13

1. Takozvana destaljinizacija
Pobuna radnika Istočne Njemačke u junu 1953. godine, koju je ugušila sovjetska vojska; ubrzo
zatim – zvanično saopštenje da je jedan od najvećih potentata vlasti, šef državne bezbjednost
Laurentije Berija bio uhapšen za razne zločine. U isto vrijeme došlo je do nekoliko ustanaka
zatvorenika u sibirskim koncentracionim logorima.

Opozivanje Staljinovog kulta izazvalo je opštu konfuziju i nesigurnost u svim partijama i

podstaklo sve češće i sve oštrije kritičke istupe, koji su pogađali sve strane socijalističkog
sistema.

U februaru 1956. godine održan je XX kongres Komunističke Partije Sovjetskog Saveza, na kom
je Nikita Hruščov podnio svoj slavni referat o „kultu ličnosti“. Hruščov je podrobno govorio o
Staljinovim zločinima, o ubijanju partijskih funkcionera, o torturama i progonima, o Staljinovim
bolesnim manijama. Nije tamo bilo ni najmanjeg pokušaja istorijske ili sociološke analize
staljinističkog sistema. Staljin se prosto-naprosto pokazao kao sumanuti zločinac i lično je bio
okrivljen za sve poraze i nesreće naroda; na koji način i zbog kakvih društvenih uslova je
poludjeli i krvoločni manijak mogao tokom četvrt vijeka vršiti despotsku i neograničenu vlast
nad dvjestamilionskom zemljom, koja je neprekidno, tokom čitavog vremena, bila srećni
posjednik najnaprednijeg i najdemokratičnijeg poretka u ljudskoj istoriji – to se iz Hruščovljevog
izlaganja ne može doznati.

Izvanrednu ulogu kakvu je odigrao taj događaj u raspadu komunističkog pokreta imala je za
uslov dvije važne osobitosti tog pokreta: komunistički mentalitet kao i funkciju partije u sistemu
upravljanja.

U suštini, ne samo u zemljama „socijalističkog bloka“, gdje je vlast svim sredstvima sprečavala
proticanje informacija iz svijeta, nego su i u demokratskim zemljama komunističke partije
stvorile jak imunitet protiv svih vijesti i argumenata koji su dolazili „spolja“, a to znači iz
„buržoaskih“ sredstava informacija. Komunisti su u znatnoj većini bili žrtve magičnog mišljenja, u
kojem, ako je izvor informacije nečist, onda je zatrovan i sam sadržaj informacija.

1
Iste te vijesti koje su u komunističkim umovima bile beznačajne ako su poticale iz „buržoaske“
štampe ili knjiga, ošamućivale su kao udar groma kada bi dolazile od kremaljskog nepogrešivog
autoriteta.

Zajedno sa Staljinom srušio se ne samo jedan autoritet nego i sistem autoriteta; komunisti više
nisu mogli čekati na drugog Staljina, koji će popraviti ono što je prvi pokvario; nisu više mogli
uzimati za ozbiljno uvjeravanje oficijelne propagande da je Staljin bio zao, a Partija i poredak bez
ljage.

Drugo, moralna ruševina komunizma uzdrmala je za trenutak cijeli sistem vlasti. U junu 1956.
godine došlo je do pobune radnika u Poznanju. Partija je bila razbijena demoralizacijom, lišena
perspektive, pocijepana borbom posvađanih klika i nagrižena „revizionističkom“ korozijom.

U suštini, takozvani „poljski oktobar“, to jest preuzimanje vlasti od strane Gomulke i njegove
ekipe, ni u kom slučaju nije bio početak društvene ili kulturne obnove ili „liberalizacije“, nego,
naprotiv, početak njenog kraja. Godine 1956. Poljska je bila zemlja relativno velike slobode riječi
i kritike, što nije bilo rezultat nikakvog planiranog držanja vlade, nego otuda što je vlast prestala
da vlada situacijom. Oktobar je započeo suprotan proces, koji je, međutim, trajao nekoliko
godina, ostavljajući još izvjestan, marginalni prostor za slobode, koji se sužavao iz godine u
godinu.

Prvi rezultat „destaljinizacije“ bilo je napuštanje masovnog terora i njegovo zamjenjivanje

selektivnim terorom (koji i dalje traje u znatnim razmjerima, ali već lišen one potpune slučajnosti
kakvom se odlikovao teror za vrijeme Staljina). Važan događaj za vrijeme Hruščovljeve vladavine
bilo je oslobođenje nekoliko miliona ljudi iz koncentracionih logora.

Druga posljedica iste promjene bili su razni elementi političke decentralizacije i povećana
mogućnost frakcionaškog djelovanja. Pored toga, pojavili su se pokušaji ekonomskih reformi,
koje su do izvjesne mjere popravile funkcionisanje privrede, premda nisu uklonile ni dogmu
primata teške industrije, niti su stavile u pokret tržišne mehanizme neophodne za
preorijentisanje proizvodnje više za ljudske potrebe. Nisu takođe ni bitno poboljšale
poljoprivrednu proizvodnju.

