4

1. Ratni interludijum
Pod kraj 30-ih godina marksizma, kao sovjetska partijska i državna doktrina, već je imao jasno
formiran oblik. Ta doktrina se zvala marksizam-lenjinizam, čiji je smisao već objašnjen.
Marksizam-lenjinizam nije ništa drugo do Staljinova ideologija. Marks je bio unaprijeđen na
poziciju „klasika marksizma-lenjinizma“, to jest postao je preteča Staljina. Pravi sadržaj
marksizma-lenjinizma izlagala su Staljinova djela sa Kratkim kursom na čelu.

Poslije okupacije Austrije, a zatim Čehoslovačke, neminovnost rata bila je očigledna. U avgustu
1939. godine Sovjetski savez je potpisao pakt o nenapadanju s nacističkom Njemačkom. Za
vrijeme trajanja pakta Sovjetski Savez je izručio Nijemcima određen broj njemačkih komunista,
koje je držao po zatvorima. Pakt s Hitlerom odmah je izmijenio sovjetsku državnu ideologiju;
napadi na fašizam i sama riječ „fašizam“ nestali su iz propagande.

Uništenje najboljih vojnih kadrova u čistkama, Staljinova sljepoća kad je potcjenjivao sva
upozorenja o skorom napadu, potpuno psihološko razoružanje naroda (sedmicu dana prije
njemačke invazije sovjetska vlada je javno osudila sve apsurdne intrige o ratu), militarna
nesposobnost glavnog vođe, najzad, mržnja građana prema poretku stvorili su ogromne
probleme državi.

S druge strane, rat je znatno olabavio ideološku situaciju u Rusiji. Staljin je u svojim govorima
apelovao na ruski patriotizam, dozivao u sjećanju slavu ruskih vođa – Aleksandra Nevskog,
Kutuzova i Suvorova. Marksizam je gotovo potpuno iščezao iz zvanične propagande.
Zanemarena je antireligijska agitacija i čak raspušteno Udruženje borbenih bezbožnika; tražila se
pomoć od klera radi pobuđivanja patriotskih raspoloženja.

U poslijeratnoj sovjetskog propagandi pobjeda nad Hitlerom bila je i jeste stalno prikazana kao
trijumf socijalističke ideologije koja je živjela u srcima vojske i naroda. Bliža bi bila istini suprotna
tvrdnja: nepohodan – iako, naravno, ne i dovoljan – uslov pobjede bilo je odustajanje od
marksističke ideologije i potpuno prelaženje na patriotske i nacionalističke motive.

Bestijalni zločini nacista ubijedili su sve da ne može biti gorega zla od hitlerizma. Sovjetski vojnici
koji su se, poslije prvog perioda poraza, borili s neviđenim požrtvovanjem i hrabrošću, borili su
se za život svoga naroda, a ne za trijumf marksizma-lenjinizma.

1
Istovremeno, dok su šanse za pobjedu nad Hitlerovom Njemačkom gotovo do sigurnosti
porasle, Staljinova politika, neprestano gonjena glađu za novim teritorijama i osvajanjima,
okrenula se u pravcu novog poslijeratnog poretka u Evropi i svijetu.

2. Nova ideološka ofanziva

Sovjetska Rusija je izašla iz rata s razorenom privredom i ogromnim ljudskim gubicima; pa ipak,
njen svjetski položaj – a konsekventno i svjetski prestiž Staljina – neizmjerno su se učvrstili.
Staljin je izašao iz ratnog vihora kao veliki državnik, genijalni vojni strateg i pogromaš fašizma.

Od 1946. godine otpočela je, dakle, nesmanjenom jačinom ideološka borba. Kampanja je
obuhvatila, jednu za drugom, sve oblasti kulture – književnost, filozofiju, muziku, istoriju,
ekonomske nauke, prirodne nauke, slikarstvo, arhitekturu. Glavni motivi bili su svugdje isti: boriti
se protiv svakog „pokoravanja Zapadu“; sve oblasti kulture potpuno podrediti apologetskim
zadacima – slavljenju Staljina, Partije i sovjetske države; uništiti sva žarišta samostalne misli i
stvaralaštva.

Glavni organizator i izvršilac kulturne politike u periodu 1946-48. godine bio je sekretar
Centralnog komiteta Andrej A. Ždanov. Sovjetska književnost treba da bude, prvo, optimistička,
drugo, da „gleda naprijed“, treće, da služi radnicima i kolhoznicima.

Ždanovljeve direktive bile su jasne i oblikovale su profil sovjetske književnosti za sljedeće godine.
Pisci koji nijesu bili ideološki čisti primorani su da ušute, ako ih nije snašla gora sudbina. Čak i
najpravovjerniji, kao što je bio Fadjejev, preređivali su svoje romane da bi ispunili nove zahtjeve.
Književnost je trebala „gledati naprijed“ – a to, praktično, znači opisivati sovjetski svijet ne
onakvim kakav on stvarno jeste, nego kakav treba da bude prema ideološkim pretpostavkama.

