INSTYTUT MASZYN I URZĄDZEŃ ENERGETYCZNYCH

Politechnika Śląska w Gliwicach

INSTRUKCJA DO ĆWICZEŃ LABORATORYJNYCH

STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

/1. Wykres rozciągania/
/2. Wyznaczanie modułu sprężystości podłużnej – moduł Young’a/

Instrukcja przeznaczona jest dla studentów następujących kierunków:

1. Energetyka - sem. 3 WM
2. Inżynieria Bezpieczeństwa - sem. 3 WM
3. Mechanika i Budowa Maszyn - sem. 3 WM
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

Cel wykonania ćwiczenia.

Za podstawowe doświadczenie w wytrzymałości materiałów, mające doprowadzić do określenia
własności mechanicznych materiału, uważa się próbę rozciągania. Jednakże, aby uzyskać pełny obraz
właściwości materiału, obok próby rozciągania, wykonuje się próby ściskania, zginania, skręcania,
udarności, wytrzymałości zmęczeniowej, pełzania, twardości.
Pręt próbny (rys.1) poddajemy próbie rozciągania w maszynie wytrzymałościowej wywołując w
nim siłę rozciągającą. Pręt taki wykonuje się z badanego materiału zgodnie z normą PN-EN 10002-
1+AC1. W wyniku wykonania ćwiczenia otrzymujemy wykres w układzie F = f() (wydłużenie próbki  w
funkcji siły F), lub = f() (wydłużenie względne  w funkcji naprężenia ). Przy dostatecznie wielu próbach
jednego rodzaju materiału można przeprowadzić obróbkę statystyczną otrzymanych wyników co pozwala
na dokładne określenie własności badanych próbek.
Wykonanie próby statycznego zerwania próbki ma na celu ukazanie zachowania się materiału
podczas rozciągania oraz wyznaczenie wielkości charakteryzujących własności materiału w zakresie
odkształceń sprężystych, plastycznych aż do zniszczenia /zerwania/ próbki.

Rys. 1. Standardowa próbka do badań

Wykres rozciągania.
Wykres rozciągania przedstawia się najczęściej we współrzędnych f (– naprężenie,  –
wydłużenie względne) (rys. 2). Analizując wykres rozciągania dla materiałów z widoczną górną i dolną
granicą plastyczności mamy: wraz ze wzrostem obciążenia wydłużenia są bardzo małe, a wykres jest linią
prostą. Przy dalszym wzroście obciążeń wykres zakrzywia się – materiał pozostaje jeszcze w stanie
sprężystym jednakże stosunek przyrostu naprężenia do przyrostu odkształcenia nie jest już
proporcjonalny. Dalszy wzrost siły łączy się z powstawaniem trwałych odkształceń i osiągnięciu przez
materiał stanu, w którym siła przy wzrastających wydłużeniach oscyluje pomiędzy dolną i górną granicą
raz opadając, raz wzrastając. Przy dalszym trwaniu próby wzrostowi wydłużeń towarzyszy wzrost siły. Z
chwilą osiągnięcia maksymalnej, w ciągu trwania próby, wartości siły następuje przyrost wydłużenia przy
równoczesnym spadku wartości obciążenia. Następnie pręt ulega pęknięciu.

Zachowanie się materiału podczas rozciągania.

W pierwszej fazie rozciągania po odciążeniu próbka powraca do swej pierwotnej długości, nie
można stwierdzić żadnych trwałych wydłużeń – linia prosta na wykresie. Potwierdza to ważność
obowiązującego prawa Hooke’a w odniesieniu do proporcjonalności odkształceń. Dalej wykres
rozciągania nieco zakrzywia się jednakże badany materiał jest ciągle w stanie sprężystym – odciążenie
spowoduje powrót próbki do długości wyjściowej. W dalszej fazie rozciągania następuje powstanie
trwałego wydłużenia próbki co dowodzi odstępstwa od prawa Hooke’a. Stosunek wydłużenia do
obciążenia nie zmienia się już proporcjonalnie. Kolejna faza to odkształcenia, które zachodzą bez wzrostu
obciążenia, zachowanie materiału określamy tu jako „płynięcie”. Z chwilą rozpoczęcia „płynięcia” na

