7

Vlada saglasnost oko toga da je on u eposi staljinističke ortodoksije bio najistaknutiji filozofski
um. Može se vjerovatno reći i više: bio je jedini marksisitčki filozof tog vremena; jedini koji je
pretpostavke lenjinovske doktrine izražavao filozofskim jezikom, naslijeđenim iz tradicije
njemačke filozofije i, za razliku od tipičnih, primitivnih marksističkih filozofa tog vremena, pisao
je na način podnošljiv za zapadnoevropsku inteligenciju, ili barem za njen dio. Nema, međutim,
saglasnosti oko toga da li je Lukač zaista bio filozof staljinizma, intelektulani eksponent sistema,
ili prije, kako bi neki htjeli i kako je kasnije on sam više puta sugerisao, vrsta trojanskog konja,
koji je pod velom pravovjernog komuniste staljinovske poslušnosti nastojao da prokrijumčari
„autentični“ nestaljinski marksizam.

Lukač je stupio u Komunističku partiju relativno kasno i gotovo neočekivano; bio je tada 33-
godišnji intelektualac i već je za sobom imao znatan broj radova, koji s marksizmom nisu imali
ničeg zajedničkog.

Više puta ga je osuđivala i napadala staljinovska ortodoksija i više puta se potčinjavao partijskoj
discipilini, povlačeći svoje ranije mišljenje, da bi kasnije , u uspješnijoj konjukturi, povlačio ili
ublažavao ta povlačenja.

Od početka svoje marksističke karijere pa sve do kraja života Lukač se deklarisao na vjernost
Lenjinu i lenjinizmu i pitanje da li je i u kojoj mjeri je bio „filozof staljinizma“ zavisi dijelom od
odgovora na opštije pitanje koje se tiče odnosa između lenjinizma i staljinizma.

1. Život i duhovni razvoj. Rana djela

Đerđ Lukač rodio se u Budimpešti u jevrejskoj buržoaskoj porodici.

Od rane mladosti za Lukača je bila privlačna modernistička, antipozitivistička kultura,

karakteristična za vrijeme između dvaju stoljeća; tražio je „globalni“, sveobjašnjavajući pogled na
svijet, koji se ne bi zadovoljavao pozitivističkom i empirističkom uzdržljivošću, nego bi znao da
se ujedno suprostavi konzervativnoj hrišćanskoj i nacionalističkoj tradiciji. Riječju, tragao je za

1
metafizikom kao i mnoštvo njegovih vršnjaka u svim zemljama Evrope. U tom duhu sarađivao je
takođe u radu teatralnog društva.

Lukač je nastavio studije u Berlinu. Tada je vladao kantizam na njemačkim univerzitetima. Lukača
su privlačile one verzije kantizma koje su bile koncentrisane na pitanjima filozofije istorije i
metodologije društvenih nauka.

U vrijeme sljedećeg boravka u Njemačkoj, od 1913. godine, Lukač je studirao u Hajdelbergu,

gdje je između ostalih slušao Rikertova i Vindelbandova predavanja, upoznao Maksa Vebera,
Štefana Georga, Emila Laska i Ernsta Bloha. Od 1906. godine takođe je objavljivao članke u
nekoliko mađarskih književnih časopisa.

Ta knjiga (Die Seete und die Formen) jeste vrsta eseja s filozofskim pretenzijama. Goldman u njoj
otkriva fenomenološki obojen „tragični kantizam“; pojam „forme“ odgovara, po njegovom
mišljenju, „značenjskoj strukturi“ u fenomenologa.

Težnja za shvatanjem vlastite duše u formi jeste prirodna i neizbježna, ali forma je istovremeno
rezignacija, organičenje sadržaja, koja traži sebi izraz.

Lukač se odupire cijeloj umjetničkoj kulturi, koja hoće samo da opisuje slučajnosti života i
odustaje od traženja „suštine“. Odbijao ga je, dakle, podjednako naturalizam kao i
impersionizam.

Po Lukačevom mišljenju, moderna umjetnička kultura ili pokušava tražiti „apstraktnu formu“, tj.
podržavati savršenost starih formi, ili pokušaje da odbaci formu uopšte; u oba pokušaja izražava
se, međutim, ne kriza same forme, nego slabost „života“ koji se u umjetnosti izražava.

U Theorie des Romans, pisanoj u Hajdelbergu, Lukač je, do izvjesnog stepena prevladao svoj
pesimizam i fatalizam.

Novije rasprave o Lukaču skreću pažnju na ogromnu ulogu kakvu su za razvoj Lukača u
godinama Prvog svjetskog rata odigrale lektire Dostojevskog i Kjerkegorda. Lukač je u to vrijeme
smatrao da je roman kao književni rod izraz svijeta, u kojem su odnosi među ljudskim
individuama poprimili posredničku formu kroz društvene institucije i forme. Samo postojanje
romana kao da je svjedočanstvo o bolesti kulture, o nesposobnosti ljudi da postignu
neposredovanu komunikaciju; veličina Dostojevskog je u tome što je on uspio da pokaže na
odnose među ljudima koji nisu određeni društvenim ili klasnim okolnostima.

2
Pa ipak, u Teoriji romana marksizam se još ne osjeća. Očigledni su, međutim, Diltajevi i Hegelovi
uticaji. Lukač smatra književne forme kao izraz svaki put drugih istorijskih cjelina. Umjetnost je
dakle – u skladu s Hegelovom istoriozofijom – područje objektivizacije „duha epohde“ i njen
smisao ne može biti redukovan na „formi“; s druge strane, ona je autonomno područje i ne
može se podvesti pod druge, npr. filozofske ili naučne, napore.

Lukačeva djela iz njegovih posljednjih „predmarkističkih“ godina pokazuju da je on u svojim

razmatranjima bio zaokupljen iznad svega etičkim pitanjima: protivrječnošću između odluka
jedinki i rezultata njihovih činova, konfliktom između potrebe za ekspresijom i „zatvarajuće“
funkcije ekspresije, konfliktom između potrebe za neposrednom komunikacijom i društvenih
formi koje tu komunikaciju onemogućavaju. U godinama rata, osim rasprave o Dostojevskom,
koju nije završio, Lukač je pisao raspravu o Kjerkegoru kao kritiku Hegela.

Po povratku u Budimpeštu 1915. godine, Lukač je bio jedan od inspiratora intelektualnog

kružoka.

Stupanje Lukača u Komunističku partiju odmah po njenom osnivanju, krajem 1918. godine, bilo
je za njegove prijatelje iznenađenje, tim prije što je nekoliko dana prije toga objavio članak u
kojem je boljševizmu odbijao bilo kakvu racionalnu osnovu za vjeru da bi buduće beskonfliktno
društvo moglo nastati kao plod diktature i terora.

Od toga časa, međutim, Lukač je prihvatio komunizam globalno i bez ograda. Do kraja života, i
pored raznih filozofskih avantura, potpuno se identifikovao s komunističkim porketom. Bio je
uvjeren da je marksizam konačno rješenje zagonetke istorije i da garantuje čovjeku konačno
pomirenje svih njegovih snaga.

Za nekoliko mjeseci poslije demokratskog prevrata, u Mađarskoj je stvorena sovjetska republika.

Tokom ta četiri mjeseca Lukač je učestvovao u vladi kao zamjenik narodnog komesara prosvjete.
Nakon pada kratkotrajne komunističke diktature, otpočeo je period krvavih i masovnih represija.

Od tog vremena Lukač je započeo život političkog emigranta, ispunjen dijelom teorijskim i
propagandnim radom, dijelom neprestanim svađama u centru mađarskih komunističkih
izbjeglica.

3
Od 1919. do 1922. godine Lukač je napisao nekoliko teorijskih rasprava, od kojih je nastala
knjiga izdata 1923. godine, pod naslovom Geschichte und Kallenbewusstsein (Istorija klasne
svijesti).

