Κέυνς: ένας αιρετικός

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΑΛΚΟΣ

O Aριστοτέλης και τα βιβλία του

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΓΚΟΛΙΤΣΗΣ

Bαρλάμ
Σαλάμοφ
Στη φρίκη
των κομμουνιστικών
στρατοπέδων
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΕΚΛΟΓΕΣ 2012
XΡΗΣΤΟΣ ΧΩΜΕΝΙΔΗΣ, ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ
ΣΗΦΗΣ ΠΟΛΥΜΙΛΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ
ΠΑΝΟΣ ΚΑΖΑΚΟΣ, ΠΕΤΡΟΣ ΠΙΖΑΝΙΑΣ, ΑΝΝΑ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ

78>

9 770001 792587
 editorial Μετανοείτε, ξύπνησε το ελληνικό DNA
Ελλάδα στους Έλλη-
H νες, λέει το αυτοκόλ-
λητο στο κράνος
ενός από τους χρυ-
σαυγίτες που προπη-
λάκισαν τον Πέτρο Ευθυμίου στο
Μαρούσι, στις 21 Απριλίου. Ο άν-
θρωπος που είχε τόσο πολύ λατρέ-
ψει τον εμπνευστή του νασερικού
εκείνου συνθήματος, τον Ανδρέα
Παπανδρέου, με το οποίο ανήλθε
Αλεξία Τσαγκάρη
στην εξουσία το 1981, υφίσταται
το 2012 τη βία από ναζιστές, οι
οποίοι θεωρούν κάτι σαν τιμαλφές
το σύνθημα του πασοκικού κουλέρ
λοκάλ, το τοποθετούν με άνεση
πλάι στα δικά τους εικονίσματα,
στον φύρερ που τους εμπνέει και
στην ακράδαντη πίστη τους για την
καθαρότητα του αίματος και την
ανωτερότητα της φυλής.
Ο Πέτρος Ευθυμίου μπορεί να
έπεσε απ’ τα σύννεφα, όπως γενι-
κώς οι περισσότεροι Έλληνες κα-
τρακυλούν από σύννεφο σε σύν-
νεφο, όλο και πιο χαμηλά. Αργά
αλλά σταθερά, όμως, η μεταπολί-
τευση κυριαρχήθηκε από συνθή-
ματα και νοοτροπίες που θα οδη-
γούσαν στο σημερινό φαινόμενο –
την άνοδο της εξτρεμιστικής, ρα-
τσιστικής και ναζιστικής Ακροδε-
ξιάς. Η περίφημη εθνική ανεξαρ-
τησία του πασοκικού ποπουλισμού,
πολύ σύντομα μετατράπηκε σε
υποδοχή απομονωτισμού και εσω-
στρέφειας. Η Ελλάδα, προσκολλη-
μένη στην Ευρώπη και στις παρο-
χές της, για κοντά τριάντα χρόνια
έζησε τη φαντασίωση της ισχύος
και, την ίδια στιγμή, καλλιέργησε
μια νέα εθνική ιδεολογία ανωτερό-
τητας. Μια ιδεολογία που ενσω-
μάτωσε την πίστη περί τρισχιλιε-
τούς συνεχείας του ελληνισμού και
που εκφράστηκε και γλωσσικά
στην καθημερινότητα, με την επί-
κληση του περίφημου ελληνικού
DNA.
Τι περιείχε αυτό το ελληνικό
DNA; Πρωτίστως, περιφρόνηση ή
μίσος για τον άλλο. Φαντασιώσεις
ισχύος, που μας έκαναν να αγορά-
ζουμε όπλα αντί να προσπαθούμε
να βρούμε λύσεις με τα κράτη με τα
οποία συνορεύουμε. Ανόητες περι-
χαρακώσεις στα όρια ενός χωρίς
σημασία εθνοκεντρισμού, που στο
όνομα δήθεν της ιδιαιτερότητας και
της διαφοράς οδήγησε στην άρ-
νηση οργάνωσης του ελληνικού
κράτους στο πρότυπο των δυτικών
εταίρων μας (από τη δημόσια διοί-
κηση έως το Πανεπιστήμιο, από το
κτηματολόγιο μέχρι το ΕΣΥ). Εθνι-
κόφρων αντιιμπεριαλισμός και αντι-
δυτικισμός – που θα μπορούσε να
συμβολιστεί στο χαιρέκακα ομό-
θυμο «καλά να πάθουν», το σύν-
θημα με το οποίο η ελληνική κοινή
γνώμη τοποθετήθηκε μετά το απο-
τρόπαιο γεγονός της 11ης Σεπτεμ-
βρίου 2001 και το οποίο επικύρωσε
πανηγυρικά τη φαιοκόκκινη σύ-
γκλιση του ελληνικού αναδελφισμού
(της εθνικής μας μοναξιάς, που
έλεγε κι ένα τραγούδι). Sui generis
τοποθετήσεις στις διεθνείς σχέσεις,
που μας έκαναν καταγέλαστους και
περιφρονητέους στη διεθνή κοινό-
τητα: η διαμάχη που εκκίνησε από
τον Αντώνη Σαμαρά με τη χώρα
που σήμερα την αποκαλούμε
FYROM για το όνομα σε κανονικές
συνθήκες θα θεωρούνταν μια ιδεο-
ληπτική γραφικότητα· ενώ ακόμα
και σήμερα πιστεύουμε ότι οι κακοί
Δυτικοί βομβάρδισαν τη Σερβία
επειδή είχαν τεράστια γεωστρατη-
γικά συμφέροντα κι όχι επειδή το
καθεστώς Μιλόσεβιτς αποδείχθηκε
μια εθνικιστική μηχανή μίσους, τρό-
μου και προσπάθειας επιβολής της
εθνικής καθαρότητας… Τόσα χρό-
νια μετά, πού έχει φτάσει άραγε η
δικαστική έρευνα για την εμπλοκή
ελληνικών παραστρατιωτικών δυ-
νάμεων στη γενοκτονία της Σρε-
μπρένιτσα;
Μην έχουμε λοιπόν αυταπάτες.
Η ελληνική ιδεολογία, η ιδεολογία
που επισήμως διακινεί το ελληνικό
κράτος, αναπαράγει η εκπαίδευση,
σιγοντάρει η εκκλησία, δοξάζουν
στην πλειονότητά τους τα ΜΜΕ, η
ιδεολογία που μοιραία διακινείται
στα καφενεία και στις λαϊκές αγο-
ρές, στην ακρότητά της οδηγεί στη
Χρυσή Αυγή. Το ερώτημα είναι
πώς, από βίαιο κοινωνικό περιθώ-
ριο, η συγκεκριμένη οργάνωση
αποκτά χαρακτηριστικά κοινωνι-
κού κινήματος και διεκδικεί είσοδο
στο Κοινοβούλιο.
Τη δυναμική που έχει σήμερα
αποκτήσει η Χρυσή Αυγή τη διεκ-
δίκησε στα μετερίζια της Αγανά-
κτησης και στον Άγιο Παντελεή-
μονα. Ο υποδόριος ρατσισμός
απέναντι στον Άλλο εύκολα μετα-
τράπηκε σε υποστήριξη της συ-
γκροτημένης πολιτικά ομάδας που
αντιμετώπισε δυναμικά τους χωρίς
χαρτιά (και χωρίς ελπίδα) μετανά-
στες ως πρόβλημα. Και τον βίαιο
αντικοινοβουλευτισμό, που εκφρά-
στηκε με συνθήματα για κρεμάλες
και Γουδιά, με αντισυγκεντρώσεις
και γιαουρτώματα, δεν τον καρπώ-
θηκε ως διαμαρτυρία μόνο η Αρι-
στερά.
Λίγες μέρες πριν από τις εκλογές,
η άνοδος της Χρυσής Αυγής είναι
ακόμα ένα πρόβλημα – αλλά βε-
βαίως δεν είναι το μόνο. Το μείζον
πολιτικό πρόβλημα της χώρας είναι
ότι ακόμα, σήμερα, σε όλα σχεδόν
τα κόμματα, κυριαρχεί η μίζερη αντί-
ληψη του συνθήματος «η Ελλάδα
ανήκει στους Έλληνες». Κι ότι οι
πραγματικά εξωστρεφείς πολιτικοί
της μεταπολίτευσης, ο Κωνσταντί-
νος Καραμανλής, ο Γεώργιος Ράλ-
λης, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης,
ο Λεωνίδας Κύρκος, ο Κώστας Ση-
μίτης θεωρούνται αποσυνάγωγοι –
μαζί με τα πολιτικά διακυβεύματα
της πολιτικής τους, τον εκσυγχρονι-
σμό και τον ευρωπαϊκό δρόμο. Δεν
υπάρχει ελπίς.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 3
 20 32
ΠePieXoMeNa
8 ΔIAΛOΓOΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΚΟΥζιωΤΗΣ, ΗΛiΑΣ ΚΑνΕΛΛΗΣ – Η ποίηση είναι η μόνη ταυτότητα
ΓιωΡΓΟΣ ΚΑΡΠΟΥζΑΣ – H infotainment του μέλλοντός μας
ΠΕΡιΚΛHΣ ΤΣιΤΣAνΗΣ – Αγιοποιήσεις συγγραφέων

12 Το άγνωστο παραμύθι των Αδελφών Γκριμ #4 – Επανάληψη αποστολής

ΣAΚΗΣ ΣΕΡeΦΑΣ, Εικονογράφηση: iΡιΣ ΣΑΜΑΡΤζH
61
14 παρεΜβαΣειΣ
Eκλογές 2012
ΧΡΗΣΤΟΣ ΧωΜΕνιΔΗΣ – Ο μίτος του Κωνσταντίνου Καραμανλή
ΠΑΣΧΟΣ ΜΑνΔΡΑβΕΛΗΣ – Ένα σενάριο για τις 7 Μαΐου
ΣΗΦΗΣ ΠΟΛΥΜιΛΗΣ – Ο νέος εθνικός διχασμός
49
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΨΥΧΟΓιΟΣ – Damnatio memoriae της μεταπολίτευσης
ΠΑνΟΣ ΚΑζΑΚΟΣ – Κομματικές ανακατατάξεις και οικονομία
ΠΕΤΡΟΣ Θ. ΠιζΑνιΑΣ – Δημοκρατία στο Κοινοβούλιο και στην κοινωνία
AννΑ ΠΟΤΑΜιAνΟΥ – H βία στην αυλή μας

ΚωνΣΤΑνΤινΟΣ ΤΣιΤΣΕΛιΚΗΣ – Επικίνδυνοι μετανάστες και ανεύθυνοι υπουργοί

ΜΑΡiΑ ΤΟΠAΛΗ – Καλτ. Δημήτρης Μητροπάνος (1948-2012)
ΚωΣΤΑΣ ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ – Η αθανασία των σκύλων

38 ΚωΣΤΗΣ ΠΑΠΑϊωΑννΟΥ – ιθαγένεια και η ιδιότητα του πολίτη

68
41 ΑΛΕξAνΔΡΑ ΑΘΑνΑΣιAΔΟΥ – ξεχορταριάζοντας το παρελθόν
38
42 ΕΥΑ ΣΤΕΦΑνΗ – Τυφλό ντοκιμαντέρ
44 ΠΑνΤΕΛHΣ ΓΚΟΛiΤΣΗΣ – Ο Αριστοτέλης και τα βιβλία του
49 ΑΛΕξAνΔΡΑ ΑΘΑνΑΣιAΔΟΥ – Υφαίνοντας τους κανόνες
52 νιΚΟΣ Κ. ΑΛιβιζΑΤΟΣ – Όταν η «χρυσή» νεολαία της Αθήνας έπαιρνε τα όπλα
55 ΔΗΜHΤΡΗΣ ΦιΛιΠΠιΔΗΣ – Το πνεύμα του τόπου
56 KΑΤΕΡινΑ ΣΧινΑ – Bαρλάμ Σαλάμοφ: Στη φρίκη των κομμουνιστικών στρατοπέδων
61 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΥΛΓΕΡιΔΗΣ – Οι Μπούντενμπροκς της Ανατολικής Γερμανίας
62 PABlO NeRuDA – Ποίημα: Ωδή στις κάλτσες μου, Μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού
82
64 ΦΑιΗ ζΗΚΑ – Ο ποιητής παίζει με τη φιλοσοφία
66 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ι. ΚΥΡΤΑΤΑΣ – Διάλογος με το μέλλον
68 ΓιωΡΓΟΣ ΔΕΛΗΓιΑννΑΚΗΣ – Εν μέρει χριστιανός, εν μέρει ελληνίζων
75 ΚΑΤΕΡινΑ ΣΧινΑ – ιστορίες μιας πόλης του βορρά
76 ΕΛΕνΗ ΠΑΠΑζΟΓΛΟΥ – Ο αστυνόμος Χαρίτος και το λεξικό Δημητράκου
77 JAcKie KAY – Ποίημα: Η πλέκτρια, Μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού
78 ΓιωΡΓΟΣ ΣιΑΚΑνΤΑΡΗΣ – To αναγκαίο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα
88 80 JO SHAPcOTT – Ποίημα: O Ρόμπερτ κοιτάζει την Ελίζαμπεθ να πλέκει, Μετάφραση: Ει. Φωκιανού
94 82 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΑΛΚΟΣ – Ο αιρετικός οικονομολόγος
86 ΕΡιΦΥΛΗ ΜΑΡωνιΤΗ – Ο πόλεμος των παρασκηνίων
88 νιΚΟΣ ΣιΓΑΛΑΣ – Οι δυσκολίες της ιστορίας του ελληνικού υπερρεαλισμού
91 JOHN HARTleY WilliAMS – Ποίημα: Η ζωή του ένα νήμα, Μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού
92 βΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤζΗβΑΣιΛΕιΟΥΣ – Η διεθνής αγορά της λογοτεχνίας
93 eMilY DicKiNSON – Ποίημα: Το φθινόπωρο επιβλέπει το πλεκτό μου, Μετάφραση: Ει. Φωκιανού
94 ΚωΣΤΑΣ ΓιΑννΑΚΟΠΟΥΛΟΣ – Σεξουαλική ηθική για το AiDS και την πορνεία

97 ΕιΡΗνΗ ΦωΚιΑνΟΥ – Καλή κι ανάποδη – Ένα εύπλαστο μυστήριο

Στο εξώφυλλο: ο Βαρλάμ Σαλάμοφ από τον Αλέκο Παπαδάτο. 98 αΓΓεΛιεΣ

4 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 5

Mηνιαία Eπιθεώρηση
Έτος 2ο / Tεύχος 19 / Mάιος 2012 / τιμή 5€
Ηλίας Κανέλλης & ΣιΑ ΕΕ
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.gr
www.booksjournal.gr
εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης
Σύμβουλος Έκδοσης: Kατερίνα Σχινά
Aρχισυντάκτρια: Όλγα Σελλά
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης
Γραμματεία Σύνταξης:
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης,
Ευαγγελία Κουλιζάκη, Kατερίνα Oικονομάκου,
Tίνα Μανδηλαρά, eριφύλη Mαρωνίτη, Δημήτρης Σκάλκος
Eπιστημονική Eπιτροπή
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική:
Γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου
Θέατρο: iφιγένεια Tαξοπούλου
Ιστορία: Δημήτρης Δημητρόπουλος
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος,
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης
Iδέες: Γιώργος Σιακαντάρης
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας
Eικονογράφηση: eλένη Mπίλια
Φωτογραφίες: βίκυ Γεωργοπούλου, Aλεξία Tσαγκάρη
Ηλεκτρονική έκδοση: Γιώργος Φρίγκας
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006
Λογιστήριο: νίκος Μπαρούτας - τηλ. 210 6428180
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας
παραγωγή: Z-Axis, 210 6543298
Eκτύπωση: iRiS eκτυπώσεις A.e.B.e.
Διανομή: Άργος A.e.
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, βόρειας ελλάδας):
Κέντρο του βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των
συντακτών τους
iSSN: 1792-5878
Tο επόμενο τεύχος θα κυκλοφορήσει
την Παρασκευή 25 Μαΐου
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank:
142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA
6 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
ΣYNePΓateΣ..........................................................
αλεξάνδρα αθανασιάδου. Υπεύθυνη προγραμματισμού, σχεδια-
σμού και διεθνών σχέσεων στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλο-
νίκης.
Νίκος Κ. αλιβιζάτος. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη
νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. βιβλία του: Οι πολι-
τικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας
(1983), Κράτος και Ραδιοτηλεόραση. Η θεσμική διάσταση (1986), Ο
αβέβαιος εκσυγχρονισμός και η θολή συνταγματική αναθεώρηση (2001),
Η βασιλική περιουσία στο Στρασβούργο (2003), Πέρα από το 16: Τα
πριν και τα μετά (2007). Πιο πρόσφατο βιβλίο του, Το Σύνταγμα και
οι εχθροί του στη Νεοελληνική ιστορία 1800-2010 (2011).
Κώστας Γιαννακόπουλος. Επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Κοι-
νωνικής Ανθρωπολογίας και ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Έχει επιμεληθεί τα βιβλία: Σεξουαλικότητα. Θεωρίες και πολιτικές
της ανθρωπολογίας (2006), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη (2010).
παντελής Γκολίτσης. Λέκτορας (υ.δ.) Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας
στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πα-
νεπιστημίου Θεσσαλονίκης και επιστημονικός συνεργάτης στο
Αρχείο του Αριστοτέλη του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του βερο-
λίνου. Η διδακτορική του διατριβή, Les Commentaires de Simplicius
et de Jean Philopon à la Physique d’Aristotle: Tradition et Innovation,
εκδόθηκε το 2008. Τον τελευταίο καιρό συνεργάζεται με τον Oliver
Primavesi (Πανεπιστήμιο του Μονάχου) για μια νέα κριτική έκδοση
των Μετά τα φυσικά του Αριστοτέλη.
Γιώργος Δεληγιαννάκης. Λέκτορας στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Κύπρου, διδάσκει ρωμαϊκή και ύστερη ρωμαϊκή ιστορία και αρ-
χαιολογία. Ετοιμάζεται και θα κυκλοφορήσει το βιβλίο του, The
Aegean Islands in Late Antiquity, AD 300-700. The Case of the
Dodecanese. Είναι επίσης υπεύθυνος για την έκδοση δύο τόμων, οι
οποίοι θα περιέχουν μεταφρασμένες μελέτες και κείμενα σχετικά
με τη μελέτη της Ύστερης Αρχαιότητας.
Δημήτρης Δουλγερίδης. Δημοσιογράφος στην εφημερίδα Τα Νέα.
Ετοιμάζεται και θα κυκλοφορήσει σε λίγο το βιβλίο με επιλεγμένες
συνεντεύξεις του.
Φαίη Ζήκα. Επίκουρος καθηγήτρια Φιλοσοφίας και Θεωρίας της
Τέχνης, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.
πάνος Καζάκος. Ομότιμος καθηγητής του Εθνικού και Καποδι-
στριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρόσφατα βιβλία του: Από τον
«εκσυγχρονισμό» στην κρίση. Μεταρρυθμίσεις, χρέη και αδράνειες
στην Ελλάδα 1993-2010 (2010) και Μετά το «Μνημόνιο» - Οικονο-
μική πολιτική στην Ελλάδα υπό διεθνή έλεγχο, που μόλις κυκλοφό-
ρησε.
Δημήτρης ι. Κυρτάτας. ιστορικός. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλίας, όπου είναι σήμερα καθηγητής της Ύστερης Αρχαιό-
τητας. Έχει γράψει βιβλία και άρθρα για την ιστορία της ελληνι-
κής αρχαιότητας και του πρώιμου χριστιανισμού, έχει οργανώσει
πολλά συνέδρια και έχει αναλάβει την επιμέλεια συλλογικών τόμων
με συναφή θεματολογία. Το τελευταίο του βιβλίο έχει τίτλο 666: Ο
αριθμός του βιβλίου (2010).
πάσχος Μανδραβέλης. Αρθρογράφος στην Καθημερινή. Πρό-
σφατα βιβλία του, Ασκήσεις φιλελευθερισμού (2008), Υπό το Μηδέν:
Τέσσερα Σχόλια για την Κρίση (με τον Τάκη Θεοδωρόπουλο, τον
Πέτρο Μάρκαρη και τον βασίλη Παπαβασιλείου (2010).
εριφύλη Μαρωνίτη. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και με-
ταφράστρια.
Κώστας Μαυρουδής. Συγγραφέας και ποιητής, εκδότης και δι-
ευθυντής του περιοδικού Το Δέντρο. Έχει εκδώσει τις ποιητικές
συλλογές Λόγοι Δύο (1973), Ποίηση (1978), Το Δάνειο του Χρό-
νου (1989), Επίσκεψη σε Γέροντα με Άνοια (2001), Τέσσερις Επο-
χές (2010). Και τα πεζά: Με Εισιτήριο Επιστροφής (1983), Η Ζωή
με Εχθρούς (1998), Οι Κουρτίνες του Γκριμπάλντι (2000),  Στενο-
γραφία (2006).
ελένη παπάζογλου. Επίκουρος Καθηγήτρια Αρχαίου Δράματος
στο τμήμα Θεάτρου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσα-
λονίκης. Το διδακτορικό της έχει τίτλο The Drama of Storytelling:
A Study of the Tragic Chorus (1994). Τα τελευταία χρόνια, τα ερευ-
νητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στα ζητήματα της φύσης και
της λειτουργίας του δραματικού προσώπου στην τραγική δραμα-
τουργία.
Κωστής παπαϊωάννου. Εκπαιδευτικός, επί μακρόν πρόεδρος
της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
πέτρος Θ. πιζάνιας. Καθηγητής νεότερης ελληνικής ιστορίας στο
τμήμα ιστορίας του ιονίου Πανεπιστημίου, διευθυντής του μετα-
πτυχιακού προγράμματος «ιστορική έρευνα, Διδακτική και νέες τε-
χνολογίες». Τελευταία του βιβλία, Οι χρόνοι των ανθρώπων (2002)
και Η ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα ευρωπαϊκό γεγονός (επιμ.,
2009).
Σήφης πολυμίλης. Δημοσιογράφος, αρχισυντάκτης και αρθρο-
γράφος του Βήματος.
Άννα ποταμιάνου. Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας, διδάσκουσα ψυ-
χαναλύτρια της ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισιών και της Ελ-
ληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Πρόσφατα βιβλία της: Επί ξυ-
ρού ακμής (2011), Τα εναντίον εαυτού (2008).
Ίρις Σαμαρτζή. Εικονογράφος παιδικών βιβλίων, βραβευμένη
για τις εικονογραφήσεις της στα βιβλία Από την καλή και από την
ανάποδη (2006) και Το ξύπνημα των κούκων (2008) από τον Κύκλο
του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου κι από τα ΕβΓΕ για το εξώφυλλο
του βιβλίου Το δέντρο που είχε φτερά (2011).
Σάκης Σερέφας. Ποιητής και πεζογράφος, έχει εκδώσει μελέτες,
μεταφράσεις, ανθολογίες θέατρο και παιδικά. Πρόσφατα πεζο-
γραφικά έργα: Το μάταιο με θέα (2004), Μισό κιλό πλανήτης (2004),
Θα γίνω ντιζέζ (2006), Θα σε πάρει ο δρόμος (2009), Ο Θεός αυτο-
προσώπως (2012).
Γιώργος Σιακαντάρης. Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Πανεπι-
στημίου Σόφιας, αναπληρωτής επιστημονικός διευθυντής στο
ιΣΤΑΜΕ. Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του Οι μεγάλες απουσίες.
Η ελληνική δημοκρατία σε άμυνα.
Νίκος Σιγάλας. ιστορικός. Έχει δημοσιεύσει μελέτες για τον εθνι-
κισμό, το κράτος και την ιστοριογραφία, καθώς και για τη νεοελ-
ληνική λογοτεχνία και τον υπερρεαλισμό. Μόλις κυκλοφόρησε το
βιβλίο του Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η ιστορία του Ελληνικού Υπερ-
ρεαλισμού.
Δημήτρης Σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος, διευ-
θυντής του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών. Πρόσφατο βιβλίο
του, Αλήθειες για το Φιλελευθερισμό (2008).
Eύα Στεφανή. Σκηνοθέτρια ντοκιμαντέρ, επίκουρη καθηγήτρια
στο τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου
διδάσκει θεωρία και ιστορία του κινηματογράφου. Στις ταινίες
που έχει σκηνοθετήσει συμπεριλαμβάνονται και οι εξής: Αθήναι
(1995), Letters from Albatross (1995), Ακρόπολις (2001), Αβραάμ και
Ιάκωβος (2002), Το Κουτί (2004), Tι ώρα είναι; (2007).
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και μετα-
φράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των Τόνι Μόρι-
σον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπράντμπερι, Τζορτζ
Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς.
Μαρία Τοπάλη. Μεταφράστρια, κριτικός ποίησης και λογοτε-
χνίας, ποιήτρια. Έχει εκδώσει τρεις συλλογές: Σερβίτσιο τσα-
γιού (1999), Λονδίνο και άλλα ποιήματα (2006), Βερμίου κατάβαση
(2010). Μόλις κυκλοφόρησε το κείμενο του μιούζικαλ Ο χορός της
μεσαίας τάξης.
Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης. Αναπληρωτής καθηγητής του Τμή-
ματος βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών στο Πα-
νεπιστήμιο Μακεδονίας, πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα
Δικαιώματα του Ανθρώπου. Πρόσφατο βιβλίο του, Τα βακούφια των
ελληνορθόδοξων κοινοτήτων στον ευρωπαϊκό δρόμο της Τουρκίας
(2011).
Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός βι-
βλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή διηγημάτων
Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε με το Κρατικό
βραβείο Διηγήματος 2000. Πραγματοποίησε δύο ατομικές εκθέσεις
φωτογραφίας. Τελευταίο βιβλίο του, Πορφυρά γέλια (2010).
Δημήτρης Φιλιππίδης. Ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχι-
τεκτόνων ΕΜΠ. Έχει γράψει δεκαπέντε βιβλία, μεταξύ των
οποίων: Νεοελληνική αρχιτεκτονική (1984), Για την ελληνική πόλη
(1990), Λύσανδρος Καυταντζόγλου (1995), Πέντε δοκίμια για τον
Κωνσταντινίδη (1997), Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα (2001),
Νεοκλασικές πόλεις στην Ελλάδα (2007), Οικοδομικό τετράγωνο 19
(2009), Εφήμερη και αιώνια Αθήνα (2009), Δημήτρης Πικιώνης
(2009). Έχει επιμεληθεί αφιερώματα και μονογραφίες αρχιτεκτό-
νων, καθώς και τους έξι πρώτους τόμους της σειράς Ελληνική Πα-
ραδοσιακή Αρχιτεκτονική (1980-1988).
ειρήνη Φωκιανού. Διδάκτορας φιλολογίας, εκπαιδευτικός.
βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γράψει τα
βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού (1991),
Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισάβετ Κοτζιά επιμελήθηκε την
ανθολογία Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία (1995).
Χρήστος Χωμενίδης. Συγγραφέας. βιβλία του, Tο σοφό παιδί
(1993), Tο ύψος των περιστάσεων (1995), Δεν θα σου κάνω το χατίρι
(1997), H φωνή (1998), Δεύτερη ζωή (2000), Υπερσυντέλικος
(2003), Το σπίτι και το κελλί (2005), Λόγια-φτερά (2009), Στη Δευ-
τέρα Παρουσία ας μας βάλουν απουσία (2010). Μόλις κυκλοφόρησε
το νέο μυθιστόρημά του, Ο κόσμος στα μέτρα του.
Δημήτρης Ψυχογιός. Καθηγητής επί χρόνια στο Πάντειο Πα-
νεπιστήμιο, γράφει κάθε Κυριακή στο Βήμα με το ψευδώνυμο Διό-
δωρος Κυψελιώτης.. βιβλία του για τα ΜΜΕ: Τι είναι τα μέσα επι-
κοινωνίας; (2003), Οι λέξεις και οι αριθμοί (2003), Τα έντυπα μέσα
επικοινωνίας. Από τον πηλό στο δίκτυο (2004). Μόλις κυκλοφόρησε
το πρώτο μυθιστόρημά του, Χιονίζει ήσυχα στις Αγριόλευκες.
Πατρίκ Σαμουαζό
Οι εννιά συνειδήσεις του Μαλφινί
(μυθιστόρημα)
Αφήγηση που διαβάζεται σε πολλά επίπεδα, απλό παραμύθι ή
οικολογική αλληγορία, φιλοσοφικός στοχασμός ή εθνολογικό
χρονικό, μυθιστόρημα μαθητείας ή μύηση στο θαυμαστό, οι
Εννιά συνειδήσεις του Μαλφινί είναι πάνω απ’ όλα ένα βαθιά
ποιητικό κείμενο από τον δημιουργό του Τεξάκο.
Ο Patrick Chamoiseau (Μαρτινίκα, 1953) είναι σήμερα η
σημαντικότερη ίσως φυσιογνωμία στη γαλλόφωνη λογοτεχνία
της Καραϊβικής. Το μυθιστόρημά του Τεξάκο (βραβείο
Goncourt 1992) κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις του Εικοστού
Πρώτου.
Ζαλόγγου 9, 106 78 Αθήνα
τηλ. (210) 3800 520 & 3801 450-1 fax: (210) 3800 529
eikostouprotou@otenet.gr
Ronald H. Fritze
Επινοημένη γνώση
ψευδοϊστορία, ψευδοεπιστήμη και ψευδοθρησκείες
Ήταν πράγματι ένας κινέζικος στόλος που ανακάλυψε το
1421 την Αμερική; Πότε στα προϊστορικά χρόνια
προσεδαφίστηκαν εξωγήινοι στον πλανήτη μας και μας
δίδαξαν την κατασκευή πυραμίδων; Είναι αλήθεια ότι οι Δέκα
Χαμένες Φυλές του Ισραήλ εγκαταστάθηκαν στην Αγγλία και
τις ΗΠΑ; Αυτοί και πολλοί ανάλογοι αμφιλεγόμενοι
ισχυρισμοί –κάποιοι εντελώς παράδοξοι, οι περισσότεροι
απλώς αλλόκοτοι αποτελούν το αντικείμενο πραγμάτευσης
αυτού του έξοχου και συχνά εντυπωσιακού βιβλίου.
Η Επινοημένη γνώση παρέχει πολλά συναρπαστικά και
διασκεδαστικά παραδείγματα επίπλαστων αφηγήσεων,
τεχνητών χρονολογήσεων και υποκατάστατων θεωριών· ένα
βιβλίο που θα προκαλέσει γόνιμο προβληματισμό σε κάθε
αναγνώστη –σκεπτικιστή και μη.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 7
 ΔiaΛoΓoΣ
ιαβάζοντας το κείμενο
Δ του Ηλία Κανέλλη «Θό-
δωρος Αγγελόπουλος - Η
ποίηση ως ταυτότητα της
μεταπολίτευσης», στο τχ.
18 του Books’ Journal, πρέπει να
πω ότι προβληματίστηκα αρκετά.
Είναι ένα κείμενο που το περίμενα
με προσμονή, καθώς είχε προα-
ναγγελθεί.  υποψία η προσπάθεια  του σκηνο-
Με προβλημάτισε, κατ’ αρχάς,
η σχεδόν πλήρης έλλειψη αναφο-
ράς στην κινηματογραφική γλώσσα
των έργων του σκηνοθέτη (πράγμα
εντυπωσιακό όταν το κείμενο υπο-
γράφει ένας από τους καλύτερους
έλληνες κριτικούς κινηματογρά-
φου). Τα έργα του Αγγελόπουλου
αντιμετωπίζονται σαν ιδεολογικά
εγχειρίδια σε συνέχειες κι αυτό δεν
είναι το μοναδικό στοιχείο που δεί-
χνει ότι το κείμενο στηρίζεται σε
μια ανεξήγητη τάση: την εξ αρχής
υποτίμηση ενός έργου εμβληματι-
κού το οποίο δύσκολα μπορεί να
κριθεί ως σύνολο με τη χρήση αφο-
ρισμών (εξ άλλου, το προσπάθησε
και ο Καντιώτης αλλά δεν απέ-
δωσε).
Διαβάζοντας ξανά το κείμενο του
Κανέλλη αναρωτιέται κανείς γιατί
η ποίηση είναι σώνει καλά κάτι
ακαθόριστο, από τη στιγμή που η
ποίηση δεν είναι παρά μια κατα-
σκευή (κατά την ετυμολογική έν-
νοια της λέξης). Ο Κανέλλης βλέ-
πει στα έργα του Αγγελόπουλου
την ποίηση ως προπέτασμα το
οποίο έχει σκοπό να ενισχύσει την
αριστερή ιδεολογική άποψη του
σκηνοθέτη για τα ιστορικά γεγο-
νότα της Ελλάδας. Μα αν ο άν-
θρωπος έχει μιαν ιδεολογία αρι-
στερή και δεν δημιουργεί ρεπορτάζ
αλλά ένα αφηγηματικό φιλμ, πώς
μπορεί να υποχρεωθεί να απαρνη-
θεί την υποκειμενική του αντίληψη
και να επηρεάσει έτσι και την καλ-
λιτεχνική έκφρασή του; Γιατί σε
ένα φιλμ νουάρ ή σε ένα θρίλερ δεν
μας ενοχλεί που ο αφηγητής - σκη-
νοθέτης ταυτίζεται απολύτως με
τις δράσεις, τις σκέψεις και τα αι-
σθήματα του θύματος, ενώ χρησι-
μοποιεί τον θύτη ελάχιστα και προ-
8 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
η ποίηση είναι η μόνη ταυτότητα
σχηματικά; Ο Αγγελόπουλος υπο-
στήριζε σθεναρά ότι από τη στιγμή
που δεν κάνει ρεπορτάζ έχει το δι-
καίωμα να είναι όσο υποκειμενι-
κός θέλει, κι αυτό ισχύει για όλους
του καλλιτέχνες.
Μου είναι δύσκολο να κατα-
νοήσω γιατί  αντιμετωπίζεται (και
όχι μόνον από τον Κανέλλη) με
θέτη να μπολιάσει νατουραλιστικά
με λυρικά στοιχεία, προτείνοντας,
έτσι, έναν ρεαλισμό που προσπαθεί
(πετυχημένα ή όχι) να εντυπωθεί
στην ψυχή. Γιατί να παρουσιάζεται
ως μειονέκτημα η πολλών επιπέ-
δων ακροβατική, τελετουργική
φόρμα, και όχι ως ένα από τα πλέον
ενδιαφέροντα πειράματα στην
ιστορία του κινηματογράφου, άρ-
ρηκτα συνδεδεμένο με τις ανάλογες
προσπάθειες των ντράγιερ, Μιζο-
γκούτσι, Κουροσάβα, Αντονιόνι,
Ταρκόφσκι; Ο ίδιος ο Αγγελόπου-
λος αναφέρει πως η κινηματογρα-
φική γλώσσα είναι ιερογλυφική, δη-
λαδή εικόνα, και όχι λεκτική όπως
του θεάτρου ή της λογοτεχνίας (βλ.
τη συζήτηση με Αλέξη Δαμιανό και
Λάκη Παπαστάθη, με αφορμή το
φιλμ Μέχρι το πλοίο του Δαμιανού,
περ. Σύγχρονος Κινηματογράφος, τχ.
1).
Όλοι έχουμε κάνει αμέτρητες
συζητήσεις για την εμμονή του Αγ-
γελόπουλου να δείχνει μιαν Ελ-
λάδα ξεχασμένη από τον ήλιο,
τώρα όμως μπορούμε λίγο καλύ-
τερα να αντιληφθούμε ότι σε αυτή
την αισθητική –και όχι μετεωρο-
λογική– επιλογή του υπάρχει μια
εικόνα της πραγματικής, της ση-
μερινής Ελλάδας, αυτό το σάπιο
κομμάτι του βασιλείου της Δανίας
που ο Αγγελόπουλος είχε κάθε δι-
καίωμα (αλλά και υποχρέωση) να
αισθανθεί, να δει και να το εκφρά-
σει με κάθε τρόπο.
Αναρωτήθηκα, διαβάζοντας το
κείμενο του Κανέλλη, γιατί αποτε-
λεί πρόβλημα και άξιο μομφής το
ότι τα φιλμ του Αγγελόπουλου εί-
ναι, θεματικά και αισθητικά, επη-
ρεασμένα από τη γενικότερη αντί-
ληψη περί της διαχρονικότητας
του ελληνικού πνεύματος, όπως εκ-
φράστηκε από τη «γενιά του τριά-
ντα». Πού είναι το κακό αν κανείς
συνδέεται έμμεσα ή άμεσα με τον
Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Θεοτοκά,
τον Σκαρίμπα, τον Κόντογλου, τον
Τσαρούχη, τον Μόραλη; Πόσο
στερεότερες αισθητικές και πνευ-
ματικές βάσεις υπάρχουν στον
προηγούμενο αιώνα για να στηρι-
χτεί το ελληνικό σινεμά;
Πώς είναι δυνατόν να προβλη-
ματίζεται τόσο πολύ ο Κανέλλης
με την αφαίρεση και την συμπύ-
κνωση, ως φιλμικές πρακτικές, στις
συνθέσεις του Αγγελόπουλου, όταν
η αφαίρεση και η συμπύκνωση είναι
οι θεμελιώδεις αρχές της κινημα-
τογραφικής έκφρασης αλλά και της
λογοτεχνικής, της εικαστικής και
της μουσικής; Μήπως θα έπρεπε
να μας ενοχλεί το ίδιο και μορφο-
λογία των κειμένων του Γιώργου
Χειμωνά αλλά και οι αναφορές του
στον Παπαδιαμάντη, τον Σολωμό
και τη διαχρονική Ελλάδα; ξαφ-
νιάστηκα δυσάρεστα όταν διάβασα
τον Κανέλλη να γράφει ότι του λεί-
πουν τα τρένα, τα αυτοκίνητα και
τα μηχανάκια από την Ελλάδα στα
έργα του Αγγελόπουλου. Είμαι σί-
γουρος πως γνωρίζει πολύ καλά ότι
το φιλμικό τοπίο βρίσκεται σε μια
παράλληλη ταύτιση με το εσωτε-
ρικό τοπίο που είναι κοινό για
όλους τους ανθρώπους και αποτελεί
σημείο συνάντησής τους μέσω των
μύθων και των αναπαραστάσεων.
Είναι εκεί όπου το βλέμμα και η
ψυχή συναντιούνται ελεύθερα από
συμβάσεις και χρησιμοποιούν, ως
σύμβολα, όποιο μηχανάκι, τρένο ή
βαπόρι χρειάζονται ώστε να υπάρ-
ξουν.  Που μπορούν, ακομπλεξάρι-
στα, να ασχοληθούν με την ελλη-
νική επαρχία, την Αθήνα, τα
σύνορα, τον Λένιν, του αδερφούς
Μανάκια, χρησιμοποιώντας σταρ
της Τσινετσιτά και του Χόλυγουντ
αλλά και τον βέγγο και τον Παπα-
γιαννόπουλο, επεξεργαζόμενα έν-
νοιες του ελληνισμού, του ευρω-
παϊσμού, του διεθνισμού, του
σοσιαλισμού, μπλέκοντας σε σχέ-
σεις την Γκόλφω με τον Ορέστη,
τον Μεγαλέξαντρο με τους αναρχι-
κούς, τον Οδυσσέα με τους αντάρ-
τες, τον Σολωμό με τα παιδιά των
φαναριών. Δεν είναι εύκολα πράγ-
ματα αυτά –έστω ως πρόθεση– και
σίγουρα δεν είναι και αδιάφορα ως
αποτέλεσμα. 
Προσωπικά, ήμουν πάντα επι-
φυλακτικός ως κριτής (θετικός ή
αρνητικός) πυκνών και πολυσήμα-
ντων έργων όπως του Αγγελόπου-
λου. Είναι φανερό ότι συχνά αυτό
που δεν κατανοούμε στην τέχνη
πρέπει να το αφήνουμε να ωριμά-
σει μέσα μας, όπως το κρασί.  Στη
συνέχεια θα δούμε αν άξιζε ή όχι
και σε ποια επίπεδα μας πλούτισε
ή μας άφησε αδιάφορους. Το έργο
του Αγγελόπουλου δεν έχει αποτι-
μηθεί ακόμη όπως πρέπει, κι είναι
νωρίς γι’ αυτό. Είναι όμως βέβαιο
ότι προσπάθησε να    χαράξει μια
από τις πλέον ενδιαφέρουσες και
σημαντικές πορείες στην ελληνική
τέχνη. Τόλμησε συνδυασμούς ιδι-
αιτέρως γόνιμους, συχνά ενοχλητι-
κούς αλλά ποτέ αδιάφορους. Δεν
υπάρχει μονή διάσταση στις αφη-
γήσεις του. Το φάσμα της έκφρα-
σής του είναι, με τον ουσιαστικό
τρόπο, πραγματικά μεταμοντέρνο.
Ακόμη και στις πιο φορμαλιστικές
σεκάνς του υπάρχουν σπαράγματα
καθαρά και ατόφια, βγαλμένα από
την πραγματική ζωή: κτίρια, τρα-
γούδια, ρούχα, οχήματα, σφυρίγ-
ματα. Είναι λιγάκι άδικο να μην τα
βλέπουμε αυτά, όπως άλλωστε και
την τεράστια ανάγκη του να προ-
βάλει ως εικόνα, μεγάλου μεγέθους,
τη λαϊκή ψυχή, όταν οι περισσότε-
ροι κάνουν ό,τι μπορούν για να την
κλείσουν σε ένα κουτί, μαζί με κε-
φάλια που μιλάνε ακατάπαυστα.
—Δημητρης Γκουζιωτης
Σκηνοθέτης
Ο Ηλίας Κανέλλης απαντά:
Τρεις σύντομες παρατηρήσεις στο
κείμενο του (φίλου μου) Δημήτρη
Γκουζιώτη:
l Η ποίηση δεν είναι πάντα κάτι
καλό, κάτι σπουδαίο, κάτι στο

οποίο υποχρεούμαστε να κλίνουμε
το γόνυ. Στην Ελλάδα, φαντάζομαι
και αλλού, πιστεύεται ότι όποιος
στιχουργεί κάνει υποχρεωτικά κάτι
υψηλό, ενώ στην πράξη την ποί-
ηση συχνά υποκαθιστά η ποιητική
φλυαρία. Δουλειά της κριτικής εί-
ναι, προφανώς, να ξεχωρίζει την
ποίηση από την ποιητική φλυαρία,
αλλά και να κρίνει: η ποιητική
φόρμα δεν είναι κάτι εξ υπαρχής
σπουδαίο, υποχρεωτικά αντλεί και
αναφέρεται στη ζωή.
l Στο σημείωμά μου (δεν είναι το
πρώτο για τον συγκεκριμένο σκηνο-
θέτη και τη δουλειά του) υποστήριξα
ότι η αφηγηματική συνθετότητα,
ακόμα και των πιο περίπλοκων κα-
τασκευών του Αγγελόπουλου, δεν
μπορεί να σκεπάσει την ιδεολογική
εξαπλούστευση των θέσεων του κι-
νηματογραφιστή. Υποστήριξα δη-
λαδή και προσπάθησα να τεκμη-
ριώσω ότι, παρά την ποιητική
φόρμα και την πλούσια εικονοποιία
των ταινιών του, εν τέλει στον κινη-
ματογράφο του κυριαρχούν ορι-
σμένα βασικά κλισέ της ελληνικής
μεταπολίτευσης: κλισέ της αριστε-
ρής κουλτούρας, της δημοσιογραφι-
κής κοινής γλώσσας και της «εθνι-
κής» ιδεολογίας. Εξ ου και θεωρώ ότι
Anna Wich / Aρχείο Σταύρου Kαπλανίδη
ο Αγγελόπουλος, ως συστατικό του
ανορθολογισμού της, είχε την πο-
ρεία της ελληνικής μεταπολίτευσης.
l Συμφωνώ με τον Γκουζιώτη ότι
«το έργο του Αγγελόπουλου δεν
έχει αποτιμηθεί ακόμα όπως πρέ-
πει». Διαφωνώ ότι «είναι νωρίς
ακόμα γι’ αυτό». Είναι αργά. Και
συμβαίνει επειδή η κριτική, ελλη-
νική και, όπου ενδιαφέρθηκε, και
διεθνής, αντιμετώπισε (προφανώς
με εξαιρέσεις) τις ταινίες του λα-
τρευτικά, σαν τοτέμ. Εν πάση πε-
ριπτώσει, πάντως, οι συζητήσεις
γίνονται όταν βρίσκονται άνθρω-
ποι που ενδιαφέρονται να τις κά-
νουν – και δεν θεωρώ ότι ένας αδό-
κητος θάνατος μπορεί να είναι
παράγων αποτρεπτικός στο να
ανοίξει μια συζήτηση. Ο Γκουζιώ- MIA ιΣΤΟρια πιΣΩ απΟ ΤΗ ΦΩΤΟΓραΦια
της γνωρίζει από παλιά ότι, προ- Η φωτογραφία της Άννας βιχ, που δημοσιεύθηκε στο προηγούμενο τεύχος
σωπικώς, πάντα αυτόν το ρόλο και εικονίζει τον Θόδωρο αγγελόπουλο να ψάλει. έχει πίσω της μια μικρή
διεκδίκησα στον δημόσιο διάλογο: ιστορία. Ήταν το σωτήριον έτος 1980. Τα γυρίσματα του Μεγαλέξανδρου
να εισφέρω παρατηρήσεις, που ελ- είχαν τελειώσει. Και στον πλαταμώνα τελέστηκε ο γάμος του Γιώργου
πίζω ότι θα αποβούν γόνιμες σε αρβανίτη, που ήταν ο σταθερός διευθυντής φωτογραφίας του αγγελόπουλου
(και στη συγκεκριμένη ταινία). Ο Θόδωρος όχι μόνο είχε προσκληθεί στο
περαιτέρω συζητήσεις. Αλλά και γάμο αλλά ζήτησε επίμονα να ψάλει ο ίδιος στη γαμήλια ακολουθία,
να επικαλούμαι τη λογική και την σύμφωνα με το τυπικό της τελετής. Φυσικά, του έγινε η χάρη. Δίπλα του,
τεκμηρίωση, ιδίως εκεί όπου κυ- λίγο πιο πίσω, εικονίζεται (κρατούσε το ίσο) ο επίσης σκηνοθέτης Φώτος
ριαρχούν οι αφορισμοί και οι γενι- Λαμπρινός, ένας από τους πολλούς κινηματογραφιστές, φίλους του Γιώργου
κεύσεις. Προφανώς, βεβαίως, δεν αρβανίτη, που παραβρέθηκαν στο γάμο. Οι υπόλοιποι εικονιζόμενοι,
παραβλέπω ότι και οι κρίνοντες βεβαίως, ουδεμία σχέση έχουν με κινηματογραφικό συνεργείο.
κρίνονται. zx Σταύρος Καπλανίδης
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 9
H Infotainment του μέλλοντός μας
ε παλαιότερο τεύχος του

les Humanoides Associes

Σ Books’ Journal είχε φιλο-
ξενηθεί εκτενής παρου-
σίαση μιας εισήγησης
του Ηλία Κανέλλη για
την αφήγηση της ιστορίας μέσα
από τα κόμικς, η οποία εστίαζε
στην απεικόνιση της ελληνικής
ιστορίας και στη χρήση στερεοτύ-
πων αναφορικά με τους εκάστοτε
«ξένους». Τα κόμικς όμως δεν
ασχολούνται μόνο με το παρελθόν
ιδωμένο υπό την οπτική του εκά-
στοτε παρόντος, αλλά χρησιμοποι-
ούν επίσης στοιχεία του παρόντος
για να διαμορφώσουν μία εικόνα
του πιθανού μέλλοντος.
Τέτοιο κόμικς υπήρξε και το Ιν- Λεπτομέρεια από εικόνα χαρακτηριστική του ύφους του Μοέμπιους.
κάλ των Μοέμπιους και Γιοντο-
ρόφσκι, το οποίο μεταφράστηκε μέλλοντος, χαρακτηριζόμενο από τηλεόραση και από τις τρεις γενεές στοπικού μέλλοντος. Οι «τηλεεθι-
στα ελληνικά (εκδ. ΜαμούθΚόμιξ) οξείες ταξικές αντιθέσεις και πολε- της οικογένειας εικόνων από τις σμένοι» πληβείοι είναι κολλημένοι
και το οποίο ήταν ένα από τα ανα- μικές συγκρούσεις μεταξύ φυλών πολεμικές συγκρούσεις και τις αν- στις οθόνες τους παρακολουθώντας
γνώσματα της νεανικής μου ηλι- και φατριών. Ένα από τα ευρήματα θρωπιστικές καταστροφές που λαμ- με προσήλωση μια πραγματικότητα
κίας. Πρόκειται για έργο που περι- του έργου αυτού συνίσταται στο πε- βάνουν χώρα στα διάφορα σύνορα την οποία δεν μπορούν ούτε στο
γράφει τις περιπέτειες κάποιου όχι ριεχόμενο της οικογενειακής ψυ- μεταξύ των «κόσμων» που συναπο- ελάχιστο να επηρεάσουν γοητευ-
και τόσο αξιέπαινου ήρωα σε ένα χαγωγίας των λαϊκών τάξεων, η τελούν το σύμπαν του κοινωνικού μένοι και ταυτόχρονα τρομαγμένοι
δυστοπικό κοινωνικό σύμπαν του οποία είναι η παρακολούθηση στην μωσαϊκού του συγκεκριμένου δυ- από το κύμα της ακραίας βίας και

10 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

 Αγιοποιήσεις συγγραφέων
δυστυχίας που εισβάλλει στα ταπεινά τους σπίτια μέσω
της οθόνης και η οποία κάνει ίσως τη δική τους καθημε-
ρινή μιζέρια να φαίνεται πιο υποφερτή.
Όταν το πρωτοδιάβασα οι εικόνες αυτές μου είχαν
φανεί τραβηγμένες και υπερβολικές. Ποιος όμως σή-
μερα, επισκοπώντας το μιντιακό τοπίο όπως αυτό ανα-
δύεται από την πρόσφατη κρίση στη Συρία αλλά και ο εξαιρετικά εν- Ο Τάσος Λιγνάδης στη με- ντζάτος αντικρύζει το τελείως
από την κάλυψη πλείστων πολέμων του άμεσου πα-
ρελθόντος, εντός του διαστήματος της δικής μας ζωής,
μπορεί να αρνηθεί κατηγορηματικά ότι τουλάχιστον εν
σπέρματι δεν υπάρχουν τάσεις που προοικονομούν και
δικαιώνουν αυτή την επιστημονικής φαντασίας πρό-
βλεψη των δημιουργών του Ινκάλ, αναφορικά με το χα-
T διαφέρον κείμενο
του Λουκά Κού-
σουλα (τχ. 16)
για τον Παπα-
διαμάντη του Λορεντζάτου
μου θύμισε τον τρόπο πρό-
λέτη του Το Άξιον Εστί του
Ελύτη αποδίδει τις ημίγυμνες
τίγρισσες ως τις γκαρσονιέ-
ρες του Κολωνακίου και αντι-
παραβάλλει τον συγκεκριμένο
στίχο με το: «μικρές τατάρισ-
αντίθετο, τον πόλεμο και τον
κλειστό κόσμο των ανδρών.
Αν δεν μας εντυπωσιάζει η
στάση του Λορεντζάτου είναι
γιατί γνωρίζουμε ότι στον χρι-
στιανισμό η μεν σεξουαλικό-
ρακτήρα της ενημέρωσης και κατ’ επέκταση της κοι- σληψης κάποιων στίχων του σες με φουντωτά σαλβάρια τητα είναι εξοβελισμένη ως
νωνίας που τη γεννά και την καταναλώνει; Ελύτη από τον ίδιο μελετητή. και νεαρές ημίγυμνες τσιγγα- πηγή αμαρτίας, η δε επιθετι-
Στα Collectanea (σελ. 582) νοπούλες» του Εμπειρίκου κότητα έχει μεταμφιεστεί σε
— ΓιωρΓος κΑρΠουζΑς σχολιάζει ο Λορεντζάτος: («Αμούρ – Αμούρ»). άσπιλη αγάπη.
«Τώρα που πέθανε ο Ελύ- Επί πλέον, στο κύριο άρ- βέβαια όλα αυτά είναι αν-
Η σύνταξη της, θα σημειώσω μια δικιά θρο της Καθημερινής, την θρώπινα. Το πρόβλημα δη-
του Books’ Journal σχολιάζει: του απόδοση, το ίδιο καίρια 24/2/2002, διαβάζουμε: μιουργείται όταν οι προσω-
ποιητικά ή ζωντανή. Όσοι «[…]οι νεοπλούσιες σουρ- πικές στάσεις απαιτούν ν’
θυμούνται, από τον πόλεμο λουλούδες – οι κατά τον αποκτήσουν γενικότερη
Το κείμενο αυτό, με τη μορφή επιστολής, έφτασε πριν την του 1940-41, τα αντιαερο- Ελύτη “των ανδρών (sic) του αξία, γίνονται ιδεολογήματα
αναγγελία θανάτου του δημιουργού του Ινκάλ. Ανεξαρ- πορικά πολυβολεία στο Λυ- Λυκαβηττού οι ημίγυμνες τί- και προσπαθούν να επιβλη-
τήτως της ανάγνωσης στο γνωστότερο στην Ελλάδα έργο καβηττό μισοσκεπασμένα με γρισσες”...» θούν. Τότε οι αγιοποιήσεις
του, που επιχειρεί ο κ. Καρπούζας, έχει ενδιαφέρον ότι τα δίχτυα τους, θα καταλά- Εκεί λοιπόν που ο Λιγνά- συγγραφέων και μελετητών
ένα κόμικς που συνδυάζει την ψυχεδέλεια της σχεδιαστι- βουν διαβάζοντας: δης κι ο ανώνυμος αρθρογρά- αποτελούν αναμενόμενο
κής γραμμής του Μοέμπιους με τα δυστοπικά και αυ- φος της Καθημερινής (με την επακόλουθο, εις βάρος πά-
ταρχικά μέλλοντα τα οποία συνηθίζεται να επινοούνται και σκιρτούν των άντρων υπέροχη παραδρομή του) συ- ντοτε του έργου τους. zx
στην επιστημονική φαντασία ανακαλείται μπορεί να θε- του Λυκαβηττού ναντούν τη σεξουαλικότητα
ωρείται βιβλίο αναφοράς. Η περιπέτεια της ανάγνωσης, οι ημίγυμνες τίγρισσες! και τον ανοικτό κόσμο αν- — ΠερικλHς τςιτςaνης
τελικά, είναι μια περιπέτεια χωρίς σύνορα. zx (Το Άξιον Εστί, Θ’)» δρών και γυναικών, ο Λορε- Ψυχίατρος - Ψυχαναλυτής

