4.

2 Basınç Çubukları:
Boyuna doğrultuda basınç kuvveti taşıyan çubuklara basınç çubuğu denir. Yapıların düşey yük
taşıyan bazı elemanları ile kafes kirişlerin ve stabilite bağlantılarının bazı çubukları eksenel basınç
yükü ile yüklenmiş basınç çubuklarıdır.
4.2.1. Genel Davranış Özellikleri:
Basınç yükü altında çelik yapıların hesabı burkulma emniyetine göre yapılır. Burkulma etkisi
altında çelik bir malzemenin davranışını açıklamak için kullanılan en genel metot Euler metodudur.
Bu yöntemde merkezi basınç yükü taşıyan iki ucu mafsallı prizmatik bir çubuk için ideal eğilme
burkulması yükü hesaplanmıştır (şekil 21).

Şekil 21

Euler bu kritik P yükü için:

² E I
PKi = PE =
s²
formülünü vermiştir.

Euler burkulma gerilmesi değeri: Ki = PKi / F olarak tarif edilir. Denklemde i² = I / F ve 
= s / i olduğuna göre;

² E
Ki =
²
olur.
Euler formülü çelik malzemenin elastik davranış gösterdiği (Hooke kanununa uyduğu) bölgede
geçerlidir “Ki ≤ P”. Ki = P olarak alınırsa P = 100 olarak bulunur. Bu durumda  ≤ P
Eğer
olan bölgede Euler formülü geçerli olmaz.  ≥ P bölgesinde kritik gerilmelerin hesabı için farklı
kabullere dayanan formüller kullanılır. Neticede emniyet katsayıları da kullanılarak belli bir 
değerine karşı gelen emniyetli gerilme değeri dem eğrisi oluşturulmuştur (TS 648).

31
 Şekil 22
Böylece problem ortalama gerilmenin burkulma emniyet gerilmesi ile kıyaslanması hesabına
indirgenmiştir.
P
 = ≤ dem
F
Pratikte değişken emniyet gerilmeleri ile çalışmanın bazı sıkıntıları nedeniyle;


= em

dem
F Böylelikle basınç çubuklarındaki gerilme tahkiki;
olarak burkulma sayıları tanımlanmıştır.
P
 = ≤ em
F
şekline gelir.  değerine göre  sayıları şartnamelerde ve yönetmeliklerde belirlenmiştir.  ≤ 20
olan çubuklar için burkulma hesabı yapılmaz. Yani  = 1 alınır.
4.2.2. Tek Parçalı ve benzer davranan birleşik parçalardan oluşan basınç çubukları:

Şekil 22

32
 Bu gruba tek profille teşkil edilen çubuklar ile parçaları çubuk boyunca sürekli birleşik çok parçalı
çubuklar girer. Şekil 23’de bazı örnekler gösterilmiştir.
Çok parçadan oluşan çubukların kaynaklı teşkilinde kaynak dikişleri sürekli olarak çekilmelidir.
Köşe kaynak dikişlerinin kalınlığı 3 - 4 mm olur.
Perçinli teşkillerde tespit perçinlerinin çubuk boyunca aralığı;
Yüksek yapılarda:……………. 8d, 15tmin
Köprülerde:…………………... 7d, 14 tmin
değerini aşmamalıdır (TS 648’de 7d – 10d aralığı verilmiştir).
Eksenel basınç ile yüklenen bu gruptaki basınç çubuklarının  metodu ile tahkikinde,
enkesitlerinin asal eksenlerine dik doğrultularda burkulma durumları göz önüne alınır. İlk olarak
çubuğun sistem içindeki durumuna ve uç şartlarına göre burkulma boyları saptanır.

Şekil 24
Bundan sonra da her iki doğrultudaki  narinlik değerleri hesaplanır ve tablolar yardımı ile 
değeri bulunarak gerilme tahkikine geçilir.
Burkulma boylarının belirlenmesinde Şekil 24’de verilen K değerleri önerilen değerler, parantez
içerisindeki değerler de teorik burkulma boylarıdır. ( “x” işaretli noktalar M=0 noktalarıdır.)
Çerçevelerdeki basınç çubuklarının burkulma boylarının tespitinde ise burkulma boyu katsayısı
çerçevenin yanal hareketinin önlenip önlenmediğine göre çizelgelerden elde edilir. Çizelgelerde
kullanılan G katsayısı her bir mesnet için;