U svakom slučaju, ne može se sumnjati da je od svih Lukačevih djela upravo ovo izazvalo najviše
polemika i ostavilo najdublje tragove u marksističkom pokretu. U tom djelu Lukač ne samo što je
nastojao otkriti značaj hegelovskih izvora marksizma nego je prikazao vlastitu originalnu
interpretaciju čitavog Marksovog filozofskog djela, usvajajući kategoriju, Totalitat, za osnovu
marksisitičke dijalektike. Njegova je namjera bila dokazati da su najvažniji filozofski sporovi, oni
koji su se vodili među marksistima II internacionale, vođeni sa stanovišta principijelno tuđih
Marksovih idejama, posebno da je dotadašnja ortodoksija potpuno napustila srž marksističke
dijalektike, zapravo teoriju uzajamnih uticaja objekta i subjekta istorije u kretanju ka jedinstvu.
Knjiga je bila znatnim dijelom uperana protiv evolucionističkih ili pozitivističkih interpretacija
marksizma, koje su dominirale u II internacionali.

Lukač je u dvije tačke izrazitio iznevjerio Lenjinovu doktrinu: doveo je u pitanje Engelsovu ideju
dijalektike prirode, kao principijelno suprotno samoj prirodi dijalektike i doveo je u pitanje
„teoriju odraza“ koju je Lenjin priznao za specifično marksisitčko stanovište u epistemologiji.

Zato nije bilo nikakvo iznenađenje što je knjiga u epohi ideološke dogmatizacije komunizma
postala predmet oštrih napada, i to u najzvaničnijoj formi kakvu je moguće bilo zamisliti, naime
na forumu III intenracionale.

Iz istog tog perioda Lukačeve teorijske aktivnosti treba spomenuti članak Taktika i etika. Godine
1924. objavljena je i Lukačeva nevelika knjiga o Lenjinu. Sve te rasprave pokreću problematiku
sličnu onoj iz Istorije klasne svijesti – pitanje marksističkog shvatanja istorije kao cjeline,
shvatanja u kome su bile „prevaziđene“ tradicionalne dileme bića i trebanja, nužnosti i slobode.
Godine 1925. pojavila se takođe Lukačeva kritička recenzija Buharinovog udžbenika istorijskog
materijalizma.

Do 1928. godine Lukač je bio aktivan u frakcijskim borbama vođenim među mađarskim
komunistima i u toj godini pripremio je dokument koji je izlagao stanovište frakcije.

„Teze Bluma“ danas se više puta navode kao dokaz da je Lukač u toku staljinističkog perioda
dosljedno bio neprijatelj onoga što se kasnije obično blago nazivalo „sektaštvom“ i što je
predlagao nešto poput politike narodnog fronta.

4
Lukač ne samo što nije predlagao jedinstveno djelovanje sa socijaldemokratijom protiv
tadašnjeg režima u Mađarskoj nego je izričitio tvrdio da socijaldemokratija „izrasta u fašizam“ i
uopšte ne može biti tretirana kao antifašistička demokratska opozicija.

Lukač je predlagao parolu „demokratske diktature“ koju bi proletarijat trebao vršiti zajedno sa
seljaštvom i koja bi bila prelazni period ka diktaturi proletarijata.

Pokušavao je dakle da neke Lenjinove predrevolucionarne parole prenese u Mađarsku.

Kominterna je, međutim, stala na stanovište da treba insistirati na direktnom prelazu na
diktaturu proletarijata.

Godine 1930. i 1931. boravio je neko vrijeme u Moskvi, radio u Institutu Marksa-Engelsa-Lenjina,
i pored ostalog, upoznao se s još neobjavljenim ranim Mraksovim rukopisima. Po povratku u
Berlin objavio je nekoliko članaka u časopisu „Die Linkskurve“, među kojima značajnu raspravu o
partijnosti u knjževnosti pod naslovom Tendenz oder Parteilichkeit? (1932). Po dolasku Hitlera
na vlast prešao je u Sovjetski Savez, gdje je živio do kraja rata, radeći u Institutu filozofije
Akademije nauka u Moskvi. Intenzivna istraživanja kakva je u to vreme vršio uplodili su
ogromnim brojem djela objavljenih poslije rata.

Tokom čitavog tog vremena pozicija Lukača kao komunističkog ideologa i marksiste bila je
dvoznačna. Neprestano je bio član Partije i nastojao je da očuva besprijekornu vjernost svakoj
novoj etapi „ideološke borbe“.

Novi period u Lukačevom životu otpočeo je 1956. godine u vrijeme žestokih potresa tzv.
destaljinizacije, koja je dobila na snazi poslije XX kongresa KPSS i čuvenog Hruščovljevogo
referata o Staljinovim „greškama“. Lukač je u Mađarskoj pripadao grupi koja je kritikovala
„izopačenja“ Staljinovog perioda.

Svoje kritike usmjerio je uglavnom protiv ideološkog „dogmatizma“ i primitivnog shvatanja

književnih i filozofskih pitanja u Staljinovoj epohi.

Poslije sovjetske invazije Mađarske deportovan je zajedno sa vođama nove vladajuće ekipe u
Rumuniju.

Lukač, jedan od malog broja spašenih , vratio se u Budimpeštu u proljeće 1957. godine.

5
U svakom slučaju, sigurno je da je do kraja života sačuvao vjeru da će socijalizam započet u
Rusiji i nastavljen u Istočnoj Evropi, uspjeti da se oslobodi od nasljeđa staljinističkih „izopačenja“
i da se vrati na put „istinskog“ marksizma. U jednom od svojih intervjua izjavio je da je najgori
socijalizam bolji nego najbolji kapitalizam. Radio je uglavnom na fundamentalnom djelu o
marksističkoj estetici.

Pored estetike, prihvatio se takođe pisanja djela u kome je izloži osnove marksističke doktrine.
To djelo, gotovo završeno, pojavilo se posmrtno pod naslovom Zur Ontologie des
gesellschaftlichen Seins u okviru potpune edicije djela, objavljenih u 14 tomova kod izdavača
Luchterhand.

Lukač je umro u Budimpešti. U 60-im godinama interesovanje za njegovo stvaralštvo brzo je

raslo.

2. Cjelina i dio. Kritika empirizma

Podjednako u raspravi Taktika i etika kao i u Istoriji i klasnoj svijesti Lukač postavlja pitanje: šta
treba podrazumijevati pod ortodoksnim marksizmom? I odgovara: nikakvi posebni Marksovi
rezultati ne ulaze u sastav tog pojma. Ortoodksni marksizam nije, kao takav, povezan vjernošću
u odnosu na pojedina shvatanja i ocjene, i može ih kritikovati dokle čuva vjernost metodi, a to
znači dijalektici. „Suština“ marksizma jeste dijalektička metoda pri čemu, međutim, pod
„metodom“ ne treba podrazumijevati zbir pravila koja se odnose na intelektualne operacije, kao
u logici, nego određene načine mišljenja koji kao takvi sadrže svijest da nije samo način mišljenja
o svijetu nego forma sudjelovanja u mijenjanju toga svijeta, praktično angažovanje. Dijalektika je
po Marksovom shvatanju sprega društvene revolucije i ne postoji izvan samog revolucionarnog
procesa u kom kao metoda učestvuje.

Tako shvaćena „metoda“, prema Lukaču, pretpostavlja shvatanje društvenog svijeta kao cjeline,
Totalitata. Pojam cjeline je ključ za marksističku teoriju i u tom pogledu Lukač nije izmijenio
svoje stanovište.

Zaista, marksizam bi, za Lukača, bio nemoguć ako ne bi pretpostavljao da se društvena „cjelina“
može rekonstruisati kroz množenje činjenica. Činjenice se ne interpretiraju same, nego se njihov
smisao ispoljava samo kroz odnos prema cjelini, koja, prema tome, mora biti unaprijed poznata i
logički je prvobitna u odnosu na činjenice.

6
U tom smislu Marks je nastavljač Hegela. Cjelina ima primat u odnosu na dijelove, da dijelove
treba interpretirati na osnovu cjeline, a ne cjelinu na osnovu dijelova. Jer marksovska teorija
revolucije i socijalizma može se podržati samo na takvom globalnom shvatanju društva kojeg
nikakve posebne činjenične analize ne mogu proizvesti.

