Professional Documents
Culture Documents
Bu türlerin arasında dolu gövdeli karakterde olan kirişleri hesap ilkeleri açısından genel olarak iki
kısımda incelemek mümkündür.
a. Profiller ile teşkil edilen Kirişler
b. Yapma kirişler (perçinli veya kaynaklı birleşimli çelik elemanlardan oluşturulmuş
kirişler)
Dolu gövdeli kirişlerin kesit, ek ve birleşim hesapları normal gerilmelerin kesit yüksekliğince
lineer dağıldığı kabulüne dayanır. Son yıllarda, kesit hesabında plastik hesap teorileri de kullanılmaya
başlanmıştır. Dolu gövdeli sürekli kirişlerin hesabı için elastik teoriye yada taşıma gücü metoduna
göre belirlenen kesit etkileri ve hesap formülleri kullanılır. Yapısal analizde mesnet reaksiyonları;
mesnetlerinde serbestçe dönebilen sürekli kiriş teorisine göre hesaplanır.
4.3.1. Yanal Burkulmaya Karşı Tutulmuş Profil (Putrel) Kirişlerin Hesabı:
Kiriş üst başlığının yanal harekete karşı tutulmuş olduğu durumlar için profil kirişlerin hesabı basit
olarak Moment ve Kesme kuvveti etkisinde kayma ve normal gerilmelerin tahkikinden ibarettir. İlave
olarak kirişlerde sehim sınırı da tahkik edilir (fmax ≤ /300). En çok kullanılan kesit I profili ve
türevleridir.
Kirişlerde profil boyunun yetmemesi nedeniyle ek teşkili zorunluluğu ortaya çıkar. I profilinden
teşkil edilen tipik bir kirişte ek teşkili şu esaslara göre düzenlenir:
40
1. Bulonlu veya perçinli kiriş eki:
Şekil 33
Şekil 33’de I profiline ait bulonlu veya perçinli bir kiriş eki görülmektedir. Eğilme elemanlarının
bu tip eklerinde kaba bulon kullanılmaz. Ek teşkili gövde ek levhaları ile başlık ek levhaları
kullanılarak yapılır. birleşim elemanı aralıkları d bulon veya perçin çapı olduğuna göre:
e1 = 3,5 ~ 4 d
e2 = 3,5 ~ 6 d
e3 = 2 ~ 3 d
olarak düzenlenir. Başlık ve gövde ek levhaları aşağıdaki kurallara göre düzenlendiği takdirde, bu ek
levhalarında herhangi bir tahkike gerek kalmaz.
1. Başlık ek levhasının faydalı enkesit alanı, profil başlığının faydalı enkesit alanından
az olmamalıdır. Ayrıca başlık ek levhasının kalınlığı da 8mm’den az olmamalıdır.
2. Gövde ek levhalarının her birinin kalınlığı profil gövde kalınlığının %80’i kadar
seçilmelidir ve 5mm’den az olmamalıdır.
Başlık ve gövde ek levhaları tarafından aktarılan momentler, levhaların her birinin atalet
momentinin, levhaların toplam atalet momentine oranı kadardır.
Mg = M x (Ig / I)
Mb = M x (Ib / I)
I = Ib + Ig
41
max
0
Şekil 34
Böylece ekte de Q kesme kuvvetinin tamamı gövde ek levhaları tarafından aktarılacak
demektir.
Ek kesitindeki N normal kuvveti de ek levhalarına kesit alanları oranında dağıtılır.
Ng = N x (Fg / F)
Nb = N x (Fb / F)
F = Fb + Fg
Başlık Bulonlarının (veya perçinlerinin) tahkiki:
Başlık ekinin bir tarafındaki bulonların aktaracağı kuvvet: N = (Mb / h) + (Nb / 2)
Bir bulona gelen kuvvet ise: N1 = N / n olur.
