0nsoz iii

Kitabln i ~ r i g ve
i kullanlml ile ilgili agklama vii
~~indekiler ix
Kitapta ad1 gegen kuruluglann sembolleri ve isimleri xi
Cizelge listesi ldii

Cimentolar 1-109

(Portland sirnentolann~n tanlml, tarihgesi,

hammaddeleri ve uretimi; @mentonun oksit ve
biIe2en kompozisyonu ve tayin yontemleri, oksit
ve bilegen kompozisyonlar~n~n ~ i m e to n
ozelliklerine et kileri; ~imentolann kimyasal
analizinde bulunan kizd~rma kayb~nln,
~oziinmeyen k a l ~ n t l miktarinin, SO,
miktarinin, serbest kireg ve magnezi
miktannln anlamlari ve onemleri; kimyasal
reaksiyonIar; hidratasyon lsis~ ve onemi;
fiziksel ve mekanik ozelikler olarak ~imenta
inceriginin, priz siirelerinin v e
'

dayanlkllh&nin tanrmlan, tayin yhtemleri

ve Bnemleri; yalana priz vc ani priz; puzolanlar
ve puzolanik aktivite; Tiirkiye'de iixetilen
piyasaya am, tqinmasl ve depolanmas~;
simentolarm kullanifd~klanyerler).
Yararlanllabilecek bazl kaynaklar
fndeks
ASTM American Society for Testing and Materials
(Amerikan Deney ve MaIzeme Cemiyeti)
RILEM Reunion Internationale des Laboratories
D'essais et de Recherches sur les Materiaux
et les Constructions (Mahemeler ve Yap~Iar
isin Deney ve Aragtlrma Laboratuvarlan '
Uluslararas~Birligi)
Turk Standardlan
Gizelge C10. Portland Cimentolannln ve Katkdl
Cimentonun Fiziksel ve Mekanik bzeli~eri
Cizelge C11, Portland Cimentosu ve Katloll cimento
Dlynda Tiirkiye'de nretilen l3iger
Cimentolann Fiziksel ve Me kanik C)zelikleri
Cizelge C12. Portland Cimentolarmm ve Katluh
Cimentonun Kimyasal i)zelikleri
-
Cizelge C13. Portland Qnentosu ve KatIoll Cimento
Dqmda Tiirkiye'de oretiretilen Di&r
wentohnn Kimyasal dzelikleri
Portland qimentosu nedir?
Portland qimentmu, kilIi ve kalkerli hammaddcIerin
pigirilmeIeriyIe elde edilen klinkerin, az miktarda
(% 3 - % 6 oranmda) alytagr ile birlikte sok ince
parpclklar olqturabilecek derecede o@t.iilmesi
sopucunda elde edikn ve su ile biileftiginde
ba@yici h l i k kazanan bir iiriindilr.
Podand @nentosu, gerek kcndi bagma gereltse
yanlslra katllan kum, whl, hmstaq bii
mahmelerle birlikte su e birleg@nde 15nce
yumugak, plastik bit kanym eIde edhekte ve
zamania yavq pvq sertlqerelc katl, tag gibi bir
duruma gelmektedir.
 Cimentohr

Portland gimentosunun hidrolik ImgaylclI~k gekildedir; karakteristik olarak, parIak ve ye~ilimsi-

fizelige sahip olmas~ndanne kastedilmektedir? -
koyu gri (veya gri siyah) renktedir.

Su altlnda sertlqebilen ve suda erimeyen

baaaylcdara "hidrolik baglaylcl" denilmektedir.
Portland qimentosu hidrolik bir baglaylc~da. 6te
yandan, sly ve k j r e ~gibi baglayla malzemelerden
alq, suda eridjgi iqin ve kires, sertlegebilmek isin
gereldi olan karbondioksiti su alt~nda bulamad~&
isin hidrolik baglayla s~nifrnadahil degillerdir.
Portland Hmentosu W inkeri nedir?
Portland ~imentosuile klinker aras~ndane fark
vard~r?
Portland gimentosu, klinkerin kii~iik bir rniktar
als~taqiile birlikte BBtiifmiig ~eklidir.
Portland gimentasu elde edebilmek isin iiretimin
hangi safhaanda klinkere a 1 ~ i t . p kahhr ve
kathlan alptap miktan ne kadardxr?

