Βισουάβα

Συμπόρσκα
Eξημερώνοντας τον θάνατο
Malgorzata anna Packalén
ΜιχaληΣ ΜητΣoΣ • Μπεaτα ΖουλκiεΒιτΣ
μεταφράζει ο ΔηΜητΡηΣ χουλιαΡακηΣ

78>

9 770001 792587
 ΠANAΓIΩTH KOYΣAΘANA
AΞIOΣHMEIΩTEΣ ΣYNANTHΣEIΣ
«Ο Παναγιώτης Κουσαθανάς δεν χάνει ποτέ τον έλεγχο της γραφής
του, δεν εκφυλίζει το κείμενο σε ανούσιο παραλήρημα “εκστατικού
μύστη”, ούτε ευτελίζει το αντικείμενο των περιγραφών του
συνθηκολογώντας με άνομες αποδομήσεις. Γράφει δηλαδή χωρίς
ανούσια τερτίπια… Η φράση λειτουργεί τόσο ως καλώς
συγκερασμένη σύμπτυξη της καθημερινότητας όσο και ως κοινό
κάτοπτρο των ενδογενών τριβών… Παρόν και παρελθόν είναι για τις
Αξιοσημείωτες συναντήσεις μια συνεχής μαντική εικόνα ή άλλως μια
αδιάπτωτη λεξιμαγεία… Ο Π. Κ. δεν χρειάζεται για να στοχαστεί
δημιουργικά την εκκωφαντική περιπέτεια του “εξωτισμού” ή τις
φενάκες του επιπόλαιου… Του φτάνει και του περισσεύει το
μεγαθέαμα του –πολυσήμαντου- ολίγου. Εξ ου και η καθηλωτική
αναγνωστική εμπειρία.»
ΓιωρΓΟΣ BΕΗΣ

*
«Τα πεζά του Παναγιώτη Κουσαθανά είναι γραμμένα σε μια
ιδιότυπη γλώσσα, άκρως λογοτεχνική, αριστοκρατική και γεμάτη
συμβολισμούς..., μια εκρηκτική γλωσσική άβυσσο που εντυπωσιάζει
με την αρτιμέλειά της... Η πεζογραφία του Π. Κ. είναι συγκλονιστική.
Προτείνεται ανεπιφύλακτα σε όσους δεν την έχουν ανακαλύψει, σε
όσους δεν έτυχε η ματιά τους να πέσει σε κάποιο της τίτλο... Μια
σκοτεινή πεζογραφική και μοιραία παράθεση...για την ατέρμονη
μοναξιά που επισκιάζει τα πάντα.»
XριΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕωρΓιΟΥ

*
«Αγκιστρωμένος στο πραγματικό ο Π. Κ. το ανασκηνοθετεί για να
φανεί αυτό που πραγματικά είναι: μια διαδοχή υπαινιγμός, ένας
παράξενος, όχι όμως και ανεξιχνίαστος, χορός των σημασιών. Κι
έτσι, βλέποντας και γράφοντας υπό γωνίαν, αποδίδει στα πράγματα
τις αδιάγνωστες διαστάσεις τους... Σμιλεύει ένα ολότελα προσωπικό
και ιδιότυπο ύφος: επιστρατεύει μια γλώσσα λιτή, άμεση, εύηχη,
διαυγή, νοηματικά πυκνή· παίζει τολμηρά με τη στίξη..., η γραφή
αναλαμβάνει να αποτυπώσει πλήρως το ψυχικό ανάπτυγμα· αντλεί
απροκατάληπτα από το πλούσιο κοίτασμα της γλώσσας..., δίνει στο
τοπικό το εύρος του οικουμενικού και εντάσσεται αβίαστα στη
μεγάλη παράδοση των συγγραφέων που επανεπενδύουν ψυχικά τα
μνημονικά ίχνη και τα μετουσιώνουν σε σημαντική λογοτεχνική
δημιουργία.»
KaΤΕριΝΑ ΣχιΝΑ

εκΔοΣειΣ ιΝΔικτοΣ, Καλλιδρομίου 64, 114 73 ΑΘΗΝΑ

Τηλ. 210-8838007, www.indiktos.gr

ΣτεΓη ΜελετηΣ πολιτιΣΜου & παΡαΔοΣηΣ, Μέλπως Αξιώτη 56,

846 00 ΜΥΚΟΝΟΣ, Τηλ. 22890-22646 & 28798, http://paramilita.blogspot.com
 Το Πανεπιστήμιο και ο νόμος
τηλεοπτική εικόνα
editorial H ήταν απίστευτη. Ο
πρώην πρύτανης του
Αριστοτελείου Πανε-
πιστημίου Θεσσαλο-
νίκης, πρόεδρος της εφορευτικής
επιτροπής στις εκλογές για τα Συμ-
βούλια Διοίκησης που δεν έγιναν
εξαιτίας της αντίδρασης μιας ομά-
δας φοιτητών και μιας ομάδας κα-
θηγητών με επικεφαλής τον νυν
πρύτανη, με σκυμμένο το κεφάλι,
υφίσταται τη ρυθμική αποδοκιμα-
σία των φοιτητών του. «Αέρα,
αέρα, να φύγει η χολέρα», του φω-
νάζουν, πρόσωπα με τα οποία αύ-
ριο μεθαύριο θα ξανασυναντηθεί
στο πανεπιστημιακό αμφιθέατρο,
στο μάθημα. Πώς έγινε αυτό, πώς
γύρισαν τα πόδια να χτυπήσουν το
κεφάλι;
Η απάντηση, δυστυχώς, βρίσκε-
ται στον κυνισμό με τον οποίο προ-
ασπίζονται τα προνόμιά τους οι
συντεχνίες των πρυτανικών αρχών,
συνεπικουρούμενες από τη μειο-
ψηφία του φοιτητικού συνδικαλι-
σμού που, ήδη, έχει αρχίσει να κολ-
λάει ένσημα κομματικής πίστης
προετοιμάζοντας μελλοντική κομ-
ματική καριέρα. Από κοντά, βε-
βαίως, στην επιχείρηση αποδυνά-
μωσης του νόμου, συνεργάζονται
παράγοντες της παραδοσιακής δι-
οίκησης που ανησυχούν βλέποντας
ότι χάνονται τα προνόμια μιας ισό-
βιας ραστώνης στην αγκαλιά του
Δημοσίου, οι κομματικές δυνάμεις
που ευαγγελίζονται τη διάλυση και
την ανασύσταση της χώρας υπό
επαναστατικές συνθήκες και ορι-
σμένοι φοιτητές-χειροκροτητές
που πιστεύουν ότι η διάλυση και η
υπονόμευση λειτουργίας ενός θε-
σμού όπως το Πανεπιστήμιο είναι
πράξη αντίστασης στα ιδιωτικά
συμφέροντα (πόσο θλιβερό ήταν
να ακούει κανείς έναν φοιτητή να
λέει ότι αντιτίθεται στη συσχέτιση
του Πανεπιστημίου με την αγορά
εργασίας – λες και ρόλος των σχο-
λών είναι η συσχέτισή τους με τα
ούφο).
Όλα αυτά γίνονται, προφανώς,
με βία. Διότι είναι βία αυτό που
συμβαίνει. Eίναι βία ομάδες έξαλ-
λων που κλέβουν κάλπες, που κα-
ταλαμβάνουν εκλογικά τμήματα,
που αποδοκιμάζουν καθηγητές οι
οποίοι συμμετέχουν στην εκλογική
διαδικασία ή επιλέγουν να ψηφί-
σουν... Σιγά μη στάξει η ουρά του
γαϊδάρου, θα πείτε. Το ελληνικό
Πανεπιστήμιο είναι, χρόνια τώρα,
εθισμένο στη βία. Ο τρόπος με τον
οποίο παρεμποδίζονται εκδηλώσεις
με τις οποίες η Αριστερά έχει εκ-
φράσει τις διαφωνίες της, οι πα-
ρεμβάσεις ακόμα και στα μαθήματα
από φοιτητές-συνδικαλιστές, το
«χτίσιμο» των καθηγητών που
έχουν αντιδράσει στην ασυδοσία
πτυχών του φοιτητικού συνδικαλι-
σμού δεν είναι καθημερινότητα
πλέον στα ΑΕΙ; Αλλά ποιος νοιάζε-
ται για όλα αυτά; Kαι ποιος νοιά-
ζεται αν το ελληνικό Πανεπιστήμιο
καταδικάζεται, με γρήγορους ρυθ-
μούς, σε ορμητήριο κάθε έξαλλης
συλλογικότητας που αντιτίθεται σε
κάθε είδους μεταρρύθμιση, σε κάθε
είδους εξορθολογισμό, όχι μόνο της
εκπαίδευσης αλλά και συνολικά της
πολιτικής και της κοινωνικής ζωής
της χώρας;
Κι όλα αυτά, υποτίθεται, στο
όνομα της υπεράσπισης δήθεν του
αυτοδύναμου και του δημόσιου χα-
ρακτήρα των AEI. Αλλά στην
πραγματικότητα, στο όνομα της
υπεράσπισης ενός χώρου προνο-
μίων για τις συντεχνίες των πρυτά-
νεων, για το καθηγητικό κατεστη-
μένο και τις εγκατεστημένες με
διάφορους μηχανισμούς ΚΟΒ των
ΑΕΙ που προετοιμάζουν την επα-
νάσταση, εκτός των άλλων στρα-
τολογώντας και εκπαιδεύοντας
(στον φανατισμό) τα στελέχη της.
Η ουσία, λοιπόν, είναι ότι μια
μειοψηφία συμφερόντων εμποδί-
ζει με τεχνάσματα και βίαιους τρό-
πους την εφαρμογή του νόμου –
μάλιστα ενός νόμου που έχει την
ευρεία συναίνεση του ελληνικού
Κοινοβουλίου, των τεσσάρων πέ-
μπτων του. Στόχος, να μην αλλάξει
τίποτα.
Αυτός ο στόχος είναι ζήτημα επι-
βίωσης του Πανεπιστημίου να μην
επιτευχθεί. Για να γίνει κατορθωτό,
όμως, χρειάζονται οι καθηγητές και
οι φοιτητές να μιλήσουν. Όχι όσοι
ήδη δραστηριοποιούνται αλλά ο
μεγάλος όγκος τους, η σιωπηρή
πλειοψηφία. Οι φοιτητές και οι κα-
θηγητές που πιστεύουν ότι το υφι-
στάμενο σύστημα έχει χρεοκοπή-
σει οφείλουν να συμβάλουν στην
αλλαγή του. Οφείλουν, δηλαδή, να
βρεθούν απέναντι στις δυνάμεις της
ακινησίας και της οπισθοχώρησης.
Η δυναμική της μεταρρύθμισης
χρειάζεται μια νέα συλλογικότητα –
η οποία μένει να ενεργοποιηθεί και
να εκφραστεί.
Η κύρια ευθύνη της εφαρμογής
του νόμου, όμως, ανήκει στο κράτος
και στους μηχανισμούς του. Αν το
συντεχνιακό πνεύμα σε συνεργασία
με τους εκπροσώπους των φοιτητι-
κών και πανεπιστημιακών ΚΟΒ δεν
επιτρέπουν την εφαρμογή του νό-
μου, παρεμποδίζοντας παράνομα
τις εκλογές και συνακόλουθα την
επιστροφή στην εκπαιδευτική και
στην ερευνητική διαδικασία, στους
κατ’ εξοχήν προορισμούς του Πα-
νεπιστημίου, το υπουργείο έχει την
υποχρέωση να απαντήσει. Η προ-
σφυγή στη δικαιοσύνη δεν είναι πα-
ραβίαση των δημοκρατικών κανό-
νων. Παραβίαση των δημοκρατικών
κανόνων είναι η ενεργός αντίσταση
στο νόμο. Η λογοδοσία όσων πα-
ρανομούν ή υποθάλπουν την παρα-
νομία δεν είναι «αντιδημοκρατική
εκτροπή», είναι κανόνας της δημο-
κρατίας.
Παράλληλα, φυσικά, υπάρχει
πάντα και η δυνατότητα του
υπουργείου να παύσει και να αντι-
καταστήσει τις υφιστάμενες πρυ-
τανικές αρχές. Έχει λόγο να το κά-
νει. Το Σύνταγμα έχει εκχωρήσει
στα δημόσια Πανεπιστήμια αυτο-
νομία, στο πλαίσιο της νομιμότη-
τας – την αυτονομία που με ιδιο-
τέλεια τα υφιστάμενα πρυτανικά
σχήματα παραβιάζουν.
Επιτέλους, ας πάψει να είναι τα-
μπού η εφαρμογή του νόμου.
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 3
 24 14
πePieXoMena
8 ΔIAΛOΓOΣ
ΓΙωρΓΟΣ ΓΙΑννΟΠΟυλΟΣ – Ακροδεξιά και λαϊκισμός
ΓΙωρΓΟΣ ΚΑρΠΟυζΑΣ – Οι πόλεμοι της μνήμης
ΔΗμΟΣ ΚΟνΤΟΣ – Ένας υπουργός αχρείαστος να ’ναι!

10 Το άγνωστο παραμύθι των Αδελφών Γκριμ #2 – Tα λόγια που σκοτώνουν

MΑρΙΑ ΑΓΓΕλΙΔΟυ, Εικονογράφηση: ΠΕΤρΟΣ μΠΟυλΟυμΠΑΣΗΣ
55
12 ΠαρεμβαΣειΣ
12 HλΙΑΣ ΚΑνΕλλΗΣ – Δεν είμαστε έθνος ανάδελφον
14 ΠEΤρΟΣ Θ. ΠΙζAνΙΑΣ – Ο εσωτερικός εχθρός
20 ΚΑΤΕρΙνΑ ΣΧΙνΑ – Για ένα πουκάμισο αδειανό…
22 ΠΕρΙΚλΗΣ ΔΗμΗΤρΟλΟΠΟυλΟΣ – Ο Mάριο μόντι και οι θεσμοί
46
24 ΠΑνΑΓHΣ ΠΑνΑΓΙωΤoΠΟυλΟΣ – Ελιτισμός και εμπάθεια
26 ΣΠyρΟΣ ΒλEΤΣΑΣ – Ο αντιγερμανισμός και οι μύθοι που τον τροφοδοτούν
28 ΚωΣΤΑΣ ZΕΠΟΣ – μνήμη Αργύρη Φατούρου (1932-2011)

30 ΔΗμΗΤρΗΣ ΚυρΙΤΣΗΣ – Aντιπροσωπευτική δημοκρατία

βισουάβα Συμπόρσκα
32 MAlgorZATA AnnA PAcKAlén – Eξημερώνοντας τον θάνατο
36 μΙΧAλΗΣ μΗΤΣoΣ – λίγο καλύτεροι άνθρωποι
58 38 μΠΕAΤΑ ζΟυλΚIΕΒΙΤΣ – Στον κόσμο των λέξεων
70 40 BΙΣΟυAΒΑ ΣυμΠoρΣΚΑ – Πέντε Ποιήματα, μετάφραση: Δημήτρης Χουλιαράκης

41 ΠAνΟΣ ΕρμΕIΔΗΣ – μια γενιά στο στόχαστρο

44 AννΑ ΑΠΟΣΤΟλIΔΟυ – Φύλα, κοινωνικές θεωρίες και άλλα δεινά
46 ΕυΑΓΓΕλΙΑ ΚΟυλΙζΑΚΗ – Ένα τεράστιο βήμα στην εξέλιξη των ιστοριών φρίκης
48 AΚΗΣ ΚΑλΟΓνωμHΣ – Πόλεις που κατέρρευσαν
50 ΕυΓΕνΙΑ ΔρΑΚΟΠΟυλΟυ – Στα παλάτια του Αβδούλ Χαμίτ
55 KΑΤΕρΙνΑ ΣΧΙνΑ – Ονειροφύλακας του ορθολογισμού
58 AννΑ ΔΑμΙΑνΙΔΗ – Η Femme Fatale του φεμινισμού
94
62 MArcEl rEIcH-rAnIcKI – μια ημέρα στη ζωή μου
65 ΧρΙΣΤΙνΑ ΣΙνΟυ – Έλλη λαμπρίδη: η πρώτη ελληνίδα φιλόσοφος του 20ού αιώνα
68 ΧρHΣΤΟΣ Α. ΦρΑΓΚΟνΙΚΟλoΠΟυλΟΣ – Eυρωπαϊκή ενεργειακή στρατηγική και ασφάλεια
70 ΒAΣω ΨΙμΟyλΗ – Το ζάλογγο της πατριδογνωσίας
74 ΣωΤΗρΗΣ νΤΑλΗΣ – Πόλεμος στο Ιράκ: ανθρωπιστική και στρατηγική καταστροφή
81 ΧρΗΣΤΟΣ ΞΑνΘΑΚΗΣ – Ο Χάρης ο Βαρύγλυκος μαθαίνει ροκ
82 ΕλEνΗ ΠΑΠΑΓΕωρΓIΟυ – Καίγοντας βιβλία στη Βαρκελώνη
82 86 ΔΗμHΤρΗΣ ΣΚAλΚΟΣ – Τιμ Τζάκσον: «να επενδύσουμε στα κοινωνικά αγαθά»
74 89 KΑΤΕρΙνΑ ΣΧΙνΑ – νηφάλιος μέθη
90 ΗρΑΚλHΣ ΠΑΠΑϊωAννΟυ – υπόγεια διαδρομή
92 ΘΑνAΣΗΣ μΑρΚoΠΟυλΟΣ – Τα βιώματα της δοκιμασίας
94 μΙλΤΟΣ ΠΕΧλΙΒΑνΟΣ – Κατά του αναγωγισμού

97 Καλή κι ανάποδη – Η ιστορία ενός πλεκτού

ΕΙρΗνΗ ΦωΚΙΑνΟυ

Στο εξώφυλλο: η Βισουάβα Συμπόρσκα από τον Αλέκο Παπαδάτο. 98 αΓΓεΛιεΣ

4 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 5

Mηνιαία Eπιθεώρηση
Έτος 2ο / Tεύχος 17 / μάρτιος 2012 / τιμή 5€
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ
nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.gr
www.booksjournal.gr
εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης
Σύμβουλος Έκδοσης: Kατερίνα Σχινά
Aρχισυντάκτρια: Όλγα Σελλά
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης
Γραμματεία Σύνταξης:
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης,
Kατερίνα oικονομάκου, Tίνα μανδηλαρά,
Eριφύλη Mαρωνίτη, Διαμαντίνα ρεμούντη,
Δημήτρης Σκάλκος, Eλίνα Tζανουδάκη
Eπιστημονική Eπιτροπή
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική:
Γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου
Ιστορία: Δημήτρης Δημητρόπουλος
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος,
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης
Iδέες: Γιώργος Σιακαντάρης
Ποίηση: Mαρία Tοπάλη
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Aλεξία Tσαγκάρη
Ηλεκτρονική έκδοση: Γιώργος Φρίγκας
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006
Λογιστήριο: νίκος μπαρούτας - τηλ. 210 6428180
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6543298
Eκτύπωση: IrIS Eκτυπώσεις A.E.B.E.
Διανομή: Άργος A.E.
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, βόρειας ελλάδας):
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία Ε.Ε., λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης
nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των
συντακτών τους
ISSn: 1792-5878
Tο επόμενο τεύχος θα κυκλοφορήσει
την Πέμπτη 29 μαρτίου
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank:
142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA
6 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
ΣYnePΓateΣ..........................................................
μαρία αγγελίδου. μεταφράστρια και συγγραφέας. Τα πε-
ρισσότερα βιβλία της είναι ιστορικά παραμύθια και έχουν με-
ταφραστεί στα αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά και τα ισπα-
νικά. Το μεταφραστικό της έργο έχει τιμηθεί δύο φορές
(Παραμύθια των αδελφών Γκριμ, 1996, και Η Λάουρα και το μυ-
στικό της Αβεντέρας, 2006) με το Βραβείο μετάφρασης της Ελ-
ληνικής Εταιρείας μεταφραστών λογοτεχνίας. Για το παιδικό
αναγνωστικό κοινό έχει μεταφράσει Σαίξπηρ, μολιέρο, Δάντη,
Θερβάντες, Γκολντόνι κ.ά.
Άννα αποστολίδου. Διδάκτωρ κοινωνικής ανθρωπολογίας.
Συμμετέχει στον συλλογικό τόμο Γλώσσα και σεξουαλικότητα.
Γλωσσολογικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις (2011).
Σπύρος βλέτσας. Κινηματογραφιστής και συγγραφέας. Σκη-
νοθέτησε τις μικρού μήκους ταινίες Κατάθεση και Προς το τέ-
λος της διαδρομής. Το 2006 εκδόθηκε η ποιητική συλλογή του,
Επί των στρωμάτων. Πιο πρόσφατο βιβλίο του, Ευ ζην, όχι
lifestyle! (2009).
Άννα Δαμιανίδη. Δημοσιογράφος και συγγραφέας. Βιβλία
της, Οι ξυπόλητες (1981), Σκεύος ηδονής (1984), Η τελευταία
πριγκήπισσα (1990).
Περικλής Δημητρολόπουλος. Δημοσιογράφος στην εφημε-
ρίδα Τα Νέα.
ευγενία Δρακοπούλου. Αρχαιολόγος και Ιστορικός Τέχνης,
ερευνήτρια στο Ινστιτούτο νεοελληνικών Ερευνών του Εθνι-
κού Ιδρύματος Ερευνών.  Σήμερα είναι κύρια ερευνήτρια και
επιστημονική υπεύθυνη του προγράμματος Θρησκευτική Τέχνη
15ος-19ος αιώνας.  μεταπτυχιακού προγράμματος «Ιστορική έρευνα, Διδακτική
Πάνος ερμείδης. Πολιτικός μηχανικός. Δραστηριοποιείται
στην πολιτική σκηνή της Θεσσαλονίκης συμμετέχοντας στην
κίνηση Πολίτες για το Αύριο.
Κώστας Ζέπος. Πρέσβης επί τιμή, πρώην Πρόεδρος της Ελ-
ληνικής Εταιρείας Διεθνούς Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων.
Από το 1998 είναι ενεργό μέλος του Ελληνο-Τουρκικού Φό-
ρουμ, μιας άτυπης ομάδας επαφής και διαλόγου μεταξύ Ελ-
λάδας και Τουρκίας. Έχει επιμεληθεί την έκδοση Το μέλλον της
Ευρώπης και η Τουρκία, πρακτικά ομότιτλου συνεδρίου του
2002.
μπεάτα Ζουλκίεβιτς. Φιλόλογος, μεταφράστρια και δημο-
σιογράφος, από την Πολωνία, που ζει μόνιμα στην Ελλάδα.
Άκης Καλογνωμής. μεταφραστής.
Ηλίας Κανέλλης. Δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογρά-
φου. Πρόσφατα βιβλία του, Εθνοχουλιγκανισμός (2005), Σταύ-
ρος Τσιώλης (2006).
ευαγγελία Κουλιζάκη. Δημοσιογράφος, σύμβουλος εκδό-
σεων και μεταφράστρια.
Δημήτρης Κυρίτσης. λέκτορας νομικής στο Πανεπιστήμιο
του Σέφιλντ.
Θανάσης μαρκόπουλος. Έχει εκδώσει οκτώ ποιητικές συλ-
λογές, με πιο πρόσφατη τις μικρές ανάσες (2010). Έχει επί-
σης εκδώσει τρεις μελέτες: Τα πρόσωπα του δράματος στο πε-
ζογραφικό έργο του Μάριου Χάκκα (1995), Βιβλιογραφία Νίκου
Αλέξη Ασλάνογλου 1948-1996 (1996), Ανέστης Ευαγγέλου. Ο
ποιητής. Ο πεζογράφος. Ο κριτικός (2006).
μιχάλης μητσός. Δημοσιογράφος στην εφημερίδα Τα Νέα.
Πέτρος μπουλούμπασης. Γραφίστας και εικονογράφος παι-
δικών βιβλίων.
Σωτήρης Ντάλλης. Διεθνολόγος, διδάσκει στο Τμήμα με-
σογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Επίσης, δι-
ευθύνει την τετραμηνιαία πολιτική και οικονομική επιθεώ-
ρηση Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική. Πρόσφατο βιβλίο του,
Από τον Μπους στον Ομπάμα. Η διεθνής πολιτική σε έναν κόσμο
που αλλάζει (εισαγωγή-επιμέλεια, 2010).
Χρήστος Ξανθάκης. Κυκλοφορούν δυο ποιητικές συλλογές
του, Οι αόρατοι άνθρωποι (2000) και Ξένα Μοντέρνα (2005).
Έχει επίσης εκδώσει το βιβλίο με διηγήματα Μια παρτίδα πό-
κερ (1996).
Malgorzata Anna Packalén. Καθηγήτρια πολωνικής λογοτε-
χνίας και σλαβικών γλωσσών στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα.
Έχει εκδώσει μια μελέτη της πολωνικής ποίησης της γενιάς
του 1968, μια συγκριτική μελέτη της πολωνικής και της σου-
ηδικής λογοτεχνίας του 19ου και του 20ού αιώνα και συνερ-
γάζεται σε θέματα λογοτεχνίας της Σουηδικής Εθνικής Εγκυ-
κλοπαίδειας nationalencyklopedin (1990-1999).
Παναγής Παναγιωτόπουλος. λέκτορας κοινωνιολογίας στο
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πα-
νεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Το Γεγονός. Βαναυσότητα, πό-
λεμος και πολιτική μετά την 11η Σεπτεμβρίου (2002), Η Ελλάδα
στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό
(με τον Βασίλη Βαμβακά, επιμ., 2010). Αυτό το διάστημα ολο-
κληρώνει μια μελέτη για τις τεχνολογικές καταστροφές και
τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό στη σύγχρονη Ελλάδα.
ελένη Παπαγεωργίου. Πτυχιούχος του τμήματος Επικοι-
νωνίας, μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστη-
μίου και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Popular literature
του Trinity college του Δουβλίνου και στη Διαχείριση Πολι-
τιστικών Επιχειρήσεων και  Οργανισμών  του Universidad
complutense της μαδρίτης.  
Ηρακλής Παπαϊωάννου. Επιμελητής στο μουσείο Φωτο-
γραφίας Θεσσαλονίκης. Έχει εκδώσει τα λευκώματα Κο-
σμοτοπία (1994), Εκτός παιδιάς (2000). Πιο πρόσφατο βιβλίο
του, το δοκίμιο Η χώρα του  Marlboro και η χλιαρή  άγρια
δύση (2009).
μίλτος Πεχλιβάνος. Καθηγητής νεοελληνικών Σπουδών
στο Freie Universität του Βερολίνου. Έχει μεταφράσει μελε-
τήματα του H.r. Jauss και έχει συνεπιμεληθεί τους τόμους
Einführung in die Literaturwissenschaft (με τους Stefan rieger,
Wolfgang Struck και Michael Weitz, 1995) και Ο λόγος της πα-
ρουσίας. Τιμητικός τόμος στον Παναγιώτη Μουλλά (με τη μαίρη
μικέ και τη λίζυ Τσιριμώκου, 2005). Πρόσφατα κυκλοφόρησε
η μονογραφία του, Από τη Λέσχη στις Ακυβέρνητες Πολιτείες.
Η στίξη της ανάγνωσης (2008).
Πέτρος Θ. Πιζάνιας. Καθηγητής νεότερης ελληνικής ιστορίας
στο τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, διευθυντής του
και νέες τεχνολογίες». Τελευταία του βιβλία, Οι χρόνοι των αν-
θρώπων (2002) και Η ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα ευ-
ρωπαϊκό γεγονός (επιμ., 2009).
Marcel Reich-Ranicki. Πολωνικής καταγωγής κριτικός
λογοτεχνίας στη Γερμανία, μέλος της λογοτεχνικής ομάδας
gruppe 47. λόγω της επιδραστικότητάς του, τον αποκαλούν
και «πάπα της λογοτεχνίας». Έχει εκδώσει πλήθος
μονογραφιών και έχει συνεργαστεί με τις σημαντικότερες
γερμανικές εφημερίδες. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε το
αυτοβιογραφικό βιβλίο του, Η ζωή μου (1981).
Χριστίνα Σίνου. Διδάκτωρ φιλοσοφίας. Έχει διδάξει στο Πά-
ντειο (τμήμα Δημόσιας Διοίκησης), στο Πανεπιστήμιο Πελο-
ποννήσου (τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας), στην Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε
(ΣΕλΕΤΕ), στο Ε.Α.Π. και στο Κολέγιο Αθηνών. μελέτες της
έχουν δημοσιευθεί σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς
τόμους.
Δημήτρης Σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος,
διευθυντής του Κέντρου Φιλελεύθερων μελετών. Πρόσφατο
βιβλίο του, Αλήθειες για το Φιλελευθερισμό (2008).
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και
μεταφράστρια. μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των
Τόνι μόρισον, Φίλιπ ροθ, Ίαν μακΓιούαν, μάλκολμ μπρά-
ντμπερι, Τζορτζ Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς.
μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία
ενός βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή
διηγημάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμή-
θηκε με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πραγματο-
ποίησε δύο ατομικές εκθέσεις φωτογραφίας. Τελευταίο βιβλίο
του, Πορφυρά γέλια (2010).
Χρήστος Φραγκονικολόπουλος. Επίκουρος καθηγητής Διε-
θνών Σχέσεων στο τμήμα Δημοσιογραφίας και μμΕ του Αρι-
στοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βιβλία του: Ο πα-
γκόσμιος ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (2007), Ο
εκδημοκρατισμός της παγκόσμιας διακυβέρνησης: Μια εισαγωγή
στην Κοσμοπολιτική Δημοκρατία (2010), Τα «εθνικά θέματα» στη
δίνη των ΜΜΕ. Το Μακεδονικό, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις και
το Κυπριακό στην τηλεόραση και τον Τύπο (σε συνεργασία με τον
Γ. Πλειό, 2011).
ειρήνη Φωκιανού. Διδάκτορας φιλολογίας, εκπαιδευτικός.
Δημήτρης Χουλιαράκης. Ποιητής και μεταφραστής. Έχει εκ-
δώσει πέντε ποιητικές συλλογές: Υπέρ Θηλών και ραμφών
(1983), Τα μαύρα μέταλλα του πόθου (1985), Η Σουπέργκα πε-
ριμένει (γ’ έκδ. 1999), Το λείψανο των ημερών (1994), Ζωή κλει-
σμένη (2002).
βάσω Ψιμούλη. Ιστορικός, τ. αν. διευθύντρια των Γενικών
Αρχείων του Κράτους, συνεργάτις των ΑΣΚΙ. Βιβλία της:
Μάρκος Μπότσαρης (2010), «Ελεύθερη Ελλάδα», «Η φωνή της
αλήθειας». Ο παράνομος ραδιοσταθμός του ΚΚΕ: Αρχείο 1947-
1968 (2006), Σούλι και Σουλιώτες (2005), Αρχείο Γραμματείας
Υπουργείου επί των Οικονομικών (1883-1862) (1998).
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 7
 ΔiaλoΓoΣ
λΑΟΣ, δεδομένου ότι
o οι στόχοι του ανέκα-
θεν εξαντλούνταν
στην απόπειρα νομής
της εξουσίας υπό τις
συνηθισμένες κανονικές συνθήκες,
προ κρίσεως, δεν ήταν σε θέση να
ακολουθήσει τις έσχατες συνέπειες
της ρητορικής του (κατά την αναλο-
γία που και το ΠΑΣΟΚ –ως αντί-
στοιχος μηχανισμός νομής εξου-
σίας– δεν ήταν σε θέση να κινηθεί
πολιτικά όχι με βάση τη «Διακήρυξη
της 3ης του Σεπτέμβρη», αλλά ούτε
με βάση τις «αναλύσεις του ίδιου του
Γιώργου Παπανδρέου περί ΔνΤ
κ.λπ. προεκλογικά). Αμφότεροι επα-
ναπροσδιορίζουν το ρόλο τους και
τη ρητορική τους, προσβλέποντας
μάλιστα σε έναν αποϊδεολογικοποι-
ημένο διαχειριστικό πολυσυλλεκτικό
Οι πόλεμοι της μνήμης
ην Τετάρτη 11 Ιανουα-
T ρίου, στη Στέγη Γραμ-
μάτων και Τεχνών,
έλαβε χώρα μία πολύ εν-
διαφέρουσα εκδήλωση –
με εισηγήσεις και απαντήσεις σε
ερωτήσεις στη συνέχεια– για τη δι-
δασκαλία της ιστορίας στην εκπαί-
δευση, θεματική που έχει αναδυθεί
στην επικαιρότητα σχετικά πρό-
σφατα, μετά το θόρυβο ο οποίος
είχε δημιουργηθεί αναφορικά με το
βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ’ Δημοτικού
της μαρίας  ρεπούση,  το οποίο και
τελικά αποσύρθηκε. Οι έγκριτοι ει-
σηγητές (Κώστας Αγγελάκος, Χρι-
στίνα Κουλούρη, μirela-luminita
Murgescu) αποκάλυψαν ότι η περί-
πτωση του βιβλίου αυτού δεν ήταν
μοναδική και ότι και άλλες φορές
στο παρελθόν βιβλία Ιστορίας προ-
ορισμένα για την εκπαίδευση είχαν
παρόμοια τύχη, χωρίς καν να φτά-
σουν στο σημείο να γίνουν αντικεί-
μενο δημόσιας διαμάχης.
Διδακτική υπήρξε η πολύ ζω-
ντανή εισήγηση της καθηγήτριας
πανεπιστημίου μιρέλα-λουμινίτα
μουργκέσκου, από τη ρουμανία, η
οποία με γλαφυρότητα εξέθεσε το
χρονικό της διαμάχης σχετικά
με    σχολικό εγχειρίδιο της Ιστο-
ρίας για τη μέση εκπαίδευση στη
χώρα της, το οποίο έγινε στόχος
οξύτατης κριτικής από πολλές
8 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Ακροδεξιά και λαϊκισμός
–μπερλουσκονίκ– συνασπισμό του
μεσαίου χώρου. Όλο το «αστικό»
πολιτικό σκηνικό μετατοπίζεται δε-
ξιότερα – οπότε κόμματα όπως ο
λΑΟΣ αφ’ ενός αισθάνονται σαν
στο σπίτι τους και αφ’ ετέρου ως εκ
τούτου μεγαλώνει (στην αντίληψη
του αστικού κόσμου βέβαια) ο χώρος
που κινείται στη σφαίρα του παλα-
βού, του αδιανόητου κ.λπ., έτσι ώστε
να περιλαμβάνει και τη σοσιαλδη-
μοκρατία που κυριαρχούσε στην Ευ-
ρώπη ώς τα τέλη της δεκαετίας του
1970. Αυτό πιστεύω είναι ευσεβής
πόθος και μαγική εικόνα.
Συμφωνώ λοιπόν με την Ελίνα
Τζανουδάκη (The Books’ Journal,
#15, σσ. 68-71) ότι είναι υποκρι-
τική η διάρρηξη ιματίων για τον
Καρατζαφέρη. Είναι οι παλιοί κα-
λοί γνωστοί μεταξικοί, χουντικοί,
πλευρές, δεδομένου ότι αποδο-
μούσε το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα
που αποτελούσε την μέχρι τότε ορ-
θόδοξη ιστορική αντίληψη. Η δια-
μάχη περιέπλεξε πέραν των ειδι-
κών, ανθρώπους από τον χώρο των
μμΕ και της πολιτικής, καθώς και
την ευρύτερη κοινή γνώμη.
Η καθηγήτρια Χριστίνα Κου-
λούρη παρατήρησε ότι «τα Βαλκά-
νια παράγουν περισσότερη ιστορία
από όση μπορούν να καταναλώ-
σουν», θέλοντας να δώσει έμφαση
στο φαινόμενο των έντονων αντι-
δράσεων που ανακινεί στη δημό-
σια σφαίρα η ιστορική εκπαίδευση.
ωστόσο εδώ θα μου επιτραπεί να
παρατηρήσω, όπως ήθελα να το
κάνω και κατά τη διάρκεια της εκ-
δήλωσης αλλά δεν μου δόθηκε η
δυνατότητα να απευθύνω αυτή την
ερώτηση, ότι και σε μία χώρα διό-
λου βαλκανική όπως η Γαλλία, η
προσπάθεια αποδόμησης του εθνι-
κού αφηγήματος στη μέση εκπαί-
δευση με την υποβάθμιση των ανα-
φορών σε όγκο και σε σημασία  σε
εμβληματικές μορφές της «γαλλι-
κής» ιστορίας όπως ο Χλωροβίκος,
ο λουδοβίκος ΙVΙ και ο ναπολέων
I, οδήγησε σε μία οξεία πολεμική,
ιδίως μέσα από την έντυπη και την
ηλεκτρονική έκδοση της (δεξιάς
απόκλισης) μεγάλης κυκλοφορίας
εφημερίδας/περιοδικού  Le  Figaro
βασιλικοί κ.λπ., οι οποίοι κάθε
τόσο νομιμοποιούνταν από τη νΔ
στην κεντρική πολιτική σκηνή για
λόγους σκοπιμότητας σε πολλές
φάσεις της μεταπολίτευσης, και οι
οποίοι ανέκαθεν είχαν εθνικοσο-
σιαλιστικές παραφυάδες (και η νΔ
είχε), όπου τα όρια μεταξύ lifestyle
και χουλιγκανισμού, ρατσισμού,
φασισμού κ.λπ. δεν ήταν απόλυτα.
νομίζω μάλιστα ότι το feedback με
τους ιταλούς φασίστες συγκεκρι-
μένα έχει παίξει ρόλο στη διαμόρ-
φωση των ελλήνων επώνυμων φα-
σιστών (Πλεύρης, Καλέτζης,
μιχαλολιάκος), και μέσω αυτών
επηρέασε και τους νεότερους. Η
μετατόπιση του λΑΟΣ προς το
Κέντρο, βέβαια, δημιουργεί πρό-
βλημα αυτοπροσδιορισμού σε
εκείνο το κομμάτι της Κεντροαρι-
(βλ. Le Figaro Magazine, 27/8/2011,
σσ. 38-49).
Είναι προφανές ότι το όλο ζή-
τημα δεν περιορίζεται στον γενικά
καλοπροαίρετο χώρο της εκπαί-
δευσης αλλά αποτελεί αντανά-
κλαση μιας ευρύτερης κοινωνικής
διαμάχης την οποία έχω την εντύ-
πωση ότι μάταια μπορεί να επιχει-
ρήσει κάποιος να ανασχέσει    διά
της επικλήσεως της αυθεντίας του
επιστήμονα ιστορικού, διότι όπως
πολύ εύστοχα επεσήμανε η καθη-
γήτρια Χριστίνα    Κουλούρη στην
εισήγηση της, ενώ κανείς δεν απο-
φαίνεται δημοσίως για μαθηματικά
θεωρήματα, το ίδιο δεν ισχύει κα-
θόλου για την ιστορία. Θα προσέ-
θετα λοιπόν ότι επειδή η ιστορία
είναι ιστορία ανθρωπίνων συλλογι-
κοτήτων, όλα τα μέλη αυτών μετέ-
χουν αυτής χωρίς αυτή η συμμε-
τοχή να περιορίζεται από κριτήρια
«μόρφωσης» ή άλλου είδους, όσο κι
αν αυτό προκαλεί την αντίδραση
των μορφωμένων – και κάποιων
μορφωμένων ιδιαίτερα, για να πα-
ραφράσουμε μια παρατήρηση του
πάντα δηκτικού Παναγιώτη Κον-
δύλη. Δεδομένου λοιπόν ότι διανύ-
ουμε ιστορική περίοδο κατά την
οποία το έθνος-κράτος κλονίζεται
ως οργανωτική μορφή της κοινω-
νίας, προφανώς αυτή η διαμάχη θα
αντανακλάται στη διδασκαλία της
στεράς που αυτοπροσδιορίζεται με
πολιτισμικούς όρους – χωρίς να
ανάγει δηλαδή την πολιτική σε τα-
ξικές αντιθέσεις, όπως η αντίθεση
στο ρατσισμό, τον εθνικισμό και
τον θρησκευτικό φανατισμό. υπο-
νομεύει δηλαδή αποδεχόμενη τον
λΑΟΣ την ίδια την –ασθενή– δια-
χωριστική γραμμή που επιχειρεί να
βάλει ανάμεσα σε αυτή και τους
συντηρητικούς στο ιδεολογικό πε-
δίο. Αντίστοιχο θέμα από την ανά-
ποδη έχει βέβαια διαχρονικά και η
Αριστερά, που υπερασπίζεται το
ταξικό συμφέρον ενός συλλογικού
υποκειμένου, το οποίο στο «εποι-
κοδόμημα» ρέπει προς ιδεολογή-
ματα που δεν είναι σύμφωνα με
την αριστερή κοσμοαντίληψη.
— ΓιωρΓΟΣ ΓιΑΝΝΟΠΟΥλΟΣ
ιστορίας στην εκπαίδευση.
Οι διαμάχες των προγόνων μας
αναπαράγονται στην παρούσα γε-
νεά των ενηλίκων και μέσω της δι-
δακτικής πράξης μετοχετεύονται
και στην υπό διαμόρφωση γενεά
των παιδιών. «Αμαρτίαι    γονέων
παιδεύουσι τέκνα»...
— ΓιωρΓΟΣ ΚΑρΠΟΥζΑΣ
ΔιΟρΘΩΣειΣ
Στο προηγούμενο τεύχος εντο-
πίσαμε τα εξής λάθη:
wΣτο κείμενο του Ηλία Κανέλλη
με τίτλο «Πιτσιρίκος: ένας σύγ-
χρονος αυριανιστής» (σ. 12) γρά-
φτηκε ότι ο Παύλος μπακογιάν-
νης δολοφονήθηκε στις 27 Σε-
πτεμβρίου 1989. Στην πραγματι-
κότητα, οι τρομοκράτες της 17
νοέμβρη τον είχαν πυροβολήσει
και σκοτώσει μια μέρα πριν, στις
26 Σεπτεμβρίου 1989.
wΣτο κείμενο του Γιάννη ζου-
μπουλάκη «Κάποτε στην Αμε-
ρική», αναφέρεται ότι ο Κλιντ
Ήστγουντ ψήφισε τον Άρνολντ
Σβαρτσενέγκερ για τη δημαρχία
της Καλιφόρνιας. ως γνωστόν, ο
παλαιός ηθοποιός ήταν έως πρό-
σφατα κυβερνήτης της Καλι-
φόρνιας.
Ένας υπουργός αχρείαστος να ’ναι!
ο βράδυ που καιγόταν
T η Αθήνα, λίγο πριν από
την είσοδό του στη
Βουλή για να ψηφίσει
το νέο μνημόνιο, ο
Χρήστος Παπουτσής, αρμόδιος
στα θέματα προστασίας του πο-
λίτη από την άνοδο του ΠΑΣΟΚ
το 2009, δήλωσε με πολύ σοβαρό
ύφος ότι οι πυρκαγιές που είχαν
κάψει σχεδόν όλο το ιστορικό κέ-
ντρο ήταν οργανωμένο σχέδιο. Συ-
νεπώς… να ηρεμήσουμε! Ο υπουρ-
γός σε ρόλο ρεπόρτερ είχε κάνει
διαπιστώσεις! Κάπως ενοχλημένος
προχώρησε στην είσοδο της Βου-
λής λέγοντας στους δημοσιογρά-
φους ότι άλλα είναι τα σοβαρό-
τερα, γιατί μέσα κρίνεται το μέλλον
της Ελλάδος. Τον καθυστερού-
σαν…
Πριν λίγες ημέρες, ο κ. Παπου-
τσής έκανε επίσκεψη στον Έβρο
και φωτογραφήθηκε δίπλα σ’ ένα
συρματόπλεγμα που προφανώς θα
ανακόψει το ρεύμα των παράνο-
μων οικονομικών μεταναστών. Εκεί
από τα συμφραζόμενα, αν κατά-
λαβα καλά, έκανε μία δήλωση πε-
ρίπου ότι η τοποθέτηση του συρ-
ματοπλέγματος είναι για να
δείξουμε σε όλους ότι δεν ολιγω-
ρούμε, να δείξουμε ότι τέλος πά-
ντων κάτι κάνουμε και εμείς!
Σ΄ αυτήν ακριβώς τη δήλωση
κρύβεται το μυστικό του κ. υπουρ-
γού. Δεν έχει σημασία δηλαδή το
αποτέλεσμα. Προέχει να φαινόμα-
στε ότι κάτι κάνουμε. Η έννοια του
κάνω κάτι για να έχω αποτέλεσμα
είναι ιδεολογήματα του εκσυγχρο-
νισμού, ενώ εκείνος είναι και θα
παραμείνει προεδρικός. Ισόβιος
προσκυνητής του Ανδρέα. Ξέρουμε
τι θέλει ο λαός, πετάμε και καμιά
μπούρδα για να περνάει η ώρα.
Πριν από λίγο καιρό (20/11/
2011) σε μία έρευνα του περιοδικού
Κάπα της Καθημερινής διαβάσαμε
κατάπληκτοι ότι κάθε βράδυ μπαίνει
από τον Έβρο απίστευτος αριθμός
παράνομους μετανάστες. Τους πιά-
νουν και τους μαζεύουν στο αστυνο-
μικό τμήμα της περιοχής. Τους δί-
νουν ένα υπηρεσιακό σημείωμα με
την ένδειξη ότι η ισχύς του είναι για
ένα μήνα. Κατόπιν το αστυνομικό
τμήμα ειδοποιεί το ΚΤΕλ, τους επι-
βιβάζουν και σε λίγες ώρες είναι στο
κέντρο της Αθήνας. Δεν ξέρω αν ο κ.
Παπουτσής έκανε κάποια δήλωση
που να επιβεβαιώνει ή να διαψεύδει
αυτή την έρευνα!
Πιστεύω ότι ο υπουργός έχει
πάρει διαζύγιο από την αποτελε- O Xρήστος Παπουτσής.
σματικότητα διότι ποτέ δεν έκανε
σαν επαγγελματίας κάποια δου- όταν σας βλέπουμε μ’ αυτό το βλο-
λειά. Ένας επαγγελματίας είναι συρό ύφος να κατατροπώνετε με τις
υποχρεωμένος στην εργασία που απαντήσεις σας κάθε αντίθετο ισχυ-
του αναθέτουν να φτάσει σε κά- ρισμό. Τι έγινε που κάηκαν το Αττι-
ποιο αποτέλεσμα. Εκείνος, ανέ- κόν, ο Απόλλων; Δεν κάηκε ούτε η
λαβε απευθείας υπουργικούς θώ- Βιβλιοθήκη ούτε το Πανεπιστήμιο
κους. ούτε η Ακαδημία! […]
Παρακαλώ κ. Παπουτσή, μην
ενοχλείσθε. Αισθανόμαστε ασφάλεια — ΔΗΜΟΣ ΚΟΝΤΟΣ
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 9

η θυμόταν καλά
T αυτή τη φωτο-
γραφία. Για την
ακρίβεια, θυμό-
ταν και το πρό-
σωπο και τη φω-
τογραφία. Κι ένα ακόμα
πρόσωπο – πίσω από τον φακό
της μηχανής αυτό. Ήταν στη
λαϊκή της Καλλιδρομίου. Ο ξαν-
θός, ο όμορφος, που πουλούσε
πατάτες από τη μακεδονία. με
το φανελάκι. Και με το χαμόγελο
διαρκώς. Η ίδια δεν αγόραζε πα-
τάτες συχνά. μια φορά το μήνα
πέντε κιλά. Της έφταναν. Έτσι κι
αλλιώς τις περισσότερες μέρες
έτρωγε στη λέσχη. Όποτε αγό-
ραζε, όμως, αγόραζε από τον
ξανθό. Δεν μπορούσε ν’ αντιστα-
θεί στη φωνή του και στο τελα-
λίκι του: «Πατάτες από το χωριό
του μεγαλέξαντρου!» Αν είναι
δυνατόν!
Και πίσω από τον φακό ο Γιάν-
νης. Εκεί είχαν γνωριστεί. Στη
λαϊκή της Καλλιδρομίου. Κι οι
δυο στον δρόμο για δουλειά. Η
ίδια για να καταγράψει τις φωνές
των λαϊκατζήδων. «Έχουν τερά-
στιο ενδιαφέρον από λαογραφική
άποψη». Αυτή ήταν η οδηγία του
καθηγητή τους. Δυσκολεύτηκε να
το βρει αυτό το ενδιαφέρον, ανά-
μεσα στα μπρόκολα και στα μήλα
και στις γόπες. Γενικά δυσκολευ-
όταν να βρει τα ωραία και τα εν-
διαφέροντα μέσα στην πολυκο-
σμία. Της ήταν πιο εύκολο στο
σπουδαστήριο, με τρία, τέσσερα,
πέντε βιβλία ανοιχτά μπροστά
της, μέσα στην ησυχία – και στην
ασφάλεια της έρημης αίθουσας.
Τον Γιάννη τον είχε πρωτοδεί
μέσα στη φασαρία και στο στρι-
μωξίδι της λαϊκής. Στην ανα-
σφάλεια του δρόμου. Στον ήλιο.
Όταν κατέβασε τη μηχανή, τα
μάτια τους κούμπωσαν. Και η
Κατερίνα έπαψε ν’ ακούει, λες
και κάποιος πάτησε το mute
στην οθόνη της. Δεν της είχε τύ-
χει τέτοιο παράξενο άλλη φορά:
10 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
το άγνωστο παραμύθι
των αδελφών Γκριμ
to ξαναγράφουν στα ελληνικά 11 συγγραφείς
και το εικονογραφούν 11 διαφορετικοί ζωγράφοι-εικονογράφοι
tα λόγια
που σκοτώνουν
από τη ΜαΡια αΓΓελιΔου
εικονογράφηση: πετΡοΣ ΜπουλουΜπαΣηΣ
τόσο πολύ ένιωσε το κορμί της της κοφτερή, κρυστάλλινη, που
και τον εαυτό της και τη σκέψη της φάνηκε πως κανένας άλλος
#2
γύρω της δεν υπήρχε στ’ αλήθεια.
Πως ήταν κούκλες ψεύτικες.
Περπατούσαν, ανοιγόκλειναν τα
στόματά τους, προφανώς μιλού-
σαν. μα τίποτα δεν υπήρχε·
μόνο αυτή. Και υπήρχε τόσο
πολύ, που κόντευε να σκάσει. Θα
μπορούσε να εκραγεί και να γίνει
εκατομμύρια Κατερίνες, όλες
έτοιμες να σκάσουν από ζωή κι
από κοφτερές κρυστάλλινες σκέ-
ψεις. Ψέμα. υπήρχε και κάποιος
ακόμα. Αυτός ο φωτογράφος.
Που είχε κουμπώσει το βλέμμα
του με το δικό της.
«Από πού κι ώς πού μιλάς εσύ
με τη φωνή του Γιάννη;» ρώτησε
το Κοράκι. Και περίμενε. Καμιά
απάντηση. Το πουλί την κοίταζε
βουβό, γέρνοντας το κεφάλι του.
Το ένα του μάτι γυρόφερνε σαν
χαντρίτσα πίσω από τα κάγκελα
του ανοιχτού κλουβιού. – Δεν εί-
ναι τα δικά μου λόγια που περι-
μένεις για να συνεχίσεις τη ζωή
σου… Εντάξει, λοιπόν. Δεν ήταν
τα δικά του λόγια, που την εμπό-
διζαν. Δεν ήταν τα λόγια του
Γιάννη, που τα περίμενε και δεν
έλεγαν ν’ ακουστούν. Τα δικά της
ήταν. Τα δικά της, που της στέ-
κονταν στον λαιμό και δεν εννο-
ούσαν να βγουν. Ο Γιάννης ό,τι
ήταν να πει το είχε πει. Κι αυτή;
Αυτή το είχε βάλει ωραιότατα
στα πόδια. Είχε φύγει μ’ αερο-
πλάνα και βαπόρια και ποδήλατα
και τρένα. Είχε κάνει βουτιά –
πού αλλού;– στα χαρτιά και στα
βιβλία της. Στα λόγια των άλ-
λων. Πάντα των άλλων. Δικά
της… δικά της δεν το διακινδύ-
νευε ποτέ να πει η Κατερίνα. Κι
αν γινότανε κανένα λάθος;
«Έχω δουλειά» είπε στο Κοράκι.
«Πολλή δουλειά. ΤΟ ΠΑρΑ-
μυΘΙ ΚΑΙ ΟΙ ΗρωΙΔΕΣ ΤΟυ
ΣΤΗ ΣυΓΧρΟνΗ ΕΠΟΧΗ.
Πρέπει να το ’χω τελειώσει μέχρι
το τέλος του μήνα. Δεν μπορώ να
κάθομαι να κουβεντιάζω μαζί σου.
Έχω διάβασμα. Και γράψιμο.
Έχω μια εργασία να τελειώσω.
Έχω ένα πτυχίο να πάρω.
Έχω… έχω…».
«λόγια έχεις πολλά. Κουράγιο
να πεις τα δικά σου τα λόγια,
αυτό δεν έχεις», έκρωξε το πουλί
και κούρνιασε στο ανοιχτό πορ-
τάκι του κλουβιού του.

Κατερίνα έμεινε

H κάγκελο. μωρέ
δίκιο είχε η τσιγ-
γάνα: υπάρχουν
λόγια που σκοτώ-
νουν. ναι. Αυτή
ήταν η πρώτη σκέψη που κατά-
φερε να περάσει σαν υπότιτλος
στην οθόνη της σκέψης της. λό-
για που σκοτώνουν. Άμα τα πεις.
Κι άλλα που σκοτώνουν, άμα δεν
τα πεις.
«Εγώ τ’ αγαπάω τα λόγια» είπε
με δυνατή φωνή – μα και να τη
σταύρωνες εκείνη τη στιγμή, δεν
θα ’τανε καθόλου σίγουρη αν τα
’λεγε αυτά για να τ’ ακούσει το
Κοράκι ή η ίδια. «Τ’ αγαπάω μ’
όλη μου τη δύναμη. Είναι η ζωή
μου. Είναι η δουλειά μου. Τα ’χω
σπουδάσει. Είναι τεράστιο
πράγμα τα λόγια. Δεν είναι για να
τα ξοδεύουμε δεξιά κι αριστερά,
έτσι. Σ’ αγαπάω, λέει. Και σε θέλω,
λέει. Έτσι;;;; Έτσι τα λένε αυτά
τα πράγματα; Εντάξει, το παρα-
δέχομαι, αν είναι να το ζήσω αυτό
το πράγμα –κι όχι απλώς να δια-
βάσω ή να γράψω γι’ αυτό–, τότε
πρέπει κι εγώ να μιλήσω. ν’
ανοίξω το στόμα μου και να πω
λόγια. λόγια δικά μου…»
Το Κοράκι πήδηξε – δεν πέταξε.
Και προσγειώθηκε στο περβάζι
του παράθυρου. Άνοιξε κι έκλεισε

Θόδωρος Αγγελόπουλος
δυο, τρεις φορές τα φτερά του. Κι
ύστερα ξεκόλλησε απότομα από
το περβάζι. Για ένα κλάσμα του
δευτερολέπτου φάνηκε πως θα
’πεφτε. Σαν πέτρα. Αλλά όχι. Χω-
ρίς καν να κάνει προσπάθεια, ση- (1935-2012)
κώθηκε ψηλά και πέταξε ώς τ’
απέναντι μπαλκόνι κι έστριψε και κινηματογράφησε την αισθητική
σηκώθηκε ακόμα ψηλότερα και
χάθηκε στη γωνία, κατηφορίζο- και την ιδεολογία της μεταπολίτευσης
ντας προς το Πολυτεχνείο. μα
όλα αυτά η Κατερίνα δεν τα είδε.
Έγραφε πυρετωδώς με τους αντί-
χειρες στο κινητό της. Όταν
πάτησε το send, το Κοράκι είχε
γίνει άφαντο.

(Η συνέχεια τον Απρίλιο

η ανάλυση του έργου του στο επόμενο τεύχος
με τη Χίλντα Παπαδημητρίου
και τη Σοφία Τουλιάτου.)

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 11


παΡεΜΒαΣειΣ
Δεν είμαστε έθνος ανάδελφον
Από τον ΗλιΑ ΚΑΝΕλλΗ
τις 16 Φεβρουαρίου, ο Πρό-
Σ εδρος της Ελληνικής Δημο-
κρατίας Κάρολος Παπού-
λιας επισκέφθηκε το
υπουργείο Αμύνης. Στη
διάρκεια της επίσκεψής του εκείνης,
ανάμεσα σε διάφορα ηρωικά τετριμμένα
για το ηθικό και τον επαγγελματισμό
του στρατεύματος, φρόντισε να κάνει
και μια δήλωση επιτηδευμένα οξεία.
«Δεν δέχομαι να λοιδορεί την πατρίδα
μου ο κύριος Σόιμπλε. Ποιος είναι ο κύ-
ριος Σόιμπλε; Ποιοι είναι οι Φινλανδοί,
ποιοι είναι οι Ολλανδοί;», αναρωτήθηκε
ο κ. Παπούλιας.
Ποιοι είναι, λοιπόν, οι Ολλανδοί;
Ποιοι οι Φινλανδοί; Πώς μετριέται αυτό
που είναι σήμερα τα κράτη; με τους
αριθμούς των δεικτών της οικονομίας
τους, με την ποιότητα της παιδείας τους,
με τη συνοχή των κοινωνιών τους, με
πραγματικά, δηλαδή, απτά, μετρήσιμα
στοιχεία – ή με τον «ελληνικό» τρόπο, τη
μυθολογία και την εθνική αυταρέσκεια
που επικαλείται τρισχιλιετή κλέη; Κι αν,
έστω, η εθνική ιστορία, η εθνική αφή-
γηση δηλαδή των Ολλανδών και των
Φιλανδών δεν είναι γεμάτη ηρωικά κλέη,
δεν χρειάζεται να είναι, προς τι; μήπως
δεν είναι εταίροι μας και δανειστές μας
– μάλιστα υποχρεωτικά, μέσω του μη-
χανισμού στήριξης της Ευρωπαϊκής
Ένωσης; Δεν έχουν δικαίωμα οι δανει-
στές μας να αναρωτιούνται, αν πιάνουν
τόπο τα λεφτά τους και να ψάχνουν
τρόπο να διασφαλίσουν ότι θα τα ξανα-
πάρουν;
Διότι τι είναι οι δανειστές – ενός φυ-
σικού προσώπου ή ενός λαού; Φιλάν-
θρωποι; υπεράνω; υπεράνω μπορεί να
είναι μόνο ένα φυσικό πρόσωπο που είτε
έχει είτε δεν έχει οικονομικό πρόβλημα
δεν το κάνει θέμα όταν βοηθάει με δα-
νεικά κι αγύριστα έναν πολύτιμο φίλο
του. υπεράνω χρημάτων, δηλαδή, μπο-
ρεί να είναι, ως πολίτης, ο ίδιος ο πρόε-
δρος της Δημοκρατίας, ο οποίος δάνεισε,
όταν ήταν υπουργός Εξωτερικών, το
1995, στον τότε πρωθυπουργό Ανδρέα
Παπανδρέου, για να μπορέσει αυτός να
ξεπληρώσει το σπίτι που έκανε δώρο
στην αγαπημένη του, ένα σημαντικό
ποσό. Από τότε βεβαίως όλοι μας γνω-
ρίζουμε πολλοί καλά ποιος είναι ο κύριος
Παπούλιας. Αν είχε κάνει κάτι ανάλογο
ο κύριος Σόιμπλε σίγουρα θα γνωρίζαμε
ποιος είναι. Εξάλλου αυτοί οι «άγνω-
στοι» μας Σόιμπλε, δεν ισχυρίζονται πως
δεν υπάρχουν στη χώρα τους φαινόμενα
διαφθοράς, αλλά όταν τα ανακαλύπτουν
η παραίτηση του μέχρι πρότινος Προέ-
12 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Ο εσωτερικός εχθρός • EKEMEΛ: για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη… • Ο Mάριο Μό-
ντι και οι θεσμοί • Ελιτισμός και εμπάθεια • Ο αντιγερμανισμός και οι μύθοι που τον τροφοδοτούν
• Μνήμη Αργύρη Φατούρου (1932-2011) • Aντιπροσωπευτική δημοκρατία
O Πρόεδρος της Δημοκρατίας Kάρολος Παπούλιας.
δρου τους, δείχνει πώς τα αντιμετωπί-
ζουν. Για να γυρίσουμε όμως στο θέμα με
το «κωλόσπιτο» (κατά τον χαρακτηρι-
σμό του Ευάγγελου Γιαννόπουλου), δια-
βάζουμε στον Τύπο της εποχής τα συμ-
βάντα και, όντως, ανασύρουμε μια
ιστορία βαθιάς φιλίας:
«με τον πρωθυπουργό μάς συνδέ-
ουν 30 χρόνια σταθερής και αδια-
τάρακτης φιλίας», δήλωσε ο υπουρ-
γός Εξωτερικών  Κ. Παπούλιας, ο
οποίος δάνεισε στον Α. Παπαν-
δρέου 10 εκατομμύρια δραχμές, ενώ
στο δικό του «πόθεν έσχες» εμφανί-
ζει εισόδημα 16,3 εκατομμύρια
δραχμές.1
Η αυταπάρνησή του, να ζήσει εκείνη τη
χρονιά από το υστέρημά του, είναι βε-
βαίως αξιέπαινη, επιβεβαιώνει ότι το
ρητό «Πιστεύω τω φίλω. Πιστόν φίλον
εν κινδύνοις γιγνώσκεις», που μαθαίναμε
παλιά στην πρώτη επαφή μας με την
αρχαία γλώσσα, είναι πεποίθηση εμπε-
δωμένη. μην περιμένει όμως ο πρόε-
δρος την ίδια, ασφαλώς ανιδιοτελή, αυ-
ταπάρνηση από κυβερνήσεις και κράτη,
όταν μάλιστα μεταφέρουν πόρους
αντλημένους από τη φορολογία των πο-
λιτών τους για να στηρίξουν την Ελλάδα
όπου η φοροδιαφυγή οργιάζει.
Απ’ αυτή την άποψη, ήταν διπλά
άκομψη η δήλωσή του. Αν έγινε για τους
ξένους, δεν πέτυχε τίποτα παραπάνω
από το να τους κάνει περισσότερο σκε-
πτικιστές για τη χώρα μας – κι άλλωστε
δεν μας προσπόρισε οφέλη, αφού ήταν
πολλές τόσο οι επικρίσεις του ξένου Τύ-
που όσο και οι δηλώσεις ευρωπαίων
αξιωματούχων. Χρειαζόμαστε, άραγε,
εχθρική διάθεση εναντίον μας από τους
εταίρους και δανειστές μας;
Θα πείτε, μια τέτοια δήλωση πιο πολύ
είχε στόχο όχι το εξωτερικό αλλά το
εσωτερικό. Τους Έλληνες που πληρώ-
νουν οδυνηρά τις συνέπειες των όσων
συμβαίνουν. Αλλά είναι άραγε φρόνιμο,
όντας πρόεδρος της Δημοκρατίας, πρό-
σωπο δηλαδή υψηλού κύρους και ακόμα
υψηλότερου συμβολισμού, να παρακι-
νείς το εθνικό ακροατήριό σου να κινη-
τοποιήσει το θυμικό του, την ίδια στιγμή
που χρειάζεται κατανόηση των προβλη-
μάτων και ψυχραιμία απέναντι σε μια
διαπραγμάτευση την οποία διεξάγει ο
ίδιος ο πρωθυπουργός; Είναι δυνατόν, ο
πρόεδρος να πυροδοτεί το κλίμα του
«αναδελφισμού», όταν η πολιτική ηγεσία
αγωνίζεται να κρατήσει τη χώρα στο
ευρώ και στην Ευρώπη; Είναι δυνατόν με
τις δηλώσεις του ο πρόεδρος να απηχεί
περισσότερο τις νεφελώδεις ιδεολογικές
αναζητήσεις των «Αγανακτισμένων» της
πλατείας και όχι τον επίμοχθο στόχο
του πολιτικού συστήματος – τουλάχι-
στον των δύο μεγάλων και, ακόμα, κυ-
ρίαρχων πόλων του; Είναι δυνατόν ο
πρόεδρος της δημοκρατίας να υιοθετεί
ρητορική ανάλογη εκείνης του μίκη Θε-
οδωράκη και του μανώλη Γλέζου; Θα
πείτε πως μάλλον είναι. Γιατί όταν η
χώρα αντιμετώπιζε μύρια όσα προβλή-
ματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Πρόε-
δρός της διάλεγε να επισκέπτεται τον
Καντάφι και τον Άσαντ, τους ηγέτες της
αμεσοδημοκρατικής Τζαμαχιρίας και
της δημοκρατίας της Συρίας…
Ο Κάρολος Παπούλιας, βεβαίως, εί-
ναι ένα πρόσωπο που έχει περάσει διά
πυρός και σιδήρου από την πολιτική.
ως υπουργός Εξωτερικών στην τελευ-
ταία κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου,
την τριετία 1993-96, δεν μπορεί να μην
έχει μάθει ότι η διεθνής κοινότητα, πολύ
συχνά, δεν ανέχεται την επίκληση της
εθνικής ιδιορρυθμίας, ιδίως όταν αυτή
δεν συμβαδίζει με τους γενικούς κανόνες
που διέπουν τις διεθνείς σχέσεις. Δεν
μπορεί να μη θυμάται τις πιέσεις που δε-
χόταν επί υπουργίας του η Ελλάδα να
άρει το εμπάργκο εναντίον της πΓΔ της
μακεδονίας. Και επίσης δεν μπορεί να
μην είχε εισπράξει τη δυσαρέσκεια της
διεθνούς κοινότητας από την άρνηση
της Ελλάδας, εκείνα τα χρόνια, να κα-
τανοήσει το εύρος του γιουγκοσλαβικού
προβλήματος, μια εποχή κατά την
οποία, εκτός των άλλων, τον Αύγουστο
του 1995, είχε συντελεστεί η αποτρό-
παια πράξη γενοκτονίας των μουσουλ-
μάνων της Σρεμπρένιτσα από τους Βόσ-
νιους Σέρβους του Κάρατζιτς, με
περίπου 8.000 νεκρούς. Εκείνο το διά-
στημα, και κατόπιν, υπήρξαν καταγγε-
λίες ότι συμμετείχαν και έλληνες παρα-
στρατιωτικοί στο έγκλημα. Η δικαστική
διερεύνηση της υπόθεσης άρχισε με τε-
ράστια καθυστέρηση, το 2006, και από
τότε εκκρεμεί.
ωστόσο, η κυβέρνηση της Ολλανδίας
παραιτήθηκε λίγο μετά το έγκλημα της
Σρεμπρένιτσα επειδή αποδείχθηκε ότι
ολλανδική στρατιωτική δύναμη ήταν επι-
τετραμμένη, για λογαριασμό του ΟΗΕ,
να επιτηρεί την περιοχή – και η επιτή-
ρησή της αποδείχθηκε πλημμελής. Την
ίδια εποχή, η Ελλάδα παρέμεινε ανά-
δελφος, και η κοινή γνώμη της είχε πει-
στεί ότι έπρεπε να συμπαρίσταται σε
μιλόσεβιτς, Κάρατζιτς και μλάντιτς.
Επειδή είχαν το δίκιο και την ηθική με το
μέρος τους; Όχι. Αλλά επειδή ήταν ορ-
θόδοξοι! Γιατί, ως γνωστόν, το ορθόδοξο
είναι και αληθινό.
Ποιοι είναι οι Ολλανδοί, λοιπόν;
Ποιοι είναι οι Φιλανδοί; Είναι σύγχρονοι
λαοί που δεν δηλώνουν ανάδελφοι. Είναι
εταίροι μας και δανειστές μας. Τους
χρωστάμε, δεν μας χρωστάν’. Θα περί-
μενε κανείς από τον πρώτο πολίτη της
χώρας μας, επιτέλους, να συμβολίσει όχι
τον εθνικό μας αναδελφισμό, το δικαί-
ωμα στην εξαίρεση απ’ τον κανόνα, το
δικαίωμα στην αυθαιρεσία, αλλά την επι-
στροφή στην κανονικότητα – σε μια κοι-
νότητα κρατών, στην οποία θα κυριαρ-
χούν οι συνομολογημένοι κανόνες και
όχι η επίκληση κάποιας, όποιας, ιδιο-
προσωπίας. zx
1
Εφημ. Ριζοσπάστης, 13/1/1995.
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 13
Πώς και γιατί η Ελλάδα οδηγήθηκε στο ναυάγιο της μεταπολίτευσης
Ο εσωτερικός εχθρός
Από τον ΠeΤρΟ Θ. ΠιζaΝιΑ
ι είναι εχθρός; Κάποιος
T ο οποίος πρέπει να νι-
κήσεις ή, καλύτερα, να
συντρίψεις. Οι συνθή-
κες ορίζουν τα μέσα, ο
στόχος είναι πάντα ίδιος. ωστόσο,
ας μη βιαστούν οι ανθρωπιστές.
Δεν είναι καθόλου απαραίτητο να
μεσολαβήσουν απώλειες ανθρώπι-
νων ζωών, χαρακώματα, κόκκινες
σημαίες, γαβριάδες, ήρωες πάσης
φύσεως όπως αυτοί τους οποίους
θαυμάζουν οι μανιοκαταθλιπτικοί
(πλέον) αριστεροί με ΚΚ ή χωρίς,
ή φαντασιώνουν ως άλλοι παλί-
μπαιδες ο μίκης και ο Γλέζος, νο-
μιμοποιώντας την εκδικητική υστε-
ρία κάθε είδους λούμπεν υψηλά
ιστάμενων ή χούλιγκαν. Ακόμη,
ήττα του εχθρού δεν σημαίνει όσα
φαντασιώνουν οι νεοπατριώτες αι-
σθανόμενοι το βράδυ στα σκοτεινά
πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες
του ’21 (χωρίς να υποψιάζονται ότι
μπροστά σε αυτούς δεν αντιπρο-
σωπεύουν ούτε καν ψείρες). Συνή-
θως στη θρησκευτική σκέψη που
κυριαρχεί στην κοινωνία μας, ο
εχθρός είναι ξένος, η μέρκελ, για
παράδειγμα. Πράγματι με πυρήνα
τμήματα της γερμανικής κυβέρνη-
σης και της ολλανδικής φαίνεται
να διαμορφώνεται ως προς τα ευ-
ρωπαϊκά και μόνο ζητήματα μια
νέα Ακροδεξιά στην υπηρεσία του
διεθνούς χρηματοπιστωτικού συ-
στήματος. ωστόσο, ας μην τρέ-
φουμε αυταπάτες, ο μείζων εχθρός
βρίσκεται εντός των τειχών, στην
κοινωνία μας. Φαίνεται άλλωστε
prima vista στην πολτοποίησή της.
Ποιος είναι, λοιπόν, ο εσωτερικός
εχθρός, ποιες είναι οι δυνάμεις της
κοινωνίας μας οι οποίες εμποδί-
ζουν επί δεκαετίες να γίνουμε ένας
κανονικός, αξιοπρεπής και σοβα-
ρός ευρωπαϊκός λαός; Όχι Γερμα-
νοί, Γάλλοι, Άγγλοι, όπως διαλα-
λούν οι ξιπασμένοι και βουτηγμένοι
στη φαυλότητα νεοραγιάδες, στα
ιδιωτικά κυρίως τηλεοπτικά κανά-
λια. Για να εντοπίσουμε τον εσω-
τερικό εχθρό πρέπει επίσης να μην
παριστάνουμε ότι σκεφτόμαστε,
όπως διάφοροι αναζητούν στην
14 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Kυριακή 12 Φεβρουαρίου. Tο εκλεκτικιστικού ρυθμού κτίριο του Aλέξανδρου
Nικολούδη, σε σχέδια του Tσίλλερ, γωνία Σταδίου και Xρήστου Λαδά, όπου
και οι κινηματογράφοι Aττικόν και Aπόλλων φλέγεται, από εμπρησμό.
ιστορία μας, απουσίες, της αστι-
κής τάξης, της αριστοκρατίας, της
κοινωνίας των πολιτών που διαβά-
ζουμε από αμέθοδους, σχεδόν επι-
στημονικά αγράμματους ιστορι-
κούς και πολιτικούς επιστήμονες.
Η ιστορία δεν ορίζεται από τις
απουσίες.
Ας αρχίσουμε από το τέλος.
μόλις ξεκίνησε να καταρρέει το
κομματικό σύστημα και, μαζί, το
εξάρτημά του, το ελληνικό κρά-
τος, αναδύθηκε μια κοινωνία
φτενή ιδεολογικά (και ας λέει ό,τι
θέλει ο στερεοτυπικός, υστερικός
και βαθιά απολιτικός λόγος του
ΚΚΕ). μόλις τα κρατικοδίαιτα
κομματικά συνδικάτα συρρικνώ-
θηκαν στην υπεράσπιση των προ-
Aλεξία Tσαγκάρη
νομίων τους η ελληνική κοινωνία
αποκαλύφθηκε οργανωτικά ενδεής
χωρίς ίχνος αυτοτέλειας από το
κράτος. Αν συγκρίνουμε την εύ-
τακτη και στοχευμένη δράση των
«Αγανακτισμένων» σε διάφορες
πόλεις του κόσμου θα διαπιστώ-
σουμε ότι εδώ κυριαρχούν οι μού-
ντζες και ο άγριος θυμός, οι βρι-
σιές, ενώ η βιαιότητα περισσεύει,
με απόγειο τις επαναλαμβανόμε-
νες καταστροφές κάθε είδους. Δια-
πιστώνει κανείς εύκολα ότι τα
συλλαλητήρια δεν διαθέτουν ούτε
την υποτυπώδη αυθόρμητη οργά-
νωση που επιδεικνύουν οι χούλι-
γκαν στα ποδοσφαιρικά εκμαυλι-
στήρια. Η στοιχειώδης δομή της
αντίδρασης των θυμωμένων Ελλή-
νων, στην πλατεία Συντάγματος
και αλλού στη χώρα, εμπεριέχει
είτε βασικά στοιχεία μεσαιωνικής
εξέγερσης χωρικών που κατα-
στέλλονταν από κούραση πριν καν
προλάβουν να φτάσουν οι τότε δυ-
νάμεις της καταστολής είτε προ-
οίμια εμφυλίου.
Γιατί έγιναν έτσι οι Έλληνες;
Πώς είναι δυνατόν ένας λαός, ση-
μαντικό τμήμα του οποίου έχει
πραγματοποιήσει εδώ και σχεδόν
δύο αιώνες ιστορικά πολιτικά επι-
τεύγματα, σήμερα να είναι ασύ-
ντακτος, ιδεολογικά άναρθρος στο
σύνολό του; Τι έγινε και ένα με-
γάλο μέρος του λαού αυτού, που
έως το 1965-70 δεν συντρίφτηκε
από πολύ δυσκολότερες και ασυ-
γκρίτως καταπιεστικότερες συνθή-
κες, σήμερα να μην είναι σε θέση
ούτε ένα μικρό τμήμα του να ορ-
γανώσει μια διαμαρτυρία στοιχει-
ωδώς συγκροτημένη και έλλογα
πολιτικοποιημένη;
η πΡοϊΣτοΡiα
Είμαστε στο 2007. μετά τις πυρ-
καγιές τις χρονιάς εκείνης και τις
εκτεταμένες καταστροφές, ο Κώ-
στας Καραμανλής ο μικρός, που
αναρριχήθηκε ως κληρονόμος πο-
λιτικής πατρίας, μοίραζε –κυριο-
λεκτικά– λεφτά στους ψηφοφό-
ρους για να τον ψηφίσουν. Όχι
ασφαλώς στους πάντες, αλλά
στους πλέον αδύναμους, ενώ τα
εξαχρειωτικά ιδιωτικά κανάλια
πρόβαλλαν τους Τσιγγάνους που
ενθυλάκωναν τις «αποζημιώσεις»
για να κρύψουν τους υπόλοιπους.
Τόσο απλά, με λεφτά του κράτους,
άμεσα και χωρίς καμία παρέμβαση
των εισαγγελέων και άλλων δικα-
στών, η κυβέρνηση μέσω των κομ-
ματικών της μηχανισμών μοίραζε
χρήμα αγοράζοντας ψήφους και
εξαχρειώνοντας περαιτέρω χιλιά-
δες πολίτες, τόσο όσους έπαιρναν
τα λεφτά όσο και εκείνους που θα
τα ήθελαν. Δύο χρόνια νωρίτερα, η
παράταξη που λίγες δεκαετίες πριν
είχε χωρίσει την κοινωνία σε εθνι-
κόφρονες και αριστερά μιάσματα,
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 15