- 2 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

powierzchni próbek pojawiają się drobne bruzdy widoczne jako linie1 nachylone do osi pod kątem około
45°. Są to ślady gwałtownych wzajemnych przesunięć (poślizgów) cząstek materiału. Pojawiają się
najpierw w jednym miejscu i rozszerzają się później na całą długość próbki. Następnie „płynięcie” ustaje,
następuje tzw. umocnienie materiału, a powstające odkształcenia są wyraźnie o charakterze plastycznym,
obciążenie osiąga maksimum. W ostatniej fazie rozciągania obserwujemy pojawienie się w jednym
miejscu gwałtownego zwężenia próbki zwanego szyjką2 - przekrój zmniejsza się w tym miejscu przy
spadku obciążenia gdzie następuje też zerwanie badanej próbki i zakończenie testu.

a) b) c)

 
Rm
Rm Ru
Rm
Ru R0,2
Ru
ReH Rs
Re ReL RH
RH RH
 
  0.2 % 

Rys. 2. Wykres rozciągania

dla materiałów z widoczną granicą plastyczności (a), dla materiałów z widoczną dolną i górną granicą plastyczności (b), dla
materiałów bez widocznej granicy plastyczności (c)

Pojęcia podstawowe:
długość pomiarowa L – długość cylindrycznej lub pryzmatycznej części próbki, na której w
każdej chwili badania prowadzi się pomiar wydłużenia. W szczególności rozróżnia się:
- początkową długość pomiarową L0 – długość pomiarowa próbki przed przyłożeniem siły,
- długość pomiarową po zerwaniu Lu – długość pomiarowa po zerwaniu próbki,
- długość robocza3 Lc – długość równoległej części próbki o pomniejszonym przekroju
poprzecznym,
- długość całkowita Lt – długość próbki,
wydłużenie  /lubL/ – przyrost początkowej długości pomiarowej (L0) po zakończeniu próby,
wydłużenie względne /procentowe/  – wydłużenie wyrażone w procentach początkowej
długości pomiarowej (L0),
wydłużenie trwałe procentowe – przyrost początkowej długości pomiarowej próbki po zdjęciu
zadanego naprężenia, wyrażony w procentach początkowej długości pomiarowej (L0),
wydłużenie procentowe po rozerwaniu4 A – trwałe wydłużenie długości pomiarowej po
rozerwaniu (Lu – L0), wyrażone w procentach początkowej długości pomiarowej (L0),

1
W literaturze zachodnio-europejskiej nazywane liniami Lüdersa, zaś w rosyjskiej łączą z tym zjawiskiem nazwisko
Czernowa, metalurga który pierwszy je opisał.
2
Przy dostatecznie długiej próbce można niekiedy uzyskać dwie, a nawet więcej szyjek, pęknięcie ostatecznie następuje w
jednej z nich.
3
W odniesieniu do próbek nie obrobionych mechanicznie pojęcie długości roboczej zastępuje się pojęciem odstępu między
uchwytami maszyny wytrzymałościowej,
4S0
4
W wypadku próbek proporcjonalnych, dla których początkowa długość pomiarowa nie równa się 5,65 S0  5

gdzie S0 jest początkową powierzchnią przekroju poprzecznego na długości roboczej, oznaczenie A należy uzupełnić
indeksem, który jest współczynnikiem proporcjonalności, np.: A11,3 - wydłużenie procentowe po rozerwaniu, przy początkowej
długości pomiarowej (L0) odpowiadającej 11,3 S0
- 3 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

wydłużenie całkowite procentowe przy rozerwaniu At - wydłużenie całkowite, (wydłużenie