Gövdedeki Bulonların tahkiki:
Gövdedeki bulonlar Mg , Q ve Ng kuvvetlerini aktaracaktır. Q kesme kuvveti, bulon gurubunun
ağırlık merkezinde “Q x a” kadar ilave bir moment oluşturur. Böylece her iki taraftaki bulon gurubuna
gelen momentler:
Mg = Mg Q x a
kadar olur. Çözümde simetrik teşkil nedeniyle sadece + işareti esas alınacaktır. Ekteki bulon
gurubunun aşağıda belirtilen şu özellikleri vardır:
1. Herhangi bir NiM bulon kuvveti, bu bulonun
merkezini bulon gurubunun ağırlık merkezine
birleştiren doğruya diktir.
2. Her NiM bulon kuvveti, bulon merkezinin grup
ağırlık merkezine olan ri uzaklığı ile orantılıdır.
Buna göre (Mg’ ) den dolayı en büyük bulon
kuvveti grup merkezinden en uzakta bulunan
köşe bulonlarda meydana gelir.
Tahkik en fazla zorlanan köşe perçinde yapılmalıdır.
Köşe perçinlerde Momentten dolayı oluşan makaslama
kuvveti ise:
N1xM = (Mg’ x y1) / ri²
N1xM = (Mg’ x y1) / ri² olur.
Şekil 35
42
Kesme kuvvetinin tamamı gövdedeki bulonlar tarafından aktarılır ve Q kesme kuvvetinin de yine
gövdedeki bulonlara eşit olarak dağıldığı kabul edilir. Bu durumda Q ve N kuvvetlerinde dolayı bir
bulona gelen kuvvetler:
y doğrultusunda: Q / m
x doğrultusunda: Ng / m olur.
Sonuçta köşedeki bulonda tahkik edilmesi gereken kuvvet:
N1 = [(N1yM + (Q / m))² + (N1xM + (Ng / m))²]1/2
olarak bulunur.
Sistem analizi açısından ek hesabında göz önüne alınacak eğilme momenti basit kirişlerde profil
enkesitinin taşıyabileceği momentin yarısından az olmamalıdır. Sürekli kirişlerde ise ek hesabında M
momenti olarak profil enkesitinin taşıyabileceği maksimum moment alınır. Q kesme kuvveti olarak ise
ek kesitindeki hesap kesme kuvveti esas alınır.
2. Kaynaklı kiriş ekleri:
Şekil 36
Küt ek (Şekil 36) :
Genellikle kaçınılması gereken bir ektir. Yapılmasının zorunlu olduğu hallerde fosfor ve kükürdün
yoğun olduğu boyun kısımları oyulur ve kaynak hesabında emniyet gerilmeleri ½ oranında azaltılır.
Kaynaktaki tahkikler de: Ik Iprofil ve Wk Wprofil kabulü ile yapılır. Ek kesitindeki tesirler M ve Q
olduğuna göre:
k = M . c / Ik
h = [k + (k2 + 4 .k2 )1/2] / 2 ≤ hem / 2
Çekme başlığı ek levhası ile takviye edilmiş kiriş eki (Şekil 37) :
Şekil 37
43
Bu tür bir ekte çekme başlığı kuvvetinin tamamının ek levhası ile aktarıldığı kabul edilir. Emniyet
gerilmelerinin azaltılmasına ise gerek kalmaz. Basınç başlığında kem = em olduğundan tahkike
gerek kalmaz. Gövde kaynağında tahkik, küt ekte olduğu gibi yapılır. Çekme başlığında ise, başlık
kuvveti:
Z ≤ (M / Wprofil ) x Fbaşlık veya Z ≤ (M / Iprofil ) x Sbaşlık
olarak hesaplanır ve ek levhası ile köşe kaynakları bu kuvvete göre tahkik edilir. Çekme başlığındaki
küt dikiş ise hesaba katılmaz.
Başlık ve gövde ek levhalı kiriş eki (Şekil 38) :
Şekil 38
Bu tür ekte de bulonlu ekte olduğu gibi, başlık ek levhalarının enkesit alanları profil başlığının
enkesit alanından az olmayacak şekilde ve gövde ek levhalarının kalınlığı da profil gövde kalınlığının
%80’i kadar kalınlıkta düzenlenir.