Nije pošteđena ni muzika. Kampanja protiv književnosti i muzike bila je odraz opštih principa
staljinističke politike tog perioda. Na jednoj strani je svijet imperijalizma, koji truli i raspada se i
otuda, pod teretom vlastitih protivrječnosti, uskoro mora propasti; na drugoj strani – „tabor
socijalizma i mira“, koji je bedem svakog napretka.

3. Filozofska diskusija 1947. godine

2
Poslije književnosti došlo je red na filozofiju, koju je takođe trebalo podvrgnuti strožijim
sankcijama. Povod za kampanju bio je udžbenik G. F. Aleksandrova Istorija zapadnoevropske
filozofije.

Što se tiče pravila koja su od tada trebala upravljati filozofskim poslom u Sovjetskom Savezu,
Ždanovljeve direktive mogu se svesti na tri. Prvo, treba zapamtiti da je istorija filozofije istorija
rađanja i razvoja naučnog materijalizma, a ukoliko je materijalizam u svom razvoju nailazio na
zapreke od strane idealizma, tada je ona takođe i istorija borbe materijalizam s idealizmom.
Drugo, marksizam je revolucija u filozofiji; on filozofiju vraća u ruke masa i završava filozofiju,
koja je bila samo udio odabranih. Od časa nastanka marksizma, buržoaska filozofija nalazi se u
stanju raspada i ne može stvoriti ničega vrijednog. Posljednih sto godina istorije filozofije jeste
istorija marksizma. Model kojim se treba rukovoditi u borbi s buržoaskom filozofijom jeste
Lenjinov Materijalizam i empiriokriticizam. Knjiga Aleksandrova, međutim, u odnosu na
buržoasku filozofiju zauzima stav „bezubog vegetarijanizma“ – treba da služi nekakvoj opštoj
kulturi, a ne klasnoj borbi. Treće, problem Hegela, kao što je konstatovao Ždanov, bio je još u
marksizmu riješen i nema razloga da se na njega opet vraćamo. Uopšte, umjesto da se ruje i
pretura po prošlosti, filozofi se moraju baviti problemima socijalističkog društva i posvetiti
pažnju savremenim stvarima. U tom novom društvu klasna borba više ne postoji; međutim, i
dalje se vodi borba starog s novim, a forma te borbe, a samim tim i pokretačka snaga napretka
kao i oruđe Partije, jeste kritika i samokritika. Eto novog „dijalektičkog zakona razvitka“
naprednog društva.

Drugim riječima, istraživanja u istoriji filozofije ne mogu se sastojati od analize raznih doktrina
prošlosti ili makar objašnjenja njihove klasne geneze, nego treba da imaju teleološku
orijentaciju; moraju biti bez ostatka podređena dokazivanju prednosti marksizma-lenjinizma nad
svim onim što je ljudska misao prije toga stvorila kao i „demaskiranju“ reakcionarnih funkcija
idealizma.

Dvije istorijske oblasti uživale su podršku: istorija marksizma i istorija ruske filozofije. Moderna
logika filozofima je bila sasvim nepoznata. I pored toga ona nije potpuno zamrla. Njom se bavio
malobrojni krug matematičara, koji su se interesovali za tehnička pitanja izbjegavajući kao vatru
uplitanje u filozofske diskusije gdje ih je mogao snaći samo surovi poraz.

Sve knjige bile su frapantno jedna drugoj slične. Utvrđivanje plagijata je bilo nemoguće: svi su
pisali isto i istim stilom.

3
 4. Ekonomska diskusija
U isto vrijeme dok se Ždanov raspravljao s filozofima, ekonomske nauke takođe su bile
podvrgnute ideološkoj terapiji.

Rat je naime primorao buržoazske države na djelimično uvođenje planske privrede i neizmjerno
proširio ekonomske funkcije države, naročito u SAD i UK. Pored toga, pitanje tržišta prestalo je
da igra odlučujuću ulogu, a samim tim borba za tržišta neće više određivati glavne tendencije u
međunarodnoj situaciji. Međutim, značajniji je postao eksport kapitala. Treba očekivati da će
hiperprodukcija u američkoj privredi, povezana s ratnim razaranjima u Zapadnoj Evropi, dovesti
do opšte krizne situacije, koje ću kapitalizam nastojati da prevaziđe velikim eksportom
američkog kapitala u Evropu. Diskusije o Varginoj knjizi održane su u maju 1947. godine te u
oktobru 1948. Napadali su ga zato što je vjerovao u mogućnost planiranja u kapitalističkoj
privredi, što „odvaja“ ekonomiju od politike i ne uzima u obzir klasnu borbu, što ne uočava
opštu krizu kapitalizma i umjesto da naglašava vladavinu kapitala nad buržoaskom državom,
vjeruje da je država sebi podredila kapital; optuživan je takođe za kosmopolitizam, za
pokoravanje zapadnoj nauci, reformizam, objektivizam te za potcjenjivanje Lenjina.

