11.5.

2010

Mašinski fakultet u Sarajevu

Mjerenje temperature

Obično se definiše temperatura kao numerička mjera stepena zagrijanosti, ali

ova definicija nije potpuno precizna.
Temperatura supstance u pojedinom agregatnom stanju (čvrsto, tečno ili gas)
je mjera srednje kinetičke energije koju posjeduju molekule supstance.
Pri uzajmanom djelovanju dva tijela s različitim temperaturama, toplota
prelazi od tijela s večom energijom na tijelo s manjom energijom. Svaka
promjena toplotnog stanja tijela praćena je popratnim efektima i
fenomenima, kao što su:
• Dilatacija,
• ekspanzija,
• termoelektricitet,
• zračenje
Zbog pratećih pojava mijenjaju se određene fizikalna svojstva tijela. tj
odgovarajuće veličine:
• Dužina,
• volumen,
• električni otpor,
• termoelektrična sila

1
 11.5.2010

Mjerni pretvarači za mjernje temperature nazivaju se termometri, a oblast

koja se bavi izučavanjem mjerenja temperature naziva se termometrija.
Funkcionalna veza između temperature i neke termometarske veličine
naziva se temperaturna skala.

Temperaturne skale

Prve temperaturne skale ( Farenhajt, Reomir, Celzijus) definisane su na

osnovu zavisnosti temperature T i volumena tačnosti V kao
termometarskog svojstva, koja je u opštem slučaju data približnom vezom:
T=a + bV
gdje su a i b konstante. Pri fiksnim (repernim) tačkama T1 i T2 ,
volumen tečnosti u termometru V1 i V2 je na osnovu čega se mogu
odrediti koeficjenti a i b. Tako se dobija opšta jednačina za temperaturne
skale:

• 1848 godine problem nezavisnosti temperaturne skale od

termometrijskog svojstva radnog medija riješio je Kelvin koji je predložio
termodinamičku temperaturnu skalu koja je apsolutna.

2
 11.5.2010

• 1954 godine određena je reperna tačka za definisanje termodinamičke

skale, a to je trojna tačka vode-ravnotežno stanje triju faza vode.

Tečna faza

Čvrsta faza
610,6Pa
T3
Gasovita faza

273,16K T

Trojna tačka vode

Reprodukcija trojen tačke vrši se u ampuli

od kvarcnog stakla. U njoj se hladi visoko
čista voda čiji je izontropski sastav treba da
odgovara približno izontorskom sastavu
okeanske vode. U posudi se nalazi cijev u
koju se stavlja termometar koji se kalibrira .
Temperatura trojne tačke vode se ostvaruje
tako što se se jedan dio vode oko cijevi
zaledi, čime se iz posude odstranjuje zrak.
Pri nekoj ustaljenoj temperaturi para u
posudi je zasićena i njen pritisak zavisi
iskljućivo od temperature vode.
Konačna definicija jedinice termodinamičku
temperaturu je Kelvin K koja je usvojena
1968 godine glasi:
Kelvin je 1/273,16 dio termodinamičke
temperature trojne tačke vode.
Ćelija za ralizaciju trojne tačke vode

3
 11.5.2010

Ekspanzioni senzori temperature su termometri čiji se radni medij grijanjem

širi, a hlađenjem skuplja, tako da linarno mijelja svoje geometrijske mjere.
Ukoliko je radni medij smješten u prostoru sa tada umjesto promjene
dimenzije se javlja promjena pritiska.

Gasni ekspanzioni termometri

Gasni ekspanzioni termometri radi na principu Gej-Lisakovog zakona o
širenju zapremina pri povećanju temperature koji glasi:

Gdje je :
pritisak gasa na temperaturi 0°C
pritisak gasa na temperaturi t
termički koeficjent pritiska koji je jednak 1/273,14=0,00366 za idealni
gas, a približnu vrijednost ima i za realne gasove.

Gasni ekpanzioni
termometri nazivaju se još i
manometarski termometri
jer je senzor pritiska obično
burdonova cijev. Uobičajna
dužina kapilara su 0,25 –
0,5m.

•Temperaturni opseg ovih

termometara je – 150 do
600°C
•Tačnost gasnih ekspanzioni
termometara iznosi ±( 0,5 –
2)%

Gasni ekspanzioni termometri

4
 11.5.2010

Parni ekspanzioni termometri

Parni ekspanzioni termometri su ispunjeni zasićenom parom neke lako
isparljive tečnosti kao što su metil-hlorid, propan, aceton, toluol, freon.
Pritisak zasićene pare izrazito je nelinarna funkcija temperature:

Gdje su a i b konstante.
Da bi imali što tačnije mjerenje potrebna je linarizacija statičke
karakteristike p=f(T).

