Xρήστος Τσιόλκας

Ελληνοαυστραλοί σε απόγνωση
Δημητρης ΠαΠανικολαου

Μάριο Βάργκας Λιόσα: «Η ιδεολογία μου»

ςυνέντευξη στη Μαριλια παπαθανασιου Τζοναθαν Φρανζεν
Τι είναι ζωντανό και τι νεκρό Μισελ Φαϊσ
στη σοσιαλδημοκρατία σλαβοϊ ζιζεκ
Τoνι ΤζανΤ
ρεα Γαλανακη
Μπερλουσκόνι και Μουσολινισμός ριΤσαρνΤ σιΜικ
παολο Φλορεσ νΤ' αρκαϊσ λιαο Γι βου
βασιλι ΓκροσΜαν
Γιαννησ ΔαλιανιΔησ
σαρλ ΜπονΤλερ
λαρι κλαρκ

78>

9 770001 792587
editorial Όλα μπορούν να αλλάξουν
ι πρόσφατες δημοτι-
Ο κές εκλογές επιβεβαί-
ωσαν δυο βασικά
πράγματα. Το πρώτο:
ότι ένα κρίσιμο εκλο-
γικό μέγεθος, δηλαδή ένα κρίσιμο
κοινωνικό μέγεθος, δεν αντέχει άλλη
ανορθολογικότητα, άλλα ιδεολογή-
ματα κι άλλη κομματική σλανγκ ως
ιδεολογικές προσεγγίσεις στα θέ-
ματα που αφορούν τη χώρα. Το
δεύτερο: ότι, παρά τα μεγάλα και
οργανωμένα συμφέροντα, η μο-
ντέρνα Ελλάδα, της δουλειάς, της
προσπάθειας, του μόχθου, της δια-
φάνειας, της αξιοκρατίας, αλλά και
της ελευθερίας, της αλληλεγγύης,
της πολυχρωμίας, της ανοχής, η ευ-
ρωπαϊκή Ελλάδα, απέδειξε ότι είναι
εδώ, δρώσα, θέλει και μπορεί να αλ-
λάξει τη χώρα.
Η εκλογή του Γιώργου Καμίνη
στο Δήμο Αθηναίων και του Γιάννη
Μπουτάρη στο Δήμο Θεσσαλονί-
κης έχει τεράστια πολιτική και,
ταυτόχρονα, τεράστια συμβολική
σημασία. Πριν απ’ όλα, εκφράζουν
το βαθύτατα πολιτικό αίτημα μιας
ριζικής αλλαγής των πόλεων. Την
ανάγκη να γίνουν οι πόλεις σύγ-
χρονες μητροπόλεις, ελεύθερες,
ανοιχτές στον κόσμο και, ταυτό-
χρονα, ανοιχτές στη διαφορετικό-
τητα. Προσιτές στον καθημερινό
πολίτη, φιλικές στους κατοίκους
τους, ζωντανές και πολύχρωμες.
Καθαρές και πολιτισμένες, χωρίς
γκέτο. Πόλεις που να γεφυρώνουν
το παρελθόν με το παρόν – δεν εί-
ναι δυνατόν οι κάτοικοί τους να
ζουν μόνο με τα μάρμαρα, δεν είναι
δυνατόν οι ξένοι που έρχονται στις
πόλεις μας να έρχονται μόνο για τα
αρχαία ντουβάρια. Πόλεις στις
οποίες να μπορούν να εκφραστούν
οι νέοι, πόλεις στις οποίες μπο-
ρούν να έχουν τον δικό τους χώρο
οι ξένοι – όποια κι αν είναι η κουλ-
τούρα τους, όποια κι αν είναι η
θρησκεία τους. Πόλεις που δεν θα
θάβουν επιλεκτικά την ιστορική
μνήμη τους, τουλάχιστον το κομ-
μάτι της που δεν συμμορφώνεται
με την επίσημη εθνική ιδεολογία.
Πόλεις καθαρές, ασφαλείς, πόλεις
στις οποίες η ανομία θα διώκεται.
Καμίνης και Μπουτάρης μας έμα-
θαν να μη φοβόμαστε να διεκδι-
κούμε τα αυτονόητα – και δεν
υπάρχει μεγαλύτερο αυτονόητο
από τη ζωή μας και το περιεχό-
μενό της. Αυτό έγινε πριν απ’ όλα
κατανοητό από τους εκατοντάδες
εθελοντές που πλαισίωσαν τις κι-
νήσεις των δυο δημάρχων προε-
κλογικά, δουλεύοντας αφιλοκερ-
δώς, οι περισσότεροι με μοναδική
αναμενόμενη ανταπόδοση την αλ-
λαγή της πόλης τους.
Αλλά και σε συμβολικό επίπεδο,
Καμίνης και Μπουτάρης εξέπεμ-
ψαν ένα ουσιαστικό μήνυμα: ότι
δεν έχει κανείς λόγο να «στρογγυ-
λεύει» την πολιτική του πρόταση,
να κρύβεται από τους ψηφοφό-
ρους, να στρεψοδικεί και να υπεκ-
φεύγει. Οι πολίτες έχουν δικαί-
ωμα να γνωρίζουν την ιδεολογική
ταυτότητα των υποψηφίων και
μπορούν να τους στηρίξουν ακόμα
και σε αντιδημοφιλείς επιλογές, και
ιδεολογικές και πολιτικές. Οι συ-
γκρούσεις των δυο υποψηφίων
απέδειξαν ότι πολιτική χωρίς συ-
γκρούσεις δεν υπάρχει – κι αν
υπάρχει δεν μπορεί να εμπνεύσει.
Η σθεναρή και σαφής αντίσταση
του Καμίνη στη διάχυτη ρατσι-
στική στάση πολιτικών αντιπάλων
του και δημοσιογράφων έναντι των
αδύνατων ξένων (αλλά, ταυτό-
χρονα, και με την ανορθολογική
και εντέλει εμπρηστικά ανεύθυνη
στάση στο ίδιο θέμα ηγετικών στε-
λεχών της Αριστεράς που ένιψαν
τας χείρας τους) έδειξε ότι η πολι-
τική δεν είναι μόνο διαχείριση,
μπορεί να είναι και διεκδίκηση. Το
ίδιο πράγμα έδειξε, σε ακόμα πιο
δύσκολες και αποδοκιμαστικές
συνθήκες,και ο Μπουτάρης. Η νι-
κηφόρα εν τέλει σύγκρουσή του με
τον Άνθιμο και την πιο σκοταδι-
στική, την πιο αναχρονιστική και
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 3
ταυτόχρονα την πιο παρεμβατική
υπέρ της «ατζέντας του φόβου» Εκ-
κλησίας, αποδεικνύει ότι μόνο έτσι
αλλάζουν τα πράγματα. Όταν οι
πολιτικοί συγκρούονται – και διεκ-
δικούν τις αλλαγές στα ίσα και όχι
στα μουλωχτά. Ο Μπουτάρης εί-
ναι ο πρώτος πολιτικός που συ-
γκρούστηκε με τον Άνθιμο – την
ίδια στιγμή που η διοίκηση της
ΕΡΤ δεν τολμά να κόψει τη μετά-
δοση της λειτουργίας της Κυρια-
κής, η οποία ως γνωστόν πάει σε-
τάκι με τα γνωστά αναχρονιστικά
κηρύγματα του μητροπολίτη Θεσ-
σαλονίκης.
Το παράδειγμα του Καμίνη και
του Μπουτάρη βρίσκεται στους
αντίποδες του παραδείγματος, π.χ.,
της Άννας Διαμαντοπούλου. Μιας
υπουργού η οποία είχε υποσχεθεί
αναθεώρηση του αναχρονιστικού
πλαισίου στην εκπαίδευση. Κι όταν
χρειάστηκε να δώσει (επιτέλους)
μια ιδεολογική μάχη, για την ουσία
της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης
στη μέση εκπαίδευση, με τις πρώ-
τες υλακές των τηλεπλασιέ και των
ιδεολόγων του «αναδελφισμού», του
εθνικισμού, εν τέλει της υπερήφανα
ελληνικής αγραμματοσύνης, άφησε
ακάλυπτες τις επιλογές της Θά-
λειας Δραγώνα, η οποία αφού προ-
πηλακίστηκε συστηματικά, ανα-
γκάστηκε σε παραίτηση.
Ηθικόν επιμύθιον: οι δυνάμεις
που μάχονται τον ανορθολογισμό,
τον κομματισμό, τη συμβατικό-
τητα, την κοινοτοπία, τα συμφε-
ροντάκια τους, ήρθε η ώρα να
βρουν απέναντί τους άλλες δυνά-
μεις, ίσως παραγκωνισμένες, ίσως
απογοητευμένες, που νομίζουν ότι
τίποτα δεν αλλάζει. Ο Καμίνης κι
ο Μπουτάρης απέδειξαν ότι όλα
μπορούν να αλλάξουν. Ζητούνται
οι πολίτες και οι συλλογικότητες
που θα δώσουν τις μεγάλες ιδεολο-
γικές και πολιτικές μάχες.

Mηνιαία Eπιθεώρηση
Έτος 1ο / Tεύχος 2 / Δεκέμβριος 2010 / τιμή 5€
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.net
www.booksjournal.gr
Έκδοση-Διεύθυνση: Hλίας Kανέλλης
Σύμβουλος Έκδοσης: Kατερίνα Σχινά
Aρχισυντάκτρια: Όλγα Σελλά
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης
Γραμματεία Σύνταξης:
Δώρα Aναγνωστοπούλου, Δημήτρης Δουλγερίδης
Kατερίνα Oικονομάκου, Eριφύλη Mαρωνίτη,
Eλίνα Tζανουδάκη
Eπιστημονική Eπιτροπή
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
Θεωρία-Kριτική: Δημήτρης Παπανικολάου
Πολιτισμική κριτική: Γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος,
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος
Ποίηση: Mαρία Tοπάλη
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Aλεξία Tσαγκάρη
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6543298
Eκτύπωση: IRIS Eκτυπώσεις A.E.B.E.
Διανομή: Άργος A.E.
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας):
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο:
Hλίας Kανέλλης
ISSN: 1792-5878
Tο επόμενο τεύχος θα κυκλοφορήσει
την Δευτέρα 20 Δεκεμβρίου
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (11 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank:
101002101830602
ΙΒΑΝ: GR03-0140-1010-1010-0210-1830-602
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA
4 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
σYNePΓateσ
Paolo Flores d’Arcais. Ιταλός φιλόσοφος και δημοσιογράφος, εκ-
δότης του περιοδικού  MicroMega. Μόνιμος συνεργάτης των εφη-
μερίδων  El Paίs,  Frankfurter Allgemeine Zeitung και  Gazeta
Wyborcza. Βιβλία του: Esistenza e libertà : a partire da Hannah
Arendt (1990),  Etica senza fede (1992), L’ individuo libertario:
percorsi di filosofia morale e politica nell’orizzonte del finito (1999),
Il sovrano e il dissidente (2004), Il ventennio populista. Da Craxi a
Berlusconi (passando per D’Alema?) (2006), Hannah Arendt.
Esistenza e libertà, autenticità e politica (2006).
Σελάνα Βροντή. Δημοσιογράφος και σκηνοθέτρια ντοκιμα-
ντέρ. Πιο πρόσφατη ταινία της, Zorro ο γάτος (2010).
Γεωργία Γκότση. Επίκουρος καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλο-
λογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Έχει δημοσιεύσει τα βιβλία
Η ζωή εν τη πρωτευούση. Θέματα αστικής πεζογραφίας από το τέ-
λος του 19ου αιώνα (2004) και «Η διεθνοποίησις της Φαντασίας».
Σχέσεις της ελληνικής με τις ξένες λογοτεχνίες τον 19ο αιώνα (2010).
Κέλη Δασκαλά. Διδάσκει Νεοελληνική Λογοτεχνία στο τμήμα
Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η μελέτη της για τη
μυθολογία της λέπρας και της Σπιναλόγκας από τη Βίβλο έως
τις μέρες μας συμπεριλήφθηκε ως επίμετρο στην πρόσφατη
επανέκδοση της Άρρωστης πολιτείας της Γαλάτειας Καζαντζάκη
(2010).
Δημήτρης Δουλγερίδης. Δημοσιογράφος στην εφημερίδα Τα
Νέα.
Λένια Ζαφειροπούλου. Υψίφωνος, έχει τιμηθεί με το βραβείο
των  Ελλήνων κριτικών (2009). Μεταφράζει ποίηση και λογο-
τεχνία. Βιβλίο της  με μεταφράσεις τού Γκαίτε και του Χάινε θα
κυκλοφορήσει μέσα στο 2011.
Tony Judt (1948-2010). Διετέλεσε καθηγητής Ευρωπαϊκών
Μελετών και διευθυντής του Ινστιτούτου Remarque του Πα-
νεπιστημίου της Νέας Υόρκης για τη μελέτη της Ευρώπης, που
ίδρυσε ο ίδιος το 1995.  Έγραψε και επέβλεψε την έκδοση πε-
ρισσότερων από 10 βιβλία τα οποία έχουν μεταφραστεί σε διά-
φορες γλώσσες του κόσμου. Ήταν τακτικός αρθρογράφος στην
επιθεώρηση The New York Review of Books, στους New York
Times και σε πολλά άλλα περιοδικά στην Ευρώπη και τις Ηνω-
μένες Πολιτείες. Δίδαξε στα πανεπιστήμια του Κέμπριτζ, της
Οξφόρδης και στο Μπέρκλεϊ.
Μιχάλης Κουντούρης. Σκιτσογράφος, πολιτικός γελοιο-
γράφος και εικονογράφος παιδικών βιβλίων. Από το 1985 ερ-
γάζεται ως πολιτικός γελοιογράφος σε αθηναϊκές εφημερίδες
και περιοδικά. Είναι τακτικός συνεργάτης του Courier Inter-
national ενώ έχει τιμηθεί με πολλά διεθνή βραβεία για σκίτσα
του. Μόλις κυκλοφόρησαν τρεις συλλογές με σκίτσα του,
Home Sweet Home, Politicosaurus και Game Over.
Δημήτρης Κυρίτσης. Λέκτορας Νομικής στο Πανεπιστήμιο
του Σέφιλντ.
Τίνα Μανδηλαρά. Δημοσιογράφος, υπεύθυνη των σελίδων
βιβλίου στο Πρώτο Θέμα.
Πάσχος Μανδραβέλης. Αρθρογράφος στην Καθημερινή. Πρό-
σφατο βιβλίο του, Ασκήσεις φιλελευθερισμού (2008).
Νίκη Μαρωνίτη. Λέκτορας στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπο-
λογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.  Πρόσφατο βιβλίο της,
Πολιτική εξουσία και εθνικό ζήτημα στην Ελλάδα 1880-1910
(2009).
Μιχάλης Μητσός. Δημοσιογράφος στην εφημερίδα Τα Νέα.
Τεύκρος Μιχαηλίδης. Διδάκτορας μαθηματικών, μεταφρα-
στής και συγγραφέας. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα Πυθα-
γόρεια εγκλήματα (2006) και Αχμές, ο γιος του φεγγαριού (2009).
Ιωάννα Ναούμ. Λέκτορας στο τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσο-
φικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Σωτήρης Ντάλλης. Διεθνολόγος, διδάσκει  στο Τμήμα Με-
σογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Επίσης, δι-
ευθύνει την τριμηνιαία πολιτική και οικονομική επιθεώρηση
Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική. Πρόσφατο βιβλίο του, Από τον
Μπους στον Ομπάμα. Η διεθνής πολιτική σε έναν κόσμο που αλ-
λάζει (εισαγωγή-επιμέλεια, 2010).  
Μαρίλια Παπαθανασίου. Δημοσιογράφος στο τμήμα διεθνών
ειδήσεων της Καθημερινής.
Γιάννης Παπαθεοδώρου. Επίκουρος Καθηγητής στο Πανε-
πιστήμιο Ιωαννίνων. Oι κύριες δημοσιεύσεις του περιλαμβά-
νουν μελέτες για το έργο του Στρατή Τσίρκα, την καβαφική κρι-
τική και τον εθνορομαντισμό. Έχει εκδώσει το βιβλίο Ρομαντικά
Πεπρωμένα. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης ως «εθνικός ποιητής»
(2009).
Δημήτρης Παπανικολάου. Λέκτορας Νεοελληνικής Λογο-
τεχνίας, Πολιτισμικών Σπουδών και Σπουδών Φύλου στο Πα-
νεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Ελένη Παπαργυρίου. Λέκτορας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
στο King‘s College London. Το βιβλίο της Reading Games in the
Greek Novel θα κυκλοφορήσει το 2011.
Στέφανος Πεσμαζόγλου. Συνεκδότης της επιθεώρησης Σύγ-
χρονα Θέματα και καθηγητής στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης
και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
Ειρήνη Σαββανή. Iστορικός τέχνης, αντιπρόεδρος στην
Aica/Association internationale des critiques d’art.
Φίλιππος Σαββίδης. Πολιτικός επιστήμονας-διεθνολόγος,
διδάσκει Διεθνείς Σχέσεις στο College Year in Athens.   
Γιώργος Σιακαντάρης. Διδάκτορας Κοινωνιολογίας του Πα-
νεπιστημίου Σόφιας, αναπληρωτής επιστημονικός διευθυντής
στο ΙΣΤΑΜΕ.
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και με-
ταφράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των Τόνι
Μόρισον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπρά-
ντμπερι, Τζορτζ Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς.
Μαρία Τοπάλη. Διδάκτορας Νομικής, μεταφράστρια, κριτικός
ποίησης και λογοτεχνίας, ποιήτρια. Έχει εκδώσει τρεις συλ-
λογές: Σερβίτσιο τσαγιού (1999), Λονδίνο και άλλα ποιή-
ματα (2006), Βερμίου κατάβαση (2010).
Μιχάλης Τσιντσίνης. Δημοσιογράφος στα Νέα.
Σταύρος Τσιώλης. Σκηνοθέτης του κινηματογράφου. Ταινίες
του: Ο μικρός δραπέτης (1968), Κατάχρηση εξουσίας (1970),
Μια τόσο μακρινή απουσία (1985), Σχετικά με τον Βα-
σίλη (1986), Ακατανίκητοι εραστές (1988), Έρωτας στη χουρ-
μαδιά (1990), Παρακαλώ γυναίκες, μην κλαίτε (1992), Ο χα-
μένος θησαυρός του Χουρσίτ Πασά (1995), Ας περιμένουν οι
γυναίκες (1998), Φτάσαμεεε! (2004). Επίσης έχει γράψει σε-
νάρια ενώ, τελευταία, γράφει και θεατρικά κείμενα. Το έργο
του Ταξιδεύοντας με τον ΠΑΟΚ θα ανεβεί τον επόμενο Φε-
βρουάριο από το Θέατρο Τέχνης.
Ειρήνη Φωκιανού. Διδάκτορας φιλολογίας, εκπαιδευτικός.
Δημοσιεύει για πρώτη φορά.
Θανάσης Χειμωνάς. Συγγραφέας, μεταξύ άλλων έχει σπου-
δάσει κινηματογράφο και δημοσιογραφία. Έχει γράψει τα ακό-
λουθα μυθιστορήματα:  Ραμόν (1998), Σπασμένα ελληνικά
(2001), Ανεξιχνίαστη ψυχή (2003), Η μπλε ώρα (2005), Ραγδαία
επιδείνωση (2007). Αυτές τις μέρες κυκλοφορεί το νέο του
αφήγημα Δεν την αγαπάω πια.
Νίκος Χρυσολωράς. Διδάκτορας πολιτικών επιστημών, δη-
μοσιογράφος στην Καθημερινή.
 92 24
πePieXoMeNa
9 ΔIAΛOΓOΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ, Π. ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ – Η απαγόρευση της μπούρκας;
ΚΙΚΗ ΠΕΤΡΙΤΗ, ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗ – Δυτικοί προστάτες, Σακινέ και άλλα δαιμόνια
ΧΡHΣΤΟΣ-ΑΛEξΑΝΔΡΟΣ ΓΕωΡΓΙAΔΗΣ – Ο Λαζόπουλος, οι αχάριστοι Έλληνες και οι αρχαίοι
ΑΘΑΝΑΣIΑ ΜAΝΤΗ – Αρσενικό και παλιά δαντέλα

17 ΠαρΕΜΒαΣΕΙΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ – Έκτωρ Κακναβάτος (1920-2010). Ο παφλασμός του θαύματος
ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΣΙωΛΗΣ – Αποχαιρετώντας τον Γιάννη Δαλιανίδη. Στο γύρισμα, με τον Γιάννη
43
ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΕΙΜωΝΑΣ – Μαχαιροβγάλτης, η τρίτη ταινία του Γιάννη Οικονομίδη.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΥΡΙΤΣΗΣ – H Eλλάδα μετά το τέλος της Mεταπολίτευσης. Αξίες και κρίση
ΝΙΚΗ ΜΑΡωΝΙΤΗ – H «Αθώωση των Έξι» από τον Άρειο Πάγο
ΣωΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ – Στον νέο «πολυπολικό» κόσμο
ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ – Και τώρα τι για τον Ομπάμα;
ΜΑΡΙΑ ΤΟΠΑΛΗ – Ο ποιητής Τσαρλς Σίμικ στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
33 ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ – Ενιαία τιμή βιβλίου; Όχι, ευχαριστώ!
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΗΤΣΟΣ – H Μέρκελ και το «τέλος του multikulti»

28 ΤΕΥΚΡΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ – Φράκταλ: νέα ματιά στον κόσμο

30 ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΣΙΝΤΣΙΝΗΣ – Η Κίνα απ’ την ανάποδη

33 ΜΑΡΙΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ – Μάριο Βάργκας Λιόσα: η πολιτική ιδεολογία μου

36 TONY JudT – Τι είναι ζωντανό και τι νεκρό στη σοσιαλδημοκρατία;

44 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ – Το βιβλίο του γέλιου και της μνήμης

46 ΔΗΜΗΤΡΗΣ Γ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ – Μια μέρα, σ’ ένα μπάρμπεκιου, ένα παιδί...

32
50 ΙωΑΝΝΑ ΝΑΟΥΜ – Ο μεταφραστής Μουλλάς: μαθητεία στον διάλογο
28
50 CHARLES BAudELAIRE – Ποίημα: Λύπες του φεγγαριού, μετάφραση Λένια Zαφειροπούλου

52 ΚΕΛΗ ΔΑΣΚΑΛΑ – Η Πολυάννα στη Σπιναλόγκα

56 PAOLO FLORES d’ARCAIS – Φασισμός και Μπερλουσκονισμός

65 ΓΙωΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ – Από τον ατελή εκσυγχρονισμό στην κρίση

66 CHARLES BAudELAIRE – Ποίημα: Ο άνθρωπος και η θάλασσα

μετάφραση Λένια Zαφειροπούλου
52
68 ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ – Το παράδοξο 1939

70 ΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΛωΡΑΣ – Λοξός φιλελευθερισμός

72 ΣΕΛΑΝΑ ΒΡΟΝΤΗ – Ο αποκεφαλισμένος Τύπος

75 ΓΕωΡΓΙΑ ΓΚΟΤΣΗ – Εβραίοι και ελληνική λογοτεχνία

76 CHARLES BAudELAIRE – Ποίημα: Μια νύχτα που ήμουν αγκαλιά με μια φρικτήν εβραία,
56 μετάφραση Λένια Zαφειροπούλου

87 78 ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΘΕΟΔωΡΟΥ – Η νύχτα της τιμωρίας

80 ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΡΓΥΡΙΟΥ – facebook: Η τέχνη της δικτύωσης

84 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΥΛΓΕΡΙΔΗΣ – Βασίλι Γκρόσμαν: στη σκιά του Τσέχωφ

87 ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ – Φαντασιακή και Υπαρκτή Αθήνα

92 ΕΙΡΗΝΗ ΣΑΒΒΑΝΗ – Το σοκ (και η απαγόρευση) της πραγματικότητας

94 ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡA – Η Αγία Οικογένεια

Σχέδιο εξωφύλλου:
ο Χρήστος Τσιόλκας από τον Aλέκο Παπαδάτο. 97 ΕΙΡΗΝΗ ΦωΚΙΑΝΟΥ – Καλή κι ανάποδη

6 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 7
8 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

ΔiaλoΓoσ
Είναι λανθασμένη επιλογή η απαγόρευση της μπούρκας;
ίναι λανθασμένη επιλογή η απα-
Ε γόρευση της μπούρκας; Το ερώ-
τημα απάντησε καταφατικά ο κ.
Παναγιώτης Βογιατζής (The Books’
Journal, τχ. 1), μέσω της πολύ ενδια-
φέρουσας κριτικής ανάλυσης του βι-
βλίου του Τζον Μπόουεν, Πόσο συμ-
βατό είναι το Ισλάμ με τη δυτική
δημοκρατία; (John Bowen, Can Islam be
French? Pluralism and Pragmatism in a
Secularist State). Αν στη συντριπτική
μας πλειοψηφία διαφωνούμε με τη συ-
νήθεια της μπούρκας και της νικάμπ,
δεν είναι εύκολο να πάρει κανείς θέση
υπέρ της απαγόρευσής της. Υπό αυτήν
την έννοια, ενώ δεν μπορώ με σιγουριά
να ταχθώ υπέρ της απαγόρευσης, θα
επιχειρήσω να αξιοποιήσω ορισμένα
σημεία της κριτικής του κ. Βογιατζή
προκειμένου να αμφισβητήσω ότι πρό-
κειται για λανθασμένη επιλογή.
Ο αρθρογράφος ανοίγει την ανά-
λυσή του με τη βεβαιότητα ότι στη
δυτική Ευρώπη πνέει τελευταία ένας
αντι-ισλαμικός άνεμος. Τη βεβαιότητα
αυτή στηρίζει σε δύο γεγονότα: στην
απαγόρευση ανέγερσης μιναρέδων
στην Ελβετία έπειτα από το σχετικό
δημοψήφισμα του Νοεμβρίου 2009
και στην ψήφιση νόμου, τον περα-
σμένο Απρίλιο, από το βελγικό Κοι-
νοβούλιο που απαγορεύει τη δημόσια
κυκλοφορία με ένδυμα το οποίο καλύ-
πτει πλήρως ή το μεγαλύτερο μέρος
του προσώπου – δηλαδή με μπούρκα
ή νικάμπ. Γιατί θεωρείται η απαγό-
ρευση της μπούρκας και της νικάμπ
της ίδιας τάξης κίνηση με την απαγό-
ρευση ανέγερσης μιναρέδων; Πρώτα
απ’ όλα, το ελβετικό δημοψήφισμα το
προκάλεσαν κόμματα της ακροδεξιάς,
ενώ το βελγικό Κοινοβούλιο ψήφισε
την απαγόρευση σχεδόν ομόφωνα –
όπως άλλωστε ο ίδιος ο συντάκτης
μάς θυμίζει. Έπειτα, το ελβετικό δη-
μοψήφισμα επικρίθηκε έντονα από
μεγάλη μερίδα της ευρωπαϊκής κοι-
νής γνώμης, τη στιγμή που η απαγό-
ρευση της μπούρκας έχει πολλούς
υποστηρικτές με προοδευτικά διαπι-
στευτήρια. Εφόσον συνδέει τις δύο
αποφάσεις, ο συντάκτης δεν μπορεί
παρά να υπονοεί ότι προσχηματικά
και μόνο επικαλέστηκαν οι βέλγοι κοι-
νοβουλευτικοί την προστασία της
αξιοπρέπειας και των ατομικών δικαι-
ωμάτων των γυναικών· ότι ο λόγος
που αποφάσισαν να εξοβελίσουν την
μπούρκα και τη νικάμπ από τον δη-
μόσιο χώρο είναι ότι πρόκειται για
μουσουλμανικά ενδύματα. Αν δεν υπο-
νοεί αυτό –για την ακρίβεια, αν δεν εί-
ναι σίγουρο ότι αυτό ισχύει– τότε τα
δύο γεγονότα δεν συνδέονται.
«Θα μπορούσε λοιπόν να υποστηρι-
χθεί ότι, με αφορμή την απαγόρευση
της μπούρκας, τίθεται στην Ευρώπη
εκ νέου το γενικότερο ζήτημα της συμ-
βατότητας των ισλαμικών κανόνων με
τις αρχές του δυτικού κράτους δι-
καίου;», αναρωτιέται ο συντάκτης λίγες
γραμμές παρακάτω. Θα μπορούσε να
είναι έτσι, μόνο εάν δεχτούμε ότι η
μπούρκα και η νικάμπ συνιστούν ισλα-
μικούς κανόνες. ωστόσο οι περισσότε-
ροι θεολόγοι του Ισλάμ επιμένουν ότι
το Κοράνι δεν κάνει σε κανένα σημείο
λόγο για ενδύματα που καλύπτουν το
πρόσωπο της γυναίκας. Είναι χρήσιμο
ίσως εδώ να αναφέρουμε ότι ένας από
τους πιο διακεκριμένους διεθνώς θεο-
λόγους και νομικούς του σουνιτικού
Ισλάμ, ο σεΐχης Μοχάμεντ Σάγεντ Τα-
ντάουι, μεγάλος ιμάμης του Αλ-Άζχαρ,
ο οποίος πέθανε τον περασμένο Μάρ-
τιο, διακήρυσσε σε όλου τους τόνους
ότι η μπούρκα και η νικάμπ είναι αντι-
ισλαμικές, ότι δεν έχουν καμία απολύ-
τως σχέση με τη θρησκεία. Μάλιστα, ο
συντάκτης του άρθρου αναγνωρίζει σε
άλλο σημείο του κειμένου ότι υπάρ-
χουν διαφωνίες γύρω από την ερμη-
νεία του Κορανίου, καθώς και ότι εκεί-
νοι που προάγουν την κάλυψη των
γυναικών με μπούρκες και νικάμπ είναι
«οι φονταμενταλιστές Σαλαφίτες και
Ουαχαβίτες, οι οποίοι πρεσβεύουν μία
ακραία εκδοχή του ισλαμισμού».
Στηρίζοντας την επιχειρηματολογία
μας στην παραδοχή ότι η μπούρκα εί-
ναι σύμβολο του Ισλάμ, γενικώς και
αδιακρίτως, κλείνουμε τα μάτια μας
σε μια απλή πραγματικότητα: το Ισλάμ
δεν είναι ομοιογενές. Δεν υπάρχει ένα
• Περί δυτικών προστατών, Σακινέ και άλλων δαιμονίων
• Ο Λαζόπουλος, οι αχάριστοι Έλληνες και οι αρχαίοι
• Αρσενικό και παλιά δαντέλα
Ισλάμ. Ακριβώς αυτό άλλωστε θα πει
σε άλλο σημείο του κειμένου ο κ. Βο-
γιατζής, μιλώντας για «την ύπαρξη και
ενός Ισλάμ της πραγματιστικής σύ-
γκλισης, το οποίο αναζητεί καθημε-
ρινά τρόπους συμβιβασμού της θρη-
σκευτικής με την κοσμική τάξη».
Τελικά, αν κάτι έχει φέρει στην επι-
φάνεια η δημόσια συζήτηση γύρω από
την απαγόρευση της νικάμπ, είναι η
ένταση που σοβεί χρόνια τώρα στο
εσωτερικό του Ισλάμ – είναι η σύ-
γκρουση ανάμεσα στους μετριοπαθείς
και τους φονταμενταλιστές, ανάμεσα
στους μουσουλμάνους οι οποίοι εξη-
γούν ότι η μπούρκα και η νικάμπ δεν
έχουν καμία σχέση με τη θρησκεία
τους και τους ακραίους Ουαχαμπίτες
που επιμένουν ότι είναι ισλαμικά εν-
δύματα μέσω των οποίων οι γυναίκες
ασκούν το δικαίωμά τους στη θρη-
σκευτική ελευθερία (το οποίο, παρε-
μπιπτόντως, είναι από τα ελάχιστα
«δικαιώματα» που τους αναγνωρίζουν).
Όταν στη Δύση απευθύνουμε εκκλή-
σεις στο μετριοπαθές Ισλάμ να υψώσει
τη φωνή του ενάντια στον εξτρεμισμό,
δεν μοιάζει αντιφατικό να δεχόμαστε
ως έγκυρες τις πιο αντιδραστικές από-
ψεις του Ισλάμ;
Γράφει ο συνεργάτης σας ότι «ο πι-
στός έχει το δικαίωμα, από τη στιγμή
που η δημόσια δραστηριότητά του δεν
εντάσσεται στο πλαίσιο λειτουργίας
του κράτους, να απολαμβάνει απρό-
σκοπτα τη θρησκευτική του ελευθε-
ρία» – και θα συμφωνήσουμε. ωστόσο,
τι θέση παίρνουμε απέναντι στην απα-
γόρευση εάν ανήκουμε σε αυτούς που
θεωρούν ότι στη συγκεκριμένη περί-
πτωση δεν τίθεται θέμα θρησκευτικής
ελευθερίας; Τι θέση παίρνουμε απέ-
ναντι στην απαγόρευση εάν θεωρούμε
ότι η μπούρκα δεν είναι πρωτίστως και
αποκλειστικά θρησκευτικό σύμβολο;
Μπορείτε να στέλνετε
τα γράμματά σας στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
info@booksjournal.net
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 9
Τασσόμαστε κατά της απαγόρευσης
της μπούρκας επειδή είναι θρησκευ-
τικό σύμβολο, βάζοντας σε δεύτερη
μοίρα το γεγονός ότι ταυτόχρονα είναι
σύμβολο καταπίεσης και υποταγής;
Γιατί επιλέγουμε να προτάξουμε την
ιδιότητά του ως θρησκευτικού συμβό-
λου;
Σε αυτό το σημείο θα μπορούσε
κανείς να αντιτείνει, όπως ο αρθρο-
γράφος, ότι «αναμφισβήτητα, ο κα-
ταναγκασμός σε κυκλοφορία με κα-
λυμμένο πρόσωπο αποτελεί
καταδικαστέο δείγμα επιβολής αν-
θρώπου σε άλλον άνθρωπο, ανατρι-
χιαστική περίπτωση υποβιβασμού της
γυναίκας σε αντικείμενο. ωστόσο, η
αντιμετώπιση του προβλήματος απο-
κλειστικά στη συμβολική του διά-
σταση οδηγεί σε αναπότρεπτες γενι-
κεύσεις και παραγνωρίζει ότι κάθε
περίπτωση μουσουλμάνας που ενδύε-
ται την μπούρκα αποτελεί εξατομι-
κευμένη περίπτωση για την οποία δεν
μπορούμε πάντοτε να προεξοφλή-
σουμε την κατάσταση του εξαναγκα-
σμού». Όχι, δεν μπορούμε να προε-
ξοφλήσουμε ότι κάτω από κάθε
νικάμπ κρύβεται ένα θύμα εξαναγκα-
σμού. ωστόσο επειδή κάτω από το
«σύμβολο» κρύβονται αληθινά, ξεχω-
ριστά πρόσωπα, ίσως είναι τελικά
προτιμότερο να στερηθούν κάποιες
γυναίκες αυτό που θεωρούν άσκηση
της θρησκευτικής ελευθερίας τους,
προκειμένου κάποιες άλλες –λιγότε-
ρες ή περισσότερες– να έχουν από
τη δυνατότητα να επικαλεστούν το
νόμο προκειμένου να μην ενδυθούν
το κελί τους.
Θα απαντούσα μάλλον θετικά στο –
έτσι κι αλλιώς ρητορικό– ερώτημα που
διατυπώνεται παρακάτω: «…η επί-
κληση, μάλιστα, της δημόσιας ασφά-
λειας για την απαγόρευση της μπούρ-
κας δεν είναι ούτως ή άλλως υποκρι-
τική, από τη στιγμή που, όπως προκύ-
πτει ξεκάθαρα από τη δημόσια σχετική
συζήτηση, η καρδιά του προβλήματος
δεν είναι η δημόσια τάξη αλλά η σύ-
γκρουση πολιτισμικών αξιών;» Ακόμη
κι έτσι να είναι –θα συμφωνούσα ότι
είναι, πράγματι–, πότε αποφασίσαμε
ότι πρέπει να τρέχουμε μακριά από
κάθε σύγκρουση ανάμεσα σε διαφο-
ρετικές πολιτισμικές αξίες; Κάθε σύ-
γκρουση δεν είναι εξ ορισμού αρνη-
τική.
Εκφράζοντας την πεποίθηση ότι το
υπό κρίση βιβλίο του Μπόουεν μπορεί
να συνεισφέρει στη δημόσια συζήτηση
για την μπούρκα, ο κ. Βογιατζής συνε-
χίζει λέγοντας ότι «ο Μπόουεν υπονοεί
ότι το πρόβλημα της ενσωμάτωσης
των μουσουλμάνων στις δυτικές κοι-
νωνίες, ακόμη και των πιο ακραίων
από αυτούς, δεν μπορεί να λυθεί με
απόλυτες απαγορεύσεις, οι οποίες
αποκαθαίρουν μεν τον δημόσιο χώρο
από διχαστικά θρησκευτικά σύμβολα,
πλην όμως δημιουργούν περισσότερα
προβλήματα από αυτά που υποτίθεται
ότι αντιμετωπίζουν». Είναι από δύ-
σκολο έως αδύνατο να διαφωνήσει κα-
νείς με τη διαπίστωση ότι η απαγό-
ρευση της μπούρκας δεν θα βοηθήσει
στην ενσωμάτωση των ακραίων μου-
σουλμάνων στη Δύση. Έχουμε όμως
λόγους να ευελπιστούμε ότι θα ενι-
σχύσει ηθικά τους συντριπτικά περισ-
σότερους μετριοπαθείς μουσουλμά-
νους, οι οποίοι αντιδρούν στην ταύτιση
της θρησκείας του με ό,τι πιο συντη-
ρητικό, αντιδραστικό και μισογυνικό.
Στη δική τους ενσωμάτωση, λοιπόν,
υπάρχουν πιθανότητες να βοηθήσει η
απαγόρευση.
Είναι επίσης δύσκολο να διαφωνήσει
κανείς ότι η απαγόρευση δεν θα απα-
λείψει το πρόβλημα της καταπίεσης
των γυναικών που τους έτυχε να ζουν
σε κοινότητες ακραία συντηρητικών
μουσουλμάνων – δηλαδή, τις μειονό-
τητες μέσα στις μειονότητες. Είναι
οπωσδήποτε καίριο το επιχείρημα του
συνεργάτη σας ότι «μαζί με την
μπούρκα θα αποκλεισθούν και οι ίδιες
[οι γυναίκες] από τον δημόσιο χώρο·
φορώντας πάντοτε την κινητή τους φυ-
λακή αλλά πλέον μέσα στη μοναξιά
της οικιακής τους ειρκτής». Ποιος θα
μπορούσε να αρνηθεί ότι από αυτόν
το φόβο εκπηγάζουν και οι επιφυλάξεις
όσων αντιτίθενται στην απαγόρευση;
Από την άλλη, θα μπορούσε κανείς να
σχολιάσει ότι τουλάχιστον τα παιδιά
τους δεν θα μάθουν να βλέπουν αυτήν
την κινητή φυλακή σαν κάτι φυσιολο-
γικό και αποδεκτό σε μια ανοιχτή κοι-
νωνία.
Οι απαγορεύσεις ποτέ δεν θεραπεύ-
ουν κοινωνικές πληγές, απλώς τις επι-
καλύπτουν. Αυτό είναι απαραιτήτως
λίγο; Άλλωστε, κάθε περίπτωση είναι
διαφορετική. Για παράδειγμα, η απα-
10 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
γόρευση του ρατσιστικού λόγου στα
πανεπιστήμια των ΗΠΑ σίγουρα δεν
θεράπευσε ολοκληρωτικά τον ρατσι-
σμό. ωστόσο, είναι τεράστια τα οφέλη
από την εφαρμογή του – εφαρμογή η
οποία με μια έννοια προϋποθέτει τον
περιορισμό της ελευθερίας του ατόμου
να εκφράζεται χυδαία και απαξιωτικά
για πρόσωπα με διαφορετικό χρώμα
δέρματος. Κατά τον ίδιο τρόπο, μπο-
ρούμε να φανταστούμε ότι η απαγό-
ρευση της μπούρκας και της νικάμπ θα
διαμορφώσει ένα κλίμα απαξίωσης αυ-
τών των ενδυμάτων, τα οποία απο-
προσωποποιούν και εξαφανίζουν τη
γυναίκα από το δημόσιο χώρο.
Αφήνω για το τέλος την πιθανότητα,
όπως λέει ο κ. Βογιατζής, να προσφέ-
ρει η απαγόρευση λαβή σε φονταμε-
νταλιστικά στοιχεία που μπορεί να επι-
χειρήσουν να εκμεταλλευθούν το
αίσθημα περιθωριοποίησης των μου-
σουλμάνων προκειμένου να εμπεδώ-
σουν μία ακραία εκδοχή του Ισλάμ.
Μα μπορεί ο γνώμονας για τις αποφά-
σεις μας να είναι αν αυτές θα ερεθίσουν
ή όχι τα φονταμενταλιστικά αντανα-
κλαστικά, όταν τίθεται θέμα προσβο-
λής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας;
Εξάλλου ως φονταμενταλιστικά που εί-
ναι, αυτά τα αντανακλαστικά ερεθίζο-
νται και με πολύ λιγότερα.
— κατΕρινα οικονομακου
Ο Παναγιώτης Βογιατζής απαντά:
α ήθελα να ευχαριστήσω την
Θ κ. Οικονομάκου για το κείμενό
της και την κριτική που ασκεί
στις θέσεις μου σχετικά με τη νομοθε-
τική απαγόρευσης της μπούρκας και
της νικάμπ στους δημόσιους χώρους.
Τα επιχειρήματά της είναι ενδιαφέ-
ροντα και επιβεβαιώνουν αυτό που
προσπάθησα να αναδείξω στο άρθρο
μου· ότι δεν υφίστανται αυτονόητες
απαντήσεις σε ζητήματα όπως το προ-
κείμενο. Είναι δε, κατά τη γνώμη μου,
αξιέπαινο ότι αυτό το περιοδικό εν-
θαρρύνει τη ζωντανή συζήτηση και τη
σύνθεση απόψεων για θέματα κοινω-
νικού προβληματισμού.
Θα μου επιτρέψει η κ. Οικονομάκου
να διαφωνήσω με τις απόψεις της. Πι-
στεύω ότι τα επιχειρήματά της αντι-
μετωπίζουν το πρόβλημα αποκλει-
στικά στη συμβολική του διάσταση,
παραγνωρίζοντας έτσι τα σοβαρά ζη-
τήματα που ανακύπτουν μέσα από την
οπτική των ατομικών δικαιωμάτων. Η
κ. Οικονομάκου προσεγγίζει, ουσια-
στικά, το θέμα από τη σκοπιά της πο-
λιτικής ηθικής του ωφελιμισμού: θεω-
ρεί ότι η νομοθετική απαγόρευση της
μπούρκας είναι θεμιτή λόγω της μεγι-
στοποίησης που αυτή μπορεί να επι-
φέρει στην ηθική πρόοδο συνολικά των
δυτικών κοινωνιών ή, πιο συγκεκρι-
μένα, των ισλαμικών θυλάκων που
αναπτύσσονται εντός των πρώτων.
Κοντολογίς, κατά την άποψή της, ο
εξοβελισμός της μπούρκας από τον
δημόσιο χώρο δικαιολογείται λόγω της
ωφελιμότητας του μέτρου γενικά για
το κοινωνικό σύνολο. Έτσι, όπως η
ίδια υποστηρίζει, «έχουμε (…) λόγους
να ευελπιστούμε ότι [η απαγόρευση
της μπούρκας] θα ενισχύσει ηθικά τους
συντριπτικά περισσότερους μετριοπα-
θείς μουσουλμάνους, οι οποίοι αντι-
δρούν στην ταύτιση της θρησκείας
τους με ό,τι πιο συντηρητικό, αντι-
δραστικό και μισογυνικό». Επίσης,
«τουλάχιστον τα παιδιά τους δεν θα
μάθουν να βλέπουν αυτή την κινητή
φυλακή σαν κάτι φυσιολογικό και απο-
δεκτό σε μια ανοιχτή κοινωνία».
Πέρα από τη συζητήσιμη δυνατό-
τητα επαλήθευσης των συγκεκριμέ-
νων θέσεων, η διαφωνία μου αφορά
ένα ζήτημα αρχής. Πιστεύω ότι τέ-
τοιου είδους κριτήρια δεν μπορούν να
αποτελέσουν τη βάση για την αξιο-
λόγηση της ορθότητας νόμων που πε-
ριστέλλουν την ενάσκηση θεμελιωδών
δικαιωμάτων, όπως συμβαίνει εν προ-
κειμένω. Αναζητώντας, σχεδόν απο-
κλειστικά, την ωφελιμότητα του νό-
μου, η κ. Οικονομάκου παραβλέπει
ότι στην περίπτωση της μπούρκας
περιορίζονται, με επίκληση του κοι-
νού καλού, οι ελευθερίες μιας συγκε-
κριμένης ομάδας ατόμων, ενός τμή-
ματος των μουσουλμάνων γυναικών.
Όμως, ένας ορθός νόμος είναι πρω-
τίστως ένας δίκαιος νόμος, αυτός δη-
λαδή που επιδιώκει το αποτέλεσμα
χωρίς παράλληλα να περιορίζει υπέρ-
μετρα και αδικαιολόγητα τις ατομικές
ελευθερίες μιας συγκεκριμένης ομά-
δας πολιτών. Όταν συμβαίνει αυτό, ο
νόμος απαξιώνεται, καθώς μεταχει-
ρίζεται ως ηθικά ανισότιμα τα μέλη
μιας ομάδας πολιτών σε σχέση με το
ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Πολύ πε-
ριληπτικά θα προσπαθήσω να δείξω
ότι αυτό επιβεβαιώνεται στην περί-
πτωση της νομοθετικής απαγόρευσης
της μπούρκας.
Ποιο είναι το προβαλλόμενο κοινω-
νικό όφελος από τη δημόσια απαγό-
ρευση της μπούρκας; Στο άρθρο μου
αναφέρθηκα στα ζητήματα προάσπι-
σης της δημόσιας τάξης, των αρχών
του λαϊκού κράτους και της αξιοπρέ-
πειας του ατόμου, γύρω από τα οποία
περιστράφηκε και η δημόσια συζήτηση
στις χώρες όπου έχει ήδη επιβληθεί η
απαγόρευση. Απέναντι σε αυτά παρα-
τάσσονται τα δικαιώματα των γυναι-
κών που εν δυνάμει θίγονται από τον
περιορισμό, δηλαδή η θρησκευτική
ελευθερία τους, η αυτονομία της βού-
λησης και η αυτοδιάθεσή τους. Με μία
λέξη, το δικαίωμά τους να φορούν ό,τι
επιθυμούν στον δημόσιο χώρο. Κατά
την κ. Οικονομάκου, το δικαίωμα αυτό
κάμπτεται εν προκειμένω καθώς η
μπούρκα είναι πρωτίστως σύμβολο κα-
ταπίεσης και υποταγής της γυναίκας
και, δευτερευόντως, θρησκευτικό σύμ-
βολο. Δεν θα συμφωνήσω με αυτή την
ιεράρχηση, η οποία μοιάζει αυθαίρετη
καθώς η μπούρκα αντικειμενικώς έχει
και θρησκευτικό περιεχόμενο. Αυτό
αποδεικνύεται και από τη σχετική δη-
μόσια συζήτηση που διεξάγεται στις
χώρες όπου η μπούρκα έχει απαγο-
ρευθεί. Παρά το ότι οι σχετικοί νόμοι
επικαλούνται, υποκριτικά, τη δημόσια
τάξη, ο δημόσιος προβληματισμός πε-
ριστρέφεται γύρω από τον περιορισμό
της θρησκευτικής ελευθερίας. Δεύτε-
ρον και σημαντικότερο, δεν ενδιαφέρει
ο τρόπος που εμείς, ως τρίτοι, χαρα-
κτηρίζουμε την μπούρκα, αλλά το πε-
ριεχόμενο που της αποδίδουν οι δέκτες
των περιορισμών, δηλαδή οι περίπου
2.000 γυναίκες που την ενδύονται επί
γαλλικού εδάφους.
Χάριν όμως της συζητήσεως, ας δε-
χθούμε ότι ο δίκαιος χαρακτήρας του
νόμου θα πρέπει να κριθεί σύμφωνα με
το κριτήριο που επιλέγει η κ. Οικονο-
μάκου, δηλαδή την επιτυχία αντιμε-
τώπισης της μπούρκας ως συμβόλου
καταπίεσης και υποταγής της γυναί-
κας. Όπως δέχεται και η ίδια, δύο εί-
ναι οι κατηγορίες των γυναικών τις
οποίες αφορά βασικά ο νόμος. Πρώ-
τον, όσες ενδύονται την μπούρκα ως
αποτέλεσμα καταναγκασμού και, δεύ-
τερον, αυτές που το πράττουν από
ελεύθερη επιλογή, και θεωρούν την
μπούρκα στοιχείο της προσωπικής ή
πολιτισμικής τους ταυτότητας. Ας
δούμε αν μπορεί να επιτευχθεί αυτός ο
σκοπός του νόμου σε καθεμία από τις
δύο κατηγορίες ατόμων.
Σε ό,τι αφορά τις υποταγμένες γυ-
ναίκες στη βούληση του οικογενεια-
κού και κοινωνικού περιβάλλοντός
τους, η απαγόρευση αποσκοπεί στο
να τις απελευθερώσει από τα δεσμά
θρησκευτικών παραδόσεων οι οποίες
τις υποβιβάζουν σε αντικείμενα. Ανέ-
πτυξα ήδη στο άρθρο μου την άποψη
ότι το αποτέλεσμα, στην πραγματικό-
τητα, θα είναι να τιμωρηθούν οι ίδιες
διπλά. Και από τον δημόσιο χώρο θα
αποσυρθούν και στον οικιακό κατα-
ναγκασμό του πατέρα ή συζύγου τους
θα συνεχίσουν να υποβάλλονται. Ανα-
ρωτιέται κανείς: αν ο απώτερος σκο-
πός του νόμου είναι η καταπολέμηση
της ψυχολογικής, οικογενειακής, κοι-
νωνικής βίας που υφίστανται αυτές οι
γυναίκες, τότε το κράτος δεν θα
έπρεπε πρωτίστως να τις προστατεύ-
σει από τους δεσμώτες τους και να δι-
ευκολύνει τον ποινικό κολασμό των
τελευταίων; Εξοβελίζοντας στην
πράξη αυτήν την ομάδα ανθρώπων
από τον δημόσιο χώρο, ο νομοθέτης
δεν τους στερεί τη δυνατότητα έκθε-
σης σε νέες ιδέες και τρόπους ζωής,
που θα μπορούσαν κάποια στιγμή να
τις βοηθήσουν στη συνειδητοποίηση
της προσωπικής τους κατάστασης;
Οι υπόλοιπες γυναίκες που φορούν,
ύστερα από ελεύθερη επιλογή τους,
την μπούρκα υφίστανται κατάφωρο πε-
ριορισμό στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης.
Μάλιστα, ο νόμος δεν προβλέπει ότι με
τη δημόσια συμπεριφορά τους θα πρέ-
πει επιπλέον να προκαλούν συγκεκρι-
μένη βλάβη στο δημόσιο συμφέρον ή
σε δικαιώματα τρίτων. Αυτό θα συνέ-
βαινε, παραδείγματος χάριν, στην πε-
ρίπτωση διάπραξης βιαιοτήτων ενα-
ντίον συμπολιτών τους. Ο ποινικός
κολασμός αυτών των ανθρώπων οφεί-
λεται δηλαδή αποκλειστικά και μόνο
στον τρόπο με τον οποίο αποφασίζουν
να κυκλοφορήσουν στον δημόσιο χώρο.
Υποστηρίζει η κ. Οικονομάκου ότι εί-
ναι θεμιτό κάποιες γυναίκες να στερη-
θούν αυτό που θεωρούν ως άσκηση της
θρησκευτικής ελευθερίας τους έτσι
ώστε άλλες να έχουν τη δυνατότητα
επίκλησης του νόμου και να μην ενδυ-
θούν το κελί τους. Το πρόβλημα είναι
ότι ζητήματα περιορισμού θεμελιωδών
δικαιωμάτων δεν μπορούν να λυθούν με
όρους ποσοτικούς: αφαιρούμε λίγη ευ-
τυχία από μία μερίδα πολιτών και τη
μεταφέρουμε σε άλλους που ίσως τη
χρειάζονται περισσότερο. Από τη
στιγμή που μία κατηγορία πολιτών
αντιμετωπίζεται νομοθετικώς ως ηθικά
ανισότιμη με τους υπόλοιπους πολίτες
(και εδώ αυτό συμβαίνει με τις γυναίκες
που δεν μπορούν να ντυθούν όπως επι-
θυμούν στον δημόσιο χώρο), τότε το
κράτος θα πρέπει να επικαλεσθεί επι-
τακτικούς λόγους δημοσίου συμφέρο-
ντος που δικαιολογούν τέτοιου είδους
ρυθμίσεις. Ποιος είναι αυτός ο λόγος εν
προκειμένω; Το σπάσιμο των αλυσί-
δων των υποταγμένων γυναικών;
Όπως προσπάθησα να δείξω ανωτέρω,
αυτή η υπόθεση δύσκολα μπορεί να
επαληθευθεί. Ούτως ή άλλως, ακόμα
και αν δεχθούμε ότι η ίδια ευσταθεί, δεν
θα μπορούσε μέσα στην αοριστία της
να αποτελέσει θεμιτό λόγο περιορι-
σμού, αφού η τυχόν ωφέλεια κάποιων
πολιτών δεν μπορεί να δικαιολογήσει
τον περιορισμό των δικαιωμάτων άλ-
λων1.
Η απαγόρευση της μπούρκας σε δη-
μόσιους χώρους όχι μόνο δεν έχει ηθι-
κοπολιτικό έρεισμα αλλά ούτε συμβάλ-
λει σε μία πολιτική αφομοίωσης των
μετριοπαθών μουσουλμάνων. Αντί το
κράτος να λαμβάνει θετικά μέτρα εν-
σωμάτωσης των θρησκευτικών μειονο-
τήτων, προσφέρει λαβή σε ακραία, φο-
νταμενταλιστικά στοιχεία. Είναι
αναμενόμενο αυτά να προσεταιριστούν
τους μετριοπαθείς μουσουλμάνους
προβάλλοντας τον δήθεν στιγματισμό
της θρησκείας τους από το δυτικό κρά-
τος. Θα ήθελα εδώ να σημειώσω ότι
αντικείμενο του προβληματισμού μου
δεν αποτελούν οι φανατικές φωνές του
Ισλάμ. Συμφωνώ απόλυτα με την κ.
Οικονομάκου ότι η έξαψη των αντα-
νακλαστικών των ακραίων δεν μπορεί
να είναι ο γνώμονας για τις αποφάσεις
μας. Θα πρέπει όμως να μας απασχο-
λήσει σοβαρά εάν νόμοι όπως ο σχο-
λιαζόμενος προσφέρουν επιχειρήματα
στους φανατικούς για ψάρεμα μετριο-
παθών στα θολά νερά της οικονομικής
κρίσης και των κοινωνικών τριβών που
αυτή αναπόφευκτα προκαλεί.
Το ενδιαφέρον μας δεν εστιάζεται
λοιπόν στους φανατικούς αυτούς κα-
θεαυτούς αλλά στη μεγάλη μάζα των
ορθολογικών μουσουλμάνων, του
Ισλάμ της σύγκλισης, και στις πολιτι-
κές επιτυχούς ενσωμάτωσής τους. Νό-
μοι όπως ο σχολιαζόμενος, αποπέ-
μπουν μεν την αντιαισθητική μπούρκα
από τα γαλλικά πεζοδρόμια αλλά πα-
ραμένουν νόμοι αποκλεισμού. Δεν
δρουν παιδαγωγικά, ενσταλάζοντας
στη σκέψη των πολιτών, είτε αυτοί
ανήκουν σε μειονότητες είτε όχι, τα
διδάγματα της φιλελεύθερης δημο-
κρατίας και τις αρχές του διαφωτι-
σμού: ανοιχτό πνεύμα, δεκτικότητα
στο άγνωστο, αφομοίωση του εξωγε-
νούς. Αναμφισβήτητα είναι πιο εύ-
κολη η επιβολή της ομοιογένειας στον
δημόσιο χώρο διά του αποκλεισμού,
μέσω της νομοθετικής επιβολής, δη-
λαδή από πάνω προς τα κάτω. Όμως,
είναι η μακρά και επίπονη διαδικασία
της κοινής συμβίωσης ανάμεσα σε
κατ’ αρχήν ετερόκλητους θρησκευ-
τικά, εθνοτικά και πολιτισμικά πλη-
θυσμούς που εγγυάται την ομαλή συ-
νύπαρξη του ενός με τον άλλο και,
τελικά, τη διατήρηση της κοινωνικής
συνοχής. Οι κοινωνίες μοιάζουν σε
αυτό το σημείο με τους ανθρώπους:
αλλάζοντας ντύσιμο, δεν αποκτάς
απαραίτητα και διαφορετικό χαρα-
κτήρα. Αυτό μπορεί να συμβεί στις
περισσότερες περιπτώσεις μόνο μέσα
από την οδυνηρή διαδικασία της αυ-
τογνωσίας που ενίοτε απαιτεί και τη
σύγκρουση με τον ίδιο σου τον εαυτό.
Ο νόμος για την απαγόρευση της
μπούρκας στους δημόσιους χώρους μου
φέρνει έτσι στο μυαλό μια σκηνή από
την ταινία Εκπαιδεύοντας τη Ρίτα, του
Λιούις Γκίλμπερτ (Lewis Gilbert). Η
Ρίτα, κομμώτρια, η οποία επιθυμεί να
«ψάξει τον εαυτό της περισσότερο»
αποφασίζει να παρακολουθήσει μαθή-
ματα αγγλικής λογοτεχνίας σε Ανοι-
χτό Πανεπιστήμιο. Στην πρώτη της
συνάντηση με τον καθηγητή της, περι-
φέρεται στο γραφείο του με ανέμελη
αυθάδεια. Κάποια στιγμή εκείνος τη
ρωτά: «Είσαι καλή στη δουλειά σου;».
Και η Ρίτα τού απαντά: «Ναι, είμαι.
Αλλά, ξέρεις, οι πελάτισσες είναι πολύ
απαιτητικές. Έρχονται στο κομμωτή-
ριο και μισή ώρα αργότερα θέλουν όλες
τους να βγουν έξω άλλοι άνθρωποι.
Καταλαβαίνεις τι εννοώ. Αν θες να αλ-
λάξεις, πρέπει αυτό να συμβεί από
μέσα σου». zx
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 11
Περί δυτικών προστατών,
ςακινέ και άλλων δαιμονίων
Ντελάρα Νταράμπι, ετών 22.
Ζάχρα Μπάνι Γιαγκούμπ, ετών 27.
Μοσλέχ Ζαμάνι, ετών 23,
Φαρζάντ Καμάνγκαρ, ετών 32.
Μαχμούντ Ασγκάρι, ετών 16.
Αγιάζ Μαρχόνι, ετών 18.
Ατέφε Ραζαμπί Σαχάαλεχ, ετών 16.
Εχσάν Φαταχιάν, ετών 28.
νόματα και ηλικίες. Σκόρ-
Ο πια γράμματα που μοιάζουν
περισσότερο με στατιστικά
στοιχεία και όχι με πρόσωπα. Δια-
βάστε το κάθε όνομα ξεχωριστά.
Απομνημονεύστε το, αν θέλετε. Εί-
ναι άνθρωποι που εκτελέστηκαν με
τους πιο φρικτούς τρόπους, θύματα
ενός θεοκρατικού καθεστώτος, του
καθεστώτος του Ιράν. Οι περισσό-
τεροι από αυτούς, δεν έγιναν γνω-
στοί στην διεθνή κοινότητα, παρά
μόνο μετά την εκτέλεσή τους. Μία
φωτογραφία με 2 εφήβους, να αιω-
ρούνται απαγχονισμένοι σε κε-
ντρικό σημείο της Τεχεράνης, κάνει
το γύρο του κόσμου.
Πριν από λίγους μήνες, στο ηλε-
κτρονικό ταχυδρομείο μου, έφτασε
ένα μέιλ για την Σακινέ. Άρχισα να
διαβάζω για μία γυναίκα που κατη-
γορείται για μοιχεία και για ηθική
αυτουργία στην δολοφονία του συ-
ζύγου της. Τα δυο της παιδιά δίνουν
τον δικό τους αγώνα για να τη σώ-
σουν. Η ίδια η Σακινέ περιμένει τη
φρικιαστική εκτέλεση της ποινής
της. Φυλακισμένη περιμένει τις πέ-
τρες του αναθέματος.  νει.
Ευτυχώς, η ιστορία της διαδόθηκε
με την βοήθεια του Ίντερνετ αλλά
και ιρανών πολιτικών προσφύγων
σε όλο τον κόσμο. Εκατομμύρια
υπογραφές μαζεύτηκαν σε χρόνο
ρεκόρ για τη διάσωση αυτής της
γυναίκας... Δεν ξέρω αν θα τα κα-
ταφέρουν, αν θα τα καταφέρουμε
να τη σώσουμε όσοι και όσες υπο-
γράψαμε. Ενώ γράφω αυτές τις
γραμμές έχει ανακοινωθεί η εκτέ-
λεσή της. Μάλιστα, δεν θα την
εκτελέσουν με λιθοβολισμό (βλέ-
πετε το καθεστώς είναι ευαίσθητο
απέναντι στην παγκόσμια κατα-
κραυγή) αλλά με απαγχονισμό.
Αυτή τη στιγμή, 130 νέοι κρατού-
νται στις φυλακές του Ιράν καταδι-
12 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
κασμένοι σε θάνατο. Τα αδικήματα
για τα οποία κατηγορούνται; Ομο-
φυλοφιλία, μοιχεία, εγκλήματα κατά
του κράτους και του Θεού και, βε-
βαίως, πράξεις που απαγορεύονται
ρητά από το νόμο της Σαρίας.
Κι αντί να σταθούμε στο αντικει-
μενικό γεγονός, καθεαυτό, του κα-
θεστώτος και της τυραννικής φύσης
του, αρχίζουμε τους σχετικισμούς.
Έναν τέτοιο σχετικισμό επικαλεί-
ται και η συνεργάτις σας, η συγγρα-
φέας Ελένη Γιαννακάκη, στο πρώτο
τεύχος του Books’ Journal. Στο άρ-
θρο της με τίτλο «Η εικόνα της πλα-
τείας della Signoria», μάλιστα κάτω
από τη ρουμπρίκα “Save Sakineh”,
αναρωτιέται γιατί «αυτοχρισθή-
καμε» προστάτες «των ανά τον πλα-
νήτη αδικουμένων». «Μήπως», προ-
βληματίζεται, «γιατί θεωρούμε πως
οι κουλτούρες τους (των μουσουλ-
μανικών κοινωνιών) είναι υποδεέ-
στερες των δικών μας (…) και άρα
χρήζουν εκπολιτισμού;». Κι αφού
δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά
πράγματα, αναρωτιέται στη συνέ-
χεια, για «τις γυναίκες που βασανί-
ζονται, βιάζονται και δολοφονού-
νται σ’ όλο τον κόσμο», αφού δεν
μπορούμε να κάνουμε τίποτα ούτε
για την κοινωνική αδικία πλάι μας,
στις δικές μας τις κοινωνίες, μήπως
είναι ανώδυνο να διεκδικούμε τη
σωτηρία προσώπων όπως η Σακινέ
– «στο κάτω κάτω δεν μας κοστίζει
τίποτα η επιβίωσή της», συμπληρώ-
Δεν μας κοστίζει τίποτα, πράγ-
ματι. Είναι μακριά, είναι μια εικόνα.
Αλλά είναι και ένα πραγματικό πρό-
σωπο, μια γυναίκα που βρέθηκε εδώ
που είναι επειδή διεκδίκησε αυτό
που στις χειραφετημένες κοινωνίες
μας είναι στοιχειώδες δικαίωμα: την
αυτοδιάθεση του σώματός της. Δεν
είναι ζήτημα πολιτιστικής διαφο-
ράς η υπεράσπιση στοιχειωδών δι-
καιωμάτων όπως η αυτοδιάθεση
του σώματός μας. Δεν είναι πολιτι-
στική διαφορά η διεκδίκηση της χει-
ραφέτησης, των στοιχειωδών ελευ-
θεριών, της δημοκρατίας.
Πέρσι το καλοκαίρι, χιλιάδες νέοι
κακοποιήθηκαν και μερικές δεκά-
δες σκοτώθηκαν, μετά τις εκλογές
Εκτελεσμένοι στο ικρίωμα, σε
δημόσια θέα στη σύγχρονη
Τεχεράνη.
παρωδία του «δημοκρατικά» εκλεγ-
μένου Αχμαντινετζάντ. Η πράσινη
επανάσταση, μετά από δεκαετίες
γεμάτες καταπίεση, ήταν κραυγή
απελπισίας μιας νεολαίας που δεν
μπορεί να ζήσει, που δεν μπορεί
καν να ονειρευτεί! Είχα την τύχη
να γνωρίσω πολλούς Ιρανούς, εξό-
ριστους στις ΗΠΑ, να μιλήσω μαζί
τους και να γνωρίσω από κοντά τις
προσωπικές τους τραγωδίες. Ο κα-
θένας από αυτούς είχε αφήσει πίσω
οικογένεια, είχε αφήσει πίσω την
ζωή του. Η Γιασμίν δεν μπόρεσε
καν να ταξιδέψει πίσω στην Τεχε-
ράνη, όταν πέθανε ο πατέρας της,
γιατί το καθεστώς θα την συνελάμ-
βανε εξαιτίας της αντικαθεστωτι-
κής της δράσης. Και απλά έμεινε
εκεί, να αγωνίζεται με ψευδώνυμο
και να φοβάται, ακόμα και χιλιάδες
μίλια μακριά τη μυστική αστυνομία
του Αχμαντινετζάντ. Ο Τζάντι μου
έστελνε έντρομος mails πέρσι τον
Ιούνιο να δημοσιεύσω υλικό και φω-
τογραφίες από τις πορείες, γιατί
ήξερε ότι σε λίγη ώρα θα χτυπούσαν
την πόρτα του, θα του έσπαγαν τον
υπολογιστή και θα τον φυλάκιζαν.
Πίσω από αυτούς, υπάρχουν και χι-
λιάδες άλλοι που αγωνίζονται κάτω
από δύσκολες συνθήκες για περισ-
σότερες ευκαιρίες... Περισσότερη
δημοκρατία. Για δικαίωμα στην
αξιοπρέπεια και στην ελευθερία.
Αυτοί οι αγώνες, πιστεύω, δεν γνω-
ρίζουν στενά γεωγραφικά όρια, δεν
κλείνονται σε κουτιά με βάση την
πολιτική ή την ιδεολογία, δεν συ-
σχετίζονται. Δεν χωρίζουν τους αν-
θρώπους σε φιλοδυτικούς και υπο-
στηρικτές του Αχμαντινετζάντ.
Αυτοί οι αγώνες απλά πρέπει να δί-
νονται, όσο δύσκολοι και αν είναι.
Να συμφωνήσω σε ένα πράγμα.
Δεν μας κοστίζει τίποτα η διεκδί-
κηση της ζωής της Σακινέ. Αλλά
και να την αγνοήσουμε, κι αυτό τί-
ποτα δεν μας κοστίζει. Αλλά πρό-
σωπα με δημοκρατική συνείδηση
πώς μπορούν να πορεύονται αμέ-
τοχα αγνοώντας τι γίνεται πλάι
τους;
—κικη ΠΕτριτη
δημοσιογράφος
1
Βλ. σχετικά την πολύ ενδιαφέρουσα
ανάλυση του Paul doumouchel,
«Interdire la burqa ?/ Vu d’ailleurs, vu
de loin», Esprit, 10/2010.
Η Ελένη Γιαννακάκη απαντά:
Χαίρομαι που κι οι δυο συμφωνούμε
εδώ πως, εφόσον μπορούμε, πρέπει
οπωσδήποτε να σώσουμε τη Σα-
κινέ – ειδικά όταν δεν μας κοστίζει
και τίποτα η σωτηρία της. Κι αυτό
προσπαθούμε άλλωστε. Το πρό-
βλημα βέβαια είναι πως, όπως κι
εσείς υποστηρίζετε, η Σακινέ απο-
τελεί την κορυφή του παγόβουνου,
αλλά και, κατά τη γνώμη μου, έναν
κομψό, ανώδυνο και κυρίως ακίν-
δυνο τρόπο να απολαμβάνουμε μα-
κάριοι όλοι εμείς τον ύπνο μας, πε-
πεισμένοι πως κάναμε για μια
ακόμη φορά το καθήκον μας απέ-
ναντι σε μια συνάνθρωπό μας: βά-
λαμε φαρδιά πλατιά την υπογραφή
μας σε μια ιστοσελίδα ή ίσως και
συμμετείχαμε σε μια πορεία συ-
μπαράστασής της προς την ιρανική
πρεσβεία. Δυστυχώς, δεν νομίζω
πως έχουμε περιθώρια για τίποτα
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 13
περισσότερο, τόσο στην περίπτωση
του Ιράν, όπως και στις τόσες άλλες
περιπτώσεις θεοκρατικών και μη
καθεστώτων ανά τον κόσμο, στις
φυλακές των οποίων σαπίζουν, βα-
σανίζονται και δολοφονούνται συ-
νάνθρωποί μας (οι καταδίκες ακτι-
βιστών που τάχθηκαν στο πλευρό
των θυμάτων του σεισμού και του
μολυσμένου γάλατος στη μη θεο-
κρατική Κίνα αποτελούν άλλωστε
πρόσφατα ενδεικτικά παραδείγ-
ματα).
Δηλαδή τι θα προτείνατε εσείς,
κ. Πετρίτη; Να βομβαρδίσουμε,
εμείς οι πολιτισμένοι και δημοκρά-
τες Δυτικοί, το τυραννικό Ιράν και
να επιβάλουμε τον σεβασμό των αν-
ο λαζόπουλος, οι αχάριστοι Έλληνες και οι αρχαίοι
Στο Books’ Journal #1, κάνατε προ-
σπάθεια να δείξετε τα χαρακτηρι-
στικά του λαϊκισμού του Λάκη Λα-
ζόπουλου. Φοβάμαι ότι η ευγένειά
σας δεν σας επέτρεψε να περιγρά-
ψετε ένα ακόμα: την τεμπελιά και
την ευκολία του. Τι εννοώ;
Παρακολουθώντας την εκπομπή
Αλ-Τσαντίρι News της 28ης Οκτω-
βρίου, είδα με έκπληξη ο δημοφιλής
αστέρας να χρησιμοποιεί μια λίστα
με αρχαίους Έλληνες που, υποτί-
θεται, η αχάριστη αυτή χώρα, αδια-
φορώντας για τους ευεργέτες της
και τις μεγάλες της προσωπικότη-
τες, τους τιμώρησε και τους θανά-
τωσε – άδικα, φυσικά.
Η λίστα αυτή κάτι μου θύμιζε.
Επειδή προετοιμάζομαι για πα-
νελλαδικές εξετάσεις, τα βράδια,
κουρασμένος από το διάβασμα,
χαζεύω διάφορα παράξενα σάιτ
στο Ίντερνετ. Κάνοντας search
στο Google τη βρήκα εύκολα, από
ένα σάιτ που ασχολείται με τους
Νεφελίμ και τις βλακείες που στην
εκλαϊκευμένη τους μορφή μας
προσφέρει άλλος τηλεοπτικός
αστέρας που πουλάει επιστημονι-
κής ελαφρότητας αλλά πάντως
διασκεδαστικά βιβλία. Στο
οlympia.gr, λοιπόν, βρήκα όλη τη
λίστα των υποτιθέμενων θανατω-
θέντων:
Πυθαγόρας το 500 π.Χ. 80 ετών πέ-
θανε στην εξορία από πείνα.
Μιλτιάδης: 65 ετών, στην εξορία.
Αριστείδης ο δίκαιος, 468, 72 ετών,
στην εξορία
Θεμιστοκλής, το 461, 66 ετών, στην
εξορία.
Αισχύλος: 69 ετών, στην εξορία.
Περικλής: 66 ετών, στη φυλακή.
Φειδίας: 66 ετών, στη φυλακή.
14 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
θρωπίνων δικαιωμάτων; Ποιων δι-
καιωμάτων ακριβώς; Αναρωτιέμαι
μήπως ως δημοσιογράφος θά
έπρεπε να κάνετε κάποιες επισκέ-
ψεις στις φυλακές του Ιράκ και του
Αφγανιστάν για να διαπιστώσετε
ιδίοις όμμασι πως η δημοκρατία κι
η ελευθερία ούτε επιβάλλονται άνω-
θεν και έξωθεν ούτε νοούνται κατά
τον ίδιο τρόπο σ’ όλα τα μήκη και
τα πλάτη του πλανήτη. Γιατί, ναι,
και οι δύο ήταν και είναι πολιτισμι-
κώς προσδιοριζόμενες. Και πάνω
απ’ όλα, όταν και αν υπάρξουν, εί-
ναι αποκλειστικά αποτέλεσμα εσω-
τερικών διεργασιών και ωρίμανσης
–σύμφωνα με τα δικά μας κριτήρια
πάντα– μιας κοινωνίας. Ας μην ξε-
Αναξαγόρας: 72 ετών, στην εξορία.
Ηρόδοτος: 59 ετών, στην εξορία.
Ικτίνος, 420 π.Χ. στην εξορία.
Σοφοκλής: 74 χρονών, στην εξορία
από πείνα.
Ευριπίδης: 74 ετών, στην εξορία.
Αλκιβιάδης: 48 ετών, στην εξορία.
Σωκράτης: 71 ετών, ήπιε το κώνειο.
Θουκυδίδης: 64 ετών, στην εξορία.
Αριστοφάνης: 61 ετών, στην εξο-
ρία.
Πλάτων: 80 ετών, στην εξορία.
Ισοκράτης: 99 ετών, στην εξορία.
Δημοσθένης: 62 ετών, δηλητηριά-
στηκε.
Φυσικά, απ’ αυτούς δεν πέθα-
ναν όλοι στη φυλακή ή στην εξο-
ρία ή λόγω της αχαριστίας της κοι-
νωνίας. Ο Αριστείδης εξορίστηκε
μεν, γύρισε όμως γρήγορα στην
πόλη και ανέλαβε δημόσια αξιώ-
ματα. Ο Αισχύλος πέθανε στη Σι-
κελία, όχι ως εξόριστος αλλά ως
τιμητικός προσκεκλημένος. Ο Πε-
ρικλής, όπως μαθαίνουμε στο μά-
θημα της Ιστορίας, πέθανε στην
Αθήνα εξαιτίας του λοιμού. Ο
Ικτίνος κανείς δεν ξέρει πώς και
πού πέθανε. Ούτε κι ο Ηρόδοτος.
Ούτε κι ο Αριστοφάνης. Ούτε κι ο
Σοφοκλής. Ούτε κι ο Ευριπίδης
(που πέθανε στην αυλή του βασι-
λιά της Μακεδονίας, όπου πήγε
αυτοβούλως, κανείς δεν τον είχε
εξορίσει εκεί – απλώς οι Αθηναίοι
δεν καταλάβαιναν τους θεατρικούς
μοντερνισμούς του και δεν τον
βράβευαν στους θεατρικούς αγώ-
νες). Ο Πλάτωνας πέθανε στις
Συρακούσες, αλλά όχι ως εξόρι-
στος – ζούσε εκεί τα τελευταία
χρόνια του και μάλιστα ασχολού-
νταν με τα κοινά.
Γιατί λοιπόν ο Λαζόπουλος υιο-
χνάμε πως και η Ευρώπη πέρασε
μέσα από μακρύ και σκοτεινό Με-
σαίωνα και κάποιες Σακινέ κάποτε
θανατώνονταν στην πυρά ως μά-
γισσες επί παραδείγματι, αλλά κα-
τάφερε και βρήκε διέξοδο από μόνη
της, μέσω συγκεκριμένων όμως και
μακροχρόνιων διανοητικών και πο-
λιτικο-κοινωνικών ζυμώσεων.
Ο πραγματικός ακτιβισμός δεν
σιγοντάρεται κι ούτε πατρονάρεται
απ’ τα ΜΜΕ. Είμαστε όλοι μας
μεγάλα παιδιά πια και, κυρίως,
επαρκώς ενημερωμένοι (ελέω των
ΜΜΕ φυσικά, η αλήθεια να λέγε-
ται!) πολίτες για το πού και πώς θα
βρούμε όλους αυτούς που έχουν
την ανάγκη μας κάθε στιγμή – ίσως
θετεί και κλαψουρίζει πάνω από μια
γελοία λίστα που βρήκε σε ένα εξί-
σου γελοίο σάιτ στο Ίντερνετ;
Διότι, φαίνεται, δεν έχει μάθει να
ξεχωρίζει τις σοβαρές πηγές από
τις χαζομάρες που κυκλοφορούν ως
βαρύγδουπες θεωρίες στο Διαδί-
κτυο.
Αν φυσικά εγώ υιοθετούσα όλες
αυτές τις βλακείες, οι δάσκαλοί μου
θα μου έβαζαν μονάδα – και του
χρόνου θα ήμουν σε κάποια εξω-
τική σχολή όπως Αισθητική στα
ΤΕΙ Κοζάνης, Κηποτεχνία στα ΤΕΙ
Φλώρινας και πάει λέγοντας. Ο Λα-
ζόπουλος γιατί άραγε, για τις ίδιες
αρλούμπες, επιβραβεύεται;
Νομίζω ότι ξέρω την απάντηση.
Επειδή στην τηλεόραση δεν αντα-
μείβεται μόνο ο λαϊκισμός αλλά και
η αγραμματοσύνη. Αν δεν ήταν
έτσι, θα μπορούσε να σταθεί ως
σταρ ένα πρόσωπο που, παλιότερα,
διακινούσε την πλαστή δήλωση Κί-
σινγκερ ως αληθινή (τη δήλωση
όπου, υποτίθεται, ο Κίσινγκερ, που
άλλη σκασίλα δεν είχε, ήθελε να
αφανίσει την ελληνική γλώσσα, για
να αφανιστεί μετά ευκολότερα η
Ελλάδα);
Το άσχημο είναι ότι ο Λαζόπου-
λος είναι το υπ’ αριθμόν ένα αστέρι
στο σχολείο μου. Με εξαίρεση μά-
λιστα έναν καθηγητή μας (αυτόν
που με βοήθησε να καταλαβαίνω
λίγο πιο βαθιά τα πράγματα),
ακόμα και οι εκπαιδευτικοί δηλώ-
νουν ότι τον παρακολουθούν και
τον πιστεύουν.
Ε, ρε, κώνιο που τους χρειάζεται.
—Χρhςτος-αλeξανΔρος
ΓΕωρΓιAΔης
Μαθητής Λυκείου
γιατί ακριβώς δεν έχουν φωνή και
όνομα και πρόσωπο που να ζου-
μάρεται εύκολα στο γυαλί: στη γει-
τονιά μας, στα γκέτο των πόλεών
μας, στις τρώγλες της Αφρικής και
της Λατινικής Αμερικής και στα
μπαράκια του Πουκέ. Τα λέω όλα
αυτά και τα γράφω για να τ’ ακούω
κι εγώ η ίδια – και μη νομίζετε πως
βγάζω την ουρά μου απ’ έξω κριτι-
κάροντας αφ’ υψηλού. Προς το
παρόν παρηγοριέμαι μόνο με τη
σκέψη πως ένας απ’ τους βασικούς
ρόλους της λογοτεχνίας, όπως και
της καλής δημοσιογραφίας υπο-
θέτω, είναι να σπέρνει καινά δαι-
μόνια. Κάτι είναι κι αυτό. Δεν συμ-
φωνείτε;
αρσενικό
και παλιά δαντέλα
Στο forum της ιστοσελίδας
lexilogia (lexilogia.gr), δημοσιεύ-
θηκε το παρακάτω σχόλιο: «Βλέπω
στην παρουσίαση των συνεργατών
του περιοδικού  The Books’
Journal η Τίνα Μανδηλαρά να συ-
στήνεται ως “υπεύθυνος των σελί-
δων βιβλίου στο Πρώτο Θέμα”. Δεν
ξέρω για σας αλλά εμένα αυτό το
αρσενικό με ενοχλεί».
Τι λέτε;
—αθαναςIα μAντη
φιλόλογος
Απάντηση της σύνταξης
Λέμε ότι η παρατήρηση είναι ορ-
θότατη. Κι εμάς μας ενοχλεί. Εί-
ναι τυπογραφικό λάθος. Και ναι,
ο «δαίμων» είναι αρσενικός.
ΔΙΟρΘΩΣΕΙΣ
Στο προηγούμενο τεύχος
τυπώθηκαν τα εξής λάθη:
Στη σελ. 77: Ο Διάβολος και η
Μαργαρίτα είναι μυθιστόρημα του
Μιχαήλ Μπουλγκάκωφ κι όχι του
Όσιπ Μαντελστάμ.
Στη λεζάντα της σελ. 89: Τα κα-
ταληφθέντα από αεροπειρατές αε-
ροπλάνα έπεσαν στους Δίδυμους
Πύργους του Μανχάταν την 11η
Σεπτεμβρίου 2001 και όχι, όπως
εγράφη, την 11η Νοεμβρίου.
Το καλύτερο δώρο
Μια συνδρομή στο

(μαζί με τη χάρτινη έκδοση, και το PDF του τεύχους)

Κάνοντας μια συνδρομή στο Books’ Journal έχετε εγκαίρως

το δικό σας τεύχος στη διεύθυνση που επιθυμείτε.
Κάνετε δώρο μια συνδρομή και στους φίλους σας.

Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (11 τεύχη) 50 €, φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,

Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 101002101830602
ΙΒΑΝ: GR03-0140-1010-1010-0210-1830-602
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 15

οι αναγνώστες υποδέχονται το Books’ Journal
Μηνύματα και πρώτες κριτικές από το αναγνωστικό κοινό, η ανταππόκριση του οποίου ήταν θερμή
ενθουσιώδης υπο-
Η
δοχή του καινούργιου
περιοδικού, που ξάφ-
νιασε ακόμα και μας
τους ίδιους οι οποίοι
πασχίζουμε γι’ αυτό, ήταν μια από
τις πολλές ευχάριστες εκπλήξεις
που επιφύλαξε το φετινό φθινό-
πωρο. Παρά το ότι, από λάθος, δεν
είχαμε τυπώσει στο πρώτο τεύχος
του Books’ Journal μια ηλεκτρονική
διεύθυνση επικοινωνίας, οι φίλοι
και οι αναγνώστες (πολλοί και πολ-
λές μας γνώριζαν ήδη από την
Athens Review of Books) μετέδωσαν
με μηνύματά τους, κυρίως μέσω του
facebook, ένα κλίμα ενθουσιώδους
συμπαράστασης, ιδιαίτερα χρήσι-
μης στις αντίξοες συνθήκες της έκ-
δοσης του πρώτου τεύχους.
Παρακάτω απαριθμούμε μερι-
κούς και μερικές από τους φίλους
και τις φίλες που χαιρέτισαν την
έκδοση, παραθέτοντας και μερικά
αποσπάσματα από τα μηνύματα
και τις επιστολές τους.
Ανάμεσα στους φίλους που μας
συνεχάρησαν και μας εμψύχωσαν,
λοιπόν, είναι ο Άγγελος Τζιβελέ-
κης, η Λία Ρότσια-Δήμου, ο Λου-
κάς Βελιδάκης, ο ποιητής Λεωνί-
δας Κακάρογλου από τα Χανιά, ο
Χρήστος Φασλής (που εκτιμά ότι
είναι «πολύ καλή έκδοση»), η Έφη
Καραγιαννίδου, η σκηνοθέτρια Ευ-
γενία Τζιρτζιλάκη, ο Θόδωρος
Χιώτης, υποψήφιος διδάκτορας
στο Oxford university, ο Σωτή-
ρης Βανδώρος, ο Ευθύμης Βαρ-
δουλάκης, η Βάνα Στέλλου, η
ιστορικός Κωνσταντίνα Ζάννου
από την Κύπρο (που ρωτά πώς
μπορεί να το λαμβάνει: είτε ως
συνδρομήτρια, σε άλλες στήλες δί-
νεται με ακρίβεια ο τρόπος με τον
οποίο μπορεί κανείς να γραφτεί
συνδρομητής, είτε μέσω του κε-
ντρικού πρακτορείου που διανέμει
ελληνικές εφημερίδες), η θεατρο-
λόγος Νίκη Ορφανού από τη Βρε-
τανία, η επιμελήτρια εκδόσεων
Ελένη Κεχαγιόγλου, η Χριστίνα
Σκούρτη, η δημοσιογράφος Ελίνα
Μπαλτατζή, ο Γιώργος Χρονό-
πουλος, ο συγγραφέας Μισέλ
Φάις, ο Κωνσταντίνος Μπούγας,
ο εκδότης του περιοδικού Εντευ-
κτήριο στη Θεσσαλονίκη Γιώργος
Κορδομενίδης, ο Αντώνης Αντο-
16 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
νιόζας («το κρατάμε, το διαβά-
ζουμε», λέει το επιδοκιμαστικό μή-
νυμά του), η γιατρός Μιμή Γεωρ-
γακοπούλου από την Καλαμάτα,
η Δέσποινα Ερρίκου, η Βάσω Πα-
παδοπούλου, ο Ανδρέας Βαφειά-
δης, η Ισαβέλλα Φραγκούλη, η
Χρύσα Πανταζή, ο Χριστόφορος
Μουρατίδης («Καλή επιτυχία στην
καινούρια προσπάθεια. Εδώ είμα-
στε εμείς για να τη στηρίξουμε»,
σημειώνει), ο εκπρόσωπος του Ελ-
ληνικού Παρατηρητηρίου των
Συμφωνιών του Ελσίνκι Παναγιώ-
της Δημητράς, η γραφίστρια Άννα
Βούλγαρη, η Βιβή Φωτοπούλου, η
Εύη και η Νίκη Τζούδα (παλαιές
φίλες από το περιοδικό Βαβέλ που,
τώρα, συνεργάζονται στην έκδοση
του περιοδικού Mov), η παραγω-
γός παραστάσεων χορού Βίκυ Κο-
λοβού, ο δημοσιογράφος Φίλιος
Στάγκος («Μες απ’ τα αποκαΐδια
της εκδοτικής κρίσης, ένα νέο βλα-
στάρι ρίχνει ρίζα και βγάζει φυλ-
λαράκια», σημειώνει), ο Σταύρος
Βουρλούμης, ο Γιώργος Χρονό-
πουλος, η Ευφροσύνη Παυλα-
κούδη (που γράφει γκρίκλις στο
facebook: «sygxaritiria gia to Books’
Journal. Akomi to “roufao” apo
xtes pou to agorasa. Mexri stigmis
vrisko katapliktika ta keimena toso
tou Siakadari, tis damianidi kai tis
Mandilara...»), ο Σπύρος Κασιμά-
της (με τον οποίο διεξήχθη διαδι-
κτυακά ο ακόλουθος διάλογος: «Το
άλλο θα το κλείσουμε παναπεί;»
«Η Athens Review of Books, από όσο
ξέρω, συνεχίζει. Ο ανταγωνισμός
δεν είναι κακό πράγμα. Ούτε η δια-
φωνία»), ο Κώστας Ζαφείρης, ο
Μάκης Διόγος, ο Τάκης Χαλδαίος,
ο γραμματέας του κόμματος Δράση
Κωστής Λυμπουρίδης, η δημοσιο-
γράφος, εσχάτως και συγγραφέας
Γιούλα Ράπτη, ο Γιώργος Ντεβε-
λέκος, ο Ηλίας Βουίτσης (με το ιδι-
αιτέρως ενθαρρυντικό μήνυμα:
«With my 1 heart, 2 eyes, 5.5 lt of
blood, 208 bones, 60 trillion Cells
and one thousand trillion trillion
molecules, I wish u all the very best
of LuCK»), η εικαστικός Βαρβάρα
Παπαδοπούλου από το Βερολίνο,
ο Βίκτωρ Τσιλώνης από τη Θεσ-
σαλονίκη, ο δημοσιογράφος Νική-
τας Καραγιάννης, ο συγγραφέας
Αλέξης Σταμάτης, ο δημοσιογρά-
φος Νίκος Μεγγρέλης, η Μαρία
Αλβανού, φωτογράφος και δημο-
σιογράφος, ο παλαιός διευθυντής
του Αθηνοράματος Τέλης Σιαμα-
ντάς, ο σκηνοθέτης Δημήτρης
Αθανίτης (που αναρωτιέται: γιατί
αγγλικός τίτλος;), η Άννα Δαμια-
νίδη (που απαντά: Σωστά, υπάρ-
χουν και οι γαλλόφωνοι), η δημο-
σιογράφος Κική Τριανταφύλλη, ο
Αρίσταρχος Παπαδανιήλ που έχει
ασχοληθεί συστηματικά με την ελ-
ληνική γελοιογραφία και την ιστο-
ρία της, η Χριστίνα Αλεξάνδρου, ο
Φιλήμων Καραμήτσος, δημοσιο-
γράφος με έδρα τα Γιάννινα, ο
Γιώργος Παπασπυρόπουλος, ο δη-
μοσιογράφος Κώστας Τσαούσης,
η Χαρίτα Αρβανίτη, ο Σωτήρης
Λεβέντης, ο Άκης Σαδεξής, η φω-
τογράφος Μαριλένα Σταφυλίδου,
η Πετρούλα Γαβριηλίδου, ο Νικό-
λας Καλατζής, η Αναστασία Γκίκα,
η Αγγέλικα Τζέμου, ο Πάνος Γκί-
νος, ο Γιώργος Γιάνναρος, η Μα-
ρία Κάπη, η Χριστίνα Σκούρτη, η
παλαιά φίλη δημοσιογράφος Ανα-
στασία Ζενάκου, η Χριστίνα Μπά-
τρα, ο Άκης Καρατράντος, η Φαί-
δρα Μπούκουρα, ο Ηλίας
Νομικός, η Κατερίνα Κορομπίλη,
η Στέλλα Φιτζσάιμονς, ο συγγρα-
φέας Πέτρος Τατσόπουλος, ο
Μανώλης Κοζαδίνος, ο Γιώργος
Χ. Θεοχάρης, η δημοσιογράφος
Μαριλένα Αστραπέλλου, ο Κων-
σταντίνος Αγγελάκης, η Λένα
Φραγκοπούλου, η δημοσιογράφος
Άννα Δάλλα, η επίσης δημοσιο-
γράφος από τη Θεσσαλονίκη Δή-
μητρα Βοζίκη, η ζωγράφος Καλ-
λιόπη Οικονομάκου, η Φωτεινή
Καραγιώργου, η Δήμητρα Καρα-
τώλου, ο ηθοποιός Γιώργος Να-
νούρης, η Σία Λεβέντη, ο Κων-
σταντίνος Κωστούρος, η Τζέννη
Κολυδάκη, ο Αριστείδης Θεοδω-
ρίδης, ο συγγραφέας Αχιλλέας Κυ-
ριακίδης, ο σκηνοθέτης Αναστά-
σης Αγάθος, η δημοσιογράφος
Λώρη Κέζα, η συγγραφέας Μαρία
Φακίνου, η Ελένη Σαλουβάρδου, η
Κατερίνα Κόμητα, ο συγγραφέας
Χρήστος Χρυσόπουλος, ο δημο-
σιογράφος Νικόλας Ζώης, η Παυ-
λίνα Μάρβιν και η Δανάη Σιώζιου
από τη συντακτική επιτροπή του
περιοδικού για την ποίηση Τεφλόν,
η εκπαιδευτικός Νάντια Στεργιο-
πούλου, η σκηνοθέτρια Λουκία Ρι-
κάκη, ο ιστορικός (και συγγραφέας
ενός βιβλίου για τον Ολυμπιακό)
Βάσιας Τσοκόπουλος, η Σαπφώ
Ματσιώρη, οι δημοσιογράφοι Διο-
νυσία Μαρίνου και Ρούλα Γεωρ-
γακοπούλου, η Βικτωρία Καπλάνη,
η Μαρία Κασίδη, η Δοροθέα Λό-
ντο, η Κατερίνα Επιτροπάκη, ο
καθηγητής Γρηγόρης Πασχαλίδης,
ο Γιώργος Νικολού, η Ιωάννα Ζω-
ντανού – και πολλοί άλλοι, και
πολλές άλλες που θα μας επιτρέ-
ψουν να μην τους/τις συμπεριλά-
βουμε στην απαρίθμηση, διότι οι
λίστες είναι μάλλον βαρετά ανα-
γνώσματα.
Το Books’ Journal κυκλοφόρησε
χωρίς διαφήμιση, δεν έχει αυτή
τη δυνατότητα. Για να διαδοθεί,
μοναδική δίοδος (αλλά πολύ απο-
τελεσματική) αποδείχθηκε το
facebook. Επίσης, η free press
εβδομαδίαια εφημερίδα Lifo ζή-
τησε και φιλοξένησε ένα (αρκετά
αυτοαναφορικό – και αυτοανηφο-
ρικό, όπως επισήμανε ένας συ-
νεργάτης) σημείωμα, που παρά
τους αρχικούς φόβους μας δεν το
αποδοκίμασαν οι φίλοι μας. Ένα
απροσδόκητα επιδοκιμαστικό κεί-
μενο υπέγραψε στο Βήμα της Κυ-
ριακής (14/11/2010) ο καθηγητής
Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης. Με-
ταξύ άλλων γράφει:
«Τόσο το αποδιοπομπαίο “μνη-
μόνιο” όσο και η αριστοκρατική
“περαίωση” χρειάζονται επειγό-
ντως γλωσσική και πραγματολο-
γική, απομάγευση. Για το μνημό-
νιο ευτυχώς την επιχειρεί εύστοχα
και θαρραλέα σ΄ ένα δισέλιδο άρ-
θρο του ο Πάσχος Μανδραβέλης,
υπό τον τίτλο “Η ζωή χωρίς το
μνημόνιο”. Δημοσιευμένο στο
πρώτο τεύχος ενός νέου περιοδι-
κού, αξιοζήλευτου πράγματι για
την ποιότητα, την εντιμότητα και
το αποκαλυπτικό του θάρρος.
Επιγράφεται Τhe books΄ journal
(…). Διάβασα το πρώτο τεύχος
απαρχής μέχρι τέλους με αμείωτο
ενδιαφέρον, και το συστήνω εκ-
θύμως».
Υποσχόμαστε να προσπαθούμε
να κρατάμε συνεχώς αμείωτο το
ενδιαφέρον σας.zx
Αποχαιρετώντας τον Γιάννη Δαλιανίδη • Μαχαιροβγάλτης, η τρίτη ταινία του Γιάννη Οικονομίδη
• H Eλλάδα μετά το τέλος της Mεταπολίτευσης • H «Αθώωση των Έξι» από τον Άρειο Πάγο • Και
τώρα τι για τον Ομπάμα; • Ο ποιητής Τσαρλς Σίμικ στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών • Ενιαία τιμή
βιβλίου; Όχι, ευχαριστώ! • H Μέρκελ και το «τέλος του multikulti»
Έκτωρ κακναβάτος (1920-2010)
ο παφλασμός του θαύματος
από την κατΕρινα ςΧινα
εν καταφέρνουν όλοι οι
Δ ποιητές να ξεδιπλώνουν
το credo τους – μα όταν το
κάνουν, είναι προτιμότερο
να δίνουμε σ’ αυτούς τον
λόγο. Τότε, οι «ελεύθεροι τυφεκιο-
φόροι» της κριτικής, όπως τους
αποκαλούσε ο Έκτωρ Κακναβάτος
– αυτή η συναρπαστική μορφή των
γραμμάτων μας που πέθανε πριν
από λίγες μέρες στα 90 του χρόνια
– υποχωρούν ευλαβικά∙ και τον
ακούνε: «Όταν η γλώσσα δεν κάνει
άλλο παρά να υπηρετεί τον Λόγο
καταστρέφει την πάμφωτη αταξία
των πραγμάτων∙ κι αυτά την εκδι-
κούνται θάβοντάς την στην αιθάλη
τους», είναι το μότο με το οποίο ει-
σάγει τον αναγνώστη στην συλλογή
του «Κιβώτιο ταχυτήτων» (1978),
μότο που συνοδεύει και την τελευ-
ταία, συγκεντρωτική (1943-1987)
έκδοση των ποιημάτων του, από τις
εκδόσεις ‘Άγρα’. Και τώρα η ίδια
σκέψη, πιο αναλυμένη, από τον Κα-
κναβάτο πάλι: «Όταν ο ποιητικός
λόγος κατευθύνεται προς ένα και
μόνο θεματογραφικό περιεχόμενο
καθώς είναι η περιγραφή ή η έκ-
θεση της μεταπροσωπικής μας
εμπειρίας, τότε μόνο που πληροφο-
ρεί, γίνεται πραγματεία, γίνεται λό-
γος φιλοκερδής μια κι έχει σκοπό να
γίνει παραδεκτός: γίνεται λογοτε-
χνία. Όμως μπορεί εξίσου να’ ναι
πολυσήμαντος, διαχρονικός, μια αυ-
ταξία, να λειτουργεί αυτόνομα επι-
τρέποντας όλες τις συνειρμικές προ-
σπελάσεις, ν’ αναπτύσσει γύρω του
ένα πεδίο, μια δίνη που μέσα της ν’
ανασυνθέτει και ν’ αναδιατάσσει τα
πράγματα χωρίς να στρατεύεται
στις λογικές κατηγορίες και επιλο-
γές∙ μπορεί ν’ αγρεύει τις πιο απί-
θανες συσχετίσεις τους, τανύοντας
και ενθαρρύνοντας τη φαντασία για
κάθε πρόκληση ενάντια στο «πραγ-
ματικό». Τότε ο ποιητικός λόγος εί-
ναι σ’ ένα υψηλό δυναμικό. Διατρέ-
χει το χρόνο και τα περιστατικά του
O ποιητής Έκτωρ Kακναβάτος. Πέθανε στις 9 Nοεμβρίου, σε ηλικία 90 ετών.
ανορθόδοξα, περιφρονώντας το αί-
τημα της έννοιάς τους, σαν μιαν
επινόηση που δεν μπορεί να υπο-
δείξει παρά γραμμικές αλληλουχίες.
Ο λόγος αυτός είναι λόγος αφιλο-
κερδής, γιατί τολμώντας να μας δεί-
χνει τα πράγματα στις πιο απίθανες
συσχετίσεις τους, δεν αγρεύει την
έγκρισή μας, πόσο μάλλον που δεν
της αναγνωρίζει αποκλειστική εγκυ-
ρότητα, μα κι ούτε υπηρετεί το αί-
τημα να είναι όχι απλά αποδεκτός,
αλλά και αποδέξιμος. Ένας τέτοιος
ποιητικός λόγος είναι, σε τελευταία
ανάλυση, μια διαμαρτυρία με
άνοιγμα φιλοσοφικό, δηλαδή μια
διακήρυξη ελευθερίας».
Αυτό, λοιπόν είναι η ποίηση του
Έκτορα Κακναβάτου, στα νιάτα του
αντιστασιακού, Μακρονησιώτη εξό-
ριστου, δια βίου αριστερού πέρα από
δογματικές αγκυλώσεις: «μια διακή-
ρυξη ελευθερίας», που περνάει μέσα
από την αναζήτηση για λέξεις άφο-
βες, λέξεις «μάχιμες κι αθάνατες»,
«ανυπόμονες πεισματικές αμαζόνες
απόκρημνες», και κορυφώνεται όχι
απλώς στην αμφισβήτηση της επα-
γωγικής τάξης και της λογικής ακο-
λουθίας, αλλά στην οριστική διασά-
λευση τάξης και λογικής. Όχι πως
ο ποιητής ευαγγελίζεται τον πόλεμο
ενάντια στη λογική και τη λειτουρ-
γικότητά της. Ποτέ δεν αρνήθηκε
εκείνη την περιοχή που αποκαλούμε
επιστήμη, ποτέ δεν απέρριψε το
«σημείο επαφής με το πράγμα»,
εκείνο τον κόμβο «όπου η ύλη τι-
θασσεύεται κατά ορισμένο εκ των
προτέρων τρόπο με αποτέλεσμα να
χρησιμοποιηθεί σαν σύστημα ανα-
φοράς». Αντίθετα, παρακινημένος
από το πάθος του για την ψυχρή
μουσική της φυσικής και των μαθη-
ματικών, και αποδίδοντας οφειλές
στον παγερό λυρισμό του Πολ Βα-
λερί και την αποστασιοποιημένη
γλώσσα του Τσέχου ποιητή και μι-
κροβιολόγου Μίροσλαβ Χόλουμπ,
άνοιξε από νωρίς «ένα γνωσιοθεω-
ρητικό παράθυρο προς το χάος»,
εκεί όπου οι λέξεις ξεπερνούν το
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 17
παρεΜβασεισ
νόημά τους υπέρ του ήχου τους: «Η
φλόγα κόρωσε μόλις αγγίξανε δυο
σύμφωνα», δυο σύμφωνα που αρ-
θρώνει μια φωνή –«ράτσα υψικαμί-
νου»– η φωνή του.,
Κι έτσι ο Κακναβάτος, με την «ευ-
θυβολία του ρήματος, τη μαθημα-
τική ακρίβεια του επιθέτου και τη
γεωμετρία ολόκληρου του ποιήμα-
τος», καθώς έγραψε ο ποιητής Γιώρ-
γος Μαρκόπουλος, αιφνιδιάζει τον
αναγνώστη, ξεβολεύοντάς τον. Ταυ-
τόχρονα, όμως, τον διευκολύνει ν’
αποτολμήσει απίθανες συσχετίσεις
της εμπειρίας και να τις μεταστοι-
χειώσει σε χώρο υπερπραγματικό.
Να δει, έστω και φευγαλέα, μιαν
άλλη δυνατότητα, να αναδιεκδική-
σει το δικαίωμα στην έξαρση – και
πρώτα απ’ όλα, την ερωτική: έναν
διάτορο, άνοσο και πυρφόρο έρωτα
δοξολογεί και διατρανώνει η ποί-
ηση του Κακναβάτου. Το κορμί της
αγαπημένης θυμίζει «θάλασσα τριώ-
ροφη», τα ζυγωματικά της, σαν
άλλα υψώματα, «τα κρατάνε παρτι-
ζάνοι» και η ίδια είναι «γλυκό πρό-
στιμο», «παράβαση ανεπανόρθωτη».
Και μ’ αυτήν την παράβαση σαν κα-
ταστατική υπαρκτική συνθήκη, ο
Κακναβάτος κάνει γιουρούσι στο
σώμα της ζωής, επικυρώνοντας την
ζέση του ποιητικού φρονήματος και
την αναντικατάστατη αξία του ως
τρόπου και στάσης βιοτικής. Ακο-
λουθώντας την εμπειρίκια προ-
τροπή, εναποθέτει τα πάντα στο
βωμό ενός υψηλού, αδιάκοπα παλ-
λόμενου αν και ανέφικτου (αλλά γι’
αυτό αέναα ποθητού) οράματος,
που εξισώνει την ουτοπία με την
ανάγκη της ελευθερίας και την ελευ-
θερία με τη δύναμη της ενατένισης
του κενού. Και με μια τέτοια δύ-
ναμη ενατένισης, οι ποιητές ξανα-
γίνονται εκείνο που με τόση ένταση
διακήρυξε ο Σέλλεϋ: οι έστω και
ανομολόγητοι, «νομοθέτες του κό-
σμου», οι ορκισμένοι εμπνευστές και
θεμελιωτές του. zx
αποχαιρετώντας τον Γιάννη Δαλιανίδη

ςτο γύρισμα, με τον Γιάννη

από τον ςταυρο τςιωλη

Aρχείο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης

Ο Γιάννης Δαλιανίδης (1923-2010)
ήταν ένα πρόσωπο παρεξηγημένο,
απαξιωμένο εξαιτίας της πολιτικο-
ποίησης του κινηματογράφου κατά
τη μεταπολίτευση, επειδή θεωρή-
θηκε ότι έκανε ανώδυνα μιούζικαλ
και κωμικές ταινίες, στο πλαίσιο
των συμβατικών προδιαγραφών του
παραγωγικού συστήματος της Φίνος
Φιλμ. Ο πρόσφατος θάνατός του
ίσως αποτελέσει αφορμή για την
επανανάγνωση ενός ανεκτικού, κο-
σμοπολίτη, δημιουργικού κινηματο-
γραφιστή, που υπηρέτησε την τέχνη
του με συνέπεια, κινήθηκε με αξιο-
πρέπεια στο ελληνικό σταρ σύστεμ,
καταφέρνοντας ταυτόχρονα να μετα-
τρέπει τις πενιχρές συνθήκες της πα-
ραγωγής των ταινιών του σε συγκρι-
τικό πλεονέκτημα.

Γιάννης Δαλιανίδης

Ο αποκαλούσε τους κο-

μπάρσους «μικρούς
ηθοποιούς» και χαιρό-
ταν όταν και ’μείς, οι
βοηθοί του, τους ονομάζαμε έτσι!
Σε κείνο το νυχτερινό γύρισμα, στον
O Γιάννης Δαλιανίδης στο Φεστιβάλ Kινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 2002.