5. Marksizam-lenjinizam u fizici i kosmologiji diskusija

Posebno izrazit znak agresivnosti staljinizma bila je ideološka invazija u prirodnim naukama.
Sovjetski Savez bio je – pored Hitlerove Njemačke – druga zemlja u kojoj je teorija relativnosti
bila napadana i uništavana kao protivrječna s državnom ideologijom.

Argumenti kritičara zasnivali su se, međutim, na tome da marksizam-lenjinizma uči, prvo, da su

vrijeme, prostor i kretanje objektivni, i drugo, da je svijet beskonačan. Uopšte, ako se kod
Ajnštajna vremenske relacije, kao i kretanje podjednako odnose na „posmatrača“, to jest na
subjekt, onda je on subjektivist, pa zato idealist.

Državna doktrina staljinizma jednostavno je uključivala sovjetski šovinizam i sistematski

zahtijevala odbacivanje svih važnih dostignuća, koji bi trebali nastati u „buržoaskoj“ kulturi,
posebno poslije 1917. godine, kada je samo jedna zemlja na svijetu bila izvor napretka, a
kapitalizam se raspadao i trulio.

U simplifikovanom marksizmu-lenjinizmu bilo je mnogo elemenata koji su pripadali jednostavno

običnim, zdravorazumskim shvatanjima neobrazovanih ljudi.

4
Borba s „idealizmom u fizici“ vodila se takođe i na području kvantne teorije i slično je bila
motivisana. Prvo, ako je istovremeno određivanje položaja i impulsa mikročestica nemoguće,
onda nema smisla iskaz da čestica ima određene vrijednosti u oba slučaja, nego samo tehnika
posmatranja ne dozvoljava da se te vrijednosti zajedno ustale. To stanovište bilo je u skladu s
opštom empirističkom orijentacijom mnogo fizičara: stvarne su osobine onih predmeta koje se
empirijski mogu otkriti: iskaz da izvjesna osobina služi predmetu, ali se u principu ne može
potvditi, ili je unutrašnje protivrječan ili je besmislen. Treba, dakle, priznati da čestica nema
istovremeno određenog impulsa i položaja i da joj je jedna ili druga vrijednost pripisivana u
procesu mjerenja. Druga tačka neslaganja bila je sama mogućnost doslovnog opisa ponašanja
mikroobjekata, koji imaju drugačije osobine nego makro-objekata, te prema tome ne mogu biti
doslovno karakterisane izobraženim jezikom za opis ovih posljednjih. Jer, prema Markovu,
teorije koje opisuju mikrofizičke pojave neizbježno su prevod na makrofizički jezik; otuda su
mikrofizičku stvarnost, kakvu znamo i o kakvoj se smisleno može govoriti, zajednički stvarale
procedure mjerenja i jezik koji služe njihovom opis. Otuda je proizlazilo da se ne može govoriti o
fizikalnim teorijama kao kopiji opisivanog svijeta, a proizlazilo je takođe i to da je sam pojam
stvarnosti, barem na području fizike mikroobjekata, nužno relativizovan na saznajne aktivnosti –
što je najočiglednije bilo protivrječno s Lenjinovom teorijom odraza.

Ideološki još osjetljviije teme pojavile su se u diskusijama o filozofskim stranama savremenih

kosmoloških i kosmogoničkih teorija, pri čemu se pokazalo da su sva postojeća rješenja
osnovnih pitanja iz raznih razloga nepodobna za marksizam-lenjinizam. Razne modele svemira
koji se širi teško je bilo prihvatiti zbog toga što su neizbježno navodili na pitanje: „kako je sve
počelo?“ i sugerisali vremenski početak poznatog nam svemira, a takođe i njegovu konačnost.

Teorija koja je, u kompletiranju s prethodnom, isticala pretpostavku da je zgušnjavanje materije

u svemiru, i pored njegovog širenja, stalno, jer se vrši proces neprestanog postojanja novih
materijalnih čestica, pretpostavljajući stalnih proces stvaranja ex nihilo, a i to se suprostavljalo
dijalektici prirode. Takođe, zapadni astronomi i fizičari koji su isticali argumente u prilog bilo
kojoj od tih dvaju hipoteza bili su automatski kvalifikovani kao religiozni.

Upravo takva doktrina bila je sastavni dio marskizma-lenjinizma. Zato bi „pulsirajući“ svemir bio
„ciklični“ svemir, a ne svemir koji se „razvija“ i „napreduje“, kako je od njega zahtijevao „drugi
zakon dijalektike“. Ukratko, situacija je bila mučna: dijalektički princip jednosmjerne evolucije
vodio je, kako je izgledalo, do ideje stvaranja svijeta; suprotna teorija bila je protivrječna s
principom „vječnog razvoja“.