Termometri na bazi pritiska pare sastoje se od mjerne posude, kapilara,

Burdonove cijevi. Donji dio posude ispunjen je lahko isparljivom tečnošću
što je prikazano na slici.
Kraj kapilara kod ovih mjernih instrumenata je uronjen u tečnost da bi se
izbjego uticaj promjenjive zapremine u balonu iznad nivoa tečnosti.
Tačnosot ovakvih termometara kreće se oko 0,5% - 1,5%.

Termometri na bazi pritiska pare

5
 11.5.2010

Ekspanzioni termometri s tečnošću

Ekspanzioni termometri s tečnošću rade na principu zapreminkog širenja
tečnosti sa povećanjem temperature. Promjena zapremine tečnosti može
se opisati polinomom:

Gdje je :
zapremina tečnosti na referentnoj temperaturi,
zapremina na mjernoj temperaturi t,

koeficjent širena tečnosti,

β,γ,...zapreminski koeficjenti višeg reda vrlo su mali i obično se zanemaruju
tako da se polinom aproksimira linarnom funkcijom:

Najpogodnija termometarska tečnost

je bez sumnje živa. Njena primjena
pokriva opseg od –30 do +280°C.
Termometri sa živom se mogu koristiti i
na znatno većim temperaturama pod
uslovom da se iznad nivoa žive nalazi
gas - obično azot. Pri pritisku od oko
8×106 Pa (oko 80 bar) se ostvaruje
maksimalna granica živinih
termometara od oko 750°C. Donja
granica živinih termometara se
pomjera do -50°C ako se živi doda 8%
talijuma. Za mjerenje temperature
ispod –50°C, koriste se neke od
organskih tečnosti.
Termometar sa tečnošću

6
 11.5.2010

Osim žive mogu se koristiti i druge tekučine u zavisnosti od

mjernog područija tekučine koja su data u tabeli
Mjerno područije pojedinih tekučina

Tekućina Temperaturno mjerno područuje

Pentan –200°C ÷ +20°C
Alkohol –110°C ÷ +50°C
Toluol –70 °C ÷ +100°C
Živa bez plinskog punjenja –50°C ÷ +280°C
Živa sa plinskim punjenjem –50°C ÷ +750°C

Dilatacioni senzori temperature (Bimetalni senzori temperature)

Dilatacioni ili bimetalni termometri su termometri koji rade

na principu povećanja dimenzija čvrstog tijela s porastom
temperature.

lt

lo ∆l

Izduženje šipke zagrijavanjem

Gdje je :
Dužina na temperaturi 0°C
dužina na mjernoj temperaturi
koeficjent linarnog širenja čvrstog tijela

7
 11.5.2010

U određenom temperaturnom intervalu zavisnost dužine tijela od temperature

približno je linarna može se napisati :

Bimetalni pretvarači obično se prave od bakra, mjerni opseg je 0÷150°C,

mesinga, opseg je 0÷400°C, legure željaza i drugog.
α A 〉〉α B

T 〈To To T 〉To
Bimetalni senzor temperature
Bimetalni sensor temperature

Mjerenje temperature termoelektričnim pretvarčima

Ukoliko se spoje dvije žice različitih materijala A i B, koji su električni
provodnici i ukoliko su na spojenim mjestima temperature različite, između
spojenih tačaka ovih materijala doći će do pojave termoelektromotorne sile.
Ovakav spoj naziva se termoelement ili termopar.

T1 T2 U AB T2

T1

Nastanak termopara

- Seebeckov napon
α - termoelektrična Seebeckova konstanta proporcionalnosti

8
 11.5.2010

Za praktična mjerenja značajni su sljedeći empirijski zakoni:

• Zakon homogenog kola (zakon unutrašnje temperature)

• Zakon međumetala
• Zakon međutemperatura.

Zakon homogenog kola Zakon međumetala

Zakon međutemperatura

Vrste termoparova

9
 11.5.2010

Više termoelemenata može biti vezano u takozvane baterije koje mogu biti
serijeske ili s paralelnom vezom:

T1 T4 T1

T2

T1 T2

T2

T1 T4 T3

Serijska veza termoparova Paralelna veza termoparova

a) konstrukcija, b) zavarene žice na toplom kraju, c) zalemljene žice na toplom kraju

Termoelementi na bazi promjene električnog otpora

Električni otpor čistih metala i legura povećva s povećanjem temperature
(pozitivan temperaturni koeficjent).