είχε συγκαλύψει ένα έγκλημα κατά
του κράτους: τις υποκλοπές.
***
Από τα μέσα της χούντας των συ-
νταγματαρχών, η συντριπτική πλει-
ονότητα των Ελλήνων οριστικο-
ποίησε μια στροφή που είχε
ξεκινήσει είκοσι χρόνια νωρίτερα.
Από τις αρχές τις δεκαετίας του
1950, οι περισσότεροι Έλληνες εί-
χαν στραφεί στην προσπάθεια υλι-
κής βελτίωσης της ζωής, στις
σπουδές – και σε αυτό τον πολύ θε-
μιτό στόχο δεν φοβούνταν τον
κόπο. Τα περισσότερα από τα
υπόγεια δίκτυα της Αθήνας και άλ-
λων πόλεων ανοίχτηκαν με από-
λυτα χειρωνακτικό τρόπο, με κα-
σμά και με φτυάρι, χιλιάδες
πολυκατοικίες ανεγέρθηκαν με τε-
νεκέδες στους ώμους, άλλοι μετα-
νάστευσαν, άλλοι ενσωματώθηκαν
στις αναδυόμενες βιομηχανίες ή
έφτιαξαν βιοτεχνίες εμπειροτεχνών
ή, αν διέθεταν το απαραίτητο εμ-
φυλιοπολεμικό πιστοποιητικό κοι-
νωνικών φρονημάτων, φρόντισαν
να προσληφθούν στο Δημόσιο,
πολλοί έστειλαν τα παιδιά τους σε
πανεπιστήμια και η καταπολέμηση
του αναλφαβητισμού έκανε πραγ-
ματικό άλμα. Όλα αυτά χωρίς να
πάψουν να είναι ιδεολογικά ενερ-
γοί: εθνικόφρονες, Εδαΐτες, λα-
μπράκηδες, κεντρώοι αντιβασιλι-
κοί του ανένδοτου, διαδήλωναν,
πήγαιναν σινεμά, έκαναν βόλτες
στο ζάππειο, άκουγαν το «Θέα-
τρο στο μικρόφωνο». Τα πολύ
16 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
λαϊκά σινεμά, όπως το ρόζικλαιρ
και το Αθηναϊκόν, γεμάτα από
ανέργους οικοδόμους, πρόβαλλαν
δύο έργα για ένα φτηνό εισιτήριο –
το ένα ήταν πολύ λαϊκό, το άλλο
συχνά μπορούσε να είναι και του
Αϊζενστάιν. Αυτές και άλλες πολύ
πιο επεξεργασμένες εκδηλώσεις
της κοινωνίας, όπως το αναδυό-
μενο ελληνικό σινεμά, δήλωναν ότι
η πλειονότητα των Ελλήνων, παρά
το εμφυλιοπολεμικό καθεστώς που
είχε θεσμοθετηθεί από τους Αμερι-
κανούς, το Παλάτι και τον Παπάγο
από το 1952, δεν είχε σκοπό να
εγκαταλείψει καμία προσπάθεια
προόδου σε πολλά επίπεδα. μία
εν πολλοίς αγροτική κοινωνία, με
αρκετές νησίδες αρχέγονων χωρι-
κών δομών, εκσυγχρονιζόταν κατά
το δυνατόν, αλλά πολύ δυναμικά
και ενάντια στις αντίξοες (και
ενίοτε άγριες) πολιτικές συνθήκες.
Πριν από τη χούντα είχαν προη-
γηθεί και άλλες ενέργειες εξαγοράς
συνειδήσεων, με τα λεφτά του Σχε-
δίου μάρσαλ και παλαιότερα.
Αλλά διά χειρός συνταγματάρχη
λαδά και μέσω της Αγροτικής Τρά-
πεζας η χούντα έκανε την πρώτη
μαζική προσπάθεια δημιουργίας
λαϊκών ερεισμάτων, διά της εξαγο-
ράς με μετρητά απ’ ευθείας. Το
πρώτο πεδίο δοκιμής ήταν η Ηλεία,
όπου τα αυθαίρετα φύτρωναν στην
παραλία όπως στον κάμπο τα αγρο-
τικά θαλασσοδάνεια. Είναι η ίδια
περιοχή που κάηκε ξανά το 2007
και μοιράστηκαν πάλι κατοστάρικα
από την τότε κυβέρνηση, η ίδια πε-
Mιχάλης Kουντούρης / educartoon.gr
μονταν βαθμιαία όλο και περισσό-
τερα προνόμια με τη μορφή ειδικών
θεσμικών εξαιρέσεων σε ειδικά
επαγγελματικά σώματα ή σε ομά-
δες ειδικών συμφερόντων και, τέ-
λος, σε ισχυρά άτομα. Όλα επέ-
τρεπαν είτε τον ατομικό πλουτισμό
είτε ένα μισθολογικό ή συνταξιο-
δοτικό καθεστώς το οποίο ξεπερ-
νούσε κατά πάρα πολύ τα προσό-
ντα των εργαζομένων αλλά και
κάθε οικονομικό ορθολογισμό,
όπως και να τον δει κανείς. Οι ομά-
δες αυτές εξελίχθηκαν στο εκτετα-
μένο σύστημα συμμαχίας κοινωνι-
κών δυνάμεων με τα πολιτικά
κόμματα δυνάμεις κατανεμημένες
σε όλο το κομματικό φάσμα σχεδόν
αναλογικά και οι οποίες στήριζαν
σε κάθε περίπτωση τους δικούς
τους ανθρώπους – αυτούς οι οποίοι
θα προωθούσαν στη Βουλή τα προ-
νόμια και, ακόμη καλύτερα, θα τα
διεύρυναν. Οι ισχυρές ομάδες που
διαμορφώθηκαν όρισαν και τον
τρόπο κοινωνικής οργάνωσης.
Επρόκειτο για κοινωνικο-κομματι-
ριοχή που πρόσφατα πλημμύρησε κούς συνασπισμούς (παρατάξεις)
ξανά, σαν η φύση να ήθελε να ανα- με δομή κατακόρυφης, ιεραρχικά
μοχλεύσει την ιστορία την οποία οι φθίνουσας, προστασίας (βασαλικές
άνθρωποι δεν ήθελαν να θυμούνται. σχέσεις), από την ηγεσία του κόμ-
ματος στους βουλευτές και από αυ-
τούς στον σκληρό μηχανισμό του
απo τα ΜετΡητa κόμματος και ακολούθως στον κοι-
Στα πΡοΝoΜια νωνικό πυρήνα διάφορων ομοιοε-
με τη μεταπολίτευση, αυτό το φρι- παγγεματικών ενώσεων διά μέσου
καλέο πείραμα σταμάτησε – αλλά η των συνδικαλιστικών ηγεσιών. Όλα
θεμελιώδης λογική του διατηρή- τα κόμματα είχαν την ίδια δομή,
θηκε, τόσο στις κυβερνήσεις της ένα ενιαίο σύστημα. Αλλά η κάθε
νΔ όσο και, στη συνέχεια, στο ΠΑ- κομματική συσσωμάτωση ήταν
ΣΟΚ. Το τελευταίο ενσωμάτωσε ανταγωνιστική προς τις υπόλοιπες
σε λίγα χρόνια όλα τα στρώματα όταν επρόκειτο για τη διανομή της
των Ελλήνων που είχαν αποκλει- πίτας. Αντίθετα, ήταν όλες ενωμέ-
στεί από το σύστημα θεσμοθετη- νες όταν επρόκειτο για τη διεύρυνση
μένου εμφυλίου της Δεξιάς, ενο- των κοινών προνομίων και κατακυ-
ποίησε πολιτικά την κοινωνία και ριάρχηση της υπόλοιπης κοινωνίας.
έτσι έφτασε στην εξουσία το 1981. Ιδεολογία, πολιτική και ορθολογική
Το ΠΑΣΟΚ επανέφερε το καθε- γνώση δεν χρειαζόταν εδώ, αν δεν
στώς παροχής προνομίων στους μη ήταν και επίφοβες εκδηλώσεις πε-
προνομιούχους. Δεν διένειμε με- ρίεργων, αντίθετων με αυτό το σύ-
τρητά, αλλά θεσμοθετημένες προ- στημα. Έτσι προσανατολίστηκε και
νομιακές εξαιρέσεις οι οποίες, σω- η λειτουργία του κράτους. Οι υπη-
ρευτικά, καταστρατηγούσαν την ρεσίες νομιμοποιούσαν προνόμια
αρχή της ισονομίας και βαθμιαία που είχε ψηφίσει η Βουλή και τα
το κράτος και την κοινωνική συ- διεκπεραίωναν διοικητικά, συμπα-
νοχή. Σε λίγα χρόνια, ανδρώθηκαν ρασύροντας στον κατακερματισμό
ομοιοεπαγγελματικά σώματα, αρ- και το ίδιο το κράτος. Η έκρηξη της
χής γενομένης από τα γνωστά αιρετής τοπικής αυτοδιοίκησης που
ισχυρά επαγγέλματα του μεταπο- γνώρισε η χώρα από τη μεταπολί-
λέμου: γιατρός, δικηγόρος, μηχανι- τευση, και ιδίως τις περιόδους του
κός. Σε αυτά προστέθηκαν άλλα, ΠΑΣΟΚ, εντάχθηκε σε αυτό το σύ-
ταπεινότερα ή ισχυρότερα: ταξι- στημα – γι’ αυτό και καταδικάστηκε
τζής, εργολάβος, τηλε-δημοσιογρά- εξ αρχής να είναι φαύλη και διε-
φος, υπάλληλος ΔΕΚΟ και πολλά φθαρμένη. Παρ’ ότι, τυπικά, απο-
ακόμη. Το χαρακτηριστικό της με- τελούσε εκσυγχρονισμό του κρά-
ταπολίτευσης έως τα μέσα της δε- τους, η Τοπική Αυτοδιοίκηση
καετίας του 1990 ήταν ότι διανέ- ουσιαστικά λειτούργησε ως διευρυ-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 17
μένη αναπαραγωγή αυτού του κοι-
νωνικο-κομματικού συστήματος κυ-
ριαρχίας. Από αυτή τη δεξαμενή
του όλου κοινωνικό-κομματικού συ-
στήματος, το οποίο μαζί με τα μέλη
των οικογενειών ανερχόταν σε κάτι
λιγότερο από ένα εκατομμύριο
άτομα, αντλούνταν από την κάθε
κυβέρνηση τα περίπου διακόσιες
χιλιάδες μέλη διοικητικών συμβου-
λίων ποικίλων οργανισμών, μικρών
ή και πολύ προσοδοφόρων, συχνά
αναλογικά με τη δύναμη του κάθε
κόμματος – ή τη δύναμη εκβιασμού
που διέθετε όταν ήταν μικρό. Από
τους σχεδόν ογδόντα χιλιάδες νέ-
ους που εισέρχονταν ετησίως στην
αγορά εργασίας, οι μισοί, με προ-
τεραιότητα εκείνους που δεν είχαν
προσόντα, προσλαμβάνονταν στον
δημόσιο τομέα, ευρύ και στενό –
και εκεί αποθηκεύονταν. με δυο
λόγια, το σύστημα των κομματικών
παρατάξεων δεν έλεγχε μόνο τους
θεσμούς και τα δημόσια, καθώς και
τα ευρωπαϊκά κονδύλια, αλλά ρύθ-
μιζε κατά τα συμφέροντά του και
σε σημαντικό βαθμό κάτι πολύ ση-
μαντικότερο: την κοινωνική κινη-
τικότητα από όπου και η εμπέδωση
μιας σχεδόν κανιβαλικής αναξιο-
κρατίας η οποία με τα χρόνια εμπε-
18 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
δώθηκε ως αντί-αξιοκρατικό σύ-
στημα.
αΝτi τηΣ εΡΓαΣiαΣ
Δοτa ειΣοΔhΜατα
Ώς τις αρχές της δεκαετίας του
1990, το σύστημα αυτό κατέληξε
να μην ενστερνίζεται καμία αρχή,
καμία αξία, καμία ηθική, ουδείς ορ-
θολογισμός οδηγούσε τις επιλογές
του, ούτε καν απλή εκλογίκευση.
Το κοινό ιδεολογικό υπόβαθρο
ήταν μια λανθάνουσα λεηλατική
λογική πρωτίστως των θεσμών,
ακολούθως του δημόσιου πλούτου
και, στο βάθος, η απώλεια κάθε
ηθικού ερείσματος οποιουδήποτε
δημόσιου θεσμού και κυρίως της
πολιτικής καθαυτής. Η παρακμή
αποτυπωνόταν στην τεράστια
έκταση που είχε (και εξακολουθεί
να έχει) η παραοικονομία, στην
παρόξυνση των αυθαιρεσιών ελά-
χιστης και μεγάλης κλίμακας, στα
πολύ ισχυρά σημάδια αποβιομηχά-
νισης της οικονομίας, στην ερή-
μωση της αγροτικής παραγωγής
(αλλά με τους αγρότες να αυξά-
νουν το εισόδημα τους), στην κα-
τίσχυση του κανόνα της παραπαι-
δείας και στην περιφρόνηση της
συστηματικής γνώσης και των φο-
ρέων της. Η διεθνής επέλαση του
laisser faire, laisser aller, το πνεύμα
του νεοφιλελευθερισμού και της ει-
κονικής οικονομίας βρήκε την κοι-
νωνία μας σε αυτή την ηθική και
παραγωγική παρακμή. ωστόσο, τα
εισοδήματα έστεκαν ακόμη καλά,
μάλιστα αυξάνονταν – αλλά πλέον
τα εισοδήματα διαμορφώνονταν με
όλο και αγριότερα προνόμια και
στηρίζονταν όλο και περισσότερο
σε δημόσιο και ιδιωτικό δανεισμό.
Στο τέλος του 20ού αιώνα και
στην αρχή του επόμενου, σχεδόν
συνέπεσαν η μάχη των ταυτοτή-
των του Αρχιεπισκόπου Χριστό-
δουλου με την υπόθεση του χρη-
ματιστηρίου. Αφ’ ενός, ιδεολογικός
πρωτογονισμός, αφ’ ετέρου, επέ-
λαση στον εύκολο πλουτισμό: αυτά
ήταν τα δύο βαθιά συνυφασμένα
χαρακτηριστικά που κυριαρχούσαν
τότε στην ελληνική κοινωνία.
μέσα σε μόλις ένα χρόνο, τα χρη-
ματιστηριακά πρακτορεία από λί-
γες δεκάδες έφτασαν κοντά τις σα-
ράντα χιλιάδες σε όλη τη χώρα,
χωρίς να γνωρίζουμε τα παράνομα.
Οι τράπεζες δάνειζαν αφειδώς για
να παίξουν αδαείς στο οίκο της
νέας οικονομίας, οι χρηματιστη-
ριακοί κωδικοί έφτασαν τα δυόμισι
εκατομμύρια και, στο τέλος, οι ενε-
νήντα πέντε στους εκατό έχασαν
τα πάντα – ή σχεδόν. Κι όμως, με-
γάλο τμήμα της κοινωνίας μας δεν
κατάλαβε τίποτε. Συνέχισε να δα-
νείζεται για βαφτίσια, διακοπές,
σπίτια, λουτρά και ό,τι πιο απί-
θανο μπορεί να γεννήσει μια απο-
χαλινωμένη ανθρώπινη επιθυμία.
Κανείς δεν έβαλε ένα πλαφόν, κα-
νείς αρμόδιος δεν άσκησε τη δη-
μόσια ευθύνη του, αλλά και κανείς
δεν φρόντισε να ρωτήσει πριν δα-
νειστεί. Σήμερα, τα κατ’ εξοχήν
σύμβολα της εποχής της χυδαίας
και πλαστής ευμάρειας, τζιπ και
άλλα θηρία χιλιάδων κυβικών, κεί-
τονται αζήτητα ράκη στις μάντρες
του Σχιστού. Στο μεταξύ, έκλεισαν
χιλιάδες μικροαντιπροσωπείες
ακριβών αυτοκινήτων, εμπορικά
ακριβών ρούχων, είδη καπνιστών
για πούρα που το καθένα στοίχιζε
όσο τρία μεροκάματα ενός μετα-
νάστη, τα νεοσκυλάδικα (σχετικώς)
συρρικνώθηκαν και άλλα πολλά
σαρώθηκαν. Πρόκειται για τις ευ-
εργετικές συνέπειες της κρίσης.
***
Τα εισοδήματα που διαμορφώνο-
νταν επί χρόνια από την τεράστια
παραοικονομία και την οικονομία
του εγκλήματος, οι ασύδοτες πα-
ροχές συντάξεων, οι κλοπές μέσω
προμηθειών του Δημοσίου, η από-
κτηση αυθαίρετης κατοικίας στα
καμένα με ρεύμα, νερό, τηλέφωνο
και επίσημο στεγαστικό δάνειο, και
μάλιστα με φοροαπαλλαγές, όλο
αυτό το σύστημα εκβαρβάρωσε
ηθικά την κοινωνία, εκτόπισε την
αξία της εργασίας και της παρα-
γωγής αγαθών, δημιούργησε μια
περιφρόνηση για τη γνώση και την
κάθε είδους ορθολογική προσπά-
θεια – κάθε είδους κόπος εμφανι-
ζόταν ως ανοησία ώσπου, εν τέλει,
να κυριαρχήσει ο παρασιτισμός.
Σήμερα, το σύστημα των κοινω-
νικο-κομματικών παρατάξεων και ο
παρασιτισμός του καταρρέουν,
αλλά το ήθος του μένει. Τη νύχτα
της ψήφισης του μνημονίου που η
χώρα κρεμόταν σε μια κλωστή και
το κέντρο της Αθήνας καιγόταν,
αρκετοί βουλευτές κοιτούσαν πο-
δόσφαιρο ως άλλοι αποκτηνωμέ-
νοι ολιγάρχες. Όπως παλαιότερα,
ο κ. Στυλιανίδης, μετά τη δολοφο-
νία του μαθητή Γρηγορόπουλου,
πήγε στα μπουζούκια και την επο-
μένη στο γήπεδο, όπως ο κ. Τζο-
χατζόπουλος παντρευόταν σε πο-
λυτελές ξενοδοχείο – τόσα και
τόσα που δύσκολα μπορεί να τα
αντέξει ένας κανονικός άνθρωπος.
Τώρα, με την καλπάζουσα πα-
ρόξυνση της κρίσης, αυτό το σύ-
στημα των κοινωνικο-κομματικών
συνασπισμών μάχεται για τα προ-
νόμιά του εναντίον του κοινωνικού
συνόλου και του έθνους. Για μια
ακόμη φορά, ως απόλυτο παρά-
σιτο, επινοεί εξωτερικούς εχθρούς.
Του φταίνε η Άνγκελα μέρκελ και
το ΔνΤ, όχι όμως τα δυόμισι εκα-
τομμύρια αυθαίρετα που χτίστη-
καν κατά τη διάρκεια της μεταπο-
λίτευσης. Του φταίει η Ευρωπαϊκή
Ένωση αλλά όχι η τεράστια παρα-
οικονομία από την οποία είναι το
πρώτο ωφελημένο. Του φταίνε οι
περικοπές επειδή στοιχειωδώς πε-
ριορίζουν τη διαφθορά που διέχυσε
στη χώρα. Σε μία απόλυτη επίδειξη
κυνισμού, του φταίει ο διεθνής κα-
πιταλισμός – αλλά ξεχνάει τους δο-
τούς κεφαλαιούχους που γέννησε
και συντήρησε το ίδιο.
Στην Ελλάδα και στην Ευρω-
παϊκή Ένωση υπάρχουν πολύ
ισχυρά θεσμικά μέσα για την αντι-
μετώπιση αυτού του συστήματος.
Αλλά πρώτα εκείνο το περίπου
30% των Ελλήνων που κάνουν
αυτή τη χώρα ευρωπαϊκή εκκρεμεί
να ορίσει δημόσια και απερίφρα-
στα τον κύριο εχθρό, ξεκινώντας
από την καταγγελία της ξενοφο-
βίας και του αντιευρωπαϊσμού. zx
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 19
Τι συνέβη με το ΕΚΕΜΕλ
Για ένα πουκάμισο αδειανό…
Από την KΑΤΕριΝΑ ΣχιΝΑ*
τέως διευθύντρια –και
H νυν εκκαθαρίστρια–
του ΕΚΕμΕλ κ.
Ελένη ζέρβα, με δελ-
τίο Τύπου που έδωσε
πρόσφατα στη δημοσιότητα (εξ ονό-
ματος μάλιστα του ίδιου του «υπό
εκκαθάριση» ΕΚΕμΕλ) εκφράζει
την «οργή και τη θλίψη» που της
προκάλεσε η εκ μέρους μου περι-
γραφή των γεγονότων τα οποία οδή-
γησαν στην αναστολή των δραστη-
ριοτήτων του ΕΚΕμΕλ και τη
«μεταφορά» τους στην Ελληνοαμε-
ρικανική Ένωση (ΕΑΕ). Ομολογώ
ότι και σε μένα τα γεγονότα που
οδήγησαν στο κλείσιμο του ΕΚΕ-
μΕλ προκάλεσαν θλίψη – αν και,
προφανώς, για διαφορετικούς λό-
γους. Οργή, όμως, μου προκάλεσε
κάτι άλλο: η πασιφανής προσπά-
θεια της κ. ζέρβα να διαστρεβλώσει
αυτά τα γεγονότα· να διαχειριστεί
αυτόβουλα και ερήμην των καθηγη-
τών, της Γενικής Συνέλευσης και
του Διοικητικού Συμβουλίου την
«περιουσία» και την «υπεραξία» του
4.
λεπτές φέτες από το πράσινο λα-
δοσάπουνο, βαμβάκι με βαζελίνη,
κάθισμα ανακούρκουδα. Η μη-
τέρα σου, ως φυσική θεραπεία για
τη δυσκοιλιότητα, προωθούσε
αυτά τα μικρά αυτοσχέδια υπό-
θετα στον πρωκτό σου.
Χρόνια μετά η αναλύτριά σου –
μια τρυφερή γυναίκα στο Κολω-
νάκι, συνομήλική σου, που άλλαζε
κάθε τόσο κομμώσεις κι έφερνε
συχνά τη σκυλίτσα της στις συνε-
δρίες– επανερχόταν εμμονικά σ’
αυτή τη σκηνή.
Ήταν η εποχή των ομοφυλό-
φυλων ονείρων και του συθέμελου
άγχους, η μεγάλη (αξημέρωτη) νύ-
χτα της αϋπνίας, τότε που ένιωθες
κρεμασμένος από το τσιγκέλι του
πιο ανυπεράσπιστου, του πιο σκο-
τεινού, του πιο γδαρμένου εαυ-
τού.
Πάντως, καθ’ όσον θυμάσαι, δυ-
σκοίλιος δεν υπήρξες ποτέ.
20 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Κέντρου, την οποία δημιούργησαν
πολλοί άλλοι πριν από αυτήν, ως
εάν να ήταν ιδιοκτησία της· να με-
ταμφιέσει τον (κατά τα άλλα απο-
λύτως θεμιτό) αγώνα της να παρα-
μείνει η ίδια στην αγορά εργασίας σε
ιερή εκστρατεία για τη διάσωση της
μετάφρασης.
Ας έρθουμε, λοιπόν, στα γεγονότα:
Την Πέμπτη 09/2/2012 συγκλή-
θηκε Γενική Συνέλευση του Κέ-
ντρου, με αποκλειστικό αντικείμενο
και θέμα να αποφασιστεί η ανα-
στολή της λειτουργίας (κοινώς το
κλείσιμο) του ΕΚΕμΕλ λόγω οικο-
νομικού αδιεξόδου. Ήταν κάτι που
είχαμε διαβλέψει από την αρχή του
φθινοπώρου, δεδομένου ότι το
υπουργείο Πολιτισμού είχε δηλώσει
ρητώς ότι δεν υπήρχε ούτε δυνατό-
τητα ούτε διάθεση περαιτέρω επι-
χορήγησης, και οι εγγραφές είχαν
μειωθεί δραματικά (χαρακτηριστική
ήταν η εμφάνιση μόνο δύο υποψη-
φίων σπουδαστών για το αγγλικό
τμήμα, το πολυπληθέστερο ώς τότε
στο Κέντρο). Οι προσπάθειές μας
κτεΡiΣΜατα
Από τον ΜιΣΕλ ΦΑϊΣ
Μια σπασμένη ιστορία
5.
«Η πούτσα του πεθαμένου είναι
γλυκιά», σου είπε ένα μελανια-
σμένο απόγευμα του χειμώνα η
Γκαβοθοδωρούλα. Η βραχύσωμη
μόνοφθαλφη Πόντια, με τα πετα-
χτά ζυγωματικά και το δέρμα στο
χρώμα της βρώμης, έχασε διαδο-
χικά άντρα, δυο παιδιά, τις φρένες
της. Ξημεροβραδιαζόταν στην
οδό Αναπαύσεως. Ψωμιζόταν απ’
τα χόρτα που μαζεύε στα πέριξ
για άντληση χορηγιών δεν είχαν
αποδώσει, η επαφή με το υπουργείο
Παιδείας την οποία η κ. ζέρβα επι-
χείρησε μέσω δικής μου σύστασης
είχε ναυαγήσει. Η κ. ζέρβα, βέβαια,
είχε κάνει μια προσπάθεια συνερ-
γασίας με την Ελληνοαμερικανική
Ένωση, η οποία επίσης, σύμφωνα
με όσα η ίδια ανακοίνωσε στο Διοι-
κητικό Συμβούλιο, δεν είχε ευοδω-
θεί, επειδή η ΕΑΕ δεν προετίθετο να
ενσωματώσει στις δραστηριότητές
της το ΕΚΕμΕλ ως ΕΚΕμΕλ,
καθ’ ότι, ως εκ της φυσιογνωμίας
του Κέντρου, ο προϋπολογισμός του
ήταν βεβαρημένος με λογιστικά
έξοδα τα οποία η ΕΑΕ δεν είχε τη
δυνατότητα να αναλάβει. Το μόνο
αναμενόμενο έσοδο ήταν τα χρή-
ματα ενός Ευρωπαϊκού Προγράμ-
ματος, ποσό το οποίο είχε καταφέ-
ρει να διασφαλίσει η κ. ζέρβα και
ανερχόταν, όπως η ίδια είχε δηλώσει
στα μέλη του Διοικητικού Συμβου-
λίου, στις 150.000 ευρώ (και όχι στις
100.000 όπως διατείνεται σήμερα).
Το ποσό αυτό θα εκταμιευόταν σε
#2
των μνημάτων χωράφια τη μεγάλη
καρδιά και την τρύπια τσέπη του
μπεκιάρη νεκροθάφτη.
«ραδίκια, ζοχοί, χεροβότανα,
καυκαλήθρες», φώναζε κι η φωνή
της θύμιζε αλάδωτη πόρτα π’
ανοιγοκλείνει. μια καμπουρίτσα
με καλαθούνα μέσα στη λάσπη.
6.
Ο συμμαθητής σου που είδε τη
χοντρή θεούσα θεία του να βγαίνει
διάστημα τριετίας για συγκεκριμένες
δράσεις – έσοδο που ώς το τέλος του
ΕΚΕμΕλ παρέμενε «αναμενόμενο».
Αποφάσισε, λοιπόν, η Γενική Συ-
νέλευση να λύσει την αστική μη κερ-
δοσκοπική εταιρεία ΕΚΕμΕλ, απο-
δεχόμενη καλόπιστα και ανυποψί-
αστα την ενημέρωση της κ. ζέρβα.
Παρεμπιπτόντως, η κ. ζέρβα ανα-
κοίνωσε στην ίδια συνεδρίαση (και
εμείς, πάντοτε, καλόπιστα εγκρί-
ναμε) ότι εκκαθαρίστρια της αστι-
κής, μη κερδοσκοπικής εταιρείας
ορίζεται η ίδια. μολονότι, σε ανά-
λογες περιπτώσεις, δεν είθισται ο
έως τότε διευθυντής να ορίζεται και
εκκαθαριστής, ούτε στο καταστα-
τικό της εταιρείας προβλέπεται κάτι
τέτοιο, τα μέλη της Γ.Σ., πάντα κα-
λόπιστα και ανυποψίαστα, αποδέ-
χτηκαν όσα τους ανακοινώθηκαν
και τα ενέκριναν. Στις επανειλημ-
μένες ερωτήσεις μας για το μέλλον
των δράσεων, η κ. ζέρβα μας πλη-
ροφόρησε ότι ο θεσμός των λογοτε-
χνικών βραβείων θα περνούσε στα
αντίστοιχα Ινστιτούτα (Ινστιτούτο
από το μπάνιο, να κάθεται, όπως
τη γέννησε η μάνα της, πάνω σε
μια κόκκινη πετσέτα και με θω-
πευτικές κινήσεις να αλείφεται με
νιβέα ανάμεσα στα μπούτια και
πίσω στα κωλομέρια καθόταν πλάι
σου στο θρανίο.
Διαγωνίως απέναντι καθόταν
εκείνος που ισχυριζόταν ότι το
πράμα της κατσίκας είναι ανώ-
τερο από των συμμαθητριών σας.
Πίσω σου καθόταν ένα λελέκι
που επέμενε ότι δεν αυνανίζεται
διότι, όπως διάβασε σ’ ένα βιβλίο
σεξολογίας, το σπέρμα τελειώνει
κι άμα τελειώσει πώς θα κάνει
παιδιά όταν μεγαλώσει και πα-
ντρευτεί;
Ο γιος του συμβολαιογράφου,
ο γιος του τυροκόμου και ο γιος
του βιβλιοπώλη ήταν αχώριστοι
στο δημοτικό, αχώριστοι στο γυ-
μνάσιο, αχώριστοι και στο μοι-
ραίο. Στην τρίτη γυμνασίου, σε
διακοπές στη Θάσο, τρικάβαλο
σε μηχανάκι έπεσαν σε γκρεμό,
πάνω σε στα βράχια. zx
Θερβάντες, Ιταλικό μορφωτικό Ιν-
στιτούτο, Ινστιτούτο Γκαίτε, Ελλη-
νοαμερικανική Ένωση), ότι οι ξε-
νώνες της Πάρου και της Κρήτης θα
συνέχιζαν να λειτουργούν μέσω των
αντίστοιχων Δήμων οι οποίοι με ει-
δική σύμβαση είχαν αρχικά παρα-
χωρήσει τους χώρους στο ΕΚΕμΕλ
και ότι διαπραγματευόταν με τον
Δήμο Πάρου την πρόσληψη της συ-
νεργάτιδας του ΕΚΕμΕλ που
ασχολούνταν με τον προγραμματι-
σμό των δράσεων στα Σπίτια λογο-
τεχνίας. μας ανακοίνωσε επίσης ότι
το ηλεκτρονικό περιοδικό του ΕΚΕ-
μΕλ Απηλιώτης θα παρέμενε στο
διαδίκτυο και θα προσπαθούσε η
ίδια να το συντηρήσει, μια και είχε
φροντίσει να το κατοχυρώσει στο
όνομά της (πότε; πώς; με απόφαση
τίνος;). Όσο για το Ευρωπαϊκό
Πρόγραμμα, προφανώς, και δυστυ-
χώς, θα χανόταν. Κι έτσι, καλόπι-
στα, αν και με βαριά καρδιά, η Γ.Σ.
αποφάσισε τη λύση της εταιρείας.
Έπειτα από μόλις τέσσερις μέρες,
τη Δευτέρα 13/2, η κ. ζέρβα, με
Δελτίο Τύπου, ανακοίνωσε το «κλεί-
σιμο» του ΕΚΕμΕλ, προσθέτοντας
την (εκ πρώτης όψεως) αθώα όσο
και «τονωτική» για κάθε μεταφραστή
φράση: «Η μετάφραση δεν στα-
ματά». Σχεδόν ταυτοχρόνως, όμως,
άλλο Δελτίο Τύπου, της Ελληνοα-
μερικανικής Ένωσης αυτό, ενημέ-
ρωνε ότι η δράση του ΕΚΕμΕλ δεν
διακόπτεται, αφού οι δραστηριότη-
τές του περνούν αυτούσιες (sic) στο
νέο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο λογοτε-
χνικής μετάφρασης, το οποίο
ιδρύει η Ελληνοαμερικανική Ένωση.
«Ψυχή» του νέου ιδρύματος, σημεί-
ωνε, θα είναι η κ. Ελένη ζέρβα, η
οποία, θα συναποκομίσει, μετακομί-
ζοντας, τις δραστηριότητες του
ΕΚΕμΕλ (ξενώνες, λογοτεχνικά
βραβεία, ευρωπαϊκό πρόγραμμα,
Απηλιώτης κ.ά.).
Οποία έκπληξις! Κατά τη διάρ-
κεια της Γ.Σ. ουδεμία πρόταση, ή
έστω νύξη, υπήρξε περί ενδεχόμενης
συνέχισης των δραστηριοτήτων του
ΕΚΕμΕλ, πρόταση με την οποία,
στο κάτω κάτω, ίσως και να μην εί-
χαμε αντίρρηση, υπό ορισμένες προ-
ϋποθέσεις, να εγκρίνουμε. Αλλά
ασφαλώς, πριν αποφασίσουμε, θα
διερευνούσαμε αν μια τέτοια πρω-
τοβουλία έχει νόμιμη βάση, δεδομέ-
νου ότι πολλές από τις δράσεις αυ-
τές είχαν αναληφθεί πολύ πριν η κ.
ζέρβα γίνει διευθύντρια και μέχρι
πρότινος χρηματοδοτούνταν από το
ελληνικό Δημόσιο.
Κουραστικές λεπτομέρειες για τον
Τύπο και για το κοινό όλα αυτά.
ωστόσο, είναι υποχρέωσή μου –
προς αυτούς που ίδρυσαν και στελέ-
χωσαν όλα αυτά τα χρόνια το ΕΚΕ-
μΕλ, αλλά και προς τους
εκατοντάδες μαθητές που φοίτησαν
σε αυτό– να διευκρινίσω, συνοψίζο-
ντας:
Ουδέποτε αποφασίστηκε από το
Διοικητικό Συμβούλιο και τη Γενική
Συνέλευση (το ανώτατο και κυ-
ρίαρχο όργανο διοίκησης της εται-
ρείας) να μεταφέρει το ΕΚΕμΕλ
τις δραστηριότητες του στην Ελλη-
νοαμερικανική Ένωση, και μάλιστα
«αυτούσιες». Για έναν πολύ απλό
λόγο: επειδή δεν κατατέθηκε καν τέ-
τοια πρόταση στη Γ.Σ., ώστε να
αποφασίσει αν θα την εγκρίνει ή αν
θα την απορρίψει. Κανείς, όσο κα-
λόπιστος και αν είναι, δεν μπορεί
να μην αναρωτηθεί γιατί κάτι τέτοιο
δεν συνέβη. Και να απορήσει πώς η
κ. ζέρβα κατόρθωσε μέσα σε μία
μόλις εργάσιμη μέρα (την Παρα-
σκευή 10/2) να διαπραγματευτεί και
να συμφωνήσει με την ΕΑΕ για ένα
τόσο σοβαρό ζήτημα. μήπως γιατί
είχε ήδη εκχωρήσει τα πάντα και,
απλώς, επειγόταν να τελειώνει με
το ΕΚΕμΕλ, για να συνεχίσει αλ-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 21
λού την επαγγελματική της σταδιο-
δρομία; Η έννοια της «περιουσίας»
δεν περιορίζεται σε «εμπορεύσιμα
αγαθά» – πολύ στενή ερμηνεία δίνει
η κ. ζέρβα. Περιουσία είναι το κύ-
ρος ενός Ιδρύματος, το πνευματικό
του κεφάλαιο. Αυτό δεν εκχωρείται
αβασάνιστα και δη με πρωτοβουλία
της διευθύντριας, τουτέστιν του
εκτελεστικού οργάνου της Γενικής
Συνέλευσης της εταιρείας.
Καθένας είναι ελεύθερος να ιδρύει
όσα κέντρα μετάφρασης επιθυμεί.
Του εύχομαι καλή επιτυχία στην
προσπάθειά του. Αυτό που, προφα-
νώς, δεν μπορεί να κάνει είναι να
χρησιμοποιεί αυθαιρέτως, ωσάν να
πρόκειται για ίδια περιουσία (με την
ανωτέρω έννοια), ένα Κέντρο στο
οποίο άλλοι δίδασκαν και άλλοι
έγραφαν και στο οποίο έτυχε να κα-
τέχει, τελευταίος, έπειτα από πολ-
λούς, τη θέση του διευθυντή.
Ασφαλώς και «η μετάφραση δεν
σταματά» – εντός και εκτός θεσμών
και ιδρυμάτων. Δεν σταματά όμως
χάρη στους μεταφραστές και όχι
χάρη στους διαχειριστές ή τους «εκ-
καθαριστές» της. zx
*Η Κατερίνα Σχινά είναι τέως πρόε-
δρος του Δ.Σ. του ΕΚΕΜΕΛ.
H Bουλή, τα κόμματα και ο πρόεδρος της Δημοκρατίας: τι έχει ο Mάριο, τι δεν έχει ο λουκάς
Ο Μόντι και οι θεσμοί
Από τον ΠΕριΚλΗ ΔΗΜΗΤρΟλΟΠΟΥλΟ
αρά τις στρεβλώσεις
Π που προκάλεσε στην
Ιταλία η σχεδόν ακα-
τανόητη συμπάθεια
των ιταλών πολιτών
στο πρόσωπο ενός μεγιστάνα των
μέσων ενημέρωσης, δύσκολα θα
μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η
ιταλική δεν είναι μια στέρεη δημο-
κρατία. Ακόμη και την εποχή της
παντοκρατορίας του Σύλβιο μπερ-
λουσκόνι, οι θεσμοί της χώρας έδει-
ξαν εξαιρετική αντοχή. Είναι κάτι
που εξηγεί γιατί ένας «μη εκλεγμέ-
νος» πρωθυπουργός, ο μάριο μό-
ντι, μπορεί να αποσύρει αιφνιδια-
στικά την υποψηφιότητα της ρώμης
από τη διεκδίκηση των Ολυμπια-
κών αγώνων του 2020 ή να φορο-
λογεί ξαφνικά την ακίνητη περιου-
σία της Εκκλησίας χωρίς να
υποχρεώνεται προηγουμένως σε
ατέρμονες διαβουλεύσεις με τους
αρχηγούς των κομμάτων που στη-
ρίζουν την κυβέρνησή του.
Η διαφορά της ιταλικής από την
ελληνική κυβέρνηση δεν βρίσκεται
στη φύση της συμφωνίας πάνω στην
οποία βασίστηκε η συγκρότηση της
μίας ή της άλλης αλλά στη διαφο-
ρετική αντίληψη για τον τρόπο με
τον οποίο πρέπει να λειτουργούν οι
θεσμοί. Η διαφορά αυτή επιτρέπει
στον ιταλό πρωθυπουργό να διαχει-
ρίζεται τις τύχες μιας χώρας, ενώ
υποχρεώνει τον έλληνα ομόλογό του
να διαχειρίζεται τις ιδιοτροπίες ενός
πολιτικού συστήματος. Ο πρώτος
είναι ελεύθερος να κάνει τη δουλειά
που του έχει ανατεθεί από τη Βουλή
της χώρας του, όπως προβλέπει το
Σύνταγμα. Οι εξουσίες του ίδιου
δεν αμφισβητούνται, η κυβέρνησή
του δεν χαρακτηρίζεται «ειδικής
αποστολής». Ο δεύτερος κινείται
εντός του ασφυκτικού πλαισίου που
έχει οριστεί από τα κόμματα και η
κυβέρνησή του χαρακτηρίζεται «ει-
δικού σκοπού» από τις ηγεσίες
τους, δηλαδή περιορισμένης ευθύ-
νης. Είναι ένα είδος κυβέρνησης
που δεν προβλέπεται σε κανέναν
καταστατικό χάρτη. μοιάζει με ένα
εφεύρημα, ακόμη ένα τέχνασμα αυ-
τοπροστασίας του πολιτικού συ-
στήματος.
Ο Εουτζένιο Σκάλφαρι, ιδρυτής
της εφημερίδας La Repubblica, είχε
γράψει πριν από μερικές βδομάδες
22 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Ο ιταλός πρωθυπουργός μάριο μόντι.
στην εφημερίδα του ότι ο μάριο
μόντι αποδεικνύεται πολιτικός με-
γάλου διαμετρήματος. Είναι μια
εκτίμηση που συμμερίζεται μεγάλο
μέρος της κοινής γνώμης και τα πε-
ρισσότερα μέσα ενημέρωσης στην
Ιταλία. Ο ενθουσιασμός δεν είναι
αβάσιμος. Ο μόντι απεκατέστησε
την εικόνα της χώρας στη διεθνή
σκηνή, η Ιταλία εμφανίζεται ως
αξιόπιστος εταίρος με πλήρη επί-
γνωση των προβλημάτων του και
σαφή άποψη για τη θεραπεία τους.
Για να κερδηθεί το στοίχημα της
εμπιστοσύνης στο εσωτερικό και
για να εδραιώσει την κυβέρνησή
του ως θεσμό, με πλήρεις εξουσίες
και όχι σαν θεσμική παρένθεση δια-
δικαστικού χαρακτήρα, ο ιταλός
πρωθυπουργός κατέφυγε σε μερικές
εντυπωσιακές κινήσεις που δεν στε-
ρούνταν ουσίας.
μία από αυτές τις ενέργειες ήταν
να ανατρέψει την απόφαση της
προηγούμενης κυβέρνησης να μοι-
ράσει δωρεάν τις ψηφιακές άδειες
στα τηλεοπτικά δίκτυα. Ήταν ένα
δώρο που είχε κάνει ο Σύλβιο
μπερλουσκόνι στον εαυτό του και
που ο μάριο μόντι πήρε πίσω εκ
μέρους του ιταλικού κράτους, με το
πολύ λογικό επιχείρημα ότι τα κρα-
τικά ταμεία θα ωφεληθούν από την
πώληση των αδειών με 2,5 δισ.
ευρώ. Ασφαλώς δεν προηγήθηκε
καμία διαβούλευση ανάμεσα στους
δύο τους ή ανάμεσα στον πρωθυ-
πουργό και τους αρχηγούς των κομ-
μάτων που στηρίζουν την κυβέρ-
νηση. Ο Σύλβιο μπερλουσκόνι
κατήγγειλε την ανάκληση της σκαν-
δαλώδους δωρεάς ως προσωπικό
χτύπημα, αλλά πάντως δεν απεί-
λησε με άρση της στήριξης που
προσφέρει στην κυβέρνηση.
Ο πρώην πρωθυπουργός της Ιτα-
λίας θα είχε να διδαχθεί πολλά από
το ελληνικό πολιτικό σύστημα –
από τον τρόπο με τον οποίο προ-
στατεύει τον εαυτό του από τη Δι-
καιοσύνη έως τον μέχρι ακυβερνη-
σίας έλεγχο της εκτελεστικής
εξουσίας. Δύσκολα θα μπορούσε να
φανταστεί κανείς την ελληνική κυ-
βέρνηση να προωθεί νομοσχέδια με
σκοπό να βάλει τάξη στο ραδιοτη-
λεοπτικό τοπίο, να φορολογεί την
ακίνητη περιουσία της Εκκλησίας
ή να εγκαταλείπει κάποιο εθνικό
«όραμα». Ακόμη και η απόπειρα
επιτάχυνσης έκδοσης των διαζυ-
γίων, μια γραφειοκρατική διαδικα-
σία που ταλαιπωρεί χιλιάδες αν-
θρώπους, σκόνταψε στο αξιακό
σύστημα ενός υπουργού. Την ίδια
τύχη είχε και το νομοσχέδιο για τα
ναρκωτικά, παρά την τραγωδία που
εκτυλίσσεται καθημερινά στο κέ-
ντρο της Αθήνας.
Από αυτή την άποψη δεν είναι
καθόλου περίεργο ότι, στην Ελλάδα,
η ομαλή λειτουργία της δημοκρα-
τίας ταυτίζεται αποκλειστικά με τη
διεξαγωγή των εκλογών, ενώ στην
Ιταλία επεκτείνεται στην απρόσκο-
πτη λειτουργία των θεσμών, την
προσήλωση στο πνεύμα του Συ-
ντάγματος, την υπεράσπιση του δη-
μοσίου συμφέροντος έτσι όπως εκ-
φράζεται από τους φορείς των
συντεταγμένων εξουσιών. ρυθμι-
στής του πολιτεύματος δεν είναι οι
δημοσκοπήσεις αλλά ο πρόεδρος
της Δημοκρατίας. Η θέση του Τζόρ-
τζιο ναπολιτάνο ότι οι πρόωρες
εκλογές θα ήταν καταστροφικές σε
μια τόσο δύσκολη συγκυρία για την
ιταλική οικονομία απορροφήθηκε
χωρίς κραδασμούς από το πολιτικό
σύστημα κι έγινε δεκτή ασμένως
από την κοινωνία, ακριβώς ως έκ-
φραση υπεράσπισης του δημοσίου
συμφέροντος. Οι ενστάσεις που
διατυπώθηκαν από την ξενοφοβική
λέγκα του Βορρά και την Ιταλία
των Αξιών του Αντόνιο ντι Πιέτρο
έσβησαν μετά το σχηματισμό της
κυβέρνησης μόντι – και πάντως
κανείς δεν μίλησε για κατάλυση της
δημοκρατίας. Προ πάντων, κανείς
δεν κατηγόρησε τον πρόεδρο της
Δημοκρατίας, έναν πρώην κομμου-
νιστή που διανύει πλέον την ένατη
δεκαετία της ζωής του, για έλλειψη
αυθεντικών δημοκρατικών πεποι-
θήσεων. Και στον ιταλικό Τύπο
πρέπει να ψάξει πολύ κανείς για να
βρει έστω και μισή ανάλυση υπέρ
της διεξαγωγής πρόωρων εκλογών
ως απαραίτητου πιστοποιητικού δη-
μοκρατικής ομαλότητας.
Ή μήπως οι Ιταλοί δεν διαβά-
ζουν δημοσκοπήσεις; zx
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 23
Μια στοιχειώδης απάντηση για το λεξικό της Ελλάδας του 1980
Ελιτισμός και εμπάθεια
Από τον ΠΑΝΑΓH ΠΑΝΑΓιωΤoΠΟΥλΟ
ριν από περίπου ένα
Π χρόνο, το περιοδικό
The Athens Review of
Books (τχ. 14, Ιανουά-
ριος 2011), δημοσί-
ευσε μια εκτενή βιβλιοκριτική του
συλλογικού έργου που επιμεληθή-
καμε με τον συνάδελφο από το
ΑΠΘ Βασίλη Βαμβακά, Η Ελλάδα
στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, πο-
λιτικό και πολιτισμικό λεξικό, Το
Πέρασμα, Αθήνα 2010. Το εν
λόγω κείμενο του καθηγητή λεω-
νίδα λουλούδη ήταν ένα ακαδη-
μαϊκά και πνευματικά έντιμο πό-
νημα που προσέγγισε με κριτικό
και στοχαστικό τρόπο το εγχεί-
ρημά μας. Την προσπάθεια δη-
λαδή να οργανώσουμε ένα περιε-
κτικό, εμπειρικά επαρκές και
ερμηνευτικά πρωτότυπο πλαίσιο
για την κατανόηση της δεκαετίας
του 1980 στην Ελλάδα με άξονα
σύγχρονες προσεγγίσεις από τον
χώρο των κοινωνικών επιστημών.
Ο λουλούδης διαφωνεί με την
προσέγγισή μας. Δείχνει μάλιστα
να ενοχλείται από το γεγονός ότι η
ανάλυση της περιόδου δεν περι-
στρέφεται γύρω από την έννοια
του λαϊκισμού. με ιδιαίτερη έμ-
φαση μας μέμφεται επειδή όπως
ισχυρίζεται (ατυχώς) δεν έχουμε
αξιοποιήσει ή παραπέμψει στο
έργο του Άγγελου Ελεφάντη Στον
αστερισμό του λαϊκισμού, Πολίτης,
Αθήνα 1999. Ακόμα, ο λουλούδης
αδικεί το έργο και τους συντελε-
στές του αποδίδοντας πολιτικο-θε-
ωρητικές βλέψεις και σχεδιασμούς
στους επιμελητές. Προβαίνει δε
σε μια εντυπωσιακή απόδοση πο-
νηρών προθέσεων όταν περιγράφει
τη διεύρυνση του εμπειρικού ορίζο-
ντα και της κοινωνιολογικής θεμα-
τολογίας ως εσκεμμένη υποτίμηση
των πολιτικών δεινών της δεκαε-
τίας του 1980. Οι βιωμένες μορ-
φές της λαϊκότητας, η περίπλοκη
σχέση δημοκρατίας και κοινωνικού
εξισωτισμού, η κυριαρχία της ατο-
μικότητας παράλληλα με την εμπέ-
δωση του κρατισμού, η άνθιση του
πολιτισμού της εικόνας, ο αθλητι-
σμός-θέαμα, οι αντιπαραθέσεις για
το πολιτισμικό κεφάλαιο και κύρος,
οι αναμείξεις των αστικών ταυτο-
τήτων, όλα αυτά είναι θέματα που
καθώς φαίνεται ενοχλούν σήμερα
24 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
ακόμα. Γεγονός σεβαστό, όπως και
κάθε κριτική προσέγγιση – και η
προσέγγιση του λουλούδη είναι τέ-
τοια, ωστόσο ενδεικτική των τα-
μπού που έχει σήμερα να αντιμε-
τωπίσει ο κοινωνικός επιστήμονας
στη χώρα μας.
Στο πλαίσιο της βιβλιοκριτικής
του λ. λουλούδη το εν λόγω πε-
ριοδικό και ασφαλώς, κατά τα εκ-
δοτικά ήθη, ο ίδιος ο διευθυντής
του, ο κ. μανώλης Βασιλάκης, βα-
ρύνονται, ήδη από τότε, με δύο ση-
μαντικά εκδοτικά ατοπήματα. Το
πρώτο είναι η κάκιστη και αντιδεο-
ντολογική χρήση εικόνων που δα-
νείζεται από το βιβλίο που επικρί-
νει (με τις οποίες μάλιστα τον
προμηθεύσαμε καλόπιστα εμείς οι
ίδιοι οι επιμελητές). Πράγματι, ο κ.
Βασιλάκης πλημμελώς αναφέρει τις
πηγές απ’ όπου αντλεί την εικονο-
γράφηση. Το δεύτερο και εξίσου
σημαντικό ατόπημα είναι ο αμε-
τροεπής υπομνηματισμός αυτών
των εικόνων –οι οποίες αποτελούν
λειτουργικό μέρος του έργου μας–
με όρους σχεδόν υβριστικούς για
τους επιμελητές και, ασφαλώς,
απαξιωτικούς για τους 155 (πανε-
πιστημιακούς, ερευνητές και ειδι-
κευμένους δημοσιογράφους) που
συνέγραψαν τα λήμματα του έρ-
γου. Το γεγονός ότι ο λ. λουλούδης
δεν φαίνεται να ζήτησε να διευκρι-
νιστεί η δική του σχέση με τις εν
λόγω λεζάντες (τη δική του πατρό-
τητα αναγνωρίζει έναν χρόνο μετά
ο ίδιος ο κ. Βασιλάκης) ελπίζουμε
να οφείλεται σε αβελτηρία και όχι
σε κάποια ανοχή ή συμφωνία με
τέτοιες πρακτικές.
Επειδή ο εκδοτικός χώρος είναι
πλέον πολύτιμος ούτε εγώ, ούτε ο
Βασίλης Βαμβακάς, αλλά και πολ-
λοί από τους συναδέλφους και συ-
νεργάτες μας που συμβουλευτή-
καμε, θεωρήσαμε τότε ότι έχει
νόημα να αντιδράσουμε. Ούτε στη
σεβαστή κριτική του λ. λουλούδη
ούτε στην αντιδεοντολογική και
πέραν κάθε αστικής ευγένειας συ-
μπεριφορά του κ. Βασιλάκη. Η τε-
λευταία ωστόσο αναπαράγεται και
διευρύνεται τώρα, ένα χρόνο μετά
(The Athens Review of Books, τχ. 26,
Φεβρουάριος 2012). λαμβάνει δε
τον χαρακτήρα μιας ad hominem
επίθεσης προς τον υπογράφοντα.
Οι αναγνώστες μπορούν να ανα-
τρέξουν στη «βιβλιοκριτική» του κ.
Βασιλάκη και συνεπώς δεν θα συ-
νοψίσω το σύνολο της «επιχειρη-
ματολογίας» του για την εφημερίδα
Αυριανή, τον μάνο Χατζιδάκι και
το λεξικό της δεκαετίας του 1980.
Για όποιον όμως δεν επιθυμεί να το
διαβάσει, θα ήθελα να καταθέσω
δύο ουσιώδεις πληροφορίες. Πρώ-
τον ότι δεν υπάρχει κάποια προ-
σωπική αντιπαράθεση ανάμεσα σε
εμένα και τον κ. Βασιλάκη. Δεν
μπορώ δε να σκεφτώ κανένα ψυ-
χολογικό ελατήριο για τα εμπαθή
του σχόλια πέραν ίσως από το γε-
γονός ότι έχω την τιμή να είμαι μέ-
λος της επιστημονικής επιτροπής
του Books Journal. Κατά δεύτερον
ότι πρέπει συνοπτικά να αναφερ-
θούν όσο κάνουν την εκδοτική και
συγγραφική συμπεριφορά του κ.
Βασιλάκη αλλά και τον ιδεολογικό
πυρήνα της ιδιαίτερα προσβλητικά
και, αυτή τη φορά, άξια απάντη-
σης.
Το πρώτο και εντυπωσιακότερο
όλων είναι ο παραπλανητικός τίτ-
λος-αναγγελία («χτύπημα») στο
εξώφυλλο του περιοδικού: «Οι λαϊ-
κιστές ανάμεσά μας». Η προκλη-
τική αυτή αναγγελία (που υπονοεί
ότι ο αναγνώστης θα βρει εντός
ποιοι είναι εκείνοι οι λαϊκιστές που
κρύβονται καμουφλαρισμένοι ανά-
μεσά μας) δεν επαναλαμβάνεται
παρακάτω. Αυτός ο τίτλος έχει
αντικατασταθεί μέσα στο τεύχος
από τον αξιοπρεπέστερο: «Περί
“κοινωνικής επιθετικότητας του
μάνου Χατζιδάκι” και άλλων δει-
νών».
Το εντυπωσιακό σημείο είναι η
χρήση ως moto μιας απαξιωτικής
δήλωσης για τον Χατζιδάκι που
έκανε το 1987 ο Κίμων Κουλού-
ρης μαζί με ένα δεύτερο moto, μια
περικοπή από το ομώνυμο λήμμα
που έγραψα εγώ στο λεξικό. Η συ-
νάφεια των δύο είναι μηδενική με
όποιο κριτήριο και αν επιλέξει κα-
νείς να λειτουργήσει. Ο εντυπω-
σιασμός, ασφαλώς, αποτυγχάνει,
αλλά οι κακές προθέσεις του πε-
ριοδικού και του κ. Βασιλάκη γίνο-
νται εύκολα αντιληπτές.
Εν συνεχεία, ο κ. Βασιλάκης
προβαίνει σε μια φλύαρη αλλά γε-
γονοτολογικά πλούσια εξιστόρηση
της διαμάχης ανάμεσα στην Αυ-
ριανή και το ΠΑΣΟΚ αφ’ ενός και
τον Χατζιδάκι αφ’ ετέρου. Ορθό-
τερα, σε ένα απάνθισμα των επι-
θέσεων που δεχόταν ο Χατζιδάκις
για τις απόψεις του και την προ-
σωπικότητα του απ’ αυτούς τους
χώρους (ΠΑΣΟΚ-Αυριανή), τους
οποίους και ταυτίζει απολύτως. Το
δεύτερο σκέλος του «πονήματος»
είναι αφιερωμένο σε εμένα σχεδόν
καθ’ ολοκληρίαν και ελάχιστα στο
λεξικό. Εμπαθής και μειωτικός, ο
κ. Βασιλάκης στέκεται στη φράση
που έχει χρησιμοποιήσει ήδη ως
moto. Η εκτίμησή μου ότι εκτός
από την κοινωνική επιθετικότητα
που εξέφραζε η Αυριανή υπάρχουν
επίσης στοιχεία κοινωνικής επιθε-
τικότητας στο λόγο του Χατζιδάκι
(και συγκεκριμένα όταν απαντά
στην Αυριανή από τη σκηνή του
Καλλιμάρμαρου) δεν αξιολογείται
και δεν αντικρούεται ως μια στο-
χαστική παρατήρηση του κοινωνι-
κού επιστήμονα που κάνει τη δου-
λειά του. Θεωρείται αντιθέτως
εγκληματική, σαν την παραβίαση
μιας ανθρωπολογικής απαγόρευ-
σης. Ακολουθεί ένα μόλις συγκε-
καλυμμένο υβρεολόγιο. Είμαι βέ-
βαιος ότι ο κατήγορός μου, αν δεν
είχε μηνυθεί και ταλαιπωρηθεί στα
αστικά δικαστήρια στο παρελθόν
για παρόμοιες προσωπικές επιθέ-
σεις, θα έχυνε πολύ περισσότερο
δηλητήριο. Σε κάθε περίπτωση,
στο άρθρο του κανείς θα διαβάσει
ότι το λεξικό αυτό είναι ουσια-
στικά μια δημοσιογραφική δουλειά
σε επιστημονική συσκευασία, ότι
η προσωπική μου έρευνα είναι κάτι
που ο ίδιος ονομάζει «εφημεροε-
πιστήμη», ότι είμαι ένας «μεταμο-
ντέρνος» (αν ήμουν θα σήμαινε
υποθέτω ότι είμαι και κακός άν-
θρωπος και, ασφαλώς, κακώς επι-
στήμονας). Ακόμα, ο κ. Βασιλάκης
γράφει ότι διατηρεί την ελπίδα πως
στο πανεπιστήμιο «δεν έχουν
εκλείψει οι δυνατότητες» να αντι-
μετωπιστούν η φυγοπονία και η
ελαφρότητα – που προφανώς με
διακρίνουν. Εν γένει, μου καταλο-
γίζει αυτές τις δύο αμαρτίες τις
οποίες ουσιαστικά μεταφέρει και
στο συλλογικό έργο που συνεπιμε-
λήθηκα, ενώ ταυτόχρονα ενοχλεί-
ται από τις διθυραμβικές κριτικές,
όπως τις χαρακτηρίζει, που είδαν
το φως, και τις οποίες αποδίδει
στο ότι το βιβλίο «συστεγάζει σο-
βαρούς επιστήμονες με την εφη-
μερηδοσύνη που υποδύεται την
επιστημονσύνη» (sic). υποθέτω ότι
εκτός από εμένα αναφέρεται και
σε όσους συντάκτες του λεξικού
δεν γνωρίζει. Για τους άλλους, αυ-
τούς που θεωρεί σοβαρούς, φαίνε-
ται να έπεσαν θύματα κάποιας
πλάνης και άθελά τους να συμμε-
τείχαν σε αυτό το ρεβιζιονιστικό
ανοσιούργημα που τώρα ξεσκεπά-
ζει ο ίδιος. Έναν παρόμοιο υπαι-
νιγμό είχε αφήσει, είναι η αλήθεια,
και ο λεωνίδας λουλούδης, αλλά
με πολύ πιο κομψό τρόπο. Από
εκεί και πέρα, με περιγράφει ως,
όπως είπα, μεταμοντέρνο παραχα-
ράκτη της ιστορίας της πιο τραγι-
κής δεκαετίας η οποία έφερε την
ελληνική χρεοκοπία. «Είναι να γε-
λάει κανείς», όπως θα έλεγε και ο
μπασκετικός σπορτκάστερ του
1987. Ιδιαίτερα αν σκεφτούμε ότι
τα ομόλογα άνω των 10 δισ. ευρώ
που λήγουν τον μάρτιο του 2012
και που μας απειλούν με πλήρη κα-
τάρρευση εκδόθηκαν από την κυ-
βέρνηση Καραμανλή πριν ακριβώς
από τρία χρόνια – χωρίς κάτι τέ-
τοιο να σημαίνει ότι η δεκαετία του
1980 και οι πολιτικές που ακολου-
θήθηκαν τότε δεν έχουν παίξει τε-
ράστιο ρόλο στην αποδιάρθρωση
του παραγωγικού ιστού της χώρας.
Πέραν αυτών, το λεξικό καθυ-
βρίζεται ως μια ψευδής ιστορία που
θα κληρονομήσει ο άτυχος ιστορι-
κός του μέλλοντος. Η ανατροπή
όσων είχε τακτοποιημένα στο
μυαλό του ο κ. Βασιλάκης σχετικά
με τη μεταπολίτευση και την πιο
ενδιαφέρουσα δεκαετία της απο-
τελεί, κατ’ αυτόν, κίνδυνο. Η ανα-
θεώρηση των ταξινομήσεων που
επικράτησαν τότε στην ελληνική
διανόηση περιγράφεται περίπου ως
ένα αξιακό σκάνδαλο. Όλες αυτές
οι σοβαρές κατηγορίες εδράζονται,
όπως είπα, στο ότι, στο λήμμα μου
για τον μάνο Χατζιδάκι, διέπραξα
το έγκλημα καθοσιώσεως να πω
ότι οι, σκαιές πράγματι, επιθέσεις
της Αυριανής προς τον Χατζιδάκι
παρήγαγαν απαντήσεις από μέ-
ρους του που, ως κοινωνιολόγος,
ερμηνεύω σαν δείγματα μιας κοι-
νωνικής έντασης μεταξύ ανερχό-
μενων στρωμάτων από τη μια και
διαχειριστών του συμβολικού αστι-
κού πλούτου από την άλλη.
Δεν πρόκειται φυσικά να απολο-
γηθώ στον κ. Βασιλάκη ή αλλού
για τον τρόπο με τον οποίο συ-
νάγω κοινωνιολογικές εκτιμήσεις
O Mάνος Xατζιδάκις σε συναυλία του. Mια από τις υποχρεώσεις του
κοινωνικού επιστήμονα είναι και η αναθεώρηση των ταξινομήσεων που είχαν
επικρατήσει στο παρελθόν ή, ίσως, κυριαρχούν ακόμα.
για τα φαινόμενα που μελετώ. Το
ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο, οι
ερευνητικοί θεσμοί και ο χώρος της
έντιμης κριτικής βιβλίου διαθέτουν
εξ άλλου, ακόμα, πολύ αυστηρά
κριτήρια αξιολόγησης της επιστη-
μονικής δουλειάς του καθενός, στη
βάσανο των οποίων υπόκειται ο
γράφων εδώ και τουλάχιστον μια
δεκαετία.
Έχει ωστόσο ενδιαφέρον να
αξιοποιήσει κανείς την αγωνία του
κ. Βασιλάκη ως προς το ζήτημα
του λαϊκισμού, το γεγονός δηλαδή
ότι με τον Β. Βαμβακά δεν οργα-
νώσαμε μια μαύρη βίβλο της λαϊκι-
στικής δεκαετίας, όπως θα περίμε-
ναν ορισμένοι, για να καταλάβει
ευρύτερα προβλήματα της ελευθε-
ρίας της έρευνας στην Ελλάδα.
Για να μη μακρηγορώ και με
πολύ απλά λόγια, πράγματι το λε-
ξικό δεν εστιάζει στην έννοια του
λαϊκισμού και δεν θεωρεί ότι η δε-
καετία του 1980 οφείλει να μελε-
τάται αποκλειστικά μέσα απ’ αυτό
το πρίσμα. Ούτως ή άλλως, ο κ.
Βασιλάκης αγνοεί τις ποικίλες επι-
στημονικές σημασίες του όρου και
τον περιορίζει περίπου σε αυτό που
σε καλά ελληνικά θα έπρεπε να
ονομάζουμε δημαγωγία. Παρασυ-
ρόμενος από την εσφαλμένη
άποψη του λουλούδη, πιστεύει ότι
η μελέτη του κιτς, της λαϊκής και
της ποπ μουσικής, του ποδοσφαί-
ρου, του Στάθη Ψάλτη, των παιδι-
κών εκπομπών, των μαζικών συ-
ναυλιών, των κοινωνικών αιτιών
και επιπτώσεων του καύσωνα κ.ά.
υποδηλώνει μια πολιτική ροπή
προς τον εξαγνισμό των δημοσιο-
νομικών ελλειμμάτων, των μαζικών
διορισμών, της όσμωσης κράτους
και κόμματος, συνδικαλισμού και
κρατικής προστασίας κ.ά. Η σύγ-
χυση και των δύο είναι προφανής
και η έλλειψη ενημέρωσής τους για
τον τρόπο με τον οποίο μελετάται
διεθνώς η ατομικότητα, οι ταυτό-
τητες καθώς και οι κουλτούρες της
καθημερινότητας πρόδηλη. Και οι
δύο τους, εξ άλλου, συμφωνούν ότι
το λεξικό ανατρέπει τις παγιωμέ-
νες θέσεις ανάμεσα στο μείζον και
στο έλασσον, υπαινισσόμενοι ότι
μια πλειάδα θεμάτων που μελετή-
θηκαν θα έπρεπε να μην έχουν κα-
ταγραφεί μαζί με τα «μεγάλα και
σημαντικά», θα έπρεπε να έχουν
παραμείνει κλειδωμένα στο «χρο-
νοντούλαπο της ιστορίας». με
άλλα λόγια, αυτό που θα άρεσε
στον κ. Βασιλάκη θα ήταν ο Χα-
τζιδάκις να μελετηθεί υμνούμενος
και η Αυριανή να μη μελετηθεί κα-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 25
θόλου. Η κοινωνική διαχείριση των
σεισμών της δεκαετίας να μην κα-
ταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο με τη
μελέτη του συνδικαλιστικού φαινο-
μένου και οι περιπέτειες εγκλει-
σμού του Χρήστου ρούσσου να
ωχριούν μπροστά στη σημασία του
Κωνσταντίνου μητσοτάκη.
ωστόσο τα λεξικά και οι εγκυκλο-
παίδειες δεν ιεραρχούν αξιολογικά
τα λήμματά τους. Το μόνο που κά-
νουν είναι να τα τοποθετούν σε αλ-
φαβητική σειρά για τη διευκόλυνση
του αναγνώστη-χρήστη.
Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι
υπάρχει, πράγματι, ένα διεθνές
επιστημονικό και πολιτικό ρεύμα
επαναξιολόγησης του λαϊκιστικού
φαινομένου, με το οποίο όμως η
έκδοση του λεξικού και οι επιμελη-
τές του δεν διαλέγονται συστημα-
τικά, καθώς επίσης δεν μετέχουν
του στερεοτύπου ότι η δεκαετία
του 1980 ήταν η λαϊκιστική κό-
λαση. Η επιστημονική προσπάθεια
οφείλει, ούτως ή άλλως, να είναι
πάντοτε μια κριτική προσπάθεια.
Κάτι που ο κ. Βασιλάκης που τόσο
συχνά, και ορθά, μέμφεται τις κα-
κές κρατικιστικές συνήθειες της
κοινωνίας μας, τον πολιτισμό της
λογοκρισίας και την αδιέξοδη ανα-
παραγωγή του σταλινικού προτύ-
που οργάνωσης του δημόσιου λό-
γου, θα όφειλε να γνωρίζει πριν
ξιφουλκήσει εμπαθώς.
Δυστυχώς, οι μεταπολιτευτικές
σταθερές, οι ψυχοκοινωνικές αγκυ-
λώσεις και οι μυθολογίες της πε-
ριόδου δεν αφορούν αποκλειστικά
τον χώρο του κρατισμού, την αρι-
στερή ταυτότητα και τους προσο-
δοθήρες-καταχραστές δημόσιας
εξουσίας. Είναι εξ ίσου ισχυρά και
σε άλλους χώρους. Σε εκείνους που
έχουν σφραγίσει τη σκέψη τους με
τη σιγουριά της πολιτισμικής υπε-
ροχής ή σε όσους ο περιορισμένος
γνωστικός ορίζοντας δεν επιτρέπει
να αποδεσμεύσουν το προσωπικό
τους γούστο και τον πρόδηλο ελι-
τισμό τους από τις σύγχρονες ανά-
γκες της έρευνας και της γνώσης.
Σε όλους εκείνους που απαιτούν
καθαρότητα και μονομέρεια όχι
μόνο στα πολιτικά φρονήματα
αλλά και στην επιστημονική εργα-
σία. Για να το πούμε αλλιώς, εκτός
από την Πορνογραφία (μουσική
μάνος Χατζιδάκις/στίχοι του ιδίου
και των νίκου Γκάτσου, Άρη Δα-
βαράκη, MInoS-EMI, 1982),
υπάρχει και η πορνογραφία. Και
είναι ένα πλήρες και νόμιμο αντι-
κείμενο επιστημονικής μελέτης.
Ανεξάρτητα, ευτυχώς, από τις επι-
θυμίες του κ. Βασιλάκη. zx
Ο αντιγερμανισμός
και οι μύθοι που τον τροφοδοτούν
Από τον ΣΠyρΟ ΒλeΤΣΑ
Δεν κατάφεραν να θέσουν υπό κατοχή
την Ελλάδα με τα όπλα χάρη στην
αντίσταση του ελληνικού λαού. Τώρα,
επιχειρούν να θέσουν υπό κατοχή την
Ελλάδα μέσω της οικονομίας.
Στάθης Σταυρόπουλος, σκιτσο-
γράφος, 5/11/2011
πως είναι γνωστό το
o ελληνικό κράτος ξο-
δεύει κάθε χρόνο δε-
κάδες δισεκατομμύρια
περισσότερα από όσα
διαθέτει. Όταν έκλεισαν οι πόρτες
των αγορών, η Ελλάδα συνέχιζε να
χρειάζεται δανεικά για να επιβιώνει,
καθώς ήταν αδύνατο να εκμηδενίσει
τα 36 δισεκατομμύρια που της έλει-
ψαν το 2009. Έτσι το 2010, παρά
τα μέτρα λιτότητας, η Ελλάδα χρει-
άστηκε να δανειστεί 23,5 δισ. ευρώ.
Αφαιρώντας τις πληρωμές των τό-
κων, έλειπαν από τον προϋπολογι-
σμό περίπου 10 δισ. για εσωτερικές
ανάγκες.
Την άνοιξη του 2010 ουσιαστικά
κανείς δεν δάνειζε χρήματα στην
Ελλάδα. Οι μόνοι που δέχτηκαν να
το κάνουν ήταν το Διεθνές νομι-
σματικό Ταμείο, η Ε.Ε. και η Ευ-
ρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Φυ-
σικά δεν το έκαναν επειδή
αγαπούσαν τους Έλληνες αλλά
γιατί έκριναν ότι η μη διάσωση της
Ελλάδας θα προκαλούσε πολύ με-
γαλύτερα οικονομικά προβλήματα
από τη διάσωσή της.
Η Ελλάδα για να πάρει το δάνειο
έπρεπε να δεχτεί τους όρους των
δανειστών. Ανεξάρτητα από το αν
οι όροι αυτοί ήταν σωστοί και ανε-
ξάρτητα από το αν η τότε ελληνική
κυβέρνηση τους διαπραγματεύθηκε
ικανοποιητικά, κανείς δεν διατύ-
πωσε μια σοβαρή εναλλακτική πρό-
ταση για το πού θα μπορούσαν να
βρεθούν τα χρήματα που έλειπαν.
Ούτε κανείς υποστήριξε ότι η Ελ-
λάδα θα μπορούσε να εκμηδενίσει
το πρωτογενές, έστω, έλλειμμά της
μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διά-
στημα, ώστε να μη χρειάζεται δα-
νεικά.
Πολλοί είχαν ισχυριστεί τότε ότι
η Ελλάδα θα μπορούσε να βρει χρή-
ματα από την Κίνα και τη ρωσία,
και έτσι να αποφύγει τους όρους
26 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
των Ευρωπαίων και του ΔνΤ. Ανά-
μεσά τους ο μουσιικοσυνθέτης μί-
κης Θεοδωράκης και ο καθηγητής
Συνταγματικού Δικαίου Γιώργος
Κασιμάτης, οι οποίοι διακήρυτταν
τα ακόλουθα:
Πληροφορίες που έχουν δημοσι-
ευθεί και κυκλοφορούν στο διαδί-
κτυο (σημείωση δική μου) ανα-
φέρουν ότι η Ελλάδα
ευρισκόμενη σε κακή οικονο-
μική κατάσταση και στα πρό-
θυρα πτωχεύσεως, δέχθηκε προ
καιρού προτάσεις: 1. από την
Κίνα η οποία λέγοντας ότι θέλει
να βοηθήσει την Ελλάδα, μας
προτείνει να μας ξεπληρώσει
[…] όλο το δημόσιο χρέος, χω-
ρίς ανταλλάγματα. […] να μας
δανείσει όποιο ποσό είναι ανα-
γκαίο για την λειτουργία της
χώρας, με 1% (έναντι 6,7% των
Γερμανών). να μας στείλει
όσους τουρίστες θέλουμε ή
έστω όσους έχουμε την υπο-
δομή να φιλοξενήσουμε. […] 2.
από την ρωσία για οιαδήποτε
βοήθεια, οικονομική […] Η
απάντηση της Κυβέρνησης: Ο
Χ Ι, δεν συμφωνούμε!1
Οι παραπάνω ισχυρισμοί, που έγι-
ναν πιστευτοί από πάρα πολλούς,
διαψεύστηκαν πολλές φορές από
την πραγματικότητα. Κανείς δεν
εμπόδισε την Κίνα και τη ρωσία να
αγοράσουν ελληνικά ομόλογα, όσο
αυτά βρίσκονταν στις αγορές και να
απολαύσουν τις μεγάλες αποδόσεις
που προσέφεραν. Η Κίνα μπορούσε
κάλλιστα να δανείσει την Ελλάδα
με επιτόκια γύρω στο 10% και να
πετύχει δεκαπλάσια απόδοση από
1%, που δήθεν μας πρόσφερε. Βε-
βαίως και δεν το έκανε, επειδή
έκρινε ότι δεν τη συνέφερε.
Το κινεζικό κράτος έχει, πράγ-
ματι, αρκετά διαθέσιμα κεφάλαια
και δανείζει τις δυτικές χώρες. Τα
κεφάλαια αυτά περισσεύουν λόγω
της μειωμένης ιδιωτικής κατανάλω-
σης, που ανέρχεται μόλις στο 30%
του Α.Ε.Π. (έναντι 72% της Ελλά-
δας), καθώς ο κινεζικός λαός ζει σε
συνθήκες μεγάλης φτώχειας. Οι μό-
νοι που καταναλώνουν είναι οι κι-
νέζοι νεόπλουτοι, οι οποίοι έχουν
σώσει την βιομηχανία ειδών πολυ-
τελείας της Δύσης.
Η Κίνα προσέχει πολύ την τοπο-
θέτηση των χρημάτων της, έχει μά-
λιστα δικό της οίκο αξιολόγησης,
τον Dagnog, ο οποίος είχε και αυ-
τός υποβαθμίσει την πιστοληπτική
ικανότητα της Ελλάδας, όπως αρ-
γότερα και της Γαλλίας. Οι Κινέζοι,
όχι απλώς δεν δάνειζαν τους Έλλη-
νες, αλλά συμβούλευαν και όλους
τους άλλους να μην το κάνουν.
Θα πρέπει να είναι κανένας αφε-
λής για να πιστέψει ότι η κινεζική
ηγεσία, που καταδικάζει το λαό της
σε εξαθλίωση για να επενδύει στις
διεθνείς αγορές κεφαλαίων, θα χά-
ριζε τα χρήματά της στους Έλλη-
νες. Θα επιδοτούσε, δηλαδή, την
κατανάλωση των Ελλήνων τη
στιγμή που στερεί από την πλειο-
ψηφία του λαού της βασικά αγαθά.
Και γιατί να ξεπληρώσει χωρίς
ανταλλάγματα η Κίνα όλο το δημό-
σιο χρέος μόνο της Ελλάδας και όχι
της φτωχότερης Πορτογαλίας -που
είναι πολύ μικρότερο από το ελλη-
νικό – ή της Ισπανίας;
Όσο για τη ρωσία, όχι μόνον δεν
προσφέρθηκε να δανείσει την Ελ-
λάδα αλλά, ως μέλος του ΔνΤ, ήταν
αντίθετη με την παροχή μεγαλύτε-
ρης βοήθειας στη χώρα μας, με τη
νέα συμφωνία του Ιανουαρίου 2012.
Επίσης τη βλέπουμε να αρνείται να
πουλήσει πετρέλαιο επί πιστώσει
στα ελληνικά διυλιστήρια, τα οποία
είναι κερδοφόρες και φερέγγυες επι-
χειρήσεις, εξαιτίας των κινδύνων
που διαβλέπει για το ελληνικό κρά-
τος. Η στάση της είναι ενδεικτική
για το πώς αντιλαμβάνεται το ελ-
ληνικό πρόβλημα.
Οι δανειστές της Ελλάδας κατη-
γορούνται για πολλά και πρώτα απ’
όλα για τοκογλυφία. Τοκογλύφος
είναι αυτός που επιβαρύνει με υπέ-
ρογκα επιτόκια εκείνους που δεν
μπορούν να βρουν πιστώσεις στο
επίσημο τραπεζικό σύστημα. Η Ελ-
λάδα, αν ήθελε να δανειστεί από
τις αγορές το 2010, θα έπρεπε να
πληρώνει επιτόκια πάνω από 10%,
ενώ αργότερα γύρω στο 30%. υπό
την προϋπόθεση ότι θα έβρισκε κά-
ποιους πρόθυμους να τη δανείσουν.
Τα επιτόκια του μηχανισμού διά-
σωσης ήταν γύρω στο 4-5%, πολύ
μικρότερα από τα επιτόκια των αγο-
ρών – και σε καμιά περίπτωση το-
κογλυφικά. μάλιστα, δύο χώρες με
μεγάλο ποσοστό συμμετοχής στο
μηχανισμό στήριξης της Ελλάδας
το 2011, η Ιταλία και η Ισπανία,
δανείζονταν με 7% και δάνειζαν την
Ελλάδα με πολύ χαμηλότερο επι-
τόκιο, καταγράφοντας άμεσες ζη-
μιές σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο
για την οικονομία τους.
Βέβαια, όσο μικρότερο είναι το
επιτόκιο τόσο πιο εύκολο είναι για
την Ελλάδα να αντιμετωπίσει την
κρίση. Και είναι αλήθεια ότι χώρες
που δανείζονται φθηνά, όπως η
Γερμανία, έχουν κέρδος από το δα-
νεισμό της Ελλάδας, αναλαμβάνουν
όμως ένα ρίσκο γιατί υπάρχει πάντα
το ενδεχόμενο χρεοκοπίας ή αδυ-
ναμίας της Ελλάδας να εκπληρώ-
σει τους όρους του δανείου.
Όσοι κατηγορούν τη Γερμανία
για τοκογλυφία παραβλέπουν το ότι
η γερμανική κυβέρνηση θα μπο-
ρούσε να επενδύσει τα χρήματα που
δίνει στην Ελλάδα στο εσωτερικό
της χώρας της, και ιδιαίτερα σε πε-
ριοχές της πρώην ανατολικής Γερ-
μανίας που παρουσιάζουν υψηλά
ποσοστά ανεργίας. με δεδομένη
την υψηλή ανταγωνιστικότητα της
γερμανικής οικονομίας και τα πολλά
συγκριτικά της πλεονεκτήματα, η
απόδοση των δεκάδων δισεκατομ-
μυρίων που λαμβάνει η Ελλάδα θα
ήταν πολλαπλάσια για τη Γερμανία
αν η επένδυση γινόταν στο γερμα-
νικό έδαφος.
Η Γερμανία επίσης κατηγορείται
ότι συνέβαλε στην ελληνική χρεο-
κοπία μέσα από τις εξαγωγές της
προς στην Ελλάδα, οι οποίες είναι
μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες ει-
σαγωγές της από τη χώρα μας. Η
Ελλάδα παρουσιάζει τεράστιο έλ-
λειμμα τρεχουσών συναλλαγών, που
το 2008 άγγιξε το15% του ΑΕΠ. Η
σχέση εισαγωγών/εξαγωγών είναι
αρνητική, όχι μόνο απέναντι στη
Γερμανία αλλά και απέναντι σε μια
σειρά από άλλες χώρες. Είναι φα-
νερό ότι για την ελληνική υστέρηση
δεν ευθύνονται οι χώρες αυτές αλλά
η χαμηλή ανταγωνιστικότητα της
ελληνικής οικονομίας, μια από τις
κύριες αιτίες της κρίσης.
Η Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία
του 2007, προερχόμενα από την
Deutche Bundesbank2, απορροφά
μόλις το 0,8% των εξαγωγών της
Γερμανίας, που μεταφράζεται σε 8
δισ. ευρώ. μετά την αφαίρεση των
ελληνικών εξαγωγών προς την Γερ-
μανία, η διαφορά στις συναλλαγές
των δύο χωρών ήταν 5,9 δισ. σε βά-
ρος της Ελλάδας και αποτελεί μόνο
ένα μικρό μέρος του ελληνικού ελ-
λείμματος τρεχουσών συναλλαγών,
που τη χρονιά εκείνη έφτασε στα
32,4 δισ. ευρώ.
Οι εξαγωγές της Γερμανίας κα-
τηγορήθηκαν επίσης και για τα προ-
βλήματα των άλλων δύο χωρών της
ευρωζώνης που μπήκαν στο μηχα-
νισμό στήριξης. Η Πορτογαλία
απορροφά το 0,84% των γερμανι-
κών εξαγωγών (8,3 δισ. ευρώ), ενώ
Ιρλανδία έχει θετικό ισοζύγιο στις
συναλλαγές της με τη Γερμανία. Οι
εξαγωγές της Ιρλανδίας υπερβαί-
νουν τις εισαγωγές από τη Γερμανία
κατά 11,1 δισ. ευρώ.
μεγάλη αναφορά γίνεται στην
προμήθεια αμυντικού εξοπλισμού
της Ελλάδας από τη Γερμανία, σε
σχέση με τα ελληνικά χρέη. Ορι-
σμένοι ισχυρίζονται ότι τα χρήματα
που μας δίνουν οι Γερμανοί μας τα
παίρνουν πίσω μέσα από τα όπλα
που αγοράζουμε από αυτούς. Σύμ-
φωνα με το ελληνικό υπουργείο
Εθνικής Άμυνας η Ελλάδα προμη-
θεύεται από τη Γερμανία το 20%
των εξοπλισμών της, οι οποίοι το
2009 ήταν συνολικά 2,2 δισ. μι-
λάμε δηλαδή για ένα ποσό γύρω στα
440 εκατομμύρια ευρώ. Για το 2011
το ύψος των εξοπλιστικών υπολογί-
ζεται στα 1,6 δισ., οπότε μπορούμε
να πούμε ότι στη γερμανική πολε-
μική βιομηχανία θα γυρίσουν περί-
που 320 εκατομμύρια από τα δεκά-
δες δισεκατομμύρια που μας
δανείζει η Γερμανία.
Επίσης δεν πρέπει να λησμονούμε
ότι, στην Ελλάδα, τα τελευταία
τριάντα χρόνια που είναι μέλος της
Ε.Ε., εισέρευσαν μέσα από τις επι-
δοτήσεις της Ε.Ε. 203,5 δισ. ευρώ
(σε σταθερές τιμές 2010), σύμφωνα
με μελέτη της Eurobank. Tα χρή-
ματα αυτά προήλθαν από τη φορο-
λογία των κατοίκων των πλουσιότε-
ρων ευρωπαϊκών χωρών και κυρίως
της Γερμανίας. Οι επιδοτήσεις δεν
δόθηκαν στην Ελλάδα από συμπά-
θεια αλλά από μια διευρυμένη αντί-
ληψη του συμφέροντος των χωρών
αυτών στο πλαίσιο της Ε.Ε. Το πώς
αξιοποιήθηκαν οι πόροι αυτοί από
την Ελλάδα είναι ζήτημα μιας άλλης
«Όταν εσείς ανακαλύπτατε το κρέας, εμείς είχαμε χοληστερίνη». Λαϊκό
χιούμορ και σαρκασμός, από μπλούζα οπαδού σε ποδοσφαιρικό αγώνα. Η
φωτογραφία κυκλοφορεί στο διαδίκτυο από το 2009, ωστόσο το πνεύμα της,
χωρίς το χιούμορ του, επέζησε στις διαδηλώσεις των «αγανακτισμένων» του
Συντάγματος και, τελευταία, πολαπλασιάστηκε, ακόμα και στην αρθρογραφία
έγκυρων αναλυτών, οι οποίοι αποκαλούν Γερμανοτσολιάδες όσους
υποστηρίζουν την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας.
συζήτησης.
Συχνά ακούγεται και η άποψη ότι
οι Γερμανοί θέλουν να φτωχύνουμε
για να αγοράσουν την Ελλάδα για
ένα κομμάτι ψωμί. Στην ανατολική
Ευρώπη, στα Βαλκάνια και στη με-
σόγειο υπάρχουν χώρες πολύ πιο
φθηνές από την Ελλάδα, με πάρα
πολύ μικρό κόστος εργασίας και χα-
μηλή φορολογία. Οι Γερμανοί θα
μπορούσαν να κάνουν επενδύσεις
εκεί χωρίς να χρειάζεται να εκταμι-
εύσουν προκαταβολικά τόσες δεκά-
δες δισεκατομμύρια και να περιμέ-
νουν την Ελλάδα να φθηνύνει.
Εξάλλου, αν ο σκοπός των Γερμα-
νών είναι η πλήρης απαξίωση της
Ελλάδας, ο σκοπός αυτός θα είχε
επιτευχθεί άμεσα και ανέξοδα με
την ανεξέλεγκτη χρεοκοπία.
Η πραγματικότητα που δείχνουν
τα παραπάνω στοιχεία δεν απαλ-
λάσσει τη γερμανική κυβέρνηση
από ενδεχόμενες ευθύνες στο ζή-
τημα της ελληνικής κρίσης. Η συ-
ζήτηση για τις ευθύνες αυτές πρέπει
να γίνεται στη βάση λογικών επι-
χειρημάτων και όχι σαν ένας καται-
γισμός κατηγοριών για να εξαχθούν
βολικά συμπεράσματα.
Ορισμένοι δεν αρκούνται στις οι-
κονομικές κατηγορίες εναντίον της
Γερμανίας και μιλούν για αποικιο-
κρατία, ακόμη και για γερμανική
κατοχή στη σημερινή Ελλάδα. Οι
απόψεις αυτές είναι, τουλάχιστον,
ανιστόρητες. Αγνοούν την ιστορία
και ως επιστήμη και ως βίωμα.
Εκτός όλων των άλλων, αποικιο-
κρατία και κατοχή στο οικονομικό
πεδίο σημαίνει καταλήστευση του
πλούτου της κατεχόμενης χώρας
και τη μεταφορά του στη χώρα του
κατακτητή. Έτσι γινόταν σε όλες
τις αποικίες, έτσι έγινε και στην
πραγματική γερμανική κατοχή της
περιόδου1941-1944. Τότε, όπως
γνωρίζουμε, η Γερμανία, όχι απλώς
διαχειρίστηκε προς το συμφέρον
της τον πλούτο της Ελλάδας, αλλά
και υποχρέωσε την Ελλάδα να της
παραχωρήσει το λεγόμενο κατοχικό
δάνειο.
Ο δημόσιος λόγος στην Ελλάδα
χαρακτηριζόταν διαχρονικά από
έναν διάχυτο, τυφλό αντιαμερικανι-
σμό. Αποκορύφωμα αυτής της στά-
σης ήταν η φανερή χαρά και ικανο-
ποίηση με την οποία υποδέχθηκαν
την τραγωδία της 11ης Σεπτεμ-
βρίου 2001 έλληνες πολιτικοί, δια-
νοούμενοι, καλλιτέχνες και ιερωμέ-
νοι. Πολλοί από εκείνους που
πανηγύριζαν τότε, βρίσκονται ανά-
μεσα σε αυτούς που μιλούν σήμερα
για Κατοχή και για 4ο ράιχ.
Από τη δεκαετία του 1990, ο εθνι-
κισμός, γνώρισμα παλιότερα της
Ακροδεξιάς, είχε κατακτήσει με-
γάλα κομμάτια της Αριστεράς. Σε
αντάλλαγμα, η Ακροδεξιά ασπά-
στηκε τον αντιαμερικανισμό, τη ση-
μαία της Αριστεράς. Δεν είναι τυ-
χαίο ότι η ανταλλαγή αυτή
εξελίχθηκε την περίοδο που η Ελ-
λάδα επιχειρούσε να βρεθεί στον
σκληρό πυρήνα της Ευρωπαϊκής
Ένωσης και να ενταχθεί στο ευρώ.
μετά το 2010, ο αντιαμερικανι-
σμός αντικαταστάθηκε από τον
αντιγερμανισμό. Θεωρούμενες σο-
βαρές εφημερίδες δημοσιεύουν στην
πρώτη τους σελίδα φωτογραφίες
της καγκελαρίου μέρκελ σε γκρι-
μάτσες που θυμίζουν δράκουλα, για
να υπονοήσουν ότι ετοιμάζεται να
κατασπαράξει τους Έλληνες. Ο συ-
ναγωνισμός για το ποιος θα κάνει
την πιο εντυπωσιακή δήλωση ενα-
ντίον των Γερμανών δεν έχει όρια
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 27
και συχνά διολισθαίνει σε ρατσι-
στικά κηρύγματα, τα οποία βασίζο-
νται στον πυρήνα της ναζιστικής
ιδεολογίας, τη γονιδιακή κατάταξη
των φυλών. Χαρακτηριστική είναι
η θέση του Γιάννη Δημαρά:
Αν είχατε μελετήσει Γκαίτε, για
παράδειγμα, θα το ξέρατε. Στη
Χώρα μου, οφείλετε το γεγονός
ότι από άγριοι και απολίτιστοι
Γότθοι μετατραπήκατε σε συ-
ντεταγμένο έθνος, μόνο που
όπως φαίνεται η πρώτη σας
ιδιότητα είναι γονιδιακή και δεν
σας εγκαταλείπει.3
Η ταύτιση της σημερινής δημοκρα-
τικής Γερμανίας με το καθεστώς του
Χίτλερ αποτελεί εύκολο τρόπο για
να εκφράσουν τα πρόσωπα της τη-
λεόρασης, διασκεδαστές και δημο-
σιογράφοι, το μίσος της κοινής γνώ-
μης προς τη Γερμανία, που οι ίδιοι
καλλιέργησαν. Η Όλγα Τρέμη
«αστειεύτηκε» στο δελτίο ειδήσεων
του Mega (3/2/2011), λέγοντας ότι
οι Γερμανοί απαιτούν την εκτέλεση
150.000 δημοσίων υπαλλήλων στο
Δίστομο, χρησιμοποιώντας ακόμη
και τη μνήμη των θυμάτων για χάρη
ενός θλιβερού αντιγερμανικού χιού-
μορ.
Οι Έλληνες έχοντας διδαχθεί ότι
βρίσκονται στο επίκεντρο του κό-
σμου πιστεύουν ότι όλοι οι άλλοι
τους χρωστούν τα πάντα. Η υπε-
ρηφάνεια αυτή χρησιμοποιείται ως
άμυνα απέναντι στην πραγματικό-
τητα. Οι Έλληνες έχοντας συλλο-
γικά καλλιεργήσει σύνδρομα ανα-
σφάλειας βλέπουν πίσω από κάθε
αποτυχία τους συνωμοσίες των ξέ-
νων. Ακόμη και τη στιγμή που οι
τεράστιες εσωτερικές ευθύνες εί-
ναι προφανείς, πολλοί εξακολου-
θούν να βλέπουν εχθρούς που θέ-
λουν να εξαφανίσουν την Ελλάδα
και να ταπεινώσουν τον «αδού-
λωτο» λαό της. zx
1
μίκης Θεοδωράκης, Γιώργος Κασι-
μάτης: Διακήρυξη Κινήματος Ανεξάρ-
τητων Πολιτών, 3/12/2010.
2
Κώστας μελάς, «Βασικά χαρακτηρι-
στικά του Ισοζυγίου Τρεχουσών Συ-
ναλλαγών της Γερμανίας (1999-2010)»,
http://www.kostasmelas.gr/2011/08/19
99-2010.html (τελευταία ανάκτηση:
19/2/2012).
3
Γιάννης Δημαράς, επιστολή στον επι-
κεφαλής της Κοινοβουλευτικής Ομά-
δας της Χριστιανοδημοκρατικής Ένω-
σης της Γερμανίας (cDU), ζίγκφριντ
Κάουντερ, 31/1/2012.
Μνήμη Αργύρη Φατούρου (1932-2011)
Πολεμώντας τα «ανώφελα στερεότυπα»
Από τον ΚωΣΤΑ ZΕΠΟ
Στις 4 Οκτωβρίου 2011, πέθανε
ένας κορυφαίος έλληνας διεθνολό-
γος, ομότιμος καθηγητής Διεθνούς
και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δι-
καίου του Πανεπιστημίου Αθηνών
και πρώην υπηρεσιακός υπουργός
Δικαιοσύνης και Τύπου, Αργύρης
Φατούρος.  Γεννημένος το 1932,
πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα
από το Πανεπιστήμιο columbia
το 1962 και, στη συνέχεια, δίδαξε
νομικά, Διεθνές Οικονομικό Δί-
καιο και Διεθνείς Οικονομικές Σχέ-
σεις και Ανάπτυξη από την πλευρά
του Δικαίου, στα Πανεπιστήμια
Indiana (Bloomington), Οντάριο,
Θεσσαλονίκης και Αθηνών. Διετέ-
λεσε πρόεδρος του Κέντρου Διε-
θνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομι-
κού Δικαίου (1984-90), πρόεδρος
του Δ.Σ. του ΚΕΠΕ (1987-89), πρό-
εδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πο-
λιτισμού (από το 2000), μέλος του
Επιστημονικού Συμβουλίου του
υπουργείου Εξωτερικών, του Διαρ-
κούς Δικαστηρίου Διαιτησίας
(Χάγη), του Δικαστηρίου Διαιτησίας
του ΟΑΣΕ, του Συμβουλίου Ερευ-
νών του Ευρωπαϊκού Πανεπιστη-
μιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας,
του Επιστημονικού Συμβουλίου του
Ελληνικού Κέντρου Ευρωπαϊκών
μελετών (1994-97), του Δ.Σ. της
Ελληνικής Εταιρείας Διεθνούς Δι-
καίου και Διεθνών Σχέσεων, υπεύ-
θυνος του γραφείου για την Ελλάδα
στο Κέντρο Πληροφόρησης του
ΟΗΕ, καθώς και μόνιμος αντιπρό-
σωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ.
Επίσης, υπηρέτησε από τις θέσεις
του γενικού γραμματέα του υπουρ-
γείου Εθνικής Παιδείας και Θρη-
σκευμάτων, καθώς και του υπηρε-
σιακού υπουργού Δικαιοσύνης
(Σεπτέμβριος 1996) και Τύπου
(μάρτιος - Απρίλιος 2000). Τα συγ-
γράμματά του περιλαμβάνουν τα βι-
βλία Government Guarantees to
Foreign Investors (1962), Το Διεθνές
Δίκαιο αναπτύξεως (1977), Διεθνές
οικονομικό δίκαιο (1984) και πολλές
ανακοινώσεις σε επιστημονικά πε-
ριοδικά και συλλογικά έργα. Το
προσωπικό κείμενο που ακολουθεί
είναι ένα κείμενο προσωπικής ανά-
μνησης για έναν σημαντικό επιστή-
μονα και μια σπουδαία προσωπικό-
τητα στο χώρο της διπλωματίας.
[ΤΒJ]
28 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Ο αργύρης Φατούρος
ε τον Αργύρη συνα-
μ
ντηθήκαμε για
πρώτη φορά το
1971, στο μακρινό
Ώστιν του Τέξας,
με την ευκαιρία ενός διεθνούς συ-
νεδρίου της International Bar Asso-
ciation. H τυχαία αυτή συνάντηση
υπήρξε η απαρχή μιας φιλίας την
οποία, από την πλευρά του, επιβε-
βαίωνε η θερμή και ειλικρινής απλό-
τητα του χαρακτήρα του, όπως και
το χιούμορ του. Βέβαια, εντυπω-
σίαζε το ζωηρό πνεύμα του, η οξυ-
δέρκεια και η πολυμάθειά του.
Έπειτα από περίπου 20 χρόνια ξα-
νασυναντηθήκαμε, αρχικά στο πλαί-
σιο των δραστηριοτήτων της Ελλη-
νικής Εταιρείας Διεθνούς Δικαίου
και Διεθνών Σχέσεων.
Από την πλευρά μου, δεν θα ανα-
φερθώ στο πλούσιο επιστημονικό
έργο του Αργύρη Φατούρου, για το
οποίο άλλοι αρμοδιότεροι θα κά-
νουν τον πρέποντα απολογισμό.
Κάθε επιστημονική προσφορά, τε-
λικά, αποβλέπει στη βελτίωση της
ανθρώπινης μοίρας, άλλοτε έμμεσα,
άλλοτε αμεσότερα, όπως η οικονο-
μία και οι πολυδιάστατες μορφές
των διεθνών οικονομικών σχέσεων.
Έτσι, νομίζω ότι οι επιλογές του
Αργύρη δεν ήταν τυχαίες. Οφείλο-
νται στον ενδιάθετο πραγματισμό
του που, χωρίς να τον απομακρύνει
από τις επιταγές της επιστημονι-
κής ανάλυσης, τον προσελκύει στην
έρευνα των απτών μορφών οικονο-
μικής δράσης των κρατών και των
ατόμων.
o Αργύρης Φατούρος είναι ρεα-
λιστής. Αναζητά το τι είναι πρα-
Αρχείο Σωτήρη ντάλη
κτικά εφικτό, όχι μόνο το τι είναι
θεωρητικά επιθυμητό. Η αναζή-
τηση, με την απαιτούμενη εγκυρό-
τητα σημείων σύγκλισης διισταμέ-
νων απόψεων, αντιτιθέμενων
συμφερόντων ή επίτευξης έντιμου
συμβιβασμού –μια έννοια συχνά
παρεξηγημένη– αποτελούν πεδία
σημαντικής δράσης και ανεπανά-
ληπτης προσφοράς. Έτσι, και πάλι
δεν είναι τυχαίο ότι μετείχε και δια-
κρίθηκε με τη συμβολή του στο
έργο εξειδικευμένων διεθνών οργά-
νων, με πρωτεύουσα αρμοδιότητα
την επίλυση διεθνών οικονομικών ή
και πολιτικών διαφορών, όπως το
Διαρκές Δικαστήριο Διαιτησίας της
Χάγης, το Δικαστήριο Συνδιαλλα-
γής και Διαιτησίας του Οργανισμού
για την Ασφάλεια και Συνεργασία
στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), το Ανώτερο
Συμβούλιο Ερευνών του Διοικητι-
κού Δικαστηρίου του Οργανισμού
για την Οικονομική Συνεργασία και
Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ) και το όχι λι-
γότερο σημαντικό Επιστημονικό
Συμβούλιο του υπουργείου Εξωτε-
ρικών.
Ο Αργύρης Φατούρος τελικά ήταν
διπλωμάτης. Έτσι θέλει να τον βλέ-
πει ο γράφων. Σαν χειριστή πολύ-
πλοκων ζητημάτων ως προς τα
οποία, πέραν της επιστημονικής
εγκυρότητας, απέδειξε τη διαπραγ-
ματευτική ικανότητά του, έχοντας
επίγνωση εκάστοτε του τι είναι πρω-
τεύον, τι δευτερεύον, πώς επιτυγχά-
νεται ο τελικός σκοπός μιας διπλω-
ματικής ή πολιτικής προσπάθειας
μέσα από τους μαιάνδρους και τις
ασάφειες των διεθνών σχέσεων και
των επιταγών της πολιτικής.
Και πάλι, δεν είναι τυχαίο ότι, με
δεδομένες τις αρετές αυτές, επελέγη
νομικός σύμβουλος και συν-δια-
πραγματευτής στη διμελή ελληνική
ομάδα διεξαγωγής των διερευνητι-
κών συνομιλιών με την Τουρκία για
το ζήτημα οριοθέτησης της υφαλο-
κρηπίδας. Ο πέπλος μυστικότητας
που ακόμη καλύπτει τις συνομιλίες
εμποδίζει την ολοκλήρωση των εντυ-
πώσεων και των κρίσεων από την
εξαιρετικά πολύτιμη προσωπική
συμβολή του σ’ αυτές. υπάρχουν
όμως οι μαρτυρίες για τη συμβολή
του σε ένα άλλο προηγούμενο και
παρεμφερές εγχείρημα, ενός άλλου
ελληνο-τουρκικού διαλόγου, μιας
πρωτοβουλίας της κοινωνίας πολι-
τών, στο πλαίσιο του λεγόμενου Ελ-
ληνο-Tουρκικού Φόρουμ. Οι εργα-
σίες του Φόρουμ πριν από 11
χρόνια, το έτος 2000, κατέληξαν στη
σύνταξη ενός άτυπου πλαισίου ρύθ-
μισης των διμερών διαφορών στο
Αιγαίο. Οι μακροχρόνιες διαβου-
λεύσεις μεταξύ των ελλήνων και των
τούρκων συνομιλητών δεν θα έφτα-
ναν σε μια εξόχως ικανοποιητική
έκβαση για την ελληνική τουλάχι-
στον πλευρά χωρίς τον απεγκλωβι-
σμό των συνομιλιών από τα άγονα
στερεότυπα της γνωστής πολιτικής
και νομικής αντιπαράθεσης και χω-
ρίς την ανάδειξη των θεμάτων ή των
τομέων στους οποίους οι δύο χώρες
διαπιστώνουν την ύπαρξη κοινών
συμφερόντων. Η νέα αυτή και και-
νοτόμος προσέγγιση σε ένα πολυ-
συζητημένο πρόβλημα υπήρξε το
αποτέλεσμα των εισηγήσεων του
Αργύρη Φατούρου, μεταξύ άλλων,
με τις υποδείξεις και την επιμονή
του στην ανάγκη, κατά χαρακτη-
ριστική του έκφρασή, «απομυθο-
ποίησης και απαλλαγής των διι-
σταμένων απόψεων από ανώφελα
στερεότυπα σχετικά με το Αι-
γαίο». με ορθή διαπραγματευτική
κρίση και όχι λιγότερο πατριωτι-
σμό υπέδειξε πρακτικούς τρόπους
διάσπασης των έως τότε ανυπέρ-
βλητων αδιεξόδων. Για τις από-
ψεις και τις κρίσεις του, όλοι μας,
Έλληνες και Τούρκοι, μέλη του
Ελληνο-Tουρκικού Φόρουμ, εκφρά-
ζονταν με εκτίμηση και σεβασμό.
Έτσι και τώρα, με βαθύτατο σε-
βασμό και αγάπη, τιμούμε τη μνήμη
του. zx
 Mιχάλης Kουντούρης / educartoon.gr

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 29


αναστάσιος Πολυζωίδης,
Κείμενα για τη δημοκρατία
1824-1825, επιμέλεια:
Φιλήμων Παιονίδης,
ελπίδα Κ. βόγλη, Οκτώ,
αθήνα 2011, 109 σελ.
εν υπάρχει αμφιβολία ότι η
Δ αξιοπιστία του πολιτικού
μας συστήματος δέχθηκε
σοβαρό πλήγμα λόγω της
οικονομικής κρίσης. Αυτό
δεν πρέπει να μας προξενεί έκπληξη.
Σε μεγάλο βαθμό, το μη βιώσιμο οι-
κονομικό μοντέλο που οδήγησε στον
υπερδανεισμό δημιουργήθηκε, επε-
κτάθηκε και συντηρήθηκε διαχρο-
νικά με πολιτικές πράξεις και πα-
ραλείψεις που μοίραζαν προνόμια,
συγχωρούσαν παρανομίες και ικα-
νοποιούσαν παράλογες απαιτήσεις.
Οι πολιτικοί που χρεώνονται αυτές
τις πράξεις και τις παραλείψεις δεν
μπορούν να αντιτείνουν ότι ο καθέ-
νας στη θέση τους θα έκανε το ίδιο.
Όσοι αναλαμβάνουν δημόσιο λει-
τούργημα υπέχουν ξεχωριστή ηθική
ευθύνη έναντι των συμπολιτών τους
να υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον.
Το σφάλμα που εν γνώσει τους δια-
πράττουν είναι όλο δικό τους. Αν
δεν άντεχαν τη ζέστη, ας μην έμπαι-
ναν στην κουζίνα.
Ορισμένοι, ωστόσο, ισχυρίζονται
ότι το πρόβλημα είναι βαθύτερο. Δεν
αφορά ούτε μόνο τους πολιτικούς
ατομικά ούτε καν την πολιτική ελίτ
συλλογικά, όπως κι αν εννοηθεί αυτή.
Αφορά, μας λένε, πιο θεμελιακά την
έλλειψη νομιμοποίησης της αντι-
προσωπευτικής δημοκρατίας. μας
προσκαλούν συνεπώς να πειραματι-
σθούμε με μορφές άμεσης δημοκρα-
τίας, όπου οι πολιτικές αποφάσεις θα
λαμβάνονται αδιαμεσολάβητα από
όλους τους πολίτες. Η πρόσκαιρη
απήχηση του κινήματος των Αγανα-
κτισμένων της Πλατείας Συντάγμα-
τος πριν από μερικούς μήνες ενί-
σχυσε τη σχετική συζήτηση.
Άλλοι, μολονότι δεν φτάνουν σε
τέτοια ακραία συμπεράσματα, τονί-
ζουν σε κάθε ευκαιρία την ανάγκη
καταφυγής στη λαϊκή ετυμηγορία
μέσα από εθνικές εκλογές, με το
επιχείρημα ότι στη σημερινή συ-
γκυρία μόνον ο λαός μπορεί να απο-
30 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
aντιπροσωπευτική δημοκρατία
Από τον ΔΗΜΗΤρΗ ΚΥριΤΣΗ
Όσοι στην παρούσα συγκυρία επιμένουν στην ανάγκη προσφυγής στη λαϊκή ετυμηγορία παραγνωρί-
ζουν εντελώς τη σημασία της δεδηλωμένης. Σε μια αντιπροσωπευτική δημοκρατία λύσεις δεν δίνουν
μόνον οι εκλογές. Λύσεις, πειστικές και νομιμοποιημένες, μπορεί να δώσει και το Κοινοβούλιο. Ακόμα
κι αν όλα αυτά αδυνατούν να τα κατανοήσουν οι «Αγανακτισμένοι» οπαδοί της άμεσης δημοκρατίας,
τα είχε μελετήσει και εξηγήσει, 200 χρόνια πριν, ένας διανοούμενος της Επανάστασης που οδήγησε
στη συγκρότηση της νεότερης Ελλάδας – τον οποίο γνωρίζουμε, κυρίως, ως έναν εκ των γενναίων δι-
καστών που αρνήθηκε να καταδικάσει σε θάνατο τον Κολοκοτρώνη. [TBJ]
φασίσει τι μέλλει γενέσθαι. Κατ’ αυ-
τούς, ο λαός δεν ρωτήθηκε αν επι-
θυμεί τις πολιτικές λιτότητας που
συνόδευαν το πρώτο μνημόνιο ούτε
αν συμφωνεί με το δεύτερο μνημό-
νιο που διαπραγματεύτηκε η κυβέρ-
νηση Παπαδήμου. Σύμφωνα με την
παραπάνω αντίληψη, αυτή η κατά-
σταση έχει προκαλέσει ένα αφό-
ρητο έλλειμμα νομιμοποίησης το
οποίο μπορεί να θεραπευθεί μόνο με
προσφυγή στις κάλπες το συντομό-
τερο δυνατόν. ως εκ τούτου, οποια-
δήποτε απόπειρα να εξαντληθεί ο
βίος της σημερινής Βουλής είναι σο-
βαρότατα αντιδημοκρατική και πρέ-
πει να αντιμετωπίζεται με καχυπο-
ψία. Αυτή η άποψη, την οποία από
νωρίς υποστήριζε η αντιπολίτευση,
μείζων και ελάσσων, έχει βρει και-
νούργιο στόχο μετά την παραίτηση
της κυβέρνησης Παπανδρέου και
την αντικατάστασή της από μια κυ-
βέρνηση αντισυμβατική μεν για τα
ελληνικά πολιτικά ήθη, η οποία
όμως είχε εξασφαλίσει ευρύτατη
κοινοβουλευτική στήριξη.
Πώς πρέπει να αξιολογήσουμε αυ-
τές τις απόψεις; Και πώς πρέπει να
στεκόμαστε πλέον απέναντι στους
αντιπροσωπευτικούς μας θεσμούς;
Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερω-
τήματα, θα άξιζε, νομίζω, να ανα-
τρέξουμε στην απαρχή της πολιτικής
συγκρότησης της νεότερης Ελλάδας,
όταν για πρώτη φορά τέθηκε το ερώ-
τημα της μορφής του πολιτεύματος
του κράτους που θα προέκυπτε από
την Επανάσταση. Σε αυτήν την ανα-
δρομή μπορεί να μας βοηθήσει η
ανάγνωση ενός κειμένου που γρά-
φτηκε κατά τη διάρκεια του Αγώνα
από τον Αναστάσιο Πολυζωίδη. Το
κείμενο έχει τίτλο Θεωρία Γενική περί
των διαφόρων διοικητικών συστημά-
των και εξαιρέτως περί του κοινοβου-
λευτικού (εφεξής Γενική Θεωρία), και
αναδημοσιεύεται σήμερα από τις εκ-
δόσεις Οκτώ, μαζί με την Αμερικα-
νική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας,
σε μετάφραση του ίδιου συγγραφέα
(Αναστάσιος Πολυζωίδης, Κείμενα
για τη Δημοκρατία 1824-1825). Την
έκδοση επιμελήθηκαν μια ιστορικός,
η Ελπίδα Βόγλη, και ένας πολιτικός
φιλόσοφος, ο Φιλήμων Παιονίδης, οι
οποίοι τη συμπλήρωσαν με μια κα-
τατοπιστική εισαγωγή που εντάσσει
τη Γενική Θεωρία στο ιστορικοπολι-
τικό πλαίσιο και τη συνδέει με τον
ευρύτερο θεωρητικό προβληματισμό
για το νόημα της δημοκρατίας.
υπεΡ αΝτιπΡοΣωπευτικηΣ
ΔηΜοκΡατιαΣ
Τι σημασία έχει η σκέψη του Πο-
λυζωίδη για μας σήμερα; Στην ανά-
λυση που ακολουθεί, θα επιχειρήσω
να δείξω ότι, παρά τα 200 χρόνια
που μας χωρίζουν από τη συγγραφή
της, η Θεωρία Γενική μάς βοηθά να
επιβεβαιώσουμε την πίστη μας στην
αντιπροσωπευτική δημοκρατία σε
πείσμα των διαφόρων κριτών της.
Επίσης, μας δίνει τα εφόδια να αξιο-
λογήσουμε απόψεις, όπως αυτές
που συνόψισα στην αρχή του άρ-
θρου, οι οποίες αμφισβητούν τη νο-
μιμοποίηση του Κοινοβουλίου να
πάρει αποφάσεις που θα διαμορ-
φώσουν την οικονομική πολιτική
της Ελλάδας τουλάχιστον για τα
επόμενα 5-10 χρόνια, και υποστη-
ρίζουν επίμονα την προσφυγή στο
σύνολο των πολιτών. Τέλος, μας
υπενθυμίζει μερικά σημαντικά μα-
θήματα για το πώς μια αντιπροσω-
πευτική δημοκρατία μπορεί να με-
ταρρυθμισθεί εν μέσω μιας φοβερής
κρίσης.
Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης είναι
φυσικά πιο γνωστός στο ευρύ κοινό
ως ένας από τους δικαστές που το
1832 αρνήθηκαν να καταδικάσουν
σε θάνατο τον Θεόδωρο Κολοκο-
τρώνη και τον Δημήτριο Πλαπούτα.
Όταν όμως έγραφε τη Γενική Θεω-
ρία (σε ηλικία μόλις 23 ετών), συ-
γκαταλεγόταν στον κύκλο των συ-
νεργατών του Αλέξανδρου μαυρο-
κορδάτου οι οποίοι, έχοντας σπου-
δάσει στη Δυτική Ευρώπη, επέ-
στρεψαν στην Ελλάδα για να
συμμετάσχουν στην Επανάσταση.
Την παιδεία του Πολυζωίδη μαρ-
τυρούν τόσο το γεγονός ότι αναφέ-
ρεται εξ ολοκλήρου σε έργα δυτικο-
ευρωπαίων στοχαστών όσο, κυρίως,
η ένθερμη υπεράσπιση από μέρους
του της αντιπροσωπευτικής δημο-
κρατίας, του πολιτεύματος που συ-
μπυκνώνει την πολιτική πρόταση
των δύο μεγάλων επαναστάσεων
του 18ου αιώνα σε Αμερική και Γαλ-
λία. Η άμεση δημοκρατία απασχο-
λεί επίσης τον Πολυζωίδη, αλλά
μόνο αντιστικτικά, στο βαθμό δη-
λαδή που οι αδυναμίες της φωτί-
ζουν τα προτερήματα της αντιπρο-
σωπευτικής δημοκρατίας.
Ο συγγραφέας επαναλαμβάνει
ορισμένους από τους κοινούς τόπους
της πολιτικής σκέψης της εποχής
του σχετικά με το εφικτό της άμεσης
δημοκρατίας, όπως ότι δεν ταιριάζει
σε πολιτικές κοινότητες μεγάλες σε
έκταση και πληθυσμό και ότι έχει
την τάση να εκτρέπεται στην τυραν-
νία, τον εμφύλιο πόλεμο και την
αναρχία. Περισσότερο ενδιαφέρον,
όμως, έχει ο τρόπος με τον οποίο
αντιλαμβάνεται την αντιπροσωπευ-
τική δημοκρατία ως πολίτευμα που
συνιστά, από κανονιστικής από-
ψεως, κάτι ριζικά διαφορετικό από
την άμεση δημοκρατία. Κατ’ αυτόν,
η αξία της δεν έγκειται στο ότι είναι
ό,τι πλησιέστερο στην άμεση δημο-
κρατία μπορεί να εφαρμοσθεί υπό
σύγχρονες συνθήκες. Η αποστολή
του αντιπροσώπου δεν είναι να ακο-
λουθεί τυφλά τις επιθυμίες των εκλε-
κτόρων του, αλλά να διαβουλεύεται
και να αποφασίζει αυτόνομα με γνώ-
μονα το κοινό καλό. Σε κάποιες πε-
ριπτώσεις ίσως θα διαφωνήσει με αυ-
τούς που τον εξέλεξαν. Το καθήκον
του τότε είναι να τους εξηγήσει γιατί
αυτό που έπραξε επιτασσόταν από

το δημόσιο συμφέρον. Προσφυώς, ο
Πολυζωίδης παρατηρεί ότι ο δεσμός
μεταξύ αντιπροσώπου και πολιτών
δεν είναι δεσμός ταύτισης αλλά «εγ-
γυήσεως». Συνακόλουθα, το Κοινο-
βούλιο ενεργεί στο όνομα του λαού,
χάριν του λαού, αλλά δεν είναι ο λαός
σε μικρογραφία. Απολαμβάνει μια
σχετική ανεξαρτησία από αυτούς
που το εξέλεξαν.
Αυτή η βασική ιδέα καταφαίνεται
από την απουσία στην πολιτική
σκέψη του Πολυζωίδη των συστη-
μάτων επιτακτικής εντολής (σύμ-
φωνα με το οποίο οι εκλογείς μπο-
ρούν να υποδείξουν κατά τρόπο
νομικά δεσμευτικό πώς πρέπει να
αποφασίσει ο αντιπρόσωπος σε μια
συγκεκριμένη περίπτωση) και ανά-
κλησης (σύμφωνα με το οποίο οι
εκλογείς μπορούν να απομακρύνουν
τον αντιπρόσωπό τους κατά τη διάρ-
κεια της θητείας του). Καταδεικνύε-
ται επίσης από τον τρόπο με τον
οποίο ο Πολυζωίδης δικαιολογεί το
χαρακτήρα του Κοινοβουλίου ως πο-
λυπληθούς οργάνου. Πολλοί και σή-
μερα συνάγουν, από την ύπαρξη ενός
μεγάλου αριθμού αντιπροσώπων και
από την κατανομή τους σε περισσό-
τερες εκλογικές περιφέρειες, ότι ο
κάθε αντιπρόσωπος λειτουργεί πε-
ρίπου ως μεσίτης τοπικών συμφερό-
ντων. Ο Πολυζωίδης απορρίπτει
αυτή την άποψη. Σκιαγραφεί, αντί-
θετα, μια πολύ διαφορετική εικόνα
για το ρόλο του αντιπροσώπου ατο-
μικά και του Κοινοβουλίου συλλο-
γικά. Κατ’ αυτόν, ο αριθμός των αντι-
προσώπων:
1) εξασφαλίζει την παρουσία εντός
του Κοινοβουλίου μιας ποικιλίας
πολιτικών αρετών που δεν τις συ-
γκεντρώνει ποτέ ένα μόνο άτομο.
2) Παρέχει «ποικιλότητα γνώσεων
τοπικών» απαραίτητων για τη
λήψη ορθών αποφάσεων.
3) λειτουργεί ως αντίβαρο της αυ-
θαιρεσίας επειδή «μικρόν άθροι-
σμα νομοθετών ειμπορούν να
έχωσιν συμφέροντα ιδιαίτερα, και
να κάμωσι νόμους εναντίον του
γενικού συμφέροντος» αλλά και
επειδή «αυταί αι αντιζηλίαι, αι
οποίαι γεννώνται φυσικά εις πο-
λυαρίθμους Συνελεύσεις, γίνονται
η σωτηρία του λαού».
Δεν είναι τυχαίο ότι σε μια αντιπρο-
σωπευτική δημοκρατία η νομιμοποί-
ηση της πολιτικής εξουσίας μπορεί
εννοιολογικά να ανάγεται στη λαϊκή
κυριαρχία αλλά θεσμικά έχει διττή
πηγή, την ψήφο του εκλογικού σώ-
ματος και τη δεδηλωμένη στη Βουλή.
Η δεύτερη πηγή αντανακλά τον δια-
κριτό ρόλο που διαδραματίζουν οι
αντιπρόσωποι του λαού στο πολι-
τικό μας σύστημα. Αυτή η αντίληψη
Ο αναστάσιος Πολυζωίδης, όπως απεικονίζεται σε πίνακα που βρίσκεται
στον Άρειο Πάγο.
για το ρόλο του αντιπροσώπου δεν
εκκινεί από δυσπιστία για την ωρι-
μότητα του εκλογικού σώματος. Η
ευθύνη των κυβερνώντων είναι να
κυβερνήσουν, και αυτή την ευθύνη
δεν μπορούν να την αποσείσουν νί-
πτοντας τας χείρας τους. Το εκλο-
γικό σώμα έχει επίσης σημαντικό-
τατη πολιτική αποστολή, αλλά αυτή
είναι διαφορετική. Είναι αφ’ ενός η
περιοδική επιλογή των νέων κυβερ-
νώντων και αφ’ ετέρου –μέσω αυτής
της επιλογής– ο έλεγχος των πε-
πραγμένων των παλαιών.
Όσοι στην παρούσα συγκυρία επι-
μένουν στην ανάγκη προσφυγής στη
λαϊκή ετυμηγορία παραγνωρίζουν
εντελώς τη σημασία της δεδηλωμέ-
νης. Επαναλαμβάνουν ότι σε μια δη-
μοκρατία δεν υπάρχουν αδιέξοδα,
γιατί σε τελική ανάλυση τη λύση δί-
νει ο λαός μέσω της εκλογικής διαδι-
κασίας. Αλλά σε μια αντιπροσωπευ-
τική δημοκρατία λύσεις δεν δίνουν
μόνον οι εκλογές. λύσεις, πειστικές
και νομιμοποιημένες, μπορεί να δώ-
σει και το Κοινοβούλιο. Σε κράτη,
όπως το Βέλγιο ή η Γερμανία, που
έχουν μακροχρόνια παράδοση κυ-
βερνήσεων συνεργασίας, αυτό δεν το
αμφισβητεί κανείς. Σε μας, πάλι,
αυτό δεν έχει γίνει απόλυτα κατα-
νοητό, όπως αποδεικνύουν οι κραυ-
γές περί συνταγματικής εκτροπής
που υποδέχτηκαν το σχηματισμό της
κυβέρνησης Παπαδήμου.
Για έναν υπέρμαχο της αντιπρο-
σωπευτικής δημοκρατίας όπως ο
Πολυζωίδης, το ζητούμενο σε πε-
ριόδους κρίσης δεν είναι να ακυρωθεί
ή να συρρικνωθεί ο αυτοτελής πολι-
τικός ρόλος των αντιπροσώπων,
Αργολική Βιβλιοθήκη
αλλά αντίθετα να διατηρηθεί η αλ-
ληλεπενέργεια μεταξύ των δύο πό-
λων πολιτικής νομιμοποίησης. Οι
αντιπρόσωποι οφείλουν να λάβουν
τις αποφάσεις που θεωρούν απαραί-
τητες για την αντιμετώπιση της κρί-
σης και να έχουν την παρρησία να
αναπτύξουν τις απόψεις τους και να
δικαιολογήσουν τις πράξεις τους
στους πολίτες, οι οποίοι με τη σειρά
τους πρέπει να ψηφίσουν με γνώ-
μονα το δημόσιο συμφέρον και να
ανανεώσουν την εντολή εκείνων που
κρίνουν ότι το προασπίζονται καλύ-
τερα.
Γιατι απετυχε
η ΜεταπολιτευΣη
Η δημοκρατία της μεταπολίτευσης
απέτυχε σε μεγάλο βαθμό επειδή δεν
ήταν επαρκώς αντιπροσωπευτική.
Οι πολιτικές ελίτ εξασφάλιζαν την
εκλογή και επανεκλογή τους στήνο-
ντας πελατειακά δίκτυα και ικανο-
ποιώντας τις απαιτήσεις διαφόρων
ομάδων πίεσης και οι πολίτες εκποι-
ούσαν την ψήφο τους ή την πολι-
τική τους επιρροή με αντάλλαγμα
κάθε είδους διευθετήσεις, μικρές ή
μεγάλες. Και τη στιγμή της κρίσης,
τόσο οι μεν όσο και οι δε φοβήθηκαν
να αναλάβουν τις ευθύνες τους για
όσα πρέπει να γίνουν. Αυτή η πικρή
ιστορία δείχνει και το σφάλμα του
Πολυζωίδη. Σε ολόκληρη την πραγ-
ματεία, ο συγγραφέας, απηχώντας
το πνεύμα του Διαφωτισμού, επιδει-
κνύει ακλόνητη πεποίθηση στην ικα-
νότητα του ορθού λόγου να επινοή-
σει ένα σύστημα θεσμών που θα
ξεδιπλώσει τις αρετές του αντιπρο-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 31
σωπευτικού συστήματος και θα πε-
ριορίζει τους κινδύνους του. Προς
τούτο φυσικά δεν αρκεί η a priori
πολιτική θεωρία. Ο ορθός λόγος
οφείλει επίσης να λαμβάνει υπ’ όψη
τις επικρατούσες κοινωνικές τάσεις
καθώς και την ψυχολογία ατόμων
και ομάδων, προκειμένου να προβεί
σε προβλέψεις για το πώς είναι πι-
θανόν να εξελιχθούν τα πράγματα,
αν εφαρμοστεί το τάδε ή το δείνα
πολίτευμα. Ο Πολυζωίδης έχει συ-
νείδηση αυτής της ανάγκης, και γι’
αυτό η πραγματεία του βρίθει από
κοινωνιολογικές παρατηρήσεις τις
οποίες συνδυάζει με κανονιστικά επι-
χειρήματα. Αυτό που, ωστόσο, πα-
ραβλέπει –απηχώντας πάλι το
πνεύμα του πρώιμου Διαφωτισμού–
είναι ότι τα πολιτεύματα δεν εγκαθι-
δρύονται σε κοινωνικό κενό ούτε
αναπαράγονται όπως μια καλολα-
δωμένη μηχανή. Ο συνταγματικός
πειραματισμός επενεργεί πάντοτε σε
μια ήδη διαμορφωμένη κοινωνική
πραγματικότητα με λίγο-πολύ δεδο-
μένους παίκτες και καθεστηκυίες
ομάδες συμφερόντων που, ασφαλώς,
θα επιχειρήσουν να διαμορφώσουν ή
να χειραγωγήσουν τις νέες θεσμικές
δομές κατά τρόπο που θα διαιωνίζει
την κυριαρχία, το φέουδο ή το προ-
νόμιό τους. Η εικόνα που αντίκρισε
ο Πολυζωίδης ερχόμενος στην επα-
ναστατημένη Ελλάδα επιβεβαιώνει
αυτή την απλή αλήθεια. Οι πρόκρι-
τοι, οι οπλαρχηγοί και οι πολιτικοί, οι
Πελοποννήσιοι, οι Στερεοελλαδίτες
και οι νησιώτες δεν αγωνίζονταν
μόνο για να αποτινάξουν τον τουρ-
κικό ζυγό αλλά και για να εξασφαλί-
σουν τη θέση τους στο μετεπανα-
στατικό σύστημα κατανομής
πλούτου και εξουσίας – έναντι όλων
των υπολοίπων. Και όπως είναι γνω-
στό, ήταν διατεθειμένοι να φτάσουν
μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο για να επι-
τύχουν τους στόχους τους.
Η επίγνωση των όρων της πολιτι-
κής διαπάλης δεν πρέπει να μας κά-
νει απαισιόδοξους σχετικά με τη δυ-
νατότητα ουσιαστικής θεσμικής
αλλαγής –σήμερα όπως και στον 19ο
αιώνα– αλλά να μας επιστήσει την
προσοχή στο ότι ο μεταρρυθμιστής
δεν μπορεί παρά να είναι μαζί ορα-
ματιστής και πραγματιστής. Και να
έχει κατά νου σε κάθε βήμα του ότι η
μεταρρύθμιση είναι ανέφικτη ή θνη-
σιγενής αν δεν έχει την ενεργό στή-
ριξη ή ανοχή διαφορετικών κομμα-
τιών του λαού. Όχι όλων, αλλά
αρκετών. Για να κινητοποιήσει το
λαό, όμως, ο μεταρρυθμιστής δεν εί-
ναι απαραίτητο να βγει στους δρό-
μους. Η αλλαγή μπορεί να ξεκινήσει
–συχνά με καλύτερους όρους– από
την αίθουσα του Κοινοβουλίου. zx

έντονος σχετικισμός
o και η ανοικτή αντί-
ληψη ως προς την
πρόσληψη του χρό-
νου, όπου κυρίως
εδράζεται ο ποιητικός προβλημα-
τισμός της Βισουάβα Συμπόρσκα,
έχουν από καιρό αξιολογηθεί ως
ιδιαιτέρως σημαντικά στοιχεία της
ποιητικής της. Ο τρόπος με τον
οποίο η ποιήτρια συνδέει παρελθόν
και παρόν, παρόν και μέλλον, ο
τρόπος με τον οποίο συζευγνύει το
συμβάν/εμπειρία μιας στιγμής με
την αβαρή διάσταση της αιωνιό-
τητας προσδίδει στην ποίησή της
τη μεγαλύτερη δύναμη.
Αυτό και τα πανταχού παρόντα
υπαρξιακά ερωτήματα είναι τα κύ-
ρια μοτίβα στην ποίηση της Συ-
μπόρσκα. Τα ποιήματα περιγρά-
φουν με την ίδια βαρύτητα τόσο
την εμπειρική πραγματικότητα
όσο και τη μη υπαρκτή, τη δυνη-
τική – αυτή που περιγράφεται κα-
λύτερα διά της απουσίας της, ένα
είδος οιωνεί πραγματικότητας. Η
σταθερή προσπάθεια εξισορρόπη-
σης στο όριο μεταξύ ύπαρξης και
ανυπαρξίας είναι πολύ ισχυρή
στην ποίηση και στο κοσμοείδωλο
της Συμπόρσκα. Η ποιήτρια δεν
επιχειρεί να εμβαθύνει προκειμέ-
νου να βρει έναν κώδικα για το μυ-
στικό της ύπαρξης, αλλά μάλλον
προσπαθεί να μας κάνει να αντι-
ληφθούμε τη φύση της. Η αντι-
πλατωνική στάση της γίνεται, επί-
σης, πιο σθεναρή με τα χρόνια,
καθώς γράφει με προφανή ειρω-
νεία:
Για αδιευκρίνιστους λόγους
υπό άγνωστες συνθήκες
Η ιδεώδης ύπαρξη έπαψε
να αρκείται στον εαυτό της.
Θα μπορούσε να είναι και
να είναι χωρίς τέλος […]
Γιατί λοιπόν να θηρεύει
32 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Βισουάβα Συμπόρσκα:
εξημερώνοντας τον θάνατο
Από την MalgorZata anna PacKalén
Την 1η Φεβρουαρίου, σε ηλικία 88 ετών, πέθανε η πολωνή ποιήτρια Βισουάβα Συμπόρσκα, η οποία
το 1996 είχε τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Με την ποίησή της προσπαθούσε να εξη-
μερώσει τον θάνατο. Αλλά πώς; [TBJ]
εντυπώσεις
με την κακή παρέα της ύλης;
Γιατί να χρειάζεται άχρηστους
μιμητές, άτυχα πλάσματα
Χωρίς προοπτικές
αιωνιότητας; […]
(«Πλάτων ή γιατί;»)
καΝεΝαΣ ΣεΒαΣΜοΣ
Για τηΝ αιωΝιοτητα
Η ποιήτρια εστιάζει στην «κακή
παρέα της ύλης», επειδή ακριβώς
μέσω αυτής της ύλης η ύπαρξη συ-
νεχώς αναδημιουργείται, αντί να
«είναι και να είναι χωρίς τέλος». Η
υλική σφαίρα εμπεριέχει στοιχεία
από τον τέλειο κόσμο των ιδεών.
Τα συγκεκριμένα αντικείμενα,
παρά την προσωρινή τους φύση
σύμφωνα με το φιλοσοφικό δόγμα
του Πλάτωνα, είναι αναγκαία μέσα
για την επίτευξη αιώνιων ηθικών
αξιών. ωστόσο, η Συμπόρσκα δεν
έχει κανένα σεβασμό για την αιω-
νιότητα· ακριβώς το αντίθετο: η
στιγμή –ακόμη και σύντομη και
προσωρινή όπως τα σύννεφα στον
ουρανό (μια σημαντική μεταφορά,
στην οποία θα επιστρέψω αργό-
τερα)– είναι εκείνη που δίνει νόημα
στη ζωή μας. Όπως τονίζει το λυ-
ρικό υποκείμενο: «Η ζωή διαρκεί
όσο και λίγα σημάδια χαραγμένα
από ένα νύχι στην άμμο». Ταυτό-
χρονα, μας διαβεβαιώνει ότι:
Δεν υπάρχει ζωή
Που δεν θα μπορούσε
να είναι αθάνατη
Έστω και μοναχά
για μια στιγμή.
(«Για τον Θάνατο,
χωρίς υπερβολή»)
Θνητότητα και αθανασία διατη-
ρούν τη συνοχή τους με το επα-
νερχόμενο ερώτημα του είναι και
του μη-είναι. Το μοτίβο του θανά-
του έχει δύο σημαντικές διαστά-
σεις σ’ αυτή την ποίηση. Τα πιο
βαθιά ποιήματα έχουν ένα πολύ
υπαινικτικό μήνυμα: το ψυχρό συ-
ναίσθημα και την αδιαφορία απέ-
ναντι στα δεινά και την οδύνη του
άλλου. Το ποίημά της «Ακόμη» εί-
ναι ιδιαίτερα εκφραστικό ως προς
αυτό, εφ’ όσον η ποιήτρια δημι-
ουργεί από τους πρώτους κιόλας
στίχους μια σχεδόν αγωνιώδη εξ-
πρεσιονιστική συνθήκη: ένα τρένο
οδεύει προς απροσδιόριστη κατεύ-
θυνση αλλά κανείς δεν αποβιβάζε-
ται επειδή τα βαγόνια είναι ερμη-
τικά κλειστά και οι επιβάτες –που
συμβολικά φέρουν εβραϊκά ονό-
ματα– δεν μπορούν να προσδιορί-
σουν τον προορισμό της αμαξο-
στοιχίας.
Σε σφραγισμένες σκευοφόρους
ταξιδεύουν
ονόματα που διασχίζουν
το τοπίο
πόσο μακριά θα ταξιδέψουν
κι αν θα αποβιβαστούνε
μη με ρωτάς, δεν θα
σου πω, δεν ξέρω.
Τ’ όνομα νέιθαν χτυπάει
πρώτο στον τοίχο,
το όνομα Ισαάκ, ξετρελαμένο,
αναστενάζει
τ’ όνομα Σάρα, λίγο νερό,
φωνάζει για
τ’ όνομα Ααρών που
χάνεται από δίψα
(«Ακόμη»)
Το ποίημα μπορεί να ερμηνευθεί
σε πολλαπλά επίπεδα, όμως αυτό
που αναδύεται κυρίως από τους
στίχους είναι ένα οικουμενικά αν-
θρώπινο νόημα, που εδώ έχει τόσο
υπαρξιακό όσο και βαθύτατα ηθικό
περιεχόμενο. Η Συμπόρσκα γρά-
φει με ιδιαίτερη πυκνότητα και συ-
νέπεια για τις ηθικές εκφάνσεις της
ανθρώπινης ιστορίας, που φυσικά
συμπεριλαμβάνουν μια μακρά σειρά
από παραδείγματα πνευματικού
εγκλεισμού και από εγκλήματα ενά-
ντια στα ανθρώπινα δικαιώματα –
εγκλήματα που μαρτυρούν ξεκά-
θαρα ότι οι λαοί ούτε μπορούν ούτε
επιθυμούν να εξαγάγουν ορθά συ-
μπεράσματα από τις βάναυσες
εμπειρίες της ιστορίας. Γι’ αυτόν
ακριβώς τον λόγο, το μίσος (ή μάλ-
λον «το λάιτ μοτίβ του – ο αδιά-
φθορος εκτελεστής / ορθός πάνω
από το άθλιο θύμα του», όπως δια-
τυπώνεται στο ομότιτλο ποίημα
«μίσος») είναι ένα από τα λάιτ μο-
τίβ του αιώνα μας. Το μίσος είναι
που πιο συχνά οδηγεί στον πόλεμο,
στην ολότελα περιττή οδύνη και
στον θάνατο.
κατακτωΝταΣ ο,τι ειΝαι
αΔυΝατοΝ Να κατακτηθει
Η Συμπόρσκα καταδεικνύει μια ευ-
ρύτερη διάσταση του μοτίβου του
θανάτου. Κι αυτή έχει σχέση με
τους «κοινούς» θανάτους, που προ-
καλούνται από τους νόμους της φύ-
σης. με τον θάνατο ο οποίος –
Στο σχεδιασμό μας
για το αύριο
Αυτός έχει την τελευταία λέξη
Που πάντα βρίσκεται
εκτός θέματος
(«Για τον Θάνατο,
χωρίς υπερβολή»)
Αυτός ο θάνατος, ιδωμένος με
πνευματικότητα και μελαγχολία,
επανέρχεται επίμονα στο έργο της
Συμπόρσκα. Απογυμνωμένος από
κάθε εμφανές πάθος, χωρίς «να κα-
ταλαβαίνει από αστεία», είναι πολ-
λές φορές –
Απασχολημένος με το θάνατο
 Aλέκος Παπαδάτος
Κάνει αδέξια τη δουλειά
Ανίδεος από σύστημα
ή μαστοριά
λες κι ο καθένας μας είναι
το πρώτο θήραμά του.
(«Για τον Θάνατο,
χωρίς υπερβολή»)

Αδέξιος ή όχι, ο θάνατος δεν μπο-

ρεί να εμποδιστεί ή να σταματήσει.
ωστόσο, δεν είναι μόνο νικητής:
το μυστήριο του θανάτου είναι
όμοιο με ένα άλλο μυστήριο – με
την ανθρώπινη δημιουργικότητα
που τον βοηθάει να κατακτήσει
εκείνο που είναι αδύνατο να κατα-
κτηθεί:

μάταια τραντάζει το πόμολο

Της αόρατης θύρας.
Εφόσον έφτασες
δεν μπορεί ν’ ανοίξει
(«Για τον Θάνατο,
χωρίς υπερβολή»)

Ταυτόχρονα, είναι αναμφίλεκτο

προνόμιο του καθενός μας να επι-
λέξει αν θα μιλήσει ή θα μείνει βου-
βός:

non omnis moriar

– πρώιμη ανησυχία
μα είμαι απόλυτα ζωντανή
και τούτο φτάνει.
Ποτέ δεν ήταν· και τώρα
λιγότερο από ποτέ […]
Αδύνατο να πω πόσα
παραβλέπω σιωπώντας.
(«Μεγάλος αριθμός»)

Όμως αυτή η επιλογή κουβαλάει

μαζί της τη μελαγχολία που παρά-
γει η γνώση των απορριφθέντων
δυνατοτήτων, δηλαδή μια «πρώιμη
ανησυχία», γιατί τίποτε δεν είναι
δεδομένο, όλα μπορούν να αμφι-
σβητηθούν και εμείς μπορούμε
αναλόγως να δημιουργήσουμε τα
πάντα, μέσω της καλλιτεχνικής μας
δημιουργικότητας. Το non omnis
moriar του Οράτιου είναι, σύμ-
φωνα με την Συμπόρσκα φυσικά,
ένα από τα μεγαλύτερα δώρα στο
ανθρώπινο γένος: ό,τι έχει δημι-
ουργήσει ένας άνθρωπος στη διάρ-
κεια της ζωής του μπορεί να τον
καταστήσει αθάνατο. Δεν είναι
ωστόσο μόνο δώρο, αλλά και ένα
από τα μεγαλύτερα βάρη του αν-
θρώπου. Αυτό δεν αντικρούει το
non omnis moriar, αλλά, όπως η
Κριστίνα Πιέτρυχ (Krystyna Piet-
rych) πολύ ορθά επισημαίνει, από
την άποψη του θανάτου, ο άνθρω-
πος δεν είναι παρά παιχνιδάκι στα
χέρια του τυχαίου που μερικές φο-
ρές γίνεται μοίρα. Το τυχαίο –άλλη
Η βισουάβα Συμπόρσκα (1923-2012) σε σχέδιο του αλέκου Παπαδάτου.
μια λέξη-κλειδί στον διαλεκτικό
ποιητικό κόσμο της Συμπόρσκα–
δεν αφορά μόνο το θαύμα της
ύπαρξης, αλλά σημαίνει επίσης ότι,
εξαιτίας της απόλυτης αυθαιρεσίας
της ζωής, η ύπαρξη μπορεί επίσης
να αποδράσει από τον θάνατο,
όπως στο ακόλουθο ποίημα:
Σωθήκατε, επειδή ήσασταν
οι πρώτοι
Σωθήκατε, επειδή ήσασταν
οι έσχατοι.
μόνοι. με άλλους. Δεξιά.
Αριστερά
Επειδή έβρεχε. Επειδή
είχε συννεφιά.
Επειδή η μέρα ήταν
ηλιόλουστη […]
Κατά συνέπεια, επειδή,
μολονότι, παρά.
(«Θα μπορούσα»)
κοΜψη και παιΓΝιωΔηΣ
ΓλωΣΣικη ΔιαθεΣη
Εδώ υπάρχει άλλη μία έκφανση
του «απολεσθέντος παραδείσου
της πιθανότητας» της Συμπόρ-
σκα: το τυχαίο στην ποίησή της
είναι ένας ειδικός δεσμός ανά-
μεσα στην ελεύθερη επιλογή και
στην αναγκαιότητα. Κανείς δεν
έχει πραγματικό έλεγχο πάνω στο
θάνατο, ωστόσο μια από τις αρ-
χέγονες λειτουργίες του ανθρώ-
που είναι να τον ξορκίζει, μέσω
της αδιάκοπης αμφισβήτησης της
πραγματικότητάς του. Το ξόρκι
της Συμπόρσκα εκφράζεται μέσα
από μια κομψή, παιγνιώδη διά-
θεση απέναντι στη γλώσσα, όπως
στο ποίημα «Κηδεία», που αποτε-
λείται απλώς από σειρές φράσεων
τις οποίες η ποιήτρια ξεκλέβει
από τη συζήτηση ανάμεσα στους
πενθούντες σε μια κηδεία:
«τόσο ξαφνικά, ποιος θα
μπορούσε να το προβλέψει»
«άγχος και κάπνισμα,
συνέχεια του το ’λεγα»
«καλούτσικα, ευχαριστώ, εσείς»
«πρέπει να βγάλουμε την
κορδέλα από τούτα
τα λουλούδια»
«και η καρδιά του αδελφού
του τα ’φτυσε, είναι
οικογενειακό τους»
«πού να σε γνωρίσω
με τη γενειάδα»
«πήγαινε γυρεύοντας,
πάντα μπλεκότανε
σε καταστάσεις» […]
(«Κηδεία»)
Όπως είναι αναμενόμενο, τα
πρώτα λεπτά της συζήτησης στην

