Modul: Osnovi bakteriologije i

virologije
Diplomski studij, izborni modul
Virologija
Virus – riječ koja je kroz povijest mijenjala značenje
u rimsko doba: svaka otrovna tvar
u 18. st.: otrov, neugodan miris znoja, iscjedak iz čira
u 19. st.: otrovne tvari povezane sa zarazama
(infekcijama), nevidljivi uzročnici bolesti
u 20. st.: sve običnim mikroskopom nevidljive zarazne
čestice
Otkriće virusa: kraj 19. st., 1892. godine Ivanovski je
proučavajući “mozaičnu bolest duhana” otkrio virus, kasnije
opisan kao TMV (Tobaco Mozaic Virus), 1989. god.
Beijerinck je nezavisno došao do istih rezultata kao
Ivanovski; contagium virum fluidum = tekući zarazni
uzročnik; Beijerinck je smatrao da je to “proteinska molekula
koja se razmnožava”
Tobaco Mozaic Virus
Važnija otkrića u povijesti virologije (Juretić 2002.)

1798. prvo cjepivo protiv velikih boginja E. Jenner

1885. cjepivo protiv bjesnoće L. Pasteur
1892. prvi virus (otkriven) D. J. Ivanovski
1902. virusna leukemija pluća W. Ellermann
1915. otkriveni bakteriofagi F.W. Twout
1935. izoliran prvi puta virus W. M. Stanley
(TMV) u čistom stanju
1937. ustanovljena nukleoproteinska F.C. Bowden
priroda virusa
1939. prvi puta promatrana čestica G. A. Kauschb
virusa elektronskim mikroskopom (TMV) E. Pfankuch
E. Ruska
1940. otkriven replikativni ciklus M. Delbrück
bakteriofaga
1951. ribonukleinska kiselina je unutar R. Movkham
proteinskog omotača
1995. iz RNA i proteina rekonstruirana je H. Fraenkel Courat
infekciozna čestica TMV R. C. Williams
1956. dokazana je zaraznost same RNA H. Fraenkel-Conrat
A. Grier
G. Schramm
1970. nađen onkogen u Rousovu virusu P. H. Deusberg
virusu sarkoma P. K. Vogt
1976. kopija onkogena retrovirusa D. Stehelin
nađena u normalnoj stanici H. E. Varmus
J. M. Bishop
1983. Izoliran retrovirus čovjeka F. Barre-Simonssi
(HTZV-III, odnosno HIV) i sur.
- Virusi su obligatni (obvezni ili isključivi) paraziti
- Virusi nemaju vlastiti metabolizam, ali mogu prusmjeriti
metabolizam domaćina prema stvaranju novih virusnih
čestica
- Virusi su izrazito spcijalizirani patogeni
a) Parazitiraju u bakterijskim stanicama (bakteriofagi)
b) Parazitiraju u životinjskim stanicama (animalni virusi)
c) Parazitiraju u biljnim stanicama (biljni virusi)
d) Malobrojni se mogu umnožavati u kukcima
- Nemaju staničnu građu
- Virusi su submikroskopskih veličina (izuzetak je virus
velikih boginja kod ljudi – vide se dobrim svjetlosnim
mikroskopom)
- Veličina im se mjeri nm (1mm = 106 nm)
- Većina virusa sastoji se od nukleinske kiseline i proteina
(bjelančevina)
- Sadrže (za razliku od drugog živog svijeta) samo jedan tip
nukleinske kiseline; RNA ili DNA)
- Nukleinska kiselina čini genom (nasljedna tvar)
- Središnja biologijska shema (“dogma”)
DNA transkripcija RNA translacija protein

DNA RNA protein

genetičke informacije mogu teči od DNA (prepisivanje) na RNA

ali i obratno od RNA prema DNA, a zatim se prevođenjem
(translacija) prevode u protein
- Virusi nemaju enzime za stvaranje biokemijske energije
- Virusi se nereproduciraju poput staničnih organizama
- Virusi nisu osjetljivi na antibiotike

Reprodukcija virusa
Definicija virusa (Frankel – Cornat i sur. 1988.)
“Virusi su zarazni uzročnici (čestice) koji sadrže samo
jedan tip nukleinske kiseline: RNA ili DNA; njihova je
nukleinska kiselina umotana u proteinski omotač
izgrađen od jednog ili nekoliko proteina; kod nekih virusa
oko proteinskog omotača dolazi složeno građena
ovojnica izgrađena iz proteina, lipida i ugljikohidrata.
Virusi su sposobni svoju nukleinsku kiselinu prenositi od
jednog do drugog domaćina; sposobni su nametnuti
stanici domaćina svoju genetičku informaciju, zbog čega
se mogu koristiti enzimatskim ustrojem domaćina za
svoje “razmnožavanje”. Neki virusi mogu svoju
nukleinsku kiselinu ugraditi na više ili manje reverzibilan
način u DNA domaćina te tako postati latentni ili
perzistentni. Neki su od takvih virusa sposobni
transformirati genom stanice domaćina i ometati njezin
kontrolni mehanizam rasta, te uzrokovati tumore.
dalton = masa gotovo jednaka masi atoma vodika

