Mühazirə-1

MATRIS ANLAYIŞI. MATRISLƏR ÜZƏRINDƏ ƏMƏLLƏR VƏ

MATRISIN TRANSPONIRƏ EDILMƏSI.
Tutaq ki, m və n natural ədədlərdir. m  n sayda ədədlər çoxluğundan düzbucaqlı
şəklində düzəldilmiş cədvələ matris deyilir və
a11 a12 ... a1n
a21 a22 ... a2 n  a11 a12 ... a1n 

yaxud
 
 a 21 a 22 ... a2n 
 ... ... ... ... 

... ... ... ...

 
 a m1 am2 ... a mn 

am1 am 2 ... amn

 a11 a12 ... a1n 

 
 a21 a22 ... a2 n   i  1, 2, ..., m 
və yaxud da  , aij 
 j  1, 2,..., n  şəklində işarə edilir.
... ... ... ...   
 
a am 2 ... amn 
 m1 

Cədvəli təşkil edən aij (i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., n) ədədlərinə matrisin elementləri

deyilir. Cədvəldə üfiqi vəziyyətdə düzülmüş elementlər matrisin m sayda sətrini, şaquli
vəziyyətdə düzülmüş elementlər isə n sayda sütununu əmələ gətirir. Matrisin aij elementi
dedikdə, ixtiyari i nömrəli sətri ilə ixtiyari j nömrəli sütunun kəsişdiyi yerdə duran element
başa düşülür. Qısa olmaq üçün matrisləri bəzən böyük A, B, C , X , Y , ... hərfləri ilə də işarə
edirlər.
Bu kitabda biz matris üçün qəbul edilmiş işarələrin birindən, məsələn:

 a11 a12 ... a1n 

 
a a22 ... a2 n 
A   21
... ... ... ... 
 
a am 2 ... amn 
 m1

yaxud buna uyğun olaraq daha qısa A  (aij ) (i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., n) işarəsindən
istifadə etməyi şərtləşək. Sətrlərinin sayı m , sütunlarının sayı n olan matrisə (m  n)
ölçülü düzbucaqlı matris, xüsusi halda m  n olduqda isə n -tərtibli kvadrat matris deyilir.
Məsələn:
 2 3
 
 a11 a12 a13 a14   1 0
   2 0 3 1 6 1
 a21 a22 a23 a24  ,  4 2,  
a
   3 5 2 1 3 7 
 31 a32 a33 a34    1 0
 3 2 


matrisləri uyğun olaraq (3  4) , (5  2) və ( 2  6) ölçülü düzbucaqlı matrislər,

1
 1 2 0 1 
  1 1 3
a b 3 4 1  1  
 , , 4 1 2
c d  0 2 5 1  5

1
  3 4 
 2 0 4 

matrisləri isə uyğun olaraq iki, dörd və üçtərtibli kvadrat matrislərdir. Bir elementdən ibarət olan
matrisə birtərtibli matris deyilir. Birtərtibli matrisi, onu təşkil edən yeganə ədədlə eyniləşdirirlər:
(a11 )  a11 . Ancaq bir sətri olan matrisə sətir-matris, ancaq bir sütunu olan matrisə sütun-
matris deyilir.
Məsələn: A  (3 7 4 6) , B  (1 0 3) matrisləri sətir-matrislər,
a
 2   
  b
C   1  , D    matrisləri isə sütun matrislərdir.
  1 c
   
d 
 
n -tərtibli kvadrat
 a11 a12 ... a1n 
 
 a 21 a 22 ... a 2 n 
A
... ... ... ... 
 
 a n1 an2 ... a n n 


matrisinin sol yuxarı küncündə olan a11 elementi ilə sağ aşağı küncündə olan a n n elemntini
birləşdirən düz xətt parçası üzərində yerləşən a11 , a 22 , ..., a n n elementrəri çoxluğu həmin
matrisin baş diaqonal elemetnləri adlanır. Sağ yuxarı künclə sol aşağı künc boyu düzülən
a1n , a2 ( n 1) , ..., an1 elementləri isə yan dioqanal elementləri adlanır. Ancaq baş diaqonal
elementləri sıfırdan fərqli olan kvadrat matrisə diaqonal matris deyilir. Bütün elementləri
vahidə bərabər diaqonal matrisə vahid matris deyilir və I n ilə işarə olunur.

1 0
İkitərtibli vahid matris J 2   0 1  ,
 

1 0 0
 
üçtərtibli vahid matris J3   0 1 0 və s. olar.
0 0 1 


Kvadrat matrisin diaqonal elementlərinin bir tərəfində ya yuxarıda və yaxud aşağıda

duran bütün elementləri sıfır olan matris ücbucaq matris adlanır:

 a11 0 ... 0   a11 a12 ... a1n 

   
 a21 a22 ... 0   0 a22 ... a2 n 
 ... və ya .
... ... ...   ... ... ... ... 
   
 an1 an 2 ... an n   0 0 ... ann 
 

İxtiyari (m  n) ölçülü matrisin bütün elementləri ancaq sıfırdan ibarət olarsa buna sıfır
matris deyilir.

2
 0 0 ... 0
 
0 0 ... 0
 ... .
... ... ... 
 
0 0 ... 0
 

Verilmiş A matrisinin bütün sətir və sütunlarının yerinin dəyişilməsinə (nömrəsini

saxlamaqla) həmin matrisin transponirə edilməsi deyilir və AT -ilə işarə olunur.

A  ( aij ) , AT  ( a j i ) , (i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., n) .

Məsələn,

 3  4
 3 2  2 T  
A   , A   2 3 
 4 3 0   2
 0 

 3 
 
B   0  , BT   3 0  1
  1
 

Eyni ölçülü və bütün uyğun elementləri bərabər olan matrislərə bərabər matrislər deyilir.
Matrislərin cəmindən (fərqindən), ədədə və başqa matrisə hasilindən danışmaq olar. Ədədi
matrisə vurmaq üçün ədədi onun bütün elementlərinə vurmaq lazımdır.  -istənilən ədəd
olduqda
  A  (aij ) ; (i  1, 2, ...m ; j  1, 2, ..., n)

kimi yazmaq olar. Məsələn:

3 2  3 2  9 6 
A    , 3 A  3  .
4  1 4  1 12  3 

Eyni (m  n) ölçülü iki matrisi toplamaq üçün bu matrislərin uyğun elementlərini

toplamaq lazımdır. A  (aij ) və B  (bij ) (i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., n) matrislərinin
cəmi hədləri cij  aij  bij olan həmin ölçülü C  (cij ) (i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., n)
matrisinə deyilir və C  A  B ilə işarə olunur. Məsələn,

a a12 a13  b b12 b13 

A   11  , B   11 
 a21 a22 a23   b21 b22 b23 

a a a13   b11 b12 b13 

A  B   11 12  
 a21 a22 a23   b21 b22 b23 
A və
B a b a12  b12 a13  b13 
  11 11 
 a21  b21 a22  b22 a23  b23 
matrisinin fərqi elə C matrisinə deyilir ki, A  B  C bərabərliyi mümkün olsun.
Buradan alınır ki, iki matrisin fərqini tapmaq üçün onların uyğun elementlərini çıxmaq
lazımdır.

İndi iki matrisin hasilini təyin edək. (m  n) ölçülü A  (aij )

(i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., n) matrisinin (n  p ) ölçülü B  (bij )

3
 n
(i  1, 2, ..., n ; j  1, 2, ..., p ) matrisinə hasili hədləri Cij   aik bkj
k 1
(i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., p ) kimi təyin olunan (m  p) ölçülü C  (cij )
(i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., p ) matrisinə deyilir və C  A  B ilə işarə olunur. Qeyd edək ki,
istənilən ölçülü iki matrisi vurmaq olmaz. A matrisini o zaman B matrisinə vurmaq olar ki,
A -nın sütunlarının sayı B -nin sətirlərinin sayına bərabər olsun. Xüsusi halda,

a a12  b b12 b13 

A   11  , B   11  olarsa,
 a21 a22   b21 b22 b23 

a a12   b11 b12 b13 

A  B   11  
 a21 a22   b21 b22 b23 

 a b  a12b21 a11b12  a12b22 a11b13  a12b23 

  11 11 .
 a21b11  a22b21 a21b12  a22b22 a21b13  a22b23 

Məsələn, A matrisi (m  n) ölçülü, B matrisi isə (n  p ) ölçülü olduqda A  B

matrisi (m  p ) ölçülü matris olar.

3 2 
  2 3 
Misal 1. A  4  1 , B   
 1
olarsa, A  B hasilini tapın.
0 2  1


Həlli:

3 2   3  2  2 1 3  3  2  ( 1) 
  2 3   
A B  4  1    4  2  ( 1)  1 4  3  (1)(1)  
1  1 
0
 2   0  2  2 1 0  3  2  ( 1) 

6  2 9  2  8 7 
   
  8 1 12  1   7 13 
0  2 0  2   2  2 


Xüsusi halda, hər bir kvadrat A matrisini özünü özünə vurmaq olar. Bu halda həmin
matrisin kvadratı, kubu və s. alınır.
A  A  A2 , A  A  A  A2  A  A3 ,...

Matrislərin vurulması üçün ümimiyyətlə yerdəyişmə qanunu doğru deyil.

4
 Mühazirə-2

İKİ VƏ ÜÇTƏRTİBLİ DETERMİNANTLARIN HESABLANMASI.

DETERMİNANTIN ƏSAS XASSƏLƏRİ.

a a12 
İkitərtibli A   11  matrisinin elementlərindən düzəldilmiş a11a22  a12 a21 fərqinə
 a21 a22 
ikitərtibli determinant və ya verilmiş matrisin determinantı deyilir və
D A ,  ( A) , det A , A kimi simvollardan biri ilə işarə edilir. Tərifə əsasən yaza bilərik.

a11 a12
DA   a11a22  a12 a21 (1)
a21 a22

a11 , a22 elementlərinə determinantın baş diaqonal, a12 , a21 elementlərinə isə yan diaqonal
elementləri deyilir. İki tərtibli A matrisinin determinantını hesablamaq üçün baş diaqonal
elementlərinin hasilindən yan diaqonal elementlərinin hasilini çıxmaq lazımdır.
3 5
Məsələn,  6  10  16 .
2 2

 a11 a12 a13 

 
Üçtərtibli A   a21 a22 a23  matrisinin elementlərindən düzəldilmiş
a a32 a33 
 31
a11a22 a33  a12 a23 a31  a21a32 a13  a13a22 a31  a12 a21a33  a11a23 a32 ifadəsinə üçtərtibli
determinant deyilir və

a11 a12 a13

D A  a21 a22 a23
a31 a32 a33

kimi işarə olunur. Tərifə əsasən

a11 a12 a13

D A  a 21 a 22 a 23  a11 a 22 a33  a12 a 23 a31  a 21a32 a13 
(2)
a31 a32 a33
 a13 a 22 a31  a12 a 21a33  a11 a 23 a32

yaza bilərik.
Bu bərabərliyin sağ tərəfindəki ifadəyə determinantın açılışı (və ya qiyməti) deyilir.
Üçtərtibli determinantın hesablanma qaydasını aşağıdakı iki sxemdən almaq olar:

5
 a11 a12 a13
a 21 a 22 a23
+ a31 a32 a33

-
Bu qayda üçtərtibli determinantları hesablamaq üçün üçbucaq qaydası adlanır.
Məsələn,
2 1 0
3 1 4  4  0  4  0  16  6  22 .
1 2 2

İndi n tərtibli

 a11 a12 ... a1n 

 
a a22 ... a2 n 
A   21 (3)
... ... ... ... 
 
a an 2 ... ann 
 n1

matrisinin determinantına baxaq.

Sarrius qaydası

Üçtərtibli determinantın birinci və ikinci sətrini özünə paralel olaraq üçüncü sətirdən aşağıda
(sxem 3), yaxud birinci ilə ikinci sütunu özünə paralel olaraq sağa – üçüncü sütundan sonraya
köçürməklə (sxem 4), alınan üç “sol tam diaqonal” elementlərinin hasilini (
a11a22 a33 ; a12 a23a31; a13a21a32 ) müsbət işarə ilə, alınmış üç “sağ tam diaqonal” elementləri-
nin hasilini (a13 a 22 a31 ; a12 a21a33 ; a11 a 23 a 32 ) isə mənfi işarə ilə götürməklə, alınan hasil-
ləri cəmləyirik və nəticədə yenə də birinci qayda ilə alınan ifadəni alırıq:

det A  a11 a 22 a33  a12 a 23 a 31  a13 a 21 a 32 

 a13 a 22 a31  a12 a 21 a33  a11 a 23 a32 .

Üçtərtibli determinantın bu üsulla hesablanmasına Sarrius üsulu deyilir. Bu üsulun sxemi

aşağıdakı kimidir:

a11 a12 a13

a 21 a 22 a 23
a 31 a 32 a 33
a11 a12 a13
a 21 a 22 a 23

- +
Sxem 1. Determinantın hesablanması üçün Sarrius üsulunun sxemi (1-ci və 2-ci sətirlərin
paralel köçürülməsi ilə)

6
 a11 a12 a13 a11 a12

a 21 a 22 a 23 a 21 a 22

a31 a32 a33 a31 a 32

__ __ __ + +
+
Sxem 1. Determinantın hesablanması üçün Sarrius üsulunun sxemi (1-ci və 2-ci sütunların
paralel köçürülməsi ilə)

Determinantın aşağıdakı xassələri vardır:

Xassə 1. Determinantın uyğun sətirləri ilə sütunlarının yerini dəyişdikdə onun qiyməti
dəyişməz.
Xassə 2. Determinantın iki sətrinin və ya iki sütunun bir-biri ilə yerini dəyişdikdə, onun
ancaq işarəsi dəyişər.
Xassə 3. İki sətri və ya iki sütunu eyni olan determinant sıfra bərabərdir.
Xassə 4. Determinantın hər hansı bir sətrinin və ya sütunun bütün elementlərinin ortaq
vuruğunu determinant işərəsi xaricinə cıxarmaq olar.
Xassə 5. Determinantın mütənasib olan sətirləri və ya sütunları varsa, bu determinantın
qiyməti sıfra bərabərdir.
Xassə 6. Determinantın hər hansı bir sətir və ya sütununun bütun elementləri sıfra
bərabərdirsə, bu determinantın qiyməti sıfra bərabərdir.
Xassə 7. Determinantın hər hansı bir sətrinin bütün elementləri iki ədədin cəmi kimi
verildikdə, həmin determinant iki determinantın cəminə bərabər olar, bu
determinantların birində həmin sətir elementləri olaraq birinci toplananlar, o
birində isə həmin sətir elementləri olaraq ikinci toplananlar götürülür.
Xassə 8. Determinantın hər hansı sətrinin və ya sütunun bütun elementlərini bir ədədə
vurub, digər bir sətir və ya sütun üzərinə əlavə etsək, determinantın qiyməti
dəyişməz.

7
 Mühazirə-3

MİNOR VƏ CƏBRİ TAMAMLAYICI. DETERMİNANTIN SƏTİR (VƏ YA

SÜTUN) ÜZRƏ AYRILIŞI.

Determinantın xassələrindən istifadə etməklə n tərtibli determinantların hesablanması mə-

sələsini asanlaşdırmaq olar. n tərtibli determinantları kiçik tərtibli determinantlara gətirməklə
hesablamaq mümkündür. Bunun üçün minor və cəbri tamamlayıcı anlayışlarını vermək zəruridir.

Tutaq ki, (m  n) ölçülü matris verilmişdir. Bu matrisin ixtiyari s sətri və s sütununu se-
çək, belə ki, hər bir sətir və sütun ancaq bir dəfə seçilə bilər. (1  s  min(m, n), burada
min(m, n)  m və n ədədlərinin ən kiçiyidir).

Tərif1. ( m  n) ölçülü matrisdə s sayda (1  s  min(m, n)) sətir və s sayda sütunun

kəsişməsindəki elementlərin əmələ gətirdiyi s tərtibli matrisin determinantına, verilmiş matri-
sin s  tərtibli minoru deyilir.

Məsələn, aşağıdakı A  (aij ), i  1, m , j  1, n matrisinin ikitərtibli minorlarından birini ya-

zaq:

 a11 a12 a13  a1n 

 
 a 21 a 22 a 23  a2n 
A   a31 a32 a33  a3n 
 
     
a am2 a m3  a mn 
 m1

Bu matrisin iki sətrini və iki sütununu seçib qeyd edirik ( s  2); məsələn, 1-ci, 2-ci sətrləri-
ni və 2-ci və 3-cü sütunları seçib onların üzərindən xətt çəkirik. Bu iki sətr və sütunun kəsişdiyi
yerdə duran elementlər

a12 a13
M1 
a22 a23

kimi ikitərtibli determinant əmələ gətirir. Bu verilmiş ( m  n) ölçülü A matrisinin ikitərtibli

minorlarından biridir.
i1 ,i2 ,...,is
Minoru çox zaman M i1 , i 2 ,..., i s
j1 , j 2 ,..., j s və ya M j1 , j 2 ,..., j s kimi işarə edirlər.
Burada i1 , i2 ,..., is seçilmiş sətir, j1 , j2 ,..., js isə sütun nömrələridir. Məsələn, yuxarıdakı
M 1, 2
M 1 minoru, 2,3 kimi yazılır.

Kvadrat matrislər üçün minor anlayışından başqa tamamlayıcı minor anlayışı verilir. De-
terminant yalnız kvadrat matrislərə aid olduğundan onlar üçün minor və tamamlayıcı minor anla-
yışından istifadə edəcəyik.

8
 Tərif 2. n  tərtibli D determinantında s sayda (1  s  n  1) sətir və s sayda sü-
tunun kəsişməsindəki elementlərin əmələ gətirdiyi s  tərtibli matrisin determinantına, D de-
terminantının s -tərtibli minoru deyilir.

a11 a12 a13 a14

a21 a22 a23 a24
D
a31 a32 a33 a34
a41 a42 a43 a44

Bu determinantın 2-ci və 3-cü sətrini, 2-ci və 4-cü sütunları seçib onların üzərindən xətt çə-
kirik. Bu iki sətir və iki sütunun kəsişməsindəki elementlərinin əmələ gətirdiyi

a22 a24
M 2,3 
2, 4 a32 a34

determinantı verilmiş 4  tərtibli determinantın iki tərtibli minorlarından biridir.

Əgər n  tərtibli determinantın təkcə bir sətrini və bir sütununu ( s  1 halı) qeyd edib, üs-
tündən xətt çəksək, kəsişmədə bir element olar. Deməli, D determinantının hər bir elementi
onun birtərtibli minorudur.

Tərif 3. n  tərtibli determinantın ixtiyari s (1  s  min(m, n)) sayda sətrini və s

sayda sütununu qeyd edib, bunların kəsişməsində duran elementlərdən s  tərtibli M minoru
düzəltdikdə yerdə qalan elementlərdən n  k sətir və n  k sütunun kəsişməsində duran n  k
tərtibli minora M  in tamamlayıcı minoru deyilir. M minorunun tamamlayıcısını M ilə işa-
rə edəcəyik.

Məsələn,

a11 a12 a13 a14 a15

a21 a22 a23 a24 a25
D  a31 a32 a33 a34 a35
a41 a42 a43 a44 a45
a51 a52 a53 a54 a55

2-ci və 3-cü sətirləri, 3-cü və 5-ci sütunlarını seçsək, onda minor

a23 a25
M 2,3 
3, 5 a33 a35

kimi, tamamlayıcı minoru isə

a11 a12 a14

M 2,3  a41 a42 a44
3, 5
a51 a52 a54

kimidir.

9
 Əgər determinantda tamamlayıcı M minorunun olduğu sətirlərin və sütunların üstündən
xətt çəksək, görərik ki, üstündən xətt çəkilməyən sətir və sütunların kəsişməsində duran element-
lər M minorunu əmələ gətirir. Yəni M və M qarşılıqlı tamamlayıcı minorlardır.

Xüsusi halda, determinantın hər hansı bir i  ci sətrini və j  cu sütununu seçib üstündən
xətt çəksək, kəsişmədə aij elementi (birtərtibli minoru) alınır. Üstündən xətt çəkilməyən sətr və
sütunların pozulmayan elementləri isə ( n  1) tərtibli tamamlayıcı minor əmələ gətirir. Əgər
söhbət bir elementin, məsələn aij  un tamamlayıcısı olan ( n  1) tərtibli M ij minorundan ge-
dirsə, bəzən M ij -i sadəcə olaraq determinantın aij elementinin minoru adlandırırlar (“tamamla-
yıcı” sözünü demirlər) və M ij kimi yazırlar.

Tutaq ki, s  tərtibli M minoru i1 , i2 ,..., i s nömrəli sətirlərdən və j1 , j2 ,..., j s nömrəli

M
sütunlardan alınmışdır. Bu minorun tamamlayıcısı i1 , i 2 ,..., i s
j1 , j 2 ,..., j s olsun.
i1  i2  ...  is  j1  ...  js  S M işarə edək.

(1) S M i1 , i 2 M
Tərif 4. ,..., i s
j1 , j 2 ,..., j s
ifadəsinə i1 ,i2 ,...,is
j1 , j 2 ,..., j s minoru-
Ai1
nun cəbri tamamlayıcısı deyilir və , i 2 ,..., i s
j1 , j 2 ,..., j s
ilə işarə olunur.

i j
Xüsusi halda aij elementinin cəbri tamamlayıcısı Aij  (1) M ij olar.

Yüksək tərtibli determinantların hesablanması qaydaları

Determinantları hesablamaq üçün aşağıdakı Laplas teoremindən istifadə olunur.

Laplas teoremi: n  tərtibli D determinantının ixtiyari k sayda (1  k  n  1) sətri-

ni(sütununu) seçib, bunlardan mümkün olan bütün müxtəlif k  tərtibli minorlar düzəltsək, onda
D determinantının qiyməti bu minorların öz cəbri tamamlayıcıları hasilləri cəminə bərabərdir.

n  tərtibli D determinantında hər hansı i1 ,i 2 ,..., ik nömrəli sətrləri qeyd edib, həmin
sətrlərdən bütün mümkün ola bilən müxtəlif k  tərtibli M 1 ,..., M s minorlarını düzəldirik.
Bunun üçün bu seçilmiş k sətri dəyişməməklə, bunların hər dəfə müxtəlif k sütunlar ilə müm-
kün ola bilən bütün müxtəlif kəsişmələrini götürürük. Bu minorların uyğun cəbri tamamlayıcıları
A1 , A2 ,..., As götürsək. Onda n  tərtibli D determinantının qiyməti

D  M 1 A1  M 2 A2  ...  M s As

n!
ifadəsinə bərabərdir. Burada s  Cn 
k
.
k!(n  k )!

Determinantın qiymətini hesablamaq üçün Laplas teoremini tətbiq edək:

Misal 1.

10
 3 2 0 1
1 0 5 3
D 
3 1 2 5
1 1 1 1

Həlli. Determinantda birinci iki sətri götürək və bu sətr elementlərdən bütün mümkün olan
iki tərtibli minorları tərtib edək:

3 2 3 0 3 1
M1  , M2  , M3  ,
1 0 1 5 1 3

2 0 2 1 0 1
M4  , M5  , M6  .
0 5 0 3 5 3

Bu minorların uyğun cəbri tamamlayıcılarını yazaq:

2 5 1 5
A1  ( 1) (1 2 )  (1 2 ) ; A2  ( 1) (1 2 )  (1 3 ) ;
1 1 1 1

1 2 3 5
A3  ( 1) (1 2 )  (1 4 ) ; A4  ( 1) (1 2 )  ( 2  3 ) ;
1 1 1 1

3 2 3 1
A5  ( 1) (1 2 )  ( 2  4 ) ; A6  ( 1) (1 2 )  ( 3 4 ) .
1 1 1 1

Beləliklə, Laplas teoreminə əsasən

D  M 1 A1  M 2 A2   M 3 A3  M 4 A4  M 5 A5  M 6 A6 .
3 2 2 5 3 0 1 5 3 1 1 2
D       
1 0 1 1 1 5 1 1 1 3 1 1

2 0 3 5 2 1 3 2 0 1 3 1
      
0 5 1 1 0 3 1 1 5 3 1 1

 2  ( 7)  15  6  10  1  10  (8)  6  1  ( 5)  ( 2)  170.

11
 Mühazirə-4

İKİ MATRİSİN HASİLİNİN DETERMİNANTI.

TƏRS MATRİS VƏ ONUN VARLIĞI.

Tərs matrisin tapılması zamanı iki matrisin hasilinin determinantın xassəsini

müəyyənləşdirmək vacibdir. Göstərək ki,

Sadəlik üçün bərabərliyin doğruluğunu 2 tərtibli determinantlar üçün göstərək

Qeyd edək ki istənilən tərtibli determinantlar üçün bu bərabərlik doğrudur.

Tərs matris
matrisinin tərsi elə matrisinə deyilir ki,

matrisinin tərsini -lə işarə edəcəyik. Deməli,

Qeyd edək ki, hər bir matrisin sağ və sol tərsləri eynidir. Burada iki məsələnin araşdırılması
vacibdir. Əvvəla müəyyənləşməlidir ki, hansı halda matrisin tərsi var, ikincisi isə bu matrisin
hansı şəklə malik olduğu müəyyənləşdirilməlidir.

12
 Əvvəlcə birinci məsələni araşdıraq: İki matrisin hasilinin determinantının xassəsinə görə
yaza bilərik:

Buradan alırıq ki,

Beləliklə, göstərdik ki, matrisin o vaxt tərsi var ki, onun determinantı sıfırdan fərqli olsun.
Belə matrislərə qeyri-məxsusi matris deyilir. Əks halda matris məxsusi matris adlanır. Deməli,
yalnız qeyri-məxsusi matrislər tərsə malikdir.

Teorem. Kvadrat A matrisinin tərs matrisi olması üçün onun determenantının

sıfırdan fərqli olması zəruri və kafidir.
n tərtibli kvadrat
 a11 a12 ... a1n 
 
a a22 ... a2 n 
A   21
... ... ... ... 
 
a an 2 ... ann 
 n1

matrisinin tərs matrisi

 A11 A21 ... An1 

 
1  A12 A22 ... An 2 
A1 
det A  ... ... ... ... 
 
A A2 n ... Ann 
 1n

düsturu ilə tapılır. Burada Aij (i, j  1, 2, ..., n) ilə A matrisinə uyğun determinantın aij
elementinin cəbri tamamlayıcısı işarə olunmuşdur.
Bunun doğruluğunu bilavasitə yoxlama ilə göstərək.

Aydındır ki, tərs matrisin tapılması müəyyən hesablamalarla bağlı olsa da, tərs matrisin
forması simmetrik olub yadda qalandır.

13
 Misal 1. Tutaq ki,

Ona görə də

1 2 0
 
Misal 2. A  3 2 1 matrisin tərs matrisini tapın.
0 1 2 


Həlli. Matrisin elementlərindən düzəldilmiş determinant

1 2 0
det A  3 2 1  4  1  12  9  0 olduğuna görə, A matrisi cırlaşmayandır və onun
0 1 2

A1 tərs matrisi var:

 A11 A21 A31 

1 1  
A   A12 A22 A32 
det A 
 A13 A23 A33 

düsturuna əsasən tərs matrisi tapaq

2 1 2 0
A11  ( 1) 11  3, A21  ( 1) 2 1  4,
1 2 1 2
2 0 3 1
A31  ( 1) 31  2 A12  ( 1)1 2  6,
2 1 0 2
1 0 1 0
A22  ( 1) 2  2  2, A32  ( 1) 3 2  1
0 2 3 1

3 2 1 2
A13  ( 1)13  3, A23  ( 1) 23  1,
0 1 0 1

1 2
A33  ( 1) 33  4
3 2

olduğundan

14
  1 4 2
  
 3 4 2   3 9 9
1   2 2 1
A1     6 2  1      olar.
9 
  3 9 9 
 3  1  4  1 1 4 
 
 3 9 9 

Bəzi hallarda tərs matrisi tapmaq üçün matrisin elementar çevirmələrinə əsaslanan
aşağıdakı üsuldan istifadə olunur.
a)Matrisin sətirlərinin (sütunlarının) yerini dəyişmək;
b)Matrisin sətrini (sütununu) sıfırdan fərqli ixtiyarı ədədə vurmaq və ya bölmək;
c)Matrisin hər hansı bir sətrini (sütununu) bir ədədə vurub başqa bir sətrin (sütunun)
üzərinə əlavə etmək.
n tərtibli A matrisinin tərs matrisini tapmaq üçün onun sağ tərəfində I vahid matrisi
yazılaraq alınan düzbucaqlı matrisin yalnız sətirləri üzərində elementar çevirmələr aparmaqla A
-nın yerində I vahid matris alınmasına nail olurlar. Bu zaman I matrisinin yerində alınan yeni
matris A -nın tərs matrisi olur.

2 7 3
 
Məsələn, A  3 9 4 matrisinin tərsini elementar çevirmə vasitəsilə tapın.
1 5 3 


2 7 31 0 0 1 5 30 0 1
   
3 9 40 1 0   2 7 31 0 0 
1 5 30 0 1 3 9 40 1 0
   

1 5 3 0 0 1  1 5 3 0 0 1 
   
 0 3 3 1 0  2   0 3 3 1 0  2 
0 6 5 0 1  3  0 0 1 2 1 1 
 

 7 1
  2  
1 5 0 6 3 2  1 0 0 3 3
 5 1  5 1
 0 1 0 1    0 1 0 1  
 3 3  3 3
0 0 1 2 1 1  0 0 1 2 1 1 
  
 

 7 1
 2  
 3 3
5 1
A1  1  .
 3 3
2 1 1 
 
 

15
 Mühazirə-5

n - ÖLÇÜLÜ VEKTORLAR FƏZASI, VEKTORLARIN XƏTTİ ASILILIĞI.

MATRİSİN RANQI ANLAYIŞI

Tərif 1. n sayda ədədin hər hansı nizamlı sisteminə n ölçülü vektor, həmin ədədlərə bu
vektorun koordinatları (yaxud komponentləri) deyilir.

n -ölçülü vektoru a   a1 ; a 2 ;...; a n  şəklində işarə edirlər. Burada ai , i  1,2,..., n ədəd-

ləri n -ölçülü a vektorunun koordinatları, yaxud komponentləri, bunların sayı n isə onun öl-
çüsüdür.

Qeyd edək ki, m sayda sətr və n sayda sütunu olan matrisin özünə bütövlükdə  m  n  - öl-
çülü vektor kimi baxmaq olar. Xüsusi halda, n -tərtibli kvadrat matris n 2 sayda nizamlanmış
ədədlər sistemindən ibarət olduğundan buna n 2 -ölçülü vektor kimi baxmaq olar.

n -ölçülü vektorlar üzərində təyin edilən əməllər və onların xassələri ilə tanış olaq.
a   a1 ; a 2 ;...; a n  (1)

və

b   b1 ; b2 ;...; bn  (2)

vektorlarının uyğun koordinatları bir-birinə bərabər, yəni ai  bi , i  1, 2,..., n olduqda bunlara

bərabər vektorlar deyilir. Ancaq eyni ölçülü vektorların bərabərliyindən danışmaq olar.

(1) və (2) vektorlarının a  b cəmi elə bir vektora deyilir ki, bunun koordinatları a və b -
nin uyğun koordinatları cəmindən ibarət olsun:

a  b   a1  b2 ; a 2  b2 ; ...; a n  bn 

a vektorunun  ədədi ilə hasili elə bir vektora deyilir ki, bunun koordinatları a -nın uy-
ğun koordinatlarının  ədədi ilə hasillərindən ibarət olsun:

    1 ;  2 ;...;  n  .

Bütün koordinatları ancaq sıfırdan ibarət olan n -ölçülü vektora sıfır vektor deyilir.

Sıfır vektoru O ilə işarə edək:

O   0; 0; ...;0  .

Aydındır ki,

a  0   a1  0; a 2  0;...; a n  0   a1 ; a 2 ;...a n   a .

16
 Koordinatları a -nın koordinatlarının əks işarəsi ilə götürülmüş   a1 ;  a 2 ;...  a n  vekto-
runa a vektorunun əks vektoru deyilir və  a ilə işarə edilir:

 a    a1 ;  a 2 ;...  a n  .

Aydındır ki, a  (  a)  0 . Deməli, n - ölçülü vektorlar üzərində toplama əməlinin tərsi, yəni
çıxma əməli də var, belə ki,

a  b  a  (b)  (a1  b1 ; a 2  b2 ;...; a n  bn ) .

İndi isə vektorların toplanmasının və ədədə vurulmasının bəzi sadə xassələrini qeyd edək:

1) a  b  b  a ;

2) a  (b  c)  (a  b)  c ;

3) a  a ;

4)   a  b   a  b ;

5)  1   2  a  1 a   2 a ;

6) 1   2 a    1 2  a ;

7) 1  a  a .

Bu xassələrdən nəticə kimi olınan aşağıdakı xassələri verək:

8) 0  a  0 ;

9) (1)  a   a ;

10)   0  0 ;

11)   a  0 olduqda ya   0 , yaxud da a  0 olmalıdır.

Koordinatları həqiqi ədədlərdən ibarət olub, toplama və ədədə vurma əməllərinin təyin edil-
diyi bütün n -ölçülü vektorlar çoxluğuna n - ölçülü vektorlar fəzası deyilir.

Vektorlar sisteminin xətti asılılığı

n -ölçülü vektorların tətbiqi ilə əlaqədar olan məsələlərlə məşğul olduqda çox zaman bir de-
yil, sayı iki və ikidən çox olan eyni ölçülü vektorların sistemi ilə rastlaşırıq. Tutaq ki,

a1 , a 2 ,..., a m (1)

hər biri n -ölçülü olan m sayda vektorların sistemidir.

1 ,  2 ,...,  m kimi m sayda ixtiyari ədədlərlə (1) vektorlar sisteminin uyğun hasilləri cə-
minə

17
 1 a1   2 a 2  ...   m a m (2)

(1) vektorlarının xətti kombinasiyası, i , i  1, 2,..., m ədədlərinə isə bu kombinasiyanın əm-

salları deyirlər. Aydındır ki, (2) cəmi bir vektordur.

b  1 a1  ...   m a m olarsa, onda deyirlər ki, b vektoru a1 , a 2 ,..., a m vektorlarının xətti

kombinasiyasından ibarətdir, yaxud daha qısa olaraq: b vektoru (1) vektorları vasitəsilə xətti
ifadə olunmuşdur.

Məsələn, b  18; 11; 5;  2  vektoru

a1   2; 4;1;  1 , a 2    2; 0; 3; 0  , a 3   4; 1; 2; 0 

vektorlarının xətti kombinasiyasıdır və ya b vektoru a1 , a 2 , a3 vasitəsilə xətti ifadə olunur.

Doğrudan da,

b  2a1  a 2  3a 3 .

Belə bir sual qarşıya çıxır: 1 ,  2 ,...,  m ədədlərini elə seçmək olarmıki, bu ədədlərin hamı-
sı sıfır olmadıqda (heç olmazsa, biri sıfırdan fərqli olduqda) 1 a1   2 a 2  ...   m a m xətti kombi-
nasiyası sıfır vektora bərabər olsun?

Əvvəlcə aşağıdakı misallara baxaq.

Misal 1. a1   4; 2; 1 , a 2   0;  1; 3 və a3   3; 1;  2  vektorlar sistemi verilmişdir.

1 ,  2 və 3 ədədlərinin 1 a1  2 a 2  3 a3  0 bərabərliyini ödəyən bütün qiymətlərini tapın.

Həlli. Yuxarıda verdiyimiz tərifə görə:

 41  33 ; 21  2  3 ; 1  3 2  23    0; 0; 0 .

Buradan iki vektorun bərabərliyinə əsasən yazmaq olar:

4   3  0,
   
1 3

2   0,
  3 
1 2 3
  2  0.
 1 2 3

Bildiyimiz kimi, bu bircins sistemin heç olmazsa 1  2  3  0 kimi bir həlli həmişə var.
Digər tərəfdən sistemin determinantı sıfırdan fərqlidir.

4 0 3
D 2 1 1 0.
1 3 2

Ona görə də, 1  2  3  0 həlli həmin sistemin yeganə həllidir. Beləliklə, verilmiş
a1 , a 2 , a3 vektorlarının 1 a1   2 a 2  .3 a3 xətti kombinasiyası ancaq 1  0, 2  0, 3  0
olduqda 0 -sıfır vektoruna bərabər olur. □

18
 Misal 2. a1  1; 2; 0  , a 2   2; 1; 3 , a3  0; 3;  3 vektorlar sistemi verilmişdir. Göstə-
rin ki, hamsı eyni zamanda sıfra bərabər olmayan elə 1 ,  2 və 3 ədədləri
1 a1  2 a 2  3 a3  0 bərabərliyi ödəyənilir.

Həlli. Yenə tərifə görə yaza bilərik:

 1  22 ; 21  2  33 ; 3 2  33    0; 0; 0  .

Vektorların bərabərliyinə əsasən alarıq:

   2  0,
   
1 2

2  3  0,
  3
1 2 3
3  0.
 2 3

Bu bircins sistem olduğundan onun heç olmazsa 1  2  3  0 kimi bir həlli həmişə var.
Sistemin determinantını hesablasaq onun sıfıra bərabər olduğunu görərik:

1 2 0
D 2 1 3 0.
0 3 3

Deməli, bircins sistemin 1  2  3  0 həllindən başqa da həlli vardır.

Asanlıqla tapa bilərik ki, 1  2,  2  1 və 3  1 qiymətlərində

2a1  a 2  a 3  0 . □

Baxdığımız bu iki misaldan görünür ki, bəzi vektorlar sistemi üçün

1 a1   2 a 2  ...   m a m  0 (3)

bərabərliyi ancaq 1 ,  2 ,...,  m  0 olduqda ödənilir, lakin elə vektorlar sistemi də tapmaq olar
ki, bunlar üçün (3) bərabərliyi i , i  1, 2,..., m ədədlərinin hamısı eyni zamanda sıfır olma-
dıqda da mümkündür.

Tərif 1. a1 , a 2 ,..., a m vektorlar sistemi üçün heç olmazsa biri sıfırdan fərqli olan və

1 a1   2 a 2  ...   m a m  0

bərabərliyini ödəyən 1 ,  2 ,...,  m ədədləri tapmaq mümkün olarsa, onda verilmiş vektorlar
sisteminə xətti asılı sistem deyilir. Əksinə, bu vektorlar sistemi üçün həmin bərabərlik ancaq
1 ,  2 ,...,  m  0 olduqda ödənilərsə, sistemə xətti asılı olmayan vektorlar sistemi deyilir.

Məsələn, yuxarıda 1-ci misalda baxdığımız vektorlar sistemi xətti asılı olmayan, 2-ci misal-
dakı sistem isə xətti asılı sistem əmələ gətirir.

Tərif 2. a1 , a 2 ,..., a m , m  2 (1) sisteminin vektorlarından heç olmazsa biri, qalanlarının

xətti kombinasiyası olarsa, buna xətti asılı sistem deyilir, əksinə, bu sistemin vektorlarından heç
biri qalanları vasitəsilə xətti ifadə edilə bilmirsə, buna xətti asılı olmayan sistem deyilir.

Xətti asılılığın tərifindən biləvasitə alınan bəzi nəticələri qeyd edək.

19
 1. Əgər sistem bir vektordan ibarətdirsə, onda sistemin xətti asılı olması üçün vektorun sıfır
olması həm zəruri, həm də kafidir.

2. İki a   a1 , a 2 ,..., a n  və b   b1 , b2 ,..., bn  vektorları ancaq və ancaq mütənasib olduqda

xətti asılıdır.

3. Aşağıdakı

a1   a11 ; a12 ;...; a1r ;...; a1n 

a 2   0 ; a 22 ;...; a 2 r ;...; a 2 n 
.........................................
a r   0; 0;...; a rr ;...; a rn 

şəkilində olan sistem ai  0, i  1, 2,..., r olduqda xətti asılı deyil.

4. n -ölçülü vektorlar fəzasının “vahid vektorları” adlanan

e1  1; 0; 0;...;0 
e 2   0; 1; 0;...;0 
........................
e n   0; 0; 0;...;1

sistemi xətti asılı deyil.

5. İstənilən a   a1 , a 2 ,..., a n  vektoru fəzanın vahid vektorları vasitəsi ilə xətti ifadə edilə
bilər.

a  a1e1  a 2 e2  ...  a m en .

Tərif 3. (1) vektorlar sistemindəki xətti asılı olmayan vektorlarının maksimal sayına bu siste-
min ranqı deyilir.

(1) vektorlar sistemində aşağıdakı əməliyyatları aparsaq, onda (1) sisteminin ranqı dəyişməz:

1) sistemdə vektorların nömrələrini dəyişsək;

2) sıfır vektoru sistemə qoşsaq və ya kənar etsək;

3) sistemin ixtiyari bir vektorunu, sıfırdan fərqli hər hansı bir ədədə vursaq;

4) sistemə buradakı vektorların xətti kombinasiyası kimi göstərilən vektoru qoşsaq və ya kə-
nar etsək (nəticədə alınan yeni sistem (1) ilə ekvivalent olar).

Matrisin ranqının hesablanması üsulları

n - ölçülü vektorlar ilə matrislər arasında çox sıx əlaqə vardır. m  n ölçülü matrisin hər bir
sətrinə n ölçülü vektor kimi baxa bilərik və bu vektorun koordinatları matrisin uyğun sətr ele-
mentləridir. Bunları matrisin sütunları haqqında da demək olar.

20
 n - ölçülü vektorlar ilə matrislər arasındakı bu əlaqə, vektorlar sisteminin xətti asılı olub-ol-
mamasını aydındlaşdırmaqda və ranqı hesablamaqda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Digər tərəfdən, matrisin ranqı ilə tanışlıq bizə xətti tənliklər sistemini araşdırmaq və həll et-
mək məsələsinə biləvasitə keçməyə imkan verəcəkdir.

Tutaq ki, m  n ölçülü düzbucaqlı A matrisi verilmişdir:

 a11 a12  a1n 

 
a a 22  a2n 
A   21 .
   
 
a an2  a nn 
 n1

Matris özü ədəd deyil, lakin matrisləri xarakterizə edən onun determinantı (əgər kvadrat mat-
risdirsə) və ranqı ədəddir.

Tərif 1. A matrisinin xətti asılı olmayan sütunlarının maksimal sayına onun ranqı deyilir.

A matrisinin sətrləri a i   ai1 , a i 2 ,..., a in  , i  1,2,..., m , kimi m sayda n -ölçülü, sütunla-

rı isə b j   a1 j , a 2 j ,..., a mj , i  1,2,..., n kimi n sayda m -ölçülü vektorlar sistemi əmələ gəti-
rir.

Hər hansı matrisin xətti asılı olmayan sətrlərinin maksimal sayı onun xətti asılı olmayan sü-
tünlarının maksimal sayına bərabərdir. Çox zaman matrisin ranqına onun xətti asılı olmayan sətr-
lərinin maksimal sayı kimi də tərif verilir.

Matrisin ranqına aid aşağıdakı lemma və teoremi qeyd edək.

Lemma. A matrisinin bütün k -tərtibli minorlarının hamısı sıfra bərabərdirsə, onda bu

matrisin bundan yüksək tərtibli bütün minorları da sıfra bərabərdir.

Teorem 1. A matrisinin ranqı, onun sıfırdan fərqli ən yüksək tərtibli minorunun tərtibinə
bərabərdir.

İndi isə matrisin ranqını hesablamaq üçün üsullara baxaq.

Haşiyələyən minorlar üsulu. Matrisin ranqının bu üsulla hesablanması teorem 1-ə əsaslanır.
Bu üsulla ranqı tapmaq, əslində verilmiş matrisin sıfırdan fərqli ən yüksək tərtibli minorunu ax-
tarmaq prosesindən ibarətdir.

mn
Əlbəttə, burada sonlu sayda olsa da, çoxlu minorlar hesablamaq lazım gəlir. Məsələn,
ölçülü düzbucaqlı matrisdən düzəldilməsi mümkün olan bütün k - tərtibli 1  k  min(m, n) 
minorların ümumi sayı C mk  C nk olacaqdır. Aydındır ki, böyük ölçülü matrislərdə müxtəlif k -
tərtibli minorları hesablamaqla bunların içərisindən sıfırdan fərqli ən yüksək tərtibli minoru tap-
maq çoxlu vaxt və zəhmət tələb edən işdir. Ancaq bu işi yüngülləşdirmək olar. Bu aşağıdakı teo-
remə əsaslanır.

21
 Teorem. Əgər A matrisinin r tərtibli hər hansı bir D minoru sıfırdan fərqlidirsə və A
matrisinin r  1 tərtibli minorları içərisində D -ni bir minor kimi öz daxilinə alan minorların
hamısı sıfırdırsa, onda A matrisinin ranqı r -ə bərabərdir. ( D -i daxilinə alan minora haşiyə-
ləyən minor deyilir).

Matrisin ranqını tapmaq üçün hesablamanı, onun aşağı tərtibli minorlarından başlayıb yuxarı
tərtibli minorlara keçmək və bu prosesdə sıfırdan fərqli r tərtibli, Dr minoruna rast gəldikdən
sonra, ancaq bunu haşiyələyən  r  1 - tərtibli minorları hesablamaq lazımdır. Əgər Dr -i
 Dr  0 haşiyələyən  r  1 tərtibli minorların hamısı sıfırdırsa, onda matrisin ranqı r -dir.
Əgər  r  1 tərtibli haşiyələyən minorlardan biri, məsələn Dr 1 sıfırdan fərqli olarsa, onda
matrisin ranqı r -dən böyük olmalıdır və bu prosesi bu dəfə Dr 1 -i haşiyələyən  r  2  - tərtibli
minorları hesablamaqla davam etdirməliyik. Əgər Dr 1 -i  Dr  0 haşiyələyən bütün  r  2  -
tərtibli minorlar sıfır isə, onda matrisin ranqı r  1 olmalıdır və s.

Misal 1. Haşiyələyən minorlar üsulu ilə matrisin ranqını tapın.

2 3 8 2 
 
A  2 12  2 12 
1 3 1 4 


Həlli. Asanlıqla görmək olar ki, matrisin iki tərtibli minorlarının hamısı sıfır deyil. Məsələn

3 8
M 1, 2   0 .
2,3 12  2

Deməli matrisin ranqı 2-dən kiçik deyil. Bu minoru öz daxilində saxlayan aşağıdakı üç tərtib-
li minorları hesablayaq.

2 3 8 3 8 2
M 1, 2 , 3  2 12  2  0 , M 1, 2 , 3  12  2 12  0 .
1, 2 , 3 2 , 3, 4
1 3 1 3 1 4

Deməli, A matrisinin ranqı 2-yə bərabərdir. rA  2 . □

2. Elementar çevirmələr yolu ilə pilləli və ya diaqonal matrisə gətirmə üsulu. Matrisin
ancaq xətti asılı olmayan sətrlərinin (sütünlarının) maksimal sayını tapmaq üçün ən çox bu üsul-
dan istifadə edilir. Bu üsul, verilmiş matrisin üzərində aparılan elementar çevirmələrə əsaslanır.
Matrislər üzərində aparılan aşağıdakı çevrilmələrə elementar çevirmələr deyilir.

1) iki sətrinin (və ya sütununun) yerini dəyişmək; 2) sətrini (yaxud sütununu) sıfırdan fərqli is-
tənilən bir ədədə vurmaq; 3) hər hansı bir sətrini (sütununu) bir ədədə vurub başqa sətrin (sütu-
nun) üzərinə əlavə etmək.

Elementar çevirmələr nəticəsində matrisin ranqı dəyişmir. O cümlədən aşağıdakı xassələrin

doğruluğu aydındır.

1) matrisdən bütün elementləri ancaq sıfırlar olan sətri (sütunu) kənar etsək;

22
 2) başqa sətrlərin (sütunların) xətti kombinasiyası olan sətri (sütunu) kənar etsək;

3) matrisi transponirə etsək, onda onun ranqı dəyişməz.

Hər bir matrisi elementar çevirmələr vasitəsilə pilləli və “trapesiyaşəkilli” matrisə gətirmək
olar.

“Pilləli” və ya bəzən də “trapesiyaşəkilli” adlandırılan matrisin ümumi şəkli aşağıdakı ki-

midr.

 a11 a12 a13 ... a12 a1r 1 ... a1n 

 
 0 a 22 a 23 ... a2r a 2 r 1 ... a2n 
 0 0 a 33 ... a3r a3r 1 ... a 3n 
 
        
A  
 0 0 0 ... a rr a rr 1 ... a rn 
 0 0 0 ... 0 0 ... 0 
 
        
 0 0 0 ... 0 0 ... 0 


burada a11  0, a 22  0,..., a rr  0 . Xüsusi halda,

1 0 ... 0 0 ... 0
 
0 1 ... 0 0 ... 0
      
 
A  0 0 ... 1 0 ... 0 .
0 0 ... 0 0 ... 0 

      
 
0 0 ... 0 0 ... 0

Bunu bəzən kanonik matris də adlandırırlar. Beləliklə, aşağıdakı nəticə doğrudur:

Nəticə: A matrisinin ranqı, elementar çevirmələr yolu ilə bundan alınan kanonik matrisdə-
ki vahidlərin sayı qədərdir.

Doğrudan da, A matrisindən elementlərinin hamısı sıfırlardan ibarət sətrləri və sütunları kə-
nar etsək, ranq dəyişməz və matris

 1 0 ... 0
 
 0 1 ... 0
   
 
 0 0 ... 1 


kimi sadə şəklə düşər. Aşkardır ki, bu matrisin isə sıfırdan fərqli ən yüksək tərtibli yeganə mino-
ru:

1 0 ... 0
0 1 ... 0
1 0 .
   
0 0 ... 1

23
 Bunun tərtibi buradakı vahidlərin sayı qədərdir.

Eyni qayda ilə göstərmək olar ki, pilləli A matrisinin ranqı, onun sıfırdan fərqli diaqonal
elementlərinin sayı qədərdir.

Misal 3. Aşağıdakı matrisin ranqını elementar çevirmələr yolu ilə, onu pilləli və ya kanonik
matrisə gətirməklə tapın.

1 1 2 2 1
 
A  2 3 5 3  2
5 6 1 3  5 


Həlli. Bu matris üzərində elementar çevirmələr aparaq. Birinci sətri 2-yə vurub 2-ci sətrdən,
5-ə vurub 3-cü sətrdən çıxaq, onda alarıq:

1 1 2 2  1
 
A  0 1 9 7 0 .
0 1 9 7 0 


Üçüncü sətrdən ikincini çıxsaq, alarıq:

1 1 2 2  1
 
A  0 1 9 7 0 
0 0 0 0 0 


Diqqət yetirsək, bu matrisin ranqının 2-yə bərabər olduğunu görərik. Lakin bunu çox asan
kanonik şəklə gətirmək olar. Bunun üçün birinci sütunu  1, 2,  2,  1 ədədlərinə vurub, uy-
ğun olaraq 2-ci, 3-cü, 4-cü, 5-ci sütunların üzərinə gəlib, birinci sətrin a11  1 -dən başqa qalan
elementərini sıfra çevirmək, sonra isə alınan matrisdə 2-ci sütunu müvafiq ədədlərə vurub, uyğun
olaraq 3-cü, 4-cü, 5-ci sütunların üzərinə əlavə edib

1 0 0 0 0
 
0 1 0 0 0
0 0 0 0 0 


kanonik matrisini alarıq, burada da vahidlərin sayı 2-dir. □

Bəzən ranqı hesabladıqda, eyni bir misalda həm 1, həm də 2-ci üsulu tətbiq etməklə daha tez
məqsədə nail olmaq olar. Belə ki, verilən matris üzərində əvvəlcə bir sıra elementar çevirmələr
aparıb, sadələşdirdikdən sonra asanlıqla onun sıfırdan fərqli ən yüksək tərtibli minorunu hesabla-
yırlar.

Mühazirə-6

XƏTTİ CƏBRİ TƏNLİKLƏR SİSTEMİ (XCTS).

24
XCTS -nin HƏLLI ÜÇÜN KRAMER QAYDASI. BİRCİNS XƏTTİ CƏBRİ
TƏNLİKLƏR SİSTEMİ

Aşağıdakı xətti tənliklər sisteminə baxaq

a 1 1 x1  a12 x2    a1n xn  b1 ,

 a 21 x
 1  a 22 x2    a2 n xn  b2 ,

        

 a m1 x
 1  am 2 x2    amn xn  b m

(1)

burada aij həqiqi əmsallar, bi sərbəst hədlər, x j (i  1, m , j  1, n) axtarılan məchullardır.

(1) xətti tənliklər sistemində b1  b2    bm  0 olduqda, ona xətti bircinsli tənliklər sistemi,
sərbəst hədlərdən heç olmasa biri sıfırdan fərqli olduqda isə ona xətti bircinsli olmayan
tənliklər sistemi deyilir.

Tərif. x1 , x 2 ,  , x n məchullarının yerinə uyğun olaraq x10 , x 20 ,  , x n0 ədədlərini

yazdıqda (1) sisteminin hər bir tənliyi doğru ədədi bərabərliyə çevrilərsə, onda x0 0
1 , x 2 , , x n0 
ədədlər çoxluğuna, sistemin həlli deyilir.
Həlli olan sistemə uyuşan (birgə), həll olmayan sistemə isə uyuşmayan (birgə
olmayan) sistem deyilir. Uyuşan sistemin bir və ya birdən çox həlli ola bilər.
Əgər uyuşan sistemin yeganə həlli varsa, ona müəyyən, birdən çox həlli varsa, ona
qeyri-müəyyən sistem deyilir.
(1) sisteminin məchullarının əmsallarından düzəlmiş matrisi
 a11 a12  a1n 
 
 a 21 a 22  a 2 n 
A (2)
   
 
a 
 m1 a m 2  a mn 

ilə, A matrisinə tənliklərin sağ tərəfindəki sərbəst hədlərdən ibarət olan sütunu əlavə etməklə
alınan matrisi isə

 a11 a12  a1n b1 

 
a a 22  a2n b2 
A   21 (3)
     
a am 2  a mn bm 
 m1

ilə işarə edək. A matrisinə (1) sisteminin əsas matrisi, A matrisinə isə sistemin genişlənmiş
matrisi deyilir.
(1) sisteminin həllinin olub-olmamağını aşağıdakı teorem ilə müəyyən etmək olar.

Teorem (Kroneker Kapelli). (1) xətti cəbri tənliklər sisteminin həllinin varlığı üçün zəruri
və kafi şərt onun matrisinin ranqının genişlənmiş matrisinin ranqına bərabər olmasıdır.
r ( A)  r ( A )
İsbatı (Zərurilik): Tutaq ki, (1) sisteminin həlli var. Göstərək ki,
r ( A)  r ( A )

25
 Tutaq ki, ədədləri (1) sisteminin həllidir. Onda aşağıdakı eyniliklər
doğrudur:
a

11

 a21
1 



a12

a2 2
2 





a1n

a2 n
n  


b
b
1 ,

,


  
1 2 n 2

        
 am1
 1  am 2 2    amn n  b m

(2)

Bu bərabərlik onu göstərir ki, sərbəst hədlər sütunundan düzəldilmiş vektor sistemin
matrisinin sütun vektorlarının xətti kombinasiyasıdır. Xətti asılılığın xassəsinə görə hökm edə
bilərik ki, A matrisinin sütunları xətti asılıdır. Ona görə də sərbəst həddlər sütununun sistemin
matrisinə əlavə olunması onun ranqına təsir etmir.
(Kafilik). Tutaq ki, sistemin matrisinin ranqı genişlənmiş matrisin ranqına bərabərdir.

Göstərək ki, (1) sisteminin həlli var. matrisinin ranqı matrisinin ranqına bərabər olduğundan

A matrisinin sütun vektorları xətti asılı olmalıdır. Əks halda A matrisinin ranqı matrisinin
ranqından böyük olardı. Ona görə də xətti asılılığın xassəsinə görə genişlənmiş matrisin sütun

vektorları digərlərini xətti kombinasiya şəklində göstərilə bilər. Başqa sözlə elə
ədədləri var ki,

Buradan isə (2) bərabərlikləri alınır. Bu isə o deməkdir ki, ədədləri (1)
sisteminin həllidir.

 x1  3 x2  5 x3  7 x4  9 x5  1 ,

Misal 1. Verilmiş xətti



 x1  2 x2  3 x3  4 x4  5 x5  2,


 2 x1  11 x2  1 2 x3  2 5 x4  2 2 x5  4

tənliklər sisteminin həllinin olub-olmadığını araşdırın.

Həlli. Sistemin əsas matrisinin və genişlənmiş matrisinin ranqını tapaq:

1 3 5 7 9  1 3 5 7 9 1
   
A  1 2 3 4 5 , A  1 2 3 4 5 2
2 2 22 4 
 11 12 25 22   11 12 25 

26
A matrisinin 2-ci sətrinin elementlərinin üzərinə 3-cü sətrin uyğun elementlərini əlavə edək.
İkinci sətrin bütün elementlərini 3-ə bölək və 2-ci sətrin elementltrindən 1-ci sətrin uyğun
elementlərini çıxaq.
1 3 5 7 9 1 1 3 5 7 9 1
   
1 2 3 4 5 2   3 9 15 21 27 6  
2 11 12 25 22 4  2 11 12 25 22 4 
 

1 3 5 7 9 1 1 3 5 7 9 1
   
 1 3 5 7 9 2   0 0 0 0 0 1
2 11 12 25 22 4  2 11 12 25 22 4 
 

Buradan görünür ki, sistemin matrisinin ranqı 2-yə, genişlənmiş matrisinin ranqı 3-ə
bərabərdir.
Kranoker-kapelli teoreminə əsasən sistemin həlli yoxdur.

2 x
Misal 2. Verilmiş
1  x2  x3  2 x4  3 x5  2,

6 x
 1  3 x2  2 x2  4 x4  5 x5  3,

6 x 1  3 x2  4 x3  8 x4  1 3 x5  9,


 4 x1  2 x2  x3  x4  2 x5  4

xətti tənliklər sisteminin həllinin olub-olmadığını araşdırın.

Həlli. Sistemin genişlənmiş matrisini yazıb, sətirlər üzərində çevirmələr aparaq:
2 1 1 2 3 2 2 1 1 2 3 2 
   
6 3 2 4 5 3 0 0 1 2  4  3
A    
6 3 4 8 13 9 0 0 1 2 4 3 
   
4 2 1 1 2 4  1 3  4 0 
 0 0

2 1 1 2 3 2 
  2 1 1 2 3 2 
0 0 1 2  4  3  
   0 0 1 2  4  3
0 0 0 0 0 0 0

0

 0 0 1 0 3 
 0 0 1 0 3 

Görünür ki, sistemin matrisinin və həm də genişlənmiş matrisinin ranqı 3-ə bərabərdir. Deməli
verilmiş sistem uyuşandır. Sistemin matrisinin ranqı məchulların sayından kiçik olduğu üçün
onun sonsuz sayda həlli var.
Kramer qaydası
Xətti cəbri tənliklər sisteminin həlli üçün dəqiq həll üsullarından biri də Kramer qaydasıdır.
Tutaq ki, aşağıdakı xətti cəbr tənliklər sistemi verilmişdir:

Bu sistemin 1-ci tənliyini , 2-ci tənliyini -ə , sonuncu tənliyi

-ə vurub cəmləyək:

27
 Determinantın məlum xassələrinə görə məchulunun əmsalı matrisinin determinantına,
digər məchulların əmsalı isə sıfıra bərabərdir. Sağ tərəf elə determinanta bərabərdir ki, həmin

determinant matrisin determinantında 1-ci sütunu sərbəst sütunu ilə əvəz etməklə alınır.

olarsa,

Eyni qayda ilə verilmiş cəbri tənliklər sisteminin uyğun olaraq 2-ci sütun elementlərinin
cəbri tamamlayıcılarına vurub cəmləsək alırıq ki,

Burada sistemin matrisinin determinantında 2-ci sütun elementlərinin sərbəst hədlər ilə
əvəz etməklə alınır. Buradan tapırıq ki,

Bu qayda ilə sistemin bütün məchulları təyin edilir. Beləliklə, alırıq ki, Kramer qaydasına
görə xətti cəbri tənliklər sisteminin həlli aşağıdakı düsturlarla verilir:

Burada sistemin matrisinin determinantı olub, baş və ya əsas determinant adlanır. isə
köməkçi determinant olub, əsas determinantda k-cı sütunu sərbəst hədlərlə əvəz etməklə alınır.

düsturlarına əsasən xətti cəbri tənliklər sisteminin həllinin varlığı şərtləri aşağıdakı kimi
verilir:
1. olarsa sistemin yeganə həlli var;

2. – determinantlardan heç olmasa biri isə sıfırdan fərqlidir. Onda sistemin həlli
yoxdur.
3. , sistemin sonsuz sayda həlli var.

28
 Qeyd edək ki, bu şərtlər yalnız kvadratik matrisə malik olan xətti cəbri tənliklər sisteminə
aid edilə bilər. xətti cəbri tənliklər sistemi üçün isə sistemin həllinin varlığı şərtləri ranq
anlayışı vasitəsilə Kroneker – Kapelli verilir.
1. r ( A)  r ( A )  n , sisteminin yeganə həlli var.
Burada - sistemin matrisi; A - isə genişləndirilmiş matris; - məchulların sayı.
2. r ( A)  r ( A )  n - sonsuz həlli var.
3. r ( A)  r ( A ) - həlli yoxdur.

Misal . Xətti tənliklər sistemini Kramer qaydası ilə həll edin:

 x1  x2  x3  5,


2 x 1  x2  x3  6,


 x1  x2  2 x 3  4.

Həlli. Sistemin əsas determinantını hesablayaq:

1 1 1
 2 1 1  2  2 111 4  5  0
1 1 2

olduğundan Kramer düsturlarını tətbiq etmək olar.

5 1 1 1 5 1 1 1 5
1  6 1 1  15 ,  2  2 6 1  5 ,  3  2 1 6 5
4 1 2 1 4 2 1 1 4

 1 15  5  5
x1    3 , x2  2   1 , x 3  3   1 .
 5  5  5

Qeyd. Tutaq ki, (4) sistemində ranq A  r  n -dir. Ümumiliyi azaltmadan fərz edək ki, A
matrisinin sıfırdan fərqli r tərtibli bazis minoru onun sol yuxarı küncündə yerləşir. Onda (4)
sistemi
a 11 x 1  a12 x2  ...  a1n xn  b1 ,

 a 21 x
 1  a2 2 x2  ...  a2 n xn  b 2 ,




 a r 1 x1  a r 2 x2  . . .  a r n xn  b r

(3)
sisteminə ekvivalent olar.

Bircins xətti cəbri tənliklər sistemi

Sərbəst hədlər sütunu “0” olan tənliklər sisteminə bircins tənliklər sistemi deyilir:
a 1 1 x1  a1 2 x 2  ...  a1n x n  0,


 a 21 x 1  a 22 x 2  ...  a 2 n x n  0,

         

 a n1 x
 1  a n 2 x 2  ...  a n n x n  0

(4)

Bircins xətti cəbri tənliklər sisteminin həlli müəyyən xassələrə malikdir. Əvvəla istənilən

bircins tənliklər sisteminin həlli var. sistemin həllidir. Bu həllə

trivial həll deyilir. Lakin müəyyən şərt daxilində bircins sistemin “0”-dan fərqli də həlli ola bilər.

Aydındır ki, bu sistemin köməkçi determinantı “0” –a bərabərdir. Çünki -cı determinantın

29
-cı sütun elementləri sıfırdır. Ona görə də düsturundan alırıq ki,

olduqda sistemin yalnız sıfır həlli var. Yəni, bircins sistemin matrisinin determinantı “0”-dan

fərqli olarsa, onun yalnız trivial həlli var. bərabərlikdən alırıq ki,

Buradan isə müəyyən edilir ki, sistemin o vaxt “0”-dan fərqli həlli ola bilər ki, olsun.

Misal.

1)

Sistemin yalnız sıfır həlli var.

2)

Bu sistemin sıfırdan fərqli həlli var.

Bircins xətti cəbri tənliklər sisteminin bəzi xassələrini qeyd edək:

Əgər və (1) sisteminin həlli olarsa, onda

Doğrudan da, (1) sistemini matris şəklində yazsaq,

(1) sisteminin həllidirsə, onda ixtiyari ədədi üçün

ədədi də bu sistemin həllidir.

Doğrudan da

Bu iki xassəni ümumiləşdirərək hökm edə bilərik ki, və (1) sisteminin həlli olarsa, onlar

ixtiyari xətti kombinasiyası da, yəni ixtiyari ədədləri üçün da bu sistemin

həllidir. Bu onu göstərir ki, xətti bircins sistemin “0”-dan fərqli həlli varsa, o, sonsuz saydadır.
Aydındır ki, xətti cəbri tənliklər sisteminin hər bir həllinə ölçülü vektor kimi baxmaq olar.

30
 Tərif: Xətti bircins cəbri tənliklər sisteminin xətti asılı olmayan həllər çoxluğuna onun
fundamental həllər sistemi deyilir.
Bircins sistemin hər bir həllini fundamental həllər sisteminin xətti kombinasiya şəklində
göstərmək olar.

Deməli həmin r sayda sətir bazis sətirləridir və qalan sətirlər bunların xətti
kombinasiyasıdır, onlar atılır və x r 1 -dən başlayaraq qalan bütün məchullardan asılı olan ifadə
sağ tərəfə keçirilir. Nəticədə determinantı sıfırdan fərqli olan r məchullu r xətti tənliklər
sistemi alınır. Onu Kramer qaydası ilə həll edib, x1 , x 2 , ..., x r bazis məchulları
x r 1 , x r  2 , ..., x n sərbəst məchulları vasitəsilə tapılır. Burada sərbəst məchullara müxtəlif
ədədi qiymətlər verməklə sistemin sonsuz sayda həlli tapılır.
b1  b2  ...  bn  0 olduqda, (4) sistemi.
a 1 1 x1  a12 x 2  ...  a1n x n  0,

a 2 1 x
 1  a 22 x 2  ...  a 2 n x n  0,

         


 a n1 x 1  a n 2 x 2  ...  a n n x n  0

(8)
xətti bircinsli tənliklər sisteminə çevrilir.
Bircinsli xətti tənliklər sisteminin həllinin varlığı haqqında aşağıdakı təklifi söyləmək
olar. (8) bircinsli sistemin sıfırdan fərqli həllinin olması üçün həmin sistemin əsas
determinantının sıfıra bərabər olması zəruri və kafidir. Bu təklifdən alınır ki, əgər sistemin əsas
determinantı sıfırdan fərqlidirsə, onda onun yeganə sıfır ( x1  0, x 2  0,..., x n  0) həlli vardır.
Əgər sistemin determinantı sıfıra bərabərdirsə onda onun sıfırdan fərqli həlləri vardır. Bu həlləri
tapmaq üçün sistemin r sayda (burada r sistemin matrisinin ranqıdır) tənliyini götürüb həll
etmək lazımdır.
 x  x2  x3  0,

Misal 4. xətti bircins tənliklər sistemini həll

1


2 x 1  3 x2  x3  0,

 x
 1  x2  x3  0.

edin.
Həlli. Verilmiş sistemin əsas determinantı
1 1 1
 2 3 1  3  2 1 3 1 2  6  0
1 1 1

olduğuna görə onun yeganə x1  x2  x3  0 sıfır həlli var.

3 x  2 x2  x3  0,

Misal 5. xətti bircins tənliklər sistemini

1


 x1  2 x2  9 x3  0,

 x
 1  x2  2 x3  0.

həll edin.
Həlli. Verilmiş sistemin əsas determinantını hesablayaq.
3 2 1
 1 2 9  12  1  18  2  27  4  0
1 1 2

olduğuna görə tənliklər sisteminin sıfırdan fərqli həlli var.

3 2
40 olduğunu nəzərə alaraq sistemin birinci iki tənliyini götürüb, onu üçməchullu iki
1 2
xətti bircinsli tənliklər sistemi kimi həll edək.
3 x1  2 x2  x3  0,



 x1  2 x2  9 x3  0.

31
 2 1 3 1 3 2
x1   t  20t , x2    t  28t , x3   t  4t.
2 9 1 9 1 2

Buradan x1  5t , x2  7t , x3  t həlli alınır. Burada t -yə müxtəlif qiymətlər verməklə,

sistemin sonsuz sayda həllərini almaq olar. Bu həllərin hər biri verilmiş sistemin üçüncü tənliyini
də ödəyir.
Deməli bircins xətti cəbri tənliklər sisteminin sonsuz sayda həlli vardır.
Misal 6. Xətti tənliklər sistemini həll edin.
3 x1  4 x2  x3  5


 x1  3x2  x3  1


 x1  2 x 2  x 3  3

Həlli. Sistemini əsas və genişlənmiş matrislərini yazaq:

3 4  1 3 4  1 5
   
A  1 3  1 , A  1 3  1 1
1 1 1 3
 2 1   2 

Bu matrislərin ranqları bərabər ranqA  ranqA  2 olduğundan sistemin həlli var. A

matrisin sol yuxarı küncündəki ikitərtibli minor sıfırdan fərqlidir.
3 4
 94 5 0.
1 3

Buna görə də həmin minoru bazis hesab etmək olar. Onda bu sistemi
3 x1  4 x 2  x 3  5
 3 x1  4 x 2  5  x 3



 x1  3 x 2  x3  1
və ya 

 x1  3 x 2  1  x3

sisteminə ekvivalent olar. Sistemin həllini Kramer qaydası ilə həll edək.

11  x3 2x  2
x1  , x2  3 .
5 5

Burada x3 sərbəst məchuldur. Ona müxtəlif qiymətlər verməklə sistemin sonsuz sayda həllərini
almaq olar.

Mühazirə-7

XƏTTİ TƏNLİKLƏR SİSTEMİNİN MATRİS VƏ QAUSS

(MƏCHULLARIN ARDICIL YOX EDİLMƏSİ) ÜSULU İLƏ HƏLLİ
Aşağıdakı xətti tənliklər sisteminə baxaq
 a11 x1  a12 x 2    a1n x n  b1 ,
a    
 21 x1 a 22 x 2  a 2 n x n b2 ,

        
 a n1 x1
  a n 2 x 2    a nn x n  bn

(1)

burada aij həqiqi əmsallar, bi sərbəst hədlər, x j (i  1, n , j  1, n) axtarılan məchullardır.

(1) sisitemində məchulların əmsallarından düzəlmiş matrisi A , sərbəst hədlərdən

düzəlmiş sütun-matrisini B , məchullardan düzəlmiş sütun-matrisini X ilə yəni

32
  a11 a12  a1n   x1   b1 
     
 a 21 a 22  a2n   x2   b2 
A  , X    , B    işarə etsək, onda (1) sistemini matris şəklində
     
     
 a n1 an2  a n n  x  b 
  n  n

 a11 a12  a1n   x1   b1 

     
 a 21 a 22  a 2 n   x 2   b2 
 . =
       
     
 a n1
 an 2  a n n   x n   bn 

və ya
AX  B (2)
şəklində yazmar olar. (2) tənliyi matris tənlik adlanır.

Tutaq ki, sistemin əsas determinantı   0 , onda sistemin A matrisinin A 1 tərs

matrisi var, ona görə də (2) bərabərliyinin hər tərəfini soldan " A 1 " matrisinə
vursaq
A 1 A X  A 1 B

A1 A  E olduğundan

EX  A1 B bərabərliyini alarıq.

Buradan X  A 1 B olar. Bu həllə verilmiş xətti tənliklər sisteminin matris həlli deyilir.

Məlumdur ki,   0 olduqda

 A11 A21 An1 

  
    
 A12 A22 An 2 
A 1   

 

    
A A2 n An n
 1 n  
    

 A11b1  A21b2    An1bn 

 
  
 A12 b1  A22 b2    An 2 bn 
A 1 B   

      

 A1 n b1  A2 n b2    An n bn 
 
  
olduğundan

33
  A11b1  A21b2    An1bn 
 
 x1    
   A b  A b  A b 
 x2   12 1 22 2 n 2 n
 bərabərliyi alınar.
     
    
x 
 n   A1n b1  A2 n b2    An n bn 
 
  
Buradan da

A11b1  A21b2    An1bn

x1  ,

A12 b1  A22 b2    An 2 bn
x2  ,


A1 n b1  A2 n b2    An n bn
xn  .

həllini alarıq.
Misal 7. Xətti tənliklər sistemini matris üsulu ilə həll edin.
 2 x1  3x2  2 x3  9,


 x1  2 x2  3 x3  1 4,

3 x1
  4 x2  x3  16

Həlli. Verilmiş tənliklər sistemini A X  B şəklində yazaq:

2 3 2   x1  9
     
A  1 2  3 , X  x
 2 , B  14  .
3 4  1  x  16 
  3  

Matris tənliyin həlli X  A 1  B olduğundan. A 1 -matrisini tapaq.

2 3 2
 1 2  3  28  30  4  6  0 .
3 4 1

2 3 3 2 3 2
A 11   14, A21    5, A31   13,
4 1 4 1 2 3

1 3 2 2 2 2
A 12    10, A22   4, A32   8,
3 1 3 1 1 3
1 2 2 3 2 3
A 13   2, A23    1, A33   1.
3 4 3 4 1 2

Beləliklə,

 14 5  13 
1 1 
A     10 4 8 
6
 2 1 1 

34
  x1   14 5  13   9 
  1   
X   x 2      10 4 8   14  
x  6
 3  2 1 1  16 
 126  70  208    12   2 
1  1   
    90  56  128      18    3 
6  6   
 18  14  16   12    2 

Buradan da x1  2 , x 2  3 , x3  2 alarıq.

Xətti cəbri tənlikər sisteminin ədədi həlli üçün Qauss üsulu

Üsulun əsas ideyası.

Tutaq ki,

Ax  B (1)

xətti cəbri tənliklər sistemi verilmişdir. Burada A- n tərtibli kvadrat matris,

b  (b1 , b2 ,..., bn )
verilmiş, x  ( x1 , x 2 ,..., x n )
T T
axtarılan vektordur. Fərz edək ki, A
matrisinin determinantı sıfırdan fərqlidir:
a11 a12  a1n
a a22  a2 n
  21 0.
   
an1 an 2  ann

Onda hər bir b vektoru üçün yeganə həlli var.

(1) sistemini açıq şəkildə yazaq:

 a11 x1  a12 x2  ...  a1n xn  b1 ,

a x  a x  ...  a x  b ,
 21 1 22 2 2n n 2
 (2)
 . . . . . . . . . . . .

 an1 x1  an 2 x2  ...  ann xn  bn .
Tənliklər sisteminin Qauss üsulu ilə həll etmək bu sistemdəki x1 , x 2 ,..., x n
məhculların ardıcıl yox edilməsindən ibarətdir. Fərz edək ki, a11  0 . (2) tənliklər
sisteminin birinci tənliyini a11 -ə bölsək, alarıq:

x1  c12 x2  ...  c1n xn  d1 , (3)

Burada

a1 j b1
c11  , j  2,3,...n, d 1  .
a11 a11

İndi isə (2) tənliklər sisteminin qalan tənliklərinə baxaq:

35
 ai1 x1  ai 2 x2  ...  ain xn  bi , i  2,3,..., n . (4)

(3) tənliyini al1 -ə vurub və alınan tənlikdən (4) tənliklər sisteminin i -ci tənliyini
çıxırıq, i  2,3,..., n . Nəticədə aşağıdakı tənliklər sistemini alırıq:

 x1  c12 x2  .. .  c1 j x j  ...  c1n xn  d



(1)
a22 x2  ...  (1)
a2 j x j  ...  (1)
a2 n xn 

 
 (1)
an x2  ...  (1)
an x  ...  (1)
an xn  b
 2 j j n

(5)

Burada

aij(1)  aij  c1 j  ai1 , bi(1)  bi  d1  ai1 , j  2,3,..., n .

(5) sisteminin matrisi

 1 c12 c13  c1n 

 (1) (1)

 0 a22 a23  a2(1n) 
     
 
 0 a (1) (1) 
an(13)  ann
 n2 

şəklində olur. (5) sistemində x1 məhculu yalnız birinnci tənlikdə iştirak edir, ona görədə
sonrakı addım üçün həmin tənliyin iştirakı olmayan
 a (1)
22 x 2  . ..  a (1)
2 j x j  .. .  a (1)
2 n x

 a (1)
32 x 2  . ..  a (1)
3 j x j  .. .  a (1)
3 n x

 
 a (1)
x  .. .  a (1)
x  .. .  a (1)
x
 n 2 2 nj j nn n

tənliklər sistemi ilə işləmək kifayətdir. Yenidən (6) sisteminə Qauss üsulunun 1-ci
addımını tətbiq edirik. Əgər a 22(1)  0 olarsa, onda tamamilə analoji olaraq (6) sistemindən
(1)
x 2 məhculunun yox etmək olar. (6) tənliklər sisteminin birinci tənliyini a 22 -ə bölsək
alarıq:

x 2  c 23 x3  ...  c 2 n x n  d 2 , (7)

burada

a2(1j) b2(1)
c2 j  (1) , j  3,4,..., n, d 2  (1) .
a22 a22

(6) sisteminin qalan tənlikləri aşağıdakı kimidir:

ai(21) x 2  ai(31) x3  ...  ain(1) x n  bi(1) , i  3,4,..., n . (8)

(7) tənliyi ai(21) -ə vurub və alınmış tənlikdən (8) tənliklər sisteminin i -ci (
i  3, 4,..., n ) tənliyini çıxırıq. Nəticədə (5) sistemi onunla ekvivalent olan

36
  x1  c12 x2  c1 3 x3  . ..  c1 j x

 x2  c2 3 x3  . ..  c2 j x


(
a332 )
x3  . ..  (
a3 2
j
)
x

 
 (
an 2 )
x3  ...  (
a nj2 )
x
 3

(9)

tənliklər sistemini almış olarıq. Burada,

aij( 2 )  aij(1)  c2 j  ai(21) , bi( 2 )  bi(1)  d1  ai(21) , i, j  3,4,..., n .

Beləliklə, x3 , x4 ,..., xn məchullarını bu qayda ilə ardıcıl yox etməklə sonda ilkin (2)
tənliklər sisteminə ekvivalent olan
 x1  c1 2 x2  c1 3 x3  c14

 x2  c2 3 x3  c2 4 x

 x 3  c3 4

 





(10)

tənliklər sistemini alarıq.

Bu sistemin matrisi

 1 c12  c1n 1 c1n 

 
0 1  c2 n 1 c2 n 
   

 
 (11)
0 0  1 cn 1 n 
0 0 0 1 
 

baş diaqonaldan aşağıdakı bütün elementləri sıfırdır. Yəni yuxarı üçbucaq matrisi almış
olarıq.

Alınmış (10) sistemi Qauss üsulunun düzünə gedişini təşkil edir. Tərs gedişi isə (10)
sistemindən x1 , x2 ,..., xn məchullarının tapılmasından ibarətdir. Sistemin matrisi yuxarı
üçbucaq şəkilli olduğu üçün xn -dən başlayaraq bütün məhculları ardıcıl olaraq tapmaq
olar.

Doğurdan da,

xn  d n , xn 1  d n 1  cn 1 xn və s.

Tərs gedişin ümumi düsturu aşağıdakı şəkildədir:

n
xi  di  c
j  i 1
ij x j , i  n  1, n  2,...,1, xn  d1. (12)

37
 Mühazirə-8

XƏTTİ TƏNLİKLƏR SİSTEMİNİN HƏLLİ ÜÇÜN İTERASİYA

ÜSULLARI. SADƏ İTERASİYA VƏ ZEYDEL ÜSULLARI
Xətti tənliklər sisteminin məchulları sayı kifayət qədər çox olduqda dəqiq həll
verən Qauss üsulunun tətbiqi çox çətin olur. Ona görə də iterasiya üsulları tətbiq edilir.

İterasiya üsullarının tətbiqi zamanı 3 mərhələnin həyata keçirilməsi fərz olunur:

1) İterasiya prosesinin dəqiq həllə yığılan yaxınlaşmalar ardıcıllığının qurulması;

2) Bu prosesin tələb olunan dəqiqliyinin tapılması anını təyin etməyə imkan verən
yığılma kriteriyasının təyini;
3) Tələb olunan dəqiqliyə çatmaq üçün lazımi əməliyyatların azaldılması məqsədilə
iterasiya prosesinin optimallaşdırılması və yığılma sürətinin tədqiqi.
İterasiya üsulları həlli qabaqcadan verilmiş dəqiqliklə tapmağa imkan verirlər.
Onlar dəqiq həlli vermirlər, belə ki, onlar vektorlar ardıcıllığının limiti kimi tapılır.

Tutaq ki,
 a11 x1  a12 x 2    a1n x n  b1 ,
    
 a 2 1 x1 a 22 x 2  a 2 n x n b2 ,

        
 a n1 x1
  a n 2 x 2    a nn x n  bn

 Ax  b (1)

xətti tənliklər sisteminə baxılır.

Fərz edək ki, aii  0 (i  1, n) , və (1)-i aşağıdakı şəkildə çevirək:

 x
 x

1 

1 



12 x2
x


...
...




1n xn
xn
,
,


  
2 2 21 1 2 n

... ..... .. . .... ..... ... ..... .. ..... ..... .. .
 xn
  n  n1 x 1  ...  n , n 1 x n 1

(2)

burada
 a ij
bi  , i  j olduqda
i  ,  ij   a ii
a ii 0,
 i  j olduqda

 x1 
 

,
 x2 
x   

 
 xn 
 

 0 ...   

  
12 1n

 
 21 0 ... 2 n
 ...... .... .. ........ ...... .... . .

 və


  n1 n 2 
... nn  



  

 
1

 

 
2 



  n




işarələmələri daxil etsək (2) sistemini

x   x (3)

şəklində yazmaq olar.

38
 Sıfırıncı yaxınlaşma olaraq qəbul edirik.
( 0)
x 

(1) (0)
I yaxınlaşma: x    x kimi tapılır.

Əgər vektoru (1) – sisteminin həllidir.

(1) ( 0) (1)
x  x   x

( 2) (1)
Əks halda II yaxınlaşma x   x tapılır.

Əgər həllidir və s. Ümumiyyətlə (k  1)  ci yaxınlaşma:

( 2) (1) (2)
x x   x

( k 1) (k )
x    x ( k  0,1, 2, ...) (4)
(k )
Teorem. Əgər yaxınlaşmalar ardıcıllığı sonlu x  lim x
(0) (1) (k )
x , x , ... , x
k 

limitinə malikdirsə, onda bu limit (1) sisteminin həllidir.

Doğrudan da (4)-də k   şərti ilə limitə keçsək

( k 1)
lim x     lim x ( k )  x     x
k  k 

alarıq.

Yaxınlaşmalar düsturlarını açıq şəkildə yazaq:

 x i( 0 )  
i ,

 n
  i    ij x (j k ) ,
( k 1)
x i i  1, n, k  0, 1, 2, ...
 j 1
  0, i  1, n
 ii

Qeyd 1. Bəzən (1) sistemini (2) şəklinə elə gətirmək olur ki,  ii  0 olsun.
Məsələn,
n

a
j 1
ij x j  bi (i  1, n)

sistemi üçün aii  aii(1)  aii( 2) götürmək olar. Onda verilmiş sistem
n
xi   i    ij x j (i  1, n)
j 1

sisteminə ekvivalent olur. Burada

bi aii( 2) aij
 i  (1) ,  ii   (1) ,  ij   (1) , i  j
aii aii aii

olduqda.

Qeyd 2. Başlanğıc x
( 0)
vektoru iterasiya prosesində ixtiyari götürülə bilər.

39
 Zeydel üsulu iterasiya üsulunun müəyyən modifikasiyasıdır. Burada xi üçün
(k  1) -ci iterasiya tapılarkən x1 , x 2 , ..., x i 1 məchullarının artıq tapılmış (k  1)  ci
yaxınlaşmaları bilavasitə nəzərə alınır:

n
x1( k 1)   1    1 j x (jk )
j 2
n
x 2( k 1)   2   21 x1( k 1)    2 j x (jk ) ,
j 3

.......................................................
i 1 n
xi( k 1)   i    ij x (jk 1)   ij x (jk ) ,
j 1 j  i 1

........................................................
n 1
x n( k 1)   n    nj x (jk 1) , k  0,1, 2, ...
j 1

Qeyd 3. Adətən Zeydel üsulu iterasiya üsuluna nəzərən daha yaxşı yığılma verir.

Qeyd 4. İterasiya üsulu dağılan olduqda Zeydel üsulu yığıla bilər (lakin bu həmişə
olmur), bunun tərsi də mümkündür.

İterasiya üsullarının yığılması üçün kafi şərtlər

Matrisin norması olaraq

n n
 m
 max   ij və ya  l  max   ij
i j
j 1 i 1

götürsək, onda:

Teorem 1: Əgər (1) gətirilmiş sistemi üçün

 m
 1,  l
1

şərtlərindən hər hansı biri ödənərsə, onda (1) sistemi üçün iterasiya və Zeydel prosesləri
ixtiyari x ( 0 ) başlanğıc yaxınlaşması üçün onun yeganə həllinə yığılır.

Teorem 2: Əgər (1) sistemi üçün


2
 k
 ij 1
i, j

şərti ödənirsə, onda Zeydel və iterasiya prosesləri ixtiyari x

( 0)
üçün onun yeganə həllinə
yığılır.
1
Xüsusi hal. Əgər  matrisinin elementləri  ij  şərtini ödəyirsə, onda
n
iterasiya prosesi yığılır. Burada n  sistemin məchullarının sayıdır.

40
 n

Teorem 3. aj 1
ij x j  bi , i  1, n sistemi üçün

n n
aii   aij , a jj   aij , (i, j  1, n)
i j i 1
j 1 i j

şərtlərindən hər hansı biri ödəndikdə iterasiya prosesi yığılır.

Qeyd 5. Əgər A matrisi müsbət müəyyəndirsə və simmetrikdirsə, onda Zeydel

üsulu yığılır.

Qeyd edək ki, yığılma üçün deyilən teoremlər yalnız kafi şərtlərdir. Onların
ödənməsi üsulun yığılmasını təmin edir, lakin onların ödənməməsi ümumi halda iterasiya
prosesinin dağılması demək deyildir.

İterasiya prosesinin yaxınlaşmaları xətasının

qiymətləndirilməsi

Tutaq ki, x ( k 1) və x ( k ) (k  1)

x  x   (5)

sisteminin həllinin iki ardıcıl yaxınlaşmasıdır.

p 1 olduqda alırıq:
x ( k  p )  x ( k )  x ( k 1)  x ( k ) 

(6)
 x ( k  2 )  x ( k 1)  ...  x ( k  p )  x ( k  p 1)

x ( m 1)  x ( m )   və x ( m )  x ( m1)  

olduğundan, onda

x ( m 1)  x ( m )    x ( m )  x ( m 1) 

və deməli,
mk
x ( m 1)  x ( m )   x ( m )  x ( m 1)   x ( k 1)  x ( k )

olur, m  k  1 olduqda.

Ona görə də (6)-dən alırıq:

x ( p  k )  x ( k )  x ( k 1)  x ( k )   x ( k 1)  x ( k )  ...

 
p 1
x ( k 1)  x ( k ) 
1
x ( k 1)  x ( k )
(7)
1 

41
(7)-də p   şərtilə limitə keçsək

x ( k 1)  x ( k )
x  x (k ) 
1 
(8)

və ya

x  x(k )  x ( k )  x ( k 1)
1 

1
alarıq.   olarsa, əvvəlki düstur
2

x  x ( k )  x ( k )  x ( k 1)

şəklinə düşər. Yəni əgər

x ( k )  x ( k 1)  

olarsa, onda
x  x (k )  

olar. Beləliklə,
k

x  x (k )  x (1)  x ( 0 )
1 

alırıq. Xüsusi halda x ( 0)   götürsək, onda

x (1)    

və
x (1)  x ( 0 )      

alarıq. Deməli,
k 1

x  x (k )   .
1 

Mühazirə-9

TƏNLİKLƏRİN RADİKALLARLA HƏLLİ PROBLEMİ. CƏBRİ

TƏNLİKLƏRİN BƏZİ NÖVLƏRİ

42
 Bir çox praktiki məsələləri həll edərkən müəyyən mərhələdə birməchullu tənlik
və ya bir neçə məchullu tənliklər sistemini həll etmək lazım olur. Ona görə də bu
tənliklərin həll üsullarını bilmək zərurəti yaranır.
Bir dəyişənli tənliyi
f ( x)  0 (1)

şəklində yazırlar. Burada, f (x) müəyyən bir çoxluğunda təyin olunan verilmiş
funksiyadır. x dəyişəninin (1) tənliyini eyniliyə çevirən qiymətlərinə tənliyin həl-
li, bu qiymətlərin hər birinə isə tənliyin kökü deyilir.

Tənliyi həll etmək onun bütün köklər çoxluğunu tapmaq deməkdir. Bu çoxluq
sonlu və ya sonsuz ola bilər. Məsələn, x 2  5 x  6  0 tənliyinin 2 kökü vardır: x1  2

və x 2  3. cos x  0 tənliyin həlli isə x
2
 n ( n  0,1,2,...) kimidir. Bu-rada n
-ə müxtəlif qiymətlər verməklə tənliyin sonsuz sayda kökləri çoxluğunu alarıq.

Bir neçə məchullu tənliklər yığımı tənliklər sistemi adlanır. Sistemin hər bir
tənliyini eyniliyə çevirən qiymətləri isə tənliklər sisteminin həlli adlanır.

Bütün rasional və irrasional funksiyalar cəbri funksiyalar sinfinə daxildir.

Cəbri olmayan funksiyalara transendent funksiyalar deyilir. Onlara üstü (a x ),

loqarifmik (log a x) , triqonometrik (sin x, cos x, tg x, ctg x), tərs triqonometrik
(arcsin x, arccos x, arctgx , arcctgx ), və s. funksiyalar aiddir.

n -dərəcəli cəbri tənliklərin həllinin axtarılması riyazi problemlərindən biri ol-

muş və bu problemlə məşhur riyaziyatçılar məşğul olmuşlar. Belə ki, verilmiş tən-
liyin köklərini cəbri əməllərin (toplama, çıxma, vurma, bölmə və kökalma) kömə-
yilə onun əmsalları vasitəsilə ifadə etmək üçün ümumi düstur verməyə çalışıblar.
Buna çox vaxt tənliyin radikallarla həll edilə bilməsi də deyilir.
n  2,3,4
yəni kvadrat, üç və dörd dərəcəli cəbri tənliklərin həlli üçün müvafiq
düsturlar vardır. Kvadrat tənliyin həlli üsulları hələ qədim yunanlara məlum idisə,
üç və dörd dərəcəli tənliklərin ümumi şəkildə həll etmək üçün düsturlar XVI əsrdə
verilmişdir.

Kvadrat tənlik. ax 2  bx  c  0, ( a  0) kvadrat tənliyinin həlli üçün

 b  b 2  4ac
x1, 2  düsturu və ya tənliyin hər tərəfini a  0 ədədinə böldükdən
2a

p p2
sonra alınan x 2  px  q  0 şəkilli “çevrilmiş” kvadrat tənlik üçün x1, 2    q
2 4

43
düsturu məlumdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əmsallar ixtiyari kompleks
ədədlər olduqda da bu düstur öz qüvvəsində qalır.

Kub tənlik. Kub tənliyin, yəni üç dərəcəli cəbri tənliyin ümumi şəkli aşağıdakı
kimidir:
a 0 x 3  a1 x 2  a 2 x  a3  0 . (3)

Burada a0  0 . Bu tənliyi a0 ədədinə bölüb

x 3  ax 2  bx  c  0 (4)
a a a
“çevrilmiş” kub tənliyini alarıq. Burada a  a, a  b, a  c əmsalları həqiqi ədəd-
1 2 3

0 0 0

lərdir.
a
x y əvəzləməsini aparmaqla (4) tənliyinin ikidərəcəli həddini yox edək.
3

a a a
( y  ) 3  a ( y  ) 2  b( y  )  c  0
3 3 3

Mörtərizələri açıb müəyyən çevrilmələr aparsaq,

y 3  py  q  0 (5)

kub tənliyini alarıq. Burada

a2 2a 3 ab
p  b, q   c.
3 27 3

(5) natamam kub tənliyinin həlli üçün

q q 2 p3 3 q q2 p3
y  u   3        (6)
2 4 27 2 4 27

Tartali-Kardano düsturundan istifadə olunur. Bildiyimiz kimi bu düstur iki kub ra-
dikalın cəmindən ibarətdir:

q q2 p3 q q2 p3
u3    ;  3   
2 4 27 2 4 27

Viyet teoreminə görə

p
u  
3

münasibəti ödənilməlidir.

44
 q2 p3
(6) düsturunda kvadrat kök altında olan  ifadəsinin işarəsindən asılı ola-
4 27
raq, tənliyin kökləri haqqında 3 halı nəzərdən keçirmək lazımdır.

q2 p3
a) Əgər  0 olarsa, onda
4 27

q q2 p3 q q2 p3
   ;   
2 4 27 2 4 27

ifadələri həqiqi müxtəlif ədədlər olar. Bu halda (5) tənliyinin kökləri y1  (u   ) -

kökü həqiqi, qalan

1 3
y2  (u   )  i (u   )
2 2

və

1 3
y 3  (u   )  i (u   )
2 2

q2 p3
kökləri isə iki qoşma kompleks ədədlərdən ibarət olacaq. Beləliklə,  0 ol-
4 27
duğu halda, (5) tənliyi bir həqiqi və iki qoşma kompleks kökə malik olur.
q2 p3
b) Əgər  0 olarsa, onda
4 27

q
u   3 
2

q2 p3
olur. Bu halda  olduğu üçün
4 27

q q
 
q 2  2  3q
u  
2 q p3 2p
3 3 
4 27

olur. Beləliklə, bu halda (5) tənliyinin kökləri

3q 3q 3q
y1  2u  2  , y2  y3  u  
2p p 2p

q 2 p3
kimidir. Deməli,  0 olduqda, (5) tənliyinin köklərinin üçü də həqiqi ədəd-
4 27
lər olur. Onlardan ikisi bir-birinə bərabər olur.

45
 q 2 p3
c) Nəhayət, əgər  0 olarsa, onda (5) tənliyinin hər üç kökü həqiqi və
4 27
müxtəlif olur. Bu halda tənliyin kökləri aşağıdakı kimi təyin olunurlar:

y1  23 r cos ,
3
 2
y 2  23 r cos( 
3 3
), (7)
 4
y 3  23 r cos(  ).
3 3

Burada,

p3 q  q2 p3
r  , cos    , sin   ,     .
27 2r r 4 27

Dörd dərəcəli tənliklər. Dörd dərəcəli

x 4  ax 3  bx 2  cx  d  0 (8)

tənliyinə baxaq. Bu tip tənliklərin həlli üsullarından biri Ferrari üsuludur.

a2 x2
(8) tənliyinin son üç həddini sağ tərəfə keçirərək, hər iki tərəfə əlavə
4
edək. Onda o,

ax 2 a2
(x 2  )  (  b) x 2  cx  d
2 4

ax y2
şəklini alır. Sonuncu tənliyin hər iki tərəfinə (x2  )y  cəmini əlavə edək.
2 4
Onda
2
 2 ax y   a2   ay   y2 
x      b y  x 2    c  x    d  (9)
 2 2  4   2   4 

tənliyini alırıq. Köməkçi y məchulunu elə seçək ki, sonuncu tənliyin sağ tərəfi
tam kvadrata çevrilsin. Bu ancaq və ancaq

 a2  ay y2
 b y   A 2 ,  c  2 AB,  d  B2
 4  2 4

olduğu halda mükündür. Digər tərəfdən

4 A 2 B 2   2 AB 
2

olduğunu nəzərə alsaq, alarıq:

46
 2
 a2  y 2   ay 
4 b y   d     c .
 4  4   2 

Əgər mötərizələri açsaq, onda bəzi çevirmələrdən sonra y məchuluna nəzərən

üç dərəcəli olan


y 3  by 2   ac  4d  y  d  a 2  4b   c 2  0 
tənliyini alırıq. Bu tənliyin hər hansı bir kökünün y 0 olduğunu fərz edək. Onu (9)
tənliyində yerinə yazsaq, onda tənliyin sol tərəfi  Ax  B  2 şəkilli tam kvadrata çevi-
rərik, yəni
2
 2 ax y0 
 x      Ax  B 
2

 2 2

olduğunu alarıq. Buradan

ax y0 ax y
x2    Ax  B və x 2   0   Ax  B
2 2 2 2

tənlikləri alınır. Bu iki kvadrat tənlik dörd dərəcəli tənliyin dörd kökünü verəcək-
dir. Deməli, dörd dərəcəli tənliyin həlli, biri üç dərəcəli, ikisi isə iki dərəcəli olan 3
tənliyin həllinə gətirilir.

Ikihədli tənliklər.

xn  a  0 (10)

şəklində olan tənliyə ikihədli tənlik deyilir. Məlumdur ki, p0 olduqda
px n  q  0

q
tənliyi verilən ikihədli tənliyə ekvivalentdir. Burada a .
p

Ikihədli tənlik həqiqi və ya kompleks a ədədindən n dərəcədən kök almaqla

həll edilir: x  n a . (10) tənliyiynin köklərindən biri x 0 olarsa, onda vahidin n dərə-
cədən kökləri haqqında bildiyimiz məlum xassəyə əsasən deyə bilərik ki, (10) tən-
liyinin bütün kökləri aşağıdakı düsturla tapılır:
xk  x0   k , k  0,1,..., n  1

2k 2k
Burada  k  n 1  cos
n
 i sin
n
.

Üçhədli tənliklər. Bu tənliklərin ümumi şəkli

47
 ax 2 n  bx n  c  0 (11)

şəklindədir. Belə tənlikləri həll etmək üçün y  x n əvəzləməsini aparmaqla

ay 2  by  c  0 kvadrat tənliyini alırıq ki, onun da həlli

 b  b 2  4ac
y1, 2 
2a

şəklindədir. Bu tapılmış qiymətləri ayrılıqda y  x n əvəzləməsində yazsaq, verilən

üçhədli tənliyin həllini x n  y1  0, x n  y 2  0 kimi ikihədli iki tənliyin həllinə gətiri-
rik. Bu tənlikləri həll edib (11) üçhədli tənliyin 2n sayda kökünü tapırıq.

Xüsusi halda n  2 olduqda (11) tənliyi ax 4  bx 2  c  0 bikvadrat tənliyə çevrilir

və
b  b 2  4ac
x
2a
düsturu ilə onun dörd kökünü tapmaq olur.
Qalua və Abel isbat etmişlər ki, n  4 olduqda ümumi cəbri tənliyin köklərini
əmsalları vasitəsilə (cəbri əməllərlə) ifadə edən düstur vermək mümkün deyil. Bu-
na görə də yüksək dərəcəli bir çox cəbri tənlikləri təqribi həll etməyə çalışırlar.
Cəbri tənliklərin köklərini istənilən dəqiqliklə tapmağa imkan verən müxtəlif üsul-
lar vardır. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, bir çox cəbri tənliklərin həllini dəqiq
tapmaq mümkün olsa da alınan nəticələrdən praktiki işlərdə istifadə etmək çətin
olur.

Mühazirə-10

ÇOXHƏDLİLƏR VƏ ONLAR ÜZƏRİNDƏ ƏMƏLLƏR. ÇOXHƏDLİNİN

KÖKÜ. HÖRNER SXEMİ

Məlum olduğu kimi çoxhədli dedikdə birhədlilərin cəmi başa düşülür. Ümumi
halda bir neçə dəyişəndən asılı çoxhədliyə baxmaq olar, lakin praktiki nöqteyi
nəzərdən birdəyişənli çoxhədlilərə baxmaq daha əhəmiyətlidir. n dərəcəli çoxhədli
dedikdə aşağıdakı cəm başa düşülür.

ədədlərinə çoxhədlinin əmsalları deyilir. 2 çoxhədli o vaxt eyni

hesab edilir ki, onların uyğun dərəcəli hədlərinin əmsalları eyni olsun. Buradan
alınır ki, müxtəlif dərəcəli çoxhədlilər eyni ola bilməz. 2 çoxhədlini toplamaq üçün
48
onların uyğun əmsallarını toplamaq lazımdır. Bu zaman müəyyən dərəcəli hədd
iştirak etmirsə, onun əmsalı “0” götürülür. 2 çoxhədlinin hasili onların hədlərinin
bütün mümkün olan cüt-cüt hasilləri cəminə bərabərdir.

Aydındır ki, 2 çoxhədlinin hasilinin dərəcəsi onların dərəcələri cəminə

bərabərdir. İstənilən iki çoxhədlinin cəmi, fərqi və hasili də çoxhədlidir.
Çoxhədlinin tərsi anlayışı olmadığından 2 çoxhədlinin nisbəti çoxhədli olmaya da
bilər. Lakin bu çoxluqda qalıqlı bölmə anlayışı mövcuddur. Tutaq ki, və

çoxhədliləri verilmişdir. Ümumiliyi pozmadan fərz edək ki, . Onda isbat

etmək olar ki, və çoxhədliləri var ki,

Bu şərtlə ki, çoxhədlinin -in dərəcəsindən kiçikdir. Bu halda -ə

qismət, -ə qalıq deyilir.

Çoxhədlinin kökləri. Bezu teoremi.

Tutaq ki,

ədədləri üçün ədədlərinə

çoxhədlinin nöqtəsində qiymətinə deyilir. Xüsusi halda olarsa, onda bu

ədədinə çoxhədlinin kökü deyilir. Aşağıdakı teorem doğrudur.

Teorem (Bezu). çoxhədlisinin çoxhədlisinə bölünməsindən

alınan qalıq həmin çoxhədlilərinin nöqtəsindəki qiymətinə bərabərdir:

İsbatı: Qalıqlı bölmə haqqında teoremə əsasən var ki,

49
 Nəticə: ədədi -in köküdürsə, onda həmin çoxhədli -ə tam

bölünür. Doğrudan da köküdürsə, , onda (2) düsturundan alırıq ki,

Ən böyük ortaq bölən. Evklid alqoritmi.

Tutaq ki, ixtiyari P( x) və G ( x) çoxhədliləri verilmişdir.

Tərif 1. P( x) və G ( x) çoxhədlilərinin eyni zamanda bölündüyü D (x ) çox-

hədlisinə P (x) və G ( x) çoxhədlilərinin ortaq böləni deyilir.

Tərif 2. P( x) və G (x) çoxhədlilərinin bütün ortaq bölənlərinə bölünən ortaq

bölənə, bunların ən böyük ortaq böləni deyilir.

Ən böyük ortaq bölən, dərəcəsi sıfır olan çoxhədli ola bilər. Bu halda P( x) və
G (x ) çoxhədlilərinə qarşılıqlı sadə çoxhədlilər deyilir. P ( x ) və G (x ) çoxhədlilə-

rinin ən böyük ortaq böləni  P( x), G ( x)   D( x) kimi işarə edirlər. İndi isə Evklid
alqoritminin çoxhədlilər üçün də yararlı olduğunu göstərək.

Çoxhədlilər üçün Evklid alqoritmi aşağıdakı kimidir:

Tutaq ki, P( x) çoxhədlisinin dərəcəsi G (x) çoxhədlisinin dərəcəsinə bərabər-

dir və ya ondan böyükdür. P (x) çoxhədlisini G ( x) çoxhədlisinə bölürük və alınan
qisməti Q1 ( x) ilə, qalığı isə R1 ( x ) ilə işarə edirik. Sonra, G (x) çoxhədlisini
R1 ( x) qalığına bölürük, onda Q2 ( x) qismətini və R2 ( x) qalığını alırıq. İndi isə
R1 ( x) qalığını R2 ( x) qalığına bölüb Q3 ( x) qismətini və R3 ( x ) qalığını alırıq və
s. Ümumiyyətlə, hər bir qalığı özündən əvvəlki qalığa bölürük. Bu halda R1 ( x ) ,
R2 ( x) , R3 ( x ) ,... qalıqlarının dərəcəsi get-gedə azalacaqdır. Nəticədə elə bir Rk (x )
qalığı almalıyıq ki, bundan əvvəlki, Rk 1 ( x) qalığı buna tam bölünsün. Aydındır
ki, bu proses sonsuz davam edə bilməz, hər dəfə qalığın dərəcəsi azalacaq və elə
bir an çatacaq ki, növbəti alınan qalıq özündən sonrakı qalığa tam bölünəcək və qa-
lıqda sıfır dərəcəli çoxhədli alınacaq və bunula da proses qurtaracaqdır.

Bütün bölmə prosesini aşağıdakı şəkildə göstərmək olar:

P ( x )  G ( x )Q1 ( x )
G ( x )  R 1 ( x )Q 2 ( x
R 1 ( x )  R 2 ( x )Q3 ( x
.. .. ... ... .... .. .... .. ... .. ...
R k  3 ( x )  R k  2 ( x )Q
R k  2 ( x )  R k 1 ( x )Q
R k 1 ( x )  R k ( x )Q k

Burada hər dəfə tətbiq edılən qalıqlı bölmə alqoritmi nəticəsində alınan R1 ( x ),
R2 ( x) , R3 ( x ) , ..., Rk 1 ( x ) , Rk (x ) qalıqlarının dərəcələri getdikcə kiçilir və nəha-
yət, Rk 1 ( x) -in Rk (x) -ya bölünməsindən alınan qalıq sıfra bərabər olur. Yəni,
50
Rk 1 ( x )  0
alınır. (3) sistemi məhz P (x) və G ( x) çoxhədlilərinin ən böyük ortaq
böləninin tapılması üçün işlədilən Evklid alqoritmidir.

Teorem. P (x) və G (x) çoxhədlilərinin ən böyük ortaq böləni D(x) , bu çox-

hədlilərə tətbiq edilən Evklid alqoritmdəki sonuncu sıfırdan fərqli Rk (x) qalığına
bərabərdir.

Hörner sxemi.
Hesablama texnologiyalarını tətbiq etmək üçün çoxhədlini 1 dərəcəli
çoxhədliyə bölünməsinin əlverişli sxemini vermək olar. Tutaq ki,

Aydındır ki, dərəcəli çoxhədlidir.

Məqsəd əmsallarını tapmaqdır. Bu qiymətləri yerinə yazsaq

İki çoxhədlinin bərabərliyi şərtindən tapırıq ki:

Buradan alırıq ki,

Alınmış bu nəticəni cədvəldə yerləşdirək:

f(x)

x-c

51
 Misal: -yə bölək:

f(x) 1 5 -4 -2 1

x-2 1 7 10 18 r=37

Deməli,

Çoxhədlinin kvadratik üçhədliyə bölmə sxemi

Tutaq ki, (1) çoxhədlisini  ( x)  x 2  px  q şəklində kvadratik üçhədlisinə böl-

mək lazımdır. Burada p və q həqiqi əmsallardır. Bu bölməni aşağıdakı şəkildə
yaza bilərik:

a 0 x n  a1 x n 1  a 2 x n 2  ...  a n 1 x  a n 
 ( x 2  px  q )(b0 x n  2  b1 x n 3  ...  bn 3 x  bn  2 )  bn 1 x  bn .

Bu bərabərliyin sağ tərəfindəki mötərizələri açıb x -in eyni dərəcəli hədlərinə

görə qruplaşdıraq. Bərabərliyin sağ və sol tərəflərin bərabər qiymətlər alması üçün
x -in eyni qiymətlərinin əmsalları bərabər olmalıdır. Ona görə də

a0  b0 , b0  a0 ,
a1  b1  pb0 , b1  a1  pb0 ,
a 2  b2  pb1  qb0 , b2  a 2  pb1  qb0 ,
a3  b3  pb2  qb1 , b3  a3  pb2  qb1 ,
a 4  b4  pb3  qb2 , b4  a 4  pb3  qb2 ,
a5  b5  pb4  qb3 ,
və ya b5  a5  pb4  qb
. . . . . . . . . . . . .
a n  2  bn  2  pbn 3  qbn  4 , bn  2  a n  2  pbn 3  qbn  4 ,
a n 1  bn 1  pbn  2  qbn 3 , bn 1  a n 1  pbn  2  qbn 3 ,
a n  bn  qbn  2 , bn  a n  qbn  2 ,

bərabərliklərini yaza bilərik. Buradan çoxhədlinin kvadratik üçhədliyə bölmək

üçün aşağıdakı sxemi alarıq:
a0 a1 a2 a3 ... a n 1 an

 p  pb0  pb1  pb2 ...  pb n  2

q  qb0  qb1 ...  qbn  3  qb n  2

52
 b0 b1 b2 b3 ... b n 1 bn

Cəbrin əsas teoremi və ondan çıxan nəticələr.

Bir sıra məsələlərin həlli zamanı çoxhədlinin köklərinin tapılması vacib məsələ
kimi meydana çıxır. Bu halda isə cəbrin əsas teoremi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Teorem: Rasional əmsallı dərəcəli istənilən çoxhədlinin sayda

ümumiyyətlə kompleks kökü var. Qeyd edək ki, əgər hər hansı kompleks ədəd
rasional əmsallı çoxhədlinin köküdürsə, onda onun qoşması da həmin çoxhədlinin
köküdür. Ona görə də rasional əmsallı çoxhədlinin kompleks köklərinin sayı cüt
saydadır. Deməli, hökm etmək olar ki, tək dərəcəli çoxhədlinin heç olmasa 1 dənə
həqiqi kökü var. Tutaq ki, hər hansı çoxhədlisinin köküdür. Onda Bezu

teoreminə əsasən . özü də çoxhədli olduğundan onun

da kökü var. Tutaq ki, bu çoxhədlinin kökü olur. Onda

və deməli, . Prosesi bu qayda ilə davam etdirsək,

alırıq ki,

Buradan çoxhədlinin kökləri ilə onun əmsalları arasında əlaqə yaratmaq olar.
Bir tərəfdən

Digər tərəfdən

Iki çoxhədlinin bərabərlik şərtindən aşağıdakı münasibətləri almış oluruq ki,

53
 Bu bərabərlik sistemi Viyet teoremini ifadə edir.

Məs.,

Çoxhədlinin təkrarlanan kökü

Tutaq ki, dərəcəsi vahiddən böyük olan çoxhədlisi verilib və bu

çoxhədlinin köküdür. Onda Bezu teoreminə əsasən ola bilər ki, ədədi həm də

çoxhədlisinin köküdür. Onda

Ola bilər ki, həm də çoxhədlisinin köküdür.

54
 Prosesi o vaxta qədər davam etdiririk ki,
çoxhədlisinin köküdür. Ona görə də çoxhədlinin aşağıdakı mümkün ayrılışını almış
oluruq.

və -ə tərtibindən, -ya isə tərtibindən

təkrarlanan kök deyilir.

Aşağıdakı teorem doğrudur:

Teorem: Əgər ədədi hər hansı çoxhədlinin tərtibindən təkrarlanan

köküdürsə, onda həmin ədəd çoxhədlisinin tərtibindən təkrarlanan

köküdür.

İsbatı: Tutaq ki, ədədi -in tərtibindən təkrarlanan köküdür. Onda

ədədi -in kökü deyil. Onda

ədədi -in -dən köküdür.

Nəticə: Əgər ədədi -in təkrarlanmayan kökü olarsa, onda

çoxhədlisinin kökü deyil.

Mühazirə-11

ÇOXHƏDLİNİN HƏQİQİ KÖKLƏRİNİN SƏRHƏDLƏRİNİN TAPILMASI

ÜSULLARI.

Tutaq ki,

P ( x )  a 0 x n  a1 x n 1      a n 1 x  a n  0 (1)

55
cəbri tənliyi verilmişdir. Onun həqiqi köklərini tapmaq tələb olunur. Bunun üçün verilən P (x )
çoxhədlisinə x həqiqi dəyişəninin kəsilməz həqiqi funksiyası kimi baxacağıq.

Tərif. (1) cəbri tənliyinin həqiqi köklərinin sərhədlərini tapmaq elə R1 və R2 ədədlərini
tapmaq deməkdir ki, bu tənliyin ixtiyari  həqiqi kökü üçün R1    R2 bərabərsizliyi ödənil-
sin. Burada R1 köklərin aşağı sərhədi, R2 isə köklərin yuxarı sərhədi adlanır.

Ümumi üsul.

Teorem. Tutaq ki,

A  max  a1 , a 2 ,..., a n  . (2)

Onda (1) tənliyinin bütün x k , k  1,2,..., n, köklərinin mütləq

qiyməti

A
xk  1 
a0

bərabərsizliyini ödəyir. O ( x    i ) kompleks müstəvisində bu

A
tənliyin kökləri x  1  a  R radiuslu dairənin daxilində yerləşir-
0

lər (şəkil 2.1)

Bütün köklər ancaq x  R şərtini ödəyən qiymətlər içərisində olacağından x  R bəra-

bərsizliyindən həqiqi köklər üçün  R  x  R və ya (  R, R ) intervalını alırıq. Bu o deməkdir
ki, bütün həqiqi köklərin aşağı sərhəddi  R ədədi, yuxarı sərhəddi isə R ədədi olur. Əgər ay-
rılıqda müsbət və mənfi köklərin sərhədlərindən söhbət gedərsə, bütün həqiqi köklərin yuxarı
sərhəddi olan R ədədini eyni zamanda müsbət köklərin yuxarı sərhəddi kimi,  R ədədini isə
mənfi köklərin aşağı sərhəddi kimi qəbul etmək olar. ■

Misal 1.

P ( x )  2 x 5  100 x 2  5 x  40  0 (5)

tənliyinin həqiqi köklərinin sərhəddini tapın.

A 100
Həlli. a0  2 və A  max  100 ,  5 ,  40   100 olduğundan R  1   1  51
a0 2
olur.

Deməli, tənliyin həqiqi kökləri (51,51) intervalında yerləşir. □

Qeyd edək ki, bu üsul sadə olduğundan praktiki cəhətdən köklərin sərhədlərini asanlıqla tap-
mağa imkan verir. Bu üsulla tapılan sərhədlər təkcə həqiqi köklər deyil, eyni zamanda kompleks
köklərin mütləq qiymətlərinin də sərhəddi olur.

56
 Ümumi üsuldan çıxan nəticə (Halqa qaydası): Həqiqi əmsallı
(1) cəbri tənliyinin kökləri r  x  R dairəvi halqada yerləşirlər(şəkil
2.2). Burada

1
r  1 ; A
B R  1 .
1 a0
an

A  max  a1 , a 2 ,..., a n  ,

B  max  a 0 , a1 ,..., a n 1  .

R və r ədədi P ( x ) çoxhədlisinin müsbət köklərinin uyğun olaraq yuxarı və aşağı sər-

həddi olur.

Analoji olaraq  R və r ədədləri isə uyğun olaraq mənfi köklərin aşağı və yuxarı sər-
hədləri olacaqdır.

Misal 2. Halqa qaydasına əsasən

P ( x )  2 x 5  100 x 2  5 x  40  0

tənliyinin həqiqi köklərinin sərhəddini tapın.

Həlli. Burada a0  2, A  100, an  40, B  100 . Onda

1 1 2
100 r  
R  1  51 və B 1  2,5 7
2 1
an

olduğunu alarıq. Beləliklə, halqa qaydasına görə tənliyin mənfi kökləri (51,  2 / 7), müsbət
kökləri isə ( 2 / 7,51) intervalında yerləşirlər. □

P (x ) çoxhədlisinin müsbət köklərinin yuxarı sərhəddinin tapılması üsulunu öyrəndikdən

sonra, həmin üsulla müsbət köklərin aşağı, mənfi köklərin isə aşağı və yuxarı sərhədlərini tap-
maq olar.

Bunun üçün aşağıdakı cəbri tənliklərin müsbət köklərinin yuxarı sərhəddini təyin etmək la-
zımdır.

P1 ( x )  x n P 1 x   0,
P2 ( x )  x n P  1 x   0 , (7)
P3 ( x )  P(  x)  0.

Tutaq ki, P( x) çoxhədlisinin müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi R, P1 ( x ),

P2 ( x ), P3 ( x ) çoxhədlilərinin müsbət köklərinin yuxarı sərhədləri uyğun olaraq R1 , R2 , R3 -ə
bərabərdir. Onda P ( x)  0 tənliyinin sıfırdan fərqli həqiqi kökləri (əgər varsa) ( R3 ,  1 R2 )
və 1 R1 , R  intervalında yerləşirlər.

57
 Laqranj üsulu

Laqranj teoremi. Həqiqi əmsallı P ( x ) çoxhədlisində a0  0, a0  dan sonra gələn ilk

B
mənfi əmsal a k , mənfi əmsalların mütləq qiymətlərinin ən böyüyü B isə, onda R  1 k
a0
ədədi həmin P ( x ) çoxhədlisinin müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi olur.

Əmsallarında işarə dəyişməsinə görə

qruplaşdırma üsulu

Tutaq ki, x məchulu qiymətlərin azalan dərəcələrinə nəzərərən düzülmüş P ( x ) çoxhədli-

sində qabaqca yalnız müsbət hədlər ( x  0) olduqda, sonra isə yalnız mənfi hədlər durur. Başqa
sözlə, tutaq ki, P ( x ) çoxhədlisi

P ( x)  a 0 x n  a1 x n 1  ...  a k x n  k  a k 1 x n  k 1  ...  a n (8)

şəklindədir. Burada ai  0, i  0,1,..., n .

Teorem. Əgər (8) şəkilli P (x ) çoxhədlisi, x   olduqda P( )  0 olarsa, onda o, x  

olduqda da müsbət olur və   R ədədi P (x ) -in müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi kimi qəbul
edilə bilər.

İsbatı. Doğrudan da P (x ) çoxhədlisini

 a 
P( x)  x n k  a0 x k  a1 x k 1  ...  a k    k 1  ...  nn k 
a
  x x 

şəklində yazmaq olar.

Burada, birinci kiçik mörtərizələr arasındakı çoxhədli x  0 məchulunun artması ilə artır,
ikinci mörtərizələr arasındakı isə x -in artması ilə azalır.

Beləliklə, x kəmiyyətinin artması ilə P (x ) də artır. Deməli, əgər P ( )   olarsa, onda

x   olduqda həmişə P ( x)  0 olar. Buna görə də x -in bütün qiymətləri çoxluğunda P (x ) -
in kökü ola bilməz. Onda P (x ) -in həqiqi kökləri bu  ədədindən kiçik olmalıdır. Onda   R
ədədini P (x ) -in müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi kimi qəbul etmək olar.

Ancaq çoxhədli həmişə (8) şəklində verilməyə də bilər. Onun əmsalları arasında işarə dəyiş-
mələrinin sayı çox ola bilər. Onda P (x ) çoxhədlisinin hədlərinin yerini dəyişdirmədən onu elə
P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pk ( x ) çoxhədlilərinin

P ( x)  P1 ( x)  P2 ( x )  ...  Pk ( x) (9)

cəmi kimi göstərə bilərik ki, buradan Pi ( x ), i  1,2,..., k çoxhədlilərinin hər biri (8) şəklində
olsun, yəni bunların əmsalları arasında ən çoxu ancaq bir işarə dəyişməsinə tasadüf edilsin.

58
 x  0 qiymətində (9) cəmini əmələ gətirən Pi ( x ) çoxhədlilərinin hər biri müsbət (
( Pi ( )  0) olarsa, onda   R ədədi P ( x ) -in müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi kimi qəbul
edilə bilər.

Doğurdan da, əgər x   qiymətinə (9) cəmində iştirak edən və hər biri (8) şəklində olan
Pi ( x ) toplananlarının hamısı müsbət olarsa, onda verilən P (x ) çoxhədlisinin özü də müsbət
olar və deməli, onun kökləri ancaq x -in  -dən kiçik qiymətləri içərisində ola bilər. Ona görə
də  ədədini P (x ) -in müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi kimi qəbul et)mək olar. Qalan sərhəd-
lər x  1 y , x   1 z , x  u əvəzləmələri vasitəsilə təyin edilir.

Nyuton üsulu

Nyuton teoremi. Həqiqi əmsallı P( x) çoxhədlisinin özü və onun ardıcıl

P ( x ), P ( x ),..., P (n)
( x) törəmələrinin qiyməti x   nöqtəsində müsbət olarsa, onda  ədə-
di P (x ) çoxhədlisinin müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi olur.

İsbati. Doğrudan da, P (x ) çoxhədlisini ( x   ) fərqinin qüvvətlərinə nəzərən ayrılışını

yazaq:

P ( x)  P ( )  ( x   ) P ( ) 
(x   )2 ( x   ) n (n)
 P ( )  ...  P ( ).
2! n!

x olduqda bu düsturun sağ tərəfinin müsbət olacağı aydındır, çünki şərtə görə
P ( ), P ( ), P ( ),..., P ( n ) ( ) müsbətdir. Deməli, x   olduqda həmişə P ( x)  0 olur. Bu o
deməkdir ki, P (x)  in həqiqi kökü ancaq x -in x   qiymətləri içərisində olmalıdır. Ona görə
də  ədədini həqiqi köklərin yuxarı sərhəddi kimi götürmək olar.

Həqiqi köklərin bütün qalan sərhədlərini, yəni müsbət köklərin aşağı, mənfi köklərin isə
həm aşağı, həm də yuxarı sərhədlərini (7) tənlikləri vasitəsilə təyin edirik.

Nyuton üsulunda  -nin seçilməsi məsələsi çətinlik yaradır. Bunun üçün çox vaxt aşağıdakı
qaydadan istifadə edirlər.

a 0  0 (əks halda tənliyin hər tərəfini (-1)-ə vurub onu müsbət etmək olar) olduğundan
P ( n ) ( x)  n! a 0  0 olur. Deməli, P ( n1) ( x) artan funksiyadır. Onda elə  1 ədədi var ki,
x  1 olduqda P ( n1) ( x) müsbətdir. Doğrudan da P ( n 1) ( x )  (n  1)! (na 0 x  a1 ) olduğun-
dan P ( n 1) ( x)  0 olması üçün na0 x  a1  0 və x   a1 (na0 ) olmalıdır. 1   a1 ( na 0 ) işarə
etsək, x  1 olduqda P ( n 1) ( x )  0 olur. Yəni x  1 olduqda P ( n 2 ) ( x ) funksiyası artandır və
elə bir  2 ədədi var ki, ( 2  1 ) və x   2 olduqda P ( n 2 ) ( x ) müsbətdir. Aydındır ki, x   2
olduqda nəinki P ( n 2 ) ( x ) , eyni zamanda P ( n1) ( x ) və həm də P ( n ) ( x ) müsbət olacaqdır. Mə-
lumdur ki, x   2 olduqda P ( n3) ( x) artan funksiya olur və elə bir  3   2 var ki, x   3 olduq-
da P ( n 3) ( x)  0 olur və s. Bu prosesi davam etdirməklə nəhayət P ( x ) çoxhədlisinin özünə gə-
lib çatırıq və bu çoxhədli üçün axtarılan  n   ədədini tapırıq. Göründüyü kimi, bu qayda ilə ta-
pılan  ədədi müsbət köklərin yuxarı sərhəddi olmaq tələbini ödəyir, yəni x   olduqda

59
 P( )  0, P ' ( )  0, P ' ' ( )  0,..., P ( n ) ( )  0 .

Misal 6. Nyuton üsuluna əsasən

P ( x )  2 x 5  100 x 2  5 x  40  0

tənliyinin müsbət köklərinin yuxarı sərhəddini tapın.

Həlli. Əvvəlcə P ( x ) çoxhədlisinin törəmələrini tapaq.

P ( x)  10 x 4  200 x  5 ,

P ( x )  40 x 3  200 ,

P ( x )  120 x 2 ,

P IV ( x )  240 x ,

P V ( x )  240 .

P ( n 1) ( x)  P IV
olması üçün x  0 olmalıdır. x  1  0,5 götürsək,
( x )  240 x  0
P (0,5)  0 olduğundan bu qiymət yaramır.  2  1 şərtinə görə  2  1 götürək. Bu qiymətdə

P (1)  0, P (1)  0, P (1)  0, P (1)  0, P IV (1)  0, P V (1)  0

olduğundan    2  1 P ( x ) çoxhədlisinin müsbət köklərinin yuxarı sərhəddi kimi qəbul etmək

olar. Qeyd edək ki 1-ci üsulla müsbət köklərin yuxarı sərhəddinin qiyməti 51 , Laqranj üsulu ilə
isə 3.3 ədədinin olmasını tapmışdıq.

Qalan sərhədləri isə (7) cəbri tənliklərinin köməyilə təyin etsək, görərik ki, müsbət kökləri
 0,5; 1 intervalında, mənfi kökləri isə   4;  0,5 intervalında yerləşirlər. Buradan görünür
ki, Nyuton üsulu bundan əvvəlki üsullardan daha əlverişlidir. □

Qeyd edək ki, P( ), P' ( ),..., P ( n ) ( ) ifadələrinin qiymətlərini Hörner sxemi ilə hesabla-
maq daha əlverişlidir.

Mühazirə-12

ÇOXHƏDLİNİN HƏQİQİ KÖKLƏRİNİN AYRILMASI ÜÇÜN ŞTURM

ÜSULU

Həqiqi köklərin ayrılması üçün çox üsullar vardır. Onlardan nəzəri cəhətcə ən
mükəmməli Şturm üsuludur.

Əvvəlcə bəzi qeydlər edək.

1) Həqiqi ədədlərin bir nizamlı sisteminin verildiyini fərz edək, məsələn:

3,  6,  4, 2 . (1)

60
 Biz görürük ki, ədədlərin işarələri aşağıdakı qayda ilə iki dəfə dəyişir:
, , , 
İşarələr başlanğıcda bir dəfə müsbətdən mənfiyə dəyişir və bir dəfə də sonda
mənfidən müsbətə dəyişir, yəni (1) ədədlər sırasında iki işarə dəyişməsi müşahidə
olunur.
Başqa bir misal göstərək:
2,  5, 1,  7, 3,  8,  4 .

Burada beş işarə dəyişməsi müşahidə olunur.

2) Tutaq ki, P (x) əmsalları həqiqi ədədlər olan çoxhədlidir. Biz P (x) çoxhəd-
lisinin təkrarlanan vuruqlara malik olmadığını, yəni onun öz törəməsi P (x) ilə
qarşılıqlı sadə olduğunu fərz edə bilərik. Doğrudan da əgər P (x) çoxhədlisi tək-
rarlanan vuruqlara malik olsaydı, onda biz onları qabaqcadan ayırardıq.
Hər dəfə qalığın işarəsini əksinə dəyişdirmək şərti ilə P( x) və P (x) ifadələri-
nə Evklid alqoritmini tətbiq edək. Məsələn, əgər P (x) çoxhədlisini P (x) çoxhəd-
lisinə bölərkən alınan qalıq R( x) olarsa, onda biz onun əvəzinə P1 ( x)   R( x) gö-
türəcəyik. Bu qayda ilə
P( x)  G ( x ) P ( x )  P 1 ( x ), 
P ( x )  G1 ( x ) P ( x)  P ( x ), 
1 2 

. . . . . . . . . . 
P m  2 ( x)  G m 1 ( x ) P m 1 ( x)  Pm

( x)

(2)
bərabərliklərini alarıq ki, burada Pm ( x) ifadəsi P (x ) çoxhədlisi ilə onun P (x) tö-
rəməsinin ən böyük ortaq bölənidir.
Beləliklə, alınan
P ( x), P ( x ), P1 ( x ),..., Pm1 ( x ), Pm ( x)
çoxhədlilərin nizamlı sisteminə Şturm funksiyaları sırası deyilir. Aydındır ki, Ştur-
mun son Pm ( x) funksiyası sıfır dərəcəli çoxhədli olmalıdır, çünki P( x) və P (x)
qarşılıqlı sadədir.
Misal 1:
P( x)  x 4  5 x 2  8 x  8
çoxhədlisinin Şturm funksiyasını qurun.
Həlli. Şturm funksiyalarının aşağıdakı sırası əldə edilmiş olur:
P ( x )  x 4
 5 x 2
 8 x  8,

P ( x )  4 x 3
 10 x  8, 

P1 ( x )  5 x 2
 12 x  16, 
P ( x )  3 x  284, 
2

P ( x )  1. 
3


(3)
Şturm funksiyaları sırası aşağıdakı əhəmiyyətli xassələrə malikdir:
a) Bir-birinə qonşu olan iki funksiyanın ortaq kökü yoxdur.

61
 İsbat üçün (2) sisteminə müraciət edək. Iki Pk ( x) və Pk 1 ( x) çoxhədlilərinin
x   ortaq vuruğuna malik olduqlarını fərz edək, onda hər iki çoxhədli ( x   ) ifa-

dəsinə bölünməlidir. İndi,

Pk 1 ( x)  G( k ) ( x) Pk ( x)  Pk 1 ( x)

bərabərliyini gözdən keçirək.

Bunun sağ tərəfi ( x   ) ifadəsinə bölünür, ona görə də sol tərəfi, yəni Pk 1 ( x)
də ( x   ) ifadəsinə bölünməlidir. Həmin bu qayda ilə Pk  2 ( x) çoxhədlilərinin də
( x   ) ikihədlisinə bölündüyünü deyə bilərik və s. Bu isə P (x ) və P (x ) çoxhəd-

lilərinin də ( x   ) ikihədlisinə bölündüyünü göstərir. Lakin bu mümkün deyildir,

çunki P( x) və P (x) qarşılıqlı sadədirlər.

Şturm sırasının, birinci və sonuncudan başqa, hər hansı funksiyasını Şturmun

aralıq funksiyası adlandıraq. Onda,

b) Əgər  ədədi Şturmun hər hansı aralıq Pk ( x) funksiyasının həqiqi kökü-

dürsə, x   olduqda Şturmun iki Pk 1 ( x ) və Pk 1 ( x) qonşu funksiyalarının işarə-
ləri müxtəlif olur.
Demək olar ki, xassə aydındır, doğrudan da
Pk 1 ( x )  G k ( x ) Pk ( x )  Pk 1 ( x )

bərabərliyindən, x  olduqda
Pk 1 ( )   Pk 1 ( )

alınır, çünki şərtə görə Pk ( )  0 olduğu məlumdur.

c) Əgər x artaraq Şturmun aralıq funksiyalarından hər hansı birinin həqiqi

kökündən keçirsə, onda Şturm funksiyaları sırasında işarə dəyişmələrin sayı dəyiş-
məyəcəkdir.
Tutaq ki,  ədədi Pk ( x) -in həqiqi köküdür. a) və b) xassələrinə əsasən
Pk 1 ( ) və Pk 1 ( ) sıfra bərabər olmayaraq, bir-birinin əksi olan işarələrə malik
olur. Kifayət qədər kiçik elə bir (   ,    ) aralığı seçək ki, bu aralıqda və onun
uclarında Pk 1 ( x) və Pk 1 ( x) funksiyaları həqiqi köklərə malik olmasınlar, yəni
öz işarələrini saxlasınlar. Müəyyənlik üçün x -in (   ,    ) aralığındakı bütün
qiymətləri üçün Pk 1 ( x)  0 və Pk 1 ( x)  0 olduğunu fərz edək. Onda işarələrin aşağıdakı cəd-
vəli alınır:

 Pk 1 Pk Pk 1

62
 x - 
x  - 
Boş damalarda hansı bir işarə yazılırsa yazılsın, x   və eləcə də x   olduğu
halların hər birində həmişə bir işarə dəyişməsi müşahidə ediləcəkdir. Deməli, x  
kökündən keçdikdə Pk 1 , Pk və Pk 1 funksiyaları arasında işarə dəyişmələri sayı
dəyişmir. Şturm sırasının o hissələrində ki, x   olduqda heç bir funksiya sıfıra
çevrilmir, işarə dəyişmələrinin sayı dəyişə bilməz, indicə isbat etdiyimiz təklifə
əsasən, x   olduğu halda aralıq funksiyalarından bir neçəsinin sıfra çevrildiyi his-
sələrdə isə (a xassəsinə əsasən belə aralıq funksiyaları qonşu ola bilməzlər) işarə
dəyişmələrinin sayı yenə də dəyişə bilməz.

d) Əgər x artaraq, P (x) çoxhədlisinin həqiqi kökündən keçirsə, onda P (x)

çoxhədlisi ilə onun törəməsi arasında bir işarə dəyişməsi itər.
Əvvəlki kimi (elə bir kiçik aralığı seçə bilərik ki, onun daxilində P (x) törəmə-
sinin kökü olmaz, P( x) -in isə yalnız bir x   kökü olar. x   kökündən keçərkən
P ( x ) funksiyası işarəsini dəyişir) (   ,    ) aralığında P (x ) törəməsinin müs-
bət və mənfi olduğu iki halı gözdən keçirək. Əvvəlcə P ( x)  0 olduğunu fərz edək.

Bu, götürdüyümüz aralıqda P (x ) çoxhədlisinin artdığını göstərir; buna görə də

P ( x ) mənfi qiymətlərdən müsbət qiymətə keçməlidir. İşarə dəyişmələrinin aşağıdakı cədvəlini alırıq.
x P (x ) P (x ) dəyişmələr sayı
x  -  1
x    0
Beləliklə, əvvəlcə P( x) və P (x) arasında işarə dəyişməsi var idi, lakin kök-
dən keçdikdən sonra o itmişdir. P ( x)  0 olduğu zaman eyni nəticə əldə edilir (bu-
rada P( x) azalan olacaqdır).
x  c olduqda, Şturm sistemində, yəni P(c), P (c), P1 (c), ..., Pm1 (c), Pm (c)
nizamlanmış ədədlər ardıcılığında alınan işarədəyişmələr sayını  (c ) ilə işarə
edək.

Şturm teoremi. Tutaq ki, a  b həqiqi ədədləri P (x) çoxhədlisinin kökləri de-
yil, onda P( x) çoxhədlisinin  a, b parçası üzərindəki həqiqi köklərinin sayı, x
dəyişəninin a -dan b -yə qədər artması ilə Şturm funksiyalari sırasında itən işarə
dəyişmələrinin sayına bərabər olur. (Yəni,  (a)   (b) olur və f (x) çoxhədlisinin
a və b ədədləri arasındakı həqiqi köklərin sayı  (a )   (b) fərqinə bərabərdir).

63
 İsbatı. Doğrudan da, x artarkən nə olur? Əgər x aralıq funksiyasının həqiqi
kökündən keçirsə, onda c) xassəsinə görə, Şturm funksiyaları sırasında işarə dəyiş-
mələrinin sayı dəyişir. Əgər x dəyişən P (x) çoxhədlisinin həqiqi kökündən ke-
çirsə, onda d) xassinə görə P( x) ilə P (x) arasında və buna görə də bütün Şturm
funksiyaları sırasında bir işarə dəyişməsi itir.

Bu surətlə, x -in a -dan b -yə qədər artması ilə işarə dəyişmələrinin sayı  a, b
parçasında olan köklərin sayı qədər azalmalıdır. ■

Qeyd. a və yaxud b çoxhədlilərindən birində Şturmun aralıq funksiyalarının

biri və yaxud bir neçəsi sıfra çevrilə bilər. Bu halda işarə dəyişmələrinin sayını he-
sablayarkən, sıfra bərabər olan aralıq funksiyalarını atmaq lazımdır. Doğrudan da
x  a olanda P1 ( x ) -in sıfıra bərabər olduğunu fərz edək. b) xassəsinə əsasən,
Pi 1 ( x ) və Pi 1 ( x ) funksiyaları x  a olduğu halda əks işarəli olmalıdır. Pi (a ) -in

işarəsindən asılı olmayaraq Pi 1 (a ) , Pi (a ) və Pi 1 (a ) ifadələri ancaq bir işarə də-

yişməsi verəcəklər.

Həqiqi köklərin sayı haqqında Dekart teoremi

Həqiqi əmsallı çoxhədlinin həqiqi köklərinin sayını tapmağın ən mükəmməl

qaydası Şturm üsuludur. Lakin bu üsulda hesablamalar çox olduğundan o, praktiki
cəhətdən səmərəli deyil. Ona görə də həqiqi köklərin sayını tapmaqda çox zaman
başqa sadə üsullardan istifadə edirlər. Belə üsullardan biri Dekart üsuludur. Dekart
üsulu həqiqi köklərin sayını dəqiq təyin etmirsə də, bu sayı yuxarıdan məhdudlaş-
dırmağa çox asanlıqla imkan verir. Verilən çoxhədlinin həqiqi köklərinin sayının
aşağı hüdudu qrafik üsulun köməyi ilə müəyyən edildikdə, Dekart teoremi əksər
hallarda bu say haqqında dəqiqi cavab verir.

Dekart teoreminə keçməzdən əvvəl aşağıda bizə lazım olacaq bir məsələni
qeyd edək. c0 , c1 , c2 ,..., cn kimi düzülmüş həqiqi ədədlər sistemindəki işarə dəyiş-
mələrinin sayındakı belə bir qanunauyğunluğa diqqət yetirək. c0 ilə c n ədədləri
ancaq eyni işarəli olduqda c0 , c1 , c2 ,..., cn sistemindəki işarə dəyişmələrinin sayı
cüt olur, əksinə burada işarə dəyişmələr sayının tək olması üçün c0 ilə c n müxtə-
lif işarəli olmalıdır. Məsələn:
3,  3,  4, 6, 7,  8, 5

ədədlər sistemində işarədəyişmələr sayı dörd, lakin

 4,  2, 6,  5,  7, 2, 8

64
ədədlər sistemində isə üçdür.

Dekart teoremi. Əmsalları həqiqi ədədlər olan

P( x)  a 0 x n  a1 x n 1  ...  a n 1 x  a n  0, (a 0  0) (1)

tənliyinin müsbət köklərinin sayı (təkrar köklərini də saymaqla) onun əmsalları sı-
rasında işarələrin dəyişməsi sayına bərabər və yaxud ondan cüt ədəd qədər az
olur(sıfır əmsallar hesaba alınmır).

Misal üçün,
P( x)  x 4  6 x 3  8 x 2  4 x  1  0

tənliyində işarə üç dəfə dəyişir, deməli, tənliyin üç və yaxud bir müsbət kökü var.
Əvvəlcə bir neçə qeyd edək.

Qeyd 1. f (x) çoxhədlisinin törəməsi olan P (x) -ın s sayda müsbət kökü ol-
duğunu fərz edək. Onda P (x) çoxhədlisinin müsbət köklərinin sayı ( s  1) -dən ar-
tıq olmayacaqdır. Doğrudan da, misal üçün əgər P (x) -ın ( s  2) sayda müsbət kö-
kü olsaydı, onda Roll teoreminə əsasən onun törəməsinin s deyil, ( s  1) sayda
müsbət kökü olmalıydı.

Qeyd 2. Müəyyən qayda ilə yazılmış

a 0 , a1 ,..., a n

həqiqi ədədlərin nizamlı sistemində ancaq a0 ilə a n ədədlərinin işarələri eyni ol-
duğu halda işarələrin dəyişməsi sayı cüt ola bilər. Əksinə, işarə dəyişməsinin tək
saylı ola bilməsi üçün a0 ilə a n ədədlərinin işarələri müxtəlif olmalıdır.

Qeyd 3. (1) tənliyinin əmsalları arasındakı işarə dəyişmələrinin sayını p ilə

göstərək. Biz tənliyin müsbət kökləri sayının p -dən cüt ədəd qədər fərqli olacağını
qeyd edirik. Doğrudan da, əgər p cüt ədəddirsə, onda 2-ci qeydə əsasən, a n ilə
a0 eyni işarəyə malik olmalıdır. x -ın kifayət qədər böyük müsbət M qiymətində

çoxhədlinin işarəsi, onun yüksək a0 x n həddinin işarəsi ilə eyni olduğu məlumdur.
Deməli, P(0)  a n və P (M ) eyni işarədir. Bu qayda ilə, tədqiq edilən tənliyin bü-
tün müsbət köklərinin daxil olduğu (0, M ) aralığında cüt sayda köklərin yerləşdi-
yini görərik.

Əgər p tək ədəddirsə, onda 2-ci qeydə əsasən, a0 ilə a n müxtəlif işarəli ol-
malıdır. Buna görə də P(0)  a n və P (M ) müxtəlif işarəli olmalıdır. Deməli,
(0, M ) aralığında köklərin sayı tək olmalıdır.

65
 Beləliklə, müsbət köklərin sayı və p ədədi eyni zamanda ya cüt və yaxud tək
olmalıdır, yəni onlar bir-birindən cüt ədəd qədər fərqlənir.

Dekart teoreminin isbatı. Bir dərəcəli P ( x)  ax  b  0 tənliyi üçün teorem ay-

b
dındır. Onun yeganə x
a
kökü, a və b əmsallarının müxtəlif işarəli olduğu
zaman, yəni a və b əmsalları bir işarəsi dəyişməsi verərkən müsbət ola bilər.

İsbatı induksiya üsulu ilə aparaq. Teoremin (n  1) dərəcəli tənlik üçün isbat
edilmiş olduğunu fərz edək, onun n dərəcəli tənlik üçün doğru olduğunu isbat
edək.

(1) tənliyində işarə dəyişmələrinin sayını p ilə göstərək. Onda,

P ( x)  na 0 x n 1  ( n  1)a1 x n  2    a n 1

törəməsinin əmsalları sırasında işarə dəyişmələri sayı p -dən artıq olmayacaqdır.

Lakin P (x) törəməsi (n  1) dərəcəli çoxhədlidir, onun üçün teoremin doğru ol-
duğu fərz edilmişdir. Deməli, P (x) törəməsinin müsbət köklərinin sayı p -dən ar-
tıq deyil. Ona görə də 1-ci qeydə əsasən, (1) tənliyi müsbət köklərinin sayı p  1
ədədindən artıq ola bilməz. Lakin, 3-cü qeydə əsasən, (4) tənliyinin müsbət kökləri
sayı ( p  1) -ə bərabər ola bilməz, çünki p və p  1 ədədləri eyni zamanda cüt və
yaxud tək ədədlər ola bilməz. Həmin 3-cü qeydə əsasən, müsbət köklərin sayının
p ədədinə bərabər və yaxud ondan cüt ədəd qədər kiçik olduğu nəticəsinə gəlirik.

Bu surətlə, biz Dekart teoreminin (n  1) dərəcəli tənliklər üçün doğru olduğu-

nu fərz edərək, onun n dərəcəli tənliklər üçün də doğru olduğunu göstərdik.

Lakin teorem n  1 üçün doğrudur, deməli o, n  2,3,4 və i.a. üçün, yəni ixtiya-
ri n üçün də doğrudur.

Dekart teoremi vasitəsilə tənliyin müsbət kökləri sayından başqa, mənfi kökləri
sayını da təyin etmək olar. Belə ki, P( x) çoxhədlisində x məchulunun əvəzində
 x ilə əvəz edib, alınan P ( x) çoxhədlisinə Dekart teoremini tətbiq etsək, deyə
bilərik ki, P (x) -in mənfi köklərinin sayı P ( x) çoxhədlisindəki əmsallar siste-
mində işarədəyişmələrin sayına bərabər, yaxud da bu saydan cüt ədəd qədər azdır.

Cəbri tənliyin köklərinin həqiqi olub-olmamasını yoxlamaq üçün aşağıda

verilən Qyua teoremindən istifadə etmək olar.

Teorem 4.1. Əgər cəbri tənliyin bütün kökləri həqiqidirsə, onda a 0 , a1 ,..., a n

əmsalları üçün a k2  a k 1  a k 1 , k  1,2,..., n  1 olur.

66
 Teorem 4.1. Əgər hər hansı k üçün ak2  ak 1  ak 1 , k  1,2,..., n  1 münasibəti
ödənilərsə, onda çoxhədlinin heç olmazsa bir cüt kompleks kökü var.

Mühazirə-13

Çoxhədlinin həqiqi köklərin təqribi hesablanması üçün

Hörner-Ruffini və Bernuli üsulu

Tutaq ki,

P ( x)  a0 x n  a1 x n 1  ...  an , a0  0 (1)

çoxhədlisi verilmişdir.

Bu üsulun ideyası aşağıdakından ibarətdir. P( x)  0 tənliyinin axtarılan kökü-

nün tam hissəsini a ilə işarə edək. Onda, x  a  y qəbul edib P( x)  P(a  y ) ifadə-
sinin Teylor düsturu vasitəsilə y -in qüvvətlərinə nəzərən ayıraraq
P1 ( y )  0

tənliyini alarıq. Bu tənliyin kökləri 0 və 1 arasındadır. Əgər 10 y  z olduğunu fərz

etsək, onda
P2 ( z )  0

tənliyini alarıq. Bu tənliyin kökləri 0 ilə 10 arasındadır. Bu kökün tam hissəsini a1

ilə işarə edək. İndi də z  a1  u qəbul edərək
P2 ( z )  P2 (a1  u )

ifadəsinə Teylor düsturunu tətbiq edib və nəticədə

P3 (u )  0

tənliyini alarıq. Bu tənliyin kökləri də 0 ilə 1 arasındadır və s. Aydındır ki, bu cür

çevirmələri kifayət qədər təkrar etməklə, lazımi dəqiqliyi əldə edə bilərik. Bu halda
a axtarılan kökün tam hissəsi, a1 onun onda birlərinin, a2 yüzdə birlərinin, a3
mində birlərinin və s. sayı olacaqdır.

Bernuli üsulu

Tutaq ki,
67
 a 0 x n  a1 x n 1  ...  a n  0, a0  0 (1)

cəbri tənliyi verilmişdir və onun x1 , x 2 ,..., x n kökləri müxtəlifdirlər.

a k , k  0,1, 2,..., n əmsallarına əsasən
a 0 y n i  a1 y n i 1  ...  a n y1  0, i  0,1, 2,... (2)

sonlu-fərqlər tənliyini qururuq. Belə ki, (2) rekkurent münasibətdir və bir-biri ilə
y 0 , y1 , y 2 ,..., y i ,... (3)

sonsuz hədləri ardıcıllığı ilə əlaqəlidirlər. (3) y i  f  i  , i  0,1, 2,... ardıcıllığının

hədləri (2) sonlu-fərqlər tənliyini ödəyir və bu tənliyin həlli adlanır. y i hədlərini
qurmaq üçün n sayda y 0 , y1 , ..., y n 1 başlanğıc qiymətlərini vermək kifayətdir.
Qalan y n , y n 1 ,... hədlərini (2) tənliyindən addım-addım təyin etmək olar.

Sonlu fərqlər nəzəriyyəsində isbat edilir ki, əgər (1) cəbri tənliyinin
x1 , x 2 ,..., x n kökləri müxtəlifdilərsə, onda istənilən (2) sonlu-fərqlər tənliyinin həl-

ləri

y i  C1 x1i  C 2 x 2i  ...  C n x ni , i  0,1, 2,... (4)

şəklində olur. Burada C1 , C 2 , ..., C n –ixtiyari sabitlərdir. Beləliklə, (2) tənliyi (1)
tənliyinin xarakteristik tənliyi adlanır. C1 , C 2 , ..., C n əmsallarını başlanğıc şərtlər-
dən aşağıdakı kimi təyin etmək olar:
y 0  C1  C 2  ...  C n ,

y1  C1 x1  C 2 x 2  ...  C n x n ,

y n 1  C1 x1n 1  C 2 x 2n 1  ...  C n x nn 1 .

Teorem. Tutaq ki, (1) cəbri tənliyinin mütləq qiymətcə ən böyük olan bir x1 kö-
kü var. Onda (2) sonlu-fərqlər tənliyinin həlləri olan iki ardıcıl y i 1 və y i hədləri-
nin nisbətinin limiti i   olduqda x1 -ə yığılır. Yəni
y i 1
lim  x1 . (5)
i  yi

Qeyd 1. y 0 , y1 , ..., y n 1 həllərini uğursuz seçdikdə əgər C1  0, C 2  0 olarsa,

onda (5) limiti (1) tənliyinin növbəti mütləq qiymətcə ən böyük olan kökünə bəra-
bər olar.

68
 Qeyd 2. Əgər y i həlli üçün y i 1 y i münasibəti “dalğalanarsa”, limitinə yığıl-
mırsa, onda (1) tənliyinin mütləq qiymətcə ən böyük kökünün kompleks olması şüb-
həsi meydana çıxır.

Qeyd 3. (1) tənliyində x  1 z əvəzləməsini aparmaqla Bernuli üsulu ilə (1)

tənliyinin mütləq qiymətcə ən kiçik kökünü tapmaq olar.

Beləliklə, (1) tənliyinin mütləq qiymətcə ən böyük x1 kökünü təqribi tapmaq

üçün
yi
x1  .
y i 1

düsturundan istifadə etmək olar. Burada i kifayət qədər böyük ədəddir.

Bernuli üsulunun praktiki tətbiqi üçün əvvəlcə ixtiyari y 0 , y1 , ..., y n 1 ədədləri-

ni vermək lazımdır.

Sonra isə
1
y n i    a n y i  a n1 y i 1  ...  a1 y ni 1  , i  0,1, 2,...
a0

n y
n 1 n 2y y
düsturundan ardıcıl olaraq y n , y n 1 , y n  2 ,... ədədlərini və y , y , y ... mü-
n 1 n n 1

ni y
nasibətlərini hesablamaq lazımdır. Əgər y münasibəti i -nin qiyməti artdıqca
n  i 1

təqribi olaraq hər hansı  ədədinə yaxınlaşarsa, onda axırıncını (1) tənliyinin müt-
ləq qiymətcə ən böyük x1 kökü kimi götürürük. Əks halda, (1) tənliyinin böyük
ehtimalla mütləq qiymətcə ən böyük bir neçə kökü var və ya ən az ehtimalla
y 0 , y1 , ..., y n 1 başlanğıc sistemi üçün C1 əmsalı sıfıra bərabərdir, C1  0 .

Əgər mütləq qiymətcə ən böyük x1 kökünün kobud  qiyməti məlumdursa,

onda iterasiya prosesinin sürətləndirilməsi üçün

y 0  1, y1   , y 2   2 ,..., y n 1   n 1

götürmək əlverişlidir.

Qeyd edək ki, Bernuli üsulunda eynitipli əməliyyatların təkrarlanması baş ver-
diyindən kompüterdə realizasiyası asandır.
y i , i  0,1,..., n  1 başlanğıc qiymətlərini ümumiyyətlə desək ixtiyari seçilə bi-
lər. Adətən y 0  y1  ...  y n  2  0, y n 1  1 götürülür. Hildebrand təklif edirik ki,

69
yi -ləri elə seçmək lazımdır ki, (4) düsturundakı Ci əmsallarının hamısı 1-ə bəra-
bər olsun.

Bu halda, i   şərtində y i y i 1 prosesi (1) tənliyinin mütləq qiymətcə ən bö-

yük yeganə kökünə yığılır.

Bernuli üsulu həmçinin (1) tənliyinin kompleks köklərinin hesablanması üçün

də tətbiq oluna bilər.

Mühazirə-14

Vətərlər və Nyuton(toxunanlar) üsulu

Vətərlər üsulu
f ( x)  0 (1)

tənliyinin    a, b  həlli axtarılır, belə ki,

f (a )  f (b)  0 . Müəy-
yənlik üçün fərz edək
B(b, f(b))
ki, f (a)  0, f (b)  0 . y

[ a, b] -ni yarıya
bölmək əvəzinə onu f(b)
h1 M
f (a ) : f (b) nisbətində a
bölək. Bu bizə kökün 0  b x
təqribi x1 x2
A(a, f(a))

Şək. 1

x1  a  h1 (2)

qiymətini verir. Buradan AaM ~ BbM olduğundan yaza bilərik:

 f (a ) h1
 ,
f (b) b   a  h1 

 f (a )
h1  (b  a) (3)
f (b)  f (a)

70
Deməli,
f (a ) af (b)  bf (a)
x1  a  (b  a)  (4)
f (b)  f (a ) f (b )  f ( a )

Vətərlər üsulu
f ( xk )
xk 1  xk  , k  0,1, 2, ...
f ( xk )

toxunanlar üsulundan f (x) törəməsini iki ardıcıl  xk 1 , f  xk 1   və  xk , f  xk  

yaxınlaşma-larına görə
f ( xk )  f ( x k )
f ( xk ) 
x k  xk

kimi hesabladıqda alınır.

Həndəsi olaraq A( a, f ( a )) və B (b, f (b)) nöqtələrindən keçən düz

xəttin tənliyini yazıb
xa y  f (a)

ba f (b)  f (a)

burada x  x1 , y  0 götürsək (4)-nı alarıq.

Qeyd edək ki, vətərlər üsulunda hər iterasiyada f (x) -i hesablamaq tələb
olunmur və bu da hesablamaların həcminin kifayət qədər azalmasına səbəb olur.
Bu üsul ikiaddımlı üsuldur, belə ki, I iterasiyada hesablama üçün həm x0 , həm də
x1 -i bilmək lazımdır.

Vətərlər üsulunun tətbiqində 2 hal mümkündür ( f (x) sabit işarəlidir və

f ( x)  0 ).

1) f (a )  0 . Bu halda b ucu tərpənməzdir və

x n f (b)  bf ( x n )
x 0  a, x n 1  , n  0,1, 2, ...
f (b)  f ( x n )

Ardıcıl yaxınlaşmaları monoton artan məhdud ardıcıllıq əmələ gətirirlər:

a  x0  x1  x 2  ...  x n  x n 1  ...    b .

2) f (a)  0 Bu halda a ucu tərpənməzdir və

af ( x n )  x n f ( a )
x0  b, x n 1  , n  0,1, 2, ...
f ( x n )  f (a)

71
 ardıcıl yaxınlaşmaları monoton azalan məhdud ardıcıllıq əmələ gətirirlər:
a    ...  x n 1  x n  ...  x1  x0  b .

Deməli, tərpənməz uc nöqtəsi f (c) f (c)  0 şərtindən seçilir, bu ya c  a , ya

da c  b olur.

Vətərlər üsulunun yığılma şərti Nyuton üsulunun yığılma şərtinə analojidır.

Vətərlər üsulunun yığılma tərtibi

 k 1   k  k 1   1 / p   k  p

1 f ( ) 5
münasibəti ilə təyin olunur. Burada   2 f ( x ) , p  1,618 .
k 2

xk yaxınlaşmasının xətasını aşağıdakı kimi qiymətləndirmək olar:

f ( xk )
x *  xk  ,
m1

burada m1  min f ( x) .
[ a,b]

Nyuton (toxunanlar) üsulu

y B(b, f(b))

a 
0 x3 x2 x 1 b

A(a, f(a))

(1) tənliyinin həllinə baxırıq. Tutaq ki,  bu tənliyin həllidir və f (x)

funksiyası II tərtib kəsilməz törəməyə malikdir. Hər hansı x n   n  ci
yaxınlaşması taparaq, onu Nyuton üsulu ilə aşağıdakı kimi dəqiqləşdirə bilərik:
  xn  h (2)

72
burada h modulca kiçik kəmiyyətdir. f ( ) - ni Teylor sırasına ayıraq və ilk iki
hədlə kifayətlənək:
f ( xn )
o  f ( )  f ( x n  h)  f ( x n )  hf ( x n )  h   (3)
f ( x n )

Onda
f ( xn )
x n 1  x n  , n  0,1, 2, ... (4)
f ( x n )

Doğrudan da B (b, f (b)) nöqtəsində əyriyə çəkilmiş toxunanın tənliyi

y  f (b)  f (b)( x  b) olur. y  0, x  x n 1 , b  x n götürsək alırıq:

f ( xn )
 f ( x n )  f ( x n )( x n1  x n )  x n 1  x n 
f ( x n )

Qeyd. Əgər f (x) törəməsi  a, b  - də az dəyişirsə, onda f ( x n )  f ( x0 )

götürmək olar və
f ( xn )
x n 1  x n  , n  0,1, 2, ... (5)
f ( x 0 )

alırıq (4) düsturu modifikasiya olunmuş Nyuton üsulu adlanır.

Nyuton üsulunun yığılması üçün kafi şərti sadə iterasiya üsulu üçün uyğun şərtdən
almaq olar.
x   (x ) və (4) münasibətlərini tutuşdursaq, Nyuton üsulunun
f ( x)
 ( x)  x  olduqda sadə iterasiya üsulunun xüsusi halı olduğunu demək olar.
f ( x)

Onda sadə iterasiya üsulu üçün  ( x )  1 yığılma şərtindən və

f ( x) f ( x)
 ( x) 
 f ( x) 2
ifadəsindən Nyuton üsulunun yığılması üçün

f ( x) f ( x)   f ( x)
2

73
kafi şərtini alırıq. f ( x * )  0   ( x * )  0 olduğundan (4) iterasiya prosesi 
başlanğıc yaxınlaşma üçün kökün dəqiq qiymətinə yığılır.

Nyuton üsulunun yığılma sürətini qiymətləndirək. Aydındır ki,

xk 1  x *   ( x k )   ( x * ) (6)

və  ( xk )  nı Teylor sırasına ayıraq:

 ( x (k )  x  x ) 
1
  ( x  )   ( x  )( x ( k )  x  )   ( x  )( x ( k )  x  ) 2  ...
2

Bu ayrılışı (3)-də yazsaq və  ( x  )  0 olduğunu nəzərə alsaq

1
 k 1   ( x)  k  2
2

alarıq. Bu onu göstərir ki, kökün yaxınlığında üsul II tərtib yığılmaya malikdir.

Nyuton üsulu biraddımlı üsuldur və sistem halına genişləndirilə bilir. Lakin

f ( x)  0 olan oblastlarda Nyuton üsulu dağılır. Bundan başqa, əgər f (x)
funksiyası cədvəl şəklində verilibsə, onda f (x) -in hesablanması çətinləşir.
Göstərilən çətinlik vətərlər üsulunda aradan qaldırılır.

(4)-dən görünür ki, Nyuton üsulunda hər iterasiyadakı hesablamaların sayı

baxdığımız üsullara nisbətən çoxdur. Çünki hər addımda həm f (x) -in, həm də
f (x) -in qiymətini hesablamaq lazım gəlir. Lakin onun yığılma sürəti digər
üsullardan daha yüksəkdir.

Teorem 3.2. Tutaq ki, x  c ədədi f ( x)  0 tənliyinin həllidir, f (c)  0 və

f (c) kəsilməzdir. Onda c kökünün elə D ətrafı var ki (c  D) , əgər c0
başlanğıc yaxınlaşması bu ətrafa daxildirsə, Nyuton üsulu üçün  c n  ardıcıllığı
n   olduqda c -yə yığılır. Bu zaman  n  c n  c xətası üçün

 n 1 f ( x)
lim 
n 
n
2
2 f ( x)

münasibəti doğrudur.

Faktiki olaraq bu onu göstərir ki, hər iterasiyada xəta kvadrata yüksəldilir,
yəni kökün doğru rəqəmlərinin sayı iki dəfə artır.

Mühazirə-15

Matrisin məxsusi ədəd və vektorları.

74
 Kvadratik forma və onun kanonik şəklə gətirilməsi.

Tutaq ki, A kvadrat matrisdir. Hər hansı  ədədi üçün sıfrdan fərqli elə x
vektoru varsa ki,
Ax  x (1)

bərabərliyi ödənir, onda bu vektoru A matrisinin məxsusi vektoru,  ədədinə isə

ona uyğun məxsusi ədədi deyilir.
Tutaq ki, A n tərtibli matrisdir.
 a11 a12 ... a1n 
 
a a 22 ... a 2 n 
A   21
... ... ... ... 
 
a an2 ... a nn 
 n1

 x1 
 
x 
Onda x 2 olarsa, (1) bərabərliyini aşağıdakı kimi yaza bilərik:

 
x 
 n

 a11 a12 ... a1n   x1   x1 

     
 a 21 a 22 ... a 2 n   x 2   x2 
 ... 
... ... ...      
     
a an2 ... a nn   x n  x 
 n1  n

və ya
 a11 x1

 a1 2 x 2  ...  a1n x n  x 


 a 2 1 x1  a 22 x 2  .. .  a 2 n x n  x

..... ..... ........ .. .... ...... ....... ... .. ......
 a n1 x1
  a n 2 x 2  ...  a nn x n  x

Buradan aşağıdakı xətti cəbri tənliklər sistemini alarıq:

 a11
a


 x1
 a 22



a1 2 x 2
 x2


... 

a1n xn

 21 x ... a2 n xn


1

.......... .......... .......... .......... ..
 a n1 x1
  an 2 x2  ...   a nn   xn

(2)
Alınmış sistem bircins sistemdir. Bu sistemin isə o vaxt sıfırdan fərqli həlli
var ki, onun matrisinin determinantı sıfır olsun, yəni
a11   a12 ... a1n
a 21 a 22   ... a2n
... ... ... ..
(3)
a n1 an 2 ... a nn  

75
yaxud A  E  0

(4)
Aydındır ki, bu bərabərliyin sol tərəfi n dərəcəli çoxhədlidir.
n  (a11  a 22  ...a nn )n 1  ...  ( 1) n A  0 (5)
sonuncu bərabərliyin sol tərəfində duran çoxhədliyə A mattrisinin xarakteristik
çoxhədlisi, (5) tənliyinə isə xarakteristik tənlik deyilir.
Beləliklə, xarakteristik ədədlər (5) tənliyindən və ona uyğun məxsusi
vektorlar (2) sistemindən tapılır.
Misal 1.
1  2
A   
3 8 

xarakteristik tənliyi yazaq

1  2
A  E  0  0
3 8
(1   )(8   )  6  0
2  9  14  0
1  2, 2  7

 1  2  x1  x 
      1 
 3 8  x 2   x2 
(1   ) x1  2 x 2  0

3 x1  (8   ) x 2  0

1  2 olduqda
 x1  2 x 2  0

3 x1  6 x 2  0

Burdan x (1)  ( 2;1) c, c  R. Eyni qayda ilə 1  7 -yə uyğun məxsusi

vektor tapılır.
 1 2  2
 
Misal 2. A 1 4 2 
 0 6  4 


xarakteristik tənliyi yazaq

1  2 2
1 4 2 0
0 6 4

(1   )(4   )(4   )  12  12(1   )  2( 4   )  0

  3   2  2  0

Buradan

76
 1  0,  2  1, 3  2

Məxsusi vektorlar aşağıdakı sistemdən tapılır:

(1  
) x1  2 x2  2 x3  0

 x1  (4  )x  2 x3  0
)x
2
  6 x2  ( 4   0
 3

Məsələn, 1 0 olduqda
 x1  2 x2  2 x3  0

 x1  4 x2  2 x3  0
  6 x2  4 x3  0


Buradan tapırıq ki,

x (1)  ( 2;  2; 3) c, c  R.

Eyni qayda ilə digər məxsusi vektorlar tapılır.

Xətti çevirmə
Bildiyimiz kimi nizamlanmış x  ( x1 , x 2 ,..., x n ) ədədlər çoxluğuna n-ölçülü
vektor deyilir. Bu vektorlar çoxluğu isə n xətti fəza adlanır. Xətti çevirmə dedikdə
bir xətti fəza elementlərinin digər xətti fəza elementlərinə çevrilməsi başa düşülür.
n- ölçülü xətti fəzanın x  ( x1 , x 2 ,..., x n ) vektorunu m- ölçülü xətti fəzanın
y   y1 , y 2 , ..., y m  vektoruna inikas etdirən xətti çevirmə

 a11 a12 ... a1n 

 
a a 22 ... a 2 n 
A   21
... ... ... ... 
 
a am2 ... a mn 
 m1

matrisi ilə verilir.

 a11 a12 ... a1n   x1   y1 
     
 a 21 a 22 ... a 2 n   x2   y 2 
 ... ... ... ...       
     
a am 2 ... a mn  x   y 
 m1  n  m

və ya
a 11 x 1  a 12 x2  . ..  a1n xn  y1
    
a 2 1 x 1 a 22 x2 ... a2 n xn y 2

.. .... .... .... .... .. .. .... ... ..... ...

 a m1 x 1  a m 2 x 2  .. .  a mn x n  y m

(1)

77
 Aydındır ki, hər bir x vektorunun inikası (1) bərabərsizliklərindən müəyyən
olunur. Hər bir y vektoruna uyğun x vektoru isə (1) sisteminin həlli kimi tapılır.
Ona görə də bu halda üç hal ola bilər.
1) yeganə x vektoru tapılır;
2) sonsuz sayda x vektoru tapılır;
3) belə vektor yoxdur.

Misal 1.
 3 
2 3 1   
A    matrisi x    2 vektorunu hansı vektora inikas etdirir?
4 0  1  1 
 

 3 
2 3 1    6  6  1  13 
y  Ax     2     
4 0  1   12  0  1  11 
 1 

2 4    2
   
Misal 2. A  0  1 matrisi hansı vektoru y 3  vektoruna inikas
3 2   9 
  

etdirir?
2 4    2
  x1   
Ax  y   0  1    3 
x
3
 2  2   9 

 2 x1  4 x2  2

  x2  3
  
3 x1 2 x2 9

Buradan x1  5, x 2  3, deməli x  (5;  3) tapılır.

Kvadratik forma və onun kanonik şəklə gətirilməsi

x  ( x1 , x 2 ,..., x n ) dəyişənlərindən asılı olan

n n
f   aij xi x j  a11 x12  a 22 x 22  ...  a nn x n2  2a12 x1 x 2  2a13 x1 x3  ...  2a n 1 x n 1 x n
i 1 j 1

funksiyasına kvadratik forma deiyilir.

Məsələn,
n =1 olduqda f  a11 x12

78
n =2 olduqda f  a11 x12  a 22 x 22  2a12 x1 x 2

n =3 olduqda f  a11 x12  a 22 x 22  a33 x32  2a12 x1 x 2  2a13 x1 x 2  2a 23 x 2 x3 və s.

Burada ümumiliyi pozmadan fərz edilir ki, a ij  a ji .

 a11 a12 ... a1n 

 
a a 22 ... a 2 n 
A   21
... ... ... ... 
 
a an2 ... a nn 
 n1

simmetrik matrisinə kvadratik formanın matrisi deyilir.

Misal 1. f  3x12  5 x 22  8 x1 x 2
3 4 
A   
4  5 

Misal 2. f  x12  2 x 22  4 x32  6 x1 x3  2 x 2 x3

1 0 3 
 
A  0 2 1
3 1  4 


kvadratik forma matris şəkilində aşağıdakı kimi yazıla bilər.

f  xAx ,

burada x x vektorunun transponirə olunmuşudur.

Ola bilər ki, kvadratik formada dəyişənlərin hasilləri olan hədlər iştirak
etməsin. Bu halda kvadratik forma
f  a11 x12  a 22 x 22  ...  a nn xn2

şəkilində olur. Onda onun matrisi

 a11 0 ... 0 
 
 0 a 22 ... 0 
A .
... ... ... ... 
 
 0 0 ... a nn 


Bu halda deyilir ki, kvadratik forma kanonik şəkildədir. Deməli, kanonik

şəkildə olan kvadratik formanın matrisi diaqonal matrisdir.
Məsələn,
f  3 x12  4 x22  x32

79
kvadratik forması kanonik şəkildədir.

80
 Kvadratik formanın müsbət müəyyənlik şərti
Əgər kvadratik forma koordinat başlanğıcdan başqa istənilən digər nöqtədə
müsbət qiymət alarsa ona müsbət müəyyən kvadratik forma deyilir.
Matrisi
 a11 a12 ... a1n 
 
a a 22 ... a 2 n 
A   21
... ... ... ... 
 
a an2 ... a nn 
 n1

olan
f ( x)  a11 x12  a 22 x22  ...  a nn xn2  2a13 x1 x2  2a13 x1 x3  ...  2a n1 n x n1 xn

kvadratik forması o vaxt müsbət müəyyəndir ki, aşağıdakı bərabərsizlik ödənsin:

a11 a12 a13
a11 a12
a11  0,  0, a 21 a 22 a 23 ,...
a 21 a 22
a 31 a 32 a 33

buna Silvest şərti deyilir.

Misal 11.
f ( x)  3 x12  5 x 22  4 x1 x 2
 3  2 3 2
A    3  0,  11  0
 2 5  2 5

kvadratik forma müsbət müəyyəndir.

Misal 2. f  4 x12  9 x22  x32  10 x1 x 2  2 x1 x3  6 x 2 x3

 4 5 1
 
A 5 9  3
 1 3  1 


4 5 1
4 5
4  0,  11  0 5 9  3  26  0
5 9
1 3 1

Kvadratik forma müsbət müəyyən deyil.

81