Sve te promjene ipak nisu označavale nikakvu „demokratizaciju“ niti su narušile osnove
komunističkog despotizma. Mada je odustajanje od masovnog terora bilo suštinsko za
bezbjednost ljudi, ono nije uklonilo svemoćnu poziciju države u odnosu na jedinku, nije vratilo

2
nikakve forme organizacije u ruke građana, nije lišilo države i Partije monopola na inicijativu i
kontrolu u svim oblastima života.

Masovni i slijepi teror nije neophodan i trajan uslov postojanja totalitarnog poretka; razmjere i
karakter represije mogu se mijenjati, zavisno od raznih okolnosti; nemoguće je, međutim,
zakonski utemeljen komunistički sistem, tj. sistem u kome bi pravo bilo samostalna oblast
medijacije između građana i države, te prema tome oduzimalo državi njenu svemoć u odnosu na
jedinku.

Nije poznat nikakav komunizam na vlasti osim lenjinističko-staljinističkog; s časom Staljinove

smrti, poslije zamjenjivanja tiranije jedne ličnosti – tiranijom oligarhije, taj sistem funkcioniše, ako
je u pitanju svemoć države, ali slabije organizovano. Imamo, dakle, radije posla sa oboljelim
staljinizmom, negoli s procesom „destaljinizacije“.

2. Istočnoevropski revizionizam
Termin „revizionizam“ upotrebljavaju od druge polovine 50-ih godina partija i zvanični ideolozi u
komunističkim zemljama da bi žigosali one ljude koji su u okvirima partije ili u okvirima
marskizma napadali razne komunističke dogme. „Revizionizam“ je bio nadimak za demokratske i
racionalističke tendencije.

U godinama 1955-57, tj. u periodu ideološke dezintegracije komunizma, napadi na postojeći

sistem bili su opšti. Karakteristična osobina tog perioda bilo je upravo to što su u kritici
komunisti bili najaktivnija i najočiglednija snaga (mada ne jedina, naravno), a takođe i
najefektivnija. Prvo, pošto su vodili porijeklo iz komunističkog establishmenta, revizionisti su
imali znatno lakši pristup sredstvima mas-medija, a takođe i izvorima tajne informacije. Drugo,
oni su, po prirodi stvari, znatno bolje poznavali komunističku ideologiju i marksizam nego drugi.
Treće, komunisti su bili naviknuti na to da u svim situacijama treba da predstavljaju aktivni
element, a partija, pored svega, skupljala je u svojim radovima znatan broj ljudi obdarenih
energijom i sposobnošću da prihvate odgovornosti. Najzad, četvrto revizionisti su govorili,
barem tokom dužeg vremena, jezikom marksizma, pozivali se na iste one ideološke stereotipe
koje je komunizam priznavao, pozivali se na marksisitčke autoritete, konfrontrali su socijalističku
stvarnost s vrijednostima i obećanjima kakvi su se mogući naći u djelima „klasika“ i prezentirali
porazni bilans takvih upoređivanja.

3
U kritici koja je obuhvatila sve oblasti života i postepeno podrivala sve svetinje komunizma bili
su brojni elementi i univerzalni zahtjevi.

Prvo, opšta demokratizacija političkog života, javnost političkih odluka, javne diskusije, ukidanje
represivnog sistema i tajne policije ili barem podređivanje policije aparatu pravde koji djeluje
prema ustavu i ne zavisi od političkih presija; ukidanje preventirane cenzure, ustanovljenje
slobode štampe, slobode naučnog i umjetničkog stvaralaštva. Specifičan zahtjev „revizionista“
bila je unutarpartijska demokratija, koja je nekada uključivala i zahtjev za slobodom frakcije u
partiji. „Revizionisti“ se u početku u tim pitanjima nisu slagali. Dio njih zahtijevao je demokratiju
u partiji, ne ističući opštije pretenzije i vjerujući da je moguća demokratija u partiji i u uslovima
kada su demokratska prava oduzeta cjelini društva, akceptirajući, dakle, prećutno ili explicite,
princip „diktature proletarijata“, tj. diktature partije, i zavaravajući se da vladajući slojevi, to jest
upravo partija, može sebi dozvoliti luksuz unutrašnje demokratije.

Među demokratskim zahtjevima važnu ulogu imala je takođe deviza nezavisnosti sindikata kao i
radničkih savjeta; pojavila se čak deviza „sva vlast u ruke savjeta“, ali ona nije odigrala veću
ulogu.

Suštinska taka opštih demokratskih revindikacija bilo je takođe pitanje religijskih sloboda i
obustavljanja progona crkve.

Drugi, kompleks zahtjeva koji se isticao tih godina odnosio se na pitanje državnog suvereniteta i
jednakosti među partnerima „socijalističkog bloka“.

Opšta parola koja se obično ponavljala podjednako u „revizionističkoj“ publicistici kao i drugdje
bio je zahtjev da se likvidira sistem privilegija ustanovljen za vladajući aparat; nije bilo u pitanju
samo izjednačavanje plata, koliko vanpravne privilegije koje su vladajuću hijerarhiju isključivale iz
svih teškoća opšteg siromaštva (specijalne prodavnice, posebna zdravstvena služba, poseban
sistem dodjele stanova itd.).