Imunogenost virusa
- Svaka strana bjelančevina ili polisaharid molekularne mase
veće od 1000 daltona (posebno ako je mase veće od 10 000
daltona) unesena u tkivo životinja izaziva imuni odgovor
- Imuni odgovor može biti:
a) stvaranje specifičnih protutjela (humoralna imunost)
b) stvaranje limfatičnih, imunokompetentnih stanica (stanična
imunost)
- tvar (supstanca) koja izaziva imuni odgovor zove se
imunogen
- ako imunogen specifično reagira s protutjelom koje je
stvorio tada se zove antigen
- Bjelančevine koje izgrađuju protutjela pripadaju globulinima
(više globulinskih proteina = imunoglobulin).
Oblik i građa virusnih čestica
- virusi su često okruglog oblika, a zapravo su poliedri
(poliedrične ili izometrične građe)
- virusne čestice mogu biti anizometrične ili produžene,
kratki štapići, dugačke niti
- samo ona virusna čestica koja se može umnožavati, koja
može uzrokovati zarazu zove se virion
- proteinski omotač ili kapsida sastoji se najčešće od
istovrsnih proteinskih molekula
- kod složenih virusa oko kapside nalazi se virusna
ovojnica ili envelope, osim proteina sadrži lipide i
ugljikohidrate
 Načini prenošenja virusa
1. Mehaničko prenošenje
- u prirodi nije često; na biljkama nema često rana (ozljeda)
kroz koje bi virus bez posrednika mogao ući u stanicu
- virusi ne mogu samostalno penetrirati (ulaziti) u stanice,
barem koliko je danas poznato, također virusi se ne mogu
vezati na površinu biljne stanice jer na opni nema receptora
za koje bi se mogli vezati
- mehaničkim doticanjem (na pr. uz pomoć vjetra) zdravog i
bolesnog lišća krumpira može se prenijeti X-virus krumpira
(virus mozaika) ili na isti naćin virus mozaika duhana (TMV)
- mehanički kontakt korijena zdrave i zaražene biljke; kontakt
korijena zdrave biljke i zaraženih biljnih ostataka
- često pri agrotehničkim zahvatima: kontaminiranim rukama
ili priborom (noževi, škare) čak i odjećom
2. Cijepljenje
- vrlo lagani načini prenošenja bez obzira je li zaražena
plemka ili podloga, strogo gledajući ovo je antropogeno
širenje jer je za cijepljenje odgovoran čovjek.
3. Zoohorno prenošenje (kukcima)
- najčešći organizmi (vektori) koji prenose viruse su kukci
- 94% (približno) su Arthropoda ili člankonošci
- 6% (približno) su nematode
- oko 99% svih Arthropoda čine insekti
- više od 70% insekata pripadaju redu Homoptera ili
jednokrilaca; tu pripadaju najvažniji vektori virusa
Aphididae (lisne uši)
Lisne uši sišu sok (najčešće iz lišća zaraženih biljaka) i
prenose viruse na tri načina:
1. perzistentno prenošenje:
Virusi koji se prenose perzistentno ili cirkulativno imaju
sljedeća obilježja:
- što stjecanje virusa (sisanje staničnog soka s virusima)
duže traje (na pr. 6-12 sati) mogućnost prenošenja je
veća
- insekt ne može odmah nakon uzimanja virusa “obaviti”
prijenos na zdrave biljke jer postoji latentni period (12
sati i duže)
- nakon latentnog perioda insekt tijekom dužeg vremena
predstavlja izvor zaraze, a pojedini su to za cijelog
života
- perzistentni virus ostaje u insektu u svim stadijima
njegovog razvoja (trensstadijalni prijenos)
2. Neperzistentno prenošenje
Virusi koji se prenose neperzistentno su najčešći
u prirodi i imaju veliko gospodarsko značenje;
karakteristike ovih virusa su:
- Virus ulazi u tijelo insekta za vrijeme hranjenja,
vrijeme “uzimanja” virusa je kratko, od nekoliko
sekundi do nekoliko minuta (faza stjecanja
virusa)
- Virus se na zdravu biljku može prenijeti odmah
(faza inokulacije virusa)
- Insekt za kratko vrijeme (obično tijekom 4 sata)
nakon napuštanja zaražene biljke prestaje biti
nosilac virusa
3. Semiperzistentno prenošenje
Virusi ove skupine se nalaze između perzistentnih i
neperzistentnih virusa.
Oni su neperzistentni jer ne cirkuliraju u svom
vektoru, ali insekt-vektor zadržava sposobnost
prenošenja virusa tijekom 3-4 dana.
Zajedničko semiperzistentnim i perzistentnim
virusima je to što se nalaze u floemu biljke.
Neki virusi iz sve tri grupe mogu biti prenešeni
lisnim ušima samo ako je biljka zaražena drugim, i
to određenim virusom. Taj drugi virus zove se virus
pomagač. Na pr. za aukuba mozaik krumpira vektor
je lisna uš Myzus persicae, virusi pomagači mogu
biti A ili Y virus krumpira, a način prenošenja je
neperzistentan.
 Tab. Važniji biljni virusi i način prenošenja
Virus Vektor Prenošenje
Virus žute patuljavosti Rapalosiphum padi i dr. perzistentno
ječma lisne uši
Virus žutog mozaika Polymyxa graminis -
ječma