τεράστιο περίβολο των πλατώ της
Φίνος Φιλμ στους Αγίους Αναργύ-
ρους, είχαμε ενενήντα «μικρούς ηθο-
ποιούς». Στο πλάνο που ετοιμάζαμε
πολλοί θα ήσαν οι δημοσιογράφοι,
άλλοι οι φωτορεπόρτερς και οι υπό-
λοιποι λαός. Θα κατέφθανε μία κυ-
ρία με μαύρη Μπουίκ, θα ορμού-
σαν οι δημοσιογράφοι και θα
ζητούσαν δηλώσεις, τα φλας των
φωτογράφων θα άστραφταν, ο μι-
σός λαός θα αποδοκίμαζε, ο άλλος
μισός θα επιδοκίμαζε, κι αυτή, αμί-
λητη, θα προχωρούσε και θα χανό-
ταν πίσω από μια πολυτελή ακαθό-
ριστη είσοδο.
Η αγωνία τού Γιάννη και η δική
μου –σαν βοηθού– ήταν μεγάλη. Εί-
χαμε στον περίβολο πέντε σκηνές,
μέχρι το ξημέρωμα έπρεπε να τις
τελειώσουμε, δεν έπαιρνε νερό, η
ημερομηνία της προγραμματισμέ-
νης προβολής στους κινηματογρά-
φους ήταν κοντά. Φωτίσαμε λοιπόν
όσο ακόμα ήταν μέρα τον περίβολο
και με το σούρουπο κάναμε τις διορ-
θώσεις και ήμασταν έτοιμοι για την
πρώτη λήψη: τη μεγαλοπρεπή εί-
σοδο της Μπουίκ. Αλίμονο όμως! Η
Μπουίκ απουσίαζε! Και από τα αλ-
λεπάλληλα τηλεφωνήματά μου στο
στούντιο συμπέρανα αυτό που φο-
βόμουν: ο φροντιστής μας περνούσε
μία περίοδο έντονης πλατωνικής
σχέσης με μια «μικρή ηθοποιό». Και
αφού υπολόγισε πως ο φωτισμός
του περιβόλου θα κρατούσε πάνω
από δύο ώρες μετά το νύχτωμα, τον
έπαιρνε να πάει έναν περίπατο με το
κορίτσι, παραθαλάσσια, έως το Κα-
βούρι. Κινητά τηλέφωνα δεν υπήρ-
χαν τότε. Και τη σκηνή δεν μπο-
ρούσαμε να τη γυρίσουμε με άλλο
αυτοκίνητο, η Μπουίκ ήταν ρακόρ.
Ο Γιάννης έμεινε βουβός. Το
σώμα του σκλήρυνε, τα μάτια του
κατέβηκαν στο χώμα. Πρώτη φορά
έβλεπα, ένα χτύπημα, μια ατυχία
στο γύρισμα, να του στοιχίζει τόσο.
Όταν επανήλθε, μπροστά στο
βουβό συνεργείο, με έπιασε από το
μπράτσο, «έλα να δεις κάτι…» μου
είπε. Φτάσαμε κοντά στην είσοδο
του περιβόλου. Στην άκρη της μά-
ντρας, από ό,τι θυμάμαι από τότε
που πάτησα το πόδι μου στη Φίνος,
υπήρχε εγκαταλειμμένο ένα τετρά-
τροχο κάρο, ερειπωμένο, φαγωμένο
από τη βροχή και τον ήλιο. «Μ’ αυτό
θα ’ρθει…» μου είπε.
Πάγωσε το αίμα μου. «Τι λες
Γιάννη;» «Είναι εκκεντρική, κάνει
την επανάστασή της, δεν ξέρει πώς
να την κάνει βέβαια, είναι σε αδιέ-
ξοδο, ζαλισμένη, σα να ’χει φάει γρο-
θιά» είπε. Ο ενθουσιασμός του και η
πίστη του σε αυτή την αλλόκοτη
λύση με ανέβασαν και μένα. «Ο κύ-
ριος Φιλοποίμην... Θα του αρέσει...
Δεν μείναμε με σταυρωμένα χέρια...
Μπορεί και να μας πει “μπράβο”»,
είπα. «Η καρδιά μου το ξέρει!», ίσα
που άκουσα τον Γιάννη.
Όρμησα να υλοποιήσω το σχέδιό
του. Έφερα τέσσερα παιδιά, τεχνί-
τες των ντεκόρ, με ό,τι μπογιές εί-
χανε άρχισαν να βάφουν με διαστη-
μικές ταχύτητες τις ρόδες και τα
άρμπουρα τού κάρου, άσπρα, κί-
τρινα, κόκκινα, μπλε, πανδαισία!
Λίγο πιο κάτω ήταν το σπίτι ενός
αμαξά, είχε βγει στη σύνταξη αλλά
κρατούσε το άλογό του. Το έφερε
πρόθυμα, παρ’ όλο που «το καημένο
είναι άρρωστο, με πυρετό», όπως
μας είπε. Από τα γειτονικά σπίτια οι
γυναίκες κουβαλήσανε πολύχρωμες
κουβέρτες. Ντύσαμε το κάρο, δε
χόρταινες να το βλέπεις. Ζέψαμε το
άλογο, κάναμε και την πρώτη πρόβα
χωρίς την πρωταγωνίστρια. Οι «μι-
κροί ηθοποιοί» όρμησαν στους ρό-

18 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

 Aργοναύτες A.E.
λους τους, καβάλησαν κιόλας πάνω
στο κάρο που, φανταχτερό, έδινε
μια πρωτοφανέρωτη μεγαλοπρέ-
πεια, σ’ ένα πλάνο από τα ωραιό-
τερα που στήσαμε ποτέ. Ο Γιάννης
έλαμπε. «Φέρτε την κυρία!», είπε.
Πήραμε το κάρο, το ξαναπήγαμε
στην αφετηρία, στην είσοδο του πε-
ριβόλου. Η κάμερα στο τράβελινγκ,
οι «μικροί ηθοποιοί» στις θέσεις
τους, κατέφθασε και η κυρία (πόσο
λυπάμαι που δεν θυμάμαι πια ποια
ήταν) ακολουθούμενη από την αμπι-
γιέζ της, τη μακιγιέζ της και την κομ-
μώτριά της. Την ανεβάζουμε στο τε-
τράτροχο κάρο (παρά την αρνητική
έκπληξή της) και μπουκάρει στον
περίβολο η Μπουίκ! Κατεβαίνει ο
φροντιστής μας «ασυνείδητος, ήσυ-
χος κι ευτυχής» και μας βάζει τις Στάθης Σταμουλακάτος και Mαρία Kαλλιμάνη στην ταινία του Γιάννη Oικονομίδη Mαχαιροβγάλτης.
φωνές: «ακόμα δεν τελειώσατε τα
φώτα;» Ο Γιάννης κατευθύνθηκε
προς το λαιμό του αλλά τον συνε- Μαχαιροβγάλτης, η τρίτη ταινία του Γιάννη οικονομίδη
κράτησε με ήρεμη κίνηση ο οπερα-
τέρ μας. Το πρόβλημα πια δεν ήταν
η τιμωρία του φροντιστή, ήταν… η
επιλογή! Κάρο ή Μπουίκ;
ανατομία της νεοελληνικής μιζέριας
Με κοίταξε χλωμός. Κατέβασα τα από τον θαναςη ΧΕιμωνα
μάτια. «Με την Μπουίκ, Γιάννη»,
του είπα. (Οι βοηθοί έπρεπε να εί-
μαστε συντηρητικοί, χωρίς πρωτο- άντα ήμουν επιφυλακτικός με το ελληνικό λιμάνη), με φόντο τη μουντή και υποβλητική φωτογραφία
βουλίες). «Να μην τολμήσουμε;»,
βγήκε η φωνή του. «Ο κύριος Φιλο-
ποίμην θα θυμώσει», είπα. Όλοι,
εκατόν πενήντα άνθρωποι, περίμε-
ναν με προσδοκία. Το ’βλεπες κα-
θαρά, το αισθανόσουν. Ήθελαν το
Π σινεμά. Υπήρχαν –φυσικά– αριστουργή-
ματα, υπήρχαν ταινίες εξαιρετικές οι οποίες
όμως συχνά θάβονταν μέσα σε έναν ορυ-
μαγδό υπερτιμημένων μετριοτήτων. Με
ενοχλούσε πολύ η έλλειψη κινηματογραφικής ταυτότη-
τας, η αντιγραφή μοτίβων και στυλ από τους γάλλους και
και τη μικρόνοια του μέσου Νεοέλληνα ο οποίος αναλώ-
νεται σε εκτιμήσεις για το μεγάλο πολιτιστικό έργο του
Στέλιου Καζαντζίδη και σε ποδοσφαιρικούς τρικούβερ-
τους καβγάδες.
Την ώρα που γράφω, δεν ξέρω τι υποδοχή πρόκειται να
έχει ο Μαχαιροβγάλτης. Είμαι ωστόσο σίγουρος πως θα
κάρο. «Με την Μπουίκ», είπε ο τους ιταλούς μεγάλους σκηνοθέτες. Πάνω απ’ όλα όμως ενοχλήσει. Για μία ακόμη φορά, ο Οικονομίδης στρέφει
Γιάννης. «Να το γυρίσουμε με το προβληματιζόμουν από την αδυναμία κάποιων κινημα- τους προβολείς του σε μεγάλο κομμάτι της ελληνικής
κάρο, να το γυρίσουμε και με την τογραφιστών να δώσουν στα έργα τους το στίγμα της ελ- κοινωνίας το οποίο εμείς οι υπόλοιποι επιμένουμε να
Μπουίκ», πρότεινε ο οπερατέρ μας. ληνικής κοινωνίας, της ελληνικής πραγματικότητας. Την κρατάμε στο σκοτάδι. Οι ήρωές του δεν είναι άστεγοι
«Με την Μπουίκ», είπε ο Γιάννης με επιμονή τους να επιδίδονται σε μια απεγνωσμένη επίδειξη κλοσάρ. Απέχουν παρασάγγας από την εικόνα
σκληρή άχρωμη φωνή. «Το πήραμε, των ικανοτήτων τους τύπου «ξέρεις τι σκηνοθετάρα είμαι των trendy αδικημένων που μας πασάρουν εδώ και χρόνια
το άγιο λείψανο (το τετράτροχο γώ, ρε;» με αποτελέσματα ανιαρά, πλαστά και σούπερ τα ΜΜΕ – δηλαδή τους προβληματισμένους εφήβους ή
κάρο), το πήγαμε «εν αγάπη και εν στυλιζαρισμένα. τις γριές που ωρύονται στον Αυτιά κάθε πρωί. Οι ήρωες
τιμή» στη θέση του... Οι ελληνικές ταινίες που με καθήλωσαν, που με έκαναν (παντελώς αδόκιμος όρος) του Οικονομίδη είναι μεσοα-
Μετά δύο χρόνια και παραπάνω να ανατριχιάσω νιώθοντας το μεγαλείο του κινηματο- στοί. Δεν είναι πλούσιοι αλλά σίγουρα δεν μπορείς να τους
(ήταν η τελευταία ταινία που δού- γράφου οριακά θα φτάνουν διψήφιο αριθμό. Μία από αυ- πεις και φτωχούς. Έχουν το σπιτάκι τους, το μαγαζάκι
λεψα βοηθός του) βγήκαμε απ’ το τές είναι και ο Μαχαιροβγάλτης του Γιάννη Οικονομίδη. τους, το αυτοκινητάκι τους, έστω κι αν ζουν στα Λιόσια
πλατώ μετά το νυχτερινό γύρισμα, Η ταινία ξεκινάει κάπου στη Μακεδονία. Ο πρωτα- ή τον Κορυδαλλό. Σε γενικές γραμμές, είναι άνθρωποι
είχε ξημερώσει, κατεβαίναμε στη γωνιστής είναι ένα ρεμάλι. Ένα ρεμάλι που –όποτε δεν που κινούνται ανάμεσά μας – κατ’ επέκταση θα μπορού-
Χίου να προετοιμάσουμε το γύρισμα δουλεύει σαν σκυλί στο εργοστάσιο– παλιμπαιδίζει με τα σαμε να είμαστε εμείς οι ίδιοι. Οι άνθρωποι αυτοί πλα-
της επόμενης μέρας. Στην έξοδο «φιλαράκια» του ή αποχαυνώνεται παρακολουθώντας τε- τσουρίζουν μέσα σε έναν βούρκο αθλιότητας και μιζέ-
σταμάτησε. Γύρισε και κοίταξε. Κοί- ταρτοκλασάτα ματς στην TV. Όταν ο κατάκοιτος πατέ- ριας.  Και το χειρότερο είναι πως γι’ αυτό, σε μεγάλο
ταξα κι εγώ. Το κάρο κοίταζε. Είχε ρας του πεθαίνει, ο θείος του τον «ψήνει» να κατηφορί- βαθμό, είναι υπεύθυνοι οι ίδιοι.
ξεβάψει πια, τα χρώματα είχαν ανα- σει στην Αθήνα για να ζήσει μαζί με αυτόν και την γυναίκα Πάνω απ’ όλα, όμως, ο Οικονομίδης θα εξοργίσει
κατευτεί από τη βροχή και τον ήλιο, του και να φυλάει (επί πληρωμή) τα δύο σκυλιά του τα επειδή κατεδαφίζει μια από τις μεγαλύτερες αξίες στη νε-
αισθανόσουν το τέλος του, ένα οποία φοβάται πως θα δηλητηριάσουν οι γείτονές του – οελληνική λογική: την Ελληνική Οικογένεια. Έπειτα από
άχρηστο, σακατεμένο κάρο. «Δεν οι «Αρβανίτες» όπως τους λέει χαρακτηριστικά. την αθλιότητα, την παρακμή και το θάνατο, ο Μαχαιρο-
τολμήσαμε…» είπε και σαν να Στον Μαχαιροβγάλτη οι ήρωες μιλούν ελάχιστα. Αντί- βγάλτης κλείνει με μια ειδυλλιακή οικογενειακή στιγμή: ο
έκρυψε τα μάτια του. «Μην το σκέ- θετα όμως με ό,τι συμβαίνει συχνότατα στον λεγόμενο σύζυγος, η σύζυγος και τα δύο κουτσούβελά τους ετοι-
φτεσαι, Γιάννη» απάντησα. «ποιοτικό» κινηματογράφο, εδώ η σιωπή εντείνει τον κα- μάζονται να φύγουν για διακοπές. Η «μαμά» είναι ήδη στο
Τώρα σ’ εκείνον τον περίβολο ταιγιστικό ρυθμό της ταινίας. Την θέση των θυελλωδών αυτοκίνητο και κορνάρει ανυπόμονα στον «μπαμπά» να
έχουν χτιστεί πολυκατοικίες, μου εί- λογομαχιών του  Σπιρτόκουτου και της  Ψυχής στο την ακολουθήσει. Κι αυτός φεύγοντας κατεβάζει με προ-
παν. Τι να έγινε το κάρο; Κι ο Γιάν- στόμα (των δύο προηγούμενων ταινιών του σκηνοθέτη) σοχή τα ατσάλινα ρολά προστασίας του σπιτιού – όπως
νης τι να έγινε, πού είναι; Αλλά πή- παίρνουν τα βλέμματα των τριών πρωταγωνιστών (Στά- συχνά προστάζουν τα δελτία ειδήσεων. Το κακό όμως
ραμε και ’μείς σειρά τώρα. zx θης Σταμουλακάτος, Βαγγέλης Μουρίκης, Μαρία Καλ- έχει ήδη μπει. Προ πολλού… zx

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 19

h eλλάδα μετά το τέλος της Mεταπολίτευσης
αξίες και κρίση
από τον Δημητρη κυριτςη
Μεταπολίτευση, α-
Η
κούμε συχνά τον τε-
λευταίο καιρό, πνέει
τα λοίσθια. Καταρ-
ρέει υπό το βάρος
των αδιεξόδων και των παθογενειών
που προκάλεσε ή απέτυχε να αντι-
μετωπίσει και να θεραπεύσει.
ωστόσο, σε μια δημοκρατική κοι-
νωνία, οι μεγάλες κοινωνικές και
πολιτικές αλλαγές δεν συμβαίνουν
απλώς ούτε μόνο τις υφιστάμεθα
παθητικά. Στις μεγάλες κοινωνικές
και πολιτικές αλλαγές οφείλουμε να
έχουμε λόγο όλοι οι πολίτες. Μαζί,
λοιπόν, με τον απολογισμό και τον
καταλογισμό των ευθυνών είναι επι-
τακτική ανάγκη να σκεφθούμε ποια
μορφή πρέπει να πάρει η κοινωνία
που θα διαδεχθεί την Ελλάδα της
Μεταπολίτευσης και να αγωνι-
σθούμε για να την πραγματώσουμε.
Μια τέτοια ευθύνη δεν μπορούμε
να την αναθέσουμε στο ΔΝΤ, ούτε
–μεταξύ μας– πρόκειται να την ανα-
λάβει κανείς άλλος, αν εμείς την
απεμπολήσουμε.
Αν πάρουμε αυτό το εγχείρημα
σοβαρά, πρέπει να δώσουμε απα-
ντήσεις σε δύο ειδών ερωτήματα:
Πάνω σε ποιες αξίες πρέπει να
οικοδομηθεί η σχέση μας με τους
συμπολίτες μας και με το κράτος;
Πιο συγκεκριμένα, τι οφείλουμε ο
20 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
ένας στον άλλο και τι μπορούμε
εύλογα να αξιώνουμε ο ένας από
τον άλλο στο πλαίσιο μιας δημο-
κρατικής κοινωνίας που σέβεται
εξίσου τον καθένα;
Με ποιον τρόπο πρέπει να ανα-
διοργανωθεί η δημόσια ζωή, ώστε
να διαφυλάττει αποτελεσματικά
και να προάγει με συνέπεια αυτές
τις αξίες; Πώς πρέπει να μεταρ-
ρυθμίσουμε τους πολιτικούς και
τους οικονομικούς θεσμούς μας και
ποιους νέους θεσμούς πρέπει να
δημιουργήσουμε για να μπορούμε
βάσιμα να ελπίζουμε ότι θα υπηρε-
τήσουν το κράτος δικαίου, την κοι-
νωνική δικαιοσύνη και τη βιώσιμη
ευημερία;
Πολλοί είναι εκείνοι που ανα-
γνωρίζουν τη σημασία των θεσμι-
κών μεταρρυθμίσεων για τη δια-
φάνεια και την εξοικονόμηση
πόρων, αλλά αμφιβάλλουν αν έχει
να τους διδάξει τίποτε καινούριο
μια συζήτηση για τις αξίες. Δεν εί-
ναι δεδομένη η προσήλωσή μας
στη δημοκρατία, τα ατομικά και
κοινωνικά δικαιώματα και το κρά-
τος δικαίου; Αρκεί όμως να κοιτά-
ξουμε γύρω μας για να συνειδητο-
ποιήσουμε ότι μια συζήτηση για
τις αξίες είναι όχι απλώς χρήσιμη
αλλά επιβεβλημένη. Όταν π.χ. οι
φαρμακοποιοί υπερασπίζονται το
Mιχάλης Kουντούρης
ελάχιστο ποσοστό κέρδους τους,
ζητούν από τους συμπολίτες τους
να επωμισθούν κάποιο κόστος είτε
άμεσα αγοράζοντας το φάρμακο
είτε έμμεσα συνεισφέροντας στο
σύστημα κοινωνικής πρόνοιας.
Αυτό το κόστος το καρπώνονται
ως πλούτο οι φαρμακοποιοί.
Οι φαρμακοποιοί μπορεί να
έχουν δίκιο ή άδικο. Αλλά για να
το κρίνουμε αυτό, δεν αρκούν οι
αόριστες επικλήσεις της κοινωνι-
κής δικαιοσύνης και των δικαιω-
μάτων. Χρειάζεται να καταλή-
ξουμε: πόσο θα πρέπει όλοι εμείς
να μεριμνούμε –και να πληρώ-
νουμε– για την ευημερία των φαρ-
μακοποιών ή οποιασδήποτε άλλης
κοινωνικής ομάδας; Είναι προφα-
νές ότι μέχρι χθες η δυνατότητα
ανενόχλητου και αλόγιστου δα-
νεισμού συντηρούσε την ψευδαί-
σθηση ότι το κόστος της αυξανό-
μενης συλλογικής ευημερίας δεν
το επωμιζόταν κανείς (εκτός ίσως
από τους δανειστές μας) και ανέ-
βαλλε τη συζήτηση για τις αξίες.
Αν κάποιος ζητούσε περισσότερα,
τι πιο εύκολο από το να δώσουμε
κάτι παραπάνω από τα δανεικά;
Αλλά τώρα που οι πόροι μας λεί-
πουν και θα πρέπει όλοι να μά-
θουμε να ζούμε με λιγότερα, το
πρόβλημα της ορθής κατανομής
του κόστους που γεννούν οι επιλο-
γές και οι επιθυμίες των άλλων έρ-
χεται πιεστικό στο προσκήνιο. Και
αν δεν θέλουμε να φαγωθούμε, θα
πρέπει αυτό το πρόβλημα να το
λύσουμε με γνώμονα αξίες που
όλοι μπορούμε να συμμερισθούμε.
Αυτονόητες απαντήσεις δεν
υπάρχουν. Είναι κάτι παραπάνω
από βέβαιο ότι η συζήτηση για τις
αξίες θα προκαλέσει καλόπιστες
και ζωηρές διαφωνίες. Αυτό είναι
αναμενόμενο σε μια πλουραλι-
στική κοινωνία και δεν θα πρέπει
να μας εκπλήσσει ή να μας απο-
θαρρύνει. Αλλά δεν είναι παρά-
λογο να υποθέσει κανείς ότι, όσο
περισσότερο στοχαζόμαστε τις
αξίες και όσο περισσότερο συζη-
τάμε για αυτές με τους συμπολίτες
μας με επιχειρήματα και εκτιθέ-
μεθα στα δικά τους επιχειρήματα,
τόσο θα διαμορφώνουμε ευρύτε-
ρες και πιο στέρεες συναινέσεις,
αν όχι γύρω από συγκεκριμένες
προτάσεις και λύσεις, τουλάχιστον
γύρω από τα βασικά αξιακά προ-
τάγματα που μας ενώνουν και
γύρω από την αίσθηση ενός κοινού
σκοπού. Αν μη τι άλλο, θα γινόμα-
στε πολιτικά πιο ώριμοι. Χρειάζεται
πολιτική ωριμότητα για να ανα-
γνωρίσεις ότι το δικό σου συμφέρον
δεν έχει προτεραιότητα σε σχέση
με το συμφέρον του διπλανού σου
και ότι οποιαδήποτε μεταρρύθμιση
θα πρέπει να εξισορροπεί ακριβο-
δίκαια αντικρουόμενες απόψεις και
αντίρροπα αιτήματα.
Ακούγεται συχνά τους τελευταί-
ους μήνες ότι η κρίση κρύβει μέσα
της μια ευκαιρία. Ίσως τέτοιου εί-
δους εκφράσεις να ακούγονται κού-
φιες σε ανθρώπους που περιμένουν
με κομμένη την ανάσα να δουν πώς
θα τα βγάλουν πέρα τις δύσκολες
μέρες που έρχονται. Αλλά αν υπάρ-
χουν περιθώρια στη σημερινή συ-
γκυρία να φανταστούμε μια πιο δί-
καιη κοινωνία, τότε έχουμε
καθήκον ως πολίτες να μην αφή-
σουμε την ευκαιρία να πάει χα-
μένη. Αυτή θα είναι η πιο σημα-
ντική παρακαταθήκη –μαζί με την
τόσο ποθητή οικονομική ανά-
καμψη– που μπορούμε να αφή-
σουμε για την εποχή μετά την
κρίση. zx
h «αθώωση των Έξι» από τον Άρειο Πάγο

το διακύβευμα της «αποκατάστασης»

από τη νικη μαρωνιτη

α ξεκινήσω από τα

Θ αυτονόητα, τα οποία
παρά ταύτα θα υπεν-
θυμίσω συνθηματικά:
άλλο η ιστορία που
υπηρετείται στα πανεπιστήμια και
στα ερευνητικά ιδρύματα, άλλο η
ιστορία της σχολικής εκπαίδευσης,
άλλο η δημόσια ιστορία∙ επιπλέον,
όπως πρόδρομα και παραδειγματικά
μας δίδαξε ο Φίλιππος Ηλιού, άλλο
οι ιδεολογικές χρήσεις της ιστορίας.
Από τα τρία αυτά είδη, που εν μέρει
επικοινωνούν, σε σαφώς μειονεκτική
θέση βρίσκεται το πρώτο. Η επι-
στημονική ιστορία, παρά τη σημα-
ντική και γόνιμη εργογραφική της
παραγωγή, δεν μπορεί να συναγω-
νιστεί τη δημοφιλία, την εμβέλεια
και τη συμβολική αξία των βεβαιο-
τήτων, των στερεοτύπων και των
αξιωματικών ερμηνευτικών −συνή-
θως διπολικών− ταξινομήσεων, με
τις οποίες συγκροτείται και διαχέε-
ται η δημόσια ιστορία. Μήτε να
αποτρέψει το δήθεν παραδειγμα-
τικό δίδαγμα που οφείλουμε να
αντλήσουμε από τα περιεχόμενά
της. Αποτέλεσμα; Η ηχηρή αξίωση
«να μην αλλάξει η ιστορία», ή να αλ- Στο εδώλιο του Εκτάκτου Στρατοδικείου (πρώτη σειρά, από αριστερά προς τα δεξιά) οι κατηγορούμενοι: 
λάζει επιλεκτικά και εκλεκτικά μόνο Μιχαήλ Γούδας (υποναύαρχος και πρώην υπουργός), Γεώργιος Μπαλτατζής (πρώην υπουργός των Οικονομικών),
Ξενοφών Στρατηγός (υποστράτηγος και πρώην υπουργός), Δημήτριος Γούναρης (πρώην πρωθυπουργός),
εκεί όπου εκκρεμεί να αποκαταστα- Νικόλαος Στράτος (πρώην πρωθυπουργός), Νικόλαος Θεοτόκης (πρώην υπουργός των Στρατιωτικών),
θεί «η αλήθεια» με βάση μια ηθική Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης (πρώην πρωθυπουργός). απουσιάζει ο διοικητής της στρατιάς της Μικράς ασίας
και πολύ λιγότερο επιστημονική κλί- Γεώργιος Χατζηανέστης. Η Δίκη των Έξι άρχισε τον Οκτώβριο του 1922 και κατηγορούμενοι ήσαν όσοι, πολιτικοί και
μακα∙ εναλλακτικά να ξαναγραφεί στρατιωτικοί, θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Εξ αυτών, ο Μιχαήλ Γούδας
η ιστορία, όπου χρειάζεται να απο- και ο Ξενοφών Στρατηγός καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά. Οι υπόλοιποι έξι καταδικάστηκαν σε θάνατο
κατασταθεί a posteriori η εικόνα της το πρωί της 15ης Νοεμβρίου και εκτελέστηκαν λίγες ώρες μετά, στο Γουδί.
διχασμένης και συγκρουσιακής ελ-
ληνικής κοινωνίας από αυτήν της
συμφιλιωμένης και αλληλέγγυας ραλλήλως, ως η αποκατάσταση της πιμότητας και υπό την πίεση της του τι ακολούθησε την εκτέλεση
αναπαράστασής της. Τέλος, η διεκ- ιστορικής αλήθειας. Οι πηχυαίοι λαϊκής κοινωνικής κατακραυγής των Έξι: ένας δεύτερος, βίαιος και
δίκηση για απλουστευτικά, μαυρόα- τίτλοι των περισσότερων εφημερί- που απαιτούσε την παραδειγματική τραυματικός κύκλος εθνικού διχα-
σπρα σχήματα που απέχουν παρα- δων υπογράμμιζαν ότι η ιστορία της τιμωρία των θεωρούμενων ως ενό- σμού.
σάγγας από τη σύνθετη ιστορική τραυματικής ιστορικής σχισμής του χων. Τα ποικίλα –πολιτικά/ταξικά, Τέλος, αν θεωρήσουμε ότι η από-
εμπειρία. 1922 ξαναγράφεται έπειτα από 88 κοινωνικά, οικονομικά, ιδεολο- φαση του Αρείου Πάγου αποκαθι-
Η αναψηλάφηση της Δίκης των ολόκληρα χρόνια με βάση τα νέα γικά– ιστορικά συμφραζόμενα του στά την αλήθεια, αυτό συνεπάγεται
Έξι που καταρχάς και όλως εξαιρε- δεδομένα που βγήκαν στο φως και εθνικού διχασμού ήταν αυτά που ότι ολισθαίνουμε προς την αναζή-
τικώς εισηγήθηκε ο Άρειος Πάγο, προσκόμισε στα έδρανα του ανώ- πλαισίωναν και καθιστούσαν κα- τηση «νέων ενόχων» με εξίσου μο-
και ιδίως οι ποικίλες αναγνώσεις τατου δικαστηρίου ο εγγονός του τανοητή και όχι δίκαιη ή άδικη, νοδιάστατα και ανιστόρητα κριτή-
(και χρήσεις) που αυτή άνοιγε μετά Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη. Στην ορθή ή λανθασμένη, την πολιτική ρια. Η ιστορία δεν διδάσκει, δεν
τη δημοσιοποίησή της, εμπίπτουν πραγματικότητα, η απόφαση-σόφι- πρακτική που υιοθέτησε η «επα- αποκαθιστά, δεν δικαιώνει. Η ιστο-
στον προβληματισμό των πιο πάνω σμα ήρθε να επιβεβαιώσει αυτό που ναστατική κυβέρνηση» Πλαστήρα. ρία συμβάλλει στην αυτογνωσία μιας
επισημάνσεων και εντάσεων. Η οι- ήταν ήδη γνωστό στην επιστημο- Τα νέα πειστήρια, και ειδικότερα κοινωνίας∙ καιρός είναι η ελληνική
ονεί απαλλαγή ερμηνεύτηκε, μεταξύ νική ιστορική κοινότητα και εμπε- οι εκ τω υστέρων αμφιβολίες ή και κοινωνία να σκύψει πάνω από τις δι-
άλλων, ως η δίκαιη αποκατάσταση δωμένο (λίγο-πολύ) στη συλλογική αναθεωρήσεις του Βενιζέλου κα- αιρετικές τομές, και τα τραύματά
της οικογενειακής μνήμης των αδί- μνήμη: δηλαδή ότι οι Έξι καταδι- θώς και άλλων πρωταγωνιστών της της να τα κατανοήσει και να τα απο-
κως καταδικασθέντων και εκτελε- κάστηκαν με βάση συνοπτικές δια- περιόδου, δεν παραγνωρίζονται, δεχτεί∙ και κυρίως να πάψει να τα
σθέντων στο Γουδί το 1923 και, πα- δικασίες, για λόγους πολιτικής σκο- αλλά ερμηνεύονται υπό το πρίσμα ξορκίζει. zx

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 21

ςτον νέο «πολυπολικό» κόσμο
υμάστε τη ρήση του

από τον ςωτηρη νταλη

Θ Μπιλ Κλίντον; «It’s the
economy, stupid» (εί-
ναι η οικονομία, ηλί-
θιε), είχε πει. Δέκα
χρόνια μετά, η ρήση αυτή παραμένει
περισσότερο επίκαιρη από ποτέ.
κτώ χρόνια μετά την εκλογή αναδυόμενα κράτη. Τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για τις

O του Τζoρτζ Μπους του νεό-

τερου και επτά χρόνια μετά
το μεγαλύτερο εθνικό
τραύμα των ΗΠΑ, με τους
3.000 νεκρούς της 11ης Σεπτεμβρίου
2001, ύστερα από μια μακρά περίοδο ιδε-
Η εποχή της δυτικής κυριαρχίας τελει-
ώνει και χώρες όπως η Ινδία (που διαφώ-
νησε πλήρως με τις ΗΠΑ στις συνομιλίες
της Ντόχα), η Ρωσία (που επιτέθηκε και
κατέλαβε τμήματα της Γεωργίας τον Αύ-
γουστο του 2008) και η Κίνα (που διορ-
χώρες της Ευρώπης και τον υπό-
λοιπο κόσμο. Υπό την σκιά της πα-
γκόσμιας οικονομικής κρίσης οι πο-
λίτες, από τη Δύση μέχρι την
Ανατολή, δηλώνουν απογοητευμέ-
νοι, απαισιόδοξοι και, όταν τους δί-
ολογικής τύφλωσης και πατριωτικής έξαρ- γάνωσε τους πιο θεαματικούς και ακρι- νεται η ευκαιρία μέσα από τις δημο-
σης και εν μέσω της μεγάλης οικονομικής βούς Ολυμπιακούς Αγώνες στην ιστορία), κρατικές διαδικασίες, στέλνουν τα
κρίσης, οι αμερικανοί πολίτες πήραν μια ακόμα και αν η οικονομική τους ανάπτυξη απαραίτητα πολιτικά μηνύματα στις
ιστορική απόφαση και εξέλεξαν πρόεδρο μειωθεί, δεν θα είναι διατεθειμένες να δια- κυβερνήσεις και στις πολιτικές ηγε-
τον Μπαράκ Ομπάμα. πραγματεύονται με όρους του παρελθό- σίες.
Στις 4 Νοεμβρίου 2008, οι αμερικανοί ντος ενώ θα αυξάνουν τη διεθνή επιρροή Τα αποτελέσματα των εκλογών
πολίτες αποκήρυξαν με πανηγυρικό τρόπο τους οδηγώντας σε έναν «πολυπολικό» κό- της 2ας Νοεμβρίου στις ΗΠΑ είναι
την 8χρονη θητεία Μπους και, μαζί, τον Ο Μπαράκ Ομπάμα. σμο. Με άλλα λόγια, ο κόσμος έχει εισέλ- ενδεικτικά του πιο πάνω φαινομέ-
συντηρητισμό και τον απομονωτισμό που θει σε ασταθή και απρόβλεπτη περίοδο, νου και δικαιώνουν τη ρήση του Κλί-
τη συνόδευαν. Πολύ σπάνια έχει καταφέ- στην οποία η πρόοδος της δυτικού τύπου ντον. Σύμφωνα με τις μετρήσεις εξό-
ρει ένας άνθρωπος, στο βαθμό που το έκανε ο Μπαράκ δημοκρατίας δεν μπορεί πλέον να θεωρείται δεδομένη. δου, η κατάσταση της οικονομίας
Ομπάμα, να συγκεντρώσει την προσοχή ολόκληρου του Οι περισσότερες αναλύσεις προβλέπουν ένα κατακερ- στις ΗΠΑ ήταν ο καθοριστικός πα-
κόσμου και να δώσει στους πολίτες ελπίδα για ένα καλύτερο ματισμένο και ασταθές διεθνές περιβάλλον, με τη δύναμη ράγοντας για τη συμπεριφορά των
μέλλον. της Ουάσιγκτον μειούμενη αισθητά. Η Αμερική, με άλλα λό- Αμερικανών στην κάλπη. Ποσοστό
Σήμερα, δυο χρόνια από την εκλογή του, ελπίδα όλων εί- για, θα είναι μάλλον πρώτη μεταξύ ίσων σε έναν κόσμο πιο 62% όσων ψήφισαν στις εκλογές θε-
ναι ότι ο Μπαράκ Ομπάμα θα καταφέρει τελικά να βάλει ρευστό. Σε μία 20ετία, ο μεγάλος αριθμός των παραγόντων ωρεί την οικονομία το σημαντικό-
την προσωπική του σφραγίδα στα γεγονότα. επιρροής και η έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των μεγάλων τερο θέμα. Τα υπόλοιπα θέματα
Τον Δεκέμβριο του 2008, λίγο πριν αναλάβει τα καθήκο- δυνάμεων θα σημαίνουν μικρότερες δυνατότητες λήψης και απέχουν κατά πολύ: 19% θεωρεί ση-
ντά του ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ, το Newsweek δημοσί- επιβολής αποφάσεων από πλευράς των ΗΠΑ χωρίς τη μαντικότερο θέμα τη μεταρρύθμιση
ευσε ένα άρθρο του διευθυντή του, Φαρίντ Ζακαρία, για τη στήριξη ισχυρών συμμάχων, υπογράμμιζε ακόμα η έκθεση στο σύστημα υγείας, 8% τη μετανά-
νέα στρατηγική που πρέπει να ακολουθήσει ο Ομπάμα, του ΝΙC. στευση και μόνο 7% τον πόλεμο στο
ώστε να διορθώσει την προβληματική εικόνα των ΗΠΑ. Αντικειμενικός στόχος των ΗΠΑ, σε αυτό το τοπίο που Αφγανιστάν.
Υπάρχουν άλλωστε πολλά προβλήματα στην εξωτερική πο- διαμορφώνεται, είναι η σταθεροποίηση της σημερινής πα- Είναι προφανές ότι ο μέσος Αμε-
λιτική (σε Ιράκ, Αφγανιστάν, Πακιστάν, Ιράν, Βόρεια Κο- γκόσμιας τάξης και η δημιουργία μηχανισμών μέσω των ρικανός (όπως και ο μέσος Ευρω-
ρέα, Ρωσία, ενώ πρόβλημα πάντα είναι και η τρομοκρατική οποίων οι αλλαγές και κυρίως η ανάδειξη νέων δυνάμεων παίος, αντιστοίχως) είναι έντονα
Αλ Κάιντα) και θα εμφανιστούν απρόσμενες κρίσεις. Η νέα μπορούν να σημειωθούν χωρίς ανατροπή της διεθνούς τά- απογοητευμένος, αν όχι εξοργισμέ-
κυβέρνηση Ομπάμα χρειάζεται να δημιουργήσει ένα ευρύ- ξης. Διότι, εξηγεί ο Ζακαρία, ο κόσμος όπως είναι σήμερα νος, από τη στασιμότητα στην οικο-
τερο πλαίσιο, μέσα από το οποίο πρέπει να δει και τον κό- οργανωμένος εξυπηρετεί πάρα πολύ τα αμερικανικά συμ- νομία, την υψηλή ανεργία (9,6% δεί-
σμο και τις ΗΠΑ. Αυτό θα είναι η νέα «μεγάλη στρατηγική», φέροντα και ιδεώδη. Όσο μεγαλύτερα είναι τα ανοίγματα χνει η τελευταία μέτρηση για τις
σύμφωνα με τον Ζακαρία, που υπογράμμιζε ότι οι ΗΠΑ του παγκόσμιου συστήματος τόσο καλύτερες είναι οι προ- ΗΠΑ) και την αίσθηση ότι το κρά-
έχουν μια μοναδική ευκαιρία να προωθήσουν ένα όραμα που οπτικές για εμπόριο, επαφές, πλουραλισμό και ελευθερία. τος βρίσκεται σε λάθος κατεύθυνση.
θα ευθυγραμμίζει τα συμφέροντά τους και τα ιδεώδη τους με Οποιαδήποτε στρατηγική διαδεχτεί τη σημερινή θα πρέπει ως αποτέλεσμα κυρίως αυτής της
τα αντίστοιχα των περισσότερων μεγάλων δυνάμεων του κό- να έχει την ενεργή υποστήριξη και συμμετοχή πολλών χω- κατάστασης, οι Ρεπουμπλικάνοι
σμου.1 ρών – αυτό αφορά και τα ήπια προβλήματα του μέλλοντος επανήλθαν στην πολιτική αρένα δρι-
Καθώς η «μεγάλη στρατηγική» είναι μια μάλλον αφηρη- (ενδεχόμενες πανδημίες, κλιματική αλλαγή κ.λπ.) αλλά και μύτεροι μετά τη συντριπτική ήττα
μένη έννοια, ο Ζακαρία τη συγκεκριμενοποιούσε: για μια τις απειλές στην ασφάλεια. τους το 2008. Κέρδισαν με άνεση
υπερδύναμη όπως οι ΗΠΑ, με παγκόσμια συμφέροντα, Αν, τέλος, οι ΗΠΑ θέλουν να κερδίσουν τη μάχη εναντίον τη Βουλή των Αντιπροσώπων (εξα-
που είναι αναγκασμένη να ανταποκρίνεται σχεδόν σε κάθε της διεθνούς τρομοκρατίας πρέπει οι ηγεσίες της να ευθυ- σφαλίζοντας περίπου 60 επιπλέον
πρόβλημα, είναι πολύ εύκολο το επείγον να εκτοπίσει το ση- γραμμίσουν τις αξίες τους με την εξωτερική πολιτική τους. έδρες, ο μεγαλύτερος αριθμός από το
μαντικό. Η στρατηγική αρχίζει με το να κοιτάς τον κόσμο Επίσης θα χρειαστεί να αναζητήσουν πολιτική λύση στο 1948) και αύξησαν σημαντικά τις
και να αναγνωρίζεις τα συμφέροντα των ΗΠΑ, τις απειλές Ιράκ, να προωθήσουν την ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση έδρες τους στη Γερουσία. ωστόσο, οι
προς αυτά και τις διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές πηγές που Ανατολή και να δώσουν μεγαλύτερη σημασία σε συμμαχίες Δημοκρατικοί κατάφεραν να διατη-
μπορείς να χρησιμοποιήσεις. Κατά τον αρθρογράφο, τα και διεθνείς οργανισμούς. Τότε θα είναι σε θέση να συν- ρήσουν τον έλεγχό της.
παραπάνω, σε συνδυασμό με την αποτελεσματική άσκηση δυάσουν την ήπια με τη σκληρή ισχύ, και να ξαναγίνουν μια Πέραν, όμως, από την οικονομία
της ήπιας ισχύος, θα επιτρέψουν την ανάπτυξη εξωτερικής έξυπνη δύναμη.3 zx υπήρξαν και άλλοι λόγοι για την
πολιτικής που θα προωθεί τα αμερικανικά συμφέροντα. Κι «επιστροφή» των Ρεπουμπλικανών.
όταν σημειώνεται κάτι απρόσμενο, η αντίδραση μπορεί να Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η εκλογή
είναι ευθυγραμμισμένη με αυτούς τους ευρύτερους στόχους: 1
Fareed Zakaria, «Wanted: A New Grand Strategy. The next u.S. του Μπαράκ Ομπάμα στην προε-
χρησιμοποιείς το επείγον για να επιδιώξεις το σημαντικό ή, president faces a unique opportunity to put in place an architecture δρία των ΗΠΑ το 2008 ήταν μια
με άλλα λόγια, ποτέ δεν αφήνεις μια κρίση να πάει χαμένη. of peace for the 21st century», Newsweek, 8/12/2008 ουσιαστική ήττα της νεο-συντηρη-
Ο έγκυρος αμερικανός αναλυτής προέτρεπε τον Ομπάμα 2
τικής ιδεολογίας του προκατόχου
Ολόκληρο το κείμενο της έκθεσης στην ηλεκτρονική διεύθυνση: του καθώς και της λαϊκής-θρησκευ-
να διαβάσει την έκθεση του National Intelligence Council
http://news.bbc.co.uk/2/shared/bsp/hi/pdfs/21-11-08-2025- τικής Δεξιάς. ως εκ τούτου, η εκλογή
(NIC-Εθνικό Συμβούλιο Πληροφοριών) με τίτλο «Global
Global-Trends-Final-Report.pdf Ομπάμα έθεσε σε συναγερμό τις πιο
Trends 2025: Α transformed world».2 Η έκθεση υποστήριζε
ότι το διεθνές σύστημα ώς το 2025 θα είναι πολύ διαφορε- 3
Βλέπε σχετικά την ανάλυση του Τζόζεφ Νάι, Ηγεσίες που πρω- αντιδραστικές και τις πιο ακραίες
τικό, με μια δραματική μετατόπιση ισχύος προς τα σημερινά τοπορούν, Παπαζήσης, Αθήνα 2009. δυνάμεις στην Αμερική. Ήταν ανα-

22 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]


Μιχάλης Κουντούρης
μενόμενο ότι οι δυνάμεις αυτές θα
ανασυγκροτούνταν και θα δημιουρ-
γούσαν ένα μέτωπο αντίδρασης και
αμφισβήτησης της πολιτικής του
αμερικανού Προέδρου. Στόχος τους,
μέσα και από την αιχμαλωσία του
Ρεπουμπλικανικού κόμματος, να
υπονομεύσουν την προεδρία του
Ομπάμα και να την οδηγήσουν σε
αποτυχία.
Οι δυνάμεις αυτές βρήκαν έκ-
φραση στο Tea Party Movement
(Κόμμα του Τσαγιού) που ιδρύθηκε
το 2009. Το κόμμα αυτό είναι ένας
συνασπισμός διαφορετικών τάσεων
της αμερικανικής Δεξιάς. Ανάμεσά
τους βρίσκονται «στρατιώτες του
Θεού», πολέμιοι του Διαφωτισμού
αλλά και αντίπαλοι του φορολογι-
κού συστήματος, των τραπεζών,
ακόμα και υποστηρικτές της απόλυ-
της ελευθερίας της αγοράς. Όλοι
αυτοί έχουν συνασπιστεί για να αντι-
μετωπίσουν τον κοινό εχθρό: τον
Μπαράκ Ομπάμα. Τους ενώνει η
μετά την άνοδο της λαϊκής-θρησκευτικής Δεξιάς στην αμερική
και τώρα τι για τον ομπάμα;
από τον ΦιλιΠΠο ςαββιΔη
απέχθεια, αν όχι το μίσος, εναντίον
του. Γι’ αυτούς ο αμερικανός πρόε-
δρος αντιπροσωπεύει τη μεγαλύτερη
απειλή προς τις αρχές και τις πολι-
τικές τους. Γι’ αυτό πρέπει, πάση
θυσία, να ηττηθεί κατά κράτος και
να αποτύχει να επανεκλεγεί πρόε-
δρος στις εκλογές του 2012. Δεν εί-
ναι τυχαία η πρόσφατη δήλωση του
ηγέτη των Ρεπουμπλικάνων στη Γε-
ρουσία Μιτς Μακόνελ: «το πιο ση-
μαντικό πράγμα που θέλουμε να πε-
τύχουμε είναι να κάνουμε τον
Ομπάμα πρόεδρο μιας θητείας».
Τα αποτελέσματα των εκλογών
έδειξαν ότι το Κόμμα του Τσαγιού
είναι εδώ για να μείνει. Και όχι μόνο
αυτό. Θέλει, τώρα, να καθορίσει την
ατζέντα και την πολιτική πρόταση
των Ρεπουμπλικανών. Οι εκλογές
ανέδειξαν δύο Γερουσιαστές οι
οποίοι προέρχονται από τις τάξεις
του Κόμματος του Τσαγιού καθώς
και αριθμό Βουλευτών. Η επόμενη
μέρα των εκλογών βρίσκει το Ρε-
πουμπλικανικό κόμμα όμηρο της λαϊ-
κής-θρησκευτικής Δεξιάς. Αυτό ση-
μαίνει ότι οι δυνάμεις αυτές θα έχουν
καθοριστικό ρόλο και λόγο στην επι-
λογή των υποψηφίων προέδρου και
αντιπροέδρου για τις εκλογές του
2012.
Δεν υπάρχει αμφιβολία, λοιπόν,
ότι τα επόμενα δύο χρόνια θα είναι
ιδιαίτερα κρίσιμα για την προεδρία
του Μπαράκ Ομπάμα. Η νέα σύν-
θεση του Κογκρέσου θα κάνει ακόμα
πιο δύσκολη τη ζωή του αμερικα-
νού προέδρου. Οι πρώτες δηλώσεις
της ηγεσίας των Ρεπουμπλικανών
δείχνουν ότι δεν έχουν διάθεση συμ-
βιβασμών και ουσιαστικής-παραγω-
γικής συνεργασίας με τον Ομπάμα.
Ο Τζον Μπόινερ, ηγέτης των Ρε-
πουμπλικανών στη Βουλή και επό-
μενος πρόεδρός της, δήλωσε ότι
τώρα «δεν είναι η ώρα για συμβιβα-
σμούς». Ανήγγειλε επίσης ότι οι Ρε-
πουμπλικάνοι θα προσπαθήσουν να
ανατρέψουν τη μεταρρύθμιση για
την υγεία καθώς και άλλα μέτρα κοι-
νωνικής αλληλεγγύης. Η κατάσταση
για τον Ομπάμα δυσκολεύει περισ-
σότερο και από το ότι, σε επίπεδο
κυβερνητών των Πολιτειών, οι Ρε-
πουμπλικάνοι έχουν πλέον τον
έλεγχο.
ίναι αυτή η εξέλιξη η αρχή του
Ε τέλους της εποχής Ομπάμα;
Όχι βέβαια. Υπό την προϋπό-
θεση ότι ο αμερικανός πρόεδρος θα
δημιουργήσει, τα επόμενα δύο χρό-
νια, χειροπιαστές συνθήκες ανάκαμ-
ψης της αμερικανικής οικονομίας και
θα οικοδομήσει πάλι την κοινωνική
συμμαχία που τον έφερε στην εξου-
σία το 2008. Ότι θα καταφέρει να
εκφράσει, δηλαδή, και πάλι την ελ-
πίδα, έναντι του φόβου, όπως έκανε
και το 2008. Ο Ομπάμα ανήλθε
στην εξουσία κτίζοντας μια κοινω-
νική συμμαχία η οποία ασφυκτιούσε
στη διάρκεια της οκταετίας Τζορτζ
Μπους. Η ενεργοποίηση και πάλι
εκείνων των δυνάμεων (οι οποίες
φαίνεται ότι απείχαν από τις ενδιά-
μεσες εκλογές) και η ενίσχυσή τους
είναι καθοριστικοί παράγοντες όχι
μόνο για να μπορέσει ο Ομπάμα να
επανεκλεγεί πρόεδρος αλλά και για
να αντιμετωπίσει την απειλή της λαϊ-
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 23
κής-θρησκευτικής Δεξιάς και της πο-
λιτικής του φόβου που προωθεί.
Η θρησκόληπτη αναδίπλωση των
συντηρητικών δυνάμεων δεν είναι,
βέβαια, αποκλειστικότητα της Αμε-
ρικής. Ενισχύεται τα τελευταία χρό-
νια και στην Ευρώπη. Οι πρόσφατες
εκλογές στη Σουηδία, στην Αυστρία
και αλλού δείχνουν ότι η πολιτική
και οικονομική κρίση στην Ευρώπη
και η απουσία ρηξικέλευθων μεταρ-
ρυθμίσεων τροφοδοτούν την πολι-
τική του φόβου. Αυτή η πολιτική εκ-
φράζεται, και εδώ μέσα από την
ενίσχυση της ίδιας πάντα λαϊκής Δε-
ξιάς1.
Για να αντιμετωπιστεί αυτό το
φαινόμενο, τόσο στις ΗΠΑ όσο και
στην Ευρώπη, χρειάζεται να οικο-
δομηθεί μια ευρύτερη συμμαχία πο-
λιτών και πολιτικών δυνάμεων για
να προωθηθεί και να υλοποιηθεί
αυτό που ο Πολ Κρούγκμαν ονομά-
ζει «προοδευτική ατζέντα». Για να
ηττηθεί η πολιτική του φόβου και να
αποδομηθεί ο ιστός της λαϊκής-θρη-
σκευτικής Δεξιάς χρειάζεται κινητο-
ποίηση και συμμετοχή των προο-
δευτικών δυνάμεων της κοινωνίας
των πολιτών. Αυτή είναι η πρόκληση
για τον Ομπάμα και τους ευρωπαί-
ους προοδευτικούς ηγέτες. zx
1
Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση. Η
δυναμική παρουσία της Χρυσής Αυγής
στις εκλογές για το Δήμο της Αθήνας εί-
ναι ενδεικτική. Αλλά και πέραν αυτού.
Αίφνης, η λαϊκή-χριστιανική Δεξιά, φο-
βική και θεοκρατούμενη, με ένα «ανά-
δελφο ελληνικό» δόγμα, φαίνεται ότι
ασκεί πλέον ουσιαστική επιρροή σε ολό-
κληρη τη δεξιά «πολυκατοικία» όπου συ-
γκατοικούν η Νέα Δημοκρατία και ο
ΛΑΟΣ. Η πολεμική των δύο αυτών κομ-
μάτων εναντίον του νομοσχεδίου για
τους μετανάστες, για το θέμα των ταυ-
τοτήτων, για το «Σύμφωνο Συμβίωσης»
χωρίς διακρίσεις μεταξύ ετερόφυλων και
ομόφυλων ζευγαριών, για το χωρισμό
Κράτους-Εκκλησίας καθώς και η προ-
βολή του Αντώνη Σαμαρά ως μακεδο-
νομάχου, προασπιστή του Έθνους, της
Θρησκείας και της Οικογένειας (θυμη-
θείτε την πρόταση για τη δημιουργία
υπουργείου Οικογένειας!) δείχνουν ότι η
ρητορική και η αντίληψη της λαϊκής-
χριστιανικής Δεξιάς βρίσκει πρόσφορο
έδαφος στην ηγεσία της ΝΔ.
ο ποιητής τσαρλς ςίμικ στο μέγαρο μουσικής αθηνών

Ένας αμερικανός από το βελιγράδι

από τη μαρια τοΠαλη

α δελτία εισόδου είχαν στευση, ο χωρισμός της οικογέ- μένα, ως βιωμένη πραγματικότητα. τοποιημένο Αμερικανό. Δεν διαθέτει

Τ
εξαντληθεί πριν από την
έναρξη της εκδήλωσης·
την πρώτη Νοεμβρίου η
αίθουσα MC2 του Με-
γάρου Μουσικής ήταν κατάμεστη,
με όρθιους, κι υπήρχε κόσμος που
παρακολουθούσε από οθόνες, στο
φουαγιέ. Ο αμερικανός ποιητής
Τσαρλς Σίμικ (γεννημένος Ντού-
σαν Σίμιτς στο Βελιγράδι του 1938),
ένας από τους μεγαλύτερους της
εποχής μας, ήταν εκεί με ένα κοινό,
όχι αποκλειστικά ελληνόφωνο, ορε-
ξάτο να τον ακούσει, να τον δει, να
τον γνωρίσει. Να τον απολαύσει,
με τον τρόπο που απολαμβάνει κα-
νείς, συνήθως, τα «live»: φωνή, έκ-
φραση, όψη και, πάνω απ’ όλα,
ανταλλαγή ενέργειας ανάμεσα στον
δημιουργό και στον κόσμο που για
αυτό τον ελάχιστο έστω χρόνο γί-
νεται δικός του.
«Το φιλμ της ζωής μου αρχίζει
με μια έκρηξη», λέει. Κρότος, γυα-
λιά, καπνοί, εκτυφλωτικές λάμψεις.
Το Βελιγράδι του 1941 βομβαρδί-
ζεται. Εν αρχή ην η καταστροφή: τι
είδους ποίηση γεννά αυτή η μνήμη;
Στη συνέχεια ήταν η μετανά-
νειας, η Γαλλία, η Αμερική, το ξα-
νασμίξιμο. Η νέα ταυτότητα κι η
νέα γλώσσα – ο Σίμικ είναι ήδη 16
ετών όταν καλείται να ενταχθεί στη
νέα πραγματικότητα. Το πράττει
και θριαμβεύει. ως άλλος Κόνραντ,
προσχωρεί ολοκληρωτικά στη νέα
πατρίδα. Γίνεται ένας μεγάλος αμε-
ρικανός ποιητής, επηρεασμένος
από τον Γουάλας Στήβενς και τον
Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς. Πιο
Αμερικανός δεν γίνεται. Τι είδους
γλώσσα είναι η γλώσσα τούτης της
προσχώρησης;
Ας πάρει μία γεύση ο αναγνώστης
από το αντιπροσωπευτικό ποίημα
που δημοσιεύεται στο πλάι, εντός
πλαισίου, σε μετάφραση Μάνιας
Μεζίτη (ειδικά για την παρούσα έκ-
δοση).1
Ένα «άλλο» ακούγεται διαρκώς
ανάμεσα στους στίχους του. Αυτό
που χαρακτηρίζεται ως το χιούμορ ή
η ειρωνεία του Σίμικ –ο ίδιος μοιά-
ζει ιδιαίτερα εύθυμος στην επικοι-
νωνία με το κοινό– δεν είναι παρά το
απαραίτητο τέχνασμα, η δόση που
χρειάζεται για να συνυπάρξει κανείς
με τη φρίκη και την οδύνη ως δεδο-
Ο Σίμικ είναι δυνατός εικονοποιός
αλλά οι εικόνες του έχουν και ηθικο-
πολιτική δουλειά να κάνουν: βάζουν
καθήκοντα, περιέχουν αινίγματα,
χρησμούς, μικρά ή μεγάλα ταρακου-
νήματα που επιδιώκουν να θέσουν
κάτι σε κάποια κίνηση. Είναι ποιή-
ματα ταραχοποιά για τη δυσκίνητη
φάλαινα της πραγματικότητας. Εί-
ναι ποίηση κριτική του ιστορικού
κόσμου, ποίηση των ατομικών στά-
σεων αλλά με πλήρη συνείδηση του
γενικού και του καθολικού και σε
συνάρτηση προς αυτά.
Ποίηση διαρκώς διπλή: όχι αμ-
φίσημη αλλά διπλή και πολλαπλή.
Συνέχεια νοιάζεται να δώσει το
λόγο στους αφανείς και άφωνους
κάθε λογής: σε νεκρούς, εκτελεσμέ-
νους περασμένων εποχών, σε αθώα
θύματα που γίνονται ύλη του τηλε-
οπτικού ρεπορτάζ, σε ζώα. Η απο-
δραματοποιημένη, όλο χιούμορ και
λεπτή αίσθηση της γλώσσας αντι-
μετώπιση που επιφυλάσσει σε αντι-
κείμενα τόσο «βαριά» ταιριάζουν,
ασφαλώς, σε κάποιον που θήτευσε
στη σχολή του Στήβενς και του Γου-
ίλιαμς, ταιριάζουν σε έναν συνειδη-
την πολυτέλεια της αυταπάτης ούτε
δικαιούται να επικαλεστεί κάποια
δίκαιη εθνική φλέβα. Είναι όμως
αποφασισμένος να μην καταφύγει
ούτε στη λύση του κυνισμού.
Οριακά, δεν είναι καν πικρός, είναι
μάλλον θερμός, εραστής, καταφατι-
κός. Η φωνή του –τραχιά από τα
χρόνια, ρυθμική δίχως καθόλου
στόμφο– και το λοξό χαμόγελό του,
η καθαρή, χωρίς θεατρικές διακυ-
μάνσεις ανάγνωσή του, υπογραμμί-
ζουν και ζωογονούν την πρόσληψη
του έργου του.
Η βραδιά, ωστόσο, στην κατά-
μεστη αίθουσα του Μεγάρου Μου-
σικής δεν κύλησε, δυστυχώς, δί-
χως μεγάλη δόση από παράσιτα,
παρεμβολές, «χιόνια» στην καλό-
πιστη οθόνη της πρόσληψής μας.
Αντιθέτως προς την αρχή του μι-
νιμαλισμού που θα έπρεπε να διέ-
πει κάθε ποιητικό «live» –πόσο
μάλλον όταν πρόκειται για ένα
ιερό και ηλικιωμένο τέρας, όπως ο
Σίμικ– ο συντονιστής της παρου-
σίασης (Ντίνος Σιώτης) μίλησε με
το παραπάνω, βομβαρδίζοντάς
μας με ανακατεμένες, ανομοιογε-

Ενιαία τιμή βιβλίου; Όχι, ευχαριστώ!

από τον ΠαςΧο μανΔραβΕλη

ριν από περίπου ένα μήνα δεκατρείς με- όφελος μελλοντικό. Οι εκδότες λένε στην ουσία εμπορικές επιλογές του επί διετία πριν μπορέσει

Π γάλοι εκδότες της χώρας συνυπέγραψαν

ένα κείμενο ζητώντας όχι μόνο να δια-
τηρηθεί η ενιαία τιμή βιβλίου, αλλά να επεκτα-
θεί και στα ηλεκτρονικά (e-books). Δεν το ζη-
τούσαν στο όνομα του δικού τους συμφέροντος,
κάτι που είναι πολύ θεμιτό, αλλά στο όνομα του
πλουραλισμού και της προστασίας των μικρών
εκδοτικών οίκων και των μικρών βιβλιοπωλείων
από τους μεγάλους. Ανάμεσά στους 13 μεγά-
λους εκδότες ήταν και ιδιοκτήτες των δύο μεγα-
λύτερων αλυσίδων βιβλιοπωλείων.
Ένα από τα επιχειρήματα κατά της ενιαίας τι-
μής βιβλίου είναι ότι βλάπτει σοβαρά τον ανα-
γνώστη. Διά νόμου, το κράτος τού απαγορεύει να
αγοράσει φθηνότερα ένα βιβλίο. Αυτό είναι εμ-
φανές και πιθανώς να το κατανοούν και οι υπε-
ρασπιστές τού μέτρου. Πόσο όμως βοηθάει τον
πλουραλισμό και τις μικρές επιχειρήσεις η ενιαία
τιμή βιβλίου;
Κατ’ αρχήν πρέπει να σημειώσουμε ότι το κό-
στος του μέτρου είναι σημερινό, ενώ το πιθανό
ότι, να, κοιτάξτε, αγοράζουμε σήμερα ακριβό-
τερα τα βιβλία προκειμένου να μην ακριβύνουν
στο μέλλον. Αλλά δεν είναι λίγο παράλογο να θυ-
σιάζεις τη σημερινή φθήνια ώστε να μην προκύ-
ψει μελλοντική ακρίβεια; Για πολλούς προφανείς
λόγους, αλλά και για έναν επιπλέον: το μέλλον
δεν το ξέρουμε.
Ώσπου να υπάρξουν, λοιπόν, οι μονοπωλιακές
καταστάσεις και τα άλλα φριχτά που κάποιοι
προβλέπουν, η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος
θα μπορούσε να αλλάξει ριζικά την αγορά βι-
βλίου ώστε να μη χρειάζεται να προστατευτεί κα-
νείς. Όσο για την ενιαία τιμή των e-books, ανα-
ρωτιέμαι πώς θα μπορούσαν να την επιβάλλουν,
π.χ., στην amazon.com.
Ακόμα μια ερώτηση: πώς άραγε προστατεύο-
νται, στη σημερινή κατάσταση, τα μικρά βιβλιο-
πωλεία; Μία από τις επιβαρύνσεις των επιχει-
ρήσεων είναι το κόστος αποθήκευσης. Στα μικρά
βιβλιοπωλεία δεν μετριέται, αλλά υπάρχει. Ένα
μικρό κατάστημα πρέπει να υποστεί τις «κακές»
να ανανεώσει το στοκ του, έστω κάνοντας κά-
ποια προσφορά. Αν αγοράσει κάποια βιβλία που
δεν πούλησαν, βιβλία που δεν φτιάχτηκαν για να
γίνουν μπεστ σέλερ, το πιθανότερο είναι να του
μείνουν, όχι διότι θέλει, αλλά γιατί δεν μπορεί να
τα πουλήσει σε χαμηλότερη τιμή. Γι’ αυτό και
δεν τα αγοράζει. Στα μικρά βιβλιοπωλεία υπάρ-
χουν δύο τύποι βιβλίων: τα «πλουραλιστικά»,
που σκονίζονται στα ράφια επειδή δεν μπορούν
να πουληθούν, και τα μπεστ σέλερ. Κόστος απο-
θήκευσης έχουν φυσικά και οι μεγάλοι, αλλά αυ-
τοί λόγω ακριβώς του μεγέθους τους μπορούν
πολύ πιο εύκολα να το απορροφήσουν.
Η ενιαία τιμή βιβλίου δεν εξυπηρετεί ούτε
τους αναγνώστες ούτε τους βιβλιοπώλες, ούτε
φυσικά τους εκδοτικούς οίκους, οι οποίοι σί-
γουρα θα ήθελαν να πουλάνε περισσότερα βι-
βλία. Μάλλον είναι απομεινάρι της κατεστη-
μένης αδράνειας που θρονιαστεί σε κάθε τομέα
της χώρας και δεν την αφήνει να ανοίξει τα
φτερά της.zx

24 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

 Bίκυ Γεωργοπούλου
νείς πληροφορίες, στις οποίες συ-
μπεριλήφθηκαν, ατάκτως ερριμ-
μένα, το επάγγελμα της συζύγου,
οι γραμματολογικοί χαρακτηρισμοί
και –οποία αμηχανία!– ποσά στα
οποία ανέρχονταν τα χρηματικά
έπαθλα των κατά καιρούς βραβεύ-
σεων του καλεσμένου.
Τον τελευταίο τον ακούσαμε να
απαντά, υπομονετικά και ευγε-
νικά είναι αλήθεια, στις τετριμμέ-
νες και, κάπου κάπου επαναλαμ-
βανόμενες, ερωτήσεις: έπρεπε,
βεβαίως, να τοποθετηθεί οπωσ-
δήποτε στο φλέγον για την ποί-
ηση του 21ου αιώνα ζήτημα
του… υπερρεαλισμού αλλά και να
ομολογήσει δημόσια την ορθό-
δοξη χριστιανική του πίστη και
την καταδίκη των νατοϊκών βομ-
βαρδισμών του Βελιγραδίου. Σαν
να μην έφθαναν όλα αυτά, παρα-
βιάστηκε και κάθε γνωστή –σε
μας τουλάχιστον– πεπατημένη
κατά τη σκηνοθεσία της απαγγε-
λίας, στην οποία είχαμε εναπο-
θέσει τις ελπίδες μας για μια δι-
καίωση της βραδιάς. Ακούστηκε,
έτσι, πρώτα η μετάφραση και
ακολούθως το πρωτότυπο, για Ο ποιητής Τσαρλς Σίμικ. Γεννήθηκε στο Βελιγράδι, ζει στη Νέα Υόρκη.
κάθε ένα ποίημα ξεχωριστά, σε
δυο μέρη, με διάλειμμα ερωτή- Τι μάθαμε; Τι αποκομίσαμε στη
σεων (εκλαϊκευτικός πασατέμπος, μοναδική, ίσως, για πολλούς από Charles Simic
να υποθέσουμε, μην ταλαιπωρη- εμάς, ευκαιρία, να δούμε και ν’
θεί κιόλας το κοινό απ’ την… ακούσουμε τον Σίμικ ζωντανό
πολλή την ποίηση;), προκειμένου, (όπως είχαμε ακούσει, χρόνια
δηλαδή, να μη μείνει τίποτε όρθιο πριν, τον Γουόλκοτ, στο πλαίσιο
ΠΑΠΟYΤΣΙΑ ΜΟΥ
από ρυθμό, ενότητα, ατμόσφαιρα, της ίδιας διοργάνωσης;) Ότι ο
αίσθηση του ανθρώπου και του τρόπος που χωνεύει μέσα της η Παπούτσια, μυστικό πρόσωπο της μύχιας ζωής μου:
έργου. Με τον Κωνσταντίνο Αμερική, ως κουλτούρα και ως δυο φαφούτικα στόματα που χάσκουν,
Τζούμα να δεσπόζει όρθιος στο γλώσσα, την ισχυρότατη υποκει- δυο δέρματα ζώου σχεδόν διαλυμένα
πόντιουμ και τον φιλοξενούμενο μενικότητα των ποιητών είναι συ- που μυρίζουν ποντικοφωλιά.
Σίμικ να χάνεται καθιστός. Τον γκλονιστικός. Ότι η ποίηση ζει,
Τζούμα, επιπλέον, να απαγγέλλει υπάρχει και θριαμβεύει στο μέτρο Ο αδερφός και η αδερφή μου που πέθαναν στη γέννα
με μπόλικη δόση ηθοποιίας και που μπορεί και στην έκταση που συνεχίζουν να υπάρχουν μέσα σας
σε έντονα ειρωνικούς (καβαφίζο- της παραχωρείται. Που της ανα- οδηγώντας τη ζωή μου
ντες;) τόνους, κουκουλώνοντας λογεί. Ότι η ποίηση έχει το στην ακατανόητη αθωότητά τους.
τις λέξεις, που μετά βίας ακούγο- βλέμμα της στραμμένο προς το
νταν, στη συνέχεια, στο πρωτό- μέλλον μ’ αυτό τον παράξενο Σε τι μου χρησιμεύουν τα βιβλία
τυπο, με τον βαθύ, υποβλητικό, τρόπο που μπορεί να το πράξει η
πολύ λιτό τρόπο του ίδιου του Σί- όταν μέσα σας μπορώ να διαβάσω
γλώσσα-τέχνη, ανακαλώντας δη-
μικ. λαδή το παρελθόν διαρκώς, ενδο- το ευαγγέλιο της ζωής μου στη γη,
Δεν ήταν λίγοι όσοι από το κοινό γενώς. Γεφυρώνοντας κόσμους, και ακόμα παραπέρα, τα πράγματα που θα ’ρθουν;
εξανέστησαν, κατά το τέλος μάλιστα ανθρώπους και καιρούς. zx
ηχηρά, χάνοντας την υπομονή τους Θέλω να διαλαλήσω τη θρησκεία
ή και αποχωρώντας ακόμη, λίγο που έχω επινοήσει για την τέλεια ταπεινότητά σας
πριν από τη λήξη. Οι περισσότεροι, 1
Περισσότερα ποιήματα του Σίμικ στα και την καινούρια εκκλησία που χτίζω
ωστόσο, υπήρξαμε υπομονετικοί και ελληνικά μπορεί να βρει κανείς στο δεύ- με εσάς Αγία Τράπεζα.
ευγενείς, παίρνοντας άλλωστε τον τερο τεύχος του περιοδικού Ποιητική
ίδιο τον Σίμικ ως παράδειγμα. Αντα- (φθινόπωρο-χειμώνας 2008), στο τεύ- Ασκητικά και μητρικά υπομένετε εσείς:
μοιβή μας ό,τι κατορθώσαμε να κερ- χος 27 του περιοδικού Ποίηση (άνοιξη- όμοια με τα βόδια, τους αγίους, τους καταδικασμένους,
δίσουμε, παρά την κυριαρχία των καλοκαίρι 2006), στην ανθολογία Ξένη με τη σιωπηλή υπομονή σας σχηματίζετε
παρεμβολών, σε μια σκηνοθεσία ποίηση του εικοστού αιώνα, εκδ. Ελλη-
που, ακούσια μάλλον, εγκατέστησε τη μόνη αληθινή όψη του εαυτού μου.
νικά Γράμματα, 2007 και, πρόσφατα,
επιτυχώς όλη τη μεταμοντέρνα συν- στον τόμο Charles Simic, Η μουσική
θήκη των αποσπασματικών-ασυνε- των άστρων, εκδ. κοινωνία των (δε)κά-
μετάφραση: Μάνια Μεζίτη
χών αναγνώσεων. των, 2010.

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 25

h μέρκελ και το «τέλος του multikulti»
μην πυροβολείτε την Άγγελα!
από τον μιΧαλη μητςο
λέξη αυτή ήταν ανέ-
H
καθεν δύσκολη – και
στα ελληνικά ακόμη
περισσότερο. Εκείνοι
λοιπόν την έκοψαν,
κι από multiculturalism την έκαναν
«multikulti». Εμείς, όμως, πώς να
την αποδώσουμε; Πολυ-πολιτι-
σμός; Και κακόηχο και λανθα-
σμένο. Πολυ-πολιτισμικό μοντέλο;
Συνύπαρξη ή συμβίωση πολιτι-
σμών; Και γιατί «πολιτισμών» και
όχι «παραδόσεων», αφού δεν μπο-
ρούμε βέβαια να πούμε «κουλτου-
ρών»; Μύλος.
Η λέξη ήταν επίσης ανέκαθεν
φορτισμένη ιδεολογικά. Συνδεδε-
μένη με ιστορικά γεγονότα, προκα-
ταλήψεις και μπόλικες τύψεις. Γι’
αυτό και δεν είχε ακριβές περιεχό-
μενο και ο καθένας την ερμήνευε
όπως ήθελε. Όπως θύμιζε τις προ-
άλλες στην Die Welt ο γνωστός γερ-
μανός πολιτικός επιστήμονας και
δημοσιογράφος Ρίχαρτ Χέρτσιν-
γκερ, ο διάλογος έχει ξεκινήσει εδώ
κι έναν αιώνα, όταν αμερικανοί
συγγραφείς σαν τον Γουίλιαμ Ντου
Μπόις –εκ των ιδρυτών της Εθνι-
κής Ένωσης για την Υποστήριξη
των Εγχρώμων, NAACP– αμφι-
σβήτησαν την έννοια του «χωνευ-
τηρίου» (melting pot), σύμφωνα με
την οποία διάφορες ομάδες μετα-
ναστών ανακατεύονται για να δη-
μιουργήσουν μια ενιαία εθνική ταυ-
τότητα. Προτιμότερος, έλεγαν,
είναι ένας πολιτιστικός πλουραλι-
σμός, όπου κάθε ομάδα ή μειονό-
τητα διατηρεί τα χαρακτηριστικά
της, αποτελώντας ταυτόχρονα συ-
στατικό μέρος της αμερικανικής
κουλτούρας.
Το «χωνευτήρι» έδωσε έτσι σιγά
σιγά τη θέση του στη «σαλατιέρα»
(salad bowl). Καταλυτικό ρόλο σ’
αυτή τη μετάβαση έπαιξε ο αγώνας
κατά της αποικιοκρατίας: θεωρη-
τικοί σαν τον Φραντς Φανόν υπο-
στήριξαν ότι οι οικουμενικές αξίες
του Διαφωτισμού αποτελούν ένα
κατασκεύασμα με στόχο τη διαιώ-
νιση της κυριαρχίας των λευκών επί
των πρώην αποικισμένων. Οι ιδέες
26 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
αυτές διαμορφώθηκαν κατά τις δε-
καετίες του 1960 και του 1970 σε
μια επιθετική ιδεολογία περί της
σχετικότητας των πολιτισμών. Η
δημοκρατία είναι κάτι «δυτικό». Οι
Άραβες δεν «σηκώνουν» τον πλου-
ραλισμό. Μπορεί να μας ενοχλεί η
ιδέα του λιθοβολισμού μέχρι θανά-
του μιας Ιρανής, αλλά δεν έχουμε
«δικαίωμα» να παρέμβουμε. Όπως
έγραφε η συγγραφέας και καθηγή-
τρια Ελένη Γιαννακάκη στο προη-
γούμενο τεύχος του Books’ Journal,
«ποιος μας έχρισε (…) προστάτες
των ανά τον πλανήτη αδικουμέ-
νων;»
Τον διάλογο αυτό έρχεται να επη-
ρεάσει και να βαρύνει ακόμη περισ-
σότερο τα τελευταία χρόνια η δρα-
ματική αύξηση της μετανάστευσης
προς την Ευρώπη, με κυριότερη
πύλη εισόδου την Ελλάδα. Η απου-
σία μιας συγκροτημένης ευρωπαϊ-
κής πολιτικής για το θέμα αυτό
άφησε ελεύθερο το πεδίο στην
ακροδεξιά για να οργιάσει. Και η
επιτυχία που έχουν διάφορα ακρο-
δεξιά κόμματα στις κάλπες οδηγεί
με τη σειρά της παραδοσιακούς πο-
λιτικούς να υιοθετήσουν ξενόφο-
βους τόνους. Στις 17 του περασμέ-
νου Οκτωβρίου, μιλώντας στη
νεολαία του κόμματός της, η Αγ-
γελα Μέρκελ κήρυξε το τέλος του
«multikulti», λέγοντας πως όποιος
δεν δέχεται τις χριστιανικές αξίες
δεν έχει θέση στη Γερμανία. Στην
περίπτωσή της, επέδρασε και ένα
ακόμη γεγονός: η κυκλοφορία του
βιβλίου τού (σοσιαλδημοκράτη και
πρώην στελέχους της Μπούντε-
σμπανκ) Τίλο Σαραζίν, ο οποίος
υποστηρίζει ότι οι μουσουλμάνοι με-
τανάστες θα οδηγήσουν στη διά-
λυση της Γερμανίας επειδή πολλα-
πλασιάζονται πολύ γρήγορα. Το
βιβλίο έχει πουλήσει ήδη πάνω από
ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Και μια
δημοσκόπηση έδειξε ότι αν ιδρυό-
ταν ένα κόμμα με βάση αυτή την
ιδεολογία του φόβου θα έπαιρνε
πάνω από 20%.   των, αλλά ταυτοτήτων με κοινά οι-
Η γερμανίδα καγκελάριος προ-
σπαθεί με κορώνες να ανακόψει την
κάθετη πτώση της δημοτικότητάς
της, που ενδέχεται σε λίγους μήνες
να την αναγκάσει ακόμη και να
εγκαταλείψει το αξίωμά της. Και οι
παράπλευρες δηλώσεις ανθρώπων
σαν τον πρωθυπουργό της Βαυαρίας
Χορστ Ζεεχόφερ περί της «κυρίαρ-
χης γερμανικής ταυτότητας» (deu-
tsche Leitkultur) δημιουργούν ασφα-
λώς πολλά ερωτήματα. Επί της
ουσίας, όμως, η Μέρκελ δεν είπε
κάτι διαφορετικό από αυτό που έχει
διαπιστωθεί σε πολλές ευρωπαϊκές
χώρες (αλλά και στον Καναδά). Το
μοντέλο της «συνύπαρξης» αυτόνο-
μων και ισότιμων πολιτισμών δεν
λειτουργεί. Ακόμη χειρότερα: οδηγεί
στη δημιουργία γκέτο, με όλα όσα
συνεπάγεται κάτι τέτοιο.
Ένας μουσουλμάνος μετανάστης
που ζητά άσυλο σε μια ευρωπαϊκή
χώρα δεν πρέπει ασφαλώς να υιο-
θετήσει τις «χριστιανικές αξίες» (και
ποιες είναι άραγε αυτές;). Ούτε να
απεμπολήσει τις παραδόσεις του.
Πρέπει όμως να τηρεί τους νόμους.
Να σέβεται τους ιδρυτικούς μύθους
της χώρας στην οποία ζει. Και να
καταβάλλει προσπάθεια, στο βαθμό
που του αναλογεί, για την όσο το δυ-
νατόν καλύτερη κοινωνική ένταξή
του. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων,
εκμάθηση της γλώσσας. Ο γάλλος
κοινωνιολόγος Αλαίν Τουραίν (που
δεν μπορεί να κατηγορηθεί για ρα-
τσισμό ή ξενοφοβία) μιλά για τη
σφυρηλάτηση μιας «συνείδησης του
πολίτη». Στο όνομα αυτής της συ-
νείδησης υποστήριξε την απαγό-
ρευση της ισλαμικής μαντίλας στα
δημόσια σχολεία της Γαλλίας, ένα
μέτρο που συμπληρώθηκε πρό-
σφατα με την απαγόρευση της
μπούρκας σε όλους τους δημόσιους
χώρους. Ο καθένας είναι ελεύθε-
ρος να πει ό,τι θέλει, να διατηρήσει
την πολιτιστική, θρησκευτική ή
γλωσσική του ταυτότητα – υπό τον
όρο να το κάνει στους κόλπους μιας
κοινωνίας που δεν είναι μόνο το
άθροισμα διαφορετικών ταυτοτή-
κουμενικά γνωρίσματα.
Είναι λοιπόν φανερό ότι το περί-
φημο «multikulti» δεν αμφισβητείται
μόνο από τα δεξιά. Σε πρόσφατο
άρθρο του στη Süddeutsche Zeitung,
ο σλοβένος φιλόσοφος Σλαβόι Ζίζεκ
υπενθύμιζε ότι ο σεβασμός των δι-
καιωμάτων και των ατομικών ελευ-
θεριών, η ισότητα ανδρών και γυ-
ναικών –έστω και εις βάρος των
δικαιωμάτων ορισμένων ομάδων–,
η ελευθερία της λατρείας (συμπερι-
λαμβανομένου του αθεϊσμού), η
ελευθερία του σεξουαλικού προσα-
νατολισμού, καθώς και η ελευθερία
του καθενός να επικρίνει οτιδήποτε
θέλει αποτελούν τους πυλώνες μιας
κυρίαρχης φιλελεύθερης κουλτού-
ρας. Και αυτό πρέπει να το θυμού-
νται οι μουσουλμάνοι που διαμαρ-
τύρονται για τον τρόπο με τον οποίο
τους αντιμετωπίζουν στις δυτικές
χώρες, ενώ ταυτόχρονα θεωρούν φυ-
σιολογικό η Σαουδική Αραβία να
απαγορεύει την ανοιχτή υπεράσπιση
μιας θρησκείας διαφορετικής από
το Ισλάμ. Η κυρίαρχη κουλτούρα
που τους εγγυάται την ελευθερία της
λατρείας στη Δύση απαιτεί από αυ-
τούς να σέβονται τις άλλες ελευθε-
ρίες. Η ελευθερία των μουσουλμά-
νων είναι μέρος της ελευθερίας του
Σαλμάν Ρούσντι να γράφει ό,τι θέ-
λει. Και βέβαια, μέρος της ελευθε-
ρίας μιας εφημερίδας να δημοσιεύει
σκίτσα του Μωάμεθ.   
Να σημαίνουν όλα αυτά ότι «θεω-
ρούμε ακόμη πως οι κουλτούρες
τους είναι υποδεέστερες των δικών
μας», όπως ανησυχεί η κ. Γιαννα-
κάκη; Όχι βέβαια. Τέτοιου είδους
συγκρίσεις κάνουν οι ρατσιστές. Ας
πούμε όμως ότι δεν μας αρέσει η
σαρία και, πολύ περισσότερο, δεν
μας αρέσει να εφαρμόζεται η σαρία
σε ένα τμήμα του ελληνικού πληθυ-
σμού. Ας πούμε επίσης ότι στα τζα-
μιά που πρέπει επιτέλους να κατα-
σκευαστούν στην Αθήνα δεν θα
πρέπει να γίνονται κηρύγματα μί-
σους και φανατισμού, για τον ίδιο
λόγο που τα κηρύγματα αυτά δεν
έχουν θέση στις εκκλησίες.
Γιατί αλλιώς θα βλέπουμε τα πο-
σοστά της Χρυσής Αυγής και θα ζα-
λιζόμαστε. zx
 Mιχάλης Kουντούρης

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 27

 Φράκταλ: νέα ματιά στον κόσμο
από τον τΕυκρο μιΧαηλιΔη

Εκεί όπου τελειώνει η ευκλείδεια γεωμετρία αρχίζουν τα φράκταλ. Κι εκεί όπου ξεσπά ένας τυφώ-
νας στο Τέξας μπορεί να ευθύνεται μια πεταλούδα που πέταξε από το ένα λουλούδι στο άλλο, στη Βρα-
ζιλία. Με αφορμή το θάνατο του Μπενουά Μάντελμπροτ, ενός μυθικού προσώπου για τις θετικές επι-
στήμες, ένα ταξίδι στη νέα επιστήμη της πολυπλοκότητας ξεκινά.

Aρχείο Benoit Mandelbrot

τις 14 Οκτωβρίου 2010

Σ έφυγε από τη ζωή ο

Μπενουά Μάντελμπροτ
(Benoît Mandelbrot), ο
άνθρωπος που έδωσε το
όνομά του σ’ ένα από τα πιο περί-
πλοκα μαθηματικά αντικείμενα που
επινοήθηκαν ποτέ: το σύνολο Μά-
ντελμπροτ. Αυτό που εντυπωσιάζει
στο σύνολο Μάντελμπροτ, πέρα
από την πολυπλοκότητά του –που
αποκαλύπτεται σταδιακά καθώς κά-
νουμε διαδοχικές μεγεθύνσεις στα
διάφορά τμήματά του– είναι ο εξαι-
ρετικά απλός μαθηματικός τύπος
που υπεισέρχεται στην κατασκευή
του. Ο κανόνας δημιουργίας του δεν
περιλαμβάνει άλλα μαθηματικά
πέρα από τον πολλαπλασιασμό και
την πρόσθεση: είναι δηλαδή μια συ-
νάρτηση της μορφής f(z)=z2+c.
ωστόσο, η συνεισφορά του Μά-
ντελμπροτ στην επιστήμη δεν πε-
ριορίζεται στη μελέτη και γραφική
απεικόνιση του ομώνυμου συνόλου
μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή. Μπενουά Μάντελμπροτ (1924 – 2010). Γεννημένος στην Πολωνία, μεγάλωσε και σπούδασε στη Γαλλία. Πέρασε το μεγαλύτερο
Μετά τις βασικές σπουδές του στην μέρος της ζωής του στις ΗΠΑ, στα ερευνητικά εργαστήρια της ΙΒΜ. Είναι ο δημιουργός της θεωρίας των φράκταλ.
Ecole Polytechnique του Παρισιού,
έστρεψε το ερευνητικό του ενδια- (γραμμές), δισδιάστατα (επίπεδα) 1,261, μεγαλύτερη από τη διάσταση άλλο κλασικό παράδειγμα), στη
φέρον στα φαινόμενα που δεν μπο- και τρισδιάστατα (στερεά) σχήματα 1 της απλής γραμμής, αλλά μικρό- μορφή των βουνών, στην κατανομή
ρούν να μελετηθούν με τη βοήθεια είναι πολύ φτωχός, αφού εντάσσει τερη από τη διάσταση 2 του επιπέ- των κρατήρων της Σελήνης, αλλά
των παραδοσιακών μαθηματικών: η στην ίδια κατηγορία έναν αθώο κύ- δου. και στις καμπύλες διακύμανσης των
διακύμανση των τιμών στις χρημα- κλο και μια «χιονονιφάδα του von Βασικό χαρακτηριστικό της γεω- συναλλαγματικών ισοτιμιών ή των
τιστηριακές αγορές, η μορφογένεση Koch», μια γραμμή δηλαδή που, ενώ μετρίας των φράκταλ είναι η αυτο- τιμών των σιτηρών.
των φυτών, η διαμόρφωση των καλύπτει μια πεπερασμένη επιφά- ομοιότητα υπό κλίμακα, η ιδιότητα
ακτογραμμών, η κλιματική συμπε- νεια, έχει άπειρη περίμετρο. Έτσι ο δηλαδή ενός σχήματος να περιέχει
ριφορά, η κατανομή των γαλαξιών Μάντελμπροτ δημιούργησε μια νέα μέρη που είναι πανομοιότυπα με το αναΔραση
στο σύμπαν είναι μερικά από αυτά. γεωμετρία, την οποία ονόμασε γεω- σύνολο. Το αγαπημένο παράδειγμα Βασικό εργαλείο για τη δημιουργία
Κατάλαβε ότι τα κλασικά γεωμε- μετρία «φράκταλ». Ο όρος περιέχει αυτοομοιότητας του Μάντελμπροτ των φράκταλ είναι η ανάδραση
τρικά στερεά – κύλινδροι, πρίσματα, τη λατινική ρίζα «fract», κλάσμα, εν- ήταν το μπρόκολο, κάθε κομματάκι (feedback). Ας φανταστούμε μια μη-
πυραμίδες, κώνοι– δεν επαρκούν για δεικτική της κλασματικής διάστα- του οποίου, αν μεγεθυνθεί, έχει την χανή με μια είσοδο και μια έξοδο.
να περιγράψουν τις φυσικές δομές οι σης που αποδίδει η γεωμετρία αυτή ίδια μορφή με ολόκληρο το κουνου- Αρχικά εισάγουμε στη μηχανή ένα
οποίες είναι πολύ πιο περίπλοκες. στα διάφορα σχήματα. Σύμφωνα με πίδι. Παραδείγματα αυτοομοιότη- αντικείμενο (συνήθως το αποκα-
Θεώρησε ακόμα ότι ο παραδοσια- τη νέα γεωμετρία, η καμπύλη του τας μπορούμε να εντοπίσουμε σε λούμε σπόρο). Η μηχανή το επε-
κός διαχωρισμός σε μονοδιάστατα von Koch θα έχει διάσταση περίπου αρκετά φυτά (η φτέρη είναι ένα ξεργάζεται και μας αποδίδει στην

28 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]


έξοδο ένα νέο, ομοειδές αντικεί-
μενο. Το προϊόν της επεξεργασίας
είναι ο νέος μας σπόρος, τον οποίο
επανεισάγουμε στη μηχανή. Αυτή
η διαδικασία συνεχούς ανατροφο-
δότησης της μηχανής με τα προϊό-
ντα της λέγεται ανάδραση.
Το πιο απλό παράδειγμα ανά-
δρασης είναι μια βιντεοκάμερα, συν-
δεδεμένη με μια τηλεόραση την
οποία βιντεοσκοπεί. Εδώ ο σπόρος
είναι η αρχική εικόνα της οθόνης
της τηλεόρασης. Μέσα από τη βι-
ντεοκάμερα η εικόνα περνά και
ανατροφοδοτείται στην τηλεόραση
που εμφανίζει στην οθόνη της τον
εαυτό της. Η διαδικασία αυτή συ-
νεχίζεται με ταχύτατο ρυθμό όση
ώρα είναι ανοικτό το κύκλωμα. Αλ-
λάζοντας τη γωνία βιντεοσκόπησης
μπορούμε να δημιουργήσουμε στην
οθόνη της τηλεόρασης μια σειρά
από ετερόκλητες εικόνες. Οι πε-
ρισσότερες από αυτές είναι χαοτι-
κές, υπάρχουν όμως ορισμένοι συν-
δυασμοί γωνίας λήψης και
απόστασης σκόπευσης που δίνουν
απροσδόκητα «δομημένες» εικόνες.
Είναι «η τάξη που αναδύεται μέσα
απ’ το χάος».
Τόσο το σύνολο Μάντελμπροτ,
όσο και η χιονονιφάδα του von
Koch που αναφέραμε πιο πάνω, εί-
ναι προϊόντα ανάδρασης. Με την
ίδια διαδικασία μπορεί να δημιουρ-
γηθεί μια τεράστια ποικιλία εικό-
νων και τρισδιάστατων σχημάτων.
Μάλιστα, περί τα τέλη της δεκαε-
τίας του 1980, αποδείχθηκε το λε-
γόμενο «θεώρημα του κολάζ» που
με πολύ απλά λόγια λέει:
Κάθε εικόνα μπορεί να προσεγ-
γιστεί σε οποιονδήποτε επιθυ-
μητό βαθμό από ένα πεπερα-
σμένο σύστημα «στοιχειωδών»
εικόνων, που είναι προϊόντα
ανάδρασης.
Έτσι η ιδιαίτερα ακριβή και χρονο-
βόρα διαδικασία αποθήκευσης και
μετάδοσης εικόνων μπορεί να αντι-
κατασταθεί από μια πολύ πιο γρή-
γορη και φτηνή κωδικοποίηση που
βασίζεται στα φράκταλ. Σήμερα, η
ανθούσα βιομηχανία συμπίεσης των
εικόνων βασίζεται ακριβώς σε αυτή
τη θεωρία.
Το πεΤαΓΜα
Τησ πεΤαλουΔασ
Τη δεκαετία του 1960, ο μαθηματι-
κός και μετεωρολόγος Έντουαρντ
Λόρεντς (Edward Lorenz) προσπα-
θούσε να αναπτύξει ένα σύστημα
πρόβλεψης του καιρού μέσω ηλε-
Aρχείο Benoit Mandelbrot
Διαδοχικές μεγεθύνσεις στο σύνολο Μάντελμπροτ. Παρατηρήστε στο κέντρο της έκτης μεγέθυνσης ένα σχήμα όμοιο με το συνολικό
αρχικό σχήμα. Είναι ένα κλασικό παράδειγμα «αυτοομοιότητας».
κτρονικού υπολογιστή. Κατά τη έφτασε να προβλέπει για ύστερα μένων, που το επίσημο όνομά του
διάρκεια των δοκιμών του διαπί- από τρεις μήνες χιονοθύελλα αντί είναι «υπερευαίσθητη εξάρτηση από
στωσε ότι μεταβολή της τάξεως του για λιακάδα. Στο σχετικό άρθρο που τις αρχικές συνθήκες», έγινε ευρύ-
ενός δεκάκις χιλιοστού στα αρχικά δημοσίευσε αναρωτήθηκε: «άραγε τατα γνωστό ως το φαινόμενο της
του δεδομένα οδηγούσε, σε βάθος το φτερούγισμα μιας πεταλούδας πεταλούδας.
χρόνου, σε μια εντελώς διαφορε- στη Βραζιλία μπορεί να προκαλέσει Η θεωρία της πολυπλοκότητας
τική κλιματολογική πρόβλεψη. Συ- ένα τυφώνα στο Τέξας;». Ύστερα αναπτύσσει μεθόδους για να απο-
γκεκριμένα, στρογγυλοποιώντας από τη δημοσίευσή του, αυτό το χα- κωδικοποιήσει τη δομή των χαοτι-
έναν αριθμό από 0,506127 σε 0,506 ρακτηριστικό των χαοτικών φαινο- κών φαινομένων που παρουσιάζουν
απρόβλεπτη συμπεριφορά, ιδιαίτερα
επιρρεπή σε ανατροπές, εξαιτίας και
ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ της παραμικρής μεταβολής. Μέσα
από τη χαοτική συμπεριφορά των τι-
μών του χρηματιστηρίου, των κατο-
James Gleik, Χάος, μια νέα επιστήμη, μετάφραση Μανώλης Κων-
λισθήσεων, των κλιματικών φαινο-
σταντινίδης, Κάτοπτρο, αθήνα 1990, σελ. 443
μένων, ανακαλύπτει καταστάσεις
Το κλασικό εισαγωγικό βιβλίο στη νέα επιστήμη της πολυπλοκότητας. ισορροπίας προς τις οποίες ρέπουν
Πλούσιο σε ιστορικά και βιογραφικά στοιχεία, καθώς και σε συναρπα- και τα πιο πολύπλοκα φαινόμενα.
στικές περιγραφές του τρόπου με τον οποίο οι πρωτοπόροι της επι- Αυτές οι καταστάσεις, που έχει επι-
στήμης του Χάους έφτασαν, από διαφορετική πύλη εισόδου ο καθένας, κρατήσει να αποκαλούνται «παρά-
να δημιουργήσουν μια εντελώς νέα θεώρηση του κόσμου. ξενοι ελκυστές» έχουν γεωμετρική
δομή φράκταλ και παρουσιάζουν
ιδιομορφίες που η κλασική γεωμε-
Τάσος Μπούντης, Ο θαυμαστός κόσμος των fractal, Leader Books,
τρία δεν θα ήταν σε θέση να περι-
αθήνα 2004, σελ. 200
γράψει.
Το βιβλίο απευθύνεται σε όσους θέλουν να προχωρήσουν ένα βήμα πιο
Σήμερα, η νέα επιστήμη της πο-
πέρα από τις απλές «δημοσιογραφικές» περιγραφές της θεωρίας της πο- λυπλοκότητας τείνει να ενσωμα-
λυπλοκότητας – και δεν απαιτεί παρά γνώσεις επιπέδου λυκείου. Κα- τώσει και να υποκαταστήσει τους
τορθώνει ωστόσο να δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της νέας επιστή- παραδοσιακούς κλάδους της φυ-
μης και της μαθηματικής υποδομής της – της γεωμετρίας των φράκταλ. σικής, της χημείας, της βιολογίας,
της μετεωρολογίας, της αστρονο-
αργύρης Παυλιώτης, Παράξενοι ελκυστές, Πατάκη, αθήνα 2008, μίας, της γεωλογίας, ακόμα και
των οικονομικών, παρέχοντάς τους
σελ. 439
Αστυνομικό μυθιστόρημα που χρησιμοποιεί τα φράκταλ, τόσο στη ένα κοινό μαθηματικό υπόβαθρο:
τη γεωμετρία των φράκταλ. Ο δέ-
δομή, όσο και στο περιεχόμενό του.
κατος ένατος αιώνας κατακερμά-
τισε την παραδοσιακή «φυσική φι-
Ian Stewart, Παίζει ο θεός ζάρια; Η επιστήμη του χάους, μετάφραση λοσοφία» σε δεκάδες επιμέρους
Κωνσταντίνος Σαμαράς, Τραυλός, αθήνα 1998, σελ. 358 επιστήμες, με εκατοντάδες εξειδι-
Ian Stewart - Golubitsky Martin, Είναι ο θεός γεωμέτρης;, μετά- κευμένους κλάδους. Άραγε ο εικο-
φραση Κωνσταντίνος Σαμαράς, Τραυλός, αθήνα 1998, σελ. 381 στός πρώτος αιώνας θα μας οδη-
Δυο κλασικά βιβλία που εξετάζουν αρκετές όψεις της πολυπλοκότητας γήσει, μέσα από το χάος, σε μια
νέα φυσική φιλοσοφία; Ο καιρός
μέσα στη φύση.
θα δείξει... zx
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 29

Liao Yiwu, The Corpse
Walker. Real-Life Stories,
China from the Bottom Up,
Anchor Books,
2008, σελ. 328
Zου Μινγκί σ’ όλη του
Ο τη ζωή καθάριζε τα
δημόσια αποχωρητή-
ρια σε μια μικρή πόλη
στην κινεζική ενδο-
χώρα. Τα πρώτα χρόνια της επα-
νάστασης η δουλειά του, λέει, είχε
νόημα. «Ήμουν οδηγός σ’ ένα από
τα φορτηγά που μάζευαν τα λύματα.
Κανείς δεν με περιφρονούσε. Με
αποκαλούσαν “Μάστορα Ζου”.
Εκείνη την εποχή οι αγρότες δεν
είχαν λιπάσματα, γι’ αυτό τα λύ-
ματα είχαν μεγάλη αξία. Υπήρχαν
ακόμη και κάποιοι που έκλεβαν
σκατά από τα αποχωρητήρια».
Ο Zου μιλά με νοσταλγία για
εκείνα τα χρόνια. Θυμάται, βέβαια,
ότι υπήρχαν και δυσκολίες. Ότι
πολλές φορές χρειαζόταν περισσό-
τερο χρόνο για να σβήνει τα αντι-
καθεστωτικά συνθήματα από τους
τοίχους, παρά για να καθαρίζει τις
τουαλέτες. Ότι οι καθηγητές πα-
νεπιστημίου εξαναγκάστηκαν την
εποχή της Πολιτιστικής Επανά-
στασης να καθαρίζουν τουαλέτες
για να αποκτήσουν προλεταριακή
συνείδηση. Κι εκείνος έπρεπε να
μαζεύει τα πτώματα κάποιων από
αυτούς που, μην αντέχοντας την τα-
πείνωση, είχαν κρεμαστεί πάνω από
τις λεκάνες του σωφρονισμού τους.
Ο Ζου είναι ένας από τους δεκά-
δες απόκληρους της άγνωστης Κί-
νας που αποκτούν φωνή μέσα από
τα γραπτά του Λιάο Γιβού.
ενασ απαΓορευΜενοσ
συΓΓραΦεασ
Ποιητής, συγγραφέας και μουσικός,
κυνηγημένος και απαγορευμένος
στην Κίνα, ο Λιάο τα τελευταία εί-
κοσι χρόνια συλλέγει και καταγράφει
τις ιστορίες των ανθρώπων που δεν
χωρούν στο αφήγημα της αναδυό-
30 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
η κίνα απ’ την ανάποδη
από τον μιΧαλη τςιντςινη
Ποιητής, συγγραφέας και μουσικός, κυνηγημένος και απαγορευμένος στην Κίνα, ο Λιάο τα τελευταία
είκοσι χρόνια συλλέγει και καταγράφει τις ιστορίες των ανθρώπων που δεν χωρούν στο αφήγημα της
αναδυόμενης υπερδύναμης.
Ο Λιάο Γιβού στο Βερολίνο τον περασμένο Σεπτέμβριο.
μενης υπερδύναμης. Το «αγιολόγιο»
των συνεντεύξεών του αποτελείται
από όλες τις φιγούρες του περιθω-
ρίου: βασανισμένοι αντιφρονούντες
και ξεπεσμένοι αστοί, πένητες και
πλάνητες, νταβατζήδες και τρελοί
διηγούνται τις ζωές τους σε πρώτο
ενικό. Ο Λιάο δεν είναι απλώς συλ-
λέκτης. Στις σύντομες εισαγωγές
που προηγούνται αυτών των διηγή-
σεων συχνά ομολογεί ότι μεταπλάθει
ελεύθερα το υλικό του. Όμως,
ακόμη και χωρίς αυτή τη δήλωση, ο
αναγνώστης των συνεντεύξεων του
Λιάο γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι
δεν διαβάζει μια δημοσιογραφική
αναφορά. Η λαϊκή φωνή ακούγεται,
το ύφος είναι προφορικό, όμως η
μορφή είναι δουλεμένη και οι σύ-
ντομες βιογραφίες διαβάζονται ως
διηγήματα.
Τον Ιούνιο του 1989, σε ηλικία 34
ετών, ο Λιάο Γιβού, συγκλονισμένος
από την εξέγερση των φοιτητών –
που κατέληξε στο μακελειό της Τιε-
νανμέν– γράφει το Μακελειό. Ένα
μακροσκελές, παραληρηματικό ποί-
ημα που ο δημιουργός του ήξερε ότι
δεν επρόκειτο ποτέ να δημοσιευτεί
στην Κίνα. Γι αυτό το ηχογράφησε
και το μοίρασε σε κασέτες.
Γεννήθηκες με την ψυχή του
δολοφόνου / αλλά την ώρα της
δράσης / είσαι χαμένος, αδρα-
νής. / Δεν έχεις σπαθί να τρα-
βήξεις, / το σώμα σου ένα θη-
κάρι σκουριασμένο / τρεμάμενα
τα χέρια σου / τα κόκαλά σου
σάπια. / Το βλέμμα σου βλαμ-
μένο. Χάνεις το σημάδι.
Αυτή η κασέτα, καθώς και το ερα-
σιτεχνικό φιλμ Ρέκβιεμ που γύρισε
με φίλους, κίνησαν την προσοχή
των αρχών. Τον συνέλαβαν οκτώ
μήνες μετά, μέσα στο τρένο για το
Πεκίνο. Τον καταδίκασαν σε τέσ-
σερα χρόνια φυλακή για αντεπανα-
στατική προπαγάνδα και υποκίνηση
εξέγερσης.
Η φυλακή ήταν για τον Λιάο μια
αποκαλυπτική εμπειρία. Εκεί, εξο-
μολογείται, γνώρισε ανθρώπους με
τους οποίους ποτέ δεν επρόκειτο
να διασταυρωθεί στην ελεύθερη
ζωή. Άρχισε να ακούει τις ιστορίες
τους και να συνθέτει το πορτρέτο
της αθέατης Κίνας.
Μια ιδέα για τις συνθήκες στις
οποίες κλήθηκε να επιβιώσει ο Λιάο
την περίοδο του εγκλεισμού του δί-
νει η ιστορία ενός συγκρατούμενού
του, όπως την αφηγείται ο ίδιος.
Γιος συμπολεμιστή του Μάο, ο
Γουάν Μπαοτζένγκ εξαργύρωσε την
καταγωγή του με μια διοικητική
θέση σε κρατική τράπεζα. Δεν είχε
ποτέ αντικαθεστωτικές ανησυχίες

και από τύχη βρέθηκε στο Πεκίνο
για δουλειές, τις ημέρες της φοιτη-
τικής εξέγερσης του 1989. Έκανε
το λάθος να καταγράψει όσα είδε σε
ένα ανυπόγραφο άρθρο που το μοί-
ρασε χέρι με χέρι στους συνεπιβάτες
του στο τρένο. Η αστυνομία τον
ανακάλυψε και τον ανέκρινε. Του
ζήτησαν να ομολογήσει ότι «κάποιοι
φαύλοι τον ανάγκασαν να επινοήσει
αυτά τα ξεδιάντροπα ψέματα για να
βλάψει το κύρος των στρατιωτών
που τήρησαν την τάξη την πλατεία
Τιενανμέν». Όταν τα βασανιστήρια
δεν απέδωσαν, η αστυνομία κάλεσε
τον πατέρα του. «Κάνε ό,τι σου λέει
το Κόμμα», είπε στον γιο του. «Πα-
τέρα, ξέρεις καλά τι άνθρωπος είμαι.
Ένα από τα πράγματα που έχω μά-
θει από εσένα είναι να είμαι ειλικρι-
νής. Ό,τι έγραψα είναι αλήθεια. Στο
Πεκίνο σκοτώθηκαν αθώοι». «Αυτοί
που σκοτώθηκαν ήταν αντεπανα-
στάτες που άξιζαν να πεθάνουν»,
απάντησε στον Γουάν ο πατέρας
του. «Κι εσύ είσαι μάρτυρας μόνο
σε ό,τι επιτρέπεται να δεις...».
ΤρΩΓονΤασ ανθρΩπουσ
Όλοι οι «ήρωες» του Λιάο βρέθηκαν
στη δίνη των άγριων αλλαγών που
έζησε η Κίνα κατά τον εικοστό αι-
ώνα. Οι περισσότεροι, όμως, δεν
είχαν ποτέ την πρόθεση να αντι-
σταθούν. Αντιθέτως. Όλοι είχαν πι-
στέψει στον κομμουνισμό, πριν γίνει
καθεστώς και τους συνθλίψει. Το
περιγράφει ο 75χρονος Φενγκ Ζον-
γκτσί, πρώην στέλεχος της Κομ-
μουνιστικής Νεολαίας που τη δε-
καετία του 1960 αναθεματίστηκε
ως «δεξιός» και εξορίστηκε.
Στρατευθήκαμε στην κομμου-
νιστική επανάσταση για να
έχουμε μια καλύτερη ζωή, να
έχουμε να φάμε, να παντρευ-
τούμε μια ωραία γυναίκα, να
κάνουμε οικογένεια. Αυτή η βα-
σική ιδέα διαστρεβλώθηκε εντε-
λώς τα χρόνια του Μάο. Το
μόνο για το οποίο μιλούσαμε
ήταν αφηρημένες ιδέες όπως το
Κόμμα και ο Λαός. Η ιδιωτική
ζωή θεωρούνταν κάτι επαίσχυ-
ντο. Όμως δεν μπορείς να πα-
ντρευτείς το Κόμμα ή τον Λαό.
Μπορείς; Ακούγαμε συνέχεια
ανοησίες όπως ότι «ο τάδε ή ο
δείνα γαλουχήθηκε από το
Κόμμα και τον Λαό». Αλλά,
αλήθεια, έχει βυζιά το Κόμμα
για να γαλουχεί;
Το Κόμμα που «γαλουχούσε» τους
Κινέζους αποδείχθηκε ανίκανο να
Μια από τις εικόνες που εμβληματοποίησαν τον Μεγάλο Λιμό τη
μεταπολεμική περίοδο στην Κίνα, στον οποίο πέθαναν περίπου 30
εκατομμύρια άνθρωποι. Η φωτογραφία τραβήχτηκε από τον Τζορτζ Σιλκ
για λογαριασμό του περιοδικού Life.
τους θρέψει. Από το 1958 έως το
1961, υπολογίζεται ότι τριάντα εκα-
τομμύρια Κινέζοι πέθαναν από την
πείνα. Ήταν η εποχή του «Μεγά-
λου Άλματος προς τα Εμπρός» που
εξελίχθηκε σε Μεγάλο Λιμό. Οι χω-
ρικοί οργανώθηκαν υποχρεωτικά σε
κολεκτίβες. Η ιδιωτική καλλιέργεια
της γης απαγορεύτηκε. Το κράτος
μοίραζε την τροφή με το δελτίο.
Ταυτόχρονα, όλη η χώρα στρατεύ-
θηκε στον μεγάλο στόχο: να ξεπε-
ράσει η Κίνα σε παραγωγή χάλυβα
τη Μεγάλη Βρετανία. Κάθε γειτο-
νιά και κάθε κομμούνα είχε το δικό
της χυτήριο. Ό,τι περιείχε μέταλλο,
από τα γεωργικά εργαλεία μέχρι τα
μαγειρικά σκεύη, προσφέρθηκε για
τον κοινό σκοπό.
Εκείνη την εποχή ο Ζενγκ Ντα-
γιούν ήταν αξιωματούχος του κόμ-
ματος στην επαρχία Σετσουάν. Το
1960 τον διόρισαν επικεφαλής ενός
κλιμακίου που θα επιτηρούσε την
κομμούνα στην απομακρυσμένη πε-
ριοχή του Ντονγιάνγκ. Εκεί βρήκε
τους χωρικούς εξαγριωμένους από
την πείνα. Εκεί άκουσε για πρώτη
George Silk
φορά ότι κάποιοι είχαν καταφύγει
στον κανιβαλισμό προκειμένου να
επιβιώσουν. «Η έρευνα που διατά-
χθηκε από την επαρχιακή διοίκηση
αποκάλυψε το φοβερό σκάνδαλο
στην Πέμπτη Διεύθυνση Παραγω-
γής. Αυτή η Διεύθυνση περιελάμ-
βανε 82 οικογένειες με πληθυσμό
941 ατόμων. Μεταξύ του Δεκεμ-
βρίου 1959 και του Νοεμβρίου
1960, οι χωρικοί είχαν σκοτώσει και
φάει 48 ανήλικα κορίτσια κάτω των
7 ετών, που αντιπροσώπευαν το
90% των κοριτσιών αυτής της ηλι-
κιακής κατηγορίας», διηγείται ο
Ζενγκ στον Λιάο. Θυμάται μάλιστα
την απολογία ενός πατέρα που συ-
νελήφθη επ’ αυτοφώρω να μαγει-
ρεύει την κόρη του, προκειμένου να
ταΐσει τα έξι παιδιά του. «Θα πέ-
θαινε έτσι κι αλλιώς», είπε στους
αξιωματούχους που τον ανέκριναν.
«Ήταν καλύτερο να τη θυσιάσουμε
για να σώσουμε την υπόλοιπη οικο-
γένεια. Απλώς προσευχόμαστε ότι
στην επόμενη ζωή θα είμαστε κάτι
άλλο. Είναι πολύ σκληρό να είσαι
άνθρωπος».
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 31
Στα κείμενα του Λιάο Γιβού πε-
ριγράφονται πολλά από τα εγκλή-
ματα του μαοϊκού καθεστώτος.
ωστόσο, το Corpse Walker –όπου
συγκεντρώνονται 27 συνεντεύξεις–
δεν είναι βιβλίο πολιτικό και ο συγ-
γραφέας του διατείνεται ότι στόχος
του δεν ήταν η καταγγελία. Μιλώ-
ντας πριν από τρία χρόνια στο
BBC1, δήλωσε πολύ τυχερός που
γνώρισε αυτούς τους ανθρώπους.
Πρόθεσή του, είπε, ήταν να τους
«δώσει φωνή για να μη χαθούν στο
σκοτάδι της ιστορίας».
ΦΩνη σΤουσ σιΩπηλουσ
Ο Λιάο δίνει φωνή στον θρύλο για
τους μεταφορείς πτωμάτων, που
αναλάμβαναν να κουβαλούν στην
πλάτη τον νεκρό για πολλά χιλιόμε-
τρα μέχρι τον τόπο της ταφής του.
Δίνει φωνή στον τρελό που μεγαλο-
πιάστηκε και ταμπουρώθηκε στο
σχολείο του χωριού, νομίζοντας ότι
θα ιδρύσει τη δική του αυτοκρατο-
ρία. Ακούει τον αγρότη που βρήκε
χρυσά νομίσματα στην αυλή του
σπιτιού και πλήρωσε την καλή του
τύχη οδηγούμενος στη φυλακή με
την κατηγορία της τυμβωρυχίας.
Απαθανατίζει τις περιπέτειες του
τυχοδιώκτη που περνάει όλη του τη
ζωή στα σύνορα αποτυγχάνοντας
συνεχώς να δραπετεύσει από την
Κίνα. Καταγράφει τις αναμνήσεις
του επαγγελματία θρηνωδού, που
πληρωνόταν για να μοιρολογάει
αδιάκοπα για ολόκληρα εικοσιτε-
τράωρα στις κηδείες. Περιγράφει
την ανακούφιση του διαρρήκτη που
απέδρασε από τη φυλακή, έκλεψε
τόσα λεφτά που δεν μπορούσε πια
να τα ξοδέψει, κι αφέθηκε στο τέλος
στα χέρια της αστυνομίας.
Σε όλα αυτά τα ταχυ-δράματα,
από τα οποία δεν λείπει το μαύρο
χιούμορ, το καθεστώς και οι αγριό-
τητές του μπαίνουν σε δεύτερο
πλάνο. Οι φυλακίσεις, οι διώξεις,
οι βασανισμοί αντιμετωπίζονται πε-
ρίπου ως αυτονόητη συνθήκη.
Άλλωστε και ο Λιάο δηλώνει ότι
έχει συμφιλιωθεί με τη μοίρα του
αποσυνάγωγου. «Παλιότερα ένιωθα
θυμό, υπέφερα, ένιωθα την αδικία»,
είπε στον δημοσιογράφο του BBC.
«Αλλά τώρα αντιμετωπίζω αυτά τα
πράγματα σαν διδάγματα. Γιατί όσα
δεν μπορείς να αντέξεις, καλύτερα
να τα αντιμετωπίζεις ως διδάγ-
ματα».
Κανένα από τα βιβλία του Λιάο
δεν κυκλοφορεί στην Κίνα. Βγήκαν
ωστόσο λαθραία στο εξωτερικό και
μεταφράστηκαν στα γαλλικά, στα
αγγλικά και στα γερμανικά. Στη