sprężyste i wydłużenie plastyczne) długości pomiarowej w momencie rozerwania, wyrażone w
procentach początkowej długości pomiarowej (L0),
wydłużenie procentowe przy największej sile – przyrost długości pomiarowej próbki przy
największej sile, wyrażone w procentach początkowej długości pomiarowej (L0). W tym zakresie
rozróżnia się wydłużenie procentowe całkowite przy największej sile (Agt) i wydłużenie procentowe
nieproporcjonalne przy największej sile (Ag),
długość pomiarowa ekstensometru Le - długość roboczej części próbki, na której do pomiaru
przyrostu zastosowano ekstensometr. (Długość ta może się różnic od L0 i powinna ona być większa niż b,
d lub D, ale mniejsza niż długość robocza (Lc),
przyrost – powiększenie długości pomiarowej ekstensometru (Le) mierzone w danym momencie
badania,
przyrost trwały procentowy – powiększenie długości pomiarowej ekstensometru po zdjęciu
zadanego naprężenia, wyrażone w procentach długości pomiarowej ekstensometru (Le),
przyrost na granicy plastyczności Ae – przyrost mierzony miedzy początkiem miejscowego
płynięcia a rozpoczęciem równomiernego odkształcenia z umocnieniem, wyrażony w procentach długości
pomiarowej ekstensometru (Le),
przewężenie procentowe Z – największa zmiana powierzchni przekroju poprzecznego, która
następuje podczas próby (S0 – Su), wyrażona w procentach początkowej powierzchni przekroju
poprzecznego (S0),
największa sila Fm – największa siła występująca na próbce podczas badania, po przekroczeniu
granicy plastyczności,
naprężenie – siła w dowolnej chwili badania, podzielona przez początkowa powierzchnie
przekroju poprzecznego (S0) próbki,
wytrzymałość na rozciąganie Rm – naprężenie odpowiadające największej sile (Fm),
granica plastyczności Re – wielu przypadkach po osiągnięciu stanu „płynięcia” wartość siły
rozciągającej ulega małym wahaniom pomiędzy górną i dolną wartością. Umożliwia to wprowadzenie
górnej i dolnej granicy plastyczności. Jako wielkość charakteryzującą własności materiału należy przyjąć
dolną wartość siły,
umowna granica plastyczności R0.2 – naprężenie, dla którego odkształcenie trwałe wynosi pl =
0.2%. Definiujemy ją dla celów praktycznych, ponieważ nie wszystkie materiały wykazują w próbie
rozciągania wyraźną granicę plastyczności Re,
granica proporcjonalności RH - największa wartość naprężenia, przy której zachodzi wprost
proporcjonalna zależność między wydłużeniem i naprężeniem /zakres stosowania prawa Hooke’a/,
granica sprężystości Rs - największa wartość naprężenia, przy której nie występują odkształcenia
1
trwałe .

Maszyna wytrzymałościowa do prób rozciągania

Stanowisko do badań materiałów na zrywanie wyposażone jest w maszynę wytrzymałościową
SUN/10-P włoskiej firmy GALDABINI dalej zwaną zrywarką. Na maszynie tej można przeprowadzać
standardowe próby wytrzymałości materiałów. Urządzenie to posiada ramę 2-kolumnową i umożliwia
obciążać próbki maksymalną siłą równą 100 kN. Zrywarka pozwala na test jedno- i dwukierunkowy, a
pionowo stojące kolumny umożliwiają szybkie i łatwe mocowanie akcesoriów i urządzeń. W maszynie
tej zainstalowany jest panel z przyłączami do tensometrów i urządzeń peryferyjnych. Zainstalowany na
zrywarce ekstensometr elektroniczny MICRON pozwala na dokładny pomiar, na określonej długości
próbki, wzdłużnego jej odkształcenia w czasie rozciągania. Dodatkowo wydłużenie materiału mierzone
jest na podstawie przesuwu głowicy. Moduł sterowania zrywarką oparty jest na elektronice cyfrowej z
1
W rzeczywistości ważność prawa Hooke’a prawie dla wszystkich materiałów jest związana z ich sprężystością, można więc
w praktyce technicznej zidentyfikować obie granice. Dokładny pomiar wydłużeń sprężystych w zależności od naprężeń
pozwala na wyznaczenie modułu sprężystości podłużnej E – Young’a.
- 4 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

mikroprocesorem 32-bitowym. Komunikacja i sterowanie maszyną odbywa się poprzez komputer klasy
PC z oprogramowaniem „GRAPHWORK 1” na bazie systemu Windows.