5
 6. Marksističko-lenjinistička genetika
Spor oko genetike dobio je najveću popularnost na svijetu od svih bitaka koje je marksizam-
lenjinizam vodio s modernom naukom.

Lisenkovo mišljenje je zvanično prihvatio Centralni komitet Partije. Utvrđuje da je nasljednost

„konačno“ određena uslovima sredine, to jest da stečene osobine individualnih organizama, u
toku njihovog života mogu, u određenim uslovima, biti prenete na potomstvo. Ne postoje
nikakvi geni, nema „nepromjenjive supstancije nasljednosti“, a nauka (naročito sovjetska nauka)
može bez ikakvih ograničenja preobražavati vrste i stvari nove. Nasljednost, prema Lisenku, nije
ništa drugo do svojstvo organizma da potrebuje određene uslove za život i da na određen način
reaguje na okolinu. U toku individualnog života organizmi prisvajaju uslove sredine i čine ih
vlastitim osobinama, koje se mogu prenositi na potomstvo.

Lisenko je prikazao svoju teoriju, prvo, kao razvitak ideja iskustava ruskog agronoma Mičurina i,
drugo, kao „stvaralački darvinizam“.

Društvene nauke bile su podređene kontroli od samog početka, dok biologija i fizika – tek u
posljednjoj fazi staljinizma. Fizika se najranije u poststaljnističkom periodu oslobodila tih
pritisaka, biologija s izvjesnim zakašnjenjem, humanističke nauke oslobodile su se samo u
manjoj mjeri.

Faktor slučajnosti u ideološkom nadzoru nad naukama očevidan je i u psihologiji i fiziologiji viših
nervnih aktivnosti.

7. Staljin o lingvistici
Kada je međunarodna zategnutost kulminirala u najvišoj tačci, na samom početku rata u Koreji,
Staljin je svojim titulama najvećeg filozofa, naučnika, stratega, vođe naprednog čovječanstva itd.
dodao još i titulu najvećeg lingviste svijeta.

Promjene u evoluciji jezika nastupaju kroz „kvalitativne skokove“ koji odgovaraju kvalitativnim
promjenama društvenih formacija. Prije nego što je čovječanstvo izgradilo govorni jezik, ono se
služilo jezikom gestova – ta forma je odgovarala primitivnom besklasnom društvu. Govorni jezik
je karakteristika društava podijeljenih na klase, a u budućnosti, u besklasnoj zajednici, taj će jezik
uopšte nestati u prilog opštečovječanskog jezika misli, ali o kojem Mar nije znao mnogo reći.

6
Jezik, izjavio je Staljin, ne pripada nadgradnji i nema ideološki karakter. Ne pripada takođe ni
bazi, nego je neposredno „povezan“ s proizvodnim snagama. On je vlasništvo čitavog
čovječanstva, a ne određenih klasa; klasno određeni izrazi sačinjavaju samo beznačajan komadić
jezičkih fondova. Nije takođe istina da se jezik mijenja preko „kvalitativnih skokova“ ili
„eksplozija“; mijenja se postepeno odumiranjem izvjesnih elemenata i nastajanjem novih.

Što se tiče teorije budućeg „odumiranja“ jezika u korist „mišljenja“, tu je Marova teorija iz
temelja pogrešna: ljudsko mišljenje je povezano s jezikom i ne može bez njega opstati. Ljudi
misle pomoću riječi. Tom prilikom Staljin je ponovio marksističku teoriju baze i nadgradnje,
jasno tvrdeći, prvo, da proizvodne snage nijesu sastavni dio baze, jer baza su proizvodni odnosi,
i drugo, da nadgradnja „služi“ bazi i ona je njeno oruđe.

8. Staljin o svjetskoj ekonomiji

Posljednje Staljinovo teorijsko djelo bilo je Ekonomski problemi socijalizma u SSSR-u. Staljin je
uvjerio čitaoce da za razliku od kapitalizma, u kom djeluje zakon maksimalnog profita,
socijalističkom privredom vlada zakon maksimalnog zadovoljenja potreba stanovništva.

Ukidanje suprotnosti između grada i sela, između fizičkog i umnog rada, podizanje kolhoznog
vlasništva na nivo opštenarodnog vlasništva kao i povećanje proizvodnje i opšteg kulturnog
nivoa.

9. Opšte osobine staljinske kulture posljednjeg perioda

Znamenitosti kulturnog života Sovjetske Rusije u periodu koji smo razmatrali nisu bile Staljinova
proizvoljna izmišljotina. Ako bismo ih htjeli jednom riječju nazvati, onda bi najprikladnije bilo
kazati da je to bila gotovo savršena kultura skorojevića.