 (Ic / sc)
G =
 (Ig / sg)
formülü ile elde edilir.
Burada;
F
G: Burkulma boyu hesabında kullanılan katsayı
I: Göz önüne alınan noktaya rijit olarak bağlanmış ve burkulma boyunun hesaplanacağı
düzlemdeki kolonların atalet momenti. (cm4)
s: Göz önüne alınan noktaya rijit bağlanmış kolonların boyu. (cm)

33
 4.2.3. Parçaları arasında mesafe olan çok parçalı basınç çubukları:
 Genel Konstrüksiyon:
Çelik yapılarda gerek ekonomik gerek konstrüktif sebeplerden dolayı bazen tek parçalı
enkesitler ihtiyacı karşılamaya yetmeyebilir. Bu durumlarda basınç elemanlarının teşkilinde
değişik düzenlemelere gitmek kaçınılmazdır. Uygulamada en sık kullanılan yöntem profilleri
ara bağlantılar ile birlikte, uygun enkesit değerleri verecek şekilde birbirine bağlamaktır.
Genellikle konstrüksiyon birden çok profil veya ana çubuk ile bunları birbirine bağlayan ara
bağlantı elemanlarından oluşur. İki türlü bağlantı şekli kullanılır;
 Çerçeve ara bağlantısı (şekil 25 – a)
 Kafes ara bağlantısı (şekil 25 – b)

Şekil 25
Şekil 25-a daki çerçeve ara bağlantılı basınç çubuğunda ara bağlantı elemanı olarak levhalar
kullanılmıştır. Levhalara “bağ levhası” ve teşkil biçimine de “bağ levhalı ara bağlantı” denir. Perçinli
teşkilde bağ levhaları kolon profillerinin her birine en az iki perçinle, çubuk uçlarındaki levhalar da en
az üç perçinle bağlanır. Bağ levhalarının “g” genişliği, “h” profil yüksekliği olmak üzere;
g = (0,8 ~ 1,0) h
olarak seçilir.
Çerçeve bağlantılı basınç çubuklarında profiller çubuk uçlarında ve en az uzunluklarının üçte
bir noktalarında bağlanmış olmalıdır. Ayrıca s1 aralığı için de sınırlamalar getirilmiştir.
Şekil 25-b de aynı profillerin kafes bağlantılı şekli görülmektedir. Kafes ara bağlantılardaki bağ
elemanlarına “örgü çubukları” denir. Örgü çubukları için genellikle “köşebent” ve “lama” türü
elemanlar kullanılır. Örgü çubuklarının profillere bağlantısı tek perçinle yapılabilir. Profiller “I”
türünden ise çift perçin kullanılır. Diyagonal elemanlar mümkün mertebe 45 eğimle teşkil edilmeli
ve her iki taraftaki örgü çubukları aynı hizada ve paralel olmalıdır.