U Istoriji i klasnoj svijesti naglašava da se nauka, koja jednostavno prihvata činjenice takve kakve
su neposredno date, smješta na tlu kapitalističkog društva. Ali razumjeti smisao činjenica – znači
smjestiti ih u „konkretnu cjelinu“, otkriti „medijaciju“ između njih i te cjeline, koja, naravno, nije
neposredno data. Istina dijelova jeste u cjelini i svaki dio, kada se bolje pogleda, sadrži u sebi
cjelinu. Cjelina je nosilac „revolucionarnog principa“ – podjednako u društvenoj praksi kao i u
teoriji. Postoji samo jedna nauka koja obuhvata cjelinu ljudske istorije – ekonomiju, pravo,
politiku, ideologije, itd., samo ta cjelina daje smisao svakoj pojavi. I zar Marks nije pisao da je
mašina za predenje sama po sebi samo predaća mašina, a tek u određenim društvenim
odnosima postaje kapital? A ipak, nikakva neposredna percepcija mašine ne može otkriti njene
funkcije kao kapitala, to se može učiniti samo smještajući mašinu u cjelinu društvenog procesa u
kakvom učestvuje. Činjenice – to su vještački izolovani „momenti“ cjeline, a ne „konačna“
stvarnost.

Ali „cjelina“ nije prosto-naprosto stanje stvari koje obuhvata sve pojedinosti stvarnosti u datom
trenutku. Cjelina se mora shvatiti kao dinamična stvarnost, to znači uključiti kretanje, pravac toga
kretanja i njegove buduće rezultate. Ukratko – cjelina je isto što i ljudska istorija i to ne samo
prošla i sadašnja nego takođe i buduća istorija – ali buduća istorija koja nije prosto-naprosto
„predviđena“ kao prirodne činjenice, nego čije se predviđanje poistovjećuje s njenim stvaranjem.
Imamo dakle anticipirajuću cjelinu i samo kroz odnos prema budućnosti sadašnje činjenice
mogu da se shvate.

To je posebno važno za razlikovanje revolucionarnog i reformističkog stanovišta u

socijalističkom pokretu. Za reformiste, tekuća društvena i politička borba radničke klase ima
smisao koji se iscrpljuje u njenim neposrednim rezultatima. Međutim, za Marksa smisao svakog
dijela aktuelne borbe – pokazuje se samo kao sastavni dio revolucionarne perspketive.

U raspravi o Rozi Luksmeburg Lukač izad svega veliča njenu vještinu „globalne“ analize. Ona je
znala razmatrati akumulaciju ne kao odvojenu pojavu, nego kao dio procesa koji neizbježno vodi
proleterskoj revoluciji, i otada je mogla pokazati da akumulacija ne može neograničeno trajati,
nego dovodi do propasti kapitalizma.

7
Ako napustimo stanovište cjeline, kapitalizam se pokazuje nepobjediv, jer specifični zakoni koji
vladaju kapitalističkom privredom pokazuju se tada jednostavno kao činjenice, kao date stvari i
poprimaju privide nepromjenljivosti, kao prirodni zakoni koji se mogu samo koristiti, ali ih ne
smijemo zapostaviti. Međutim, globalni pogled pokazuje istorijski i prolazni karakter kapitalizma,
on je dakle nosilac revolucionarne svijesti.

U knjizi o Lenjinu princip Totalitata služi Lukaču i kao osa koja povezuje lenjinovsku doktrinu i
otkriva njenu neuporedivu veličinu. Lenjin je bio jedini genij koji je iza svih posebnih događaja i
činjenica znao da otkrije revolucionarnu pokretačku silu.

Znao je da je globalni proces realniji nego pojedine činjenice i mogao je, nasuprot svima, shvatiti
da je socijalistička revolucija upravo sada na dnevnom redu istoriju.

Pojam cjeline i korelativni pojam „medijacije“ mogu se primjeniti u svim oblastima društvenog
istraživanja. Govoreći o „medijaciji“, Lukač ima na umu pretežno drugorazredne cjeline svih vrsta,
u koje treba uključivati istraživane činjenice i pojave prije nego što se uključe u univerzalnu
„cjelinu“ ili u globalni istorijski proces, koji takođe obuhvata budućnost. Međutim, u njegovom
shvatanju „medijacijom“ se često naziva intelektualni zahvat kojim se konkretno prenosi u
cjelinu. Kao što nas neposrednost za globalno mišljenje osuđuje na pomirljivost sa zatečenim
situacijama i onemogućuje izlaz izvan postojećeg društva, što znači da se u socijalstičokm
pokretu pojavljuje kao reformizam i revizionizam, tako zaboravljanje da postoji „medijacija“ rađa
primitivne težnje da se izjednače sve pojave u jednoj sveobuhvatnoj cjelini i da se omalovaže
osobenosti raznih područja života i kulture. Primjer ideologije koja zna samo cjelinu, ali ne zna
medijaciju, jeste nacistička doktrina. Ali, isto tako, gotovo svi pravci u umjetnosti koje Lukač
osuđuje mogu se okrarakterisati kroz nedostatak „medijacije“ ili nedostatak „cjelovitog“
mišljenja. Naturalizam se zadovoljava neposrednim opisom, ne znajući se uzdići do cjelovite
kritike društva; simbolizam stvara cjeline samo „subjektivno“.

U socijalističkom pokretu nedostatak medijacije ispoljava se kao „sektaštvo“, to jest

nesposobnost da se uhvate osobene funkcije posrednih veza društva koje dovode do cjeline;
nedostatak medijacije jeste na primjer težnja da se zadaci umjetnosti u socijalističkom društvu
iscrpljuju u njenim agitacionim funkcijama.

Poseban slučaj neprikladnog shvatanja „cjeline“ i „medijacije“ u marksizmu su sve

redukcionističke sheme koje pretpostavljaju jednosmjernu determinaciju određenih sastavnih
dijelova istorijske cjeline kroz druge sastavne dijelove. Ako je cjelina uvijek prvobitna u odnosu
na dijelove, onda je isto tako determinacija od strane cjeline u odnosu na dijelove

8
fundamentalnija nego što je determinacija pojedinih dijelova u odnosu na druge. U posljednjem
svom djelu Lukač kaže da misao kojom se tvrdi da „društveno biće određuje svijest“ nema ničeg
zajedničkog s tzv. „ekonomizmom“. Ta misao „ne veže svijet formi i sadržaje svijesti direktno s
ekonomskog strukturom na osnovu neposrednog odnosa proizvodnje, nego ih povezuje s
cjelinom društvenog bića. Određenje svijesti društvenim bićem ima, dakle, potpuno opšti
karakter.

Osnovna zavisnost u društvenom životu nije zavisnost između „baze“ i „nadgradnje“, nego
između „društvenog bića“ i pojedinih sastavnih dijelova cjeline.

3. Subjekt i objekt istorije. Teorija i praksa. Biće i dužnost. Kritika neokantizma i

evolucionizma
Međutim – to je sljedeća fundamentalna osobina dijalektičkog mišljenja – dijalektika nije
jednostavno naučna metoda koje se može proizvoljno prenositi s jednog predmeta na drugi i
nije takođe nezavisna od subjekta koji je primenjuje.

Ona je aktivni sastavi dio iste društvene stvarnosti na koju su, kao metoda, odnosi, a ne forma
opažanja te stvarnosti. Ona je izraz istorije koja sazrijeva za konačni prevrat i teorijska svijest
društvenog subjekta, koji taj prevrat izvodi, naime proletarijata.

Drugim riječima, nije tačno da bi neko, nezavisno od svog političkog stanovišta i društvenog
angažovanja, mogao prisvojiti dijalektičku metodu i zatim je s uspjehom primjenjivati na svaki
predmet koji se prihvati istraživati. Jer dijalektika ne postoji izvan procesa revolucionarne borbe
proletarijata, ona je samosvijest toga procesa i njegov sastavni dio.

Dijalektika pretpostavlja shvatanje društva kao cjeline; dakle samo društveni subjekt, koji i sam
jeste „cjelina“ – to znači univerzalna klasa u Marksovom smislu, to znači proletarijat – može
otkriti „cjelinu“ u izolovanim pojavama.

Nasuprot teoretičarima II internacionale, marksizam nije naučni opis istorijske stvarnosti.

Marksizam je teorijska svijest radničke klase koja dozrijeva za revoluciju. Klasna svijest
porletarijata nije prosto-naprosto odražavanje istorijskog procesa koji bi se nezavisno od nje
vršio, nego je i sama neophodna sila tog procesa.