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 11


A ποτυχία αποστολής.
Αυτή είναι μια
φράση ακατα-
νόητη για τα συ-
νηθισμένα κορά-
κια. Αλλά για το
Κοράκι, η φράση αυτή αποτελεί την
ύψιστη προσβολή. Γιατί, μέχρι σή-
μερα, δεν έχει αποτύχει ποτέ του σε
οποιαδήποτε αποστολή τού ανατέ-
θηκε παγκοσμίως από τους συγγρα-
φείς μέσα σε όποια ιστορία κι αν
βρέθηκε. Όμως με τούτη εδώ την
ιστορία έχει στριμωχτεί για τα καλά.
Οπότε τώρα το έχει ρίξει στη μάσα
για να ξεθυμάνει.
ζουμ στο ράμφος του. Στην άκρη
του κρέμεται ένα μπριζολάκι. Όχι
συνηθισμένο. Είναι μπριζολάκι φιρ-
μάτο. Είναι ένα από τα διάσημα
μπριζολάκια του «Τέλη», στο τέρμα
της Ευριπίδου. Καθισμένο στο γείσο
της απέναντι οικοδομής, το Κοράκι
ξεψαχνίζει το κρέας και παρατηρεί
τους θαμώνες του ταβερνείου.
Εκείνος αλατίζει με μανία τις πα-
τάτες στο πιάτο του.
Εκείνη του παίρνει την αλατιέρα
από το χέρι και του χαϊδεύει την
παλάμη.
«βαρετό πολύ συζυγικό» σκέφτε-
ται το Κοράκι.
Μια γιαγιά βουτάει την τελευταία
μπουκιά από το μπιφτέκι της μέσα
στο κέτσαπ. Τυλίγει το κρεμμύδι
και το ψωμί που περίσσεψαν σε μια
χαρτοπετσέτα και τη βάζει στην
τσάντα της.
«βαρετό πολύ ανθρώπινο» σκέ-
φτεται το Κοράκι.
Είναι ολοφάνερο. Το Κοράκι
πλήττει. Εύχεται να μην είχε βρεθεί
μέσα σε αυτήν την ιστορία. Μια
Κατερίνα που γουστάρει έναν
Γιάννη και δεν του το λέει. Μένει
σπίτσλες το κοράσιο εδώ και δέκα
σελίδες. Μίλα του, κοπέλα μου,
μπαφιάσαμε.
Το Κοράκι ασφυκτιά με όλη αυτή
τη στασιμότητα. νιώθει πως χρειά-
ζεται αλλαγή περιβάλλοντος. Επει-
γόντως. Είναι η ώρα να ανοίξει τα
φτερά του για νέους ορίζοντες, νέ-
ους κόσμους, νέες πραγματικότη-
τες, μακριά από λιπαρά μπριζολά-
12 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Το άγνωστο παραμύθι
των Αδελφών Γκριμ
to ξαναγράφουν στα ελληνικά 11 συγγραφείς
και το εικονογραφούν 11 διαφορετικοί ζωγράφοι-εικονογράφοι
Επανάληψη αποστολής
Από τον ΣaΚΗ ΣΕΡeΦΑ
Εικονογράφηση: iΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖh
κια και μουγγές Κατερίνες. Και
πράγματι, τα ανοίγει. Κι απογειώ-
νεται πάνω από απλωμένες μπου-
γάδες και κεραίες τηλεοράσεων, πε-
τώντας βιαστικά για να ξεφύγει από
αυτό το πνιγηρό περιβάλλον όπου
βρέθηκε, ώστε να γευτεί την αλη-
θινή ζωή.
Το Κοράκι πετά στους σκοτει-
νούς αιθέρες, με τον ψυχρό άνεμο
να του χαϊδεύει τις φτερούγες για να
του δώσει δύναμη ώστε να διασχίσει
μια ουρανομήκη παράγραφο μέσα
στην οποία ταξιδεύει πάνω από θά-
λασσες, νησιά, πολύβουες πόλεις
και ανεξερεύνητες στεριές, ποτά-
μια, λίμνες και στέρνες επεξεργα-
σίας αστικών λυμάτων, πετά πάνω
από στέγες σπιτιών όπου μέσα στη
νύχτα ο μονόφθαλμος ληστής δα-
κρύζει καθώς κοιτάζει μια γαμήλια
φωτογραφία που βρίσκεται πάνω
στο κομοδίνο της κοιμισμένης γριάς
πλάι στο ποτήρι με τη μασέλα, υπε-
ρίπταται πάνω από στέγες υπουρ-
γείων όπου οπιομανείς αξιωματού-
χοι παίζουν βελάκια σημαδεύοντας
σελίδες του μνημονίου καρφωμένες
στον τοίχο, ενώ έξω από τα παρά-
θυρα οι φωτιές ήδη γλείφουν τις
βιοκλιματικές περσίδες τους, δια-
σχίζει ζούγκλες τη στιγμή που ο
κροκόδειλος ρεύεται την αντιλόπη
κι ο λαθροκυνηγός σηκώνει το του-
φέκι για να τον μετατρέψει σε ένα
ζευγάρι μπότες, προορισμένες για
τα πόδια ενός λιπαρού τεξανού παι-
δόφιλου, κόβει ύψος και περνά ξυ-
στά πάνω από μια φυλακή την ώρα
που μέσα στο ενύπνιο κάποιου
έγκλειστου μια ξανθιά περπατά τσί-
τσιδη στην ακροθαλασσιά στιλπνή
από ιδρώτα σαν ολόχρυσο πόμολο,
ώσπου το πτηνό μας, μαγεμένο από
αυτά που είδε και θαύμασε στο
διάβα του, προσγειώνεται στο περ-
βάζι ενός σπιτιού μέσα σε κάποιο
δάσος.
Το παράθυρο είναι ανοιχτό κι
από μέσα έρχεται, κατά ριπάς, μια
μπόχα κι ένα ροχαλητό.
Μπόχα-ροχαλητό.
Μπόχα-ροχαλητό.
Μποχ-ροχ, μποχ-ροχ, μποχ-ροχ.
Μια ανατριχίλα διασχίζει αστρα-
πιαία τη ραχοκοκαλιά από το Κο-
ράκι μας. Γιατί κάτι του θυμίζουν
όλα αυτά.
Γυρνά και κοιτά το κρεβάτι.
Ένας λύκος με πρησμένη κοιλιά
χωνεύει μια γιαγιά και περιμένει να
έρθει η εγγόνα της με τον κόκκινο
σκούφο.
«Ρε γαμώ την πενσακόλα μου»
συλλογίζεται το πουλί, ξεχνώντας
όλες τις τεχνικές ζεν στις οποίες
είχε ασκηθεί ώστε να υποδέχεται
με αταραξία τις αναποδιές της βιω-
τής, «πάλι μέσα σε αυτήν την ιστο-
ρία βρέθηκα;».
Είναι η πέμπτη φορά που τυχαίνει
να παρίσταται σε αυτό το παρα-
μύθι. Όμως, επειδή στέκεται πά-
ντα έξω από το παράθυρο, εκτός
πλάνου, ο Κόραξ μας δεν εμφανίζε-
ται σε καμία από τις χιλιάδες εικο-
νογραφημένες εκδόσεις και παραλ-
λαγές του παραμυθιού οι οποίες
έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα.
Έντεκα δευτερόλεπτα αργότερα,
το μαύρο πτηνό ξαναβρίσκεται να
πετά στους σκοτεινούς αιθέρες,
κρώζοντας μονοσύλλαβα μπινελίκια
για την κακοτυχία του. Για λόγους
αφηγηματικής οικονομίας, το Κο-
ράκι αποφασίζει και κλείνει τα μά-
τια του, οπότε είναι αδύνατο να πε-
ριγραφούν αυτά που θα έβλεπε αν
τα είχε ανοιχτά, δηλαδή ν.1: ένα
μπατιρημένο βενζινάδικο σε κά-
ποιον κάμπο σπαρμένο με καλα-
μπόκια, ζέστη αφόρητη, ο μπατι-
#4
ρημένος βενζινάς κλειδώνει για τε-
λευταία φορά την πόρτα, κλοτσάει
τον σκύλο του, είναι βιζιτού η θυγα-
τέρα του, ν.2: έννα κληστώ σχολύω
σε μηα τάκσι αλλοδαπών, ένα ζκηζ-
μένο φίλω τετραδύω στα ζκουπή-
δια γράφι «ήσε όμορφι», ν.3: μια
μάνα ξαπλωμένη με τον οκτάχρονο
γιο της, «θέλω να με θάψουνε μαζί
σου» λέει εκείνος κι αυτή το σημει-
ώνει αμέσως σε ένα μπλοκ πλάι στο
κομοδίνο, από ν.4 έως ν.1692: σκη-
νές σεξ παγκοσμίως.
Είναι ολοφάνερο, η ιστορία μας
έχει αρχίσει να κυλά με ασθματι-
κούς ρυθμούς, γιατί το Κοράκι βιά-
ζεται να γνωρίσει την αληθινή ζωή.
Οπότε ανοίγει επιτέλους τα μάτια,
γιατί γνωρίζει πως η ζωή είναι μι-
κρή, και προσγειώνεται στο γείσο
ενός παραθύρου το οποίο ανήκει σε
μια σοφίτα ενός καθεδρικού ναού.
Έξαλλες φωνές ηχούν από μέσα,
μιας κυνηγημένης τσιγγάνας κι ενός
καμπούρη κωδωνοκρούστη.
Φύγε, τέρας! Φύγε, σατανό-
σπερμα! Φύγε, καλικάντζαρε!
Έλεος! Έλεος! Εσμεράλδα,
μουρμουρίζει ο Κουασιμόδος, κολ-
λώντας τα χείλια του στις πλάτες
της. Έλεος! Αν ήξερες τι είναι ο
έρωτάς μου για σένα! Φωτιά, λιω-
μένο μολύβι, χίλια μαχαίρια μέσα
στην καρδιά μου!
«Ρε γαμώ την κελεμπία μου, τι
πρέπει να ζήσω πάλι μέχρι να
βρεθώ στην αληθινή ζωή» ανακρά-
ζει, λίγο μονότονα αυτή τη φορά, ο
Κόρακας, σιχτιρίζοντας την κακο-
τυχία του με ύφος νταλικέρη τη
στιγμή που το μηχάνημα τού κατά-
πιε το τελευταίο κέρμα δίχως να
βγάλει την υπεσχημένη μπίρα,
οπότε ο νταλικέρης ξεσπά με κλο-
τσιές στον σκύλο που βολοδέρνει
παντέρημος στο μπατιρημένο βεν-
ζινάδικο, στη μέση ενός κάμπου με
καλαμποκιές, με βιζιτού τη θυγα-
τέρα του μπατιρημένου βενζινά.
Είναι φανερό, το Κοράκι εννόησε
πως βρέθηκε πάλι σε κάποια ιστο-
ρία. Παράλληλα και εκ του σύνεγ-
γυς, πίσω από το τζάμι, ακούστηκε
η φωνή του Κουασιμόδου να του
ψιθυρίζει:
 Δεν είναι τα δικά μου λόγια που
χρειάζεται να ακούσεις για να βρε-
θείς στην αληθινή ζωή σου, κό-
ρακα…
Άλα της ανατροπή ο σακάτης!
Ώπα της μεταμοντερνιές ο κα-
μπούρης!
Το Κοράκι έχει συγκλονιστεί.
Κατανοεί ασκαρδαμυκτί την καρ-
μική του μοίρα. Ο κύκλος των δε-
σμών του δεν πρόκειται να κλείσει
αν δεν ολοκληρωθεί η ιστορία μέσα
στην οποία ήδη βρίσκεται. Δεν πρό-
κειται ποτέ να μπορέσει να επι-
στρέψει πίσω στην αληθινή ζωή,
από όπου τον έχουν υφαρπάσει μέ-
χρι σήμερα τόσοι και τόσοι συγγρα-
φείς για να τον χρησιμοποιήσουν
ως κειμενικό γκάτζετ, αν πρώτα δεν
ειπωθούν τα λόγια που πρέπει να ει-
πωθούν. Κι αυτά τα λόγια ανήκουν
στον Γιάννη. Ποιον Γιάννη; Τον ξε-
χάσατε κιόλας; Εκείνον ντε, τον μοι-
ραίο άντρα, που παίρνει τους καφέ-
δες των κοριτσιών και τους χύνει
στις γλάστρες με τους φίκους. Τον
ροκά που ακούει Κοέν. Το άγριο
αρσενικό που μισεί το αλάτι. Καλά,
ρε μεγάλε, την τηγανητή τη γόπα με
τι την τρως, με αστερόσκονη; Ε,
λοιπόν, από αυτόν τον μπρουτάλ,
φατάλ και λορεάλ άντρα εξαρτιόταν
η ελευθερία του Κόρακα. Ο Κόρα-
κας πρέπει κάτι να κάνει ώστε ο
Τζονάκος να πει οπωσδήποτε τα
λογάκια του στην Κατερίνα, οπότε
εκείνη θα του ανταπαντήσει, οπότε
αυτός θα της ξαναπεί κάτι λόγια,
ίσως και να την καλέσει στο σπίτι
του, οπότε ίσως υπάρξει διείσδυση,
πάνω στον καναπέ φυσικά, κι από
εκεί και πέρα θα συμβεί μεταξύ τους
και κάτι άλλο, κι ύστερα κάτι άλλο,
ας πούμε, ίσως να γίνουνε ζευγάρι,
οπότε αυτή θα αρχίσει να βάζει ζα-
χαρίνη στον καφέ της κι αυτός να
ακούει Μαργαρίτη, ώσπου η ιστο-
ρία τους θα τελειώσει κάποτε έτσι ή
αλλιώς, με γάμο, με χωρισμό, με
φόνο ίσως, πάντως θα τελειώσει,
και τότε, φτου ξελεφτερία για τον
Κόρακα, επιστροφή στην αληθινή
ζωή. Οπότε;
Οπότε ο Κόρακας ανοίγει τις φτε-
ρούγες του και διακτινίζεται σε
χρόνο νανοσεκόντ στο περβάζι του
παραθύρου της Κατερίνας. Αντίο
μονόφθαλμοι ληστές, αντίο τεξανοί
παιδόφιλοι, αντίο οπιομανείς αξιω-
ματούχοι, χαίρετε ω μπατιρημένοι
βενζινάδες! χαιρέτωσαν οι εξαπα-
τημένοι νταλικέρηδες! είναι το μόνο
που προλαβαίνει να ψιθυρίσει καθ’ στην οθόνη του κινητού της την έν- κουζίνα για να ετοιμάσει μια ακόμα εμφανίζεται η ένδειξη:
οδόν, σε ένα ξέσπασμα εσωτερικού δειξη: κούπα σοκολάτας με δεκατέσσερις επανάληψη αποστολής.
μονολόγου. αποτυχία αποστολής. κουταλιές ζάχαρη.
Από το περβάζι, βλέπει την Κα- Η Κατερίνα αφήνει το κινητό Ο Κόρακας πιέζει με το ράμφος (Η συνέχεια τον Ιούνιο με τον Χρήστο
τερίνα να διαβάζει βουρκωμένη πλάι στο περβάζι και πηγαίνει στην του ένα πλήκτρο και στην οθόνη Αγγελάκο και την Κατερίνα Βερούτσου.)

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 13


ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
ο μίτος του κωνσταντίνου καραμανλή
ΕΚΛΟΓΕΣ 2012 Από τον Χρηςτο ΧωμενιΔη
άρη στα social media μπο-
Χ ρείς πλέον να αντιληφθείς
εύκολα και άμεσα (χωρίς
βεβαίως απαιτήσεις ιδιαί-
τερης πιστότητας) το πε-
ριρρέον κλίμα. να πιάσεις, έστω και
επιπόλαια, τον παλμό των συμπολιτών
σου. Όταν, στις 23 ιουλίου 2011,
έγραφα στο facebook: «αύριο είναι η
μέρα του Κωνσταντίνου Καραμανλή»,
πίστευα ότι αρκετοί θα συμφωνούσαν
και άλλοι –ιδίως οι μεγαλύτεροι– θα
αναπολούσαν το κλίμα εκείνου του κα-
λοκαιριού του 1974, που οδηγηθή-
καμε, μέσω της κυπριακής τραγωδίας,
από το όνειδος της χούντας στην απο-
κατάσταση της δημοκρατίας. Για αυτό
και έμεινα άναυδος όταν ανέγνωσα τα
σχόλια των διαδικτυακών μου φίλων.
Από ειρωνείες και ύβρεις για τον «ψευ-
τοεθνάρχη» μέχρι οργίλοι μηρυκασμοί
των ανομημάτων που του αποδίδο-
νται κατά την πρώτη οκταετία του.
Ότι έκανε την πανέμορφη Αθήνα μας
τσιμέντο με την αντιπαροχή. Ότι βρι-
σκόταν πίσω από τη δολοφονία του
Γρηγόρη Λαμπράκη (ή, τουλάχιστον,
την ανέχθηκε). Ότι δραπέτευσε από
την Ελλάδα το 1963 με το ψευδώνυμο
Τριανταφυλλίδης… «Μιλάω για την
περίοδο 1974-1980», διευκρίνισα. «Για
την ασφαλή επάνοδο στη δημοκρα-
τία, για την απαλλαγή από τη βασιλεία
και τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, για
την καθιέρωση της δημοτικής, για την
ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ…»
Του κάκου. «Αυτά αποτελούν κατα-
κτήσεις του λαού!», μου είπε κάποιος.
«Η μεταπολίτευσή σας μάς οδήγησε
ως εδώ, στο χάλι που βρισκόμαστε σή-
μερα!», συμπλήρωσε κάποιος άλλος,
«συνταξιούχος» κατά δήλωσή του «δά-
σκαλος». Κατάλαβα το μάταιον του
πράγματος και έκοψα την κουβέντα.
Το γεγονός ότι η μνήμη του Κων-
σταντίνου Καραμανλή δεν συγκινεί τις
πλατιές μάζες μού ήταν γνωστό. Και
γιατί να τις συγκινεί; Δεν χάιδεψε ο
Καραμανλής αυτάκια, δεν συνδέθηκε
με μεγαλοπρεπείς χειρονομίες –όπως
η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστα-
σης– μηδέ με σκαμπρόζικα σκάνδαλα,
τα οποία θα’χαν κάτι από αισθηματικό
μυθιστόρημα ή από βραζιλιάνικο σί-
ριαλ. Μολονότι λαϊκής καταγωγής,
δεν έφερε τίποτα το λαϊκό ούτε στην
όψη ούτε στους τρόπους. Για ποιο
14 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Ένα σενάριο για τις 7 Μαΐου • Ο νέος εθνικός διχασμός • Damnatio memoriae της μεταπολίτευ-
σης • Κομματικές ανακατατάξεις και οικονομία • Δημοκρατία στο Κοινοβούλιο και στην κοινωνία
• H βία στην αυλή μας • Επικίνδυνοι μετανάστες και ανεύθυνοι υπουργοί • Καλτ. Δημήτρης Μη-
τροπάνος (1948-2012) • Η αθανασία των σκύλων
Κωνσταντίνος Καραμανλής. Η πολιτική του κατεύθυνση συμπυκνώνεται
στην φράση: «ανήκομεν εις την Δύσιν».
λόγο να θυμάται και να αγαπάει ο κό-
σμος έναν απόμακρο τύπο, με επι-
βλητικό παράστημα και άψογα κο-
στούμια, ο οποίος συναναστρεφόταν
μόνο την ελίτ του καιρού του; Δεν φρό-
ντιζε τουλάχιστον να προβάλλει τη φι-
λία του με τον θρυλικό «βλάχο» Κώστα
Χατζηχρήστο; Στις φωτογραφίες επο-
χής, όλο με τον Χορν τον βλέπουμε,
τον Χατζιδάκι και την Ελένη βλά-
χου…
Από το να μην αναγνωρίζεις ωστόσο
τον Κωνσταντίνο Καραμανλή σαν
«πατέρα του έθνους» μέχρι να μηδενί-
ζεις την προσφορά του υπάρχει με-
γάλη απόσταση. Εξ ου και μόλις πρό-
σφατα έγινε οφθαλμοφανές ότι εκείνο
που ποτέ δεν αποδέχθηκε, που ποτέ
δεν αφομοίωσε το άλλο μισό του ελ-
ληνικού λαού δεν είναι το πρόσωπο.
Είναι το έργο. Χρειάστηκε να περά-
σουν τρεις δεκαετίες σχετικής ανεμε-
λιάς και να ενσκήψει η βαθιά και πο-
λυεπίπεδη κρίση, για να φανεί
περίτρανα ότι μια μεγάλη μερίδα των
Ελλήνων –όσοι αρέσκονται να αυτο-
συστήνονται σαν ριζοσπάστες ή και
πατριώτες– αμφισβητούν όχι τη δια-
χείριση των επιτευγμάτων του αλλά
τα επιτεύγματα τα ίδια.
«Τι τη θέλουμε την Ευρώπη; Μας
κατέστρεψε!», παραπέμπουν σε ένα
φανταστικό παρελθόν ευμάρειας και
ανεξαρτησίας οι σκληροπυρηνικοί.
«Αγωνιζόμαστε για μια Ευρώπη των
ταπολίτευση και κοινωνικά, αφού
Αρχείο The Books’ Journal
μόλις τελείωσαν οι μέρες των πα-
χιών αγελάδων, τη συνοχή και την
όποια ανεκτικότητα ευθύς αντικα-
τέστησαν η μισαλλοδοξία και το εμ-
φύλιο πνεύμα.
Το ουσιαστικό ερώτημα –κατά την
άποψή μου– των εκλογών της 6ης
Μαΐου υπερβαίνει το όποιο Μνημόνιο
και την όποια δημοσιονομική προ-
σαρμογή της χώρας. Έγκειται στο εάν
το πρόταγμα της Μεταπολίτευσης
εξακολουθεί να μας ενώνει και να μας
συνεγείρει. Το πρόταγμα μιας Ελλά-
δας που θα ανήκει στη Δύση, γεωπο-
λιτικά αλλά και πολιτειακά. Το πρό-
ταγμα μιας ανοικτής κοινωνίας, με
απαράβατα ατομικά δικαιώματα, που
θα κινείται μεταξύ οικονομικού φιλε-
λευθερισμού και προωθημένης σο-
σιαλδημοκρατίας, που θα αναπτύσ-
σεται παραγωγικά και θα μπορεί να
λαών! Ένας άλλος κόσμος είναι εφι- απορροφά τους κραδασμούς και να
κτός!» διαφοροποιούνται κάπως οι απομυθοποιεί τους τυχοδιωκτισμούς,
«ρομαντικοί», διεκδικώντας παραδό- είτε από την άκρα Δεξιά προέρχονται
ξως μια θέση στη βουλή των Ενηλίκων είτε από την άκρα Αριστερά. Το πρό-
και όχι –όπως θα τους ταίριαζε– στη ταγμα αυτό εξέφρασε πειστικότερα
βουλή των Εφήβων. Κι έπειτα, μια από κάθε άλλον ηγέτη στο δεύτερο
πολύχρωμη βεντάλια –από τους κομ- ήμισυ του 20ού αιώνα ο Κωνσταντί-
μουνιστές, που στοχεύουν διακηρυγ- νος Καραμανλής. Το πρόταγμα αυτό
μένα στη σοβιετοποίηση της χώρας, υιοθέτησαν οι φωτισμένοι της Αρι-
μέχρι τους χρυσαυγίτες, που αναθε- στεράς Ηλίας Ηλιού και Λεωνίδας
ματίζουν τον «σάπιο κοινοβουλευτι- Κύρκος, ψηφίζοντας υπέρ της έντα-
σμό»– ξεδιπλώνεται στις πλατείες και ξής μας στην ΕΟΚ. Κι αυτό το πρό-
ενώνει τη φωνή της (και τη μούντζα ταγμα μάχονται λυσσαλέα οι ένθεν
της) με τους ακομμάτιστους «αγανα- και ένθεν «αντιμνημονιακοί», από τον
κτισμένους πολίτες», οι οποίοι θύουν Πάνο Καμμένο μέχρι τον Παναγιώτη
στην «άμεση δημοκρατία». Λαφαζάνη, ποντάροντας (και καλά
Το γεγονός και μόνο πως στην πράττουν από τη σκοπιά τους) στη
αγορά επικρατούν τέτοιες κραυγές δυστυχία και στην ανασφάλεια των
αποδεικνύει ότι η μεταπολίτευση ψηφοφόρων.
απέτυχε. Απέτυχε οικονομικά, αφού Αποτελεί πανωλεθρία δύο γενεών,
ταλανιζόμαστε στο χείλος της χρεο- το παραδέχομαι, να χρίζουμε πρό-
κοπίας. Απέτυχε εκπαιδευτικά, σωπο αναφοράς κάποιον που έχει πε-
αφού ο ημιμαθής, δογματικά αιθε- θάνει προ δεκαπενταετίας και που εάν
ροβάμων και γλωσσικά ανελλήνι- ζούσε θα κόντευε τα 105. Τι άλλο
στος λόγος εκφέρεται ανενδοίαστα όμως μας μένει να κάνουμε; Ας ξανα-
κι από τα πιο θεσμικά χείλη. (Το πιάσουμε το πράγμα απ’ την αφετηρία
βιογραφικό, επ’ αυτού, του κυρίου του. Ας επιχειρήσουμε μια νέα Μετα-
Τσίπρα είναι ενδεικτικότατο: Έγινε πολίτευση, βασισμένη στις αρχές εκεί-
τηλεοπτικά διάσημος καταλαμβά- νης της αφετηρίας του 1974, με την
νοντας σχολεία. Ανήλθε κομματικά ευχή ότι η πικρή μας πείρα θα μας
καταλαμβάνοντας πανεπιστήμια. προστατεύσει ετούτη τη φορά από
Και εισήλθε στην κεντρική πολιτική στρεβλώσεις κι από εκφυλισμούς. Ας
σκηνή διαδηλώνοντας για να μην ξαναπιάσουμε το μίτο του Κωνστα-
αλλάξει τίποτα στο χώρο της ανώ- ντίνου Καραμανλή, μήπως και βγούμε
τατης παιδείας…) Απέτυχε η Με- απ’ τον λαβύρινθο… zx
 istvan laszlo, diadem, 2012, courtesy the artist
a gathering, επιμέλεια μαρία-Θάλεια καρρά & Όλγα Χατζηδάκη

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 15

Ένα σενάριο για τις 7 μαΐου
ΕΚΛΟΓΕΣ 2012
ι θα γίνει λοιπόν το
T πρωί της 7ης Μαΐου,
την επομένη δηλαδή
των πρόωρων και άκαι-
ρων εκλογών, που ο
Αντώνης Σαμαράς, η Αριστερά
και ένας συνασπισμός Μέσων
Ενημέρωσης, δημοσιογράφων, δη-
μοσιολόγων, επιχειρηματιών κ.ά.
προώθησαν με επιτυχία; Τίποτε
δραματικό. Ο ήλιος θα ανατείλει
κανονικά, οι Έλληνες θα ξυπνή-
σουν άκεφα μετά το βράδυ της
αγωνίας για τα αποτελέσματα· τα
exit polls σε ένα τέτοιο ρευστό
σκηνικό δεν θα δώσουν γρήγορα
την εικόνα της επόμενης μέρας.
Θα φουντώσουν οι συζητήσεις για
πιθανές συνεργασίες και τα στοι-
χήματα για τις επόμενες εκλογές.
Οι δημοσιογράφοι θα ψάχνουν
τους νέους βουλευτές της Χρυσής
Αυγής, κυρίως να δουν αν θα χαι-
ρετίσουν την νίκη τους ναζιστικά.
Τα στελέχη των υπόλοιπων κομ-
μάτων θα πάρουν σβάρνα τα ρα-
διόφωνα για να αναλύσουν –με τις
γνωστές σιβυλλικές τοποθετή-
σεις– το «μήνυμα των εκλογών»
και να στείλουν «μηνύματα» στην
ηγεσία.
Πολλοί θα μιλούν για τη «σοφία
του εκλογικού αποτελέσματος» και
για την «οργή που εξέφρασε ο κό-
σμος», χωρίς να κατανοούν το οξύ-
μωρο της «οργισμένης σοφίας». Οι
δημοσιογράφοι-παρουσιαστές των
talk-show, μόνιμοι κήνσορες των
πάντων και θεράποντες ουδενός,
θα ψέγουν τους πολιτικούς των
δύο μεγάλων κομμάτων ότι δεν κα-
τάλαβαν νωρίς τις διαθέσεις του
κόσμου. Στα αριστερά θα πανηγυ-
ρίζουν το προοίμιο της επανάστα-
σης, ενώ θα διατυπώνουν και μια
ευχή για «πλατιά σύμπραξη των
αντικαπιταλιστικών δυνάμεων
ώστε να καρποφορήσει η μεγάλη
νίκη του λαού, στις 6 Μαΐου».
Ο κόσμος δεν θα αλλάξει με
κρότο, ούτε καν με λυγμό, που
προέβλεψε ο ποιητής. Θα αλλάζει
με ψιθύρους, δημοσιεύματα και δη-
λώσεις. Θα είναι οι Financial
Times με τίτλο «Greeks reject eu
rescue package», και κάποιοι άλλοι
που θα το πουν πιο αριστερά
«Greeks vote against austerity
measures». Αλλά οι καλοθελητές
16 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Από τον ΠΑςΧο μΑνΔρΑβελη
στην Ευρωπαϊκή Ένωση (που δυ-
στυχώς πληθαίνουν) θα το πουν
ωμά, ότι «η Ελλάδα έχει αποφασί-
σει να τραβήξει τον δρόμο της
εκτός ευρωζώνης». Οι επίσημες
δηλώσεις θα είναι πιο συγκαταβα-
τικές: σεβόμαστε το αποτέλεσμα
των εκλογών, αλλά η Ελλάδα ανε-
ξαρτήτως της κυβέρνησης που θα
προκύψει θα πρέπει να σεβαστεί
τα συμπεφωνηθέντα του δεύτερου
μνημονίου».
Κανείς όμως δεν θα το εννοεί.
Όλοι πλέον ξέρουν ότι μέτρα που
δεν μπόρεσε να πάρει μια μονο-
κομματική κυβέρνηση (του Γιώρ-
γου Παπανδρέου) ή μια δικομμα-
τική (του Λουκά Παπαδήμου) είναι
αδύνατον να ψηφιστούν από μια
βουλή με κάθε απόχρωσης καρύδι.
Στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες θα
απλώνονται τα χαρτιά του Σχεδίου
β. Οι παλιές συζητήσεις θα φου-
ντώσουν πίσω από τις κλειστές
πόρτες. Οι ευρωπαίοι πολιτικοί ή
τεχνοκράτες, που ποτέ δεν είδαν
με καλό μάτι την παραμονή της
Ελλάδας στο ευρώ, θα έχουν ένα
επιπλέον επιχείρημα: τη θέληση
του ελληνικού λαού.
Εκείνοι που βλέπουν το ευρώ ως
ένα δαπανηρό αλλά αναγκαίο
όχημα της πολιτικής ενοποίησης
της Ευρώπης, θα έχουν σαφώς πιο
αδύναμα επιχειρήματα και θα προ-
βάλουν φόβους κατάρρευσης ολό-
κληρου του εγχειρήματος. Οι άλλοι
όμως θα τους απαντούν ότι το κό-
στος παραμονής της Ελλάδος στην
ευρωζώνη έχει γίνει –πριν από
πολύ καιρό, μάλιστα– μεγαλύτερο
από το κόστος εξόδου, ενώ κάποιοι
τρίτοι θα φέρουν το επιχείρημα ότι
η ισπανία ήδη δανείζεται με 5,75%
για να δανείζει την Ελλάδα με 3,5-
4,5%.
Η εξελισσόμενη κρίση στην ευ-
ρωζώνη δεν θα αποτελεί επιχεί-
ρημα υπέρ ημών («βλέπετε; τα πα-
θαίνουν κι άλλοι») αλλά θα κάνει
πιο επιτακτική μια πρόχειρη λύση
για την Ελλάδα, για να ασχολη-
θούν με τα σοβαρότερα προβλή-
ματα τους. Κάποιοι θα αναφέρουν
τον «ηθικό κίνδυνο»: αν η Ελλάδα
αποτύχει ατιμώρητα, έρχεται η
ισπανία και η ιταλία, που ήδη δη-
λώνουν ότι δεν μπορούν να επιτύ-
χουν τους στόχους τους οποίους
είχαν θέσει. Και η αποτυχία της
ισπανίας και της ιταλίας σημαίνει
πολλά λεφτά, που κανείς γερμανός
ή ολλανδός φορολογούμενος δεν
μπορεί –και φυσικά δεν θέλει– να
δώσει.
τον Guardian και στον
Σ Monde θα γράφονται
πύρινα άρθρα για τις
βλαβερές συνέπειες της
λιτότητας που οδηγεί
τους ψηφοφόρους να ψηφίζουν να-
ζιστές και λαϊκιστές, αλλά αυτοί
που μετράνε τα λεφτά στις ευρω-
παϊκές πρωτεύουσες θα σηκώσουν
αδιάφορα τους ώμους. Το ‘χουν
εξάλλου ξαναζήσει με τον βίκτορα
Ορμπάν στην Ουγγαρία. Ο λαϊκι-
στής δεξιός πρωθυπουργός εκλέ-
χτηκε με το σύνθημα της αποδέ-
σμευσης από το ΔνΤ. Όταν
κατήγγειλε τη συμφωνία χειροκρο-
τήθηκε από όλους τους εγχώριους
«αντιστασιακούς». Εν τω μεταξύ,
όμως, ο Ορμπάν άλλαξε το σύ-
νταγμα προς το αντιδημοκρατικό-
τερο και τον περασμένο Δεκέμβριο,
δύο χρόνια μετά το νταηλίκι, επέ-
στρεψε στην «κηδεμονία» του
ΔνΤ, με την οικονομία σε χειρό-
τερη κατάσταση απ’ ό,τι την ανέ-
λαβε. Σίγουρα κάποιοι απ’ όσους
διαμορφώνουν τις αποφάσεις στην
Ευρώπη θα αντιτείνουν χαιρέκακα:
«αν η Ελλάδα ακολουθήσει τα χνά-
ρια της Ουγγαρίας, θα την καταδι-
κάσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο,
όπως έκανε με τον βίκτορα Ορ-
μπάν. Τώρα, όμως, έχουμε σοβα-
ρότερα πράγματα να ανησυχούμε.
Δείτε τα spreads της Γαλλίας που
ανεβαίνουν...».
Κι ενώ στα πρωινάδικα θα ανα-
τέμνουν τις αιχμές του «x» αποτυ-
χόντος πολιτευτή κατά της ηγε-
σίας του κόμματός του, η συζήτηση
εκτός Ελλάδος θα φουντώνει από
τις δηλώσεις εγχώριων και εξωχώ-
ριων λαϊκιστών. Ακροαριστεροί ο
πρώτοι, θα ισχυρίζονται «δεν χρω-
στάμε δεν πληρώνουμε», ακροδε-
ξιοί οι δεύτεροι θα τείνουν τον δεί-
κτη του χεριού τους στον κρόταφό
τους: «τι σας λέγαμε εμείς; αυτοί
θέλουν να φάνε τα λεφτά των φο-
ρολογουμένων μας».
βέβαια, σε ένα χαοτικό σκηνικό
όπως είναι η πολιτική και η οικο-
νομία, πολλά άλλα θα συμβούν.
Δεν ξέρουμε, π.χ., πώς θα επηρεά-
σει η διαφαινόμενη νίκη Ολάντ
στις γαλλικές εκλογές. Όχι μόνο
εμάς, αλλά ολόκληρη την Ευρώπη.
Μπορεί να ενισχύσει τα πολιτικά
επιχειρήματα των νεοκεϋνσιανών,
αλλά μπορεί και να βάλει σε με-
γάλη δοκιμασία τον γαλλογερμα-
νικό άξονα. Σίγουρα θα αυξήσει
το κόστος χρήματος που δανείζε-
ται η ευρωζώνη. Προεκλογικά, οι
οίκοι αξιολόγησης είχαν προειδο-
ποιήσει τη Γαλλία ότι στην περί-
πτωση εκλογής του Φρανσουά
Ολάντ στην προεδρία θα υποβαθ-
μίσουν τη γαλλική οικονομία, εξ
αιτίας των δηλώσεων του σοσιαλι-
στή υποψηφίου για μη αποδοχή
του νέου δημοσιονομικού συμφώ-
νου. Κάποιοι από το μαύρο μπλοκ
της θυγατέρας του Λεπέν θα αρχί-
σουν τους λογαριασμούς· με πόσο
δανείζεται η Γαλλία και πόσο δα-
νείζει τους αδύναμους κρίκους της
ευρωζώνης.
Τον Μάρτιο του 2010, κουβέ-
ντιαζα με έναν στοχαστικό γέρο-
ντα, πρώην στέλεχος μεγάλης
ΔΕΚΟ. Ήταν οι πρώτες μέρες της
άνοιξης και οι τελευταίες της αμέ-
ριμνης αλλά πλασματικής ευημε-
ρίας. Γύρω μας, αγόρια και κορι-
τσόπουλα έπιναν τον (πανάκριβο)
φρέντο τους, έπαιζαν με τα εισα-
γόμενα κινητά τους και τιτίβιζαν
για τα θέματα της νιότης τους. «ξέ-
ρεις ποιο είναι το χειρότερο;», μου
είπε. «Αυτά τα παιδιά όχι μόνο θα
πληρώσουν χωρίς να φταίνε, αλλά
κυρίως δεν μπορούν να φαντα-
στούν τι τα περιμένει».
Δεν έδωσα σημασία, διότι δεν
είχα καταλάβει ότι στην πολιτική
και στην οικονομία τα πράγματα
δεν γίνονται μονομιάς, όπως δια-
βάζουμε στα βιβλία ιστορίας. Στη
ζωή και στην πολιτική, το ένα μι-
κρό πράγμα φέρνει τ’ άλλο και οι
μεγάλες καμπές στην ιστορία μόνο
εκ των υστέρων διακρίνονται.
Αυτή είναι και η τελευταία μου
ελπίδα, ότι δηλαδή το παραπάνω -
πρόδρομο- σενάριο θα αποδειχθεί
στο μέλλον μια απλή απόπειρα
σκοτεινής κι άχρηστης περιγραφής
μιας λογοτεχνικής δυστοπίας. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 17
ο νέος εθνικός διχασμός
ΕΚΛΟΓΕΣ 2012
πορεί εδώ και μερι-
Μ κούς αιώνες ο νι-
κολό Μακιαβέλλι
να το είχε ξεκαθα-
ρίσει, αλλά το ελλη-
νικό πολιτικό σύστημα που περί
άλλα τυρβάζει ακολουθεί το δικό
του αυτοκαταστροφικό δρόμο. Σύμ-
φωνα λοιπόν με τον Μακιαβέλλι
υπάρχουν συγκρούσεις που οδηγούν
στον αλληλοσπαραγμό και συ-
γκρούσεις που διατηρούν ζωντανό
το πολιτικό σώμα. Συγκρούσεις δη-
λαδή που κάνουν τη βασική διά-
κριση ανάμεσα σε πολιτικούς αντι-
πάλους και συνολικούς εχθρούς.
Αυτή τη στιγμή, στη χώρα μας,
ακόμα και ένας ουδέτερος παρατη-
ρητής μπορεί να διαπιστώσει ότι
βρισκόμαστε σε μια ακραία σύ-
γκρουση, μνημονιακών και μη, για
να το οριοθετήσουμε σχηματικά,
που οδηγεί σε έναν βαθύτατο διχα-
σμό, σε μια βαθύτατη πόλωση και
κόμματα και πολίτες. Μια σύ-
γκρουση, μάλιστα, στην οποία δεν
διακυβεύεται απλώς η εξουσία, αλλά
κυριολεκτικά το μέλλον και ο προ-
σανατολισμός της χώρας. Τηρου-
μένων των αναλογιών, βρισκόμαστε
μπροστά σε μια σύγκρουση, που πα-
ραπέμπει σε εποχές, όπως το τέ-
λος του β’ Παγκόσμιου Πολέμου,
όταν κρίθηκε το μέλλον της χώρας
για πολλές δεκαετίες.
Το πολιτικό σύστημα έχει κατα-
φέρει να εγκλωβιστεί αλλά και να
εγκλωβίσει την κοινωνία σε μια ρη-
τορική μίσους, σ’ ένα αυτοκατα-
στροφικό δίλημμα: από τη μια, αυ-
τοί που ακολουθούν τις επιταγές
της τρόικας, που ξεζουμίζουν το
λαό, που καταστρέφουν όλα όσα
είχε κατακτήσει με θυσίες και αγώ-
νες και, από την άλλη, οι υπερα-
σπιστές των λαϊκών κατακτή-
σεων,αυτοί που δεν υποτάσσονται
στους ξένους δυνάστες, που βάζουν
πάνω απ’ όλα το εθνικό συμφέρον,
όπως φυσικά το εννοούν αυτοί, που
θεωρούν ότι δεν έγινε και καμιά κα-
ταστροφή αν φύγουμε από το ευρώ.
Και στη μέση της σύγκρουσης, μια
κοινωνία θυμωμένη, οργισμένη,
πληγωμένη και ανασφαλής από τις
θυσίες που έχει υποστεί χωρίς να
βλέπει φως στο τούνελ, που αδυνα-
τεί να διαμορφώσει μια ορθολογική
σχέση ανάμεσα στο ατομικό και στο
συνολικό συμφέρον. Ένας λαός βυ-
θισμένος σε μια ιδιωτικοποιημένη
18 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Από τον ςηφη Πολυμιλη
μιζέρια που ξεσπά την οργή του
όταν βολεύουν οι συνθήκες με μια
γενικευμένη αποδοκιμασία, με μια
ισοπεδωτική αμφισβήτηση, με μια
αντιπολιτική εν τέλει συμπεριφορά,
που δείχνει να επιβραβεύει ακραί-
ους λαϊκιστές, ακροδεξιούς προ-
στάτες και ακροαριστερούς επίδο-
ξους κατεδαφιστές του συστήματος.
Ένα σκηνικό τρόμου δηλαδή,
που δεν επιτρέπει να δει κανείς με
σαφήνεια πώς θα ξημερώσει η 7η
Μαΐου. Σκηνικό εθνικού παραλο-
γισμού, που παραπέμπει ευθέως σε
ένα κλίμα ελληνικής βαϊμάρης.
Όπου βασιλεύουν λαϊκισμός, εθνι-
κισμός, μίσος για τους ξένους, μαζί
με ένα βαρύτατο κατηγορώ για
τους υποταγμένους στους ευρω-
παίους δυνάστες διαχειριστές της
δικομματικής εξουσίας. Γιατί ας μη
γελιόμαστε. Αυτό που θα κριθεί τις
επόμενες μέρες, αυτό που θα κριθεί
στις κάλπες δεν είναι μόνο ποιος ή
ποιοι θα διαχειριστούν την εξου-
σία. Καλώς ή κακώς, το αποτέλε-
σμα των εκλογών θα κρίνει σε με-
γάλο βαθμό τη σχέση μας με την
Ευρώπη. Που από σχέση ελπίδας,
προσδοκίας, ικανοποίησης, όπως
ήταν για πολλά χρόνια, έχει μετα-
τραπεί σε σχέση σύγκρουσης,
εχθρότητας, καχυποψίας. Με τις
ευθύνες, σε μεγάλο βαθμό, να ανή-
κουν στην πολιτική ηγεσία που τη
διαχειρίστηκε τα τελευταία χρόνια,
αλλά και με την ευρωπαϊκή ηγεσία
να μην είναι άμοιρη ευθυνών. Μια
απομονωμένη χώρα, με μια κατα-
κερματισμένη κοινωνία, όμως, ούτε
παρόν έχει ούτε, πολύ περισσό-
τερο, μέλλον.
Πριν από κάμποσα χρόνια, ένας
άνθρωπος μεγάλης ευαισθησίας,
αλλά δυστυχώς με ιδέες θλιβερά μει-
οψηφικές στην ελληνική κοινωνία, ο
Μάνος Χατζιδάκις, έγραφε προφη-
τικά:
Ο πόλεμος είναι απαραίτητος
για να πιστέψουμε ότι οι κυ-
βερνήτες μας είναι φτηνά πορ-
τρέτα των προγόνων μας, ο πό-
λεμος είναι απαραίτητος για να
γεμίζουμε τους τοίχους μας με
συνθήματα αμηχανίας, ο πόλε-
μος είναι απαραίτητος για να
μας εξαφανίσει από τη γη και
να μας μεταφέρει σε ένα άλλο
πλανήτη, χωρίς ιστορία, χωρίς
αναμνήσεις…
Αυτό τον πόλεμο ζούμε σήμερα. Με
μεγάλο μέρος της κοινωνίας να έχει
μεταθέσει τα προβλήματά της στην
επάρατη προτεσταντική Δύση, που
δεν κατανοεί τη μόνιμη ελληνική ιδι-
αιτερότητα, τη βιωματική παράδοσή
μας ή τον… αυθεντικό ψυχισμό μας
και εναποθέτει τις ελπίδες της σε
έναν ακραίο λυρικό εθνορομαντισμό,
τη συνοδεία μπόλικης ξενοφοβίας,
τον οποίο εκφράζουν οι Καμμένοι,
οι Καρατζαφέρηδες, το βαθύ ΠΑ-
ΣΟΚ, μεγάλο μέρος της νΔ με επι-
κεφαλής την ηγεσία της, οι λαϊκιστές
του ΣΥΡιζΑ και, ακόμα πιο ακραία
και αντιδραστικά, τα παλικάρια της
Χρυσής Αυγής. Από την άλλη, ένα
άλλο κομμάτι της κοινωνίας, έχει το
βλέμμα στραμμένο προς την Ευ-
ρώπη και προσπαθεί να πιστέψει
στον όψιμο ορθολογισμό του βενι-
ζέλου ή στις μειοψηφικές φωνές
ομάδων διανοουμένων, του Μάνου,
της Μπακογιάννη...
Υποτίθεται ότι η κρίση αποτελεί
και μια ευκαιρία για να δούμε στον
καθρέφτη τού σήμερα κριτικά το
παρελθόν μας και να ξανασκε-
φτούμε το μέλλον μας. Μόνο που,
όταν κυριαρχούν η οργή και ο θυμός
για τον χαμένο παράδεισο, ο ορθο-
λογισμός πάει περίπατο. Τα διλήμ-
ματα, όσο και να μη μας αρέσουν,
υπάρχουν και μας προκαλούν, αλλά
εμείς θεωρούμε ότι για μια ακόμα
φορά μπορούμε να τα προσπερά-
σουμε. Και αφού ο λαός έχει πάντα
δίκιο με το αλάνθαστο αισθητήριό
του, μπορούμε να επενδύουμε στους
νέους δημαγωγούς, αφού τους πα-
λιούς τους απολαύσαμε και τους
χορτάσαμε. Εξ άλλου, ως έθνος
ανάδελφον, όπως είχε προβλέψει ο
γραφικός, αλλά διορατικός, όπως
αποδεικνύεται, πρόεδρος της Δη-
μοκρατίας μας, κάποιον τρόπο θα
βρούμε πάλι να επιβιώσουμε…
Γιατί, ως γνωστόν, η Ελλάδα ποτέ
δεν πεθαίνει κι ας φώναζε από πα-
λιά ο Μάνος Χατζιδάκις –περίεργο
πώς κάποιοι άνθρωποι παραμένουν
στη μνήμη μας– ότι μια χώρα που
ποτέ δεν πεθαίνει δεν μπορεί και
ποτέ να αναστηθεί…
«Και τι θα γίνει την 7η Μαΐου;»,
θα αναρωτηθεί κάποιος αμετανόη-
τος ορθολογιστής. Θα ξυπνήσουμε
και θα δούμε ότι από τις κάλπες θα
έχουν βγει όλα τα φαντάσματα του
παρελθόντος ή θα έχουν καταφέρει
οι άλλες δυνάμεις του παρελθόντος,
που υποτίθεται ότι σήμερα επενδύ-
ουν στο ευρωπαϊκό μας μέλλον, να
πείσουν ότι αποτελούν τη μόνη ρε-
αλιστική λύση; Κι αν το καταφέ-
ρουν, θα έχουν τη βούληση και την
ικανότητα να προχωρήσουν στους
αναγκαίους συμβιβασμούς για να
εφαρμόσουν αυτά που έπρεπε να
έχουν κάνει χρόνια πριν αλλά προ-
είχε το βόλεμα – το δικό τους και
της πελατείας τους; Πώς ένα πολι-
τικό σύστημα και μια κοινωνία που
έως τώρα θεωρούσε κάθε προσπά-
θεια συνδιαλλαγής και συμβιβασμού
ως προδοσία θα μπορέσει να αφή-
σει στην άκρη προσωπικά συμφέ-
ροντα και εγωισμούς για να αποδε-
χθεί το ρεαλισμό και τη λογική;
Δυστυχώς, όταν τις λύσεις καλού-
νται να τις δώσουν τα μέρη του προ-
βλήματος, οι απαντήσεις ούτε δε-
δομένες είναι ούτε σίγουρες. Το
διαπιστώσαμε άλλωστε τις τελευ-
ταίες βδομάδες από τις δημοσκο-
πήσεις, με ένα εκλογικό σώμα χύμα
στο κύμα, αλλά και από τη στάση
των πολιτικών δυνάμεων που κα-
λούνται να μας δώσουν διέξοδο. Με
την εξαίρεση ίσως του Ευάγγελου
βενιζέλου, ο οποίος άρθρωνε ένα
λόγο πάνω στα υπαρκτά προβλή-
ματα που έχουμε μπροστά μας, οι
υπόλοιποι συμπεριφέρονταν σαν να
μην έχει αλλάξει τίποτε. Πόσο να
εμπιστευθείς όμως ένα μαέστρο που
πιστεύει κυρίως στον εαυτό του και
όχι στην ορχήστρα του; Και τι να
πεις για τον Σαμαρά που, με την αλ-
λοπρόσαλλη τακτική του, κατάφερε
να μετατρέψει τη νΔ σε υβρίδιο
της Πολιτικής Άνοιξης;
Όσο κι αν δεν βολεύει όμως το
πολιτικό σύστημα, η έξοδος από την
κρίση κάνει αναπόφευκτες τις κυ-
βερνήσεις συνεργασίας. Οι οποίες
για να είναι αποτελεσματικές δεν
μπορεί να στηρίζονται στις προσω-
πικές φιλοδοξίες ούτε στις κομματι-
κές ισορροπίες, αλλά στην εφαρ-
μογή ενός συγκεκριμένου και
αποτελεσματικού κοινού προγράμ-
ματος, που θα σέβεται τις δεσμεύ-
σεις της χώρας και θα προσπαθεί
συγχρόνως να ελαχιστοποιεί τις ήδη
δυσβάστακτες κοινωνικές παρενέρ-
γειες. Στις 6 Μαΐου οι πολίτες θα
δείξουν αν είναι ώριμοι για μια τέ-
τοια προοπτική. Και στις 7 Μαΐου
θα φανεί αν το πολιτικό σύστημα
έχει τη δύναμη και τη θέληση να
την υλοποιήσει… zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 19
Damnatio memoriae της μεταπολίτευσης
ΕΚΛΟΓΕΣ 2012 Από τον Δημητρη κ. ΨυΧοΓιο

εν πάνε πολλές ημέρες,

Αλεξία Τσαγκάρη
Δ περπατώντας στον αγρο-
τικό δρόμο από τη Δρά-
κεια προς την Ανεμούτσα
και την Άλλη Μεριά, φθά-
σαμε στην Παναγίτσα, ένα από τα
πολλά εξωκκλήσια που συναντούν
οι πεζοπόροι του Πηλίου στις δια-
δρομές τους. Κατάλευκο και συ-
μπαθητικό, με χαγιάτι γύρω γύρω
για να προστατεύει τους διαβάτες
από τους καιρούς, διπλομανταλω-
μένο για να προστατευθεί το ίδιο
από τους επισκέπτες. Χάζευα τις
τοιχογραφίες πάνω από την πύλη
της εισόδου, μου άρεσαν, δεν είχαν
έντονο βυζαντινό στυλιζάρισμα, τα
χρώματά τους ήσαν ανθρώπινα, χα-
ρούμενα, και ας τα είχε αδυνατίσει
ο χρόνος. Ήταν τρίπτυχο, δύο με-
γάλοι αρχάγγελοι αριστερά και δε-
ξιά, στη μέση η Κοίμηση της Θεο-
τόκου με τέσσερις αγίους γύρω της,
ζωγραφισμένους σαν τσαμπιά σε
πυκνά κλαδιά κλήματος, και πάνω
της ο Παντοκράτορας.
Το πρώτο που παρατήρησα ήταν
τα χαράγματα πάνω στην τοιχο- 21 απριλίου 2012. Ο πέτρος ευθυμίου, υποψήφιος βουλευτής του παΣΟΚ, σκουπίζει τα νερά με τα οποία τον
γραφία, ονοματεπώνυμα ή ονόματα περιέλουσαν μέλη της φασιστικής Χρυσής αυγής.
ζευγαριών «που έβγαζαν οι Τούρκοι τα
μάτια των αγίων τους ενοχλεί τους συ- μνήσεις. Παρατηρώ προσεκτικά και λένε άραγε οι τέσσερις άγιοι ποιη- παν εκείνοι την ημέρα οι ποιητές
μπατριώτες μου, τα δικά μας χάλια τα άλλα τρία κεφάλια των αγίων τές τις ατέλειωτες ώρες που είναι δεν ήσαν αισιόδοξα – οι περισσότε-
δεν τα κοιτάνε», θύμωσα. Ήμουν έτσι που εκβλάστησε η άμπελος – ποιη- μόνοι και, δεν μπορεί, πιάνουν κου- ροι ήσαν εξαιρετικά οργισμένοι,
ή αλλιώς στις κακές μου: οι τελευ- τές όλοι! Δεν μπορούσα να ξεχω- βεντούλα; όπως ο λεμβούχος του Παρνασσού
ταίες δημοσκοπήσεις έδειχναν τη ρίσω τα ονόματα των υπολοίπων, Τι λένε οι ποιητές – mais que Σταμάτης Κραουνάκης: «τα παχύ-
Χρυσή Αυγή να βρίσκει θέση στη ήσαν ψηλά και όχι τόσο γνωστά και disent les poètes? θυμήθηκα τη φράση δερμα, τα τσιράκια της Διεθνούς Χού-
βουλή και τους μνημονιομάχους να ευανάγνωστα όσο του Στέφανου, του υπουργού Πολιτισμού του ντε ντας Τραπεζών […] δεν θα την πάρουν
συγκεντρώνουν σχεδόν τα 2/3 των κάτω από όλα όμως ήταν ξεκάθαρα Γκωλ τον οποίο είχε επιστρατεύσει τη χώρα. Το πρώτο πράγμα που πρέ-
ψήφων. Ακόμα και τη ΔΗΜΑΡ αν γραμμένο «ο ποιητής». Τέσσερις επιστολογράφος του Διόδωρου στο πει να γίνει αυτήν τη στιγμή είναι να
προσμετρούσαμε σε ΠΑΣΟΚ, νΔ, ποιητές, κρεμασμένοι σαν τσαμπιά, Βήμα για να υπερασπιστεί το δικαί- μαστιγωθεί ανελέητα ο δικομματισμός.
ΔΗΣΥ, Φιλελεύθερους, το μέτωπο περιστοίχιζαν την εικόνα της Κοί- ωμα των ποιητών να έχουν πολι- Αυτά τα δύο πρώτα κόμματα πρέπει να
της λογικής δεν έφθανε στο 50% – μησης της Θεοτόκου στην Παναγί- τική άποψη, του Τίτου Πατρίκιου πάνε στον πάτο του βαρελιού».
«ποιοι και πώς θα κυβερνήσουν μετά τσα. συγκεκριμένα που όταν ρωτήθηκε Όταν οι ποιητές αποφασίζουν να
τις εκλογές;», αναρωτιόμουν. «Κοίτα να δεις: τους έδιωξε ο Πλά- αν τον λυπεί η σημερινή Ελλάδα χρησιμοποιήσουν τα πόδια τους για
Από χρονολογίες που μισοφαίνο- των από την Πολιτεία και αυτοί ήρθαν απάντησε σοφά: «Τη λύπη ας την να εκφραστούν (μερικοί το κάνουν
νταν στην τοιχογραφία υπέθεσα και βρήκαν καταφύγιο εδώ, στο εκ- αφήσουμε για τις προσωπικές μας και όταν γράφουν αλλά αυτό είναι
πως η εκκλησία είναι του 19ου αι- κλησάκι της Δράκειας», ήταν το συ- υποθέσεις. Για την Ελλάδα παραμένω άλλο θέμα), όσα μας λένε και οι πο-
ώνα· προσπαθούσα να δω αν οι επι- μπέρασμά μου – δεν ήξερα καν πως πεισματικά αισιόδοξος». Ήταν να λιτικοί θα πουν, με τον ίδιο αγοραίο
γραφές της έλεγαν κάτι ενδιαφέρον η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει αγίους πραγματοποιήσει επίσημη επί- τρόπο. Ίσως ευχέλαιο σε εκκλησία
–σαν αυτό το μάρμαρο στη νότια με το προσωνύμιο «ποιητής», δεν σκεψη σε ξένη χώρα, τον Καναδά να ήταν αποτελεσματικότερο πολι-
πλευρά στην Παναγία της Μακρι- φανταζόμουνα ποτέ ότι θα συνα- μάλλον, ο Αντρέ Μαλρώ, του είχαν τικά και ποιητικά από τη διαδή-
νίτσας που υμνεί τον Σέραπι αλλά ντούσα τόσους πολλούς μαζεμένους ετοιμάσει πλήρες ντοσιέ με στοι- λωση – και δεν θα έκλεινε για μια
κανένας τουριστικός οδηγός δεν το στο υπέρθυρο εξωκκλησιού. Αν χεία οικονομικά, κοινωνικά, πολι- ακόμη φορά το κέντρο της Αθήνας.
επισημαίνει– και πρόσεξα πως ένας ήσαν οι τέσσερις ιππότες της Απο- τικά, αλλά αυτός ήθελε να ξέρει και Άλλωστε τις απόψεις Κραουνάκη
από τους τέσσερις άγιους, που πε- καλύψεως δεν θα ξαφνιαζόμουν, αν τη γνώμη των ποιητών για το τι περί δικομματισμού τις γνωρίζαμε,
ριστοίχιζαν την εικόνα της Κοίμη- ήσαν οι τέσσερις ευαγγελιστές θα το συμβαίνει στη χώρα. τις είχαμε ξανακούσει όταν είχαν
σης, καταγραφόταν ως «άγιος Στέ- θεωρούσα αυτονόητο – αλλά τέσ- Ίσως τη θυμόντουσαν αυτή τη δημοσιευθεί στοιχεία για τις επιδο-
φανος ο ποιητής». Αυτή την ιδιότητα σερις ποιητές, εδώ, στην άκρη του γαλλική ιστορία όσοι οργάνωσαν τη τήσεις του υπουργείου Πολιτισμού.
του Στέφανου δεν την γνώριζα, Πηλίου; Ήταν άραγε επιλογή του διαδήλωση στις 21 Μαρτίου, την Ακόμα περισσότερο οργισμένος,
«πρωτομάρτυρα» τον ανακαλούσαν ζωγράφου ή του κτήτορα της εκ- παγκόσμια ημέρα της ποίησης, είχε δηλώσει τότε πως ποτέ δεν τον
θολές παιδικές εκκλησιαστικές ανα- κλησίας η απεικόνισή τους; Και τι «ενάντια στην κρίση». Αυτά που εί- επιδότησαν ανάλογα με την αξία