Wykonanie testu:
Przygotowanie oraz wykonanie testu przeprowadza się zgodnie ze wskazówkami zawartymi w
instrukcji obsługi zrywarki. Próbę przeprowadza pracownik ZPKiEM1 lub osoba przez niego
upoważniona.

Własności wytrzymałościowe i fizyczne niektórych materiałów:

Skład Wytrzym. Granica Wytrzym. Twardość Moduł Moduł Liczba Współ. Gęstość Wydłuż.
Materiał chemiczny na rozciąg. plastyczn. zmęczen. Brinell’a Young’a Kirchoff’a Poisson’a rozsz. lin.
ozn.wg  
PN (orientacyjn Rm Re Zgo HB E G   r *103 A5
ie) MPa MPa MPa min. *105 MPa *104 MPa *10-5 K kg/m3 % min.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Stal konstrukcyjna węglowa
St0 0,23C 320 200 - 110 22
St1 0,1C 320 200 140 110 33
St2 0,12C 340 210 150 115 31
St3 0,18C 380 220 170 120 2,1 8,1 0,3 1,2 7,86 25
St4 0,24C 420 250 180 140 23
St5 0,32C 500 270 220 170 19
St6 0,45C 600 300 240 200 14
St7 0,56C 700 340 320 235 10
Stal sprężynowa
45S 0,45C; 1,8Si 1200 1000 550 - 2,15 8,5 0,3 1,2 7,9 6
70S 0,7C; 2,6Si 1800 1600 - - 2,15 8,5 0,3 1,2 7,9 5
Stal nierdzewna
2H13 13Cr; 0,6Ni 720 520 370 - 2,05 8,3 0,3 1,2 7,9 24
Żeliwo szare2
Zl15 150 - - 159 0,95 3,8 0
Zl20 200 - 100 170 0,95 3,9 0,23 - 0
Zl25 3,4C; 2Si 250 - 120 183 1,0 4,0 0,27 1,05 6,7 - 7,4 0
Zl30 300 - 140 192 1,1 4,1 0
Zl40 400 - - 223 1,1 4,2 0
Żeliwo sferoidalne1
ZsP45 3,4C; 2Si 450 - 180 200 1,0 4,1 0,23 - 0,27 1,2 6,7 - 7,4 2
ZsF05 3,4C; 2Si 400 - 160 155 1,0 4,2 0,23 - 0,27 - - 5
Staliwo węglowe
15L 0,15C 400 200 150 114 24
25L 0,25C 450 240 280 128 2,15 8,3 0,28 1,1 7,8 19
50L 0,50C 580 340 - 163 11
metale kolorowe
Alum. Al 100 - - 30 0,7 2,7 0,34 2,4 2,7 4
Miedź Cu 210 70 65 35 1,1 4,6 0,32 1,7 8,96 38
Cynk3 Zn 150 - - 40 0,8 3,2 0,27 3,1 7,13 18
Cyna Sn 30 - - 5 1,42 - - 3,3 7,30 40
Ołów Pb 15 - - 3 0,18 0,7 0,42 3,93 11,34 50
Nikiel Ni 35 - - 55 2,12 - - 1,37 8,85 2
Brąz
B74 93Cu; 7Sn 300 - 140 - 1,13 3,7 0,33 1,78 8,86 44
BA10321 84Cu;10Al 600 350 280 120 1,3 3,7 0,33 1,67 7,6 15

1
Zakład Podstaw Konstrukcji i Eksploatacji Maszyn
2
UWAGA: wartość średnia modułu Young’a żeliwa dla naprężeń 0-50 MPa
3
walcowany
4
wyżarzony
- 5 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