Treće, područje kritike odnosilo se na sistem ekonomskog upravljanja. Tražilo se, međutim:
odustajanje od prinudne kolektivizacije sela; redukcija nečuveno teškog investicionog programa;
znatno proširenje polja djelovanja tržišnih mehanizama; učešće radnika u dobitima preduzeća;
racionalizacija planiranja i odustajanje od beznadežnih pokušaja sveobuhvatnog planiranja;
znatna redukcija obavezujućih direktiva koje su sputavale preduzeća; olakšice za privatne i
zadružne aktivnosti u oblasti usluga i sitne proizvodnje.

4
Posebna odlika „revizionističkog“ pokreta u partiji nije bila kritika staljinizma. Većinom su
smatrali da staljinistički sistem nije počinio mnogo grešaka sa stanovišta svoje društvene
funkcije, da je bio dosta koherentan politički sistem, unutrašnje povezan, i da zbog toga treba
tražiti korijene zla ne u „greškama“ ili u manama Staljinovog karaktera, nego u samoj prirodi
komunističke vlasti.

„Revizionisti“ su otpočinjali svoju kritiku zahtjevima da se marksizam podredi normalnim

pravilima naučne racionalnosti.

Ako je riječ o filozofskoj reviziji marksizma, onda se najvažnija tendencija pokreta može sažeti u
revindikaciji ljudske subjektivnosti u opoziciji na lenjinovsku doktrinu. Glavne i karakteristične
tačke filozofske kritike bile su sljedeće:

Prvo, kritika Lenjinove „teorije odraza“.

Drugo kritika determinizma.

Treće, kritika pokušaja izvođenja moralnih vrijednosti iz spekulativnih istoriozofskih

shema.

Sve te kritike, kao što je rečeno, imale su zajedničku tendenciju: restituciju uloge subjekta u
istorijskom i saznajnom procesu. Vezale su se takođe i s kritikom birokratskih formi upravljanja u
socijalističkim sistemima i s kritikom grotesknih pretenzija partijskog aparata na posebnu
mudrost i poznavanje „istorijskih zakona“, a to poznavanje treba da ozakoni nekontrolisanu vlast
i privilegije tog aparata. U filozofskom pogledu revizionizam je ubrzo potpuno prekinuo s
lenjinizmom.

Revizionizam u Poljskoj 50-ih godina bio je otišao u kritici znatno dalje nego što je igdje drugdje
u Istočnoj Evropi.

Revizionistički pokret u Mađarskoj bio je uništen sovjetskom najezdom. Na taj način

revizionistička kritika je nekako sama sebi podsijecala korijene svojom efikasnošću.

S druge strane, sam revizionizam imao je izvjesnu „logiku“, koja ga je dosta brzo odvela izvan
marksizma; zaista, ako je neko ozbiljno uzimao principe racionalizma, onda se više nije mogao
interesovati stupnjem svoje „vjernosti“ u odnosu na marksističku tradiciju i nije imao nikakvih
ograničenja u korištenju svih drugih izvora i teorijskhi podsticaja.

5
Pokušaji spajanja marksizma s raznim impulsima koji su dolazili s drugih strana ubrzo su lišavali
marksizam njegove jasno zacrtane doktrinarne forme; od sveobuhvatnog sistema – on je
postajao jedan od mnogih priloga intelektualnoj istoriji, umjesto da bude izbor autoritativnih
istina, u kojem se, kad se bolje zagleda, može naći odgovor na sve.

3. Jugoslovenski revizionizam
Posebna uloga Jugoslavije u razvoju marksizma je u tome što tu imamo posla ne samo s
pojedinim filozofima ili ekonomistima koji su širili revizionističke ideje nego, može se reći, s
prvom revizionističkom komunističkom partijom, pa čak i s revizionističkom državom. Poslije
otcjepljenja od staljinovskog lagera, Jugoslavija se našla u teškoj situaciji, ne samo u privrednom
nego i u ideološkom smislu.

Međutim, ubrzo je jugoslovenska Partija počela izgrađivati vlastiti model socijalizma i vlastitu
ideologiju, pravovjerno marksističku po zamisli, a skocentrisanu na ideju radničkog
samoupravljanja i socijalizma bez birokratije. Izgradnja te ideologije, kao i njoj odgovarajuće
ekonomske i političke promjene, trajali su mnogo godina. Već početkom 50-ih godina vođe
Partije počeli su govoriti o opasnosti od birokratizacije socijalizma i kritikovali sovjetski sistem
kao degenerisani tip države u kojoj je potpuna centralizacija vlasti ubila ono što je najbitnije u
socijalističkim idealima, naime princip samoodlučivanja radnog naroda kao i instituciju
društvenog vlasništva – za razliku od same nacionalizacije. Partijske vođe i teoretičari sve jače su
naglašavali razliku između etatističkog socijalizma po sovjetskom uzoru i privrede zasnovane na
radničkom samoupravljanju.

U takvim uslovima dolazi takođe do srastanja državnog aparata s partijskim, a država, umjesto
da postepeno odumire, izrasta u silu i sve se više birokratizuje. Izgradnja socijalizma i ukidanje
društvene alijenacije zahtijevaju stvarno vraćanje proizvodnje u ruke proizvođača, a to znači
faktičko upravljanje radnih kolektiva prozivodnjom.