Virus rizomanije š. Polymyxa betae -

repe
Virus nekrotične žutice Hyperomyzus lactucae perzistentno
salate
Virus žutice š. repe Myzus persicae semiperzistentno
Virus sterilnosti zobi Javesella pellucida perzistentno
(cvrčak)

Virus europske Javesella pellucida perzistentno

prugavosti žita (cvrčak)
Virus Vektor Prenošenje
Virus mozaika soje Aphis fabae i dr. uši neperzistentan
Virus mozaika Myzus persicae neperzistentan
cvjetače
Virus mozaika više vrsta lisnih uši neperzistentan
krastavca
Virus mozaika lucerne Acyrthosiphon pisum neperzistentan

Virus točkastog Frankiniella fusca i dr. perzistentno

venuća rajčice (trips)
Virus uvijenosti lišća Myzus persicae perzistentno
krumpira

Virus crtičavosti tripsi -

duhana
A virus krumpira Myzus persicae neperzistentno
Macrosiphum euphorbiae
Virus žute kržljavosti Agallia constricta perzistentno
krumpira
 Viruse mogu prenositi također:
- cvrčci (virus kovrčavosti vrha šećerne repe, virus mozaik
kukuruza)
- štitasti moljci (neke važne bolesti bilja u tropskom i
suptropskom području)
- kornjaši (poznato je da Coleoptera mogu prenjeti više od
40 različitih virusa)
- nematode (rodovi Trichodorus i Paratrichodorus prenose
šuštavost lista duhana, Longidorus prenose virus
prstenaste pjegavosti maline, Xiphinema prenosi viruse:
mozaik gušarke, lepezavost lista vinove loze, prstenastu
pjegavost duhana)
- neke gljive stanovnici tla (Olpidium brassicae prenosi
virus nekroze duhana, Polymyxa graminis virus
prugastog mozaika pšenice)
 Sjeme je često prenosilac virusa:

Sjemenom krastavca – virus pjegavosti mozaika krastavca

rajčice – virus mozaika rajčice
ječma – virus crtičavog mozaika ječma
soje – virus mozaika soje
lobode – virus mozaika gušarke
mišjakinje – virus mozaika krastavca
Virusi se mogu prenositi vegetativnim dijelovima biljaka koji
se koriste za propagaciju (lukovice, reznice, gomolji i
dr.) osobito kod ukrasnog bilja i voćaka.
Vilina kosica je također vektor virusa, ali taj način nema
gospodarsku važnost.
 Simptomi kod virusnih zaraza
1. Vanjski simptomi (vidljivi golim okom)
Mogu biti karkateristični za pojedine viruse i mogu služiti za
identifikaciju virusa
a) lokalni, u pravilu na mjestu ulaska virusa u tkivo (lokalne
lezije):
- klorotične lokalne lezije: promijena normalne zelene boje
zbog manjeg broja kloroplasta ili gubitka klorofila

http://www.dias.kvl.dk/Plantvirology/esy
mptoms/symp-color.html
- nekrotične lokalne lezije: odumrle stanice najčešće
različitog intenziteta smeđe boje, često su okružene
klorotičnom zonom

http://www.dias.kvl.dk/Plantvirology/esymptoms/symp-color.html
b) sistemični, u pravilu na mlađem lišću, a nastaju zbog
opće infekcije kada se virus od mjesta primarne infekcije
(najčešće lišća) proširi na manje više čitavu biljku

Beet yellow virus

http://www.bayercropscience.co.uk/pestspotter_new.aspx
- sistemični simptomi promjene boje (kloroza):
gubitak zelene boje i pojava žute, crvene ili ljubičastocrvene
boje. Javlja se kao prosvjetljavanje lisnih žila, mozaik,
pjegavost, šarenilo, žutica, crtičavost, šarenilo plodova,
cvjetova, sjemena

http://www.dias.kvl.dk/Plantvirology/esymptoms/symp-color.html
 http://www.dias.kvl.dk/Plantvirology/esy
mptoms/symp-color.html

http://www.biologie.uni-hamburg.de/b-
online/e35/symptome.htm
- Sistemični simptomi zbog histopatoloških promjena,
uzrokovani su zbog poremećaja u djeljenju stanica, rastu
stanica, zbog tvorbe novog tkiva, preobrazbe jedne vrste
tkiva u drugu, smrti stanica i dr.
Hiperplazija je uzrok enacija (izrasline na listu) i tumora;
odebljanja (mesnatosti) plojke, naboranost, lepezavost,
nitavost lišća, zastoj u porastu.
Promjene u veličini stanica (hipertrofija, hipoplazija).

Preobrazba, najčešće parenhima u meristem je obrambeni

mehanizam biljke, jer novonastali meristem (sekundarni
meristem) oko nekrotiziranog tkiva stvara pluto čime se
sprječava širenje virusa.
Nekroza (smrt stanica) ponekada nastupa takko brzo da je
onemogućeno širenje virusa od mjesta infekcije
(obrambena reakcija, hipersenzitivne biljke).

Virus mozaika duhana na rajčici

http://www.agroatlas.ru/en/content/diseases/Lycopersici/Lycopersici_Tobacco_mosaic_virus/
- Sistemični simptomi zbog patomorfoloških promjena,
najuočljiviji su a posljedica su histopatololških promjena:
morfološke promjene korijena, stabljika, lista, cvijeta,
ploda.

