ÖLÇME TEKNİĞİ

BÖLÜM 7Beller, Kaplan, Yılmaz

3.2 DÖNER BOBİNLİ ( ÇERÇEVELİ ) ÖLÇÜ ALETİNİN ÇALIŞMASI

Şekil 3.5 Döner bobinli ölçü aleti

Şekil 3.5 deki devredeki ölçü aletinin giriş uçlarından bir elektrik enerjisi yok
iken ibre karşı ağırlığın etkisiyle sol tarafta olacaktır. Bu durumda sıfır değerini
göstermelidir. Aksi halde sıfır ayar vidası ile ayarlanmalıdır. Cihaza enerji
uygulandığında aynen bir elektrik motoru gibi davranacak, bobinler arasında bir itme
çekme kuvveti doğacaktır. Şekil üzerinde kutuplanmalara bakılırsa kolayca anlaşılır.
Aynı adlı kutuplar birbirini iter, farklı kutuplar birbirini çeker.

Kutup bobinleri sabit olduğundan hareket ortadaki döner bobinde meydana

gelecektir. Döner bobin bir merkez üzerinde hareket edecek şekilde tutturulduğundan
itme kuvveti dönme kuvveti şeklinde olacaktır. Döner bobindeki dönme miktarı yine
bobinden geçen akımla orantılıdır. Akım büyüdükçe dönme miktarı da büyüyecektir.
Bu cihaz ampermetre voltmetre, ohmmetre olarak kullanılabilir.

69
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

Şekil 3.6 Döner çerçeveli ölçü aleti

Bu ölçü aletinin bir öncekinden farkı manyetik kutuplarıdır. Öncekinde manyetik

kutuplar elektromıknatıs bobinleri ile sağlanıyordu, bu tipte ise daimi mıknatıstan
oluşuyor. Daimi mıknatıs içerisinde hareket edebilecek şekilde bir çerçeve
yerleştirilmiştir. Çerçeve üzerine bobin sarılıdır. Çerçevenin sabit durmasını sağlayan
helezon yaylar vardır. Bu helezon yayların görevi karşı kuvvet sağlamak ve ibreyi
sıfırda tutmaktır.

Bobinden hiç akım geçmezken çerçeveyi döndürecek bir kuvvet yoktur. N-S
kutupları arasındaki kuvvet hatları düzgündür.

Ancak bobine bir enerji uygulanırsa bobinden geçen akımın yarattığı manyetik
alan kuvvet hatları ile sabit mıknatıs kuvvet hatları tepkimesinden dolayı çerçeye bir
döndürme kuvveti uygulanacaktır. Döndürme kuvvetinin miktarı bobinden geçen
akımla orantılıdır. Çerçevede meydana gelen dönme hareketi bir göstergeye
aktarılırsa ölçü aletinde bir akım geçtiğinde gösterge hareket eder. Gösterge de bir
skala taksimatı üzerinde hareket ederse bobinden geçen akım ölçülmüş olur.

70
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

3.3 ELEKTRİK DEVRELERİNDE AKIM ÖLÇMEK

Akım ölçmek için çalışmasını anlattığımız galvanometrelerden bir tanesi

kullanılabilir. Anlaşıldığı üzere galvanometreler bobinlerinden geçen akım ile
çalışırlar.

Şekil 3.6 Galvanometrenin mili ampermetre olarak kullanılması

Seri bağlı elemanlar üzerinden aynı akım geçtiğini biliyoruz.

R1 R2
A2

A1
A3

Şekil 3.7

71
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

Bu devrede A1, A2, A3 ampermetreleri aynı değeri gösterirler. Akım kaynağı

uçlarını birleştiren bir yol vardır. Bu yol üzerindeki akım, her noktada aynıdır. O halde
bir alıcının akımını ölçmek için ampermetre, alıcı devresine seri bağlanır. Böylece
alıcı akımının ampermetreden geçmesi sağlanır.

Ölçme işleminde gerekli hassasiyeti yakalamak için ölçme elemanları devrenin

eşdeğer direnci üzerinde değişiklik yapmamalıdır. Ampermetre alıcıya seri olarak
bağlanınca devrenin eşdeğer direncini değiştirmemesi için ampermetrenin iç
direncinin sıfır olması gerekir. Ancak uygulamada iç direnci sıfır olan bir ampermetre
olamaz. Çünkü ampermetrenin bir bobini ve her bobinin bir direnci vardır. İç direnç
sıfır olmaz ama sıfıra yakın bir değer olması gerekir.

Ampermetrelerin iç direnci ne kadar düşük olursa, hassasiyetleri o oranda artar.

Ampermetreleri devreye bağlarken mutlaka alıcıya seri bağlanmalıdır. İç dirençleri
düşük olduğundan paralel bağlanırsa, alıcıyı kısa devre eder. Cihaz üzerinde sigorta
ve ya koruyucu eleman yoksa ampermetre zarar görür.