K i r e ~ , aliimin, derniroksit ve silis bilegirnli Algtay, klinkerin iigiitulmesi safhasmda katllir

hammaddelenn uygun oranda kan~tlnl~pyiiksek ve klinker ile birlikte Ogtiiliir. Klinkere katrlan
-
sicaktikta, sinterleameye kadar (1350 1450 O C ) -
alptag1 m k t m % 3 % 6 afasmdadu.
pi@rilmcleri sonucunda elde cdilen Priine "klinker"
ad1 verilmtktedir.

Harmnaddtkrin kang~rnl Itircm~ (kalker), kil

veya marn ve gerektiginde silisli kum, demir eevheri
. . . glbi mdaamelerdcn olqur.
) ). ,.,.. mentonun su ik birlcgti@nde gtrcsterece@sertlqme
bV ?I.,?
,*-r, -
hmm kontrol edebilmck amacyla IKqiik bir
.66.h.Q ,-- . IG#nkct, yaklq~k ohrak 1 - 25 mm. ppinda rniktar alqtqi klinker ile bidikte Bgiitdur.
pILriulii ve giizenekli yiizeye sahip, sert ve yuvadak

2
 Cimentonun kat~lagmaslnda ( p ~ n d e )algtagmn
geciktirici roIii vardir ve Qrnentonun su ile
birleqmesi sonucunda gosterecegi hidl katilapmayl
yavaqlatarak kontrol eder. Aksi halde, simento sok
hzh katilayr ve betanu rahatsa yerine yerlegtirme
olanatr ortadan kalkar. Aynca, bu qok hizll (ani)
katilagma, ~ i m e n t o n u n kimyasal reaksiyonlar?
sonucunda ba&laylcl ozelik saglayan kalsiyum-
silikat-hidrat iiriinlerinin sagtkli geligmelerini onler.
PortIand cimentosu ismi nereden gelmektedir ve
tarihsel geligmcsi nasd olmugtur?
"cimento" kelimesi, yontulmug tag - hclnntn~
anlamindakj Latince "caementum" kelimesinden
tiiremigtir. Daha sonralan bu kelime 'ba&layla"
anlamlnda kullandmaya baglamqtir.
Baglaycl malzemelerin kullan~mi tarih oncesinde,
muhtemelen a q i n bulunmasurdgn hemen sonra,
I b r q ve 4~ ile b q h q t t r - (hagt-
sonuslan Anadolu'da Qtalhtiyiik'tekj evlerin
,, lrulIaTlllan s w m 7000 yll eski
. dujiri ortap gkarmq~r.). Kirq ve dsl
. r ~ j m&loeki
: vc sonraki h h l e r d e eski M~ulrlar
. r kwullrar tarafmdan genip kullanm alanlan
w;>
'*. ,
4
buImugtur. Yaklagik 2000 yll once, Romalilar
sondiiriilmiig kireci volkanik kiillerle ve sonralan,
pi~irilmi3tugIadan elde edilen tozlarla kanglrarak
bugiinkii gimentonun ozeliklerine benzer bir hidrolik
baglayla kullanmaya baglam~glardlr. Daha
sonraki ylllar ve ortagag, biiyiik eserlerin
yapilmasinda bir durgunluk sergilemi~ve baglayra
maddelerin geligmesinde yenilik getirmemi~tir.
1824 yllinda, ~n~iltere'ninLeeds kentinde, Joseph
Aspdin isimli bir duvarci ustasl hazrrladig~ ince
taneli kil ve kalker kangimlru pi2irerek ve daha
sonra da oBterek baglaylcl bir iiriin elde etmigtir.
Bu iiriine su ve kum katildifida ve zamanla
sertle~me oldugunda, ortaya ykan mafzernenin
fngiltere'nin Portland adasindan elde edilen yap]
t q l m l andlrdrBm goren Joseph Aspdin, elde
etti@ bu baglaylci isin "portland @mentosul' ad1
altmda patent alrm~trr. Ashnda, Joseph Aspdin
tarafindan iiretilen baglayla, iiretim suaslnda
yeterince yiiksek slaldlldarda pipirihediB isin
bugiin kullamhakta o h portland @rnentosunun
tizeliklerine tamamen sahip olamamigt~r, Kil ve
kalker kaqimh hammaddenin yeterince yiiksek
s~cakllkIara kadar pitjirilip o@tiilmesi sonucu
~imentoelde edilmesi ilk olarak, 1845 y h d a , Isaac
Johnson isimli bir lngiliz taraflndan
= E- -et
$
B E ? :
u L
I pz
e
 Cizelge C1, Porkland Cimentosunu Olugturan Oksitler ve Miktarlarl

m 00 C 60 - 67
c.r Sllis SiOz S 17 - 25
w Altrmin
v 3 A 3 - 8
Demir Obit F 0.5 - 6
Kiikart Triobit S03 S 1 - 3
Mstgnezyum Obit MgO M 0.1- 4
AHtaliler . Na20+KZ0 N+K 0.2 - 1.3