Sovjetski aparat vlasti, nakon uzastopnih čistki, uništenja stare boljševičke garde i istrebljenja
inteligencije starog pokoljenja, sastojao se od zavrbovanih ljudi uglavnom iz radničke klase i
seljaštva, veoma slabo obrazovanih, lišenih kulturnog zaleđa, sa veoma izraženom požudom za
privilegijama, zavišću i mržnjom prema „čistoj“ autentičnoj inteligenciji. Tipična osobina
skorojevića je neprestana želja da se „pokazuje“ i otuda kultura skorojevića ima izrazite osobine
pompeznosti i površnosti.

7
Te osobine skorojevićkog načina mišljenja određivale su sve osobine crte staljinske kulture -
nacionalizam, estetika socijalističkog realizma, a takođe i sistem vlasti.

Izolacija Sovjetskog saveza od svjetske kulture bila je gotovo potpuna. Marksizam se u tom
obliku bitno pretvorio u parodiju religije.

Hijerarhijska struktura sovjetske birokratije održavala se takođe i u tome što je kult Staljina
prenosio njegovo svjetlo na manje ličnosti: u mnogim oblastima života u Sovjetskom Savezu
postojala je ličnost za koju je bilo poznato da je zvanično „najveća“ u datoj oblasti; ostavljajući,
dakle, po strani brojne oblasti u kojima je zvanično najveći bio sam Staljin, poznato je bilo ko je
najveći slikar, najveći biolog, najveći cirkuski klovn.

Falsifikovanje istorije i pritisci na istorijsku nauku došli su do vrhunca u tom periodu. Istoričari su
bili obavezni dokazivati da je carska Rusija u spoljnoj politici bila borac za napredak i da su sva
osvajanja carizma bila izuzetno napredna, jer su civilizaciju velikog ruskog naroda donosila
drugim narodima.

10. Saznajni status dijamata

Društvena funkcija „dijamata“ i „istmata“, i uopšte sovjetskog marksizma-lenjinizma zasnivala se i
zasniva na tome što je on ideologija samoglorifikacije i samoopravdanja vladajuće birokratije u
toj zemlji, uključujući ekspanzivnu i imperijalističku politiku sovjetske države. Svi filozofski i
istorijski principi od kojih se sastoji marksizam-lenjinizam konačno kulminiraju i pokazuju svoj
smisao u nekoliko jednostavnih zaključaka: socijalizam se definiše kao državno vlasništvo
sredstava za proizvodnju, socijalizam je istorijski najviši društveni poredak i zastupa interese svih
radnih ljudi; ergo sovjetski sistem vlasti je otjelovljenje napretka i kao takav automatski ima
razlog da bude proitv svih svojih protivnika.

Među tvrdnjama koje su zdravorazumske banalnosti nalaze se takvi „zakoni dijalektike“ kao što
je iskaz da je sve na svijetu nekako povezano ili da se sve mijenja. Svi znaju da su pojave u
svijetu međusobno povezane; međutim, problemi naučne analize svijeta ne sastoje se u tome na
koji način uzeti u obzir ovu sveopštu povezanost – jer upravo je to i nemoguće – nego kakve
veze izdvajati kao važne, a kakve izostavljati.

„Sve se mijenja“ – Heraklitov iskaz imao je filozofski smisao za Heraklitova vremena.

8
Ne upuštajući se, međutim, u taj spor, možemo utvrditi samo toliko da sama teza materijalizma,
ako se tako preformuliše, nije naučna tvrdnja, nego ispovijest vjere.

U treću kategoriju tvrdnji dijamata, tj. u besmislice, treba ubrojiti tvrdnju da osjeti „odražavaju“
stvari u tom smislu što su im slični. Prema ovoj se formalna logika „primjenjuje“ na pojave koje
su u stanju mirovanja, a dijalektička logika na pojave koje su u procesu kretanja i mijenjaju.

11. Korijeni i smisao staljnizma. Pitanje „nove klase“

Svi ključni momenti u evoluciju Sovjetske Rusije – politika tzv. ratnog komunizma, NEP,
kolektivizacija, čistke – bili su činovi svjesne volje onih koji su vladali, a ne djelo „istorijskih
zakona“; ne postoje nikakvi razlozi za tvrdnju da su se ti činovi „morali“ pojaviti ili da odluke
nijesu mogle biti drugačije.

Seljaštvo je i dalje bilo nenacionalizovana klasa, dok je jedina aktivna i za društvenu inicijativu
sposobna sila bila državna birokratija; taj sloj sačinjavao je istinski oslonac „socijalizma“ i dalji
razvoj sistema odražavao je njegove interese i težnje za ekspanzijom. Likvidacija NEP-a i
prinudna kolektivizacija vjerovatno nijesu ležali u planovima istorije, nego u prirodnoj tendenciji
poretka i u interesima njegovog jedinog aktivnog sloja: neograničena kontinuacija NEP-a značila
je da su država i njena birokratija na milosti seljaka i moraju u znatnoj mjeri podređivati njihovim
zahtjevima ekonomsku politiku, eksport, import i investicije. Nije poznato, naravno, kako bi se
odvijao tok događaja da se država, umjesto kolektivizacije, vratila – što je bila jedina alternativna
mogućnost – na punu slobodu razmjene i tržišnu privredu.