On je takođe – upravo zbog toga što njegova istorijska uloga pretpotsavlja cjelovito znanje o
društvu – u privilegovanoj poziciji u epistemološkom smislu: samo on može znati istorijsku

9
cjelinu, jer se samo njegovom djelovanju ta cjelina istinski realizuje kao revolucionarni pokret.
Samosvijest proletarijata i poznavanje istorijske cjeline podudaraju se, podudara se takođe
teorija i praksa, jer proletarijat preobražava svijet u samom procesu sazrijevanja za razumijevanje
svijeta. U tom posebnom slučaju razumijevanje stvarnosti i njena promjena nijesu dva odvojena
procesa, nego jedna te ista pojava.

Praviti razliku između „čiste nauke“ o istoriji i „socijalističkog ideala“ koji nastaje kao vrsta
moralne zapovijesti.

Socijalizam nije stanje stvari, koje čeka na čovječanstvo i koji je zagarantovan silom bezličnih
istorijskih zakona; nije ni moralna „dužnost“; on je aktualna samosvijest proletarijata, to jest
momenat njegove faktičke borbe.

Evo na koji način marksizam razriješava dilemu s kojom nijesu mogli izaći na kraj teoretičari II
internacionale. Podjednako evolucionisti kao i neokantovci pretpostavljali su da je Marksova
teorija opis „nužnih“ istorijskih „zakona“ i da kao naučna teorija ne sadrži normativne elemente.
Neokantovci su otuda izvukli zaključak da marksizam treba dopuniti tim normativnim
elementima ili idealima koji mu nedostaju, a koji se mogu uzeti iz Kantove moralne filozofije.

I jedni i drugi su pretpostavljali dualizam „bića“ i „trebanja“, shodno Kantovoj doktrini, dok su
Hegel, a za njim i Marks taj dualizam prevladali. Ako marksizam nije opis svijeta, nego izraz
društvenog procesa koji svijet revolucioniše, samosvijest toga procesa, onda subjekte te
samosvijesti, proletarijat, razumije stvarnost u samom aktu njenog mijenjanja. Dijeljenje
društvenog života na „objektivne“ procese koji se nalaze izvan ljudske kontrole, te, s druge
strane, nemoćnu posmatračku i moralizujući svijest – karakteristična je i neizbježna crta svih
klasa koje, i pored toga što su u svoje vrijeme reprezetovale univerzalni napredak, nisu bile
univerzalne klase u onom smislu u kom je to proletarijat, tj. nisu se mogle uzdignuti do nivoa
razumijevanja istorijske cjeline, jer su bile ograničene svojim partikularnim interesom jer su bile
ograničene svojim partikularnim interesom. Međutim, proletarijat, pošto se njegov partikularni
interes podudara s opštečovječanskim interesom ne samo trenutna nego i principijelno, realizuje
istinski jedinstvo subjekta i objekta istorije.

Subjekt i objekt, sloboda i nužnost, biće i dužnost međusobno se ne suprostavljaju, nego su

samo „strane“ jedne stvarnosti.

Samim tim takođe otpada dilema: voluntarizam i determinizam ili: ljudska volja i naučno
predviđanje. Ako poznavanje društvene cjeline nije jednostavno informacija koju svako može

10
usvojiti, nego samosvijest stvarne revolucionarne prakse, onda u marksizmu takođe nema
„objektivnog“ procesa predviđanja buduće istorijske evolucije na osnovu istorijskih zakona,
predviđanja koja bi se mogla pretpostavljati nezavisno od volje koja upravlja tim promjenama.
Čin predviđanja i čin ostvarivanja toga što je predviđeno podudaraju se; proletarijat zna
budućnost u činu njenog stvaranja.

Predmet Lukačeve kritike su podjednako ortodoksi kao i neokantovci među teoretičarima II

internacionale, ali takođe i prethodnici i savremenici Marksa. Lasal na primjer nije bio marksista,
pošto je popravljao Hegela s fihteovskog stanovišta.

Lukač želi dokazati da filozofija čina Cješkovskog i Hesa nikako nije prezavišla dualizam teorije i
prakse, nego ga ovjekovječila u obliku dualizma socijalističkog pokreta i njegove filozofske
svijesti; filozofija u Hesa pojavlujje se ne kao produkt samosvijesti klasnog pokreta, nego kao
nepartijina mudrost koju taj pokret treba da usvoji. Konačno, Hes jeste predstavnik moralne
utopije.

4. Kritika dijalektike prirode i teorije odraza. Pojam reifikacije

Ako je dijalektika kretanja uzajamnih djelovanja istorijskog subjekta i objekta na putu ka
jedinstvu, onda otuda treba zaključiti da je sama ideja dijalektike prirode, uprkos Engelsu,
neostvariva.

Ako dijalektika treba da označava zbir prirodnih, od čovjeka zatečenih zakona, onda ćemo
prevazići „fatalni“ karakter stvarnosti i ostajemo pri „kontemplativnom“ shvatanju ljudskog
saznanja. „Dijalektički zakoni“ pokazuju se tada kao određena svojstva prirode koja se ne mogu
prevladati, možemo ih znnati i iskorištavati, ali „spoljašnje“ saznanje prirode i njeno tehnološko
iskorištavanje od strane čovjeka nemaju ničeg zajedničkog s dijalektikom u hegelovsko-
marksovsom shvatanju; dijalektika gubi svoj revolucionarni karakter, a jedinstvo teorije i prakse
može se shvatiti samo u „kontemplativnom“, „buržoaskom“, „reifikovanom“ značenju: kao
tehnička eksploatacija zatečenog svijeta, a ne njegovo revolucionarno prisvajanje od strane
kolektivnog subjekta. Međutim, istorijski materijalizam otkriva nam svijet kao ljudski proizvod, ali
takav proizvod koji su do tada ljudi razmatrali kao tuđu stvar, nesposobni shvatiti da su sami
njeni tvorci.

To što Engels naziva „praksom“ (eksperiment, tehnika) ne preobražava čovjeka u svjesnog tvorca
stvarnosti, nego samo usavršava njegovu vladavinu nad okolinom: no tehnički napredak sam po

11
sebi ne prekoračuje izvan buržoaskog poretka. Čovjek koji iskorištava zakone prirode koje je sam
spoznao i dalje ostaje istorijski „objekt“. Istinski subjekt postaje tek onda kada prisvaja predmet i
s njim se proistovjećuje, kada ukida stvarnost kao „dati“ svijet i samim tim ukida proces saznanja
kao čisto posmatranje ili kontemplaciju. Ideja jedinstva subjekta i objekta ne može se spasiti ako
se dijalektika odnosi na spoljašnju prirodu.

Lukač u kritici teorije odraza, ne pogađa Lenjina poimenično, ali bez sumnje pogađa njegovu
filozofiju. Zaista, sa stanovišta dijalektike, kako je on shvata, razmatrati saznanje kao proces
„održavanja“ svijeta u doživljajima, znači učvršćivati dualizam mišljenja i bića, pretpostavljati
njihovu tuđost i podvojenost. Ako je, međutim, proces saznanja prisvajanja svijeta u procesu
njegovog revolucionarnog preobražaja, ako su čin razumijevanja svijeta i čin njegove promjene u
oslobođenoj svijesti, a to znači u svijesti proletarijat, identični, onda nema smisla govoriti o
saznanju kao takvom procesu.

