El Man Al Ktu

2.
Vektör Analiz Elektromanyetik Alanlar

Vektör Bileşenleri ve Birim Vektörler :
A  
A
A  aˆ A A
â A 
A | A | : vektörün büyüklüğü
 
A A
aˆ A    : birim vektör
| A| A
| aˆ A | 1
1
KTÜ Elektrik-Elektronik Mühendisliği
2.Vektör Analiz Elektromanyetik Alanlar

A  Ax aˆ x  Ay aˆ y  Az aˆ z

A | A | Ax  Ay  Az
2 2 2
2
aˆ x , aˆ y , aˆ z : birim vektörler
| aˆ x || aˆ y || aˆ z | 1

A Ax aˆ x  Ay aˆ y  Az aˆ z
aˆ A  
A Ax  Ay  Az
2 2 2

A  ( Ax , Ay , Az )
3

Örnek : A  2aˆ x  4aˆ y  4aˆ z
Ax  2, Ay  4, Az  4

A | A | Ax  Ay  Az
2 2 2
 (2) 2  (4) 2  (4) 2  6


A 2aˆ x  4aˆ y  4aˆ z
aˆ A  
A 6
2 4 4
 aˆ x  aˆ y  aˆ z | aˆ A | 1
6 6 6
4
Vektörlerin Toplanması ve Çıkarılması :


B  Bx aˆ x  By aˆ y  Bz aˆ z

C  ( Ax  Bx )aˆ x  ( Ay  By )aˆ y  ( Az  Bz )aˆ z
5
    
D  A  B  A  ( B)



D  ( Ax  Bx )aˆ x  ( Ay  By )aˆ y  ( Az  Bz )aˆ z
6
   
A B  B  A
     
A  ( B  C )  ( A  B)  C
   
k ( A  B)  kA  kB
 
kA  Ak
 
k (lA)  (kl) A
k, l : skalar büyüklükler
   
| A  B || A |  | B |
7
Konum ve uzaklık vektörleri :
Belli bir koordinat sisteminde, uzaydaki bir P(x,y,z) noktasının konum
vektörü(veya yarıçap vektörü) orijinden P noktasına yönelmiş vektördür.

rP  xaˆ x  yaˆ y  zaˆ z

rP  3aˆ x  4aˆ y  5aˆ z
8
Konum ve uzaklık vektörleri :
Uzaklık vektörü, bir noktadan diğer bir noktaya yerdeğiştirmeyi gösterir.
P ve Q gibi iki nokta, (xP, yP, zP) ve (xQ, yQ, zQ) olarak verilmişse,
uzaklık vektörü
  
rPQ  rQ  rP
 ( xQ  xP )aˆ x  ( yQ  y P )aˆ y  ( zQ  z P )aˆ z
P ve Q noktaları arasındaki uzaklık:


d | rPQ |
9
Vektörlerin Çarpımı :
1. Skaler (nokta) çarpım
 
A  B  AB cos 


 
A  B  Ax Bx  Ay By  Az Bz
10
Skaler çarpımın geometrik yorumu;
(a) (b)
   
A  B  ( A cos  )B A  B  A( B cos  )
Şekil-a’dan iki vektörün skaler çarpımının, A vektörünün uzunluğunun
B vektörü doğrultusundaki izdüşümü ile B vektörünün uzunluğunun
çarpımına eşit olduğu görülür. Benzer yorum şekil-b için de yapılabilir.
11
   
   A  B  B  A
   
A ( B  C )  A  B  A  C
   
A  ( kB )  k( A  B ) , k bir skalar
   2
A  A | A |  A 2
 
A  B  0 , =90o ise
âx  â y  â y  âz  âz  âx  0
âx  âx  â y  â y  âz  âz  1
12
2. Vektörel (çapraz) çarpım
 
AxB  ân AB sin 
â n : A ve B vektörlerinin bulunduğu düzleme dik birim vektör
â n
13
A ve B gibi iki vektörün vektörel çarpımının genliği, bu vektörlerin

oluşturduğu paralelkenarın yüzey alanına eşittir.