20 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

του, σε δευτερότερους έδινε περισ-
σότερα ο επάρατος δικομματισμός
– και στο κάτω κάτω, ευρωπαϊκά
ήταν τα κονδύλια που έλαβε η
ΜΚΟ του, ξεκαθάρισε ο ποιητής
και μουσουργός που ψηφίζει ΚΚΕ,
όπως έχει επανειλημμένα δηλώσει.
Δίκιο πρέπει να έχει. Ούτε τον
Θεοδωράκη τον έχουμε ποτέ ξε-
πληρώσει για όσα έχει προσφέρει
στο έθνος και στον λαό. Ποτέ δεν
επιδοτήθηκαν αρκετά οι συναυλίες
του, δεν βγήκε αρκετές φορές βου-
λευτής, έγινε μόνο υπουργός και όχι
πρωθυπουργός, ούτε καν πρόεδρο
δημοκρατίας δεν τον έκανε ο δι-
κομματισμός που τα κανονίζει όλα
αυτά. Τα ίδια και τον Μανώλη
Γλέζο, έχει γράψει και αυτός στί-
χους, οι τελευταίοι ήσαν όταν πέ-
θανε ο Λεωνίδας Κύρκος: «χτίζαμε
με πόνο, δάκρυα και αίμα το αύριο»,
κατέληγε το ποίημα – αν ζήσει άλλα
εκατό χρόνια, τα ίδια λόγια θα χρη-
σιμοποιήσει και για τον επικήδειο
του Αλέξη Τσίπρα. Διότι αν δεν μα-
τώνεις, δεν πονάς, δεν κλαίς δεν εί-
σαι αριστερός – Έλληνας τουλάχι-
στον. Χαζοχαρούμενος Γερμανός ή
Σουηδός σοσιαλδημοκράτης μπο-
ρείς να είσαι. Έχει να εισπράττει
και για λογαριασμό του Απόστολου
Σάντα, που του παραχώρησε όλο το
μερίδιο του νεανικού τους κατορ-
θώματος εκεί πάνω στην Ακρόπολη,
λογικό είναι να έχει αυξημένες απαι-
τήσεις ο Μανώλης Γλέζος και να
μην αρκείται που εξελέγη βουλευτής
με την ανερχόμενη δύναμη του ΠΑ-
ΣΟΚ το 1981, δικαιούται να είναι
βουλευτής και με τον ΣΥΡιζΑ το
2012.
Αλλά ούτε εμάς που κάνουμε εκ-
στρατεία να γυρίσουν τα Ελγίνεια
για να μπορούμε να χαράζουμε
πάνω τους τα ονόματά μας (για τον
ίδιο λόγο νομίζω ο λόρδος ποιητής
θύμωσε με τον συμπατριώτη του
λόρδο διπλωμάτη που πήρε τα
Μάρμαρα) μας έχουν ποτέ αντα-
μείψει αρκετά για όσα προσφέραμε
στην ανθρωπότητα. Δεκάδες, μπο-
ρεί και εκατοντάδες, δισεκατομμύ-
ρια πήραμε από τα διάφορα πακέτα
ντελόρ· εδώ στη Θεσσαλία πολλά
πήγαν σε πολιτιστικά κέντρα στον
άξονα Τρίκαλα-Λάρισα όπου έδινε
διαλέξεις ο μακαρίτης Μητροπά-
νος αλλά και πολλά για να κατα-
στραφούν τα καλντερίμια του Πη-
λίου και να γίνουν δρόμοι. Αν το
καλοσκεφθείς, οι Ευρωπαίοι φταίνε
που τσιμεντοστρώθηκαν τα καλντε-
ρίμια. Το μετρό, το αεροδρόμιο, γέ-
φυρες και κάτι άλλα σχετικά, έγιναν
επί επάρατου σημιτισμού, δεν με-
τράνε. Ούτε τα 400 σχεδόν δισεκα-
τομμύρια που κοστίζει η διάσωση της Κασσιανής) από τους 12 έδρα- χία», «μνημονιακοί», «αντιμνημο-
της Ελλάδας στους Ευρωπαίους σαν την περίοδο της εικονομαχίας. νιακοί» υποδηλώνει χωρίς να το θέ-
(αλλά και στους Ουρουγουανούς, Φυσικά, ήσαν όλοι με την πλευρά λει, παίζονται και ζητήματα μνήμης
μέσω των δανείων του ΔνΤ) είναι που νίκησε, τους εικονόφιλους, αυ- αυτές τις ημέρες: «στείλτε ΠΑΣΟΚ
αρκετά για να μας ξοφλήσουν όσα τοί τους έκαναν άγιους. Λογικό είναι και ΝΔ στη λήθη και την ανυποληψία
μας χρωστάνε για την οικουμενική να συμπεράνουμε ότι υπήρχαν και της ιστορίας», καλεί ο εξέχων αντι-
προσφορά των αρχαίων και νεωτέ- άλλοι, στην πλευρά των ηττημένων μνημονιακός Αλέξης Τσίπρας.
ρων Ελλήνων. εικονοκλαστών, που υπέστησαν την Προβλέπω damnatio memoriae
Γυρίζω σπίτι από την Παναγί- damnatio memoriae, κανείς δεν και για τούτο το περιοδικό και για
τσα, ψάχνω στη μεγάλη βιβλιοθήκη τους θυμάται ούτε τους εικονίζει σε τους περισσότερους που γράφουν
του Ίντερνετ, πράγματι, υπάρχουν εκκλησάκια· «μια παράταξη ακολού- εδώ. Το χειρότερο όμως είναι η κα-
μια ντουζίνα τουλάχιστον άγιοι θησα / και μου βγήκε σκάρτη / σβήστε ταδίκη στη λήθη της δικομματικής
ποιητές και μελωδοί. Ανάμεσά τους με απ’ το χάρτη», τραγούδησε αιώνες μεταπολίτευσης, της μόνης ειρηνι-
και ο Στέφανος – άλλος από τον μετά για αυτούς ο Σουγιούλ. κής περιόδου της ελληνικής ιστο-
Πρωτομάρτυρα, Δαμασκηνός λέ- ζούμε τις ημέρες της μνημονιο- ρίας, όποια προβλήματα και αν είχε,
γεται αυτός. Επειδή καταγόταν μαχίας, μνημονιόφιλοι και μνημο- που δεν ήσαν καθόλου λίγα. Θα
από τη Δαμασκό, Σύρος ήταν, όχι νιοκλάστες θα μετρηθούμε την Κυ- πρέπει όμως να μας ξεκαθαρίσουν
Έλληνας, όπως και ο θείος του ιω- ριακή, ευτυχώς πέρασαν οι καιροί όσοι καταφέρονται κατά του δικομ-
άννης Δαμασκηνός – στη λίστα των που αυτά τα ζητήματα λύνονταν με ματισμού αν είναι κατ’ αρχήν υπέρ
αγίων ποιητών και αυτός, και ο τα όπλα – αν και τα όπλα είχαν τον του πολυκομματισμού – γιατί κά-
αδελφός του Κοσμάς. Από μία τελευταίο λόγο στην ελληνική κοι- ποιοι είναι υπέρ του μονοκομματι-
μόνο οικογένεια τρεις άγιοι, είναι νωνία όλον σχεδόν τον 20ό αιώνα, σμού, όπως το κόμμα που ψηφίζει ο
κάπως σαν προφητεία για τους που κυλούσε από πραξικόπημα σε ποιητής Κραουνάκης, όπως διάφο-
Παπανδρέου, Μητσοτάκη, Καρα- εξέγερση και από διχασμό σε εμ- ρες συνιστώσες του ΣΥΡιζΑ. Για
μανλή, και τα άλλα σόγια που δη- φύλιο, ώς το 1974. Προφανώς δια- να ξέρουμε αν θα τιμώνται στο μέλ-
μιουργούνται τώρα. Τον ιωάννη κυβεύεται το μέλλον της Ελλάδας λον σε εξωκκλήσια ΠαΣοΚ, νΔ,
Δαμασκηνό τον ήξερα από πριν, στην Ευρωζώνη, προφανώς διακυ- Books’ Journal, κ.τ.λ., ή θα υπάρχουν
για άλλους λόγους: σώζεται χειρό- βεύονται τα πολιτικά και κοινωνικά μόνο καθεδρικοί για τον ΣΥΡιζΑ,
γραφο κείμενό του σε μικρογράμ- κεκτημένα της περιόδου που ονο- το ΚΚΕ, τους Ανεξάρτητους Έλλη-
ματη γραφή, από τα πρώτα δείγ- μάσαμε μεταπολίτευση – αλλά νες και άλλους οπαδούς της επιλε-
ματα του είδους. Εκτός από το όπως και η ορολογία «μνημονιομα- κτικής μνήμης. zx
θέμα των εικόνων παίχτηκε και το
θέμα της γραφής στη διάρκεια της
εικονομαχίας: τότε, η ελληνική
γραφή έγινε μικρογράμματη και
φορτώθηκε πνεύματα, τόνους, υπο-
γεγραμμένες, συμπλέγματα που
την έκαναν ακατανόητη ιερογλυ-
φική. Η Κυριακή της Ορθοδοξίας
δηλαδή είναι και Κυριακή της
οξείας και της περισπωμένης, θα
πρέπει να συμμετέχουν στις σχετι-
κές τελετές μαζί με τον πρόεδρο
της Δημοκρατίας όσοι είναι υπέρ
του μονοτονικού.
Και ας μην πει κανείς «σιγά τα
ποιήματα, ύμνους θρησκευτικούς έγρα-
φαν οι τέσσερις ποιητές της Παναγί-
τσας» – δεν μπορεί, όλο και κάποιο
στιχάκι ερωτικό ή περιπαικτικό θα
σκαρφίζονταν στα κρυφά και θα το
κυκλοφορούσαν με ψευδώνυμο, όλο
και κάποιες ρόγες θα είχαν υμνήσει
πριν γίνουν τσαμπιά να στολίζουν
την Παναγία. Όπως ο Σεφέρης στα
Εντεψίζικα ή ο Αναγνωστάκης σε
αυτά που έγραψε ως Μανούσος
Φάσσης. Μπορεί και να άρχισαν
τους ύμνους όταν τρόμαξαν από το
πόσους άσωτους στίχους είχαν γρά-
ψει και φοβήθηκαν για τη σωτηρία
της ψυχής τους – όχι «μπορεί», το
πιθανότερο είναι αυτό, άμα το κα-
λοσκεφθείς.
Πάντως κάτι περίεργο συμβαίνει
με τους καθιερωμένους άγιους ποι-
ητές: οι επτά (περιλαμβανομένης
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 21
κομματικές ανακατατάξεις και οικονομία
ΕΚΛΟΓΕΣ 2012 Από τον ΠΑνο κΑζΑκο

κρίση χρέους και η

ΑΠΕ
Η
τικές
ύφεση σε συνδυασμό
με σειρά (συχνά αντι-
φατικών) μέτρων εί-
χαν πολλαπλές πολι-
επιπτώσεις. Κάπως
συνοπτικά: Συρρικνώθηκε η επιρ-
ροή των δύο κομμάτων εξουσίας
ΠΑΣΟΚ και νΔ εντός και εκτός
βουλής, ιδρύθηκαν νέα κόμματα,
ορίσθηκε «τεχνοκράτης» πρωθυ-
πουργός με τη στήριξη τριών κομ-
μάτων, πράγμα που σημαίνει ότι
τον νοέμβριο του 2011 σημειώ-
θηκε η μετάβαση από μια μονο-
κομματική κυβέρνηση σε μια ιδιό-
τυπη κυβέρνηση συνασπισμού.
Επίσης, εντάθηκαν οι φυγόκεντρες
δυνάμεις στο εσωτερικό των κομ-
μάτων εκτός ΚΚΕ, το οποίο πά-
ντως δεν ήταν ο κύριος ωφελημένος
από την εξέλιξη αυτή. Η διακυβέρ-
νηση της χώρας έγινε, σε ήπια δια-
τύπωση, αλλά χωρίς ωραιοποιή-
σεις, «έξωθεν ωθούμενη» καθώς η
ελληνική πολιτική αδυνατούσε να
παράγει αυτοδύναμα λύσεις. Η
αξιοπιστία των πολιτικών υπέστη Οι άνθρωποι της Τρόικας ενώ εξέρχονται από το Υπουργείο Οικονομικών. Σε πρώτο πλάνο, δεξιά, ο πόουλ Τόμσεν.
καθίζηση και αυξήθηκαν τα σημά-
δια αντιδημοκρατικών και βίαιων μερα, κόμματα με πιθανότητες ει- άναρχο τοπίο έχει… δομή. σε ένα: τι συνέπειες θα έχουν ο κα-
συμπεριφορών. σόδου στη βουλή είναι συνασπισμοί Τα κόμματα εντάσσονται σήμερα τακερματισμός του κομματικού το-
Οι σκέψεις που ακολουθούν περισσότερο ή λιγότερο αυτοτελών σε ένα από τα δύο μεγάλα στρατό- πίου και η συγκρότηση κυβερνή-
εστιάζουν στο φαινόμενο της πο- ομάδων και κινήσεων. Στον ΣΥ- πεδα – το μνημονιακό και το αντι- σεων συνασπισμού για τις
λυδιάσπασης του κομματικού το- ΡιζΑ, π.χ., συμμετέχουν το Μέ- μνημονιακό. Ο νέος διχασμός δεν οικονομικές επιδόσεις της χώρας
πίου που μοιάζει με ανάλογες κα- τωπο Αλληλεγγύης και Ανατροπής καταργεί μεν, αλλά και δεν συμπί- στο μέλλον; Δεν αρκεί να πούμε ότι
ταστάσεις, π.χ., σε ισραήλ, ιταλία του Αλέκου Αλαβάνου κ.ά. Τη Δη- πτει με το παλαιό σχήμα (κε- ο δικομματισμός απέτυχε, αν κατα-
και Ελλάδα των αρχών της δεκαε- μοκρατική Αριστερά στηρίζουν η ντρο)δεξιά - (κεντρο)αριστερά. Στο λήξουμε ότι ο κατακερματισμός θα
τίας του 1950. Μεταρρύθμιση, οι Ελεύθεροι Πολί- μημονιακό μέτωπο (συνασπισμό φέρει χειρότερα αποτελέσματα. Εί-
τες, οι Ανεξάρτητοι Οικολόγοι υπεράσπισης) συμμετέχουν το ΠΑ- ναι μονοκομματικές κυβερνήσεις
κ.ο.κ. ΣΟΚ, η νΔ, και μερικοί μικρότεροι αποτελεσματικότερες (με οικονομικά
ΚΟΜΜΑΤΑ: ΠΟΛΥΔΙΑΣΠΑΣΗ Η οικονομική κρίση και η πολι- σχηματισμοί φιλελεύθερου χαρα- κριτήρια) από πολυκομματικές;
ΚΑΙ ΝΕΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ τική που εφαρμόσθηκε για την αντι- κτήρα, ενώ στο αντιμνημονιακό μέ- Η συνήθης πολιτική συζήτηση
Σύμφωνα με τις έρευνες γνώμης, μετώπισή της, κυρίως από τον Μάιο τωπο (συνασπισμό αποτροπής) όλα στην Ελλάδα παρακάμπτει το ερώ-
στη νέα βουλή θα αντιπροσωπεύο- του 2010, λειτούργησε ως καταλύ- τα κόμματα της Αριστεράς, τμή- τημα αν η εμφάνιση πολλών μικρών
νται πλέον 9 κόμματα ενώ τα δύο της για να εκδηλωθούν ισχυρότερα ματα της Δεξιάς, η ακροδεξιά και οι κομμάτων σημαίνει, ειδικά σε συνθή-
μεγάλα μπορεί να μην καταφέρουν οι φυγόκεντρες δυνάμεις μέσα στα περισσότεροι από αυτούς που τα κες κρίσης, υπέρβαση του πελατεια-
να έχουν μαζί την πλειοψηφία των κόμματα. Οι διαδικασίες κατακερ- τελευταία δύο χρόνια εγκατέλειψαν κού - συντεχνιακού συστήματος (της
βουλευτών.1 Οι πραγματικές δια- ματισμού του πολιτικού τοπίου επι- τα δύο μεγάλα κόμματα. Μάλιστα, προσοδοθηρίας εν τέλει) ή ενίσχυσή
φοροποιήσεις σε ελληνική πολιτική ταχύνθηκαν καθώς άρχισε, τον το αντιμνημονιακό μέτωπο είναι πιο του (της).2 Αν σε ένα πολυκομμα-
και κοινωνία είναι πολύ περισσότε- Οκτώβριο 2011, η αντίστροφη μέ- ανομοιογενές από το μνημονιακό. τικό κυβερνητικό συνασπισμό ενι-
ρες. Πιθανόν, με απλή αναλογική τρηση για το Μνημόνιο ιι. Πόσο συμπαγή είναι, θα το δούμε σχύεται η τάση παροχής ευνοιών
(και κρατική χρηματοδότηση) η κλί- Ταυτόχρονα έχουμε να κάνουμε μετά τις εκλογές, καθώς θα πρέπει σε ειδικά συμφέροντα, τότε οι αρ-
μακα της πολυδιάσπασης θα ήταν με ένα παράδοξο: ενώ διασπώνται να ληφθούν πάλι κρίσιμες αποφά- νητικές επιπτώσεις στη συνολική
μεγαλύτερη. τα κόμματα και πολλαπλασιάζονται σεις. Πάντως, στο αντιμνημονιακό ευημερία είναι μεγαλύτερες σε σύ-
Η δημιουργία νέων κομμάτων με οι πολιτικές ομαδοποιήσεις, γεννιέ- μέτωπο υπάρχουν ήδη σημάδια ότι γκριση με εκείνες ενός δικομματικού
αποχωρήσεις από τα παλαιά ή με ται ένας νέος διχασμός. Γιατί ναι μεν μπορεί να υπάρξει «προσαρμογή» συστήματος.
την εμφάνιση νέων ηγετών δεν είναι αυξήθηκε ο αριθμός των κομμάτων της πολιτικής στα νέα δεδομένα εν Εδώ πρέπει να σταθώ ακόμα λίγο.
νέο φαινόμενο. Από καιρό ήταν σε και τα μεγάλα κόμματα έχασαν τμή- όψει συμμετοχής στην κυβέρνηση. Τα μικρά κόμματα τείνουν να κα-
δοκιμασία η συνοχή του ΣΥΡιζΑ ματα της βάσης τους, αλλά δεν πρέ- Τα ερωτήματα που ανακύπτουν ταλάβουν διάφορα ιδεολογικά οικό-
και των δύο μεγάλων κομμάτων, πει να παραβλέψουμε ότι, ουσια- από την εξέλιξη που σκιαγραφή- πεδα. Αλλά, ανεξάρτητα από την
ΠΑΣΟΚ και νΔ. Ακόμα και σή- στικά, όλο αυτό το φαινομενικά σαμε είναι πολλά. Εδώ θα σταθούμε ιδεολογική άγκυρα που χρησιμο-

22 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

ποιούν, όταν φθάνουν στην εξου-
σία, τείνουν να εξυπηρετούν τους
οπαδούς και πελάτες τους, να αντα-
ποκριθούν στις συχνά ατομικιστι-
κές προσδοκίες τους. Η ελληνική
πολιτική ιστορία προσφέρει αρκετά
παραδείγματα δεξιά και αριστερά
που επιβεβαιώνουν την υπόθεση
αυτή. Για τον λόγο αυτόν, θα μπο-
ρούσε κανείς να υποθέσει ότι, ανε-
ξάρτητα από διακηρύξεις προθέ-
σεων, κυβερνητικοί συνασπισμοί
μικρών κομμάτων, όπου το καθένα
αξιοποιεί τις δυνατότητες της εξου-
σίας για να προσφέρει «επιλεκτικά
κίνητρα» σε υποστηρικτές και μέλη,
οδηγούν σωρευτικά σε κοινωνική
και παραγωγική ακαμψία, εκτετα-
μένη προσοδοθηρία, χρέη κ.λπ.3
Η πελατειακή λογική δεν είναι ξένη
ούτε στα μεγάλα κόμματα. Δεν χρειά-
ζεται να τα εξιδανικεύουμε. Η συ-
στηματική παραβίαση της αξιοκρα-
τίας είναι μια διαχρονική κριτική.
Ακόμα και στην κρίση που διέρχεται
η χώρα, αυτή η λογική αποτυπώ-
θηκε στις δεκάδες τροπολογιών σε
άσχετα νομοσχέδια τους τελευταί-
ους μήνες πριν από τη διάλυση της
βουλής και την προκήρυξη εκλο-
γών. Όμως, από τη σκοπιά της δη-
μόσιας επιλογής, μεγάλα κόμματα ή
«συσσωματικές οργανώσεις», που
έχουν καταφέρει να αντιπροσωπεύ-
σουν σημαντικό τμήμα του πληθυ-
σμού, ακριβώς για τον λόγο αυτό,
τείνουν να εισάγουν μια πιο εθνική
αντίληψη σε πολιτικά θέματα ή να
επηρεάζονται σχετικά λιγότερο από
ειδικά συμφέροντα.4 Πιθανόν, ό,τι
συνέβη την τελευταία διετία στην
Ελλάδα, όταν πρώτα το ΠΑΣΟΚ
άλλαξε δραματικά την πολιτική του
υιοθετώντας το Μνημόνιο ι (και ιι)
και αργότερα η ίδια η νΔ, παρά το
πολιτικό κόστος και των δύο, θα
ήταν σχεδόν αδύνατο με κυβερνή-
σεις συνασπισμού πολλών μικρών
κομμάτων. Στο κάτω κάτω, ό,τι κερ-
δήθηκε στο παρελθόν ως συνολικό
συμφέρον, επιτεύχθηκε από τα με-
γάλα κόμματα παρά τις πελατειακές
κλίσεις τους – π.χ. η ανάπτυξη
1953-1965 και η ένταξη στην ΕΕ το
1981.
ΠΑΡΑ ΤΑΥΤΑ,
ΕΧΟΥΜΕ ΕΠΙΛΟΓΗ
Το συμπέρασμα δεν είναι η απελ-
πισία. Κατά τη γνώμη μου, τη
φορά τούτη έχουμε στις εκλογές
μια ευκαιρία. Για πρώτη φορά η
χώρα έχει ένα σχέδιο που συμπλη-
ρώνεται συνεχώς με νέες ιδέες. Πε-
ριορίζει την προσοδοθηρία και την
παραδοσιακή πολιτική συναλλαγή
περιλαμβάνοντας διάφορα μέτρα,
αλλά κυρίως αλλαγή βασικών θε-
σμών. Το κωδικοποίησε πρόσφατα
η Επιτροπή5 αφού οι κομματικοί
μηχανισμοί και το βαρύ κράτος
ούτε αυτό ήταν σε θέση να κάνουν.
Το παρακολουθεί στενά η τρόικα.
Μπορεί η επιτυχία τους να εξαρ-
τάται και από τις γενικότερες εξε-
λίξεις στην Ευρώπη. Μπορεί, επί-
σης, να χρειάζεται αλλαγές (και
πολλή ενέργεια και δημιουργική
σκέψη), αλλά ανταποκρίνεται στο
γενικό συμφέρον. Έχει, επίσης,
υψηλό κοινωνικό κόστος, που θα
μπορούσε να περιορισθεί με και-
νοτόμες δράσεις και καλύτερη δια-
χείριση των διαθέσιμων πόρων από
καλύτερους πολιτικούς. Δεν φτιά-
ξαμε εμείς το σχέδιο – και αυτό,
μαζί με την αυξημένη επιτήρηση
από την τρόικα, πληγώνει. Αλλά, η
κατεύθυνση είναι σωστή. Έχουμε
ανάγκη μιας βαθιάς αλλαγής του
κρατισμού μας και η διαδικασία με-
τασχηματισμού του έχει αρχίσει.
Υποθέτω ότι οι πιθανότητες να
προχωρήσει θα είναι μεγαλύτερες
αν οι δυνάμεις που το υποστηρί-
ζουν, μεγάλες και μικρές, παρά το
«ποινικό μητρώο» τους, έχουν την
πλειοψηφία στην επόμενη βουλή
και αν καταφέρουν να συνεργα-
σθούν!
Αν… zx
1
Δημοσκόπηση Public issue, 1/4/2012.
2
Κατά ενδιαφέροντα τρόπο το ζήτημα
της πολυσχιδούς προσοδοθηρίας έχει
αναδείξει ο Θ. Πελαγίδης στο βιβλίο
του, Η στιγμή της στροφής για την ελ-
ληνική οικονομία, Παπαζήση, Αθήνα
2010.
3
Στο πνεύμα της ανάλυσης τύπου Όλ-
σον. βλ. Mancur Olson, Η άνοδος και η
παρακμή των εθνών. Οικονομική μεγέ-
θυνση, στασιμοπληθωρισμός και κοινω-
νικές ακαμψίες, μετάφραση: Τίνα
Πλυτά, Παπαζήση, Αθήνα 2007, κε-
φάλαιο 3.
4
Όπως πριν, σελ. 105 και μετά.
5
european commission, Growth for
Greece, Strasbourg 18/4/2012, cOM
(2012) 183 final.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 23
Δημοκρατία στο κοινοβούλιο και στην κοινωνία
ΕΚΛΟΓΕΣ 2012
πάρχει Δημοκρατία στην
Υ Ελλάδα; Λειτουργεί δημο-
κρατικά το ελληνικό Κοινο-
βούλιο; Πρόκειται για δύο
ερωτήματα τα οποία δεν
τίθενται στον δημόσιο λόγο, ούτε
βεβαίως από την πολιτική και κομ-
ματική νομενκλατούρα της χώρας
ούτε από τα δημόσια μέσα ενημέ-
ρωσης, παράγωγα άλλωστε και
έκτοτε εξαρτήματά της. Αντιθέτως,
αυτό το οποίο τίθεται διαρκώς δη-
μοσίως είναι η απαίτηση, στο όνομα
μιας διεφθαρμένης τάξης πραγμά-
των, να μείνουν οι πολίτες στις θέ-
σεις τους, αδρανείς κατά προτίμηση
και ενταγμένοι στη λογική των πο-
λιτικών φαυλότητας, διαφθοράς και
καταρράκωσης ενός τεράστιου τμή-
ματος της κοινωνίας το οποίο η πο-
λιτική της τελευταίας τριετίας έχει
κυριολεκτικά γονατίσει. Μάλιστα,
πρόσφατα, οι Έλληνες πήραμε και
τα δημόσια συγχαρητήρια για την
ηρεμία και την παθητικότητά μας
από την διευθύντρια του Διεθνούς
νομισματικού Ταμείου Κριστίν Λα-
γκάρντ. Από την άλλη, ο ζοζέ Μα-
νουέλ Μπαρόζο μας παρέχει προε-
κλογικές υποσχέσεις για ανάπτυξη
και οι τενόροι των μαζικών μέσων
ενημέρωσης μας εκφοβίζουν ώστε
να συμπεριφερθούμε σαν πολίτες
της μιας ημέρας και, βεβαίως, να
ψηφίσουμε τα καθιερωμένα. Προς
Θεού, μη χαθεί η κυβερνησιμότητα
της χώρας. Αλλά για την άσκηση
ποιας πολιτικής; Της πολτοποίησης
του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας;
Της σχεδόν κοινωνικής εξάλειψης
των νέων γενεών και ιδίως των
πλέον αδύναμων μεταξύ αυτών; Της
διάλυσης αντί της αναδιάρθρωσης
του κράτους; Της απόλυτα ελεύθε-
ρης αγοράς παραοικονομίας και λα-
θρεμπορίου; Της πλουσιοπάροχης
και χωρίς όρους ενίσχυσης των Τρα-
πεζών; Της ψήφισης ενός βλακώ-
δους νόμου για την τριτοβάθμια εκ-
παίδευση που ούτε οι φανατικοί
υποστηρικτές του μπορούν να εφαρ-
μόσουν; Έστω ότι η πολιτική που θα
ασκηθεί μετά τις εκλογές θα είναι
καλύτερη. Προεικάζουν κάτι καλύ-
τερο οι κυβερνήτες και το κοινοβου-
λευτικό προσωπικό τους;
ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
Παρατήρησα τους υποψήφιους
που ανακοινώνονται από τα κόμ-
24 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Από τον Πετρο Θ. ΠιζΑνιΑ
ματα. Θα μπορούσα να περιγράψω
συνοπτικά την πλειονότητα των
υποψηφίων με δύο λέξεις: κοινω-
νική σαβούρα. Αλλά ας τους δούμε
περιγραφικά. Αθλητικογράφοι στις
παρυφές των οργανώσεων οπαδών
και των πατρόνων ποδοσφαιρικών
ομάδων, ποδοσφαιριστές, μοντέλα,
ακατονόμαστοι με λιγδιασμένα
μαλλιά στα καντράν των καναλιών,
δημοσιογράφοι κυριολεκτικά της
δεκάρας (όπως πάρα πολλοί, δυ-
στυχώς), κουμπάροι, κόρες και ανί-
ψια (η κόρη μετακινείται στην Α’
περιφέρεια της Αθήνας και την
θέση της στην Κρήτη παίρνει ο ανι-
ψιός), νεόκοποι καιροσκόποι πα-
ντελώς άγνωστοι σε οποιοδήποτε
τομέα της κοινωνίας οι οποίοι εν-
σωματώνουν τον βλακώδη λόγο της
κομματικής αντιπαράθεσης σε
χρόνο μηδέν, καθώς και άντρες και
γυναίκες που προβάλλονται δημο-
σίως ως απλοί (συγχωρήστε μου
τους ευτελείς όρους) γκόμενοι και
γκόμενες. Μαζί, πολλοί παλαιοί
φαυλόβιοι κομματικοί. Ένας από
αυτούς, άξεστος και στην εμφά-
νιση, πραγματοποίησε δημόσια εκ-
δήλωση στην Αθηναΐδα όπου εμ-
φανίστηκε ως ειδήμων ελληνιστής
με βιβλίο και δύο κατόχους μόνιμων
ακριβοπληρωμένων εκπομπών στην
κρατική τηλεόραση να τον λιβανί-
ζουν ως άλλο Κακριδή, τον νέο παι-
δαγωγό της νεολαίας (σίγουρα θα
πάρετε ξανά πανάκριβες εκπομπές,
κύριοι). Άλλος δηλώνει δημοσίως
και με πάθος αντιμνημονιακός,
αφού έχει ψηφίσει και τα δύο μνη-
μόνια στην βουλή. Τέλος, ας δούμε
τους αρχηγούς. Ο Ευάγγελος βενι-
ζέλος (ως αντίθετο του πρωτοτύ-
που) είναι ο συντάκτης του νόμου
περί Ευθύνης Υπουργών, συντάκτης
του νόμου περί ΜΜΕ ώστε με ευ-
χέρεια να πετάνε σκουπίδια στον
λαό, μεταφορέας του πεδίου της
μάχης του Μαραθώνα στην Αγία
Παρασκευή και, βέβαια, συντάκτης
δύο νόμων τους οποίους υπογράφει
ταυτοχρόνως: με το ένα χέρι τις πε-
ρικοπές μισθών και με το άλλο την
απαλλαγή των λαθρεμπόρων καυ-
σίμων από τα πρόστιμα (τον δεύ-
τερο με αδιαφανές μελάνι). Ο
Αντώνης Σαμαράς, δημιουργός του
λεγόμενου μακεδονικού που ακόμη
σήμερα προκαλεί σοβαρά προβλή-
ματα εξωτερικής πολιτικής στη
χώρα αλλά και «μεταφορέας» αρ-
χαίων ναών στην εκλογική του πε-
ριφέρεια. Και όλοι μαζί, περιπαθείς
πιστοί σε κάθε ευκαιρία, πόσο μάλ-
λον την περίοδο του Πάσχα, που
τους έδινε πολλές ευκαιρίες να εμ-
φανιστούν ως βαθύτατα θρησκευό-
μενοι, όχι έναντι των πολιτών ορ-
θόδοξου θρησκεύματος, αλλά
πιστοί έναντι της εκκλησίας από
όπου αντλούν ψήφους με το αζη-
μίωτο για την τελευταία.
Η αλήθεια είναι ότι το είδος των
υποψηφίων που περιγράφηκε πριν
το συγκεντρώνουν κατά συντριπτικά
αριθμητικά μεγέθη η νΔ, το ΠΑ-
ΣΟΚ, καθώς και ό,τι προκύπτει ως
απόσχιση από τη Δεξιά και το λεγό-
μενο λαϊκό ΠΑΣΟΚ. Τα υπόλοιπα
κόμματα απλώς δεν καινοτόμησαν,
προτίμησαν την πεπατημένη, τον
μέσο όρο, να μην ανοίξουν τίποτε
αλλά και να μην επιλέξουν ξεφωνη-
μένα άτομα. Εξαίρεση το ΚΚΕ που
πάντοτε επιδιώκει να χρίζει τους
πλέον ολιγόνοες.
Ποιες είναι οι αιτίες που ωθούν
αυτά τα κόμματα να επιλέγουν από
τον ηθικό και πολιτιστικό πάτο της
κοινωνίας σκέλεθρα; Εδώ και δεκα-
ετίες έχει καθιερωθεί ένας τρόπος
άσκησης της εξουσίας στην Ελλάδα
τον οποίο με μετριοπάθεια ορίζουμε
ως κομματοκρατία. Αρχικά ήταν ο
έλεγχος των δραστηριοτήτων κάθε
κοινωνικής ομάδας, και κατά το δυ-
νατόν κάθε ατόμου, από τους κομ-
ματικούς μηχανισμούς που κατα-
λάμβαναν την εξουσία με βάση την
καταμέτρηση της ψηφοφορίας των
πολιτών της μίας ημέρας. Ο έλεγ-
χος αυτός είναι η μία βασική και
επί δεκαετίες αναπαραγόμενη αι-
τία της συρρίκνωσης της Δημοκρα-
τίας των πολιτών στην κοινωνία
μας, και γίνεται φανερός στον κα-
θένα όταν θέλει να ιδρύσει μια επι-
χείρηση, να πραγματοποιήσει ένα
απλό πειραματικό μάθημα σε ένα
σχολείο, να αναγνωρίσει ένα πτυχίο
ή, τέλος πάντων, να κάνει μια οποι-
αδήποτε απλή επαγγελματική ή
άλλη ενέργεια. Θα διαπιστώσει αμέ-
σως ότι στις περισσότερες περι-
πτώσεις χρειάζεται για το απλού-
στερο ζήτημα έγκριση υπουργού ή,
τουλάχιστον, προφορική άδεια γε-
νικού γραμματέα. Οι αστυνομικοί
για να εφαρμόσουν τον νόμο πρέπει
να έχουν ειδική εντολή, οι εφορια-
κοί για να ελέγξουν οποιονδήποτε
ξεπερνάει ένα ασήμαντο επίπεδο
φοροδιαφυγής πρέπει να έχουν ει-
δική εντολή, οι φοιτητές θα διαβά-
σουν βιβλία που θα τους παραχω-
ρήσει δωρεάν το υπουργείο. Τα
παραδείγματα μπορούν να υψωθούν
σε όποια δύναμη θέλετε. Ο ασφυ-
κτικός έλεγχος, λοιπόν, δεν βρίσκε-
ται στο βάθος της κοινωνίας με κάτι
σαν αστυνομοκρατία, όπως πολλοί
νομίζουν, αλλά στην κορυφή. Τί-
ποτε δεν μπορεί να γίνει, και ιδίως
τίποτε δημιουργικό, εάν δεν το θέ-
λει ή δεν ωφελείται το εκάστοτε κυ-
βερνών κόμμα, ακριβέστερα ο
υπουργός και η κομματική νομεν-
κλατούρα που τον περιβάλλει ενδε-
δυμένη θεσμική ιδιότητα. Αντίθετα,
οτιδήποτε ωφελεί είτε ψηφοθηρικά
είτε ευθέως οικονομικά ή με άλλο
τρόπο την εν λόγω νομενκλατούρα,
είναι δυνατό, ακόμη και στην περί-
πτωση που παραβιάζει σύνταγμα,
νόμους και κοινή ηθική. Πρόκειται
λοιπόν για ό,τι αφαιρετικά ορίζουμε
ως θεσμική φαυλότητα, ενώ εμπει-
ρικά περιγράφεται ως αγοραπωλη-
σία των θεσμών του κράτους και
της νομοθετικής αρμοδιότητας του
Κοινοβουλίου έναντι πάσης φύσεως
ανταλλαγμάτων.
Υπάρχουν και καλοί. Φυσικά, πά-
ντα υπάρχουν. Αλλά ο καθωσπρεπι-
σμός της επίκλησης των εξαιρέσεων
με πρόσχημα την αντικειμενικότητα
συγκαλύπτει τον κανόνα, δηλαδή
την κυρίαρχη πραγματικότητα. Κα-
λούμαστε, λοιπόν, στις προσεχείς
εκλογές να επιλέξουμε από αυτό το
πολιτικό προσωπικό, ανανεωμένο
με κάθε ευτελή τυχάρπαστο.
Η ΣΥΝΑξΗ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ
Ο τρόπος άσκησης της εξουσίας
στην Ελλάδα από την πτώση της
χούντας έως σήμερα δεν υπάγεται
μόνο στον κανόνα της θεσμικής
φαυλότητας προς όφελος της κομ-
ματικής νομενκλατούρας, αλλά και
σε ένα χαρακτηριστικό το οποίο εί-
ναι δομικό, θεμελιωδέστερο. Συνο-
πτικά, πρόκειται για ό,τι θα απο-
καλούμε δημοκρατία των κομμάτων
και όχι των πολιτών (αυτοί περιο-
ρίζονται στις αναφορές τους στο
σύνταγμα της χώρας μας και στη
ιδιότητά τους της μιας ημέρας). Το
ελληνικό κράτος είναι το μόνο στην
Ευρωπαϊκή Ένωση το οποίο έχει
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 25

Kυριακή 12 Φεβρουαρίου. Tο κτίριο του Aλέξανδρου Nικολούδη, γωνία Σταδίου και Xρήστου Λαδά, όπου και οι
κινηματογράφοι Aττικόν και Aπόλλων, φλέγεται, από εμπρησμό.
καθιερώσει, αλλού θεσμικά αλλά
συχνότερα άτυπα, τις διακομματι-
κές επιτροπές για σχεδόν κάθε κρα-
τική λειτουργία, μικρής ή μεγάλης
κλίμακας. Το κράτος εδώ και δεκα-
ετίες λειτουργεί σε σημαντικό
βαθμό ερήμην των νόμων και των
οργανισμών λειτουργίας των υπη-
ρεσιών, όπου η πολιτική ηγεσία του
κάθε υπουργείου μπορεί να απο-
φασίζει και να επιβάλλει στη διοί-
κηση ό,τι συμφέρει τον εκάστοτε
υπουργό ή γενικώς το κόμμα στο
πλαίσιο της αγοραπωλησίας των
θεσμών (π.χ. η μετακόμιση αρχαίων
ναών σε άλλο νομό, η διαγραφή
προστίμων, η νομιμοποίηση αυθαι-
ρέτων, η κλοπή φόρων, η παραχώ-
ρηση προνομίων, η χρηματοδότηση
των κομμάτων, η αυθαίρετη δανει-
οδότηση κρατικοδίαιτων κεφαλαι-
ούχων από κρατικές τράπεζες και
τόσα ακόμη). Η αυθαίρετη από-
φαση του υπουργού επιβάλλεται
στην κρατική διοίκηση για να την
προωθήσει όχι τόσο μέσω της ιε-
ραρχίας, (υπάρχουν υπάλληλοι που
αντιστέκονται σθεναρά) αλλά μέσω
του γνωστού συστήματος τριγωνι-
κών εξουσιών που διαθέτουν διά-
σπαρτα άτομα στο κράτος: τμημα-
τάρχης ή διευθυντής, ταυτοχρόνως
συνδικαλιστής και μαζί κομματικό
στέλεχος ή εκλεκτός του τρέχοντος
υπουργού. Από εκεί ξεκίνησε και η
εμπέδωση της αντι-αξιοκρατίας
στη διοίκηση (οι περισσότεροι
υπάλληλοι που διαθέτουν υψηλά
26 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
προσόντα είναι σχεδόν περιθωριο-
ποιημένοι) και μαζί η διαφθορά
τμημάτων της. Κάποια στιγμή, το
εν λόγω αντιπροσωπευτικό πρό-
σωπο με τις τριγωνικές εξουσίες
σκέφτηκε ότι, αντί του κόμματος ή
του υπουργού, θα μπορούσε να
πουλάει τους θεσμούς για λογαρια-
σμό του, κρατώντας υπουργούς και
γραμματείς σε παλαιότερους φακέ-
λους.
Στη διοίκηση, συνεπώς, ο τρόπος
άσκησης της εξουσίας κατά τη με-
ταπολίτευση εξελίχθηκε σε δια-
φθορά με εξωτερικό χαρακτηριστικό
τη συγκέντρωση όλων, και των
πλέον ασήμαντων εγκρίσεων στην
κορυφή του κάθε υπουργείου, ώστε
το εμπόρευμα αυτής της ιδιότυπης
αγοράς να είναι διαθέσιμο, πάντα
σε ικανοποιητικό επίπεδο προσφο-
ράς.
Στη βουλή τα πράγματα ήταν
απλούστερα και πριν από τη χούντα
και από τη μεταπολίτευση. Ο κομ-
μουνιστικός κίνδυνος πριν και η
κομματική πειθαρχία και η δια-
γραφή, μετέτρεψαν βαθμιαία τους
βουλευτές σε σούργελα των βαρό-
νων, ιδίως δε του εκάστοτε αρχηγού
που έλεγχε το κάθε κόμμα – ιδίως
τα κόμματα της εξουσίας, ΠΑΣΟΚ
και νΔ. βαθμιαία και μάλλον σύ-
ντομα, ελάχιστοι σοβαροί παραιτή-
θηκαν – αλλά οι βουλευτές στην
πλειονότητά τους, αφού δεν υπήρχε
η παραμικρή πιθανότητα να βου-
λεύονται, άρχισαν να φροντίζουν το
Αλεξία Τσαγκάρη
βόλεμά τους, μαζί των παιδιών, συγ-
γενών, φίλων, κάποιοι μάλιστα έγι-
ναν έμμισθοι ψηφοφόροι της βου-
λής για λογαριασμό κρατικοδίαιτων
κεφαλαιούχων, ολοκληρώνοντας
ίσως τον κύκλο της αγοράς της νο-
μοθετικής εξουσίας προς ιδιώτες.
Ποιος σοβαρός άνθρωπος, και μά-
λιστα μορφωμένος, θα δεχόταν να
βάλει υποψηφιότητα;
Σήμερα τα πολιτικά κόμματα,
πρωτίστως τα δύο που διαχειρίστη-
καν την χώρα από την μεταπολί-
τευση έως σήμερα, βρίσκονται κοι-
νωνικά απομονωμένα, σε βαθμό που
τα στελέχη τους να φοβούνται να
κυκλοφορήσουν ελεύθερα. Αυτό εί-
ναι πολύ καλό για τους πολίτες.
Ταυτοχρόνως όμως αρνούνται πει-
σματικά να πραγματοποιήσουν την
οποιαδήποτε εσωτερική τους με-
ταρρύθμιση με ελάχιστη επιδίωξη η
εσωτερική τους λειτουργία και οι
διαδικασίες να αντανακλούν τουλά-
χιστον τις προβλέψεις του συντάγ-
ματος για τη δημοκρατία και τις
ελευθερίες. Έτσι, παγιδευμένα στον
εαυτό τους και φοβικά προς την κοι-
νωνία τα δύο (πρώην) μεγάλα και
αρκετά από τα πρόσφατα και πα-
λαιά αποσκιρτήματά τους, κατα-
φεύγουν να εντάσσουν στα ψηφο-
δέλτιά τους φίλους ποδοσφαιρικών
χούλιγκαν, άξεστους δημοσιογρά-
φους, τραγουδιστές και συζύγους
τραγουδιστών και ό,τι εκλεκτό έχει η
ελληνική κοινωνία. Κάτι δηλαδή σαν
μαφία που δεν μπορεί να στρατολο-
γεί παρά μόνο από τον οικογενειακό
κύκλο της.
Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΘΩΜΑ
Είναι προφανές ότι το σύστημα
κομματικής κυριαρχίας το οποίο
περιέγραψα έχει όλα τα χαρακτη-
ριστικά μιας μεσαιωνικής ή και νε-
ότερης ολιγαρχίας. Μην πάει το
μυαλό κανενός στους Κοτζαμπά-
σηδες ή τους Αρματολούς, ήταν
ασυγκρίτως σοβαρότεροι από τους
σημερινούς δικούς μας. Άλλωστε,
εκείνοι συμμετείχαν σε μία σημα-
ντική επανάσταση, ενώ οι δικοί μας
είναι σχεδόν όλοι ανεπάγγελτοι.
Σκεφτείτε περισσότερο ένα οθω-
μανικό στυλ εξουσίας σε περίοδο
παρακμής.
Ο νόμος περί Ευθύνης Υπουρ-
γών προστατεύει την πολιτικο-κομ-
ματική ολιγαρχία σε ένα θεσμικό κά-
στρο από το οποίο μπορούν να
λυμαίνονται την κοινωνία μέσω του
κράτους. Αυτό κάνουν χρόνια τώρα.
Ο θεσμός του πολίτη έχει καταρρα-
κωθεί, το Κοινοβούλιο δεν υφίσταται
παρά ως άθροισμα φοιτητικών πα-
ρατάξεων ως προς τη λειτουργία
του, η ισονομία έχει τσαλακωθεί όσο
τίποτε άλλο και την ισοπολιτεία ελά-
χιστοι τη θυμούνται. Το γεγονός ότι
ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας
επωφελείται, σήμερα δεν σημαίνει
απολύτως τίποτε. Ακόμη, ο διάχυτος
φόβος που έχουν ενσπείρει στην κοι-
νωνία και η περιθωριοποίηση κάθε
κριτικής με τη βοήθεια των πά-
μπολλων δημοσιογράφων δεν μπο-
ρεί να αποτελεί δικαιολογία. Αυτό το
σύστημα είναι τόσο πολύ ακραίο,
εξτρεμιστικό στη λογική και στις
πρακτικές του, ώστε εύκολα μπορεί
να τροφοδοτήσει τρομοκρατικές
ακρότητες αλλά και απλώς τυφλή
αγανάκτηση – όπως ήδη έχει γίνει.
Είναι συνεπώς ένα σύστημα επικίν-
δυνο για τους πολίτες και τη δημο-
κρατία. Υπάρχει όμως μια ευκαιρία
για τους πολίτες, όσους θέλουμε την
ανατροπή αυτής της κομματικής
ολιγαρχίας, και μάλιστα ευκαιρία θε-
σμική. Είναι οι εκλογές της 6ης
Μαΐου. Ο κατακερματισμός του
κομματικού φάσματος στην επόμενη
βουλή μπορεί να διαμορφώσει δε-
δομένα περιορισμένης κομματικής
κυριαρχίας και μάλιστα υπό τα πυρά
πολλών μικρών και ανταγωνιστικών
κομμάτων. Δεν πρόκειται για κάτι
σπουδαίο, αλλά είναι το μόνο που
έχουμε στα χέρια μας ως πολίτες
για να διευρύνουμε τη δημοκρατία
στο Κοινοβούλιο. Και στη συνέχεια,
ανάλογες προσπάθειες μπορούν
ίσως να διευρύνουν τη δημοκρατία
και στην κοινωνία μας. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 27
H βία στην αυλή μας
ΕΚΛΟΓΕΣ 2012 Από την aννΑ ΠοτΑμιaνου