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 33

κηδεία αφορούν τον νεκρό, όμως η
ζωή σύντομα επικρατεί και οι στί-
χοι ολοένα και περισσότερο εστιά-
ζουν στη διόλου δραματική, για να
μην πούμε τετριμμένη, καθημερινή
ζωή όσων επιβιώνουν, στις μέρι-
μνες και τις ανησυχίες τους:
«είσαι προνοητικός, μόνο
εσύ έφερες ομπρέλα»
«δυο κρόκους αυγού κι ένα
κουτάλι ζάχαρη»
«δεν ήτανε δική του δουλειά,
τι σχέση είχε»
«μόνο σε μπλε, και μόνο μικρά
νούμερα» […]
«δώσε τα συλλυπητήριά μου
στη χήρα, πρέπει
να φύγω» […]
«πάρε με τηλέφωνο»
«ποιο λεωφορείο πάει
στο κέντρο»
«εγώ πάω από δω»
«εμείς όχι»
(«Κηδεία»)
Η συγγραφέας εδώ καταφεύγει σε
διακειμενική ειρωνεία μέσω ενός
είδους γλωσσικού μιμιτισμού: κα-
θώς είμαστε συνηθισμένοι να βλέ-
πουμε τον θάνατο σε όλη του την
τρομακτική αμεσότητα, δεν σκε-
φτόμαστε το προφανές γεγονός
ότι, όπως ο θάνατος διακατέχει
τη ζωή, έτσι και η ζωή παρεμβαί-
νει στον θάνατο. Και οι δυο γρα-
πώνονται ο ένας από τον άλλον με
την ίδια ένταση. Η καθημερινή
ζωή μπορεί εύκολα να καταληφθεί
από ένα πάθος, το οποίο με τη
σειρά του εξ ίσου εύκολα ενδίδει
στην καθημερινή ζωή. ο θάνατος
δεν είναι de facto πιο τρομακτικός
από τη ζωή. Και –παραδόξως– εί-
ναι πράγματι πιο δυσεπίλυτος για
τους ζωντανούς παρά για τους νε-
κρούς. Οι ζωντανοί είναι εκείνοι
που απαιτούν εγγυήσεις για την
ύπαρξη από κάποιας λογής υψη-
λότερη δύναμη, θέτοντας ερωτή-
ματα για το νόημα της ζωής, για
το αναπόφευκτο της μοίρας.
το ΔιληΜΜα
τωΝ επιΖωΝτωΝ
Η αντιπαράθεση με τον θάνατο
δεν περιλαμβάνει μόνο την αρχέ-
γονη αγωνία του ανθρώπου αλλά
συναρτάται με το δίλημμα των επι-
ζώντων: ο θάνατος κάποιου άλλου
μπορεί επίσης να επιδράσει στον
επιζώντα κατά έναν ισχυρό και
προσωπικό τρόπο. Πολλά έχουν
γραφτεί για τον χαμένο σύντροφο
της Συμπόρσκα και για τις ελεγείες
της μετά τον θάνατό του. μια χα-
34 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
ρακτηριστική ελεγεία είναι η «Γάτα
σ’ ένα άδειο διαμέρισμα». Ανεξάρ-
τητα από το αν ο αναγνώστης πι-
στεύει ή όχι ότι το γεγονός που πε-
ριγράφεται είναι πραγματικό, αυτό
το συγκεκριμένο ποίημα είναι ένα
από τα πιο σημαντικά που έχουν
γραφτεί με τη μορφή ενός θρήνου,
από την εποχή που ο Κοσανόφσκι
έγραψε το «Treny» («Θρήνος») το
1581. Και την ίδια στιγμή ίσως
μόνο η Συμπόρσκα να μπορεί να
περιγράψει μια μεγάλη προσωπική
απώλεια από την οπτική γωνία
ενός εγκαταλελειμμένου γάτου.
να πεθαίνεις – αυτό δεν
πρέπει να το κάνεις
σε μια γάτα.
Γιατί και τι να κάνει η γάτα
σ’ ένα άδειο διαμέρισμα. […]
(«Γάτα σε άδειο
διαμέρισμα», βλ. όλο το ποίημα
σε διπλανή στήλη)
Αν η γάτα μπορούσε να διαβάσει,
θα αναγνώριζε σίγουρα τον στίχο
του Κοσανόφσκι:
Αγαπημένη, το φευγιό σου
την προκάλεσε
Τούτη την αχανή
κενότητα στο σπίτι μου.
Είμαστε πλήθος μα κανείς
δεν είναι εδώ:
μια μικροσκοπική ψυχή
και τόσα έχουνε σβήσει.
(«Tren VIII», από το Treny
του Jan Kochanowski)
«Τούτη την αχανή κενότητα στο
σπίτι μου» – έτσι αισθάνεται το ζω-
ντανό πλάσμα που ο κύριός του
«πεισματικά εξαφανισμένος παρα-
μένει». Το πένθος που μια αρχαία
ανθρώπινη παράδοση επιφυλάσσει
μόνο για τον άνθρωπο, τώρα επι-
τρέπεται σε μία γάτα. Όμως η
γάτα δεν μπορεί να λεκτικοποιήσει
τα αισθήματά της ούτε μπορεί να
ανοίξει διάλογο με τους νεκρούς
και, πολύ περισσότερο, να τους κά-
νει ερωτήσεις, με τον τρόπο που το
λυρικό «Εγώ» επιχειρεί στο ποίημα
«Συνωμοτώντας με τους νεκρούς».
Η γάτα δεν έχει καν επίγνωση του
θανάτου, της κηδείας κ.λπ. Η μόνη
επίγνωση που έχει είναι αυτή της
αιφνίδιας κενότητας. Και βέβαια
δεν γνωρίζει –ευτυχώς– ότι ο θά-
νατος δεν μπορεί ούτε να εμποδι-
στεί ούτε να πειστεί ότι είναι η
αναπόφευκτη μοίρα όλων μας, η
μόνη η οποία είναι στατιστικά από-
λυτα αποδεδειγμένη, όπως μας θυ-
μίζει ειρωνικά η Συμπόρσκα:
Από μια εκατοστή
ανθρώπους […]
Θνητοί:
Εκατό από τους εκατό –
Ένα αποτέλεσμα που
παραμένει πάντα
απαράλλαχτο.
(«Δυο λόγια για τη στατιστική»)
Ξέρω πως η θλίψη μου
Την άνοιξη δεν θα
την εμποδίσει […]
Σημειώνω το γεγονός
Ότι η όχθη μιας κάποιας
λίμνης
Είναι ακόμη –σαν να ’σουν
ζωντανός–
Το ίδιο όμορφη όπως πριν […]
Για ένα πράγμα δεν
θα συμφωνούσα:
για τη δική μου επιστροφή.
Το προνόμιο της παρουσίας
αποποιούμαι. […]
(«Χωρίζοντας από τη θέα»)
Την ίδια εποχή, η Συμπόρσκα γρά-
φει στο ποίημά της «Σύννεφα»:
Οι άνθρωποι μπορεί
να κάνουν ό,τι θέλουν
μα ύστερα πεθαίνουν,
όλοι τους, ο ένας
μετά τον άλλον
Για εκείνα –τα σύννεφα–
τίποτα
το παράξενο σε τούτο
δεν υπάρχει.
(«Σύννεφα»)
ιΜπΡεΣιοΝιΣτικη Ματια
Εδώ διακρίνει κανείς κάτι από την
πολύ ιδιαίτερη φιλοσοφία ζωής
της Συμπόρσκα. Όπως επισημαί-
νει η Άννα λεγκεζίνσκα, ο υπαρ-
ξιακός χρόνος στην ποίησή της
είναι το παρόν. Αυτό που συμβαί-
νει εδώ και τώρα είναι ακριβώς
αυτό που ένα πρόσωπο μπορεί να
προσπαθήσει να συλλάβει για μια
σύντομη στιγμή. Κάθε τι άλλο
υπάρχει ως υπόθεση, είτε ανα-
σκευασμένη από τη μνήμη (το πα-
ρελθόν) είτε ως προϊόν εικασιών
για το μέλλον. Τα σύννεφα, λέξη-
κλειδί για τη Συμπόρσκα, εύστοχα
συμβολίζουν τη μεταβατικότητα
και την αστάθεια της ζωής, της
στιγμής. Ο αναγνώστης συναι-
σθάνεται την πολύπλοκη φύση
τού είναι και του μη-είναι, της φύ-
σης της ζωής και του θανάτου σε
όλες τους τις διαστάσεις. Επίσης,
αντικατοπτρίζει την ιμπρεσιονι-
στική ματιά του «Εγώ» πάνω στη
ζωή: ότι το κάθε τι «μετά από ένα
κλάσμα του δευτερολέπτου στα-
ματά […] να είναι αυτό κι αρχίζει
να είναι το άλλο». μια μικρή αλ-
λαγή φωτισμού, οπτικής γωνίας
και διάθεσης είναι αρκετή για να
κατορθώσουμε να συλλάβουμε και
να επανεκτιμήσουμε αυτές τις σύ-
ντομες στιγμές της ζωής –
Ένα δάσος που μοιάζει
με δάσος, εις τους αιώνας
των αιώνων αμήν,
Και πάνω από το δάσος
πουλιά πετούν παίζοντας
τα πουλιά που πετούν.
Ώς εκεί που φτάνει το μάτι,
τούτη η στιγμή κυριαρχεί
μια από τις στιγμές στη γη
που της ζητήθηκε να διαρκέσει.
(«Στιγμή»)
Εδώ, ασφαλώς, μπορούμε να
ακούσουμε τον απόηχο –όπως
έχουν σημειώσει πολλοί μελετη-
τές– της φράσης του Γκαίτε «Ver-
weile doch! Du bist so schön!», με
την οποία ο Φάουστ υπέγραψε τη
συμφωνία με τον μεφιστοφελή·
ωστόσο εδώ προσλαμβάνει τους
σαρκαστικούς τόνους της Συ-
μπόρσκα. Στον Φάουστ ο άνθρω-
πος ενθαρρύνεται να αγωνιστεί
επίμονα ώστε να δώσει νόημα στη
ζωή του. Αυτό επίσης είναι που
καθιστά δυνατό για τις δυνάμεις
των ουρανών να σώσουν την ψυχή
του Φάουστ από την αρπάγη του
μεφιστοφελή: «Όποιος δεν κα-
ταφέρνει να μην προσπαθήσει /
ετούτος από μας θε να σωθεί».
«Wer sich immer strebend be-
müht, den können wir erlösen».
Το λυρικό υποκείμενο στο ποίημα
της Συμπόρσκα «Διαφήμιση» συ-
νειδητά καλεί σε αναμέτρηση τον
κλασικό στίχο με τα λόγια:
Πούλα μου την ψυχή σου.
Άλλοι υποψήφιοι
δεν υπάρχουν.
Διάβολοι άλλοι
δεν υπάρχουν πια.
(«Διαφήμιση»)
Αυτοί οι στοχασμοί για τον θά-
νατο δεν έχουν θεολογικό χαρα-
κτήρα και ο στίχος «μια από τις
στιγμές στη γη / που της ζητή-
θηκε να διαρκέσει» δεν διατυπώ-
νεται με θρησκευτικό σκοπό. Αντί-
θετα – το ποιητικό credo της
Συμπόρσκα και η σταθερή της πί-
στη σημαδεύονται από έντονο
στωικισμό: το να συλλάβεις τη

στιγμή, αυτό το «Verweile doch»
προνόμιο, είναι το μόνο μέσο που
διαθέτει ο άνθρωπος ώστε να κα-
τορθώσει για μια στιγμή να προ-
καλέσει, ακόμη και να αρνηθεί τον
θάνατο, να κατορθώσει, δηλαδή,
μ’ αυτόν τον τρόπο να αντισταθεί
στην ορθολογική σύλληψη του κό-
σμου.
Αυτή η ποιητική και μεταφυσική
σφαίρα, κάπου μεταξύ «memento
mori» και «carpe diem», συνιστά
τον χώρο που είναι στη διάθεσή
μας στη διάρκεια της ζωής μας,
όταν όλοι μας είμαστε, λίγο ώς
πολύ, στο έλεος του τυχαίου. Αυτός
ο χώρος συμπίπτει με την αιωνιό-
τητα. Το σύντομο πέρασμά μας
από τη γη είναι σε κάθε περίπτωση
«μονάχα ένα θραύσμα αποσπα-
σμένο από τη θύελλα», επειδή η
ζωή δεν πρέπει να σκιάζεται από
το μαζοχιστικό «memento mori»
που συναντά ο αναγνώστης στην
μπαρόκ ποίηση. Κάθε μέρα ερχό-
μαστε αντιμέτωποι με τα θαύματα
της ύπαρξης και με άπειρες πιθα-
νότητες.
Από όλες αυτές, ο θάνατος είναι
απλώς η τελευταία από τις μονίμως
διαφεύγουσες και μονίμως εναλ-
λασσόμενες μορφές της ανθρώπι-
νης ύπαρξης. Οι σχέσεις μας με
τους άλλους ανθρώπους επίσης
ανήκουν εδώ. Όπως έγραψε ο Ου-
ίλλιαμ μόρρις (William Morris) το
1888 στο έργο του «Ένα όνειρο
του Τζον μπολ»:
Η συντροφικότητα είναι
παράδεισος, η έλλειψή
της κόλαση:
Η συντροφικότητα είναι ζωή,
η έλλειψή της θάνατος […]
Η έλλειψη της ανθρώπινης επα-
φής συγκρίνεται εδώ με τον θά-
νατο. Το ίδιο μήνυμα απαντά στα
ποιήματα της Συμπόρσκα. Τι πιο
θεμελιώδες για την ανθρώπινη
ύπαρξη από τις ανθρώπινες σχέ-
σεις; Ολόκληρος ο πολιτισμένος
κόσμος καταστέλλει τον θάνατο
και, μαζί μ’ αυτόν, καταστέλλει
επίσης και την ελευθερία να απο-
φασίσουμε για τον «επίγειο χρόνο
μας». Η γνώση του θανάτου και η
αποδοχή του μας δίνουν την ελευ-
θερία να αγαπάμε, και μάλιστα με
σοβαρότητα και βαρύτητα που
μόνο η ύπαρξη των δεδομένων
ορίων μπορεί να επιτρέψει. Η
απόδραση από τον θάνατο είναι
επίσης απόδραση από τη ζωή την
ίδια, από τον έρωτα. Επειδή ο
έρωτας είναι το «κεφάλαιο» του
«non omnis moriar» για κάθε άν-
Η βισουάβα Συμπόρσκα σε φωτογραφία του 1954.
θρωπο. Και όπως λέει σε ένα από
τα ποιήματα, το λυρικό «Εγώ» –
λένε
Η πρώτη αγάπη είναι
η πιο σημαντική.
Πολύ ρομαντικό
Όμως αυτό με μένα
δεν ισχύει […]
Άλλες αγάπες
Ακόμα ανασαίνουν
μέσα μου βαθιά
Ετούτη εδώ δεν έχει την ανάσα
να στενάξει.
Κι όμως, ακόμη κι έτσι
μπορεί να κάνει εκείνο που οι
άλλες δεν μπορούν:
Χωρίς να τη θυμάμαι
Χωρίς καν να την ονειρεύομαι
Στον θάνατο με εγκλιματίζει.
(«Πρώτη αγάπη»)
χΡοΝοΣ και αχΡοΝο
να πώς εξημερώνεται ο θάνατος
στο ποιητικό σύμπαν της Συμπόρ-
Archives Tygodnie czytania
κλος κατ’ αυτόν τον τρόπο συ-
μπληρώνεται με τη μεταφυσική
του διάσταση. Εδώ, η φιλοσοφική
τάση της Συμπόρσκα βρίσκεται
κοντά στο δυισμό του ντεκάρτ. Ο
άνθρωπος γνωρίζει ανέκαθεν ότι
ο θάνατος είναι ένα βιολογικό γε-
γονός και η φυσική φθορά μπορεί
να είναι αντικείμενο επιστημονι-
κής παρατήρησης και ανάλυσης.
Αυτό που συμβαίνει στο μυαλό ή
στην ψυχή μας μετά τον θάνατο
παραμένει ζήτημα πίστης και αντι-
κείμενο εικασιών.
Δεν είναι πιθανό να βρούμε την
επιβεβαίωση μιας θρησκευτικής ή
μη θρησκευτικής θέσης στα ποιή-
ματα της Συμπόρσκα. Ο Θεός δεν
ονομάζεται ρητά, όμως η χριστια-
νική παράδοση είναι παρούσα,
μέσω της αθάνατης ψυχής, της
υπόσχεσης της ασφάλειας μπρο-
στά στην τρομακτική άβυσσο της
αιωνιότητας, ακόμη κι αν «Κανείς
δεν έχει κάποιον συνεχώς / ή για
πάντα». Κι έτσι, νεκροί και ζω-
ντανοί, άνθρωποι και μη άνθρω-
ποι, μεγάλοι και μικροί, γνωστοί
και άγνωστοι, παρόντες και από-
ντες συναντιούνται στα ποιήματα
της Συμπόρσκα και εποικούν τον
ποιητικό της κόσμο που είναι επί-
σης το άχρονο σύμπαν της ύπαρ-
ξης.
Το ενύπαρκτο στο ποιητικό σύ-
μπαν της Συμπόρσκα λυρικό υπο-
κείμενο θα ήταν έτσι σε θέση να
πει –λες κι είναι αυτά τα τελευ-
ταία του λόγια– εκείνο που ο ίδιος
σκα: συλλαμβάνοντας τη στιγμή ο ντεκάρτ λέγεται πως ανέκραξε
με τη δύναμη του συναισθήματος, στην επιθανάτια κλίνη του: «ca
ακριβώς στη γραμμή που χωρίζει mon âme, il faut partir» (λοιπόν
χρόνο και άχρονο. Το λυρικό υπο- ψυχή μου, πρέπει να πηγαίνουμε)
κείμενο της Συμπόρσκα αναλαμ- αν και με το αυτοσαρκαστικό,
βάνει τον ρόλο ενός διδακτικού αναστοχαστικό, σχετικιστικό τόνο
συγγραφέα της ύστερης νεωτερι- , τον τόσο τυπικό στη Συμπόρ-
κότητας, ο οποίος διδάσκει ηθική σκα:
μέσω της ποίησης, παρ’ ότι συχνά
το κάνει μέσα από το προσωπείο Η ζωή, όσο μακρά και να ’ναι,
της αντισυμβατικότητας ή της ει- πάντοτε θα ’ναι σύντομη.
ρωνείας. Από την οπτική γωνία Πολύ σύντομη για να δεχτεί
άλλων πλασμάτων στο σύμπαν ο κάποια προσθήκη.
κόσμος των ανθρώπων συχνά μοι- («Οι σύντομες ζωές
άζει γεμάτος σκληρότητα και ηλι- των προγόνων μας») zx
θιότητα. Αυτό που μας διακρίνει
από τα άλλα όντα στην εξελικτική
αλυσίδα, ωστόσο, είναι η ικανό- Το παρόν κείμενο ήταν η συνεισφορά
τητά μας τόσο να αισθανόμαστε της Μ.Α. Packalén στο Διεθνές Συ-
όσο και να δείχνουμε τα αισθή- νέδριο για την ποίηση της Βισλάβα
ματά μας, να σκεφτόμαστε και να Συμπόρσκα που διοργανώθηκε στη
θυμόμαστε. Παρά το γεγονός ότι ο Στοκχόλμη τον Μάιο του 2003. Δη-
κύκλος της φύσης ανάγει κάθε μοσιεύθηκε στα αγγλικά στην ιστο-
ύπαρξη σε έναν κρίκο αυτής της σελίδα του Οργανισμού των Βραβείων
αλυσίδας, κάθε ανθρώπινο ον δια- Νόμπελ, τον Φεβρουάριο του 2004.
θέτει κάτι που δεν συμπεριλαμβά- Στα ελληνικά δημοσιεύεται με την
νεται σ’ αυτόν τον κύκλο: μια άδεια της συγγραφέως.
ψυχή. Ο φυσικός βιολογικός κύ- μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 35

ύο μέρες μετά τον θά-
Δ νατο της Βισουάβα Συ-
μπόρσκα, έπεσα σ’ ένα
κείμενο μιας αμερικανί-
δας κριτικού κινηματο-
γράφου, της ντάνα Στήβενς. Τον
Δεκέμβριο του 2004 –έγραφε
στο Slate– διάβασε στο περιοδικό
New Yorker ένα ποίημά της που
της άρεσε τόσο πολύ, ώστε το
κόλλησε στο γραφείο της και το
είχε μπροστά της κάθε μέρα. Πρό-
κειται για το «ΑΒΓ», από τον Μο-
νόλογο ενός Σκύλου, και έχει ως
εξής:
Δεν θα μάθω πια ποτέ
Τι σκεπτόταν ο Α για μένα
Αν τελικά ο Β με συγχώρεσε
Γιατί ο Γ υποκρινόταν ότι
όλα ήταν καλά
Τι ρόλο έπαιξε ο Δ στη
σιωπή του Ε
Τι περίμενε ο ζ,
αν περίμενε κάτι
Γιατί ξέχασε η Η ενώ
ήξερε πολύ καλά
Τι είχε να κρύψει η Θ
Τι ήθελε να προσθέσει η Ι.
Αν το ότι ήμουν εκεί
σήμαινε κάτι
για τον Κ και τον λ και
το υπόλοιπο αλφάβητο.
Διαβάζοντας το κείμενο της Στή-
βενς, χαμογέλασα. Γιατί έκανα κι
εγώ κάτι ανάλογο για χρόνια:
έκοβα τα ποιήματα της Συμπόρ-
σκα από το New Yorker και τα
κουβαλούσα πάντα μαζί μου σε
ένα ντοσιέ. Το έκανα περιστα-
σιακά και με μερικούς ακόμα,
αλλά τα δικά της τα έκοβα και τα
φυλούσα πάντα. υπάρχει κάτι στα
ποιήματα αυτής της απίθανης
Πολωνής, αυτού του «μότσαρτ
της ποίησης» όπως την αποκά-
λεσε η επιτροπή που της απένειμε
το νόμπελ, που με αγγίζει βαθιά.
36 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
λίγο καλύτεροι άνθρωποι
Από τον ΜιχaλΗ ΜΗΤΣo
Υπάρχει κάτι στα ποιήματα αυτής της απίθανης Πολωνής, αυτού του «Μότσαρτ της ποίησης» όπως
την αποκάλεσε η επιτροπή που της απένειμε το Νόμπελ, που με αγγίζει βαθιά. Μιλούν για την καθη-
μερινότητά μου, για τα αντικείμενα που με περιβάλλουν, για τον έρωτα, το θάνατο, τη μοναξιά και το
χρόνο που κυλά.
μιλούν για την καθημερινότητά ή σ’ ένα πάκο γράμματα εΓΡαφε απο τα τεΣΣεΡα
μου, για τα αντικείμενα που με πε-
ριβάλλουν, για τον έρωτα, το θά-
νατο, τη μοναξιά και το χρόνο που
κυλά. Όπως γράφει ο Τσαρλς Σί-
μικ στο New York Review of Books
(22/12/2011), η γυναίκα αυτή δεν
τυλιγμένα με σπάγκο
– ούτε καν μια κορδέλα.
Η μόνη μας συνάντηση ύστερα
απ’ όλα αυτά τα χρόνια
είναι μια συζήτηση ανάμεσα
σε δυο καρέκλες
Η Συμπόρσκα γεννήθηκε στις 2
Ιουλίου 1923 στο Κόρνικ, κοντά
στο Πόζναν της δυτικής Πολωνίας.
Οκτώ χρόνια αργότερα μετακόμισε
με την οικογένειά της στην Κρα-
κοβία, την οποία λάτρεψε, κι
θέλει μόνο να δημιουργήσει μια σ’ ένα κρύο τραπέζι. έμεινε μέχρι το θάνατό της. Όταν
ποιητική κατάσταση στους ανα- Άλλες αγάπες οι ναζί εισέβαλαν στην Πολωνία,
γνώστες της, αλλά και να τους πει αναπνέουν ακόμη μέσα έπιασε δουλειά στους σιδηροδρό-
πράγματα που δεν ήξεραν ή που μου βαθιά. μους για να αποφύγει την εκτόπισή
δεν είχε τύχει να σκεφτούν ποτέ. Αυτής δεν της φτάνει η ανάσα της στη Γερμανία για καταναγκα-
Θυμάμαι πόσο με είχε συγκλονίσει για να στενάξει. στικά έργα. Στον ελεύθερο χρόνο
η «Πρώτη Αγάπη»: Ακόμη κι έτσι όμως, της σπούδαζε σε παράνομα πανε-
όπως ακριβώς είναι, πιστήμια. Κι όταν τελείωσε ο πό-
λένε μπορεί να κάνει αυτό λεμος, συνέχισε τις σπουδές της
πως η πρώτη αγάπη είναι που δεν μπορούν ακόμη στο Πανεπιστήμιο της πόλης, χω-
η πιο σημαντική. οι υπόλοιπες: ρίς να πάρει πτυχίο ποτέ. Δημοσί-
Πολύ ρομαντικό καθώς δεν τη θυμάμαι ευσε το πρώτο της ποίημα το 1945.
αλλά στην περίπτωσή μου καθώς δεν την ονειρεύομαι καν Αλλά όταν προσγειώθηκε στο αε-
δεν συμβαίνει. με εξοικειώνει με το θάνατο*. ροδρόμιο του Όσλο για να παρα-
υπήρχε κάτι μεταξύ μας, λάβει το νόμπελ και τη ρώτησαν
αλλά πάλι δεν υπήρχε Δεν μένεις ίδιος ύστερα από αυτό πότε έγραψε το πρώτο της ποίημα,
Εξατμίστηκε και τέλειωσε. το ποίημα. μα ούτε μια κορδέλα, απάντησε ότι έγραφε από τα τέσ-
Τα χέρια μου δεν τρέμουν ούτε καν μια γαμημένη χρωματι- σερά της. Παρ’ όλο που τα περισ-
όταν πέφτω σε μικρά ενθύμια στή κορδέλα; σότερα ήταν φυσικά χαζομάρες,
όταν κάποιο άξιζε τον κόπο το
έπαιρνε ο πατέρας της και της
έδινε λεφτά για να αγοράσει σοκο-
ΤΑ ΒΙΒλIΑ ΤΗΣ ΒΙΣΟυAΒΑ λάτες. με αυτή την έννοια, είπε,
«μπορώ να πω ότι άρχισα να ζω
ΣυμΠoρΣΚΑ ΣΤΑ ΕλλΗνΙΚA από την ποίηση σε ηλικία τεσσά-
ρων ετών».
βισουάβα Σιμπόρσκα, Επιλεγμένα ποιήματα: Από 7 ποιητικές συλ- Κι έγραφε μέχρι το τέλος, παρ’
ότι τα ποιήματά της που δημοσι-
λογές, μετάφραση: Άλκη Τσελέντη, Δωδώνη, 2006, 136 σελ.
εύτηκαν ήταν λιγότερα από 400.
Όταν τη ρώτησαν κάποτε το λόγο,
Wislawa Szymborska, Μια ποιητική διαδρομή, μετάφραση, σχόλια, απάντησε: «Έχω ένα καλάθι στο
επίμετρο: βασίλης Καραβίτης, Σοκόλη-Κουλεδάκη, 2003, 165 δωμάτιό μου. Ένα ποίημα που το
σελ. γράφω το βράδυ, το πρωί το ξανα-
διαβάζω. Και δεν επιβιώνει πά-
Wislawa Szymborska, Wystan Hugh Auden, Δυο πίνακες. Δυο ποι- ντα». Άλλα ποιήματα, πάλι, τα δη-
ήματα, ζωγραφική: Pieter Brueghel, μετάφραση: Ζήσιμος Λορε- μοσίευσε, όμως αργότερα τα
αποκήρυξε. Ήταν από τις δύο
ντζάτος, Δόμος, 1999, 15 σελ. + εικόνες πρώτες της συλλογές, επηρεα-
σμένα από τον σοσιαλιστικό ρεα-
Wislawa Szymborska, Τέλος και αρχή. Κάθε ενδεχόμενο, μετά- λισμό, που κήρυσσε ότι η τέχνη
φραση: Νίκος Χατζηνικολάου, Κούριερ εκδοτική, 1997, 64 σελ. πρέπει να υπηρετεί επαναστατι-
κούς σκοπούς. Ανάμεσά τους, κι
ένα που το έλεγαν «λένιν».
Παντρεύτηκε νέα, έναν άλλο
ποιητή που τον έλεγαν Άνταμ
Βλόντεκ, αλλά ύστερα από μερικά
χρόνια χώρισαν. Παιδιά δεν έκα-
ναν. Όπως λέει στο ποίημά της
«Ένα αρχινισμένο παραμύθι», «Ο
κόσμος δεν είναι ποτέ έτοιμος / για
τη γέννηση ενός παιδιού.» Στο ποί-
ημα πάντως, αντίθετα με τη ζωή
της, το παιδί τελικά θα έρθει. Εί-
ναι σαφές ότι το ήθελε. Κι εκείνη
θα ευχηθεί –

Ας είναι εύκολος ο τοκετός

ας μεγαλώσει το παιδί μας
κι ας είναι καλά.
Ας είναι χαρούμενος
κάπου κάπου
κι ας περνά πάνω
απ’ τις αβύσσους.
Ας είναι η καρδιά του
δυνατή για να αντέχει
κι ας είναι ξύπνιο το μυαλό
του για να ταξιδεύει.
Αλλά όχι τόσο μακριά
όσο να βλέπει το μέλλον.
Γλιτώστε τον,
ω, ουράνιες δυνάμεις,
από αυτό ειδικά το χάρισμα.
μην περιμένετε βέβαια σ’ αυτό το
σημείωμα μια ανάλυση της τεχνι-
κής της Ποιήτριας, υπάρχουν πολύ
αρμοδιότεροι να το κάνουν: προ-
μηθευτείτε, ας πούμε, οπωσδήποτε
το βιβλίο «μια ποιητική διαδρομή»
(εκδ. Σοκόλη), που περιλαμβάνει
ένα κείμενο του Τσέσουαβ μίλος
για τη Συμπόρσκα και πολλά ποι-
ήματά της σε εξαιρετική μετά-
φραση του Βασίλη Καραβίτη. Δείτε
πώς περιγράφει το τοπίο μετά τον
πόλεμο (από το ποίημα «Το τέλος
και η αρχή», σε μετάφραση Β.Κ.):
μετά από κάθε πόλεμο
κάποιος πρέπει να ευπρεπίσει
τον τόπο.
Τα πράγματα,
σε τελευταία ανάλυση,
δεν συνέρχονται μόνα τους.
Κάποιος πρέπει να στριμώξει
τα χαλάσματα στα κράσπεδα
των δρόμων
ώστε να μπορέσουν
να περάσουν
τα φορτωμένα
με πτώματα κάρα […]
μάθετε ακόμη σε ποιους αισθα-
νόταν ότι χρωστούσε περισσότερα
(από το ποίημα «Ευχαριστίες», σε
μετάφραση του ιδίου):
Χρωστάω τόσο πολλά
σ’ αυτούς που δεν αγαπώ.
Η βισουάβα Συμπόρσκα σε φεστιβάλ βιβλίου στη Πράγα το 2010.
Την ανακούφιση καθώς
αποδέχομαι ότι είναι
οι αγαπημένοι κάποιων άλλων.
Τη χαρά ότι δεν είμαι εγώ
ο λύκος για τα πρόβατά τους.
Τη γαλήνη που νιώθω,
την ελευθερία μαζί τους
κι αυτά είναι κάτι που η αγάπη
δεν μπορεί ούτε να προσφέρει
ούτε καταφέρνει
να μειώσει […]
Τον τελευταίο καιρό η Συμπόρσκα
δεν ήταν καλά, το ξέραμε, το δια-
βάζαμε, ήταν και πολύ μεγάλη πια,
το τέλος πλησίαζε, και το γεγονός
ότι κάπνιζε με μανία δεν βοηθούσε
(όταν της έλεγαν να το ελαττώσει,
απαντούσε ότι έχει πάει σε πολλές
κηδείες ανθρώπων που δεν είχαν
καπνίσει ποτέ κι ήταν πιο νέοι από
εκείνη). Όλο λέγαμε με τον Ηλία
να ετοιμάσουμε ένα αφιέρωμα, κι
όλο το αναβάλλαμε, ίσως να θέ-
λαμε να το ξορκίσουμε, δεν αντέ-
χαμε μετά τον Χίτσενς να «πεθά-
νουμε» κι άλλον έναν αγαπημένο
μας άνθρωπο. Ίσως πάλι οι ποιη-
τές να μην ταιριάζουν με την οικο-
νομική κρίση, με τη φτώχεια, τη
βία και τη δυστυχία. Αν και νομίζω
ότι συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.
Τα τελευταία χρόνια, η Συμπόρ-
σκα ζούσε εντελώς μόνη. Ούτε τα-
ξίδευε πολύ, όταν την καλούσαν κά-
που έλεγε ότι θα έρθει όταν θα είναι
πιο νέα. μόνη γιόρτασε την πτώση
του Τείχους του Βερολίνου, μόνη
και την ημέρα που η Πολωνία έγινε
μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Εκείνη την ημέρα, ακριβώς επειδή
δεν είχε με ποιον να κάνει μια πρό-
ποση για το μέλλον, γέμισε ένα πο-
τήρι με κονιάκ και πέρασε μπροστά
από όλες τις φωτογραφίες των αγα-
πημένων προσώπων που έχει στο
σπίτι και που δεν έζησαν για να
δουν αυτή την ιστορική ημέρα.
Διαβάζουμε τα γράμματα
των νεκρών
σαν αβοήθητοι θεοί
όμως Θεοί ωστόσο,
αφού ξέρουμε
τις μελλούμενες ημερομηνίες.
Ξέρουμε ποια χρέη
δεν ξεπληρώθηκαν.
Ποιους άνδρες έσπευσαν να
παντρευτούν οι χήρες τους.
Φτωχοί νεκροί, τυφλωμένοι
νεκροί με το νεκρό τους
όραμα εξαπατημένοι,
ευεπίφοροι στα λάθη,
ανάρμοστα
προνοητικοί […]
(από το ποίημα
«Τα γράμματα των νεκρών»,
σε μετάφραση Β.Κ.)
το ΝτοΣιε Με τα κειΜεΝα
Εκείνο το ντοσιέ με τα ποιήματα
από το New Yorker δεν το έπαιρνα
τον τελευταίο καιρό μαζί μου, είχε
μείνει πίσω, θαμμένο σε μια στίβα
στο γραφείο μου. Το βρήκα όμως
εύκολα. Κι ήταν εκεί ένα ποίημα
του ζμπίγκνιεβ Χέρμπερτ (άλλος
ένας Πολωνός, της ίδιας γενιάς με
τη Σyμπόρσκα) με τίτλο «μια ζωή»,
ένα του μάθιου ντίκμαν για τη
μαίριλιν μονρόε που πήρε στα 36
της όλα της τα υπνωτικά, το Μέλ-
λον του μπίλλυ Κόλινς, το Γαλάζιο
Τραγούδι του Τέννεση Ουίλλιαμς κι
ένα ποίημα του λέοναρντ Κοέν με
τίτλο «Ενας δρόμος», που ξεκινάει
έτσι: «Ήμουν κάποτε ο αγαπημένος
σου μεθύστακας / Καλός για ένα ακόμα
καλαμπούρι / Υστερα μείναμε κι οι
δυο μας από τύχη / Κι η τύχη ήταν το
μόνο που είχαμε».
Αλλά τα ποιήματα της Συμπόρ-
σκα δεν ήταν πουθενά. μπορεί κά-
που να παράπεσαν. μπορεί να τα
έχω βάλει κάπου αλλού, να είναι
μόνα. μπορεί και κάποιος να τα
πήρε, με σκοπό να τα διαδώσει, να
τα κυκλοφορήσει, να τα διαβάσουν
όσο το δυνατόν περισσότεροι, και
να μαλακώσουν, να αποβάλουν την
αλαζονεία και τη ματαιοδοξία τους,
και να γίνουν λίγο καλύτεροι άν-
θρωποι. zx
*Σημείωση σύνταξης: μέρος του ίδιου
ποιήματος, που εδώ μεταφράζει ο μι-
χάλης μητσός, παρατίθεται και στο
κείμενο της Malgorzata Anna Pack-
alén, που προηγήθηκε, στη μεταφρα-
στική εκδοχή της Κατερίνας Σχινά. Η
σύνταξη επέλεξε να φιλοξενήσει και
τις δύο μεταφραστικές εκδοχές.

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 37


προσωπικός γραμμα-
o τέας της Βισουάβα
Συμπόρσκα, μίχαλ
ρουσίνεκ, που δού-
λευε μαζί της από το
1996 –τη χρονιά της μεγαλύτερης
λογοτεχνικής διάκρισης που της
απονεμήθηκε–, αποχαιρετώντας
την στην κηδεία της είπε: «Άραγε,
τι κάνετε τώρα; Φύσει αισιόδοξη,
υποθέτατε ότι θα κάθεστε σε ένα
τραπεζάκι και θα υπογράφετε βι-
βλία σας. Αλλά υπάρχει μια ακόμα
πιο αισιόδοξη εκδοχή. Στον ου-
ρανό, βρίσκεται κι η αγαπημένη
σας, Έλλα Φιτζέραλντ. Είμαι βέ-
βαιος ότι τώρα την ακούτε, καπνί-
ζοντας και πίνοντας καφέ».
Εδώ ίσως χρειάζονται μια εξή-
γηση. Στην τελετή της κηδείας της
πολωνής ποιήτριας, όντως, ακού-
στηκε το τραγούδι «Black coffee»
της αγαπημένης της Έλλα Φιτζέ-
ραλντ. Αλλά και στη συλλογή της
Συμπόρσκα Εδώ (Tutaj, 2009), συ-
μπεριλαμβάνεται το καταπληκτικό
ποίημά της «Η Έλλα στον ου-
ρανό», το οποίο εξηγεί αυτή την
«αισιόδοξη εκδοχή» της Συμπόρ-
σκα για τα μετά τον θάνατο.
Για τον πολύ ιδιαίτερο τρόπο
προσέγγισης του θέματος του θα-
νάτου στην ποίηση της Βισλάβα
Συμπόρσκα έχουν γραφτεί πολλά.
Το αποδεικνύει και η, αμέσως μετά
το θάνατό της, μαζική δημοσίευση,
στον πολωνικό και στον διεθνή
Τύπο, και παντού όπου δημοσιεύ-
εται ποίηση στο Διαδίκτυο, του
ποιήματός της «Γάτα σε άδειο δια-
μέρισμα» (δημοσιεύεται και εδώ,
μεταφρασμένο από τον Δημήτρη
Χουλιαράκη). Αυτό έχει γίνει πλέον
το πιο δημοφιλές ποίημά της. Δεν
είναι ευρέως γνωστό, ωστόσο, ότι
το ποίημα αυτό η Συμπόρσκα το
είχε γράψει μετά το θάνατο του,
38 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Η Βισουάβα Συμπόρσκα
στον κόσμο των λέξεων
Από την ΜΠΕaΤΑ ζΟΥλΚiΕΒιΤΣ
Σε ένα από τα ποιήματά της, με θέμα τον παράξενο κόσμο των ονείρων, η Βισουάβα Συμπόρσκα έγραφε:
«Με χαροποιεί πως πριν το θάνατο / πάντα καταφέρνω να ξυπνήσω» («Το εγκώμιο των ονείρων» /
«Pochwała snów», από τη συλλογή Κάθε ενδεχόμενο / Wszelki wypadek, 1972). Την 1η Φε-
βρουαρίου 2012, όμως, δεν τα κατάφερε να ξυπνήσει. Πέθανε στον ύπνο της. Και κανείς δεν μπορεί
να ξέρει τι ονειρευόταν...
για πολλά έτη, συντρόφου της ζωής
της, του γνωστού πολωνού πεζο-
γράφου Κόρνελ Φιλιππόβιτς. Εξέ-
φρασε το θρήνο της χρησιμοποιώ-
ντας ως λυρικό υποκείμενο μια
γάτα.
Η Βισουάβα Σιμπόρσκα ανήκε
στη γενιά που ωρίμασε τα σκοτεινά
χρόνια του Β’ Παγκόσμιου Πολέ-
μου. Το πρώτο της ποίημα («Ψά-
χνω τη λέξη» / «Szukam słowa») το
δημοσίευσε λίγο μετά τον πόλεμο,
το 1946. ωστόσο, η πρώτη ποιη-
τική συλλογή της (Για αυτό ζούμε /
Dlatego żyjemy) εκδόθηκε αρκετά
χρόνια αργότερα, το 1952. Στην
κουλτούρα της πατρίδας της –της
Πολωνίας–, όπως και όλων των
χωρών του τότε «υπαρκτού σοσια-
λισμού», βασίλευε εκείνη την εποχή
ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Αν και
η συλλογή αυτή δεν αποστασιο-
ποιούνταν από τις κυρίαρχες πολι-
τικές και πολιτιστικές επιταγές της
εποχής, πρέπει να σημειώσουμε το
παράδοξο, ότι η πρώτη προσπά-
θεια έκδοσής της, δε είχε γίνει δε-
κτή από τον εκδοτικό οίκο το
1949, επειδή το περιεχόμενο είχε
θεωρηθεί «ιδεολογικώς μη ορθό».
Το 1954 εκδόθηκε η επόμενη
συλλογή της, Ερωτήσεις στον εαυτό
μου (Pytania zadawane sobie). Ήδη
από τους τίτλους, διαφαινόταν ότι
η Συμπόρσκα πολύ γρήγορα είχε
περάσει από το λυρικό υποκείμενο
του «εμείς» στο φανερά πολύ πιο
λίγο αποδεκτό, από το τότε καθε-
στώς, λυρικό υποκείμενο του «εγώ».
Το 1957, ακολούθησε το ουσια-
στικό λογοτεχνικό ντεμπούτο της.
Τότε εκδόθηκε η συλλογή Το κά-
λεσμα στον Γιέτι (Wołanie do Yeti).
Εδώ αποκαλύφθηκε μια ατόφια
ποιητική προσωπικότητα, ώριμη
και με υποσχέσεις που δεν διαψεύ-
στηκαν.
Ο Στανίσλαβ μπαράντσακ (Sta-
nisław Barańczak), πολωνός ποιη-
τής, μεταφραστής και κριτικός, κα-
θηγητής της πολωνικής λογοτεχνίας
στο Πανεπιστήμιο του Harvard –ο
οποίος, μαζί με τη αμερικανίδα με-
ταφράστρια Κλαιρ Καβάνα (clare
cavanagh) και καθηγήτρια σλαβι-
κής φιλολογίας και λογοτεχνίας στο
Πανεπιστήμιο του northwestern,
έχει κάνει με εξαιρετική επιτυχία
πολύ γνωστό και αγαπητό στο αγ-
γλόφωνο κοινό το ποιητικό έργο της
Συμπόρσκα–, υπενθύμισε πως, σε
μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις
της, η Βισουάβα Συμπόρσκα είχε
παραδεχτεί πως το λάθος της λογο-
τεχνικής της νιότης ήταν ότι προ-
σπαθούσε να αγαπάει την ανθρω-
πότητα, αντί να αγαπάει τους
ανθρώπους. Χαρακτηριστικά, ο
μπαράντσακ σημείωνε:
Θα μπορούσαμε να προσθέ-
σουμε ότι ήταν η αισθητική του
σοσιαλιστικού ρεαλισμού, η
οποία απαιτούσε από τον ποι-
ητή να αγαπά ολόκληρη την
ανθρωπότητα, περιορίζοντας
ταυτοχρόνως, κατά παράδοξο
τρόπο, το πολυδιάστατο της
ανθρώπινης ζωής σε μια μόνο
διάσταση – τη λεγόμενη κοι-
νωνική. Αν το δούμε αντί-
στροφα, θα λέγαμε πως ήταν
ακριβώς αυτή η συγκέντρωση
της προσοχής στο άτομο, η
οποία επέτρεψε στη Συμπόρ-
σκα –όχι λιγότερο παράδοξα–
να παρατηρήσει την ανθρώ-
πινη κοινωνική πραγματικό-
τητα σε όλη της την ενοχλη-
τική περιπλοκότητα.1
Το 1966 η Σιμπόρσκα επέστρεψε
την κομματική της ταυτότητα,
μετά τη διαγραφή από το κόμμα
του γνωστού φιλόσοφου, λέστσεκ
Κολακόφσκι. Αυτή η απόφαση
πρέπει να ήταν το καθοριστικό
βήμα της για την πλήρη απελευθέ-
ρωση του ποιητικού της οίστρου.
Πλέον, αναδεικνύεται ως ποιήτρια
προικισμένη με την καταπληκτική
ιδιότητα να τοποθετεί τα μικρά και
δήθεν ασήμαντα πράγματα σ’
εκείνο το λαμπερό φως, στο οποίο
ξαφνικά αποκαλύπτονται οι πιο
σημαντικές πτυχές τους. Διαβάζο-
ντας τα ποιήματά της δεν μπορεί
κανείς να μη σκεφτεί, ότι, «ναι, έτσι
είναι η ζωή μας, έτσι είναι ο άν-
θρωπος, ο κόσμος ο ίδιος», και ταυ-
τόχρονα να μην αναρωτηθεί πώς,
ώς τότε, δεν το είχε ανακαλύψει
αυτό από μόνος του.
παΡαΔοξολοΓiα
kai καθολικoτητα
μαστορική φινέτσα του λόγου,
έξοχη χάρη της μεταφοράς, ταυτό-
χρονος λυρισμός και περιληπτικό-
τητα, παραδοξολογία και καθολι-
κότητα – όλα αυτά χαρακτηρίζουν
το έργο της Βισουάβα Συμπόρσκα.
Ο άνθρωπος και οι ανθρώπινες
υποθέσεις στα ποιήματά της έχουν
ταυτόχρονα τραγική και κωμική
διάσταση. Στην ποίησή της ανα-
δεικνύονται μαζί το μεγαλείο και η
γελοιότητα της ανθρώπινης υπό-
θεσης. Η τόσο εύστοχη παρατη-
ρητικότητα της Συμπόρσκα χαρα-
κτηρίζεται από χιούμορ, ειρωνεία,
αλλά και από ειρωνεία που στρέ-
φεται στην ίδια, από αυτοσαρκα-
σμό.
Η αίσθηση του παιγνιώδους χι-
ούμορ είναι διάχυτη, εμφανώς,
στην ποιητική της Συμπόρσκα.
Αγαπούσε με όλη της την ψυχή να
παίζει με τις λέξεις και με πάθος
δημιουργούσε μικρές σατιρικές ή
 ΑP
κωμικές ποιητικές μορφές. Πειρα-
ματίστηκε με τη φόρμα του λίμερικ,
αλλά και με άλλες ποιητικές μορ-
φές, πολλές από τις οποίες ήταν δι-
κές της επινοήσεις – οι ονομασίες
τους, lepieje, odwódki, moskaliki,
altruitki, αποκτούν νόημα μόνο στη
μητρική τους γλώσσα. Καρπός αυ-
τής της παιγνιώδους δημιουργίας,
η οποία απασχολούσε ευχάριστα
τη Συμπόρσκα και τους φίλους της,
για τους οποίους τακτικά οργάνωνε
τα φημισμένα σε όλη την Κρακοβία
«δειπνάκια», ήταν η συλλογή Στι-
χουργηματάκια για μεγάλα παιδιά
(Rymowanki dla dużych dzieci), που
εκδόθηκε το 2003, εικονογραφη-
μένη με τα εύθυμα κολλάζ της (μια
άλλη αγαπημένη της ενασχόληση).
Η Συμπόρσκα αγαπούσε να παί-
ζει με τις λέξεις, ήξερε μάλιστα άρι-
στα αυτό το παιχνίδι με μαεστρία.
Ταυτόχρονα, όμως, το έπαιζε με
τέτοιον τρόπο ώστε να είναι από-
λυτα υπεύθυνη και σοβαρή απένα-
ντι στον αναγνώστη. Στο ποίημα
«Τρεις πιο παράξενες λέξεις», από
τη συλλογή Η στιγμή (Chwila,
2003), φαίνεται σαν να εξηγεί τη
στάση της απέναντι στο κόσμο των
λέξεων: 10 Δεκεμβρίου 1996. Η βισουάβα Συμπόρσκα, περιστοιχισμένη από κόσμο στο κέντρο της Στοκχόλμης, φυσάει
επιδεικτικά τον καπνό της. Λίγες ώρες πριν, είχε παραλάβει το Νόμπελ.
Όταν προφέρω τη
λέξη μέλλον, την προσωπική της ζωή, προστα- τόκολλο στις υποκλίσεις και δεν μί- λογημένη, διότι κρύβει πολλούς θη-
η πρώτη συλλαβή ήδη τευμένη ίσαμε εκείνη τη στιγμή με λησε τόση ώρα όση το πρωτόκολλο σαυρούς ανεκτίμητης αξίας. Σε αυ-
χάνεται στο παρελθόν. μεγάλη προσοχή. Ήξερε ότι από προέβλεπε, αποδεικνύοντας ότι τούς συγκαταλέγονται και οι δυο
’δώ και πέρα ο κόσμος θα περιμέ- παρέμενε μια απλή ποιήτρια που σύγχρονοι πολωνοί νομπελίστες
Όταν προφέρω νει από αυτήν επίσημες τοποθετή- ό,τι είχε να πει στον κόσμο, το ποιητές – ο Τσέσουαβ μίλος, ο
τη λέξη Σιωπή, σεις, δηλώσεις, αναφορές… Όλα έλεγε μόνο μέσα από την τέχνη οποίος πέθανε το 2004, και τώρα η
την καταστρέφω. εκείνα που ήταν τόσο ξένα στον της. με επιμονή απέφευγε τη δη- Βισουάβα Συμπόρσκα. Και οι δύο
εσωτερικό κόσμο της. μοσιότητα, δεν της άρεσαν ούτε οι ανήκουν στην κατηγορία των ποι-
Όταν προφέρω Ίσως αυτός ήταν και ο λόγος για συνεντεύξεις. Στις ερωτήσεις των ητών το έργο των οποίων παραμέ-
τη λέξη Τίποτα, τον οποίο, λίγες μέρες μετά την δημοσιογράφων συνήθιζε να απα- νει ζωντανό και μετά τον δικό τους
δημιουργώ κάτι, που σε καμία επιστροφή της από τη Στοκχόλμη, ντά, π.χ., «αυτή είναι πολύ καλή θάνατο.
ανυπαρξία δε χωράει. κατέθεσε το χρυσό μετάλλιο του ερώτηση, ελάτε παρακαλώ την Επιπλέον, το έργο της μεγάλης
βραβείου νόμπελ στο θησαυροφυ- άνοιξη, γιατί χρειάζομαι λίγο κυρίας της πολωνικής ποίησης σε
λάκιο του collegium Maius (του χρόνο να τη σκεφτώ» ή «πολύ λίγους μήνες θα εμπλουτιστεί με
«ΣτοκχολΜικh τΡαΓωΔiα» Πανεπιστημίου της Κρακοβίας). καλή ερώτηση, μήπως για απά- την έκδοση ακόμα μιας συλλογής,
Αιτιολογώντας την απονομή του Χωρίς επίσημη τελετή, προσπαθώ- ντηση να γράψω ένα ποίημα;». με αδημοσίευτα ποιήματά της.
λογοτεχνικού Βραβείου νόμπελ ντας να αποφύγει μια ακόμη ανα- Και έγραφε… Ήδη το ανακοίνωσε ο γραμματέας
στη Βισουάβα Συμπόρσκα, στο κεί- στάτωση, έγραψε σε ένα χαρτάκι Ήταν ποιήτρια απλή στο μεγα- της, που πρόσθεσε ότι, με την ιδιό-
μενο της Σουηδικής Ακαδημίας γι- ότι, σε περίπτωση που πεθάνει, το λείο της δημιουργίας. Γιατί πρέπει τυπη αίσθηση του αστεϊσμού, που
νόταν λόγος «για την ποίηση, η κατατεθέν αντικείμενο περνά αυ- να είναι κανείς πολύ μεγάλος για τη συνείχε, η Βισουάβα Συμπόρ-
οποία με την ειρωνική της τελειό- τομάτως στην ιδιοκτησία του Πα- να μπορέσει να παραμείνει τόσο σε- σκα έλεγε ότι η συλλογή αυτή θα
τητα επιτρέπει στο ιστορικό και νεπιστήμιου (το μετάλλιο βρίσκεται μνός. Την ίδια σεμνότητα προτί- έπρεπε να έχει τίτλο: Φτάνει. zx
βιολογικό συμφραζόμενο να φανε- σήμερα στη βιτρίνα του πανεπι- μησε η Συμπόρσκα και στον γραπτό
ρωθεί, μέσα από τα αποσπάσματα στημιακού μουσείου, δίπλα στα κι- λόγο της. Στα σχεδόν 66 δημιουρ-
της ανθρώπινης πραγματικότη- νηματογραφικά βραβεία του γικά χρόνια της, έχει δημοσιεύσει 1
Barańczak, Stanisław, «The reluc-
τας». Αντρέι Βάιντα). όλα κι όλα περίπου 350 ποιήματα tant Poet» στο The New York Times
«Στοκχολμική τραγωδία» – έτσι με τον αφοπλιστικά ειλικρινή (έχει εκδώσει 12 μόλις ποιητικές Book Review, 27/10/1996. Το συγκε-
είχε ονομάσει η Σιμπόρσκα την και σεμνό τρόπο της, η νομπελί- συλλογές) – έδινε στη δημοσιότητα, κριμένο άρθρο δημοσιεύθηκε και ως
απονομή σ’ αυτήν αυτού του βρα- στρια Βισουάβα Συμπόρσκα κατά- δηλαδή, περί τα ποιήματα το χρόνο, επίμετρο στη δίγλωσση (αγγλικά,πο-
βείου. Αυτή η έκφρασή καθόλου φερε τελικά να μην αποδεχτεί το μόνο. Και όμως, το έργο που κατέ- λωνικά) έκδοση των ποιημάτων της
δεν είχε χρώμα οποιασδήποτε φι- ρόλο της «εφήμερης αυθεντίας». λιπε είναι ανεκτίμητης αξίας. Βισουάβα Συμπόρσκα, Nothing Twice.
λαρέσκειας από την πλευρά της. Αυτό φάνηκε καθαρά στη Στοκ- Η γη της Κρακοβίας, παλιάς Selected Poems / Nic dwa razy. Wybór
Κατανοούσε πολύ καλά πως τέτοια χόλμη όπου, άθελά της, με τόση πρωτεύουσας των βασιλέων της wierszy, Wydawnictwo literackie,
υψηλή διάκριση θα ταράξει σοβαρά χάρη, μπέρδεψε το αυστηρό πρω- Πολωνίας, φαίνεται να είναι γη ευ- Κρακοβία, 1997.

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 39


Τίποτα δε χαρίζεται
Τίποτα δε χαρίζεται, όλα δανεικά.
Και κολυμπάω στα χρέη.
Θ’ αναγκαστώ να βγάλω στο σφυρί τον εαυτό μου,
να ξεπληρώσω τη ζωή με την ίδια τη ζωή μου.
Έτσι γίνεται από παλιά:
η καρδιά επιστρέφεται
και το στομάχι επιστρέφεται
και το κάθε δάχτυλο χωριστά.
Πολύ αργά πια για να σπάσει η συμφωνία.
Και τα δανεικά θα μου τα πάρουν πίσω
και θα με γδάρουν ζωντανή.
Τριγυρνάω στον κόσμο
ανάμεσα σε πλήθη που χρωστούν.
Τους μεν τους απειλεί η αναγκαστική
καταβολή για τις φτερούγες.
Οι δε θέλοντας και μη
θα πρέπει να λογαριαστούνε με τα φύλλα.
Στη στήλη του Παθητικού
κάθε ιστός επάνω μας.
Ούτε ένα τσινοράκι ούτε μια σύναψη εγκεφαλική
που να κρατήσουμε για πάντα.
Η λίστα είναι ενδελεχής
κι απ’ ό,τι φαίνεται
θα μείνουμε μ’ άδεια χέρια.
Δεν μπορώ να θυμηθώ
που, πότε και γιατί
έδωσα τη συγκατάθεσή μου ν’ ανοίξει
ετούτος ο λογαριασμός.
Τις αιτιάσεις εναντίον του
τις ονομάζουμε ψυχή.
Κι αυτό είναι κείνο το μοναδικό
που δεν υπάρχει μες στη λίστα.
Γάτα σε άδειο διαμέρισμα
να πεθαίνεις – αυτό δεν πρέπει να
το κάνεις σε μια γάτα.
Γιατί και τι να κάνει η γάτα
σ’ ένα άδειο διαμέρισμα.
να τεντώνεται στους τοίχους.
να χαϊδεύεται στα έπιπλα.
Σάμπως τίποτα δεν άλλαξε εδώ
κι όμως κάθε τι είναι διαφορετικό.
Σάμπως τίποτα δε σάλεψε
κι όμως κάθε τι μετατοπίστηκε.
Και η λάμπα τα βράδια δεν ανάβει πια.
Ακούς στα σκαλοπάτια βήματα,
όμως δεν είναι αυτά.
Και το χέρι, που αφήνει ένα ψάρι στο πιατάκι,
δεν είναι εκείνο που το άφηνε.
Κάτι εδώ δε γίνεται
όπως θα έπρεπε να γίνεται.
Κάποιος ήταν εδώ πολύ καιρό
κι ύστερα χάθηκε ξαφνικά
40 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Bισουάβα Συμπόρσκα
ΠεΝΤε ΠΟιΗμαΤα
Μετάφραση από τα πολωνικά: Δημήτρης Χουλιαράκης
και δε δίνει σημεία ζωής πεισματικά.
Έχει ψάξει κάθε ντουλάπι.
Έχει τρέξει πάνω σε κάθε ράφι.
Κοίταξε ακόμη και κάτω απ’ το χαλί.
‘ως και την απαγόρευση αψήφησε
κι έριξε κάτω τα χαρτιά.
Τι άλλο να κάνει κανείς.
μόνο να κοιμάται και να περιμένει.
Ας γυρίσει εκείνος λοιπόν,
ας ξαναφανεί.
Και θα μάθει,
ότι δεν πρέπει να φέρεσαι έτσι σε μια γάτα.
Θα πάει προς το μέρος του,
σαν τάχα να μη θέλει,
με μικρά βηματάκια,
ακροπατώντας χολωμένα.
Κι ούτε ένα σάλτο ούτε ένα νιάου στην αρχή.
Σε κάποιους τους αρέσει η ποίηση
Σε κάποιους –
δηλαδή όχι σε όλους.
Και ούτε καν στους περισσότερους απ’ όλους,
μα στους λιγότερους.
Χωρίς να υπολογίζουμε τα σχολεία,
όπου αναγκάζεται κανείς,
ή τους ποιητές τους ίδιους,
μπορεί και να ‘ναι αυτοί δύο στους χίλιους.
Τους αρέσει –
μα τους αρέσει ακόμα η σούπα με ζυμαρικά,
τους αρέσουν οι φιλοφρονήσεις
και το γαλάζιο χρώμα,
τους αρέσει το παλιό κασκόλ,
τους αρέσει να κάνουν το δικό τους,
τους αρέσει να χαϊδεύουνε το σκύλο.
Η ποίηση –
αλλά τι πράμα είναι η ποίηση.
Πολλές αβέβαιες απαντήσεις
έχουν δοθεί ώς τώρα.
Εγώ πάντως δεν το ξέρω και πιάνομαι απ’ αυτό
σα να ’ναι η κουπαστή που θα με σώσει.
Κεραυνοβόλος έρωτας
Έχουν πειστεί κι οι δυο τους
πως αίσθημα ξαφνικό τους έχει ενώσει.
υπέροχη είναι αυτή η βεβαιότητα,
ακόμη πιο υπέροχη όμως η αβεβαιότητα.
Πιστεύουν ότι καθώς δε γνωρίζονταν πιο πριν,
τίποτα μεταξύ τους δεν είχε ποτέ συμβεί.
Όμως τι λέν’ γι’ αυτό οι δρόμοι,
τα σκαλοπάτια, οι διαδρόμοι,
όπου θα μπορούσαν να έχουν
από παλιά διασταυρωθεί;
Θα ήθελα πολύ να τους ρωτήσω
μήπως θυμούνται άραγε –
σ’ εκείνες τις περιστρεφόμενες πόρτες
μια φορά πρόσωπο με πρόσωπο;
ή μέσα στην πολυκοσμία ένα «συγγνώμη»;
μία φωνή «λάθος νούμερο» στο ακουστικό;
Ξέρω όμως τι θα μου απαντούσαν.
Όχι, δε θυμούνται.
Θα τους φαινόταν παράξενο πολύ
πως κιόλας εδώ και κάμποσο καιρό
η σύμπτωση έπαιζε μαζί τους.
Ανέτοιμη ακόμα
να γίνει για κείνους ριζικό,
όλο πλησίαζε κι όλο απομακρυνόταν,
τους έκοβε το δρόμο
και πνίγοντας ένα χάχανο
τραβιότανε στο πλάι.
υπήρξαν σημάδια, προμηνύματα,
και τι μ’ αυτό, αφού δε γινόταν να τα δούνε.
Ήταν άραγε πριν τρία χρόνια
ή μήπως την περασμένη Τρίτη μόλις
που ένα φυλλαράκι φτερούγισε
απ’ τον έναν ώμο στον άλλο;
Ήταν κάτι που είχαν χάσει
και το σηκώσαν από κάτω.
Ποιος ξέρει, μήπως ένα τόπι
μες στα χαμόκλαδα της παιδικής τους ηλικίας;
υπήρξαν πόμολα, κουδούνια,
όπου πρόωρα
το άγγιγμα του ενός ακούμπησε στου άλλου.
Οι βαλίτσες τους δίπλα δίπλα στο σταθμό.
Ή κάποια νύχτα το ίδιο όνειρο,
που έσβησε ευθύς μόλις ξυπνήσαν.
μα κάθε αρχή
δεν είναι παρά η συνέχεια,
και η βίβλος των γεγονότων
πάντα μισάνοιχτη θα μένει.
Φωτογραφία της 11ης Σεπτεμβρίου
Έχουν πηδήξει απ’ τους φλεγόμενους
ορόφους στο κενό
ένας, δύο, κάμποσοι ακόμα
λίγο πιο ψηλά, λίγο πιο χαμηλά.
Η φωτογραφία τους κράτησε ζωντανούς
και τώρα τους διατηρεί
πάνω απ’ τη γη να κατευθύνονται στη γη.
Καθένας τους είναι ακέραιος ακόμη
με το δικό του πρόσωπο
και το αίμα του καλά κρυμμένο.
υπάρχει αρκετός χρόνος
μέχρι να ανεμίσουν τα μαλλιά
κι από την τσέπη να χυθούνε
τα ψιλά και τα κλειδιά τους.
Είναι ακόμη στον αέρα,
στα όρια των θέσεων
που τώρα μόλις έχουν ανοιχτεί.
Δυο πράγματα μπορώ γι’ αυτούς να κάνω μοναχά –
το πέσιμο ετούτο να ιστορήσω
και να αφήσω την τελευταία φράση μου μισή.
Μια γενιά στο στόχαστρο
Από τον ΠaΝΟ ΕρΜΕiΔΗ
Ένα βιβλίο για τη «γενιά του Πολυτεχνείου» και της μεταπολίτευσης στη Θεσσαλονίκη είναι ανα-
πόφευκτο να πυροδοτήσει μνήμες, σκέψεις και αναστοχασμό, πολύ περισσότερο που αυτή η γενιά εί-
ναι στο στόχαστρο, δεδομένου ότι η πλειονότητα των Ελλήνων τείνει να τη θεωρήσει κυρίως υπεύ-
θυνη της κατάρρευσης της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας.
ταν πήρα στα χέρια
o μου το βιβλίο «αντε-
θνικώς δρώντες…» και
το ξεφύλλισα, βρέ-
θηκα μπροστά σε μια
απίστευτη τεκμηρίωση της τόσο γε-
μάτης με ένταση αυτής περιόδου
της δικτατορίας. Δημοσιογράφος ο
Χρίστος ζαφείρης, υπεύθυνος της
φοιτητικής στήλης στην εφημερίδα
Θεσσαλονίκη την περίοδο εκείνη,
αλλά και ανταποκριτής σε αντι-
στασιακές ελληνόγλωσσες εφημε-
ρίδες που εκδίδονταν στο εξωτε-
ρικό, είχε διαφυλάξει όλα αυτά τα
χρόνια ένα τεράστιο αρχείο. Το αρ-
χείο του αυτό παραδίδει σήμερα,
επεξεργασμένο και δουλεμένο σε
ένα συνεκτικό αφήγημα για τη με-
γάλη νύχτα που πέρασε από τη
χώρα μας.
Διαβάζοντας το βιβλίο, βρέθηκα
αντιμέτωπος με έναν ατέλειωτο
αριθμό ονομάτων. Προσπάθησα να
φέρω ξανά στη μνήμη μου όχι μόνο
φίλους, συντρόφους, συναγωνιστές,
αλλά και αντιπάλους, ανθρώπους
που ενεργά στήριζαν τότε το καθε-
στώς. μέσα στο πλήθος των ονο-
μάτων διέκρινα φίλους παλιούς με
τους οποίους έχουμε πολλά χρόνια
να βρεθούμε, αλλά και νέους φί-
λους, για τους οποίους ποτέ δεν
αναρωτήθηκα τι θέση είχαν τότε
στα γεγονότα. Διαπίστωσα ότι όλοι
τους, οι τότε νέοι, είτε είχαν τα-
χθεί στη μία πλευρά είτε στην άλλη,
ή ήταν απλώς αδιάφοροι, ακολού-
θησαν το δρόμο της ζωής, άλλοι
πέτυχαν, άλλοι απλώς διήλθαν. Εν
τέλει εκτιμώ ότι για κάθε άνθρωπο
αυτό που μετράει είναι η συνολική
πορεία της ζωής του και όχι οι επι-
λογές του σε μια πολύ συγκεκρι-
μένη περίοδο της νεότητάς του.
Ορθώς ο συγγραφέας περιορίζει
το εύρος της έρευνάς του στην πε-
ρίοδο 1971-1974. νομίζω ότι έχει
ιδιαίτερη σημασία να τονίσουμε
ότι η απριλιανή δικτατορία μπορεί
να διαχωριστεί σε τρεις περιό-
δους: η πρώτη είναι από το 1967
έως το 1970, η δεύτερη από το
1971 έως τα τέλη του 1973 με την
Σάββατο 17 Νοεμβρίου 1973. Ένστολοι εισβάλλουν στη Φιλοσοφική Σχολή
του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
ανατροπή του Παπαδόπουλου και
η τρίτη από την ανατροπή του έως
την αποκατάσταση της Δημοκρα-
τίας. Ασχολείται δηλαδή ο ζαφεί-
ρης με τη δεύτερη και την τρίτη
περίοδο, με εστίαση κυρίως στη
δεύτερη, που είναι η πιο πλούσια
σε γεγονότα.
Η πρώτη περίοδος, όντως, χα-
ρακτηρίζεται από την προσπάθεια
εδραίωσης της δικτατορίας, είναι
απίστευτα σκληρή και κάθε προ-
σπάθεια αντίστασης εξουδετερώ-
νεται ταχύτατα. Τα τανκς είναι
στους δρόμους, η καθημερινότητα
είναι γεμάτη απαγορεύσεις, οι τό-
Χρίστος Ζαφείρης,
«αντεθνικώς δρώντες…».
1971-1974 Η Θεσσαλονίκη
στα χρόνια της χούντας και η
εξέγερση του Πολυτεχνείου
της, πρόλογος: Δημήτρης α.
Φατούρος, επίκεντρο,
Θεσσαλονίκη 2011,
362 σελ.
Αρχείο The Books’ Journal
πτώσεις, όπως και ομάδες της Κε-
ντροδεξιάς και της Κεντροαριστε-
ράς. Χαρακτηριστικά αναφέρω τη
Δημοκρατική Άμυνα, στην οποία
μετείχαν σημαντικές προσωπικό-
τητες του κεντρώου χώρου.
η χουΝτα Ζητα
πολιτικη ΝοΜιΜοποιηΣη
Ήδη όμως από τις αρχές του 1970
όλες αυτές οι ομάδες ή οργανώσεις
έχουν εξουδετερωθεί και το δικτα-
τορικό καθεστώς αισθάνεται ασφα-
λές, ότι δεν απειλείται. λογικό είναι
λοιπόν το καθεστώς, από το 1971
και μετά, να επιδιώξει την πολιτική
νομιμοποίησή του. Το περίγραμμα
της περιόδου αυτής αποδίδει έξοχα
ο Χρίστος ζαφείρης στο τρίτο κε-
φάλαιο του βιβλίου του. Όπως ση-
μειώνει,
κύριο γνώρισμα της περιόδου
αυτής ήταν η περίεργη παλι-
νωδία δήθεν επιστροφής στη
νομιμότητα με διάφορες έωλες
υποσχέσεις και ψευτοδημο-
κρατικά όργανα, όπως η Συμ-
βουλευτική Επιτροπή. Στο
πλαίσιο της νομιμοποίησης του
καθεστώτος, όπως το οριοθε-
τούσαν οι συνταγματάρχες με
το ψευτοσύνταγμα του 1968,
εντάχθηκε και η απόλυση 261
εκτοπισμένων αριστερών και
«πολεμίων» της χούντας, αφού
είχε σε μεγάλο βαθμό επιτευ-
ποι εξορίας είναι γεμάτοι και τα χθεί ο έλεγχος των αντιδικτα-
στρατοδικεία δουλεύουν νυχθημε- τορικών κινήσεων. Πράγματι,
ρόν, καταδικάζοντας δεκάδες έλ- το 1971 είχε ουσιαστικά αδρα-
ληνες πολίτες που προσπαθούν να νήσει κάθε αντιστασιακή
αντιταχθούν στη στρατοκρατική πράξη με την παλαιότερη
βία. Οι πιο πολλοί αντιστασιακοί μορφή των βομβιστικών ενερ-
της περιόδου αυτής ήταν ώριμοι, γειών στις οποίες συμμετείχαν
πολιτικοποιημένοι πολίτες με συνωμοτικά λίγα άτομα…1
εμπειρίες προ της 21ης Απριλίου
1967 και προέρχονταν στην πλειο- Αυτό όμως που δεν υπολόγισε το
νότητά τους κυρίως από τους χώ- καθεστώς είναι πως ήδη είχε ενηλι-
ρους είτε της νόμιμης –προ δικτα- κιωθεί μια νέα γενιά ανθρώπων, που
τορίας– Αριστεράς (ΕΔΑ) είτε από ήταν παιδιά πριν το 1967 και δεν
το, ούτως ή άλλως, παράνομο Κομ- έσερναν μέσα τους τα πλέγματα της
μουνιστικό Κόμμα (ΚΚΕ). υπήρ- μετεμφυλιακής και της προδικτατο-
χαν βέβαια και ανεξάρτητες περι- ρικής περιόδου. Αντίθετα, επηρεά-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 41
ζονταν –ώς ένα βαθμό, λόγω της
προληπτικής λογοκρισίας που
ίσχυε– από τον απόηχο των νεο-
λαιίστικων κινημάτων που άνθησαν
στα τέλη της δεκαετίας του 1960
στις δυτικές χώρες, και προφανώς
αναφέρομαι στο μπέρκλεϋ των
ΗΠΑ, στον Γαλλικό μάη του 1968,
στη Γερμανία του κόκκινου ρούντι,
αλλά και σε κινήματα των χίπις κ.ά.
Κινήματα και αντιδράσεις ακατά-
ληπτες για τους υπερσυντηρητικούς
στρατοκράτες, που όλη τους η θεώ-
ρηση περιοριζόταν στον στείρο
αντικομμουνισμό.
Βρισκόμαστε λοιπόν σε μια και-
νούργια μορφή αντίστασης, από νέ-
ους ανθρώπους που αναζητούν
ρωγμές στο καθεστώς, που προ-
σπαθούν να διευρύνουν τις ρωγμές
αυτές μ’ ένα ιδιότυπο «αντάρτικο»
χωρίς βία –χωρίς όπλα δηλαδή–,
με στόχο την κατάρρευση της δι-
κτατορίας και την επάνοδο στη δη-
μοκρατία. Ο αγώνας αυτός αρχικά
λαμβάνει τη μορφή μιας πολιτιστι-
κής αντίστασης, με δραστηριότητα
που εύστοχα περιγράφεται στο
τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου.
Η προσπάθεια πολιτικής νομιμο-
ποίησης του καθεστώτος δημιουρ-
γεί και το πλαίσιο του περιορισμού
των κατασταλτικών μέτρων. Ο κα-
τασταλτικός μηχανισμός της δι-
κτατορίας γίνεται πιο διακριτικός
και στο φούντωμα του πολιτιστι-
κού κινήματος συντελεί η άρση της
προληπτικής λογοκρισίας και η κα-
τάργηση της μεγάλης λίστας με τα
απαγορευμένα βιβλία. Γράφει ο
συγγραφέας:
Έβλεπα συναδέλφους και φί-
λους, και προπαντός νέους φοι-
τητές, να διαβάζουν με μανία
νέα βιβλία, να συζητούν ελεύ-
θερα για τις νέες ιδέες που πρό-
τειναν, τα βιβλιοπωλεία να γε-
μίζουν με νέες εκδόσεις, οι
θαμώνες να αγνοούν τους
ασφαλίτες που τους παρακο-
λουθούσαν και να επισκέπτο-
νται τα προοδευτικά βιβλιοπω-
λεία όπου κουβέντιαζαν χωρίς
φόβο και καχυποψία. […] Εκα-
τοντάδες νέοι συμμετέχουν σε
πολιτιστικές εκδηλώσεις που
προτείνουν κάτι καινούργιο ή
αναθεωρημένες θέσεις και από-
ψεις, χωρίς προκαταλήψεις,
χωρίς πολιτικούς και ιδεολογι-
κούς διαχωρισμούς που χαρα-
κτήριζαν την προχουντική πε-
ρίοδο. Ήταν μια πρωτόφαντη
ατμόσφαιρα, ένας άλλος τρό-
πος ζωής, που εγκυμονούσε για
το καθεστώς απρόβλεπτες διερ-
42 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
γασίες, γι’ αυτό και ήταν πα-
νταχού παρόν και όποτε οι δρά-
σεις αυτές το παρενοχλούσαν,
παρενέβαινε με απαγορεύσεις,
απειλές και συλλήψεις…2
Δεν θα σταθώ σε επιπλέον στοιχεία
για την εκδοτική έκρηξη που ακο-
λούθησε, για το ρόλο και τη σημα-
σία της μακεδονικής Καλλιτεχνι-
κής Εταιρείας Τέχνη, το θεατρικό
εργαστήρι, το Φεστιβάλ Κινηματο-
γράφου και το ρόλο του Βήτα Εξώ-
στη, τις κινηματογραφικές λέσχες,
τις μουσικές εκδηλώσεις και τόσα
άλλα. Θα σταθώ μόνο για λίγο σε
ένα βιβλιοπωλείο, τη Βιβλιοθήκη,
όπου δέσποζε η φιγούρα του ποι-
ητή μανόλη Αναγνωστάκη. Σημει-
ώνει ο ζαφείρης:
Η ποίηση και η προσωπικό-
τητα του Αναγνωστάκη, ως συ-
νεπούς αγωνιστή και πνευματι-
κού ανθρώπου, ήταν ιδιαίτερα
αγαπητή στους νέους, γι’ αυτό
προσέρχονταν στο βιβλιοπω-
λείο αρκετοί, ιδίως φοιτητές,
για να τον ακούσουν, χωρίς να
πρόσκεινται αναγκαστικά στην
Αριστερά.3
Προσωπική παρένθεση: υπήρξα
τακτικός, σχεδόν καθημερινός θα-
μώνας της Βιβλιοθήκης. Ήμουν
ένα «στραβάδι», νέος. Ο μανώλης
Αναγνωστάκης με τίμησε με τη φι-
λία του, θαύμαζα πάντα την οξυ-
δέρκειά του, τη μετριοπάθειά του
και το λεπτό του χιούμορ. Ανταλ-
λάσσαμε απόψεις όχι μόνο για την
ποίηση, αλλά και για πολιτικές δρά-
σεις, για μια Ελλάδα του αύριο
απαλλαγμένη από τη στρατοκρα-
τική καταπίεση και το συνακόλουθο
μ’ αυτήν πολιτισμικό κιτς. Ήμα-
σταν σταθερά προσανατολισμένοι
στην ευρωπαϊκή μας ταυτότητα και
αισθανόμασταν μεγάλη ντροπή
γιατί η πατρίδα μας ήταν η μόνη
χώρα της Ευρώπης που γέννησε
από τα σπλάχνα της μια κακόγου-
στη δικτατορία.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να το-
νίσω, για τους νεότερους σε ηλικία,
που δεν οφείλουν να έχουν μνήμη
από την τότε εποχή, ότι το δικτα-
τορικό καθεστώς δεν ήταν απομο-
νωμένο –όπως ισχυρίζονται ή νομί-
ζουν πολλοί– από τη διεθνή
κοινότητα. Είχε βρει ανέλπιστους
συμμάχους όχι μόνο στις ΗΠΑ,
αλλά ακόμα και σε χώρες του τότε
λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού,
συμπεριλαμβανομένης της Κίνας
του μάο. Σταθερά, όμως, αντιστέ-
κονταν στη δικτατορία οι ευρωπαϊ-
κές φιλελεύθερες δημοκρατίες και
υποστήριζαν κάθε προσπάθεια απο-
κατάστασης της ομαλότητας στη
χώρα μας. Χαρακτηριστικά ανα-
φέρω την εξέχουσα φυσιογνωμία
του ολλανδού πολιτικού Βαν ντερ
Στουλ, που αφιέρωσε μεγάλο μέρος
της πολιτικής του διαδρομής στην
προσπάθεια για το σκοπό αυτό.
ετΣι πΡοετοιΜαΣτηκε
το πολυτεχΝειο
Το πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου
αφιερώνεται στο αντιδικτατορικό
φοιτητικό κίνημα πριν από τα γε-
γονότα του Πολυτεχνείου. Το κί-
νημα των υπογραφών από την
άνοιξη του 1972 αποτελεί την αρχή
των κινητοποιήσεων. Είναι πολύ
δύσκολο να εξηγήσει κανείς σήμερα
στους νεώτερους πώς μια απλή
υπογραφή σε ένα ολιγόλογο κεί-
μενο μπορεί να είναι πράξη αντί-
στασης. ωστόσο, όπως τονίζει ο
συγγραφέας,
η δημόσια υπογραφή με τα δε-
δομένα εκείνης της εποχής ήταν
επικίνδυνη πράξη, καθώς τα αι-
τήματα δεν ήταν καθαρά φοιτη-
τικά, αλλά αμφισβητούσαν το
ίδιο το χουντικό καθεστώς, ζη-
τώντας συνδικαλιστικές ελευθε-
ρίες και την εφαρμογή των νό-
μων του αστικού κώδικα για την
ελεύθερη λειτουργία των σωμα-
τείων, που είχαν απαγορευθεί
από τη δικτατορία.4
Κάτω από την πίεση των πραγμά-
των, το δικτατορικό καθεστώς απο-
φασίζει να διενεργήσει εκλογές
στους φοιτητικούς συλλόγους όλης
της χώρας στις 20 νοεμβρίου του
1972. Οι εκλογές εξελίσσονται σε
παρωδία. Η προκήρυξη των εκλο-
γών έγινε στις 17 Οκτωβρίου, αλλά
οι εκλογικοί κατάλογοι έκλεισαν
στις 20 Οκτωβρίου, υπήρξε περι-
θώριο, δηλαδή, μόλις τριών ημερών
για την εγγραφή κάποιου στο σύλ-
λογο. Αλλά και αυτές τις τρεις μέ-
ρες τα γραφεία των συλλόγων πα-
ρέμεναν ανοιχτά το πολύ επί δίωρο.
Στις 30 Οκτωβρίου πραγματοποι-
ήθηκαν οι γενικές συνελεύσεις των
σχολών. Ιδού πώς περιγράφει ο
συγγραφέας το τι συνέβη στην Πο-
λυτεχνική Θεσσαλονίκης τη μέρα
αυτή:
Η προσέλευση των ελάχιστων
φοιτητών που είχαν προφθά-
σει να εγγραφούν έγινε σε
κλίμα τρομοκρατίας και συλ-
λήψεων, ενώ μια στρατιωτική
διμοιρία του λόχου Ορεινών
Καταδρομών, των περίφημων
λοκατζήδων, έκανε σκοπίμως
την ώρα της συνέλευσης
στρατιωτικές ασκήσεις γύρω
από τον χώρο της Πολυτεχνι-
κής…5
Όπως είναι αυτονόητο, τα αποτε-
λέσματα των εκλογών καταγγέλθη-
καν ως νόθα από το σύνολο των
φοιτητών σε όλα τα πανεπιστήμια
της χώρας.
Ο ασκός του Αιόλου όμως είχε
ανοίξει, οι νέοι υπερνίκησαν το
φόβο και, μαζικά, πύκνωναν τις
γραμμές και συμμετείχαν στην αντι-
δικτατορική δράση. Οι πανεπιστη-
μιακές σχολές βρίσκονταν πλέον σε
διαρκή αναβρασμό. μια σειρά από
γεγονότα λαμβάνουν χώρα, που πε-
ριγράφονται με κάθε λεπτομέρεια
στην αρχή του πέμπτου κεφαλαίου.
Στη συνέχεια περιγράφεται αναλυ-
τικά η δράση των τοπικών φοιτητι-
κών συλλόγων, που δημιουργούνται
από τους αντιστασιακούς φοιτητές,
ως απάντηση στους εγκάθετους
των επίσημων συλλόγων. Στο τέλος
του κεφαλαίου, υπάρχει ιδιαίτερη
αναφορά στην προσωπικότητα και
τη δράση της αδιαμφισβήτητα ηγε-
τικής μορφής του αντιδικτατορικού
φοιτητικού κινήματος στη Θεσσα-
λονίκη, του Θωμά Βασιλειάδη.
Επιτρέψτε μου στο σημείο αυτό
να κάνω άλλη μια προσωπική ανα-
φορά. Καθ’ όλη τη διάρκεια των
δήθεν φοιτητικών εκλογών, από τα
τέλη Οκτωβρίου δηλαδή έως τις
αρχές Δεκεμβρίου του 1972, ήμουν
κρατούμενος στην ασφάλεια και
στο τμήμα μεταγωγών Θεσσαλονί-
κης. μετά την αποφυλάκισή μου,
επέστρεψα στη σχολή μου, στα μα-
θήματά μου. μπαίνοντας στην αί-
θουσα, στο μοναδικό τότε μικρό αμ-
φιθέατρο της πτέρυγας των
πολιτικών μηχανικών, διαπίστωσα
ότι οι συμφοιτητές μου κρατούσαν
μια απόσταση από την παρουσία
μου. Αμηχανία; Φόβος; Δεν ξέρω.
Κάθισα σ’ ένα έδρανο και τότε κα-
τάλαβα ότι ήμουν μόνος, κανείς δεν
καθόταν γύρω μου σε μια ακτίνα
λίγων μέτρων. Τότε ξαφνικά ένας
μετακινήθηκε, κάθισε δίπλα μου και
με άγγιξε στην πλάτη: «Γεια σου
Πάνο, είμαι ο Θωμάς», μου είπε.
Ο Θωμάς Βασιλειάδης, μεγαλύ-
τερος από μένα, είχε καταδικασθεί
από στρατοδικείο το 1969 και συγ-
χρόνως είχε διαγραφεί από φοιτη-
τής. μετά την αποφυλάκισή του
υπέβαλε αίτημα επανεγγραφής στη
σχολή και επανήλθε το φθινόπωρο
του 1972. Έτσι συναντηθήκαμε στο

ίδιο έτος και από τότε γίναμε αχώ-
ριστοι. Για την προσωπικότητά του,
αξίζει να επαναλάβω την άποψη
ενός από τους εντιμότερους Έλλη-
νες πολιτικούς της μεταπολιτευτι-
κής μας περιόδου, του λεωνίδα
Κύρκου: «Ο Θωμάς Βασιλειάδης
ήταν ένα πραγματικό παλικάρι, με
όλη την πολιτική και ηθική σημασία
της λέξης».
ο ΝοεΜΒΡιοΣ του 1973
Στη θεΣΣαλοΝικη
Το έκτο κεφάλαιο του βιβλίου ανα-
φέρεται στην κατάληψη της Πο-
λυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης.
λίγο-πολύ, τα όσα διαδραματίσθη-
καν τις ημέρες εκείνες του νοεμ-
βρίου είναι σε όλους γνωστά. Ο
Χρίστος ζαφείρης, όμως, συμπλη-
ρώνει τη γνώση, αλλά και τη μνήμη
μας, με πλήθος από στοιχεία και
μαρτυρίες που ολοκληρώνουν την
εικόνα της εποχής.
Τι ακριβώς όμως ήταν αυτά τα
γεγονότα, που ακόμη και σήμερα,
38 χρόνια μετά, είναι τόσο ισχυρά,
όχι μόνο στη μνήμη μας, αλλά και
στη διαμόρφωση –με θετική ή αρ-
νητική προσέγγιση– της πολιτικής
μας πραγματικότητας; Απλούστα-
τα, είναι τόσο ισχυρά γιατί τα γε-
γονότα του νοεμβρίου ήταν ένα
ισχυρό βίωμα όχι μόνο για την
πλειονότητα των τότε νέων, αλλά
και για το μεγαλύτερο μέρος του
ελληνικού λαού. Ήταν όμως συγ-
χρόνως και το άλλοθι για μια συμ-
βιβασμένη και απαθή κοινωνία,
που στην πλειονότητά της είχε
απαρνηθεί τα αγαθά όχι μόνο της
ελευθερίας, αλλά και της ποιότη-
τας, στο όνομα μιας υπό την
απειλή των όπλων κοινωνικής ει-
ρήνευσης.
Δεν θα χρησιμοποιήσω δικές μου
λέξεις, παραθέτω ένα απόσπασμα
από ένα έντιμο άρθρο-μαρτυρία του
δημοσιογράφου Περικλή Βασιλό-
πουλου, ενδεικτικό του πώς έγινε η
εξέγερση του Πολυτεχνείου στην
Αθήνα:
Συγκινούμαι βαθιά όταν θυμά-
μαι τον Δ. Παναγιώτου, γυμνα-
σιάρχη του 21ου Γυμνασίου
Κυψέλης, εκείνο το μοναδικό
πρωινό της Παρασκευής 17
νοέμβρη του 1973. Σχεδόν άυ-
πνοι για ένα τριήμερο, αρκετοί
από εμάς της 6ης Γυμνασίου
είχαμε συμμετάσχει στην Συ-
ντονιστική Επιτροπή μαθητών
του Πολυτεχνείου και είχαμε
κανονίσει τόπο συνάντησης το
προαύλιο του σχολείου. Κά-
Τετάρτη 14 Νοεμβρίου 1973. Φοιτητές συγκεντρωμένοι έξω από την Πολυτεχνική της Θεσσαλονίκης σε συμπαράσταση
στους συναδέλφους τους οι οποίοι είχαν κλειστεί στη σχολή. Οι περισσότεροι, αργότερα το απόγευμα της ίδιας ημέρας,
κατάφεραν να περάσουν την πύλη και να συμμετάσχουν κι αυτοί στην κατάληψη.
ποια στιγμή ο αυστηρός στο
ήθος και το παρουσιαστικό γυ-
μνασιάρχης βγήκε στο μπαλ-
κόνι του σχολείου μετά το κου-
δούνι και, για μερικές στιγμές
που έμοιαζαν αιωνιότητα,
έμεινε σιωπηλός. μετά, με αρ-
γές κινήσεις, πήρε στα χέρια
του το κοντάρι της ελληνικής
σημαίας που κυμάτιζε δίπλα
του και είπε: «Σας παραδίδω
την ελληνική σημαία γιατί η
θέση της τώρα είναι μαζί σας.
Κάντε ό,τι πρέπει για την Ελ-
λάδα, για την Ευρώπη». […]
Έχοντας τη σημαία στην
πρώτη γραμμή, ξεχυθήκαμε
σύσσωμοι –με ορισμένες μικρές
εξαιρέσεις– στο δρόμο, ανεβή-
καμε την Φωκίωνος νέγρη [και
μέχρι να φθάσουμε από την
Πατησίων] έως τις παρυφές
του μουσείου είχαμε γίνει με-
γάλη λαοθάλασσα. Εκεί οι
αστυνομικές δυνάμεις με τις τε-
θωρακισμένες «αύρες» είχαν
τοποθετηθεί κάθετα στο δρόμο
και όταν το ασυγκράτητο πο-
τάμι χιλιάδων ανθρώπων που
είχαν υπερβεί τον εαυτό τους
προχώρησε, στήθηκαν σε θέση
σκοποβολής και πυροβόλησαν
εν θερμώ στο πλήθος. Οι τραυ-
ματίες ήταν δεκάδες, δεν μά-
θαμε ποτέ αν υπήρχαν νεκροί
σε αυτό το σημείο στις 12 το
μεσημέρι εκείνης της Παρα-
σκευής αλλά είναι βέβαιο ότι
δυο συμμαθητές μας από το
21ο Κυψέλης είχαν τραυματι-
στεί ελαφρά από εξοστρακισμό
σφαίρας6.
η ΓεΝια του
πολυτεχΝειου ΣηΜεΡα
Ανήμερα 17 νοεμβρίου 2011, μόλις
άνοιξα το πρωί το facebook, η
πρώτη ανάρτηση που είδα ήταν
ενός νέου που έγραφε: «Η γενιά
του Πολυτεχνείου κατέστρεψε τις
προοπτικές της γενιάς μου».
Αναρωτιέμαι μήπως έχει ώς ένα
βαθμό δίκαιο. Σκέφθηκα να του
απαντήσω, πώς μπορείς όμως με
λίγες λέξεις να του περιγράψεις
την ελληνική τραγωδία των τελευ-
ταίων 45 ετών; Ότι αν υπάρχει
«γενιά του Πολυτεχνείου», αυτή
είναι υποσύνολο μιας άλλης γε-
νιάς, της «γενιάς της δικτατορίας».
Ότι η αναμόχλευση του κοινωνι-
κού βυθού που έγινε την περίοδο
της δικτατορίας έφερε στην επι-
φάνεια μια ασπόνδυλη κατηγορία
ανθρώπων, που με τεράστια ευ-
κολία από χειροκροτητές της χού-
ντας μεταμορφώθηκαν σε οπα-
δούς της όποιας εξουσίας,
νεοδημοκρατικής, πασοκικής ή
αριστερής. Και οι οποίοι ήταν
πρόθυμοι με τη μέγιστη ευκολία
να ρίξουν το ανάθεμα σε οποια-
δήποτε φωνή σύνεσης και ορθο-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 43
Αρχείο περιοδικού Αντί
λογισμού.
Το βιβλίο του Χρίστου ζαφείρη
τοποθετεί τη γενιά του Πολυτε-
χνείου και της μεταπολίτευσης
στο πραγματικό ιστορικό της πλαί-
σιο. Επισημαίνει την «ηρωοποί-
ηση» που επιχειρήθηκε μεταπολι-
τευτικά και παραθέτει ένα πολύ
σημαντικό κείμενο που υπογρά-
ψαμε όσοι συμμετείχαμε στα γε-
γονότα, 10 χρόνια μετά, με αφορμή
τους πολυήμερους εορτασμούς, δί-
κην ρωμαϊκής φιέστας. Είναι ένα
βιβλίο αυτογνωσίας, πολύτιμος
οδηγός για όποιους δεν αρέσκο-
νται σε εύπεπτα συνθήματα και
απλουστεύσεις. zx
1
Χρίστος ζαφείρης, «Αντεθνικώς
Δρώντες»: 1971-1974, η Θεσσαλονίκη
στα χρόνια της χούντας και η εξέγερση
του Πολυτεχνείου της, Επίκεντρο,
2011, σ. 62.
2
Στο ίδιο, σσ. 100, 101.
3
Στο ίδιο, σ. 107.
4
Στο ίδιο, σ. 162.
5
Στο ίδιο, σ. 170.
6
Δες Περικλή Βασιλόπουλου, «Το αθέ-
ατο Πολυτεχνείο. Τα απομεινάρια
μιας μέρας», στο http://tvxs.gr/news/
egrapsan-eipan/atheato-polytexneio-ta-
apomeinaria-mias-meras-toy-perikli-
basilopoyloy (τελευταία ανάκτηση:
10/2/2012).

αλεξάνδρα Χαλκιά,
Έμφυλες Βιαιότητες.
Εξουσία, Λόγος,
Υποκειμενικότητες,
αλεξάνδρεια, αθήνα 2011,
183 σελ.
άνε περίπου έξι χρό-
Π νια που έπινα καφέ
με δύο επί πτυχίω
φοιτητές κοινωνιολο-
γίας στα γνωστά πέ-
ριξ του Παντείου. Τότε δεν γνώριζα
ακόμα την Αλεξάνδρα Χαλκιά,
παρά μόνο μέσω του πρώτου της
βιβλίου The Empty Cradle of Democ-
racy.1 μου έκανε μεγάλη εντύπωση
ωστόσο πως όταν η συζήτηση πε-
ριστράφηκε τυχαία γύρω από το
μάθημά της για το φύλο, οι συνομι-
λητές μου άρχισαν να μιλούν ταυ-
τόχρονα, με ενθουσιασμό πρωτό-
γνωρο για τα δεδομένα της εγχώριας
πανεπιστημιακής μας εμπειρίας.
Περιέγραφαν εβδομαδιαίες παρα-
δόσεις τολμηρές, πειραματικές, ανα-
πάντεχες, που με παραδείγματα και
θραύσματα θεωρίας τούς «τσιγκλάνε
να σκέφτονται» διαφορετικά για το
σώμα τους, την ταυτότητά τους, τον
κόσμο. Δεν είχε χρειαστεί να ανα-
καλέσω ξανά αυτές τις κουβέντες
μέχρι την περασμένη εβδομάδα που
διάβασα, απνευστί, το Έμφυλες Βι-
αιότητες.
Το βιβλίο είναι τοποθετημένο σε
ένα δύσκολο, αν όχι και ναρκοθετη-
μένο, σταυροδρόμι: στη συνάντηση
της μεταδομιστικής φεμινιστικής
κριτικής και της κοινωνικής θεωρίας
στην ύστερη νεωτερικότητα. Κι ενώ
είμαστε πλέον μαθημένες/οι να δια-
βάζουμε –και να απολαμβάνουμε–
δυσνόητα, παθιασμένα κείμενα με
μεταμοντέρνες ρητορικές και θεω-
ρητικές κορώνες που συσκοτίζουν
το ίδιο τους το περιεχόμενο, οι Έμ-
φυλες Βιαιότητες αντιμετωπίζουν με
αναπάντεχα ευθύ και νηφάλιο τόνο
το δύσκολο στοίχημα να ξεμπλέξουν
–ή, τουλάχιστον, να μην περιπλέ-
ξουν κι άλλο– το κουβάρι.
Στο φόντο των πέντε κεφαλαίων
του βιβλίου βρίσκεται η αναμέτρηση
44 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Φύλα, κοινωνικές θεωρίες
και άλλα δεινά
Από την aΝΝΑ ΑΠΟΣΤΟλiΔΟΥ
Είμαστε συνηθισμένοι να σκεφτόμαστε και να διαβάζουμε για τη βία σαν κάτι το αυταπόδεικτο, το χει-
ροπιαστό, κάτι πιο αληθινό και προφανές από οτιδήποτε άλλο. Η Αλεξάνδρα Χαλκιά, με το καινούργιο
βιβλίο της, ένα κείμενο κριτικού φεμινιστικού προσανατολισμού, δεν ακολουθεί την πεπατημένη στην
ανάλυση αυτής της βίας ανάμεσα στα φύλα. Δεν επικεντρώνεται στη βιαιότητα του ενός φύλου προς
το άλλο, δεν καταγγέλλει, δεν μεμψιμοιρεί, δεν κατονομάζει θύτες και θύματα. Ένα βιβλίο για τις έμ-
φυλες ταυτότητες που διεκδικεί πρωτότυπες γωνίες προσέγγισης. [ΤΒJ]
της συγγραφέως και των αναγνω-
στών με το ερώτημα του τι λογίζεται
ως σώμα, φύλο, άτομο, άνθρωπος
στη συγκεκριμένη ιστορική-πολιτι-
σμική στιγμή, αντιμετωπίζοντας
έξοχα, ως πρόβλημα, τις παραδο-
χές και τους κοινούς τόπους μας.
ωστόσο, η συγγραφέας δεν στέκεται
μόνο σε αυτό. Στο στόχαστρο των
κατηγοριών που δημιουργικά υπο-
νομεύει βρίσκεται και η κοινωνική
θεωρία, ως ο τόπος που συμμετέ-
χει, αναλύοντας, την κατασκευή κοι-
νών μύθων, παραδοχών και, εν τέλει,
ανισοτήτων. Το ζήτημα της εξου-
σίας αποτελεί έναν από τους «κρυ-
φούς παίκτες» του βιβλίου, αφού,
ενστερνιζόμενη μια μετα-φουκωική
προσέγγιση, η συγγραφέας δεν παί-
ζει το χαρτί της αυθεντίας, αλλά το-
ποθετεί τη γνώση σε ένα πλέγμα
κοινωνικών πρακτικών που παρά-
γουν υποκείμενα (και απο-κείμενα),
αναπαράγοντας σχήματα εξουσίας,
και υλικοποιούν σώματα αρθρώνο-
ντας βιαιότητες. Σταθερή αναφορά
στον προσανατολισμό του βιβλίου
αποτελεί το έργο της ρόσι μπραϊ-
ντόττι (rossi Braidotti) για τα νομα-
δικά υποκείμενα, επιλογή που δεν
εξαντλείται στη θεωρητική επεξερ-
γασία ή στην πρόταση υιοθέτησης
μιας έμφυλης στάσης, αλλά αποτελεί
εμφανώς και εργαλείο για τον τρόπο
οργάνωσης και παράθεσης του υλι-
κού. Σαν «ένα είδος εξέγερσης υπο-
ταγμένων γνώσεων», κατά μπραϊ-
ντόττι, η νομαδική συνείδηση
αναδύεται έξοχα σε αυτό το βιβλίο
σαν «μορφή αντίστασης στην αφο-
μοίωση σε κυρίαρχους τρόπους ανα-
παράστασης του εαυτού» (σ. 10).
μετά την εισαγωγή, όπου απο-
σαφηνίζονται ο θεωρητικός προσα-
νατολισμός, η επιλογή ορολογίας
και οι στόχοι του βιβλίου, ακολουθεί
το πρώτο κεφάλαιο «Απείθαρχη υλι-
κότητα», το οποίο εστιάζει στα κε-
ντρικά ζητήματα που απασχολούν
τη μεταδομιστική προσέγγιση στη
θεώρηση του φύλου και της ανισό-
τητας. Σε ένα ευρύτερο θεωρητικό
πλαίσιο της ίδιας συζήτησης τοπο-
θετείται και το επόμενο κεφάλαιο
του βιβλίου «Φεμινιστικές τροχιές»,
όπου εξετάζονται κριτικά ορισμέ-
νες βασικές προσεγγίσεις συσχέτι-
σης εξουσίας-υποκειμένου αναφο-
ρικά με το φύλο. Στο επόμενο
κεφάλαιο, «Το φύλο και ο κόμβος
του μεταδομισμού», παρατίθενται
με λεπτομέρεια οι θέσεις, οι εντά-
σεις, τα βασικά ερωτήματα και οι
προσανατολισμοί των μεταδομι-
στικών κοινωνικών θεωρήσεων. Το
κεφάλαιο «νέες τεχνολογίες ανα-
παραγωγής, παραδοσιακά υποκεί-
μενα» αντλεί από την πρωτογενή
έρευνα της Χαλκιά και εστιάζει στις
πολιτισμικές αναπαραστάσεις των
νέων τεχνολογιών αναπαραγωγής
στα ελληνικά μμΕ, που παρου-
σιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον αναφο-
ρικά με τα αναπαραγόμενα στερεό-
τυπα φύλου, γονεϊκότητας και
εθνικού «χρέους» που μεσουρανούν
στο δημόσιο λόγο της σύγχρονης
Ελλάδας. Στο πέμπτο κεφάλαιο,
«Το σώμα της επιστήμης», η Χαλκιά
πειραματίζεται σκόπιμα με μία
ακόμα ορθοδοξία της επιστημονι-
κής αληθοφάνειας: τη γραφή. Το
κεφάλαιο είναι γραμμένο σαν ένα
παραμύθι που πραγματεύεται τις
αντιστοιχίες δύο πανίσχυρων καθε-
στώτων αλήθειας: της θρησκείας και
της επιστήμης, βασικός κόμβος δια-
πλοκής των οποίων είναι το σώμα
του υποκειμένου. Επισημαίνοντας
ενδιαφέρουσες παραλληλίες στους
τρόπους υποκειμενοποίησης που κι-
νητοποιούνται από τους δύο αυτούς
«ήλιους» του ανθρώπινου στερεώ-
ματος, και συζητώντας τα ευρήματα
σημαντικών μεταδομιστικών εμπει-
ρικών μελετών, η συγγραφέας «παί-
ζει» επίσης και με την αφηγηματι-
κότητα και τη λειτουργία του ίδιου
του κειμένου στα συμφραζόμενα της
φεμινιστικής τοποθέτησης.
Έχοντας τον τίτλο του βιβλίου
κατά νου, συνειδητοποιεί κανείς
πόσο συνηθισμένοι είμαστε να σκε-
φτόμαστε και να διαβάζουμε για τη
βία σαν κάτι το αυταπόδεικτο, το
χειροπιαστό, κάτι πιο αληθινό και
προφανές από οτιδήποτε άλλο. Αρ-
χικά προκαλεί απορία το ότι, στην
προκειμένη περίπτωση, το περιεχό-
μενο δεν είναι σοκαριστικό, δεν απο-
σκοπεί στον γρήγορο αισθησιασμό,
δεν προκαλεί θυμό με την εξό-
φθαλμη ανισότητα, δεν αναφέρεται
σε αυτό που έχουμε μάθει να απο-
καλούμε «βία» στην ορατή, ωμή –συ-
χνά επιδερμική– μορφή της. Αξιο-
σημείωτο, επίσης, για ένα κείμενο
κριτικού φεμινιστικού προσανατο-
λισμού, είναι ότι δεν επικεντρώνεται
στη βιαιότητα του ενός φύλου προς
το άλλο, δεν έχει τόνο καταγγελτικό
ή μεμψίμοιρο, δεν κατονομάζει θύ-
τες και θύματα. Αυτά σε πρώτη ανά-
γνωση. Η οργάνωση του υλικού,
ωστόσο, βασισμένη σε ένα καλο-
δουλεμένο υπόρρητο επιχείρημα,
καταφέρνει να φέρει στην επιφά-
νεια ένα πιο αδιόρατο και –γι’ αυτό–
πιο καίριο διακύβευμα. Φωτίζει με
μαεστρία τις βίαιες, κατηγορικές
ανισότητες που διέπουν το διπολικό
σύστημα άνδρας-γυναίκα, ως νοη-
ματοδοτήσεις που προκύπτουν «από
τη φύση», προκειμένου να υποσκά-
ψει τα θεμέλια των ορισμών τόσο
της φύσης όσο και του φύλου και,
κατ’ επέκταση, κάθε διπολικής ορ-
θοδοξίας. Συγκομίζοντας πολιτισμι-
κές πρακτικές και ποικίλους κειμε-
νικούς τόπους (από τη διαφήμιση
ώς τη βιολογία), η Χαλκιά αποκα-
λύπτει την εγγενή, υφέρπουσα, μη-
κατονομαστέα βιαιότητα που διέπει
τις συνήθεις διπολικές ταξινομήσεις
άνδρας-γυναίκα, πολιτισμός-φύση,
θεωρία-ένστικτο κ.ο.κ., αποσυναρ-
μολογώντας τις κυρίαρχες πολιτι-
σμικές φαντασιώσεις και παρακά-
μπτοντας ταυτόχρονα τη βιαιότητα
της θεωρίας που επιδιώκει να έχει
τον τελευταίο λόγο. Από αυτή την
άποψη, το βιβλίο αποτελεί ένα ανά-
γνωσμα που απευθύνεται εξίσου σε
γυναίκες και άνδρες αναγνώστες,
αφού αναδεικνύει τη σωρεία πει-
θαρχήσεων και καταναγκασμών
στους οποίους υποκείμεθα –όλες,
όλοι– προκειμένου να αποκτήσουμε
το φύλο μας, να το ανα-παραστή-
σουμε κοινωνικά με επιτυχία, να
πλησιάσουμε τον (ανέφικτο) ιδεό-
τυπο του ανδρικού ή του γυναικείου
έμφυλου πόλου. Όπως η ίδια η Χαλ-
κιά αναφέρει, καταπιάνεται
[με] όσα έχουν καταχωρηθεί
στο μητρώο της «“αγνής” φύ-
σης» προκειμένου να προσθέ-
σει στη γνώση αλλά και στην
εναντίωση στις υπάρχουσες δο-
μές εξουσίας. Επανορίζει έτσι
την έννοια της βίας, αλλά και
της εξουσίας, του φύλου, της
θεωρίας, ιχνηλατώντας μια νέα
στοχαστική περιοχή, όπου τα
πλέον αυταπόδεικτα και αλη-
θινά –βία και φύση– παύουν να
είναι τέτοια. Καθίστανται με
τον τρόπο αυτό ορατές οι ποι-
κίλες «βιαιότητες που διατρέ-
χουν την υλοποίηση ταυτοποι-
ήσεων» (σ. 150).
Στο κείμενο βρίσκουμε μια ευρύ-
τατη γκάμα παραδειγμάτων, ορι-
σμένες φορές φαινομενικά ασύν-
δετων μεταξύ τους και στην
πλειοψηφία τους, το επαναλαμ-
βάνω, καθόλου πρόδηλα συναφών
με τη βία. Σε αυτά συγκαταλέγο-
νται εθνογραφικές μελέτες και κοι-
νωνιολογικά φεμινιστικά κείμενα,
που κυμαίνονται από την περι-
γραφή του χειρουργικού καθορι-
σμού του φύλου αμφίφυλων παι-
διών στις ΗΠΑ μέχρι τα drag king
shows στα Εξάρχεια, κι από την
πολιτική σημασία του πάχους του
γυναικείου σώματος ως τις πρακτι-
κές δωρεάς οργάνων. Τα γλαφυρά
αυτά παραδείγματα κάνουν προ-
βληματική κάθε απόπειρα αμιγούς
κατηγοριοποίησης και, επιπλέον,
πιστοποιούν τον ανοικτό δίαυλο
που διατηρεί η Χαλκιά με τη γειω-
μένη κοινωνική πραγματικότητα.
Τα στιγμιότυπα εναλλάσσονται με
τη διαυγή επεξεργασία επιλεγμέ-
Στιγμιότυπο από την ταινία Στρέλλα του Πάνου Κούτρα (2009). Σύμφωνα με την αλεξάνδρα Χαλκιά, η γεωγραφία του
έμφυλου σώματος αποτελούσε ανέκαθεν μια μικρογραφία για ταυτίσεις και για την εμπέδωση ανισοτήτων που
διαθλώνται και αναπαράγονται σε ευρύτερες και «σοβαρότερες» τοπογραφίες, όπως το έθνος, η θρησκεία, η φυλή.
νων έργων αναφοράς θεωρητικής
προέλευσης παράγοντας μια αφή-
γηση με σαφήνεια και καθαρότητα
που, όμως, εντελώς ειρωνικά, στο-
χεύει στη στοχαστική ταλάντευση
και στις αναταράξεις παγίων θέ-
σεων. Χρησιμοποιώντας μια γκάμα
πηγών και παραδειγμάτων, από
ανάλυση λόγου σε αποκόμματα του
ελληνικού ημερήσιου Τύπου για την
υποβοηθούμενη αναπαραγωγή μέ-
χρι ιδιόχειρες εθνογραφικές παρα-
τηρήσεις, η Χαλκιά προσκαλεί το
αναγνωστικό κοινό της, με την εντι-
μότητα της αμφιβολίας, στο εργα-
στήρι μιας ανήσυχης κοινωνικής
επιστήμονος για να μοιραστούμε
μαζί της την αναστάτωση της ανα-
κάλυψης και την αγωνία της έλλει-
ψης βεβαιοτήτων. Η συνθετότητα
και η παραγωγή της φύσης, η τε-
χνοφύση, η παραστασιακή επιτέ-
λεση της έμφυλης ταυτότητας οδη-
γούν στην κατανόηση της
υλικότητας με νέους όρους, όπου η
φύση και η τεχνολογία, η βιολογία
και ο πολιτισμός, όλες διαδικασίες
κοινωνικής κατασκευής, εντέλει συ-
ναποφασίζουν.
Το εν λόγω βιβλίο κατορθώνει να
«περισώσει» τη σημασία του μετα-
δομισμού, αποποιούμενο τις περι-
κοκλάδες του μεταμοντέρνου, ενώ
επικαιροποιεί με ζωντάνια και εγρή-
γορση το οπλοστάσιο της κοινωνι-
κής ανάλυσης στην Ελλάδα. μία
ακόμα αρετή του είναι ότι, ενώ βου-
τάει στα νερά μιας αχανούς στοχα-
στικής περιοχής, αποφεύγει την
υπερτεκμηρίωση ή την επιτηδευ-
μένη διατύπωση. Αυτή είναι οπωσ-
δήποτε μια πολιτική επιλογή της
συγγραφέως που παραδίδει ένα
πλουσιότατο αλλά εύληπτο και μι-
κρό σε έκταση κείμενο (μόλις 170
σελίδων, με υποσημειώσεις και βι-
βλιογραφία), προκειμένου να κινη-
τοποιήσει διαδικασίες επιστημονι-
κής επεξεργασίας και κοινωνικής
αλλαγής. Το βιβλίο απευθύνεται το
ίδιο δυναμικά τόσο σε κινηματικές
ανησυχίες και προσωπικά (χειρα-
φετητικά) ενδιαφέροντα για το
φύλο και τη σεξουαλικότητα, όσο
και σε πιο «ακαδημαϊκές» διερωτή-
σεις σχετικές με τη χρησιμότητα και
τον προσανατολισμό της μεταδομι-
στικής μελέτης του φύλου στην
αποκαλούμενη Δύση.
χωΡιΣ ΔοΓΜατιΣΜουΣ
Χρειάζεται να υπογραμμιστεί ότι η
Χαλκιά δεν ασπάζεται την αποταύ-
τιση από το φύλο ούτε υποστηρίζει
την «εξαΰλωση» έναντι της κατανα-
γκαστικής υλικότητας. Επιστρα-
τεύει συχνά την κουήρ/queer προ-
βληματική, που τείνει προς την
αποταύτιση και τη διαρκή κριτική
της υλικότητας, αλλά το κάνει χωρίς
δογματισμούς ή αφορισμούς. Βασί-
ζεται πρώτιστα στην παραδοχή ότι
η γεωγραφία του έμφυλου σώματος
αποτελούσε ανέκαθεν μια μικρο-
γραφία για ταυτίσεις και για την
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 45
εμπέδωση ανισοτήτων που διαθλώ-
νται και αναπαράγονται σε ευρύτε-
ρες και «σοβαρότερες» τοπογρα-
φίες, όπως το έθνος, η θρησκεία, η
φυλή κ.ο.κ. Η οπτική της κριτικής
των ταυτοτήτων και της διαμόρφω-
σης της υλικότητας που το βιβλίο
προτείνει βρίσκει το πολιτικό της
έρεισμα στη θέση ότι το φύλο μπο-
ρεί μεν να αποτελεί μια ρευστή ανα-
λυτική κατηγορία, συγχρόνως όμως
συγκροτεί και «έναν δυναμικό, ιστο-
ρικά καθοριζόμενο παράγοντα δια-
κυβέρνησης των πληθυσμών» (σ.
147). Οι Έμφυλες Βιαιότητες ανα-
δεικνύουν αποτελεσματικά ότι η αν-
οικείωση με τη δεσπόζουσα έμφυλη
κοινωνική πραγματικότητα μπορεί
να αποτελέσει έναν νέο τρόπο θέα-
σης του κόσμου: υπ’ αυτό το πρίσμα
η βιολογία, η ανατομία, ο θάνατος
και η ανθρώπινη ζωή, αυτά που συ-
ναποτελούν τις έσχατες βεβαιότη-
τες των υποκειμένων, εκτίθενται για
τον συγκρουσιακό, τον ρευστό και
κοινωνικά διαμεσολαβημένο χαρα-
κτήρα τους. Από μόνος του αυτός ο
θεμελιωμένος υπαινιγμός αποτελεί
δυναμικό αποθεματικό για φρέσκες
θεωρητικές και πολιτικές διατυπώ-
σεις. Κι αυτό είναι ασφαλώς ένα
επίτευγμα. zx
1
Στα ελληνικά: Το Άδειο Λίκνο της Δη-
μοκρατίας: Σεξ, Έκτρωση και Εθνικισμός
στη Σύγχρονη Ελλάδα, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 2007.