Rizomanija
Virus lepezavosti lista vinove loze
http://www.biobio.es/plagas/bacteriasyvirus/ http://ucdnema.ucdavis.edu/imagemap/nemmap/Ent156html/
204NEM/PRGRAPE.htm
rizomania.htm
Virus lepezavosti lista vinove loze Virus uvijenosti lista krumpira
http://ucdnema.ucdavis.edu/imagemap/nemmap/Ent156html/204
NEM/PRGRAPE.htm
2. Unutarnji simptomi (ne vide se bez mikrsokopiranja)
- anatomske promjene vezane su za unutrašnju građu
biljke i često su značajno povezane s histopatološkim
promjenama (hiperplazija, neoplazme).
- virusne stanične inkluzije su nakupine virusnih čestica (u
citoplazmi ili jezgri) koje se razlikuju od ostalih staničnih
struktura. Oblik i sastav virusnih inkluzija jako varira,
neke su vrlo karakteristične pa služe za identifikaciju
virusa.
 Virusne infekcije i širenje virusa u biljci
- biljni virusi ne mogu biti adsorbirani na površinu stanice
domaćina
- biljni virusi ulaze u stanice domaćina kroz rane na stjenci
epidermalnog staničja ili kroz ektodezme (sustav pora u
celuloznoj građi stanične stijenke)
- od mjesta infekcije (lokalna infekcija) virusi se dalje šire
putem plazmodezmi ili kroz provodni sustav biljke, kada
se prošire po cjeloj biljci nastaje sistemična ili opća
infekcija
- plazmodezmama se virusi šire od jedne do druge stanice
- provodnim sustavom se šire na veće udaljenosti
- u provodni sustav virusi “ulaze” zajedno s asimilatima
- kada dospije u neki biljni organ virus “izlazi” iz provodnih
elemenata i “ulazi” u parenhim a zatim se dalje širi od
stanice do stanice plazmodezmama
- izlaženje virusa iz provodnih elemenata i ulazak u
meristem omogućuju posebni tzv. virusni transportni
proteini
- brzina širenje virusa je razčičita, na pr. virus mozaika
duhana u nekim biljkama “putuje” do 8 cm na sat
 Utjecaj vanjskih čimbenika
1. Krajnja točka razrjeđenja virusa
je najmanje razrjeđenje infekcioznog soka kojim se
može mehanički zaraziti pokusna biljka. Kreće se 10-1-
10-7
- Ovisi o: a) infekcioznosti virusa
b) koncetraciji virusa u soku
c) vrsta tekućine za razrjeđivanje
d)vrsta biljke iz koje je uzet sok
e) vrsta biljke koja se inficira
f) način inokulacije
2. Termalna točka inokulacije virusa
je najniža temperatura na kojoj virus gubi infekcioznost u
soku i to tijekom 10 min.
Termalna točka inaktivacije ovisi o navedenim elementima.
Kreće se od 45-93 C°, najčešće između 55 i 70 C°.
3. Postojanost in vitro
Je najdulje vrijeme u kojem virus u soku na sobnoj
temperaturi još zadržava infekcioznost. Kreće se od 12
do više mjeseci.
 Inaktivirati virusne čestice mogu:
a) Fizikalni inaktivatori
- ultrazvučne vibracije
- ionizirajuće zračenje (X, γ,ß zrake, α čestice, protoni,
deutroni)
- neionizirajuće zračenje (UV zrake dužine 254 nm)
b) Fizikalnokemijski inaktivatori
- zagrijavanje
- zamrzavanje, odmrzavanje, isušivanje
- pH
c) Kemijski i biokemijski inaktivatori
- organska otapala
- nitritna kiselina, formaldehid
- oksidirajuća sredstva
- tanini enzimi (proteolitički enzimi)
- antitjela (protutjela)
 Ekologija i
epidemiologija

(Juretić, 2002.)
 Mjere suzbijanja:
1. uklanjanje izvora zaraze:
- korovne biljke
- zaražene uzgajane biljke
- ostatci prethodnog usjeva
- plodored
- higijenske mjere u zatvorenim prostorima
- uporaba bezvirusnog sjemena i sadnog materijala
2. Suzbijanje vektora
- kemijsko
- fizičko
- biološko
3. Uzgoj otpornih kultivara
 Taksonomija/klasifikacija biljnih virusa