  B h  B sin 
AxB
Paralelkenarın yüzey alanı
  
A S  AxB  Ah  AB sin 
14
â x â y â z
 
AxB  Ax Ay Az
Bx By Bz
 ( Ay B z  Az B y )â x  ( Ax B z  Az Bx )â y  ( Ax B y  Ay Bx )â z
       
A xB  B xA AxB   BxA
      
Ax( B  C )  AxB  AxC
 
A xA  0
15
âx xâ y  âz â y xâ x  â z

â y xâz  âx â z xâ y  â x
âz xâx  â y â x xâ z  â y
16
3. Üçlü skaler çarpım
        
A  ( BxC )  B  ( CxA )  C  ( AxB )
Ax Ay Az
  
A  ( B xC )  B x By Bz
Cx Cy Cz
Üçlü skalar çarpımının sonucu bir skalerdir.
17
3. Üçlü skaler çarpım
Üçlü skalar çarpımın sonucu, vektörlerin oluşturduğu paralelkenar
şeklinin hacmini verir.
Hacim  ABC sin  cos 
    
A  ( BxC )  A | BxC | cos   ABC sin  cos 
 
BxC

A 
C

B
18
4. Üçlü vektörel çarpım
“BAC-CAB kuralı”
        
Ax( BxC )  B( A  C )  C( A  B )
     
( A  B )C  A( B  C )
     
( A  B )C  C( A  B )
     
Ax( BxC )  ( AxB )xC
19
Doğrultu Kosinüsleri :
â z â A  cos âx  cos â y  cos âz

cos   cos   cos   1
2 2 2
 â A
A
â A  â x  cos 
â y â A  â y  cos 
â A  â z  cos 
â x
Ax Ay Az
cos   cos   cos  
A A A
20
Örnekler :
 
Örnek 1 : A  10âx  4â y  6 âz ve B  2âx  â y veriliyor.
    
a) Ay =? b) 3 A  B  ? c) C  A  2 B ise âC  ?
21
Örnekler :
Örnek 2 : P(0,2,4) ve Q(-3,1,5) noktaları veriliyor.
a) P ve Q konum vektörlerini, b) P den Q ya uzaklık vektörünü,
c) P ile Q arasındaki uzaklığı, d) PQ ya paralel 10 birim genlikli bir
vektör bulunuz.
22
Örnekler :
 
Örnek 3 : A  3âx  4â y  âz ve B  2â y  5âz veriliyor.
A ve B vektörleri arasındaki açıyı bulunuz.
23
Örnekler :
  
Örnek 4 : P  2a x  â z , Q  2âx  â y  2âz , R  2âx  3â y  âz veriliyor.
         
a) ( P  Q )x( P  Q )  ? b) Q  RxP  ? c) P  QxR  ?
  
d) Px( QxR )  ? e) Q ve R vektörlerinin her ikisine de dik birim vektör ?
f) P vektörünün Q doğrultusundaki bileşeni ?
24
Koordinat Sistemleri :
1. Kartezyen Koordinatlar (x,y,z)
Diferansiyel uzunluk, yüzey alanı ve hacim
   x  
dS z
  y  
   z  
dS y


dl  dS x  dydzaˆ x
dS x

dS y  dxdzaˆ y

 dS z  dxdyaˆ z
d l  dxaˆ x  dyaˆ y  dzaˆ z
25
2. Silindirik Koordinatlar (,,z)
0 
0    2
  z  
aˆ   aˆ  aˆ  aˆ z  aˆ z  aˆ   0
aˆ   aˆ   aˆ  aˆ  aˆ z  aˆ z  1
aˆ  xaˆ  aˆ z
 aˆ xaˆ z  aˆ 
A  A aˆ   A aˆ  Az aˆ z
aˆ z xaˆ   aˆ
26
 A   cos  sin 0   Ax 
 A    sin  cos  0   Ay 
  
 Az   0 0 1  Az 
 Ax  cos   sin  0   A 
 A    sin  cos  0   A 
 y 
 Az   0 0 1  Az 
27

d l  daˆ   daˆ  dzaˆ z

dS   ddzaˆ 

dS  ddzaˆ

dS z  ddaˆ z
dv  dddz
28
3. Küresel Koordinatlar (r,,)
0r
0  
0    2
âr  â  â  â  â  âr  0

âr  âr  â  â  â  â  1
âr xâ  â
 â xâ  âr
A  Ar aˆr  A aˆ  A aˆ
â xâr  â
29
x  r sin  cos 
y  r sin  sin 
z  r cos 
 Ax   sin  cos  cos  cos   sin    Ar 
 A    sin  sin   
 y  cos  sin  cos    A 
 Az   cos   sin  0   A 
 Ar   sin  cos  sin  sin  cos    Ax 