Charles R. Maturin, Μέλμοθ
ο περιπλανώμενος,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Χαρά Σύρου, Gutenberg,
αθήνα 2011, 956 σελ.
«Λένε», είπε ο Ιπποκόμος,
«ότι από την Κόλαση δεν υπάρχει
επιστροφή».
Θερβάντες
Τσαρλς ρόμπερτ μά-
o τσουριν (1782-1824),
αγγλο-ιρλανδός προ-
τεστάντης ιεροκήρυ-
κας και συγγραφέας
γοτθικών θεατρικών έργων και μυ-
θιστορημάτων, έζησε και πέθανε
στο Δουβλίνο, διάγοντας στο μεσο-
διάστημα βίο πολυπράγμονα και
σκανδαλώδη. Παντρεμένος με μια
κορυφαία τραγουδίστρια της όπε-
ρας, την Ενριέτα Κίνγκσμπερυ, η
ανιψιά της οποίας, Τζαίην Φρα-
ντζέσκα Ουάιλντ, έμελλε να γίνει η
μητέρα του Όσκαρ Ουάιλντ,
υπήρξε μια εξωφρενική πνευματική
μορφή: ντυνόταν εκκεντρικά, επι-
δείκνυε με κάθε ευκαιρία τις χορευ-
τικές του ικανότητες, συναναστρε-
φόταν με άνεση «περιθωριακούς»
τύπους ή κολλούσε τα χείλη του με
αλευρόκολλα όταν δεν ήθελε να
αναμειχθεί σε κάποια διένεξη. Σχη-
μάτιζε στο μέτωπό του έναν κύκλο
από κόκκινο μελάνι, ισχυριζόμενος
πως προκλήθηκε από τη θερμότητα
της έμπνευσης, κυκλοφορούσε με
παράδοξες κομμώσεις και πήγαινε
για ψάρεμα με γυναικείες μεταξωτές
κάλτσες, ενώ ταυτόχρονα αποδεί-
κνυε συστηματικά το χάρισμά του
στο λόγο και στην τέχνη της πει-
θούς, εκφωνώντας παθιασμένα κη-
ρύγματα στο εκάστοτε ποίμνιο, που
τον παρακολουθούσε κάπου ανά-
μεσα στην απόλυτη προσήλωση και
στην... αποπληξία.
η ΓεΝΝηΣη εΝοΣ ΣυΓΓΡαφεα
Αυτός ο αλλόκοτος τύπος, που προ-
φανώς πίστευε ότι μπορούσε να κά-
46 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Ένα τεράστιο βήμα
στην εξέλιξη των ιστοριών φρίκης
Από την ΕΥΑΓΓΕλιΑ ΚΟΥλιζΑΚΗ
Γοτθική ατμόσφαιρα και φρενήρεις αφηγηματικοί ρυθμοί σ’ ένα μυθιστορηματικό tour de force του
19ου αιώνα, τελετουργική σπουδή πάνω στη σαγήνη του κακού. Ένα βιβλίο στο οποίο κάνουν ανα-
φορές ο Ναμπόκοφ, ο Λάβκραφτ, ο Μπρετόν, ο Μπωντλαίρ, ο Μπάυρον…
Ο Τσαρλς ρόμπερτ μάτσουριν (1782-1824), σε χαρακτικό του W. Brocas.
από το βιβλίο Irish Eccentrics του Peter Somerville-Large, Hamish Hamilton,
Λονδίνο 1975.
νει τα πάντα –και, πιθανότατα,
όντως να μπορούσε–, αποφάσισε
να γίνει συγγραφέας. Τι πιο ται-
ριαστό για μια ψυχοσύνθεση σαν
τη δική του από τη δημιουργία μιας
προσωπικής κοσμογονίας; Αν και
οι πρώτες συγγραφικές του από-
πειρες –τις οποίες εξέδωσε με το
ψευδώνυμο ντένις Τζάσπερ
μέρφυ– δεν είχαν εμπορική απή-
χηση ούτε ακριβώς ενθουσίασαν
τους κριτικούς, τράβηξαν, ωστόσο,
την προσοχή του σερ Ουώλτερ
πως διέγνωσε την εκλεκτική συγγέ-
Αρχείο The Books’ Journal
νεια των «καταραμένων»; Το σί-
γουρο, πάντως, είναι ότι με την κι-
νητοποίησή του και με τη βοήθεια
του Σκοτ, ο μάτσουριν θα κάνει
ένα πετυχημένο «άνοιγμα» στο
ευρύ κοινό με το δράμα Μπερτράμ
ή Το Κάστρο του Αγίου Αλντοβράν-
δου. Ο Σάμιουελ Ταίηλορ Κόουλ-
ριτζ άσκησε καυστική κριτική στο
έργο και το αποκήρυξε δημόσια ως
προσπάθεια υπονόμευσης του
ισχύοντος συστήματος αξιών και
«θλιβερή απόδειξη πνευματικού
υποσιτισμού της κοινής γνώμης»,
κατηγορώντας, συν τοις άλλοις, τον
εμπνευστή του για αθεϊσμό. Παρ’
όλα αυτά, η όπερα Il Pirata, σε μου-
σική του Βιντσέντζο μπελλίνι, κά-
νει πρεμιέρα το 1827 στη Σκάλα
του μιλάνου, αντλώντας τη θεμα-
τική της από το επίμαχο Μπερτράμ
(απ’ ό,τι φαίνεται, ο μπάυρον, με
το σχεδόν αλάνθαστο τυχοδιωκτικό
ένστικτό του, πόνταρε σ’ έναν προ-
στατευόμενο - αουτσάιντερ που
αναδείχθηκε σε φαβορί και έτσι
κέρδισε για άλλη μια φορά την
κούρσα των εντυπώσεων).
Ο «βλάσφημος» μάτσουριν,
όμως, είχε ήδη κερδισμένο το δικό
του στοίχημα τέσσερα χρόνια πριν
από το θάνατό του (ανεπιβεβαίω-
τες φήμες κάνουν λόγο για αυτο-
κτονία). Το μυθιστόρημά του Μέλ-
μοθ ο Περιπλανώμενος –μαζί με τον
Σκοτ. Ο θεμελιωτής του ιστορικού Καλόγερο του μάθιου λιούις, το
μυθιστορήματος και συγγραφέας, Κάστρο του Οτράντο του Οράτιου
μεταξύ άλλων, του Ιβανόη, με τη Ουώλπολ και τα Μυστήρια του Ου-
σειρά του, παρότρυνε τον λόρδο ντόλφο της Ανν ράντκλιφ– θεωρεί-
μπάυρον να δείξει ενδιαφέρον για ται αρχετυπικό δείγμα της γοτθικής
το έργο του ιεροκήρυκα με την αμ- λογοτεχνίας, αλλά και το πρώτο
φιλεγόμενη προσωπικότητα, καθώς από τα δείγματα ρομαντικής φα-
έβριθε τόσων κραυγαλέα ιδιοσυ- ντασίας που συνδιαλέγεται ανοι-
γκρασιακών στοιχείων ώστε να κα- χτά με τη σύγχρονη λογοτεχνία
θίσταται σχεδόν αδύνατο να περά- τρόμου. Είναι ένα πραγματικό
σει απαρατήρητο. Τι είδε άραγε ο magnus opus που αποτελείται από
μπάυρον μέσα στις σελίδες των μια σειρά διακειμενικών αναφο-
πρωτόλειων του μάτσουριν; μή- ρών, σκέψεων, αφηγήσεων και
ιστοριών, οι οποίες ξεπηδούν η μία
μέσα από την άλλη σαν μπάμπου-
σκες ή εκτυλίσσονται παράλληλα,
ενίοτε διασταυρούμενες, και που
συνδυάζονται μεταξύ τους με ευ-
ρηματικότητα, διατηρώντας τον
προβολέα στραμμένο πάνω στον
ομώνυμο ήρωα και συγκροτώντας
τον στοιχειωτικό πυρήνα του μυθι-
στορήματος. Ο κεντρικός ήρωας,
που παραπέμπει στον τύπο του
Περιπλανώμενου Ιουδαίου, και
που δεν είναι παρά μια παραλλαγή
του Φάουστ, έχοντας πουλήσει την
ψυχή του στον Διάβολο με αντάλ-
λαγμα ενάμιση αιώνα ζωή παρα-
πάνω από αυτή που θα του αναλο-
γούσε, επιδίδεται στην εναγώνια
αναζήτηση ενός νέου αποδέκτη
του συμβολαίου και παραλήπτη
του καταραμένου δώρου. Η αυλαία
της ιστορίας ανοίγει το 1816, με
τον Τζον μέλμοθ να επισκέπτεται
τον ετοιμοθάνατο θείο του και να
ανακαλύπτει ένα μυστηριώδες πορ-
τραίτο. Η σκηνή είναι χαρακτηρι-
στική (παρουσιάζονται σε συμπύ-
κνωση πολλά από τα στοιχεία του
γοτθικού λογοτεχνικού ρεύματος,
ενώ ο πιο «μυημένος» αναγνώστης
θα αναγνωρίσει εδώ μια δημιουρ-
γική συνομιλία με άλλα έργα του εί-
δους):
Προτού φύγει, σήκωσε ψηλά
το ισχνό κερί και κοίταξε ολό-
γυρα με μίαν ανάμικτη αίσθηση
φόβου και περιέργειας. υπήρ-
χαν γύρω του μουχλιασμένα
και άχρηστα έπιπλα, απ’ αυτά
που μαζεύει ένας τσιγκούνης
και τα αφήνει μετά να σαπί-
σουν. μα τα μάτια του Τζον
έπεσαν μέσα σε μία στιγμή, ως
διά μαγείας, σε ένα πορτραίτο
κρεμασμένο στον τοίχο, που
φάνταζε ακόμα και στο άπειρο
μάτι του ανώτερο των φθαρ-
μένων οικογενειακών πορτρέ-
των που κρέμονται στους τοί-
χους μιας έπαυλης. Απεικόνιζε
έναν άντρα μέσης ηλικίας. Δεν
υπήρχε τίποτα ιδιαίτερο στην
ενδυμασία του ή στην όψη του,
μα τα μάτια του ήταν μάτια
πλάσματος που εύχεται κανείς
να μη δει ποτέ του... γιατί νιώ-
θει ότι δε θα μπορούσε ποτέ
πια να τα ξεχάσει. Εάν γνώ-
ριζε την ποίηση του Σάουθι,
θα αναφωνούσε: «μόνο τα μά-
τια είχαν ζωή / φώτιζαν με
λάμψη δαιμονική». μια πα-
ρόρμηση εξίσου ακατανίκητη
και οδυνηρή τον έσπρωξε στο
πορτρέτο. Έφερε το κερί κο-
ντά στον πίνακα και διέκρινε
εικονογραφική πρόταση για εξώφυλλο έκδοσης του Μέλμοθ του
περιπλανώμενου, από τον βρετανό εικονογράφο Τόμας ρόμπερτς - Γκούλντεν.
Η ιστορία του μέλμοθ, ενός άνδρα που, σαν λιγότερο πλεονέκτης Φάουστ,
πούλησε την ψυχή του στο διάβολο για επιπλέον 150 χρόνια ζωή, είναι
γοητευτικό δημιουργικό κίνητρο για καλλιτέχνες που εμπνέονται από την
γκόθικ κουλτούρα.
στο κάτω μέρος του τις λέξεις
«Τζ. μέλμοθ, έτος 1646».
Σαν τη δαιμονική λάμψη στα μάτια
του πορτρέτου, η αφήγηση του
μάτσουριν σπιθίζει στα σκοτάδια
– εκεί όπου το κακό ενδημεί παρά-
γοντας νοσηρό ενδιαφέρον και ξε-
σηκώνοντας επιθυμίες, αποτιμώ-
ντας την αρετή ως μια στριφνή
λογία που στοιβάζει και αξιολογεί
ανούσια επιχειρήματα. Ο μέλμοθ
συναλλάσσεται με τον Διάβολο
προσδοκώντας την εκδοχή ενός
φασματικού παραδείσου, μόνο και
μόνο για να ανακαλύψει την εγκα-
θιδρυμένη βασιλεία της κόλασης –
ή, ακόμη χειρότερα, έναν κόσμο
μέσα στον οποίο Θεός και Σατα-
νάς παραμένουν εξίσου απόντες
και αινιγματικά σιωπηλοί, βιωμένοι
ως σκηνικές αναπαραστάσεις μιας
γήινης εξουσίας προορισμένης να
αντιμάχεται αενάως τη διεκδίκηση
αυτεξουσιότητας.
βασικό εύρημα του μυθιστορήματος
Thomas roberts-goulden
που εμπνεύστηκε ο διαβόητος θείος
της μητέρας του. Ο πεζογράφος και
κριτικός Τζούλιαν Χώθορν, γιος του
ναθάνιελ Χώθορν, παρουσίασε μια
συντετμημένη εκδοχή του Μέλμοθ
στη μνημειώδη ανθολογία του The
Lock and Key Library. The Most In-
teresting Stories of All Nations. Vol. 8:
Old Time English. Ο μπωντλαίρ
γοητεύτηκε από τον συγκεκριμένο
ήρωα και ήταν επιθυμία του να με-
ταφράσει εκ νέου το μυθιστόρημα
στα γαλλικά, έστω και αν ποτέ δεν
την πραγματοποίησε. Ούτε ο
μπαλζάκ έμεινε ανεπηρέαστος –
έγραψε μια από τις καλύτερες νου-
βέλες του, που «φλερτάρει» με το εί-
δος του αφηγηματικού δοκιμίου, το
Melmoth Reconcilie, μεταμορφώνο-
ντας τον αυθεντικό μέλμοθ σε τα-
μία τράπεζας («το πιο παράξενο
φυτό που ευδοκιμεί στους κήπους
του Παρισιού») και οικοδομώντας
πάνω του μια εμβριθή, εύστοχη όσο
και διασκεδαστική αλληγορία για
τις έννοιες της μεταρρύθμισης και
του καπιταλισμού, αλλά και μια ορ-
γιώδη σάτιρα της Καθολικής Εκ-
κλησίας. Επιπλέον, δεν παραλείπει
να αναγνωρίσει τη διαχρονική αξία
του μυθιστορήματος του μάτσουριν
τοποθετώντας το πλάι στο Φάουστ
του Γκαίτε, φυσικά, το Δον Ζουάν
του μολιέρου και το Μάνφρεντ του
μπάυρον και εξασφαλίζοντας –με
την κριτική ετυμηγορία του– στο
μέλμοθ μια ισόβια και ισάξια θέση
στο πάνθεον των καταραμένων λο-
γοτεχνικών ηρώων. Ο Αντρέ μπρε-
τόν μελέτησε τις ομοιότητες ανά-
μεσα στον Μαλντορόρ του λωτρε-
eΝαΣ (αΝτι)hΡωαΣ αμόν και στον μέλμοθ, ο Πούσκιν
του καιΡου ΜαΣ τον αναφέρει στο έργο του Ευγένιος
Καθημαγμένος μπροστά στην εκ- Ονιέγκιν, ο ναμπόκωφ στη Λολίτα
θρόνιση της αλλοτινής βεβαιότητας (ο καθηγητής Χάμπερτ Χάμπερτ
για τη μετάβαση από την εξεγερ- αποκαλεί το αυτοκίνητό του μέλ-
μένη ατομικότητα στην προσωπική μοθ) και ο Χ. Φ. λάβκραφτ χαρα-
μεταφυσική, ο μέλμοθ μετεωρίζε- κτήρισε το μυθιστόρημα «τεράστιο
ται ανέλπιδα σ’ ένα χώρο παραβία- βήμα στην εξέλιξη των ιστοριών
σης και παράβασης, συντριβής και φρίκης».
υπέρβασης των προκαθορισμένων Αυτό που μένει είναι μια φρενή-
ορίων: διόλου τυχαίο που απέκτησε ρης αφήγηση, στην οποία ο ανα-
αρχετυπικές διαστάσεις και αποτέ- γνώστης φαίνεται καταδικασμένος
λεσε σημείο αναφοράς για το έργο να επιστρέφει, δέσμιος ενός αιμα-
μεταγενέστερων συγγραφέων – και τηρού ναρκισσισμού, καθώς αντα-
πρώτου απ’ όλους, φυσικά, του απο- νακλάται μέσα της σε όλη του την
γόνου του δημιουργού του. Όταν ο απόγνωση και αγριότητα. Περι-
Όσκαρ Ουάιλντ βγήκε από τη φυ- πλανώμενος, σαν τον μέλμοθ, κό-
λακή του ρίντινγκ και αυτοεξορί- βει αδιέξοδες βόλτες σ’ ένα ενυδρείο
στηκε στην ντιέπ, στη Γαλλία, άρ- κατασκευασμένο από τα χέρια αιχ-
χισε να χρησιμοποιεί το ψευδώνυμο μαλώτων που του μοιάζουν. Και
Σεμπάστιαν μέλμοθ (το Σεμπά- διεκδικεί το μερίδιό του στην
στιαν προέκυψε από το όνομα του ύπαρξη σ’ έναν κόσμο που, συχνά,
αγαπημένου του Αγίου, του Σεβα- ενάντια σε κάθε κανόνα, ακτινοβο-
στιανού), ενώ στο Πορτραίτο του λεί διεστραμμένη –ή μήπως απλώς
Ντόριαν Γκραίυ επαναλαμβάνει το ανεστραμμένη;– ομορφιά. zx
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 47

Stephen J. Collier,
Post-Soviet Social,
Neoliberalism, Social
Modernity, Biopolitics,
Princeton University Press,
Princeton 2011, 304 σελ.
σοβιετική εργάτρια της
H προπαγανδιστικής
αφίσας, περήφανη και
χαμογελαστή, με τη
γροθιά υψωμένη προς
το μέλλον, βαδίζει πάνω στη σιδη-
ροτροχιά που ανοίγει δρόμο μέσα
από τα κωνοφόρα. Ο υπότιτλος λέει:
«Εκεί που σήμερα είναι τάιγκα, αύ-
ριο – ηλιόλουστες πόλεις». Προς
επίρρωσιν, πίσω της ανατέλλει ελ-
πιδοφόρα ένας τεράστιος ήλιος. Τι
πήγε στραβά από τότε; Τι συνέβη
και οι φωτεινές πόλεις της σοβιετι-
κής ουτοπίας μετατράπηκαν σε γκρί-
ζους «σοβιετικούς δεινόσαυρους»;
Στο ερώτημα αυτό επιχειρεί να
δώσει μία απάντηση ο Στήβεν Κόλ-
λιερ στο βιβλίο του Post-Soviet Social
με τον επεξηγηματικό τριπλό υπό-
τιτλο Νεοφιλελευθερισμός, Κοινωνική
Νεωτερικότητα, Βιοπολιτική που κυ-
κλοφορεί από τις πανεπιστημιακές
εκδόσεις του Princeton. Καθηγητής
στο πρόγραμμα Διεθνών Σχέσεων
του new School for Social research
της νέας υόρκης, ο Κόλλιερ επικε-
ντρώνει τα ενδιαφέροντά του στον
πολεοδομικό σχεδιασμό και τα συ-
στήματα κοινωνικής πρόνοιας στη
μετα-σοβιετική ρωσία και στη μετα-
σοβιετική Γεωργία, στο ευρύτερο
πλαίσιο της σύγχρονης βιοπολιτι-
κής.
Η βιοπολιτική, νεολογισμός του
οποίου η πατρότητα ανήκει αναμφι-
σβήτητα στον μισέλ Φουκώ, ανα-
φέρεται σε μία μορφή άσκησης της
εξουσίας όχι πλέον με πεδίο κάποια
εδαφική έκταση αλλά τη ζωή των
ανθρώπων, τους πληθυσμούς, τη
βιοεξουσία. Κατά τον γάλλο φιλό-
σοφο, η βιοεξουσία έχει τις ρίζες της
στην εξουσία του βασιλιά, ο οποίος
ρυθμίζει τη ζωή των υπηκόων του
επιβάλλοντας την ποινή του θανά-
του. Η εξουσία αυτή, πριν περάσει
στα χέρια των λειτουργών του κρά-
τους, βρισκόταν επί μακρόν στα χέ-
ρια των λειτουργών της εκκλησίας:
οι ιεράρχες, ως καλοί ποιμένες, ήλεγ-
χαν τον ποίμνιό τους έχοντας ως
αποστολή την σωτηρία του.
ωστόσο, καθώς από την εποχή της
μεταρρύθμισης και εντεύθεν, πολ-
λοί ηγεμόνες διαχωρίζουν τη θέση
τους από την Καθολική Εκκλησία –
48 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Πόλεις που κατέρρευσαν
Από τον aΚΗ ΚΑλΟΓΝωΜH
Το βιβλίο του Στήβεν Τζ. Κόλλιερ επιχειρεί, μέσα από τη μοίρα της σοβιετικής πολεοδομικής ου-
τοπίας στη μετα-σοβιετική εποχή, να διατυπώσει μια νέα προσέγγιση του νεοφιλελευθερισμού με πε-
δίο αναφοράς τη σύγχρονη βιοπολιτική.
και τη θρησκεία γενικότερα– η βιο-
εξουσία βρίσκει πλέον εφαρμογή
στην άσκηση της κοσμικής εξουσίας.
Αντικείμενό της δεν είναι τώρα ο
βίος των ψυχών αλλά ο βίος των σω-
μάτων. Αφ’ ενός, τα μεμονωμένα σώ-
ματα πρέπει να δαμαστούν, αφ’ ετέ-
ρου το ίδιο το σώμα της κοινωνίας,
συνολικά, να τεθεί υπό έλεγχο.
Κοινό στοιχείο, κοινό εργαλείο σε
αυτή τη στρατηγική ελέγχου είναι οι
νόρμες – εν προκειμένω οι στατιστι-
κές νόρμες. Οι χώροι διαβίωσης, το
αστικό περιβάλλον, δημόσιο και
ιδιωτικό, οφείλει να προσαρμοστεί
στις νόρμες αυτές. Στόχος της πολι-
τικής εξουσίας δεν είναι μόνο η υπο-
ταγή της καθημερινότητας σε συ-
γκεκριμένες, προσχεδιασμένες
κανονικότητες. μια επιπλέον, αλλά
καθόλου δευτερεύουσα, επιδίωξη εί-
ναι να καταστούν διαχειρίσιμες οι
κάθε είδους και κλίμακας εξω-κανο-
νικές καταστάσεις: λιμοί, επιδημίες,
εγκληματικότητα, στάσεις και επα-
ναστάσεις. Δηλαδή, εκείνες ακριβώς
οι καταστάσεις που, αντί να θέτουν
εν αμφιβόλω το σύγχρονο κράτος,
αποτελούν προνομιακό πεδίο της εκ-
δήλωσής του, αφού τότε είναι που
κινητοποιούνται οι αρμόδιοι μηχα-
νισμοί του –ορατοί σε όλους– για να
διαχειρισθούν την κρίση και να επα-
ναφέρουν την τάξη που έχει διασα-
λευτεί.
πολεοΔοΜικoΣ
ΣχεΔιαΣΜoΣ Στη ΡωΣiα
Έχοντας κατά νου αυτό το θεωρη-
τικό πλαίσιο –την αντίληψη του
Φουκώ περί βιοπολιτικής– ο συγ-
γραφέας του Μετα-σοβιετικού Κοι-
νωνικού (ή μήπως το «Social» είναι η
μετα-σοβιετική εκδοχή του
«Socialist» και απλά ο Κόλλιερ μας
κλείνει το μάτι;) επιχειρεί να κατα-
γράψει την ιστορία του πολεοδομι-
κού (κεντρικού) σχεδιασμού στην
ρωσία. Κατά γενικό κανόνα, ο πο-
λεοδομικός σχεδιασμός, πράξη κα-
θαρά πολιτική, αποτελεί ίσως την
πιο ορατή και απτή εφαρμογή του
ιδεολογικού φάσματος που ανα-
πτύσσει μία κοινωνία. Ειδικά στην
περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης,
ο πολεοδομικός σχεδιασμός υπήρξε,
τις πρώτες δεκαετίες μετά την Επα-
νάσταση του 1917, πολύ περισσό-
τερο ίσως από οπουδήποτε αλλού,
πεδίο ιδεολογικών αντιπαραθέσεων
και λιγότερο άσκηση επί χάρτου. Τι
είδους πόλεις έπρεπε να κατασκευ-
ασθούν για τον νέο σοβιετικό άν-
θρωπο; Ποια κατεύθυνση θα έπρεπε
να ακολουθήσει η πολεοδομική πο-
λιτική, ως βασικό εργαλείο ρύθμισης
του αστικού, περιαστικού και εξωα-
στικού χώρου, έχοντας στόχο όχι
μόνο –ούτε ίσως πρωτίστως– την
ικανοποίηση των αναγκών του πλη-
θυσμού αλλά τη μεγιστοποίηση της
παραγωγής αυτής καθ’ εαυτήν; Ανε-
ξαρτήτως της όποιας απάντησης, εί-
ναι σχεδόν αυτονόητο ότι, σε μία οι-
κονομία κεντρικού σχεδιασμού, η
πολεοδομική πολιτική, κατ’ επέ-
κταση και ο πολεοδομικός σχεδια-
σμός, δεν θα μπορούσαν παρά να
διαπνέονται από μια προσέγγιση σα-
φώς ολιστική – ποτέ όμως με την
αληθινή, αλλ’ αποκλειστικά με την
υλιστική, βλέπε μηχανιστική έννοια
του όρου. Σε κάθε περίπτωση, η πο-
λεοδομία υπήρξε προνομιακό πεδίο
εφαρμογής της σοβιετικής ιδεολο-
γίας αποτυπώνοντας τον τρόπο με
τον οποία μια συγκεκριμένη πολι-
τική συνθήκη κατηγοριοποίησε και
τοποθέτησε τους ανθρώπους στον
χώρο και στον χρόνο με βάση κά-
ποιες επίσης συγκεκριμένες ανάγκες.
Όταν το σιδηρούν παραπέτασμα
της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας κα-
τέρρευσε, άφησε να φανούν πίσω
του μια σειρά πόλεων με φθαρμένες
υποδομές, χτισμένες γύρω από
απηρχαιωμένες βιομηχανίες. Στις
πόλεις αυτές, οι συνθήκες διαβίω-
σης συχνά δεν ήταν περισσότερο φι-
λικές για τον άνθρωπο από εκείνες
στα άγρια δάση της τάιγκα. Η οικο-
νομία ολόκληρης της χώρας βρισκό-
ταν υπό διάλυση. Οι συνταγές σω-
τηρίας που προτάθηκαν από διεθνείς
χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς
και δυτικούς τεχνοκράτες ομαδο-
ποιούνται συνήθως κάτω από μία
ιδεολογική ομπρέλα: εκείνη του νεο-
φιλελευθερισμού.
Για τους περισσότερους, ένα από
τα κύρια στοιχεία του νεοφιλελεύθε-
ρου δόγματος είναι η αντίθεση στο
κράτος πρόνοιας και τις κοινωνικές
παροχές. υπόθεση εργασίας του
συγγραφέα είναι ότι αυτή η κριτική
δεν λαμβάνει επαρκώς υπ’ όψη «τη
σκέψη των πραγματικών νεοφιλε-
λεύθερων, τις τεχνικές λεπτομέρειες
των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμί-
σεων ή τους προϋπάρχοντες θε-
σμούς σχεδιασμού και κοινωνικής
πρόνοιας που αυτές οι μεταρρυθμί-
σεις θέλησαν να αναλύσουν και να
επανασχεδιάσουν». Ο Κόλλιερ θέ-
τει στόχο τη μερική αναπλήρωση
αυτών των κενών με τη μελέτη «του
πολεοδομικού σχεδιασμού, του σχε-
διασμού κοινωνικής πρόνοιας και
των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμί-
σεων στη σοβιετική και τη μετα-σο-
βιετική ρωσία».
Πράγματι το πρώτο μισό το βι-
βλίου είναι αφιερωμένο στην εξέ-
ταση του σοβιετικού πολεοδομικού
παραδείγματος. Βεβαίως, το παρά-
δειγμα αυτό ήταν, κατ’ αρχάς, το
αποτέλεσμα θεωρητικής επεξεργα-
σίας και πειραματικής έρευνας από
τη ρωσική πρωτοπορία της δεκαε-
τίας του 1920, πάνω στα ζητήματα
της αρχιτεκτονικής και της διαμόρ-
φωσης του αστικού περιβάλλοντος
εν γένει. Όμως, το ίδιο παράδειγμα
ήταν, επιπλέον, «στοιχείο-κλειδί
ενός περισσότερο μακρόπνοου σχε-
δίου της Σοβιετικής Ένωσης να κα-
ταστήσει την υγεία, την κοινωνική
ευημερία και τις συνθήκες καθημε-
ρινής διαβίωσης του πληθυσμού της
αντικείμενο γνώσης και στόχο κυ-
βερνητικής παρέμβασης». με άλλα
λόγια, η πολεοδομία ήταν κομβικό
σημείο του σοβιετικού σχεδιασμού
της κοινωνικής νεωτερικότητας – η
απάντηση στη φιλελεύθερη προσέγ-
γιση κατανόησης και διαχείρισης της
ζωής στις βιομηχανικές πόλεις. Περ-
νώντας στη μετασοβιετική περίοδο,
ο Κόλλιερ εξετάζει τον αστικό ιστό
ως σύνολο από αγωγούς, καλωδιώ-
σεις, πολυκατοικίες, γραφειοκρατι-
κούς μηχανισμούς και κοινωνικές
νόρμες, μέσα από τις οποίες δια-
μορφώθηκε ένας νέος τρόπος κοι-
νωνικής ζωής.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου
εξετάζεται το πώς, μετά τη διάλυση
της Σοβιετικής Ένωσης, όλη αυτή η
παρωχημένη πλέον υποδομή έγινε
αντικείμενο των νεοφιλελεύθερων
μεταρρυθμίσεων. Εδώ ο νεοφιλε-
λευθερισμός δεν γίνεται αντιληπτός
ως σύνολο αφηρημένων και άκα-
μπτων αρχών ή τεχνικών. Αντίθετα,
εξετάζεται ως «μια μορφή κριτικού
προβληματισμού πάνω στην πρα-
κτική της διακυβέρνησης που δια-
κρίνεται από την απόπειρα να ανα-
νεωθούν οι αρχές του κλασικού
φιλελευθερισμού υπό το φως των
νέων συνθηκών» και, κυρίως, του
κοινωνικού κράτους. Αυτή η προ-
σέγγιση μας μεταφέρει μακριά από
τη ρωσία, στην αμερικανική νεοφι-
λελεύθερη παράδοση που, ασκώ-
ντας κριτική στις πολιτικές παρεμ-
βατισμού, τις τεχνικές υποδομές και
τους μηχανισμούς πρόνοιας του κοι-
νωνικού κράτους, θέλησε συγχρό-
νως να τους αναδιαμορφώσει. με
δεδομένη την ομοσπονδιακή δομή
τόσο της ΕΣΣΔ όσο και των ΗΠΑ
και παρά τη διαφορά των δύο πολι-
τικών συστημάτων (αλλά και τις
απρόσμενες ομοιότητες), ο συγγρα-
φέας μελετά συγκριτικά τους εκατέ-
ρωθεν τρόπους κατανομής των φο-
ρολογικών βαρών και διανομής των
κοινωνικών παροχών και λοιπών
ωφελημάτων μεταξύ των τριών επι-
πέδων διοίκησης: κεντρικό, περιφε-
ρειακό και τοπικό.
Εν συνεχεία, ο Κόλλιερ καταγρά-
φει τι συνέβη όταν κάποια «τετριμ-
μένα» στοιχεία του σοβιετικού κοι-
νωνικού κράτους βρέθηκαν στο
δρόμο των μεταρρυθμιστικών προ-
σπαθειών. Κορυφαίο παράδειγμα,
για πολλούς λόγους, αποτελούν τα
δίκτυα τηλεθέρμανσης στις ρωσι-
κές βιομηχανικές πόλεις (κατά ει-
ρωνικό τρόπο δίκτυα τηλεθέρμαν-
σης με δικές τους ιδιαιτερότητες
υπάρχουν π.χ. και στη νέα υόρκη
– για να μην αναφέρουμε, βέβαια,
τη Δημοτική Επιχείρηση Τηλεθέρ-
μανσης στην Πτολεμαΐδα). Περαι-
τέρω, αναλύεται πώς και γιατί τα
στοιχεία αυτά στη ρωσία, ως εκ της
δομής και των κατασκευαστικών
τους χαρακτηριστικών, σε συνδυα-
σμό με παγιωμένες γραφειοκρατι-
κές πρακτικές και νόρμες, προέβα-
λαν τις δικές τους αντιστάσεις στις
μεταρρυθμιστικές απόπειρες οδη-
γώντας σε ένα νέο μείγμα πολιτι-
κής. Στο μείγμα αυτό, η σχέση νε-
οφιλελευθερισμού και κοινωνικού
κράτους χρειάσθηκε σαφώς να επα-
ναπροσδιορισθεί.
Κατ’ αυτήν την έννοια, ο νεοφι-
λελευθερισμός θα πρέπει να
αναλυθεί όχι πέραν αλλά εντός
της ιστορίας αυτού που ο
Φουκώ ονόμασε βιοπολιτική:
την προσπάθεια να διακυβερνη-
θεί η υγεία, η πρόνοια και οι
συνθήκες ύπαρξης ενός πληθυ-
ρους μέσα από τους λογαριασμούς
κατανάλωσης με επικρεμάμενη την
απειλή διακοπής της παροχής; Εί-
ναι, άραγε, εύκολο να μη συλλογιστεί
κάποιος ότι και στις δύο περιπτώ-
σεις έχουμε να κάνουμε με έναν αρ-
τηριοσκληρωτικό γίγαντα που αντί
να μεταρρυθμιστεί ουσιαστικά,
απλώς μετασχηματίζεται για να υπη-
ρετήσει την ίδια παρωχημένη διοι-
κητική κουλτούρα και λογική;
Τα σημεία σύγκλισης από την
αντίθετη κατεύθυνση δεν σταματούν
εδώ. Άραγε, είναι πολύ τολμηρός ο
παραλληλισμός αν, διαβάζοντας κα-
νείς για την παρακμή των ρωσικών
βιομηχανικών πόλεων που έχουν κα-
ταντήσει τσιμεντένια, καφκικά κε-
λύφη, φέρει στο νου τα ξενοίκιαστα,
εγκαταλελειμμένα κτίρια στο κέντρο
Πυότρ Κότοβ, Γυναίκα σκληρά εργαζόμενη στα ναυπηγεία του Κόκκινου Σορμόβ, της Αθήνας που απλώς θυμίζουν θλι-
1936. Το έργο αυτό φιλοτεχνήθηκε την περίοδο των σταλινικών εκκαθαρίσεων, βερά τις μητροπολιτικές φιλοδοξίες
όταν ο ζωγράφος ήταν 16 χρόνων. Το θέμα του, η εργάτρια με φόντο την άλλων εποχών; Η διαμόρφωση του
οικοδόμηση «του σοσιαλισμού», ήταν σχεδόν υποχρεωτικό. O νεαρός αστικού περιβάλλοντος στις βιομη-
καλλιτέχνης υπονόμευσε την αισθητική του σοσιαλιστικού ρεαλισμού χανικές πόλεις τής σοβιετικής υπαί-
χρησιμοποιώντας νεο-ιμπρεσιονιστικά στοιχεία στη σύνθεση, στοιχείο που θρου ήταν αποτέλεσμα κεντρικού
επιτρέπει στο καλλιτεχνικό του ιδίωμα να ξεχωρίζει. Ο Κότοβ, πάντως, πολύ σχεδιασμού που έγινε σε κάποιο
σύντομα θα είχε άγρια μπλεξίματα με το καθεστώς – κι η δημιουργική υπουργείο ή σε άλλον θεσμικό φορέα
επινοητικότητά του ήταν το μόνο όπλο του για να επιβιώνει και να συνεχίζει. της μόσχας. Το αστικό περιβάλλον
στην Αθήνα και στις άλλες ελληνικές
σμού στο πλαίσιο της πολιτικής στο τέλος της δεν έφτασε– απέδειξε πόλεις διαμορφώθηκε σε μία οικο-
κυριαρχίας. ότι η κατάρρευση δεν επέπρωτο να νομία της αγοράς με μόνο οδηγό τη
είναι αποκλειστικό προνόμιο της Σο- λογική της αντιπαροχής. μεγιστο-
βιετικής Αυτοκρατορίας. Στο διαρ- ποίηση της παραγωγής στη μία πε-
αλληλουχiα ρεύσαν χρονικό διάστημα κατέρρευ- ρίπτωση, μεγιστοποίηση του κέρ-
καταΡΡεYΣεωΝ σαν –και συνεχίζουν να καταρρέουν– δους στην άλλη. Και στις δύο όμως
Όμως, το βιβλίο του Κόλλιερ δεν πολλές άλλες βεβαιότητες, πολλοί το τελικό εξαγόμενο ήταν η ποσοτι-
πρέπει να ιδωθεί ως απλή απολογη- άλλοι μύθοι, πολλά άλλα διατυμπα- κοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης,
τική του νεοφιλελευθερισμού, ιδίως νισθέντα επιτεύγματα. Στο διαρρεύ- της ψυχικής υπόστασης του ανθρώ-
σε μία εποχή που πλέον οι τυπικές σαν χρονικό διάστημα δεν είναι μόνο που. Η αισθητική και η κλίμακα
κατηγοριοποιήσεις και οι ετικέτες ο ήλιος της σοβιετικής εργάτριας μπορεί να διαφέρουν σημαντικά,
έχουν απωλέσει μεγάλο μέρος από που μοιάζει να έχει σκοτεινιάσει αλλά και στις δύο περιπτώσεις αυτό
το νόημά τους – αν υποθέσουμε ότι τραγικά. που βλέπει κανείς είναι, τελικά, ξε-
είχαν ποτέ κάποιο, πέρα από μία Στο (μετα)σοβιετικό παράδειγμα φτισμένοι τοίχοι και σκουριασμένες
χρήση σχολικού τύπου. Ο συγγρα- οι ιδιωτικοποιημένες πλέον επιχει- σωληνώσεις. Ακόμη περισσότερο,
φέας αποδύεται σε μια «αρχαιολο- ρήσεις, ελλείψει ρευστότητας για και στις δύο περιπτώσεις ένα κα-
γία» του πολεοδομικού σχεδιασμού την καταβολή φόρων, συνέχισαν ταρρέον κέλυφος μετατρέπεται σε
στη ρωσία στηριζόμενος σε πλήθος αντισταθμιστικά να διοχετεύουν δω- πεδίο in vitro πειραματισμών υπό
στοιχεία από την τσαρική, τη σοβιε- ρεάν θερμαινόμενο νερό προς τις το πνεύμα της οικονομοτεχνικής πα-
τική και τη μετα-σοβιετική περίοδο γειτονικές πόλεις. Οι πολίτες, από ραμετροποίησης, είτε αυτή ονομά-
έχοντας ο ίδιος πραγματοποιήσει in την πλευρά τους, συνέχισαν να μην ζεται νεοφιλελεύθερη είτε κάπως αλ-
situ έρευνα σε μερικές από τις βιο- πληρώνουν τέλη θέρμανσης καθώς λιώς.
μηχανικές αυτές πόλεις. Παρακο- το σύστημα είναι έτσι κατασκευα- Συνολικά το Post-Soviet Social δεν
λουθούμε, λοιπόν, με τρόπο λεπτο- σμένο που ήταν σχεδόν αδύνατη η είναι επηρεασμένο από τη φιλοσο-
μερή και συχνά γοητευτικό, τις μέτρηση της κατανάλωσης και η δια- φία του Φουκώ μόνο επειδή ανα-
διαφορετικές μορφές που πήρε η ορ- κοπή της παροχής στους κακοπλη- φέρεται στη βιοπολιτική. Η ίδια η
γάνωση της σχέσης πληθυσμού και ρωτές. Κάπως έτσι, οι μη κερδοφό- ενασχόληση του συγγραφέα με «τε-
παραγωγής, τους λόγους που οδή- ρες επιχειρήσεις συνέχισαν να τριμμένα», όπως τα ονομάζει, αρ-
γησαν κάθε φορά στην επιδίωξη, λειτουργούν για να μην πεθάνουν οι χειακού τύπου στοιχεία, πάντα
από την κεντρική εξουσία, μεταβο- άνθρωποι από το κρύο. Και κάπως όμως με βάση μια συγκροτημένη
λής αυτής της σχέσης, τον βαθμό έτσι οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες θεωρητική προσέγγιση, βαδίζει στα
επιτυχίας των εκάστοτε προγραμ- οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο. ίχνη αυτού που ο γάλλος φιλόσο-
ματισμών καθώς και τους παράγο- Πώς μπορεί κανείς να μην αναλο- φος ονομάζει «αρχαιολογία». Το
ντες που υποβοήθησαν ή ανέστει- γισθεί ομοιότητες και διαφορές με αποτέλεσμα είναι ένα ερευνητικό
λαν αυτή την επιτυχία. αυτό που συμβαίνει, στο πλαίσιο έργο που το ενδιαφέρον του υπερ-
Το πράγμα δεν έχει μόνο ιστορικό μιας άλλης κατάρρευσης και κά- βαίνει κατά πολύ το ενδιαφέρον
ή αμιγώς ακαδημαϊκό ενδιαφέρον ποιων άλλων μεταρρυθμίσεων, όταν του αντικειμένου της και επεκτεί-
προς αποκλειστική χρήση των φα- μια επιχείρηση παροχής ηλεκτρικής νεται στον τρόπο με τον οποία μας
νατικών της σοβιετολογίας. Δυστυ- ενέργειας αποφασίζει –ή υποχρεώ- βοηθά να δούμε με άλλα μάτια τον
χώς, η ιστορία –που το 1989 μόνο νεται– να διοχετεύσει τους νέους φό- κόσμο γύρω μας. zx
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 49
 Στα παλάτια του Αβδούλ χαμίτ
Από την ΕΥΓΕΝιΑ ΔρΑΚΟΠΟΥλΟΥ

Το 1902, η επιθυμία της κόρης του τελευταίου σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β΄ (1842-1918) να παίξει στο
πιάνο τη δεύτερη ουγγρική ραψωδία του Λιστ γίνεται αφορμή για την είσοδο στο οθωμανικό παλάτι, ως
Σοφία Κ. Σπανούδη, Στα δασκάλας του πιάνου, της σπουδασμένης στη Γερμανία εξαιρετικής μουσικού, νεαρής Σοφίας Σπανούδη
παλάτια του Χαμίτ. Η
πραγματικότητα χωρίς (1878-1952), από την Κωνσταντινούπολη. Στα κείμενά της στην εφημερίδα Αθηναϊκά νέα του
θρύλους, μέριμνα - 1935, που ξαναεκδόθηκαν πρόσφατα, η Σοφία Σπανούδη περιγράφει, μεταξύ άλλων, και τον κόσμο που
επιμέλεια: αλέξιος ε.
Σαββάκης, εκδόσεις του
γνώρισε στα οθωμανικά παλάτια. Η προσέγγιση αυτού του κόσμου γίνεται με τη σπάνια οπτική της Ελ-
εικοστού Πρώτου, αθήνα ληνίδας από την Κωνσταντινούπολη, απαλλαγμένης από τη συνηθισμένη στάση του εξωτισμού, της γυ-
2009, 266 σελ. + 17
φωτογραφίες
ναίκας με τη δυτική εκπαίδευση και παιδεία, την περιέργεια και τη γνώση της δημοσιογράφου και την
καλλιτεχνική ευαισθησία της μουσικού.

ον μάιο και τον Ιούνιο μαζί με το δημοσιογράφο σύζυγό

T του 1935, στα Αθηναϊκά

Νέα δημοσιεύθηκαν 37
συνέχειες του θαυμαστού
ιστορικού και φιλολογι-
κού αναγνώσματος ΣΤΑ ΠΑΛΑΤΙΑ
ΤΟΥ ΧΑΜΙΤ της εκλεκτής συνερ-
γάτιδος της εφημερίδας και εξαιρε-
τικής λογίας κ. Σοφίας Κ. Σπα-
νούδη1. Τα κείμενα του 1935, που
συνοδεύονταν από φωτογραφίες
τοπίων και προσώπων της Κων-
σταντινούπολης, εκδόθηκαν το
2009, με τον ίδιο τίτλο και με μέ-
ριμνα-επιμέλεια του Αλέξιου Ε.
Σαββάκη. Το ιστορικό και φιλολο-
γικό ανάγνωσμα ή τα πρόχειρα ηθο-
γραφικά και ιστορικά σημειώματα,
όπως η ίδια η συγγραφέας ονομά-
ζει ΤΑ ΠΑΛΑΤΙΑ ΤΟΥ ΧΑΜΙΤ2,
είχαν υπότιτλο, τον ίδιο με την
πρόσφατη έκδοση, Η πραγματικό-
της χωρίς θρύλους.
Την πραγματικότητα λοιπόν των
παλατιών του τελευταίου σουλτά-
νου χωρίς τους θρύλους, που συνό-
δευαν τις αναρίθμητες λογοτεχνικές,
δημοσιογραφικές και καλλιτεχνικές
περιγραφές τους, επιχειρεί να δώσει
η Σ. Σπανούδη στις 23 μαΐου
1935, όταν το πρώτο κείμενο της
σειράς μπαίνει στο εξώφυλλο της
βενιζελικής εφημερίδας, δίπλα στην
επιφυλλίδα του Σπύρου μελά
ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΔΕΙΛΙΝΑ «Καλοκαι-
ράκι» και στο κύριο άρθρο της εφη-
μερίδας με τίτλο «μυωπία». Το κύ-
ριο άρθρο, που κατακρίνει την
αντιδημοκρατική πολιτική του λαϊ-
κού Κόμματος του πρωθυπουργού
Τσαλδάρη, ο οποίος παρεμποδίζει
τη συμμετοχή στις εκλογές της 9ης
H Σοφία Σπανούδη. Φωτογραφία από το εξώφυλλο του βιβλίου,
Στα παλάτια του Χαμίτ. Η πραγματικότητα χωρίς θρύλους.
Ιουλίου 1935 όλων των κομμάτων
της αντιπολίτευσης, δίνει και το
στίγμα της πολιτικής αστάθειας
στην Ελλάδα, ένα χρόνο πριν από
την επιβολή της μεταξικής δικτατο-
ρίας. Η παρουσία και η προβολή
του κειμένου της Σπανούδη θα πρέ-
πει ενδεχομένως να συσχετισθεί με
την προώθηση της ελληνοτουρκι-
κής φιλίας από τον Ελευθέριο Βενι-
ζέλο και τον Κεμάλ Ατατούρκ, από
την αρχή της δεκαετίας του 1930.
η πΡοΣωπικοτητα
τηΣ ΣοφιαΣ ΣπαΝουΔη
Αυτή την εποχή, η γεννημένη το
1878 στην Κωνσταντινούπολη,
Σοφία Σπανούδη,3 και εγκατεστη-
μένη στην Αθήνα –από το 1922–,
της Κωνσταντίνο Σπανούδη, δη-
μοσιογραφούσε ασπαζόμενη τη φι-
λελεύθερη ιδεολογία του Βενιζέ-
λου, χωρίς να παραμελεί το κύριο
έργο της, τη μελέτη και τη διδα-
σκαλία της μουσικής. Δυναμική και
πληθωρική προσωπικότητα, κυ-
ριάρχησε στην κοινωνική και καλ-
λιτεχνική ζωή της πρωτεύουσας
έως το 1952, χρονιά του θανάτου
της. Προώθησε ταλέντα, όπως του
Δημήτρη μητρόπουλου και της
μαρίας Κάλλας, δίδαξε πιάνο τον
μανώλη Καλομοίρη, ο οποίος την
αποκαλεί Μάνα της Ελληνικής
Μουσικής για τον αγώνα της να ανυ-
ψώσει την Ελληνική Μουσική Δη-
μιουργία4, συνδέθηκε φιλικά με τον
Γιώργο Θεοτοκά και τον Γιάννη
Τσαρούχη. Ήταν κόρη του διπλω-
μάτη Σταυράκη Ιωαννίδη, Καπού
Κεχαγιά του Πατριαρχείου Κων-
σταντινουπόλεως στην υψηλή
Πύλη, και της αθηναίας δασκάλας
Χρυσούλας Παπαγγελή, η οποία
είχε κληθεί από τον πατριάρχη Ιω-
ακείμ Γ’ στην Πόλη για να αναλά-
βει τη διεύθυνση του νεοϊδρυθέντος
Ιωακείμειου Παρθεναγωγείου. Ο
αδελφός της Σοφίας, Άγγελος Ιω-
αννίδης, υπήρξε διαπρεπής νομι-
κός και σύμβουλος του Βενιζέλου
κατά τις διαπραγματεύσεις για τη
Συνθήκη της λωζάννης (1923). Η
Σ. Σπανούδη, αφού τελείωσε το
ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κων-
σταντινούπολης, συνέχισε τις μου-
σικές σπουδές της στη Γερμανία
και επέστρεψε, με φήμη καταξιω-
μένης στην Ευρώπη μουσικού,
στην Κωνσταντινούπολη του 1902.

50 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]

 Στα 37 κείμενα των Αθηναϊκών
Νέων αναφέρεται ένα πλήθος από
πολιτικά και ιστορικά γεγονότα από
το 1902 έως το 1918. Η λειτουργία
του χαμιτικού καθεστώτος, ο αυ-
ταρχισμός, ο χαφιεδισμός και οι
ασύλληπτες σπατάλες, η παρουσία
των Ελλήνων στην Πόλη και η εξέ-
χουσα θέση τους κατά τον 19ο αι-
ώνα, ο ρόλος των δημοσιογράφων
και των ξένων δυνάμεων, η από-
πειρα εναντίον του σουλτάνου το
1905, η επανάσταση των νεότουρ-
κων και οι πρωταγωνιστές της, η
εξορία του Χαμίτ στη Θεσσαλονίκη
και στην Προύσα και ο θάνατός του
το 1918 στο παλάτι μπεηλέρμπεη
του Βοσπόρου περιγράφονται με
λόγο χειμαρρώδη, με εντυπωσιακή
ενάργεια και με λεπτομερείς γνώ-
σεις προσώπων και πραγμάτων.
Εκτός από τα πολιτικά γεγονότα,
μέσα από ένα ρομαντικό πρίσμα
και με συχνές αναφορές σε ποιη-
τικά κείμενα, όπως του ντ’ Αν-
νούντσιο, του μπωντλαίρ, του
Παλαμά ή του Άγγελου Σημη-
ριώτη, περιγράφονται τοπία της
Πόλης, ερωτικές ιστορίες,
Musée du Louvre
έθιμα και συμπεριφορές, γιορ-
τές του ραμαζανιού, τα περί-
φημα βραδινά «ιφτάρια», όταν
στα παλάτια του σουλτάνου
προσκαλούνταν οι ξένοι πρέ-
σβεις και συχνά ο Πατριάρχης,
και τα δείπνα, όπου οι φημισμέ-
νοι αρμένηδες μάγειροι επιστρά-
τευαν όλη την εφευρετικότητα
μιας λουκούλλειας φαντασίας.
Στο τΣιφτε-ΣεΡαϊ
τηΣ κοΡηΣ του ΣουλταΝου
Η Σοφία Σπανούδη αρχίζει και
κλείνει τη σειρά των διηγήσεών της
αναφερόμενη στο πρόσωπο της νε-
αρής συνομήλικής της, της αγαπη-
μένης κόρης του Αβδούλ Χαμίτ,
ναϊμέ σουλτάνας. Η μικρή αλλά
κατατοπιστική περίληψις των προη-
γουμένων, που προηγείται της τρί-
της συνέχειας του κειμένου των
Αθηναϊκών Νέων, εισάγει στην
πραγματικότητα των διηγήσεων
τον αναγνώστη του 1935:
μετά τας μουσικάς σπουδάς
της εις την Γερμανίαν, η κ. Σο-
φία Σπανούδη, επιστρέψασα
εις την Κωνσταντινούπολιν,
έδιδε μαθήματα μουσικής εις
την ζεννούρ και την νουριέ,
τας δύο θυγατέρας του διαπρε-
πούς διπλωμάτου νουρή βέη.
Αι δύο αυταί χανούμ, γαλλικής
καταγωγής εκ του πάππου
των5, εξισλαμιθέντος διά να
νυμφευθεί μίαν κιρκασίαν πρι-
γκίπισσαν, είχον επαναστατι-
κάς ιδέας. Είνε αι δύο ωραίαι
χανούμ τας οποίας απηθανάτι-
σεν ο Πιερ λοτί εις τις «Απο-
γοητευμένες»6 του. Από την
πρώτη εβδομάδα της γνωρι-
μίας των εφανέρωσαν εις την
συγγραφέα το μυστικό της αλ-
ληλογραφίας την οποίαν διε-
τήρουν με τον συγγραφέα7. Ο
νουρή βέης διά να δείξη την
ευαρέσκειάν του προς την κα-
θηγήτριαν των παιδιών του
προσεφέρθη να την οδηγήση
εις το παλάτι του
Χαμίτ, όπου
διευθυντής της
ορχήστρας του θεάτρου
του Γιλδίζ ήτο ο ντ’ Αράντα8.
Πράγματι ο νουρή βέης επι-
τυγχάνει να διορίση την κ. Σπα-
νούδη καθηγήτριαν της κόρης
του Αβδούλ Χαμίτ, ναϊμέ
Σουλτάνας. Η κ. Σπανούδη δέ-
χεται αλλά συγχρόνως έχει φό-
βους…9
Η συνέχεια των διηγήσεων της
Σπανούδη έχει την αξία της μαρ-
τυρίας για όσα συνέβαιναν στην
Κωνσταντινούπολη στην αρχή του
20ού αιώνα, εποχή που σημαδεύ-
τηκε από την πτώση του σουλτανι-
κού καθεστώτος, την αρχή μιας
νέας πορείας για την Τουρκία και
τις επακόλουθες δραματικές ανα-
κατατάξεις στην Ευρώπη. Ειδικά
η περιγραφή του γυναικείου κό-
σμου των οθωμανικών παλατιών
έχει ξεχωριστή σημασία γιατί δια-
φοροποιείται από τον τρόπο με τον
οποίο οι Ευρωπαίοι –με ελάχιστες
εξαιρέσεις– προσέγγισαν και πε-
ριέγραψαν τον εξωτικό κόσμο της
Ανατολής. Η Σπανούδη εμβαθύ-
νει, συμπάσχει, αντιπαθεί, κατα-
νοεί και εξοργίζεται, κάποτε νου-
θετεί, αλλά ποτέ δεν αντικρίζει τον
κόσμο των χαρεμιών περιγραφικά
και επιφανειακά. Η οπτική της γυ-
ναίκας, της Κωνσταντινουπολίτισ-
σας, της Ευρωπαίας, της δασκά-
λας, και η ευκαιρία
της μακράς
παραμονής στα
σουλτανικά παλάτια, σε
συνδυασμό με την αταλάντευτη πί-
στη της σε διαφορετικές αξίες για
τη ζωή των γυναικών, διαμορφώ-
νουν τον τρόπο προσέγγισής της,
βαθιά ανθρώπινο, όπως και το
ύφος της.
ΡοΜαΝτιΣΜοΣ
και εξωτιΣΜοΣ
Η ίδια η Σπανούδη είναι παιδί του
19ου αιώνα. Ο αιώνας του ρομα-
ντισμού, καλλιέργησε τον εξωτι-
σμό, στο πλαίσιο της αναζήτησης
ενός εξω-δυτικού περιβάλλοντος,
στο οποίο οι Δυτικοί έβλεπαν μια
απόδραση προς έναν κόσμο ονει-
ρικό, αισθησιακό και μυστηριακό.
Στο παρελθόν της Δύσης, οι κάθε
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 51
λογής εξωτισμοί, κυρίως της Αγγλίας
και της Γαλλίας –λόγω των ιστορι-
κών σχέσεων που είχαν αναπτύξει
με τις χώρες της Ανατολής, κατά
κύριο λόγο– έμειναν σε ένα επίπεδο
είτε διακοσμητικό είτε θεματολο-
γίας. Ο εξωτισμός, γενικά, προϋπο-
θέτει τη ματιά του ξένου. Είναι μια
αναμέτρηση με το «έξω» και, φυ-
σικά, το έξω ορίζεται από το πού
στεκόμαστε εμείς. Αν είμαστε στη
Δύση, το εξωτικό βρίσκεται στην
Ανατολή. Όταν βρισκόμαστε στην
Κωνσταντινούπολη, στο σημείο συ-
νάντησης Ανατολής και Δύσης, τα
όρια του εξωτισμού αναγκαστικά
αμβλύνονται. Ειδικά η ματιά μιας
Κωνσταντινουπολίτισσας στα
σουλτανικά παλάτια δεν μπορεί να
είναι εξωτική, παρά τη δυτική παι-
δεία και το χριστιανικό οικογενει-
ακό περιβάλλον της Σοφίας Σπα-
νούδη.
Η Σοφία Σπανούδη δεν μπορεί
Jean-Auguste-Dominique Ingres.
Τουρκικό Λουτρό, 1862,
μουσείο του Λούβρου, Παρίσι.
Η ξανθιά αμήχανη σκωτσέζα
στο κέντρο του πίνακα είναι η
lady Montague, σύζυγος του
πρέσβη της αγγλίας στην
Κωνσταντινούπολη. Τα
γράμματά της με τις
περιγραφές του κόσμου των
χαρεμιών ενέπνευσαν τον
πίνακα του ενγκρ, ο οποίος
έμεινε απούλητος για μια
δεκαετία, για να αγορασθεί
τελικά από τον πρώην πρέσβη της
Τουρκίας στο Παρίσι.
να είναι η lady Montague, που κά-
θεται αμήχανη ανάμεσα στις γυ-
ναίκες του χαρεμιού, στον πίνακα
του Ενγκρ (Jean Auguste Domi-
nique Ingres, 1780-1867). H lady
Mary Wortley Montague είχε συ-
νοδεύσει τον σύζυγό της, πρέσβη
της Αγγλίας στην Τουρκία, κατά
την παραμονή του στην Κωνστα-
ντινούπολη, τις πρώτες δεκαετίες
του 18ου αιώνα. Τα γράμματά της,
με τις γραφικές περιγραφές του κό-
σμου των χαρεμιών, ενέπνευσαν
τον πίνακα του Ενγκρ, το 1863. Ο
ίδιος ζωγράφος του γαλλικού νεο-
κλασικισμού, το έργο του οποίου
γέμισε η γυναίκα στην πιο αισθη-
σιακή της μορφή, είχε δημιουργή-
σει και μια σειρά από υπέροχες
οδαλίσκες. Η κλασική παράδοση
της μελέτης του ανθρώπινου σώ-
ματος και η εκστρατεία του Βονα-
πάρτη στην Αίγυπτο, που έκανε
μοντέρνο τον Οριενταλισμό, συ-
νήργησαν στις δημιουργίες του Εν-

γκρ· απεικόνιση μουσουλμανικών
γυναικείων δωματίων και εσωτερι-
κών χαρεμιών με την κυριαρχία των
γυμνών, αστραφτερών και πληθω-
ρικών γυναικείων μορφών, τροφή
για τα ερωτικά όνειρα. Παρ’ ότι
κάθε εποχή έχει τις δικές της φα-
ντασιώσεις για την Ανατολή, ο
οριενταλισμός στη Γαλλία, γέννημα
του γαλλικού ρομαντισμού και η
αναζήτηση του εξωτισμού, κυριάρ-
χησαν τον 19ο αιώνα και έφθασαν
έως τον ματίς και τον Πικάσσο10.
Ιδιαίτερα μετά το περίφημο ταξίδι
του ντελακρουά στο μαρόκο το
1832, που αποτέλεσε το αρχέτυπο
της ανατολικής εμπειρίας, όλο και
περισσότεροι καλλιτέχνες ταξίδε-
ψαν στην Ανατολή, αναζητούσαν
όμως και τα θέματά τους στην ποί-
ηση και τη λογοτεχνία του μπάυ-
ρον, του Ουγκώ, του Φλωμπέρ, του
Σατωμπριάν ή ακόμα και στην πα-
σίγνωστη Κωνσταντινούπολη του
Γκωτιέ.
Όμως, το έργο του Ενγκρ, με το
σύνολο των γυμνών γυναικών, έμεινε
στα αζήτητα για δέκα χρόνια και, τε-
λικά, αγοράστηκε το 1873 από τον
Χαλήλ μπέη (Khalil Βey, 1831-
1879), πρώην πρέσβη της Τουρκίας
στο Παρίσι. Η αισθησιακή ατμό-
σφαιρα του πίνακα, στηριγμένη στην
εμπειρία μιας Σκωτσέζας από τον
γυναικείο κόσμο των παλατιών της
Κωνσταντινούπολης, σκανδάλισε το
παρισινό κοινό.
ο φοΒοΣ του λαθουΣ Στο
ΣουλταΝικο πεΡιΒαλλοΝ
Η Σοφία Σπανούδη, το 1902, δέ-
χθηκε να μπει σ’ αυτόν τον απαγο-
ρευμένο για τους Δυτικούς κόσμο
των οθωμανικών παλατιών, αλλά
ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που
τη συνοδεύει σε όλη τη διάρκεια
της παρουσίας της, κοντά τέσσερα
χρόνια, στα παλάτια του Χαμίτ,
παλάτια με ολόχρυσες γλυφές και
πόρτες φιλντισένιες, και δαντελένια
κιγκλιδώματα και κιόσκια-αραβουρ-
γήματα εξαίσια, παλάτια-δεσμωτή-
ρια, παλάτια ερωτικά κρησφύγετα,
παλάτια-τρόπαια και παλάτια-μαυ-
σωλεία11. Για μια εσπερίδα στο
Τσιφτέ-σεράι, το δίδυμο παλάτι
στο Βόσπορο, έργο του Γιάνγκο-
μπέη Ιωαννίδη, αρχιτέκτονα του
σουλτάνου, όπου κατοικούσαν οι
δύο κόρες του Χαμίτ, γράφει η ίδια:
Ήμουν βεβαία πως η ναϊμέ
σουλτάνα θα ήθελε να με κρα-
τήσει τη νύχτα στο παλάτι. μα
αυτή η ιδέα με φόβιζε τρομερά.
Δεν θα μπορούσα ποτέ να
52 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Fausto Zonaro, Göksu sefasi (Διασκέδαση στο Göksu), περίπου 1900, μουσείο
του Πέρα, Κωνσταντινούπολη. Τα γεμάτα φως τοπία και οι προσωπογραφίες
του ιταλού επίσημου ζωγράφου τού σουλτάνου αβδούλ Χαμίτ βρίσκονται σε
μουσεία και ιδιωτικές συλλογές της Κωνσταντινούπολης.
κλείσω μάτι ανάμεσα στα νερά
του Βοσπόρου από το ένα μέ-
ρος και τα θεόρατα τείχη που
με χώριζαν από τον έξω κό-
σμο, από το άλλο12.
Τα ανώνυμα δράματα, που είχαν
ως θέατρο το παλάτι του Χαμίτ, οι
διαφορετικές πολιτισμικές αντιλή-
ψεις και συμπεριφορές, ένα πλήθος
απαγορεύσεων για τις γυναίκες,
δημιουργούν ένα πλέγμα φόβων για
τη νεαρή ελληνίδα δασκάλα. Εξ άλ-
λου, αποδεικνύεται πολύ εύκολο να
παραβεί τα οθωμανικά έθιμα, ήδη
από την πρώτη στιγμή, κατά τη
μεταφορά της στο παλάτι. Ενώ
βρίσκεται στο σουλτανικό αμάξι
δεν επιτρέπεται να κοιτάξει και να
χαιρετίσει «αρσενικούς». Η εν
αγνοία της παράβαση του εθιμικού
κανόνα προκαλεί το θυμό των ευ-
νούχων συνοδών της. Διηγείται η
ίδια για την πρώτη της επαφή με
τοn σουλτανικό κόσμο:
Σε μια ανοιχτή άμαξα αντί-
κρυσα την Α.Ε. τον Χαμδή
μπέη, τον διευθυντή του αυτο-
κρατορικού μουσείου, έναν εξό-
χως εξευρωπαϊσμένον Τούρ-
κον, που ήτο διακεκριμένος
ζωγράφος και μουσικός, μαζί
με τον γιο του Ετέμ. Τους γνώ-
ριζα πολύ καλά και τους δύο,
αλλά αυτοί γνωρίζοντες το
σουλτανικόν πρωτόκολλον
απέφυγαν να με χαιρετήσουν13
Στη νεαρή μουσικό δίνονται δι-
πλωματικές οδηγίες ώστε να μη
κινδυνεύσει η ζωή της. Αρχικά
οφείλει να μην εμπλακεί ποτέ σε
πολιτική συζήτηση με τη σουλτάνα
και τον πασά σύζυγό της, ακόμα κι
αν το προσπαθήσουν με επιμονή.
ρera Müzesi
Επίσης, οφείλει να μην κοιτάξει
ποτέ τον πασά στο πρόσωπο·
ακόμα και όταν σας μιλεί εκείνος,
εσείς θα απαντάτε κοιτάζοντας τη
σουλτάνα, συμβουλεύει ο έμπειρος
διπλωμάτης, που την εισήγαγε
στον κόσμο του Αβδούλ Χαμίτ.
Εξ άλλου, η ίδια γνωρίζει πολύ
καλά πού μπορεί να οδηγήσουν οι
αστοχίες μουσικών, Δυτικών ή όχι,
στα παλάτια του λάτρη της δυτικής
μουσικής, ειδικά της όπερας,
Αβδούλ Χαμίτ. Γράφει η Σπανούδη:
Ο d’Aranda πασάς ήταν ο δι-
ευθυντής της μουσικής ορχή-
στρας και του θεάτρου του Γιλ-
δίζ. Είχε μετακληθεί επίτηδες
από την Ιταλία στο αξίωμα
αυτό –που συνεπήγετο μισθόν
πεντακοσίων λιρών το μήνα–,
σε αντικατάσταση του αρχι-
μουσικού Dussap πασά, ο
οποίος ύστερα από δεκαπέντε
ετών υπηρεσία και απολαβές
διέπραξε την παιδαριώδη
γκάφα να παίξει το αυτοκρα-
τορικό εμβατήριο «Χαμηδιέ»
την ώρα που περνούσε επάνω
στη σκηνή ένας γάϊδαρος!14.
Το περιστατικό συνέβη στη
διάρκεια μιας παράστασης του
νουρεντίν-Χότζα στο θέατρο
του παλατιού του Χαμίτ, όταν
ξαφνικά εμφανίσθηκε στο
σουλτανικό θεωρείο ο Αβδούλ
Χαμίτ και ο δυστυχής αρχιμου-
σικός διέταξε αμέσως την ορ-
χήστρα να παίξει το μαρς
hamidiye. Το μουσικό αυτο-
κρατορικό έμβλημα του σουλ-
τάνου, έπρεπε να ακουστεί
ταυτόχρονα με την εμφάνιση
της σκιάς του, ειδάλλως βά-
ρυνε τον αρχιμουσικό η μομφή
της εσχάτης προδοσίας και ο
κίνδυνος για το κεφάλι του.
μόνο που την ίδια στιγμή, που
ακούστηκε το εμβατήριο, εμ-
φανίσθηκε στη σκηνή ο γάιδα-
ρος του νουρεντίν Χότζα. Το
αποτέλεσμα ήταν κεραυνο-
βόλο. Ταραχή και σύγχυση των
πασάδων, αγανάκτηση του
σουλτάνου, απότομη διακοπή
της παραστάσεως και, την ίδια
νύχτα, εξορία του αρχιμουσι-
κού στο Σιβάζ – την Σεβά-
στεια15.
Παρά τα ατυχήματα, η δυτική μου-
σική είχε ξεχωριστή θέση στην
οθωμανική αυλή από τα μέσα του
16ου αιώνα, όταν μια ορχήστρα
στάλθηκε από τον Φραγκίσκο Α΄
της Γαλλίας για τον Σουλεϊμάν τον
μεγαλοπρεπή. Στη διάρκεια της
βασιλείας του μαχμούτ Β΄ (1808-
1839), ο ιταλός συνθέτης Τζου-
ζέππε ντονιτσέττι (giuseppe
Donizetti, αδελφός του γνωστού
μας Γκαετάνο, συνθέτη του bel
canto) ανέλαβε τη διεύθυνση της
αυτοκρατορικής μπάντας της Κων-
σταντινούπολης. Το 1828, όταν
ιδρύθηκε η Muzιka-i Hümayun, η
μουσική Ακαδημία, άρχισε στην
Τουρκία και η επίσημη εκπαίδευση
στη δυτική μουσική. Η Ακαδημία
της Κωνσταντινούπολης ιδρύθηκε
πριν από τις αντίστοιχες στη μα-
δρίτη, τις Βρυξέλλες, το μόναχο,
το λονδίνο, τη μόσχα. Ο ντονι-
τσέττι δίδαξε σ’ αυτή με επιτυχία
για 28 χρόνια, καλλιεργώντας τις
επαφές των ευρωπαίων συνθετών
και μουσικών με το περιβάλλον της
Κωνσταντινούπολης. Το 1847, ο
διάσημος συνθέτης Φραντς λιστ
έδωσε μια συναυλία στην Πόλη και
συνέθεσε έργα ειδικά για τον
Αβδούλ Χαμίτ.
ΖωΓΡαφοι, ΜουΣικοι
και αΡχιτεκτοΝεΣ
Στην αγάπη του νταμάτ Κεμαλε-
δίν, γαμπρού του σουλτάνου, για
τη μουσική του λιστ, και στην ιδι-
αίτερη προτίμησή του για τη δεύ-
τερη ραψωδία του, οφείλεται η πα-
ρουσία της Σπανούδη στο Τσιφτέ
σεράι. Τα μαθήματα πιάνου ξεκί-
νησαν για να ικανοποιηθεί ο δια-
καής πόθος της νεαρής, άπραγης
και μάλλον αδέξιας στη μουσική
σουλτάνας να παίξει την τόσο
απαιτητική για έναν πιανίστα και
μεγάλη επιτυχία στην Ευρώπη της
εποχής, την πασίγνωστη έως σή-
μερα δεύτερη ουγγρική ραψωδία
του λιστ, ως ένδειξη αφοσίωσης
στο σύζυγό της. Σχετικά μ’ αυτόν,

ευθύς εξ αρχής, η Σπανούδη εξι-
στορεί τη δυνατή ερωτική σχέση
του με την εξαδέλφη της γυναίκας
του, την κόρη του αιχμαλώτου
μουράτ, αδελφού τού Αβδούλ Χα-
μίτ. Οι συζητήσεις τους γίνονται
στα γαλλικά, η ίδια η Σπανούδη
δεν μιλάει καλά τα τουρκικά· η
ναϊμέ σουλτάνα, παρ’ ότι γνωρίζει
άπταιστα αγγλικά, γαλλικά και γερ-
μανικά, επιλέγει να απευθύνεται
στη Σπανούδη στα τουρκικά. Αντι-
θέσεις ανθρώπων της Πόλης, αντι-
θέσεις των διαφορετικών κόσμων
της Πόλης ξεδιπλώνονται στα ση-
μειώματα της αθηναϊκής εφημερί-
δας του 1935. Στο ρεσιτάλ βιολιού
στο Τσιφτέ-σεράι του διάσημου
ούγγρου βιολονίστα ροτ-ρονάυ,
που έπαιξε με τη συνοδεία πιάνου
της Σπανούδη, είχαν προσκληθεί
Τούρκοι, Έλληνες και πολλοί ξένοι
επίσημοι. Διηγείται η Σπανούδη
ότι οι δύο σουλτάνες, σύζυγος και
ερωμένη του γαμπρού τού Αδβούλ
Χαμίτ, θα άκουαν τη μουσική από
ένα σαλόνι, καθισμένες στα σκοτεινά,
πίσω από ένα παραβάν με «καφάσια»,
με ανοιχτές τις πόρτες, ενώ εμείς θα
παίζαμε έξω στη μεγάλη σάλα16. Η
ίδια η Σπανούδη αναγκαζόταν να
τρέχει σε κάθε διακοπή της μουσι-
κής κοντά στη σουλτάνα, γιατί εθε-
ωρείτο αταίριαστο να μένει έξω με
όλους εκείνους τους αρσενικούς17. Οι
αντιθέσεις αυτές σε τίποτα δεν
φαίνεται να μειώνουν την αισθη-
τική απόλαυση της μουσικής και
τον ενθουσιασμό του σουλτανικού
περιβάλλοντος για την εξαιρετική
τεχνική των προσκεκλημένων καλ-
λιτεχνών.
Αν οι δυτικοί μουσικοί μπήκαν στο
σουλτανικό περιβάλλον τον 16ο αι-
ώνα, η παρουσία των δυτικών ζω-
γράφων στα παλάτια της Κωνστα-
ντινούπολης χρονολογείται την
εποχή αμέσως μετά την Άλωση. Ο
μωάμεθ Β΄ κάλεσε στο παλάτι, έναν
από τους πιο φημισμένους βενε-
τσιάνους ζωγράφους της εποχής,
τον Τζεντίλε μπελλίνι (gentile
Bellini, 1429-1507)18. Η Ιταλία των
φιορινιών και των μεταξωτών, που
την πλούτιζε ακόμα η αποχώρηση
του Βυζαντίου, επέβαλλε στις αυλές
των ηγεμόνων τον πολιτισμό της και
τους δικούς της τρόπους ζωής. Από
το ταξίδι του μπελλίνι στην Κων-
σταντινούπολη, μεταξύ 1479-81,
έχουμε λίγα πραγματικά αντικεί-
μενα, όπως η προσωπογραφία του
μωάμεθ, στη national gallery του
λονδίνου, και πολύ περισσότερες
ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες για τις
τιμές που επεφύλαξε ο μωάμεθ στο
ζωγράφο της Βενετίας και τη γοη-
Θάλεια Φλωρά, Κωνσταντινούπολη, περίπου 1905, εθνική Πινακοθήκη, αθήνα. Ο πίνακας ζωγραφίστηκε την ίδια
εποχή που η μουσικός Σοφία Σπανούδη και η ζωγράφος Θάλεια Φλωρά ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη και
προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην κόρη του αβδούλ Χαμίτ, Ναϊμέ.
τεία, που άσκησε η τέχνη του Ιταλού
στον Πορθητή της Κωνσταντινού-
πολης. Έκτοτε, η ιταλική ζωγρα-
φική φαίνεται ότι ασκούσε την ίδια
γοητεία στο οθωμανικό περιβάλλον.
Όταν ιδρύθηκε η Ακαδημία Καλών
Τεχνών της Κωνσταντινούπολης, το
1882, οι τέσσερις από τους πέντε
καθηγητές ήταν Ιταλοί. Την εποχή
του εξαιρετικά φιλότεχνου Χαμίτ,
ένας νεαρός ιταλός ζωγράφος, ο
Φάουστο Tζονάρο (Fausto Zonaro,
1854-1929), είχε εγκατασταθεί στην
Κωνσταντινούπολη, γοητευμένος
από τις εξωτικές λογοτεχνικές περι-
γραφές του καιρού του. Η αφιέρωση
ενός πίνακά του στο σουλτάνο τού
εξασφάλισε, μαζί με τον ενθουσια-
σμό του Αβδούλ Χαμίτ, και τον τίτλο
του αυτοκρατορικού ζωγράφου.
Όμως, ο Tζονάρο πασάς δεν μπο-
ρούσε να ικανοποιήσει την επιθυ-
μία της νεαρής σουλτάνας ναϊμέ να
ποζάρει για μια προσωπογραφία
γιατί, απλούστατα, δεν μπορούσε να
την αντικρίσει, παρά μόνο με για-
σμάκι. Έτσι, η Σοφία Σπανούδη κά-
λεσε στο παλάτι την προσφιλή της
νέα και ταλαντούχο ζωγράφο Θά-
λεια Φλωρά. Η Θάλεια Φλωρά -
Καραβία, μετά το γάμο της το 1907,
γεννημένη στη Σιάτιστα το 1871
και εγκατεστημένη στην Κωνστα-
ντινούπολη από το 1874, είχε
εκείνη την εποχή επιστρέψει από το
μόναχο, όπου σπούδαζε, δίπλα
στον Γεώργιο Ιακωβίδη και τον νι-
κόλαο Γύζη, για να ασκήσει το
επάγγελμα της ζωγράφου στην
Κωνσταντινούπολη. Αργότερα, εξε-
λίχθηκε σε μια δυναμική παρουσία
στην ελληνική καλλιτεχνική ζωή,
έως το θάνατό της το 1960, περνώ-
ντας από τον ακαδημαϊσμό στους
τρόπους του ιμπρεσσιονισμού και
του υπαιθρισμού19. Η προσωπο-
γραφία της κόρης του Αβδούλ Χαμίτ
από τη Θάλεια Φλωρά προκάλεσε
ενθουσιασμό ακόμα και στον ίδιο
το σουλτάνο. Όταν όμως η ζωγρά-
φος ξεκίνησε, κατόπιν παραγγελίας,
και την προσωπογραφία του συζύ-
γου τής σουλτάνας, ο αναγκαστι-
κός συγχρωτισμός τους προκάλεσε
την δυσαρέσκεια της νεαρής ναϊμέ.
Διηγείται η Σπανούδη:
Το καλό που σου θέλω. Θά-
λεια, είπα στη φίλη μου το
βράδυ εκείνο φεύγοντας από
το παλάτι, είναι να ζητήσεις
μια φωτογραφία του πασά και
μ’ αυτή να δουλέψεις το πορ-
τραίτο. Αλλιώς το κεφάλι σου
δεν το βλέπω καλά20.
Γενικά, οι έλληνες ζωγράφοι εί-
χαν μια σταθερή και δυναμική πα-
ρουσία στην Κωνσταντινούπολη
του 19ου αιώνα, με γνωστότερο
ίσως τον Κωνσταντίνο Κυζικηνό
(1780 -1839), που εργάσθηκε για
πολύ καιρό στο οθωμανικό πα-
λάτι, δημιουργώντας μια σειρά
προσωπογραφιών των σουλτάνων,
που βρίσκονται σήμερα στο μου-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 53
Εθνική Πινακοθήκη
σείο του Tοπ Kαπί. Η δραστη-
ριότητα των ελλήνων ζωγράφων
της Πόλης, εκ των οποίων οι πε-
ρισσότεροι, κατά τον 19ο αιώνα,
επιδίδονταν και στη θρησκευτική
και στην κοσμική ζωγραφική, πα-
ρουσιάσθηκε πέρυσι σε έκθεση
του ίδιου μουσείου21. Γενικά οι
δραστηριότητες των Ελλήνων, ζω-
γράφων, γιατρών, διπλωματών,
αρχιτεκτόνων, αλλά και το υψηλό
επίπεδο των Ελλήνων στην Κων-
σταντινούπολη του 19ου αιώνα22
επανέρχεται συχνότατα στα κεί-
μενα της Σπανούδη.
Ξεχωριστή θέση στις διηγήσεις
της έχουν οι περιγραφές των σουλ-
τανικών παλατιών της εποχής του
Χαμίτ: το Τσιφτέ-σεράι, στην πα-
ραλία του Βοσπόρου, σε ρυθμό
γαλλο-ιταλικής Αναγεννήσεως με
πολλά νόθα στοιχεία, το κομψοτέ-
χνημα με τον δαντελένιο μιναρέ, το
Hamidiye Camii, έργα και τα δύο
του φημισμένου έλληνα αρχιτέ-
κτονα Γιάγκο μπέη Ιωαννίδη, κατά
τη Σπανούδη, παρ’ ότι η νεότερη
έρευνα απέδωσε το δεύτερο κτίριο
στον νικολάκη Κάλφα Τζελέπη,
πατέρα του Παναγή Τζελέπη23. Γε-
νικά, η εκλεκτικιστική οθωμανική
αρχιτεκτονική ενσωμάτωνε στοιχεία
από όλους τους ευρωπαϊκούς ρυθ-
μούς, αντανακλώντας στις οικοδο-
μές τις φαντασιώσεις του οθωμανι-
κού πολιτισμού. Τα οθωμανικά
επίσημα κτίρια, ειδικά την περίοδο
του εκδυτικισμού, ήταν δημιουργή-

ματα ευρωπαίων αρχιτεκτόνων, τα-
κτική που είχε ξεκινήσει από την
εποχή του Σελίμ Γ΄ (1761-1808).
Σχετικά με την εποχή που περιγρά-
φει η Σοφία Σπανούδη, ας μην ξε-
χνάμε ότι ήταν τα μεταρρυθμιστικά
Διατάγματα του 1839 και του 1856
που καθοδήγησαν τη δυτικότροπη
περίοδο της αυτοκρατορίας24. Οι
καινοτομίες, που εφαρμόστηκαν
στους τομείς της διοίκησης, της δι-
καιοσύνης, της παιδείας, της υγείας
και γενικά του δημόσιου βίου είχαν
αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων,
επηρεασμένων από τη Δύση, οικο-
δομικών τεχνοτροπιών. Η Κωνστα-
ντινούπολη του 19ου αιώνα, όπου οι
έλληνες σπουδαγμένοι στη Δύση αρ-
χιτέκτονες συμμετείχαν ενεργά στη
διαμόρφωση της νέας φυσιογνωμίας
της πόλης, μπορεί να χαρακτηρι-
σθεί ως λεξικό όλων των αρχιτεκτο-
νικών ρυθμών25. Η αισθητική όμως
του μπαρόκ και του ροκοκό, που
είχε κατακλύσει το οθωμανικό γού-
στο από τα σεράγια έως τα φτωχικά
του Βοσπόρου τον 18ο αιώνα, εξα-
κολουθούσε να κυριαρχεί στους χώ-
ρους των οθωμανικών παλατιών.
Ακόμη και η εξοικειωμένη Σπα-
νούδη εκπλήσσεται από τη βαριά
διακόσμηση και την πολυτέλεια στο
Τσιφτέ-σεράι:
κοίταζα γύρω της το ολόχρυσο
από συμπαγές χρυσάφι κρε-
βάτι της διάστικτο με παρου-
ζέδες, με τις υψηλές στριφτές
ολόχρυσες κολόνες που υπο-
βάσταζαν ένα αδαμαντοκόλ-
λητο αυτοκρατορικό στέμμα.
Οι κρυστάλλινες κούπες γεμά-
τες ώς τα χείλη με χυτά μαρ-
γαριτάρια […] οι θαυμάσιες
αδανταμαντοκόλλητες βεντά-
λιες και οι πόρπες […] τοίχοι
ολόκληροι σκεπασμένοι από
πορσελάνες και διακοσμήσεις
με όλα τα είδη των φρούτων
[…] ντιβάνια με χρυσές παρυ-
φές και ολόχρυσους θόλους
που τελειώνουν σε κορόνες.
Κρεβάτια, ντιβάνια, θρόνοι ή
τάφοι; 26
ΣαΝ πιΝακεΣ
του ΝτελακΡουα
Τελικά, η νεαρή ναϊμέ σουλτάνα,
παρά την επιμονή της δασκάλας
της, μονάχα μια απλοποιημένη
εκδοχή της δεύτερης ουγγρικής
ραψωδίας κατόρθωσε να παίξει,
πριν ο σύζυγός της οργανώσει την
αργή και μεθοδική της δηλητη-
ρίαση. Στα τελευταία κείμενα της
σειράς, η Σπανούδη αναφέρεται
54 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
στα προσωπικά και στα γνωστά
ιστορικά γεγονότα, που διέλυσαν
τη ζωή στα παλάτια του Χαμίτ.
Εάν η περιγραφή της συνάντησης
των γυναικών στο Τσιφτέ-σεράι,
στην αρχή του αναγνώσματος, θυ-
μίζει τη ρομαντική ατμόσφαιρα
του ντελακρουά, που είδε στις
γυναίκες του Αλγερίου το ήθος και
την ευπρέπεια, το δραματικό τέ-
λος, όπως το περιγράφει η Σοφία
Σπανούδη στα παλάτια του Βο-
σπόρου, θα μπορούσε να εικονο-
γραφηθεί από τον οργιώδη Θά-
νατο του Σαρδανάπαλου του ίδιου
ζωγράφου, μια έντονα ρομαντική
ανάμειξη διαφόρων στοιχείων,
που τονίζουν τη σκληρότητα του
θέματος αλλά και τον επικό του
χαρακτήρα.
Αν ισχύει ότι για την Κωνστα-
ντινούπολη όλα έχουν ειπωθεί,
ισχύει και το αντίθετο. Η Κωνστα-
ντινούπολη ανήκει στους προορι-
σμούς, που επιδέχονται πολλαπλές
αναγνώσεις γιατί τους πλάσαμε
πολύ με το μυαλό μας πριν τους
γνωρίσουμε, γιατί έχουν εκτός από
την πραγματική και μια εξωπραγ-
ματική υπόσταση, δημιουργημένη
μέσα από μύθους, μαγεία και γοη-
τεία. Η Σοφία Σπανούδη έδωσε
τη δικιά της Κωνσταντινούπολη
στο ανάγνωσμα των Αθηναϊκών
Νέων. Και όσο για τη συνάντηση
του κόσμου της Δύσης μ’ εκείνον
της Ανατολής, στις όχθες του Βο-
σπόρου, σχολιάζει χαρακτηριστικά
η ίδια:
εκείνο που χαίρεται πριν από
όλα όποιος βρίσκεται σε μια
όχθη του Βοσπόρου, είναι η
ομορφιά και η νοσταλγία της
άλλης όχθης· γιατί, σύμφωνα
με τον στίχο του D’Annunzio,
La gioja è sempre sull’ altra riva
– Η χαρά είναι πάντα στην άλλη
όχθη27. zx
1
Εφημερίδα Αθηναϊκά Νέα, φύλλο της
24ης μαΐου 1935, αναγγελία στην
πρώτη σελίδα της εφημερίδας της συ-
νέχειας των αφηγήσεων της Σπανούδη.
Το πρώτο κείμενο της συγγραφέως είχε
δημοσιευθεί την προηγούμενη ημέρα,
στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας.
2 και στο Σισμανόγλειο μέγαρο, οικία
Σ. Σπανούδη, Στα Παλάτια του Χαμίτ,
σ. 234.
3
Σχετικά με την προσωπικότητα και
το έργο της Σοφίας Σπανούδη, βλ. τα
προλογικά κείμενα του Αλέξιου Σαβ-
βάκη στο βιβλίο της Σ. Σπανούδη, Στα
Παλάτια του Χαμίτ, σσ. 7-30 και στο Σ.
Σπανούδη, Γράμματα από την Πόλη,
επιμέλεια: Αλέξιος Σαββάκης, Αθήνα
20092, σσ. 9-18, καθώς και το κείμενο
της μαρίας Καραβία, «Η κυρία με το
καπέλο», Τα παιδιά της ερημιάς, Ιστο-
ρίες Τόπων και Ανθρώπων, Μαρτυρίες,
Αθήνα 2002, σσ. 28-31. Επίσης, τα
κείμενα του μητροπολίτη Σάμου Ει-
ρηναίου, του Γιώργου Θεοτοκά, του
Γιάννη Τσαρούχη και του μανώλη
Καλομοίρη, που δημοσιεύθηκαν στη
Νέα Εστία, τχ. 597, τον μάιο του
1952 και αναδημοσιεύονται ως επίμε-
τρο στο βιβλίο με τη συλλογή άρθρων
της Σπανούδη και με γενικό τίτλο
Γράμματα από την Πόλη, σσ. 273-294.
4
Σ. Σπανούδη, Γράμματα από την
Πόλη, σ. 293.
5
Του γάλλου μαρκήσιου de chateau-
nef, ο οποίος συνοδεύοντας την αυτο-
κράτειρα Ευγενία της Γαλλίας, σύζυγο
του ναπολέοντα ΙΙΙ, στην Κωνστα-
ντινούπολη, γνώρισε μια κιρκασία πρι-
γκίπισσα, την οποία και νυμφεύθηκε,
αφού ασπάσθηκε τον ισλαμισμό.
6
Pierre loti, Les désenchantées, Roman
des harems Turcs contemporains, Paris
1906. Το βιβλίο κυκλοφορεί και σε ελ-
ληνική μετάφραση της Έφης Κορο-
μηλά, σε έκδοση του 2004 (ωκεανίδα).
7 2004.
Η Σ. Σπανούδη, Στα παλάτια του Χα-
μίτ, σ. 40, αναφέρει ότι η κόρη του
νουρή μπέη ήταν στην πραγματικό-
τητα και η συγγραφέας του βιβλίου
Les désenchantées, του Pierre loti.
8 κτόνων στα ελληνόφωνα έντυπα της
Ο D’ Aranda ήταν ισπανός μουσικός,
εγκατεστημένος στην Κωνσταντινού-
πολη, πριν από το 1880.
9
Eφημερίδα Αθηναϊκά Νέα, Σάββατο,
25 μαΐου 1935, σ. 3.
10
μ. Α. Stevens, ed., The Orientalists:
Delacroix to Matisse, exhibition
catalogue, london, royal Academy of
Arts, 1984. g.-g. lemaire, The Orient
in Western Art, cologne 2001.
11
Σ. Σπανούδη, Στα παλάτια του Χαμίτ,
σ. 42.
12
Η ίδια, σ. 147.
13
Ο osman Hamdi Bey (1842 -1910)
ήταν μια εξέχουσα προσωπικότητα
στην Τουρκία του 19ου αιώνα. υπήρξε
ο ιδρυτής και διευθυντής για 30 χρόνια
του Αρχαιολογικού μουσείου της
Κωνσταντινούπολης, καθώς και ιδρυ-
τής της Ακαδημίας των Καλών Τε-
χνών.
14
Σ. Σπανούδη, Στα παλάτια του Χαμίτ,
σ. 41.
15
Στο ίδιο.
16
Σ. Σπανούδη, Στα παλάτια του Χαμίτ,
σ. 143.
17
Στο ίδιο.
18
c. campbell και A. chong (ed.),
Bellini and the East, london 2006.
19
μ. λαμπράκη-Πλάκα, επιστ. επιμ.
- εισαγωγικά κείμενα ενοτήτων, Εθνική
Πινακοθήκη 100 χρόνια, Τέσσερις αιώ-
νες Ελληνικής Ζωγραφικής. Από τις
συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και
του Ιδρύματος Ευρυπίδη Κουτλίδη,
Αθήνα 2001, 401-404, 687. Δέσποινα
Τσουργιάννη, Η ζωγράφος Θάλεια
Φλωρά-Καραβία (1871-1960), Αθήνα
2005.
20
Σ. Σπανούδη, Στα παλάτια του Χαμίτ,
σσ. 116-117.
21
Mayda Saris, Greek Painters of
Istanbul, Istanbul 2010. Θερμά ευχα-
ριστώ για τη βοήθειά τους σχετικά με
τη δράση των Ελλήνων στην Κωνστα-
ντινούπολη τη ζωγράφο Γεύσω Ελμα-
τζίογλου-Παπαδάκη, τον αρχιτέκτονα
και συνάδελφο Σάββα Τσιλένη και τη
φίλη και συνάδελφο Σοφία ματθαίου,
ερευνήτρια του Ινστιτούτου νεοελλη-
νικών Ερευνών.
22
Έφη Κάννερ, Φτώχεια και φιλαν-
θρωπία στην ορθόδοξη κοινότητα της
Κωνσταντινούπολης 1753-1912, Αθήνα
23
Ah. Ersoy, Ο κρυφός κάλφας του
ασύμβατου κτιρίου: Το Χαμιντιγιέ Τζαμί
και ο Νικόλαος Τζελέπης και Σ. Τσι-
λένης, Η προβολή των ρωμιών αρχιτε-
Κωνσταντινούπολης στο Η. Kuruyazici
– E. Sarlak (επιμέλεια), Οι Ρωμιοί Αρ-
χιτέκτονες της Πόλης την περίοδο του
εκδυτικισμού, Istanbul 2010, σσ. 104-
117 και 44-59.
24
M. Todorova, «Ο εξευρωπαϊσμός
της κυβερνητικής ηγεσίας της Οθω-
μανικής Αυτοκρατορίας κατά την πε-
ρίοδο των μεταρρυθμίσεων», Εκσυγ-
χρονισμός και εκβιομηχάνιση στα
Βαλκάνια, Αθήνα 1980, σσ. 93-109.
25
Ο κατάλογος Η. Kuruyazici - E. Sar-
lak (επιμέλεια), Οι Ρωμιοί Αρχιτέκτονες
της Πόλης την περίοδο του εκδυτικι-
σμού, Istanbul 2010, σχεδιάστηκε στο
πλαίσιο της Έκθεσης με τον ίδιο τίτλο,
που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβου-
λία του Συλλόγου Αποφοίτων ζωγρα-
φείου, στη Σχολή Καλών Τεχνών
(Mimar Sinan University of Fine Arts)
του Γενικού Προξένου της Ελλάδας
στην Κωνσταντινούπολη. Η έκθεση
μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη και
στην Αθήνα (2010-2011).
26
Σ. Σπανούδη, Στα παλάτια του Χαμίτ,
σσ. 160, 176.
27
Η ίδια, σ. 119.
Ονειροφύλακας του ορθολογισμού
Από την KΑΤΕριΝΑ ΣχιΝΑ

Δημήτρης Ψυχογιός,
Μυθιστόρημα του φανταστικού, καταβύθιση στο μυστήριο ενός τόπου μαγικού, το μυθιστόρημα του Χιονίζει ήσυχα στις
Δημήτρη Ψυχογιού είναι ένας γοητευτικός στοχασμός πάνω στην υποκειμενικότητα του χωροχρόνου, Αγριόλευκες, Γαβριηλίδης,
αθήνα 2012, 289 σελ.
την ανθρώπινη νοημοσύνη, τα όνειρα και τη μνήμη

Bίκυ Γεωργοπούλου
α όνειρα είναι αντικαθρε-

T φτίσματα του εγώ, οι ανα-

μνήσεις οι εικόνες του έξω
κόσμου, γράφει κάπου
στο βιβλίο του, εκπλήσ-
σοντάς μας με την προσχώρησή του
στη λογοτεχνία του φανταστικού, ο
Δημήτρης Ψυχογιός. ωστόσο, όλοι
μας έχουμε βιώσει τα παράξενα παι-
χνίδια ονείρου και μνήμης, τα ρευ-
στά τους όρια. Ένα δικό μου όνειρο,
ας πούμε, όνειρο που βλέπω χρόνια
και επανέρχεται τόσο έντονα ώστε
να θεωρώ πια πως αποτελεί μάλλον
μνημονική ύλη, είναι εκείνο ενός
σπιτιού, που το γνωρίζω μόνο εξω-
τερικά, αλλά μπορώ να το ανακα-
λέσω με κάθε λεπτομέρεια, παρά-
θυρα, κιγκλιδώματα, ακόμη και το
ρελιέφ της τοιχοποιίας του. Είναι
ένα σπίτι απολύτως οικείο, όχι όμως
βιωμένο· επίμονο και γι’ αυτό μυ-
στηριακό. Από πού έρχεται αυτό το
όνειρο; αναρωτιόμουν πάντα, χω-
ρίς ποτέ να βρίσκω την απάντηση.
Αυτό το ερώτημα βρίσκεται στην O Δημήτρης Ψυχογιός από τη Bίκυ Γεωργοπούλου. O πεζόδρομος της Φωκίωνος Νέγρη, όπου φωτογραφήθηκε,
καρδιά του μυθιστορήματος Χιονίζει κοσμείται με ένα ολόσωμο γυμνό άγαλμα από ορείχαλκο, την Κόρη σε Έκσταση (1939), έργο του γλύπτη μιχάλη
ήσυχα στις Αγριόλευκες, πιο πολύ- Τόμπρου (1889-1974), που φαίνεται στο φόντο.
κλαδο ωστόσο, πιο πλήρες. Τι είναι
τα όνειρα; Από πού έρχονται; Πού Γιόχαν βον Ούεξκουλ και σημαίνει θρώπων και τρέφονται από αυτά. πραγματικότητα και τη φαντασία.
πάνε; Τι θέλουν να μας πουν; Ας μη περιβάλλων κόσμος), μέσα στο Όσο για τους Ονειροφύλακες, αυ- Πρώτα απ’ όλα, τοποθετεί τη
φανταστεί κανείς εδώ περιπλανή- οποίο μας εγκλωβίζουν τα αισθη- τοί φροντίζουν τα ανθρώπινα δράση στο Πήλιο – και, ασφαλώς,
σεις σε φροϋδικές ή λακανικές ερ- τήρια όργανα και η συνείδησή μας, όνειρα που θα αποτελέσουν την όχι τυχαία ούτε γιατί το γνωρίζει
μηνείες· μάλλον στη νευροβιολογία δηλαδή οι σημειοδοτικές ικανότη- τροφή των Ονειροτρόφων να μην καλά χάρη στο οικογενειακό του
πατάει ο Δημήτρης Ψυχογιός και τές μας. Πατούν με το ένα πόδι είναι επικίνδυνα, τοξικά, φαρμα- σπίτι στη Δράκεια και τις συχνές
στη σύγχρονη φυσική. Κι έτσι, με- στο εδώ και στο εκεί· και παρεμ- κερά, αστυνομεύοντας κατά κά- εξορμήσεις του στις χιονισμένες
τεωρίζεται ανάμεσα στους δύο πα- βαίνουν στο δικό μας το εδώ –την ποιον τρόπο την κυκλοφορία των πλαγιές–, γιατί, ναι, ο συγγραφέας
ράλληλους κόσμους μέσα στους ξύπνια μας ζωή– ώστε να διασφα- ονείρων από τον κόσμο των αν- είναι και δεινός σκιέρ. Τοποθετεί
οποίους κυλάει η ζωή μας –τον εν λίσουν την ομαλότητα στο εκεί, στο θρώπων στον κόσμο των Ονειρο- εκεί τη δράση, γιατί το Πήλιο είναι
εγρηγόρσει κόσμο και τον κόσμο πεδίο των ονείρων. Κι αυτό γιατί οι τρόφων και, εν ανάγκη, επηρεάζο- τόπος μαγικός, ενδιαίτημα θεών και
των ονείρων, αυτόν τον κόσμο που Ονειροφύλακες διαμεσολαβούν ντάς τα –αφού τα όνειρα δεν είναι ημίθεων, κενταύρων και ηρώων, τι-
χρησιμοποιεί τον ύπνο για να ανα- ανάμεσα στον ανθρώπινο κόσμο μονάχα ευεργετικά, λειτουργώντας τάνων και γιγάντων, δρυάδων και
δυθεί– και επινοεί τη γέφυρα που και σε ένα άλλο Umwelt, τον κόσμο σαν ένα φίλτρο των εμπειριών της νυμφών, ένα βουνό με ιδιαίτερη και
ενώνει εν εγρηγόρσει και εν ονείρω των Ονειροτρόφων. Αυτός ο κό- ξύπνιας μας ζωής, όπως λένε οι νευ- πολυδιάστατη προσωπικότητα: πα-
βίο εφευρίσκοντας όντα διφυή που σμος, σύμφωνα με τον Ψυχογιό, εί- ροβιολόγοι, αλλά και επικίνδυνα– νάρχαια ιστορία, αρχέγονος δυνα-
μετέχουν και στους δυο κόσμους: ναι πολύ φτωχότερος από τον δικό και όχι μόνο όταν εμφανίζονται σαν μισμός της φύσης, ήπιος και καρ-
τους Ονειροφύλακες. Είναι πλά- μας και απολύτως εξαρτημένος από εφιάλτες. ποφόρος χαρακτήρας είναι
σματα που δεν τα περιορίζει ο αν- τον ανθρώπινο, αφού οι Ονειρο- Αυτή είναι συνοπτικά η κεντρική ταυτόχρονα παρόντα. Πρόκειται,
θρώπινος χωρο-χρόνος, το συγκε- τρόφοι είναι πλάσματα αλλιώτικα, ιδέα του μυθιστορήματος. Γύρω απ’ βέβαια, για ένα «διπρόσωπο βουνό»:
κριμένο Umwelt (Umwelt είναι ο όχι δαίμονες ούτε πνεύματα, μα αυτή, ο Δημήτρης Ψυχογιός υφαίνει
όρος που επινόησε γύρω στα 1920 πλάσματα της φύσης σαν κι εμάς, έναν συναρπαστικό ιστό χαρακτή- Από τη μία πλευρά του Αιγαίου
ο γερμανός φυσιοδίφης Γιάκομπ που καλλιεργούν τα όνειρα των αν- ρων που πατούν ισόρροπα στην είναι δασωμένο, άγριο, δίχως

