykÃku÷ ÷~fhe nkuÆku fu su íkuLke
ÔÞrfíkøkík ÂMÚkrík íku{s ðuíkLk ðøkuhu Lkffe fhíkku níkku.
òøkeh : hksÞ îkhk Mkhfkhe yrÄfkheykuLku yÃkkíkku s{eLkLkku yuf
xwfzku (¼køk)
ðýÍkhk : yLkks yLku ÃkþwykuLkku ÔÞkÃkkh fhíke yLku yuf rð[híke
sLkòríkLkwt Lkk{
Ë÷k÷ : ð[urxÞk fu {æÞMÚke
yk{e÷ : y{÷økwòh- {nuMkw÷ yufXwt fhíkku yrÄfkhe
¾kr÷Mkk ¼qr{ : yuðe ¼qr{ fu suLkwt rLkÞtºký yLku ÔÞðMÚkk MkeÄe hksÞ îkhk
s Úkíke nkuÞ.
{nÍh : ÄkŠ{f rðîkLkku ðå[uLkk {ík¼uËku Wfu÷ðk {kxuLkku W÷u{k îkhk
çknkh ÃkzkÞu÷ ykËuþ,su{kt yfçkhLkk Mk{Þu íkuLku s rðþu»k
{níð ykÃkðk{kt ykðíkwt.
VðkS÷ : Vks÷ (ðÄu÷e fu þu»k) hf{
EËhkh : {nuMkw÷ {wfík s{eLkLkk YÃk{kt yÃkÞ÷ yLkwËkLk (økúkLx)
{wfíkefuð÷e : EfíkkËkh yÚkðk økðoLkh
{wþrhV : {nuMkw÷ yrÄfkhe
{wíkkþŠhV : ÷u¾k Ãkheûkf fu ykuzexh
ðfV : ÄkŠ{f MktMÚkkyku {kxu yÃkkíkwt ËkLk
ðÍeVk : ¼ux-ðÍeVk fu ËkLk{kt {¤u÷ ðMíkw.
222 EríknkMk
yÚko ÔÞðMÚkk {kuzâw÷ - 2
LkkUÄ
13
yÚko ÔÞðMÚkk
{æÞfk÷eLk ®nË{kt SðLkÞkÃkLk {kxu yLkuf WÃkkÞku fhðk{kt ykðíkk níkk.

su{kt ¾uíkeðkze, fkheøkhe,ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ ðøkuhuLku ÷økíke yLkuf ykŠÚkf çkkçkíkku Mk{krðü níke.
yk Mk{Þ ËhBÞkLk íkuLke fk{økehe{kt Mkíkík ÃkrhðíkoLkku ykðíkkt s økÞkt. hksÞ ÃkkuíkkLkk yÂMíkíð
yLku rðMíkkh {kxu íkÚkk MktMkkÄLkkuLke ¼hÃkkE {kxu rðrðÄ «fkhLkk fhðuhk W½hkðíkwt níkwt.
yk «fhý{kt ík{u hksÞ Úkfe su íku MktMkkÄLkkuLkk WíÃkkËLk yLku íkuLkk Mkt[k÷Lk {kxuLkk
rðrðÄ WÃkkÞku íkÚkk ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞLku ÷økíke ¾uíkMke{k,WíÃkkËLk (Ãkkf) Lkk Lk{qLkk íkÚkk ®Mk[kELkkt
MkkÄLkku yLku heíkku çkkçkíku [[ko fheþwt. fhLke ykfkhýe ÃkØríkLku ÷økíke s{eLk {nuMkw÷e «Úkk íkÚkk
ðneðxeíktºk{kt ð[urxÞk yuðk s{eLkËkhku íkÚkk ¾uzíw kku ÃkhLkk ¼khý (çkkus) Lkwt rð&÷u»ký fheþw.t çkeLk
¾uík WíÃkkËLkkuLkk ¼køk{kt ík{u rðrðÄ «fkhLkk {æÞÞwøkeLk ¼khíkeÞ rþÕÃkku yLku íkuLkk rLk{koý
fkÞo MkkÚku Mktf¤kÞu÷e xufLkef íku{s WíÃkkËLk ÔÞðMÚkk ytøku òýþku. íku{kt ík{u {æÞfk÷eLk ¼khíkeÞ
ÔÞkÃkkh yLku ðkrýsÞLkkt rðrðÄ ÃkkMkkt rð»ku Ãký òýþku su{fu ÔÞkÃkkrhf ðøko þhkV,ÔÞkÃkkhe,Ë÷k÷
ðøkkuo íkÚkk íku{Lke ÔÞkÃkkhef «ð]ríkyku ÔÞðnkh ÷uðz-ËuðzLkkt çke÷ (nwtze) Ë÷k÷e yLku rð{k
ytøkuLke {krníke {u¤ðþku.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMk çkkË ík{u...................
 ¼khík{kt ¾uíkeðkzeLke Mke{k, Wøkkzðk{kt ykðíkk Ãkkf,®MkMkkELkk MkkÄLkku yLku heíkku ytøku
sýkðe þfþku.
............................................................................
 {æÞÞwøkeLk ®nËLke {nuMkw÷e ÃkØríkLkwt rð&÷u»ký fhe þfþku.
............................................................................
 fhðuhk ({nuMkw÷) yufXwt fhðk {kxu òøkehËkhku suðk ð[uxeÞkykuLke ¼qr{fk rð»ku {krníke
ykÃke þfþku.
............................................................................
EríknkMk 223
{kuzâw÷ - 2 yÚko ÔÞðMÚkk
 rþ÷Ãkf÷kLku ÷økíke rðrðÄ ðMíkwykuLkk rLk{koý çkkçkíku [[ko fhe þfþku.
............................................................................
 çkeLkf]r»k WíÃkkËLkkuLke ÔÞðMÚkk yLku {níð ytøku Mk{òðe þfþku.
............................................................................
LkkUÄ  yktíkhËuþeÞ íkÚkk rðËuþ ÔÞkÃkkhLkwt ðýoLk fhe þfþku.
............................................................................
 ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k fkÞkuo yLku ÷kufkuLku ÷økíke òýfkhe {u¤ðe þfþku.
............................................................................
 yk Mk{Þøkk¤kLke yÚko ÔÞðMÚkk ytøku rðMík]ík {krníke {u¤ðe þfþku.
............................................................................
13 . 1 f]r»k rð»kÞf WíÃkkËLk:

{æÞÞwøkLkk fw÷ yÚkkuoíÃkkËLk{kt f]r»k WíÃkkËLkLkku rnMMkku MkkiÚke rðþu»k níkku. íkuhksÞLke
ykðfLkku MkkiÚke {kuxk¼køk Mk{kLk níke.
(1 ) ¾uíkeðkzeLke Mke{k:
íku hksÞLke fux÷e s{eLk Ãkh ¾uíke Úkeíke níke íkuLkk ðzu òýe þfkÞ. ðkMíkð{kt
sux÷e s{eLk Ãkh ¾uzwík ¾uíke fhíkk níkk íkuLke ½ýe ðÄw s{eLk íku{Lke ÃkkMku (íkkçkk{kt)
níke. íku òuíkkt ¾uíkeLkwt rðMíkhý fhe íkÚkk s{eLk LkðMkkæÞ fheLku WíÃkkËLk ðÄkhe þfkÞ íku{
níkwt. Ëk.ík. {w½÷fk¤{kt øktøkk-s{LkkLkk ËkuykçkLkku rðþk¤ yLku Vw¤ÿwÃk «Ëuþ støk÷ku íkÚkk
½kMkLkkt {uËkLkkuÚke ZtfkÞu÷ku níkku. Ãkhtíkw ÷kufku ÃkkMku ¾uíke ÞkuøÞ s{eLk Ãkqhíkk «{ký{kt nkuðkLku ÷eÄu
LkðMkkæÞ ¼qr{ {u¤ððk ¾kMk «ÞkMkku Úkíkk Lk níkk. íku{ Aíkkt MkÕíkLkík fhíkkt {w½÷fk¤{kt ½ýk{kuxk
«{ký{kt s{eLk f]r»k ÞkuøÞ çkLkkðkE yu ð¾íku hksÞLkk {kuxk¼køk{kt ¾uíke Úkíke níke. òufu
yfçkh fhíkkt ykihtøkÍuçkLkk Mk{Þ{kt ¾uík WíÃkkËLkku{kt ¼khuð]ÂæÄ ÚkÞu÷e òuðk {¤u Au. yu ð¾íku
rçknkh,çktøkk¤ yLku yðÄ{kt støkku÷ fkÃkeLku {u¤ðkÞu÷ LkðMkkæÞ s{eLkLku ÷eÄu íku{s Ãktòçk yLku
®MkÄ{kt LknuhkuLke ò¤ çkeAkðíkkLku ÷eÄu ¾uíkeLkwt «{ký ðÄe økÞwt níkwt.
ÃkkfLkwt MðYÃk:
{æÞÞwøkeLk ¼khíkeÞ ¾uzwík yLkuf «fkhLke ¾u ÃkuËkþku yLku hkufzeÞk Ãkkf ÷uíkku níkku.
íku ð»ko{kt çku Úke ºký Ãkkf ÷uðk íkÚkk ðkðýe,fkÃkýe íkÚkk ¾kíkh Lkkt¾ðk suðk Éíkw[¢ ðøkuhuÚke
ðkfuV níkku.
(f) ¾kã Ãkkf{kt {wÏÞíðu [ku¾k,½W,sð,çkkshe íku{s rðrðÄ Ëk¤ {kxu [ýk,{øk,{X
yLku yzË ÃkfððkÚke ðkfuV níkku.
(¾) hkufzeÞk Ãkkf þuhze,fÃkkMk,øk¤e,yVeý yLku huþ{ suðk hkufzeÞk Ãkkf nkuðkÚke íku ð¾íkLkku
¾uzwík {krníkøkkh níkku. {w½÷fk¤{kt þuhze{ktÚke ËkY çkLkkððkLke ÃkØrík «[r÷ík çkLke [qfeníke.
çktøkk¤{kt MkkiÚke ðÄw þuhze Ãkfððk{kt ykðíke níke.
{w½÷fk¤{kt çkÞkLkk (ykøkúk ÃkkMku) yLku Mkh¾us (y{ËkðkË ÃkkMku) W¥k{øk¤eLkwt
WíÃkkËLk fhkíkw níkwt. MkuíkqhLkkt Ãkíkk Ãkh huþ{Lkk fezk WAuhðkLke ¾uíke (MkuhefÕ[h)
LkkLkk ÃkkÞk Ãkh «[r÷ík níke. çktøkk¤ huþ{ WÄkuøkLkwt {wÏÞ {Úkf níkwt. ík{kfwLkwt WíÃkkËLk
¼khík{kt ÃkkuxwoøkeÍku îkhk Mkku¤{k MkifkÚke þY fhðk{kt ykÔÞwt. ÃkkA¤Úke Mkwhík
224 EríknkMk
(økwshko) yLku rçknkhLkwt {wÏÞ WíÃkkËf çkLke økÞwt.
(øk) þkf¼kS yLku V¤kuLkk WíÃkkËLk{kt {æÞÞwøk{kt Mkkhe yuðe «økrík ÚkE. rVhkus íkw½÷fu
(MkÕíkLkíkfk¤{kt) rËÕne{kt Mkr{Ãkðíkeo rðMíkkh{kt V¤ku{kt 1h00 sux÷k çkkøk-çkøke[k çkLkkðzkÔÞk
níkk. ykðku þku¾fw÷eLkkuyu Ãký ÃkkzÞku níkku. Mkku¤{kt Mkifk{kt çknkhLkk ÷kufku ÃkkMkuÚke ¼khíkLku ½ýkt
Lkðk V¤kuLke òýfkhe {¤e.Ëk.ík. ÃkkuxwoøkeÍkuÃkkMkuÚke yu yLkkLkkMk,ÃkÃkiÞw,fksw sÞkhu [uhe suðk LkkUÄ
V¤ku fkçkw÷Úke ®nË{kt ykÔÞkt. ÷e[e yLku ò{V¤ Ãký yk Mk{Þu s òýeíkkt çkLÞkt.«ÏÞkík
{w½÷fk÷eLk ÷u¾f yçkw÷ VÍ÷u íkífk÷eLk V¤ku yLku þktf¼kSLke ÞkËe ykÃku÷e Au.sÞkhu
çkxkxk,fuÂÃMkf{-{h[kt yLku xk{uxkt W¥kh {æÞfk¤{kt ynª òýeíkkt ÚkÞkt.
(½) {he-{Mkk÷k {he,÷®ðøk,E÷kÞ[e,fuMkh,ÃkkLk (Lkkøkhðu÷Lkk Ãkíkkt) ðøkuhuLke ¾uíke Ãký
yk ð¾íku Úkíke. {w½÷fk¤{kt ¼khíkLkk Ërûký Mk{wÿ rfLkkhu Úke rðrðÄ «fkhLkk {he-{Mkk÷kykuLke
yurþÞLkk íku{s ÞwhkuÃkLkk yLkuf Ëuþku{kt ¼khu rLkfkMk Úkíke níke.
(3 ) ®Mk[kELkkt MkkÄLkku íku{s ÃkØríkyku:
¼khík{kt nt{uþkÚke ®Mk[kE ûkuºku f]Ëhíke íkÚkk {kLkðMkŠsík (f]rºk{) WÃkkÞku nkÚk Ähkíkk
ykÔÞk Au. su{kt ðhMkkË,fwðk,ðkð,ík¤kð,LkËeyku Lknuhku yLku Mkhkuðhku suðkt {kæÞ{kuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au. Ërûký ¼khík{kt þkMkfkuyu yLku {trËhkuyu ®Mk[kELkk ykðk WÃkkÞku íkhV ¾kMk æÞkLk
ykÃÞwt. rðsÞLkøkhLke ®Mk[kE ÔÞðMÚkk {kxu íkwtøk¼ÿkLkËe Ãkh {zøk Mkhkuðh çkktÄðk{kt ykÔÞwt.
yus heíku {uðkz{kt Zuçkh,WËÞMkkøkh,hksMk{tn yLku sÞMk{tn {khðkz{kt çkk÷MkLk,ytçkh
(sÞÃkwh){kt {kLkMkkøkh ðøkuhu hksMÚkkLkLkkt ®Mk[kE {kxuLkkt {wÏÞ Ëüktíkku Au.
®Mk[kELkk «[r÷ík {kæÞ{ íkhefu fwðk Ëuþ¼h{kt òýíkk níkk. íku{ktÚke Ãkkýe çknkh
fkZðk yLkuf ÞwÂõíkyku (WÃkkÞku) fk{u ÷økkzkíkk níkk. MkÕíkLkík þkMkLk fk¤{kt ÃkŠþÞLk Ône÷
(EhkLkenUx) Lkku WÃkkÞkuøk «[r÷ík ÚkÞku. íku{kt Ône÷Lkk yuf ÃkUzkLke he{ Ãkh LkkLkk LkkLkk zççkk suðkt
ðkMkýku yLku çkeS çkksw Þtºk fu Ãkþwçk¤ (çk¤Ë-Wx ðøkuhu) Úke Ãkkýe Mkíkík çknkh fZkíkwt. Ãkhtíkw
Mkk{kLÞ heíku xeLk yLku [k{zk Lke{ þfÚke çkLku÷k fkuMk îkhk çk¤Ë fu ôxLke {ËËÚke ËkuhzktLkk yuf
Aufu {kuxe zku÷ fu ðkMký (fkuMk) çkktÄe ¼hkÞu÷ Ãkkýe fwðkLkk çknkhLkk ¼køk{kt çktÄkÞu÷k [ýu÷k
rnMMkk (Úkk¤k) yLku íku{ktÚke rLkfku îkhk ¾uíkh{kt ÷E sðkLkeu ®Mk[kE fhðk{kt ykðíke níke.
rËÕne MkÕíkLkíku Lknuhku îkhk Úkíke ®Mk[kELku rðþu»k «kuíMkknLk ykÃÞwt. þY{kt øÞkMkwÆeLk
íkw½÷f yLku íÞkhçkkË rVhkuÍ íkw½÷fuLkku MkÕíkLkík «Ëuþku{kt LknuhkuLke Lkk¾e ËeÄe níke. rVhkus
íkw½÷fu çktÄkðu÷e Lknuhku{kt (1) Mkík÷sÚke Äøøkh,(2) LkktËðe-rMk{qnLkk Ãknkzku{ktÚke þY fheLku
yhkMkkLke MkwÄe (3) ÄøøkhÚke rnhkLkMke ¾uzk MkwÄe íkÚkk (4) Þ{wLkk LkËeÚke Auf rVhkusçkkË Lkøkh
MkwÄe rðþk¤ Lknuhku çktÄkðe níke.MkwÕíkkLkkuLke yk ®Mk[kE ÔÞðMÚkk {w½÷ku yu Ãký [k÷w s hk¾e.
Ëk.ík. þknsnkt Lkk þkMkLk{kt çktÄkÞu÷e LknhViÍ,Þ{wLkk{ktÚke ®Mk[kE fhðkLkwt MkkiÚke {kuxwt {kæÞ{
níke.
(1 ) f]r»k {kxu ({æÞfk¤{kt) s{eLkLke WÃk÷çÄíkk fuðe níke ?

............................................................................
EríknkMk 225
(2 ) {æÞfk÷eLk ¾uíkeLkk [kh ¾kãkÒk (yLkks) Lkk ÃkkfLke ÞkËe íkiÞkh fhku.
............................................................................
(3 ) {æÞfk÷eLk ¼khík{kt çknkhÚke ykÞkík ÚkÞu÷ [kh ÃkkfLke ÞkËe çkLkkðku.
............................................................................
LkkUÄ (4 ) ÃkŠþÞLk Ône÷ (EhkS hnUx) yux÷u þwt ?
............................................................................
13. 2. s{eLk {nuMkw÷Lke ykfkhýe yLku íkuLke {kÃkýe:

{æÞfk÷eLk ¼khík{kt {nuMkw÷yu hksÞLke {wÏÞ ykðf Mk{kLk níke. y÷kWÆeLkLkk r¾÷S
þuhþkn Mkwhe íkÚkk yfçkhLkk Mk{Þ{kt íku{kt rðfkMk Úkíkku økÞku yLku ðÄw Mkkhe Lkeríkyku ÃkØríkyku
y{÷{kt ykðíke økE. su{kt (1) ¾uzký ÞkuøÞ s{eLkLke ðkMíkrðf {kÃkýe ({kÃkðwt) (2) s{eLkLke
V¤ÿwÃkíkk yLkwMkkh íkuLkwt ðøkeofhý (3) WÃkòW s{eLkLkwt {nuMkw÷ Ëh íkuLke W½hkýe (f÷ufþLk)
íkÚkk (4) hkufz MðYÃku {nuMkw÷Lke ykfkhýe yLku W½hkýeLke YÃkhu¾k íkiÞkh fhðe ðøkuhuLkku {wÏÞíðu
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
Ãkkf{kt ¼køkeËkhe:
Ãkkf (¾uíkeLke WÃks) {kt {wÏÞíðu ykðe ºký «fkhLke ¼køkeËkhe «[r÷ík níke. (1)
yLkks ÷eÄk ÃkAe MkkV fheLku ÷uðkLke søÞk ‘¾¤wt’ nkuÞ íÞkt s ÃkkfLke ÔknU[ýe (2) ykÃkØríkLku
¾uík çktxkE fnuíkk su{kt W¼k ÃkkfLke ÔknU[ýe Úkíke sÞkhu (3) «fkhLke ÔknU[ýe (fw{kÍeËkhe) Lkku
÷tøk çktxkE fnuíkk. su{kt yLkks ÷eÄk ÃkAe ([kuÏ¾w fheLku) y÷øk y÷øk Zøk÷k fheLku ¾uzwík íkÚkk
hksÞLkk ¼køk swËk Ãkkzðk{kt ykðíkk.
{æÞfk÷eLk s{eLk {nuMkw÷Lke «[r÷ík ÃkØríkyku{kt (1) çktxkE yLku (2) fkLkfwx yu
{wÏÞ níke. yk{ktLke «Úk{-çktxkE Mkh¤ yLku {kir÷f ÔÞðMÚkk níke. íku{kt fw÷ WíÃkkËLkLkku fux÷kuf
¼køk hksÞLkk {nuMkw÷ fhÃkuxu Lkffe Úkíkku. suLku hksÞ îkhk rLkÞwfík yrÄfkheLke {ËËÚke ¼uøkku
fhðk{kt ykðíkku. sÞkhu çkeS ÃkØrík{kt (fkLkfwx{kt) s{eLkLkwt {kÃk ½ýwt {níðLkwt çkLke hnuíkw.
íku{kt Ãknu÷kt s{eLkLkwt Mkk[wt {kÃk fkZðk{kt ykðíkwt yLku íÞkhçkkË Ëhuf yuf{ (¼køk-¾uíkh) ËeX
{nuMkw÷ Lkffe fhðk{kt ykðíkwt. þuhþkn Mkqheyu yu{kt MkwÄkhku fheLku s{eLkLkk ºký «fkh (1)
V¤ÿwÃk fu WÃkòW (2) {æÞ{ yLku (3) ¾hkçkkLke s{eLk yuðk «fkh Lkffe fÞko.hksÞLkk ¼køk{kt
Mkhuhkþ WíÃkkËLkLkku 1/3 ¼køk Lkffe fhðk{kt ykÔÞku níkku.
Ëhuf Ãkkf {kxu ðe½k ËeX {nuMkw÷Lke hf{ Lkffe ÚkE níke suLku þuhþkn Mkwheyu ‘hkE’
Lkk{ ykÃÞwt níkwt. yfçkhLkk þkMkLkLkkt «khtr¼f ð»kkuo{kt yk Ëh yÃkLkkðkÞk níkk. yu Mk{Þu {kuxu¼køku
hkufz YrÃkÞkLkk MðYÃku {nuMkw÷ W½hkððk{kt ykðíkw níkwt.
yk rMkðkÞLkk çkeS yuf ÃkØríkLku sçík fnuíkk níkk. íkuLke ykfkhýe s{eLkLkk {kÃkLkk
ykÄkhu Úkíke WÃks ÃkhÚke Lkffe fhðk{kt ykðíke. yfçkhLkk þkMkLk{kt íku{kt VuhVkhku fhðk{kt
ykÔÞk. íkuLkk «íÞuf rðMíkkhku ËMíkqh (Mkfo÷) {kt ÔknU[e Ëuðk{kt ykÔÞk. yk ík{k{ ËMíkqh {kxu
WÃksíkk rðrðÄ ÃkkfLku ykÄkhu hkufz ËhLke ykfkhýe fhðk{kt ykðíke.
226 EríknkMk
s{eLkLkwt ðøkeofhý:
¾uíke÷kÞf s{eLkLku {kÃkðk {kxu íkuLke V¤ÿwÃkíkkLku ykÄkhu íkuLku ºký ¼køk{kt (1) WÃkòW
(V¤ÿwÃk) (2) {æÞ{ yLku (3) ¾hkçkk yu{ ÔknU[ðk{kt ykðe níke. ¾uíke fhíkk hnuðkLku ykÄkhu
s{eLkLku fw÷ [kh ¼køk{kt ÔknU[ðk{kt ykðíke su{kt Ãkku÷ks,Ãkhíke,[å[h,yLku çktsh (Ãkzíkh)
yu{ {wÏÞ ¼køk níke. yu{ktLke Ãkku÷ks yux÷u Ëh ð»kuo çku Ãkkf ÷E þfkÞ íkuðe Ãkhíke s{eLk yux÷u LkkUÄ
çku Ãkkf ÷eÄk ÃkAe íkuLke V¤ÿwÃkíkk {xe síkkt íkuLku ðkÔÞk ðøkh Ãkze hk¾e MkUrÿÞ ¾kíkh W{uhðwt Ãkzu
íkuðe s{eLk sÞkhu [å[h s{eLk yux÷u Ëh ºkeò fu [kuÚkk ð»kuo ¾uíke ÷kÞf çkLke síke s{eLk yLku
çktsh fu Ãkzíkh (¾hkçkkðk¤e) s{eLk yux÷u íkÆLk rçkLk WÃkòW fu ¾uíkeLku ÷kÞf Lk nkuÞ íkuðe
s{eLk .
{w½÷fk÷eLk {nuMkw÷ ÔÞðMÚkk Ãkhøký fûkyu økkuXðkíke.s{eLkLke {kÃkýe yLku {nuMkw÷Lke
ðMkw÷kík (W½hkýe) hksÞLkk rðrðÄ f{o[kheyku îkhk fhðk{kt ykðíke ‘y{eLk’ ykðe ykfkhýe
ðøkuhuLkku {wÏÞ yrÄfkhe níkku. sÞkhu ykr{÷yu {nuMkw÷Lke ðMkw÷kíkLkku {wÏÞ yrÄfkhe økýkíkku.
y{eLkLke {ËË {kxu fkLkqtøkku fu su {nuMkw÷Lke ËMíkkðus {krníke hk¾íkku sÞkhu [kiÄheyu {nuMkw÷Lke
W½hkýe{kt yk{eLkíkk MknkÞf íkhefu fk{ fhíkku. økúkBÞ fûkkkyu s{eLkLkk ËMíkkðuòu (hufkuzo)
Mkk[ððkLkwt fk{ Ãkxðkhe (ík÷kxe) fhíkku sÞkhu s{eLkLke W½hkýeLkk fk{{kt {wfkÆ{ fu {w¾e íkuLku
{ËË fhíkku. yk WÃkhktík ‘ÃkkuíkËkh’ fu ¾òLk[e yLku fkhfwLk fu f÷kfo suðk f{o[kheyku Ãký yk
fk{ Mkt¼k¤íkk yk ËMíkkðuòu VkhMke fu MÚkkrLkf ¼k»kk{kt íkiÞkh Úkíkk.
Ãkèk fu fçkw÷kík:
Ëhuf ¾uzwíkLku hksÞ íkhVÚke ËMíkkðus ykÃkðk{kt ykðíkku.suLku Ãkèk (yrÄfkhÃkºk) fnuíkk.
suLkk fçkò{kt (yrÄfkh{kt) yk s{eLk nkuÞ íkuLku íku s{eLkLke ík{k{ rðøkíkku,Ãkkf,{nuMkw÷ ðøkuhuLkwt
rððhý r÷r¾ík MðYÃk ykÃkðk{kt ykðíkwt. yk ytøku suíku ¾uzwík ÃkkMkuÚke Mkn{íkeÃkºk ÷uðkLkwt suLku
‘fçkqr÷ÞLk’ fnuðk{kt ykðíkwt. íkuLku ykÄkhu ¾uzwík hksÞLku rLkÄkorhík s{eLk {nuMkw÷ [wfððk {kxuLke
¾kºke-fçkq÷kík ykÃkíkku níkku. s{eLk {nuMkw÷ WÃkhktík fÞkhuf sYh ÃkzÞuÚke ðÄkhkLkku ðneðx ¾[o
Ãký ¾uzwík ÃkkMkuÚke ðMkw÷ fhðk{kt ykðíkku.
(1 ) ¾uík çktxkE yLku ÷Uøk çkxkE {kt þku íkVkðík níkku ?
............................................................................
(2 ) {æÞÞwøkeLk ¼khík{kt s{eLk {nuMkw÷Lkk Lkerík rLkÄkohý{kt Vk¤ku ykÃkLkkh þkMkfLkk Lkk{
÷¾ku.
............................................................................
(3 ) Ãkku÷ks,Ãkhíke yLku [å[h ¼qr{ yux÷u ?
............................................................................
(4 ) Ãkèk yLku fçkwr÷ÞkLk Lkku þku yÚko ÚkkÞ ?
............................................................................
EríknkMk 227
13. 3 s{eLk {nuMkw÷Lke ðMkw÷kík{kt s{eLkËkh-{æÞMÚkeykuLke ¼qr{fk:
WÃkhkufík Mkhfkhe f{o[kheyku WÃkhktík ¾uzwík yLku hksÞ ðå[u yuf {æGMÚke ò{eLkËkhkuLkku
ðøkoÃký níkku. s{eLk {nuMkw÷ ¼uøkw fhðk (W½hkððk) {kt íkuLke ¼qr{fk ½ýe {níðLke níke.
LkkUÄ íkuyku ÃkkuíkkLke MkuðkykLku çkË÷u s{eLk {nuMkw÷{kt Aqx yÚkðk rnMMkku (¼køk) ÷uíkk níkk.
rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk Ãkq ð u o «[r÷ík fu x ÷kf þçËku su ð k fu
hkò,hksÃkwºk,hkýfk,{nkMkk{tík ðøkuhu s{eLkLkk ðtþðkhMkkøkík {kr÷fe ¼kuøkðLkkh ÷kufku {kxu
ðÃkhkíkk níkk. íku ÃkkuíkkLkk rðMíkkhLkk ÷kufku ÃkkMkuÚke {nuMkw÷ W½hkðe (¼uøkwt fhe) Lku íkuLkku yuf¼køk
hksÞLku {kuf÷e çkeòu ¼køk ÃkkuíkkLkk økwshkLk {kxu hk¾e ÷uíkk níkk. íku WÃkhktík hksÞ îkhk
çkúkñýku,{trËhku-{ÂMsËkuLku íkÚkk økku[h (ÃkþwykuLku [hðk-¾kðk {kxu yLkk{ík h¾kíke s{eLk) Lku
{nuMkw÷ {wfík s{eLkku ËkLkYÃku ykÃkíkk.
MkÕíkLkík þkMkLk{kt s{eLk {nuMkw÷ W½hkððk{kt s{eLkËkhkuLke ¼qr{fk {kuxu¼køku {æÞMÚke
íkhefuLke hnuíke.yk{ktLkk LkkLkk s{eLkËkhkuLku ‘¾wíMk’ økk{Lkk {w¾eLku {wfkÆ{ yLku Úkkuzkf MktÃkÒk
yuðk ¾uzwíkkuLku {æÞrMÚkf hkýk,hkÞ,hkðík suðkt Lkk{kuÚke yku¤¾íkk níkk. y÷kWÆeLk r¾÷SLku
íku{Lke ykðe ¼køkeËkhe ½xkze níke. sÞkhu rVhkus íkw½÷fu íku{kt rðþu»k Awx ykÃke níke.
Wfík s{eLkËkh-{æÞMÚkeyku Ãkkf Ãkh ÃkkuíkkLkku MkeÄku ¼køk {køkíkk níkk. ËuþLkk swËk swËk
¼køkku{kt íku 10 Úke 25 % sux÷ku níkku. MkÕíkLkík fk÷eLk Efíkk «Úkk {w½÷fk¤{kt òøkehLkwt YÃk÷E
[wfÞku níkku. W¥kh¼khíkLkk {wfkË{ yLku Ërûký ¼khíkLkk Ãkxu÷,økk{Lkk {nuMkw÷ yLku fkÞËkLke
ÔÞðMÚkk ò¤ðíkk níkk.íku{Lke yk MkuðkykuLkk çkË÷k{kt íku{Lku økk{Lke {nuMkw÷ {wfík s{eLk
{¤íke.yu s heíku W¥kh ¼khík{kt Ãkxðkxe (ík÷kxe) yLku Ërûký{kt fw÷fýeo (fu su økk{Lkk ËMíkkðus
íkiÞkh fhíkk) fk{ fhíkk yk heíku {nuMkw÷ W½hkðkíkwt níkwt.
13.4 ¾uzwíkku ÃkhLkwt ¼khík (CKKUS):

{æÞfk÷eLk ®nË{kt MkkiÚke ðÄw ðMkíke ¾uzwíkkuLke níke íku çkÄk yuf s ¿kkríkLkk Lk níkk. íku{Lkk
{kxu {kuxu¼køku hiÞík þçË ðÃkhkíkku íku{Lku Ãkqh,Ëw»fk¤ íkÚkk hkuøk[k¤k suðe íkf÷eVkuLkku Mkk{Lkku
fhðku Ãkzíkku níkku. ¾uzwík {kxu fsuo (Ëuðwt) yLku ðkhtðkh Ãkzíkk Ëw»fk¤ íkÚkk rçk{khe{kt fhðk Ãkzíkk
¾[o çkkË ðÄu÷e hf{{ktÚke ÃkkuíkkLkwt økwshkLk [÷kððwt Ãkzíkwt.
¾uzwíkkuLke {w~fu÷eyku yLku økwMMkku ½ýeðkh çk¤ðku çkLkeLku Vkxe rLkf¤íkku. MkÕíkLkíkfk¤{kt
{kunB{Ë íkw½÷f îkhk ËkuykçkLkk «Ëuþ{kt {nuMkw÷Lke hf{ ðÄíkkt íkuLku økt¼eh rðÿkunLkku Mkk{Lkku
fhðku Ãkzíkku níkku. yus heíku ykihtøkÍuçkLkk þkMkLk{kt òx,þe¾,{hkXk yLku MkíkLkkr{Þkuyu ½ýk
{kuxkÃkkÞk WÃkh rðÿkunku fÞko níkk.
(1 ) hksÃkwºk,hkýfk yLku {nkMkk{tík fkuý níkk ?

............................................................................
228 EríknkMk
(2 ) {wfkÆ{ yLku Ãkxu÷ fkuý níkk ?
(3 ) {w½÷fk÷eLk rðÿkunku{ktÚke {níðÃkwýo yuðk fux÷kf rðÿkunLke ÞkËe íkiÞkh fhku.
13.5. økih f]r»kWíÃkkËLkku:

{kuxu¼køku {æÞÞwøkeLk ÷kufkuLkku ÔÞðMkkÞ ¾uíke níkku. íku{ Aíkkt ËuþLkk ½ýkçkÄk ¼køkku{kt LkkUÄ
rþÕÃk-MÚkkÃkíÞ yLku f÷k-fkheøkhe ½ýk {kuxk«{ký{kt òuðk {¤íke. íku{kt ðýkxfk{,{kxeLkkt
ðkMkýku çkLkkððkLkwt fk{,htøkfk{,¾ktzMkhe (¾ktz-økku¤) çkLkkððkLkwt fk{,Äkíkwfk{, fkøk¤fk{,
÷kfzk ÃkhLke fkuíkhýe yLku fkcfk{,þ†ku,ðnkýku yLku htøk-hMkkÞýku çkLkkððkLkkt fk{.
{wÏÞ rþÕÃkfk{ku:
{æÞfk÷eLk ¼khík{kt ð†ðýkx WÄkuøk {kuxk «{ký{kt rðfMku÷ku òuðk {¤u Au. ¼khíkeÞ
fkheøkhku MkqíkhkW,huþ{e,WLkLkkt íkÚkk r{r©ík òzk fkÃkzLkwt WíÃkkËLk fhíkk níkk. çktøkk¤,rçknkh,
÷knkuh,ykøkúk,yðÄ,VíkunÃkwh,Mke¢e yLku y{ËkðkË (økwshkík) yu MkwwíkhkW ð† WíÃkkËLkLkkt {wÏÞ
{Úkfku níkkt yLku íkuLkk WíÃkkËLkLke ½ýe {kuxe {ktøk níke.¼Y[,y{ËkðkË, Mkwhík,ÃkxLkk,MkkuLk{qøkkoð,
Zkfk,{Mkw÷eÃkè{ ðøkuhu ð† htøkkx fk{Lkkt {wÏÞ {Úkfku níkkt.
økku¤-¾ktzLkwt WíÃkkËLk yk¾k Ëuþ{kt Úkíkw íku{kt økku¤k,çkwY yLku Mkkfh {wÏÞ MðYÃk níkk.
íkuLkwt WíÃkkËLk {wÏÞíðu çktøkk¤,ykurhMMkk,y{ËkðkË ÷knkuh yLku {wÕíkkLk (®MkÄ) suðk fux÷kf
¾kMk MÚk¤kuyu fhðk{kt ykðíkw níkw. yus heíku ÄkíkwLkkt ðkMkýku,{eXwt,Vxfze,f÷{eþkuhk,yçkh¾
ðøkuhuLkwt Ãký WíÃkkËLk {kuxk «{ký{kt Úkíkwt.hksMÚkkLk{kt Mkkt¼h Mkhkuðh,ÃktòçkLke hkufMkkuÕx (®MkÄð)
Lke ¾kýku íkÚkk ËrhÞkE s¤{ktÚke {eXkLkwt WíÃkkËLk Úkíkwt. ËrhÞkE {eXkLkk WíÃkkËLk {Úkfku{kt
çktøkk¤,®MkÄ,fåA(økwshkík),çktøkk¤, {iMkqh yLku {÷çkkh {wÏÞ níkkt. f÷{eþkuhk (ËkYøkku¤k{kt
ðÃkhkíkku Ãkkðzh){wÏÞíðu þYþY{kt y{ËkðkË,ðzkuËhk yLku Ãkxýk{kt yLku íku ÃkAe (Mk¥kh{kt
MkifkÚke) yLÞºk íkiÞkh Úkðk ÷køÞku.
ÄkíkwykuLku ûkuºku ¼khík{kt MkkuLkk-[ktËeLke ¾kýkuLke yAík nkuðkÚke íku çknkhÚke ykÞkík fhðwt
Ãkzíkwt. nehkLke ¾kýku {kuxu¼køku økku÷fkutzk (ËÏ¾ý) {kt níke. íku rMkðkÞ ðehøkZ (çkhkh) ÃkÒkk
(yu{Ãke) yLku ¾ku¾hk (Akuxk LkkøkÃkwh) {ktÚke Ãký nehk {¤íkk. íkktçkkLkk WíÃkkËLkLkwt {wÏÞ {Úkf
¾uíkze (hksMÚkkLk) níkwt.÷ku¾tz {kuxu¼køku çkÄu {¤íkw íku{ Aíkkt {æÞÞwøkeLk ¼khík{kt
çktøkk¤,rçknkh,ykurhMMkk,økwshkík,rËÕne, yÕnkçkkË,fkÂ~{h yLku Akuxk LkkøkÃkwh rðMíkkh{ktÚke
½ýk {kuxk ÃkkÞu {¤e ykðíkw níkw.
¼khík{kt fkøk¤ çkLkkððkLke fkheøkheLkku «kht¼ {æÞÞwøkÚke ÚkÞku íkuLkwt rðï¼h{kt Mkðo
«Úk{ WíÃkkËLk Ãknu÷k Mkifk{kt [eLk{kt ÚkÞwt níkwt. íÞkhçkkË íku çkÄu Vu÷kE sðk ÃkkBÞwt. {w½÷fk¤{kt
fkøk¤Lkwt WíÃkkËLk ËuþLkk {kuxk¼køkLkk ¼køkku{kt Úkíkwt.
fkÃkzLkk ðýkx (xufMkxkE÷) MkrníkLke fkheøkhe ¼khík{kt íkuh{k-[kiË{k Mkifk{kt ðÄw
rðfMke. nðu [h¾k (ÂMÃk®Lkøk Ône÷) Lke {níðÃkwýo þkuÄ fk{u ÷køke økE níke. íkf÷e yLku MkqíkhLkk
íkktíkýk-Ëkuhk nðu Ãkwhíkk «{ký{kt WÃk÷çÄ çkLÞk níkk. ÃktËh{kt Mkifk{kt ¼khík{kt W¼kíkkh (rÃkx÷qBMk)
Lke «Úkk þkuÄkE íkuLkkÚke fkÃkz ðýkxûkuºku ½ýe ÍzÃk ykðe. MkkÚku MkkÚku zÙku÷qBMk ðýkx yLku htøkçkuhtøke
ËkuhkLkk ðýkxLke heíkku Ãký nðu «[r÷ík çkLke. fux÷kf rðîkLkku Mkkt[k (ç÷kuf) Úke ®«x (AkÃkfk{)
EríknkMk 229
fhðkLke «Úkk {æÞfk÷eLk ¼khík{kt s þY ÚkE nkuðkLkwt sýkðu Au.
Äkíkwrð¿kkLk yLku ÄkíkwLkkt ðkMkýku çkLkkððkLkwt fk{ Ãký yk {æÞfk÷eLk ¼khík{kt þY ÚkÞwt.
Wå[ «fkhLke økwýð¥kk Ähkðíkk Mxe÷ yLku íkktçkk íkÚkk sMkík (®sf) Lke r{©ÄkíkwLkkt ðkMkýku
çkLkkððkLkwt Ãký yk Mk{Þu s þY ÚkÞwt níkwt.
LkkUÄ þ†ku yLku fð[ rLk{koýLku ûkuºku ¾kMk fheLku ËkYøkku¤k Þwfík yøLkuÞk†ku ðøkuhu {æÞfk÷eLk
¼khík{kt {níðÃkwýo þkuÄ níke. ¼khík{kt ËkYøkku¤k íkkuÃk¾kLkkLkk «kht¼Lkku Þþ çkkçkhLku Vk¤u òÞ
Au. íkuyk þkuÄ EhkLkÚke þe¾eLku ÷kÔÞku níkku. íku rMkðkÞ ÃkkuxwoøkeÍku Ãký yk þkuÄ ¼khík{kt ÷kÔÞk
níkk. íku WÃkhktík VíkunwÕ÷kn rþhkS fu su yfçkhLkk þkMkLkfk¤{kt yíÞtík «rík¼kðkLk yuÂLsLkeÞh
níkk yu yk ûkuºku ½ýe Lkðe þkuÄ¾ku¤ku fhe níke. yus heíku fkøk¤ çkLkkððkLke íkÚkk ÃkwMíkf çkktÄðk
Lke f¤k Ãký {æÞÞwøk ËhBÞkLk rðfMkðk Ãkk{e.
fk[ çkLkkððkLke f¤k ¼khík{kt Auf «k[eLk fk¤Úke «[r÷ík níke. Ãkhtíkw íku {kuíke íku{s
çktøkzeyku Ãkwhíke {ÞkorËík níke. {æÞÞwøk{kt fk[Lkkt ðkMkýku çkkx÷eyku çkLkkðk ÷køke níke. íkwfkuoyu
®nË{kt ykðíkktLke MkkÚku s ðkMkýLku f÷E fhðkLke heík «[r÷ík çkLkkðe su íkuòçk yLku íkktçkkrÃk¥k¤Lkkt
ðkMkýku{kt ykðíkk Íuhe÷k fkxLkku «¼kð ¾k¤ðk {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke xufLkef níke.
WíÃkkËLk ÔÞðMÚkk:
{æÞÞwøk{kt økk{ yLku fMçkkyku{kt nMíkf÷k-fkheøkheLke ðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk Úkíkwt MkkÚku
MkkÚku íÞkt þkne fkh¾kLkkt Ãký fk{ fhíkkt níkkt. økúk{eý fkheøkhku Mk{ksLku WÃkÞkuøke yuðe
hkusçkhkusLke [es-ðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk fhíkk. yk «ÚkkLku ss{kLke «Úkk fnuíkk. íku ËÏ¾ý yLku
{nkhk»xÙ{kt rðþu»k «{ký{kt níke. yk rðMíkkhku{kt ykðk fkheøkhku çk÷qíkËkh Lkk{Úke yku¤¾kíkk
níkk.
{kuxk¼køkLke nMíkf÷kLkk «íÞuf {kxu swËk swËk yLku [kuffMk fwþ¤ fkheøkhkuLkku yuf ðøko
níkku. WíÃkkËLkLke Mk½¤e çkkçkíkkuLkwt íkuyku òíku s æÞkLk hk¾íkk. íÞkhçkkË WíÃkkËLk {kxu yuf ÔÞðÂMÚkík
«Úkk þY ÚkE suLku ËkËLke «Úkk fnuíkk. íku{kt fkheøkhLku su íku ðMíkwLkk ÔÞkÃkkhe îkhk fk[k {k÷Úke
ðMíkw ðu[ký MkwÄe{kt MknÞkuøk {¤íkku.
þkne fkh¾kLkkt (ðfoþkuÃk)yu nMíkf÷kLkku yuf ¼køk økýkíkkt níkkt. yu þkne Ãkrhðkhku
{kxu sYhe [esðMíkwykuLkwt rLk{koý fhíkk. ykðk fkh¾kLkk yuf ¼køk{kt ÃkhtÃkhkøkík heíku {kusþku¾Lke
[esðMíkwykuLk çkLkkððk{kt ykðíke sÞkhu çkeò ¼køk{kt Wå[ økwýð¥kk Ähkðíke [eòuLkwt {kuxk
«{ký{kt WíÃkkËLk fhðk{kt ykðíkwt níkwt.
(1 ) ¼khíkLke Ãkkt[ {æÞfk÷eLk yLku {wÏÞ rþÕÃkf]ríkLkkt Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
(2 ) f÷k{eþkuhkLkwt WíÃkkËLk fhíkkt {wÏÞ ºký {ÚkfkuLkk Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(3 ) nehk WíÃkkËLkLkkt {níðÃkwýo yuðk [kh fuLÿ fÞk níkkt ?
............................................................................
230 EríknkMk
(4 ) fkÃkzðýkxLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke {wÏÞ ºký xufLkefLkkt Lkk{ Ëþkoðku.
13. 6 ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ:
{æÞfk÷eLk ¼khík{kt yktíkh-çkkÌk ÔÞkÃkkhLkku rðfkMk ½ýk {kuxk «{ký{kt ÚkÞku níkku.
Mkzf{køkkuoÚke [eLk,yhçkMíkkLk,r{Mkh (ESÃík) yLku {æÞyurþÞkLkk yV½krLkMíkkLk MkkÚku ÔÞkÃkkh LkkUÄ
Úkíkku. sÞkhu ËrhÞkE ËrhÞkE {køkuoÚke EhkLkLkk y¾kík,Ërûký [eLk yLku ¼q{Ø Mk{wÿ íkÚkk hkíkk
(÷k÷) Mk{wÿ MkwÄe ¼khíkLkk ÔÞkÃkkhe MktçktÄku rðrfMÞk níkk. ÞwhkuÃkLke ÔÞkÃkkhe ÃkuZeyku suðe fu
ÃkkuxwoøkeÍ,z[,zuLkeMk,rçkúrxþ yLku £u[ ÔÞkÃkkheykuLkk ykøk{LkÚke yurþÞLk {urhxkE{ ÔÞkÃkkh{kt
íkuS ykððk Ãkk{e. Ãkrhýk{u ÔÞks fso,÷kuLk,Ë÷k÷e,þhkV,nwtze,ðe{k suðe «ð]ríkyku{kt Ãký
¼khu ðuøk ykÔÞku.
(1 ) yktíkrhf ÔÞkÃkkh:
{w½÷fk÷eLk ¼khík{kt yktíkrhf ÔÞkÃkkh ½ýku rðfMÞku níkku. «íÞuf ðMkðkx (økk{ fMçkk
fu þnuh) skuzu MÚkkrLkf çkòhku îkhk SðLk sYhe [es ðMíkwykuLkwt ¾heË ðu[ký fhðk{kt ykðíkwt.
ykðk çkòhkuLku nkx fu Ãkuf fnuíkk,yuðkt çkòhku ËuþLkk ðzk ÔÞkÃkkhe {Úkfku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkkt.
rËÕne,ykøkúkn,÷knkuh,{wÕíkkLk,çkeòÃkwh,niÿkçkkË,fk÷efx,fku[eLk yLku ÃkxLkk ðøkuhu yk «fkhLkkt
ðzk ÔÞkÃkkhe {Úkfku níkkt.
rð÷krMkíkíkkÃkwýo (÷fÍÞwrhÞMk) [es ðMíkwykuLke ðÃkhkþ Ähkðíkk ðøko {kxu Ãký yk
Mk{Þu Ãkqhíke ÔÞkÃkkhe «ð]ríkyku Úkíke níke. ÍeÞkWÆeLk çkhLkeLkk ÃkwMíkf íðkhe¾-yu-rVhkuÍþkne
{kt rËÕne,fku÷ (y÷eøkZ) Úke yfo fkZu÷ þhkçk,ËuðrøkrhÚke {÷{÷,÷¾LkkixeÚke þkneð†ku yLku
yðÄÚke MkkËkt ð†kuLkku ÔÞkÃkkh ½ýk {kuxk «{ký{kt Úkíkku nkuðkLkwt LkkUÄu Au. çktøkk¤Lkkt
nwøk÷e,Zkfk,{wŠþËkçkkË yLku Mkíkøkkoð íku{s Ãkrù{ ¼khíkLkkt Mkwhík,y{ËkðkË íkÚkk W¥kh¼khík{kt
ykøkúk ðøkuhu yk «fkhLkk yuðkt {kuxk yktíkrhf ÔÞkÃkkhe {Úkfku níkkt, fu sÞktÚke ËuþLkk {kuxk¼køkLkk
rðMíkkhku{kt ÔÞkÃkkhe «ð]ríkyku Úkíke níke.
(2 ) rðËuþ ÔÞkÃkkh:
¼khík{kt ÃkhkÃkwðuoÚke rðËuþku MkkÚkuLkk ÔÞkÃkkrhf MktçktÄkuLke ÃkhtÃkhk[k÷e ykðe Au. «khtr¼f
{æÞfk¤{kt (ËMk{k Mkifk ÃkAe) ¼khíkLku Mk{fk÷eLk [eLk,yhçkMíkkLk,r{© ðøkuhu MkkÚku ÔÞkÃkkhef
MktçktÄku níkk. EhkLkLkk y¾kíkÚke ÷ELku Ërûký [eLk MkwÄe íkuLkku ËrhÞkE ÔÞkÃkkh rðfMku÷ku yLku
rðMíkhu ÷ ku níkku . ¼khík [eLk yLku Ërûký yu r þÞkÚke hu þ { [eLke {kxeLkkt
ðkMkýku,fÃkwh,÷®ðøk,{eý,[tËLkLkwt ÷kfzw íkÚkk yËLk,çknheLk yLku {MfíkÚke yhçke ½kuzk ykÞkík
fhíkwt sÞkhu ¼khík{ktÚke rLkfkMk Úkíke [eòu{kt y¥kh,{Mkk÷k,MkwíkhkW ð†ku,nkÚkeËktík yLku íku{ktÚke
çkLkkðu÷ ðMíkwyku,rf{íke ÃkÚÚkhkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku ¼khík {kux¼ u køku ¾kãkÒk íkiÞkh ð†ku øk¤e,çknw{Õw Þ
nehk-{kýuf suðk híLkkuykrË rLkfkMk fhíkw íkÚkk MkkuLkk-[ktËe MkrníkLke rf{íke Äkíkwyku íku{s
she,huþ{ yLku ½kuzk ðøkuhuLke ykÞkík fhíkwt níkwt.
{w½÷fk¤{kt ÔÞkÃkkhe ftÃkLkeykuLkk ¼khík{ktLkk ykøk{LkLku ÷eÄu rðËuþ ÔÞkÃkkh{kt ¼khu
íkuS ykðe. {æÞyurþÞk,EhkLk (ÃkŠþÞk) yLku ÞwhkuÃkÚke íkífk÷eLk ¼khík ÔÞkÃkkhe MktçktÄkuLku fkhý
ðÄw òuzkÞu÷w hnÞwt. yu ð¾íkLke rLkfkMk{kt {wÏÞíðu fÃkzkt,f÷{eþkuhk,¾ktz,yVeý yLku
EríknkMk 231
{he{Mkk÷kLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. sÞkhu íkuLke Mkk{u rðËuþkuÚke ykÞkík Úkíke [es ðMíkwyku{kt
Mkku L kk,[kt Ë e,hu þ {,[kt Ë e yLku [eLkkE {kxeLkkt ðkMkýku Wt [ e økw ý ðíkkðk¤ku
ËkY,økk÷e[k,y¥kh,fk[,½zeÞk¤ ðøkuhu suðe ®f{íke ðMíkwykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
LkkUÄ (3 ) ÔÞkÃkkrhf MktçktÄku:

Mk{økú {æÞfk÷eLk ¼khík{kt ÔÞkÃkkhe ðøkuo íkífk÷eLk yÚkoÔÞðMÚkk íku{s Mk{ks ÔÞðMÚkk{kt
{níðÃkwýo ¼qr{fk ¼sðe.
MkÕíkLkík þkMkLkfk¤{kt yLkks Lkðe SðLk sYhe ðMíkwykuLkk ÔÞkÃkkheykuLku fkhðkLke fu
LkkÞf fnuðkíkk VkhMke{kt fkhðkLke yux÷u ík{k{ Ãkrhðkh yLku ½hðk¾he MkkÚku {kuxe MktÏÞk{kt-
sÚÚkk{kt yuf Úke çkeS søÞkyu rð[híke hnuíke «ò. ðýÍkhk yk ÷kufku {kuxu¼køku rnLËw níkk.
yu{ WÃkhktík W¥kh yLku Ërûký ¼khík{kt çkeS yuf ÔÞkÃkkhe fku{ níke. W¥kh ¼khík{kt ðkýeÞk
íkhefu yku¤¾kíke «ò ¾ºke íkhefu íkÚkk økku÷fktzk (ËÏ¾ý) {kt fku{kíke íkhefu yku¤¾kíke.
{w½÷fk¤{kt çkkunhkLkk Lkk{Úke òýeíke «ò yk fk{ fhíke. økwshkík,WßsiLk yLku çkwhnkLkÃkwh
¾kíku íku{Lke ½ýe {kuxe ðMkíke níke. yLÞ fux÷kf ÔÞkÃkkhe sLkMk{qnku{kt [iíke (Ërûký ¼khík),f®÷øk
(fkuhku{tz÷Lkk ËrhÞk rfLkkhk Úke ykuheMMkk MkwÄe) fku{kíke (íku÷wøkq ¼k»ke ÔÞkÃkkheyku) ðøkuhuLkku
Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
(f) þhkV:
yu yuf yuðku sLkMk{qn níkku fu su ÃkiMkkLke ÷uðz-ËuðzLkwt fk{ fhíkku.íku{ Aíkkt {w½÷fk¤
ykðíkkt MkwÄe íkuyku Lke[u «{kýuLkkt fk{ku fhíkk ÚkÞk níkk.
(1 ) rMkffk (Lkkýkt) Lke yË÷k-çkË÷e ({Lke yufM[Us) yk çkkçkíku rMkffk{kt ðÃkhkÞu÷ ÄkíkwLke
þwØíkk rðrLk{Þ Ëh yLku ðsLk ðøkuhu {kxu íku{Lku rLk»ýktík-rLkÃkqý økýðk{kt ykðíkk.
(2 ) þknwfkh ({nksLk) íkuyku {kuxe hf{ (Lkkýkt) ÔÞksu ykÃkðk-÷uðkLkwt fk{ fhíkk
(3 ) yuf ÔÞkÃkkhe íkhefu íkuyku MkkuLkk-[ktËe{kt ½huýktLkku ÔÞkÃkkh fhíkk. yu rMkðkÞ íkuyku
ÔÞkÃkkheykuLke Mkøkðz {kxu sYhe nqtze yÚkðk rðrLk{Þ Ãkºk Ãký ÷¾íkk.
(¾) Ë÷k÷:
yk ðøkoLkku WÆ¼ð {kuxu¼køku MkÕíkLkíkfk¤{kt ÚkÞku. íkuyku ÔÞkÃkkrhf ÷uðz-Ëuðz{kt
{æÞMÚkeLke ¼qr{fk rLk¼kðíkk.¾kMk fheLku rðËuþe ÔÞkÃkkheyku fu su MÚkkrLkf heík-¼kík yLku ¼k»kkÚke
yòý níkk íku{Lku ykðk Ë÷k÷kuLke {ËËÚke ÔÞkÃkkh fhðku Ãkzíkku. íku{Lke ¼qr{fkyku swËe swËe
níke. fux÷kfLku ÔÞkÃkkrhf ÃkZeyku íkhVÚke s rLk{ðk{kt ykðíkk sÞkhu fux÷kf Mðíktºk heíku fk{
fhíkku íku{Lke {æÞMÚkeLke hf{ (Ë÷k÷e) [kuffMk hnuðkLku çkË÷u çktLku (÷uLkkh-ðu[Lkkh) Lke sYheÞkík
yÚkðk íku{kt {æÞMÚkeyu ¼sðu÷e ¼qr{fk Ãkh rLk¼oh hnuíke.
(4 ) ÔÞkÃkkrhf «ð]ríkyku:
{æÞÞwøk ËhBÞkLk ÔÞkÃkkh yLku ÔÞkÃkkhe ðøkoLkk ÞwØLke MkkÚku MkkÚku fux÷ef Lkðe Lkðe ÔÞkÃkkrhf
«ð]ríkykuLkku Ãký sL{ ÚkÞku.
(f) nwtze (ð[Lk r[êe)
nwtze fu rðrLk{Þ Ãkºk yu yuf {æÞfk÷eLk fkøk¤ Ãkh ÷¾ðk{kt ykðíke ÔÞkÃkkrhf «ð]rík
232 EríknkMk
níke. íku{kt [kuffMk Mk{Þ yLku hf{ sýkÔÞk «{kýu Ãkhík fhðkLkwt ð[Lk níkwt. ðÄw Ãkzíke hf{Lkwt
òu¾{ MkkÚku ÷E {wMkkVhe Lk fhðe Ãkzu íku yuLkku {q¤ nuíkw níkku. yuðk þhkV fu su{Lke yuf fhíkkt ðÄw
þnuhku{kt ÃkuZeyku nkuÞ íku ykðe nwtze ÷¾eLku LkkýkfeÞ ÔÞðnkh ò¤ðíkk Mk÷k{ík LkkýktLke nuhVuh
{kxu yk «Úkk ½ýe ÷kufr«Þ çkLke níke. ykðk þhkV nwtze ÷¾ðk fu ðxkððk çkË÷ Xhkðu÷e
[kuffMk hf{Lke Ë÷k÷e ÷uíkk níkk. LkkUÄ
(¾) ðe{ku:
yk ÔÞðMÚkk {w½÷fk¤{kt ½ýk ÔÞkÃkfYÃk{kt «[r÷ík ÚkE níke. íku {wsçk ÔÞkÃkkheLkk
{k÷Mkk{kLkLkwt yuf Úke çkeò MÚk¤u MÚk¤ktíkh fhðkLkwt òu¾{e fk{ MkV¤íkkÃkwðof Ãkkh ÃkkzeLku íkuLkk
çkË÷u Xhkðu÷ swËe swËe hf{ ðMkw÷ fhkíke níke. ËrhÞkÃkkhLkk Ëuþku{kt {kuf÷ðkLke ðMíkw {kxu íkku
¾[o fu Ë÷k÷eLke hf{ {kuxe hnuíke.
13. 7 [÷ýLke ÔÞðMÚkk («Úkk):
íkífk÷eLk ¼khík{kt ÷uðz-Ëuðz {kxu {kuxu¼køku [ktËe fu íkktçkkLkk rMkffkykuLkku WÃkÞkuøk
Úkíkku. MkÕíkLkíkfk¤{kt swËk swËk ËhLkk [ktËeLkk rMkffk [÷ý{kt {wfkÞk níkk suLku xtfk fnuíkk.Sík÷
yLku zktøkyu íkktçkkLkk rMkffk níkk. ÄkíkwLke rf{íkkuLke ðÄ½x MkkÚku rMkffkLke ®f{ík Ãký çkË÷kíke
hnuíke.þuhþknLkk Mk{Þ{kt Ãknu÷k ðkh þwØ MkkuLkk,[ktËe fu íkktçkkLkk rMkffkyku [÷ý{kt {wfkÞk.
1780 økúE u Lk ðsLkLkk [ktËeLkk rMkffk ykÄkh¼qík ÷uðz Ëuðz {kxuLkwt «[r÷ík {kæÞ{ níkw.t yfçkhLkk
þkMkLkfk¤{kt Ãký yu s [÷ý{kt níkk. Ãkhtíkw íkuLkk ðkhMkËkhkuLku Mk{Þu yu{kt Wíkkh [Zkð ykðíkk
økÞk. {w½÷fk÷eLk íkktçkkLkk rMkffk Ëk{Lkwt ðsLk 323 økúuELk (Ëkýk) çkhkçkh níkwt. yfçkhLkk
Mk{Þu 1 [ktËeLkk YrÃkÞkLkwt {qÕÞ íkktçkkLkk 40 Ëk{ çkhkçkh níkwt. sÞkhu MkkuLkkLke yþVeoLkwt ðsLk
169 økúuELk sux÷w níkwt. rMkffk Zk¤ðk (AkÃkðkLkwt) fk{ Mkk{úksÞ{kt ykðu÷e xtfþk¤ku{kt Úkíkwt.
yfçkhLkk þkMkLk{kt MkkuLkkLkk Lkð [ktËeLkk 14 xtfþk¤ku{ktÚke çknkh ÃkzkÞk níkk. ykihtøkÍuçkLkk
þkMkLk{kt yk rMkffkykuLke MktÏÞk ðÄeLku 40Lke ÚkE níke.
r[ºk 13.1. rMkffk
EríknkMk 233
(1 ) ¼khík MkkÚku Mkzf {køkuo ÔÞkÃkkhÚke Mktf¤kÞu÷ Ãkkt[ ËuþLkkt Lkk{ ykÃkku.
LkkUÄ ............................................................................
(2 ) nkx yux÷u þwt ?
............................................................................
(3 ) {æÞfk÷eLk çktøkk¤Lkk fux÷kf {wÏÞ ðuÃkkhe {Úkfku sýkðku.
............................................................................
(4 ) Lke[uLkk þçËkuLke ÔÞkÏÞk (Mk{s) ykÃkku-fkhðkoLke,¾ºke,fku{kíke,çkkunhk,[iíke.
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
ykðku yk «fhýLkk {wÏÞ {wÆkykuLkku xwtf{kt ÏÞk÷ {u¤ðeyu. yu Mk{ÞLkk {kuxk¼køkLkk
÷kufkuLkku ÔÞðMkkÞ ¾uíke níkku. Lkðk Lkðk rðMíkkhku{kt ¾uíkeLkku ÔÞkÃk ðÄkhðkuyu hksÞLke LkeríkLkku
yuf ¼køk níkku. ¾uzwíkku yLkuf «fkhLkk yLkks Ãkkf,hkufzeÞk Ãkkf,V¤-V¤kËe,þkf¼kS yLku
{he-{Mkk÷kLke ¾urík fhíkk níkk. íkuyku swËe swËe heíkku yÃkLkkðe íkÚkk Ãkkf çkË÷e (VMk÷[¢) çku fu
ºký Ãkkf ÷E V¤kuLke f÷{ fhe ¾kíkh-®Mk[kE çkË÷eLku rðrðÄ ¾uík ÃkuËkþku {u¤ðíkk. yk {kxu
Ãkkýe (fwðk{ktÚke) çknkh fkZðk swËk swËk Þktrºkf «Þkuøkku heíkku yLku MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhíkk.
íkífk÷eLk hksÞLke ykðfLkku {wÏÞ ¼køk {nuMkw÷{ktÚke {¤íkku. y÷kWÆeLk r¾÷S
þuhþkn Mkwhe yLku yfçkh suðk þkMkfkuyu ûkuºku ¾kMk «Þkuøkku fÞko níkk. íkuLku Ãkrhýk{u s{eLk
{nuMkw÷Lku ðneðxe{kt yuf ÔÞðÂMÚkík yLku ÔÞkÃkf heíku rðfMkkðe þfkÞwt níkwt.
hksÞ yLku ¾uzwíkLke ðå[u {nuMkw÷ ytøkuLke {æÞMÚke fhLkkh yuf ½ýku þrfíkþk¤e ðøko
níkku. íku rLkÄkorhík «Ëuþku{ktÚke ðtþÃkhtÃkhkøkík heíku {nuMkw÷ W½hkðe hksÞLku ykÃkíkk. {æÞfk÷eLk
¾uzwíkLku ½ýe çkÄe {w~fu÷eyku ¼kuøkððe Ãkzíke níke. s{eLk {nuMkw÷ ûkuºkLke þku»ký¾kuh «ð]rík
Ë÷k÷ku ({æÞMÚkku) îkhk ¾uzwíkku ÃkkMkuÚke {n¥k{ yLku Mk¾ík W½hkýe íkÚkk ðkhtðkh ykðíke fwËhíke
ykVíkku yu yuf Mkk{kLÞ ¾uzwíkLkwt Sððwt {w~fu÷ çkLkkðe ËeÄwt níkwt.íkuÚke yk Mk{Þu yðkh Lkðkh
f]»kfrðÿkunku Vkxe rLkféÞk.
yk WÃkhkt í k ð† ðýkx,¾ký ¾Lkes WÄku ø k,Äkíkw f k{,snks çkkt Ä ðk ¼ðLk
rLk{koý,þk†ku-fð[ku çkLkkððk íkÚkk þkne fkh¾kLkkt [÷kððkLke «ð]ríkyku {kt þkMkfku íku{Lkk
yk{eh W{hkðku {kxu sYhe ðMíkwyku çkLkkððkLke «ð]ríkyku ¾kMk Úkíke níke.
ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞLku ûkuºku Mk{fk÷eLk {æÞ íku{s Ërûký Ãkwðo yurþÞk,[eLk yLku ÞwhkuÃkLkk
Ëuþku MkkÚku ¼khíkLkk ½ýk Mkkhk MktçktÄku níkk. ÞwhkuÃkLke ÔÞkÃkkhe ftÃkLkeyku su{fu ÃkkuxwoøkeÍ,z[,zuLkeMk
yLku rçkúxLk íkÚkk £ktMkLke EMx ErLzÞk ftÃkLkeyku ytíku yurþÞk íku{s ÞwhkuÃk yurþÞLk ÔÞkÃkkh{kt
íku{Lke ¼køkeËkheyu ¼khíkeÞ ÔÞkÃkkhLku yíÞtík «¼krðík fÞkuo.
234 EríknkMk
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) {æÞfk÷eLk ¼khík{kt ¾uíkeðkzeLke Mke{k þe níke ?
(2 ) ÃkrþÞLk Ône÷ (hnux) yux÷u þwt ? íku fE heíku fk{ fhíkkt ? LkkUÄ
(3 ) rVhkuÍ íkw½÷f îkhk ®Mk[kE {kxu çkLkkððk{kt ykðu÷e LknuhkuLke {krníke ykÃkku.
(4 ) s{eLk {nuMkw÷Lke ykfkhýe (yuMkuMk{ux) {kxuLkk rðrðÄ íkçkffk ðýoðku.
(5 ) ykELkk-yu-ËnMkk÷k þwt níkw ? íku fE heíku fk{ fhíkwt ?
(6 ) fux÷kf {níðÃkwýo s{eLk {nuMkw÷ yrÄfkheykuLkkt Lkk{ sýkðe økúk{ fûkkkyu íku{Lke
fk{økehe sýkðku.
(7 ) fkh¾kLkk yux÷u þwt ? íku fuðe heíku fk{fks fhíkkt níkk ?
(8 ) {æÞfk÷eLk ®nËLkk Ãkkt[ {wÏÞ ÔÞkÃkkhe swÚkLkk Lkk{ ÷¾ku.
(9 ) þhkV fkuý níkk ? íku{Lke ¼qr{fk fuðe níke ?
(10) nwze yux÷u þwt ? íkuLkk Úkfe ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞ fE heíku Mkh¤ çkLke þfÞku ?
(11) s{eLk {nuMkw÷ W½hkýe ðu¤kyu s{eLkËkhku fuðe ¼qr{fk ¼sðíkk níkk ?
(12) {æÞfk÷eLk ¼khíkLkk ®Mk[kE MkkÄLkku Ãkh xwtfLkkUÄ íkiÞkh fhku.
(13) {æÞfk÷eLk fkheøkhkuLke WíÃkkËLk ÔÞðMÚkk ÃkØrík Ãkh LkkUÄ ÷¾ku.
(14) {æÞfk÷eLk ®nËLkk MÚkkrLkf «kËurþf yLku yktíkh ËuþeÞ ÔÞkÃkkhLke [[ko fhku.
(15) {æÞfk÷eLk ¼khíkÚke [÷ýe Lkkýk ytøkuLke ÔÞðMÚkk Mk{òðku.

13. 1
(1 ) {æÞfk¤{kt ¾uíke ÷kÞf fhíkkt Ãkzíkh s{eLk ðÄkhu níke. Lkðkt Lkðk (LkðMkkæÞ) «Ëuþku
{u¤ðeLke f]r»k WíÃkkËLkku ðÄkhðk {kxuLkk «ÞkMkku Úkíkk níkk.
(2 ) ¾kãkÒk Ãkkf suðk fu ½W,[ku¾k,swðk,[ýk yLku {øk hkufzeÞk Ãkkf suðk fu þuhze,fÃkkMk,
yVeý,øk¤e,huþ{
(3 ) íkuB÷knw,yLkkLkkMk,[uhe,çkÃkiÞw
(4 ) ÃkŠþÞe Ône÷ (hnux) yu yk Mk{ÞLke fwðk{ktÚke Ãkkýe çknkh fkZðkLke W¥k{ «Úkk ÔÞðMÚkk
níke. çk¤Ë fu WxÚke Ône÷Lku Mkktf¤e økeÞh yLku yuðkt Þtºkkuîkhk yuf ÃkizkLke he{ Ãkh nkh
çkØ heíku çkktÄu÷k fw÷zk ({kxeLkk) xeLkLkk zççkkÚke Ãkizk Lkku ¼køk Ãkkýe MkwÄe síkku íku
¼hkíkkt yLku WÃkh ykðe WÄkt Úkíkkt X÷ðkE síkkt Mkíkík [k÷íke yk «r¢ÞkÚke yM¾r÷ík
heíku Ãkkýe fwðk{ktÚke çknkh fkZe þfkíkwt yLku ®Mk[kE Ãký Úkíke.
13. 2
(1 ) ÃkkfLkku ¼køk Ãkkzðk {kxu ¾uík çktxkE W¼u÷k ÃkkfLke (¾uzwík yLku hksÞ ðå[u) fhkíke
Ônu[ýe sÞkhu ÷UçktxkE yux÷u fkÃkýe çkkË yLkks AwxwtÃkkze Zøk÷k fheLku Úkíke ÔknU[ýe.
(2 ) y÷kWÆeLk r¾÷S þuhþkn Mkwhe yLku yfçkh
EríknkMk 235
(3 ) Ãkku÷ks : su s{eLk{ktÚke Ëhð»kuo çku Ãkkf yufºk fhðk{kt ykÔÞk níkk.
Ãkhkíke : s{eLk y{wf Mk{Þ {kxu ðuhkLk Akuze þfkÞ.
(4 ) íku s{eLk {nuMkw÷ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ËhMíkkðuòu níkk. Ãkèk fkuELku ÔÞføkík heíku yÃkkíkk.
íku{kt íku s{eLkLkku «fkh yLku íku{kt Úkíkk Ãkkf Ãkh ÷køkíkk {nuMkw÷Lke rðøkíkku LkkUÄkðk{kt
LkkUÄ ykðíke.sÞkhu fçkwr÷ÞLk yu yuf yuðku Mkt{ríkÃkºk níkku fu suLkk Ãkh ykÃkðkLkk Úkíkk s{eLk
{nuMkw÷Lke hksÞLku [wfðýe fhðk {kxuLkwt ð[Lk ykÃku÷w ÷¾u÷w hnuíkwt.
13. 3
(1 ) yk þçË rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk Ãkqðuo ðtþ ÃkhtÃkhkøkík s{eLkLkku ¼økuøkðxku fhLkkh
¾uzwíkLku ÷køkw Ãkzu Au. yk ÷kufku s{eLk {nuMkw÷ yufXwt fhðk{kt hksÞLku {ËË fhíkk níkk.
(2 ) {wfkÆ{ yLku Ãkxu÷ yu ¢{þ W¥kh yLku Ërûký ¼khíkLkk økk{kuLkk {w¾e (ðzk) níke. íku
ÃkkuíkkLku MktçktrÄík s{eLkLkwt {nuMkw÷ W½hkðíkk yLku økk{Lke fkLkwLk ÔÞðMÚkk Ãký ò¤ðíkk.
(3 ) yk çk¤ðku òx,þe¾,{hkXk yLku MkíkLkkr{Þku{kt ÚkÞku níkku.
13. 4
(1 ) {æÞfk÷eLk ®nË{kt Ãkkt[ «fkhLke {wÏÞ fkheøkhe ðMºkðýkx,htøkkx,¾ktz çkLkkððe ¾rLks
¾kuËe fkÃkðwt íkÚkk Äkíkwfk{ «[r÷ík «{ký{kt níke.
(2 ) y{ËkðkË, çkhkuzk yLku Ãkxýk.
(3 ) økku÷fktzk, çkihk½h, ÃkÒkk yLku ¾ku¾hk.
(4 ) huxªÞku, Ãkex÷w{ yLku zÙku÷w{.
13 . 5
(1 ) ¼khíku swËk swËk Ëuþku suðk fu [kELkk, yhuçkeÞk, Ersó, ÃkhurMkÞk yLku yV½krLkMÚkkLk
MkkÚku çkkÌkÞs{eLkLkku ðuÃkkh ò¤ðe hkÏÞku.
(2 ) nkx {kuxu¼køku ntøkk{e MÚkkrLkf çkòh níkw íku yXðkrzÞk rLkÞr{ík ([kuffMk) rËðMku
{¤íkwt íku{kt MÚkkrLkf ÷kufku ÃkkuíkkLke hkuStËe [esðMíkwykuLkwt ¾heË ðu[ký fhíkk.
(3 ) çktøkk¤Lkk fux÷kf {wÏÞ ÔÞkÃkkhe {Úkfku-nwøk÷e,Zkfk,{wŠþËkçkkË Mkíkøkkoð yLku ÃkxLkk
níkk.
(4 ) fhðkoLkeþ-yu VkhMke (ÃkŠþÞLk) þçË Au íku yu ÔÞkÃkkheyku {kxu ðÃkhkíkku fu su ÷kufku
Mk{qn{kt yufÚke çkeò MÚk¤u yLkks ðøkuhu SðLk sYhe [eòuLke ÷uðz-Ëuðz fhíkk.
- ¾ºke-Ãktòçk{kt yLkksLkk ykXíkeÞk-ÔÞkÃkkheykuLkku yk yuf {wÏÞ ðøko níkku.
- fku{kíke-yu økku÷fktzkLkku {wÏÞ ÔÞkÃkkhe Mk{qn níkku.
- çkkunhk-yu økwshkík WßsiLk yLku çkqhnkLkÃkwhLkku {wÏÞíðu ÔÞkÃkkrhf ðøko níkku.
- [i¥keyu Ërûký ®nËLkku yuf {wÏÞ ÔÞkÃkkrhf Mk{qn níkku.
ÃkkXøkík «&™kuLkk Mktfíku:

(2 ) swyku Vfhk Lkt.13.1 (3),Ãkuhk-3
(3 ) swyku Vfhk Lkt.13.1 (3) Ãkuhk-4
(4 ) swyku Vfhk Lkt.13.2 Ãkuhk 1 Úke 4
(5 ) swyku Vfhk Lkt.13.2Ãkuhk-5
236 EríknkMk
(7 ) swyku Vfhk Lkt.13.5WíÃkkËLk ÔÞðMÚkk
(8 ) swyku Vfhk Lkt.13.6 {wÆk Lkt.3
(9 ) swyku Vfhk Lkt.13.6 {wÆk Lkt.3 (f)
(10) swyku Vfhk Lkt.13.6 {wÆk Lkt.4 (f) LkkUÄ
(11) swyku Vfhk Lkt.13.3
(12) swyku Vfhk Lkt.13.1 {wÆku (3)
(13) swyku Vfhk Lkt.13.5ss WíÃkkËLk ÔÞðMÚkk Lke[u
(14) swyku Vfhk Lkt.13.6 {wÆku (1)
(15) swyku Vfhk Lkt.13.7
þçËkð÷e
yk{e÷ : {nuMkw÷ W½hkðLkkh,Ãkhøkýk fûkkkyu {nuMkw÷ yufXw fhLkkh yrÄfkhe
y{eLk : s{eLkLku ÷økíke çkkçkíkkuLke ðzku yrÄfkhe
çktsh : rçkLk WÃkòW fu ¾uíke {kxu WÃkÞkuøke Lk nkuÞ íkuðe s{eLk
s{eLkËkh : yuf yuðku {æÞMÚk ðøko suLku {w½÷ þkMkLkfk¤{kt ðtþÃkhtÃkhkøkík
s{eLkLkku {kr÷fe nff (hksÞîkhk) yÃkkÞku nkuÞ íku.
[å[h : ykuAe V¤ÿwÃk s{eLk (ºký [kh ð»kuo yufðkh yuíke÷kÞf Úkíke s{eLk)
[i¥ke : Ërûký ®nËLkku {wÏÞ ÔÞkÃkkhe Mk{qn
ËkËLke : nMíkf÷kLke ðMíkwyku çkLkkððkLkwt yufYÃk su{kt fkheøkhLku su íku ðMíkwykuLkk
ÔÞkÃkkhe ðíke fk[ku{k÷ yLku ykøkkuíkhe (yuzðkLMk) hf{ yÃkkíke nkuÞ
íkÚkk [kuffMk Mk{Þu íku ÔÞkÃkkhe íkiÞkh ðMíkwyku ÷E sE ðu[íkku nkuÞ íku.
Ëk{ : {w½÷fk÷eLk íkktçkkLkk rMkffk
ËMíkqh : {nuMkw÷ {tz¤,s{eLk {nuMkw÷Lke ykfkhýe {kxu su íku «ËuþkuLkwt fhkÞu÷
rð¼ksLk ykðk «íÞuf rð¼køkLku ËMíkwh fnuíkk.
òøkehËkh : {w½÷hksÞLke Mkuðk fhðkLku çkË÷u {nuMkw÷ W½hkððkLkku nff (òøkeh)
¼kuøkðLkkh
Sík÷ : rËÕne MkÕíkLkíkfk÷eLk íkktçkkLkku rMkffku 148 Sík÷ -01 xfk (YrÃkÞku)
nqtze : rðrLk{Þ Ãkºk (ð[LkÃkºk)
fkLkfwx : {nuMkw÷ ykfkhýeLke yuf ÃkØíke s{eLk {kÃkeLku WíÃkkËfíkk {wsçk
{nuMkw÷Lke ykfkhýe fhðkLke yuf ÃkæÄrík
fkhfwLk : økk{Lkku çkrnÞku(f÷kfo) Mkhfkhe ÷u¾LkfkÞo fhLkkh
fkh¾kLkk : þkne fkÞoþk¤k (ðfoþkuÃk) þkne ÃkrhðkhLkk ðÃkhkþLke [esðMíkwyku
¾wËfk~ík : ÄLkðkLk fu Mk{]Ø ¾uzíw k su ½ýe çkÄe s{eLk yLku MkkÄLk Mkk{økúe Ähkðíkku
fw÷fýeo : ËÏ¾ý{kt økk{ fûkkkLkku Mkhfkhe ÷rnÞku ÷u¾Lk fhLkkh
¾wík : MkÕíkLkíkfk÷eLk Mk{wØ ¾uzwík
fkhðkoLkeMk : yLkks ÷kððk ÷E sðkLkwt fk{ fhíkku yLku rð[híkku yuf {kuxku ÔÞkÃkkrhf
Mk{qn
EríknkMk 237
¾uík çkxkE : W¼k ÃkkfLkku ¼køk Ôknu[ðkLke yuf heík su ¾uzwík yLku hksÞLkk {nuMkw÷e
yustxku ðå[u Ôknu[kíkku
÷tøk çkxkE : Ãkkf ÷eÄk ÃkAe íku MkkV fheLku ¾¤k{kt WÃksLkk Zøk÷k fhe ¼køk ÃkkzðkLke
heík
LkkUÄ {wfkÆ{ : økk{Lkku yuf ykøkuðkLk ({w¾e)
Ãkku÷ks : s{eLkLkku yuðku yuf «fkh fu sÞktÚke ð»ko{kt çku ð¾ík WÃks ÷E þfkíke
nkuÞ.
Ãkhíke : s{eLkLkku çkeòu yuf yuðku «fkh fu sÞtÚke çku Ãkkf (WÃks) ÷eÄk ÃkAe íku
¾uíkh Ãkze hk¾ðw Ãkzíkw nkuÞ .
Ãkèk : {kr÷f nff Ãkºk, su hksÞ îkhk «íÞuf ¾uzwíkLku yÃkkÞu÷ s{LkLkk
{nuMkw÷ Ëh Ëþkoðíkw nkuÞ.
Ãkxðkhe : W¥kh ¼khíkLkk økk{zkykuLkku ÷rnÞku fu ík÷kxe
fçkw÷eÞík : ¾uzwík îkhk su íku s{eLkLke WÃks Ãkuxu {nuMkw÷ [wfððk {kxuLkwt çkktnuÄhe
Ãkºk
fkLkqtøkk : Ãkhøkýk MíkhLkku {nuMkw÷ W½hkðLkkh (ðMkw÷fhLkkh) Mkhfkhe yrÄfkhe
hiÞík : Mkk{kLÞ ¾uzwík
hkÞ : ÃkkfLke ®f{ík Ëþkoðíke fuLÿe ÞkËe
MkhkV : {wÏÞíðu LkkýktLkk ÔÞks ÷uðz-Ëuðz fhLkkh
xtfk : rËÕne MkÕíkLkíkLkku [ktËeLkku rMkffku
s{eLkËkh : yuf ðøko su {æÞMÚke {wøk÷ Þwøk{kt ðkhMkkøkík s{eLkLkk yrÄfkhku
Ähkðíkku nkuÞ.
238 EríknkMk
{æÞfk÷eLk ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk {kuzâw÷ - 2
14 LkkUÄ
{æÞfk÷eLk ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
¼khíkLkkt {æÞfk¤Lku {nkLk MkktMf]ríkf ÞwøkLkk YÃk{kt {kLkðk{kt ykðu Au. yk Þwøk{kt
MkktMf]ríkf rðfkMkLkk Lkðk yuf [hýLke þYykík ÚkE. íkwfkuo yLku {w½÷kuyu yuf Lkðk s rð[khLku
hsw fÞkuo.Ä{o,íkíð¿kkLk,rð[kh,¼k»kk,MkkrníÞ,f÷k-MÚkkÃkíÞLke yLkuf Lkðe þi÷eyku Úkfe
E{khíkkuLkkt rLk{koý,r[ºk f÷k,økeík-Mktøkeík Mkrník yLkuf ÷r÷íkf÷kyku yk Þwøk{kt sL{e.
¼khík Ãknu÷uÚke s Wfík ík{k{ ûkuºku MkwrðfrMkík níktw ynª rðrðÄ MktMf]ríkykuLkk
Mkt&÷u»kýku,Lkðe s ÄkŠ{f ÃkhtÃkhkyku íkÚkk rð[khku yLku MkktMf]rík MðYÃkku yLku þi÷eykuLkku sL{
ÚkÞku níkku. yk «fhý{kt ykÃkýu fux÷ktf {níðÃkwýo ûkuºk{kt ÚkÞu÷ MkktMf]ríkf rðfkMk òuEþwt.
ykÃkýu {wÏÞíðu Lke[u {wsçkLkku yÇÞkMk fheþwt.......