Od početka je bilo očigledno da ako bi radničko samoupravljanje imalo neograničenu vlast u

svakoj proizvodnoj jedini posebno, rezultat bi bio slobodnokonkurentski kapitalizam koji se
razlikovao od devetnaestovjekovnog modela samo po titularnim nosiocima svojinskih prava;
nikakvo ekonomsko planiranje ne bi bilo moguće. Zato je država u svojim rukama zadržala niz
ključnih prerogativa koji se odnose na investicionu stopu i raspodjelu fonda akumulacije.

6
Različitost pojedinih nejednako ekonomski razvijenih dijelova zemlje imalo je tendenciju
produbljivanja, a ne nestanka, naglasak na plate snižavao je stopu investicija ispod nivoa koji je
inače bio društveno opravdan; u uslovima konkurencije pojavila se klasa veoma imućnih
menadžera industrije, čije su privilegovane pozicije budile nezadovoljstvo naroda; tržište i
konkurencija doprinijeli su porastu podjednako inflacije kao i nezaposlenosti.

S druge strane, istina je da su privredne reforme u Jugoslaviji bile povezane s proširenjem

kulturnih sloboda, pa čak i političkih, znatno iznad onoga što je bilo moguće u drugim zemljama
Istočne Evrope, a da se i ne govori o Sovjetskom Savezu. Međutim, uvjeravanje da to znači
„odumiranja države“ nikad nije bilo ništa više do ideološke fikcije. Država je, na vlastitu
inicijativu, ograničila – što je neobčno – svoj uticaj na ekonomiju, ali ni najmanje nije odustala od
monopola na političku inicijativu niti od policijskih formi borbe s opozicijom. Riječ je o posebnoj
situaciji: Jugoslavija je i dalje zemlja u kojoj je javna riječ slobodnija nego u drugim socijalističkim
zemljama, ali gdje su ujedno policijske represije uveliko jake. Elementi pluralizma u društvenom
žvotu protežu se tako daleko kako to vladajuća Partija smatra prikladnim.

Od ranih 50-ih godina u toj zemlji djeluje dinamična i brojna grupa teoretičara-marksista, koja
razmatra podjednako pitanja epistemologije, etike i estetike kao i političke probleme povezane s
promjenama jugoslovenskog socijalizma. Ta grupa je od 1964. godine izdavala filozofski časopis
„Praxis“ (vlast ga je zabranila 1975. godine) i organizovala ljetne filozofske debate na ostrvu
Korčula uz učešće mnogih naučnika iz raznih zemalja. Ta grupa se prihvatila tipično
revizionističkih tema marksizma (alijenacija, reifikacija, birokratija itd.) i u filozofiji ima
antilenjinističku orijentaciju.

Glavna tendencija te grupe, jeste pokušaj restitucije Marksove humanističke antropologije u

njenoj radikalnoj opoziciji prema lenjinističko-staljinističkom „dijamatu“. Većina njih, ili svi,
odbacuju „teoriju odraza“, nastojeći – dijelom za Lukačem i Gramšijem – da konstitušu praxis kao
takvu fundamentalnu kategoriju u odnosu na koju su izvedeni ne samo drugi antropološki
pojmovi nego i ontološka pitanja. Ishodišna tačka je, dakle, ranomarksovska misao da praktični
kontakt čovejka s prirodom odeđuje smisao metafizičkih probelma, da je saznanje rezultat
vječnog uzajamnog djelovanja subjekta i objekta.

Treba uzeti za ozbiljno marksovski iskaz da ljudi sami stvaraju svoju istoriju, umjesto da ga
pretvaraju – u evolucionističkom duhu – u tvrdnju da istorija stvara ljude. Filozofi okupljeni oko
časopisa „Praxis“ kritikovali su Engelsovo određenje slobode kao „saznate nužnosti“ pokazujući
da se pri tom shvatanje ideja spontanog i aktivnog ljudskog subjekta uopšte ne može održati. U
specifično revizionističkom duhu prihvatili su dakle „revindikaciju subjektivnosti“ i vezali svoje

7
analize s kritikom sovjetskog etatističkog socijalizma kao i s podrškom ideji radničkog
samoupravljanja kao pravog (i u skladu s Marksovom doktrinom) puta socijalističkog razvoja.
Istvoremeno bili su svjesni da naširoko razvijena samoupravna privreda reprodukuje društvene
nejednakosti, suprostavlja se dakle egalitarnim idealima socijalizma. Njihovi protivnici iz
jugoslovenske partijske ortodoksije prebacivali su grupi „praksisovaca“ da bi ona htjela
integralno samoupravljanje a pri tom da ukine tržište (da bi se izbjegle nejednakosti).

U njihovim djelima, međutim, često je uočljiva utopijska nota: uvjerenje da se „alijeancija“ može
potpuno likvidirati, a to znači osigurati svim ljudima punu kontrolu nad rezultatima njihove
djelatnosti, odstraniti konflikt između potrebe planiranja i potrebe autonomije malih grupa.

Grupa oko časopisa „Praxis“, zahvaljujući svojoj velikoj aktivnosti ne samo u Jugoslaviji nego i u
međunarodnom filozofskom svijetu, odigrala je veliku ulogu u populizarizaciji humanističke
verzije marksizma; doprinijela je takođe oživljenju filozofske misli u Jugoslaviji.