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 55

 λιμάνια, ανοιχτό στους ανέ-
μους και από τη μεριά του Πα-
γασητικού ήμερο, γεμάτο οπω-
ρώνες, καλλιεργημένο, με
ασφαλή λιμάνια. Τα Χάνια, η
Δράκεια, το χιονοδρομικό κέ-
ντρο στις Αγριόλευκες ενώνουν
τις δύο περιοχές.
Εκεί, λοιπόν, στις Αγριόλευκες, θα
επικεντρωθεί η δράση, εκεί, σ’ αυτό
το διαβατικό σημείο θα συντελε-
στεί η επικοινωνία των κατά τα
άλλα ασύμπτωτων κόσμων των
ηρώων του. Ιδού ένα μικρό από-
σπασμα που αρχίζει σαν ένα
πλονζέ στην πηλιορείτικη τοπιο-
γραφία για να εξελιχθεί στη συνέ-
χεια σε close up και να εστιάσει
στον συγγραφέα:
Έκλεισε τα μάτια του μόλις πέ-
ρασε το κατώφλι του σαλέ. Ο
ήλιος έξω ήταν εκτυφλωτικός
και αυτός δεν είχε προβλέψει
να πάρει γυαλιά ηλίου – δεν
ήξερε καν ότι τα γυαλιά ηλίου
είναι πιο απαραίτητα στα χιο-
νοδρομικά από όσο στις πλαζ.
μόλις τα άνοιξε και προχώ-
ρησε λίγα βήματα μαγεύτηκε
από το θέαμα που είδε: βόρεια
η άπλα του Αιγαίου και στο βά-
θος ο Άθως· νότια, πέρα από
τον ελάχιστο Παγασητικό, ξε-
διπλώνονταν δεκάδες χιονι-
σμένες βουνοκορφές που δεν
γνώριζε τα ονόματά τους. Η
ατμόσφαιρα ήταν απόλυτα δι-
αυγής, μπορούσες να τα ακου-
μπήσεις τα βουνά, να πιάσεις
το χιόνι τους και να παίξεις
χιονοπόλεμο. Ανάμεσα σ’ αυ-
τόν και τον Παγασητικό κα-
τηφόριζε απότομη στην αρχή,
ήμερη από τη μέση και κάτω,
πολύχρωμη χωνοειδής κοι-
λάδα. Αν είχε μελετήσει τη γε-
ωγραφία της περιοχής, θα
ήξερε πως κάτω από τα πόδια
του βρισκόταν η Δράκεια που
του είχε αναφέρει η Τσα-
γκάρη, αριστερά της ο Άγιος
λαυρέντης, δίπλα στη θά-
λασσα πέρα από το στόμιο
του χωνιού η Αγριά, αριστερά
της τα Κάτω λεχώνια, μπλεγ-
μένα με τα Άνω λεχώνια και
τον Άη Βλάση. Αν κοίταζε
προσεκτικότερα, θα μπορούσε
να ξεχωρίσει και το σπίτι μου
στη Δράκεια και, αν είχε κιά-
λια, θα μπορούσε να διακρίνει
κι εμένα να γράφω, πίσω από
το παράθυρο που βλέπει προς
το Χιονοδρομικό και τα Χά-
νια.
56 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
ο αφηΓητhΣ
και οι οΝειΡοφYλακεΣ
ναι, ο Δημήτρης Ψυχογιός βρί-
σκεται ο ίδιος μέσα στο βιβλίο του
– από μια αυτοαναφορική, γεμάτη
χιούμορ και υποδόριο σαρκασμό,
συγγραφική πρωτοβουλία. Εκείνος
είναι ο αφηγητής, ο σχολιαστής, ο
έκθαμβος παρατηρητής της περι-
πέτειας των Ονειροφυλάκων, ο
ονειροπαρμένος ρεπόρτερ της δρά-
σης τους. Και χρησιμοποιώ εδώ το
επίθετο ονειροπαρμένος, με την έν-
νοια που του δίνει ο Ψυχογιός:
ονειροπαρμένος είναι εκείνος που
τον ξεκορμίζει από το περιβάλλον
του το όνειρο, που τον αποσπά
από το Umwelt του και τον πηγαί-
νει αλλού.
Τον σκέφτομαι, λοιπόν, στη Δρά-
κεια, μπροστά στην οθόνη του υπο-
λογιστή με φόντο ένα κατάλευκο
παράθυρο· και μέσα στη λευκαύγεια
του χιονιού, να περνούν, φασμα-
τικά, τα πρόσωπα που θα εποικί-
σουν το βιβλίο του και να ακούγεται,
σαν να τον φέρνει ο άνεμος, εκείνος
ο ψίθυρος του Άμλετ, που στοιχει-
ώνει, όχι όμως δυσοίωνα αλλά ήπια
και στοχαστικά, το βιβλίο: «υπάρ-
χουν περισσότερα πράγματα στον
ουρανό και στη γη, Οράτιε, απ’ όσα
μπορεί να ονειρευτεί η φιλοσοφία
σου». Ο συγγραφέας, γράφοντας
και ρεμβάζοντας, έχει ήδη πατήσει
το πόδι του σε ένα άλλο Umwelt,
όπου δεν ισχύουν οι νόμοι που ορί-
ζουν την καθημερινότητά μας, όπου
έχει καταργηθεί ο χρόνος της πο-
σότητας, της δράσης και της προό-
δου, ο χρόνος που συνοδεύει πλη-
κτικά τη διαδικασία των υλικών
μετασχηματισμών και μετριέται με
τη ροή των γεγονότων, την κίνηση,
το ρολόι και τις ρυτίδες. Ο χρόνος,
στο μυθιστορηματικό σύμπαν του
Δημήτρη Ψυχογιού, είναι μόνο μία
όψη των σχέσεων μεταξύ των πραγ-
ματικών αντικειμένων και των πραγ-
ματικών διαδικασιών στον Κόσμο.
Όπως και ο χώρος, εξάλλου. Κι
έτσι, τα όρια ανάμεσα στο πραγμα-
τικό και το φανταστικό, το υπαρκτό
και το ονειρικό γίνονται δυσδιά-
κριτα, θυμίζοντάς μας την αμφιβο-
λία του Καρτέσιου: αν οι παραστά-
σεις που σχηματίζουμε μέσα μας
όταν ονειρευόμαστε μοιάζουν με
εκείνες που αντιλαμβανόμαστε όταν
είμαστε ξύπνιοι, τότε δεν μπορούμε
να γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν
εκείνο που παρατηρούμε είναι κάτι
το πραγματικό ή πλάσμα του ονεί-
ρου. Γιατί να μη συμβαίνει και σε
μας κάτι ανάλογο με το όνειρο της
Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων;
Θυμίζω ότι η Αλίκη ονειρεύεται τον
Κόκκινο Βασιλιά την ώρα που την
ονειρεύεται κι εκείνος και κάποιος
την προειδοποιεί πως, αν ο βασιλιάς
ξυπνήσει, εκείνη θα σβήσει σαν κερί
γιατί δεν είναι παρά ένα όνειρο του
βασιλιά, που εκείνη τη στιγμή τον
ονειρεύεται και η ίδια. μια τέτοια
σύλληψη, ασφαλώς, εκβάλλει κατ’
ευθείαν στον μπόρχες.
Πλάτωνας, Σαίξπηρ, Τόμας
μαν, μπόρχες, λαϊκά παραμύθια
αρδεύουν τις σελίδες αυτού του πα-
ράξενου βιβλίου, που μπλέκει τόσο
επιδέξια πραγματικότητα και φα-
ντασία, ιστορία και μύθους, σύγ-
χρονη επιστήμη και αναγεννησιακή
λογιοσύνη. Πραγματικότητα; θα
αναρωτηθεί ο αναγνώστης του βι-
βλίου του. μα εδώ έχουμε να κά-
νουμε με ένα τυπικό δείγμα λογο-
τεχνίας του φανταστικού. Έτσι
είναι, πράγματι· όμως οι ήρωες του
Ψυχογιού είναι κυρίως άνθρωποι
του δικού μας Umwelt, άνθρωποι
καθημερινοί, με τις μικρές τους μέ-
ριμνες και τις κουτσές φιλοδοξίες.
Ένας μεροκαματιάρης day trader
του χρηματιστηρίου που βρίσκεται
να κερδίζει αστρονομικά ποσά ακο-
λουθώντας τα παραγγέλματα των
ονείρων του, ένας ερωτόληπτος πε-
νηντάρης καθηγητής που προκει-
μένου να κερδίσει το αντικείμενο
του πόθου του ανεβαίνει στο Πήλιο
για να χαθεί μέσα στη χιονοθύελλα
και να αναδυθεί την άνοιξη, εν
πλήρει στύσει, σαν ειδώλιο προϊ-
στορικό ή σαν βράχος φθαρμένος
από τα στοιχεία της φύσης, ένας
μικροεισαγωγέας ηλεκτρονικών συ-
σκευών από την Κίνα με φιλοδο-
ξίες πλουτισμού, δυο γυναίκες, η
μία σε αναζήτηση του χαμένου της
εραστή-χρηματιστή, η άλλη ως al-
ter ego της πρώτης, ταγμένη να
μοιράζεται τις αναμνήσεις της. Οι
Ονειροφύλακες του Πηλίου, με
πρώτη και καλύτερη τη σαγηνευ-
τική μαρία Σπηλιάδη, θα δελεά-
σουν αυτούς τους ανθρώπους, θα
τους παρασύρουν, θα τους χειρα-
γωγήσουν και, αποβλέποντας στα
όνειρά τους, θα ανατρέψουν την
καθημερινή τους ζωή. Πώς, όμως,
όλοι αυτοί, άνθρωποι κοινοί, γειω-
μένοι στο παρόν τους παρασύρο-
νται σε έναν κόσμο εξωπραγμα-
τικό, έναν κόσμο που παραβιάζει
κάθε οικείο φυσικό νόμο; μα γιατί
τους καθοδηγεί η επιθυμία, η λα-
γνεία, το πάθος, ο εγωισμός, η
απληστία, ακόμη και η απλή πε-
ριέργεια. Καθένας απ’ αυτούς έχει
ανεβεί στο Πήλιο ακολουθώντας
μια κυρίαρχη παρόρμηση – το
χρήμα, το σεξ, την ανάγκη για πε-
ριπέτεια, τη ροπή προς την απεί-
θεια. Τα πάθη αυτών των ανθρώ-
πων, ωστόσο, των παγιδευμένων
ηθελημένα ή μη στον μεταιχμιακό
πηλιορείτικο κόσμο, θα εκπέσουν
και θα συρρικνωθούν στις ασήμα-
ντες διαστάσεις τους όταν αυτοί
θα φτάσουν στο Πήλιο και θα
εγκλωβιστούν, με τον ένα ή τον
άλλο τρόπο, μέσα στα όρια του
βουνού, πραγματικά ή φανταστικά.
Θαυμάσια ευκαιρία για τον Δημή-
τρη Ψυχογιό να κάνει μερικές ιδι-
αίτερα οξυδερκείς, σαρκαστικές και
διασκεδαστικές παρατηρήσεις γι’
αυτά τα πάθη.
ΜαθηΜατικa,
εΡωτιΣΜoΣ και πhλιο
Όμως, όσο σημαντικοί και αν είναι
για την εξέλιξη της δράσης αυτοί οι
ήρωες, δεν είναι οι κεντρικοί. Κε-
ντρικός ήρωας, στον οποίο είναι
αφιερωμένο και το βιβλίο, παρα-
μένει ο Εμμανουήλ ή μανουήλος
Γλυνζώνιος, έλληνας λόγιος από τη
Χίο, ο οποίος στα 1568 εξέδωσε
στη Βενετία το πρώτο ελληνικό βι-
βλίο πρακτικής αριθμητικής, με τον
μακροσκελή, όπως τότε συνηθιζό-
ταν, τίτλο Βιβλίον πρόχειρον τοις
πάσι περιέχον την τε πρακτικήν Αριθ-
μητικήν, ή μάλλον ειπείν την λογα-
ριαστικήν, και περί του πώς ευρίσκει
έκαστος το άγιον Πάσχα και τέλειον
Πασχάλιον αεί και πάντοτε. Και περί
ευρέσεως σελήνης εν ποία ημέρα γί-
νεται η γέννα αυτής. Αυτός είναι ο
επικεφαλής των Ονειροφυλάκων,
αυτός είναι που δίνει στον μαθη-
τευόμενο ονειροφύλακα Διονύση
Φουσκαρίνη τις εξηγήσεις που θα
του επιτρέψουν να κατανοήσει, με
βάση τα ανθρώπινα μέτρα, τι συμ-
βαίνει στο Πήλιο. Εφ’ όσον οι
Ονειροτρόφοι είναι εκείνοι που δί-
νουν στον άνθρωπο τα μαθημα-
τικά, «έκκριση που προέρχεται από
τον μεταβολισμό των ονείρων μας»,
σύμφωνα με την ποιητική διατύ-
πωση του συγγραφέα, ποίος ο αρ-
μοδιότερος του Γλυνζώνιου, του
πρώτου μαθηματικού των νεότε-
ρων χρόνων, να κλητευθεί ως
πλοηγός σ’ αυτήν την περιπέτεια;
Αν όμως ο Γλυνζώνιος είναι ο
πλοηγός, το δόλωμα είναι η μαρία
Σπηλιάδη, παντοτινό, ακαταμά-
χητο κορίτσι με κατάξανθα κυμα-
τιστά μαλλιά, «που περικυκλώνουν
μεγάλα μάτια γαλάζια, πάνω σε λε-
πτό, λευκό προς το ρόδινο πρό-
σωπο». Κρατάει πάντα ένα λου-
λούδι η μαρία Σπηλιάδη, μια
φουντωτή ορτανσία –άνθος που
τόσο αγαπά ο συγγραφέας ώστε
να του προσδίδει συμβολικό βά-

ρος– και θυμίζει, έτσι ρόδινη και
ξανθή που είναι, μαντόνα του
μποτιτσέλι. Εκείνη θα παρασύρει
τους νεοαφιχθέντες στο Πήλιο,
εκείνη θα τους χειριστεί κατά τα
κέφια της. Διασχίζει τις χιονισμένες
πλαγιές σαν αιώνιο ερωτικό σύμ-
βολο, χαρίζει ερωτική απόλαυση
αλλά και θάνατο. Όντας κάτι ανά-
μεσα σε Βασίλισσα του Χιονιού και
Γιούκι-Όννα (το σαγηνευτικό
πνεύμα των γιαπωνέζικων παρα-
μυθιών, σκιαγραφημένο από τον
λευκάδιο Χερν σαν μια γυναίκα με
υπερκόσμια ομορφιά, που περιτρέ-
χει τα χιονισμένα τοπία χωρίς να
αφήνει ίχνη και παγιδεύει τους πα-
ραπλανημένους περιπατητές για
να τους πάρει την ψυχή) η μαρία
Σπηλιάδη, παρά την αγγελική της
ομορφιά, είναι ζηλόφθονη, διεκδι-
κητική, επικίνδυνη, αληθινό
πνεύμα του χιονιού.
Όμως, πέρα και πάνω από τους
ήρωες, κεντρικούς και δευτερεύο-
ντες, πρωταγωνιστής του βιβλίου
είναι, όπως ήδη ανέφερα, το Πή-
λιο, το «διπρόσωπο βουνό»:
Πρέπει να υπάρχουν Ονειρο-
φύλακες, λοιπόν, και αυτό συ-
νέβαινε ανέκαθεν: από τότε
που υπάρχουν άνθρωποι στο
Πήλιο, υπάρχουν και αυτά τα
υβριδικά όντα. Για τούτο οι αρ-
χαίοι θεωρούσαν ότι υπήρχαν
στο Πήλιο ανθρωπόμορφα έλ-
λογα, και μάλιστα σοφά, υβρι-
δικά πλάσματα, οι Κένταυροι.
Ούτε είναι τυχαίο ότι στα νεό-
τερα χρόνια η βάση τους ονο-
μάστηκε από τους ανθρώπους
της περιοχής «Δράκεια»: οι
δράκοι των παραμυθιών είναι
πλάσματα με ανθρώπινη μορφή
και λαλιά, αλλά με δυνάμεις και
δυνατότητες υπερφυσικές που
επικοινωνούν άλλοτε για καλό
και άλλοτε για κακό με τους
ανθρώπους. […] Οι δράκοι δεν
είναι ερπετά, είναι τρομεροί,
σοφοί, δυνατοί, ήρωες – αλλά
και ξένοι: τα αβάπτιστα παι-
διά, όπου δεν υπάρχει νηπιο-
βαπτισμός, «δράκους» τα ονο-
μάζουν ώσπου να βαπτισθούν
και μέσω της διαβατήριας τε-
λετής να γίνουν μέλη της κοι-
νότητας. Κάπου εδώ γύρω από
τη Δράκεια, λοιπόν, δρουν δρά-
κοι Ονειροφύλακες· κάπου εδώ
γύρω ο Χείρων έδινε κάποτε
στους μαθητές του για τροφή
μυαλά λιονταριών.
Ιδού λοιπόν ποια από τις πολλές
ετυμολογικές ερμηνείες διαλέγει ο
H Δράκεια Πηλίου, πρωταγωνιστικός χώρος στο μυθιστόρημα του Δημήτρη Ψυχογιού.
συγγραφέας για το όνομα της Δρά-
κειας, του σκιερού χωριού, όπου
στην αρχή ακόμη του βιβλίου, εί-
δαμε τον Δημήτρη Ψυχογιό να κά-
θεται στο παραθύρι του και να γρά-
φει. Κομμάτι της ζωής του
συγγραφέα η Δράκεια, είναι ένας
τόπος παλιός, χτισμένος τον καιρό
της Τουρκοκρατίας στο βάθος μιας
μεγάλης κόγχης, ανάμεσα στα δα-
σωμένα βουνά, «κατάφυτη από δέν-
δρα κάρπιμα και κατάρρητη από
νερά», όπως γράφουν το 1791 στη
νεωτερική Γεωγραφία τους οι Δη-
μητριείς, τόπος βαρύς από θρύλους,
βαρύς από μνήμες, σφραγισμένος
από την ιστορία. Κάποτε άκμαζε·
πηλιορείτικο κεφαλοχώρι τον 19ο
αιώνα, στις αρχές του 20ού είχε
2.800 κατοίκους, τριτάξιο ελληνικό
σχολείο, δημοτικά αρρένων και θη-
λέων. Ύστερα ήρθαν οι πόλεμοι, η
Κατοχή, η τραγική εκτέλεση των
ανδρών του χωριού από τους Ες Ες
τον Δεκέμβριο του 1943, ένας κα-
ταστροφικός σεισμός το 1955, που
μετέτρεψε τα όμορφα αρχοντικά
της σε ερείπια – όπως αυτό που
μαστιγώνει τη φαντασία του συγ-
γραφέα, το «δρακόσπιτο» κάτω από
την εκκλησία και το δημοτικό σχο-
λείο του χωριού, «με τα ψιλόλιγνα
ευγενικά του παράθυρα, τα καλαί-
σθητα δεσίματα από συμπαγή κόκ-
κινα τούβλα, τα μεγαλόπρεπα μαρ-
μάρινα φουρούσια του». Ένα τέτοιο
σπίτι είναι σαν να διασχίζει το πέ-
λαγος του χρόνου με σηματωρό τον
Γλυνζώνιο και πρυμνήτη τη γυναίκα
του, την Ιωάννα, που κεντάει ψιλο-
βελονιά τις ορτανσίες της στον
καμβά της, εν είδει στεφάνου για
τους ανθρώπους που χάνονται στα
χιόνια παρασυρμένοι από τη μα-
ρία Σπηλιάδη. Εκεί μέσα συγκε-
ντρώνονται οι Ονειροφύλακες και
εκεί μέσα αναποδογυρίζει ο κόσμος
όπως τον γνωρίζουμε· μέσα στο
«μεγάλο καθιστικό, το στρωμένο
πολύχρωμες βελέντζες, μονόχρω-
μες αναμαλλιασμένες φλοκάτες και
πυκνοϋφασμένες απλάδες, με μπα-
τανίες στους τοίχους που μετά βίας
συγκρατούσαν λιοντάρια και άλογα
να μην ξεχυθούν στο δωμάτιο το
πλημμυρισμένο από γλάστρες με
καταπράσινες ορτανσίες, που τα
τεράστια ημισφαιρικά άνθη τους εί-
χαν όλα τα δυνατά χρώματα, σαν
διαχυμένο ουράνιο τόξο», καθώς
γράφει ο Ψυχογιός. Εδώ, βέβαια,
βρισκόμαστε στην επικράτεια του
παραμυθιού και του θρύλου· αν
προχωρήσουμε, ωστόσο, λίγο πιο
πέρα, στην Κάτω Πλατεία του χω-
ριού, εκεί όπου βρίσκεται και το
κοινοτικό καφενείο, θα μετακινη-
θούμε στην επικράτεια της ιστο-
ρίας. Ένας από τους δευτερεύοντες
ήρωες του βιβλίου, θα αφηγηθεί την
ιστορία της εκτέλεσης των χωρια-
νών από τους Γερμανούς και την
απίθανη διάσωσή του παππού του.
Και θα ανακαλέσει πρόσωπα πραγ-
ματικά, που μυθοποιούνται από τον
Ψυχογιό σε λίγες σελίδες υψηλής
θερμοκρασίας, συμπυκνώνοντας τις
τραγωδίες που βίωσε η ελληνική
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 57
Kοινότητα Δράκειας
ύπαιθρος μέσα στον ζόφο της Κα-
τοχής.
υπάρχει ακόμη μια παρουσία,
ωστόσο, που στοιχειώνει την αφή-
γηση και σχετίζεται με το ξεκλή-
ρισμα του χωριού τον Δεκέμβρη
του 1943: είναι ένας γερμανός
στρατιώτης, εκπαιδευόμενος
Ονειροφύλακας στον τόπο του,
σύμφωνα με τον Ψυχογιό, που θα
αποσπαστεί από τους δικούς του
αδυνατώντας να αντέξει την θη-
ριωδία τους και θα κρυφτεί στο
βουνό, ερχόμενος σε επαφή με
τους πηλιορείτες Ονειροφύλακες
και ζώντας μαζί τους. Θεωρούμε-
νος νεκρός από τους Γερμανούς,
αλλά στην πραγματικότητα δρα-
πέτης, συμβολίζει αυτήν την
«απουσία της παρουσίας» την
οποία πάντα προϋποθέτει η
μνήμη, ώστε να παραμείνει αυτό
που στην ουσία είναι: σημείο αέ-
ναης επαφής μεταξύ παρελθόντος
και παρόντος, σημείο όπου πυ-
κνώνει ο δύσκολος διάλογος ανά-
μεσα στον κόσμο των νεκρών και
των κόσμο των ζωντανών. Όσο
για την φαντασία, αυτή πασχίζει
πάντα να αδράξει αυτές τις απου-
σίες στην ανεπαίσθητη, φασμα-
τική τους, κίνηση, περιμένοντας
σε άγρυπνη ενέδρα ώστε να εμπι-
στευτεί το πιθανό, όσο αδύνατο
κι αν, εκ πρώτης όψεως, φαίνε-
ται. Ότι, ακριβώς έκανε, δηλαδή,
γράφοντας το «Χιονίζει ήσυχα
στις Αγριόλευκες», ο Δημήτρης
Ψυχογιός. zx

Huguette Bouchardeau,
Σιμόν ντε Μπωβουάρ,
μετάφραση: μήνα
Πατεράκη – Γαρέφη,
Κίχλη, αθήνα 2010,
480 σελ.
ια Κυριακή του
μ 1921, η Σιμόν ντε
μπωβουάρ, δεκα-
τεσσάρων χρονών,
κόρη καλής οικογε-
νείας, αρνήθηκε να πάει στην εκ-
κλησία με τους γονείς της. «Έχασα
την πίστη», τους δήλωσε. Δεν ήταν
περήφανη για το γεγονός και δεν
μίλησε με αναίδεια. Ήταν λυπη-
μένη που είχε χάσει κάτι πολύτιμο,
κάτι με το οποίο είχε μεγαλώσει.
Επιπλέον ήταν αποφασισμένη να
είναι ειλικρινής με τους δικούς της.
Θα της ήταν εύκολο να πει ψέ-
ματα, ότι πάει στην εκκλησία, και
να κάνει κοπάνα, όπως ήδη είχε
κάνει μια φορά. Τότε, είχε πάει σε
μια γέφυρα του Σηκουάνα, χάζεψε
πολύ, στοχάστηκε πολύ και πήρε
μια απόφαση που θα τηρούσε σε
όλη της τη ζωή: να λέει την αλή-
θεια για τα πράγματα που της συ-
νέβαιναν, να εξηγεί, να προσπαθεί
να διατυπώσει τις ιδέες της, να
διεκδικεί την αποδοχή της αληθι-
νής προσωπικότητάς της.
υπήρξε συνεπής. Όλη η ζωή της
ήταν η περιπέτεια της ειλικρίνειας
απέναντι στον κόσμο και στον
εαυτό της, η περιπέτεια ενός αν-
θρώπου που αποφασίζει να ζήσει
ελεύθερα, σε αρμονία με τις επιθυ-
μίες και τις φιλοδοξίες του, διεκδι-
κώντας επιπλέον το δικαίωμα αυτό
πολιτικά και φιλοσοφικά. Θα μπο-
ρούσε, εκείνη την Κυριακή της εφη-
βείας της, να κάνει κάτι πιο απλό:
να προσποιηθεί πονοκέφαλο, να
συμβιβαστεί με λίγη υποκρισία.
Κάτι που θα έκαναν πολλοί άνθρω-
ποι στη θέση της. Αλλά επέλεξε
άλλο δρόμο.
με την αφήγηση αυτής της μέ-
ρας αρχίζει η υγκέτ μπουσαρντώ
58 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Η Femme Fatale του φεμινισμού
Από την aΝΝΑ ΔΑΜιΑΝιΔΗ
Ανάμεσα στη φήμη και στη διαστρέβλωση, στα βιβλία που έχουμε διαβάσει και στη θεοποίηση, η
πυκνή αφήγηση της ζωής της Σιμόν ντε Μπωβουάρ από την Υγκέτ Μπουσαρντώ πλέκει ένα νήμα
που δίνει νόημα, θέση και ερμηνεία στα φεμινιστικά και στα πολιτικά ζητήματα της εποχής της
και στις επιλογές της. Σχεδιάζει έτσι μια πολύπλευρη πραγματική προσωπικότητα στις πραγμα-
τικές διαστάσεις της. [ΤΒJ]
τη βιογραφία της Σιμόν ντε μπω-
βουάρ. μια ακόμα βιογραφία της.
Πώς το σκέφτηκε να γράψει αυτό
το βιβλίο; Δεν έχουν ειπωθεί τα πά-
ντα για τη Σιμόν ντε μπωβουάρ;
Η ίδια πρώτα απ’ όλα κατέγραψε
εξονυχιστικά τη ζωή της, όχι μόνο
στα μυθιστορήματα, που ήταν αυ-
τοβιογραφικά τα περισσότερα,
αλλά και στα ημερολόγια, τις ση-
μειώσεις, τις επιστολές της. Όταν
ακόμα ζούσε είχαν εκδοθεί τόμοι
επί τόμων, η ζωή της ήταν πασί-
γνωστη στα πέρατα του κόσμου,
πολύ περισσότερο κι από το έργο
της. Στα γεράματά της γνώρισε
δυο βιογράφους της, ή μάλλον
τρεις, δυο που αποτελούσαν ομάδα
και μία ακόμα ξεχωριστά, με τις
οποίες πέρασε λίγο καιρό καθώς
γράφονταν ταυτόχρονα δυο βιο-
γραφίες. Χώρια οι άλλες, οι ανεπί-
σημες, χώρια οι συνεντεύξεις, οι
αφηγήσεις, τα άρθρα, τα ρεπορ-
τάζ, οι φωτογραφίες, οι αναφορές
στον Τύπο σε όλη τη διάρκεια της
ζωής της. Τι έμενε να ειπωθεί και
να γραφτεί ακόμα;
Η υγκέτ μπουσαρντώ, πολιτι-
κός της Αριστεράς, του τροτσκι-
στικού χώρου, υποψήφια πρόεδρος
το 1981, ύστερα υπουργός Περι-
βάλλοντος στην κυβέρνηση του
μιττεράν, εκδότρια, ακτιβίστρια
του φεμινιστικού κινήματος, βιο-
γράφος πολλών ξεχωριστών γυναι-
κών, από τη Γεωργία Σάνδη ώς τη
φιλόσοφο Σιμόν Βέηλ και τη Σιμόν
Σινιορέ, δηλώνει και τις δικές της
επιφυλάξεις, θυμίζοντας στην ει-
σαγωγή πόσο πολύ αυτοβιογραφή-
θηκε η Σιμόν ντε μπωβουάρ, και
στα μυθιστορήματά της και στα
Απομνημονεύματά της. Τα χρόνια
του φεμινιστικού κινήματος την
είχε γνωρίσει, είχαν συνεργαστεί
σε γυναικείες ομάδες, αλλά η συ-
στολή την εμπόδιζε να προσπαθή-
σει να την πλησιάσει περισσότερο.
Αποφάσισε να γράψει τη βιογρα-
φία με όλη τη «δέουσα περίσκεψη»,
όπως λέει, η οποία ευτυχώς δεν
την εμποδίζει να είναι ολοζώντανη
και ενδιαφέρουσα. Στις σελίδες της
ξαναβρίσκουμε τη Σιμόν ντε μπω-
βουάρ με ανθρώπινες διαστάσεις,
παρακολουθούμε τις δυσκολίες και
τα διλήμματά της, διασχίζουμε μαζί
την εποχή της και καταλαβαίνουμε
περισσότερο τη στάση της σε διά-
φορα ζητήματα, φεμινιστικά και
πολιτικά. Καταλαβαίνουμε και τη
μεταμόρφωσή της σε ένα είδος ει-
δώλου που αλλοίωνε το αληθινό
της πρόσωπο. Ανάμεσα στη φήμη
και στη διαστρέβλωση, στα βιβλία
που έχουμε διαβάσει και στη θεο-
ποίηση, η πυκνή αυτή αφήγηση
της πραγματικής ζωής ενός αν-
θρώπου πλέκει ένα νήμα που δίνει
νόημα, θέση και ερμηνεία σε όλ’
αυτά, και σχεδιάζει μια πολύ-
πλευρη προσωπικότητα.
ελευθεΡια και αΝτιφαΣειΣ
υπάρχει ένα παράδοξο στη ζωή και
στο έργο της Σιμόν ντε μπωβουάρ:
στο ξεκίνημά της υπήρξε το παιδί -
θαύμα μιας αστικής οικογένειας
που αποφάσισε να αποτινάξει τα
δεσμά της τάξης του και να ζήσει
όσο πιο ελεύθερα και πιο έντονα γι-
νόταν. Στη συνέχεια, όμως, βρέ-
θηκε στρατευμένη σε κινήματα, στο
κίνημα της Απελευθέρωσης των Γυ-
ναικών κυρίως, αλλά όχι μόνο σ’
αυτό, καθώς ο δεσμός της με τον
Σαρτρ την οδηγούσε και σε αρι-
στερές πολιτικές δεσμεύσεις. Συ-
χνά ο τρόπος ζωής της ήταν απο-
λύτως αντίθετος με τα καθεστώτα
που βρέθηκε να υποστηρίζει. Είχε
σκανδαλίσει τη μοντέρνα Γαλλία,
ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, όταν,
ενώ διεκδικούσε απόλυτη ατομική
ελευθερία, από την άλλη βρισκό-
ταν να συντρώγει με τον Φιντέλ
Κάστρο στην Κούβα ή να υπερα-
σπίζεται τους λεγόμενους κινεζό-
φιλους στο Παρίσι, να ενισχύει δη-
λαδή καθεστώτα ανελεύθερα. Αν
προσπαθεί κανείς να καταλάβει εκ
των υστέρων την εποχή και τις πα-
ρεξηγήσεις της, τις ουτοπίες και τις
ψευδαισθήσεις της, η πυκνή και
απολαυστικά γραμμένη αυτή βιο-
γραφία είναι ένα θαυμάσιο βοή-
θημα αναστοχασμού. Σε μια εποχή
που μπαίνει θέμα ελευθερίας να φο-
ρούν οι γυναίκες μπούργκα στους
δρόμους των ευρωπαϊκών πόλεων,
η ιστορία της ζωής μιας γυναίκας
που ξεκίνησε χειραφετώντας τη
ζωή της και, εν συνεχεία, γράφο-
ντας το Δεύτερο φύλο, το βιβλίο που
υπήρξε η βίβλος του φεμινισμού,
μας βοηθά να τα ξανασκεφτούμε
όλα από την αρχή.
Η υγκέτ μπουσαρντώ εξηγεί ότι
επειδή είχε πάρα πολύ υλικό επέ-
λεξε να χτίσει κάθε κεφάλαιο γύρω
από μια ημερομηνία της ζωής της
μπωβουάρ, τεχνική που είχε ακο-
λουθήσει και στη βιογραφία της
Γεωργίας Σάνδη, περιγράφοντας
επάλληλους κύκλους γύρω από
αυτό το γεγονός. Η πρώτη τέτοια
ημερομηνία είναι η Κυριακή εκείνη
κατά την οποία η μπωβουάρ, στα
δεκατέσσερα χρόνια της, δήλωσε
ότι είχε χάσει την πίστη. Η δεύ-
τερη είναι η ημερομηνία που βρί-
σκεται γραμμένη στο πρώτο
γράμμα της πλούσιας αλληλογρα-

φίας της με τον ζαν-Πωλ Σαρτρ.
Τον γνώρισε στο Πανεπιστήμιο
μαζί με άλλους νεαρούς διανοού-
μενους και πέρασαν μαζί τις εξε-
τάσεις του εθνικού διαγωνισμού
πρόσληψης καθηγητών μέσης εκ-
παίδευσης, την περίφημη Agréga-
tion. Πρώτος πέρασε ο Σαρτρ, ένα
χρόνο μεγαλύτερος, που είχε ξα-
ναδώσει, δεύτερη η μπωβουάρ. Ο
Σαρτρ ήταν απόφοιτος των πιο πε-
ριζήτητων λυκείων και της Εκόλ
νορμάλ, ενώ η μπωβουάρ είχε
φτάσει ως εκεί από πολύ πιο άση-
μους δρόμους, από σχολές σχεδόν
περιθωριακές, όπως ήταν η μοίρα
των περισσότερων γυναικών που
ήθελαν εκείνα τα χρόνια να σπου-
δάσουν.
Η φοιτητική της ζωή υπήρξε συ-
ναρπαστική. Από τη μία συσσώ-
ρευε τα διπλώματα, από την άλλη
έκανε την επανάστασή της με διά-
φορους τρόπους: από το να ξενυ-
χτάει σε κακόφημα μέρη, να πίνει
και να κάνει τρέλες, μέχρι να στρα-
τευτεί σε μια ομάδα επιμόρφωσης
εργατών και να παραδίδει μαθή-
ματα γαλλικής λογοτεχνίας σε ερ-
γάτριες. Ταυτόχρονα, από τη
στιγμή που είχε αποφασίσει να γί-
νει συγγραφέας, έκανε διάφορες
απόπειρες συγγραφής μυθιστορη-
μάτων με ηρωίδες που της έμοια-
ζαν. Ο εαυτός της υπήρξε πάντα ο
αγαπημένος της ήρωας, και πρέπει
να παραδεχτούμε ότι η ριψοκίν-
δυνη στάση της ειλικρίνειας που
είχε υιοθετήσει την έκανε εξαιρε-
τικά ενδιαφέρουσα ακόμα και στα
ίδια της τα μάτια. Παρατηρούσε
τη ζωή της ενώ τη ζούσε, και η πα-
ρατήρηση τη βοηθούσε να στέκεται
στο ύψος των δύσκολων περιστά-
σεων.
Τη χρονιά που γνώρισε τον
Σαρτρ και συνδέθηκε μαζί του
έχασε τη φίλη των σχολικών της
χρόνων, τη ζαζά, η οποία είχε στα
μάτια της όλα όσα εκείνη νόμιζε
ότι στερούνταν. Είχε φυσική γοη-
τεία, ανεμελιά και χάρη, ήταν έξυ-
πνη, ήταν πρόσχαρη, τολμηρή,
γοητευτική, και διέπρεπε χωρίς
κόπο στα μαθήματα, εκεί που η Σι-
μόν έπρεπε να μελετήσει πολύ για
να διακριθεί. Τα είχε όλα δηλαδή,
ακόμα και χρήματα, ανήκε σε μια
μεγάλη, πλούσια οικογένεια με
πολλά παιδιά που απολάμβαναν
ελευθερίες αδιανόητες για τη Σι-
μόν και την αδελφή της, την Που-
πέτ. Η Σιμόν και η ζαζά είχαν πε-
ράσει τη σχολική ζωή τους μέσα
στις χαρές, τις λύπες και τις συγκι-
νήσεις της άμιλλας για τις επιδόσεις
στα μαθήματα. Σε όλη τη ζωή της
1944. Η Σιμόν ντε μπωβουάρ στο Café de Flore του Παρισιού,
φωτογραφημένη από τον σπουδαίο ούγγρο φωτογράφο μπρασάι.
η Σιμόν είχε να αναμετριέται με τέ-
τοιες ακαταμάχητες γυναίκες, ιδίως
για τον έρωτα του Σαρτρ, και χρη-
σιμοποιούσε τα ίδια όπλα που είχε
στην άμιλλα με τη ζαζά. Ήταν ερ-
γατική, απίστευτα έως ψυχαναγκα-
στικά οργανωμένη, αφοσιωμένη σε
στόχους, γεμάτη επιθυμίες και ανοι-
χτή σε ιδέες και εμπειρίες.
Ο ερωτικός δεσμός της μπω-
βουάρ με τον Σαρτρ σφραγίστηκε
με ένα μυστικό συμβόλαιο μη δε-
σμού, που περιλάμβανε ωστόσο
πολύ σοβαρές δεσμεύσεις. μια
από αυτές ήταν η συμφωνία για
πλήρη ειλικρίνεια μεταξύ τους. Η
Σιμόν είναι για τον Σαρτρ η βασική
σχέση, κατά δήλωσή του. Την ονο-
μάζει «αναγκαία σχέση» και διατη-
ρεί το δικαίωμα να έχει κι άλλες
σχέσεις που δεν είναι αναγκαίες –
για την ακρίβεια το διατηρούν και
οι δυο, αλλά ο Σαρτρ έκανε πολύ
περισσότερη χρήση. Βεβαίως, και
η μπωβουάρ έζησε παράλληλα
έναν ή δύο μεγάλους έρωτες και
μερικούς μικρότερους, για τους
οποίους τον ενημέρωνε ανελλιπώς,
αλλά κυρίως εκείνος ήταν ο μέγας
γόης. Τον ενδιέφεραν δε μόνο οι
Brassai
γυναίκες – και δεν είχε προβλή-
ματα σαν εκείνα της μπωβουάρ,
που ενέπνεε έρωτα σε γυναίκες και
δυσκολευόταν να ανταποκριθεί.
Η καθημερινότητα της επιλογής
αυτής, το 1929, έστω κι αν έγινε
στο Παρίσι, μια πόλη με παράδοση
ελευθερίας, δεν ήταν εύκολη υπό-
θεση. Από εκείνη τη στιγμή άρχισε
ένας αγώνας που κράτησε ως το
θάνατο του Σαρτρ. Αγώνας ισορ-
ροπίας των προσωπικοτήτων τους,
δικαιοσύνης στη σχέση, κατανόη-
σης και σύμπλευσης. Το ζευγάρι
θα γίνει διάσημο σιγά σιγά, το μυ-
στικό του συμβόλαιο θα γίνει πα-
σίγνωστο, ο τρόπος ζωής του θα
δημιουργήσει σκάνδαλο που θα το
κάνει ακόμα πιο διάσημο, προπα-
γανδίζοντας την ελευθερία στις
ερωτικές σχέσεις. Εννοείται ότι,
όπως με όλους τους νεωτεριστές,
το ζεύγος μπωβουάρ-Σαρτρ θα
εμπνεύσει τρομερές αντιπάθειες,
θα συκοφαντηθεί και θα κατηγο-
ρηθεί για τα πάντα και τα αντίθετά
τους – καθώς μάλιστα, σαν ζεύγος
φιλοσόφων, δεν προτείνει απλά
έναν τρόπο ζωής αλλά ένα πρό-
τυπο. Όσες αντιρρήσεις κι αν έχει
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 59
κανείς, όσο κι αν σκανδαλίζεται,
δεν μπορεί να μην παραδεχτεί ότι
η αντοχή του σε όλ’ αυτά και η μα-
κροημέρευση της σχέσης ταρακού-
νησαν τους παραδοσιακούς θε-
σμούς όσο χρειαζόταν η εποχή με
τις τεράστιες αλλαγές της.
Τα χρόνια πριν από τον πόλεμο
μπωβουάρ και Σαρτρ ήταν καθη-
γητές σε λύκεια. Φρόντιζαν να συ-
ναντιούνται κάθε τόσο, απέκτησαν
τη συνήθεια να κάνουν μεγάλες
διακοπές μαζί. Όχι όμως πάντα
μόνοι τους. υπήρχαν στην παρέα,
συχνά, οι παλιές αγαπημένες του
Σαρτρ, γυναίκες ξεχωριστές, με
τους νέους εραστές τους, κι όταν
εξαντλήθηκε το πάνθεον των πα-
λιών εγκαινιάστηκε το πολύ μεγα-
λύτερο των καινούργιων. Γύρω τους
σχηματίστηκαν κύκλοι φίλων, κά-
ποιες εκ των οποίων ήταν ερωμέ-
νες του Σαρτρ και σπανιότερα, και
διακριτικότερα, κάποιοι εραστές
της μπωβουάρ. με τα χρόνια,
όσες σχέσεις από αυτές αποδει-
χτούν ανθεκτικές θα δημιουργή-
σουν μια μικρή, ή μάλλον μια με-
γάλη, οικογένεια. μπορεί κανείς
να σκεφτεί, διαβάζοντας την ιστο-
ρία αυτής της ζωής, ότι και με αν-
θρώπους που επιλέγουν οι μεν τους
δε και προσπαθούν όλοι μαζί να
επινοήσουν νέες σχέσεις, έξω από
τα στερεότυπα της φιλίας, του ζευ-
γαριού, της οικογένειας, γεννιού-
νται τα ίδια πάνω-κάτω προβλή-
ματα ανταγωνισμού, ζήλειας,
ευθιξίας, εγωισμών που υπάρχουν
και στα στερεότυπα. Πάντως, οι
φιλόσοφοι το πάλεψαν. Η μπω-
βουάρ προσπαθούσε να περιγρά-
ψει και να αναλύσει τα πάντα, και
στον Σαρτρ και στα ημερολόγια
και στα βιβλία της, εξημερώνοντας
τα πάθη με το λόγο. ως το τέλος
της ζωής της θα γράφει ημερολόγια
και επιστολές, αναλύοντας και τα-
κτοποιώντας τα συναισθήματά της,
τις σχέσεις με τους ανθρώπους και
τις ιδέες της. Δύσκολη δουλειά η
απόφαση να ζήσει κανείς με από-
λυτη ειλικρίνεια, με ελευθερία στον
έρωτα και σεβασμό στην ελευθερία
του άλλου. Δύσκολη και χειρωνα-
κτική. Ένας λόγος που η μπω-
βουάρ την έβγαλε πέρα ήταν, προ-
φανώς, η εργατικότητά της, αυτό
το συνεχές γράψιμο.
Η τρίτη ημερομηνία που διάλεξε
η βιογράφος είναι πάλι από ένα
γράμμα που στέλνει η μπωβουάρ
στον Σαρτρ από την εξοχή. Ήταν
δεινή οδοιπόρος, περπατούσε μόνη
της ή με παρέα που συχνά εξοντω-
νόταν να την ακολουθεί, χωρίς ει-
δικό εξοπλισμό αλλά με αυστηρό

πρόγραμμα, και εκεί. Θυμίζει τον
οδοιπόρο ζαν-ζακ ρουσώ, που
επίσης διέσχισε την Ευρώπη με τα
πόδια. Ο Σαρτρ την ακολουθούσε
μερικές φορές, όπως όταν είχαν
περπατήσει στην Αλσατία την
οποία θεωρούσε χώρα των προγό-
νων του. Η μπωβουάρ λάτρευε τη
φύση από παιδί, την είχε αγαπήσει
τα καλοκαίρια που πήγαινε στο
κτήμα του παππού της. μόλις
πλησίαζε η άνοιξη έπρεπε οπωσ-
δήποτε να φύγει για μεγάλες φυ-
σιολατρικές εξορμήσεις.
Ξεκινώντας την καριέρα της ως
καθηγήτρια διορίστηκε στη μασ-
σαλία, την οποία περπάτησε εξα-
ντλητικά τις ελεύθερες ώρες της
για να τη γνωρίσει καλά. Όταν
εξάντλησε την πόλη, πήρε τα
βουνά. Περπατούσε μόνη της, χω-
ρίς ιδιαίτερο ορειβατικό εξοπλισμό
αλλά με τέλεια οργανωμένο πρό-
γραμμα. Η πειθαρχία τής χάριζε
ελευθερία. Συνέχισε να πεζοπορεί
σε όλη της τη ζωή, όσο την κρα-
τούσαν τα πόδια της.
Στις προπολεμικές εκείνες δια-
κοπές ταξίδευαν με τον Σαρτρ.
Επισκέφθηκαν την Ιταλία, ύστερα
την Ισπανία, τέλος το Βερολίνο.
Ενοχλήθηκαν από την παρουσία
των φασιστών στην Ιταλία και των
ναζί στη Γερμανία, αλλά γενικά δεν
ήθελαν να ασχολούνται με την πο-
λιτική. Για την μπωβουάρ, που
άρχισαν να τη φωνάζουν όλοι Κά-
στορα, επειδή υποτίθεται ότι το
όνομα μπωβουάρ θυμίζει την αγ-
γλική λέξη beaver, αλλά κι επειδή
«σαν κάστορας χτίζει και διαρκώς
δουλεύει μεθοδικά», η πολιτική θα
μπορούσε να τους εμποδίσει να εί-
ναι παραγωγικοί. Κι εκείνοι είχαν
συγγραφικές φιλοδοξίες. Ο Σαρτρ
ξεκίνησε να γράφει τη Ναυτία και ο
Κάστορας δούλευε ξανά και ξανά
τα δικά του μυθιστορήματα. Γοη-
τευτικές γυναίκες από το παρελ-
θόν του Σαρτρ διασταυρώνονται
στη ζωή τους, κι εμφανίζεται και
μια «καλεσμένη» για το μέλλον: η
Όλγα Κοζάκιεβιτς που ήταν δική
της μαθήτρια, η οποία θα συνδεθεί
με τον Σαρτρ. Και ο Κάστορας θα
συνδεθεί με τον μποστ, έναν μα-
θητή του Σαρτρ, ο οποίος αργό-
τερα θα παντρευτεί την Όλγα.
Γράφει η υγκέτ μπουσαρντώ:
Στο διάστημα των ετών 1935-
1939, η μπωβουάρ και ο
Σαρτρ εξακολούθησαν να
υφαίνουν ένα δίκτυο περιορι-
σμένων αλλά έντονων σχέ-
σεων. Δεν είναι ακόμη τα δη-
μόσια πρόσωπα που θα γίνουν
60 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
1952. H Σιμόν ντε μπωβουάρ φωτογραφίζεται γυμνή.
στο μέλλον, αλλά δεν έχουν
εγκλωβιστεί στη ζωή του πα-
ραδοσιακού ζευγαριού. Αυτά
ακριβώς τα χρόνια συγκροτεί-
ται η «οικογένεια», όπως θέ-
λουν να την αποκαλούν μεταξύ
τους. Όρος ακριβής, αν λά-
βουμε υπ’ όψη ότι παίζουν
ρόλο «γονέων» στους κατά
δέκα και δεκαπέντε χρόνια νε-
ώτερούς τους, ότι, σαν γονείς,
μεριμνούν σε μεγάλο βαθμό για
τις υλικές ανάγκες των «παι-
διών» που έχουν οι ίδιοι επιλέ-
ξει· όρος ανακριβής φυσικά αν
λάβουμε υπ’ όψη ότι κανένας
δεσμός, κανένα αίσθημα δεν
θεωρείται ταμπού για τα μέλη
της ομάδας, πλην της απο-
κλειστικότητας.
μετά τη μασσαλία η μπωβουάρ
πήγε στη ρουέν, ενώ ο Σαρτρ ερ-
γαζόταν στη Χάβρη. λίγο πριν ξε-
σπάσει ο πόλεμος είχαν επιστρέψει
και οι δυο στο Παρίσι.
Art Sharp
drôle de guerre
Η Γαλλία βίωσε παράξενα την εί-
σοδό της στον Β’ Παγκόσμιο Πό-
λεμο. Ο φόρος αίματος στον Α’
Παγκόσμιο ήταν πολύ μεγάλος και
στη συνείδηση του πληθυσμού δεν
είχε δικαιωθεί. Η απόφαση για ει-
ρηνική ζωή, για την ίδρυση της
Κοινωνίας των Εθνών ήταν σχε-
τικά πρόσφατη. Το θυμίζω, εκφέ-
ροντας την αντίρρησή μου για τον
όρο «αστείος πόλεμος» που έχει
επιλέξει η μετάφραση του βιβλίου.
Η γαλλική έκφραση drôle de guerre
θα μεταφραζόταν, νομίζω, πιο λο-
γικά, σε κάτι σαν «δήθεν πόλεμος»,
επειδή οι Γάλλοι κατά κάποιον
τρόπο άργησαν να συνειδητοποιή-
σουν σε τι πόλεμο είχαν μπλέξει –
ή, έστω, «παράξενος πόλεμος»,
επειδή τον βίωσαν όντως έτσι.
Η εμπειρία του πολέμου και της
αιχμαλωσίας σημάδεψαν τον
Σαρτρ και τον άλλαξαν. Η προσω-
πική πορεία δεν είναι πια το παν γι’
αυτόν, θέλει να συμμετέχει στην
πολιτική, στο συλλογικό γίγνεσθαι.
Όταν επέστρεψε στο Παρίσι άρ-
χισε, μαζί με την μπωβουάρ, με-
ρικές προσπάθειες να συγκροτή-
σουν ένα αντιστασιακό δίκτυο
διανοουμένων. Η ημερομηνία της
επιστροφής του είναι ο τέταρτος
σταθμός της βιογραφίας. 1941. Οι
δυο τους με ανύπαρκτα μέσα, με
ποδήλατα κυρίως, ταξίδεψαν σε
πολλές πόλεις, συνάντησαν πολ-
λούς ανθρώπους, προσπάθησαν να
στήσουν μια οργάνωση, δεν κατά-
φεραν όμως και σπουδαία πράγ-
ματα. Δεν μπόρεσαν να μεταμορ-
φωθούν σε ανθρώπους της δράσης.
Στο εξής, όμως, έχουν συνειδητο-
ποιήσει ότι δεν μπορούν να συνε-
χίσουν να αγνοούν την πολιτική.
Η ανάγκη της στράτευσης, με όλες
τις έννοιες, άλλαξε τους χαρακτή-
ρες τους, τη δουλειά και τη ζωή
τους.
Ο επόμενος σταθμός της αφή-
γησης, τον Ιανουάριο του 1945, εί-
ναι η συνάντηση της Σιμόν με τον
υπουργό που είναι αρμόδιος να
αποδεσμεύσει μια ποσότητα από
τα αποθέματα χαρτιού για να μπο-
ρέσουν να εκδώσουν το πολιτικό
περιοδικό τους Μοντέρνοι καιροί
(Les temps modernes). Τον τίτλο τον
εμπνεύστηκαν από την ταινία του
Τσάρλι Τσάπλιν, και είναι ό,τι πρέ-
πει. Τι άλλο είναι η ομάδα του πε-
ριοδικού παρά απόστολοι και ερευ-
νητές, πιστοί και εξερευνητές των
μοντέρνων καιρών; Καιροί της
απελευθέρωσης όχι μόνο της Ευ-
ρώπης από το ναζισμό αλλά και
των ατόμων από τα δεσμά της συμ-
βατικότητας, των προκαταλήψεων,
της άγνοιας και της ευπιστίας. Η
σύνταξη του περιοδικού τούς απα-
σχολεί πολύ, δέχονται πολιτικές
επιθέσεις εκ δεξιών αλλά και εξ
αριστερών. Οι ευθύνες όμως δεν
τους εμποδίζουν να κάνουν και οι
δυο παράλληλα ταξίδια στην Αμε-
ρική, να πιουν νερό στην πηγή των
μοντέρνων καιρών. Η μπωβουάρ
συναντά και ερωτεύεται εκεί τον
συγγραφέα νέλσον Άλγκρεν, ζει
μαζί του μια συγκλονιστική σχέση.
Αλλά ο Άλγκρεν δεν ήταν ο άν-
θρωπος που θα μπορούσε να δεχτεί
τις απόψεις του Κάστορα για τον
έρωτα.
Στο ίδιο αυτό μεγάλο ταξίδι αρ-
χίζει να κρατά σημειώσεις παρατη-
ρώντας τις γυναίκες, οι οποίες θα
οδηγήσουν αργότερα στη συγ-
γραφή του Δεύτερου φύλου. Για τον
εργατικό και μεθοδικό Κάστορα, το
Δεύτερο φύλο αντιπροσώπευε ερ-
γασία μόνο δυο χρόνων. Συγκέ-
ντρωσε στοιχεία ξεκινώντας από

την εντύπωση που της έκαναν οι
Αμερικανίδες. Δεν μπορούσε να φα-
νταστεί ότι θα γινόταν το εμβλημα-
τικό έργο της. Ήταν η στιγμή που
ο δυτικός κόσμος περίμενε ένα τέ-
τοιο βιβλίο να αμφισβητήσει τον
παραδοσιακό ρόλο των γυναικών.
Την πρώτη εβδομάδα πούλησε
220.000 αντίτυπα. ωστόσο, δεν εί-
ναι ακριβώς το βιβλίο στο οποίο
είχε επενδύσει τις φιλοδοξίες της η
συγγραφέας, αλλά μάλλον ένα δο-
κίμιο παράπλευρο στην κυρίως συγ-
γραφική δραστηριότητά της, το
οποίο οφείλεται στην εργατικότητά
της. Αμέσως ξεκινά μια πολεμική
που θα κρατήσει πολύ καιρό, που
κατά κάποιον τρόπο συνεχίζεται ώς
τις μέρες μας. Δεν είναι απλό
πράγμα το 1949 να καταγγέλλεις το
γάμο, να υπερασπίζεσαι την
έκτρωση, να αναδεικνύεις κάθε θε-
σμό που θεωρεί αυτονόητη την κα-
τωτερότητα των γυναικών. Όλα
αυτά που μας φαίνονται σήμερα
από αυτονόητα μέχρι ξεπερασμένα,
τότε ξεσήκωσαν θυελλώδεις πολε-
μικές και, ταυτόχρονα, ενθουσια-
σμό και επαναστατικότητα. Το βι-
βλίο άνοιξε δρόμους στους οποίους
ακόμα βαδίζουμε.
Από κει και πέρα πια, θέλοντας
και μη, η μπωβουάρ θα γίνει η
άτυπη ηγέτιδα του φεμινιστικού κι-
νήματος, ενός κινήματος που ξεκί-
νησε όταν οι πρώτες αναγνώστριες
του Δεύτερου φύλου ωρίμασαν, τη
δεκαετία του 1970.
Εκείνη βέβαια συνέχιζε να γρά-
φει, να ταξιδεύει και να ερωτεύε-
ται. Πήρε το βραβείο Γκονκούρ για
το μυθιστόρημα Οι Μανδαρίνοι,
όπου εύκολα ανιχνεύει κανείς στις
ερωτικές περιπέτειες των ηρώων
τη σχέση της με τον Άλγκρεν. Από
το 1958 ετοιμάζει ένα καθαρά αυ-
τοβιογραφικό έργο, τις Αναμνήσεις
καθωσπρέπει κόρης, ένα από τα πιο
πετυχημένα και αγαπητά βιβλία
της, όπου περιγράφει το γεμάτο
προκαταλήψεις και μειωτικές για
τις γυναίκες αντιλήψεις και συνή-
θειες αστικό περιβάλλον στο οποίο
μεγάλωσε.
Για να μπορεί να ζει απελευθε-
ρωμένη από τις φροντίδες του σπι-
τιού έζησε πολλά χρόνια της ζωής
της σε ξενοδοχείο. Τα μέλη της «οι-
κογένειας» έμεναν για ένα διάστημα
σε ανεξάρτητα δωμάτια γύρω της.
Ευφυής και πρωτότυπος διακανο-
νισμός που εξασφάλιζε ταυτόχρονα
συνάφεια και ανεξαρτησία. μόνο
για το χατίρι του Άλγκρεν η Σιμόν
βρήκε ένα σπίτι, αλλά θα έπρεπε
επιπλέον να θυσιάσει και τη σχέση
της με τον Σαρτρ – κι αυτό της
1960, αβάνα, Κούβα. Η Σιμόν ντε μπωβουάρ και ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ
συνομιλούν με τον ερνέστο Τσε Γκεβάρα. Φωτογραφία δημοσιευμένη την ίδια
χρονιά στην επιθεώρηση Verde Oliva.
ήταν αδύνατον.
Ένας από τους ανθρώπους που
επηρέασε ο φεμινισμός της μπω-
βουάρ πρέπει να ήταν η ίδια η μη-
τέρα της, η οποία, ως χήρα, καθό-
λου δεν υπέκυψε στην απραξία ή
την κατάθλιψη, αλλά έζησε όσο
μποέμικα της επέτρεπε η ηλικία
της, αλλάζοντας σπίτι και συνή-
θειες. Η Σιμόν βρέθηκε πολύ κο-
ντά στη μητέρα της στο τέλος της
ζωής της – και στο βιβλίο Ένας γλυ-
κός θάνατος, το οποίο ο Σαρτρ θε-
ωρούσε το καλύτερό της, περιγρά-
φει την ανήμπορη αγανάκτηση του
ανθρώπου μπροστά στο θάνατο,
αυτό το συμβιβασμό που δεν μπο-
ρεί να κάνει. Στο πένθος της συ-
μπαραστάθηκε η καινούργια της
φίλη Συλβί λε μπον, την οποία
αργότερα θα υιοθετήσει και θα ορί-
σει κληρονόμο της. Ο Σαρτρ έχει
κι αυτός υιοθετήσει τη νεαρή Αρ-
λέτ, με την οποία η μπωβουάρ δεν
θα τα πάει ποτέ καλά.
Γιατι η ΜπωΒουαΡ
ηταΝ ΣηΜαΝτικη
Η δεκαετία του 1970 τη βρίσκει
ξανά να στρατεύεται, στο γυναι-
κείο κίνημα αυτή τη φορά, και στις
παρέες των γυναικών που μαζεύο-
νται συχνά σπίτι της για να συ-
ντάξουν μανιφέστα ή περιοδικά,
να οργανώσουν πορείες και πα-
ρεμβάσεις – όπως η δήλωση των
343 διάσημων γυναικών ότι έχουν
κάνει έκτρωση. Ξαναβρίσκει έτσι
τη συντροφικότητα που παρηγό-
ρησε τα νεανικά της χρόνια σε δύ-
σκολες καταστάσεις. Το κίνημα
κερδίζει την απελευθέρωση των
εκτρώσεων κι ένα σωρό άλλους νό-
μους που καταργούν τη θεσπι-
σμένη ανισότητα των γυναικών.
Museo che guevara / centro de Estudios che guevara-cuba
να πήγε στην Κούβα, αλλά λίγο
μετά δήλωσε την πίκρα της από
τον Κάστρο. μπορεί να υπερα-
σπίστηκε κινεζόφιλους στο Παρίσι
αλλά ήταν επειδή την εποχή του
Ψυχρού Πολέμου οι δυτικοί κομ-
μουνιστές υφίσταντο διάφορες διώ-
ξεις και αδικίες. μπορεί να ήταν
συχνά ακραία στα γραπτά της,
ακόμα και η περίφημη ρήση: «Γυ-
ναίκα δεν γεννιέσαι, γίνεσαι!» είναι
μια παραδοξολογία καθεαυτή,
αλλά βοήθησε να ταρακουνήσει τη
σκέψη. Τι θα μπορούσε τώρα να
φέρει τόσες αλλαγές εκεί όπου
χρειάζονται, στα μέρη όπου οι γυ-
ναίκες είναι ακόμα θύματα στερεο-
τύπων πολύ πιο βίαιων και ισχυρών
από εκείνα που καταπίεζαν τότε
τις Δυτικές; Δεν υπάρχει εύκολη
απάντηση, όπως δεν υπάρχει απά-
Ακαταμάχητο, απλώνεται σε όλη ντηση και στο ερώτημα κατά πό-
την Ευρώπη και στην Αμερική. σον η απελευθέρωση των γυναικών
μένει να νικηθούν η αδικία και η στη Δύση ώθησε το αντρικό κατε-
προκατάληψη στη δουλειά και σε στημένο στην Ανατολή σε ακόμα
ένα σωρό άλλους τομείς, μένει να μεγαλύτερη καταπίεση, από φόβο
κατακτηθεί η ισότητα στην καθη- μήπως χάσει τα προνόμιά του. Εί-
μερινότητα… Πράγμα που ακόμα ναι πολύ σύνθετα αυτά τα ιδεολο-
μένει, μαζί με πολλά άλλα τα οποία γικά προβλήματα και δεν μπορείς
ανέκυψαν στο μεταξύ σε βάρος των εύκολα να καταλάβεις τι επιδρά σε
γυναικών, ανισότητες που αγνοού- τι. Κατά κάποιον τρόπο, η εποχή
νταν εκείνες τις δεκαετίες, σε άλλες της μπωβουάρ είχε το προνόμιο
πλευρές του κόσμου… μιας κάποιας απλότητας. Εκείνη,
Τα τελευταία χρόνια της ζωής πάντως, δεν βίωσε τίποτε απλά και
του Σαρτρ, η Σιμόν του παίρνει προβληματιζόταν για το κάθε τι ώς
μια σειρά συνεντεύξεις προσπαθώ- την τελευταία στιγμή που η σκέψη
ντας να ξεκαθαρίσει ακόμα μια της εργαζόταν.
φορά τις ιδέες του, ιδέες που κι Η βιογραφία της μπουσαρντώ
εκείνη επεξεργάστηκε μαζί του. Ο μας χαρίζει την ιστορία μιας πολύ-
Σαρτρ πεθαίνει το 1980, η μπω- πλευρης και πλούσιας ζωής, πέρα
βουάρ το 1986. Η κηδεία της μα- από αυτά τα ιδεολογικά ερωτή-
ζεύει περισσότερο κόσμο κι από ματα. Την ιστορία μιας γυναίκας
του Σαρτρ, ανθρώπους απ’ όλο τον που, πάνω απ’ όλα, διψούσε για
κόσμο. «Γυναίκες της χρωστάτε τα ζωή, είχε μεγάλες φιλοδοξίες, πο-
πάντα!», λένε πως φώναξε η Ελι- λέμησε τις προκαταλήψεις μέσα
ζαμπέτ μπατιντέρ, την ώρα που της, εργάστηκε ακούραστα, ήταν
κατέβαζαν το φέρετρο στον τάφο. εξαιρετικά οργανωμένη, δεν έπαψε
Της χρωστάμε τα πάντα; Ήταν ποτέ να αναζητά την επαφή με τη
η στιγμή πολύ φορτισμένη και φύση, ήταν ανοιχτή σε όλους τους
ώθησε την τόσο σοβαρή αυτή φε- ορίζοντες.
μινίστρια που είχε αγωνιστεί μαζί Έχοντας ξεκινήσει το διάβασμα
της για την αλλαγή των νόμων να του βιβλίου, με τις επιφυλάξεις που
ξεσπάσει έτσι; Της χρωστάμε πά- απέκτησα για τους δογματισμούς
ντως αυτή την αναστάτωση που της μπωβουάρ, ομολογώ ότι με
τόσο μεθοδικά προετοίμασε με το βοήθησε τελικά να συμφιλιωθώ με
Δεύτερο φύλο και με την ίδια τη την προσωπικότητα της γυναίκας η
ζωή της. Της χρωστάμε την τόλμη οποία, στο κάτω- κάτω, μου έσωσε
και την επιμονή, την αντοχή στις τη ζωή στα δεκατέσσερα, με κείνο
επιθέσεις που στιγμή δεν έλειψαν το βιβλίο της, το Δεύτερο φύλο. Ο
από τους κάθε είδους συντηρητι- τρόπος που εργαζόταν και διεκδι-
κούς, την επιβίωση τέλος των κούσε στη ζωή της, ο τρόπος που
ιδεών, και των συνηθειών της (που την απολάμβανε, η επιμονή στις
ήταν κατά κάποιον τρόπο έμπρα- αρχές της με όλες τις συναισθημα-
κτη εφαρμογή των ιδεών της), από τικές επιπλοκές που επέφερε, η
όλες τις προσπάθειες να χρησιμο- πάλη της για ειλικρίνεια και δια-
ποιηθούν πολιτικά από αυταρχικά φάνεια, είναι πράγματα που ακόμα
καθεστώτα. Η μπωβουάρ μπορεί μπορούν να εμπνεύσουν. zx
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 61

ρέπει, λοιπόν, σήμερα
Π να βγάλω λόγο για
την ετήσια Ημέρα
Ανάμνησης των θυμά-
των του εθνικοσοσια-
λισμού. Δεν θα μιλήσω ως ιστορικός,
αλλά ως αυτόπτης μάρτυρας. Ή,
ακόμη ακριβέστερα, ως επιζών του
γκέτο της Βαρσοβίας.
Στην Πολωνία μεταφέρθηκα από
το Βερολίνο το 1938. μέχρι το
1940 οι εθνικοσοσιαλιστές είχαν
διαμορφώσει ένα τμήμα της Βαρ-
σοβίας σε αυτό που αργότερα ονο-
μάστηκε Εβραϊκός Συνοικισμός.
Εκεί ζούσαν οι γονείς μου, ο αδερ-
φός μου και, στο τέλος, εγώ. Εκεί
γνώρισα τη σύζυγό μου.
Ήδη από τις αρχές του 1942 ορι-
σμένα περιστατικά, μέτρα και φή-
μες, έδειχναν ότι ετοιμαζόταν μία
γενική και οργανωμένη αλλαγή των
συνθηκών μέσα στο γκέτο. Στις 20
και 21 Ιουλίου ήταν σαφές σε όλους
πως το περίμεναν τα χειρότερα:
πολλοί άνθρωποι τουφεκίστηκαν
στον δρόμο, πολλοί συλλαμβάνο-
νταν ως όμηροι, ανάμεσά τους και
διάφορα μέλη ή διευθυντές του
Εβραϊκού Συμβουλίου. Τα μέλη
αυτά, τα υψηλόβαθμα άτομα του
γκέτο, δηλαδή, δεν ήταν καθόλου
δημοφιλή. Κι όμως, ο πληθυσμός
συγκλονίστηκε: τις βίαιες συλλήψεις
τις καταλάβαιναν ως ζοφερό σημάδι
για όλους εκείνους που ζούσαν
εντός των τειχών.
Στις 22 Ιουλίου έφτασαν μπροστά
στο κεντρικό κτίριο του Εβραϊκού
Συμβουλίου μερικά επιβατικά αυ-
τοκίνητα και δύο φορτηγά με στρα-
τιώτες. Περικύκλωσαν αμέσως το
κτίριο. Από τα οχήματα κατέβηκαν
περίπου 15 άντρες των SS, ανάμεσά
τους και μερικοί ανώτεροι αξιωμα-
τικοί. Κάποιοι έμειναν κάτω, οι άλ-
λοι ανέβηκαν ορμητικά και βιαστικά
62 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Μια ημέρα στη ζωή μου
Από τον Marcel reicH-ranicKi
Στις 22 Ιουλίου 1942 ξεκίνησε η εκτόπιση Εβραίων της Βαρσοβίας για το στρατόπεδο εξόντωσης της
Τρεμπλίνκα. Ο Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι, γιος Γερμανών Εβραίων της Πολωνίας, γνώρισε στο γκέτο τη
ναζιστική βαρβαρότητα, αλλά και την Τόσσα, τη σύζυγό του. Ο σημαντικότερος σήμερα γερμανός κρι-
τικός λογοτεχνίας μίλησε για εκείνη τη σημαδιακή ημέρα στην ολομέλεια του γερμανικού Κοινοβου-
λίου, στις 27 Ιανουαρίου 2012, κατά την εθνική Ημέρα Ανάμνησης του Ολοκαυτώματος και την 67η
επέτειο από την απελευθέρωση του Άουσβιτς. Παραθέτουμε ολόκληρο το κείμενο της ομιλίας του.
στον πρώτο όροφο, στο υπηρεσιακό
γραφείο του προϊσταμένου, Άνταμ
Τσερνιακώφ.
Σε ολόκληρο το κτίριο έπεσε από-
τομα σιωπή, αποπνικτική σιωπή.
μάλλον επρόκειτο, υποθέσαμε
εμείς, να συλλάβουν κι άλλους ομή-
ρους. Πραγματικά, εμφανίστηκε
αμέσως ο υπασπιστής του Τσερ-
νιακώφ, ο οποίος έτρεχε από δω-
μάτιο σε δωμάτιο και μεταβίβαζε
τη διαταγή: όλα τα παρόντα μέλη
του Εβραϊκού Συμβουλίου πρέπει
να παρουσιαστούν αμέσως στον
προϊστάμενο. λίγο αργότερα, ο
υπασπιστής ήρθε ξανά: όλοι οι δι-
ευθυντές των τμημάτων πρέπει να
παρουσιαστούν στο υπηρεσιακό
γραφείο του προϊσταμένου. υποθέ-
σαμε πως τα μέλη του Εβραϊκού
Συμβουλίου (που τα περισσότερα
είχαν συλληφθεί εκείνο το πρωί) δεν
επαρκούσαν για τον απαιτούμενο
αριθμό ομήρων.
λίγο μετά ο υπασπιστής ήρθε για
τρίτη φορά: τώρα καλούσαν εμένα
στον προϊστάμενο, τώρα ήρθε μάλ-
λον η δική μου σειρά, σκέφτηκα, να
συμπληρώσω τον αριθμό των ομή-
ρων. Αλλά έκανα λάθος. Σε κάθε
περίπτωση, πήρα μαζί μου, όπως
συνήθως όταν πήγαινα στον Τσερ-
νιακώφ, ένα σημειωματάριο και δύο
μολύβια. Στους διαδρόμους είδα
πάνοπλους φρουρούς. Η πόρτα του
υπηρεσιακού γραφείου του Τσερ-
νιακώφ ήταν, σε αντίθεση με άλλες
φορές, ανοιχτή.
Εκείνος στεκόταν περικυκλωμέ-
νος από ανώτερους αξιωματικούς
των SS, πίσω από το γραφείο του.
Τον είχαν συλλάβει άραγε; μόλις
με είδε, στράφηκε σ’ έναν από τους
αξιωματικούς, έναν εύσωμο, φαλα-
κρό άντρα – ήταν ο επικεφαλής του
ράινχαρντ, του πρώτου τάγματος
παρά τω αρχηγώ των SS και της
αστυνομίας, το οποίο γενικώς επο-
νομαζόταν «απόσπασμα εξόντω-
σης», ο ταγματάρχης Χέφλε. Σ’
εκείνον με σύστησε ο Τσερνιακώφ,
και μάλιστα με τα εξής λόγια: «Ιδού
ο καλύτερος αλληλογράφος μου, ο
καλύτερος μεταφραστής μου». Άρα
δεν με είχαν φωνάξει για όμηρο.
Ο Χέφλε με ρώτησε εάν ήξερα
στενογραφία. Όταν απάντησα αρ-
νητικά, με ρώτησε εάν θα μπορούσα
να γράφω αρκετά γρήγορα, για να
κρατήσω τα πρακτικά της συνε-
δρίασης που επρόκειτο να ξεκινήσει
αμέσως. Έγνεψα καταφατικά στα
γρήγορα. Τότε διέταξε να ετοιμα-
στεί η διπλανή αίθουσα διασκέ-
ψεων. Στη μία πλευρά του μακρό-
στενου, ορθογώνιου τραπεζιού
πήραν θέσεις οκτώ αξιωματικοί των
SS, ανάμεσά τους κι ο Χέφλε, που
είχε την προεδρία. Στην άλλη
πλευρά κάθονταν οι Εβραίοι: δίπλα
στον Τσερνιακώφ τα πέντε ή έξι
μέλη του Εβραϊκού Συμβουλίου που
δεν είχαν ακόμη συλληφθεί, πιο
πέρα ο διοικητής της εβραϊκής υπη-
ρεσίας Δημόσιας Τάξης, ο γενικός
γραμματέας του Συμβουλίου κι εγώ,
ως πρακτικογράφος.
Στις δύο πόρτες που οδηγούσαν
στην αίθουσα τοποθετήθηκαν σκο-
ποί. Είχαν, νομίζω, μία και μόνη
αποστολή: να σπέρνουν το φόβο
και τον τρόμο. Τα παράθυρα που
έβλεπαν στο δρόμο ήταν ανοιχτά
εκείνη τη ζεστή και ιδιαίτερα ωραία
μέρα.
Έτσι μπορούσα ν’ ακούω καθαρά
πώς περνούσαν την ώρα τους οι
άντρες των SS που περίμεναν μπρο-
στά στο κτίριο, μέσα στ’ αυτοκίνητά
τους. Είχαν μάλλον ένα γραμμό-
φωνο στο αμάξι, κατά πάσα πιθα-
νότητα ένα βαλιτσάκι, κι άκουγαν
μουσική, και μάλιστα καθόλου
άσχημη. Ήταν βαλς του Γιόχαν
Στράους, ο οποίος δεν ήταν δα και
κανένας Άριος. Αυτό βέβαια δεν
μπορούσαν να το γνωρίζουν, επειδή
ο Γκαίμπελς είχε κρατήσει κρυφή
την όχι και τόσο καθαρόαιμη κατα-
γωγή του αγαπημένου του συνθέτη.
Ο Χέφλε άνοιξε τη συνεδρίαση
ως εξής:
Από σήμερα αρχίζει η μετοί-
κιση των Εβραίων από τη Βαρ-
σοβία. Σας είναι γνωστό, βέ-
βαια, πως υπάρχουν πάρα
πολλοί Εβραίοι εδώ. Σ’ εσάς,
το Εβραϊκό συμβούλιο, αναθέτω
αυτή την επιχείρηση. Εάν διε-
ξαχθεί με ακρίβεια, τότε θα
αφεθούν και πάλι ελεύθεροι οι
όμηροι – σε διαφορετική περί-
πτωση θα σας κρεμάσω εκεί
απέναντι.
Έδειξε τότε με το χέρι του προς
την παιδική χαρά, στην απέναντι
πλευρά του δρόμου. Ήταν ένα πολύ
όμορφο μέρος για τις συνθήκες
μέσα στο γκέτο, το οποίο είχε εγκαι-
νιαστεί πανηγυρικά πριν από λίγες
μόλις εβδομάδες. μία μπάντα είχε
παίξει μουσική, τα παιδιά χόρεψαν
κι έκαναν γυμναστικές επιδείξεις,
απαγγέλθηκαν λόγοι, όπως συνηθι-
ζόταν.
Τώρα, λοιπόν, ο Χέφλε απειλούσε
να κρεμάσει σ’ εκείνη την παιδική
χαρά όλο το Εβραϊκό Συμβούλιο και
τους Εβραίους που ήταν παρόντες
στην αίθουσα. Διαισθανθήκαμε αμέ-
σως ότι ο τετράγωνος άντρας, που
τον έκανα τουλάχιστον σαράντα –
στην πραγματικότητα ήταν μόλις
31 χρόνων–, δεν θα είχε τον παρα-
μικρό ενδοιασμό να μας εκτελέσει
όλους αμέσως ή να μας «κρεμάσει».
Ήδη τα (κατά τα άλλα ανεπαι-
σθήτως αυστριακά χρωματισμένα)
γερμανικά του μαρτυρούσαν τον
 Herbert Müller
πρωτόγονο και άξεστο χαρακτήρα
εκείνου του αξιωματικού.
Όσο θρασύτατα και σαδιστικά
άνοιξε ο Χέφλε τη συνεδρίαση, τόσο
ψυχρά υπαγόρευσε ένα κείμενο που
είχε φέρει μαζί του, με τον τίτλο
«Ανακοινώσεις και οδηγίες για το
Εβραϊκό Συμβούλιο». Η αλήθεια εί-
ναι πως το διάβαζε με κάποια προ-
σπάθεια και αργά, ενίοτε κομπιάζο-
ντας. Προφανώς ούτε το είχε
γράψει ούτε είχε κοιτάξει προσε-
κτικά το έγγραφο. Του είχε ρίξει
απλώς μια φευγαλέα ματιά. Η
σιωπή στην αίθουσα ήταν τρομα-
κτική και γινόταν ακόμη πιο έντονη
από τους συνεχείς θορύβους: από τα
χτυπήματα της παλιάς γραφομηχα-
νής μου, τα κλικ των φωτογραφικών
μηχανών με τις οποίες μερικοί αρ-
χηγοί SS τραβούσαν συνεχώς φω-
τογραφίες και τη σιγανή, γλυκιά με-
λωδία του ωραίου Γαλάζιου Δούναβη
που ερχόταν από μακριά. Ήξεραν
άραγε εκείνοι οι αρχηγοί των SS,
που φωτογράφιζαν με τόσο ζήλο,
ότι έπαιρναν μέρος σ’ ένα ιστορικό
γεγονός;
Πού και πού μου έριχνε κάνα
βλέμμα ο Χέφλε, για να σιγουρευτεί
ότι τον προλάβαινα. ναι, προλά-
βαινα, έγραφα ότι «όλους τους
Εβραίους» που ζούσαν στη Βαρσο-
βία «ανεξαρτήτως ηλικίας και φύ- 1986. Η Τόσσα και ο μαρσέλ ράιχ-ρανίτσκι (στη μέση), με τον Ούλριχ Χολμπάιν (δεξιά) στη βόννη, πρωτεύουσα τότε
λου» θα τους μετοίκιζαν προς Ανα- ακόμα της δυτικής Γερμανίας.
τολάς. Τι σήμαινε εδώ η λέξη
«μετοίκιση»; Τι εννοούσαν με τη εκείνη, που θα ήταν απασχολημένη απειλές για όσους επιχειρούσαν «να κατ’ ευθείαν στα πολωνικά στη
λέξη «Ανατολάς», για ποιον σκοπό στο μικρό διαμέρισμα με μια γραφι- παρακάμψουν ή να εμποδίσουν τα γραφομηχανή.
θα μεταφέρονταν εκεί οι Εβραίοι στική εργασία – σκέφτηκα την μέτρα μετοίκισης». μονάχα μία Όταν είχα φτάσει στην αναφορά
της Βαρσοβίας; Γι’ αυτά δεν έλεγαν Τόσσα, που δεν δούλευε πουθενά κι ποινή υπήρχε και επαναλαμβανό- των πληθυσμιακών ομάδων που θα
τίποτε οι «Ανακοινώσεις και οδη- επομένως δεν εξαιρούνταν από τη ταν σαν ρεφρέν στο τέλος κάθε πρό- εξαιρούνταν από τη «μετοίκιση» κι
γίες για το Εβραϊκό Συμβούλιο» που «μετοίκιση». τασης: «...θα εκτελείται». ύστερα ακολούθησε η πρόταση πως
είχε φέρει ο Χέφλε. Ο Χέφλε συνέχισε να υπαγορεύει. λίγο αργότερα οι ηγέτες των SS η ρύθμιση αφορούσε και τις συζύ-
Παρ’ όλα αυτά, αναφέρθηκαν πά- Τώρα αναφερόταν ότι οι «μέτοικοι» εγκατέλειψαν με την κουστωδία γους, η Γκουστάβα διέκοψε τη δα-
ντως έξι κατηγορίες ανθρώπων, οι μπορούσαν να πάρουν μαζί τους τους το κτίριο. Δεν είχαν απομα- κτυλογράφηση του πολωνικού κει-
οποίες εξαιρούνταν από τη μετοί- αποσκευές δεκαπέντε κιλών, καθώς κρυνθεί καλά καλά, όταν η νεκρική μένου και είπε, χωρίς να σηκώσει τα
κιση – ανάμεσά τους όλοι οι ικανοί και «όλα ανεξαιρέτως τα αντικεί- σιγή μετατράπηκε σε θόρυβο και μάτια της απ’ τη γραφομηχανή,
προς εργασία Εβραίοι, οι οποίοι μενα αξίας, χρήματα, κοσμήματα, οχλοβοή. Οι υπάλληλοι του Εβραϊ- γρήγορα και σιγανά: «Πρέπει να
έπρεπε να στρατωνιστούν, όλα τα χρυσαφικά κ.λπ.».«Επιτρεπόταν να κού Συμβουλίου και οι δεκάδες αι- παντρευτείς την Τόσσα σήμερα κιό-
άτομα, τα οποία απασχολούνταν σε πάρουν μαζί τους ή έπρεπε να πά- τούντες δεν γνώριζαν ακόμη τις δια- λας».
γερμανικές υπηρεσίες ή εργοστά- ρουν μαζί τους;» - σκέφτηκα. Την τάξεις. ωστόσο φαινόταν σαν να Ύστερα από την υπαγόρευση
σια και εκείνα που συγκαταλέγο- ίδια εκείνη ημέρα, στις 22 Ιουλίου ήξεραν ή να διαισθάνονταν ήδη τι έστειλα αμέσως έναν αγγελιοφόρο
νταν στο προσωπικό του Εβραϊκού 942, η εβραϊκή υπηρεσία για τη Δη- είχε συντελεστεί λίγο πριν – ότι η στην Τόσσα. Της ζητούσα να έρθει
Συμβουλίου και των εβραϊκών νο- μόσια Τάξη, η οποία έπρεπε να ορ- μεγαλύτερη εβραϊκή πόλη της Ευ- κοντά μου και να φέρει μαζί της το
σοκομείων. μια πρόταση μ’ έκανε γανώσει την επιχείρηση της μετοί- ρώπης είχε καταδικαστεί με την πιστοποιητικό γεννήσεως. Ήρθε
ξαφνικά να τεντώσω τ’ αυτιά μου: κισης υπό την επίβλεψη του ποινή του θανάτου. όντως γρήγορα κι ήταν αρκετά ανα-
δεν θα «μετοίκιζαν» ομοίως τις συ- Συμβουλίου, όφειλε να μεταφέρει Εγώ πήγα γρήγορα στο γραφείο στατωμένη, καθώς ο πανικός στους
ζύγους και τα παιδιά αυτών των 6.000 Εβραίους σ’ έναν χώρο πλάι μου, καθώς ένα μέρος των Ανακοι- δρόμους ήταν μεταδοτικός. Κατε-
ατόμων. σε μια σιδηροδρομική γραμμή, τον νώσεων και Οδηγιών που είχε υπα- βήκαμε γρήγορα στο ισόγειο, όπου
Από κάτω είχαν βάλει εντωμεταξύ χώρο διαμετακόμισης. Από εκεί γορεύσει ο Χέφλε έπρεπε να αναρ- στο Ιστορικό Τμήμα του Εβραϊκού
άλλο δίσκο: όχι δυνατά βέβαια, αναχωρούσαν τα τρένα με κατεύ- τηθεί μέσα σε λίγες ώρες σ’ Συμβουλίου εργαζόταν ένας θεολό-
αλλά με αρκετή ευκρίνεια, ώστε να θυνση τα ανατολικά. Αλλά ακόμη ολόκληρο το γκέτο. Έπρεπε να γος, με τον οποίο είχα συζητήσει
ακούγεται το χαρούμενο βαλς που δεν ήξερε κανείς πού πήγαιναν φροντίσω αμέσως για τη μετά- ήδη το ζήτημα. Όταν είπα στην
έκανε λόγο για «κρασί, γυναίκες και όσους μετέφεραν και τι περίμενε φραση στα πολωνικά. Εγώ υπαγό- Τόσσα πως θα παντρευόμασταν
τραγούδια». Σκέφτηκα πως η ζωή τους «μετοικιζόμενους». ρευα αργά αργά το γερμανικό κεί- εκείνη τη στιγμή, εκείνη ένιωσε έκ-
συνεχίζεται, η ζωή εκείνων που δεν Στην τελευταία παράγραφο των μενο και η συνάδελφός μου, πληξη και συμφώνησε μ’ ένα γνέ-
ήταν Εβραίοι. Και μετά σκέφτηκα Ανακοινώσεων αναφέρονταν οι Γκουστάβα Γιαρέτσκα, το έγραφε ψιμο.

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 63


απρίλιος ή μάιος 1943. Γερμανοί, υπό τις διαταγές του διοικητή Γιούργκεν Στρουπ, οδηγούν, αδιακρίτως, παιδιά,
γυναίκες και άντρες, εβραϊκό πληθυσμό του γκέτο της βαρσοβίας, στα φορτηγά που θα τους μεταφέρουν στα στρατόπεδα
θανάτου. Ήταν το τελικό αποτέλεσμα της εξέγερσης στο γκέτο, που είχε προηγηθεί τον ιανουάριο εκείνης της χρονιάς και
κατέληξε σε άγρια καταστολή και θάνατο. Σε δυο μήνες, παραδόθηκαν στην τραγική μοίρα τους περίπου 50.000 εβραίοι.
Ο θεολόγος, ο οποίος ήταν εξου-
σιοδοτημένος να εκτελεί χρέη ραβί-
νου, δεν έφερε δυσκολίες. Δύο υπάλ-
ληλοι που δούλευαν στο διπλανό
δωμάτιο ήταν οι μάρτυρες, η τελετή
διάρκεσε ελάχιστα και σύντομα εί-
χαμε ένα πιστοποιητικό στα χέρια
μας, σύμφωνα με το οποίο είχαμε
παντρευτεί ήδη από τις 7 του
μάρτη. Δεν θυμάμαι πια εάν μέσα
στη βιασύνη φίλησα την Τόσσα.
Θυμάμαι, όμως, πολύ καλά το συ-
ναίσθημα που μας κατέλαβε: φόβος
– φόβος για ό,τι ερχόταν τις επόμε-
νες μέρες. Και μπορώ να θυμηθώ
ακόμη τα λόγια του Σαίξπηρ, που
μου ήρθαν τότε στο μυαλό: «ζητή-
θηκε ποτέ άλλη γυναίκα με τέτοια
διάθεση σε γάμο;».
Την ίδια εκείνη ημέρα, στις 22
Ιουλίου, είδα για τελευταία φορά
τον Άνταμ Τσερνιακώφ. Είχα πάει
στο γραφείο του για να του δείξω το
πολωνικό κείμενο της ανακοίνωσης,
η οποία ενημέρωνε τον πληθυσμό
του γκέτο σύμφωνα με το πνεύμα
της γερμανικής διάταξης για τη «με-
τοίκιση» που είχε αρχίσει λίγες ώρες
πριν. Ήταν σοβαρός και συγκρα-
τημένος, όπως πάντα. Αφού είδε το
κείμενο στα πεταχτά, έκανε κάτι
ασυνήθιστο: διόρθωσε την υπο-
γραφή. μέχρι τότε αναγραφόταν:
«Ο προϊστάμενος του Εβραϊκού
Συμβουλίου στη Βαρσοβία – Διπλ.
64 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
μηχ. Α. Τσερνιακώφ». Τη διέ-
γραψε και αντί γι’ αυτήν έβαλε «Το
Εβραϊκό Συμβούλιο στη Βαρσοβία».
Δεν ήθελε να φέρει μόνος του την
ευθύνη για τη θανατική καταδίκη
που θα ανακοίνωνε το πλακάτ.
Ήδη από την πρώτη μέρα της
«μετοίκισης» ήταν φανερό στον
Τσερνιακώφ ότι, κυριολεκτικά, δεν
είχε να πει τίποτε άλλο. Τις πρώτες
απογευματινές ώρες φάνηκε πως η
χωροφυλακή, με όσο ζήλο κι αν
προσπαθούσε, δεν ήταν σε θέση να
μεταφέρει στο «χώρο διαμετακόμι-
σης» τον απαιτούμενο αριθμό των
Εβραίων για εκείνη την ημέρα. Γι’
αυτό εισέβαλαν στο γκέτο πάνο-
πλες ομάδες με στολές των SS – όχι
Γερμανοί, αλλά λετονοί, λιθουανοί
και Ουκρανοί. Άνοιξαν αμέσως πυρ
με πολυβόλα και συγκέντρωσαν
όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους
από τις γειτονικές στο «χώρο δια-
μετακόμισης» πολυκατοικίες.
Αργά το απόγευμα της 23ης Ιου-
λίου είχε συγκεντρωθεί ο αριθμός
των 6.000 Εβραίων που απαιτούσε
εκείνη την ημέρα το επιτελείο της
«Γραμμής ράινχαρντ» για το «χώρο
διαμετακόμισης». ωστόσο, λίγο
μετά τις 6 το απόγευμα, εμφανί-
στηκαν στο κτίριο του Εβραϊκού
Συμβουλίου δύο αξιωματικοί από
τη Γραμμή. Ήθελαν να μιλήσουν
στον Τσερνιακώφ. Εκείνος δεν
Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz
είδε το πτώμα του προϊσταμένου.
Πάνω στο γραφείο του βρισκόταν
ένα άδειο μπουκαλάκι κυανιούχου
καλίου κι ένα μισογεμάτο ποτήρι
νερό.
Στο ίδιο σημείο βρέθηκαν επίσης
δύο σύντομες επιστολές. Η μία, για
τη γυναίκα του Τσερνιακώφ, έλεγε:
«Απαιτούν από μένα να σκοτώσω
με τα ίδια μου τα χέρια τα παιδιά
του λαού μου. Δεν μου μένει τίποτε
άλλο από το να πεθάνω». Η άλλη
επιστολή απευθυνόταν στο
Εβραϊκό Συμβούλιο στη Βαρσοβία.
Γράφει σ’ εκείνη: «Αποφάσισα να
αποσυρθώ. μην το δείτε τούτο σαν
πράξη δειλίας ή σαν φυγή. Είμαι
αδύναμος, σπαράζει η καρδιά μου
από θλίψη και συμπόνοια, δεν
μπορώ να το αντέξω άλλο πια. Η
πράξη μου θα κάνει τους πάντες να
αντικρίσουν την αλήθεια και ίσως
τους μάθει να ενεργήσουν με σωστό
τρόπο...».
Η αυτοκτονία του Τσερνιακώφ
έγινε γνωστή στο γκέτο την επό-
μενη μέρα – νωρίς το πρωί. Όλοι
συγκλονίστηκαν, ακόμη κι οι επι-
κριτές, οι αντίπαλοι κι οι εχθροί του.
Κατάλαβαν την πράξη του έτσι
όπως την εννοούσε εκείνος: ως έν-
δειξη, ως σινιάλο πως η κατάσταση
ήταν εκεί, αλλά ήδη στο σπίτι του. των Εβραίων της Βαρσοβίας ήταν
Απογοητευμένοι χτύπησαν τον εν πλέον απελπιστική.
υπηρεσία υπάλληλο του Εβραϊκού Αποσύρθηκε ήρεμα και απλά.
Συμβουλίου με ένα καμουτσίκι, που Από τη στιγμή που δεν ήταν σε
είχαν διαρκώς στο χέρι τους. Κραύ- θέση να αγωνιστεί κατά των Γερ-
γασαν ότι έπρεπε να πάει αμέσως ο μανών, αρνήθηκε να γίνει όργανό
προϊστάμενος. Ο Τσερνιακώφ ήταν τους. Ήταν ένας άντρας με αρχές,
σε λίγο στη θέση του. ένας διανοούμενος που πίστευε σε
Η συνομιλία με τους δυο αξιωμα- υψηλά ιδανικά. Σ’ εκείνες τις αρχές
τικούς ήταν σύντομη, διάρκεσε λίγα και τα ιδανικά ήθελε να μείνει πι-
λεπτά μονάχα. Το περιεχόμενό της στός ακόμη και σε απάνθρωπους
μπορεί να το συμπεράνει κανείς καιρούς και σε αδιανόητες συνθή-
από ένα σημείωμα που βρέθηκε στο κες.
γραφείο του Τσερνιακώφ: το SS Ο εκτοπισμός των Εβραίων από
απαίτησε από εκείνον να αυξηθεί ο τη Βαρσοβία στην Τρεμπλίνκα που
αριθμός των Εβραίων στις 10.000 – ξεκίνησε τις πρωινές ώρες της 22ας
κι ύστερα στις 7.000 καθημερινά. Ιουλίου 1942 κράτησε ώς τα μέσα
Δεν επρόκειτο επ’ ουδενί για αυ- Σεπτεμβρίου. Αυτό που ονομά-
θαίρετα νούμερα. Πολύ περισσό- στηκε «μετοίκιση» ήταν απλώς ανα-
τερο εξαρτιόνταν κατά τα φαινό- γκαστική απομάκρυνση. Είχε μο-
μενα από τον αριθμό των βαγονιών νάχα έναν στόχο, μονάχα έναν
για μεταφορά ζώων που είχαν κάθε σκοπό: τον θάνατο. zx
φορά στη διάθεσή τους. Έπρεπε
πάση θυσία να γεμίζουν εντελώς. μετάφραση: Δημήτρης Δουλγερίδης
λίγο αφ’ ότου οι δύο αξιωματικοί
έφυγαν απ’ το γραφείο του, ο Τσερ-
νιακώφ κάλεσε μια βοηθό του γρα- Σημείωση: Το μεγαλύτερο μέρος της
φείου και της ζήτησε ένα ποτήρι ομιλίας συμπίπτει με τα κεφάλαια
νερό. μερικές στιγμές αργότερα ο «Θανατικές καταδίκες με βιεννέζικα
ταμίας του Εβραϊκού Συμβουλίου, ο βαλς» και «Ένας διανοούμενος, ένας
οποίος συμπτωματικά βρισκόταν μάρτυρας, ένας ήρωας», από το αυ-
κοντά στο γραφείο του Τσερνια- τοβιογραφικό βιβλίο: μαρσέλ ράιχ-
κώφ, άκουγε πως διαρκώς χτυ- ρανίτσκι, Η ζωή μου, μετάφραση:
πούσε το τηλέφωνο και κανείς δεν Αλέξανδρος Κυπριώτης, Ίνδικτος,
το σήκωνε. Άνοιξε την πόρτα και Αθήναι 2001.
Έλλη λαμπρίδη: η πρώτη
ελληνίδα φιλόσοφος του 20ού αιώνα
Από τη χριΣΤιΝΑ ΣιΝΟΥ
«Ουδέν […] επιτήδευμα […] γυναικός
διότι γυνή, ουδ’ ανδρός διότι ανήρ,
αλλ’ ομοίως διεσπαρμέναι αι φύσεις
εν αμφοίν τοιν ζωοίν»
Πλάτωνος Πολιτεία 455 d6-9
ε την ίδρυση και τη
μ λειτουργία των πρώ-
των φιλοσοφικών
σχολών στα Πανε-
πιστήμια Αθηνών
και Θεσσαλονίκης, οργανώθηκε και
ενισχύθηκε η συστηματική μελέτη
της Φιλοσοφίας σε ακαδημαϊκό επί-
πεδο, στα τέλη του 19ου-αρχές 20ού
αιώνα. Πολλοί από τους διανοητές,
αφού αρχικά σπούδασαν στην ημε-
δαπή, συνέχισαν με μεταπτυχιακές
σπουδές στο εξωτερικό, κυρίως στην
ηπειρωτική Ευρώπη, γνώρισαν και
κοινώνησαν τα μεγάλα φιλοσοφικά
ρεύματα της εποχής και επέστρε-
ψαν μετακενώνοντας γνώση και
εμπειρία στη χειμαζόμενη πολιτικά
και κοινωνικά Ελλάδα.
Σ’ αυτούς τους φιλοσοφικούς κύ-
κλους, ανδροκρατούμενους –κατά
κύριο λόγο– και συντηρητικούς, μία
από τις ελάχιστες γυναίκες που ξε-
χώρισε για την προσωπικότητα, το
συγγραφικό έργο και την κοινωνική
δράση της ήταν η Έλλη λαμπρίδη
(Αθήνα, 22/1/1898- 28/1/1970).
υπήρξε σπουδαία μορφή της φιλο-
σοφίας και γενικά των γραμμάτων
στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, μια
γυναίκα με εκρηκτική προσωπικό-
τητα, πολυδιάστατη σκέψη, έντονη
δραστηριότητα σε ποικίλους τομείς
–ο Καζαντζάκης την επέκρινε για
«πολυπραγμοσύνη»–, που σκανδά-
λισε με το θάρρος της πένας της και
τον μεγάλο αριθμό των δημοσιευ-
μάτων της, αλλά στάθηκε ισάξια των
συνομιλητών της. Άσκησε το επάγ-
γελμα της παιδαγωγού και αφοσιώ-
θηκε στη συγγραφή παράγοντας
πλούσιο έργο –σε γλώσσα απλή και
κατανοητή– που εκτείνεται σε όλους
τους τομείς των ανθρωπιστικών επι-
στημών: 43 φιλοσοφικά έργα, 70 φι-
λολογικά, αρχαιογνωστικά, ιστο-
ρικά, ψυχολογικά, παιδαγωγικά και
πάμπολλες μεταφράσεις. Πρώτιστα,
Ο Νίκος Καζαντζάκης και η Έλλη Λαμπρίδη, ελβετία 1919.
όμως, εξέφραζε την αγάπη της για
τη φιλοσοφία:
τα φιλοσοφικά προβλήματα εί-
ναι τα μόνα που με κάνουν
πραγματικά ελεύθερη, που μου
φέρνουν έξαψη στον νου, που
θέλω να τα κυνηγήσω ώς την
άκρη τους […] κι όπου με βγά-
λουν. (Φανταστικός διάλογος με
τον Wittgenstein)
Ταυτόχρονα, είχε δυναμική πολι-
τική παρουσία στις κρίσιμες στιγμές
της ελληνικής Ιστορίας, στην Κα-
τοχή και στον Εμφύλιο, δήλωνε ευ-
θαρσώς τις «προοδευτικές» πεποι-
θήσεις της, ήταν φιλελεύθερη και
φεμινίστρια, χωρίς όμως ποτέ να
ενταχθεί σε κανένα κόμμα, τα οποία
κατέκρινε συλλήβδην για δογματι-
σμό και συντηρητισμό.
Κόρη του δικηγόρου και γερου-
σιαστή των αρχών του 20ού αιώνα,
Ιωάννη λαμπρίδη, γνωστού για τους
δημοσιογραφικούς του αγώνες υπέρ
της απελευθέρωσης της Ηπείρου
από τους Τούρκους, η Έλλη λα-
μπρίδη φοίτησε στη Φιλοσοφική
Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών,
με καθηγητές τον μαργαρίτη Ευ-
αγγελίδη (+1932) που δίδασκε Συ-
στηματική Φιλοσοφία και τον Θεό-
φιλο Βορέα (+1954) που δημιούρ-
γησε ακαδημαϊκή παράδοση στα
μουσείο νίκου Καζαντζάκη
στώς της δικτατορίας μεταξά την
έπαυσε από τη θέση της (το 1937),
με αποτέλεσμα η λαμπρίδη να αφο-
σιωθεί πλήρως στη μελέτη και τη
συγγραφή, ενώ ταυτόχρονα παρέ-
διδε διαλέξεις Φιλοσοφίας και Ψυ-
χολογίας στον μορφωτικό σύλλογο
Ασκραίος, το υλικό των οποίων απο-
τέλεσε τη βάση της συγγραφής τού
πιο σπουδαίου βιβλίου της, Εισα-
γωγή στη Φιλοσοφία.
Το 1939, με υποτροφία του Βρε-
τανικού συμβουλίου μετέβη στην Αγ-
γλία για να διδάξει στο Παιδαγωγικό
Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του
λονδίνου. Ενώ οι περισσότεροι έλ-
ληνες συνάδελφοί της έδειχναν εν-
διαφέρον για την ηπειρωτική φιλο-
σοφία, η λαμπρίση είχε την ευκαιρία
να γνωρίσει την αγγλοσαξωνική δια-
γνωστικά αντικείμενα της Φιλοσο- νόηση και να παρακολουθήσει στο
φίας και της Ψυχολογίας. Αμέσως Πανεπιστήμιο του λονδίνου τις δια-
μετά, συνέχισε τις σπουδές της στο λέξεις του Βιτγκενστάιν, τον οποίο
Πανεπιστήμιο της ζυρίχης όπου εκ- γνώρισε και προσωπικά.
πόνησε το διδακτορικό της Οι αρχές
της Γνωσιοθεωρίας του Αριστοτέλη
(εκδόθηκε στα γερμανικά, λειψία, τα χΡοΝια του πολεΜου
1919), χάρη σε υποτροφία του Ιδρύ- Το ξέσπασμα του Β’ Παγκόσμιου
ματος Σταθάτου, που χορηγούνταν Πολέμου βρίσκει τη λαμπρίδη στο
για σπουδές στην Παιδαγωγική, τυ- λονδίνο όπου ανέπτυξε έντονη πο-
πικό κλάδο ενασχόλησης των γυναι- λιτική δραστηριότητα ως διευθύ-
κών, και όχι για σπουδές στη Φιλο- ντρια του Γραφείου Τύπου της εξό-
σοφία όπως έκανε η νεαρά ριστης ελληνικής κυβέρνησης,
λαμπρίδη – κάτι που εξόργισε την διεκπεραιώνοντας όλη την επικοι-
επιτροπή όταν το ανακάλυψε. Στη νωνία μεταξύ των ελλήνων πολιτι-
μελέτη αυτή, με διεξοδική διερεύ- κών του εξωτερικού με τις αντιστα-
νηση της έννοιας της «αρχής» στο σιακές οργανώσεις στην πατρίδα.
Όργανον και τα Μετά τα Φυσικά, η Ήταν, δηλαδή, ο μοναδικός άνθρω-
λαμπρίση υποστήριξε τη θέση ότι ο πος-σύνδεσμος μεταξύ των δύο
«νους» ως αρχή κατ’ Αριστοτέλην, πλευρών, και στο πλαίσιο αυτής της
λειτουργεί ενοποιητικά στην ποικι- δράσης διεξήγε συνεντεύξεις και συ-
λόμορφη και αποσπασματική σκέψη νέτασσε ενημερωτικό υλικό με
– και αυτή ήταν η μεγάλη συνει- σκοπό την πληροφόρηση των Βρε-
σφορά του φιλοσόφου στη γνωσιο- τανών για την κατάσταση στην Ελ-
θεωρία. λάδα και, συναφώς, στην Ευρώπη.
Η βασική επαγγελματική της ενα- Επίσης, δίδασκε ελληνικά σε αξιω-
σχόληση ήταν η διδασκαλία μαθη- ματικούς του βρετανικού στρατού οι
μάτων Φιλοσοφίας και νέων Ελλη- οποίοι θα κατέρχονταν στην Ελλάδα
νικών σε Σχολές της Κωνσταντι- για να ενισχύσουν τις οργανώσεις
νούπολης και, επιστρέφοντας στην αντίστασης κατά των Γερμανών.
Ελλάδα, πρώτα στην Αθήνα (στο μεταξύ αυτών ήταν οι γνωστοί ελ-
Αμερικανικό Κολλέγιο Θηλέων και ληνιστές καθηγητές, Κρίστοφερ
στο μαράσλειο Διδασκαλείο) και Γούντχαουζ (c.M. Woodhouse) και
μετά στα Διδασκαλεία λαμίας και Τζορτζ Χέντερσον (g.P. Hender-
Τρίπολης. Τότε ήταν που το καθε- son). Ο Γούντχαουζ (+2001), δι-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 65
πλωμάτης, και αργότερα καθηγητής
(πανεπιστήμια λονδίνου και Οξ-
φόρδης), με το βιβλίο του The strug-
gle for Greece 1941-49 (1976) αφη-
γείται τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο,
ενώ, επίσης, αξιόλογα είναι τα έργα
του για τον Γεμιστό-Πλήθωνα, τον
ρήγα Βελεστινλή κ.ά. Ο Χέντερσον,
καθηγητής (στο πανεπιστήμιο ντά-
ντι), με σπουδαίο συγγραφικό και
εκδοτικό έργο στη φιλοσοφία, διε-
τέλεσε αξιωματικός του βρετανικού
στρατού (1940-46), και πρωταγωνί-
στησε στα γεγονότα στην Ελλάδα
κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκό-
σμιου Πολέμου. Στο βιβλίο του The
revival of Greek thought (1620-1830)
(SUny, 1970, στα ελληνικά Η ανα-
βίωση του ελληνικού στοχασμού, με-
τάφραση: Φ.Κ. Βώρος, Ακαδημία
Αθηνών, 1977) υποστηρίζει την ενό-
τητα του ελληνικού στοχασμού και
επιχειρηματολογεί υπέρ της «συνέ-
χειας» μεταξύ βυζαντινής και νεώ-
τερης περιόδου, παρουσιάζοντας
την εξέλιξη κατά τους δύο τελευταί-
ους αιώνες της τουρκικής κατοχής.
Στον ορυμαγδό του πολέμου η
Έλλη λαμπρίδη θα θρηνήσει τη μο-
νάκριβη κόρη της, νίκη, φοιτήτρια
της Φιλοσοφικής, που σκοτώθηκε
από αδέσποτη σφαίρα στα Δεκεμ-
βριανά το 1944. Ο χαμός αυτός θα
τη σημαδέψει και, αργότερα, θα της
αφιερώσει το αυτοβιογραφικό της
έργο Νίκη (εκδ. Δίφρος, 1960), όπου
η τραγική προσωπική πορεία εκτυ-
λίσσεται παράλληλα με τη σύγχρονη
ελληνική ιστορία. Η λαμπρίδη επέ-
στρεψε στο λονδίνο (το 1949) και
συνέχισε την πολιτική της δράση
συμμετέχοντας ενεργά στην Κίνηση
για τη Δημοκρατία στην Ελλάδα,
που είχαν οργανώσει δέκα βουλευ-
τές του αγγλικού Εργατικού Κόμμα-
τος. Εξαιτίας αυτής της ανάμειξης,
της αφαιρέθηκαν η ελληνική ιθαγέ-
νεια και το διαβατήριο, με αποτέλε-
σμα να αναγκαστεί να παραμείνει
στην Αγγλία για τα επόμενα δέκα
χρόνια, να ταλαιπωρηθεί από προ-
βλήματα υγείας, ώσπου τελικά, χάρη
στις ενέργειες της Αμαλίας Φλέμινγκ
(το 1959), να ανακτήσει την ιθαγέ-
νεια και να επιστρέψει στην πα-
τρίδα. Στο εξής, συνέχισε απερί-
σπαστη το συγγραφικό της έργο και
τις δημοσιεύσεις μέχρι το θάνατό
της (το 1970).
ειΣαΓωΓη Στη φιλοΣοφια
Συγκομιδή από τις διαλέξεις που
παρέδιδε στον μορφωτικό σύλλογο
Ασκραίος» (το 1939), η Εισαγωγή
στη Φιλοσοφία είναι το πιο σπου-
δαίο έργο της, που εκδόθηκε ολο-
66 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
κληρωμένο έπειτα από χρόνια (με-
ταξύ 1962-66, εκδ. Γκοβόστης, χ.χ.).
Ο α’ τόμος κυκλοφόρησε κανονικά
(το 1966), αλλά ο β’ (το 1967) κα-
τασχέθηκε από την Επιτροπή λο-
γοκρισίας της Δικτατορίας με την
αιτιολογία ότι περιελάμβανε ένα κε-
φάλαιο με θέμα τον «μαρξισμό». Οι
δύο τόμοι κυκλοφόρησαν σε ενιαία
και οργανωμένη έκδοση πολύ αργό-
τερα (το 2004, Ακαδημία Αθηνών,
επιμέλεια: λ. μπενάκης). Το έργο,
πρωτότυπο για τα δεδομένα εκείνης
της εποχής, είναι γραμμένο σε
γλώσσα κατανοητή για το ευρύ
κοινό, και ως μέθοδο έρευνας θέτει
την πλατωνική ζητητική. μια Εισα-
γωγή στη φιλοσοφία δεν είναι Ιστο-
ρία της φιλοσοφίας αλλά, όπως λέει
η συγγραφέας, αποτελεί τροφή για
«θαυμασμό» (με την αρχαία ελλη-
νική σημασία ως «απορία, πνευμα-
τική ανησυχία») παρά μια διατύ-
πωση έτοιμων τυπικών λύσεων.
Άλλωστε, τίθεται ως βασικό αξίωμα
το σωκρατικό «βίος ανεξέταστος ου
βιωτός ανθρώπω», δηλαδή δεν αξίζει
να ζεις μια ζωή χωρίς προβληματι-
σμούς και ερωτήματα. Σ’ αυτό το
πλαίσιο, η λαμπρίδη αποπειράται
να ορίσει τι είναι φιλοσοφία, το αντι-
κείμενό της και σε ποιες θεμελιακές
ανάγκες του ανθρώπινου πνεύματος
ανταποκρίνεται. Θέτει τέσσερα θε-
μελιακά ζητήματα για τη φιλοσο-
φική έρευνα: α) την καθολικότητα
και εγκυρότητα των συμπερασμά-
των της, β) την έναρξη της φιλοσο-
φικής έρευνας από συγκεκριμένες
προϋποθέσεις και όχι από υποθέ-
σεις προς απόδειξη ή διάψευση
όπως κάνει η επιστήμη, η οποία εί-
ναι γνώση ενός επιμέρους επιστη-
τού, ενώ η φιλοσοφία δεν επιμερίζει
αλλά ενοποιεί όλες τις γνώσεις, γ) τη
συνοχή και ενότητα κάθε φιλοσοφι-
κού συστήματος, δ) την ανιδιοτέ-
λεια της φιλοσοφικής έρευνας όσον
αφορά τη σκοπιμότητα των συμπε-
ρασμάτων της.
Στη συνέχεια διακρίνει τέσσερις
κλάδους της φιλοσοφίας: φιλοσοφία
της γνώσης, του πνεύματος, της
ιστορίας, και της αξιολογίας (αξίες
της αλήθειας, της ηθικής και του
ωραίου). Είναι ενδιαφέρουσα η από-
πειρα σκιαγράφησης του αληθινού
φιλόσοφου, εκείνου που διαθέτει την
ιδιοσυγκρασία να ακολουθήσει την
ατέρμονη πορεία τής φιλοσοφικής
έρευνας που απαιτεί αφοσίωση μέ-
χρι και ασκητικό τρόπο βίου, σε
αντιδιαστολή με αυτόν που διδάσκει
φιλοσοφία και ασχολείται με την
ιστορική και φιλολογική θεώρηση
αυτής.
Στα επόμενα κεφάλαια παρου-
σιάζονται τα μεταφυσικά συστήματα
«μονισμός» και «δυϊσμός» (νεόκοποι
φιλοσοφικοί όροι), τα οποία εξετά-
ζονται διαχρονικά από την αρχαιό-
τητα μέχρι τη νεότερη φιλοσοφία:
στον μονισμό υπάγονται οι Ελεάτες,
ο πλατωνικός Παρμενίδης και ο Σπι-
νόζα, ενώ στον δυϊσμό, ο Πλάτων
και ο ντεκάρτ (Καρτέσιος). Στο
επόμενο κεφάλαιο, οι φιλοσοφίες
της ακινησίας και του αιωνίου αντι-
παρατίθενται στις φιλοσοφίες του
γίγνεσθαι, του Ηράκλειτου και του
Χέγκελ. Ακολουθεί διερεύνηση για
το πώς ο υπαρξισμός ανίχνευσε τις
ρίζες του στον προτεσταντισμό του
Κίρκεγκωρ, εφόσον οι περισσότεροι
υπαρξιστές δεν αποδέχονται καν μια
υπερβατική δύναμη. Τέλος, ενδια-
φέρουσα είναι η ανάλυση του «χρό-
νου» στα συστήματα των μπερ-
γκσόν και Σπένγκλερ.
κΡιτικαΡοΝταΣ
τοΝ ΜαΡξιΣΜο
Το αμφιλεγόμενο τελευταίο κεφά-
λαιο που πραγματεύεται τον «μαρ-
ξισμό» γράφτηκε το 1967, επ’ ευ-
καιρία της συμπλήρωσης 50 χρόνων
από τη ρωσική επανάσταση, και
προκάλεσε τη λογοκρισία σύσσωμου
του βιβλίου – αν και αποδεικνύεται
ότι οι λογοκριτές δεν το είχαν δια-
βάσει, διότι το περιεχόμενο δεν είναι
προπαγανδιστικό. Σ’ αυτό, η λα-
μπρίδη κάνει μια ρεαλιστική παρου-
σίαση του μαρξισμού ως ιδεολογι-
κοπολιτικού ρεύματος, αλλά ασκεί
έντονη κριτική στη θεωρία και την
εφαρμογή του στις χώρες της ανα-
τολικής Ευρώπης. Πρώτα, εντοπίζει
τις θεμελιακές αντινομίες της μαρξι-
κής θεωρίας: η ένωση αδιακρίτως
όλων των προλετάριων παραβλέπει
κάθε άλλο στοιχείο που δεν αφορά
την οικονομική κατάσταση, όπως εί-
ναι η εθνολογική προέλευση και η
προσωπικότητα του ατόμου· δεν δι-
ευκρινίζονται ποιοι θα θεωρούνται
«κατάλληλοι» για ανάρρηση στην
ηγεσία και κατ’ επέκταση στην πα-
γκόσμια διακυβέρνηση· αν όλοι εκ
περιτροπής διοικούν, δεν χρειάζο-
νται ειδικές γνώσεις και ικανότητες,
αλλά ακόμα κι ένας χειρώναξ θα έχει
την ευκαιρία να γίνει υπουργός· η
κατάργηση του κράτους που επι-
διώκουν οι μαρξιστές είναι σκοπός
αντιφατικός και ανεδαφικός, όπως,
επίσης, είναι απαράδεκτη η χρήση
βίας για την εξόντωση ανθρώπων
με μόνο στόχο να επιτευχθεί η κομ-
μουνιστική διακυβέρνηση. Το συ-
μπέρασμά της είναι ότι ο μαρξισμός
καταλήγει να εδράζεται σε δόγματα
σχεδόν θεολογικά, εφ’ όσον θέτει ως
αρχή ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»
προκειμένου το προλεταριάτο να
καταλάβει την εξουσία, και χρίζει
τους επικεφαλής του κόμματος ως
τους μοναδικούς κατόχους της γνώ-
σης περί του τι είναι ωφέλιμο για το
άτομο και την κοινωνία.
Επιπλέον, υποστηρίζει η λα-
μπρίδη, ενώ ο μαρξισμός ως φιλο-
σοφία απορρίπτει τη μεταφυσική,
βρίθει μεταφυσικών προϋποθέσεων:
α) ο άνθρωπος είναι προϊόν της ερ-
γασίας του η οποία καθορίζεται από
τον τρόπο διανομής της ιδιοκτησίας
των μέσων παραγωγής, των προϊό-
ντων κ.λπ. (αναπόδεικτη αρχή), β)
μια οικονομική τάξη αποκτά αφ’
εαυτής συλλογική συνείδηση που με
κάποιον τρόπο(;) βιολογικής διήθη-
σης μεταβιβάζεται στους επίλεκτους
εκπροσώπους της κυρίαρχης τάξης.
Παρά ταύτα, η λαμπρίδη ανα-
γνωρίζει συγκεκριμένα θετικά ση-
μεία της μαρξικής θεωρίας: η αρχή
ότι η εργασία είναι η βάση του πλού-
του ατόμων και εθνών, η διασφά-
λιση των στοιχειωδών ατομικών δι-
καιωμάτων της υγείας, παιδείας,
στέγασης και η παροχή ίσων ευκαι-
ριών. Στα κομμουνιστικά κράτη δια-
σφαλίζονταν τα παραπάνω, και,
όπως η ίδια μαρτυρεί, γενικά, εάν το
άτομο λειτουργούσε στο πλαίσιο της
«επίσημης αντίληψης», πετύχαινε
ανέλιξη και συμμετοχή στα –όποια–
αγαθά της κατανάλωσης. Παρά την
ευχή της να κατορθωθεί «η κοινω-
νική επανάσταση στην Ελλάδα»
(στο Fantasia Philosophica), η λα-
μπρίδη επέκρινε την ελληνική Αρι-
στερά για δογματισμό και απογοη-
τεύτηκε από το ταξίδι της στη ρωσία
–επί Στάλιν–, όπως περιέγραψε στα
αυτοβιογραφικά της κείμενα και στο
άρθρο «Εντυπώσεις από τη Σοβιε-
τική Ένωση» (Επιθεώρηση Τέχνης,
1965): η δημιουργία ενός «καινού-
ριου τύπου» ανθρώπου που ευαγγε-
λιζόταν ο κομμουνισμός απέτυχε· οι
άνθρωποι που συνάντησε, δεν είχαν
βελτιώσει τη φύση τους ούτε τις δια-
νοητικές τους επιδόσεις, ούτε ήταν
«αυθόρμητα χαρούμενοι». Κάθε εί-
δους επανάσταση που δεν έχει αυ-
τοσκοπό τη βελτίωση των συνθη-
κών της ανθρώπινης διαβίωσης είναι
καταδικαστέα.
αΡχαια ελληΝικη
ΓΡαΜΜατεια
Η Έλλη λαμπρίδη δίδαξε τον αρ-
χαίο ελληνικό πολιτισμό και υπο-
στήριξε τη Δελφική Ιδέα του Άγγε-
λου Σικελιανού. Πολυάριθμες είναι
οι εκδόσεις αρχαιογνωστικού περιε-
χομένου, με πιο γνωστό το βιβλίο
της Οι Αιγαίοι. Κρητομυκηναϊκός πο-
λιτισμός (1929).
Απέδωσε στα νέα ελληνικά τον
Μένωνα και τον Φίληβο του Πλά-
τωνα (εκδ. Πάπυρος, 1938), όπου
στον εκτενή σχολιασμό της αναδει-
κνύει το μεταφυσικό υπόστρωμα της
πλατωνικής φιλοσοφίας –κάτι που
είχε αγνοήσει η (νέο)καντιανή ερ-
μηνεία–, δηλαδή την προσωκρατική
φιλοσοφία και τη σοφιστική. Συμ-
μετείχε στον κύκλο των Κ. Δεσπο-
τόπουλου, Ι.ν. Θεοδωρακόπουλου,
Δ. Καπετανάκη, Β. λαούρδα που
μελετούσαν την Πολιτεία του Πλά-
τωνα σε εβδομαδιαίες συναντήσεις
(το 1939) στην οικία του Κωνστα-
ντίνου Τσάτσου στην Πλάκα. Η ίδια
παραδέχεται (στο Fantasia Philo-
sophica) ότι «η επιστροφή στον Πλά-
τωνα θα είναι σωτήρια για τη φιλο-
σοφία».
Σπουδαία η απόδοση που έκανε
στα νέα ελληνικά της Ιστορίας του
Θουκυδίδη, με πρόλογο και σχόλια,
και με Εισαγωγή του Ι.Θ. Κακριδή
(4 τόμοι, εκδ. Γκοβόστη, 1962). Επί-
σης, μετέφρασε στα αγγλικά και
έκανε ερμηνευτικά σχόλια στα απο-
σπάσματα του προσωκρατικού
Εμπεδοκλή (Empedocles. A philo-
sophical investigation, University of
Alabama Press, 1976).
ΣυΓχΡοΝη φιλοΣοφια
Η λαμπρίδη σύστησε στο ελληνικό
κοινό τα μεγάλα ρεύματα και ονό-
ματα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας.
μετέφρασε στα ελληνικά το βιβλίο
του μπεργκσόν Η διανοητική προ-
σπάθεια (εκδ. Καλέρης, 1929) κα-
θώς και κείμενα των Σίλλερ, λα-
φόργκ, ντελέφσκι, Κίρκεγκωρ.
Έγραψε τη συλλογή Δοκίμια κρι-
τικά και φιλοσοφικά (εκδ. μαυρί-
δης, 1952) με κεντρική θεματική τη
φιλοσοφία του ράσσελ (B. russell),
τον οποίο θεωρούσε τον μεγαλύτερο
άγγλο φιλόσοφο, ενώ σε άλλα κεί-
μενά της συζήτησε τις φιλοσοφικές
απόψεις των μπεργκσόν, Πόππερ,
Σπένγκλερ (Νέα Εστία, 1930), Κίρ-
κεγκωρ και Σαρτρ, στον οποίο μεν
αναγνωρίζει «βαθύτατο φιλοσοφικό
βίωμα», αλλά κρίνει ως αποτυχη-
μένη την απόπειρά του να συνδέσει
τον υπαρξισμό με τον μαρξισμό
(Εποχές, 1965). Έγραψε για τη δια-
μόρφωση της νέας φιλοσοφικής λο-
γικής που προέρχεται από τη νεό-
τερη φυσική (Νέα Πολιτική, 1938),
ενώ στο ανέκδοτο σύγγραμμά της
Σημειώσεις της Μεγάλης Λογικής κα-
ταγράφει την πορεία από την πα-
ραδοσιακή λογική του Αριστοτέλη –
την ισχύ της οποίας δέχεται για μια
περιορισμένη πραγματικότητα– μέ-
χρι τους κορυφαίους της νεώτερης
συμβολικής και μαθηματικής λογι-
κής, ράσσελ, Κάρναπ (carnap),
Πιρς (Pierce), μπουλ (Boole), Φρέ-
γκε (Frege), ονόματα άγνωστα μέχρι
τότε στον εγχώριο φιλοσοφικό στο-
χασμό.
Στο έργο Φανταστικός διάλογος με
τον Wittgenstein (γράφτηκε μεταξύ
1956-58), διαλέγεται υποθετικά με
τον φιλόσοφο τον οποίο είχε γνωρί-
σει στο λονδίνο και, μέσω αυτού,
αναπτύσσει τις δικές της φιλοσοφι-
κές θέσεις. Το πρώτο κεφάλαιο του
βιβλίου δημοσιεύτηκε στα γερμανικά
σε συλλογικό τόμο, και όλο μαζί ολο-
κληρωμένο από την Ακαδημία Αθη-
νών (το 2004, Εισαγωγή: μ. Δρα-
γώνα, μ. Βενιέρη).
Σε παρόμοιο ύφος είναι γραμμένο
ένα από τα τελευταία της έργα, το
Fantasia Philosophica (700 σελίδες,
ημιτελές και ανέκδοτο), όπου σε
μορφή παρωδίας του Tractatus του
Βιτγκενστάιν και του Φάουστ του
Γκαίτε, παρουσιάζει ένα «σύστημα
ηθικής». Παρ’ όλο τον σεβασμό της
απέναντι στον δάσκαλό της και φι-
λοσοφικό μύθο, η λαμπρίδη θεωρεί
ότι ο Βιτγκενστάιν αντιλαμβάνεται
τη γλώσσα, ιδίως τα γερμανικά και
τα αγγλικά, υπερβολικά στατικά·
αυτό που έχει σημασία είναι οι ιδέες
πίσω από τις λέξεις και όχι οι λέξεις
αυτές καθαυτές. Όπως επισημαίνει
σε μια κριτική της για τη βρετανική
φιλοσοφία (Καινούρια Εποχή, 1957),
η φιλοσοφία της γλώσσας έσπασε
κάθε δεσμό με την παράδοση, και τα
προβλήματα που θέτει δεν αποτε-
λούν πραγματικά προβλήματα. Από
τους συγχρόνους της επιγόνους του
λογικού θετικισμού, η λαμπρίδη
εκτιμά τον Πόππερ, τον οποίο θεω-
ρεί ως τον πιο ενημερωμένο όσον
αφορά την επιστήμη, και τον πιο
συνεπή με τη μεγάλη ευρωπαϊκή πα-
ράδοση της κριτικής φιλοσοφίας.
ΒιΒλιοκΡιΣιεΣ,
ΜεταφΡαΣειΣ, λοΓοτεχΝια
Πάρα πολλές είναι οι βιβλιοκρισίες
της σε φιλοσοφικά κείμενα των Ε.
Παπανούτσου, Π. Κανελλόπουλου,
Χ. Γιέρου, και άλλων. Αίσθηση,
όμως, προκάλεσε η οξεία κριτική της
σε ένα συγκεκριμένο έργο. Ο ήδη
καταξιωμένος τότε πανεπιστημια-
κός καθηγητής Χ. Θεοδωρίδης συ-
νέγραψε την Εισαγωγή στη Φιλοσο-
φία (1933), πόνημα που προκάλεσε
έντονες συζητήσεις για το περιεχό-
μενο, τη μεθοδολογία και το γλωσ-
σικό του ύφος. Η αντιπαράθεση για
το βιβλίο αυτό απηχούσε μια γενι-
κότερη ιδεολογική αντιπαράθεση
στους πνευματικούς κύκλους της
εποχής. Από τη μια, διθυραμβικές
παρουσιάσεις από τους Κ. Γεωρ-
γούλη και Φ. Οικονομίδη. Από την
άλλη, η κριτική του Ι.ν. Θεοδωρα-
κόπουλου για πρόωρη σπουδή του
συγγραφέα να καταπιαστεί με ένα
τόσο εργώδες πόνημα όπως είναι
μια «Εισαγωγή» στη φιλοσοφία. Στο
ίδιο ύφος, η λαμπρίδη συνεχίζει με
ένα επικριτικό κείμενο που δημο-
σιεύτηκε στο Αρχείο Φιλοσοφίας
και Θεωρίας των Επιστημών
(1934). Εκεί, εντοπίζει τα σοβαρά
ατοπήματα του βιβλίου: λογοκλο-
πές από τις αντίστοιχες «Εισαγω-
γές» των Γερμανών Χάινεμαν
(F.H. Heinemann) και μπέργκμαν
(E. Βergmann), ασάφειες στον ορι-
σμό και το περιεχόμενο της φιλοσο-
φίας, λανθασμένη μεταγραφή των
ξένων φιλοσοφικών όρων με ελλη-
νικά στοιχεία, διαστρέβλωση των εν-
νοιών –που δείχνουν ότι ο Θεοδω-
ρίδης δεν είδε τα πρωτότυπα
κείμενα αλλά μεταφράσεις και ερ-
μηνείες άλλων–, απαξίωση της με-
ταφυσικής, αυτονόμηση της Ψυχο-
λογίας και παράλειψη της Ηθικής
και της Αισθητικής ως κλάδους της
φιλοσοφίας. Η λαμπρίδη κατέληξε
ότι, συλλήβδην, το έργο αυτό είναι
απαράδεκτο από επιστημονική και
μεθοδολογική άποψη, εξυπηρετεί
σκοπιμότητες, και, προφανώς, αδί-
κως επαινέθηκε υπερβολικά.
ωστόσο, του αναγνωρίζει επιμέρους
θετικά στοιχεία, όπως η πρόταξη
της γνωσιολογίας, η απλή δημοτική
γλώσσα και το χωρίς σχολαστικισμό
ύφος.
Σπουδαίες είναι οι μεταφράσεις
της, από τα γαλλικά, του ποιητικού
διαλόγου του Πωλ Βαλερύ Ευπαλί-
νος ή ο αρχιτέκτων. Διάλογος των νε-
κρών, με πρόλογο του Άγγ. Σικελια-
νού (1935, β’ έκδ. Άγρα, 1988), και
του ζυλ λαφόργκ «Αμλέτος ή οι συ-
νέπειες της υιικής στοργής» (εκδ. Κα-
λέρης, 1929, επανέκδ. Έρασμος,
1999). Έγραψε βιβλιοκρισίες σε
έργα των Π. Πρεβελάκη, λ. Ακρίτα,
Γ. Σκαρίμπα, Κ. μπαστιά, Γ. Κα-
ζαντζάκη και άλλων, καθώς και το
«Συνεχές σχόλιο» (Νέα Πολιτική,
1939) για το ποίημα του Άγγ. Σικε-
λιανού «Μήτηρ Θεού». Πολυάριθμα
είναι και τα κείμενά της με θέματα
για την αγγλική λογοτεχνία, τον ια-
πωνικό πολιτισμό, τον βουδισμό κ.ά.
Η λ. υπήρξε πνευματική φίλη και
συνομιλήτρια των λογοτεχνών ν.
Καζαντζάκη και Άγγ. Σικελιανού,
του κριτικού τέχνης Α. Ξύδη, του
εκδότη Γ. Γουδέλη, της αρχαιολόγου
Εύης Τουλούπα.
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 67
Τα ενδιαφέροντά της εκτείνονταν,
επιπλέον, στην παιδαγωγική και την
ψυχολογία, συγγράφοντας συναφή
άρθρα και μεταφράζοντας στα ελ-
ληνικά την Ψυχοπαθολογία της εφη-
βικής ηλικίας του Στρομάιερ και του
μπέρναρντ Σω Ο οδηγός της έξυ-
πνης γυναίκας προς τον σοσιαλισμό
και την κεφαλαιοκρατία.
Τα κείμενα της φιλοξενήθηκαν,
σε μια διαδρομή 40 ετών, στα σπου-
δαία ελληνικά περιοδικά των γραμ-
μάτων και των τεχνών του περα-
σμένου αιώνα. Κατά τη δεκαετία του
1920 στα: Αναγέννηση (διευθυντής:
Δημήτρης Γληνός), Μελέτες· τη δε-
καετία του 1930 στα: Νέα Εστία,
Νέα Πολιτική, Ελληνικά Φύλλα (δι-
ευθ.: μ. Βαϊάνος), Κύκλος, Παιδεία
(διευθ.: μ. Κουντουράς), Νεοελλη-
νική Λογοτεχνία (διευθ.: Τ. ζαχαρά-
κης), Αρχείο Φιλοσοφίας και Ιστορίας
των Επιστημών (ΑΦΘΕ, εκδότες:
Ι.ν. Θεοδωρακόπουλος- Π. Κανελ-
λόπουλος- Κ.Τσάτσος)· τη δεκαε-
τία του 1940: Φιλολογικά Χρονικά
(διευθ.: ν.Σ. μονάχος)· τις δεκαε-
τίες 1950-60: Καινούρια Εποχή (δι-
ευθ.: Γ. Γουδέλης), Εποχές, Επιθεώ-
ρηση Τέχνης. Συνεργάστηκε με τις
μεγάλες εγκυκλοπαίδειες Ελευθε-
ρουδάκη και Πυρσός για τη σύνταξη
φιλοσοφικών και άλλων λημμάτων
σχετικά με τις ανθρωπιστικές επι-
στήμες.
ωστόσο, το πλούσιο έργο της δεν
έτυχε της δέουσας προβολής ούτε
αξιολογήθηκε επαρκώς ώστε να
αναγνωριστεί η προσφορά της στον
φιλοσοφικό στοχασμό και την παι-
δεία της Ελλάδας –σε σύγκριση με
τους σύγχρονούς της άνδρες δια-
νοητές–, με αποτέλεσμα το όνομά
της να παραμένει μέχρι σήμερα
άγνωστο στο ευρύ κοινό.
Η Έλλη λαμπρίδη απεβίωσε στην
Αθήνα, τον Ιανουάριο του 1970.
Στη διαθήκη της επιθυμούσε να
ιδρυθεί μια Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη
στο διαμέρισμά της στην οδό υψη-
λάντου 9, στο Κολωνάκι, στο αθη-
ναϊκό κέντρο, όπως και, πράγματι,
λειτουργεί σήμερα με εποπτεία της
Ακαδημίας Αθηνών και με επιστη-
μονικό υπεύθυνο τον λίνο μπε-
νάκη.
Εν κατακλείδι, η Έλλη λα-
μπρίδη εντάσσεται στη μεγάλη χο-
ρεία των φιλοσόφων του μεσοπο-
λέμου που η συμβολή τους έγκειται
στο ότι απελευθέρωσαν τον στο-
χασμό από τον σχολαστικισμό, την
καθαρεύουσα και τον στείρο ακα-
δημαϊσμό, και χάρη στην επαφή
τους με το εξωτερικό έδωσαν νέα
πνοή για άνθιση της φιλοσοφίας
στην Ελλάδα. zx