 Lkðkt ÄkŠ{f yktËku÷Lkku suðk fu-MkwVe yLku ¼rfík yktËku÷Lk.
 þe¾ Ä{oLkku yuf s Lkðk s Ä{o íkhefuLkku yÇÞwËÞ.
 rðrðÄ ¼khíkeÞ ¼k»kkykuLkk MkkrníÞLkku rðfkMk.
 WÆu-VkhMke suðe (rðËuþe) ¼k»kkykuLkk MkkrníÞLkku rðfkMk.
 MÚkkrLkf rðþu»kíkkyku MkkÚkuLke MkÕíkLkík-{w½÷ MÚkkÃkíÞ f÷k.
 MktøkeíkLkk Lkðk Lkðk ykÞk{ku.
 {w½÷ f÷k Mkrník ®nË{kt sL{eLku rðfMku÷e yLÞ f÷k þi÷eykuu.
y{u ykþk hk¾eyu fu yk «fhýLkk yÇÞkMkçkkË ík{u yk Þwøk ËhBÞkLk ÚkÞu÷k MkktMf]ríkf
rðfkMkLkk ík{khk ¿kkLk{kt ð]rØ fhe þfþku.
nuíkwyku
yk ÃkkXLkk yÇÞkMk çkkË ík{u..............
 ¼khík{kt MkwVe fkÞo «ýkr÷ íkÚkk íkíð¿kkLk rð»ku sýkðe þfþku.
 ®nË{kt ¼rfík MktíkkuLkk rðrðÄ ðøkkuoLke heík¼kík íkÚkk íkíð¿kkLkLke ðkík fhe þfþku.
 þe¾ Ä{oLkk WËÞ,heík¼kík,¾k÷MkkÃktÚk íkÚkk økwY MktMÚkkLke ÃkhtÃkhk Mk{òðe þfþku.
 {æÞfk÷eLk ¼khík{kt r[ºkf÷kLke rðrðÄ þi÷eykuLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 {æÞfk÷eLk MÚkkÃkíÞf÷kLke {wÏÞ þi÷eykuLku ÷økíke xufLkef yLku íkuLke Mkk{økúeLke [[ko
fhe þfþku.
EríknkMk 239
{kuzâw÷ - 2 {æÞfk÷eLk ¼khík{kt MkktMf]ríkf rðfkMk
14. 1 MkwVeðkË:
MkwVe þçË EM÷k{Lkk økwZ hnMÞðkËLku yr¼ÔÞfík fhðk {kxu ðÃkhkÞ Au. íkuþçË 11 {kt
MkwÄe{kt íkku yuf yktËku÷LkLkwt YÃk Äkhý fhe [wfÞku níkku. íkuLkku WÆ¼ð ykX{k Mkifk{kt ÚkÞku. «khtr¼f
MkwVe Mktíkku{kt {wÏÞíðu hkrçkÞk-y÷-yËðE,y÷swLkiË íku{s çkÞkrsË çkMík{eLkwt Lkk{ òuðk {¤u
LkkUÄ Au. MkwVeðkËLkku {w¤ ykÄkh Eïh Au. íkuLku {Lkw»Þ MkkÚku òuzLkkh íkíð Au íku{Lkwt {kLkðwt Au fu {Lkw»ÞLkku
sL{ Án (ykí{k) fwhçkík (Ëiðe rLkfxíkk) íku{s n÷w÷ (Ëiðe YÃk MkkÚku {u¤kÃk) Lkk rMkØktíkkuLku
ykÄkhu ÚkÞu÷ Au. ykí{k yLku Ãkh{kí{kLkk MktçktÄku{ktÚke s Ãkrðºk «u{ íkÚkk VLkk (Mk{Ãkoý) Lke
¼kðLkk òøke Au. MkwVe yuLku s fnuðkíkku suLkwt nËÞ Ãkrðºk nkuÞ yLku íku EïhLke «krÃík {kxu íkÃkMÞk
fhíkku nkuÞ {wheË (þe»Þ) Lkku Eïh MkkÚku ykðku MktðkË òuze ykÃkðkLke WMíkkË (økwY) îkhk Úkíke
«r¢Þk{kt rðrðÄ {fk{kík ([hý fu íkçkffk) Úke ÃkMkkh Úkðwt Ãkzu Au.
¾kLkfðkË (yk©{) yu MkwVeMktíkkuLke yLkufrðÄ «ð]ríkykuLkwt {wÏÞ fuLÿ økýkÞ. íku þu¾,¾eh
fu {wŠþË (rþûkf) îkhk ÃkkuíkkLkk rðãkÚkeoyku {kxu [÷kðíkk níkk. Mk{Þ síkkt íku rþûkýLkkt {níðÃkwýo
fuLÿku çkLke sðk ÃkkBÞkt. çkkh{k Mkifk{kt MkwVe rðrðÄ YÃkku{kt MktøkrXík Úkðk su{ktÚke rMk÷rMk÷k (ÃktÚk
fu Mkt«ËkÞ) Lkku WÆ¼ð ÚkÞku rMk÷rMk÷kLkku yÚko Eïh MkkÚkuLkk òuzkýLke fze yuðku Úkíkku níkku. ÃkehLkk
{]íÞwÃkAe íku{Lkku {fçkhku (økwtçks) fu Ëhøkkn íku{Lkk {wrhËku yLku yLkwÞkÞeyku {kxu {níðLkwt fuLÿ
çkLke síkk níkkt.
ËMk{k Mkifk{kt {kuxk¼køkLkkt EM÷kr{f hksÞku{kt MkwVe Mkík «Mkhe [wfÞku níkku.
EhkLk,¾whkMkkLk,xÙktMk ykfMkeÞkLkk,ESÃík,MkeheÞk íkÚkk çkøkËkËyuLkkt {wÏÞ {Úkfku níkkt. y÷-
økÍ÷e (1059-1111) yu MkkiÚke MkL{krLkík MkwVe Mktík níkk. íku{ýu EM÷k{{kt hnMÞðkËLku {ku¼kLkwt
MÚkkLk yÃkkÔÞwt íkÚkk íkuLku EM÷k{e htøkYÃk{kt Zk¤ðkLkwt fk{ níkwt. íku{ýu rþ»ÞkuLkk ykæÞkÂí{f Wíf»ko
{kxu økwYLkk {køkoËþoLkLku yrLkðkÞo økýkÔÞwt MkkÚku MkkÚku ÃkÞøktçkh MkknuçkLke Mkðkuoå[ Mk¥kkLkwt {níð
yLku íkuLkk Lkerík rLkÞ{kuLkk Ãkk÷Lk Ãkh Ãký ¼kh {wfÞku.
¼khík{kt MkwVe Mkt«ËkÞLkku «kht¼ 11 {k Mkifk{kt ÚkÞku. {æÞfk÷eLk ¼khík{kt MkwVe Mkt«ËkÞLkk
[kh ÃktÚk r[~íke,MkkunkhðËeo,fkËrhÞk yLku LkfþçktËeÞk níkk. MkÕíkkLkíkfk¤{kt MkkunkhðËeo ðÄw
Mkr¢Þ ÃktÚk níkku. rËÕne{kt r[~íke ÃktÚk «[r÷ík níkku fu su hksMÚkkLk íkÚkk øktøkkLke Ãkrù{u «u{Lkku
MktËuþ Vu÷kðe hnÞku níkku. MkÕíkLkíkfk¤Lkk ytík MkwÄe{kt íkku íku øktøkkLke Ãkqðuo (rçknkh-çktøkk¤) yLku
ËÏ¾ý{kt Ãký Vu÷kE [wfÞku níkkuu.
¼khík{kt Vu÷kÞu÷k MkwVe{íkLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku Lke[u «{kýu níke.
 MkwVe Mktíkku swËk swËk rMk÷rMk÷k (ÃktÚk) {kt rð¼krsík níkk.
 yk rMk÷rMk÷kykuLkku «kht¼ MkwVe Mktíkku yLku Ãkehkuyu fhe níke. íku{Lkk Lkk{Úke íkuLkwt yLkwMkh
Úkíkwt.
 MkwVe {ík {wsçk EïhLke «krÃík {kxu ykæÞkÂí{f økwY fu ÃkehLke yrLkðkÞo Ãkýu sYh níke.
 yk Ãkeh ÃkkuíkkLkk {wrhËku (rþ»Þku) MkkÚku ¾kLkfðkË (yk©{) {kt hnuíkk níkk.
 ¾kLkfðkË (yk©{)yu MkwVe «ð]ríkykuLkwt {wÏÞ fuLÿ níkw yLku íku {ÿuMkkÚke swËk s níkk.
 fux÷kf MkwVe Mktíkkuyu ‘Mk{’ yÚkkoík MktøkeíkMk¼h ÄkŠ{f Mk¼kÚke ÃkkuíkkLkk ¾kLkfðknkuLku
þku¼kÔÞkt yLku «rMkØ fÞko. yk Mk{Þu s Mktøkeík Lkðe Mktøkík Mk{kLk fÔðk÷eLkku WÆ¼ð
rðfkMk ÚkÞku.
240 EríknkMk
 MkwVe MktíkkuLke ËhøkknkuLke SÞkhík (Þkºk) Ãký yk Mk{ÞÚke yuf «[r÷ík rðrÄ çkLke sðk
Ãkk{e.
 MkwVeMktíkku [{ífkhku{kt {kLkíkk níkk {kuxk¼køkLkk Ãkeh ykðk [{ífkhku MkkÚku òuzkÞu÷k
níkk.
 «íÞuf MkwVe Mktík yLku íku{Lkk rMk÷rMk÷k hksíktºk íkÚkk þkMkLk MktË¼uo swËk swËk {ík Ähkðíkk LkkUÄ
níkk.
r[Míke rMk÷rMk÷k:
¼khík{kt r[~íke rMk÷rMk÷kLke MÚkkÃkLkk {wELkwÆeLk r[~íkeyu fhe níke. {wnB{Ë økkuheLkk
¼khík ÃkhLkk yk¢{ý MkkÚku íku ykÔÞk yLku 1206 ÃkAe ys{uh sELku ðMÞk. íku{Lkk yðMkkLk
1235 çkkË íku{Lke ÏÞkrík{kt ¼khu ð]rØ ÚkE.{wnB{Ë r¾÷Syu íÞkt {ÂMsË íku{s økwtçks çktÄkÔÞku.
{w½÷ çkkËþkn yfçkhLkku hksÞk©Þ {¤íkkt íkuLke ÏÞkrík{kt ¼khu ðÄkhku ÚkÞku. r[Míke MktíkkuLkk {ík
{wsçk:
r[ºk-14.1.ys{uh Ëhøkkn
 «u{ yu Eïh yLku {kLkð ðå[uLkku yuf yíkqx MktçktÄ fu çktÄLk Au.
 rðrðÄ Ä{koLkwÞkÞeyku ðå[u MknLkþe÷íkk-Mkðo Ä{o Mk{¼kð{kt ðÄkhku ÚkkÞ.
 rðrðÄ {ík{íkkLíkhku nkuðk Aíkkt rþ»ÞkuLku ÂMðfkhðk{kt ykðu.
 MkðoLkk fÕÞkýLkku yr¼øk{ fu¤ðkÞ.
 rnLËw íkÚkk siLk Þkuøkeyku-Mktíkku MkkÚku MktÃkfo ò¤ððku
 sLkMkk{kLÞLke ¼k»kkLkku WÃkÞkuøk fhðku.
E.Mk.1221 {kt xÙkMt k ykufMkkrLkÞkÚke ykðeLku rËÕne{kt ðMku÷k MkwVeMktík fwíçkwÆeLk çkrgÞkhLkk
Mk{ÞÚke rËÕne r[ÂMík MktíkkuÚke òýeíkww çkLÞwt.yk Mk{Þu ÷kufku {ktøkku÷ yk¢{ýLke çkefu ¼køke hnÞk
níkk. rËÕne{ktÚke MkkunkhðËeoyku Ãký ¼køke sðk {sçkwh çkLÞk níkk íÞkhu EÕíkwÂí{þu íku ¼Þ
EríknkMk 241
n¤ðku fhíkkt íku {Lkkuhku»k ykuAku ÚkÞku níkku. r[~íke Ãkehku-MktíkkuLke StËøke MkkËøke,økheçke,rðLk{úíkk
yLku ¾qËk íkhVLkk rLkMðkÚko Mk{ÃkoýLkk «íkef Mk{kLk níke. ykæÞkÂí{f SðLk Sððk {kxuLkkt
¼kiríkf MkwçkkuLkku íÞkøk yLku ErLÿÞku ÃkhLkk fkçkw Ãkh íku{ýu ¾kMk ¼kh {wfÞku. ÏðkLkk {kuELkËeLk
r[~íkeyu sýkÔÞw fu ¾wËkLku {u¤ððk {kxuLkku Mkðkuoå[{ WÃkkÞ ¼wÏÞkLku ¼kusLk yLku {wMkeçkíkku{kt
LkkUÄ VMkkÞu÷k {kýMkLke {ËË fhðe íku Au. íkuyku MkwÕíkkLkku ÃkkMkuÚke fkuE {ËË ÷uíkk Lk níkk.
MkÕíkLkíkfk¤Lkk çkeò {níðÃkwýo r[~íke Mktík níkk-çkkçkk VhenwÆeLk økts-yu-þfh íkuyku
{wÕíkkLk (®MkÄ) yLku ÷knkuh ðå[u nktMke (nrhÞkýk) ¾kíku ðMÞk níkk. yk Mk{ÞLkk MkkuÚke «rMkØ
Mktík níkk. Mktík rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk íku{Lkku Mk{Þ [kiË{k MkifkLkku nkuðkLkwt {LkkÞ Au. yk ð¾íku ¼khu
hksfeÞ WÚk÷ ÃkkÚk÷ ÚkE níke. íku{ýu ÃkkuíkkLkk SðLk{kt íku{ýu çkÕçkLk,r¾÷S yLku íkw½÷f þkMkLkLkku
yLkw¼ð fÞkuo níkku. íku{Lkk SðLkLku ÷økíke ½ýe [{ífkrhf fÚkk-ðkíkkoyku òýeíke Au. íku{ýu
fkuEÃký Mkt½ fu Ãkûk MkkÚku MktçktÄ Lkne hk¾eLkuu (yux÷u fu íkxMÚkíkk ò¤ðeLku) ÷kufkuLkku rðïkMk yLku
ykËh {u¤ÔÞku níkku. LkMkeYÆeLk r[hkøk rËÕneLkk çkeò yuf ÷kufr«Þ Mktík níkk. yu{Lke yk ¾wçkeykuLku
÷eÄu s íku{ýu ½ýku {kuxku rþ»Þ Mk{qn W¼ku fÞkuo níkku.
ËÏ¾ý{kt r[Â~ík rMk÷rMk÷kLkku «[kh þu¾ çkwhËkLkwÆeLk økheçku fÞkuo. 14 {kt Úke 16 {kt
Mkifk ËhBÞkLk ½ýk çkÄk MkwVe Mktíkku økw÷çkøko sELku ðMÞk níkk. yk Mk{Þu yuf ÃkrhðíkoLk ykðu÷wt
òuðk {¤u Au fu ½ýk r[Â~ík Mktíkkuyu nðu ËkLk íkÚkk hksÞk©Þ {u¤ðíkku þY fÞkuo níkkuu. yu rðMíkkhLkk
÷kufr«Þ Mktíkku{kt {wnB{Ë çktËk Lkðks yøkúMÚkkLku níkk. yk Mk{Þu ËÏ¾ý{kt çkeòÃkwh þnuh Mk{økú
MkwVe «ð]ríkykuLkwt {wÏÞ {Úkf çkLke sðk ÃkkBÞwt níkwt.
MkkunkhðËeo rMk÷rMk÷k (ÃktÚk):

yk rMk÷rMk÷kLke MÚkkÃkLkk çkøkËkË ¾kíku rþÞkçkwÆeLk MkkunkhðËeoyu fhe níke. ®nË{kt íkuLkku
«[kh-«Mkkh fhðkLkwt fk{ çknkWÆeLk sfheÞkyu fÞwo. íku{Lke heík¼kík r[Â~ík MktíkkuÚke íkÆLk y÷øk
níke. íkuykuLku þkMkfku ÃkkMkuÚke ËkLk ÷uðkLkku ðktÄku Lk níkku. yk MktíkkuLku {íku yk heíku økheçkkuLke ðÄw
Mkkhe Mkuðk ÚkE þfu íku{ níke. íku{ýu çkknÞkztçkh AkuzeLku çkwrØ (íkfo) yLku hnMÞðkËLkku Mk{LðÞ
fhðk Ãkh ¼kh {wfÞku. íku{ýu r[Â~ík Mktíkku îkhk yLkwMkhkíke {wtzLk fhðkLke «Úkk þu¾ Mkk{u {kÚkw
Lk{kððk suðe «ÚkkykuLkku yÂMðfkh fÞkuo níkku. rþÞkWÆeLk MkkunkhðËeoLkk {]íÞw çkkË yk Mkt«ËkÞ
Ãktòçk yLku ®MkÄ{kt ½ýk Mk{Þ MkwÄe heíku Sðtík hnÞku.
LkfþçktËe rMk÷rMk÷k:
¼khík{kt yk «tÚkLkku «kht¼ Ïðkò çknkWÆeLk LkfþçktËeyu fhe níke. íku{kt þrhÞíke
fkLkqLkLkk y{÷ Ãkh ¼kh {wfe Lkðk VuhVkhkuLku Lkfkhðk{kt ykÔÞk níkk. Ïðkò çknkWÆeLkLkk
W¥khkrÄfkhe íkhefu þu¾ çkhfe rçkÕ÷knu íkÚkk íku{Lkk W¥khkrÄfkhe þu¾ yn{ËrMkh rnLËeyu rËÕneÚke
LkSf{kt hneLku íÞkt Úkíke økih EM÷k{e «ð]ríkykuLku zk{ðkLkwt fk{ fÞwO. íku{ýu Mk{ (ÄkŠ{f Mktøkeík)
Mkkt¼¤ðk íkÚkk MktíkkuLke {Íkh-Ëhøkkn ÞkºkkykuLkku ¼khu rðhkuÄ fÞkuo. íku{ýu rþÞkÃktÚkeyku yLku
rnLËwyku MkkÚkuLkk MktçktÄkuLkku Ãký ¼khu rðhkuÄ fÞkuo. íku{ýu yfçkh îkhk økih{wÂM÷{kuLku Lkðk nkuÆk Ãkh
rLk{ðkLkku,sSÞkðuhku íkÚkk økkiðÄ «Úkk LkkçkwË fhðkLkku ¼khu rðhkuÄ fÞkuo. íku{ýu ¾wËk yLku {Lkw»Þ
ðå[u {kr÷f-økw÷k{Lkku MktçktÄ Ëþkoðe «u{e-«ur{fkLkk MktçktÄLkku Ãký rðhkuÄ fÞkuo.íku{ýu hnMÞðkËe
242 EríknkMk
yLku YZeðkËe EM÷kr{f rþûký ðå[u Mk{LðÞ MkkÄðk «ÞkMk fÞkuo.
fkËhe rMk÷rMk÷k:
EM÷k{Lkku yk ÃktÚk (Mkt«ËkÞ) Ãktòçk{kt ½ýku ÷kufr«Þ níkku. yfçkhLkk þkMkLkfk¤{kt
þu¾ yçËw÷fkrËh yLku íku{Lkk Ãkwºkku {w½÷kuLkk ¼khu Mk{Úkofku níkk. íku{ýu Ãkeh-MktíkLke ðnkË¥k-W÷- LkkUÄ
ðÍwËLke MktfÕÃkLkk Lku Mk{ÚkoLk ykÃÞw níkwt yk ÃktÚkLkk òýeíkk Mktík {eÞkt {eh níkk. íku{Lkk rþ»Þku{kt
þknsnktLke hksfw{khe snktykhk yLku íkuLkk ¼kE ËkhkLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku. yk ÃktÚkLkk çkeò
«rMkØ Mktík níkk þkn çkËfþLke. íku{ýu fèhðkËe rð[khku íÞSLku LkkÂMíkf yLku ykÂMíkf ðå[uLkku
¼uË MÃkü fÞkuo níkku.
Wfík MkwVe Mktíkku{kt fèhÃktÚke yLku WËkh{íkðkËe ðå[uLkku Mkt½»ko MkkV òuðk {¤íkku níkku.
EM÷k{{kt fèhÃktÚke rð[khku W÷u{kykuyu ÔÞfík fÞko níkk. íku{ýu þheÞík fkLkqLk yLkwMkkhLkwt SðLk
Sððk Ãkh ¼kh {wfÞku níkku.
(1 ) Ãkeh fkuý níkk ?

............................................................................
(2 ) y÷-økÍ÷e fkuý níkk ?
............................................................................
(3 ) Mk{ yux÷u þwt ?
............................................................................
(4 ) ¾÷S yLku íkw½÷f þkMkLkfk¤{kt «rMkØ r[~íkeÃktÚke MkwVeMktík fkuý ÚkE økÞk ?
............................................................................
(5 ) þu¾ yçËw÷ fkrËh fkuý níkk ?
............................................................................
14. 2 ¼rfík yktËku÷Lk:
¼khíkLkk EríknkMk{kt ¼rfík yktËku÷LkLkwt rðþu»k {níð Au. suLkku WÆ¼ð «k[eLk ¼khíkeÞ
çkúkñý yLku çkkiØ ÃkhtÃkhk{ktÚke ÚkÞu÷ku sýkÞ Au. íku Ërûký ¼khík{kt ¼rfíkLke ÄkŠ{f «ÚkkLkk
YÃk{kt þY ÚkELku yuf Mkk{krsf ÄkŠ{f yktËku÷LkLkk YÃk{kt VuhðkE økÞwt níkwt. ËMk{k Mkifk{kt íku
fux÷kf «ÏÞkík MktíkkuLku ÷eÄu ÃkkuíkkLkk [h{Mke{kyu Ãkh ÃknkuåÞwt níkwt.
EríknkMkfkhku yk ¼rfík yktËku÷LkLkk WÆ¼ð-rðfkMk {kxu ®nË{kt EM÷k{Lkk ykøk{Lk
yLku MkwVe{íkLkk «[kh-«MkkhLku fkhý¼wík økýu Au. sÞkhu fux÷kf íkuLku ÃkkhtÃkrhf çkúkñý,hsÃkwík
yLku Mkk{íktðkËe Mk{ks ÔÞðMÚkkLkk «íÞkÄkík íkhefu Ãký ðýoðu Au.yk íkÚÞLke íkhVuý{kt ykÃkýu
¼rfíkMktíkku îkhk h[kÞu÷e frðíkkykuLku xktfe þfeyu. su{kt Mktík fçkeh,LkkLkf [iíkLÞ,íkw÷MkeËkMk
íkÚkk økwshkík{kt y¾kLku Ëþkoðe þfeyu. yk Mktíkku ÄkŠ{f,®nËw-{wÂM÷{ Mk{kLkíkk{kt {kLkíkk níkk
yLku ÃkkuíkkLke òíkLku ÷kufkuLkk Ëw:¾u Ëw:¾e Mk{síkk níkk.
EríknkMk 243
fux÷kf rðîkLkku yLkwMkkh «khtr¼f {æÞfk¤{kt ÚkÞu÷kt Mkk{krsf-ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkkuyu
¼rfík yktËku÷LkLku sL{ ykÃÞku níkku. 13 {kt yLku 14 {kt Mkifk{kt ¼kiríkfíkkðkËe ÔÞkÃkkhe ðkrýsÞ
Ãkh yuf Lkðk {æÞ{ðøkoLkku WÆ¼ð ÚkÞku. íkuyku Mk{kLkíkLkk rMkØktíkLku ÷eÄu ¼rfík yktËku÷Lk íkhV
ykf»kkoÞk níkk.Ãktòçk suðk «Ëuþku{kt íkku {kkºk òx suðk ¾uzwíkku s Lknª Ãký †eykuLkku ½ýku {kuxku
LkkUÄ ðøko yk yktËku÷Lk{kt òuzkE økÞku.
E.Mk.ÃkqðuoLkk Aêk MkifkLkkt siLk-çkkiØ yktËku÷Lkku çkkË {æÞÞwøk{kt yk ¼rfík yktËku÷Lk
Mkk{krsf-ÄkŠ{f MkwÄkhýk {kxuLkwt yuf {wwÏÞ {kæÞ{ çkLke sðk ÃkkBÞwt níkwt.
W¥kh ¼khík{kt ¼rfík yktËku÷Lk:

W¥kh ¼khík{kt ¼rfík yktËku÷Lkku{kt Ërûký ¼khíkeÞ MktíkkuÚke «¼krðík Mkk{krsf-ykŠÚkf
yktËku÷Lkku Mktr{r÷ík níkkt. òufu yk çktLku Lke fux÷ef ÃkhtÃkhkyku yuf Mk{kLk nkuðk Aíkkt íku{Lke ¼rfík
{kxuLke yðÄkhýk{kt íkVkðík níkku. Mktík fçkeh suðk rLkøkwoý ¼rfík Mktíkkuyu ðýko©{ ÔÞðMÚkk yLku
íkuLkk Ãkh ykÄkrhík ¿kkrík«ÚkkLke ¼khu xefk fhe Au. íkuLkkÚke yuf Lkðe rð[khÄkhk ðøkoLkku WÆ¼ð
ÚkÞku. Mkøkwý ¼rfíkÄkhkLkk Mktíkku su{fu íkw÷MkeËkMk ðøkuhuyu yk ðýoÔÞðMÚkkLku íku{s çkúkñýkuLkk
ð[oMðLke íkhVuý fhe Au. íku{ýu Eïh íkhVLkk Mk{Ãkoý yLku rðïkMk Ãkh ¼kh {wfeLku {qŠíkÃkwò
ðøkuhuLku Mk{ÚkoLk ykÃÞw níkwt.
yufuïhðkËe ¼rfík:
W¥kh¼khík{kt fçkeh (1440-1578) yu MkkiÚke swLkk yLku MkkiÚke ðÄw «rík¼kþk¤e Mktík
níkk. íkuyku yuf ðýfh níkk. íku{Lke StËøkeLkku ½ýku ¼køk çkLkkhMk{kt rðíÞku níkku. íku{Lke frðíkkyku
Ãkrðºk økwY økútÚkMkknuçk{kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykðu÷ Au. fçkehÚke «uhýk {u¤ðLkkh {wÏÞMktík hiËkMk
níkk. yLÞ ¼rfíkMktík økwYLkkLkf ÃktòçkLkk ¾ºke Mk{ks{ktÚke yLku ½Òkkòx hksMÚkkLkLkk ¾uzwík
ðøko{ktÚke ykðíkk níkk. W¥kh ¼khík{ktLkk yufuïhðkËe Mktíkku{kt Lke[uLkkt Mk{kLk íkíðku òuðk {¤u
Au.
 {kuxk¼køkLkk yufïhðkËe Mktíkku swËe swËe òríkykuLkk níkk íku{Lkk rð[khku yLku Mk{kLkíkk
{kxu íkuyku òøk]ík níkk yLku íkuLkku «¼kð íku{Lke f]ríkyku{kt Ãký òuðk {¤íkku.
 yk ík{k{ ði»ýð,LkkÚkÃktÚke yLku MkwVe MktíkkuÚke «¼krðík níkk íku{Lkk rð[kh Ãkh yu ºkýuLkku
MktÞwfík «¼kð MkkV sýkE ykðíkku níkku.
 rLkøkwoý ¼rfík MktíkkuLke çkeS ¾kMk rðþu»kíkk níke íku{Lkku Eïh íkhVLkku ÔÞrfíkøkík «u{ fu
÷økkð.íku{ýu EïhLku yLkuf Lkk{u MktçkkuæÞk Au íku{ Aíkkt íkuLku MkðoÔÞkÃke yLku MðYÃk {kLkíkk
níkk.
 íkífk÷eLk ¼khíkLkk MkkuÚke ðÄw «¼kðþk¤e Ä{kuo (rnLËw-{wÂM÷{) Lku ¼rfík Mktíkkuyu Lkfkhe
fkZeLku íku{kt Lkfkhkí{f ÃkkMkkLke rLktËk fhe Au. íku{ýu çkúkñýkuLke Mkðkuoå[íkk, {qŠíkÃkqò
yLku ¿kkrík«ÚkkLke ¼khu xefk fhe Au.
 íku{Lku W¥kh¼khíkLke «[r÷ík ÷kuf¼k»kk{kt s frðíkkyku h[e Au. íkuLkk ÷eÄu Mkðo Mkk{kLÞ
rð[khkuLkku «[kh fhðk{kt {ËË {¤e íkuÚke. swËk swËk ðøkkuo{kt yu{Lkk rð[khku ÍzÃke
Vu÷kðku Úkðk ÃkkBÞku.
244 EríknkMk
ði»ýð¼rfík:
14 yLku 15 {kt MkifkLkk ÃkqðkÄo{kt W¥kh¼khík{kt hk{kLktË Lkk{u rðÏÞkík ði»ýð ¼rfík
Mktík ÚkE økÞk. íkuyku Ërûký ¼khíkLkk {q¤ rLkðkMke nkuðk Aíkkt çkLkkhMk{kt hnuíkk níkk. íku{ýu
ÃkkuíkkLke ¼rfík{kt ykhkæÞËuð íkhefu rð»ýw Lku çkË÷u ©ehk{Lku MÚkkLk ykÃÞwt. yufuïhðkËe MktíkkuLke
{kVf yu{ýu Ãký ¿kkrík«ÚkkLkku rðhkuÄ fÞkuo. íku{ýu Ãkqò-WÃkkMkLkk rðrÄLku ÷kufr«Þ çkLkkððk {kxu LkkUÄ
ÃkkuíkkLkk WÃkËuþ{kt sLkMkk{kLÞLke ¼k»kk (÷kuf¼k»kk) Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo.¼rfík yktËku÷Lk yLÞ
{níðÃkwýo Mktík íkhefu íkw÷MkeËkMkLkwt Lkk{ LkkUÄe þfkÞ. íÞkhçkkË (16 {kt MkifkLkk ÃkqðkÄo{kt) òýeíkk
¼rfíkMktík ðÕ÷¼k[kÞoyu f]»ý¼rfíkLku ÷kufr«Þ çkLkkðe. íku{Lkwt yLkwMkhý fhLkkhk Mktíkku{kt
MktíkMkwhËkMk (1483-1563)íkÚkk {ehktçkkE (1503-73) níkkt.
çktøkk¤Lkwt ¼rfík yktËku÷Lk W¥kh-Ërûký ¼khíkeÞ yktËku÷LkkuÚke Mkkð swËt tw s níkw.t íku ¼køkðík
ÃkwhkýLke ði»ýð ¼rfík ÃkhtÃkhk,Mkns çkkiØ íku{s LkkÚkÃktÚke ÃkhtÃkhkÚke «¼krðík níkwt. 12 {kt
Mkifk{kt frð sÞËuð yuLkk {wÏÞ frð níkk. íku{ýu ©e f]»ý yLku hkrÄfkLkk «u{-«ýÞLkkt økwXÃkkMkkLku
Ëþkoðu Au. yk ûkuºku [iíkLÞ yu çkeò ÷kufr«Þ ¼rfíkMktík níkk. íku{ýu ©e f]»ýLku s yuf yðíkkhLkk
YÃk{kt ðýoÔÞk Au. íku{ýu MktfeíkoLk (Ãkrðºk Lk]íÞLke MkkÚku s Mk{qnøkkLk) Lku Ãký ÷kufr«Þ çkLkkÔÞwt.
íku{Lkk Mk{Þu çktøkk¤Lkwt ¼rfík yktËku÷Lk yuf MkwÄkhýk yktËku÷Lk çkLke økÞwt. íkuýu ¿kkrík«ÚkkLke Mkk{u
½ýk «&™ku W¼k fÞkuo.
{nkhk»xÙ{kt yk ¼rfík yktËku÷Lk ¼køkðík Ãkwhký íku{s rþðLkkÚkÃktÚke ðøkuhuÚke «¼krðík
ÚkÞw.t {nkhk»xÙ{kt MkkiÚke WÕ÷u¾LkeÞ níkk Mktík ¿kkLkuïh ¼køkðíkøkeíkk ÃkhLke yu{Lke xefk-¿kkLkuïheyu
Mk{økú {nkhk»xÙ{kt ¼rfíkLke ÃkkÞku LkktÏÞku. ¿kkrík«ÚkkLkku Mk¾ík rðhkuÄ fhíkkt yu{ýu ¼rfík Úkfe
EïhLku {u¤ððkLke ðkík Ãkh ¼kh {qfÞku. yu rðMíkkhLkk MÚkkrLkf Ëuð rðêkuçkk (¼økðkLk rð»ýw)
níkk. íku{Lkk yLkwÞkÞe ð»ko{kt çku ð¾ík íÞkt ËþoLkkÚkuo ykðíkk níkk. {nkhk»xÙLkk çkeò LkkUÄÃkkºk
¼rfíkMktík níkk Lkk{Ëuð (1270-1350) yuf çkksw W¥kh{kt íku{Lku yufuïhðkËe rLkøkwoý Mktík
{kLkðk{kt ykðíkk níkk. íÞkt (çkeS çkksw) {nkhk»xÙ{kt íku ðhfhe (ði»ýð¼fík) ÃkhtÃkhkLkk yuf
¼køk økýkíkk níkk. {nkhk»xÙLkk yLÞ òýeíkk Mktík níkk [kufk,MkkuLkkh,íkwfkhk{ íku{s yufLkkÚk
íkwfkhk{Lkk WÃkËuþkuËkunkLkk Mk{ÞLkkt Mktøkúrník ÚkÞu÷k Au. su økkÚkkLkwt rLk{koý fhu Au sÞkhu {hkXe{kt
yufLkkÚkLkk WÃkËuþkuLku {hkXe ¼k»kkLke ykæÞkÂí{f h[Lkkyku økýðk{kt ykðu Au.
(1 ) ¼rfík yktËku÷LkLku ............... .Úke y÷øk økýðkLkku «ÞíLk ÚkÞku.