Αλεξία Τσαγκάρη
ι μορφές με τις

O οποίες η βία εκφρά-

ζεται σήμερα είναι
πολλές. Μερικές εί-
ναι γνωστές σε όλους,
ενώ κάποιες άλλες δεν έχουν τύχει
ανάλογης προσοχής.
Στην πολιτική ζωή η βία είναι
σε όλους αντιληπτή. Έχει συχνά
πάρει μορφές άγριας καταπιέσεως
των λαών. Η βία των πολεμικών
συγκρούσεων και των εμφυλίων
πολέμων επίσης είναι γνώριμη,
αφού διατρέχει την ανθρώπινη
ιστορία, ξεκληρίζοντας εκατομμύ-
ρια ανθρώπων που, έρμαια της τύ-
χης, σέρνονται στα μονοπάτια της
ξενιτιάς ή του θανάτου.
Στην καθημερινότητα των ατό-
μων η βία που ασκούν οι αγορές, οι
τεχνολογικές εξελίξεις, οι οικονο-
μικές διαπλοκές και κυρίως ρυθμοί
και όροι εργασίας που επιβάλλο-
νται σε τέλεια αντίθεση με τις αν-
θρώπινες αντοχές, είναι οδυνηρή,
όσο και η βία που ασκούν διάφορες ασκήσεις (εθνικόφρονος) αγανάκτησης και βίας μπροστά στη βουλή το περασμένο καλοκαίρι.
ένοπλες, ή μη, ομάδες, εδώ στην
Ελλάδα, όπως και αλλού. δρασις; άμυνα; Ή, όπως υποστή- αυτονομία. Οι αρχηγικές μορφές κλητικές ενέργειες και γίνονται
Όμως υπάρχουν μορφές βίας ριξε ο ζίγκμουντ Φρόυντ, έχομε στην οικογένεια, στην επαγγελμα- ολοένα πιο επιθετικά και ανεξέλε-
που έχουν δράση συντριπτική, αν να κάνομε με έμφυτη στον άν- τική απασχόληση, στην πολιτική, γκτα. Αναζητούν μία απαγόρευση,
και δεν είναι κραυγαλέα. Τέτοια θρωπο καταστροφικότητα; ήταν στα παλαιότερα χρόνια και ακόμη και μία τιμωρία, που θα τα
είναι η επί χρόνια διήθηση της αν- Όποια απάντηση και εάν δια- μορφές με ισχύ αδιαφιλονίκητη. αναχαιτίσει.
θρώπινης σκέψεως από την ευφο- λέξει κανείς να δώσει στο ερώ- Όμως η αντίδραση σε αυτού του Μπορεί κανείς να αντιτάξει ότι
ρία παροχών, από φιλοδοξίες που τημα, γεγονός είναι ότι το ανθρώ- τύπου την επιβολή δεν άμβλυνε οι ενήλικες δεν είναι πια παιδιά.
τράφηκαν με απάτες και ανοχή, πινο επιθετικό δυναμικό –όπως απλώς, αλλά σάρωσε, κάθε υπάρ- Όμως ένας ψυχισμός που κατα-
από ελευθερίες που δόθηκαν σε φαίνεται και στη συμπεριφορά χοντα φραγμό, ενώ η έλλειψη προ- κλύζεται από μη ελεγχόμενες διε-
λόγο και σε πράξεις που οδήγησαν των μικρών παιδιών– είναι δύνα- γραμμάτων αγωγής, οι δυσκολίες γέρσεις, είτε εξωτερικής είτε εσω-
σε ρήξεις του κοινωνικού ιστού και μις θεμελιακή για την κατανόηση γονιών και σχολείων να επωμισθούν τερικής προελεύσεως, μένει τελικά
σε κατά βούλησιν ανάπλαση της εξωτερικών και εσωτερικών συ- το έργο τους, η οικτρή κατάσταση σε στενή σχέση με το παιδί που
ιστορίας. γκρούσεων ή βίαιων πρακτικών. των σωφρονιστικών ιδρυμάτων, όλοι υπήρξαμε κάποτε. Ταυτοχρό-
Στη δική μας χώρα, οι πολίτες Από τη συμπεριφορά των βασανι- αλλά και η αλόγιστη επιείκεια του νως, επιθυμούμε και φοβόμαστε το
πιστεύουν και διαλαλούν το ανε- στών και την κακοποίηση παιδιών κοινού και των κρατούντων, οι δι- άμετρο, το ανεξέλεγκτο, το χωρίς
ξάρτητο της φύσης τους, ενώ η και ενηλίκων, μέχρι τις μούντζες καιολογίες, η ατιμωρησία, διευκό- περιορισμούς. Όμως, ό,τι ανοίγει
αλήθεια είναι ότι εξαρτώνται από και το πέταγμα αυγών και γιαουρ- λυναν το ασύδοτο λόγων και πρά- τις πόρτες στο παραβατικό, δεν
επικυριαρχίες που αλώνουν. Οι τιών, οι βίαιες συμπεριφορές εκ- ξεων στην καθημερινή ζωή. αναχαιτίζει όσα μπορούν να απο-
κομματικές εντάξεις, η εξιδανί- φορτίζουν εντάσεις, ικανοποιούν Στη φορά αυτής της εξελίξεως διοργανώσουν τον ψυχισμό που το
κευση αρχηγών, οι διανομές ρου- τάσεις που δεν βρίσκουν άλλους παραγνωρίσθηκαν κάποιοι σημα- βιώνει ούτε αποτρέπει τη στροφή
σφετιών, μας καρφώνουν σε εξαρ- τρόπους να εκφρασθούν, καλύ- ντικοί παράγοντες. προς συμπεριφορές ανομίας που
τήσεις χρόνιες. πτουν καταθλίψεις και πένθη, α) Κατ’ αρχήν, ότι ο ανθρώπινος κάποια στιγμή θα συναντήσουν την
Η βία που απλώνεται στην Ελ- απώλειες, στερήσεις, αλλά και την ψυχισμός απειλείται από τη χωρίς τιμωρία και τους κοινωνικούς πε-
λάδα, όπως εξάλλου και σε άλλες ευχαρίστηση της εξουσίας που οριοθέτηση λειτουργία. Απειλεί- ριορισμούς. Η τιμωρία θα έρθει απ’
περιοχές της γης, αφορά άτομα ασκείται πάνω σ’ αυτόν που υφί- ται, γιατί η μη οριοθέτηση ανοίγει έξω, και η έννοια «νόμος» δεν έχει
και λαούς. σταται την βιαιοπραγία. τις πιθανότητες διαδρομών ανε- εσωτερικευθεί, εάν η διάσταση που
Αξίζει λοιπόν να τεθεί το ερώ- Ασφαλώς ο σύγχρονος δυτικός ξέλεγκτων δονήσεων, που τρομο- μας λέει «τι πρέπει» ή «δεν πρέ-
τημα: γιατί η βία; Γιατί είναι συ- κόσμος, εν πολλοίς, οργανώθηκε κρατούν όποιον τις υφίσταται. Το πει» για τα πιο απλά (π.χ. τη βου-
νηθισμένο το κακό, όπως έλεγε η σε αντίθεση προς συστήματα οι- δείχνουν τα μικρά παιδιά που, λιμική κατανάλωση αγαθών) ώς τα
Χάννα Άρεντ; Είναι γέννημα κοι- κογενειακής ή άλλης εξουσίας που όταν δεν συναντούν αντίσταση, πιο πολύπλοκα (π.χ. την αποδοχή
νωνικών συνθηκών; Είναι αντί- στο παρελθόν δεν ευνοούσαν την κλιμακώνουν τις επιθετικές προ- ορισμένου μέτρου στη συμπερι-

28 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

φορά και στη σκέψη) δεν έχει βρει
μέσα μας ένταξη. Όταν τα πράγ-
ματα αφήνονται στην ανοχή τού
«δεν πειράζει» ή τού «θα τα βρούμε
κάποτε», η ηθική συνείδηση στρε-
βλώνεται.
β) Ο ανθρώπινος ψυχισμός
απειλείται και από την καταστρο-
φικότητα που φωλιάζει μέσα μας.
Δεν είναι αλήθεια ότι οι άνθρω-
ποι είναι καλοί ή κακοί. Η αλήθεια
είναι ότι κάθε άνθρωπος έχει μέσα
του δυνάμεις θετικές και δυναμικό
αρνητικό. Η αμφιθυμία είναι ένα
χαρακτηριστικό μας, και οι φαντα-
σίες, τα όνειρα, αν όχι οι πράξεις
μας, φέρουν το βάρος διαθέσεων
φονικών που ασυνείδητα ή συνει-
δητά μάς κατέχουν. Για να διαχει-
ρισθούμε τη βία που τροφοδοτούν
είναι αναγκαίο να τις αναγνωρί-
σομε και, επί πλέον, χρειάζεται
προσφορά προτύπων ταυτίσεως
(γονείς, δάσκαλοι, πολιτικοί) που
να αντιτίθενται στις παραβάσεις
και να μην τις ενθαρρύνουν. Όμως
ξέρομε ότι τα πρότυπα στον τόπο
μας πάσχουν. Έτσι η οργάνωση
της ηθικής διαστάσεως μένει ελλι-
πής, οι εσωτερικεύσεις είναι προ-
βληματικές και οι νέοι συχνά κα-
ταλήγουν –η κλινική το δείχνει κα-
θημερινά– σε αυτοτιμωρητικές δια-
δικασίες, σε ατυχήματα καθόλου
τυχαία, σε καταστάσεις που ο λαός
τις χαρακτηρίζει «ξεπεσμό από τον
θρόνο» κ.ο.κ. Γιατί; Απλά, επειδή ο
ίδιος ο ψυχισμός, μπρος στο άμε-
τρο και το ασυγκράτητο που τον
πλημμυρίζει, τείνει να αποκατα-
στήσει κάποια ισορροπία. Με απο-
τελέσματα όμως που στρέφονται
εναντίον εαυτού.
ταν λοιπόν εκφράζο-
O νται αιτήματα ανα-
διαρθρώσεως των
κρατικών δομών,
αναδιοργανώσεως
της παιδείας, επανεξετάσεως των
πολιτικών στόχων, άραγε υπάρχει
η έγνοια από ποιους και για ποι-
ους θα πραγματοποιηθούν; Και
πώς θα στηθούν;
Ο σύγχρονος κόσμος έκανε
πολλά βήματα για την κατοχύ-
ρωση των ατομικών δικαιωμάτων,
αγνόησε όμως τη διασφάλιση των
εξ ίσου απαραίτητων υποχρεώ-
σεων, που δεν συνιστά όπως λέγε-
ται κοινωνική επιβολή. Συνθέτει
μέτρο ψυχικής διασφαλίσεως εσω-
τερικής ισορροπίας.
Σε κοινωνίες που συνδέουν τη
ζωή με την απόλαυση, την απο-
φυγή του μόχθου, δίνοντας στο
κέρδος μοναδική αξία για το
«έχειν», η βία ξαπλώνεται μέσα σε
ένα πλαίσιο ανοχής, αδιαφορίας
και αποφυγής του «πρέπει». ξα-
πλώνεται στα μέτρα ακριβώς της
βιαιότητος που φωλιάζει στον κα-
θένα.
Με την εξέλιξη της σύγχρονης
τεχνολογίας, ο φυσικός κόσμος
παρέχει σήμερα στη γνώση μας
πεδία που διανοίγονται όλο και
πιο πολύ, παραδίνοντας ολοένα
και περισσότερα δεδομένα στους
χειρισμούς του νου. ισχύει το ίδιο
για την γνώση του εαυτού μας;
Τα τελευταία χρόνια, ζήσαμε
στην Ελλάδα την αυταπάτη ότι τα
πάντα αντιπροσωπεύουν «ελευθε-
ρία». Ότι ο καθένας με οποιεσ-
δήποτε πράξεις και λόγια την εκ-
προσωπεί. Μέτρα υιοθετούνται
μόνον όταν τα πράγματα φθάνουν
στο απροχώρητο.
Οι Έλληνες έχουν πολλές δυνα-
τότητες. Δεν μας διακρίνει βέβαια
η συλλογιστική ψυχραιμία. Ασφα-
λώς, η χρήσις του μηχανισμού της
προβολής αδειάζει τις ευθύνες που
δεν θέλομε να αναγνωρίσομε. βέ-
βαιο είναι ότι η εύκολη κριτική, τα
σχόλια, η πρόθυμη ακατάσχετη με-
τάδοση πληροφοριών απορροφούν
μεγάλο μέρος της ενέργειάς μας.
ωστόσο, οι δυνατότητες –το έχομε
δείξει– δεν εξαντλούνται εκεί.
Πιστεύω ότι έχομε την ικανό-
τητα να διερωτηθούμε ποια αξία
έχουμε ως άτομα για τους πολιτι-
κούς, για τους ανθρώπους του δη-
μόσιου βίου ή για τους προσηλυ-
τιστάς που έχουν καταλάβει τον
χώρο. Τι επιθυμούμε να είμαστε
και τι θέλουμε να «έχουμε» ως πο-
λίτες αυτής της χώρας; Πώς το
κράτος και οι γονείς, μακριά από
τη μακαριότητα του εφησυχα-
σμού, θα προετοιμάζουν τους νέ-
ους για τις υποχρεώσεις της ενή-
λικης ζωής;
Σε μία τέτοια πορεία σκέψεως
ίσως ανακαλύψομε ότι, παρά τις
απογοητεύσεις και τις παραιτή-
σεις, το «Παραμύθι χωρίς όνομα»
της παιδικής μας ηλικίας κρατάει
ακόμα τη δυνατότητα να γοητεύει
και να κινητοποιεί. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 29
Επικίνδυνοι μετανάστες και ανεύθυνοι υπουργοί
Από τον κωνςτΑντινο τςιτςελικη
συζήτηση των τελευ-
Η ταίων εβδομάδων
σχετικά με τις σκού-
πες στην Αθήνα, τα
στρατόπεδα κράτη-
σης και τις υγειονομικές βόμβες κο-
ρυφώνεται εν όψει των εκλογών. Η
συγκυρία δεν είναι καινούργια: προ-
εκλογικά (βλ. και προηγούμενες ευ-
ρωεκλογές), ελλείψει άλλου δημο-
φιλούς θέματος αντιπαράθεσης, το
μεταναστευτικό μπορεί να καλύψει
πολλά κενά. Εκ του ασφαλούς και
βολικά. Μόνο που αυτή τη φορά
υπάρχει μια συνολική μετατόπιση
προς τα (ακρο)δεξιά. Τα όσα δη-
λώνουν κατ’ επανάληψη οι υπουρ-
γοί Μιχάλης Χρυσοχοΐδης και
Aνδρέας Λοβέρδος, από την
πλευρά του ΠΑΣΟΚ, ως προς την
επικινδυνότητα των μεταναστών
και το ιδεολόγημα-καραμέλα του
προέδρου της νέας Δημοκρατίας,
Αντώνη Σαμαρά, ότι δηλαδή «η Ελ-
λάδα έχει καταστεί μαγνήτης για
τους αλλοδαπούς», κυρίως λόγω του
νόμου για την ιθαγένεια, είναι και
ψευδή και παραπλανητικά. Από
την άλλη πλευρά, η υιοθέτηση απο-
σπασματικών και αντιφατικών πο-
λιτικών και η θέσπιση νομοθετικών
μέτρων με πολλές αντιφάσεις και
ανεπαρκή αποτελέσματα αποτε-
λούν το βασικό χαρακτηριστικό της
ελληνικής μεταναστευτικής πολιτι-
κής. Τα αποτελέσματα, γνωστά: τα
γκέτο της εγκληματικότητας και
του φόβου στην Αθήνα, οι ομάδες
περιφρούρησης της βίαιης Ακροδε-
ξιάς, η ακραία εργασιακή εκμετάλ-
30 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
λευση μεταναστών (στην ύπαιθρο,
και πλέον στις πόλεις). Το Δου-
βλίνο ιι, η μίζερη συνεισφορά των
ευρωπαίων εταίρων στις απαιτού-
μενες υποδομές και οι αρνητικές
διαπιστώσεις μη κυβερνητικών ορ-
γανώσεων και διεθνών οργανισμών
συμπληρώνουν τη θλιβερή εικόνα
του μεταναστευτικού και της ελλη-
νικής κοινωνίας σε κρίση.
Το κεντρικό ζητούμενο, λοιπόν,
παραμένει, ενώ ανέφικτες και
έκνομες εξαγγελίες υπονομεύουν
ανεύθυνα κάθε βιώσιμη και σύν-
νομη λύση. Θα σχολιάσω τις εξαγ-
γελίες των τελευταίων ημερών με
βάση δύο απλούς, αλλά κρίσιμους
άξονες: τι επιτρέπεται και τι απα-
γορεύεται από προϋπάρχοντες
υπερκείμενους κανόνες και αρχές.
Αν λάβει κανείς υπ’ όψη τα όρια
αυτά νομιμότητας μπορεί να προ-
χωρήσει στη συζήτηση και να ψά-
ξει για λύσεις. Μία ακόμα απαραί-
τητη προϋπόθεση λείπει ακόμα για
τον εξοπλισμό του πολιτικού και
του νομοθέτη: η γνώση των αντι-
κειμενικών διαστάσεων ενός σύν-
θετου και πολυεπίπεδου, μεταβλη-
τού και ρευστού φαινομένου, όπως
η μετανάστευση, το οποίο απαιτεί
συνεχή μέτρηση και αξιολόγηση.
Θα σχολιάσω ορισμένα ζητήματα
που ανέκυψαν στην επικαιρότητα.
Δεν θα επεκταθώ στις πραγματι-
κές και φαντασιακές διαστάσεις
του φαινομένου, παρά μόνο με
αφορμή την πρόσφατη συζήτηση,
η οποία φαίνεται να κλιμακώνεται
όσο πλησιάζουν οι εκλογές με
Ροζάριο
Άννα Αχμάτοβα
μετάφραση από τα ρωσικά
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
Στο δρόμο ένα σήμαντρο χτυπά –
Γνωστός μας είναι ο ήχος τούτος.
Το βράδυ του αποχωρισμού, για να μην κλάψεις
Ένα τραγούδι θα σου πω.
Εκδόσεις Φίλντισι / Samizdat
σκοπό ψηφοθηρικό και όχι την επί-
λυση των προβλημάτων.
Τα κέντρα κράτησης. Ήδη έχουν
θεσμοθετηθεί οι Ειδικοί Χώροι Πα-
ραμονής Αλλοδαπών (άρθρο 81
ν.3386/05) και τα Κέντρα Πρώτης
Υποδοχής (ν.3907/11) αλλά δεν
υλοποιήθηκαν. Τώρα ιδρύονται τα
Κέντρα Κράτησης (στον προφορικό
λόγο αναφέρονται και ως «χώροι
κλειστής φιλοξενίας», σε ένα άνευ
προηγουμένου οξύμωρο σχήμα). Η
μη εφαρμογή των προηγούμενων
νόμων αλλά και η μη συζήτηση για
το τι μπορεί να γίνει και πώς μπο-
ρεί να πραγματοποιηθεί, και κυ-
ρίως η αδιαφορία του νομοθέτη να
απαντήσει στα ερωτήματα αυτά,
μόνο ως καλόπιστη άγνοια δεν
μπορεί να χαρακτηριστεί. Φαίνεται
ότι αγνοήθηκαν παντελώς οι συ-
στάσεις και οι οδηγίες (ευρωπαϊ-
κών οργανισμών) για τι σκοπό και
τι προδιαγραφές πρέπει να έχουν
οι χώροι υποδοχής εκείνων οι
οποίοι εισέρχονται παράτυπα τα
σύνορα. Κρίσιμο στοιχείο στη συ-
ζήτηση αυτή, το οποίο αποσιωπά-
ται παντελώς, είναι ότι το Ευρω-
παϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου κρίνοντας πρόσφατες
ελληνικές υποθέσεις έχει αποφαν-
θεί ότι η στέρηση της ελευθερίας
ατόμου χωρίς πραγματοποιήσιμο
σκοπό είναι παράνομη. Η κρίση
αυτή επαληθεύει ορισμένες κατη-
γορίες αλλοδαπών που βρίσκονται
στην ελληνική επικράτεια: εκείνους
που έχουν υποβάλει αίτημα ασύλου
και αναμένουν την κρίση των ελ-
ληνικών αρχών επ’ αυτού, και εκεί-
νους που, αν και πρέπει να απελα-
θούν (απομακρυνθούν κατά την νέα
ορολογία), δεν είναι εφικτή η απέ-
λασή τους για σειρά από λόγους,
αλλά και τα θύματα trafficking ή οι
ασυνόδευτοι ανήλικοι. Τα ερωτή-
ματα που αφορούν τη νομιμότητα
των κέντρων-στρατοπέδων, εκτός
από τις φρικτές συνδηλώσεις που
αναπόφευκτα ανασύρουν, είναι
συνδεδεμένα με τις νομικές προϋ-
ποθέσεις της κράτησης: Ποιοι
μπορούν να προσαχθούν; Με
ποιες υλικές (βλ. συνθήκες κράτη-
σης) και νομικές προϋποθέσεις;
Για πόσο χρονικό διάστημα; Με
ποιο σκοπό; Και, το κρισιμότερο,
ποιος αποφασίζει και ποιος ελέγ-
χει την απόφαση αυτή (κατά το
ισχύον δίκαιο ο Αστυνομικός Δι-
ευθυντής αποφασίζει και ελέγχει
το Διοικητικό Πρωτοδικείο, ενώ
στην πράξη οι πιθανότητες να
ανατραπεί η απόφαση κράτησης
είναι μηδαμινές). Όλοι γνωρίζουν
ότι τα κέντρα κράτησης είναι αδύ-
νατο να δημιουργηθούν και δεν θα
έχουν καμία συνεισφορά στο πρό-
βλημα. Ενδεικτικό του λόγου και
των πράξεων προεκλογικής βιτρί-
νας είναι ότι όσοι προσήχθησαν
στις εικονικές-τηλεοπτικές «σκού-
πες» στην Αθήνα, αφέθηκαν ελεύ-
θεροι λίγες ώρες αργότερα…
Η ρήτρα της επικινδυνότητας.
Στα προηγούμενα ερωτήματα φαί-
νεται να απαντάει η εξαγγελία νο-
μικής διάταξης κατά την οποία επι-
τρέπεται η «σύλληψη και κράτηση
αλλοδαπού ως επικίνδυνου για τη
δημόσια τάξη και δημόσια υγεία»,
ενισχύοντας το ήδη ισχύον δίκαιο
που αφορά τη διοικητική κράτηση
αλλοδαπού με σκοπό την απέ-
λαση/απομάκρυνση. Προφανώς,
επαναδιατυπώνεται η λογική του
νόμου ότι κάποιος μπορεί να κρα-
τηθεί ως επικίνδυνος για τη δημό-
σια τάξη και ασφάλεια όχι μόνο εν
όψει της απέλασής του, αλλά αυ-
τοτελώς και μάλιστα με τον πρό-
σθετο λόγο του κινδύνου της δη-
μόσιας υγείας. Οι πρόσφατες
επαναλαμβανόμενες δηλώσεις περί
της υγειονομικής βόμβας και η συ-
νάρτηση με την έννοια της επικιν-
δυνότητας που συνιστούν οι «λα-
θρομετανάστες» δημιουργούν το
κατάλληλο κλίμα ώστε η κοινή
γνώμη να δεχτεί με ανακούφιση τα
μέτρα: «Κλείστε τους μέσα και γλι-
τώσαμε από τον κίνδυνο». ωστόσο,
ο δημόσιος λόγος του είδους αυτού
είναι παραπλανητικός, πρώτα γιατί
τα στοιχεία από τους ειδικούς φο-
ρείς αποδεικνύουν ότι οι μετανά-
στες δεν έχουν επιβαρύνει τη δη-
μόσια υγεία, η οποία κυρίως επλήγη
από τις οικονομικές περικοπές (π.χ.
τα κρούσματα ελονοσίας, η οποία
μεταδίδεται από τα κουνούπια και
όχι τους «μετανάστες», οφείλεται
στην μείωση των ψεκασμών κ.λπ.).
Η επικινδυνότητα αναβαθμίζεται
ενδεχομένως σε αυτοτελές νομικό
κριτήριο που οδηγεί στη στέρηση
της ελευθερίας. Η αιτιολόγηση των
αποφάσεων αυτών είναι γνωστό
πόσο ελλιπής είναι αν όχι ανύπαρ-
κτη. Κατά συνέπεια η ασάφεια της
επικινδυνότητας για τη δημόσια
τάξη συνδέεται ουσιοκρατικά με τη
θέση του αλλοδαπού ως «παράνο-
μου», άρα εξισώνει την παράτυπη
είσοδο στη χώρα με την επικινδυ-
νότητα για το κοινωνικό σύνολο.
Επίσης, θεωρείται σχεδόν εξ ορι-
σμού ότι είναι φορέας μολυσματι-
κών νοσημάτων. Όσοι έχουν την
εμπειρία των κέντρων κράτησης
στη μεθόριο γνωρίζουν καλά τις
συνθήκες ιατροφαρμακευτικής πε-
ρίθαλψης για χιλιάδες ανθρώπους,
οι οποίοι υπέφεραν από πλήθος
ασθενειών που δημιουργούνται και
συντηρούνται με τον συνωστισμό,
την έλλειψη καθαριότητας και της
στοιχειώδους πρόληψης. Κανείς
δεν μπαίνει στον κόπο να μελετήσει
τις σχετικές εκθέσεις (π.χ. των Για-
τρών χωρίς Σύνορα) που δείχνουν
ποιοι ήταν ασθενείς με την άφιξή
τους και σε τι ποσοστό νόσησαν
κατά την κράτησή τους ή μετά την
απελευθέρωσή τους λόγω των χεί-
ριστων συνθηκών διαβίωσης. Κα-
νείς δεν συζητά τα κοινωνικά αίτια
των ασθενειών αυτών και την εμ-
φάνισή τους σε συνθήκες περιθω-
ρίου και αποκλεισμού από τις υγει-
ονομικές υπηρεσίες του κράτους.
Η εξαγγελία ότι αυτοί οι άνθρωποι
θα συλλαμβάνονται, θα κρατούνται
και παράλληλα θα θεραπεύονται εί-
ναι τουλάχιστον ανεδαφική.
Εδώ ίσως είναι απαραίτητο να
αναφερθούν κάποιες βασικές αλή-
θειες που αποσιωπώνται από την
κυβέρνηση, το ευρύτερο πολιτικό
φάσμα και κυρίως τα κυρίαρχα
ΜΜΕ, κυρίως τηλεοπτικά:
1. Το μικρότερο ποσοστό των
μεταναστών είναι «λαθρο-» ή «πα-
ράνομοι». Μεταξύ των «χωρίς χαρ-
Eθνική Πινακοθήκη #13
τιά» (περίπου 400.000) πρέπει κα-
νείς να διακρίνει εκείνους που
έχουν εισέλθει πολύ πρόσφατα
στην Ελλάδα, εκείνους που ζουν
για πολλά χρόνια και για κάποιο Από τον Mιςελ φΑϊς
τεχνικό λόγο δεν μπορούν να απο-
κτήσουν την πολυπόθητη νομιμό-
τητα, ή ακόμα (φαινόμενο όχι
σπάνιο) έχουν εκπέσει της νομιμό-
τητας. Οι 19άρηδες, απόφοιτοι
του ελληνικού σχολείου, οι οποίοι
έπαψαν να καλύπτονται από την
άδεια παραμονής των γονιών τους.
Τέλος, εκείνοι οι οποίοι έχουν αι-
τηθεί ασύλου και βρίσκονται σε
αναμονή της πιθανότατα απορρι-
πτικής απάντησης, ωστόσο σε μία
νόμιμη αναμονή. Εν τέλει, το κρί-
σιμο στοιχείο για τη συζήτηση δεν
είναι τόσο η νομιμότητα, αλλά η
ανάπτυξη οικονομικών, κοινωνι-
κών, εν τέλει βιοτικών, δεσμών
στην Ελλάδα. Για όσους δεν έχουν
καταφέρει να συγκεντρώσουν τα
απαραίτητα έγγραφα για να απο-
κτήσουν την άδεια παραμονής, ο
νόμος 3907/11 δίνει τη δυνατό-
τητα χορήγησης άδειας παραμο-
νής για εξάμηνο με τη δυνατότητα
ανανέωσης. Είναι οι άδειες που
δόθηκαν στους απεργούς πείνας
πέρυσι, και έκτοτε δεν έχουν χο-
ρηγηθεί παρά ελάχιστες. Ένα χρή-
σιμο νομικό εργαλείο το οποίο θα
μείωνε κατά πολύ το φάσμα των
«χωρίς χαρτιά», έχει μείνει αχρησι-
μοποίητο, τροφοδοτώντας (βολικά)
τον δημόσιο φόβο για τον αριθμό
των «παρανόμων». Ο αποκλεισμός
τους από τη διαδικασία κοινωνι-
κής και οικονομικής ενσωμάτωσης Φαιός καιρός.
(βλ. κυρίως τους υπό ενηλικίωση
μαθητές) θα επιφέρει ανυπολόγι- ακρίβεια οδηγεί τμήμα του πληθυ- του ρατσισμού. Από τον λόγο αυτού
στης εμβέλειας τριγμούς σε ό,τι σμού αυτού στην παραβατικότητα του είδους περάσαμε με μεγάλη
απομένει από την κοινωνική μας συγκεκριμένου τύπου. Αντίστροφα, άνεση στη ρατσιστική βία, η οποία
συνοχή μέσα στην οικονομική η επιστροφή στη χώρα προέλευσης δεν στρέφεται καν κατά εκείνων
ύφεση. Η απόδοση της ελληνικής αποτελεί ολοένα και εντονότερο αί- που διαπράττουν εγκλήματα, αλλά
ιθαγένειας αποτελεί ασφαλιστική τημα περισσότερων «παράνομων συλλήβδην κατά των ξένων. Η
δικλίδα και προθάλαμο της κοινω- μεταναστών». Εδώ δίνονται δύο δυ- μορφή αυτή τυφλής και προληπτι-
νικής ενσωμάτωσης την οποία νατότητες: το πρόγραμμα επανα- κής αυτοδικίας παίρνει πραγματι-
οφείλει κάθε υπεύθυνη πολιτική πατρισμού που επιδοτεί η ΕΕ, αλλά κές διαστάσεις αλλά και πολιτικό
που προσβλέπει στην οικοδόμηση κυρίως η οικειοθελής αναχώρηση με νόημα. Όπως ήδη δηλώθηκε από
κοινωνικής συνοχής. δικά του μέσα του αιτούμενου κατά τους κύκλους αυτούς, δεν θα στο-
2. Αυτοί που επιθυμούν να φύγουν τον ν.3907/11. Τη διαδικασία υλο- χεύει μόνο στους μετανάστες –με
από την Ελλάδα. Η συντριπτική ποιεί η Ελληνική Αστυνομία, αλλά στόχο «να μας αδειάσουν τη γω-
πλειοψηφία των παρατύπως εισερ- δεν εφαρμόζει, απορίας άξιο γιατί. νιά»– αλλά και στους όποιους υπε-
χομένων στην Ελλάδα αποσκοπεί Η ταύτιση στον δημόσιο λόγο της ρασπιστές τους. Το πολιτικό πα-
να διέλθει και να συνεχίσει το ταξίδι παράτυπης εισόδου στη χώρα με ράδειγμα άσκησης βίας κατά των
προς δυσμάς. Ο εγκλωβισμός στην την εγκληματικότητα και την ανα- διαφωνούντων αρχίζει να αναπτύσ-
Ελλάδα, και δη στην Αθήνα, συνδέ- σφάλεια οδηγεί σε ολισθηρά συ- σεται και πάλι ύστερα από δεκαε-
εται ως αίτιο και αποτέλεσμα με τις μπεράσματα. Η ανεύθυνη συμπερί- τίες. Η μετωπική αντιπαράθεση
ασφυκτικές συνθήκες διαβίωσης και ληψη όλων των μεταναστών στην βίας - Λόγου, είχε πολύ άσχημη
την απόλυτη περιθωριοποίηση. Έν- κατηγορία του δυνάμει «εγκλημα- κατάληξη στην ελληνική και στην
δεια και περιθωριοποίηση –ειδικά τία» δηλητηριάζει την κοινή γνώμη, παγκόσμια ιστορία. Ίσως είναι και
σε περιχαρακωμένο αστικό ιστό, βλ. υποψιασμένη και ανυποψίαστη, και το πιο ανησυχητικό σε όλη αυτήν
κέντρο Αθήνας– με μαθηματική τρέφει το τέρας της ξενοφοβίας και την υπόθεση… zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 31
Ποιος ήταν πραγματικά ο λαϊκός τραγουδιστής Δημήτρης μητροπάνος (1948-2012)
καλτ
Από τη μΑρIΑ τοΠaλη
ν θελήσει κανείς να τον
A συνοψίσει σε μια κουβέ-
ντα, θα μπορούσε να
ισχυριστεί ότι ο Μητρο-
πάνος είναι, ίσως, το –
ελέω Καζαντζίδη και ελέω Μπιθι-
κώτση– πέρασμα του «λαϊκού» από
τα παλιά εκείνα –και αθώα, τάχα-
τες– μεταπολεμικά χρόνια, στα έντε-
χνα και ηλεκτρικά σέβεντις. Ήτανε
αναμφισβήτητα γνήσιος και ήταν ο
επόμενος σε μια μακρά σειρά που,
μεταλλασσόμενη, επιβίωνε δυνα-
μικά. Αυτό το κατάλαβα – ή μάλλον:
το είδα με απρόσμενη καθαρότητα
πολύ αργότερα, όταν, σε μια συναυ-
λία στο Μύλο, στα μέσα της δεκαε-
τίας του 1990, τον αντίκρισα κυ-
ρίαρχο επί σκηνής. Τα πόδια του
ανοιχτά και ακίνητα, φυτεμένα στο
δάπεδο. Παντελόνι σωλήνα και ευ-
διάκριτη ζώνη. Κορμός δονούμενος
από την υπερπαραγωγή αυτής της
απίστευτης φωνής. Φωτισμοί, ίσως
και χρωματιστοί καπνοί. Στον
Μύλο, άλλωστε. Όχι σε κανένα
λαϊκό μαγαζί. Εφέ. Ένας απλοϊκός,
σχεδόν πρωτόγονος, καψούρης, αρ-
ρενωπός χαρντ-ροκάς, κυρίως χάρη
στη στάση του σώματος και στο όλο
στυλ. Ακίνητα πόδια, έμφαση στη
ζώνη, μικρόφωνο στο χέρι, κορμός
σε τρανς. Και η τρομερή φωνή, στα
όρια του ακατέργαστου, με τον τόνο
αναλλοίωτο: να εμπεριέχει τη σουρ-
ντίνα του, το διαρκές χαμήλωμά του.
Την αυτοσυγκράτηση.
Το τι ακριβώς τραγουδούσε είχε
από καιρό πάψει να έχει σημασία.
Κάθε του κίνηση, κάθε δόνηση των
φωνητικών του χορδών ανακα-
λούσε και απελευθέρωνε φορτία
ολόκληρα νεοελληνικού πολιτισμού
μπλεγμένα με την σωσμένη από τα
πάντσερ της ιστορίας καψούρα,
όπως του είχε τύχει του καθενός.
Ακόμη κι αν δεν γνωρίζαμε –και
δεν το γνωρίζαμε, βεβαίως, οι πε-
ρισσότεροι, τότε, παλιά, που τον
λατρέψαμε χάρη στα ανυπέρβλητα
καψουροτράγουδα του Τάκη Μου-
σαφίρη– ότι ήταν ένα κατατρεγ-
μένο, βασανισμένο επαρχιωτάκι,
ένα ορφανό της Αριστεράς και του
Εμφυλίου, το μαρτυρούσε με κάθε
τρόπο η φάτσα του, η βαριά του
γλώσσα, η σεμνότητα και το βάθος
της παρουσίας του, το οστεώδες
πρόσωπο και η φαλάκρα, τα μάτια,
32 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Ο Δημήτρης Μητροπάνος φωτογραφημένος για το εξώφυλλο του δίσκου του
Αγάπη μου αγέννητη (1986), σε στίχους και μουσική Τάκη Μουσαφίρη.
τα χοντρά του «λ», το ίδιο το όνομά
του: ΜΗΤΡΟΠΑνΟΣ. Ήταν με
βεβαιότητα ένας ταλαίπωρος ως
προς το παρελθόν και την προέ-
λευση. Και ήταν οφθαλμοφανώς
ένας ανθεκτικός και σωσμένος και
κυρίαρχος, από πάνω, στον σφυγμό
του παρόντος: τη στιγμή, ακριβώς,
εκείνη, την κάθε στιγμή που η
φωνή του…
Μα τι ήτανε λοιπόν αυτή η φωνή;
Τα ’φερε έτσι η διαβολική σύ-
μπτωση που όλα τα φλύαρα και βα-
ρετά και ασήμαντα λόγια και κεί-
μενα, όσα μας κατέκλυσαν από τη
στιγμή της δημοσιοποίησης του θα-
νάτου του, επισκιάζονται, ευτυχώς,
με μια δικαιοσύνη που ταιριάζει στον
Μητροπάνο, από μία μόνο, μικρή
αλλά βαρύτατη παρένθεση. Δυο μέ-
ρες πριν το μοιραίο γεγονός, σε
universal
χρόνο δηλαδή παντελώς ανύποπτο,
ο Μπουκάλας, στην πασχαλιάτικη
Καθημερινή (14-15/4/2012), κατα-
κεραυνώνοντας κάποιες βλακώδεις
επιδόσεις ελληνοπρεπούς στιχουρ-
γικής, έγραφε, εν παρόδω ως προς
την κύρια επιχειρηματολογία του,
για «εκείνο το είδος τραγουδιού
όπου η μια λέξη πέφτει πάνω στην
άλλη δίχως τίποτα έλλογο να τις
συνδέει (και πόσα τέτοια τραγούδια
δεν έχει σώσει με τη φωνή του ο
Μητροπάνος)». Ο σωσμένος από
τα βάσανα της ζωής έρχεται, λοι-
πόν, να διασώσει ανόητα στιχουρ-
γήματα με τη φωνή του.
Είν’ άραγε «μονάχα» η φωνή; Εί-
ναι ένα ολόκληρο «συγκείμενο»; Εί-
ναι το παλιό, το «ορίτζιναλ» που,
σωτήρια για το ίδιο, ανακαλεί στη
μνήμη μας ο ήχος του ανάξιου και-
νούργιου; Μήπως, δηλαδή, όταν
τραγουδά ο Μητροπάνος τους
αμήχανης και «δήθεν» λαϊκότητας
στίχους περί τροχοφόρων, κομπι-
ούτερ και αριθμών, περί λαδάδι-
κων και ολυμπίων θεών, εμείς
ακούμε, στην πραγματικότητα,
«από κάτω», το «Πες μου πού που-
λάν’ καρδιές», το «Εμένα δε μ’ αγά-
πησε κανείς», το «Σε μια στίβα κα-
λαμιές», το «Κάνε κάτι να χάσω το
τρένο», το «Τι το θες το κουτα-
λάκι» (όλα στίχοι και μουσική Τάκη
Μουσαφίρη….). Η επέλαση των
εγχόρδων και η υπερχείλισή τους,
όταν όλα μαζί μπαίνουν και επιτα-
χύνουν και δυναμώνουν, παραπέ-
μπει στους καθισμένους πλάι πλάι
λαϊκούς οργανοπαίκτες. Έστω και
στην εκδοχή του νεότερου, πο-
μπώδους ταρατατζούμ, «βγάζει»,
παρ’ όλα αυτά, μια παλιά συλλογι-
κότητα και ένα παλιό πείσμα –ή
έστω την ψευδαίσθησή τους.
Aλλά, αν είναι έτσι, μήπως τότε ο
Μητροπάνος ο ίδιος δεν είναι ένας
αυθεντικός επόμενος αλλά η ψευ-
δαισθητική ανάκληση – άραγε τίνος
πράγματος; Φθάνοντας σε αδιέξοδο,
οπισθοχώρησα για να ελέγξω τη
σχέση αυθεντικού/λαϊκού με το επί-
πλαστο και το κούφιο αναζητώντας
βοήθεια –πού αλλού;– στον Χρήστο
βακαλόπουλο. Το χοντρό βιβλίο της
Εστίας με τα κείμενά του είχε προ-
βλέψει και σεβαστεί την περίπτωσή
μου, περιλαμβάνοντας γενικό ευρε-
τήριο ονομάτων και όρων για όλο,
παρακαλώ, το κριτικό έργο του βα-
καλόπουλου. «Μητροπάνος», λοι-
πόν, μάλιστα! Υπήρχε, προς μεγάλη
μου ανακούφιση, αναφορά, στη σελ.
483 του τόμου Η ονειρική υφή της
πραγματικότητας. Επρόκειτο για ένα
κείμενο του 1992, για τον –ποπ και
ηλεκτρικό– Πορτοκάλογλου, αφ’
ενός, τους ιδιότυπα λαϊκούς Χειμε-
ρινούς Κολυμβητές και τη συνεργα-
σία τους με τον γέροντα συνθέτη
Σταύρο Καραμανιώλα, αφ’ ετέρου.
Όπως καταλαβαίνετε, τα λέω όλα
αυτά για να σκηνοθετήσω, επίτη-
δες, την αφήγηση. Εκεί λοιπόν, στον
Πορτοκάλογλου, η όλο σεβασμό
αναφορά: «Η άνεση με την οποία
μπορεί να συνεργάζεται με ιερά τέ-
ρατα, όπως η Αλεξίου ή ο Μητρο-
πάνος, δεν είναι ευκαταφρόνητη».
Ας επιχειρήσω τώρα, εκ νέου, τη
σύνοψη, υπό το φως των παραπο-
μπών σε Μπουκάλα αφ’ ενός, βα-
καλόπουλο αφ’ ετέρου. Πριν το
κάνω, θα βάλω, κάπως ύπουλα, στο
ντεκόρ, λίγο ακόμα Μητροπάνο,
στη φάση ακριβώς που έπαυε, ας
πούμε, να είναι αμιγώς λαϊκός και
καψούρης. Θα βάλω Γιώργο Κα-
τσαρό («Τα Κύθηρα»), Δήμο Μού-
τση («Άλλος για Χίο τράβηξε…»),
Σπύρο Παπαβασιλείου («Σ’ αγαπώ
σαν αμαρτία»). ωραία: έσωζε, λοι-
πόν, με τη φωνή του τα πάντα.
9.
Συνήθως σε συνόδευε στα κο-
ντινά πανηγύρια ή στα περιφερό-
μενα λούνα παρκ. Αχλαδόσχημη,
φαρμακομύτω, με πλούσιο μπού-
στο, η γεροντοκόρη αδελφή του
συμβολαιογράφου και συμπαίκτη
του πατέρα σου στο σκάκι, σε
κρατούσε πάντα σφιχτά από το
χέρι· δεν άφηνε ποτέ το χέρι σου,
αφού τα δάχτυλά σου μετά άσπρι-
ζαν, κοβόταν το αίμα στις αρτη-
ρίες, μόνο όταν έκανες σκοπο-
βολή σού άφηνε το χέρι, όταν
πέταγες κρικάκια στα πλαστικά
παπάκια ή όταν έτρωγες μαλλί
της γριάς και καραμελωμένα
μήλα.
Το χέρι της ήταν φαρδύ και τα
νύχια της κοντά. Θύμιζε χέρι
εφήβου. Τραχύ στην αφή, ενώ η
τριχοφυΐα άρχιζε από τον καρπό
και εξαπλωνόταν στις φάλαγγες
των δακτύλων.
Όταν ζούσατε με τη μητέρα
σου στην Αθήνα, σας είχε επι-
σκεφθεί. Μάλιστα την είχατε κοι-
μήσει στον καναπέ-κρεβάτι στο
σαλόνι.
Ένα κυριακάτικο απόγευμα σε
πήγε στο Σινεάκ να δείτε ένα μι-
ούζικαλ για παιδιά. Κάποια
στιγμή, ενώ παιζόταν η ταινία,
σου ζήτησε να αλλάξετε θέση.
Ήσουν ανένδοτος αν δεν σου
έλεγε το λόγο. Δίσταζε. Τα στή-
λωσες. Σκύβοντας στο αυτί σου,
σου είπε ότι ο διπλανός της την
ακουμπούσε στο γόνατο. Χωρίς
δεύτερη κουβέντα κάθισες στη
θέση της και κάθισε στη θέση
σου.
Δίπλα σου καθόταν ένας ευ-
τραφής με καραφλίτσα και μου-
Ό,τι και να τραγουδούσε, το
έσωζε. Και πώς να μην το σώζει,
αφού ήταν τέρας ιερό; Αλλά «τέρας
ιερό» σαν τη Χαρούλα. βίοι πα-
ράλληλοι; Λαϊκή προέλευση, σέβε-
ντις, μετάλλαξη. Έχει κάποια ση-
μασία η διαδρομή; Εμπεριέχει το
τώρα το άλλοτε με κάποιον αναλ-
λοίωτο τρόπο (εξ ου η «ιερότης»);
Πώς γίνεται ένα τέρας ιερό; Μή-
πως εκτός από τη φωνή παίζουνε
ρόλο κι άλλα πράγματα; Το σώμα;
Τα μάτια; Η εικόνα; Η κίνηση;
ΚΤΕΡiΣΜΑΤΑ
Από τον μιςελ φΑϊς
μια σπασμένη ιστορία
στάκι βούρτσα. Κοιτούσε απορ-
ροφημένος το έργο. Στα χέρια
του κρατούσε την Απογευματινή.
Ύστερα από λίγα λεπτά σηκώ-
θηκε. Τον παρακολούθησες. Κα-
τευθύνθηκε στα πίσω καθίσματα.
Κατόπτευσε τον χώρο. Πήγε από
την άλλη πτέρυγα. Κιαλάρισε
κενή θέση πλάι σε δύο μάλλον
ασυνόδευτα κορίτσια, όπου και
κάθισε.
Κάποιες φορές, σε στιγμές
άγριας μοναξιάς, έμπαινες στο
Σινεάκ, κατόπτευες τον χώρο,
δεν ήσουν ευτραφής με καραφλί-
τσα και μουστάκι βούρτσα, ενώ
στα χέρια σου κρατούσες τη Με-
ταμόρφωση. Καθόσουν δίπλα στη
μοναξιασμένη αδελφή του συμ-
βολαιογράφου και συμπαίκτη του
πατέρα σου στο σκάκι. Αισθανό-
σουν κάτι ανάμεσα σε Μίκυ Μά-
ους και Σάμσα. Εκείνη παγω-
μένη, σχεδόν κατεψυγμένη,
καθόταν στο σκοτάδι, στην ίδια
πάντα θέση, στην ίδια πάντα
απροσδιόριστη ηλικία της γερα-
σμένης νιότης, κοιτώντας ατέλει-
ωτες ώρες, ατέλειωτες μέρες,
ατέλειωτα χρόνια το ίδιο απέθα-
ντο μιούζικαλ για παιδιά. Κάποια
στιγμή ανασήκωνε τη φούστα
της, άνοιγε τους μηρούς της,
έπαιρνε το χέρι σου και το εξα-
φάνιζε στα παχιά της μπούτια
που έκαιγαν σαν θερμοφόρα.
Δεν ξέρω. ξέρω πως, μετά από
αυτό το κατεβατό που ίσως είχε
την υπομονή να φτάσει ώς εδώ ο
αναγνώστης, αναδύεται ξανά και
πάλι ο Μητροπάνος, ως κάτι το
απρόσβλητο. Στοιχειακός. Αδιά-
βροχος στην προσπάθειά μου να
τον συζητήσω. Όχι βεβαίως ιερός
και αναλλοίωτος. Και αντιλαμβά-
νομαι, επιτέλους: Καλλιτεχνικά
απρόσβλητος. Εδώ, δηλαδή, δεν
«παίζει» καμία παράδοση, καμία
ιστορία: παίζει η βενζίνη που καίει,
#4
10.
Ο συμμαθητής σου που είδε τη χο-
ντρή θεούσα θεία του να βγαίνει
από το μπάνιο, να κάθεται, όπως
τη γέννησε η μάνα της, πάνω σε μια
κόκκινη πετσέτα και με θωπευτικές
κινήσεις να αλείφεται με νιβέα
ανάμεσα στα μπούτια και πίσω στα
κωλομέρια καθόταν πλάι σου στο
θρανίο.
Διαγωνίως απέναντι καθόταν
εκείνος που ισχυριζόταν ότι το
πράμα της κατσίκας είναι ανώτερο
από εκείνο των συμμαθητριών σας.
Πίσω σου καθόταν ένα λελέκι
που επέμενε ότι δεν αυνανίζεται
διότι, όπως διάβασε σ’ ένα βιβλίο
σεξολογίας, το σπέρμα τελειώνει κι
άμα τελειώσει πως θα κάνει παιδιά
όταν μεγαλώσει και παντρευτεί;
Ο γιος του συμβολαιογράφου, ο
γιος του τυρέμπορα και ο γιος του
βιβλιοπώλη ήταν αχώριστοι στο δη-
μοτικό, αχώριστοι στο γυμνάσιο,
αχώριστοι και στο μοιραίο. Στην
τρίτη γυμνασίου, σε διακοπές στη
Θάσο, τρικάβαλο σε μηχανάκι έπε-
σαν σε γκρεμό.
11.
Συνήθως τις υποδεχόσασταν με
πέτρες. Παραφυλάγατε να βγουν
με τον τρόπο που την καίει, ο κάθε
καλλιτέχνης. Η λέξη αύρα είναι
ποικιλοτρόπως φθαρμένη, ας την
αφήσουμε στην ησυχία της – είναι
κι αταίριαστη με την περίπτωση.
Η διατήρηση του ύφους αλώβητου
μέσα από τις δεκαετίες και τις συ-
γκλονιστικές αλλαγές των καιρών, η
επιβολή του ύφους στα πιο διαφο-
ρετικά τραγούδια, θα (πρέπει να)
προϋποθέτει τρομερές δημιουργι-
κές δυνατότητες. Ας μείνουμε σ’
αυτό, προς το παρόν. zx
από τα τσαντίρια για να πλύνουν
στον ντελή ιμπράμ (ένα χεί-
μαρρο που έκοβε στα δύο τον
Τενεκέ μαχαλά). Φαντασμαγο-
ρία από φωνές, γέλια και χρώ-
ματα πλημμύριζαν το ξερό το-
πίο.
Μόνο μια φορά οι πέτρες δεν
έφυγαν από τα χέρια σας και η
καρδιά σας έπαιξε τουμπερλέκι –
ένα αργό τσιφτετέλι του κάτω
κόσμου. Ένα κορίτσι, όχι πάνω
από δεκάξι, αφού σήκωσε την
κλαρωτή φούστα του, σαπούνισε
το εφηβαίο του και ξύρισε το τρι-
χωτό μέρος με μια φαλτσέτα.
Κάτοπιν σκούπισε τη λάμα σ’
ένα καλαμποκόφυλλο και, αφού
κάθισε ανακούρκουδα, έπλυνε τη
γυμνή σχισμή με νερό που πήρε
στη χούφτα της από έναν κουβά.
Στο τέλος άφησε μια γραμμή με
το αλμυρό νερό του κορμιού
κάτω από τα πόδια της.
Ο ήλιος σάς χτύπαγε κατα-
κούτελα.
Το ίδιο σούρουπο στον Μπου-
κλουντζά τα «πετσάκια» σας βγά-
ζανε σπίθες.
12.
Ο μουγγός χτίστης που επιδιόρ-
θωνε το κοτέτσι στην αυλή του
μονάκριβου φίλου σου, του Μάκη,
με το που είδε μια μουσουλμάνα
με δάχτυλα βουτηγμένα στο ιώδιο
ν’ απλώνει τριζάτα, πάλλευκα σε-
ντόνια στην πλησίον ταράτσα,
καβάλησε το φτυάρι του από την
ανάποδη, το σήκωσε σαν ξύλινο
φαλλό, κόντρα στον μεσημεριανό
ήλιο που τον τύφλωνε, και τη ση-
μάδεψε. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 33
ςύντομες αφηγήσεις με κοινό θέμα
η αθανασία των σκύλων
Από τον κωςτΑ μΑυρουΔη
1. Ένιωθα μιαν αναίτια χαρά και
δεν πέρασα σιωπηλός από το μικρό
πάρκο. Χωρίς να καθίσω στο πα-
γκάκι, άρχισα προσχηματικά μια
συζήτηση με τους δύο ηλικιωμέ-
νους άνδρες που ήταν εκεί. Ο ένας
κρατούσε τον Ερμή, υπέργηρο
Γκριφόν, και ο άλλος ένα λευκό
Κανίς. «Μάλλον δεν θα βρέξει»,
δήλωσα. Εκείνος που κρατούσε τον
Ερμή με κοίταξε επιφυλακτικός και
με κάποια καθυστέρηση μου είπε
ότι δεν υπήρχε τέτοια περίπτωση,
άκουγε πάντοτε από την προηγού-
μενη τον καιρό. «Τη δεκαετία του
’50, στην Πάτρα», παρενέβη ο κύ-
ριος με το Κανίς, «ξέραμε πως ο
γκρίζος ουρανός, που άρχιζε από
το βόρειο ιόνιο και έφτανε μέχρι
την Κυλλήνη, σήμαινε τουλάχιστον
τριήμερη βροχόπτωση». Αποφά-
σισα να μετατοπίσω τη συζήτηση.
«Φαίνεται πολύ ηλικιωμένος», είπα
για τον Ερμή. «Είναι 15 ετών. βα-
δίζει δύσκολα, έχει πρόβλημα καρ-
διάς, βαρηκοΐας και νεφρών. Μέ-
νουμε όμως δίπλα», διευκρίνισε ο
συνοδός, χαϊδεύοντας το κεφάλι
του ζώου. «Είναι η μοναδική του
μετακίνηση». Αιφνιδίως πήρε εξαγ-
γελτικό και λόγιο ύφος. «Ο σκύ-
λος, αγαπητέ, είναι αθάνατος! Δεν
είναι δική μου η σκέψις. Το έχει
γράψει ένας Γάλλος συγγραφέας
του περασμένου αιώνος. Πεθαί-
νουν μόνον εκείνοι που το γνωρί-
ζουν». Ο κύριος με το Κανίς παρα-
κολουθούσε με θαυμασμό το φίλο
του, που συνέχισε. «Ο Ερμής
αγνοεί το τέλος, όπως τo δάσος
δεν γνωρίζει τίποτε για το πριονι-
στήριο. Έζησε και πεθαίνει χωρίς
να ξέρει τι είναι ο χρόνος, η κί-
νησή του, η μεταβολή. Αν το σκε-
φθείτε, σε λίγο πρόκειται να υπο-
βάλω σε ευθανασία μιαν απολύτως
ανύποπτη, δηλαδή μιαν αθάνατη
ύπαρξη».
2. Στο ντοκιμαντέρ Η χώρα της
σιωπής και του σκότους (βέρνερ
Χέρτζογκ, 1971) υπάρχει μια
σκηνή, όπου οι τρόφιμοι κάποιου
ιδρύματος τυφλών και κωφαλάλων
34 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Alex Colville, Παιδί και σκύλος, τέμπερα σε μαζονίτη, 81 Χ 60,8 εκ. (1952).
πετούν πάνω απ’ τις Άλπεις. Ένας
συνοδός περιγράφει την εικόνα των
λευκών κορυφών χρησιμοποιώντας
το τυφλό αλφάβητο (σημεία-αγγίγ-
ματα στην παλάμη). Ο καθένας με-
ταδίδει γοητευμένος το τοπίο στο
διπλανό του, με τον ίδιο τρόπο. Το
θυμήθηκα ένα πολύ ζεστό μεση-
μέρι στο κέντρο του Ρίμινι, στο
δρόμο που οδηγεί από την πλατεία
των Τριών Μαρτύρων στην Αψίδα
του Αυγούστου. Δέκα νέοι, τυφλοί
και των δύο φύλων, περπατούσαν
πίσω μου. Ήταν πιθανόν εκπαι-
δευτικός περίπατος, γιατί άκουσα
επισκέπτη έσκυψε και τον χάιδεψε
National Gallery of canada
απ’ το κεφάλι μέχρι την ουρά, που
κουνιόταν φιλικά. «Ένα κανελί Λα-
μπραντόρ!», δήλωσε χωρίς ίχνος
αμφιβολίας. Δεν απευθυνόταν τόσο
στους άλλους, όσο στην αδιακρισία
τού κατασκόπου που είχε μείνει
άναυδος. «Πώς σου φαίνεται, πε-
ρίεργε», σαν να του έλεγε, «που το
άτυπο μάτι τής αφής έχει την ίδια
βεβαιότητα με την όρασή σου»;
3. Η περιοχή και το υπαίθριο κέ-
ντρο λεγόταν «Άνοιξη». βρισκόταν
κοντά στη θάλασσα. Σε μια στεγα-
σμένη πίστα τα ζευγάρια χόρευαν
χωρίς διακοπή, και κάποιος που
τηγάνιζε στην κουζίνα έτρεχε κάθε
τόσο στο γραμμόφωνο για να αλ-
λάξει δίσκο. Φεύγοντας από το πο-
λυπρόσωπο τραπέζι, μακριά από
τους χορευτές και τις παρέες, πλη-
σίασα το λυκόσκυλο του κτηνιά-
τρου, ενός άνδρα που δεν έζησε
πολύ στην πόλη και ελάχιστα θυ-
μάμαι την εικόνα του. Ο «Γερμανι-
κός Ποιμενικός» (όπως άκουγαν
όλοι να τον αποκαλεί ο κτηνία-
τρος) ήταν μόνιμος συνοδός του,
πειθαρχικός και ήρεμος, αλλά κα-
θώς με είδε μόνο, μόνος κι εκεί-
νος, πήδηξε πάνω μου και με έριξε
στο χώμα. Η νέα και γοητευτική
θεία μου (μαζί μας εκείνο το μεση-
μέρι στην «Άνοιξη») πήγε μετά από
λίγο στο τραπέζι του κτήτορα. «Εί-
σαι ανεύθυνος!» την άκουσαν όλοι
να του λέει με οργή. Η συνέχεια
ήταν πιο ενδιαφέρουσα. Από οικο-
να ζητούν από κάποιον να περι- γενειακά σχόλια, κατάλαβα ότι ο
γράψει ό,τι βρισκόταν εκείνη τη ιδιοκτήτης του σκύλου ήταν ερα-
στιγμή μπροστά του. Σταμάτησε στής της. Η προστριβή φαίνεται
σε ένα κυρτό, με πλούσια διακό- πως ήταν η τελευταία πράξη στη
σμηση, κιγκλίδωμα παραθύρου και σχέση τους. Η καλλονή του ‘50
άρχισε να μιλά για τα σχήματα που είχε αντιδράσει στο γεγονός υπερ-
αναγνώριζε. Είχε συναντήσει κι βολικά, γιατί η επίθεση του σκύλου
άλλη φορά, είπε, τόσο κομψά μο- ήταν πρόσχημα. ζητούσε από
τίβα. Από τη συντροφιά τού αντι- καιρό αφορμή για να χωρίσει με
κρινού καφέ αποσπάστηκε ένας τον κτηνίατρο. Τον θυμάμαι ένα
σκύλος και τον πλησίασε. Άρχισε βράδυ να κλαίει κάτω απ’ το σπίτι
να μυρίζει τα παπούτσια και το πα- της, εκείνη να κατεβαίνει άκαμπτη
ντελόνι του. Ο τυφλός περιεργα- και να ακούει ικεσίες σε μιαν
ζόταν ακόμα τα σιδερένια σχή- έρημη, σκοτεινή γωνιά. Ήταν απο-
ματα, όταν όμως κατάλαβε τον φασισμένος να χαρίσει τον Γερμα-
νικό Ποιμενικό. Τίποτε, της έλεγε,
ανυποψίαστος για την πραγματική
αιτία, δεν ήταν πιο σημαντικό απ’
την επιθυμία της. Το ζώο που επι-
τέθηκε στον μικρό ανεψιό της θα
απομακρυνόταν το συντομότερο,
όποτε ήθελε εκείνη, απ’ τη ζωή
του.
4. Τι απέγινε μετά το ’90 ο στρα-
τός των χιλιάδων ανατολικογερμα-
νικών σκυλιών που φρουρούσαν το
τείχος του βερολίνου; Είναι δύ-
σκολο να καταλάβουμε την εικόνα,
γιατί σήμερα στη θέση του τείχους
δεν υπάρχει τίποτε. Οι μεθοριακές
δυνάμεις της Λαϊκής Δημοκρατίας
χρησιμοποιούσαν πάνω από 5000
ζώα, όχι αποκλειστικά λυκόσκυλα.
Αμέσως μετά το άνοιγμα του τεί-
χους, η δυτικογερμανική Εταιρία
Προστασίας των ζώων άρχισε
διαπραγματεύσεις με το υπουργείο
Αμύνης του ανατολικού κράτους.
Στις 18 ιανουαρίου του 1990 ανα-
κοίνωσε ότι τα σκυλιά του τείχους
μπορούσαν να μεταναστεύσουν
στην ομοσπονδιακή Γερμανία. Ευ-
σπλαχνικοί και ευαίσθητοι ζωόφι-
λοι εκδήλωσαν αμέσως την επιθυ-
μία να πάρουν έναν σκύλο. Ο
δυτικογερμανικός όμως «Σύνδε-
σμος Φίλων του Λυκόσκυλου»
αποφάνθηκε ότι η αποδοχή από
ανύποπτες οικογένειες ήταν επι-
κίνδυνη. Τα ζώα δεν μπορούσαν
να παιδαγωγηθούν εκ νέου. Οι λαϊ-
κές εφημερίδες τα χαρακτήριζαν
«δολοφονικά κτήνη, αντικοινωνικά
και ψυχικά ασταθή». Στην πραγ-
ματικότητα οι σκύλοι του τείχους
ήταν θύματα, έγραψε ένας Γερμα-
νός συγγραφέας. «Είχαν στερηθεί
για πολύν καιρό τη σχέση με κά-
ποιον, ενώ επιπλέον ήταν ανεκ-
παίδευτοι, απομιμήσεις φυλάκων,
ακίνδυνα ομοιώματα του μύθου
τους». Πολλοί υιοθέτησαν λυκό-
σκυλα. Ακόμη και πλούσιες κυρίες
ταξίδεψαν από την νέα Υόρκη για
να αγοράσουν κάποιο και να το βά-
λουν στο διαμέρισμά τους, στην 5η
λεωφόρο. Με τον καιρό όλα βρή-
καν στέγη και ξεπέρασαν τις απρό-
βλεπτες δυσκολίες της δυτικής
ζωής: τις κυλιόμενες σκάλες, την
κίνηση του ασανσέρ, το φόβο των
άγνωστων μικρών σκυλιών ράτσας.
Η προσαρμογή ήταν άριστη. Μό-
νον όταν, καμιά φορά, τα νέα δυ-
τικά αφεντικά τύχαινε να τα πάνε
βόλτα εκεί που άλλοτε ήταν το τεί-
χος, τα ήρεμα ζώα γίνονταν νευ-
ρικά και ανυπάκουα, ακολουθώ-
ντας χωρίς παρέκκλιση, μόνο μία,
συγκεκριμένη διαδρομή. Εκεί που
ακόμα και οι βερολινέζοι δεν μπο-
ρούσαν να πουν πού ακριβώς υψω-
νόταν το τείχος, οι σκύλοι βάδιζαν
με βεβαιότητα σε μιαν αθέατη ευ-
θεία, σαν να αναγνώριζαν ή να νο-
σταλγούσαν κάτι.
5. Στη Βιριδιάνα, εκτός απ’ την χα-
ώδη ψυχογραφία των μπουνιουελι-
κών ηρώων, δεν περνά απαρατή-
ρητο το περιστατικό μιας σύντομης
σκηνής. Ο δον Χάιμε, χήρος θείος
της δόκιμης μοναχής βιριδιάνας,
μόλις έχει αυτοκτονήσει. Ο γοη-
τευτικός γιος του Χόρχε, επισκέ-
πτεται το μεγάλο αγρόκτημα που
κληρονομεί. Λίγες μέρες μετά την
άφιξή του, τον βλέπουμε να περ-
πατά σε έναν χωματόδρομο, κοντά
στο κτήμα. Ένα κάρο σταματά και
αφήνει κάποιον ταξιδιώτη. Στον
άξονα των τροχών είναι δεμένος
ένας σκύλος, αναγκασμένος να
ακολουθεί. Ο Χόρχε ενοχλείται
από την εικόνα και αγοράζει το
σκύλο. Τον βλέπουμε να βαδίζει,
κρατώντας τον από το σχοινί, ενώ
απ’ την αντίθετη κατεύθυνση πλη-
σιάζει ένα κάρο που σέρνει, δεμένο
στο ίδιο σημείο, έναν άλλο σκύλο.
Η απογευματινή προβολή στην
«Αλκυονίδα» είχε τελειώσει. Ακο-
λουθούσε συζήτηση ανάμεσα στον
μαρξιστή κριτικό του Σύγχρονου κι-
νηματογράφου και το νεανικό κοινό
της εποχής, αφοσιωμένο στο σι-
νεμά και στις ιδέες. «Η απελευθέ-
ρωση ενός σκύλου», είπε ο κριτι-
κός, «βλέπουμε ότι δεν προσφέρει
τίποτε. Αμέσως εμφανίζεται ένας
άλλος, πανομοιότυπα δεμένος. Η
λύση, καταλαβαίνουμε, αν δεν είναι
συλλογική δεν είναι λύση. Η φι-
λανθρωπία, μας λέει ο Μπουνι-
ουέλ, είναι μάταιη». Όταν, μετά
από πολλά χρόνια (1994), παί-
χτηκε Η λίστα του Σίντλερ, ο μαρ-
ξιστής κριτικός δεν ζούσε πια. Οι
κινηματογράφοι της δικτατορίας
μετέφεραν μόνο σαν ανάμνηση τον
αποστολικό τους ρόλο. Η εποχή,
τα οράματα και όλα στον κόσμο
είχαν αλλάξει. Στο τέλος της ται-
νίας του Σπίλμπεργκ, ένας Εβραίος
που είχε σωθεί χάρις στον βιομή-
χανο Σίντλερ, του απευθύνει με ευ-
γνωμοσύνη μια φράση από το Ταλ-
μούδ: «Εκείνος που σώζει έναν
άνθρωπο είναι σαν να σώζει τον
κόσμο όλο». Τώρα, αυτή η άποψη