Qmcnto klmyasina g6re su, H20,sadme H harflyle g6steriIrnekledir;

Bu durumda kalsiyum hidroksit, sadece CH ue alyta~l,
CaS042%0 veya a0.SQ3.2H20,ise CSH2 o1arak ifade edilmektedir.
 Mner h n d a pi~irilen hammaddeler klinker
olarak EretiIdikleri safhaya kadar firm iprisinde
ne gibi degi~iMiMereu-lar?
Diiner finnin diigiik sicakliga sahip olan iist
ucundan konulan hammaddefer, yatay finnln
ekiminden ve donmesinden dolayl y a v q yavq
qatl uca do@u hareket ederler ve giderek daha
yiiksek s~cakl~klarla
karylqirlar.
Killi ve kalkerli ince malzemenin su ile
karigtn~larak samur gibi bir hammadde
kanymimn kullamfd~$ yag sistemdeIri bir doner
fitlna beslenen mahaye h g i r m n & , once,
firlnln iist klslmda ' 100 OC civarinda,
hammaddelerde bulunan serbest su buharlagir;
-
500 600 OC n m k t a killi maddeler oksitlere
ayqir; hammaddelerin iprisinde bir miktar
magnezyum karbonat ( M e 3 ) bdmdu& takdirde,
600.700 OC, ta bu madtic k-a MgO halinc
d8nhi1.r;& O C civannda kalkk tay (CaC03) da
iprish&ki Larbondioksitten kurtularak kireg (CaO)
-
' .,
kline m* -
WO lZOO O C arPstnda kireg, sib
\rc alumin m d a kim-1 elllrsiyonlar b*.
wo -1~30oc anstnds, obitiwin erjilr haliw
& m e y e bqlamaslndan soma 1280 OC ve daha
n bilegenieri rneydana
yukan s~cakIiIdarda ~ i m e to
-
gelir. Yaklqlk olarak 1350 1450 s~cakhkta
pi~irildiktensonra ~imentoyuolugturan bilegenlerle
ve baqlibag~nade@qik bir uriin olarak klinker eld
edilir. Klinker, fir~nln alt ucundan dqar
~~kart~llr.
Killi ve kalkerli malzemenin owtiilerek ve kuru ,
durumda bir hammadde kanqm~nm kullanlldlb
kuru sistemde, genellikle dBner finn~nust ucuna
dikey baglanth olan on ~ s ~ t ~kule c i sistemler
kullanilmakta ve hammadde yaklapik 800-900 OC te
kadar on isitic~lardai2lem gordfikten sonra diiner
finna gimektedir. O nedenle, yukanda anlatllan
malzemenin serbest suyunu tamamen kaybetmesi,
killi malzemenin ayngmasl, magnezyum karbonat~n
magneyum oksite doniigmesi ve blj.iik iilgiide
kalsiyum karbonatrn kalsiyum oksite doniigmesi
hammadde k a q ~ r n m m doncr h n a girmesinden
once tamamlanmaktadx.
Oksitler arasindaki reaksiyonlar ve ana bile$mlerin
olugmasl yukanda anlatlldi@ pkilde daner finn
i~risindeyer almaktadu.
N n e r finndaki kimyasal mksiyoahr sonunda
kliakerin ve buda bag1 oIarak portland
gimentosunua yap~s~ada yer alan ana bilegenlef
neIerdir?

@k karmapk oIan kimyasal reaksiyonlar sanunda

dort ana bilegen meydana gelmektedir. Bu
bile~enlerin isimleri ve simento kimyasina gijre
sembolleri Cizelge Q'de gosterilmektedir.

Portland ~irnentosuve klinker iprisiade olu~anaoa

bilegenler aynt mrdlr?

Doner fir~ndanklinker olarak elde edilen iiriiniin

i~erisinde yer alan ana bilegenler qizelge p d e
gosterilmigtir. 8 u dort ana biIegen aym zarnanda
portland gimentosunun da ana bilqenleridir.

Cimento iimthinde kullallllnll hanamaddelerin

Wli# Wakrin & d M e r i n i +grSbsro mi?