Filippos Proedrou, EU
Energy Security in the Gas
Sector: Evolving Dynamics,
Policy Dilemmas and
Prospects, Ashgate 2012
νώ το βιβλίο τοποθετεί-
E ται στην ευρύτερη θεμα-
τική περιοχή της ενεργει-
ακής πολιτικής, αποτελεί
ένα από τα λίγα έργα που
επικεντρώνονται στον τομέα του
φυσικού αερίου. Ο ίδιος ο συγγρα-
φέας αιτιολογεί την απόφασή του
με δύο κύρια επιχειρήματα:
α) από γεωπολιτικής απόψεως,
για την ΕΕ η ενεργειακή ασφά-
λεια στον τομέα του φυσικού
αερίου παρουσιάζει υψηλότερο
ρίσκο από ό,τι στον πετρελαϊκό,
και
β) η βαθμιαία διαφοροποίηση
του τομέα του φυσικού αερίου
από αυτόν του πετρελαίου δεν
επιτρέπει την από κοινού εξέ-
τασή τους, αλλά απαιτεί να
εστιάσουμε στα ιδιαίτερα χα-
ρακτηριστικά και στις εξελίξεις
στην αγορά του φυσικού αερίου
(σσ. 53-56).
Το σημαντικότερο εξ αυτών αφορά
τον τύπο οργάνωσης των αγορών
του φυσικού αερίου. Ο συγγραφέας
αναλύει τα χαρακτηριστικά τόσο
της παραδοσιακής αγοράς του φυ-
σικού αερίου που παραμένει ρυθ-
μισμένη και στην οποία λειτουρ-
γούν ολιγοπωλιακά ισχυροί παίκτες
με την ενεργή υποστήριξη των κυ-
βερνήσεών τους, όσο και τις ευέλι-
κτες αγορές (spot markets) που
προϋποθέτουν τη διάρρηξη των
κρατικών μονοπωλίων, επιτρέπουν
τη δραστηριοποίηση πληθώρας
δρώντων και στις οποίες οι μηχα-
νισμοί της αγοράς καθορίζουν τις
ποσότητες και τις τιμές (σσ. 59-
64). Η διάσταση στο εσωτερικό
της ΕΕ, αλλά και στις σχέσεις με
τους εξωτερικούς προμηθευτές,
68 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
eυρωπαϊκή ενεργειακή
στρατηγική και ασφάλεια
Από τον χρHΣΤΟ Α. ΦρΑΓΚΟΝιΚΟλoΠΟΥλΟ
Σε ένα περιβάλλον όπου η οικονομική ύφεση και η ασθενής ανάπτυξη, η αύξηση των τιμών και η
συνεχώς μεγαλύτερη εξάρτηση από εισαγωγές ενέργειας υπονομεύουν την ασφάλεια και την
ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), ο νεαρός λέκτορας και διεθνολόγος του City Col-
lege-University of Sheffield, Φίλιππος Προέδρου, επιχείρησε και δημοσίευσε πρόσφατα ένα κατατο-
πιστικό βιβλίο που έλειπε όχι μόνο από την ελληνική από τη διεθνή βιβλιογραφία.
στο κεντρικό αυτό ζήτημα για τη
λειτουργία των αγορών φυσικού
αερίου, αποτυπώνεται εύσχημα και
έχει αποτέλεσμα, μέσα από ένα
πλέγμα συμβιβασμών και ad hoc δι-
ευθετήσεων, τη λειτουργία μιας
ιδιότυπης αγοράς με χαρακτηρι-
στικά και από τους δύο τύπους ορ-
γάνωσης.1 Στο ερώτημα ποιος από
τους δύο είναι προτιμητέος και
πρέπει να εφαρμοστεί στην ευρω-
παϊκή αγορά, ο Προέδρου, σε αντί-
θεση με την κυρίαρχη στη βιβλιο-
γραφία άποψη, τηρεί μία
ισορροπημένη στάση αναλύοντας
τόσο τα προτερήματα όσο και τα
μειονεκτήματα του κάθε τύπου ορ-
γάνωσης, εγείροντας πάντως ση-
μαντικές ενστάσεις αναφορικά με
την πλήρη απορρύθμιση των αγο-
ρών φυσικού αερίου2.
Επιπρόσθετα, το βιβλίο επιχειρεί
μία πλουραλιστική προσέγγιση προ-
κειμένου να καταδείξει τους παρά-
γοντες (κράτη-μέλη, ενεργειακές
επιχειρήσεις, ευρωπαϊκοί θεσμοί)
που, μέσα από συνεργατικά, συ-
γκρουσιακά και συνθετικά σχήματα
παράγουν αποτελέσματα. Αν και η
τυποποίηση είναι, ίσως κατ’ ανά-
γκην, απλουστευμένη, ωστόσο κα-
ταδεικνύει ικανοποιητικά τις κύριες
δυνάμεις και τους μηχανισμούς πα-
ραγωγής πολιτικής στον τομέα του
φυσικού αερίου. Είναι ιδιαίτερα ση-
μαντικό σε αυτό το σημείο ότι ο
Προέδρου μελετά τόσο το εσωτε-
ρικό όσο και το εξωτερικό πεδίο πα-
ραγωγής πολιτικής της ΕΕ. Στο
εσωτερικό μέτωπο οι πολιτικές που
ακολουθεί η ΕΕ για την εξασφάλιση
της ενεργειακής της ασφάλειας θε-
μελιώνονται:
α) στο εγχείρημα πλήρους απε-
λευθέρωσης της εσωτερικής
αγοράς αερίου,
β) στα έργα υποδομών που
στόχο έχουν τη δημιουργία ενός
ολοκληρωμένου ευρωπαϊκού δι-
κτύου φυσικού αερίου ώς το
2014,
γ) στις συμφωνίες για τη δημι-
ουργία μηχανισμών προστασίας
της ευρωπαϊκής αγοράς συνο-
λικά (κι όχι μεμονωμένων εθνι-
κών αγορών) και
δ) στην απόπειρα, με μικρή μέ-
χρι τώρα επιτυχία, εξαγωγής
του ευρωπαϊκού μοντέλου στην
ενεργειακή αγορά των περιφε-
ρειακών της χωρών (σσ. 59-76).
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αποτιμώνται
οι σημαντικές ενέργειες «κοινοτικο-
ποίησης» των ενεργειακών προβλη-
μάτων και η ενεργοποίηση (και) του
ευρωπαϊκού επιπέδου για την επί-
λυσή τους. Παράλληλα, διατρανώ-
νονται οι αδυναμίες και τα κενά συ-
γκεκριμένων πολιτικών, καθώς και
οι αντιφάσεις εντός της ΕΕ, που
αποτελούν ανασταλτικούς παράγο-
ντες στην πιο εύρυθμη λειτουργία
της εσωτερικής αγοράς.
Στο εξωτερικό μέτωπο, τους κύ-
ριους άξονες πολιτικής αποτελούν:
α) η ενισχυμένη αλληλεξάρτηση
με τους κύριους προμηθευτές,
β) η διαφοροποίηση πηγών και
διαδρομών προμήθειας,
γ) τα σχέδια για την προστασία
της ευρωπαϊκής αγοράς από
επιθετικούς εξωτερικούς παί-
χτες μέσα από τη νόρμα της
ανταποδοτικότητας (reciproc-
ity) και ενάντια στους κανονι-
σμούς της ελεύθερης αγοράς
και
δ) η απελευθέρωση των αγορών
που θα αναχαιτίσει τη δράση
μονοπωλίων όπως η gazprom
(σ. 91-103).
Ο συγγραφέας δεν παραθέτει απλά
τα βασικά χαρακτηριστικά της κάθε
πολιτικής, αλλά αναλύει τα πλεονε-
κτήματα και τις αδυναμίες τους,
αξιολογεί τη συνεισφορά τους ή την
αρνητική τους επίδραση, εντοπίζει
τις αντιφάσεις, τις ασυμβατότητες
και τη σύγκρουση ανάμεσα στις πο-
λιτικές αυτές (ενισχυμένη αλληλε-
ξάρτηση εναντίον διαφοροποίησης
και προστατευτισμός εναντίον ελεύ-
θερης αγοράς).
Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι
το βιβλίο αντιλαμβάνεται την ανα-
πόδραστη αλληλόδραση των εσωτερι-
κών και εξωτερικών πολιτικών, και
πως οι κινήσεις και οι επιλογές πολι-
τικής στο ένα πεδίο επηρεάζουν το
άλλο (σ. 58-59). Για παράδειγμα,
ενώ η ΕΕ επιχειρεί να τροποποιήσει
τους «όρους του παιχνιδιού» προς
μία πιο νεο-φιλελεύθερη εκδοχή, η
ρωσία εναντιώνεται στις προτάσεις
που θα εντείνουν τον ανταγωνισμό
και θα περιορίσουν τον κεντρικό
ρόλο της gazprom. Έτσι, οι κινή-
σεις για τη μεταρρύθμιση της εσω-
τερικής αγοράς προχωρούν με αρ-
γούς ρυθμούς, μετριάζονται ή και
ακυρώνονται για να αποφευχθεί το
ενδεχόμενο περαιτέρω τριβών με τη
ρωσία που θα οδηγήσουν στο πα-
ράδοξο η ΕΕ να έχει μία απελευθε-
ρωμένη αγορά χωρίς επαρκές φυ-
σικό αέριο (σ. 101).
η εΝεΡΓειακh
επaΡκεια τηΣ ευΡωπηΣ
Δεδομένου του υψηλού βαθμού
εξάρτησης από εισαγωγές, αλλά και
του ολιγοπωλιακού χαρακτήρα των
εισαγωγών, το βιβλίο επίσης ανα-

λύει τα «αγκάθια» στις σχέσεις της
ΕΕ με τους εξωτερικούς προμηθευ-
τές, τα προβλήματα που παραμέ-
νουν ανοιχτά, τους κινδύνους που
ελλοχεύουν από συγκεκριμένες λύ-
σεις ή από την αδράνεια της ΕΕ και
των προμηθευτών. Η συζήτηση κα-
λύπτει τους στρατηγικούς άξονες
διαμόρφωσης πολιτικής των κύριων
ενεργειακών εταίρων της ΕΕ, της
ρωσίας (σσ. 79-91), της νορβηγίας
και της Αλγερίας (σσ. 105-114), και
διευρύνεται σε χώρες με σημαντικά
αποθέματα φυσικού αερίου που
μπορούν να καταστούν σημαντικοί
εξαγωγείς αερίου στην ΕΕ στο μέλ-
λον (σσ. 114-121). Κεντρική σημα-
σία επέχει η περιοχή της Κεντρικής
Ασίας-Κασπίας. Η στρατηγική της
ρωσίας στην περιοχή, η αδυναμία
της ΕΕ να προσεταιριστεί τα κράτη
αυτά και να συνάψει στρατηγικές
συμφωνίες μαζί τους, το νομικό κα-
θεστώς της Κασπίας και γεωγρα-
φικά και πολιτικά εμπόδια στη χά-
ραξη και υλοποίηση νέων υποδομών
μεταφοράς συνθέτουν το πολύ-
πλοκο σκηνικό.
Τέλος, ταξινομεί τις προκλήσεις
για την ενεργειακή ασφάλεια της
ΕΕ στον τομέα του φυσικού αερίου
και προτείνει μία σαφή κατεύθυνση
δράσης (σ. 123-137). Συγκεκριμένα:
Α) Η έλλειψη συνοχής στους κόλ-
πους της ΕΕ: Στους χαλεπούς και-
ρούς που διάγει η ΕΕ, ο ενεργειακός
τομέας συχνά προσθέτει σημεία τρι-
βής και αντιπαράθεσης ανάμεσα
στα μέλη («παλιά» εναντίον «νέας»
Ευρώπης, «Βορράς» εναντίον «νό-
του»). Η ανάγκη για περισσότερη
συνεννόηση, αλληλεγγύη και κατα-
νόηση της συλλογικής μοίρας των
κρατών-μελών πρέπει, κατά τον
Προέδρου, να αποτελεί τη βασική
κατευθυντήρια γραμμή της ενεργει-
ακής στρατηγικής της ΕΕ.
Β) Το τέλος του (φτηνού) φυσικού
αερίου: Κεντρική ανησυχία για την
ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ μα-
κροπρόθεσμα αποτελεί το ενδεχό-
μενο εξάντλησης των αποθεμάτων
φυσικού αερίου ή/και η σημαντική
άνοδος των τιμών, εξελίξεις απένα-
ντι στις οποίες η ΕΕ δεν διαθέτει
επαρκή μέσα αντίδρασης. Η δεδο-
μένη άνοδος της ζήτησης και η πι-
θανή αποσύνδεση των τιμών του
φυσικού αερίου από αυτών του πε-
τρελαίου αποτελούν παράγοντες
που θα καταστήσουν την εξασφά-
λιση προμηθειών σε αποδεκτές τι-
μές για την ΕΕ ολοένα και πιο δυ-
σχερές έργο.
Γ) Η ανάγκη για διατηρήσιμη ανά-
πτυξη: Προς τούτο ο Προέδρου δια-
τείνεται ότι ίσως, παραδόξως, η πι-
Ολλανδική γελοιογραφία του Χάγιο, που σχολιάζει την εξάρτηση της
ευρωπαϊκής Ένωσης από τα αποθέματα σε αέριο του ρωσικού κολοσσού της
Gazprom. Πρωτοδημοσιεύθηκε το 2009.
θανή άνοδος των τιμών του φυσικού
αερίου, αντί να αποτελεί πρόβλημα,
αντίθετα αποτελεί μέρος της λύσης
που δεν μπορεί να έρθει παρά μόνο
μέσα από μία αναθεώρηση της έν-
νοιας και των μέσων της ενεργεια-
κής ασφάλειας (σ. 132). Ο ίδιος ο
συγγραφέας εκκινά την περιδιά-
βαση του συγγράμματος με την πα-
ραδοχή ότι το παρόν πόνημα θα
έπρεπε να έχει γραφεί και να απευ-
θύνεται σε μία προηγούμενη εποχή.
Καθιστά σαφή έτσι την αντίθεσή
του στην εμμονή στη χρήση υδρο-
γονανθράκων και τη συνακόλουθη
ακαδημαϊκή ενασχόληση με συναφή
ζητήματα πολιτικής. Οι τωρινές
επενδύσεις για έρευνα και άντληση
αερίου και για έργα υποδομών υπο-
νομεύουν τη διατηρήσιμη ανάπτυξη
και επιμηκύνουν την εξάρτηση του
ανθρώπου από τους πεπερασμένους
φυσικούς πόρους.3 Προς τούτο προ-
χωρά στο τελευταίο υποκεφάλαιο
του βιβλίου σε κάποιες καινοτόμες,
αν και όχι πλήρως ανεπτυγμένες,
ιδέες για ένα λιγότερο ενεργοβόρο
μέλλον. Αποπειράται να σκεφτεί
έξω από παρωχημένα σχήματα και
να ψηλαφίσει ένα κοινωνικό πλαί-
σιο και μία πορεία σκέψης που θα
επιτρέψει τη διατηρήσιμη ανά-
πτυξη.4
Δ) Ο διττός κίνδυνος της Gazprom:
κυριάρχηση ή έξοδος από την ευρω-
παϊκή αγορά: η έμφαση σε αυτό το
σημείο δίνεται στο δεύτερο ενδεχό-
μενο. Οι μηχανισμοί που έχει ενερ-
γοποιήσει η ΕΕ (εσωτερική αγορά,
σύστημα υποδομών, ρήτρα αλλη-
λεγγύης) εξασφαλίζουν ασπίδες
προστασίας απέναντι στις ρωσικές
απόπειρες κυριάρχησης στην ευρω-
Studiohajo
παϊκή αγορά. ωστόσο, το ενδεχό-
μενο σταδιακής μείωσης της εισ-
ροής του ρωσικού αερίου (που πι-
θανότατα θα τροφοδοτεί ολοένα και
περισσότερο την Ασία) αποτελεί
σαφή κίνδυνο που πρέπει να αντι-
μετωπιστεί. Ο Προέδρου αντιλαμ-
βάνεται ότι η ΕΕ δε μπορεί να είναι
ενεργειακά ασφαλής στον τομέα
του φυσικού αερίου χωρίς το ρω-
σικό αέριο μεσοπρόθεσμα και προς
τούτο προτείνει εναρμόνιση της ευ-
ρωπαϊκής ρητορικής με την ευρω-
παϊκή ενεργειακή πολιτική και σύ-
μπραξη, συνεννόηση και
συγκαθορισμό των «όρων του παι-
χνιδιού» με τον μεγάλο προμηθευτή.
Θεμέλιο λίθο σε αυτή τη θεώρηση
αποτελεί η πρότασή του να συνερ-
γαστεί η ΕΕ με τη ρωσία στην υλο-
ποίηση του κατ’ εξοχήν έργου δια-
φοροποίησης από τη ρωσία, του
πολυσυζητημένου αγωγού να-
μπούκο (σ. 128).
Ιδού λοιπόν η πρόσκληση. να
αντιμετωπίσουμε την ενεργειακή
ασφάλεια ως ένα σύστημα όχι κατ’
ανάγκην συγκρουσιακό5, αλλά συ-
νεργατικό.6 να ξεφύγουμε από πα-
ρωχημένα απλοϊκά σχήματα αντι-
παλότητας και παιγνίων μηδενικού
αθροίσματος, και ειδικότερα στην
αντιμετώπιση της ρωσίας, η οποία
σε σημαντικό μέρος της βιβλιογρα-
φίας δαιμονοποιείται και αντιμετω-
πίζεται στο πλαίσιο της ψυχροπο-
λεμικής λογικής ως εκβιαστική
δύναμη και πηγή διενέξεων με επί-
κεντρο ή πρόσχημα την ενέργεια7.
Απαιτείται μια προσεκτική, ισορρο-
πημένη προσέγγιση, που ενώ εξε-
τάζει εκείνες τις περιπτώσεις στις
οποίες η πολιτική της ρωσίας είναι
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 69
συγκρουσιακή και δημιουργεί προ-
βλήματα στην ΕΕ, δεν ενδίδει στον
πειρασμό της μονοδιάστατης θεώ-
ρησης, αλλά εξετάζει και τη ρωσική
πλευρά, τα ρωσικά επιχειρήματα,
τις ρωσικές στρατηγικές επιλογές
και τακτικές κινήσεις καθιστώντας
σαφή τα όρια της ρωσικής δαιμο-
νοποίησης. να εξετάσουμε τις
ενεργειακές σχέσεις ρωσίας-ΕΕ ως
ένα σύστημα και να θέσουμε στο
επίκεντρο της προσοχής μας τη διά-
δραση των μερών: πώς συγκεκριμέ-
νες προτάσεις, πολιτικές και απει-
λές της μίας πλευράς τροφοδοτούν
συγκεκριμένες αντιδράσεις από την
άλλη που με τη σειρά τους οδηγούν
σε νέες δράσεις, προτάσεις κ.λπ. Η
συνεργασία και η σύγκρουση, έτσι,
είναι αποτέλεσμα της ικανοποιητι-
κής ή μη σύμπραξής τους, κι όχι
απότοκα της ρωσικής εκβιαστικής
πολιτικής ή της υποτιθέμενης συ-
γκρουσιακής φύσης του ενεργεια-
κού πεδίου. zx
1
Stern, J. 2009. “continental European
long-term gas contracts: Is a transition
away from oil product-linked pricing
inevitable and imminent?”, OIES NG
34.
2
Jaffe, A. and Soligo, r. 2006. “Market
structure in the new gas economy: Is
cartelization possible?”, στο Natural Gas
and Geopolitics: From 1970 to 2040, στο
D. Victor, A. Jaffe and M. Hayes (επιμ.)
cambridge: cambridge University
Press, σσ. 439–64, Helm, D. 2007. The
Russian Dimension and Europe’s External
Energy Policy. oxford: University of ox-
ford, checchi, A, Behrens, A. and Egen-
hofer, c. 2009. Long-term energy security
risks for Europe: A sector-specific approach.
cEPS Working Document 309.
3
larsson, r. 2007b. Tackling Depend-
ency: The EU and its Energy Security
Challenges. Stockholm: FoI.
4
Butler, n. 2009. “Why we need a com-
mon European energy policy”, στο The
EU in a World in Transition: Fit for
what Purpose?, l. Tsoukalis (επιμ.) lon-
don: Policy network, σσ. 129–40.
5
Klare, M. 2008. Rising Powers, Shrink-
ing Planet: The New Geopolitics of En-
ergy. new york: Metropolitan Books.
6
goldthau, A. and Witte, J. 2010.
Global Energy Governance: The New
Rules of the Game. Washington, Dc:
Brookings Institution Press.
7
Stulberg, A. 2008. Well-Oiled Diplo-
macy: Strategic Manipulation and Russia’s
Energy Statecraft in Eurasia. new york:
State University of new york Press.

Γιώργος Καραμπελιάς,
Συνωστισμένες στο Ζάλογγο,
Οι Σουλιώτες, ο Αλή πασάς
και η αποδόμηση της
ιστορίας, εναλλακτικές
εκδόσεις, αθήνα 2011,
198 σελ.
ρόσφατα κυκλοφό-
Π ρησε το βιβλίο του κ.
Γιώργου Καραμπελιά
(ΓΚ) με τίτλο Συνω-
στισμένες στο Ζάλογγο,
Οι Σουλιώτες, ο Αλή πασάς και η
αποδόμηση της ιστορίας, Εναλλακτι-
κές εκδόσεις, 2011, σ. 198. Όπως
διευκρινίζει ο συγγραφέας στο ει-
σαγωγικό του σημείωμα, ορισμένα
πρόσφατα ιστορικά βιβλία, όπως
το Σούλι και Σουλιώτες της Βάσως
Ψιμούλη (ΒΨ), τον παρακίνησαν
να προχωρήσει στη συγγραφή της
σύντομης αυτής μελέτης του, η
οποία εντάσσεται στο ευρύτερο
πλαίσιο της διερεύνησης εκ μέρους
του των ιστορικών στρεβλώσεων
και παρασιωπήσεων που έχει πραγ-
ματοποιήσει η «αποδομητική νέα
ιστορία», το «εθνοαποδομητικό
ρεύμα». Ένα ρεύμα που, με αφετη-
ρία, κατά τον συγγραφέα, την εκ-
συγχρονιστική Αριστερά, αρθρώνει
ένα λόγο αντιεθνικιστικό, με στόχο
την αποδόμηση των εθνικών μύθων
και ταυτοτήτων, υπακούοντας στα
κελεύσματα της «τρέχουσας παγκο-
σμιοποιητικής/αυτοκρατορικής ιδε-
ολογίας». Έτσι, η «διανόηση της
παγκοσμιοποίησης», η οποία, πά-
ντα κατά τον συγγραφέα, έχει στρα-
τολογηθεί στην Ελλάδα αποκλει-
στικά από τον χώρο της Αριστεράς,
προχωρά ακάθεκτη, ως «σκεύος
εκλογής αυτού του ιδεολογικού ag-
giornamento» στην αποσύνθεση των
εθνικών αφηγήσεων, στην «πλήρη
αποδόμηση του ίδιου του εθνικού,
το “μίσος του έθνους”». Και προ-
σθέτει ο ΓΚ: «Στα πλαίσια της απο-
δόμησης των “εθνικών μύθων”, προ-
νομιακή θέση κατέχει προφανώς και
η κατάρριψη του “μύθου” των Σου-
λιωτών, μιας από τις ισχυρότερες
καταγωγικές αφηγήσεις του νεώτε-
ρου ελληνισμού […] Τέλος, μέσα
από ορισμένες ιστορικές πραγμα-
τείες –όπως αυτής της Βάσως Ψι-
μούλη– επιχειρείται ένα βήμα πιο
πέρα, δηλαδή η ανοικτή αμφισβή-
70 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Το ζάλογγο της πατριδογνωσίας
Από τη ΒaΣω ΨιΜΟyλΗ
Δεκατέσσερα (14) ολόκληρα χρόνια μετά την κυκλοφορία του βιβλίου Σούλι και Σουλιώτες, ο γνω-
στός από τις εμφανίσεις του σε περιθωριακά τηλεοπτικά κανάλια, Γιώργος Καραμπελιάς, ανακαλύ-
πτει τον «εθνοαποδομητικό» λόγο της συγγραφέως και τον «συνωστισμό» στο Ζάλογγο. Για ποιον λόγο,
άραγε, μένουμε τόσον καιρό «συνωστισμένοι» στην εθνική ιστορία;
τηση του ίδιου του “εθνικού μύθου”
του Σουλίου και των Σουλιωτών
[…] Η αποδομητική σχολή θα πρέ-
πει λοιπόν να καταδείξει, έστω και
διά της χειραγώγησης/αποσιώπη-
σης, ή, αν χρειαστεί, και του βια-
σμού των ιστορικών στοιχείων, πως
οι Σουλιώτες δεν ήταν τίποτε άλλο
παρά μια συνένωση από μάλλον
πρωτόγονες φάρες, αλβανικής κα-
ταγωγής και γλώσσας, οι οποίες δεν
διέθεταν κάποια εθνική ή έστω
πρωτοεθνική συνείδηση, αλλά μόνο
μια χριστιανική ταυτότητα, αντα-
γωνιστική προς τη μουσουλμανική
του Αλή Τεπελενλή και των Τουρ-
καλβανών του».
Και τώρα, για το Σούλι και τους
Σουλιώτες. ως ιστορικός και συγ-
γραφέας του βιβλίου Σούλι και Σου-
λιώτες αλλά και του Μάρκου Μπό-
τσαρη (σειρά, Ιδρυτές της Νεότερης
Ελλάδας, Ιστορική Βιβλιοθήκη εφ.
Τα Νέα, Αθήνα 2010), το οποίο
διέλαθε της κριτικής του ΓΚ, είναι
αυτονόητο ότι φέρω ακέραια την
ευθύνη του έργου μου. Όμως πέ-
ραν αυτού θέλω να καταθέσω ότι
αισθάνομαι ιδιαίτερα προνομιού-
χος επειδή στην πορεία μου, ως
ιστορικός, είχα τη μεγάλη τιμή και
ικανοποίηση να συναναστραφώ και
να συνεργαστώ με ορισμένους από
τους πιο έγκριτους και γνωστούς
για το έργο τους, ιστορικούς της
σύγχρονης Ελλάδας. Ήταν και εί-
ναι πνευματικοί άνθρωποι που
αφιέρωσαν τη ζωή τους –πάνω από
μισό αιώνα– στην υπηρεσία της
επιστημονικής διερεύνησης πολλών
και άγνωστων πτυχών του οικονο-
μικοκοινωνικού γίγνεσθαι της νεό-
τερης Ελλάδας, από το ύστερο Βυ-
ζάντιο μέχρι σήμερα. υπό το φως
νέων αντιλήψεων και προβληματι-
σμών που αφομοίωσαν δημιουργικά
κατά τη μακρόχρονη παραμονή
τους σε μεγάλα εκπαιδευτικά και
ερευνητικά ιδρύματα του εξωτερι-
κού. Χάρις στη δική τους γενναιό-
δωρη προσφορά συγκροτήθηκε ένα
corpus επιστημονικής ιστορικής
παραγωγής που έμελλε να ανανε-
ώσει ή και να αλλάξει ριζικά τον
τρόπο με τον οποίο η ιστορική επι-
στήμη αντιμετώπιζε, μέχρι τότε, τα
ερωτήματα των νοοτροπιών, της
οικονομικής και κοινωνικής ζωής
της νεότερης Ελλάδας. Σημαντι-
κές εκδόσεις και περιοδικά (να θυ-
μίσω μόνον τα Ιστορικά;), δεκάδες
διδακτορικών διατριβών, εκατο-
ντάδες πρωτότυπων άρθρων και
δημοσιεύσεων υψηλής εκλαΐκευσης
συνιστούν τη δική τους συνει-
σφορά, μέσω της ιστορικής επι-
στήμης, στην αυτογνωσία του
έθνους. Αυτογνωσία, η οποία, απο-
στρεφόμενη δαιμονοποιήσεις ή
ηρωοποιήσεις του παρελθόντος,
επέλεξε να εστιάζεται στην απο-
στασιοποιημένη προσέγγιση των
αναπόφευκτων αντιφάσεων της αν-
θρώπινης κατάστασης, η οποία
εμπλέκεται ή πρωταγωνιστεί σε
ιστορικά συμβάντα εγγεγραμμένα
σε συγκεκριμένες κοινωνικές δομές
και ιδεολογικοπολιτικά συμφραζό-
μενα. Αν όλη αυτή η πνευματική
παραγωγή, εντυπωσιακή σε ποιό-
τητα και όγκο, των εν λόγω επαγ-
γελματιών ιστορικών, φέρει κατά
τον ΓΚ τη σφραγίδα του «αντιπα-
τριωτισμού» και του «μίσους προς
το έθνος», τότε ο ΓΚ δικαιούται να
διεκδικεί, χωρίς μάλιστα συναγω-
νισμό, τον τίτλο του επαγγελματία
πατριώτη.
παΡιΣταΝοΝταΣ τοΝ ειΔικο
Στην εισαγωγή του βιβλίου του, ο
συγγραφέας επισημαίνει: «Δεν
διεκδικώ τον τίτλο του ειδικού για
τα σχετικά ζητήματα». Πράγματι,
δεν είναι ειδικός ο ΓΚ αλλά τον
παριστάνει, και μάλιστα με δυσα-
νάλογη της εντρύφησής του σε ει-
δικά θέματα αυτοπεποίθηση. Διότι
ένας «ειδικός», δηλαδή ένας σύγ-
χρονος ιστορικός, υπακούοντας σε
μια δεδομένη επιστημονική δεο-
ντολογία και στο ήθος που της
αντιστοιχεί, θα προσπαθούσε κατ’
αρχήν να εκτιμήσει εάν ο συγγρα-
φέας τού υπό κριτική βιβλίου προ-
σεγγίζει το θέμα του με βάση αυτές
τις παραδεδεγμένες προϋποθέσεις.
Εάν δηλαδή αποφεύγει τη μονομέ-
ρεια στην προσέγγισή του, ενώ
αντιθέτως τείνει, μέσα από διαδο-
χικές απόπειρες, να ανασυνθέσει
το μωσαϊκό τού παρελθόντος, ακρι-
βέστερα του ιστορικού γεγονότος,
προτείνοντας ερμηνείες, πάντοτε
υπό το φως των πραγματολογικών
δεδομένων της εποχής που το δη-
μιούργησε και αποφεύγοντας, κατά
το δυνατόν, τις ιδεολογικές φορτί-
σεις του παρόντος. Αντίθετα, ο ΓΚ
προσέρχεται στον «διάλογο» με εκ
προοιμίου ειλημμένες θέσεις και
έκδηλο parti pris στην επεξεργασία
των απόψεών του περί του εθνι-
κού μύθου των Σουλιωτών. Και μά-
λιστα, με αξιομνημόνευτη εμπά-
θεια, να αποκαλύψει σε κάθε
προσέγγιση και ερμηνεία της ΒΨ
μία ακόμη εκπρόσωπο του επάρα-
του εθνοαποδομητικού ρεύματος,
η οποία προσπαθεί συστηματικά,
από τις πρώτες κιόλας σελίδες του
έργου της, μέσα από «καταχθόνια»
σχέδια που εξυφαίνει, δαιμονικά
τεχνάσματα, σκόπιμες αποσιωπή-
σεις, παραποιήσεις και βιασμό των
ιστορικών γεγονότων, να πλήξει
«την αγωνιστική διάσταση όχι μό-
νον του Σουλίου αλλά και της νεό-
τερης ελληνικής ταυτότητας γε-
νικά, την αληθοφάνεια των
γεγονότων και τον ηρωικό χαρα-
κτήρα ατόμων και πράξεων». Για
να καταλήξει ο ΓΚ στη συνολική
αποτίμηση: «Επί πλέον, εξ αιτίας
των εθνοαποδομητικών αντιλή-
ψεων και των συναφών ιδεολογι-
κών παρωπίδων, το έργου τους –
κατ’ εξοχήν εκείνο της Ψιμούλη, με
τις σχετικές αναλήθειες, παρασιω-
πήσεις και διαστρεβλώσεις– σκιά-
ζεται στο σύνολό του από την υπο-
ψία της αναξιοπιστίας» (σ.161).
 Musée du louvre
Ένας ειδικός, της κατηγορίας
που ήδη περιέγραψα, βεβαιώνω
τον ΓΚ ότι θα εργαζόταν διαφορε-
τικά. Θα επιχειρούσε, πριν από
κάθε ιδεολογική εμμονή, για να
ακριβολογήσω, και εναντίον αυτής,
να εκτιμήσει εάν ο συγγραφέας του
κρινόμενου βιβλίου είχε προβεί
στην επεξεργασία του θέματος με
τα στέρεα εργαλεία που απαιτεί η
επιστημονική προσέγγιση του ιστο-
ρικού γίγνεσθαι: την αναζήτηση,
την ανάδειξη και τον σεβασμό των
αρχειακών πηγών, την εξονυχι-
στική αξιολόγησή τους, την κριτική
διευκρίνιση και τη διασταύρωσή
τους με άλλες γραπτές και προφο-
ρικές πηγές τής υπό μελέτη εποχής
και της μεταγενέστερης βιβλιογρα-
φίας. Αλλά ο ΓΚ, οχυρωμένος πίσω
από το πρόσχημα της ελάχιστης
ευθύνης του μη ειδικού, επιλέγει
άλλο τρόπο εργασίας. Τον κουρά-
ζουν το πλήθος των τεκμηρίων, οι
δυσεύρετες πηγές, οι αντιφατικές
και συχνά αλληλοαναιρούμενες
πληροφορίες. Τον ενοχλεί ο όγκος
και ο «θόρυβος» των πληροφοριών
καθώς και η βάσανος της ένταξής
τους σε λογικά αφηγηματικά και Ary Scheffer, Οι Σουλιώτισσες (1827), Λάδι σε καμβά.
όχι αλληλογρονθοκοπούμενα σχή-
ματα ερμηνείας, αποδίδοντας όλα μονιστούμε με την εποχή της ψη- πραγματικούς λόγους της πολεμι- αυτονομίας του γένους και των συμ-
αυτά, αδιακρίτως, στην καταχθόνια φιακής σύγκλισης. Ενδιαφέρον. κής τους σύγκρουσης με τους Τουρ- φερόντων του που οδήγησε στην
πρόθεση του συγγραφέα να παρα- Αλλά ας έλθουμε και στην κριτική καλβανούς αγάδες και μπέηδες κα- αποχώρηση του γένους μπότσαρη,
πλανήσει σκοπίμως τον αναγνώ- του ΓΚ. να παρατηρήσω εκ προοι- θώς και με τον Αλή πασά των το 1800, από το Σούλι, όταν ο Γ.
στη, προκαλώντας του σύγχυση και μίου ότι αγνοεί το σύνολο του έργου Ιωαννίνων. Τη συστηματική, αν όχι μπότσαρης ανέλαβε από τον Αλή
συσκότιση της αλήθειας με τον μου και της όποιας λογικής ελπίζω σχολαστική, πραγμάτευση των εν πασά το αρματολίκι των Τζουμέρ-
όγκο των παραπομπών που παρέ- ότι το συνέχει. Αντ’ αυτού, επικε- λόγω θεμάτων έκρινα ως απαραί- κων, την αποδίδει σε κάποιες αόρι-
χει! Έτσι, λοιπόν, δηλώνει ρητά ντρώνεται στις περιγραφές και τις τητη, προκειμένου τα τρία προανα- στες «αρνητικές πλευρές της φυλε-
στη σ. 161 της μελέτης του: ερμηνείες τριών ιστορικών συμβά- φερθέντα συμβάντα να ερμηνευθούν τικής οργάνωσης μια και, πολύ
ντων – της πυρπόλησης του Σα- με τους όρους της εποχής και της συχνά, οι φάρες συνάπτουν χωρι-
Για να αναγνωστεί [το βιβλίο μουήλ στο Κούγκι, του χορού του κοινωνίας που τα παρήγαγε. Αλλά, στές συνθήκες με τον Αλή» (σ. 81).
της Β. Ψιμούλη], από τον ζαλόγγου και της ανατίναξης του ο ΓΚ, ως μη ειδικός αλλά γοητευμέ- Επιπρόσθετα, τις εγγενείς αντιπα-
οποιονδήποτε επιμελή ανα- πύργου του Δημουλά από τη Δέσπω νος από τον εθνικό «μύθο» των Σου- λότητες των σουλιωτικών γενών,
γνώστη, θα πρέπει να συνο- μπότση. Αυτό απλά σημαίνει ότι, λιωτών, δεν φαίνεται να ενδιαφέ- που υπήρξαν το ευάλωτο σημείο της
δεύεται από έναν όγκο παρα- με συνοπτικές διαδικασίες και επι- ρεται και πολύ για την πραγματική κοινωνικής τους οργάνωσης και μια
πεμπόμενων βιβλίων και λεκτική χρήση των πηγών, παρα- ιστορία τους, στην οποία «συνο- από τις κύριες αιτίες που οδήγησαν
εγγράφων, μια και δεν έχουμε βλέπονται ουσιαστικά και κρίσιμα πτικά» αναφέρεται, όπως δηλώνει τελικά στην πτώση του Σουλίου,
να κάνουμε με περιστασιακά θέματα για την αντιμετώπιση των στην αρχή της εισαγωγής του. την αποδίδει σε δική μου «ιδεολη-
λάθη και παρασιωπήσεις, αλλά οποίων αυτό το βιβλίο έχει, αν έχει, ωστόσο, αυτή η συνοπτική διατύ- πτική», εθνοαποδομητική πρόθεση
με ένα συστηματικό εγχείρημα κάποια αξία. μοιάζει απίστευτο, πωση, αποφεύγοντας την προσέγ- και εμμονή, προκειμένου να υπο-
αποδόμησης των Σουλιωτών, αλλά ο ΓΚ απαξιοί να ασχοληθεί γιση σε όλες αυτές τις πτυχές της στηρίξω, «βιάζοντας τα ιστορικά γε-
και της ιστορικής αλήθειας πα- διεξοδικά με σειρά ζωτικής σημα- σουλιωτικής ιστορίας, αναπαράγο- γονότα», πως ο Φώτος Τζαβέλας,
ρεμπιπτόντως. σίας ερωτημάτων, όπως αυτό της ντας απλώς, και λίγο άτσαλα θα για παράδειγμα, ήταν τελικά «προ-
καταγωγής των Σουλιωτών, του υποστήριζα, την αφήγηση των πα- δότης». λέξη, η οποία δεν εμφανί-
Κατόπιν αυτής της βαρυσήμαντης εποικισμού του με όρους από την ραδοσιακών πηγών, βεβαιώνω τον ζεται βέβαια πουθενά στο επιστη-
παρατήρησης του ΓΚ, προτείνω αρβανίτικη, σουλιωτική ποιμενική ΓΚ, ως ειδικός, ότι δεν τον βοηθάει μονικό μου λεξιλόγιο , περιέχεται
εφεξής η ιστορία να γράφεται με πατριά, του χαρακτήρα και της ορ- αποτελεσματικά στην πειστική ερ- όμως στο δημοτικό τραγούδι και
γνώμονα την κούραση του ανα- γάνωσης της γεναρχικής, ποιμενι- μηνεία των συμβάντων που κυρίως στην αυστηρή συλλογική μνήμη: «Τι
γνώστη, έτσι ώστε και οι αμελείς εξ κής κοινωνίας, της διαμόρφωσής τον ενδιαφέρουν. Έτσι, την πολε- χάλεβες Φώτο μ’ς τα Γιάννινα’ς την
αυτών να ικανοποιούν ακόπως το της σε ορεινή κοινωνία ενόπλων, μική δεινότητα της ένοπλης σου- Πόρτα του Βεζύρη; / και επρόδωκες
πάθος τους για μύθους και οι επι- ωστόσο χριστιανών ενόπλων, και λιωτικής πατριάς, η οποία κατέληξε τον τόπον σου και το καϋμένο
μελείς να ικανοποιούν μόνοι τους, του χαρακτήρα της επέκτασής τους μέσα στα χρόνια να αποτελεί τρόπο Σούλη». Αλλά και στο αλβανόφωνο
ανατρέχοντας στις διαθέσιμες πη- στον όμορο χώρο. Τέλος, αλλά όχι επιβίωσης του σουλιωτικού πληθυ- δημοτικό τραγούδι, όπου αποδίδο-
γές, τις όποιες απορίες επιφυλάσ- τελευταίο, με τη φύση των σχέσεών σμού, την ερμηνεύει ως φυλογενε- νται ευθύνες στο ίδιο πρόσωπο για
σει η φιλομάθειά τους. Ένα είδος τους με τους περίοικους πληθυ- τικό γνώρισμα του ηρωικού σουλιω- τον εκπατρισμό των Σουλιωτών: «Ti
interactive ιστορίας, για να εναρ- σμούς και, ως εκ τούτου, με τους τικού λαού, ενώ τη συνείδηση της more Foto Xhavella / sec na here me

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 71

Kapella / Sec u prem e sec u vrame /
Sulin e shkrete ku e lame; /Ali
Pashait ja dhame / nate e dite vrim
e quajme (Σύ μωρέ Φώτο Τζαβέλλα
/ τι μας έκαμες με καπέλλα, /Τι κο-
πήκαμε και σκοτωθήκαμε / το Σούλι
το έρημο πού τ’ αφήκαμε; / Του
Αλή πασά το δώσαμε / μέρα νύχτα
καθόμαστε και κλαίμε). Παρεμπι-
πτόντως, φαίνεται πως οι Σουλιώ-
τες θρηνούσαν μάλλον στα αρβανί-
τικα, κάτι που διέφυγε του
επιλεκτικά εξονυχιστικού κριτικού
ελέγχου του ΓΚ .
Και τα δύο αυτά δημοτικά τρα-
γούδια, που απηχούν βέβαια τη
συλλογική μνήμη, ο ΓΚ δεν τα θυ-
μάται ή φροντίζει να τα αποσιω-
πήσει, αν και περιέχονται στο βι-
βλίο της ΒΨ (σσ. 406 και 451).
Επίσης, φαίνεται πως μάλλον δεν
έχει κάνει ορθή ανάγνωση της εν-
θύμησης στο χωριό Σέλιανη της
Σωπικής, στην οποία γίνεται ανα-
φορά της ημερομηνίας κατάληψης
του Σουλίου από τον Αλή πασά,
που είχε σαν συνέπεια τη μετέ-
πειτα ανατίναξη στο Κούγκι:
«1803: δεκεμβρίου: 3: θύμησι όντας
επήρε το σούλη ο βεζήρ αλή πασας
τότες (υπ. δική μου) είχε στηλμέ-
νον και τον ζήσου τον υιόν του κυρ
πα’ ιωάννου οικονόμου..». Τέλος,
και όχι τελευταίο, ο ΓΚ, αντί να
καταγγέλει τη ΒΨ για αποσιωπή-
σεις και διαστρεβλώσεις της ιστο-
ρικής αλήθειας, θα έπρεπε μάλλον
να επαινέσει τον ζήλο της για πα-
ράθεση όλων των αντιτιθέμενων
απόψεων, στην περίπτωση της
ανατίναξης στο Κούγκι, για παρά-
δειγμα, όπου στη σ. 433 του βι-
βλίου της, σημ. 369, αναφέρει και
την άποψη ενός παραδοσιακού και
όχι «εθνοαποδομητικού» ιστορικού:
«Ο Σπ. Π. Αραβαντινός, 1895, τ.
Α΄, σ. 163-164 δεν αποδέχεται την
εκδοχή του Χατζή Σεχρέτη, με το
σκεπτικό ότι εάν ο Αλή πασάς
εγνώριζε ότι ο Τζαβέλας επρό-
κειτο να ανατινάξει τον Σαμουήλ
δεν θα έστελνε ως εγγυητή τον γιο
του στενού του φίλου, παπά Οι-
κονόμου, αλλά κάποιον άλλον
απεσταλμένο. Ούτε αποδέχεται,
όμως, επίσης και την εκδοχή της
αυτοπυρπόλησης του Σαμουήλ,
χαρακτηρίζοντας ως τυχαίο το όλο
συμβάν». Φαίνεται ότι υπήρχαν
«εθνοαποδομητές» ιστορικοί που
υποστήριζαν ότι η αυτοπυρπόληση
του Σαμουήλ ήταν μάλλον ένα τυ-
χαίο συμβάν ακόμη και εν έτει
1895, εποχή που η ελληνική Αρι-
στερά, και μάλιστα η εκσυγχρονι-
στική, υποθέτω βασίμως ότι δεν
υπήρχε ούτε καν ως έμβρυο στην
72 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Louis Dupré, O Φώτο Πίκος από το λεύκωμα Collection de portraits, de vues,
et de costumes grecs et ottomans peints sur les lieux, λιθογραφίες και
εικονογραφήσεις από τον L.Duprè, Παρίσι, Dondey-Dupré, 1825.
κοιλιά της μάνας της…
Ένας ειδικός δεν θα παρασιω-
πούσε, επίσης, μαρτυρίες, όταν αυ-
τές δεν συμφωνούν με το ερμηνευ-
τικό του σχήμα. Αλλά ο επικριτής
μου, ως μη ειδικός, μπορεί να προ-
βαίνει χωρίς δισταγμό σε πλήθος
παρασιωπήσεων, καταγγέλλοντας
ταυτόχρονα εμένα για μια τακτική
που μόνον ο ίδιος ακολουθεί. Έτσι,
για παράδειγμα, στο θέμα της κα-
ταγωγής και της συνείδησης των
Σουλιωτών, δίπλα στην απόφανση
του ΓΚ «το βέβαιο είναι η ελλη-
νική “ρωμαίικη” συνείδηση των
Σουλιωτών» (σ. 29), θα μπορούσε ο
ίδιος να προσθέσει, ή έστω να κά-
νει νύξη, μιας επιστολής, την οποία
παραθέτω, στη σ. 471, του βιβλίου
μου. Πρόκειται για την απάντηση,
στις 8 Σεπτεμβρίου 1828, του δερ-
βέναγα Κραβάρων Αχμέτ νεπρε-
βίστα στον Κίτσο Τζαβέλα, χι-
λίαρχο και αρχηγό της κατά
λιδορικίου και μαλανδρίνου εκ-
στρατείας, όταν ο τελευταίος τον
καλεί να παραδοθεί και να εγκατα-
λείψει τον τόπο:
πολλά λόγια δεν σου λέγω·
σύρε από εκεί όπου ήλθες, ορ-
φανέ, ότι σας λυπούμαι όπου
εμείνατε τρεις Σουλιώται και
θα χαθήτε όλοι. Και διά τόπον
ελληνικόν οπού τον λέγεις, εδώ
τόπος είμαι εγώ και νισαλά θέ-
λεις με γνωρίσεις ογλίγωρα.
μωρέ Κίτζο εγώ σε ηξεύρω
Αρβανίτην ωσάν εμένα, εσύ
πού στο διάβολο τα έμαθες
αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν
το ξέρω.
Στην ίδια απορία, την οποία εκ-
φράζει ο δερβέναγας Κραβάρων,
θέλησε να απαντήσει, σαν πρόθεση
τουλάχιστον, γιατί το αποτέλεσμα
θα το κρίνουν οι «επιμελείς ανα-
γνώστες», το βιβλίο μου για το
Σούλι και τους Σουλιώτες. Παρα-
κολουθώντας την πορεία της σου-
λιωτικής κοινωνίας από την εποχή
της εγκατάστασης της αρβανίτικης
ποιμενικής πατριάς στο βουνό, που
πήρε έκτοτε το όνομά της, μέχρι
την ένταξη και ενσωμάτωση των
Σουλιωτών στην υπόθεση της ελ-
ληνικής επανάστασης και τα ορά-
ματά της. μέσα από αυτή τη μα-
κρά διαδρομή, στη μεγάλη διάρκεια
της παραμονής των Σουλιωτών
στα βουνά τους αλλά και στη μικρή
διάρκεια του 18ου και των αρχών
του 19ου αιώνα, όταν διεξάγονται
οι πολεμικές συγκρούσεις τους με
τους Τουρκαλβανούς αγάδες της
περιφέρειας του σουλιωτικού βου-
νού και με τον Αλή πασά των Ιω-
αννίνων, επιχείρησα να αποτυ-
πώσω την ιδιομορφία αυτής της
ορεινής πολεμικής κοινωνίας και
να ιχνηλατήσω τις, όντως, σύνθε-
τες διεργασίες διαμόρφωσης της
συνείδησής τους. Προκειμένου να
γίνει κατανοητό, εν τέλει, το πώς,
μιλώντας λίγο σχηματικά για την
οικονομία του παρόντος κειμένου,
«γεννήθηκαν Αρβανίτες, έζησαν
Σουλιώτες, πέθαναν Έλληνες».
εθΝολαϊκιΣΜοΣ
Η ιστορική διερεύνηση των δια-
δρομών που ακολούθησε η σουλιω-
τική κοινωνία μέχρι την ένταξή της
στην υπόθεση της ελληνικής επα-
νάστασης, το 1821, υπήρξε μακρά
και επίπονη. Η σουλιωτική κοινω-
νία συγκροτούμενη από ποιμένες,
φορείς προφορικού πολιτισμού,
άφησε πίσω της ελάχιστα γραπτά
τεκμήρια για τη ζωή και τη δράση
της, τα οποία ωστόσο, ας το γνω-
ρίζουν οι μη ειδικοί, έπρεπε να ανα-
ζητηθούν, να διαβαστούν, πράγμα
όχι πάντα εύκολο, και να ερμηνευ-
θούν. Το πραγματολογικό υλικό της
εργασίας μου συγκεντρώθηκε από
ανέκδοτες πρωτογενείς πηγές, σε
συνδυασμό με τη συστηματική με-
λέτη της διαθέσιμης βιβλιογραφίας
για την ιστορία του Σουλίου και της
ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου,
με κυρίαρχη θέση να κατέχει μέσα
σε αυτήν το έργο του πρώτου ιστο-
ρικού του Σουλίου, Χριστόφορου
Περραιβού. Η προσπάθεια για τη
συλλογή του πραγματολογικού υλι-
κού, της επεξεργασία του, της συγ-
γραφής της διατριβής και της πρώ-
της έκδοσης σε βιβλίο, το 1998,
από το Κέντρο νεοελληνικών
Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος
Ερευνών (ακολούθησαν άλλες τρεις
εκδόσεις από το Βιβλιοπωλείον της
Εστίας), υπήρξε επίμοχθη και μα-
κρόχρονη, αφού κράτησε δέκα χρό-
νια. Στη διάρκειά της, φυσικό ήταν
να προκύψουν κάποιες αβλεψίες.
Όπως για παράδειγμα, η αναφορά,
στην επιστολή που παραθέτω στις
σσ. 406-408, του Φώτου Τζαβέλα,
ως του πιθανού καπετάνιου, συνο-
μιλητή με τις αρχές της Επτανή-
σου Πολιτείας «δια να πουλιση τον
τοπον μας και ναρθι αφτου». Βέ-
βαια, η επιστολή παρατίθεται για
να δηλώσει κυρίως τις σχέσεις των
Σουλιωτών με τους Παργίους, στις
αρχές του 1803, και την απελπι-
στική κατάσταση στην οποία είχαν

περιέλθει οι αποκλεισμένοι στο
βουνό τους Σουλιώτες την ίδια
εποχή. Η αναφορά στον Φώτο
Τζαβέλα, ως πιθανού καπετάνιου
που διαπραγματεύεται την αποχώ-
ρησή του από το Σούλι για να με-
ταβεί στα Επτάνησα, αναφέρεται
ήδη από τη ΒΨ με ερωτηματικό,
αλλά οπωσδήποτε πρόκειται για
μια αβλεψία που έπρεπε να είχε
αποφευχθεί, αφού την επιστολή
την υπογράφει, μεταξύ άλλων, και ο
Φώτος Τζαβέλας. ωστόσο, με δε-
δομένο τον όγκο του πραγματολο-
γικού υλικού, ένας καλοπροαίρετος
και, το κυριότερο, αντικειμενικός
αναγνώστης ενδεχομένως να την
κατέτασσε στην εύλογη κατηγορία
της αβλεψίας και όχι του «κατα-
χθόνιου σχεδίου». Αβλεψίες ή περι-
στασιακά λάθη μπορεί να προκύ-
ψουν στο έργο κάθε δημιουργού,
αρκεί βέβαια να μη διαταράσσουν
και να μην ανατρέπουν τη λογική
συνοχή και τα συμπεράσματα του
έργου. Το κάθε επιστημονικό έργο,
άλλωστε, εντάσσεται σε διαδικασία
εν προόδω, παραμένοντας ανοικτό
στη συμπλήρωση και στη βελτίωση,
με την προσκόμιση και αξιολόγηση
νέων τεκμηρίων, όπως επίσης και
στην κριτική. Αλλά κριτική από κρι-
τική διαφέρει. Στο επιστημονικό
έργο αντιστοιχεί η ανάλογη κριτική.
Ο ΓΚ ασκεί κριτική άλλων, όπως
έδειξα παραπάνω, σκοπιμοτήτων,
καθώς, με σημείο εκκίνησης την
απροκάλυπτα ιδεολογική χρήση της
ιστορίας, επιλέγει την ανερμάτιστη
καταγγελία, επινοώντας ανύπαρκτα
και καταχθόνια σχέδια αποδόμη-
σης, μίσους και «θανάτου του
έθνους». Αν δεν ζούσαμε ό,τι ζούμε
στην Ελλάδα την τελευταία διετία
θα έλεγα ότι τα έχω δει και ακούσει
όλα. Όμως, φαίνεται πώς όχι. Η
απρόκλητη, αναίτια και εμπαθέ-
στατη επιθετικότητα του ΓΚ είναι
ακόμη ένα δείγμα αυτών των μη-
ντιακών καιρών, τη σε πλήρη σύγ-
χυση αθώων (...λέμε τώρα).
Παρ’ όλα αυτά, επιμένω και θα
επιμείνω να είμαι και να καλούμαι
ιστορικός και όχι «μυθιστοριογρά-
φος», ιδιότητα την οποία με τόσο
κομψό τρόπο μου αποδίδει, αμε-
τροεπώς, ο «μη ειδικός» όψιμος κρι-
τικός του έργου μου, εξαπολύοντας
εναντίον μου καταγγελίες για ύπο-
πτες σκοπιμότητες, «καταχθόνια
σχέδια», «χονδροειδή απόπειρα πα-
ραπλάνησης», «συστηματικές απο-
σιωπήσεις και παραποιήσεις στοι-
χείων». Ένα ακόμη παράδειγμα
αρκεί, πέραν των προαναφερθέ-
ντων στις παραγράφους πέντε και
έξι του παρόντος άρθρου, ως απά-
Louis Dupré, Το κυνήγι του Αλή Πασά στη λίμνη των Ιωαννίνων, ακουαρέλλα, 1819.
ντηση στις εμπαθείς καταγγελίες
του. Αν έψαχνε συστηματικά τη βι-
βλιογραφία, θα ανακάλυπτε στην
α΄ έκδοση του βιβλίου του Γκριγκόρι
λ. Αρς, Η Αλβανία και η Ήπειρος
κατά τα τέλη του18ου - αρχάς του
19ου αιώνος, μετάφραση εκ του ρω-
σικού, μόσχα 1963 –με την οποία
κυρίως δούλεψα και αναφέρω και
στη βιβλιογραφία– τη λέξη «μηνι-
αίος» φόρος στη σ. 165, σημείωση
25 της εν λόγω μετάφρασης. Πράγ-
ματι, στην οριστική έκδοση του βι-
βλίου του Γκριγκόρι λ. Αρς –εκδό-
σεις gutenberg, 1994– δεν υπάρχει
η λέξη «μηνιαίος», αλλά εγώ είχα
ήδη δουλέψει με τη δακτυλόγραφη
πρώτη μετάφραση. Κατά συνέπεια,
τη λέξη «μηνιαίος» δεν την επι-
νόησα αυθαιρέτως, όπως περιχα-
ρής σπεύδει να καταγγείλει ο ΓΚ.
ωστόσο, επιστρέφοντας, κατ’
ελάχιστο, τον χείμαρρο των επι-
κρίσεών του, να του αποδώσω με
τη σειρά μου χονδροειδή απόπειρα
διαστρέβλωσης της αλήθειας και
παραπλάνησης του αναγνώστη, η
οποία μάλιστα εμπεριέχει, πάλι
κατά τη δική του λογική, και πρό-
θεση δόλου. Διότι ο ΓΚ, τόσο στο
εισαγωγικό του σημείωμα όσο και
στο οπισθόφυλλο της έκδοσης του
βιβλίου του, παραθέτει μία δική
μου διαζευκτική πρόταση μόνον
κατά το ήμισυ, αποσιωπώντας το
δεύτερο ήμισυ της πρότασης. Συ-
γκεκριμένα, στη σ. 439 του βιβλίου
μου περιέχεται η φράση: « Στη
διάρκεια της διεξαγόμενης σε στε-
νωπούς και μονοπάτια του όρους
μάχης, μέρος των γυναικοπαίδων
κατακρημνίστηκε είτε απωθούμενο
στην άκρη του γκρεμού από τους
οπισθοχωρούντες μαχητές είτε με
απόφαση των γυναικών να προτι-
μήσουν για αυτές και τα παιδιά
τους τον εκούσιο θάνατο παρά μια
οδυνηρή αιματοχυσία και αιχμα-
λωσία». Τι επινοεί ο ΓΚ προκειμέ-
νου να καθοδηγήσει τον «αμελή» ή
«επιμελή», αλλά πάντως ανύποπτο
αναγνώστη του, στην υπόδειξη
των «εχθρών του έθνους» με
αφορμή το κρινόμενο βιβλίο; Αφ’
ενός, στη σ. 20 της εισαγωγής του
διακόπτει τη διαζευκτική πρόταση
στη μέση, αποσιωπώντας το δεύ-
τερο διαζευκτικό. Αφετέρου, στο
οπισθόφυλλο του βιβλίου του ανα-
φέρει σαρκαστικά: «..είναι πιθανό
οι Σουλιώτισσες να έπεσαν στο
βάραθρο σπρωγμένες από τους ίδι-
ους τους Σουλιώτες πολεμιστές!
Συνωστισμένες στη Σμύρνη, συ-
νωστισμένες στο ζάλογγο!».
Το βιβλίο μου ασφαλώς δεν είναι
ένας ύμνος στο ζάλογγο· άλλωστε
δεν ήταν αυτό το επιστημονικό
ερώτημα στο οποίο δοκίμασα να
απαντήσω. Δεν συνιστά όμως ούτε
διάψευση ούτε απαξίωση της εθνι-
κής αυτής εικόνας, όπως ο ΓΚ μου
καταλογίζει. Το ενδεχόμενο της
κατακρήμνισης των γυναικών μέσα
σε συνθήκες καταδίωξης και προ-
φανώς συμμετοχής στις εκ του συ-
στάδην μάχες δεν διατυπώνεται ως
άρνηση του πατριωτικού «θανάτου
της απόγνωσης», αλλά ως μια διε-
ρεύνηση και διεύρυνση των συνθη-
κών εξόντωσης της σουλιώτικης
ομάδας από τις δυνάμεις του
επίορκου πασά.
Ο αντικειμενικός και, κυρίως, νη-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 73
Iδιωτική Συλλογή
φάλιος αναγνώστης δεν θα δυσκο-
λευθεί να αντιληφθεί ότι η ακραία
δημαγωγία και το κυνήγι μαγισσών
–μια ολιγόλεπτη περιήγηση στο
Διαδίκτυο, στους ιστότοπους αυ-
τοπροβολής και φιλοξενίας του,
πείθει για του λόγου το αληθές–
αποτελούν το κύριο μέλημα ενός
«ιστορικού» σαν τον ΓΚ, για τον
οποίον είναι σαφές ότι ο σκοπός
αγιάζει τα μέσα. Όμως, σε άλλον
αναγνώστη απευθύνεται ο ΓΚ και
περί άλλα ο ίδιος τυρβάζει με πρό-
σχημα την ιστορία. Περί αυτού,
άλλωστε, αδιάψευστα συνηγορεί ο
τίτλος του βιβλίου του.
Και για να τελειώνουμε, ας
υπενθυμίσω ότι το δικό μου βιβλίο
εκδόθηκε για πρώτη φορά, όπως
προανέφερα, το έτος 1998 από το
Κέντρο νεοελληνικών Ερευνών
του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Αναρωτιέμαι γιατί ο ΓΚ ανακά-
λυψε μετά από δεκατέσσερα (14)
ολόκληρα χρόνια τον «εθνοαπο-
δομητικό» λόγο της συγγραφέως
και τον «συνωστισμό» στο ζά-
λογγο; Όλα αυτά τα χρόνια, ο
αριστερός(;), ο δεξιός(;) πατριω-
τισμός του, εν τέλει ο ακραιφνής
και άδολος εθνικισμός του βρι-
σκόταν εν υπνώσει; Ή μήπως τον
ξύπνησε η συγκυρία του «συνω-
στισμού» στη Σμύρνη και αποφά-
σισε, εκ του μη όντως, να κατα-
σκευάσει άλλον έναν «συνωστισμό
στο ζάλογγο» προς άγραν ιδεο-
λογικοπολιτικού ακροατηρίου, το
οποίο προσωρινώς εξοικονομεί σε
τηλεκανάλια του πρόθυμου περί
τα τοιαύτα εθνολαϊκιστικού περι-
θωρίου; zx

τη μαρτυρική πόλη Φα-
Σ λούτζα του Ιράκ, θέα-
τρο πολλών συγκρού-
σεων, στους μιναρέδες
όπου κάποτε κρύβονταν
ελεύθεροι σκοπευτές, τώρα ανεβαί-
νουν οι ιμάμηδες για το κήρυγμα. Η
Φαλούτζα παραμένει εγκλωβισμένη
ανάμεσα στο παρελθόν και το πα-
ρόν. Όσο για τα σημάδια από τις
σφοδρές μάχες, θα υπάρχουν για
χρόνια στα κτίρια και στις ψυχές
των κατοίκων της μαρτυρικής πό-
λης.2
Η αποχώρηση των Αμερικανών
αφήνει πίσω μια χώρα πολιτικά
ασταθή, ολοένα και πιο ευμετά-
βλητη, που κινδυνεύει να διολισθή-
σει σε νέα μορφή εμφυλίου πολέμου
όπως την περίοδο 2006-2007, ση-
μειώνει ο ρέινταρ Βίσερ, ερευνητής
στο νορβηγικό Ινστιτούτο Διεθνών
υποθέσεων, ο οποίος υπογραμμίζει
ότι το λάθος των ΗΠΑ ξεκινά το
2003, όταν έδωσαν έμφαση στην
αναλογική εκπροσώπηση εθνοτή-
των και δογμάτων και όχι στην
εθνική ενότητα και τον μετριοπαθή
ισλαμισμό.3 Το ενδιαφέρον είναι
πως οι ίδιοι οι Ιρακινοί στράφηκαν
εναντίον αυτού του συστήματος
και, μετά τον εμφύλιο του 2006-
2007, ανακάλυψαν εκ νέου τον
εθνικισμό. Από το 2009 και μετά
την ανάδυση του νούρι Καμάλ αλ
μαλίκι ως εθνικού ηγέτη πέραν των
διαχωριστικών γραμμών, οι σιίτες
ισλαμιστές που είχαν περιθωριο-
ποιηθεί, άρχισαν να ανασυγκροτού-
νται μέσω Τεχεράνης, με στόχο μια
αμιγώς σιιτική συμμαχία που θα
απορροφούσε στο τέλος και τον
μαλίκι. Ο μαλίκι δεν μπορούσε
πλέον να προσφέρει στις αμερικα-
74 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Πόλεμος στο ιράκ: ανθρωπιστική
και στρατηγική καταστροφή
Από τον ΣωΤΗρΗ ΝΤΑλΗ
Στις 15 Δεκεμβρίου 2011, υπεστάλη για τελευταία φορά η αμερικανική στρατιωτική σημαία στη
Βαγδάτη, σηματοδοτώντας την επίσημη λήξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ στο Ιράκ
ύστερα από εννέα χρόνια. Περισσότεροι από 1,5 εκατομμύριο Αμερικανοί υπηρέτησαν στο Ιράκ μετά
το 2003. Ο πόλεμος των εννέα χρόνων, κόστισε τη ζωή σε 100.000 Ιρακινούς και 4.500
Αμερικανούς, ενώ το οικονομικό κόστος του, ξεπέρασε το 1 τρισ. δολάρια για τις ΗΠΑ.1
νικές δυνάμεις εγγυήσεις για την
παραμονή τους πέραν του 2011,
επειδή ενέδωσε στους σκληροπυ-
ρηνικούς σιίτες.4
αΝαΖητωΝταΣ
τη ΔιεθΝη ΣυΝαιΝεΣη
μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001,
οι ΗΠΑ, έχοντας στο πλευρό τους
όλη τη Δύση κι ένα μεγάλο μέρος
του μουσουλμανικού κόσμου, μπο-
ρούσαν να εξαγγείλουν μια αμερι-
κανική εξωτερική πολιτική για τον
21ο αιώνα, πολιτική που όχι μόνο
θα προσάρμοζε τον στρατιωτικό
σχεδιασμό, τις επιχειρήσεις των
μυστικών υπηρεσιών και τα αμυ-
ντικά συστήματα στην απειλή των
δικτύων τρομοκρατών, αλλά και θα
οικοδομούσε μια νέα διεθνή συναί-
νεση απέναντι στις διεθνείς απει-
λές.5
Αυτή η σύγχρονη εξωτερική πο-
λιτική για τον 21ο αιώνα δεν ήρθε
ποτέ. Αντιθέτως, η «αυτοκρατορία
του κακού» της εποχής του ρέη-
γκαν έγινε «ο άξονας του κακού».
Και η ερμηνεία του δόγματος
μονρό από τον ρούσβελτ, «η θεώ-
ρηση ότι είχαμε το δικαίωμα να
απομακρύνουμε για προληπτικούς
λόγους όποια κυβέρνηση δεν μας
άρεσε», έγινε το δόγμα μπους, με
τη μόνη διαφορά ότι εκτεινόταν σε
ολόκληρο τον κόσμο. Τα μόνα που
χρειαζόταν, κατά τον μπους, ήταν
τα αμερικανικά πυρά, η αμερικα-
νική αποφασιστικότητα και ένας
συνασπισμός προθύμων», έγραφε ο
μπαράκ Ομπάμα στο βιβλίο του
Τολμώ να ελπίζω.6
Τα δυο τελευταία χρόνια της δια-
κυβέρνησης μπους, αμφότεροι οι
«απελευθερωτικοί» πόλεμοι7 του
μπους πήγαιναν από το κακό στο
χειρότερο, καθώς σχεδόν 200.000
Αμερικανοί στρατιωτικοί δεν μπο-
ρούσαν να καταπνίξουν την ιρα-
κινή αντίσταση ύστερα από έξι
χρόνια κατοχή, ενώ στο Αφγανι-
στάν οι Ταλιμπάν είχαν ανακτήσει
μεγάλο μέρος της χώρας περιορί-
ζοντας τις δυνάμεις του νΑΤΟ
στην πρωτεύουσα Καμπούλ και σε
μερικούς ακόμη θυλάκους.
Η εισβολή στο Ιράκ το 2003,
«ήταν μια στρατηγική και ανθρωπι-
στική καταστροφή. Ανεξάρτητα
από τις διάφορες αιτιολογίες που
προέβαλαν οι ΗΠΑ και οι σύμμα-
χοί τους για να ξεκινήσουν τον πό-
λεμο τον μάρτιο του 2003, η
πραγματική έκβαση των πραγμά-
των, δυστυχώς, διέψευσε τις αφε-
λώς και ανεύθυνα αισιόδοξες προ
του πολέμου προβλέψεις στους πε-
ρισσότερους τομείς, εάν όχι σε
όλους», σημείωνε η ευρωβουλευτίνα
Άννα μαρία Γκόμες, στο κείμενό
της «Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής
Ένωσης στην ανοικοδόμηση του
Ιράκ. Διδάγματα από τα σφάλ-
ματα», που περιλαμβάνεται στο
συλλογικό έργο, Από τον Μπους στον
Ομπάμα. Η διεθνής πολιτική σε έναν
κόσμο που αλλάζει.8
Από στρατηγικής απόψεως, με
την εισβολή διακυβεύθηκε η ενό-
τητα του Ιράκ, δημιουργήθηκε ένα
τεράστιο πεδίο εκπαίδευσης τρο-
μοκρατικών οργανώσεων (κυρίως
της Αλ Κάιντα) σε κλίμακα συγκρί-
σιμη μόνο με το Αφγανιστάν των
δεκαετιών 1980 και 1990, ήρθη
ένας από τους κυριότερους φραγ-
μούς στις βλέψεις του Ιράν για πε-
ριφερειακή ηγεμονία… Επιπλέον,
η αμερικανική εισβολή λειτούργησε
ως πηγή έμπνευσης για την εξτρε-
μιστική ισλαμιστική ρητορεία και,
πιθανόν, πράξη, σε παγκόσμια κλί-
μακα. Και, ίσως το σημαντικότερο,
αποδυνάμωσε την ικανότητα των
δημοκρατικών κινημάτων στη
μέση Ανατολή να προωθήσουν ει-
ρηνικές, σταδιακές και βιώσιμες
πολιτικές και οικονομικές αλλαγές
στις αντίστοιχες χώρες τους.
Σε ανθρωπιστικό επίπεδο, η
έκβαση της εισβολής του 20039 στο
Ιράκ είναι ακόμη πιο αμφισβητή-
σιμη. Σύμφωνα με την Άννα Mαρία
Γκόμες, σημαντικότερη από τα μα-
κάβρια αριθμητικά στοιχεία είναι η
παραδοχή ότι ο πόλεμος του 2003,
καθώς και το χάος και η βία που τον
διαδέχθηκαν, επιβάρυναν σημα-
ντικά το συλλογικό τραύμα μιας
κοινωνίας που ήδη υπέφερε από τις
συνέπειες δεκαετιών πολέμου, δι-
κτατορίας και κυρώσεων.10
Αν η ιστορία αποτελεί οδηγό,
τότε αυτό που μπορούμε να συμπε-
ράνουμε από τις επιθέσεις αυτο-
κτονίας με εκατοντάδες θύματα
στην Βαγδάτη και σε άλλες πόλεις
είναι ότι ο πόλεμος δεν πλησιάζει
στο τέλος του. Αντίθετα με όσα λέ-
γονται ή γράφονται, η νίκη δεν
είναι κοντά και είναι χιμαιρική η
αντίληψη ότι η αύξηση του αριθμού
των στρατευμάτων ήταν μια σπου-
δαία, αποφασιστικής σημασίας
στρατηγική απόφαση η οποία
έθεσε τις βάσεις της συμφιλίωσης
σε πολιτικό επίπεδο, υπογράμμιζε
ο Αμερικανός συνταγματάρχης
Τζίαν Τζεντίλε τον Οκτώβριο του
2009.11 Η ικανότητα και η θέληση
που δείχνουν οι αντάρτικες ομάδες
στο Ιράκ να πραγματοποιούν βομ-

βιστικές επιθέσεις διαψεύδουν την
άποψη ότι η τακτική των ΗΠΑ τε-
λεσφόρησε και έθεσε τέλος στη
βία. Αυτό το ιστορικό προηγούμενο
πρέπει να καθοδηγεί τις αποφάσεις
των ΗΠΑ και στο Αφγανιστάν,12
υποστήριζε ο αμερικανός στρατιω-
τικός και μας θύμιζε πως η άποψη
ότι με την αύξηση των στρατιωτι-
κών δυνάμεων το 2009 και την
αντικατάσταση των στρατηγών με
άλλους καλύτερους μπορεί να κα-
τασταλεί μια πολυμέτωπη εξέ-
γερση στο πλαίσιο ενός εμφυλίου
πολέμου δεν βασίζεται σε μια ειλι-
κρινή ανάγνωση της Ιστορίας.
Ο Χανς Moργκενθάου, ένας από
τους κορυφαίους διανοητές της
σχολής του ρεαλισμού τον 20ό
αιώνα, είχε υποστηρίξει ότι οι
ΗΠΑ δεν πρέπει ποτέ να εμπλα-
κούν σε παρατεταμένο χερσαίο πό-
λεμο στην ηπειρωτική Ασία, μας
θυμίζει ο καθηγητής Θεόδωρος
Κουλουμπής,13 υπογραμμίζοντας
εύστοχα πως η κυβέρνηση Ομπάμα
έχει κληρονομήσει το βαρύ φορτίο
απεγκλωβισμού από τα υπάρχοντα
και από δυνητικά μέτωπα (π.χ.
Ιράν και Πακιστάν) στην καρδιά
της νότιας Ασίας, χωρίς η απαγκί-
στρωσή της να θεωρηθεί άτακτη
υποχώρηση, όπως στην περίπτωση
του Βιετνάμ.
Πριν εκλεγεί στην προεδρία, ο
Ομπάμα περιέγραφε τον εαυτό του
ως λευκή οθόνη πάνω στην οποία
οι άνθρωποι διαφόρων πολιτικών
πεποιθήσεων μπορούν να προβά-
λουν τις δικές τους απόψεις.14 Ένα
χρόνο μετά την εκλογή του, έδινε
σκληρές πολιτικές μάχες για να πε-
ράσει η μεταρρύθμιση του συστή-
ματος υγειονομικής περίθαλψης,
ενώ δεχόταν καθημερινές λυσσα-
λέες επιθέσεις από ακροδεξιούς τη-
λεοπτικούς σχολιαστές. 15 Ο
μπαράκ Ομπάμα παραμένει και
σήμερα μια κορυφαία πολιτική
προσωπικότητα, ικανή να υπερκε-
ράσει τον φυλετικό, κομματικό και
ιδεολογικό διχασμό της χώρας του.
μετά την εκλογή Ομπάμα, στα
θέματα διεθνούς πολιτικής καλ-
λιεργήθηκαν υψηλές προσδοκίες,
οι οποίες δεν ήταν δυνατόν να ικα-
νοποιηθούν τόσο σύντομα, και μά-
λιστα σε πολύ δύσκολες συγκυρίες.
Στην ατζέντα των διατλαντικών
σχέσεων, Ευρωπαίοι και Αμερικα-
νοί δεν συμφωνούν σε αρκετά ση-
μεία στην πολιτική που πρέπει να
ακολουθηθεί στο Αφγανιστάν, στη
μέση Ανατολή, στο Ιράν, αλλά και
στο θέμα των κλιματικών αλλαγών.
Πολλοί Ευρωπαίοι υποστηρίζουν
ότι ο Ομπάμα δεν έχει απομακρυν-
14 Δεκεμβρίου 2003. Ο Σαντάμ Χουσεΐν έχει μόλις συλληφθεί σε κρησφύγετο
στη γενέθλια πόλη του, Τικρίτ, και επιδεικνύεται σε συνέντευξη Τύπου στη
βαγδάτη. Ο Σαντάμ οδηγήθηκε σε δίκη στις 5 Νοεμβρίου 2005, κρίθηκε
ένοχος για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και καταδικάστηκε σε θάνατο.
εκτελέστηκε δι’ απαγχονισμού στις 30 Δεκεμβρίου 2006.
θεί εντελώς από τις πολιτικές του
μπους, ενώ κάποιοι Αμερικανοί
πιστεύουν ότι οι Ευρωπαίοι είναι
πολύ παθητικοί και, απλώς, παρα-
κολουθούν την προσπάθεια του
Ομπάμα να επιλύσει δύσκολα προ-
βλήματα, όπως αυτά του Αφγανι-
στάν και του Γκουαντάναμο, χωρίς
να προσφέρουν ουσιαστική βοή-
θεια. Αυτό είναι επικίνδυνο γιατί
καμία από τις δύο πλευρές δεν πρέ-
πει να μπει στη «δίνη της αμοι-
βαίας απογοήτευσης».16
Εδώ, αξίζει να σταθεί κανείς σε
σχετική έκθεση που παρουσίασε το
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών
Σχέσεων τον Οκτώβριο του 2009,17
η οποία παροτρύνει τα κράτη-μέλη
της Ε.Ε. να αποδεσμευτούν από τις
αυταπάτες που τρέφουν για την
υπερατλαντική σχέση, εάν θέλουν
να αποφύγουν την παγκόσμια
πλάνη. Σύμφωνα με την έκθεση, οι
Ευρωπαίοι εξακολουθούν να έχουν
«αυταπάτες» που απέκτησαν σε
«δεκαετίες αμερικανικής κυριαρ-
χίας», οι οποίες δημιουργούν ένα
κλίμα εφησυχασμού και συγκατά-
EPA
βασης προς την Αμερική που «εν-
διαφέρεται ολοένα και λιγότερο»
για μια Ευρώπη η οποία δεν μπορεί
να εκπληρώσει το ρόλο της.
aπο τηΝ «ιΣχυΡη ηθικη»
ΣτηΝ ιΣχυ
Όταν, το 2003, άρχισε η αμερικα-
νική εισβολή στο Ιράκ, οι σχεδια-
στές τότε της εξωτερικής πολιτικής
θεωρούσαν, κατ’ αρχήν, ότι ο αμε-
ρικανικός στρατός δεν ηττάται. Η
ήττα στο Βιετνάμ φάνταζε εξαί-
ρεση. Επιπλέον, μάλιστα, θεωρού-
σαν ότι οι Ιρακινοί ήθελαν τη νίκη
των Αμερικανών, όπως αντίστοιχα
οι Τσέχοι και οι Πολωνοί επιζη-
τούσαν και γι’ αυτό πανηγύρισαν
την ήττα των Σοβιετικών ή όπως οι
Αφγανοί θριαμβολογούσαν για την
ήττα των Ταλιμπάν. Ήταν η
εποχή που υπήρχε διάχυτο ένα
ιδιόμορφο κλίμα «ηθικής» και μιλι-
ταρισμού. Οι αμερικανικές δυνά-
μεις θα έριχναν τον Σαντάμ από
την εξουσία και οι Ιρακινοί θα ήταν
ικανοποιημένοι, γιατί η πτώση του
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 75
Σαντάμ ήταν ηθικώς επιβεβλη-
μένη.18
Οι πεποιθήσεις αυτές έχουν πια
διαλυθεί. Ο μπαράκ Ομπάμα
θέλει να αποκατασταθεί το καλό
όνομα των ΗΠΑ στον κόσμο, αλλά
όχι με το στρατό. Τα επόμενα χρό-
νια, η Αμερική θα προσπαθήσει να
εξαγάγει τις αξίες της και, ενδεχο-
μένως, θα χρησιμοποιήσει τη στρα-
τιωτική ισχύ της, αλλά δεν θα
δοκιμάσει και τα δύο ταυτοχρόνως
και για τον ίδιο σκοπό.19
Η φιλοσοφία του αμερικανού
προέδρου για τη διεθνή πολιτική
κινείται στο χώρο του ρεαλιστικού
φιλελευθερισμού. Που σημαίνει ότι
στηρίζεται στο διάλογο και όχι
στην πολιτική της ισχύος και του
πειθαναγκασμού της παραδοσια-
κής σχολής του ρεαλισμού, η οποία
οδηγεί σε όξυνση της αντιπαράθε-
σης και σε αδιέξοδα.20
Όπως υπογραμμίζει εύστοχα ο
καθηγητής Αλέξης Ηρακλείδης, «ο
Ομπάμα ακολουθεί τις επιταγές της
«επίλυσης συγκρούσεων» (conflict
resolution), που πρεσβεύουν ότι η
λύση σε μια παρατεταμένη σύ-
γκρουση (π.χ. Παλαιστινιακό,
Κουρδικό, Κυπριακό, Αιγαίο ή μα-
κεδονικό) επέρχεται με ουσιαστικό
διάλογο και διαπραγματεύσεις που
οδηγούν σε λύσεις κοινά αποδεκτές,
χωρίς νικητές/κερδισμένους και ητ-
τημένους/χαμένους, λύσεις που ικα-
νοποιούν τις ανάγκες και τα
νομιμοποιημένα συμφέροντα των
δυο πλευρών». 21
Το χάσμα μεταξύ ηθικής και μιλι-
ταρισμού είχε μικρύνει ήδη από τις
δεκαετίες του 1980 και του 1990.
Οι συντηρητικοί, με τον ρόναλντ
ρέηγκαν, απέκτησαν την αισιοδο-
ξία ότι μπορούσαν να «εξάγουν» τις
αμερικανικές αξίες, καθώς έβλεπαν
τη δημοκρατία να εξαπλώνεται
στον Τρίτο Κόσμο.22 με τον Κλί-
ντον, οι φιλελεύθεροι έγιναν πιο
«φιλοπόλεμοι», υποστηρίζοντας αν-
θρωπιστικές επιχειρήσεις σε Αϊτή,
Βοσνία και Κοσσυφοπέδιο.23
Σήμερα, επαναλαμβάνεται το σε-
νάριο της δεκαετίας του 1970. Οι
ρεπουμπλικανοί θεωρούν ότι η βία
ή η αξιόπιστη απειλή της είναι
ακριβώς ό,τι καταλαβαίνουν καθε-
στώτα σαν του Ιράν. Αλλά δεν
ακούς πλέον πολλούς συντηρητι-
κούς να επαναλαμβάνουν τη ρήση
του προέδρου μπους κατά τη δεύ-
τερη τελετή ανάληψης καθηκό-
ντων, ότι «τα ζωτικά συμφέροντα
της Αμερικής και οι βαθύτατες πε-
ποιθήσεις μας είναι πλέον ένα». Οι
συντηρητικοί, που αδιαφορούν για
το πώς οι άλλοι λαοί ζουν στις κοι-