Mosiądz 60Cu;40Zn 340 - 140 - 0,99 3,6 0,36 2,16 8,4 36

Stopy lekkie – odlewy:
AK20 80Al; 20Si 150 - - 90 - - - 2,0 2,7 0,3
AG10 90Al; 280 - - 60 - - - 2,45 2,6 9
10Mg
Stopy lekkie – walcowane:
PA1 97Al;1,5M 130 50 50 30 0,73 2,7 0,33 2,3 2,73 25
n
PA20 94Al; 5Mn 270 150 140 70 - - - 2,43 2,64 28
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Stopy lekkie - stop cynku:
Z40 95Zn; 280 - 50 60 1,05 - - 2,74 6,6 5
4Al
Drewno:
grab - 107 - - 36 0,11 0,055 - 0,2 – 0,5 0,9-1,2 -
sosna - 104 - - - 0,11 0,055 - 0,4-1,1 -
Inne:
Kauczuk - 7-10 - - - 0,00008 - 0,47 - 0,9-1,2 -
naturalny
Guma - 12 - - - - - - 0,15 - -
twarda
Guma - 7,5 - - - - - - 0,20 - -
miękka
Polistyre - 40 - - - - - - - 1,06 -
n
Poliamid 6 - 84 - - 25 - - - 0,26 1,13 -
Szkło - 40 - - - 0,56 2,2 0,25 - 2,4-2,8 -
Beton - Rc=5 - - - 0,15- - 0,17 1-1,4 1,8-2,2 -
0,24
Granit - Rc=120 - - - 0,49 - 0,25 - 2,7 -
Piaskow - Rc=40 - - - 0,18 - - - 2,2-2,5 -
iec

1
kuty
- 6 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

Ćwiczenie 1. Wykres rozciągania – wyznaczenie charakterystycznych wielkości.

Próbę rozciągania przeprowadzamy na przygotowanych wcześniej próbkach. Próba polega na

rozciąganiu próbki aż do rozerwania i wyznaczeniu własności mechanicznych
Zadanie, które należy wykonać sprowadza się do:
- zapoznania się z obowiązującą normą dotyczącą prób rozciągania metali (PN-EN 10002-
1+AC1),
- poznania zachowania się różnych materiałów podczas próby rozciągania,
- sprawdzenia liniowej zależności wydłużenia  w funkcji obciążenia F /prawo Hooke’a/,
- wyznaczenia charakterystycznych wielkości charakteryzujących własności materiału.

Próbę rozciągania przeprowadza się przeważnie na próbkach o stałym przekroju kołowym, która
zostaje obciążona w kierunku osiowym siłą rozciągającą F. Siła ta powoduje powstanie naprężeń
normalnych  w przekroju próbki. Naprężenie to definiujemy jako stosunek przyłożonej siły F do pola
przekroju A0, w którym ta siła działa. Przyłożenie siły powoduje także powstawanie wydłużenia . Jeżeli
wielkość tą odniesiemy do długości początkowej uzyskamy wydłużenie względne /jednostkowe/  (jeśli
przemnożymy przez 100% - wydłużenie procentowe).

F D02 
 A0   100%
A0 4 L0

gdzie F – rozciągająca siła osiowa

A0 – pole przekroju poprzecznego próbki o średnicy D 0 (początkowe)
 – wydłużenie względne (procentowe)
 – wydłużenie całkowite
L0 – długość początkowa

Przebieg próby rozciągania przedstawia się za pomocą wykresu w układzie = f() wykreślanego
podczas próby – patrz rys.2, lub sporządzonego na podstawie zarejestrowanych parametrów
pomiarowych.

Przebieg ćwiczenia:
1. Pomiar cech geometrycznych próbki:
a) średnica D0,
b) długość L0,
2. Opracowanie metody badania,
3. Zamocowanie próbki w maszynie,
4. Przeprowadzenie próby,
5. Pomiar próbki po zerwaniu – Du, Lu,
6. Wyznaczenie charakterystycznych wielkości: RH, Rs, Re, Rm, Ru.

