Bölüm 6

Dairesel Hareket
Bu bölüm, Newton yasalarının dairesel hareket dinamiğine
uygulanışını esas almaktadır. Ayrıca, ivmeli (veya eylemli) bir
referans sisteminde cismin hareketini tartışacağız.
Düzgün Dairesel Hareket

Sabit süratli dairesel yörüngede hareket

• hız değişimi varsa ivme vardır.
• hız, cismin yörüngesine teğettir.
• ivme hıza diktir.
• merkezcil ivme, dairenin merkezine doğru yönelmiştir.
v2
• ivmenin büyüklüğü ar =
r
• r, dairenin yarıçapıdır.
Düzgün Dairesel Hareket

Sabit süratli dairesel yörüngede hareket

• hız değişimi varsa ivme vardır.
• hız, cismin yörüngesine teğettir.
• ivme hıza diktir.
• merkezcil ivme, dairenin merkezine doğru yönelmiştir.
v2
• ivmenin büyüklüğü ar =
r
• r, dairenin yarıçapıdır.
Şimdiye kadar, F=ma bağıntısını doğrusal harekete uyguladık.
Şimdi, dönme hareketine uygulayacağız.

Çekiç atma yarışında, atletin tuttuğu

ipteki gerilme kuvveti dairesel harekete
sebep olur. Atlet ipi bıraktığı anda çekiç,
dairesel yörüngeye teğet bir doğru
boyunca harekete edecektir.
Yipsi Moreno of Cuba takes silver in the women's Hammer Throw
 r yarıçaplı dairesel yörüngede v sabit süratle hareket eden
parçacık, ar ivmesine sahip olur.
Merkezcil ivmenin büyüklüğü

2
v
ar =
r
- ivme, dairenin merkezine yönelir
- merkezcil ivme
Radyal doğrultuda Newton yasası

Merkezcil kuvvetin büyüklüğü

2
v
å Fr = m ar = m r
Düzgün Dairesel Hareket
• parçacığın hızı, yörüngeye__________.
• merkezcil ivme, hıza __________ .

• bir parçacık üzerine etkiyen merkezcil kuvvet ________ yönelmiştir.

• merkezcil ivme, ____________

değişiminden doğar, ancak
_________ değişmez.

Merkezcil ivmenin büyüklüğü a

=______________

Newton yasası: parçacık üzerine

etkiyen kuvvet merkezcil kuvvetin
büyüklüğü F= m·a = ____________
Bir parçacık, şekilde görüldüğü gibi, bir kuvvet etkisi ile
noktalı çizgilerle gösterilen yörüngelerde hareket ediyor.
Belirli bir anda, topa etki eden kuvvet aniden değişerek yeni
bir kuvvet uygulanmaktadır. Top dört şekilde gösterildiği gibi,
düz çizgili oklarla gösterilen yörüngeleri izler. Topu düz çizgi
boyunca hareket ettirmek için gerekli kuvvetin yön ve
büyüklüğünü şeklin her bir kısmı için açıklayın.
 Bir parçacık, şekilde görüldüğü gibi, bir kuvvet etkisi ile
noktalı çizgilerle gösterilen yörüngelerde hareket ediyor.
Belirli bir anda, topa etki eden kuvvet aniden değişerek yeni
bir kuvvet uygulanmaktadır. Top dört şekilde gösterildiği gibi,
düz çizgili oklarla gösterilen yörüngeleri izler. Topu düz çizgi
boyunca hareket ettirmek için gerekli kuvvetin yön ve
büyüklüğünü şeklin her bir kısmı için açıklayın.

(a) Top ilk sahip olduğu dairesel yörüngenin çapından daha büyük çaplı yeni bir dairesel
yörüngede dolanır ve dolayısıyla topun hız vektörünün yönünü de değiştiren bir dış kuvvet
uygulanmış olmalıdır. Dış kuvvet, başlangıçtaki kuvvetten daha küçük olmalıdır.
 Bir parçacık, şekilde görüldüğü gibi, bir kuvvet etkisi ile
noktalı çizgilerle gösterilen yörüngelerde hareket ediyor.
Belirli bir anda, topa etki eden kuvvet aniden değişerek yeni
bir kuvvet uygulanmaktadır. Top dört şekilde gösterildiği gibi,
düz çizgili oklarla gösterilen yörüngeleri izler. Topu düz çizgi
boyunca hareket ettirmek için gerekli kuvvetin yön ve
büyüklüğünü şeklin her bir kısmı için açıklayın.