Γερμανία βρήκαν τη μεγαλύτερη
απήχηση, όχι τυχαία. Εκεί συγκινεί
περισσότερο το σύμβολο του αντι-
στασιακού διανοούμενου που διώ-
κεται από το κομμουνιστικό καθε-
στώς.
Τον Σεπτέμβριο του 2009, οι κι-
νεζικές αρχές απαγόρευσαν στον
Λιάο να ταξιδέψει στην Έκθεση Βι-
βλίου της Φρανκφούρτης, όπου η
Κίνα ήταν η τιμώμενη χώρα. Λίγους
μήνες αργότερα τον συνέλαβαν στο
αεροδρόμιο, απ’ όπου σκόπευε να
μεταβεί στην Κολωνία για να συμ-
μετάσχει σε εκδηλώσεις που είχαν
προγραμματισθεί προς τιμήν του.
Τον Φεβρουάριο του 2009 απηύ-
θυνε μια ανοιχτή επιστολή προς την
καγκελάριο Μέρκελ2, ελπίζοντας,
όπως έγραφε, στην υποστήριξή της
«όχι μόνο επειδή είναι ισχυρή, αλλά
γιατί έχει ζήσει το δικτατορικό κα-
θεστώς της Ανατολικής Γερμανίας».
Ήθελε πολύ, έλεγε, να πάει στη
Γερμανία.
Για πάνω από 50 χρόνια ασφυ-
κτιώ στον βρώμικο και δαιδα-
λώδη υπόνομο. Είχα μεγάλη
ανάγκη να ανασάνω και να
γευτώ την ελευθερία. Είναι
άραγε γλυκιά; Είναι πικρή; Ή
άχρωμη και άνοστη; Θα ήταν
μήπως ακατάλληλη για τα βρώ-
μικα κινεζικά μου πνευμόνια;
Η πολυπόθητη άδεια του δόθηκε
τελικά πριν από δύο μήνες. Τον Σε-
πτέμβριο του 2010 βγήκε για πρώτη
φορά –στα 52 του– από την Κίνα
και έμεινε έξι εβδομάδες στη Γερ-
μανία, συμμετέχοντας στα λογοτε-
χνικά φεστιβάλ του Αμβούργου και
του Βερολίνου. Εκεί είχε την ευκαι-
ρία να διαβάσει τα κείμενά του συ-
νοδεία της φλογέρας του, που έμαθε
να παίζει στη φυλακή.
Μιλώντας στα γερμανικά ΜΜΕ,
επανέλαβε πολλές φορές ότι δεν
είναι πολιτικός, ούτε τον ενδιαφέ-
ρει η αντίσταση κατά του καθε-
στώτος. Τον ενδιαφέρει μόνο,
έλεγε, «να διασώσει αυτά που συμ-
βαίνουν σήμερα στην Κίνα, γιατί
αλλιώς θα χαθούν»3. Παρ’ ότι απο-
κηρύσσει οποιαδήποτε προπαγαν-
διστική πρόθεση, ο Λιάο ήταν ανά-
μεσα στους διανοουμένους που
είχαν υπογράψει τη Χάρτα 08 του
Λιού Σιαομπό, εξαιτίας της οποίας
ο τελευταίος βρίσκεται ακόμη στη
φυλακή και τιμήθηκε με το Νόμπελ
Ειρήνης.
«Δεν ανήκω στους συγγραφείς,
που συνειδητά επιδιώκουν τον ρόλο
του αντιστασιακού, γιατί θεωρούν
καθήκον τους να ασκούν κριτική στο
32 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
Καλλιτεχνική απεικόνιση της κατάπνιξης της εξέγερσης στην κεντρική
πλατεία Τιενανμέν του Πεκίνου στις 4 Ιουνίου 1989.
καθεστώς», επιμένει ο Λιάο. «Τα
δικά μου κείμενα δεν γεννιούνται
στο γραφείο, αλλά μέσα στην πραγ-
ματικότητα».
Ο Λιάο αποστρέφεται το στε-
ρεότυπο του δοκιμαζόμενου δια-
νοούμενου, μέσα από το οποίο
τον διαβάζουν οι Δυτικοί. Φαίνε-
ται, ωστόσο, να έχει επίγνωση ότι
όσο το Πεκίνο φροντίζει να
εδραιώσει την οικονομική του
ηγεμονία σε όλο τον κόσμο, άλλο
τόσο εργάζεται για να συγκαλύψει
το γεγονός ότι η απελευθέρωση
των αγορών δεν συνδυάζεται με
την ανάλογη αναγνώριση ατομι-
κών δικαιωμάτων. Η «πραγματι-
κότητα που γεννά τα κείμενά
του», είναι αυτή που συγκαλύπτε-
ται γιατί κηλιδώνει την εικόνα της
υπερδύναμης.
Οι ιστορίες των ηρώων του είναι
«αντικαθεστωτικές» στο μέτρο που
αποκαλύπτουν πώς οι ζωές των
Eddie Gonzalez
απλών Κινέζων προσφέρονται ως
καύσιμο στο κινεζικό «θαύμα».
Ταυτόχρονα, το ίδιο το έργο του
Λιάο υπενθυμίζει στη Δύση τα ανυ-
πέρβλητα εμπόδια στην κατανόηση
της Κίνας. Ο ίδιος λέει ότι οι Ευ-
ρωπαίοι και οι Αμερικανοί που επι-
σκέπτονται τη χώρα του, μένουν
στα ακριβά ξενοδοχεία, τρώνε στα
ακριβά εστιατόρια και απέρχονται
αδαείς ως προς την αλήθεια της κι-
νεζικής κοινωνίας.
ολα υπο ελεΓΧο
Ακόμη και στην τέχνη, το Πεκίνο
ελέγχει εξονυχιστικά τις εξαγωγές
του. Στην Έκθεση Βιβλίου της
Φρανκφούρτης, στην οποία δεν
επετράπη στον Λιάο να λάβει μέ-
ρος, η κινεζική αντιπροσωπεία
απαρτιζόταν από χίλια μέλη και
εκατό «εγκεκριμένους» συγγραφείς.
Ο πιο προβεβλημένος από αυτούς
ήταν ο πρώην υπουργός Πολιτισμού
Γουάνγκ Μενγκ. O Γουάνγκ έχει
«ελευθέρας» να ταξιδεύει και να δί-
νει διαλέξεις στο εξωτερικό. Τις
ημέρες που ο Λιάο βρισκόταν στη
Γερμανία, ο 76χρονος Γουάνγκ μι-
λούσε στο Κέντρο Ασιατικών Σπου-
δών του Harvard. «Σας μίλησα πολύ
για το παρελθόν (της κομμουνιστι-
κής επανάστασης)», είπε στο κοινό
του. «Αναρωτιέμαι, αν είχαμε την
ευκαιρία να το ξανακάνουμε, θα το
κάναμε; Θα μπορούσαμε να το κά-
νουμε; Θα ήθελα να σας πω ότι αν
είχα την ευκαιρία να το ξανακάνω,
θα μπορούσα και θα το έκανα όπως
το έκανα...».
Η άποψή του, όπως την εξηγεί
στον New Yorker4, είναι ότι η Επα-
νάσταση –ο μεγάλος λιμός, η λα-
τρεία του Μάο, η παράνοια των
Ερυθροφρουρών– ήταν σαν ένα ξύ-
πνημα του Εγκέλαδου. Σαν ένα γε-
γονός τόσο αναπόφευκτο, όσο ο
σεισμός του Σετσουάν που το 2008
σκότωσε 68.000 Κινέζους.
Το παράδοξο είναι ότι, εξήντα
χρόνια μετά την Επανάσταση, ο
απαγορευμένος Λιάο φαίνεται να
υπομένει τους «μετασεισμούς» με
την ίδια αίσθηση του αναγκαίου, που
εκφράζει και ο «επίσημος» συγγρα-
φέας του καθεστώτος. «Αν συνέ-
κρινα τον εαυτό μου με ελεύθερους
ανθρώπους σαν εσάς, θα ένιωθα
πολύ θυμωμένος», είπε σε έναν βρε-
τανό δημοσιογράφο. «Αλλά δεν
νιώθω θυμωμένος. Νιώθω τυχερός».
Ο Λιάο δεν επιχείρησε ποτέ να
αυτομολήσει, όπως τόσοι ομότεχνοί
του. Δεν θέλει να εγκαταλείψει την
Κίνα και τους ανθρώπους που «χά-
νονται στο σκοτάδι της ιστορίας».
Παρά τις δυσκολίες, λέει, θα μείνει
πάντα εκεί, κι ας είναι ανήσυχος ο
ύπνος του:
Κάποιες φορές στον ύπνο μου
πιάνω τον εαυτό μου να ουρ-
λιάζει «δεν θέλω να είμαι Κινέ-
ζος». Αλλά δεν έχω άλλη επι-
λογή από το να κοιμάμαι πάνω
σ’ αυτό το κρεβάτι που λέγεται
Κίνα. zx
1
http://www.youtube.com/
watch?v=wkAGoO-RHVA
2
http://www.hrichina.org/public/
contents/press?revision_id=
173862&item_id=173282
3
http://www.fr-online.de/kultur/
-ich-war-ein-propaganda-autor-/
-/1472786/3091946/-/index.html
4
Τεύχος 8ης Νοεμβρίου 2010,
σσ. 60-69.
μάριο βάργκας λιόσα:
η πολιτική ιδεολογία μου
από τη μαριλια ΠαΠαθαναςιου

Όσοι ξέρουν και παρακολουθούν τον φετινό νομπελίστα λογοτεχνίας από παλιά, συχνά αναφέρονται στις
ιδεολογικές μετατοπίσεις του και στις πολιτικές επιλογές του. Πώς είναι δυνατόν να επιτίθεται με τέτοια
σφοδρότητα κατά του καθεστώτος Κάστρο στην Κούβα, αυτός, ένας παλιός σοσιαλιστής, αναρωτιούνται
π.χ. πολλοί. Πώς είναι δυνατόν να μην είμαι αντίπαλος ενός αυταρχικού καθεστώτος, απαντά εκείνος. Στην
ανέκδοτη συνέντευξή του που ακολουθεί, η οποία είχε δοθεί στην Αθήνα το 2002, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα
απαντά με σαφήνεια σε όλες τις ερωτήσεις που αφορούν τα πιστεύω του και τις επιλογές του.
συνενΤευξη

ΕΡΑ
ο 1989, έπεσε στα χέ-

Τ
ρια μου ένα βιβλίο που
είχε τίτλο Η θεία Χούλια
και ο Γραφιάς. Το βιβλίο
ήταν πολύ διασκεδα-
στικό, ο άγνωστος σε μένα τότε,
συγγραφέας του, ο Μάριο Βάργκας
Λιόσα, μιλούσε για το εξωτικό Πε-
ρού της δεκαετίας του 1950 με
τρόπο χειμαρρώδη και εξαιρετικά
σύγχρονο. Μου κίνησε τόσο το εν-
διαφέρον που άρχισα να αναζητώ
και τα άλλα βιβλία του με πάθος
και να προσπαθώ να τα διαβάζω
στο πρωτότυπο. Σύντομα κατά-
λαβα ότι επρόκειτο για συγγραφέα
που ξεπερνούσε κατά πολύ τα όρια
της Λατινικής Αμερικής, για συγ-
γραφέα παγκόσμιο με απόψεις που
ενοχλούσαν. Το διαπίστωσα και το
2002, όταν ο Λιόσα, χάρη στις ερ-
γώδεις προσπάθειες της τότε διευ-
θύντριας του ισπανικού ινστιτού-
του Θερβάντες, Νάτι Γκάλβεθ,
ήρθε στη Αθήνα. Στην ομιλία του
πήγαιναν όλα καλά, ώσπου άρχισε
να μιλά για την Κούβα. Μουρμου-
ρητό δυσαρέσκειας στο ακροατή- Με φόντο τη βιβλιοθήκη του. Ο Μάριο Βάργκας Λιόσα είναι ο φετινός βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας,
ριο – πώς είναι δυνατόν να φιλο- όπως ανακοίνωσε η Επιτροπή της Σουηδικής ακαδημίας στις 7 Οκτωβρίου 2010.
δοξεί να βραβευτεί με το Νόμπελ
Λογοτεχνίας ένας συγγραφέας που ναι δραματικά επίκαιρες. Ο Κά- για σας ο πατέρας σας, ένας άν- Απολύτως. Η επαφή μου με τη λο-
εναντιώνεται στην ανθρωπιστική στρο, διά του αδελφού του Ραούλ, θρωπος ιδιαιτέρως αυταρχικός. γοτεχνία άρχισε με την ανάγνωση.
επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο… εξακολουθεί να ταλανίζει την Πώς ήταν το να ζει κανείς στο Όπως όλα τα παιδιά της εποχής
Ο Λιόσα μού παραχώρησε τότε τη Κούβα, ο εθνικισμός εξακολουθεί Περού, εκείνη την εποχή; Τι σή- μου, διάβαζα με μεγάλο ενθουσια-
συνέντευξη που ακολουθεί και η να ταλανίζει την Ευρώπη. Τα βι- μαινε τότε για σας η λογοτεχνία; σμό περιπετειώδεις ιστορίες. Τα
οποία επρόκειτο να προβληθεί βλία, παρά τις ελπίδες του Μπιλ Η λογοτεχνία ήταν καταφύγιο, αναγνώσματα αυτά με ενθουσία-
στην κρατική τηλεόραση. Αυτό δεν Γκέιτς, εξακολουθούν να ταλανί- ήταν ηρεμία. Ηταν ευτυχία και πα- ζαν, μου προξενούσαν μεγάλη
συνέβη – και η συνέντευξη εκείνη, ζουν τους αναγνώστες, όπως και η ρηγοριά, ήταν ο ενθουσιασμός που χαρά, μού άνοιγαν τον κόσμο της
με αφορμή την πρόσφατη βρά- έλλειψη παιδείας ταλανίζει όσους δεν ένιωθα στη ζωή με τον πατέρα φαντασίας. Έθεσαν τις βάσεις για
βευση του συγγραφέα με το Νό- δεν πιάνουν βιβλίο στο χέρι τους – μου, τον οποίο πρωτογνώρισα όταν να εδραιωθεί η απόφασή μου γίνω
μπελ, δημοσιεύεται σήμερα για και στη χώρα μας είναι πολλοί… ήμουν 10 ετών. συγγραφέας.
πρώτη φορά.
Οκτώ χρόνια αργότερα, οι από- αρχίσατε να γράφετε για να ενα- Ήσαστε λοιπόν φανατικός ανα- Τώρα, έπειτα από τόσα χρόνια,
ψεις του Μάριο Βάργκας Λιόσα εί- ντιωθείτε στα σχέδια που είχε γνώστης… τόσα βιβλία και τόσες βραβεύ-

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 33

σεις, για ποιο λόγο εξακολου-
θείτε να γράφετε;
Γιατί η γραφή, όπως έλεγε ο Φλω-
μπέρ, είναι τρόπος ζωής. Στην πε-
ρίπτωσή μου, ισχύει απολύτως.
Ζωή για μένα σημαίνει, πρωτίστως,
γραφή. Ασφαλώς και με ενδιαφέ-
ρουν όλες οι άλλες εκδηλώσεις της
ζωής, αλλά η γραφή με απορροφά
και αυτό συμβαίνει εδώ και πολλά
χρόνια.
Τα βιβλία σας αντανακλούν την
πραγματικότητα. Συχνά όμως
χρησιμοποιείτε ως πρώτη ύλη
για τα έργα σας τα βιώματά σας.
Η μνήμη είναι η πιο σημαντική
πρώτη ύλη για ένα συγγραφέα.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα
έργα μου είναι αυτοβιογραφικά. Το
σημείο εκκίνησης είναι βέβαια προ-
σωπικές εμπειρίες. Πάντα ξεκινώ
από μια προσωπική εμπειρία, από
κάτι που έζησα, που διάβασα, που
άκουσα, από γεγονότα που άφη-
σαν ένα ίχνος στη μνήμη μου. Έτσι
σχηματίζεται το έμβρυο μιας ιστο-
ρίας. Τώρα ορισμένες εμπειρίες εί-
ναι πολύ εύφορες την ώρα που
γράφω, άλλες όχι. Είναι μυστήριο,
όμως αισθάνομαι ότι υπάρχουν και
λόγοι στο υποσυνείδητο που επε-
νεργούν την ώρα της επιλογής του
θέματος. Συχνά έχω την εντύπωση
ότι τα θέματα με διαλέγουν, ότι δεν
τα διαλέγω εγώ.
Ποιος είναι ο ρόλος της λογοτε-
χνίας σήμερα;
Η λογοτεχνία αφ’ ενός βοηθά τους
ανθρώπους να ζήσουν όσα δεν
μπορούν, όσα θα ήθελαν να ζή-
σουν, εμπλουτίζει τη ζωή τους. Αφ’
ετέρου, οξύνει την κριτική μας
σκέψη, χάρη σε αυτή συνειδητο-
ποιούμε τις προσδοκίες μας, όσα
λείπουν από τη ζωή μας. Υπό την
έννοια αυτή, η λογοτεχνία συμ-
βάλλει στο ανικανοποίητο της
ύπαρξης, συμβάλλει στην πρόοδο,
στο να μη βαλτώσουμε στον κομ-
φορμισμό. Ο κομφορμισμός και η
καλή λογοτεχνία είναι ασύμβατα.
Σύμφωνα με τις στατιστικές, ο
αριθμός των αναγνωστών περιο-
ρίζεται. Πού οφείλεται αυτό;
Σήμερα τυπώνονται πιο πολλά βι-
βλία και πιο πολλοί άνθρωποι μπο-
ρούν να αγοράσουν βιβλία από ό,τι
στο παρελθόν. Είναι όμως αλήθεια
ότι οι σημερινοί αναγνώστες αφιε-
ρώνουν λιγότερο χρόνο σε σχέση
με τους αναγνώστες του παρελθό-
ντος. Αυτό οφείλεται κυρίως στον
ανταγωνισμό της τηλεόρασης, αλλά
και επειδή η εκπαίδευση δεν ενσω-
34 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
ματώνει τη λογοτεχνία ως κάτι θε-
μελιώδες στη ζωή. Πρέπει να ορ-
γανωθεί η εκπαίδευση –όχι μόνο
στα σχολεία αλλά και στις οικογέ-
νειες– ώστε η ανάγνωση να αποτε-
λεί κομμάτι της ζωής των ανθρώ-
πων από τα παιδικά τους χρόνια.
Έχετε εκφράσει την αντίθεσή
σας στον Μπιλ Γκέιτς ο οποίος
ισχυρίζεται ότι τα βιβλία θα
αχρηστευθούν…
Ελπίζω να διαψευσθεί ο Μπιλ
Γκέιτς! Νομίζω ότι τα ΜΜΕ δεν
μπορούν να υποκαταστήσουν τα
βιβλία. Αν τα βιβλία περιθωριοποι-
ηθούν, αν βρεθούν στις κατακόμβες
της κοινωνίας, θα είναι μεγάλη
φτώχεια για τον ανθρώπινο πολι-
τισμό. Και ο κινηματογράφος και η
τηλεόραση μου αρέσουν πολύ, η
οθόνη όμως δεν μπορεί να αντικα-
ταστήσει την ανάγνωση ως δίαυλο
ιδεών, ως όργανο που αναγκάζει
την ανθρώπινη φαντασία να λει-
τουργήσει. Ο θεατής είναι πολύ
πιο παθητικός σε σχέση με τον
αναγνώστη.
αναφέρεστε στα ΜΜΕ. Ποιος
είναι ο ρόλος τους σήμερα;
Τα ΜΜΕ είναι ένα εκπληκτικό ερ-
γαλείο, είναι επανάσταση για την
πληροφορία. Μας κάνουν να ζούμε
την επικαιρότητα σε πραγματικό
χρόνο. Σήμερα συμβάλλουν στο να
σπάσουν τα σύνορα μεταξύ των
κρατών, μεταξύ των πολιτισμών.
Χάρη σε αυτά δεν υπάρχει λογο-
κρισία και, επίσης, προσφέρουν
ψυχαγωγία. Ταυτόχρονα, όμως,
εξαιτίας των τεχνολογικών τους
υποδομών και εξαιτίας του υψη-
λού τους κόστους, είναι περισσό-
τερο ελεγχόμενα και λιγότερο ελεύ-
θερα σε σχέση με τα βιβλία. Γι’
αυτόν ακριβώς τον λόγο, ενδεχό-
μενη εξαφάνιση των βιβλίων θα
ήταν περιορισμός της ελευθερίας
του ανθρώπου.
ενανΤιον
Του αυΤαρΧισΜου
Στη νεότητά σας, σας προσέλ-
κυσαν οι σοσιαλιστικές ιδέες.
Ποιοι ήταν οι λόγοι που σας
έκαναν να αλλάξετε τις πολιτι-
κές σας απόψεις και να δηλώ-
νετε από πολλά πλέον χρόνια
φιλελεύθερος;
Όταν ήμουν νέος, σε όλη τη Λατι-
νική Αμερική ζούσαμε σε δικτατο-
ρίες υποταγμένες στις ΗΠΑ, την
Ουάσιγκτον και το Στέιτ Ντιπάρ-
τμεντ. Στο πλαίσιο του Ψυχρού
Πολέμου, οι στρατιωτικές δικτα-
τορίες θεωρούνταν απάντηση στην
επικράτηση του κομμουνισμού. Εξ
αυτού του λόγου όλοι νιώσαμε ότι
πρέπει να στραφούμε στον σοσια-
λισμό. Όμως, στα μέσα της δεκα-
ετίας του 1960, είδα το πραγμα-
τικό πρόσωπο του σοσιαλισμού, ο
οποίος είχε επιφέρει, είναι αλή-
θεια, ορισμένη κοινωνική πρόοδο.
Διαπίστωσα τότε ότι τα σοσιαλι-
στικά καθεστώτα ήθελαν να ελέγ-
χουν τη σκέψη, τα είδα να εξελίσ-
σονται σε αστυνομικά κράτη που
καταργούσαν την ελευθερία του
ανθρώπου. Γι αυτό και αναθεώ-
ρησα τις απόψεις μου, όπως και
πολλοί άλλοι διανοούμενοι της
εποχής μου. Δεν απαρνήθηκα τα
ιδανικά μου αλλά τα προσδιόρισα
στη δημοκρατία, στον πλουραλι-
σμό, στο δικαίωμα της ελευθερίας
της έκφρασης και της κριτικής.
Η Κούβα ήταν χαρακτηριστικό
παράδειγμα για να αναθεωρήσω
τις απόψεις μου. Γιατί η Κούβα εί-
ναι η περίπτωση σοσιαλιστικής χώ-
ρας που γνώρισα εκ των έσω, είναι
μια χώρα που μιλούν τη γλώσσα
μου. Επισκέφθηκα την Κούβα πέ-
ντε φορές κατά τη δεκαετία του
1960 και είδα πώς εξελίχθηκε η
επανάσταση την οποία αρχικώς θε-
ωρούσαμε απελευθερωτική, μια
επανάσταση που θα συνδύαζε την
ελευθερία με δικαιοσύνη. Είδα πώς
εξέλιπε η ελευθερία, πώς το καθε-
στώς μεταμορφώθηκε σε καθεστώς
σοβιετικού τύπου. Ηταν λοιπόν κα-
θοριστικός παράγων για μένα η
απογοήτευση για την αποτυχία της
κουβανικής επανάστασης. Όπως
καθοριστική ήταν και η εμπειρία
της Άνοιξης της Πράγας. Βρέθηκα
στην Τσεχοσλοβακία το 1968,
ήταν συγκλονιστική η εμπειρία να
δεις αυτή την απόπειρα εκδημο-
κρατισμού στο πλαίσιο ενός σο-
σιαλιστικού καθεστώτος. Το ότι
εκείνο το πείραμα διακόπηκε με
τόσο βίαιο τρόπο και ότι ο Φιντέλ
Κάστρο έσπευσε να στηρίξει την
εισβολή των χωρών του Συμφώνου
της Βαρσοβίας στην Τσεχοσλοβα-
κία, ήταν ένα ακόμη καθοριστικό
γεγονός για να αναθεωρήσω τις
απόψεις μου.
Υπερασπίζεστε με πάθος τις
ιδέες της δημοκρατίας. Τι απα-
ντάτε σε όσους βλέπουν στην
παγκοσμιοποίηση την επιβολή
μιας νέας δικτατορίας των πο-
λυεθνικών;
Η παγκοσμιοποίηση έχει τις φω-
τεινές και τις σκοτεινές πλευρές
της. Συνολικά όμως είναι θετική
για την ανθρωπότητα. Η παγκο-
σμιοποίηση είναι επανάσταση για
την επικοινωνία. Χάρη στην πα-
γκοσμιοποίηση δεν υπάρχει δικτα-
τορία που να μπορεί να εφαρμόσει
λογοκρισία. Η τεχνολογία σπάει
όλα τα εμπόδια και στέλνει πληρο-
φορίες εκεί όπου πριν δεν μπορού-
σαν να φτάσουν. Για τις φτωχές
χώρες επίσης, η παγκοσμιοποίηση
είναι θετική, φέρνει κεφάλαια και
τεχνολογία. Αν ο Μιλόσεβιτς περι-
μένει να δικαστεί σήμερα στη Χάγη
(σ.σ.: ο πρώην ηγέτης της Σερβίας
είχε ήδη μεταφερθεί στο Δικαστή-
ριο της Χάγης, κατηγορούμενος για
την υποκίνηση ωμοτήτων και γε-
νοκτονίας κατά των Μουσουλμά-
νων της Βοσνίας. Πέθανε μερικά
χρόνια αργότερα εκεί, στις
11/3/2006, πριν η δίκη του ολο-
κληρωθεί), αυτό συμβαίνει χάρη
στην παγκοσμιοποίηση. Χάρη σ’
αυτή δημιουργήθηκε ένα διεθνές
δικαστήριο και έτσι ο Μιλόσεβιτς
και άλλοι δυνάστες δεν θα περά-
σουν τα γεράματά τους στην
Κυανή Ακτή, αλλά θα λογοδοτή-
σουν για τα εγκλήματα τους.
Στην παγκοσμιοποίηση εναντιώ-
νονται τα άκρα, οι κομμουνιστές
και οι φασίστες.
Στην Ευρώπη, οι εχθροί της πα-
γκοσμιοποίησης είναι οι νοσταλ-
γοί του σταλινισμού, του κινεζικού
κομμουνισμού και του φασισμού.
Ο Χάιντερ στην Αυστρία (σ.σ.:
σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό το
2008), ο Λε Πεν στη Γαλλία, η
ΕΤΑ στην Ισπανία. Οι παραδο-
σιακοί εχθροί της δημοκρατικής
κουλτούρας είναι αυτοί που φο-
βούνται την παγκοσμιοποίηση. Και
έχουν δίκιο που τη φοβούνται,
γιατί η παγκοσμιοποίηση επεκτεί-
νει τα όρια της δημοκρατίας και
πατάσσει τον Δούρειο Ίππο των
άκρων, που είναι ο εθνικισμός. Ο
εθνικισμός είναι ο μεγάλος εχθρός
της δημοκρατικής κουλτούρας,
όπως ήταν στο παρελθόν ο φασι-
σμός και ο κομμουνισμός.
Η Ευρώπη έχει λόγους να φοβά-
ται σήμερα τον εθνικισμό και
την ξενοφοβία;
Ναι, δυστυχώς, υπάρχει αυτός ο
κίνδυνος, γιατί ο εθνικισμός απειλεί
το καλύτερο, το πιο γενναιόδωρο,
το πιο φιλόδοξο σχέδιο των τελευ-
ταίων δεκαετιών, που είναι η δημι-
ουργία της Ευρωπαϊκής Ενωσης,
ένα σχέδιο με εξαιρετικά θετικές
συνέπειες για όλο τον κόσμο. Μια
Ε.Ε. δυνατή είναι η μόνη που μπο-
ρεί να σταθεί απέναντι στις ΗΠΑ.
Δεν μπορεί να υπάρχει μόνο μια
υπερδύναμη στον κόσμο. Ο εθνικι-

σμός λοιπόν είναι ο μεγαλύτερος
εχθρός της ευρωπαϊκής ενοποίη-
σης. Και πρέπει να τον πολεμή-
σουμε με ιδέες. Ο εθνικισμός δεν
είναι ιδεολογία, είναι ομολογία και
πράξη πίστεως. Δεν έχει μεγάλο
στοχαστή όπως έχουν οι άλλες ιδε-
ολογίες, γιατί δεν έχει να κάνει με
την εξυπνάδα, την κουλτούρα,
αλλά με τον φόβο, με τα πιο οπι-
σθοδρομικά ένστικτα, με αυτό που
ο Πόπερ αναφέρει ως το κάλεσμα
της φυλής. Έχουμε να κάνουμε με
μια μάχη της λογικής έναντι του
ανορθολογισμού, εναντίον των
προκαταλήψεων, εναντίον των
αταβιστικών φόβων για το Άλλο,
το Διαφορετικό, των φόβων οι
οποίοι ήταν δυστυχώς η πρωταρ-
χική αιτία για τις εκατόμβες που
έζησε η ανθρωπότητα.
Στην περίπτωση της Γαλλίας, ο
εθνικισμός είναι πιο σοβαρό
πρόβλημα;
Στη Γαλλία ο εθνικισμός έχει πο-
λιτική έκφραση που είναι σήμερα
πολύ παρούσα. Δεν είναι περιθω-
ριακός, έχει εκλογική παρουσία και
αυτό είναι σαφώς ανησυχητικό.
Για Την ευρΩπαϊκη
ενοποιηση
Θεωρείστε ο πιο Ευρωπαίος
από τους Λατινοαμερικανούς
στοχαστές. Γνωρίζετε καλά την
Ευρώπη. Πιστεύετε ότι η Ε.Ε.
διαδραματίζει σήμερα το ρόλο
που της αναλογεί; Συχνά η ευ-
ρωπαϊκή πολιτική στη διεθνή
σκηνή είναι ανεπαρκής, όπως
πρόσφατα φάνηκε και στις ευ-
ρωπαϊκές πρωτοβουλίες για τη
Μέση ανατολή.
Το πρόβλημα είναι ότι η ΕΕ δεν εί-
ναι αρκετά ενωμένη, γιατί η διαδι-
κασία της ενοποίησης είναι αργή
και, εξ αυτού του λόγου, παρατη-
ρούνται πολλές αντιφάσεις, όχι
μόνο στην εξωτερική αλλά και την
εσωτερική της πολιτική. Γι’ αυτό
και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πρέ-
πει να πετύχει. Η διεθνής επιρροή
της Ε.Ε. είναι περιορισμένη επειδή
η διαδικασία της ολοκλήρωσής της
–κοινωνική, αμυντική και οικονο-
μική ενοποίηση– δεν έχει ολοκλη-
ρωθεί.
Ποιος είναι ο ρόλος της Ελλάδας
σήμερα στην Ευρώπη;
Η Ελλάδα έχει κεντρικό ρόλο στην
Ε.Ε. γιατί είναι γέφυρα ανάμεσα
στην πιο εκρηκτική περιοχή του
κόσμου και την Ευρώπη. Επιπλέον
η Ελλάδα είναι σύμβολο, είναι το
22 Οκτωβρίου 2001. Ο Μάριο Βάργκας Λιόσα αναγορεύεται επίτιμος
διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Tor Vergata της ρώμης.
λίκνο της κορυφαίας στιγμής της
ανθρώπινης ιστορίας. Αυτό που
αποκαλούμε Δύση, αυτό που απο-
καλούμε δημοκρατική κουλτούρα,
γεννήθηκε εδώ. Η Ελλάδα λοιπόν
είναι σύμβολο και παράδειγμα που,
στη μοντέρνα εκδοχή του, θα
έπρεπε να ακολουθεί η Ευρώπη,
μια σύγχρονη δηλαδή, ορθολογική
δημοκρατία που πατάσσει με εξυ-
πνάδα και ιδέες τους δαίμονες των
παθών, των ενστίκτων και του
ανορθολογισμού. Αυτή είναι η κλη-
ρονομιά της ελληνικής αρχαιότη-
τας.
Ήσαστε υποψήφιος στις προε-
δρικές εκλογές του Περού το
1990, στις οποίες ηττηθήκατε
από τον αλμπέρτο Φουχιμόρι.
Πώς ήταν η εμπειρία της ανά-
μειξής σας στην ενεργό πολι-
τική; Θα επαναλαμβάνατε το εγ-
χείρημα;
Όχι, δεν θα το επαναλάμβανα.
Ήταν μια εμπειρία διδακτική, όχι
ευχάριστη, γιατί την έζησα σε
Mario de Renzis / EPA / ANSA
1950, η δικτατορία του Τρουχίγιο
ήταν η πιο εμβληματική από τις
δικτατορίες της Λατινικής Αμερι-
κής. Το βιβλίο περιγράφει τη δι-
κτατορία του Τρουχίγιο αλλά ου-
σιαστικά αναφέρεται σε όλα τα
απολυταρχικά καθεστώτα στη Λα-
τινική Αμερική, στις ωμές διε-
φθαρμένες δικτατορίες, με όλη
αυτή την γκροτέσκα θεατρικότητα
που τις χαρακτηρίζει.
Σήμερα έχουμε παραδείγματα
τέτοιων δικτατοριών;
Σήμερα έχουμε την Κούβα, που
ακολουθεί την παράδοση τέτοιων
δικτατοριών, την παράδοση του
μονοκομματικού αυταρχικού κρά-
τους, εδώ και 43 χρόνια –πολύ πε-
ρισσότερα από τα 30 που διάρκεσε
η δικτατορία του Τρουχίγιο– και
έχουμε και έναν υποψήφιο δικτά-
τορα, τον Ούγκο Τσάβες, στη Βε-
νεζουέλα, έναν δημαγωγό. Να χτυ-
πήσουμε ξύλο, αλλά ο Τσάβες ωθεί
τη χώρα του προς την απολυταρ-
χία. Στην υπόλοιπη Λατινική Αμε-
ρική, ευτυχώς, υπάρχει συναίνεση
για τη δημοκρατία και αυτό, παρά
την οικονομική κρίση, είναι ελπι-
δοφόρο.
Τι άλλαξε στον κόσμο μετά την
11η Σεπτεμβρίου 2001;
Άλλαξε ο κόσμος σε ψυχολογικό
επίπεδο. Ο κόσμος συνειδητοποιεί
ότι το πρόβλημα της τρομοκρατίας
είναι παγκόσμιο, ότι μάς αφορά
όλους γιατί η τρομοκρατία διαθέ-
τει, από τη μια πλευρά, φανατισμό,
πλαίσιο μεγάλης πολιτικής βίας, από την άλλη, τεχνολογία, χάρη
τρομοκρατίας και πρωτόγνωρης στην οποία μπορεί να καταφέρει
κοινωνικής κρίσης για το Περού. παντού πλήγματα. Δεν υπάρχουν
Δεν υπάρχει όμως τίποτε πιο δια- όρια στην τρομοκρατία. Το μεγάλο
φωτιστικό από μια προεκλογική εκ- μάθημα της 11ης Σεπτεμβρίου είναι
στρατεία για να δει κανείς το πραγ- ότι οφείλουμε από κοινού να προα-
ματικό πρόσωπο της πολιτικής. σπίσουμε τη δημοκρατική κουλ-
Πολλοί συγγραφείς έχουν, συχνά, τούρα. Αν δεν το συνειδητοποιή-
μια λογοτεχνική εικόνα της πολιτι- σουμε, μπορεί να ζήσουμε και άλλες
κής, μια εικόνα που σχημάτισαν καταστροφές. Επαναλαμβάνω ότι
χάρη στα βιβλία. Η συγκεκριμένη πρέπει να υπάρχει αντίβαρο στις
εμπειρία με βοήθησε να γράψω το ΗΠΑ. Και μόνο η Ε.Ε. μπορεί να
βιβλίο μου Η γιορτή του τράγου γίνει αντίβαρο στις ΗΠΑ, όχι μόνο
γιατί, χάρη σε αυτή, μπόρεσα να σε επίπεδο οικονομικού ανταγωνι-
καταλάβω καλύτερα πώς μπορεί να σμού αλλά και σε πολιτικό επίπεδο
είναι μια δικτατορία. και σε επίπεδο ιδεών. Μετά την 11η
Σεπτεμβρίου, είδαμε στις ΗΠΑ
Γιατί επιλέξατε τη δικτατορία έναν εκνευρισμό για όσα συνέβη-
του Τρουχίγιο στη Δομινικανή σαν, ο οποίος μπορεί να δημιουρ-
Δημοκρατία ως θέμα αυτού του γήσει πρωτοβουλίες επικίνδυνες για
βιβλίου; την παγκόσμια ειρήνη και τη συνύ-
Το 1975 έζησα για ένα διάστημα παρξη των λαών. Και εδώ ο ρόλος
στη Δομινικανή Δημοκρατία με της Ευρώπης είναι θεμελιώδης. zx
αφορμή μια ταινία, όπου διάβασα
και έμαθα πολλά για τη δικτατορία Η λογοτεχνική ταυτότητα του Μάριο Βάρ-
του Τρουχίγιο. Οταν ήμουν φοι- γκας Λιόσα, στο άρθρο της Κατερίνας
τητής στη Λίμα, τη δεκαετία του Σχινά, The Books’ Journal, τεύχος 1.
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 35

ι Αμερικανοί θα ήθε-
Ο λαν τα πράγματα να
είναι καλύτερα. Σύμ-
φωνα με έρευνες κοι-
νής γνώμης τα τελευ-
ταία χρόνια, όλοι τους θα ήθελαν
για τη ζωή των παιδιών τους καλύ-
τερες προοπτικές, από τη στιγμή
που γεννιούνται. Θα προτιμούσαν
η γυναίκα ή η κόρη τους να έχουν
τις ίδιες δυνατότητες να αντεπε-
ξέλθουν στη μητρότητα, όπως οι
γυναίκες άλλων ανεπτυγμένων χω-
ρών. Θα ήθελαν πλήρη ιατρική κά-
λυψη με χαμηλότερο κόστος, με-
γαλύτερο προσδόκιμο ζωής,
καλύτερες δημόσιες υπηρεσίες και
λιγότερη εγκληματικότητα. Όταν
όμως υπογραμμίζεται ότι όλα τα
παραπάνω παρέχονται στην Αυ-
στρία, στη Σκανδιναβία ή και στην
Ολλανδία, μέσω υψηλότερων φό-
ρων και ενός «παρεμβατικού» κρά-
τους, πολλοί από τους ίδιους Αμε-
ρικανούς απαντούν: «Μα αυτός
είναι σοσιαλισμός! Δεν θέλουμε το
κράτος να παρεμβαίνει στις υπο-
θέσεις μας. Και πάνω απ’ όλα, δεν
επιθυμούμε να πληρώσουμε παρα-
πάνω φόρους».
Αυτή η περίεργη γνωσιακή πα-
ραφωνία είναι παλιά ιστορία. Έναν
αιώνα πριν, ο Γερμανός κοινωνιο-
λόγος Βέρνερ Ζόμπαρτ (Werner
Sombart), διατύπωσε το διάσημο
ερώτημα: Γιατί δεν υπάρχει σοσιαλι-
σμός στην Αμερική; Υπάρχουν πολ-
λές απαντήσεις σε αυτή την ερώ-
τηση. Μερικές αφορούν απλώς το
μέγεθος της χώρας: κοινές επιδιώ-
ξεις είναι δύσκολο να οργανωθούν
36 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
τι είναι ζωντανό και τι νεκρό
στη σοσιαλδημοκρατία;
από τον Tony JudT
Το να εγκαταλείψει κανείς τα επιτεύγματα ενός αιώνα είναι σαν να προδίδει αυτούς που έζησαν πριν
από εμάς, καθώς και τις γενιές που ακόμα δεν έχουν έρθει. Θα ήταν ευχάριστο, αλλά και παραπλα-
νητικό να αναφέρω ότι η σοσιαλδημοκρατία, ή κάτι παρόμοιο, αντιπροσωπεύει το μέλλον που θα μπο-
ρούσαμε να σχεδιάσουμε για τους εαυτούς μας σε έναν ιδανικό κόσμο. Δεν αντιπροσωπεύει καν το ιδα-
νικό παρελθόν. Όμως, μεταξύ των εναλλακτικών προτάσεων που έχουμε αυτή τη στιγμή στα χέρια
μας, είναι ό,τι καλύτερο.
και να υποστηριχθούν σε τόσο με-
γάλη κλίμακα. Υπάρχουν, φυσικά,
και ζητήματα κουλτούρας, και σε
αυτά συμπεριλαμβάνεται η απρο-
κάλυπτη αμερικανική καχυποψία
απέναντι σε κάθε κεντρική διοί-
κηση.
Όντως, λοιπόν, δεν είναι τυχαίο
το ότι η σοσιαλδημοκρατία και το
κοινωνικό κράτος πρόνοιας λει-
τούργησαν καλύτερα σε μικρές,
ομοιογενείς χώρες, όπου τα θέματα
δυσπιστίας και η αμοιβαία καχυπο-
ψία δεν αναδύονται με τόση οξύ-
τητα. Η προθυμία να πληρώνει κα-
νείς για υπηρεσίες και παροχές που
απολαμβάνουν άλλοι στηρίζεται
στην κατανόηση ότι και αυτοί με τη
σειρά τους θα κάνουν το ίδιο για
σένα και για τα παιδιά σου: επειδή
είναι σαν εσένα και βλέπουν τον
κόσμο όπως εσύ.
Αντιθέτως, όπου η μετανάστευση
και οι ευδιάκριτες μειονότητες
έχουν αλλάξει τη δημογραφία μιας
χώρας, παρατηρείται συχνά τόσο
καχυποψία απέναντι στους άλλους,
όσο και έλλειψη ενθουσιασμού για
τους θεσμούς του κράτους πρό-
νοιας. Τέλος, είναι αδιαμφισβήτητο
ότι η σοσιαλδημοκρατία και τα
κράτη πρόνοιας, σήμερα, αντιμε-
τωπίζουν σοβαρές πρακτικές προ-
κλήσεις. Η επιβίωσή τους δεν είναι
αμφισβητήσιμη, όμως δεν έχουν
τόση αυτοπεποίθηση όση είχαν στο
παρελθόν.
Η ανησυχία μου, ωστόσο, συ-
μπυκνώνεται στους εξής προβλη-
ματισμούς: γιατί εδώ, στις Ηνωμέ-
νες Πολιτείες, έχουμε τόση
δυσκολία ακόμα και να φανταστούμε
ένα διαφορετικό είδος κοινωνίας
από τη συγκεκριμένη που, με τις
δυσλειτουργίες και τις ανισότητές
της, μας δημιουργεί τόσα προβλή-
ματα; Φαίνεται ότι έχουμε χάσει
την ικανότητα να αμφισβητούμε το
παρόν, πόσο μάλλον να προτεί-
νουμε εναλλακτικές εκδοχές γι’
αυτό. Γιατί, όμως, μας είναι τόσο
δύσκολο να οραματιστούμε ένα δια-
φορετικό σύστημα λειτουργίας που
θα αποσκοπεί στο κοινό καλό;
Το μειονέκτημά μας –και συγχω-
ρήστε μου το ακαδημαϊκό ιδιόλε-
κτο– είναι πρόβλημα Λόγου (dis-
course). Απλώς δεν γνωρίζουμε πώς
να μιλήσουμε για αυτά τα θέματα.
Για να καταλάβουμε ότι αυτό θα
έπρεπε να είναι το ζήτημα, χρειά-
ζεται εδώ λίγη ιστορία: όπως κά-
ποτε παρατήρησε ο Κέινς, «η με-
λέτη της ιστορίας των απόψεων
είναι απαραίτητη προϋπόθεση για
τη χειραφέτηση του μυαλού». Για
να επιτευχθεί σήμερα ο στόχος της
πνευματικής χειραφέτησης, προ-
τείνω να σκεφτούμε για λίγο την
ιστορία μιας προκατάληψης, που
δεν είναι άλλη από την σύγχρονη,
οικουμενική προσφυγή στον «οικο-
νομισμό», την επίκληση δηλαδή της
οικονομίας σε όλες τις συζητήσεις
γύρω από τα δημόσια ζητήματα.
«ειναι παραΓΩΓικο;»
Τα τελευταία τριάντα χρόνια, στο
μεγαλύτερο μέρος του αγγλόφωνου
κόσμου (αν και στην ηπειρωτική Ευ-
ρώπη και αλλού λιγότερο απ’ ό,τι
στην Αμερική), όταν ρωτάμε τους
εαυτούς μας αν θα υποστηρίξουμε
μια πρόταση ή μια πρωτοβουλία,
δεν αναρωτιόμαστε αν είναι καλή ή
κακή. Αντίθετα, ρωτάμε: Είναι απο-
τελεσματική; Είναι παραγωγική; Θα
ωφελήσει το ακαθάριστο εγχώριο
προϊόν; Θα συμβάλλει στην ανά-
πτυξη; Αυτή η τάση αποφυγής της
ηθικής διάστασης των υπό συζή-
τηση επιλογών, ο αυτοπεριορισμός
μας αποκλειστικά σε ζητήματα κέρ-
δους και ζημίας –οικονομικά ζητή-
ματα στην πιο στενή τους έννοια–
δεν είναι μια ενστικτώδης ανθρώ-
πινη κατάσταση. Είναι μια επίκτητη
προτίμηση.
Έχουμε βρεθεί ξανά εδώ. Το
1905, ο νεαρός Γουίλιαμ Μπέβε-
ριτζ (William Beveridge) –η έκθεση
του οποίου έβαλε, το 1942, τα θε-
μέλια του βρετανικού κράτους πρό-
νοιας– εκφώνησε μια ομιλία στην
Οξφόρδη, στην οποία έθεσε το
ερώτημα γιατί στην δημόσια συζή-
τηση η πολιτική φιλοσοφία είχε πα-
ραγκωνιστεί προς όφελος των κλα-
σικών οικονομικών. Το ερώτημα
του Μπέβεριτζ είναι εξαιρετικά επί-
καιρο και σήμερα. Ας σημειωθεί,
όμως, ότι αυτή η έκλειψη της πολι-
τικής σκέψης δεν έχει καμία απο-
λύτως σχέση με τα συγγράμματα
των μεγαλύτερων κλασικών οικο-
νομολόγων. Τον 18ο αιώνα, η πα-
ράμετρος που ο Άνταμ Σμιθ ονό-
μαζε «ηθικά συναισθήματα»
δέσποζε στις συζητήσεις για την οι-
κονομία.
Πράγματι, η σκέψη ότι θα μπο-
ρούσαμε να περιορίσουμε τους προ-

βληματισμούς για τις δημόσιες πο-
λιτικές σε απλούς οικονομικούς
υπολογισμούς αποτελούσε πηγή
ανησυχίας για πολύ μεγάλο χρο-
νικό διάστημα. Ο Μαρκήσιος ντε
Κοντορσέ, ένας από τους πιο ση-
μαντικούς συγγραφείς που έγρα-
ψαν πάνω στον πρώιμο εμπορικό
καπιταλισμό, προέβλεψε με δυ-
σφορία την προοπτική ότι «η ελευ-
θερία δεν θα είναι τίποτα άλλο για
ένα άπληστο έθνος, παρά η απα-
ραίτητη συνθήκη για την ασφάλεια
των οικονομικών συναλλαγών». Οι
επαναστάσεις της εποχής συχνά
ευνοούσαν τη σύγχυση μεταξύ της
ελευθερίας να παράγεις πλούτο και
της ελευθερίας καθεαυτήν. Πώς,
λοιπόν, στην εποχή μας, καταλή-
ξαμε να σκεφτόμαστε μόνο με οι-
κονομικούς όρους; Η γοητεία της
χρήσης ενός αναιμικού οικονομι-
κού λεξιλογίου δεν προέκυψε από
το πουθενά.
Αντιθέτως, ζούμε κάτω από τη
βαριά σκιά ενός δημόσιου διαλόγου
με τον οποίο οι περισσότεροι άν-
θρωποι δεν είναι διόλου εξοικειω-
μένοι. Αν ρωτήσουμε ποιος επηρέ-
ασε περισσότερο τη σύγχρονη
αγγλόφωνη οικονομική σκέψη, μας
έρχονται στο μυαλό πέντε ξένοι
στοχαστές: Λούντβιχ φον Μίζες
(Ludwig von Mises), Φρίντριχ Χά-
γεκ (Friedrich Hayek), Γιόζεφ Σου-
μπέτερ (Joseph Schumpeter), Καρλ
Πόπερ (Karl Popper) και Πέτερ
Ντράκερ (Peter drucker). Οι δυο
πρώτοι ήταν οι εξέχοντες «παπ-
πούδες» της Σχολής του Σικάγου,
των μακροοικονομικών της ελεύθε-
ρης αγοράς. Ο Σουμπέτερ είναι ευ-
ρύτερα γνωστός για την ενθουσιώδη
περιγραφή του των «δημιουργικών,
καταστροφικών» δυνάμεων του κα-
πιταλισμού, ο Πόπερ για την υπε-
ράσπιση της «ανοιχτής κοινωνίας»
και για τη θεωρία του περί ολοκλη-
ρωτισμού. Όσο για τον Ντράκερ,
τα σχετικά με τη διοίκηση γραπτά
του άσκησαν τεράστια επιρροή στη
θεωρία και την πρακτική των επι-
χειρήσεων τις δεκαετίες της μετα-
πολεμικής οικονομικής άνθησης.
Τρεις από αυτούς τους στοχα-
στές γεννήθηκαν στην Βιέννη, ο τέ-
ταρτος (Φον Μίζες) στο αυστριακό
Λέμπεργκ (σήμερα ουκρανικό
Λβοβ), ο πέμπτος (Σουμπέτερ) στη
Μοραβία, μερικές εκατοντάδες μί-
λια μακριά από την πρωτεύουσα
της Αυτοκρατορίας. Όλοι είχαν,
προφανώς, συγκλονιστεί από την
καταστροφή που έπληξε την γενέ-
τειρά τους, την Αυστρία, στη διάρ-
κεια του Μεσοπολέμου. Μετά την
καταστροφή του Α΄ Παγκόσμιου
Λιθογραφία που πρωτοεκδόθηκε το 1894, ως εικονογράφηση του Όλιβερ
Tουίστ, του γνωστού μυθιστορήματος του Kαρόλου Nτίκενς.
Πολέμου και το σύντομο σοσιαλι-
στικό πείραμα στη Βιέννη, η χώρα
αρχικά υπέστη ένα αντιδραστικό
πραξικόπημα το 1934 και, τέσσερα
χρόνια αργότερα, την εισβολή και
την κατάληψη από τους Ναζί.
Το αποτέλεσμα ήταν να οδηγη-
θούν όλοι στην εξορία και όλοι –ει-
δικά ο Χάγεκ– να επικεντρώσουν
τα κείμενά τους και τη διδασκαλία
τους στο κεντρικό ερώτημα της
εποχής τους: γιατί η φιλελεύθερη
κοινωνία κατέρρευσε και υπέκυψε
(τουλάχιστον στην περίπτωση της
Αυστρίας) στο φασισμό; Η απά-
ντησή τους: οι ανεπιτυχείς προ-
σπάθειες της (μαρξιστικής) Αρι-
στεράς να εγκαθιδρύσει στη
μεταπολεμική Αυστρία κρατικό
σχεδιασμό στην οικονομία, δημο-
τικά ελεγχόμενες υπηρεσίες και κο-
λεκτιβοποιημένη οικονομική δρα-
στηριότητα, δεν είχαν αποδειχθεί
μόνο εσφαλμένες και παραπλανη-
μένες, αλλά είχαν οδηγήσει κατευ-
θείαν στην αντίδραση.
ως εκ τούτου, η ευρωπαϊκή τρα-
γωδία προέκυψε από την αποτυχία
της Αριστεράς πρώτα να επιτύχει
τους στόχους της και, στη συνέ-
χεια, να υπερασπιστεί τον εαυτό
της και τη φιλελεύθερη κληρονο-
μιά της. Ο καθένας, αν και από
διαφορετικές αφετηρίες, κατέληξε
George Cruickshank
στο ίδιο συμπέρασμα: ο καλύτε-
ρος τρόπος να υπερασπιστείς τον
φιλελευθερισμό, η καλύτερη υπε-
ράσπιση μιας ανοιχτής κοινωνίας
και των παρεπόμενων ελευθεριών
της, είναι να κρατήσεις την κυβέρ-
νηση μακριά από την οικονομική
ζωή. Αν το κράτος παρέμενε σε
ασφαλή απόσταση, αν οι πολιτικοί
–έστω και αν είχαν τις αγαθότερες
προθέσεις– αποκλείονταν από το
σχεδιασμό, την εκμετάλλευση ή
την κατεύθυνση των υποθέσεων
των πολιτών τους, τότε οι εξτρεμι-
στές τόσο της Δεξιάς όσο και της
Αριστεράς θα παρέμεναν στο πε-
ριθώριο.
Η ίδια πρόκληση –η κατανόηση
του τι είχε συμβεί ανάμεσα στους
δυο πολέμους και η αποτροπή της
αναβίωσης μιας ανάλογης κατά-
στασης– αντιμετωπίστηκε από τον
Τζον Μέιναρντ Κέινς (John
Maynard Keynes). Ο σπουδαίος άγ-
γλος οικονομολόγος, που είχε γεν-
νηθεί το 1883 (την ίδια χρονιά με
τον Σουμπέτερ), μεγάλωσε σε μια
σταθερή, γεμάτη αυτοπεποίθηση,
ευημερούσα και ισχυρή Βρετανία.
Όταν έπαψε να κατέχει την προ-
νομιούχο θέση του στο υπουργείο
Οικονομικών και ενώ συμμετείχε
στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις
στις Βερσαλλίες, παρακολούθησε
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 37
την κατάρρευση του κόσμου του,
μια κατάρρευση που συμπαρέσυρε
όλες τις βεβαιότητες της κουλτού-
ρας και της τάξης του. Ο Κέινς θα
έθετε επίσης το ίδιο ερώτημα που
έθεσαν ο Χάγεκ και οι αυστριακοί
συνάδελφοί του. Όμως, θα έδινε
μια τελείως διαφορετική απάντηση.
Ναι, ο Κέινς αναγνώριζε ότι η
διάλυση της βικτωριανής Ευρώπης
ήταν η καθοριστική εμπειρία της
ζωής του. Πράγματι, η ουσία της
συμβολής του στην οικονομική θε-
ωρία ήταν η επιμονή του πάνω
στην αβεβαιότητα: σε αντίθεση με
τα γεμάτα σιγουριά γιατροσόφια
των κλασικών και νεοκλασικών οι-
κονομικών, ο Κέινς θα έδινε έμ-
φαση στο απρόβλεπτο των ανθρώ-
πινων υποθέσεων. Αν υπήρχε ένα
μάθημα που θα μπορούσε να
αντληθεί από την ύφεση, το φασι-
σμό και τον πόλεμο, ήταν το εξής:
η αβεβαιότητα –ανυψωμένη στη
δύναμη της ανασφάλειας και του
συλλογικού φόβου– ήταν ο διαβρω-
τικός παράγων που είχε απειλήσει
και ενδεχομένως θα απειλούσε και
πάλι τον φιλελεύθερο κόσμο.
Κι έτσι ο Κέινς επιδίωξε να δια-
σφαλίσει έναν αυξημένο ρόλο για
το κοινωνικό κράτος πρόνοιας, που
θα εμπεριείχε αλλά δεν θα περιορι-
ζόταν σε αντικυκλοτερείς οικονο-
μικές παρεμβάσεις. Ο Χάγεκ είχε
προτείνει το αντίθετο. Στο κλασικό
του έργο, του 1944, The Road to
Freedom, ο Χάγεκ είχε γράψει:
Καμία περιγραφή με γενικούς
όρους δεν μπορεί να δώσει
επαρκή εικόνα της ομοιότητας
μεγάλου μέρους της σύγχρονης
αγγλικής πολιτικής φιλολογίας
με τα έργα τα οποία στη Γερ-
μανία κατέστρεψαν την πίστη
στον δυτικό πολιτισμό και δη-
μιούργησαν νοοτροπίες έτοιμες
να υποδεχθούν τον ναζισμό.
Με άλλα λόγια, ο Χάγεκ προέβλεπε
φασιστική εκτροπή σε περίπτωση
που οι Εργατικοί επικρατούσαν
στην Αγγλία. Και όντως, επικράτη-
σαν. Αλλά εφάρμοσαν πολιτικές
άμεσα συνδεδεμένες με τον Κέινς.
Για τις επόμενες τρεις δεκαετίες, η
Μεγάλη Βρετανία (όπως και το με-
γαλύτερο κομμάτι του δυτικού κό-
σμου) κυβερνιόταν υπό το φως
όσων απασχολούσαν τον Κέινς.
Έκτοτε, όπως ξέρουμε, οι Αυ-
στριακοί πήραν την εκδίκησή τους.
Το γιατί έγινε αυτό –και έγινε εκεί
όπου έγινε– είναι ένα ενδιαφέρον
ερώτημα για μια άλλη περίσταση.
Αλλά για οποιονδήποτε λόγο και
αν έγινε, σήμερα ζούμε υπό τον
αμυδρό απόηχο –όπως το φως από
ένα αστέρι που σβήνει– μιας αντι-
παράθεσης που έλαβε χώρα πριν
από εβδομήντα χρόνια, ανάμεσα σε
στοχαστές γεννημένους, στην πλει-
ονότητά τους, περί τα τέλη του
19ου αιώνα. Βεβαίως οι οικονομικοί
όροι με τους οποίους μας ενθαρρύ-
νουν να σκεφτόμαστε, δεν συνδέο-
νται συμβατικά με αυτές τις μακρι-
νές πολιτικές διαφωνίες. Κι όμως,
χωρίς την κατανόηση των τελευ-
ταίων, είναι σαν να μιλάμε μια
γλώσσα την οποία δεν καταλαβαί-
νουμε επαρκώς.
η σοσιαλΔηΜοκραΤια
Το κράτος πρόνοιας έχει σημαντι-
κές επιτυχίες στο ενεργητικό του.
Σε κάποιες χώρες ταυτίστηκε με
την σοσιαλδημοκρατία, η οποία βα-
σίστηκε σε ένα φιλόδοξο πρό-
γραμμα σοσιαλιστικής νομοθεσίας∙
σε άλλες, στη Μεγάλη Βρετανία,
για παράδειγμα, το κοινωνικό κρά-
τος αποτέλεσε το άθροισμα μιας
σειράς πραγματιστικών πολιτικών,
που αποσκοπούσαν στην ανακού-
φιση των μειονεκτούντων και στην
άμβλυνση των διαφορών μεταξύ
πλούτου και ανέχειας. Κοινό θέμα
και καθολικό επίτευγμα των κεϊν-
σιανών κυβερνήσεων της μεταπο-
λεμικής περιόδου ήταν η αξιοση-
μείωτη επιτυχία τους στον
περιορισμό των ανισοτήτων. Αν συ-
γκρίνει κανείς το χάσμα ανάμεσα σε
πλούσιους και σε φτωχούς, είτε ως
προς το εισόδημα είτε ως προς τα
περιουσιακά στοιχεία, σε όλες τις
ηπειρωτικές ευρωπαϊκές χώρες, στη
Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ,
θα δει ότι αυτό μειώνεται δραμα-
τικά στη γενιά που ακολούθησε το
1945.
Η μεγαλύτερη ισότητα επέφερε
και άλλα οφέλη. Με τον καιρό, ο
φόβος της επιστροφής σε εξτρεμι-
στικές πολιτικές –πολιτικές της
απόγνωσης, πολιτικές του φθόνου,
πολιτικές της ανασφάλειας– κατα-
λάγιασε. Ο δυτικός βιομηχανοποι-
ημένος κόσμος εισήλθε στις αλκυο-
νίδες ημέρες της ευημερίας και της
ασφάλειας: μια «φούσκα» ίσως,
αλλά μια ανακουφιστική «φούσκα»
στην οποία οι περισσότεροι άν-
θρωποι τα πήγαιναν καλύτερα από
ό,τι είχαν ποτέ ελπίσει στο παρελ-
θόν, και είχαν βάσιμους λόγους να
προσβλέπουν στο μέλλον με αισιο-
δοξία.
Το παράδοξο του κράτους πρό-
νοιας, αλλά και όλων των σοσιαλ-
δημοκρατικών (και χριστιανοδημο-
38 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
κρατικών) κρατών της Ευρώπης, εί-
ναι απλώς ότι η επιτυχία τους στην
πορεία του χρόνου θα υπονόμευε τη
θελκτικότητά τους. Η γενιά που
είχε μνήμες από τη δεκαετία του
1930 ήταν η πιο αφοσιωμένη στη
διατήρηση των θεσμών, των φορο-
λογικών συστημάτων, των κοινωνι-
κών υπηρεσιών και των δημόσιων
παροχών, βλέποντάς τα σαν ανα-
χώματα ενάντια στην επιστροφή
των δεινών του παρελθόντος. Αλλά,
οι επίγονοί τους –ακόμα και στη
Σουηδία– άρχισαν να ξεχνούν τους
λόγους για τους οποίους εξαρχής
είχαν αναζητήσει μια τέτοια ασφά-
λεια.
Ήταν η σοσιαλδημοκρατία που
προσέδεσε τη μεσαία τάξη στους
φιλελεύθερους θεσμούς την επαύριο
του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου (χρη-
σιμοποιώ εδώ τον όρο «μεσαία
τάξη» υπό την ευρωπαϊκή του έν-
νοια). Σε πολλές περιπτώσεις οι
μεσοαστοί απολάμβαναν την ίδια
βοήθεια και υπηρεσίες πρόνοιας,
όπως και οι φτωχοί: δωρεάν εκπαί-
δευση, φθηνή ή δωρεάν ιατρική πε-
ρίθαλψη, δημόσιες συντάξεις κ.ά.
Κατά συνέπεια, η ευρωπαϊκή με-
σαία τάξη βρέθηκε, κατά τη δεκαε-
τία του 1960, να έχει πολύ υψηλό-
τερα διαθέσιμα εισοδήματα από
κάθε άλλη φορά, με πολλές από τις
βιοτικές ανάγκες της προπληρωμέ-
νες με τη μορφή φόρων. Έτσι, η
ίδια ακριβώς τάξη που είχε τόσο
εκτεθεί στο φόβο και την ανασφά-
λεια του Μεσοπολέμου είχε πλέον
στέρεα ενσωματωθεί στη μεταπο-
λεμική δημοκρατική συναίνεση.
η επισΤροΦη
Τησ ανισοΤηΤασ
Από τα τέλη του 1970, ωστόσο, τέ-
τοιες ευαισθησίες άρχισαν να πα-
ραμερίζονται ολοένα και περισσό-
τερο. ξεκινώντας με τη φορολογική
και εργασιακή μεταρρύθμιση της
περιόδου Θάτσερ-Ρέιγκαν που σύ-
ντομα ακολουθήθηκε από την
απορρύθμιση του χρηματοπιστωτι-
κού τομέα, η ανισότητα επανήλθε
ως ζήτημα στις δυτικές κοινωνίες.
Έχοντας μειωθεί σημαντικά από
το 1910 ως το 1960, ο δείκτης ανι-
σότητας ανεβαίνει σταθερά στη
διάρκεια των τριών περασμένων δε-
καετιών. Σήμερα, στις ΗΠΑ, ο συ-
ντελεστής Gini –μια μονάδα μέ-
τρησης της απόστασης που χωρίζει
πλούσιους και φτωχούς– είναι συ-
γκρίσιμος με εκείνον της Κίνας. Αν
λάβουμε υπόψη ότι η Κίνα είναι
μια αναπτυσσόμενη χώρα όπου με-
γάλα χάσματα αναπόφευκτα ανοί-
γουν μεταξύ των λίγων πλούσιων
και των περισσότερων φτωχών, το
γεγονός ότι εδώ στις ΗΠΑ έχουμε
έναν παρόμοιο συντελεστή ανισό-
τητας, λέει πολλά για το πόσο
έχουμε απομακρυνθεί από τις πρό-
τερες προσδοκίες μας.
Αναλογιστείτε το νόμο περί Προ-
σωπικής Ευθύνης και Εργασιακών
Ευκαιριών (Personal Responsibility
and Work Opportunity Act) του
1996 (θα ήταν δύσκολο να σκε-
φτούν πιο οργουελικό τίτλο), νομο-
θεσία της εποχής Κλίντον που επι-
δίωξε να αποψιλώσει τις παροχές
πρόνοιας στις ΗΠΑ. Οι όροι αυτού
του νόμου πρέπει να μας υπενθυμί-
σουν μια άλλη νομοθετική πράξη,
που πέρασε στην Αγγλία σχεδόν
πριν από δύο αιώνες: ήταν ο Νέος
Νόμος περί των Πτωχών, του
1834. Οι διατάξεις του νόμου εκεί-
νου μάς είναι γνωστές χάρη στην
απεικόνιση των συνεπειών του στον
Όλιβερ Τουίστ του Καρόλου Ντί-
κενς. Όταν ο Νόα Κλέιπολ χλευά-
ζει τον μικρό Όλιβερ, αποκαλώ-
ντας τον Πτωχ’είο (Work’us)
[πτωχοκομείο], υπονοεί, εν έτει
1838, ακριβώς αυτό που υπαινισ-
σόμαστε σήμερα εμείς, όταν ανα-
φερόμαστε υποτιμητικά σε «βασί-
λισσες της πρόνοιας».
Ο Νέος Νόμος περί των Πτω-
χών ήταν εξωφρενικός, διότι ανά-
γκαζε τους απόρους και τους ανέρ-
γους να επιλέγουν ανάμεσα στην
εργασία με οποιονδήποτε μισθό,
όσο χαμηλός και αν ήταν, και στην
ταπείνωση του πτωχοκομείου. Στην
περίπτωση αυτή, όπως και στις πε-
ρισσότερες άλλες μορφές δημόσιας
βοήθειας κατά τον δέκατο ένατο αι-
ώνα (ακόμα θεωρούνται και χαρα-
κτηρίζονται ως «φιλανθρωπία»), το
ύψος της ενίσχυσης και της υπο-
στήριξης είχε προβλεφθεί να είναι
λιγότερο ελκυστικό και από τις χει-
ρότερες διαθέσιμες εναλλακτικές
λύσεις. Το σύστημα αυτό ήταν από-
τοκο της κλασικής οικονομικής θε-
ωρίας που δεν αποδεχόταν ακόμη
και την πιθανότητα της ανεργίας σε
μια αποτελεσματική αγορά: αν οι
μισθοί έπεφταν αρκετά χαμηλά και
δεν υπήρχε ελκυστική εναλλακτική
εργασιακή λύση, οι πάντες θα έβρι-
σκαν δουλειά.
Τα επόμενα 150 χρόνια, οι με-
ταρρυθμιστές προσπάθησαν να
αντικαταστήσουν τέτοιες εξευτελι-
στικές πρακτικές. Στο πέρασμα του
χρόνου, τον Νέο Νόμο περί των
Πτωχών και τους ανάλογους εκτός
Αγγλίας νόμους διαδέχθηκε η δη-
μόσια παροχή βοήθειας σε δικαιω-
ματική βάση. Οι άνεργοι πολίτες
δεν ήταν πια κατακριτέοι, πόσο
μάλλον άξιοι της μοίρας τους, η κα-
τάστασή τους δεν ποινικοποιού-
νταν πια ούτε η κοινωνική τους
υπόληψη σκιαζόταν από αυτό το
ατυχές γεγονός. Πάνω απ’ όλα, στα
μέσα του 20ού αιώνα, κράτη με δο-
μές κοινωνικής πρόνοιας παγίωσαν
την αντίληψη ότι είναι βαθύτατα
απρεπές να καθορίζεται η θέση του
πολίτη από το εισόδημά του.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες των
ημερών μας, σε μια περίοδο αυξα-
νόμενης ανεργίας, ο άνεργος άν-
δρας ή η άνεργη γυναίκα δεν είναι
πλήρη μέλη της κοινότητας. Για να
λάβουν ακόμη και τα διαθέσιμα πε-
νιχρά επιδόματα κοινωνικής πρό-
νοιας, είναι υποχρεωμένοι πρώτα
να έχουν αναζητήσει και, όπου
ήταν δυνατό, να έχουν δεχθεί οποι-
αδήποτε θέση εργασίας με οποιον-
δήποτε μισθό τους προσφέρεται,
όσο χαμηλός και αν είναι, όσο απο-
κρουστική κι αν είναι η δουλειά.
Μόνο τότε δικαιούνται τη μέριμνα
και τη βοήθεια των συμπολιτών
τους.
Γιατί άραγε τόσο λίγοι από εμάς
καταδικάζουμε τέτοιες «μεταρρυθ-
μίσεις», οι οποίες μάλιστα τέθηκαν
σε εφαρμογή από έναν πρόεδρο
των Δημοκρατικών; Γιατί είμαστε
τόσο ασυγκίνητοι από το στίγμα
που συνοδεύει τα θύματά τους;
Χωρίς να αμφισβητούμε καν αυτή
την επάνοδο στις πρακτικές του
πρώιμου βιομηχανικού καπιταλι-
σμού, έχουμε προσαρμοστεί, σιω-
πώντας συναινετικά – σε ολοφά-
νερη αντίθεση με τις προηγούμενες
γενιές. Αλλά, όπως μας υπενθυμίζει
ο Τολστόι, «δεν υπάρχουν συνθήκες
ζωής στις οποίες ένα πρόσωπο δεν
μπορεί να προσαρμοστεί, ειδικά αν
βλέπει όλους τους γύρω του να τις
αποδέχονται».
Αυτή η «προδιάθεση να θαυμά-
ζουμε, σχεδόν να λατρεύουμε τους
πλούσιους και τους ισχυρούς και
να απεχθανόμαστε ή, έστω να πε-
ριφρονούμε τους ανθρώπους με
φτωχή η μέτρια οικονομική κατά-
σταση (...) είναι (...) η μεγάλη και
πιο καθολική αιτία της διαφθοράς
των ηθικών συναισθημάτων μας».
Αυτά δεν είναι δικά μου λόγια.
Γράφτηκαν από τον Άνταμ Σμιθ
(Adam Smith), ο οποίος θεωρούσε
το ενδεχόμενο να φτάσουμε να
θαυμάζουμε τον πλούτο και να πε-
ριφρονούμε τη φτώχια, να θαυμά-
ζουμε την επιτυχία και να χλευά-
ζουμε την αποτυχία, ως τον
μεγαλύτερο κίνδυνο που θα αντι-
μετωπίσουμε στην εμπορευματική
κοινωνία, την έλευση της οποίας
 Agence Rol
είχε προβλέψει. Και τώρα έχει επι-
πέσει επί των κεφαλών μας.
Το πιο αποκαλυπτικό παρά-
δειγμα του είδους του προβλήματος
που αντιμετωπίζουμε εμφανίζεται
με μια μορφή που μπορεί να φανεί
σε πολλούς από εσάς απλή τεχνική
λεπτομέρεια: στη διαδικασία των
ιδιωτικοποιήσεων. Τα τελευταία
τριάντα χρόνια, η κουλτούρα των
ιδιωτικοποιήσεων έχει γοητεύσει
τις δυτικές (και πολλές μη δυτικές)
κυβερνήσεις. Γιατί; Η συντομότερη
απάντηση είναι ότι, σε εποχή δη-
μοσιονομικών περιορισμών, η ιδιω-
τικοποίηση φαίνεται να εξοικονομεί
χρήματα. Στην περίπτωση που το
κράτος εφαρμόζει ένα αναποτελε-
σματικό δημόσιο πρόγραμμα ή κα-
τέχει μια ακριβή δημόσια υπηρε-
σία –ύδρευσης, αυτοβιομηχανίας,
σιδηροδρόμων– επιδιώκει να τα ξε-
φορτωθεί σε ιδιώτες αγοραστές.
Η πώληση φέρνει χρήμα στα τα-
μεία του κράτους. Εν τω μεταξύ, με
την είσοδο στον ιδιωτικό τομέα, η
υπηρεσία ή η επιχείρηση καθίστα-
ται πιο αποτελεσματική χάρη στην
επενέργεια του κινήτρου του κέρ-
δους. Όλοι επωφελούνται: η υπη- 2 Aυγούστου 1914. Kοσμοσυρροή έξω από τον περίφημο σιδηροδρομικό σταθμό Gare de l’Est στο Παρίσι.
ρεσία βελτιώνεται, το ίδιο το κρά-
τος απαλλάσσεται από μια
αναποτελεσματική και κακοδιαχει- οποία πολλά από τα δημόσια περι- εταιρείες που το αγόρασαν είχαν από τη φύση τους δραστηριότητες
ριζόμενη υποχρέωση, οι επενδυτές ουσιακά στοιχεία πωλήθηκαν στον πάρει διαβεβαιώσεις πως ό,τι και που κάποιος χρειάζεται να τις ρυθ-
κερδίζουν και ο δημόσιος τομέας ιδιωτικό τομέα οδήγησε σε καθαρή αν συνέβαινε θα προστατεύονταν μίσει.
έχει ένα εφάπαξ κέρδος από την μεταφορά 14 δισ. στερλινών από από πιθανές απώλειες – πράγμα Αυτή η ημι-ιδιωτική - ημι-δημό-
πώληση. τους φορολογούμενους σε μετόχους που υπονόμευε το κλασικό οικονο- σια παραχώρηση των, κατ’ ουσίαν
Αυτά στη θεωρία. Η πράξη είναι και άλλους επενδυτές. μικό επιχείρημα σχετικά με τις ιδιω- συλλογικών, ευθυνών μάς επανα-
πολύ διαφορετική. Σ’ αυτή την απώλεια πρέπει να τικοποιήσεις: ότι το κίνητρο του φέρει σε μια πολύ παλιά ιστορία.
Αυτό που παρακολουθούμε τα τε- προστεθούν επιπλέον 3 δισ. λίρες κέρδους ενθαρρύνει την αποτελε- Εάν οι φορολογικές σας δηλώσεις
λευταία χρόνια είναι η σταθερή με- σε προμήθειες προς τις τράπεζες, σματικότητα. Ο εν λόγω «ηθικός ελεγχθούν στις ΗΠΑ σήμερα, μο-
τατόπιση της δημόσιας ευθύνης αναδόχους αυτών των ιδιωτικοποι- κίνδυνος» συνίσταται στο ότι ο λονότι η κυβέρνηση έχει αποφασί-
στον ιδιωτικό τομέα με μη ορατό ήσεων. Έτσι, το κράτος στην πραγ- ιδιωτικός τομέας, κάτω από αυτές σει να διερευνήσει την περίπτωσή
συλλογικό όφελος. Κατ’ αρχάς, η ματικότητα κατέβαλε στον ιδιωτικό τις προνομιακές συνθήκες, θα απο- σας, η έρευνα καθεαυτή είναι πολύ
ίδια η λογική των ιδιωτικοποιήσεων τομέα 17 δισ. λίρες (30 δισ. δολά- δειχθεί εξίσου αναποτελεσματικός πιθανό να διεξαχθεί από μια ιδιω-
είναι αναποτελεσματική. Οι περισ- ρια) για να διευκολυνθεί η πώληση με τον δημόσιο τομέα – ενώ ταυτό- τική εταιρεία. Η τελευταία έχει
σότεροι από τους τομείς που οι κυ- περιουσιακών του στοιχείων, για τα χρονα θα αρμέγει τα κέρδη και θα συμβληθεί να παρέχει τις υπηρε-
βερνήσεις έκριναν σκόπιμο να με- οποία διαφορετικά δεν θα υπήρχαν χρεώνει στο Δημόσιο τις ζημιές. σίες της για λογαριασμό του Δημο-
ταβιβάσουν στον ιδιωτικό τομέα αγοραστές. Πρόκειται για σημα- Ιδού όμως και το τρίτο και ίσως σίου, με τον ίδιο σχεδόν τρόπο που
λειτουργούσαν με απώλειες: οι σι- ντικά χρηματικά ποσά, ποσά που πιο εύγλωττο επιχείρημα εναντίον ιδιώτες έχουν συνάψει σύμβαση με
δηροδρομικές επιχειρήσεις, τα αν- προσεγγίζουν π.χ. το κληροδότημα των ιδιωτικοποιήσεων. Δεν υπάρχει την Ουάσιγκτον για την παροχή
θρακωρυχεία, οι ταχυδρομικές υπη- του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ αμφιβολία ότι πολλές από τις υπη- ασφάλειας, μεταφορών και τεχνο-
ρεσίες ή οι επιχειρήσεις παραγωγής ή και το ετήσιο ακαθάριστο εγχώ- ρεσίες που το κράτος επιδιώκει να γνωσίας (με κέρδος) στο Ιράκ και
ενέργειας έχουν μεγαλύτερο κόστος ριο προϊόν χωρών όπως η Παρα- εκποιήσει έχουν λειτουργήσει με αλλού. Με παρόμοιο τρόπο, η βρε-
λειτουργίας και διαχείρισης από γουάη και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη. λάθος τρόπο: ανικανότητα στη δια- τανική κυβέρνηση σήμερα συνάπτει
οποιαδήποτε πιθανό ή προσδοκώ- Δύσκολα κάτι τέτοιο μπορεί να θε- χείριση, υποεπένδυση κ.λπ. Παρ’ συμβάσεις με ιδιώτες επιχειρημα-
μενο κέρδος. ωρηθεί αποτελεσματική χρήση των όλα αυτά, όμως, όσο κακή και αν τίες για την παροχή κατ’ οίκον φρο-
Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, τέ- δημόσιων πόρων. ήταν η διαχείριση στο παρελθόν, ντίδας στους ηλικιωμένους, ευθύνη
τοια δημόσια αγαθά είναι εγγενώς Δευτερευόντως, προκύπτει το ζή- τομείς όπως οι ταχυδρομικές υπη- κάποτε ελεγχόμενη από το κράτος.
μη ελκυστικά για τους ιδιώτες, τημα του ηθικού κινδύνου. Ο μόνος ρεσίες, τα σιδηροδρομικά δίκτυα, Οι κυβερνήσεις, με λίγα λόγια,
εκτός και αν τους προσφερθούν με λόγος που ιδιώτες επενδυτές είναι οι οίκοι ευγηρίας, οι φυλακές και εκχωρούν τις ευθύνες τους σε ιδιω-
σημαντική έκπτωση. Αλλά όταν το πρόθυμοι να αγοράσουν αναποτε- άλλες δημόσιες παροχές προς ιδιω- τικές εταιρείες που ισχυρίζονται ότι
κράτος πωλεί φθηνά, οι πολίτες χά- λεσματικές δημόσιες επιχειρήσεις τικοποίηση παραμένουν στην αρ- θα τις διαχειριστούν φθηνότερα και
νουν. Έχει υπολογιστεί ότι, κατά τη είναι επειδή το κράτος εξαλείφει ή μοδιότητα των δημόσιων αρχών. καλύτερα από ό,τι το κράτος. Τον
διάρκεια των ιδιωτικοποιήσεων της μειώνει την έκθεσή τους σε πιθα- Ακόμη και μετά την πώλησή τους, 18ο αιώνα αυτή ήταν η μέθοδος
εποχής Θάτσερ στο Ηνωμένο Βα- νούς κινδύνους. Στην περίπτωση δεν μπορούν να αφεθούν πλήρως του φοροεισπράκτορα. Οι πρώτες
σίλειο, η σκόπιμα χαμηλή τιμή στην του μετρό του Λονδίνου, π.χ., οι στις ιδιοτροπίες της αγοράς. Είναι σύγχρονες κυβερνήσεις συχνά δεν

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 39


διέθεταν τα μέσα για τη συλλογή
των φόρων και, συνεπώς, δέχονταν
προσφορές από ιδιώτες για να ανα-
λάβουν το έργο αυτό. Ο πλειοδότης
έπαιρνε τη δουλειά και ήταν ελεύ-
θερος, αφού είχε καταβάλει το συμ-
φωνηθέν ποσό, να συλλέγει ό, τι
μπορούσε προκειμένου να διατη-
ρήσει τις εισπράξεις του σε επιθυ-
μητά επίπεδα. Η κυβέρνηση είχε
μεν μείωση στα αναμενόμενα φο-
ρολογικά της έσοδα, με αντάλ-
λαγμα όμως μετρητά, και μάλιστα
άμεσα.
αποΨιλΩνονΤασ
Το κραΤοσ
Μετά την πτώση της μοναρχίας
στη Γαλλία, έγινε κοινά αποδεκτό
ότι η πρακτική αυτή ήταν χονδρο-
ειδώς αναποτελεσματική. Κατ ’ αρ-
χάς, απαξίωνε το κράτος, που εκ-
προσωπούνταν στην κοινή γνώμη
από έναν άρπαγα ιδιώτη κερδο-
σκόπο. Δεύτερον, δημιουργούσε ση-
μαντικά λιγότερα έσοδα από ό,τι
ένα αποτελεσματικά διαχειριζόμενο
δημόσιο σύστημα συλλογής, έστω
και μόνο εξαιτίας του περιθωρίου
κέρδους που άφηνε στον ιδιώτη-
φοροσυλλέκτη. Τρίτον, υπήρχαν οι
δυσαρεστημένοι φορολογούμενοι.
Στις ΗΠΑ σήμερα, έχουμε ένα
ανυπόληπτο κράτος και ανεπαρ-
κείς δημόσιους πόρους. Είναι εν-
διαφέρον το ότι δεν έχουμε δυσα-
ρεστημένους φορολογούμενους-ή,
τουλάχιστον, είναι συνήθως δυσα-
ρεστημένοι για λάθος λόγους.
Παρ’ όλα αυτά, το πρόβλημα που
έχουμε δημιουργήσει στους εαυ-
τούς μας είναι, στην ουσία, συ-
γκρίσιμο με αυτό που αντιμετώ-
πισε το «ancient regime».
Όπως και κατά τον 18ο αιώνα,
έτσι και σήμερα, αποψιλώνοντας
το κράτος από τις ευθύνες και τις
δυνατότητες παρέμβασής του, μει-
ώνουμε το κύρος του. Το αποτέλε-
σμα είναι «περιφραγμένες κοινό-
τητες» με όλη τη σημασία της
λέξης: τμήματα της κοινωνίας που
αυτάρεσκα θεωρούν ότι είναι λει-
τουργικά ανεξάρτητα από τη κρα-
τική συλλογικότητα και τους δη-
μόσιους υπαλλήλους της. Αν
συναλλασσόμαστε αποκλειστικά ή
κατά κύριο λόγο με ιδιωτικούς φο-
ρείς, με τον καιρό αποδυναμώνεται
η σχέση μας με τον δημόσιο το-
μέα, ο οποίος δεν έχει πια καμία
χρηστική αξία για εμάς. Δεν έχει
μεγάλη σημασία αν ο ιδιωτικός το-
μέας κάνει τα ίδια πράγματα καλύ-
τερα ή χειρότερα, με υψηλότερο ή
με χαμηλότερο κόστος. Σε κάθε
40 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
Tζον Mέιναρντ Kέινς (1883-1946). Mια από τις διάσημες φράσεις του
μεγάλου οικονομολόγου λέει ότι «το σημαντικό για μια κυβέρνηση είναι να μην
ασχολείται με πράγματα τα οποία κάνουν ήδη οι ιδιώτες, είτε τα κάνει λίγο
καλύτερα είτε λίγο χειρότερα – αλλά να ασχολείται με τα πράγματα τα οποία
επί του παρόντος δεν γίνονται καθόλου».
περίπτωση, η πίστη μας στο κρά-
τος έχει υποχωρήσει και έχουμε
χάσει κάτι σημαντικό που θα
έπρεπε να μοιραζόμαστε –και που
σε πολλές περιπτώσεις μοιραζόμα-
σταν– με τους συμπολίτες μας.
Την διαδικασία έχει περιγράψει
πολύ καλά μια γυναίκα που την
άσκησε σε εξαντλητικό βαθμό: η
Μάργκαρετ Θάτσερ μας διαβεβαί-
ωνε κάποτε ότι «αυτό που λέμε κοι-
νωνία δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνο
άτομα: άνδρες, γυναίκες και οικο-
γένειες». Αλλά αν αυτό που λέμε
κοινωνία δεν υπάρχει, παρά μονάχα
άτομα και ένα κράτος-«νυχτοφύλα-
κας» που από μακριά επιβλέπει
δραστηριότητες στις οποίες δεν
παίζει κανένα ρόλο, τότε τι μας
ενώνει όλους μαζί; Δεχόμαστε ήδη
την ύπαρξη ιδιωτικών αστυνομικών
δυνάμεων, ιδιωτικών ταχυδρομικών
υπηρεσιών, ιδιωτικών προμηθευτών
οπλικών συστημάτων και πολλά
άλλα ακόμα. Έχουμε «ιδιωτικοποι-
ήσει» ακριβώς αυτές τις ευθύνες
που το σύγχρονο κράτος επωμί-
σθηκε επίμοχθα κατά τη διάρκεια
Keystone / Hulton Archive
στασης δεν είναι πιο δελεαστικές
σήμερα απ’ ότι πριν από την ανά-
δυση του σύγχρονου κράτους.
Πράγματι, η κινητήρια δύναμη για
την οικοδόμηση του κράτους
προήλθε, όπως γνωρίζουμε, από
την κατανόησή του ότι κανένα σύ-
νολο ατόμων δεν μπορεί να επι-
βιώσει για πολύ χωρίς κοινούς σκο-
πούς και κοινούς θεσμούς. Η ιδέα
ότι το ιδιωτικό συμφέρον θα μπο-
ρούσε να πολλαπλασιαστεί προς
όφελος του δημοσίου φαινόταν ήδη
ολοφάνερα παράλογη στους φιλε-
λεύθερους επικριτές του εκκολα-
πτόμενου βιομηχανικού καπιταλι-
σμού. Σύμφωνα με τα λόγια του
Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart
Mill), «η ιδέα μιας κοινωνίας η
οποία συγκροτείται στη βάση των
σχέσεων και των συναισθημάτων
που αναπτύσσονται λόγω οικονο-
μικών συμφερόντων είναι βαθιά
αποκρουστική».
Τι πρέπει λοιπόν να γίνει; Πρέ-
πει να αρχίσουμε με το κράτος ως
ενσάρκωση των συλλογικών συμ-
φερόντων, συλλογικών σκοπών,
συλλογικών αγαθών. Αν δεν κατα-
φέρουμε να «αναστοχαστούμε το
ζήτημα του κράτους», τότε δεν θα
πάμε πολύ μακριά. Αλλά τι ακριβώς
πρέπει να κάνει το κράτος; Τουλά-
χιστον να μην επαναλαμβάνει
άσκοπα ένα ήδη συντελεσμένο
έργο. Όπως έγραψε ο Κέινς, «το
σημαντικό για την κυβέρνηση είναι
να μην ασχολείται με πράγματα τα
οποία κάνουν ήδη οι ιδιώτες, είτε
του 19ου και στις αρχές του 20ού τα κάνει λίγο καλύτερα είτε λίγο
αιώνα. χειρότερα – αλλά να ασχολείται με
Τι, λοιπόν, θα παρεμβάλλεται τα πράγματα τα οποία επί του πα-
ανάμεσα στους πολίτες και το κρά- ρόντος δεν γίνονται καθόλου». Και
τος και θα θωρακίζει τους πρώτους γνωρίζουμε από την πικρή εμπειρία
ενάντια στο δεύτερο; Σίγουρα όχι η του περασμένου αιώνα ότι υπάρ-
«κοινωνία», που θα τελεί υπό χουν κάποια πράγματα που τα
σκληρή πίεση για να επιβιώσει από κράτη θα έπρεπε να μην κάνουν.
την αποψίλωση του δημόσιου το- Η αφήγηση του 20ού αιώνα για
μέα. Γιατί το κράτος δεν πρόκειται το προοδευτικό κράτος βασιζόταν
να σβήσει. Ακόμη και αν απογυ- στην αντίληψη ότι «εμείς» –μεταρ-
μνωθεί από όλες τις υπηρεσίες που ρυθμιστές, ριζοσπάστες, σοσιαλι-
παρέχει, θα παραμείνει μαζί μας – στές– είχαμε την ιστορία στο
έστω και μόνο σαν δύναμη ελέγχου πλευρό μας· ό,τι τα έργα μας, σύμ-
και καταστολής. Τότε, μεταξύ κρά- φωνα με τα λόγια του αείμνηστου
τους και ατόμων δεν θα υπάρχουν Μπέρναρντ Γουίλιαμς (Bernard
ούτε ενδιάμεσοι θεσμοί ούτε αμοι- Williams), «επικροτούνταν από το
βαία πίστη. Τίποτα δεν θα παρα- σύμπαν». Σήμερα, δεν έχουμε να
μείνει από τον ιστό των αμοιβαίων αφηγηθούμε καμία τέτοια καθησυ-
υποχρεώσεων με τις οποίες οι πο- χαστική ιστορία. Μόλις βγήκαμε
λίτες συνδέονται ο ένας με τον άλλο από έναν αιώνα δογματικών αντι-
μέσω του δημόσιου χώρου που κα- λήψεων που υπαγόρευαν, με άκρως
ταλαμβάνουν. Το μόνο που θα απο- ανησυχητική αυτοπεποίθηση, το τι
μείνει είναι ιδιώτες και εταιρείες το κράτος πρέπει να κάνει, υπεν-
που θα διαγκωνίζονται για να θέ- θυμίζοντας ταυτόχρονα στους πο-
σουν το κράτος υπό ομηρεία, προς λίτες – ακόμη και διά της βίας αν
ίδιον όφελος. κρινόταν σκόπιμο– ότι το κράτος
Οι συνέπειες μιας τέτοιας κατά- γνωρίζει τι είναι καλό γι’ αυτούς.

Δεν μπορούμε να επιστρέψουμε σε
όλα αυτά. Έτσι, αν θέλουμε να
«αναστοχαστούμε το κράτος», κα-
λύτερα θα ήταν να αρχίζαμε από
την συναίσθηση των ορίων του.
Για παρόμοιους λόγους, θα ήταν
μάταιο να αναστήσουμε τη ρητο-
ρική της σοσιαλδημοκρατίας των
αρχών του 20ού αιώνα. Εκείνη την
εποχή, η δημοκρατική Αριστερά
είχε προκύψει ως εναλλακτική δυ-
νατότητα απέναντι στις πιο αδιάλ-
λακτες εκδοχές του μαρξιστικού
επαναστατικού σοσιαλισμού και –
αργότερα– στον διάδοχο Κομμου-
νισμό. Εγγενής στη σοσιαλδημο-
κρατία λοιπόν, ήταν μια παράξενη
σχιζοφρένεια. Ενώ βάδιζε με σι-
γουριά προς τα εμπρός σε ένα κα-
λύτερο μέλλον, συνεχώς κοίταζε
νευρικά πάνω από τον αριστερό
της ώμο. Εμείς, φαινόταν να λέει,
δεν είμαστε αυταρχικοί. Εμείς
τασσόμαστε υπέρ της ελευθερίας,
όχι της καταστολής. Εμείς είμαστε
δημοκράτες που πιστεύουμε επί-
σης στην κοινωνική δικαιοσύνη,
τις ρυθμιζόμενες αγορές, και ούτω
καθεξής.
Όσο ο πρωταρχικός στόχος των
σοσιαλδημοκρατών ήταν να πείσουν
τους ψηφοφόρους ότι αποτελούσαν
μια αξιοσέβαστη ριζοσπαστική επι-
λογή μέσα στο φιλελεύθερο πολι-
τικό πλαίσιο, αυτή η αμυντική
στάση είχε νόημα. Αλλά σήμερα
αυτή η ρητορική δεν έχει λογική συ-
νέπεια. Δεν είναι τυχαίο ότι μια χρι-
στιανοδημοκράτισσα όπως η Άγ-
γελα Μέρκελ μπορεί να κερδίσει τις
εκλογές στη Γερμανία από τους σο-
σιαλδημοκράτες αντιπάλους της –
ακόμη και στο αποκορύφωμα της
οικονομικής κρίσης– προτείνοντας
μια σειρά από πολιτικές που στα
ουσιώδη και σημαντικά τους σημεία
μοιάζουν με το δικό τους πρό-
γραμμα.
σοσιαλΔηΜοκραΤια
και ευρΩπη
Η σοσιαλδημοκρατία, με τη μία ή
την άλλη μορφή, είναι το πεζογρά-
φημα της σύγχρονης ευρωπαϊκής
πολιτικής. Υπάρχουν πολύ λίγοι ευ-
ρωπαίοι πολιτικοί, και ακόμη λι-
γότεροι σε θέσεις επιρροής, οι
οποίοι θα διαφωνούσαν με τις βα-
σικές σοσιαλδημοκρατικές παρα-
δοχές αναφορικά με τα καθήκοντα
του κράτους, όσο και αν ενδέχεται
να διαφωνούν με την προοπτική
τους. Κατά συνέπεια, οι σοσιαλ-
δημοκράτες στη σημερινή Ευρώπη
δεν έχουν να προσφέρουν τίποτα
σαφές και χαρακτηριστικό: στη
Φρίντριχ Φον Χάγεκ (1899-1992). Θεμελιωτής του φιλελευθερισμού στην
οικονομία και ιδεολογικός αντίπαλος του Κέινς, υπήρξε ο αγαπημένος
θεωρητικός της Θάτσερ και του ρέιγκαν. αντιτάχθηκε σθεναρά στον
σοσιαλισμό και το 1974 τιμήθηκε με το Νόμπελ Οικονομίας.
Γαλλία, π.χ., ακόμη και η απερί-
σκεπτη τάση τους να ευνοούν την
κρατική ιδιοκτησία, ελάχιστα τους
διακρίνει από τα καταγόμενα από
τον Κολμπέρ (Colbert, 1619-1683)
ένστικτα της γκωλικής Δεξιάς. Η
σοσιαλδημοκρατία πρέπει να επα-
νεξετάσει τους σκοπούς και τους
στόχους της.
Το πρόβλημα δεν έγκειται στις
σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές,
αλλά στη γλώσσα στην οποία αυτές
διατυπώνονται. Δεδομένου ότι η
αυταρχική πρόκληση της αριστε-
ράς έχει εκλείψει, η έμφαση στη
«δημοκρατία» είναι σε μεγάλο
βαθμό περιττή. Σήμερα, είμαστε
όλοι δημοκράτες. Αλλά το πρόθεμα
«σοσιαλ-» εξακολουθεί να σημαίνει
κάτι – αναμφίβολα περισσότερο
τώρα από ό,τι πριν από μερικές δε-
καετίες, όταν όλες οι πλευρές συμ-
φωνούσαν ότι ο δημόσιος τομέας
είχε να παίξει ένα συγκεκριμένο και
σημαντικό ρόλο. Τι είναι λοιπόν
αυτό που χαρακτηρίζει το πρόθεμα
«σοσιαλ-» στη σοσιαλδημοκρατική
προσέγγιση της πολιτικής;
Φανταστείτε έναν σιδηροδρομικό
σταθμό. Έναν πραγματικό σιδηρο-
δρομικό σταθμό, όχι σαν τον
σταθμό Πενσυλβάνια της Νέας
Υόρκης, το αποτυχημένο αυτό
εμπορικό κέντρο της δεκαετίας του
1960 που έχει στηθεί πάνω από
ένα κελάρι γεμάτο κάρβουνο. Εν-
νοώ κάτι σαν το σταθμό Waterloo
του Λονδίνου, το Gare de l’Est, στο
Παρίσι, τον τερματικό σταθμό Βι-
κτώρια στη Βομβάη ή το θαυμάσιο
New Hauptbahnhof του Βερολίνου.
Σε αυτούς τους αξιοθαύμαστους
καθεδρικούς ναούς της σύγχρονης
ζωής, ο ιδιωτικός τομέας λειτουργεί
Heins Wurzer
πολύ καλά. Δεν υπάρχει κανένας
λόγος τα περίπτερα και οι καφετέ-
ριες σε αυτούς τους σταθμούς να δι-
οικούνται από το κράτος. Όποιος
είναι σε θέση να ανακαλέσει στη
μνήμη του τα αφυδατωμένα, τυλιγ-
μένα στο πλαστικό σάντουιτς των
καφενείων των βρετανικών σιδηρο-
δρόμων, θα παραδεχτεί ότι ο αντα-
γωνισμός στον τομέα αυτόν πρέπει
να ενθαρρυνθεί.
Όμως τα τρένα δεν μπορούν να
λειτουργήσουν στο πλαίσιο του
ανταγωνισμού. Οι σιδηρόδρομοι –
όπως η γεωργία και τα ταχυδρο-
μεία– αποτελούν την ίδια στιγμή
και οικονομική δραστηριότητα και
ουσιαστικό δημόσιο αγαθό. Επι-
πλέον, δεν μπορείτε να καταστή-
σετε το σιδηροδρομικό σύστημα πιο
αποτελεσματικό τοποθετώντας δύο
τρένα στις ράγες και περιμένοντας
να δείτε ποιο αποδίδει καλύτερα: οι
σιδηρόδρομοι φυσιολογικά και ανα-
πόφευκτα είναι μονοπώλιο. Οι Άγ-
γλοι όντως έχουν καθιερώσει έναν
τέτοιο ανταγωνισμό μεταξύ των λε-
ωφορείων. Αλλά το παράδοξο των
δημόσιων μεταφορών είναι ότι όσο
καλύτερα παρέχεται μια υπηρεσία
τόσο λιγότερο «αποτελεσματική»
είναι με οικονομικούς όρους.
Ένα λεωφορείο που παρέχει μια
χωρίς στάσεις υπηρεσία μεταφο-
ράς (express) για όσους μπορούν να
ανταποκριθούν οικονομικά σ’ αυ-
τήν, και αποφεύγει τα απομακρυ-
σμένα χωριά, στα οποία μάλλον θα
επιβιβάζονταν περιστασιακοί επι-
βάτες, θα μπορούσε να είναι κερ-
δοφόρο για τον ιδιοκτήτη του. Αλλά
κάποιος, το κράτος ή ο κατά τό-
πους δήμος, πρέπει να εξακολου-
θήσει να παρέχει την ασύμφορη και
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 41
αναποτελεσματική τοπική υπηρε-
σία. Αν η υπηρεσία αυτή δεν προ-
σφερθεί καθόλου, τότε τα βραχυ-
πρόθεσμα οικονομικά οφέλη από
την περικοπή της θα αντισταθμι-
στούν από τις μακροπρόθεσμες ζη-
μιές για το κοινωνικό σύνολο.
Όπως ήταν αναμενόμενο, οι επι-
πτώσεις από την καθιέρωση των
«ανταγωνιστικών» λεωφορείων –
εκτός από το Λονδίνο, όπου υπάρ-
χει αρκετή ζήτηση– ήταν να αυξη-
θεί το κόστος, που επιβάρυνε τον
δημόσιο τομέα και επιπλέον επέ-
φερε απότομη αύξηση των τιμών
των εισιτηρίων αλλά και ελκυστικά
κέρδη για τις εταιρείες λεωφορείων
χωρίς στάσεις (express).
Τα τρένα, όπως και τα λεωφο-
ρεία, είναι σε τελική ανάλυση μια
κοινωνική υπηρεσία. Ο καθένας θα
μπορούσε να στήσει μια κερδοφόρα
σιδηροδρομική γραμμή, αν το μόνο
που αναλάμβανε ήταν μετακινήσεις
από και προς το Λονδίνο και το
Εδιμβούργο ή από το Παρίσι στη
Μασσαλία. Τι γίνεται όμως με σι-
δηροδρομικές συνδέσεις προς και
από μέρη όπου οι άνθρωποι παίρ-
νουν το τρένο μόνο περιστασιακά;
Κανένας ιδιώτης δεν πρόκειται να
πληρώσει το οικονομικό κόστος
που απορρέει από τη στήριξη μιας
υπηρεσίας η οποία χρησιμοποιείται
μόνο περιστασιακά και σε σπάνιες
περιπτώσεις. Μόνο η συλλογικό-
τητα, το κράτος, η κυβέρνηση, οι
τοπικές αρχές μπορούν να το κά-
νουν αυτό. Η αναγκαία επιδότηση
γι’ αυτή την υπηρεσία θα είναι πά-
ντα μη αποτελεσματική στα μάτια
ενός ορισμένου είδους οικονομολό-
γου: μήπως δεν θα ήταν σίγουρα
φθηνότερο να ξηλώσουμε τις γραμ-
μές και να αφήσουμε τον καθένα να
χρησιμοποιεί το αυτοκίνητό του;
Το 1996, τελευταία χρονιά πριν
από την ιδιωτικοποίηση των βρε-
τανικών σιδηροδρόμων, η Βρετα-
νική Εταιρεία Σιδηροδρόμων
(British Rail) λάμβανε τις χαμηλό-
τερες κρατικές επιχορηγήσεις στην
Ευρώπη. Τη χρονιά εκείνη οι Γάλ-
λοι σχεδίαζαν ένα μέσο ποσό επέν-
δυσης για τους σιδηροδρόμους τους
21 λίρες ανά κεφαλή, οι Ιταλοί 33
λίρες, οι Βρετανοί μόλις 9 λίρες. Οι
διαφορές αυτές αντανακλούν ακρι-
βώς την ποιότητα των παρεχόμε-
νων υπηρεσιών από τα αντίστοιχα
εθνικά συστήματα. Εξηγούν επίσης
γιατί το βρετανικό σιδηροδρομικό
δίκτυο μπόρεσε να ιδιωτικοποιηθεί
μόνο με μεγάλες χρηματικές απώ-
λειες: λόγω των ανεπαρκών υποδο-
μών του.
Αλλά αυτή η διαφορά στο ύψος

των επενδύσεων αναδεικνύει το
επιχείρημά μου. Οι Γάλλοι και οι
Ιταλοί χειρίστηκαν για πολύ μεγάλο
διάστημα τους σιδηροδρόμους τους
ως μια κοινωνική παροχή. Η λει-
τουργία του τρένου ακόμα και σε
απομακρυσμένες περιοχές, όσο
αναποτελεσματική σε όρους κό-
στους και αν είναι, στηρίζει τις το-
πικές κοινωνίες. Μειώνει την περι-
βαλλοντική ζημία, παρέχοντας μια
εναλλακτική λύση για τις οδικές με-
ταφορές. Έτσι θα μπορούσαμε να
πούμε ότι ο σιδηρόδρομος και οι
υπηρεσίες που παρέχει λειτουργούν
και ως αποτέλεσμα και ως σύμβολο
της κοινωνίας των κοινών οραμά-
των.
Αυτό που υποστήριξα παραπάνω
ήταν ότι η παροχή σιδηροδρομικών
υπηρεσιών έχει κοινωνικό νόημα
ακόμα και αν είναι οικονομικά «ανα-
ποτελεσματική». Αλλά η παροχή
αυτή, φυσικά, εγείρει ένα σημαντικό
ζήτημα. Οι σοσιαλδημοκράτες δεν
θα πάνε πολύ μακριά αν απλώς
προτείνουν αξιέπαινους κοινωνι-
κούς στόχους που οι ίδιοι παραδέ-
χονται ότι κοστίζουν περισσότερο
από τις εναλλακτικές εκδοχές τους.
Θα καταλήξουμε να αναγνωρίζουμε
τις αρετές των κοινωνικών υπηρε-
σιών, να καταδικάζουμε το κόστος
τους... – και να μην κάνουμε τίποτα.
Πρέπει να ξανασκεφτούμε τον ίδιο
το μηχανισμό που χρησιμοποιούμε
όταν αξιολογούμε τα κόστη – τόσο
τα κοινωνικά, όσο και τα οικονο-
μικά.
Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα
παράδειγμα. Είναι φθηνότερο να
παρέχει κανείς καλοπροαίρετη ελε-
ημοσύνη στους φτωχούς από το να
τους εγγυάται ένα πλήρες φάσμα
κοινωνικών υπηρεσιών, σε δικαιω-
ματική βάση. Με το «καλοπροαί-
ρετη» εννοώ την καλόπιστη φιλαν-
θρωπία, ιδιωτική ή ανεξάρτητη, μια
βοήθεια που εξαρτάται από το ει-
σόδημα του προσφέροντος και εκ-
δηλώνεται με διάφορες μορφές, ως
παροχή τροφίμων, στεγαστικά βοη-
θήματα, χορήγηση ρουχισμού, και
ούτω καθεξής. Αλλά είναι εμφανώς
ταπεινωτικό το να είσαι εσύ ο απο-
δέκτης μιας τέτοιας βοήθειας.
Ακόμα θυμούνται με αποστροφή
και οργή οι παλαιότερες γενιές τον
«έλεγχο πόρων» που εφάρμοζαν οι
βρετανικές αρχές στα θύματα της
ύφεσης του 1930.
Αντίθετα, δεν είναι ταπεινωτικό
να είσαι αποδέκτης κάποιου δικαι-
ώματος. Εάν σας παρέχεται επί-
δομα ανεργίας, σύνταξη, αναπη-
ρική βοήθεια, εργατική κατοικία ή
οποιαδήποτε άλλη δημόσια αρωγή
42 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
Γουίλιαμ Μπέβεριτζ (1879-1963). Φιλελεύθερος βουλευτής και πρύτανης του
Πανεπιστημίου της Οξφόρδης από το 1937, έβαλε τα θεμέλια του βρετανικού
κράτους πρόνοιας. Το 1942, με εντολή της βρετανικής κυβέρνησης,
επεξεργάστηκε ένα περίφημο σχέδιο κοινωνικής προστασίας, που θεωρείται
μοντέλο για τις σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές στην Ευρώπη.
δικαιωματικά, χωρίς κανένας να
προβαίνει σε έρευνες για να απο-
φασίσει αν όντως έχετε ξεπέσει αρ-
κετά χαμηλά ώστε να «σας αξίζει»
βοήθεια – τότε δεν σας δημιουργεί
αμηχανία η αποδοχή της. ωστόσο,
τέτοια καθολικά δικαιώματα είναι
ακριβά.
Αν όμως αντιμετωπίζαμε την ίδια
την ταπείνωση ως κόστος, ως επι-
βάρυνση για την κοινωνία; Αν απο-
φασίζαμε να «ποσοτικοποιήσουμε»
τη βλάβη που προκαλείται, όταν οι
άνθρωποι ντροπιάζονται από τους
συμπολίτες τους πριν αποδεχθούν
τα στοιχειωδώς αναγκαία για να
ζήσουν; Με άλλα λόγια, γιατί να
μη ληφθεί υπόψη στις εκτιμήσεις
μας για την παραγωγικότητα, την
αποδοτικότητα ή την ευημερία η
διαφορά ανάμεσα σε μια ταπεινω-
τική ελεημοσύνη και σε μια παροχή
θεωρούμενη ως δικαίωμα; Θα μπο-
ρούσαμε τότε να συμπεράνουμε ότι
η παροχή καθολικών κοινωνικών
υπηρεσιών, δημόσιας ασφάλισης ή
επιδοτήσεων στα μέσα μαζικής με-
ταφοράς θα ήταν ένας πραγματικά
Bain Photo Company
αποτελεσματικός από πλευράς κό-
στους τρόπος για την επίτευξη των
κοινών στόχων μας. Μια τέτοια
διαδικασία είναι από τη φύση της
αμφιλεγόμενη: πώς να ποσοτικο-
ποιηθεί η «ταπείνωση»; Ποιο είναι
το μετρήσιμο κόστος τού να στε-
ρούνται οι απομονωμένοι πολίτες
την πρόσβαση στους μητροπολιτι-
κούς πόρους; Πόσο είμαστε διατε-
θειμένοι να πληρώσουμε για μια κα-
λύτερη κοινωνία; Ασαφές. Αλλά αν
δεν υποβάλλουμε τέτοιες ερωτή-
σεις, πώς μπορούμε να ελπίζουμε
σε σοβαρές απαντήσεις;
Τι εννοούμε όταν μιλάμε για μια
«καλή κοινωνία»; Από μια κανονι-
στική άποψη θα μπορούσαμε να ξε-
κινήσουμε με μια ηθική «αφήγηση»
την θα εμπλουτίζαμε με τις συλλο-
γικές μας επιλογές. Μια τέτοια
αφήγηση θα υποκαθιστούσε τότε
τη στενή οικονομίστικη άποψη,
που περιορίζει σήμερα τον δημόσιο
διάλογο. Αλλά ο καθορισμός των
γενικών στόχων μας με αυτόν τον
τρόπο δεν είναι απλό ζήτημα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο
παρελθόν η σοσιαλδημοκρατία
απασχολούσε τον εαυτό της με το
ζήτημα του σωστού ή του λάθους –
κυρίως επειδή είχε κληρονομήσει
ένα προ-μαρξιστικό ηθικολογικό
λεξιλόγιο εμποτισμένο με τη χρι-
στιανική αντιπάθεια για τον
ακραίο πλούτο και τη λατρεία της
ύλης. Αλλά αυτές οι θεωρήσεις συ-
χνά περιπλέκονταν από ιδεολογι-
κές ανησυχίες. Ήταν καταδικα-
σμένος ο καπιταλισμός; Αν ναι,
τότε μια συγκεκριμένη πολιτική
επιτάχυνε το αναμενόμενο τέλος
του ή εμπεριείχε τον κίνδυνο της
αναβολής του; Αν ο καπιταλισμός
δεν ήταν καταδικασμένος, τότε θα
έπρεπε οι πολιτικές επιλογές να
προσεγγιστούν από διαφορετική
οπτική. Σε κάθε περίπτωση, το
κρίσιμο ερώτημα απευθυνόταν
κατά κανόνα στις προοπτικές του
«συστήματος» μάλλον, παρά στις
εγγενείς αρετές ή τα ελαττώματα
μιας συγκεκριμένης πρωτοβουλίας.
Τέτοια ζητήματα δεν μας απα-
σχολούν πλέον. Έτσι αντιμετωπί-
ζουμε αμεσότερα τις ηθικές επι-
πτώσεις των επιλογών μας.
Τι ακριβώς είναι αυτό που βρί-
σκουμε απεχθή στον χρηματοοικο-
νομικό καπιταλισμό ή στην «εμπο-
ρική κοινωνία», όπως την όριζε ο
18ος αιώνας; Τι βρίσκουμε στραβό
στον τρόπο με τον οποίο είναι ορ-
γανωμένα τα πράγματα και τι μπο-
ρούμε να κάνουμε επ’ αυτού; Τι θε-
ωρούμε άδικο; Τι είναι αυτό που
προσβάλλει την αξιοπρέπειά μας
όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με την
ασυγκράτητη πίεση που ασκούν οι
πλούσιοι εις βάρος όλων των άλ-
λων; Τι είναι αυτό που έχουμε απο-
λέσει;
Οι απαντήσεις σε τέτοια ερωτή-
ματα πρέπει να λάβουν τη μορφή
μιας ηθικής κριτικής των ανεπαρ-
κειών της ελεύθερης, χωρίς περιο-
ρισμούς, αγοράς ή του αδύναμου
κράτους. Πρέπει να καταλάβουμε
γιατί προσβάλλουν το αίσθημά μας
περί δικαιοσύνης και ισότητας.
Πρέπει, με λίγα λόγια, να επιστρέ-
ψουμε στο βασίλειο των επιδιώ-
ξεων, των στόχων. Στο σημείο αυτό
ελάχιστη είναι η βοήθεια που μπο-
ρεί να προσφέρει η σοσιαλδημο-
κρατία, γιατί η απάντησή της στα
διλήμματα του καπιταλισμού ήταν
απλώς μια καθυστερημένη έκφραση
του διαφωτιστικού ηθικού Λόγου,
εφαρμοσμένη στο «κοινωνικό ζή-
τημα». Τα προβλήματά μας είναι
μάλλον διαφορετικά.
Μπαίνουμε, πιστεύω, σε μια νέα
εποχή ανασφάλειας. Η αμέσως
προηγούμενη, η οποία αναλύθηκε