To „kontemplativno“ shvatanje svijeta, u kojem se ni jedinstvo teorije i prakse niti stvaralačka

uloga subjekta ne mogu pojaviti. Lukač povezuje s „reifikacijom“ kao karakterističnom osobinom
mistifkovane svijesti kapitalisitčkog društva. Sama riječ „reifikacija“ ne pojavljue se kod Marksa i
tek ju je zapravo Lukač uveo u opticaj ali ideja je bitno marskovska; analiza robnog fetišizma u I
tomu Kapitala upravo je analiza reifikovane svijesti. Buržoazija zbog svoje društvene situacije
mora imati iskrivljenu svijest: suprotno je njenim interesima to da se razumije priroda kriza i
istorijskog, samo prolaznog karaktera poretka u kom igra dominantnu ulogu. U tom društvu
gdje je proizvodnja podređena isključivo množenju prometne vrijednosti, gdje odnosi među
ljudima, kristalizovani u vrijednostima stvari, sami poprimaju postvareni oblik, i ljudske jedinke
takođe postaju stvari; čovjek nije individualna konkretnost, nego dio ogromnog sistema
proizvodnje i razmjene, njegove lične osobine pojavljuju se samo kao prepreka u savršenoj
uniformizaciji i racionalizaciji proizvodnog mehanizma. Sve se specijalizuje, sitne aktivnosti
dobijaju autonomiju, dok društvena „cjelina“ postaje neshvatljiva i neuhvatljiva. Buržoaska
filozofija učvšćuje te procese reifikacije i niti može niti želi uzdići se do razumijevanje cjeline: zna
samo empiriju, koja, međutim, sama iz sebe nikakvu „cjelinu“ neće roditi. Sve što bi moglo
simbolizovati „cjelinu“, postaje nesaznajna „stvar po sebi.“

Sve u svemu, reifikacija se ne može prevazići u granicama buržoaske svijesti. Tek proletarijat koji
je u kapitalističkom društvu roba, kada postane svjestan svoje situacije, znaće ujedno razumjeti
cjelinu društvenog mehanizma. Svijest proletarijata kao da je dolazak do samosvijesti preko
robe. U situaciji proletarijata stanje „reifikacije“, zamjena čovjeka za stvar, dostiže krajnju formu.
Dolazeći do svijesti o sebi kao robi, proletarijat ujedno shvata reifikovani karakter svih formi
društvenog života i u samom činu razumijevanja reifikacije buni se protiv nje; njegova osvješćena

12
subjektivnost postaje čin oslobođenja cijelog čovječanstva od postvarene forme; individua je
isključivo radna snaga, dakle roba, koja se razmjenjuje i prodaje po zakonima tržišta. Posljedica
te svemoćne prometne vrijednosti jeste, između ostalog, racionalizacija pravnih sistema,
omalovažavanje traidicije i pokušaji redukovanja individua na juridičke jedinke. Racionalizuju se
takođe tehnologija i organizacija rada, dovodeći do sve intenzivnije specijalizacije i usitnjenja
proizvodnih aktivnosti; inidviduum je duhovno sve osakaćeniji i sve više guran na jednostrane
vještine koje mu nameće podjela rada; njegova samosvijest je istorijski pokret emancipacije, a ne
kontemplacije svijeta, kakav je on po sebi; zato problem „odraza“ za tu svijest ne može uopšte
nastati.

Da li to znači da se stanovišta oslobođenja svijesti problem „istine“, tj. istine kao podudarnosti
mišljenja sa stvarnošću, uopšte ne pojavljuje ili je istina relativizovana na društvenu klasu ili na
ljudski rod? Lukač odgovara na to pitanje uopšteno i dvoznačno. Izjašnjava se protiv
„antropološkog“ ili pragmatičkog pojam istine, pošto, kako kaže pargmatizam čini čovjeka
mjerom stvari, ali samog čovjeka ne umije dijalektički preobraziti; umjesto da subjekt shvati u
njegovom uzajamnom djelovanju na objekt, podiže ga na položaj božanstva. Marksizam,
međutim, ne širi relativizam – individualni ili rodni – istine, nego tvrdi da se smisao raznih istina
pokazuje samo u istorijskom procesu. Misao je sastavni dio kretanja istorije, a istorija – razvoj
formi objektivnosti.

Takvo objašnjenje ni u kom slučaju nije jasno. Ako je „istina“ pristupačna samo s određenog
partikularnog stanovišta, kako tvrdi Lukač, onda se i dalje može pitati da li je ona i pored toga
istina po sebi.

Za Lukača je, izgleda, takvo pitanje loše postavljeno jer pretpostavlja „kontemplativnu“ i
„reifikovanu“ svijest, koja se smješta izvan predmeta.

Kada Lukač govori o „jedinstvu subjekta i objekta“ u procesu saznanja, o „jedinstvu teorije i
prakse“. Izgleda, međutim, da on ima na umu predmet humanističkih nauka, tj. čovjeka kao
društveno biće i ljudsku istoriju.

Htio je da naglasi činjenicu da u činu saznavanja ljudske stvarnosti subjekt je drugačije prisutan
nego u prirodno-naučnom saznanju, jer je sam čin saznavanja sastavni dio stvarnosti koja se
saznaje i mijenja je. Subjekt pri tom uvijek ostaje kolektivni subjekt, tačnije – društvena klasa.

Lukač tvrdi da je sociologija kao takva neizbježno dio buržoaske ideologije. Jer zadatak
sociologije, jeste istraživanje društvenih pojava na „objektivan“ način“. To odvajanje subjekta od

13
objekta razlog je postojanja sociologije i otuda je „marksistička sociologija“ za Lukača unutrašnje
protivrječan pojam.

Negirajući da svijest „odražava“ biće, Lukač ponavlja Mahove (Mach) besmislice. U članku Mein
Weg zu Marx oprostio se od svoje kritike teorije odraza i dijalektike prirode, ali samo na površan
i uopšten način, ne ulazeći u suštinu spora. Sljedeće godine u članku Značaj „Materijalizma i
empiriokriticizma“ za boljševizaciju komunističkih partija dao je prikaz opšte, ponižavajuće
samokritike, u kojoj je svoje kretanje pripisao neprevladanim uticajima sindikalizma i idealizma.
Izjavio je da je knjiga idealistička.

Njegova konačna ocjena, kako se čini, jeste ovakva: u revolucionarnom pokretu objekt i subjekt
podudaraju se, ali ne u potpunosti, nego djelomično. To znači da ostaje istina da je sam proces
saznanja društvene stvarnosti dio te stvarnosti i da proleterska svijest revlucioniše svijet u
samom činu razumijevanja.

5. Klasna svijest i organizacija

„Svijest proletarijata“ ni u kom slučaju nije svijest radnika, empirijski postojeće društvene klase.
Između empirijskog stanja svijesti radnika i „stvarne“ klasne svijesti proletarijata uvijek mora
postojati distanca, empirijska svijest nikad ne dorasta „istinskoj“, ali pokretačka snaga istorije,
pored toga, jeste „istinska“ svijest. Nosilac te svijesti jeste partija – posebna forma društvenog
života, neophodna „medijacija“ između stihijnog pokreta radnika i „cjeline“ istorijskog procesa.
To što pojedini radnici, makar u cjelini ili u većini, misle – nema ni najmanje značaja pri
definisanju svijesti proletarijata. Ta svijest je otjelovljena u partiji i jedino zahvaljujući partiji
stihijski pokret, nesposoban da se vlastitim snagama uzdigne do razumijevanja cjeline, otkriva
svoj smisao.

U Istoriji i klasnoj svijesti , Lukač je dakle pokazao da lenjinovska teorija partije nikako logički ne
pretpostavlja filozofiju Lenjina, nego se savršeno miri s Marksovim humanističkim relativizmom i
sveobuhvatnom teorijom praxisa. U knjizi o Lenjinu i u mnogo drugih rasprava Lukač je iste misli
više puta izložio. Partija je vidljivo otjelovljenje klasne svijesti jedina garancija pravilne političke
orijentacije proletarijata, jedini izraz njegove „istinske“ volje. Otuda, naravno, za Lukača (a i za
Lenjina) ne proizlazi da partija može sve uraditi bez proletarijata i da podrška proletarijata za nju
nije važna. Proizlazi samo to da ono što je „stvarni“ interes proletarijata, njegova stvarna volja,
želje, težnje, kao i njegova teorijska sviejst, ni u najmanjoj mjeri ne zavisi od toga šta „empirijski“
proletarijat misli, osjeća, želi i zna.

14
Otuda se vidi zašto je za Lukača kritika empirizma politički važna. Ako stojimo na tlu empirizma
ne možemo znati o proletarijatu ništa drugo do to šta nastaje iz opservacije ponašanja radnika,
ne znamo doći do onoga razumijevanja istorijske „cjeline“.