Od 1993. Međunarodni komitet za taksonomiju virusa

prihvatio je novu klasifikaciju biljnih virusa. Oni su
svrstani u redove (order) sufiks je – virales, porodice
(familia), sufiks je – viridae i rodove, sufiks je – virus.
U bilnoj virologiji je za sada jedan red (Mononegavirales) s
dvije porodice (Rhabdoviridae i Bunyaviridae). Druge
porodice (ima ih ustanovljenih 10) su izvan redova.
Za sada svi rodovi nisu svrstani u porodice. Izvan porodica
su 22 roda.
Virusi se dijele na RNK i DNK viruse (jedno ili dvospiralne,
+ i – nukleinska kiselina oblika čestica).
Pregled navažnijih rodova virusa (Agrios, 1997.,
Juretić, 2002.)
RNK (jednospiralna, poz. RNK)
1. Štapičaste čestice – oko 32 virusa
Rod: Tobakovirus (virus mozaika duhana, TMV)
Furovirus (virus nekrotičnog žučenja žila š. repe, ---)
Hodeivirus (virus prugastog mozaika ječma, BSMV)
2. Končaste čestice – oko 280 virusa
Rod: Potexvirus (virus mozaika krumpira, X-virus, PVX)
Potyvirus (virus crtičavosti krumpira, y- virus, PVY)
(virus mozaične kržljavosti kukuruza, MDMV)
(virus šarke šljive, Plum Pox virus)
(virus mozaika šećerne repe, BMV)
(virus crtičavog mozaika pšenice, WSMV)
(virus mozaika soje, SMV)
Closterovirus (virus žutice šećerne repe, BYV)
3. izometrične čestice – oko 165 virusa
Rod: Tambusvirus (virus grmolike kržljavosti rajčice, TBSV)
Nekrovirus (virus nekroze duhana, TNV)
Luteovirus (virus žute patuljavosti ječma, BYDV)
(virus uvijenosti lišća krumpira, PLPL)
Comovirus (virus šarenila crvene djeteline, RcMV)
Nepovirus (virus prstenaste pjegavosti duhana, TRsV)
(virus infektivne degeneracije vinove loze:
lepezavost lista, GFLV, uvijenost lista, GFLV)
Cucumovirus (virus mozaika krastavca, CMV)
Alfamovirus (virus mozaika lucerne AMV)
RNK (jednospiralna, neg. RNK)
Rod:Nucleorhabdovirus (virus žite kržljavosti krumpira,
PYDV)
DNK virusi (jednospiralna, standardna DNK)
porodica: Genuiniviridae (neimenovani rod)
I podskupina – vektori su cvrčci (virus crtičavosti kukuruza,
MSV), domaćini monokotiledone vrste
II podskupina – virus kovrčavosti vrha šećerne repe, BCTV –
ne prenosi se cvrčcima
virus uvijenosti lišća rajčice (TLRV) domaćini
su dikotiledone vrste

III podskupina – vektori su bijele uši (Bemisia sp. – ne

isključivo)
viruskovrčavosti lista duhana -TLCV
Bakteriologija
- do danas je opisano oko 300 vrsta fitopatogenih
bakterija izoliranih s više od 1000 billjnih vrsta (prirodni
domaćini)
- umjetnim infekcijama zaraženo je daleko više biljaka
(nisu prirodni domaćini)
- iako su kao uzročnici bolesti (možda) manje značajne niti
do danas nije potpuno riješeno njihovo suzbijanje
- neke fitopatogene bakterije uzrokuju značajne gubitke
(Erwinia amylovora, Pseudomonas syringae pv. tabaci,
Xanthomonas campestris pv. vesicatoria, Clavibacter
michiganense pv. sepedonicum, Clavibacter
michiganensis subsp. michiganensis i dr.)
- 1877. god. Burill je prvi utvrdio bakteriku kao uzročnika
bolesti: Erwinia amylovora (bakterijska plamenjača
jabuka i krušaka)
- U proučavanju biljnih bakterija veliki značaj imaju radovi
Erwina Smitha (1854.-1927.) kasnije i drugi Elliott,
Dowson, Gorlenka, Izrailjskij
- Povijesni razvoj biljne bakteriologije može se podijeliti u
pet faza (Tešić, 1962. cit. Arsenijević 1988.):

1. 1882.-1901. god. postavljene su znanstvene osnove

proučavanja fitopatogenih bakterija. Smith, koji se
smatra utemeljiteljem fitobakteriologije, je opisao
nekoliko fitopatogenih bakterija i razradio metode
proučavanja.
2. 1901.-1921. god., značajan broj istraživanja o
bakterijama kao uzročnicima bolesti biljaka. Posebno su
značajna djela Stitha “Bacteria in relation to plant
diseases” i “An introduction to bacterial diseases of
plants”.
3. 1921.-1942. god., proučava se povezanost bakterija s
drugim bakterijama i njihovom mjestu u sistematici
mikroorganizama
4. 1942.-1962. god., istraživanja koja su omogućila
spoznaje o porijeklu i karakteristikama fitopatogenih
bakterija i zajedničkoj klasifikaciji s drugim bakterijama
5. 1962.-1980. god., proučavaju se suodnosi između
parazita i domaćina, fiziološki i biokemijski procesi u
bolesnim biljkama kao i u fitopatogenim bakterijama,
otkrivene su hipersenzitivne redukcije i dr.
Nakon 1980. god. Započinje novo (šesta faza?) razdoblje:
istražuju se nove bakterijske bolesti i njihovi uzročnici,
usvaja se nova nomenklatura, sistematika, uvodi se
patovar - pv. (patogeni varijetet) kao novi takson, nove
metode i tehnike laboratorijskog rada i td.
 Evolucija fitopatogenih bakterija
- prve fitopatogene bakterije bile su saprofiti
- vode porijeklo od:
a) zemljišne i rizosferne mikropopulacije
b) epifitne mikropopulacije nadzemnih (zelenih) dijelova
biljaka i sjemena
- nemaju jednog zajedničkog pretka
- prijelaz od saprofitizma u parazitizam je vrlo dugi
evolucijski proces, smatra se da je tekao kroz nekoliko
razvojnih faza: autotrofne bakterije saprofiti
simbionti paraziti
- u tijeku evolucije od saprofita do parazita bile su nužne
neke kvalitativne promjene koje se odnose na način
korištenja hrane, osobito je važna promjena u
enzimatskom sastavu saprofitnih bakterija
- bilo je i drugih procesa kao na pr. mutacije, hibridizacije
 Karakteristike fitopatogenih bakterija
- fitopatogene bakterije (phyton=biljke, pathos=bolest,
genein= izazivati, rađati) uzrokuju u biljnom tkivu
patološke promjene koje se manifestiraju simptomima
- fitopatogene bakterije su jednostanični, heterotrofni
mikroorganizmi
- vide se pod običnim svjetlosnim mikroskopom, pod
elektronskim mikroskopom vidljiva je fina struktura
bakterijske stanice kao i broj i lokacije flagela
- sve fitopatogene bakterije su štapičaste (osim
Streptomyces koje su nitaste (končaste)), mogu biti bez
flagela (atrihe), s jednom flagelom (monotrihe), s više
flagela na jednom polu (lofotrihe), s više flagela na oba
pola (amfitrihe), oko cijele stanice (peritrihe)
- flagele omogućuju kretanje bakterija
 monotrihe