(2 ) ºký ykøkuðkLk ¼rfík MktíkLkkt Lkk{ sýkðku.
............................................................................
(3 ) [iíkLÞ fkuý níkk ?
............................................................................
14.3 þe¾Ä{o:
økwYLkkÞfLkk WÃkËuþ yLku íkíð¿kkLkÚke ËkþorLkf rð[khku WÆ¼ðu Au íku{Lkk íkíð¿kkLk{kt
{wÏÞºký íkíðku-y{ífkhef Lkuík]íð (økwY) rð[kh¼khk (þçkË) íkÚkk MktøkXLk (Mktøkík) Au. økwYLkkLkfu
EríknkMk 245
íkífk÷eLk ÄkŠ{f ykMÚkkykuLkwt Mkíkík {wÕÞktfLk fheLku yuf Lkðk su Ä{o (Mkt«ËkÞ) Lkku ÃkkÞku
LkktÏÞku.íku{ýu íkeÚkoÞkºkk,f{ofktz,yðíkkhðkË yLku {qŠíkÃkqòLkku ¼khu rðhkuÄ fÞkuo. {kuûk«Ãkrík {kxu
íku{ýu Mkk[k økwY {u¤ððk Ãkh ¼kh {wfÞku. íku{ýu su rMkØktíkkuLkk yk[hý Úkfe Eïh «krÃíkLke
WÃkkMkLkk fhðk fnÞwt íku{kt MkíÞ,n÷k÷ (E{kLkËkhe ÃkqðofLke f{kýe),¾ih (yLÞLke Mk÷k{íke
LkkUÄ {kxu Ëwyk),rLkÞ{ (Mkkhe ËkLk÷-¼kðLkk) yLku EïhLke MkuðkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. íku{ýu òrík
íkÚkk íkuLkk Úkfe yk[hðk{kt ykðíkk ô[ Lke[Lkk ¼uË¼kðkuLke ¼khu xefk fhe íkuLku LkfkÞko. íku{ýu
sýkÔÞwt fu, ÔÞrfík{kºkLke òrík yLkuíkuLkk {kxuLkwt MkL{kLk {kºk íkuLkkt fkÞkuo îkhk s ytfkðwt òuEyu.
íku{Lkk ¼rfík ÃkËku{kt MkíÞ yLku Lkk{Lkk rMkØktíkku Au. íku{Lkku Eïh íkhVLkku ykËh¼kð ‘økwY’ yLku
‘nwfw{’ îkhk ËþkoðkÞku Au. íku{ýu ÷tøkh (Mk{qn ¼kusLkLkwt hMkkuzw) Lkku rMkØktík MÚkkÃÞku. økwYLkkÞf
¾wËLku sLk Mkk{kLÞ MkkÚku Mkktf¤ðkLkwt fk{ fÞwO. òufu økwYLkkLkfu íkku Mk{kLkíkk Ãkh ¼kh {wfÞku níkku
íku{ Aíkkt íku{Lkk yLkwÞkÞeyku{kt yMk{kLkíkk òuðk {¤íke nkuðkÚke økwY økku®ðË®Mkn 17 {kt Mkifk{kt
Mk{kLkíkkLkk yk rð[khku ÃkwLk: MÚkkrÃkík fÞko. E.Mk.1699 {kt íku{ýu þe¾ku{kt «ðoíkíkk ¼uË-¼kðku
LkkçkqË fhðk {kxu ¾k÷MkkÃktÚkLke MÚkkÃkLkk fhe.yk MktMÚkkyu {MktËkuLke ð[urxÞk íkhefu Lke ¼qr{fk
LkkçkwË fhe ËELku rþ¾ økwY MkkÚku MkeÄku MktçktÄ MÚkkrÃkík fÞkuo. rþ¾ku{kt yufíkk hk¾ðk fux÷ef Lkðe
ÃkhtÃkhkykuLkwt Ãkk÷Lk yrLkðkÞo çkLkkðkÞwO. su{kt Ä{o«ðuþ {kxu ¾ktzk (çkuÄkhe ík÷ðkh) îkhk y{]ík
Afðw fuþ ðÄkhðk fu íku fkÃkðk Lknª, rfhÃkký (þ†) Äkhý fhðwt yLku Lkk{kLíku ®Mkn «íÞÞ
Äkhý fhðk sýkÔÞwt.
yk Mk{Þu yuf çkeòu MktMÚkkøkík r[[kh níkku økwYÃktÚkLkku íkuýu ¾k÷MkkÃktÚkLkk Mkk{qrnf
yrÄfkhLku Ãkrðºkíkk «ËkLk fheLku ÃktÚkLku økwY MkkÚku Mkktf¤e ËeÄku. økwYLkkLkfu ÃkkuíkkLkk W¥khkrÄfkhe
Lkffe fhe íku{Lku Ãkwhíkkt ykËh yLku MkL{kLk ykÃke íku yuf rþ¾ økwYLkwt MÚkkLk çkeòu rþ¾ ÷E þfu Au
íkuðwt MÚkkrÃkík fÞwO. íku{ýu Mktøk (MktøkXLk) {kt ¾wË Eïh hnuíkku nkuðkLkwt sýkÔÞwt. sÞkhu økwY økku®ðË®Mknu
¾k÷MkkLke h[Lkk fhe íÞkhu EïhLkk ÃktsÏÞkhk (Ãkkt[ Ônk÷k ÷kufku) Lku ÃkMktË fheLku íku{Lkk Úkfe
Ãknw÷ (y{]ík Afkðk) Lke ÔÞðMÚkk fhðk sýkÔÞwt. økwY økku®ðË®Mknu íkku MkkV þçËku{kt sýkÔÞwt níkwt
fu ¾k÷Mkk yLku yu{Lkwt s yuf MðYÃk Au.
r[ºk 14.2.økwYLkkÞf
246 EríknkMk
økwYLkkLkf ¾ºke (ÔÞkÃkkhe-ðrýf) òríkLkk níkk sÞkhu íku{Lkk {kuxk¼køkLkk yLkwÞkÞe
òx (¾uzwík) níkk. rþ¾ku{kt ¾k÷Mkk ÃktÚk þY fhðkLkwt fk{ økwY økku®ðË®Mknu fÞwO. økwY yswoLk®Mknu
økwYøkútÚk MkknuçkLkwt Mktf÷Lk fÞwO. økwY økku®ðË®MknLkk yðMkkLk çkkË økwYLke yk ÃkhtÃkhkLkku ytík ykÔÞku.
yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu økwYLkku ykí{k íku{Lkk fkuE W¥khkrÄfkhe{kt sðkLku çkË÷u økwYøkúÚt k Mkknuçk{kt
Mk{kE økÞku níkku. LkkUÄ

(1 ) ¾k÷Mkk yux÷u þwt ?
............................................................................
(2 ) ¾ºke fkuý níkk ?
............................................................................
14.4. MkkrníÞ yLku ¼k»kk:

{æÞfk÷eLk ¼khík{kt Mk{]Ø MkkrníÞ íkÚkk Lkðe Lk ¼k»kkykuLkku rðfkMk ÚkÞu÷ku òuðk {¤u
Au. EríknkMkfkhkuLku {íku rËÕne MkÕíkLkík îkhk VkhMkeLku hksÞk©{ {¤íkkt MktMf]íkLkwt «¼wíð ½xe
sðk ÃkkBÞwt. íku{ Aíkkt yk Þwøk{kt MktMf]ík MkkrníÞ{kt Ãký ½ýe çkÄe h[Lkkyku ÚkE þfe. yk Mk{Þu
ÚkÞu÷ fkLkwLkLkwt ðýoLk fhíkk fkÔÞkí{f þi÷eLkk økútÚkku h[kÞk su Ä{oþk†ku íkhefu yku¤¾kÞk.
Ãkwðo{æÞfk÷eLk ¼khík{kt íkuLkk W¥kh-ËrûkýLkk «Ëuþku{kt MÚkkrLkf þkMkfku îkhk MktMf]íkLku
hksÞk©Þ yÃkkÞku níkku. Ãkrù{ ¼khík (økwshkík) {kt nu{[tÿk[kÞo Lkk{u yuf ykøkuðkLk siLk
rðîkLk ÚkE økÞk. íku{ýu yLku [iíkLÞ yLku MktMf]ík ¼k»kk{kt ½ýe h[Lkkyku fhe su{kt fux÷ef LkkxÞ
h[Lkkyku Au. yk Mk{Þu økã-ÃkãLke r{© yuðe ÷u¾LkLke yuf Lkðe þi÷e rðfMke níke suLku [BÃkq
fnu Au. MktMf]íkLke íkífk÷eLk h[Lkkyku {kuxu¼køku hksÃkqík hksðeykuLkk þkne Mkthûký Lke[u h[kE
níke. íku{kt Ãk]Úðehks hkMkku yLku n{ehfkÔÞ {wÏÞ Au. yu Mk{Þu økwshkíkLkk MkwÕkíkkLk {nu{wË çkuøkzkLkk
Ëhçkkhe frð WËÞhks îkhk h[kÞu÷ ykí{fÚkkLkf hksrðLkkuË Au. yLÞ {níðÃkwýo h[Lkkyku{kt
yuf fkÂ~{hLkk hksfrð fÕný hr[ík hksíkhtrøkýe su{kt çkkh{k MkifkLkk fÂ~{hLkk EríknkMkLkwt
yk÷u¾Lk Au. hksíkhtrøkýe rîíkeÞLkk fíkko òuLkkhkò Au. íku{kt sÞ®MknÚke ÷ELku MkwÕíkkLk siLkw÷
yrçkrËLk MkwÄeLkk fkÂ~{hLkk þkMkfkuLkwt ðýoLk Au. íkuLkk ºkeòu ¼køk ©eðhu hnÞku, su{kt E.Mk.1486
MkwÄeLkk EríknkMkLku Mk{kðe ÷uðk{kt ykÔÞku Au. íku WÃkhktík yiríknkrMkf økútÚk «çktÄLke h[Lkk Ãký yk
ÞwøkLke W¥k{ MkkrnÂíÞf ¼ux økýkÞ Au.
15{kt MkifkçkkË Ërûký ®nËLkk rðsÞLkøkh þkMkfku íkktòuhLkk LkkÞfku íkÚkk ºkkðýfkuh yLku
fku[eLkLkk þkMkfkuyu MktMf]ík MkkrníÞfkhkuLku hksÞk©{ Ãkwhku ÃkkzÞku. MktMf]ík MkkrníÞLkkt {wÏÞ MkkrnÂíÞf
MðYÃkku suðkt fu {nkfkÔÞk,&÷u»kfkÔÞ,[BÃkqfkÔÞ,yiríknkrMkf fkÔÞku íkÚkk LkkxfkuLkwt MksoLk yk Mk{Þu
Úkíkwt s hnÞw níkwt. yk Mk{ÞLkk ykøkuðkLk MkkrníÞ Mksofku{kt økku®ðË Ëerûkík (MkkrníÞ MkwÄk yLku
Mktøkeík MkwÄkrLkrÄLkk Mksof) yÃÃkÞ Ërûkýu (ðuÕ÷kuhLkk LkkÞfðtþLkk Ëhçkkhe frð),Íe÷LkkÚk Ëerûkík
({ËwhkELkk LkkÞf hksÞLkk {tºke) [¬rð (fkursfkuzLkk hksðeykuLkk Ëhçkkhe frð) ðøkuhu yøkúMÚkkLku
níkk.
EríknkMk 247
WÃkhkufík yiríknkrMkf fkÔÞøkútÚkku {kºk íkífk÷eLk þkMkfku îkhk fhkíkk þkMkLkLke s Lknª
Ãkhtíkw íÞktLke Mkk{krsf ÂMÚkríkLkwt Ãký ðýoLk fhíkk níkk. yu{kt Ëkhk-rþfkun suðk fux÷kf {w½÷
þkMkfkuLkkt ðýoLkku Ãký Au. yk {w½÷ hksfw{khLku Vk¤u çkLkkhMke frð Lk]®Mkn MkhMðríkLkk MkL{kLk
{kxu «þÂMík fkÔÞ h[ðkLkwt ©uÞ òÞ Au. yu s heíku ËÏ¾ý{kt çkeòÃkwh-økku÷fktzk þkMkfkuLkk íÞkt
LkkUÄ h[kÞu÷ fux÷ef f]ríkykuLkk Ãký WÕ÷u¾ {¤u Au. íku{ Aíkkt {kuxu¼køku yu{ fne þfkÞ fu yk Mk{ÞLkwt
MktMf]ík MkkrníÞ ÃkíkLk íkhV yøkúuMkh níkwt.
VkhMke MkkrníÞ:
rËÕne MkÕíkLkíku ¼khík{kt yuf Lkðe s ¼k»kk yLku MkkrníÞ þi÷e (WËw{þuh,þkÞhe yLku
økÍ÷) Lku sL{ ykÃÞku. suLkku Þþ y{eh ¾wþhkuLku Vk¤uu òÞ Au. íku{Lkku sL{ yuf íkwfo þhýkÚkeo
Ãkrhðkh{kt ÚkÞku níkku. íkuýu çkÕçkLkLkk þkMkLkfk¤{kt fkÔÞ h[ðkLkku «kht¼ fÞkuo níkku. íku rLkÍk{wÆeLk
ykur÷ÞkLkk rþ»Þ níkk. íku{ýu s÷k÷wÆeLk-y÷kWÆeLk ¾÷S íku{s øÞkMkwÆeLk íkw½÷f íkhVÚke
hksÞk©Þ {éÞku níkku. íku{ýu fkÔÞku,ðehøkeíkku yLku {nkfkÔÞkuLkk YÃk{kt fw÷-99 MkkrníÞf]ríkLke
h[Lkk fhe níke. íku{Lke {wÏÞ h[Lkkyku{kt {wÕ÷k-W÷-yLkðh,rþrhLk ¾wþhku,÷i÷k-{sLkwt íkÚkk
ykELkk-yu-rMkftËhe Lkk{Lke y÷kWÆeLk ¾÷SLku Mk{ŠÃkík f]ríkyku Mk{krðü Au. íku{Lke {wÏÞ Ãkkt[
rËðkLk økÍ÷{kt íkwVík-WMk-rMkøkkh,çkrfÞk-LkrfÞk,rLknkÞík-W÷-f{k÷ yøkúøkÛÞ Au. íku{ýu
{MkLkðe (ÔÞkÏÞkí{f-rxfk) frðíkkyku h[e Au. suLkwt yiríknkrMkf {wÕÞ yrðþu»k Au. íku{kt {wÏÞ
{wÏÞ rfhkLk-WMk-MkËuLk,r{rVíkk-W÷-V¥kwn (s÷k÷wÆeLk ¾÷SLkk rðsÞku) íkw½÷fLkk{k øÞkMkwÆeLk
íkw½÷f rð»ku íkÚkk ¾ÍkELk-W÷-V¥kwn (y÷kWÆeLkLkk ËrûkýLkk rðsÞku MktË¼uo) økýkÞ Au. yk
WÃkhktík þu¾ LkÍ{wÆËeLk nMkLk fu su{Lku rnLËwMíkkLkLkk MkEËLkwt rçkYË {éÞw níkwt. íku y÷kWÆeLk
r¾÷SLkk Ëhçkkh{kt Wå[ MÚkkLk yLku MkL{kLk Ähkðíkk níkk.
MkÕíkLkíkfk¤{kt yLÞ Ëhçkkhe fu yiríknkrMkf ðýoLkku Ähkðíkk yLÞ økútÚkku{kt r{LkkÍ-WMk-
rMkhkÍf]ík íkçkfkík-yu-LkkrMkhe,EMkk{ef]ík V¥kn-WMk-Mk÷kíkeLk yLku VehkuÍ íkw½÷f hr[ík V¥kwnkík-
yu-rVhkuÍ þkne {wÏÞ Au. yk Mk{ÞLkk çkeò yøkúøkÛÞ VkhMke MkkrníÞfkh níkk r{ÞkWÆeLk
çkhkLke.íku{Lke ¾kMk h[Lkkyku{kt íðkhe¾-yu-rVhkuÍþkne yLku Víkðk-yu-snktrnhe {wÏÞ Au. yu
Mk{Þu MkwVe MkkrníÞ{kt Mktíkku ytíku ¾wËk ðå[uLkk ðkíkko÷kÃkYÃku LkqíkLk MðYÃk Mk{kLk {÷fwsík Lkku WËÞ
ÚkÞku. íku{kt þu¾ rLkÍk{wÆeLk ykur÷ÞkLkk yLkuf «MktøkkuÚke ¼hÃkwh y{eh nMkLk rMkÍe hr[ík VðiË-
W÷-VwykË íku{s þu¾ LkMkeYÆeLk {n{qË f]ík ¾ih-W÷-{Í÷eMk LkkUÄÃkkºk Au. rVhkuÍ íkw½÷f yLku
rMkftËh ÷kuËeLkk Mk{Þu ½ýe çkÄe MÚkkrLkf h[LkkykuLkwt VkhMke¼k»kk{kt ¼k»kkLíkh Ãký ÚkÞwt. su{kt
{nk¼khík yLku hksíkhtrøkýe {wÏÞ Au.
MkÕíkLkíkfk¤Lke {kVf {w½÷ffk¤{kt Ãký VkhMkeLku hks¼k»kkLkwt MkL{kLk {éÞwt. ¼khík{kt
Mkðo«Úk{ {w½÷ þkMkf çkkçkhu ÃkkuíkkLkwt íkwÍwfu çkkçkhe Lkk{Lkwt ÃkkuíkkLkk ykí{fÚkkLkf {q¤ íkwfeo ¼k»kk{kt
÷ÏÞwt. suLku yçËw÷ hne{ ¾kLk¾kLkk (íkÚkk çkkçkhLke Ãkwºk økw÷çkËLkçkkLkku) yu VkhMke{kt çkkçkhLkk{k
Lkk Lkk{uÚke ¼k»kktíkrhík fÞwO. çkkçkhLkk Ãkwºk nw{kÞwyu VkhMke{kt ËeðkLk håÞkt. hksfw{kh ËkhkrMkfkuËu
MkwVeMktík r{Þkt {eh yLku íku{Lkk rþ»ÞkuLkku SðLk Ãkrh[Þ Lkíkw÷ ykir÷Þk Lkk{Lkk økútÚk Úkfe ykÃÞku.
íkuýu {Í{ki÷ çknhiLk (çku {nkMkkøkhkuLkwt r{÷Lk) Lkk{Lkk økútÚkLke Ãký h[Lkk fhe.yu ð¾íku VkhMke
þi÷eLkk Lkðk YÃk Mkçkfyyu-rnLË (¼khíkeÞ þi÷e) Lke þYykík rnËLkkt «ðkMku ykÔÞk ÃkAe ynªs
248 EríknkMk
ðMíke økÞu÷k VkhMke frðyku îkhk fhðk{kt ykðe. VuÍe,WVeo, ÄLke-íkkr÷çk fkÂ~{he yLku çkurË÷
suðk {w½÷ hksÞk©{ {u¤ðLkkhk þkÞhkuyu{kt {wÏÞ níkk.
ViÍeLke {wÏÞ h[Lkkyku{kt íkçkkrþh-y÷-Mkçkn níke. fiÍeyu ½ýe rnLËw Ä{oøkútÚkkuLkku
VkhMke{kt yLkwðkË Ãký fÞkuo. yfçkhu {nkLk rðîkLk EríknkMkfkh yçkw÷ VÍ÷ Mkrník ½ýkLku
hksÞk©{ ykÃÞku níkku. íkuLkk ÃkwMíkfk÷Þ{kt 4000 Úke ðÄw økútÚkLkku Mktøkún nkuðkLkwt fnuðkÞ Au. LkkUÄ
sÞkhu þknsnktLkk þkMkLkfk¤{kt y÷e-fw÷e Mk÷u{ yLku yçkw íkkr÷çk fr÷{ suðk frðykuyu
hksÞk©Þ yÃkkÞku níkku. íkífk÷eLk Ërûký ¼khíkeÞ þkMkfku{kt çkeòÃkwhLkk þkMkf ykrË÷þkne yu
{r÷f fki{e yLku {wÕ÷k swnwhe sÞkhu økku÷fktzk{kt nwíkwçkþkne þkMkfu {wnB{Ë nwMkiLk íkçkhiS suðk
VkhMke frðykuLku hksÞk©Þ Ãkwhku ÃkkzÞku. yk WÃkhktík Ãktòçke,Ãkwhíkku,®MkrÄ yLku fkÂ~{he MkrníkLke
½ýe ¼k»kkykuyu VkhMkeLkku «¼kð ÍeÕÞku.
«kËurþf ¼k»kkykuLkku rðfkMk:

{w½÷fk¤{kt rnLËe,çktøkk¤e,yMkk{e,WzeÞk,økwshkíke yLku {hkXe suðe «kËurþf
¼k»kkykuLkku Ãký ¼khu rðfkMk ÚkÞku. yk çkÄkLku ÷eÄu MktMf]íkLkwt yuf ÷kuf¼k»kk íkhefu ÃkíkLk Úkðk
ÃkkBÞwt. MkwVe ¼rfík yktËku÷Lk Lke[u {wsçkLke ¼k»kkykuLke «økrík{kt rðþu»k «ËkLk LkkUÄkÔÞwt.
rnLËe yLku WËq¼k»kk:

«kËurþf ¼k»kkyku suðe fu ðús¼k»kk,nrhÞkýðe,Ãktòçk yLku rËÕneLke ykMkÃkkMk çkku÷kíke
MÚkkrLkf ¼k»kkykuyu WËwo Ãkh rðfkMkfk¤{kt ¼khu «¼kð ÃkkzÞku. WËwoLkwt {q¤ {k¤¾wt ¾ze çkku÷e
(ík{k{ MÚkkrLkf ¼k»kkykuLkwt r{©ý) {ktÚke yðíkÞwO Au. íkuýu VkhMke r÷rÃk yLku MkkrníÞþi÷eLku
yÃkLkkðe Au. {q¤ íkwfeo ¼k»kkLkk yk þçË WËwo Lkku yÚko ÷~fh fu ÷~fhe Akðýe ÚkkÞ Au. ðkMíkð{kt
WËwoLkku WÆ¼ð ÷~fhe Akðýe{kt MkirLkfku íkÚkk MÚkkrLkf ÷kufku ðå[uLke ðkík[eíkLke ¼k»kk{ktÚke ÚkÞku
Au. rnLËeðe ¼k»kk{ktÚke ¢{þ: WËwo íku{s rnLËe ¼k»kkykuyu ykfkh ÷eÄku. y{eh ¾wþhkuLke fkÔÞ
f]ríkykuyu yk ¼k»kkLkku ÃkkÞku LkktÏÞku. ËÏ¾ý{kt (14 {kt Mkifk{kt) yk ¼k»kkLkk WÃkÞkuøkLku ÷eÄu
½ýe Lkðe çkku÷eyku WÆ¼ðe suLku ËÏ¾ýe çkku÷eyku fnu Au. WËwo¼k»kkLkk {wÏÞ fuLÿku{kt
çkeòÃkwh,økku÷fktzk,çkeËh,ykihtøkkçkkË yLku økwshkíkLku økýe þfkÞ. yk ÃkhtÃkhkLkk MkkiÚke ¿kkLke
MkwVe Mktík yLku swLkk MkkrníÞfkh íkhefu MkiÞË çktËk LkðkÍ økuMkwËhksLku økýe þfkÞ. çkeòÃkwhLkku
MkwÕíkkLk Eçkúkrn{ yrË÷þkn çkeòu MðÞ{ yk ¼k»kkLkku òýfkh ÷u¾f yLku Mkthûkf níkku.
E.Mk. Lkk 7 {kt yLku 8 {k MkifkLkk {æÞfk¤Úke 14 {kt Mkifk MkwÄe rnLËe yuf yÃk¼útþ
¼k»kkLke ÂMÚkrík{kt rðfMke. íkuLku ðehøkkÚkk fk¤ yÚkðk ykrËfk¤ fnu Au. ½ýk hksÃkqíkkLkk þi÷e
yLku ¼k»kkLku hksÞk©Þ ykÃÞku. yk Mk{ÞLke yøkúøkÛÞ h[Lkkyku{kt [tË çkhËkE (çkkhkux) îkhk
hr[ík Ãk]ÚðehkshkMkku íkÚkk yLÞ h[Lkkyku su{ fu ðeMk¤ËuðhkMkku nB{eh {Ë {ËoLk (nB{ehhkMkku)
{wÏÞ níke. yk Mk{ÞLke ykðe fux÷ef siLk yLku çkkiØ Ä{o MkkrníÞ h[Lkkyku Ãký WÃk÷çÄ çkLke
Au.
E.Mk.Lkk 14-15{k Mkifk{kt ¼rfík Mktík fçkehu W÷xçkktMke ÃkhtÃkhk Úkfe rðhkuÄk¼kMk yLku
yLku økwZkÚkoLkk ð[oMððk¤e ¼k»kk þi÷e «[r÷ík fhe níke. yus heíku Mktík MkwhËkMku ðús ¼k»kk{kt
Mktík íkw÷MkeËkMku rnLËeLkku yðÄe þi÷e{kt yLku {rn÷k Mktík {ehktçkkEyu {khðkze çkku÷e{kt
EríknkMk 249
rnLËe,økwshkíke frðíkkykuLke h[Lkk fhe. yu WÃkhktík r[~íke Mktíkkuyu Ãký rnLËeLkku WÃkÞkuøk fÞkuo.
çktøk÷k ¼k»kk:
çktøkk¤e ¼k»kkLke MkkiÚke «k[eLk MkkrníÞ h[Lkkyku íkhefu 10 {k 12 {kt MkifkLke ÷kuføkeík
f]rík [kÞoÃkË Au. fðeLÿ yLku ©efh LktËe çktøkk¤eLkk «khtr¼f MkkrníÞfkh Au. ¼rfíkMktík [iíkLÞ
LkkUÄ {nk«¼wyu çktøkk¤e ¼k»kkLkk rðfkMkLku ðuøk ykÃÞku. [iíkLÞ {nk«¼wLkk ËunkðMkkLkkt ËMk ð»koçkkË
©e ð]LËkðLkËkMk îkhk h[kÞu÷e [iíkLÞ ¼køkðík fu [iíkLÞ {tøk÷ çktøkk¤eLke {nkLkík{ h[Lkk
økýkðk{kt ykðu Au. ykðe çkeS {níðÃkwýo f]rík Au. f]»ýËkMk frðhks îkhk hr[ík [iíkLÞ-[rhíkk{]ík
çktøkk¤eLke MÚkkrLkf þi÷e-Ä{k÷eLkk WÆ¼ð rðfkMk{kt ÷ku[LkËkMku yk Þwøk{kt h[u÷ ðýoLkkí{f
frðíkkyku {tøk÷fkÔÞ Ãký ½ýe ÷kufr«Þ çkLke. íku{kt Ëuðe[tzeLkk {rn{k {tzLk íkÚkk rþð yLku
rð»ýw suðk Ãkkihkrýf ËuðkuLku ½uh-½uh Lkkt {trËhku MkwÄe ÃknkU[íkk fÞko. yk {tøk÷fkÔÞku yu ÃkkuíkkLkwt
ðýoLkkí{f MðYÃk Ãkwhkýku{ktÚke {u¤ÔÞw níkwt.
yMkr{Þk yLku WrzÞk ¼k»kk:

13 {kt Mkifk{kt nu{kþ MkhMðíke «n÷kË [rhík íkÚkk nhøkkihe MkkBÞ níke. h[LkkykuLku
yMk{e ¼k»kkLke «khtr¼f h[Lkkyku {LkkÞ Au.ynª Ãký ¼rfík yktËku÷Lku s MkkrnÂíÞf rðfkMk
MkkæÞku. yMk{{kt ði»ýwððkËLkku «[kh fhLkkh þtfhk[kÞoyu yMk{eÞk frðíkkykuLkk rðfkMk{kt W¥k{
«ËkLk LkkUÄkÔÞwt. íku{Lkk rþ»Þ {kÄðu ¼rfíkLkk rðrðÄ ykÞk{ku hsw fhíkkt ¼rfík hkLkkð÷e yLku
ð]tËkðLkLke f]»ý÷e÷kyku ðýoðíkk çkkhkøkeíkLke h[Lkk fhe. yMk{eÞk ¼k»kk{kt ÃkwhkýkuLkku yLkwðkË
Ãký ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au.
ykurhMMkk{kt Mkh÷ËkMkLke h[Lkkyku WzeÞk ¼k»kkLke «khtr¼f h[Lkkyku økýkÞ
Au.{ÄwMkwËLk,¼e{ íku{s MkMkkrþð suðk MkkrníÞfkhkuyu ½ýe fkÔÞf]ríkyku h[e. hkÄk-f]»ý Lke
÷e÷k MktË¼uo h[kÞu÷ hMk rfÕ÷ku÷ yu yk ÞwøkLke rðÏÞkík h[Lkk økýkÞ. yLÞ{kt rþþw þtfhËkMk
hr[ík W»kkr¼÷k»k yLku fkŠíkfËkMkf]ík Áf{ýe rððkË {wÏÞ f]ríkyku Au. ynªLkk WÃkuLÿ ¼ktò
(1672-1720) Lke h[Lkkyku Ãký ¾wçk s òýeíke Au fkhý fu íkuýu WzeÞk MkkrníÞ{kt yuf Lkðk
ÞwøkLkku «kht¼ fhLkkh {LkkÞ Au.
Ërûký ¼khíkeÞ MkkrníÞ:

Ërûký ¼khíkLkk MkkrníÞfkhku{kt rðÕ÷eÃkw¥kwh {wÏÞ økýkÞ Au. yk MkkrníÞ{kt MktMf]ík
þçËku «[wh{kºkk (Ãkw»f¤ «{ký) {kt {¤u Au. íkr{÷ ¼k»kkLkk MkkrníÞfk¤u yLku ði»ý rðîkLkku
îkhk h[kÞu÷kt ¼k»Þku íku{s Mktøk{ÞwøkLkk ¼k»Þku suðkt fu íkku÷ffrÃkÞ{T íkÚkk fwhk÷ {wÏÞ Au. íkr{÷
MkkrníÞ h[Lkkyku {kuxu¼køku þiððkË yLku ði»ýððkË MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au. yLÞ {æÞfk÷eLk
h[Lkkyku{kt nrhËkMkf]ík EÁMkkBÞrð÷ff{T, {huÒkhçktËhf]ík,rþðËY{kuíkh{ yLku çkeSf]rík
Mk{ÞLkuhe Au. yk Mk{ÞLke íkíð¿kkLk MktçktrÄík f]ríkyku{kt Ãkwhký ríkY{÷uLÚk{T f]ík r[ËtçkhÃkwhkýeLk
(1508) yLku çkk÷kMkwçk{ÛÞ{ íkÚkk Ãkk÷rLkè÷ Ãkwhký{ Lkk{Lke frðÞhLke f]rík Au.
yk ÞwøkLkk íku÷wøkwLkk MkðkorÄf «rMkØ frð Au. yu hkøk «MkkË su{ýu ÷u¾LkLke [BÃkq økã-
Ãkãr{r©ík þi÷eLku yíÞtík ÷kufr«Þ çkLkkðe. íku{ýu ¼køkðíkÃkwhkýLkwt íku÷wøkw{kt ¼k»kk¥khý fÞwO.
yus heíku rðsÞLkøkh Mkk{úksÞLkk þkMkf f]»ýËuðhkÞLke y{wfík {÷ÞË íku÷wøkLke «rMkØf]rík Au.
250 EríknkMk
yuLkk «ÏÞkík hksËhçkkhe frð ÃkuËÒkk yLku LktËe ríkB{knu ÃkrhsxÃknhýLke h[Lkk fhe níke.
çkeLke frð¼è {wŠ{ yÚkkoík hk{hks¼q»ký ðMkw[rhºk íkÚkk nrh[tÿ Lkk÷kuÃkhÕÞ{ (Lk¤ yLku
nheùtÿLke fÚkk) {kxu «rMkØ Au. fÒkz ¼køke rðMíkkhku{kt siLk MkkrníÞfkhkuLkwt «ËkLk Ãký LkkUÄÃkkºk
Au. yuLk heíku ðehþið yktËku÷Lk Lku ÷kufr«Þ çkLkkðLkkhk çkMkð yLku íku{Lkk yLÞ yLkwÞkÞeykuyw
fÒkz MkkrníÞûkuºku LkkUÄ Ãkkºk «ËkLk ykÃku÷ Au. LkkUÄ
(1 ) MktMf]ík{kt ÷¾kÞu÷ çku {wÏÞøkútÚkLkkt Lkk{ ykÃkku.

............................................................................
(2 ) fkÔÞ þwt Au ?
............................................................................
(3 ) y{eh ywþhku fkuý níkk ?
............................................................................
(4 ) rÍÞkWÆeLk çkhkLke hr[ík çku {wÏÞf]ríkyku sýkðku.
............................................................................
(5 ) Mkçkf-yu-rnLËe yux÷u þwt ?
............................................................................
(6 ) {æÞfk¤{kt rðfrMkík yuðe [kh «kËurþf ¼k»kkLkk Lkk{ Ëþkoðku.
............................................................................
14.4. Mktøkeík:
MkÕíkLkíkfk¤{kt MktøkeíkLke «økrík {ÞkorËík «{ký{kt s ÚkE níke. yk «økrík fÔðk÷eLkk
YÃk{kt y{eh ¾wþhkuLkk Mk{Þu MkkiÚke ðÄw «{ký{kt òuðk {¤e.ð¤e økkuhk,yu{kLk yLku MkLk{ suðk
fux÷kf hkøkÃký yk Mk{Þu s rðfMÞk. íku{ýu Mktøkeíkûkuºku ðeýk yLku íktçkwhkLkk r{©YÃk Mk{kLk
rMkíkkhLkwt LkðMksoLk fÞwo. Ërûký yurþÞk{ktÚke yk Mk{Þu Yykçk yLku Mkkhtøke suðkt Lkðk Lkðk ðkãku
®nË{kt ykÔÞkt.ð]tËkðLk{kt Mðk{e nrhËkMk fu su{ýu {w½÷ ËhçkkhLkkt LkðhíLkku{ktLkk yuf yuðk
íkkLkMkuLkLku Mktøkeík¿kkLkLke Ëeûkk ykÃke níke. ¼khíkeÞ þk†eÞ MktøkeíkLkk híLk økýkíkk yk íkkLkMkuLku
hkøk r{Þko {Õnkh,r{Þko fe xkuze yLku hkøk ËhçkkheLkwt MksoLk fhðkLkwt ©uÞ MkktÃkzÞwt Au. W¥kh ¼khík{kt
ÿwÃkËþi÷eLku «[r÷ík fhðk{kt hkò{kLk®Mknu {wÏÞ ¼qr{fk ¼sðe. 18{kt Mkifk MkwÄe{ktíkku MktøkeíkLkk
LkwíkLk hkøk yLku «fkh íkhkýk,ËkËhk yLku økÍ÷ ðøkuhu «[r÷ík çkLÞk.
14.6 r[ºkf÷k:
MkÕíkLkíkfk¤{kt r[ºkf÷kLkku rðþu»k rðfkMk ÚkE þfÞku LkÚke. íku{ Aíkkt yu Mk{Þu MkkrnÂíÞf
«MktøkkuLku yk÷u¾íkk ¼ªíkr[ºkku íkiÞkh ÚkÞu÷kt {¤e ykðu Au. yk ûkuºku Mkðo «Úk{ «ÞkMk MkwÕíkkLk
EÕíkwÂí{þLke Mk{Þu íkuLke «þtMkk{kt yLku ¾÷eVkLkk hksËwíkLkw tËhçkkh{kt Mðkøkík ðøkuhuLku ÷økíkkt
r[ºkku íkiÞkh fheLku ÚkÞku níkku. yk Mk{Þu E.Mk.1399 Ërûký yurþÞk{kt fwhkLkLkwt Mkw÷u¾Lk fhðkLke
EríknkMk 251
f÷k rðfrMkík ÚkE níke. ykðku «Úk{ «ÞkMk øðkr÷Þh{kt ÚkÞku níkku. íÞkhçkkË (ÃktËh{kt Mkifk
MkwÄe{ktíkku) {k¤ðk òiLkÃkwh,økwshkík ðøkuhu yk f÷kLkk {wÏÞ {Úkfku çkLke sðk ÃkkBÞkt níkkt.
{w½÷fk¤{kt r[ºkf÷kyu Lkðk s Þwøk{kt «ðuþ fÞkuo. íku{ýu W¥kh®nËLke r[ºkf÷kLkk
[rhºkLku s çkË÷e LkktÏÞwt. íku {wÏÞíðu Ëçkkhku{kt þkne rð»kÞku ÷ELku nw{kÞwLkk þkMkLkfk¤{kt {eh
LkkUÄ MkiÞËy÷e yLku yçËwMk Mk{ËLkk{Lkk r[ºkfkhkuLku hksÞk©Þ {éÞku. yfçkhu n{ÍLkk{kLke 1400
Ãk]cLke nMík«ík íkiÞkh fhkððk{kt øðkr÷Þh,økwshkík,÷knkuh yLku fkÂ~{hLkk r[ºkfkhkuLkku WÃkÞkuøk
fÞkuo níkku. yk r[ºkf÷kLke {wÏÞ ¾krMkÞíkyu níke fu íkuLke ykf]ríkyku {ÞkorËík «ð]ríkðk¤e yLku
htøk yLku hu¾kykuLkwt Mk{íkku÷ MktÞkusLk Ähkðíke níke. íku Mkh¤íkk,Mðk¼krðfíkk,÷Þ yLku ¼khíkeÞ
ð†k¼w»ký ðøkuhu Ëþkoððk{kt rLkÃkwýíkk Ähkðíkkt níkkt. {w½÷ r[ºkf÷kLke çku {wÏÞ fÚkkðMíkw níke
su{kt Ëhçkkhe «Mktøkku íkÚkk rðÏÞkík ÔÞrfíkykuLkkt r[ºkkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku níkku.
snktøkehLkk þkMkLkfk¤{kt {w½÷r[ºk f÷kLku ûkuºku ½ýkt ÃkrhðíkoLkku ykÔÞkt íkuLkk Mk{Þu
YÃkðkËeþi÷e fu su{kt {kuxk nktrMkÞkðk¤ku r[ºkku {¤u Au íku{kt ðLkMÃkrík íku{s {kLkðkf]ríkykuLkk
r[ºkkuLke ¼h{kh Au. Mðk¼krðf heíku yk Mk{ÞLkkt r[ºkku{kt ð]ûkku LkËeyku ÃkþwÃkûkeyku íku{s MkhkuðhkuLkwt
r[ºký Úkíkwt su ½ýw s ÷kufr«Þ rLkðzÞw níkwt.
r[ºk 14.3.{w½÷r[ºkf÷k
252 EríknkMk
LkkUÄ
r[ºk 14.4. hksÃkqíkf÷k

þknsnktLkk þkMkLkfk¤{kt þkne ËhçkkhLkku MkkÚku Mktf¤kÞu÷e {rn÷kykuLkk hu¾kr[ºkku íkÚkk
«u{Mk¼h hku[f ÿ~ÞkuLkkt r[ºkku sÞkhu ykihøt kÍuçkLkk Mk{ÞLkkt ÷~fhe yr¼ÞkLkkuLkkt r[ºkku {w½÷fk÷eLk
r[ºkkuLkk W¥k{ Ëüktíkku Au. MÚkkÃkíÞf÷kyu Ãký {w½÷fk÷eLk r[ºkf÷kLke rðrðÄ þi÷eykuLku rðfkMk
MkkÄðk{kt MknkÞíkk Ãkwhe Ãkkze.
yk Mk{ÞLke 16 {kt 17 {kt MkifkLke r[ºkf÷k{kt hks ËhçkkhkuLkkt r[ºkku òuðk {¤u Au. íku
½ýk {kuxk «Ëuþ{kt Vu÷kE [wfe níke.ykðk «íÞuf rðMíkkhLke ykøkðe ({kir÷f) ¾krMkÞíkku níke.
ykðe. «kËurþf þi÷eyku{kt ËÏ¾ý WÃkhktík çktøkk¤,økwshkík yLku ykurhMMkk {wÏÞ níkk. 18 {kt
Mkifk{kt hksÃkqík r[ºkf÷kþi÷eLkku ¾kMk rðfkMk ÚkÞku. [¤fíkk htøkkuðk¤kt rþfkhLkkt,ËhçkkhLkkt,Mktøkeík
MktæÞk{kt íkÚkk ÔÞrfík rðþu»kLkk r[ºkku yu{kt swËe s ¼kík Ãkkzu Au. hksÃkqík r[ºkf÷k þi÷eLke {wÏÞ
{wÏÞ þi÷eyku{kt {uðkz,çkwtËe yLku rfþLkøkZ þi÷e Mk{krðü Au.
(1 ) y{eh ¾wþhku îkhk h[kÞu÷wt Mktøkeík ðkã fÞwO níkwt ?