Zato proletarijat, otjelovljen u partiji, ima teorijski razlog na osnovu same svoje društvene
pozicije i svoje istorijske misli ili, prije, njegov teorijski razlog isto je što i njegova „napredna“
funkcija, nikakvi drugi kriterijumi nisu potrebni. Takvo je stanovište politički pogodnije nego
Lenjinovo, jer ako se jednim pretpostavi da je partija vlasnik teorijsko-praktične „cjeline“, onda se
više ne treba brinuti za druga obrazloženja.

Da partija uvijek ima pravo, Lukač, naravno, takav zaključak ne izražava.

Zato je Lukač, onda kada je za novim vođama partija primjetio „greške“ staljinizma, i dalje
uporno ostajao pri tome da je imao pravo kada je prethodno te greške podržavao. Bilo je to, u
sušitini, tipičo, može se reći klasično – a od Lukača filozofski opravdano stanovište komunističkih
ideologa: partija može griješiti u „formalnom“ smislu, ali ne u „dijalektičkom“, suprostavljanje
politici i ideologiji partije uvijek i nezavisno od uslova jeste politička greška.

Da se diktatura proletarijata realizuje kao diktatura partije – Lukač takođe nije sumnjao. Da ne bi
bilo nepsorazuma oko tog pitanja, Lukač je u knjizi o Lenjinu osudio one ultraljevičare koji su
smatrali radničke savjete za stalne forme klasne organizacije i htjeli ih postaviti na mjesto partije
i sindikata.

Uloga partije poslije revolucije raste, a ne opada. Ovo shvatanje uloge savjeta u izvjesnoj mjeri
mijenja gledište iskazano u glavnom dijelu: jer tamo je Lukač pisao da su savjeti osnovani za to
da likvidiraju buržoasko razdvajanje zakonodavne od izvršne i sudske vlasti te da budu
instrument „medijacije“ između neposrednih i konačnih interesa proletarijata.

6. Kritika iracionalizma
Važan dokument iz tog perioda jeste Razaranje uma, djelo koje je Adorno nazvao „razaranjem
Lukačevog uma“. Ono izlaže istoriju iracionalističke filozofije, uglavnom u Njemačkoj, počinjući
od Šelinga i romantičara, završavajući s Hajdegerom. Cijela ta istorija uz to se tretira – i to je
glavna ideja knjige – sa stanovišta idejnih izvora hitlerizma. Šeling, koji racionalnu dijalektiku
zamjenjuje nekomunikativnom intucijom; Šopenhauer koji hoće da otkrije neizlječivu apsurdnost

15
čovjeka i ljudske istorije i podređuje svijet vlasti neumorne volje; Kjerkegord, koji glorifikuje vjeru
po pretpostavci iracionalnu i stavlja je iznad uma – to su glavni bardi prvog perioda prije 1848
godine. Sljedeći period, u kojem klasna borba proletarijata postaje dominirajuća determinantna
društvenog života, ima za svakog glasnika Ničea: njegova negacija istorije, prezir za ljude i
bestidni pragmatizam u službi su buržoazije, veličane u djelima ovog filozofa kao rase
gospodara. U imperijalističkom periodu, počinjući od posljednje decenje XIX vijeka,
iracionalističke tendencije u filozofiji postiže vhunac. Formalizam i agnosticizam neokantovske
provenijencije ustupaju mjesto pokušajima izgradnje novog pogleda na svijet, koji hoće da
obuhvati cjelinu svijeta, ali cjelinu samo intuitivno uhvatljivu koja se ne podeđuje racionalnoj
analizi.

Ako je Razaranje uma po sadržaju i zamisli besprijekorno staljinističko djelo, to nije zbog toga,
očigledno, što Lukač u njemačkoj filozofiji traži izvore iz kojih je trebalo da izraste ideologija
nacizma.

Čitava njemačka filozofska kultura, osim marksizma, obuhvaćena je paušalnom presudom

kuđenja kao zbir sredstava koja su pripremala preuzimanje vlasti od strane Hitlera 1933. godine.

Ali za Lukača su svi koji nisu ortodoksni marksisti iracionalisti. Iracionalisti su svi oni koji smatraju
da neki dijelovi ili strane bića nisu dostupni diskurzivnom saznanju: iracionalisti su svi koji slijede
iracionalne okolnosti u ljudskom ponašanju, i oni koji ne vjeruju u istorijske zakone, i oni koji
priznaju subjektivni idealizam.

Iracionalisti su svi oni koji ne vjeruju u „dijalektički um“ koji je Lukač preuzeo od Hegela, naime
um koji je sposoban shvatiti cjelinu istorije i ljudskog svijeta, zajedno s njegovom komunističkom
budućnošću koja daje smisao sadašnjosti. Pa još i drugačije: iracionalisti, dakle, „objektivni“
nacisti, jesu svi oni filozofi koji ne priznaju komunizam u tadašnjoj, tj. staljinističkoj verziji.

Lukačeva filozofija je filozofija slijepe vjere u kojoj se ništa ne obrazlaže nego se autoritativno
konstatuje i odbacuje kao reakcionarno smeće sve ono što ne odgovara jedanut prihvaćenim
Marksovim shemama.

U filozofiji postoji samo materijalizam i idealizam i između njih nema nikavkog „trećeg puta“.

Ili-ili: ili je primaran duh ili je primarna materija; oni koji tvrde da su se uzdigli iznad suprotnosti
materijalizma i idealizma prevaranti su ili, u najboljem slučaju, varaju sami sebe.

16
 7. Cjelina, medijacija i mimesis kao estetičke kategorije
Najvažnija Lukačeva ambicija bilo je stvaranje osnova marksističke estetike. Njegova brojna djela
s tog područja djelomično se mogu ubrojiti u teoriju knjievžnosti, djelomično u književnu kritiku,
djelomičnu u opštu estetiku. Očigledno je, međutim da i onda kada Lukač pokušava da
konstruiše opšte kategorije, primjenjivane su na sva područja umjetnosti, svoje znanje crpi prije
svega iz istorije književnosti.

Neke opšte Lukačeve primjedbe o „prirodi“ umjetnosti nemaju zapravo specifično marksistički
sadržaj. On tvrdi da umjetnost, za razliku od naučnog znanja, uvijek ima antropomorfni karakter,
usmjerena je ka društvenim odnosima; zato je, između ostalog, umjetnost po prirodi stvari
neprijateljska religiji.

Istorijski izvor umjetnosti su magični zahvati, ali cilj umjetnosti jeste izazivanje izvjesnih osjećanja
i stavova. Umjetnost dostavlja primaocu slike stvarnosti odjednom snabdjevene izvjesnim
emocionalnim nabojem, sadrže aktivan stav prema svijetu o kome govore.

Zahvaljujući umjetnosti, ljudi prekoračuju izvan horizonta neposredne prakse i uzdižu se ka

razumijevanju smisla svijeta, samim tim, umjetnost se ne može razmatrati kao zabava ili
distrakcija.

Umjetnost je „odraz“ stvarnosti, umjetničko stvaranje sastoji se u posebnoj formi podražavanja ili
mimesis.

Umjetničko podržavanje pretpostavlja selekciju i određen stepen univerzalizacije.

Lukaču je više puta prigovarano – kao uostalom svima koji se služe pojmom „odraza“ ili mimesis
u odnosu na umjetnost – da, ako je čak otprilike poznato šta bi taj pojam trebalo da označava u
slučaju romana, drame i figurativnog slikarstva, sasvim je nejasno na koji bi način djela muzike,
arhitekture ili ornamenti trebali „odražavati“ stvarnsot.

Ako djela „održavaju“ svijet na taj način što „izražavaju“ emocije, a te emocije zatim moraju imati
neku vezu s društvenim životom, onda se nameće sumnja da umjetnost „odražava“ stvarnost u
tom značenju da jednostavno nastaje pod uticajem ralzičitih veza i pojava, društvenog života; to
je, međutim, tako uopštena formula da je lišena sadržaja i niko je nije dovodio u pitanje.

17
Kod Lukača bi se trebalo pokazati da samo „realističko“ stvaralaštvo zalužuje naziv umjetnost.
Međutim, ostaje potpuno nejasno na koji se način djela muzike, arhitekture mogu ocjenjivati sa
stanovišta „realizma“, ako mimesis označava svaku formu zavisnosti umjetničkih djela od
društvenih pojava, onda je zaista svako umjetničko djelo podražavanje i svako je „realističko“,
zbog čega i pojam mimesis kao i pojam realizma gube smisao.