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ
Η όξυνση της ναζιστικής τρομοκρατίας σε συνδυασμό
με την πολιτική πόλωση που κορυφώθηκε κατά την
τελευταία φάση της Κατοχής (1943-1944) οδήγησε
σε έναν αιματηρό κύκλο εκτελέσεων, ανοιχτών
μαχών και δολοφονιών στο κέντρο και τις συνοικίες
της πρωτεύουσας ανάμεσα στις ελληνόφωνες κατοχικές
δυνάμεις (Χωροφυλακή, Ασφάλεια, Τάγματα Ευζώνων)
και τους «αντάρτες πόλης» του ΕΛΑΣ και της
ΟΠΛΑ που κλήθηκαν να περιφουρήσουν ανοιχτά
τις εαμικές και κομματικές οργανώσεις, αναλαμβάνοντας
παράλληλα «μυστικά» καθήκοντα πληροφοριών,
κατασκοπείας και εξόντωσης στελεχών του κατοχικού
μηχανισμού. Η λειτουργία και δράση αυτού του
«σιδερένιου βραχίονα του κόμματος» αποτελεί
μία από τις τελευταίες άγνωστες σελίδες της κατοχικής
ιστορίας και τίθεται για πρώτη φορά κάτω από
το μικροσκόπιο μιας συστηματικής ιστορικής έρευνας.

Σόλωνος 84 106 80 Αθήνα

Τηλ. 210 36 08 180, 210 36 02 646 Fax 210 36 12 092
info@themelio-ekdoseis.gr

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 35

για τον Έναν ακουγόταν πολύ πιο
βαθιά και ανθρώπινη. Μας άγγιζε
περισσότερο από το έπος και την
οικουμενική σωτηρία. Είχαμε ανα-
καλύψει την ανεκτίμητη σημασία
του προσώπου.
6. Επί χρόνια, στην αριστερή
πλευρά της αίθουσας, στο ύψος της
τεράστιας πόρτας, όταν στα δια-
λείμματα δύο άνδρες τραβούσαν με
δυσκολία τις βαριές βελούδινες
κουρτίνες και άνοιγαν για εξαερι-
σμό, επαναλαμβανόταν το ίδιο γε-
γονός. Ερχόταν ξαφνικά η πόλη
λίγα μέτρα απέναντί μας. Περα-
στικοί βάδιζαν συζητώντας, γνω-
στοί μετέφεραν πράγματα, περ-
νούσαν ποδήλατα, μπορείς να πεις
μεταφερόσουν βίαια στον κόσμο
ενώ ήθελες να μείνεις μακριά, έκα-
νες ότι δεν ήξερες ποιους βλέπεις,
κοινό και περιπατητές κοιτάζονταν
με επιφύλαξη, μόλις πριν λίγες
ώρες βρίσκονταν από την ίδια
πλευρά, οι θεατές όμως τώρα ήταν
στη Ρώμη με την Χέπμπορν, ενώ οι
άλλοι βάδιζαν ανέμελοι, έβγαιναν
απ’ το ζαχαροπλαστείο, απ’ τους
νεωτερισμούς με τα ρούχα. Είχα
μιαν αόριστη περιφρόνηση για το
δρόμο, όπως εκείνοι που φεύγουν
σε μακρινό ταξίδι και βλέπουν συ-
γκαταβατικά όσους αφήνουν πίσω,
σε λίγα χρόνια άλλωστε δεν θα
τους έβλεπα πια, η οθόνη ήταν η
γενναιόδωρη προκαταβολή ενός
μελλοντικού κόσμου, πάντα έτσι
ήταν η οθόνη και πάντα έτσι ήταν
στα διαλείμματα, δεν υπήρχε καμιά
συνάφεια με τους έξω, εκτός από
εκείνο το Σαββατόβραδο που διέ-
κρινα στο βάθος τον πατέρα μου,
με κανονικό βάδισμα, ούτε ταχύ
ούτε αργό (πού πήγαινε, άραγε;),
με τον μπερέ του, τα γάντια και το
δερμάτινο λουρί που κρατούσε την
Ήρα, την Ήρα μας, γυάλιζε το
μαύρο κοντό της τρίχωμα απ’ τα
φώτα, γυάλιζε και το οδόστρωμα,
είχε βρέξει όσο εμείς ήμασταν στη
Ρώμη, εκείνη κοντά του με το ίδιο
βήμα, ευτυχισμένη στην υποταγή
της, για πρώτη φορά, μια και μο-
ναδική φορά, βλέποντάς τους
ένιωσα μέριμνα για το δρόμο,
έκλεισαν οι κουρτίνες και η τερά-
στια πόρτα, δεν είχε ξαναγίνει να
με αφορά η άλλη πλευρά, περαστι-
κοί και αίθουσα ανήκαν πάλι στον
ίδιο τόπο, η πριγκίπισσα άρχισε να
ενδιαφέρεται για τον ρεπόρτερ
Γκρέγκορι Πεκ, η Ρώμη ήταν χα-
ρούμενη, πνιγμένη από κομψότητα
και ιστορία, οι μόνες παρουσίες της
ζωής μου, έξω, πήγαιναν κάπου,
36 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
δεν ήξερα πού, και παρότι βυθι-
σμένος στο αισθηματικό παραμύθι
του Γουίλλιαμ Γουάιλερ, με αφο-
ρούσε, με αφορούσε πού πήγαιναν.
7. Τον γνώρισα στο γάμο της Παυ-
λίνας και του Χανς. Ήταν συμμα-
θητής του και είχε έρθει από την
Κολωνία. Δέκα χρόνια μεγαλύτε-
ρός μου. Στο τραπέζι συζητήσαμε
για ώρα. Την επόμενη μέρα έφυγε.
Είχα μείνει μόνη, για χρόνια. Δεν με
πρόσεξαν ποτέ ιδιαίτερα. Το έχω
συζητήσει διεξοδικά με τον ανα-
λυτή μου. Από μικρή κατάλαβα ότι
δεν προκαλούσα ενδιαφέρον. Κοί-
ταζα για ώρα τα μάτια και το στόμα
μου, προσπαθούσα να καταλάβω
από φωτογραφίες πώς μπορεί να
φαίνεται σε έναν τρίτο αυτό που
είμαι. Οι πλησιέστεροι με ενθάρρυ-
ναν. Μια φίλη μου μου είπε κάποτε
πως βιάζομαι αδικαιολόγητα να
μπω στη θάλασσα όταν μένω με το
μαγιό. Στο πανεπιστήμιο είχα μια
σχέση που δεν θέλω να θυμάμαι.
Στα ισπανικά, λίγο αργότερα, ερω-
τεύτηκα τον καθηγητή μου, που μό-
λις είχε χάσει τη γυναίκα του, νεό-
τατη. Τον ακολουθούσα παντού.
Ένα μεσημέρι έφυγα τρέχοντας
από το νοσοκομείο όπου πέθαινε η
γιαγιά μου για να τον συναντήσω.
Κάποτε βρεθήκαμε στο δωμάτιό
του. «Με τρομοκρατείς», ισχυρί-
στηκε για το τίποτα που προέκυψε.
Ακολούθησε η γνωριμία με έναν πε-
νηνταπεντάχρονο. Τον κολάκευε η
ηλικία μου, η παρέα μαζί μου, αλλά
μέχρι εκεί. Επισκέφτηκα το Blog
του Μπρούνο λίγο μετά τη γνωρι-
μία μας στο γάμο. Στην πρώτη σε-
λίδα υπήρχε η φωτογραφία του με
έναν μαύρο σκύλο. Αναρτούσε σχό-
λια για ταινίες και βιβλία που είχε
διαβάσει. Άρχισα να του στέλνω
τραγούδια (του νικ Κέιβ, του
Κοέν). «Ηοw less beautiful my life
would have been if i had not
listened to cohen!», μου έγραψε.
«Κρίμα που ζούμε μακριά». Σε λίγες
μέρες, δεν το πίστευα, με ένα σύ-
ντομο μήνυμα μου ανακοίνωσε: «Εί-
σαι καλεσμένη μου». Διάλεξα προ-
σεχτικά τι πήρα μαζί μου, σκέφτηκα
με φαντασία τι θα φορούσα. Η ανα-
χώρηση ήταν στις επτά το πρωί,
με ανταπόκριση στη Φρανκφούρτη.
Το ίδιο βράδυ είδαμε την Πίνα
Μπάους του βέντερς, και μετά φά-
γαμε σε ένα ιταλικό εστιατόριο.
Επιστρέψαμε στο σπίτι, πήγαμε
βόλτα το σκύλο του (τον έλεγαν
Φρόυντ) και κοιμηθήκαμε κουρα-
σμένοι, ο καθένας στο δωμάτιό του.
Την επόμενη μέρα έβγαλε για λίγο
στο πάρκο τον Φρόυντ, μου άφησε
πρωινό με τρεις μαρμελάδες και
έφυγε νομίζοντας πως κοιμάμαι. Το
βράδυ δεν βγήκαμε. Συζητήσαμε,
πίνοντας κόκκινο κρασί ο ένας
απέναντι στον άλλον. Όταν γέμισε
για τέταρτη φορά το ποτήρι του,
δεν σου κρύβω, άρχισα να ελπίζω
πως κάτι γινόταν πιθανότερο. Μέ-
χρι αργά εξακολούθησε να μου μιλά
για την ιστορία της οικογένειάς
του. Το Σάββατο επισκέφτηκα
μόνη το Μουσείο ludvik, που ο
οδηγός μου το συνιστούσε κυρίως
για τον Πικάσσο. Το απόγευμα,
πάλι με τον Φρόυντ, κάναμε έναν
περίπατο στο ποτάμι. Δεν έβγαλα
φωτογραφίες. Ούτε καν τον περί-
φημο καθεδρικό. Με απέτρεψε,
αγνοώ γιατί, από την πρώτη
στιγμή. Τράβηξα μερικές όταν βρέ-
θηκα μόνη. Σε μία μόνο είμαστε
μαζί, και ανάμεσά μας ο σκύλος.
Δεν μπορώ να πω αν ήταν απόρ-
ριψη, αδιαφορία ή ανυπαρξία έλ-
ξης. νομίζω ότι έκανα χιλιόμετρα
για μια τυπική περίπτωση κατα-
θλιπτικού. Δεν ψάχνω βολική αι-
τιολογία. «Εσωστρεφής από τότε»,
μου είπε ο άνδρας της φίλης μου
όταν έμαθε τα γεγονότα. Του
έστειλα ένα ευγενικό ευχαριστή-
ριο. Μια κάρτα με έναν μεγαλό-
σωμο μαύρο σκύλο. Δεν μοιάζει
στον Φρόυντ, αλλά θα καταλάβει.
8. Εκλογές του 1952. Η ήττα των
κομμάτων του Κέντρου και η άνο-
δος στην εξουσία, με τεράστια πλει-
οψηφία εδρών, του Αλέξανδρου
Παπάγου. Oύτε ένας ακροατής,
στην πλατεία, μου έλεγαν, δεν απα-
σχολούσε τα χέρια του με κομπολόι.
Κυρίως, όμως, πουθενά δεν εμφανί-
στηκε (ήταν αδιανόητο να κινηθεί
σε τόσο πυκνό πλήθος) έστω και
ένας σκύλος, παρουσία ανυπερθέ-
τως παρούσα σε όλα τα δημόσια γε-
γονότα. Η παρατήρηση δεν είναι
τυχαία. Ακόμα και στις εικόνες του
1919 (με την υποδοχή των Ελλήνων
στρατιωτών στη Σμύρνη), όπως άλ-
λωστε και στην καταγραμμένη μαρ-
τυρία (1913), όταν ο στρατός μας
μπαίνει στα ιωάννινα, εμφανίζεται
κάποιος μοναχικός σκύλος πλάι στη
φάλαγγα των στρατιωτών που πα-
ρελαύνει. Το ίδιο συμβαίνει τη
στιγμή που ο Χασάν Ταξίν Αγάς,
ένα χρόνο πριν, παραδίδει στον βα-
σιλέα Κωνσταντίνο τη Θεσσαλο-
νίκη. Το Δεκέμβριο του 1944, σε
μια απ’ τις ελάχιστες κινηματογρα-
φημένες οδομαχίες της Αθήνας, έχει
περάσει στο κάδρο κάποιος σκύλος
που μόλις προλαβαίνεις να δεις.
Στον τεράστιο πίνακα του Πέτερ
φον Χες, Η άφιξη του Όθωνα στo
Nαύπλιο (1835, «νέα Πινακοθήκη»
του Μονάχου), ο λαός υποδέχεται
τον νεαρό βασιλιά. Το έργο ξεχειλί-
ζει από πρόσωπα, έφιππους και πε-
ζούς που τρέχουν με πυρετώδη εν-
θουσιασμό. Στη δεξιά άκρη της
συνθέσεως, ένα μελί Greyhound με
μυτερή μουσούδα (ράτσα που ξέ-
ρουμε από τις εικόνες των ευγενών),
τρέχει παράλληλα με το πλήθος. «Η
άφιξη του Όθωνα στην Αθήνα» (του
ίδιου ζωγράφου), είναι μια πανορα-
μική εικόνα πλήθους που βρίσκεται
συγκεντρωμένο μπροστά στο ναό
του Ηφαίστου. Μαύροι υπηρέτες,
φέσια, κατσίκες και ναργιλέδες.
Ένας μεγαλόσωμος σκύλος, με μι-
κρά όρθια αυτιά και τη γλώσσα έξω,
κοιτάζει τα άλογα, το βασιλιά και τη
συνοδεία των βαυαρών. Όμως και
σε πόλεις με πειθαρχημένη ζωή, οι
σκύλοι συχνά διασχίζουν με τον ίδιο
τρόπο τα γεγονότα. Στο ολιγόλε-
πτο φιλμ των Λιμιέρ (Η έξοδος από
το εργοστάσιο, 1895), ανάμεσα στους
εργάτες που περνούν την πόρτα,
εμφανίζεται ο πρώτος κινηματο-
γραφημένος σκύλος. Στο Παρίσι
πάλι, σε επίκαιρα της εταιρείας
«Pathe» (1927), ένας λευκός, μι-
κρόσωμος σκύλος πλησίασε τον
θρυλικό αεροπόρο Τσαρλς Λί-
ντμπεργκ που μόλις είχε διασχίσει
τον Ατλαντικό. Μιλούσε σε μια
ομάδα δημοσιογράφων, στην εί-
σοδο του ξενοδοχείου του, στην
Place Vandome. Στις 5 Μαρτίου
του 1946, ο Ουίνστον Τσώρτσιλ
επισκέφθηκε το Φούλτον του Μι-
ζούρι (Westminster college) όπου
εκφώνησε τον περίφημο λόγο με
την αναφορά στο «Σιδηρούν Πα-
ραπέτασμα». Στη μεγαλειώδη πο-
μπή που δημιουργήθηκε μετά την
άφιξή του, μπορούμε να δούμε έναν
μαύρο, αδύνατο σκύλο ο οποίος
περνά, ανύποπτος για τη συγκυρία,
από το ένα πεζοδρόμιο στο άλλο.
Παρών παντού, και σ’ όλους τους
χρόνους. Ακόμα και ο σκύλος που
παρακολουθεί την τελετή μπροστά
στον ανοιχτό τάφο (Γκυστάβ Κουρ-
μπέ, Κηδεία στην Ορνάν, 1850) είναι
ένα απ’ αυτά τα μοναχικά δαιμόνια:
υπαινιγμός της απόλυτης αμερι-
μνησίας που δείχνει η μη σκεπτό-
μενη φύση για τα ανθρώπινα. zx
ΣΗΜΕιωΣΗ. Τα κείμενα αυτά ανή-
κουν σε μια σειρά από 50 μικροαφη-
γήματα, που όλα αναφέρονται με
άμεσο, ή όχι, τρόπο, στους σκύλους.
Στεγάζονται υπό τον τίτλο Η αθανασία
των σκύλων.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 37
 Δημήτρης Χριστόπουλος,
Ποιος είναι Έλληνας
πολίτης. Το καθεστώς
ιθαγένειας από την ίδρυση
του ελληνικού κράτους ως
τις αρχές του 21ου αιώνα,
βιβλιόραμα, αθήνα 2012,
308 σελ.
ιθαγένεια και η ιδιότητα του πολίτη
Από τον κωςτη ΠΑΠΑϊωΑννου
«Δεν θα γίνεις Έλληνας ποτέ, Αλβανέ, Αλβανέ», λέει ένα πασίγνωστο ρατσιστικό σύνθημα. Πώς γί-
νεται, αλήθεια, κανείς Έλληνας; Η ιθαγένεια αποτελεί ένα ερώτημα, που σε τελευταία ανάλυση ανα-
πόδραστα σφυρηλατεί την κοινή μοίρα ανθρώπων που ζούνε σε αυτόν τον τόπο, ακόμη και στις πιο
δύσκολες στιγμές – ή ίσως κυρίως σ’ αυτές, απαντά ο καθηγητής Δημήτρης Χριστόπουλος. [ΤΒJ]

Αλεξία Τσαγκάρη
«Δώστε Ελληνική Ιθαγένεια σε
όποιον ξένο φέρνει λεφτά στη
χώρα».
Γ. Καρατζαφέρης, 10/9/2011

ο ζήτημα της ιδιότητας

T του πολίτη και της ιθα-

γένειας για δεκαετίες
παρέμενε ένα ζήτημα
αυστηρά περιορισμένο
σε κύκλους καθηγητών ιδιωτικού
διεθνούς δικαίου και εσχάτως ορι-
σμένων υπερασπιστών των δικαιω-
μάτων του ανθρώπου. Η ελληνική
κοινωνία, απομακρυσμένη από τις
μετεμφυλιακές τραυματικές πολι-
τικές αφαίρεσης της ιθαγένειας και
από τις αντίστοιχες γραφικότητες
της επτάχρονης δικτατορίας, θεω-
ρούσε το ζήτημα της ιθαγένειας
μάλλον είδος πολυτελείας. Για την
ακρίβεια, ένα «μη-ζήτημα», όπως
επιχειρηματολογείται στο βιβλίο
που παρουσιάζεται. Τα πράγματα
άλλαξαν άρδην όταν η Ελλάδα
έγινε μεταναστευτικός προορισμός
και η μόνιμή εγκατάσταση μεγά-
λου αριθμού μεταναστών, πολλοί Μέλος της ρατσιστικής και φιλοναζιστικής Χρυσής αυγής στη διάρκεια αντισυγκέντρωσης, στο Μαρούσι, που κατέληξε
σε προπηλακισμό του υποψήφιου με το παΣΟΚ, πέτρου ευθυμίου.
με τις οικογένειές τους, που απέ-
κτησαν βιοτικούς δεσμούς με τη
χώρα μας και προοπτική ή πραγ- πρακτικά, πολύ γρήγορα η χώρα κούς ελιγμούς στο θέμα της οικονο- αντίθεση στην μεταρρύθμιση της
ματικότητα κοινωνικής ένταξης βρέθηκε να παθιάζεται και να διχά- μίας, τόσο τέτοια θέματα που σχη- ιθαγένειας. Η επιμονή της κυβέρ-
έθεσε εκ των πραγμάτων εκ νέου ζεται γύρω από την απόδοση ιθα- ματικά εντάσσονται στο πλαίσιο νησης Παπανδρέου (ή ακριβέστερα
το ζήτημα. Και πάλι όμως, βυθι- γένειας σε μετανάστες που ζουν «ασφάλεια, δικαιώματα, συλλογική του ίδιου και του αρμόδιου υπουρ-
σμένη στην αυταπάτη ότι η μετα- χρόνια στην Ελλάδα. Είναι μόνο δυο ταυτότητα» θα κερδίζουν έδαφος γού, κ. Ραγκούση) να αναθεωρήσει
νάστευση είναι ένα παροδικό φαι- χρόνια αλλά μοιάζει να πέρασαν γιατί αποτελούν εύκολο πεδίο ψη- τον Κώδικα φαντάζει στα μάτια
νόμενο που όταν εκλείψουν οι πολύ περισσότερα. Η οικονομική φοθηρίας, συναισθηματικής χειρα- τους και υπό το φως αυτών των
αιτίες που τη γεννούν θα εξαφανι- πλημμυρίδα που ακολούθησε πύ- γώγησης και σχετικά ανέξοδης ρη- εξελίξεων σχεδόν εμμονική. Οι
στεί με έναν αυτοματικό, μηχανικό κνωσε τον συλλογικό χρόνο και γρή- τορείας. υπέρμαχοι από την άλλη της με-
τρόπο, η ελληνική κοινωνία δεν γορα απώθησε στη μνήμη τον δη- Δυο χρόνια μετά, εύλογα κανείς ταρρύθμισης μπορούν, ακόμα και
έμπαινε εύκολα σε σύνθετα θέματα μόσιο διάλογο και τις πολιτικές υποθέτει πως, όσο και αν αυτό φα- υπό το πρίσμα της κολοβής εφαρ-
όπως αυτό της πολιτογράφησης συγκρούσεις εκείνων των ημερών. ντάζει οξύμωρο, και οι δυο πλευρές μογής του νέου κώδικα, επίσης να
των μεταναστών, των πολιτικών Αυτή ήταν μάλλον η τελευταία πο- εκείνης της διαμάχης μπορούν να νιώθουν δικαιωμένοι. Αριθμοί και
τους δικαιωμάτων και κυρίως του λιτική διαμάχη στη χώρα που έγινε νιώθουν δικαιωμένες. Οι πολέμιοι στοιχεία δείχνουν ότι οι συλλογι-
πυρηνικού ερωτήματος πίσω από εκτός της σκιάς δανειακών συμβά- της μεταρρύθμισης του Κώδικα κοί φόβοι παρέμειναν στο επίπεδο
όλα αυτά, δηλαδή «Ποιος μπορεί σεων και κρίσης. Με έναν περίεργο ιθαγένειας αισθάνονται ότι οι οι- του φαντασιακού: οι ελάχιστες
να είναι Έλληνας πολίτης;» τρόπο το θέμα επί της ουσίας δεν κονομικές και πολιτικές εξελίξεις αποδόσεις ιθαγένειας καθόλου δεν
Έτσι, όταν πριν δύο χρόνια η νο- έφυγε όμως από την δημόσια ατζέ- αλλά και τα αδιέξοδα της (μη) πο- αντιστοιχούν στον τρόμο που καλ-
μοθετική πρωτοβουλία Ραγκούση ντα. Όσο μάλιστα η πραγματικό- λιτικής μας γύρω από το μετανα- λιεργήθηκε για τον «μαζικό αφελ-
άνοιξε το θέμα όχι θεωρητικά αλλά τητα δεν επιτρέπει πολλούς πολιτι- στευτικό δικαίωσαν την σφοδρή ληνισμό ημών διά της ελληνοποίη-

38 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

σης των άλλων». Όσοι δραστηριο-
ποιήθηκαν για την αλλαγή στον
Κώδικα ιθαγένειας μπορούν επίσης
να επαίρονται για το ότι τέθηκε στη
δημόσια ατζέντα το ερώτημα-τα-
μπού «ποιος είναι Έλληνας πολί-
της». Αυτό από μόνο του αποτελεί
μια ιστορικών διαστάσεων τομή.
Κατά τα λοιπά, όλα μοιάζουν
πολύ κοντά στο μηδέν: ο νόμος εκ-
κρεμεί στην ολομέλεια του Συμβου-
λίου της Επικρατείας που καλείται
να αποφανθεί για τη συνταγματι-
κότητα της ρύθμισης απόδοσης ιθα-
γένειας στα παιδιά των μεταναστών
που είτε γεννήθηκαν είτε πήγαν
σχολείο εδώ και την δυνατότητα
πολιτικής συμμετοχης των μετανα-
στών στις αυτοδιοικητικές εκλογές.
Υπάρχει ο κίνδυνος να κυριαρχήσει
μια επικίνδυνη προσκόλληση σε πα-
ρωχημένες αντιλήψεις περί έθνους
και λαού. Παράλληλα, η νέα Δη-
μοκρατία κουνά το λάβαρο της κα-
τάργησης του νόμου και το ΠΑ-
ΣΟΚ, αφού ως κυβέρνηση ψήφισε
τον νόμο για την ιθαγένεια, σήμερα
καυχιέται για την πενιχρή εφαρμογή
του. Σα να μην ήταν δικός του. Η
τσιγκούνικη εφαρμογή μιας πολιτι-
κής επιλογής προβάλλεται ως τεκ-
μήριο δικαίωσής της.
Δεν γυρίζουν όμως όλα στο μη-
δέν, το κοντέρ δεν μηδενίζεται έτσι
εύκολα. Η μακρά και αργόσυρτη
πορεία της ελληνικής ιθαγένειας το
επιβεβαιώνει. Το βιβλίο του Δ. Χρι-
στόπουλου δείχνει ότι στους δυο
αιώνες αυτής της πορείας το ερώ-
τημα «Ποιος είναι Έλληνας πολί-
της;» έχει απαντηθεί με πολύ δια-
φορετικούς τρόπους. Στην αρχή
Έλληνας πολίτης γινόσουν. Ήταν
ο καιρός που το κράτος έκανε κάθε
τόσο νέες αριθμητικές πράξεις προ-
σθέτοντας μεγάλους πληθυσμούς
από τις περιοχές που προσαρτούσε.
Στη συνέχεια η απάντηση στο ερώ-
τημα άλλαξε, Έλληνας πολίτης γεν-
νιόσουν. Αφού το κράτος είχε συ-
γκροτηθεί και έφτιαξε τους πολίτες
του, αποφάσισε να φτιάξει «καλούς
πολίτες». Ήταν η εποχή της περι-
χαράκωσης, οπότε κυριάρχησαν η
«φυλετική καταγωγή» και η «εθνική
συνείδηση». Με άλλα λόγια, από
την εποχή της συμπερίληψης τον
19ο αιώνα περάσαμε στην εποχή
της περιχαράκωσης τον 20ό, από
τον μεταψυχροπολεμικό αποκλει-
σμό όσων δεν δικαιούνταν να είναι
Έλληνες στις αντιφάσεις της λα-
τρείας για την ομογένεια. Και έτσι
φτάνουμε στο σήμερα, οπότε η ελ-
ληνική ιθαγένεια βρίσκεται με το
πόδι υψωμένο σε ένα μετέωρο
βήμα: το «δεν θα γίνεις Έλληνας
ποτέ» επιχειρείται επιτέλους να
εξοριστεί από την επίσημη ιθαγε-
νειακή πολιτική στις κερκίδες των
γηπέδων όπου και ανήκει. Είμαστε
δηλαδή στην επόμενη στροφή της
ιθαγένειας. Πόσο θα κρατήσει αυτή
η στροφή; Κινδυνεύουμε να μας πε-
τάξει έξω; Όλα είναι ακόμα ανοι-
χτά. Το ότι όμως είμαστε πάνω στη
στροφή είναι βέβαιο. Και αυτή είναι
η μεγάλη γοητεία της βίωσης μιας
ιστορικής στιγμής. Γιατί είναι τότε
που γίνονται οι πιο ωραίες συνα-
ντήσεις. Συλλογικές αγωνίες και με-
ταφυσικοί σχεδόν φόβοι για το
κοινό αύριο συναντούν τις αναζη-
τήσεις της επιστήμης. Η επιστήμη
συναντά την ιστορία. Ο πολιτικός
ακτιβισμός συναντά την ιστορική
εξέλιξη και την προκαλεί ανοιχτά.
Η πολιτική παρέμβαση μέσα από
νέου τύπου συλλογικότητες συνα-
ντά την παραδοσιακή πολιτική και
δοκιμάζει τις αντοχές της. Αυτό
ακριβώς έγινε και με την πρόσφατη
αναθεώρηση του Κώδικα ιθαγέ-
νειας, αν θυμηθούμε ότι μια κίνηση
πολιτών, η Ελληνική Ένωση για τα
Δικαιώματα του Ανθρώπου και του
Πολίτη, (διόλου τυχαίο ότι ο συγ-
γραφέας του βιβλίου που εδώ πα-
ρουσιάζεται ήταν τότε Πρόεδρος
της Ένωσης) ετοίμασε μια πρό-
ταση νέου Κώδικα, την δημοσιο-
ποίησε και «ζύμωσε» τις πολιτικές
δυνάμεις στην κατεύθυνση του «ιθα-
γενειακού εκσυγχρονισμού». Αυτό
από μόνο του συνιστά ένα σημα-
ντικό πρότυπο άσκησης πολιτικής
από τα κάτω, ουσιαστικής παρέμ-
βασης της κοινωνίας των πολιτών
όχι με καταγγελτικό λόγο αλλά με
δημιουργικές προτάσεις που μπο-
ρούν να αποτελέσουν λύσεις σε
υπαρκτά προβλήματα. Ο δρόμος
αυτός αναζητείται και σε άλλα ζη-
τήματα που η οικονομική κρίση και
η ρήξη του κοινωνικού ιστού έχει
προκαλέσει.
ΤΟ ΒΙΒΛiΟ
Αφορμή για όλα αυτά είναι το πρό-
σφατο βιβλίο του Δημήτρη Χριστό-
πουλου Ποιος είναι Έλληνας πολίτης,
μια καλαίσθητη και προσεγμένη έκ-
δοση των εκδόσεων βιβλιόραμα. Το
βιβλίο προτείνει μια ανάγνωση της
ελληνικής ιστορίας μέσα από το πρί-
σμα της ιδιότητας του πολίτη. Το
εγχείρημα δεν είναι μόνο ενδιαφέρον
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 39
επιστημονικά αλλά οδηγεί και σε
ένα απολαυστικό στην ανάγνωσή
του αποτέλεσμα, στοχεύοντας με εύ-
ληπτο τρόπο σε μια μεγάλη ομάδα
αναγνωστών πολύ ευρύτερη από
τους ειδικούς στο ζήτημα. Εξάλλου,
διαβάζοντας το βιβλίο, ο αναγνώ-
στης συχνά ανακαλύπτει μια άλλη
ματιά σε γεγονότα τα οποία δεν του
είναι ιστορικά ανοίκεια: από τις
αφαιρέσεις ιθαγένειας των αντιφρο-
νούντων ως τις μαζικές ελληνοποιή-
σεις ομογενών μετά τον ψυχρό πό-
λεμο και το ζήτημα της κτήσης της
ιθαγένειας από μετανάστες σήμερα,
η πρόθεση του συγγραφέα είναι να
φωτίσει αυτά που (νομίζουμε πως)
ξέρουμε αναδεικνύοντας τα ιδεολο-
γικά και θεσμικά κρίσιμα στιγμιό-
τυπα που ξετυλίγουν την πλοκή του
αφηγήματος ως το τέλος.
Πρόκειται για ένα αφήγημα της
ελληνικής ιθαγένειας από την επα-
νάσταση μέχρι σήμερα. Ταυτό-
χρονα, η ιδιότητα του Έλληνα πο-
λίτη, ιδιότητα εν πολλοίς αυτονόητη
για όλους σχεδόν τους πιθανούς
αναγνώστες, αναδεικνύεται ως ένα
ξεχασμένο διακύβευμα και επανέρ-
χεται ως αυτό που σε πολλές πε-
ριόδους της ιστορίας του ελληνικού
κράτους πραγματικά υπήρξε: εφαρ-
μογή γενικών πολιτικών, συχνά
αντιφατική και πάντως εξατομικευ-
όμενη με τρόπο συχνά στερούμενο
οποιασδήποτε αιτιολόγησης, λογι-
κής και συνοχής.
Το βιβλίο του Δ. Χριστόπουλου,
σύμφωνα και με την εισαγωγή του,
δομείται στη βάση μιας περιοδο-
λόγησης της ιστορίας της ελληνικής
ιθαγένειας. Έτσι η διάρθρωση -ει-
σαγωγή, επτά κεφάλαια και ο επι-
λογικός αναστοχασμός στην ελλη-
νική ιθαγένεια- ανταποκρίνεται
στην ίδια την προσέγγιση της ιθα-
γένειας από τον συγγραφέα. ξε-
κινά από τις αναφορές περί πολίτη
στα Επαναστατικά Συντάγματα και
καταλήγει στην πρόσφατη νομοθε-
τική μεταρρύθμιση του Κώδικα Ελ-
ληνικής ιθαγένειας το 2010. Κάθε
κεφάλαιο συμπληρώνει τον καμβά
που συνθηματικά διατυπώνεται στο
χώρο του δικαίου της ιθαγένειας με
τις αποφάνσεις «Έλληνας γεννιέ-
σαι» και «Έλληνας γίνεσαι» σε διά-
φορες παραλλαγές κατάφασης,
ερώτησης ή άρνησης. Η ύφανση
του καμβά αξιοποιεί μακρο-συγκυ-
ρίες της ελληνικής ιδιότητας του
πολίτη, αλλά και όσα μικρότερης
εμβέλειας νομικά γεγονότα ή πολι-
τικές αποφάσεις αντανακλούν κρί-
σιμους συμβολισμούς στρατηγικών
αποκλεισμού ή ενσωμάτωσης στην
ελληνική πολιτική κοινότητα.
40 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Η Εισαγωγή ορίζει την ελληνική
ιδιότητα του πολίτη ως ζητούμενο
στο χάρτη της ιστορίας των εννοιών
και των νομικών δεσμών. Ο συγ-
γραφέας με φειδώ αξιοποιεί στοι-
χεία από το χώρο της νομικής και
πολιτικής θεωρίας, τόσα και τέτοια
που δεν ξενίζουν τον αμύητο ανα-
γνώστη αλλά αρκούν για να οριοθε-
τηθεί με τη μέγιστη εννοιολογική
ασφάλεια το πεδίο και να διερευνη-
θούν οι συντεταγμένες του καθε-
στώτος της ελληνικής ιθαγένειας.
Στη συνέχεια, στο πρώτο κεφάλαιο,
το νήμα πιάνεται από την αρχή, δη-
λαδή πριν από την ίδρυση του ελ-
ληνικού κράτους και καταλήγει,
έναν αιώνα αργότερα, στο τέλος της
Μεγάλης ιδέας. Αναλύεται η λο-
γική της ενσωμάτωσης που συνδέει
ένα εξωστρεφές καθεστώς ιθαγέ-
νειας με τη στρατηγική της εδαφι-
κής επέκτασης της Ελλάδας. Ο
προφανής στόχος του ελληνικού
κράτους να εντάξει όσο γίνεται πε-
ρισσότερους στην ιδιότητα του έλ-
ληνα πολίτη επιτρέπει να ονομα-
στεί ο πρώτος αιώνας της ελληνικής
ιθαγένειας ως «Ο αιώνας της συ-
μπερίληψης», οπότε και κυριάρχησε
η τόσο συκοφαντημένη εσχάτως
αντίληψη ότι «Έλληνας γίνεσαι».
Το δεύτερο κεφάλαιο καλύπτει την
περίοδο από την ανταλλαγή πληθυ-
σμών με την Τουρκία ως τα τέλη
του 20ου αιώνα. Εδώ, το καθεστώς
της ελληνικής ιθαγένειας αναδι-
πλώνεται, προτεραιότητες και
στρατηγικές ανασυντάσσονται. Η
έμφαση δεν είναι πλέον στο να «κά-
νουμε Έλληνες πολίτες» γενικά
αλλά να τους κάνουμε «καλούς πο-
λίτες», αποδίδοντάς τους τις ανα-
γκαίες αρετές. Όποτε η προσπά-
θεια αποτύγχανε, επιλέγονταν
δραστικές λύσεις αφαίρεσης της
ιθαγένειας των «μη αγαθών» πολι-
τών, κατεξοχήν αντιφρονούντων και
μειονοτικών. Το τρίτο κεφάλαιο πα-
ρουσιάζει αμφισβητήσεις στη βε-
βαιότητα του «Έλληνας γεννιέσαι»
που κληρονομήθηκε από την έμ-
φυλη εθνικόφρονα ιθαγένεια της
«εποχής της αναδίπλωσης». Η ει-
σαγωγή της ισότητας των φύλων
στο δίκαιο της ελληνικής ιθαγένειας
στη δεκαετία του 1980 και η διαδι-
κασία καθορισμού της ιθαγένειας
για πάλαι ποτέ έλληνες που ξανα-
βρίσκουν την αξία του ελληνικού
διαβατηρίου ύστερα από γενιές ολό-
κληρες προκαλούν τις πρώτες ρωγ-
μές στις αυταπόδεικτες αλήθειες
του καθεστώτος ιθαγένειας. Το τέ-
ταρτο κεφάλαιο καλύπτει το τέλος
του Ψυχρού πολέμου και εξειδικεύει
το ερώτημα αν όντως τελικά «Έλ-
ληνας γεννιέσαι». Την εποχή που οι
ελληνικές κοινότητες της Αλβανίας
και της πρώην ΕΣΣΔ μεταναστεύ-
ουν προς την Ελλάδα, αντιμετωπί-
ζουν ένα εντελώς διαφορετικό κα-
θεστώς ιθαγένειας. Το «Έλληνας
γεννιέσαι» φαντάζει κραυγαλέα
αντιφατική έμπνευση και ανεδαφική
για τη χάραξη «ομογενειακών πολι-
τικών». Πίσω από αυτές τις κραυ-
γαλέες «μεταψυχροπολεμικές αντι-
φάσεις» ανιχνεύεται η κρατική
σκοπιμότητα. Το πέμπτο κεφάλαιο
ασχολείται με το καθεστώς ιθαγέ-
νειας των αποδήμων. Η αθερά-
πευτη ελληνική εμμονή στο δίκαιο
του αίματος («ένα ανεξίτηλο jus
sanguinis») οδηγεί στην παράδοξη
κατάσταση αναπαραγωγής μιας
ιθαγένειας χωρίς κανέναν ζωτικό
δεσμό με τη χώρα. Στο κεφάλαιο
αυτό ο συγγραφέας αξιοποιεί τη συ-
γκριτική εμπειρία από νομοθεσίες
άλλων ευρωπαϊκών κρατών αλλά
και την οπτική της αποδημίας στην
ιδιότητα του πολίτη κατά τη διεθνή
θεωρία και πράξη προκειμένου να
αναδειχθούν οι ελληνικές ιδιαιτερό-
τητες. Το έκτο κεφάλαιο φωτίζει
την Ελλάδα ως μεταναστευτικό
προορισμό και συζητά εκ νέου το
«Έλληνας γίνεσαι» στον τρόπο με
τον οποίο το ελληνικό καθεστώς
ιθαγένειας προσλαμβάνει τη μετα-
νάστευση προς την χώρα στα τέλη
του εικοστού αιώνα. Ο Κώδικας Ελ-
ληνικής ιθαγένειας που υιοθετείται
το 2004 παραμένει ενταγμένος σε
μια οχυρωματική λογική αντιμετώ-
πισης των μεταναστευτικών ροών
σε πείσμα μιας στοιχειωδώς ρεαλι-
στικής αντιμετώπισης των νέων δε-
δομένων. Το έβδομο κεφάλαιο ανα-
φέρεται εκτενώς στην «επόμενη
μέρα της ελληνικής ιθαγένειας»
μετά την υιοθέτηση της νομοθετικής
μεταρρύθμισης του 2010. Το κεφά-
λαιο αυτό αποτελεί χρήσιμο εργα-
λείο για το μη ειδικό (νομικό) κοινό
που μπορεί να βρει με κωδικοποιη-
μένο τρόπο το τι και το πώς αλλά-
ζει. Η απόπειρα να εισαχθεί το
«Έλληνας γεννιέσαι και γίνεσαι»
στην ελληνική ιθαγένεια αξιολογεί-
ται κριτικά από τον Δ. Χριστόπουλο
και η αξιολόγηση αυτή είναι σημα-
ντική ακριβώς γιατί προέρχεται από
έναν από τους βασικούς αρχικούς
εμπνευστές αυτής της αναθεώρη-
σης. Το τελευταίο κεφάλαιο δίνει
την ευκαιρία για έναν συνολικό ανα-
στοχασμό για την ελληνική ιθαγέ-
νεια. Ο συγγραφέας καταλήγει ότι
το ερώτημα που θέτει στον τίτλο
του βιβλίου του παραμένει ένα κα-
τεξοχήν ανοιχτό ερώτημα, από
αυτά που προσφέρονται από τις
απαρχές του ελληνικού κράτους για
πολλαπλές απαντήσεις και για δια-
φορετικές αναγνώσεις.
ΤΟ ΖhΤΗΜΑ
ΤΗΣ ΙΘΑΓeΝΕΙΑΣ ΣhΜΕΡΑ
Όταν γράφονται αυτές οι γραμμές
διεξάγεται η πιο βουβή και απρό-
βλεπτη εκλογική αναμέτρηση της
μεταπολίτευσης. Η επιφάνεια της
αναμέτρησης αυτής καλύπτεται από
την αμείλικτη δημοσιονομική συ-
γκυρία και από τις προφανείς επι-
πτώσεις της στον κοινωνικό ιστό και
στις αντοχές του κοινοβουλευτισμού
μας. Στο υπόστρωμα όμως αυτής
της αναμέτρησης συνεχίζουν να παί-
ζουν τον ρόλο τους τα πιο διαχρο-
νικά ζητήματα ταυτότητας και συλ-
λογικών προσανατολισμών. Όσο
μάλιστα στενεύουν τα περιθώρια πο-
λιτικών ελιγμών λόγω του ασφυκτι-
κού οικονομικού πλαισίου, τόσο γί-
νεται μεγαλύτερος ο πειρασμός
μικροπολιτικών επενδύσεων σε συλ-
λογικούς φόβους και φαντασιακές
αγωνίες. Η ιθαγένεια αποτελεί κα-
τεξοχήν πεδίο που προσφέρεται για
τέτοιες επενδύσεις και το επιβεβαι-
ώνει η προεκλογική ρητορική αρκε-
τών πολιτικών σχηματισμών, τόσο
εκείνων που ευαγγελίζονται την επι-
στροφή στο συσταλτικό «Έλληνας
γεννιέσαι» όσο και εκείνων που δια
της εύγλωττης σιωπής τους αφή-
νουν τον δρόμο ανοιχτό για την οπι-
σθοδρόμηση.
Ακόμα όμως και σε ένα τόσο ναρ-
κοθετημένο έδαφος, ο αναστοχα-
σμός για την ιθαγένεια παραμένει
πάντα ένα κρίσιμο μάθημα αυτοσυ-
νειδησίας. Εξάλλου, όπως εύστοχα
διατυπώθηκε από το Εμπορικό Επι-
μελητήριο της Αυστραλίας και πα-
ρατίθεται στο βιβλίο «Η ιθαγένεια
συντελεί στον ορισμό του ποιοι εί-
μαστε εμείς». Ή όπως λέει και ο Δ.
Χριστόπουλος, η ιθαγένεια αποτελεί
ένα ερώτημα, που σε τελευταία ανά-
λυση αναπόδραστα σφυρηλατεί την
κοινή μοίρα ανθρώπων που ζούνε
σε αυτόν τον τόπο, ακόμη και στις
πιο δύσκολες στιγμές. Ή ίσως κυ-
ρίως σ’ αυτές.
Στον αναστοχασμό αυτόν συμ-
βάλλει αποφασιστικά το βιβλίο του
Δ. Χριστόπουλου. Επειδή μάλιστα
στο πρόσωπο του συγγραφέα, οι
ιδιότητες του πολιτικά παρεμβατι-
κού διανοούμενου και του ειδικού
μελετητή τέμνονται ακριβώς στο
πεδίο της ιθαγένειας, στη συγκυ-
ρία μιας ιθαγενειακής μετάβασης
το βιβλίο αποκτά και τον χαρα-
κτήρα τεκμηρίου και σημαντικής
μαρτυρίας. zx
 Ξεχορταριάζοντας το παρελθόν
Από την ΑλεΞaνΔρΑ ΑΘΑνΑςιaΔου

Κλεοπάτρα Χαρίτου,
Τα Προσφυγικά της
λεωφόρου Αλεξάνδρας,
Μουσείο Μπενάκη, 96 σελ.
Τόπος συλλογικής μνήμης, καταφύγιο ανέστιων, αλλά και τοπίο εγκατάλειψης, τα Προσφυγικά της
λεωφόρου Αλεξάνδρας αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης μιας φωτογράφου. Τι κατέγραψε στη συστημα-
τική, επί χρόνια, παρατήρησή τους;

Κλεοπάτρα Χαρίτου
παραδοξότητα του

H φωτογραφικού χρό-
νου, της σύλληψης
του μεσοδιαστήματος
παρουσίας/απουσίας
με μελετημένα σκηνοθετημένο
τρόπο ή μη, είναι χιλιοειπωμένη, χω-
ρίς αυτό να της αφαιρεί γοητεία –
ούτε για τον δημιουργό ούτε για τον
θεατή. Αναπόφευκτα η φωτογραφία
είναι η ηχώ μιας δράσης, η οποία ξα-
ναγίνεται λόγος ανάλογα με το επί-
πεδο συμμετοχής και δέσμευσης του
θεατή. Time is the echo of an axe/
Within a wood, γράφει ο Φίλιπ Λάρ-
κιν, αποτυπώνοντας με τον ποιη-
τικό του λόγο τη ματαιότητα που
κρύβει η αναβίωση του παρελθό-
ντος. Ίσως ο ήχος να σβήνει μέσα
στο ξύλο και εκεί ο χρόνος να βου-
λιάζει. Μπορεί όμως ο χρόνος να
καταφέρνει να διαμορφώνει πλατ-
φόρμες και, εκεί πάνω, τα γεγονότα
να στριφογυρνούν. Τα Προσφυγικά
της Λεωφόρου Αλεξάνδρας θα μπο-
ρούσαν να αποτελούν ζωντανή μαρ-
τυρία αυτής της κίνησης.
Οι ελικοειδείς σκάλες, πέρα από Φόρμες, ξεχασμένα αντικείμενα, κλειστοί καθρέφτες, άδειοι τοίχοι είναι τα θέματα της Κλεοπάτρας Χαρίτου.
τις μοντερνιστικές αναφορές της
φόρμας και την υπέροχη πλαστικό- αποτελεί παρότρυνση για σκέψη. όψιμος Χάιντεγκερ αναφέρεται σε ανεβοκατεβαίνει τις σκάλες και αφή-
τητά τους, συμβολοποιούν αυτή τη Άλλωστε η ίδια ξεκίνησε να τα φω- αυτή την έννοια του «κάνω-χώρο». νει ένα γαλάζιο συρτάρι ανοιχτό, ένα
σπειροειδή κίνηση του χρόνου. Η τογραφίζει κατόπιν ανάθεσης για να τηλεφωνικό κατάλογο πάνω σε ένα
Κλεοπάτρα Χαρίτου μοιάζει σαν να καταγραφούν οι ζημιές.1 Οι φόρμες, Το «κάνω-χώρο», αν νοηθεί τραπέζι, μια παιδική ζωγραφιά
συνδιαλέγεται με την τεχνική της τα ξεχασμένα αντικείμενα, οι κλει- μέσα στην ιδιαιτερότητά του, εί- στους τοίχους. Η ηχώ από το ξύλο
Τζόρτζια Ο’Κηφ (Georgia O’Keefe), στοί καθρέφτες και οι άδειοι τοίχοι ναι μία απελευθέρωση τόπων γίνεται από ψίθυρος λόγος, και μά-
η οποία μεγέθυνε τις λεπτομέρειες με τις σκιές από τα κάδρα προέκυ- στους οποίους εναποτίθενται το λιστα πολιτικός.
των λουλουδιών (από όπου προέκυ- ψαν αργότερα· η ενασχόλησή της πεπρωμένο του διαμένοντος αν- Η έκθεση φωτογραφίας Τα Προ-
πταν ανάλογες φόρμες) για να μην με τους σφραγισμένους από μνήμες θρώπου, είτε είναι βυθισμένοι σφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας
μπορεί κανείς να τα αγνοήσει – για αυτούς χώρους συνεχίστηκε επί πέ- στην ευδαιμονία μιας πατρίδας, παρουσιάστηκε στο Μουσείο Μπε-
να κάνει τη μετάβαση από το να εί- ντε χρόνια. Ίσως γιατί και η ίδια εν- είτε στη συμφορά της έλλειψης νάκη της οδού Πειραιώς και αποτυ-
ναι παρόντα στο να είναι ορατά. Η δέχεται να ακολούθησε τη σπείρα πατρίδας είτε ακόμα και στην πώνεται στην ομώνυμη έκδοση με ει-
ιστορία στριφογυρνά. του χρόνου προς τα πίσω, να χρησι- αδιαφορία απέναντι σ’ αυτές τις σαγωγικά κείμενα των ian Jeffrey,
Ποιο θέμα δεν αγγίζουν τα Προ- μοποίησε τις ελικοειδείς σκάλες σαν δύο. 2 Nίκου βατόπουλου και Γαρυφαλ-
σφυγικά; Τη Μικρασιατική Κατα- άλλη Αλίκη στη Χώρα των Θαυμά- λιάς Αναστασοπούλου (επιμέλεια
στροφή, τα Δεκεμβριανά, την αστική των, σε ένα συνεχές μέσα και έξω Οι τόποι, των μικρών και των μεγά- Κλεοπάτρα Χαρίτου, εκδόσεις Μπε-
αρχιτεκτονική, τη δημόσια διαχεί- από την ιστορία. λων αφηγήσεων, εμφανίζονται εδώ, νάκη 2012). zx
ριση, την πολιτική της πολιτείας απογυμνωμένοι και ταυτόχρονα
απέναντι στα διατηρητέα, στους με- «ΚΑΝΕΙ-ΧΩΡΟ» αναπόφευκτα καταδικασμένοι στο 1
τανάστες και στο περιθώριο; Το γε- Μέσα από αυτές τις εικόνες της, η πεπρωμένο τους. Η παραδοξότητα Συνέντευξη στο περιοδικό Lifo,
γονός και μόνο ότι η Κλεοπάτρα Κλεοπάτρα Χαρίτου «κάνει-χώρο» της φωτογραφίας τα καταφέρνει και 4/04/2012
Χαρίτου επιλέγει να ασχοληθεί με τα για τα Προσφυγικά. ξεχορταριάζει τα δύο: να τους απελευθερώνει και 2
Μάρτιν Χάιντεγκερ, Η τέχνη και ο χώ-
Προσφυγικά, ακόμη και εάν δεν το περιβάλλον που τα έχει πνίξει ταυτόχρονα να τους «εναποθέτει ρος, μετάφραση και σχολιασμός: Γιάν-
υπάρχουν οι αντίστοιχες εικόνες και τα απελευθερώνει. Σε ένα δοκί- στο πεπρωμένο τους». Η γοητεία νης Τζαβάρας, Ίνδικτος, Αθήνα 2006,
από κάθε φάσης ζωής του κτιρίου, μιο για την τέχνη και τον χώρο, ο βρίσκεται στο γεγονός ότι η Αλίκη σ. 40

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 41

 Νίκος Λυγγούρης,
τυφλό ντοκιμαντέρ
Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ,
Από την ευΑ ςτεφΑνη
παραγωγή: Top Cut, 63’,
2012
«Βλέπω σημαίνει κλείνω τα μάτια». Δυο έλληνες κινηματογραφιστές, με τα ντοκιμαντέρ που πα-
Μύρνα Τσάπα, Κατινούλα, ρουσίασαν στο πρόσφατο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (9-18/3/2012), αντιστέκονται στα κλισέ του
Top Cut, 47’, 2012
ψευτοήρωα και της ψευτοδραματουργίας.