Ek kesitinde aktarılacak kesit tesirleri M ve Q ise: M momentinin dağılımı bulonlu eklerde olduğu
gibi:
Mg = M x (Ig / I)
Mb = M x (Ib / I)
I = Ib + Ig
olarak hesaplanır.
Başlık levhalarını bir tarafta profile bağlayan köşe kaynak dikişlerinin tahkiki,
44
Şekil 39
Şekildeki enleme levhalı ekte M momenti bütün dikişler tarafından, Q kuvveti de gövdedeki
kaynak dikişleri tarafından aktarılır. Kaynak dikişlerindeki normal gerilme, kaynak dikişlerinin
tarafsız eksene göre Ik atalet momenti ve Wk mukavemet momenti hesaplanarak bulunur. Burada;
Wk = Ik / (h / 2 +a1 )
olarak hesaplanır.
4.3.2. Kirişlerde Yanal Burkulma Etkisi:
Özellikle açık enkesite sahip I tipi kirişlerde burulma rijitlikleri çok düşüktür. Bu nedenle hesapta
göz önüne alınması gereken bir konuda kirişlerdeki yanal burkulma emniyetidir.
Şekil 40
Yanal burkulma emniyeti kirişin burulmasına ve yanal eğilmesine mani olacak bütün önlemlerle
arttırılır. Şekil 30’da yanal rijitleştiriciler için bazı örnekler gösterilmiştir. Kirişlerde yanal burkulma
45
nedeniyle müsaade edilen en büyük gerilme değeri eksenel simetrisi olan ve gövde yönünde yüklenen
kirişlerde ve büyük asal eksenine göre yüklenen NPU profillerinde:
s / iy ≤ (3x107 . Cb / a)1/2 ise B = [(2 / 3) – (a . (s / iy)1/2 / (9x107.Cb))]
s / iy > (3x107 . Cb / a)1/2 ise B = 1x107 . Cb / (s / iy)2
olarak hesaplanır. Yalnız bu değer (0,6 a) sınırını aşamaz. Eğer basınç başlığı dolu ve yaklaşık olarak
dikdörtgen enkesite sahipse ve çekme başlığı enkesitinden daha ufak değilse:
B = 8,4x105 . Cb / (s . d / Fb) olur.
Burada:
s : Kirişin basınç başlığında dönmeye ve yanal deplasmana karşı mesnetleri arasındaki mesafe
iy : Basınç başlığının ve gövdenin basınç bölgesinin 1/3’ünün gövde eksenine göre atalet
yarıçapı.
Fb : Basınç başlığının enkesit alanı (cm²)
d : Başlıklar arası dıştan dışa mesafe
B : Yanal burkulma göz önüne alındığında basınç emniyet gerilmesi
Cb : Bir katsayıdır ve aşağıdaki şekilde hesaplanır.
Cb = 1,75 + 1,05 . ( M1 / M2 ) + 0,3 (M1 / M2 )² ≤ 2,3
M1 : Kirişin yanal desteklerinin olduğu noktalardaki uç momentlerinin küçüğü
M1 : Kirişin yanal desteklerinin olduğu noktalardaki uç momentlerinin büyüğü
Yanal mesnetler arasında çubuğun herhangi bir noktasındaki moment uç momentlerinden fazla ise
Cb = 1,0 alınır.
4.3.3. Gövde Levhalı Kaynaklı Kirişler:
Ağır yükler altında uzun açıklıkların geçilmesi ve büyük kuvvetlerin taşınması gereği, çelik yapıda
levhalar ile teşkil edilen kaynaklı veya perçinli yapma kirişlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Uygulamada sıkça kullanılan bu türden kirişlerde kullanılan enkesit tipleri Şekil 41’de gösterilmiştir.
Bu tür kirişlerde moment yükü başlıklar tarafından, kesme kuvveti yükü de gövde tarafından
karşılanır. Davranış açısından levhalı kirişlerde ana sorunlar, eleman narinliği, gövde levhası
buruşması ve yanal burkulma rijitliği konularıdır.