lofotrihe

amfitrihe

peritrihe

http://ncse.com/creationism/analysis/molecular-machines
- razmnožavanje bakterija je nespolno, običnom diobom,
od jedne stanice nastaju dvije nove, smatra se da
tijekom 24 sata od jedne stanice nastaje 17 milijuna
novih bakterija
- krajem 40-tih godina 20. stoljeća elektronskim
mikroskopom utvrđeno je spolno razmnožavanje kod
vrste Escherihia coli i Agrobacterium tumefaciens,
spolno razmnožavanje je iznimno rijetko
- veličina fitopatogenih bakterija: 0,5-4,5 x 0,3-0,6 µm
- većina, oko 90%, fitopatogenih bakterija su Gram-
negativne, a samo oko 10% Gram-pozitivne
- fitopatogene bakterije su asporogene
- bakterijska stanica sastoji se od citoplazme i nukleusa
(jezgre) te inkluzija (vjerojatno rezervne tvari kao lipidi i
zrnca škroba) sadržaj stanice okružene je
citoplazmatičnom i zatim čvrstom staničnom opnom
- veliki broj bakterija okružen je sluzastim ovojem ili
kapsulom koji štiti bakterije od nepovoljnih vanjskih
utjecaja, kapsula je značajna i pri serološkim analizama
- enzimi fitopatogenih bakterija su vrlo značajni jer
omogućuju razgradnju organskih tvari (uzimanje hrane)
- ishrana se obavlja apsorpcijom – odnosno osmozom
kroz polupropusnu citoplazmatičnu opnu
 Specijalizacija fitopatogenih bakterija
- s obzirom na krug domaćina fitopatogene bakterije dijele
se na: monofagne parazitiraju jednu biljnu vrstu ili vrste
jednog roda, polifagne, parazitiraju veliki (vrlo veliki) broj
biljnih vrsta iz botanički udaljenih porodica i redova.
- monofag most ili polifag most je nastala tijekom evolucije
pojednih bakterija
- jedna polifagna vrsta bakterije koja je morfološki i
biokemijski jedna cjelina i koja parazitira veliki broj biljnih
vrsta (na pr. Pseudomonas syringae ili P. solanacearum
ili Erwinia carotovora) nije jedinstvena u fitopatogenoj
aktivnosti. Očito postoje niže taksonomske jedinice kao:
varijeteti, rase, patotipovi i sl.
- nomenklatura u fitobakteriologiji je složenija i često
neusaglašena u odnosu na mikologiju
- f. sp. (forma specialis) znači nejednaku patogenost koju
bakterija ima prema biljnoj vrsti i podudara se s
“varijetet”, što je česta taksonomsk ajedinica kod
fitopatogenih bakterija
- uvođenjem “patogeni varijetet – patovar, pv.” (Dye i sur
1980.) bakterije s istim ili sličnim morfološkim,
kulturalnim i biokemijskim karkateristikama ali s
različitom patogenosti prema različitim domaćinima
označavaju se kao pv. Najčešće nazivi vrsta
fitopatogenih bakterija svode se na patogeni varijetet.
- fiziološke rase (paototipovi) i sojevi još su nedovoljno
razjašnjeni
- serološke grupe ili serološki tipovi (serotype) označavaju
nejednaku antigenu strukturu
- tipovi bakterijskih kolonija (colony type) označavaju
razlike i u morfološkom pogledu (boja, konzinstencija) uz
razlike u patogenosti
 Sistematika (Agrios, 1997.)
Carstvo: Prokarioti, Bakterije
Odjel: Gram-negativne bakterije
Porodica: Enterobacteriaceae
Rod: Erwinia (bakterijska plamenjača jabuka i krušaka,
Stewart-ovo venuće kukuruza, vlažna trulež povrća)
Porodica: Pseudomonadaceae
Rod: Pseudomonas (brojne lisne pjegavsti, paleži, venuće,
vlažna trulež, tumori)

http://ohioline.osu.edu/b895/b895_17.html
Rod: Ralstonia (venuće biljaka porodice Solanaceae)

agroatlas.ru

courtesy of Clemson University, USDA Cooperative Extension Slide Series,

Bugwood.org
Rod: Xanthomonas (lisne pjegavosti, pjegavost plodova,
palež, venuće)