HmaddeIerin tam olarak :h u q m n ve iyi

pQmeIerinin sauanabilmesi amac~ylabu maddeler
&ace ince olarak 6@tOlmelidir. hi taneler veya
hammaddeIerin iyi kangmamaslndan dolay
Ci~uento Bile~enlerin6zelikleri
ozcli kleri
C)S C2S C3 A C,AF

Reaksiyon 1-1121 orti\ yaw? hlzl~ Or13

W idr;~tssyoiils~sl nr la 32 sck orta
R ; ~ ~ l ; t y ~ c ~DeEeri
ltk
-ilk zemanlilr yiiksek rfi'i5ijk dij3iik du>uk
->UIILIIIL~:I yiiksek yuksek dii2uk dij3iik
Cimento ve suyun birle~mesi sonucunda ana
bilepnkr ne gibi kimyasa1 davranqlar gosterirler?
Cimento ve suyun birle2mesiyle ~imentodabir dizi
c;ok karmay~k kimyasal reaksiyonlar olugur.
Cirnentonun hidratasyonunda, ana bilegenlerin her
birinin su ile ayn ayn kimyasal reaksiyona girdikleri
varsaytlmaktadlr. Cirnentonun hidratasyonu sonucu
ortaya gkan sonus her anabilepenin ayn ayn
hidratasyonu sonncunda ortaya gkan sonuslarin
toplami olmaktadir.
Cimento ve suyun birlegmesiyle ana bilegenlerin
olu~turdu~u kimyasal reaksiyonlar pratik amaslarla,
basit olarak pu 4ekiIde agklanabilir: -KaIsiyum
silikatlar (C3S ve C.S) ve su (H) reahiyona girerek
kalsiyum-silikat-.hidrat (lusaca C-S-H) denilen bir
iirtln (C3SZH3) ile krirtal yaplya sahip kalsiyum
hidroksit (CH)meydana getirirler. (C3S2H3 jelinin
ismi tobemrittir, ancak, son yrllarda GS-H ohrak
isimlendhihesi &ha yaygndir).
Kalsiyum silika tlmn hidratasyon reaksiyonlan
Wltdir:
Asl~nda, qimentoya baglayicll~k ozeIigini
kazandiran husus C-S-If (kalsiyum-silikat-hid rat)
iirtinunijn 01ugabiImesidir. C-S-H biiyiildugii
molekiiler mertebededir ve yakIayk olarak qimento
tanesinden 1000 defa daha kii~iiktiir. C-S-H'ln
olugmasi ile, bu par~acikiar~narasrndaki sekim
kuweti baglaylc~ozelik yaratmaktad~r.
C3A ve suyun birle~mesiile p k h d r ve ~iddetlibir
reaksiyon yer almaktadrr. Sonus olarak da'
muhternelen kubik kristalli C3AH6 meydana
gelmektedir. C3A ile suyun birlegrnesi qirnentoda
"ani sertlegrne" yaratarak taze betonun kullanrmln~
ve betonun baglayiahk kazanabilmesini engeIler.
Bu dururnu iidemek jgin iiretim csnas~nda
gimentoya.. kijgiik bjr miktar a l ~ l t a 5 1
kat~lmaktadir. Biiylece C3& su ve algl ayn bir
reaksiyona girerek i@e gibi umu, hekzagonal kristal
yapya sahip c & H ~ ~(ettringite)
~ ve plaka
~eklindekristal yaplya whip c4AWI2 (monaulfo-
aliiminat) olarak kalsiyum siilfoaluminatlarm
oluqmasrna yo1 asar. Bu iiriinler, Gzellikle
c ~ ~ & H ~gimenro
serdymi~ ~ vc betonda genlegme
yaratrrlar ve sok miktarda olqtukIatr takdirde son
derece zararl~ hacim de&lkIiklerine yo1 aprlar.
Ancak, k u ~ i i k bir rniktar alp kuUanrlmasgla
zararll dmayacak sonuqlar elde edilmekre ve C3A
 bu reaksiyonlar~ siirdijriirken kalsiyum silika t l a r ~ n
reaksiyonu ve C-S-H'nln olugrnas~ da sihhatli bir
~ekildccertryan edebilmektrtllr. C3A 3r.a bilcqeni ilk
saatlerde ve ilk gij n igerisinde c;imentonun
baglayicihk dzger int: kiil;ijk bir rnikrar kat k~da
bulunmakla birlikte qimento iqin en tehtikeli bilr:qen
olabilmr ktedir.
Alp ve su, C4AF ile de reaksiyonlsra girerek
muhtemelen
sonucunda karar krlarlar. C4AF'nin s11 ve alp ile
birle~mesisonucunda elde edilen ozelikler CiA'n~n
sonuslanna benzer fakat daha az etkjIidir. Ancak
C4AF'nin gimentodaki orant qok kiiqiik
oldukundan sonu5 iizerindeki rolii biiyiik degildir.
hsaca denilebilir ki, G A ve C&F bilegenleri,
uygun miktarda a ile kullan~ldiklannda,
@mentonun baflaylc~hk ozeli@ni ilk zamanlarda
bir miktar etkilerler. Ancak, ~irnentove betonun
era baglaylcll~kdejjeri ise CJS ve 5 s bilegenleri
., taerhnhn saglanmaktadu.
-i 4 . .
Hidratasyon lsis~nedir?
Cimento ve suyun bir :trap gelrnesiplc 1iidrat;isyon
b a ~ l a r .Cirnentoyu alugt urar, ana bile3enlerin su ile
birle2erzk baglattt kliir-I kimyasal rza ksiyonlar
skzotermik, yani d ~ g a r ~ y nIsr q~karan tiirdendir.
Kimyasal reaksiyonlar clzvam ettigi miiddetge
( h~dratasyon dzvam ettigi rniiddct~e) jslnln as@
qkmas~ da dcvam edcr. Ancak, bilinditi gibi,
\lidratasyon ilk sxa:Ierde olduksa h ~ z ltcmpoda
~ yer
alrnakta ve zarn:!r! ilerledikse hidratasyon hlzl
)*avaglamaktad~r.
cimcntonxn hidratirsyon 1s1s1~ i m e n t o n u nbelirli bir
s i c a k l ~ k kr73ulundn hidratasyona ba9laylp
hidratasyon sonuna kadnr aqga g~kardlgi is1
miktar~dlr.
Hidratasyon ISISI kalorilgrarn (cal/g) veya
joule/gram (J/g) birimleriyle ifade edilir. 1 callg =
4.19 Jlg'd~r.
Portland ~imentolann~nhid ratasyon ISIS~ ne
Zradarda ve blegenlerin oran] hidratasyon lslstnl
aasd etkiler?
Portland $imentolarmln hidratasyon lsls~ yaklag~k
 olarak 30-1 10 caVg aras~ndadlr; Literatiirde formiillerle, J/g cinsinden (I caVg = 4.19 Jlg),
ortalama ve en yuksek hidratasyon ~sllan100 caVg hesaplayabilmek miimkiindiir;
ve 120 callg olarak belirtilmektedir.