46
Şekil 41
Kaynaklı kirişler genellikle tek gövdeli olarak teşkil edilir. Kirişin büyük burulma rijitliğinin
olması isteniyorsa çift gövdeli veya sandık kesitli kiriş teşkiline gidilir. Basınç başlığında yanal
burkulma emniyeti için bazen basınç başlığında levha yerine profilde kullanılır. Gövde yüksekliğinin
belirlenmesinde basit kiriş için “ h = / 10 ~ / 12 ” , sürekli kiriş için “ h = / 25 “ alınabilir. Gövde
levhasının kalınlığı ise tablodaki gibi seçilir.
200 6 ~ 10
500 6 ~ 12
750 8 ~ 14
1000 8 ~ 16
1500 10 ~ 20
> 2000 14 ~ 28
Başlık levhasının kalınlığı 30mm’den fazla olamaz. Eğer kalın başlık levhası gerekiyorsa birden
fazla levha üst üste kaynaklanabilir. Bu durumda özellikle moment diyagramını örtecek şekilde
düzenlenmiş başlık levhaları ekonomik bir kesit oluşturulmasına da imkan verir.
Gövde levhaları ince olmaları nedeniyle buruşma tehlikesi taşırlar. Ayrıca mesnetler gibi büyük
tekil kuvvetlerin bulunduğu yerlerde de levhada gerilme yığılmaları oluşur. Bu durumları önlemek için
kiriş gövdesinde takviyeler düzenlenir. Ayrıca gövde levhasında buruşma tahkiki yapılmalıdır.
47
1. Düşük üretim maliyeti
2. Daha az saha faaliyeti, ancak daha fazla kren kapasitesi ihtiyacı
3. Hesap aşamasında daha az sayıda kritik kesit tahkiki.
Gövde takviyeleri ile gövde levhası arasındaki bağıntı şu şekilde verilebilir. “a” takviyeler
arasındaki mesafe, “h” gövde levhasının yüksekliği ve “t” levha kalınlığı olmak üzere:
a / h ≤ 1,5 için maksimum h / t = 530 / a
a / h > 1,5 için maksimum h / t = 980 / [a (a + 1,16)]1/2
Burada “a” t/cm² olarak gövde levhasının akma gerilmesidir.
Eğer h / t ≤ 110 / a ise takviye levhalarına gerek kalmaz.
“a/h” oranı için TS648’de verilen sınır değerler:
a / h ≤ [260 / (h / t)]2 ; a / h ≤ 3,0
Gövde takviyeleri yine levhadan teşkil edilebileceği gibi çeşitli enkesitte profillerde kullanılır.
TS 648’de “h / t” oranı şu şekilde sınırlandırılmıştır:
h / t ≤ 950 / [a (a + 1,2)]1/2
Ayrıca takviye edilmemiş başlıklarda da “b” başlık genişliği ve “t b“ başlık kalınlığı olmak üzere
b / tb ≤ 25 / a olmalı,
Takviye edilmiş başlıklarda ise,
b / tb ≤ 63 / a olmalıdır.
4.3.4. R Kirişleri:
Paralel alt ve üst başlıkları genellikle T, yarım I veya köşebent ile, diyagonal bağlantıları da
yuvarlak kesitli demirin kesilip başlıklara kaynatılması suretiyle teşkil edilen kirişlerdir. Hafif
görünüşlü bu tip kirişler aşık kirişi, çatı makası ve döşeme kirişi olarak oldukça yaygın olarak
kullanılır.
48
petek kiriş tipi bulunmuştur. Şu halde, bu kirişlerden beklenen ilk avantaj, çelik malzeme
“EKONOMİ” sidir. Ancak, petek kirişin gereği gibi hesaplanıp yapılmadığı takdirde, söz konusu
ekonomikliğin düşünülen düzeyde ve emniyetinin yeterli olmayacağına değinmekte yarar vardır.
