FİZİK I

Doç. Dr. Miraç Kamışlıoğlu

 BÖLÜM-2
Vektörler
Fizikte sadece büyüklükleri ile tanımlanan niceliklere “skaler”
nicelikler diyoruz. Sıcaklık, kütle, enerji bunlardan bazılarıdır.
Büyüklük yanında ayrıca yön bilgisi içeren veya gerektiren diğer fiziksel
niceliklere ise “vektörel” nicelikler diyoruz. Yer-değiştirme, hız, ivme, kuvvet
bunlardan bazılarıdır.

Bu bölüm kapsamında, aşağıdaki konulara değineceğiz:

Vektörleri geometrik toplama ve çıkarma işlemi

Vektörleri bileşenlerine ayırma ve birim vektör notasyonu
Bileşenler yardımıyla toplama ve çıkarma
Bir vektörün bir skaler ile çarpılması
İki vektörün skaler (dot veya nokta) çarpımı
İki vektörün vektörel (cross) çarpımı

(2-1)
 Bir vektörün üç elemanı vardır.

Uygulama Noktası (başlangıç noktası): Vektörel büyüklüğün

uygulandığı noktaya uygulama ya da başlangıç noktası denir.
Yukarıdaki vektörün uygulama noktası O noktasıdır.
Büyüklüğü: Vektörün sayısal değerine o vektörün büyüklüğü denir.

Şekilde verilen a vektörünün büyüklüğü a = AB' dir.
Yönü:Vektörel büyüklüğün yönü, doğru parçasının ucuna konulan

okun yönündedir. Şekildeki a vekötürnün yönü O' dan A' ya yöneliktir
veya doğu yönündedir.

(2-2)
A noktasından B noktasına hareket eden bir cismin yer-değiştirme
vektörü A noktasından B noktasına çizilen bir okla gösterilir.

Okun uzunluğu yer-değiştirmenin büyüklüğü ile orantılıdır.

Okun yönü ise yer-değiştirmenin yönü ile ilgilidir.
Şekilde A dan B ye, A' den B' ne ve A'' nden B'' ne çizilen
vektörlerin büyüklükleri ve yönleri aynıdır.
Vektörler, büyüklükleri ve doğrultuları değiştirilmeden
istenildiği gibi kaydırılabilir.
Kitaplarda vektörler sembolik olarak iki şekilde gösterilir:

a (niceliğin üzerine bir ok çizilir)

a (nicelik koyu yazılır)


Vektörün büyüklüğü de a veya a biçiminde sembolize edilir.

(2-3)
Vektör işlemleri
• Vektörlerin Eşitliği
• Bir Vektörün Negatifi
• Vektörün Taşınması
• Vektörlerin Toplanması
• Vektörlerin Çıkarılması
• Vektörün Bileşenlerine Ayrılması
• Vektörün Büyüklüğünün Bulunması
• Vektörün bir eksenle yaptığı açının bulunması
• Vektörlerin bileşenleri cinsinden toplanması
• Vektörlerin Çarpılması
1. Bir Vektörün Bir Skaler ile Çarpılması
2. İki Vektörün Skaler (dot veya nokta çarpım) Çarpılması
3. İki Vektörün Vektörel Çarpılması
• Vektörlerin Skalerle Bölünmesi
• VEKTÖR VEKTÖRE BÖLÜNMEZ !!!

(2-4)
Vektörlerde Geometrik Toplama :

  
s = a +b


b vektörünün başlangıç noktası a vektörünün ucuna gelecek

şekilde b vektörü kaydırılır.

a vektörünün başlangıç noktasından b vektörünün uç noktasına

çizilen vektör s vektörüdür.

İki vektör arasındaki açı  olmak üzere, s vektörünün büyüklüğü,
s 2 =a 2 +b 2 +2abcos
ile verilir (kosinüs teoremi).

(2-5)
Vektörlerde Geometrik Toplama :
B
A
A
R=A+B
R=A+B=?

C D
A C
B
D R=A+B+C+D=? B
R=A+B+C+D
A

(2-6)
Vektörel toplama işleminin
"değişme özelliği" vardır:
   
a +b =b +a

 
b vektörünün negatifi (-b ),

b vektörü ile aynı büyüklükte
fakat ters yöndedir.

(2-7)
Örnek : Kuzeye doğru yönelmiş 20 km' lik bir vektör ile
60o kuzey-batıya doğru yönelmiş 35 km' lik vektörün bileşkesini
bulunuz?
İki vektör arasındaki açı 60o ' dir.
Kosinüs teoremine göre bileşke vektörün büyüklüğü,

s = a 2 +b 2 +2abcos

= ( 20) + (35)
2 2
+2 ( 20 ) ( 35) cos60 )
= 48.2 km

(2-8)
Vektörlerde Geometrik Çıkarma:


d = a −b
    
( )
d = a − b = a + −b biçiminde yazılabilir.

  
b vektöründen − b vektörü bulunur ve a
vektörü ile toplanır.

Not: Vektörleri bileşenleri vasıtasıyla toplamak veya çıkarmak

mümkündür. Uygulamada bu yöntem çok daha kullanışlı ve kolaydır.