34
  Çok Parçalı Basınç çubuklarının hesabı:
Çok parçalı basınç çubuklarının hesabında hem her bir çubuğun hem de ana sistemin asal eksen
karakteristikleri farklılıklar gösterir. Şekil 25’deki x-x ekseninin özelliği bütün basınç elemanlarının
enkesitini kesen eksen olmasıdır. Bu nedenle “x-x” eksenine malzemeli eksen denir. Bu özelliği
olmayan “y-y” eksenine de malzemesiz eksen denir. Malzemeli eksen etrafında etkiyen eğilme etkisi
durumunda profiller arasında bir kayma kuvveti oluşmazken, malzemesiz eksen etrafında eğilme
etkisinde profiller arasında kayma kuvveti oluşur. Bu nedenle çok parçalı basınç çubuklarının
malzemeli eksene dik burkulma hesabı, tek parçalı çubuklarınki gibi yapılır. Malzemesiz eksene
dik burkulma hesabında ise kayma deformasyonunun göz önüne alınması gerekir.
Çok parçalı basınç çubuklarının malzemesiz eksene dik kritik burkulma gerilmesi tahkikinde tek
parçalı çubuklarda kullanılan “” narinliğinin yerine kayma deformasyonunun ve ara bağlantıların
etkilerinin de içeren malzemesiz eksene dik doğrultudaki burkulma narinliği “y“ve çubuğu oluşturan
elemanlardan bir tanesine ait en küçük enkesit değerlerinin (atalet yarıçapının) bulunduğu eksene dik
doğrultudaki “1“narinlikleri kullanılır.
Bağlantı elemanlarının arasındaki mesafe “s1” olan bir çubukta;
Çerçeve ara bağlantılarında: s1 / i1
Kafes ara bağlantılarında:  F x d3 ) / (z x FD x s1 x e²)]1/2
olarak alınır. Burada;
F: Tek bir çubuğun brüt enkesit alanı
d: örgülü çubuklarda bir diyagonalin sistem uzunluğu
FD: örgülü çubuklarda bir diyagonalin brüt enkesit alanı
z: Paralel düzlemler içerisinde yan yana bulunan ara bağlantıların sayısı
s1: Ara bağlantılar arasındaki en büyük aralık
e: Profil eksenleri arasındaki mesafe
i1 : Tek profil enkesit alanının minimum atalet yarıçapıdır.
Çok parçalı basınç çubuklarının hesabı eksenlerinin durumuna göre üç ayrı grupta ele alınır:
a. I. Grup Çubuklar: Enkesitlerinin asal eksenlerinden biri x-x malzemeli eksen ile çakışan
diğer ekseni de malzemesiz eksen karakterinde olan çubuklardır (şekil 26). Bu çubukların
malzemeli eksene dik burkulma tahkikleri tek parçalı basınç çubuklarında olduğu gibi yapılır. m
Parçalı basınç çubuğu için;
Ix = (Ix / F)1/2 = (m I1x / m F1 )1/2 = i1x
olur. Yani toplam enkesit alanının x-x eksenine göre atalet yarıçapı tek profil enkesit alanının aynı
eksene göre atalet yarıçapına eşittir. Böylece,
x skx / ix
narinliği hesaplanarak  sayısı bulunur ve gerilme hesaplanır. Burada;
skx : x-x eksenine dik burkulma boyu,
x : x-x eksenine dik burkulmadaki narinliktir.
Bu çubukların malzemesiz y-y eksenine dik burkulma tahkiki;
yi ( y2 + 12 x m / 2)1/2
ideal narinlik sayısı ile tek parçalı basınç çubuğu imiş gibi yapılır. Burada;
y = sky / iy : y-y eksenine dik burkulmadaki narinlik,
sky : y-y eksenine dik burkulma boyu,
iy : çubuk enkesit alanının y-y eksenine göre atalet yarıçapıdır.
yi değeri hesaplandıktan sonra  sayısı bulunup gerilmeye geçilir.

35
 Şekil 26

Bu gruptaki çerçeve ara bağlantılı çubuklarda “ s1 / i1min ≤ x / 2” olmalıdır. Eğer “s1 / i1 < 50” ise
x = 100 alınır. Ayrıca enleme bağlantılarının aralarında çubuklar birbirine aralığı 15i1 den az
olacak şekilde perçin, bulon veya kaynak ile birleştirildiği takdirde yi = y alınır.
b. II. Grup Çubuklar: Bu gruba köşeleme konmuş iki köşebentten oluşan çubuklar girer

Şekil 27
Bu tür çubukların burkulma hesabını sadece malzemeli x-x eksenine göre yapmak yeterlidir. Bu
türden çubuklarda s1 / i1 < 50 sınırı aşılmamalıdır. Bağ levhaları ise sırayla birbirine dik tertip
edilir.
c. III. Grup Çubuklar: Bu gruptaki çubukların enkesitlerinin asal eksenleri malzemesiz
eksen karakterindedir. Her iki eksene dik burkulma tahkikleri fiktif narinlik dereceleriyle yapılır.

36
 Şekil 28

xi ( x2 + 1x2 x m / 2)1/2 xi = xi . P / F

yi ( y2 + 1y2 x m / 2)1/2 yi = yi . P / F
Burada “m” değeri çubukların davranışına göre şekil 28’de gösterildiği gibi belirlenir. Bu grupta
da yüksek yapılarda s1x / i1 ve s1y / i1 değerleri 50’den küçük olmalıdır.
 Ara Bağlantı Hesapları:
Her iki ara bağlantı türünde bağlantı elemanlarının hesabı
Qi = F . çem / 80
Değerinde bir fiktif kesme kuvvetine göre hesaplanır. Bu formül bağlantı elemanlarının
yüklenebilecekleri maksimum kuvvet değerine göre hesaplanmıştır. Burada çubuk eksenleri arasındaki
“e” aralığı “20 i1“den fazla olan çerçeve ara bağlantılı düzenlerde Qi kuvveti 0,05 [ ( e/ i1 ) – 20 ]
kadar arttırılır.
1. Çerçeve bağlantıların hesabı:
Çerçeve bağlantılı bir çubuğun kayma deformasyonunda ana profillerde meydana gelecek büküm
noktalarının s1 boylarının tam ortalarında bulunacağı kabulü ile büküm noktaları arasında kalan çubuk
kısımları göz önüne alınarak yapılan analizde ara bağlantı elemanlarının hesabı için;
 İki parçalı çubuklarda: T = Qi . s1 / e
 Üç parçalılarda: T = Qi . s1 / (2 e)
 Dört parçalılarda: T’ = 0,4 . Qi . s1 / e ve T’’ = 0,3 . Qi . s1 / e
olarak bulunur (şekil 29). Bağlantı elemanlarında momentin sıfır olduğu kesitler şekil 29’da
gösterilmiştir. Böylelikle gerek bağlantı elemanında gerekse bağlantı elemanını çubuğa birleştiren
birleşim elemanlarında gerekli tahkikler denge denklemlerinden elde edilecek kuvvetler ile yapılır.