αξιομνημόνευτα από τον Κέινς στο
βιβλίο του Οι οικονομικές συνέπειες
της ειρήνης (1919), ακολουθήθηκε
από δεκαετίες ευημερίας και προό-
δου, ενώ συνδυάστηκε με μια εντυ-
πωσιακή αύξηση της διεθνοποίησης
της ζωής: «παγκοσμιοποίηση» σε
όλα, αν και ο όρος δεν είχε ακόμη
επινοηθεί. Όπως γράφει ο Κέινς, η
εμπορική οικονομία είχε εξαπλωθεί
σε όλο τον κόσμο. Εμπόριο και επι-
κοινωνίες επιταχύνονταν με πρωτο-
φανή ρυθμό. Πριν από το 1914 υπο-
στηριζόταν ευρύτατα ότι η λογική
της ειρηνικής οικονομικής δραστη-
ριότητας θα θριάμβευε επί των με-
μονωμένων εθνικών συμφερόντων.
Κανένας δεν περίμενε ότι όλα αυτά
θα οδηγούνταν σε ένα απότομο τέ-
λος. Αλλά το τέλος ήρθε.
η νεα ανασΦαλεια
Κι εμείς επίσης ζήσαμε σε μια
εποχή σταθερότητας, ασφάλειας,
κάτω από την ψευδαίσθηση της
απεριόριστης οικονομικής βελτίω-
σης. Αλλά όλα αυτά βρίσκονται
πλέον πίσω μας. Στο άμεσο μέλλον
θα είμαστε τόσο οικονομικά ανα-
σφαλείς, όσο και πολιτισμικά αβέ-
βαιοι. Στις μέρες μας αδιαμφισβή-
τητα είμαστε λιγότερο βέβαιοι για
τους συλλογικούς μας σκοπούς, την
περιβαλλοντική μας ευημερία ή την
προσωπική μας ασφάλεια από ότι
οποιαδήποτε άλλη στιγμή μετά τον
Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν έχουμε
ιδέα τι είδους κόσμο θα κληρονο-
μήσουν τα παιδιά μας, αλλά πλέον
δεν μπορούμε να αυταπατόμαστε,
υποθέτοντας ότι αυτός θα μοιάζει
καθησυχαστικά με τον δικό μας.
Πρέπει να επανεξετάσουμε τον
τρόπο με τον οποίο η γενιά των
παππούδων μας απάντησε σε πα-
ρόμοιες προκλήσεις και απειλές. Η
σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη,
το New deal, καθώς και η Μεγάλη
Κοινωνία (Great Society) εδώ στις
ΗΠΑ ήταν σαφείς απαντήσεις στις
ανασφάλειες και στις ανισότητες
της εποχής. Λίγοι στη Δύση έχουν
αρκετά μεγάλη ηλικία ώστε να ξέ-
ρουν τι ακριβώς σημαίνει το να βλέ-
πει κανείς τον κόσμο του να κα-
ταρρέει. Μας φαίνεται δύσκολο να
φανταστούμε μια πλήρη κατάρ-
ρευση των φιλελεύθερων θεσμών,
μια απόλυτη αποσύνθεση της δη-
μοκρατικής συναίνεσης. Αλλά ήταν
ακριβώς μια τέτοια κατάρρευση
που προκάλεσε τη διαμάχη Κέινς-
Χάγεκ, από την οποία γεννήθηκαν
η κεϊνσιανή συναίνεση και ο σο-
σιαλδημοκρατικός συμβιβασμός: η
συναίνεση και ο συμβιβασμός με
H Mάργκαρετ Θάτσερ, πρωθυπουργός της Mεγάλης Bρετανίας το διάστημα
1979-1990. H πολιτική της συνυφάνθηκε με την αντεπίθεση του οικονομικού
φιλελευθερισμού εναντίον της σοσιαλδημοκρατίας.
τον οποίο μεγαλώσαμε, η θελκτι-
κότητα των οποίων έχει επισκια-
στεί από την ίδια την επιτυχία τους.
Αν η σοσιαλδημοκρατία έχει κά-
ποιο μέλλον, θα μοιάζει με μια σο-
σιαλδημοκρατία του «φόβου». Αντί
να πασχίζουμε να αποκαταστή-
σουμε μια γλώσσα αισιοδοξίας και
προόδου, θα ήταν προτιμότερο να
αρχίσουμε να ξαναμαθαίνουμε το
πρόσφατο παρελθόν. Το πρώτο κα-
θήκον όσων διαφωνούν ριζικά με
το σημερινό γίγνεσθαι είναι να
υπενθυμίσουν στο ακροατήριό τους
τα επιτεύγματα του 20ού αιώνα,
μαζί με τις πιθανές συνέπειες της
αλόγιστης σπουδής μας να τα κα-
τεδαφίσουμε.
Η Αριστερά, για να το πω απερί-
φραστα, έχει κάτι να διατηρήσει. Η
Δεξιά είναι που έχει κληρονομήσει
τη φιλόδοξη μοντερνιστική παρόρ-
μηση να καταστρέψει και να καινο-
τομήσει στο όνομα ενός οικουμενι-
κού σχεδίου. Οι Σοσιαλδημοκράτες,
χαρακτηριστικά μετριοπαθείς ως
προς το ύφος και τη φιλοδοξία, πρέ-
πει να μιλήσουν με μεγαλύτερη βε-
Margaret Thatcher Foundation Archive
ροποιώντας αυτές τις ίδιες τις βελ-
τιώσεις. Αυτό θα πρέπει να μας
εξαγριώνει πολύ περισσότερο. Θα
πρέπει επίσης να μας ανησυχήσει,
έστω και μόνο για προληπτικούς
λόγους. Γιατί βιαζόμαστε τόσο να
γκρεμίσουμε τα αναχώματα που με
τόσο κόπο έστησαν οι πρόγονοι
μας; Είμαστε τόσο σίγουροι ότι δεν
θα υπάρξουν ξανά πλημμύρες;
Μια σοσιαλδημοκρατία του «φό-
βου» είναι κάτι για το οποίο αξίζει
να παλέψει κανείς. Το να εγκατα-
λείψει κανείς τα επιτεύγματα ενός
αιώνα είναι σαν να προδίδει αυτούς
που έζησαν πριν από εμάς, καθώς
και τις γενιές που ακόμα δεν έχουν
έρθει. Θα ήταν ευχάριστο – αλλά
παραπλανητικό – να διατρανώσω
ότι η σοσιαλδημοκρατία, ή κάτι πα-
ρόμοιο, αντιπροσωπεύει το μέλλον
που θα μπορούσαμε να σχεδιά-
σουμε για τους εαυτούς μας σε έναν
ιδανικό κόσμο. Δεν αντιπροσωπεύει
καν το ιδανικό παρελθόν. Όμως,
μεταξύ των εναλλακτικών προτά-
σεων που έχουμε αυτή τη στιγμή
στα χέρια μας, είναι ό,τι καλύτερο.
Ή με τα λόγια του Όργουελ, που
στο Φόρος τιμής στην Καταλονία,
αναστοχαζόταν τις πρόσφατες
εμπειρίες του στην επαναστατη-
μένη Βαρκελώνη:
Υπήρξαν πολλά που δεν κατά-
λαβα και σε μεγάλο βαθμό ούτε
καν μου άρεσαν, αλλά τα ανα-
γνώρισα αμέσως ως κάτι για το
οποίο αξίζει κανείς να αγωνι-
βαιότητα για όσα κερδίσαμε στο στεί».
παρελθόν. Η ανάδυση του κοινωνι-
κού κράτους πρόνοιας, η σε διά- Πιστεύω ότι αυτό ακριβώς ισχύει
στημα ενός αιώνα συγκρότηση ενός και με ό,τι μπορούμε να διασώ-
δημόσιου τομέα, τα αγαθά και οι σουμε από τις σοσιαλδημοκρατικές
υπηρεσίες του οποίου απεικονίζουν αναμνήσεις του 20ού αιώνα. zx
και προωθούν τη συλλογική μας
ταυτότητα και τους κοινούς μας Το κείμενο αποτελεί διασκευή ομιλίας
σκοπούς, ο θεσμός του κράτους που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπι-
πρόνοιας υπό το πρίσμα του δικαι- στήμιο της Νέας Υόρκης στις 19
ώματος και οι παροχές του ως κοι- Οκτωβρίου 2009. Αναδημοσιεύεται
νωνικό καθήκον – αυτά δεν είναι εδώ από την επιθεώρηση The New
ασήμαντα επιτεύγματα. York Review of Books, December 17,
Το ότι αυτές οι επιτυχίες σε πολ- 2009 • Volume 56, Number 20. Οι με-
λές περιπτώσεις υπήρξαν αποσπα- ταφράσεις των κειμένων είναι απο-
σματικές, δεν πρέπει να μας προ- κλειστική ευθύνη του ΙΣΤΑΜΕ – Α.
βληματίζει. Αν μας έμαθε κάτι ο Παπανδρέου.
20ός αιώνας, αυτό είναι ότι όσο πιο
τέλεια μοιάζει η απάντηση τόσο μετάφραση κειμένων:
πιο τρομακτικές είναι οι συνέπειές Βασίλης Λογοθέτης,
της. Ατελείς βελτιώσεις πάνω σε Νάντια Σαμαρά
μη ικανοποιητικές καταστάσεις εί-
ναι το καλύτερο στο οποίο μπο- επιμέλεια κειμένων:
ρούμε να ευελπιστούμε και αυτό Χαράλαμπος Οικονόμου,
που μάλλον όλοι πρέπει να αναζη- Γιώργος Σιακαντάρης
τήσουμε. Κάποιοι έχουν περάσει
τις τελευταίες τρεις δεκαετίες ξη- θεώρηση μετάφρασης:
λώνοντας μεθοδικά και αποσταθε- Κατερίνα Σχινά
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 43

Μισέλ Φάις, Πορφυρά
γέλια, Πατάκη, αθήνα
2010, σελ. 248
πορούμε να διαβά-
Μ σουμε τα Πορφυρά
γέλια σαν μια ψυχα-
ναλυτικής καταγω-
γής εμβάθυνση στο
τραυματικό και τις εκρηκτικές του
φορτίσεις. Μπορούμε να δούμε το
βιβλίο σαν μια παρτιτούρα που με-
ταβαίνει από την απώθηση, την
αποσιώπηση, την ενοχή και τον
εξορκισμό του τραυματικού γεγονό-
τος (όχι μονάχα του Εμφυλίου αλλά
και των «πολλών εμφύλιων μέσα
στον Εμφύλιο») στην πολυφωνική
σύνθεση των μνημονικών ιχνών,
όπου η συνήχηση των πολλών αντι-
φατικών φωνών παράγει μια ιδιό-
μορφη κακοφωνία που ποτέ δεν
φτάνει στην ανακουφιστική λύση
της τονικότητας: ίσως να θυμίζει
περισσότερο σύνθεση σειραϊκή, από
εκείνες που εκκρίνουν άγχος και μας
αφήνουν μετέωρους εις το διηνε-
κές. Μπορούμε ακόμα να επιμεί-
νουμε στο ιστορικό πλαίσιο που
ζωντανεύει ο Φάις: μια σκοτεινή
εποχή ελπίδων και διαψεύσεων,
ψευδαισθήσεων και ματαιώσεων,
ή, με τα δικά του λόγια, «μέθης για
κοινωνική δικαιοσύνη» που εκφυ-
λίστηκε σε τυφλή δίψα για εξουσία,
ιδεολογική παράκρουση, βάναυση
δυσφήμιση και εξόντωση όσων
αγωνιστών αντιτάχθηκαν στο «κομ-
ματικό αφιόνι».
Χρειάζεται όμως πρώτα να περι-
γράψω με δυο λόγια το «μυθιστό-
ρημα» της κόκκινης ουτοπίας, όπως
ονόμασαν ήδη κάποιοι το βιβλίο του
Μισέλ Φάις – αυτή την κατάδυση
του συγγραφέα στη μικρή και με-
γάλη ιστορία μιας δύσκολης επο-
χής και την ανάδυσή του στην επι-
φάνεια της συγχρονικότητας με
μόνο έπαθλο τη διαπίστωση που
αποτελεί και το μότο του βιβλίου
του, δανεισμένο από τον Βάλτερ
Μπένγιαμιν: «Το αληθινό πρόσωπο
44 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
το βιβλίο του γέλιου και της μνήμης
από την κατΕρινα ςΧινα
Μας ξεβολεύει ο Μισέλ Φάις, μας κάνει να δυσφορούμε: επιτέλους, τι «μυθιστόρημα» είναι αυτό που
ξεκινάει σαν θεατρικό μονόπρακτο, για να εκδιπλωθεί στη συνέχεια σαν μια πληθυντική ακολουθία
ενικών εξιστορήσεων; Πού τελειώνει η μυθοπλασία και που αρχίζει το ιστορείν; Ή μάλλον πώς συ-
μπλέκονται οι δυο αυτές αφηγηματικές γραμμές, πού συγκρούονται και πού αποκλίνουν;
της ιστορίας απομακρύνεται καλ-
πάζοντας». Να μιλήσω, θέλω να πω,
για τα υλικά του μείγματος και τις
αναλογίες τους.
κοκκινη κυΨελη
Η αυλαία ανοίγει στη σκηνή ενός
μεσοαστικού σπιτιού, μέσα στην κα-
λοκαιρινή άπνοια: «Κυψελιώτικο ρε-
τιρέ, παρκέ, παλιά έπιπλα». Σ’ έναν
τέτοιο μικρόκοσμο, όπου μια ηλι-
κιωμένη κάθεται με το νυχτικό στον
καναπέ κι ένας νεαρός την ταΐζει
στο στόμα καρπούζι, δεν θα περί-
μενε κανείς να δει στον τοίχο δυο
φωτογραφίες – η μία, η κορνιζαρι-
σμένη, του Ζαχαριάδη, η άλλη, η μι-
κρότερη, κολλημένη με σελοτέιπ,
του Βελουχιώτη. Ούτε ασφαλώς θα
περίμενε ότι θα γίνει αμέσως μάρ-
τυρας μιας άγριας αντιπαράθεσης
ανάμεσα στις τρεις γενιές μιας πο-
λύπαθης, ακόμη αιμορραγούσας,
αριστερής οικογένειας, που ξεσκίζει
τις σάρκες της μετεωριζόμενη «από
το σφαγείο της μνήμης στη σαρκο-
φάγο της αγάπης».
Κι ύστερα, όταν το μονόπρακτο
κλείσει με την επίμονη επανάληψη
μιας φράσης στα ρωσικά από την
ανοϊκή γιαγιά, ο αναγνώστης ει-
σέρχεται στο δεύτερο μέρος του μυ-
θιστορηματικού διπτύχου, που επι-
γράφεται «Κρασνάγια Γκρέτσια»
(Κόκκινη Ελλάδα). Σύμφωνα με τη
μυθιστορηματική σύμβαση πρόκει-
ται για μια σειρά από μαρτυρίες αν-
θρώπων που διασταυρώθηκαν στην
κορύφωση του δράματος, τις οποίες
συλλέγει ο Εγγονός∙ στην πραγμα-
τικότητα, όμως, είναι μια προσπά-
θεια αποϊεροποίησης και απο-χει-
ραγώγησης της μνήμης. Ο Φάις
ξετινάζει ένα προς ένα τα ταμπού
της κομμουνιστικής Αριστεράς: τη
δράση της ΟΠΛΑ που «ξεκαθά-
ριζε» εξωκομματικούς και εσωκομ-
ματικούς αντιπάλους την περίοδο
1943-44, τις διώξεις των «ανώνυ-
μων και ανυπεράσπιστων» κατα-
συκοφαντημένων αγωνιστών που
«καταπάτησαν γραμμές και παρα-
γραμμές» στο στρατόπεδο πολιτι-
κών προσφύγων του Μπούλκες
στη Βόρεια Γιουγκοσλαβία το
1945-46, «και τους κρεμάσανε ανά-
ποδα». Κι όλα αυτά, υπό το μάτι
του αθέατου αν και παντεπόπτη
Νίκου Ζαχαριάδη, μοιραίου ηγέτη
και αμφίσημου αυτόχειρα. Την
αφήγηση διαπερνά σαν νήμα η τρα-
γική στιχοποιία των Βακχών του
Ευριπίδη, η μετάφραση των οποίων
αποτελεί έργο ζωής για έναν από
τους ήρωες του δεύτερου μέρους,
τον «Φτερουγισμένο Παππού»,
υποβολέα στο θέατρο, στενά δε-
μένο με ένα ακόμα θύμα της παρα-
φροσύνης των καιρών –την εκτε-
λεσμένη από την ΟΠΛΑ ηθοποιό
Ελένη Παπαδάκη–, αποσυνάγωγο
της κομματικής γραμμής, «ιντζελο-
σερβίτη, φραξιονιστή, αντιηγετικό
και τα ρέστα». Τα σπαράγματα της
τραγωδίας που ενσωματώνονται
στο κείμενο απηχούν τον διονυ-
σιακό ίλιγγο της «κόκκινης περιπέ-
τειας», αυτήν την επιτομή ευφορίας
και φρίκης, ενόρασης και μανίας,
άδικης σκληρότητας και ζοφερού
μαιναδισμού, στην οποία κατέληξε
η αριστερή ουτοπία.
Είπα στην αρχή, πως το βιβλίο
θα μπορούσε να διαβαστεί σαν παρ-
τιτούρα - ας εξηγηθώ, λοιπόν. Στο
πρώτο μέρος, όπου τον σουρεαλι-
στικό διάλογο του εγγονού και της
γιαγιάς του, πρώην κορυφαίου στε-
λέχους του ΚΚΕ («κόκκινη δα-
σκάλα» είναι το παρατσούκλι της)
και νυν προσβεβλημένης από αλ-
τσχάιμερ διακόπτει η είσοδος του
προγραμμένου από την ΟΠΛΑ (και
διόλου τυχαία γυμνού) παππού και
των δύο γιών τους –του Στράτου,
έγκλειστου τρομοκράτη της 17 Νο-
έμβρη και του Στάθη, ένα είδος Λια-
κόπουλου που πρακτορολογεί ασυ-
στόλως στην trash TV– συναντάμε
κρουστική χρήση της διαφωνίας,
ταχύτατη ρυθμική αγωγή, ηχηρή δυ-
ναμική. Είναι σαν να παρακολου-
θούμε μια φρενιτιώδη πολύρρυθμη
και πολυτονική σύνθεση. Αντίθετα,
στο δεύτερο μέρος, η αφήγηση εξε-
λίσσεται με την υπνωτιστική επα-
νάληψη κοινών μοτίβων, σε μια κυ-
κλική, da capo περιοδικότητα, που
αποτυπώνει την ψυχική οικονομία
των ηττημένων αφηγητών.
η βια
Αποτολμώντας την εφαρμογή μιας
μουσικολογικής παρατήρησης στον
τρόπο με τον οποίο συνθέτει το βι-
βλίο του ο Μισέλ Φάις, θα χρησι-
μοποιούσα τη διάκριση του Μί-
ντλετον ανάμεσα σε έλλογη και
μορφηματική επανάληψη. Η έλ-
λογη επανάληψη συνεπάγεται
γραμμικότητα, ορθολογικό έλεγχο,
αυτάρκεια, ιεράρχηση, κλειστή
φόρμα∙ η μορφηματική (από το
μόρφημα στη γλωσσολογία, ή
museme στη μουσική, που είναι η
στοιχειώδης μονάδα της αντίστοι-
χης γλώσσας η οποία διαθέτει ση-
μασία και λειτουργία) προϋποθέ-
τει κυκλικότητα, συγχρονικές
σχέσεις, ανοιχτές δυνατότητες. Το
μόρφημα που ενεργοποιεί εδώ ο
Μισέλ Φάις είναι η βία ως σύμ-
βολο ενός εξαρθρωμένου κόσμου,
βία κάθε λογής, προς όλες τις κα-
τευθύνσεις, που μετατονισμένη
φτάνει ώς τις μέρες μας και καρ-
φώνει γερά κάθε μέλος της οικογέ-
νειας Σέκερη πάνω στο σταυρό του
ρημαγμένου παρελθόντος του. Και
τον «Φτερουγισμένο Παππού» δι-
πλά προδομένο από τη γυναίκα του
και το Κόμμα∙ και τη «Γιαγιά που
 Bίκυ Γεωργοπούλου
ξεχάστηκε» σ’ έναν φαντασιακό
(και από την αρχή υπονομευμένο)
σταλινικό παράδεισο∙ και τον «Δαί-
μονα του παππού», τον κομματικά
πιστό διώκτη τού «φραξιονιστή
υποβολέα» – «καρφί που στρά-
βωσε» πια, δεκατέσσερα χρόνια
στα ξερονήσια και τις φυλακές (κι
εδώ μας έρχεται στο νου εκείνος ο
στίχος του Μανόλη Αναγνωστάκη:
«και πώς να τον βρίσεις κάθαρμα,
όταν έχει κάτσει είκοσι χρόνια φυ-
λακή;»)∙ και τον «Καυλωμένο εγ-
γονό» που γυρνάει την πλάτη στο
«αγωνιστικό παρελθόν» της οικο-
γένειάς του, βυθισμένος στην αδη-
φάγα νεύρωση μιας ανεξέλεγκτης
σεξουαλικότητας, ανίκανος να με-
τασχηματίσει το οικογενειακό
τραύμα. Και φυσικά τον Στράτο
και τον Στάθη, χαμένους και τους
δυο στα ιδεοληπτικά τους νεφελώ-
ματα, απότοκα των ποικίλων με-
ταπολεμικών πολιτικών και κοινω-
νικών στρεβλώσεων.
Όλα αυτά τα πρόσωπα, στα Πορ-
φυρά γέλια λειτουργούν συμπληρω-
ματικά, σαν τα δυο πρόσωπα του
Ιανού, ή σαν πρόσκαιρες μεταμφιέ- O Mισέλ Φάις.
σεις της ίδιας ουσίας: Διόνυσος/
Πενθέας στις Βάκχες, Βελουχιώ-
της/Ζαχαριάδης, «πρωτοξάδελφα θυσιάσει τη ζωή του γι’ αυτήν, Προδότες μάς ανεβάζανε, σφα- Ώς πότε οι βένετοι και οι πρά-
στη βία» σύμφωνα με τον Εγγονό, αλλά δεν θα τη δει να θριαμβεύει γείς μάς κατεβάζανε. Επανά- σινοι στην ιστοριογραφία μας
«Κόκκινη δασκάλα»/«Προδότης και παρά με τίμημα τον απόλυτο σταση κάναμε, δεν παίζαμε τις θα υποστηρίζουν ότι οι μεν έκα-
λυγισμένος» παππούς (από τα αφανισμό του αντιπάλου – κι έτσι κουμπάρες. Δεν μπορείς να μι- ναν μόνο εγκλήματα, οι δε άλ-
πρώτα θύματα των εκκαθαρίσεων έχουν όλοι δίκιο, και ταυτόχρονα λήσεις για το τότε από το σή- λοι απλώς λάθη; Οι αναπαρα-
στο Μπούλκες, θα απελαθεί από τη είναι όλοι ένοχοι. Πλάι όμως μερα. Τότε πιστεύαμε, τώρα στάσεις των αναπαραστάσεων
Γιουγκοσλαβία και θα ριχθεί ως πρό- στην τραγικότητα των ατομικών δεν πιστεύουν. Τώρα όλοι κρί- είναι τα δικά μας γεγονότα (…)
βατο επί σφαγή στην ανάστατη πεπρωμένων ελλοχεύει η κωμω- νουν και θυσία μηδέν. Μονολι- Αυτή η τρελή ζυγαριά είναι ο
«κομμουνιστοφάγο» ελληνική ύπαι- δία της Ιστορίας – εκεί όπου η θικοί; Και βέβαια ήμασταν μο- εμφύλιος της γενιάς μου.
θρο), αλλά και «Φτερουγισμένος τραγωδία εξαφανίζεται ολοκλη- νολιθικοί. Όταν πηγαίνεις να
παππούς»/Ευριπίδης, αφού ο ασή- ρωτικά από την υπερχείλιση του πεθάνεις τι θα είσαι;
μαντος υποβολέας Σέκερης δεν έχει οχετού της ανθρώπινης μικρό- ηθικη αΜΦισηΜια
απλώς εμμονή με τον αρχαίο τρα- νοιας και βαναυσότητας. «Σκα- Την αντιστικτική γραμμή ξεδιπλώνει Να, λοιπόν, πού λανθάνει το γέλιο:
γικό, αλλά «κάτι σαν ταύτιση»: η τοκρατία μας ετοιμάζατε!» θα η φωνή του παππού, που για την εκεί όπου οι ιδεολογίες αποκαλύ-
μομφή των Αθηναίων «ξενοφιλότα- ουρλιάξει έξαλλος στη γιαγιά του γιαγιά δεν ήταν παρά «μπουρζουάς πτονται στην ηθική αμφισημία
τος» ενάντια στον τραγωδό που επέ- ο εξαρχειώτης Εγγονός. Το γέ- μ’ ένα πασάλειμμα μαρξισμού»: τους και οι βεβαιότητες καταπο-
κρινε τη δημαγωγία και την πολι- λιο (ή αν θέλετε ο καγχασμός) ντίζονται μέσα από την άρνηση
τική στα τέλη του πρώτου εμφύλιου αναδύεται από τη βάσιμη υπό- Ήμουν αντιζαχαριαδικός και κάθε εδραίας συνθήκης και κάθε
της ελληνικής ιστορίας, του Πελο- νοια πώς και η δημοκρατία που τράβηξα όσα τράβηξα, γι’ αυτό προνομιακού σημείου οράσεως.
ποννησιακού πολέμου, ηχεί, για τον εγκαθιδρύθηκε αντ’ αυτής δεν εί- και κατακρίνω τον ζαχαριαδι- Ό,τι έχει ογκώδη παρουσία, ικανή
«φτερουγισμένο παππού», όμοια με ναι λιγότερο περιττωματική: από- σμό κάποιων αντιζαχαριαδικών. να συντρίψει (και συνέτριψε)
την κατηγορία «ο εχθρός με το κόκ- δειξη, η ταλάντωσή της ανάμεσα (…) Ο φανατισμός του αναθε- όποιον παγιδεύτηκε στη σκιά του,
κινο βιβλιάριο» που θα εκτοξευτεί στη ρητορική της τρομοκρατίας ωρητή, το ζήσαμε κι αυτό. ό,τι είναι υπέρβαρο, είναι ταυτό-
εναντίον του από πρώην συντρό- και την απόλυτη εγκατάλειψη χρονα εύθραυστο – κι αυτό γεννά,
φους του. στο trash. Και τέλος, έρχεται η αποτίμηση όπως και να το κάνουμε, τη θυμη-
Θα έλεγε, λοιπόν, κανείς, ότι ο Όμως ο Φάις απεκδύεται μετά των νεότερων, μπαϊλντισμένων δία.
Μισέλ Φάις επιχειρεί να αναδεί- βδελυγμίας το ρόλο του δικαστή και από τις «σκελετοδρομίες» των Απολιθωμένα συστήματα, αλή-
ξει το τραγικό της εμφύλιας δια- αρνείται να επαναφέρει στη σκηνή ανιόντων τους, αλλά και από τη θειες που έχουν γίνει ομολογίες
μάχης – από πού κι ως πού, λοι- του μυθιστορήματος την αήττητη δύ- δυσκολία των ίδιων να απαλλα- πίστεως, παραδοχές που θεωρού-
πόν, πορφυρά «γέλια»; Οι ναμη του ηθικού μανιχαϊσμού. Αντί- γούν από τις περιχαρακωμένες νται πανίερες, κατεδαφίζονται
αντίπαλοι που συγκρούονται εδώ θετα, παραθέτει διάφορα συγκινη- αφηγήσεις, να επανεπενδύσουν τη από ένα αδιάκριτο ερωτηματικό
είναι αδιάσπαστα δεμένοι με την σιακά πεδία και επιτρέπει την έξοδο μνήμη μέσα σε μια ερμηνευτική γέλιο – καίριο όπλο στη μεσσια-
αλήθεια τους – μερική, ίσως, σχε- από το γραμμικό υφάδι μιας ιδεολο- προοπτική, κατανοώντας επιτέ- νική ρητορεία και τον πομπώδη
τική, αλλά αν την εξετάσουμε κα- γικά φορτισμένης αφήγησης. Λέει σε λους τους μηχανισμούς μεταβολής, αρνησιλάγνο εφησυχασμό που μα-
θεαυτή απολύτως δικαιολογη- κάποιο φωτεινό διάλειμμα η ζαχα- τις καθηλώσεις ή τις ρήξεις του στίζει τη νεοσταλινική Αριστερά
μένη. Καθένας είναι πρόθυμος να ριαδική γιαγιά στον Εγγονό της: παρελθόντος: στον τόπο μας. zx

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 45


Χρήστος Τσιόλκας
Το χαστούκι, μετάφραση
Βασίλης Κιμούλης,
Ωκεανίδα,
αθήνα 2010, σελ. 485
1.
Τον έχεις δει, χορδή τεντωμένη,
να αυνανίζεται, να τρέχει ασυ-
γκράτητος, αεικίνητος, μονίμως σε
διέγερση, μέσα στην πόλη. Να
φλερτάρει, να ερωτεύεται, να το
κάνει, σε τουαλέτες, υπόγεια και
πάρκα, να σκέφτεται με το σώμα
του, με αυτό να μιλάει, να μαρκάρει
ολόκληρη την πόλη στη ρευστή οι-
κονομία του πόθου του. Να παίρνει
ναρκωτικά, να αγοράζει ναρκω-
τικά, να πουλάει ναρκωτικά, να
δέρνει και να δέρνεται. Τον έχεις
δει να μπαινοβγαίνει στα σπίτια
της ελληνικής του οικογένειας, στα
καφενεία της ελληνικής κοινότη-
τας, στα σπίτια των φίλων του∙ να
του λένε τον καφέ, να του λένε να
παντρευτεί, να τσακώνεται, να υφί-
σταται προσβολές, να αναγκάζε-
ται να υποστεί τον βίαιο πατέρα
του και τη βία των μπάτσων, να
ασφυκτιά. Στην τελευταία σκηνή,
βράδυ στις αποβάθρες της Μελ-
βούρνης, εκεί όπου κάποτε είχαν
φτάσει οι δικοί του ως μετανάστες,
τον βλέπεις ακόμα μια φορά να
ψωνίζεται. Και μετά, τελευταία
σκηνή, μόνος του καθώς ο ήλιος
ανατέλλει, τον βλέπεις, το ίδιο
σώμα που χαρτογράφησε τον κό-
σμο με την επιθυμία του, να χο-
ρεύει τώρα ζεϊμπέκικο δίπλα στη
θάλασσα, σκηνή κιτς και εξουθε-
νωτικά συγκινητική. Ο Άρης: Ζορ-
μπάς, αντιΖορμπάς και μόνος του.
Voiceover:
Γλιστράω προς τον υπόνομο,
μυρίζω τα σκατά, όμως ακόμα
αναπνέω. Έτσι θα ζήσω τη
ζωή μου, χωρίς να κάνω τη δια-
φορά∙ δεν θ’ αλλάξω τίποτα,
46 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
μια μέρα, σ’ ένα μπάρμπεκιου,
ένα παιδί...
από τον Δημητρη Γ. ΠαΠανικολαου
Ύστερα από τρία βίαια μυθιστορήματα που σόκαραν το κοινό τους, ο Ελληνοαυστραλός Χρήστος Τσιόλ-
κας επανέρχεται με ένα φαινομενικά «ήρεμο» μυθιστόρημα ηθών. Στο επίκεντρο, η μεσαία τάξη της
aυστραλέζικης κοινωνίας. Όπου μια μέρα, σ’ ένα μπάρμπεκιου, ένας άνδρας χαστουκίζει ένα παιδί·
που όμως δεν είναι το δικό του.
κανείς δεν θα με θυμάται όταν
πεθάνω. Είμαι ναύτης και
πόρνη, και θα είμαι ως το τέλος
του κόσμου.
Εκείνη τη στιγμή, ξαφνικά, λίγο
πριν μπουν οι τίτλοι της ταινίας
που βλέπω ξανά και ξανά τα τελευ-
ταία χρόνια στο μυαλό μου, μου-
σική από κλαρίνα, σύνθι και μπητ.
Και η εικόνα του Άρη που χορεύει
αρχίζει να εναλλάσσεται με ασπρό-
μαυρα κάδρα απ’ το αρχείο της με-
τανάστευσης. Γυναίκες με μαντίλια
που κλαίνε, γυναίκες με μωρά στην
αγκαλιά που αποβιβάζονται, βαλί-
τσες, φωνές, αποχωρισμός και
άφιξη, το μέλλον σκαλωμένο σε σώ-
ματα ταλαιπωρημένα. Το σώμα του
Άρη, του πούστη (κι εδώ επίτηδες
δεν γράφω queer, για να μην ακού-
γεται και κάπως της μόδας), το
σώμα του Άρη λοιπόν, του πούστη
γιου των Ελλήνων μεταναστών της
Αυστραλίας, γίνεται σ’ αυτήν την
τελευταία σκηνή το πανί, που πάνω
του τώρα προβάλλεται, ταυτόχρονα
με την αγωνία και την ένταση ενός
σώματος στο σήμερα ζωντανού, το
αρχείο του παρελθόντος. Αυτήν τη
χειροτεχνική προβολή, όπου το
θέμα δεν είναι το παρελθόν που
γέννησε το παρόν, αλλά το πώς το
παρόν σε κάνει να ξαναβλέπεις και
να ξαναπλαισιώνεις το παρελθόν,
τη χειροτεχνική αυτή συρραφή –
μαζί μνήμες και κινήσεις και εικόνες
και ενοχές και ιδεολογίες και καύ-
λες –, τη χειροτεχνική αυτή κουρε-
λού, για να συνεννοούμαστε, τη
λέμε ταυτότητα.1
Η εμβληματική σκηνή είναι από
την σπουδαία ταινία Head On της
Άννα Κόκκινος (1998), σε σενάριο
της ίδιας και του Χρήστου Τσιόλκα,
βασισμένο στο πρώτο (και μέχρι
πρότινος γνωστότερό) του μυθι-
στόρημα Loaded 2 (1995). Το βι-
βλίο και η ταινία (και αυτή η τελευ-
ταία σκηνή), ακολουθούσαν τον
Τσιόλκα μέχρι πρότινος ως τα ανα-
γνωριστικά σημεία του έργου του
(τα εξώφυλλα των άλλων βιβλίων
του στα αγγλικά, για παράδειγμα,
έχουν τη φράση «από τον συγγρα-
φέα του Loaded»), και είναι λογικό.
Αφενός το βιβλίο διαβάστηκε ως
αυτοβιογραφικό, μια ανάγνωση που
συντηρήθηκε και από την αποσπα-
σματική αυτοβιογραφία του
Τσιόλκα που δημοσιεύτηκε σχεδόν
ταυτόχρονα.3 Αφετέρου, ήταν και
θέμα timing. Η πρωτοπρόσωπη,
γρήγορη αφήγηση του μυθιστορή-
ματος (αργότερα στην ταινία μετα-
μορφωμένη σε ιλιγγιώδες μοντάζ,
έντονο σάουντρακ, μόνιμη κίνηση),
ο μηδενιστικός τόνος, το προκλη-
τικό ύφος και η κριτική της ετερο-
κανονικότητας, έβαζαν το Loaded
και το Head On στη χορεία πολλών
άλλων αντίστοιχων μυθιστορημά-
των και ταινιών της τελευταίας δε-
καετίας του 20ού αιώνα. Όλα τους
βρήκαν παγκόσμιο κοινό καθώς εί-
παν κάτι πολύ σημαντικό για την
έννοια της ταυτότητας την εποχή
του παγκοσμιοποιημένου, πολυε-
στιακού και υστεροκαπιταλιστικού
κόσμου. Ο Τσιόλκας είχε γράψει
το αυστραλέζικο Trainspotting και
το ελληνοαυστραλέζικο Generation
X, ενώ μαζί με την Κόκκινος είχαν
κάνει μια από τις ταινίες-σύμβολα
της τάσης εκείνης που τότε πρω-
τοονομάσθηκε new queer cinema.
Και το πράγμα θα είχε μείνει κά-
που εκεί (ποιος θυμάται αλήθεια
σήμερα, σε διεθνές επίπεδο, τον
Ίρβιν Γουέλς του Trainspotting, ή
τον Μαρκ Ρέιβενχιλ του Shopping
and Fucking;). Όσο κι αν συνέχισε,
σε τοπικό επίπεδο, να αναγνωρίζε-
ται ως ένας από τους καλύτερους
νέους συγγραφείς της Αυστραλίας,
έγραψε διηγήματα, θεατρικά έργα,
σενάρια και άλλα δυο μυθιστορή-
ματα (ο Άνθρωπος-Ιησούς και η Νε-
κρή Ευρώπη) για τους περισσότε-
ρους, και μάλλον για τους πάντες
εκτός Αυστραλίας, ο Τσιόλκας είχε
μείνει ο καλτ συγγραφέας του
Loaded, η φωνή πίσω από εκείνο το
«θα ζήσω τη ζωή μου χωρίς να
κάνω τη διαφορά».
Η παγκόσμια επιτυχία του τε-
λευταίου, τέταρτου μυθιστορήμα-
τός του, The Slap /Το χαστούκι, αλ-
λάζει, βεβαίως, το σκηνικό. Το
βιβλίο ακολούθησε μετεωρική
εμπορική και κριτική επιτυχία τα
τελευταία δύο χρόνια. Έγινε
μπεστ-σέλλερ πρώτα στην Αυ-
στραλία, έπειτα στον Καναδά, την
Ιρλανδία και τη Βρετανία, τιμή-
θηκε με το πολύ σημαντικό λογο-
τεχνικό βραβείο της Κοινοπολι-
τείας και βρέθηκε στην ευρεία
λίστα του βραβείου Μπούκερ, του
σημαντικότερου μαζί με το Πούλι-
τζερ, βραβείου αγγλόφωνης λογο-
τεχνίας. Οι Βρετανοί πέρασαν το
φετινό καλοκαίρι συζητώντας το
στις λέσχες ανάγνωσής τους, και οι
λογοτεχνικές σελίδες των εφημε-
ρίδων φιλοξενώντας διχασμένες
κριτικές. Και ο κόσμος, μαζί και η
Ελλάδα – με δεκάδες συνεντεύξεις,
άρθρα, φωτογραφήσεις και αντα-
ποκρίσεις–, ανακάλυψε με έναν
σχετικό ενθουσιασμό τον γκέι, αρι-
στερό και ελληνοαυστραλό Χρή-
στο Τσιόλκα.
Η τελευταία εκείνη σκηνή από
το Head On λειτουργεί σ’ αυτήν
την καινούρια περίοδο ξαφνικής
φήμης, περίπου ως φάντασμα.
Αφενός, υπενθυμίζει ότι ο ρέμπε-
λος συγγραφέας τώρα σοβαρεύ-
τηκε: το Χαστούκι διαβάζεται και
ως σοβαρή μικρογραφία της αυ-
στραλέζικης μεσοαστικής κοινω-
νίας. Αφετέρου, λειτουργεί και λίγο
ως σικ υπόμνηση – ο queer συγ-
 Αλέκος Παπαδάτος
γραφέας, ήρθε η ώρα του να γίνει
μόδα. Ο Τσιόλκας, «παιδί Ελλή-
νων μεταναστών, αριστερός και
ομοφυλόφιλος», όπως γράφουν και
τα δελτία τύπου, έγραψε πλέον κι
ένα μυθιστόρημα... για όλη την οι-
κογένεια.
Δεν λέω ότι όλα αυτά δεν ισχύ-
ουν. Ισχύουν. Απλώς, διαβάζοντας
το Χαστούκι με το μυαλό μου πίσω
στο πρώτο του μυθιστόρημα, συ-
νειδητοποιώ ότι ο Τσιόλκας, εκτός
από το μεγάλο αυστραλέζικο μυθι-
στόρημα της μεσοαστικής τάξης
στο ξεκίνημα του εικοστού πρώτου
αιώνα, ολοκληρώνει εδώ μια πο-
ρεία γενικότερου προβληματισμού
για το πώς μπορεί να εξελιχθεί σή-
μερα η δυναμική της έκρηξης «της
ταυτότητας» που και ο ίδιος εξέ-
φρασε στη δεκαετία του 1990∙ ολο-
κληρώνει δηλαδή με το καινούριο
του βιβλίο, την πορεία από τον κα-
ταγγελτικό μηδενισμό, σε μια νέα,
εικονοκλαστική σχέση με το πα-
ρελθόν και το μέλλον, και με αυτό
που θα ονομάζαμε «πολιτική και
ηθική του εαυτού».

2.
Το Loaded ξεκινούσε με τον εικο-
σάχρονο Άρη, άνεργο, άνετο και
ρέμπελο, να ξυπνάει αργά, μεση-
μέρι Κυριακής, σε ξένο σπίτι.

Το πρωινό τελειώνει κι έχω μό-

λις ανοίξει τα μάτια μου. Κοι-
τάζω το ασυγύριστο δωμάτιο
όπου βρίσκομαι. Χασμουριέ-
μαι...Χαϊδεύω το πουλί μου και
αρχίζω να αυνανίζομαι αργά.
Το Χαστούκι ξεκινά με τον σαρα-
ντάχρονο Έκτορα να ξυπνάει και
να ψαχουλεύει το σώμα και το κρε-
βάτι του, αυτή τη φορά, ωστόσο,
για να ελέγξει αν πρέπει να συ-
γκρατηθεί ή όχι:
Με τα μάτια ακόμη κλειστά,
ένα όνειρο να ξεθωριάζει και
ήδη να μην μπορεί να το θυμη-
θεί, ο Έκτορας τέντωσε τε-
μπέλικα το χέρι του ως την
άλλη άκρη του κρεβατιού.
ωραία. Η Άις είχε σηκωθεί.
Άφησε μια βροντερή κλανιά κι
έχωσε τη μούρη του βαθιά στο
μαξιλάρι... Με τα χρόνια είχε
μάθει να χαλιναγωγεί το κορμί
του, να επιτρέπει στον εαυτό
του ν’ αφήνεται μονάχα όταν
ήταν μόνος του.
Ο Χρήστος Τσιόλκας.
Είναι κι εδώ Κυριακή πρωί, και ο
σαραντάχρονος δημόσιος υπάλλη-
λος Έκτορας, ευτυχισμένα πα-
ντρεμένος με την κτηνίατρο Αΐσα
και με δυο παιδιά, ξυπνάει στο δικό
του άνετο σπίτι στα προάστια της
Μελβούρνης∙ στον κήπο τους σε
λίγο θα αρχίσουν να έρχονται συγ-
γενείς και φίλοι που έχουν καλέσει
για μπάρμπεκιου.
Δεύτερης γενιάς ελληνοαυστραλοί
οι πρωταγωνιστές και των δύο βι-
βλίων, Άρης και Έκτορας, ονόματα
ομηρικά, χρησιμοποιημένα με την
αντίστοιχη αφηγηματική ειρωνεία,
βρίσκονται στις δύο άκρες αυτού
που λέμε κοινωνική σύμβαση: αυτό
που στο πρώτο βιβλίο ήταν έκρηξη,
ρευστότητα, αντίδραση, εδώ είναι
αυτοσυγκράτηση, ισορροπία, συμ-
βιβασμός. Η ειρωνεία, εκτός των
άλλων, είναι ότι αυτοί οι δύο θα μπο-
ρούσαν και να είναι το ίδιο πρό-
σωπο, με είκοσι χρόνια διαφορά.
Πίσω στο Χαστούκι και στον
κήπο του άνετου σπιτιού τους, αρ-
χίζουν τώρα να συρρέουν οι καλε-
σμένοι του Έκτορα και της ινδι-
κής καταγωγής Αΐσα, μικρογραφία
μιας «πετυχημένης», μεσοαστικής
και πολυπολιτισμικής Αυστραλίας,
που θα αποτελέσει και τον μικρό
θίασο ολόκληρου του βιβλίου. Σε
γενικές γραμμές βρισκόμαστε στην
απολύτως ελεγχόμενη γεωγραφία
της μεσοαστικής ετεροκανονικής
ευδαιμονίας∙ παιδάκια τρέχουν, μα-
λώνουν, στριγγλίζουν, δέρνονται
και βλέπουν dvd, μεγάλοι χαλαρώ-
νουν, ρίχνουν υπονοούμενα και κα-
κίες ο ένας στον άλλον, και γενικώς
χαίρονται. Το χαστούκι του τίτλου
δίνεται κάπου εκεί, φέρνοντας ένα
περίεργο και άδοξο τέλος στην
κατά τα άλλα επιτυχημένη αυτή
κοινωνική συγκέντρωση. Το δίνει ο
ξάδερφος του Έκτορα, ο χοντρο-
κομμένος νεόπλουτος Χάρυ, στον
Χιούγκο, τον ακραία κακομαθη-
μένο γιο μιας από τις φίλες της
Αΐσα. Κι επειδή στον πολιτισμό
που εκπροσωπείται από τον κύκλο
του μυθιστορήματος, η ανατροφή
των παιδιών είναι άγχος απόλυτο,
και το να χτυπάς παιδί που δεν εί-
ναι δικό σου είναι ταμπού ακραίο,
το χαστούκι θέτει σε κίνηση μια
σειρά γεγονότων που θα κρίνουν
τη σταθερότητα, τη γαλήνη και τις
σχέσεις που ορίζουν αυτόν τον μι-
κρόκοσμο. Οι γονείς του παιδιού
θα κάνουν μήνυση, οι υπόλοιποι
καλεσμένοι θα διχαστούν ανάμεσά
τους, φιλίες και σχέσεις θα δοκι-
μαστούν.
Δείγμα της ποιότητας αυτού του
βιβλίου είναι ότι λειτουργεί απο-
τελεσματικά και σε αυτό το, ας το

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 47

πούμε επιδερμικό, επίπεδο∙ σου
επιτρέπει δηλαδή να το δεις και ως
μια εύστοχη, μικρή πικρή κωμωδία
ηθών, όπου κυρίως σατιρίζονται οι
πολιτικά ορθές εμμονές της νεοα-
στικής τάξης (για την ανατροφή
των παιδιών, το χειρισμό του σώ-
ματος και των υλικών μέσων, τις
σχέσεις μεταξύ ενηλίκων διαφορε-
τικής φυλετικής ταυτότητας κ.ο.κ.)
και παρουσιάζονται τα ήθη μιας
νέας μεσαίας τάξης, απ’ τη μια νε-
όπλουτης, απ’ την άλλη σχετικά
απολιτικής. Δεν είναι τυχαίο ότι οι
μόνοι που από την αρχή δεν μπο-
ρούν να καταλάβουν γιατί γίνεται
όλος αυτός ο ντόρος με το χα-
στούκι είναι οι γονείς του Έκτορα,
σαστισμένα απομεινάρια μιας άλ-
λης εποχής και μιας άλλης τάξης.
«Ο ξάδερφός σου είχε δίκιο» λέει η
μητέρα του Έκτορα, κυρία Κούλα,
αμέσως μετά το χαστούκι, ενώ ο
πατέρας του Μανώλης θα πάει
μάρτυρας υπεράσπισης στη δική,
από μια αίσθηση χρέους προς τον
ανιψιό του. Οι δυο αυτοί συνταξι-
ούχοι Έλληνες μετανάστες βλέ-
πουν ότι ο κόσμος γύρω τους έχει
αλλάξει, και μαζί τους κώδικες συ-
μπεριφοράς και κοινωνικής σχέσης
και συμμετοχής. Σ’ ένα μάλιστα
από τα πιο συγκινητικά σημεία του
βιβλίου, ο Μανώλης γυρίζει πίσω
στην περιοχή της Μελβούρνης
όπου πρωτοέμενε ως μετανάστης,
προσπαθώντας να θυμηθεί τα κτί-
ρια, τους φίλους του που πέθαναν,
τους κώδικες της δικής τους ζωής,
και συναντά το τελευταίο ζευγάρι
Ελλήνων μεταναστών που μένουν
ακόμα εκεί, απομονωμένοι και άρ-
ρωστοι. Οι Έλληνες που έπιασαν
την καλή έχουν φύγει για άλλες
«καλύτερες» περιοχές, τώρα στους
ίδιους δρόμους μένουν νέοι μετα-
νάστες, κυρίως από την Ασία.
Αν σε αυτό το επίπεδο ο Τσιόλ-
κας καταφέρνει μια καλή ακτινο-
γραφία της νέας αυστραλέζικης κοι-
νωνίας, σατιρίζοντας τα μεσαία
αστικά της στρώματα αλλά κρατώ-
ντας κι ένα μάτι στην ευρύτερη κοι-
νωνική της συγκρότηση, η επιτυ-
χία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό και
στον τρόπο που επιλέγει να γράψει
το μυθιστόρημα. Η αφήγηση, πά-
ντα σε τρίτο πρόσωπο, εστιάζει, σε
κάθε ένα από τα οχτώ κεφάλαια, σε
έναν διαφορετικό χαρακτήρα από
αυτούς που ήταν στο μπάρμπεκιου,
και κατά κάποιον τρόπο μοιράζεται
την οπτική τους γωνία. Κάθε κε-
φάλαιο κι ένας αφηγημένος μονό-
λογος (σχεδόν...), με γλώσσα απλή,
καθημερινή, που συχνά καταφεύ-
γει σε κλισέ, ενώ και ο λυρισμός
48 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
της, όταν υπάρχει, ακούγεται μάλ-
λον επιφανειακός (χωρίς απαραι-
τήτως και να είναι). Παράλληλα,
στο επίπεδο της ιστορίας, πολύ συ-
χνά έχεις την αίσθηση ότι οι χαρα-
κτήρες κινούνται ακριβώς έτσι
όπως βολεύει την πλοκή (βρίσκο-
νται δηλαδή πάντα στο κατάλληλο
σημείο την κατάλληλη στιγμή), οι
ερωτικές σκηνές είναι επιδεικτικές
(και κάπως σκηνοθετημένες), οι χα-
ρακτήρες όλοι ελκυστικοί στο πα-
ρουσιαστικό. Ακόμα και ο χώρος
της Μελβούρνης, όπου όλοι κινού-
νται, περιγράφεται αποσπασματικά
και μάλλον στατικά, σαν ντεκόρ,
την ώρα που ο χρόνος της ιστορίας
προχωρά αργά και γραμμικά (κάθε
κεφάλαιο παίρνει σε χρονική σκυ-
τάλη την ιστορία και την προχωρά),
χωρίς αφηγηματικά πισωγυρίσματα
ή χρονικά κενά. Το αποτέλεσμα μυ-
ρίζει τηλεόραση, κι αυτό δεν το λέω
αρνητικά: ο Τσιόλκας γράφει το
εντελώς ισοδύναμο μιας καλής τη-
λεοπτικής σειράς (σαν μίνι σειρά
με οχτώ επεισόδια, εστιασμένα ένα
σε κάθε χαρακτήρα), κάτι για το
οποίο κατηγορήθηκε από κριτικούς
– νομίζω εντελώς άδικα. Γιατί με τη
στρατηγική αυτή καταφέρνει να
παίξει εντελώς στο γήπεδο αυτού
που σχολιάζει. Η ανατομία της
σύγχρονης μεσοαστικής τάξης μοι-
άζει έτσι πολύ περισσότερο καίρια.
Σ’ αυτό το σχετικά επιφανειακό
σκηνικό, το χαστούκι – η ηχώ του
οποίου μοιάζει να ακούγεται σε
κάθε κεφάλαιο του βιβλίου – πέ-
φτει σαν βότσαλο σε λίμνη: αυτό
που προκαλεί δεν είναι βεβαίως
τρικυμία, αλλά ομόκεντροι κύκλοι
που ταράζουν για λίγο τα νερά, τις
ισορροπημένες ζωές αυτών των,
κατά τ’άλλα, επιτυχημένων αν-
θρώπων.
Ισορροπημένων και επιτυχημέ-
νων; Στο σημείο αυτό η αφήγηση
του Τσιόλκα ξετυλίγει μια στρατη-
γική δεύτερου χρόνου. Μπορεί δη-
λαδή, στην επιφάνεια, να φαίνεται
ότι σκηνοθετεί μια μικρή κρίση (το
ΑΛΛΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ
ΧΡΗΣΤΟΥ ΤΣΙΟΛΚΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Νεκρή Ευρώπη, μετάφραση Νίκη Προδρομίδου, Printa, αθήνα,
2009
Ο άνθρωπος του Ιησού, μετάφραση Νερίνα Κιοσέογλου, Οξύ,
αθήνα, 2001
Κατά Μέτωπο, μετάφραση Γιάννης Πολύζος, Οξύ, αθήνα, 1999
χαστούκι) και με αυτή ως καταλύτη
ότι παρακολουθεί τους χαρακτήρες
να χάνουν τη βολή τους, δείχνοντας
και τη σχετική κενότητα αυτού του
βολεμένου τους μεσοαστικού κό-
σμου. Όμως από το βάθος κάθε κε-
φαλαίου, σιγά σιγά, ξεπετάγονται
ανοίκειες λεπτομέρειες, μικρές απο-
καλύψεις και στιγμές κρίσης (κά-
ποιες σημαντικές και αναπάντεχες,
άλλες αναμενόμενες), που αφορούν
τον ήρωα στον οποίο εστιάζει κάθε
φορά το κεφάλαιο. Κοινός παρα-
νομαστής είναι ο εξής: η ηρεμία, η
ισορροπία, η «ευτυχία», η «επιτυ-
χία» του καθενός, στηρίζεται σε ένα
σωρό συμβιβασμούς, απωθημένα,
κρυμμένες λεπτομέρειες και παραι-
τήσεις, παλιές ιστορίες καταπίεσης
και βίας. Και ο κάθε χαρακτήρας
παρουσιάζεται σε μια συνεχή δια-
πραγμάτευση με όλα όσα έχει κρύ-
ψει, όσα φαντασιώνεται, όσα προ-
τιμά να μην σκέφτεται. Μ’άλλα
λόγια, κάτω από τη φαινομενικά αρ-
ραγή μεσοαστική ευδαιμονία, βράζει
η πολύ περισσότερο άγρια γενεα-
λογία της∙ κι αυτό που λέμε ισορρο-
πία δεν είναι παρά μια συνεχής συ-
ναλλαγή της επιφάνειας με όσα
ακόμα κοχλάζουν στα θεμέλιά της.
Κάθε χαρακτήρας, ως εκ τούτου,
φαίνεται να κάνει στο κεφάλαιο
που του αναλογεί έναν μικρό κύ-
κλο: ξεκινάει από την καλοστημένη
του ζωή, αντιμετωπίζει όλα όσα
έχει αποφασίσει να κρύψει κάτω
απ’ το κρεβάτι (καμιά φορά και κυ-
ριολεκτικά), παθαίνει μια μικρο-
κρίση, και τελικά ξαναγυρίζει στην
«ισορροπία» και «επιτυχία» της κα-
θημερινότητάς του. Δεν είναι τυ-
χαίο ότι σχεδόν όλους το τέλος του
κεφαλαίου τους τούς βρίσκει να γυ-
ρίζουν στο σπίτι τους και να κλεί-
νουν την πόρτα. Έτσι για παρά-
δειγμα η Αΐσα, η πιο οργανωμένη
και ισορροπημένη από τους κε-
ντρικούς χαρακτήρες, αντιμετωπί-
ζει την κρίση στο γάμο της κάνο-
ντας για πρώτη φορά μια συζυγική
απιστία (σε συνέδριο στη βολικό-
τατα απομακρυσμένη Μπαν-
γκόνγκ)∙ προς το τέλος όμως του
κεφαλαίου που της αναλογεί, και
καθώς διαβάζει ένα email από τον
περιστασιακό εραστή της, σβήνει
τη μνήμη του.
Πάτησε το delete. Το μήνυμα
εξαφανίστηκε, χωρίς απά-
ντηση. Το διέγραψε από τη
μνήμη του υπολογιστή. Η Αΐσα
έσβησε τα φώτα, έβαλε το συ-
ναγερμό, κλείδωσε και γύρισε
στο σπίτι. Ο Έκτορας ήταν
στην πίσω αυλή, έριχνε κοπριά
και σκάλιζε το λαχανόκηπο.
Τα παιδιά ήταν στο σαλόνι κι
έβλεπαν ένα dVd. Η Αΐσα
μπήκε στην κουζίνα της κι
έκλεισε την πόρτα πίσω της.
Τέλος κεφαλαίου, επιστροφή∙
ισορροπία, ευδαιμονία – που λέει ο
λόγος.
3.
Το Χαστούκι διαβάστηκε εξαρχής
ως έξυπνο μυθιστόρημα κοινωνι-
κής κριτικής εναντίον μιας Αυ-
στραλίας που, κατά τη διάρκεια
της πρωθυπουργίας του συντηρη-
τικού Τζον Χάουαρντ (1996-2007)
έγινε πιο συντηρητική, πιο ξενό-
φοβη, πιο εθνικιστική. Η λεπτή ει-
ρωνεία του βιβλίου δεν αφήνει
ανέγγιχτη ούτε την ιδέα της πολυ-
πολιτισμικότητας, την οποία ο
νέος αυστραλέζικος εθνικισμός (και
της δεξιάς και του κέντρου) χρησι-
μοποιεί όπως τον συμφέρει (συ-
ντηρώντας δηλαδή και την ιδέα
μιας «θετικής πολυπολιτισμικότη-
τας», και έναν έντονο ρατσισμό και
ξενοφοβία εναντίον νέων μετανα-
στών). Στο βιβλίο, όχι τυχαία, οι
πλέον τελματωμένοι (και φτωχό-
τεροι) χαρακτήρες είναι το ζευγάρι
των λευκών «αγγλοσαξόνων», της
Ρόζι και του Γκάρι, ενώ οι πιο ήρε-
μοι και ηθικά ξεκάθαροι το ζευγάρι
του αβοριγίνου Μπιλάλ, και της
γυναίκας του Σαμίρας, που έχουν
ασπαστεί τον μουσουλμανισμό. Οι
υπόλοιποι, διαφορετικών εθνοτι-
κών καταγωγών, ταυτοτήτων και
κοινωνικών θέσεων Αυστραλοί που
περνάνε από το μυθιστόρημα, συ-
νοικούν όλοι μαζί, μες την πολυ-
πολιτισμική χαρά αφενός, αλλά και
στον εύκολο ρατσισμό, και την εύ-
κολη (νεο)ξενοφοβία αφετέρου.
Όσο κι αν βοηθάει να εκτιμήσει
κανείς το μυθιστόρημα, η ανά-
γνωση αυτή επισκιάζει μια άλλη,
εξίσου σημαντική, πλευρά του –
αυτό που θα ονόμαζα τον υπόρ-
ρητό του ρομαντισμό. Γιατί το Χα-
στούκι δεν είναι (ή τουλάχιστον,
δεν είναι απλώς) το μυθιστόρημα
του μεσοαστικού συμβιβασμού, μια
αρνητική κριτική στη σύγχρονη Αυ-
στραλία που δεν οδηγεί πουθενά∙
είναι, αντίθετα, και κυρίως αν το
κοιτάξεις μαζί με τα άλλα βιβλία
του Τσιόλκα, ένα μυθιστόρημα για
τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρω-
ποι, μέσα σε μια κοινωνία του συμ-
βιβασμού και πηγμένοι στις μικρές
δικές τους καθημερινές συμβάσεις,
βρίσκουν χώρο να αναπτύξουν
αυτό το εντελώς αναγκαίο πράγμα
που λέγεται αγάπη, σύνδεση,
σχέση. Είναι ένα μυθιστόρημα για
τον τρόπο με τον οποίο ο λόγος
της ταυτότητας θα μπορούσε να
μπει σε άλλη έγκλιση, να γίνει η
ηθική του εαυτού στις σχέσεις του
με τους άλλους. Κι εδώ, το κατα-
λαβαίνω, το πράγμα θέλει εξήγηση.
Μπορεί σε πρώτη φάση να φαί-
νεται ότι με αυτό το βιβλίο ο
Τσιόλκας εγκαταλείπει τον παλιό
οργισμένο τόνο και τα μεγάλα επα-
ναστατικά θέματα – γράφει κάτι
που φαίνεται σαν να είναι σε όλα
τα επίπεδα η αντίθεση του πρώτου
του μυθιστορήματος, του Loaded,
και από την άλλη αφήνει πίσω του
τη μεγάλη στόχευση που είχε προ-
σπαθήσει να αναπτύξει, για παρά-
δειγμα, το επίσης πρόσφατα μετα-
φρασμένο στα ελληνικά βιβλίο του
Νεκρή Ευρώπη (= μυθιστόρημα
ιδεών με υπερβολικά μεγάλη θεμα-
τική, όπου εμπλέκονται, σοβαρά, η
τέχνη, η ιστορία, η αποτυχία της
σύγχρονης Ευρώπης και ο αντιση-
μιτισμός∙ μαζί). Εντούτοις, αν προ-
σέξει κανείς, υπάρχει μια θεματική
σειρά που ενώνει όλα τα βιβλία,
και που μένει και στο Χαστούκι
σταθερή. Πρόχειρα: η μετανά-
στευση και η διασπορά, ο κοινωνι-
κός ιστός και η κοινωνική τάξη, η
αγάπη, το σώμα, τα ναρκωτικά, η
ιστορία, ο πόθος, το σεξ, η αρι-
στερά και η ομοφυλοφιλία (με τις
τελευταίες δύο συχνά να συναλη-
θεύουν). Οι ήρωες του Τσιόλκα
(αλλά και η πολιτική του αρθρο-
γραφία), πάντα, επίμονα, στριφο-
γυρίζουν γύρω από τα θέματα
αυτά. Στο ένα άκρο τα απωθούν βί-
αια και τα αποβάλλουν, προσπα-
θούν δηλαδή να αποταυτιστούν
από τις στατικές κατηγορίες που
αυτά υποβάλλουν. Στο άλλο άκρο
τα κυνηγάνε και τα υιοθετούν κατά
κόρον, προσπαθούν δηλαδή να
ταυτιστούν. Το Loaded βρίσκεται
πιο κοντά στο πρώτο άκρο, το Χα-
στούκι στο δεύτερο (τα μεσαία μυ-
θιστορήματα, ο Άνθρωπος-Ιησούς
και η Νεκρή Ευρώπη, κάπου ανά-
μεσα).
Σε ένα από τα γνωστότερα ση-
μεία του Loaded ο Άρης φώναζε:
Δεν είμαι τίποτα. Δεν είναι ότι
δεν μπορώ να αποφασίσω∙ δεν
μου αρέσουν οι ορισμοί... Λέ-
ξεις όπως πούστης, αδερφή,
γκέι, Έλληνας, Αυστραλός,
Κροάτης, δεν είναι παρά δι-
καιολογίες. Απλά ιστορίες∙ δεν
σημαίνουν τίποτα... Δεν είμαι
Αυστραλός, δεν είμαι Έλλη-
νας. Δεν είμαι τίποτα. Δεν είμαι
εργάτης, δεν είμαι φοιτητής,
δεν είμαι καλλιτέχνης, δεν εί-
μαι πρεζάκι, δεν είμαι συνομι-
λητής, δεν είμαι Αυστραλός,
δεν είμαι μαύρος, δεν είμαι τί-
ποτα. Δεν είμαι αριστερός, δεν
είμαι δεξιός, δεν είμαι κε-
ντρώος, ούτε αριστερότερος
του κέντρου, ούτε δεξιότερος
του Τζένκις Χάν. Δεν ψηφίζω,
δεν διαδηλώνω, δεν κάνω αγα-
θοεργίες. Είμαι απλώς ένας
δρομέας. Γιατί τρέχω μακριά
από τα χίλια και ένα πράγματα
που οι άνθρωποι σου λένε ότι
πρέπει να είσαι ή να κάνεις.
Στο Χαστούκι η διαδρομή είναι
αντίθετη: οι ήρωες ορίζονται από
την επιθυμία τους όχι να απωθή-
σουν και να απο-ταυτιστούν, αλλά
να ταυτιστούν. Στην επιφάνεια
αυτό εκφράζεται με την τάση τους
να θέλουν να υιοθετήσουν μια ιδέα
επιτυχίας και οικογενειακής γαλή-
νης πάση θυσία, σε μια ήρεμη και
«τακτοποιημένη» (κοινωνικά, φυ-
λετικά, οικονομικά) Αυστραλία.
«Μου αξίζει ένα σπίτι∙ μου αξίζει
ένα κωλόσπιτο», επαναλαμβάνει
κάποια στιγμή η Ρόζι, η μόνη από
τους χαρακτήρες που δεν έχει κα-
ταφέρει να το αποκτήσει∙ κάτι πε-
ρισσότερο από μικροαστικό άγχος
για ασφάλεια, αυτό που διαβά-
ζουμε εδώ είναι, όσο κι αν φαίνεται
φτηνό, ένα άγχος υπαρξιακό. Όσο
προχωράει η αφήγηση, βλέπει κα-
νείς ότι η αγωνία των ηρώων δεν
είναι τόσο να τακτοποιηθούν, όσο
να μπορέσουν να συνδεθούν με
τους άλλους, να ταυτιστούν δηλαδή
όχι με μια άπιαστη εικόνα του εαυ-
τού τους, αλλά με την επιθυμία του
εαυτού τους σε επαφή. Το βιβλίο
είναι γεμάτο από εκείνες τις στιγ-
μές όπου ένας άνθρωπος προσπα-
θεί να προσεγγίσει τον άλλον – από
μικρά αγγίγματα μεταξύ φίλων, μι-
κρές στιγμές καλοσύνης ή κατα-
νόησης, στιγμές αναγνώρισης και
λιγότερο ή περισσότερο οδυνηρής
ταύτισης. Εξελισσόμενο υπόρρητα,
αυτό είναι και το πιο δυναμικό
στοιχείο του μυθιστορήματος.
Γιατί αυτή η διάθεση της ταύτι-
σης, στα καλύτερα σημεία της αφή-
γησης γυμνωμένη στα πιο βασικά,
στα απτικά της χαρακτηριστικά –
δυο άνθρωποι που αγγίζονται–
φτιάχνει τελικά στο Χαστούκι τον
ιστό εκείνο που συγκρατεί ό,τι στην
αρχή νομίζεις ότι του λείπει, δη-
λαδή την πολιτική του θέση. Δεν εί-
ναι εύκολο να τη διακρίνεις ούτε εί-
ναι και τόσο ξεκάθαρη. Κάτι όμως
πάει να πει ο Τσιόλκας, καθώς στο
τελευταίο κεφάλαιο ορμούν στο κέ-
ντρο της αφήγησης ένα τσούρμο
δεκαοχτάχρονα που μόλις τελείω-
σαν το σχολείο και ετοιμάζονται
να πάνε σε ροκ συναυλία. Ο Ρίτσι,
στον οποίον κεντράρει η αφήγηση
στο τέλος του Χαστουκιού, ένας συ-
νεσταλμένος γκέι δεκαοχτάχρονος
«που πίστευε ότι ο κόσμος στροβι-
λιζόταν εκτός ελέγχου, ότι είχε βγει
από τον άξονά του» κλείνει όλο το
μυθιστόρημα περιγράφοντας τη
ροκ συναυλία στην οποία θα πάει
αυτός, η φίλη του Κόνι και η παρέα
τους για να γιορτάσουν τα αποτε-
λέσματα των εξετάσεων. Στις λί-
στες που κάνει ο 18χρονος Ρίτσι –
«να τι θυμάται από εκείνη την
ημέρα»: νεανικός ενθουσιασμός,
ναρκωτικά, χορός έξω απ’ το σώμα,
το πρώτο φλερτ (με συμμαθητή του
ονόματι Λένιν!), μουσική, αγγίγ-
ματα – μοιάζει να γυρίζουμε στα
χωράφια του Loaded και του Head
On. Όμως κάτι έχει αλλάξει – τα
παιδιά αυτά, η ομαδικότητα τους
και η επιθυμία για το μέλλον, ο
τρόπος με τον οποίον επικοινω-
νούν, φαίνονται έτοιμα να γεννή-
σουν κάτι διαφορετικό από την
κατά μέτωπο άρνηση των προηγου-
μένων. Πρόκειται βεβαίως για ιδέα
λιγάκι αφελή – τα γράφει άλλωστε
αυτά ένας σαρανταπεντάχρονος
συγγραφέας που ουτοπικά, στο τέ-
λος του μυθιστορήματός του, πιά-
νεται από τα μαλλιά της νέας νεα-
νικής κουλτούρας∙ η ένταση όμως
με την οποίο υποστηρίζεται, είναι
σημαντική.
Αυτό που μοιάζει να λέει ο Τσιόλ-
κας είναι ότι καινούριες μορφές πο-
λιτικής θα έρθουν από νέα δίκτυα
σχέσεων, σαν αυτά που οι νέοι
φτιάχνουν σήμερα μεταξύ τους.
Την ίδια στιγμή που η μεσόκοπη,
μεσοαστική και ευδαιμονική Αυ-
στραλία, μαζί με τον κόσμο ολό-
κληρο, αγωνίζεται, συναισθηματικά
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 49
και κοινωνικοοικονομικά, να επι-
βιώσει, οι δεκαοχτάχρονοι με τη
φωνή των οποίων μπερδεύεται στο
τέλος το Χαστούκι, σαν να έχουν
βρει άλλους τρόπους να επικοινω-
νούν και να συναλλάσσονται με-
ταξύ τους και με την πραγματικό-
τητα∙ υπάρχει η πιθανότητα, κάπου
εκεί, όσο ξερνάνε παλιές δοκιμα-
σμένες ταυτότητες και ανακαλύ-
πτουν την ηθική του ευάλωτου εαυ-
τού στην ένωσή του με τους άλλους,
να ανακαλύψουν και μια καινούρια
εξίσωση. Στη βάση της οποίας το
προσωπικό –στην εκδοχή τη δική
τους– θα ξαναγίνει πολιτικό.
Εκεί, σε αντίστιξη με τη σκηνή
από την οποία ξεκίνησε (αλλά και
στους αντίποδες της σκηνής με την
οποία είχε ξεκινήσει ο συγγραφέας
του), και με το βλέμμα για πρώτη
φορά έστω και ουτοπικά προς το
έπος του μέλλοντός του, το Χα-
στούκι κλείνει. Ο Ρίτσι γυρίζει σπίτι
του, αποκαμωμένος, ενθουσιασμέ-
νος, σε διέγερση, και ξαπλώνει στο
κρεβάτι του – ο ύπνος που έρχεται
φέρνει μαζί του διασταύρωση εφη-
βικού μυθιστορήματος (Ένιντ
Μπλάιτον!) και Ομήρου. Το μέλ-
λον, ενδεχομένως, επίσης.
Καθώς έκλεινε τα μάτια, επα-
νέλαβε τα μόνα πράγματα που
ήταν σίγουρα στη ζωή του.
Μόνο δύο ήταν πράγματι ση-
μαντικά. Δύο. Ήταν καλός
αριθμός. Ότι η μητέρα του
ήταν η καλύτερη μητέρα στον
κόσμο κι ότι θα ήταν για πά-
ντα φίλοι με την Κόνι. Γρή-
γορα, απρόσμενα, σαν το μέλ-
λον που είχε αρχίσει να τον
τυλίγει ανεπαίσθητα, ήρθε τε-
λικά ο ύπνος. zx
1
Επίμονοι αναγνώστες μπορούν να
συνδέσουν αυτή την ανάλυση με όσα
λέω στο προηγούμενο άρθρο μου σ’
αυτές τις σελίδες, «Κάτι τρέχει με την
Οικογένεια», The Books’ Journal τ.1.
2
Εκφράζοντας την έννοια «φορτωμέ-
νος», η λέξη loaded χρησιμοποιείται
στα αγγλικά για να εκφράσει και
κάτι/κάποιον που είναι φορτισμένος,
μπουχτισμένος, φορτωμένος υπονοού-
μενα αλλά και, σε λαϊκή χρήση, φορ-
τωμένος με επιθυμία, καυλωμένος.
Στην ελληνική μετάφραση το βιβλίο
τιτλοφορείται Κατά Μέτωπο (εκδ. Οξύ),
ακολουθώντας όχι τον πρωτότυπο
τίτλο του βιβλίου, αλλά της ταινίας.
3
Christos Tsiolkas and Sacha Soldatow,
Jump Cuts: An Autobiography, Virago,
1996.
 ο μεταφραστής μουλλάς:
μαθητεία στον διάλογο
από την ιωαννα ναουμ

«Γιατί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο διακείμενο, η μετάφραση, διάλογος αλλά και βιωμένη πραγ-
ματικότητα, δημιουργεί ένα πεδίο αναμέτρησης, όπου ο μεταφραστής συνειδητοποιεί ταυτόχρονα την
ελευθερία του και τα όριά του», κλείνει ο Παναγιώτης Μουλλάς το εισαγωγικό σημείωμά του για τον
Μπωντλαίρ.

Πάνω απ’ τις έγνοιες και τις και ευγνωμοσύνη αυτή την πλευρά
δίχως τέλος θλίψεις του Παναγιώτη Μουλλά, την ομι-
πού ’ναι σε μια ζωή ομιχλώδη λητική, τη διαλογική, αυτόν τον
βάρη αρκετά, τρόπο που είχε να εμπλέκεται και
καλότυχος όποιος μπορεί με να σε εμπλέκει κάθε φορά σε ό,τι
δυνατές φτερούγες τον γοήτευε. Από την πλευρά μου,
σε ατάραχες και ολόφωτες σε τούτο τον μικρό αποχαιρετισμό
εκτάσεις να πετά, θα ήθελα να θυμίσω μια ακόμη
πτυχή της παρακαταθήκης του, επί-
όποιος μπορεί, σαν τους κορυδαλλούς, σης διαλογική, τις μεταφράσεις του.
τους στοχασμούς του Καίριος όχι μόνο στην απόδοση των
να στρέφει προς τα ουράνια το πρωί, κειμένων, αλλά και στην ίδια την
– όποιος από ψηλά θωρεί επιλογή τους, από τον Αισχύλο και
τη ζωή και δίχως κόπο τον Λουκιανό μέχρι τον Νερβάλ, ο
τη γλώσσα των ανθών και των βουβών Μουλλάς αφοσιωνόταν και μαθή-
πραγμάτων εννοεί.1 τευε σε άλλες φωνές όχι μόνο για να
τις φέρει πιο κοντά, για να τις κάνει
προσιτές, αλλά (ίσως και περισσό-
σοι γνωρίσαμε από τερο) προκειμένου να μιλήσει για
καλλιτεχνικής ανοικείωσης, δεν τέρη Βογιατζή), προκύπτει και μια
σταμάτησαν να θέτουν ερωτήματα νέα μεταφραστική προσπάθεια: «το
στον μεταφραστή. και έτσι το 2000, ρήμα μεταφράζω μπορεί να σημαίνει
με αφορμή μια νέα παράσταση και τούτο: επιχειρώ να απαντήσω»,
(Εθνικό Θέατρο, σκηνοθεσία Λευ- διαβάζουμε στα προλεγόμενα της
Charles Baudelaire
ΛΥΠΕΣ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ
Απόψε ονειρεύεται η σελήνη πιο νωθρά
Σαν καλλονή που κάθεται σε μαξιλάρια πλήθος,
Χαϊδεύοντας με χέρια αφηρημένα κι ελαφρά,
Πριν ν’ αποκοιμηθεί, το στρογγυλό της στήθος.
Χιονοστιβάδες την κρατούν σε μεταξένιες πλάτες,
Σβήνει και παραδίδεται σε αργές λιποθυμίες

Ό
κοντά τον Πανα-
γιώτη Μουλλά ως
δάσκαλο, συνομι-
λητή, πνευματικό
άνθρωπο μέσα και κυρίως έξω από
το πανεπιστήμιο, είχαμε την τύχη
να μοιραστούμε το πάθος με το
οποίο εργαζόταν, τα επίμονα ερω-
τήματα που τον απασχολούσαν
όταν πάσχιζε να ανασυνθέσει μια
λογοτεχνική μορφή ή μιαν εποχή,
τις αγωνίες του για τη δική μας
εποχή, αλλά περισσότερο από όλα
το αστείρευτο κέφι που του προκα-
λούσε αυτό με οποίο καταγινόταν
κάθε φορά. Χαμογελούσε, χειρονο-
μούσε ζωηρά κι έστηνε διαρκώς
κουβέντα με την αντίπερα όχθη...
Οι φίλοι, οι συνάδελφοι, οι συνο-
δοιπόροι του μέσα στα πυκνά χρό-
νια της μεταπολεμικής Ελλάδας
έχουν περιγράψει ήδη με συγκίνηση
το παρόν/με το παρόν.
Πρώτη κατά σειρά μαθητεία
στον αισχύλειο λόγο, μια περιπέ-
τεια που ξεκινά το 1964, όταν ο
Κάρολος Κουν αποφασίζει να ανε-
βάσει Πέρσες. Έπειτα από παρα-
στάσεις στο Λονδίνο και στο Πα-
ρίσι, οι Πέρσες παρουσιάζονται το
καλοκαίρι του 1965 στο Ηρώδειο
και το έργο στην ad hoc μετάφρασή
του αποκτά νέα σημασιολογική
φόρτιση μέσα στην πολιτική ατμό-
σφαιρα που διαμορφώνει η κρίση
των Ιουλιανών. Η μετάφραση αυτή,
που δημοσιεύτηκε στην Ελλάδα και
τυπώθηκε στο εξωτερικό τον δύ-
σκολο καιρό που ακολούθησε, παί-
χτηκε και ξαναπαίχτηκε, όμως το
νόημα της μορφής, η ιδιαιτερότητα
του στίχου, αυτή εντέλει η ιδιά-
ζουσα ισορροπία μεταξύ οικείωσης
του πολιτισμικά απόμακρου και
Και περπατά τα μάτια της σε οπτασίες χιονάτες
Που υψώνονται στον ουρανό, σαν να 'ναι ανθοφορίες.
Όταν πάνω στη σφαίρα μας κάποιες φορές αφήσει
Από νωχέλεια κρυφό δάκρυ της να κυλήσει,
Ένας ποιητής, τού ύπνου εχθρός και της ευλάβειας φίλος,
Στο βάθος τής παλάμης του κρατά το δάκρυ πάλι,
Που ιριδισμούς αντανακλά σαν θραύσμα από οπάλι
Και το βαστά μες στην καρδιά, να μην το βλέπει ο ήλιος.
Τα ουράνια ησυχαστήριο ωραίο και θλιβερό,
Ο ήλιος πλέον πνίγηκε στο αίμα του που πήζει...
Μια αβρή καρδιά που το πλατύ μαύρο μισεί κενό,
Του παρελθόντος της φωτός όλα τα ερείπια χτίζει.
Ο ήλιος πλέον πνίγηκε στο αίμα του που πήζει,
Εντός μου ένα αρτοφόριο η μνήμη σου λαμπρό.
μετάφραση: Λένια Zαφειροπούλου

50 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

έκδοσης.2
Όμως και η επόμενη κίνηση του
Παναγιώτη Μουλλά να μεταφρά-
σει τους Νεκρικούς και Εταιρικούς
διαλόγους του Λουκιανού, το 1967,
είναι προϊόν βαθύτερης πνευματι-
κής ανησυχίας που υπερβαίνει το
ειδικό φιλολογικό ενδιαφέρον για
αυτόν τον «μισαλαζόνα και μισο-
γόητα και μισοψευδήν», όπως αυ-
τοσυστήνεται, συγγραφέα του 2ου
μ.Χ. αιώνα. Εκείνο που κεντρίζει
τον Μουλλά στο έργο του Λου-
κιανού είναι η δραστικότητα της
σάτιρας, η διαχρονική πρόσληψή
της από την ευρωπαϊκή γραμμα-
τεία, από τον Έρασμο και τον Ρα-
μπελαί, τον Σαίξπηρ, τον Θερβά-
ντες, μέχρι τον Βολταίρο, τον
Σουίφτ και τον Γκαίτε, αλλά και
το στοίχημα της απόδοσης μιας
τέχνης του λόγου που απεικονίζει
ενώ συνάμα υπερβαίνει την εποχή
της, και για το λόγο αυτό μπορεί
μέσα στην ιστορικότητά της να συ-
νομιλήσει με τη δική μας: «Στάση
ζωής (αν εννοήσουμε τη λέξη
στάση ως εξέγερση), η περίπτωση
του Λουκιανού βρίσκεται μέσα στα
όρια της κυριολεξίας. Θα μπο-
ρούσαμε να κατανοήσουμε αρκετά
αυτόν τον “outsider” του 2ου αι-
ώνα μ.Χ., αν τον βλέπαμε μέσα
στην ιστορικότητά του, δηλαδή
παγιδευμένο στις συνθήκες της
εποχής του»3, γράφει στα προλε-
γόμενα ορίζοντας ταυτόχρονα και
τον γνώμονα που ακολουθεί η με-
τάφρασή του.
ιMPassibilité
και objectivité
ωστόσο, ο Μουλλάς ως μεταφρα-
στής έχει συνδεθεί δικαίως με το
κορυφαίο αντι-μυθιστόρημα μα-
θητείας του Φλωμπέρ, Η αισθη-
ματική αγωγή. Ιστορία ενός νέου
(1869). Η μετάφρασή του εκδίδε-
ται το 1971 και αποτελεί πολύ-
τιμο καρπό εργώδους μαθητείας
στο φλωμπεριανό ύφος: στην πε-
ρίφημη impassibilité και objectivité
του Φλωμπέρ, στην αφηγηματική
απάθεια που, εντούτοις, κρύβει πυ-
ρετώδες συγγραφικό πάθος, και
στην αντικειμενικότητα, πίσω από
τον θετικιστικό λόγο της οποίας,
όμως, διαβάζουμε την αγωνία για
την αντικειμενοποίηση στις ανθρώ-
πινες σχέσεις. «Ένα βιβλίο πά-
θους. μα τέτοιου πάθους που μόνο
σήμερα μπορεί να υπάρξει, δη-
λαδή άπραγου», γράφει για το μυ-
θιστόρημά του ο Φλωμπέρ. Πράγ-
ματι, ο ήρωάς του, Φρεντερίκ
Μορώ, δεν ωριμάζει ποτέ και η
O Παναγιώτης Mουλλάς (δεξιά) με τον Δημήτρη Pαυτόπουλο, στη διάρκεια συνεδρίου.
αισθηματική του αγωγή ματαιώ-
νεται, καθώς ο ίδιος παραμένει
έξω από κάθε δράση, θεατής των
γεγονότων τόσο της προσωπικής
του ζωής όσο και της ταραγμένης
περιόδου 1840-1851. Η κοινωνική
ήττα του 1848 αντανακλάται στην
προσωπική αποτυχία του Μορώ,
σε ένα μυθιστόρημα που «από την
ίδια του φύση κινείται στο επί-
πεδο της αντικειμενικής σύνθεσης
και της υποκειμενικής αποσύνθε-
σης»4, σύμφωνα με την κάπως
συνθηματική διατύπωση του
Μουλλά. Αλληγορία (ίσως και λίγο
προφητική;) για το τότε δικό μας
πολιτικό παρόν και ό,τι το ακο-
λούθησε, λοιπόν αυτή η μετά-
φραση; Καλύτερα, ίσως, άλλη μια
εμβληματική κατάθεση διαλόγου
μαζί του.
Όλα αυτά μπορεί να είναι γνω-
στά στους πιο πολλούς. Αυτό που,
ενδεχομένως, δεν πρόλαβε να γίνει
τόσο γνωστό είναι ότι κατά τα χρό-
νια που μεσολάβησαν ο Παναγιώ-
της Μουλλάς, φανατικός και ευαί-
σθητος (ανα)γνώστης της γαλλικής
λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, του
Φλωμπέρ, του Μπαλζάκ, του
Ζολά, αλλά και των αγαπημένων
του Μπωντλαίρ και Νερβάλ, καλ-
λιέργησε μεταφραστικά άνθη της
ποίησης των δύο τελευταίων, ορι-
σμένα από τα οποία δημοσίευσε
πρόσφατα. Μέσα από τα «Δώδεκα
άνθη του κακού» που επέλεξε από
τον Μπωντλαίρ, ο Μουλλάς βρήκε
και πάλι τον τρόπο να μας μιλήσει
με τις φωνές των άλλων. Από τις
μεταφραστικές αυτές δοκιμές δεν
λείπουν έμμεσες αναφορές σε ποι-
ητές μας, που γνωρίζουν το μπω-
ντλαιρικό έργο: Σεφέρης, Ρίτσος,
Άγρας, Καρυωτάκης. «Γιατί περισ-
σότερο από οποιοδήποτε άλλο δια-
κείμενο, η μετάφραση, διάλογος
αλλά και βιωμένη πραγματικότητα,
δημιουργεί ένα πεδίο αναμέτρη-
σης, όπου ο μεταφραστής συνει-
δητοποιεί ταυτόχρονα την ελευθε-
ρία του και τα όριά του», κλείνει το
εισαγωγικό σημείωμά του για τον
Μπωντλαίρ.
Διάλογος, βιωμένη πραγματικό-
τητα, ελευθερία και όρια. Αυτά ανα-
ζητούσε πάντοτε ο Παναγιώτης
Μουλλάς σε κάθε φιλολογική ή ευ-
ρύτερη πνευματική του ενασχό-
ληση. Αυτά επανέρχονται με τρόπο
υπαρξιακό και στο τελευταίο του
δημοσιευμένο μετάφρασμα, “El
desdichado” [Ο απόκληρος, ο δυ-
στυχής],5 το πρώτο και διασημό-
τερο από τα δώδεκα σονέτα του
Νερβάλ που αποτελούν τις Χίμαι-
ρες, τις οποίες ο γάλλος συγγρα-
φέας συγκεντρώνει στο τέλος της
συλλογής των πεζογραφημάτων
του Κορίτσια της φωτιάς (1854). Το
σονέτο αυτό, δώρο αποχαιρετισμού
από τον Παναγιώτη Μουλλά, έχει
την αξία εκείνων των στιγμών,
όπου η έντεχνη δεξίωση της ποίη-
σης διαπερνά, σαν λάμψη διάτ-
τουσα, τα όρια:
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 51
Aρχείο Όλγας Σελλά
Είμαι έρως; Φοίβος; Λουζινιάν;
Μπιρόν;
Απ’ το φιλί της ρήγισσας ακόμη
είναι ερυθρό το μέτωπό μου.
Μες στη σπηλιά που κολυμπά
η Σειρήνα έχω ονειρευτεί
και δυο φορές θριαμβευτής
πέρασα τον Αχέροντα,
τονίζοντας στην ορφική
μου λύρα τους καημούς
κάποιας αγίας και μιας νεράιδας
τους λυγμούς. zx
1
Από το ποίημα «Ανύψωση»: Charles
Baudelaire (προλογικό σημείωμα, με-
τάφραση Παναγιώτης Μουλλάς), «Δώ-
δεκα άνθη του κακού», Ποιητική, τχ. 3
(Άνοιξη - Καλοκαίρι 2009), σ. 13.
2
Αισχύλου, Πέρσες, προλεγόμενα-με-
τάφραση Παν. Μουλλάς, Αθήνα:
Στιγμή 2010, σ. 11.
3
Λουκιανού, Νεκρικοί και Εταιρικοί
διάλογοι, προλεγόμενα, μετάφραση,
σημειώσεις Παν. Μουλλάς, Αθήνα:
ωκεανίδα 2001, σ. 26.
4
Γκυστάβ Φλωμπέρ, Η αισθηματική
αγωγή. Ιστορία ενός νέου, μετάφραση,
προλεγόμενα, σημειώσεις Παναγιώτη
Μουλλά, Αθήνα: Γαλαξίας 1971, σ.
22.
5
Gérard de Nerval (μετάφραση Πα-
ναγιώτης Μουλλάς), “El desdichado”,
Ποιητική, τχ. 4 (Φθινόπωρο-Χειμώ-
νας 2009), σσ. 311-312.
 Το Νησί. Τηλεοπτική σειρά
βασισμένη στο ομώνυμο
βιβλίο της Victoria Hislop.
Σκηνοθεσία: Θοδωρής
Παπαδουλάκης, Σενάριο:
Μιρέλλα Παπαοικονόμου,
Διεύθυνση

η Πολυάννα στη ςπιναλόγκα

φωτογραφίας: Βαγγέλης
Κατριτζιδάκης,
Μουσική: Μίνως Μάτσας.
Παίζουν: Στέλιος Μάινας,
Κατερίνα Λέχου, Γιούλικα από την κΕλη Δαςκαλα
Σκαφιδά, Ευγενία
Δημητροπούλου, Τάσος
Νούσιας, Μαρία Το μπεστ σέλερ της Βικτόριας Χίσλοπ τάραξε τα νερά στην αγορά βιβλίου, το 2005. Φέτος Το νησί
Πρωτόπαππα, αλέξανδρος μεταφέρεται στην τηλεόραση και σπάει ξανά τα ταμεία. Δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες, κριτικοί και
Λογοθέτης, Εκτέλεση
Παραγωγής TVE κοινό, σύσσωμο το έθνος, ανακαλύπτει το «κολαστήριο» της Σπιναλόγκας, το μικρό νησάκι στον μα-
γευτικό κόλπο του Μιραμπέλλου, στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης, που λειτούργησε ως λεπροκομείο
Victoria Hislop, Το Νησί,
μτφρ. Μιχάλης Δελέγκος, από το 1903 έως το 1957. Υψηλά ποσοστά τηλεθέασης, θετικοί στην πλειοψηφία τους οι τηλεκρι-
Διόπτρα, αθήνα 2007, τικοί, ευτυχισμένο το καλλιτεχνικό σινάφι που «τέτοιες δουλειές» αποδεικνύουν την αντοχή της «ποι-
σελ. 502
ότητας» στους χαλεπούς καιρούς της Κρίσης.

πό τη μία, τα «ριάλιτι» Το «ποιοΤικo» σιριαλ συνάτη πρωταγωνίστρια, η Ελένη, στο μυστηριακό φως και, κυρίως,

Α
γνωρίζουν ξανά μέρες
δόξας∙ κυνηγοί μουσικών
ταλέντων, επαγγελμα-
τίες μάγειροι και ερασι-
τέχνες σεφ, «έγκλειστοι» συγκάτοι-
κοι στο Big brother συνωστίζονται,
ανέξοδα (;), για μια θέση στο Φαρ
Γουέστ του ελληνικού τηλεοπτικού
στερεώματος. Από την άλλη, Το
νησί. Ένα διεθνούς φήμης μυθι-
στόρημα, η μεταφορά του οποίου
στην ελληνική τηλεόραση διαφημί-
ζεται από νωρίς ως «ποιοτική».
Σκηνοθέτης, ο χαμηλών τόνων Θο-
δωρής Παπαδουλάκης, άγνωστος
στο ευρύ κοινό. Τα πρώτα,
ωστόσο, δείγματα καλλιτεχνικής
γραφής τού τριανταπεντάχρονου
Χανιώτη δεν είναι ευκαταφρόνητα
– έχει βραβευθεί στο φεστιβάλ
Δράμας για τη χαριτωμένη Πιλάλα
(2004). Σεναριογράφος η Μιρέλα
Παπαοικονόμου, που χαίρει απο-
δοχής στο τηλεοπτικό στερέωμα,
έμπειρη σε σειρές με υψηλά νού-
μερα τηλεθέασης (Μικροί Μεγάλοι,
Γυναίκες, Αναστασία, Λένη κ.ά.).
Πρωταγωνιστές, οι δοκιμασμένοι
Μάινας και Λέχου, αγαπητοί στο
κοινό –προπαντός το τηλεοπτικό–
από τη συμμετοχή τους σε επιτυ-
χημένες κωμικο-τραγικές οικογε-
νειακές σειρές. Αυτή τη φορά σε
κόντρα ρόλο, δραματικό (αν και ο
Μάινας, για να είμαστε δίκαιοι, με-
τρά πολλές ώρες και στο θεατρικό
σανίδι).
Το πολυαναμενόμενο Νησί, ευαγ-
γελιζόμενο τον συνδυασμό ποιοτι-
κού και εμπορικού, αρχίζει εντέλει
να προβάλλεται: απόπειρα συγκε-
ρασμού εμπειρίας και φρέσκιας
καλλιτεχνικής ματιάς, όχι εύκολες
λύσεις στη σκηνογραφία ή τη φω-
τογραφία, επιμελημένες ενδυματο-
λογικές επιλογές. Οι υπεύθυνοι δεν
φείδονται χρόνου και κόπου. Συ-
νομιλώντας με έναν ζωντανό θρύλο
του Ηρακλείου, τη Δέσποινα Σκα-
λοχωρίτη, που (μεταξύ των άλλων)
συνήθιζε να επισκέπτεται στη Σπι-
ναλόγκα τον στενό της φίλο, πασί-
γνωστο σήμερα σε όλους σχεδόν
τους Έλληνες, Επαμεινώνδα Ρε-
μουνδάκη, για να «βεγγερίσουν»,
μου έλεγε πώς ο Παπαδουλάκης
και η ομάδα του τη βρήκαν, συζή-
τησαν μαζί της και τους έδωσε την
πίπα του αναμορφωτή-επανα-
στάτη της Σπιναλόγκας, στον
οποίο στηρίζεται ο μυθιστορηματι-
κός και τηλεοπτικός χαρακτήρας
του Νίκου Παπαδημητρίου.
Από το πρώτο επεισόδιο της σει-
ράς πάντως, κυριαρχεί το φολκλόρ.
Η Πλάκα του 1939, ένα ψαροχώρι,
παρουσιάζεται σαν επίγειος παρά-
δεισος. Φτωχοί, αλλά τίμιοι, άσπι-
λοι σχεδόν (στην ψυχή και στην
όψη) ψαράδες. Φιλότιμοι νησιώ-
τες, οι διενέξεις των οποίων περιο-
ρίζονται στο πού θα τοποθετηθεί
ένα τραπέζι στον κεντρικό δρόμο
της αγοράς. Διαφορά που η καλο-
διασχίζοντας τη μικρή κεντρική
αγορά του χωριού, επιλύει γρή-
γορα, συμβουλεύοντας, χαμογελα-
στά, τη μια πλευρά να δώσει τόπο
στην οργή. Ακόμα και στη φίλη
που της εξομολογείται τη βιαιό-
τητα του συζύγου, η παραίνεση της
Ελένης είναι «υπομονή, για τα παι-
δάκια σας». Μια αναπαράσταση
της ντόπιας κοινωνίας, στα τέλη
του Μεσοπολέμου, που δεν συνά-
δει με την ιστορική αλήθεια και την
πραγματικότητα της λέπρας στο
πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Η
αλήθεια βέβαια δεν αποσιωπάται
πλήρως. Δίνεται όμως σε μέτριες,
πολύ μικρότερες από εκείνες της
απόλυτης αγαθότητας, δόσεις, με
αποτέλεσμα να περνά σχεδόν απα-
ρατήρητη. Την οδυνηρή κατά-
σταση αφηγείται στη νεαρή Αλέξις,
που φθάνει στην Κρήτη, για να μά-
θει το παρελθόν της μητέρας της,
μια από τις φίλες της οικογένειας
από παλιά, η Φωτεινή Δαβάρα:
εκείνο τον καιρό πεινούσαμε και
το λεπροκομείο, απέναντι, έδωσε
ζωή στον τόπο, αφού οι λεπροί διέ-
θεταν το κρατικό επίδομα για να
αγοράσουν τα απαραίτητα από
τους κατοίκους της Πλάκας.
Πουθενά όμως η πείνα, η εξα-
θλίωση και, κυρίως, η προκατά-
ληψη. Η σύντομη σκηνή της σύλ-
ληψης κάποιων λεπρών που
αντιστέκονται, χάνεται, πλαισιω-
μένη στη γαλήνη της εκκλησίας,
στο κήρυγμα αλληλεγγύης του ιε-
ρέα που εξηγεί την παραβολή του
Λουκά με τη θεραπεία των Δέκα
Λεπρών στην Καινή Διαθήκη. ξε-
κάθαρο είναι το μήνυμα φιλανθρω-
πίας προς τους νοσούντες, που
«καθαρίζει» ο σωτήρας Ιησούς, λυ-
τρώνοντάς τους από την αρρώστια,
αλλά και από τη μολυσματική με-
τάδοση της αμαρτίας, του κακού
με το οποίο η λέπρα υπήρξε συνυ-
φασμένη.
Την παραδείσια ευτυχία διακό-
πτει η εμφάνιση ενός στίγματος
στον αστράγαλο της πρωταγωνί-
στριας. Χαρακτηριστική είναι η
σκηνή όπου η Ελένη, σαν άλλη
Παναγία, πάνω στο γαϊδουράκι,
και μπροστά ο κάθιδρος Γιώργης-
Ιωσήφ, παίρνουν τον μακρύ δρόμο
προς το Ηράκλειο, που οδηγεί
στην επίσημη διάγνωση, η οποία
με τη σειρά της υποχρεώνει την
ηρωίδα να μεταβεί στη Σπιναλό-
γκα. Όλη η παραπάνω εικόνα δί-
νεται εξαϋλωμένη μέσα στο υπέ-
ροχο πρωινό φως, με τη θάλασσα
να λαμπυρίζει στο βάθος, όπου ξε-
προβάλλει η, μαγευτική μάλλον
παρά απειλητική, Σπιναλόγκα.
Τα ίδια και στη σκηνή του απο-
χωρισμού. Μπροστά ο Γιώργης κου-
βαλά το μπαούλο της καλής του,
σαν το σταυρό του μαρτυρίου, την
ώρα που το βουβό πλήθος αποχαι-
ρετά την αγαπημένη δασκάλα, δεί-
χνοντας το σεβασμό και την οδύνη

52 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

 TVE
του, διερωτώμενο (ίσως) πώς γίνε-
ται και οι αγαθοί έρχονται αντιμέ-
τωποι με την αλγεινή όψη της ζωής.
Αργότερα, στο τρίτο επεισόδιο, η
έλευση των εξαθλιωμένων λεπρών
από την Αθήνα, οι οποίοι αντιμε-
τωπίζονται σαν εγκληματίες, πα-
ραπέμπει σε επικό ενσταντανέ από
ταινία που πραγματεύεται την ανα-
κάλυψη του Νέου Κόσμου. Αν-
θρώπινα ερείπια, πεταμένα στο κα-
τάστρωμα ενός πλοίου, βίαιοι
δεσμοφύλακες και, ανάμεσά τους,
όρθιος, ο Νίκος Παπαδημητρίου,
ένας «προστάτης», μια ηρωική, κα-
θόλου καταβεβλημένη από τη νόσο
ή το εξαντλητικό ταξίδι, φιγούρα.
Με την αποβίβασή τους, λεπροί
και ιατρικό προσωπικό σπεύδουν
να τους περιθάλψουν. Η ασταθής
κινηματογράφηση της θαλασσοτα-
ραχής και τα κοντινά πλάνα της
εξαθλίωσης, των παραμορφωμένων
μορφών, διακόπτονται. Οι κινήσεις
του γιατρού, που δίνει οδηγίες, οι
γάζες που ξετυλίγονται στον αέρα,
σαν φουλάρια, η ταραχή, οι κινή-
σεις του πλήθους, αποδίδονται με
αργά, αβίαστα, χορευτικά σχεδόν,
πιο γενικά πλάνα. Ο ίδιος τρόπος
κινηματογράφησης επιλέχθηκε και
στη μετάβαση της Ελένης στο
Ηράκλειο, και κυρίως στην πολυ- H Kατερίνα Λέχου και ο Στέλιος Mάινας σε σκηνή από το πρώτο επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς Tο Nησί.
συζητημένη σκηνή του αποχαιρε-
τισμού.
Οι παραπάνω εικόνες (σε επί- στη ότι το καλό νικά το κακό. Χο- ναβρεί την ψυχραιμία της. Ο τρόπος μας προετοιμάζουν για τα ευχάριστα
πεδο μορφής και συμβολισμών) δεν ρηγούμενη, όμως, σε τόσο μεγάλες με τον οποίο αντικρίζει την κατα- που έρχονται (στέφανα, λευκές πέρ-
υποβάλλουν τόσο την απόγνωση δόσεις χάνει τη δυναμική της, αφού πράσινη λεμονιά στον βρώμικο πε- λες περασμένες στο στέρνο νεαρής
του ανθρώπου που πάσχει από μια δεν προκαλεί μια λυτρωτική συγκί- ρίβολο του ερειπωμένου σπιτιού που νύφης κ.λπ.).
τρομακτική, μεταδοτική ασθένεια, νηση. Αντίθετα, φθάνει ενίοτε στα της παραχωρείται, «την πιο όμορφη
όπως η λέπρα, την πιο στιγματι- όρια του αφελούς μελοδραματι- που έχει ποτέ δει», δεν αφήνει καμιά
σμένη ίσως από τις αρρώστιες που σμού, ο οποίος ως γνωστόν δεν κι- πια αμφιβολία. Η Ελένη Πετράκη Το ΜπεσΤ σελερ
δοκίμασαν τις ανθρώπινες αντο- νητοποιεί τη σκέψη, αλλά τις πε- είναι μια σύγχρονη Πολυάννα. Η Οι παραπάνω διαπιστώσεις μάς
χές. Πρωτίστως, αποδεσμεύουν το ρισσότερες φορές ναρκώνει και τις ηρωίδα της Έλινορ Πόρτερ κατά- φέρνουν στην πηγή, στο μυθιστό-
λυτρωτικό μήνυμα της Ανάστασης, αισθήσεις. φερνε, στα 1913, με την αισιοδοξία ρημα της Βικτόριας Χίσλοπ. Το
που ακολουθεί τον Γολγοθά και τη Η αισιοδοξία της λεπρής, καλο- και την καλή της διάθεση, να αλλά- Νησί ανήκει στα λεγόμενα «μυθι-
Σταύρωση. Όπως ο Θεάνθρωπος συνάτης και όμορφης Ελένης δεν ξει τους ανθρώπους της οικογένειας στορήματα παραλίας», η δράση
θυσιάστηκε για τη σωτηρία των κάμπτεται σε κανένα σημείο. Την και της γειτονιάς της. Τον ίδιο των οποίων λαμβάνει χώρα σε ένα
αμαρτωλών, παρόμοια οι καλοί έρ- ώρα που εγκαταλείπει την οικογέ- δρόμο ακολουθεί και η λεπρή στο σί- νησί ή σε μια ειδυλλιακή παραλία
χονται αντιμέτωποι με τις πιο επώ- νειά της, η πρωταγωνίστρια φροντί- ριαλ του Mega σχεδόν έναν αιώνα τους φωτεινούς καλοκαιρινούς μή-
δυνες καταστάσεις. ωστόσο, η δο- ζει το βάζο με τα άσπρα και κόκκινα αργότερα, μεταμορφώνοντας τον μι- νες (στη διάρκεια των οποίων, άλ-
κιμασία τους (σύμφωνα πάντα με γεράνια στο παράθυρο της εξώπορ- κρόκοσμο του νησιωτικού γκέτο σε λωστε, καταφεύγει σε αυτά και το
τον χριστιανικό κανόνα) δεν πάει τας που θα αντικρίσουν οι κόρες της, παράδεισο. αναγνωστικό κοινό). Θέμα τους, ο
χαμένη. Οι αγγελικοί αυτοί «μάρ- την ώρα του ύστατου αποχωρισμού. Αποτέλεσμα; Αν και τα δομικά έρωτας μετ’ εμποδίων. Κοινωνικές
τυρες» γίνονται παράδειγμα για Φθάνοντας στο νησί, απέναντι στην στοιχεία του κάθε επεισοδίου, σε γε- διαφορές, οικογενειακές δεσμεύ-
τους άλλους, όλους εμάς, τους λι- ασχήμια του τοπίου, στους παρα- νικές γραμμές, ισορροπούν ώστε να σεις ή ο ανυπέρβλητος σκόπελος
γότερο δυνατούς, τους παραστρα- μορφωμένους και εξαθλιωμένους πραγματωθεί το επιθυμητό –η περί- της Ιστορίας ανακόπτουν την πο-
τημένους. ασθενείς, κατορθώνει να βρει το φημη «ποιότητα»–, στο τέλος απο- ρεία των επίδοξων εραστών προς
Βασικό, λοιπόν, συστατικό του ωραίο. Μαζί της είναι ο μαθητής μένει μια δυσάρεστη επίγευση μελό. την ευτυχία. Μια γενναία δόση νη-
«ποιοτικού» στη μικρή οθόνη δεν της∙ «δώρο θεού», αφού δίνει στην Αλλεπάλληλες δόσεις εξεζητημένης σιωτικών περιγραφών, μερικές
είναι μόνο η επιμελημένη αισθη- Ελένη την ευκαιρία να αφιερωθεί καθαρότητας και υπερβολικής κα- πρέζες ηθογραφίας, ένα βασανι-
τική, η επιλογή ικανών και ταλα- στην ανατροφή του, τώρα που ανα- λοσύνης. Τα μελοδραματικά κλισέ στικό μυστικό, μια μοιραία συνά-
ντούχων προσώπων, η επένδυση γκάστηκε να εγκαταλείψει τις κό- συσσωρεύονται γλυκίζοντας υπερ- ντηση εραστών που ταλανίζονται
χρημάτων. Είναι πρωτίστως το μή- ρες της. Ακόμα και όταν η Ελένη βολικά στον ουρανίσκο του θεατή, ο από υπαρξιακά αδιέξοδα και ένα
νυμα και ο τρόπος με τον οποίο ξεσπά (επιτέλους) σε λυγμούς, ανα- οποίος αδυνατεί εντέλει να αντέξει ευτυχισμένο τέλος (που συνάδει με
αυτό μεταδίδεται. Είναι, δηλαδή, λογιζόμενη τους αγαπημένους της, η το «ροζ» τραγούδι των τίτλων τού το πνεύμα του καλοκαιριού). Την
στην περίπτωση του Νησιού, η πί- σκέψη του μικρού τη βοηθά να ξα- τέλους, όπου παίζουν πλάνα που επιτυχία απογειώνει ο τίτλος που

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 53


Σπιναλόγκα. Το μικρό νησί που κλείνει από τα βόρεια τον κόλπο της Ελούντας στο Λασίθι της Κρήτης,
χρησιμοποιήθηκε από το 1905 ως λεπροκομείο, ως τόπος κοινωνικής απομόνωσης δηλαδή όσων είχαν προσβληθεί
από τη φοβερή στην εποχή της μεταδοτική ασθένεια. Έκλεισε το 1957.
περιέχει τη λέξη νησί, πλαζ ή κα-
λοκαίρι, ενώ στο εξώφυλλο υπάρχει
πάντα το στοιχείο της θάλασσας,
του ήλιου, της αμμουδιάς, ένα πα-
ραλιακό σπίτι, μια ανθρώπινη φι-
γούρα (συνήθως γυναικεία με κα-
πέλο που δημιουργεί μυστήριο),
μια πολυκαιρισμένη βάρκα κ.ο.κ.
Η συνταγή δοκιμασμένη, ο ανα-
γνώστης υποψιασμένος, το ανά-
γνωσμα εύπεπτο, η εμπορική επι-
τυχία αναμενόμενη.
Το Νησί της Χίσλοπ, με την
πρώτη ματιά, ανταποκρίνεται στα
παραπάνω. Στο εξώφυλλο μια γυ-
ναίκα, το πρόσωπο της οποίας μό-
λις διακρίνεται, όρθια σε μια βάρκα
που κινείται σε γαλήνια νερά και,
στο βάθος, η γαλαζωπή αχλή που
τυλίγει την κορυφογραμμή διαδο-
χικών νωχελικών ορέων. Η ανά-
γνωση αρχίζει και η εικόνα ξεκα-
θαρίζει. Κρήτη, Πλάκα, 1953, μια
νεαρή δυνατή γυναίκα οδηγείται
στη Σπιναλόγκα για να ζήσει μαζί
με τους υπόλοιπους λεπρούς. Με-
ταφερόμαστε στο παρόν. 2001, η
Αγγλίδα Αλέξις φθάνει στο ίδιο μέ-
ρος, αναζητώντας το κρυμμένο πα-
ρελθόν της μητέρας της, που έχει
κρητική καταγωγή, της Σοφίας.
Εκεί ανακαλύπτει τις ρίζες και το
μυστικό της οικογένειας, ότι δη-
λαδή μέλη της οικογένειάς της εί-
χαν προσβληθεί από λέπρα. Η
προγιαγιά τής Αλέξις, η Ελένη Πε-
τράκη, ήταν χανσενική. Είχε δύο
54 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
κόρες, τη φιλήδονη διαβολική
Άννα, μητέρα της Σοφίας, και την
αγνή αγγελική Μαρία, η οποία επί-
σης εκδήλωσε λέπρα. Η τελευταία
είναι η δυναμική και μελαγχολική
φιγούρα στο εξώφυλλο.
Η Αλέξις, νεαρή αρχαιολόγος,
σκαλίζοντας το παρελθόν φέρνει
στο φως την κρυφή ζωή των γυναι-
κών της οικογένειας και, ακολου-
θώντας το παράδειγμά τους, βρί-
σκει λύση στην προσωπική της
κρίση των 30. Αρνείται, δηλαδή, να
ακολουθήσει τη λογική και να κάνει
έναν συμβατικό γάμο. Αντίθετα,
ακολουθεί το ένστικτό της και απο-
φασίζει να αναζητήσει τον πραγμα-
τικό της εαυτό. Η Αλέξις βρίσκεται
σε μια κρίσιμη καμπή της ζωής της,
όπως οι δύο λεπρές του μυθιστορή-
ματος, η Ελένη και η Μαρία. Η αί-
σθηση μελαγχολικής γαλήνης και
δυναμισμού που αποπνέουν οι δύο
χανσενικές ταιριάζει απόλυτα με το
μήνυμα του μυθιστορήματος. Μη-
τέρα και κόρη είναι οι αισιόδοξες,
καλοσυνάτες μορφές του βιβλίου.
Παρά την αρρώστια, την επιβεβλη-
μένη καραντίνα και την προκατά-
ληψη, οι δυο γυναίκες ορθώνουν το
ανάστημά τους. Η πρώτη, όπως
ήδη περιγράψαμε με αφορμή το σί-
ριαλ, φθάνοντας στη Σπιναλόγκα,
αναλαμβάνει τη φροντίδα του
πρώην μαθητή της. Στο νησιωτικό
άσυλο ο μικρός παρουσιάζεται να
κατακτά την «ελευθερία» που η αρ-
ρώστια του στέρησε στην κοινωνία
των υγιών. Μπορεί άφοβα να βγά-
λει τα ρούχα του και να χαρεί τη θά-
λασσα, παρέα με τα άλλα παιδιά, να
ψαρεύει, να νιώθει εν ολίγοις ότι
ανήκει κάπου, χωρίς να κρύβεται.
Το παράδειγμα της Ελένης θα
το ακολουθήσει ή, για να ακριβο-
λογούμε, θα το ξεπεράσει η Μαρία.
Κι αυτή, με μοναδικά όπλα την κα-
λοσύνη και την αισιοδοξία της, θα
συμβάλει στη βελτίωση της ζωής
και της περίθαλψης των χανσενι-
κών. Σύμμαχός της ο γιατρός Νι-
κόλαος Κυρίτσης, μια μεσσιανική
μορφή, ο «Άγιος της Σπιναλό-
γκας». Είναι αξιοσημείωτο πώς το
ξέσπασμα του Β΄ Παγκόσμιου Πο-
λέμου περιγράφεται σαν πρό-
σκαιρη αναποδιά στη ζωή του λε-
προκομείου. Οι λεπροί ζουν εκεί
«προστατευμένοι από τη χειρότερη
ασθένεια όλων: την Κατοχή».1 Η
ζωή στη Σπιναλόγκα σε καιρό ει-
ρήνης είναι καλύτερη από τη ζωή
στην κρητική ενδοχώρα ή στην
Αθήνα. Σε καιρό πολέμου παρου-
σιάζεται ακόμα καλύτερη.2 Η Σπι-
ναλόγκα της Χίσλοπ είναι ένα
ελεύθερο ελληνικό νησί που ευημε-
ρεί μέσα στην Κατοχή. Επιπλέον,
τέλος καλό, όλα καλά, αφού το
φάρμακο βρίσκεται, η Μαρία θε-
ραπεύεται και παντρεύεται τον
αγαπημένο της.
Συχνά το Νησί συγκρίνεται με το
Μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι του
Λουί ντε Μπερνιέρ (ιταλός λοχα-
γός φθάνει στην Κεφαλονιά στα
1942, ερωτεύεται νεαρά και όμορφη
νησιώτισσα). Η κριτική υπογραμ-
μίζει, ωστόσο, πώς η Χίσλοπ προ-
σθέτει στη γνωστή συνταγή των
«μυθιστορημάτων παραλίας» ένα
ακόμη συστατικό και κάνει τη δια-
φορά. Πρόκειται για την πραγμα-
τικότητα της λέπρας και το θάρρος
με οποίο ασθενείς, όπως η Ελένη
και η Μαρία, την αντιμετωπίζουν.3
Ένα άρλεκιν, λοιπόν, που θέτει και
το ζήτημα της προκατάληψης
γύρω από μια ανίατη για χιλιετίες
αρρώστια. Οι συνειρμοί με τον καρ-
κίνο ή το AIdS, πρόδηλοι. Οι επο-
χές αλλάζουν, το ίδιο και οι ασθέ-
νειες που ταλανίζουν τον άρρωστο.
Το στίγμα, όμως, που αποκλείει το
διαφορετικό και ό,τι η κοινωνία θε-
ωρεί μιαρό, παραμένει ενεργό. Η
Χίσλοπ, με αφορμή την παγκόσμια
επιτυχία του μυθιστορήματος, δη-
λώνει ότι στόχος της ήταν να χτυ-
πήσει τον κοινωνικό αποκλεισμό,
που ακόμα αποτελεί πραγματικό-
τητα σε πολλά μέρη του πλανήτη.4
η ισΤορια
Οι ήρωες και στο μυθιστόρημα και
στο σίριαλ επιβιώνουν, παρά τις
αντιξοότητες, γιατί πιστεύουν στη
δύναμη του καλού. Την ίδια ώρα
ανατρέπουν πλήρως το στερεότυπο
του εξόριστου, ελεεινού, αμαρτωλού
λεπρού, που έλκει την καταγωγή του
από τη Βίβλο. Την εποχή του Ιησού
ο λεπρός, συνώνυμο του φαύλου,
που τιμωρείται για τις αμαρτίες του,
θεωρούνταν ζωντανός-νεκρός, εξο-
ριζόταν από την κοινότητα, έχανε τα
πολιτικά, θρησκευτικά, κοινωνικά
του δικαιώματα. Όπως διαβάζουμε
στο Λευιτικόν, όφειλε να κυκλοφορεί
κουκουλωμένος, κρατώντας ένα κου-
δούνι, φωνάζοντας «ακάθαρτος,
ακάθαρτος», προειδοποιώντας τους
υγιείς. Η βιβλική εικόνα του μιαρού
λεπρού κυριαρχεί για αιώνες, οδη-
γώντας τους ασθενείς στο περιθώ-
ριο, σε αποικίες λεπρών (μεσκινιές
τις λένε στην Κρήτη) στις παρυφές
των πόλεων ή σε ιδρύματα. Για αιώ-
νες, επίσης, η τέχνη έλκεται από τη
φιγούρα του παραμορφωμένου λε-
πρού, επιδιώκοντας, ωστόσο, να νι-
κήσει το στίγμα ή να ανασκευάσει
την εικόνα του ακόλαστου λεπρού,
διδάσκοντας μήνυμα αλληλεγγύης.
Για να περιοριστώ εδώ μόνο στην
ελληνική πραγματικότητα, απα-
ριθμώ (με χρονολογική σειρά) τις
σημαντικότερες καλλιτεχνικές από-
πειρες διαχείρισης του στίγματος
της λέπρας και της Σπιναλόγκας –

του διασημότερου, αλλά όχι του μο-
ναδικού λεπροκομείου στην ελλη-
νική επικράτεια. Από το αφήγημα Ο
παππα-Νάρκισσος του Δημητρίου Βι-
κέλα στα τέλη του 19ου αιώνα, την
Άρρωστη πολιτεία της Γαλάτειας
Καζαντζάκη στα 1914, το διήγημα
του Νίκου Νικολαΐδη «Παραμονή
του Σωτήρος» στα 1921, τα ρεπορ-
τάζ του Πέτρου Πικρού για τη Σπι-
ναλόγκα, τον «τάφο των ζωντανών-
νεκρών» το 1929 και αργότερα
(1932-3) τη Σπιναλόγκα ad vitam
του Θέμου Κορνάρου στα 1933, το
Γη και Νερό του Γουλιέλμου Άμποτ
στα 1936 και, περίπου τρεις δεκαε-
τίες αργότερα, τις ταινίες μικρού
μήκους του Βέρνερ Χέρτζογκ και
του Πολέ (Τελευταία λόγια, 1968, Η
τάξη, 1973, αντίστοιχα), και το
ιστορικό ντοκιμαντέρ Σπιναλόγκα
του Δημήτρη Μαυρίκιου στα 1981.5
Οι δημιουργοί καταγγέλλουν
τον αποκλεισμό, την περιθωριο-
ποίηση, τον στιγματισμό του λε-
πρού. Προτείνουν την αναξιολό-
γηση των ορίων ανάμεσα στους
υγιείς και στους ασθενείς, στους
κανονικούς και στους άλλους. Το
ενδιαφέρον, ωστόσο, δεν βρίσκε-
ται μόνο στο μήνυμα αλληλεγγύης
που κομίζει η τέχνη, αλλά στον
τρόπο κυρίως με τον οποίο συνα-
ντώνται οι δύο πλευρές. Στο διή-
γημα του Βικέλα, για παράδειγμα,
παρακολουθούμε τη μεταστροφή
του υγιούς ιερέα που τρέμει τη
συνάντηση με τον ετοιμοθάνατο
λεπρό, την απόλυτη προσωπο-
ποίηση του κακού στον κόσμο. Ο
φοβισμένος παπάς μεταμορφώνε-
ται σε λυτρωτή του λεπρού. Από
την άλλη η στωικότητα του απο-
μονωμένου και αδικημένου ασθε-
νούς, που σηκώνει αγόγγυστα τον
σταυρό του μαρτυρίου, προκρίνει
την ειρηνική-αναίμακτη συνά-
ντηση των αντιθέτων. Στο τέλος ο
ιερέας όχι μόνο κοινωνεί και εξο-
μολογεί τον λεπρό, αλλά, αφαι-
ρώντας το πανί που κρύβει το πα-
ραμορφωμένο πρόσωπο, τον
σκεπάζει με το ράσο του.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, η φι-
γούρα του μιαρού λεπρού συνα-
ντάται με το μήνυμα της κοινωνι-
κής εξέγερσης. Η άρρωστη
πρωταγωνίστρια της Γαλάτειας
Καζαντζάκη, οι ευγενικοί, οικογε-
νειάρχες λεπροί στις έρευνες του
Πικρού, ο πρωταγωνιστής δάσκα-
λος στη νουβέλα του Θέμου Κορ-
νάρου, όλοι ξεχωρίζουν από το εξα-
θλιωμένο πλήθος των χανσενικών
της Σπιναλόγκας, εκείνων τουλά-
χιστον που παρουσιάζονται παρα-
δομένοι σε ένα κυνήγι ηδονής (κυ-
Ο Επαμεινώνδας ρεμουνδάκης, που ως λεπρός έζησε την κοινωνική
απομόνωση στη Σπιναλόγκα, περιγράφει την εμπειρία του στο φακό του
ντοκιμαντερίστα Ζαν-Ντανιέλ Πολέ στην ταινία L’ordre (1973).
ρίως σαρκικής). Κάθε φορά ένας
χαρισματικός, οραματιστής λεπρός
ξεφεύγει από τη μάζα και επιδιώκει
να ξεσηκώσει τους συντρόφους
του, ώστε όλοι μαζί να αποδείξουν
ότι δεν διαφέρουν από τους άλ-
λους, τους υγιείς, και να διεκδική-
σουν αξιοπρεπείς και ανθρώπινες
συνθήκες διαβίωσης και περίθαλ-
ψης. ωστόσο, οι παραπάνω συγ-
γραφείς δεν εξωραΐζουν την πραγ-
ματικότητα της νόσου. Αντίθετα
εμμένουν στην τρομακτική (που
κάποτε γίνεται τρομολαγνική) διά-
σταση της παραμορφωμένης λε-
πρής όψης. Επίσης οι επαναστάτες
αποκρουστικοί λεπροί δεν κατορ-
θώνουν να ανατρέψουν το στίγμα
ούτε στο όριο της μυθοπλασίας.
Παλεύουν, αγωνίζονται μέχρις
εσχάτων. Αποκαλύπτουν την ψυ-
χική ομορφιά, το αγωνιστικό ήθος
τους, παρά τη σήψη των σωμάτων.
Στο τέλος όμως συνειδητοποιούν
ότι η κατάργηση του στίγματος και
κυρίως η δημιουργία ενός καλύτε-
ρου κόσμου όχι μόνο δεν κατακτώ-
νται αναίμακτα αλλά, πολύ περισ-
σότερο, δεν είναι εφικτά.
Τη δεκαετία του 1930 η αισιο-
δοξία κυριαρχεί στα επαναστατικά
μανιφέστα αριστερών πεζογράφων,
όπως ο Θέμος Κορνάρος. Στη νου-
βέλα του, το πιο καταγγελτικό κεί-
μενο του προηγούμενου αιώνα για
τις συνθήκες στη Σπιναλόγκα, ο
αριστερός συγγραφέας σημειώνει
πως οι λεπροί που συνάντησε στο
νησιωτικό κάτεργο είναι οι μόνοι
«πραγματικοί ζωντανοί ετούτης της
Γης», «οι πραγματικοί εχτιμητές
της αξίας της ανθρώπινης ζωής».6
Εδώ ο ήρωας κερδίζει την ιδεολο-
γική του ταυτότητα στο νησί των
λεπρών, κατανοεί την αξία τής
επανάστασης για μια καλύτερη ζωή
και κηρύσσει την εξέγερση του
φτωχού προλεταριάτου.
Η τέχνη (παρά τις οπισθοδρο-
μήσεις ή τις ιδεολογικές και αισθη-
τικές επιταγές της κάθε εποχής)
Jean-daniel Pollet
ανοίγει το δρόμο για την ανατροπή
της προκατάληψης. Στα 1936, ο
Επαμεινώνδας Ρεμουνδάκης θα πε-
τύχει να αλλάξει τόσο την εικόνα
των λεπρών για τον εαυτό τους όσο
και την αντίληψη των υγιών για
τους λεπρούς. Τα κρίσιμα γεγο-
νότα της δεκαετίας του 1940 θέ-
τουν άλλες προτεραιότητες και το
ζήτημα της περίθαλψης των χαν-
σενικών περνά σε δεύτερη μοίρα.
Ο φόβος και η προκατάληψη,
εξάλλου, δεν ηττώνται τόσο εύκολα
στην καθημερινή ζωή, όσο στο
χαρτί ή στο πανί. Για παράδειγμα,
τη δεκαετία του 1950, η λέπρα
απαντά σε σταυρόλεξα της εποχής
(ζητείται η συνώνυμη λώβα) ή σε
τεστ αυτογνωσίας, συναγωνιζόμενη
έννοιες όπως πόλεμος, εξετάσεις,
ξυράφι ή προϊστάμενος. Η κοινω-
νία ακολουθεί αργά, αλλά σταθερά,
παρόλο που το φάρμακο έχει βρε-
θεί από το 1947∙ καθιερώνεται η
Παγκόσμια Ημέρα των χανσενι-
κών στα 1954 και η Σπιναλόγκα
κλείνει οριστικά το 1957.
Ποιο είναι λοιπόν το μέλλον της
λέπρας και της Σπιναλόγκας; Όπως
παραδειγματικά έχει δείξει ο Δημή-
τρης Μαυρίκιος στο ντοκιμαντέρ
του, από την αρχή της δεκαετίας
του 1980 το νησί των λεπρών έχει
μεταμορφωθεί σε δημοφιλή τουρι-
στικό προορισμό, τον οποίο αμέρι-
μνοι τουρίστες επισκέπτονται πλέον
καθημερινά, αγγίζοντας άφοβα τους
ανοικτούς τάφους των ασθενών.
Στις μέρες μας, η Σπιναλόγκα απο-
δεικνύεται μια ανεξάντλητη πηγή
συναλλάγματος, χάρη στο Νησί της
Χίσλοπ. Τα καραβάκια στον Άγιο
Νικόλαο κάνουν τούτη την ώρα χρυ-
σές δουλειές, αν και η τουριστική
σεζόν έχει προ πολλού ολοκληρωθεί.
Το ποιοτικό σίριαλ, με τη σειρά του,
συμμορφώνεται με τη γραμμή του
ευπώλητου μυθιστορήματος, κοινω-
νώντας το πολιτικά ορθό, χαρμό-
συνο μήνυμα της Ανάστασης και της
αλληλεγγύης ανάμεσα στους παλαι-
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 55
ότερους αντιπάλους, στους συνειδη-
τοποιημένους, δηλαδή, στωικούς λε-
προύς και τους φιλεύσπλαχνους και
δίκαιους πια υγιείς. Το κοινό και οι
καλλιτέχνες δεν γοητεύονται πλέον
από την ανυπάκουη, αλλά και απο-
κρουστική, τρομολαγνική μορφή του
λεπρού, που κυριαρχούσε στην τέ-
χνη του προηγούμενου αιώνα. Σή-
μερα, μουδιασμένοι από τη δύσκολη
και κυρίως δυσοίωνη οικονομική και
κοινωνική πραγματικότητα, έχουμε
την ευκαιρία, χάρη στην εξωραϊ-
σμένη αναπαράσταση μιας παλαιό-
τερης μάστιγας –πασπαλισμένης με
την παρηγορητική αχλή της αισιο-
δοξίας και της ελπίδας– να ξεφύ-
γουμε στον γυάλινο κόσμο της τη-
λεόρασης. Πόσοι άραγε, όμως, από
τους εκατοντάδες των τηλεθεατών
θα αντικρίσουμε με άλλο μάτι τους
«λεπρούς» του 21ου αιώνα, τους
απομονωμένους στα γκέτο των με-
γαλουπόλεων μετανάστες ή τους φο-
ρείς του AIdS; Ας ελπίσουμε ότι,
τελικά, η καλοσύνη της όμορφης
Ελένης και του μεγαλόψυχου Γιώργη
θα αφήσει το στίγμα της στις συνει-
δήσεις και στην καθημερινότητά
μας. zx
1
Victoria Hislop, Το Νησί, μτφρ. Μι-
χάλης Δελέγκος, Διόπτρα, Αθήνα
2007, σ. 179.
2
Η πραγματικότητα υπήρξε τελείως
διαφορετική. Η Κατοχή ανέκοψε την
ανανεωτική προσπάθεια του Επαμει-
νώνδα Ρεμουνδάκη στο τέλος του
Μεσοπόλεμου: Μάνος Σαββάκης, Οι
λεπροί της Σπιναλόγκας. Ιατρική,
Εγκλεισμός, Βιωμένες Εμπειρίες
(1903-1957), Πλέθρον, Αθήνα 2008,
σσ. 104-7.
3
Βλ. ενδεικτικά: Louis France, «The
island. At Last – a beach book with a
heart», The Observer (26.6.2005).
4
Αγγελική Μπιρμπίλη, «Περηφάνια
και Προκατάληψη. Η Βικτόρια Χί-
σλοπ μιλάει στην A.V. για το Νησί»,
Athens Voice (28.6.2007).
5
Για τη μυθολογία της λέπρας και της
Σπιναλόγκας στην τέχνη και την κα-
θημερινή ζωή από τη Βίβλο έως τις
μέρες μας, βλ. το Επίμετρο της επα-
νέκδοσης της Άρρωστης πολιτείας στη
σειρά «Πεζογραφικές Επισημάνσεις»:
Γαλάτεια Καζαντζάκη, Η άρρωστη πο-
λιτεία, Επίμετρο Κέλη Δασκαλά, Ελ-
ληνικά Γράμματα, Αθήνα 2010.
6
Θέμος Κορνάρος, Σπιναλόγκα ad
vitam, Αθήνα [1933], σ. 5. Το έργο του
Κορνάρου, μαζί με τη νουβέλα της Γα-
λάτειας Καζαντζάκη, επανακυκλοφο-
ρεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
 Φασισμός και μπερλουσκονισμός
από τον PAolo Flores d’ArcAIs

Εδώ και χρόνια η Ευρώπη, όταν αναφέρεται στον Μπερλουσκόνι, επικεντρώνεται κυρίως στον αλη-
τήριο χαρακτήρα του, στην καμπαρετζίδικη συμπεριφορά του κατά τις διεθνείς συναντήσεις κορυφής,
στο ρεζιλίκι των μεταμοσχευμένων του μαλλιών και της ξαναφτιαγμένης μούρης του, στους φαντα-
στικούς κομπασμούς ενός ανίκανου Καζανόβα, στην κοινοτοπία και τη χυδαιότητα των μπαγιάτικων
ανεκδότων με τα οποία γελάει μόνο αυτός που τα διηγείται. Εφόσον το άτομο δεν είναι σοβαρό, η Ευ-
ρώπη θεώρησε ότι δεν πρέπει να πάρει στα σοβαρά την κατάλυση της δημοκρατίας που πραγματο-
ποιεί, μεταξύ αστεϊσμών και ευφυολογημάτων, ο «παλιάτσος της Ευρώπης». Όταν όμως σε μια ευ-
ρωπαϊκή δημοκρατία ένα γελοίο άτομο μπορεί να συγκεντρώσει υπέρμετρη εξουσία, το αστείο έχει
ήδη μετατραπεί σε συμφορά.