  
 A   cos  cos  cos  sin   sin    Ay 
 A    sin  cos  0   Az 
 
30

d l  drâr  rdâ  r sin dâ

dS r  r sin ddâr
2

dS  r sin drdâ

dS  rdrdaˆ
dv  r 2 sin drdd
31
Koordinat Sistemleri
Örnekler :
Örnek 1 : Kartezyen koordinatlarda P1(3,-4,3) noktası ve

A  2âx  3â y  4âz vektörü veriliyor. P1 noktasını ve A vektörünü
silindirik koordinatlarda ifade ediniz. A vektörünü P1 de hesaplayınız.
32
Örnekler :

Örnek 2 : A  ( x  y )âx  ( y  x )â y  zâz
vektörünün küresel koordinatlardaki ifadesini bulunuz.
33
Örnekler :
Örnek 3 : Aşağıda şekli verilen nesnenin;
a) BC uzaklığını, b) CD uzaklığını, c) ABCD yüzey alanını,
d) ABO yüzey alanını, e) AOFD yüzey alanını, f) ABDCFO hacmini,
hesaplayınız.
34
Çizgi, Yüzey ve Hacim İntegralleri
Verilen bir A vektör alanı ve bir L yolu için;
 
Çizgi integrali
 Adl
L
: L yolu boyunca A vektörünün teğet
bileşeninin integralidir.
  b
 A  d l   A cos dl
L a
abca kapalı eğrisi boyunca;

 
 A  dl
L
integrali, A vektörünün
L etrafındaki sirkülasyonu
olarak tanımlanır.
35
Verilen bir A vektör alanı ve bir S yüzeyi için, yüzey integrali veya A
vektörünün S yüzeyinden geçen akısı;
   
   A  d S   A cos dS   A  ân dS
S S S
Yüzey kapalı ise (ki bir hacim
tanımlar);
 
   A  dS
S
Bir v skalerinin v hacmi üzerinden hacim integrali :   dv

v
v
36
Örnekler :

Örnek 1 : F  x 2 âx  xzâ y  y 2 âz vektörünün şekilde verilen kapalı yol
etrafındaki sirkülasyonunu hesaplayınız.
37
Örnekler :

Örnek 2 : B   cos â  z sin âz vektörünün şekilde verilen kapalı L
yolu etrafındaki sirkülasyonunu hesaplayınız.
38
Yönlü Türev ve Uygulamaları
Yönlü türev, herhangi bir skaler veya vektörel alanın uzaysal değişim

hızını verir. Herhangi bir n doğrultusu için del operatörü aşağıdaki
gibi tanımlanır;

 aˆ n
n
(nabla) operatörü bir vektör gibi düşünülebilir ve uygulandığı
büyüklüğün bir skaler veya bir vektör oluşuna göre yapılan işlemler
değişik adlar alır.
Bir V skalerinin gradyanı :  V

Bir A vektörünün diverjansı :   A
Bir A vektörünün rotasyoneli :  xA
Bir V skalerinin Laplasyanı : V
2
39
Kartezyen koordinatlarda;
  
  â x  â y  â z
x y z
Silindirik koordinatlarda;
 1  
 â   â  â z
   z
Küresel koordinatlarda;
 1  1 
  âr  â  â
r r  r sin  
40
Bir Skaler Alanın Gradyanı
Bir V skaler alanının gradyanı, V nin maksimum uzay artış hızının hem
genliğini hem de yönünü gösteren bir vektörü tanımlar.
dV
gradV  V  aˆ n
dn
Şekildeki P1 ve P2 noktaları arasındaki
dV alanı kartezyen koordinatlarda;
V V V
dV  dx  dy  dz
x y z

d l  dxaˆ x  dyaˆ y  dzaˆ z
41
 V V V 
dV   â x  â y  â z   dxâ x  dyâ y  dzâ z 
 x y z 
 V V V
G â x  â y  â z
x y z
  dV
dV  G  d l  ( G cos  )dl   G cos 
 dl
d l : P1 den P2 ye diferansiyel yerdeğiştirme (uzunluk vektörü)
 
 : G ile d l arasındaki açı
42
 = 0 olduğunda, yani, diferansiyel uzunluk vektörü G vektörünün
yönünde olduğu zaman;
dV dV dV
 G : dik (normal) türev
dl max dn dn
G vektörü V nin maksimum değişme hızıyla aynı genlik ve doğrultuya

sahiptir.
V V V
gradV  V  â x  â y  â z
x y z
Sonuç olarak, G vektörü V nin gradyanıdır.