Malzeme ekonomisine bağlı olarak gelen ikinci avantaj “HAFİFLİK”tir. Böylece petek kirişlerden
oluşan yapının öz ağırlığı bir hayli azalmaktadır. Petek kirişlerin gövdesinde oluşan boşlukların ortaya
çıkardığı bir dizi diğer avantajlar da vardır. Bu boşluklardan yapının tesisat donanımları geçebilmekte
ve yapı yüksekliğinin gereğinden fazla yükseltilmesi sorunu ortadan kalkmaktadır.
GÖVDE BOŞLUKLARI
TESİSAT
KESİM VE MONTAJDAN
SONRA
Uygulama Alanları
Çeşitli literatür incelenecek olursa petek kirişlerin çok yaygın bir uygulama alanı bulunduğu
görülecektir. Bunların başlıcaları şöyle sayılabilir.
—Aşık olarak.
—Yüksek yapılarda kat ana kirişi veya döşeme kirişi olarak,
—Hal tipi konstrüksiyonlarda kiriş ve kolon olarak,
—Şed sistemlerinde Şed elemanı olarak,
—Kren kirişi olarak.
—Kompozit sistemlerin çelik kirişi olarak,
—Köprülerin yaya geçitlerinin kirişi olarak.
Ancak, ileride da konu edilebileceği gibi, petek kirişlerin bazı uygulamalarında ortaya çıkan yanal
burkulma sorununun çözümü gerekir. Oysa bu tür kirişlerde yanal burkulma problemi henüz gereği
gibi incelenmemiştir. Bunlar yüksek gövdeli kirişler olduğundan bu husus bir hayli önemlidir. Yapı
tamamlandıktan sonra, petek kirişin basınca çalışan başlığı yeterince tutuluyorsa emniyet sağlanmış
olur. Bu yüzden, rijit kaplamalı çatı sistemlerinde aşık olarak, betonarme plak taşıyıcı kirişi olarak
petek kirişlerin kullanımı uygun olabilir. Yeter ki, kiriş başlığı rijit kaplamaya yeterince bağlanmış
olsun. Dolaysıyla yukarıda belirtilen uygulama alanlarında. petek kirişleri kullanırken, dikkatli olmak
gerektiğine değinmekte yarar vardır.
Mekanik olmayan bir düzende petek kirişin hazırlanmasında şu aşamalar söz konusudur.
49
—Putrelin gövdesi üzerine kesim şekli çizilir. Bunun için, ilk önce “v” mesafelerine göre putrel
eksenine paralel iki çizgi çekilir. Sonra, “ e1” mesafelerine göre düşey çizgiler çizilir ve nihayet “zig -
zag” kesim çizgileri oluşturulur.
—Çizimden sonra kesim işine geçilir. Kesim, aşağıdaki şekilde görülen “kalın hat” boyunca
yapılır. Kesim işlemi ise “şalümo” ile gerçekleştirilir. Bilindiği gibi şalümo. gaz kaynağı aletidir.
Dolayısıyla, bir tüp gaz ve bir de Oksijen tüpü yardımıyla, şalümo ucunda oluşturulan mavi alev kesim
işini gerçekleştirir. Kesimin düzgün olabilmesi içim tekerlekli şalümodan yararlanılır.
—Kesimi takiben iki parçaya ayrılan putrelin kesim yerlerindeki çapaklar temizlenir, kesim
anındaki ısıl işlem nedeniyle meydana gelebilecek çarpıklıklar düzeltilir ve parçalar kaynak tezgahına
taşınır.
Kaynaklanacakları biçimde tezgah, üzerine yerleştirilen parçalar, mengenelerle sıkılarak kaynak
ameliyesine geçilir. Petek kiriş böylece oluşturulduktan sonra kaynak dikişlerinin çapakları temizlenir.
Kaynaklanma esnasında meydana gelen çarpıklıklar varsa düzeltilir.
Yukarıda özetlenen aşamaların bir kısmı veya tamamı mekanik–otomatik olarak
gerçekleştirilebilir.
İkinci adımda çizilen
Düşey çizgiler
İlk çizgiler
e1 e1 e1 e1
50