4. Revizionizam i ortodoksija u Francuskoj

Od druge polovine 50-ih godina francuski marksizam je bio centar živih debata, u kojima su se
revizionističke ideje razvijale dijelom u konfrontaciji, dijelom pomoću egzistencijalističke
filozofije.

U svom daljem razvoju Sartr je prestao identifikovati marksizam sa Sovjetskim Savezom i

francuskim komunizmom, ali sam je učinio jasan korak u pravcu vlastite identifikacije s
marksizmom. U Kritici dijalektičkog uma pokušao je reviziju egzistencijalizma i izložio vlastitu
interpretaciju marksizma. Sartr tvrdi da je marksizam par excellence filozofija naše epohe.

Marksizam je, dakle, neprevladiv i svaka kritika na njegova posebna ispoljavanja mora biti
„unutrašnja“ kritika.

Kritika je interesantna kao pokušaj da se unutar marksizma nađe mjesta za „stvaralaštvo“ i

spontanost pri napuštanju „dijalektike prirode“ i istorijskog determinizma, ali da se suočava
društveni smisao ljudskih ponašanja.

Ljudska jedinka nije apsolutno slobodna u davanju smisla svojim činovima, ali nije takođe ni
porobljena uslovima.

8
Društveni život ne sastoji se samo od individualnih činova, ukorijenjenih u slobodi, nego je
takođe plod postojeće istorije koji ograničava ljude; takođe je i borba s prirodom, koja postavlja
svoja ograničenja i čini da su društveni odnosi diktirani nedostacima ( rarete), da, dakle, svako
zadovoljenje potrebe može biti izvor antagonizama i otežava uzajamnu akceptaciju drugog
čovjeka kao čovjeka. Ljudi su slobodni, ali zbog nestašica faktičke sposobnosti izbora su
uskraćeni, a samim tim oduzet im je i dio čovječnosti; ukidajući nestašicu, komunizam vraća
ljudima podjednako slobodu kao i sposobnost da drugima priznaju slobodu.

Očigledno je samo to da Sartr razmišlja o tome na koji se način može ostvariti komunizam, koji
bi izbjegao ne samo birokratizaciju nego i institucionalizaciju (čim je svaka institucionalizacija
suprotna spontanosti i čim stvara „alijenaciju“).

Sartr ide tragom Lukača.

Pravi revizionizam, to jest onaj kojim se bave ljudi porijeklom iz komunističke tradicije, nije
doduše bio „sartrizam“, nego je u nekim pogledima pokazivao egzistencijalnu inspiraciju.

Taj revizionizam je imao razne forme. Već pod kraj 40-ih godina formirala se grupa trockističkih
disidenata pod nazivom Socialisme ou Barbarie. Ta grupa odbacivala je trockističku teoriju da je
Sovjetski Savez izvitoperena radnička država, ali dokazivala je da je to država kojom upravlja
nova klasa eksploatatora, koja kolektivno vlada sredstvima za proizvodnju.

Više filozofski orijentisanim revizionizmom bavila se grupa filozofa i sociologa koja je od 1956.
godina izdavala časopis „Arguments“; grupa se većinom sastojala od ljudi koji su istupili ili su bili
isključeni iz Komunističke partije (Kostas Akselos, Edgar Moren, Pjer Fužejrola, Fransoa Šatle, Žan
Divinjo). S njom je takođe sarađivao i Henri Lefevr. Grupa oko časopisa „Arguments“ uopšte nije
upotrebljavala tipičan jezik komunističke filozofije, ali je pokušavala da marksisitčke teme
alijeancije i reifikacije poveže s kategorijom koje se izvode iz psihonalize, iz biologije, iz moderne
sociologije. Niko od tih ljudi nije težio da bude vjeran Marksovoj doktrini. Akselos je kritikovao
Marksa zbog tehničke interpretacije ljudske egzinstecije.

Šatle je u djelu o počecima grčke istoriografije razmišljao o vezama koje nastaju između potrebe
pisanja istorije i svijesti njenog stvaranja.

Grupa oko časopisa „Arguments“ ukazivala je na to da kategorije koje je Marks izgradio nisu više
zadovoljavajuće u analizi društva na današnjem tehničkom nivou, da one ne obuhvataju ni
„planetarnu“ situaciju čovjeka, ni biološke uslove ezgistencije niti vanekonomske izvore

9
alijenacije. Lefevr, ne odustajući od Marksove utopije „totalnog čovjeka“, o kojoj je više puta
prethodno pisao kada je bio komunist, obratio je svoju pažnju na one specifične forme
„reifikacije“ koje nastaju u potrošačkom društvu, u uslovima relativnog blagostanja, rastuće
urbanizacije i raspolaganja slobodnim vremenom.

Ponovo se prihvatio, u novoj verziji, kritike „svakidašnjeg života“, tvrdio je da svakidašnji život –
za razliku od područja prozivodnje – jeste ona sfera gdje se izolacija ljudi, mehanizacija života,
gubitak sposobnosti sporazumijevanja, najsnažnije pojavljuju i gdje se prava revolucija, koja vodi
ka ekspanziji ljudskih mogućnosti, treba da izvrši.