Etatizacija privrede nezavisno do gigantskih društvenih troškova bila je u „logici“ poretka i u

interesu birokratije. Staljin, kao otjelovljenje vladajućeg sloja i države, koja je dobila gotovo
potpunu autonomiju u odnosu na društvo, izvršio je takva djela koja su u istoriji Rusije barem još
dva puta bila izvršena: osnovao je novu birokratsku kastu, nezavisnu od organske segmentacije
društva, i oslobodio je svih obaveza prema narodu, a posebno prema radničkoj klasi i, na koncu,
prema naslijeđenoj partijskoj ideologiji.

Već je bilo govora o tome zašto je marksizam mogao dobro doći za ideologiju tog poretka jer je
nesumnjivo bio nova pojava u istoriji.

9
Sticaj neobičnih okolnosti učinio je da je vlast u Rusiji preuzela Partija koja priznaje marksističku
doktrinu. Ta Partija, da bi održala vlast, morala je redom negirati sva obećanja sadržana u njenoj
ideologiji i zasigurno s uvjerenjem koje su razglašavale vođe. Rezultat toga procesa bio je
nastanak novog birokratskog sloja, koji je monopolizovao državnu vlast, a na prirodan način
potčinjen sili rusko-imperijalne tradicije. Marksizam je postao svojina tog sloja i efikasno
sredstvo nastavljanja osvajačke politike.

U vezi s tim dolazi do višestruko diskutovanog pitanja u literaturi o „novoj klasi“, zapravo o
tome da li se naziv „klasa“ može primjenjivati na vladajući sloj Sovjetskog Saveza i drugih
socijalističkih zemalja.

Anarhistički kritičari Marksa – posebno Bakunjin – tvrdili su da pokušaj društvene organizacije

utemeljen na njegovim idejama mora stvoriti nove privilegovane klase; ljudi iz proletarijata, koji
u Marksovoj državi budućnosti zauzimaju položaje sadašnjih vladara, neizbježno će postati
renegati snage klase i stvoriće sistem privilegija koji će isto tako ljubomorno čuvati kao i sadašnji
privilegovani slojevi.

Jedni su, poput Plehanova, dokazivali da se pokušaj izgradnje socijalizma u ekonomski nezrelim
uslovima mora završiti novom formom despotizma. Drugi su – kao Edvard Abramovski – pisali o
nužnosti prethodnog moralnog preobražaja društva.

Kritičari oktobarske revolucije od početka su upozoravali na novi sistem privilegija, nejednakosti

i despotizma kakav začinje u Rusiji, pri čemu se pojam „nove klase“ pojavljuje u analizi Kauckog
još 1919. godine. O „novoj klasi“ nema govora, nego jedino o parazitskom birokratskom sloju.
Društveno vlasništvo sredstava za proizvodnju, ostalo je netaknuto; zato u Rusiji nije riječ o
„društvenoj revoluciji“ (jer ta je već izvršena), nego samo o političkoj, tj. takvoj koja će očistiti
postojeći aparat vlasti, ali neće preobraziti vlasničke odnose.

Podjednako Trocki, kao i trockisti-ortodoksi, privilegiju sovjetske birokratije ne prelaze

automatski s pokoljenja na pokoljenje i da birokrati nemaju sredstava za proizvodnju u
individulanom posjedu, nego samo nad njima vrše kolektivnu kontrolu.

Budući da je vlasnik kolektivan, onda nema individualnog nasljeđivanja, tj. ne može se svojoj
djeci ostaviti u nasljedstvo nikakav određen položaj u političkoj hijerarhiji.

Visoki dohoci vladajućeg sloja prirodna su posljedica njegovog položaja eksploatatora, ali nisu
isto što i činjenica eksploatacije.

10
Istina je da položaj pojedinih jedinki koje zauzimaju mjesta u hijerarhiji zavisi od volje i
kapricioznosti glavne hijerarhije ili, u godinama pravog staljinizma, od volje jednog satrapa.

Džejms Barnhejm uošte nije svjestan sovjetske stvarnosti. U porevolucionarnoj Rusiji vladala je i
dalje vlada politička birokratija, a ne indusrijski menadžeri.

Sovjetska klasa eksploatatora je nova društvena formacija, koja u jednom smislu podsjeća na
birokratiju orijentalnih despotskih sistema, u drugom opet na klasu feudalnih lordova, pa još u
nekom na klasu kapitalističkih kolonizatora u zaostalim zemljama. Položaj te klase određen je
potpunom, u Evropi prije toga nepoznatom, koncentracijom ekonomske, političke i vojničke
vlasti, kao i nužnošću ideološke legitimizacije svoje vladavine. Potrošačke privlegije te klase
samo su konsekvencija njenog društvenog položaja. Marksizam je harizmatični oreol, koji ta
klasa navlači da bi opravdala svoju vladavinu.