Prepared by M. Bess Dicklow, UMass Extension,

Fernald Hall, University of Massachusetts
Porodica: Rizobiaceae
Rod: Agrobacterium (tumori na korijenu i vratu korijena)

http://www.rense.com/general82
/scideb.htm
 Odjel: Gram-pozitivne bakterije
Rod: Clavibacter (venuće lucerne, krumpira, rajčice)
Rod: Curtobacterium (venuće graha i drugih biljaka)
Rod: Streptomyces (krastavost gomolja krumpira)

Curtobacterium flaccumfaciens Streptomyces scabies

http://microplantas.wordpress.com/2009/02/16/curtobacterium-
flaccumfaciens-pv-flaccumfaciens/judias/
 Izvori zaraze
1. Sjeme i sadni materijal (zaraza nastaje tijekom vegetacije)
a) unutarnje zaraze
- Xanthomonas campestris pv. translucens:pšenica – pljevice – sjeme
- Clavibacter michiganensis pv. michiganensis:
provodni sustav biljke - sjeme
- Erwinia carotovora pv. atroseptica: stoloni – gomolji krumpira

b) Površina sjemena i sadnog materijala

- zaraza nastaje prilikom ubiranja plodova ili sakupljanja
sjemena
c) prjevoz sjemena i sadnog materijala
- bakterije ovim putem mogu biti prenešene na velike udaljenosti
2. Biljni ostatci
- dospjevaju na površinu tla ili budu unešeni u tlo
- vitalnost bakterija u tlu ovisi o antagonističnoj
mikropopulaciji, temperaturi, vlazi, brzini razlaganja
biljnih ostataka i dr.
3. Održavanje u kukcima (kukci kao izvor zaraze)
- Erwinia stewarti prezimljuje u probavnom sustavu buhača
(Chaetocnema pulicaria)
- Psudomonas syringae pv. savastanoi prezimljuje u
maslininoj muhi (Dacus oleae)
- Erwinia carotovora pv. carotovora prezimljuje u kupusnoj
i lukovoj muhi (Hylemya brassicae, H. antiqua)
 Putevi širenja fitopatogenih bakterija

Vektori (prenosioci) fitopatogenih bakterija najčešće su:

1. Ljudi – proizvođači – uzgajivači kultiviranog bilja:
uporabom zaraženog sjemena i sadnog materijala, prilikom
cjepljenja šire bakterije i navelike udaljenosti
2. Širenje različitim kukcima:
u prirodi kukci često pomažu širenju bakterija, npr. pčele,
muhe, ose. Prenošenje je mehaničko. U nekim
sličajevima bakterije se mogu održati i u kukcima (E.
stewarti – buhač). Neke bakterijske bolesti povezuju se
s nematodama, puževima golaćima pa čak i pticama (E.
amylovora – čvorci)
3. prenošenje kišnim kapima:
- Kapljice bakterijskog eksudata se rasprskavaju na veće ili
manje udaljenosti, eksudat može biti i ispran s površine
biljke. Ovaj način širenja karakteristična je za uzročnike
lisnih pjegavosti. Voda za zaljevanje, osobito u
povrćarstvu, također je put za širenje bakterija.
4. Prenošenje zračnim strujama ili vjetrom
- u širenju fitopatogenih bakterija su malo značajni
 Ulazna mjesta u biljni organizam
1. Prirodni otvori
- puči (naročito uzročnici pjegavosti lišća kao
Pseudomanas syringae pv. tabaci, Clavibacter
michiganensis pv. michiganensis
- hidatode (Xanthomonas campestris)
- lenticele (na organima koji su prirodno prekriveni plutom
npr. Agrobacterium tumefaciens)
- nekutinizirani organi (kroz nektarske žljezde npr.
Erwinia amylovora)
2. Mehaničke ozljede
- nastale bilo kojim biotskim ili abiotskim čimbenikom
Nakon infekcije bakterije se dalje šire međustaničnim
prostorima (intercelularno) zahvačajući uglavnom
parenhimslo staničje.
Rjeđe bakterije ulaze u provodni sustav (traheje) kada se
šire na veće udaljensti i izazivaju traheobakterioze.

Inkubacija ovisi o vrsti bakterije, temperaturi, vlažnosti,

ishrani, svjetlu i dr. i može trajti od nekolko dana do više
mjeseci.
Erwinia amylovora 2 dana
Pseudomaonas solancerarum 4-6 dana
Clavibacter michiganensis pv. insidiosum 3-4 mj.
 Utjecaj okolinskih čimbenika

Okolinski čimbenici jednako i istovremeno djeluju i na

fitopatogene bakterije i na njihove domaćine.
Gotovo nikada ne djeluje samo jedan okolinski čimbenik;
njihov utjecaj je udružen (sinergija) s drugim
čimbenicima.
1. Temperatura
- za većinu fitopatogenih bakterija je:
- optimalna temp. 20-25°C
- minimalna temp. 0-2°C
- maksimalna temp. 35-37°C
- letalna 45-47°C
Pseudomonas solanacerum: opt. 35-37°C, min. 10°C, max. 40°C
X. c. pv. malvacearum 30°C 10°C 40°C

2. Vlažnost
- Većina fitopatogenih bakterija razvija se pri visokoj vlazi. Infekcije
gotovo uopće nema bez kapi vode. Bez vlage bakterije brzo
gube vitalnost pa se zbog toga otpornost biljaka povezuje s
niskom RVZ.