Portland ~imentosunu olugturan ana bilezenlerin

herbirinin farkli hidratasyon is1 kapasiteleri vardlr.
Bu ana bilegenIerin (saf olmalari dummunda)
hidratasyon rsilarr Cizelge C4'teki gibidir:

Cizelge C4. Portland Cimentosunun Ana n ~ n ykma h ~ z l ne gibi

Hidratasyon ~ s ~ s ~agga
Bilepnlerinin Hidratasyon Is11an faktorler tarafindan etkilenmektedir?

Bilegerller Hidrat asyon Islsi Hidratasyon lslslnln aqga qkma hizl ~imento
mug - bilegenlesi ile su araslnda yer alan kimyasal
reaksiyonlarln hluna baglid~r.

Hidratasyonu etkileyen en onemli faktor zamandlr.

Cimentonun su ile k q t ~ n l m a s ~ m
takip eden ilk
birkag dakikada (yaklqik 5 dakika) hidratasyon
asisinxn aqga rrkma hm p k yliksektir; daha
sonra durgun bir ddnem (yaklag& 1 - 2 saat)
Ciztlge c4'ten anlag~lacagr gibi portlaad yapmr ve katllagmanm (prizin) batlamas1 ile wi
&entolam hidratasyon lsllan belirli bir q ~ g a@ma hm teIcrar mar ve priz donemi
. , b

.*
, , w k i @ntntayu oIqturan bile~nlerino r m a
,

EarU1Wa.r gthtermektedir. Ideratiire gore,

Mr portland ~imentosunun 3 giin ve 1 yd
aki hidratasyon rsllarin~ a~agidaki
sonunda (en gok 10 s a t ) ~;okyiiksektir. Daha
mnralacr hidratasyon ~ l s i (gittik~e azalan bir
hlzda) artmaya devam cder. Kimyasal
reaksiyonlarla agga pkan ~ s i miktan ilk

24