............................................................................
(2 ) ÿwÃkËþi÷eLkk rðfkMk{kt {níðÃkwýo ¼qr{fk fkuýu rLk¼kðe níkwt ?
............................................................................
EríknkMk 253
(3 ) snktøkehfk¤{kt r[ºkf÷kþi÷e{kt fÞk fÞk ÃkrhðíkoLk ykÔÞkt níkkt ?
............................................................................
(4 ) {w½÷ r[ºkf÷kLkk {wÏÞ rð»kÞðMíkwLkku WÕ÷u¾ fhku.
............................................................................
LkkUÄ
14. 7 ðMíkwf÷k
rËÕne MkÕíkLkíkLke ðkMíkwf÷k:
{æÞÞwøk{kt ðkMíkwf÷kLke fux÷ef Lkðe þi÷eykuLkku sL{ ÚkÞku. yk Mk{Þu {nuhkçk (f{kLk)
yLku økwtçks suðkt Lkðkt MÚkkÃkíÞ íkíðku W{uhkÞkt suýu rMk{uLx,[wLkk,Ãkkýe yLku huíkLkk r{©ý Úkfe
çkLkkðkíkkt ¼ðLkkuLke ÃkØíke s çkË÷e Lkkt¾e. {nuhkçkkuLkku LkrðLkík{ f÷k rðfkMk ÃkíÚkh yLku #xkuLke
ðktfe hu¾k{kt økkuXðeLku çkktÄfk{Lke Wíf]ü Mkk{økúeÚke ÃkhMÃkh økútÚke ÷uðkíkkt níkkt. ykLkkt rðrðÄ YÃkku
níkkt su{ktLkku yuf yýeËkh «fkh íkku rðrþü níkku. 14{k Mkifk{kt çkeò yuf ¾kMk [íkwfuLÿe {nuhkçk
íkwfeo MÚkkÃkíÞku{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk ÚkÞk.
«khtr¼f íkwfo þkMkLkfk¤{kt ½ýkt ykuAkt {fkLkku{kt Lkðe Mkk{økúe ðÃkhkÞu÷e òuðk {¤u Au.
(yÚkkoík swLkkt ¼ðLkku íkkuzeLku yÚkðk Úkkuzkf VuhVkhku fheLku WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkkt) yk ð¾íkLkkt {fkLkkuLku
yÚkðk çkktÄfk{{kt ÃkÚÚkhLkku WÃkÞkuøk rðþu»k «{ký{kt Úkíkku níkku. {fkLk{kt Ã÷kMxh fhðk {kxu
¾ze (yuf «fkhLke Lkh{ MkVuËhtøkLke {kxe) ðÄw «[r÷ík níke. MkkÚku MkkÚku Ãkkýe Í{íkwt (Vwxíkwt)
nkuÞ íkuðe søÞkyu [wLkk-Ã÷kMxhLkku WÃkÞkuøk Úkíkku. yºku MkÕíkLkík,{w½÷ yLku hksÃkqík MÚkkÃkíÞ
f÷kLke Úkkuzkf Lk{qLkkykuLke [[ko fheþwt.
MkÕíkLkíkfk¤:
fwÔðík-W÷-EM÷k{ (1198) fwíkwçkr{Lkkh (1199-1235) ZkE rËLkfk ÍkUÃkzk (1200)
EÕíkwÂí{þLkku {fçkhku ðøkuhu «khtr¼f MkÕíkLkíkfk÷eLk yuðkt ¼khíkeÞ-EM÷kr{f MÚkkÃkíÞ M{khfku
Au. yu{ktLkk økwtçks yLku {nuhkçk{kt ¢{þ: ÚkÞu÷ rðfkMk Ëu¾kE ykðu Au. ykðkt yLÞ M{khfku{kt
EÕíkwÂí{þ (1233-34) yLku çkÕçkLkLkk {fçkhk (1287-88) fwíkwçkr{Lkkh ÃkkMkuLkku y÷kE Ëhðkòu
(1305) rLkÍk{wÆeLk søkík¾kLkk {ÂMsË (1325) ðøkuhu Ãkh MÚkkÃkíÞLkku «¼kð sýkÞ Au.
ykøk¤ síkkt ½ýkt çkÄkt yüfkuýeÞ økwtçks suLkkt íkku fÞktf Mk{fkuýeÞ økwtçkòuðk¤kt ¼ðLkku òuðk
{¤íkkt ÚkÞkt MkwheðtþLkkt MÚkkÃkíÞku çku ¼køk{kt ÔnU[kÞu÷k Au. yuf{kt þuhþknLkk MkMkkhk{ ¾kíkuLkk
{fçkhk (1530-40) íkku çkeò (1590-1645) ¢{{kt rËÕneLkk swLkk rfÕ÷kLke ytËh ykðu÷
fwLnk {ÂMsË ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ. {w½÷ fk¤{kt [íkwfkuoýeÞ {nuhkçkkuLkku rðfkMk
íkks{n÷Lkk MÚkkÃkíÞ{kt Ãký Ërüøkku[h ÚkkÞ Au.
254 EríknkMk
LkkUÄ
r[ºk 14.5.fwíkwçkr{Lkkh yLku y÷kE Ëhðkòu
«kËurþf rðrðÄíkkyku:
yk Mk{Þu «kËurþf MÚkkÃkíÞûkuºku rðrðÄ f÷kþi÷eykuLkku rðfkMk ÚkÞu÷ òuðk {¤u Au. Ãkwðo
¼khík{kt çktøkk¤ yLku òiLkÃkwh ¾kíku rðrþ»xf÷k þi÷eyku rðfMke níke. çktøkk¤e þi÷eLkkt {wÏÞ
¼ðLk ¾kMk fheLku {kÕËk yLku Ãktzwyk Lkøkhku{kt òuðk {¤u Au. yk Mk{Þu ðktMkLkwt AkÃkY yLku #xku{ktÚke
çkLku÷ Ëeðk÷ku ¾kMk æÞkLk Ëkuhu íkuðe Au. òiLkÃkwhLke þi÷e íkw½÷f MÚkkÃkíÞf÷kþi÷e suðe s Au. ¾kMk
{nuhkçk yLku ºkksðkLkk Xtzk suðk ÷kfzkLkk xwfzk{ktÚke çkLku÷ MÚkkÃkíÞ yk þi÷eLke rðþu»kíkk Au.
Ãkrù{ ¼khík{kt 14 {kt MkifkLkk økwshkík{kt ¾kMk fheLku æðtMík fhu÷kt (Ãkkze ËeÄu÷kt)
{trËhkuLkk yðþu»kku{ktÚke çkLku÷e {ÂMsËku ¾kMk òuðk {¤u Au. 15 {kt Mkifk{kt rðfMku÷e Lkðe MÚkkÃkíÞ
f÷k þi÷eLke {ÂMsËku yLku {trËh MÚkkÃkíÞLkku MkeÄku s «¼kð Ëu¾kE ykðu Au. {æÞ¼khíkLkk
økk÷ðk,Äkh yLku {ktzw ðøkuhu MÚk¤kuyu ÚkÞu÷ MÚkkÃkíÞfk{ku yk f÷kLkkt Wíf]ü WËknhýku Au.
ËÏ¾ý{kt çkúñLke hksÞku{kt MÚkkÃkíÞf÷k ûkuºku ÚkÞu÷u rðfkMk W¥kh¼khíkÚke íkÆLk swËku íkhe
ykðu Au. íku{kt W¥kh ¼khíkLke íkw½÷f yLku VkhMke þi÷eLkwt r{©ý òuðk {¤u Au. ynªLke ðkMíkwwf÷k
þi÷eLkwt {wÏÞ{Úkf økw÷çkøko(1344) Úke rçkËh (1425) yLku ytík{kt økku÷fktzk (1512) {kt
MÚkkLkktíkrhík Úkíkk Mk{Þ MkkÚku {u¤ ¾kíke sýkÞ Au. ¢{þ: íkuLkk «Úk{ [hý (íkçkffk) {kt økw÷çkøkoLke
MÚkkÃkíÞf÷k þi÷e EM÷kr{f yLku ¾kMk íkku íkw½÷f f÷kþi÷eLkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au. sÞkhu íkuLkk
çkeò [hý{kt VkhMke f÷kLkku «¼kð ¼ux Au. yuLkkt ½ýkt WËknhýku nBÃke þnuh{kt òuðk {¤u Au.
{nu÷ku yLku {trËhku WÃkhktík s¤kþÞku su{ fu nkÚke yïþk¤k yLku f{¤{n÷ ðøkuhu Ãký ËÏ¾ýe
MÚkkÃkíÞ f÷kLkk W¥k{ Lkq{Lkk Au. yuLke ¾kMk rðþu»kíkk y÷tf]ík Míkt¼kuLku økýðk{kt ykðu Au. {trËh
MÚkkÃkíÞLke íkw÷wð þkMkfkuLke þi÷e ½ýe s «ÏÞkík Au. íku{kt ykfo»kf «rík{kykuLke MkkÚku MkkÚku Ãkkihkrýf
«MktøkkuLku ðýe ÷ELku MÚkkÃkíÞf÷kLku ynª rLk¾khðk{kt ykðu÷e Au. nuLkkfwxLke xufheyku Ãkh ÂMÚkík
{trËh,rðhwÃkkûk {trËh íkÚkk nòhk hk{{trËh ðøkuhuLku rðsÞLkøkh {trËh MÚkkÃkíÞ f÷kLkkt Wíf]ü
WËknhýku økýe þfkÞ.
{w½÷fk÷eLk MÚkkÃkíÞf÷k:
EríknkMk 255
{w½÷fk¤{kt MÚkkÃkíÞf÷k {æÞ Þwøk{kt íkuLke [h{Mke{kyu ÃknkU[e [wfe níke. yk ÞwøkLkku
f÷kþi÷e ûkuºku Ãký ði[krhf yLku ÄkŠ{f ykËkLk-«ËkLkLkku «¼kð Ähkðu Au. {w½÷ Mk{úkx yfçkhu
þkLkËkh ÞkusLkkyku «kht¼ îkhk yk ÞwøkLku ÞkËøkkh çkLkkðe ËeÄku Au.
{w½÷fk÷eLk MÚkkÃkíÞLkku «kht¼ çkkçkh îkhk ÃkkýeÃkík yLku Mkkuçk÷ ¾kíku çktÄkðu÷ çku {ÂMsË
LkkUÄ Úkfe ÚkÞku. Aki÷Ãkwh,hk{çkkøk yLku ykøkúk íku{s Ínhkçkkøk ¾kíkuLkkt MÚkkÃkíÞku þY fhðkLkku Þþ
Ãký çkkçkhLku Vk¤u s òÞ Au. ykøkúk yLku rnMMkk ÂMÚkík çku {ÂMsË,nw{kÞwLkk Mk{ÞLke ¼ux Au.
{w½÷ðkMíkw f÷kLke ¼ÔÞíkk íkku nw{kÞwLkk {fçkhk{kt s òuðk {¤u Au. suLkk çkktÄfk{Lkku Þþ EhkLkLkk
r{hkf r{Íko øÞkMkLku Vk¤u òÞ Au. yk {fçkhku çkkøk çkøke[kykuÚke ykåAkrËík-½uhkÞu÷ku yLku
huíkeÞk ÃkíÚkh (MkuLz MxkuLk) {ktÚke çkLku÷ Mkðo«Úk{ ©uc Lk{qLkku Au. íku WÃkh yuf ô[k yLku çkuðze
Ãkhíkkuðk¤ku yË¼wík økwtçks Ähkðíkku yüfkuýeÞ {fçkhku Au.
r[ºk 14.6 nw{kÞwtLkku {fçkhku

yfçkhLkk þkMkLkfk¤{kt ½ýe çkÄe MÚkkrLkf þi÷eyku rðfMke. suLkkt huríkÞk ÃkÚÚkhLkku WÃkÞkuøk,
{nuhkçkkLkku «Þkuøk íkÚkk çkkÌk LkfþeËkh MkòðxLku {wÏÞ fne þfkÞ. íkuLkkt ¼ðLkku yLku M{khfku{kt
«¼kðþk¤e Lkfþe yLku [{fíkk htøkkuLkku «Þkuøk yu æÞkLkkf»kof çkkçkík níke. íkuLkkt yLÞ MÚkkÃkíÞku{kt
ykøkúkLkku rfÕ÷ku fu su{kt økwshkíke íkÚkk çktøkk¤ MÚkkÃkíÞf÷k þi÷eLkku WÃkÞkuøk fhkÞku níkku. yk
WÃkhktík snktøkeh {n÷ suðk ÷k÷ ÃkÚÚkhkuLke {sçkwík E{khíkku WÃkhktík rnLËw-{wÂM÷{ MÚkkÃkíÞf÷k
þi÷eLkk r{©ý{kt «íkef Mk{k MÚkkÃkíÞku MkËk çknkh MkkiËÞo Ähkðu Au. íkuLke ¾kMk Í÷f ÷knkuh yLku
yÕnkçkkËLkk rfÕ÷kLkk MÚkkÃkíÞ{kt Lkshu [Zu Au.
V¥kunÃkwh MkefheLkk rLk{koýLke MkkÚku s yfçkh fk÷eLk MÚkkÃkíÞf÷kLkk Lkðk ÞwøkLkku «kht¼
ÚkkÞ Au. E.Mk.1571-85 ËhBÞkLk çktÄkÞu÷ yk {nu÷ ÃkÚÚkhku{kt ftzkhu÷ frðíkk Mk{kLk Au. yk
256 EríknkMk
Mk{ÞLke E{khíkkuLku ÄkŠ{f yLku Ä{o rLkhÃkuûk (çkeLk Mkkt«ËkrÞf) yu{ çku ¼køkku{kt ÔknU[e þfkÞ.
íÞktLke ÄkŠ{f E{khíkku{kt {wÏÞíðu ò{k {ÂMsË,çkw÷tË Ëhðkò,þu¾ Mk÷e{ r[~íkeLkk {fçkhkLkku
sÞkhu rçkLk Mkkt«ËkrÞf ¼ðLkku{kt hks{nu÷,ðneðxe E{khíkku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yu
Mk{ÞLke yLÞ E{khíkku{kt òuÄkçkkE {n÷,Ãkt[{nk÷,ËeðkLk-yu-¾kMk,rËðkLk-yu-yk{ nkÚkeÃkku¤
yLku fkh¾kLkkLke E{khíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. LkkUÄ
r[ºk 14.7 ò{k {ÂMsË rËÕne
snktøkehLkk þkMkLkfk¤{kt rMkftËhk ÂMÚkík yfçkhLkku {fçkhku íku{s Eí{kË-WË-Ëki÷kLkk

{fçkhku {wÏÞ MÚkkÃkíÞku Au. rMkftËhk ¾kíkuLkku {fçkhku ºký {k¤Lkku yLku MkwwtËh çkkøk çkøke[kÚke
½uhkÞu÷ku Au. sÞkhu Eí{kË-WË-Ëki÷kLkku {fçkhku ykhMkÃknký{kt MkwËt h Lkfþefk{ fheLku çkLkkððk{kt
ykðu÷ Au. snktøkehLkk Mk{Þu fkÂ~{h ¾kíku «rMkØ {w½÷çkkøk çkLkkððkLke þYykík ÚkE nkuðkLkwt
{LkkÞ Au.
þknsnktLkku Mk{Þ MÚkkÃkíÞf÷k ûkuºku ½ýku s ÞkËøkkh Au. yu Mk{Þu çktÄkÞu÷ rËÕneLkku
÷k÷ rfÕ÷ku (Þ{wLkk LkËe íkxu) ykøkúkLke {kuíke {ÂMsË,rËÕneLke ò{k {ÂMsË yLku ykøkúkLkku ÷k÷
rfÕ÷ku Au. yk ÷k÷k rfÕ÷kLke ytËhLke {wÏÞ E{khík íkhefu ËeðkLk-yu-yk{ yLku rËðkLk-yu-
¾kMk íku{s htøk {n÷ íkÚkk {kuíke {ÂMsËLku økýe þfkÞ.íkks{n÷Lku þknsnktLkwt ©ucík{ MÚkkÃkíÞ
fk{ Au. íkuLkwt çkktÄfk{ 1632 Úke 1643 ËhBÞkLk ÚkÞwt níkwt.
EríknkMk 257
LkkUÄ
r[ºk 14.8 MkVËh støkLkku {fçkhku
íkks{n÷Lke {wÏÞ E{khík ykhMkÃknkýkLkk yuf ¼ÔÞ [çkwíkhk Ãkh Mk{økú ÃkrhMkhLkk
W¥khLkk ¼køk{kt ykðu÷ Au. yk E{khík{kt yuf rðþk¤ økwtçks Au. su Mk{økú {k¤kLku WÃkhÚke Zktfu
Au. yk E{khíkLkk þýøkkhLke çkeS ¾krMkÞík {wÏÞíðu íkuLkk çkkÌk¼køk{kt fhkÞu÷ Mkw÷u¾Lk yLku
ytËhLkwt ÃkuxÙkzÞwhk Au.
rËÕne ÷k÷ rfÕ÷kLke {kuíke {MSË,÷knkuhLke çkkËþkn {MSË íkÚkk yLku ykihtøkÍuçku
ÃkkuíkkLke çktøk{ hçkeÞk WÆËkihkLkLke ÞkË{kt ykihtøkkçkkË ¾kíku çkLkkðu÷ M{khf {wÏÞ Au. ykihtøkkçkkË
¾kíkuLkwt M{khf íkks{n÷Lke «uhýk ÷ELku çkLkkðu÷ Au. íÞkhçkkË rËÕneLkku MkVËhstøkLkku {fçkhku
MÚkkrLkf þkMkfkuLku {w½÷ ÃkhtÃkhk ykøk¤ ðÄkhíkk çkLkkÔÞku Au.
Mkwþku¼Lk (y÷tf]ík) þi÷e:

yk ÞwøkLke yuf ¾kMk rðþu»kíkk E{khíkkuLkwt Mkwþku¼Lk fhðkLke f÷k níke. íku{kt
Mkw÷u¾Lk,hu¾kr[ºk íku{s Vw÷-çkwËk yLku ÃkíLkeykuLkwt r[ºkfk{ ykðu Au. fwhkLke Mkw÷u¾Lk rþûkýLkwt
y÷efwVe Lkk{Lkk ÷u¾fu ½ýwt ðýoLk fÞwo Au. ykðwt Mkw÷u¾Lk E{khíkLkk rðrðÄ ¼køkku suðk fu
Aík,ËhðkòLke [ku¾x (çkkhMkk¾) Ëeðk÷ku ðøkuhu Ãkh ÚkÞu÷wt òuðk {¤u Au. çkeò «fkhLkkt
hu¾kr[ºkku{kt ¼kir{ríkf ykfkhku yLku ykf]ríkykuLkku Mk{kðuþ ÚkÞku níkku. MkÕíkLkíkfk÷eLk E{khíkku{kt
yhçk þi÷eLke Mkòðx òuðk {¤u Au. su{kt yuf Úkz Ãkh Ãk¥keyku ðu÷,çkwËkLku Mkwþkur¼ík heíku r[rºkík
fhðk{kt ykðu÷ Au.
258 EríknkMk

(1 ) ðkMíkwf÷k{kt {æÞfk¤{kt M{khfkuLkkt Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................ LkkUÄ
(2 ) Mkne {nuhkçk yux÷u þwt ?
............................................................................
(3 ) ¼khíkLkk EM÷kr{f MÚkkÃkíÞLkk «khtr¼f «fkhLkkt M{khfkuLkk Lkk{ ÷¾ku.
............................................................................
(4 ) V¥kunÃkwh rMkfhe{kt fÞk «fkhLkk ÃkÚÚkhkuLkku WÃkÞkuøk ÚkÞu÷ku Au ?
............................................................................
(5 ) {æÞfk÷eLk ¼khíkLke fux÷ef Mkwþku¼Lk þi÷eLkku ÏÞk÷ ykÃkku.
............................................................................
ík{u su þeÏÞk
{æÞfk÷eLk ¼khíkeÞ MktMf]rík ¼khíkeÞ íku{s VkhMke íkíð¿kkLk,f÷k,MÚkkÃkíÞ ðøkuhuLkwt
ðýoLk fhu Au. ÄkŠ{f ûkuºku MkwVeðkË íkÚkk ÔÞrfík ÃkhtÃkhk yu rnLËw-{wÂM÷{ Ä{o yLku Mk{ksLku
Mk{sðk íkÚkk «¼krðík fhðk «ÞkMk fÞkuo. WËwoLkku WËÞ-rðfkMk íkuLkwt ©u»X Ëüktík økýkÞ. Mktøkeík
íkÚkk r[ºkf÷kLku ûkuºku Ãký ykðwt s ÿ~Þ Ëu¾kÞ Au. ðkMíkw MÚkkÃkíÞ ûkuºku YÃk,þi÷e yLku Mkòðxu
yufçkeòLkku «¼kð ÍeÕÞku.
yk heíku {æÞfk¤{kt ¼khík Ãkh Ërûký yurþÞkLkk Ä{o yLku f÷kLkku «¼kð ÃkzÞku. MkwVeðkËLke
ðÄíke síke ÷kufr«Þíkk yLku EM÷k{Lke ÂMðf]rík ðÄkhe. rnLËw Ä{oLkk rðfkMk{kt ¼rfík yktËku÷Lku
{níðLke ¼qr{fk rLk¼kðe. yuf íkhV íkuýu rnLËwÄ{o{kt «ðuþu÷kt yrLkükuLku LkkçkwË fÞko yLku
yufï u hðkË suðk rMkØktíkkuLku ÷kufr«Þ çkLkkÔÞ. ðkMíkð{kt MkwVe yLku ¼rfík yu çktLku yu çkkÌkk®zçkhkuLkku
rðhkuÄ fheLku Ä{o-Mk{ks MkwÄkhýk{kt Wíf]ü «ËkLk LkkUÄkÔÞwt.
{æÞÞwøkeLk ®nËLke yLÞ rðþu»kíkk «kËurþf ¼k»kkykuLkk rðfkMkLku økýe þfkÞ ðÄíkk
síkk «kËurþf «¼kðLku ÷eÄu çktøkk¤,økwshkíke,{hkXe yLku íku÷wøkw suðe ¼k»kkykuLkku rðfkMk ÚkÞku.ð¤e
rðrðÄ ¼k»kkyku{ktÚke yLkwðkË Úkíkkt ðk[f ðøko{kt ðÄkhku ÚkÞku. rð[khkuLkk ykËLk-«ËkLku økeík-
MktøkeíkLku «¼krðík fÞko.rMkíkkhLke þkuÄÚke yk ÞwøkLkwt Mktøkeík ðÄw Mk{]Ø çkLÞwt.
f÷kLku ûkuºku {w½÷-hksÃkwík hksÞk©ÞLku ÷eÄu ¼khu «økrík ÚkE þfe. {æÞfk÷eLk Mkk{úksÞLke
Í÷f {w½÷fk÷eLk rþÕÃk MÚkkÃkíÞ{kt ¾kMk òuðk {¤u Au. ½ýk {kuxk «{ký{kt rfÕ÷k,{nu÷ku,{trËhku
yLku {ÂMsËku{kt yk þi÷eLke Í÷f skuðk {¤u Au. ¼ÔÞ Mkwþku¼Lk íkÚkk økwtçkòuLkwt çkktÄfk{ fhðwt yu
yk ÞwøkLke MÚkkÃkíÞf÷kLke {wÏÞ rðþu»kíkk økýkÞ.
EríknkMk 259
ÃkkXktík «&™ku
(1 ) MkwVe WÃkËuþLkkt {wÏÞ ÃkkMkktykuLkwt ðýoLk fhku.
LkkUÄ (2 ) Ïðkò {kuELkwÆeLk LkfþçktËeyufÞk MkwVe rMk÷kLke MÚkkÃkLkk fhe ? íkuLkku {wÏÞ WÃkËuþ þku
níkku ?
(3 ) rðrðÄ ¼rfík MktíkkuLkk WÃkËuþku{kt fE Mk{kLkíkk hnu÷e níke ?
(4 ) ¼rfík yktËku÷Lku çktøkk¤ yLku {nkhk»xÙ{kt {wÏÞíðu fuðku rðfkMk MkkæÞku ?
(5 ) økwYLkkLkfLkk WÃkËuþkuLkk {níðÃkwýo ytþkuLke LkkUÄ fhku.
(6 ) {æÞfk÷eLk ¼khík{kt MktMf]ík ¼k»kk-MkkrníÞ ûkuºku ÚkÞu÷k Lkðíkh «Þkuøkku ðýoðku.
(7 ) y{eh ¾wþhku fkuý níkk ? VkhMke MkkrníÞûkuºku íkuLkwt «ËkLk Ëþkoðku.
(8 ) {w½÷fk÷eLk r[ºkf÷k þi÷eLke {wÏÞ rðþu»kíkkykuLkku ÏÞk÷ ykÃkku.
(9 ) MkÕíkLkíkfk÷eLk MÚkkÃkíÞf÷k þi÷eLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku sýkðku.
(10) yfçkh íkÚkk snktøkehLkk Mk{ÞLke MÚkkÃkíÞf÷k{kt «ðuþu÷e Lkðíkh þi÷eLke {krníke ykÃkku.

14. 1
(1 ) MkwVe rþûkfLku Ãkeh fnu Au.
(2 ) íku yuf ykøkuðkLk MkwVeMktík níkk fu su{ýu hnMÞðkËLku EM÷k{ MkkÚku yktfÔÞku níkku.
(3 ) ¼rfík Mktøkeík {kxu «Þkuòíkku þçË
(4 ) rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk
(5 ) íkuyku Ãktòçk{kt fkËrhøkk rMk÷rMk÷kLkk Lkuíkk yLku yfçkhLkk Mk{Úkof níkk.
14. 2
(1 ) ÁrZðkËe çkúkñý rð[khÄkhk
(2 ) fçkeh,íkwfkhk{,[iíkLÞ
(3 ) {wÏÞ çktøkk¤e ¼rfíkMktík
14. 3
(1 ) økwYLkkLkf MkkÚku «íÞûk MktÃkfo hk¾Lkkh rþ¾
(2 ) ÃktòçkLke {wÏÞ ÔÞkÃkkhe òrík
14. 4
(1 ) hksíkhtrøkýe,Ãk]Úðehks rðsÞ
(2 ) yk yuf fkÔÞkí{f ðýoLk Au.
(3 ) íkuyku yuf VkhMke frð íkÚkk rLkò÷wÆeLk ykur÷ÞkLkk rþ»Þ níkk. íku{Lku MkÕíkLkík hksÞk©Þ
{éÞku níkku.
(4 ) Víkðk-yu-snktøkehe / íðkhe¾-yu-rVhkusþkne
260 EríknkMk
(2 ) ¼khík{kt VkhMke MkkrníÞLkku yuf Lkðku «fkh
14. 5
(1 ) rMkíkkh
(2 ) hkò {kLk®Mkn
(3 ) YÃkðkËe þi÷eLkku WËÞ yLku «kf]ríkf r[ºkýLkku WÃkÞkuøk LkkUÄ
(4 ) ËhçkkhLke fux÷ef ½xLkkyku íku{s ykøkuðkLkkuLkkt r[ºkku.
14. 6
(1 ) {nuhkçk íkÚkk økwtçks
(2 ) {nuhkçk rLk{koý Lkðe þi÷e {æÞfk÷{kt rðfMke. fuLÿLkku ÃkÚÚkhyu{kt sYhe økýkíkku.
(3 ) fwÔðík-W÷-EM÷k{ {ÂMsË,fwíkwçkr{Lkkh,ZkE ËeLk fkÍkUÃkzk
(4 ) ÷k÷ huíkeÞku ÃkÚÚkh
(5 ) Mkw÷u¾Lk / ¼kiøkkur÷f ykfkh / ykf]rík
ÃkkXíkt «&™kuLkk Mktfuík:

(1 ) swyku rð¼køk Lkt.14.1 Lkkt Vfhk Lkt.1,3 yLku 6
(2 ) swyku 14.1 LkfþçktËe rMk÷rMk÷k
(3 ) swyku 14.2 Vfhk Lkt.1 Úke 4
(4 ) swyku 14.2 ði»ýð ¼rfík
(5 ) swyku rð¼køk 14.3 Vfhk Lkt.1 Lku 2
(6 ) swyku rð¼køk 14.4 MktMf]ík MkkrníÞ{kt ykÃku÷ Vfhku
(7 ) swyku 14.4 VkhMke MkkrníÞ
(8 ) swyku 14.6
(9 ) swyku 14.7 rËÕne MkÕíkLkík
(10) swyku 14.7 {w½÷ Mkk{úksÞ
þçËð÷e
¾kLkfðkn : MkwVe MktíkkuLkku yk©{-yk©Þ yLku «ð]ríkLkwt fuLÿ
rMk÷rMk÷k : MkwVeykuLkk ÃktÚk fu Mkt«ËkÞ
yufuïhðkËe : yuf Eïh{kt s ©Øk hk¾Lkkh
ÃkuxkÙ zÞqhk : VkhMke Mkwþku¼LkLke yuf heík su{kt MkVuË ykhMkÃknký fu ÃkÚÚkh WÃkh
htøkeLk ÃkíÚkh yu heíku szðk{kt ykðíkk níkk suÚkeíku yuf s ÃkÚÚkh Lkk
xwfzk suðk ÷køku.
Yn : ykí{k
nw÷q÷ : Ãkrðºk ykí{k MkkÚku r{÷Lk
rÍÞkhík : {fçkhkykuLke Þkºkk,yuf «fkhLke íkeÚkoÞkºkk
Mk{k : MkwVe MktíkkuLkwt Mk{qn økkÞLk ðkËLk
EríknkMk 261
{kuzâw÷ - 2 18{kt Mkifk{kt ®nËLke ÂMÚkrík
LkkUÄ
15
18{kt Mkifk{kt ¼khíkLke ÂMÚkrík

yZkh{kt MkifkLkk ®nË{kt çku {níðÃkwýo ÃkrhðíkoLk ykÔÞkt. íku{ýu Mk¥kkLkk {k¤¾kLku Ãkqýoík:
çkË÷e LkktÏÞwt. yk MkkÚku fx÷ktf Mkk{krsf-ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkku Ãký þY ÚkÞkt. ykðwt «Úk{ ÃkrhðíkoLk
íku MkËeLku «kht¼u {w½÷ Mkk{úksÞ ÃkkMkuÚke MÚkkrLkf Mk¥kkLkwt nMíkktíkhý yLku çkesw íku hksfeÞ,Mkk{krsf
íkÚkk ykŠÚkf ûkuºku ykðu÷ ÃkrhðíkoLk 18 {kt Mkifk{kt rçkúxeþ EMx EÂLzÞk ftÃkLke ÃkkuíkkLke hksfeÞ
{níðkfktûkk Mktíkku»kðkLke íkf þkuÄíke níke. {w½÷Mk¥kkLkwt ÃkíkLk Úkíkkt ½ýe «kËurþf Mk¥kkykuLkku WÆ¼ð
ÚkÞku. yk «fhý{kt ykÃkýu Ëuþ¼h{kt WÆ¼ðu÷e MÚkkrLkf Mk¥kkykuLkku yÇÞkMk fheþwt.yk Mk{Þu
rçkúxeþLkeríkykuyu ykŠÚkf ÂMÚkríkLku «¼krðík fhe. ¾uíkeðkze íku{s rçkLkf]r»k WíÃkkËLkku{kt Ãký
VuhVkh ÚkÞk. ÔÞkÃkkhef «ð]ríkyku Ãký íkuLkkÚke yr÷Ãík Lk hne þfe.18 {kt MkifkLke Mkk{krsf-
ykŠÚkf ÂMÚkríkLke Ãký yºku [[ko fhðk{kt ykðþu.
nuíkwyku
yk «fhýLku ytíku ík{u............
 {w½÷ Mkk{úksÞLkk ÃkíkLkLkkt fkhýku íkÚkk «kËurþf Mk¥kkLkku WËÞ ðýoðe þfþku.
 yk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk WÆ¼ðu÷e {wÏÞ hksMk¥kkykuLke {krníke ykÃke þfþku.
 yk Mk{ÞLke yÚkoÔÞðMÚkk íkÚkk «kËurþf rðrðÄíkk ðå[u hnu÷ Vhf MÃkü fhe þfþku.
 Mk{ks yLku MktMf]ríkLke {wÏÞ rðþu»kíkkykuLku yku¤¾e þfþku
 18 {kt MkifkLkk ®nËLkk {wÏÞ {wÏÞ {wÆkykuLkku ytËks {u¤ðe þfþku.
15.1 {w½÷ Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk:

Ãkqðo¼qr{fk:
{w½÷Mkk{úksÞLke yufíkk yLku MkwÆZíkk ykihøt kÍuçkLkk ÷ktçkk þkMkLkfk¤ (1656 Úke 1707)
{kt rAÒkr¼Òk Úkðk ÷køke níke. òufu fux÷kf ykÄktík yLku rðfx ÂMÚkríkyku Aíkkt {w½÷ MkiLÞ nsw
262 EríknkMk
18{kt Mkifk{kt ®nËLke ÂMÚkrík {kuzâw÷ - 2
½ýe {sçkwík ÂMÚkrík{kt níkwt. nðu fux÷ktf hsðkzkt íkÚkk {w½÷Mkwçkk ÃkkuíkkLke òíkLku Mðíktºk ònuh
fhðk ÷køÞk níkk. E.Mk.1707 {kt ykihtøkÍuçkLkk {]íÞwÚke 1761Lkk ÃkkýeÃkíkLkk ºkeòÞwØ (su{kt
yn{Ëþkn yçkËÕ÷eyu {hkXkykuLkku nhkÔÞk níkk) MkwÄe{ktíkku hksfeÞ ykŠÚkf rðfuLÿefhýLkku
sL{ ÚkE [wfÞku níkku. íku{ Aíkkt nMíkf÷k,fk[k{k÷-yLkksLkwt WíÃkkËLk íkÚkk yktíkhhksÞ ÔÞkÃkkh{kt
LkkUÄ
hksfeÞ-÷~fhe MktçktÄkuyu «økkZ «¼kð ÃkkzÞku níkku.
{w½÷ Mkk{úksÞLkwt ÃkíkLk:

ykihtøkÍuçkLkk {]íÞw Ãknu÷kt s {w½÷Mk¥kkLku MÚkkrLkf Mk¥kkyku íkhVÚke Ãkzfkhku {¤ðk þY
ÚkE [wfÞk níkk. Lkðk {w½÷çkkË þkn çknkËwhþkn «Úk{u (1707-12) Mk{kÄkLkfkhe ð÷ý
yÃkLkkðeLku rðÿkuneLku {kVe ykÃke íkÚkk fux÷kf «Ëuþku ykÃÞk. íkuýu sSÞkðuhku LkkçkqË fÞkuo Lknª fu
íkuLku MkgkE Ãkqðof W½hkÔÞku Ãký Lknª. þYykík{kt íkuýu yk{uh (sÞÃkwh) yLku òuÄÃkwh Ãkh rLkÞtºký
÷kËðk «ÞkMk fÞkuo níkku. Ãkhtíkw íkuLkku rðhkuÄ Úkíkkt Wfík hksðeyku MkkÚku Mk{sqíke MkkÄe. íkuLke {hkXkyku
MkkÚkuLke Lkerík Ãký yÄf[he níke. òufu íkuLku Íkx MkhËkh AºkMkk÷ MkkÚku Mk{swíke fhðk{kt MkV¤íkk
MkktÃkze suÚke AºkMkk÷íkuLkk rþ¾ rðhkuÄe yr¼ÞkLk{kt MkkÚku ykÃÞku.
íÞkhçkkË Mk¥kk Ãkh ykðu÷k snktËkh þkn (1712-13) yíÞtík f{òuh Ãkwhðkh ÚkÞku.
íkuLkk ðÍeh swÕVkh ¾kíku íkuLke ðkMíkrðf Mk¥kkyku AeLkðe ÷eÄe níke. ÍwÕVfkhu {wÏÞ hksÃkqík yLku
{hkXk þkMkfku MkkÚku Mk{sqíke fhe ÷eÄe. sSÞkðuhku LkkçkwË fÞkuo yLku rþ¾ku MkkÚku ËçkkýLke Lkerík
yÃkLkkðe. Ãkhtíkw íkuýu fkuE ykŠÚkf MkwÄkhk fÞko Lknª. Auðxu íkuýu ÚkkfeLku ðÍeh yLku {wÏÞçkûkeLke
WÃkkÄe Äkhý fhe [qfu÷k MkiÞË çktÄwyku yçËw÷Õ÷k ¾kLk nwMkiLk yLku y÷e¾kLk çkhnkLkLku rþ¾
rðÿkunku zk{ðk {kxu rLkýkoÞf Awx ykÃke. ytíku (1719 {kt) MkiÞË çktÄwykuyu òuÄÃkwhLkk ySík®Mkn
íkÚkk {hkXk MkuLkkLke {ËË ÷E çkkËþknLku ÃkË¼úü fhðk «ÞíLk fÞkuo.
yk yhMkk{kt MkiÞË çktÄwykuyu VY¾rþÞhLke níÞk fhíkkt fw÷eLkðøko íku{Lke Mkk{u rðÿkun
fÞkuo. íku{Lku MkiÞË ¼kEykuLke ðÄíke síke ðøkLke E»kko Ãký Úkíke níke.íkuÚke MkiÞË¼kEykuyu
VY¾rþÞhLke søÞkyu ykX {kMkLkk xqtfkøkk¤k{kt s ºký ÞwðkLk hksfw{khkuLku rËÕneLke økkËe
MkkUÃke. yk{ktLkk ºkeòyu {wnB{Ë þknLkwt Lkk{ Äkhý fheLku MkiÞË ¼kEykuLkk rLkÞtºký{ktÚke {wfík
Úkðk «ÞkMk fÞkuo. Auðxu rLkÍk{-W÷-{wÕf,r[Lkrf÷[¾kLk yLku {wnB{Ë y{eLk¾kLkLke rºkÃkwxeyu
MkiÞË ¼kEykuLke Mk¥kk LkkçkwË fhe (1720) {wnB{ËþknLkk þkMkLkfk¤ (1719-1748) {kt
MÚkkrLkf hksðeyku yLku y{ehkuLkk ÃkkhMÃkrhf MktçktÄku çkË÷kE [wfÞk níkk.
nðu çkkËþknLke ÂMÚkrík fXÃkqík¤e suðe çkLke [wfe níke. çkkËþknLkk Lkk{u VkusËkh MkrníkLkk
MÚkkrLkf yrÄfkheyku Vh{kLk {kuf÷íkk ÚkÞk níkk. ykihtøkÍuçkLkk ðkhMkku{kt þkne Mk¥kk yLku «ríkck
nðu {kLkk{þu»k ÚkE sðk Ãkk{e níke. snktøkeh þkn Lkk{Lkku íkuLkku W¥khrÄfkhe{kt þkr÷Lkíkk yLku
EríknkMk 263
ðzÃkýLkku y¼kð níkku. VY¾rþÞh yÂMÚkh {kLkrMkfíkkðk¤ku níkku. {wnB{Ë þkn n÷fe yLku
ykhk{r«Þ ð]ríkLkku níkku. nðu çkkËþkn MkkÚkuLkk MktçktÄku Úkfe s «kËurþf ÃkËku Ãkh rLk{ýwtf,çkZíke
yLku Axýe ÚkE þfíke níke. yk{ {w½÷ W¥khkrÄfkheykuLke rLkçko¤íkk yLku yÞkuøÞíkkyu {w½÷Mk¥kkLkwt
ÃkíkLk LkkuíkÞwO.
LkkUÄ
15. 2 «kËurþf hksLkerík yLku hksÞkuLkku WËÞ:

{w½÷Mk¥kkLkk ÃkíkLkçkkË (E.Mk.1700 Úke E.Mk.1850 ËhBÞkLk) ¼khík{kt fux÷ef
«kËurþf hksMk¥kkykuLkku WËÞ Úkðk ÃkkBÞku. su{ktLkku fux÷ktf ËrûkýLkk niÿkçkkË rðMíkkhLkk níkkt.
çkeò fux÷ktf LkkLkfzk hksÞku suðk fu {hkXk,òx yLku rþ¾ ðøkuhu òíkeøkík fu ÄkŠ{f ykÄkhkuLku
÷eÄu WÆ¼ÔÞkt níkkt. E.Mk.1750 {kt MkiÞË yçkËwÕ÷k¾kLkLke søÞkyu {wnB{Ë y{eLk¾k rËÕneLkku
ðÍeh çkLÞku. yuLkk {]íÞw ÃkAe Úkkuzkf Mk{Þ {kxu ykÃkË rLkÍk{-W÷-{wÕfLku Vk¤u økÞwt. E.Mk.1724
{kt y{eLk¾kLkLkku Ãkwºk f{h-WË-ËeLku ðtþÃkhtÃkhkøkík yrÄfkhLku ykøk¤ ÄheLku ðÍehÃkË Ãkh
ÃkkuíkkLkku Ëkðku hsw fÞkuo. niÿkçkkË suðkt hksÞkuLku Lkk{ {kºkLke s fkÞËuMkhíkk òuEíke níke. suLku
ykÄkhu íku çkkËþknLkwt «ríkfkí{f ykrÄÃkíÞ ÂMðfkheLku yu{Lke hksfeÞ {níðkfktûkk Ãkkh Ãkkzðk
níkk. fuLÿLke {w÷½Mk¥kk Äe{u Äe{u ÃkíkLk íkhV yøkúuMkh Úkíkkt ykðe MÚkkrLkf Mk¥kkyku çk¤ðíkh
çkLkíke økE. íkuðk{kt {hkXk Mk¥kkyu rðMíkkhðkËe ð÷ý yÃkLkkðeLku W¥kh¼khík íkhV ykøk¤
ðÄeLku {k¤ðk,økwshkík yLku çkwtËu÷¾tz suðk «Ëuþku Ãkh ÃkkuíkkLke Mk¥kk MÚkkrÃkík fhe ËeÄe.
(1 ) E.Mk.1707 {kt ykihtøkÍuçkLkku ðkhMk fkuý çkLÞku ? íkuýu fE Lkerík yÃkLkkðe ?
............................................................................
(2) MkiÞËçktÄwyku fkuý níkk ? íku{Lke rMkrØyku (fk{økehe) ðýoðku.
............................................................................
(3) niÿkçkkË hksÞLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe ? {w÷½ Ëhçkkh{kt yuLkwt fÞwo MÚkkLk níkw ?
............................................................................
(4) ykihtøkÍuçkLkk {]íÞwçkkË y{ehkuLke ðÄe økÞu÷e Mk¥kk yLku þrfíkLkkt çku fkhýku sýkðku.
............................................................................
(5) E.Mk.1738-39 {kt fÞk ËuþLkk þkMkfu ¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwo ?
............................................................................
15. 3. {hkXk Mk¥kk:
{w½÷Mk¥kkLkk ÷ktçkk þkMkLkfk¤Lkk ytrík{ íkçkffk{kt su yuf{kºk {níðÃkwýo Mk¥kkLkku WËÞ
ÚkÞku íku {hkXk Mk¥kk níke. {hkXk ÞkuØkykuLkk «{w¾fw¤ ¼kUMk÷u{ktÚke rþðkS Ërûký ¼khíkLke
264 EríknkMk
hksLkerík{kt yuf {níðÃkwýo Mk¥kk íkhefu W¼he ykÔÞk níkk. òufu rþðkS suðwt MkË¼køÞ íku{Lkk
Ãkwºk íkÚkk íkuLkk ¼kEykuLku {éÞw Lknª (¾kMk fheLku Mkt¼kS íkÚkk íkuLkk LkkLkk ¼kE hkòhk{Lku) yuf
ð¾íku íkku yuðwt ÷køkðk {ktzÞwt níkwt fu ðhkXkMk¥kkLkwt nðu ÃkíkLk ÚkE sþu. Ãkhtíkw 18 {kt MkifkLkk «kht¼u
ykðu÷kt ÃkrhðíkoLkkuyu yk ÂMÚkríkLku çkË÷e Lkkt¾e. íku {kxu {wÏÞíðu þknwLkwt þkMkLk sðkçkËkh níkw su
LkkUÄ
1708 {kt hkòhk{Lkku ðkhMkËkh çkLke Mk¥kk Ãkh ykÔÞku níkku. yk þknwyu [kh ËkÞfk (1749)
MkwÄe hksÞ Mkt¼kéÞwt. yk Mk{Þu r[íkÃkkðLk økkuºkLkk çkúkñý{tºkeykuLkwt ¼khu ð[oMð níkwt. yk {tºkeyku
Äe{u Äe{u {nkhk»xÙLke hksLkerík Ãkh AðkE økÞk yLku ¼kUMk÷u þkMkfku þrfíkrnLk Úkíkk økÞk. ykðk
{tºkeyku ÃkifeLkk yuf çkk÷kS rðïLkkÚku Mkki«Úk{ Ãkuïk íkhefu {hkXk Mk¥kk nMíkøkík fhe. íku{ýu
þYykík{kt þknwLku Mk¥kk MÚkkÃkðk{kt Äýe {ËË fhe çkk÷kS rðïLkkÚkLkk W¥khkrÄfkhe çkkShkð
«Úk{u (1720-40) {hkXk þkMkfkuÚke Ãký ðÄw MkkY þkMkLk fÞwO. íku{ýu {w½÷ «Ëuþku{ktÚke Lkkýkt
W½hkððkLke «ÚkkLku [kiÚk yLku MkhËuþ {w¾e yuðwt Lkk{ ykÃÞwt. Ãkuïkykuyu íku{Lkk hksÞþkMkLk{kt
½ýk çkÄk þçËku yLku ÔÞðMÚkk VkhMke¼k»kkLku ykÄkhu økkuXðe. íku {w½÷ {hkXkLke yrðhík [k÷íke
{nuMkw÷ «Úkk Ëþkoðu Au.
{hkXk hksÞMkt½:
þknwLkk þkMkLkfk¤{kt fux÷ktf þrfíkþk¤e {hkXk «Ëuþku íkuLke Mk¥kk Lke[u níkk. Ãkuïk
çkk÷kS rðïLkkÚku ytøkúuS þk¾kLkk ðneðxefíkkoykuLke {ËËÚke fku÷kçkk íkÚkk yLÞ Ãkrù{ íkxku
ÃkhLke Lkkifkþrfík Ãkh rLkÞtºký ÄhkÔÞwt. yk Lkkifk fkV÷ku {kºk {wtçkE ¾kíku MÚkÃkkÞu÷ Lkðe ytøkúuS
Mk¥kk {kxu s Ãký økkuðk,rËð,Ë{ý ðøkuhu{kt ÃkkuxwoøkeÍku {kxu Ãký ¾íkhkYÃk çkLke økE. çkeS çkksw
{hkXk Mk¥kkLkk fuLÿ (Ãkqýu) Úke Ëwh {hkXk «ð]ríkLkk fw÷ [kh ykÄkh MÚkt¼ku rðfMÞk. suLkkt LkkøkÃkwh-
fkuÕnkÃkwh ¾kíku ¼kUMk÷u, økwshkík{kt MkkiÚke {níðÃkwýo Mk¥kk yuðk ðzkuËhk{kt økkÞfðkz,ELËkuh-
¼kuÃkk÷{kt nkuÕfh yLku øðkr÷Þh{ktLke ®MkrÄÞk Mk¥kkLku økýkðe þfkÞ.íku{Lkk rð»ku nðu Úkkuzwtf rðþu»k
òýeyu.
LkkøkÃkwhLkk ¼kUMk÷u
LkkøkÃkwhLkk ¼kUMk÷u MkíkkhkLkwt ykrÄÃkíÞ nt{uþkt ÂMðfkhíke ykðe níke. sÞkhu fkuÕnkÃkwh
ðøkuhu ÃkkuíkkLku MkíkkhkLkk þkMkfkuLke Mk{fûk {kLkíkk níkk. LkkøkÃkwhLkk yk ¼kUMk÷u Ãkrhðkh{kt h½wS
¼kUMk÷u (1727-55) Lku çktøkk¤-rçknkhLke Mk¥kk{kt rðMíkhý {kxuLkku Þþ ykÃkðk{kt ykðíkku níkku.
íku{Lkk ðkhMkËkhku skLkkuS,MkkçkkS yLku {wÄkS ðøkuhuLku Mkíkkhk þkMkfku MkkÚkuLkk MktçktÄku{kt ðÄ½x
Úkíke hne.
ðzkuËhkLkk økkÞfðkz:
økkÞzðkzLke nÂMíkLke LkkUÄ ¾kMk fheLku E.Mk.1720 {kt s ÷uuðkE. þYykík{kt íkuyku
{kºk ¼kuutMk÷u yLku ËçkkÄu ÃkrhðkhLku «íÞ AwÃkkzku níkk Ãkhtíkw þknwLkk {]íÞwçkkË økkÞfðkzLke ÂMÚkrík
EríknkMk 265
MkwÄhe. E.Mk.1750 çkkË økwshkíkLkk yuf {kuxk¼køk (ðzkuËhk) Ãkh Ãkuïkyu íku{Lke Mk¥kkLku {kLÞíkk
ykÃke. E.Mk.1752 {kt {w½÷ Mk¥kkLku y{ËkðkË Akuzðwt Ãkzíkkt økkÞfðkzLkwt {níð ðæÞwt. íku{ýu
ÃkkuíkkLke hksÄkLke ðzkuËhk {wfk{u MÚkkÃkeLku íÞktLkk ÔÞkÃkkh-hkuÍkh Ãkh Ãkqhíkwt æÞkLku fuLÿeík fÞwO.
Ëk{kS økkÞfðkzLkk {]íÞw (1768) çkkË økkÞfðkz Mk¥kk çk¤ðíkh çkLke. Ëk{kSLkk ytrík{
LkkUÄ
ðkhMkËkh V¥kun®Mkn hkð (1771-89) Lkk ËkÞfk{kt yu{ýu rçkúxeþ EMx EÂLzÞk ftÃkLke MkkÚku
Mk{sqíke fhe. íkuLke ÄehuÄehu rçkúxeþhkuLkku íÞktLkku nMíkûkuÃk ðÄe økÞku. E.Mk.1800 MkwÄe{kt íkku ÃkuïkykuLku
çkË÷u ðzkuËhkLkk ðkhMkËkh Lkffe fhðkLkwt fk{ ytøkúuòuLku nMíkf ykðe økÞwt. Auðxu 19 {kt MkifkÚke
íkku ðzkuËhk rçkúrxþhkuLkwt yrÄLkMÞ (¾zeÞwt) hksÞ çkLke sðk ÃkkBÞwt.
ELËkuhLkk nkuÕfh:
nkuÕfh Mk¥kkÄeþkuLkwt ÃkË yLku Mk{]rØ LkkUÄÃkkºk níke. þY{kt íku{Lke ÃkkMku hksfeÞ Mk¥kk
rðþu»k Lk níke. òufu (1730 MkwÄe{kt) {Õnkhhkð fkuÕfhu ÃkkuíkkLke ÂMÚkrík ½ýe {sçkwík fhe ËeÄe
níke. íku{Lke [kuÚkkLLke W½hkýe ½ýku {kuxku ¼køk {k¤ðk,Ãkwðo økwshkík yLku ¾kLkËuþÚke ykðíkku
níkku. íku{ýu #Ëkuh{kt ÃkkuíkkLke Mk¥kk ÂMÚkh fhe íkuLku yuf ÔÞkÃkkhe {Úkf íkhefu rðfMkkÔÞwt. íku ÃkAe
rçkúxeþhkuLkku nMíkûkuÃk ðÄe sðk ÃkkBÞku. íÞkhçkkË íkuLke rðÄðk ÃkwºkðÄw ynÕÞkçkkE nMíkf Mk¥kk
síkkt E.Mk.176Ãk Úke 1794 MkwÄe{kt nkuÕfh Mk¥kkLku ©uc økkihð «ËkLk fÞwO. Ãkhtíkw íkuLkk ðkhMkËkhku
®MkrÄÞk Mk¥kkLkk W¥khkrÄfkheykuLke çkhkuçkhe fhðk Mkûk{ çkLke þfÞk Lknª.
¼khík
{hkXk hksÞMkt½
Lkfþku 15.1. {hkXk hksÞMkt½
266 EríknkMk
øðkr÷ÞhLkk ®MkrÄÞk :
ÃkkýeÃkíkLkk ºkeòÞwØ (1701) Úke ®MkrÄÞk ðtþ ®nËLke hksLkerík{kt ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk çkLkkðe
÷eÄwt níkwt. nkuÕfh ðtþLke {kVf íkuyku Ãký {æÞ®nË{kt ÃkkuíkkLke Mk¥kk Ähkðíkk níkk. þYykík{kt
WßsiLk yLku íÞkhçkkË (18 {kt MkifkLkk W¥khkÄoçkkË) øðkr÷Þh {kt {nkzS ®MkrÄÞkLkk ÷ktçkk LkkUÄ
þkMkLkfk¤ (1761-94) Lk ÷e¼u ®MkrÄÞk ðtþ yuf {sçkwík yLku MktøkrXík Mk¥kk íkhefu
W¼Þkuoníkku.
{nkzS ®MkrÄÞk Lkðkt ÃkrhðíkoLkku ÷kðLkkh íkÚkk fwþ¤ rðneðxfíkko Mkkrçkík ÚkÞk. íku{ýu
ÃkkuíkkLke Mkuðkyku{kt fux÷kÞ ÞwhkuÃkeÞLk MkirLkfkuLku rLkBÞk níkk. E.Mk.1770 ÃkAe íku{Lke Mk¥kk
yLku þrfík{kt ¼khu ðÄkhku Úkíkkt íkuyku yV½kLk ykkuh{ýÚke Lkçk¤k Ãkzu÷k ÃkkuíkkLkk Mkk{úksÞLkku
rðMíkkh fhðk{kt MkV¤ hnÞkt. íku{ Aíkkt EMx #ÂLzÞk ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLk MkkÚkuLkk MktçktÄku{kt
íkuyku nt{uþk Mkkð[uíke hk¾íkk níkk. Ãkuïk LkkLkk VzLkðeMk (Ãkwýu) MkkÚkuLkk íku{Lkk MktçktÄku Ãký
çkøkze [wfÞk níkk. ð¤e íku{Lkk rLkçko¤ ðkhMkËkhku su{ fu Ëki÷íkhkð ®MkÄÞk (1794-1827)
ytøkúuòuyu nhkðeLku W¥kh-Ërûký ®nËLkk ®MkrÄÞk «Ëuþku ytøkúuòu nMíkf fhðk (E.Mk.1803)
{sçkwh çkLÞk níkk.
{nkzS ®MkrÄÞkLkk Mk{Þøkk¤k MkwÄe {w½÷ Mk¥kkLkk rð½xLk fu ÃkíkLkçkkË Ãký íkuLkk «¼kð
sýkE ykðíkku níkku. Ëk.ík. øðkr÷ÞkLku ytøkúuòuÚke {wfík fhkðe ÷eÄk ÃkAe {nkzSyu {w½÷
rLkÞtºkýku íkÚkk rðþu»kkrÄfkheLku {kLÞ hkÏÞk níkk. sÞkhu 18 {kt Mkifk{kt {w½÷ «¼wíð Ãkwýoík:
ÂMðfkhLkkhkt hksÞku ¼køÞu s òuðk {¤íkkt.
(1 ) {w½÷ðtþLkk ÃkíkLk xkýu W¼hu÷e yuf{kºk Mk¥kk ytøku LkkUÄ ÷¾ku.

............................................................................
(2 ) {hkXk þkMkLk{kt Ãkuïk fkuLku fnuðkíkk ? E.Mk.1720 Úke 40 ðå[uLkk Mk¥kkYZ ÃkuïkykuLkkt
Lkk{ ykÃkku.
............................................................................
(3 ) {hkXkykuLkk MktË¼uo{kt [kiÚk yLku MkhËuþ {w¾eLkku yÚko MÃkü fhku.
............................................................................
(4 ) ®nËLkk Ãkrù{íkxu ykðu÷kt {wÏÞ {wÏÞ ÃkkuxwoøkeÍ ÔÞkÃkkhe {Úkfku sýkðku.
............................................................................
EríknkMk 267
(5 ) {hkXk hksÞMkt½Lkk rðrðÄ hksÞðtþku íkÚkk íku{ktLkk fkuýu fÞk rðMíkkh{kt hksÞ fÞwo íku LkkUÄku.
............................................................................
(6 ) ynÕÞkçkkE nkuÕfh fkuý níkkt ? íku{Lke {wÏÞ {wÏÞ rMkrØyku ðýoðku.
............................................................................
LkkUÄ
15. 4 çktøkk¤Lkk Lkðkçk:

ykihøt kÍuçkLkk þkMkLkfk¤{kt ËeðkLk ÃkËu çkuX÷
u k {wþeoË fr÷¾kLku fuLÿeÞ Mk¥kkLke rLkçko¤íkkLkku
økuh÷k¼ WXkðeLku ÃkkuíkkLku Mðíktºk þkMkf ònuh fÞkuo níkku. òufu íku {w½÷ ËhçkkhLku rLkÞr{íkÃkýu
íkuLkku ¼køk {kuf÷íkku níkku. íkuLku nxkðeLku íÞkhçkkË çktøkk¤Lkk Lkðkçk ÃkËu ykðu÷k y÷e ðhËe ¾kLku
(1739) ÃkkuíkkLku yLku þktíke ò¤ðe hk¾e. Ãkhtíkw íku ytøkúuse Lkeríkyku yLku ËkLkík yku¤¾e þfÞku
Lknª {kxu ÷~fhe íkiÞkheyku{kt Ze÷kþ hk¾e. íÞkhçkkË (1756-57) íkuLkku Ë¥kf Ãkwºk rMkhkÍ-WÆ-
Ëki÷k Mk¥kk Ãkh ykÔÞku. íkuLke MkkÚku Ã÷kMkeLkwt ÞwØ (swLk 1757) Úkíkkt þY{kt çktøkk¤ yLku íÞkhçkkË
¢{þ {kuxk¼køkLkk ®nË Ãkh rçkúxeþ Mk¥kk MÚkÃkkE.
15. 5 yðÄLkk Lkðkçk:

rLkçko¤ fuLÿeÞ {w½÷ Mk¥kkyu yðÄLkk Lkðkçk MkkËík-¾kLk-çkwhnkLk-W÷-{wÕfLke
{níðkfktûkkyku òøk]ík fhe ËeÄe níke. E.Mk.1739 {kt íkuLkk {]íÞw Ãknu÷kt íkuýu Mkkhe yuðe MÚkkrLkf
Mk¥kk MðnMíkktf fhðk WÃkhktík ykÃkËðtþ ÃkhtÃkhkøkíkLkwt çkLkkðe ËeÄwt. íkuLkk W¥khkrÄfkheyku suðk fu
MkVËhstøk yLku yMkV-W-Ëki÷kyu {kºk W¥kh¼khíkeÞ hksLkerík{kt ÃkkuíkkLke ¼qr{fk rLk¼kðe yux÷wt
s Lknª Ãký rþÕÃk-MÚkkÃkíÞ,f÷k yLku MkkrníÞ suðk fu fux÷ktf ûkuºkku{kt rËÕneLkwt nheV Ãký çkLke
sðk ÃkkBÞwt. íÞktLkk E{k{ðkzk suðkt MÚkkÃkíÞku{kt MÚkkrLkf MÚkkÃkíÞf÷kLke Í÷f òuðk {¤u Au.
ykðks MkktMf]ríkf Mk{LðÞ{ktÚke fÚkf Lk]íÞf÷k þi÷eLkku WÆ¼ð ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au.
15. 6 ÃktòçkLkk rþ¾:

{w½÷ þkMkfkuyu çktËk çknkËwhLkk Lkuík]íð{kt yuføkík ÚkÞu÷e rþ¾ «òLkwt Ë{Lk fÞwO. íku{Lkk
rðÿkunkuLku Ëçkkðe þfÞk Lknª. E.Mk.1720 Úke 30 ËhBÞkLk y{]íkMkh rþ¾kuLkk {]ÏÞ Ä{oMÚkkLk
yLku rðÿkune {Úkf íkhefu òýeíkwt çkLÞwt. íÞkhçkkË (1770 MkwÄe{kt) íkku yn{Ë þknLkk ðtþòuyu
60 sux÷k rþ¾ MkhËkhku MkkÚku MktrÄ-Mk{kÄkLk fhe ÷uíkkt Lkk¼k yLku ÃkrxÞk÷k suðkt fux÷ktf rþ¾
hksÞku íkku {wÏÞ rçkúrxþ ykrÄLkMÚk hksÞku íkhefu òýeíkku çkLÞkt.
Wfík rþ¾ þkMkfkuyu {w½÷ çkkËþknku îkhk yÃkLkkððk{kt ykðu÷e ðneðxe ÔÞðMÚkkLku
yÃkLkkðeLku [k÷w ÷k¾e.ykðk yuf rþ¾ þkMkf [Zík®Mkn Mkwfuh [rfÞkLkk Ãkkiºk hkò htSík®Mknu
268 EríknkMk
xwtf Mk{Þ{kt yuf LkkLkfze òøkeh{ktÚke {kuxwt rþ¾ Mkk{úksÞ W¼wt fÞwO. hýSík®MknLkk «¼kð
Lke[uLkwt þe¾ Mkk{úksÞ 1799 Úke 1839 MkwÄe [k÷íktw hnÞwt. yk Mk{Þ ËhBÞkLk rçkúxeþ EMx
EÂLzÞk ftÃkLkeLkku «¼kð Ëuþ¼h{kt ðÄe hnÞku nkuðkÚke íku{Lke Lksh Ãktòçk Ãkh nkuÞ íku Mðk¼krðf
çkkçkík níke.
LkkUÄ
{nkhkò hýSík®MknLkk Mk¥kk «¼kðLkwt MkkiÚke {níðÃkwýo fkhý íku{Lkwt «çk¤
ÔÞrfíkíð,Wíf]»x ÷~fheçk¤ íkÚkk ÞwhkuÃkeÞ ÷~fhe íkk÷e{ íkÚkk ðkhMkk{kt {¤u÷kt W¥k{ ÷~fhe
LÞwnkí{f MÚk¤ku ÃkhLkwt íku{Lkwt ykrÄÃkíÞ níkwt. {nkhkò hýSík®MknLkk þkMkLkfk¤{kt rþ¾ku yLku
{w½÷ku ðå[uLkku Mkt½»ko Ãkhkfkckyu ÃknkUåÞku níkku. hýSík®Mknu íkífk÷eLk ®nËLkk yuf yøkúøkÛÞ
ÔÞkÃkkhe {Úkf Mkuðk ÷knkuhLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe níke. yu WÃkhktík hksÞLke ykðf{kt
ðÄkhku fhðk {kxu yu{ýu r{êw,yLkks íkÚkk fkÂ~{he ð†kuLkk ÔÞkÃkkh Ãkh yufkrÄfkh MÚkkrÃkík fÞkuo
níkku. ykðkt ykðf{kt MkkÄLkku Úkfe s yu{ýu 40,000 Lkwt yïË¤ W¼wt fhe Mk{økú ÃktòçkLku yuf
{sçkwík hksÞ íkÚkk ÃkkuíkkLkk {kxu Ãktòçk fuMkhe (ÃktòLkku ®Mkn) yuðtw rçkYË nktMk÷ fÞwo níkw.t E.Mk.1809
Úke 1839 Lkkt ð»kkuo ËhBÞkLk ÃktòçkLkk ykLkhfuMkheÚke ytøkúuòu yLku yV½kLkku Mkrník {kuxe{kuxe
÷~fhe Mk¥kkyku zhíke níke. Auðxu íku{Lkk yðMkkLk (1839) çkkË «Úk{ yLku rîíkeÞ rþ¾ rðøkún
(E.Mk.1842yLku 1848) Lkk çnkLkk Lke[u ytøkúuòuyu yk Mke{kðíkeo yLku ÔÞwnkí{f ÷~fhe MÚkkLk
Ähkðíkk ÃktòçkLku MðnMíkf fheLku ïkMk ÷eÄku.
15. 7 sÞÃkwh yLku yLÞ hksÃkqík hksÞku:
Ãkwðeo hksÃkwíkkLkkLkwt yk{uh (ðíko{kLk hksMÚkkLkLkwt sÞÃkwh) fAðknkfw¤Lkk hksðeykuLkwt
hksÞ níkwt. 18 {kt MkifkLku «kht¼u íÞktLkk hksðe MkðkE sÞ®MknLke þrfík yLku Mk¥kk [khu çkksw
rðMíkhe [wfe níke. yk {kxu íku{ýu WXkðu÷kt fË{ suðk fu (1) ÃkkuíkkLku nMíkf yuðe òøkehkuLke
MkwÞkuøÞ ÔÞðMÚkk yLku (2) MÚkkÞe {nuMkw÷e ÔÞðMÚkkLku {wÏÞíðuu sðkçkËkh økýkðe þfkÞ. Ãkrhýk{u
E.Mk.1743 {kt íkuLkk yðMkkLk MkwÄe{kt íkku íku yuf þrfíkþk¤e hksÞ çkLke [wfÞw nkuðkÚke hkò
sÞ®MknLkk Lkk{ ÃkhÚke yk{uhLkwt Lkk{ sÞÃkwh hk¾ðk{kt ykÔÞwt.
yk Mk{ÞLkk hksÃkqíkkLkkLkkt {kuxk¼køkLkkt hsðkzkt yktíkrhf rð¾ðkË,E»kko yLku Mkt½»kkuo{kt
yxðkÞu÷kt níkkt. íkuLkk Ëüktík íkhefu {khðkz hkò ySík®MknLke yu{Lkk Ãkwºk fhu÷e níÞkLku xktfe
þfkÞ. E.Mk.1750 {kt ¼híkÃkwhLkk òx hksðe Mkwhs{÷u hkò sÞ®MknLke {kVf {w½÷ku îkhk
MkwÄkhðk{kt ykðu÷e {nuMkw÷e «ÚkkLku ÃkkuíkkLkk hksÞ{kt y{÷e çkLkkðe. ð¤e {hkXkyku îkhk ðÄíkk
síkk ÃkzfkhkuLku yLkw÷ûkeLku xwtfkøkk¤kLke {nuMkw÷ W½hkýe y{÷{kt {wfðk{kt ykðe. E.Mk.1750
Úke 60 Lkk ËkÞf{kt Ãkzu÷k Ëw»fk¤u ¾uíkeLku ¼khu Vxfku ÃknkU[kzíkk.18 {kt MkifkLkk W¥khkÄo{kt sÞÃkwhLkwt
hksÞ ÃkíkLk íkhV yøkúuMkh ÚkÞwt. Ãkrhýk{u íku {nkzS ®MkrÄÞk {kxu yuf {níðÃkwýo ÷ûÞ çkLke sðk
ÃkkBÞwt.
EríknkMk 269
{hkXk Mk¥kkLku çkkË fhíkkt WÃkhkufík ík{k{ hsðkzk s{eLk yLku {nuMkw÷e ÔÞðMÚkk MkkÚku
òuzkÞu÷kt níkkt. yuLkku yÚko yu{ LkÚke fu íÞkt ÔÞkÃkkh-ðkrýsÞLke fkuE s «ð]rík Úkíke Lk níke. Ãktòçk
fuMkhe hýSík®MknLkwt þkMkLk íkku {wÏÞíðu ÔÞkÃkkrhf «ð]ríkyku WÃkh s rLk¼oh níkwt. òufu Mkk{wrÿf
ÔÞkÃkkhLku Lknª ÃknkU[e þfðkLke íku{Lke {ÞoËkLku ÷eÄu íkuyku ykøk¤ ðÄe þfÞkt Lknª. sÞkhu yk
LkkUÄ
Mk{Þu Mkk{wrÿf ÔÞkÃkkh{kt ËrhÞkE hkýeLkwt rçkYË Ähkðíkwt rçkúxLk yLku íkuLke EMx #zeÞk ftÃkLke íku{kt
yøkúuMkh hne.
15. 8 Ërûký ¼khík{kt hksLkerík:
WÃkhkufík ¼khíkeÞ hksÞku-«Ëuþku WÃkhktík íkuLkkÚke Mkkð y÷øk yuðkt ËrûkýLkkt hksÞku
suðk fu ºkkðýfkuh (fuh¤) Lkk hksðe {kíkoz ð{ko íku{s {iMkqhLkk þkMkf niËhy÷e íkÚkk xeÃkq
MkwÕíkkLk ðøkuhuyu ÃkkuíkkLke ykŠÚkf ÂMÚkrík {sçkwík fhðk ËrhÞkE çktËhkuLkku WÃkÞkuøk fÞkuo.
WÃkhkufík hksÞkuLke nÞkíke 18 {kt MkifkLkk W¥khkÄo{kt s LkkUÄÃkkºk çkLke. yu Ãknu÷kt íkuLkk
WÃkh {wÂM÷{ þkMkfkuLke Mk¥kk níke. E.Mk.1680 Úke 1700 ËhBÞkLk ykðu÷e çkeS ÷nuh{kt
fux÷kf Lkðk hkòyku{kt W{uhkÞk. íku{ktLkk ½ýk çkÄkyu ÃkkuíkkLku {w½÷ þkMkfkuLkk ¾trzÞk (yÄeLkMÚk)
hksðe økýeLku íkuLku ¾tzkýe hksÞLke ykðfLkku [kuffMk ¼køk ykÃkðe [k÷w hk¾e. yk{ktLkk fux÷kfu
Lkðkçk ÃkË Äkhý fÞwO. su{fu çkk÷k½kxLkk fu W¥kh fýkoxfLkk yçËw÷ hMkq÷¾kLk ðøkuhu yk{ktÚke
fux÷kf íkku hksfeÞ heíku ½ýk «¼kðþk¤e níkk. su{fu rLkÍk{-W÷-{wÕf yLku ykfkuoxLkk MkËwÕÕ¾kLk
E.Mk.1740 MkwÄe rLkÍk{-W÷-{wÕÞ niÿkçkkË ¾kíku {sçkwík ÂMÚkrík {u¤ðe ÷eÄe níke. yus heíku
ykfkuxoLkk Lkðkçku Ãký ¾kMke {sçkwíkkE LkkUÄkðe níke. E.Mk.1740-50 Lkk ðkhMkk rðøkúnLku fkhýu
ykfkuoxLkk LkðkçkLku ytøòu MkkÚku Mk{swíke fhðe Ãkze. yu yhMkk (1750) {kt niÿkçkkËLkk MÚkkÃkf
yuðk rLkÍk{-W÷-{q÷fLkwt {]íÞw Úkíkkt niÿkçkkË Ãký ÃkíkLk íkhV ykøk¤ ðæÞwt. ykðk Mktòuøkku{kt
hksfks{kt ÔÞkÃkkhLkwt «¼wíð Ãký ½ýwt MktðuËLkþe÷ çkLke sðk ÃkkBÞwt níkwt.
ºkkðýfku hksÞ:
{hkXk þkMkf {kíkoz ð{ko (1729-58) yu ðuLkkË (ºkkðýfkuh) fuh¤ hksÞLkk Mkt[k÷Lk{kt
ºký rMkØktíkkuLkku y{÷ fÞkuo. su{kt (1) 50,000 MkirLkfkuðk¤k ðkMíkrðf ÷~fhLkwt økXLk (2) LkiÞh
suðk fwr÷Lk ðøkkuo fu su{Lkk Ãkh hksÞLku ÷~fh {kxu ykÄkh hk¾ðku Ãkzíkku níkku. íkuLkk Ãkh rLkÞtºký
yLku (3) ºkkðýfkuh hksÞLke W¥khe Mke{kyu rfÕ÷uçktÄe fhðe. yk þkMkfu MkeheÞkLkk ÔÞkÃkkheykuLku
«kuíMkknLk ÃkwYt ÃkkzeLku ÔÞkÃkkh ÃkhLkk ÞwhkuÃkLkk yufkrÄfkhLku ykuAku fhðk «ÞkMk fÞkuo. ynªLkk
WíÃkkËLk{ktLke {wÏÞíðu {he (fk÷er{[o) MkrníkLkk ½ýk {Mkk÷k yLku yLÞ [eòuLkk ÔÞkÃkkh Ãkh
hksÞLkku yufkrÄfkh níkku. hkò {kíkoz ð{koLkk W¥khkrÄfkhe hk{ ð{koyu ÃkkuíkkLkk ¾íkhLkkf nheV
{iMkwh hksÞLku {sçkwík heíku Mkk{Lkku fÞkuo.
{iMkqh hksÞ:
ðrnÞkh ðtþe hksðeyku suðk fu fktÚkehðkLk hMkkhkò íkÚkk r[ffk ËuðkhkòLkk ykrÄÃkíÞ
270 EríknkMk
Lke[u {iMkwh yuf {sçkwík hksÞ íkhefu ykøk¤ ykÔÞwt. {iMkqh hksÞ s{eLkÚke òuzkÞu÷ nkuðkÚke íku
íkuLke ÷~fhe MknkÞ Ãkqðo ¼khíkeÞ çktËhku îkhk Ãkwhe fhðk{kt ykðíke níke. yk{ktLkkt {kuxk¼køkLkkt
çktËhku EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLku nMíkf nkuðkÚke {iMkwhLke ÂMÚkrík Lkkswf çkLke. E.Mk.1760 çkkË yk
ÂMÚkrík{kt VuhVkh fhðkLkk «ÞkMk nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk. ðrËÞkh þkMkfkuLke rLkçko¤íkkLku ÷eÄu niËhy÷e
LkkUÄ
çk¤ð¥kh çkLkíkku økÞku. íkuýu yLku íkuLkk ÃkAe íkuLkk Ãkwºk xeÃkw MkÕíkkLku (E.Mk.1782 MkwÄe) {iMkwh
hksÞLku MkwøkrXík fhðk «ÞkMk fÞkuo yLku ÃkkuíkkLkwt ð[oMð rðMíkkÞwo. rÃkíkk niËhLke {kVf xeÃkqLke
{níðkfktûkkyku ½ýe W[e níke. yk yøkkW íkuýu {w½÷ ykrÄÃkíÞ VøkkðeLku Mðíktºk Úkðk{kt MkV¤íkk
{u¤ðe nkuðkÚke íku ftÃkLke Mkhfkh MkkÚku Ãký çkkÚk ¼ezðk íkiÞkh ÚkÞku MkkÚku MkkÚku Ãkku÷eøkh yLku MÚkkrLkf
[kuh - ÷qtxkhkyku Ãkh rLkÞtºký ÷kËðk{kt Ãký íkuLku MkV¤íkk {¤e. E.Mk.1770 MkwÄe{kt íkku yk {iMkwh
hksÞ Mkk{u EMx EÂLzÞk ftÃkLke suðk rðfx ÷~fh MkkÚku çkkÚk ¼ezðkLkku Mk{Þ ykðe økÞku. yk
EMx EÂLzÞk ftÃkLke Mkhfkhu s {iMkqhLku ¼khíkLkk Ãkqðo íkhVLkk çktËh-fkuhku{tz÷ íkhV ykøk¤ ðÄíkkt
hkufeLku Auðxu (E.Mk.1799 MkwÄe{kt íkku) xeÃkqLku nhkðe {iMkqh nzÃk fhe ÷eÄwt.
(1 ) fkuLkk yk©Þu yLku fÞk «Ëuþ{kt fÚkf Lk]íÞf÷kLkku rðfkMk ÚkÞku ?