τις απαρχές του κινη-

Σ ματογράφου, το ερώ-
τημα αν το ντοκιμαντέρ
αναπαριστά πιστά ή
όχι την πραγματικό-
τητα δεν υφίστατο, γιατί τα όρια
μεταξύ κινηματογράφου του πραγ-
ματικού και της μυθοπλασίας ήταν
δυσδιάκριτα. Στο Νανούκ του Βορρά
(1922) του αμερικανού εξερευνητή
Ρόμπερτ Φλάερτυ, που θεωρείται η
πρώτη ταινία ντοκιμαντέρ στην
ιστορία του κινηματογράφου, τα
στοιχεία ανασύνθεσης μιας προϋ-
πάρχουσας πραγματικότητας, δη-
λαδή της δραματοποίησής της, εί-
ναι πολλά. Στην προσπάθειά του
να καταγράψει κομμάτια της ζωής
Εσκιμώων που τείνουν προς εξα-
φάνιση, ο Φλάερτυ ζήτησε από
έναν από τους Εσκιμώους, με τον
οποίον είχε αναπτύξει μακρόχρονη
φιλία, τον Nανούκ, να υποδυθεί
κάποιες από τις δραστηριότητες
που ήδη είχαν εκλείψει. Έτσι, ο
νανούκ ανέλαβε να «σκηνοθετή-
σει» ένα κυνήγι της φώκιας, μια
δραστηριότητα άλλων εποχών, και Νίκος Λυγγούρης, Ξύπνησε ο Σουλτάν Αχμέτ.
επιπλέον να «σκηνοθετήσει» τη
δική του συμμετοχή μέσα σε αυτό. τός. Η καταγραφή «άλλων» κοινω- σκοπό ούτε να διεγείρει διανοη- λαίλαπα του «ψευτοήρωα» και της
Εάν η δράση που κινηματογρα- νιών ως ανώνυμο άλογο πλήθος κα- τικά ούτε συναισθηματικά τους θε- «ψευτοδραματουργίας» Στο πρό-
φούσε ο Φλάερτυ συνέβαινε «αυ- ταλύεται και τη θέση της παίρνει η ατές, απλώς είναι το όχημα για να σφατο Φεστιβάλ ντοκιμαντέρ
θόρμητα», ή όχι, μπροστά στον κι- ενδοσκόπηση σε ένα χαρακτήρα – κυλήσει μία ιστορία που πρέπει να Θεσσαλονίκης είδα δύο εξαιρετικές
νηματογραφιστή δεν ενδιέφερε τον και μέσα από αυτόν, η προσπάθεια ειπωθεί. Είναι η περίπτωση του ταινίες που, ακολουθώντας το πα-
σκηνοθέτη. Όπως έλεγε, «καμιά αντίληψης της οπτικής του «άλ- ντοκιμαντέρ στο οποίο ο σκηνοθέ- ράδειγμα του Ρόμπερτ Φλάερτυ,
φορά, για να πεις την αλήθεια, λου». της, στη θέση του σπικάζ και της οργανώνονται δραματουργικά
πρέπει να δείξεις ψέματα». Ο στό- Η επιλογή ενός ή παραπάνω συνέντευξης, έχει τοποθετήσει γύρω από δύο συναρπαστικούς
χος του δεν ήταν η αποτύπωση ηρώων αντί μιας άμορφης βουβής έναν «ψευτοήρωα» ο οποίος προά- ήρωες. Στόχος των σκηνοθετών
ενός αληθινού γεγονότος αλλά η συ- μάζας συνοδεύεται από ένα ακόμα γει την υποτιθέμενη δράση. Πολ- των ταινιών αυτών είναι να μας κα-
νάντηση –χωρίς καθοδήγηση από στοιχείο. Την εισαγωγή μιας στοι- λές φορές αυτό γίνεται από σκη- ταστήσουν συνοδοιπόρους αλλά
τον σκηνοθέτη– του υποκειμένου χειώδους δραματουργίας η οποία νοθέτες σε μία κακώς εννοούμενη και συνομιλητές των ηρώων. Εν δυ-
που κινηματογραφείται (νανούκ) ακολουθεί κανόνες μυθοπλασίας προσπάθεια να απεγκλωβίσουν το νάμει, να δούμε την πραγματικό-
με τον εαυτό του, στην πορεία αυ- Με τα χρόνια το αφηγηματικό ντοκιμαντέρ από ένα δημοσιογρα- τητα εκ νέου μέσα από τα μάτια
τής της πράξης. μοντέλο του Φλάερτυ, η εισαγωγή φικό ή ακαδημαϊκό μοντέλο, αλλά τους.
Η συγκλονιστική αλλαγή που δηλαδή ενός ή περισσοτέρων έχει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέ-
φέρνει ο Φλάερτυ στην έως τότε ηρώων στο ντοκιμαντέρ που προά- σματα. Καταλήγει υβριδικό είδος
άοσμη και άγευστη καταγραφή της γουν την ιστορία, έγινε τέχνασμα που στηρίζεται στον εύκολο εντυ- Η ΚΑΜΕΡΑ-ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ
πραγματικότητας είναι η εισαγωγή που εξυπηρετούσε λόγους δομικούς πωσιασμό της εικόνας και στη ρη- Η πρώτη είναι το ντοκιμαντέρ Ξύ-
ενός ήρωα στον ψυχισμό του και μόνο. ως αποτέλεσμα, συχνά χότητα του περιεχομένου. πνησε ο Σουλτάν Αχμέτ του νίκου
οποίου εμβαθύνουμε, ταυτιζόμαστε στα ντοκιμαντέρ εμφανίζεται ένας Υπάρχουν όμως κάποια ντοκιμα- Λυγγούρη, μία ταινία για τον Κων-
με αυτόν, ει δυνατόν γινόμαστε αυ- κεντρικός ήρωας ο οποίος δεν έχει ντέρ που αντιστέκονται σε αυτή τη σταντίνο Φίσερ, ο οποίος είναι η

42 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

ενσάρκωση της «επίθεσης του κα-
λού». ζει εδώ και είκοσι χρόνια στα
Χανιά δουλεύοντας ως εικαστικός
καλλιτέχνης. Στον ελεύθερο χρόνο
του, ο Κωνσταντίνος διδάσκει εθε-
λοντικά ελληνικά σε μετανάστες
και βοηθάει ενεργά μία διεθνή ορ-
γάνωση για οροθετικά παιδιά στην
Ελλάδα και στην Αφρική. Αυτός ο
λαμπερός άνθρωπος που γυρνάει
σα σβούρα όλα τα Χανιά και αγα-
πάει όλα τα ταπεινά όντα με τα
οποία κατοικεί, από τη σαλαμάν-
δρα μέχρι τη χελώνα, έχει βρει
έναν ιδιότυπο τρόπο συνομιλίας με
τον εαυτό του. Τα βράδια γράφει
γράμματα στον ανήλικο Κωνστα-
ντίνο, σε μία εναγώνια προσπάθεια
να κατευνάσει τη μελαγχολία που
τον καταδιώκει από παιδί. Ο Λυγ-
γούρης ζει μαζί με τον Φίσερ επί
εβδομάδες και εφαρμόζει, ακόμη
και εάν δεν το κάνει συνειδητά, μία
άτυπη μορφή συμμετοχικής παρα-
τήρησης, που πολλοί κοινωνικοί
ανθρωπολόγοι θα ζήλευαν εξ αι-
τίας της μεγάλης εγγύτητας την
οποία δημιουργεί με τον ήρωά του. Μύρνα Τσάπα, Κατινούλα
Η διάρκεια και η ένταση της επι-
κοινωνίας μεταξύ των δύο κατα- ήσυχα και με σεβασμό, τον κατα- που στον αγγλοσαξωνικό χώρο εδώ ράθυμα το πρωινό φαγητό και να
λύει το γνωστό σχήμα παρατη- γράφει. βρισκόμαστε ακριβώς στον και χρόνια ονομάζεται observational τακτοποιεί την κουζίνα, σκηνή, η
ρητή-παρατηρούμενου που συχνά αντίποδα μιας ηδονοβλεπτικής κι- cinema (κινηματογράφος της πα- οποία θεωρήθηκε από τον Αντρέ
βλέπουμε στο ντοκιμαντέρ και επι- νηματογραφικής ματιάς. Εδώ η κά- ρατήρησης), η Τσάπα παρακολου- Μπαζέν υπόδειγμα διαύγειας και
τρέπει τη δυνατότητα μίας άλλου μερα όχι μόνο δεν κοιτάζει βουλι- θεί χωρίς να επεμβαίνει ποτέ είτε ποιητικής γραφής. Άλλη τέτοια
είδους σχέσης που στοχεύει στην μικά το υποκείμενό της, αλλά έχεις λεκτικά είτε καθοδηγώντας με αξιοσημείωτη σκηνή «χαμηλόφω-
όσμωση με τον άλλον. Το Ξύπνησε την αίσθηση ότι το χαϊδεύει από οποιαδήποτε άλλη σκηνοθετική νης δραματουργίας» στην ταινία
ο Σουλτάν Αχμέτ έχει αναφορές απόσταση. Αντί για την κάμερα- οδηγία την ηρωίδα της. Απουσιάζει της Τσάπα, είναι εκείνη στο τέλος
στον κινηματογράφο του γάλλου καταλύτη του ζαν Ρους που σκάβει εντελώς η συνέντευξη και το προ- της ταινίας, όπου η Κατινούλα,
ανθρωπολόγου-κινηματογραφιστή και σμιλεύει, έχουμε μια κάμερα φορικό σχόλιο, ενώ η σκηνοθεσία αφού ξεκλειδώσει πόρτες, ντουλά-
ζαν Ρους, και ιδιαίτερα στην εμ- που συντροφεύει τον ήρωα σαν στοχεύει στην καταγραφή του πες, ανοίξει τσάντες, άλλες τσά-
βληματική ταινία του Χρονικό ενός κουκούλι. απρόοπτου και στη δύναμη της ντες, πορτοφόλια, κάθεται στο κρε-
καλοκαιριού (1960), όπου η κάμερα εξωλεκτικής επικοινωνίας Η σκηνή βάτι της και μετράει τις οικονομίες
ως ψυχαναλυτικό εργαλείο ανι- της προετοιμασίας του καφέ είναι της. Χωρίς την ανάγκη ερωτήσεων
χνεύει με τη συμμετοχή του υπο- ΣΑΝ ΗΡΩΙΔΑ ΤΟΥ ΝΤΙΚΕΝΣ υπόδειγμα για το πώς ένα φαινομε- και απαντήσεων από μέρους της
κειμένου τον εσώτερο εαυτό. Η Η δεύτερη ταινία στην οποία θα νικά ασήμαντο γεγονός είναι πηγή σκηνοθέτριας (πότε ήρθατε στην
σχέση Λυγγούρη-Φίσερ έχει κάτι αναφερθώ είναι η Κατινούλα, το γνώσης για τον ψυχισμό της ηρωί- Αίγυπτο, παιδικά χρόνια κ.λπ.), με
από ψυχοθεραπευτική συνεδρία, πορτρέτο μίας Ελληνίδας, 87 ετών, δας. Η σκηνοθετική χάρη με την μοναδική ηχητική μπάντα το μονό-
όπου η κάμερα δρα ως καταλύτης που ζει στο Κάιρο και εργάζεται οποία η Τσάπα κινηματογραφεί λογο, ενίοτε μουρμουρητό, της Κα-
σε μία αγωνιώδη πορεία ενδοσκό- εδώ και χρόνια ως οικιακή βοηθός την Κατινούλα, (οι μικροί δισταγμοί τινούλας, η Τσάπα σκιογραφεί ένα
πησης. Δύο σκηνές είναι πολύ χα- σε ένα αρχοντικό μιας ελληνικής για την ποσότητα του καφέ, τα τρε- χαρακτήρα σύνθετο, κωμικό και
ρακτηριστικές. Η πρώτη είναι μία τέως μεγαλοαστικής οικογένειας μάμενα χέρια, το λάθος φλιτζάνι ) σοφό. Η Κατινούλα μοιάζει να έχει
σκηνή εξομολόγησης ενός τραυμα- που καταρρέει. Η μόνη που ζει είναι σπάνια στο χώρο του ντοκι- βγει κατευθείαν από τα βιβλία του
τικού έρωτα. Η απλότητα της κι- πλέον από την άλλοτε πολυπληθή μαντέρ. Όπως και στα ιερότερα ντίκενς.
νηματογράφησης και η αγαθότητα οικογένεια είναι η νυν κυρία του επιτεύγματα του κινηματογράφου «βλέπω σημαίνει κλείνω τα μά-
και πραότητα με την οποία εξι- σπιτιού με την οποία η σχέση της της παρατήρησης (βλέπε τις ται- τια» λέει ο Wols – και θα έλεγα ότι
στορεί ο Κωνσταντίνος αυτή τη Κατινούλας μεταλλάσσεται συνε- νίες των Χάνκοκ και ντι Τζιόια) σε αυτού το είδος, το τυφλό ντοκι-
σχέση την καθιστούν σπαρακτική. χώς από επαγγελματική σε οικογε- το παράδειγμα έρχεται κατ’ ευθείαν μαντέρ, στοχεύουν ο Λυγγούρης
Υπάρχει μια άλλη σεκάνς που ξε- νειακή, με την Κατινούλα αναλόγως από τη μυθοπλασία, από τον ιτα- και η Τσάπα. Η αναζήτηση νοή-
περνά την έννοια της καταγραφής να παίρνει πότε το ρόλο του παι- λικό νεορεαλισμό - και κυρίως από ματος από τον κόσμο «εκεί έξω»
όπως την έχουμε συνηθίσει στο διού, της μητέρας ή της αδερφής. τον βιττόριο ντε Σίκα. Η θαυμάσια, δεν μπορεί παρά να συνοδεύεται
ντοκιμαντέρ, ανατρέποντας τις Η σκηνοθέτρια, Μύρνα Τσάπα, αργόσυρτη προετοιμασία του καφέ από την εξερεύνηση ενός εαυτού
συμβάσεις που ξέρουμε. Είναι πρωί παρακολουθεί με εμμονή τις λε- στην Κατινούλα φέρνει στο νου στην που δεν έχει όρια και πρέπει απε-
και ο Κωνσταντίνος είναι τυλιγμέ- πτομέρειες που συνθέτουν την κα- περιβόητη σεκάνς του πρωινού στο γνωσμένα να τα εφεύρει. Το ντο-
νος στην κουβέρτα, αρνούμενος να θημερινότητα της Κατινούλας, Umberto D, όπου επί αρκετά λε- κιμαντέρ δεν είναι φέτα ζωής ούτε
σηκωθεί, να μιλήσει στην κάμερα. μέσα από αυτές προσπαθεί να ανι- πτά παρακολουθούμε μία νεαρή κα- χαλκομανία της πραγματικότητας
Μένει έτσι σαν κουβάρι αρκετή χνεύσει τον ψυχισμό της. Ακολου- μαριέρα ενώ βρίσκεται στην αρχή αλλά υπενθύμιση συνάντησης με
ώρα και η κάμερα από μακριά, θώντας νοερά το μοντέλο αυτού της εγκυμοσύνης της να ετοιμάζει τον εαυτό. zx

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 43

 αριστοτέλης, Έργα,
εταιρεία Μελέτης
επιστημών του ανθρώπου,
νήσος, αθήνα 2011.
Τόμος πρώτος: Κατηγορίαι
και Περί ερμηνείας,
μετάφραση, εισαγωγή,
επιμέλεια: παύλος
Καλλιγάς, 194 σελ.
Τόμος έβδομος: Περί
γενέσεως και φθοράς,
μετάφραση, εισαγωγή,
επιμέλεια: βασίλης
Κάλφας, 237 σελ.
πό την πόλη Σκήψη κα-
A τάγονται οι Σωκρατικοί
φιλόσοφοι Έραστος και
Κορίσκος, καθώς και ο
γιος του Κορίσκου, ο Νη-
λέας, άνδρας που άκουσε τα μαθή-
ματα του Αριστοτέλη και του Θεο-
φράστου, και που κληρονόμησε τη
βιβλιοθήκη του Θεοφράστου, στην
οποία βρίσκονταν και τα βιβλία του
Αριστοτέλη. Γιατί ο Αριστοτέλης πα-
ρέδωσε τη βιβλιοθήκη του στον Θεό-
φραστο, στον οποίο κληροδότησε και
τη Σχολή του· από όσους ξέρουμε, ο
Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που συ-
νέλεξε βιβλία, και που δίδαξε στους
Αιγύπτιους βασιλείς πώς να οργανώ-
νουν μια βιβλιοθήκη. Ο Θεόφραστος
με τη σειρά του παρέδωσε τη βιβλιο-
θήκη στον Νηλέα. Αυτός τη μετέ-
φερε στη Σκήψη και την παρέδωσε
στους κληρονόμους του, ανθρώπους
συνηθισμένους, οι οποίοι είχαν τα βι-
βλία κλειδωμένα και δεν φρόντιζαν
για τη συντήρησή τους. Όταν όμως
έμαθαν ότι οι βασιλείς της Αττάλειας,
στους οποίους υπαγόταν και η
Σκήψη, αναζητούσαν με μανία βι-
βλία για να φτιάξουν τη Βιβλιοθήκη
της Περγάμου, έκρυψαν τα βιβλία σε
κάποιο υπόγειο. Κατεστραμμένα από
την υγρασία και τα σκουλήκια, τα βι-
βλία του Αριστοτέλη και του Θεο-
φράστου πουλήθηκαν κάποια στιγμή
αργότερα, έναντι πολλών χρημάτων,
από τους απογόνους του Νηλέα στον
Απελλικώντα από την Τέω. Ο Απελ-
λικών ήταν όμως περισσότερο φιλό-
βιβλος παρά φιλόσοφος. Γι’ αυτό, θέ-
λοντας να διορθώσει τις φθορές των
βιβλίων, τα μετέγραψε σε καινούργια
αντίγραφα συμπληρώνοντας τις ελ-
λείψεις τους χωρίς επιτυχία, και έτσι
τα δημοσίευσε γεμάτα σφάλματα. Οι
παλαιοί Περιπατητικοί, λοιπόν, όσοι
44 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
ο Αριστοτέλης και τα βιβλία του
Από τον ΠΑντελH ΓκολIτςη
Οι εν εξελίξει μεταφράσεις των αριστοτελικών έργων στα νέα ελληνικά, τόσο αυτές που έχουν ήδη
δημοσιευθεί όσο και αυτές που θα ακολουθήσουν, αποτελούν προϊόν «διαρκούς σεμιναρίου» της ευ-
ρύτερης μεταφραστικής ομάδας, γι’ αυτό και μπορεί κανείς να είναι βέβαιος για την επιτυχία και την
αξιοπιστία του εγχειρήματος. Πώς όμως προσελήφθη συνολικότερα, πώς διασώθηκε και πώς εκδό-
θηκε το έργο του Αριστοτέλη; [TBJ]
έδρασαν μετά τον Θεόφραστο, είχαν
στη διάθεσή τους λίγα μόνο βιβλία
του Αριστοτέλη, κυρίως αυτά που
προορίζονταν για το κοινό, και έτσι
δεν ήταν σε θέση να φιλοσοφήσουν
πραγματικά αλλά περιορίζονταν σε
κοινοτοπίες· αντίθετα, όσοι Περιπα-
τητικοί έδρασαν αφ’ ότου ήρθαν στο
φως αυτά τα βιβλία, μπορούσαν να
φιλοσοφούν και να αριστοτελίζουν κα-
λύτερα από τους προηγούμενους, ήταν
όμως υποχρεωμένοι να καταφεύγουν
σε πολλές εικασίες εξαιτίας του πλή-
θους των σφαλμάτων που αυτά περι-
είχαν. Σε σχέση με αυτό, μεγάλη
υπήρξε και η συμβολή της Ρώμης.
Πράγματι, αμέσως μετά τον θάνατο
του Απελλικώντα, ο Σύλλας, που κυ-
ρίευσε την Αθήνα, σφετερίστηκε τη
βιβλιοθήκη του και τη μετέφερε εδώ
στη Ρώμη, όπου την πήραν στα χέρια
τους ο γραμματικός Τυραννίων, άν-
θρωπος φιλαριστοτέλης, αφού πρώτα
ξεγέλασε τον υπεύθυνο της βιβλιοθή-
κης, αλλά και κάποιοι βιβλιοπώλες,
οι οποίοι χρησιμοποιούν κακούς αντι-
γραφείς και δεν αντιβάλλουν το από-
γραφο με το πρωτότυπο, όπως συνή-
θως συμβαίνει, τόσο στη Ρώμη όσο
και στην Αλεξάνδρεια, με τα βιβλία
που αντιγράφονται απλώς για να που-
ληθούν.
(Στράβων, Γεωγραφικά, 13.1.54)
eτσι θέλει μια παλαιά ιστορική
αφήγηση να ξεκινά η επαφή των
αναγνωστών, «φιλοβίβλων» ή «φι-
λοσόφων», με τα βιβλία του Αρι-
στοτέλη (384-322). ως βιβλία του
Αριστοτέλη πρέπει να εννοηθούν
εδώ τα λεγόμενα «εσωτερικά» συγ-
γράμματα του Σταγειρίτη, όσα δη-
λαδή μεταχειριζόταν ο φιλόσοφος
προκειμένου να κάνει τα μαθήματά
του στην Αθήνα, στη Μίεζα της
μακεδονικής βοττιαίας, στη Λέσβο
ή στην Άσσο της Μικράς Ασίας.
Μέχρι αυτά να ξαναέρθουν στο
φως τον 1ο π.Χ. αιώνα, οι επίγονοι
του Αριστοτέλη –ή αλλιώς φιλόσο-
φοι Περιπατητικοί– είχαν στη διά-
θεσή τους κυρίως τα έργα που ο
πνευματικός γενάρχης τους είχε ο
ίδιος δημοσιεύσει, έργα δηλαδή
που προορίζονταν για το ευρύ
κοινό: τα «εξωτερικά βιβλία», όπως
τα αποκαλεί ο Στράβων. Αυτά
ήταν κατά κανόνα διάλογοι –σύμ-
φωνα με το πλατωνικό πρότυπο–
και αποτελούσαν ατελείς αντανα-
κλάσεις της αριστοτελικής σκέψης.
Οι μεταγενέστεροι Περιπατητικοί
εγκατέλειψαν τα «εξωτερικά βι-
βλία» στη φθορά του χρόνου, αφού
είχαν πλέον αποκτήσει πρόσβαση
στην αληθινή διδασκαλία του Αρι-
στοτέλη, όπως αυτή είχε καταγρα-
φεί στα «εσωτερικά βιβλία». Χάρη
στα ευρήματα της Σκήψης μπο-
ρούσαν να έχουν τη βεβαιότητα ότι
πράγματι «αριστοτελίζουν».
Τη μαρτυρία του Στράβωνα έχει
αμφισβητήσει εν μέρει η σύγχρονη
ιστορική έρευνα, τόσο επειδή μέ-
ρος της εσωτερικής διδασκαλίας του
Αριστοτέλη φαίνεται ότι ήταν γνω-
στό σε αρχαίους φιλοσόφους, Πε-
ριπατητικούς, Επικουρείους και άλ-
λους, όσο και επειδή ο Περίπατος
μετά τον Αριστοτέλη δεν φαίνεται
να γνώρισε την παρακμή που κατα-
γράφει κατά τους πρώτους χριστια-
νικούς χρόνους ο εγκατεστημένος
στη Ρώμη αρχαίος γεωγράφος.1 Τα
βιβλία του Αριστοτέλη, ή ακριβέ-
στερα το περιεχόμενό τους δεν μπο-
ρούσε επομένως να βρίσκεται απο-
κλεισμένο στο υπόγειο των
απογόνων του νηλέα. Η αφήγηση
του Στράβωνα συγκροτεί εν τούτοις
δύο πυρήνες, οι οποίοι ανάγονται
ιστορικά σε διαχρονικούς πυρήνες
αληθείας. Πρόκειται, κατά πρώτον,
για τη διαρκή περιπλάνηση των αρι-
στοτελικών συγγραμμάτων και,
κατά δεύτερον, για τη διαρκή ανα-
μέτρηση των μελετητών με ένα προ-
βληματικά παραδεδομένο κείμενο.
Στραβωνικοί «φιλαριστοτέλεις», άν-
θρωποι δηλ.αδή που θέλησαν να
αποκαταστήσουν το ταλαιπωρη-
μένο αριστοτελικό κείμενο και να
το καταστήσουν προσιτό στο εν-
διαφερόμενο κοινό, όπως ακριβώς
θέλησε να κάνει στη Ρώμη ο γραμ-
ματικός Τυραννίων, υπήρξαν πολ-
λοί. Και, ευτυχώς, εξακολουθούν να
υπάρχουν.
ΤΑ ΒΙΒΛiΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΟΙ
«ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟi»
Από τον Χαιρωνέα Πλούταρχο μα-
θαίνουμε ότι ο γραμματικός Τυ-
ραννίων παρέδωσε στη συνέχεια
τα αντίγραφα που ο ίδιος είχε επι-
μεληθεί στον Ανδρόνικο τον Ρόδιο,
ενδέκατο Σχολάρχη του Περιπά-
του, ο οποίος φέρεται να φρόντισε
για τη θεματική τους οργάνωση και
τη συνολική ταξινόμησή τους.2 Η
πρώτη αυτή επιστημονική –με τα
κριτήρια της εποχής– δημοσίευση
των αριστοτελικών συγγραμμάτων
αποτελεί πρόδρομο όλων των εκ-
δόσεων που έχουν πραγματοποιη-
θεί μέχρι τις μέρες μας. Τίτλοι που
χρησιμοποιούμε σήμερα, όπως Κα-
τηγορίαι, Φυσικής ακροάσεως η΄
(δηλ. μάθημα για τη φυσική φιλο-
σοφία σε οχτώ βιβλία, με άλλα λό-
για οχτώ κυλίνδρους παπύρου) ή
Μετά τα φυσικά (επιγραφή η οποία
δηλώνει την τάξιν της αναγνώσεως:

πρόκειται για σειρά μαθημάτων
που πρέπει να διαβαστούν μετά
τις φυσικές πραγματείες) δεν προ-
έρχονται από τον ίδιο τον Αριστο-
τέλη αλλά επινοήθηκαν κατά πάσα
πιθανότητα από τον Ανδρόνικο
τον Ρόδιο. Το κείμενο το οποίο οι
αριστοτελιστές προσπαθούν ανά
τους αιώνες να αποκαταστήσουν
και να ερμηνεύσουν δεν είναι ακρι-
βώς το ιδιοσυγκρασιακό κείμενο
που έγραψε ο Αριστοτέλης –διά-
σπαρτο, ανομοιογενές3 και κατά
περιπτώσεις προχειρογραμμένο–
αλλά σε μεγάλο βαθμό αυτό που
δημοσίευσε κατά τους τελευταίους
προχριστιανικούς χρόνους ο Αν-
δρόνικος.4 Αρχίζει έκτοτε η συστη-
ματική και σχεδόν ακατάπαυστη
ενασχόληση με τις «εσωτερικές»
αριστοτελικές πραγματείες, η
άσκηση δηλαδή του «αριστοτελι-
σμού» –για να παραφράσουμε τον
Στράβωνα– ως μοναδικού δρόμου
προσέγγισης της πρωτότυπης φι-
λοσοφικής σκέψης του Αριστοτέλη,
του «δασκάλου αυτών που γνωρί-
ζουν», όπως θα συνοψίσει αργό-
τερα ο μεσαιωνικός Δάντης.
Οι ασαφείς διατυπώσεις του αρι-
στοτελικού κειμένου και οι ανα-
γκαίες «εικασίες [στις οποίες οι
αριστοτελιστές] ήταν υποχρεωμέ-
νοι να καταφεύγουν », όπως μας
λέει ο Στράβων, με άλλα λόγια η
δύσκολη αναγωγή του συνολικού
αριστοτελικού έργου σε φορέα συ-
στήματος φαίνεται ότι υπήρξε το
στοιχείο αυτό που έδωσε γένεση
όχι σε έναν αλλά σε πολλούς «αρι-
στοτελισμούς». Οι καλοί «αριστο-
τελιστές» της Αρχαιότητας, του
Μεσαίωνα, της Αναγέννησης ή της
νεότερης και της Σύγχρονης επο-
χής ερμηνεύουν ο καθένας από δια-
φορετική σκοπιά τον Αριστοτέλη,
συζητούν εν τούτοις όλοι προβλή-
ματα της παράδοσης του αριστο-
τελικού κειμένου και καταγράφουν
παράλληλες γραφές που μαρτυ-
ρούνται σε άλλα χειρόγραφα. Πρό-
κειται ίσως για την κληρονομιά του
«φιλοβίβλου» και όχι φιλοσόφου
Απελλικώντα, ή για την αμέλεια
των αντιγραφέων των «βιβλιοπω-
λών» της Ρώμης, ή ακόμη και για
τις ανεπανόρθωτες φθορές των βι-
βλιοφάγων σκουληκιών της Σκή-
ψης.
Ο Αριστοτέλης και οι συναφείς
«αριστοτελισμοί» διατρέχουν στην
πραγματικότητα όλη την πνευμα-
τική ιστορία Ανατολής και Δύσης,
και εδώ δεν θα μπορούσε να δώσει
κανείς παρά δυο τρία απλοποιη-
μένα παραδείγματα – δανείζομαι
το πρώτο εν μέρει από την εισα-
Paolo Veronese, Αριστοτέλης, λάδι σε καμβά, 1560. Το στυλ της
αναπαράστασης έχει τα χαρακτηριστικά της αισθητικής του μανιερισμού
(όψιμη αναγέννηση).
γωγή που προτάσσει στη μετά-
φρασή του των Κατηγοριών ο Παύ-
λος Καλλιγάς. Ο Ανδρόνικος φαί-
νεται ότι είναι αυτός που έδωσε
αυτή την ονομασία (Κατηγορίαι)
στην πραγματεία που ήταν γνωστή
κατά την Ελληνιστική εποχή ως
πραγματεία Προ των τόπων· μετέ-
τρεψε έτσι μια διαλεκτική πραγ-
ματεία σε πραγματεία επιστημο-
λογική. Τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ο
Άδραστος ο Αφροδισιεύς επιχεί-
ρησε να επαναφέρει τον διαλεκτικό
χαρακτήρα της πραγματείας, οι
νεοπλατωνικοί της Ύστερης Αρ-
χαιότητας (3ος-6ος αι.) καθιέρω-
σαν ωστόσο την οντολογική και
ταυτόχρονα γλωσσοθεωρητική
ανάγνωσή της, η οποία κυριάρχησε
κατά τους μεσαιωνικούς και τους
αναγεννησιακούς χρόνους. Ο Γερ-
μανός φιλόσοφος και φιλόλογος
Biblioteca Nazionale Marciana
– όπως αποδίδει την ουσίαν ο βα-
σίλης Κάλφας) με το είδος (ή
μορφή), ανατρέποντας έτσι τον πα-
ραδεδομένο υλομορφισμό των
πρώτων «αριστοτελιστών», δηλ.
του Ανδρονίκου και του διαδόχου
του βοήθου του Σιδωνίου.5 Ο υλο-
μορφισμός –η άποψη δηλ. ότι η
ουσία είναι το ένυλον είδος (ό,τι δη-
λαδή αποτελείται από μορφή και
ύλη)– παραμένει εν τούτοις κυ-
ρίαρχος καθ’ όλη τη διάρκεια του
δυτικού Μεσαίωνα, είτε όταν γίνε-
ται επικλητός ώστε να εξηγηθεί θε-
ολογικά η μετουσίωση που λαμβά-
νει χώρα κατά τη διάρκεια της
Θείας Ευχαριστίας είτε όταν ορίζει
ανθρωπολογικά την ψυχή ως
μορφή και το σώμα ως ύλη του αν-
θρώπου. Η συναφής τελεολογική
(και τυπικά αριστοτελική) θέση, ότι
δηλαδή η ύλη υπάρχει προκειμέ-
νου να μορφοποιηθεί –«ως τελικό
αίτιο λειτουργεί [για την ύλη] η
μορφή ή το είδος, που ισοδυναμεί με
τον ορισμό της ουσίας του καθενός»,
για να παραθέσω ένα χωρίο από τη
σύγχρονη μετάφραση του Περί γε-
νέσεως και φθοράς– καθορίζει την
αρχαία, τη μεσαιωνική και την ανα-
γεννησιακή φυσική, αφού θεμελιώ-
νει «τη δυνατότητα της προσέγγι-
σης της φυσικής πραγματικότητας
ως οργανικής εξελισσόμενης ολό-
τητας» κατά τρόπο που βρίσκεται
πολύ κοντά στις αντιλήψεις του
«κοινού νου», όπως εξηγεί στην ει-
σαγωγή του ο βασίλης Κάλφας (σ.
15). Απαλλαγμένη από τον υλο-
μορφισμό και στη γενικότερη δια-
τύπωσή της –μια ουσιώδης δυνα-
τότητα υπάρχει όταν
ενεργοποιείται–, η αριστοτελική
τελεολογία των Ηθικών Νικομα-
χείων εξακολουθεί να τρέφει τη
Φρήντριχ Άντολφ Τρεντελε- σύγχρονη αρεταϊκή ηθική, η οποία
μπούργκ (Friedrich Adolf Trende- διεκδικεί την ύπαρξη ουσιωδώς αν-
lenburg, 1802-1872) προτίμησε να θρώπινων αγαθών που ενεργοποι-
απομονώσει τον οντολογικό χαρα- ούνται μέσω της συμμετοχής των
κτήρα της πραγματείας, ενώ μόλις ανθρώπων στην κοινωνική πρα-
πρόσφατα, χάρη στις εργασίες του κτική.
Μάικλ Φρέντε (Michael Frede) και Κάθε εξήγηση και κάθε επιλογή
του Στήβεν Μεν (Stephen Menn), μέρους του αριστοτελικού έργου εί-
μπήκε και πάλι στη συζήτηση ο ναι φυσικά και μια νέα ερμηνεία
διαλεκτικός προσανατολισμός των του. Για τις πλατωνίζουσες φιλο-
–κατά τα άλλα– Κατηγοριών. σοφικές σχολές της Αθήνας και της
Ας μείνουμε για λίγο στους Αλεξάνδρειας του 5ου και του 6ου
Αφροδισιείς Περιπατητικούς. Ο μ.Χ. αιώνα, π.χ., σχολές οι οποίες
μαθητής του Αδράστου Αλέξαν- παράγουν πλήθος εξηγητικών έρ-
δρος ο Αφροδισιεύς δίδαξε και αυ- γων στις λογικές και στις φυσικές
τός τον Αριστοτέλη, ανάμεσα σε πραγματείες του Αριστοτέλη, ο
άλλα κείμενα και τα Μετά τα φυ- Σταγειρίτης είναι απαραίτητος
σικά, συγκροτημένα, όπως είδαμε, στον βαθμό που είναι προπαιδευτι-
σε «έργο» και πάλι από τον Ανδρό- κός, κοινωνός «μικρών μυστηρίων»
νικο· με τη διδασκαλία του ο Αλέ- τα οποία οδηγούν τη φιλοσοφούσα
ξανδρος επιχείρησε να ταυτίσει την ψυχή στα «μεγάλα μυστήρια», δη-
αριστοτελική ουσία (το υπαρκτό ον λαδή στους ηθικούς και μεταφυσι-
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 45

κούς διαλόγους του Πλάτωνα. Σύ-
ριοι χριστιανοί, όπως ο Σέργιος
από τη Ρεζαϊνά, παρακολουθούν
στις αρχές του 6ου αιώνα τα μαθή-
ματα των χριστιανών φιλοσόφων
της Αλεξάνδρειας και μεταφράζουν
στα συριακά το αριστοτελικό Όρ-
γανον, τις λογικές πραγματείες του
Αριστοτέλη που διδάσκουν τη διά-
κριση του αληθούς από το ψευδές
και που ανάγονται έτσι σε αδια-
πραγμάτευτο εργαλείο για την ορθή
άσκηση της πρακτικής και της θε-
ωρητικής φιλοσοφίας. Έτσι ξεκινά
και η λεγόμενη translatio studiorum,
η μεταφορά των σπουδών (αριστο-
τελικών, ως επί το πλείστον) από τη
μία πνευματική μητρόπολη στην
άλλη. Από τα συριακά θα γίνουν οι
πρώτες μεταφράσεις του αριστοτε-
λικού έργου στα αραβικά, και αρ-
γότερα, κατά τη μεγάλη δυναστεία
των Αββασιδών της βαγδάτης (750-
1258), το πιο σημαντικό μέρος των
μεταφράσεων από τα ελληνικά στα
αραβικά χωρίς τη διαμεσολάβηση
των συριακών (Aristoteles Arabus).
Από τα αραβικά γίνονται οι πρώτες
μεταφράσεις του Αριστοτέλη στα
λατινικά της μεσαιωνικής Δύσης,
ενώ αργότερα οι αριστοτελικές
πραγματείες μεταφράζονται απ’ ευ-
θείας από τα ελληνικά. Ο Φλαμαν-
δός επίσκοπος Κορίνθου Γουλιέλ-
μος του Μέρμπεκε (Willem van
Moerbeke), ο οποίος συνδεόταν με
τον Θωμά Ακινάτη, μετέφρασε τον
13ο αιώνα στα λατινικά το σύνολο
σχεδόν των αριστοτελικών πραγ-
ματειών, αναθεωρώντας εν μέρει
κάποιες σποραδικές λατινικές με-
ταφράσεις που είχαν προηγηθεί
(Aristoteles Latinus). Μεσαιωνικές
μεταφράσεις αριστοτελικών πραγ-
ματειών υπάρχουν ακόμη στα
εβραϊκά, στα αρμενικά, στα γεωρ-
γιανά.
Τα βιβλία του Αριστοτέλη, με-
ταφρασμένα στα λατινικά και συ-
νοδευόμενα από πλήθος εξηγή-
σεων και βοηθητικών έργων που
παράγονται ακατάπαυστα κατά τη
διάρκεια του δυτικού μεσαίωνα,
βρίσκονται έτσι στις βιβλιοθήκες
των μεσαιωνικών πανεπιστημίων
της Ευρώπης. Το ελληνικό κείμενο
το διασώζει φυσικά ο βυζαντινός
μεσαίωνας. Το αρχαιότερο σήμερα
σωζόμενο χειρόγραφο που περιέχει
αριστοτελικές πραγματείες, ο φιλο-
σοφικός ελληνικός κώδικας (codex
philosophicus graecus) 100 της
Εθνικής βιβλιοθήκης της Αυστρίας,
χρονολογείται βάσει παλαιογραφι-
κών κριτηρίων στο τρίτο τέταρτο
του 9ου αι. Πρόκειται για προϊόν
μεταχαρακτηρισμού, μεταγραφής
46 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Η αρχή των Φυσικών του αριστοτέλη, σε χειρόγραφη έκδοση στα λατινικά.
Το αυθεντικό ελληνικό κείμενο έχει προστεθεί στο περιθώριο.
δηλαδή από την αρχαία μεγαλο-
γράμματη βιβλιακή γραφή στη με-
σαιωνική, εύχρηστη και πιο οικο-
νομική, μικρογράμματη – είναι ένα
από τα πολλά μεταχαρακτηρι-
σμένα ελληνικά φιλοσοφικά χειρό-
γραφα που παρήχθησαν στο βυ-
ζάντιο κατά τον 9ο και τον 10ο
αιώνα. Σήμερα διατηρούνται στις
μεγάλες βιβλιοθήκες της Ευρώπης
χιλιάδες βυζαντινά χειρόγραφα με
έργα του Αριστοτέλη και των αρ-
χαίων ή βυζαντινών εξηγητών του.
Η προέλευσή τους ποικίλλει. Άλ-
λοτε είναι φροντισμένα αντίγραφα
βυζαντινών βιβλιοθηκών, άλλοτε
βιβλία που χρησίμευσαν ως σχο-
λικά εγχειρίδια, άλλοτε προσωπικά
αντίγραφα επιφανών βυζαντινών
λογίων. Ενίοτε εντοπίζουμε βυζα-
ντινές εκδόσεις του αριστοτελικού
έργου, όπως αυτήν που επιμελή-
θηκε το τρίτο τέταρτο του 14ου αι.
ο περίφημος γραφέας Anonymus
aristotelicus, ο οποίος ταυτοποιή-
θηκε πρόσφατα από την Μπριζίτ
Μοντραίν (Brigitte Mondrain) ως
μοναχός Μαλαχίας. Ο Μαλαχίας,
πιθανώς Αγιορείτης που ανήκε στο
περιβάλλον του φιλοπαλαμικού πα-
Bibliotheca Apostolica Vaticana
τον Αριστοτέλη. Πλάι στον σχο-
λαστικό αριστοτελισμό του Με-
σαίωνα, ο οποίος δεσμεύεται ιδεο-
λογικά και φιλοσοφικά με τον
Αριστοτέλη, ξεπροβάλλει ο ουμα-
νιστικός αριστοτελισμός της Ανα-
γέννησης, με τον πιο ιστορικό προ-
σανατολισμό του. Το πρώτο τρίτο
του 15ου αιώνα, ο Λεονάρντο
Μπρούνι εισηγείται μια νέα μέθοδο
σχετικά με την προσέγγιση του
Αριστοτέλη, η οποία επιδιώκει να
ερμηνεύσει το αριστοτελικό έργο
από κάποια απόσταση και εντός
του ιστορικού πλαισίου του. Από
την εποχή της εφεύρεσης της τυ-
πογραφίας (ο Άλδος Μανούτιος
[Aldo Manucci] τυπώνει στη βενε-
τία από το 1495 ώς το 1498 για
πρώτη φορά τα Άπαντα του Αρι-
στοτέλη στα ελληνικά) μέχρι το
1600 δημοσιεύονται περίπου τρεις
με τέσσερις χιλιάδες έργα που αφο-
ρούν τον Αριστοτέλη.6 Το 1542
ιδρύεται στο βασιλικό Κολλέγιο
του Παρισιού έδρα ελληνικής και
λατινικής φιλοσοφίας, όπου ο ιτα-
λός Φραντσέσκο βιμερκάτο
(Francesco Vimercato) διδάσκει για
πρώτη φορά στη Δύση τον Αριστο-
τέλη απ’ ευθείας από τα ελληνικά.
Ο Γάλλος ουγενότος ισαάκ
casaubon το 1590, οι Πορτογάλοι
ιησουίτες του πανεπιστήμιου της
Κόιμπρα από το 1592 ώς το 1598
και ο ιταλός προτεστάντης Τζού-
λιο Πάτσε (Julius Pacius), από το
τριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φι- 1584 ώς το 1623, δημοσιεύουν δί-
λοθέου Κoκκίνου, αντέβαλε πλή- γλωσσες, ελληνολατινικές, εκδό-
θος παλαιότερων κωδίκων και σεις των αριστοτελικών πραγμα-
αντέγραψε τα αριστοτελικά Άπα- τειών, οι οποίες αποτελούν τα έργα
ντα σε τέσσερα νέα χειρόγραφα αναφοράς των ευρωπαϊκών πανε-
(διαμοιρασμένα σήμερα μεταξύ πιστημίων του 17ου αιώνα. Γρά-
της Εθνικής βιβλιοθήκης της Γαλ- φει ο Τόμας Χομπς στον Λεβιάθαν
λίας και της βιβλιοθήκης του Πα- (1651): «Στα πανεπιστήμια [...] με-
ναγίου Τάφου των ιεροσολύμων), λετούν στην πραγματικότητα όχι τη
παράγοντας ένα «κριτικό» κεί- φιλοσοφία αλλά την αριστοτελία».
μενο, στα διάστιχα του οποίου Μπροστά στην επιστημονική
κατέγραψε δόκιμες εναλλακτικές επανάσταση του 17ου αιώνα και
γραφές. Στο περιθώριο των σελί- μέσα σε δύο γενιές –από τον Γαλι-
δων προσέθεσε επιλεκτικά αρ- λαίο και τον Φραγκίσκο βάκωνα
χαίες και βυζαντινές εξηγήσεις μέχρι τον Χομπς και τον ντεκάρτ–
των αριστοτελικών πραγματειών, το αριστοτελικό οικοδόμημα του
προσφέροντας έτσι στους ανα- μεσαιωνικού σχολαστικισμού και
γνώστες του μια πλήρη και πλη- του αναγεννησιακού ουμανισμού
θωρική έκδοση, ένα από τα πολλά καταρρέει. Το αριστοτελικό οικο-
μνημεία του βυζαντινού αριστο- δόμημα, όχι ο Αριστοτέλης. Ο ίδιος
τελισμού (Aristoteles Byzantinus). ο Γαλιλαίος έγραφε σε μια επι-
στολή του το 1640: «Είμαι βέβαιος
ότι, αν ο Αριστοτέλης ερχόταν και
Ο «ΙΣΤΟΡΙΚoΣ» ΑΡΙΣΤΟΤeΛΗΣ πάλι στη γη, θα με αποδεχόταν μεταξύ
ΜΕΤa ΤΗΝ ΑΝΑΓeΝΝΗΣΗ των μαθητών του».7 Ο γαλλικός
Η μεταφορά βυζαντινών χειρογρά- εγκυκλοπαιδισμός του 18ου αιώνα
φων από τους έλληνες εμιγκρέδες διαχωρίζει τους σχολαστικούς
που κατέφυγαν στην ιταλία πριν (παρ)ερμηνευτές από τους πραγ-
και μετά την Άλωση ενισχύει το ματικούς αριστοτελικούς, δηλαδή
ενδιαφέρον των δυτικών λογίων για «αυτούς που ακολουθούν την αληθινή
 university of Sydney library
φιλοσοφία του Αριστοτέλη», ενώ η
συγκρότηση της ιστορίας ως ακρι-
βούς και αυστηρής επιστήμης κατά
τον 19ο αιώνα σηματοδοτεί την
επανεκκίνηση (και την εκκίνηση)
των (σύγχρονων) αριστοτελικών
σπουδών. Ο Γερμανός κλασικός
φιλόλογος Εμμανουήλ Μπέκκερ
(immanuel Bekker) και η Πρωσ-
σική Ακαδημία των Επιστημών εκ-
δίδουν το 1831 στο βερολίνο τα
Άπαντα του Σταγειρίτη φιλοσόφου
εκ νέου, τα Aristotelis opera omnia
(το αρχαίο κείμενο στα ελληνικά, ο
τίτλος κατά παράδοση στα λατι-
νικά). Ο Μπέκκερ ταξίδεψε στις
βιβλιοθήκες της Ευρώπης και αντέ-
βαλε περίπου 100 αριστοτελικά
χειρόγραφα. Η Bekkeriana, η
οποία χωρίζει το αριστοτελικό κεί-
μενο σε δύο στήλες ανά σελίδα,
αποτελεί τη σύγχρονη έκδοση ανα-
φοράς, αφού κάθε νέα έκδοση ή
μετάφραση αριστοτελικής πραγ-
ματείας συμπεριλαμβάνει στο πε-
ριθώριο (ή εντός του κειμένου) τον
αριθμό της σελίδας και τον προσ-
διορισμό της στήλης (a-b) της έκ-
δοσης του Bekker. Τον κανόνα αυ-
τόν ακολουθούν και οι σύγχρονες
νεοελληνικές μεταφράσεις των έρ-
γων του Αριστοτέλη από τις εκδό-
σεις νήσος.
Ο Μπέκκερ ολοκλήρωσε το έργο
του πριν από τη μνημειώδη έκδοση
του Λουκρητίου (1850) από τον
Γερμανό φιλόλογο Καρλ Λάχμαν
Σελίδες από την τρίτομη 25η έκδοση των σημαντικότερων έργων του αριστοτέλη στην αγγλία,
(Karl lachmann), η οποία ανανέ- του οίκου Booksfellers, το 1753.
ωσε τις μεθόδους της κλασικής φι-
λολογίας με την ανάπτυξη της κλασικό πια απόφθεγμα της κριτι- πιστήμιο του Μοντρεάλ) και του μεταφράστηκαν για πρώτη φορά
στεμματικής μεθόδου (προσδιορι- κής των κειμένων. Ας αναφερθεί Περί γενέσεως και φθοράς (από τον στα αγγλικά στις αρχές του 20ού
σμός της γενεαλογίας των χειρο- για του λόγου το αληθές ότι ο Όλι- Γάλλο Μ. Rashed της École αιώνα υπό την αιγίδα του Σερ
γράφων βάσει των λαθών που αυτά βερ Πριμαβέζι (Oliver Primavesi) Normale Supérieure του Παρι- Ου.ντ. Ρος (Sir W. D. Ross, The
περιέχουν) και άνοιξε τον δρόμο από το Πανεπιστήμιο του Μονά- σιού). Τις δύο αυτές εκδόσεις Works of Aristotle Translated Into
προς τη λεπτολογική εργασία της χου τελειώνει αυτό τον καιρό μια έχουν λάβει υπ’ όψη τους οι μετα- English Under the Editorship of W.
κριτικής των κειμένων. Παρ’ όλα νέα κριτική έκδοση του Περί ζώων φραστές και ερμηνευτές των Κα- D. Ross, Oxford university Press,
αυτά, μόλις τα τελευταία χρόνια κινήσεως, στην οποία το αριστοτε- τηγοριών και του Περί γενέσεως και 1908-1928), μετάφραση η οποία
έχουν αρχίσει να πραγματοποιού- λικό κείμενο βελτιώνεται θεαμα- φθοράς Παύλος Καλλιγάς και βα- αναθεωρήθηκε ριζικά το 1984 από
νται σε σχετικά ευρεία κλίμακα αυ- τικά χάρη στη μαρτυρία δύο χειρο- σίλης Κάλφας, δύο από μια ομάδα μια ομάδα μελετητών υπό την δι-
στηρά κριτικές εκδόσεις των αρι- γράφων των μέσων του 15ου σύγχρονων Ελλήνων αριστοτελι- εύθυνση του Τζόναθαν Μπαρνς
στοτελικών πραγματειών, εκδόσεις αιώνα, τα οποία βρίσκονται σή- στών που επιδιώκει να μεταφράσει (Jonathan Barnes, The complete
δηλαδή που να ακολουθούν με ευ- μερα στην Κρατική βιβλιοθήκη του και να εμπλουτίσει με χρηστικά works of Aristotle: the revised Oxford
λάβεια τις επιταγές της σύγχρονης βερολίνου και στην Πανεπιστη- σχόλια το σύνολο των έργων του translation, Princeton university
κριτικής των κειμένων. Όσες αρι- μιακή βιβλιοθήκη του Ερλάνγκεν Αριστοτέλη. Press). Στην Αγγλία βρίσκεται
στοτελικές εκδόσεις είδαν το φως (παραδόξως, το Περί ζώων κινή- Καιρός ήταν – και θα πρέπει κα- ακόμη σε εξέλιξη η σειρά Clare-
μέσα από τις σελίδες του εκδοτικού σεως δεν φαίνεται να περιλαμβά- νείς να συγχαρεί εδώ τόσο την ndon Aristotle Series (Oxford uni-
οίκου Teubner της Λειψίας κατά το νεται μεταξύ των 22 τόμων που Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών versity Press), η οποία περιλαμβά-
δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ή της έχουν προβλεφθεί για τα προς με- του Ανθρώπου, υπό την αιγίδα της νει μεταφράσεις μεμονωμένων
σειράς Oxford classical Texts κατά τάφραση έργα του Αριστοτέλη από οποίας πραγματοποιείται το εν αριστοτελικών πραγματειών με
το πρώτο μισό του 20ού ακολού- τις εκδόσεις νήσος). Το 2001 και το λόγω μεταφραστικό εγχείρημα, εκτενή ερμηνευτικά σχόλια, ενώ
θησαν τον επισφαλή κανόνα της 2005 δημοσιεύτηκαν αντίστοιχα όσο και το Ίδρυμα Σταύρος νιάρ- στη Γερμανία χρηστική είναι η
επιλογής ενός μικρού αριθμού βυ- στη συλλογή των πανεπιστημίων χος, το οποίο καθιστά τις μετα- σειρά Aristoteles Werke in Deutscher
ζαντινών χειρογράφων προς αντι- της Γαλλίας (collection des φράσεις αυτές δυνατές χάρη στην Übersetzung (Akademie Verlag). Τα
βολή βάσει της παλαιότητάς τους. universités de France, γνωστή και ευγενική χορηγία του. Για να επα- Belles lettres της Γαλλίας δημοσι-
Εντούτοις, recentories non deteriores ως les Belles lettres) δύο νέες κρι- νέλθουμε στον σύγχρονο αριστο- εύουν δίγλωσσες εκδόσεις αρχαίων
(«οι νεότεροι κώδικες δεν είναι χει- τικές εκδόσεις των Κατηγοριών τελισμό της Ευρώπης, ας σημειώ- κειμένων (ελληνικό κείμενο και
ρότεροι»), όπως επισημαίνει ένα (από τον βέλγο R. Bodéüs, Πανε- σουμε ότι τα αριστοτελικά Άπαντα γαλλική μετάφραση), οι οποίες