43
Silindirik koordinatlarda;
V 1 V V
V  â   â  â z
   z
Küresel koordinatlarda;
V 1 V 1 V
V  âr  â  â
r r  r sin  
44
Bazı gradyan formülleri;
1. ( V  U )  V  U
2. ( VU )  VU  UV
 V  UV  VU
3.   
 
2
U U
4. V n  nV n1V
U, V : skaler
n : bir tamsayı
45
Bir V skaler alanının gradyanının temel özellikleri :
1. grad V nin genliği birim uzunluk başına V deki maksimum değişim
hızına eşittir.
2. grad V noktaları V deki maksimum değişim hızının doğrultusundadır.
3. Herhangi bir noktadaki grad V o noktadan geçen sabit V yüzeyine
diktir.
4. grad V nin bir a birim vektörü doğrultusundaki izdüşümü (bileşeni)
V  â dır ve V nin a birim vektörü boyunca yönlü türevi olarak
adlandırılır. Bu, V nin a birim vektörü doğrultusundaki değişimin hızıdır.
Örneğin; dV/dl, V skalerinin P1P2 boyunca yönlü türevidir.
Sonuçta, bir V skaler fonksiyonunun gradyanı bize V nin hem en hızlı
biçimde değiştiği doğrultuyu hem de V nin maksimum yönlü türevinin
genliğini vermektedir.
46
Örnekler :
Örnek 1 : Aşağıdaki sklaer alanların gradyanını bulunuz.
a) V  e z sin 2 x cosh y b) U   2 cos 2 c) W  10r sin 2  cos 
47
Bir Vektör Alanın Diverjansı ve Diverjans Teoremi
Bir A vektör alanının verilen bir P noktasındaki diverjansı, nokta
etrafındaki hacim sıfıra giderken birim hacim başına bu vektör alanının
net dışarı akısı olarak tanımlanır.
 
   A  dS v : içinde P noktasının
divA    A  lim S
yer aldığı kapalı S yüzeyi
v 0 v tarafından sınırlanmış hacim
A vektör alanının verilen bir noktadaki diverjansı, alanın o noktadan ne

kadar ıraksadığının veya çıktığının bir ölçüsü olarak görülebilir.
Diverjans, alanın kendi doğrultusundaki değişmeyi verir.
48
Bir vektör alanın P noktasındaki diverjansının gösterilmesi

(a) pozitif diverjans, (b) negatif diverjans, (c) sıfır diverjans
Kartezyen koordinatlarda,
 Ax Ay Az
 A   
x y z
49
Silindirik koordinatlarda,
 1  1 A Az
 A  ( A )  
    z
Küresel koordinatlarda,
 1  2 1  1 A
  A  2 ( r Ar )  ( A sin  ) 
r r r sin   r sin  
Bir vektör alanın diverjansının özellikleri :
1. Bir skaler alan üretir.
2. Bir V skalerinin diverjansı anlamlı değildir.
50
   
3.   ( A  B )    A    B
  
4.   ( VA )  V  A  A  V
Diverjans Teoremi : Bir vektör alanının hacim integralinin, o vektörün
hacmi sınırlayan yüzeyden çıkan toplam akısına eşit olduğunu belirtir.
Bu teorem, bir vektörün diverjansının hacim integralini o vektörün kapalı
yüzey integraline dönüştürür.
  
 A  dS     Adv
S v
51
Örnek : Bir G vektörünün, =1, 0z1 silindirinin tüm yüzeyinden çıkan
akısını belirleyiniz. Sonucu diverjans teoremiyle doğrulayınız.

G  10e2 z ( â  âz )
52
Bir Vektör Alanın Rotasyoneli ve Stokes Teoremi
Bir A vektör alanının rotasyoneli; büyüklüğü birim yüzey başına, yüzey
sıfıra giderken A nın en büyük net dolaşımı (sirkülasyonu) olan bir
vektördür.
Rotasyonelin yönü; yüzey sirkülasyonu maksimum yapacak şekilde
yerleştirildiğinde, yüzeyin normali (yüzeye dik birim vektör) ile aynıdır.
 
 
   L 
A.d l
rotA  xA   lim  ân
 S 0 S 
  max
Rotasyonel, yüzeye dik doğrultudaki değişmeyi gösterir.
53
aˆ x aˆ y aˆ z

Kartezyen koordinatlarda : xA   / x  / y  / z
Ax Ay Az
aˆ
aˆ aˆ z
 1
Silindirik koordinatlarda : xA   /   /   / z

A A Az
âr râ r sin â
 1
Küresel koordinatlarda : xA   / r  /   / 
r sin 
2
Ar rA r sin A

54
Rotasyonelin özellikleri :
1. Bir vektör alanın rotasyoneli başka bir vektör alandır.
2. Bir V skaler alanının rotasyoneli anlamlı değildir.
   