27 Σεπτεμβρίου 2011. Ο λοχίας των αμερικανικών στρατευμάτων στο ιράκ Τζάστιν Χαθαγουέυ στη διάρκεια μιας
αμμοθύελλας στην αεροπορική βάση αλ Άσαντ, όπου υπηρετούσε.
νωνίες τους, εφ’ όσον αυτές δεν
απειλούν τις ΗΠΑ, είναι το κυ-
ρίαρχο στοιχείο στην εξωτερική
πολιτική της αμερικανικής Δεξιάς.
Στους Δημοκρατικούς δεν είναι της
μόδας οι σκληρές θέσεις. Αντιθέ-
τως, παραμένει ισχυρό το ρεύμα
του ανθρωπισμού.24
Ο μπαράκ Ομπάμα, υποστήριξε
από την πρώτη στιγμή ότι η πορεία
της δημοκρατίας πρέπει να ενισχυ-
θεί όχι με όπλα, αλλά με χρήματα.
Ο αμερικανικός στρατός μπορεί να
βοηθά στην προάσπιση των αν-
θρώπινων δικαιωμάτων (Βοσνία,
Κόσσοβο) ή στη διασφάλιση της
προμήθειας του κόσμου σε πετρέ-
λαιο (πρώτος Πόλεμος του Κόλ-
που), αλλά δεν είναι φτιαγμένος
για να χτίζει τη δημοκρατία. Οι
ελεύθερες κοινωνίες, για να χτι-
στούν, πρέπει να ενισχυθούν εκείνα
τα τμήματα της αμερικανικής πο-
λιτικής που δεν φέρουν όπλα («έξυ-
πνη» ισχύς).25 Πέρασε η εποχή της
«ισχυρής ηθικής» και οι ΗΠΑ πρέ-
πει τώρα να ξαναδούν πώς θα αξιο-
ποιήσουν την ισχύ τους.26
Η ικανότητα των ΗΠΑ να συνε-
χίσουν να προβάλλουν σε παγκό-
σμιο επίπεδο τη στρατιωτική ισχύ
τους μειώνεται σημαντικά επειδή ο
βαρύς στρατιωτικός εξοπλισμός
που διαθέτουν ίσως αποδειχθεί
αναποτελεσματικός για την αντι-
μετώπιση των μελλοντικών απει-
λών, υπογραμμίζει ο ανώτατος
σύμβουλος του Πενταγώνου,
76 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Άντριου Κρεπίνεβιτς, ένας από
τους αρχιτέκτονες της νέας στρα-
τηγικής για την αντιμετώπιση του
ανταρτοπολέμου στο Ιράκ, των Τα-
λιμπάν στο Αφγανιστάν και πρόε-
δρος του think tank, center for
Strategic and Βudgetary Αssessments
της Ουάσιγκτον. Σε άρθρο του
στην επιθεώρηση Foreign Αffairs,
υποστήριξε ότι οι ΗΠΑ δεν είναι
κατάλληλα εξοπλισμένες για να
αντιμετωπίσουν αναδυόμενες δυνά-
μεις όπως η Κίνα, εχθρικά κράτη
όπως το Ιράν αλλά και ασύμμετρες
απειλές προερχόμενες από δυνά-
μεις όπως η Χεζμπολάχ ή τρομο-
κρατικές οργανώσεις όπως η Αλ
Κάιντα .27
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες,
γράφει ο Κρεπίνεβιτς, το πλεονέ-
κτημα που διατηρούσαν οι ΗΠΑ σε
τεχνολογία και στρατιωτικοοικονο-
μικούς πόρους τις καθιστούσε ικα-
νές να αναλαμβάνουν στρατηγικές
δεσμεύσεις στο εξωτερικό και, πα-
ράλληλα, να εξασφαλίζουν την εσω-
τερική ασφάλεια. Η αμερικανική
υψηλή στρατηγική προϋποθέτει ότι
αυτό το πλεονέκτημα θα συνεχιστεί
επ’ άπειρον. ωστόσο, το στρατιω-
τικό προβάδισμα των ΗΠΑ έχει
ήδη αρχίσει να φθίνει καθώς λαμ-
βάνει ελάχιστα υπ’ όψη τις νέες
στρατηγικές προκλήσεις, όπως η
διασπορά των όπλων ακριβείας και
οι απειλές από το Διάστημα και τον
κυβερνοχώρο. Τονίζει, επίσης, ότι
η Ουάσιγκτον ξοδεύει δισεκατομ-
Master Sgt. cecilio ricardo / USAF
νοδορυφόρους, σε αντιπυραυλικά
συστήματα και στην άμυνα που θα
βασίζεται στην ενέργεια λέιζερ.
μόνο έτσι θα μπορέσουν να αντι-
μετωπίσουν τις επιθέσεις που θα
εξαπέλυαν οι αντίπαλοί τους με τα
δικά τους «έξυπνα» όπλα.
Ο Κρεπίνεβιτς σημειώνει ότι ο
τότε υπουργός Άμυνας ρόμπερτ
Γκαίητς εκτιμούσε σωστά την ανά-
γκη δημιουργίας ενός πιο «ισορρο-
πημένου» αμερικανικού στρατού, ο
οποίος θα μπορεί να αντεπεξέρχε-
ται καλύτερα σε ασύμμετρες απει-
λές και σε συγκρούσεις όπως αυτές
στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, αλλά
συγχρόνως θα είναι έτοιμος και για
τους πολέμους του μέλλοντος.
ωστόσο, υπογραμμίζει ο Κρεπίνε-
βιτς,28 οι αμερικανοί ιθύνοντες στην
πραγματικότητα παραβλέπουν τις
πραγματικές μελλοντικές απειλές
και, ως εκ τούτου, η πιθανότητα
στρατηγικών εκπλήξεων αυξάνεται.
Αυτό που χρειάζεται, τονίζει, είναι
μια συνολική επανεξέταση του
στρατηγικού δόγματος των ΗΠΑ,
παρόμοια με εκείνη που διαμορφώ-
θηκε τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού
μύρια δολάρια για οπλικά συστή- Πολέμου.
ματα, τα οποία θα θεωρούνται Στους πολέμους του μέλλοντος,
απαρχαιωμένα προτού καν χρησι- τα «έξυπνα» όπλα θα είναι εύκολα
μοποιηθούν. διαθέσιμα και σε μη κρατικούς
Αεροπλανοφόρα, αντιτορπιλικά, δρώντες, όπως η Χεζμπολάχ στον
βομβαρδιστικά αεροσκάφη μικρής λίβανο και η Χαμάς στη Γάζα. Επι-
εμβέλειας και προκεχωρημένες βά- προσθέτως, παραδοσιακές δυνά-
σεις όπως η Γκουάμ και η Οκινάουα μεις, όπως η Κίνα και η ρωσία,
στον Ειρηνικό ωκεανό καθίστανται διαθέτουν ήδη την τεχνολογία
ολοένα πιο ευπρόσβλητες στην τε- καθώς και τη δυνατότητα να τη με-
χνολογία και στις τακτικές που ανα- ταβιβάσουν σε άλλα κράτη. Οι
πτύσσουν οι αντίπαλοι της ΗΠΑ, όμως, συνεχίζουν να δαπα-
Αμερικής. Αυτά, σε συνδυασμό με νούν τεράστια ποσά σε βομβαρδι-
την άνοδο νέων δυνάμεων και εχθρι- στικά αεροσκάφη μικρής εμβέλειας
κών κρατών, θα περιορίσουν τη δυ- που λειτουργούν από προκεχωρη-
νατότητα των ΗΠΑ να φέρουν σε μένες βάσεις ή σε αεροπλανοφόρα
πέρας αποστολές σε περιοχές όπως τα οποία είναι εκτεθειμένα στον
η Ανατολική Ασία και ο Περσικός κίνδυνο μιας εχθρικής επίθεσης με
Κόλπος, όπου θίγονται ζωτικά τους πυραύλους, υποβρύχια και τηλεκα-
συμφέροντα. Ακόμη και οι προηγ- τευθυνόμενα αεροσκάφη.
μένες τεχνολογίες στις οποίες κυ- Οι προτάσεις του Κρεπίνεβιτς
ριαρχούσαν, όπως το παγκόσμιο φαίνεται να συμπλέουν με το περί-
δορυφορικό σύστημα εντοπισμού γραμμα του νέου στρατηγικού δόγ-
θέσης που οδηγεί τις «έξυπνες» βόμ- ματος που θα υιοθετήσει το Πεν-
βες στους στόχους τους, είναι εύ- τάγωνο και το οποίο για πρώτη
κολο πλέον να εξουδετερωθούν από φορά δίνει εντολή στον στρατό να
κράτη όπως η Κίνα, η οποία ανα- προετοιμάζεται για περίπλοκο
πτύσσει την κατάλληλη διαστημική μείγμα συμβατικών πολέμων και
τεχνολογία. μαχών, αλλά και εκστρατειών ενα-
Σύμφωνα με τον Κρεπίνεβιτς, το ντίον καλά κρυμμένων τρομοκρατών
Πεκίνο, ήδη διαθέτει βαλλιστικούς και εξεγερμένων πολιτών. Η μετα-
πυραύλους και τεχνολογία λέιζερ βολή αυτή αποσκοπεί να εξασφαλί-
που μπορούν να καταστρέψουν δο- σει ότι οι ένοπλες δυνάμεις των
ρυφόρους χαμηλής τροχιάς από ΗΠΑ θα είναι έτοιμες να αντιμετω-
τους οποίους εξαρτάται ο στρατός. πίσουν ευρύ φάσμα πιθανών απει-
Για να διατηρήσουν οι ΗΠΑ την λών, που περιλαμβάνουν επιθέσεις
πρωτοκαθεδρία τους θα χρειαστεί μέσω του κυβερνοχώρου, απόπειρες
να επενδύσουν σε εξελιγμένους να- παρεμβολής σε δορυφόρους εντοπι-
 goran Tomasevic / reuters
σμού γεωγραφικού στίγματος, πλήγ-
ματα με πυραύλους ακριβείας και
αυτοσχέδιους εκρηκτικούς μηχανι-
σμούς, καθώς και προπαγανδιστικές
καμπάνιες μέσω τηλεόρασης και
Διαδικτύου. Η νέα στρατηγική ανα-
μένεται να επηρεάσει καθοριστικά
τις μεθόδους εκπαίδευσης και ανά-
πτυξης στρατευμάτων, την αγορά
οπλικών συστημάτων και τον στρα-
τιωτικό σχεδιασμό.29
με την επίσημη υιοθέτηση μιας
μορφής νέας στρατηγικής για διε-
ξαγωγή «υβριδικού πολέμου», το
Πεντάγωνο αντικαθιστά έναν από
τους πυλώνες του μακροχρόνιου
στρατηγικού του σχεδιασμού: ότι
το αμερικανικό έθνος αρκεί να
είναι προετοιμασμένο για διεξα-
γωγή πολέμου ταυτόχρονα σε δύο
και μόνο σημαντικά μέτωπα. Είναι
προφανές πως οι εξελίξεις αυτές
συνδέονται με τα διδάγματα που
άντλησαν οι αμερικανοί επιτελείς
ύστερα από έξι χρόνια σκληρού
πολέμου σε Αφγανιστάν και Ιράκ.
30
21 μαρτίου 2003. Η βαγδάτη φλέγεται έπειτα από έναν ακόμα αεροπορικό βομβαρδισμό από τις αμερικανικές
Όπως προκύπτει από τον νέο δυνάμεις. Κάπως έτσι προετοιμάστηκε το έδαφος της εισβολής στο ιράκ και των χερσαίων δυνάμεων.
αμυντικό προϋπολογισμό για το οι-
κονομικό έτος 2010, που υπέγραψε η Νεα αΜεΡικαΝικη (Ιράκ, Αφγανιστάν, Πακιστάν, Αλ ρεί να είναι ευθυγραμμισμένη με
τον Οκτώβριο του 2009 ο μπαράκ εξωτεΡικη πολιτικη Κάιντα, Ιράν, Βόρεια Κορέα, αυτούς τους ευρύτερους στόχους.
Ομπάμα, προκειμένου να βρεθούν Στο τέλος της πρώτης τετραετίας ρωσία) και θα εμφανιστούν απρό- Χρησιμοποιείς το επείγον για να
τα απαραίτητα χρήματα για τα μέ- Τζορτζ μπους του νεότερου, το σμενες κρίσεις. Η νέα κυβέρνηση επιδιώξεις το σημαντικό ή, με άλλα
τωπα του Ιράκ και του Αφγανιστάν, 2004, ένα κομβικό ερώτημα απα- Ομπάμα πρέπει να δημιουργήσει λόγια, ποτέ δεν αφήνεις μια κρίση
καταργείται η χρηματοδότηση για σχολούσε τις διεθνοπολιτικές συ- ένα ευρύτερο πλαίσιο, μέσα από το να πάει χαμένη, υπογραμμίζει ο
την εξέλιξη μιας σειράς πανάκριβων ζητήσεις. Η πολιτεία μπους ήταν οποίο θα χρειαστεί να δει τον Φαρίντ ζακαρία.
οπλικών συστημάτων. «Ανέκαθεν μια δυσάρεστη τετραετής παρέν- κόσμο και τις ΗΠΑ. Αυτό θα είναι Ο έγκυρος αμερικανός αναλυτής
απέρριπτα την άποψη ότι πρέπει θεση και οι ΗΠΑ θα επέστρεφαν η νέα «μεγάλη στρατηγική», έγραφε προτρέπει τον Ομπάμα να διαβά-
να ξοδεύουμε δισεκατομμύρια δο- ξανά σε συνθήκες «κανονικότητας» ο ζακαρία, και υπογράμμιζε πως οι σει την έκθεση του national
λάρια των φορολογουμένων για να στις σχέσεις τους με τον υπόλοιπο ΗΠΑ έχουν μια μοναδική ευκαιρία Intelligence council (nIc-Εθνικό
κρατάμε το έθνος ασφαλές. Πι- κόσμο; Ή θα ήταν το προανά- να προωθήσουν ένα όραμα που θα Συμβούλιο Πληροφοριών) με τίτλο
στεύω ότι οι σπατάλες αυτές μας κρουσμα μιας μονιμότερης στρο- ευθυγραμμίζει τα συμφέροντά τους Global Trends 2025: Α transformed
κάνουν λιγότερο ασφαλείς. Γι’ αυτό φής των ΗΠΑ στον μονομερισμό και τα ιδεώδη τους με τα αντί- world.35 Η έκθεση υποστηρίζει ότι
περάσαμε ένα αμυντικό νομοσχέδιο και στην επιβολή των συμφερό- στοιχα των περισσότερων μεγάλων το διεθνές σύστημα ώς το 2025 θα
που εξαλείφει κάποιες από τις σπα- ντων τους με όρους «σκληρής» δυνάμεων του κόσμου.34 είναι πολύ διαφορετικό, με μια
τάλες στις αμυντικές μας διαδικα- ισχύος;33 Όπως σημείωνε, πολύ Καθώς η «μεγάλη στρατηγική» δραματική μετατόπιση ισχύος προς
σίες: προωθούμε μεταρρυθμίσεις εύστοχα, ο Γιώργος Παγουλάτος, είναι μια μάλλον αφηρημένη έν- τα σημερινά αναδυόμενα κράτη.
που θα προστατεύσουν καλύτερα το σε ανάλυσή του το 2005, οι επιλο- νοια, ο ζακαρία τη συγκεκριμενο- Η εποχή της δυτικής κυριαρχίας
έθνος και τα στρατεύματά μας και γές του Τζορτζ μπους του νεότε- ποιεί: για μια υπερδύναμη όπως οι τελειώνει, τονίζεται στην έκθεση,
θα εξοικονομήσουν δεκάδες δισε- ρου στο Ιράκ, στη μέση Ανατολή ΗΠΑ με παγκόσμια συμφέροντα, και υπογραμμίζεται ότι χώρες όπως
κατομμύρια δολάρια για τους φορο- και στον Τρίτο Κόσμο «κλείδω- που είναι αναγκασμένη να ανταπο- η Ινδία (που διαφώνησε πλήρως με
λογούμενους», δήλωσε ο Ομπάμα σαν» την αμερικανική εξωτερική κρίνεται σχεδόν σε κάθε πρόβλημα, τις ΗΠΑ στις συνομιλίες της
στις 30 Οκτωβρίου 2009.31 Αξίζει και αμυντική πολιτική σε έναν είναι πολύ εύκολο το επείγον να ντόχα), η ρωσία (που επιτέθηκε
να υπογραμμίσει κανείς πως στον, φαύλο κύκλο συγκρουσιακής κλι- εκτοπίσει το σημαντικό. Η στρα- και κατέλαβε τμήματα της Γεωρ-
ύψους 680 δισ. δολαρίων, αμυντικό μάκωσης. τηγική αρχίζει με το να κοιτάς τον γίας τον Αύγουστο του 2008) και η
προϋπολογισμό των ΗΠΑ, περι- Τον Δεκέμβριο του 2008, λίγο κόσμο και να αναγνωρίζεις τα συμ- Κίνα (που διοργάνωσε τους πιο θε-
λαμβάνεται κονδύλι 1,3 δισ. δολα- πριν αναλάβει τα καθήκοντά του ο φέροντα των ΗΠΑ, τις απειλές αματικούς και ακριβούς Ολυμπια-
ρίων, το οποίο τίθεται στη διάθεση νέος πρόεδρος των ΗΠΑ, το εβδο- προς αυτά και τις διαθέσιμες πλου- κούς αγώνες στην ιστορία), ακόμα
των στρατιωτικών διοικητών του μαδιαίο αμερικανικό περιοδικό τοπαραγωγικές πηγές που μπορείς και αν η οικονομική τους ανάπτυξη
Αφγανιστάν για να εξαγοράσουν Newsweek δημοσίευσε ένα πολύ εν- να χρησιμοποιήσεις. Τα παρα- μειωθεί, δεν θα είναι διατεθειμένες
υποστηρικτές των Ταλιμπάν. Το διαφέρον άρθρο του διευθυντή του, πάνω, σε συνδυασμό με την αποτε- να διαπραγματευτούν με όρους του
παραπάνω κονδύλι εντάχθηκε στο, Φαρίντ ζακαρία, για τη νέα στρα- λεσματική άσκηση της ήπιας παρελθόντος και θα αυξήσουν τη
εγκεκριμένο από το Κογκρέσο, τηγική που πρέπει να ακολουθήσει ισχύος, θα επιτρέψουν την ανά- διεθνή επιρροή τους οδηγώντας σε
«Πρόγραμμα Διοικητικής Ανταπό- ο μπαράκ Ομπάμα ώστε να διορ- πτυξη εξωτερικής πολιτικής η έναν «πολυπολικό» κόσμο.
κρισης Άμεσης Ανάγκης» («com- θώσει την προβληματική εικόνα οποία θα προωθεί τα αμερικανικά o κόσμος έχει εισέλθει σε μια
mander’s Emergency response των ΗΠΑ. συμφέροντα. Κι όταν σημειώνεται ασταθή και απρόβλεπτη περίοδο,
Programme – cErP».32 υπάρχουν πολλά προβλήματα κάτι απρόσμενο, η αντίδραση μπο- στην οποία η πρόοδος της δυτικού

[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 77


1 Nοεμβρίου 2011. αμερικανοί στρατιώτες στη στρατιωτική βάση αλ Άσαντ επιβιβάζονται σε αεροπλάνα για το ταξίδι
της επιστροφής. Η στρατιωτική παρουσία στο ιράκ των ΗΠα τερματίζεται.
τύπου δημοκρατίας δεν μπορεί
πλέον να θεωρείται δεδομένη, ενώ
οι ΗΠΑ δεν θα είναι πια σε θέση
να αποφασίζουν μονομερώς για τα
μεγάλα ζητήματα, καθώς η ισχύς
τους αρχίζει να φθίνει. Η δε Ευρω-
παϊκή Ένωση κινδυνεύει να κατα-
ντήσει « ένας ανάπηρος γίγαντας»
και κάποια υπό κατάρρευση κράτη
ενδεχομένως «να καταληφθούν και
να διοικούνται από δίκτυα οργανω-
μένου εγκλήματος» (βλέπε Σομα-
λία).36
Αυτά υποστηρίζει το Εθνικό Συμ-
βούλιο Πληροφοριών των ΗΠΑ
(νΙc), το οποίο και καταγράφει τις
παγκόσμιες τάσεις κάθε τέσσερα
χρόνια. Αξίζει να υπογραμμίσει κα-
νείς πως η έκθεση του 2008 σημα-
τοδοτεί μια δραματική στροφή από
την προηγούμενη ανάλυση του
2004. Προβλέπει ένα κατακερματι-
σμένο και ασταθές διεθνές περιβάλ-
λον, όπου η δύναμη της Ουάσιγκτον
θα έχει αισθητά μειωθεί. Η προη-
γούμενη ανάλογη έκθεση, το 2004,
έβρισκε τον ρεπουμπλικανό Τζορτζ
μπους τον νεότερο να έχει μόλις
εκλεγεί για δεύτερη φορά πρόεδρος
και εκτιμούσε ότι «η αμερικανική
παγκόσμια ηγεμονία θα είναι συνε-
χής ώς το 2020, δεδομένου ότι οι
περισσότερες μεγάλες δυνάμεις θα
απορρίψουν την ιδέα να εξισορρο-
πήσουν την ισχύ των ΗΠΑ».37
ωστόσο, η έκθεση του 2008
προοιωνίζεται ένα εντελώς διαφο-
ρετικό μέλλον για τον πρόεδρο
78 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
μπαράκ Ομπάμα. «Οι ΗΠΑ θα
χάσουν ένα μέρος της κυριαρχίας
τους στον κόσμο και θα πάψουν να
είναι η αδιαφιλονίκητη υπερδύ-
ναμη που υπήρξαν μετά τη λήξη
του Ψυχρού Πολέμου», ξεκαθαρί-
ζει το νΙc. «Η Αμερική θα είναι
μάλλον πρώτη μεταξύ ίσων» σε
έναν κόσμο πιο ρευστό. Σε μία
20ετία, «ο μεγάλος αριθμός των
παραγόντων επιρροής και η έλ-
λειψη εμπιστοσύνης των μεγάλων
δυνάμεων θα σημαίνουν μικρότερες
δυνατότητες λήψης και επιβολής
αποφάσεων από πλευράς των
ΗΠΑ χωρίς τη στήριξη ισχυρών
συμμάχων».
Η έκθεση τονίζει ότι θα γίνεται
ολοένα και πιο δύσκολο για τις
ΗΠΑ να δημιουργούν «συνασπι-
σμούς προθύμων» οι οποίοι θα
προσυπογράφουν τα σχέδιά τους.
ζοφερές είναι οι προβλέψεις και
για την οικονομία, και ειδικότερα
τον δυτικό δημοκρατικό καπιταλι-
σμό, καθώς τίποτε δεν πρέπει να
θεωρείται δεδομένο, σύμφωνα με
το νΙc. «Το δυτικό μοντέλο του
οικονομικού φιλελευθερισμού, της
δημοκρατίας και του υλισμού, που
πολλοί θεωρούν αναπόφευκτο, εν-
δέχεται μεσοπρόθεσμα να χάσει
την αίγλη του», προειδοποιεί η έκ-
θεση. « Στις ημέρες μας το χρήμα
δεν κινείται από τη Δύση προς
την Ανατολή, αλλά συγκεντρώνε-
ται υπό κρατικό έλεγχο», όπως
συμβαίνει με τη ρωσία και την
Khalid Mohammed / AP Photo
«ένας ανάπηρος γίγαντας».
Η έκθεση του nIc, υπογραμμίζει
ορισμένες ανησυχητικές πλευρές
της διεθνούς τάξης, όπως ο αντα-
γωνισμός για πλουτοπαραγωγικές
πηγές (τρόφιμα, πετρέλαιο, νερό
κ.λπ.), η κλιματική αλλαγή, οι τρο-
μοκρατικές απειλές και οι δημογρα-
φικές αλλαγές. Περιγράφει έναν
κόσμο γεμάτο αλλαγές και σημειώ-
νει ότι οι ξαφνικές αλλαγές μπορεί
να προκαλέσουν ξαφνικές δράσεις,
όπως τρομοκρατικές επιθέσεις,
αποσχιστικές ενέργειες και πυρηνι-
κούς κινδύνους. Η πιθανότητα
αστάθειας μπορεί να αυξηθεί και
εξαιτίας της οικονομικής κρίσης.
Οπότε, αντικειμενικός στόχος των
ΗΠΑ πρέπει να είναι η σταθερο-
ποίηση της σημερινής παγκόσμιας
τάξης και η δημιουργία μηχανισμών
μέσω των οποίων οι αλλαγές και,
κυρίως, η ανάδειξη νέων δυνάμεων,
μπορούν να σημειωθούν χωρίς ανα-
τροπή της διεθνούς τάξης. Διότι,
εξηγεί ο ζακαρία, ο κόσμος όπως
είναι σήμερα οργανωμένος εξυπη-
ρετεί πάρα πολύ τα αμερικανικά
συμφέροντα και ιδεώδη. Όσο με-
Κίνα, ενώ προσθέτει ότι, «μετά γαλύτερα είναι τα ανοίγματα του
την παγκόσμια χρηματοοικονο- παγκόσμιου συστήματος, τόσο κα-
μική κρίση του 2008,ο ενεργητι- λύτερες είναι οι προοπτικές για
κότερος ρόλος του κράτους στην εμπόριο, επαφές, πλουραλισμό και
οικονομία ίσως φανεί πιο ελκυστι- ελευθερία. Οποιαδήποτε στρατη-
κός». γική διαδεχτεί τη σημερινή πρέπει
Στο ενεργειακό επίπεδο, ο κό- να έχει την ενεργός υποστήριξη και
σμος πρέπει υποχρεωτικά να στρα- συμμετοχή πολλών χωρών, κι αυτό
φεί προς καθαρότερα καύσιμα. Οι αφορά και τα ήπια προβλήματα του
κλιματικές αλλαγές, η αυξανόμενη μέλλοντος (πανδημίες, κλιματική
έλλειψη πηγών, όπως το πετρέ- αλλαγή κ.λπ.) αλλά και τις απειλές
λαιο, αλλά και το φαγητό και το στην ασφάλεια. 38
νερό, θα αποτελέσουν ενδεχόμενο Πέραν όλων αυτών των νέων δε-
έναυσμα πολλαπλών κρίσεων, δομένων, ο μπαράκ Ομπάμα θα
ακόμη και πολέμων. χρειαστεί να εκμεταλλευτεί και τη
με τις ΗΠΑ να εμφανίζονται δική του ισχύ. Όλη η διεθνής κοι-
πλέον αποδυναμωμένες, μεγάλο νότητα έχει στραμμένα τα μάτια
βάρος της διαχείρισης των κρίσεων της στον αμερικανό πρόεδρο. Από
αυτών θα πέσει στους διεθνείς ορ- την ημέρα της εκλογής του έγινε
γανισμούς, όπως ο ΟΗΕ. Το νΙc, παγκόσμιο σύμβολο.39 Αν η κυβέρ-
όμως, υποστηρίζει ότι αυτοί είναι νησή του επιδείξει στην καθημε-
ελλιπώς προετοιμασμένοι και «εμ- ρινή της πολιτική πρακτική
φανίζονται ανίκανοι να σταθούν στο πραγματική διάθεση κατανόησης
ύψος των περιστάσεων χωρίς μελε- των προοπτικών των άλλων χωρών
τημένες προσπάθειες από πλευράς και συμπάθεια στις φιλοδοξίες των
των προέδρων τους». Ούτε όμως και ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, τότε
η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να μπορεί να αλλάξει και η εικόνα των
εξαιρείται από τις δυσοίωνες προ- ΗΠΑ. με την ομιλία του ενώπιον
βλέψεις της αναφοράς. Ώς το 2025, της Γενικής Συνέλευσης των Ηνω-
«η επιρροή της θα φθίνει» από εσω- μένων Εθνών, τον Σεπτέμβριο του
τερικές έριδες και ένα «δημοκρατικό 2009, ο Ομπάμα ανέδειξε την αρχή
χάσμα» που θα διαχωρίζει τα κέντρα της συνεργασίας σε ένα διεθνές πε-
λήψης αποφάσεων από τους ευρω- ριβάλλον πιο σύνθετο, υπογραμμί-
παίους ψηφοφόρους. Επίσης, κατά ζοντας την επιστροφή των ΗΠΑ
το νΙc πάντοτε, αν δεν καταφέρει στις πολυμερείς πρωτοβουλίες.40
να μεταφράσει την οικονομική της Για να ξαναθυμηθούμε τον Τζό-
ανωτερότητα σε παγκόσμια πολι- ζεφ νάι, αν οι Ηνωμένες Πολι-
τική επιρροή, η ΕΕ θα καταλήξει τείες θέλουν να κερδίσουν τη μάχη

εναντίον της διεθνούς τρομοκρα-
τίας οι ηγεσίες της χρειάζεται να
ευθυγραμμίσουν τις αξίες τους με
την εξωτερική πολιτική τους. Επί-
σης, θα χρειαστεί να αναζητήσουν
πολιτική λύση στο Ιράκ και στο
Αφγανιστάν, να προωθήσουν την
ειρηνευτική διαδικασία στη μέση
Ανατολή και να δώσουν μεγαλύ-
τερη σημασία σε συμμαχίες και
διεθνείς οργανισμούς. Τότε θα
είναι σε θέση να συνδυάσουν την
ήπια ισχύ με τη σκληρή ισχύ, και
να ξαναγίνουν μια έξυπνη δύ-
ναμη.41 zx
1
«υποστολή σημαίας ΗΠΑ στο
Ιράκ», στην εφημερίδα Η Καθημερινή,
16/12/2011.
2
Βλέπε σχετικά το εξαιρετικό ρεπορ-
τάζ του Jack Healy, «At Iraq War’s
End, Wounds Are Still Fresh for
Falluja», The New York Times, 15/12/
2011 και «U.S.Marks End to 9 –year
War, leaving an Uncertain Iraq», The
New York Times, 16/12/2011.
3
reidar Visser, «An Unstable Divided
land», The New York Times, 16/12/
2011.
4
reidar Visser, στο ίδιο.
5
Πολύ εύστοχα το περιγράφει ο
μπαράκ Ομπάμα στο βιβλίο του
Τολμώ να ελπίζω. Σκέψεις για την ανά-
κτηση του αμερικανικού ονείρου, Αθήνα:
Πόλις, 2007, σ. 377.
6
μπαράκ Ομπάμα ό.π., σ. 377
7
Για την 11η Σεπτεμβρίου 2001 και
τους πολέμους στο Αφγανιστάν και
στο Ιράκ, από την πλούσια βιβλιογρα-
φία, βλέπε μεταξύ άλλων τα δυο βι-
βλία του Bob Woodward, O Μπους
πάει στον πόλεμο, Αθήνα: Παπαζήση,
2002 και Το σχέδιο επίθεσης. Πώς ορ-
γανώθηκε ο πόλεμος στο Ιράκ, Αθήνα:
Παπαζήσης, 2004.
8
Σωτήρης ντάλης (επιμ.), Από τον
Μπους στον Ομπάμα. Η διεθνής πολι-
τική σε έναν κόσμο που αλλάζει, Αθήνα:
Παπαζήσης, 2010, σσ. 585-592.
9 David Ignatius, σημείωνε πως τους τε-
Σύμφωνα με έκθεση του ιρακινού
υπουργείου Δικαιωμάτων του Ανθρώ-
που, του 2009, υπήρξαν περισσότεροι
από 85.000 νεκροί και 150.000 τραυ-
ματίες την περίοδο 2004-2008. Βλέπε
σχετικά, «la guerre a fait plus de
85.000 morts entre 2004 et 2008 en
Irak», www.nouvelobs.com, 15/10/
2009. Επίσης το συλλογικό έργο,
Jonathan Moore (s.l.d.), Des Choix
Difficiles. Les dilemmes moraux de l’
humanitaire, Paris: gallimard, 2009.
10
Για τον μπαράκ Ομπάμα ο πόλεμος
12 Φεβρουαρίου 2007. Ένας άνδρας τρέχει να διαφύγει έπειτα από έκρηξη παγιδευμένου με βόμβες οχήματος, στην
αγορά Σόριατ της βαγδάτης. από την έκρηξη αυτή σκοτώθηκαν τουλάχιστον 64 άνθρωποι. Οι βομβιστικές ενέργειες
ήταν ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι αμερικανικές δυνάμεις στο ιράκ.
στο Ιράκ έχει τελειώσει. Η πολιτική
πίεση να ολοκληρωθεί η αποχώρηση
του αμερικανικού στρατού ήταν πολύ
μεγάλη. Όπως σημείωνε ο δημοσιο-
γράφος oliver August, η αποχώρηση
θα ολοκληρωθεί και οι οικονομικές συ-
νέπειες από την αποχώρηση των
στρατιωτικών δυνάμεων θα είναι ση-
μαντικές, γιατί ο αμερικανικός στρα-
τός δαπανούσε δισεκατομμύρια δο-
λάρια ευεργετώντας τους πάντες. oli-
ver August, «Η έξοδος από το Ιράκ
είναι πιο δύσκολη από την είσοδο»,
στην εφημερίδα Το Βήμα (αναδημοσί-
ευση από τους Times), 27/9/2009.
11
gian gentile, «chimera of Victory»,
στην εφημερίδα The New York Times,
31/10/2009. Ο Τζιαν Τζεντίλε είναι
συνταγματάρχης του στρατού ξηράς
των ΗΠΑ και επικεφαλής του Προ-
γράμματος Στρατιωτικής Ιστορίας της
Στρατιωτικής Ακαδημίας των ΗΠΑ.
12
Ο αναλυτής της Washington Post,
λευταίους μήνες του 2009, είχαν απο-
κρυσταλλωθεί δυο αντικρουόμενες
απόψεις στην Ουάσιγκτον σχετικά με
τον πόλεμο στο Αφγανιστάν. Από τη
μια πλευρά έβρισκε κανείς εκείνους
που υποστήριζαν ότι πρέπει να κλιμα-
κωθούν οι επιχειρήσεις εναντίον των
Ταλιμπάν. Από την άλλη, υπήρχαν
εκείνοι που υποστήριζαν μια πιο πε-
ριορισμένη εμπλοκή, η οποία θα επι-
κεντρωνόταν στον εντοπισμό και την
εξόντωση των στελεχών της Αλ Κάι-
ντα. Σύμφωνα με τον Ignatius, το πα-
ραπάνω δίλημμα ήταν αποπροσ-
ανατολιστικό γιατί οι αμερικανικές δυ-
νάμεις έκαναν και τα δυο, και μάλιστα
όλο και πιο αποτελεσματικά. David
Ignatius, «The real Afghan strategy: will
obama give it a chance?», στην εφημε-
ρίδα Washington Post, 1/11/2009.
13
Θεόδωρος Κουλουμπής, «Το
“δόγμα Ομπάμα”», στην εφημερίδα Η
Καθημερινή, 8/11/2009.
14
μπαράκ Ομπάμα, Τολμώ να ελ-
πίζω, Αθήνα: Πόλις 2007.
15
Keith richburg, «A year on, has
Barack obama met the hopes of the
world?», στην εφημερίδα The Guar-
dian, 31/10/2009.
16
Βλέπε την ανάλυση του Steven
Erlanger, «Doubts about obama»,
στην εφημερίδα Τhe New York Times,
4/11/2009.
17
Jeremy Shapiro, nick Withney,
Towards a Post-American Europe: a
power audit of EU-US Relations, Euro-
pean council on Foreign relations,
λονδίνο, Οκτώβριος 2009.
18
Από την πλούσια βιβλιογραφία για
το θέμα αυτό, βλέπε μεταξύ άλλων,
Steven Brill, After: How America
Confronts the September 12 Era, new
york: Simon & Schuster, 2003.
19
Πρβλ. σχετικά τη μελέτη του Τζό-
ζεφ νάι, Ηγεσίες που πρωτοπορούν,
Αθήνα, Παπαζήσης, 2009 και corine
lesnes, «Barack obama parle avec les
ennemis de l`Amérique», στην εφημε-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 79
ceerwan Aziz / reuters
ρίδα Le Monde, 3/10/2009.
20
Αλέξης Ηρακλείδης., «Αλλαγή πλεύ-
σης στο Αιγαίο», στην εφημερίδα Τα
Νέα, 16/8/2009.
21
Α.Ηρακλείδης, ό.π.
22
Πρβλ. Henry nau, At Home Abroad:
Identity and Power in American Foreign
Policy, Ithaca: cornell University Press,
2002.
23
Πρβλ. James Sundquist (ed.), Back
to Gridlock? Governance in the Clinton
Years, Washington Dc, Brookings
Institution,1995 και Andrew Bacevich,
American Empire: The Realities and
Consequences of US Diplomacy, cam-
bridge, Harvard University Press, 2002
(και ελληνική έκδοση: Αμερικανική Αυ-
τοκρατορία. Πραγματικότητες και συνέ-
πειες της αμερικανικής διπλωματίας,
Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Πανεπιστη-
μίου μακεδονίας, 2008). Ο Άντριου
μπάσεβιτς υποστηρίζει πως δεν
υπάρχουν διαφορές σε ό,τι αφορά τις
βασικές παραδοχές που χαρακτήριζαν
τις κυβερνήσεις του μπους του πρε-
σβύτερου, του Κλίντον και του μπους
του νεότερου. Για τον μπάσεβιτς, και
οι τρεις ακολούθησαν τη «στρατηγική
των ανοιχτών θυρών» που έχει κίνητρο
την επιτακτική ανάγκη για οικονομικό
επεκτατισμό.
24
Ο μπαράκ Ομπάμα πιστεύει ότι το
μέλλον του Ιράκ και του Αφγανιστάν
δεν θα καθοριστεί από τη χρήση της
αμερικανικής ισχύος, αλλά από την
πολιτική. Πρβλ. σχετικά, μπαράκ
Ομπάμα, Τολμώ να ελπίζω. Σκέψεις
για την ανάκτηση του αμερικανικού ονεί-
ρου, Αθήνα: Πόλις, 2007, σσ. 388-389.
25
Joseph nye, Ηγεσίες που Πρωτοπο-
ρούν, Αθήνα: Παπαζήσης, 2009. Επί-
σης, την ομιλία της Χίλαρυ Κλίντον
για την εξωτερική πολιτική, στο Συμ-
βούλιο Εξωτερικών Σχέσεων στην
Ουάσιγκτον, στις 15/7/2009. Bλέπε
σχετικά τα παραρτήματα του συλλο-
γικού τόμου, Από τον Μπους στον
Ομπάμα. Η διεθνής πολιτική σε έναν
κόσμο που αλλάζει. Αθήνα: Παπαζή-
σης 2010 , σσ. 747-766.
26
Bryan Walsh, «How to win the war
on global Warming», περιοδικό Time,
28/4/2008.
27
Andrew F. Krepinevich Jr., «The
Pentagon’s Wasting Assets The Eroding
Foundations of American Power»,
Foreign Affairs, Ιούλιος –Αύγουστος
2009, Volume 88, number 4.
28
Ο Κρεπίνεβιτς, μαζί με τον πτέ-
ραρχο Πολ Βαν ράιπερ, περιλαμβάνο-
νται στην ομάδα των ειδικών σε
θέματα άμυνας που είναι υπεύθυνοι για
τον εντοπισμό αδυναμιών και παρα-
λείψεων, στο κείμενο της «Τετραετούς
Αμυντικής Αναθεώρησης» («Quadre-
nnial Defense review») που καταρτίζει
κάθε τέσσερα χρόνια το Πεντάγωνο
και το παραδίδει στο Κογκρέσο.
29
«Σημαντική αναθεώρηση του αμυ-
ντικού προϋπολογισμού του Πενταγώ-
νου παρουσίασε τον Απρίλιο του 2009
ο υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, ρό-
μπερτ Γκαίητς, με μεγάλες μειώσεις σε
πολλά παραδοσιακά οπλικά συστή-
ματα, αλλά και σημαντική ενίσχυση
δαπανών για άλλα, καθώς και τη
στρατολόγηση περισσότερων ανδρών
και τη χρήση νέων τεχνολογιών για
την αντιμετώπιση των εξεγέρσεων σε
Ιράκ και Αφγανιστάν. Ο προϋπολογι-
σμός αποκαλύπτει, πάντως, ότι η κυ-
βέρνηση Ομπάμα επιδιώκει τη ριζική
αναθεώρηση της αμερικανικής στρα-
τηγικής και την εκπόνηση νέου αμυ-
ντικού δόγματος, που θα δίνει
μεγαλύτερη έμφαση σε αντιτρομοκρα-
τικές επιχειρήσεις σε Ιράκ και Αφγα-
νιστάν παρά σε συμβατικά οπλικά
συστήματα, που θα μπορούσαν να
χρησιμοποιηθούν σε πόλεμο εναντίον
μεγάλων στρατών, όπως ο κινεζικός ή
ο ρωσικός. Σημαντικές μειώσεις ανα-
κοίνωσε ο Γκαίητς στα αντιπυραυλικά
προγράμματα, στο πανάκριβο Σύ-
στημα μελλοντικού Πολέμου (FcS)
του αμερικανικού στρατού, αλλά και
στα φιλόδοξα σχέδια ναυπήγησης
νέων μεγάλων πολεμικών πλοίων. με
τις πρωτοβουλίες αυτές, ο Γκαίητς φι-
λοδοξούσε να επιβάλει νέα κουλτούρα
στο Πεντάγωνο, σύμφωνη με τις
80 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
απαιτήσεις των αμερικανών στρατιω- περίπτωση της Βόρειας Κορέας, σεις. Συνεργασία ή ανταγωνισμός,
τών, που ζητούν επίμονα αποτελε- βλέπε μεταξύ άλλων, Pascal Boniface, Αθήνα: Παπαζήσης 2005, σσ. 117-
σματικότερα μέσα και όπλα. Hubert Védrine, Atlas des crises, Paris: 118.
Ορισμένοι αμυντικοί αναλυτές εξέ- Armand colin, 2009. 34
Fareed Zakaria, «Wanted: A new
φρασαν αμφιβολίες για τα σχέδια του 31
Βλέπε σχετικά, «Δαπάνες $680 δισ. grand Strategy. The next U.S.
Γκαίητς. Ο Άντριου Κρεπίνεβιτς, του
για την άμυνα των ΗΠΑ», στην εφη- president faces a unique opportunity to
Κέντρου Στρατηγικών Ερευνών της
μερίδα Το Βήμα, 31/10/2009. put in place an architecture of peace for
Ουάσιγκτον, εκτιμά πως οι μειώσεις
32 the 21st century», στο περιοδικό
δαπανών του ρόμπερτ Γκαίητς δεν «νέα στρατηγική των ΗΠΑ για
Newsweek, 8/12/ 2008.
μπορούν να χαρακτηριστούν δρακό- τους Ταλιμπάν: “Αν δεν μπορείς να
ντειες». Βλέπε αναλυτικά Elisabeth τους νικήσεις αγόρασέ τους…”», στην 35
Ολόκληρο το κείμενο της έκθεσης
Bumiller, «ΗΠΑ: αλλάζουν τις αμυ- εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 31/10/2009 στην ηλεκτρονική διεύθυνση, http://
ντικές προτεραιότητες. Τι προκύπτει και Sylvain cypel, «le président news.bbc.co.uk/2/shared/bsp/hi/pdfs/
από τον αναθεωρημένο προϋπολογι- américain gagne une bataille contre le 21-11-08-2025-global-Trends-Final-
σμό που κατέθεσε ο Γκέιτς», The New lobby militaro-industriel», στην εφη- report.pdf
York Times, 8/4/2009, αναδημοσιευ- μερίδα Le Monde, 31/10/2009. 36
Βλέπε και το εξαιρετικό έργο του
μένο στην Kαθημερινή. 33
Βλέπε σχετικά: Γιώργος Παγουλά- Στάνλεϊ Χόφμαν, Χάος και Βία. Η Πα-
30
Τhom Shanker, Eric Schmitt, τος, Η Αμερική στην εποχή του μονο- γκοσμιοποίηση, τα καταρρέοντα κράτη, η
«Pentagon Weighs Strategy change to μερισμού: εγχώριες ρίζες της τρομοκρατία και αμερικανική εξωτερική
Deter Terror», στην εφημερίδα The εξωτερικής πολιτικής μπους, στο Σ. πολιτική, Αθήνα: Παπαζήσης, 2011.
New York Times, 5/7/2009. Για την ντάλης (επιμ.), Οι διατλαντικές σχέ- 37
Julian Borger, «2025: the end of US
dominance», στην εφημερίδα The
ΒΙΒλΙΑ ΓΙΑ ΤΗν ΑμΕρΙΚΑνΙΚΗ Guardian, 21/11/2008.
38
Bλέπε επίσης τα άρθρα των, Fareed
ΕΞωΤΕρΙΚΗ ΠΟλΙΤΙΚΗ Zakaria, «Why Washington Worries.
obama has made striking moves to fix
U.S. foreign policy – and that has set
βοb Woodward, Το σχέδιο επίθεσης. Πώς οργανώθηκε ο πόλεμος off a chorus of criticism», στο περιο-
στο Ιράκ, μετάφραση: ερρίκος μπαρτζινόπουλος, Παπαζήση, δικό Newsweek, 23/3/ 2009, Fareed
Zakaria , «Barack obama The new
αθήνα 2004 U.S. president will be judged by
whether he can save capitalism»,
αλέξης Ηρακλείδης, Διεθνείς και εθνοτικές συγκρούσεις, ι. Σιδέ- Newsweek, 5/1/2009 και Andrew J.
Bacevich, «The Things We need to
ρης, αθήνα 2009
Do now. Five leading foreign-policy
experts offer their recommendations
Δημήτρης Καιρίδης, Η αμερικανική εξωτερική πολιτική και η συ- on dealing with some of the world’s
ντηρητική αντεπανάσταση. Ο Μπους, η τρομοκρατία, το Ιράκ και most difficult and pressing challenges»,
Νewsweek, 8/12/2008. Επίσης, τα βι-
το Ισλάμ, ι. Σιδέρης, αθήνα 2008
βλία του Fareed Zakaria, The Post-
American World (new york: norton
Andrew J. Bacevich, Η αμερικανική αυτοκρατορία. Πραγματικότητες 2008) και του Parag Khanna, The
και συνέπειες της αμερικανικής διπλωματίας, μετάφραση: μαρία Second World: Empires and Influence in
the New Global Order, new york :
μπαραχάνου, εκδόσεις Πανεπιστημίου μακεδονίας, Θεσσαλονίκη random House 2008. Ειδικότερα, ο
2008 Fareed Zakaria αναφέρεται στην
άνοδο της ισχύος, οικονομικής κυρίως,
των χωρών της Ασίας, με αποτέλεσμα
Zbigniew Brzezinski, Brent Scowcroft, Η Αμερική και ο κόσμος. Συ-
έναν κόσμο στον οποίο οι ΗΠΑ παύ-
ζητήσεις σχετικά με το μέλλον της αμερικανικής εξωτερικής πολι- ουν πλέον να είναι η κυρίαρχη παγκό-
τικής, μετάφραση: Χρήστος Καψάλης, Λιβάνη, αθήνα 2010 σμια οικονομική δύναμη.
39
Harvey Sicherman, «U.S. Foreign
Joseph S. Nye Jr., Ηγεσίες που πρωτοπορούν, μετάφραση: ερρίκος Policy after the Elections: Pragmatism,
μπαρτζινόπουλος, Παπαζήση, αθήνα 2009 But in what Direction?» BESA, center
Perspectives Papers, no 52, December
23, 2008.
Σ. Ντάλης (επιμ.), Από τον Μπους στον Ομπάμα. Η διεθνής πολι-
40
neil Macfarquhar, «new voice and
τική σε έναν κόσμο που αλλάζει, Παπαζήση, αθήνα 2010
new tune at U.n.», στην εφημερίδα
International Herald Tribune, 22/9/
Stanley Hoffmann, Χάος και βία. Η παγκοσμιοποίηση, τα καταρρέ- 2009. corine lesnes, «Barack obama à
οντα κράτη, η τρομοκρατία και η αμερικανική εξωτερική πολιτική, l`onU pour faire oublier l`ère Bush»,
στην εφημερίδα Le Monde, 20/9/2009.
πρόλογος: Χ. ροζάκης, επίμετρο: Σ. Ντάλης, μετάφραση: ερρίκος
41
μπαρτζινόπουλος, Παπαζήση, αθήνα 2011 Τζόζεφ νάι., Ηγεσίες που πρωτοπο-
ρούν, Αθήνα: Παπαζήσης, 2009.
Ο χάρης ο Βαρύγλυκος μαθαίνει ροκ
Από τον χρΗΣΤΟ ΞΑΝΘΑΚΗ
Περισσεύουν στο ροκ, στην ποπ, στη μαύρη μουσική, τα παραδείγματα συγκροτημάτων και καλλι-
τεχνών που κυκλοφόρησαν ένα σούπερ ντούπερ πρώτο άλμπουμ, μια φωτοβολίδα διαστημική κι έπειτα
τους πήρε η κάτω βόλτα. Κι από την άλλη, υπάρχουν οι περιπτώσεις εκείνες που έδωσαν υποσχέσεις
με τους παρθενικούς τους δίσκους και τις τήρησαν με τρόπο έξοχο στη συνέχεια. Βλέπε Allman
Brothers, βλέπε Black Keys, βλέπε Calexico. Έχω την εντύπωση ότι η Χίλντα Παπαδημητρίου, με την
αστυνομική πλοκή της, ανήκει στη δεύτερη κατηγορία.
πλοκή του βιβλίου εί-
H ναι απλή, έως πολύ
απλή. Ενας συλλέ-
κτης δίσκων βινυ-
λίου, δολοφονείται, ο
αστυνόμος Χάρης νικολόπουλος,
γνωστός με το προσωνύμιο Χάρης
ο Βαρύγλυκος, αναζητεί τον υπαί-
τιο, στην υπόθεση εμπλέκονται ο
ιδιοκτήτης δισκοπωλείου Φώντας,
η υπάλληλός του Τατιάνα, η αλλο-
παρμένη αδερφή της, και πρώην
σύζυγος του Φώντα, Σόνια. Ο Βα-
ρύγλυκος Χάρης αρχίζει τις έρευ-
νες, ο Βαρύγλυκος Χάρης ολο-
κλήρώνει τις έρευνες, το μυστήριο
λύνεται. Ενα police procedural,
στην πιο νορμάλ μορφή του. Δίχως
φοβερά ντοκουμέντα, χωρίς συ-
μπαντικές συνωμοσίες, δεν συ-
στρέφεται καν σαν άλλος όφις που
ορέγεται την ουρά του. Ενδιαφέ-
ροντα κόλπα είναι αυτά, αλλά δεν
είναι σώνει και καλά προαπαιτού-
μενα για τη συγγραφή ενός αστυ-
νομικού μυθιστορήματος. Αν ήταν,
η μargery Allingham δεν θα είχε
κάνει ποτέ καριέρα κι ο Edmund
crispin θα είχε περιορισθεί στη
σύνθεση σάουντρακ.
Ας μη στεκόμαστε όμως στα τε-
χνικά. Ας πούμε καλύτερα δυο λό-
για για την ελληνική αγορά δίσκου,
που θα ρίξει φως στα μίση, στις
έριδες και... στους φόνους των συλ-
λεκτών. Η συστηματική κυκλοφο-
ρία άλμπουμ από το διεθνές ποπ
και ροκ στερέωμα άρχισε αμέσως
μετά τη χούντα. Παρά τις φιλότι-
μες προσπάθειες, ωστόσο, λιγό-
τερο απ’ το 10% της παγκόσμιας
παραγωγής ποπ και ροκ μουσικής,
έβρισκε το δρόμο προς τα μέρη
μας. Προς ενημέρωσιν, απέμεναν
οι εισαγωγές εκάστου δισκοπω-
λείου. Του Pop Eleven, του
Happening στη συνέχεια, του Jazz
rock, του Music corner, του
Discobole, όλων των ναών της δι-
σκογραφίας όπου συνέρρεαν πι-
στοί και συλλέκτες. Άλλος τρόπος
H Xίλντα Παπαδημητρίου.
δεν υπήρχε για να διατηρείς την
επαφή σου με τα τεκταινόμενα στη
μουσική βιομηχανία, εκτός κι αν
έτρεχες κάθε τρεις και λίγο στο
εξωτερικό. Κάτι που βεβαίως γνώ-
ριζαν οι δισκοπώλες και σε χαρά-
τσωναν μέχρι αίματος. μοιάζει
σαν χθες εκείνη η καταραμένη
μέρα της δεκαετίας του 1980 που,
ακολουθώντας τη συμβουλή του
Αργύρη ζήλου, έτρεξα να αγοράσω
τον πρώτο δίσκο των Screaming
Blue Messiahs (ένα mini lP υπό
τον τίτλο Good and Gone) και πλή-
ρωσα στο Happening το μυθικό για
την εποχή ποσό των 1.100 δραχ-
μών. Για ένα άλμπουμ δευτεροκλα-
σάτου pub rock, που το έχω και το
καμαρώνω στη δισκοθήκη μου κι
από τότε ούτε μια φορά δεν το ξα-
νάκουσα.
τα κουΡελια
τΡαΓουΔαΝε ακοΜα
Στους αναγνώστες, φυσικά, και
στις αναγνώστριες του Books’
Journal, που έχουν γεννηθεί μετά
το 1980, όλα αυτά δεν λένε τίποτε.
Έχει εξελιχθεί τόσο πολύ η τεχνο-
λογία του ήχου τα τελευταία χρό-
νια, ώστε ακόμη και τα κάποτε
κραταιά cD κοντεύουν να εξαφα-
Mάκης Σταματάκης
νισθούν. Τι να τα κάνεις δηλαδή
όταν μπορείς να φορτώσεις ό,τι θέ-
λεις, στην ανάλυση που θέλεις, σε
ένα στικάκι (ελληνιστί USB) τόσο
δα; Θα μου πείτε, σου λείπουν οι
πληροφορίες για την ηχογράφηση,
οι στίχοι, κάποιες φωτογραφίες
ίσως. Κι αυτά τα βρίσκεις όμως με
μια καλή αναζήτηση και δεν χρειά-
ζεται πλέον να βασανίζεσαι ψά-
χνοντας ώρες επί ωρών στο «βαθύ
Ίντερνετ». Όλα στη διάθεσή σου,
όλα στα χέρια σου είναι.
Αλλά δεν είναι και χειροπιαστά.
Κι επειδή δεν έχουν υπόσταση
υλική, είναι αδύνατον να εξάψουν
πάθη ανάλογα με εκείνα των βινυ-
λίων. Το ξέρει αυτό από προσω-
πική πείρα η Χίλντα Παπαδημη-
τρίου, καθώς επί σειρά ετών
διατηρούσε δισκάδικο στη νέα
Σμύρνη. Κι έτσι γνωρίζει από την
καλή και την ανάποδη τον μικρόκο-
σμο των ελλήνων συλλεκτών βινυ-
λίου. Ένα κλειστό σύμπαν που θυ-
μίζει κάπως την παρέα στα
Κουρέλια… του νίκου νικολαΐδη.
Απομεινάρια της ροκ κουλτούρας
(μιας από τις ροκ κουλτούρες, για
να είμαι ακριβής) είναι και οι μεν και
οι δε, με επιθυμία θανάτου γραμ-
μένη στα μέτωπά τους. Η συγγρα-
φέας τούς αποκρυπτογραφεί ορθά,
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 81
Χίλντα Παπαδημητρίου,
Για μια χούφτα βινύλια,
μεταίχμιο, αθήνα 2011,
383 σελ.
περιγράφοντάς τους με ενάργεια,
με χιούμορ και με συμπόνοια. Οι
δύο τελευταίες ιδιότητες χαρακτη-
ρίζουν επίσης τον Χάρη τον Βαρύ-
γλυκο, τον σαραντάχρονο λουκουμά
που μένει με τη μαμά του και ανα-
λαμβάνει για πρώτη φορά υπόθεση
φόνου. Ο άπειρος αστυνομικός ξε-
κινά από περιθώριο του στόρι και,
σιγά σιγά, γίνεται η πυξίδα του, το
κέντρο βάρους του. Όσο κι αν μας
γοητεύουν η Σόνια με την Τατιάνα,
όσο κι αν μας ιντριγκάρει ο Φώ-
ντας, η τραγελαφική πλην αξιαγά-
πητη μορφή του Χάρη είναι που δί-
νει τον τόνο στο βιβλίο. Σε ένα κάτι
παραπάνω από αξιοπρόσεκτο αστυ-
νομικό μυθιστόρημα. Εννοείται ότι
απ’ το Για μια χούφτα βινύλια δεν
λείπουν οι πλατειασμοί και τα χά-
σματα ενός πρωτόλειου. υποχω-
ρούν ωστόσο και χλωμιάζουν
εμπρός στην αγάπη της συγγρα-
φέως για το αντικείμενό της και στη
μαεστρία με την οποία αναδεικνύει
τους ανθρώπινους χαρακτήρες.
Εν κατακλείδι; Εν κατακλείδι θα
καταφύγω και πάλι στις δισκογρα-
φικές αναφορές. Περισσεύουν στο
ροκ, στην ποπ, στη μαύρη μουσική,
τα παραδείγματα συγκροτημάτων
και καλλιτεχνών που κυκλοφόρη-
σαν ένα σούπερ ντούπερ πρώτο
άλμπουμ, μια φωτοβολίδα διαστη-
μική κι έπειτα τους πήρε η κάτω
βόλτα. Βλέπε Feelies, βλέπε
Violent Femmes, βλέπε Shuggie
otis. Κι από την άλλη, υπάρχουν οι
περιπτώσεις εκείνες που έδωσαν
υποσχέσεις με τους παρθενικούς
τους δίσκους και τις τήρησαν με
τρόπο έξοχο στη συνέχεια. Βλέπε
Allman Brothers, βλέπε Black Keys,
βλέπε calexico. Εχω την εντύπωση
ότι η Χίλντα Παπαδημητρίου ανή-
κει στη δεύτερη κατηγορία και πως
όσο ωριμάζει και απορρίπτει από
τη γραφή της αχρείαστες επιρροές
και αναγνωστικές αγκυλώσεις, θα
πηγαίνει από το καλό προς το κα-
λύτερο. zx
 μανουέλ βάθκεθ
μονταλμπάν, Η Βαρκελώνη
του Μανόλο: Τρεις
περιπέτειες του Πέπε
Καρβάλιο (Οι θάλασσες του
Νότου. Ο ελληνικός
λαβύρινθος. Το βραβείο),
μετάφραση: βέρα Δαμόφλη,
Κλεοπάτρα ελαιοτριβιάρη,
πρoλογικό σημείωμα:
Πέτρος μάρκαρης,
μεταίχμιο, αθήνα 2012,
800 σελ.
ο σημείο καμπής για την
T ανάδειξη μιας αυθεντι-
κής λογοτεχνικής φωνής
εκ μέρους εκείνων των
ισπανών συγγραφέων
που πειραματίστηκαν με το είδος
της αστυνομικής λογοτεχνίας ήταν
η περίοδος της μετάβασης στη δη-
μοκρατία μετά τη λήξη του φρανκι-
κού καθεστώτος, περίοδος γνωστή
και ως transicion, μια εποχή έντο-
νων κοινωνικοπολιτικών και πολι-
τιστικών αλλαγών. Ο Χοσέ Κολ-
μέιρο (José colmeiro), στην εκτενή
μελέτη του για την αστυνομική λο-
γοτεχνία της Ισπανίας, θεωρεί ότι η
συλλογική συνείδηση της ζωής σε
μια νεογέννητη δημοκρατική και
δυτική κοινωνία με πρωτόγνωρα
προβλήματα και αξίες, σε συνδυα-
σμό με την ελευθερία έκφρασης που
αντικατέστησε τη λογοκρισία, ευ-
νόησαν τη γέννηση νέων μορφών
έκφρασης.1 Η ανάκυψη της αστυ-
νομικής λογοτεχνίας στην Ισπανία
τη δεκαετία του 1970 δεν σημαίνει
σε καμία περίπτωση ότι το είδος
δεν ήταν γνωστό και δόκιμο στη
χώρα πρωτύτερα. ωστόσο, η επα-
ναφορά της δημοκρατίας σήμανε
τη γέννηση μίας νέας λογοτεχνίας
στη βάση της καθιερωμένης φόρ-
μουλας του αστυνομικού αφηγήμα-
τος.
Για τον μανουέλ Βάθκεθ μο-
νταλμπάν (1939-2003), τον πατέρα
της νέας ισπανικής αστυνομικής λο-
γοτεχνίας, το ενδιαφέρον των σύγ-
χρονών του συγγραφέων για τη νέα
αυτή φόρμα έχει τη ρίζα του στην
ολοένα μεγαλύτερη ταύτιση της
Ισπανίας με τα άλλα δυτικά νεοκα-
πιταλιστικά κράτη κατά τη δεκαετία
του 1960. Ο μονταλμπάν εξηγεί:
Και τότε οι κανόνες του παι-
χνιδιού σχετικά με τη διπλή
αλήθεια της πολιτικής και κοι-
νωνικής οργάνωσης, τη διπλή
αλήθεια, τη διπλή ηθική, τις δι-
82 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Καίγοντας βιβλία στη Βαρκελώνη
Από την ΕλeΝΗ ΠΑΠΑΓΕωρΓiΟΥ
Όταν σήμερα μιλάμε για πολιτικό ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, πρόκειται σχεδόν πάντα για ένα μυθι-
στόρημα αστυνομικό. Φαίνεται ότι η φόρμα έχει πλέον αναπτύξει όλα τα απαραίτητα εργαλεία για το
σχολιασμό της σύνθετης πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Με αφορμή την
πρόσφατη κυκλοφορία σε επίτομη έκδοση τριών από τα κορυφαία μυθιστορήματα του Μανουέλ Βάθ-
κεθ Μονταλμπάν, επιστρέφουμε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και στο έργο ενός από τους κο-
ρυφαίους εκπροσώπους του είδους.
πλές λογιστικές μεθόδους,
έδειχναν ήδη σημάδια του
πόσο λεπτή είναι η γραμμή με-
ταξύ της πολιτικής και του
εγκλήματος.2
Από τα παραπάνω είναι εμφανές
ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ
της ισπανικής αστυνομικής λογο-
τεχνίας και της σύγχρονης πολιτι-
κής επικαιρότητας. Πόσο μάλλον
όταν οι περισσότεροι συγγραφείς
της πρώτης εκείνης γενιάς είχαν
κοινό γνώρισμα ένα ενεργό πολι-
τικό παρελθόν και παρόν στην Αρι-
στερά, θυμίζοντας το παράδειγμα
του γαλλικού neo-polar κινήματος,
ενός ρεύματος έντονα πολιτικο-
ποιημένης αστυνομικής λογοτε-
χνίας που προέκυψε στη Γαλλία
στις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Αυτοί οι αριστεροί ακτιβιστές βρή-
καν στην αστυνομική λογοτεχνία
ένα όχημα για να εκφράσουν τις
ελπίδες και τις προσδοκίες τους
από την εγκαθίδρυση της δημο-
κρατίας στην Ισπανία. λίγο αργό-
τερα, μετά τη νίκη των σοσιαλι-
στών το 1982, η απομυθοποίηση
και η απογοήτευση πήραν τη θέση
της ελπίδας στα γραπτά τους.
ο καΝoΝαΣ
τηΣ ηθικhΣ αΜφιΣηΜiαΣ
Ο μανουέλ Βάθκεθ μονταλμπάν
δημοσίευσε το πρώτο μυθιστόρημα
της διάσημης σειράς Πέπε Καρβάλιο
το 1974, με τον τίτλο Tatuaje (Τα-
τουάζ)3. Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο
ιδιωτικός ντετέκτιβ Πέπε Καρβά-
λιο, είχε κάνει την παρθενική του
εμφάνιση δύο χρόνια νωρίτερα, το
1972, στο μυθιστόρημα Εγώ σκό-
τωσα τον Κέννεντυ (Yo maté a
Kennedy), το βιβλίο όμως δεν απο-
τελεί μέρος της σειράς, αλλά αυτο-
τελές έργο. Ο ντετέκτιβ του μο-
νταλμπάν εξελίσσεται, καθώς στη
σειρά προστίθενται νέοι τόμοι, σε
έναν πλήρως ανεπτυγμένο λογοτε-
χνικό χαρακτήρα. Όπως γράφει η
Σουζάνα μπαγιό μπελενγκέρ
(Susana Bay Belenguer) σε μια
μελέτη για το έργο του συγγραφέα:
Ενώ ο τυπικός ντετέκτιβ της
hard-boiled σχολής παρουσιά-
ζεται στον αναγνώστη ήδη
ολοκληρωμένος, ο Βάθκεθ μο-
νταλμπάν αντιμετωπίζει το εί-
δος με έναν τρόπο που σχετί-
ζεται περισσότερο με την
παραδοσιακή λογοτεχνία. Ο
Καρβάλιο αποκαλύπτει απο-
σπάσματα της βιογραφίας του,
ξεσκεπάζει τους φόβους και τα
συναισθήματά του, τα απωθη-
μένα και τις εμμονές του, γερ-
νάει και αλλάζει με το πέρασμα
του χρόνου.4
Παρά τις αλλαγές που επηρεάζουν
τα συναισθήματα του ντετέκτιβ και
την κοσμοθεωρία του κατά την εξέ-
λιξη της σειράς, ο Πέπε Καρβάλιο
κατά βάση απεικονίζεται σαν «ένας
κλασικός σκληρός (hard-boiled) ντε-
τέκτιβ, τρυφερός όμως κατά βά-
θος».5 Συνειδητά επιλέγει για τον
εαυτό του μια μοναχική ζωή και πα-
λεύει απελπισμένα να παραμείνει
ανεξάρτητος. Συνεχώς, όμως, ταλα-
ντεύεται ανάμεσα στην επιλογή της
μοναξιάς και τη συναισθηματική του
προσκόλληση σε ανθρώπους. Δηλώ-
νει με σιγουριά ότι «εμείς οι ιδιωτικοί
ντετέκτιβ είμαστε τα θερμόμετρα
της κατεστημένης ηθικής»,6ο ίδιος,
ωστόσο, χρεώνεται μία αμφιλεγό-
μενη ηθική. Στις Θάλασσες του Νό-
του, ο μονταλμπάν βάζει τον ήρωά
του να παρευρίσκεται σε ένα στρογ-
γυλό τραπέζι για το νουάρ μυθιστό-
ρημα. Το συμπέρασμα του Καρβά-
λιο; «Ηθική αμφισημία. Ηθική
αμφισημία. Εδώ βρίσκεται το κλειδί
του μυθιστορήματος νουάρ. μέσα
σε αυτή την αμφισημία κολυμπάνε
ήρωες όπως ο μάρλοου ή ο Άρτσερ
ή ο πράκτορας της Κοντινεντάλ».7
Ο Καρβάλιο, όχι μόνο δρα με τον
πιο ανήθικο τρόπο για να λύσει τις
υποθέσεις που αναλαμβάνει, αλλά
και η δική του καθημερινότητα και
ο τρόπος ζωής του χαρακτηρίζο-
νται από βαθιά έλλειψη ηθικής. Για
παράδειγμα, η σύντροφός του, η
Τσάρο, είναι μια ακριβή πόρνη, ενώ
ο υπάλληλός του, o μπισκουτέρ,
είναι μια γνωριμία από τον καιρό
που ο ντετέκτιβ πέρασε στη φυ-
λακή. Χάρη στους περιθωριακούς
του φίλους, ο Καρβάλιο αποκτά,
βέβαια, «άμεση πρόσβαση σε πολ-
λές όψεις της Βαρκελώνης που δεν
αποκαλύπτονται σε όλους, μια
ακτινογραφία του υπεδάφους της
πόλης, του “barrio chino”».8
ωστόσο, ο Άντριαν Γιανγκ (Adrian
young), σχολιάζοντας το έργο του
μονταλμπάν, στέκεται σε μια σκο-
τεινότερη άποψη της ανάμειξης
του πρωταγωνιστή με τον υπόκο-
σμο της Βαρκελώνης. Στη σειρά,
υποστηρίζει, «οι μη-συμβατικοί χα-
ρακτήρες σπάνια υπάρχουν πέρα
από μια ιεραρχία τύπου εξουσια-
στή/υποταγμένου».9 Η Τσάρο φαί-
νεται να εξαρτάται από τις αλλαγές
στη διάθεση του Καρβάλιο και τις
μονομερείς του αποφάσεις σχετικά
με τη σχέση τους. Ο μπρομούρο, ο
πληροφοριοδότης του Καρβάλιο,
προσφέρει τις υπηρεσίες του κα-
θώς του καθαρίζει τα παπούτσια,
ενώ ο μπισκουτέρ είναι μάλλον
μπάτλερ παρά βοηθός.
μόνο εμπόδιο σε αυτή την ηθική
στάση στέκεται η μέγιστη δέ-
σμευση που του επιβάλλει η δου-
λειά του ως ιδιωτικού ερευνητή:
αφοσίωση στον πελάτη, έως ότου
να λυθεί η υπόθεση και να εισπρα-
χθεί η αμοιβή. Το επάγγελμα του
ντετέκτιβ είναι για τον Καρβάλιο
«ένας ρόλος που ενδύεται και απο-
δύεται κατά τη θέλησή του»,10 τί-
ποτα περισσότερο από μία δουλειά
που του παρέχει μιαν άνετη ζωή.

Όταν ερωτάται για τα κίνητρά του,
επιμένει ότι το μόνο που τον εν-
διαφέρει είναι η αμοιβή του. Παρ’
όλα αυτά, μερικές υποθέσεις τον
ελκύουν περισσότερο από άλλες.
Οι μέθοδοί του είναι συχνά αμφι-
λεγόμενες. Ο μονταλμπάν αμφι-
σβητεί την αποτελεσματικότητα
της ερευνητικής μεθόδου της κλα-
σικής αστυνομικής λογοτεχνίας ή
την ενεργό ανάμειξη του ντετέκτιβ,
που συνηθίζεται στην hard-boiled
αστυνομική λογοτεχνία. Ο Πέπε
Καρβάλιο οδηγείται στη λύση του
μυστηρίου χάρη σε κάποιο ατύ-
χημα, ακολουθώντας το ένστικτό
του, ή, ακόμα, εμπνεόμενος από
κάποιο λογοτεχνικό απόσπασμα ή
από τους στίχους κάποιου τραγου-
διού.11
Ο μανουέλ Βάθκεθ μονταλ-
μπάν, μέσω συχνών διακειμενικών
αναφορών σε διάσημους κινημα-
τογραφικούς και λογοτεχνικούς
ντετέκτιβ, παρωδεί τα μοτίβα της
hard-boiled παράδοσης. Έχει εν-
διαφέρον να προσέξουμε πώς χει-
ρίζεται τα τικ του χαρακτήρα του
ντετέκτιβ:
Ο ίδιος ο πρωταγωνιστής, ο
Καρβάλιο, με την υπερβολική
αφοσίωσή του στη γαστρονο-
μία και την καύση βιβλίων, εί-
ναι μια τραβηγμένη σάτιρα του
παραδοσιακού χαρακτηρισμού
των ντετέκτιβ μέσω κάποιου
μοναδικού χαρακτηριστικού
τους, το οποίο υποτίθεται ότι
τους εξανθρωπίζει.12
Σχετικά με τη συνήθεια του Καρ-
βάλιο να καίει βιβλία, ο μονταλ-
μπάν βρίσκει σε αυτές τις σκηνές
μια εξαιρετική ευκαιρία για να
αναφερθεί σε λογοτεχνικά έργα ή
κοινωνικοπολιτικά δοκίμια, σχο-
λιάζοντάς τα με κριτική ματιά.
Επίσης, όπως υποστηρίζει ο Κολ-
μέιρο, η ιεροτελεστία της καύσης
των βιβλίων και των περιοδικών
στο σπίτι του ήρωα στη Βαλβι-
δρέρα είναι ένα σύμβολο της ρή-
ξης του με την ήδη καθιερωμένη
λογοτεχνία της vanguardia όπως
και με την κανονιστική λογοτε-
χνία.13 Ακόμα και ο ίδιος ο Καρ-
βάλιο, στο Τατουάζ, παραδέχεται
την αμφιθυμία του:
Έσπρωξε το ανοιχτό βιβλίο
κάτω από τα κούτσουρα στο
τζάκι. Καθώς το άναβε, ένιωσε
πάλι διχασμένος: από τη μία,
δεν του άρεσε να βλέπει το βι-
βλίο να καίγεται, από την
άλλη, ανυπομονούσε να δει τις
O μανουέλ βάθκεθ μονταλμπάν (1939-2003) με ένα παλιότερο πορτραίτο του.
φλόγες να φουντώνουν και να
το μεταμορφώνουν σε ένα
σωρό σβησμένων λέξεων.
Όσο για την εμμονή του ντετέκτιβ
με τη γαστρονομία, λειτουργεί ως
υποκατάστατο της συζήτησης για
πιο σοβαρά πολιτικοκοινωνικά θέ-
ματα. Σε κάποιο σημείο, ο μο-
νταλμπάν γράφει για τον πρωταγω-
νιστή του ότι «ο μοναδικός του
πατριωτισμός ήταν γαστρονομι-
κός»14. Στην πραγματικότητα, ο
Πέπε Καρβάλιο είναι αποστασιο-
ποιημένος όχι μόνο από τον πα-
τριωτισμό αλλά και από την πολι-
τική. Από το ένα μυθιστόρημα στο
επόμενο, ο πρωταγωνιστής φαίνεται
να είναι όλο και πιο απογοητευμένος
από την πολιτική και την κοινωνία.
Στο μυθιστόρημα Ο ελληνικός λαβύ-
ρινθος (1992), η δράση τοποθετείται
κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας
για τους Ολυμπιακούς αγώνες της
Βαρκελώνης του 1992. Ο ντετέκτιβ
είναι εξοργισμένος με την ανάμειξη
Jordi Play
ορισμένων πρώην κομμουνιστών στη
βιομηχανία των Ολυμπιακών. Ανα-
φωνεί: «Από τη Σιέρα μαέστρα
στην Ολυμπία. Από τη “μεγάλη
Πορεία” στα πενήντα χιλιάδες μέ-
τρα δρόμο».15 Ο ίδιος, προτιμάει να
μην ανακατεύεται καθόλου, φτάνο-
ντας στο άλλο άκρο: «Δεν είμαι ούτε
καν ουδέτερος. Είμαι χοντρόπετσος»
αναγγέλλει ο Καρβάλιο στο Τατουάζ.
Παρά την κραυγαλέα απάθεια
του ντετέκτιβ προς την πολιτική, ο
μανουέλ Βάθκεθ μονταλμπάν
ομολογεί ότι δημιούργησε τον λο-
γοτεχνικό χαρακτήρα του Καρβά-
λιο, πρώτα από όλα, ως ένα εργα-
λείο για να επιτύχει τον στόχο που
έθεσε, λύνοντας παράλληλα το
πρόβλημα της οπτικής γωνίας.16 Ο
στόχος αυτός είναι η καταγραφή
της εικόνας της κοινωνίας μέσα
από τα μάτια ενός περιθωριακού
χαρακτήρα, που θα μπορεί να κι-
νείται ανάμεσα στις διαφορετικές
κοινωνικές τάξεις, μετατρέποντας
έτσι το είδος του αστυνομικού αφη-
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 83
γήματος σε ένα εργαλείο ανάλυ-
σης της πραγματικότητας.17 Ο
συγγραφέας βρήκε στην αστυνο-
μική λογοτεχνία τον ιδανικό τρόπο
για να διαπραγματευτεί όσα κοι-
νωνικά και πολιτικά ζητήματα τον
ενδιαφέρουν.
Όσο για τη μέθοδο που χρησι-
μοποιείται στην αστυνομική λο-
γοτεχνία προκειμένου να θιγούν
πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα,
ο ζωρζ Τυρά (georges Tyras),
στο άρθρο του «le noir espagnol:
postmodernité et écriture du con-
sensus», υποστηρίζει ότι η αστυ-
νομική λογοτεχνία είναι στην
πραγματικότητα μία πιο αναλυ-
τική και πιο λογοτεχνική εκδοχή
της δημοσιογραφικής έρευνας.18
Αυτό συμβαίνει και στα έργα του
μονταλμπάν στα οποία ο συγ-
γραφέας σχολιάζει πολυάριθμα
κοινωνικά και πολιτικά προβλή-
ματα της επικαιρότητας: από τις
πρόσφατες εθνικές εκλογές και τη
δράση της ΕΤΑ μέχρι τα σκάν-
δαλα γύρω από την κατασκευή οι-
κιστικών συγκροτημάτων στη
Βαρκελώνη. Η ισπανική αστυνο-
μία είναι ένας ακόμα σταθερός
στόχος της κριτικής του συγγρα-
φέα, μάλιστα η αστυνομία χρησι-
μοποιείται στα μυθιστορήματα ως
σύμβολο του φρανκικού παρελθό-
ντος. Η Σουζάνα μπαγιό μπε-
λενγκέρ γράφει σχετικά με την
αναπαράσταση της αστυνομίας:
Η αστυνομική δύναμη αντι-
προσωπεύει την εξουσία και τη
δύναμη μια κοινωνικής τάξης
που ο ντετέκτιβ απορρίπτει,
και η σχέση μεταξύ τους είναι,
αν όχι μια μικρογραφία της πά-
λης των τάξεων, τουλάχιστον
μια αναπαραγωγή του παρα-
δοσιακού παιχνιδιού αφέντη-
σκλάβου […] Η ένταση μεταξύ
της αστυνομίας και του ντετέ-
κτιβ μεταβάλλεται σε μια στα-
θερή υπενθύμιση της φρανκι-
κής καταπίεσης και του
παρελθόντος της μετάβασης
στη δημοκρατία.19
η πoλη που πληΓωΝαΜε
Ένα από τα ζητήματα της επικαι-
ρότητας που αγγίζει ο μονταλμπάν
στη σειρά είναι η προετοιμασία για
τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Βαρ-
κελώνης του 1992. Όπως, άλλω-
στε, γράφει στον Ελληνικό λαβύ-
ρινθο, «κάθε Ολυμπιάδα έχει τη σκιά
της και στη σκιά κάθε Ολυμπιάδας
κερδίζεις ή χάνεις χρήμα».20 Πέρα
από τη σκληρή κριτική για την

ύποπτη συμμετοχή πρώην αριστε-
ρών αγωνιστών στην οργάνωση
των Αγώνων, ο Πέπε Καρβάλιο
ανησυχεί για τη βίαιη μεταμόρ-
φωση της πόλης. Φοβάται ότι η
Βαρκελώνη της επόμενης μέρας θα
είναι μια άλλη πόλη, μια πόλη σχε-
διασμένη για επίδοξους τουρίστες
και όχι για τους κατοίκους της.
Στον Ελληνικό λαβύρινθο, όπου η
θεματική των Ολυμπιακών κυριαρ-
χεί, ο Καρβάλιο εκφράζει την ανη-
συχία του, καθώς περιφέρεται σε
μια Βαρκελώνη που αλλάζει συνε-
χώς:
Περπάτησε στα σοκάκια που
είχαν εγκαταλειφθεί στην
άχρηστη ιστορία τους, προς
αναζήτηση της πόλης που είχε
ανακαινιστεί για να λειτουργή-
σει ως ολυμπιακή βιτρίνα. Ο
καθεδρικός ναός ξεπρόβαλε,
αν και από μακριά, πάνω από
τα έργα ενός υπόγειου χώρου
στάθμευσης, που θα επέτρεπε
την αύξηση του αριθμού των
Γιαπωνέζων που θα τον επι-
σκέπτονταν μέχρι το 2000.
«Σας ζητούμε συγνώμη για την
ενόχληση. Εργαζόμαστε για
εσάς. Barcelona posa’t guapa.
Barcelona més que mai». Όλος
ο κόσμος έδειχνε να είναι πε-
ραστικός, η ίδια η πόλη ήταν
περαστική, ανάμεσα σε ένα
παρελθόν γνωστό και ένα μέλ-
λον χωρίς συγκεκριμένα όρια.21
Ο Πέπε Καρβάλιο θεωρεί τη Βαρ-
κελώνη κομμάτι του εαυτού του. Συ-
χνά περπατά για ώρες άσκοπα στο
κέντρο της πόλης, ένας σύγχρονος
flâneur. Για τον ραλφ Γουίλλετ
(ralph Willet), ο flâneur, όπως πα-
ρουσιάζεται στη hard-boiled λογο-
τεχνία, είναι «κάποιος που ακούει,
ψάχνει και πάνω απ’ όλα […] βλέ-
πει και αποκρυπτογραφεί τα σημαί-
νοντα αυτού του λαβυρίνθου κατοι-
κημένων χώρων και οικοδομημάτων
που αποτελούν τη σύγχρονη μητρό-
πολη – παράξενη και απειλητική
αλλά ταυτόχρονα εθιστική».22 Στις
περιγραφές των περιπάτων του στο
κέντρο της Καταλανικής πρωτεύου-
σας., το όμορφο και το άσχημο, η
χαρά και η λύπη, η αρετή και η δια-
φθορά συνυπάρχουν. με αυτόν τον
τρόπο, ο ντετέκτιβ αποκαλύπτει τη
διπλή φύση της πόλης. Αναφέρει σε
ένα απόσπασμα από τις Θάλασσες
του Νότου:
Δίπλα στο παράπηγμα που που-
λούσαν εισιτήρια για τις γκολο-
ντρίνας, ήταν πεσμένο ένα κου-
84 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Kαρικατούρα του μανουέλ βάθκεθ μονταλμπάν από το πρόγραμμα
εκδήλωσης στη μνήμη του που οργάνωσε ο Δήμος Bαρκελώνης.
ρελιάρικο και βρώμικο κορίτσι
μ’ ένα μισοκοιμισμένο βυζανιά-
ρικο μωρό. […] ζητιάνοι, άνερ-
γοι, οπαδοί του μικρού Ιησού
και της πανάγιας μητέρας που
τον γέννησε. Η πόλη έμοιαζε
να έχει πλημμυρίσει από αν-
θρώπους που είχαν δραπετεύ-
σει απ’ όλα και απ’ όλους.23
Ο Καρβάλιο είναι αυτό που ο ραλφ
Γουίλλετ, θεωρητικός της αστυνο-
μικής λογοτεχνίας, καλεί φιλόσοφο-
περιπατητή, κάποιος που κινείται
ανάμεσα στις μοντέρνες αστικές
απολαύσεις, κρατώντας ωστόσο μια
απόσταση, που αισθητικοποιεί την
πόλη και τη θεωρεί γνήσιο θέ-
αμα».24 o Γουίλλετ προσθέτει ότι
στη hard-boiled λογοτεχνία «αυτή η
αναζήτηση οπτικής κατανόησης
έχει μια διαφορετική σημασία» κα-
θώς «η λύση του εγκλήματος προ-
καλεί την αναγνώριση της διπλής
πραγματικότητας και της διαφθο-
ράς, κάνοντας διάφανη την κοινω-
νική μορφολογία της φανταστικής
πόλης».25Αυτό γίνεται φανερό στο
τέλος των Θαλασσών του Νότου,
όταν, μετά την επιστροφή του στο
σπίτι στη Βαλβιδρέρα και αφού έχει
βρει το σκύλο του σκοτωμένο, ο
Καρβάλιο στρέφει την οργή του
στην πόλη:
Ατενίζοντας τη φωτισμένη
πόλη, φώναξε:
centre civic Vallvidrera
γραφές των επισκέψεων του Καρ-
βάλιο σε εστιατόρια και μπαρ, όπως
και της προετοιμασίας σύνθετων
πιάτων από τον ίδιο τον ντετέκτιβ.
Ο Καρβάλιο είναι ένας πραγματι-
κός γαστρονόμος και έχει αναπτύξει
μια ολόκληρη φιλοσοφία γύρω από
το φαγητό. Η ενσωμάτωση συντα-
γών στην αφήγηση παίζει διπλό
ρόλο: αφ’ ενός είναι μια αντανά-
κλαση του πραγματικού κόσμου,
ένας τρόπος να αναπαρασταθεί το
μυθοπλαστικό σύμπαν της σειράς
των μυθιστορημάτων προσθέτοντας
λίγο τοπικό χρώμα, αφ’ ετέρου οι
συνταγές λειτουργούν σαν να είναι
κομμάτια ενός βιβλίου συνταγών.
Επίσης, τα γαστρονομικά αποσπά-
σματα αναλαμβάνουν το ρόλο ενός
επιβραδυντικού μηχανισμού της
ανάπτυξης της ιστορίας, βοηθώντας
έτσι να διατηρηθεί το σασπένς.28 Η
επιβράδυνση της δράσης δεν ωφελεί
μόνο τον αναγνώστη, αλλά και τον
πρωταγωνιστή. Καθώς απολαμβά-
νει ένα γεύμα σε ένα εστιατόριο ή
μαγειρεύει στην κουζίνα του, ο Καρ-
βάλιο βρίσκει την έμπνευση που
χρειάζεται για να λυθεί η υπόθεση
που ερευνά.
– Παλιοπούστηδες! Παλιο- Επιπλέον, «η μαγειρική λειτουρ-
πούστηδες!26 γεί ως μια αθώα εκτόνωση της συσ-
σωρευμένης επιθετικότητας και ως
Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η τε- συμβολική ανακατασκευή της βίας
λευταία σκηνή του Ελληνικού λα- της εγκληματικής υπόθεσης με
βύρινθου. Ο Καρβάλιο περπατά έναν τρόπο δεισιδαιμονικού και μα-
προς το λιμάνι, λίγο μετά την ανά- κάβριου εξορκισμού που διπλασιά-
γνωση του αποχαιρετιστήριου ζει τις συνθήκες του θανάτου του
γράμματος της Τσάρο. Εκεί, «πάνω θύματος».29 Το παράδειγμα εντο-
στα βρώμικα νερά, τα γεμάτα κη- πίζεται στο ξεκίνημα του Τατουάζ,
λίδες από λάδια και από υπολείμ- του πρώτου μυθιστορήματος της
ματα από ανάξια ναυάγια», φαντά- σειράς, όταν ο Καρβάλιο, αφού του
ζεται ότι βλέπει να επιπλέει το ζητείται να αναλάβει την υπόθεση
σώμα της Κλαιρ, της γυναίκας που ενός άντρα που βρίσκεται νεκρός
ερωτεύτηκε. Σύντομα αντιλαμβά- στη θάλασσα με το πρόσωπό του
νεται ότι είναι παραίσθηση. Τώρα φαγωμένο από τα ψάρια, μαγει-
πια βλέπει μόνο «το νερό, σαν βρώ- ρεύει ένα σύνθετο πιάτο από πε-
μικο γυαλί, και τα βαριά σκαριά σκανδρίτσα, μπακαλιάρο, κυδώνια,
των πλοίων, τόσο βαριά που φά- μύδια και γαρίδες.
νταζαν πέτρινα».27 Η βρωμιά της Για τον Πέπε Καρβάλιο, όπως δη-
πόλης κατηφορίζει προς τη θά- λώνει στο Τατουάζ, «το σεξ και το
λασσα, μολύνοντας το νερό, σύμ- φαγητό είναι τα δύο πιο σημαντικά
βολο της καθαρότητας και της πράγματα στη ζωή». Είναι αλήθεια
ζωής, με σκουπίδια και θάνατο. ότι το σεξ και ο αισθησιασμός έχουν
μια ξεχωριστή θέση στα μυθιστορή-
ματα του μονταλμπάν. Στον Καρ-
φιλοΣοφωΝταΣ βάλιο αρέσουν οι γυναίκες. Και οι
τηΝ απολαυΣη γυναίκες, με τη σειρά τους, φαίνεται
Η Βαρκελώνη μπορεί να είναι μια να ελκύονται από αυτόν. ωστόσο, ο
πόλη αμφιλεγόμενης ηθικής, κυρι- ντετέκτιβ δεν είναι ελεύθερος, αλλά
ευμένη από το έγκλημα και το θά- έχει μια μακροχρόνια σχέση με την
νατο, αλλά είναι την ίδια στιγμή μια Τσάρο, μια ώριμη πόρνη του Barrio
πόλη όπου μπορείς να φας και να chino, μιας κακόφημης περιοχής
πιείς καλά. Ο μονταλμπάν δεν του κέντρου της Βαρκελώνης. Κα-
αγνοεί αυτή την όψη της και ενσω- νείς τους δεν αποφασίζει να επιση-
ματώνει στα μυθιστορήματά του πο- μοποιήσει τη σχέση. Η Τσάρο συ-
λυάριθμες και μακροσκελείς περι- νεχίζει να δουλεύει ως ιερόδουλη και

ο Καρβάλιο διστάζει να της ζητήσει
να παντρευτούν. Όμως, «παρά τον
πραγματισμό και την οικονομική
ανεξαρτησία της, η Τσάρο φαίνε-
ται να είναι εξαιρετικά εξαρτημένη
από τον Καρβάλιο για την ερωτική
της ικανοποίηση και τη συναισθη-
ματική της ολοκλήρωση και να φέ-
ρεται σαν να είναι παιδί όταν εκεί-
νος είναι παρών».30 Από τη μεριά
του, ο Καρβάλιο, σαν για να τιμω-
ρήσει την Τσάρο για την επιμονή
της να εξασκεί το επάγγελμά της,
συνηθίζει να εξαφανίζεται για μέρες
και να ξεκινάει παράλληλες σχέσεις
με άλλες γυναίκες. Σύντομα, όταν η
περιέργεια και το πάθος του έχουν
ικανοποιηθεί, επιστρέφει στην πι-
στή του ερωμένη.
Η σταθερή σχέση του Καρβάλιο
με την Τσάρο φαίνεται να απειλεί-
ται όντως στον Ελληνικό λαβύρινθο,
όπου ερωτεύεται μια χίμαιρα, την
Κλαιρ και δίνει την εντύπωση να
έχει χάσει το δρόμο της επιστρο-
φής του στην Τσάρο. μια μυστη-
ριώδης γυναίκα, δανεισμένη από
κάποια κλασική ταινία του Χόλλυ-
γουντ, η Κλαιρ συγκλονίζει τον
Καρβάλιο. Στην πρώτη τους συνά-
ντηση, ο ντετέκτιβ ζει ένα συναι-
σθηματικό και φυσικό σοκ. Παρά
την αθώα και γοητευτική της εμ-
φάνιση, η Κλαιρ είναι μια επικίν-
δυνη γυναίκα, μια fémme fatale.
Δεν πρέπει να εκπλήσσεται, επο-
μένως, ο αναγνώστης που, όταν
αποκαλύπτεται ότι εκείνη είναι η
δολοφόνος υπό αναζήτηση, ο Καρ-
βάλιο εύγλωττα συμπεραίνει:
«υπάρχουν γυναίκες που ρουφάνε
σαν νεροχύτης».31
Η κατασκευή του χαρακτήρα της
Κλαιρ ως fémme fatale είναι μόνο
ένα πειστήριο στο επιχείρημα ότι ο
μανουέλ Βάθκεθ μονταλμπάν,
όταν κατασκεύασε τον μυθοπλα-
στικό κόσμο της σειράς, συνειδητά
χρησιμοποίησε πολλά από τα μο-
τίβα της παράδοσης του hard-
boiled. Η τοποθέτηση των έργων
του, όμως, στο είδος της hard-boiled
αστυνομικής λογοτεχνίας δεν είναι
αρκετή. o Κολμέιρο υποστηρίζει
ότι τα μοτίβα του είδους λειτουρ-
γούν ως ραχοκοκαλιά του έργου ή
αλλιώς ως ενωτικό στοιχείο των δια-
φόρων υλικών που χτίζουν το μονα-
δικό σύνολο που είναι το κάθε μυθι-
στόρημα της σειράς.32 Για το
συγγραφέα, τα έγκλημα είναι μια
μόνο από τις διαστάσεις των μυθι-
στορημάτων του. με άλλα λόγια,
ο μονταλμπάν καρπώνεται κάποια
στοιχεία της αστυνομικής λογοτε-
χνίας που υπηρετούν το σκοπό του
«να κατασκευάσει ένα φανταστικό
9
λογοτεχνικό ταξίδι μέσα από τα κοι- ό.π., σ. 318. Crime Fiction in the USA. Manchester
νωνικοπολιτικό, πολιτιστικό, αι- 10 και New York: Manchester University
ό.π., σ. 315.
σθητικό και ηθικό τοπίο, από την Press, 1996, σ. 3.
11
εποχή του Φράνκο στη μετάβαση Colmeiro, José F., ό.π., σ. 183. 23
12 Manuel Vázquez Montalbán. Οι θά-
στη δημοκρατία και στα χρόνια των ό.π., σ. 184.
λασσες του Νότου, ό.π., σ. 107.
σοσιαλιστών».33 Γράφοντας τη σειρά 13
ό.π., σ. 176. 24
Καρβάλιο, δηλαδή, ο μονταλμπάν Willet, Ralph. ό.π., σ. 3.
14
πειραματίζεται με μια δημοφιλή Manuel Vázquez Montalbán. Οι θά- 25
ό.π., σ. 3.
φόρμα γραφής με σκοπό να γράψει λασσες του Νότου, ό.π., σ. 74.
26
ένα μυθιστορηματικό χρονικό της 15 Manuel Vázquez Montalbán. Οι θά-
Manuel Vázquez Montalbán. Ο ελληνι-
σύγχρονης ισπανικής κοινωνίας. Το λασσες του Νότου, ό.π., σ. 258.
κός λαβύρινθος. Η Βαρκελώνη του Μα-
πείραμα αποδεικνύεται πετυχημένο, νόλο. Μτφρ. Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη. 27
ManuelVázquez Montalbán. Ο ελληνι-
όπως φάνηκε όχι μόνο από την επι- Αθήνα: Μεταίχμιο, 2012, σ. 291. κός λαβύρινθος, ό.π., σ. 438.
τυχία της σειράς στην Ισπανία και
16 28
όπου αλλού έχει μεταφραστεί αλλά Tyras, Georges. “Le roman policier ou Colmeiro, José F., ό.π., σ. 187.
και από την βαθιά του επιρροή σε le sous-sol de la société. Entretien avec 29
ό.π., σ. 187.
πολλούς άλλους συγγραφείς της πε- Manuel Vázquez Montalbán”, ό.π., σ. 116.
30
ριοχής της μεσογείου που βρήκαν 17 Young, Adrian R., ό.π., σ. 318.
ό.π., σ. 114.
στον μονταλμπάν τον πατέρα μιας 18
31
Manuel Vázquez Montalbán. Ο ελληνι-
νέας αστυνομικής λογοτεχνίας. Tyras, Georges. “Le noir espagnol: post-
κός λαβύρινθος, ό.π., σ. 434.
Ανάμεσα σε αυτούς και ο Έλληνας modernité et écriture du consensus”.
32
Πέτρος μάρκαρης, ο οποίος στις Mouvements 15/16 (2001), σ. 75. Colmeiro, José F., ό.π., σ. 182.
αρχές Φεβρουαρίου 2012 βραβεύ- 19
Bayó Belenguer, Susana. “Montalbán’s 33
Bayo Belenguer, Susana. “Popular Col-
τηκε στο φεστιβάλ του Δήμου της Carvalho Series as Social Critique”, ό.π., lage in the Carvalho Series of Manuel
Βαρκελώνης Bcnegre με το βρα- σ. 304. Vázquez Montalbán”. Reading the Popu-
βείο που φέρει το όνομα του Πέπε 20 lar in Contemporary Spanish Texts.
Καρβάλιο - ποιανού άλλου; zx Manuel Vázquez Montalbán. Ο ελληνι-
Επίμ.Shelley Godsland και Nickianne
κός λαβύρινθος. ό.π., σ. 285.
Moody. Newark: University of Delaware
1
21
ό.π., σ. 319. Press, 2004, σ. 31.
Colmeiro, José F. La novela policiaca es-
pañola. Teoría e historia crítica. 22
Willet, Ralph. The Naked City. Urban
Barcelona: Anthropos, 1994. σ. 167.
2
Tyras, Georges. “Le roman policier ou le
sous-sol de la société. Entretien avec
Manuel Vázquez Montalbán”. Mouve-
ments 15/16 (2001). σ. 112.
3
Το βιβλίο δεν έχει μεταφραστεί στα ελ-
ληνικά. Σε αυτό το άρθρο ο τίτλος θα
αποδοθεί στα ελληνικά ως Τατουάζ. Οι
μεταφράσεις αποσπασμάτων είναι της
αρθρογράφου.
4
Bayó Belenguer, Susana. “Montalbán’s
Carvalho Series as Social Critique”. Crime
Scenes. Detective Narratives in European
Culture since 1945. Επίμ. Anne Mullen
και Emer O’Beirne. Amsterdam και At-
lanta, GA: Rodopi, 2000, σ. 303.
5
Walsh, Anne L. “Questions of Identity:
An Exploration of Spanish Detective Fic-
tion”. Investigating Identities. Questions of
Identity in Contemporary International
Crime Fiction. Επίμ. Marieke Krajenbrink
και Kate M. Quinn. Amsterdam και New
York: Rodopi, 2009, σ. 60.
6
Manuel Vázquez Montalbán. Οι θάλασ-
σες του Νότου. Η Βαρκελώνη του Μα-
νόλο. Μτφρ. Βέρα Δαμόφλη. Αθήνα: Με-
ταίχμιο, 2012, σ. 21.
7
ό.π., σ. 71.
8
Young, Adrian R. “Montalbán’s Car-
valho: Spanish Society, Identity and the
Detective”. Crime Scenes. Detective Nar-
ratives in European Culture since 1945,
ό.π., σ. 317.
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 85

Tim Jackson, Ευημερία
χωρίς ανάπτυξη. Τα
οικονομικά ενός πλανήτη με
πεπερασμένες δυνατότητες:
Ένα εναλλακτικό μοντέλο
διεξόδου από την κρίση,
μετάφραση: Κατερίνα
Χαλμούκου, Κέδρος, αθήνα
2011, 326 σελ.
διεθνής οικονομική
H κρίση αναπόφευκτα
ενίσχυσε τον προβλη-
ματισμό για την απο-
τελεσματικότητα και
τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του
σύγχρονου καπιταλιστικού μοντέλου
ανάπτυξης. Στη σχετική συζήτηση
ξεχωρίζει το πολυδιαβασμένο έργο
του βρετανού οικονομολόγου Τιμ
Τζάκσον Ευημερία Χωρίς Ανάπτυξη.
Τα οικονομικά ενός πλανήτη με πεπε-
ρασμένες δυνατότητες (στα αγγλικά
κυκλοφόρησε το 2009), στο οποίο ο
καθηγητής Αειφόρου Ανάπτυξης
στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ και
επίτροπος Οικονομικών στην ανε-
ξάρτητη συμβουλευτική Επιτροπή
Αειφόρου Ανάπτυξης (SDc) της
βρετανικής κυβέρνησης, μας δίνει
το περίγραμμα ενός αναπτυξιακού
μοντέλου που καλύπτει τις ανάγκες
των σύγχρονων κοινωνιών, αποφεύ-
γοντας ταυτόχρονα τις καταστρο-
φικές υπερβολές της οικονομικής
υπερμεγέθυνσης. Πρόσφατα, και με
τη ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου
του στην ελληνική γλώσσα, ο βρε-
τανός καθηγητής βρέθηκε στη χώρα
μας και, στα φιλόξενα γραφεία του
Κέδρου, του εκδοτικού οίκου του,
μας παραχώρησε τη συνέντευξη, τα
κυριότερα σημεία της οποίας παρα-
τίθενται στη συνέχεια.
Καθηγητά Τζάκσον, υπάρχει μια
ευρέως διαχεόμενη αντίληψη ότι
τα μοντέλα ανάπτυξης που δια-
μόρφωσαν τις κυρίαρχες οικο-
νομικές πολιτικές των τελευ-
ταίων δεκαετιών δεν είναι σε
θέση να αντιμετωπίσουν αποτε-
λεσματικά τα φαινόμενα της πε-
ριβαλλοντικής υποβάθμισης,
των πεπερασμένων πλουτοπα-
ραγωγικών πόρων, της φτώχειας
και της ανισότητας. Σήμερα και
86 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Τιμ Τζάκσον: «Να επενδύσουμε
στα κοινωνικά αγαθά»
Από τον ΔΗΜHΤρΗ ΣΚaλΚΟ
«Tο ερώτημα για μένα και η πρόκληση για τις ανεπτυγμένες κοινωνίες είναι εάν είμαστε σε θέση να
φανταστούμε μορφές κοινωνιών και να οργανώσουμε την οικονομική δραστηριότητα κατά τρόπο ώστε
ο καταναλωτισμός να μην αποτελεί το χέρι που θα καθοδηγεί την οικονομία». O καθηγητής στο Πα-
νεπιστήμιο του Σάρεϊ, Tιμ Tζάκσον, σε συνέντευξη που μας παραχώρησε, δίνει τη δική του εκδοχή
γι’ αυτό που, γενικώς και αορίστως, έχει αποκληθεί «πράσινη ανάπτυξη».
υπό το πρίσμα της παγκόσμιας
οικονομικής κρίσης, εντείνεται
ο σκεπτικισμός των πολιτών για
τις πολιτικές αυτές. Πιστεύετε
πως οδεύουμε σε μια «μετα-ανα-
πτυξιακή κοινωνία» και, εάν ναι,
ποια θα είναι τα κύρια χαρα-
κτηριστικά της;
Έχει σημασία κατ’ αρχήν να δια-
χωρίσουμε το ζήτημα της οικονο-
μικής ανάπτυξης στα ανεπτυγμένα
και στα αναπτυσσόμενα κράτη.
Στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου
οι άνθρωποι ζουν με εισόδημα δύο
δολαρίων την ημέρα και στερού-
νται την πρόσβαση σε πόσιμο νερό
και σε ενεργειακές πηγές (ηλεκτρι-
σμός, κ.ά.), η αύξηση του εισοδή-
ματος είναι απολύτως σημαντική,
καθώς συνδέεται με βασικούς δεί-
κτες ανθρώπινης ανάπτυξης
(προσδόκιμο ζωής, εκπαίδευση,
κ.λπ.). Αντίθετα, στις ανεπτυγμέ-
νες χώρες, όπου οι υλικές ανάγκες
έχουν σε μεγάλο βαθμό καλυφθεί, ο
καταναλωτισμός και η συνεχής επι-
δίωξη του υλικού πλούτου έχει σα-
φώς λιγότερο νόημα. Έτσι λοιπόν,
το ερώτημα για μένα και η πρό-
κληση για τις ανεπτυγμένες κοινω-
νίες είναι εάν είμαστε σε θέση να
φανταστούμε μορφές κοινωνιών
και να οργανώσουμε την οικονο-
μική δραστηριότητα κατά τρόπο
ώστε ο καταναλωτισμός να μην
αποτελεί το χέρι που θα καθοδηγεί
την οικονομία.
με ενδιαφέρουν λοιπόν τα φιλο-
σοφικά θεμέλια μιας τέτοιας μορ-
φής κοινωνικής οργάνωσης και οι
οικονομικές αρχές που θα μας επι-
τρέψουν να έχουμε σταθερές οικο-
νομίες χωρίς να απαιτείται η αστα-
μάτητη επιδίωξη της οικονομικής
μεγέθυνσης. Κάτι που μας υποχρε-
ώνει να ξανασκεφτούμε την έννοια
της ευημερίας και να θυμηθούμε πα-
λαιότερες ερμηνείες της. Ερμηνείες
που, αν και περιελάμβαναν τις οι-
κονομικές συνθήκες, αφορούσαν τις
κοινωνικές και ψυχολογικές συνθή-
κες της ανθρώπινης διαβίωσης (ζη-
τήματα ταυτότητας, συμμετοχής
στην κοινότητα, κοινωνικής συνο-
χής, προστασίας των κοινωνικών
αγαθών) που η σημερινή κατανα-
λωτική κοινωνία περισσότερο υπο-
βαθμίζει παρά ενδυναμώνει.
Οι στρατηγικές επίτευξης των
παραπάνω στόχων είναι δύο. Η
επένδυση στις καθαρές τεχνολογίες
χαμηλού περιβαλλοντικού κόστους.
Και ο αναπροσανατολισμός των
επιχειρηματικών δραστηριοτήτων
σε υπηρεσίες που υπηρετούν τους
στόχους παραγωγής κοινωνικών
αγαθών (υγεία, εκπαίδευση, υπη-
ρεσίες κοινωνικής μέριμνας, πολι-
τιστικά αγαθά) και σχετίζονται με
το ευ ζην (to live well). Οι δραστη-
ριότητες αυτές (που ήδη υπάρχουν
και αναπτύσσονται, αν και στο πε-
ριθώριο της οικονομίας) λαμβάνουν
χώρα κυρίως στο επίπεδο της κοι-
νότητας, είναι εξαιρετικά φιλικές
προς το περιβάλλον και έχουν το
πρόσθετο πλεονέκτημα ότι δημι-
ουργούν θέσεις απασχόλησης, κάτι
που θεωρώ πολύ σημαντικό σε πε-
ρίοδο αυξανόμενης ανεργίας.
Στο βιβλίο σας Ευημερία χωρίς
ανάπτυξη μας δίνετε μια δυνατή
εικόνα της κυρίαρχης δύναμης
της καταναλωτικής κοινωνίας
κάνοντας λόγο για «το σιδερένιο
κλουβί του καταναλωτισμού»,
που δεν είναι άλλο από τη
γλώσσα των αγαθών μέσω της
οποίας οι άνθρωποι επικοινω-
νούν μεταξύ τους. Ο καταναλω-
τισμός, πράγματι, δεν έχει να
κάνει μόνο με υλικές προσδο-
κίες, αλλά επίσης έχει ισχυρό
συμβολικό νόημα, καθώς συνδέ-
εται με ζητήματα προσωπικής
ταυτότητας και κοινωνικής θέ-
σης. Στην ελλάδα, η λεγόμενη
«σύγκλιση» με τις ευρωπαϊκές
οικονομίες ήταν και παραμένει
ένας ισχυρός παράγων εκλογι-
κής κινητοποίησης. μπορείτε
να μας δώσετε μερικούς πρακτι-
κούς τρόπους απόδρασης από
αυτό το σιδερένιο κλουβί;
Θα χρειαστεί να ξεκινήσουμε από
την αναγνώριση των τρόπων με
τους οποίους κατασκευάζεται αυτό
το «κλουβί». με μια πρώτη ανά-
γνωση, η απόδραση από το κλουβί
φαντάζει αδύνατη καθώς μοιάζει
εγγενής η τάση μας να καταναλώ-
νουμε. Άλλωστε, μια αναδρομή
στην ανθρώπινη ιστορία δείχνει ότι
όλες οι κοινωνίες διαμορφώνουν
και διαδραματίζουν κοινωνικούς
ρόλους μέσα από τη συμβολική
γλώσσα των υλικών αγαθών. Κά-
ποιος όμως που θα παρατηρήσει
περισσότερο προσεκτικά θα διαπι-
στώσει ότι σε καμία άλλη ιστορική
περίοδο η συμβολική γλώσσα των
υλικών αγαθών δεν υπήρξε από-
λυτα κυρίαρχη όπως στις σύγχρο-
νες δυτικές κοινωνίες, όπου υπο-
νομεύει και υποκαθιστά τους
παράλληλους θεσμούς κοινωνικής
συγκρότησης.
Τούτο συνέβη διότι υιοθετήσαμε
–και ήταν επιλογή μας– ένα μο-
ντέλο οικονομικής ανάπτυξης,
όπου η εμπορευματοποίηση των
πάντων αποτελεί αναγκαίο όρο
αναπαραγωγής αυτού του μοντέ-
λου. Σας θυμίζω ότι μία από τις
προβαλλόμενες ερμηνείες της κρί-
σης του 1930 ταυτιζόταν με την
άποψη ότι δεν επαρκούσε η ζή-
τηση που θα κάλυπτε την υπερ-
προσφορά, την οποία είχε δημι-
ουργήσει η μαζική βιομηχανική

