Biyosferdeki canlı türlerinin oluşturduğu çeşitlilik biyoçeşitlilik olarak ifade edilir.

Biyoçeşitlilik; genetik çeşitlilik, tür çeşitliliği, ekosistem çeşitliliği, ekolojik olaylar ve

işlevler çeşitliliği olmak üzere dört ana bölümden oluşur. Bu bölümler arasında uzun süreli
etkileşime dayalı bir uyum ve denge vardır.
Biyosferin içindeki her canlı türü kendi yaşam koşullarına uygun olan coğrafi koşullarda
yaşar. Yeryüzünde kendine özgü bir iklimi, bitki örtüsü ve hayvanlar topluluğu bulunduran
karasal bölgelere biyom adı verilir. Biyomlarda birden fazla canlı türü bulunur. Biyomlar, ke-
sin sınırlarla birbirlerinden ayrılmamakla birlikte belirli bölgelerde birbirleriyle kesişebilir.
Biyomlar ekosistemin en büyük birimleridir. Biyomlar, genellikle bulundurduğu baskın bitki
topluluklarına göre adlandırılır. Biyomların yeryüzünde dağılışı üzerinde en büyük etken
iklim koşullarıdır. Yeryüzünde birbirinden farklı iklim koşullarının görülmesi üzerinde ise
enlem, yer şekilleri, yükselti, okyanus akıntıları, kara ve deniz dağılışı gibi faktörler etkilidir.
Anahtar Bilgi: Canlıların çevreyle birlikte oluşturdukları yaşam birlikteliklerine ekosistem
denir. Su ekosistemleri de biyom olarak adlandırılabilmektedir. Sulardaki ekosistemler
hareketli olduklarından, bunların sınıflandırılmasında sularının özellikleri etkili olmaktadır.
Bir canlı türünün biyosfer içinde kalıtsal yapısına uygun yaşama bölgesine habitat denir.

BİYOM BİTKİ ÖRTÜSÜ HAYVANLAR

Sürekli yeşil kalan, yayvan yapraklı, kalın
Tropikal yağmur
gövdeli ve çok uzun olan ağaçlardan oluşan
ormanları
ormanlar ile otsu ve kısa boylu bitkiler.
Yüksek boylu otlar (savan), yer yer ağaçlar ve
Savan
çalılar.
Fil, şempanze, orangutan, yarasa, kartal, yılan, kertenkele,
kurbağa, antilop, kaplan, jaguar, leopar, çeşitli kuş, kelebek
ve böcek türleri
Zebra, zürafa, babun, aslan, çita, Afrika vahşi köpeği, bizon,
firavun faresi, deve kuşu, timsah, geyik, antilop.

Çöl Su tutabilen bitkiler (kaktüs) ile çalılıklar. Deve, yılan, kertenkele, örümcek, yarasa, yer sincabı,
akbaba, karınca, çöl kurbağası, bazı böcek ve kuş türleri.
Ilıman karışık Sonbaharda yapraklarını döken ağaçlardan Kartal, ayı, sincap, fare, gelincik, samur, sansar, karaca,
ormanlar oluşan ormanlar ile orman altı bitki türleri. geyik, çakal, köstebek, kurbağa, timsah, sürüngen, kuş ve
böcek türleri.
Ilıman çayırlar Çeşitli otlar (step, çayır, preri). Lama, bizon, antilop, zebra, zürafa, fil, geyik, kanguru, yırtıcı
kuşlar, bufalo, yabani at.
Çakal, yabani koyun, keçi, tavşan, çalıkuşu, kurt, tilki, puma,
Çalılık Çalılık ve bodur ağaçlar (maki).
kokarca, böcek ve kuş türleri.
İğne yapraklı Tayga ve boreal ormanları Samur, vizon, vaşak, kunduz, geyik, ayı, tilki, kartal, kurt,
ormanlar baykuş, su samuru, kar tavşanı, kutup porsuğu, kuş ve böcek
türleri.
Kutup tilkisi, ren geyiği, tilki, kar kuşları, misk öküzü, boz ayı,
Tundra Kaya yosunlan, likenler, otlar ve bazı küçük
çalılar. kutup ayısı, karibu, palyaço ördek ile yazın yaşayan kuş ve
böcek türleri.
Kutuplar Bitki örtüsü yoktur. Kutup tilkisi, kutup ayısı, penguen, fok

Dikey yönde değişen iğne yapraklı orman ve

Kartal, dağ keçisi, tibet öküzü (yak), kar tavşanı, yırtıcı
Dağlar çok yükseklerde bitki örtüsünden yoksun hayvanlar.
alanlar.
Çeşitli balık türleri, midye, yengeç, balina, yunus, deniz anası,
Deniz biyomları Bitkisel planktonlar. ahtapot, deniz yıldızı, hayvansal planktonlar.
Balıklar, kurbağalar, solucanlar, yumuşakçalar, bazı böcek
Tatlı su biyomları Saz, kamış, nilüfer, bitkisel planktonlar. türleri.

Yeryüzündeki bazı biyomlar ve bu biyomlarda hâkim olan hayvan ve bitki türleri

CANLILARIN YERYUZUNDEKI DAĞILIŞINI ETKİLEYEN COĞRAFİ
FAKTÖRLER

A. FİZİKİ FAKTÖRLER

1. İklim

Dünya'mızda yaşayan canlıların çeşitliliğinde; Güneş' ten gelen ışınlar, sıcaklık, basınç, nem
ve hava hareketleri gibi iklim faktörlerinin etkileri çok büyüktür.
Bu değerler, canlının yaşama sahalarının belirlenmesinde etkilidir. Sıcaklık, ışık, yağış ve
nem bakımından zengin olan iklim bölgeleri bitki türleri ve yoğunluğu, kurak bölgelere göre
daha fazladır. Bitkilerin yeryüzün- deki dağılışı hayvan topluluklarının dağılışına etki eder.
Bu nedenle bitki türleri açısından zengin bölgeler, hayvan türleri bakımından da zengindir.
Örneğin; sıcaklık, ışık, yağış ve nem bakımından yeterli olan ekvatoral ormanlar Dünyanın en
zengin doğal yaşam alanıdır. Dünya'daki bitki ve hayvan türlerinin yarıdan fazlası (% 50 -
70) bu bölgede bulunur. Buna karşılık sıcaklık ve ışık bakımından yeterli olduğu hâlde yağış
ve nem bakımından yetersiz olan çöller bitki ve hayvan türleri bakımından en fakir
bölgelerdir. Dünyadaki çeşitli biyomlarda bulunan bitki ve hayvan türleri, yaşamlarını devam
ettirebilmek için bulundukları ortamın iklim koşullarına uyum sağlamak zorundadır. Buna
adaptasyon denir.
Dünyanın farklı bölgelerinde adaptasyonun nasıl gerçekleştiğini örneklerle görelim.

Tropikal Yağmur Ormanları

Tropikal yağmur ormanları bitki türleri bakımından çok zengindir. Tropikal iklim
bölgelerinde sürekli yağış ve yüksek sıcaklık buralardaki ağaçların uzun boylu, geniş yapraklı
ve gür ormanlar oluşturmasına neden olmuştur. Tropikal ormanların kendine has özellikleri
buralarda farklı canlı türlerinin yaşamına olanak sağlayan katmanlar oluşturmuştur.
Çöller

Sıcak çöllerde, canlılar için en önemli sorun su azlığı yani kuraklıktır. Bu durum bitki ve
hayvan türlerinin kuraklığa uyum sağlamasına neden olmuştur. Sıcak çöllerdeki bitkilerin
kökleri geniş alanlara yayılır ve geniş kök sistemine sahiptir. Yağışlı dönemlerde organların-
da su depo eder. Küre veya silindir şekilleri sayesinde, dış yüzeyleri dikenli ve küçülmüş
olduğundan terlemeyle su kaybı en aza indirilir. Bunlara ek olarak yapraklarında kalın bir
tabaka oluşur. Kaktüs bu tür bitkilerin en tipik örneğidir.
Sıcak çöllerde yaşayan hayvanlar da ortama uyum sağlamak için çeşitli özellikler sergiler.
Örneğin, çöl develeri 11 gün hiç su içmeden midelerinin bir bölümüne topladıkları su ile
hörgüçlerine depoladıkları yağın metabolizması sonucu oluşan suyu kullanır. Bazı çöl kerten-
keleleri çoğunlukla hareket hâlindedir. Genelde gölgede dinlenir. Ayrıca çöl hayvanlarının
rengi, genellikle güneş ışığını yansıtacak şekilde tasarlanmış olup açıktır.

Soğuk çöller kutuplar ve çevresindeki bölgelerdir. Bu alanlarda yaşayan canlı türlerinin en

önemli sorunları soğuk ve besin yetersizliğidir. Örneğin, kutup ayıları soğuktan korunmak
için buzların arasında kazdıkları yuvalarda aylarca uyur. Bu sırada ihtiyaçları olan enerjiyi ve
suyu önceden vücutlarında depoladıkları yağ moleküllerinin metabolizmasından sağlar. Yine
bu bölgelerde yaşayan fokların derilerinin altındaki kalın yağ tabakası, soğuk sularda
yüzerken vücut ısılarının düşmesini engeller.

2. Yer Şekilleri

Yeryüzündeki en önemli yer şekillerini sıradağlar oluşturur. Dağların yükseltisi ve uzanış

biçimi sıcaklık, yağış ve nemlilik gibi iklim faktörlerini etkilediğinden canlı türlerinin
dağılışını da etkiler. Dağların Güneş e bakan yamaçlarında sıcaklık ve ışık isteği fazla olan
bitki türleri görülürken, Güneş e dönük olmayan yamaçlarda sıcaklık ve ışık isteği az olan
bitki türleri görülür. Yine dağların denize bakan yamaçları çok yağış aldığından bu
yamaçlardaki bitki örtüsü, dağların karaların iç kesimlerine bakan ve az yağış alan
yamaçlarına göre daha gürdür.
Yeryüzünün kara ve denizlerden oluşması ve bunların farklı oranlarda dağılış göstermesi de
canlı türlerinin dağılışını etkilemiştir. Denizlerde yaşayan ekosistemlerle karalarda yaşayan
ekosistemlerin farklılık göstermesi bu durumdan kaynaklanmaktadır.

3. Toprak

Toprak dışarıdan bakıldığında, içinde canlı bulunmayan, tamamen cansız bir yapıymış gibi
görünse de, aslında milyarlarca canlıyı içeren bir ortamdır. Çünkü toprak; bakteri, virüs ve
mantar gibi canlıların yaşaması için çok elverişli bir ortamdır. Toprakta bulunan; hava, su,
organik ve inorganik maddeler bitki yetiştirilmesinde çok büyük role sahiptir. Toprağın
fiziksel yapısı, kimyasal özellikleri, nem, sıcaklık ve canlı organizmalar bitki ve hayvanların
yaşam alanları seçiminde etkili olur. Örneğin, kireçli toprakları seven bitkiler, başka tür
topraklarda yetişmez.
B. BİYOLOJİK FAKTÖRLER

İnsan

İnsan kaynaklı orman yangınları, çayır ve mera alanlarının sürülerek tarım alanı hâline
getirilmesi, ormanlık alanların tahrip edilerek yerleşim ve sanayi bölgesi alanı hâline
getirilmesi, akarsular üzerinde barajların kurulması, çevreye bırakılan evsel ve sanayi atıkları,
araçların egzozlarından ve fabrikalardan çıkan zehirli gazlar, nükleer patlamalarla oluşan
radyoaktif kirlilik gibi birçok faktör sonucunda canlıların yaşam alanları daralmış ve birçok
canlı türü yok olmuştur.

C. PALEOCOĞRAFYA

1. Kıtaların Kayması

Yeryüzündeki kıtalar günümüzden milyarlarca yıl önce tek bir kara parçası (pangea)
hâlindeydi. Çok uzun bir süreç sonunda pangeanın parçalanması ve parçaların birbirinden
ayrılmasıyla kıtalar bugünkü hâle geldi. Kıtaların ayrılması sırasında oluşan yakınlaşma ve
uzaklaşma hareketleri; bitki ve hayvanların göçlerinde, daha önce bir arada bulunmayan
türlerin birbirleriyle karşılaşarak etkileşimde bulunmalarına neden olmuştur.

2. İklim Değişiklikleri

Dünya’nın oluşumundan günümüze kadar geçen sürede kıta hareketlerinin yanı sıra önemli
iklim değişmeleri de olmuştur. IV. zamanın başında Dünya genelinde şiddetli soğumalar
olmuş ve deniz seviyesi önemli ölçüde azalmıştır. Karaların önemli ölçüde buzullarla
kaplanması, bu bölgelerde yaşayan hayvan türlerinin yayılış alanlarını daraltmıştır. Bu
zamanın sonunda ise iklim ve deniz seviyesi bugünkü duruma gelmiştir. Bu değişmeler deniz
kıyılarında yaşayan birçok canlı türünün yok olmasına neden olmuştur. Deniz seviyesi
değişmeleri sırasında kıtaları birbirine bağlayan boğazların sular altında kalması ya da zaman
zaman kara hâline geçmesi kıtalar arasında hayvan göçlerine neden olmuştur.