............................................................................
(2 ) E.Mk.1757 Lkk Ã÷kMkeLkk ÞwØLkwt {níð sýkðku.
............................................................................
(3 ) Ãktòçk fuMkhe hýSík®Mkn Ãkh LkkUÄ ÷¾ku.
............................................................................
(4 ) EMx EÂLzÞk ftÃkLke MkkÚku ÞwØ fhLkkh {iMkqhLkk MkwÕíkkLkLkwt Lkk{ ykÃke íkuLkku {w~fu÷eykuLke
[[ko fhku.
............................................................................
15.9. 18 {kt MkifkLkk ®nËLke yÚkoÔÞðMÚkk:

18 {kt MkifkLkwt ®nË ÃkkuíkkLkk ¼qíkfk¤ fu ¼rð»Þfk¤ suðk ¼ÔÞ Ëu¾kÞ fhe þfÞwt Lk níkwt.
yk Mk{Þøkk¤k {kuxu¼køku hksfeÞ yrLkrùíkíkkyku yLku yhksfíkkÚke ¼hÃkwh níkku. yðkhLkðkh
Úkíkkt rðËuþe yk¢{ýku,ÞwØku yLku rðÿkunkuLku ÷eÄu ÷kufkuLkwt SðLk {w~fu÷eykuÚke ¼hÃkqh çkLke økÞwt
níkwt. ®Mk[kE {kxuLkk †kuík(s¤kþÞku) Ãkþw½Lk,MktÃkr¥kLke ÷qtx,«ò ÃkhðLkk yíÞk[kh-
EríknkMk 271
çk¤kífkh,sçkhËMíkeÚke Ä{oÃkrhðíkoLk yLku MÚk¤ktíkhyu yk Mk{ÞLke MkðoMkk{kLÞ ½xLkkyku níke.
Ãkrhýk{u íkífk÷eLk ®nËLke ykŠÚkf ÂMÚkrík fÚk¤e sðk Ãkk{e níke.
rËÕneLke ðkík fheyu íkku 18 {ku Mkifk íkuLkk {kxu ytÄfkhÞwøk níkku. LkkrËhþkn,yn{Ëþkn
íkÚkk hkurn÷k (1761-71) yk¢{ýkuLku ÷eÄu rËÕneLke ¼khu yðËþk ÚkE økE níke. yk ÃkqðoLkk
LkkUÄ
¼khíkLkk fkuE rºkðuLÿ{,Ãkwýu fu Ãkxýk suðk «ËuþkuLku ¼køÞu s ykðe {w~fu÷eyku ðuXðe Ãkze níke.
yk Þwøk{kt hksfeÞ rðfuLÿefhý ÚkðkLku fkhýu {kuxkt ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkku ykÔÞkt. òufu ËuþLkk yLÞ
¼køkku{kt ÂMÚkrík yufMkh¾e Lk níke.
íkfMke{Lkk yktfzkLku ykÄkhu ykELk-yu-yfçkheLku {w÷ðeyu íkku MkkV sýkÞ Au fu íkífk÷eLk
®nË{kt f]r»k ÞkuøÞ ¼qr{ fu ®Mk[kELkku y¼kð Lk níkku Ãkhtíkw hksfeÞ ÂMÚkhíkk yLku þktríkLkku ¾kMk
y¼kð níkku. íkuÚke ¾uíkeLke çkËnk÷e Úkíkkt [esðMíkwykuLkk ¼kð-íkk÷{kt ðÄ-½x ÚkÞk fhkðe.
E.Mk.1702 Úke 1704 Lkk {æÞ¼khíkLkk ¼khu Ëw»fk¤ Aíkkt 18 {kt MkifkLkk «khtr¼f
Mkkík ËkÞfkyku{kt ¼khík ¼q¾{hkLkku ¼kuøk çkLkðkÚke çkåÞwt níkwt.sÞkhu E.Mk.1770 Lkk çktøkk¤Lkk
Ëw»fk¤{kt ÷øk¼øk yzÄk WÃkhktíkLke ðMíkeyu «ký økw{kÔÞku níkk. íÞkhçkkË 1783 {kt W¥kh
¼khíku ykðku Ëw»fk¤ ðuXÞku níkku. yk{ 18 {kt Mkifk{kt ðMíke,WíÃkkËLk,®f{ík Xhkðu÷ {swhe
ðøkuhu Ãkh íkuLkku «¼kð ÃkzÞku.íku{ Aíkkt (ykðe ÂMÚkrík{kt) Ãký yLkks,ð† íkÚkk ÃkþwykuLkk Mk{]Ø
ÔÞkÃkkhu yktíkh hksÞ ÔÞkÃkkhLku LkwfþkLk ÃknkU[kzÞwt Lk níkwt. 18 {kt MkifkLkk W¥khkÄo{kt {iMkqh hksÞu
s{eLkËkhku yLku {æÞMÚkeyku rLkÞtºkýku ÷kËíkkt Ãkøk÷kt ÷eÄkt Ãkhtíkw ©r{fkuLku íku{ktÚke {wrfík ykÃke.
E.Mk.1720 {kt økwshkíkLkk rðÏÞkík çktËhu íkuLke ¼ÔÞíkk økw{kðe ËeÄe níke. íku{ Aíkkt 18 {kt
MkifkLkk ytík MkwÄe{ktíkku Ãkrù{e íkÚkk ËrûkýÃkqðeo yurþÞk yu{ çktLku rðMíkkhku{kt ¼khíkeÞ [es ðMíkwykuLke
¼khu {ktøk níke. òufu yu Mk{Þu ytøkúus ÔÞkÃkkheyku {kuxu¼køku ¼khíkeÞ rðËuþ ÔÞkÃkkh Ãkh ð[oMð
s{kðe [wfÞk nkuðkÚke ®nËe ÔÞkÃkkheykuLku çkË÷u yu{Lku ¼khu ÷k¼ ÚkÞku.
½ýkt çkÄkt íkÚÞku íkÃkkMkíkkt sýkÞ Au fu 18 {kt MkifkLkk ykŠÚkf ûkuºk{kt ¼khu ÃkrhðíkoLkku
ykÔÞT níkkt.Ëk.ík. sÞkhu rçkúrxþ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu çktøkk¤Lkk {nuMkw÷e yrÄfkhku nMíkøkík
fhe ÄLkLkku «ðkn ÃkkuíkkLkk íkhV ðk¤eLku íkuLku rntËLke Ërüyu ¾hkçk heíku «¼krðík fÞkuo. Ãkrhýk{u
þY{kt çktøkk¤Lke [esðMíkwykuLku çkË÷u MkkuLkwt yLku [ktËe {¤íkkt níkkt. su nðu çktÄ ÚkE sðk ÃkkBÞkt.
íkuLku ËkËk¼kE LkðhkuS suðk rðîkLkkuyu MktÃkr¥kLkwt çkŠnøk{Lk Lkk{ ykÃÞwt Au.
15.10. Mk{ks ÔÞðMÚkk:

yZkh{kt Mkifk{kt Ãký Mkk{krsf SðLk ÃkkuíkkLke ÃkhtÃkhkøkík ÃkrhÃkkxe ò¤ðe hk¾e þfÞwt
níkwt.Mkk{krsf-MkktMf]ríkf yufíkk suðe fux÷ef rðþu»kíkkykuLku çkkË fhíkkt Mk{økú ¼khíkLkk Mkk{krsf
{k¤¾k{kt yufYÃkíkk Lk níke.¼khíkLkk MkkiÚke {kuxk Mkk{krsf sÚÚkk-rnLËwyku{kt yLkuf òríkyku{kt
272 EríknkMk
rð¼ksLkLke ÔÞðMÚkk níke. yktíkhòríkÞ ¾kLkÃkkLk íkÚkk ÷øLkMktçktÄ Ãkh «ríkçktÄ níkku. íku{ Aíkkt
18 {kt Mkifku ykðíkkt MkwÄe íkku Mkk{krsf-½t½kfeÞ ûkuºk{kt VuhVkhku ykððk {ktzÞk níkk. Ëk.ík.
çkúkñýkuyu yLkuf rðÄ ÄtÄkyku{kt ÃkkuíkkLkwt ÃkËkÃkoý fhðwt þY fhe ËeÄw níkwt
¼khíkeÞ {wÂM÷{ku Ãký ykðk Mkk{krsf ¼uË¼kðkuÚke yr÷Ãík hne þfÞk Lk níkk. rþÞk-
LkkUÄ
MkwrÒkLkk ÄkŠ{f {ík¼uËku íkku ½ýk òýeíkk Au. sÞkhu EhkLke,yV½kLke yLku ¼khíkLkk Ä{koLíkrhík
{wÂM÷{ku ðå[u Ãký {ík¼uË níkk yLku íkuyku yufçkeòÚke y÷øk nkuÞ íku{ ðíkoíkk níkk.
íkífk÷eLk Mk{ks {wÏÞíðu fwxwtçk «ÄkLk yLku rÃkík] Mk¥kkf níkku. òufu fuh¤{kt {kík]Mk¥kkf
Mk{ksLkwt yÂMíkíð Ãký òuðk {¤íkwt níkwt. †eyku ÃkkMku {kuxu¼køku ykËþo {k,çknuLk,ÃkíLke fu Ãkwºke
çkLkðkLke yÃkuûkk h¾kíke níke. ÷øLk MktçktÄkuLku Mkk{krsf çktÄLkLkwt MðYÃk {Lkkíkwt. çkk¤÷øLk «Úkk
«[r÷ík níke. Wå[ fw¤{kt çknwÃkÂíLk«Úkk,rðÄðk «Úkk,Ënus «Úkk yLku Mkrík«Úkk «[r÷ík níke.
Mk{ÞLkk ÃkrhðíkoLk MkkÚku rþûký ÔÞðMÚkk{kt yÃkurûkík VuhVkhku ÚkE þfÞk Lk níkk.
yÇÞkMk¢{{kt ¼k»kk,MkkrníÞ,Ä{o,íkíð¿kkLk,fkÞËku yLku íkfoþk† suðk rð»kÞku Mk{krðü níkk.
Ãkhtíkw íku{kt ¼kiríkfþk†, «kf]ríkf rð¿kkLk xufLkef÷ rþûký íku{s ¼qøkku¤ suðk rð»kÞku rþ¾ððk{kt
ykðíkk Lk níkk. Ãkrhýk{u íkífk÷eLk rþûký «økríkþe÷ rð[khkuLkku y¼kð Ähkðíkwt sýkíkwt níkwt.
«kÚkr{f fûkkLkwt rþûký ÷øk¼øk çkÄu yÃkkíktw níkwt. rþûkýLkk {kæÞ{Lke ¼k»kk,MktMf]ík yÚkðk VkhMke
níke. Aíkkt {rn÷kyku yLku rLkBLkðøko {kxu rþûký ÔÞðMÚkk Lk níke.
15.11 MkktMf]ríkf ÂMÚkrík:

Mkk{kLÞík: yu{ {kLkðk{kt ykðu Au fu 18 {kt MkifkLkk ¼kiríkf SðLk{kt MkktMf]ríkf {wÕÞkuLku
MÚkkLk Lk níkwt. yk ðkík fux÷uf ytþu Mkk[e Lk níke. fkhý fu rËÕneLke ykŠÚkf yÔÞðMÚkk yLku
yhksfíkk ðå[u Ãký þkn ð÷eWÕ÷uÚke ÷ELku {eh íkfe {eh suðk fux÷kf frðyku,íkíððu¥kkyku
yLku rð[khfku yk Mk{Þu ÚkE sðk ÃkkBÞk níkk. íku ÃkAe su{ su{ «kËurþf hksMk¥kkykuLkwt ð[oMð
økÞwt íku{ íku{ MkkrníÞ, MÚkkÃkíÞf÷k,økeík-Mktøkeík ðøkuhu ûkuºk{kt òýeíkk f÷kfkhkuLku hksÞk©Þ
{¤íkku ÚkÞku. Ãkrhýk{u Wfík ík{k{ ûkuºkku{kt f÷kLke rðrðÄ þi÷eyku rðfMkðk Ãkk{e. yðÄ Úke
çkefkLkuh MkwÄe yLku ÷knkuhÚke íkktòhi MkwÄe Vu÷kÞu÷e Ëhçkkhe ÃkhtÃkhk{kt MkktMf]ríkf yÂMíkíð Mk[ðkÞu÷tw
òuðk {¤u Au. 18 {kt Mkifk{kt íkktòih{kt su Mktøkeíkf÷k rðfMke íkuLku þk†eÞ MktøkeíkLke fLkkoxf ÃkhtÃkhk
(½xkLkk) fnu Au. íkuLku íÞkøkhks,{w¥kwMðk{e Ëerûk¥kh yLku ~Þk{ þk†e suðk {nkLk f÷kfkhkuyu
rðfMkkðe. yk Þwøk ËhBÞkLk íkktòih ¾kíku r[ºkf÷kLke Ãký fux÷kf ¾kMk þi÷eyku (ÃkhtÃkhkøkíkyku)
rðfkMk ÚkÞku suLku y¥khÚke fÃkzkt htøkðkLke swLke ÃkhtÃkhk MkkÚku r{r©ík fhe fu¤ðýe ÷uðk{kt ykðe.
yk Mk{Þu s MÚkkÃkíÞ íku{s r[ºkf÷kLke fux÷ef Lkðíkh þi÷eLkku Ãký rðfkMk ÚkÞku.
W¥kh¼khík{kt fktøkzk ¾kíku r[íkhf÷kLke yuf Lkðe þi÷e sL{e su {wÏÞíðu ði»ýð rð»kÞðMíkw Ãkh
EríknkMk 273
ykÄkheík níke. yk Mk{ÞLkk ðkíkkðhýLkku s yu «¼kð økýkÞ Au. {hkXkykuyu ys{uhLke þu¾
{kuELkwÆeLk r[~íkeLke ËhøkknLkwt síkLk fÞwo níkwt. yus heíku íkkòihLkk hksðeyu LkkøkwhLkk þu¾ þknw÷
n{eËLke ËhøkknLku ykŠÚkf {ËË Ãkwhe Ãkkze. çkeS çkksw {iMkwhLkk xeÃkw MkwÕíkkLku ©]økuhe {trËhLku
ykŠÚkf MknkÞ Ãkwhe Ãkkze níke. ð¤e íkífk÷eLk {wÂM÷{ «òsLkku ¾wþe¾wþe rnLËw íknuðkhku Wsðíkk
LkkUÄ
yLku ®nËwyku {wÂM÷{ {nkuh{{kt ¼køk ÷uíkk níkk. ðkMíkð{kt ykÃkýu yksu suLku ¼khíkLke ÃkhtÃkhkøkík
MktMf]rík fneyu Aeyu íku ík{k{ MktMfkhku yLku MkktMf]ríkf Mk{LðÞ yu yZkh{k MkifkLkk ®nËLke ¼ux
økýkÞ.
15.12.18 {kt MkifkLkk rntËLkk EríknkMkLku Mk{sðk{kt {ík¼uË:

yZkh{kt MkifkLkk EríknkMkLku Mk{sðk{kt {w½÷ EríknkMkfkh nkuÞ fu MktMÚkkLkðkËLkk
yæÞÞLk{kt hMk Ëk¾ðLkkh nkuÞ yu ík{k{{kt {ík¼uË «ðuoíku Au. ykht¼Lkk {w½÷ Mkk{úksÞ {kxu
fux÷kf ytÄfkhÞwøkLkku {ík Ähkðu Au. yus heíku íkuyku {w½÷ hksfeÞ MktfxLku ykŠÚkf-Mkk{krsf
rLk»V¤íkkyku YÃku {w÷ðu Au. yuðk Mktòuøkku{kt «&™ ÚkÞk rðLkk hnuíkku LkÚke fu þwt 18 {kt MkifkLku
ytÄfkhÞwøk {kLkðku òuEyu fu ÃkAe íku ykŠÚkf WÒkíkeLkku Mk{Þøkk¤ku níkku ? yk MkifkLkk rntËLkk
rçkúxeþ Mk¥kk fE heíku Vu÷kðk Ãkk{e ? yºku yu «&™ {níðÃkwýo Au fu {w½÷ Mkk{úksÞLkk ÃkíkLkÚke
W¼e ÚkÞu÷ þwLÞkðfkþ rçkúrxþ MktMÚkkLkðkËu ¼he ËeÄku ? þwt yk ¾k÷eÃkkLku ¼hðk {kxu yðÄ íkÚkk
çktøkk¤Lkk Lkðkçk íkÚkk niÿkçkkËLkk rLkÍk{u MÚkkrLkf Mk¥kkykuLkk WËÞ îkhk fkuE «ÞkMk fÞkuo ? þwt
rçkúrxþ EMx EÂLzÞk ftÃkLkeLkk ykŠð¼kð ¼khíkeÞ Mk{ks,yÚkoÔÞðMÚkk yLku hksLkeríkLku Äffku
ÃknkU[kzeLku çkMkku ð»ko MkwÄe ®nËLku MktMÚkkLkðkËLkk ¼hzk{kt ÷eÄwt ?
(1 ) E.Mk.1770 çkkË ®nËLke ykŠÚkf yÂMÚkhíkk {kxuLkku {wÏÞ çku fkhý ÷¾ku.
...........................................................................
(2 ) ÞwhkuÃkeÞLkkuLke ykŠÚkf rðfkMk MktË¼uo ¼khíkeÞ rLkfkMk fE heíku ÃkíkLkkuL{w¾ çkLÞku.
...........................................................................
(3 ) ÃkkhtÃkrhf ÔÞkÃkkhe {Úkf nkuÞ íkuðkt MktMÚkkLkðkËe þnuhkuLkkt Lkk{ sýkðku.
...........................................................................
(4 ) 18 {kt MkifkLke Mkk{krsf ÔÞðMÚkkLke çku {wÏÞ rðþu»kíkkyku LkkUÄku.
...........................................................................
(5 ) 18 {kt MkifkLkk çku {wÏÞ Mkk{krsf fwrhðsLkku WÕ÷u¾ fhku.
...........................................................................
(6 ) 18 {kt MkifkLkk Wå[ rþûkýLkk {kæÞ{Lke ¼k»kkyku fE fE níke ?
274 EríknkMk
...........................................................................
(7 ) ¼khíkeÞ þk†eÞ MktøkeíkLke fýkoxf ÃkhtÃkhkLkk WËÞLkkt {wÏÞ {Úkfku fÞkt níkkt ? yk
(fýkoxf) Lkk ÃkhtÃkhkLkk {wÏÞ fíkkoníkko fkuý níkk ?
...........................................................................
LkkUÄ
ík{u su þeÏÞk
yk «fhý{kt yZkh{kt MkifkLkk ®nËLkwt r[ºkktfLk ÚkÞu÷tw Au. íku ykÃkýLku ÃkkA¤Lkk (ykihøt kÍuçk
ÃkAeLkk) {w½÷ þkMkfkuLke rLkçkoíkkykuÚke ðkfuV fhu Au. íku {w½÷ MkhËkhkuLkk WËÞ yLku {w½÷ku MkkÚkuLkk
íku{Lkk rðÿkunkuLke {krníke Ãkwhe Ãkkzu Au. fuLÿeÞ ({w½÷) Mk¥kkLk rð½xLkíku fkhý yðÄ yLku çktøkk¤Lkk
Lkðkçk íkÚkk niÿkçkkËLkk rLkÍk{ suðe MÚkkrLkf hksMk¥kkykuLkk WËÞLke ðkík Mk{òðu Au.
yk ÃkkX ykÃkýLku {hkXk Mkt½Lkwt MksoLk íkÚkk íkuLkk Ãkkt[ ðtþku{kt ÚkÞu÷ rð½xLk Úkfe
¼kUMk÷u,økkÞfðkz, nkuÕfh,®MkrÄÞk yLku Mk¥kkhkLke Mk¥kkLkk rðfkMkLkku ÏÞk÷ ykÃku Au. íku{kt ÃkuïkykuLke
þrfíkyku, rMkrØyku yLku rðþu»kíkkyku Ëþkoðe Au. íku{kt {nkhkò hýSík®MknLkk Lkuík]íð{kt rþ¾
Mk¥kkLkwt MktøkXLk, hksÃkqík hksÞkuLkk WËÞ yLku ¼khíkeÞ hksLkerík yLku MktMf]rík{kt íku{Lkwt «ËkLk
Ëþkoðu Au.
hksfeÞ rðfkMk WÃkhktík yk «fhý{kt ykÃkýu ¼khíkeÞ yÚkoÔÞðMÚkk,f]r»k,rLkfkMk,ÔÞkÃkkh-
hkusøkkh ðøkuhuLke ÂMÚkrík yLku íkuLke ÃkíkLkLkkt fkhýku fu su{ýu MktMÚkkLkðkËe yÚkoÔÞðMÚkkLkku {køko
¾kuÕÞku,íkuLke [[ko fhe Au.
½ýe çkkçkíkku{kt íkífk÷eLk Mk{ks yuf íkhV ÃkwhkíkLkðkËe hnÞku,sÞkhu yk yZkh{kt
Mkifk{kt s ¼khík{kt ykŠÚkf íku{s MkktMf]ríkf ûkuºk{kt Lkðe Lkðe «ð]ríkykuLkku WËÞ-rðfkMk ÚkÞku íkuLkku
yºku ÏÞk÷ ykÃkðk{kt ykÔÞku Au. yLku ytíku 18 {kt MkifkLkku hksfeÞ yLku ykŠÚkf «ð]ríkyku MktË¼uo
EríknkMkfkhku{kt «ðoíkíkk rðrðÄ «&™ku íkÚkk {ík¼uËkuLkku Ãký WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
ÃkkXktík «&™ku
(1) ykihtøkÍuçkLkk {]íÞwçkkË {w½÷ðtþLkwt ÃkíkLk ykx÷e ÍzÃkÚke fu{ ÚkÞwt ?
(2) MÚkkrLkf hksÞkuLkk WËÞLkwt Ãkheûký fhku íkuLke fkÞËuMkhíkk {kxu þkne «íkefkuLke sYh fu{
sýkE ?
(3) {hkXkykuyu 18 {kt Mkifk{kt ÃkkuíkkLke fE ¾kuðkE [wfu÷e {níkk ÃkkAe {u¤ðe níke ?
(4) {nkzS ®MkrÄÞk fkuý níkk ? íku{Lke {wÏÞ {wÏÞ rMkrØyku ðýoðku.
(5) çktøkk¤Lkk Lkðkçku ÃkkuíkkLke ÂMÚkrík {sçkwík fhðk fhu÷k «ÞkMkkuLkku ÏÞk÷ ykÃkku.
(6) ÷knkuh{kt fkuýu rþ¾ Mk¥kk MÚkkÃke ? yk MktË¼ou {nkhkò hýSík®MknLke ¼qr{fk MÃkü fhku.
EríknkMk 275
(7) MkðkE sÞ®Mkn hksÃkqíkkLkkLke þrfík ðÄkhðk fhu÷k «ÞkMkkuLke [[ko fhku.
(8) ËÕneLkk ËrüfkuýÚke 18 {kt MkifkLku ytÄfkh Þwøk økýe þfkÞ ? Ër÷÷ MkkÚkuu Mk{òðku.
(9) 18 {kt Mkifk{kt ÚkÞu÷ ¾uíkeLkk ÃkíkLkLkwt Ãkheûký fhku.
(10) 18 {kt MkifkLkk ¼khík{kt ykŠÚkf ûkuºku ykðu÷kt Ãkrhýk{ku sýkðku.
LkkUÄ
(11) 18 {kt Mkifk{kt «f]rík MktË¼uo rððkË þk {kxu W¼k ÚkÞk níkk ?
(1h) EríknkMkfkhku 18 {kt MkifkLkk fÞk ykÄkhu ytÄfkhÞwøk fnu Au ?
(13) 18 {kt MkifkLkk EríknkMkLku Mk{sðk {kxuLke {wÏÞT Mk{MÞkyku Ëþkoðku.
1Ãk.1 ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

(1) çknkËwh þkn
(f) WVo þkn yk÷{ íkuýu Mk{sqíkeykuLke Lkerík y{÷{kt {wfe.
(2) MkiÞË çktÄwyku-yçkËwÕ÷k¾kLk yLku nwMkiLk y÷e¾kLkLke rMkrØyku Lke[u {wsçk níke.
(f) íku{ýu ¢{þ: ðÍeh yLku çkûkeLke ÃkËðe Äkhý fhe.
(¾) íku{ýu rþ¾ rðÿkunku ËçkkÔÞk yLku hksÃkwíkku MkkÚku Mk{swíke fhe.
(øk) íku{ýu sSÞkðuhk suðk ÃkûkÃkkík (®nËwyku ÃkkMkuÚke ÷uðkíkk) fhçktÄ fhkÔÞk.
(3) niÿkçkkËLke MÚkkÃkLkk {w½÷ ðÍeh rLkò{-W÷-{wÕfu ([eLk-fer÷[ ¾kLku) fhe níke.
(4) (f) ÃkkA÷k {w½÷ þkMkfku rLkçko¤ yLku yfwþ¤íkk
(¾) íku{ktLkk {kxk¼køkLkk yÂMÚkh yLku rð÷kMke níkk.
(5) E.Mk.1738-39 {kt EhkLkLkk þkMkfLkk rËhþknu rntË Ãkh yk¢{ý fÞwo níkwt.
15. 2.
(1) {hkXk
(2) {hkXk þkMkf þknwLkk Mk{Þu {wÏÞ{tºkeLku Ãkuïk fnuíkk. Ãkuïk çkkShkð «Úk{ yLku {sçkwík
Ãkuïk níkku íkuýu E.Mk.1720 Úke E.Mk.1740 MkwÄe þkMkLk fÞwO.
(3) [kiÚk yLku MkhËuþ{w¾e yux÷u {hkXkyku îkhk W½hkðkíkk fhðuhk [kiÚk yux÷u ykðfLkku 1/4
¼køk yLku MkhËuþ{¤e yux÷u ykðfLkku 1/10 rnMMkku.
(4) økkuðk,çkMkeLk,Ë{ý
(5) LkkøkÃkwhkLkk ¼kutMk÷u,ðzkuËhkLkk økkÞfðkz,ELËkihLkk nkuÕfh,øðkr÷ÞhLkk ®MkrÄÞk yLku
Mk¥kkhkLkk rþðkSLkk W¥khkrÄfkhe þkMkf níkku.
276 EríknkMk
(6) {Õnkh hkðLke rðÄðk ynÕÞkçkkE nkuÕfhu ELËkuh{kt E.Mk.1765 Úke E.Mk.1794 MkwÄe
hksÞ fÞwO. íkuýu nkuÕfh ðtþLkwt økkihð ðÄkÞwO.
15.3.
(1 ) yðÄLkk ÷¾Lkki rðMíkkh{kt Lkðkçkkuyu LkqíkLk Lk]íÞ þi÷e fÚkfLkku WËÞ-rðfkMk ÚkÞku.
LkkUÄ
(2 ) yk ÞwØ{kt çktøkk¤Lkku Lkðkçk rMkhkuÍ-WË-Ëki÷k nkÞkou yLku {kÞkuo økÞku. yu ÃkAe ®nË{kt
(çktøkk¤{kt) ytøkúuòu îkhk hksMk¥kk MÚkkÃkeLku ykøk¤ ðÄðkLkku {køko ¾wÕ÷ku ÚkÞku.
(3 ) {wçt kE,{ÿkMk íkÚkk f÷f¥kk suðkt MktMÚkkLkðkËe þnuhku Ãkwððo íkeo ÔÞkÃkkhLkkt {wÏÞ {Úkfku çkLÞkt.
(4 ) ½ýk «Ëuþku{kt 18 {kt Mkifk{kt Ãký swLke ÃkhtÃkhkyku s [k÷q hne. Mk{ks,Ä{o,òLke yLku
ðøkkuo ðnu[kÞu÷ku níkku.
(5 ) Wå[ðøkoLke {rn÷k {kxu ÃkzËk yrLkðkÞo níkk. çkk¤ rððkn,çknwÃkíLke«Úkk,Ënus yLku
fwh yuðe Mkíke «Úkk níke.
(6 ) 18 {kt Mkifk{kt Wå[ rþûkýLkk {kæÞ{ íkhefu MktMf]ík yLku VkhMke ¼k»kkLkwt [÷ý níkwt.
(7 ) ¼khíkeÞ þk†eÞ MktøkeíkLke fýkoxf þi÷eLkku íkktòihLkkt WÆ¼ð ÚkÞku. íku{kt íÞkøkhks, {wíkww
Mðk{e rËrûkíkh yLku ~Þk{ þk†e suðk «kÃík f÷kfkhku ÚkE økÞk.
ÃkkXktík «&™kuLkk Mktfuík :
(1) swyku ¾tz 15.1
(2) swyku ¾tz 15.2
(3) swyku ¾tz 15.3
(4) swyku ¾tz 15.2 - øðkr÷ÞhtLkk ®MkrÄÞk
(5) swyku ¾tz 15.4
(6) swyku ¾tz 15.6
(7) swyku ¾tz 15.7
(8) swyku ¾tz 15.9
(9) swyku ¾tz 15.9
(10) swyku ¾tz 15.9
(11) swyku ¾tz 15.12
(12) swyku ¾tz 15.12
(13) swyku ¾tz 15.12
EríknkMk 277
EríknkMk 315(Wå[¥kh
(Wå[¥kh {kæÞr{f yÇÞkMk¢{ )
yÇÞkMk¢{
ykir[íÞ:
EríknkMk yux÷u fkuEÃký fk¤¾tzLkk sLkMk{ks{kt MkrËÞku rðíkíkkt ÚkÞu÷k ¢r{f rðfkMkLkwt
ði¿kkrLkf yæÞÞLk. þk¤kfeÞ rþûký{kt yuLkwt rðþu»kf MÚkkLk Au yLku {kæÞr{f íku{s Wå[íkh
{kæÞr{f yu{ çktLku fûkyyu íkuLkku yÇÞkMk fhkððk{kt ykðu Au. y÷çkík {kæÞr{f{kt MktÃkýo
¼khíkeÞ EríknkMk sÞkhu Wå[íkh {kæÞr{f fûkkyu {níðÃkwýo yiríknkrMkf çkË÷kíke síke
xufLkku÷kuS yLku ykÃkýe MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhkyku ðå[uLkwt ytíkh ½xkzeLku W¥k{ íkk÷{u÷ MkkÄðkLkku
Au. {kxu s ykÃkýu {kLkeyu Aeyu fu Wå[íkh {kæÞr{f fûkkkyu «k[eLkÚke yðko[eLk fk¤ MkwÄeLkku
yuf Mk¤tøkMkwíkh EríknkMk rðãkÚkeoykuLku rþ¾ððk{kt ykðu íku sYhe Au.
yÇÞkMk¢{Lkku WËu~Þ:
-MkËeyku rðíkðkLke MkkÚku MkkÚku ¼khíkeÞ Mk{ksLkk rðfkMk¢{Lkkt {wÏÞ [hýkuLke òýfkhe
ðÄkhðe.
-«k[eLk,{æÞfk÷eLk yLku yðkor[Lkfk÷eLk ¼khíkeÞ Mk{ksLkk rðfkMk¢{Lke sðkçkËkh
þrfíkyku ytøku Mk{s rðfMkkððe.
-ËuþLkk rðrðÄ ¼k[økkuLke rðrðÄ MktMf]rík yLku Mkk{kSf fkÞo ÃkØríkykuLku ÷økíke Mk{s fu¤ððe.
-¼khíkeÞ MktMf]ríkLke Mk{]rØ,rðrðÄíkkÃkwýo yLku r{r©ík MðYÃk {kxu Mk{s ÃkuËk fhðe.
-yLÞ MktMf]ríkyku MkkÚku ÃkkhMÃkrhf MktçktÄku Lku Ãkrhýk{u ÚkÞu÷ ¢r{f rðfkMk{kt ykðu÷ ÃkrhðíkoLkku
Ëþkoððkt.
-yu Mk{S þrfyu fu ¼khíkeÞ MktMf]ríkyu swËk swËk hneLku rðfkMk fÞkuo LkÚke, Ãkhtíkw çkÄe
MktMf]ríkykuyu ¼uøkk {¤eLku íku {¤ÔÞku Au. MkkÚku MkkÚku ÃkrhðíkoLk,rLkhtíkhíkk yLku rðfkMkLke
Mk{fk÷eLk «r¢ÞkLku Mk{Syu.
-EríknkMkLke Ãkqðkoøkún Þwfík ÔÞkÏÞkyku yLku Mkk{krsf ÃkÞkoðhý{ktÚke WË¼ðu÷ Ãkqðo økúnku
yLku Íxe÷íkkykuLku ÞwðkLk ÃkuZeLkk {Lkku-{ÂMík»fÚke Ëqh fhe þfeyu.
-ËuþLkk rðrðÄ ¼køkku{kt ðMkíkk ÷kufku îkhk hk»xÙeÞ ðkhMkku W¼ku fhðk{kt ykðu÷ «ËkLkLku
Mk{SLku ykøk¤ ðÄkheyu.
-yiríknkrMkf Ãkwc¼qr{{kt Mk{fk÷eLk «&™kuLke ÞkuøÞ heíku Mk{SLku LÞkÞÃkwýo Mkk{kSf ÔÞðMÚkkLke
MÚkkÃkLkk fhe þfu íkuðk òøk]ík LkkøkrhfkuLke ¼kðe ÃkuZe íkiÞkh fheyu.
-¼khíkLkk yíkeíkLkk yÇÞkMk Úkfe ðíko{kLkLku òuzðk {kxu sYhe ði¿kkrLkf Ërüfkuý yLku
rðïMkLkeÞíkk fu¤ðeyu.
yk «fkhLkk EríknkMkLkk yÇÞkMkLkku yr¼øk{ rðÄkÚkeoyku{kt yiríknkrMkf fkÞo

«ýk÷efkLkkt {q¤íkíðku ytøku yuf òøk]rík fu¤ððk{kt {ËËYÃk çkLkþu yu WÃkhktík rðÄkÚkeoykuLku
yuðkt ík{k{ †kuík (MktMkkÄLkku) Úke ðkfuV fhðkLkku Au fu su EríknkMkLku ykÄkh çkLkkðeLku MkkÄLk
Mkk{økúeLke rðïMkLkeÞíkkLke ûk{íkk ÃkuËk fhu Au.
278 EríknkMk
rð»kÞðMíkw:
yk ÃkkXÞ¢{{kt {wÏÞíðu yiríknkrMkf «r¢ÞkLku Mk{òððk {kxu ðMíkwrLkcíkk yLku
ði¿kkrLkf Ërüfkuý rðfMkkððk Ãkh ¼kh {wfkÞku Au. ¼khíkeÞ EríknkMkLkk ík{k{ íkçkffk ¼khík
íku{s rðï¼h{kt íkksuíkh{kt WÆ¼ðu÷ {wÏÞ rðfkMkLku ÷økíke «ð]ríkyku Ãkh ¾kMk ¼kh {wfðk{kt
ykÔÞku Au. ¼khíkeÞ MðkíktºÞ {kxu fhkÞu÷ Mkt½»ko su{kt rðrðÄ ðøkkuoLkk «ËkLk ¼kh {wfkÞku Au.
yk yÇÞkMk¢{{kt MðkíktºÞku ¼khík{kt W¼e ÚkÞu÷ Mk{MÞk{kt Ãkzfkhku yLku ðirïf «ðknku,¾kMk
fheLku rðïþktrík ûkuºku ¼khíkLke ¼qr{fk yktíkhhk»xÙeÞ Mkn¼krøkíkk yLku rçkLk MktMÚkkLkðkË
suðk rð»kÞku Ãkh ÔÞkÃkf Ërüfkuý Ãkh rðþu»k ¼kh {wfu Au.
Wfík ðirïf Ãkrh«uûÞLku rðfrMkík fhðk {kxu yk Mk{økú yÇÞkMk¢{{kt ÔÞkÃkf Ërüfkuý
yÃkLkkððk{kt ykÔÞku Au.
yºku {kLkðMk{ksLkk Mkk{krsf,ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf rðfkMkLku fuLÿ{kt h¾kÞku Au.
 {kuxu¼køku ík{k{ Vfhkyku{kt fk¤¢{kLkwMkkhLkku ½xLkkykuLku n¤ðe çkLkkððkLkku Ërüfkux
Au.
r{© MktMf]ríkðk¤k ½xLkk¢{Lkk yk÷u¾Lk{kt MkkðÄkLke h¾kE Au íkÚkk¼khíkLkk «k[eLk,
{æÞfk÷eLk íku{s yðkor[Lkfk¤ ËhBÞkLk ík{k{ Ä{oLkk ÷kufkuLkk «ËkLkLkwt Mk{íkku÷ ðýoLk fhkÞwt
Au.
MðkíktºÞku¥khfk÷eLk Mkk{kSf,ykŠÚkf yLku hksfeÞ ûkuºku ÚkÞu÷ {wÏÞ «ð]ríkykuLku yºku
Mkk{u÷ fhðk «ÞkMk fhkÞku Au suÚke fheLku íkuLku ðÄw yÚkoÃkwýo çkLkkðe þfkÞ.
 Mk{fk÷eLk rðïLke «ð]ríkyku yLku «økríkLku yºku Ãkwhíkwt {níð ykÃkeLku rðãkÚkeoykuLku
rðï¼hLke çkË÷kíkk síkk «ðknkuÚke ðkfuV fhðk{kt ykÔÞk Au.
EríknkMk rð»kÞ{kt hMk ðÄu íku {kxu MkkðÄkLke Ãkwðof íkiÞkh fhu÷ rðzeÞku Mkk{økúe yºku Mkk{u÷
Au.
yÇÞkMk¢{Lke YÃkhu¾k:
yk yÇÞkMk¢{{kt Lke[u «{ký{kt fw÷ Ãk ½xfku ({kuzÞw÷) Mk{krðü Au.

( 1)) «k[eLk ¼khík
(2) {æÞfk÷eLk ¼khík
( 3)) ykÄwrLkf ¼khík
( 4)) hk»xÙeÞ [¤ð¤ yLku Mk{fk÷eLk ¼khík
(Ãk) Mk{fk÷eLk rðï
yu{kt çku ðifÂÕÃkf {kuzÞw÷ Ãký Au su{ fu ...