Gdje su :
Otpori na temperaturama
α – koeficjent termperaturnog širenja
Najviše se koriste otpornički termometri od platine, jer se se platina može dobiri
sa ćistocom 99,9% a može se koristiti u temperaturnom intervalu od -260÷650°C.

Precizni platinski termometar

10
 11.5.2010

Prednosti metalnih termootporničkih senzora

temperature su:
• Visoka tačnost
• Visoka osjetljivost
• Brz odziv
• Velika linarnost , veća nego kod
termoelemenata,
• Stabilna i reproducibilna statička karakteristika,
• Male dimenzije i niska cijena
Nedostatci su:
• Potreban vanjski izvor energije jer se radi o
pasivnom senzoru
• Niska nominalna vrijednost otpora na 0°C
Zavisnost promjene otpora i
• Pojava samozagrijavanja temperature za različite
• Osjetljivost pojedinih izvedbi na mehaničke materijale otpornika
udare i lom

Silicijumski otporni senzori temperature sa pozitivnim temperaturskim

koeficijentom
Mjerni opseg ovih senzora je relativno uzak i iznosi -50 do 150°C i prikazuje se
paraboličnom funkcijom.
R[Ω]
4000

Gdje su:
je otpornost na 25°C
2500

1000
T[°C]

-50 50 150

Zavisnost otpora od temperature

Pretvarač Linarni koeficjent Kvadraturni koeficjent
Silicijumski PTC 1.88⋅10–5
senzor 7.68⋅10–3
Platinski otporni 3.85⋅10–3 -5.8⋅10–7
senzor
Koeficijenti parabolične R(t) karakteristike silicijumskog senzora

11
 11.5.2010

Termistori

Riječ termisor nastala je od engleske riječi Thermally sensitive resistor što

znaći otpornik osjetljiv na temperaturu. Termistori su specijalni čvrsti
temperaturni senzori koji se ponašaju kao temperaturno-osjetljivi električni
otpornici.

Termistori se dijele na:

• NTC termistore ( otpor opada sa porastom temperature)

• PTC termisotri ( porastom temperaure raste i otpor)

NTC termistori
Glavna prednost NTC termistora u odnosu na druge temperaturske pretvarače
jeste velika osjetljivost koja omogućava konstruisanje jednostavnih i pouzdanih
termometara.
800 R[Ω]

NTC

Pt100
100
t[°C]

50 100

R-T karakteristika tipičnog termistora u Izvedba NTC termistora: cilindar, loptica,

odnosu na Pt100 disk

Savmeni NTC termistori se proizvode od oksida gvožđa, hroma, magnana,

kobalta, nikla, itd. Smjesa oksida u prahu se sinteruje na temperaturama iznad
1000°C, čime se formiraju otpornici oblika loptice, diska ili cilindra.

12
 11.5.2010

Maksimalne radne temperature oksidnih termistora iznose 300°C do 350°C.

U poslednje vrijeme se izrađuju visoko temperaturni termistori sa
maksimalnim radnim temperaturama do 700°C i čak 1000°C, što je blisko
maksimalnim radnim temperaturama platinskog otpornog termometra.

Gdje je su konstante A i B karakteristične za pojedine termistore. Iz predhodne

relacije slijedi da je osjetljivost termistora:

Osobine NTC termistora su :

• Samozagrijavanje NTC termistora,
• Tolerancije NTC termistora su oko ±10% (mogu se kupiti termistori s uskim
tolerancijama - moguća međusobna zamjena - točnost 0.1 do 0.2 °C u
području od 0 do 70 °C)
• Starenje

PTC termistori
PTC termistori se rijetko koriste za mjerenje temperature. Mjerni opseg PTC
termistora je uzak, ali im je osjetljivost 10 puta veća u odnosu na NTC
termistore.
ln(R)
P

(103-104)Rmin

2Rmin M

Rmin
T

Tc

R-T karakteristika PTC termistora

Porast otpornosti u opsegu između tačaka M i N se može predstaviti izrazom:

13
 11.5.2010

Dobre osobine termistora su:

• Visoka osjetljivost na temperaturne promjene,
• Male dimenzije,
• Visoka brzina odziva,
• Velika vrijednost nominalnog otpora,
• Neosjetljivost na otpor priključnih vodova zbog velikog nominalnog otpora,
• Povecanje stabilnosti sa starenjem,
• Niska cijena

Nedostatci termistora su:

• Izrazito nelinarna karakteristika,
• Velike varijacije parametara pa je eventualna zamjena drugim termistorom
uvijek problematična,
• Mali temperaturni opseg,
• Nestabilnost na visim temperaturama,
• Povećano samozagrijavanje zbog mailh dimenzija, zbog čega termistori
rade sa manjom strujom nego žičani termootpornici.

14