1.
Η Ιταλία του Μπερλουσκόνι δεν
είναι φασισμός. Η ιδιοκτησιακή δι-
κτατορία του καβαλιέρε Μπερλου-
σκόνι δεν είναι η πολιτική δικτα-
τορία του καβαλιέρε Μουσολίνι.
Ο φασισμός ήταν κυρίως βία των
ταγμάτων εφόδου: των ένοπλων
συμμοριών που έβαζαν φωτιά στα
κέντρα του Συνδικάτου και των
κομμάτων της Αριστεράς και στα
«σπίτια του λαού», που επετίθεντο
σε μεμονωμένα πρόσωπα (ακόμη
και σε καθολικούς μεταρρυθμιστές)
ξυλοκοπώντας τα μέχρι θανάτου
και αναγκάζοντάς τα να πιουν ρε-
τσινόλαδο, για να προσθέσουν στη
βία την ταπείνωση. Ο νεαρός φι-
λελεύθερος συγγραφέας-εκδότης
Πιέρο Γκομπέτι, ο οποίος βρίσκε-
ται σε διάλογο με τον Γκράμσι, τον
θεωρητικό των «εργοστασιακών
συμβουλίων», πεθαίνει αμέσως
μετά τον ξυλοδαρμό του.
Στην ουσία του ο φασισμός ήταν
βία, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος
με τη βία, ήταν η βίαιη κατάκτηση
της εξουσίας με σαφή ανατροπή
των νόμων. Βία και ανατροπή που
θα μπορούσαν βέβαια να αναχαιτι-
στούν εύκολα, εάν η πλειονότητα
των πολιτικών και θεσμικών «με-
τριοπαθών» δυνάμεων θεωρούσε τη
νομιμότητα υψηλότερη αξία από
το κέρδος και τα προνόμια. ωστόσο
η φασιστική βία βρήκε πρόθυμη
στήριξη από βασικούς τομείς του
κράτους και την ανοχή όλων των
άλλων: του βασιλιά, του στρατού,
του αρχηγού της κυβέρνησης Λου-
ίτζι Φάκτα, του πρώην φιλελεύθε-
ρου πρωθυπουργού Τζοβάνι Τζο-
λίτι, ακόμη και του Μπενεντέτο
Κρότσε. Οι δύο τελευταίοι ήταν πε-
πεισμένοι ότι θα μπορούσαν να
χρησιμοποιήσουν το φασισμό κατά
των «κόκκινων» και μετά να τον ξα-
ποστείλουν, όταν θα τελείωνε τη
βρωμοδουλειά. Ένοχη αυταπάτη
των ημιφιλελεύθερων.
Ο Μουσολίνι, μόλις ανέλαβε την
ηγεσία της χώρας, μετέτρεψε αμέ-
σως την εκτελεστική εξουσία σε
εξουσία tout court και, χάρη στις
συχνά επιπόλαιες ή αδύναμες και
διαρκώς διχασμένες αντιδράσεις
και στους νεροκουβαλητές του κα-
θολικού και του φιλελεύθερου κό-
σμου, κέρδισε το χρίσμα μέσω της
εκλογικής συναίνεσης. Έκτοτε γί-
νεται ανεξέλεγκτος: διαλύει τα άλλα
κόμματα, καταργεί την ελευθερία
του Τύπου, βάζει να δολοφονήσουν
τον αρχηγό της αντιπολίτευσης
Τζάκομο Ματεότι. Εγκαθιδρύει ένα
κατασκοπευτικό σύστημα ξεκάθαρα
φασιστικό, εισάγει νέα πολιτικά
εγκλήματα ποινικοποιώντας κάθε
μορφής διαφωνία, και, καθώς τα
τακτικά δικαστήρια δεν τα αντιμε-
τώπιζαν με την αυστηρότητα που
επιθυμούσε το καθεστώς, θεσπίζει
ένα «Ειδικό Δικαστήριο» για να επι-
βάλλει πολυετείς ποινές κάθειρξης
ή εξορίας1.
Η φασιστική δικτατορία, ωστόσο,
δεν περιορίστηκε στη βία και στην
πάταξη κάθε μορφής διαφωνίας,
ακόμα και της δυνητικής∙ δεν ικα-
νοποιήθηκε από τη διάλυση των
κομμάτων, των συνδικάτων, από
την κατάργηση της ελευθερίας του
Τύπου, αλλά αξίωνε να ενσωματώ-
σει οργανικά όλους τους Ιταλούς
στο καθεστώς, να καταστήσει υπο-
χρεωτική και αναπόφευκτη τη συμ-
μετοχή και τη συνεργασία τους∙ το
να είναι κανείς φασίστας να το κά-
νει να ταυτίζεται με το να είναι Ιτα-
λός. Από την κούνια ώς τον τάφο.
Αυτό το επιδίωξε αρχικά μέσω
ενός εκτεταμένου συστήματος
αμοιβαίας κατασκοπείας: σε κάθε
κτίριο υπήρχε ένας «επικεφαλής
του οικοδομικού συγκροτήματος»
αποδεδειγμένης πίστης στο φασι-
στικό καθεστώς, ο οποίος κρατούσε
ενήμερη τη μυστική φασιστική
αστυνομία για κάθε υποψία αλλά
ακόμη και για ψίθυρους ή για ανέκ-
δοτα εναντίον του καθεστώτος.
Ίσαμε εδώ βρισκόμαστε ακόμη στο
επίπεδο της καταστολής, ωστόσο
όλες οι πλευρές της ζωής στρατιω-
τικοποιήθηκαν και φασιστικοποιή-
θηκαν, αρχίζοντας από τα παιδιά.
Τα αγόρια μεταξύ τεσσάρων και έξι
ετών γίνονταν «Γιοι της Λύκαινας»
και τα κορίτσια «Κόρες της Λύκαι-
νας2»∙ στην ηλικία των εννέα τα
αγόρια γίνονταν «Μπαλίλα3» και τα
κορίτσια «Μικρές Ιταλίδες», στα 14
γίνονταν αντίστοιχα «Πρωτοπόροι»
και «Νεαρές Ιταλίδες». Τα αγόρια
18 έως 22 ετών εντάσσονταν στα
«Νεανικά φάσι αγώνα» και στην
«Ιταλική νεολαία του Λιτόριο», ενώ
τα κορίτσια στις «Νεαρές φασί-
στριες». Εν τω μεταξύ διαλύθηκε ο
προσκοπισμός.
Όσοι έφταναν μέχρι τις ανώτε-
ρες σχολές ή το πανεπιστήμιο κα-
τατάσσονταν στις «Πανεπιστημια-
κές φασιστικές ομάδες», που από
το 1934 είχαν και έναν ετήσιο πο-
λιτιστικό διαγωνισμό, τα «Λιτο-
ριάλι», οι νικητές του οποίου μπο-
ρούσαν να φέρουν στο σακάκι τους
το χρυσό μονόγραμμα «Μ» (δη-
λαδή Μουσολίνι). Σε όλες τις ηλι-
κίες, βεβαίως, η εκπαίδευση ήταν
και παραστρατιωτική, από τα παι-
δικά τουφέκια για τους «Γιους της
Λύκαινας» μέχρι την άσκηση των
φοιτητών στα όπλα σύμφωνα με
το ρητό «το βιβλίο και το μουσκέτο
κάνουν τον τέλειο φασίστα».
Αλλά, εκτός από την «εκπαί-
δευση» (δηλαδή τη φασιστική κα-
τήχηση) της νεολαίας, και η ζωή
των ενηλίκων ήταν εξαρτημένη
από την ενεργό συμμετοχή στον
φασισμό, αφού όλες οι κοινωνικές
υπηρεσίες ενός κράτους πρόνοιας
σε εμβρυϊκό στάδιο παρέχονταν
μόνον σε όσους συμμετείχαν στο
φασιστικό καθεστώς. Έτσι, το
«Εθνικό Ίδρυμα για τη Μητρότητα
και τη Βρεφική Ηλικία» παρείχε
στις μητέρες υγειονομική βοήθεια
πριν και μετά τον τοκετό, καθώς
και προληπτικά μέτρα και θερα-
πεία της βρεφικής φυματίωσης∙ το
«Εθνικό ίδρυμα μάχιμων και από-
στρατων» οργάνωνε την κοινωνική
πρόνοια για όσους πολέμησαν
στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (ο
επεμβατισμός πριν από τον πό-
λεμο και η «κολοβή νίκη» μετά από
αυτόν αποτέλεσαν τα μέσα για την
πολιτική άνοδο του πρώην κομ-
μουνιστή Μουσολίνι)∙ το «Εθνικό
Φασιστικό Ινστιτούτο Κοινωνικής
Πρόνοιας» πρόσφερε εξασφάλιση
κατά της ανεργίας, οικογενειακά
επιδόματα, οικονομικές ενισχύσεις
για τους εργαζόμενους των οποίων
σταματούσε προσωρινά η κατα-
βολή του μισθού τους ή για όσους
δούλευαν με μειωμένο ωράριο∙ το
«Εθνικό Ίδρυμα για τον Ελεύθερο
Χρόνο» φρόντιζε, σύμφωνα με τα
λόγια του καθεστώτος, «για την
ηθική και τη σωματική εξύψωση

56 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

 Alessandro di Meo / EPA
του λαού μέσω του αθλητισμού,
των εκδρομών, του τουρισμού, της
καλλιτεχνικής εκπαίδευσης, του
λαϊκού πολιτισμού». Ας προσθέ-
σουμε σε όλα αυτά τις θερινές κα-
τασκηνώσεις για τα παιδιά και
τους νέους, καθώς και τα μαθή-
ματα πρώτων βοηθειών, υγιεινής
και οικιακής οικονομίας για τη «γυ-
ναίκα φασίστρια».
Αυτά όσον αφορά τον ελεύθερο
χρόνο. ως προς τις οικονομικές
δραστηριότητες, όλοι οι εργαζόμε-
νοι και όλοι οι επιχειρηματίες ορ-
γανώνονταν στις ενώσεις και τα
συνδικάτα του καθεστώτος. Ου-
σιαστικά δεν υπήρχε ούτε στιγμή ή
τμήμα της ημέρας που να μην υπό-
κειται στην ηθική-πολιτική στρα-
τολόγηση του καθεστώτος, σκοπός
του οποίου ήταν ο εκφασισμός της
ύπαρξης. Αυτή η ολοκληρωτική επι-
θυμία εφαρμόζεται περισσότερο
από ποτέ στον πολιτισμό. Καταρ-
γείται η παλαιότατη αυτονομία των
πανεπιστημίων και όλοι οι διδά-
σκοντες καλούνται να ορκιστούν
πίστη στον φασισμό. Θα ενδώσουν
όλοι εκτός από δώδεκα (ή δεκα-
10 Φεβρουαρίου 2010. Ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι στη διάρκεια παρουσίασης του βιβλίου Γυναίκες της καρδιάς
τέσσερις σύμφωνα με άλλους υπο- (Donne di cuori), του ιταλού δημοσιογράφου Μπρούνο Βέσπα.
λογισμούς) από τους συνολικά
1.250. ξεχωριστή μνεία αξίζει ο κι-
νηματογράφος, στον οποίο το κα- μειξη των πολιτών σε αυτόν μέσω αναγνωρισμένη, οι δικαστές διορί- σεις της δημοκρατίας. Σε μια χώρα
θεστώς θα δώσει τεράστια ώθηση, των κοινωνικών υπηρεσιών ή των ζονται μέσω διαγωνισμού, «υπό- όπου εξουσιάζουν η εμπορία ναρ-
αναγνωρίζοντας την υποβλητική υπηρεσιών κατήχησης (το ραβδί κεινται μόνο στο νόμο» και είναι κωτικών και ο βίαιος έλεγχος των
του δύναμη. Αυστηρώς φασιστικά και το καρότο, όπως θα γράψει κι ανεξάρτητοι από την εκτελεστική συμμοριών του, δεν υπάρχει τυπικά
ήταν τα κινηματογραφικά δελτία ο ίδιος ο Μουσολίνι). εξουσία. Εν ολίγοις, το σύνταγμα μυστική ψήφος που να εγγυάται
ειδήσεων που προηγούνταν της που ισχύει επισήμως εξακολουθεί πράγματι την ελεύθερη επιλογή
προβολής όλων των ταινιών. Οι
φανερά προπαγανδιστικές ταινίες
δεν είχαν μεγάλη επιτυχία, ενώ
αντίθετα τα δύο είδη που προσήλ-
2.
Τίποτε απ’ όλα αυτά, ή σχεδόν τί-
να είναι το δημοκρατικό σύνταγμα
που εγκρίθηκε το 1948 και προέ-
κυψε από την αντίσταση κατά του
φασισμού. Η απλή, τυπική περι-
του πολίτη. Ελεύθερη επιλογή που
προϋποθέτει, προκειμένου να κα-
ταστεί δυνατή η άσκησή της, και
ένα ελάχιστο επίπεδο αληθών πλη-
κυαν το ευρύ κοινό ήταν τα μεγα- ποτε, δεν συμβαίνει στην Ιταλία γραφή των θεσμών δεν αφήνει να ροφοριών για τα γεγονότα και τους
λοπρεπή φιλμ για την αρχαία Ρώμη του Μπερλουσκόνι, τουλάχιστον διαφανεί κάτι που να διαφοροποιεί υποψηφίους. Η αρχή «ένα κεφάλι,
(τα οποία στόχευαν στη δημιουργία μέχρι τώρα. Πρώτα πρώτα δεν την Ιταλία υπό τη διακυβέρνηση μία ψήφος» θεμελιώνει την τεχνική
μιας αναλογίας με τη φασιστική κυ- υπάρχει η βία των ταγμάτων εφό- του Μπερλουσκόνι από τα διεθνή για την εφαρμογή της αυτονομίας
ριαρχία) και τα «λευκά τηλέφωνα», δου. Και η διαφορά ανάμεσα στην πρότυπα μιας φιλελεύθερης δημο- του καθενός, είναι όμως αναγκαίο
δηλαδή οι ιδιωτικές ιστορίες της υπακοή και τη συγκατάθεση που κρατίας. να υπάρχει εκ των προτέρων νομι-
καλής κοινωνίας που «αποσπού- αποκτώνται μέσω της σωματικής Είναι, όμως, γνωστό ότι οι συμ- μότητα και ασφάλεια, ίσα πολιτικά
σαν» το κοινό από τα προβλήματα βίας και στην υπακοή και τη συ- βατικές περιγραφές μπορούν να δικαιώματα και ενημέρωση, χωρίς
της πραγματικής ζωής. γκατάθεση που επιτυγχάνονται εξαπατήσουν. Θεωρητικά, το στα- τα οποία η ελεύθερη ψήφος τείνει
Ο φασισμός, εν ολίγοις, ήθελε μέσω της χειραγώγησης δια των λινικό σύνταγμα της ΕΣΣΔ του χωρίς κλινικά συμπτώματα προς τη
να είναι παρών σε όλους τους το- μέσων ενημέρωσης παραμένει ου- 1936 ήταν το δημοκρατικότερο σύ- χίμαιρα.
μείς της ανθρώπινης ύπαρξης, διότι σιαστική, κυρίως για όποιον την νταγμα που είχαμε δει ποτέ σ’ ολό- Γι’ αυτό το λόγο ας ρίξουμε μια
επιθυμούσε να δημιουργήσει ένα υφίσταται, παρά την υπερβολική κληρο τον πλανήτη. Χωρίς να φτά- ματιά στο πραγματικό σύνταγμα
νέο τύπο ανθρώπου. Ο φασισμός ιδεολογία της Σχολής της Φραν- σουμε σε αυτή την τεράστια που ισχύει αληθινά στην Ιταλία
διέθετε ένα δικό του δόγμα καθώς κφούρτης και του μεταμοντερνι- απόκλιση ανάμεσα στη θεωρία και του Μπερλουσκόνι. Ας αρχίσουμε
και έναν δικό του φιλόσοφο, τον σμού, που τείνουν να ακυρώσουν την πράξη, η πολιτική επιστήμη από την ενημέρωση και από δύο
Τζοβάνι Τζεντίλε. Είχε, επίσης, μια αυτή τη διαφορά ανάγοντάς τη όλων των τάσεων γνωρίζει ότι ο βασικούς δείκτες της: την αντικει-
δική του «αντίληψη για τον κόσμο», στην αφηρημένη κατηγορία της πολυκομματισμός μπορεί να εκ- μενικότητα (αντιστοιχία με τα γε-
που βασιζόταν σε ρητορικές αρετές «εξουσίας». φράζει (ή να κρύβει) τις πιο δια- γονότα) και τον πλουραλισμό (τη-
και στις ρητορείες των αισχρών Υπάρχει πλουραλισμός κομμά- φορετικές πραγματικότητες, καθώς λεοπτικά κανάλια και ραδιοφωνικοί
ανηθικοτήτων (οι οποίες έφταναν των, εφημερίδων, συνδικαλιστικών είναι θεμελιώδεις οι προϋποθέσεις σταθμοί, δημοσιογραφικά πρακτο-
μέχρι τους φυλετικούς νόμους). οργανώσεων. Ανά τακτά χρονικά της δεδομένης συγκυρίας κάτω από ρεία, εφημερίδες και διαφημιστικά
Επιπλέον ήθελε να πλάσει τους πά- διαστήματα εκλέγεται μια κυβέρ- τις οποίες διεξάγεται η ψήφος, δη- πρακτορεία, τα οποία δεν πρέπει
ντες σύμφωνα με το δόγμα αυτό, νηση με μυστική ψηφοφορία. Η λαδή όσα αποκαλούνται υλικές και ποτέ να τα ξεχνάμε). Στην Ιταλία,
εναλλάσσοντας τη βία με την ανά- αυτονομία του πανεπιστημίου είναι κοινωνικο-πολιτιστικές προϋποθέ- περίπου το 90% του πληθυσμού

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 57

ενημερώνεται αποκλειστικά από τα
τηλεοπτικά κανάλια. Εάν εξαιρέ-
σουμε ένα μικρό κανάλι (το «La7»,
με μέση ακροαματικότητα 2-3%4),
ο Μπερλουσκόνι ελέγχει πλήρως
την ενημέρωση μέσω της τηλεόρα-
σης. Τα μισά από τα έξι εθνικά κα-
νάλια, δηλαδή τα «εμπορικά», του
ανήκουν άμεσα, και τα άλλα μισά,
δηλαδή τα δημόσια, του ανήκουν
έμμεσα, καθόσον ελέγχονται από
την κυβερνητική πλειοψηφία, η
οποία επιβάλλει τους ανθρώπους
και τα προγράμματα. Και πράγ-
ματι, από τα δεκάδες δελτία ειδή-
σεων και τις ενημερωτικές και πο-
λιτικές εκπομπές μόνο δύο έχουν
απομείνει όπου βρίσκουν ακόμη
θέση τα δυσάρεστα για την κυβέρ-
νηση γεγονότα∙ μάλιστα ο Μπερ-
λουσκόνι «διέταξε» την κατάργηση
μίας από αυτές, η οποία εξακολου-
θεί να μεταδίδεται μόνο χάρη σε
μια απόφαση του δικαστηρίου. Για
τα υπόλοιπα, σιωπή. Η τηλεοπτική
«δημοσιογραφία» δεν περιορίζεται
πια στη χειραγώγηση και στην άμ-
βλυνση των γεγονότων∙ τα καταρ-
γεί γρήγορα και απλά κάθε φορά
που ενδέχεται να δώσουν κακή ει-
κόνα για τον Μπερλουσκόνι. Το
δεξί του χέρι, ο γερουσιαστής
Ντελ’ Ούτρι, καταδικάστηκε και
από το εφετείο για σχέσεις με τη
μαφία σε επτά χρόνια κάθειρξη,
αλλά το σημαντικότερο δελτίο ει-
δήσεων ανακοίνωσε την απαλλαγή
του, διότι δεν έχει καταδικαστεί
για τα πιο πρόσφατα αδικήματα
για τα οποία είχε κατηγορηθεί.
Η κατάσταση είναι διαφορετική
για τον Τύπο, όμως μόνο το 10%
των Ιταλών διαβάζει εφημερίδα (σ’
αυτό τον αριθμό συμπεριλαμβάνε-
ται και ο αθλητικός Τύπος). Οι
εφημερίδες πλέον απευθύνονται σε
μια περιορισμένη ελίτ. Αλλά ακόμη
και όσον αφορά τον Τύπο ο Μπερ-
λουσκόνι κατέχει ή ελέγχει πολυά-
ριθμα έντυπα, όπως και τον σημα-
ντικότερο εκδοτικό οίκο (τον
Mondadori), και προσπάθησε ήδη
μια φορά να αποκτήσει τη σημα-
ντικότερη εφημερίδα, την Corriere
della sera, ενώ ετοιμάζεται να προ-
σπαθήσει και πάλι, αφού πρώτα
τοποθέτησε έμπιστους φίλους του
στην ομάδα των ισχυρότερων με-
τόχων.
3.
Από την ενημέρωση ας περάσουμε
στη δικαιοσύνη. Ακόμα σοβαρό-
τερα –εάν γίνεται αυτό– είναι τα
πλήγματα που έχει προκαλέσει το
58 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
καθεστώς του Μπερλουσκόνι στην
ισονομία. Η ισονομία αποτελεί μια
πολύ πρόσφατη (μερική) κατά-
κτηση στην Ιταλία∙ ακόμη και μετά
τη θέσπιση του δημοκρατικού συ-
ντάγματος, η δικαιοσύνη εξακο-
λουθούσε να είναι σε μεγάλο βαθμό
«ταξική»: σχεδόν απόλυτη ατιμω-
ρησία για όσους ανήκουν στο κα-
τεστημένο, αυστηρότητα και σκλη-
ρότητα για τους εγκληματίες που
δεν έχουν «ισχυρούς προστάτες».
Κυρίως, όμως, συνέχισε να ισχύει η
αρχή την οποία έκανε διάσημη ο
κυνισμός του Τζοβάνι Τζολίτι στις
αρχές του 19ου αιώνα, σύμφωνα
με την οποία «ο νόμος ερμηνεύεται
για τους φίλους, εφαρμόζεται για
τους εχθρούς».
Τα πράγματα αρχίζουν να αλλά-
ζουν τη δεκαετία του 1970, εξαι-
τίας μιας σύγκλισης αιτιών που εδώ
δεν είναι δυνατόν να αναφέρουμε,
αλλά με τις οποίες σχετίζεται και
το «μεγάλο κύμα» του κινήματος
του 1968 για την ισότητα. Ορι-
σμένοι πρωτοδίκες, τους οποίους η
συντηρητική δημοσιογραφία αμέ-
σως χαρακτήρισε με εριστική διά-
θεση «επιθετικούς πρωτοδίκες»,
αρχίζουν να ερευνούν σκάνδαλα
στα οποία φαινόταν να εμπλέκο-
νται με σχέσεις διαφθοράς μεγάλοι
βιομηχανικοί όμιλοι και προσωπι-
κότητες της κυβέρνησης. ωστόσο
οι έρευνες εν γένει μεταφέρονται
κατά κανόνα στη Ρώμη (ουσια-
στικά: παραπέμπονται), όπου η ει-
σαγγελία ονομάζεται «ομιχλώδες
λιμάνι» ακριβώς λόγω της μεθοδι-
κότητας με την οποία «βάζει στο
αρχείο» τις δικαστικές υποθέσεις.
Τη δεκαετία του 1980, όμως, ήταν
όλο και περισσότεροι οι δικαστές
που δεν φοβούνταν να διεξάγουν
έρευνες κατά των ισχυρών. Έτσι
φτάσαμε στη διάσημη υπόθεση
«Καθαρά Χέρια» του 1992, η οποία
ξεκίνησε από ένα περιστατικό μι-
κροδιαφθοράς (ωστόσο απεχθούς,
αφού αφορούσε το γηροκομείο του
Μιλάνου, το καμάρι της πόλης που
είχε ιδρυθεί το 1771) και κατέληξε
εμπλέκοντας ολόκληρο το πολιτικό
σύστημα και όλους τους μεγάλους
ιταλούς επιχειρηματίες.
Είναι η στιγμή κατά την οποία η
άσκηση της δικαιοσύνης προσεγγί-
ζει περισσότερο τις επιταγές του
συντάγματος: την ισότητα ενώπιον
του νόμου, την υποχρεωτική ποι-
νική δίωξη, την ανεξαρτησία των
δικαστών, οι οποίοι υπόκεινται
μόνο στο νόμο.
Σήμερα, ο Μπερλουσκόνι όλα
τούτα τα καταστρέφει συστηματικά,
συχνά μάλιστα με τη συνενοχή αν
όχι τη συγκατάθεση της πρώην κομ-
μουνιστικής αντιπολίτευσης. Όσον
αφορά τον ποινικό κώδικα, οδήγησε
στην έγκριση πλήθους νόμων «ad
personam», που αποποινικοποίησαν
τα εγκλήματα για τα οποία είχε κα-
ταδικαστεί πρωτοδίκως ή κινδύνευε
να καταδικαστεί στο μέλλον (αυτός
ή οι φίλοι του, φυσικά)5. Όταν εξα-
φανίζεται το έγκλημα, η απαλλαγή
γίνεται αυτόματη. Με αυτόν τον
τρόπο ουσιαστικά όλα τα εγκλή-
ματα των «λευκών κολάρων» δεν εί-
ναι πλέον ενακτέα. Θα αναφέρουμε
ένα μόνο τρανταχτό παράδειγμα: η
de facto αποποινικοποίηση της «πα-
ραποίησης ισολογισμού» συνέβη τις
ίδιες ημέρες που ο Μπους –ο
Μπους, όχι ένας μπολσεβίκος!– αυ-
ξάνει την ποινή για το αδίκημα αυτό
σε πάνω από είκοσι χρόνια κά-
θειρξη, λόγω της αγανάκτησης του
λαού εξαιτίας κάποιων οικονομικών
σκανδάλων. Οι αποποινικοποιήσεις
συνοδεύονται από δικονομικούς νό-
μους που κατέστησαν ολοένα και
ευκολότερους τους τρόπους διαφυ-
γής των κατηγορούμενων (μείωση
του χρόνου παραγραφής, κώλυμα
της διεθνούς συνδρομής κ.λπ.) και
μια «υλική» διαχείριση της δικαιο-
σύνης, που καθιστά επίπονο το έργο
των δικαστών, λόγω έλλειψης τε-
χνικών πόρων και διοικητικού προ-
σωπικού. ως εκ τούτου, με έναν
καλό δικηγόρο, η δίκη ενός «επώ-
νυμου» καταλήγει σχεδόν πάντοτε
«εκτός του μέγιστου χρόνου» και ο
εγκληματίας διατηρεί λευκό το ποι-
νικό του μητρώο.
Σε όλα αυτά προστίθεται η θε-
σμική απειλή και η επίθεση των μέ-
σων ενημέρωσης στους δικαστές
που εξακολουθούν να κάνουν τη
δουλειά τους – και μόνο για τη συ-
νοπτική αναφορά των οποίων θα
χρειαζόταν ένα ολόκληρο βιβλίο. Σε
ορισμένες περιπτώσεις επρόκειτο
για προειδοποιήσεις μαφιόζικου
στυλ∙ ωστόσο, πάντοτε πρόκειται
για μεγάλης αποτελεσματικότητας
λιντσάρισμα από τα μέσα ενημέρω-
σης, που πείθει το πλέον ανενημέ-
ρωτο τμήμα του πληθυσμού ότι ο
Μπερλουσκόνι είναι θύμα των «κόκ-
κινων τηβεννοφόρων», μολονότι
πολλοί από τους «ιεροεξεταστές»
του ανήκουν στην πιο μετριοπαθή
πλευρά του δικαστικού σώματος. Ας
προσθέσουμε σε όλα αυτά τη συ-
νεχή μετάθεση αστυνομικών, επειδή
είναι υπερβολικά καλοί στη διεξα-
γωγή ερευνών που προκαλούν δυ-
σαρέσκεια στην εξουσία (εντυπω-
σιακός αριθμός περιπτώσεων, που
όμως μία μία δεν προκαλούν αί-
σθηση). Ας προσθέσουμε, τέλος, την
ατιμωρησία που εγγυάται η κυβέρ-
νηση, και σε αυτήν την περίπτωση
με τη συνεργασία της κεντροαρι-
στεράς, στους υπεύθυνους ενός
πραγματικού μηχανισμού παράνο-
μων ελέγχων ο οποίος συνδέεται με
τομείς των μυστικών υπηρεσιών6
που παρεκκλίνουν των αρχικών τους
καθηκόντων. Μηχανισμός που
«πρόσεχε» (καταπατώντας τους κα-
νόνες της γραμματικής και του νό-
μου, δηλαδή κατασκόπευε) πλήθος
δικαστών, δημοσιογράφων, ανθρώ-
πων των γραμμάτων και επιχειρη-
ματιών τους οποίους η κυβέρνηση
Μπερλουσκόνι θεωρούσε «εχθρούς»
(ο γράφων είχε την τιμή να συνα-
ντήσει το όνομά του στις λίστες αυ-
τές). Φαίνεται θαυμαστό το πώς
μέσα σε αυτό το κλίμα απονομιμο-
ποίησης που υφίσταται πλέον εδώ
και πάνω από είκοσι χρόνια είναι
ακόμα τόσο πολλοί οι δικαστές οι
οποίοι, αν και οι δυσκολίες ολοένα
αυξάνονται, εξακολουθούν να εργά-
ζονται χωρίς να θεωρούν ότι δεν
μπορεί κανείς να θίξει τους ισχυ-
ρούς.
Τα πράγματα δεν είναι καλύτερα
στον τομέα της εκπαίδευσης και
του πολιτισμού. Εδώ η καταστροφή
της κριτικής αυτονομίας δεν γίνεται
μέσω της κατήχησης σε μια ολο-
κληρωτική ιδεολογία, αλλά με τη
δημιουργία ενός κλίματος «ενιαίας
σκέψης» που ισοπεδώνει και μετα-
τρέπει τα πάντα σε προϊόντα «πο-
λιτιστικής κατανάλωσης», μέσα
στον γενικευμένο κομφορμισμό και
την εμπορική «θεαματικοποίηση».
Επιπρόσθετα, η διαχείριση της «πο-
λιτιστικής κληρονομιάς», που μαζί
με τη φυσική κληρονομιά αποτε-
λούν τον κύριο πλούτο της χώρας,
αφαιρέθηκε από τους ειδικούς (αρ-
χαιολόγους, συντηρητές, ιστορικούς
τέχνης) και η διεύθυνση των μου-
σείων, για παράδειγμα, εκχωρήθηκε
σε έναν πρώην μάνατζερ των
Mcdonalds.
Η επιστήμη κακοποιείται μέσω
γελοίων χρηματοδοτήσεων για την
έρευνα, ταπεινωτικών διορισμών
(ο αντιπρόεδρος του Εθνικού Συμ-
βουλίου Ερευνών είναι ένας καθο-
λικός φονταμενταλιστής που αρ-
νείται τη θεωρία του Δαρβίνου και
την καθορισμένη χρονολόγηση: πι-
στεύει ότι οι δεινόσαυροι και ο
homo sapiens συμβίωναν πριν από
μερικές χιλιάδες χρόνια7) και τηλε-
οπτικών εκπομπών που βασίζονται
στο μυστήριο και στην «αντικειμε-
νικότητα» των θαυμάτων (ο πατήρ
Πίος, παναγίες που βγάζουν δά-
κρυα από αίμα και άλλες προλή-
ψεις). Το δημόσιο σχολείο εξαρ-
 Manuel Bruque / EPA
θρώνεται ολοθρεύεται, ο αριθμός
των καθηγητών για όλα τα μαθή-
ματα μειώνεται και το μόνο που
δεν θίγεται είναι το μάθημα των
θρησκευτικών (τη διδασκαλία των
οποίων την πληρώνει το κράτος,
αλλά το περιεχόμενό τους το επι-
λέγουν οι επίσκοποι).
Η αρχή του λαϊκού κράτους, την
οποία είχε ήδη ποδοπατήσει το φα-
σιστικό Σύμφωνο και το άρθρο 7
του συντάγματος που επικυρώθηκε
χάρη στον Τολιάτι, καθημερινά τα-
πεινώνεται ολοένα και περισσό-
τερο. Το κλίμα που επικρατεί στα
μέσα ενημέρωσης δείχνει αέναο σε-
βασμό στο Βατικανό, η νομοθεσία
προσπαθεί να μετατρέψει σε
έγκλημα ό,τι για την ιεραρχία της
Εκκλησίας αποτελεί αμαρτία: το
ένα από τα δύο νομοθετικά σώματα
έχει ήδη εγκρίνει το νόμο που ορί-
ζει πότε επέρχεται το τέλος της
ζωής ακυρώνοντας την αξία της
βιολογικής μαρτυρίας και καθιστώ-
ντας αναγκαστική την τεχνητή πα-
ροχή τροφής και υγρών. Σε πολλά
νοσοκομεία παραβιάζεται το δικαί-
ωμα των γυναικών στην άμβλωση
εξαιτίας της εξάπλωσης του φαι- Μια γλυπτική σύνθεση με τίτλο Το φιλί, που παρωδεί τα σεξουαλικά σκάνδαλα του ιταλού πρωθυπουργού, έργο
νομένου της «αντίρρησης συνειδή- ισπανού καλλιτέχνη που εκτέθηκε τον περασμένο Μάρτιο στη Βαλένθια.
σεως» μεταξύ γιατρών και νοσοκό-
μων, την οποία υποδαυλίζει η
πολιτική εξουσία. Μια έρευνα όπως μιά εικοσαριά τελεσιδίκως (Πρω- νίας ανάμεσα στους μηχανισμούς Αν όσον αφορά το έγκλημα και
εκείνη που πραγματοποιήθηκε στο τοδικείο, Εφετείο, Ακυρωτικό Δι- του κράτους και της ηγεσίας της την ηθική το λογοτεχνικό πρότυπο
Βέλγιο στη Διάσκεψη των Επισκό- καστήριο) καταδικασμένοι, τερά- μαφίας. Από δικαστική πλευρά είναι ο Μπρεχτ, όσον αφορά την
πων αποτελεί καθαρή επιστημονική στιος αριθμός ατόμων για τα οποία υπάρχουν αποφάσεις που υποστη- επικοινωνία ως χειραγώγηση το λο-
φαντασία στην Ιταλία. Οι δοσολη- διεξάγονται έρευνες ή δικάζονται8. ρίζουν ανοιχτά την υπόθεση αυτή, γοτεχνικό πρότυπο είναι ο Όρ-
ψίες (ακόμη και στο όριο του νόμου Στην κυβέρνηση υπάρχει ένας αλλά λόγω έλλειψης αποδείξεων γουελ. Το τηλεοπτικό σύστημα του
ή πέρα απ’ αυτό) ανάμεσα στην υπουργός που υπουργοποιήθηκε «πέραν πάσης αμφιβολίας» δεν επι- Μπερλουσκόνι έκανε πραγματικό-
Κουρία και τις αρχές, αντίθετα, ακριβώς για να γλιτώσει από μια βάλλονται ποινές. Εν τω μεταξύ τητα τον εφιάλτη της «νεογλώσ-
αποτελούν καθημερινή πραγματι- δίκη, ο οποίος είχε ήδη καταδικα- ανέκυψε η ανάμειξη τομέων των σας», του εργαλείου με το οποίο ο
κότητα. στεί την περίοδο των «Καθαρών μυστικών υπηρεσιών που παρεκ- Μεγάλος Αδελφός του 1984 κατά-
Χεριών» (αναγκάστηκε να παραι- κλίνουν από τα αρχικά τους καθή- φερνε να απαγορεύσει στις μάζες
τηθεί μόνο αφού ξεσηκώθηκε η κοντα στην πρώτη απόπειρα κατά να σκέφτονται. Οι λέξεις παρα-

4.
Εκεί όπου αποθεώνεται η ύβρις του
καθεστώτος είναι η διαφθορά και
το ψέμα. Επίσημοι υπολογισμοί
του Ελεγκτικού Συνεδρίου εκτιμούν
το κόστος της διαφθοράς στα 60-
70 δισεκατομμύρια ευρώ, ζημιά
που πολλαπλασιάζεται εξαιτίας
αναρίθμητων παράπλευρων επι-
πτώσεων, όπως αναγκαία δημόσια
έργα που δεν κατασκευάζονται, πε-
ριττά έργα που σταματούν στη
μέση, διορισμοί ανίκανων –αλλά
πιστών στους διεφθαρμένους– σε
όλους τους τομείς, συμπεριλαμβα-
νομένης και της υγείας: τεράστια
ανικανότητα και σπατάλη, καθώς
και συστηματική κλοπή. Η Βουλή
έχει δείκτη εγκληματικότητας στα-
τιστικά μεγαλύτερο από εκείνον
μιας κακόφημης περιφέρειας: κα-
κοινή γνώμη, ακόμη κι αυτή της
Δεξιάς), ένας υφυπουργός εναντίον
του οποίου έχει εκδοθεί ένταλμα
σύλληψης για σχέσεις με την Κα-
μόρα, μια πραγματική συμμορία
για τη μοιρασιά εργολαβιών όλων
των ειδών. Όλες οι ευκαιρίες προ-
σφέρονται – από το παγκόσμιο
πρωτάθλημα κολύμβησης ως τον
σεισμό που έπληξε τη Λ’ Άκιλα ή
την Expo του 2015 στο Μιλάνο.
Στο περιβάλλον του Μπερλου-
σκόνι υπήρξε και διαφθορά δικα-
στών, γι’ αυτό πριν από την έκ-
δοση των αποφάσεων δύο δικαστές
του Συνταγματικού Δικαστηρίου
γευματίζαν πάντα με τον Μπερ-
λουσκόνι!
Από ιστορική και δημοσιογρα-
φική σκοπιά θεωρείται πια βέβαιο
ότι το κόμμα «Φόρτσα Ιτάλια»
ιδρύθηκε στο πλαίσιο μιας συμφω-
του Φαλκόνε και προστέθηκε πλή-
θος ενδείξεων για τους λόγους της
δολοφονίας του Μπορσελίνο (ο
οποίος ήθελε ακριβώς να αντιτα-
χθεί στη συμφωνία κράτους-μαφίας
για τη δημιουργία του κόμματος
Φόρτσα Ιτάλια). Επιπλέον, τρεις
εισαγγελίες ερευνούν τα «μυστή-
ρια» εκείνης της κρίσιμης διετίας:
τη δολοφονία του Φαλκόνε και του
Μπορσελίνο και της συνοδείας
τους το 1992, τις αιματηρές βομ-
βιστικές επιθέσεις σε περιοχές πο-
λιτιστικού ενδιαφέροντος της Ρώ-
μης και της Φλωρεντίας το 1993
(και το αποτυχημένο μακελειό –in
extremis– στο στάδιο Ολύμπικο).
Ο εγκληματικός χαρακτήρας του
περιβάλλοντος του Μπερλουσκόνι
υπερβαίνει κατά πολύ τη φαντα-
σία του Μπέρτολτ Μπρεχτ και του
ήρωά του Μάκι Μέσερ.
μορφώνονται, λόγω της πύρινης
δύναμης της τηλεόρασης, σημαί-
νουν το αντίθετο από την πραγμα-
τική τους έννοια. Έχει περάσει πια
στην κοινή γνώμη ότι οι δικαστές
που κατηγορούν τον Μπερλου-
σκόνι και τους φίλους του είναι
«πολιτικοποιημένοι δικαστές» (ενώ
συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο)∙
ότι το τηλεοπτικό μονοπώλιο απο-
τελεί την αποθέωση της ελεύθερης
αγοράς∙ ότι η απαίτηση για σεβα-
σμό στο Σύνταγμα ισοδυναμεί με
υποδαύλιση του μίσους (στον ιτα-
λικό πολιτικό αγώνα, αφού τελεί-
ωσε η περίοδος της τρομοκρατίας,
επικρατούσε ένα fair play σχεδόν
αγγλοσαξονικό∙ ο Μπερλουσκόνι
το παραβίασε, ενοχοποιώντας τους
αντιπάλους του και χρησιμοποιώ-
ντας μια γλώσσα μεταξύ χυδαιότη-
τας και θρησκευτικής πολεμικής)∙

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 59

ότι στην Ιταλία δεν υπάρχει οικο-
νομική κρίση∙ ότι οι φόροι μειώθη-
καν∙ ότι η ενδεχόμενη αύξησή τους
οφείλεται στο ευρώ και στις προη-
γούμενες κυβερνήσεις της Αριστε-
ράς∙ ότι στα μέσα ενημέρωσης (συ-
μπεριλαμβανομένων και των δικών
του!) κυριαρχούν «ισχυρές δυνά-
μεις»9 και η δημοσιογραφία της
αντιπολίτευσης∙ ότι οι «ισχυρές δυ-
νάμεις» αυτές σε συνεννόηση με το
συνταγματικό δικαστήριο παρα-
βιάζουν το δικαίωμα της πλειοψη-
φίας να κυβερνά (εννοούμενο ως
δικαίωμα «να κάνουμε ό,τι θέ-
λουμε»). Θα μπορούσαμε να συνε-
χίσουμε επ’ άπειρον.
Ο Μπερλουσκόνι αποτελεί την
ενσάρκωση του Μεγάλου Αδελφού,
όχι μόνο σύμφωνα με τη σύλληψη
του Όργουελ, αλλά και με αυτή
της ομώνυμης τηλεοπτικής εκπο-
μπής. ως προς τον Όργουελ, εί-
δαμε ότι από τα πρότυπα του 1984
ο Μπερλουσκόνι δεν πραγματο-
ποίησε μόνο τη «νεογλώσσα», αλλά
μιμήθηκε επίσης τις τρομακτικές
απαιτήσεις του «υπουργείου Αγά-
πης». Δεν πρόκειται για βεβια-
σμένη πολεμική: ο Μπερλουσκόνι
βάφτισε «κόμμα της αγάπης» την
οργάνωσή του και «κόμμα του μί-
σους» την Κεντροαριστερά, τους
δικαστές και την ελεύθερη δημο-
σιογραφία. Και με βάση αυτή τη
μανιχαϊκή επινόηση προκάλεσε ένα
αληθινό κύμα φανατισμού με τελε-
τουργικά ενθουσιασμού και αφο-
σίωσης ανάλογα με εκείνα του
Τσαουσέσκου10: σλόγκαν, τραγού-
δια και επευφημίες κάθε φορά που
εμφανίζεται ανάμεσα στους υπο-
στηρικτές του. Εξάλλου, ο μετρη-
μένος και ταπεινός τίτλος του
ύμνου του κόμματός του είναι «Ευ-
τυχώς που υπάρχει ο Σίλβιο!».
Από τα στοιχεία του τηλεοπτικού
Μεγάλου Αδελφού, πραγματοποιεί
την αποθέωση της ψευδαίσθησης
που παρουσιάζεται ως πραγματι-
κότητα, δηλαδή μιας υποτιθέμενης
«πραγματικότητας» σε απευθείας
μετάδοση, που ουσιαστικά υλο-
ποιεί το σενάριο των καθορισμέ-
νων από το καθεστώς ονείρων , πα-
ρότι πίσω από τα ψεύτικα σκηνικά
υπάρχουν μόνο χαλάσματα. Αυτό
συνέβη, για παράδειγμα, στην πε-
ρίπτωση της «ανακατασκευής» της
πόλης Λ’ Άκιλα μετά το σεισμό11.
Σε αυτή τη νόθευση της δημο-
κρατίας είναι φυσικό η πολιτική
αντιπαράθεση να χάσει κάθε ίχνος
ορθολογικής επιχειρηματολογίας.
Δεν υφίστανται «γεγονότα», αλλά
και κανείς δεν ακολουθεί τους πε-
ριορισμούς της λογικής. Μπορεί
60 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
κανείς να διαψεύσει σήμερα αυτό
που ισχυρίστηκε χθες και στη διάρ-
κεια του ίδιου talk show μπορεί να
υποστηρίξει μια άποψη και μετά
την αντίθετή της, μια άποψη και τις
αντίθετες συνέπειες που λογικά
απορρέουν από αυτήν. Εκείνο που
μετράει είναι η ικανότητα του να
ωρύεσαι διακόπτοντας τον αντί-
παλο, ο θεατρινισμός στην πόζα, η
αδιαντροπιά στο να ψεύδεσαι, η
αλαζονεία της «ωραίας παρουσίας»
και της χυδαιότητας της προσβολής
που γίνεται την κατάλληλη στιγμή.
Μετατρέπεται έτσι σε «αρετή» κάθε
σημασιολογική και σημειολογική
πλάνη που επικρίνουν οι πραγμα-
τείες περί ρητορικής.
Η αδιαφορία για το επιχείρημα
γίνεται δεύτερη φύση του πολιτι-
κού, αλλά και του ψηφοφόρου. Ο
τελευταίος μάλιστα, στην περι-
φρόνηση του πολιτικού για τα γε-
γονότα και τη λογική, διακρίνει και
σαγηνεύεται από τη γοητεία της
«επιθυμίας για ισχύ». Μια περι-
φρόνηση που επευφημείται αντί να
ξεσκεπάζεται, μετατρέπεται σε
«ντελίριο παντοδυναμίας» για τον
πολιτικό και σε ηδονή υποταγής
για τον πρώην πολίτη.
5.
Επομένως, το καθεστώς του Μπερ-
λουσκόνι δεν είναι φασιστικό. Αλλά
είναι αναμφίβολα μια νέα και πρω-
τότυπη μορφή καταστροφής των
φιλελεύθερων-δημοκρατικών θε-
σμών και του ελάχιστου δημόσιου
ήθους που τους στηρίζει. Ας ξεκα-
θαρίσουμε ότι εδώ δεν ασχολούμα-
στε καθόλου με την οικονομική και
την κοινωνική του πολιτική, την
εκθετική αύξηση της ανισότητας,
την καταστροφή του κοινωνικού
κράτους, την πόλωση του πλούτου,
διότι αυτά είναι φαινόμενα που
επιβουλεύονται όλες τις δυτικές δη-
μοκρατίες και τις φθείρουν. Εδώ
ασχολούμαστε μόνο με τη φιλελεύ-
θερη πλευρά των σύγχρονων δημο-
κρατιών, με τα στοιχεία που θα
έπρεπε να είναι απαραίτητα τόσο
στη Δεξιά όσο και στην Αριστερά.
Ο Μπερλουσκόνι απαξιώνει ένα
από τα καλύτερα δημοκρατικά-φι-
λελεύθερα συντάγματα του κόσμου,
αντικαθιστώντας ένα σύστημα
ελέγχων νομιμότητας, ισορροπίας
των εξουσιών, αναφαίρετων δικαιω-
μάτων των ατόμων με τη δεσπο-
τική επιθυμία αυτού που, επειδή
απέκτησε την εκλογική πλειοψη-
φία, είναι «Μεσσίας». Αλλά η πλει-
οψηφία ως αρχή που επιτρέπει τα
πάντα χωρίς όρια αποτελεί αρχή
του ιακωβινισμού. Το αντίθετο της
φιλελεύθερης δημοκρατίας, της
«περιορισμένης διακυβέρνησης» για
την οποία μιλούν ο Τζέφερσον και
ο Μάντισον. Αν θέλουμε να προσ-
δώσουμε ιστορική ευγένεια σε ένα
καθεστώς καθαρής κερδοσκοπίας,
θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε
το καθεστώς του Μπερλουσκόνι ια-
κωβινισμό των πλούσιων, αντιδρα-
στικό ιακωβινισμό, οπισθοδρομικό
ιακωβινισμό.
Ας περάσουμε στην ουσία: ο
Μπερλουσκόνι δεν θέλει να κατα-
στήσει τη δημοκρατία δημοψήφι-
σμα αλλά δημοσκόπηση, όπου ο
κάθε «πολίτης» είναι απομονωμέ-
νος, στερείται κάθε πολιτιστικού
και κοινωνικού μέσου που του δια-
σφαλίζει πραγματική αυτονομία,
μένει απροστάτευτος μπροστά σε
μια τηλεοπτική-παραμυθατζίδικη-
πελατειακή εξουσία χωρίς αντί-
βαρο, απροστάτευτος απέναντι
στο «θεόσταλτο δώρο» που ενσαρ-
κώνει ο Μπερλουσκόνι. Για τον
οποίο ο δημόσιος βίος είναι μο-
νάχα μια μεγάλη αρένα για διαφη-
μιστές και ντελάληδες, ένα τερά-
στιο ανατολίτικο παζάρι∙ ή, αν
προτιμάτε, ο Μπερλουσκόνι αντι-
λαμβάνεται το κράτος σαν μια επι-
χείρηση, τη δημοκρατία σαν μια
(δική του) εταιρεία, όπου δεν
υπάρχουν πολίτες αλλά υπάλληλοι
και/ή καταναλωτές, καθώς και ένας
βασικός μέτοχος και μερικοί μι-
κρότεροι και όπου δεν είναι δυνα-
τόν να θέσει κανείς εμπόδια στις
αποφάσεις του Διευθύνοντος Συμ-
βούλου ή να τις αναβάλει. Γι’ αυτό
στη νοοτροπία του μεγαλοεπιχει-
ρηματία που τον χαρακτηρίζει (με-
γαλοεπιχειρηματίας έγινε, βεβαίως,
χάρη στην πολιτική στήριξη του
Μπενίτο Κράξι, μην το ξεχνάμε!)
είναι ακατανόητος ο διαχωρισμός
των εξουσιών, η περιορισμένη δια-
κυβέρνηση, οι ανυπέρβλητοι συ-
νταγματικοί περιορισμοί. Το καθε-
στώς του Μπερλουσκόνι δεν είναι
φασισμός επειδή στην πραγματι-
κότητα δημιουργεί μια μεταμο-
ντέρνα εκδοχή του Κληρονομικού
Κράτους του «ancien régime».
Τώρα, όμως, το καθεστώς του
Μπερλουσκόνι υπερβαίνει το όριο
που χωρίζει την απαξίωση του συ-
ντάγματος από την πραγματική
κατάλυσή του. Ενώ γράφω, βρί-
σκεται σε εξέλιξη στη χώρα μια
πολύ σκληρή διαμάχη σχετικά με
νόμους που θα μπορούσαν να απο-
τελέσουν την πρώτη ψηφίδα πραγ-
ματικού φασισμού. Ένας από αυ-
τούς, που θα απαγόρευε τη χρήση
της τηλεφωνικής παρακολούθησης
στις έρευνες (την οποία προτείνει
ένας δικαστής και εγκρίνει ένας
δεύτερος, για να εξηγούμαστε) για
όλα σχεδόν τα εγκλήματα12 και που
θα καταδίκαζε τους δημοσιογρά-
φους σε ένα μήνα φυλάκισης και
τους εκδότες σε υπέρογκα πρό-
στιμα (σχεδόν μισού εκατομμυρίου
ευρώ) για κάθε δημοσίευση των λί-
γων τηλεφωνικών παρακολουθή-
σεων που επιτρέπονται ακόμη (ου-
σιαστικά, δένει τα χέρια των
δικαστών ενώ φιμώνει τους δημο-
σιογράφους και τους βάζει χειρο-
πέδες, επιτρέποντας την ατιμωρη-
σία και τη σιωπή), αποσύρθηκε
μόνο έπειτα από μήνες λαϊκών κι-
νητοποιήσεων και λόγω της βεβαι-
ότητας ότι ο πρόεδρος της δημο-
κρατίας δεν θα τον συνυπέγραφε13.
Το ότι ο μπερλουσκονισμός δεν
έχει ακόμη μετατραπεί σε φασισμό
δεν πρέπει βεβαίως να μας καθη-
συχάζει. Ο φασισμός δεν είναι ο
μόνος τρόπος για να μπει η ταφό-
πετρα της δημοκρατικής συμβίω-
σης, είναι ο ιστορικά καθορισμέ-
νος τρόπος με τον οποίο συνέβη
αυτό στην Ευρώπη στις αρχές του
1920. Μπορούν να υπάρξουν κι
άλλοι τρόποι, και θα υπάρξουν,
αφού η Ιστορία διαθέτει μεγάλη
εφευρετικότητα για το κακό. Η
οδός που ακολουθεί ο Μπερλου-
σκόνι αποτελεί ήδη μια νέα μορφή
κατάλυσης της δημοκρατίας. Αυτό
που πρέπει να αναρωτηθούμε είναι
εάν, υπό το καθεστώς αυτό, η Ιτα-
λία δεν αποτελεί και πάλι, μέσα σε
λιγότερο από έναν αιώνα, πρωτο-
ποριακό εργαστήριο μιας εκφυλι-
στικής διαδικασίας που θα μπο-
ρούσε να μολύνει εκ νέου την
Ευρώπη.
Διορθώνοντας τον Χέγκελ, ο
Μαρξ υποστήριζε ότι τα γεγονότα
και τα πρόσωπα της Ιστορίας πα-
ρουσιάζονται μεν δυο φορές, αλλά
την πρώτη φορά ως τραγωδία και
τη δεύτερη ως φάρσα. Μάλλον
όμως θα διαψευδόταν αμέσως αν
χρειαζόταν να λάβει υπόψη του το
γεγονός ότι η «φάρσα» του Ναπο-
λέοντα «του μικρού» οδήγησε τη
Γαλλία στην τραγωδία του πολέ-
μου με την Πρωσία και στην ήττα,
και τη γαλλική αστική τάξη στην
αιματοβαμμένη και αιμοδιψή κα-
ταστολή της Παρισινής Κομμού-
νας, της δικαιότατης λαϊκής αντί-
δρασης σε εκείνη την ήττα.
Για το λόγο αυτό η Ευρώπη καλά
θα κάνει να μην παρασύρεται από
τον ωραιοποιημένο «Μουσολίνι
τον μικρό» του Άρκορε, σε μια κα-
θησυχαστική και παραπλανητική
 Ettore Ferrari / ANSA / EPA
υποτίμησή του. Εδώ και χρόνια η
Ευρώπη, όταν αναφέρεται στον
Μπερλουσκόνι, επικεντρώνεται κυ-
ρίως στον αλητήριο χαρακτήρα
του, στην καμπαρετζίδικη συμπε-
ριφορά του κατά τις διεθνείς συνα-
ντήσεις κορυφής, στο ρεζιλίκι των
μεταμοσχευμένων του μαλλιών και
της ξαναφτιαγμένης μούρης του,
στους φανταστικούς κομπασμούς
ενός ανίκανου Καζανόβα, στην κοι-
νοτοπία και τη χυδαιότητα των
μπαγιάτικων ανεκδότων με τα
οποία γελάει μόνο αυτός που τα
διηγείται. Εφόσον το άτομο δεν εί-
ναι σοβαρό, η Ευρώπη θεώρησε ότι
δεν πρέπει να πάρει στα σοβαρά
την κατάλυση της δημοκρατίας που
πραγματοποιεί, μεταξύ αστεϊσμών
και ευφυολογημάτων, ο «παλιάτσος
της Ευρώπης», όπως τον χαρακτή-
ρισε το περιοδικό L’Express στο
εξώφυλλο του Ιουλίου 200914.
Όταν όμως σε μια ευρωπαϊκή δη-
μοκρατία ένα γελοίο άτομο μπορεί
να συγκεντρώσει υπέρμετρη εξου-
σία, το αστείο έχει ήδη μετατραπεί 30 αυγούστου 2010. Ο πρόεδρος της Λιβύης Μουαμάρ Καντάφι εκφωνεί πύρινο λόγο σε τελετή για την ημέρα φιλίας
μεταξύ της χώρας του και της Ιταλίας. Ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι μοιάζει χαμένος στη μετάφραση.
σε συμφορά. Κι όχι μόνο για τον
λαό που την υφίσταται, ο οποίος
τέλος πάντων είναι υπαίτιος, αλλά από την κορυφή της εκτελεστικής τυχαίο το ότι ένα χιλιόμετρο αυτο- ερευνών για την προέλευση των κε-
και για την υπόλοιπη Ευρώπη, η εξουσίας αποτελεί κάτι περισσό- κινητόδρομου ή σιδηροτροχιάς του φαλαίων, πραγματοποιώντας έτσι
οποία περιορίζεται ανεύθυνα στον τερο από απειλή, διότι κάποιος θα μετρό ή των τρένων «υψηλής ταχύ- ένα πραγματικό κρατικό ξέπλυμα
αστεϊσμό και στην ειρωνεία, αντί την ερμηνεύσει ως «πράσινο φως» τητας» κοστίζει δύο ή τρεις ή και πέ- χρήματος. Όσο για τις συνεχείς νο-
να λάβει επειγόντως μέτρα για να για τη χρήση βίας (δεν είναι τυ- ντε φορές περισσότερο από ό,τι στη μιμοποιήσεις αυθαιρέτων, κάπως
κατατροπώσει τον αντιδημοκρα- χαίο που ο πολλαπλασιασμός των Γαλλία ή τη Γερμανία ή την Ισπα- έτσι καταστρέφεται ό,τι έχει απο-
τικό ιό που θα μπορούσε να τη μο- επιθέσεων κατά των ομοφυλόφι- νία. Στη σημερινή Ιταλία, ο ορισμός μείνει από τον ιστορικό πλούτο της
λύνει. λων γίνεται ενδημικός). Στην του Λένιν σύμφωνα με τον οποίο το Ιταλίας, τη φυσική ομορφιά των το-
πραγματικότητα ο Μπερλουσκόνι κράτος είναι το κομιτάτο των δοσο- πίων της.

6.
Εκεί που η Ευρώπη έχει δίκιο είναι
όταν ζητάει εξηγήσεις από τους
Ιταλούς για το γρίφο της συγκατά-
θεσής τους στον Μπερλουσκόνι.
Γιατί ο δηλωμένος του πόλεμος
κατά του δημοκρατικού συντάγμα-
τος συναντάει τη συναίνεση; Τι
ωθεί τους μισούς Ιταλούς σε αυτή
την ηδονή της «ηθελημένης υπο-
ταγής»; Στην πραγματικότητα δεν
υπάρχει τίποτα το μυστήριο. Οι
εξηγήσεις είναι απλές, αλλά ακρι-
βώς γι’ αυτό τείνουμε να τις αρ-
νιόμαστε. Ας πάρουμε τα πράγ-
ματα με τη σειρά, ξεκινώντας από
τα «δομικά» συμφέροντα που η
αντιδημοκρατία του Μπερλου-
σκόνι προστατεύει και ευνοεί.
Ο Μπερλουσκόνι κηρύσσει τον
εαυτό του υποστηρικτή κάθε ελευ-
θερίας, αλλά μετά σπέρνει απλό-
χερα (σ’ όλες του τις τηλεοπτικές
εμφανίσεις) την περιφρόνηση για
όλες τις μειονότητες, είτε είναι φυ-
λετικές, είτε εθνικές ή πολιτικές.
Και όταν η προσβολή προέρχεται
μισεί τις ελευθερίες που προστα-
τεύουν τις μειονότητες. Ο Μπερ-
λουσκόνι υποστηρίζει αποκλει-
στικά τη «σαρκοβόρο ελευθερία»,
στην οποία μόνο «οι περισσότεροι»
δικαιούνται να προστατεύονται,
γιατί είναι και οι πιο δυνατοί – με
το αναπόφευκτο ακόλουθο: μια
ελευθερία αποκλειστικά για όσους
«έχουν τα πολλά». Η μόνη ελευθε-
ρία που γνωρίζει ο Μπερλουσκόνι
είναι αυτή των ζωωδών ενστίκτων
τού χωρίς κανόνες καπιταλισμού.
Η ιδιοκτησιακή ελευθερία ως ελευ-
θερία ανθρωποφάγος, homo homini
lupus.
Σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες
υφίσταται ένας βαθμός διαφθοράς
των πολιτικών της κυβέρνησης.
Επειδή πολλοί νομίζουν ότι η περί-
πτωση της Ιταλίας συνίσταται μόνο
στο ότι εκεί οι πολιτικοί κλεβουν,
απλώς περισσότερο. Μέγα λάθος.
Η ληστεία από τις «συμμορίες» της
κυβέρνησης είναι τεράστια, ασύ-
δοτη, συστηματική, τρυπώνει πα-
ντού και είναι τόσο σίγουρη για την
ατιμωρησία της που επιδεικνύεται
με αδιάντροπη αλαζονεία. Δεν είναι
ληψιών της αστικής τάξης δεν αντι-
στοιχεί με την πραγματικότητα,
μόνο και μόνο επειδή η κυβέρνηση
είναι το κομιτάτο των δοσοληψιών
του υπόκοσμου, η εγκληματικότητα
που έγινε κράτος.
Αυτή η άγρια έγκριση κάθε λογής
προνομίων κερδίζει τη λαϊκή συ-
γκατάθεση κυρίως μέσω της μαζικής
διάδοσης του τρίπτυχου προνόμιο-
παρανομία-ατιμωρησία. Όπως συμ-
βαίνει, για παράδειγμα, με τις νομι-
μοποιήσεις αυθαιρέτων και την
τακτοποίηση φορολογικών εκκρε-
μοτήτων. Ο αντίκτυπος όλων αυ-
τών είναι καταστροφικός για τις
επόμενες γενιές, αλλά στο μεταξύ
στρατιές ανθρώπων απορροφήθη-
καν από το άμεσο συμφέρον που
προκύπτει από την παραβίαση των
νόμων. Ένα πραγματικό όργιο αυ-
τής της «σαρκοβόρου ελευθερίας»
υπήρξε ο νόμος για τον επαναπα-
τρισμό κεφαλαίων που μείωσε στο
5% το φόρο για τα μη δηλωμένα
κέρδη, ο οποίος διαφορετικά θα
ήταν δέκα φορές μεγαλύτερος, και
εξασφάλισε την απόλυτη ανωνυμία
και τη μη δυνατότητα διενέργειας
Η αρχή της ατιμωρησίας των
ισχυρών γίνεται εντέλει δημοφιλής
λόγω της χίμαιρας ότι έχει υπάρξει
μαζικό συνένοχο όφελος. Εύκολα
φαντάζεται κανείς τις επιπτώσεις
αυτής της παραδοχής στη δημόσια
ηθική. Στην πραγματικότητα, το
προνόμιο της ατιμώρητης παρανο-
μίας δεν είναι σαν «τον πολλαπλα-
σιασμό των πέντε άρτων»: ο πολλα-
πλασιασμός έχει όρια, εάν η Ιταλία
δεν θέλει να καταλήξει σαν την Ελ-
λάδα, στα όρια του «default», και
να κατακρημνιστεί σε αυτό. Τον πα-
ράδεισο της μαζικής παρανομίας,
που λόγω της φύσης του θα παρα-
μείνει διαδεδομένος κατά τρόπο
αβυσσαλέα ασύμμετρο, συνοδεύει η
δημαγωγία του ονείρου και του
εχθρού, την οποία ενισχύει σε υπέρ-
μετρο βαθμό η τηλεόραση. Η μό-
νιμη νεράιδα των υποσχέσεων. Δεν
μπορούμε καν να αποπειραθούμε
να απαριθμήσουμε τα αποτελέ-
σματα τέτοιων φαντασιώσεων. Μια
αληθινή «ρόδινη ζωή», με υπνωτικά
αποτελέσματα για το τηλεοπτικό
κοινό το οποίο αποτελείται από νοι-
κοκυρές και συνταξιούχους που ζουν

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 61

μέσα στην τηλεόραση.
Σ’ αυτό προστίθεται ο χαρακτη-
ρισμός των αντιπάλων ως «μια-
σμάτων» που δεν αφήνουν τα ρόδα
να ανθίσουν. Αποκαλούνται «κομ-
μουνιστές», μολονότι ο κομμουνι-
σμός έχει εξαφανιστεί εδώ και
πάνω από μια γενιά και για όποιον
είναι κάτω των 30 είναι τόσο ασύλ-
ληπτος όσο και οι μπαμπούλες της
παιδικής ηλικίας. Αυτό χρησιμεύει
στο να αποδώσει μια φαντασμα-
γορική διάσταση του «Κακού» σε
οτιδήποτε μπορεί να περιορίσει ή
να έρθει σε αντίθεση με την ισχύ
τού κατ’ εξοχήν χορηγού του «Κα-
λού»: από τους δικαστές και τους
δημοσιογράφους που κάνουν το
καθήκον τους, ώς την εφορία που
απαιτεί να πληρώσουν οι φοροφυ-
γάδες. Θα κατηγορηθούν πράγματι
οι «κομμουνιστές» ότι θέλουν να
δημιουργήσουν ένα «κράτος φορο-
εισπρακτικής αστυνομίας15», μολο-
νότι η Κεντροαριστερά είχε ξεκι-
νήσει τον αγώνα ενάντια στη
φοροδιαφυγή με τη δέουσα προ-
σοχή και λεπτότητα. Κοντολογίς,
«κομμουνισμός» σημαίνει για τον
Μπερλουσκόνι ισότητα των πολι-
τών απέναντι στους φόρους και
τους νόμους, δηλαδή ό,τι αποτελεί
την ιστορική και θεωρητική βάση
των φιλελεύθερων δημοκρατιών.
Βορρά και τους πρώην φασίστες,
επικράτησε με σημαντική διαφορά.
Δύο χρόνια μετά, όμως, ήρθε σε
σύγκρουση με τη Λίγκα με αποτέ-
λεσμα να προκηρυχθούν και πάλι
εκλογές. Αν η Kεντροαριστερά δεν
κατέβαζε ως υποψήφιο έναν
πρώην κομμουνιστή, τον Ρομάνο
Πρόντι (τίποτα το εξαιρετικό,
απλώς ένας σεβάσμιος οικονομο-
λόγος και «συμβιβαστικός» καθο-
λικός), θα κέρδιζε δίχως κόπο. Για
τον Μπερλουσκόνι φαινόταν να
έχει έρθει το τέλος, όχι μόνο το
πολιτικό αλλά και το επιχειρημα-
τικό, ακόμη και το προσωπικό. Ας
δούμε τις εφημερίδες της εποχής:
αναρωτιούνται ποιος θα πάρει τη
θέση του Μπερλουσκόνι στην ηγε-
σία της Δεξιάς («ποιος», όχι «εάν»),
πότε («πότε», όχι «εάν») θα ανα-
κοινωθεί η χρεοκοπία των επιχει-
ρήσεών του, οι οποίες ήταν φορ-
τωμένες με υπερβολικά χρέη, ποια
έρευνα, από τις πολλές και για ση-
μαντικότατα εγκλήματα, θα τον
οδηγήσει στη φυλακή («ποια
έρευνα» και όχι «εάν μία έρευνα»).
Σε αυτό το σημείο έρχεται η λα-
μπρή ιδέα του Μάσιμο ντ’ Αλέμα,
διαδόχου του Οκέτο στη θέση του
γραμματέα του πρώην Κομμουνι-
στικού Κόμματος Ιταλίας: αντί να
κάνει κάτι για να θέσει οριστικά
εκτός παιχνιδιού τον Μπερλουσκόνι
(αρκούσε να μην κάνει τίποτε!), του
του συντάγματος, με την ανόητη
πεποίθηση ότι ο Μπερλουσκόνι
ήταν ο πιο αδύναμος από τους αντι-
πάλους και γι’ αυτό έπρεπε να προ-
στατευτεί. Η συνέχεια είναι γνω-
στή: ο Μπερλουσκόνι, αφού
επικυρώθηκε από το πρώην Κομ-
μουνιστικό Κόμμα Ιταλίας ως «Συ-
νταγματικός Πατέρας», ισχυροποί-
ησε τη θέση του στην ηγεσία της
παράταξής του, πήρε άφθονες πι-
στώσεις από τις τράπεζες, καθιέ-
ρωσε νόμους με τη συναίνεση αντι-
πολίτευσης και κυβέρνησης που τον
γλίτωναν από τη φυλακή. Και έτσι
το 2001 κέρδισε τις εκλογές. Αλλά
κυβερνούσε τόσο άσχημα που δύο
μήνες μετά την ψηφοφορία του
2006 ο Πρόντι προηγούνταν στις
δημοσκοπήσεις κατά είκοσι μονά-
δες. Η προεκλογική εκστρατεία της
Κεντροαριστεράς θα αποδεικνυό-
ταν όμως το αποκορύφωμα της
ανοησίας και του μαζοχισμού, με
αποτέλεσμα στο τέλος η νίκη να έρ-
θει με λίγες χιλιάδες ψήφους δια-
φορά. ωστόσο, χάρη στον εκλογικό
νόμο, θα παρέμενε μεγάλη η πλειο-
ψηφία του Μπερλουσκόνι στη
Βουλή. Στη Γερουσία, αντίθετα, η
διαφορά θα ήταν μερικών εδρών.
Μόνο και μόνο επειδή η Κεντροα-
ριστερά είχε αρνηθεί τη στήριξη των
ανεξάρτητων «δημοτικών περιφε-
ρειακών καταλόγων» (της Αριστε-
ράς) οι οποίοι ήταν ήδη έτοιμοι σε
ταξύ του 3 και του 12%, ανάλογα με
την περιοχή. Οι ιθύνοντες της Κε-
ντροαριστεράς θα εξηγούσαν ότι
μια επιτυχία των «δημοτικών περι-
φερειακών καταλόγων» θα αποτε-
λούσε «πολιτικό πρόβλημα». Με
άλλα λόγια: καλύτερα να έχαναν
εξακολουθώντας να ελέγχουν μονο-
πωλιακά το «δικό τους» σώμα εκλε-
κτόρων, παρά να κέρδιζαν με την
υποστήριξη μέρους της «κοινωνίας
των πολιτών». Με αυτόν τον τρόπο
η δεύτερη κυβέρνηση Πρόντι, όμη-
ρος πρώην συμμάχων του Μπερ-
λουσκόνι οι οποίοι είχαν αλλάξει
στρατόπεδο από καθαρό οπορτου-
νισμό, έπεσε δύο χρόνια μετά.
Η Κεντροαριστερά, εξάλλου, τα
επτά χρόνια που βρισκόταν στην κυ-
βέρνηση, δεν διακρίθηκε σε τίποτε –
σε σχέση με όσα θα έκανε ο Μπερ-
λουσκόνι– σχετικά με τα δύο θέματα
που από το 1992 κυριαρχούσαν
στην ιταλική πολιτική: τη δικαιο-
σύνη και την τηλεόραση16. Και όταν
ήταν στην αντιπολίτευση, μια ξεθω-
ριασμένη αντιπολίτευση, ασχολή-
θηκε κυρίως με το πώς δεν θα μετα-
τραπούν σε οργανωμένη πολιτική
δύναμη τα αυτόνομα κινήματα της
κοινωνίας των πολιτών που κατέ-
βασαν δυο φορές στον δρόμο πάνω
από ένα εκατομμύριο ανθρώπους17.
Ο Μπερλουσκόνι, αντίθετα, κα-
τάφερε ν’ αναχαιτίσει το κύμα της
«αντιπολιτικής» που διατρέχει την

7.
Υπάρχει και η άλλη πλευρά που
προτείνει να παίξουν μαζί το ρόλο
των Πατέρων της «ανασύστασης»
εξηγεί τον γρίφο, η οποία είναι
ακόμη πιο κοινότοπη και γι’ αυτό
οι ξένοι παρατηρητές δεν θέλουν
να τη πιστέψουν. Η τεράστια
ανοησία των ιθυνόντων της αντι-
πολίτευσης, όταν βέβαια δεν είναι
συνενοχή, κάτι το οποίο συμβαίνει
συχνά.
Ας εξετάσουμε τα γεγονότα. Ο
Μπερλουσκόνι ηττήθηκε δύο φο-
ρές, το 1996 και το 2006. Θα μπο-
ρούσε να έχει ηττηθεί και από την
πρώτη φορά που «είχε κατέβει στο
πεδίο της μάχης», το 1994, όταν
όλες οι δημοσκοπήσεις έδιναν συ-
ντριπτικό προβάδισμα στην Κε-
ντροαριστερά, εάν η δημοκρατική
παράταξη είχε θέσει ως υποψήφιο
έναν ανεξάρτητο αντί του τελευ-
ταίου γραμματέα του Κομμουνι-
στικού Κόμματος Ιταλίας, του
Ακίλε Οκέτο. Μοιραία ματαιοδο-
ξία. Ο Μπερλουσκόνι διεξήγαγε
μια προεκλογική εκστρατεία σύμ-
φωνα με τις αρχές του παραδοσια-
κότερου αντικομμουνισμού και,
συμμαχώντας με τη Λίγκα του
σχεδόν όλες τις περιφέρειες και θα
είχαν σίγουρα αποτελέσματα με-
κοινωνία και να παρουσιαστεί ως η
εναλλακτική λύση στους επαγγελ-
ματίες πολιτικούς, ενώ ώς τότε κα-
νένας στην Αριστερά δεν μπόρεσε
ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΠΕΡΛΟΥΣΚΟΝΙ να πράξει το ίδιο. Αντίθετα, στην
Αριστερά συνέχισαν να καταδικά-
ζουν το αυξανόμενο αίσθημα αγα-
Paul Ginsborg, Silvio Berlusconi: Television, Power and Patrimony, νάκτησης και θυμού για τους πολι-
τικούς, ως ένδειξη αδιαφορίας. Κι
Verso, London 2004 όμως, η περιφρόνηση που πλήττει
την «κάστα18» είναι δίσημη, μπορεί
να λάβει τα χαρακτηριστικά των
Amedeo Benedetti, Il linguaggio e la retorica della nuova politica
σειρήνων για τον ισχυρό άνδρα και
italiana: Silvio Berlusconi e Forza Italia, Erga, Genova, 2004 για μια αυταρχική κυβέρνηση, σή-
μερα όμως εκφράζει συχνά τη θέ-
ληση για μια ριζικά περισσότερο
David Lane, Berlusconi’s Shadow. Crime, Justice and the Pursuit of δημοκρατική πολιτική, που θα βρί-
Power, Penguin, 2005 σκεται κοντά στους πολίτες και θα
ελέγχεται από αυτούς. Η δημοσιο-
γραφική οκνηρία τη χαρακτηρίζει
Marco Travaglio & Peter Gomez, L’amico degli amici, RCS «αντιπολιτική», αλλά μάλλον είναι
MediaGroup, 2005  κατά της κομματοκρατίας, απαιτεί
«περισσότερη πολιτική» και ζητεί
την επαναφορά της στους πολίτες.
Gustau Navarro i Barba,  Bagasses, lladres i ministres al paίs de Η δημοκρατία που βασίζεται στο
Berlusconi, Edicions dels A.L.I.LL, Matarό, 2009 μονοπώλιο των εφ’ όρου ζωής επαγ-
γελματιών πολιτικών έχει πράγματι
μετατρέψει τη δημόσια σφαίρα σε
Δημήτρης α. Δεληολάνης, Σίλβιο Μπερλουσκόνι: Βίος και πολιτεία, ιδιωτική, τη δραστηριότητα της εκ-
Καστανιώτη, αθήνα 2009 προσώπησης σε αυτοαναφορικό
επάγγελμα, το μέτρο του οποίου εί-

62 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]


ναι το προσωπικό όφελος που μπο-
ρεί να προκύψει από αυτό. Σε αυτήν
την κατάσταση η σχέση ανάμεσα
στον εκπρόσωπο και τον εκπροσω-
πούμενο αντιστρέφεται. Ο «εκπρο-
σωπούμενος» αισθάνεται ότι δεν τον
εκπροσωπούν καθόλου, αισθάνεται
ότι μπορεί να επιλέξει μόνο ανά-
μεσα σε λιγότερο ή περισσότερο
πλήρεις «αλλοιώσεις» της δικής του
επιθυμίας. Η συμμετοχή στις εκλο-
γές δεν μειώνεται τυχαία και, όταν
είναι υψηλή, οι πολίτες δηλώνουν
την επόμενη κιόλας ημέρα όλη τους
την έλλειψη εμπιστοσύνης γι’ αυτόν
που μόλις εξέλεξαν: «Όλοι ίδιοι εί-
ναι», «ό,τι είναι ο ένας είναι κι ο άλ-
λος», «άλλαξε ο Μανωλιός κι έβαλε
τα ρούχα του αλλιώς», μέχρι το «άλ-
λωστε όλοι κλέβουν».
Ο πολιτικός βίος είναι τώρα πια
αποκλειστικά καριέρα μέσα σε ένα
κύκλωμα επένδυσης-συναίνεσης-
κέρδους-νέας επένδυσης. Εάν δεν
αντιμετωπιστεί ο δεσμός της κομ-
ματοκρατίας, εάν δεν σχεδιαστεί
μια στρατηγική για να μειωθεί στο
ελάχιστο, η εναλλακτική λύση θα
βρίσκεται ανάμεσα σε δύο μορφές
κατάλυσης της δημοκρατίας: στην
κομματοκρατία και στον λαϊκισμό-
αυταρχισμό. Οι εκδοχές της Αρι-
στεράς που υφίστανται σήμερα (οι
σοσιαλδημοκρατίες και οι άλλοι γε-
λοίοι τρίτοι δρόμοι) είναι ανίκανες
να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα,
δεν μπορούν καν να το θέσουν, κα-
θώς συνιστούν οι ίδιες αναπόσπα-
στο και οργανικό μέρος του καθεαυ-
τού προβλήματος. Γι’ αυτό
στάθηκαν ανίκανες να επωφελη-
θούν από την οικονομική κρίση, που
ωστόσο πρόσφερε στους φίλους της
ισότητας τρανταχτά χαρτιά. Απέ-
δειξε πράγματι, από τη σκοπιά της
ίδιας καπιταλιστικής θεότητας, την
αποδοτικότητα, την ανάγκη ριζικής
αλλαγής, ξεκινώντας από τη δημο-
κρατική εκπόρθηση της Βαστίλης
των «ελεύθερων» δημοσίων οικονο-
μικών. Η Αριστερά, κοντολογίς,
απομακρύνεται συνεχώς από τους
δυνητικούς ψηφοφόρους της, οι
οποίοι δίκαια απαιτούν περισσότερη
«ισότητα και ελευθερία».
Στη Δεξιά, αντίθετα, η αντί-
δραση και ο συντηρητισμός μπο-
ρούν να παίξουν σε δύο ταμπλό,
στην απαξίωση της κομματοκρα-
τίας και στην ανατροπή του συ-
ντάγματος. Για να υπερισχύσει η
Αριστερά19, ωστόσο, θα ήταν αρ-
κετό να εμφανίζεται διαφοροποιη-
μένη από τις ξεπεσμένες πρακτικές
της κομματοκρατίας. Στην Ευρώπη
πλέον θα νικήσει αυτός που θα κα-
ταφέρει να εκπορθήσει το στρατη-
5 Δεκεμβρίου 2009. Ένας από τους διαδηλωτές στην Piazza della
Repubblica διατρανώνει την αντίθεσή του στον καβαλιέρε ακόμα
και με το μπλουζάκι που φοράει.
γικής σημασίας φυλάκιο της αντι-
πολιτικής. Το έγκλημα που πραγ-
ματοποιούν οι ποικίλες εκφάνσεις
της Αριστεράς είναι ότι αφήνουν το
φυλάκιο αυτό στις καινούργιες εκ-
δοχές της Δεξιάς, οι οποίες είναι
γεμάτες ρατσιστική μνησικακία,
γιατί είναι υποταγμένες ώς το κό-
καλο στα συμφέροντα του κατε-
στημένου.
8.
Κάποιος θα μπορούσε να συνεχίσει
να πιστεύει ότι ο Μπερλουσκόνι
εκπροσωπεί με λίγο μεγαλύτερη
έμφαση τα ελαττώματα όλων των
Δεξιών της Ευρώπης. Θα ήταν τυ-
φλός.
Ο δεσποτισμός των μέσων ενη-
μέρωσης παρουσιάζει τη σαρκο-
βόρο ελευθερία των προνομίων,
τον ιακωβινισμό των καλύτερων
του Μπερλουσκόνι ως «εγγύηση»
κατά της «αστυνομικής» και «ανα-
κριτικής», εν ολίγοις αθεράπευτα
σταλινικής, κλίσης των «κομμουνι-
στών». Ο νόμος που «δένει τα χέ-
ρια των δικαστών και φιμώνει τους
δημοσιογράφους» παρουσιάζεται
ως προστασία των προσωπικών δε-
δομένων. Αυτά στη θεωρία∙ στην
πράξη πρόκειται για ένα αστυνο-
μικό καθεστώς, που στρέφεται ενά-
Massimo Percossi / EPA
ποτέ με μεγαλύτερη σκληρότητα
και αποτελεσματικότητα, αλλά εν
τω μεταξύ ο Μπερλουσκόνι εξαπο-
λύει αφορισμούς κατά του μυθιστο-
ρήματος του Ρομπέρτο Σαβιάνο
Γόμορρα, γιατί δυσφημεί και ρίχνει
λάσπη στην Ιταλία. Κοντολογίς, ο
εχθρός είναι η νομιμότητα. Ιδίως
όταν η πλεκτάνη πολιτική-οικονο-
μικές δοσοληψίες-εγκληματικότητα
αρχίζει να εδραιώνεται ως ένα βα-
σικό χαρακτηριστικό μεγάλου μέ-
ρους της Ευρώπης. Και από αυτή
τη σκοπιά η Ιταλία, ακολουθώντας
τη Ρωσία του Πούτιν, κινδυνεύει
να ανοίξει το δρόμο για τις άλλες
δημοκρατίες της Δύσης.
Ας παρατηρήσουμε το παρά-
δοξο: ιστορικά οι εκδοχές της Δε-
ξιάς είναι το κόμμα του «νόμου και
της τάξης»∙ οι εκδοχές της Αριστε-
ράς είναι αυτές που συνήθως κα-
τηγορούνται για ανοχή και «κοινω-
νική» δικαιολόγηση των
εγκληματιών την ώρα που η Δεξιά
σηκώνει το λάβαρο της μηδενικής
ανοχής. Από αυτή τη σκοπιά, ο
Μπερλουσκόνι είναι με την πρώτη
ματιά ο κόσμος (της Δεξιάς) από
την ανάποδη. Στην πραγματικό-
τητα σηματοδοτεί μια βαθιά αλ-
λαγή: εάν η δικαιοσύνη μπορεί να
ντια στους «έσχατους». Τώρα πια εφαρμόζει εντελώς αυτόνομα από
υπάρχουν στην Ιταλία κανονικά την πολιτική (και οικονομική) εξου-
στρατόπεδα συγκέντρωσης για σία τη μηδενική ανοχή, ή τουλάχι-
τους μετανάστες, οι φυλακές ξε- στον τα βασικά στοιχεία της, πραγ-
χειλίζουν από βαποράκια κι από ματοποιείται κατά προσέγγιση
«αχθοφόρους» της μαφίας, αλλά η αυτό που το κατεστημένο απεχθά-
εγκληματικότητα των δημόσιων νεται: η δραστική υλική και νομική
διαγωνισμών, της απάτης και του συρρίκνωση του ίδιου του προνο-
ξεπλύματος χρημάτων, της «φιλι- μίου. Η δημοκρατική νομιμότητα,
κής» βιομηχανικής κατασκοπείας εάν είναι συνεπής, αποτελεί τη δύ-
και, τέλος, το επίπεδο της συγκε- ναμη των χωρίς δύναμη.
καλυμμένης οργανωμένης εγκλη- Ο Μπερλουσκόνι αντιπροσω-
ματικότητας (αυτή είναι που πραγ- πεύει ως εκ τούτου τη Δεξιά του
ματικά διατάζει), προστατεύεται μέλλοντος, η οποία δεν θα μπορεί
πλέον από το νόμο. Η ταξική δι- να ανεχθεί ούτε ως αρχή την πολι-
καιοσύνη από διαδικασία εξουσίας τική-νομική ισότητα, εάν κινδυνέ-
μετατρέπεται σε έννομη τάξη. ψει να μετατραπεί σε πραγματικό-
Όλα αυτά είναι καταστροφικά τητα. Η Δεξιά αυτή του μέλλοντος
για τον κοινωνικό ιστό. Όλοι οι νό- πρέπει να καταστήσει συνταγματικά
μοι που θεσπίζονται για την προ- τα προνόμια, να δώσει νομική
στασία των φίλων και των «φίλων μορφή στην κοινωνία των καινούρ-
των φίλων» απηχούν τα αποτελέ- γιων τάξεων. Η Ρωσία του Πούτιν
σματα της ατιμωρησίας σε μια ευ- με την ολιγαρχία της και τη μαφία
ρύτερη εγκληματική σφαίρα, δεδο- της, με τους δημοσιογράφους να
μένου ότι ένας νόμος εντελώς κινδυνεύουν να εξοντωθούν και την
ταξικός που να διακρίνει τους αν- υποδουλωμένη δικαιοσύνη της
θρώπους ανάλογα με τα εισοδή- αποτελεί το πρότυπο. Αυτός είναι
ματά τους και το κοινωνικό στά- ο λόγος για τον οποίο η Ευρώπη
τους τους δεν είναι (ακόμη;) κινδυνεύει περισσότερο από ποτέ
δυνατός. Στην Ιταλία καμιά κυβέρ- να μολυνθεί από τον μπερλουσκο-
νηση δεν «χάιδεψε» τη μαφία ποτέ νισμό, δηλαδή αυτόν τον προσαρ-
άλλοτε τόσο όσο οι κυβερνήσεις μοσμένο στη Δύση πουτινισμό. Το
του Μπερλουσκόνι. Το καθεστώς, ανατριχιαστικό πρότυπο του Πού-
ψευδόμενο ξεδιάντροπα, διαδίδει τιν ξορκίζεται ως αποτυχημένη με-
ότι η μαφία δεν καταπολεμήθηκε τάβαση της Ρωσίας από τον ολο-
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 63
κληρωτισμό στη δημοκρατία.
Τώρα, όμως, στην Ιταλία συντε-
λείται η οπισθοδρόμηση της δημο-
κρατίας, με πιθανό τον κίνδυνο
ενός εντελώς καινούργιου ολοκλη-
ρωτισμού. Το να μειώνουμε τη σο-
βαρότητά του αποτελεί αυτοτραυ-
ματισμό.
Αναφέραμε ήδη ότι στον μπερ-
λουσκονισμό ενυπάρχει κι ένα άλλο
ιστορικό συστατικό του φασισμού:
ο κληρικαλισμός. Η αποστροφή για
οτιδήποτε λαϊκό που επιπλέον απο-
τελεί παράπλευρη επίπτωση του μί-
σους για την κριτική σκέψη. Όπως
ο φασισμός, έτσι κι ο μπερλουσκο-
νισμός είναι έτοιμος να αποδώσει
τιμές, στην πιο ταπεινωτική μορφή
τους, στην ιεραρχία της Εκκλησίας,
να την υπηρετήσει με όλα τα δώρα
του Μαμωνά, να μετατρέψει σε νό-
μους όλα τα ανελεύθερα τερατουρ-
γήματα της βιοηθικής της. Αρκεί η
Εκκλησία να μπορεί εκ των προτέ-
ρων να συγχωρήσει μητρικά και να
αποσιωπήσει τις σαρκικές αδυνα-
μίες (οι οποίες είναι πάντοτε οι
ίδιες, τα χρήματα και το σεξ) του
καθεστώτος που τόσα πολλά κάνει
για την «αληθινή θρησκεία». Αλλά
αν η αχάριστη Εκκλησία τολμήσει
να ασκήσει κριτική, οι μαφιόζικες
μέθοδοι θα πλήξουν και την κο-
ρυφή20 της. Επομένως, κληρικαλι-
σμός σε μεταμοντέρνα εκδοχή: η
γονυκλισία και ο σεβασμός της ηθι-
κής συμβαδίζουν με την πλέον ξε-
κάθαρη χυδαιότητα στις τηλεοπτι-
κές οθόνες, γιατί «business is
business» και η ακροαματικότητα
δεν κερδίζεται με προσευχές.
Ας συνοψίσουμε. Καμία μεμονω-
μένη πράξη του Μπερλουσκόνι δεν
μπορεί να κατηγορηθεί για ανα-
τροπή της δημοκρατίας και μετα-
τροπή της στο αντίθετό της. Όλες
οι δυτικές κυβερνήσεις, λίγο ή πολύ,
είναι εθισμένες στην απόκλιση ανά-
μεσα στην ποίηση των συνταγμά-
των και την πρόζα των πράξεων
της εξουσίας. Είναι ωστόσο απο-
φασιστικό κυρίως το ποσοστό αυ-
τού του «λίγο ή πολύ». Έχει δίκιο ο
Ουμπέρτο Έκο, αν και δεν συμμε-
τείχε ποτέ στη ριζοσπαστική και
συνεπή στράτευση των άλλων (λί-
γων) ανθρώπων των γραμμάτων
κατά του μπερλουσκονισμού, όταν
λέει:
Όταν ο μετασχηματισμός των
θεσμών της χώρας γίνεται βήμα
βήμα, είναι δύσκολο να πει κα-
νείς ότι το καθένα από μόνο του
προοιωνίζεται μια δικτατορία…
Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι
ο νόμος Αλφάνο προεικονίζει
64 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
μια τυραννία; Ανοησίες. Ότι ο
έλεγχος των τηλεφωνικών πα-
ρακολουθήσεων υπονομεύει
πράγματι την ελευθερία της
ενημέρωσης; Μα, άντε... Η
αποστολή των υφερπόντων
πραξικοπημάτων είναι να περ-
νούν σχεδόν πάντοτε απαρατή-
ρητες οι αισθητές τροποποιή-
σεις του συντάγματος. Και όταν
το σύνολό τους θα έχει ήδη δη-
μιουργήσει την τρίτη Δημοκρα-
τία, θα είναι πολύ αργά, διότι η
πλειοψηφία θα έχει αφομοιώσει
τις αλλαγές σαν να ήταν φυσι-
κές και θα έχει υποστεί, σαν να
λέμε, μιθριδατισμό21.
Ο μπερλουσκονισμός δεν είναι φα-
σισμός, αλλά μόνο και μόνο επειδή
είναι το λειτουργικό και μεταμο-
ντέρνο ισοδύναμο του φασισμού.
Διότι αποτελεί την καταστροφή
της φιλελεύθερης δημοκρατίας στις
συνθήκες της νέας χιλιετίας, την
εποχή της κυριαρχίας της εικόνας,
της παγκοσμιοποίησης του εμπο-
ρίου και της υπερβολής στη χειρα-
γώγηση της αλήθειας. zx
μετάφραση: Ειρήνη Δουλάμη
1
Εγκλεισμός σε νησιά σχεδόν ερη-
μικά, δίχως τη δυνατότητα πολιτικής
ζωής. Ορισμένοι αντιφασίστες που
υπέστησαν την εξορία αυτή την ονό-
μασαν με πικρία και αυτοσαρκασμό
«παραθερισμό». Ο Μπερλουσκόνι,
αντίθετα, προκειμένου να αποκατα-
στήσει η φήμη του Μουσολίνι, θα δη-
λώσει με κάθε σοβαρότητα ότι ο
Ντούτσε δεν έκανε κάτι χειρότερο
στους πολέμιούς του από το να τους
χαρίσει χρόνια παραθερισμού.
2 σκου».
Η Λύκαινα είναι το σύμβολο του ρω-
μαϊκού πολιτισμού.
3
Από το παρατσούκλι του Τζανμπα-
τίστα Περάσο, του αγοριού από την
Πορτόρια (κοντά στη Γένοβα), που
στις 5 Δεκεμβρίου 1746 υποκίνησε μια
λαϊκή εξέγερση ενάντια στην αλαζο-
νεία των αυστριακών στρατιωτών.
4 ριορισμοί δεν ισχύουν. Σπανίως, πράγ-
Σε ιλιγγιώδη αύξηση (σε ένα μήνα ξε-
πέρασε το 10%) από τις αρχές Σε-
πτεμβρίου, όταν ανέλαβε τη διεύθυνση
του δελτίου ειδήσεων ένας δεξιός με-
τριοπαθής δημοσιογράφος, που για
πολλά χρόνια διηύθυνε το δελτίο ει-
δήσεων του καναλιού του Μπερλου-
σκόνι, ο οποίος όμως προτιμάει να εί-
ναι δημοσιογράφος παρά λακές.
5
Ο Μάρκο Τραβάλιο απαρίθμησε και
ερμήνευσε δεκάδες τέτοιους νόμους
στο βιβλίο του Ad personam, Chiare-
lettere, Μιλάνο 2010.
6 μπορεί να ζητήσει από τα νομοθετικά
Τις παράνομες δραστηριότητες τις
διευθύνει ο Πίο Πόμπα, το δεξί χέρι
του στρατηγού Πολάρι, επικεφαλής
της μυστικής υπηρεσίας Sismi. Η κυ-
βέρνηση, όμως, θα τις θεωρήσει κρα-
τικό μυστικό και θα σταματήσει τις
έρευνες που βρίσκονταν σε εξέλιξη.
7
Ο Ρομπέρτο ντε Ματέι θα εκδώσει με
έξοδα του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών
(σκοπός του οποίου είναι η παροχή κι-
νήτρων για την επιστημονική έρευνα)
ένα βιβλίο με τίτλο Δαρβινισμός, η δύση
μιας υπόθεσης (Il darwinismo, tramonto di
una ipotesi), όπου υποστηρίζει, ανάμεσα
σε άλλες «εξυπνάδες», ότι το Γκραν Κά-
νιον σχηματίστηκε μέσα σε έναν μόνο
χρόνο εξαιτίας του Κατακλυσμού του
Νώε, ότι ο κόσμος δεν είναι δισεκα-
τομμυρίων ή εκατομμυρίων ετών, ότι η
χρονολόγηση των απολιθωμάτων είναι
πλαστή, ότι οι δεινόσαυροι ζούσαν
ακόμη πριν από 20.000 χρόνια και γε-
νικότερα αναφέρει ότι η επιστημονική
υπόθεση του Δαρβίνου δεν αποδείχθηκε
ποτέ, ότι είναι πλαστή και γεννήθηκε
από ιδεολογικές αντιχριστιανικές προ-
καταλήψεις.
8 Τον Σεπτέμβριο του 2002 με την ει-
Βλ. τις διάφορες εκδόσεις, που ενη-
μερώνονται συνεχώς, του Αν τους γνω-
ρίσεις, τους αποφεύγεις (Se li conosci li
eviti) των Πέτερ Γκομέζ και Μάρκο
Τραβάλιο, Chiarelettere, Μιλάνο.
9
Έκφραση της αργκό που αναφέρεται
στον Σύνδεσμο Βιομηχάνων Ιταλίας
(Κονφιντούστρια) και σε οικονομικούς
και θεσμικούς μηχανισμούς, καθώς και
σε συνωμότες κατά του Μπερλου-
σκόνι.
10
Εξάλλου ο πιο πιστός «συμπολεμι-
στής» του Μπερλουσκόνι, ο Φεντέλε
Κονφαλονιέρι, τον αποκάλεσε κάποτε
σοβαρολογώντας «καλό Τσαουσέ-
11
Όπως αναφέρεται στην εκπληκτική
ταινία Ντράκιλα: Η Ιταλία τρέμει
(Draquila: L’Italia trema) της Σαμπίνα
Γκουτσάντι, που καταχειροκροτήθηκε
στις Κάννες.
12
Ακόμη και για τα εγκλήματα της μα-
φίας, για τα οποία θεωρητικά οι πε-
ματι, ανακαλύπτεται άμεσα μια
«σύνδεση με τη μαφία» από μια δολο-
φονία. Σχεδόν πάντοτε η σύνδεση με
τη μαφία γίνεται ερευνώντας εγκλή-
ματα, όπως ο εκβιασμός ή οι νοθευμέ-
νες αναθέσεις έργων ή το ξέπλυμα
χρήματος, για τα οποία οι αποτελε-
σματικές τηλεφωνικές παρακολουθή-
σεις δεν θα επιτρέπονται.
13
Το άρθρο 74 του Συντάγματος ανα-
φέρει: «Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας,
πριν από τη θέσπιση κάποιου νόμου,
σώματα να λάβουν νέα απόφαση, αι-
τιολογώντας την άποψή του. Εάν τα
νομοθετικά σώματα εγκρίνουν εκ νέου
τον νόμο, πρέπει να θεσπιστεί».
14
«Enquête sur le bouffon de l’Europe
BERLuSCONI», τχ. 3027, Ιούλιος
2009.
15
Κυριολεκτικά. Εξάλλου, σε άλλη πε-
ρίπτωση ενθάρρυνε τη φοροδιαφυγή
με μια επίσημη δήλωσή του, η οποία
μεταδόθηκε από όλα τα τηλεοπτικά
κανάλια.
16
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο μο-
ναδικός που αντιδρά είναι ο Τζαν-
φράνκο Φίνι (ο συνιδρυτής μαζί με τον
Μπερλουσκόνι του «Λαού της Ελευ-
θερίας») ο οποίος τώρα βρίσκεται σε
πορεία σύγκρουσης και αρχίζει να
αναγνωρίζει την ισχύ όλων των επι-
κριτικών σχολίων που για χρόνια κά-
ναμε για τον «μικρό δούκα του Άρ-
κορε», αλλά ο οποίος τη στιγμή που
γράφεται αυτό το άρθρο δεν έχει
ακόμη αποχωρήσει από την κυβέρ-
νηση.
17
ρηνική συγκέντρωση διαμαρτυρίας
«τζιροτόντο» (που διεξήχθη με πρω-
τοβουλία του Νάνι Μορέτι, του Πά-
ολο Πάρντι και του γράφοντος ), και
τον Νοέμβριο του 2009 με τη συγκέ-
ντρωση διαμαρτυρίας «μωβ λαός» που
έγινε και αυτή στην πλατεία Σαν Τζο-
βάνι της Ρώμης και στην οποία ο κό-
σμος προσκλήθηκε μέσω facebook.
18
Ο όρος αυτός άρχισε να χρησιμο-
ποιείται μετά την εντυπωσιακή επιτυ-
χία του βιβλίου Η Κάστα (La Casta), το
οποίο πούλησε πάνω από ένα εκα-
τομμύριο αντίτυπα και όπου οι δημο-
σιογράφοι της εφημερίδας Corriere
della Sera Ρίτσο και Τζαν Αντόνιο
Στέλα αναλύουν όλα τα προνόμια που
συνδέονται με πολλές χιλιάδες πολιτι-
κούς, τόσο της Βουλής όσο και των μι-
κρών δήμων.
19
Ζοσπέν, Θαπατέρο, Πρόντι.
20
Συνταρακτική ήταν η περίπτωση του
Ντίνο Μπόφο, διευθυντή της εφημερί-
δας L’avvenire της Επισκοπικής Διά-
σκεψης Ιταλίας, ο οποίος άσκησε κρι-
τική λαμβάνοντας χίλιες προφυλάξεις
στη σεξουαλική συμπεριφορά του
Μπερλουσκόνι. Η εφημερίδα Il Gior-
nale που ανήκει στην οικογένεια Μπερ-
λουσκόνι δημοσίευσε ένα ψευδές «δι-
καστικό έγγραφο» που κατηγορεί τον
Ντίνο Μπόφο για ομοφυλοφιλία και
για σεξουαλικά εγκλήματα, για τα οποία
είχε τάχα διαπραγματευτεί την ποινή.
21
L’Espresso, 28 Μαΐου 2010.
από τον ατελή
εκσυγχρονισμό στην κρίση
από τον ΓιωρΓο ςιακανταρη

Γιατί σκόνταψε το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα του Κώστα Σημίτη; Διότι το υπονόμευσαν για εντελώς
ιδιοτελείς λόγους οι κομματικοί μηχανισμοί και η δημόσια διοίκηση. Γιατί ο λαϊκισμός κυριαρχεί στον Πάνος Καζάκος,
Μεταρρυθμίσεις, χρέη και
ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό; Και γιατί η κρατούσα αντίληψη περίπου ενοχοποιεί τη γνώση; Ο οι- αδράνειες στην Ελλάδα
κονομολόγος Πάνος Καζάκος επιχειρεί να προσεγγίσει τα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας, (1993-2010), Πατάκη,
αθήνα 2010, σελ. 292
της πολιτικής, των ιδεολογιών, της οικονομίας, εξαιτίας των οποίων η χώρα οδηγήθηκε στην κρίση.