(b) Top, dış kuvvetlerin etkisi altında, yeni bir çember yayı boyunca hareket etmektedir.
 Bir parçacık, şekilde görüldüğü gibi, bir kuvvet etkisi ile
noktalı çizgilerle gösterilen yörüngelerde hareket ediyor.
Belirli bir anda, topa etki eden kuvvet aniden değişerek yeni
bir kuvvet uygulanmaktadır. Top dört şekilde gösterildiği gibi,
düz çizgili oklarla gösterilen yörüngeleri izler. Topu düz çizgi
boyunca hareket ettirmek için gerekli kuvvetin yön ve
büyüklüğünü şeklin her bir kısmı için açıklayın.

! !
Fr ( Fuyg ) t

!
! ( Fuyg ) r
! Ft
! Fr
( Fuyg ) r > değişme
yönü

(c) Topun hızında ani değişme olur. Bu değişme, cismin bulunduğu noktadaki teğetine dik
yöndedir. O halde topa etkiyen kuvvetin bir bileşeni, mevcut teğet bileşenine zıt yönde olsun
ve diğer bileşeni de yarıçap doğrultusunda dışa doğru yönelmiş olsun.
 Bir parçacık, şekilde görüldüğü gibi, bir kuvvet etkisi ile
noktalı çizgilerle gösterilen yörüngelerde hareket ediyor.
Belirli bir anda, topa etki eden kuvvet aniden değişerek yeni
bir kuvvet uygulanmaktadır. Top dört şekilde gösterildiği gibi,
düz çizgili oklarla gösterilen yörüngeleri izler. Topu düz çizgi
boyunca hareket ettirmek için gerekli kuvvetin yön ve
büyüklüğünü şeklin her bir kısmı için açıklayın.

(d) Top ilk yörüngesine teğet olan doğrusal bir çizgi boyunca hareket etmektedir. Teğete dik bileşenler toplamı sıfır
olmalıdır. Dolayısıyla, teğetsel kuvvetin doğrultusunda cisim gösterilen yörüngede hareketini sürdürür.

Bir başka durum ise, ipin kopması halidir. Top hareket yörüngesine teğet doğrultuda sabit hızla hareket eder.
Örnek 6.3 Konik Sarkaç

m kütleli bir parçacık L uzunluklu

iple tavana asılmıştır. Parçacık,
şekilde görüldüğü gibi, r yarıçaplı
L
yatay dairesel yörüngede sabit
süratle dönmektedir. İpin bir koni
!
yüzeyini tarıyor olmasından T
dolayı, bu sarkaca konik sarkaç
diyoruz. Parçacığın süratini
bulunuz. r

!
mg
Örnek 6.3 Konik Sarkaç

m kütleli bir parçacık L uzunluklu T cos q

iple tavana asılmıştır. Parçacık,
şekilde görüldüğü gibi, r yarıçaplı
L
yatay dairesel yörüngede sabit
T sin q
süratle dönmektedir. İpin bir koni
!
yüzeyini tarıyor olmasından T
dolayı, bu sarkaca konik sarkaç
diyoruz. Parçacığın süratini mg
r = L sin q
bulunuz. r serbest cisim
diyagramı
! dönme merkezine
mg
Tr = T sin q yönelmiş bileşen
İpteki T gerilme kuvvetinin iki bileşeni vardır:
Ty = T cos q
åF y = ma y = 0 T cos q = mg v = rg tan q veya
mv 2 mv 2
å Fr =T sin q = mar = r T sin q = v = Lg sin q tan q
r
Problem 6.61 ev ödevi

Bir eğlence parkında, şekilde

görüldüğü gibi, 8 m çaplı
döner dairesel platformun
kenarına 2,5 m uzunluğunda
ağırlığı ihmal edilen
zincirlerin ucuna 10 kg lık
koltuklar bağlanmıştır.
Sistem döndüğü zaman
zincirler düşey doğrultu ile
q=28° lik açı yapmaktadır.

a) koltukların sürati nedir?

b) 40 kg lık bir çocuk, 10 kg lık bir koltukta oturuyorsa,
zincirdeki gerilme nedir?
Örnek 6.4 Arabanın maksimum sürati nedir?

1500 kg kütleli bir araba düz bir yolda, şekilde

gösterildiği gibi, 35 m yarıçaplı bir virajda hareket
etmektedir. Yol ile tekerlekler arasındaki statik sürtünme
katsayısı kuru zemin için 0,50 ise, arabanın emniyetli
olarak dönebileceği maksimum sürati bulunuz.
Örnek 6.4 Arabanın maksimum sürati nedir?

Aracın virajı almasını sağlayan net kuvvet merkezcil

kuvvettir. Bu merkezcil kuvveti doğuran kuvvet ise
statik sürtünme kuvvetidir.
Bu kuvvet yörünge merkezine yönelmiş kuvvettir.
Örnek 6.4 Arabanın maksimum sürati nedir?