3. x( A  B)  xA  xB
         
4. x( AxB )  A(  B )  B (  A)  ( B  ) A  ( A  ) B
  
5. x(VA)  VxA  VxA
6.   (xA)  0
7. xV  0
(a) P deki rotasyonel sayfa dışına
doğrudur.
(b) P deki rotasyonel sıfırdır.
55
Örnek : Herhangi bir vektör alanın rotasyonelinin diverjansının sıfır
olduğunu gösteriniz.
(6.özellik)   ( xA )  0

A  Ax aˆ x  Ay aˆ y  Az aˆ z olsun.
â x â y â z
     
  xA   â x  â y  â z    / x  / y  / z
 x y z 
Ax Ay Az
 Az
2
 2 Ay
 Az  Ax 2
 2 Ax 2
 2 Ay
     
xy xz yx yz zx zy
0
56
Stokes Teoremi : Bir vektör alanının rotasyonelinin bir açık S yüzeyi
üzerinden integrali, S yüzeyini sınırlayan yol boyunca vektörün kapalı
çizgi integraline eşittir.
Bu teorem, bir vektörün rotasyonelinin yüzey integralini o vektörün
çizgi integraline dönüştürür.
   
 A  d l   (xA)  dS
L S
 
A ve xA S üzerinde süreklidir.
57

Örnek : A   cos aˆ   sin aˆ olarak veriliyor.
Şekildeki L kapalı yolu üzerinden A vektörünün çizgi integralini
hesaplayınız. Stokes teoremini kullanarak sonucu doğrulayın.
58
Vektör Alanların Sınıflandırılması

  A  0 ise, A vektör alanı solenoidaldir (veya diverjanssız) denir.
Böyle bir alan ne kaynak ne de akı kuyusuna sahiptir.
  
 A  dS     Adv
S v
A vektör alanının herhangi bir kapalı yüzeye giren akı çizgileri, yüzeyden
çıkanlara eşittir.
Solenoidal alanlara örnek; sıkıştırılamaz sıvılar, manyetik alanlar ve
durgun durum koşullarında iletkenlik akım yoğunluğu verilebilir.
Bir solenoidal A vektör alanı, her zaman bir başka F vektör alanı
cinsinden ifade edilebilir. Yani,
    
  A  0 ise,  A  dS  0 ve F  xA
S
59
Vektör Alanların Sınıflandırılması

xA  0 ise, A vektör alanı irrotasyaneldir (veya korunumlu) denir.
   
 (xA)  dS   A  d l  0
S L
A vektörünün kapalı bir yol etrafındaki sirkülasyonu özdeş olarak sıfırdır.
Bu, A vektörünün çizgi integralinin seçilen yoldan bağımsız olduğu
anlamına gelir.
İrrotasyonel alanlara örnek statik elektrik alanı verilebilir.
İrrotasyonel bir A alanı herzaman skaler bir V alanı cinsinden ifade
edilebilir. Yani,
   
xA  0 ise,  A  d l  0 ve A  V
L
Bu nedenle, A vektörü bir potansiyel alan, V de A nın skaler potansiyeli
olarak adlandırılabilir.
60

El Man Al Ktu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

El Man Al Ktu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2.

Vektör Analiz Elektromanyetik Alanlar

 (2) 2  (4) 2  (4) 2  6

P ve Q noktaları arasındaki uzaklık:

A ve B gibi iki vektörün vektörel çarpımının genliği, bu vektörlerin

âx xâ y  âz â y xâ x  â z

Üçlü skalar çarpımının sonucu bir skalerdir.

â z â A  cos âx  cos â y  cos âz

âr  â  â  â  â  âr  0

 Ar   sin  cos  sin  sin  cos    Ax 

abca kapalı eğrisi boyunca;

Bir v skalerinin v hacmi üzerinden hacim integrali :   dv

G vektörü V nin maksimum değişme hızıyla aynı genlik ve doğrultuya

Sonuç olarak, G vektörü V nin gradyanıdır.

A vektör alanının verilen bir noktadaki diverjansı, alanın o noktadan ne

Bir vektör alanın P noktasındaki diverjansının gösterilmesi

Ar rA r sin A

You might also like