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 47

φαίνεται ότι είναι αυτές που λει-
τούργησαν ως οδηγός για το εν εξε-
λίξει ελληνικό εγχείρημα: η μετά-
φραση βρίσκεται αντικριστά με το
αρχαίο κείμενο, ενώ τα απαραί-
τητα σχόλια παρατίθενται στο
κάτω μέρος της σελίδας με τη
μορφή υποσημειώσεων. ως γνήσιοι
«φιλαριστοτέλεις», τόσο ο βασίλης
Κάλφας όσο και ο Παύλος Καλλι-
γάς συζητούν προβλήματα γραφής
του αριστοτελικού κειμένου.
Ο ΑΡΙΣΤΟΤeΛΗΣ ΣΤΗ
ΝΕoΤΕΡΗ ΕΛΛaΔΑ
Έχουμε ήδη φτάσει στα καθ’ ημάς
και πρέπει να αρχίσουμε με μια γε-
νική παρατήρηση: Ο Αριστοτέλης
έχει ατυχήσει τόσο στη νεότερη
όσο και στη σύγχρονη Ελλάδα –
αν και ο Ευγένιος βούλγαρης
έγραφε στα προλεγόμενα της Λογι-
κής του το 1766:
Οἱ πάντες [...] τὴν αἵρεσιν
Περιπατητικοὶ καὶ τῆς Ἀρι-
στοτέλους ἑνὸς φωνῆς
ἠρτημένοι, οὐδὲν δέ, ὃ μὴ τῆς
ἐκείνου φρενὸς εἴρηται
ἐπιγέννημα, οὐδὲν τὸ τυχὸν
προσιέμενοι ἐν τῷ φιλοσο-
φεῖν, οὔτε παλαιόν, οὔτε
νεώτερον.
Πρόκειται εντούτοις για τον φυσιο-
κρατικό (νεο)αριστοτελισμό –κατα-
δικασμένο αντίπαλο της ανερχόμε-
νης νεωτερικής επιστήμης–, όπως
τον συνέλαβε αρχικά στην Πάδοβα ο
Τσεζάρε Κρεμονίνι (cesare
cremonini) και τον μεταλαμπάδευσε
στην Πατριαρχική Ακαδημία της
Κωνσταντινούπολης ο μαθητής του
Θεόφιλος Κορυδαλεύς (1574-1646).
Παρά τον αρχικά ανανεωτικό χαρα-
κτήρα του, ο κορυδαλισμός κατή-
ντησε για τους Έλληνες διαφωτιστές
του 18ου αιώνα συνώνυμο του φιλο-
σοφικού συντηρητισμού. ωστόσο,
δεν αργούν να κάνουν την εμφάνισή
τους οι αποχρώσες ερμηνείες. Κατά
το πνεύμα και το γράμμα της γαλλι-
κής Εγκυκλοπαίδειας, ο Δημήτριος
Καταρτζής (περ. 1730-1800) διέ-
κρινε τη σχολαστική προσέγγιση και
ερμηνεία του Αριστοτέλη από τα κεί-
μενα του ίδιου του φιλοσόφου,8 ενώ
ο Αδαμάντιος Κοραής εξέδωσε στην
Ελληνική Βιβλιοθήκη του κατά τους
δύο πρώτους χρόνους του «Αγώνα
των Ελλήνων» τα Πολιτικά και τα
Ηθικά Νικομάχεια (Αριστοτέλους Πο-
λιτικών τα σωζόμενα και Αριστοτέλους
Ηθικά Νικομάχεια, Παρίσι 1821 και
1822). Γράφει ο Κοραής για τον Αρι-
στοτέλη:
48 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Ὁ παράδοξος οὗτος ἄνθρω-
πος, τοῦ ὁποίου μόνου τὰ συγ-
γράμματα, ἐὰν κατὰ δυστυχίαν
ἀφανίζοντο ὅλα τ᾿ἄλλα τῆς
ἑλληνικῆς σοφίας λείψανα,
ἦσαν ἱκανὰ νὰ μαρτυρήσωσι
τῆς Ἑλλάδος τὴν δόξαν.9
ωστόσο, ο Κοραής έχει στον νου
του την Ρητορική, καθώς και την
ηθική και την πολιτική φιλοσοφία
του Σταγειρίτη, την οποία ακρι-
βώς και δημοσιεύει. Εγγράφεται
έτσι, ως προς αυτό, στην παρά-
δοση των αναγεννησιακών studia
humanitatis, τα οποία δίπλα στη
σπουδή της γραμματικής, της ρη-
τορικής, της ποίησης και της ιστο-
ρίας περιλαμβάνουν και την αρι-
στοτελική ηθική φιλοσοφία.10
Ο Κοραής είναι ο πρώτος και ο
τελευταίος λόγιος της νεότερης Ελ-
λάδας ο οποίος εκδίδει αριστοτελι-
κές πραγματείες, και μάλιστα με
ιδιαίτερη ικανότητα. Μόλις το
1937 έχουμε και πάλι μια επιστη-
μονική εισαγωγή και μετάφραση
αριστοτελικής πραγματείας, της
πραγματείας Περί ποιητικής, την
οποία επιμελούνται ο ιωάννης Συ-
κουτρής και ο Σίμος Μενάρδος.11
Πρόκειται προφανώς για τη λιγό-
τερο φιλοσοφική πραγματεία του
Σταγειρίτη, και η δημοσίευση της
μετάφρασής της τα χρόνια του Με-
σοπολέμου φαίνεται να προοιωνί-
ζεται την εργαλειακή-γραμματολο-
γική χρήση του Αριστοτέλη, η
οποία κυριαρχεί στα ελληνικά πα-
νεπιστήμια μέχρι και σήμερα. Η
Ποιητική του Αριστοτέλη είναι στις
μέρες μας η πιο γνωστή αριστοτε-
λική πραγματεία, κυρίως για τους
προπτυχιακούς φοιτητές των φι-
λολογικών τμημάτων, ενώ πολλοί
από τους προπτυχιακούς φοιτητές
των φιλοσοφικών τμημάτων ίσως
δεν γνωρίζουν καμία.12 Εξαίρεση
στον κανόνα αποτελούν οι μετα-
φράσεις των Μετά τα φυσικά
(1935) και της Φυσικής ακροάσεως
(1972) από τον Κ. Δ. Γεωργούλη,
καθώς και η μετάφραση του Περί
ψυχής, την οποία ετοίμασε ο β.
Τατάκης (1897-1986) στα χρόνια
της Κατοχής. Εδώ όμως έχουμε μια
εξαίρεση της εξαίρεσης, αφού ο
Τατάκης υπήρξε κατά βάση συ-
στηματικός μεταφραστής του Πλά-
τωνα (μετέφρασε τον Κρίτωνα, τον
Ευθύφρονα, τον Λάχη, τον Μένωνα,
τον Θεαίτητο, τον Ευθύδημο και τον
Πρωταγόρα). Όσο για τις νεόκο-
πες μεταφράσεις του Αριστοτέλη
που αφθονούν στην ελληνική
αγορά του βιβλίου τα τελευταία
χρόνια, δεν μπορεί κανείς παρά να
ξαναθυμηθεί τα λόγια του Στρά-
βωνα:
…και κάποιοι βιβλιοπώλες
(διάβαζε εκδότες), οι οποίοι
χρησιμοποιούν κακούς αντι-
γραφείς (διάβαζε φιλολόγους)
και δεν αντιβάλλουν το από-
γραφο με το πρωτότυπο, όπως
συνήθως συμβαίνει […] με τα
βιβλία που αντιγράφονται
απλώς για να πουληθούν.
Η σχετική αφθονία μεταφράσεων
των πλατωνικών διαλόγων στα νέα
ελληνικά και η σπάνις αντίστοι-
χων μεταφράσεων των αριστοτε-
λικών πραγματειών διαγράφουν
πειστικά την πορεία της νεοελλη-
νικής φιλοσοφικής αρχαιογνωσίας
προς λογοτεχνίζουσες και καλλι-
λογικές κατευθύνσεις. Σε αντίθεση
με τον μεγαλοπρεπή Πλάτωνα, ο
Αριστοτέλης, με τη δυσκολία του,
τη συχνά βραχυλογική διατύπωσή
του και τη σχεδόν ανύπαρκτη καλ-
λιέπειά του, πράγματι δεν προ-
σφέρεται για μετάφραση. Γι’ αυτό
και η δυναμική των σχολιασμένων
μεταφράσεων του αριστοτελικού
έργου στις διάφορες ευρωπαϊκές
γλώσσες είναι ως επί το πλείστον
άμεσα συνυφασμένη με τη φιλο-
πονία του πανεπιστημιακού δα-
σκάλου και τη δοκιμασία του καρ-
πού της εργασίας του στο πλαίσιο
(δια)πανεπιστημιακών σεμιναρίων.
Τέτοιες εργασίες σίγουρα δεν είναι
υπόθεση ενός μόνο προσώπου. Οι
εν εξελίξει μεταφράσεις των αρι-
στοτελικών έργων στα νέα ελλη-
νικά, τόσο αυτές που έχουν ήδη
δημοσιευθεί όσο και αυτές που θα
ακολουθήσουν, αποτελούν προϊόν
«διαρκούς σεμιναρίου» της ευρύ-
τερης μεταφραστικής ομάδας, γι’
αυτό και μπορεί κανείς να είναι
βέβαιος για την επιτυχία και την
αξιοπιστία του εγχειρήματος. Η
βεβαιότητα γεννά με τη σειρά της
την αισιοδοξία –τουλάχιστον στον
γράφοντα– ότι οι εν λόγω χρηστι-
κές μεταφράσεις θα χρησιμοποιη-
θούν ως βάση για μια ευρεία και
στιβαρή πανεπιστημιακή διδασκα-
λία του Αριστοτέλη, «του αδερφού
αυτών που αναζητούν» κατά τον
προσφάτως αποθανόντα αριστο-
τελιστή Τζ. Μπράνσγουιγκ (J.
Brunschwig). Ίσως κάνουν έτσι
την εμφάνισή τους νέοι «φιλαρι-
στοτέλεις», ικανοί να αναμετρη-
θούν με το αριστοτελικό κείμενο
και να μπουν στην περιπέτεια της
επανέκδοσης του αριστοτελικού
έργου, προς την οποία κατευθύνε-
ται –παραδοσιακά– όλο και πε-
ρισσότερο η σύγχρονη αριστοτε-
λική έρευνα. zx
1
βλ. γενικά J. P. lynch, Aristotle’s School.
A Study of a Greek Educational
Institution, Μπέρκλεϋ, 1972.
2
Πβ. Πλούταρχος, Βίος Σύλλα, 26.
3
βλ. π.χ. το σχόλιο του Π. Καλλιγά (σ.
115) σχετικά με την εντύπωση που δί-
νει το Περί ερμηνείας «ως συρραφή πα-
ρατηρήσεων που αντιπροσωπεύουν δια-
φορετικές διδακτικές συγκυρίες».
4
Η ύπαρξη μιας «ανδρονίκειας έκδο-
σης» έχει αμφισβητηθεί από τον Τζ.
Μπαρνς (J. Barnes), «Roman Aristotle»,
στο J.  Barnes - M. Griffith (επιμ.),
Philosophia Togata II, Οξφόρδη, 1997,
σσ. 1-69. Οι αντιρρήσεις του, ωστόσο,
δεν βρήκαν ιδιαίτερη απήχηση στην
έρευνα.
5
βλ. M. Rashed, Essentialisme, βερο-
λίνο και νέα Υόρκη, 2007.
6
βλ. γενικά c. Schmitt, Aristotle and the
Renaissance, Καίμπριτζ Μασσαχουσέτη
και Λονδίνο, 1983.
7
Le opere di Galileo Galilei, Φλωρεντία,
1968, τ. 18, σ. 249.
8
Πβ. Δ. Καταρτζής, «Εγκώμιο του φι-
λόσοφου, μακαρισμός του ορθόδοξου,
ψόγος του άθεου, ταλάνισμα του δεισι-
δαίμων», στο Κ. Θ. Δημαράς (επιμ.),
Δημήτριος Καταρτζής. Τα ευρισκόμενα ,
Αθήνα: Ερμής, 1970, σσ. 72-93.
9
Αδαμαντίου Κοραή Προλεγόμενα στους
αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και η Αυ-
τοβιογραφία του, Αθήνα: ΜιΕΤ, 1986, σ.
270.
10
Στην παιδευτική γραμμή του Κοραή
θα μπορούσε ενδεχομένως να εντάξει
κανείς και τις μεταφράσεις των Ηθικών
Νικομαχείων και των Πολιτικών (Αθήνα,
«νομική βιβλιοθήκη») από τον λογοτέ-
χνη βασίλη Μοσκόβη (1915-1994).
Πβ. και Αριστοτέλης. Πολιτικά, επιμέ-
λεια Γ. Κορδάτος, εισαγωγή, μετά-
φραση, σχόλια Π. Λεκατσάς, Αθήνα
[χ.χ.]: ι. ζαχαρόπουλος («βιβλιοθήκη
αρχαίων συγγραφέων»).
11
Αριστοτέλους Περί ποιητικής. Μετά-
φρασις υπό Σ. Μενάρδου, εισαγωγή, κεί-
μενον και ερμηνεία υπό Ι. Συκουτρή,
Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, 1937 («Ελ-
ληνική βιβλιοθήκη»). Στην ίδια σειρά, ο
Συκουτρής είχε προηγουμένως παρου-
σιάσει το Συμπόσιον του Πλάτωνα
(1934).
12
Μετά την Ποιητική, η Ρητορική· πβ.
Αριστοτέλους Ρητορική, εισαγωγή, με-
τάφραση, σχόλια Ηλ. Ηλιού, Αθήνα
[χ.χ.]: ι. ζαχαρόπουλος («βιβλιοθήκη
αρχαίων συγγραφέων»).
Υφαίνοντας τους κανόνες
Από την ΑλεΞaνΔρΑ ΑΘΑνΑςιaΔου

Δουλειά του, αντικείμενο της τέχνης του είναι η πρόκληση – αυτή που τον φέρνει σε προστριβές με Urs Stahel and Daniela
Janser (ed.), Ai Weiwei
το καθεστώς της Κίνας τον κάνει σταρ στον δυτικό κόσμο. Γιατί όμως μας ενδιαφέρει πραγματικά ο Entrelacs, Fotomuseum
καλλιτέχνης Άι Γουεϊγουέι; Η έκθεση φωτογραφιών του στο Παρίσι δίνει τη δυνατότητα της εμβά- Winterthur - Jeu de Paume-
Steidl, Paris 2012
θυνσης στα θέματά του, στον ακτιβισμό του, στην προβοκάτσια και στη φήμη του. [TBJ]

Ai Weiwei
Ο Άι Γουεϊγουέι είναι γνωστός
ως αρχιτέκτoνας, ως εννοιο-
λογικός καλλιτέχνης, ως γλύ-
πτης, φωτογράφος, μπλόγκερ,
twitterer, δημιουργός συνε-
ντεύξεων [interview artist] και
κριτικός πολιτιστικών θεμά-
των. Είναι ένας ευαίσθητος
παρατηρητής σύγχρονων ζη-
τημάτων και κοινωνικών προ-
βλημάτων: εξαιρετικός στην
επικοινωνία και στη δικτύωση,
έχει επιτύχει τη σύγκλιση της
ζωής με την τέχνη.

α παραπάνω είναι οι

T πρώτες τέσσερις γραμ-

μές που διαβάζει κανείς
στο κείμενο του τοίχου,
γραμμένο από τους
επιμελητές της έκθεσης, τον Ουρς
Σταέλ (urs Stahel) και τη Μάρτα
Τζίλι (Marta Gili), λίγο πριν μπει
στον κεντρικό χώρο της αναδρο-
μικής έκθεσης φωτογραφίας του
Άι Γουεϊγουέι στο Jeu de Paume,
στο Παρίσι (η έκθεση έληξε λίγες
μέρες πριν). Ο ευρηματικός τίτλος
της έκθεσης Entrelacs 1, προϊδεάζει
τον θεατή για το περιεχόμενό της.
Η μία ιδιότητα του κινέζου εικα-
στικού σταρ μπλέκεται μέσα στην
άλλη και εμείς παρακολουθούμε:
και τη διαδικασία και το αποτέλε-
σμα.
Το πλέξιμο είναι πράγματι μία
εικόνα που μπορεί να λειτουργήσει
μεταφορικά για τον Άι Γουεϊγουέι.
Παίζει με τα νήματα των συστη-
μάτων –της τέχνης και της πολιτι-
κής– ενώ παράλληλα επιδεικνύει
υψηλά επίπεδα επιδεξιότητας κα-
θώς το κάνει. Η πορεία είναι στα-
διακή, ενώ κοιτάζοντας προς τα
πίσω η εντύπωση είναι ότι τα μο-
τίβα γίνονται μεγαλύτερα και πιο
θαρραλέα, καθώς ο καλλιτέχνης
αισθάνεται ολοένα και πιο οικεία
Άι Γουεϊγουέι, Ιούνιος, 1994, C-print, 117,5 x 152 εκ.
με τα νήματα που έχει στη διά-
θεσή του. Documenta του Κάσελ
το 2007 (Fairytale): χίλιοι ένας Κι-
νέζοι που δεν είχαν βγει ποτέ από
τα σύνορα της χώρας τους ταξι-
δεύουν στη Γερμανία, μετατρέπο-
ντας μια κοινωνική σε καλλιτε-
χνική πράξη. Haus der Kunst στο
Μόναχο τo 2009 (Remembering):
9.000 σχολικές τσάντες συνθέτουν
με κινεζικά ιδεογράμματα τη
φράση «έζησε ευτυχισμένη για
επτά χρόνια», ως φόρο τιμής στον
τρομακτικό σεισμό του Σετσουάν,
ο οποίος διέλυσε σαν χαρτόκουτα
τα σχολεία και οδήγησε σε θάνατο
χιλιάδες παιδιά. Tate στο Λονδίνο
το 2011 (Remembering): το μή-
νυμα, λιγότερο πολιτικό, αλλά με
διάθεση να αγγίξει το άπειρο –
εκατό εκατομμύρια πορσελάνινοι
ηλιόσποροι φτιαγμένοι στο χέρι
γεμίζουν το Turbine Hall.
Jeu de Paume 2012: εδώ το βά-
ρος μετατοπίζεται από τον καλλι-
τέχνη στους επιμελητές. Η έκθεση
λειτουργεί ως εργαλείο ανάλυσης
και ως μέσο γνωριμίας του Άι Γου-
εϊγουέι με τον θεατή, καθώς οι φω-
τογραφίες αποκαλύπτουν τους ρό-
λους που αναλαμβάνει, τόσο με τις
διάφορες φωτογραφικές σειρές,
όσο και μέσα από τις τεκμηριωτι-
κές εικόνες-σημειώσεις των δρά-
σεών του. Η φωτογραφία μοιάζει
να αποτελεί περισσότερο μέσο
παρά σκοπό. Αν και αποτελεί ανα-
πόσπαστο κομμάτι του εαυτού του
(σε συνέντευξη του στον Χανς
Ούλριχ Όμπριστ τη συνέκρινε με
την αναπνοή2) ο Άι Γουεϊγουέι εί-
ναι δημιουργός που κατασκευάζει,
και μάλιστα με διαστάσεις και τρό-
πους «ασιατικούς» (εκεί όπου σβή-
νει το υποκείμενο και γίνεται αριθ-
μός). Και η έκθεση, παρά την
εξαιρετική της επιμέλεια, είναι
αναγκασμένη να αποδώσει αυτή
την επικουρική, και όχι κύρια, λει-
τουργία που έχει η φωτογραφία
για τον Άι Γουεϊγουέι. O κατάλο-
γος, με τη συμμετοχή των εκδό-
σεων Steidl, καλύπτεται από μία
κουβερτούρα υφασμάτινη (απτή

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 49


Άι Γουεϊγουέι, Study of Perspective – Tiananmen (Σπουδή της Προοπτικής – Τιεν αν Μεν), 1995-2010,
C-print, 32,5 x 43,5 εκ.
παραπομπή στον τίτλο) και τα πε-
ριλαμβάνει όλα –όλες αυτές τις κι-
νήσεις του entrelacs, καθώς εξελίσ-
σονταν στον χρόνο και στη
δημιουργική του πορεία, με όλους
τους πειραματισμούς και τις πιθα-
νές αντιφάσεις, από το ξεκίνημά
του στη νέα Υόρκη τη δεκαετία
του 1980 έως και σήμερα. Τι είναι
αυτό που βλέπουμε όμως και γιατί
έχει λατρέψει η Δύση τoν Άι Γου-
εϊγουέι;
ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΤΑΡ
Σε πρώτη ανάγνωση θα μπορούσε
κανείς να φανταστεί αρκετούς λό-
γους.
Κατ’ αρχάς, γιατί αντιστέκεται
στο απολυταρχικό κομμουνιστικό
καθεστώς της Κίνας – άρα για πο-
λιτικούς λόγους. Έξω από την Tate
δέσποζε στην πάνω δεξιά γωνία
του κτιρίου το σύνθημα «Release Ai
Weiwei».
Εν συνεχεία, διότι στον εξειδι-
κευμένο κόσμο που έχει επιβάλει
ο δυτικός τρόπος εκπαίδευσης και
επαγγελματικής, κατ’ επέκταση
και καλλιτεχνικής, πρακτικής
αναγνωρίζεται στο πρόσωπο του
Άι Γουεϊγουέι ένας καλλιτέχνης
που σπάει με θράσος τους κανό-
νες και προβάλλεται ως «αναγεν-
νησιακή μορφή», ένας δημιουρ-
γός ο οποίος έχει την ικανότητα
να σχεδιάζει μαζί με αρχιτέκτο-
50 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
νες, να κατασκευάζει, να αποτελεί
από μόνος του νησίδα στο διαδί-
κτυο με εκατομμύρια επισκέπτες.
Εν κατακλείδι, να κάνει ό,τι περι-
γράφουν ο Ουρς Σταέλ και η
Μάρτα Τζίλι στην εισαγωγή τους
(διευθύνουν το Fotomuseum Win-
terthur και το Jeu de Paume αντι-
στοίχως).
Τρίτον, επειδή παίζει το παιχνίδι
της Δύσης: απόλυτα καλωδιωμένος
και συντονισμένος με όλα τα κοι-
νωνικά δίκτυα, επανανοηματοδο-
τεί το νιτσεϊκό ρητό ότι ο καθένας
μπορεί να γίνει καλλιτέχνης. Σμι-
λεύει τον εαυτό του σε «παροντικό»
χρόνο.
Τέταρτον, γιατί έχει καταφέρει
να περιλάβει στη διαδικασία πα-
ραγωγής και καθημερινούς ανθρώ-
πους, διαμορφώνοντας ομαδικές
πλατφόρμες συμμετοχής στις καλ-
λιτεχνικές πρακτικές του – πραγ-
ματώνοντας κάθε θεωρία διαδρα-
στικότητας. Ο ίδιος, σε συνέντευξή
του στον Μάθιου βέλνερ δηλώνει:
«[…] Ένας καλλιτέχνης λειτουρ-
γεί πάντοτε ως διαμεσολαβητής σε
μια κοινωνία: ένας εμπνευστής που
δημιουργεί ένα πρόγραμμα, χωρίς
να ασχολείται με κάθε λεπτομέρειά
του. Έτσι έχει κανείς μια ανοιχτή
δομή και καλεί τον κόσμο να συμ-
μετάσχει […] και κάνοντάς το
αυτό γράφει νέους κανόνες για το
παιχνίδι. [...] Εμπράκτως, έτσι,
εμπλέκει και την κοινωνία.»3
Ai Weiwei
Πέμπτον, γιατί ο ίδιος βρήκε το
νήμα, έτσι ώστε αντιδρώντας
στους μηχανισμούς της Ανατολής
να πυροδοτεί τους μηχανισμούς
της Δύσης.
Άρα ο αντίλογος και η άποψη –
η οποία ακούγεται περισσότερο
από τον κόσμο της τέχνης χωρών
της Ασίας– ότι πρόκειται για μία
καλοστημένη περσόνα, με ευθύνη
και των δύο πλευρών (και του Άι
Γουεϊγουέι και των επιμελητών και
κριτικών τέχνης στη Δύση – συνει-
δητά ή ασυνείδητα) πόση ισχύ έχει;
ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΒΑΖΑ
Ο πατέρας του Άι Γουεϊγουέι, ποι-
ητής, υπέφερε κατά τη διάρκεια
της Πολιτιστικής Επανάστασης
στην Κίνα, όταν η τέχνη είχε κα-
ταλήξει να θεωρείται σημείο πα-
ρακμής. Το μαοϊκό καθεστώς τον
είχε αναγκάσει να καθαρίζει δημό-
σιες τουαλέτες.
Σπρώχνοντας το βέλος του χρό-
νου προς τα εμπρός, συναντάμε το
έργο Dropping a Han Dynasty Urn
(1994) . Ο Άι Γουεϊγουέι σπάζει
ένα βάζο, ενώ κοιτάζει τον θεατή
με απόλυτη ηρεμία. Τρία έργα στη
σειρά ανακατασκευάζουν την
πράξη. Τα βάζα των αυτοκρατορι-
κών δυναστειών έσπαζαν κατά χι-
λιάδες, από ερυθροφρουρούς που
εισέβαλαν σε σπίτια και σε ιδιωτι-
κούς χώρους, κατά τη διάρκεια της
Πολιτιστικής Επανάστασης που
καταδίκασε τον πατέρα του στον
μαρασμό. Kαι τότε, όλα έπρεπε να
σπάσουν. Η ειρωνεία της απελευ-
θέρωσης ενός πολιτισμού από τα
δεσμά της παράδοσης ύστερα από
είκοσι χρόνια, μάλιστα με τον ίδιο
τρόπο που το είχαν διαπράξει οι
τύραννοι της οικογένειας του Άι
Γουεϊγουέι, φέρνει τον θεατή το λι-
γότερο σε αμηχανία. Άραγε, ο καλ-
λιτέχνης απευθύνεται σε ανιστό-
ρητους θεατές ή μήπως θέλει να
προκαλέσει ξανά την ίδια απέχθεια
που προξενούσε εκείνη η χυδαία
πράξη όταν την εκτελούσαν οι ερυ-
θροφρουροί της Πολιτιστικής Επα-
νάστασης;
Η αντίστοιχη ανάγνωση μπορεί
να λειτουργήσει στα προκλητικά
έργα Study of Perspective (1995-
2010). Οι φωτογραφίες της σειράς
δείχνουν το μεσαίο του δάχτυλο
προτεταμένο μπροστά από δεκά-
δες μνημεία και τόπους/σύμβολα
από όλο τον κόσμο (τον Πύργο του
Άϊφελ, τον Λευκό Οίκο, ένα τοπίο
στην Τοσκάνη, την Tate, ακόμη
και το ίδιο του το στούντιο κ.λπ.),
σαν να «μετράει» τις διαστάσεις
και να «υπολογίζει» την προοπτική.
Είναι τόσο υποκριτής ώστε να
χλευάζει όλους τους θεσμούς που
τον προστατεύουν και τον προω-
θούν; Παίζει με τη διάθεση του κό-
σμου να αποτινάξει κάθε μορφής
εξουσία; Ή επιλέγει μέσα από το
θράσος να υπογραμμίσει τη σχετι-
κότητα των μεγεθών και τη δύναμη
του καθενός;
Η εικονοκλασία, η παρέκκλιση
από τους συμβατικούς κανόνες, η
πρόκληση, εμφανίστηκαν στις αρ-
χές του εικοστού αιώνα στην Ευ-
ρώπη με προεξάρχοντα τον ντυ-
σάν (Marcel Duchamp – θαυμαστής
του οποίου δηλώνει δημόσια ο κινέ-
ζος καλλιτέχνης), για να εξελιχθούν,
στη συνέχεια, στην αφηρημένη και
εννοιολογική τέχνη. Άρα τι μας
εντυπωσιάζει στον Άι Γουεϊγουέι;
Ο χαρακτηριστικός τρόπος γρα-
φής του, που παίζει με την παρά-
δοση και την παρουσιάζει μέσω άλ-
λων μοτίβων, είναι κοινός σε
εκατοντάδες άλλους δημιουργούς
από την Κίνα και από άλλες χώρες
της Ασίας. Το διαφορετικό στον
Άι Γουεϊγουέι είναι, ασφαλώς, η
πολύ μεγαλύτερη φαντασία και η
υπερβατική του δύναμη, κυρίως
όμως η πολιτική ένταση των δημι-
ουργιών του.
Μπορεί γι’ αυτό να τον αγάπησε
η Δύση. Επειδή δίνει σάρκα και
οστά στην ιδέα ότι η τέχνη μπορεί
να κάνει πολιτική και φέρνει στο

Άι Γουεϊγουέι, Σπάζοντας ένα βάζο της δυναστείας των Χαν, 1995, τρίπτυχο, C-prints, καθένα 150 x 166 εκ.
προσκήνιο εμπράκτως το δυτικό
(αφελές ή όχι) ιδεώδες ότι η τέχνη
μπορεί να κάνει τη διαφορά.
Όταν ο Άι Γουεϊγουέι θα πάψει
να σερφάρει, να μπλογκάρει, να δί-
νει βήμα στον λογοκριμένο διά-
λογο, να υφίσταται επιθέσεις με
ρόπαλο στο κεφάλι (επεισόδιο του
2009, το οποίο τον οδήγησε στο
χειρουργικό κρεβάτι με εσωτερική
αιμορραγία), να φυλακίζεται και να
εξαφανίζεται από τις κινεζικές αρ-
χές (τον Απρίλιο του 2011 απήχθη
και κανείς δε γνώριζε πού βρισκό-
ταν για 81 μέρες), τι θα έχουν απέ-
ναντί τους οι επιμελητές; Mία
ακόμη πολυσχιδή προσωπικότητα
ανάμεσα σε χιλιάδες στον ανταγω-
νιστικό κόσμο της τέχνης. Θα
ασχολούνται τότε ακόμη μαζί του;
Θα μπορεί να γεμίζει τις πισίνες
του Περιπτέρου Μις βαν ντε Ρόε
στη βαρκελώνη με γάλα και καφέ
για να μετατρέψει το εμβληματικό
αυτό οικοδόμημα σε ζωντανό ορ-
γανισμό; Θα μπορεί να κάνει αρχι-
τεκτονικά σχέδια όπως το Ολυ-
μπιακό Στάδιο του Πεκίνου σε
συνεργασία με την ελβετική αρχι-
τεκτονική εταιρεία Herzog & De
Meuron;
Υπάρχουν κι άλλοι καλλιτέχνες
που ξεκίνησαν χωρίς πανεπιστη-
μιακή εκπαίδευση που θα τους
επέτρεπε να σχεδιάζουν για δη-
μόσιους χώρους και κατέληξαν να
διευθύνουν ομάδες αρχιτεκτόνων
και σχεδιαστών – όπως, π.χ., ο
νεοϋορκέζος βίτο Ακκόνσι (Vitο
Acconci). Ο εικοστός αιώνας είναι
γεμάτος από περιπτώσεις καλλι-
τεχνών σε όλες τις χώρες που τόλ-
μησαν να διαρρήξουν τις φόρμες
για να ωθήσουν το κοινό τους
Ai Weiwei
στον αναστοχασμό – με λιγότερη ζους ίσως να αποτελεί ίνδαλμα, τους οποίους οι Δυτικοί αναγνωρί-
ή περισσότερη επιτήδευση και, επειδή συμβολοποιεί την κατα- ζουν, εφ’ όσον στέλνουν το μήνυμα
αντιστοίχως, με λιγότερη ή περισ- πίεση που υφίστανται και καταδι- που θέλουν. Αυτό που δεν μπορεί
σότερη επιτυχία. κάζεται γι’ αυτό, επειδή κατάφερε πλέον να ειπωθεί στην Ευρώπη –
Ο λόγος για τον οποίο ο Άι Γου- να την δείξει και έμμεσα να την γιατί εκεί η απολυταρχία δεν είναι
εϊγουέι έχει απογειωθεί είναι η καταγγείλει. Στην πραγματικό- πρόδηλη, αλλά υπόρρητη, και δια-
απήχησή του. Όπως και να το κά- τητα, λοιπόν, ο Άι Γουεϊγουέι κάνει βρωτική, διαποτίζοντας όλες τις εκ-
νουμε, είναι popular. Έχει γίνει ακτιβισμό, ακτιβισμό που χρησιμο- φάνσεις του δημόσιου βίου– μπορεί
λαϊκός – δεν απευθύνεται μόνο στις ποιεί ως όχημα την τέχνη. Ακτιβι- πιο εύκολα να διαφανεί με φόντο
ελίτ των Documenta, των Μπιε- σμό πιθανόν εμβαπτισμένο σε μια την Κίνα, όπου όλα γίνονται με
νάλε, των γκαλερί. Κι όταν οι κινε- εκφυλισμένη ή, αν θέλετε, εξελιγ- τρόπο ωμό. «ζήτω η συμμετοχική
ζικές αρχές τού έκλεισαν το μπλογκ μένη μορφή οριενταλισμού, από δημοκρατία», λοιπόν, μέχρι οι πορ-
του, μάθαμε ότι είχε ήδη 17 εκα- την οποία και οι δύο πλευρές επω- σελάνινοι ηλιόσποροι να πουλη-
τομμύρια επισκέπτες. φελούνται. θούν (γιατί, μετά από ένα σημείο
Εδώ έρχεται η επόμενη ερώτηση: Για τους επιμελητές, από την άρχισαν και να πωλούνται), όσο τα
μήπως τελικά η τέχνη μπορεί να άλλη πλευρά, τα πράγματα είναι μουσεία αγοράζουν κι αφού το βι-
κάνει τη διαφορά; Και αλληλέν- πιο απλά. Ο Άι Γουεϊγουέι είναι ο βλίο του Χανς Ούλριχ Όμπριστ με
δετα με αυτή: σε ποιον; Τι μας καλλιτέχνης του 21ου αιώνα. συνεντεύξεις του Άι Γουεϊγουέι εξα-
βοηθάει να διακρίνουμε μια τέχνη Πράττει, είναι ενεργός. Οι ήσυχες ντλήθηκε.
όπως αυτή του Άι Γουεϊγουέι; Ότι χώρες της γηραιάς ηπείρου επι- Ακόμη και έτσι βέβαια, ο Άι Γου-
στην Κίνα υπάρχουν διαφθορά, κροτούν την αντίσταση. Κάπου εϊγουέι ανοίγει κόσμους θέτοντας
απολυταρχία, αυθαιρεσία; Μα κάτι γίνεται, και μάλιστα μέσα από ερωτήματα. Σε πρόσφατη λίστα
αυτά είναι γνωστά. Για τους Κινέ- έναν τρόπο, μέσα από κωδικούς του έγκυρου περιοδικού Αrt Review
με τα εκατό πιο ισχυρά ονόματα
στον χώρο της τέχνης, ο κινέζος
ΕΠιΛΟΓΗ ΑΛΛων ΕΚΔΟΣΕων καλλιτέχνης ήταν το νούμερο ένα.
Έτσι παίζεται αυτό το παιχνίδι, με
ΓιΑ ΤΟν Αϊ ΓΟΥΕϊΓΟΥΕϊ αυτούς τους κανόνες. zx
Ai Weiwei and Mark Siemons, Ai Weiwei - So sorry, Prestel, 2009 1
Στα ελληνικά, ο όρος χρησιμοποιεί-
ται και ακέραιος ως τεχνική πλεξίμα-
Charles Merewether, Ai Weiwei, Under Construction, University of τος, αλλά στην καθημερινότητα απο-
South Wales Press Ltd, Sherman Contemporary Art Foundation, δίδεται ως συνυφάνσεις.
2008 2
Ο Χανς Ούλριχ Όμπριστ σε συζή-
τησή του με τον Άι Γουεϊγουέι, Αi
Juliet Bingham (ed.), Ai Weiwei - Sunflower Seeds, Tate Publishing, Weiwei, ed. Karen Smith, Hans ulrich
2011 Obrist, Bernard Fibicher, εκδ. Phaidon
2009, σ. 16.
Ai Weiwei and Lee Ambrozy, Ai Weiwei’s Blog: Writings, 3
Ο Mathieu Wellner σε συζήτησή του
Interviews and Digital Rants 2006-2009, transl. Lee Ambrozy, με τον Άι Γουεϊγουέι, στο περιοδικό με
MIT Press, 2011 έδρα το βερολίνο Μοno.Kultur, τχ.
#22, φθινόπωρο 2009, σ. 22.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 51

Γιώργος πασπάτης, Τυφλή
πορεία. Απομνημονεύματα
από τον Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο στο Αιγαίο,
πρόλογος: πάτρικ Λη
Φέρμορ, μετάφραση: Μιχ.
Μάτσας, βιβλιοπωλείον της
εστίας, αθήνα 2011,
335 σελ.
ν κρίνει κανείς από τις
A πρόσφατες κυκλοφορίες
βιβλίων νεότερης ιστο-
ρίας, η δεκαετία του
1940 εξακολουθεί να
τραβά το ενδιαφέρον εκδοτών και
κοινού. Ο επιβλητικός Άγγλος πρό-
ξενος του Πέτρου Μακρή-Στάικου
(ωκεανίδα, 2011) είναι ίσως η πιο
φιλόδοξη «επανεκτίμηση» της Κα-
τοχής και των απαρχών του Εμφυ-
λίου, που επιχειρείται τα τελευταία
χρόνια. Από την άλλη, με καλύτερο
(δημοσιευμένο) δείγμα την διπλω-
ματική εργασία ενός νέου ιστορι-
κού, του ιάσονα Χανδρινού, για τη
διαβόητη ΟΠΛΑ του ΚΚΕ (Το τι-
μωρό χέρι του λαού, Θεμέλιο, 2012),
η μελέτη επί μέρους πτυχών της
κρίσιμης δεκαετίας (συμπεριλαμ-
βανομένης και της τοπικής ιστο-
ρίας) εξακολουθεί να προσελκύει
τους νεότερους ερευνητές. Καθώς
φαίνεται, οι αρχειακές πηγές, γνω-
στές και άγνωστες, κρύβουν ακόμη
θησαυρούς. Έτσι, το έργο των
ιστορικών της αμέσως προηγούμε-
νης γενιάς μοιάζει να αποδίδει τους
αναμενόμενους καρπούς. Και θα
ήταν άδικο, στο πλαίσιο του ση-
μειώματος αυτού, να μη γίνει ξε-
χωριστή μνεία του Χάγκεν Φλάι-
σερ, κορυφαίου μελετητή της
δεκαετίας, ο οποίος αφυπηρέτησε
πέρσι από το Πανεπιστήμιο Αθη-
νών, έχοντας θέσει τις βάσεις για
καινοτόμες προσεγγίσεις, απαλ-
λαγμένες από πάθη, στερεότυπα
και αγκυλώσεις παλαιότερων επο-
χών.
Το σχολιαζόμενο βιβλίο του
Γιώργου Πασπάτη δεν ανήκει βέ-
βαια στην κατηγορία των μελετών,
αλλά των μαρτυριών για τη δεκαε-
τία του 1940. Ενταγμένο στη ζω-
ντανότερη σειρά των εκδόσεων της
Εστίας –τις Μαρτυρίες & βιογρα-
52 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Όταν η «χρυσή» νεολαία
της Αθήνας έπαιρνε τα όπλα
Από τον νικο κ. ΑλιβιζΑτο
Σύμφωνα με την περιγραφή του Πάτρικ Λη Φέρμορ, «ήταν μια όμορφη παρέα, ολίγον καθωσπρέπει και
ολίγον μποέμ, λάτρεις της θάλασσας και των αλόγων, της καλοπέρασης και του ωραίου, φίλοι της ανά-
γνωσης και των όμορφων κοριτσιών, ξεχείλιζαν από γοητεία, χιούμορ, τρέλα και φυσικά από την απα-
ραίτητη γενναιότητα». Κι ύστερα ήρθε ο πόλεμος – κι ο Γιώργος Πασπάτης, μέλος εκείνης της παρέας,
επέλεξε να ζήσει την πολεμική περιπέτεια. Η δράση του στο Αιγαίο, και πολλές ακόμα πτυχές της δρα-
στηριότητάς του, καταγράφονται αδρά στις σελίδες της προσωπικής μαρτυρίας του. [ΤΒJ]
φίες– είναι η μετάφραση στα ελλη-
νικά του αγγλικού πρωτοτύπου, που
ο συγγραφέας εξέδωσε πριν από
τρία χρόνια με τίτλο Dead Reckon-
ing: A Memoir of World War II in the
Aegean (liBRO Publ., 2009)1.
Πρόκειται για επεξεργασμένες σε-
λίδες των ημερολογιακών σημειώ-
σεων που κρατούσε ο συγγραφέας
την εποχή των γεγονότων, τις
οποίες έκτοτε κατά καιρούς επε-
ξεργάσθηκε και συμπλήρωσε.
Οι μαρτυρίες είναι ασφαλώς το
είδος που, από τη Μεταπολίτευση,
κυριάρχησε στη βιβλιογραφία της
δεκαετίας του 1940. Συνολική κα-
ταγραφή τους, εξ όσων γνωρίζω,
δεν έχει επιχειρηθεί ακόμα, αλλά
μπορεί με βεβαιότητα να υποστη-
ριχθεί ότι οι περισσότερες έχουν
γραφεί από αγωνιστές της Αριστε-
ράς, κομμουνιστές και μη: ελεύθε-
ροι επιτέλους από το 1974 να εκ-
φρασθούν, δεκάδες επώνυμοι και
ανώνυμοι αγωνιστές του ΕΑΜ και
του ΕΛΑΣ και των «αδελφών» ορ-
γανώσεών τους θέλησαν με αυτό
τον τρόπο να αφήσουν το στίγμα
τους, διεκδικώντας αν όχι εκ των
υστέρων δικαίωση, τουλάχιστον
σεβασμό και αναγνώριση.
Το σχολιαζόμενο βιβλίο προέρ-
χεται βέβαια από την αντίπερα
όχθη, από την πλευρά δηλαδή των
νικητών του Εμφυλίου. Η πλευρά
αυτή, εδώ και λίγα χρόνια, ξεπερνά
σιγά σιγά τη σιωπή που της επέ-
βαλε η κακοποίηση της νεότερης
ιστορίας μας από τη χούντα και
αμφισβητεί όλο και πιο ανοιχτά το
λόγο που κυριάρχησε μετά το
1981, την ερμηνεία δηλαδή των γε-
γονότων από τους ηττημένους.
Χιώτικης καταγωγής, ο Γ. Πα-
σπάτης είναι γόνος οικογένειας με-
γάλων επιχειρηματιών του Μά-
ντσεστερ και του Λίβερπουλ, η
δραστηριότητα των οποίων, στο
τέλος του 19ου αιώνα, απλώνονταν
από τις ινδίες ώς την Αμερική. Πα-
τέρας του ήταν ο Αλέξανδρος Πα-
σπάτης, ιδιοκτήτης της Τράπεζας
Χίου. Έτσι ίσως εξηγείται ότι, αν
και γεννήθηκε στην Αθήνα (το
1920) και φοίτησε σε ελληνικό
σχολείο (το Κολλέγιο Αθηνών), η
ματιά του πάνω στα πράγματα της
πατρίδας μας ήταν διαφορετική,
πιο κοσμοπολίτικη, από εκείνη των
περισσότερων συνομηλίκων του.
Χαρακτηριστική είναι η πρώτη
φράση του βιβλίου:
Όταν ξέσπασε ο πόλεμος στην
Ευρώπη, το 1939, εμείς, ως
παιδιά εύπορων οικογενειών
σε μια φτωχή χώρα, όπου η
επιβίωση ήταν εύκολη ακόμη
και για τους φτωχούς, ζούσαμε
μαγική ζωή (σ. 11).
Επίλεκτο μέλος της «χρυσής» αθη-
ναϊκής νεολαίας της δεκαετίας του
1930, ήταν από τους πρώτους που
διδάχθηκε ιστιοπλοΐα στο Ναυτικό
Όμιλο Ελλάδος στο Μικρολίμανο
(έτος ιδρύσεως: 1933), κάτι που
επρόκειτο να του χρησιμεύσει
πολύ, λίγο αργότερα. Το 1939
βρήκε τον ίδιο και τους φίλους του
πρωτοετείς σπουδαστές. Όπως
γράφει στην εισαγωγή του ο Πά-
τρικ Λη Φέρμορ, κατά τι πρεσβύ-
τερος και στενός φίλος έκτοτε του
Πασπάτη,
ήταν μια όμορφη παρέα, ολί-
γον καθωσπρέπει και ολίγον
μποέμ, λάτρεις της θάλασσας
και των αλόγων, της καλοπέ-
ρασης και του ωραίου, φίλοι
της ανάγνωσης και των όμορ-
φων κοριτσιών, ξεχείλιζαν από
γοητεία, χιούμορ, τρέλα και
φυσικά από την απαραίτητη
γενναιότητα. (σ. 17)
ΚΙ YΣΤΕΡΑ hΡΘΕ Ο ΠoΛΕΜΟΣ
Την ανέμελη αυτή ζωή διέκοψε
απότομα ο πόλεμος και η Κατοχή.
Το βιβλίο αφορά τα τρία σχεδόν
χρόνια της «απόδρασης» του συγ-
γραφέα από την Αθήνα, όταν με 16
ακόμη φίλους, επίσης γόνους κα-
λών οικογενειών, εγκατέλειψαν την
κατεχόμενη Ελλάδα για να πολε-
μήσουν τον Άξονα από τη Μέση
Ανατολή (νοέμβριος 1941-Οκτώ-
βριος 1944). Λίγο μετά την ανα-
χώρησή τους, μια σειρά άτυχων συ-
μπτώσεων οδήγησε στη σύλληψή
τους στην Κύθνο και έτσι πέρασαν
τους πρώτους μήνες της περιπέ-
τειας έγκλειστοι σε φυλακές των
ιταλών στη Σύρο, στη Ρόδο και
στη Σάμο. Από εκεί, τον ιούνιο του
1942, ο Πασπάτης κατόρθωσε, με
έναν ακόμη συμμαχητή του, να
δραπετεύσει στην Τουρκία, με τη
βοήθεια του νόελ Ρις, του βρετα-
νού επίτιμου προξένου στη
Σμύρνη, ο οποίος συντόνιζε τότε
τη φυγή προς την Παλαιστίνη και
την Αίγυπτο εκατοντάδων (αν όχι
χιλιάδων) Ελλήνων που ήθελαν να
συνεχίσουν τον αγώνα, καθώς και
βρετανών στρατιωτικών που είχαν
εγκλωβιστεί στην ηπειρωτική Ελ-
λάδα2.
Ακολούθησε η κατάταξη του Πα-
σπάτη στον στρατό ξηράς, η πλημ-
μελής εκπαίδευσή του στα όπλα
στην Παλαιστίνη, η παραμονή του
στο Κάιρο των μυστικών υπηρε-
σιών, των πολιτικών αντιζηλιών,
της ίντριγκας και του ξεφαντώμα-
τος, όπου γνώρισε και παντρεύτηκε
τη Λινέτα, γυναίκα της ζωής του.
Έπεται η συμμετοχή του στον ελ-
ληνοαγγλικό στολίσκο ημιολιών
 Αρχείο οικογενείας Πασπάτη
(καϊκιών), που είχε συγκροτήσει
στην Αλεξάνδρεια ένας χαρισματι-
κός στρατιωτικός, ο Ανδρέας Λό-
ντος, αντιπλοίαρχος του πολεμι-
κού ναυτικού, απόστρατος του
1935, υπό την αιγίδα των βρετα-
νών. Σκοπός του στολίσκου αυτού,
τον οποίο επάνδρωναν ως επί το
πλείστον απλοί νησιώτες που εί-
χαν διαφύγει στην Αίγυπτο, ήταν η
πραγματοποίηση αποστολών κα-
τασκοπείας και σαμποτάζ στα κα-
τεχόμενα νησιά του Αιγαίου. Με
μυστικό ορμητήριο το ντερεμέν,
έναν γραφικό όρμο στα μικρασια-
τικά παράλια, οι αποστολές αυτές,
που διεξάγονταν ώς τις παραμο-
νές της Απελευθέρωσης (Μάιος-
Οκτώβριος 1944), ήταν βέβαια η
κορύφωση της περιπέτειας του
συγγραφέα. Άγνωστη στο ευρύ
κοινό, ελπίζω ότι η δράση αυτή,
χάρη στο βιβλίο του Πασπάτη, θα
πάρει τη θέση που της αξίζει στην
ιστορία της Εθνικής Αντίστασης.
Πράγματι, το σχολιαζόμενο βι-
βλίο είναι προπάντων μια ιστο-
ρική μαρτυρία. Από τα πολλά πε- Ο Γιώργος πασπάτης λίγο πριν τη γερμανική κατοχή, με το άλογό του, τον Δικτάτορα (όπως τον έλεγε), στη Γλυφάδα.
ριστατικά που αφηγείται,
ξεχωρίζει ασφαλώς η δράση του τούσε με τους φίλους του στην Με ποικίλλουσες παραλλαγές, η ήταν ένα άψυχο σκαρί αλλά ένα
στολίσκου –με κορυφαία στιγμή Αθήνα «για τις κομμουνιστικές επι- εκδοχή αυτή της ιστορίας –ώς το ζωντανό πλάσμα· και τέλος, η πε-
την ανατίναξη του γερμανικού φυ- διώξεις», ενώ αργότερα, όταν 1974 επικρατούσα, καθ’ ότι και ριγραφή χαρακτήρων, είτε πρόκει-
λακίου στην Κυρά Παναγιά των άθελά του ο ίδιος και το πλήρωμά επίσημη– βρίσκεται και πάλι, εδώ ται για απλούς ανθρώπους, που
βορείων Σποράδων, τον ιούνιο του έπεσαν πάνω σε αντάρτες του και λίγα χρόνια, στο επίκεντρο της χωρίς την περιπέτεια του στολί-
του 1944 (σσ. 241-266)–, που η ΕΛΑΣ στο ανατολικό Πήλιο, τους λεγόμενης «αναθεωρητικής σχο- σκου, ο Πασπάτης πιθανότατα δεν
διήγησή της καθηλώνει το ενδια- αντιμετώπισε όχι μόνο με δυσπι- λής» των νεότερων ιστοριογράφων θα τους συναντούσε ποτέ στη ζωή
φέρον του αναγνώστη. ως κυβερ- στία, αλλά περίπου ως εχθρούς. της δεκαετίας του 1940. Ασφαλώς, του, είτε για γυναίκες, γυναίκες
νήτης ενός καϊκιού, του Μεράνο, ο Και τούτο, παρά τη συμπάθεια που το σχολιαζόμενο βιβλίο δεν προ- ερωτικές και γι’ αυτό ποθητές, στις
συγγραφέας τη ζωντανεύει με τα- έτρεφαν προς αυτούς ως συμμά- σφέρεται για να εξετάσει κανείς αν οποίες ο συγγραφέας αφιερώνει
λέντο και ιδιαίτερη ευαισθησία για χους στον κοινό αγώνα αρκετά η προβαλλόμενη από τη σχολή μερικές από τις ωραιότερες εικόνες
τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων μέλη του πληρώματός του, συμπε- αυτή εκδοχή των γεγονότων ευ- του: στην Άλμα ντε Λους, την
τόσο διαφορετικής προέλευσης ριλαμβανομένων και βρετανών. σταθεί ούτε για να ανακυκλώσει τα όμορφή δημοσιογράφο, που επέ-
και μορφωτικού επιπέδου, που οι Γράφει σχετικά: εκατέρωθεν επιχειρήματα. Το βέ- μενε να φορά το μακρύ βραδινό
συμπτώσεις θέλησαν να υπηρετή- βαιο είναι ότι πρόκειται για μαρτυ- φόρεμά της με ντεκολτέ και το γού-
σουν για λίγους μήνες μαζί έναν Το μόνο που αποκομίσαμε από ρία, και ως τέτοια δεν φιλοδοξεί νινο παλτό της στο καΐκι που τη
κοινό σκοπό, υπό εντελώς εξαιρε- αυτή τη μικρή περιπέτεια [στο προφανώς να είναι «αντικειμενική». μετέφερε με τον Σάι Σουλτζμπέρ-
τικές συνθήκες. ξεχωρίζει, ακόμη, Πήλιο], ήταν ότι θεραπεύτηκε Αυτό είναι δουλειά άλλων. ως μια γκερ στην Τουρκία από τη Ρα-
η περιγραφή της ένοπλης κατα- η υποβόσκουσα συμπάθεια των από τις πολλές εκδοχές των κρίσι- φήνα, λίγο πριν μπουν οι Γερμανοί
στολής του κινήματος του ναυτι- ανδρών μου για τους κομμουνι- μων γεγονότων, η μαρτυρία του στην Αθήνα· στην άγνωστη εβραι-
κού στην Αλεξάνδρεια, τον Απρί- στές. βγήκαν από την επί- Πασπάτη δεν είναι απλώς θεμιτή. οπούλα, με την οποία έκανε έρωτα
λιο του 1944, στην οποία ο σκεψη άλλοι άνθρωποι, χωρίς Είναι ευπρόσδεκτη, γιατί είναι «λαίμαργα όλη τη νύχτα» σε ένα
Πασπάτης συμμετείχε αυτοπρο- ψευδαισθήσεις για τη συμβολή έντιμη και ειλικρινής και έτσι συμ- μικρό ξενοδοχείο της Παλαιστίνης·
σώπως. Στο ατυχές αυτό περι- του ΕΛΑΣ στην πολεμική προ- βάλλει στην αποκατάσταση της και, τέλος, στις Αθηναίες που, την
στατικό, που οι περισσότεροι σπάθεια. Όπως θα πληροφο- αλήθειας. ημέρα της Απελευθέρωσης (12
ιστορικοί θεωρούν ότι σήμανε την ρούνταν σύντομα όλοι, οι Γερ- Από την άλλη, η Τυφλή πορεία Οκτωβρίου 1944), τον υποδέχο-
έναρξη του Εμφυλίου, ο Πασπά- μανοί ήταν περιχαρείς που ο έχει και λογοτεχνική αξία. Xάρη νταν με τους συμμαχητές του ως
της αφιερώνει μερικές σελίδες γε- βασικός σκοπός των κομμουνι- και στη ζωντανή μετάφραση του ήρωα:
μάτες ένταση, που θα μπορούσαν στών δεν ήταν να εξοντώσουν Μιχάλη Μάτσα, η παρατηρητικό-
να αποτελέσουν σενάριο κινημα- τους ίδιους, αλλά τις μη κομ- τητα του συγγραφέα δίνει μερικές Ποτέ δεν είχα φανταστεί ότι
τογραφικής ταινίας (σσ. 181-189). μουνιστικές οργανώσεις. Πράγ- εξαιρετικές σελίδες. Τέτοια είναι, το να σε κουβαλάνε σηκωτό ως
ματι, ο ΕΛΑΣ εξοπλιζόταν και για παράδειγμα, η ενδελεχής με- θριαμβευτή μπορούσε να είναι
συγκέντρωνε δυνάμεις περιμέ- λέτη της συμπεριφοράς της ψεί- τόσο άβολο, αλλά όταν ο ένας
ΑΝΤΙΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤhΣ νοντας τους Γερμανούς να απο- ρας (τριών ειδών), του κοριού και που σε κρατάει είναι κοντός κι
Ο συγγραφέας δεν κρύβει βέβαια χωρήσουν για να αναλάβει τον του ψύλλου –«των πέντε πιο κατα- ο άλλος ψηλός και την ίδια
πουθενά τον σφοδρό αντικομμου- έλεγχο της Ελλάδας. Παραλίγο ραμένων εντόμων»– στη φυλακή στιγμή σπρώχνονται από ένα
νισμό του: ήδη –όπως μας λέει– μάλιστα να τα καταφέρει. (σ. της βίλα Μαρίνα της Ρόδου· η μανιασμένο πλήθος, νιώθεις
από τον Μάρτιο του 1941 συζη- 277) αναφορά στο Μεράνο λες και δεν σαν να σε τραβάν προς όλες