Bu statik sürtünme kuvveti sıfır olsa ne olur?

Aracın üzerine etkiyen net kuvvet sıfır olacağından, Newton’un

Birinci Yasasına göre araç, sabit hızlı hareket edecektir. Bir başka
deyişle, doğrusal yörüngede sabit süratle hareket (düzgün doğrusal hareket)
edeceğinden, dairesel yörüngeden, yani virajdan çıkar.
Örnek 6.4 Arabanın maksimum sürati nedir?

f s ,max = µ s n ; n = mg

2
Dolayısıyla, aracın, virajı emniyetle alabilmesi için f = m v
s
r
büyüklüğünde bir sürtünme kuvvetinin var olması gerekir.

Dolayısıyla, maksimum sürat vmax = µ s gr

f s ,max = 0,500
f s ,max r µ s mgr g = 9,81 m / s 2 vmax = (0,500)(9,81 m / s 2 )(35,0 m)
vmax = = = µ s gr r = 35,0 m
m m vmax =13,1 m / s
 m r = RE + h
v Fg
r

RE Düzgün dairesel hareke yapan cismin üzerine

etkiyen merkezcil kuvvetin büyülüğü
Uyduya etkiyen net dış kuvvet, sadece kütle çekim
kuvveti olup yerkürenin merkezine yönelir. Uydunun
dairesel yörüngede hareket etmesini sağlayan
merkezcil kuvvetin kaynağı bu kuvvettir.

üstte

Fg
!
nüst
! altta
nalt

Fg
Düzgün olmayan dairesel hareket, teğetsel ve radyal ivme

Sürati değişken olan bir parçacığın dairesel yörüngede hareket ettiğini kabul
edelim.
Toplam ivme, teğetsel ve radyal ivme bileşenlerine sahiptir:
• Teğetsel ivme, süratin değişiminden doğar.
• Radyal ivme ise hızın yönündeki değişimden doğar.
parçacığın yörüngesi ! ! !
a = ar + at

!
! dv
at =
dt
! v2
ar = -
r
Düzgün olmayan dairesel hareket, teğetsel ve radyal ivme

İvme, radyal ve teğetsel bileşene sahiptir.

Kuvvet, radyal ve teğetsel bileşene sahiptir.

Eğri bir tel üzerinde, şekilde

gösterildiği gibi, bir boncuk sabit
süratle serbestçe kaymaktadır. A ,
B ve C noktalarında iken,
boncuğun tel boyunca hareketine
sebep olan ve tel tarafından
boncuğa uygulanan kuvvetlerin
vektör gösterimlerini çiziniz.
Düzgün olmayan dairesel hareket, teğetsel ve radyal ivme

rA > rC mv 2 mv 2
rA
<
rC
mv 2 A noktasında tel, boncuğa eğrinin merkezine
rA doğru yönelen bir kuvvet uygular. Sürati sabit
mv 2 olduğundan, bu noktada boncuğun teğetsel
rC kuvvet bileşeni olmaz.
B noktası civarında boncuğun yörüngesi bir
rC doğrudur. Dolayısıyla, tel, boncuğa bir kuvvet
uygulamaz.
rA C noktasında tel, boncuğa eğrinin merkezine
doğru yönelen bir kuvvet uygular. Sürati sabit
olduğundan, bu noktada boncuğun teğetsel
kuvvet bileşeni olmaz.Bu çemberin yarıçapı
daha küçük olduğundan, boncuğa telin
uyguladığı kuvvetin büyüklüğü A dakinden
daha büyük olacaktır.
İvmeli sistemlerde
hareket
Bir parçacık, eylemsiz koordinat sistemindeki bir
gözlemciye göre a ivmesi ile hareket ediyorsa, eylemsiz
gözlemci Newton’un ikinci yasasını kullanabilir. Ancak,
eylemli (ivmeli) gözlem çerçevesindeki gözlemci,
parçacığın hareketine Newton’un ikinci yasasını
uygulamak isterse, yalancı (hayali) kuvvetle karşılaşır.
Bu kuvvet, ivmeli gözlem çerçevesindeki gözlemci
tarafından, ivmeli sistem içinde gerçek kuvvet olarak
tanımlanır. Ancak bu yalancı kuvvetin, hareketi eylemsiz
gözlem çerçevesinden gözlediğimizde mevcut olmadığı
bilinmelidir. Dolayısıyla, yalancı kuvvet, sadece, ivmeli
sistem içinde kullanılır. Fakat bu kuvvet, yani merkezkaç
kuvvet olarak anılan yalancı kuvvet, cisimlere etki eden
gerçek kuvvetleri temsil etmezler.
Gerçek kuvvetler, cisimlerin çevreleri ile etkileşme
kuvvetleridir.
İvmeli referans sisteminde tanımlı merkezkaç kuvvet
(yalancı kuvvet), özel olarak belirlenmiş ise, o zaman bu
referans sisteminde tanımlı hareket, eylemsiz sistemde
tanımlı gerçek kuvvetlerle tanımlı hareketle aynı
olmalıdır.
Genellikle, hareketler eylemsiz gözlem çerçevesine göre
tanımlanır. Ancak, eylemli gözlem çerçevesine göre daha
elverişli olan haller vardır.
http://alex-holden.livejournal.com/tag/james+bond
İvmeli sistemlerde
hareket

