Κυριακή 13 Δεκεμβρίου 2020 | 07β/23
αι χάρτινες μνήμες
2 4. Θεοτόκος «Αξιον Εστί»,
οι δυτικές επιδράσεις και η εξέλιξη της
εικονογραφίας από τα βυζαντινά πρό-
τυπα έως τον αυθόρμητο τρόπο έκφρα-
σης των λαϊκών ή αδίδακτων καλλιτε-
χνών (naif).
Από την τέχνη της περιόδου ακμής
έως την εποχή «που όλα ήτανε πονεμένα
και πικραμένα», όπως γράφει ο Φ. Κό-
ντογλου, στα έτη που «ταπεινοί αγιογρά-
φοι, που ζήσανε στον καιρό της σκλα-
βιάς κι ευωδιάσανε σαν αγνά αγριολού-
λουδα των βουνών, πιάσανε και ζωγρα-
φίσανε στα κοιμητήρια και στα σκοτεινά
σπήλαια των μοναστηριών τον αββά Σι-
σώη, που στέκεται εξεστηκώς μπροστά
στον ανοιχτόν τάφο του Μεγάλου Αλε-
ξάνδρου. Ολα είναι ζωγραφισμένα με
την σωστή έκφρασή τους, γιατί τα ζω-
γραφίζανε άνθρωποι συντετριμμένοι
και ταπεινωμένοι». Λαϊκοί καλλιτέχνες,
ταπεινοί και άγνωστοι αγιογράφοι δημι-
ουργούσαν μιαν ιδιαίτερη ατμόσφαιρα
μέσα από την οποία ανακαλούσαν στη
μνήμη του ταλαίπωρου λαού πρόσωπα
ιερά και ιστορίες του ευκλεούς παρελθό-
ντος, ενίσχυαν την πίστη και το φρόνημα,
διατηρούσαν άσβεστη την ελπίδα «εις τό-
πον του καρπώσαι», ώστε να εξακολου-
θεί «ν' ασκήται εις τον τόπον τούτον η χρι-
στιανική λατρεία» (Αλ. Παπαδιαμάντης).
Οι έντυπες ακολουθίες των αγί-
Εικόνες και µνήµες πίστης
και αγώνων ενός γένους που
διατήρησε την ταυτότητά του,
τα ήθη και την παράδοσή του
στην περίοδο της δουλείας
1. Αγιος Γεώργιος (1833)
2. Διονύσιος, Αρχιεπίσκοπος
Αιγίνης, 1755
3. Νεομάρτυς Αγιος Γεώργιος
ο εξ Ιωαννίνων
Βενετία, 1820
ων ή οι «φυλλάδες», όπως τις αποκα-
λούσαν, σε μόλις λίγες σελίδες παραδί-
δουν ένα σπάνιο και πολύτιμο υλικό, το
οποίο συνθέτουν βιογραφίες «θεοπνεύ-
στων ανθρώπων, οίτινες ένεκα της αρε-
τής αυτών, της εις την πατρώαν θρησκεί-
αν πεποιθήσεώς των, και της μετά περι-
φρονήσεως και υπερφυσικής καρτερίας
αντοχής εις πάσαν κατά του γηίνου σαρ-
κίνου κάκωσιν, εγένοντο άξιοι του αμα-
ράντου του μάρτυρος στεφάνου», διη-
γήσεις, θαυμαστά γεγονότα και συνα-
ξάρια αγίων και μαρτύρων, αναμνήσεις
και αγιολογικά κείμενα.
Τ
α πονήματα ταύτα», σημειώνει
ο Δ. Καμπούρογλους, «επί αιώ-
νες ολοκλήρους ήσαν το κύριον
ανάγνωσμα, αναπληρούντα την ελαφράν
φιλολογίαν της σήμερον, και ήδη των μεν
ευσεβών αποσπώσι τον θαυμασμόν, των
δε ημιμαθών την ειρωνείαν. Η ευφυολο-
γία, όταν δεν δύναται εν άλλω πεδίω να
διακριθή, καταφεύγει εις αγιολογικόν
τι βιβλίον και εκεί πλέον θριαμβεύουσα
κατακεραυνοί τους επί τόσους αιώνας
πιστεύσαντας τα μυθεύματα ταύτα και
αποθνήσκοντας μαρτυρικώς υπέρ Πί-
στεως και Πατρίδος, ιστορικώς αχωρί-
στων, αντί -όπερ ευκολώτερον- την μεν ν'
αρνηθώσι, την δε να προδώσωσι».
Στην Ακολουθία της αγίας Φιλοθέ-
ης (Βενετία 1775) «και τω συνδεδεμένω
“βίω” αυτής αναγράφονται αι κακώσεις
ας υπέστη και τέλος ο θάνατος, 19 Φε-
βρουαρίου 1589, παρά των Αγαρηνών,
διότι επροστάτευε σκλάβας Ελληνίδας,
καταφυγούσας εις αυτήν, αφού εδραπέ-
τευσαν από των χειρών των κυρίων των
4
Οθωμανών, οίτινες πλήν των άλλων εβί-
αζον ταύτας όπως εξομόσωσιν».