Μαρία Μαρογιάννη / ΑΠΕ

Κώστας Σημίτης στο

Ο
βιβλίο του Σκέψεις
για μια προοδευτική
διακυβέρνηση (Πόλις,
2008) αναφέρει σ’
ένα σημείο ότι «για πολλούς το κοι-
νωνικό και το αριστερό είναι να
μην υπάρξει αλλαγή» (σελ. 26). Ο
οικονομολόγος ομότιμος καθηγη-
τής του Πανεπιστημίου Πάνος Κα-
ζάκος παραπέμπει σ’ αυτήν την
αναφορά. Αν επιχειρήσω να συνο-
ψίσω το κεντρικό μήνυμα του βι-
βλίου του, που μόλις κυκλοφόρησε,
θα έλεγα ότι επισκοπεί, αναλύει
και υποβάλλει σε κριτική τις πρα-
κτικές και τις μεθόδους που χρησι-
μοποίησαν οι εκσυγχρονιστικές δυ-
νάμεις για να μεταβάλουν το
χαρακτήρα της ελληνικής κοινω-
νίας, αλλά και την αντίσταση που
προέβαλλε ο ελληνικός λαϊκισμός
για να απορρίψει οποιαδήποτε αλ-
λαγή στη χώρα, με πρόσχημα μά-
λιστα την υπεράσπιση των κατώ-
τερων κοινωνικών στρωμάτων.
Γύρω απ’ αυτήν την υπεράσπιση
στήθηκε ένας πολυμήχανος κύκλος
προώθησης αντικρουόμενων συμ-
φερόντων από ποικιλώνυμες ομά-
δες επιχειρηματιών, συνδικαλιστών, Ο πρώην πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής και ο τότε υπουργός Οικονομίας και Οικονομικών Γιώργος αλογοσκούφης,
κομματικών εκπροσώπων, τεχνο- στην συζήτηση επίκαιρων ερωτήσεων στην «Ώρα του πρωθυπουργού», την Παρασκευή 9 Μαΐου 2008, στην Βουλή.
κρατών διαχειριστών, διαφόρων
ΜΜΕ και δημοσιογράφων που οι- όλων ή –και με βάση τις μεταρρυθ- ο εκσυγχρονισμός– ή αν θα παρα- όλον, ή εμμένουμε στη θέση: ο κα-
κειοποιήθηκε τον δημόσιο χώρο, μίσεις που προβλέπονται στο μνη- μείνουμε στις παραδοσιακές κοι- θένας να υπερασπίσει τα «κεκτη-
στο όνομα μάλιστα του δημόσιου μόνιο– επισπεύδουμε τις μεταρρυθ- νοτιστικο-λαϊκιστικές και αντιατο- μένα» με αποτέλεσμα να τα χά-
συμφέροντος. μίσεις που κρίνονται αναγκαίες για μικιστικές εγκλήσεις, οι οποίες σουμε όλα.
Είναι ο ίδιος μηχανισμός που σή- να διασωθούμε όλοι. Με άλλα λόγια, μαθηματικά μας οδηγούν σε οδυ-
μερα κάνει ότι δεν καταλαβαίνει το μέγα δίλημμα σήμερα για την νηρές περιπέτειες. Όταν λέμε νε-
πως το μείζον δίλημμα για τη χώρα ελληνική κοινωνία είναι αν το όλον ωτερικότητα, βεβαίως, εννοούμε το ηΜιΤελησ
δεν είναι: μνημόνιο ή αντι-μνημόνιο, πολιτικό σύστημα θα αναλάβει να αν αναλαμβάνουμε όλοι, ως ολο- εκσυΓΧρονισΜοσ
ούτε καν το: μνημόνιο ή χρεοκοπία, εισαγάγει τη χώρα στην εποχή της κληρωμένες ατομικότητες, να απε- Αν θέλουμε τα παραπάνω να τα
αλλά το: μένουμε όπως ήμασταν μέ- νεωτερικότητας –απαραίτητο δια- μπολήσουμε τμήμα των συμφερό- δούμε με οικονομικούς όρους, τότε η
χρι τώρα με σκοπό την καταστροφή χειριστικό κομμάτι της οποίας είναι ντων μας για να διατηρήσουμε το κριτική του Καζάκου στο μοντέλο

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 65

ανάπτυξης της Ελλάδας που στηρί- (στην οποία συνταιριάζει την πολι- ελληνικές «αριστερές» και «δεξιές» γραφή Αλογοσκούφη με συγκατα-
χτηκε στην κατανάλωση και το δα- τική και οικονομική περιγραφή με αναγνώσεις του φιλελευθερισμού. βατικό τρόπο ως ορθή κίνηση, η
νεισμό αποκαλύπτει την οικονομική θεωρητικές προκείμενες) αφορά την Η προσαρμογή της χώρας στις οποία όμως δεν έγινε με αξιόπιστο
απόσταση της χώρας από τη νεωτε- περίοδο 1993-2010 και χωρίζεται απαιτήσεις της ένταξής της στην τρόπο. Και όμως, αυτή η απογραφή
ρικότητα. Οικονομική απόσταση σε δυο μεγάλες περιόδους: το εκ- Ευρωπαϊκή Ένωση, παρότι φαντά- αποτέλεσε μια καθαρά πολιτική κί-
που, όπως δείχνει ο συγγραφέας, συγχρονιστικό εγχείρημα Σημίτη ζει σαν εξωτερικός περιορισμός, νηση, η οποία αποσκοπούσε να
συνοδοιπορεί και με τη διαφθορά (1996-2004) και την περίοδο της ενέχει –υποστηρίζει ο συγγραφέας– φορτώσει την πρώην κυβέρνηση με
των μεγάλων, αλλά και με την εκτε- καραμανλικής «επανίδρυσης του μια εσωτερική διάσταση που έχει όλα τα ελλείμματα και να απαλλά-
ταμένη «μικροδιαφθορά» (εφορίες, κράτους» (2004-2009). Οι αναφο- να κάνει με την αποφυγή περιθω- ξει τη νέα από αυτά τα βάρη. Μια
πολεοδομίες, φακελάκι, κ. ά). Και οι ρές στην τριετία 1993-1996 λει- ριοποίησης της χώρας. κίνηση που καμία σχέση δεν είχε
δυο «διαφθορές» είναι άμεσα συνυ- τουργούν ως προθάλαμος για την Πριν αναφερθεί στα μέτρα που με την επίκληση εκ μέρους του συγ-
φασμένες με τον τρόπο λειτουργίας επισκόπηση της εκσυγχρονιστικής έλαβε ο «ημιτελής εκσυγχρονισμός» γραφέα του ορθολογισμού και της
του πολιτικού συστήματος, θα προ- περιόδου. ξεχωριστή εκτεταμένη της οκταετίας Σημίτη, ο Καζάκος πολιτικής ανιδιοτέλειας. Αν βεβαίως
σέθετα μάλιστα και με το παραδο- ανάλυση γίνεται και για την εποχή θεωρεί σκόπιμο να περιγράψει τα αυτή η απογραφή αφορούσε τις δα-
σιακό μοντέλο λειτουργίας της ελ- της κρίσης (2009 έως τα μέσα του χαρακτηριστικά της ελληνικής ανά- πάνες για τα νοσοκομεία, τις
ληνικής κοινωνίας. O συγγραφέας 2010). πτυξης και το στρεβλό πρότυπό της. ΔΕΚΟ, την τοπική αυτοδιοίκηση
ονομάζει αυτή την παραδοσιακή Ο Καζάκος επισημαίνει ότι στην Σύμφωνα με το πρότυπο αυτό, η και όλα αυτά που συμπεριλαμβάνο-
κοινωνία: «κοινωνία προσοδούχων», Ελλάδα ο εκσυγχρονισμός ως έν- μεγέθυνση ανάγεται σε μαγικό φε- νται στη σημερινή απογραφή του
εννοώντας με αυτόν τον εύστοχο νοια κινήθηκε στα όρια της ασά- τίχ. Όταν όμως αρχίζει η επιβρά- ελλείμματος, τότε θα μιλούσαμε για
όρο (δες και Θ. Πελαγίδης και Μ. φειας. Αυτό περιόρισε το βεληνεκές δυνση (βλ. και Ντάνιελ Κοέν, Η ευ- άλλου είδους απογραφή και για
Μητσόπουλος, Ελληνική Οικονομία, του στο πλαίσιο του εξευρωπαϊσμού ημερία του κακού, Πόλις, 2010), άλλα καθήκοντα που θα προέκυ-
Παπαζήση, 2010), μια κοινωνία το και της φιλελευθεροποίησης της οι- τότε αρχίζουν να εμφανίζονται τα πταν απ’ αυτή.
εισόδημα των μελών της οποίας κονομίας. Η προσπάθεια να φανεί πρώτα σημάδια της κρίσης. Αυτό Διακρίνω εδώ μια ανισορροπία
προκύπτει μέσα από πολιτικές και πως οι προτεινόμενες μεταρρυθμί- συνέβη στην Ελλάδα: η οικονομική στον τρόπο με τον οποίο ο Καζάκος
διοικητικές ρυθμίσεις και θεσμικά σεις έχουν ουδέτερο χαρακτήρα κρίση συναντήθηκε με το στρεβλό κρίνει τις κυβερνήσεις Σημίτη και
μέτρα. Από το βιβλίο του Καζάκου, αποσκοπούσε στην απόκρυψη του μοντέλο ανάπτυξης. Από την άλλη, Καραμανλή. Ενώ στον πρώτο ανα-
αλλά και από την επαπειλούμενη φιλελεύθερου χαρακτήρα τους. Ο ο συγγραφέας διαπιστώνει τις πε- ζητεί τις αποτυχίες αναφορικά με
χρεοκοπία της χώρας, συμπεραί- συγγραφέας ταυτίζει τον φιλελευ- ριορισμένες μεταρρυθμιστικές ικα- τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις σε ερ-
νουμε πως έφθασε η στιγμή η χώρα θερισμό με την προτεραιότητα των νότητες του ελληνικού συστήματος γασία, υγεία, κοινωνική ασφάλιση,
να μεταβεί στο στάδιο της νεωτερι- αγορών, κάτι που αποκρύπτει τον διακυβέρνησης. Κύρια αιτία του στον Καραμανλή αναζητεί τις επι-
κότητας και του βεμπεριανού «βί- βαθύτατα κοινωνικό χαρακτήρα του φαινομένου αυτού είναι η ανεπαρ- τυχίες σε θέματα ήσσονος σημασίας
αιου εκσυγχρονισμού». κλασικού φιλελευθερισμού. Αυτή η κής δημόσια διοίκηση. (αναπτυξιακός νόμος του 2004,
Η επισκόπηση του συγγραφέα απόκρυψη είναι κοινός τόπος στις ΑΜΚΑ, εν μέρει οι ΣΔΙΤ, το νέο
πλαίσιο λειτουργίας των ΔΕΚΟ) ή
ΔηΜοσιο ακόμη και σε ζητήματα –κατά τη
Charles Baudelaire και κοΜΜαΤισΜοσ γνώμη μου– κραυγαλέας αποτυχίας,
Σ’ αυτό το μοντέλο, στην ανεπάρ- όπως ο σχεδιασμός και η εφαρμογή
κεια της δημόσιας διοίκησης και του ΕΣΠΑ. Στις αποτυχίες περι-
Ο ΑΝΘΡωΠΟΣ ΚΑΙ Η ΘΑΛΑΣΣΑ στην υπονόμευση του κομματικού λαμβάνει τις απόπειρες μεταρρύθ-
μηχανισμού σκόνταψε ο «ημιτελής μισης στο ασφαλιστικό, το χωρο-
Του πόντου, άνθρωπε ελεύθερε, αιώνιος είσαι λάτρης! εκσυγχρονισμός». Ο συγγραφέας ταξικό, την απελευθέρωση των
Για την ψυχή σου όρισες την θάλασσα καθρέφτη, αναφέρεται στις επιτυχίες της έντα- ενεργειακών αγορών και την ανα-
Όταν λεπίδα ατέρμονη σηκώνεται και πέφτει ξης στην ΟΝΕ, σε επιτυχημένες με- διάρθρωση της τοπικής αυτοδιοί-
ταρρυθμίσεις όπως το ΑΣΕΠ, ο Κα- κησης.
Μα και το πνεύμα σου άβυσσος πικρή και όμοιά της. ποδίστριας, τα ΚΕΠ, το ΕΛΚΕ, τις Δεν μπορεί όμως κανείς να ισορ-
ημιτελείς ως προς την αποτελεσμα- ροπεί μεταξύ δύο κυβερνήσεων,
Στους κόλπους τής εικόνας σου να βυθιστείς σ' αρέσει, τικότητα ιδιωτικοποιήσεις. Τονίζει όταν η πρώτη άφησε χρέος 168 δις.
Και τη φιλά το βλέμμα σου, τα χέρια. Κι η καρδιά όμως ότι και στα τρία μεγάλα με- ευρώ ή το 97,4 % του ΑΕΠ το 2003
Το ίδιο της το θρόισμα ξεχνά κάποια φορά, ταρρυθμιστικά μέτωπα –αγορά ερ- ενώ η άλλη έφυγε με το χρέος στα
γασίας, υγεία και κοινωνική ασφά- 273,4 δις. ευρώ ή το 115,1% του
Ο θρήνος τούτος σαν ξεσπά, μ' αδάμαστη άγρια ζέση. λιση– οι μεταρρυθμιστικές δυνάμεις ΑΕΠ το 2009. Δεν μπορεί πάλι κα-
απέτυχαν ολοσχερώς. Τελικά, όπως νείς να θεωρεί σχετικώς επιτυχη-
Είστε κι οι δυο εχέμυθοι μαζί και σκοτεινοί: υποστηρίζει, από το 2001 και μένη τη διαχείριση του ΕΣΠΑ από
Άνθρωπε ποιος το μέτρησε το βάθος τών γκρεμών σου; ύστερα επικράτησαν οι δυνάμεις τη Ν.Δ. με απορρόφηση 3% στο
ω θάλασσα, ποιος γνώρισε τον πλούτο τον κρυφό σου; του status quo. Έκτοτε, η πολιτική μέσο του προγράμματος συγχρημα-
του εκσυγχρονισμού απέκτησε χα- τοδότησης (2009) και να θεωρεί
Τα μυστικά σας τα κρατά ζηλοτυπία δεινή!
ρακτηριστικά «κυβερνητισμού». Ο αποτυχημένη μια άλλη κυβέρνηση
εκσυγχρονισμός ξέμεινε από υπο- (την κυβέρνηση Σημίτη) με απορ-
Κι όμως ιδού αμέτρητοι αιώνες κι εποχές, στηρικτές. Η ανάλυση όμως των αι- ρόφηση 30,7 % στο τέταρτο έτος
Που ανήλεα παλεύετε χωρίς τύψη καμία, τίων αυτής της κατάστασης δεν (2004) του ΚΠΣ. Εξάλλου, κατά τη
Τόσο αγαπάτε τη σφαγή, τον θάνατο, τη βία, φθάνει σε βάθος. γνώμη μου, ο συγγραφέας διαβάζει
Η διακυβέρνηση Καραμανλή χα- λανθασμένα τα στοιχεία για την
ω! εσείς άσπονδοι αδελφοί κι αιώνιοι παλαιστές!
ρακτηρίζεται ως διπρόσωπη, μια απορρόφηση του Γ΄ ΚΠΣ, αφού
πρώτη (2004-2007) περίοδος σχε- υπολογίζει τους ρυθμούς απορρό-
τικών επιτυχιών και μια δεύτερη φησης στη βάση της σωρευτικής
μετάφραση: Λένια Zαφειροπούλου (2007-2009) αποτυχιών. Ο συγ- τους σχέσης με το επόμενο έτος και
γραφέας αντιμετωπίζει την απο- όχι στη βάση της κοινοτικής δέ-

66 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]


σμευσης για υλοποίηση ανά έτος. Ο
δεύτερος τρόπος είναι ο πιο ενδε-
δειγμένος. Επίσης, αντιθέτως, η
απορρόφηση πρέπει να αποτυπώ-
νεται σωρευτικά και όχι στη βάση
του ρυθμού. Δεν μπορεί ακόμη να
κρίνονται με ίδιο τρόπο μια κυβέρ-
νηση που άφησε τη χώρα στην 38η
θέση της παγκόσμιας κατάταξης για
την ανταγωνιστικότητα και μιας άλ-
λης που την κατέβασε στην 71η.
Επίσης, δεν μπορεί να απονέμονται
εύσημα στην κυβέρνηση Καρα-
μανλή για τα δημόσια έργα και να
ξεχνιούνται οι επιτυχίες της κυβέρ-
νησης Σημίτη στον ίδιο τομέα.
Για να είμαι δίκαιος, βεβαίως, ο
συγγραφέας δεν χαρίζεται, όταν
αναφέρεται στην επίτευξη του τε-
λικού στόχου, ούτε στην κυβέρνηση
Καραμανλή, αφού υποστηρίζει πως
«συνολικά, η κυβέρνηση της ΝΔ
εφάρμοσε μια περιορισμένη και πο-
λιτικά ανώδυνη μεταρρυθμιστική
πολιτική, η οποία έμεινε πίσω από
τις απαιτήσεις των καιρών και δεν
συνδέονταν με τα πιο κρίσιμα προ-
βλήματα της χώρας» (σελ. 160). Η
συνολική αποτίμηση που κάνει για
την κυβέρνηση Καραμανλή, πά-
ντως, είναι ότι έγιναν απαραίτητες
διορθωτικές κινήσεις, αλλά ήταν
ανεπαρκείς για να αντιμετωπιστούν
η δημοσιονομική ανισορροπία και η
αναδιάρθρωση της παραγωγικής
βάσης και της δημόσιας διοίκησης.
Αυτές οι παρατηρήσεις μου δεν
αφορούν τα κύρια σημεία της πο-
λιτικής ανάλυσης του Καζάκου. Το
γενικότερο συμπέρασμα που εξά-
γεται από την εργασία του είναι
ότι το πολιτικό σύστημα και στις
δύο περιόδους, ως διαδικασία και
ως τρόπος λειτουργίας, έμεινε αμε-
τάβλητο. Επί εκσυγχρονισμού
υπήρχε σχέδιο, όχι όμως και πολι-
τικός φορέας για την υλοποίησή
του. Σχέδιο που κανένας σοβαρός
αναλυτής δεν μπορεί να υποστηρί-
ξει ότι υπήρχε κατά τη διακυβέρ-
νηση Καραμανλή.
Η σημερινή κρίση ίσως αποτελέ-
σει αφετηρία για τη μεταρρύθμιση
του ίδιου του πολιτικού συστήμα-
τος. Στο τμήμα που πραγματεύεται
την περίοδο της ανάληψης της
εξουσίας από τον Γιώργο Παπαν-
δρέου διαπιστώνει πως η νέα κυ-
βέρνηση κινήθηκε μεταξύ δύο δι-
λημμάτων. Να ακολουθήσει μια
χαλαρή δημοσιονομική διαχείριση
που στοχεύοντας σε αναθέρμανση
της οικονομίας θα στήριζε τις ευπα-
θείς κοινωνικές ομάδες διευρύνοντας
τα ελλείμματα, ή να εφαρμόσει ένα
πρόγραμμα δημοσιονομικής εξυ-
γίανσης που θα ενέτεινε την ύφεση
1 Ιανουαρίου 2002. Ο τότε πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης επιδεικνύει
χαρτονομίσματα του ευρώ που μόλις έχει τραβήξει από μηχάνημα της
Τράπεζας της Ελλάδος. Ελλάδα και Φινλανδία ήταν τα πρώτα
ευρωπαϊκά κράτη που εισήγαγαν το ευρώ, μία ώρα νωρίτερα
από τα υπόλοιπα μέλη της ευρωζώνης.
σε συνδυασμό με συγκεκριμένες
διαρθρωτικές αλλαγές. Η καθυστε-
ρημένη επιλογή της δεύτερης πολι-
τικής –καθυστέρηση που ο Καζάκος
αποδίδει στο ισχυρό λαϊκιστικό
στοιχείο και στη σύγκρουσή του με
τις μεταρρυθμιστικές δυνάμεις–
έπληξε την αξιοπιστία της ακολου-
θούμενης οικονομικής πολιτικής. Ο
συγγραφέας εκτείνει την ανάλυση
του μέχρι τα μέσα του 2010, γι’
αυτό και μεταφέρει έναν τόνο αι-
σιοδοξίας μεγαλύτερο απ’ όσο η ση-
μερινή πραγματικότητα επιτρέπει.
εκσυΓΧρονισΜοσ
vs λαϊκισΜοσ
Αναφέρθηκα στην αρχή ότι το βι-
βλίο πραγματεύεται τη σύγκρουση
εκσυγχρονισμού – λαϊκισμού με
έπαθλο το χαρακτήρα της ελληνικής
κοινωνίας. Αυτός είναι ένας ενδε-
δειγμένος τρόπος για την ανάλυση
του ελληνικού κοινωνικού σχηματι-
Milos Bicanski / EPA
σμού, πιστεύω όμως πως ακόμα πιο
ενδεδειγμένος είναι ο τρόπος που σε
εμβρυϊκή μορφή βρίσκεται στο Λε-
ξικό για την Ελλάδα στη δεκαετία του
’80 σε επιστημονική επιμέλεια των
Βασίλη Βαμβακά και Παναγή Πα-
ναγιωτόπουλου(Το πέρασμα), όπου
εκτίθενται οι τρόποι με τους οποί-
ους στην ελληνική κοινωνία ο αρ-
χαϊσμός και ο λαϊκισμός κατορθώ-
νουν να συγκατοικούν με τις
εκσυγχρονιστικές προσπάθειες.
Γιατί, όντως, εδώ ακριβώς βρί-
σκονται και τα όρια του ελληνικού
εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος. Εί-
ναι ακριβώς σ’ αυτό το σημείο που
η διάκριση μεταξύ παλαιού και εκ-
συγχρονιστικού ΠΑΣΟΚ «σπάει τα
μούτρα της» (διάκριση στην οποία
πολύ επιμένει ο συγγραφέας). Η
πραγματικότητα δείχνει ότι οι με-
ταφορές από το ένα στο άλλο ΠΑ-
ΣΟΚ είναι συνεχείς –και σε επί-
πεδο προσωπικών στάσεων, αλλά
και σε πολιτικό-θεσμικό– λόγω κυ-
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 67
ρίως της αδυναμίας του εκσυγχρο-
νισμού να ιδεολογικοποιήσει τις
αναφορές του. Οι πολιτικές συμπε-
ριφορές, π.χ., στην ασφαλιστική με-
ταρρύθμιση Λοβέρδου και στο
άνοιγμα του επαγγέλματος των
φορτηγατζήδων, που επιχείρησε ο
υπουργός Μεταφορών Δημήτρης
Ρέππας, κάνει πιο σαφή αυτή την
παρατήρησή μου.
Τελικώς τα όρια εκσυγχρονι-
σμού-αρχαϊσμού αφορούν τα πολ-
λαπλά επίπεδα που αγγίζουν τους
εθνικούς μας ιστορικούς αναχρο-
νισμούς, οι οποίοι διέπουν τη λει-
τουργία του κοινωνικού μας συ-
στήματος και τις ιδεολογικές
συνιστώσες πρόσληψης των πραγ-
ματικών δεδομένων. Οφείλονται
όμως και σε υποκειμενικές παρα-
λείψεις, που ταυτίζουν το εκσυγ-
χρονιστικό εγχείρημα με τεχνο-
κρατικές και διαχειριστικές λογικές
(ο συγγραφέας εύστοχα κριτικάρει
την ταύτιση του εκσυγχρονισμού
με τον εξευρωπαϊσμό και τη μίμηση
των προηγμένων κοινωνιών), με τις
αδυναμίες του πολιτικού υποκειμέ-
νου που ανέλαβε την υλοποίηση
του εγχειρήματος το οποίο κυ-
ριαρχούνταν από εθνικο-λαϊκίστι-
κες «εγκλήσεις» (επίσης το επιση-
μαίνει ο Καζάκος) και με την
έλλειψη κατάλληλων θεωρητικών
επεξεργασιών (που οφείλεται στο
δυναμικό το οποίο στελέχωσε το
εκσυγχρονιστικό εγχείρημα).
Τέλος, αλλά ιδιαίτερα σημαντική,
είναι η παρατήρηση του συγγραφέα
που περικλείει και τον πυρήνα της
«ελληνικής ιδιαιτερότητας», για τη
διάσταση μεταξύ της αναγκαιότη-
τας γνώσης της πραγματικότητας
και της εφαρμοσμένης πολιτικής
πρακτικής. Το ελληνικό πολιτικό
σύστημα υποτιμά, αν δεν περιφρο-
νεί, τη γνώση των δεδομένων (τα
χαρακτηρίζει μάλιστα, απαξιωτικά,
τεχνοκρατικά στοιχεία) και αναγο-
ρεύει την πολιτική σε δράση που εί-
ναι πέρα και άνω των στοιχείων. Ο
πολιτικός που στηρίζεται σε στοι-
χεία θεωρείται τεχνοκράτης, ενώ ο
πολιτικός που υποτιμά τη γνώση
αναγορεύεται σε προστάτη του
λαού. Αυτή η υποτίμηση της γνώσης
από το πολιτικό μας σύστημα είναι
η νάρκη που απειλεί να το τινάξει
στον αέρα.
Το βιβλίο του Πάνου Καζάκου εί-
ναι μια σημαντική προσφορά σ’
αυτή την πολιτική που στηρίζεται
στα δεδομένα και στη γνώση, οι
όποιες κριτικές επισημάνσεις κι-
νούνται στο πλαίσιο της αναγνώρι-
σης της γνώσης ως υπέρτατης
αξίας. zx
 το παράδοξο 1939
από τον ΠαςΧο μανΔραβΕλη

Γιατί δεν έγινε δυνατή η αποφυγή του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, αυτής της μεγάλης παγκόσμιας κα-
ταιγίδας; Ποιες αιτίες τον προκάλεσαν; Ο ιστορικός Ρίτσαρντ Όβερι θεωρεί ότι οι λόγοι για τους οποί-
ους ξέσπασε η φονικότερη πολεμική αναμέτρηση στην ιστορία μπορούν να εξηγηθούν μόνο στο πλαί-
Richard Overy, 1939. σιο της επιδεινούμενης ευρωπαϊκής τάξης πραγμάτων στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, όταν «η
Η αντίστροφη μέτρηση για οικονομική κρίση, η ανάδυση αυταρχικών καθεστώτων, οι βαθιές διαχωριστικές γραμμές, οι εθνικι-
τον πόλεμο, μετάφραση
Τιτίνα Σπερελάκη, στικοί ανταγωνισμοί και η κατάρρευση των προσπαθειών της Κοινωνίας των Εθνών να διαφυλάξει την
Πατάκη, αθήνα 2009, ειρήνη συνδυάστηκαν όλα μαζί καθιστώντας πιθανή μια γενική σύρραξη». Στο βιβλίο του τίθεται, εκ
σελ. 204
των πραγμάτων, και ένα θέμα περί της μεθόδου των ιστορικών.

κρίση ιστορικών απο- φασιστικά κινήματα. Το πιθανό- μάχες ήταν μεταξύ των ιστορικών θνείς κρίσεις που επιδεινώθη-

Η
φάσεων μοιάζει εύ-
κολη δουλειά εκ των
υστέρων. Γνωρίζουμε
τον δρόμο που πήρε η
ιστορία και μπορούμε με σχετική
ασφάλεια να κρίνουμε το ορθό και
το λάθος. Είναι όμως πολλά και
αυτά που δεν γνωρίζουμε. Όχι μόνο
εμείς οι αδαείς εραστές της ιστο-
ρίας, αλλά και εκείνοι που επαγγελ-
ματικά και συστηματικά εντρυφούν
σ’ αυτή.
Ας ξεχάσουμε το γεγονός ότι οι
ιστορικοί έχουν πρόσβαση σε γνώση
που οι πρωταγωνιστές των ιστορι-
κών γεγονότων δεν είχαν, π.χ. στα
αρχεία των αντιπάλων σε μια σύ-
γκρουση. Ένα πράγμα, που κανείς
δεν γνωρίζει, είναι οι εναλλακτικοί
δρόμοι που θα μπορούσε να πάρει η
ιστορία. ξέρουμε για παράδειγμα
ότι η συμφωνία του Μονάχου ήταν
κακή διότι εξέθρεψε την επιθετικό-
τητα του Χίτλερ. Δεν μπορούμε να
ξέρουμε όμως ποια θα ήταν η ροή
τής ιστορίας χωρίς αυτή. Θα ξέ-
σπαγε ο πόλεμος τον Σεπτέμβριο
του 1938; Ποια θα ήταν η έκβασή
του, με τη Βρετανία λιγότερο εξο-
πλισμένη απ’ ό,τι ένα χρόνο μετά κι
ένα ισχυρό φιλειρηνικό κίνημα
στους κόλπους της;
Αν, πάλι, η απόρριψη τής Συμ-
φωνίας κατεύναζε τον Χίτλερ και
δεν γινόταν ποτέ ο Β΄ Παγκόσμιος
Πόλεμος ποια θα ήταν η πορεία
του κόσμου, αν επιζούσε ως εναλ-
λακτικό «παράδειγμα» και ο ναζι-
στικός ολοκληρωτισμός; Πολλές
χώρες της Ευρώπης τότε είχαν φα-
σιστικά καθεστώτα, αλλά και εντός
των δημοκρατιών υπήρχαν ισχυρά
τερο, βέβαια, θα ήταν ότι και ο φα-
σιστικός ολοκληρωτισμός θα κα-
τέρρεε από τις εσωτερικές του
αντιφάσεις, αλλά στην περίπτωση
του κομμουνισμού αυτό χρειάστηκε
εβδομήντα χρόνια. Πώς θα ήταν ο
κόσμος αν δίπλα στον «κόκκινο
φάρο της αλήθειας» υπήρχε κι ένας
αντίστοιχος «μαύρος φάρος»; Θα
επιζούσαν τα φιλελεύθερα αστικά
κράτη ή οι πληθυσμοί τους θα σα-
γηνεύονταν από την «αποτελεσμα-
τικότητα» των δύο ολοκληρωτι-
σμών;
ερΩΤηΜαΤα
περι Τησ ΜεθοΔου
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ήταν η
φρίκη τού πολέμου που απονομιμο-
ποίησε στη συνείδηση των ανθρώ-
πων τον φασισμό. Κι εδώ μπαίνουμε
σε ένα βαθύτερο μεθοδολογικό πρό-
βλημα. Πώς μπορούμε να κρίνουμε
την ιστορία, όταν η σκέψη μας και
συνεπώς η κρίση μας διαμορφώνε-
ται από την ιστορία, δηλαδή είναι
προϊόν αυτής της ιστορίας;
Ένα ακόμη μεθοδολογικό πρό-
βλημα είναι η στάθμιση των παρα-
γόντων που παράγουν τις ιστορικές
εξελίξεις. Επειδή δεν υπάρχει ένας
κοινά αποδεκτός κανόνας, συχνά ξε-
σπούν διαμάχες μεταξύ των ιστορι-
κών για τα αίτια των μεγάλων ιστο-
ρικών γεγονότων. Στην Ελλάδα, για
παράδειγμα, είναι γνωστή η διαμάχη
για τις απαρχές του Εμφυλίου∙ στο
εξωτερικό γίνεται μια μεγάλη συζή-
τηση για τις απαρχές του Β΄ Πα-
γκοσμίου Πολέμου, για το παράδοξο
έτος 1939. Μία από αυτές τις δια-
Ρίτσαρντ Όβερι (Richard Overy) και
Τίμοθι Μέισον (Timothy Mason),
από τις στήλες της επιθεώρησης
Past and Present Journal. Ο Μέισον
είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι
ο Αδόλφος Χίτλερ οδηγήθηκε στον
πόλεμο επειδή η γερμανική οικονο-
μία αντιμετώπιζε δομικές αδυναμίες
και είχε να επιλέξει μεταξύ επιθετι-
κότητας και δύσκολων οικονομικών
αποφάσεων που θα υπέσκαπταν τη
λαϊκή νομιμοποίηση του καθεστώ-
τος. Ο Όβερι απάντησε ότι, παρ’
όλο που η Γερμανία είχε μεγάλα οι-
κονομικά προβλήματα το 1939,
ήταν οι αποφάσεις, οι παρεξηγή-
σεις, οι κακές εκτιμήσεις που δημι-
ούργησαν τη δυναμική η οποία οδή-
γησε στο αιματοκύλισμα1.
Στο βιβλίο του 1939. Η αντί-
στροφη μέτρηση για τον πόλεμο, ο
Όβερι υποστηρίζει ότι η πορεία
προς τον πόλεμο δεν ήταν αναπό-
φευκτη.
Το σενάριο της τελικής κρίσης
δεν ήταν προδιαγεγραμμένο.
(…) Δεν είναι απίθανο να εί-
χαν παρθεί διαφορετικές απο-
φάσεις σε συγκεκριμένες στιγ-
μές της κρίσης εξαιτίας
παραγόντων που δημιούργησε
η ίδια η αυξημένη ένταση, όπως
καταδεικνύει η απόφαση του
Χίτλερ να ακυρώσει την ει-
σβολή στις 25 Αυγούστου ή την
πολωνική προθυμία για δια-
πραγμάτευση ή τον κλεφτοπό-
λεμο μεταξύ Μπονέ και Ντα-
λαντιέ (σ.σ.: ο υπουργός
Εξωτερικών και ο πρωθυπουρ-
γός της Γαλλίας). Όλες οι διε-
καν, από τον Κριμαϊκό Πόλεμο
μέχρι την εισβολή στο Ιράκ,
οδήγησαν αρχικά σε σύντομες
περιόδους ασταθών πολιτικών
αλληλεπιδράσεων και απρόβλε-
πτων συγκυριών πριν από την
έναρξη των εχθροπραξιών (σ.
164).
Δεν ήταν μία, αλλά πολλές οι πετα-
λούδες που έφτιαξαν την μεγάλη
παγκόσμια καταιγίδα. Αλλά όλα
αυτά σε περιβάλλον που έκανε πολύ
πιθανό έναν παγκόσμιο πόλεμο. Αυ-
τός «μπορεί να εξηγηθεί σωστά
μόνο στο πλαίσιο της επιδεινούμε-
νης ευρωπαϊκής τάξης πραγμάτων
στην διάρκεια της δεκαετίας του
1930, όταν η οικονομική κρίση, η
ανάδυση αυταρχικών καθεστώτων,
οι βαθιές διαχωριστικές γραμμές, οι
εθνικιστικοί ανταγωνισμοί και η κα-
τάρρευση των προσπαθειών της
Κοινωνίας των Εθνών να διαφυλά-
ξει την ειρήνη συνδυάστηκαν όλα
μαζί καθιστώντας πιθανή μια γενική
σύρραξη» (σ. 15).
Στις δραματικές διαπραγματεύ-
σεις του Αυγούστου πριν από την ει-
σβολή στην Πολωνία υπήρχαν κα-
κές εκτιμήσεις εκατέρωθεν. Ο
Χίτλερ πίστευε ότι οι δυτικές δυνά-
μεις απλώς μπλόφαραν με την «κόκ-
κινη γραμμή» και ότι δεν θα πολε-
μούσαν. Στις 30 Αυγούστου, «ο
Γκέρινγκ παραπονέθηκε στον Γκέ-
μπελς ότι δεν είχαν ανοικοδομήσει
τη Γερμανία σε έξι χρόνια “για να τα
διακινδυνεύσουν τώρα όλα μ’ έναν
πόλεμο”. Ο Γκέμπελς σημείωσε στο
ημερολόγιό του ότι ο κίνδυνος έμοι-
αζε πολύ μεγαλύτερος απ’ όσο συ-

68 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]


νειδητοποιούσε ο Χίτλερ αλλά ει-
σέπραξε και πάλι την απάντηση ότι
“ο φύρερ δεν πιστεύει πως η Αγγλία
θα επέμβει”» (σ. 95). Από την άλλη
στο Λονδίνο και στο Παρίσι υπήρ-
χαν λανθασμένες πληροφορίες περί
εσωτερικής αντίδρασης στον πό-
λεμο:
Οι Βρετανοί έδωσαν μεγαλύ-
τερη προσοχή στις φήμες περί
διαφορών στην ηγεσία του
Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμμα-
τος. Επί αρκετό καιρό κυριαρ-
χούσε η πεποίθηση ότι ο στρα-
τάρχης Χέρμαν Γκέρινγκ,
επικεφαλής της γερμανικής αε-
ροπορίας, πληρεξούσιος υπουρ-
γός για το οικονομικό τετραετές
πρόγραμμα της Γερμανίας, θα
μπορούσε να οργανώσει κάποιο
πολιτικό πραξικόπημα ή να φα-
νεί χρήσιμος πείθοντας τον Χίτ-
λερ να δεχθεί μια ειρηνική λύση
(σ. 74).
Το ότι αυτές οι εκτιμήσεις ήταν
λανθασμένες το γνωρίζουμε εκ των
υστέρων και εκ του αποτελέσματος.
Την Ωρα Τησ Δρασησ
Η μεγάλη χρησιμότητα του βιβλίου
1939. Η αντίστροφη μέτρηση για τον
πόλεμο είναι ότι μας μεταφέρει στα
κέντρα λήψης αποφάσεων εκείνης
της εποχής, χωρίς την υπεροψία
της μετέπειτα γνώσης. Μας δείχνει
τις δυσχέρειες στη λήψη των απο-
φάσεων, αφ’ ενός λόγω της έλλει-
ψης σαφούς πληροφόρησης, αφ’
ετέρου και επειδή μια πολιτική από-
φαση πρέπει να συνυπολογίζει πολ-
λούς παράγοντες. Βλέποντας την
ιστορία χωρίς το φακό της ύστερης
γνώσης δεν μπορεί κανείς παρά να
συμπάσχει με τις αγωνιώδεις προ-
σπάθειες του βρετανού πρωθυ-
πουργού να διατηρήσει την ειρήνη:
Η ιστορική εικόνα του Νέβιλ
Τσάμπερλαιν είναι αυτή ενός
ανθρώπου ο οποίος, το 1939,
αναζητούσε πάση θυσία
τρόπο για να αποφύγει την
σύγκρουση, αλλά, παρότι πά-
ντα θεωρούσε την ειρήνη προ-
τιμότερη από τον πόλεμο, στις
αρχές του 1939 ελάχιστες αυ-
ταπάτες έτρεφε πια για τον
Χίτλερ. Τον Μάρτιο περιέ-
γραψε τον Χίτλερ σ’ έναν επι-
σκέπτη ως «τον πιο μαύρο
διάβολο που είχα συναντήσει
ποτέ» (σ. 30).
Αυτό πιστοποιείται και από το γε-
6 Οκτωβρίου 1939. Τα μέλη του ράιχσταγκ, του γερμανικού Κοινοβουλίου,
αποθεώνουν τον Χίτλερ ο οποίος μόλις τους έχει ανακοινώσει την επιτυχή
έκβαση της εισβολής στην Πολωνία.
γονός ότι η επιστράτευση στην Βρε-
τανία είχε ξεκινήσει από την άνοιξη
του 1939.
Μοιάζει παράδοξο ότι ακόμη και
δημοκράτες ειρηνιστές μέμφονται
τον Τσάμπερλαιν για τη στάση υπέρ
της ειρήνης που κράτησε στο Μό-
ναχο. Αυτό όμως γίνεται αφ’ ενός
επειδή έχουν την ύστερη γνώση και
αφ’ ετέρου διότι υποτιμάται ή απο-
σιωπάται ένας μείζων παράγων, που
ήταν η λαϊκή βούληση κατά του πο-
λέμου. Σε μια δημοκρατία ένας
πρωθυπουργός έχει μεγάλα περιθώ-
ρια ελιγμών, αλλά δεν μπορεί και
δεν πρέπει να εναντιώνεται πλήρως
στην λαϊκή βούληση. Το 1938 οι
μνήμες του Μεγάλου Πολέμου ήταν
ακόμη νωπές. Είχαν περάσει μόλις
είκοσι χρόνια από τη λήξη του. Οι
ανάπηροι βρίσκονταν σε χιλιάδες
σπίτια για να υπενθυμίζουν την
φρίκη του, η απώλεια αγαπημένων
προσώπων δεν είχε ξεπεραστεί.
Ήταν φυσικό λοιπόν να δρα στις
δυτικές χώρες ένα ισχυρό φιλειρη-
νικό κίνημα – και η λαϊκή επιταγή
ήταν να εξαντληθούν όλα τα περι-
θώρια για ειρήνη.
Υπήρχαν όμως και άλλοι παρά-
γοντες. Το 1938, οι δυτικές δυνά-
Bundesarchiv
μεις βρίσκονταν στο μέσον ενός
μεγάλου εξοπλιστικού προγράμμα-
τος που δεν είχε ολοκληρωθεί. Το
1939 «πολλοί από τους παράγο-
ντες που απέτρεπαν μια σθεναρή
στάση στην περίπτωση της τσεχι-
κής κρίσης την προηγούμενη χρο-
νιά είχαν εκλείψει. Τόσο η Βρετα-
νία, όσο και η Γαλλία στην
διάρκεια του 1939, είχαν επιταχύ-
νει τον επανεξοπλισμό τους, ειδικά
στον αέρα. (…) Ένας δεύτερος
παράγοντας ήταν η κοινή γνώμη η
οποία είχε μετατοπιστεί από τον
τρόμο για τον πόλεμο και τη σφο-
δρή επιθυμία για ειρήνη, που ήταν
πασιφανής τον Σεπτέμβριο του
1938, σε μια μοιρολατρική απο-
δοχή ότι ο πόλεμος ήταν τώρα
αναπόφευκτος και ήταν καλύτερα
να διεξαχθεί το συντομότερο δυ-
νατόν» (σσ. 44-45). Εκτός αυτού
όμως, «για να ικανοποιούν οι πο-
λεμικές προετοιμασίες τις όποιες
φιλοδοξίες τους, η Βρετανία και η
Γαλλία καλούνταν να ξεπεράσουν
πολλά προβλήματα, όπως την ανά-
δυση οικονομικών και χρηματοδο-
τικών δυσχερειών» (σ. 159). Δεν
πρέπει ακόμα να ξεχνάμε ότι κατά
τη δεκαετία του 1930 η οικονομική
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 69
κρίση είχε φτάσει στο ζενίθ και το
ερώτημα «ψωμί ή κανόνια;» θεω-
ρούνταν αντανακλαστικά ορθό –
όπως αντανακλαστικά ορθή ήταν
και η απάντησή του: «ψωμί».
οι πολλεσ αιΤιεσ
Πώς φτάσαμε λοιπόν στον πόλεμο
του 1939; Σαφώς υπήρχε η επιθε-
τικότητα της ναζιστικής Γερμανίας.
Από την άλλη πλευρά, «παρά τη ρη-
τορεία περί τιμής, η πραγματικό-
τητα του πολέμου το 1939 δεν ήταν
η σωτηρία της Πολωνίας από μια
βάναυση κατοχή, αλλά η σωτηρία
της Βρετανίας και της Γαλλίας από
τους κινδύνους ενός κόσμου που κα-
τέρρεε» (σ. 170). Υπήρχε επίσης η
«μπερδεμένη διπλωματία» που τόσο
φοβόταν ο Τσάμπερλαιν και η
οποία είχε οδηγήσει τον κόσμο στον
πρώτο μεγάλο πόλεμο. Τέλος,
υπήρχε η δυναμική των πραγμάτων
που δημιουργούσε πια τα δικά της
γεγονότα:
Η αναζήτηση μιας πειστικής
και πρόχειρης δικαιολόγησης
[του πολέμου] στη διάρκεια της
κρίσης δεν έκανε τον πόλεμο
εντελώς αναπόφευκτο, κατέ-
στησε όμως δύσκολη την απο-
τροπή του. Η δοκιμασία θέλη-
σης τις τελευταίες ημέρες της
ειρήνης, κυρίως μεταξύ δύο τε-
λείως ανόμοιων πρωταγωνι-
στών, του Χίτλερ και του Τσά-
μπερλαιν, προσέλαβε τη δική
της διάσταση, ανεξάρτητη σε
μεγάλο βαθμό από τη μακρά
προϊστορία στρατιωτικών, οι-
κονομικών και πολιτικών γεγο-
νότων που τους είχε οδηγήσει
εξ αρχής στην επικείμενη αντι-
παράθεση (σ. 169). zx
1
Αυτή ίσως είναι μετεγγραφή της με-
γάλης συζήτησης που έγινε πριν από
πολλά χρόνια περί της «δομής» της φε-
ουδαρχίας ή της «συγκυρίας» η οποία
οδήγησε τις δυτικές κοινωνίες στον κα-
πιταλισμό. Η διαφωνία μεταξύ ιστορι-
κών, κοινωνιολόγων και οικονομολό-
γων ήταν για το αν και κατά πόσο το
πέρασμα από τη φεουδαρχική στην κα-
πιταλιστική κοινωνία ήταν αποτέλεσμα
της συγκρότησης της φεουδαρχικής
κοινωνίας (δηλαδή της «δομής» της) ή
αν ήταν αποτέλεσμα της συγκυρίας, τυ-
χαίων φαινομένων τα οποία άλλαξαν
σιγά σιγά την κοινωνική οργάνωση για
να φτάσει στη σημερινή καπιταλιστική
κοινωνία. Πρβλ. Η μετάβαση από τον
φεουδαλισμό στον καπιταλισμό (συλλο-
γικό), Θεμέλιο, Αθήνα 1986

άθε φορά που μεταφρά-
Κ
ζεται κάποιο βιβλίο του
σλοβένου φιλοσόφου
Σλαβόι Ζίζεκ στα ελλη-
νικά, εκτοξεύεται σχε-
δόν αμέσως στην κορυφή των «ευ-
πώλητων» και παραμένει εκεί για
πολλές εβδομάδες, όπως επιβεβαι-
ώνουν και οι σχετικές λίστες που
δημοσιεύει τις Κυριακές η Καθημε-
ρινή. Κάθε φορά που ο Ζίζεκ επι-
σκέπτεται τη χώρα μας, τα αμφιθέ-
ατρα όπου μιλάει ξεχειλίζουν από
κόσμο. Ανάλογες εκδηλώσεις –άμε-
τρου πολλές φορές– ενθουσιασμού
εκδηλώνονται και σε πολλές άλλες
χώρες της Δύσης. Δεν είναι λίγοι μά-
λιστα εκείνοι που αποκαλούν τον δι-
ευθυντή του Κέντρου Ανθρωπιστι-
κών Ερευνών του πανεπιστημίου
Birkbeck, στο Λονδίνο, «σουπερ-
στάρ» της φιλοσοφίας. Τα άρθρα
γνώμης του φιλοξενούνται στις εγκυ-
ρότερες εφημερίδες του εξωτερικού,
από τον βρετανικό Guardian μέχρι
την αμερικανική International Herald
Tribune, ενώ τα 40 (!) βιβλία του
έχουν μεταφραστεί σε δεκάδες
γλώσσες. Πρόσφατα, το περιοδικό
του ξακουστού πανεπιστημίου
Princeton έγραφε ότι στην τελευ-
ταία διάλεξη που έδωσε ο Ζίζεκ στη
σχολή, δημιουργήθηκε το αδιαχώ-
ρητο, με αποτέλεσμα να στηθούν γι-
γαντοοθόνες για να την παρακο-
λουθήσουν όσοι δεν χώρεσαν στο
αμφιθέατρο.
Ο Ζίζεκ διετέλεσε, μεταξύ άλλων,
επισκέπτης καθηγητής στα πανεπι-
στήμια του Σικάγο, της Μινεσότα,
στο Columbia, στο New School της
Νέας Υόρκης και στο Μίσιγκαν. Το
έργο του, μαζί με τα άρθρα που έχει
δημοσιεύσει σε ακαδημαϊκές επιθε-
ωρήσεις και στον Τύπο, θα μπο-
ρούσε να γεμίσει άνετα μία αξιο-
πρεπή βιβλιοθήκη. Όπως είναι
φυσικό, στην πορεία των χρόνων, οι
70 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
λοξός φιλελευθερισμός
από τον νικο Χρυςολωρα
Το ύστερο έργο του δημοφιλούς φιλοσόφου Σλαβόι Ζίζεκ εμπεριέχει και αντιφάσεις και αδυναμίες,
με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τα προβληματικά επιχειρήματα που διατυπώνονται στο βι-
βλίο Βία - Έξι λοξοί στοχασμοί. Ωστόσο, από αυτή τη διαπίστωση μέχρι τη συνολική απαξίωση
και του ιδίου, αλλά και της ανάλυσης του λόγου, της ψυχανάλυσης και της μετα-θετικιστικής φιλο-
σοφίας γενικότερα, η απόσταση είναι μεγάλη. Ορισμένοι βιάστηκαν να τη διανύσουν απνευστί, υπο-
πίπτοντας σε λογικές αυθαιρεσίες.
θέσεις του εξελίχθηκαν, γεγονός που
συνεπάγεται και αντιφάσεις ανά-
μεσα στα επιχειρήματα που κατά
καιρούς ανέπτυξε. Όπως κάθε δια-
νοητής, έτσι και ο Ζίζεκ έχει γράψει
και πιο δυνατά και πιο αδύναμα βι-
βλία. Χωρίς αμφιβολία, το magnum
opus του είναι το Υψηλό αντικείμενο
της ιδεολογίας (μετάφραση Βίκυ Ια-
κώβου, Scripta, 2006). Από την
άλλη, το Βία - Έξι λοξοί στοχασμοί
(μετάφραση Νεκτάριος Καλαϊτζής,
Scripta, 2010), που κυκλοφόρησε
πρόσφατα, ανήκει –κατά την άποψή
μου– στη δεύτερη κατηγορία.
Σε άρθρο του, που δημοσιεύτηκε
την Κυριακή 17/10/2010 στις
«Ιδέες» της Καθημερινής, ο Πάσχος
Μανδραβέλης ασκεί δριμύτατη και
αφοριστική κριτική στους Έξι Λο-
ξούς Στοχασμούς. Δεν θα σταθώ τόσο
στο ότι η βιβλιοκριτική ενός πρό-
σφατου πονήματος του Ζίζεκ προϋ-
ποθέτει κάποια εξοικείωση με το
έργο του, όπως ισχύει άλλωστε για
κάθε πολιτικό βιβλίο. Ούτε βέβαια
είναι εύκολο να αναλύσει κανείς ση-
μείο προς σημείο τα αδύναμα επι-
χειρήματα των Έξι Λοξών Στοχασμών
σε λίγες εκατοντάδες λέξεις. Η κρι-
τική, όταν είναι καλόπιστη, είναι κα-
λοδεχούμενη, πρώτα απ’ όλα από
τους ίδιους τους διανοητές (ή, του-
λάχιστον, θα έπρεπε να είναι).
Παραφράζοντας λοιπόν ένα χω-
ρίο από το επίμαχο άρθρο στην Κα-
θημερινή, θα έλεγα πως «το χειρό-
τερο που συνέβη ποτέ στον Ζίζεκ
δεν ήταν η βιβλιοκριτική του Π.
Μανδραβέλη». Το χειρότερο είναι
ότι ο «ύστερος» Ζίζεκ φαίνεται πως
σταμάτησε να πιστεύει ότι η χειρα-
φέτηση είναι ένας διαρκές ζητού-
μενο υπό αέναη διαπραγμάτευση και
επένδυσε την επαναστατική πράξη
με μεταφυσικές ιδιότητες. Με λίγα
λόγια, έγινε –κατ’ εμέ τουλάχιστον–
συντηρητικός.
Από την άλλη πλευρά όμως, είναι
παντελώς αυθαίρετο το λογικό άλμα
που πραγματοποιεί, με αφορμή το
βιβλίο του Ζίζεκ, ο Μανδραβέλης,
ρίχνοντας εις το πυρ το εξώτερον χι-
λιάδες ψυχαναλυτές, γλωσσολόγους,
κριτικούς λογοτεχνίας, φιλοσόφους,
κοινωνιολόγους και γενικότερα
όσους του θυμίζουν γαλλική και γερ-
μανική διανόηση. «Το χειρότερο για
τη μαρξιστική θεωρία είναι ότι κά-
ποια στιγμή αποφάσισαν να ασχο-
ληθούν μαζί της οι ψυχαναλυτές»,
υποστηρίζει ο αρθρογράφος-κριτι-
κός και προσθέτει: «Έτσι δημιουρ-
γήθηκε ένα μεταμαρξιστικό παλίμ-
ψηστο λογικής αυθαιρεσίας, στο
πλαίσιο βέβαια της μεγάλης ανοη-
σίας του μεταμοντερνισμού». Μάλι-
στα, θεωρεί ότι οι ψυχαναλυτικές
προσεγγίσεις στην αριστερά αποτε-
λούν χειρότερες στρεβλώσεις του
μαρξισμού ακόμη και από τους «καρ-
κινικούς όγκους» του σταλινισμού
και των Ερυθρών Χμερ!
Πρόκειται βεβαίως περί αυθαίρε-
των αφορισμών, που δυστυχώς κερ-
δίζουν συνεχώς έδαφος στην Ελ-
λάδα, η οποία, ως γνωστόν, αντιδρά
συνήθως με καθυστέρηση στις ακα-
δημαϊκές εξελίξεις του εξωτερικού.
Έτσι, ενώ στον αγγλοσαξονικό κό-
σμο βρίσκεται από χρόνια σε εξέλιξη
ένας δημιουργικός διάλογος μεταξύ
των «αναλυτικών» και των «ηπειρω-
τικών» σχολών σκέψης, στη χώρα
μας, πολλοί σχολιαστές αντιμετω-
πίζουν τον απλοϊκό «θετικισμό» της
δεκαετίας του 1920 με εφηβικό εν-
θουσιασμό. Και για να ξεκαθαρί-
σουμε κάποια πράγματα, ούτε όλοι
οι ψυχαναλυτές είναι μεταμοντέρ-
νοι (το αντίθετο μάλλον ισχύει), ούτε
όλοι οι γλωσσολόγοι, ούτε βέβαια ο
Ζίζεκ.
Με άλλα λόγια, οι μάχες που δί-
νει ο Πάσχος Μανδραβέλης έχουν
από καιρό κριθεί. Οι θεωρίες του
Μαρξ, αλλά και οποιουδήποτε άλ-
λου κοινωνικού θεωρητικού, δεν
έχουν καμία σχέση «με τις μεγάλες
θεωρίες του φυσικού κόσμου», όπως
γράφει (μόνο το ΚΚΕ το πιστεύει
πια αυτό). Απλώς, με τα σημερινά
μαθηματικοποιημένα μοντέλα της
κοινωνίας μας, οι αυτοαποκαλού-
μενοι ορθολογιστές ικανοποιούν τα
αδικαιολόγητα σύνδρομα κατωτε-
ρότητας που τρέφουν απέναντι
στους φυσικούς επιστήμονες. Η
λύση που θα μπορούσε ενδεχομένως
να δοθεί στο πρόβλημά τους είναι
να δώσουν εισαγωγικές εξετάσεις
για το Πολυτεχνείο. Θα ήταν
οπωσδήποτε πολύ πιο παραγωγικό
και για τους ίδιους και για την κοι-
νωνική θεωρία, από το να σπαζοκε-
φαλιάζουν για να μας πείσουν ότι η
πραγματικότητα μπορεί να απεικο-
νιστεί με απλουστευτικές καρικα-
τούρες ιδεατών τύπων, τους οποί-
ους ουδέποτε συναντάμε.
Το παραΔειΓΜα
Του εθνικισΜου
Πώς μπορούν άραγε να αναλυθούν
φαινόμενα όπως ο λαϊκισμός, χωρίς
να προστρέξουμε στην ερμηνεία
και την ανάλυση του σημαίνοντος
«λαός», μέσα σε συγκεκριμένα αφη-
γήματα, χωρίς δηλαδή τη γλωσσο-
λογία και τη ρητορική; Πώς μπο-
ρούμε να κατανοήσουμε τη βαθύ-
τερη σαγήνη που ασκεί ο εθνικι-
σμός στις κοινωνικές ομάδες και
τους ανθρώπους, χωρίς τη βοήθεια
της κατ’ εξοχήν «επιστήμης» των
ταυτίσεων, δηλαδή της ψυχανάλυ-
σης; Η απάντηση είναι απλή – και
δεν χρειάζεται να διαβάσει κανείς
Ζίζεκ για να τη δώσει: δεν μπο-
ρούμε, διότι τα λογοπλαίσια (dis-
courses) και οι ταυτίσεις δεν είναι η
«σάλτσα» της πραγματικότητας, εί-
ναι η ίδια η πραγματικότητα. Όσο
 slovik.org
για τον ψυχικό κόσμο πέραν της
γλώσσας (το πραγματικό), η απά-
ντηση έχει ίσως ήδη δοθεί στην
ακροτελεύτια πρόταση της Λογικο-
Φιλοσοφικής Πραγματείας του Βιτ-
γκενστάιν, όπου αφήνεται να εν-
νοηθεί ότι προσεγγίζεται με άλλα
μέσα. Σε αυτά δεν περιλαμβάνο-
νται βέβαια οι ψευδοεπιστημονικές
καρικατούρες.
Μερικοί, ωστόσο, επιμένουν να
μη βλέπουν πέρα από τη μύτη τους,
καταλήγοντας σε παιδιάστικες υπε-
ραπλουστεύσεις. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα είναι η φιλολογία περί
διάστασης μεταξύ του (καλού) φι-
λελεύθερου πατριωτισμού και του
(κακού) ρομαντικού εθνικισμού. Ο
δεύτερος είναι υποτίθεται μία «ιδε-
ολογική πλάνη», καθώς τα έθνη δεν
είναι «πραγματικά». Σύμφωνα λοι-
πόν με αυτή την οπτική, εκείνο που
έχει σημασία για έναν φιλελεύθερο
πατριώτη είναι η χώρα του να ευη-
μερεί οικονομικά και «να έρχονται
τα τρένα στη ώρα τους». Όπερ ση-
μαίνει ότι είτε δεν υπήρξαν φιλε-
λεύθεροι που αγάπησαν και έδωσαν
τη ζωή τους για την πατρίδα τους, 20/11/2008. O Σλαβόι Ζίζεκ σε διάλεξη στο αμφιθέατρο του Κέντρου Τεχνών της Νέας Γκόριτζα, στη νότια Σλοβενία.
είτε υπήρξαν και πέθαναν υπερα-
σπιζόμενοι την ακρίβεια στα δρο-
μολόγια των τρένων, είτε οι υποτι- Η αντιπαράθεση, λοιπόν, μεταξύ μόνο η δυνατότητα απευθείας πρό- ποιήσω έναν όρο του Τζον Ρολς. Οι
θέμενοι «ρομαντικοί» εθνικιστές δεν Ημών και των Άλλων ήταν και είναι σβασης σε αυτόν από τους κοινωνι- δε επικριτές τους, που επικαλού-
ενδιαφέρονται για την οικονομική ίδιον κάθε κοινωνίας, και όχι μόνο κούς επιστήμονες. νται τον θετικισμό του 19ου αιώνα
τους ευημερία και προτιμούν να πε- των εθνικών κοινοτήτων. Η ταύτιση Εν ολίγοις, στόχος διανοητών ως παράδειγμα προς μίμηση, θυμί-
θάνουν της πείνας. Φυσικά, το να με την πόλη-κράτος, την αυτοκρα- όπως ο Ζίζεκ είναι να ερμηνεύσουν ζουν τους Ουαχαμπίτες μουσουλ-
δεχτεί κανείς κάποια από τις παρα- τορία, τον ηγεμόνα ή τη θρησκευ- φαινόμενα σαν τα παραπάνω σε μάνους, οι οποίοι, αν και έχουν πε-
πάνω θέσεις είναι «παραλογισμός». τική κοινότητα δεν εξαφάνισε τη βία όλη τους την πολυπλοκότητα, χρη- ράσει αιώνες από το θάνατο του
Η «αλήθεια» είναι ότι ο εθνικισμός σε κανένα στάδιο της ανθρώπινης σιμοποιώντας τα εργαλεία της ανά- Μωάμεθ, επιμένουν να ερμηνεύουν
δεν ξεκίνησε ως αντιδραστική ιδεο- ιστορίας. Επομένως, ηθικολογικές λυσης του λόγου, της ψυχανάλυ- κατά γράμμα το Κοράνι.
λογία, αλλά αντίθετα ως δημοκρα- κρίσεις για καλούς και κακούς εθνι- σης, της ρητορικής, της φιλολογίας, Το παράδειγμα των φανατικών
τικό και χειραφετητικό αίτημα της κισμούς, ανατολικού (πολιτιστικού) της γλωσσολογίας, της θεωρίας της ισλαμιστών δεν είναι τυχαίο. Πίσω
αστικής τάξης. Το γεγονός ότι στην και δυτικού (πολιτικού) τύπου, όχι επικοινωνίας και όλων εκείνων των από τις επικλήσεις της μπακαλίστι-
πορεία κατέληξε συνώνυμο σχεδόν μόνο δεν επιβεβαιώνονται απ’ την συστηματικών ενασχολήσεων με το κης «κοινής λογικής» και της «τεχνι-
της συντήρησης αποτελεί ένδειξη ιστορική έρευνα, αλλά το μόνο που επιστητό που –ατυχώς ίσως– απο- κής ανάλυσης» των κοινωνικών φαι-
τόσο της ιστορικής σχετικότητας καταφέρνουν είναι να αποπροσανα- καλούμε «ανθρωπιστικές επιστή- νομένων βρίσκεται μια βαθιά
των εννοιών «πρόοδος» και «αντί- τολίζουν τους επιστήμονες και να μες». Και αν μερικές φορές η απέχθεια για τη δημοκρατία: η πλα-
δραση» (και εδώ χρειάζεται η συν- δαιμονοποιούν περαιτέρω τους Άλ- γλώσσα τους είναι δύσκολη και τα τωνική αντίληψη ότι πρέπει να προ-
δρομή της ρητορικής), αλλά ταυτό- λους. κείμενά τους παιδεύουν τον ανα- σεγγίζουμε τα πολιτικά ζητήματα
χρονα σχετίζεται και με μια σειρά Τα δε έθνη μπορεί να είναι λέξεις γνώστη, δεν υπάρχουν επαρκή όπως οι φυσικοί επιστήμονες τις χη-
από άλλους παράγοντες: η εθνική που έχουν νόημα μόνο σε συγκεκρι- στοιχεία για να τους προσάψει κα- μικές ενώσεις και πάντοτε με τη
ταύτιση, όπως και κάθε συλλογική μένα λογοπλαίσια, αλλά είναι πραγ- νείς δόλο. Εξάλλου, είναι εύκολα βοήθεια τεχνοκρατών, «ειδικών» και
ταύτιση, εμπεριέχει απαραίτητα και ματικά – εξίσου πραγματικά με τη «προσβάσιμοι» ο Χέγκελ, ο Καντ ή «αναλυτών». Μέσα σε αυτή τη θεώ-
μια πράξη βίας (αυτό εννοεί ο Ζί- «δημοκρατία» και τον «φιλελευθερι- ο Σοπενάουερ; Και από πότε έγινε ρηση του κόσμου, δεν υπάρχει βέ-
ζεκ), καθώς απαιτεί τον αποκλεισμό σμό». Όσοι επομένως μελετούν τον η φιλοσοφία και η κοινωνική θεω- βαια χώρος για το «έδοξε τη Βουλή
αναρίθμητων άλλων πιθανοτήτων εθνικισμό ή οποιοδήποτε άλλο κοι- ρία «φαστφούντ», που πρέπει να και τω Δήμω». Εξ ου και ο Ζίζεκ,
και χαρακτηριστικών που θα μπο- νωνικό φαινόμενο, οφείλουν να ετοιμάζεται και να καταναλώνεται παρά τις αδιαμφισβήτητες αδυνα-
ρούσαν να δομήσουν μία ταυτότητα. έχουν επίγνωση ότι και εκείνοι ερ- χωρίς μόχθο; Υπό αυτήν την έν- μίες του, αξίζει τουλάχιστον επαίνων
Εν τέλει, όλες οι συλλογικές ταυτί- μηνεύουν τον κόσμο μέσω μιας νοια, πολλοί από εκείνους που ανα- επειδή προσπαθεί να πολιτικοποιή-
σεις απαιτούν το διαχωρισμό της «γλώσσας». Ακόμη και το ότι μερικοί θεματίζει ο Μανδραβέλης είναι σει και πάλι την πολιτική, την οποία
κοινότητας από τον υπόλοιπο κόσμο εξ αυτών θεωρούν ότι έχουν γίνει ίσως οι αξιότεροι συνεχιστές του πολλοί φιλελεύθεροι προσπαθούν
και τον αποκλεισμό των Άλλων από προνομιακοί δέκτες της επιφοίτη- Διαφωτισμού, αφού επιστρατεύουν από καιρό να μετατρέψουν σε άδειο
την κοινότητά μας. Μία τελείως σης του Αγίου Πνεύματος του Ορ- όλο το οπλοστάσιο της ανθρώπι- πουκάμισο –«σε καφέ χωρίς κα-
ανοικτή και δεκτική ταυτότητα που θολογισμού εντάσσεται σε μια νης διάνοιας για να ερμηνεύσουν φεΐνη, μπύρα χωρίς αλκοόλ, πόλεμο
δεν θα αποκλείει τίποτα και κανέναν γλώσσα. Τούτο βέβαια δεν σημαίνει τον κόσμο που μας περιβάλλει, έχο- χωρίς απώλειες, έρωτα χωρίς επαφή
δεν είναι εφικτή γιατί, απλούστατα, ότι αμφισβητείται η ύπαρξη του κό- ντας πάντοτε επίγνωση «των ορίων και κρέμα γάλακτος χωρίς λιπαρά»,
τότε δεν θα είναι ταυτότητα. σμου έξω από τη γλώσσα, παρά της κρίσης τους», για να χρησιμο- όπως θα ’λεγε και ο ίδιος. zx

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 71

 ο αποκεφαλισμένος τύπος
από την ςΕλανα βροντη

Το να γράφεις καλά είναι μια δύσκολη και συχνά επίπονη δουλειά, που απαιτεί θάρρος, γνώσεις, αι-
σθητική και διάθεση για πειραματισμούς. Η δημοσιογραφία όμως σήμερα είναι μάλλον εχθρική προς
το καλό, το ξεχωριστό κείμενο, τόσο για τεχνολογικούς όσο και για οικονομικούς λόγους. Πλέον πολ-
λοί δημοσιογράφοι αισθάνονται σαν εργάτες σε εργοστάσιο παραγωγής κειμένων, τα οποία τις περισ-
σότερες φορές δεν έχουν καμιά δημοσιογραφική αξία και, απλώς, χρησιμεύουν για να «κλείνουν τρύ-
πες» στην ύλη. Τι άλλο άραγε είναι η κρίση;

χετε δει ποτέ σας να σφά- Πριν από ένα χρόνο οι εκδότες και οφείλεται στο μοίρασμα της διαφη- στική ειδησεογραφία8.

Ε
ζουν κοτόπουλο; Με έναν
μπαλτά τού κόβουν το κε-
φάλι και αυτό συνεχίζει
να τρέχει πανικόβλητο
πέρα-δώθε, χωρίς να έχει αντιλη-
φθεί ότι του λείπει το πάνω μέρος
του σώματός του, ενώ το αίμα πε-
τάγεται από το λαιμό σαν σιντρι-
βάνι, μέχρι που σωριάζεται νεκρό.
O αποκεφαλισμός της κότας είναι
ίσως η πιο κατάλληλη μεταφορά για
να περιγράψουμε τη σημερινή κα-
τάσταση που επικρατεί στις εφημε-
ρίδες λόγω της κρίσης του Τύπου. Η
προσπάθεια των εκδοτών και των
επικεφαλής των ομίλων ΜΜΕ να
αντεπεξέλθουν στις ανάγκες της ψη-
φιακής εποχής και να αντιμετωπί-
σουν την μείωση διαφημιστικών
εσόδων εκλαμβάνεται συχνά ως κί-
νηση πανικού. Τα δεδομένα και η
πληθώρα δημοσιευμάτων επιβεβαι-
ώνουν το γεγονός ότι η κρίση δεν εί-
ναι απλώς μια μπόρα, αλλά μάλλον
τυφώνας που θα σαρώσει τα πάντα
στο πέρασμά του αφήνοντας πίσω
του αρκετά θύματα. Η χρεοκοπία
(San Francisco Chronicle, Observer,
Le Monde) και το κλείσιμο εφημερί-
δων (Rocky Mountain News του
Ντένβερ), οι αρνητικοί ισολογισμοί
(τα χρέη των New York Times αγγί-
ζουν τα 400 εκατ. δολάρια, ενώ η
Boston Globe έχει ζημιές 50 εκατ.
δολάρια το χρόνο1), η μείωση της
κυκλοφορίας, οι απολύσεις εργαζο-
μένων, ο κατακερματισμός του δια-
φημιστικού τζίρου, η πτώση της
αναγνωσιμότητας καθώς και η απο-
μάκρυνση των νέων από το γραπτό
κείμενο είναι πια πραγματικότητα.
Όλα αυτά συμβαίνουν και στην
Ελλάδα. Τα προβλήματα είναι
άμεσα και μεγάλα. Οι ισολογισμοί
όλων των ελληνικών επιχειρήσεων
Τύπου είναι επί χρόνια αρνητικοί.
τα υψηλόβαθμα στελέχη των εφη-
μερίδων κατανόησαν ότι η κρίση
που περνά ο Τύπος είναι κρίση βιω-
σιμότητας και άρχισαν να προχω-
ρούν σε περικοπές, αλλά και σε απο-
λύσεις2.
επιθαναΤιοσ ροΓΧοσ
Ο Μπερνάρ Πουλέ, αρχισυντάκτης
του γαλλικού οικονομικού περιοδι-
κού L’ Expansion, υποστηρίζει ότι
έχει έρθει «το τέλος των εφημερί-
δων». Το ομώνυμο βιβλίο του, γραμ-
μένο σαν νεκρολογία, παρουσιάζει
τα πράγματα αρκετά δυσοίωνα.
«Ίσως είναι καιρός να πανικοβλη-
θούμε» είναι ο τίτλος του πρώτου
κεφαλαίου. «Πρέπει να ανησυχούμε
σοβαρά για τον Τύπο και για τα ενη-
μερωτικά ΜΜΕ»3, λέει με μεγάλη
κατηγορηματικότητα. Αν και η
γραμμή που ακολουθεί είναι αρκετά
κινδυνολογική, τα επιχειρήματά του
δεν είναι αβάσιμα. Η έρευνά του εί-
ναι ενδελεχής και παραθέτει πολλά
εντυπωσιακά στοιχεία που υποστη-
ρίζουν τον τίτλο του βιβλίου.
Δεν λέμε ότι όλες οι εφημερίδες
θα κατεβάσουν ρολά αύριο το
πρωί, αλλά ότι έχουμε μπει σε
μια περίοδο χάους. (…) Οι με-
ταβάσεις, ακόμη και οι επανα-
στατικές, είναι πολλές φορές
μακροχρόνιες. ξέρουμε ότι είναι
δύσκολο να παραδεχθούμε πως
ένας κόσμος τελειώνει, να πά-
ρουμε απόφαση ότι θα δούμε να
εξαφανίζεται κάτι που γνωρί-
ζαμε σ’ όλη μας τη ζωή. (…) Το
ουσιαστικό είναι όμως να ανοί-
ξει η συζήτηση χωρίς υποκρι-
σίες.4
Η συρρίκνωση των εφημερίδων
μιστικής πίτας, στην εμφάνιση της
κουλτούρας του δωρεάν και, κυρίως,
στο Ίντερνετ. Μερικές δηλώσεις με-
γάλων «παικτών» του Διαδικτύου εί-
ναι αρκετές για να μας βάλουν στο
κλίμα:
«Καμιά εφημερίδα, κανένα περιο-
δικό, δεν θα υπάρχει πλέον σε
χαρτί», λέει ο Στιβ Μπάλμερ, πρό-
εδρος και διευθύνων σύμβουλος της
Microsoft5. «Αν έχετε ένα παλιό
ΜΜΕ πουλήστε το! Είναι προτιμό-
τερο να υποστείς ένα γερό πλήγμα
για να αποφύγεις μια μακρά και
επώδυνη ασθένεια», προτείνει από
τη δική του σκοπιά ο Μαρκ Άντερ-
σον, ιδρυτής του Netscape6.
Και τι πλήττεται περισσότερο από
την κρίση, τα σημάδια της οποίας
άρχισαν να διαφαίνονται από τα
τέλη του προηγούμενου αιώνα; Η
δημοσιογραφία, το προπύργιο της
δημοκρατίας. Σε ένα cover story του
περιοδικού Time, με τίτλο «Πώς να
σώσεις την εφημερίδα σου», δημο-
σιευμένο τον περσινό Φεβρουάριο, o
αρθρογράφος Γουόλτερ Άιζαακσον
προέβλεπε ότι «η κρεμάλα της δη-
μοσιογραφίας είναι ορατή, και υπο-
ψιάζομαι ότι το 2009 θα μείνει στην
ιστορία ως η χρονιά που οι επιχει-
ρήσεις Τύπου συνειδητοποίησαν
πως οι περικοπές του κόστους δεν
θα απομακρύνουν τον δήμιο»7.
Πράγματι.
Η μείωση των δαπανών και το κυ-
νήγι των διαφημίσεων έχουν αρχίσει
να έχουν αντίκτυπο στο περιεχό-
μενο των εφημερίδων και στην από-
δοση των δημοσιογράφων. Η πίεση
της αγοράς οδηγεί σε πληκτικές
ειδήσεις· μέρα με την ημέρα η ενη-
μέρωση υποβαθμίζεται. Οι επιχει-
ρήσεις Τύπου προτίμησαν να επεν-
δύσουν στις εμπορικές προσφορές
(cd, βιβλία κ.λπ.) παρά στην ουσια-
Η επιβίωση της δημοσιογραφίας
αποτελεί πλέον μέρος της δημόσιας
συζήτησης. «Το πρόβλημα του Τύ-
που στην Ελλάδα, στη Γαλλία και
στις ΗΠΑ είναι κοινό», σημείωνε ο
πολιτικός αναλυτής Πάσχος Μαν-
δραβέλης. «Ο καπιταλιστικός τρό-
πος παραγωγής δεν μπορεί να εφαρ-
μοστεί στα προϊόντα του πνεύματος.
Οι περισσότερες ώρες δουλειάς των
δημοσιογράφων παράγουν περισσό-
τερες λέξεις με λιγότερη σκέψη.
Μόνο που οι αναγνώστες δεν πλη-
ρώνουν για να αγοράσουν λέξεις∙
βρίσκουν άφθονες και δωρεάν στο
Ίντερνετ. (…) Για να έχει μέλλον ο
Τύπος δεν αρκεί να μεταμορφωθεί
σε ηλεκτρονικό. Θέλει διαρκή πα-
ραγωγή σκέψης, νέων ιδεών, επεν-
δύσεις σε ανθρώπους – εκπαίδευση
και επανεκπαίδευσή τους»9.
η Χρεοκοπια
Τησ ΔηΜοσιοΓραΦιασ
Έπειτα απ’ όλα αυτά, «εξακολουθεί
η ενημέρωση να έχει σημασία για
κάποιον;», όπως αναρωτιέται και ο
Ντέιβιντ Σάιμον στην Washington
Post10.
Το να γράφεις καλά είναι μια δύ-
σκολη και συχνά επίπονη δουλειά,
που απαιτεί θάρρος, γνώσεις, αι-
σθητική και διάθεση για πειραματι-
σμούς. Η δημοσιογραφία όμως σή-
μερα είναι μάλλον εχθρική προς το
καλό, το ξεχωριστό κείμενο, τόσο
για τεχνολογικούς όσο και για οικο-
νομικούς λόγους. Πλέον πολλοί δη-
μοσιογράφοι αισθάνονται σαν εργά-
τες σε εργοστάσιο παραγωγής
κειμένων, τα οποία τις περισσότερες
φορές δεν έχουν καμιά δημοσιογρα-
φική αξία και, απλώς, χρησιμεύουν
για να «κλείνουν τρύπες» στην ύλη.
«Υπάρχουν όλο και περισσότερες

72 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

πηγές πληροφορίας, που απαιτούν
όλο και λιγότερο διανοητικές, πνευ-
ματικές ικανότητες. Οι δημοσιο-
γράφοι εργάζονται πλέον περισσό-
τερο, κι έχουν λιγότερο χρόνο», είπε
ενδεικτικά πριν από δύο χρόνια ο
Ντέιβιντ Χάλμπερσταμ στο Συνέ-
δριο για την Ερευνητική Δημοσιο-
γραφία, που οργανώνεται κάθε
χρόνο στην Αμερική από το Ίδρυμα
Nieman του Χάρβαρντ11.
ξεκίνησα δημοσιογραφία στα
μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν
τα μαζικά μέσα ενημέρωσης βρί-
σκονταν φαινομενικά στην ακμή
τους. Ήταν τότε που άνοιγε το ένα
περιοδικό μετά το άλλο και η ιδιω-
τική τηλεόραση μόλις είχε κάνει την
εμφάνισή της. Ανήκα στους πρώ-
τους αποφοίτους του τμήματος
ΜΜΕ του Παντείου Πανεπιστη-
μίου κι ήμουν ένα από τα άτακτα
παιδιά των μίντια που αγκάλιασαν
το λαϊφστάιλ και άρχισαν να γρά-
φουν σε πρώτο πρόσωπο. Όταν
πρωτοπήγα στην Καθημερινή, ο τότε
διευθυντής της εφημερίδας, Αντώ-
νης Καρκαγιάννης, μού είπε: «Τι θέ-
λει ένα λουλούδι σαν κι εσένα εδώ
μέσα; Θα μαραζώσει. Είσαι σίγουρη
ότι θέλεις να γίνεις δημοσιογρά-
φος;». Δεν ήμουν σίγουρη αλλά απά-
ντησα καταφατικά.
Τα λόγια του ήταν προφητικά.
Πού να φανταζόμουν ότι χρόνια αρ-
γότερα θα ένιωθα το μαρασμό που
περιέγραφε ο Καρκαγιάννης, την
απογοήτευση και, καμιά φορά, την
απώλεια ενδιαφέροντος για το αντι-
κείμενό μου. Κι όπως πολλοί άλλοι
δημοσιογράφοι, άρχισα σε στιγμές
δυσκολίας να έχω τάσεις φυγής και
να σκέφτομαι εναλλακτικούς τρό-
πους επιβίωσης: να ανοίξω ένα
μπαρ, να κάνω μπέιμπι-σίτινγκ, να
παραδίδω μαθήματα γιόγκα…
Το ξεκίνημά μου στο «πολιτι-
στικό» της Καθημερινής και το πέ-
ρασμά μου από το περιοδικό 01
ήταν από τα καλύτερα χρόνια της
δημοσιογραφίας. Τότε υπήρχε εν-
θουσιασμός και κέφι, πνεύμα ομαδι-
κότητας, χαλαρωτικό κλίμα, διάθεση
δημιουργίας και παραγωγής ιδεών.
Σήμερα αυτά έχουν περιοριστεί. Τα
πράγματα έχουν σφίξει.
Οι αρχισυντάκτες σε σύγκριση με
τα παλιά χρόνια δεν έχουν το κου-
ράγιο ούτε το χρόνο να επενδύσουν
στους νέους αρθρογράφους, πόσο
μάλλον να ασχοληθούν με τους πα-
λιούς. Όμως, η υγιής σχέση αρχισυ-
ντάκτη-δημοσιογράφου παίζει κα-
θοριστικό ρόλο στην παραγωγή
καλών κειμένων. Ακόμη και οι νικη-
τές των βραβείων Πούλιτζερ και
συγγραφείς δημοσιογραφικών βι-
Χαρακτικό που απεικονίζει τον Γουτεμβέργιο και την πρώτη
τυπογραφική πρέσα στο εργαστήρι του στο Μάιντς.
βλίων επιζητούν καθοδήγηση. «Αν
ο εκδότης μου πεθάνει πριν από
μένα, θα σταματήσω το γράψιμο»,
λέει ο Τρέισι Κίντερ που έχει κερδί-
σει Πούλιτζερ12. Αλλά, κατά κανόνα,
σπανίως στις αίθουσες των ειδήσεων
προσφέρεται υποστήριξη στον δη-
μοσιογράφο. Σπάνια θα ακούσεις
έπαινο για ένα καλό άρθρο.
Στον αγώνα της επιβίωσης τεί-
νουμε, λοιπόν, να ξεχνάμε τι σημαί-
νει καλό δημοσιογραφικό κείμενο.
Σίγουρα δεν σημαίνει δημόσιες σχέ-
σεις ούτε πρόκειται για μια καλο-
γραμμένη έκθεση ιδεών ούτε είναι
copy-paste από το Ίντερνετ. Εν
αρχή, πάντα, ήταν το ρεπορτάζ.
ΦΩσ σΤο Τουνελ
Όταν πριν από λίγο καιρό ερωτή-
θηκε από το Spiegel Online ο πρύτα-
νης της θρυλικής δημοσιογραφικής
σχολής του Πανεπιστημίου Κολού-
μπια της Νέας Υόρκης Νίκολας Λέ-
μαν «αν οι φοιτητές θα ’πρεπε, λόγω
της κρίσης του Τύπου, να στραφούν
σε άλλο επάγγελμα», απάντησε ότι
«η δημοσιογραφία δεν θα εξαφανι-
στεί». Και πρόσθεσε:
Υπάρχει πολύ καλή δημοσιο-
γραφία online. To Ίντερνετ εί-
ναι μια καταπληκτική πλατ-
φόρμα. Για μένα το σημαντικό
δεν είναι η παρακμή των εφη-
μερίδων αλλά η αποτυχία σχε-
δόν όλων να βρουν τρόπο να
διατηρήσουν υπεύθυνα τη δη-
μοσιογραφία online13.
Η βρετανική εφημερίδα Guardian,
πάντως, που ανακοίνωσε πέρυσι τον
Σεπτέμβριο ότι χάνει 100 χιλιάδες
λίρες ημερησίως14, έχει καταφέρει
με τα μπλογκ και τη συμμετοχή των
αναγνωστών να δημιουργήσει μια
από τις καλύτερες δημοσιογραφικές
πλατφόρμες στο Ίντερνετ: αγγίζει
τους 30 εκατομμύρια χρήστες το
μήνα, εκ των οποίων τα 2/3 βρίσκο-
νται εκτός Βρετανίας15.
«Πολλοί υποστηρίζουν πως αν οι
εφημερίδες συνειδητοποιούσαν ότι
είναι οικονομικές επιχειρήσεις, και
όχι ιδρύματα διάδοσης γνώσης, θα
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 73
είχαν προσαρμοστεί επιτυχώς και
γρηγορότερα στο Ίντερνετ», γράφει
ο οικονομικός συντάκτης Τζέιμς Σα-
ροβιέκι στο New Yorker16. To βα-
σικό πρόβλημα σήμερα είναι ότι ο
χρήστης του Ίντερνετ έχει συνηθίσει
να παίρνει αυτό που θέλει δωρεάν.
Ελάχιστοι πληρώνουν για ειδήσεις.
Μόνο στους Financial Times και στη
Wall Street Journal απαιτείται συν-
δρομή για την πρόσβαση στο περιε-
χόμενό τους. Ο αυστραλός μεγιστά-
νας των μίντια, πρόεδρος της News
Corp., Ρούπερτ Μέρντοχ, λέει ότι
είναι καιρός να τελειώνει η δωρεάν
πρόσβαση στις online ειδήσεις. Δεν
κρύβει ότι είναι ενοχλημένος από
τις μεγάλες εταιρείες Google και
Yahoo! που δίνουν απλόχερα στον
αναγνώστη πηγές ειδήσεων (τις κα-
τηγόρησε ότι «κλέβουν περιεχό-
μενο»). Επιθυμεί, λέει, να επανεκ-
παιδεύσει τους χρήστες ώστε να
καταλάβουν «ότι οι ποιοτικές και
αξιόπιστες ειδήσεις και πληροφο-
ρίες δεν παράγονται δωρεάν»17. O
Άξελ Σπρίνγκερ, ο μεγαλύτερος δη-
μοσιογραφικός οργανισμός στην Ευ-
ρώπη, προχώρησε στην πράξη: προ
καιρού ανακοίνωσε ότι το περιεχό-
μενο των εφημερίδων του Αμβούρ-
γου Ηamburger Αbendblatt και του
Βερολίνου Βerliner Μorgenpost θα
διατίθεται στο διαδίκτυο έναντι χρη-
ματικού αντιτίμου.
Ο Αμερικανός δημοσιογράφος
Ντέιβιντ Καρ, που διατηρεί μια
στήλη με θέμα τα μίντια στους New
York Times, είχε μια έξυπνη ιδέα.
Πρότεινε να κατασκευαστεί ένα
iTunes για ειδήσεις18. Αν η επιχει-
ρηματική κίνηση του Στιβ Τζομπς
στον τομέα του κατεβάσματος μου-
σικής πέτυχε σε μια εποχή που η
πειρατεία θριαμβεύει, γιατί να μη
λειτουργήσει κάτι αντίστοιχο για την
αρθρογραφία και τη δημοσιογραφία
ευρύτερα;
Η αλήθεια είναι ότι κι εμένα μου
αρέσει να κατεβάζω μουσική, να
βλέπω ταινίες και να διαβάζω ειδή-
σεις δωρεάν. Και καμιά φορά αι-
σθάνομαι ότι το Ίντερνετ μοιάζει με
τον Ρομπέν των Δασών στις καπι-
ταλιστικές κοινωνίες, όπου πολλοί
κερδίζουν πολλά χρήματα από τα
πνευματικά αγαθά και τα πολιτι-
στικά προϊόντα. Ίσως πάλι να μην
είμαι παρά αφελής.
Το Ίντερνετ, παρά τα γλυκά
τραγούδια κάποιων ουτοπιστών,
δεν ανοικοδομεί το κομμουνι-
στικό όνειρο και δεν είναι με κα-
νένα τρόπο το σύμπαν όπου ο
καθένας έχει στη διάθεσή του
τα πάντα δωρεάν, «ανάλογα με
Πίνακας 1
Η πτώση της κυκλοφορίας είναι θεαματική στον ημερήσιο ελληνικό
απογευματινό Τύπο
1988
1990
1992
1997
1999
2002
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Πηγή: Ένωση Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΙΗΕΑ)
τις ανάγκες του». Δεν είναι παρά
ένας άλλος τρόπος να κερδίζουν
κάποιοι χρήματα, πολλά χρή-
ματα19.
Ένα πάντως είναι το σίγουρο: κα-
νείς ακόμη δεν έχει βρει ένα επι-
χειρηματικό μοντέλο που θα σώσει
τις εφημερίδες. Αυτό που φαίνεται
να κυριαρχεί είναι η γενική αίσθηση
πως η εφημερίδα σε λίγα χρόνια
δεν θα μπορεί να υπάρξει παρά
μόνο σε ηλεκτρονική μορφή. Κά-
ποιοι ουτοπιστές ισχυρίζονται ότι
ίσως πρέπει να βρεθεί κάποιου εί-
δους νέα τεχνολογία που θα είναι
συγκερασμός χαρτιού και e-ink. Εν
τω μεταξύ, ορισμένοι εκδότες αρχί-
ζουν να αναζητούν οικονομική υπο-
στήριξη στη φιλανθρωπία, στην
κρατική επιχορήγηση και στις συν-
δρομές. Άλλοι απλώς περιμένουν
να «πεθάνουν» οι ανταγωνιστές
τους για να αυξηθούν τα διαφημι-
στικά έσοδα. Είναι και αυτός ένα
τρόπος. zx
1
BBC News, Max deveson, «Crisis in
the uS newspaper industry», 27/2/2009.
2
Ενδεικτική είναι η δήλωση του Νι-
κόλα Λάγιου, που εργάζεται στην
Ένωση Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημε-
ρίδων Αθηνών (ΕΙΗΕΑ), την οποία
έκανε στο πλαίσιο της διερεύνησης από
την υπογράφουσα της ελληνικής περί-
πτωσης (για την οποία η βιβλιογραφία
είναι ισχνή). «Έχουν πέσει οι μετοχές
των ΜΜΕ στο Χρηματιστήριο. Το λυ-
πηρό είναι ότι όσον αφορά τις κυκλο-
φορίες δεν έχει βρεθεί ακόμη φάρμακο»
επισημαίνει ο κ. Λάγιος. Και προσθέτει:
«Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει∙ βλέπει
τηλεόραση... Κάποτε μια εφημερίδα για
να διατηρήσει ένα σημείο πώλησης
74 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
Πίνακας 2
Κατανομή της ετήσιας διαφημιστικής δαπάνης στον ελληνικό Τύπο
1991 38.304.029,27 ε
268,6 εκατ. φύλλα
1993 70.665.094,59 ε
231,9
1995 121.823.486,37 ε
177,5
1997 156.399.894,28 ε
141,2
2000 302.522.183,36 ε
111,9
2002 253.525.626,98 ε
102,2
2004 353.209.233,00 ε
90,2
2005 407.379.550,00 ε
81,3
2006 452.382.580,00 ε
77,2
2007 499.732.044,00 ε
70,9
2008 478.566.893,00 ε
63,6
2009 401.744.766,00 ε
υπολογίζονται στα 55 εκατ. φύλλα
2010 υπολογίζεται στα 370 εκατ ε
Πηγή: Ένωση Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΙΗΕΑ)
5
έπρεπε να πουλάει περισσότερα από Όπ. π., σ. 16. τα κόψει. Είναι κάτι που πρέπει οι εκ-
50 φύλλα. Τώρα είμαστε ευχαριστημέ- 6 δότες να το αποφασίσουν συλλογικά»,
Όπ. π., σ. 17.
νοι και με 20. Αυτό είναι σημάδι της σχολιάζει ο Νικόλας Λάγιος.
7
προσαρμογής προς τα κάτω. Το ανη- Time, Walter Isaacson, «How to save 9
Lifo, τχ. 180, Πάσχος Μανδραβέλης,
συχητικό είναι ότι κανείς δεν βλέπει your newspaper», 5/2/2009.
«O Τύπος καίγεται!», 19-25/11/2009.
φως στην άκρη του τούνελ». 8
«Η μέθοδος των προσφορών δεν λει- 10
3 Washington Post, david Simon, «does
Bernard Poulet, Το τέλος των εφημερί- τουργεί πια. Ο κόσμος έχει μπουχτίσει.
the News Matter to Anyone Anymore?»,
δων και το μέλλον της ενημέρωσης, μετά- Συσσωρεύονται στο σπίτι του ένα σωρό
20/1/2008.
φραση Γιώργος Αγγελόπουλος, Πόλις, cd που δεν ξέρει τι να τα κάνει. Και το
Αθήνα 2009, σ. 11. κόστος των προσφορών είναι τόσο με- 11
david Halberstam, «The Narrative
γάλο… Όμως δεν τολμάει κανείς να Idea» στο Telling True Stories, A non-
4
Όπ. π., σσ. 13-14.
fiction writers’ guide from the Nieman
Foundation at Harvard University.
Edited by Mark Kramer and Wendy
ΒΙΒΛIΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ Call, Plume, 2007, σ. 10.
12
Bernard Poulet, Το τέλος των εφημερίδων και το μέλλον της ενη- Tracy Kidder, «Field Notes to Full
μέρωσης, μετάφραση Γιώργος αγγελόπουλος, επίμετρο: Νίκος draft» στο Telling True Stories, όπ. π., σ.
51.
Μπακουνάκης, Πόλις, αθήνα 2009, σελ. 288
13
Spiegel Online: Nicholas Lemann on
Robert W. McChesney & John Nichols, The Death and Life of the Newspaper Crisis, «Journalism Isn’t
Going Away», 28/10/2009.
American Journalism: The Media Revolution that Will Begin the
World Again, Nation Books, 2010, σελ. 334 14
The Guardian, Roy Greenslade Blog,
«Why newspaper cuts are necessary as
Ken Doctor, Newsonomics: Twelve New Trends That Will Shape the publishers face unprecedented losses»,
News You Get, St. Martin’s Press, 2010, σελ. 240 27/11/2009.
15
Columbia Journalism Review («Strong
Nicholas Carr, The Shallows: What the Internet Is Doing to Our
Press, Strong democracy») όπου και το
Brains, W. W. Norton, 2010, σελ. 276 κείμενο του Alan Rusbridger, «First
Read: The Mutualized Future is Bright.
Alex S. Jones, Losing the News: The Future of the News that Feeds But we will need some help –from the
Democracy (Institutions of American Democracy), Oxford University government and others– to get there»,
Press, 2009, σελ. 234 19/10/2009.
16
The New Yorker, James Surowiecki,
Norbert Bolz, Το αλφαβητάρι των μέσων, Σμίλη, αθήνα 2008, σελ.
«News you can loose», 22/12/2008.
202
17
The Independent, Nick Clark, «The
Mark Bauerlein, The Dumbest Generation: How the Digital Age Big Question: Could Rupert Murdoch’s
Stupefies Young Americans and Jeopardizes Our Future (Or, Don’t battle with Google save the newspaper
Trust Anyone Under 30), Tarcher, New York 2008, σελ. 264 industry?», 4/12/2009.
18
New York Times, david Carr, «Let’s
Danny Schechter, The Death of Media: And the Fight to Save Invent an iTunes for News», 11/1/2009.
Democracy, Melville House, 2005, σελ. 173 19
Bernard Poulet, όπ. π., σ. 156.
Εβραίοι και ελληνική λογοτεχνία1
από τη ΓΕωρΓια Γκοτςη

Οι Έλληνες Εβραίοι, η γενοκτονία τους αλλά και οι διωγμοί που τους έχει επιφυλάξει το ίδιο το ελ-
ληνικό κράτος και η ελληνική κοινωνία δεν είναι πια ταμπού για τη λογοτεχνία. Τα τελευταία χρό-
νια, και ιδίως την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, όλο και πιο συχνά γράφονται και κυκλοφορούν
μυθιστορήματα και διηγήματα με σύγχρονους όρους αναφοράς, κείμενα συγγραφέων που δεν είναι
Εβραίοι ή εβραϊκής καταγωγής και οι οποίοι δεν έχουν άμεση εμπειρία των γεγονότων. Η μετατόπιση
της λογοτεχνίας, άραγε, σημαίνει και ανάλογη ιδεολογική μετατόπιση της κοινωνίας;

Ίσως κάποιος να μην μπορεί

να κατανοήσει αυτό που συ-
νέβη, μάλλον δεν πρέπει να το
κατανοήσει, γιατί το να κατα-
νοείς σημαίνει σχεδόν να δι-
καιολογείς. […] Αν η κατα-
νόηση είναι αδύνατη, η γνώση
είναι απαραίτητη, γιατί ό,τι συ-
νέβη μπορεί να ξανασυμβεί.2

ροτρεπτικά ή προει-

Π
δοποιητικά τα λόγια
του Πρίμο Λέβι;
Μάλλον και τα δύο,
συγχρόνως. Κατά
πόσο η γνώση του κακού μπορεί
πράγματι να αποτρέψει την επα-
νάληψή του είναι ερώτημα ανοι-
χτό. Η σημασία του αφορισμού του
Λέβι δεν βρίσκεται, όμως, στην
επαληθευσιμότητά του, αλλά στην
υποθήκη κοινωνικής ευθύνης που
μας αφήνει. Μια κοινωνία οφείλει
να γνωρίσει το παρελθόν της γιατί
έτσι καταφέρνει να αναγνωρίσει
όψεις του εαυτού της, με τη διπλή
Ιούλιος 1942. Τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής εξευτελίζουν Εβραίους της Θεσσαλονίκης τους οποίους έχουν
έννοια της λέξης, να τις δει κατά- συγκεντρώσει στην πλατεία αριστοτέλους με σκοπό να τους στείλουν στα στρατόπεδα θανάτου.
ματα και να τις αποδεχτεί, παρά Φωτογραφία από το βιβλίο, Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων, αλεξάνδρεια, 2006.
την οδύνη που προκαλεί κάθε δια-
δικασία αυτοκριτικής.
συρμένο υπό το πλάγιο φως της σης μεταχείρισής τους εντός της νοχή της χριστιανικής εξουσίας
«ζωής των άλλων». «Κρυμμένο» και μεταπολεμικής κοινωνίας αρχίζει στον αφανισμό των Εβραίων της
αΦηΓηΜαΤα Του ΔιΩΓΜου όχι λησμονημένο, γιατί το παρελ- να αναδεικνύεται σε ευδιάκριτo Κέρκυρας δεν βρήκε ουσιαστικές
Η γενοκτονία των Ελλήνων θόν μπορεί μεν να ενταφιάζεται τόπο της ελληνικής πεζογραφίας, ο συνέχειες, θα μπορούσε να θεωρη-
Εβραίων αποτελούσε έως πρό- ζωντανό αλλά δύσκολα πεθαίνει. οποίος διαπλέκεται με το ανανεω- θεί σημείο εκκίνησης μιας τάσης
σφατα ένα «κρυμμένο» κομμάτι του Στο λογοτεχνικό πεδίο είναι φα- μένο και έντονο, από τη δεκαετία που πήρε νέες κατευθύνσεις.4 Στο
εθνικού αφηγήματος, κλεισμένο σε νερό ότι δεν πέθανε. Πραγματεύ- του 1990 μέχρι και τις μέρες μας, κλείσιμο της πρώτης δεκαετίας του
αρχεία που δύσκολα άνοιγαν (και σεις του θέματος του διωγμού των συγγραφικό ενδιαφέρον για το 21ου αιώνα, η πύκνωση του λογο-
ανοίγουν), καλυμμένο με σιωπές Εβραίων συναντάμε στη διάρκεια τραύμα του εμφυλίου. Στο πλαίσιο τεχνικού ενδιαφέροντος για την
που δύσκολα έσπαγαν, απωθημένο της μεταπολεμικής περιόδου.3 Τα αυτό, το μυθιστόρημα του Βασίλη τραγωδία και τις τύχες των Ελλή-
στα υπόγεια της συλλογικής μνή- τελευταία χρόνια, ωστόσο, η διε- Μπούτου Η συκοφαντία του αίματος νων Εβραίων πιστοποιεί τη δυνα-
μης, εξορισμένο από την επιφά- ρεύνηση των συνθηκών εκτοπισμού (1997), μολονότι η καταγγελτική μική αυτής της τάσης και υποδη-
νεια του θεσμικού λόγου ή ανα- των Ελλήνων Εβραίων και της άνι- του διάθεση απέναντι στη συνε- λώνει μια κάποια ετοιμότητα του

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 75

αναγνωστικού κοινού για κείμενα ΓιαΤι ΤΩρα γοτεχνικό κείμενο είναι, λοιπόν, Το «πλήρωμα του χρόνου» μπορεί
που αφορούν τις οικείες του «ετε- Ένα πρώτο βασικό ερώτημα που απότοκο της συνομιλίας ενός συγ- ταυτόχρονα να ερμηνευθεί με πολι-
ρότητες». Καταγράφω τα έργα στα εγείρεται είναι γιατί τώρα; Τι προ- γραφέα-ερευνητή με την ιστορική τικο-κοινωνικούς όρους και η λογο-
οποία το θέμα κατέχει βασική κάλεσε, ή με τι συνδέεται η συγκε- γνώση και ερμηνεία των γεγονότων τεχνική εστίαση στην εβραϊκή ταυ-
θέση, με τη σημείωση ότι σύντομες κριμένη εστίαση του λογοτεχνικού του παρελθόντος. Η δηλωμένη αυτή τότητα και ιστορία να ενταχθεί σε
ή εκτενέστερες αναφορές σε αυτό φακού στους Εβραίους, εμβληματι- σχέση δεν ακυρώνει τις παρεμβολές ό,τι ο Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα πε-
βρίσκουμε και σε άλλα κείμενα: κούς «άλλους» της ελληνορθόδοξης της συγγραφικής μετα-μνήμης, ριέγραψε πρόσφατα, με αναφορά
Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδί- κοινωνίας; Καταρχάς, θα έλεγα, για πόσο μάλλον τη δημιουργική ελευ- στη σύγχρονή του ισπανική λογοτε-
ποδα (2009) της Ρέας Γαλανάκη να δανειστώ μια φράση της γερό- θερία της τέχνης· ούτε πρέπει να χνία, ως μια «πολιτικά ορθή μόδα
(γενν. 1947), Η Εβραία νύφη (2009) ντισσας Αγγελικώς, μυθοπλασιακής θεωρηθεί μόνο μια κίνηση υπόδει- ιστορικής μνήμης»10. Πράγματι,
του Νίκου Δαββέτα (γενν. 1960), ενσάρκωσης της μνήμης στο πρό- ξης προς τον αναγνώστη του δια- όπως έχει επισημανθεί, η Ελλάδα
Ομπρέλες στον ουρανό (2009) της σφατο μυθιστόρημα της Γαλανάκη, λόγου της μυθοπλασίας με την ιστο- διανύει μια εποχή «πολιτικής ορθό-
Λουκίας Δέρβη (γενν. 1972), 10 ότι «έφθασε το πλήρωμα του χρόνου ρία. Στην προκειμένη περίπτωση τητας» και εκσυγχρονισμού του εθνι-
ώρες δυτικά (2010) του Γιώργου για […] την αλήθεια»6 – με άλλα λό- σηματοδοτεί, νομίζω, μια ηθική κού προσώπου. Η θεσμική αναγνώ-
Γλυκοφρύδη (γενν. 1964), και το για έχουν δημιουργηθεί συνθήκες στάση, η οποία εξαρτάται, αν δεν ριση του «Ολοκαυτώματος» και η
εκτενές διήγημα «Απολυμένη Πέ- που διευκολύνουν την κριτική επί- επιβάλλεται, από το ίδιο το θέμα. ένταξη της μελέτης του στη σχολική
τρα» του Τάσου Χατζητάτση σκεψη αυτού του παρελθόντος. Γενικότερα στη λογοτεχνία του εκπαίδευση, η επίσημη ενσωμάτωση
(1945-2008) (Ακροτελεύτιοι Εσπε- Η ιστορική έρευνα έχει ανοίξει «Ολοκαυτώματος» ζητήματα σχε- της εβραϊκής παρουσίας στην εθνική
ρινοί, 2009)5. Σημασία όμως δεν τις δύο τελευταίες δεκαετίες τη συ- τικά με το «ποιος έχει το δικαίωμα ιστορία και τη δημόσια τελετουρ-
έχουν μόνο τα ποσοτικά δεδομένα ζήτηση γύρω από τον ελληνικό ή την ευθύνη να διηγηθεί την ιστο- γία, η αρχιτεκτονική και εθιμική μνη-
αλλά και το αφηγηματικό είδος των εβραϊσμό με νέες μελέτες, αποκα- ρία των θυμάτων»,8 ή με τα περιθώ- μειοποίηση της εβραϊκότητας αλλά
κειμένων που δημοσιεύθηκαν το λύψεις στοιχείων, συνέδρια και ρια της φαντασίας και της δημιουρ- και η εμπορευματοποίηση της δια-
διάστημα 2009-2010 καθώς και η αφιερώματα και την έχει γόνιμα γικής ανάπλασης απέναντι στην φορετικότητάς της, μεταξύ άλλων,
ταυτότητα των συγγραφέων τους. εντάξει στο πλαίσιο ενός ευρύτερου «αυθεντικότητα» της μνήμης των δείχνουν ότι η εβραϊκή ετερότητα
Παρατηρείται δηλαδή μια μετατό- και επίμονου αναστοχασμού σε ζη- επιζώντων έχουν τεθεί πολλές φο- αναγνωρίζεται πλέον ως «από-
πιση από το στενότερο πλαίσιο της τήματα συγκρότησης της εθνικής ρές και από διαφορετικές οπτικές. χρωση» μιας πολιτισμικά ποικίλης
μαρτυρίας επιζώντων, που γνώρισε ταυτότητας και πολιτικών της μνή- Εδώ, η καταφυγή σε τεκμήρια (φω- ελληνικής ταυτότητας.11 Πρόκειται
εκδοτική άνοιξη τη δεκαετία του μης. Αναμφίβολα, η σύγχρονη λο- τογραφίες, μαρτυρίες) ή στην εγκυ- για μια επιλεκτική αναγνωρισιμό-
1990 και συνέχιζε να δίνει καρπούς γοτεχνία αναπνέει σε αυτή την ρότητα του επιστημονικού λόγου τητα εφόσον ουσιαστικά ζητήματα
μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ατμόσφαιρα και τροφοδοτείται από φανερώνει την ευαισθησία των συγ- που συνδέονται με την εβραϊκή τρα-
2000, προς μυθιστορήματα και διη- τον ιστορικό λόγο, όπως καταδει- γραφέων απέναντι στις πραγματι- γωδία, όπως ο ρόλος των χριστιανών
γήματα με σύγχρονους όρους ανα- κνύουν, άλλωστε, οι βιβλιογραφικές κότητες και τις καταθέσεις όσων στον εκτοπισμό των Εβραίων, η
φοράς, γραμμένα από συγγραφείς καταγραφές και πραγματολογικές βίωσαν τον ανθρώπινο εξευτελισμό, διαρπαγή των εβραϊκών περιουσιών,
που δεν είναι Εβραίοι ή εβραϊκής επεξηγήσεις στο παρακείμενο των τον εκτοπισμό, την εξόντωση αλλά ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα, κα-
καταγωγής και οι οποίοι δεν έχουν έργων,7 ή ακόμα και η ενσωμάτωση και τον παραγκωνισμό τους από την θώς και πιο πρόσφατα φαινόμενα
άμεση εμπειρία των γεγονότων. στοιχείων του ευρύτερου ιστορικού ανασυγκροτούμενη μεταπολεμική αφορισμού των Εβραίων με επικά-
αρχείου εντός των κειμένων. Το λο- εθνική κοινότητα και τη συλλογική λυμμα την καταδίκη της πολιτικής
μνήμη.9 του Ισραήλ στη Μέση Ανατολή,
Πάντως, αν στο πεδίο της ιστο- εντέχνως παρακάμπτονται ή απο-
Charles Baudelaire
ρίας η μελέτη των συνθηκών εκτο- σιωπώνται στην επίσημη ρητορική.
πισμού των Ελλήνων Εβραίων απο- Την πρώτη δεκαετία του 21ου αι-
ΜΙΑ ΝΥΧΤΑ ΠΟΥ ΗΜΟΥΝ μένει να συναρθρωθεί με τη χρονικά
παράλληλη, ιδεολογικά φορτισμένη,
ώνα, επομένως, ο λόγος για το ξε-
κλήρισμα των Εβραίων είναι νομι-
ΑΓΚΑΛΙΑ ΜΕ ΜΙΑ ΦΡΙΚΤΗΝ ΕΒΡΑΙΑ και ιδιαίτερα προβεβλημένη στη δη-
μόσια σφαίρα, συζήτηση για την
μοποιημένος, αν όχι αναγκαίος: τον
επιβάλλουν, όψιμα έστω, η μακρό-
Κατοχή και τον Εμφύλιο, καθώς και χρονη και συνεχιζόμενη διεθνής ευ-
Μια νύχτα που ήμουν αγκαλιά με μια φρικτήν Εβραία
με την πιο πρόσφατη διερεύνηση αισθητοποίηση γύρω από το «Ολο-
Και ξάπλωνα στο πλάι της σαν δίπλα σ' ένα πτώμα, των δικτύων του δωσιλογισμού, στο καύτωμα», η ευρωπαϊκή πολιτική
Πήρα να σκέπτομαι κοντά στο πουλημένο σώμα, σύγχρονο λογοτεχνικό πεδίο οι επε- της πολυπολιτισμικότητας, η ορατή
Αυτήν που ο πόθος μου στερείται, τη θλιμμένη ωραία. ξεργασίες των θεμάτων αυτών δια- και απτή φύση της ετερότητας στο
σταυρώνονται, άλλοτε επιφανειακά ελληνικό τοπίο καθώς και η τρέ-
Κι είχα του μεγαλείου της του φυσικού τη θέα: και άλλοτε σε μεγαλύτερο βάθος. χουσα πληθωρική συζήτηση περί
Του βλέμματος που δύναμη και χάρη πάντα οπλίζει, Από την άποψη αυτή, θα αποτολ- ταυτοτήτων.12 Επιπλέον, η αποδυ-
Της κόμης που σαν κάλυκας ευώδης τη στολίζει μούσα την υπόθεση ότι ο λογοτε- ναμωμένη παρουσία των Εβραίων
Και δίνει στην αγάπη πνοή η θύμησή της νέα. χνικός λόγος προετοιμάζει διεργα- στη σημερινή ελληνική κοινωνία δεν
σίες που αναμένονται από τον θέτει εμπόδια στη συγκρότηση της
Ναι, θα φιλούσα το ευγενές κορμί σου απ' άκρη σ' άκρη ιστορικό. Το σημαντικότερο, όμως, δημόσιας μνήμης της γενοκτονίας.
Κι απ' το δροσάτο πόδι σου ώς τις μαύρες κοτσίδες, είναι ότι η λογοτεχνία ως περισσό- Το «πλήρωμα του χρόνου» έχει
τερο δραστική και πιο μαζική, στην να κάνει και με το διάστημα μισού
Βαθιάς θωπείας θησαύρισμα που εσύ ποτέ δεν είδες,
πρόσληψή της, συνιστώσα του δη- αιώνα που μας χωρίζει από τα τραυ-
μόσιου λόγου, διαμορφώνει την ματικά γεγονότα της Κατοχής και
Θε να σκορπούσα: Αν εύκολα μπορούσες μ' ένα δάκρυ, ανάδυση στη συλλογική μνήμη της του Εμφυλίου, το οποίο επιτρέπει
Βασίλισσα των άσπλαγχνων, χωρίς να κοπιάσεις, πολλαπλά δύσκολης εμπλοκής Κα- μια περισσότερο νηφάλια αντιμε-
Του βλέμματός σου του ψυχρού το φως να σκοτεινιάσεις. τοχής - Εμφυλίου - εξόντωσης των τώπισή τους, έξω από τη διπολική
Ελλήνων Εβραίων - δωσιλογισμού, σύγκρουση δεξιού-αριστερού αφη-
μετάφραση: Λένια Zαφειροπούλου καθώς και την εισχώρησή της στη γήματος, και ανοίγει το πεδίο της
συλλογική συνείδηση. μελέτης των κοινωνικών υποκειμέ-

76 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

νων που είχαν εξοβελιστεί από τις
κανονιστικές αφηγήσεις και τη δη-
μόσια μνήμη, όπως οι Εβραίοι και οι
γυναίκες. Δεν είναι τυχαίο ότι στα
μυθιστορήματα της Γαλανάκη, του
Δαββέτα και του Γλυκοφρύδη τα γυ-
ναικεία πρόσωπα παίζουν δραστικό
ρόλο στο ξεδίπλωμα του κουβαριού
της μνήμης ή στην τελική δικαίωση
των θυμάτων. Και κάτι ακόμα: εν-
δεχομένως, η ίδια η χρονική από-
σταση από ένα παρελθόν που χάνει,
μοιραία, τη φωνή του, ενεργοποιεί
την επιθυμία της κατάθεσης σε μια
γενιά συγγραφέων για την οποία οι
εμφυλιακές πληγές της χώρας, όταν
δεν αποτελούν παιδική ανάμνηση,
είναι κομμάτι της προσωπικής τους
ιστορίας, υφασμένο με τις βιωματι-
κές αφηγήσεις και εικόνες του πε-
ριβάλλοντός τους.13
η λοΓοΤεΧνια
και Το κακο
Τέλος, ένας ακόμη λόγος που εξηγεί
την ένταση του λογοτεχνικού ενδια-
φέροντος για τους διωγμούς των Ελ-
λήνων Εβραίων ανιχνεύεται στους
ίδιους τους τρόπους πραγμάτευσης
του θέματος. Συνδέεται, δηλαδή, με
τη διερεύνηση ενός άλλου κρίσιμου
ερωτήματος που αφορά το πώς ανα-
κατασκευάζει η λογοτεχνία αυτό το
παρελθόν. Θα παρατηρούσα συνο-
πτικά, καθώς ο χώρος είναι περιορι-
σμένος, ότι στα κείμενα που ανα-
φέρθηκαν παραπάνω (με την
εξαίρεση τη νουβέλας της Δέρβη), το
αφηγηματικό ταξίδι στο παρελθόν
έχει προορισμό του το σήμερα. Η
ανίχνευση της καταχωνιασμένης
ιστορίας εμπλέκεται με σημεία του
παρόντος:14 με το αίσθημα κοινωνι-
κής κρίσης και αδιεξόδου τη δια-
πλοκή βίας και ασαφούς ιδεολογίας·
τις νέο-ρατσιστικές στάσεις και τις
ξενοφοβικές αντιδράσεις· τις μειω-
μένες αντιστάσεις απέναντι σε φαι-
νόμενα διαφθοράς και πρακτικές θε-
σμικής συγκάλυψής τους ή, ακόμη,
με την ηθική επιταγή της τιμωρίας
όσων ενόχων διέφυγαν εκμεταλλευ-
όμενοι τις εμφυλιακές και μετεμφυ-
λιακές κοινωνικές συνθήκες.
Η μυθιστορηματική κίνηση, η
οποία αφενός συνυφαίνει το ιδιω-
τικό ή το ενδοοικογενειακό με το
συλλογικό και, αφετέρου, το πα-
ρόν μιας γενιάς χωρίς προσωπικές
εμπειρίες του πολέμου με το βιω-
μένο παρελθόν μιας γενιάς που πέ-
θανε, ή αγγίζει το τέλος της, έχει
τη σημασία της. Και αυτή είναι,
πιστεύω, διττή. Αφενός, δείχνει ότι
η διαχείριση των κατοχικών και εμ-
φυλιακών τραυμάτων της ελληνι-
Τα κτίρια του αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που χτίστηκαν πάνω στο παλιό Εβραϊκό Νεκροταφείο, τη
δεκαετία του 1950. Φωτογραφία από το Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων, αλεξάνδρεια, 2006.
κής κοινωνίας είναι μια ανοιχτή
υπόθεση· αφετέρου, και στις ωρι-
μότερες στιγμές της, υποδηλώνει
ότι οι βαθείς ψυχοκοινωνικοί λόγοι
που επέτρεψαν στο κακό να συμβεί
τότε εξακολουθούν να υπάρχουν
και να εκδηλώνονται με σύγχρονες
μορφές, ειδικά καθώς τότε, όπως
και τώρα, οι φορείς του κακού πα-
ραμένουν συλλογικά ατιμώρητοι.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι μέσω του τα-
ξιδιού στα πάθη του παρελθόντος η
λογοτεχνία διεκδικεί δημόσιο ρόλο
στη διαμόρφωση της συλλογικής
συνείδησης του παρόντος.15 zx
1
Το άρθρο αποτελεί τμήμα εκτενέ-
στερης εργασίας μου για το θέμα. Σε
άλλη μορφή του ανακοινώθηκε στο
Συμπόσιο «Ο Άλλος εν Λόγω.
Εβραίοι στη σύγχρονη ελληνική λο-
γοτεχνίας» που διοργάνωσαν η
Ομάδα για τη Μελέτη της Ιστορίας
των Εβραίων και το Τμήμα Βαλκανι-
κών, Σλαβικών και Ανατολικών
Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακε-
δονίας (Θεσσαλονίκη, 1-2 Οκτω-
βρίου 2010).
2
Primo Levi, Appendice a «Se questo è
un uomo» (1976), στο Se questo èun
uomo, La tregua, Einaudi, 1989, σ.
347.
3
Βλ. τη θεμελιακή μελέτη της Φρα-
γκίσκης Αμπατζοπούλου, Ο Άλλος εν
διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λο-
γοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθο-
πλασίας, Θεμέλιο, 1998, κυρίως σσ.
266-337.
4
Σε αυτό, πιθανόν, συνετέλεσε και η
δικαστική περιπέτεια του μυθιστορή-
ματος.
5 memoria storica», τη συνδέει με την
Σύμφωνα με σημείωση της έκδοσης,
τα πεζά που συμπεριλήφθηκαν στον
τόμο αυτό, ο οποίος εκδόθηκε μετά
το θάνατο του συγγραφέα, «γράφτη-
καν κατά τη διάρκεια του 2007 και
του 2008».
6
Ρέα Γαλανάκη, Φωτιές του Ιούδα, στά-
χτες του Οιδίποδα, Καστανιώτης, 2009,
σ. 220.
7
Βλ. τις συγγραφικές σημειώσεις στο
τέλος των μυθιστορημάτων του Δαβ-
βέτα και του Γλυκοφρύδη. Ο τελευ-
ταίος παραπέμπει και στον προσωπικό
του ιστότοπο. Η Μάρη Θεοδοσοπού-
λου σε κριτική της για την Εβραία Νύφη
(«Το αμάρτημα του πατρός μου», Ελευ-
θεροτυπία, Βιβλιοθήκη 9/4/2010) κάνει
λόγο για έναν «εναγκαλισμό» λογοτε-
χνίας και ιστορίας με διττά, ωστόσο,
αποτελέσματα. Για το ίδιο θέμα βλ.
Ελισάβετ Κοτζιά, «Διακρίνοντας / Το
τραυματικό παρελθόν» (Καθημερινή,
13/12/2009).
8
Βλ. Peter Morgan, «“Your Story is
now My Story”: The Ethics of
Narration in Grass and Sebald»,
Monatshefte 101:2 (2009) 186-206, σ.
198.
9
Βλ. συνοπτικά Γαβριέλλα Ετμεκτσό-
γλου, «Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων
Εβραίων», Ιστορία της Ελλάδας του
20ού αιώνα, τόμ. Γ1, Βιβλιόραμα,
2007, σσ. 175-195.
10
Βλ. τη συνέντευξη του Munoz
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 77
Molina στην Alessandra Muglia
(Corriere della Sera, Cultura 2/8/2010).
Αυτή την «πολιτικά ορθή» «moda della
επικράτηση της δημοκρατίας στην
Ισπανία και την άρση της πολιτικής
συμφωνίας σιωπής για το εμφυλιακό
παρελθόν της χώρας.
11
Για τα θέματα αυτά βλ. την πολλα-
πλά χρήσιμη εργασία της Βασιλικής
Γιακουμάκη, «Αναγκαίες ευαισθησίες.
Η ανάδυση της εβραϊκότητας στην ελ-
ληνική δημόσια ζωή», στο Αναθεωρή-
σεις του πολιτικού. Ανθρωπολογική και
ιστορική έρευνα στην ελληνική κοινωνία,
τόμ. Β΄: Πολιτικές του Έθνους και του
Πολιτισμού, Αλεξάνδρεια (υπό έκ-
δοση), όπου και αναλυτική τεκμη-
ρίωση.
12
Βλ. σχετικά Γιακουμάκη, ό.π.
13
Βλ. το ερώτημα της Κοτζιά, ό.π.:
«Μήπως λοιπόν αισθάνθηκαν οι με-
σήλικες συγγραφείς πως πέφτει σε αυ-
τούς τώρα το βάρος να καταθέσουν
ως οι τελευταίοι μάρτυρες που βίω-
σαν μέσα από την οικογενειακή ατμό-
σφαιρα και τις γονεϊκές περιγραφές,
τη φοβερή εμπειρία;»
14
Η σύνδεση με τη συγχρονία επιση-
μαίνεται στις περισσότερες από τις
κριτικές των μυθιστορημάτων αυτών.
15
Στο πλαίσιο αυτό, ενδιαφέρον έχει
η ανοιχτή προς διερεύνηση επισή-
μανση του Δημοσθένη Κούρτοβικ ότι
στις μέρες μας «η λογοτεχνία ξαναπο-
κτά σιγά σιγά πολιτισμική χρησιμό-
τητα» («Τέλος δεκαετίας, τέλος επο-
χής;» Τα Νέα, 24/12/2009).
 η νύχτα της τιμωρίας
από τον Γιαννη ΠαΠαθΕοΔωρου

Mε πρώτες ύλες τους μύθους και τις λαϊκές τελετουργίες μιας κλειστοφοβικής κοινότητας στη λε-
βεντογέννα Κρήτη, η Ρέα Γαλανάκη (Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα) κηρύσσει το τέ-
λος της νεοελληνικής αθωότητας. Και τότε η «ρευστή εβραιοφοβία» κρύβει πίσω της μια μεγαλύτερη
απειλή: το πρόβλημα του νεορατσισμού1.

