2.2.

Çeliğin Mekanik Özellikleri:

2.2.1 Gerilme Durumu:
Kristal bir bünyeye sahip olan çelik izotrop (mekanik ve fiziksel özellikleri her doğrultuda aynı) ve
homojen bir malzeme karakteri gösterir.
Bir çelik çubuk, üniversal deney makinesinde çekme deneyine tabi tutulursa, Şekil 1.1 de görül-
düğü gibi, bir gerilme - şekil değiştirme diyagramı elde edilir. Çubuğa uygulanan S kuvveti, sıfırdan
itibaren yavaş yavaş arttırılırsa

S / Fo
B
B
C
Plastik C Kopma
Bölge F
F
E E

P P

Elastik
Bölge

C'
 l / l o
 pl  el
Kopma Uzaması
Şekil 3

S / Fo gerilmesi, p orantılı sınır gerilmesine varıncaya kadar malzeme lineer - elastik bir
karakter gösterir, yani Hooke Kanunu geçerlidir: E

 gerilmesi, p ‘yi aştıktan sonra, E elastik sınır gerilmesine varıncaya kadar malzeme gene
elastik kalır, fakat Hooke kanununa uymaz; E ‘yi aştıktan sonra da elastik olma özelliği bozulur. 
gerilmesi F akma sınırı gerilmesine vardığı zaman malzemede akma ve büyük bir plastik şekil
değiştirme meydana gelir. Bundan sonra malzeme kendini toparlar ve gerilme B kopma sınırı
gerilmesine varınca. kapma olayı meydana gelir.
Çelik malzeme plastik bölgede bir C noktasına kadar yüklendikten sonra (Şekil 1.1) gerilme tekrar
 diyagramı, OP ye paralel CC’ doğrusu olur. Şekil değiştirmenin bir kısmı
sıfıra getirilirse,
geri döner, bir kısmı ise kalır: p1 + e1

Bu yükleme ve boşaltmadan sonra, üzerinde OC’ = p1 kadar şekil değiştirme kalmış malzeme
yeniden yüklenirse,  diyagramı olarak C’CB elde edilir. Yani malzeme c gerilmesine kadar
lineer - elastik karakter gösterir. Bu olaya (pekleşme) denir. Pekleşme olayı sonucu metalin sertliği,
akma sınırı gerilmesi artar, sünekliği ise OC’ kadar azalmış olur.
 Kristalli bir malzeme olan çelikte, kırılma olmaksızın büyük plastik şekil değiştirmeler meydana
gelebildiğinden, çeliğe haddeleme, presleme gibi mekanik yöntemlerle şekil verilmesi mümkün olur.
Ancak bu gibi soğuk işlemler malzemenin pekleşmesine ve gevrekleşmesine yol açar. Malzemeye
başlangıçtaki yumuşaklığının ve sünekliğinin geri verilmesi istendiğinden, malzeme uygun sıcaklığa
ısıtılıp, yavaş yavaş soğutulur. Bu işleme de (tavlama) denir. Neticede malzemenin sertliği ve
sünekliği yeniden ilk duruma gelerek, diyagramı OPEFB şekline gelir (Şekil 1.1).
Metalin plastik şekil değiştirmesi kristalleşme sıcaklığının üstünde yapılırsa, mekanik özelliklerde
herhangi bir değişme olmaz. Bu çeşit şekil vermeye (sıcak şekil değiştirme) denir. Metallerin
şekillendirilmesinde genellikle bu yöntem uygulanmaktadır (Sıcak haddeleme).
2.2.2 Sıkışma Özellikleri:
Sıkışma durumunda mekanik özelliklerin belirlenmesi gerilme durumuna göre daha zordur. Bunun
sebebi deney numunesinin burkulma meydana gelmeyecek kadar kısa olması gerekliliğidir. Ayrıca
numunenin davranışına uç gerilmeleri de etki eder. Bu etkileri minimize etmenin çeşitli yolları
olmakla birlikte kesin bir çözüm yoktur. Sıkışma özellikleri, çekme deneyindeki benzer metotlar ile
belirlenir.
Nominal basınç ve çekme gerilmelerine ait Gerilme-Şekil değiştirme eğrileri ile Gerçek gerilme-
Şekil değiştirme eğrisi Şekil.4’de gösterilmiştir.