Στα 1926 ο Λατίνος Αρχιεπίσκοπος
Αθηνών Louis Petit εξέδωσε τη βιβλιο-
γραφία των ελληνικών ακολουθιών από
το 1626 και αποκάλυψε τον εντυπωσια-
κό όγκο ενός υλικού πολύτιμου και μιας
ιστορικής πηγής που παραμένει αναξιο-
ποίητη, ταπεινή και, πιθανώς, ασήμαντη
για τη θεματική των συνεδρίων, αλλά που
ωστόσο αποδίδει παραστατικά την εποχή
«καθ' ην δεν ετόλμων να θρηνήσωσι τον
χάριν παιδιάς φονευθέντα, φόβω μήπως
εξοργίσωσι τον φονέα, καθ' ην ο πατήρ
εμειδία προ του φονέα του τέκνου του».
Νεότεροι ποιητές και υμνογράφοι,
επιφανείς λόγιοι άλλοτε και άλλοτε ταπει-
νοί ανώνυμοι στα πρότυπα των παλαιών
ακολουθιών, συνθέτουν απολυτίκια και
στιχηρά προσόμοια, ιδιόμελα και τροπά-
ρια, διατηρούν το τυπικό, την ποίηση, το
ύφος, τη γλώσσα, τους ήχους της μουσι-
κής παράδοσης, ανακαλούν μνήμες, ενι-
σχύουν την πίστη και την προσήλωση στις
αρχές και τις αξίες του γένους, αναβιώ-
νουν τη λαμπρή παράδοση της βυζαντι-
νής ποίησης, αποτυπώνουν και μεταφέ-
ρουν αυτούσια την ατμόσφαιρα και τη
συναισθηματική φόρτιση των τοπικών
κοινωνιών.
«Η εκκλησία», σημειώνει ο Δ. Κα-
μπούρογλους, «διά των Ακολουθιών
των Νέων Μαρτύρων κατακεραύνου
τους “απίστους Αγαρηνούς”, ο δε Πι-
στός ψάλλων, αφ' ενός ηυλόγει τον θεόν
και αφ' ετέρου κατηράτο τον τύραννον.
Λάβετε εν χερσίν οιανδήποτε ακολουθί-
αν, παρατρέξατε ό,τι δεν ενδιαφέρει ημάς
και ότι κατά τον σύγχρονον τρόπον του
σκέπτεσθαι ευρίσκετε μυθώδες, και υπό
τον μάρτυρα της Θρησκείας ζητήσατε
τον μάρτυρα της Πατρίδος, θαυμάσατε
δε εν τω μικρώ τούτω τεμαχίω το όλον
σύστημα».
Ο
Petit είχε υποστηρίξει πως οι
μάλλον χαμηλής ποιότητας
ακολουθίες, τις οποίες κατέ-
γραψε και μελέτησε, βρίθουν ιστορικών
ανακριβειών, αντανακλούν ανταγωνιστι-
κή φιλοπατρία, αντιτουρκισμό και αντι-
λατινισμό. Λατίνοι είχαν συκοφαντήσει
και διαβάλει τον Νικόδημο Μεταξά στις
τουρκικές Αρχές, οι οποίες κατέσχεσαν
το τυπογραφείο του και τις εκδοτικές του
δραστηριότητες στην Κωνσταντινούπο-
λη, στα 1628.
Ταπεινές εικόνες και χάρτινες μνή-
μες πίστης και αγώνων ενός γένους που
διατήρησε την ταυτότητά του, τα ήθη
και την παράδοσή του στη μακρά περί-
οδο της δουλείας, και το οποίο προσκα-
λεί σε μιαν επέτειο μνήμης, όπου «εκτός
απ' τη δύναμη να χαράξουμε λίγα σημά-
δια στις πέτρες/ που άγγιξαν τώρα πια το
βυθό κάτω απ' τη μνήμη./ Μαζί τους κι
εμείς μακριά πολύ μακριά, στάσου δια-
βάτη/ μπροστά στην ήσυχη λίμνη με τους
άσπιλους κύκνους/ που ταξιδεύουν σαν
άσπρα κουρέλια μέσα στο νου σου/ και
σε ξυπνάνε σε πράγματα που έζησες και
που δε/ θυμάσαι./ Μήτε θυμάσαι διαβά-
ζοντας τα ψηφιά μας πάνω στις πέτρες-/
ωστόσο μένεις εκστατικός μαζί με τ' αρ-
νιά σου/ που μεγαλώνουν το σώμα σου με
το μαλλί τους/ τώρα που νιώθεις στις φλέ-
βες σου μιά βοή θυσίας» (Γ. Σεφέρης, Η
απόφαση της λησμονιάς).