- 7 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

Tablica pomiarów i wyników:

Próbka 1

D0 = ... ... ... mm L0 = ... ... ... mm A0 = ... ... ... mm2 A = ... ... ... %

Du = ... ... ... mm Lu = ... ... ... mm Au = ... ... ... mm2 Z = ... ... ... %

nr pomiaru RH Rs Re Rm Ru
1 2 3 4 ..... n [MPa]
[%]
[MPa]
[mm]
F [kN]

Próbka 2

D0 = ... ... ... mm L0 = ... ... ... mm A0 = ... ... ... mm2 A = ... ... ... %

Du = ... ... ... mm Lu = ... ... ... mm Au = ... ... ... mm2 Z = ... ... ... %

nr pomiaru RH Rs Re Rm Ru
1 2 3 4 ..... n [MPa]
[%]
[MPa]
[mm]
F [kN]

Próbka 3

D0 = ... ... ... mm L0 = ... ... ... mm A0 = ... ... ... mm2 A = ... ... ... %

Du = ... ... ... mm Lu = ... ... ... mm Au = ... ... ... mm2 Z = ... ... ... %

nr pomiaru RH Rs Re Rm Ru
1 2 3 4 ..... n [MPa]
[%]
[MPa]
[mm]
F [kN]

Sprawozdanie powinno zawierać:

1. krótki opis statycznej próby rozciągania,
2. opis urządzenia, na którym wykonano badanie (rodzaj i typ maszyny wytrzymałościowej),
3. opis przebiegu ćwiczenia laboratoryjnego,
4. tablica pomiarów i otrzymanych wyników,
5. wykres rozciągania (z zaznaczonymi charakterystycznymi wielkościami),
6. wnioski (porównanie uzyskanych wyników w różnych próbach).

- 8 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

Ćwiczenie 2. Określenie modułu sprężystości podłużnej E – Young’a.

Moduł sprężystości podłużnej /Young’a/ E wyznaczamy wykorzystując wiedzę z ćwiczenia

poprzedniego /ćwiczenie 1 – wykres rozciągania/ oraz stosując następujące równanie /prawo Hooke’a/:

  E 
L0
gdzie:  - wydłużenie względne,
 - wydłużenie całkowite,
L0 - długość początkowa

Po przekształceniu równania względem modułu Young’a E otrzymujemy:

 
E  tg lub E  L0 
 

Aby otrzymać wartość modułu sprężystości podłużnej wstawiamy do powyższej zależności

odczytane z wykresu /lub tabeli pomiarowej/ wartości naprężenia i odpowiadające mu wydłużenia.
Otrzymamy zatem wyrażenie w postaci:
n

  E i
Ei  i lub Ei  L0  i stąd wartość średnia modułu Young’a: Eśr  i 1
i i n
n – liczba wykonanych prób

Wyznaczoną wartość modułu sprężystości podłużnej Eśr porównaj z wartością dla danego
materiału, z którego była wykonana próbka. Jeśli zaś nie jest znany rodzaj materiału próbki, na podstawie
otrzymanego wyniku odczytaj jaki może to być materiał.

Przebieg ćwiczenia:
1. Pomiar próbki:
a) średnica D0,
b) długość L0,
2. opracowanie metody badania,
3. zamocowanie próbki w maszynie,
4. przeprowadzenie próby,
5. wyznaczenie modułu sprężystości podłużnej E – Young’a.

- 9 -
 STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA TWORZYW METALICZNYCH

Tablica pomiarów i wyników:

Próba 1

D0 = ... ... ... mm L0 = ... ... ... mm

1 2 3 4 … n E1 [MPa] Eśr [MPa]

[mm/mm]
[MPa]
[mm]
F [kN]
E [MPa]

Próba 2

D0 = ... ... ... mm L0 = ... ... ... mm

1 2 3 4 … n E2 [MPa]
[mm/mm]
[MPa]
[mm]
F [kN]
E [MPa]

Próba 3

D0 = ... ... ... mm L0 = ... ... ... mm

1 2 3 4 … n E3 [MPa]
[mm/mm]
[MPa]
[mm]
F [kN]
E [MPa]

Sprawozdanie powinno zawierać:

1. krótki sposób wyznaczania modułu Young’a,
2. opis urządzenia, na którym wykonano badanie (rodzaj i typ maszyny wytrzymałościowej),
3. opis przebiegu ćwiczenia laboratoryjnego,
4. tablica pomiarów i otrzymanych wyników, wykres (obliczeniowa i wykreślna metoda wyznaczenia
modułu Young’a),
5. wnioski.

- 10 -