Većina francuskih revizionista izgubila je nadu u to da će radnička klasa, zahvaljujući svojoj

posebnoj istorijskoj misiji, postati oslobodilac čovječanstva.

I zato, ako se ideja „revolucije“ još i pojavljuje u njihovim spisima, ona nema marksistički smisao:
vjerovatno je tu prije svega riječ o revoluciji u emocijama, u životnom raspoloženju, u formama
kontakata među ljudima, nego o preuzimanju političke vlasti od strane ove ili one „avangarde“.
Poslije nekoliko godina postalo je jasno da se niko od revizionista te grupe (s izuzetkom možda
Lefevra) ne može smatrati marksistom ni u kakvom smislu, i pored oga što se tu i tamo pojmovi
ili teme preuzete iz marksisitčke tradicije pojavljuju u njihovim djelima.

U drugoj polovini 60-ih godina, kada je pariska moda egzistencijalizma prošla, a razvila se nova
moda – strukturalizam – potpuno drugačija interpretacija marksizma, koje se prihvatio francuski
komunist Altiser, počela je osvajati popularnost.

5. Marksizam i „nova ljevica“

U drugoj polovini 50-ih godina u Francuskoj se pod tim imenom formirala grupa sa
revolucionarnim aspiracijama, a slične su nastale u Velikoj Britaniji i nekim drugim zemljama.
Aktivisti te orijentacije osuđivali su staljnizam kao cjelinu, a invaziju na Mađarsku posebno.

Ujedno su naglašavali svoju solidarnost s marksizmom kao ideologijom radničke klase, a neki
takođe i s lenjinizmom.

Te grupe nisu izradile nikakav alternativni model socijalizma, osim otrcanih fraza. Ime „nova
ljevica“ davali su sebi razni komunistički disidenti koji su mimo postojećih partija pokušavali

10
preporoditi „istinski komunizam“, razne veće i manje grupe, maoističke, trockističke ili druge
orijentacije.

U 60-im godinama naziv „nova ljevica“ proširio se u evropskim zemljama i u Sjevernoj Americi
kao zajednički naziv za ideologije studentskih pokreta.

Karakteristične tendencije studentskog „leftizma“ 60-ih godina mogu se opisati na sljedeći način:

Prvo, sam pojam „sazrelost“ društva za revoluciju jeste buržoaska prevara; svaka valjano
organizovana grupa može „izvesti“ revoluciju u svakoj zemlji i radikalno promijeniti sve
društvene odnose (revolucija sada i ovdje). Nema se na šta čekati, treba upotrijebiti nasilje da bi
se uništile postojeće države i elite vlasti, a pri tom se ne upuštati u diskusiju o tome kakva treba
da bude ekonomska ili politička organizacija „budućeg poretka“. Revolucija će to već sama
izmisliti u odgovarajućem momentu.

Drugo, postojeći svijet zaslužuje propast u svim svojim aspektima bez izuzetka; revolucija, dakle,
treba da bude globalna, totalna, apsolutna, neograničena, sveobuhvatna.

Treće, pošto je beznadežno obespravila radničku klasu buržoazija sa buržoazijom ne treba

računati. U ovom času okrutno ugnjetavanje prije svega pogađa studente, koji su i
najrevolucionarniji dio društva. Ugnjetavanje je univerzalno: buržoazija je uvela kult rada, prema
tome treba prestati raditi (predmeti potrebni za život nekako će se naći). Jedno od perfidnih
sredstava ugnjetavanja jeste zabrana upotrebe narkotika, protiv koje se takođe treba boriti.
Seksulano oslobođenje, oslobođenje od rada, od restrikcija, od akademske discipline,
univerzalno i totalno oslobođenje – eto to je komunizam.

Četvrto, uzore totalne revolucije daje „treći svijet“. Heroji te nove ljevice bile su političke vođe iz
Afrike, Latinske Amerike i Azije.

Šezdesete godine dovele su do opšte svijesti o dramatičnim problemima sa kojima čovječanstvo

može izaći na kraj samo – ako je to uopšte i moguće – na globalnoj skali.

Nastupila je jedna od onih situacija kakve su se često događale u istoriji onda kada su ljudi sticali
dojam da su se našli u slijepoj ulici: očajnička želja za čudo, vjera da postoji jedan magični ključ
koji će jednim potezom otvoriti vrata raja, hilijastička i apokaliptička iščekivanja. Osjećanje
sveopšte krize bilo je pojačano neizmjernom brzinom informacija, blagoradeći kojoj su svi
lokalni porazi i problemi munjevito poznati cijelom svijetu i kumuliraju se u svijesti kao

11
univerzalni porazi. Eksplozija nove ljevice među akademskom omladinom bila je simptom
frustrirane agresije koja je lako sebi izgrađivala frazeologiju od određenih marksističkih parola, a
prije od nekoliko izraza porijeklom iz marksističkog fonda: oslobođenje, revolucija, alijenacija itd.