3. Zračna strujanja
- raznose bolesne dijelove biljaka na relativno velike udaljenosti
- raznose bakterijski eksudat u kišnim kapima na susjedne
zdrave biljke
- pomažu “ulazak” bakterija kroz puči u biljku (zračne struje
pokreću lišće – lišće se povija - kišne kapi s bakterijskim
eksudatom dolaze do puči – “uvlačenje” bakterija u puč)
- vjetar može sniziti temperaturu zraka i time pospješiti
neke infekcije
- vjetar može ozljediti biljke i time se otvar put za infekcije

4. Svjetlo
- Velika većina bakterija osjetljiva je na direktnu sunčevu
svjetlost. Nešto su malo otpornije one vrste bakterija koje
imaju žute kolonije (karotenoidi) kao npr. Vrste roda
Xanthomonas.
 Simptomi bakterioza
1. Pjegavost i nekroza
- pjegavost je najčešći simptom bakterioza, razvija se na
svim nadzemnim dijelovima i tipična je za lokalne
infekcije.
- pjege su u početku svjetlije boje (rjeđe tamnozelene) i
vlažnog izgleda (eksudat), kasnije nastupa nekroza pa
pjege postaju svjetlije ili tamnije smeđe, ponekada su
crvene ili crne
- oblik varira od okruglog do poligonalnog
- ponekada nekrotizirano tkivo “ispada”, a ponekada se
lomi
- na plodovima pjege mogu izgledati kao kraste
Pseudomonas syringae pv. aptata Pseudomonas syringae pv. lachrymans

Pseudomonas syringae pv. tabaci Xanthomonas campestris pv. vesicatoria

http://www.ces.ncsu.edu/depts/pp/notes/Vegetable/vdin018/img_pepf.h
2. Plamenjača
- na mladim organima biljke (lišće, izboji, cvjetni pupovi)
zbog brze i nagle nekroze javlja se venuće i propadanje,
tkivo je uglavnom crne boje i vlažno (eksudat)

Erwinia amylovora
3. rak-rane
- obično se javljaju na kori izboja, grana ili stabla
- prvo se vide udubljenja u kori, a zatim se nekrotični
procesi mogu proširiti u drvenasti dio, tkivo puca,
otvaraju se rane i često se pojavljuju kapljice smole

Erwinia amylovora
4. Vlažna trulež
- pektinolitičkim enzimima neke bakterije razlažu središnju
lamelu biljnih stanica zbog čega se gubi kontinuitet
obično u parenhimu
- daljnje razlaganje nastavljaju saprofitne bakterije pa tkivo
postaje poput kaše

Erwinia carotovora pv. atroseptica

http://www.agroatlas.ru/en/content/diseases/Solani/Solani_Erwinia_c
arotovora_subsp_atroseptica/ Erwinia carotovora pv. carotovora
http://www.omafra.gov.on.ca/IPM/english/peppers/disea
ses-and-disorders/bacterial-soft-rot.html
5. Venuće
- Uzrokuju bakterijekoje naseljavaju provodni sustav biljaka,
bakterije mehanički onemogućuju normalno usvajanje i
transport vode kroz biljku. Nastaju tile (tvorevine tipa smole)
koje “začepe” provodni sustav. U nekim slučajevima u
bolesnom tkivu nastaje neka vrsta toksina koji također
uzrokuju venuće.

Clavibacter michiganensis pv. michiganensis

6. Tumori
- bakterije mogu izazvati ubrzanu diobu stanica
(hiperplazija) biljke domaćina zbog čega nastaje tumor ili
rak.
- unutrašnjost tumora može biti kompaktna kao kod A.
tumefaciens ili je unutrašnjost tumora manje-više šuplja
kao kod P. syringae pv. savastanoi

Agrobacterium tumefaciens
Pseudomonas syringae pv. savastanoi
http://www.inra.fr/hyp3/pathogene/6pssysa.htm http://biomesfourth09.wikispaces.com/Tropical+Rainforest+Facts
 Mjere suzbijanja
1. Preventivne mjere
- kontrola pri uvozu biljaka i biljnog matrijala
2. Agrotehničke mjere
- otporni kultivari
- zdravo sjeme i sadni materijal
- plodored (u tlu bakterije žive relativno kratko, ali ima
iznimaka, A. tumefaciens – plodored 3-4 god., X.
campestris – plodored 3-5 god.)
- pravilna gnojidba
- zaoravanje i spaljivanje zaraženih ostataka
- suzbijanje vektora bakterija
- suzbijanje korova
3. Mehaničke mjere
- uništavanje bolesnih biljaka ili bolesnih djelova
- uništavanje jako osjetljivih biljaka kao izvora zaraze
(Crategus (glog) jako osjetljiv na E. amylovora)
4. Fizičke mjere
- dezinfekcija tla vodenom parom
- potapanje sjemena u toplu vodu (X. campestris pv.
campestris 20 min – 50°C, X. campestris pv. carotae 10
min – 54°C)
5. Kemijske mjere
- vrlo ograničene mogućnosti primjene fungicida:
dezinfekcija tla, dezinfekcija sjemena i sadnog materijala