Ancak bu galvanometreler genellikle mA veya mA düzeyin de akım ölçebilirler.

Daha büyük akımları ölçmek için ölçü aletinin ölçme alanlarının genişletilmesi gerekir.
Ampermetrenin ölçme alanının genişletilmesi için ölçü aletinin bobinine paralel
paralel (şönt ) direnç ekleyerek yapılır.

Şekil 3.8 Şönt dirençli bir ampermetre

72
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

Şekil 3.9 Ampermetre ve şönt direnç

Ampermetreye bağlanacak paralel (şönt) direncin değeri hesaplanarak

bulunur.

Ra (iç direnç)
A

Va
RŞ Va = Vş

Vş

Şekil 3.10

Va = Vş ise Ra.Ia = Rş.Iş olur.

I = Ia + Iş Iş = I − Ia

Ia.Ra
Rş =
Iş burada Iş yerine Iş = I − Ia yazarsak

Ia.Ra I
Rş = n=
I − Ia burada pay ve paydayı Ia ‘ya bölersek ve Ia dersek

73
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

Ia . Ra
Ia Ra Ra
Rş = = =
I Ia I n −1
− −1
Ia Ia Ia elde edilir.

Ra
Rş =
Kademe genişletilirken bağlanacak şönt direncin hesabı n − 1 formülü
kullanılarak bulunur. Bu denklemde

Ra = Galvanometrenin iç direnci ( W )

I = Ölçülecek akım ( A )

Rş = Şönt direnç (W )

n = Ampermetrenin genişletilme oranı

Ra (iç direnç)
A

RŞ1

RŞ2

RŞ3

RŞ4

Şönt dirençler

Şekil 3.11 Kademeli ampermetre

Örnek:

İç direnci 50 W olan 2 mA’lik bir galvanometre kullanılarak, 10 mA, 100 mA, 2

Amper ve 10 Amper kademelerinde ölçme yapacak kademeli bir ampermetre olarak
dizayn edilecektir.

a) Cihazın komütatör bağlantısını çiziniz.

b) Kademe dirençlerinin değerlerini hesaplayınız.

74
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

Çözüm:

a) Komütatör bağlantısı

Ra = 50 Ohm
Ia= 2 ma
A

10 mA Rª 1
100 mA
Rª 2

2A Rª 3

I 10 A Rª 4

Şekil 3.12

Ra= 50 Ohm , Ia= 2mA

I 10
10 mA’lik kademe için n= = = 5 cihazın genişletme veya
Ia 2 dönüştürme oranı
Ra 50
Rş= = =12,5 Ohm
n-1 5-1

I 100
100 mA’lik kademe için n= = = 50
Ia 2

Ra 50
Rş= = =1,02 Ohm
n-1 50-1

75
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

I 2000
2 A’lik kademe için n= = = 500
Ia 2

Ra 50
Rş= = = 0,1002 Ohm
n-1 500-1
I 10000
10 A’lik kademe için n= = = 5000
Ia 2

Ra 50
Rş= = = 0,010 Ohm
n-1 5000-1

DENEYİN ADI: Elektrik devrelerinde akım ölçmek

DENEYİN AMACI: Ampermetrelerin kullanılması ve bir alıcının akımının

ölçülmesini öğrenmek

DENEYDE KULLANILACAK ELEMANLAR

1) Çeşitli değerlerde dirençler (100 , 220 , 270 ohm gibi )

2) Mili ampermetre ( Multimetre )
3) Güç kaynağı ( 12 Volt d.c. )
4) Sviç (Switch) anahtar

DENEYİN YAPILIŞI

1) Şekildeki bağlantıyı kurunuz. ( 100 ohm’luk direnci bağlayınız.)

R
mA U ( v o lt) R (o h m ) I(m A )

Şekil 3.13

76
 ÖLÇME TEKNİĞİ Beller, Kaplan, Yılmaz

2) Mili ampermetreyi 250 mA kademesine alınız. Sviç anahtarı kapatarak

miliampermetrenin sapmasını gözleyiniz.
3) Miliampermetrenin gösterdiği değeri okuyunuz ve tabloya kaydediniz.
4) Sviç anahtarı açarak direnci değiştiriniz ve yeniden ölçünüz.
5) Değişik dirençler bağlayarak ölçme işlemini tekrarlayınız.
6) Direnç değeri büyüdükçe devreden geçen akımın küçüldüğüne dikkat ediniz.

U
I=
R olduğunu hatırlayınız.

7) Herhangi bir alıcının akımını ölçmek için ampermetre alıcıya seri

bağlanmalıdır.

A ALICI

şekil 3.14

77