12. Evropski marksizam u posljednjoj fazi staljinizma

Prva faza obuhvata period od 1945. do 1949. godine, kada se u zemljama narodne demokratije
još postojali elementi političkog i kulturnog pluralizma, koji su postepeno slabili pod sovjetskom
presijom. Sljedeći period obuvhata godine od 1949-1954; to je etapa potpune ili gotove
potpune političke i ideološke unifikacije „socijalističkog tabora“ i svih oblasti kulture. Sljedeći
period otpočeo je 1955. godine i njegova najkarakterističnija odluka bila je pojava raznih vrsta
tzv. revizionističkih, antistaljinističkih struja, posebno u Poljskoj, u Mađarskoj, kasnije i u
Čehoslovačkoj, u izvjesnoj mjeri u Istočnoj Njemačkoj.

Istorija „staljinizacije“ i „destaljinizacije“ zemalja narodne demokratije odvijala se različito u

svakoj od njih, zavisno do nekoliko promjenjvih.

U jednim zemljama, najzad, godine rata bile su ispunjene ilegalnom borbom i partizanskim
ratom, dok je u drugim, takođe pod njemačkom vlašću, pokret otpora bio suviše slab i nije
poprimio oružane borbe. Prvoj kategoriji pripadale su Jugoslavija i Poljska, ali s tom suštinskom
razlikom što su u oslobodilačkom ratu u Jugoslaviji komunisti bili najaktivnija snaga, dok su u
Poljskoj činili omanji procenat onih koji su se borili, a otporom protiv njemačkih okupatora
rukovodile su uglavnom snage povezane s emigrantskom vladom u Londonu.

11
Sasvim je moguće da su mnoge komunističke vođe u Istočnoj Evropi od početka bitno vjerovale
da će njihove zemlje postati nezavisne države, koje će izgrađivati socijalističke institucije u
savezu sa sovjetskom Rusijom, ali ne pod njenom direktnom vlašću.

Jedno od sredstava kojima se Staljin služio u iznuđivanju poslušnosti podjednako od vladajućih

komunističkih partija Istočne Evrope, kao i od drugih, bila je obrađena verzija Kominterne u
obliku Informacionog biroa komunističkih partija, to jest. Tzv. Kominform. Kominform je nastao
u septembru 1947. godne, a u njegov sastav ušle su sve, osim njemačke i albanske, vladajuće
komunističke partije Evrope (tj. sovjetska, poljska, mađarska, jugoslovenska, čehoslovačka,
rumunska, bugarska) i uz to francuska i italijanska partija.

Sukobi između sovjetske i jugoslovenske partije otpočeli su u proljeće 1948. godine. Njihov
neposredni razlog bilo je nezadovoljstvo Tita i drugih jugoslovenskih rukovodilaca zbog suviše
nasrtljivog i brutalnog miješanja sovjetskih „savjetnika“ u policijske, vojne i druge stvari
Jugoslavije.

Jugoslovenska partija je zvanično bila osuđena na drugom zasjedanju Informacionog biroa.

Pokazalo se da su jugoslovenske vođe nacionalisti te da vode antisovjetsku politiku. Kominform
je otvoreno pozvao jugoslovneske komuniste da obore tadašnje rukovodstvo Partije ako se ono
smjesta ne vrati na pravilnu liniju. Borba s Jugoslavijom postala je glavna tema pisma
Kominforma, a na trećem i posljednjem zasjedanju Biroa sekretar rumunske partije, G. Dež
održao je referat pod naslovom „Jugoslovenska komunistička partija u službi ubica i špijuna“.
Ispostavilo se da su sve jugoslovenske vođe od pamtivijeka bili agenti raznih imperijalističkih
obaviještajnih službi, da su u svojoj zemlji uspostavili fašistički poredak i da je glavni cilj njihove
djelatnosti uvijek bio i jeste antisovjetska diverzija za potrebe američkih zločinaca.

Trebale su da se očiste komunističke partije od „titovskih“ elemanata, odnosno od onih koji su

bili osumnjičeni da gaje simpatije prema Titu. Kao njihova žrtva pao je veliki broj komunstičkih
vođa. Takvi procesi održani su u Albaniji, Bugarskoj, Čehoslovačkoj i Mađarskoj.

Što se tiče samog Kominforma, koji je posljednjih godina postojao uglavnom radi toga da bi
vodio antijugoslovensku propagandu, njegovo postojanje je postalo nemoguće onog časa kada
je u proljeće 1955. godine Hruščov odlučio da ponovo uspostavi dobre odnose s Jugoslavijom;
međutim, tek u aprilu 1956. zvanično je objavljeno da je on raspušten.