το κείμενο αυτό, επέλεξα να αντιεβραϊκά στερεότυπα ως ανθε-

Σ σχολιάσω το τελευταίο μυθι-

στόρημα της Ρέας Γαλανάκη
όχι με κριτήριο την αισθητική αρ-
τιότητα και τη γραμματολογική
ένταξή του στο συνολικό αφηγημα-
τικό της πρόγραμμα αλλά με κριτή-
ριο τη σημασία του για τη δημόσια
σφαίρα∙ ή αλλιώς, με κριτήριο το
ρόλο που παίζει η λογοτεχνία ως ευ-
ρύτερη πολιτισμική παρέμβαση στα
προβλήματα της σύγχρονης νεοελ-
ληνικής κοινωνίας. Από αυτή την
άποψη, το άρθρο δεν φιλοδοξεί να
απαντήσει σε κάποια στενά φιλο-
λογικά ερωτήματα για το βιβλίο και
για την παρουσία του εβραϊσμού στο
σύγχρονο ελληνικό λόγο. Αυτό νο-
μίζω είναι ένα ερώτημα που και καλό
είναι να παραμείνει «ανοιχτό». Ας
μη βιαστούμε να φτιάξουμε ένα
ακόμη ταξινομικό σχήμα, που θα
απαντάει σε ερευνητικά ζητούμενα
χωρίς επαρκείς τεκμηριώσεις. Λεί-
πουν ακόμη οι επιμέρους μελέτες
που θα μας τοποθετούσαν μπροστά
στο «εβραϊκό πρόβλημα» της νεοελ-
ληνικής φιλολογίας. Η φίλη και δα-
σκάλα Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου
έχει ανοίξει εδώ και χρόνια το πεδίο
με μια κεφαλαιώδη εργασία2 που πε-
ριμένει ακόμη τη συνέχειά της.
Εγκαινιάζοντας τότε ένα ευρύτερο
πρόγραμμα «πολιτισμικής εικονολο-
γίας», η Αμπατζοπούλου τόνιζε ότι η
μελέτη των στερεοτύπων γύρω από
την παρουσία του εβραϊσμού στις
σελίδες της λογοτεχνίας θα μπο-
ρούσε να γίνει το εφαλτήριο για μια
νέα οπτική στην ανάγνωση των νε-
οελληνικών λογοτεχνικών κειμένων
και μαρτυριών. Ας σημειώσουμε, πά-
ντως, ότι προσωρινά αυτό το ερευ-
νητικό πρόγραμμα παραμένει ακόμα
ανολοκλήρωτο και πως συχνά υπό-
κειται σε δεσμεύσεις που επιβάλ-
λουν τα τοπικά ενδιαφέροντα, οι
κοινοτιστικές νοοτροπίες, ακόμη και
οι συγκυρίες των γεωπολιτικών σχέ-
Το πλοίο Ταναΐς, που την 7η Ιουνίου 1944 συμμετείχε σε γερμανική
νηοπομπή από το Ηράκλειο προς Πειραιά, μεταφέροντας κρήτες εβραίους.
Τορπιλίστηκε και βυθίστηκε από το βρετανικό υποβρύχιο VIVID.
σεών μας με το Ισραήλ. Πρόσφατα,
άλλωστε, και με αφορμή την επί-
σκεψη Νετανιάχου διαβάσαμε δη-
λώσεις της επιστημονικής κοινότη-
τας για «επιστημονικό μποϊκοτάζ»
των ισραηλινών διανοητικών προϊό-
ντων και άλλα «ηχηρά παρόμοια»,
που μας δείχνουν πως ακόμη ο επι-
στημονικός διάλογος είναι συχνά
«χαμένος στη μετάφραση».
ρευσΤη εβραιοΦοβια
ξαναγυρίζω όμως βιαστικά στο
θέμα μου, συνεχίζοντας τις επεξη-
γήσεις. Επέλεξα λοιπόν να μιλήσω
για το μυθιστόρημα της Ρέας Γα-
λανάκη, θεωρώντας ότι είναι το
πρώτο μυθιστόρημα της σύγχρο-
νης ελληνικής πεζογραφίας που
δεν μας μιλάει για τις τύχες και τα
ιστορικά επεισόδια του ελληνικού
εβραϊσμού αλλά ανοίγει, στο επί-
πεδο των ιδεών, το θέμα της ρευ-
στής εβραιοφοβίας.3 Το μυθιστό-
ρημα της Γαλανάκη είναι, νομίζω,
μια καλή αφορμή για να σκεφτούμε
πάνω σε αυτά τα θέματα. Η αφη-
γηματική του γραφή δεν στηρίζεται
πάνω σε κάποιο προβεβλημένο
ιστορικό επεισόδιο του ελληνικού
εβραϊσμού αλλά αντίθετα, στην
πλοκή του ανακυκλώνεται ένα πυ-
κνό δίκτυο μύθων, κειμένων, ιστο-
ριών, προσώπων και γεγονότων
που τυπικά μόνο εγγράφονται μέσα
στο πρόβλημα της εβραϊκής ταυ-
τότητας. Στην πραγματικότητα, η
Γαλανάκη δανείζεται υλικά από
την εβραϊκή παρουσία για να θέσει
ένα ενδιαφέρον και περίπλοκο ζή-
τημα γύρω από τη σύγχρονη εθνική
και τοπική ελληνική ταυτότητα: το
πρόβλημα του νέο-ρατσισμού. Από
αυτή την άποψη, ο ιδρυτικός αντι-
σημιτικός μύθος του Ιούδα, οι δια-
κειμενικές του τύχες καθώς και οι
διασταυρώσεις του είναι μόνο η
αφορμή: στο επίκεντρο του ενδια-
φέροντος της Γαλανάκη δεν είναι η
συμπονετική αλληλεγγύη απέναντι
στους άλλους εν διωγμώ αλλά η
ανάδειξη της εβραιοφοβίας ως κε-
ντρικής δομής της αίσθησης μέσα
στον ελληνικό νεορατσιστικό εθνι-
κισμό.
Στο κείμενο θα βρούμε όλα εκείνα
τα στοιχεία που πιστοποιούν τα
κτική πολιτισμική κατάσταση της
μακράς διάρκειας: το λόγιο μεσαιω-
νικό κρητικό ποίημα «Παλαιά και
Νέα Διαθήκη»,4 τις διαπλοκές του
μύθου με άλλους αντίστοιχους μύ-
θους πρωταρχικών απαγορεύσεων
(αιμομιξία), τις απολήξεις τους στο
εμφύλιο τραύμα και κυρίως τις επι-
καιρικές όψεις νοοτροπιών και συ-
μπεριφορών που αφορούν τη σχέση
με τον άλλο αλλά και με τον ίδιο τον
εαυτό της νεοελληνικής κοινωνίας.
Για να το πω αλλιώς: το υπόστρωμα
της αφήγησης του βιβλίου είναι,
πράγματι ο μύθος του Ιούδα και του
Οιδίποδα ως καταστατική αρχή πο-
λιτισμικών ιεραρχιών και φυλετικών
διακρίσεων. Στο βάθος όμως του βι-
βλίου η εβραιοφοβία είναι το κλειδί
για να καταλάβουμε τις λαϊκιστικές
κινητοποιήσεις και τον διάχυτο νεο-
ρατσισμό της σύγχρονης ελληνικής
κοινωνίας. «Η νύχτα της τιμωρίας»,
το κεντρικό επεισόδιο γύρω από το
οποίο αγκυρώνεται η αφηγηματική
ακολουθία της δράσης στο βιβλίο,
δεν συνδέεται τόσο με τις παραδο-
σιακές μορφές αντισημιτισμού όσο
με τις καινούργιες μορφές ταυτοτι-
κού λαϊκισμού, που καλλιεργούνται
στην ελληνική κοινωνία σήμερα. Η
έλευση του Άλλου (της Άλλης /
Μάρθας Μάτσα, εν προκειμένω)
δεν κινητοποιεί μόνο την εργαλειακή
χρήση των παλαιών μύθων και δαι-
μόνων: στην ουσία μάς εισάγει με
τον καλύτερο τρόπο στον κοινότοπο
εθνικισμό και στον καθημερινό νεο-
ελληνικό ρατσισμό, ενώνοντας με
πολύ πετυχημένο τρόπο την παλιά
δοξασία με τη σύγχρονη προκατά-
ληψη. Η ηρωίδα της Γαλανάκη δεν
λογοδοτεί επειδή συνδέεται μόνο με
την μυθική και παραδοσιακή μήτρα
του απόλυτου Κακού. Είναι υπόλογη
και για μια σειρά νέων προβλημάτων
όπως: τι σημαίνει σήμερα η διδα-
σκαλία στο ουδετερόθρησκο κο-

78 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]

σμικό σχολείο; τι σημαίνει σήμερα
να απολογείσαι για τον υποτιθέμενο
εκναζισμό του κράτους του Ισραήλ ;
τι σημαίνει σήμερα να παλεύεις με
τη δημόσια μνήμη και ιστορική
κουλτούρα;
Η κοινωνική τοιχογραφία της Γα-
λανάκη στήνεται με άξονα την
ορεινή Κρήτη, μια κοινότητα που
ζει διαρκώς με κώδικες περηφάνιας
και προκατάληψης. Η αφήγησή της
είναι πέρα από το «καθήκον της
μνήμης» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέ-
μου. Αναφέρεται σε εκείνον τον κα-
θημερινό φόβο και τον ηθικό πα-
νικό που ριζώνει μέσα στη «λαϊκή»
Ελλάδα της παγκοσμιοποίησης∙ την
Ελλάδα της «εβραιοφοβίας» που
καίει της συναγωγές στα Χανιά προ-
κειμένου να ξορκίσει τους ηθικούς
πανικούς της, την Ελλάδα που ζει
με τις μεταμεσονύχτιες τηλε-πωλή-
σεις των πρωτοκόλλων της Σιών.
Η «νύχτα της τιμωρίας» που πα-
ρουσιάζει η Γαλανάκη δεν είναι
μόνο ένα αντισημιτικό απολίθωμα
αλλά μια νέα πολιτική συμπεριφορά
του λαϊκίστικου νεορατσισμού. Στη
βάση της βρίσκονται και αξιοποιεί-
ται ένα ευρύ ρεπερτόριο από κοινό-
τοπες ιδέες, μύθους και δοξασίες
στις οποίες κυριαρχεί η εχθρότητα
της λαϊκής κοινής γνώμης «απέναντι
στους Εβραίους». Στο μυθιστόρημα
της Γαλανάκη, όμως, η στάση αυτή
δεν αποτελεί μια απλή επανάληψη
δαιμονοποίησης, μια πανηγυρική
επίδειξη παραδοσιακότητας. Η
λαική τελετουργία επιτελείται μέσα
από νέα συμφραζόμενα, ακριβώς
επειδή η ισορροπία της κοινότητας
απειλείται από την έλευση ενός
νέου προσώπου. Σε αυτή την περί-
πτωση, η Εβραία δεν είναι απλώς η
«ρίζα του κακού» αλλά η αφορμή
ενός κατακερματισμού της ίδιας της
κοινότητας, το πρόσωπο που επι-
ταχύνει την αποδιάρθρωσή της και
τη διασάλευση της νομιμότητας.
Με μια διαφορά: το παραδοσιακό
στίγμα του ξένου περιπλανώμενου
Εβραίου έχει πλέον αντικαταστα-
θεί από μια «καθημερινότητα υπό
απειλή». Η Μάρθα Μάτσα δεν ψά-
χνει απλώς το αποσιωπημένο και
λογοκριμένο παρελθόν της. Εγκαι-
νιάζει μια διαδικασία από διφορού-
μενες ταυτότητες που εκδηλώνο-
νται μόνο μέσα από την
τελετουργική έκρηξη της κοινότη-
τας. Ζώντας μονίμως με μια «δια-
ταραχή της μνήμης» –έτσι δεν το
’λεγε ο Φρόιντ;– στην ορεινή
Κρήτη, η ηρωίδα προκαλεί ένα
ακόμη αντιεβραϊκό επεισόδιο, προ-
ετοιμασμένο όμως αφηγηματικά
μέσα από την κρίση ταυτότητας των
κειμένων, των κοινωνικών υποκει-
μένων, των συμβόλων, των ταυτο-
τήτων.
Το επεισόδιο αυτό δεν είναι
ούτε η παραδοσιακή «συνωμοσία
του αίματος» ούτε οι λαϊκότροπες
συγκινήσεις τις μέρες του Πάσχα.
Η Γαλανάκη περιγράφει τη γενι-
κευμένη δυσφορία απέναντι σε
ένα μέλλον που εγκαταλείπει την
ανεκτική δημοκρατία για να συ-
σπειρωθεί πίσω από ένα λόγο
αντιστασιακού κοινοτισμού. Δεν
είναι της ώρας να θίξω εδώ γιατί
αυτό το βιβλίο πρέπει να διαβα-
στεί μαζί με τα Αμίλητα Βαθιά
Νερά έτσι ώστε ο επαρκής ανα-
γνώστης να διαπιστώσει ρήξεις
και συνέχειες γύρω από την τοπι-
κότητα της Κρήτης. Αρκούμαι,
πάντως, στο να υπομνήσω πως αν
η ιστορία της Τασούλας παρέμενε
ακόμη δέσμια του φολκλορισμού
των έμφυλων ταυτοτήτων, η ιστο-
ρία της Μάρθας Μάτσα δείχνει
να συμπυκνώνει ένα πολιτικό και
ιδεολογικό σύμπτωμα: πώς ορίζε-
ται σήμερα η εχθρική ξενότητα
απέναντι στους έλληνες εβραίους
πολίτες ως στερεοτυπική εκδοχή
του νεορατσισμού;
κουλΤουρα Τησ
Μνησικακιασ
Η «νύχτα της τιμωρίας» θίγει εκείνες
τις όψεις του ρατσισμού που απο-
κτούν απήχηση στη δημόσια σφαίρα
μετά την απονομιμοποίηση του αντι-
σημιτισμού και τις παραδοσιακές αι-
σθητικές και ιδεολογικές του ανα-
παραστάσεις. Το αφήγημα της
Γαλανάκη δεν αφορά τον εκφυλετι-
σμό των κοινωνικών και δι-υποκει-
μενικών συγκρούσεων αλλά τη συ-
ναισθηματική ετοιμότητα μιας
κοινότητας (του λαϊκιστικού λαού)
να προσχωρήσει σε μια νοσταλγική
αναδίπλωση με βάση τα προσημει-
ωμένα σύμβολα της εβραιοφοβίας.
Στο μυθιστόρημά της, η Γαλανάκη
δεν περιγράφει απλώς τη διαδικασία
του συγκρουσιακού κατακερματι-
σμού μιας κοινότητας που εμπεριέ-
χει φολκλορικές οφειλές στη βία και
στο θάνατο. Περιγράφει την τρο-
φοδότηση της σύγχρονης «κουλτού-
ρας της μνησικακίας» που παρέχει
στον «λαό» εξουσιοδότηση για επι-
θετικές συμπεριφορές απέναντι
στους «ξένους» – είτε οι ξένοι αυτοί
ανάγονται σε παραδοσιακές μυθο-
λογίες ξενότητας είτε έρχονται από
το παρόν και το μέλλον. Η ηρωίδα
της Γαλανάκη δεν βρίσκεται στο
στόχαστο της τοπικής κοινωνίας
επειδή είναι Εβραία, η αναζήτηση
της εβραϊκής της ρίζας κινητοποιεί
τη λαϊκή επιθετικότητα, ακριβώς
επειδή η ορεινή Κρήτη της Γαλα-
νάκη μισεί την Ευρώπη, την κε-
ντρική πολιτική σκηνή, τις διαδικα-
σίες εκσυγχρονισμού, τη φορά της
παγκοσμιοποίησης και της πολιτι-
σμικής πολυτυπίας. Είναι μια «ζω-
νιανή» Κρήτη που, ατύπως έστω,
συνεχίζει έναν αγώνα απόσχισης και
ανεξαρτησίας, συνδυάζοντας την
απομονωτιστική ουτοπία με τη φολ-
κλοριστική βία. Σε αυτή την Κρήτη
δεν χωράει καν η ελληνική εβραϊκό-
τητα, η αναζήτηση διαφορικών ταυ-
τοτήτων για τον/την πολίτη της σύγ-
χρονης δημοκρατικής κοινωνίας. Το
χωριό που περιγράφει η Γαλανάκη
είναι μια κλειστοφοβική κοινότητα
που ζει διαρκώς κάτω από το φόβο
της ανάδυσης μιας απειλής. Η
«Εβραία» που ενοχλεί την ορεινή
Κρήτη της Γαλανάκη είναι υπερβο-
λικά οικεία και υπερβολικά ξένη.
Από αυτή την άποψη, δεν είναι καν
«Εβραία». Είναι μια βολική και συν-
δυαστική εκδοχή της πολιτισμικής
συνθήκης που επιτρέπει το δικαί-
ωμα του μίσους.
Στο μυθιστόρημα της Γαλανάκη,
η «λεβεντογέννα Κρήτη» δεν ανα-
μετριέται με το δαιμονικό μιας
«εβραίας ξένης», προκειμένου να
διαπιστωθεί η διασάλευση μας τά-
ξης. Η Γαλανάκη δεν περιγράφει
απλώς μια ανακατομή κάποιων εκ-
δικητικών ρόλων και επιθετικών κοι-
νωνικών συμπεριφορών απέναντι
στον άλλο. Μέσα από ένα σύνθετο
μωσαϊκό λόγων και αφηγήσεων, τα
αντιεβραϊκά πάθη κηρύσσουν το τέ-
λος της αθωότητας απέναντι στο
ζορμπαδικό αφήγημα μιας «απόλυ-
της» κρητικής λαϊκής παράδοσης,
αναδεικνύοντας τις νοητικές συ-
μπεριφορές των απατηλών ταυτο-
τήτων της νεοελληνικής κοινωνίας.
Η λαϊκότητα της εβραιοφοβίας στο
μυθιστόρημα της Γαλανάκη είναι
μια ένδειξη του καθημερινού μας
ρατσισμού. Αν ο/η Εβραίος/α απο-
τελούσε το πρόβλημα του ραγισμέ-
νου καθρέφτη απέναντι στον Άλλο,
τώρα γίνεται η λύση του. Η ηρωίδα
της Γαλανάκη είναι μια κοινόχρη-
στη «περσόνα» που προσφέρεται ως
πολιτικό σύμβολο κατανόησης του
σύγχρονου λαϊκίστικου νέο-ρατσι-
σμού∙ αυτού, που πριν μερικά χρό-
νια, –στη light παραλογοτεχνική εκ-
δοχή του, τουλάχιστον– μας
διαβεβαίωνε πως ο Ιούδας φιλούσε
υπέροχα. zx
1
Το άρθρο αποτελεί συμπυκνωμένη
μορφή της ανακοίνωσής μου στο συνέ-
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 79
Χανιά 1920. Ο αρχιραββίνος
αβραάμ Εβλαγών στη Συναγωγή
Μπεθ Σαλώμ. Φωτογραφία από το
εξώφυλλο του περιοδικού Χρονικά,
τχ. 226, Μάρτιος-απρίλιος 2010.
δριο «Ο Άλλος εν Λόγω. Εβραίοι στη
σύγχρονη ελληνική λογοτεχνίας» που
διοργάνωσαν η Ομάδα για τη Μελέτη
της Ιστορίας των Εβραίων και το
Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και
Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστη-
μίου Μακεδονίας (Θεσσαλονίκη, 1-2
Οκτωβρίου 2010). Θα ήθελα, και από
αυτή τη θέση, να ευχαριστήσω τη Ρίκα
Μπενβενίστε, τον Πάρη Παπαμίχο και
τον Γιώργο Αντωνίου για τις παρατη-
ρήσεις και τη φιλοξενία.
2
Αναφέρομαι στην κλασική μελέτη της
Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου, Ο Άλλος
εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λο-
γοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθο-
πλασίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1998.
3
Δανείζομαι τον όρο από πρόσφατη ερ-
γασία του Ανδρέα Πανταζόπουλου,
που αντλεί την έννοια από τον Πιερ
Αντρέ Ταγκιέφ, (Πιερ Αντρέ Ταγκιέφ
και Αλέν Φινκελκρότ, Η Νέα Εβραιο-
φοβία και Στο Όνομα του Άλλου, Πόλις,
Αθήνα, 2005). Ο όρος «ρευστή εβραι-
οφοβία» παραπέμπει σε ένα ιδεολογικό
και πολιτισμικό μόρφωμα που υπερ-
βαίνει τις παλαιότερες αναλυτικές κα-
τηγορίες του «αντισημιτισμού» (και τις
προκείμενες φυλετιστικές αντιλήψεις
που απέρρεαν από αυτόν, υπονοώντας
μια φαντασιακή σιωνιστική οντότητα
και «ουσία», που εκτείνεται από τη δίκη
Ντρέιφους ώς τη δίκη Άιχμαν) προκει-
μένου να εννοιολογήσει ακριβέστερα
τη διάχυση ενός λόγου σε ποικίλα πε-
ριβάλλοντα και λογοθετικές πρακτικές,
προκειμένου να καταλάβουμε σήμερα
πώς και γιατί οι αντιεβραϊκές αντιλή-
ψεις επηρεάζουν την ίδια τη συγκρό-
τηση του πολιτικού.
4
Ευχαριστώ τον Γιάννη Μαυρομάτη
που μοιράστηκε μαζί μου τις σκέψεις
του και τις ερευνητικές του υποθέσεις
εργασίας γύρω από το μεσαιωνικό κεί-
μενο.
 The social network, 121’
Σκηνοθεσία:
Ντέιβιντ Φίντσερ
Σενάριο: Άαρον Σόρκιν
Βιβλίο: Μπεν Μέζριχ
Παίζουν:
Τζέσε Άιζενμπεργκ,
Άντριου Γκάρφιλντ
Τζάστιν Τιμπερλέικ
και Γιόζεφ Ματσέλο
Διεύθυνση Φωτογραφίας:
Τζεφ Κρόνενγουιθ
1.
Στο Χόλλυγουντ αρέσουν δυο τύ-
ποι αφήγησης: το «μεγάλο μπαμ»
και «η αρχή της ζωής». Έτσι πα-
ράγονται συνεχώς ταινίες που είτε
αφηγούνται την αρχική σύλληψη
μιας ιδέας με σημαντική κατοπινή
επίδραση, είτε επιστρέφουν σε γε-
γονότα που εκ των υστέρων έχουν
πάρει διαστάσεις ορόσημου. Είναι
κατά βάθος μια ιστοριογραφική εμ-
μονή. Και όπως όλες οι αφηγήσεις
που αναψηλαφούν την ιστορική
στιγμή, τελικά δεν την αναπαρά-
γουν αλλά ουσιαστικά την ανα-
πλάθουν. Εκεί εντάσσεται και το
πασίγνωστο είδος των ταινιών που
μιλούν για τις απαρχές της αμερι-
κανικής μαζικής κουλτούρας σε
όλες της τις εκφάνσεις: το έχουμε
δει σε ταινίες με αντικείμενο τη
ζωή θρύλων της ποπ μουσικής που
ξεκίνησαν την καριέρα τους στην
αφάνεια, με σχετικά πρόσφατα πα-
ραδείγματα το Ray για τη ζωή του
Ρέι Τσαρλς ή το Walk the line για
τον Τζόνι Κας. Είναι θέμα αντή-
χησης: το μικρό αμερικανικό γεγο-
νός αντηχεί εκκωφαντικά στο πα-
γκόσμιο πολιτισμικό σύστημα
αξιών.
Υπάρχει πάντα μια κομβική
στιγμή που αλλάζει την πορεία των
πραγμάτων. Πολύ συχνά περιλαμ-
βάνει μια σύμπτωση, ένα δημιουρ-
γικό λάθος που εκτρέπει την πο-
ρεία εξακοντίζοντας –με ιλιγγιώδη
80 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
facebook: η τέχνη της δικτύωσης
από την ΕλΕνη ΠαΠαρΓυριου
Ο Ντέιβιντ Φίντσερ γοητεύεται από τους κώδικες επικοινωνίας του facebook και τον παιγνιώδη άν-
θρωπο (Homo Ludens) που κάθεται μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή. Το Social network είναι
η τελευταία είσοδος σε μια σειρά ταινιών με θέμα την εναλλακτική πραγματικότητα του Ίντερνετ. Με
αυτό τον τρόπο ο κινηματογράφος, που δημιουργεί μια ανάλογη καθολική ψευδαίσθηση, κοιτάζει τον
εαυτό του στον καθρέφτη.
ταχύτητα– ένα συμβατικό, μικρής
κλίμακας επίτευγμα σε μια σαρωτι-
κής διάστασης επιτυχία. Το πρό-
σφατο Taking Woodstock του Ανγκ
Λι εστιάζει στη ζωή του νεαρού
Έλιοτ Τάιμπερ που μένει με τους
γονείς του, ιδιοκτήτες ενός χρεο-
κοπημένου μοτέλ, στη μικρή επαρ-
χιακή πόλη Μπέθελ της Νέας Υόρ-
κης. Το καλοκαίρι του 1969, ο
Τάιμπερ οργανώνει στην πόλη του
ένα τοπικό μουσικό φεστιβάλ.
Όταν οι υπεύθυνοι του φεστιβάλ
Γούντστοκ ανακαλύπτουν την τε-
λευταία στιγμή ότι οι δημοτικές αρ-
χές της πόλης του Γούντστοκ δεν
έχουν εκδώσει την απαιτούμενη
άδεια, ο Έλιοτ τους προτείνει η συ-
ναυλία να γίνει στο Μπέθελ. Τα
υπόλοιπα, κατά το κοινώς λεγό-
μενο, είναι ιστορία.
Βασισμένη στο βιβλίο του Μπεν
Μέζριχ The accidental billionaires
[Δισεκατομμυριούχοι κατά λάθος],
η ταινία The social network του
Ντέιβιντ Φίντσερ, σε σενάριο Άα-
ρον Σόρκιν, ακολουθεί ανάλογη
γραμμή. Αφηγείται τη γένεση και
τα πρώτα βήματα του facebook, του
γνωστού ηλεκτρονικού κοινωνικού
δικτύου που, από τις πρώτες μέρες
λειτουργίας του τον Φεβρουάριο
του 2004, γνώρισε τεράστια δημο-
τικότητα, ξεπερνώντας σήμερα τα
πεντακόσια εκατομμύρια χρήστες
παγκοσμίως. Εμπνευστής του ο
Μαρκ Ζάκερμπεργκ (τον υποδύε-
ται ο Τζέσυ Άιζενμπερκ), ένας ιδιο-
φυής χάκερ, δευτεροετής φοιτητής
στο τμήμα Ηλεκτρονικών Υπολογι-
στών του Χάρβαρντ. Η ιστορική
στιγμή της σύλληψης μιας πρώτης
μορφής του facebook συμπίπτει με
έναν πληγωμένο εγωισμό. Ο Μαρκ
και η Έρικα πίνουν ένα ποτό σε
κάποιο μπαρ του Χάρβαρντ. Αυτός
προσπαθεί να την πείσει πόσο ση-
μαντικά είναι τα ιδιωτικά κλαμπ τε-
λειοφοίτων του πανεπιστημίου για
την κοινωνική τους ανέλιξη. Αυτή
σηκώνεται και φεύγει αγανακτι-
σμένη λέγοντάς του: «Θα περάσεις
την υπόλοιπή σου ζωή πιστεύοντας
ότι δεν αρέσεις στις γυναίκες
επειδή είσαι ένας πορωμένος κο-
μπιουτεράκιας. Θέλω όμως να σου
πω, από τα βάθη της καρδιάς μου,
ότι αυτό δεν θα ’ναι αλήθεια. Ο λό-
γος που δεν θα τους αρέσεις είναι,
απλώς, επειδή είσαι μαλάκας».
Πώς αντιδρά ένας χάκερ όταν
τον χωρίζει η φίλη του; Όχι βέ-
βαια με δάκρυα ή ακούγοντας στη
διαπασών γλυκανάλατα άσματα
για ραγισμένες καρδιές. Ο χάκερ –
στην ιστορία μας τουλάχιστον–
αποφασίζει να την εξευτελίσει δη-
μοσίως από τις σελίδες του blog
του. Και στη συνέχεια, θέλοντας
να εκδικηθεί γενικώς όλες τις συμ-
φοιτήτριές του, και έχοντας πιει
και πέντε-έξι μπύρες, κάθεται και
φτιάχνει την ιστοσελίδα facemash,
όπου οι χρήστες καλούνται να ψη-
φίσουν την ωραιότερη φοιτήτρια
με βάση φωτογραφίες που ο χά-
κερ έχει εν τω μεταξύ υποκλέψει με
εντυπωσιακή άνεση από τα αρχεία
του πανεπιστημίου. Μέσα σε λίγες
μόνο ώρες η σελίδα δέχεται είκοσι
δύο χιλιάδες επισκέψεις, προκα-
λώντας την κατάρρευση του πανε-
πιστημιακού δικτύου παροχής
Ίντερνετ. Και παρότι ο Ζάκερ-
μπεργκ κλείνει τη σελίδα υπό τις
πιέσεις θυμάτων και φεμινιστικών
οργανώσεων, οι πρυτανικές αρχές,
πιο πολύ θορυβημένες από την ευ-
κολία του να προσπερνά τις δικλί-
δες ασφαλείας του ηλεκτρονικού
τους συστήματος, τον καλούν σε
απολογία.
Η μικρή αυτή ιστορία που καλύ-
πτει το πρώτο τέταρτο περίπου της
ταινίας θα διαγράψει και την πο-
ρεία του μελλοντικού facebook ως
μια υπόθεση που εξαρχής στιγμα-
τίζεται από μια πρωτιά, μια ιδέα με
εντυπωσιακή απήχηση, και ρήξεις
ανάμεσα στους εμπλεκόμενους που
τελικά καταλήγουν σε μια σειρά δι-
καστικές διαμάχες. Σαν μια σύγ-
χρονη εκδοχή του Θησαυρού της
Σιέρρα Μάντρε, όλοι διεκδικούν το
μερίδιό τους όταν το facebook με-
ταμορφώνεται από έναν μικρής εμ-
βέλειας κολλεγιακό ιστότοπο σε
έναν επιχειρηματικό κολοσσό αξίας
δισεκατομμυρίων.
Όπως εξηγεί το βιβλίο του Μέζ-
ριχ, η δημιουργία ενός διαδικτυακού
κοινωνικού ιστότοπου σε ένα αμερι-
κανικό πανεπιστήμιο το 2003-4 δεν
ήταν κάτι πρωτότυπο. Πολλοί φοι-
τητές επεξεργάζονταν παρόμοιες
ιδέες, αλλά χωρίς την απαραίτητη
τεχνογνωσία και το όραμα του Ζά-
κερμπεργκ. Όπως οι δίδυμοι Τάιλερ
και Κάμερον Βίνκλβος (Άρμυ Χάμ-
μερ), οι οποίοι μαζί με έναν ακόμα
συνεργάτη προσπαθούν να στήσουν
την ιστοσελίδα Harvard Connect,
με σκοπό τη διευκόλυνση της επι-
 Sony Pictures
κοινωνίας αρσενικών και θηλυκών
μελών του προνομιακού αυτού πα-
νεπιστημιακού περιβάλλοντος. Η
αμφιλεγόμενη δημοτικότητα του
facemash ελκύει την προσοχή τους
και καλούν τον δημιουργό του σε
συνεργασία. Κι ενώ ο Ζάκερμπεργκ
αρχικά υπόσχεται να τους βοηθή-
σει, στην πραγματικότητα λίγο τον
ενδιαφέρει μια σελίδα περιορισμένης
εμβέλειας, που προορίζεται απο-
κλειστικά για ερωτοδουλειές προνο-
μιούχων φοιτητών του Χάρβαρντ.
Σχεδόν αμέσως εγκαταλείπει την
ιδέα τους για να αφοσιωθεί στη δική
του. Η άμεση επιτυχία του facebook
προκαλεί την οργή των διδύμων, που
κατηγορούν τον Ζάκερμπεργκ για
κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας,
ισχυριζόμενοι ότι χρησιμοποίησε μέ-
ρος του προγράμματος που είχε ήδη
δημιουργήσει για λογαριασμό τους
άλλος προγραμματιστής. Και ανα-
πόφευκτα, η υπόθεση παίρνει δικα-
στική τροπή.
Βιβλίο και ταινία υπογραμμίζουν
την κοινωνική ανισότητα ανάμεσα
στον Εβραίο Ζάκερμπεργκ και τους Ο Τζέσε Άιζενμπεργκ/Μαρκ Ζάκερμπεργκ και ο Γιόζεφ Ματσέλο/Ντάστιν Μόσκοβιτς πάνω από ένα laptop.
αγγλοσαξωνικής κοπής διδύμους. Ζάκερμπεργκ και Μόσκοβιτς συνεργάστηκαν ήδη από τα φοιτητικά τους χρόνια στο Χάρβαρντ για τη δημιουργία
Ο πρώτος είναι ένας αδιόρθωτος ενός κοινωνικού δικτύου στο Ίντερνετ, που μετεξελίχθηκε στο facebook.
σπασίκλας (ο Άιζενμπεργκ αποδί-
δει πειστικά αυτή την πλευρά του πιο αξιομνημόνευτες σκηνές της ους χρήστες και επεκτείνεται σε Σάβεριν, οι λεπτομέρειες της οποίας
ρόλου, περιορίζοντας στο ελάχιστο ταινίες (έξοχα εναρμονισμένη με άλλα πανεπιστήμια, μέχρι που στην δεν έχουν γίνει γνωστές.
τις εκφράσεις του προσώπου του μια διασκευή του Peer Gynt από ιστορία εμπλέκεται ο Σον Πάρκερ Το σημείο όπου η ταινία καινο-
και το χρωματισμό της φωνής του), τον Τρεντ Ρέζνορ των Nine Inch (Τζάστιν Τίμπερλεϊκ), ένας εκ των τομεί είναι η εστίασή της στους δι-
ιδιοφυής προγραμματιστής αλλά Nails – απόρροια της θητείας του ιδρυτών του Napster, συστήματος καστικούς διαξιφισμούς των εμπλε-
ακοινώνητος και εσωστρεφής, χω- σκηνοθέτη Φίντσερ στα βιντεο- ελεύθερης ανταλλαγής ψηφιοποιη- κομένων. Ο Μέζριχ παρουσιάζει
ρίς την οικονομική επιφάνεια και κλίπ), έπειτα από έναν δραματικό μένων μουσικών αρχείων, ο οποίος το χρονικό μιας φιλίας, την αρχή
τα εμφανισιακά προσόντα των δι- κωπηλατικό αγώνα στον Τάμεση ασκεί τέτοια επιρροή στον νεαρό και το πικρό της τέλος, και δεν επε-
δύμων. Οι τελευταίοι προέρχονται οι δίδυμοι χάνουν την πρωτιά για και άπειρο Ζάκερμπεργκ που αυ- κτείνεται στις λεπτομέρειες των δι-
από μια ισχυρή και πλούσια οικο- ελάχιστα δευτερόλεπτα. Και ενώ τόχρημα διορίζεται επιχειρηματικός κών που ακολούθησαν. Το σενάριο
γένεια, είναι ψηλοί, ξανθοί και κα- δέχονται την ήττα τους με αξιο- σύμβουλός του. Ο δικτυωμένος του Σόρκιν, από την άλλη, αφη-
λοφτιαγμένοι, κωπηλάτες και μέλη πρέπεια, δεν αποδέχονται με την πλην νευρωτικός Πάρκερ είναι ο γείται τις δικαστικές ακροάσεις,
του Porcellian, ενός από τα παλιό- ίδια μεγαλοθυμία τη διάδοση του μοναδικός που καταλαβαίνει από- όπου κάθε πλευρά, οι δίδυμοι, ο
τερα κλαμπ του Χάρβαρντ, στο facebook και στη Βρετανία, γεγο- λυτα την παγκόσμια δυναμική του Σάβεριν και, λιγότερο από όλους ο
οποίο λίγοι και εκλεκτοί γίνονται νός που πληροφορούνται, σαν ει- δικτύου που έχει οραματιστεί ο Ζά- ίδιος ο Ζάκερμπεργκ, παρουσιά-
δεκτοί. Η κραταιά αντίληψη φέρει ρωνικό ράπισμα, στη δεξίωση προς κερμπεργκ, ακριβώς γιατί μια αντί- ζουν την ιστορία από τη δική τους
τους διδύμους να ανήκουν δικαιω- τιμήν των πληρωμάτων. στοιχη δυναμική ήταν ο καταλύτης οπτική. Ο Φίλιπ Φρεντς, κριτικός
ματικά και οργανικά στο προνο- Πιο σοβαρή και ηθικά αμφίθυμη για την επιτυχία του Napster. Απο- του Observer, παρομοίασε την ται-
μιακό περιβάλλον του Χάρβαρντ είναι η διαμάχη ανάμεσα στον Ζά- τέλεσμα: η αναγόρευσή του σε πρό- νία με το Ρασομόν του Κουροσάβα.
σε σχέση με τον μη ευκατάστατο κερμπεργκ και τον στενό του φίλο εδρο της εταιρείας και ο παράλλη- Αν οι «καθαρολόγοι» σινεφίλ φρίτ-
και ακοινώνητο Εβραίο Ζάκερ- Εντουάρντο Σάβεριν (Άντριου λος εξοβελισμός του Σάβεριν από τουν με τη σύγκριση αυτή, ας θυ-
μπεργκ. Το σενάριο του Σόρκιν σε Γκάρφιλντ), με τον οποίο ο Ζάκερ- τη διαχείριση των οικονομικών και μηθούν ότι η βασική προβληματική
αυτό το σημείο συντάσσεται με τη μπεργκ μοιράζεται, εκτός από την τελικά από το μετοχικό της κεφά- του Κουροσάβα περιστρέφεται
μειονοτική θέση του Ζάκερμπεργκ εβραϊκή καταγωγή, μια κοινή τοπο- λαιο. Σε αντίθεση με τη διαμάχη γύρω από τη σχετική φύση της
και παρωδεί τους διδύμους παρου- θέτηση στις παρυφές των κοινωνι- του με τους διδύμους, στην οποία ο αλήθειας: ένας φόνος, τέσσερις εκ-
σιάζοντάς τους κάπως σαν έναν δι- κών ιεραρχιών του πανεπιστημίου. Ζάκερμπεργκ παρουσιάζεται ηθικά δοχές, τέσσερις ιστορίες, καμία
πλό Αβερέλ Ντάλτον του Λούκυ Και οι δύο θεωρούνται παρίες, χω- δικαιωμένος, η ταινία προβάλλει τη λύση. Στο Social network, αντί-
Λουκ: χαζούς, ψηλούς και σωμα- ρίς δημοτικότητα και, το σημαντι- ρήξη του με τον Σάβεριν ως προδο- στοιχα, υπάρχουν μια επιχείρηση
τώδεις, προσηλωμένους σε έναν κότερο, χωρίς καμιά επιτυχία στις σία όχι μόνο σε ατομικό επίπεδο και τρεις εκδοχές για τη δημιουργία
παρωχημένο κώδικα τιμής που γυναίκες. Στο πλαίσιο της ειλικρι- εμπιστοσύνης αλλά και κοινωνικής της. Αλλά οι εκδοχές αυτές, διαμε-
ούτε καν ο πρόεδρος του Χάρβαρντ νούς φιλίας τους, ο Σάβεριν χρημα- και φυλετικής κάστας. Η φιλία κα- σολαβημένες μέσα από υποκειμε-
είναι διατεθειμένος να μοιραστεί τοδοτεί πρόθυμα το εγχείρημα του ταρρέει υπό το βάρος επιχειρηματι- νικές αφηγήσεις, λειτουργούν συ-
μαζί τους. Οι δίδυμοι έρχονται πά- Ζάκερμπεργκ και διορίζεται επικε- κών συμφερόντων, οδηγώντας σε μπληρωματικά μεταξύ τους. Στο
ντα δεύτεροι. Και στο θέμα της ευ- φαλής του επιχειρησιακού σκέλους. μια ακόμα ανηλεή δικαστική δια- Ρασομόν η αλήθεια δεν βρίσκεται
ρεσιτεχνίας της ιστοσελίδας και Τα πράγματα πηγαίνουν καλά, η μάχη που καταλήγει σε συμβιβασμό πουθενά, εν τέλει δεν έχει σημασία.
στην κωπηλασία. Σε μια από τις ιστοσελίδα προσελκύει διαρκώς νέ- και χρηματική αποζημίωση για τον Στην ταινία του Φίντσερ η αλή-

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 81

θεια είναι το σύνολο των εκδοχών,
ανοιχτή στην προσωπική παρέμ-
βαση του θεατή.
2.
Τι ακριβώς κομίζει το facebook
στον διαδικτυακό κοινωνικό στίβο;
Αυτό που το διαφοροποιεί από
άλλα ηλεκτρονικά δίκτυα είναι ότι
οι χρήστες γνωρίζουν ήδη τα πρό-
σωπα με τα οποία συνδέονται. Το
Friendster και το Myspace έχουν
στόχο τη δικτύωση με αγνώστους,
με σκοπό νέες γνωριμίες και επαγ-
γελματική προβολή. Το facebook
αντιθέτως διατείνεται ότι λόγος
ύπαρξής του είναι η ελεύθερη δια-
κίνηση πληροφοριών μεταξύ μελών
που συγκροτούν μια ηλεκτρονική
κοινότητα. Στην προσωπική σε-
λίδα του ο Ζάκερμπεργκ δηλώνει
πως τον ενδιαφέρει η «δημιουργία
συστημάτων που βοηθούν τους αν-
θρώπους να έρχονται σε επαφή και
να μοιράζονται όσα τους είναι ση-
μαντικά». Τον ενδιαφέρει επίσης
η «επανάσταση» και η «διάχυση
πληροφοριών». Δεν είναι τυχαίο ότι
ένα χρόνο μετά το facebook δημι-
ουργήθηκε το YouTube, ο διαδι-
κτυακός τόπος όπου οι χρήστες
ανεβάζουν βίντεο μικρής διάρκειας
από την παραγωγή στην κατανά-
λωση. Η σύλληψη του Ζάκερ-
μπεργκ επιτρέπει στους χρήστες
ευρύτερη ανταλλαγή δεδομένων
και αποκλειστικά διαδικτυακές συ-
ναναστροφές. Μπορεί κανείς να
υποθέσει ότι ενώ το Friendster,
όπως παλιότερα τα chatrooms,
αποτελούσαν τον προθάλαμο συ-
ναντήσεων πρόσωπο με πρόσωπο,
το facebook δημιουργεί σχέσεις
που περιορίζονται και τελικά αυ-
τονομούνται στον διαδικτυακό
χώρο. Οι χρήστες δεν χρειάζεται
να συναντηθούν ποτέ. Ανταλλάσ-
σουν νέα, απόψεις και φωτογρα-
φίες, διαβάζουν ανακοινώσεις που
αναρτώνται σε έναν ηλεκτρονικό,
κατά το ιδιόλεκτο της σελίδας,
«τοίχο», τις οποίες μπορούν να
σχολιάσουν δημιουργώντας διά-
λογο, ο οποίος είναι ορατός στους
«φίλους» που έχουν επιλέξει, αλλά
και στους φίλους των φίλων τους.
Είναι πολύ εύκολο, με τη λογική
της γεωμετρικής εξάπλωσης, η
πληροφορία να ξεφύγει από τα
όρια της ελεγχόμενης κοινότητας
που ο κάθε συνδρομητής υποτίθε-
ται πως έχει δημιουργήσει για λο-
γαριασμό του. Πολλοί έχουν θίξει
επίσης την ηδονοβλεπτική διά-
82 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
σταση του facebook. Μπορεί κα-
νείς να είναι μπροστά από την
οθόνη όλη μέρα παρακολουθώντας
τις ηλεκτρονικές ζωές των άλλων.
Η κριτική που έχει ασκηθεί στο
facebook, όχι μόνο σε ό,τι αφορά
την ασφάλεια των προσωπικών δε-
δομένων αλλά και της εξάρτησης
που δημιουργεί, είναι τόσο δριμεία
που φαντάζει πράγματι αξιοπε-
ρίεργο γιατί το χρησιμοποιούν τό-
σοι άνθρωποι στις τέσσερις γωνιές
του δυτικού τουλάχιστον κόσμου
(έχει απαγορευτεί στο Πακιστάν,
στη Συρία, στο Ιράν, στην Κίνα,
στο Ουζμπεκιστάν και στη Βόρεια
Κορέα). Υποψιάζεται κανείς ότι
πολλές φορές οι αυστηρότεροι κρι-
τές του είναι και οι πιο φανατικοί
χρήστες. Στην τελευταία σκηνή
της ταινίας, ο Ζάκερμπεργκ επι-
σκέπτεται τη σελίδα της Έρικας,
της ίδιας κοπέλας που τον είχε πα-
ρατήσει, και της τείνει χείρα φι-
λίας, ελέγχοντας επανειλημμένα,
σχεδόν αυτιστικά, αν η αίτησή του
έγινε δεκτή. Η σκηνή εστιάζει στη
μοναξιά του πρωταγωνιστή, που
περνά το βράδυ του κατασκοπεύο-
ντας φίλους και γνωστούς. Δεν
μπορεί ωστόσο να παραβλέψει κα-
νείς ότι η κατάληξη της ταινίας εί-
ναι και ο θρίαμβος του facebook,
αφού ακόμα και η κοπέλα που είχε
βασικές ηθικές αντιρρήσεις («το
Ίντερνετ, Μαρκ, δεν γράφεται με
μολύβι, γράφεται με μελάνι»), έχει
καταλήξει να το χρησιμοποιεί.
Η Ζέιντι Σμιθ, σε μια κριτική
στο New York Review of Books,
έγραψε πρόσφατα:
Όταν ένας άνθρωπος γίνεται
μια σειρά δεδομένων σε έναν
ιστότοπο όπως το facebook,
χάνει την υπόστασή του. Όλα
συρρικνώνονται. Ο ατομικός
χαρακτήρας. Φιλίες. Γλώσσα.
Ευαισθησία. Κατά κάποιον
τρόπο είναι μια υπερβατική
εμπειρία: χάνουμε το σώμα
μας, τα ανάκατα συναισθή-
ματά μας, τις επιθυμίες μας,
τους φόβους μας. Μου θυμίζει
ότι όσοι από εμάς αποστρέφο-
νται αηδιασμένοι αυτό που θε-
ωρούμε παραφουσκωμένη
αστικο-φιλελεύθερη έννοια του
εαυτού πρέπει να προσέχουμε
τι ευχόμαστε: οι απογυμνωμέ-
νοι μας διαδικτυακοί εαυτοί
δεν μοιάζουν πιο ελεύθεροι,
μοιάζουν απλώς αντικείμενα
που αποκτήθηκαν.
Η Σμιθ ανατρέχει στον σκεπτικι-
σμό φιλοσόφων της τεχνολογίας,
όπως τον Γιάρον Λάνιερ στο βιβλίο
You are not a gadget: a manifesto,
που υποστηρίζουν ότι το μέσο δεν
αντανακλά την ανεξάρτητη σκέψη
του χρήστη, αλλά τελικά την καθο-
ρίζει, την πλάθει και την καθοδηγεί.
Στο πρόσφατο βιβλίο The shallows:
how the internet is changing the way
we think, read and remember [Ρηχοί:
πώς το Ίντερνετ αλλάζει τον τρόπο
που σκεφτόμαστε, διαβάζουμε και
θυμόμαστε] ο Νίκολας Καρρ ισχυ-
ρίζεται ότι στην ψηφιακή εποχή
του Ίντερνετ το ανθρώπινο μυαλό
λειτουργεί διαφορετικά από ό,τι
στο παρελθόν, δεν εισχωρεί στο βά-
θος των πραγμάτων, παύει να συ-
γκεντρώνεται. Ο ανθρωπισμός των
συγγραφέων, αναμενόμενα αλλά
ίσως όχι απόλυτα δικαιολογημένα,
δυσπιστεί απέναντι στην τεχνολο-
γία. Ας θυμηθούμε όμως πόσοι πριν
από καμιά δωδεκαριά χρόνια είχαν
αρχικά εκφράσει ανάλογους φό-
βους για την επικοινωνία μέσω e-
mail ή γραπτών μηνυμάτων σε κι-
νητά τηλέφωνα, που υποτίθεται
μας αλλοτρίωναν και μας αποξένω-
ναν από τους φίλους μας. Σήμερα
κανείς δεν διανοείται να μην τα
χρησιμοποιεί λόγω τέτοιων υπαρ-
ξιακών ενδοιασμών. Ο ανθρωπι-
σμός μας δεν θίγεται από τη χρήση
του τεχνολογικού μέσου – μάλλον,
το μέσο έχει γίνει πλέον συμβατό με
τον ανθρωπισμό μας, και την αν-
θρωπιά μας, ακριβώς επειδή έχουμε
αποφασίσει να το αντιμετωπίζουμε
ως μέσο.
Παρ’ όλα αυτά, εκεί όπου η Σμιθ
κάπως δικαιώνεται είναι σε ό,τι
αφορά τη διακίνηση ενός κοινωνι-
κού φαντασιακού πλασματικών
σχέσεων που υφίστανται μόνο στο
πλαίσιο του διαδικτυακού τόπου.
Ο Ζάκερμπεργκ και ο Σάβεριν δεν
είχαν κοινωνική ζωή. Η ιδέα μιας
διαδικτυακής κοινότητας φίλων κά-
λυψε την ανάγκη τους για ανθρώ-
πινη επικοινωνία, όπως ένας ρό-
λος υποκαθιστά για έναν ηθοποιό
την ανάγκη μιας εμπειρίας στην
πραγματική ζωή. Και φυσικά τους
έκανε πάρα πολύ δημοφιλείς, τους
έφερε χρήμα, δόξα και γυναίκες.
Η ανάγκη της αναγνώρισης στο
πλαίσιο μιας κλειστής κοινότητας,
της σχολικής ή πανεπιστημιακής
τάξης: πόσο το έχουμε δει αυτό
στο αμερικανικό σινεμά, στο λαϊκό
κινηματογραφικό είδος του «γυ-
μνασιακού» ή «κολλεγιακού» δρά-
ματος! Συλλέγουμε ναρκισσιστικά
φίλους για να γίνουμε πρωταγωνι-
στές του διαδικτυακού δράματος
της ζωής μας. Δηλώνουμε συχνά
ότι ο τάδε είναι φίλος μας στο face-
book, δηλαδή όχι πραγματικός φί-
λος, μάλλον απλός γνωστός. Η φα-
ντασιακή κοινωνικότητά μας δεν
εξαργυρώνεται πάντα σε είδος, σε
μια γεμάτη ζωή και ουσιαστικές
στιγμές ανθρώπινης επικοινωνίας.
Με τη χρήση της εφαρμογής poke
[σκούντημα] δείχνουμε στους άλ-
λους ότι τους σκεφτόμαστε, αλλά
δεν τους απευθύνουμε λέξη. Στέλ-
νουμε ηλεκτρονικά άνθη, δίνουμε
ηλεκτρονικές χειραψίες, πίνουμε
ηλεκτρονικά κοκτέιλ. Έχουμε ανα-
γάγει πράξεις με ανθρώπινο αντί-
κρισμα σε συμβολικές μιμήσεις.
Ναι, το μέσο καθορίζει και πλά-
θει τον τρόπο με τον οποίο σκε-
φτόμαστε. Αυτό δεν έχει όμως πά-
ντα αρνητικό πρόσημο, εφόσον
κατανοούμε τον τρόπο με τον
οποίο λειτουργεί. Στη βάση της λο-
γικής του facebook συγκρούονται η
πραγματικότητα και η φαντασία.
Αν θέλει κανείς να το τραβήξει πα-
ραπάνω, το facebook δεν είναι μια
ηλεκτρονική βάση δεδομένων, είναι
ένα ηλεκτρονικό βιβλίο. Που ση-
μαίνει ότι ο καλύτερος τρόπος να
το διαβάσεις είναι σαν μυθιστό-
ρημα. Όντως, ενώ οι χρήστες τις
περισσότερες φορές εμφανίζονται
με τα πραγματικά τους στοιχεία,
δεν παύουν να μυθοποιούν εαυτούς
κατασκευάζοντας χαρακτήρες που
πολλές φορές δεν ανταποκρίνονται
στην πραγματικότητα, ή ανταπο-
κρίνονται μόνο εν μέρει. Σκηνοθε-
τούν μια φαντασιακή ταυτότητα,
την οποία τεκμηριώνουν μέσα από
δεδομένα της επιλογής τους και
την οποία εικονογραφούν συστη-
ματικά με φωτογραφίες διακοπών,
επαγγελματικών δραστηριοτήτων,
ευτυχισμένων στιγμών που δεν
αντιστοιχούν απαραίτητα στις πιο
σύνθετες αποχρώσεις της καθημε-
ρινής εμπειρίας. Δημιουργώντας
μια δημόσια εικόνα αυτοβιογρα-
φούνται συνειδητά και συστημα-
τικά με μια ηλεκτρονική πένα, κυ-
ρίως οι νεότεροι. Δεν είναι όλες οι
αυτοβιογραφίες το ίδιο ενδιαφέ-
ρουσες: κατά καιρούς στο facebook
έχουμε δει φωτογραφίες φίλων στη
λεκάνη της τουαλέτας τους, σε βα-
ρετά προσωπικά στιγμιότυπα, σε
ακρογιαλιές και οικογενειακές
γιορτές, ακόμα και στο χειρουρ-
γικό τραπέζι κατά τη διάρκεια μιας
μικροεπέμβασης. Καθημερινά επί-
σης διαβάζουμε δεκάδες κοινότο-
πες ανακοινώσεις, από τις καινού-
ριες μπότες της φίλης που την
κάνουν να νιώθει φανταστικά, μέ-
χρι τη συγκλονιστική πληροφορία
ότι κάποιος νύσταξε και πάει για
ύπνο, ότι παράγγειλε πίτσα, ότι
 Sony Pictures
έφαγε του σκασμού. Υπάρχουν άν-
θρωποι που ανακοινώνουν τι κά-
νουν δέκα φορές τη μέρα, τόσο που
αναρωτιέται κανείς πώς προλαβαί-
νουν να το κάνουν. Κι αυτό δεκτό.
Ο Τέρρυ Ήγκλετον αναρωτιόταν
αν η φράση «δεν επιτρέπονται σκυ-
λιά στις κυλιόμενες σκάλες» μπορεί
να έχει λογοτεχνικές αξιώσεις υπό
ορισμένες συνθήκες. Αλλά οι καιροί
άλλαξαν: δεν αναζητούμε αισθη-
τικά κριτήρια στην ηλεκτρονική
μας αυτοβιογραφία. Στην ανακοί-
νωση «ο Κώστας Π. πάει διακο-
πές», αναζητούμε μυθοπλαστικά.
Αυτό που οφείλουμε να γνωρίζουμε
ενστικτωδώς, ή έστω μετά από πε-
ρίσκεψη, είναι οι θεωρητικές συμ-
βάσεις του είδους, ότι η αυτοβιο-
γραφία μας δεν είναι μια διαφανής
και αντικειμενική απόδοση του
βίου μας αλλά αναπαράσταση, μυ-
θοπλαστικό παιχνίδι. Το Ίντερνετ
διέπεται γενικότερα από δομές μυ-
θοπλασίας, είτε πρόκειται για το
παιχνίδι Second life είτε για το face-
book. Και η λογοτεχνία, ως σύ-
στημα μυθοπλασίας που πλέον Ο Τζέσε Άιζενμπεργκ στο ρόλο του ιδρυτή του facebook, Μαρκ Ζάκερμπεργκ.
επεκτείνεται απότο χαρτί σε ευρύ-
τερες δομές εμπειρίας, μας βοη- ραγμένος και θρησκόληπτος δολο- σκηνοθετημένο μέρος του παιχνι- κότητα, καταλήγοντας να παίζει
θάει να τις κατανοήσουμε. Κι αν φόνος (Κέβιν Σπέισι) με μια σειρά διού, καθώς κάτω από την τζαμαρία και να ξαναπαίζει το έργο της ζωής
επιλέγουμε να αναπαριστούμε τους επτά εγκλημάτων, είναι ένας κώδι- του αίθριου όπου προσγειώνεται του, όπως παλιότερα ο Τρούμαν
εαυτούς μας ως βαρετούς, τόσο το κας επικοινωνίας, τον οποίο κα- τον περιμένει το σωτήριο στρώμα. στο Truman show του Πίτερ Γουίρ,
χειρότερο για μας. λούνται να αποκρυπτογραφήσουν Το παιχνίδι δημιουργεί μια εναλ- που χωρίς να το γνωρίζει ζούσε
Είναι υπερβολή να σκεφτόμαστε οι πράκτορες της ασφάλειας. Τα λακτική, ολική πραγματικότητα, εγκλωβισμένος στον κόσμο μιας κα-
ότι ζούμε αποκλειστικά μέσα από κωδικοποιημένα μηνύματα που που προσομοιάζει τόσο στον πραγ- θημερινής σαπουνόπερας.
το facebook. Αν τη σκεφτούμε με στέλνει στις εφημερίδες ο κατά ματικό κόσμο, ώστε μόνο το βίαιο Παρότι παρουσιάζεται με με-
μυθοπλαστικά κριτήρια, η διαδι- συρροήν δολοφόνος στο Zodiac σπάσιμο του καθρέφτη να μπορεί λανά χρώματα στην ταινία ως κοι-
κτυακή μας παρουσία δεν είναι η υπακούνε στην ίδια λογική. Εμπο- να επαναφέρει τον πρωταγωνιστή νωνικά φιλόδοξος, φιλοχρήματος
μοναδική εκδήλωση του εαυτού τισμένες από μια νουάρ ατμό- πίσω σε αυτόν. Το θέμα της εναλ- και τελικά ανήθικος, ο αληθινός
μας, αλλά μία από τις πολλές εκ- σφαιρα, οι δύο ταινίες εξετάζουν λακτικής πραγματικότητας του Μαρκ Ζάκερμπεργκ, που στις συ-
φάνσεις του. Κι αυτό μας προσφέ- τη φύση του παιχνιδιού στην αρνη- Ίντερνετ έχει συστηματικά απα- νεντεύξεις του τουλάχιστον φαί-
ρει μια δικλίδα ασφαλείας που δια- τική της εκδοχή, αυτή που καταλή- σχολήσει τον κινηματογράφο την νεται πολύ πιο συμπαθής από τον
χωρίζει τον διαδικτυακό μας εαυτό γει σε ψυχοπάθεια ακριβώς επειδή τελευταία δεκαετία, πολύ φυσικά αντίστοιχο χαρακτήρα, δεν μή-
από αυτόν που εξακολουθεί να ο παίκτης δεν μπορεί να διαχωρίσει άλλωστε, εφόσον και το ίδιο το κι- νυσε τους συντελεστές της ταινίας
υπάρχει όταν κόβεται το ρεύμα, την πραγματικότητα από τη φα- νηματογραφικό μέσο δημιουργεί The social network. Αν το καλο-
μας μαθαίνει να παίζουμε το παι- ντασία. Κάπως διαφορετικά κατα- μια ανάλογη καθολική ψευδαί- σκεφτεί κανείς, θα είχε κάθε δι-
χνίδι θέτοντας κανόνες. Ή να το λήγει το παιχνίδι που παίζει στην σθηση. Εκτός από το πολύ χαρα- καίωμα εφόσον η ταινία θεματο-
παίζουμε λιγότερο, μπορεί και κα- ταινία The Game o επιχειρηματίας κτηριστικό πρόσφατο Inception, ποιεί τη ζωή του χωρίς να κρατά
θόλου. Και επιτέλους, να τρώμε το Νίκολας Βαν Όρτον (Μάικλ Ντά- όπου πράκτορες σκηνοθετούν ονει- τα προσχήματα, χωρίς να χρησι-
φρέσκο ψάρι των διακοπών μας γκλας). Το παιχνίδι σταδιακά και ρικούς κόσμους στους οποίους ει- μοποιεί ψευδώνυμα, χωρίς να
στο νησί χωρίς να το ανακοινώ- εντελώς ανεπαίσθητα υποκαθιστά σέρχονται με σκοπό να υποκλέψουν υπεκφεύγει. Ίσως να σκέφτηκε
νουμε σε όλους. την πραγματική του ζωή. Μαζί με μυστικά που φανερώνονται μόνο ότι, αν το έκανε, το κοινό θα πει-
τον θεατή, ο Βαν Όρτον δεν είναι στο υποσυνείδητο των θυμάτων θόταν απόλυτα ότι πραγματικό

3.
Η παιγνιώδης, μυθοπλαστική διά-
σταση του facebook είναι ενδεχο-
μένως το στοιχείο που το έκανε ελ-
κυστικό ως θεματική για έναν
σκηνοθέτη όπως ο Φίντσερ, που
έγινε γνωστός από ταινίες όπως το
Se7en, το Fight Club και το Zodiac.
Τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα
που τιμωρεί ένας ψυχικά διατα-
σε θέση να επιβεβαιώσει μέχρι και
την τελευταία στιγμή αν όσα του
συμβαίνουν είναι πραγματικά ή
σκηνοθετημένα από τους οργανω-
τές του παιχνιδιού, εφόσον ολό-
κληρος ο κοινωνικός του περίγυρος
αποτελείται από ηθοποιούς που
υποδύονται ρόλους. Η αποκάλυψη
έρχεται στο τέλος σε μια σκηνή
πτώσης του πρωταγωνιστή από
έναν ουρανοξύστη. Η υπό διαφο-
ρετικές συνθήκες μοιραία πτώση
αποδεικνύεται κι αυτή πλασματική,
τους, οι ταινίες του Τσάρλι Κάουφ-
μαν Στο μυαλό του Τζον Μάλκοβιτς,
Αιώνια λιακάδα ενός καθαρού μυαλού,
Adaptation και Συνεκδοχή, Νέα
Υόρκη θέτουν την προβληματική
εναλλακτικών επιπέδων πραγματι-
κότητας με όρους μυθοπλασίας.
Στην Αιώνια λιακάδα η ανθρώπινη
μνήμη γράφεται και ξεγράφεται
σαν δεδομένα σε σκληρό δίσκο.
Στη Συνεκδοχή ένας θεατρικός σκη-
νοθέτης δημιουργεί ένα σκηνικό έρ-
γου που υποκαθιστά την πραγματι-
πρόσωπο και κινηματογραφικός
χαρακτήρας ταυτίζονται (αντί για
μηνύσεις δώρισε διπλωματικά
εκατό εκατομμύρια δολάρια σε
σχολεία του Νιου Τζέρσεϊ). Ίσως
όμως εν τέλει ο Μαρκ Ζάκερ-
μπεργκ να είναι ο ιδανικός θεατής
του Social Network: ο θεατής που
αντιλαμβάνεται τη μυθοπλαστική
στρατηγική της ταινίας, γιατί και
το δικό του διαδικτυακό κατα-
σκεύασμα προσυπογράφει από-
λυτα τη λογική της. zx

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 83


Vasily Grossman, The road,
επιμ.: Robert Chandler,
New York Review of Books,
2010, σελ. 384
το σπίτι του συντρόφου
Σ Λεβ Ορλώφ η μικρή
ξένια ψάχνει σε κάθε
γωνιά το ραδιόφωνο
για ν’ ακούσει μουσική.
Στα μέσα του 1930, η «ζωή έχει γί-
νει καλύτερη» στη Μόσχα. Το είπε
και ο πατερούλης Στάλιν, ο λόγος
του είναι συμβόλαιο και τα σκυλιά
δεμένα. Το ραδιόφωνο, παρ’ όλα
αυτά, λείπει. Η μελωδία της σο-
βιετικής ευτυχίας δεν θ’ ακουστεί
σ’ αυτό τουλάχιστον το σπιτικό. Ο
πομπός της προπαγάνδας έμεινε
χωρίς δέκτη. «Πόσο ανυπόφορο
είναι να ζείτε χωρίς ράδιο», λέει
τελικά η ξένια, πριν αποχωρήσει
στο δωμάτιό της. Το ορφανό κορί-
τσι φιλοξενείται στους Ορλώφ με
εντολή του κόμματος, για να κερ-
δίσει ένα μικρό μερίδιο απ’ τη φιέ-
στα της Πρωτομαγιάς που πλη-
σιάζει. Αλλά η μικρή ξένια, όπως
και οι κομματικοί ινστρούχτορες,
αγνοούν ότι ο οικοδεσπότης δε-
κάρα δεν δίνει για την ατμόσφαιρα
γενικής ευφορίας στους δρόμους
της Μόσχας. Η ρωσική του ψυχή
έχει συρρικνωθεί σε τέτοιο βαθμό,
ώστε η έγνοια για τον κόσμο να θυ-
μίζει μάλλον μελαγχολικό ήρωα
της Κεντρικής Ευρώπης:
Συνήθιζε να λέει για τον εαυτό
του «είμαι φτιαγμένος από τέ-
τοιο υλικό που αναγνωρίζω
αμέσως την τραγωδία, ακόμη
κι όταν τη σκεπάζουν με πέ-
ταλα τριαντάφυλλου»... Καθώς
προχωρούσε ανάμεσα στο
πλήθος σκεφτόταν πόσο δύ-
σκολο θα ήταν για κάποιους
να δουλεύουν στο νοσοκομείο
84 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
βασίλι Γκρόσμαν:
στη σκιά του τσέχωφ
από τον Δημητρη ΔουλΓΕριΔη
Ο Βασίλι Γκρόσμαν υπήρξε μάχιμος ανταποκριτής του σοβιετικού στρατού στον Β’ Παγκόσμιο, συγ-
γραφέας της αυτοβιογραφίας αναφοράς Ζωή και πεπρωμένο και φωνή αντίδρασης στην επικράτεια
του σταλινισμού. Η ανθρωπιστική συνείδησή του αναβιώνει σε μια νέα έκδοση με διηγήματα, ση-
μειώσεις και την περιγραφή της επίσκεψής του στο κολαστήριο της Τρεμπλίνκα το 1944.
αυτές τις ημέρες της χαράς,
πόσο άθλιες θα πρέπει να μοι-
άζουν αυτές οι μέρες για τους
φαρμακοποιούς, τους οδηγούς
και τους υπάλληλους στα
τρένα – ανθρώπους υποχρεω-
μένους να εργάζονται την
πρώτη του Μάη.
Στη «Μικρή ζωή», ο καθόλου
θαρραλέος πρωταγωνιστής του
Βασίλι Γκρόσμαν νιώθει αποσυ-
νάγωγος. Αν για τους πολλούς
το ραδιόφωνο είναι μια μικρο-
γραφία του σοβιετικού τρόπου
ζωής, ο συγγραφέας τοποθετεί
τον ήρωά του εκτός συχνότητας.
Πατώντας στα χνάρια του Τσέ-
χωφ ρίχνει αθόρυβα μικρές δό-
σεις δηλητηρίου στον πολτό της
σοβιετικής ευημερίας. Κι αυτό
είναι ένα μόνο από τα διηγήματα
που περιέχονται στη νέα έκδοση
του New York Review of Books με
τίτλο Ο δρόμος. Χάρη στην κα-
ταλυτική επιμέλεια του Ρόμπερτ
Τσάντλερ (μεταφραστή στα αγ-
γλικά του μνημειώδους αυτοβιο-
γραφικού έργου του Γκρόσμαν,
Life and fate), αναβιώνουν συνο-
λικά έντεκα διηγήματα, τρία δο-
κιμιακά σημειώματα και δύο ανε-
πίδοτες επιστολές του
σοβιετικού συγγραφέα προς τη
μητέρα του.
Η ιστορία της «Μικρής ζωής»
εκτυλίσσεται το 1936, χρονιά κατά
την οποία ο Γκρόσμαν παντρεύε-
ται τη δεύτερη γυναίκα του, Όλγα
Μικαΐλοβνα Γκούμπερ. Η προσω-
πική του ευτυχία είναι αντιστρό-
φως ανάλογη με την πορεία της
πατρίδας του. Τον Σεπτέμβριο του
1936 ξεκινάει η περίοδος του Με-
γάλου Τρόμου, που θα διαρκέσει
μέχρι το 1938. Στο μεσοδιάστημα,
περίπου τα μισά μέλη της πολιτι-
κής, στρατιωτικής και καλλιτεχνι-
κής ελίτ φυλακίζονται ή εκτελού-
νται, 380.000 κουλάκοι και
250.000 μέλη εθνοτικών ομάδων
πέφτουν θύματα ενός ενορχη-
στρωμένου σχεδίου εξόντωσης,
που μοναδικό σκοπό έχει τη μα-
κροημέρευση του Ιωσήφ Στάλιν.
σΤην επικραΤεια
Του παΤερουλη
Στο φόντο των διηγημάτων δεν
παύει ούτε στιγμή να αναπνέει η
επικράτεια του «πατερούλη». Μια
επικράτεια, όπου η σιωπή είναι
το νομιμοποιημένο έγκλημα (οι
«ψιθυριστές», σύμφωνα με την
πετυχημένη περιγραφή του ιστο-
ρικού Ορλάντο Φάιτζες) και οι
Σοβιετικοί μια αγέλη κανιβάλων
που αλληλοσπαράσσεται. Είναι η
ιστορία των ορφανών κοριτσιών
που απομακρύνονται απ’ την
αγκαλιά των μελλοθάνατων γο-
νιών τους και δίνονται για υιοθε-
σία σε άτεκνα ζευγάρια. Η ιστο-
ρία της συζύγου που αποφασίζει
να καταδώσει τον άντρα της για
να σωθεί η ίδια. Ο συγγενής ενός
«εχθρού του λαού» που κλείνει
την πόρτα, όταν ο τελευταίος
εκλιπαρεί για την τελευταία πι-
θανότητα ανθρωπισμού πάνω στη
γη. Οι αόρατοι γείτονες που βιο-
πορίζονται κατασκοπεύοντας τις
ζωές των άλλων.
Στην «Πόλη της Μπερντίγεφ»,
το πρώτο διήγημα με το οποίο ο
Γκρόσμαν εμφανίστηκε στη λογο-
τεχνία, η κομισάριος Βαβίλοβα
πρέπει να διαλέξει μεταξύ του νε-
ογέννητου μωρού της και του
στρατού. Κάποια στιγμή νιώθει
την ανάγκη «να ουρλιάξει σαν τον
λύκο, να δαγκώσει το μαξιλάρι...
Αλλά δεν φωνάζει. Απλώς σφίγγει
τα δόντια». Μετά την κυκλοφορία
του, ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ και
ο Μαξίμ Γκόρκι γράφουν ύμνους.
Στο αφήγημα «Νεαρή και με-
γάλη γυναίκα», η Γκαγκάρεβα
κλαίει μέσα στο κουπέ ενός τρέ-
νου. Την ώρα που η ίδια ταξι-
δεύει στο παραθαλάσσιο θέρετρο
των διακοπών της, η κόρη της
λαγοκοιμάται σ’ ένα απ’ τα στρα-
τόπεδα των γκουλάγκ. Στο ίδιο
διήγημα η νεαρή Γκοριάτσεβα θυ-
μίζει στον εαυτό της τη βαριά τι-
μωρία που επιφέρει η αργοπορία
στο γραφείο. Οι νόμοι του Στάλιν
κλέβουν ανάσες απ’ τη ρωσική
κοινωνία, ξεκινώντας απ’ την πε-
νταετή φυλάκιση για κατοχή μα-
χαιριού και φτάνοντας στην πε-
νταετή εξορία για τους συγγενείς
«προδοτών»1.
Στον «Ζωντανό χώρο» η Άννα
Μπορίσοβνα Λόμοβα χάνει κάθε
επαφή με τους φίλους της, πεθαί-
νει στα γκουλάγκ και το διαμέρι-
σμά της περνάει σ’ έναν αντιπα-
θητικό οδηγό τρόλεϊ. Η μισή
Ρωσία –των στρατοπέδων συγκέ-
ντρωσης– συνωστίζεται δίπλα
στην άλλη μισή, κατά την περι-
γραφή της Άννας Αχμάτοβα. Αυτό
που μένει ως αίσθηση στο τέλος εί-
ναι τα φώτα ενός αυτοκινήτου που
έρχονται μέσα απ’ την ομίχλη, για
να κατευθυνθούν και πάλι στο θολό
πουθενά. Οι ήρωες δεν θέλουν να
μάθουν τίποτε για τους νόμους που
διέπουν τη ζωή, επειδή έχουν ήδη
χάσει την πίστη τους στη λογική.
Απέναντί τους ο Στάλιν χρησιμο-
ποιεί την προβοκάτσια σαν πολι-
τικό εργαλείο. Μετατρέπει τους
γιατρούς σε βασανιστές, τους μη-
χανικούς σε σαμποτέρ και τους
αντιπολιτευόμενους σε τροτσκι-
στές ή πράκτορες του εξωτερικού.
Και τότε η πιο πετυχημένη παρο-
μοίωση της σοβιετικής ιστορίας εί-
ναι το νεκροταφείο Βανκάνγκοβο,
το οποίο περιγράφει ο Γκρόσμαν
στην «Αιώνια ειρήνη»:

Το κοιμητήριο μοιράζεται την

ιστορία της χώρας και των αν-
θρώπων της. Το καλοκαίρι του
1941 (…) οι βόμβες κατέ-
στρεψαν τα δέντρα του, ολό-
κληρα κομμάτια γης, τους
σταυρούς του. (…) Κατά τη
διάρκεια της πείνας στον εμ-
φύλιο οι άνθρωποι έρχονταν
εδώ για να μαζέψουν λάπαθα
και φύλλα φλαμουριάς. (…)
Την περίοδο της Νέας Οικο-
νομικής Πολιτικής ακούγονταν
ιστορίες για κιόσκια που μοί-
ραζαν πικάντικα λουκάνικα με
σκόρδο. Αργότερα ανακαλύ-
ψαμε ότι περιείχαν κρέας από
ανθρώπινα πτώματα. Όταν ο
Στάλιν ανακοίνωσε ότι «η ζωή
έχει βελτιωθεί», οι ληστές έψα-
χναν στους τάφους για τι-
μαλφή, χρυσά δόντια, ρούχα 1945 στην κατακτημένη από τους Pώσους Γερμανία. O Bασίλι Γκρόσμαν το διάστημα 1941-1945 ήταν ανταποκριτής
για λογαριασμό του Kόκκινου Στρατού.
των νεκρών. (…) Σήμερα
(σ.σ.: την περίοδο 1957-60,
κατά την οποία έχει γραφεί το Απέκτησα δίπλωμα από σο- μια φράση που έλεγε ο ίδιος: ορύγματα των στρατιωτών, οι
κείμενο) τα εγκλήματα των νε- βιετικό γυμνάσιο, πήρα το πτυ- οποίοι τα διαβάζουν μέχρι που το
κροταφείων είναι ασήμαντα. χίο χημείας απ’ το Κρατικό Δεν με στέλνει στα στρατό- χαρτί λιώνει στα χέρια τους, σύμ-
Σήμερα κλέβουν λουλούδια, Πανεπιστήμιο της Μόσχας το πεδα εργασίας, αλλά δε μου φωνα με την αφήγηση του Βίκτορ
κάδρα, βάζα και κιγκλιδώ- 1929 και δούλεψα ως επιστή- δίνει και βραβείο. Νεκράσοφ. Τον Σεπτέμβριο του
ματα». μων ερευνητής. Είμαι συγγρα- 1944 είναι ένας από τους πρώ-
φέας απ’ το 1934...Όλη μου τους ανταποκριτές που μπαίνουν
Σ’ αυτόν τον απέραντο νεκροθά- την περιουσία –την παιδεία, σΤην κολαση σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέ-
λαμο το μόνο που σώζει τον Γκρό- τη συγγραφική επιτυχία, το Τησ ΤρεΜπλινκα ντρωσης. Στην «Κόλαση της Τρε-
σμαν είναι τα ηρωικά παράσημα προνόμιο να μοιράζομαι τις Το έργο του, όπως κι εκείνο του μπλίνκα», κείμενο που δημοσιεύ-
του πολεμικού ανταποκριτή. Ποτέ σκέψεις μου με τους πολίτες– Σολζενίτσιν, δεν είναι ρεαλιστική εται για πρώτη φορά ολόκληρο
δεν υπήρξε μέλος του Κομμουνι- τη χρωστάω στη σοβιετική κυ- απεικόνιση της σοβιετικής ιστο- στ’ αγγλικά, επιστρέφει νοερά
στικού Κόμματος και αρκετοί δικοί βέρνηση». ρίας. Είναι μια ερμηνεία της, εν στον τόπο όπου «όλα είχαν προ-
του άνθρωποι έλιωσαν στις φυλα- μέρει καταγγελτική, εν μέρει αυ- σαρμοστεί στις ανάγκες του θα-
κές. Ο ίδιος έμοιαζε να δουλεύει Ήταν τα λόγια ενός φιλόδοξου τοβιογραφική, υποκειμενική και νάτου», οι ναζί παγίδευαν λύκους
«εντός του συστήματος», χωρίς συγγραφέα που ήθελε να ξεπε- μονομερής. Βασίζεται στις εμπει- και αλεπούδες για να περνά η
ποτέ να απορροφηθεί, όπως ο φί- ράσει πιθανότατα το είδωλό του, ρίες ενός –υπέρβαρου και μυωπι- ώρα, δεκάχρονα κορίτσια παρη-
λος του Ιλιά Έρενμπουργκ. Τον Ισαάκ Μπαμπέλ. Ήθελε να κού– συγγραφέα, που κόπηκε απ’ γορούσαν τους ηλικιωμένους πα-
τρομερό χειμώνα του 1938, πριν αφήσει το αποτύπωμά του στη τον Κόκκινο Στρατό, αλλά τελικά τεράδες τους λίγο πριν από το τέ-
από τις μεγάλες δίκες της Μόσχας, σοβιετική διανόηση και, ως ένα βρέθηκε ανταποκριτής στη Μάχη λος και «σμήνη από μύγες είχαν
γράφει στον Νικολάι Γιεζόφ, επι- βαθμό, εξαρτιόταν απ’ το σύ- του Στάλινγκραντ (1942-43). Τα καλύψει τα πεύκα της περιοχής».
κεφαλής της Μυστικής Αστυνο- στημα. Η διαχρονική σχέση του άρθρα του στον Ερυθρό Αστέρα γί- Λίγους μήνες αργότερα, ο Γκρό-
μίας NKVd: με τον Στάλιν συμπυκνώνεται σε νονται μαζικό ανάγνωσμα στα σμαν καλύπτει την πτώση του Βε-

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 85


Προπαγανδιστική αφίσα του Iωσήφ Στάλιν. Στα τέλη του 1940 ο Γκρόσμαν φάνταζε ιδανικός στόχος ως
«εσωτερικός εχθρός» (εξαιτίας της εβραϊκής του καταγωγής), αλλά και ιδανική περίπτωση για τον
«κόκκινο Τολστόι» που αναζητούσε ο Mεγάλος Πατερούλης.
ρολίνου και παίρνει από το γρα-
φείο του Χίτλερ σφραγίδες με την
ένδειξη «Ο Φύρερ εγκρίνει». Αυ-
τές οι εμπειρίες βρίσκουν το
δρόμο μέσα στα διηγήματα και
τις σύντομες ιστορίες του. Ακρι-
βώς στο μέσο του πολέμου, ο «Γέ-
ρος» δεν κρύβει τις προπαγανδι-
στικές πατριωτικές του διαθέσεις,
καθώς περιγράφει τη ζωή των χω-
ρικών κατά τη γερμανική επέμ-
βαση στη Ρωσία. Ο «Παλιός δά-
σκαλος» περιγράφει μια πόλη
λίγο πριν από τη γενοκτονία,
όταν «κάτι νοσηρό και σκοτεινό
την αρπάζει (...) κάτι που ξύ-
πνησε με τον ερχομό των Ναζί».
Για να περιγράψει τα εγκλήματα
του 20ού αιώνα, χρησιμοποιεί τα
λογοτεχνικά εργαλεία του 19ου:
έναν αφηγητή πανταχού παρό-
ντα, τριτοπρόσωπη εξιστόρηση,
πανοραμική καταγραφή που
εναλλάσσεται με ζουμάρισμα και
την οικογένεια ως βασική μονάδα
γύρω από την οποία οργανόνε-
ται το πλήθος των ηρώων.
Μια δεκαετία μετά την Τρε-
μπλίνκα οι εικόνες της επιμένουν
να στοιχειώνουν τη σκέψη του. Το
1955 γράφει το δοκίμιο «Σιστίνα
Μαντόνα», ύστερα από μια επί-
86 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
σκεψή του στο Μουσείο Πούσκιν,
όπου εκτίθετο ο πίνακας του Ρα-
φαήλ. Για τον Γκρόσμαν, η Μα-
ντόνα ξαναγεννιέται σαν μητέρα
μέσα στους θαλάμους αερίων. Με-
γαλώνει το παιδί της σε μια εποχή
«όπου οι άνθρωποι ζουν σαν λύκοι
και οι λύκοι κυκλοφορούν με τη
μορφή ανθρώπου». Δίνει το χέρι
στους Ουκρανούς κατά το μεγάλο
λιμό που επιβάλλει ο Στάλιν το
1930. Τα χρόνια έχουν περάσει
και ο ηρωικός ανταποκριτής έχει
παραχωρήσει από καιρό τη θέση
του στον απογοητευμένο παρατη-
ρητή της σοβιετικής δόξας. Θα εί-
ναι και πάλι από τους πρώτους
δημοσιογράφους που γράφουν για
τις μαζικές εκτελέσεις Εβραίων
στη δυτική ΕΣΣΔ. Σε μια περίοδο
μάλιστα κατά την οποία το σοβιε-
τικό καθεστώς αποκηρύσσει τη
λέξη «Ολοκαύτωμα», μοιράζει ισό-
ποσα τις ευθύνες του Χίτλερ απέ-
ναντι στα έθνη και λανσάρει το
σλόγκαν «Μη διαιρείτε τους νε-
κρούς!».
Βαθιά μέσα του ο Γκρόσμαν φο-
βάται ότι δεν υπάρχει καμιά πα-
τρίδα για τους μελλοθάνατους.
Δεν θ’ αργήσει να πέσει σε δυ-
σμένεια και το έργο του θα γίνει
Aρχείο Books’ Journal
υπόθεση της λογοκρισίας και
μόνο. Στα τέλη του 1940 φαντά-
ζει ιδανικός στόχος ως «εσωτερι-
κός εχθρός» (εξαιτίας της εβραϊ-
κής του καταγωγής), αλλά και
ιδανική περίπτωση για τον «κόκ-
κινο Τολστόι» που αναζητά ο
Στάλιν. Μετά το θάνατο του πα-
τερούλη, τον Μάρτιο του 1953, το
παιχνίδι της γάτας και του ποντι-
κού συνεχίζεται με αφορμή την
έκδοση του ογκώδους έργου Ζωή
και πεπρωμένο, όπου οι ομοιότη-
τες της ναζιστικής Γερμανίας και
του σοβιετικού κομμουνισμού δια-
δέχονται η μία την άλλη. Η οδύσ-
σεια του βιβλίου ξεκινά όταν ο
Μιχαήλ Σουσλόφ παρομοιάζει το
περιεχόμενό του με τις ατομικές
βόμβες των Αμερικανών. Η KGB
δεσμεύει το χειρόγραφο και ο
Γκρόσμαν φυγαδεύει ένα αντίτυπο
στο εξωτερικό. Θα περάσουν 30
χρόνια μέχρι την πρώτη δημοσί-
ευσή του στη Λωζάνη. Το 1985
είναι η σειρά των ΗΠΑ. Εκείνη τη
χρονιά, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ
αναδεικνυόταν γενικός γραμμα-
τέας του ΚΚΣΕ και η βιτρίνα της
ρωσικής λογοτεχνίας στις ΗΠΑ
απαιτούσε απαραιτήτως έργα του
Σολζενίτσιν.
οι ΜεΓαλοι
αΜεΤαΦρασΤοι
Ο μοιραίος άνθρωπος που ανέ-
λαβε να συστήσει τον Γκρόσμαν
στο αμερικανικό κοινό ήταν ο Ρό-
μπερτ Τσάντλερ, ο οποίος επα-
νήλθε πέρσι με το Everything flows.
Στη φετινή έκδοση του NYRB
έχει συμπεριλάβει ένα προλογικό
σημείωμα για τη δεκαετία του
1930 στην ΕΣΣΔ, επίμετρο στο
οποίο επισημαίνει τα πραγματο-
λογικά λάθη ή τις αβλεψίες του
Γκρόσμαν (ειδικά στην περιγραφή
της Τρεμπλίνκα), καθώς και κα-
τατοπιστικές υποσημειώσεις για
την εποχή. Με τον τρόπο της, η
έκδοση αυτή χτυπάει «καμπανάκι»
για τα μεγάλα κενά στην ελληνική
βιβλιοπαραγωγή. Ο Βασίλι Γκρό-
σμαν παραμένει επί δεκαετίες
αμετάφραστος στα ελληνικά ανή-
κοντας στην ίδια κατηγορία με
τον Βαρλάμ Σαλάμοφ (Ιστορίες
της Κολίμα), τον Όσιπ Μαντελ-
στάμ, την Ευγενία Γκίνζμπουργκ
(Ταξίδι στον ανεμοστρόβιλο) και
τον Ανατόλι Κουζνετσόφ (Μπά-
μπι Γιαρ). Το γεγονός ίσως δεν
είναι τυχαίο, εάν αναλογιστεί κα-
νείς ότι χρειάστηκαν έξι δεκαε-
τίες για να ανοίξει ένας διάλογος
στη σύγχρονη ιστοριογραφία σχε-
τικά με τα ανομήματα του ελληνι-
κού κομμουνιστικού κόμματος. Ει-
δικά στην ηρωική κι ανυπότακτη
ιστοριογραφία της Μεταπολίτευ-
σης δεν χωρούσαν προφανώς το
λεπίδι του Στάλιν και τα απομνη-
μονεύματα της Σιβηρίας. Ήταν
η χρυσή εποχή της αριστερής
κουλτούρας που χόρευε πάνω στο
τομάρι της χούντας, το ’ριχνε έξω
με ρεμπέτικο και γυφτολαϊκά,
ονειρευόταν Μακρυγιάννηδες και
Θεόφιλους, έφτανε στο τσακίρ
κέφι με τις σχολικές γιορτές του
Πολυτεχνείου –εκεί όπου οι πε-
ρισσότεροι παπαγάλιζαν Ρίτσο–,
έγραφε εγχειρίδια τύπου Η αγωγή
του πολίτη (επρόκειτο μάλλον για
την «Αγωγή του μελλοντικού ψη-
φοφόρου»), έπαιρνε συμπληρώ-
ματα συνείδησης με ανούσιες μα-
θητικές καταλήψεις κι έκανε
επαναστατική γυμναστική κατε-
βάζοντας διακόπτες. Προφανώς η
ευθύνη της δεν είναι ότι δεν βρήκε
μεταφραστές. Η ευθύνη της είναι
ότι δεν τους αναζήτησε καν. zx
1
Robert Conquest, The great terror – a
reassessment, Pimlico, 2008, σ. 75.
Φαντασιακή και υπαρκτή αθήνα
από τον ςτΕΦανο ΠΕςμαζοΓλου

Μια περιήγηση στην Αθήνα. Όχι την Αθήνα των μαρμάρων, της τουριστικής εξιδανίκευσης ενός ιδε-
ατού αρχαίου κλέους. Αλλά της Αθήνας της προσωπικής μνήμης, των καθημερινών διαδρομών, χώ-
ρων που χάθηκαν και δεν αντικαταστάθηκαν. Της Αθήνας που κινδύνευε να βυθιστεί στην ανυπολη-
ψία μιας τριτοκοσμικής μητρόπολης και που, έπειτα από το αποτέλεσμα των τελευταίων δημοτικών
εκλογών, άρχισε πάλι να ελπίζει...