Nova ljevica je optuživala komunističke partije, a i dalje ih optužuje uglavnom zbog toga što nisu
dovoljno revolucionarne. Neke izraze marksističke frazeologije prisvajaju razne feministčke
grupe, pa čak i organizacije tzv. seksualnih manjina. Najređa je marksistička frazeologija tamo
gdje je u pitanju odbrana demokratskih sloboda. Sve to svjedoči o velikoj univerzalizaciji
marksizma kao ideološkog oruđa.

Nema sumnje da je glavnu ulogu u toj ideološkoj univerzalizaciji marksizma odigrao lenjinizam.

Međutim, pošto su različiti interesi, koji u različitim zemljama traže sebi ideološki izraz u
marksističkoj frazeologiji, često međusobno sukobljeni, tako da je raspad marskizma samo druga
strana njegove univerzalizacije – sveti rat ruske i kineske imperije može se na objema stranama
savršeno voditi pod marksističkim parolama.

Važan oblik u kome se marksizam tokom posljednjih desetak godina pojavljuje jeste ideologija
industrijskog samoupravljanja. Ta ideologija ni u kom slučaju genetički ne dolazi iz marksizma;
dolazi prije iz anarhističkih i sindikalistikih tradicija, od Prudona i Bakunjina. O upravljanju
privrednim preduzećima od strane radnika raspravljano je u britanskom cehovskom socijalizmu
u XIX vijeku, bez marksističke inspiracije; socijalisti su još tada bili svjesni (kao i anarhisti) da
nacionalizacija industrije sama po sebi ni najmanje ne ukida eksploatacije, a takođe, s druge
strane, da bi potpuna privredna autonomija pojedinih preduzeća morala reprodukovati uslove
kapitalističke konkurencije sa svim njenim posljedicama; zato su predlagali kompromisna
sredstva – sistem predstavničke proizvodne demokratije pored parlamentarne demokratije.

Serž Male (Serge Mallet) je analizirao neke društvene konsekvence automatizacije industrije
skrećući pažnju na sve veću ulogu kvalifikovanih tehničara, koji su na neki način postali
avangarda radnike klase, ali u novom smislu, naime u tom da mogu predvoditi borbu za
demokratsku kontrolu nad proizvodnjom, borbu u kojoj je dugotrajno razlikovanje ekonomske i
političke strane prestalo da postoji; perspektive socijalizma nisu povezane s nadom u globalnu
političku revoluciju, za koju bi ekonomske revindikacije proletarijata trebalo da budu priprema,
nego sa proširenjem demokratskih formi upravljanja proizvodnjom, u čemu visokokvalifikovani
najamni radnici mogu odigrati ključnu ulogu.

12
 6. Seljački marksizam Mao Cedunga
Neosporno je da je kineska revolucija jedan od najvažnijih događaja XX vijeka. Samim tim
doktrina te revolucije, zvana maoizam, postala je jedan od najvažnijih faktora borbe ideja našeg
vremena.

Maoizam u razvijenoj formi jeste radikalna seljačka utopija, u kojoj se marksistička frazeologija
doduše obilno koristi, ali u kojoj, čini se, dominiraju vrijednosti sasvim strane marksizmu.

Ipak nije to bitno. Važnost kineskog komunizma ni najmanje ne zavisi od intelektualnog nivoa
njegovih dogmi. Mao je u našem vijeku jedan od najvećih, a možda i najveći manipulator
ogromnih ljudskih masa, i ideologija koja služi toj manipulaciji dostojna je pažnje zbog same
njene uspješnosti, ne samo u Kini nego i u drugim zemljama „trećeg svijeta“.

Kineski komunizam bio je nastavak revolucionarnog procesa koji je započeo rušenje carstava
1911. godine, a čije su brojne pretpostavke narastale još od prije nekoliko decenija posebno od
ustanka Tai-Pinga polovinom prošlog vijeka (jednog od najkrvavnijih građanskih ratova u
ljudskoj istoriji). Mao je bio glavni konstruktor druge faze te revolucije koja se kao i ruska
revolucija izvršila pod nekomunističkim parolama.

Kuomintang je postavio sebi cilj da Kinu oslobodi od presije stranih imperijalista – japanskog,
ruskog i britanskog, da uspostavi ustavnu republiku i sprovede ekonomske reforme s namjerom
da se ublaži teško stanje seljaštva. U vrijeme sljedećeg revolucionarnog talasa, započetog 1919.
godine, nastala je u Pekingu prva marksistička grupa, koja je u junu 1921. godine, pod
patronatom agenta Kominterne, održala osnivački sastanak Komunističke partije.

Poslije pokolja Čang Kajšeka, poslije neuspjelih pokušaja komunističkih ustanaka i neuspjelog
pokušaja sporazuma s ljevicom Kuominitanga, vođe Partije osudile su svog dotadašnjeg vođu
zbog „desnog oportunizma“, ali su se i dalje mada desetkovani, orijetnisali na rad među
radnicima, dok je Mao ranije propagirao drugu taktiku: tražiti podršku među seljaštvom i
organizovati armiju seljaka. Obje tendencije u Partiji isticale su, međutim, na prvo mjesto
antiimperijalističke i antifeudalne zadatke, bez specifične komunističke perspektive.