(a) Bir araba, viraja giriyor.

(b) Ön koltuk yolcusunu sağ taraftaki

kapıya doğru hareket ettiren nedir?

(c) Yolcunun kendi gözlem çerçevesine (b)

göre, arabanın koltuğu, yolcuya sol (a)
tarafa doğru bir kuvvet uygular. Bu
kuvvet yolcunun araba ile birlikte
(arabaya göre durgun kalarak)
yönünü değiştirmesine sebep olur.

(c)
Doğrusal harekette
hayali kuvvetler !
a

!
T
q

!
mg
eylemsiz gözlemci

!
a

!
T
q
Hayali kuvvet

!
mg
eylemli gözlemci
Doğrusal harekette
hayali kuvvetler !
a

!
T q

!
mg
eylemsiz gözlemci

Sağa doğru ivmeli hareket eden bir vagonun tavanına asılı m kütleli topun düşey
doğrultudan ayrılışı görülmektedir.
Arabanın dışında durgun olan eylemsiz gözlemci, sarkacın ivmesini, ipteki T
gerilmesinin yatay bileşeninin oluşturduğunu açıklar.

ìï (1)
eylemsiz gozlemci í
å F = T sin q = ma
x
a = g tan q
ïî (2) å F = T cosq - mg = 0
y
Doğrusal harekette
hayali kuvvetler
Vagondaki eylemli gözlemci, top üzerine etki eden net kuvvetin
sıfır olduğunu ve ipin düşey doğrultudan ayrılmasının Fhayali
kuvvet tarafından meydana geldiğini söyler.
Bu hayali (yalancı) kuvvet, ipteki T gerilme kuvvetinin yatay
bileşeni tarafından dengelenir.

ìï (1) å Fx¢ = T sin q - f hayali = 0

eylemli gozlemci í
ïî (2) å Fy¢ = T cos q - mg = 0
!
a f hayali = mahayali = ma

!
T
q
Hayali kuvvet
Eylemli ve eylemsiz gözlem
çerçevelerindeki gözlemciler,
aynı matematiksel bağıntıyı
elde eder. Ancak, topun düşey
! doğrultuda ayrılmasını
mg açıklamak için farklı
eylemli gözlemci
tanımlamalar yaparlar.
Dirençli ortamlarda hareket
Bir ortam içersinde hareket eden cisme R direnç kuvveti uygular.
Hareket halindeki otomobillere etkiyen hava direnci ve sıvı içinde
hareket eden cisme etkiyen viskozluk kuvveti gibi
Hareket eden cisimler içinde
bulundukları ortamla etkileşir.
Hava, su, yağ ve akışkanlar gibi

Direnme kuvveti, cismin

süratine bağlıdır.

F ~ v : sıvıda düşme hareketi yapan cisimler ve havada serbest düşen küçük cisimler
F ~ v2: havada hareket eden büyük cisimler
Limit hız
Serbest düşen cismin üzerine
etkiyen direnme kuvvetinin
büyüklüğü cisme etkiyen kütle-
çekim kuvvetinin büyüklüğüne
eşit olduğunda doğar.

örnekler
- yağmur damlası
- dolu tanesi
- sıvıdaki küçük küresel cisimler
Yüksek süratlerde hava direnci

Hava içersinde çok büyük süratlerde hareket eden büyük

boyutlu cisimlere etkiyen direnme kuvveti
1
R = D × r × A×v 2

2
D… cismin direnç katsayısı (şekle bağlıdır)
r… havanın yoğunluğu
A… cismin kesit alanı
v… cismin sürati
Ev ödevi

m = 0,145 kg kütleli top 45 m/s

lik süratle fırlatılıyor.
(a) Topa etkiyen direnme
kuvvetini hesaplayınız.

D… direnme katsayısı= 0,284

r… havanın yoğunluğu= 1,29 kg/m3
r… topun yarıçapı = 0,037 m
v… cismin sürati