Şekil 4

2.2.3 Yorulma Dayanımı ve Dinamik Yükler:

Çelik taşıyıcı sistemler kullanış amaçlarına göre farklı şekillerde (sabit ve değişken) yüklenir.
Yük belirli iki sınır arasında periyodik olarak çok sayıda değiştiği takdirde malzemenin emniyet
sınırları içerisinde tahrip olması söz konusudur. Bu olaya malzemenin yorulması denir. Malzemede
meydana gelen en büyük ve en küçük gerilmeler max ve min (max , min)olmak üzere:
 X =max / min ve X =max / min
Değerine bağlı olarak belirlenen emniyet gerilmeleri bu tür yüklere maruz elemanların
boyutlandırılmasında kullanılır.
Yorulma dayanımına ve ömrüne etki eden başlıca faktörler:
 Gerilme değişiminin düzenliliği veya düzensizliği
 Kesitteki gerilme dağılımı
 Etki yüzeyinin pürüzlülüğü
 Artık gerilmeler
 Korozif çevrenin varlığı
Köprülerde yük katarları, taşıtlar; krenlerde hareketli kısımlar birtakım titreşimler meydana
getirir. Bu titreşimler sonucu oluşan atalet kuvvetlerinden dolayı kesit etkilerinde, statik yükleme
durumuna göre, artışların meydana gelmesi söz konusudur.
Hareketsiz yük (statik yük) hali için herhangi bir kesit etkisi (Eğilme momenti, kesme kuvveti,
normal kuvvet) So ile, aynı yükün hareketli olması halindeki, aynı kesit etkisi de Sh ile gösterilirse
 = Sh / S o > 1
olarak tanımlanan sayıya “titreşim katsayısı (dinamik etki katsayısı)” denir.
Uygulamada dinamik hesap yöntemlerinin kullanılması zor olduğundan, şartnameler kesit
etkilerinin hareketsiz yüke göre hesaplanmasından sonra, hareketli yükten dolayı kesit etkilerinin
Sh = So
o1arak saptanmasını kabul etmiştir.  titreşim (dinamik etki) katsayıları şartnamelerdeki tablolardan
alınır.
2.2.4 Artık Gerilmeler:
Çelik elemanlarda yükleme öncesi eleman enkesitinde bulunan gerilmelere artık gerilme denir.
Artık gerilme hali şu durumlara bağlı olarak ortaya çıkar :
 Sıcakta şekil verilmiş elemanların hatalı ve düzensiz şekilde soğutulması,
 Soğukta şekil verme işlemi sırasında elemanın bazı kısımlarında oluşan gerilme
yığılmaları,
 Birleşik enkesit oluştururken yapılan kaynak işlemi
Artık gerilmeler nedeniyle eleman enkesitinin bazı kısımlarında çekme gerilmeleri, bazı
kısımlarında da basınç gerilmeleri meydana gelir. Özellikle kaynaklı yapı elemanlarında yorulma
etkisi altında görülen kırılmaların çoğunlukla kaynak bölgesinin yanında ortaya çıkmasının
nedenlerinden biride bu kısımlarda bulunan ilave gerilmelerin etkisidir.

Yapı Çeliği olarak en sık kullanılan çelik cinsi FE37 (St.37) dir. Buradaki 37 sayısı kg/mm²
cinsinden kopma mukavemetini gösterir. Ülkemizde yüksek mukavemetli yapı çeliği olarak ise
genellikle St.52 kullanılmaktadır.
Yapı çeliklerinin mekanik özellikleri tablo 1.1 ‘de verildiği gibidir. (TS 648 / Aralık 1980)

Çekme Dayan. Akma Sınırı Elastisite

Kayma Modülü Isı Genleşme
Çeliğin Modülü
Sembolü d F (a) E
G Katsayısı
kgf/cm² kgf/cm² kgf/cm²
kgf/cm²
(N/mm²) 1
(N/mm²) (N/mm²) (N/mm²)
3300 - 5000 1900
Fe 33
(324 - 490) (186)

3400 - 4200 2100

Fe 34
(333 - 412) (206)

3700 - 4500 2400

Fe 37
(363 - 491) (235)

4200 - 5000 2600

Fe 42
(412 - 490) (255) 2 100 000 810 000 0,000012
(206 182) (79 434)
4400 - 5400 2900
Fe 46
(431 - 530) (284)

5000 - 6000 3000

Fe 50
(490 - 588) (294)

5200 - 6200 3600

Fe 52
(510 - 608) (353)

6000 - 7200 3400

Fe 60
(588 - 706) (333)

7000 - 8500 3700

Fe 70
(686 - 834) (363)
Tablo 1.1’de verilen değerler (TS 648’e göre) et kalınlığı 16mm’ye kadar olan mamuller için geçerlidir. Çelik
yapıların hesabı aşamasında et kalınlığı 16mm - 40mm arasında olan mamullerde tablodaki değerler 100
kgf/cm², 40mm - 100mm arasında olan mamullerde de 200 kgf/cm² azaltılır.