Tokom dvadeset godina, koje obiluju izuzetnim pobjedama i dramatičnim porazima, borio se
izvanredno teškim uslovima protiv Kuomintanga i Japana. Na zauzetim teritorijama komunisti su
organizovali zametke buduće države, ali stalno su naglašavali „demokratsko-buržoaski“ karakter
revolucije koju su predvodili i isticali parole narodnog fronta, koji je trebalo da obuhvata ne

13
samo cijelo seljaštvo i radničku klasu nego takođe malograđane i nacionalnu buržoaziju. Te prve
parole obavezivale su još tokom prvih godina poslije pobjede.

U predavanju „O praksi“ Mao uvjerava da će ljudsko znanje nastati zbog proizvodne prakse i
društvene borbe, da u klasnom društvu sve forme ljudskog mišljenja bez izuzetka imaju klasni
karakter, da je praksa kriterij istine. Teorija se zasniva na praksi i služi praksi; ljudi opažaju stvari
čulima, a zatim stvaraju pojmove pomoću koji dopiru do suštine stvari, koja se ne može vidjeti.
Da bi se stvari saznale, treba praktično na njih uticati: na primjer, društvo se može saznati samo
učešćem u klasnoj borbi, a ukus kruške samo ako se ona pojede.

Marksisti treba da prilagođavaju svoje znanje uslovima koji se mijenjaju, inače zapadaju u desni
oportunizam; a ako u misli preskaču razvojne etape i svoje predstave uzimaju za stvarnost, onda
zapadaju u pseudolijevu frazeologiju.

Maovo predavanje „O protivrječnosti“ predstavlja pokušaj da se, uz pomoć citata Lenjina i

Engelsa, objasni u čemu se sastoji “zakon jedinstva protivrječnosti“. Riječ je o tome da
„metafizički“ pogled na svijet „smatra da su stvari odvojene, statične i jednostrane“, a kretanje
smatra nečim što se stvarima spolja pridaje. Marksizam, naprotiv, pretpostavlja da su u svakoj
stvari protivrječnosti unutrašnje i upravo su one uzrok svih promjena, takođe i mehaničkog
kretanja. Spoljašnji uzroci su samo „uslov“ promjena, ali unutrašnji uzroci – njihova „osnova“.
„Svaka razlika već sadrži proturječje i da je sama razlika proturječje“.

U svijetu ima mnogo protivrječnosti, ali jedne su važnije, a druge manje važne, i riječ je o tome
da se u svakoj situaciji otkrije glavna protivrječnost kakva je, na primjer, protivrječnost između
buržoazije i proletarijata u kapitalističkom društvu, protivrječnost od koje zavise druge,
sekundarne protivrječnoti. Protivrječnosti treba znati razrješavati. I tako sve prelazi u svoju
suprotnost.

Pored toga, treba razlikovati antagonističke protivrječnosti, kakve, na primjer, nastaju između
neprijateljskih klasa i neantagonističke, kao što su između pogrešne i ispravne linije u Partiji;
neantagonističke protivrječnosti mogu se razriješiti popravljanjem grešaka, ali ako se ne
razriješe, mogu se izroditi u antagonističke protivrječnosti.

Iz nešto kasnijeg vremena potiče Maovo predavanja o umjetnosti i književnosti. Ono se svodi na
tvrdnju da umjetnost i književnost služe raznim društvenim klasama, da nema druge umjetnosti
nego klasna, da se revolucionari treba da bave umjetnošću koja služi revoluciji i narodnim

14
masama, dok su umjetnici i pisci dužni duhovno se preobraziti da bi pomogli masama u njihovoj
borbi.

„Vodeća uloga proletarijata“ stalno je, doduše, obavezivala kao ideološka parola, međutim,
tokom čitavog perioda revolucije ona praktično nije označavala ništa više do rukovodstvo Partije
u organizovanju partizanskog seljačkog rata.

Kineska revolucija, kao što je Mao kasnije isticao – pobijedila je uprkos Staljinovoj volji. Sovjetska
pomoć kineskim komunistima bila je, čini se, simbolična. Možda je – no to je spekulativna
pretpostavka, nepotkrijepljena neposrednim dokazima – Staljin bio svjestan toga da u slučaju
pobjede komunizma u Kini ne bi mogao na duže vrijeme preobraziti narod od pola milijarde u
povoljnog satelita i da je više volio, sasvim racionalno, da vidi razbijenu i slabu Kinu kojom
vladaju sukobljene vojne klike.

U članku O novoj demokratiji iz 1940. godine Mao je pisao da je kineska revolucija „u suštini“,
seljačka revolucija, zasniva se na seljačkim zahtjevima i daće vlast seljacima, ali ujedno je isticao
nužnost jedinstvenog antijapanskog fronta, koji je trebao obuvatiti ne samo seljaštvo i radnike
nego i malograđanstvo i nacionalnu buržoaziju.

Kao što je potom sam Mao više puta govorio, Kinezi, budući da nemaju vlastitih iskustava u
ekonomskoj organizaciji, kopirali su sovjetske uzore i tek se s vremenom pokazali da su se i uzori
u nekim važnim tačkama suprostavljali ideologiji koja je možda već u embrionalnoj formi
postojala u principima kineske revolucije, ali još nije bila stigla da se artikuliše.

15