Međutim, pravi predmet Lukačevog razmatranja bili su roman i drama. Ali termin mimesis u
Lukaču čini se ima dva značenja: opisni i normativni. U opisnom značenju svaki roman ili drama
na izvjestan način odražava svijet, društvene odnose i borbe.

U normativnom pak smislu mimesis jeste osobina djela koja „pravilno“ podražavaju stvarnost,
koja dakle znaju predstavljati probleme svog vremena tako kako oni „doista“ izgledaju.

Svako književno djelo na određne način odražava „cjelinu“ društvenog života.

Tvrdnja da umjetnost treba da odražava „cjelinu“ okrenuta je prije svega protiv naturalističkih
programa: nije dovoljno opisivati stvarnost takvu kakva se ona neposredno nameće našoj
opservaciji i registrovati prosto-naprosto ono što se vidi ili ono što se faktički događa.
Kniževnost koja se takvim načinom pisanja zadovoljava, ne može uhvatiti smisao opisivanih
događaja, jer se baš smisao otkriva samo kroz odnos s cjelinom, a ona je neuhvatljiva običnom
opservacijom, nego zahtijeva pojmovno razumijevanje.

Umjetnost nije samo pod vlašću kategorije cjeline, nego i kategorije „onoga što je pojedinačno“.

Možda je najpravilnije kazati da je Beosnderheit za Lukača proces u toku kojeg pisac prerađuje
individulana iskustva u slike koje imajju univerzalni smisao, tipizira ih ili podiže na rang
medijuma, preko kojih se društvena cjelina pokazuje čitaocu.

Izgleda čak da je to zdravorazumsko zapažanje pod uslovom da se njegova važnost ne proširuje

na sve vrste umetnosti i da se od njega ne pravi normativno pravilo, tj. proizvoljna presuda da
umjetnsot (ili književnost) koja ne sadrži te težnje za „tipizacijom“ nije umjetnost u „dobrom“
smislu riječi. Ipak Lukačeva teorija sadrži oba ova dodatka. Pored toga, ono što je u njoj
specifično marksističko jeste program povezivanje svega s „cjelinom“ shvaćenom kao društveni
sistem kvalifikovan pomoću marksističkih kategorija, tj. kapitalizma ili socijalizma.

Riječ je ne samo o tome da društvena cjelina treba da kroz umjetnost prosijava nego i o tome da
zahvaljujući umjetnosti i sam čovjek teži osvajanju „cjeline“ kao svog modusa postojanja, da želi

18
postati cjelina, to znači potpun čovjek, koji nije osakaćen nikakvim jednostranim zanimanjem,
cjelovita i harmonična ličnost. Umjetnost koja stimuliše razvitak te želje kod ljudi ili da postaju
svjesni toga – jeste istinski humanistička umjetnost, ali to može biti samo onda kada nastoji da
ide ispred svog vremena. Drugim riječima: zadatak umjetnosti nije samo opisivanje stvarnosti
nego i njeno predviđanje.

8. Realizam, socrealizam, avangarda

U stvarnosti Lukač razlikuje dvije forme realizma: kritički i socijaslitički. Realisti su za njega
praktično svi veliki pisci prošlosti.

Po Lukaševom mišljenju, kod tih pisaca nastaje protivrječnsot između njihovog političkog
stanovišta i književnog djela.

Kritički realizam u Lukača reprezentuju oni pisci koji doduše nijesu umjeli da se uzdignu do
komunističkog pogleda na svijet, ali i pored toga nastoje da vjerno odraze konflikte epohe ne
zadovoljavajući se neposrednim opisom pojedinačnih događaja; u njihovim djelima, kroz
individualne ljudske dubine, uvijek govori velika istorija. Ne bježe iz svijeta u izolovanu psihu
pojedinca i ne podižu pojedinačna psihička stanja na rang izvanvremenske, vječne i neprevladive
ljudske uslovnosti.

Suprotnost realizmu jeste čitava modernistička avangarda: naturalizam, ekspresionizam,

nadrealizam, itd. To je dekadentna umjetnost u kojoj kao primeri mogu poslužiti Kafka, Džojs,
Muzila, Monterlan, kasnije Beket.

Osnovna mana koja će cijelu modernističku književnost osuditi na poraz jeste nesposobnost da
shvati Totalitat i čin medijacije.

I tako je avangardna umjetnost lišena istorijske perspektive i trajne veze čovjeka u situacijama
koje su zaista istorijski i društveno određene; stvara od tih situacija transcedentalne kvalitete.

Ali viši stupanj razvoja književnosti jeste socijalistički realizam. Da bi se iznutra opisale one snage
koje rade za stvar socijalizma.

Ali socrealisti opisuju te pojave iznutra, poistovjećujući se sa snagama napretka. Istorijska cjelina
je očigledna u svakom fragmentu djela.

19
Što se tiče socrealstičke književnosti, Lukač je uvijek navodio, kao njene primjere ili čuvena djela
ili barem dobra.

Takvo shvatanje umjetnosti jeste trockističko. Ali istinski revolucionarni pisci odbacuju
razlikovanje umjetnosti i tendencije. Njihova djela su partijna, a to isto tako znači da ona
prikazuju pravilno, marksističko shvatanje stvarnosti koja teži ka socijalizmu te harmonično
integrišu individualnost opisa s istorijskom perpsektivom.

Priznao je da je staljinizam patio od nedostatka „medijacije“ i na području kulturne politike:

staljinistička književnost postala je shematična i apstraktna. Oslobođenost umjetnosti i ona je
bila podređivana direktno zadacima agitacije.

Međutim, i pored te kritike, Lukač se nikad nije odrekao uvjerenja da je socrealizam

„principijelno“ i „istorijski“ viši stadijum razvoja umjetnosti nego svi prethodni i nikakve kriterije
koji su za novi period trebali odlikovati nije revidirao.

Solženjicinova slabost jeste u tome što kritikuje staljinizam s plebejskog, a ne s komunističkog

stanovišta.

9. Otkriće marksističke mitologije

Lukač nije samo skrenuo pažnju na duboku vezu Marksa s Hegelovom dijalektikom shvaćenom
kao igra subjekta i objekta koji teže identifičnosti. On je bio prvi koji je ispravno pokazao da je
spor između neokantovaca i evolucionista u krugu marksista bio spor koji se vodio s obje strane
Marksu tuđeg stanovišta; da se kod Marksa istinski radilo o dijalektici u kojoj se shvatanje svijeta
i njegovo mijenjanje pojavljuju kao isti proces, naspram čega dileme sloboda-nužnost, činjenice-
vrijednosti, volja-predviđanje gube smisao.

Teoretičari II internacionale su pretpostavljali „objektivni“ istorijski proces kojim upravljaju

zakoni. Lukač je pokazao da se za Marksa „objektivni“ proces podudara s razvojem svijesti tog
procesa, slobodno djelovanje i kretanje istorijske nužnosti postaju jedna ista pojava.

Uspjelo im je, uprkos namjerama da otkrije mitološki, profetski i utopijski smisao marksizma, koji
je izmicao pažnji scijentistički orijentisanih sljedbenika.

20
Istinski razumjeti mit – ne znači samo razumjeti njegov stvarni sadržaj nego takođe prisvojiti
vrijednosti koje propovijeda. U tom smislu istina je da sljedbenik drugačije shvata mit nego
spoljašnji posmatrač.

Marksizam se može znati samo u činu praktičnog učestvovanja u revolucionarnom pokretu;

marksizam nije teorija koja prosto-naprosto nešto govori o svijetu i kao takvu može je svako
prihvatiti, nezavisno od toga da li on usvaja ili ne usvaja vrijednosti marksističkog političkog
pokreta; marksizam je shvatanje svijeta koji nastaje samo u tom pokretu, samo u političkom
angažovanju.

Socijalizam jednostavno nije poželjan ili prosto-naprosto nešto nužno ili i jedno i drugo. On je
„jedinstvo“ obojega, a to znači: jeste stanje stvari koje realizuje suštinu čovječnosti, ali suštinu
koju nisu proizvoljno projektovali moralisti, nego je već gotova. Socijalistička budućnost svijeta
nije nešto što hoćemo na osnovu sklonosti niti je nešto što predviđamo na osnovu racionalne
analize istorijskih tendencija.

Socijalizam je smisao istorije i kao takav već postoji u tekućoj istoriji. Budućnost koja čini modus
bića sadašnjosti, a ne neko očekivano ili željeno stanje stvari – eto tipične utopističke ontologije.
Nesumnjiva je Lukačeva zasluga što je pokazao tu ontologiju – hegelovsko-platonskog porijekla
– kao fundamentalnu crtu marksizma.

Zahvaljujući samom pojmu cjeline, kako je Lukač shvata, marksizam je unaprijed zaštićen od
svake racionalne i empirijske kritike. Jer cjelina ne može nastati iz gomile činjenica i empirijskih
dokaza, a ako joj činjenice budu protivrječile, onda tim gore za činjenice.

Metoda i znanje o cjelini uzajamno se pretpostavljaju, to jest obično čine vrzino kolo. Jedini
način da se izađe izvan tog kola jeste konstantacija da je proletarijat, zahvaljujući svojoj
privilegovanoj istorijskoj situaciji, posjednik cijele istine.

Cjelina se uopšte ne otkriva u čistom naučnom istraživanju, nego samo iz perspektive aktivnog
sudjelovanja u revolucionarnom pokretu. Ali tada imamo posla s genetičkim kriterijem istine:
marksizam je istina, pošto „izražava“ svijest proletarijata (a ne obratno). Međutim, tu nije ništa
drugo do kriterijum autoriteta: istina treba da se prihvati kao takva ne zato što se može
poduprijeti argumentima, koji se u nauci uopšte upotrebljavaju, nego zato što dolazi od istorijski
privilegovane klase, a da je ta klasa istorijski privilegovana poznato je otuda što to baš širi teorija
čiji je vlasnik ta klasa. Čitava mitologija proletarijata kao nepogrešive klase kod Lukača se,
međutim, svodi na čisto partijski dogmatizam.

21
 10. Lukač kao staljiinst i kao kritičar staljinizma
Staljin je dakle bio tragični subjektivist. Iz drugih Lukačevih primjedbi doznajemo, tako što je
spominjano, da je staljinistička epoha u komunizmu patila od nedostatka medijacije u kulturnoj
politici. Bilo je pogrešno ubacivati u jednu vreću sve nekomunističke sile („socijalfašizam“).
Pogrešna je bila tvrdnja da za kritički realizam u književnosti više nema mjesta. Pogrešno je bilo
ukidanje diskusija u Partiji i proganjanje opozicionera policijskim represijama.

Naročito pogibljeljan rezultat staljinizma bio je pad marksističke teorije.

Što se tiče uzroka staljinizma, Lukač se zadovoljava uopštenim primjedbama o zaostalosti Rusije
i opustošenjima počinjenim u ratnim godinama, revoluciji i građanskom ratu.

Lukač nikad nije dovodio u pitanje one temelje lenjinizma na kojima je čitava zgrada staljinizma
bila podignuta. Nikad nije doveo u pitanje principe jednopartijske diktature, koja likvidira
buržoasku podjelu vlasti na izvršnu, zakonodavnu i sudsku.

Akceptirao je princip despotizma, premda je kasnije kritikovao neke njegove izrazite simptome.

Drugačije rečeno: untarpartijska demokratija zaista se ne razlikuje od višeparijskog sistema i

mora dovesti, pod tim ili drugim imenom, do preporoda onih političkih organizama koje je baš
partija uništila. Zato pozivanja na unutarpartijsku demokratiju pri očuvanju despotske vlasti
partijske birokratije na planu države mogu biti samo pobožna želja.

Isto se odnosi na despotizam u kulturi.

Ako je ustanovljen princip da samo marksisti imaju pravo da održavaju nastavu, onda se samim
tim pretpostavlja da mora postojati instancija koja odlučuje ko jeste a ko nije marksist; a takva
instancija može biti samo vladajuća partija, što znači partijska birokratija. Oni koje partija
okvalifikuje kao nemarksistie, ec – definitione su nemarksisti. Princip monopola marksizma
označava dakle tačno baš onaj sistem kakvog je ustanovio staljinizam i s tog stanovišta nije
jasno u čemu je zapravo taj sistem griješio u svojoj politici na području kulture.

Lukač je u Istočnoj Evropi pripadao najopreznijim i najnesmjelijim kritičarima staljinizma, koji u

njegovim suštinskim načelima nikad nije dovodio u pitanje, osim samo u nekim pojavama. Stvar

22
je, međutim, u tome što takve pojave kao što su masovni terori i sistematsko ubijanje političkih
proitivnika nisu nužan uslov komunističkog totalitarizma.

Lukač je izjavio da iako je u raznim tačkama smatrao da je Staljinovo mišljenje pogrešno, ipak
nije stao na stranu opozicije ne samo zbog toga što je to fizički bilo nemoguće nego i zbog toga
što se svaka opozicija lako mogla pretvoriti u podršku fašizmu.

Iz njega proizlazi da je bila pravilna stvar bezrezervno podržavati i Staljina i staljinizam, čak i ako
je neko gajio untrašnji i za druge skriveni otpor protiv aktuelne politke Partije. Staljinizmu,
međutim, nije potrebna nikakva druga lojalnost, nego upravo ta koja se izražava u praktičnoj
poslušnosti. Princip takve poslušnosti Lukač je teorijski obrazložio. Zaista, kako je svijet
pocijepan borbom između kapitalizma i socijalizma i ako je socijalizam na osnovu istoriozofske
doktrine principijelno viši poredak, bez obzira na to kakve bi se empirijske činjenice u prilog toj
prednosti mogle navesti, onda je jasno da je svaka unutrašnja pozicija protiv socijalizma, kakav
god da je on u datom trenutku, naklonjena njegovim protivnicima.

Mišljenje u „cjelinama“ i „sistemima“ u Lukača ne označava ništa drugo do generalno

obrazloženje ovog tipično komunističkog prezira za činjenice.

To što je Lukač u staljinskoj eposi višestruko slavio sovjetski sistem kao ovaploćenje najviše
slobode, to što je uvjeravao da je poslije uništenja eksploatatora rad postao identičan s
prijatnošću, to što je govorio da je na mjesto „prividne i površne slobode“ socijalizam donio
autentičnu i neformalnu slobodu i da tek u novom poretku pisac ima istinski kontakt s narodom
– u svemu tome nema ničeg čudnog.

Nema, međutim, ničeg u kasnijim Lukačevim djelima na osnovu čega bi se moglo pretpostaviti
da su se njegove ocjene o tim pitanjima promijenile.

Takođe Lukačeva estetička doktrina jeste savršeno teorijsko obrazloženje staljinističke politike u
oblasti kulture. Lukač je zapravo iskovao pojmovne instrumente koji obrazlažu kulturni
despotizam. Ako je socijalstički realizam „principijelno“, na osnovu opšteistorijskih kriterija, viša
forma umjetnosti i ako ono što ga odlikuje jste činjenica da autor povezuje pojedinosti sa
„cjelinom“, a to znači, s borbom za socijalizam i identifikuje se sa snagama koje tu borbu vode,
onda je prirodna stvar da socijalistička država mora unaprijeđivati i nagrađivati umjetnost koja
izražava interese te države.

23
Lukač je takođe bio jedan od onih koji su popularisali žalostan običaj da se upotrebaljava pridjev
„dijalektički“ u onim slučajevima u kojima je riječ bilo o izvjesnim zdravorazumskim zapažanjima.

Lukač je u komunističkoj partiji našao ono do čega je mnogim intelektualcima bilo stalo:
apsolutnu sigurnost otpornu na sve činjenice; mjesto totalnog angažovanja, koje zamjenjuje
kritiku i gasi nemir.

Od časa kada se poistovjetio s komunizmom i marksizmom, Lukač je već znao da su svi problem
filzofoije i društvenih nauka principijelno riješeni i da je riječ samo o tome da se izvuče i pokaže
neiskrivljeni sadržaj Marksovih i Lenjinovih ideja, da se pravilno shvati zatečeni kanon.

24