2.3. Yükleme Durumları ve Tahkikler:

2.3.1 Yükler:
Çelik yapıların hesabında yükler iki ayrı gurupta değerlendirilir.
I. Esas Yükler: Öz ağırlık yükleri, tekrarlı ve hareketli yükler, kar yükü, makinelerin atalet
kuvvetleri
II. İlave Yükler: Rüzgar yükü, deprem yükü, yatay yanal kuvvetler, fren kuvvetleri, montaj
yükleri, ısı kuvvetlerini kapsar.
Hesaba ve dayanım tahkiklerine esas iki türlü yükleme durumu söz konusudur:
I. EY yüklemesi: Esas yüklerin toplamı
II. EIY yüklemesi: Esas ve ilave yüklerin toplamı
Bu iki yükleme haline ait emniyet katsayıları ve gerilme değerleri farklıdır.
 Çelik Cinsi çem
EY EIY
St.37 1440 1650
St.52 2160 2480

Çekme ve Eğilme çekme emniyet gerilmeleri (kg/cm²)

Çelik Cinsi em

EY EIY
St.37 830 950
St.52 1240 1430

Kayma Emniyet Gerilmeleri (kg/cm²)

Müsaade edilen en büyük çekme gerilmesi (EY) yüklemesi için ( 0,6* F ) değerini aşamaz. EIY
yüklemesine ait emniyet gerilmeleri ise EY yüklemesinin 1,15 katı olarak belirlenir. Kayma emniyet
gerilmeleri de em = çem / 3 formülü ile elde edilir.
Bazı durumlarda elemanda iki eksenli gerilme hali ortaya çıkabilir. Bu durumda (özellikle
gövdedeki ortalama kayma gerilmesi, kayma emniyet gerilmesinin 0,5 katını aşıyorsa) kıyaslama
gerilmesinin tahkiki gerekir:

V = ( X² + Y² - X *Y + 3* ² )

Hesaba esas çeşitli yük kombinezonları:

I. Öz Ağırlık + Kar
II. Öz Ağırlık + Kar + Rüzgar / 2
III. Öz Ağırlık + Kar / 2 + Rüzgar
IV. Öz Ağırlık + Kar + Deprem (Deprem etkisinde EY haline ait emniyet gerilmeleri %33
arttırılır.
V. Öz Ağırlık + Deprem
VI. Öz Ağırlık + Kren Yükleri + Kar
Yüklemelerden en elverişsiz kesit zorlarını veren durum hesaba esas alınır.
2.3.2 Gerekli Tahkikler:
Çelik yapıların projelendirilmesinde yapılması gerekli olan tahkikler şunlardır:
I. Gerilme tahkikleri: Çeşitli yükleme durumları için emniyet gerilmeleri değerleri ile
yapılan tahkiklerdir.
II. Stabilite tahkikleri: Burkulma,yanal burkulma, buruşma tahkiklerini kapsar.
III. Devrilme tahkikleri: Her bir yapı kısmının devrilme emniyet katsayısı 2’den az
olamaz. Yapının tümünde ise bu katsayı 1,5‘tir
 IV. Deformasyon tahkikleri: Yapı elemanlarında, kullanım amacı ve konstrüktif açıdan
gerekli hallerde deformasyon tahkikleri yapılır. Açıklığı 5 metreyi geçen kirişlerde
sehim açıklığın 1/300’ünden ve konsollarda konsol uzunluğunun 1/250’sinden fazla
olamaz.
V. Yorulma dayanımı tahkiki
VI. Yangın emniyeti tahkiki
2.3.3 Boyutlandırmaya Esas Olan Kesitler:

Zorlama Çeşidi Gerilme Hesaba esas enkesit

Basınç F
Normal Kuvvet
Çekme Fn = F - F
Kesme Kuvveti Kayma Fgövde

Eğilme Momenti Çekme ve Basınç Wn = In / e = (I-I) / e

2.3.4 Hesap Metotları:

Çelik yapıda genel olarak iki türlü hesap esası uygulanmaktadır. Bunlardan birincisi emniyet
gerilmelerine göre kesit hesabını ve bütün kesitlerde elastik sınırın aşılmaması ilkesine göre dizaynı
esas alan “Emniyet Gerilmeleri” yöntemi, diğeri ise göçme yükünü ve bu plastikleşme değerlerini
esas alan “Plastik Analiz” yöntemidir.