(2-9)
Vektörlerde Geometrik Çıkarma:

-B
A
A
R=A-B=? R=A-B

R=A-B+C
A C R=A-B+C=?
B A
C
-B

(2-10)
 Vektörün bileşenleri ve bir eksenle yaptığı açı:
Bir vektörün bir eksen yönündeki bileşeni, vektörün o eksen üzerindeki

izdüşümüdür. Örneğin ax , a vektörünün x - ekseni üzerindeki
izdüşümüdür.
Vektörün ax bileşeni, başlangıç ve uç noktalarından x - eksenine çizilen
dikmeler arası mesafedir.
a vektörünün x- ve y-bileşenleri ax = a cos ve ay = a sin
eşitlikleri ile verilir. Bir vektörün ax ve a y bileşenleri biliniyorsa,
vektörün büyüklüğü ve sırasıyla x ve y ekseni ile yaptığı açı
bulunabilir.
ABC dik üçgeninden:
ay ax
a = a + a ; tan  x =
2
x
2
y ; tan  y =
ax ay

(2-11)
Birim vektörler :
Herhangi bir doğrultuda, büyüklüğü "1" olan vektöre "birim vektör" denir.
Birimsizdir ve sadece sadece yön göstermek amacıyla kullanılır.
x, y ve z - eksenleri yönündeki birim vektörler,
sırasıyla, ˆi, ˆj ve k̂ ile gösterilirler.
Tüm vektörler birim vektörler cinsinden yazılabilir.
 
Şekildeki vektörler: a = a x î + a y j ; b = bx î + b y ˆj
ˆ
 
a ve b yönündeki birim vektörler:
 
a b
â = ; bˆ = ile verilir.
a b 

Bu durumda a ve b vektörleri,
 
a = aâ ; b = bb̂ biçiminde de yazılabilir.

(2-12)
Bileşenleri Yardımıyla Vektörlerin Toplanması:

a = a x ˆi + a y ˆj   
  →r = a +b =?
b = bx î + by ˆj r
(
= a x
ˆi
+ bx ) + ( ay + b y ) ˆj

Bileşenleri Yardımıyla Vektörlerin Çıkarılması:


a = ax ˆi + a y ˆj   
  → d = a−b =?
b = bx î + by ˆj
d = ( ax − bx ) ˆi+ ( ay − by ) ˆj

(2-13)
Örnek: Bir kaplumbağa aşağıda verilen ardışık üç yerdeğiştirme ve bu yer
değiştirmelerin yatayla yaptığı açı verilmiştir. Kaplumbağanın toplam yer
değiştirme vektörü R’ nin büyüklüğünü ve yönünü bulunuz.

A = 5 m, 0o R C = 0.5 m
B = 2.1 m, 20o
 20o
B = 2.1 m
C = 0.5 m, 90o
A= 5 m

cos 20o= 0.94 sin 20o= 0.34

Vektör f X-bileşeni (i) Y-bileşeni (j)
A=5 m 00 +5m 0
B=2.1m 200 +(2.1 m) cos 20o +(2.1 m) sin 20o
C=0.5 m 900 0 + 0.5 m
Rx = Ax+Bx+Cx Ry = Ay+By+Cy

(2-17)
Örnek devam: Verilen üç vektörün toplamını bulunuz.

x-bileşeni (i) y-bileşeni (j)

Ax = + 5.00 m Ay = 0
Bx = +1.97 m By = +0.718 m
Cx = 0 Cy = + 0.50 m

A = 5.00 i + 0j

B = 1.97 i + 0.718 j
C= 0 i + 0.50 j

R = 6.97 i + 1.22 j

(2-18)
Bir Vektörün Bir Skalerle Çarpımı :
s bir skaler nicelik ve a ' da bir vektör olmak üzere, bunların çarpımı
 
b = sa ile verilen yeni bir vektördür.
Bu yeni vektörün büyüklüğü b = s | a | ile verilir.
 
s  0 ise, b vektörü a ile aynı yöndedir.
 
s  0 ise, b vektörü a ile ters yöndedir.

Örnek : F = ma

(2-19)
İki Vektörün Skaler Çarpımı :

İki vektörün skaler çarpımı, "dot veya nokta" çarpım olarak da bilinir.
 
a ve b vektörlerinin skaler çarpımı a b =ab cos  ifadesi ile verilir.

Örnek: İş
 
W = F•x

(2-20)
 Bileşenleri Cinsinden Skaler Çarpım :

 
(
a b = ax î+ a y ˆj + az k̂ )  ( b î + b ˆj + b k̂ )
x y z

ˆi ⊥ ˆj ⊥ k̂ olduğundan,

ˆi  ˆi = ˆj  ˆj =k̂  k̂= 1 
ˆ ˆ ˆ 
î  j = j i = 0   
 → a b = ax bx + a y by + a zbz bulunur.
î  k̂ = k̂  ˆi = 0

ˆj  k̂= k̂  ˆj = 0 


(2-21)
  
Örnek : A= 2ˆi + 3ˆj+ k̂ ve B = −4ˆi + 2ˆj −k̂ vektörleri arasındaki
açıyı bulunuz.
Bu soruda, iki vektör arasındaki açıyı bulmak için vektörlerin iki
farklı yolla skaler çarpım işleminden yararlanacağız. İki sonucu
birleştirerek açıya geçeceğiz.

 
I.Yol : A B = ABcosθ = (2)2 + (3)2 + (1) 2  (−4) 2 + (2) 2 + (−1) 2  cosθ
= 14  21  cosθ

II.Yol : A B = Ax Bx + Ay By + Az Bz = (2)(−4) + (3)(2) + (1)(−1) = −3

 
AB 3 3
cosθ = =− =− = −0.175 → θ = 100o
AB 14  21 294

(2-22)