παραγωγή χάρη στην τεχνολογική
εξέλιξη. Διόλου τυχαία τα επόμενα
χρόνια αναπτύχθηκαν ραγδαία οι
κλάδοι του μάρκετινγκ, της διαφη-
μιστικής προβολής των προϊόντων
και, γενικότερα, της ανάπτυξης
των τεχνικών της «κρυφής πει-
θούς».
Έτσι λοιπόν, η συνειδητοποίηση
ότι η παγίδα του καταναλωτισμού
αποτελεί μία ιστορική κατασκευή
αποτελεί το πρώτο βήμα. Στη συ-
νέχεια, θα χρειαστεί να επανα-
προσδιορίσουμε τα όρια της αγοράς
και να αναπτύξουμε τα εργαλεία
μιας μη υλιστικής οικονομίας.
Πρόσφατα συμμετείχατε, στη
χώρα μας, σε συνέδριο με θέμα
την ανάπτυξη και τη σημερινή
οικονομική κρίση. Θεωρείτε ότι
η οικονομική ύφεση ενισχύει τις
περιβαλλοντικές ανησυχίες των
πολιτών ή, αντίθετα, τις θέτει
σε δεύτερη μοίρα; Σας αναφέρω
ως παράδειγμα ότι, αν και η
«πράσινη ανάπτυξη» βρισκόταν
στην κορυφή της προεκλογικής
ατζέντα του πρώην πρωθυ-
πουργού Γιώργου Παπανδρέου,
κάτω από την ασφυκτική πίεση
για δημοσιονομική προσαρμογή
τα σχέδια αυτά εγκαταλείφτη-
καν άμεσα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, την πε-
ρίοδο που ακολούθησε την παγκό-
σμια χρηματοπιστωτική κρίση του
2008 χάθηκε η δυνατότητα πραγ-
ματικής αλλαγής στον ανεπτυγμένο
κόσμο που βιάστηκε, υπό τις επιτα-
γές των πολιτικών της δημοσιονομι-
κής προσαρμογής, να κλείσει το
«παράθυρο ευκαιρίας» που παρου-
σιάστηκε για ένα «πράσινο» new
Deal. Κατά τη γνώμη μου, πρόκειται
για μια ολοφάνερα λανθασμένη επι-
λογή καθώς, οι πραγματικές επεν-
δύσεις σε διατηρήσιμες πλουτοπα-
ραγωγικές πηγές θα μπορούσαν να
εξασφαλίσουν την οικονομική ασφά-
λεια του δυτικού κόσμου για δεκαε-
τίες. Αν και στην περίπτωση της
υπερχρεωμένης Ελλάδας θα έλεγα
ότι η δημοσιονομική προσαρμογή
υπήρξε επιβεβλημένη για τη δική
της οικονομική ασφάλεια, η αντιμε-
τώπιση των επενδύσεων στις νέες
περιβαλλοντικές τεχνολογίες ως μια
δυσβάστακτη δημόσια δαπάνη σε
περίοδο δημοσιονομικής λιτότητας
είναι μάλλον επιφανειακή. Έτσι,
λοιπόν, θα συμφωνήσω μαζί σας ότι
είναι μία δύσκολη περίοδος για την
προώθηση «πράσινων» πολιτικών,
χωρίς όμως αυτό κατ’ ανάγκην να
σημαίνει ότι μειώνεται η αναγκαιό-
τητα για κάτι τέτοιο.
Ο Τιμ Τζάκσον στη Διάσκεψη της Kοπεγχάγης για το Περιβάλλον, 2010.
Ο Ντάνιελ μπεν-αμί (Daniel
Ben-Ami), συγγραφέας του βι-
βλίου Φερράρι για Όλους (Fer-
raris For All), υπενθυμίζει ότι,
παλαιότερα, η οικονομική ανά-
πτυξη ήταν κοινός στόχος στα
αριστερά και τα δεξιά του πολι-
τικού φάσματος, επισημαίνοντας
τη σταδιακή απομάκρυνση των
«προοδευτικών» από την ίδια
την ιδέα της οικονομικής προό-
δου. είναι μάλιστα ενδιαφέρον
ότι ο μαρξ επιθυμούσε την αντι-
κατάσταση του καπιταλισμού
από ένα περισσότερο, και όχι λι-
γότερο, παραγωγικό σύστημα. Τι
απαντάτε, λοιπόν, σε όσους κα-
τηγορούν τους σημερινούς σκε-
πτικιστές της ανάπτυξης ως «μα-
σκαρεμένους μαλθουσιανούς»,
που χρησιμοποιούν το επιχεί-
ρημα της σπανιότητας των πό-
ρων με στόχο την ανάσχεση της
οικονομικής προόδου;
Γνωρίζω τον μπεν-Αμί. Ποτέ δεν
κατανόησα την επίθεση στο μαλ-
θουσιανό επιχείρημα, το οποίο σε
γενικές γραμμές επισημαίνει την
ύπαρξη ορίων και περιορισμών
στον φυσικό κόσμο και σε ένα πο-
λιτικό περιβάλλον με περιορι-
σμούς. Το επιχείρημα ότι μπο-
Stephen leahy
ρούμε να έχουμε συνεχή και αδιά-
λειπτη ανάπτυξη χωρίς φυσικούς
και πολιτικούς περιορισμούς, από
την οποία θα ωφελούνται όλοι,
χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν,
μεταξύ άλλων, από τον Τζον Κέν-
νεντυ, ο οποίος έκανε λόγο για το
«παλιρροϊκό κύμα» που θα τρα-
βούσε μεγάλα τμήματα του πληθυ-
σμού από τον βυθό της φτώχειας,
προκειμένου έτσι να δικαιολογη-
θούν οι μεγάλες οικονομικές ανι-
σότητες της εποχής. Στην πραγ-
ματικότητα, αυτή η αντίληψη
αποτελεί αδικαιολόγητο ιδεαλι-
σμό. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε κο-
λοσσιαίες τεχνολογικές αλλαγές σε
παγκόσμια κλίμακα, οι οποίες σή-
μερα απλά δεν είναι δυνατές. Στον
σημερινό κόσμο δεν μπορούν όλοι
να οδηγούν Φερράρι. Παρά τα
αναμφίβολα σημαντικά τεχνολο-
γικά επιτεύγματα, η πίστη στην
τεχνολογική πρόοδο η οποία θα
επιτρέψει την αναπαραγωγή του
κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης εί-
ναι συνταγή καταστροφής. Και η
αλήθεια είναι ότι, στη σημερινή
διαμάχη, οι υπέρμαχοι του ακο-
λουθούμενου αναπτυξιακού μοντέ-
λου είναι υποχρεωμένοι να είναι
αισιόδοξοι.
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 87
Κάπως έτσι φαντάζομαι απα-
ντάτε και στο γνωστό έργο του
συγγραφέα και υποστηρικτή
των ελεύθερων αγορών ματ ρί-
ντλεϋ (Matt Ridley), Ο Ορθολο-
γικός Αισιόδοξος (The Rational
Optimist), που αντιμετωπίζει
την απειλή της κλιματικής αλ-
λαγής ως έναν από τους οικονο-
μικούς πεσιμισμούς της σύγχρο-
νης εποχής – και υπενθυμίζω ότι
οι πεσιμισμοί ποτέ δεν έλειψαν
από την ανθρώπινη ιστορία.
νομίζω ότι η αντίληψη του ματ
ρίντλεϋ για το ρόλο της τεχνολο-
γίας πηγάζει από μια στενή ερμη-
νεία των ιδεών του Διαφωτισμού
περί ορθολογικότητας και προό-
δου και υπερτονίζει τον τεχνολο-
γικό παράγοντα στην πρόοδο των
ανθρώπινων κοινωνιών. Αλλά, κυ-
ρίως, προσεγγίζει λανθασμένα και
παραγνωρίζει τις πολύπλοκες δια-
συνδέσεις που αναπτύσσονται
εντός των κοινωνιών και την επί-
δραση της τεχνολογίας στις ζωές
των ανθρώπων.
Πολλοί οικονομολόγοι και πολι-
τικοί επιστήμονες επισημαίνουν
τη στενή σχέση αφ’ ενός ανά-
μεσα στην αύξηση του εισοδή-
ματος και την άνοδο του βιοτι-
κού επιπέδου, αφ’ ετέρου της
δημοκρατίας και των ατομικών
δικαιωμάτων. Πιστεύετε ότι εί-
ναι δυνατή η ανάπτυξη των δη-
μοκρατικών θεσμών χωρίς την
ύπαρξη των ανοικτών αγορών;
νομίζω ότι υπάρχουν επιχειρήματα
και στις δύο πλευρές. Θα έλεγα ότι
δεν έχουμε επαρκή εμπειρικά δε-
δομένα ώστε να εξαγάγουμε
ασφαλή συμπεράσματα, αν και ώς
ένα βαθμό φαίνεται ότι η οικονο-
μική ανάπτυξη συνέβαλε στη διεύ-
ρυνση της ατομικής ελευθερίας και
στον εκδημοκρατισμό των ανθρώ-
πινων κοινωνιών. Θα ήθελα όμως
να διατυπώσω κάπως διαφορετικά
το ερώτημά σας. Είμαστε σε θέση
να διαμορφώσουμε ένα μοντέλο
ανάπτυξης στην καρδιά του οποίου
θα βρίσκονται τα θεμέλια της κοι-
νωνικής προόδου (οι αρχές της «κο-
σμιότητας» [civility], η αλληλεγγύη,
τα ατομικά δικαιώματα), ώστε να
τα προστατέψουμε αποτελεσμα-
τικά; Θα έλεγα ότι το ακολουθού-
μενο μοντέλο ανάπτυξης όχι μόνο
αποτυγχάνει σε αυτό αλλά, αντί-
θετα, φαίνεται να υπονομεύει την
κοινωνική πρόοδο. Η σημερινή οι-
κονομική κρίση και οι πολιτικές λι-
τότητας για την αντιμετώπισή της
οδηγούν σε κοινωνική απο-επέν-
δυση, αδυνατούν να ανταποκριθούν
στις καλλιεργημένες προσδοκίες
των κοινωνιών, δημιουργούν θυμω-
μένους ανθρώπους και, τελικά, προ-
καλούν κοινωνική αναταραχή.
είναι ενδιαφέρον ότι ενσωματώ-
νετε στην σκέψη σας για μια
σύγχρονη ερμηνεία της ευημε-
ρίας τη θεωρία των «δυνατοτή-
των» (capabilities) του ινδού πο-
λιτικού φιλοσόφου Aμάρτυα
Σεν, κάνοντας το διαχωρισμό
ανάμεσα στην ευημερία ως πο-
λυτέλεια, στην ευημερία ως χρη-
σιμότητα και στην ευημερία ως
δυνατότητα άνθησης. μπορείτε
να μας δώσετε τον δικό σας ορι-
σμό της ευημερίας υπό το πρί-
σμα, όπως γράφετε, των «πε-
ριορισμένων δυνατοτήτων»,
καθώς επίσης και μερικά σχε-
τικά παραδείγματα;
Στις ανεπτυγμένες δυτικές κοινω-
νίες συνδέσαμε την έννοια της προ-
όδου και της αυτοπραγμάτωσης
των ατόμων με την απόκτηση ολο-
ένα περισσότερων υλικών αγαθών.
Αλλά στον σύγχρονο κόσμο των πε-
περασμένων πόρων τούτο δεν μπο-
ρεί να συνεχιστεί – είναι «περιορι-
σμένες οι δυνατότητες». Είμαστε
λοιπόν υποχρεωμένοι να ξανασκε-
88 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
φτούμε την πραγμάτωση των αν-
θρώπινων δυνατοτήτων με περισ-
σότερο κοινωνικούς και λιγότερο
υλιστικούς όρους. να επιτρέψουμε
στις ανθρώπινες δυνατότητες να
ανθήσουν κοινωνικά, στη θέση του
καταναλωτισμού που υποκαθιστά
σήμερα βασικές ψυχολογικές και
κοινωνικές διεργασίες. να στοχα-
στούμε πάνω στη διεύρυνση της
συμμετοχής στα κοινά, τον σχεδια-
σμό του δημόσιου χώρου, τη συ-
γκρότηση των κοινοτήτων και την
ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών,
την ενδυνάμωση των οικογενεια-
κών και των φιλικών δεσμών, μια
λειτουργική έννοια κοινωνικής προ-
όδου.
Φαίνεται ότι, τελικά, προτείνετε
έναν τρίτο δρόμο πραγμάτευσης
των ζητημάτων της ευημερίας
σε παγκόσμιο επίπεδο, αφ’ ενός
ανάμεσα στις ριζοσπαστικές, μα
ανέλπιδα ουτοπικές, θεωρίες
της απο-ανάπτυξης ή «μηδενι-
κής» ανάπτυξης, αφ’ ετέρου με
τις μετριοπαθείς θεωρήσεις των
«οικονομικών της ευμερίας» που
ασκούν κριτική στις μονοδιά-
στατες προσεγγίσεις του ακα-
θάριστου εθνικού Προϊόντος
(αεΠ) ως βασικού δείκτη ευη-
μερίας. Πού ακριβώς θα τοπο-
θετούσατε την προσέγγισή σας
στο πλαίσιο των πολιτικών κα-
τηγοριοποιήσεων της εποχής
μας;
Αν και πολλές από τις ιδέες που
υποστηρίζω διαχέονται, ώς ένα
βαθμό, σε όλο το πολιτικό φάσμα,
είναι προφανές ότι ο πυρήνας τους
βρίσκεται εγγύτερα στο οικολογικό
κίνημα και στις «πράσινες πολιτι-
κές». Οι βασικές πτυχές της θεώ-
ρησής μου αναγνωρίζουν τους οι-
κολογικούς περιορισμούς στην
οικονομία, όπως επίσης τη σημα-
σία της πρόσβασης στις πλουτο-
παραγωγικές πηγές. Σε αυτό το
πλαίσιο, λοιπόν, βρίσκονται κοντά
σε αρκετές «αριστερές» θεωρήσεις
της αναδιανομής. Ταυτόχρονα
όμως συναντώνται και με ορισμέ-
νες «δεξιές» προσεγγίσεις που το-
νίζουν τη σημασία της αυτονομίας
των κοινοτήτων οι οποίες βασίζο-
νται σε παλαιότερες παραδοσια-
κές ρεπουμπλικανικές ιδέες που
φαίνεται να επανέρχονται σήμερα
στη βρετανική πολιτική ζωή με το
ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον
«μουτουαλισμό» (mutualism) και
τo σχέδιο των Συντηρητικών του
ντέηβιντ Κάμερον για τη μεγάλη
Κοινωνία (The Big Society). Στις
περιπτώσεις αυτές, οι τοπικές κοι-
νότητες αναλαμβάνουν αρμοδιότη-
τες που παραδοσιακά μια αριστερή
κυβέρνηση θα ανέθετε στο κράτος
και, υπό μια έννοια, χαρτογραφούν
έναν τρίτο δρόμο ανάμεσα στις
υπηρεσίες που παρέχει η αγορά
και σε αυτές που παρέχει το κρά-
τος. Φυσικά είναι προφανές ότι οι
πολιτικές αυτές εκτείνονται πέρα
από το νεοφιλελεύθερο οικονομικό
μοντέλο αλλά και το συγκεντρω-
τικό μοντέλο της κρατικά κατευ-
θυνόμενης οικονομίας. Βρίσκω πε-
ρισσότερα κοινά σημεία με την
κοινωνική οικονομία της αγοράς
που συναντούμε σε ορισμένες χώ-
ρες της ηπειρωτικής Ευρώπης, αν
και φαίνεται ότι κι εκεί οι τοπικές
αναγκαιότητες υποχωρούν μπρο-
στά στις προτεραιότητες του απορ-
ρυθμισμένου παγκόσμιου χρηματο-
πιστωτικού συστήματος. Στην
πραγματικότητα, το όραμά μου για
τη δημιουργία δυνατοτήτων ευη-
μερίας με περιορισμούς μόνο επι-
μέρους στοιχεία μοιράζεται με τις
υπάρχουσες οικονομικές ιδέες
όπως αυτές διαχέονται σε όλο το
πολιτικό φάσμα. zx
Νηφάλιος μέθη
Από την KΑΤΕριΝΑ ΣχιΝΑ
Μια διερεύνηση του εκστατικού φαινομένου μέσα από το παράδειγμα της διονυσιακής τελετουργίας,
από μια ερευνήτρια ταγμένη στη συγκριτική μελέτη αρχαίας γραμματείας και μουσικολογίας.
έκσταση, η οδός, δη-
H λαδή, μέσω της
οποίας ο άνθρωπος
αποκολλάται από τη
χοϊκή λάσπη για να
αναπηδήσει προς τους ουρανούς και
αποσπάται από τις γήινες μέριμνες
για να συνομιλήσει με ό,τι τον υπερ-
βαίνει, είναι μια διευρυμένη ψυχική
κατάσταση: η συνείδηση αμβλύνε-
ται, τα όρια της ατομικότητας διαρ-
ρηγνύονται. Ο άνθρωπος είναι
πλέον σε θέση να ενωθεί με την
υπερβατική οντότητα, ή αλλιώς να
«θεωθεί», να κατοικηθεί από το θείο.
«μανία» ή «ενθουσιασμό» την ονό-
μαζαν οι αρχαίοι Έλληνες – κι ήταν
γι’ αυτούς μια εμπειρία σωματικο-
πνευματική, αλλά όχι εξατομικευ-
μένη, που οριζόταν συλλογικά και
εκφραζόταν με τρόπους κατά βάση
θεσμοποιημένους. Ήταν η στιγμή
της απόδρασης από τη σωματικό-
τητα· η επιστροφή στο ζωώδες πά-
θος της φύσης μακριά από τους πε-
ριορισμούς και τις κρυσταλλώσεις
του ορθού λόγου· η οργιαστική φρε-
νίτιδα της λατρείας του Διονύσου,
αυτού του απελευθερωτικού θεού
που λύνει τα μέλη και λυτρώνει από
τα δεσμά του αισθητηριακού βίου,
γι’ αυτό και ονομάζεται, προσφυώς,
λύσιος.
Την εκστατική συλλογική εμπει-
ρία θέλησε να διερευνήσει η Χαρί-
κλεια Τσοκανή, εξετάζοντας τις δια-
φορετικές όψεις και εκφάνσεις της
και εκκινώντας, όπως ήταν αναμε-
νόμενο, από τους αρχαιοελληνικούς
χρόνους και τη διονυσιακή λατρεία.
Στηριζόμενη σε βασικές έννοιες της
πλατωνικής και της νεοπλατωνικής
φιλοσοφίας (ιδίως στις σχετικές με
τον ενθουσιασμό και την έκσταση
ιδέες του Πλωτίνου, του Ιάμβλιχου
και του Πρόκλου) και σε συσχετι-
σμό με την έννοια της αριστοτελι-
κής κάθαρσης, επιχειρεί, όπως η
ίδια το διατυπώνει στην εισαγωγή
της, «να διερευνήσει το πνευματικό
και ψυχολογικό περιεχόμενο του
διονυσιακού ενθουσιασμού: την τε-
λειοποιητική, ψυχ-αγωγική και ια-
ματική δράση του». Η φιλοσοφική
πολυγνωσία, η ευαισθησία απέναντι
στις μυθολογικές παραδόσεις, ο
πλούτος των αναφορών και η ιδιαί-
Aυλητής σε ερυθρόμορφο αγγείο της αρχαιότητας, περ. 490 π.X. (λεπτομέρεια).
τερη συνθετική ικανότητα της μου-
σικολόγου δίνουν ένα βιβλίο συναρ-
παστικό, ένα ποιητικό, σχεδόν, εγ-
χείρημα που ωστόσο αγκυρώνεται
γερά στην επιστήμη μέσω του επι-
χειρήματος. Και δεν είναι η πρώτη
φορά που η Χαρίκλεια Τσοκανή κα-
ταθέτει μια ολότελα φρέσκια και
πρωτότυπη ερμηνεία των αρχαιο-
ελληνικών μύθων, και αναλύει το
κληροδότημά τους. Πριν από λίγα
χρόνια είχε εκδώσει την πρωτότυπη
μελέτη Η κραυγή της Μέδουσας (εκδ.
Αλεξάνδρεια, 2006), όπου, συμπα-
ραθέτοντας μύθους και ποιητικό
λόγο, φιλοσοφικούς στοχασμούς και
αισθητικές παρατηρήσεις, παρακο-
λουθούσε τη μακρά διαδικασία «εκ-
πολιτισμού» του ήχου, της συγκρό-
τησης δηλαδή των αρχών όχι μόνο
της μουσικής παιδείας, αλλά και ευ-
ρύτερα της αγωγής των πολιτών.
ο αυλoΣ
ΣτοΝ Βακχικo χοΡo
Το ανά χείρας βιβλίο, συγγενές με
το πρώτο, διευρύνει τον προβλημα-
τισμό της: Εκεί που στο πρώτο η
συγγραφέας αναγόταν στην κατα-
γωγική ρίζα του αυλού (την κραυγή
της μέδουσας και τις οιμωγές των
αδελφών της τη στιγμή του αποκε-
φαλισμού της από τον Περσέα) και
παρακολουθούσε τη λυτρωτική με-
ταστοιχείωση των παθών μέσα από
μια μακροχρόνια και επίπονη πολι-
τική και μουσική αγωγή, στη Μου-
σική μανία επικεντρώνεται στις εκ-
Musée du louvre
φραστικές δυνατότητες του αυλού,
οι οποίες και τον καθιστούν κατ’
εξοχήν όργανο έκφρασης των συ-
ναισθημάτων, μέσο απομάκρυνσης
«από τη συντεταγμένη γλωσσική
άρθρωση των κοινωνικοποιημένων
σημασιών και την απελευθέρωση
από τη στενότητα της σκεπτόμε-
νης συνείδησης»· εξετάζει τη δυνα-
μική του ρυθμού, της μελωδίας και
του χορού· αναλύει το θεμελιώδες
χαρακτηριστικό του βακχικού χο-
ρού – τη μεταμόρφωση και την ταύ-
τιση με το δυνάμει παρόν θείο μέσω
της κινητικής μίμησης· μελετά τον
ιδιαίτερο ρόλο που διαδραματίζει η
κυκλικότητα στη μουσική του αυ-
λού και στο χορό. Τέλος, φωτίζει
την οδό μέσω της οποίας η ορμή για
ενότητα, η επέκταση πέρα από το
πρόσωπο, την καθημερινότητα, την
κοινωνία, την πραγματικότητα και
πάνω από την άβυσσο του παρέρ-
χεσθαι –η οποία χαρακτηρίζει το
διονυσιακό στοιχείο–, συναντιέται
και συναρτάται με την ορμή για τέ-
λεια αυτάρκεια, ενδυνάμωση, απο-
σαφήνιση, με την «ελευθερία υπό
τον νόμο», δηλαδή με το απολλώνιο
στοιχείο. με τη στιγμή δηλαδή που
το άτομο, έχοντας στιγμιαία απο-
δράσει από την πόλιν, χώρο όπου
συμπήγνυνται πολιτισμός, πολιτική
και κοινωνία, επιστρέφει σ’ αυτήν
αποκαθαρμένο και αναδέχεται πλή-
ρως τις αξίες της.
Η συγγραφέας μελετά το φαινό-
μενο της ένθεης μανίας, της εξύ-
ψωσης των λατρών προς μια
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 89
Χαρίκλεια Τσοκανή,
Μουσική μανία. Στις
απαρχές του βακχικού
ενθουσιασμού, αλεξάνδρεια,
αθήνα 2011, 253 σελ.
σφαίρα όπου ισχύει μια ανώτερη
τάξη, μέσω του χορού και της μου-
σικής, στην ενθουσιαστική και με-
ταρσιωτική δύναμη της οποίας υπο-
λόγιζαν ιδιαίτερα οι αρχαίοι.
μουσική και χορός άγουν την
ψυχή, την αλλοιώνουν: η μουσική
επαναφέρει τον ανθρώπινο νου σε
αρμονία με τον θεϊκό, ο χορός ανα-
παριστά τη διαδικασία της καθόδου
των ψυχών στη γένεση· και καθώς
ηχούν ο «υγρός χειμαρρώδης ήχος
του αυλού και το ένθερμο χτύπημα
των τυμπάνων» που συνοδεύουν
τον χορό, σώματα και ψυχές ανα-
φλέγονται. Ο χορευτής που δέχεται
την πνοή του αυλού και εγκαταλεί-
πεται στην έρρυθμη μελωδία του,
μετατρέπεται από σώμα κινούμενο
σε ψυχή που χορεύει. μέσω της
ενθουσιαστικής έξαρσης των διο-
νυσιακών μυστηρίων, η ψυχή απο-
καθαίρεται, θαρρείς αναγεννάται·
με άλλα λόγια, καθίσταται ικανή να
επιστρέψει στις ουράνιες συνθήκες
μιας άλλης ζωής – της ζωής που
είχε γνωρίσει πριν από την έλευσή
της στη γη. μέσω της δημόσιας
μουσικοχορευτικής διαδικασίας,
μέσω του τελετουργικού τής μα-
νίας, το άτομο θα ταυτιστεί με το
θεό και η ψυχική και κοινωνική
υγεία θα επιτευχθεί. Κι όταν όλα τε-
λειώσουν, ο άνθρωπος θα επιστρέ-
ψει και θα επανενταχθεί στην κοι-
νωνία. Και η μουσική, πάντοτε σε
συντονισμό με την ψυχική δραστη-
ριότητα, θα παγιώνει ταυτόχρονα
τον ρόλο της ως πλοηγού στο μο-
νοπάτι της έκστασης, χωρίς
ωστόσο να προκαλεί απλώς συναι-
σθηματική υπερδιέγερση στον μυ-
ούμενο, αλλά καθοδηγώντας τον
βήμα το βήμα.
Ο ενθουσιασμός δεν είναι για να
θεραπεύει τα πάθη, παρατηρεί η Χ.
Τσοκανή ολοκληρώνοντας τη με-
λέτη της. Είναι για να τα στρέφει σε
άλλον δρόμο. Κι εκεί, σ’ αυτόν τον
δρόμο, η διαμάχη ανάμεσα στα
πάθη και το λογικό θα συνεχίζονται.
Εκεί, σ’ αυτόν τον δρόμο, η προ-
σπάθεια συγκερασμού τους θα βα-
θαίνει. Γιατί είναι γνωστό πως οι
αρχαίοι Έλληνες δεν επαναπαύο-
νταν ποτέ ούτε μέσα στη μέθη ούτε
μέσα στον «νήφοντα» λογισμό. zx
 Υπόγεια διαδρομή
Από τον ΗρΑΚλH ΠΑΠΑϊωaΝΝΟΥ

Το σύνθημα Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία συμπυκνώνει μοναδικά, σε τρεις λέξεις τα βαθύτερα και
διαρκή ζητούμενα ενός λαού: τη διασφάλιση ενός αξιοπρεπούς βιοτικού επιπέδου· την πρόσβαση στη
μόρφωση που ανοίγει τον ορίζοντα της πνευματικής καλλιέργειας και μιας κοινωνίας δικαιότερων ευ-
καιριών· τις πολιτικές ελευθερίες που συνιστούν το οξυγόνο της δημοκρατίας. Με αυτήν την έννοια,
Γιάννης Ψυχοπαίδης, δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η πρόσφατη έκδοση του Γιάννη Ψυχοπαίδη φέρει το ιστορικό σύνθημα
Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία, ως προμετωπίδα σε μια εποχή που στο κοινωνικό οικοδόμημα της χώρας σημειώνονται σεισμικές δο-
Νηρέας, αθήνα 2011
νήσεις και ραγδαίοι επαναπροσδιορισμοί σε όλα τα επίπεδα.

ι πραγματεύονται τα υστερική εθνικοφροσύνη και την τον πλούτο και την ευζωία. Η ανα- ραχώδη δεκαετία του 1960 Signs

T έργα, φιλοτεχνημένα
στη ζοφερή ελληνική
ατμόσφαιρα του 2010;
Ο ίδιος στην εισαγωγή
του τα αντιμετωπίζει ως «εικαστική
αναφορά στην ιστορία της μετα-
πολεμικής Ελλάδας», «στα χρόνια
των αμφισβητήσεων και των ανα-
τροπών, αλλά και των χαμένων ελ-
πίδων».1 Στη σύνταξη αυτής της
αναφοράς κεντρική θέση έχει, για
μια ακόμη φορά, η φωτογραφία.
Πιστός στο πνεύμα παλαιότερων
σειρών, ο Ψυχοπαίδης εμπλέκει
ανθρώπους που σημάδεψαν συλ-
λογικές πορείες με τους ανώνυμους
που πιάστηκαν στα γρανάζια της
ιστορίας: οι μορφές του Βελου-
χιώτη και του απολογούμενου
Πλουμπίδη, του μίκη και του
μπελογιάννη, του ρίτσου και του
μαγιακόφσκι, του μπρεχτ και του
Βάρναλη εναλλάσσονται με εκεί-
νες ανώνυμων εργατών, σκηνές
διαδηλώσεων με άψυχα κορμιά
στην άσφαλτο, αγωνιστές του 1-1-
4, πισθάγκωνα δεμένους αιχμαλώ-
τους του Αττίλα, χαροκαμένες μα-
νάδες, εξόριστους. Πιο πέρα ο
χορός του ματίς και ο Καβάφης, ο
αυστηρός μπέκετ και ο αγγελικός
ρεμπώ με τα μάτια γεμάτα φως
ανταμώνουν με ένα απόσπασμα
από την απολογία του Σάκη Κα-
ράγιωργα στο στρατοδικείο, την
επιστολή ενός εικοσιτετράχρονου
που παρηγορεί τη μάνα του ανα-
μένοντας την εκτέλεση. Στο αγέ-
ρωχο παλιοκαιρίσιο πρόσωπο του
απλού ανθρώπου που ο Ψυχοπαί-
δης ορίζει ως «πολύτιμη αξιοπρεπή
μονάδα της Ιστορίας»2 διακρίνει
κανείς βλέμματα συννεφιασμένα
από τον πόνο και τον κάματο, σώ-
ματα μαγκωμένα ανάμεσα στην
παραχαραγμένη ενίοτε αριστερο-
σύνη. Σε μια φωτογραφία ένα πλή-
θος αντρών ατενίζει ασάλευτο το
φακό. Ποια διάψευση τους έχει
στήσει ενέδρα; Πόσο δυσοίωνος
υπαινιγμός είναι η διαγραφή κά-
ποιων με κόκκινο μολύβι; Δυσοί-
ωνη μοιάζει και η διασταύρωση τέ-
τοιων στωικών μορφών με τα
κυνικά χαμόγελα καλοντυμένων
πολιτικών ή στελεχών εταιρειών οι
αποφάσεις των οποίων, όπως πι-
κρά επιβεβαιώνεται για άλλη μια
φορά, συχνά ξεθεμελιώνουν ανελέ-
ητα κοινότητες και κοινωνίες ολό-
κληρες. Σκεπάζοντας τα μάτια κά-
ποιων από αυτούς με μαύρη ταινία
ο Ψυχοπαίδης μοιάζει να τους
αποδίδει διακριτικά κατηγορίες.
Η πλειονότητα των έργων είναι
μικρού μεγέθους (30Χ30 εκ.)
φτιαγμένα σε ξύλο, σαν εικονί-
σματα που ιστορούν ελλειπτικά βί-
ους γνωστών και αγνώστων που
μαρτύρησαν για κοινωνική δικαιο-
σύνη. Για τη δημιουργία τους σπα-
ράγματα φωτογραφιών έχουν αντι-
γραφεί σε φιλμ που τοποθετήθηκε
μετά σε ακρυλικό χρώμα στη βάση
του ξύλου, εν-τυπώνοντας την ει-
κόνα. Σε κάθε έργο όμως, σχεδόν,
γύρω από το κεντρικό θέμα, προ-
βάλλουν ένα κομμάτι ψωμί κι ένας
καρπός ζωγραφισμένα εκ του φυ-
σικού, γειτνιάζοντας τη ζωγραφική
της άμεσης παρατήρησης με τη μι-
κτή τεχνική· το ψωμί, η ντομάτα, η
πατάτα κοσμούν μια σύνθεση ανοι-
κτών ορίων που εγκλείει και λυ-
τρώνει συγχρόνως, σαν παράθυρο
στην ταπεινή μέσα Ελλάδα της
υπαίθρου. Η ασκητική νεκρή φύση
του ενός κρεμμυδιού, αχλαδιού, κα-
ρότου, αντιτίθεται στον ιστορικό
της πρόδρομο που ύμνησε κυρίως
παράστασή τους γίνεται με ένα χα-
μηλόφωνο νατουραλισμό που φέρει
πιο πολύ τη δύναμη του σχεδίου.
Άλλωστε, κατά τον Ψυχοπαίδη,
ρεαλιστικό θεωρείται «καθετί που
εκφράζει αυθεντικά ψυχικές ή κοι-
νωνικές συνθήκες»3.
αιχΜαλωτiΖοΝταΣ
το ΒλeΜΜα
Η φωτογραφική πρώτη ύλη του
Ψυχοπαίδη αλιεύεται εδώ, όπως
και σε άλλες σειρές, κυρίως από
αρχειακό υλικό, λιγότερο ή περισ-
σότερο δημοσιευμένο, που επιλέ-
γεται για να κεντρίσει τη συλλο-
γική μνήμη αιχμαλωτίζοντας το
βλέμμα χωρίς αισθητισμούς. Το
ασπρόμαυρο των τόνων συνιστά
μονόδρομο καθώς κυριάρχησε στη
φωτογραφία περίπου ώς τη μετα-
πολίτευση, αλλά και χρήσιμο αφού
αναδεικνύει το σμίξιμο με τη χρω-
στική ύλη. Την επιλογή όμως και
την εν-τύπωση ακολουθεί η «απο-
φωτογράφηση» της εικόνας, μέσα
από χειρονομίες επιζωγραφισμού.
Η εικαστική αυτή στρατηγική με-
τριάζει την απόλυτη ακρίβεια της
φωτογραφίας που κάποιες φορές
κόβει σαν νυστέρι, επιτρέποντάς
της να παραδέρνει κάποιες φορές
μέσα στο έργο, όπως η ακρίβεια
μέσα στην ιστορία και τη μνήμη. Η
συναίρεση φωτογραφίας και ζω-
γραφικής δεν αποτελεί ασφαλώς
νεωτερισμό, όχι μετά τη σαρωτική
θύελλα του νταντά. Το combine
painting του ρόμπερτ ράουζεν-
μπεργκ (robert rauschenberg), για
παράδειγμα, αποτελούνταν στα
τέλη του 1950 από τελάρα με λάδι,
κολλάζ και αντικείμενα: στο Skyway
(1964) ή το αφιερωμένο στην τα-
(1970) η φωτογραφία επιβάλλεται
με τρόπο συχνά επιμελώς ακατά-
στατο.4 Αν όμως ο ράουζενμπεργκ
δοκίμαζε υλικά και τεχνικές μετα-
φέροντας την αποσπασματική νε-
ωτερική κουλτούρα σε μια σχετικά
εξευγενισμένη ρήξη φόρμας-περιε-
χομένου τα έργα του Ψυχοπαίδη
έχουν άλλη ρότα: καθώς σε κά-
ποιες φωτογραφίες απουσιάζουν
κομμάτια αιχμηρά και μέρος της
ξύλινης βάσης μένει γυμνό, μια αί-
σθηση βίας, ασυνέχειας πλανάται
στα έργα, που αναγνωρίζουν την
άρρηκτη σχέση τέχνης, ιστορίας
και πολιτικής και μοιάζουν να προ-
τρέπουν σε μια εξέγερση προς τον
εαυτό και τον κόσμο. Η τέχνη δεν
προτείνει ίσως λύσεις, βοηθά όμως
να ψηλαφήσουμε μέσα μας εκεί
όπου λιμνάζουν οι δαίμονες της
σύγχρονης ελληνικής ιστορίας και
τα ερείπια των πράξεών τους. Και
η λέξη FrAgIlE που αναδύεται
σε κάποιο έργο, εκτός από διεθνής
όρος για τη μεταφορά εύθραυστης
ύλης, επισημαίνει το ευάλωτο της
κοινωνικής συγκυρίας και της ίδιας
της τέχνης. Τα έργα διαθέτουν τε-
λικά μια παράξενη αίσθηση διαφά-
νειας: από το εμφανές υπόστρωμα
ώς τις εικόνες που εισχωρούν η μια
μέσα στην άλλη, τίποτε δεν είναι
εντελώς ορατό ούτε εντελώς κρυμ-
μένο. Αν ο Ψυχοπαίδης επιτυγχά-
νει τη ζωτική συνέργεια φωτογρα-
φίας και ζωγραφικής είναι ίσως
γιατί το βίωμα του παρελθόντος
στο παρόν τον απασχολεί πιο πολύ
από τις ιστορικές ή ανιστόρητες
εκκρεμότητες των δυο μέσων. Η
επείγουσα πολιτική και κοινωνική
αναγκαιότητα δεν επιτρέπει τους
αδέξιους ακκισμούς.
Η εμφάνιση της ίδιας φωτογρα-

90 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]


φίας σε διαφορετικά έργα μαρτυρά
τον αναπόφευκτο αντίλαλο, ευ-
κρινή ή παραμορφωμένο, μιας ει-
κόνας μέσα στην ιστορία. Όμοια, η
ανάπτυξη μιας εκτενούς σειράς έρ-
γων δεν αποτελεί απλά ευκαιρία
στοχαστικότερης μελέτης αλλά και
εκτόνωση της εσωτερικής έντασης,
της σωρευμένης αγανάκτησης.
υπάρχουν όμως και ξαφνικές οά-
σεις: σε μια σελίδα ανακύπτει ένας
ζωγραφισμένος, ανυποχώρητα γα-
λανός, ουρανός· μια ξαφνική φυγή
του βλέμματος. Πώς αλλιώς να
αντέξεις τόση οδυνηρή ιστορία; Το
κόκκινο, ιστορικά χρώμα της εξέ-
γερσης, διαπερνά τα έργα σαν
αδιόρατο νήμα μέσα από τις αιμά-
τινες πινελιές σε κάθε σχεδόν
σάρκα καρπού, σε κάθε ψωμί, δι-
καιώνοντας τον ελυτικό στίχο που
ανακαλείται σε μια σελίδα του βι-
βλίου: «Πάνε να δαγκάσουνε ψωμί
κι εκείνο στάζει από αίμα». Όμοια
επίκαιροι ακούγονται οι στίχοι του
Διονύση Σαββόπουλου:
σ’ αυτόν τον κόσμο όσοι αγα-
πούνε τρώνε βρώμικο ψωμί,
κι οι πόθοι τους ακολουθούνε
υπόγεια διαδρομή.5
Σε άλλα έργα, αρχαίες παραστά-
σεις και αγάλματα συνταιριάζονται
με σύγχρονες μορφές και καρπούς
αντλώντας δύναμη από τα από-
κρημνα χάσματα του κολλάζ, της
πιο πολιτικής ίσως τέχνης του
20ού αιώνα που αντιμετώπισε την
εξάρθρωση της πραγματικότητας
ως περιπέτεια, παραμερίζοντας
τον απόλυτο ορθολογισμό και τον
ανώδυνο νατουραλισμό. Δεν στέ-
κει άλλωστε ευσταθώς η ελληνική
μνήμη, ιστορική και σύγχρονη,
μέσα στην τάξη και τη γραμμική
περιγραφή. Απαιτεί ρευστότητα,
υπερθέσεις, ρήξεις. Συναντά λοι-
πόν κανείς ερείπια εξαγνισμένα
από την αντάρα της εποχής, αλλά
και τον Γρηγόρη λαμπράκη με μια
μελανόμορφη παράσταση του
Προμηθέα Δεσμώτη όπου το αρ-
πακτικό πτηνό τού τρώει τα σω-
θικά: υψηλό ασφαλώς το τίμημα
σε όλες τις εποχές το να προσφέ-
ρεις τη φλόγα της γνώσης στους
ανθρώπους ενάντια στις ανώτερες
δυνάμεις, χθόνιες ή θεϊκές. Στη
βάση ενός άλλου έργου, στο οποίο
κυριαρχεί η εικόνα της Ακρόπολης,
στερεώνονται φάκες, ειρωνεία για
την υπεράντληση προστιθέμενης
αξίας από το κοίτασμα της κλασι-
κής αρχαιότητας. Καυστικό όμως
είναι και το σχόλιο για την ιεραρ-
χική κλίμακα των αρχαίων ναών, οι
από τη σειρά του Γιάννη Ψυχοπαίδη Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία, 2011.
καρτποσταλικές εικόνες των
οποίων σχηματίζουν σκάλα, στην
κορυφή της οποίας προβάλλει η
Ακρόπολη μέσα σε κάδρο. Ο Ψυ-
χοπαίδης όμως σχολιάζει και τα
μαζικά μέσα: θραύσματα εφημερί-
δων και διαφημίσεων ζυμώνονται
σε μια διαρκή χρήση και φθορά ει-
κόνων και λέξεων, ενώ ένα αναδι-
πλούμενο μέτρο μετρά ελπίδα και
αγωνία. Καθόλου παράδοξα, στο
εκφραστικό του ιδίωμα θέση βρί-
σκουν τα σύμβολα της νοηματικής
γλώσσας, υπαινιγμός μάλλον της
ανάγκης να σιγήσει η στεγνή
εκείνη γλώσσα που αφυδάτωσε τις
αξίες και τα ιδανικά.
κaτι eχει φYΓει
Παρά τους πυκνούς συνειρμούς
όμως που γεννούν τα έργα ευδιά-
κριτες είναι και οι απουσίες: λεί-
πουν οι λαοθάλασσες του 1974,
άλλες σημαντικές στιγμές και δια-
ψεύσεις της μεταπολίτευσης, ο Δε-
κέμβρης του 2008. Απουσιάζει επί-
σης μια πιο ανοιχτή κριτική στο
λαϊκισμό και το κάθε λογής βόλεμα,
το ξεπούλημα που ξεκίνησε από
μέσα, από την αξιοπρέπεια και την
αισθητική. μήπως αυτό θίγεται
εκεί όπου οι αντάρτισσες του με-
λετζή συναντούν τη γυναικεία αυ-
ταρέσκεια του κραγιόν και των
βαμμένων νυχιών; Σε μια ισχυρή
αντίστιξη ανάμεσα στην απόλυτη
αθωότητα και τη σκληρότητα, παι-
δικές ζωγραφιές με καραβάκια αρ-
νηρέας
μενίζουν απέναντι σε εικόνες δε-
σμωτηρίων. Το ερώτημα εγείρεται
αυτοδίκαια: παρά τις σοβαρές κα-
τακτήσεις της αφαίρεσης από τα
μύχια του εαυτού, μπορεί ποτέ η
τέχνη να ξεδιαλυθεί οριστικά από
την ιστορία και την κοινωνία χωρίς
να αποπροσανατολίσει από τις βα-
θιές κοινές αλήθειες; Αυτό δεν είναι
άλλωστε το σημερινό απόλυτο δια-
κύβευμα; να αντικρίσουμε ό,τι σε
προσωπικό και συλλογικό επίπεδο
έχουμε αποφύγει επιδεικτικά να
μάθουμε;
Σε προσωπικό επίπεδο ο Ψυχο-
παίδης πραγματεύεται εδώ αναμ-
φίβολα τη δική του διαδρομή μέσα
από τη δίνη των γεγονότων που
σημάδεψαν την πρόσφατη ιστορία
της χώρας· παράλληλα, εξελίσσει
το δικό του ιδιόλεκτο στο οποίο η
αναπαράσταση μετεωρίζεται διαρ-
κώς σε έναν χώρο ρωγμώδη, ασυ-
νεχή, αβέβαιο, φανερώνοντας συγ-
χρόνως τη δύναμη της σύμβασης
και το σαθρό της υπόβαθρο. Η επι-
λογή της απουσίας τεχνοκριτικού
κειμένου αναγνωρίζει την επεί-
γουσα ανάγκη να μιλήσουν τα έργα
άμεσα, χωρίς νεφελώδεις τεχνο-
κριτικές διαμεσολαβήσεις.
Σε συλλογικό επίπεδο, αντί-
στοιχα, ο καλλιτέχνης δηλώνει
στην εισαγωγή της έκδοσης ότι η
τέχνη πρέπει να συμβάλει «στην
ηθική και αισθητική αξιοπρέπεια,
στην αναζήτηση μορφών όχι δέ-
σμιων σε κομψές αυταρέσκειες,
αλλά δεσμευμένων στις βαθύτερες
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 91
ανθρώπινες αλήθειες».6 Η σειρά
αυτή λοιπόν μπορεί να διαβαστεί
(και να προστεθεί) ως κραυγή για
να επανακτηθεί με νέους όρους η
χαμένη συλλογικότητα, παύοντας
την ψιμυθίωση του γλαφυρού εξω-
τερικά αλλά ανάλγητου κοινωνικού
συστήματος που οδηγεί σε κερμα-
τισμένες, λειψές ατομικότητες.
Αυτό βέβαια δεν είναι είδηση. Το
έργο του Ψυχοπαίδη, επιμελούς
μαθητή του κριτικού ρεαλισμού,
διατηρούσε πάντα ανοιχτή γραμμή
με την ιστορία, την πολιτική, τα
μονοπάτια της συλλογικής συνεί-
δησης. Εκπλήσσει όμως η επίμονη
δεξιότητα με την οποία χωνεύει
χωρίς να στρογγυλεύει στο ίδιο
έργο τους ήρωες του πνεύματος και
τους ανώνυμους που έκαναν το
σώμα ασπίδα των ιδανικών. Η ηλε-
κτρική ζωτικότητα του συνθήμα-
τος Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία φα-
νερώνει πόσο ευάλωτες υπήρξαν
τελικά οι κατακτήσεις, αφού δια-
τηρήθηκαν πρόθυμα εκκρεμείς
όλες σχεδόν οι μεγάλες εγχώριες
αντιθέσεις ιστορίας και πολιτικής.
Ο Ψυχοπαίδης ακολουθεί τελικά,
μέσα από μια άλλη υπόγεια δια-
δρομή, το μονοπάτι που χάραξε
ένας παλιότερος διακεκριμένος λά-
τρης του θραύσματος: ο Βάλτερ
μπένγιαμιν. Περιγράφοντας στο
εικαστικό του έργο εναργώς την
αδυναμία συγκρότησης μιας ακέ-
ραιης ολότητας αναγνωρίζει πόσο
έχει εσωτερικευθεί στη νεοελλη-
νική ταυτότητα η σπαρακτική απο-
σπασματικότητα των ερειπίων, αρ-
χαίων όσο και σύγχρονων. zx
1
Γιάννης Ψυχοπαίδης, Ψωμί, Παι-
δεία, Ελευθερία, νηρέας, Αθήνα 2011,
σελ. 5. Η έκδοση έγινε με την ευκαιρία
της ομώνυμης έκθεσης στο σπίτι της
Κύπρου τον μάιο του 2011.
2
Συνέντευξη του Γιάννη Ψυχοπαίδη
στη Σόνια ζαχαράτου, «Ψυχωμένα
λόγια», ΒΗΜΑgazino, 19/6/2011,
σελ.56.
3
Συνέντευξη του Γιάννη Ψυχοπαίδη
στη Σόνια ζαχαράτου, «Ψυχωμένα
λόγια», ΒΗΜΑgazino, 19/6/2011,
σελ.57.
4
robert rauschenberg, Art and Life,
Harry n. Abrams, νέα υόρκη 1990.
5
Στίχοι από το τραγούδι του Διονύση
Σαββόπουλου «ζεϊμπέκικο» που πε-
ριέχεται στο δίσκο Βρώμικο Ψωμί
(1972).
6
Γιάννης Ψυχοπαίδης, Ψωμί, Παι-
δεία, Ελευθερία, νηρέας, Αθήνα 2011,
σελ.5.

αρετή Γκανίδου,
Ορυκτό φως, μελάνι,
αθήνα 2011, 60 σελ.
Φτιάχνω εικόνες να με χωράνε
Καταμεσής στον κάμπο
κι ωστόσο απόμερα
Σμιλεύω την ορυκτή φωνή μου
Αρετή Γκανίδου γεν-
H νήθηκε το 1960 στα
Τρίκαλα του ν. Ημα-
θίας, «καταμεσής στον
κάμπο κι ωστόσο από-
μερα», όπως γράφει η ίδια, αλλά οι
πρόγονοί της ήρθαν το 1924 από
τη Βάρνα της Ανατολικής ρωμυλίας.
Σπούδασε στο Φιλοσοφικό-Παιδα-
γωγικό Τμήμα της Φιλοσοφικής
Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπι-
στημίου Θεσσαλονίκης κι από το
1986 εργάζεται στη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση.
με όλη τη σχετικότητα που
έχουν τα πράγματα στον ελλει-
πτικό και υπαινικτικό λόγο της ποί-
ησης θα μπορούσαμε να πούμε πως
οι θεματικοί χώροι της συλλογής
είναι κατά βάση τρεις. Ο πρώτος
είναι η δύναμη και η χαρά της
ζωής.
Το ποιητικό υποκείμενο δίνεται
εξ αρχής στη ζωή με όλο του το πά-
θος, υπερβαίνοντας την αμαρτία
και την αγιότητα, συμβάσεις που
συνθλίβουν την αθωότητα του βίου.
Έχει μάλιστα τόση πίστη στη ζωή,
ώστε ακόμα και μέσα στην κατα-
θλιπτική κατάνυξη ενός κελιού ή
στη βασανισμένη ζωή μιας γυναί-
κας να βλέπει την ομορφιά, την
πένθιμη, έστω, στη μια περίπτωση,
τη μάταιη στην άλλη. Τις διαθέ-
σεις αυτές έρχεται να εκφράσει μια
αντίστοιχη φυσική εικονοποιία,
στην οποία δεσπόζει το καλοκαίρι,
εποχή που προσφέρεται στην κί-
νηση και το σκόρπισμα. Έτσι το
φως, τα χρώματα, τα πουλιά και τα
άνθη, η ομορφιά της φύσης εν γέ-
νει, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια
στην καταχνιά και τη νύχτα. Το
πρωτόκτιστο κάλλος και η ζωντά-
νια της φύσης εξουδετερώνουν τη
λύπη και απαλύνουν τον πόνο, ενώ
92 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Τα βιώματα της δοκιμασίας
Από τον ΘΑΝaΣΗ ΜΑρΚoΠΟΥλΟ
Το Ορυκτό φως, που μόλις βγήκε από το ευαίσθητο ποιητικά και κομψό εκτυπωτικά Μελάνι της
Πόπης Γκανά, είναι η πρώτη ποιητική συλλογή της Αρετής Γκανίδου. Πρώτη αλλά καθόλου πρω-
τόλεια, μια κι αυτό που τη διακρίνει στο σύνολό της είναι η ωριμότητα τόσο της σκέψης όσο και της
έκφρασης.
πλημμυρίζουν το ποιητικό υποκεί-
μενο με χυμούς ευφορίας, έτσι που
να μπορεί να αρδεύει τα άνυδρα
τοπία του ψεύδους. Σ’ ένα τέτοιο
κλίμα θα περίμενε κανείς να κάνει
έντονη την παρουσία του κι ο έρω-
τας. ωστόσο αυτό δεν συμβαίνει.
Στις λίγες φορές όμως που εμφα-
νίζεται, ως ανάμνηση πάντα, αντι-
μετωπίζεται με ιδιαίτερη ψυχραι-
μία, πράγμα που σημαίνει πως η
απώλεια δεν προσλαμβάνεται διό-
λου ως τραγωδία, έστω κι αν πρό-
κειται για το μεγάλο πάθος που
έσβησε. μάλιστα τότε το ίδιο ακρι-
βώς το πέρασμά του όχι μόνο δε
διεκτραγωδείται, αλλά θεωρείται κι
ευτύχημα.
μια τέτοια στάση ζωής δε φαί-
νεται άσχετη με τα ισχυρά θετικά
βιώματα της παιδικής ηλικίας. Το
ποιητικό υποκείμενο επιστρέφει
κάθε τόσο, είναι αλήθεια, στα παι-
δικά του χρόνια. Στη μνήμη του
αναδύεται η οξεία οσμή του δε-
ντρολίβανου και μαζί ο παππούς
και η γιαγιά, η γιαγιά προπάντων,
με τη ζεστή αγάπη και τις πλεξού-
δες του γκρίζου, κι ακόμα, τα κυ-
ριακάτικα τραπέζια του καλοκαι-
ριού κάτω από τη μουριά, οι
γιορταστικές παραδόσεις με τα χρι-
στόψωμα και τα φλουριά αλλά και
τα παραμύθια με τους δράκους και
τις νεράιδες. Η θητεία κοντά στους
ζωντανούς ανιδιοτελείς ανθρώπους
της λάσπης και της πέτρας ενδυ-
ναμώνει το ποιητικό υποκείμενο
και του επιτρέπει να περάσει αλώ-
βητο τις δύσκολες στιγμές της ζωής
του:
Διέσχισα το πένθος μου
με την κορδέλα που έδεσα τα
παιδικά μου χρόνια.
Είχαν το πείσμα αιχμηρό κι
επίμονα τα όνειρα.
(«Η μικρή μου βδομάδα, V»)
η θλiψη τηΣ απωλειαΣ
Ο δεύτερος θεματικός χώρος είναι
της θλίψης, της θλίψης που προ-
καλείται είτε από τα γεγονότα της
Ιστορίας, μικρής και μεγάλης, είτε
από το θάνατο. Η μεγάλη Ιστορία
εδώ δεν αξιοποιείται στα ηρωικά της
μεγέθη, εφ’ όσον αυτό που βλέπουμε
είναι απλώς οι πολύ δυσάρεστες επι-
πτώσεις της στους ανθρώπους της
βιοπάλης: μετοικήσεις από τις πα-
τρογονικές εστίες της ρωμυλίας και
της μικρασίας, αγώνες κι αγωνίες,
ώσπου να χτιστεί η καινούρια ζωή,
βιασμοί και εκτελέσεις γυναικών στα
Βαλκάνια. Περισσότερο αναδει-
κνύεται η ιδιωτική, προσωπική,
ιστορία ηλικιωμένων κυρίως αν-
θρώπων, οικείων και μη, που ση-
μάδεψαν τόσο βαθιά τον ψυχισμό
του ποιητικού υποκειμένου, ώστε
μοιάζει να βγαίνουν από τα ίδια
του τα σπλάχνα. Πρόκειται για τις
μικρές περιπέτειες αντρών και γυ-
ναικών, που, άλλος περισσότερο κι
άλλος λιγότερο, πέρασαν από την
αγάπη, τα βάσανα και το θάνατο
προσφιλών προσώπων κι έμειναν
στο τέλος μόνοι. Ιδιαίτερο ενδια-
φέρον παρουσιάζουν ορισμένες γυ-
ναικείες μορφές, οι οποίες, αστρα-
φτερές σαν λεπίδες, υπερβαίνουν
τη μοίρα της καθήλωσης και φτά-
νουν στο ύψος της αξιοπρέπειας.
Εξαιρετική είναι η περίπτωση της
οριακής ασθένειας, η οποία εμφα-
νίζεται στα ποιήματα της ενότη-
τας «Φιλοξενία». Η δοκιμασία τσα-
κίζει το ποιητικό υποκείμενο μέσα
στο καλοκαίρι και φέρνει το χει-
μώνα. Όμως η απειλή του θανάτου
δεν αντιμετωπίζεται με τρόμο.
Αντίθετα, το ποιητικό υποκείμενο,
πατώντας και πάλι στις μνήμες των
προγόνων, που υποδέχονταν το
θάνατο σαν κάτι φυσικό στη ζωή
τους, τον προσεγγίζει σταδιακά
και, συνειδητοποιώντας τη φθαρτή
του φύση, καταφέρνει τελικά να
συνυπάρξει μαζί του.
Ο τρίτος και τελευταίος θεματι-
κός χώρος έχει να κάνει με την ίδια
την τέχνη της ποίησης. Η ποίηση
γεννιέται από τον πόνο, αλλά είναι
μαγεία και φως, επιούσιο θαύμα.
μπορεί να πορεύεται μέσα στο
μαύρο της ζωής και του θανάτου,
αλλά ξέρει να βρίσκει το στημόνι
και να υφαίνει όρθρους φωτεινούς
σε σκοτεινά τοπία. μπορεί ακόμα
να συνεπαίρνει τον αναγνώστη με
την τόλμη και τα ωραία της ψεύδη
αλλά και να κλέβει από τον καιρό
στιγμές αθανασίας. Τέλος η ποίηση
ξεκουράζει, θεραπεύει και στηρίζει
τον άνθρωπο στην προσπάθειά του
να ξαναδεί την αυγή των πραγμά-
των και να διασώσει την ομορφιά
του μέσα στην ασχήμια του κόσμου.
Δειλινό Σεπτέμβρη. Η υγρα-
σία τύλιξε στη γαλατένια
ανάσα της τα βουνά της Δρά-
μας και τα ’κανε να φαίνονται
σαν παιδικά γαλαζωπά ζυμα-
ράκια. Απέναντι, γκριζογάλανη
η θάλασσα ανάσαινε ήσυχα
κάτω από τον Άθω. Αυτή στην
ενδιάμεση ευδαιμονία. Στη γα-
λήνη της άκουσε το τρίξιμο
των τεράστιων μεντεσέδων –
αθόρυβων συνήθως– που πάνω
τους κρέμονται οι ζωές. Ή
τους πλησίασε πολύ ή όξυνε
την ακοή της.
Αγαπήθηκαν με τρόπο σκο-
τεινό, που είπαν πάθος. Εκεί-
νος από μικρός ακόνιζε την
ομορφιά του σ’ όλες τις γυναί-
κες που τον ζύγωναν. Ο ίδιος,
με τα μάτια αλέκιαστα, ανά-
σαινε και λιγόστευε ο αέρας.
Και ποιος να τον κατηγορήσει
που ανάσαινε; Εκείνη γινόταν
ολοένα πιο λεπτή, σχεδόν λε-
πίδα, να χωρέσει πλάι του.
Όταν το νέο στέρνο της άρ-
χισε να σφάζει αδιακρίτως,
αυτός καθρεφτιζόταν πάνω του
αψύς και ξένοιαστος.
Τον άφησε μισότυφλο με μια
της κίνηση.
Ύστερα, τον πήρε τρυφερά απ’
το χέρι
και τον οδήγησε στην πίσω
αυλή.
Βρήκαν τη μάνα του να μοιρο-
λογά
«Τι άσχημο παιδί, θεέ μου».

Γέμισε ο τόπος πένθιμα μπου-
κετάκια με ζουμπούλια.
(«Το ζευγάρι», από την
ενότητα «Ορυκτά»)
Η θεματολογία όμως αποτελεί τη
μια όψη των ποιημάτων, γιατί
υπάρχει και η τεχνική, σημαντικό-
τερη σε τελευταία ανάλυση, αφού
αυτή συνιστά την ειδοποιό δια-
φορά του είδους.
Από την άποψη της φόρμας κατ’
αρχήν τα ποιήματα είναι μοιρα-
σμένα σε πεζόμορφα και ελευθε-
ρόστιχα, με υπέρτερα τα δεύτερα,
αν μάλιστα ληφθεί υπ’ όψη και η
μετεξέλιξη των πεζόμορφων ποιη-
μάτων, από ένα σημείο και πέρα,
σε ελευθερόστιχα. με τη μια ή την
άλλη μορφή πάντως, τα κείμενα
έχουν την τάση να εντάσσονται σε
ενότητες. Στην ενότητα «Ορυκτά»
έξι ποιήματα φέρουν τον τίτλο «Γυ-
ναίκα 1η», «Γυναίκα 2η» κ.λπ., που
συνοδεύεται από παρένθετους
προσδιορισμούς (τρίτης ηλικίας,
νεαρή, Χωρική, Βαλκάνια, Επιού-
σια, Αδελφή της Φόνισσας), κι
άλλα τέσσερα τον τίτλο «Άντρας
1ος», «Άντρας 2ος» κ.λπ., με ανά-
λογους επίσης προσδιορισμούς
(τρίτης ηλικίας, Πρόσφυγας πρώ-
της γενιάς, Δημιουργός, Επιού-
σιος), ενώ σε ιδιαίτερη υποενότητα
και κάτω από τον τίτλο επίσης
«Ορυκτά» συγκεντρώνονται τέσ-
σερα ποιήματα, που φέρουν λατι-
νική αρίθμηση. Δύο ακόμα ενότη-
τες, «Φιλοξενία» και «Η μικρή μου
βδομάδα», περιλαμβάνουν αντί-
στοιχα έξι και εφτά ποιήματα, που
τιτλοφορούνται κι αυτά με λατι-
νικά νούμερα. Αντίθετα, όσα ποιή-
ματα δεν χώρεσαν σε καμιά από τις
προηγούμενες ταξινομήσεις στε-
γάστηκαν απλώς κάτω από τον εύ-
γλωττο τίτλο «Αδέσποτα». Αυτή η
τάση ομαδοποίησης των κειμένων
δείχνει προφανώς πως η ποιήτρια
συνηθίζει να δουλεύει σε ευρείες
θεματικές περιοχές, οι οποίες είναι
αδύνατο να καλυφθούν από ένα
ποίημα κι έτσι προκύπτουν τα ποι-
ήματα-θραύσματα, μέρη ενός ευ-
ρύτερου όλου, ενώ η εμμονή στη
χρήση του επιθέτου «ορυκτός» σε
τίτλους συλλογής και ενοτήτων
αλλά και σε στίχους υποδηλώνει
τη μέσα γη του ποιητικού υποκει-
μένου, από όπου αντλείται η δρα-
ματική ύλη.
Τα ποιήματα που ξεκινούν ως πε-
ζόμορφα, δεκάξι εν όλω, και κατα-
λήγουν ως ελευθερόστιχα, όπως ήδη
επισημάνθηκε, αποτελούν λίγο πολύ
προσωπογραφίες-ψυχογραφίες
αντρών και γυναικών, περίπου μι-
Η αρετή Γκανίδου.
κρές ιστορίες, κάποτε και τραγω-
δίες, οι οποίες δεν μπορεί παρά να
οργανώνονται σκηνοθετικά. Αυτός
ο τρόπος απαιτεί λεπτομέρειες του
περιβάλλοντος, μια στοιχειώδη πε-
ριγραφή πρώτα, ώστε να οριοθετη-
θεί ο χώρος, εντός του οποίου θα εμ-
φανιστούν τα πρόσωπα και θα
εκτυλιχθούν τα δρώμενα, και μια
αφήγηση ύστερα, υποτυπώδη επί-
σης. Στις περιπτώσεις αυτές η
ένταση και η πύκνωση του λόγου
βρίσκονται σε ύφεση, ενισχύονται
όμως βαθμηδόν όσο το κείμενο βαί-
νει προς το τέλος κι ο λόγος γίνεται
λυρικότερος και πιο δραματικός.
Αυτή ίσως είναι και η αιτία που το
ποίημα από πεζό μετεξελίσσεται σε
ελευθερόστιχο.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό, γνω-
στό κι από το βαθύ παρελθόν, συνι-
στά η συμμετοχή της φύσης στις
χαρές και τις λύπες των ανθρώπων.
Καθώς η παρουσία του στεριανού
κυρίως τοπίου και λιγότερο του θα-
λασσινού αποτελεί βασικό στοιχείο
αυτής της ποίησης, είναι εύλογο
διαθέσεις και αισθήματα να απη-
χούνται στις εικόνες της φύσης,
αποχτώντας συγκεκριμένη υπό-
σταση, ιδιαίτερα ελκυστική και προ-
σιτή στον αναγνώστη. Έτσι, αν η
ευφορία πλημμυρίζει το ποιητικό
μελάνι
υποκείμενο, τότε η φύση χαίρεται
και οι εικόνες της λάμπουν. Αν όμως
πρόκειται για πόνο, τότε συμπερι-
φέρεται αντιφατικά. Άλλοτε συ-
μπάσχει κι άλλοτε δείχνει ανυπο-
ψίαστη ή και αδιάφορη, αν όχι
αναίσθητη. Στο ποίημα λ.χ. «Γυ-
ναίκα 4η (Βαλκάνια)» η ηρωίδα
Ένα πια με το χώμα, έπαψε
να μάχεται και να μετρά λυ-
τούς ζωστήρες και κάρφωσε τα
μάτια της στα μοσχομπίζελα,
που ενθουσιασμένα χόρευαν με
τα λιγνά κορμάκια τους, σ’ όλο
το λιβάδι. Τα μωβ ανθάκια
κράτησαν στην απλωσιά τους
την αβάσταχτη θλίψη της.
Και λίγο πιο κάτω:
μετά από λίγο, πάνω απ’ το
πρόσωπό της το ακίνητο άρχι-
σαν να στριφογυρνούν δυο με-
λισσούλες. Εντέλει, διάλεξαν
το ένα απ’ τα δυο ανοιχτά της
μάτια για να ερωτευτούν κάτω
απ’ το φως των Βαλκανίων.
Βλέπεις,
τα μοσχομπίζελα δε νογούν
από συνήθειες ταφικές,
να κλείσουν τα μάτια του νε-
κρού.
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 93
μόνο άπλωσαν σμήνος τα πέ-
ταλά τους,
μαβί διχτάκι
κάτω από την ψυχή της,
με μια τους επιτάφια εκπνοή
την πήγαν στ’ άστρα.
Η αντίθεση γενικότερα αξιοποιείται
συχνά ως δομικό στοιχείο των κει-
μένων. Οι αντιθέσεις που στηρίζουν
την κατασκευή του ποιήματος
ενόλω ή ενμέρει ποικίλλουν: γείωση
και ανάταση, χαρά και λύπη, ομορ-
φιά κι ασχήμια, λόγος και σιωπή,
φως και σκοτάδι. Χαρακτηριστικό
από την άποψη αυτήν είναι το ποί-
ημα «Καλόγερος», που χτίζεται ολό-
κληρο στη βάση μιας πολύσημης
αντίθεσης: μέσα στο σκοτεινό κελί η
υποβολή και η κατάνυξη, η πένθιμη
ομορφιά που συμπαρασύρει στην
πίστη, κι έξω ο ήλιος, ο δρόμος και
τα αρώματα, η ζωή πέρα από τις
θρησκευτικές συμβάσεις.
Τέλος σημαντική πλευρά της εν
λόγω ποιητικής αποτελεί ο ρομα-
ντικός τρόπος θεώρησης του κό-
σμου. Ο ρομαντισμός συνίσταται
στη νοσταλγική και βαθιά ουμανι-
στική ματιά της ποιήτριας, η οποία
επιμένει να εξιδανικεύει το παρελ-
θόν και να βλέπει την ομορφιά
μέσα στη βαρβαρότητα, αλλά και
στη λυρική, αν και πλεοναστική
ενίοτε, χρήση μιας πληθώρας επι-
θέτων, που έρχεται να αναδείξει
τις λεπτές και ποικίλες αποχρώ-
σεις των πραγμάτων. Από την
άλλη, όταν η περίσταση το απαιτεί,
κι αυτό συμβαίνει κατ’ εξοχήν στα
κείμενα όπου τίθεται το ζήτημα του
θανάτου, ο στίχος απεκδύεται κάθε
ρομαντισμό και κάθε επιθετικό
πλεονασμό. Όσο πιο απειλητικό
προβάλλει το βίωμα της δοκιμα-
σίας τόσο πιο πολύ γυμνώνεται και
πυκνώνει ο λόγος. Κι αυτές είναι
επίσης από τις πιο ευτυχείς στιγμές
της συγκεκριμένης ποίησης, οι
οποίες δε θα μπορούσαν βέβαια να
κατακτηθούν, αν ο αυτοέλεγχος
δεν ήταν τόσο ισχυρός, ώστε να
εξουδετερώνει κάθε στοιχείο μελο-
δραματισμού:
Πότε σκαρφάλωσα σε κείνη
την πανύψηλη αναρριχώμενη
αρρώστια;
Και ρίχτηκα
απ’ τον ίλιγγο βαθιά μες στον
Ιούλη;
μου κόπηκε η ανάσα
κι ως να σταθώ σε μια γωνίτσα
σώμα
κτισμένο με αειθαλή φιλιά
χειμώνιασε.
(«Φιλοξενία, ΙΙ») zx

αλέξης Καλοκαιρινός,
Γλωσσολογία και ποιητική,
Νήσος, β’ αθήνα 2011,
494 σελ.
Οπως θα διαβάσει ο αναγνώστης
σε μια υποσημείωση της μονογρα-
φίας του Αλέξη Καλοκαιρινού
Γλωσσολογία και ποιητική,
[σ]το μυαλό των λογίων –ποιος
μπορεί να μιλήσει για τους υπό-
λοιπους;– μέχρι τον 16ο αιώνα
(πριν από το Διαφωτισμό δη-
λαδή) μεταξύ λέξεων και πραγ-
μάτων δεν υπάρχει ταυτότητα
[η διαφανής και εικονική σή-
μανση που ονειρευόταν ως
πρωτόπλαστη συνθήκη στη συ-
νάφεια των πραγμάτων ο κρα-
τυλισμός] αλλά αμοιβαιότητα
(και τα πράγματα είναι σημεία
[δηλαδή εκφωνήματα του
θεού]), με αποτέλεσμα η σχέση
της γλώσσας με τον κόσμο να
είναι σχέση όχι σήμανσης αλλά
αναλογίας, αν τουλάχιστον πι-
στέψουμε τον Michel Foucault
(363).
Στο γενικευμένο αυτό συμβολικό
σύμπαν μιας διαρκούς ιεροφάνειας,
τόσο οι λέξεις όσο και τα πράγματα
είναι σύμβολα, περιέχονται στο με-
γάλο βιβλίο του κόσμου και εγγυώ-
νται την αναγνωσιμότητά του:
Η ορφάνια των λέξεων [το πέν-
θος για τη φαντασιακή απολε-
σθείσα ενότητα της λέξης με το
πράγμα] προέρχεται από το γε-
γονός ότι τα πράγματα παύουν
να είναι σύμβολα· και τότε
μπαίνουμε στη νεωτερικότητα.
Γραμμένο στους ορίζοντες της ύστε-
ρης νεωτερικότητας, του φάσματος
της μεταμοντέρνας συνθήκης, δου-
λεμένο και ξαναδουλεμένο μέσα
στην πρώτη δεκαετία του 21ου αι-
ώνα, το βιβλίο του Καλοκαιρινού –
για να συζητήσει τις οσμώσεις
γλωσσολογίας και ποιητικής στον
20ό αιώνα και να θέσει εκ νέου,
στον απόηχο της κραταιάς μέχρι
πρόσφατα γλωσσολογικής ποιητι-
κής, το ερώτημα Τι είναι η ποίηση;–
94 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
Κατά του αναγωγισμού
Από τον ΜιλΤΟ ΠΕχλιΒΑΝΟ
Ένα βιβλίο που επιχειρεί να συζητήσει τις οσμώσεις γλωσσολογίας και ποιητικής στον 20ό αιώνα
και να θέσει εκ νέου, στον απόηχο της κραταιάς μέχρι πρόσφατα γλωσσολογικής ποιητικής, το ερώ-
τημα «Τι είναι η ποίηση;»…
βρίσκει το ενδόσιμο σε αυτή την εί-
σοδο στη νεωτερικότητα, στον χω-
ρισμό των λέξεων από τα πράγματα
και στην αναζήτηση ενός ισομορφι-
σμού ανάμεσα στη φύση, τη νόηση
και τη γλώσσα. Τη φιλοσοφική ανα-
τίμηση της γλώσσας και την ταυτό-
χρονη υποτίμηση του εμπειρικού
της υποκειμένου, όπως χαρακτηρί-
ζουν τον ποιητή στην αυγή του μο-
ντερνισμού, έναν μαλαρμέ (Sté-
phane Mallarmé) ή έναν ρεμπώ
(Arthur rimbaud), ο Καλοκαιρινός
θα την ιχνηλατήσει, με μιαν επι-
στροφική κίνηση στις «πηγές», στις
διανοητικές απόπειρες να τύχουν,
μετά τον Διαφωτισμό, πραγμάτευ-
σης οι συνέπειες της νεωτερικής
συνθήκης, μετά και την κριτική από-
πειρα του Καντ (Immanuel Kant)
να γεφυρώσει το Ον και το Δέον
μέσω της καλαισθητικής κρίσης, αφ’
ότου
1. τα πράγματα εξέπεσαν στη Φύση
εκείνη, στην οποία ο άνθρωπος,
Φύση κι εκείνος, επιδίωξε να κυ-
ριαρχήσει, ξεδιπλώνοντας ό,τι
έχει στη συνέχεια αποκληθεί δια-
λεκτική του Διαφωτισμού,
2. η τέχνη, παρακολουθώντας τις
φιλοσοφικές απορίες στη σχέση
υποκειμένου και αντικειμένου,
εγώ και κόσμου, έτυχε εκείνης
της ρομαντικής ανατίμησης, στη
βάση της οποίας η «επιθυμία, ή
νοσταλγία, του απόλυτου μέσα
από το πεπερασμένο, εκλαμβά-
νεται ως ανθρώπινη συνθήκη και
ορίζει τη ρομαντική ειρωνεία» (52),
και
3. αναδύθηκε ένας τόπος –και ο τό-
πος αυτός είναι η γλώσσα και συ-
νακόλουθα η επιστήμη της– στον
οποίο θα συναντηθούν «για να
συναρθρωθούν (ή και να καταλυ-
θούν ως δίπολα)» τα μέλη των δι-
πόλων άνθρωπος και φύση, τελεο-
λογία και αιτιότητα, νόηση και
αίσθηση, γνώση και βούληση, υπο-
κείμενο και αντικείμενο, συνειδητό
και ασυνείδητο, εγώ και κοινότητα
(59).
Πρόκειται για τον τόπο ενός «γλωσ-
σοκεντρισμού», μιας ισχυρής νεω-
τερικής νοητικής συνήθειας, αλλά
και για την κριτική αναγκαιότητα
της επανεπίσκεψής του, μιας αρ-
χαιολογικής ή γενεαλογικής προ-
σπέλασης. Δεν είναι αυτή ακριβώς η
αναδίφηση που αναδεικνύει στο
προσκήνιο σε όλες της τις εκφάν-
σεις ως θέμα ο συγγραφέας του
Γλωσσολογία και ποιητική – μολο-
νότι η αναγνωστική αίσθηση είναι
ισχυρότατη, ιδίως εφόσον παραβά-
λεις την πρώτη έκδοση του 2004 με
την εξαντλητικά αναθεωρημένη του
2010, πως στο υπόβαθρο των ειδι-
κότερων επιχειρημάτων του βιβλίου
βρίσκεται το αίτημα (και, όπως εί-
μαι σε θέση να γνωρίζω, και το σχέ-
διο) να εστιάσει ο Καλοκαιρινός
στην ιστορική αναδίφηση του γλωσ-
σοκεντρισμού και της ιδεολογίας
του. Ας πούμε –και αντλώ από ένα
πρόσφατο δημοσίευμά του– στο
πώς οι περισσότεροί μας αισθάνο-
νται μεγάλη οικειότητα με τη φράση
«Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα
όρια του κόσμου μου», αδιαφορώ-
ντας για το ότι o Tractatus του Βιτ-
γκενστάιν (ludwig Josef Johann
Wittgenstein) παραδίδει: «Τα όρια
της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια
του κόσμου μου», και εννοώντας οι
περισσότεροι «τη φυσική τους
γλώσσα, και ως φυσική τους γλώσσα
[...] την εθνική τους γλώσσα, που αν
και “φυσική”, στην περίπτωση των
nεοελλήνων, είναι δοτή “στις αμ-
μουδιές του Ομήρου”».1
το κειΜεΝο
και η εΡΜηΝεια του
Όπως κι αν έχει με το συνολικό κά-
δρο, το Γλωσσολογία και ποιητική
συνιστά εξαντλητική κριτική του
αναγωγικού γλωσσοκεντρισμού (δη-
λαδή της αναγωγής της φύσης και
της νόησης στη γλώσσα), όπως ανα-
δείχθηκε για να δοθεί μια απάντηση
στο ερώτημα Τι είναι η ποίηση; σε
συνάρτηση προς το ερώτημα Τι εί-
ναι γλώσσα;, και οδήγησε τον 20ό
αιώνα στον εγκλεισμό της ποιητικής
στη δομική γλωσσολογία: τη γλωσ-
σολογία που επιδίωξε να αποβεί
επιστήμη οδηγός ως «πυρηνική φυ-
σική των κοινωνικών επιστημών» με
την ανάληψη του σημειωτικού εγ-
χειρήματος στη Γενεύη του Σωσ-
σύρ (Ferdinand de Saussure) και τη
θεαματική επιτυχία της φωνολο-
γίας, τον «κβαντισμό» του φωνήμα-
τος κατά την ανάλυσή του σε δέσμη
διαφοροποιητικών χαρακτηριστι-
κών. Ο Καλοκαιρινός επιχειρημα-
τολογεί, όπως διαβάζουμε στο οπι-
σθόφυλλο,«[μ]ε την εποπτεία ενός
σημερινού γλωσσολόγου και με τους
περιορισμούς της εποπτείας του»,
ξεδιπλώνοντας μια «κριτική, όπως
αυτή μπορεί να εκφράζεται μισό αι-
ώνα μετά τη διατύπωση των θέ-
σεων», εν προκειμένω του ρόμαν
Γιάκομπσον (155). Και τούτο, κα-
θώς «οι προσδοκίες μιας δομικής
σημασιολογίας διαψεύστηκαν και,
όπως γνωρίζουμε, το εγχείρημα της
γενικευμένης σημειωτικής, με τους
όρους του δομισμού, έχει εκπνεύ-
σει» (134). Από τη θέση αυτή (στις
θεωρητικές συντεταγμένες της
οποίας θα επανέλθουμε), το Γλωσ-
σολογία και ποιητική οργανώνει συ-
στηματικά το επιχείρημά του (και εν
προκειμένω είναι ταιριαστό που το
βιβλίο έχει εκδοθεί σε μία σημα-
ντική για την ελληνική βιβλιαγορά
σειρά που φέρει την ονομασία επι-
χειρήματα), αναδεικνύοντας τόσο το
ανεπιχειρηματολόγητο πολλών θέ-
σεων του δομιστικού εγχειρήματος
(κατά τον εξαντλητικό έλεγχο, με-
ταξύ πολλών άλλων, της συλλογι-
στικής των ρώσων φορμαλιστών,
των τσέχων και των γάλλων δομι-
στών ή και των αποδομιστών της
ανατολικής ακτής) όσο και το ανε-
φάρμοστό τους κατά την ανάλυση
επιμέρους ποιητικών κειμένων. Ο
Καβάφης συστήνει εδώ την ποιη-
τική λυδία λίθο για τους θιασώτες
της γλωσσολογικής ποιητικής, κα-
θώς τρία ποιήματά του («Θυμήσου,

σώμα...», «Ο καθρέπτης στην εί-
σοδο», «Τα παράθυρα») θέτουν την
εριστική αρένα επί της οποίας ανα-
μετρώνται οι δομιστικές ή οιονεί δο-
μιστικές αναλύσεις τους, τρόπον
τινά γλωσσικές ακτινογραφίες της
κειμενικής επιφάνειας, με τις ανα-
γνωστικές δοκιμές του ίδιου του Κα-
λοκαιρινού. Το κρίσιμο και οικείο
στους παροικούντες την Ιερουσα-
λήμ της θεωρίας της λογοτεχνίας
μετά τον δομισμό ερώτημα είναι εν
προκειμένω: «Είναι δυνατόν το κεί-
μενο να περιέχει την ερμηνεία του;»
(303).
Τον αναγωγικό εγκλεισμό της φύ-
σης (του κόσμου και του υποκειμέ-
νου της εμπειρίας) αλλά και της
νόησης στη φυλακή της γλώσσας
τον αφηγείται το Γλωσσολογία και
ποιητική σε μια σειρά αναβαθμών
στον χρόνο αλλά και στον χώρο της
θεωρίας που ταξιδεύει: από την
Εταιρεία για τη μελέτη της Ποιη-
τικής Γλώσσας των μοσχοβιτών
και τον Γλωσσολογικό Κύκλο του
Πέτρογκραντ στην Πράγα, όπου
κατέφυγε μετεπαναστατικά ο Γιά-
κομπσον, για να συναντήσει μεταξύ
άλλων και να αφήσει πίσω του το
πολύτροπο εγχείρημα του μουκα-
ρόβσκι (Jan Mukarovsky), καθ’ οδόν
προς τη νέα υόρκη και τη συνά-
ντηση με τον λεβί-Στρως (claude
lévi-Strauss)· και από εκεί στο Πα-
ρίσι των δομιστών αλλά και του
ντεριντά (Jacques Derrida), και
στην ανατολική ακτή της ρητορι-
κής αποδόμησης του Πωλ ντε μαν
(Paul de Man). Πρόκειται για μια
περιήγηση σε τροπές της γλωσσο-
κεντρικής σκέψης, στο πλαίσιο των
οποίων –ας μου επιτραπεί ο καβα-
φογενής συνειρμός– κλείνουν δια-
δοχικά όλα τα παράθυρα στον τόπο
της ποιητικής γλώσσας: προς τα
έξω, προς τον αναφερόμενο κόσμο,
αλλά και προς τα μέσα, προς το
υποκείμενο της έκφρασης, καθώς
«το εγώ υποκαταστάθηκε από το
“εγώ”, δηλαδή από το εγώ που λέ-
γεται ... από την ίδια τη γλώσσα,
στην οποία επομένως ανήκει»
(336). Στην αρχή της διαδρομής
βρισκόταν, καθώς η κληρονομιά της
νεωτερικής αισθητικής συναντούσε
τη δυναμική της σωσσυριανής
γλωσσολογίας και οι γενεαλογικές
διαδρομές διασταυρώθηκαν, μια
«“απομονωτική” προσέγγιση της
λογοτεχνίας»:
Ο κόσμος της λογοτεχνίας είναι
η γλώσσα. Η ποίηση από την
αναπαράσταση του κόσμου πέ-
ρασε στην παράσταση της γλώσ-
σας» (112).
Ο αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης (1946-2004). Ο σημαντικός έλληνας
γλωσσολόγος, εκ των πρωτεργατών της ίδρυσης του Κέντρου ελληνικής
Γλώσσας και διευθυντής ώς το θάνατό του του τμήματος Γλωσσολογίας,
αναρωτιόταν: «τι άραγε μπορεί ή έχει να προσφέρει η περιφέρεια [...] σε
συζητήσεις και αναζητήσεις που διαμορφώνονται στις μητροπόλεις της
έρευνας και της επιστήμης;»
Στο μέσον της αναδεικνύονται
τόσο ο ασθενής λειτουργικός δομι-
σμός του Γιάκομπσον (για τον
οποίο ο «εσωστρεφής χαρακτήρας»
της ποιητικής λειτουργίας, ο αυτο-
αναφορικός μηχανισμός της γλώσ-
σας, αναδεικνύει την ποίηση σε
«αυτοσυνείδηση της γλώσσας»,
172) όσο και ο ισχυρός της δομικής
σημασιολογίας και της απόπειράς
της να εντοπίσει τα «σημασιακά
‘κβάντα’» σε αναλογία προς τα φω-
νολογικά (259) και να ορθογωνίσει
τις σημασιακές παραμέτρους «στην
αναγωγική (και υπερβολικά απλή)
γεωμετρία του σημειωτικού τετρα-
γώνου» (298). Στην έκβασή της το-
ποθετεί ο Καλοκαιρινός την απο-
δόμηση ως «ολοκληρωτική εκδοχή
του ισχυρού δομισμού», έτσι όπως
«οι αποδομιστές υπερτιμούν και πα-
ρανοούν τη γλώσσα» (337).
Η αφήγηση αυτή δεν είναι προ-
φανώς καινοφανής. Ακόμη και δί-
χως την επιχειρηματολογική (και
παρεμπιπτόντως, υφολογική) μαε-
στρία του Καλοκαιρινού, οι σταθμοί
του δομιστικού εγχειρήματος έχουν
τύχει εξίσου κατεδαφιστικής κριτι-
κής από ποικίλες αφετηρίες – για
του λόγου το αληθές ας παραβάλει
κανείς τους δύο μεταφρασμένους
και στα ελληνικά και εκδομένους
από το Ίδρυμα μανόλη Τραντα-
φυλλίδη τόμους για την ιστορία της
θεωρίας της λογοτεχνίας στον 20ό
αιώνα του cambridge University
Press. Θα αρκούσε φυσικά και μόνο
να ξεφυλλίσει ο αναγνώστης τη βι-
βλιογραφία τού Γλωσσολογία και
ποιητική, για να συναντήσει, π.χ.,
κάποιες από τις πρώτες πολεμικές,
Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
μέσα σε μια κοινότητα της νόησης»
(433). Ακριβώς επειδή η κριτική
στον αναγωγισμό έχει οδηγήσει στο
ότι «τα ζητήματα υπερβαίνουν τη
γλώσσα και σχετίζονται με τη νόηση
και την κοινωνική διάδραση πέραν
της γλωσσικής δομής» (245), ότι η
νοηματοδότηση υποπροσδιορίζεται
από τα λεξικογραμματικά μέσα του
κειμένου, και χρειάζεται ένα γνω-
σιακό περιβάλλον που μοιραζόμα-
στε (που ως context δεν είναι λεκτι-
κός τόπος, ήτοι συγκείμενο, αλλά
περιβάλλον, 395), ότι η κοινότητα
της νόησης δεν είναι ισόμορφη με
τη γλώσσα (346), την ποίηση επι-
χειρεί ο Καλοκαιρινός να τη συλλά-
βει ως νοητικό ενέργημα. Η καταλη-
κτική θέση της περιήγησης του
Γλωσσολογία και ποιητική θέλει έτσι
να καθιστά την ποίηση δυνατή, από
τη σκοπιά τόσο της πρόσληψης όσο
και της παραγωγής της, «η ικανό-
τητα της ανθρώπινης νόησης να χειρί-
την υφολογική κριτική του ριφατέρ ζεται το προϊόν της γλωσσικής παρα-
(Mich[a]el riffaterre) στους Γιάκο- γωγής ως μη αναλώσιμο ή, με άλλα
μπσον και λεβί-Στρως στα 1966 λόγια, να παράγει μη αναλώσιμα
είτε τη μαρξιστική κριτική του Τζέ- γλωσσικά προϊόντα» (402) – δηλαδή
ημσον (Fredric Jameson) στη φορ- λόγια μη αναλώσιμα και μη παρα-
μαλιστική και δομιστική φυλακή της φράσιμα εντός της σκέψης (παρα-
γλώσσας το 1972. Ό,τι κάνει την γωγή) και εντός της καταχρηστικής
αποφασιστική διαφορά είναι οι συ- επικοινωνίας κατά την αναγνώρισή
ντεταγμένες της εποπτείας (και των τους μέσω της λογοτεχνικής προ-
περιορισμών της) του γλωσσολόγου σοχής (πρόσληψη), εκφωνηματι-
Καλοκαιρινού στην απόληξη αυτής κούς τύπους ατελείς, με μη απαλεί-
της αφήγησης, η απάντηση που επι- ψιμες «θέσεις απροσδιοριστίας» και
χειρεί να δώσει, μετά τη γλωσσοκε- σταθερή, εμμένουσα, απαράφραστη
ντρική υπερτίμηση και παρανόηση γλωσσική μορφή (415).
της γλώσσας, στο ερώτημα Τι είναι Οι γενεαλογικές διαδρομές αυτής
η ποίηση;, καθώς δηλαδή συνεχίζει της κριτικής απάντησης στον ισο-
να ψάχνει τα «παράθυρα» και την μορφισμό φύσης, νόησης και γλώσ-
«τυραννία του φωτός», μετακινού- σας, διασταυρώνονται, όπως είναι
μενος τρόπον τινά από την ανατο- αναμενόμενο, και εδώ:
λική ακτή της αποδόμησης στη δυ- 1. ο δομισμός του μουκαρόβσκι
τική των γνωσιακών σπουδών, και στην Πράγα και το αίτημα μιας
επιχειρώντας να συμφιλιώσει τη μακροσκοπικής σημειωτικής,
γλώσσα με τα πράγματα και να βγει όπως διά της τεθλασμένης της
στο καβαφικό μπαλκόνι, ν’ αλλάξ[ει] γερμανικής ερμηνευτικής παρά-
σκέψεις βλέποντας τουλάχιστον / δοσης οδηγεί είτε στην αισθητική
ολίγη αγαπημένη πολιτεία, / ολίγη κί- της πρόσληψης και στην έννοια
νηση του δρόμου και των μαγαζιών. της λογοτεχνικής επικοινωνίας
(έννοιας για τον Καλοκαιρινό, πά-
ντως, καταχρηστικής, μεταφοράς
η ΓλωΣΣα Στη θεΣη τηΣ για την αλληλεπίδραση κειμένου
Το Γλωσσολογία και ποιητική επι- και αναγνώστη) ή πάλι στον λο-
διώκει σε τελική ανάλυση, επανα- γοτεχνικό πραγματισμό των «ερ-
συνδέοντας το (ποιητικό) νόημα με μηνευτικών κοινοτήτων»·
τη νόηση, να ξαναβάλει τη γλώσσα 2. η θεωρία των γλωσσικών πρά-
στη θέση της και να επιχειρηματο- ξεων και η μεταβίβαση των πρω-
λογήσει προς την κατεύθυνση μιας τείων από την έννοια της κωδικο-
μη αναγωγικής θεωρίας της ποιητι- ποίησης στην πραγματοποίηση
κής σκέψης (και όχι πλέον του ποι- της επικοινωνίας (θεωρίας που
ητικού λόγου ή της ποιητικής γλώσ- για τον Καλοκαιρινό, πάντως, δεν
σας). Η γνωσιακή-διαδικασιακή μπορεί να χαρακτηρίσει αυτοτε-
θεώρηση του Καλοκαιρινού απο- λώς την πράξη του υποκειμένου
πειράται έτσι να προσεγγίσει την της λογοτεχνίας)·αλλά και
ποίηση «ως ένα νοητικό εργαστήριο 3. η όψιμη εισαγωγή των ενδεικτών
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 95
 στη σημειωτική του Πηρς (charles
Sanders Peirce) και η ψυχαναλυ-
τική ανάγνωσή της από τον Τάσο
Χριστίδη, στα διδάγματα των
οποίων αναγνώριζε πρόσφατα ο
Καλοκαιρινός τη «μεθοδολογική
αντίσταση στον αναγωγισμό»2,
την απόπειρα δηλαδή να αναδει-
χθεί ο δεικτικός ιστός του νοήμα-
τος: να δειχθεί δηλαδή, όπως επι-
χειρηματολόγησε ο Χριστίδης,
εκείνο το συστατικό της αφαιρε-
τικής και γενικευτικής σήμανσης
«που διατηρεί τη “μνήμη” της χα-
μένης “αθωότητας” – της άμεσης,
αδιαμεσολάβητης σήμανσης της
εμπειρίας, της επαφής με την
εμπειρία, χωρίς τη μεσολάβηση
μιας χωρίς τέλος λιτανείας “ερμη-
νευτών”» (362) – αρκεί βεβαίως να
έχουμε κατά νου πως αυτή η έξο-
δος στο μπαλκόνι, στη «μνήμη του
σώματος» ή αλλιώς στον ενσώ-
ματο νου, δεν μπορεί συχνά να γί-
νεται παρά όπως την ήθελε ο ποι-
ητής: Και βγήκα στο μπαλκόνι
μελαγχολικά –
Θα ήθελα καταληκτικά να σταθώ
στη σκέψη του Τάσου Χριστίδη, σε
εκείνο το διακριτό επίπεδό της που
αφορά τη γεωπολιτική της κινητι-
κότητας των επιστημονικών ιδεών
και στο ερώτημα που προλόγιζε το
βιβλίο του Όψεις της γλώσσας, στην
ίδια σειρά των επιχειρημάτων των
εκδόσεων νήσος. «Δεδομένου ότι
το βιβλίο έχει θεωρητικό προσανα-
τολισμό, θα μπορούσε να διερωτη-
θεί κανείς», σημείωνε ο Χριστίδης,
«τι άραγε μπορεί ή έχει να προσφέ-
ρει η περιφέρεια [...] σε συζητήσεις
και αναζητήσεις που διαμορφώνο-
νται στις μητροπόλεις της έρευνας
και της επιστήμης».3 Η απάντησή
του αντιπαρέβαλλε δύο στάσεις της
έρευνας στην περιφέρεια. Η πρώτη
συνάπτεται με την αγωνιώδη προ-
σπάθεια του επιστήμονα της περι-
φέρειας «να “στοιχηθεί” –συχνά με
τη μορφή ανταποδοτικής εκχώρη-
σης, franchise–με τις εξελίξεις του
κέντρου· μια βαθιά ανασφάλεια που
δεν προωθεί –και δεν μπορεί να
προωθήσει– την κριτική σκέψη· ο
επιστήμονας της περιφέρειας ως
“πελάτης” της μητροπολιτικής “πα-
τρονίας”». Η δεύτερη, αντίθετα,
αντλεί από μιαν «εντονότερη αί-
σθηση της ιστορικής σχετικότη-
τας» και τη «συνακόλουθη αίσθηση
“ταπεινότητας” ως προς τα αν-
θρώπινα πράγματα» που χαρακτη-
ρίζουν την περιφέρεια και εκβάλλει
στην κριτική. Το βιβλίο του Αλέξη
Καλοκαιρινού –που θα ευχόμουν
να επιχειρούσε ο συντάκτης του τη
μεταφρασμένη σε μια ισχυρότερη
γλώσσα έκδοσή του– αποδεικνύει
με τον πλέον πειστικό και αισιό-
δοξο τρόπο ότι η τελευταία αυτή
στάση είναι μαχητή και μπορετή,
ακόμη και στη συγκυρία που τα
σχήματα της ηγεμονίας κέντρου και
περιφέρειας αναβιώνουν απτότερα
απ’ ό,τι τις τελευταίες δεκαετίες, με
την απειλή ακόμη και της απομό-
νωσης των ασθενέστερων κρίκων.
Άλλη όψη του ίδιου νομίσματος της
ιστορικής σχετικότητας συνιστά η
καυστική ειρωνεία του Καλοκαιρι-
νού. Ανάμεσα στα παραδείγματα
που το Γλωσσολογία και ποιητική
δίνει για τα επιτελεστικά εκφωνή-
ματα της θεωρίας των γλωσσικών
πράξεων, διαβάζουμε και ένα που
με μια ειρωνεία αντάξια ενός Δημή-
τρη Χαντζόπουλου και του νοητικού
εργαστηρίου της γελοιογραφίας
υποδεικνύει και τις οικείες ευθύνες·
ας μου επιτραπεί να το παραθέσω
εν κατακλείδι:
Σε ονομάζω διδάκτορα του Πα-
νεπιστημίου της Κάτω ρούμε-
λης (366). zx
1
Αλέξης Καλοκαιρινός, «”Γλώσσα και
ιδεολογία”. Ιστορικοθεωρητικές προϋ-
ποθέσεις για μια συζήτηση», υπό δη-
μοσίευση, σ. 1.
2
Αλέξης Καλοκαιρινός, «Η πυκνότητα
και η μονάδα: αναγνώσεις του Τάσου
Χριστίδη», Μελέτες για την ελληνική
γλώσσα 27 (2007), σ. 156.
3
Α.-Φ. Χριστίδης, Όψεις της γλώσσας,
Αθήνα, νήσος, 2000, σσ. 11-12.

Κάνοντας μια συνδρομή στο Books’ Journal έχετε εγκαίρως

το δικό σας τεύχος στη διεύθυνση που επιθυμείτε.
Κάνετε δώρο μια συνδρομή και στους φίλους σας.

Στείλτε mail στη διεύθυνση info@booksjournal.gr με την παραγγελία σας

ή τηλεφωνήστε στα γραφεία του περιοδικού.

Το καλύτερο δώρο
Μια συνδρομή στο
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €, φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €, Βιβλιοθήκες 100 €.
Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. Eξάμηνη συνδρομή (6 τεύχη) 30 €. Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 142002320004738 ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA

96 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]


Η ιστορία ενός πλεκτού
(από το προηγούμενο)
t
ριάντα χρόνια έχουν πε-
ράσει, κι εκείνος ακόμα το
θυμάται. Ήταν από τα
πρώτα μου πλεκτά∙ το
πρώτο που θα τολμούσα
να χαρίσω . Δεν είχαμε λεφτά τότε
(αλλά δεν είχαμε ούτε ανάγκες) κι
έτσι απέφυγα να περάσω από τον
ζαχαριάδη της Βουλής ή τον αχανή
Πρατικάκη της Ερμού. Κατέβηκα χα-
μηλά, προς την Αιόλου, και διάλεξα
σ’ ένα στενόμακρο μαγαζάκι πίσω
από την Αγία Ειρήνη ένα παράξενο
μαλλί, μαύρο, λείο και στιλπνό, σαν
τα φτερά του κόκορα. «Είναι συν-
θετικό», με προειδοποίησε ο μαγα-
ζάτορας. Μου το επιβεβαίωσε η
μύτη μου. Όταν, τελειώνοντας το
μπροστινό (σε κάποιο καφενείο, νο-
μίζω) είχα θελήσει, ελλείψει ψαλι-
διού, να κόψω το νήμα καίγοντάς το
με τον αναπτήρα, είχε αναδώσει
μια παράξενη αν και όχι απαραί-
τητα δυσάρεστη μυρωδιά. Μου το
επιβεβαίωσαν και τα χέρια μου. Δύ-
σκολα δουλευόταν, σαν να κολ-
λούσε στα δάχτυλα – και δεν
έφταιγε γι’ αυτό η απειρία μου ούτε
η καλοκαιρινή ζέστη. Όμως παρη-
γοριόμουν στη σκέψη ότι σημασία
δεν είχε η ποιότητα, αλλά η πρωτο-
βουλία, ο κόπος, το ενδιαφέρον
μου. Κι ύστερα, ένα αγόρι με ίσια
σαν ινδιάνου μακριά μαλλιά, που-
κάμισα και παντελόνια από μια
Αμερικάνικη Αγορά της οδού Αθη-
νάς κι ένα κατακουρασμένο δερμά-
τινο μπουφάν, δεν ήθελε δα και κα-
σμίρ.
Όσο αυγάταινε το πουλόβερ
εκείνο, τόσο βάραινε. «Τι έχει μέσα,
ρινίσματα σιδήρου;» είχε σχολιά-
σει μια φίλη, ζυγιάζοντας το κου-
βάρι μου στην παλάμη της. Γελούσα
και προσπερνούσα τις αμφιβολίες
μου, ευχαριστημένη που το νήμα
μου ήτανε χοντρό και το πλεκτό κυ-
λούσε γρήγορα – γιατί βιαζόμουν.
Εκείνος που θα το φορούσε θα
’φευγε σε λίγο για το Παρίσι,
έπρεπε να προλάβω – κι εκείνο το
πουλόβερ ήτανε κιόλας ένας δε-
σμός, μια κλωστή που με έδενε με
το μέλλον, η έμμεσα εκμαιευμένη,
ίσως, υπόσχεση μιας συνέχειας.
Ήταν από εκείνους τους έρωτες που
ανάβουν απότομα, και σκιασμένοι
καθώς είναι από τη βεβαιότητα του
χωρισμού, παρούσα από την πρώτη
Καλή κι ανάποδη
Η ιστορία και η φιλοσοφία του πλεκτού σε συνέχειες
Από την ΕιρΗΝΗ ΦωΚιΑΝΟΥ
κιόλας μέρα, περιβάλλονται έναν
Allison Sarnoff – Melody Moore
ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ
μελοδραματισμό παλιάς κοπής, πα- ΣΕ ΜΙΑ ΑΚΟΜΑ ΕΚΠΟΜΠΗ ΣΗΜΕΡΑ ΘΑ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ
χύρευστο και απολαυστικό, ναρ- ΤΗΣ ΚΥΡΑ-ΠΡΙΓΚIΠΕΣΣΑΣ! ΓΙΑ ΤΟ ΠΩΣ ΝΑ
κισσιστικό βέβαια, που τρέφεται ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΟΛΑ ΣΧΕΔΙΑΖΟΥΜΕ
ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΛΕΞΙΜΑΤΟΣ
από την αυτοπάθειά του και προτι- ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΠΛΕΚΤΟ.
ΚΑΙ ΝΑ ΓΙΝΕΤΕ ΚΑΛΥΤΕΡΕΣ
μάει τη φαντασίωση από την πραγ- ΠΛΕΚΤΡΙΕΣ, ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ
ματικότητα. Αν μπορούσε κανείς να ΑΠΟ ΤΑ ΛΑΘΗ ΜΟΥ!
διαβάσει τι έγραφα στα ημερολόγιά
μου εκείνης της εποχής… ωστόσο,
παρά το διακηρυγμένο πάθος και
τη σχεδόν σουρεαλιστική ερωτική
αμετροέπεια, ήξερα πολύ καλά ότι
ο φίλος μου δεν έβλεπε την ώρα να
πατήσει το πόδι του στην Place de la
republique, όπου σ’ ένα από τα
γύρω στενάκια είχε ήδη βρει σπίτι
και συγκάτοικο.
Και φυσικά, ήθελε το πουλόβερ
του. Όμως όταν το τελείωσα, όταν το
συναρμολόγησα και το έραψα κου-
τσά-στραβά (πάντα το βαριόμουν ΜΗ ΔΙΣΤΑΣΕΤΕ
αυτό το στάδιο) διαπίστωσα ότι ήταν ΠΟΤΕ ΝΑ ΚΑΝΕΤΕ
ένα ανοικονόμητο κατασκεύασμα, ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥΣ
ΜΕΧΡΙ ΝΑ ΒΡΕΙΤΕ
που ξεχείλιζε από παντού κι έμοιαζε
ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΘΕΛΕΤΕ.
να πολλαπλασιάζεται, σαν παράξε- ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΝΑ ΚΑΝΕΤΕ
νος υδρόβιος οργανισμός. Ήταν αδύ- ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΠΙ ΧΑΡΤΟΥ,
νατον να το διπλώσω. Δεν βολευό- ΠΑΡΑ ΝΑ ΞΟΔΕΨΕΤΕ
ΜΑΛΛΙ.
ταν σε καμιά τσάντα, σε κανένα
ΟΣΟ ΚΙ ΑΝ ΟΛΕΣ
σακίδιο. Το παράχωνα από τη μια, τι- ΒΑΡΙΟΜΑΣΤΕ ΝΑ
ναζόταν απείθαρχο από την άλλη. ΚΑΝΟΥΜΕ ΔΟΚΙΜΕΣ,
Με τα πολλά, το στρίμωξα σ’ ένα σα- ΤΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ
ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ
κούλι από sleeping bag και σούρωσα ΣΥΝΕΧΕΙΑ. ΜΟΛΙΣ
αποφασιστικά τα κορδονάκια στο ΚΑΤΑΛΗΞΕΤΕ ΣΤΟ ΠΟΣΟΥΣ
άνοιγμα, σαν να το φυλάκιζα μια για ΠΟΝΤΟΥΣ ΘΑ ΡΙΞΕΤΕ ΣΕ
ΚΑΘΕ ΣΕΙΡΑ ΑΝΑ ΕΚΑΤΟΣΤΟ,
πάντα εκεί μέσα. ΘΑ ΜΑΘΕΤΕ ΑΚΡΙΒΩΣ
Ήταν σαν να είχα προβλέψει ήδη ΠΟΣΟΥΣ ΠΟΝΤΟΥΣ ΚΑΙ
την έκβαση, λοιπόν, όταν, την παρα- ΣΕΙΡΕΣ ΘΑ
ΧΡΕΙΑΣΤΕΙΤΕ ΓΙΑ
μονή της αποδημίας του, ανάμεσα ΟΛΟ ΤΟ ΠΛΕΚΤΟ.
στα φιλιά, τα χάδια, το συγκρατη-
μένο μου δάκρυ και τις υποσχέσεις,
τού παρουσίασα το πουλόβερ. «Μα
πού θα το βάλω;» ρώτησε απορημέ-
νος, αθώος, χωρίς κανένα σχόλιο για
το αποτέλεσμα ή για τη χειρονομία.
«Πού θα χωρέσει;» Πράγματι, πού
θα χωρούσε, ανάμεσα στα τόσα βι-
βλία, τα πουκάμισα, τα χοντρά μπου-
φάν και τα τάπερ της μαμάς του;
«Άστο εδώ», έκανα πικραμένη, «θα ΤΗΝ ΑΛΛΗ ΦΟΡΑ
σ’ το φυλάξω να το φορέσεις τα χρι- ΘΑ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ
ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΝΑ ΜΕΛΕΤΑΜΕ
στούγεννα, όταν γυρίσεις για διακο- ΠΡΟΣΕΧΤΙΚΑ ΟΛΑ ΤΑ
πές». «Τα χριστούγεννα, αγάπη ΚΟΜΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΡΟΥΧΟΥ
μου», είπε και με πήρε αγκαλιά. ΠΡΙΝ ΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΟΥΜΕ
Τα χριστούγεννα, στις διακοπές, ΤΟ ΠΑΤΡΟΝ ΤΟΥ.
ΤΩΡΑ ΔΕΝ ΜΕΝΕΙ ΠΑΡΑ
φόρεσα το πουλόβερ πάνω από μια ΤΟ ΝΑ ΠΛΕΞΕΤΕ ΤΟ ΠΑΤΡΟΝ
μακριά δαντελωτή φούστα. Παρα- ΠΟΥ ΕΧΕΤΕ ΣΧΕΔΙΑΣΕΙ.
δόξως, φορεμένο δεν ήταν άσχημο.
Τις Απόκριες το χάρισα σ’ έναν Δη-
μήτρη.
H μανία με το πλεκτό έχει αποφέρει και το πρώτο σχετικό διαδικτυακό κόμικς:
(συνεχίζεται) H Πριγκίπισσα του Πλεκτού (The Knit Princess).
[Mάρτιος 2012] #17 the books’ jοurnal 97

ΜικΡεΣ αΓΓελιεΣ
to Books' Journal εγκαινίασε στήλη
μικρών αγγελιών, στα πρότυπα των
βρετανικών και των αμερικανικών εκ-
δόσεων για το βιβλίο. Προσωπικά,
ανταλλαγές, ενοικιάσεις σπιτιών για
φοιτητές και συγγραφείς, σπουδές, τα-
ξίδια, εκδρομές, εκδόσεις, αναζήτηση
εκδοτών – και ό,τι άλλο νομίζετε ότι
μπορεί να ενδιαφέρει αναγνώστες που
μπορεί να ανταποκριθούν... Για αρχή,
και δοκιμαστικά, η δημοσίευση των
αγγελιών θα γίνεται δωρεάν. Στόχος, η
καθιέρωση μιας στήλης που υπάρχει
σε αντίστοιχα περιοδικά στην Αμερική
και στην Ευρώπη. Σας παρακαλούμε
στείλτε την αγγελία σας (προσπαθή-
στε να μην υπερβαίνει τις 30 λέξεις,
αλλά αν τις υπερβεί δεν θα τα χαλά-
σουμε κιόλας ) στην ηλεκτρονική μας
διεύθυνση info@booksjournal.gr. Δώ-
στε ζωή στις σελίδες μας εκθέτοντας
μικρές ή μεγαλύτερες επιθυμίες της
ζωής σας.
ιΔΡυΜα ΣταΜατιου ΔεκοΖη ΒουΡου
Σταδίου 19, 10557 Αθήνα
αΝακοιΝωΣη
Η Διοικούσα Επιτροπή του ιδρύματος Σταματίου Δεκόζη Βούρου, ιδιοκτήτη του κτιρίου
επί των οδών Σταδίου αριθμός 19-21 και χρήστου λαδά, όπου και οι κινηματογράφοι
«ΑΤΤιΚΟΝ» και «ΑΠΟλλωΝ», συμμετέχει στην αγανάκτηση που διακατέχει τις Αθηναίες
και τους Αθηναίους για την απώλεια του ιστορικού κτιρίου.
Δηλώνει, όπως έχει υποχρέωση απέναντι στοn πολιτιστικό σκοπό που υπηρετεί, ότι,
παρά την πολύ δύσκολη για το Ίδρυμα οικονομική συγκυρία, θα καταβάλει κάθε δυ-
νατή προσπάθεια για την αναστήλωση του κτιρίου και την αποκατάσταση της ιστορι-
κής μνήμης.
Σ’ αυτή την προσπάθεια, η ήδη εκφρασθείσα βούληση της Πολιτείας να σταθεί
αρωγός, είναι πολύτιμη και απαραίτητη.
98 the books’ journal #17 [Mάρτιος 2012]
πPoΣωπika
Γυναίκα χωρίς καθοδήγηση αναζητά χει-
ραφετημένο άντρα για παροχή υπηρε-
σιών συντρόφου, δασκάλου, κηδεμόνα
ή /και προϊστάμενου. Είμαι δοτική, φι-
λομαθής, αξιόπιστη ή / και φερέγγυα.
Συστατικές διαθέσιμες κατόπιν απαιτή-
σεως. Ελέγχω την αλληλογραφία μου
κάθε δέκα λεπτά στη διεύθυνση
st.gertrudi@gmail.com.
Δασκάλα γερμανικών, λατρεύω την Ευ-
ρώπη, τη Γερμανία, τον Φάουστ του
Γκαίτε και τον Δρα Φάουστους του Τό-
μας Μαν, τον γερμανικό εξπρεσιονισμό
και τον Γιόζεφ ροτ, τον Μπετόβεν αλλά
και τον Σούμπερτ. Μ’ αρέσει να κάνω
βόλτες στο Βερολίνο, μ’ αρέσουν τα
βουρστ (ένα ευρώ, μαζί με ποτήρι μπίρα)
στην Ούντερ ντεν λίντεν, μ’ αρέσει να
ψωνίζω παλιά βιβλία στα παζάρια. Δεν
με χαλάει η Μέρκελ ούτε ο Σόιμπλε. Πι-
στεύω ότι η Γερμανία είναι ευρωπαϊκή
χώρα – αλλά δεν είναι όλη η Ευρώπη.
Στα 62 μου, θα ήθελα έναν σύντροφο να
ξανανακαλύψουμε και τη Γερμανία και
την Ευρώπη. Θα σε τεστάρω στο e-mail
epsilonzita13@yahoo.gr.
52 χρόνων, θύμα της κρίσης του Τύπου
(δημοσιογράφος, δηλαδή, που έχασε τη
δουλειά του). Πραγματιστής και ουτοπι-
κός, φιλόδοξος και αναχωρητής. Γράφω
λογοτεχνία αλλά δεν έχω δημοσιεύσει
ακόμα – έχω καιρό. Αυτάρκης οικονο-
μικά, χάρη στη δημιουργικότητα και στο
πνεύμα αποταμίευσης των γονέων μου,
ζητώ σύντροφο μέχρι 40, για μια χειμω-
νιάτικη περιπέτεια – την οποία θα μπο-
ρούσαμε, κοινή συναινέσει, να παρατεί-
νουμε αν στο μεταξύ δεν έχουμε
«σκοτωθεί». Γράψτε με φωτογραφία:
westtend1958@yahoo.gr
ΔιαφοΡα
είμαι δύο χρονών, παίζω πολύ και ξεκι-
νάω να μιλάω. Οι γονείς μου ψάχνουν
μια κυρία να με προσέχει, να με φροντί-
ζει όταν λείπουν στη δουλειά τους και να
κάνει κάποιες δουλειές στο σπίτι μας. Η
μαμά μου θα ήθελε Ελληνίδα ή ξένη που
να μιλάει όμως καλά ελληνικά. Τηλεφω-
Η Διοικούσα Επιτροπή
Το οξυΓοΝο προσκαλεί τους εκπαιδευτικούς
της Προσχολικής και της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και τους γονείς
σε μια ενημερωτική ημερίδα με αφορμή το βιβλίο
του Δημήτρη χασάπη
ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΚΟΥΖΙΝΑ
Μαθηματικές δραστηριότητες για παιδιά… και τους γονείς τους
την τετάρτη, 7 Μαρτίου 2012, στις 7 μ.μ..
Ο Δημήτρης χασάπης,
Αναπληρωτής Καθηγητής Μαθηματικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών,
προτείνει με αφορμή το βιβλίο έναν πρωτότυπο τρόπο διδακτικής μεθοδολογίας
των μαθηματικών για παιδιά που πηγαίνουν στο Νηπιαγωγείο και στο Δημοτικό.
πώς μπορεί η κουζίνα του σπιτιού
να μετατραπεί σε μαθηματικό εργαστήριο;
Ο συγγραφέας προτείνει στους εκπαιδευτικούς και στους γονείς, που προβληματίζονται
για το πώς μπορούν να βοηθήσουν συμπληρωματικά τα παιδιά να κατανοήσουν
και να ασκηθούν στα μαθηματικά του σχολείου, μια διαφορετική απάντηση
μέσα από ευχάριστες δραστηριότητες στο σπίτι που υποκινούν το ενδιαφέρον
των παιδιών για τα μαθηματικά και τις εφαρμογές τους στην καθημερινότητά μας.
Θα μιλήσουν
η ελένη χοντολίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο ΑΠΘ,
η Έλενα καρκαζή, κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια,
η ολυμπία Γκριμπίζη, εκπαιδευτικός-διευθύντρια δημοτικού σχολείου.
Ο συγγραφέας θα εξηγήσει πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί το βιβλίο
και θα προτείνει μεθόδους και τεχνικές μέσω των οποίων μπορεί η μαγειρική
να βοηθήσει στην κατανόηση και στην εμπέδωση των μαθηματικών εννοιών.
Θα ακολουθήσει συζήτηση.
ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ
νήστε παρακαλώ στον μπαμπά μου, τον φέρεστε να της προσφέρετε εργασία, επι-
Γιώργο, για να έρθετε να με γνωρίσετε κοινωνήστε πρώτα μαζί μας στην ηλε-
στο 6327603468 (αφήνετε μήνυμα). κτρονική διεύθυνση: rgeorgak@dolnet.gr
ΜαθηΜατα η Άννα είναι από την Αλβανία. Συστημα-
τική, τακτική, εργατική, εχέμυθη. Εργάζεται
Με λένε Μαρία, είμαι από την Πόλη, δι- ως καθαρίστρια σε σπίτια και, αυτό το διά-
δάσκω τουρκικά που είναι η δεύτερη μη-
στημα, έχει ελεύθερες τις Δευτέρες. Αν
τρική μου γλώσσα, με μέθοδο φιλική για χρειάζεστε άνθρωπο να σας βοηθά στο
τους Έλληνες και τιμές προσιτές (κέντρο
σπίτι μια μέρα την εβδομάδα, δεν υπάρχει
Αθήνας, νότια προάστια και Πειραιάς). καταλληλότερος. Με συστάσεις. Τηλεφω-
Τηλεφωνήστε 7-9 μ.μ. στο 210 9845367. νήστε πρωινές ώρες στο 2103831952.
ΖητουΝ εΡΓαΣια πωλουΝται
η Βίλια ζει είκοσι χρόνια στην Ελλάδα, πωλείται ισόγειο διαμέρισμα, καλοδια-
καταλαβαίνει τα απλά ελληνικά, μαγει- τηρημένο, 78 τετραγωνικά, του 1978,
ρεύει απλά ιταλικά φαγητά, μιλάει άψογα στην Αργυρούπολη, στις παρυφές του
αγγλικά και φιλιππινέζικα. Είναι διακρι- Υμηττού – 95.000 ευρώ. Πληροφορίες,
τική, χαμογελαστή, πρόθυμη, άνθρωπος τηλ. 6937177813.
απόλυτης εμπιστοσύνης και όταν κάνει
τις δουλειές του σπιτιού σιγοτραγουδάει
πωλούνται: α) μηχανή προβολής σλάι-
στη μητρική της γλώσσα. χρειάζεται μια
ντς reflecta, β) ραδιοπικάπ αμεταχείρι-
συμπληρωματική απασχόληση για την
Τρίτη, για να συνεχίσει να στέλνει χρή- στο, γ) σειρά δίσκων λινγκουαφόν Γαλλι-
ματα στην μεγάλη οικογένεια της που ζει κών, μεταχειρισμένη, δ) η οκτάτομη
στις Φιλιππίνες. Εμείς που τη γνωρίζουμε σειρά Μεγάλοι ζωγράφοι του δυτικού κό-
δέκα χρόνια τώρα, τη θεωρούμε μέλος σμου του 1971, ε) διπλό κρεβάτι με
της οικογένειάς μας. Γι’ αυτό, αν ενδια- στρώμα. Τηλέφωνο: 6936966704.