37
 Şekil 29
2. Kafes bağlantıların hesabı:
Kafes bağlantılı çubuklarda tipik sistem şekli aşağıda gösterilmiştir. Burada A düğüm noktasına
üstte kalan çubuklardan gelen bileşke kuvvet Qi /2 olduğuna göre, bu durumda diyagonal çubuk
kuvveti için D = Qi / ( 2 sin ) ifadesi bulunur.

Bu diyagonal kuvvet hem basınç hem

de çekme olabilir. Bu nedenle çekme
kuvveti durumunda tipik bir çekme çubuğu
 gibi çekme gerilmesine, basınç kuvveti
durumunda da burkulma gerilmesine göre
tahkik edilir.
Ana profillere dik olan örgü
çubuklarına kuvvet gelmez. Bu çubuklar
sadece ana profilin burkulma boyunu
kısaltmak için konulur, enkesitleri ise
konstrüktif açıdan diyagonal çubukları ile
aynı çubuk tipi olarak uygulanır.


Şekil 30

38
 4.2.4. Basınç çubuklarını oluşturan elemanlarda yerel burkulma problemi:
Basınç yükü taşıyan elemanlardan bazıları kapalı bir enkesite sahipken (kutu, daire), bazı
elemanlar da açık bir enkesit yapısına sahiptir (IPE, NPU, L ). Çelik yapı elemanlarının basınç
gerilmeleri ile zorlanan flanşlarında ve özellikle soğukta şekil verilmiş ince cidarlı elemanlarda ortaya
çıkan bir gerilme sorunu da çubuğun rijitleştirilmemiş elemanlarında yerel burkulma sorunudur (Şekil
32). Burada,
 Rijitleştirilmiş basınç elemanı; Kendi düzleminde etkiyen basınç gerilmelerinin doğrultusuna
paralel kenarlarının her ikisinden birden bir gövde levhası, bir flanş elemanı veya bir kenar
rijitleştirici ile rijitleştirilmiş düzlemsel elemandır.
 Rijitleştirilmemiş basınç elemanı: Kendi düzleminde etkiyen basınç gerilmelerinin doğrultusuna
paralel kenarlarının sadece birinde bir gövde levhası ile rijitleştirilmiş düzlemsel elemandır.

Şekil 31-a ve b’ de gösterilen basınç

t t elemanlarının kritik gerilme tahkiki;
b b
k ² E
b cr
a) Rijitleştirilmiş Basınç Elemanı 12 (1–v²) (b/t)²

b
b değerine göre yapılır. Burada;

t E: Elastisite modülü
t t
b t b k: b/t oranına ve mesnet şartlarına bağlı
t katsayı
v: poisson oranı
b b/t: elemanın genişlik/kalınlık oranı
b) Rijitleştirilmemiş Basınç Elemanı
Şekil 31

Şekil 32: Basınç elemanlarında yerel burkulma

Yönetmeliklerde b/t oranı, yerel burkulmanın
önlenmesi ve elemanın genel burkulmadan önce
taşıma gücünü kaybetmemesi için, belirli
değerlerin altında olacak şekilde
sınırlandırılmıştır.

b/t oranı için deneysel ve teorik çalışmalar ile tavsiye edilen sınır narinlik değerleri; (Fy: t/cm²)
 Rijitleştirilmemiş elemanlarda;
Köşebentlerde: k=0,45 ………… r = 20 / Fy
Flanşlarda: k=0,70 ………… r = 25 / Fy
T profil gövdesinde: k=1,28 ………… r = 34 / Fy
 Rijitleştirilmiş elemanlarda;
I profil gövdesinde: k=5,0 …………. r = 67 / Fy

39