Η αθήνα, Σχολή της Ρώμης∙ η

Αλεξία Τσαγκάρη
Αθήνα, Σχολή της Αναγέννησης
(τοιχογραφία του Ραφαήλ)∙ η
Αθήνα, Σχολή του Διαφωτισμού,
του Νεοκλασικισμού και του Ρομα-
ντισμού. Εν τέλει, η Αθήνα, δάσκα-
λος του κόσμου. Πολλές Αθήνες του
Βορρά: Εδιμβούργο, Παρίσι, Μό-
ναχο: στην τελευταία βλέπεις τη
βαυαρική σύλληψη της νεότερης
Αθήνας πρωτεύουσας του έθνους-
κράτους. Η Αρχαία Αθήνα όπως και
η Ρώμη σώζονται πολύ καλύτερα
από άλλες ιστορικές πόλεις (π.χ.
της Μεσοποταμίας), χάρη στα μνη-
μεία τους αλλά και τις γραπτές πη-
γές. Ο Παρθενώνας δεσπόζει
(ενίοτε και τυραννικά) κάθε στιγμή
της μέρας και της νύχτας.
Σε μια εποχή που οι Ανθρωπι-
στικές και Κοινωνικές Σπουδές
βρίσκονται στο στόχαστρο μιας
αντίληψης στενά και στυγνά χρη-
σιμοθηρικής, η αθηναϊκή κοινωνία
μας έχει ανάγκη για μια πολιτι-
σμένη συζήτηση σε βάθος και σε
εύρος για τον εαυτό της και τις
12 Νοεμβρίου 2010. Πλατεία Ομονοίας, βράδυ με βροχή. Άλλοτε στολίδι της α’ αθηνών, σήμερα είναι το σύμβολο
αξίες της. της υποβάθμισης αλλά και της μεγαλομανίας του κιτς των δημοτικών αρχόντων της πρωτεύουσας.
Η αθήνα ως πόλις, ως χώρος
υπάρχει πέρα από την Κλασική νοτήτων (και των νέων μετανα- τελεί σήμερα τον ιδεότυπο της πό- Δεν είναι μία η αθήνα αλλά πολ-
περίοδο. Ο «χρυσούς αιώνας του στατευτικών μειονοτήτων – θρη- λης που οραματιζόμαστε: δεν επι- λές: κοινωνικο-ταξικά προσδιοριζό-
Περικλέους»–το μάτι μιας αποι- σκευτικών, γλωσσικών (γκετοποι- θυμούμε κοινωνία με δούλους που μενες, αλλά ολοένα και περισσό-
κιοκρατίας– είναι η περίοδος που ημένη). ωρίμασε μήπως η στιγμή θα είναι αντικείμενο αγοραπωλη- τερο και εθνοτικά. (Το γνωρίζουμε:
αναδεικνύεται κατ’ αποκλειστικό- να αναδειχθούν όλες αυτές οι πα- σιών δίπλα στα λαχανικά και τα άλλο το Κολωνάκι, άλλο τα Εξάρ-
τητα εις βάρος όλων των άλλων: ρελθούσες εποχές για την κατα- φρούτα∙ δεν επιθυμούμε γυναίκες χεια, άλλο το Γκάζι, τα Πετράλωνα
Νεολιθική Αθήνα και (παραμελη- νόηση των α-συνεχειών μέσα από που δεν είναι πολίτες-δημότες δί- και άλλο ο Άγιος Παντελεήμονας).
μένη), εποικισμένη ήδη από το το συνεχές της Πόλης; πλα στους άνδρες της σημερινής Πολλαπλάσιες είναι και οι οπτι-
6000 π.Χ., και από το 1500 π.Χ. πόλης των Αθηνών. Όπως και το κές της αθήνας (μεταναστευτική
κατοικούμενη από Έλληνες∙ Πόλις - Πολίτης, Δήμος - Δημο- αντίστροφο: η σημερινή Δημοκρα- οπτική, τουριστική, εργοδοτική-κε-
Αθήνα αρχαϊκή, ελληνιστική, κρατία: η αθήνα τόπος επινόη- τία, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά γε- φαλαιουχική, εργατική-προλετα-
μετα-ελληνιστική και ρωμαϊκή σης των εννοιών στη θεωρία και νικότερα στην Ευρώπη και τον κό- ριακή, μικρο- και μεσο-αστική): και
(υποβαθμισμένη)∙ Αθήνα βυζα- στην πράξη. Όταν, όμως, βαυκα- σμο, δεν αποτελεί πολιτικό η κάθε μία όχι εσωτερικά ενιαία. Η
ντινή (αποκαταστημένη μόλις λιζόμαστε για τούτη την πρωτιά, ιδεότυπο: διαβρώνεται πολλαπλά σύνθεση όλων αυτών των οπτικών
στον 20ό αιώνα)∙ Αθήνα οθωμα- τείνει να μας διαφύγει πως όσο ση- ενόσω βρίσκεται υπό επιτήρηση, σε διαμορφώνει μια καλειδοσκοπική
νική –«ισλαμο-τουρκική»– (αγνοη- μαντική τομή και εάν υπήρξε στην επίπεδο κράτους και πολίτη – και αθήνα, αυτή που μας ενδιαφέρει. Η
μένη ή/και ευνουχισμένη) και πολιτική ιστορία και στην ιστορία για τον πρόσθετο τούτο λόγο η τό- Αθήνα του κέντρου είναι συνάμα
εβραϊκή (με τη συναγωγή της)∙ των πολιτικών εννοιών, η αθηναϊκή νωση της τοπικής και περιφερεια- επίκεντρο δραστηριοτήτων για όλη
Αθήνα των άλλων ιστορικών μειο- δημοκρατία δεν είναι νοητό να απο- κής δημοκρατίας βαραίνει. την Ελλάδα· κόμβος για τα Βαλκά-

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 87


Κεντρική Λαχαναγορά αθηνών. Γύρω από αυτή την περιοχή, πολύ κοντά στο δημαρχείο, έχει δημιουργηθεί
ένα από τα πρώτα γκέτο της πρωτεύουσας στο οποίο ανθεί η εγκληματικότητα.
νια, την Ευρώπη και τον κόσμο.
Ομόκεντροι κύκλοι λειτουργούν:
πρώτος κύκλος τα άλλα διαμερί-
σματα της Α΄ Αθηνών∙ δεύτερος κύ-
κλος όλες οι συνοικίες της Αθήνας
και του Πειραιά (το 40% του πλη-
θυσμού).
Η δική μου Αθήνα είναι εξαιρετικά
περιορισμένη. Οι διαδρομές μου
στην αθήνα διαπλέκονται με τις
μνήμες μου: Σικελίας 5, Κουκάκι –
όπως με είχαν μαθητεύσει να λέω οι
γονείς μου σε περίπτωση που χαθώ.
Μικρή μονοκατοικία με θαυμαστό
κήπο –δένδρα, λουλούδια–, ο
οποίος περιείχε και πηγάδι με νερό.
Σιγά σιγά το ίδιο το σπίτι με τον
κήπο του έγινε αυτό το ίδιο πηγάδι
ανάμεσα στις πολυκατοικίες που το
έζωσαν από παντού (η δική μας μι-
κρο-εμπειρία της “άναρχης οικοδό-
μησης της Αθήνας”). Διασώζονται
ως πρώτες μνήμες –και η φωτογρα-
φική τους αποτύπωση– οι βόλτες
επί της λεωφόρου Συγγρού που διό-
λου δεν έμοιαζε με τη σημερινή,
έργο για την υποδοχή των ευρω-
παίων προέδρων επί τη υπογραφή
της Συμφωνίας Σύνδεσης Ελλάδος-
ΕΟΚ. Ήταν ένας μικρός δρόμος με
μία λωρίδα κυκλοφορίας στην άνοδο
και μία στην κάθοδο. Στις μνήμες
εγγράφεται το τραμ που κουδούνιζε
συχνά, με τους επιβάτες να κρέμο-
νται σαν τσαμπιά (ποτέ δεν κατά-
λαβα γιατί καταργήθηκε αντί να
88 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
ανανεωθεί, για να επανακάμψει
άγαρμπα ως προς την σύλληψη του
και ζημιογόνα ως προς την από-
δοση του με τους Ολυμπιακούς του
2004).
Θα μετακινηθούμε εννέα χρόνια
αργότερα «εντός των τειχών» στο
Κολωνάκι όπου θα παραμείνω τα
επόμενα οκτώ χρόνια.
Οι Μνήμες μου της πόλης έρχο-
νται αποσπασματικά και άναρχα.
Χάθηκαν διά παντός τόποι συνά-
ντησης – μια απώλεια που θα μπο-
ρούσε με παρεμβάσεις του Δήμου
να αποτραπεί: στο Κολωνάκι το Βυ-
ζάντιο, ο Μπόκολας, πολύ πρόσφατα
το CIAO και προ15ημέρου η Αλέα
και το Délicieux∙ στο κέντρο ο Από-
τσος, ο Ζαχαράτος, ο Φλόκας, ο Ορ-
φανίδης –ενώ συνεχίζουν μεταλλαγ-
μένα το Ζόναρς, το 17 και το Brazil.
Σβήνουν και τα μικρά βιβλιοπω-
λεία-στέκια –Κάουφμαν, Ρόμβος,
Μηλιώνη–, με βιβλιοπώλες λίαν
καλλιεργημένους που διάβαζαν και
πρότειναν βιβλία, για να αντικατα-
σταθούν από τα μεγα-βιβλιοπωλεία
προώθησης του βιβλίου-εμπορεύ-
ματος (εκ παραλλήλου με την οικο-
νομική κρίση μαθαίνω από φίλους
εκδότες πως η πτώση των πωλή-
σεων κατά 40% δεν επηρεάζει και
τόσο τα best-seller, άλλως ευπώ-
λητα). Εκλείπουν –με εξαίρεση τη
Λέσχη του Δίσκου– και μερικά από
τα μικρά δισκάδικα (Ηλιοτρόπιο) με
Αλεξία Τσαγκάρη
φιλόμουσους γνώστες (εκτελέσεων
και νέων ρευμάτων), για να αντικα-
τασταθούν από αλυσίδες ηχορύ-
πανσης. Στην περιοχή μου σχεδόν
όλα μεταμορφώθηκαν σε κοσμημα-
τοπωλεία («ευγενή» μέταλλα-πολύ-
τιμοι λίθοι), σε τράπεζες, ασφαλι-
στικές εταιρείες κ.α., ενδεικτικά
δείγματα της χρηματιστηριακής
αγοράς και των επιταγών της. Οι ως
άνω τάσεις συμβαδίζουν, φυσικά,
με την γενικότερη μεταπολεμική
ροπή να αντικαθίστανται τα φιλικά
μαγαζάκια και τα ψιλικατζίδικα με
τα εμπορικά κέντρα (Ikea, Mall,
Carrefour). Διαδοχικά κλείνουν μι-
κροί κινηματογράφοι οι οποίοι συν-
δέθηκαν με το δικό μας παρελθόν
(δεν αναφέρομαι στο Σινεάκ των
παιδικών μου χρόνων, αλλά σ’ εκεί-
νους που πρόβαλαν ταινίες αξιώ-
σεων –Αλκυονίς, Στούντιο κ.ά.–, για
να αντικατασταθούν από πολυαί-
θουσες (δεν αντιλέγω, πράγματι με
dolby στερεοφωνική ηχητική –
αλλά αρκεί;) Cine City, Village
Cinemas, Odeon Cosmopolis, Ster
Cinemas με αρίθμηση αιθουσών από
1 - ∞.
Οι επαναλαμβανόμενες διαδρο-
μές μου πάντα εντός της Α΄ Αθηνών:
Κουκάκι-Συγγρού-Άγ. Σώστης (μω-
ρό στο καρότσι)∙ περιφερειακός Λυ-
καβηττού-Εξάρχεια-Σολωμού-3ης
Σεπτεμβρίου (ως Ρηγάς και ΚΚΕ
εσωτερικού)1· τετράκις το έτος από
το τρίγωνο της δυστυχίας Ευριπί-
δου-Μενάνδρου-Σαρρή για τη Συ-
ντακτική Επιτροπή της επιθεώρη-
σης Σύγχρονα Θέματα· Βασιλικός Κή-
πος (ας αναγνωρίζουμε και στους
βασιλείς όσα δημιουργικά έπραξαν,
ως λάτρεις της αρχαίας Αθήνας και
ας μην τα εθνικοποιούμε αυθαίρετα
– δεν θα υπήρχε ο Κήπος χωρίς τους
Βαυαρούς)· Διονυσίου Αρεοπαγίτου-
λόφος Φιλοπάππου-κατηφόρα στο
Πάντειο και τανάπαλιν, αλλά και
περιφερειακός Ακροπόλεως-Βιβλιο-
θήκη του Αδριανού-Στοά του Αττά-
λου-Μοναστηράκι-πεζόδρομος Ερ-
μού-Σύνταγμα-Κολωνάκι, μια δια
δρομή που συνιστώ ανεπιφύλακτα.2
Την τελευταία 15ετία θα ανακα-
λύψω και μια άλλη Αθήνα: τα Εξάρ-
χεια περιφρουρούμενη ζώνη, τα έν-
δον σύνορα που μας χωρίζουν· για
να μη μιλάμε μόνο για τα ελληνο-
τουρκικά και τα μακεδονικά σύνορα
των οποίων η υπόμνηση ίσως θυμί-
σει την εποχή που ο απελθών δή-
μαρχος Νικ. Κακλαμάνης συνέβαλε
στην εθνικιστική υστερία και την
ανατροπή της κυβέρνησής του).
Η πόλη της αθήνας προσδιορί-
ζεται αποφασιστικά από τα στέ-
κια της, τα βιβλιοπωλεία της και
φυσικά τις βιβλιοθήκες της (Φαρ-
μακεία ψυχής). Και μια που οι βι-
βλιοθήκες είναι το καθημερινό προ-
στατευτικό κέλυφός μου, ανασύρω
έναν ενδιαφέροντα παραλληλισμό
πόλης και βιβλιοθήκης: αμέσως
μετά τον βομβαρδισμό της Βοσνίας,
ο Claudio Scazzocchio, με αφορμή
την ολοσχερή καταστροφή (πάνω
από ενάμισι εκατομμύριο τόμοι και
σπάνια χειρόγραφα στις φλόγες)
της Βιβλιοθήκης του Σεράγεβο, θα
γράψει: Οι πόλεις είναι το επίκεντρο
των επιμειξιών… Η ομοιόμορφη
πόλη με μια μόνη γλώσσα και έναν
μόνο λόγο, είναι η πραγματικότητα του
εφιάλτη του ολοκληρωτισμού… Η
ανθρωπότητα χτίζεται πάνω στη δια-
φορά και στην αντίθεση… Ο Δήμος,
ως αρχή με δική του εξουσία, δεν
μπορεί να μένει αδιάφορος για την
κατάρρευση της Εθνικής, ή για την
διάλυση της Δημοτικής Βιβλιοθή-
κης, όπως και να μην αναδεικνύει τη
συστοιχία των θαυμαστών γενικών
και εξειδικευμένων βιβλιοθηκών:
Γεννάδειος, Αμερικανική και Βρε-
τανική Βιβλιοθήκη (πρόποδες Λυ-
καβηττού). Η χαρτογράφηση, ψη-
φιοποίηση και η διαθέσιμη σε
αναγνώστες ηλεκτρονική διασύν-
δεση όλων των αθηναϊκών βιβλιο-
θηκών και αρχείων (δημόσιων και
ιδιωτικών) πιστεύω πως θα εντυ-
πωσίαζε με τον αριθμό τόπων και
βιβλίων, αλλά και θα εξασφάλιζε
 Αλεξία Τσαγκάρη
μηχανισμούς προστασίας από
εμπρησμούς (π.χ. την πυρπόληση
της βιβλιοθήκης του Ευρωπαϊκού
Σπουδαστηρίου της Νομικής τον
Δεκέμβριο του 2008).
Η πόλη, η βιβλιοθήκη, το Internet
έχουν ένα κεντρικό κοινό χαρακτη-
ριστικό: διαμορφώνουν λαβυρίνθους
πραγματικούς και μπορχεσιανούς
μεταφορικούς, όπου το τυχαίο και
το αναγκαίο δικτυώνονται σε επάλ-
ληλα και διασταυρούμενα δίκτυα.
Το Διαδίκτυο, το Google earth, ο
Navigator και τώρα πια οι προσω-
πικοί πλοηγοί του I Phone και του Ι
Pad διευκολύνουν στο έπακρο τις
επικοινωνίες και τις πεζοπορίες σε
μια μεγαλούπολη όπως η Αθήνα, σε
σημείο που δεν θα μπορούσαμε να
διανοηθούμε ούτε προ πενταετίας.

ΕΛΞΗ-αΠΩΘΗΣΗ
Ποτέ δεν αγάπησα αυτήν την πόλη
αφαιρετικά. Υπήρχε μια μόνιμη
απώθηση. Η αθήνα Κόλαση
(ή/και υπερβατικά Χαμένος Πα-
ράδεισος): Βρώμικη πόλη (τσίχλες Κεντρική Ψαραγορά στην οδό αθηνάς. Ένα από τα ελάχιστα σημεία της αθήνας που έχει κρατήσει
με το εκατομμύριο μαυρισμένες και το χρώμα και την παλιά του γοητεία.
κολλημένες στα πιο απίθανα σημεία
– η απαγόρευση της κυκλοφορίας
βαθμό κοινό σε όλες τις μεγάλες με- και στα αυθαίρετα κτίσματα σε κοί- μάς), θα ήταν προτιμότερο να μα-
της τσίχλας όπως ακριβώς γίνεται
σογειακές μητροπόλεις) ο ηχητικός τες παραποτάμων που μετατρέπο- θητεύουν στην αναγνώριση του ερ-
διά ροπάλου στην Σιγκαπούρη θα
πανζουρλισμός: κομπρεσέρ για τις νται σε χείμαρρους: ανάσταση, λοι- γασιακού τους περιβάλλοντος και
μπορούσε να αποβεί πολύ πιο εθνω-
συνεχείς επανορθώσεις καλωδίων, πόν, του Ηριδανού ποταμού και του της τοπικής του μικρο-ιστορίας.
φελής από την απαγόρευση της μα-
σωλήνων, πεζοδρομίων, μικροσει- Ιλισού. Πέρα και πάνω απ’ όλα
ριχουάνας)∙ στα συστατικά της βρώ-
σμοί από μπετονιέρες, κλάξον με το αυτά, οι αδυσώπητες πυρκαγιές που ΒΙα ΚαΙ αΝΟΧΗ
μας συγκαταλέγονται και τα περιτ-
παραμικρό, οι παντοειδείς σειρήνες κατατρώνε κάθε καλοκαίρι τα βουνά Η αθήνα είναι σε περίοδο ειρή-
τώματα των σκύλων για τα οποία
(αστυνομικά, ασθενοφόρα, σεκιου- που περιστοιχίζουν την Αθήνα (Πε- νης περισσότερο παρά ποτέ
ευθύνονται αποκλειστικά οι συνοδοί
ριτάδες και φυσικά οι ποικίλες μορ- ντέλη, Υμηττός, Πάρνηθα), μετα- πόλη της Βίας, μια πόλη που δεν
τους που θα ’πρεπε αυτομάτως και
φές ιδιωτικών σειρήνων: αυτοκί- μορφώνοντας την ορεινή τριάδα μπορεί αποτελεσματικά να αντι-
αυτεπαγγέλτως να πληρώνουν τα
νητα, μηχανές, σπίτια)∙ τα άθλια των βουνών (ή μάλλον ό,τι έχει απο- σταθεί: πρώτιστα και κατ’ εξακο-
πρόστιμα όταν κατά κανόνα δεν τα
πεζοδρόμια των Αθηνών που έρχο- μείνει από τα νταμάρια) από προ- λούθηση η συστημική βία και η
περισυλλέγουν)∙ η Αθήνα ώρες ώρες
νται σε πλήρη σε αντίθεση με αυτά στατευτική άμυνα κάποτε απέναντι αστυνομική βία (ιδιαίτερα απένα-
μοιάζει με μια τεράστια χωματερή:
των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, σε εισβολείς και πρόσφατα θωρά- ντι σε ξένους μετανάστες στα κρα-
το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να
όπου το πλάτος δεν είναι ποτέ κάτω κιση απέναντι στη ρύπανση, σε κό- τητήρια)∙ άνωθεν τρόμος και φόβος
τραπείς σε φυγή∙ μια πόλη με μολυ-
από τα τρία μέτρα, αρκετά για να λαση, όχι απλώς μεταφορική αλλά αλλά και εκ των κάτω τρομοκρατία∙
σμένη ατμόσφαιρα, μολυσμένες τις
περπατούν απρόσκοπτα ζευγαρά- πραγματική, πύρινη, ασφυκτική για βία στην βία (και αντι-βία ο φαύλος
εγγύτερες ακρογιαλιές, ρυπογόνα
κια ή/και παρέες των τριών, ενώ τους αθηναίους πολίτες. Το πλαίσιο κύκλος). Ο Κύκλος της Κόλασης,
αυτοκίνητα∙ μια πόλη χωρίς κανόνες
προβλέπεται χωρίς ασυνέχειες διά- αυτό της πόλης διευκολύνει την πα- όπως τον ονομάτιζε προεκλογικά
κυκλοφορίας, ή με κανόνες που δεν
βαση για καρότσια μωρών, ηλε- ραβατική συμπεριφορά, την έλ- σε άρθρο της η Ευφροσύνη Δοξιάδη,
εφαρμόζονται, χωρίς σαφή σημα-
κτρονικές καρέκλες αναπήρων και λειψη ευγένειας στην καθημερινό- εκλεγμένη στον συνδυασμό «Δικαί-
τοδότηση διαδρομών και σήμανση
φυσικά για τα καροτσάκια της λαϊ- τητα, την αίσθηση πως εφόσον ωμα στην πόλη» του Γιώργου Κα-
του επιτρεπτού και του απαγορευ-
κής∙ ούτε αντιστρόφως θα δει ο ξέ- κανείς δεν ενδιαφέρεται γιατί να μίνη, προσδιορίζεται ανάμεσα σε
μένου στην κυκλοφορία και στη
νος σε άλλη χώρα τον υποτιθέμενο νοιάζομαι εγώ (συλλαμβάνω και τη τέσσερις πλατείες άλλοτε «στολί-
στάθμευση (επί της ασφάλτου εύ-
διάδρομο-οδηγό για τους τυφλούς, δική μου προδιάθεση)… δια» της Α΄ Αθηνών: Ομόνοια, Κο-
κολα σβήνουν οι κίτρινες και γαλά-
που κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή Η πόλη της Αθήνας γίνεται μια τζιά, πλατείες Θεάτρου και Μονα-
ζιες διαγραμμίσεις), αυτοκίνητα
να πέσουν σε έναν φανοστάτη ή πόλη χωρίς μνήμη. Εμείς, οι ίδιοι στηρακίου. Εκεί, παντού, «τραγικοί
παρκαρισμένα είτε επί του πεζο-
ένα τραπεζάκι καφενείου, ενώ δεν οι κάτοικοι της Αθήνας τείνουμε να ηρωινομανείς», «έμποροι ναρκωτι-
δρομίου, είτε σε στροφές, είτε σε
προβλέπεται ηχητική επισήμανση ξεχάσουμε τι εστί πόλις μετά από κών», «υπόκοσμος», «προστάτες»,
δεύτερη σειρά ακόμη και εκεί όπου
για τη διάβαση ή την αποτροπή της. χρόνια πολλά εγκατάλειψης. «λίγδα», εστίες μόλυνσης και αντί
υπάρχουν λεωφορειο-λωρίδες, υπό
Υπάρχουν ακόμη αδέσποτα σκυλιά, Έχουμε παραιτηθεί στη μοίρα μας. μιας ποιοτικής παρέμβασης «η με-
το αδιάφορο βλέμμα της δημοτικής
ενίοτε και αγέλες – εγκαταλελειμ- Οι αιτούντες ιθαγένεια μετανάστες γαλομανία του κιτς.. Όμως η βία, ή
αστυνομίας∙ μια πόλη χωρίς ευδιά-
μένα πλάσματα, που επιβάλλεται η αντί να ερωτώνται ιδεοληπτικά για μάλλον μια κάποια μορφή συνειδη-
κριτη αρίθμηση των κτιρίων στους
στέγασή τους και όχι η θανάτωσή τον Κολοκοτρώνη, τον Μ. Κων- τής ανθρώπινης βίας, ενδέχεται να
περισσότερους δρόμους∙ χωρίς ανα-
τους, όπως στους Ολυμπιακούς. σταντίνο και τον Θεμιστοκλή (που λειτουργήσει και θετικά, να αποτε-
λυτικά τοπογραφικά και συχνότητες
Περιοδικά (και νομοτελειακά) κάθε στο μυαλό τους, ακριβώς όπως και λέσει προϋπόθεση ώστε να γίνει η
στις στάσεις λεωφορείων και τρόλεϊ∙
χρόνο πλημμύρες –οφειλόμενες εν στο μυαλό των περισσότερων μα- Αθήνα και πάλι μια από τις μεγάλες
πρόσθετο χαρακτηριστικό (ως ένα
μέρει στα βουλωμένα φρεάτια αλλά θητών, είναι ένας απίθανος αχταρ- πρωτεύουσες του κόσμου, μαγνή-

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 89

της επισκεψιμότητας. Ιδού μία από
τις λίγες μορφές βίας που θα μπο-
ρούσε να εμπνεύσει: η προγραμμα-
τισμένη δικτύωση νέων πάρκων
μέσα από την ανατίναξη-ενδόρ-
ρηξη, σε κάθε διαμέρισμα της Αθή-
νας, πολυκατοικιών γερασμένων
που μας πνίγουν. Όχι άλλο τσιμέ-
ντο, ναι στις απεριόριστες πεζο-
δρομήσεις και τις ποδηλατοδρομή-
σεις (συνδυαστικά με την στήριξη
των δημοσίων μεταφορών)∙ ναι στο
πράσινο και τον ελαιώνα, αλλά γιατί
να μην επανέλθουν αμπελώνες πιο
κοντά στο κέντρο (απ’ όπου άντλη-
σαν το όνομα τους οι Αμπελόκη-
ποι);
Η κοινωνία της Αθήνας χρειά-
ζεται να εμβαθύνει στην έννοια
της ανοχής. Ανοχή προς τον γεί-
τονα, τον πλησίον, τον ξένο, τον
μετανάστη, τον πρόσφυγα. Όχι
με μια ρηχή, «φιλάνθρωπα ελεή-
μονα», συγκαταβατική ανοχή,
αλλά με την έννοια της συνεχούς
προσπάθειας κατανόησης του άλ-
λου και της αλληλεγγύης. Είναι
μια δύσκολη διεργασία μαθητείας
από το σχολείο, την οικογένεια
και φυσικά από τους θρησκευτι-
κούς λειτουργούς όλων των δογ-
μάτων. Ο Συνήγορος του Πολίτη
θα προσφερόταν στον καινούργιο
του ρόλο ως Συνήγορος του Αθη-
ναίου Πολίτη για όλο το φάσμα
των δικαιωμάτων (δικαιώματα της
γυναίκας, του εργαζόμενου, του
μετανάστη, του πρόσφυγα, του
παιδιού, πολεοδομικά δικαιώματα
κ.α.). Ανάμεσα στα δικαιώματα
και η θρησκευτική λατρεία. Στην
Αθήνα όλοι οι συναφείς τόποι
χρειάζεται να αναζωογονηθούν
χωρίς φόβους και απειλές: Καθο-
λικοί ναοί, Συναγωγές, Τζαμιά.
Φυσικά σε όλη την γκάμα των δι-
καιωμάτων αντιστοιχεί και μια
γκάμα υποχρεώσεων όλων μας
(αρκετές περιγράφονται άμεσα ή
έμμεσα στο κείμενο αυτό).
Μολαταύτα, η αθήνα διασώζε-
ται σε θυλάκους, σφραγίζοντας
ενίοτε την Λογοτεχνία. Ας θυμη-
θούμε την τοιχογραφία του Τα-
χτσή Το Τρίτο Στεφάνι, Τα Ρέστα,
Η γιαγιά μου η Αθήνα («τι μας φοβί-
ζουν τα φίδια ; ο Θεός να μας φυλάει
από τους ανθρώπους»), τη Μενεξε-
δένια Πολιτεία του Άγγελου Τερ-
ζάκη, τα μυθιστορήματα και διη-
γήματα του Μένη Κουμανταρέα,
Εις την Οδόν των Φιλελλήνων…
του Ανδρέα Εμπειρίκου, Εις την
οδόν Αδριανού… του Εμμανουήλ
Ροΐδη, ή τα κείμενα του Νικολάου
Κάλα3∙ η Αθήνα διασώζεται στο
90 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
τραγούδι (που σιγοτραγουδούμε
μη μας πάρει χαμπάρι κανείς, επι-
στρέφοντας από τα βόρεια κλί-
ματα της Ευρώπης –προφανώς αυ-
τοσαρκαστικά –«London, Παρίσι,
New York, Βουδαπέστη, Βιέννη/
μπρος στην Αθήνα καμιά μα καμιά
σας δεν βγαίνει» ή εκείνο το άλλο
του Χατζιδάκι Αθή-ηνα Χαρά της
Γης και της Αυγής…)∙ στη ζωγρα-
φική (τοπιογραφίες απαράμιλλες
των Σπύρου Βασιλείου, Χατζηκυ-
ριάκου-Γκίκα, Μαυροϊδη, Τσα-
ρούχη, Βυζάντιου, Πωπ και Βαλα-
βανίδη)∙ στον κινηματογράφο (Η
Μαγική Πόλη του Κούνδουρου, οι
άπειρες ταινίες του υποτιμημένου
Δανιηλίδη, και τον φετινό Οκτώ-
βριο Τα Οπωροφόρα των Αθηνών
του Νίκου Παναγιωτόπουλου, ο
οποίος ανέσυρε με χιούμορ μεταξύ
άλλων το τραυματικό αίσθημα που
προκάλεσε η αιφνιδιαστική κοπή
των νεραντζιών στην Κανάρη).
Στην κάθε πινελιά, στην κάθε νότα
διασώζονται οι τέσσερις εποχές
του χρόνου: γιατί η Αθήνα έχει τα
χαρακτηριστικά χρώματα, τους ιδι-
αίτερους ήχους της στον κύκλο του
χρόνου: φθινόπωρο, τα κιτρινο-
κόκκινα φύλλα (απ’ όσα δέντρα
διασώθηκαν από προηγούμενες
δημαρχίες) και χωρίς να προσβλέ-
πουμε στα δοξαστικά χρώματα αυ-
τής της εποχής στο Παρίσι ή το
Λονδίνο∙ χειμώνα οριακά το χιόνι
στα βουνά, ενίοτε και στο κέντρο
(φωτογραφικά απαθανάτισα σκιέρ
στην Πατριάρχου Ιωακείμ)∙ η
Άνοιξη με το πράσινο και το μπου-
μπούκιασμα αλλά και με τις νερα-
ντζιές της (έτσι για να εκνευρίσω
τον απερχόμενο δήμαρχο που εν
ψυχρώ τις εξετέλεσε)· διασώζο-
νται, ωστόσο, οι μυρωδιές από τα
γιασεμιά σε μονοκατοικίες, οι
μπουκαμβίλιες και τα νυχτολού-
λουδα σε βεράντες αλλά και πολυ-
κατοικίες∙ το Καλοκαίρι τα τζιτζί-
κια και το καρπούζι, τα σύκα και η
ματιά προς τον Αργοσαρωνικό του
Βάρναλη, καθισμένου στο καφε-
νείο του Ζαππείου, όπως αποτυ-
πώθηκε στις επιφυλλίδες του εν
μέσω πολέμου. Μόνιμα και στα-
θερά, όλες τις εποχές, ο παράδει-
σος στο Μοναστήρι της Καισα-
ριανής, στου Φιλοπάππου και
κάποτε στο Λυκαβηττό.
Θα επιθυμούσα λοιπόν διάφο-
ρους εναλλακτικούς οδηγούς της
Αθήνας, με τα μη εμφανή στέκια
αλλά και με διαδρομές που να
ανοίγουν προοπτικές για πεζοπο-
ρίες πολύωρες με εκκίνηση είτε
από το κέντρο είτε από απόκε-
ντρες στάσεις του μετρό. (Πρέπει
να ομολογήσω πως το μετρό το
χάρηκα και το χαίρομαι). Η ψυχο-
τοπογράφηση λοιπόν ερωτι-
κών-φανταστικών διαδρομών
για πεζοπορίες, απλές περιπλανή-
σεις, σουλάτσα έξω και μακριά
από τις κεντρικές αρτηρίες, ανα-
κάλυψη δευτερογενών ατραπών,
έτσι χωρίς προδιαγραμμένο πρό-
γραμμα. Έχει χαθεί η τέχνη και
τεχνική του περπατήματος. Τα
αντίστοιχα θα ίσχυαν και για πο-
δηλατολωρίδες σε μεγάλη έκταση
σε όλο τον ιστό της Αθήνας και
της Αττικής, που θα ήταν ωραίο να
δημιουργηθούν. Με ανάταση είδα
αιφνιδιαστικά τις προάλλες χιλιά-
δες ποδήλατα στην Πανεπιστη-
μίου (ναι, με το ποδήλατο είμαι
παιδιόθεν ερωτευμένος). Στο
κλίμα αυτό το άνοιγμα του Δή-
μου στο πυκνό δίκτυο πολιτι-
στικών τόπων με συνέργεια μα-
θησιακών διαδικασιών, εκπαι-
δευτικών μονάδων, επικοινω-
νιακών μέσων μπορεί να λειτουρ-
γήσει ως πρόσθετο κίνητρο: θέα-
τρα, κινηματογράφοι, ωδεία,
αίθουσες συναυλιών, πινακοθήκες,
γκαλερί, γκραφίτι σε έρμους εγκα-
ταλελειμμένους τοίχους, αρχαιο-
λογικοί τόποι, βυζαντινά εκκλησά-
κια, μουσεία, βιβλιοθήκες, hape-
nings και φεστιβάλ με αξιώσεις.
Τροποποιώντας οριακά ό,τι έχει
ποιητικά διατυπωθεί με τη φράση:
«είναι δυνατόν ένα μικρό βήμα
ενός ατόμου» –ένας στίχος στο πε-
ζοδρόμιο, ένα τραγούδι, ένα διή-
γημα, μια πινελιά, ένα σύνθημα σε
τοίχο – «να συνιστά ένα μέγα βήμα
της ανθρωπότητας».
ΠΟΛΗ, ΠΟΛΙΤΗΣ,
ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
Σε μια εποχή που βρίσκομαι πιο
μακριά από την πολιτική και τα
κόμματα όσο ποτέ, η Πολιτική, αν
και νοείται εννοιολογικά και πρα-
κτικά ποικιλοτρόπως, για μένα έχει
νόημα μόνο σε συνάρτηση με την
Αριστερά – δηλαδή από μια κάτω-
θεν σκοπιά, και όχι από τη σκοπιά
των οργανωμένων μεγάλων συμφε-
ρόντων ή την πελατειακή συλλογι-
στική των ελίτ. Σήμερα η ισχύς των
ιδιωτικών συμφερόντων πανευρω-
παϊκά, όπως ορθά διαπίστωσε ο
Σλαβόι Ζίζεκ, έχει θέσει στο στό-
χαστρο όχι μόνο την Αριστερά ή
την Κεντροαριστερά αλλά και το
Κέντρο. Ήταν αστείο, στις πρό-
σφατες δημοτικές εκλογές να έχει
παραμεριστεί ο αυτοδιοικητικός
τους χαρακτήρας στο όνομα του
Μνημονίου, όπως επίσης, κατά δια-
φορετικό βέβαια τρόπο, είναι εξίσου
αστείο να μην βλέπουμε την ευρύ-
τερη εικόνα μέσα στην οποία διε-
ξήχθησαν οι εκλογές στην Ελλάδα.
Ένας ξέφρενος Χρηματιστηριακός
Καπιταλισμός που διόλου δεν εν-
διαφέρεται για την απασχόληση,
την ανεργία και εν τέλει την ίδια
την κοινωνία και τον άνθρωπο4∙
ένας Χρηματιστηριακός Καπιταλι-
σμός που ενδιαφέρεται αποκλει-
στικά για τα κέρδη του Κεφαλαίου.
Θα μας ενδιέφερε, βεβαίως, οι διεκ-
δικούντες τη δημοτική εξουσία να
αναλύσουν τα αίτια της κρίσης όχι
μόνο τα ευρωπαϊκά και τα παγκό-
σμια αλλά κυρίως των ελληνικών κυ-
βερνήσεων όπως και των μικρών
κομμάτων της αντιπολίτευσης, πη-
γαίνοντας πίσω 5, 10 και 30 χρόνια
– κι αυτό γιατί ενδιαφέρει στο έπα-
κρον την εκλεγμένη δημοτική αρχή
ποιες είναι οι συγκεκριμένες προε-
κτάσεις και επιπτώσεις της κρίσης
και του Μνημονίου στη χάραξη δη-
μοτικής πολιτικής, και μάλιστα σε
δήμους όπως της Αθήνας χρεωμέ-
νους ή/και καταχρεωμένους. Δεν
έχει κανένα νόημα η μανιχαϊστική
λογική Μνημόνιο/Αντι-μνημόνιο
ούτε ο συναφής κάθετος διαχωρι-
σμός Τοπική Αυτοδιοίκηση / Μνη-
μόνιο. Είναι αλληλένδετα. Ενδιαφέ-
ρει φυσικά να χαρτογραφήσει
κανείς τις επιπτώσεις των δραστι-
κών περικοπών στον δήμο της Αθή-
νας γενικότερα, αλλά και τις επι-
πτώσεις σε όλες τις επάλληλες
αθηναϊκές διαδικασίες και δικτυώ-
σεις (εκπαιδευτικές, πολιτιστικές,
υγειονομικό-νοσοκομειακές, στεγα-
στικές –για αστέγους–, διατροφι-
κές, κοινωνικές).
Και επανέρχομαι εκεί απ’ όπου
ξεκίνησα: στην Αθήνα που μας
έδωσε την συστοιχία και τα παρά-
γωγα των όρων Πόλις - Δήμος. Δεν
υπάρχει αμφιβολία πως βρισκόμα-
στε σε φάση υπονόμευσης της
Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας
ή, χρησιμοποιώντας την ορολογία
του Μπαλιμπάρ, υπονόμευσης της
παράδοσης της Κοινοβουλευτικής
Κυριαρχίας. Οι πολιτικοί και τα
κόμματα δεν ορίζουν αυτοδύναμα
λύσεις ούτε διαχειρίζονται αυτό-
νομα τα προβλήματα. Όλο και ση-
μαντικότερη γίνεται η εξάρτηση
από περιφερειακούς και παγκο-
σμιοποιημένους μηχανισμούς στους
οποίους συμμετέχουμε εκόντες (Ευ-
ρωπαϊκή Ένωση, ΝΑΤΟ, ΔΝΤ)-
άκοντες (Διεθνείς Αγορές, πολυε-
θνικές εταιρείες, Τράπεζες). Από
τη σκοπιά αυτή όχι μόνο μικρές και
μεσαίες χώρες αλλά ακόμη περισ-
σότερο δήμοι, περιφέρειες, συνδι-
κάτα γίνονται έρμαια αποφάσεων

που λαμβάνονται εκτός δημοκρατι-
κού ελέγχου. Το Μνημόνιο είναι
ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παρά-
δειγμα. Πρόκειται για μια παγκό-
σμια, ευρωπαϊκή και ελληνική
κρίση, όχι μόνο οικονομική αλλά και
κοινωνική, που επιφέρει την κατάρ-
ρευση του Κοινωνικού Κράτους
Προνοίας – με επικλήσεις υποκα-
τάστασής του από μια πολιτική, θε-
σμική και ηθική παλινδρόμηση προς
συντηρητικές απόψεις που επηρεά-
ζει πρώτιστα μεγαλουπόλεις σαν
την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη οξύ-
νοντας στο έπακρο κοινωνικές ανι-
σότητες (όχι μόνο εισοδηματικές
και πλούτου) αλλά και εκπαιδευτι-
κές-πολιτιστικές. Στην κυριολεξία
διαμορφώνονται στρατιές ανέργων,
φτωχών και δεξαμενές μεταναστών.
Οι νέοι «Άθλιοι των Αθηνών», οι
κοινωνιολογικά «Άλλοι» συνιστούν
την άλλη πλευρά του σπάταλου
αθηναϊκού υπερκαταναλωτισμού. Η
Αθήνα είναι η πρωτεύουσα του χρή-
ματος, των τραπεζικών ομίλων, των
ασφαλιστικών εταιρειών που έχουν
καταλάβει τοπογραφικά το προ-
σκήνιο του Πρώτου Διαμερίσματος
της Α΄ Αθηνών ενώ ανάμεσα στο 3ο
και το 6ο διαμέρισμα συσσωρεύεται
όλη η μιζέρια και η δυστυχία των
αδιεξόδων. Στην Πόλη της Αθήνας
η ιδιότητα του πολίτη κινδυνεύει…
Ο Πολίτης της Αθήνας καλείται να
είναι άγρυπνος, εξεγερμένος, μακριά
από την απόλυτη ιδιώτευση. Οι συ-
μπληρωματικοί χώροι και οι κινή-
σεις τους που δεν επιδεικνύουν εξαρ-
τήσεις από κυβερνητικούς οργα-
νισμούς, ούτε απόλυτες αγκυλώσεις
σε σχήματα του παρελθόντος «Δι-
καίωμα στην Πόλη» και «Ανοιχτή
Πόλη», θα ήταν καλό να ενώσουν τις
δυνάμεις τους για να αντιμετωπι-
στούν τα μεγάλα προβλήματα της
πόλης των Αθηνών: στο επίκεντρο
τα δικαιώματα του πολίτη της Αθή-
νας στην πόλη του (δικαιώματα πο-
λιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, εκ-
παιδευτικά, πολιτισμικά) και οι
υποχρεώσεις του (για να μην τις λη-
σμονούμε).
Δεν υπάρχει ούτε υπήρξε ούτε
θα υπάρξει η Ιδεατή ή Ιδανική
αθηναϊκή Πολιτεία (π.χ. πλατω-
νική), ούτε η Επουράνια Θεία Πο-
λιτεία (Αυγουστίνος). Η Πόλη που
έχουμε είναι η «Υπαρκτή Αθήνα», η
πραγματικά Υπαρκτή Αθήνα, κόμ-
βος διεθνών, διαβαλκανικών και ευ-
ρωπαϊκών συναλλαγών όπως και
ναυτιλιακών μεταφορών, κόμβος
εμπορικών, τραπεζικών και ασφα-
λιστικών δραστηριοτήτων∙ πρωτεύ-
ουσα όχι μόνο της Ελλάδας αλλά
Πλατεία Κλαυθμώνος. Ο αστικός θρύλος λέει ότι εκεί, παλιά, έκλαιγαν τη μοίρα τους όσοι, ελλείψει πολιτικού μέσου,
είχαν αποτύχει να διορισθούν στο Δημόσιο. Τα τελευταία χρόνια έχει μετατραπεί σε στέκι αστέγων.
και της ακολασίας, των σκανδάλων
και της διαφθοράς (όπως προκύ-
πτει από πρόσφατους συγκριτικούς
διεθνείς δείκτες, από τα χείλη του
πρωθυπουργού και από συνεχείς
αποκαλύψεις, εδώ και δύο τουλάχι-
στον δεκαετίες). Αυτή την Αθήνα
χρειάζεται με πνοή να τη διαχειρι-
στούμε, να τη χειραφετήσουμε (χω-
ρίς να τη χειραγωγήσουμε), και να
εξυπηρετήσουμε χωρίς περισσευού-
μενη οργή που δεν οδηγεί πουθενά.
Φυσικά μας πνίγουν πολλά: από
την παρατεταμένη και γενικευμένη
οσμή σκανδάλων των αρχηγεσιών
ως τη «λεξιρραγία» (ο όρος οφείλεται
στον Φραμπέτι και κατάγεται από
την αιμορραγία) πολιτικών, δημο-
σιογράφων, τηλεαστέρων, εξ άμβω-
νος ιεροκηρύκων, που είναι «άσωτοι
στις λέξεις και τσιγκούνηδες στις
ιδέες»). Το ζητούμενο είναι πώς θα
απομακρύνουμε δραστικά από το
ηχητικό μας αστικό περιβάλλον
αυτή την πλημμυρίδα. Χρειαζόμα-
στε μια δημοτική Αρχή ασπίδα προ-
στασίας για τους φτωχούς, τους
ασθενείς και αδυνάτους (δημοτικές
οικονομικές, εκπαιδευτικές και πο-
λιτιστικές αντιστάσεις), αλλά και
ασπίδα προστασίας από τα κούφια
τα λόγια τα μεγάλα (ιδεολογικές, λε-
κτικές αντιστάσεις). Μπρος στη γε-
νικευμένη ρευστοποίηση κομμάτων,
ιδεών, ιδεολογιών, πολιτικών που
εξέπεμπαν την απόλυτη σιγουριά
δογματικά, ναρκισσιστικά, αλαζο-
νικά, μία και μοναδική στάση της
νέας Δημοτικής Αρχής αντιλαμβά-
νομαι: εκείνη που έντιμα θα συμπυ-
κνώνει αυτήν την αβεβαιότητα, αυ-
τήν την κινούμενη άμμο. Η λέξη
«ίσως» θα μπορούσε να είναι πα-
ρούσα σε κάθε της έκφανση. Άποψη
έχουμε· γραμμές δεν δίνουμε, όπως
άλλωστε ούτε δεχόμαστε.
Η πόλη δεν πρέπει ποτέ να
συγχέεται με τις λέξεις που την
περιγράφουν…
Η Ψευτιά δεν είναι στις λέξεις,
είναι στα πράγματα.5 zx
1
Στη μεταπολίτευση, χάρη στον Ρήγα
Φεραίο και το ΚΚΕ εσωτερικού θα
ανακαλύψω εντελώς νέες γειτονιές της
Αθήνας και των συνοικιών (Λιόσια –
σήμερα εξελληνισμένα «Ίλιον»–, Πε-
ριστέρι, Πετρούπολη, Αγ. Βαρβάρα,
Αιγάλεω). Θα ακούσω και θα μάθω
από άλλους διαφορετικούς ανθρώπους
για άλλου τύπου προβλήματα που η
γυάλα Κολωνάκι-Κολλέγιο διόλου δεν
βοηθούσε. Θα ανακαλύψω με έκπληξη
τα πλαστικά λουλούδια εσωτερικού
χώρου.
2
Ειρήσθω εν παρόδω: απέναντι από
τη Σχολή περνώ και πάλι από τη Σι-
κελίας. Ανακαλύπτω πως οι περισσό-
τερες μονοκατοικίες έχουν γκρεμιστεί
και ο στενός αυτός δρόμος φρουρείται
από συστοιχίες πολυκατοικιών. Με
μια εξαίρεση τη μονοκατοικία Μπαϊ-
ράμογλου (πέρασα προ πενταετίας,
όταν, κατά σύμπτωση, άρχιζε η ανα-
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 91
Αλεξία Τσαγκάρη
καίνιση, διερωτώμενος μήπως και σώ-
ζονταν φωτογραφίες και κάδρα, για
να μάθω από τους αλβανούς και τους
πολωνούς οικοδόμους πως μόλις την
προηγουμένη είχαν πετάξει δέσμη φω-
τογραφιών. Δεν θα ήταν σκόπιμο,
όπως ακριβώς το ΚΑΣ παρακολουθεί
τις εκσκαφές για τις αρχαιότητες να
υπήρχε το μάτι του Δήμου σε όλα τα
γκρεμίσματα και τις αναπλάσεις, ώστε
να διέσωζε όλα όσα παρατάνε οι ιδιο-
κτήτες; Ολόκληρες βιβλιοθήκες στην
κυριολεξία εκατοντάδων και σε περι-
πτώσεις χιλιάδων τόμων πετάγονται
από την αδιαφορία των απογόνων
(υπήρξα μάρτυς και διασώστης). Θα
μπορούσε να στηθεί ολόκληρο μου-
σείο της νεότερης και της σύγχρονης
ιστορίας των Αθηνών που ενδιαφέρει
κατά διαφορετικό τρόπο εξίσου με τις
αρχαιότητες.
3
Όπως άλλωστε και όλες οι Μεγάλες
Πόλεις αποτυπώθηκαν, σφραγίστη-
καν μέσα στην μεγάλη λογοτεχνία: Το
Δουβλίνο του Τζέιμς Τζόις, η Πράγα
του Κάφκα, η Βιέννη των Μπροχ, Μι-
ούζιλ, Γιόζεφ Ροτ, η Κωνσταντινού-
πολη/Ιστανμπούλ του Ορχάν Παμούκ.
4
Άλλωστε όπως το διατύπωσε η Μάρ-
γκαρετ Θάτσερ, το ίνδαλμα αυτών των
δυνάμεων, «δεν υπάρχει κοινωνία αλλά
το άτομο ως μονάδα» ξεμοναχιασμένη
και χειραγωγήσιμη.
5
Kαι τα δύο παραθέματα –αρχικό και
ακροτελεύτιο– προέρχονται από τις
Αόρατες Πόλεις του Ίταλο Καλβίνο.

Larry Clark, Kiss the past
hello, 8/10/2010-2/1/2011,
Arc/Musée de l’Art Moderne
de la Ville de Paris. 11,
Avenue du Président
Wilson 75016, Paris.
www.MAM.Paris.fr
το σοκ (και η απαγόρευση) της
πραγματικότητας
από την Ειρηνη ςαββανη
Kiss the past hello είναι ο τίτλος της πρώτης αναδρομικής έκθεσης του Λάρι Κλαρκ (γενν. 1943) στη
Γαλλία. Πρόκειται για ένα ειρωνικό λογοπαίγνιο της έκφρασης «Kiss the past, goodbye»: ο καλλιτέ-
χνης προετοιμάζει τον θεατή όχι για να αποχαιρετήσει το παρελθόν, αλλά, αντίθετα, να το καλωσο-
ρίσει. Αλλά τότε γιατί σηκώθηκε τόσος θόρυβος με αφορμή αυτήν ακριβώς την έκθεση;

υποδειγματικά στη- πτύξεις μεταξύ εφήβων, νεαροί το-

Η
μένη έκθεση από τον
ίδιο τον Λάρι Κλαρκ,
σε στενή συνεργασία
με τους επιμελητές
του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης
της πόλης του Παρισιού, εκτυλίσ-
σεται σαν κινηματογραφική ται-
νία. Ο έντονα αυτοβιογραφικός
χαρακτήρας της διαφαίνεται ήδη
από την πρώτη αίθουσα, όπου ο
καλλιτέχνης εισάγει το θεατή στο
οικογενειακό του περιβάλλον.
Εδώ, παρουσιάζονται για πρώτη
φορά φωτογραφίες από τα τέλη
της δεκαετίας του 1950, από το
στούντιο που διατηρούσαν οι γο-
νείς του καλλιτέχνη στην Τούλσα
της Οκλαχόμα. Σε ηλικία 14 ετών,
ο έφηβος Λάρι Κλαρκ έγινε βοη-
θός της φωτογράφου μητέρας του.
Η δουλειά του ήταν να κάνει τα
νεογέννητα μωράκια να χαμογε-
λούν και να βοηθάει, μεταξύ άλ-
λων, στο στήσιμο ειδυλλιακών οι-
κογενειακών στιγμών με ροζ
ρετουσαρισμένα σκυλάκια. Από
εκείνη την περίοδο χρονολογείται
η εξοικείωση του με τον φωτο-
γραφικό φακό. Αλλά μάλλον και η
απέχθειά του για οτιδήποτε σχε-
τίζεται με την εξιδανίκευση της
πραγματικότητας.
Στην αμέσως επόμενη αίθουσα
οι ιστορικές πλέον φωτογραφίες
από το βιβλίο Τulsa (1971) συνυ-
πάρχουν με τη σειρά Teanage Lust
(1983), κατακλύζοντας το χώρο σε
μια σχεδόν ασφυκτική διάταξη. Ο
θεατής μοιάζει να μην έχει άλλη
Η πρώτη σελίδα της γαλλικής εφημερίδας Liberation, που ανέδειξε την
απαγόρευση εισόδου των ανηλίκων στην έκθεση του Λάρι Κλαρκ.
επιλογή από το να δει την ωμή,
σκληρή και συχνά βίαιη πραγματι-
κότητα, μιας γενιάς εφήβων που
ταλαντεύεται μεταξύ απελπισίας
και βίας, ανέλπιδου μέλλοντος και
βίαιου παρόντος. Ερωτικές περι-
ξικομανείς, έφηβοι που ζουν στα
άκρα και δοκιμάζουν τα όριά τους,
βλέμματα νεαρών παιδιών που εκ-
πέμπουν άλλοτε απελπισία και άλ-
λοτε ωμή αποφασιστικότητα, νέοι
που μοιάζουν να είναι έτοιμοι για
όλα, αφού δεν έχουν και τίποτα να
χάσουν. Είναι φωτογραφίες που αν
τις δεις μια φορά τις θυμάσαι για
πάντα. Αλλά πέρα από την κατα-
γραφή τους στη μνήμη, εγγράφο-
νται ουσιαστικά και σε ένα άλλο
επίπεδο, αυτό της συνείδησης.
η ΩΜοΤηΤα
ΤΩν πραΓΜαΤΩν
Όσες φορές και εάν τις δεις αι-
σθάνεσαι να έχεις δεχθεί γροθιά
στο στομάχι.
Όπως αναφέρει και η Σούζαν
Σόνταγκ, «οι φωτογραφίες προ-
σφέρουν αποδείξεις. Κάτι για το
οποίο ακούμε αλλά αμφιβάλλουμε
φαίνεται αποδεδειγμένο όταν μας
επιδειχθεί μια φωτογραφία του.
Κατά μία εκδοχή της χρησιμότη-
τάς της, η κάμερα ενοχοποιεί»1.
Η επικοινωνία με μια τέτοια έκ-
θεση αποτελεί ουσιαστικά μια ψυ-
χική δοκιμασία για τον ευαισθη-
τοποιημένο θεατή. Όπως και οι
«ήρωες» του Λάρι Κλαρκ, ο επι-
σκέπτης ασκείται σε μια εκούσια
δύναμη αντοχής. Κατά κάποιον
τρόπο, αισθάνεται συνένοχος σε
αυτό που διαδραματίζεται μπρο-
στά του, όπως συμβαίνει συχνά
και στην καθημερινή ζωή, όταν η

92 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]


ωμή πραγματικότητα και η ανοχή
της τον αναγκάζουν να αποστρέ-
φει ενοχικά το βλέμμα του.
Η έκδοση του βιβλίου του Τulsa
(1971) γνώρισε αμέσως επιτυχία
(οι φωτογραφίες εκτέθηκαν στο
San Francisco Art Institute, San
Francisco,1971). Σκηνοθέτες, πριν
ακόμη ο ίδιος ο Λάρι Κλαρκ ξεκι-
νήσει να σκηνοθετεί τις δικές του
ταινίες (Κids, 1995, Another Day in
Paradise, 1998, Bully, 2001, Κen
Park, 2002), όπως ο Μάρτιν Σκορ-
σέζε, ο Κόπολα ή ο Γκας βαν Σαντ,
έχουν συχνά αναφερθεί στην επιρ-
ροή που άσκησαν οι ρεαλιστικές
καταγραφές εκείνου του λευκώμα-
τος σε ταινίες τους. Το έργο του
έχει επίσης επηρεάσει και νεότερες
γενιές φωτογράφων, όπως τη Ναν
Γκόλντιν.
Στην όχι και τόσο συνηθισμένη
καλλιτεχνική του πορεία, ο Κλαρκ
πέρασε και ο ίδιος από σκληρά
στάδια στη δική του ζωή. Στα δε-
καέξι του έπαιρνε ναρκωτικά, ήταν
από τους πρώτους που κλήθηκαν
να πολεμήσουν στον πόλεμο του
Βιετνάμ (το 1964), εξέτισε ποινή
φυλάκισης για απόπειρα ανθρωπο-
κτονίας, έχει συλληφθεί για χρήση
ναρκωτικών και αλκοόλ.
Το σύνολο σχεδόν του έργου
του Λάρι Κλαρκ μιλά για τη χα-
μένη παιδική και εφηβική αθωό-
τητα. «Πολύ συχνά το θέμα μου
σε πολλές φωτογραφίες είμαι εγώ
ο ίδιος, αναζητώντας να ξαναγίνω
έφηβος, να ζήσω αυτήν την πε-
ρίοδο, την οποία θεωρώ ότι έχω
στερηθεί», γράφει κάπου, εξομο-
λογητικά. Και με την έκδοση του
δεύτερου βιβλίου του, Teanage
Lust (1983), επιχειρεί να ξανα-
κερδίσει τον χαμένο χρόνο μέσα
από τη συναναστροφή του και, εν
τέλει, την αποδοχή του από τον
κόσμο των εφήβων. Θεωρητικά, η
εφηβεία είναι η ηλικία όπου όλα
μπορούν να συμβούν, όλα είναι
ανοιχτά για το πολλά υποσχόμενο
μέλλον. Αλλά τα πρόσωπα στα
οποία εστιάζει ο φακός του Λάρι
Κλαρκ δεν ανταποκρίνονται σ’
αυτή τη θεωρία. Αντίθετα, το μέλ-
λον του κόσμου που περιγράφεται
στις εικόνες του περιλαμβάνει
ναρκωτικά, AIdS, βίαιους θανά-
τους, αυτοκτονίες. Κάποιες φο-
ρές, ακόμα και την πλήρη εκμη-
δένιση της ίδιας της ύπαρξης.
Παρ’ όλα αυτά, ο Κλαρκ δεν
ηθικολογεί ούτε επιθυμεί να ανα-
λύσει «την αποσύνθεση της αμερι-
κανικής κοινωνίας». Απλώς, πα-
ρουσιάζει τη ζωή γύρω του έτσι
ακριβώς όπως την αντιλαμβάνε-
Larry Clark, Dead 1970, 1968.
ται: μέσα από τις συγκινήσεις και
τα συναισθήματα των «πρωταγω-
νιστών» του. Τα χρόνια περνούν,
οι νοοτροπίες μεταβάλλονται,
αλλά ο Λάρι Κλαρκ είναι σταθερός
στις απόψεις του και στα θέματα
που τον ενδιαφέρουν: η σκληρή
όψη της καθημερινότητας μιας γε-
νιάς εφήβων, συχνά προερχόμε-
νων από δυσλειτουργικές ή ανύ-
παρκτες οικογένειες και η εμμονή
του με την αλήθειά τους. Για τον
ίδιο, ήταν πολύ ξεκάθαρο τι ήθελε
να κάνει απ’ την αρχή: «να φωτο-
γραφίζω τους φίλους μου, τον
τρόπο που ζούσαμε, τη βία στην
καθημερινότητά μας, τον κόσμο
μου». Για να προσθέσει: «Λέω την
αλήθεια. Και η αλήθεια μπορεί να
σοκάρει». Άλλωστε, ένας από τους
φωτογράφους που τον έχουν
σφραγίσει είναι ο Γουίλιαμ Γιου-
τζίν Σμιθ (William Eugene Smith,
1918-1978), ρεαλιστής που δια-
Luhring Augustine, New York and Simon Lee Gallery, London
φθηκα τι είχε πραγματικά συμβεί.
Ό,τι έγινε έχει ενδιαφέρον και,
ήδη, άνοιξε μια παθιασμένη συζή-
τηση.
Λίγες ημέρες πριν από την επί-
σημη έναρξη των εγκαινίων της έκ-
θεσης, ο δήμαρχος του Παρισιού
Μπερτράν Ντελανοέ, επικαλούμε-
νος τον πρόσφατα ψηφισμένο νόμο
(2007) περί προστασίας των ανη-
λίκων, ζήτησε να χαρακτηρισθεί η
έκθεση «ακατάλληλη». Η απόφασή
του ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων.
Η εφημερίδα Liberation αφιέρωσε
το πρωτοσέλιδό της στην έκθεση,
δημοσιεύοντας μια από τις φωτο-
γραφίες που θεωρήθηκε ότι σοκά-
ρουν και άρχισε να ανταλλάσσει
επιστολές με τον δήμαρχο (το
Μουσείο υπόκειται στην αρμοδιό-
τητα του Δήμου του Παρισιού και
δεν έχει τεθεί υπό την αιγίδα των
Μουσείων της Γαλλίας). Στη δη-
μόσια συζήτηση, υπέρ της ελευθε-
ρίας στις επιλογές, μπήκαν και πολ-
λές πνευματικές προσωπικότητες
της χώρας.
Ο ίδιος ο καλλιτέχνης (ο οποίος
προετοίμαζε την έκθεση εδώ και
δυο χρόνια), όταν του ανακοινώ-
θηκε η απόφαση της δημοτικής αρ-
χής, δήλωσε τα εξής:
Θεωρώ γελοίο να απαγορεύ-
ουν στους νέους να επισκε-
φτούν μια έκθεση, η οποία
απευθύνεται σε αυτούς. Αντ’
αυτού τους προτείνουν να μεί-
νουν στα σπίτια τους ή να
μπουν στο Ίντερνετ για να
δουν πραγματική πορνογρα-
φία. Θεωρώ την απόφαση
αυτή ως πραγματική επίθεση
κρίθηκε και ως πολεμικός αντα- των ενηλίκων στους έφηβους2.
ποκριτής στον Β΄ Παγκόσμιο Πό-
λεμο, το αξίωμα του οποίου για Για την ιστορία, αξίζει να αναφερθεί
τη δουλειά του διατυπωνόταν ως ότι οι ίδιες φωτογραφίες είχαν ήδη
εξής: «the truth, the truth, the εκτεθεί στο Παρίσι, στο Maison
truth». Européenne de la Photographie
(MEP), μόλις πριν από δυο χρόνια
(2008-2009).
ακαΤαλληλον Όπως ήταν αναμενόμενο, η έκ-
Δι’ ανηλικουσ θεση απέκτησε μεγάλη δημοσιό-
Έχοντας προηγουμένως επισκε- τητα, αλλά και επισκεψιμότητα,
φτεί την επίσης πρώτη αναδρομική δυστυχώς για λάθος λόγους. Όσοι
έκθεση του Ζαν-Μισέλ Μπασκιά όμως περίμεναν να δουν μια απα-
(Jean-Michel Basquiat) στον ίδιο γορευμένη «πορνογραφική» έκθεση
μουσειακό χώρο, ομολογώ ότι δεν σαφώς απογοητεύτηκαν. zx
πρόσεξα καν την πινακίδα που
έγραφε στην είσοδο της έκθεσης
του Λάρι Κλαρκ: «απαγορεύεται η 1
Susan Sontag, Περί φωτογραφίας, εκ-
είσοδος σε νέους κάτω των 18
δόσεις του περιοδικού ΦΩΤΟγράφος,
ετών». Συνεπαρμένη από τη δύ-
Αθήνα 1993, σ. 17.
ναμη και των δύο εκθέσεων, μόνο
την επόμενη ημέρα και επειδή ανα- 2
Βλ. Liberation, “Interdire aux jeunes
φέρθηκαν σ’ αυτό συνάδελφοι με de venir et de se reconnaitre, c’est
τους οποίους συζητούσα αντιλή- ridicule”, 7/10/2010.
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 93

Jonathan Franzen, Freedom,
Fourth Estate, London,
2010, σελ. 576 (στα
ελληνικά θα κυκλοφορήσει
από την Ωκεανίδα)
Τζόναθαν Φράνζεν
O είναι ένας πολύ τυχε-
ρός άνθρωπος: γρά-
φει με άνεση βιβλία
που η κριτική τα χα-
ρακτηρίζει εφάμιλλα του Τολστόι,
κερδίζει εύκολα τη συμπάθεια του
κοινού και των κριτικών και κατα-
κτά την κορυφή στις λίστες των
μπεστ σέλερ και από τις δυο πλευ-
ρές του Ατλαντικού. Επιπλέον, το
όνομά του είναι άμεσα συνυφα-
σμένο με τον τίτλο του πιο πετυ-
χημένου, σήμερα, συγγραφέα των
ΗΠΑ – τώρα που ο Φίλιπ Ροθ
γράφει βιβλία με θέμα τους τη ζωή
των ηλικιωμένων και ο Ντον Ντε-
Λίλλο προκαλεί κατάθλιψη στους
φύσει αισιόδοξους Αμερικανούς. Η
αναγνώριση για τον Φράνζεν ήρθε
νωρίς, το Αμερικανικό Βραβείο Λο-
γοτεχνίας στόλισε τα ράφια του το
2002, για το τρίτο μόλις βιβλίο του
(Διορθώσεις), ενώ πολλές φορές
έχει υπάρξει υποψήφιος και για
άλλα περίοπτα βραβεία. Η επιτυ-
χία του είναι μετρήσιμη και στο
χρηματιστήριο των ΜΜΕ. Οι τη-
λεοράσεις δίνουν μάχη για να κερ-
δίσουν τη συμμετοχή του σε κά-
ποια από τις εκπομπές τους,
φυσικά τον κάλεσε στη διάσημη
Λέσχη του βιβλίου της και η Όπρα
Γουίφρι. Έστω κι αν δεν συνευρέ-
θηκαν τελικώς τηλεοπτικώς, καθώς
η τηλεοπτική σταρ έμαθε εγκαίρως
τα πραγματικά αισθήματα του
Τζόναθαν γι’ αυτή, εκείνος δεν
έχασε ούτε ελάχιστη από τη δημο-
τικότητα που απολαμβάνει. Ίσα
ίσα. Η άρνησή του «να παίξει το
παιχνίδι των μίντια» τον ανέβασε
ακόμη περισσότερο στην εκτίμηση
των βιβλιόφιλων που δεν σταμά-
τησαν ποτέ να ασχολούνται με το
όνομά του. Τον παρακολουθούσαν
στενά ως μανιακοί θαυμαστές από
94 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
η αγία οικογένεια
από την τινα μανΔηλαρA
Πόσα χρόνια είχε, άραγε, το περιοδικό Time να κάνει εξώφυλλο έναν συγγραφέα; Ο Τζόναθαν Φράν-
ζεν, που είχε την τιμή, ωστόσο, δεν κερδίζει τυχαία την καταξίωση. Η κατάδυσή του στις αντιφάσεις
της Αμερικής, της χώρας της ελευθερίας, σε μια τεράστια οικογενειακή σάγκα, μετατρέπεται σε μαρ-
τυρία της συνθετότητας μιας κοινωνίας που ο ίδιος την περιγράφει με μια συγκινητική διεισδυτικό-
τητα. Η αμεσότητα του ύφους του, σε συνδυασμό με την πολιτική οξυδέρκεια του λογοτεχνικού του
κόσμου, έκαναν την Ελευθερία αγαπημένο κείμενο των μαζών αλλά και του Μπαράκ Ομπάμα. Τι
λέει και γιατί αρέσει;
τις σελίδες του New Yorker, όπου
εμφανιζόταν ως δοκιμιογράφος,
συγγραφέας ή ακόμη και δημοσιο-
γράφος. Οι ιστορίες που δημοσί-
ευσε, κατά καιρούς, στο πιο έγκυρο
λογοτεχνικό περιοδικό της Αμερι-
κής έδιναν το στίγμα του συγγρα-
φέα και βάδιζαν στο ίδιο μοτίβο με
τις Διορθώσεις (αλλά και τα δυο
πρώτα μυθιστορήματά του, The
Twenty-Seventh City και Strong
Motion), εστιάζοντας στη μεσοα-
στική αμερικανική οικογένεια και
στα προβλήματά της. Αν λοιπόν ο
Γούντι Άλεν υπήρξε ο αναλυτής
της μεσοαστικής τάξης στον κινη-
ματογράφο, ο Φράνζεν κάνει κάτι
αντίστοιχο στη λογοτεχνία, μάλι-
στα με τον ίδιο πηγαίο, άμεσο και
ειρωνικό τρόπο.
ειΔΩλο ΤΩν ΜαζΩν
Όπως ο Γούντι Άλεν, έτσι και ο
Φράνζεν μπορεί να είναι ταυτό-
χρονα προσβάσιμος στο ευρύ αλλά
και στο πιο υποψιασμένο κοινό: η
αμεσότητα της γραφής του από
την αρχή κρατούσε αποστάσεις
από τους πειραματισμούς των με-
ταμοντέρνων, ενώ η ικανότητά του
να στήνει σύνθετους και πειστικούς
χαρακτήρες έχει μεγάλη επιδρα-
στικότητα στο μεγάλο αμερικανικό
κοινό που δεν νιώθει, επιτέλους,
ηλίθιο (κάτι που, μάλλον, συμβαίνει
με τα δαιδαλώδη βιβλία του Πί-
ντσον ή με τις καταιγιστικές περι-
γραφές του ΝτεΛίλλο). Όπως χα-
ρακτηριστικά σημείωνε ένας
αμερικανός κριτικός, κανείς δεν
μπορεί να θυμάται ένα χαρακτήρα
από τον Υπόγειο Κόσμο του Ντε
Λίλλο, ενώ σίγουρα δεν ξεχνάει
ποτέ τους οικείους πρωταγωνιστές
του Φράνζεν. Αντίστοιχα πάλι, το
εύληπτο της γραφής του τελευ-
ταίου συμπληρώνεται ιδανικά από
το όμορφο παρουσιαστικό του: οι
φωτογραφίες του κατά καιρούς
έχουν κατακλύσει τις σελίδες του
περιοδικού New York και της εφη-
μερίδας New York Times χαρίζο-
ντας στον Φράνζεν τη φήμη του
πιο γοητευτικού λογοτέχνη της γε-
νιάς του. Το ναρκισσιστικό προ-
φίλ που θα έδινε τροφή στις πιο
εξεζητημένες φροϋδικές αναλύσεις
δεν εξαντλείται, πάντως, εδώ:
εκτός από ευειδής, ο Φράνζεν ανέ-
καθεν ήταν το αγαπημένο παιδί
των ευρωπαίων δημοσιογράφων σε
Αγγλία, Γερμανία και Ιταλία, και ο
μόνος που ύστερα από πολλά χρό-
νια κρατά ακόμη ζωντανό το λογο-
τεχνικό ενδιαφέρον. Συνεπώς,
όταν στις σελίδες του New Yorker
εμφανίζονται καινούργια κείμενα
του Φράνζεν, με θέμα τους το αμε-
ρικανικό οικογενειακό σύμπαν
(«Break up stories» και «Two’s
Company» το 2005), η αγωνία αυ-
ξάνεται κατακόρυφα. Τα δυο απο-
σπάσματα που, τον Ιούνιο του
2008 και τον περασμένο Μάιο, δη-
μοσίευσε στο New Yorker από την
αναμενόμενη ακόμα τότε Ελευθερία
(Freedom) ως work in progress χτύ-
πησαν φλέβα: οι κριτικοί μιλούσαν
για το επόμενο αριστούργημα και
οι αναγνώστες έγραφαν το όνομά
τους σε λίστες αναμονής για το πο-
λυπόθητο αντίτυπο.
Δεν είναι επομένως κανείς να
απορεί γιατί τόσος ντόρος με την
Ελευθερία, που έσκασε στη λογο-
τεχνία σαν πυροτέχνημα και έγινε
δεκτή σαν αφορμή για μια μεγάλη
γιορτή στον ξεψυχισμένο λογοτε-
χνικό κόσμο. Η Αμερική έβρισκε,
επιτέλους, τον καλύτερο και ομορ-
φότερο εκπρόσωπό της, μετά τον
Τζακ Κέρουακ, άνετο στο γυαλί
και ειρωνικό, με δηκτικό χιούμορ,
κοσμοπολίτη και με γνώση της ευ-
ρωπαϊκής κουλτούρας. Το αμερι-
κανικό στοίχημα είχε κερδηθεί: ο
Φράνζεν άρχισε να στολίζει τα
εξώφυλλα των μεγαλύτερων εφη-
μερίδων και περιοδικών, μεταξύ
των οποίων και του Time, που είχε
να αφιερώσει εξώφυλλο σε αμερι-
κανό λογοτέχνη από την εποχή του
Σάλιτζερ. Ο Μπαράκ Ομπάμα
φρόντισε να φωτογραφηθεί κρα-
τώντας την Ελευθερία και μίλησε
για το πιο σπουδαίο μυθιστόρημα
που είχε διαβάσει τα τελευταία
χρόνια. Το ίδιο έκαναν και οι κρι-
τικοί της λογοτεχνίας – μεταξύ των
οποίων και ο κριτικός των New
York Times. Η νέα λογοτεχνική
φρενίτιδα μπορούσε πλέον επί-
σημα να ονομαστεί φρανζενίτιδα.
Ο κόσμος των γραμμάτων διαθέτει
επιτέλους τον δικό του διάσημο
αστέρα.
η αΓια οικοΓενεια
Τι είναι όμως αυτό που ανέδειξε
τον Φράνζεν στον αντιπροσωπευ-
τικότερο εκπρόσωπο της γενιάς
του; Που έκανε τις 576 σελίδες της
Ελευθερίας τόσο ακαταμάχητες;
Μα ακριβώς το ότι είναι ένα μυθι-
στόρημα αμιγώς αμερικανικό, ότι
επιχειρεί να ανατάμει βαθιά τη νέα
αμερικανική πραγματικότητα των
πρώτων χρόνων του 21ου αιώνα,
και μάλιστα με τρόπο που δεν έχει
πετύχει κανείς προηγουμένως. Διο-
χετεύοντας στη λογοτεχνία στοι-
χεία που είχαν κάνει ζωντανή την
παρουσία τους σε άλλες μορφές –
στα κόμικς, στον ανεξάρτητο αμε-
ρικανικό κινηματογράφο, στη μου-
σική–, ο Φράνζεν καταπιάνεται με
το πιο καυτό και πολυσυζητημένο
θέμα: την Αγία Αμερικανική Οικο-
γένεια. Αυτό και μόνο, με ένα συν-

δυασμό ειρωνικά εξεζητημένου
ύφους, ατακαδόρικης περιγραφής
–που κάλλιστα θα μπορούσε να
αποκληθεί δημοσιογραφική– και με
το περιτύλιγμα της καλοστημένης
σάγκας, ο Φράνζεν δίνει στο κοινό
του αυτό που ανέκαθεν ζητούσε:
το κεφάλι του αμερικανού οικογε-
νειάρχη. Δεν το κάνει με μίσος,
αλλά με ακρίβεια δεξιοτέχνη χει-
ρουργού: άλλωστε δεν είναι στό-
χος του να εξοντώσει το αμερικα-
νικό οικογενειακό μοτίβο, που στο
κάτω κάτω στο τέλος, στα βιβλία
του, βγαίνει κερδισμένο, αλλά να
καταλάβει την ιδιοσυστασία του.
Παραβλέποντας τεχνικές άλλων
συγγραφέων που θυμίζουν προσω-
πική ενατένιση η οποία αγγίζει τα
όρια του εγωισμού και δεν συνάδει
καθόλου με το συλλογικό όραμα
που ανακάλεσε, στην αρχή τουλά-
χιστον, η εποχή του Ομπάμα (σε
αυτού του τύπου την προσωπική
ενατένιση συγκαταλέγω το ατομικό
και εγωιστικό σύμπαν του Φίλιπ
Ροθ), ο Φράνζεν ξαναθέτει επί τά-
πητος την πρώτη μορφή συλλογι-
κότητας – που αναμφίβολα είναι η
οικογένεια. Με την Ελευθερία φαί-
νεται να αντιλαμβάνεται καλά το
ουσιώδες παράδοξο γύρω από το
οποίο ξετυλίγεται ο οικογενειακός
μύθος: ενώ δηλαδή όλοι στην οικο-
γένεια μοιάζουν ελεύθεροι στις επι-
λογές τους (agents, σύμφωνα και
με τη φιλελεύθερη ματιά στα πράγ-
ματα), είναι απόλυτα δέσμιοι της
εικόνας τους και της εποχής τους.
Αντιστοίχως, η ελευθερία της έκ-
φρασης, των συνταγματικών δικαι-
ωμάτων και των προσωπικών ελευ-
θεριών που έκαναν τόσο διάσημη
την Αμερική ως χώρα, πολλές φο-
ρές οδήγησε στην περιχαράκωση
και στην ύψιστη αυτοαναφορικό-
τητα. Το μότο του φιλελευθερισμού
που στολίζει το αμερικανικό Σύ-
νταγμα και συνοδεύει τα αστέρια
των ελεύθερων πολιτειών, συχνά
είναι ένα άλλοθι, μια ψευδής δυνα-
τότητα για τους αμερικανούς πολί-
τες. Η ελευθερία του αμερικανικού
λαού, πολλές φορές, είναι υποθη-
κευμένη αρχικά στη θρησκεία και
κατόπιν στην επίσημη ιδεολογία:
πρέπει να σκέφτεσαι ελεύθερα αν
θες να λέγεσαι χριστιανός και κα-
λός πολίτης. Η οικογένεια, ταυτό-
χρονα, εκπροσωπεί το οχυρό της
ελευθερίας και της ευτυχίας, αλλά
και την κίβδηλη εικόνα της ελευ-
θερίας και της ευτυχίας αυτής (μια
τέτοια εικόνα συνοψίζεται στις δια-
φημίσεις των αστραφτερών πλυ-
ντηρίων και στις χαμογελαστές
αμερικανίδες νοικοκυρές). Η ελεύ-
Ο Τζόναθαν Φράνζεν.
θερη αυτή οικογένεια είναι, ταυτό-
χρονα, μια μεγάλη αυταπάτη. Ή,
καλύτερα, ένα τραύμα. Ένα συλ-
λογικό τραύμα. Ιδού πώς το περι-
γράφει ο Γουόλτερ, ένα από τα
πρόσωπα της πλοκής:
«Όλα περιστρέφονται γύρω
από το αιώνιο πρόβλημα των
προσωπικών ελευθεριών», είπε
ο Γουόλτερ. «Ο κόσμος ήρθε
σε αυτή τη χώρα για το χρήμα
ή την ελευθερία. Αν δεν έχεις
χρήμα, προσκολλάσαι όλο και
πιο απόλυτα στις προσωπικές
σου ελευθερίες. Ακόμη κι αν το
κάπνισμα σε σκοτώνει, ακόμη
και αν δεν έχεις να ταΐσεις τα
παιδιά σου, ακόμη κι αν αυτά
απειλούνται από μανιακούς με
γεμάτες καραμπίνες. Μπορεί
να είσαι φτωχός, αλλά το μο-
ναδικό πράγμα που δεν μπορεί
κανείς επ’ ουδενί να σου στε-
ρήσει είναι η ελευθερία να γα-
μήσεις τη ζωή σου όπως θες
εσύ. Αυτό είναι που επισήμανε
ο Μπιλ Κλίντον – ότι δεν μπο-
ρούμε να πάρουμε τις εκλογές
αν καταπιέσουμε τις προσωπι-
κές ελευθερίες. Ειδικά αν αυτές
αφορούν την οπλοκατοχή»
(σελ. 361, η μετάφραση δική
μας).
Τα μεγαλύτερα εγκλήματα έγιναν
για χάρη της ελευθερίας – και δεν
είναι καθόλου παράδοξο αυτό. Ο
Φράνζεν παραπέμπει στην εποχή
του Μπους (στα κεφάλαια «Έγιναν
λάθη» και «2004»), κάνει αναφορά
στον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά δεν
παραλείπει να θέσει στο στόχα-
στρο και τον υποτιθέμενα αισιό-
δοξο κύκλο Μπιλ Κλίντον. Δεν
αφήνει κανέναν όρθιο – φροντίζει
μάλιστα να πάρει ίσες αποστάσεις
και από τους Ρεπουμπλικανούς και
από τους Δημοκρατικούς. Δεν θέλει
να εξωραΐσει αλλά ούτε και στις
μεθόδους του είναι να στηλιτεύει
(γι’ αυτό άλλωστε γράφει λογοτε-
χνία κι όχι δοκίμια), αλλά τελικά η
ανάλυσή του για την αμφισημία της
ελευθερίας είναι εύστοχη. Ο Φράν-
ζεν εξετάζει διορατικά και τις δυο
όψεις του νομίσματος, καταδύεται
στις αντιφάσεις του. Στα χνάρια
μυθιστοριογράφων όπως ο Ναθά-
νιελ Χόθορν ή και ο Νόρμαν Μέι-
λερ, ακόμα και η Τζόις Κάρολ
Όουτς, προσεγγίζει με τον τρόπο
του τις μεγάλες αντιφάσεις του
αμερικανικού σύμπαντος. Παράλ-
ληλα, όμως, κλείνει το μάτι στους
μεγάλους ανατροπείς των αμερι-
κανικών γραμμάτων, τον Άλεν
Γκίνσμπεργκ, τον Τζακ Κέρουακ,
τον Νιλ Κάσαντι, τον Γκρέγκορι
Κόρσο. Άλλωστε, κι αυτοί, με την
ιδιοτυπία της προσέγγισής τους,
είδαν την Αμερική μέσα από την
αντιφατική χρήση των δομικών
αξιών της – ανάμεσα στις οποίες
είναι η οικογένεια και η ελευθερία.
Ο Φράνζεν άλλωστε γνωρίζει
καλά ότι το μικροπολιτικό που συν-
δέεται άμεσα με την οικογένεια
έχει πολλές φορές την ίδια ερμη-
νευτική ισχύ με τα μεγάλα πολι-
[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 95
Greg Martin
τικά γεγονότα – μάλιστα οι προ-
σωπικές επιλογές των ηρώων συμ-
βολίζουν γενικότερες πολιτικές θέ-
σεις. Ο έντονος ανταγωνισμός, οι
διαρκείς συγκρούσεις, η εναλλαγή
των ρόλων στις σχέσεις θα μπο-
ρούσαν κάλλιστα να είναι «αθώες»
μικρογραφίες του τρόπου με τον
οποίο διαμορφώνεται αυτή τη
στιγμή η πολιτική στην Αμερική.
Αντίστοιχα πάλι, οι περίπλοκες αυ-
τές σχέσεις δεν οδηγούν σε ξεκά-
θαρο συμπέρασμα για το χαρακτη-
ρισμό των ηρώων ούτε σε μια
δεδομένη αποτίμηση της στάσης
τους. Κι η ανικανότητα των ηρώων
να χαρακτηριστούν καλοί ή κακοί,
ενάρετοι ή φαύλοι, ουσιαστικά έχει
να κάνει με την απουσία ξεκάθαρης
ιδεολογικής και ηθικής θέσης που
χαρακτηρίζει αυτή τη στιγμή την
αμερικανική πολιτική κονίστρα.
Ίσως μάλιστα ο ηθικός σχετικισμός
–και όχι η έλλειψη ηθικής που είναι
άλλο πράγμα– να είναι και το κε-
ντρικό νόημα όλου του βιβλίου κα-
θώς ό-λοι οι ήρωες του Φράνζεν
μοιάζουν ταυτόχρονα ανάλγητοι
και ηθικοί, ταυτόχρονα μεγαλειώ-
δεις και μικροπρεπείς ανάλογα με
την ερμηνεία που τους δίνει ο ανα-
γνώστης. Προφανώς υπεύθυνες γι’
αυτό δεν είναι μόνο οι πολλές επι-
λογές που έχουν στη διάθεσή τους
οι «ελεύθεροι» δρώντες αλλά και η
ίδια η σχετικότητα της ηθικής ή η
δύναμη της ρητορικής που δίδα-
ξαν οι εποχές του Κλίντον και του
Μπους. Από τη στιγμή που κάτι,
προφανέστατα ανήθικο όπως ο πό-

Η Ναόμι Γουότς και ο Άντονι Χόπκινς στην ταινία του Γούντι Άλεν Θα συναντήσεις έναν ψηλό μελαχρινό άντρα, 2010.
Ο Φράνζεν είναι το αντίστοιχο του Γούντι Άλεν στη λογοτεχνία: ο αναλυτής της μεσοαστικής τάξης.
λεμος, μπορεί να χαρακτηριστεί ως
κάτι ηθικό, η ηθική χάνει το μονα-
δικό νόημά της. Ο ροκ σταρ-πρω-
ταγωνιστής Ρίτσαρντ, μιλώντας σε
ένα πιτσιρίκι που του παίρνει συ-
νέντευξη, γίνεται έτσι άθελά του ο
ερμηνευτικός φορέας μιας τέτοιας
πολιτικής εκτίμησης. Ρωτάει χα-
ρακτηριστικά τον μικρό:
Πιστεύεις πραγματικά ότι ο
Τζορτζ Μπους μισεί τους γκέι;
Θεωρείς ότι προσωπικά του
καίγεται καρφί για τις εκτρώ-
σεις; Ή ότι ο Ντικ Τσέινι πι-
στεύει πως ο Σαντάμ Χουσεΐν
κρύβεται πίσω από την 11η
Σεπτεμβρίου; Όλα είναι μια
φούσκα, όπως το κατασκευα-
σμένο βιομηχανικό προϊόν που
λέγεται Σέριλ Κρόου, και σ’ το
λέω εγώ που είμαι χρόνια τώρα
μια αντίστοιχη φούσκα. Ο άν-
θρωπος που νοιάζεται για το τι
πραγματικά πιστεύει η Σέριλ
Κρόου για τον πόλεμο στο
Ιράκ είναι ο ίδιος που θα αγο-
ράσει ένα παράλογα ακριβό
MP3 γιατί κάποιος του το πού-
λησε ως τέτοιο. (σελ. 202)
Το μικρό επομένως είναι ταυτό-
χρονα μεγάλο στην Αμερική, όπως
αντίστοιχα οι μικροπρεπείς ήρωες
μπορούν να επιδείξουν στιγμές με-
γαλείου. Ενδεχομένως, μάλιστα, ο
Φράνζεν να είναι ενίοτε περισσό-
τερο ρομαντικός απ’ ό,τι φαίνεται
εξαρχής, βάζοντας καθημερινούς
ανθρώπους να παίρνουν αποφά-
σεις που μπορεί να έχουν συνέ-
96 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
πειες στο πώς διαμορφώνεται ολό-
κληρο το σύμπαν. Οι ήρωές του
έχουν στο μυαλό τους βίσσωνες και
αγγέλους, μεγάλα σχέδια και από-
λυτα συναισθήματα. Ακροβατώ-
ντας ως οριακοί χαρακτήρες –εί-
παμε, η Αμερική είναι εκ φύσεως
οριακή– ανάμεσα στον φονταμελι-
στικό προτεσταντισμό και τη δη-
μοκρατική Αριστερά, αλλάζοντας
ακραίες θέσεις και συμπεριφορές.
Αλλά έτσι είναι η οριακή και διττή
όψη της Αμερικής, ικανή για το κα-
λύτερο και το χειρότερο, την πιο
ανατρεπτική και την πιο συντηρη-
τική ιδέα.
Όπως έλεγε πολύ σοφά ο Τίμοθι
Γκάρτον Ας, κι αυτό αποδεικνύεται
περίτρανα μέσα από τις σελίδες
της Ελευθερίας, «η επανάσταση
έγινε τη δεκαετία του 1960 όχι από
τους Αφροαμερικανούς αλλά από
τη μεσαία αστική τάξη». Αυτή που,
όπως έλεγε ο Νόρμαν Μέιλερ,
«νιώθει πολύ περισσότερο απο-
κομμένη από την ίδια την Αμερική
και, γι’ αυτό, ενστικτωδώς, έγινε
περισσότερο επικριτική για την
Αμερική». Οι ίδιοι οι Αμερικανοί
είναι τελικά αυτοί που διαδήλωσαν
κατά του Βιετνάμ, που αγάπησαν
τις μουσικές του Μπομπ Ντίλαν,
που βρήκαν ένα επαναστατικό
νόημα στις αφηγήσεις τις οποίες οι
ίδιοι δημιούργησαν. Πολύ σοφά ο
Ρίτσαρντ Ρόρτι, από τους μεγαλύ-
τερους θεωρητικούς που διαθέτει
αυτή τη στιγμή η χώρα, επισήμανε
ότι η παλιά συντηρητική τάξη των
πιουριστών, των κουακέρων και
όλων των σωτήρων ουσιαστικά κα-
Concorde Filmverleih GmbH
όλτερ για τη μεταμόρφωση των αλ-
λοτινών Παιδιών των Λουλουδιών
σε οικογενειάρχες:
«Άκου, Ρίτσαρντ», είπε ο Γου-
όλτερ, «Οι Συντηρητικοί νίκη-
σαν. Μετέτρεψαν τους Δημο-
κρατικούς σε κεντροδεξιό κόμ-
μα. Έκαναν ολόκληρη τη χώρα,
ακόμη και σε κάθε αγώνα μπά-
σκετ, να τραγουδάει το “ο Θεός
να ευλογεί την Αμερική” τονί-
ζοντας έντονα το “Θεός”. Οι
Συντηρητικοί έχουν επικρατή-
σει σε κάθε πεδίο, αλλά κατά
κύριο λόγο έχουν επικρατήσει
πολιτιστικά, και ειδικά όσον
αφορά το θέμα των παιδιών. Τα
χρόνια του 1970, το μόνο που
σε απασχολούσε ήταν το μέλ-
λον του πλανήτη και όχι το να
κάνεις παιδιά. Ενώ τώρα το μο-
ναδικό πράγμα, στο οποίο άπα-
ντες συμφωνούν, δεξιοί και αρι-
στεροί, είναι στο πόσο υπέροχο
είναι να έχεις πολλά παιδιά. Κι
τακρημνίστηκε χάρη στον πραγμα- όσο περισσότερα, τόσο το κα-
τισμό και τον ιδεαλισμό των ίδιων λύτερο». (σελ. 221)
των Αμερικανών. Αλλά και πάλι, η
ελευθερία της επιλογής που χάρισε
ο πραγματισμός είναι αυτή που Φιλελευθεροσ
εγκλώβισε τους Αμερικανούς σε με- ΜικροασΤισΜοσ
γαλύτερα διλήμματα-παγίδες. Ο Κι από εδώ ακριβώς, από αυτό το
πραγματιστής Ρόρτι επισημαίνει φιλελεύθερο (εξού και ο τίτλος,
ότι «η ελευθερία μετατράπηκε σε Ελευθερία) μοτίβο ξεκινάει το πα-
ελευθερία της αγοράς κι αυτή με τη ραμύθι που στήνει ο Φράνζεν. Το
σειρά της σε πλουτοπαραγωγική βιβλίο αρχίζει με το προφίλ τής
πηγή». Έτσι η παλιά αριστερά καθ’ όλα εντάξει μεσοαστικής οι-
«που μπήκε δυναμικά στα πανεπι- κογένειας των Μπέργκλουντ, ενός
στήμια, αντικαταστάθηκε από τη ζεύγους φιλελεύθερων και ανοιχτών
Νέα Αριστερά» η οποία διεκδίκησε στις αντιλήψεις Αμερικανών που
τη σεξουαλικότητά της, αγάπησε μένουν φανατικά προσκολλημένοι
τον Φρόιντ, έμαθε το κορμί της και στους Δημοκρατικούς. Οι Μπέρ-
εν τέλει δημιούργησε η ίδια τα γκλουντ ζουν μαζί με τα δυο παιδιά
αδιέξοδά της. τους στο Σεντ Πολ (το μέρος που
Κι αυτή όμως η Νέα Αριστερά, συνειρμικά παραπέμπει στον Φό-
που έτρεφε ισχυρές προσδοκίες για κνερ) και την ευτυχία τους επο-
έναν καλύτερο ειρηνικό κόσμο, χω- φθαλμιούν οι συντηρητικοί γείτο-
ρίς εξεγέρσεις και συγκρούσεις, με νές τους. ωστόσο, καθώς περνούν
κραταιά πίστη στη θρησκεία του οι σελίδες, αποδεικνύεται ότι η ευ-
πολίτη (civil religion) αντί για τη τυχής οικογένεια δεν είναι τόσο φυ-
θρησκεία της εκκλησίας, δεν τα κα- σιολογική όπως φαίνεται –πώς θα
τάφερε. Έπεσε γρήγορα στην μπορούσε άλλωστε;– όπως αντί-
αγκαλιά των Δημοκρατικών κι έγινε στοιχα και τίποτε άλλο στον
θύμα του ίδιου του Πραγματισμού ύπουλα παράλογο κόσμο του
της. Πρόκειται για τη γενιά που Φράνζεν. Γνωρίζοντας ότι η ακραία
δεσπόζει στις σελίδες της Ελευθε- τρέλα ενδημεί στις πιο φυσιολογι-
ρίας με τις αντιφάσεις της, με τα αι- κές καταστάσεις, ο συγγραφέας με-
τήματά της για περισσότερη ελευ- τατρέπει τους φυσιολογικούς χα-
θερία, τις αγκυλώσεις της, τα ρακτήρες σε απονενοημένους
αδιέξοδά της. Δεν είναι η γενιά των παράφρονες. Ο Γουόλτερ και η
συντηρητικών με την οποία ασχο- Πάτι Μπέργκλουντ είναι ένα ζευ-
λούνται οι αναλυτές και οι μυθι- γάρι ταυτόχρονα τόσο ίδιο και τόσο
στοριογράφοι μέχρι τώρα, αλλά διαφορετικό από τα μεσοαστικά
αυτή η συγκροτημένη δήθεν γενιά αμερικανικά ζευγάρια, όπως και τα
των άλλοτε επαναστατών. Ενδει- δυο τους παιδιά: η φιλήσυχη Τζέ-
κτικός είναι ο μονόλογος του Γου- σικα και ο ωραίος και μοιραίος γιος
Τζόι στον οποίο η μητέρα έχει τε-
ράστια αδυναμία. Η αδυναμία των
δυο ηρώων να φτιάξουν το σύμπαν
που αυτοί ονειρεύονται συνοδεύε-
ται από μια σειρά διαψεύσεις: ο
ωραίος γιος αποφασίζει να μετα-
κομίσει στο γειτονικό σπίτι των Ρε-
πουμπλικάνων γειτόνων διαψεύδο-
ντας τις προσδοκίες του πατέρα
του και την αγάπη της μητέρας του.
Τα φτιάχνει μάλιστα με την απο-
τυχημένη κόρη των μισητών γειτό-
νων αναδεικνύοντας με τον καλύ-
τερο τρόπο τις αντιφάσεις που
διαπνέουν όλο τον κόσμο του
Φράνζεν και των ηρώων του. Κατ’
ουσίαν επιβεβαιώνει απόλυτα τον
εξίσου αντιφατικό χαρακτήρα των
γονέων του, οι οποίοι αποδεικνύο-
νται διαφορετικοί απ’ ό,τι δείχνουν:
η καθωσπρέπει μητέρα της οικογέ-
νειας τρέφει βίαια ένστικτα και πα-
ντοτινές φαντασιώσεις για τον κολ-
λητό του και αστέρα ενός πανκ
συγκροτήματος, Ρίτσαρντ Κατζ,
ενώ ο απόλυτα πολιτικά ορθός πα-
τέρας εργάζεται για έναν μεγιστάνα
με λατομεία στο όνομα της διάσω-
σης ενός σπάνιου είδους πουλιού!
Ο παραλογισμός στην απολυτό-
τητά του, αν το σκεφτείς. Και σαν
να μην φτάνει αυτό, ετούτος ο τόσο
ηθικός πατέρας είναι που τα φτιά-
χνει τελικά με την πανέμορφη, ιν-
δικής καταγωγής βοηθό του, αφό-
του βέβαια έχει απομακρυνθεί από
τη γυναίκα του, ύστερα από την
αποκάλυψη του δεσμού που είχε
αυτή με τον καλύτερό του φίλο. Με
λίγα λόγια, ο φαύλος κύκλος ξεκινά
από την οικογένεια και επαναλαμ-
βάνεται μέσα από τις πολιτικές και
κοινωνικές αφηγήσεις.
Εγκλωβισμένοι σε αυτό το μι-
κροαστικό σύμπαν οι ήρωες του
Φράνζεν φαντασιώνονται κάτι
άλλο –άλλα ποθεί η ψυχή τους–
και πάντα κάνουν κάτι άλ-λο απ’
αυτό που υπαγορεύει η ελεύθερη
βούλησή τους. Τα όνειρά τους
βγαίνουν όλα πλάνες γιατί οι ίδιοι
προσπαθούν να αποδείξουν στον
εαυτό τους κάτι διαφορετικό από
αυτό που πραγματικά θέλουν. Το
κραταιό αμερικανικό free will (η
ελεύθερη βούληση που φώτισε τον
κόσμο) δεν έμοιαζε ποτέ να δια-
ψεύδεται τόσο έντονα όσο στις σε-
λίδες του Φράνζεν. Η φύση και η
φαντασία των ηρώων συγκρούο-
νται διαρκώς με τις επιλογές τους,
όπως αντίστοιχα τα ένστικτά τους
κυριαρχούν στις αποφάσεις τους.
Όλοι, π.χ., αρνούνται το σεξ, την
ίδια στιγμή που ρίχνονται σε αυτό
με τον πιο κτηνώδη ή ατσούμπαλο
τρόπο (από τις ερωτοπραξίες της
αμαρτωλής μάνας δίπλα στη λίμνη,
μέχρι το τηλεφωνικό σεξ του γιου
με την Κόνι). Οι πρωταγωνιστές
του Φράνζεν είναι μπλεγμένοι σε
ένα ατέρμονο φαντασιακό, που
φέρνει στο νου την τελευταία ται-
νία του Γούντι Άλεν (Θα συναντή-
σεις έναν ψηλό μελαχρινό άντρα),
όπου όλοι οι ήρωες κινούνται από
την ακατανίκητη ορμή της φαντα-
σίας, τη βασικότερη απόδειξη ότι
είναι άνθρωποι και θνητοί. Εωσό-
του βέβαια διαπιστώσουν ότι οι
επιλογές στις οποίες τους οδήγησε
η φαντασία αποδεικνύονται μά-
ταιες (ο Τζόι είχε διεκδικήσει την
ελευθερία του, του την είχαν προ-
σφέρει, και τώρα δεν μπορούσε με
τίποτε να επιστρέψει στην προη-
γούμενη κατάσταση [σελ. 241]). Ο
Φράνζεν αποδεικνύεται ικανός με-
λετητής των βασικών κινήτρων που
χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη
φύση, αν και μάλλον υστερεί όταν
οι ήρωές του πρέπει να καταλή-
ξουν σε ουσιαστικές αποφάσεις.
Εκεί, στο θέμα της διαχείρισης της
κρίσης, ο Φράνζεν δεν μπορεί να
παρέμβει ουσιαστικά αφήνοντας
τους πρωταγωνιστές του έρμαια
στο έλεος των αδιεξόδων στα
οποία τους οδήγησε η μοίρα. Από
εκεί και πέρα, το συγγραφικό παι-
χνίδι του Φράνζεν αρχίζει να μη
λειτουργεί και οι αντιδράσεις των
ηρώων του δεν γίνονται πάντα
αντιληπτές στον αναγνώστη:

καλή κι ανάποδη
η ιστορία και η φιλοσοφία του πλεκτού σε συνέχειες
από την Ειρηνη Φωκιανου

η μητέρα μου γερνάει – όχι, γέ-
ρασε κιόλας πολύ. Δεν είναι αι-
ώνια, ακόμη κι αν εξακολουθώ
να πιστεύω, σαν το παιδί που
εκλιπαρούσε μια σχέση που
ποτέ δεν κατορθώθηκε, ότι θα
υπάρχει για πάντα. την κοιτάζω,
μικρούλα, συρρικνωμένη, και
ξέρω ότι είναι εκείνη που με
όρισε όπως κανείς. Έγινα ό, τι εί-
μαι σε αντιδιαστολή μ’ εκείνην.
και κατάφερα να της μοιάσω,
όσο η ίδια δεν είχε ποτέ ελπίσει.
ςτην πρώτη νιότη μου, έλεγα
πως ήταν το «παράδειγμα προς
αποφυγήν». ηδονικά θυματο-
ποιούμενη. Εγωιστικά κοντό-
φθαλμη. ηθικολογικά αυτοπε-
ριοριζόμενη. ταυτόχρονα, όμως,
γενναιόδωρη, αστεία, ευφάντα-
στη, δημιουργική. μπορεί άραγε
να διαλέξει κανείς πραγματικά
τι θα κρατήσει απ’ τους γεννήτο-
ρες και τι θα πετάξει; Φορές ,
μου φαίνεται πως έκανα λάθος
στις αναλογίες.
η μητέρα μου δεν έπλεκε ποτέ.
βαριόταν. Ίσως και να την απω-
θούσε το «ωφέλιμον» του πράγ-
ματος. Ή μάλλον όχι∙ η ωφελιμό-
της που αναγνώριζε φώλιαζε
μόνο στο εφήμερο των οικιακών
αγγαρειών. ανάμεσα στο σπίτι
και στο γραφείο, στην ουσία απε-
χθανόμενη το πρώτο και ερω-
τευμένη με το δεύτερο, θεω-
ρούσε ότι, αν αποφάσιζε να
περάσει πόντους σε βελόνες, θα
επισφράγιζε την οικιακή υποτέ-
λεια. Έφτανε που μαγείρευε (όχι
πολύ κεφάτα) και καταγινόταν με
την καθαριότητα (αν όχι με ιδιαί-
τερο κέφι, πάντως σίγουρα με
μανία). ςτα νιάτα της, πριν πα-
ντρευτεί, ζωγράφιζε (κάτι μου-
ντές νεκρές φύσεις με διάσπαρτα
φλογάτα κόκκινα που θύμιζαν
Φλαμανδούς) κι είχε καταφέρει
να τελειώσει τρία τέσσερα εργό-
χειρα, μάλλον πιεζόμενη από την
υποδειγματική (και υπέρ-αυταρ-
χική) γιαγιά μου. αλλά για το πλέ-
ξιμο αδιαφορούσε. Παρ’ ότι ήταν
λάτρης των pull-over (θυμάμαι
αχνά ένα αριστούργημα με πλού-
σια ζακάρ που δεν αποχωριζόταν
στις εκδρομές) δεν είχε ποτέ δε-
λεαστεί από το ενδεχόμενο να
φτιάξει το δικό της, μοναδικό,
πλεκτό. Ίσως γι’ αυτό, λοιπόν, κι
εγώ άρχισα να πλέκω τόσο φα-
νατικά από το πρώτο, κιόλας,
φοιτητικό μου καλοκαίρι.
με μύησε μια ιταλίδα, η Πα-
τρίσια, το καλοκαίρι του 1976
στη ςκιάθο. ούτε είκοσι δεν
ήμουν ακόμη, φορούσα κελε-
μπίες από την υεμένη και σι-
γκούνια από την Ήπειρο, κι
άφηνα τα σγουρά μαλλιά μου
να φουντώνουν. λαχταρούσα
όσο τίποτα ένα περουβιανό πλε-
κτό, άσπρο, σταχτί και καφετί,
από νήμα αλπακά ή βικούνα, με
τα γνωστά σχέδια των λάμα σε
παράταξη, όπως εκείνα που έρ-
χονταν πότε-πότε απ’ το Παρίσι
ή το λονδίνο φορεμένα από τα-
ξιδεμένες φίλες. ως τότε είχα
στα συρτάρια μου ένα μπλοκ με
δείγματα πλέξεων από το μά-
θημα των οικοκυρικών της πρώ-
της τάξης του Γυμνασίου και μια
αμιγώς αρσακειακή, και απολύ-
τως κακότεχνη, ανολοκλήρωτη
απόπειρα για ένα μοχαίρ κα-
σκόλ. κάτι ήταν κι αυτό. Ήξερα
την καλή και την ανάποδη, είχα
ανακαλύψει με ποιο τρόπο η
εναλλαγή τους φτιάχνει point de
riz και point de damier, είχα δο-
κιμάσει να πετύχω μονές κοτσί-
δες. Δεν ξεκινούσα απ’ το μη-
δέν. Mε την Πατρίσια, με κάτι
δικά μου κουτσοιταλικά που θυ-
μόμουν απ’ όταν, παιδί, περ-
νούσα τις μοναχικές μου ώρες
λύνοντας γραμματικές ασκήσεις
από την «ιταλική άνευ διδασκά-
λου» του παππού μου, και τα
δικά της υποτυπώδη αγγλικά,
κάναμε άνω-κάτω τα μαγαζάκια
της ςκιάθου, ανακαλύψαμε κάτι
άθλιες κούκλες μαλλί, κι αρχί-
σαμε να αντιγράφουμε, βήμα το
βήμα, εκείνο το δικό της, το πε-
ριπόθητο πλεκτό. και μολονότι
το αποτέλεσμα πολύ απείχε από
το περουβιανό μου ιδεώδες, το
φόρεσα εκείνο το πλεκτό, περι-
φέροντάς το περήφανα σε αμ-
φιθέατρα και ταβέρνες, σε συ-
νελεύσεις και καφενεία. αλλά
δεν μου αρκούσε.
Άρχισα να πλέκω μανιωδώς.
Έγινα η καλύτερη πελάτισσα των
εξειδικευμένων καταστημάτων –
και υπήρχαν τότε πολλά: ζαχα-
ριάδης και μολοκότος, Πρατικά-
κης και ςακαλάκ. Ερωτεύτηκα τα
χρώματα και τις υφές, τις άπει-
ρες δυνατότητες των πλεκτικών
συνδυασμών. Έφτιαξα πλεκτά
για φίλους, μια καλή απομίμηση
των ναυτικών πουλόβερ από τα
νησιά Άραν για τον καλό μου,
σάλια με πολύχρωμα νήματα για
τη συντηρητική μαμά μου, που
τα δεχόταν με μισό χαμόγελο για
να τα καταχωνιάσει μετά στη
ντουλάπα της, ζακάρ εκκεντρι-
κότητες για τον εαυτό μου. Δεν
αποχωριζόμουν ποτέ το πλεκτό
μου – έγινε κάτι σαν σήμα κατα-
τεθέν μου. απέκτησα μια δεξιό-
τητα που παραξένευε τους πά-
ντες: κατάφερνα να πλέκω στα
τυφλά, και πολύ γρήγορα ανα-
κάλυψα ότι μπορούσα ταυτό-
χρονα να διαβάζω. το βιβλίο στο
τραπέζι, πατικωμένες οι σελίδες
μ’ ένα βαρύ αντικείμενο για να
μην κλείνουν, και οι βελόνες να
ξιφομαχούν μηχανικά, χωρίς μέ-
ριμνα αλλά και χωρίς λάθη.
Όμως, σε μια εποχή που αυτο-
προσδιοριζόμασταν ως αριστε-
ρές και φεμινίστριες, αποτε-
λούσα ένα παράδοξο:
εξωκοινοβουλευτική οργάνωση
και εργόχειρο δεν συμβιβάζο-
νταν. Πολύ γρήγορα, εγκατέ-
λειψα την οργάνωση. θα περ-
νούσαν δεκαετίες, πριν
εγκαταλείψω το πλεκτό.

[Δεκέμβριος 2010] #2 the books’ jοurnal 97


Μικρεσ αΓΓελιεσ
to books' jourNal προτίθεται
να εγκαινιάσει στήλη μικρών αγ-
γελιών, στα πρότυπα των βρετανι-
κών και των αμερικανικών εκδό-
σεων για το βιβλίο. Προσωπικά,
ανταλλαγές, ενοικιάσεις σπιτιών
για φοιτητές και συγγραφείς,
σπουδές, ταξίδια, εκδρομές, εκδό-
σεις, αναζήτηση εκδοτών – και ό,τι
άλλο νομίζετε ότι μπορεί να εν-
διαφέρει αναγνώστες που μπορεί
να ανταποκριθούν... Για αρχή, και
δοκιμαστικά, η δημοσίευση των
αγγελιών θα γίνεται δωρεάν. ςτό-
χος, η καθιέρωση μιας στήλης που
σε αντίστοιχα περιοδικά στην αμε-
ρική και στην Ευρώπη ςας παρα-
καλούμε στείλτε την αγγελία σας
(πεοσπαθήστε να μην υπερβαίνει
τις 30 λέξεις) στην ηλεκτρονική δι-
εύθυνση info@booksjournal.net.
Δώστε ζωή στις σελίδες μας εκθέ-
τοντας μικρές ή μεγαλύτερες επι-
θυμίες της ζωής σας.
σΤειλΤε κι εσεισ τη μικρή αγγελία
σας στο Books' Journal. ΔωρΕαν
στην ηλεκτρονική διεύθυνση
info@booksjournal.net. Για την αγ-
γελία σας χρειάζονται μερικά προ-
σωπικά στοιχεία, ονοματεπώνυμο
και ένα τηλέφωνο επιβεβαίωσης. η
διεύθυνση του περιοδικού διατη-
ρεί το δικαίωμα να μη δημοσιεύει
αγγελίες με περιεχόμενο που αντι-
βαίνει στις αρχές της έκδοσης.
98 the books’ journal #2 [Δεκέμβριος 2010]
Κάθε μέρα η Πάτι προσπα-
θούσε να βρει έναν αξιοπρεπή
τρόπο ζωής και το μόνο που
ανακάλυπτε είναι ότι οι επιλο-
γές της και η ελευθερία της
ήταν ακόμη πιο μίζερες. Η γυ-
ναίκα που γράφει την αυτοβιο-
γραφία της (δηλαδή η ίδια) συ-
μπεραίνει ότι λυπάται τον
εαυτό της ακριβώς επειδή είναι
τόσο ελεύθερη. (σελ. 181)
Ίσως γι’ αυτό οι πρωταγωνιστές του
δεν είναι πάντα ολοκληρωμένοι και
δημιουργούν πολλά ερωτηματικά
στον αναγνώστη. Θάβονται κάτω
από τόνους αποφθεγμάτων, έξυ-
πνων συμπερασμάτων, από μια επί-
δειξη λεκτικής δύναμης με την οποία
βομβαρδίζεται διαρκώς η αφήγηση.
Οι ήρωες χάνουν κάτι από την
επάρκειά τους, όταν μένουν στο
έλεος του τριτοπρόσωπου αφηγητή
ο οποίος απλώς εμμένει σε σημείο
αγχωτικό στην ατέρμονη παράθεση
έξυπνων μεταμορφών και ωραίων
λέξεων. Πώς μπορεί να πείσει ο
τριτοπρόσωπος αφηγητής για τα τα-
λανισμένα εγώ, τα βαθιά αισθήματα
των πρωταγωνιστών του, όταν σε
κάθε πρόταση παρεμβάλλει και ένα
ειρωνικό σχόλιο εντελώς αταίριαστο
με το προφίλ των προσώπων; Το
πιο καραμπινάτο ατόπημα είναι, εν
προκειμένω, η περίπτωση της Πάτι:
ούτε μια στιγμή ο αναγνώστης δεν
πείθεται ότι ο άνθρωπος που γράφει,
υποτίθεται, το ημερολόγιο που της
υπαγόρευσε κάποιος αδιευκρίνιστος
ψυχίατρος είναι η ίδια η Πάτι, μια
γυναίκα χωρίς βαθιές λογοτεχνικές
γνώσεις και αφηγηματική δεινότητα.
Τα σχόλια που υποτίθεται κατα-
γράφει η Πάτι είναι τόσο εξόφθαλμα
ξένα σε αυτήν, πράγμα που κάνει
την αφήγηση άτοπη και άκαιρη. Και
μάλιστα, σε ορισμένα σημεία τόσο
απρόσεκτη ώστε οι λέξεις που χρη-
σιμοποιεί η Πάτι να επαναλαμβά-
νονται σε άλλα μέρη του βιβλίου ως
περιγραφές του συγγραφέα. Ενδει-
κτικό είναι το παρακάτω απόσπα-
σμα, στο οποίο η Πάτι φέρεται να
γράφει στο ημερολόγιό της για τις
δυο πλευρές του εαυτού της που συ-
γκρούονται διαρκώς:
Ένιωθε ωσάν μια ανάλγητη
αλλά καλοοργανωμένη παρέα
από αντιστεκόμενους μαχητές
να έχουν φωλιάσει στα σκοτά-
δια του μυαλού της – γι’ αυτό
και ήταν επιβεβλημένο να μην
επιτρέψει στους προβολείς της
συνείδησής της να λάμψουν
οπουδήποτε κοντά τους, ούτε
στιγμή. (σελ. 158)
Είναι αδύνατο και πλήρως αναλη-
θοφανές μια νοικοκυρά, όπως η
Πάτι, να γράφει στο ημερολόγιό
της κατ’ αυτό τον τρόπο. Αντί-
στοιχα προβληματικές με τις περι-
γραφές της είναι και οι σχέσεις
της: για παράδειγμα, η μοιραία
σχέση της με τον Ρίτσαρντ, η
οποία ακροβατεί ανάμεσα στον
μυθιστορηματικό έρωτα και το
πλέον φτηνό τηλεοπτικό σίριαλ
[Πώς στο καλό μπορεί να νιώθει
την απόλυτη σύνδεση με έναν
τύπο με τον οποίο ποτέ δεν έχει
ανοίξει μια στοιχειώδη κουβέντα;
Και πώς μπορεί η εμμονή μιας
ζωής με τον ανταγωνιστή του άν-
δρα της να καταλήγει απλώς σε
συνειδητοποίηση του πόσο βαθιά
τελικά αγαπά τον σύζυγό της;]
Πολλά βέβαια από τα ερωτήματα
που προκύπτουν από τις σχέσεις
δικαιολογούνται μεν από το γκρο-
τέσκο της ίδιας της αμερικανικής
ζωής, αλλά υποδαυλίζονται από
την ίδια την αδήριτη πραγματικό-
τητα της υψηλής λογοτεχνίας που
θέτει τους δικούς της αμείλικτους
κανόνες. Και αυτούς είναι που με-
ρικές φορές ο Φράνζεν αδυνατεί
να ακολουθήσει.
Η μοναδική ίσως αληθοφανής
και γι’ αυτό δυνατή σχέση του βι-
βλίου είναι η καθαρά ανταγωνι-
στική μέχρι τέλους φιλία ανάμεσα
στους δυο πρωταγωνιστές: τον
Γουόλτερ και τον Ρίτσαρντ. Υπάλ-
ληλος ο ένας, επαναστάτης ο άλ-
λος, γεννημένος συνεπής και σω-
στός ο πρώτος, γεννημένος
αποσυνάγωγος και αντικομφορμι-
στής ο δεύτερος. Αντίθετοι σε όλα
αλλά τόσο αλληλοσυμπληρωματι-
κοί. Ίσως πάλι ο εγγενής ανταγω-
νισμός του Γουόλτερ, που λειτουρ-
γεί εν μέρει και σαν λογοτεχνικό
alter ego του Φράνζεν, να άντλησε
μπόλικο πραγματικό υλικό από τη
βιωματική σχέση του ίδιου του
συγγραφέα. Πολύ σωστά ένας κα-
λός φίλος μού είχε καίρια επιση-
μάνει ότι η σχέση Γουόλτερ-Ρί-
τσαρντ, κατ’ ουσίαν αποτελεί
απεικόνιση της πραγματικής σχέ-
σης των Τζόναθαν Φράνζεν και
Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας, που
ήταν και οι δυο τόσο αντίθετοι
αλλά τόσο συνδεδεμένοι με τις
ίδιες εκλεκτικές συγγένειες. Ο
αδόκητος θάνατος του Γουάλας, ο
οποίος αποφάσισε να θέσει τέρμα
στη ζωή του το 2008 στερώντας
μας μια αστείρευτη πηγή ιδεών και
λογοτεχνικού ταλέντου, πρέπει να
στιγμάτισε ανεξίτηλα τον καλό του
φίλο που έπαψε έκτοτε να φαντά-
ζει ο πεσιμιστής, επαναστάτης
συγγραφέας που τον ήθελε ο εκλι-
πών. Θαρρείς πως οι αλγόριθμοι
και οι μαθηματικές σχέσεις με τους
οποίους ανέλυαν και οι δυο τις αν-
θρώπινες σχέσεις και έγραφαν τα
μυθιστορήματά τους δεν ήταν
παρά προέκταση της δικής τους
παιχνιδιάρικης σχέσης. Βέβαια,
πολλές φορές δίνεται η αίσθηση ο
αδόκητος χαμός του φίλου του
Γουάλας να στέρησε από τον
Φράνζεν ένα αντικίνητρο, αυτή
την ευγενή λογοτεχνική άμιλλα
που τόσο χρειαζόταν κι ίσως πρό-
σθετε κι άλλα δεδομένα στη μερι-
κώς αδύναμη Ελευθερία του.
Μια οικοΓενειακη σαΓκα
Όσο πάντως κι αν από το βιβλίο
του Φράνζεν απουσιάζουν η λογο-
τεχνική βαθύτητα και η περίτεχνη
μυθοπλασία, η σπουδαιότητα του
εγχειρήματος παραμένει μεγάλη.
Ο Φράνζεν ήθελε να γράψει ένα
magnum opus, μια οικογενειακή
σάγκα και σε μεγάλο βαθμό τα κα-
τάφερε. Χειρίστηκε με επάρκεια τα
υλικά του, δεν εγκατέλειψε τους
πρωταγωνιστές του σε ένα σκληρό,
μεταμοντέρνο σύμπαν και ένιωσε
γι’ αυτούς συμπάθεια αντίστοιχη
με εκείνη που έτρεφαν οι συγγρα-
φείς των κλασικών αριστουργημά-
των του 19ου αιώνα για τους πρω-
ταγωνιστές τους. Το βιβλίο δεν
χαρακτηρίστηκε τυχαία βιβλίο της
δεκαετίας ούτε έθρεψε χωρίς λόγο
τη φαντασία των βιβλιοκριτικών.
Οι τελευταίοι είδαν σε αυτό ανα-
λογίες με τον Τολστόι, κι όχι τυ-
χαία, αφού ο Φράνζεν κλείνει διαρ-
κώς το μάτι στον μεγάλο ρώσο
μυθιστοριογράφο δημιουργώντας
ένα παράλληλο βιβλίο μέσα στο βι-
βλίο. Βάζει εσκεμμένα την Πάτι να
διαβάζει τον Πόλεμο και Ειρήνη
(στη σελίδα 158) και, σε μια ανα-
λογία με τον Τολστόι, δημιουργεί
διαρκώς ερωτικά τρίγωνα που κρα-
τάνε ζωντανό το αναγνωστικό εν-
διαφέρον μέχρι τέλους. Γι’ αυτό και
η Πάτι θα μπορούσε κάλλιστα να
είναι η Νατάσα Ροστόβ και ο Ρί-
τσαρντ ο πρίγκιπας Αντρέι, γεγο-
νός που ίσως να δικαιολογεί τον
ενοχλητικό πολλές φορές συναι-
σθηματισμό των ηρώων του. Σε μια
εποχή επομένως που τα μεγάλα
έπη απουσιάζουν, ο Φράνζεν, έστω
ως εκκολαπτόμενος Ντοστογιέφ-
σκι ή φιλόδοξος Τολστόι στην terra
icognita της Αμερικής, είναι παρα-
πάνω από απαραίτητος.
Και ναι, αν ο Φράνζεν δεν υπήρχε,
είναι σίγουρο ότι θα έπρεπε να τον
εφεύρουμε. zx