( 6yu
yu) hksÞLkk rðfkMk yÚkðk
(6çke)
çke) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkku rðfkMk
yk çku{ktÚke rðãkÚkeoyu fkuEÃký yuf s ½xf({kuzÞq÷) ÃkMktË fhðkLkwt hnuþu.
EríknkMk 279
«íÞuf ½xf {kxuLkk økwý íku{s yÇÞkMk {kxu Vk¤ððkLkk f÷kfkuLke rðøkík yk {wsçk Au.
yLkw¢{ ½xfLkwt Lkk{ økwý yæÞÞLkLkk f÷kf

1 «k[eLk ¼khík 20 55
2 {æÞfk÷eLk ¼khík 20 55
3 ykÄwrLkf ¼khík 15 35
4 ¼khíkLke hk»xÙeÞ [¤ð¤ 15 35
yLku Mk{fk÷eLk ¼khík
5 Mk{fk÷eLk rðï 15 30
6(yu) hksÞLkku rðfMk yÚkðk 15 30
6(çke) ¼khíkeÞ MktMf]rík 15 30
fw÷ 100 240
yÇÞkMk¢{Lke rðøkíkku
{kuzâq÷-1 «k[eLk ¼khík
rð»kÞðMíkw:
yk ½xf{kt rðãkÚkeo ÃkkA÷e ½xLkkyku,ÃkwhkíkÂíðf †kuík yLku ÃkhtÃkhkykuLkku Ãkrh[Þ
{u¤ðþku suÚke yíkeíkLkku EríknkMk Mk{sðk{kt {ËË {¤þu. yu{kt E.Mk.Ãkq.750 Lke ykMkÃkkMkLkk
«køkyiríknkrMkf fk÷eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLke rðfkMk «r¢ÞkLke MktÃkqýo Í÷f {¤u Au. yu{ktÚke
«k[eLkfk÷eLk hksfeÞ,Mkk{krsf,ÄkŠ{f,ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf MktçktÄkuLke {krníke {¤u Au.
íÞkhçkkË rðfMku÷e rð[khÄkhkuyku ík{Úkk «økrík¢{{kt nzÃÃkkfk¤ yLku ðirËfÞwøkLkk «ËkLk Ãkh
«fkþ ÃkkÚkhðk{kt ykÔÞku Au.
ÃkqðkoÃkurûkík ¿kkLk:
-«k[eLk ®nËLkk yiríknkrMkf Ãkrh«uûÞLku ÷økíkwt ¿kkLk
-¼kiøkkur÷f ÂMÚkrík íku{s {kLk rðfkMkLkk ÃkkhMÃkkrhf MktçktÄkuLke {krníke
1..1.. ¼khíkeÞ EríknMkLke Mk{s:

¼khíkLkk yíkeíkLke òýfkhe,¼khíkeÞ EríknkMk,MktçktÄu WÃk÷çÄ Ãkwhkðk yLku «&™ku, yiríknkrMkf
ÃkØríkyku yLku ÷¾kýku,nrffíkku,ðýoLkku,ËtíkfÚkkyku,fÚkk-ðkíkkoyku yLku fÕÃkkLkkykuLkku yÇÞkMk
fhðku.
MknkÞf ykuzeÞku-ðezeÞku fkÞo¢{:

- «k[eLk MktMf]ríkLkwt «ËkLk
280 EríknkMk
1..2.. ¼khíkeÞ EríknkMkLkk {q¤ ykÄkh:
- ¼kiøkkur÷f rðþu»kíkkyku
- ÃkwhkíkkÂíðf †kuík{ktÚke «kÃík ÚkÞu÷ {krníke
- Ãkk»kkýÞwøkeLk rþfkh yLku Mktøkúnfíkko,ÃkþwÃkk÷Lk,¾uíkeðkze yLku økúkBÞ MktMf]rík
- ÷kunÞwøk
- {kLkð yLku ÃkÞkoðhýLke ÃkkhMÃkrhf yktíkhr¢Þkyku
- ¼khík{kt Ä{kuo
1..3.. nzÃÃkk MktMf]rík:

- WÆ¼ð,rðfkMk,Lkøkh ykÞkusLk,ÃkíkLk yLku Ãkïkík nzÃÃkk MktMf]rík
- økih nzÃÃkkfk÷eLk ¼khík{kt íkk{ú Ãkk»kkýÞwøkeLk Mk{wËkÞ
MknkÞf ðezeÞku fkÞo¢{:
- nzÃÃkLk MktMf]rík
1..4.. ðirËf Þwøk:

- ðirËf MkkrníÞ
- ðirËf MkkrníÞ yLðÞu Mk{ks,Ä{o yLku yÚkoÔÞðMÚkk
- sLkÃkËkuLke Mkth[Lkk
1..5.. sLkÃkËLke Mkk{úksÞ íkhV:

- ¼kiríkf-MkiØktríkf Ãk]c¼qr{,ÄkŠ{f [¤ð¤
- yrðïkMk,þnuhe fhýLkwt rðMíkhý,nMíkf÷k,ÔÞkÃkkh,{wÿkyku,Mkk{krsf ÔÞðMÚkk
- sLkÃkË-{nksLkÃkËÚke Mkk{úksÞ íkhV
- {kiÞ-hksykyku,r÷rÃk,«Ëuþ,ðneðxe,Ä{o,yÚkoÔÞðMÚkk
1..6.. W¥kh {kiÞofk÷eLk rðfkMk:

- {æÞ yurþÞkE MktÃkfo íkuLkk Ãkrhýk{ku,fw»kký,Mk{ks,Ä{o,f÷k-MÚkkÃkíÞ
- {æÞ¼khík{kt ËÏ¾ý: «kËurþf h[Lkk,{qŠíkf÷k,økwVkyku,r[ºkf÷k,#zku-hku{Lk ÔÞkÃkkh, ©uýe
(røkÕVMk), rMkffk yLku [÷ýe Lkkýk «Úkk
- Mktøk{Þwøk
MknkÞf ykuzeÞk-ðezeÞku fkÞo¢{:

- Mk{úkx yþkuf,{nkLk{kiÞo þkMkf,íkuLkku Ä{kuoÃkËuþ,Wífeýo (fkuíkhu÷k) rþ÷k÷u¾ku,Míkt¼÷u¾ku.
1..7.. økwÃík þkMkfku yLku íku{Lkk W¥khkrÄfkheyku-E.Mk.Ãkq.7Ãk

ÃkÃk0 MkwÄe
- hksfeÞ EríknkMk
EríknkMk 281
- hksÞíktºkLkwt MðYÃk
- Mkk{krsf-ykŠÚkf ÃkrhðíkoLk
- MkktMf]ríkf rðfkMk,f÷k-MÚkkÃkíÞ,MkkrníÞLkk ¾kMk MktË¼o MkkÚku.
- çkúkñý ÃkhtÃkhkLkwt xÙèefhý,Ãkkihkrýf Ä{oLkku WÆ¼ð,ði¿kkrLkf yLku xufLkef÷ rðfkMk
1..8.. ¼khík E.Mk.Ãkq.7Ãk ÃkÃk0--1hh00

- W¥kh,ËÏ¾ý,Ërûký:W¥khe «Ëuþku,Ãkk÷,«ríknk,hk»xÙfwx hksðtþkuLkku WÆ¼ð ºkeswÚk Mkt½»ko,
hksÃkwík Mk¥kk rðMíkkhkuLkku WÆ¼ð
- [ku÷ hksíktºk,Mk{ks yLku yÚkoÔÞðMÚkk
- Ërûký ¼khíkeÞ MkktMf]ríkf «ðknku,¼rfík yktËku÷LkLkku ykht¼,yurþÞkE hk»xÙku MkkÚkuLkk MktÃkfkuo.
{kuzâq÷-2 {æÞfk÷eLk ¼khík

rð»kÞðMíkw
yk ½xfLke YÃkhu¾k yux÷k{kxu íkiÞkh fhðk{kt ykðe Au fu ¼khík{kt íkwfkuo-{w½÷kuLkk
yk¢{ý {kxu sðkçkËkh íkíðku yLku íkkfkíkku Ãkh «fkþ ÃkkÚkhe þfkÞ. yk ½xf{kt {w½÷ku îkhk
¼khík{kt hksfeÞ yufefhý yLku rðrðÄ MktMf]ríkykuLkk ÃkkhMÃkrhf Mktr{©ý Úkfe rðfMku÷e r{©
MktMf]ríkLkk rðfkMk {kxuLkk «ÞkMkkuLku þkuÄðk Ãkh ¼kh {wfðk{kt ykÔÞku Au. yuLkk ÷eÄu rðãkÚkeoykuLku
hksíktºk,yÚkoíktºk yLku Mk{ks yLku MktMf]rík MktË¼uo Lkðe Lkðe rð[khÄkhkykuÚke ðkfuV fhkðe þfkÞ
íku{ Au. íku{kt yu ík{k{ þrfíkykuLku Ãký hu¾ktrfík fhkE Au. su {w½÷ þkMkLkLkk rð½xLkwt íku{s
Mðíktºk hksÞkuLkk WÆ¼ðLkwt fkhý çkLke níke.
- «k[eLk ¼khíkLke {krníke yLku yuðe þrfíkyku rð»ku òýðwt.suLkk ÷eÄu fuLÿeÞ Mk¥kk yLku þrfík{kt
ykux ykðe sðk Ãkk{e níke.
- W¥kh-ËrûkýLke «kËurþf hksMk¥kkykuLke ÂMÚkríkLkku yÇÞkMk.
- ¼khíkLke ðÄw Ãkzíke MktÃkr¥k yLku ÔÞkÃkkrhf þfÞíkkyku suLkkÚke yk¢{ý¾kuhku ykf»kkoÞk íkuLke
{krníke.
2..1.. rËÕne MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk yLku rðMíkkh:

- W¥kh-Ãkrù{ rËþkÚke «khtr¼f yk¢{ýku: yhçkku yLku {n{qË økÍLkðeLkkt
- {nt{Ë ÄkuheLkk rðsÞku,íkwfeo þkMkLkLke MÚkkÃkLkk,økw÷k{,¾÷S,íkw½÷f yLku ÷kuËeðtþLkk þkMkLk
- çktøkk¤,økwshkík,hksMÚkkLk ðøkuhu{kt rðMíkhý
- {ktøkku÷kuLkk Ãkzfkhku,íki{qhLkkt yk¢{ýku rðrðÄ ykøkuðkLkku yLku fwr÷LkkuLkk yktíkhrðøkúnku
2.2 {w½÷ þkMkLkLke MÚkkÃkLkk Mk{úkx yfçkh:

- nw{kÞwLkwt ®nË{kt ÃkwLkhkøk{Lk,yV½kLkkuLkwt ÃkwLkòøkhý,yfçkh Úke ykihtøkÍuçk MkwÄeLkk
þkMkLkfk¤{kt ÚkÞu÷k ÞwØku
- {w½÷ku þkMkfku Mkk{uLkk Ãkzfkhku-hksÃkqík,ËÏ¾ý,{hkXk yLku W¥kh-Ãkrù{ MktÄ»kkuo yLku MktrÄyku
282 EríknkMk
2.3.. «kËurþf hksÞkuLkku WÆ¼ð:
- þfeo,çkñLke,{hkk,rðsÞLkøkh,{k¤ðk,økwshkík ðøkuuhu
- Wfík hksÞkuLke h[Lkk,hksfeÞ MðYÃk íkÚkk fuLÿðŠík Mk¥kk MkkÚkuLkk íkuLkk MktçktÄku
2.4.. þkMkLk ÃkØrík yLku MktMÚkkyku: fuLÿeÞ,«ktíkeÞ,MÚkkLkeÞ ðneðxe MktMÚkkykuLkku yÇÞkMk

- Efíkk,skøkeh,{LkMkçkËkhe,LkÞfkhk,{hkXk Mk¥kkLkwt nMíkktíkhý,yríkòíkðøkoLke h[Lkk
2.5 yÚkoÔÞðMÚkk
(f) ¾uík WíÃkkËLkku :
- ¾uíkeLkwt rðMíkhý,ÃkkfLkk «fkh,®Mk[kELkkt MkkÄLkku yLku rðrðÄ heík ¼kíkku
- {nuMkw÷e ÔÞðMÚkk-{kÃkýe yLku ykfkhýe
- fh ðMkw÷kík
- {nuMkw÷Lkk {æÞMÚkeyku
- ¾uzwíkku ÃkhLkwt ¼khý
(çk) çkeLk ¾uík WíÃkkËLkku
- rðrðÄ nMíkf÷kyku / fkh¾kLkkt ðøkuhuLku ÷økíke [[ko,ð†kuLkk rðþu»k MktË¼o MkkÚku
- Mk{wÿÃkkh (rðËuþku MkkÚku) ÔÞkÃkkhef «ð]ríkyku,ÞwhkuÃkeÞLk ftÃkLkeyku (ÃkuZeyku) Lke ¼qr{fk
- ÔÞkÃkkhef fk{kuLkwt [÷ý,MðËuþe çku®føk,nwtze yLku ðe{k ðøkuhu
MknkÞf ykuzeÞku-rðzeÞku fkÞo¢{:

- {æÞfk¤{kt hksíktºk,yÚkoíktºk Ä{o yLku MkktMf]ríkf «ð]ríkyku
(f) Ä{o
- MkwVeðkË,-{w¤ íkíð¿kkLk,«[r÷ík heík¼kíkku,¼khík{kt Vu÷kÞu÷k ÃktÚk ðøkuhu
- ¼rfík-{q¤ WÃkËuþku,heík-rhðkLkku yLku ÔÞðMÚkk
- rþ¾ Ä{oLkku WÆ¼ð-økwYykuLke MktMÚkkyku,¾k÷Mkk ÔÞðMÚkk
(¾) MkkrníÞ yLku ¼k»kkyku

(øk) r[ºk,Mktøkeík,MÚkkÃkíÞ,{qŠíkf÷k íkÚkk Lkðe xufLkefLkkt MÚkkÃkíÞkuLkk Lk{qLkk
MknkÞf ykuzeÞku-rðzeÞku fkÞo¢{

- rËÕ÷eLkkt yiríknkrMkf MÚk¤ku
2.7.. 18 {kt MkifkLku Mk{sðku (yku¤¾ðku)

- 18 {kt MkifkLkwt ¼khík
- 18 {kt Mkifk Ãkh rð[kh rð{þo
- 18 {kt MkifkLku Mk{sðk{kt ÃkzLkkh {w~fu÷eyku
EríknkMk 283
{kuzÞw÷ --3 ykÄwrLkf ¼khík
rð»kÞðMíkw
yk ½xf{kt rçkúxþhkuLkwt ®nË{kt ykøk{Lk yLku MÚkkE Úkðk ytøku {krníke ykÃkðk{kt ykðe Au. íku
yuðe heíku íkiÞkh hðk{kt ykÔÞw Au fu íkuLkkÚke rçkúxeþhkuLke Lkeríkyku íkhVLkku Mk{eûkkí{f Ërüfkuý
rðfMkkðe þfkÞ. suLku ÷eÄe yuf ÔÞkÃkkhef ÃkuZe yuf Mkðkuo½he Mk¥kk fE heíku çkLke çkuXe íkuLkku ÏÞk÷
ykðu. ÃkkïkíÞn rð[khkuLkku ¼khík Ãkh Ãkzu÷k «¼kðLkku yÇÞkMk ÚkE þfu. MkkÚku MkkÚku suýu
Mkk{kSf-ÄkŠ{f MkwÄkhýk søkkððk{kt ÃkkuíkkLkku Vk¤ku LkkUÄkÔÞku. yºku rçkúrxþ þkMkLk{kt ÚkÞu÷
1857 Lkk rðÃ÷ð suðk yktËku÷LkLkku {krníke Au.
- 15 {kt Mkifk{kt ÃkkuxwoøkeÍ,z[,zurLkþ,rçkúrxþ yLku £u[ ÔÞkÃkkhe ÃkuZeyku ¼khík ykðe íkuLkk
{krníke.
- 18 {kt Mkifk{kt ÄkŠ{f ytÄrðïkMkku,Mkk{krsf çkwhkEyku yLku Mkk{kLÞ çkkirØf þwLÞíkkLke
òýfkhe.
3.. 1.. ¼khík{kt rçkúrxþ Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk ((1858 MkwÄe):

- yurþÞkLke MkkÚku MkkÚku ÞwhkuÃkeLk-Ãkwðeo ÔÞkÃkkhLkku Lkðku íkçkffku.
- rçkúrxþhkuLkku çktøkk¤ ÃkhLkku yrÄfkh-çktøkk¤{kt rîhksÞ ÃkØrík
- Ërûký ¼khík{kt yutø÷ku-£u[ Mkt½»ko- rðMíkhýLkeríkLkkt {kæÞ{ku yLku heíkku,ðu÷uM÷e,
nu®MxøMk,zu÷nkWMkeLke MkV¤íkkyku íkÚkk òuzkýLkerík,«íÞûk MknÞkusLk,Ëuþe hksÞku MkkÚkuLke
Lkerík.
- MkktMÚkkrLkf ðneðxeLkwt {k¤¾wt,fkLkqLk Mkk{u çkÄk Mkh¾kLkku rMkØktík
MknkÞf ykuzeÞku ðezeÞku fkÞo¢{:

- ÞwhkuÃkeÞLkkuLkwt ®nË ykøk{Lk-Úkku{Mk,hki[Lkwt snktøkehLkk Ëhçkkh{kt ykøk{Lk,Vh{kLk, ÔÞkÃkkhef
ÃkuZe þY.
3..2.. ykŠÚkf ÃkrhðíkoLk:

- rçkúrxþhkuLke MktMÚkkLkðkËe Lkerík.
- s{eLk {nuMkw÷,¾uzwíkku,s{eLkËkhku yLku f]r»k rð»kÞf «¼kðku,¾uríkLkwt ÔÞkÃkkhefhý
- ykiÄkurøkf Lkeríkyku,MktÃkr¥kLkwt çkŠnøk{Lk,Mkt[kh ÔÞðMÚkk,øk]n W¼kuøkkuLkku Lkkþ, MktMÚkkLkðkËe
yÚko ÔÞðMÚkkLkwt MðYÃk, ykÄwrLkf WÄkuøkkuLkku WÆ¼ð ¼khíkLke økheçkkE {wÏÞ {wÏÞ ÔÞkÃkkhef
Mk{wËkÞ.

- ¼khíkeÞku ÃkhLkku rçkúrxþ þkMkLkLkku «¼kð.
284 EríknkMk
3..3.. Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk:
- ytøkúuòuLke Mkk{krsf-MkktMf]ríkf Lkerík,ykÄwrLkf rþûkýLkku «[kh-«Mkkh
- ÔÞkðMkkrÞf ðøko yLku çkkirØfkuLkku WËÞ,{wÿýk÷Þ,(«uMk) yLku hk»xÙeÞ MkkrníÞLkku rðfkMk
- ¼khíkeÞ Lkðòøk]rík,Mkk{krsf-ÄkŠ{f MkwÄkhýk yktËku÷Lk
- ¼khíkLkk yíkeíkLke þkuÄ.
3..4.. ftÃkLke þkMkLkLkku sLkrðhkuÄ:

- MktLÞkMke,VhkÞS (VheËe) ðnkýe,fwfk,MkktLÞk÷ yLku çkeò rðÿkunku-yktËku÷Lkku
- E.Mk.1857 Lkku rðÃ÷ð: MðYÃk,fkhýku,rLk»V¤íkkLkkt fkhýku,½xLkk¢{,Lkuík]íð,«¼kð yLku
ðneðxe ÃkrhðíkoLk

- 1857 Lkk rðÃ÷ðLkku ÿ~Þ-©kÔÞ fkÞo¢{
{kuzÞw÷ --4 ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ [¤ð¤ yLku Mk{fk÷eLk ¼khík

rð»kÞ ðMíkw:
yk ½xf{kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ [¤ð¤ íkuLke Mk{MÞkyku,Ãkzfkhku yLku Mk{fk÷eLk ¼khík{kt
ÚkÞu÷kt rðfkMk MktË¼uo yºku [[ko fhðk{kt ykðe Au. íkuLkk Úkfe ¼khíkLke hk»xÙeÞ [¤ð¤íkkt rðrðÄ
ÃkkMkk{kt yLku Ërüfkuýku suðk fu {nkí{k økktÄeSLke y®nMkf MkíÞkøkúnku ®nË{kt yLku ®nË çknkh
ÚkÞu÷ fkÂLíkfkhe [¤ð¤ku ðkfuV fhðk{kt ykðu÷ Au. ð¤e MðkíktíÞku¥kh fk¤{kt ykðu÷e MkwÄkhf
rð[khÄkhkyku Ãkh [[ko fhðk{kt ykðe Au. íkuLkkÚke yuðe yÃkuûkk h¾kÞ Au fu rðÄkÚkeoLku rðïLkk
yLÞ ËuþkuLkk ¼khík MkkÚkuLkk MktçktÄku ytøku òýfkhe ykÃke þfkÞ.
- ftÃkLke MkhfkhLke þYykíkLke Lkeríkyku íkÚkk rçkúrxþ þkMkLkLkk «¼kðLke Mk{s.
- E.Mk.1857 Lkk rðÃ÷ðLkku ¼khíkeÞ Mk{ks Ãkh Ãkzu÷ «¼kðíke {krníke yLku íkuLkk MktMÚkkLkðkËe
MðYÃkLke Mk{s.
4..1 hk»xÙðkË
- ¼khíkeÞ hk»xÙeÞíkkLkk yiríknkrMkf ÷u¾ ({wÏÞ rMkØktíkku-{íkkðçke)
.h hk»xÙeÞ [¤ð¤
4.h
- ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ {nkMk¥kk (ykE.yuLk.Mke.) Lke h[Lkk
- WËkhðkËe ({ðk¤) Wøkú hk»xÙeðkËe (snk÷ðkËe) MðËuþe,ykíÞtríkf hk»xÙðkËeLkku WËÞ
nku{Y÷ yLku ÷¾Lkki fhkh
- fku{ðkËLkku WÆ¼ð-MðkíktºÞ [¤ð¤
- {nkí{k økktÄeS yLku ÷kuf÷zíkLke rð[khÄkhk
- hku÷ux MkíÞkøkún,yMknfkh yktËku÷LkÃkMkrðLkÞ fkLkqLk ÷ªøk,®nË Akuzku yktËku÷Lk
EríknkMk 285
- çktÄkhýeÞ VuhVkhku yLku íkuLkku «¼kð.
- ykíÞtríkf hk»xÙðkËe [¤ð¤ku-økËh Ãkûk,yu[.yuMk.ykh.yu. yLku çkeò
- {nkí{k økktÄeS yLku íku{Lkk MkíÞkøkúnku Ãkh ykuzeÞku fkÞo¢{,LknuYSLkkt ¼k»kýkuLke ykuzeÞku
ðezeÞku rLkÞ{ (¼køÞ) {kt rðïkMk Lkku ykuzeÞku fkÞo¢{
{kuzÞw÷ --5 20 {e MkËeLkwt rðï
rð»kÞ ðMíkw
20 {kt MkifkLke çkkçkíku yk ½xf Wå[íkh {kæÞr{f fûkkLkk EríknkMkLkk yÇÞkMk¢{{kt
Mkki «Úk{ {wfðk{kt ykðe hnÞwt Au. yuLku yu heíku íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞw Au fu rðãkÚkeoLku yiríknkrMkf
rðfkMkLk ðirïf Ãk]c¼qr{{kt Úkíke rðfkMkkí{f «ð]ríkykuLkku ÏÞk÷ {¤e hnu.
Ãkqðo yÃkurûkík ¿kkLk:

- Mk{fk÷eLk rðï{kt ÚkÞu÷ yu ík{k{ ½xLkkyku fu suýu ykÃkýe MðkíktºÞ [¤ð¤Lku ðuøk yLku
Ëèíkk ykÃke.
- 19 {kt Mkifk{kt Mkk{úksÞðkË {sçkwík Úkðk ytøkuLke {krníke.
- yurþÞkLkk {kuxk¼køkLkk Ëuþku íkÚkk ykr£fk yLku ÷urxLk y{urhfk{ktLkk MktMÚkkLkðkËLkwt MðYÃk
Mk{sðwt.
5.1. 19 {kt MkifkLke ÂMÚkrík-{qzeðkË,Mkk{úksÞðkË,Mk{ksðkË,WËkhíkkðkË yLku hk»xÙðkË.

5.2. hrþÞLkfkÂLík,VkMkeðkËe «ríkr¢Þk YÃk fkÂLíkyku Exk÷e,s{oLke [eLkLke fkÂLík (1911)
5.3. ÞwØhík rðï-«Úk{ rð!ðÞwØ yLku íkuLkkt Ãkrhýk{ku íkÚkk rîíkeÞ rðïÞwØ yLku íkuLkkt Ãkrhýk{ku
5.4. þeík ÞwØ yLku íkuLke yMkhku-MkkurðÞx rð½xLk yLku yuf ÄwðeÞ rðïLkku WËÞ.
5.5. ÷urxLk y{urhfLk MðkíktºÞ yktËku÷Lk,yhçk rðï,yk£efk,yurþÞk ytøku rð[kh rð{þo

- htøk¼uËLkerík,ykr£fLk yktËku÷Lk -ík]íkeÞ rðïLkk ËuþkuLkku WÆ¼ð
5.6. «økríkLkku Þwøk yLku ðirïfhý-rð¿kkLk xufLkku÷kuS-WÄkuøk,f]r»k yLku Mkt[kh (MktËuþk ÔÞðnkh)
5.7. MkktMf]ríkf «ð]ríkyku
ðifÂÕÃkf {kuzÞw÷ (fkuEÃký yuf)
rð»kÞðMíkw
ðifÂÕÃkf ½xf íkiÞkh fhðkLkku ykþÞ rðãkÚkeoLku íkuLke ÃkMktËøkeLkku rð»kÞ ÃkMktË fhðkLke íkf yLku
Mðíktºkíkk ykÃkðkLkku níkku. rðãkÚkeoykuyu çku {ktÚke fkuE yuf s ½xf ÂMðfkhðkLkwt Au. ykLkk
yÇÞkMkÚke rðãkÚkeo EríknkMk yLku MktMf]ríkLkk ¾kMk ûkuºku{kt WÃkze {krníke {u¤ðe ÞkuøÞ Ërüfkuý
yLku rð&÷u»kýkí{f Mk{s fu¤ðe þfu Au.
286 EríknkMk
{kuzÞw÷ 6(yu
(yu) ¼khík{kt hksÞkuLkku rðfkMk
Ãkqðo yÃkurûkík ¿kkLk:
yæÞÞLkLkk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk rðãkÚkeo ¼khíkeÞ hksÞku rð»ku Mk{s fu¤ðu.
6.1. hksÞkuLke h[Lkk MktçktÄu òýfkhe-W¥kh ðirËf,{w¾eLke Mk¥kk-«khtr¼f hksLkeríkLkwt MðYÃk

6.2. «khtr¼f hksÞ yLku {æÞfk÷eLk hksÞ
- W.¼khík {kiÞo,økwÃík,MkwÕíkLkík yLku {w½÷ Mkk{úksÞ
- Ërûký ¼khík: [ku÷,[k÷wfÞ yLku rðsÞLkøkh Mkk{úksÞ.
6.3. MktMÚkkLkðkËe ÂMÚkrík ¼khík{kt hk»xÙ yLku hksÞLkk rðfkMkLkk rðrðÄ íkçkffk.
MknkÞf ykuzeÞku-ðezeÞku
- ¼khíkeÞ hksÞkuLkwt çkË÷kíkwt síkwt MðYÃk
yÚkðk
{kuzÞw÷ 6(çk)
(çk) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkku rðfkMk
Ãkqðo yÃkurûkík ¿kkLk
(1)) Mk{fk÷eLk MkktMf]rík ÂMÚkrík:

- rðrðÄíkk Mk¼h yÂMíkíð yLku yktíkhr¢Þk-Mk{fk÷eLk MkktMf]ríkf ÂMÚkrík- ÃkrhðíkoLk yLku
ðirïfhý
- MktMf]ríkLke ÔÞkÏÞk-ÃkwhkíkkÂíðf,{kLkð rð¿kkLk,«ríkrcík,MkkrníÞf,÷kufku-þnuhe yLku økúkBÞ
MktMf]rík,Mkk{kSf-ykŠÚkf-ÄkŠ{f MktË¼uo MktMf]ríkLkk ykŠÚkf-xufLkef÷ ykÄkh îkhk yuðwt Ëþkoððwt
fu Ä{o yLku MktMf]rík ÃkÞkoÞðkMke LkÚke.
MknkÞf ykuzeÞku-ðezeÞku fkÞo¢{

- ¼khíkLkku MkktMf]ríkf ðkhMkku
(2)) MkktMf]ríkf h[Lkk

- r[ºkf÷kLkk rðrðÄ MðYÃkku - Ëk.ík. {nkfkÔÞku Mhk{kÞýLkkt rðrðÄ YÃkku hk{÷e÷k.
- MÚkkÃkíÞf÷k-hnuXkýku-¼ðLkkuLke r¼Òkíkk,økwshkík,fuh÷ yLku Lkkøkk÷uLzLkk Ëüktíkku
- ¾kLkÃkkLk MktMf]rík: ÃkkhMÃkrhf {u¤kÃkLkkt fkhýku,¾kLkÃkkLkLke ykËíkku,VuhVkh, hMkkuELkkt ðkMkýku
ðøkuhu
(3)) MkktMf]ríkf Mkt[kh

- MktMf]ríkLkk rðrðÄ «Þkuøkku-MktMf]ríkykuLkwt «Mkkhý (1) MktMf]ríkLkk {kæÞ{kuÚke Ä{o«[kh Ëk.ík.
çkkiØ (2) MktMf]ríkLkk {kæÞ{Úke Mkk{krsf rð[khkuLkwt «Mkkhý Ëk.ík. AkÃku÷e Mkk{økúe
- Mktøkeík-Ëhçkkhe,÷kufMktøkeíkk,ÄkŠ{f,Lk]íÞ,MktMf]ríkykuLke rðr¼Òkíkk Ëþkoðíkwt sLkòíkeLkwt Mktøkeík
rVÕ{e økeíkku
- çkkiØÄ{oLkku «[kh-«Mkkh,çkku÷ [k÷Lke ¼k»kkLkku WÃkÞkuøk,MíkwÃk,òíkf fÚkkyku,{kurxf ðøkuhu
EríknkMk 287
{wÕÞktfLk ÞkusLkk:
MkkðosLkef Ãkheûkk Úkfe rðãkÚkeoykuLkwt {wÕÞkfLk fhkþu íkÚkk rþûkf ytrfíkk {wÕÞktfLk ÃkºkLke {ËËÚke
rLkhtíkh yLku Mk{uríkf {wÕÞktfLk Ãký Úkíkwt hnuþu.
{wÕÞktfLkLke heík (rðrÄ) Mk{Þøkk¤ku økwý «&™Ãkºk

MkkðosLkef / ytrík{ Ãkheûkk 3 f÷kf 100 MkkðosLkef
rþûkf îkhk íkÃkkMkðk{kt 25 -

ykðíkkt «&™Ãkºkku
(xe.yu{.yu.-1)
yÚkðk xe.yu{.yu. -2
yLku 25
xe.yu{.yu.(3) (VhSÞkík)
LkkUÄ-rþûkf îkhk íkÃkkMkðk{kt ykðíkkt Ãkºkku (ÃkuÃkh) {kt {u¤ðu÷k økwý su ©uýe (økúuz) Lku y÷øk
Ëþkoððk{kt ykðþu. íkuLku MkkðosrLkf ÃkheûkkLke fw÷ ©uýe{kt ¼u¤ððk{kt ykðþu Lknª. íkuLke LkkUÄ
÷uðe.
288 EríknkMk
5|lTlS|IF VG[ 5F9M
5F9 5F9G]\ GFD lJQFIJ:T] EFQFF lR+ TD[ X]\ XLbIF
G\P D]xS[, DGMZ\HS D]h
\ JT]\ ;FNL Hl8, p5IMUL lAG p5IMUL B]A H p5IMUL lAG p5IMUL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
V\lTD OM<0 VG[ ;L,
12.
13.
.
---+LHM OM<0----
---RMY]\ OM<0----
5]6o SZL VFH[ 5|lTlSIF OMDo 5M:8 SZM
5|lTlS|IF p5Z 5|`GM

5F9 G\P 5F9G]\ GFD Intext 5|`GM
lJnFYLo lD+M4 8lDGo,5|`GM
p5IMUL lAGp5IMUL ;C[,F D] x S[ , B]A D]xS[,
TD[ VF VFBF :JFwIFI 5]:TSG[ RMSS;56[ VFG\NYL DF^I]\ CX[P VCL\ VDFZM 5|ItG 1.
2.
VF VeIF; ;FDU|LG[ ;];\UT4 V;ZSFZS VG[ Z;5|N AGFJJFGM ZæM K[P VeIF;
3.
;FDU|L T{IFZ SZJL V[ läDFUL” 5|lS|IF K[P TDFZF 5|lTEFJM VDG[ VF VeIF; 4.
5.
;FDU|LG[ ;]WFZJFDF\ DNN~5 YX[P YM0M ;DI SF-LG[ VCL\ VF5[, 5|lTEFJ5+S
6.
EZM H[ Y L JW] Z;5| N VG[ p5IMUL ;FDU| L AGFJL XSFIP 7.
8.
VFEFZ
9.
o 8[ Z
SMvVMl0G 10.
11.
sLkk{k ÃkæÄríkf 12.
13.
ALHM OM<0
  
TDFZ]\ ;]RG
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
X]\ TD[ DGMlJ7FGGF VeIF; DF8[ ALHF SM. 5]:TSGM p5IMU SIMo m
CF q GF
HM CF4 TM p5IMU SZJFG]\ SFZ6 VF5MP
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
GFD : _______________________ lJQFI : _________________

V[GZM,D[g8 G\P _________________ 5]:TS G\P : _________________
;ZGFD]\ : _____________________
_____________________
Z_!#_) (I]. %FL. )

V[-Z$-Z5, >lg:88I}XG, lJ:TFZ, ;[SŸ8Z- &Z, GM.0F-
(MHRD), EFZT ;ZSFZ C:TS (:JFI¿) ;\:YF)
l8lS8
ZFQ8=LI D]ST lJnF,I lX1F6 ;\:YFG
85F,
DNNGLX lGIFDS sX{1Fl6Sf
SM. HM0F6 DFgI GYL

History 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

History 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wå[íkh {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

«ku. xe.fu.ðe.MkwçkúkBLkÞk{ «ku. su.fu.þ{ko «ku. yu.ykh.¾kLk zkp.çke.ykh.{kLke

zkp.Ãke.fu.çkMktík Mkw©e ÃkË{k©e rLkðkMkLk Mkw©e {SMíkk çkkuMk zkp.økwhr«ík {ELke

{kuzâq÷--3 ykÄwrLkf ¼khík {kuzâq÷--5 20{e

17 rçkúxeþ MktMÚkkLkðkËLkku ykŠÚkf «¼kð 23 «Úk{ rðïÞwØ íku{s hrþÞLk ¢ktrík

19 ¼khíkeÞ «òLkku ftÃkLke þkMkLk Mkk{u rðhkuÄ rðïÞwØ

20 hk»xÙðkË 26 hk»xÙeÞ MðkíktºÞ [¤ð¤

21 hk»xÙeÞ yktËku÷Lk íku{s ¼khíkeÞ «òíktºk 27 20 {kt Mkifk{kt Mkk{krsf VuhVkhku

¼khíkeÞ EríknkMkLke Mk{s

rðíku÷ ½xLkkykuLkk yÇÞkMkLku EríknkMk fnu Au. yuLkkÚke ykÃkýLku yu «r¢ÞkykuLku

1..1 «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLke Lkðh[LkkykuLkk †kuík:-

«k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLke VheÚke ÔÞh[Lkk {kxu «ÞkuòÞu÷ MkkÄLk-Mkk{økúeLke s\h

(1) [khuÞ ðuËLkk Lkk{ sýkðku ?

1..4 MkkrníÞ rMkðkÞLke MkkÄLk-Mkk{økúe

(1) fkuíkhu÷k ÷u¾kuLkk yÇÞkMkLku þwt fnuðkÞ ?

ÃkkXøkík «&™ku- 1.3

(1) rMk¬kykuLkk yÇÞkMkLku þwt fnuðkÞ Au ?

1..6 ÃkwhkðMíkw rðÄk:-

(1) Ãkwhkíkíðþk† (ÃkwhkðMíkw rðÄk) Lke ÔÞkÏÞk ykÃkku.

1..7 rðËuþe «ðkMkeykuLke «ðkMk LkkUÄ

(1) EÂLzfkLkk ÷u¾f fkuý Au ?

1..8 EríknkMkLke çkË÷kíke síke {kLÞíkkyku:-

(1) MðkíktºÞku¥khfk¤{kt W¼hu÷e EríknkMk ÷u¾Lk «ð]rík Ãkh «fkþ ÃkkÚkhku.

1..9 ¼khíkeÞ EríknkMkLke rð»kÞðMíkw:-

ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

¼khíkLkku ¼kiøkkur÷f Ãkrhðuþ yLku «køkiríknkrMkf MktMf]ríkyku

2.6 Ãkwhk-Ãkk»kkýÞwøkeLk (Plaeolithic)Mkt MktMf]rík:

r[ºk 2.1 ÃkwhkÃkk»kký Þwøk fkÃkLkkhkt ykuòh yLku fwnkze

r[ºk 2.2 {æÞ Ãkk»kkýÞwøk{kt fkÃkLkkhkt ykuòh yLku LkkLke fwnkze

r[ºk 2.4 {æÞÃkk»kký ÞwøkLkku ykuòh

2. 8 LkðÃkk»kkýÞwøkeLk MktMf]ríkyku íkÚkk ¾kã [esðMíkwykuLkwt ykøk{Lk

(f) LkðÃkk»kkrýf ¢ktrík:

r[ºk 2.5. LkðkÃkk»kký ÞwøkLkkt ykuòhr[ºk

r[ºk 2.6 çkwsone{ Úke {¤u÷ LkðkÃkk»kký Þwøk ykuòh:

LkðkÃkk»kký Þwøke MÚk¤ku Lkfþku 2.4

2.9 «køkiríknkrMkf f÷k

r[ºk 2.7 «køkiríknkrMkf f÷k

ÃkkXøkík «&™ku- 2.6

ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

rMkÄwt ¾eýLke MktMf]rík

ykf]r¥k 3.1 rMkÄwt ¾eýLke MktMf]rík

r[ºk.3.1. {kunUòuËzkuLkwt rðþk¤ MLkkLkøk]n

r[ºk 3.2. ÷kuÚk÷Lkku ½ffku (dockyard)

LkkUÄ ÃkkXøkík «&™ku-3.2

r[ºk 3.3. {kunUòuËzku ¾kíkuÚke {¤u÷ LkíkofeLke {qŠíkLkwt r[ºk

r[ºk 3.4 ËkZeðk¤k ÃkwÁ»kLke

r[ºk 3.6 fk¤eçktøkk¤Úke {¤e ykðu÷ {kxeLke çk¤Ëøkkze

r[ºk 3.7 ÃkþwÃkríkLke {nkuh

ÃkkXøkík «&™ku-3.3 LkkUÄ

(1) ¾uíkeðkze WÃkhktík nzÃÃkkðkMkeyku fE ykŠÚkf «ð]ríkyku fhíkk níkk ?

(1) nzÃÃkkLkk Mk{ksLku ............. Mk{ks økýkðk{kt ykðu Au.

r[ºk 3.8.{kuunLkòuËzkuÚke {¤e ykðu÷ «ríkfkí{f ÃkeÃk¤kLkwt ð]ûk

r[ºk 3.9 {kunLkòË¤kuÚke {kík]Ëuðe «rík¼k

r[ºk 3.10 {kunutòuËzku{ktÚke çkLkkðu÷ çk¤ËLke {qŠík

3.10 nzÃÃkk MktMf]ríkLkwt ÃkíkLk:

3.11 ¼khíkLkk rçkLk-nzÃÃkeÞ íkk{ú-Ãkk»kký sLkMk{wËkÞku:

3.12 ykuòh sÁhe MkkÄLkku íkÚkk yLÞ ðMíkwyku:

3.13 SðLk rLkðkonLku ÷økíke yÚkoÔÞðMÚkk:

3.11 ½h yLku hnuXký:

LkkUÄ (1) nzÃÃkkfk÷eLk Lkøkh ykÞkusLkLke {wÏÞ {wÏÞ rðþu»kíkkyku ðýoðku.

ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

ÃkkXøkík «&™ku {kxuLkk Mktfuík: