DERLEME

Aile Terapilerinin Tarihçesi

Emine Zinnur KILIÇa ÖZET Aile terapileri, insan davranışının içinde yaşadığı sistem içinde anlam kazandığı görüşünden
hareketle ailenin ruhsal sorunların gelişimindeki rolünü araştıran çalışmalardan köken almıştır.
Gelişim sürecinde aile terapileri psikiyatri ve psikolojinin yanı sıra iletişim teorileri, sibernetik,
a
Serbest, İstanbul genel sistemler yaklaşımı gibi teorik temellerden beslenmiş, bireye kapalı bir sistem gibi yaklaşan
bireysel terapilere alternatif olarak ortaya çıkmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrası gelişen bir yakla-
Yazışma Adresi/Correspondence: şım biçimi olarak aile terapisinin tarihçesi oldukça kısadır. Buna karşın bağlama duyarlı yaklaşım
Emine Zinnur KILIÇ biçimi aile terapilerinin dönemsel felsefi değişimler doğrultusunda değişim ve gelişimini kolaylaş-
Serbest, tırmıştır. Başlangıçta aile terapilerinin temelinde yer alan görüşlerin bir bölümü günümüzde kabul
İstanbul, TÜRKİYE görmese de temel çatıyı oluşturan sistemik/sibernetik çerçeve tüm aile terapisi ekollerince halen be-
zinnur77@yahoo.com nimsenmektedir. Bu yazıda aile terapilerinin tarihsel gelişimi teorik çerçevenin gelişimi ve buna pa-
ralel olarak uygulamaların gelişimi açısından özetlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Aile terapisi; tarihçe

ABSTRACT Family therapies have mainly originated from the research aiming to understand the
role of the family in development of mental health problems, based on the idea that human be-
havior acquires a meaning only in relation to its context. Theories underlying family therapy tech-
niques have prospered by implementation of ideas from communication theories, cybernetics,
general systems theory in addition to theories of psychiatry and psychology. As an approach de-
veloped after Second World War, the history of family therapy is quite short., although the con-
text sensitive approach inherent in family therapy theory has enabled family therapy techniques
develop and change greatly in terms of changes in main philosophical changes of the era. Though
some of the ideas that were at the origins of family therapy are not accepted today, the sys-
temic/cybernetic framework is still widely accepted by all family therapy models. This paper sum-
marizes the developmental history of family therapy in terms of emergence of theoretical
framework and family therapy practice that developed paralel to it.

Key Words: Family therapy; history

Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1):1-9

AİLE TERAPİLERİNE İLİŞKİN FELSEFİ TEMELLERİN TARİHSEL GELİŞİMİ

Copyright © 2013 by Türkiye Klinikleri
ile terapileri tek bir kurum ya da kaynaktan başlamamıştır. İkinci Dünya Sa-
vaşı sonrasında dünyanın farklı bölgelerinde, farklı kurumlarda ailenin ruh-
sal bozukluklar üzerindeki rolü üzerine düşünen ve çalışan gruplar oluşmuş;
bu grupların çalışmaları farklı aile terapisi ekollerinin kökenlerini oluşturmuştur.
Daha oncesinde ruhsal sorunlar bireyin içsel süreçleri çerçevesinde ele alınmış ve
bireyin ruhsal yapısını tamamen kapalı bir sistem olarak ele alan psikanalitik yak-

Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1) 1

Emine Zinnur KILIÇ
laşımlar çerçevesinde açıklanmışken İkinci Dünya Sa-
vaşı sonrasında bu alanda bir paradigma değişimi yaşan-
mıştır.
Aile çalışmalarının başlangıcı, psikiyatrik belirti
gösteren bireylerin kendi doğal ortamlarında yani aile
içinde gözlemlenmeye başlaması ile olmuştur. Aile ile ça-
lışmalar başlatan araştırmacıların ortak noktası aileyi bir
“sistem” olarak ele almalarıdır. İlk aile araştırmacıları
semptomatik davranışların bu sistemi dengede tutma ya
da sistemin dengesini bozmadaki rolü üzerinde odaklan-
mıştır. Aileye ve semptomatik davranışlara bu şekilde
yaklaşımın farklı bir terapi biçimi olmaktan öte bir rolü
vardır. İnsan davranışına farklı bir bakış açısı ve açıklama
biçimi getirmektedir. Gruplar halinde yaşayan insanların
ilişkilerine odaklanan bir iletişim araştırmasıdır.1
Her ne kadar aile terapilerinin tek bir kökenden
kaynaklanmadığı söylenirse de bu paradigma değişimi-
nin Gregory Bateson’un çalışmaları ile başladığını söyle-
mek yanlış olmayacaktır. Gregory Bateson (1904-1980),
İngiliz antropolog, sosyal bilimci, sibernetikçi, epistemo-
log; insanların dünyayı görme biçimleri üzerinde farklı-
lık yaratmayı başarmış bir bilim adamıdır. Bateson
epistemoloji kavramını paradigma kavramı ile eş anlamlı
kullanmış ve bu kavramı yalnızca bilim adamlarının teo-
rik çerçevesini oluşturan bir kavram olmaktan çıkarıp bi-
reylerin yorumlama sistemlerine uygulamıştır. Genel
anlamda epistemoloji felsefenin insanların “neyi nasıl bil-
diği, bildiklerinin doğruluğunu hangi teorik yapılara da-
yandırdığı ile ilişkili felsefe alanıdır.2
Kişisel inanç sistemlerini açıklamakta kullanıldı-
ğında epistemoloji, insanların kendi yaşamlarına düzen
ve kestirilebilirlik sağlamakta kullandıkları içsel teori-
ler, iç gerçekliklerin oluşturulma biçimidir. Bireyler bu
inanç sistemlerini kendi bilinçli farkındalıklarının dı-
şında; ailelerinden, okuldan ve yaşamlarındaki diğer ol-
gulardan öğrenirler. Bu şekilde oluşan kişisel teoriler ise
insanın kendi deneyimini oluşturma biçimini yönlendi-
rir ve sınırlandırır. Bu durum yalnızca aileler için değil
terapistler için de geçerlidir. Bu nedenle aile terapisinin
çalışma alanının farklı epistemolojik düzeyler ile ilgili
olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Epistemolojik değişikliklerin başlangıcı İkinci
Dünya Savaşı sırasında özellikle füze kontrol sistemle-
rini geliştirmek için kullanılan ve matematikçi Norbert
Wiener (1942) tarafından geliştirilen “sibernetik” teori-
lerin Bateson tarafından insan bilimlerine uygulanması-
dır. Sibernetik teoriler makine parçaları arasındaki
geribildirim mekanizmaları, bilişim süreçleri, iletişim bi-
çimleri ve karmaşık kontrol sistemleri ile ilgili teoriler-
2 Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1)
AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ
dir. Sibernetik, Weiner tarafından “hayvanlar ve maki-
nalarda kontrol ve iletişimi inceleyen bir bilim” olarak
tanımlanmış bir kavramdır. Sibernetik, belli bir amacı
olan karmaşık sistemlerin işlevlerini ve bu sistemdeki sü-
reçleri, sistemin elemanları arasındaki geri bildirimi ve
döngüselliği inceler.
Sibernetik kavramları, genel sistemler teorisi ile
birleştirerek, aile içi süreçleri anlamakta ilk kullanan,
Gregory Bateson olmuştur. Bateson, “sibernetik episte-
moloji” kavramını ortaya atmış ve “sistemin anlaşılması
için karşılıklı geri bildirim mekanizmalarının anlaşıla-
bilmesi gerektiğini” ileri sürmüştür.
Bateson, bu teorileri insan bilimlerine uygulayarak
aile terapisinin felsefi alt yapısının oluşturulmasında
önemli katkı yapmıştır. 1942’de Korzybski tarafından ya-
zılan “Science and Sanity: An Introduction to Non-Aris-
totelian Systems and General Semantics” adlı kitaptaki
“harita alan değildir” kavramı Bateson tarafından da kul-
lanılarak insan zihnini sürekli çevre ile iletişim içindeki
sibernetik bir sistem olarak ele almasını ve bu sistemdeki
bilgi işleme süreçleri, bu süreçler üzerinde ailenin rolü
gibi kavramlar üzerine çalışmaların başlamasında ilk
adımlar atılmıştır.3
Aile Bateson’un ilgilendiği bir çok doğal sistemden
biri olsa da iletişim ve örüntüler üzerindeki çalışmaları
ile aile terapilerinin entellektüel temellerini atan kişi
olarak görülür. 1952 yılında Jay Haley ve John Weak-
land insan ve hayvan iletişimindeki örüntüler ve para-
dokslar üzerinde çalışmak üzere Bateson’a katılmışlar;
ekibe 1954 yılında Don Jackson’un da katılmasıyla grup
şizofrenik iletişim örüntüleri üzerinde çalışmaya başla-
mışlardır. 1956 yılında yayınladıkları “Towards a theory
of schizophrenia” (Bateson ve ark, 1956)2 ve 1957 yılında
yayınlanan “The question of family homeostasis” (Jack-
son ve ark, 1957) bu grubun çalışmalarının ürünüdür.3
Grubun 1956’da dile getirdiği (double bind) “çifte
çıkmaz” teorisi daha sonra kendileri de yanlışlığını kabul
etmiş olsa bile o dönem için iletişim süreçlerinin insan-
ların ruhsal süreçlerine etkisini konu alması açısından
çığır açan bir teori olmuştur. Bu teori iletişim düzeyleri
arasındaki ayrımları farketme yetisinin kaybının yoğun
ilişkilerde yaşanan tekrarlayıcı “çifte çıkmaz” durumları
ile bağlantılı olduğunu ileri sürmektedir. Anne ve çocuk
ilişkisinde bu durum ortaya çıktığında iletişimde pato-
lojiye neden olmakta ve şizofrenik belirtilerin ortaya
çıkması ile sonuçlanmaktadır.2 Çifte çıkmaz kavramı bir
ilişkiler sistemi içinde bir bireyin diğerine sürekli uygu-
ladığı iletişimdeki çıkmaz stili anlatmaktaydı. Çifte çık-
maza neden olan durumlar için gerekli koşullar şöyle
AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ
sıralanmıştı: 1. Yoğun ilişki içindeki iki kişinin varlığı;
2. sıklıkla tekrarlanan bir yaşantı; 3. Emre uyul-
madığında ceza tehdidi olacak şekilde verilen birincil bir
emir; 4. Birinci ile ters düşen genellikle soyut düzeyde
verilen ve sıklıkla söze olmayan biçimde iletilen ve emre
uyulmadığında yine ceza tehdidi içeren ikincil bir emir;
5. Emir verilen kişinin kaçamayacağı bir durum.4
1960’larda çifte çıkmaz teorisini eleştiren yazılar
çıkmaya başlamış ve teorinin yaratıcıları kendileri de tek
sekanslarda bireysel davranışlar üzerinde yoğunlaşma-
nın doğru olmadığını ve sirküler sistemler üzerinde dur-
mak gerektiğini kabul eden bir yazı yayınlamışlardır.
Ancak yine de psikiyatrik bozuklukların intrapsişik fe-
nomenler olarak açıklanması yerine ilişkisel fenomenler
olarak açıklanmasının öncüsü olmuştur. Bu ekibin çalış-
maları daha sonrasında ailede iletişim sistemleri üzerine
çalışan farklı yaklaşım biçimlerinin kökenini oluştur-
muştur.
Aile terapilerinin gelişimsel kökeninin ikinci dalı
ise daha biyolojik orijinlidir. Walter Cannon, 1932’de bi-
yolojik sistemlerdeki denge sağlayıcı mekanizmalardan
söz etmiş, 1968’de bir biyolog olan Ludwig von Bertala-
naffy tüm yaşayan sistemlerde parçaların birlikte çalış-
masını ve koordinasyonunu açıklayan bir teori olan
“Genel Sistemler Teorisi”ni ileri sürmüştür. Genel sis-
temler teorisi kavramlarının aile terapisinde kullanımı
özellikle ABD’de aile terapilerinin gelişiminde önemli
katkı yapmıştır çünkü mühendislik kavramlarından ge-
liştirildiği için daha mekanik ve durağan bir sistem yak-
laşımı olan sibernetik kavramlar sürekli bir evrim ve
değişim içindeki biyolojik sistemlerin özelliklerini de
içine alacak biçimde genişletilmiş sibernetikten gelen
geri bildirim ve kontrol mekanizmalarına ilişkin yakla-
şımlar sınırlar ve gelişimsel süreçlere ilişkin kavramlar
da eklenerek zenginleştirilmiştir.3 Von Bertalanffy
(1968) bir sistemi birbiri ile karşılıklı ilişki içindeki bir
dizi eleman olarak tanımlamıştır. Genel Sistemler Teorisi
canlı ve cansız sistemlere uygulanabilir ve sistemi açık-
layan bir dizi matematiksel işlem içerir. Aile terapistleri
bu teorinin temel kavramlarını kullanmış ancak mate-
matiksel modeli kullanmamışlardır. Genel sistemler teo-
risi dünyayı mikrosistemikden (birey) makrosistemik
(toplum ve değerleri) olana uzanan farklı düzeyleri ola-
cak şekilde yapılanan bir organizasyon olarak görür. Sis-
tem birbiri ile ilişkili birimlerin toplamıdır. Von
Bertalanaffy açık ve kapalı sistemleri birbirinden ayır-
mıştır. Kapalı sistemler çevre ile hiçbir ilişkisi olmayan
sistemlerdir. Bu sistemler entropi gösterirler, yani baş-
langıç noktası ne olursa olsun mümkün olan en basit dü-
Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1)
Emine Zinnur KILIÇ
zeye ulaşmaya çalışırlar ve bir denge durumu oluşur.
Açık sistemlerde ise entropi görülmez tam tersine içer-
den dışarı, dışardan içeri bir akış söz konusudur. Eğer sı-
nırların özelliği ve çevrenin özellikleri aynı kalırsa bu
durumda bir denge durumuna ulaşılabilir. Sınır özellik-
lerinin değişmesi ve çevredeki değişiklik açık sistemin
sürekli değişim ve evrimini gerektirir. Sistemik düşün-
ceye göre bir olguyu tanımlayabilmek için bu olgunun
içinde bulunduğu yapılanmayı bilmek gerekir. Bu bakış
açısına göre hiçbir veri, içinde bulunduğu bağlam dı-
şında ele alındığında anlam taşımayacaktır.5
Genel sistemler teorisi/sibernetik olguları, doğrusal
nedensellik yerine döngüsel nedensellikle açıklayan yeni
bir bakış açısı ortaya koymuştur. Sınırlar, iletişim, en-
tropi ve negentropi, eş sonlanım ve çoklu sonlanım,
morfostaz ve morfogenez, açık sistem ve kapalı sistem,
negatif ve pozitif geri bildirim gibi tüm kavramlar dışa-
rıdan bakan bir gözlemcinin bir sistemi açıklamakta kul-
landığı kavramlar olarak gelişmiştir. Gözlemci ve
gözlemlenen sistem arasında belirgin sınırların bulun-
duğu bu yaklaşım biçimi “birinci düzey sibernetik” ola-
rak tanımlanır. “İkinci düzey sibernetik” kavramlar ise
gözlemleyen sistem ve gözlemlenen sistem arasındaki
ilişkileri ele alan teoriler çerçevesinde geliştirilmiştir. Bu
kavramların gelişiminde Bateson’un farklı mantık dü-
zeyleri ve dilin kullanımına ilişkin çalışmaları, bilginin
“fark yaratan farkların bilgisi olduğu” görüşlerine ek ola-
rak bu dönemde gelişmekte olan konstrüktivizmin ve
zihnin gerçekliği yapılandırdığına dair görüşlerin rolü
vardır. Aile terapistleri bu görüşleri kendi pratiklerine
entegre etmeye başladıkça terapistin etkisi, problemin
tanımlanmasındaki rolü ve yönlendiriciliği gibi konular
gündeme gelmeye başlamıştır. Aynı zamanda gerçekliğin
farklı öykülendirilmesi ve her aile üyesinin algısının de-
ğerli ve geçerli kabul edilmesi yaklaşımları gündeme gel-
miştir.2
Bundan sonraki süreçte postmodernist felsefenin
“gerçekliğin kaçınılmaz olarak subjektif olduğu” yakla-
şımı aile terapilerinin yaklaşımını etkilemiştir. Postmo-
dernizmin dilin gerçeği yapılandırmadaki rolü ile ilişkili
yaklaşımı, Michel Foucault’un kültürlerin kullandığı
dilin bireyleri baskılayıcı rolüne ilişkin çalışmaları ve fe-
minist harektten gelen eleştirilerin de etkisiyle aile te-
rapistleri, cinsiyet, kültür ve ırk gibi farklılıkların aile
üyelerinin bakış açılarını ve davranış örüntülerini nasıl
etkileyeceği konusunda daha duyarlı bir yaklaşım be-
nimseme gereği hissetmişlerdir. Aile terapistlerinin
kendi kalıp yargılarını fark etmeleri ve ailelerle çalışır-
ken cinsiyetçi ve ataerkil tutumlardan uzak durmaları,
3
Emine Zinnur KILIÇ
kendi kültürel filtrelerinin farkına varmaları “neyin
yanlış, neyin doğru; neyin normal, neyin anormal ol-
duğu konusundaki inançlarını belirler.5
Bilginin üretildiği çerçeve dolayımı ile bağıl oldu-
ğunun kabul edilmesi ve “gerçeği bilen uzman” fikrinin
ortadan kalkması ile terapist ve danışanlar arasındaki hi-
yerarşinin ortadan kalkması sonucu aile terapisini bir
etik çalışma süreci olarak görme eğilimi ortaya çıkmıştır.
Bu süreçte ilişkiler birlikte yaratılmış kabul edilir ve te-
rapi birlikte yaşamın kodlarının ortaya çıkarıldığı, şekil-
lendirildiği yeniden formüle edildiği bir çalışma olarak
görülür. Amaç diyalog yolu ile tüm katılımcıların ge-
reksinimlerinin ve isteklerinin gerçekleşmesini sağlaya-
cak bir ortak alan oluşturmaktır.2
AİLE TERAPİSİNDEKİ UYGULAMALARIN
TARİHSEL GELİŞİMİ
Lynne Hoffmann, 1950’lerden başlayarak aile görüşme-
lerinde tek yönlü ayna kullanımının aile ilişkilerinin an-
laşılmasında büyük bir değişiklik ortaya çıkarttığını
vurgulamaktadır. Farklı bir biçimde görmek, farklı bir bi-
çimde düşünmeyi beraberinde getirmiştir. Bu yeni dü-
şünce biçimi doğrusal nedensellik yaklaşımından
karşılıklı ilişkiler kavramına geçişi sağlamıştır. Hem me-
dikal model hem de psikodinamik modeller ruhsal so-
runları bir sebep sonuç ilişkisi içinde açıklamışlardır.
Ancak bireylerin aileleri ile birlikte görülmelerinden
sonra, insan iletişimindeki döngüsellik daha iyi açıkla-
nabilmiştir. Bateson’un meşhur örneğinde olduğu gibi:
“Bu iki yaklaşım arasındaki fark bir taşa tekme atmak ile
bir köpeğe tekme atmak arasındaki fark gibidir. Taşa
tekme atarsanız ortaya çıkan enerji taşı belli bir yönde,
belli bir miktar hareket ettirecektir. Ancak eğer bir kö-
peğe tekme atarsanız köpeğin tepkisi, adamla ilişkisi ve
bu tekmeyi nasıl anlamlandırdığına bağlı olarak çok çe-
şitli olabilir. Bu tepki ise adamın bundan sonraki davra-
nışını şekillendirecektir.” İşte ilişkileri şekillendiren bu
karşılıklılıktır. Bateson buradan yola çıkarak ilişkileri ta-
nımlamak için yeni bir gramer gerektiğini söylemiştir.
Fizik, biyoloji gibi alanlarda ortaya çıkan değişiklikler
daha sonra bilişsel bilimler alanlarına da yayılmıştır. Bu
yeni gelişen alanın öncüleri de bilişim teorisyenleri, si-
bernetikciler ve genel sistem teorisyenleridir. Tüm bu ça-
lışmacıların ortak noktası, aileyi bir sistem olarak ele
almalarıdır. Bu ilk çalışmacıların hemen tümü de “aile
sistemini dengelemekte semptomatik davranışların rolü”
üzerinde durmuşlardır. Aile terapileri, aile ilişkisinin
hangi yönüne odaklandıkları ve girişimsel olarak hangi
yöntemleri kullandıkları açısından farklılık gösterirler ve
4 Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1)
AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ
farklı noktalardan yola çıkılsa da her biri temel olarak ai-
leyi bir sistem olarak ele alma yaklaşımını benimsemiştir.
PSİKANALİTİK YAKLAŞIMLAR
Aile terapilerinin erken dönemlerinde intrapsişik yöne-
limli çalışan ve sistemik yönelimli çalışanlar arasında bir
ayrılma oluşmuştu. Intrapsişik yönelimli çalışanlar psi-
kanalitik ekol etkisiyle ailenin bireyin içsel süreçleri üze-
rindeki etkileri üzerinde durmuşlardır.
Psikanalizin aile terapisindeki uygulanmasına ön-
cülük eden Nathan Ackerman olmuştur. Çocuk psiki-
yatristi olan Ackerman, 1940’larda psikiyatrik sorunu
olan çocukları anneleri ile birlikte görmeye başlamış,
1950’lerde sosyal bağlamın duygusal problemler açısın-
dan önemli bir faktör olduğunu ileri sürmüştür. 1958 yı-
lında “The Psychodynamics of Family Life” (Aile
Yaşamının Psikodinamikleri) adlı kitabı yayınlandı.
Kitap duygusal bozukluklara aile yaklaşımının faydala-
rını ele almakta ve psikanalize ek olarak aile yaklaşımı-
nın kullanımını önermekteydi. Ackermann, 1960’da
New York Aile Terapisi Enstitüsünü kurdu. Bu enstitü
daha sonra Ackermann Aile Terapisi Enstitüsü Adını
aldı. Lynn Hoffman ve Peggy Penn gibi terapistlerin de
katılımı ile karşılıklı fikir alış verişleri sağlandı. 1961 yı-
lında ilk aile terapisi dergisi “Family Process” Acker-
mann ve Jackson tarafından yayına başlatıldı. Süreç
içinde Ackermann’ın görüşlerinde de değişiklikler ol-
muştu. 1966 yılında yayınladığı “Treating the Troubled
Family” (Sorunları Olan Ailenin Tedavisi) ilk kitabından
oldukça farklıydı çünkü ailenin organik bir bütün ola-
rak tedavisinden söz edilmekteydi.6
Carl Whitaker ise ateorik bir yaklaşım geliştirerek
terapideki hastaların önce eşlerini, sonra çocuklarını te-
rapiye katma yoluna gitmiş, daha sonra da üç kuşağın
birden terapiye gelmesi konusunda ısrarcı olan bir yön-
tem geliştirmiştir. Ivan Boszormenyi-Nagy’de ailelerdeki
kuşaklar arası süreçler üzerinde duran bir benzer yakla-
şım geliştirmiştir.
John Elderkin Bell (1960), yaklaşım biçimini grup
dinamikleri ve grup terapilerine dayandırmıştır.
ŞİZOFRENİ İLE İLGİLİ DİĞER ÇALIŞMALAR
Palo Alto grubununun şizofrenik iletişim üzerinde ça-
lıştığı dönemde bir klinisyen olan Murray Bowen, Men-
ninger kliniğinde şizofrenik bireylerin ailelerini ele
almaya başlamıştır. Bowen 1950’lerde şizofreninin anne
ile simbiyotik bağ sonucu ortaya çıktığı görüşü ile yola
çıkmış, önce anneleri ve çocukları birlikte kliniğe yatı-
rarak başlamış daha sonra ise şizofreninin tüm aileyi içe-
AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ
ren daha geniş bir patoloji olduğu görüşünü benimsemiş
ve ailenin mümkün olduğu kadar çok bireyini hastaneye
yatırarak çalışmıştır. Bowen terapiyi özellike ebeveyn-
lerin kendi ebeveynleriyle ve onların anababa-
larıyla ilişkilerini anlamaları olarak görür. Bowen’in aile
terapisine en önemli katkıları arasında üçgenleşme, ku-
şaklar arası geçiş, benliğin ayrışması, ayrışmamış aile ego
kütlesi ve genogram sayılabilir.2
Bir başka psikiyatrist olan Lymann Wynne’da
1958’de şizofrenlerin aile ilişkilerini inceleyerek “pseu-
domutuality” (yalancı ortaklık) kavramını ortaya koy-
muştur. Bu tür ilişkinin kişilerin gelişimin engellediği ve
böyle ilişkilerin varolduğu ailelerde katı ve değişmez ya-
pıların bireylerin bağımsızlaşmasına engel olduğu görü-
şünü ileri sürmüştür.
İskoç psikiyatrist Ronald Laing (1927-1989) şizof-
renik iletişim konusunda önemli çalışmalar yapmış şi-
zofrenik bozuklukların ortaya çıkışından aile sistemini
sorumlu tutan yaklaşımı ile antipsikiyatri akımının ön-
cüsü olmuştur. Bir birey diğerini direk ve açık yöntem-
ler kullanmadan, diğerine bazı duygular, değer yargıları
atfederek olup bitenin kandırılan kişiden gizlendiği be-
lirsiz bir durum yaratmakta ve böylece diğerini kontrol
etmektedir. Laing’e göre günlük yaşamda her ailede gö-
rülen bu duruma şizofrenlerin ailelerinde daha sık ras-
lanmaktadır.7
İLETİŞİM TEORİLERİNİ TEMEL ALAN YAKLAŞIMLAR
Gregory Bateson, John Weakland, Don Jackson ve Jay
Haley’in Palo Alto’da iletişim üzerine yaptıkları çalış-
malar şizofreni etiyolojisini açıklamakta bir sonuca ulaş-
masa da bireyler arasındaki iletişimin aile örüntülerini
oluşturmadaki rolü ile ilgili önemli kavramların bu grup
tarafından geliştirilmesini sağlamıştır.
İletişim okulundan gelişen yaklaşımları ailedeki ile-
tişimin en çok hangi yönü üzerinde durulduğuna göre
sınıflamak mümkündür. Aşağıda bu grupların yaklaşım-
larındaki temel ilkeler ele alınmıştır.4-6
İletişim okulundan gelişen yaklaşımlar daha sonra-
ları ailenin en çok üstünde durulan yönüne göre üç ayrı
gruba ayrılmıştır:
A) İletişim ve Biliş
ABD’li psikiyatrist Don Jackson, 1959’da eğitim ve araş-
tırma amaçlı olarak dünyanın ilk aile tedavisi merkezini
kurmuştur. Mental Research Institute adlı kurumda We-
akland, Watzlawick, Fish ve Fry gibi farklı disiplinler-
den gelen araştırmacılar çalışmışlardır. 1967’de
Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1)
Emine Zinnur KILIÇ
“Pragmatics of Human Communication” yayınlanmıştır.
Bu çalışmacılar iletişimin basit özelliklerinin kişilerarası
ilişkileri belirleyen anlamları olduğunu ileri sürmüşler-
dir. Temel fikirleri aile terapistlerince yaygın olarak be-
nimsendi. Bu noktalar şunlardır:
a) İletişimsizlik mümkün değildir. Bir başka insa-
nın olduğu yerde her insan davranışının bir anlamı var-
dır. Kişinin hiçbir mesaj vermemesi mümkün değildir.
b) İletişimin içeriksel yönü gibi ilişkileri tanımla-
yan yönü de vardır.
c) Noktalama: bir dizi karşılıklı davranışta sebep ve
sonucu ayırd etmek her zaman mümkün değildir.
d) Dijital ve analojik iletişim: Dijital iletişimde me-
sajlar sözlü veya yazılı kelimeler halindedir. Analojik ile-
tişim ise sözel olmayan iletişim biçimlerini kapsar.
e) Simetrik ve tamamlayıcı etkileşim: Tüm ilişkiler
değişik derecelerde simetrik veya tamamlayıcı olabilir. Si-
metrik etkileşim tarafların eşit düzeyde olduğunu göste-
rir. Tamamlayıcı iletişim eşitsizlik temelinde ortaya çıkar.
B) İletişim ve Güç İlişkileri
1962’de Jay Haley de MRI grubuna katılmıştır. Jackson
ve Haley iletişim teorisinin temel kavramlarına iletişi-
min güç elde etme çatışmalarında yeri olduğu kavramını
eklemişlerdir. Haley ilişkilerin aynı zamanda iktidar mü-
cadelesi içerdiğini ileri sürmüştür. Haley’e göre bir kişi
bir mesaj ilettiğinde aynı zamanda bir ilişkiyi tanımla-
maya yönelik bir manevra yapmaktadır. Birlikte bir geç-
mişi ve geleceği olan tüm insan gruplarında hiyerarşi
vardır. Hiyerarşide karmaşa olan durumlar ise bireyde
semptom ortaya çıkarırlar. “Strategies of Psychotherapy”
adlı kitabında Haley her sözün bir bildirime ek olarak
bu bildirim hakkında bir bildirim içerdiğini, bu iki bil-
dirim birbirine zıt düştüğünde paradoks ortaya çıktığını
anlatmıştır. Haley, şizofrenlerin ailelerinde çatışmalı ile-
tişim olduğunu ileri sürmektedir. Haley 1976’da yayın-
ladığı “Problem Solving Therapy” kitabında da ailelerde
hiyerarşik problemlerin iki veya üç kuşak içeren çatış-
malardan kaynaklandığını belirtmektedir. Haley 1976
yılında Cloe Madanes ile birlikte Aile Terapisi Enstitü-
sünü kurmuş ve kendi stratejik aile terapisi modelini ge-
liştirmiştir. Bu grubun çalışmaları stratejik terapi veya
kısa terapi olarak anılmaktadır.
C) İletişim ve Duygular
Aile terapisinin iyi bilinen öncülerinden birisi Virginia
Satir’dir. Satir iletişim teorilerini kabul ederken duygu-
ların iletimine daha fazla önem verir. Ayrıca diğer aile
5
Emine Zinnur KILIÇ
terapistlerinden farklı olarak kişilik gelişimi ve davranı-
şın ardında yatan psikodinamik süreçlerle de daha fazla
ilgilidir. Aile terapisini benlik saygısının gelişmesi ve ki-
şiliğin olgunlaşmasının en önemli yolu olarak görür.
Satir görüşlerini “Conjoint Family Therapy” (1967) ve
“Peoplemaking” (1972) adlı kitaplarında dile getirmiştir.
YAPISAL TERAPİ
1965-1981 yılları arasında Philadelphia Çocuk Yönlen-
dirme Merkezi yöneticisi olan Salvador Minuchin, Ya-
pısal Okulu kurmuştur. Şehirlerde gecekondu
bölgelerinde yaşayan ailelerle çalışmıştır. Bu ailelerde
hiyerarşik yapıların net olmadığını ve aile sınırlarındaki
düzensizliği görmesi kuramının temelini oluşturmuştur.
Minuchin, Von Bertalanffy’nin Genel Sistemler Teori-
si’ni aileye uygulamıştır. Aile terapisinde amaç, sistemin
yapısını değiştirmek, böylece ailelerin işlevselliğini art-
tırmaktır. Bu amaca ulaşmak için terapistin aile ile kur-
duğu bağın önemine dikkat çeken Minuchin olmuştur.
Terapistin aile ile kurduğu bağ sayesinde aileyi gözlem-
leme, aile içi süreçleri izleme ve aileyi yeniden yapılan-
dırma yolu ile ailede değişim yaratması yapısal terapinin
temel yaklaşım biçimidir.7
SİSTEMİK TERAPİ
1967 de Italya’da, Milano’da Aile Çalışmaları Enstitüsü;
Selvini-Palazzoli, Boscolo, Prata ve Cecchin tarafından
kurulmuştur. Başlangıçta homeostasis ile ilişkili görüş-
ler üzerine odaklanmış, MRI okulundan etkilenerek pa-
radoks ve karşı paradoks temelinde çalışmaya başlamış-
tır. Ailelerle çalışmada terapistin hipotez kurma ve hi-
potezlerin aileye uygunluğunu araştırması ve bu süreç-
teki nötralitesi, Milano grubunun başlangıçtaki çalışma
biçimini oluşturmuştur. “Aile ve kişilerin birbirine dön-
güsel bir yapı içerisinde farklı düzeylerde anlam aktarma
biçimi”ni ele almışlardır. Yapı yerine, “ilişki örüntüleri
ve bu örüntülerin altında yatan inanç sistemleri” üze-
rinde durmuşlardır.8
Bundan sonraki süreçte sistemik terapi ekolünde de
değişim olmuş, tek ve değişmez hipotezlerin geçerliliği
sorgulanarak bunun yerine aile üyeleri ve onların inanç
sistemleri arasındaki uyumun ön plana geçtiği yaklaşım-
lar benimsenmiştir.9
CALGARY MODELİ
1980 yılında Tomm, aileyi bir sistem olarak kabul eden
ancak sibernetik düzenleyici mekanizmalara özellikle
önem veren bir model tanımlamıştır. Tomm, giderek
“görüşme süreci” üzerinde daha fazla yoğunlaşmış ve “ai-
6 Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1)
AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ
lenin bu süreç içindeki sorularla kendine yeni bir bakış
açısı kazandığını” ileri sürmüştür.10 Tomm terapistin
nötralitesi kavramını sorgulamış ve terapistin sorduğu
soruların kendi teorik alt yapısından bağımsız olamaya-
cağına bu nedenle de soru sormada strateji oluşturmanın
önemli olduğuna dikkat çekmiştir.
DAVRANIŞÇI YAKLAŞIMLAR
Davranışçı aile terapisi ailedeki bazı tutumları sürdüren
ya da azaltan ilişki biçimleri üzerinde durmuştur. Davra-
nışçı terapistler öğrenme teorisi kurallarını aile ile ça-
lışma yöntemlerine uygulamışlardır. 1960’ların
ortalarında başlayan bu yaklaşımların amacı yeni davra-
nışlar öğrenme ve beceriler geliştirme, bireylerin ilişki
sorunları ile daha etkili baş edebilmesini sağlamaktır.
Davranışçı eş terapisi, davranışçı ebeveyn eğitimi, cinsel
terapiler bu ekol etkisi ile gelişmiştir. Bilişsel davranışçı
aile terapileri de bu kökenden gelişerek düşünce süreçle-
rinin bireylerin dünya görüşlerinin bireyin duyguları,
düşünceleri ve ilişkiler üzerindeki etkisini ele almıştır.2
ÖYKÜCÜ TERAPİ
Ailelerin kendilerine ilişkin algılarını, kendilerine iliş-
kin baskın inanç sistemlerini ele almayı ve değiştirmeyi
amaçlayan bu yaklaşım, Avusturalyalı aile terapisti Mic-
hael White ve Yeni Zelanda’lı David Epston tarafından
geliştirilmiştir. Öykücü (Narrative) terapi adıyla anılan
bu yaklaşım biçilmemi bireylerin ve ailelerin kendi öy-
külerindeki boşlukları doldurarak daha işlevsel bir öykü
oluşturmalarını hedefler. Öyküler yeniden kurgulanır-
ken daha önce eksik bırakılmış özel durumlar (unique
outcomes) ortaya çıkarılmaya ve yeni öyküye entegre
edilmeye çalışılır.2,10
YANSITAN EKİP YAKLAŞIMI
Norveçli aile terapisti Tom Andersen çift yönlü ayna
kullanarak izleyicilerin aile ile ilgili düşüncelerini aile-
lerin izleyebileceği biçimde yansıtması ve böylece aile-
nin kendisine yönelik bakış açısının zenginleşmesini
amaçlayan bir yaklaşım geliştirdi. İzleyen ekibin aile ile
ilgili tartışmasını yapılandırdı, bu tartışmanın aileyi güç-
lendirecek biçimde saygılı ve kesin doğrular şeklinde
değil izleyenlerin düşüncesi şeklinde aktarılmasının öne-
mine işaret etti.11 Bu yaklaşım aynı zamanda aile ve
uzman gurubu ilişkisindeki hiyerarşiyi ortadan kaldır-
mayı da amaçlıyordu. Aileler kendileri ile ilgili daha
önce fark etmedikleri özellikleri fark ederek gelişiyor-
lar, aynı zamanda kendi kendileri ile ilgili düşünme be-
cerisi kazanıyorlardı.11
AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ Emine Zinnur KILIÇ

ler aile terapistlerinin şiddet, istismar, cinsiyet rolleri

SONUÇ
Aile terapisi yaklaşımları ilk ortaya çıkışlarından itibaren
farklı disiplinlerden beslenerek gelişmiştir. Bu süreçte
birbirinden farklı ekoller ortaya çıkmış olsa da hepsinin
çıkış noktasında sistemik/sibernetik bakış açısı yer al-
maktadır. Tablo 1’de aile terapisindeki farklı ekollerin
benzerlik ve farkları özetlenmiştir.12 Aile terapisinin ta-
rihsel gelişiminde 1980’li yıllara kadar gelinen süreçte
farklı aile terapisi ekollerinin ortaya çıkması, temel teo-
rik çerçevenin belirlenmesi ön planda iken bu dönem-
den sonra aile terapistlerinin farklı ekolleri entegrasyon
çabası ağırlık kazanmış, aynı zamanda da kendilerini sor-
gulayarak kültüre ve cinsiyete duyarlı yaklaşıma özen
göstermenin gerekliliği üzerinde durulmuştur. Özellikle
aile terapisinin temel yaklaşım biçimlerinden biri olan
döngüselliğin kadına yönelik şiddeti açıklama ve dola-
yısıyla da anlaşılabilir kılmadaki rolüne yönelik eleştiri-
gibi konulardaki duruşlarını netleştirme ve açıklama so-
rumluluğunu gündeme getirmiştir.2
Uygulamada ise teorik entegrasyona yönelen yak-
laşımlar benimsenmiş, çeşitli teorilerin temel noktala-
rını bir araya getiren bir kapsayıcı teorik yaklaşım
çerçevesinde farklı aile terapisi ekollerinin; aile terapisi
ile bireysel terapilerin; aile terapisi ile aile hekimliğinin
bir arada; ailenin gereksinimlerine en uygun biçimde
kullanımına ilişkin yaklaşımlar kabul görmüştür.2 Bü-
tünleştirici yaklaşımlar her danışan sisteminin özel du-
rumuna saygı göstermeyi amaçlayan ırk, cinsiyet,
sosyoekonomik düzey, gelişimsel düzeyi dikkate alarak
en uygun müdahale biçimini uygulamayı hedefleyen
yaklaşımlardır. Aile terapisi teorilerinin ve uygulamala-
rının gelişim ve değişim süreci ailelerin gereksinimleri
doğrultusunda, değişen bağlama paralel biçimde geliş-
meye ve değişmeye devam etmektedir.

TABLO 1: Temel aile terapisi yaklaşımları.

Boyutlar Yapısal Stratejik Sistemik
Kuramcı Minuchin Haley, Madanes; Watzlawick, Milano grubu (Palazzoli. Boscolo Cecchin, Prata)
Weakland, Fish (M.R.I) Hoffman; Penn; Bateson; Tomm
Erikckson’dan etkilenmiştir Bateson’dan etkilenmiştir.
Ön kabuller Aile bir sistemdir, Aile bir sistemdir Aile bir sistemdir
Şimdi odaklı Şimdi odaklı Şimdiye odaklı
Sosyokültürel çevreye açık, Sosyokültürel çevreye açık Sosyokültürel çevreye açık
Kendini düzenleyici, Kendini düzenleyici, Kendini düzenleyici
Birlikte evrimleşme Birlikte evrimleşme Birlikte evrimleşme
Normallik kavramına Net sınırlar Normallik bir mittir. Normallik bir mittir
bakış Ebeveynlerin yönetici rolü Değişime uyum için esneklik gerekir Aile kaçınılmaz değişikliklere uyum için hem denge
Esneklik gerektirir hem esneklik gereksinimindedir.
Kuram Döngüsel nedensellik, Döngüsel nedensellik, Döngüsel nedensellik,
Aile rolleri, işlevleri düzenlemek için Belirti etrafında tekrarlayıcı Aile kültür, bağlam, kurallar, değer yargıları ve an-
yapı ve kurallar geliştirir. işlevsel olmayan lamlarla çevrelenmiş biçimde yaşam döngüsünde
etkileşim örüntüleri vardır. sürekli dalgalanma yaşar.
Hiyerarşinin işlevi bozuk,
Semptom metafordur.
Sorunun ortaya çıkış Yaşam döngüsündeki geçiş noktalarında Yaşam döngüsündeki Yaşam döngüsündeki
zamanı geçiş noktalarında geçiş noktalarında
Semptomlara bakış Esnek olmayan yapı, yeni rolleri Esnek olmayan etkileşim biçimi. Esnek olmayan kurallar/inançlar. Ailenin geçmişe
etkileşimleri yürütmede zorlanma, Aile değişikliklere aşırı veya takılı kalmış inanç
yetersiz tepki vermektedir. Haley sistemi nedeniyle işlevsiz
ve Madanes semptomun analojik olarak etkileşim biçimlerini tekrarlaması.
sorunu ve çözümünü simgelediğini ileri
sürer.
Semptomun Negatif geribildirim- eski yapı semptom tarafın-Pozitif geribildirim-aile aynı biçimde Negatif veya pozitif geribildirim (homeostasis veya
sürdürülmesi dan sürdürülür (homeostasis) davranmayı sürdürür; çözüm sorun ha- heterostasis)-semptom soruna çözüm haline
line gelir. gelmiştir

Devamı →

Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1) 7

Emine Zinnur KILIÇ AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ

TABLO 1: devamı....
Boyutlar Yapısal Stratejik Sistemik
Terapinin amaçları Yapıyı değiştirmek Etkileşim örüntüsünü değiştirmek “Oyunun kurallarını” /inanç sistemini değiştirmek. Aileyi
Semptomu ortadan kaldırmak Semptomu ortadan kaldırmak yeni bir uyum bulmak için serbestleştirmek.
Ailede bireysel özerklik ve aileye Semptomu ortadan kaldırmak.
ait olma dengesi sağlamak.
Müdahale birimi Aile, özel alt sistemler Seansa katılanlar Aile ve üst sistemler (profesyonel çevre dahil)
Müdahale yöntemi Olguya göre düzenlenir. Olguya göre düzenlenir. Olguya göre düzenlenir.
Terapötik süreç: Semptom çerçevesinde oluşmuş Terapötik süreç:
1.Aile ile bağlanma etkileşim örüntüsünü değiştirme: a) hipotez kurma
2. Yapı ve etkileşimi değerlendirme a) Yeniden çerçeveleme ve b) döngüsellik
3.Sistemin dengesini bozma metafor kullanma; c) nötralite
4. Yeniden yapılandırma yöntemleri: b) Paradoksik ödevler verme. d) strateji oluşturma
a) aileyi canlandırma; b) sınırlara işaret etme; Örn: mış gibi yapma, İnanç sistemlerinin sarsılması:
c)stresi arttırma; d) ödev verme; semptomu reçete etme. a) çifte tanımlar/farklar (döngüsel ve yansıtıcı sorular
e)semptomları kullanma; f)duygulanımı kullanma, ikilemi ortaya koyma)
yönetme g)destek olma b) Paradoksik müdahaleler;
positif değerlendirme
Ritüel önerme
Terapi odağı Karşılıklı etkileşim örüntüleri. Karşılıklı etkileşim örüntüleri Etkileşim örüntüleri
Yapılar (sınırlar ve hiyerarşiler) Semptom ve hiyerarşi İnanç sistemleri
Ele alınan zaman Şimdiye odaklı Şimdiye odaklı, kısmen Geçmiş, şimdiki zaman ve gelecek zaman bütünleştirilir.
aralığı gelecek yönelimli
Terapistin rolü Yönetir, lider ve yönlendiricidir. Kapalı bir şekilde yönetir. Değişimi Nötraliteyi korur.
Aileyi yeniden yapılandırır. tetikler. Aileyi varolan durumdan serbestleştirmek için
Kısmen antropolojist, kısmen ailenin bir uzak Duygusal olarak uzaktır. fikirler/farklar görmeye yönlendirir.
akrabası gibi davranır. Aileye katılır ve uyum M.R.I: meta pozisyondadır Pasiftir, yönetici değildir.
yapar. Haley: misafir Duygusal olarak uzak, objektif,
“Meta” pozisyondadır.
“Direnç” kavramına Aile ve terapist arasındaki ilişkinin ürünüdür. M.R.I: çatışmadan kaçınmak Nötralite sayesinde dirençten kaçınmak mümkündür.
bakış Aileye katılım önemlidir. için geri adım at. Çıkmazlar sistemin farklı düzeylerinde
Terapist aşırı derecede sistem içine emilirse Çıkmazlar aile ve terapist arasındaki farklı inanç sistemleri olmasından kaynaklanır.
çıkmazlar oluşur. etkileşim örüntüsünden kaynaklanır.
Değişimin yeri Seans içinde M.R.I: seans dışında. Seanslarda ve seans aralarında.
Haley: seans içi ve seans dışı.
Değişime bakış Yeniden yapılandırma yolu ile, Seans sonu müdahaleler yolu ile. Sorulan sorular ve seans sonudaki
sürekli değişim. Sürekli değil. müdahaleler yolu ile. Sürekli değil.
Değişimin yönü Terapist yönü belirler. “Normale” yöneltir. Önceden bilinemez. Aile karar verecektir. Önceden bilinemez.
Sürdürüm Terapist değişimi belirler. Aile değişimi Pozitif geribildirim. Terapist inanç sistemleri ve kuralları
sürdürmek için yeniden yapılanacaktır. Terapist küçük değişiklikleri belirleye- sarsacak yeni fikirler ortaya atar.
cek veya tetikleyecektir. Aile değişimi sürdürür ve etkileşimleri değiştirir.
Aile sonuçta değişir. Terapist ailenin değişimini arttıracak şekilde yanıt verir.
Terapist değişimi arttıracak biçimde
yanıt verir.
Süre Kısa, Ortalama olarak haftada Kısa, ortalama 6-10 seans. Uzun veya kısa, ortalama 6 ay süre ile ayda bir
bir seanslar 6 ay sürer Onbeş günde veya ayda bir. seanslar.

(Hayes, 1991).

8 Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1)

AİLE TERAPİLERİNİN TARİHÇESİ
1. Hoffman L. Foundations of Family Therapy, A 5.
Conceptual Framework for Systems Change.
New York: Basic Books;1981. p. 6-17.
2. Becvar DS. Eras of Epistemology: A Survey
of Family Therapy Thinking and Theorizing, 6.
Handbook of Family Therapy. Brunner-Rout-
ledge:eds: In: Sexton TL, Weeks GR, Robbins
MS, eds. New York: Brunner-Routledge;
7.
2003. p.3-23.
3. Dallos R, Draper R. An Introduction to Family
8.
Therapy. Open University Press, NY. 2005. p.
20.
4. Barker P. Basic Family Therapy, ch.11: Fam-
ily Therapy and Schizophrenia. Granada Pub-
lishing GB; 1981.
Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 2013;6(1)
KAYNAKLAR
Kılıç EZ. Aile Terapileri, Psikoterapi Yöntem-
leri: Kavramlar ve Uygulama Yönergeleri Ed-
itör: Köroğlu T, Türkçapar H, Ankara: HYB;
2009. p.229-71.
Kılıç EZ. Aile Tedavilerinin Tarihçesi. Aile Te-
davileri içinde. Editör: Kerimoğlu E. Ankara:
Ankara Üniversitesi Basımevi;1996. p.1-12.
Minuchin S. Families and Family Therapy.
Londra: Tavistock Publications; 1974.
Selvini-Palazzoi M, Boscolo L.
Cecchin G, Prata G. Hypothesizing-Circular-
ity-Neutrality: Three guidelines for the con-
ductor of the session. Family Process1980;19
(1):3-12.
Emine Zinnur KILIÇ
9. Campbell D, Draper R, Huffington C ) Second
Thoughts on the theory and Practice of the
Milan Approach to Family Therapy. Karnac
Books, London. 1991.
10. White M, Epston D: Narrative means to thera-
peutic ends. W.W. Norton Company, New
York, Londra: 1990.
11. Tomm K: Interventive interviewing: Part III. In-
tending to ask lineal, circular, strategic or re-
flexive questions? Family Process 1988;27(1):
1-15.
12. Hayes H. A Re-Introduction to family therapy:
clarification of three schools. A.N.Z.J. Fam
Ther 1991;12(1):27-43.
9