12
Marksizam u Poljskoj, kao što je o tom bilo govora, imao je vlastitu tradiciju, potpuno nezavisnu
od ruske. Ta tradicija nije imala nikakvu formu ortodoksije i nije bila dio nikakve stroge partijske
ideologije.

U godinama 1948-49. u Poljskoj se vršila likvidacija tzv. desničarsko-nacionalističkog skretanja u

Partiji; rezultat je bio promjena partijskog rukovodstva, učvršćenje sovjetskih normi u političkom
životu, usvajanje programa kolektivizacije sela (koji uostalom nije nikad doveden do kraja),
zvanično proglašenja poretka formom diktature proletarijata. U godinama 1949-50. otpočela je,
odmah poslije političke sanacije, sovjetizacija kulture.

Sama činjenica što se marksizam širio imala je, i pored prinudne forme u kojoj se realizovala i
izvjesne pozitivne efekte.

Za vrijeme staljinističke vladavine država je dosta izdašno dotirala kulturu, stvarajući otuda
znatnu količinu kulturnih gluposti, ali i znatnu količinu trajnih vrijednosti. Sem toga, staljinizam u
kulturi bio je relativno kratkotrajan, započeo je ozbiljno u periodu 1949-50, a u godinama 1954-
55, već je ušao u stadijum raspada.

Istočna Njemačka nalazila se pod direktnom sovjetskom okupacijom i staljinizam, u simbiozi s

pruskom tradicijom, poprimio je tamo posebno krutu i opskurnu formu.

Situacija komunističkog marksizma u Zapadnoj Evropi izgledala je malo drugačije. Sve

komunističke partije poslušno i bez ikakvog opiranja podržavale su svaki put liniju koju j
određivao Staljin, propagirale kult vođe i glorifikovale sovjetsku politiku. Međutim, ni u
Francuskoj, ni u Engleskoj, ni u Italiji sovjetski uzori nikad nijesu u potpunosti ovladali teorijskom
produkcijom marksista – podjednako u filozofiji kao ni u istorijskim naukama.

Kasnija evolucija francuskog marksizma u godinama raspada staljinističke ideologije bila je u

izvjesnoj mjeri određena invazijom hegelizma i egzistencijalističkom filozofijom tokom 40-ih
godina. U prenošenju Hegela u Francusku, glavnu ulogu odigrali su Aleksandar Kožev koji je
predavao i komentarisao tu filozofiju još prije rata, a zatim Žan Ipolit.

Što se tiče Sartrove egzistencijalističke filozofije, on je pretpostavljao da se, u suštini, ljudsko

postojanje određuje kao pusto mjesto apsolutne slobode u bespomoćno i tuđem svijetu,
prepuštenom na milost i nemilost nepoznatim prirodnim determinizmima. Ta sloboda jeste
nepodnošljivo breme, od kojeg bismo željeli pobjeći, ali ne možemo bez zle vjere; sama činjenica
što sam apsolutno i bezgranično slobodan oduzima mi alibi za moje ponašanje, opterećuje me

13
apsolutnom odgovornošću za sve što činim. Ta sloboda ispoljava se u mom neprestanom
istrčavanju ispred sebe, koje stvara vrijeme – pravu formu ljudskog postojanja. Ali, kao i sloboda,
i vrijeme je svojstvo svake pojedine egzistencije. Za Sartra nema kolektivnog, društvenog
vremena, a nema ni druge slobode osim te prirodne, beznadežne i mučne nužnosti neprestanog
individualnog samoostvarenja, za koje čovjek nema oslonca ni u Bogu niti u bilo kakvim
transcedentalnim vrijednostima, niti u istorijskoj tradiciji, pa ni u drugim ljudima. Time što sam
određen kao prazna sloboda, čista negativnost, svako biće osim mene pokazuje mi se samo kao
pokušaj ograničenja moje slobode. Zato ljudski odnosi na osnovu same prirode egzistencije, na
neki način ontološki, mogu se konstituisati samo u antagonizmu, u pokušajima prisvajanja
drugog čovjeka na način stvari – svejedno da li u odnosima političkog upravljanja ili u ljubavi.

Sartrova doktrina, koja je principijelno onemogućavala stvaranje pojma ljudske zajednice i

zajedničkog ljudskog vremena, redukujući čitav proces života na iracionalnu potjeru za vlastitom
prazninom, naravno, nije se mogla nagoditi ni sa kakvom verzijom marksizma.

Ako su britanski marksisti naglašavali uglavnom empirijske i racionalističke strane doktrine, a

francuski – njenu humanističku frazeologiju, onda je italijanski marksizam, u skladu sa svojim
tradicijama, posebno ispoljavao motiv „istorizma“ u marksističkoj filozofiji istorije.

14