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 53


Στο sporting club του Καΐρου με άδεια ανάμεσα σε αποστολές, με τη γυναίκα του, Λινέτα,
και την πρώτη κόρη του, Νέλλη.
τις κατευθύνσεις και να σε ξε-
σκίζουν. Και ταυτόχρονα εκ-
στατικές γυναίκες να σου εκτο-
ξεύουν τριαντάφυλλα, με τα
αγκάθια τους να καρφώνονται
στη σάρκα σαν νύχια γυπαε-
τού. (σ. 300)
«ΝΑ ΦΛΕΡΤaΡΟΥΜΕ
ΜΕ ΤΟΝ ΚiΝΔΥΝΟ»
Πάνω απ’ όλα, ωστόσο, το στοι-
χείο που με έκανε να διαβάσω και
να παρουσιάσω με ενθουσιασμό το
σχολιαζόμενο βιβλίο είναι τα κίνη-
τρα που ώθησαν τον Γ. Πασπάτη
στην τρίχρονη περιπέτειά του στη
Μέση Ανατολή. Ήταν, εν πρώ-
τοις, η δίψα για ρίσκο ή, όπως ο
ίδιος γράφει,
η ανέλπιστη ευκαιρία μας να
φλερτάρουμε με τον κίνδυνο,
να ζήσουμε τον ενθουσιασμό
και την έξαψη της ελευθερίας,
χωρίς οικογενειακούς περιορι-
σμούς. (σ. 28)
Μικρανιψιός από τη μητέρα του
του Παύλου Μελά, με τον πατέρα
του να έχει πολεμήσει ως εθελο-
ντής στους βαλκανικούς Πολέ-
μους, τον Α΄ Παγκόσμιο και να έχει
συμμετάσχει στη Μικρασιατική
Εκστρατεία, ο συγγραφέας ήθελε
επί πλέον να φανεί αντάξιος των
προγόνων του. Έτσι, όπως ο ίδιος
54 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
σημειώνει, η ανάγκη του για δράση
δεν οφειλόταν τόσο στην οργή
ενάντια στους Γερμανούς ή
στον πατριωτισμό [του], όσο
στο συναίσθημα ότι αυτή είναι
η ευκαιρία να αποδείξ[ει] στον
εαυτό [του] ότι μπορούσ[ε] να
αντιδράσ[ει] σε μια κατάσταση
κινδύνου. Κανείς δεν ξέρει τι
αξίζει αν δεν έχει δοκιμάσει
τον εαυτό του. Ήθελα να μάθω
πόσο άξιος ήμουν. (σ. 36)
ιδού πώς περιγράφει τα αισθήματά
του όταν, γελώντας με τον φίλο
του Φίλιππο Μεσσηνέζη, κατευ-
θύνονταν με το ποδήλατό του προς
το Πασαλιμάνι, όπου τους περί-
μενε το καΐκι της απόδρασης:
Επιτέλους, τα είχα καταφέρει!
Ήταν το πρώτο βήμα του τα-
ξιδιού προς την ελευθερία και
την περιπέτεια. Πάνω απ’ όλα,
είχα ξεφύγει από τις καλοπρο-
αίρετες αλλά περιοριστικές δα-
γκάνες των γονιών μου. Ή
τουλάχιστον έτσι νόμιζα. (σ.
41)
Η ειλικρινής αυτή αναφορά στα κί-
νητρα της φυγής, χωρίς τους τόσο
συνήθεις σε παρόμοια αφηγήματα
μελοδραματισμούς και τις εξ ίσου
συχνές πατριωτικές κορώνες, υπο-
βάλλει μοιραία το ακόλουθο ερώ-
Αρχείο οικογενείας Πασπάτη
νίκος και ο Γιάννης Λελούδας) εί-
ναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει
τον κανόνα.
Τι να φταίει άραγε για τη χαρα-
κτηριστική αυτή αδράνεια, για τη
συνεχιζόμενη ώς τις μέρες μας
απουσία των γόνων των πραγμα-
τικά προνομιούχων από το δημόσιο
προσκήνιο; Μήπως ότι οι καιροί
έχουν αλλάξει και τα διακυβεύματα
δεν είναι πια τόσο ξεκάθαρα; Ή
μήπως γιατί περάσαμε ανεπιστρε-
πτί στην εποχή των κομματικών
στελεχών προδιαγεγραμμένης ανέ-
λιξης (και το αντίστοιχό τους, δη-
λαδή την επιδειξιμανία και την απε-
χθή γκλαμουριά των νεοπλούτων
που συνήθως τη συνοδεύει), όπου
ελάχιστοι νέοι εισέρχονται στον δη-
μόσιο στίβο per l’ amore del arte, δη-
λαδή από αγνό πατριωτισμό,
επειδή «έτσι τους αρέσει», χωρίς να
δίνουν λογαριασμό σε κανέναν και
χωρίς να γυρεύουν οποιοδήποτε
όφελος ή ανταμοιβή;
Δεν το γνωρίζω. Πολύ φοβούμαι,
εν τούτοις, ότι θα δυσκολευτούμε
πολύ ως έθνος να περάσουμε χωρίς
μεγάλες απώλειες τον κάβο των
Μνημονίων, αν κάποιοι νέοι που
τημα: ως προνομιούχος αστός που δεν έχουν ανάγκη από δόξα και
παίρνει αληθινά ρίσκα, ο Γ. Πα- χρήμα, δεν αποφασίσουν να ρι-
σπάτης ανήκει άραγε σε ένα είδος σκάρουν πραγματικά, διεκδικώντας
που έκτοτε εξέλιπε; Ή μήπως, στο με φαντασία και γνώση, δημιουρ-
περιθώριο του εθνοθρησκευτικού γικότητα και ευθύνη, το πηδάλιο
και του μαρξίζοντος λόγου του συρ- του εθνικού μας Μεράνο. zx
μού, η περίπτωσή του (όπως και
αρκετών ακόμη συνομηλίκων του
1
από προνομιούχες οικογένειες) H απόδοση του πρώτου συνθετικού
βρήκε έκτοτε μιμητές; του τίτλου αυτού στα ελληνικά δεν
Αν κρίνει κανείς από το πόσο μό- ήταν εύκολη υπόθεση: πρόκειται για
νος ήταν τελικά μεταξύ των κοι- δυσμετάφραστο βρετανικό ναυτικό
νωνικά ομοίων του ένας άλλος αυ- όρο (κατά λέξη μετάφραση: συναγόμε-
θεντικός εκπρόσωπος της «χρυσής» νος υπολογισμός, δηλαδή πλους χωρίς
αθηναϊκής νεολαίας, τρεις δεκαε- όργανα), τον οποίο ο συγγραφέας πα-
τίες αργότερα, ο Παναγιώτης Κα- ρέφρασε –προκρίνοντας το dead αντί
νελλάκης στα χρόνια της χούντας, του ορθού ded (deduced – για να ανα-
η απάντηση είναι αρνητική. Γόνος δείξει το στοιχείο του θανατηφόρου
και αυτός μεγαλοαστικής οικογέ- κινδύνου που περιείχαν οι αποστολές
νειας –αφού ο πατέρας του ανήκε , στις οποίες συμμετείχε. (βλ. και σ.
στον στενό κύκλο της βασιλικής 16).
Αυλής, τις δεκαετίες του 1950 και 2
O Nόελ Ρις βρίσκεται στο επίκεντρο
του 1960– διακινδύνευσε όσο λίγοι, του προαναφερθέντος βιβλίου του Π.
όταν το πήρε απόφαση να μετά- Μακρή Στάικου, «Ο Άγγλος πρόξενος».
σχει ενεργά στον αντιδικτατορικό Ο υποπλοίαρχος Noël Rees και οι βρετα-
αγώνα. Το πλήρωσε μάλιστα πολύ νικές μυστικές υπηρεσίες. Ελλάδα-Μέση
ακριβά, έχοντας βασανισθεί όσο Ανατολή, 1939-1944, Αθήνα, ωκεα-
λίγοι στο ΕΑΤ-ΕΣΑ, το 1972-33. νίδα, 2011. Ο Γ. Πασπάτης ήταν εκεί-
Κάτι που δεν εξαγόρασε με θέσεις νος που σύστησε πολύ αργότερα στον
και αξιώματα στην Ελλάδα της Μακρή-Στάικο την κόρη του Ρις,
Μεταπολίτευσης. νομίζω, δυστυ- Zωή. Συνέτεινε έτσι –έμμεσα αλλά
χώς, ότι το παράδειγμά του, όπως αποφασιστικά– στη συγγραφή και του
και εκείνο μερικών ακόμη άγνω- «Άγγλου προξένου».
στων στο ευρύ κοινό, που πήραν
3
πραγματικά ρίσκα (πρόχειρα, μου βλ. τη σπαρακτική (αλλά πολύ φο-
έρχονται στο νου η Καλή Δοξιάδη, βούμαι εξαντλημένη σήμερα) Μαρτυ-
ο Αλέκος Λεβίδης, ο Γιώργος βερ- ρία του, Όμβρος, Αθήνα 1996.
το πνεύμα του τόπου
Από τον ΔημHτρη φιλιΠΠιΔη
Μια συλλογή κειμένων, σαν χρονικά μιας ανέφικτης πια ευδαιμονίας, που προβάλλει τον αδιαπραγμά-
τευτο και διεκδικητικό λόγο, βαθύτατα πολιτικό, του «πνευματικού πυρήνα της αρχιτεκτονικής».
α «χωρογραφήματα»,
Τ όπως με σημαδιακό
τρόπο τα ονομάζει η
Σουζάνα Αντωνακάκη,
που συγκεντρώθηκαν σε
αυτή την έκδοση, με πρόλογο του Δ.
Φατούρου, δημοσιεύτηκαν στη
στήλη «Τρίτη άποψη» της εφημερί-
δας Τα Νέα. Καλύπτουν την πε-
ρίοδο 1998-2009, όταν είχε ήδη ξε-
σπάσει η σημερινή κρίση αλλά πριν
γίνουν ευρύτερα αισθητές οι συνέ-
πειές της.
ιδωμένα έτσι από απόσταση,
χρωματίζονται παράδοξα σαν απο-
δεικτικά στοιχεία μιας ατμόσφαι-
ρας που έχει πάψει πλέον να υπάρ-
χει. Σαν χρονικό μιας ανέφικτης πια
ευδαιμονίας, ακόμα κι αν πολλά απ’
όσα στιγματίζονται ή καταγγέλλο-
νται διαθέτουν μια «διαχρονικό-
τητα» στην Ελλάδα, κάτι σαν ανεξί-
τηλη σφραγίδα που δεν σβήνει
ποτέ. Σήμερα αυτά τα «χωρογρα-
φήματα» ίσως διαβάζονται σαν προ-
αναγγελίες για τα επερχόμενα, τις
«επιδημίες» και τις «αναταραχές»
όπως τις ονομάζει η συγγραφέας,
μάρτυρες μιας δυστοπίας που κα-
νείς προηγούμενα δεν ένιωθε πόσο
βαθιά είχαν εισχωρήσει μέσα στον
κοινωνικό ιστό.
Η Σουζάνα Αντωνακάκη τότε,
στην εποχή της αθωότητας, τα εξέ-
θετε πάντως με τον γνώριμα ευγε-
νικό της, ήρεμο τρόπο, αλλά δεν τα
άφηνε να κυριαρχήσουν ή να σκο-
τώσουν την ελπίδα. Είχε μαζί της
έναν τρομερό σύμμαχο: την ποίηση,
την παντοδύναμη εκείνη επιθυμία
για ελπίδα, για κάτι ανώτερο, που
να εξυψώνει τον άνθρωπο στην κα-
θημερινότητά του. Θα έβαζα στοί-
χημα πως λέξεις όπως «ποίηση» και
«ποιητικός», συντεταγμένες με άλλα
επίθετα ή ουσιαστικά, ή ακόμα ως
επίρρημα («να κατοικηθούν ποιη-
τικά»), επικαλύπτουν κάθε άλλη έν-
νοια μέσα στα Κατώφλια. Στο πεί-
σμα μάλιστα – ή άραγε, εξαιτίας
της δυσκολίας ορισμού της σε συ-
νάρτηση με την αρχιτεκτονική.
Η φράση: «υπάρχουν χώροι ποι-
ητικοί, που δεν περιγράφονται,
αλλά σε προκαλούν να τους θυμά-
σαι, τους επιθυμείς σαν πρόσωπα
φιλικά, επιστρέφεις σε αυτούς, σε
Η Σουζάνα αντωνακάκη.
κάνουν να ονειρεύεσαι» (23/3/2000)
περικλείει την πεμπτουσία ίσως της
θέσης της Σουζάνας Αντωνακάκη.
Γιατί η σχέση της με την αρχιτε-
κτονική είναι καθαρά βιωματική,
ακόμα κι όταν επιλέγει να μιλήσει
χρησιμοποιώντας συμβατικούς
όρους της αρχιτεκτονικής όπως
υλικά, κλίμακα, ή αναλογίες.
Η ποίηση είναι συνυφασμένη με
τη μαγεία των πραγμάτων, με το
μυστηριώδες, με «ό,τι πιο βαθύ και
δημιουργικό». Πάνω απ’ όλα, μπο-
ρεί να εκληφθεί ως συνώνυμο της
αρχιτεκτονικής. Οι αμοιβαίοι ορι-
σμοί αρχιτεκτονικής και ποίησης,
εξ ίσου ρευστοί και περιστασιακοί,
διανθίζουν τα περισσότερα από τα
κείμενα στα Κατώφλια. Επιλέγω μια
μόνη εκδοχή της σύζευξης:
Αναρωτιέμαι συχνά στις αρχι-
τεκτονικές περιηγήσεις μας σε
χώρους ποιητικούς […] ποια
είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα
που παρακινούν τη φαντασία
και πλουτίζουν τη μνήμη; […]
Δεν πρόκειται βέβαια για κτί-
σματα περιττής πολυτέλειας
και επιδεικτικής χλιδής […]
αλλά για οικοδομήματα-τόπους
που έχουν σχεδιαστεί, κατα-
σκευαστεί και κατοικηθεί με το
ποιητικό δυναμικό της ονειρο-
πόλησης… (5/9/2001)
Η Σουζάνα Αντωνακάκη συνομιλεί
ελεύθερα με πρόσωπα δανεισμένα
από την ιστορία και από το παρόν,
έλληνες και ξένους, μερικές μόνο
Γιώργος Τριανταφύλλου
φορές αρχιτέκτονες. Δεν είναι ούτε
αισθάνεται ποτέ μόνη. Συνοδεύουν
τις σκέψεις της, επιβεβαιώνουν τις
υποψίες της, ενισχύουν τις προθέ-
σεις της. Επιτέλους, οι αναφορές
της στην αρχιτεκτονική δεν είναι
περίκλειστες σε μια ελληνική αυ-
τάρκεια, αλλά συνεχώς απλώνονται
στον «κόσμο», μια έννοια την οποία
συνεχώς επικαλείται. Την ίδια
στιγμή, έμπρακτα δείχνει πως τα
επιχειρήματά της δεν πηγάζουν
μόνο από την περιοχή της αρχιτε-
κτονικής αλλά από οπουδήποτε
μπορεί να αντλήσει έμπνευση. Έτσι
η μουσική, ο χορός, η λογοτεχνία, η
φιλοσοφία, ο κινηματογράφος προ-
σφέρουν εκφραστικούς τρόπους,
συνειρμικές αναλογίες που τρέφουν
την ευαισθησία της αρχιτεκτονικής
πράξης.
Γιατί, πάνω απ’ όλα, η Σουζάνα
Α. δεν παύει ούτε στιγμή να απο-
ποιείται το ρόλο της ως δημιουργού.
Οπότε τα κείμενά της δεν γίνονται
ποτέ πάρεργο ή διασκεδαστικό διά-
λειμμα από την επαγγελματική απα-
σχόληση. νιώθουμε πως κάθε φορά
είναι σαν να αφήνει προσωρινά το
σχεδιαστικό της εργαλείο από το
χέρι και στρέφεται προς το μέρος
μας, ανοίγοντας μια συζήτηση, που
άμεσα ή έμμεσα καταλήγει να γίνε-
ται αυτοαναφορική.
Τα Κατώφλια έτσι δεν συνθέτουν
μόνο μια απολογία της ουσίας της
ποίησης στην αρχιτεκτονική καθη-
μερινότητα. Συνάμα αποτελούν και
βήμα προάσπισης ενός συγκροτη-
μένου πιστεύω στην ίδια την αρχι-
Σουζάνα αντωνακάκη,
Κατώφλια. 100 + 7
χωρογραφήματα, futura,
αθήνα 2010, 258 σελ.
τεκτονική πράξη. Σαφέστατα επε-
ξεργασμένου, διαχρονικά εδραιω-
μένου, πεισματικά εναντιωμένου σε
ποικίλες «τάσεις» ή «μόδες» που κυ-
κλοφορούν. Μάρτυρες οι περιστα-
σιακές συζητήσεις, π.χ., για «κό-
σμο» και «διακόσμηση», για
«χρώμα», ή για «οργάνωση διαδρο-
μής». Αλλά και ο επιλεγμένος τίτλος
της συλλογής, Κατώφλια, δεν είναι
τίποτε άλλο παρά η καίρια υπό-
μνηση μιας κεντρικής έννοιας στο
αρχιτεκτονικό έργο των Δημήτρη
και Σουζάνας Αντωνακάκη. Έτσι,
μέσα από τέτοιου είδους πολυφωνι-
κές προσεγγίσεις θεμάτων άρρηκτα
δεμένων με την αρχιτεκτονική δη-
μιουργία, η Σουζάνα Αντωνακάκη
καταφέρνει να θίξει ζητήματα, συ-
γκεκριμένα, όπως η υλικότητα, ή
αφηρημένα, όπως η σχέση γλώσ-
σας με οικοδόμημα, ώστε κάθε
φορά να καταλήγει στην προτεραι-
ότητα της ποίησης.
Γιατί σε τελευταία ανάλυση, από
όποια γωνία κι αν τα δει κανείς, τα
Κατώφλια δεν είναι παρά ποιή-
ματα γραμμένα σε πεζό, τα ίδια
τα κείμενα μεταφερμένα στην
«ποιητική διάσταση της αρχιτε-
κτονικής [που] δεν χωράει εύκολα
στη διαχείριση των προγραμμάτων
και των προτεραιοτήτων της ση-
μερινής ελληνικής πραγματικότη-
τας» (21/2/2001). Η αφήγηση της
ποίησης στην αρχιτεκτονική γίνε-
ται έτσι ένα ποίημα καθαυτό, μια
«ονειροπόληση», που σήμερα πια
ακούγεται τόσο νοσταλγικά από-
μακρη.
Για έναν ακόμα τότε λόγο, τα Κα-
τώφλια είναι κάτι περισσότερο από
χρήσιμος συμπαραστάτης, ένας
«μπούσουλας και αστεράκι» σύμ-
φωνα με τον Μπωντλαίρ, για «το
κάθε βαθιά ποιητικό έργο» του σύγ-
χρονου αρχιτέκτονα (19/4/2000).
Γιατί σε εξαιρετικά δύσκολους και-
ρούς, ακάματα, προβάλλει τον αδια-
πραγμάτευτο και διεκδικητικό λόγο,
βαθύτατα πολιτικό, του «πνευματι-
κού πυρήνα της αρχιτεκτονικής»
(12/8/1998). Του μόνου που μπορεί
να καταστήσει κατανοητή τη φο-
βερή εκείνη δήλωση ευθύνης: «Το
πνεύμα του τόπου είμαστε εμείς…»
(3/11/1999). zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 55

βαρλάμ Σαλάμοφ, Ιστορίες
από την Κολιμά, μετάφραση
από τα ρωσικά: ελένη
Μπακοπούλου, Ίνδικτος,
αθήνα 2011, 1968 σελ.
ο 2002 ο ιστορικός βα-
T λέρι Γεσίποφ, συμπα-
τριώτης του βαρλάμ
Σαλάμοφ από τη μεθο-
ριακή βολογκντά, μελε-
τητής και επιμελητής του έργου
του, δημοσίευσε στο περιοδικό Ρω-
σικός Βορράς τις τελευταίες του
αναμνήσεις από τον συγγραφέα.
Σε λίγες, θερμές παραγράφους, τον
θυμάται να σέρνεται στους δρό-
μους της Μόσχας, στη συνοικία
Τβερσκάγια, πασχίζοντας να φτά-
σει ώς το μπακάλικο της γωνιάς· να
τρεκλίζει σαν μεθυσμένος, να πέ-
φτει. Οι αστυνομικοί της «πρότυ-
πης κομμουνιστικής πόλης» που
περιπολούσαν αδιάκοπα στους
δρόμους, γράφει ο Γεσίποφ, έσπευ-
δαν κάθε φορά να τον σηκώσουν,
ζητώντας τα χαρτιά του· και τότε ο
Σαλάμοφ, απόλυτα νηφάλιος, πα-
ρουσίαζε το ιατρικό έγγραφο που
κατονόμαζε την ασθένειά του, τη
νόσο Μενιέρ, μια διαταραχή του
λαβυρίνθου που του προκαλούσε
ιλίγγους και σταδιακή κώφωση και
είχε επιδεινωθεί στα χρόνια του
εγκλεισμού του στην Κολιμά. Δεν
ήταν μεθυσμένος, ήταν άρρωστος·
το κράτος τού είχε εγκρίνει μια μι-
κρή (εξιλεωτική;) αναπηρική σύ-
νταξη· δημοσίευε στη Λιτερατούρ-
ναγια Γκαζέτα· του οφειλόταν,
τουλάχιστον, κάποιος σεβασμός.
Ήταν, ωστόσο, πολύ αργά πια.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970,
και καθώς η γκρίζα περίοδος
Μπρέζνιεφ έβαινε προς το τέλος
της, το πεπρωμένο προετοίμαζε
για τον Σαλάμοφ τον τελευταίο,
τον οριστικό του εγκλεισμό. «Πι-
κραμένος, σκοτεινός και αγέλα-
στος», παραδομένος στις φοβίες,
αποκομμένος από οικείους, φίλους
56 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
ςτη φρίκη των κομμουνιστικών
στρατοπέδων
Από την KΑτερινΑ ςΧινΑ
Η έκδοση στα ελληνικά των 145 διηγημάτων του Βαρλάμ Σαλάμοφ εισάγει τον αναγνώστη σε έναν
ζοφερό κόσμο αδικίας και εξόντωσης, σε μια ζωή στο όριο του θανάτου, πνευματικού, ηθικού και φυ-
σικού, εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων στα στρατόπεδα εργασίας της Σοβιετικής Ένωσης κατά τις
δεκαετίες 1930 - ’50. Μακριά από τον καταγγελτισμό ή τον μελοδραματισμό, ο Σαλάμοφ συνθέτει
με τις ιστορίες του μια αριστοτεχνική σπουδή στο κακό.
και γνωστούς, σχεδόν τυφλός και
κουφός, θα οδηγηθεί, το 1979, σε
άσυλο ανιάτων. Θα μείνει εκεί ώς
το θάνατό του, τον ιανουάριο του
1982, υπό την συνεχή επιτήρηση
της KGB (οι σποραδικές επισκέ-
ψεις των ξένων δημοσιογράφων
ανησυχούσαν τις αρχές), γράφο-
ντας πεισματικά ποίηση: «Όπως
και πριν θα ζήσω και δίχως κερί / χω-
ρίς ανυψωτήρα θα σηκώσω τον εαυτό
μου».
Ο βαρλάμ Σαλάμοφ βίωσε την
εμπειρία του σοβιετικού γκουλάγκ,
με μικρά διαλείμματα, από τα 22
ώς τα 50 του χρόνια. Δεν πρόλαβε
«να δράσει», δεν πρόλαβε «να ζή-
σει», όπως λαχταρούσε όταν, νεα-
ρός έφηβος στον κύκλο του Μαγια-
κόφσκι, του Παστερνάκ, της
Αχμάτοβα, του Μαντελστάμ, ονει-
ρευόταν την «έφοδο στον ουρανό»,
πασχίζοντας για «μιαν άλλη ποίηση
και μιαν άλλη κοινωνία». Τον Φε-
βρουάριο του 1929, φοιτητής της
νομικής, συλλαμβάνεται την ώρα
που τυπώνει στον πολύγραφο μια
επιστολή-διαθήκη του Λένιν με αρ-
νητικές παρατηρήσεις για την προ-
σωπικότητα του Στάλιν: τον στέλ-
νουν σε ένα από τα πρώτα
στρατόπεδα εργασίας, τη βισερά,
κοντά στα Ουράλια· το 1932 απο-
φυλακίζεται και προλαβαίνει να πα-
ντρευτεί, να κάνει μια κόρη, να δη-
μοσιεύσει λίγα ποιήματα και να
εργαστεί ως δημοσιογράφος· όμως,
το 1937 συλλαμβάνεται και πάλι,
για «αντεπαναστατική τροτσκιστική
δράση», χαρακτηρίζεται «εχθρός
του λαού» και καταδικάζεται σε κα-
ταναγκαστικά έργα στο στρατόπεδο
Κολιμά, εκεί όπου «ο χειμώνας
διαρκεί δώδεκα μήνες»: είναι ένα
κάτεργο πολύ πιο «αναβαθμισμένο»
από εκείνο που περιγράφει ο ντο-
στογιέφσκι στις Αναμνήσεις από το
σπίτι των πεθαμένων, τόπος ανθρω-
ποφαγικός, στερημένος από κάθε
ανθρώπινο συναίσθημα, κολαστή-
ριο που ξεπερνάει όσα μπορεί να
φανταστεί το «φτωχό ανθρώπινο
μυαλό». Κοντά είκοσι χρόνια θα ζή-
σει στην Κολιμά («αν ζωή σημαίνει
απλώς επιβίωση») και θα απελευθε-
ρωθεί το 1953, λίγους μήνες μετά
τον θάνατο του Στάλιν. Τότε θα αρ-
χίσει να γράφει τις Ιστορίες του.
Η ΟΡΓh
«Τι μου απέμεινε ώς το τέλος; Η
οργή», διαβάζουμε στο αφήγημα
Σεντέντσια, αφιερωμένο στη να-
ντιέζντα Μαντελστάμ, ένα από τα
145 της διαρθρωμένης σε έξι αφη-
γηματικούς κύκλους συλλογής. «Η
οργή – το έσχατο ανθρώπινο συναί-
σθημα, αυτό που είναι πιο κοντά στα
κόκαλα». Ο Σαλάμοφ βγαίνει από
την Κολιμά με ανεπούλωτα τραύ-
ματα από τους ξυλοδαρμούς, τη λι-
μοκτονία, τον αδιάκοπο, αγεληδόν
συγχρωτισμό, την αποκτήνωση,
την ηθική εκμηδένιση. Τη «στρα-
τοπεδοποίηση», την πνευματική
άμβλυνση, τον ηθικό εκπεσμό από
τον οποίο κανένας κρατούμενος
δεν γλιτώνει, τα δεδομένα αυτά ο
συγγραφέας θα τα ανατάμει και θα
τα ανασυνθέσει χωρίς περιστρο-
φές, στη γλώσσα του αμετάκλητου:
το στρατόπεδο κάνει τον άνθρωπο
χειρότερο.
Στο στρατόπεδο συμβαίνουν
πολλά που δεν θα έπρεπε να
βλέπει ένας άνθρωπος. Αλλά
το να δει κανείς τον πυθμένα
της ζωής δεν είναι ακόμα το
πιο τρομαχτικό. Το πιο τρο-
μαχτικό είναι όταν ο άνθρω-
πος αρχίζει να νιώθει αυτόν
τον πυθμένα στην ίδια του τη
ζωή – και για πάντα. («Ο μη-
χανικός Κισελιόφ»)
Η στρατοπεδική εμπειρία ακυρώ-
νει, ένα ένα, τα συναισθήματα,
τσακίζει τα νεύρα και τσαλαπατάει
το πνεύμα – το σώμα, έτσι κι αλ-
λιώς, έχει καταντήσει ένα ανυπό-
φορο φορτίο που ζητάει αδιάκοπα:
ένα κομμάτι ψωμί, μια πρέζα τα-
μπάκο, λίγη ξεκούραση, μιαν άλω
ζεστασιάς. Σε μια φωτογραφία από
τις αρχές της δεκαετίας του 1950,
το βαθύ γαλάζιο βλέμμα του Σα-
λάμοφ κοιτάζει ανταριασμένο τον
φακό· σε μιαν άλλη, κοντά δέκα
χρόνια αργότερα, η οργή υποχωρεί
για να αναδυθεί η αδιαφορία, η πε-
ριφρόνηση, κάτι σαν απερίγραπτη
ανία της ύπαρξης. Η ζωή έχει πά-
ψει από καιρό να είναι αγαθό:
πηγή ανείπωτης οδύνης στα χρόνια
του κάτεργου, γίνεται, μετά την
απελευθέρωσή του, «πιο ζοφερή
από το σκοτάδι και πιο πικρή από
το φαρμάκι». Γράφει:
Η αρχή της εποχής μου, της
προσωπικής μου ύπαρξης,
όλης μου της ζωής, απέρρεε
από την προσωπική μου εμπει-
ρία. Είναι μια αρχή που δια-
μορφώθηκε απ’ αυτήν την
εμπειρία και που μπορεί να συ-
νοψιστεί σε λίγες λέξεις. Στην
αρχή πρέπει να ανταποδώσεις
το χαστούκι και μόνο μετά να
ελεήσεις. να θυμάσαι το κακό
πριν από το καλό. να θυμάσαι
κάθε καλό εκατό χρόνια, και
το κακό διακόσια. Σ’ αυτό και
 Aλέκος Παπαδάτος
διαφέρω από τους Ρώσους αν-
θρωπιστές του δέκατου ένατου
και του εικοστού αιώνα. («Το
γάντι»)

Ο Σαλάμοφ, ξέρει ότι «η μνήμη εί-

ναι πάντα έτοιμη να ξεχάσει το
άσχημο και να συγκρατήσει μόνο το
καλό», όμως θυμάται το κακό και
δεν γράφει παρά για το κακό – με
ελάχιστες εξαιρέσεις, όταν μια
αναλαμπή αναπάντεχης ανθρω-
πιάς τού εξασφαλίζει το ελάχιστο:
μια παραπάνω μέρα στο νοσοκο-
μείο, λίγες ώρες εργασίας στη θαλ-
πωρή του αρτοποιείου. Όμως οι
αφηγήσεις του δεν είναι μαρτυρίες,
παρά τον αυτοβιογραφικό τους χα-
ρακτήρα. Όσο κι αν ο ίδιος υπο-
γραμμίζει την ακρίβεια της κατα-
γραφής («Όταν λέω τέσσερα
χιλιόμετρα, εννοώ τέσσερα χιλιόμε-
τρα… Σε όλα όσα έγραψα το κάθε τι
αναπαρίσταται όπως ακριβώς ήταν»),
στα σύντομα δοκίμια που κατέλιπε
και στα οποία περιγράφει το εγ-
χείρημά του ως novaia prosa (νέα
πεζογραφία) υπογραμμίζει ότι το
μείζον έργο του, οι Ιστορίες από την
Κολιμά, δεν συνιστά, σε καμία πε-
ρίπτωση, μαρτυρική κατάθεση.

Η βιωμένη ζωή ξεδιπλώνεται

πάνω στη σελίδα με μια μέθοδο
που δεν έχει σχέση με την απλή
καταγραφή. Δεν είναι έκθεση
ούτε αναφορά. Δεν υπάρχει πε-
ριγραφή, απτή πληροφορία,
συμπεράσματα, απόψεις. Οι
Ιστορίες από την Κολιμά αποτε-
λούν αναπαράσταση καινοφα-
νών ψυχολογικών προτύπων,
μέσω της καλλιτεχνικής διε-
ρεύνησης αποτρόπαιων θεμά-
των, και όχι «πληροφορίες» ή
μια απαρίθμηση συμβάντων. Η
επινόηση είναι μέρος της αλή-
θειας όσων γράφω. Και φυσικά
κάθε συμβάν που αποτυπώνε-
ται στις Ιστορίες είναι αδιάψευ-
στο.
Η ΠΟΙΗΤΙΚh ΤΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΜΟY
ιδού λοιπόν, με λίγα λόγια, η ποι-
ητική της στρατοπεδικής λογοτε-
χνίας, όπως την αντιλαμβάνεται ο
Σαλάμοφ: «Όχι μια απεικόνιση
της ζωής, αλλά η ζωή η ίδια».
Παρά και ενάντια στην αξίωση της
πιστότητας, μόνο ένας τρόπος
υπάρχει για να εκπληρωθεί τούτο
το λογοτεχνικό πρόταγμα: η απο-
γύμνωση της πρόζας από κάθε
ίχνος λογοτεχνικού ρεαλισμού. Ο
τρόφιμος του στρατοπέδου δεν
σκέφτεται – η σκέψη είναι οδυ-
O βαρλάμ Σαλάμοφ (1907-1982) σε σχέδιο του αλέκου παπαδάτου.
νηρή. Ο τρόφιμος του στρατοπέ-
δου δεν θυμάται (ο έμπειρος φυλα-
κισμένος γνωρίζει ότι αν ενδώσει
στις αναμνήσεις κινδυνεύει να χά-
σει την, απαραίτητη για την επι-
βίωσή του, πειθαρχία) ούτε ελπίζει
– αφού κανένα μέλλον δεν φαίνεται
πιθανό. Η ζωή στο στρατόπεδο
εκτυλίσσεται μέσα σε ένα αέναο
παρόν – δεν υπάρχει ούτε αύριο
ούτε χθες. Η ιστορία, λοιπόν, που
επιχειρεί να κρυσταλλώσει σε λέ-
ξεις μια τέτοια ανθρώπινη ύπαρξη
είναι ένα κείμενο που δεν ορίζεται
ούτε από χρόνο, αόριστο ή μέλλο-
ντα, ούτε από προοπτική. Τα πρό-
σωπα που συνωστίζονται στις σε-
λίδες του είναι απλώς μάρτυρες·
δεν ήταν, δεν μπορούσαν να γίνουν
και δεν έγιναν ήρωες. Άρα τι απο-
μένει από μιαν αφήγηση όταν
απουσιάζει ο άξονας –το ατομικό
πεπρωμένο–, όταν οι χαρακτήρες
δεν έχουν βιογραφία (αφού δεν
έχουν ούτε παρελθόν ούτε μέλλον),
όταν υπάρχει κενό εκεί όπου ο συγ-
γραφέας αναζητεί κίνητρα και πα-
ρωθητικές προθέσεις, όταν ο χώ-
ρος ο ίδιος συρρικνώνεται σε μια
εφιαλτική, παγερή, αχανή έρημο;
Η λύση που επινοεί ο Σαλάμοφ
είναι η συσσώρευση των αφηγή-
σεων, η δημιουργία ενός πλήθους
ιστοριών που στοιβάζονται η μια
πάνω στην άλλη, καλύπτουν η μια
την άλλη, επαναλαμβάνονται σε
διαδοχικές ενσαρκώσεις και,
παρά την κοινότητα επεισοδίων ή
χαρακτήρων, επιτελούν ολότελα
διαφορετικές λειτουργίες. Είναι
ολότελα καινούργια αυτή η
φόρμα, όσο και αν αντλεί από το
ρεύμα της λογοτεχνίας του γεγο-
νότος (literatura faktu) της δεκα-
ετίας του 1920, όπως αποτυπώ-
θηκε κυρίως στο έργο του ισαάκ
Μπάμπελ: αφήγηση υψηλής οπτι-
κής και ακουστικής ευαισθησίας,
πολιτικό περιεχόμενο, δημοσιο-
γραφική καταγραφή. Όμως, αν
και παιδί του LEF –του περιοδι-
κού του «αριστερού μετώπου για
την τέχνη» που θέλησε να αποτε-
λέσει «εργαστήρι της σοβιετικής
κουλτούρας» πριν σβήσει άδοξα
το 1929–, ο Σαλάμοφ έχει απο-
κοπεί βίαια από τον κορμό της
ρωσικής λογοτεχνίας. Ο πολύ-
χρονος εγκλεισμός του, οι ελάχι-
στες επαφές με τους ομοτέχνους
του (μονάχα με τον Παστερνάκ
συνομιλεί και για ένα διάστημα
συνδέεται φιλικά με τη ναντέζ-

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 57


ντα Μαντελστάμ), η καθήλωσή
του «στη νιότη του κόσμου» που
συνέπεσε με τη δική του νιότη,
τον έχουν απομακρύνει από τη
ρωσική λογοτεχνική παράδοση,
στρέφοντάς τον σ’ έναν μοναχικό
δρόμο.
ΑΠΟΚΛiΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΛiΣΕΙΣ
Ο Σαλάμοφ απεχθάνεται την κα-
νονιστική αισθητική των μαζών,
ενοχλείται από τον συμβατικό οπτι-
μισμό και δυσπιστεί βαθιά προς τον
ανθρωπισμό: «Οι Ρώσοι ανθρωπι-
στές συγγραφείς του δεύτερου μι-
σού του 19ου αιώνα κουβαλάνε το
βαρύ αμάρτημα της αιματοχυσίας
του 20ού, που συντελέστηκε κάτω
από τα λάβαρά τους», γράφει. «Η
τέχνη έχει απολέσει το δικαίωμα
να ηθικολογεί». Και αλλού: «Όσοι
ακολουθούν τις επιταγές του Τολ-
στόι είναι απατεώνες». Κι έτσι αρ-
νιέται κάθε επίδραση, κρατώντας
μονάχα τον απόηχο εκείνης της δε-
καετίας που θα μπορούσε όλα να τα
αλλάξει, μα που οδήγησε τον ανθό
της στο εκτελεστικό απόσπασμα,
ή στα στρατόπεδα εργασίας.
Η βασική μου μέριμνα ήταν να
πολεμήσω ενάντια στη λογο-
τεχνική επίδραση. […] Όταν
έγραφα τις Ιστορίες, δεν αι-
σθανόμουν την ανάγκη να μι-
μηθώ άλλους για δύο λόγους: ο
πρώτος ήταν η επαγρύπνηση
ενάντια σε τόνους ανοίκειους,
ξένους από μένα· ο δεύτερος,
και πιο σημαντικός, ήταν ότι
διέθετα ένα τόσο μεγάλο από-
θεμα πρωτοτυπίας, ένα τόσο
ζέον υλικό, ώστε δεν υπήρχε ο
κίνδυνος της επανάληψης. […]
Απλώς δεν χρειαζόταν να χρη-
σιμοποιήσω το σχήμα, τις συ-
γκρίσεις, τις προσεγγίσεις ή τις
ιδέες άλλων».
Η πρωτοτυπία, βέβαια, για τον
Σαλάμοφ, ήταν τόσο η αδιανόητη
εμπειρία του, όσο και οι νέοι τρό-
ποι αναπαράστασης της πραγμα-
τικότητας. Επιστρέφοντας στη μη-
τρόπολη στα μέσα της δεκαετίας
του 1950, με μόνη του σκευή την
επαναστατική αισθητική των αρ-
χών της δεκαετίας του 1920 και
καύσιμο την πικρή απογοήτευση
από την ουτοπική αισιοδοξία της
νιότης του, θα αντιπαραθέσει τις
μεσοπολεμικές στις μεταπολεμικές
λογοτεχνικές επιδιώξεις και, με τον
τρόπο του, θα προεικονίσει τον με-
ταμοντερνισμό των επιγόνων του,
απορρίπτοντας όχι μόνο την τελε-
58 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
«Τίποτα δεν έχει σβηστεί από το νου μου. αυτή η προσπάθεια είναι
βασανιστική, όχι όμως αδύνατη. Τα πάντα εξαρτώνται από την άσκηση της
θέλησης, από τη συγκέντρωση στην προσπάθεια». Η λογοτεχνία του βαρλάμ
Σαλάμοφ ήταν πρωτίστως άσκηση μνήμης.
ολογία του σοσιαλιστικού ρεαλι-
σμού, αλλά και τις ιδέες της προό-
δου και του διαφωτισμού. Ίσως γι’
αυτό θα αντιδράσει στην «καλλιεπή
ηθικολογία» του Αλεξάντερ Σολ-
τζενίτσιν, την αποκαλυψιακή του
ρητορεία, τον δογματισμό του.
Αντί της δύναμης του Σολτζενί-
τσιν, ο Σαλάμοφ προκρίνει την κα-
θαρότητα, αντί της ανοιχτής κα-
ταγγελίας το «δείκνυσι» της τέχνης,
αντί των εξαγγελιών ή των διακη-
ρύξεων του ομοτέχνου του ένα
σπανιότερο χάρισμα, αυτό της κα-
τασταλμένης, της καταδαμασμένης
φιλοσοφικής διάθεσης. Όταν η
πένα του παίρνει φωτιά, όπως σε
μια από τις καλύτερες ιστορίες του,
την «Τελευταία μάχη του Πουγκα-
τσιόφ» –μια παθιασμένη εναντίωση
στην εξουσία και στο θάνατο– ο
λόγος του δονείται από μιαν υπό-
γεια, πνιγμένη απείθεια, που παίρ-
νει τη μορφή της απόλυτης ακρί-
international Memorial Society.
μία μονάχα εκλεκτική συγγένεια –
κι αυτήν, όσο κι αν φαίνεται, πα-
ράδοξο, την τοποθετεί στην άλλη
πλευρά του Ατλαντικού, αναγνω-
ρίζοντάς την στο πρόσωπο του
Γουίλιαμ Φώκνερ. Η ακραία ψυ-
χική βία των μυθιστορημάτων του
Αμερικανού, η αίσθηση της προ-
δοσίας, της αγωνίας και της ασυ-
νέχειας, η παραλυτική αίσθηση του
τετελεσμένου παρελθόντος και του
ανύπαρκτου μέλλοντος λειτουρ-
γούν, για τον Σαλάμοφ, σαν ένα
είδος ομολογίας – όσο κι αν, σε
μια πρώτη ματιά, η μπαρόκ, υπε-
ρεπεξεργασμένη, φωκνερική πρόζα
δεν θα μπορούσε να απέχει περισ-
σότερο από την αυστηρή, αποκα-
θαρμένη, θαρρείς κι έχει περάσει
από κάποιο λογοτεχνικό πουργκα-
τόριο, πρόζα του Σαλάμοφ. Υπάρ-
χουν ωστόσο και άλλα κοινά: η ικα-
νότητα του Φώκνερ να εμφανίζει
έναν κόσμο στο έπακρο πειστικό
και απόλυτα συνεπή προς τον
εαυτό του, υφασμένο με ένα γλωσ-
σικό στημόνι ολότελα προσωπικό,
οικοδομημένο πάνω σε σύμβολα
και μοτίβα που διατρέχουν όλα τα
βιβλία του (πλην τριών) και διευ-
ρύνονται στο καθένα απ’ αυτά, εί-
ναι σύμμετρη με την κοσμοπλα-
στική (με την έννοια που προσδίδει
στον όρο η Χάννα Άρεντ) δύναμη
του Σαλάμοφ.
Ο κόσμος του γκουλάγκ, λοιπόν,
θα μπορούσε να θεωρηθεί το ανά-
λογο της «απόκρυφης» επαρχίας
Yoknapatawpha όπου εκτυλίσσο-
νται σχεδόν όλα τα μυθιστορήματα
του Φώκνερ, με τη διαφορά ότι η
Κολιμά του Σαλάμοφ είναι από-
λυτα πραγματική: αυτή η περίκλει-
βειας. Χωρίς να θεωρητικολογεί, ο στη από γυμνά τοπία γιγάντια
Σαλάμοφ διαστίζει πότε πότε τις υπερδομή δεν χρησιμεύει απλώς
σκληρές του περιγραφές με μιαν ως πλαίσιο της αφήγησης αλλά,
αστραφτερά οξυδερκή σκέψη: όταν σταδιακά, κλιμακώνεται σε έναν
μιλά για τον επίμοχθο αγώνα της διαβολικό χώρο με καθαρά περι-
επιβίωσης και την πνευματική άμ- γραμμένα όρια, κυβερνώμενο από
βλυνση που επιφέρει, ή όταν δια- τους δικούς του νόμους. Εδώ είναι
πιστώνει ότι φιλία δεν μπορεί να τα ορυχεία που ανεφοδιάζονται
γεννηθεί μέσα στη δυστυχία ή μέσα αδιάκοπα από καινούργιες στρα-
στην ανάγκη, συμπυκνώνει σε λίγες τιές εργατών, απόλυτα αναλώσι-
φράσεις μια αγωνία καθαρά υπαρ- μων· εδώ τα νοσοκομεία, ένας κλι-
ξιακή. Στο πλαίσιο της μυθοπλα- νικός κόσμος μέσα στον κόσμο,
σίας του, αυτές οι διάσπαρτες πα- όπου μπορούν να ελπίζουν ότι θα
ρατηρήσεις αποκτούν καθηλωτική μεταφερθούν όσοι έχουν τις σω-
ισχύ. Απολύτως αυτό – εξαλειφό- στές επαφές· εδώ και ο κόσμος των
μενος, ο Σαλάμοφ είναι παντού ποινικών, η τυραννική ολιγαρχία
ορατός… του στρατοπέδου, οι «υπό αναμόρ-
Διαρρηγνύοντας τη σχέση του με φωση» «φίλοι του λαού», ταγμένοι
τη ρωσική παράδοση, απηυδισμέ- να βασανίζουν και να εξευτελίζουν
νος από «το προσωπείο της αν- τους «εχθρούς» του, τους διανοού-
θρωπιστικής ρητορείας πίσω από μενους – εγκληματίες χωρίς καμιάν
το οποίο λουφάζει το κτήνος, αναστολή, εκρομαντισμένοι από τη
έτοιμο να εξαπολυθεί με την πρώτη λογοτεχνία («η ψεύτικη λάμψη του
ευκαιρία», ο Σαλάμοφ παραδέχεται γυαλιού που παριστάνει το διαμάντι
 Danzig Baldaev
επαναλαμβάνεται με τους χίλιους κα-
θρέφτες της λογοτεχνίας» γράφει ο
Σαλάμοφ), αλλά εδώ ξαναζωντα-
νεμένοι με μια γλώσσα σχεδόν βι-
βλική και καταδικασμένοι από την
τελική ετυμηγορία του συγγραφέα,
μια δήλωση απλή, που θαρρείς και
εμπεριέχει ένα ολόκληρο σύμπαν:
«Ο κακοποιός δεν διαθέτει τίποτα το
ανθρώπινο».
Είναι ένας αυτοπεριχωρούμενος,
αυτόνομος και αυτοδιοίκητος κό-
σμος ο στρατοπεδικός, ένας μι-
κρόκοσμος που λες και οργανώνε-
ται γύρω από τις λίστες τις οποίες
αδιάκοπα συντάσσει ο Σαλάμοφ.
Λίστες ασθενειών: πολυαβιταμί-
νωση, πελάγρα, δυσεντερία, τρο-
φική δυσθρεψία, ακραία φυσική
εξάντληση· λίστες καταδικαστικών
ετυμηγοριών που οδηγούν αναπό-
φευκτα σε τυφεκισμό : αντεπανα-
στατική προπαγάνδα, προσβολή
φρουράς στρατοπέδου, άρνηση ερ-
γασίας, κλοπή μετάλλου, μη εκ-
πλήρωση της νόρμας· λίστες, τέλος
νεκρών, κάτι σαν προσκλητήριο
πεσόντων: νικολάι Καζιμίροβιτς Σκηνή χαρτοπαιξίας στα γκουλάγκ, σαν αυτές που περιγράφονται στις Ιστορίες από την Κολιμά
του βαρλάμ Σαλάμοφ. Σχέδιο του Ντάντσιγκ Μπαλντάεβ, από το βιβλίο του Drawings from the Gulag,
Μπάρμπε, Γιόσκα Ριούτιν, Σιμιόν D&AD Nomination, 2010.
Ελεξάντροβιτς Σέινιν, ιβάν Γιάκο-
βλεβιτς Φεντιάχιν, Σεριόζα Κλι- στην τρίτη πιο καθαρό, ώστε οι ει- ξίδι, μυθικό υπόστρωμα των καθη- κάθισε να ξεκουραστεί – ο αέ-
βάνσκι, ο γάλλος κομμουνιστής κόνες της μνήμης να αποτυπώνο- μερινών συμβάντων στην Κολιμά. ρας είναι σχεδόν ακίνητος. Οι
ντερφέλ, ο ολλανδός κομμουνι- νται πάνω του όπως γίνεται με τους Η ταϊγκά εμφανίζεται εδώ πότε σαν δρόμοι ανοίγονται πάντα σε
στής Φριτς ντάβιντ, ο ομαδάρχης σφραγιδόλιθους στα δαχτυλίδια. κείμενο και πότε σαν τάφος – πότε μέρες γλυκιές, για να μη σβή-
ντιούκοβ… Ονόματα που χάθη- Κάτι σαν το Wunderblock του σαν μεταφορά της μνήμης, δηλαδή, σουν οι άνεμοι τους κόπους
καν, μα απομνημονεύτηκαν και Φρόυντ, δηλαδή, εκείνο το παιδικό και πότε σαν μεταφορά της λήθης. των ανθρώπων. Ο άντρας ορί-
επανέρχονται στο πρώτο κάλεσμα παιχνίδι που αποτελείται από μια Η πρώτη συμπυκνώνει την θέαση ζει μόνος του τα σημεία προ-
της βούλησης. Έγραφε ο Σαλάμοβ κέρινη πλάκα κι ένα φύλλο από σε- της γραφής ως μνημονικής τέχνης, σανατολισμού στη χιονισμένη
το 1967, στην επιμελήτρια του έρ- λοφάν: όταν το σελοφάν απομα- η δεύτερη αναδεικνύει την εργασία απεραντοσύνη: ένα βράχο, ένα
γου του, ιρίνα Σιροτίνσκαγια: κρυνθεί, οι ζωγραφισμένες στην πένθους ως πυρήνα της γραφής. ψηλό δέντρο, ο άντρας κατευ-
πλάκα εικόνες εξαφανίζονται – Η ταϊγκά ως κείμενο προτείνεται θύνει τον εαυτό του πάνω στο
βλέπετε, είμαι σε θέση να ανα- όμως οι ζωγραφιές ποτέ δεν σβή- στην πρώτη κιόλας από τις Ιστορίες χιόνι όπως ο πηδαλιούχος κα-
σύρω στη μνήμη μου έναν απε- νονται ολότελα, ένα αμυδρό ίχνος της Κολιμά, ως ένα είδος χάρτη που τευθύνει το πλοιάριο στο πο-
ριόριστο αριθμό από τις εικό- έχει χαραχθεί για πάντα στην καθοδηγεί τον αναγνώστη στα το- τάμι, από κάβο σε κάβο.
νες που έχω δει στα εξήντα πλάκα. Το μυαλό καταγράφει τις πία που περιβάλλουν το στρατό- Παράλληλα στο στενό και
χρόνια της ζωής μου. Κάπου εικόνες με τον ίδιο τρόπο, λέει ο πεδο, πνιγμένα σ’ ένα χιόνι που ασταθές χνάρι κινούνται πα-
μέσα στο μυαλό μου έχω απο- Φρόυντ, με το συνειδητό μας να θυμίζει το κερί του Θεαίτητου: ραταγμένοι πλάι-πλάι πέντε-
θηκεύσει έναν ατέρμονα κύλιν- ενεργεί σαν το σελοφάν, αδιάκοπα έξι άντρες, ο ένας κολλητά
δρο με όσα είδα και γνώρισα συλλαμβάνοντας ερεθίσματα και Πώς χαράσσονται οι δρόμοι στον άλλον. Πατούν δίπλα του,
και με μια προσπάθεια της θέ- αδιάκοπα μεταφέροντας ίχνη πλη- πάνω στη χιονισμένη χέρσα όχι πάνω του. Φτάνοντας σ’
λησης μπορώ να ανακαλέσω ροφορίας στο ασυνείδητο· κι εκεί γη; Μπροστά πηγαίνει ένας ένα προκαθορισμένο σημείο,
τα πάντα. Όχι μονάχα μια αποθηκεύονται, ίχνη μνημονικά άντρας, ιδρώνοντας και βρίζο- κάνουν μεταβολή και ξανα-
μέρα, μα ολόκληρη τη ζωή μου. που ουδέποτε χάνονται. Ο Σαλά- ντας, κουνώντας μετά βίας τα προχωρούν έτσι ώστε να πατι-
Τίποτα δεν έχει σβηστεί από μοφ, στις Ιστορίες του, διαλέγει μια πόδια του και βουλιάζοντας κώσουν τη χιονισμένη, χέρσα
το νου μου. Αυτή η προσπά- άλλη μεταφορά, την ταϊγκά, το βό- κάθε στιγμή στο εύθραυστο, γη, τον τόπο εκείνο που δεν
θεια είναι βασανιστική, όχι ρειο δάσος των κωνοφόρων που βαθύ χιόνι. Ο άντρας φεύγει πάτησε ακόμα πόδι ανθρώπου.
όμως αδύνατη. Τα πάντα εξαρ- τόσο επίμονα ανακαλεί, επιτομή μπροστά, μαρκάροντας την Ο δρόμος έχει πια ανοίξει.
τώνται από την άσκηση της θέ- των τόπων όπου αποθηκεύονται οι πορεία του με μαύρες άνισες Πάνω του μπορούν τώρα να
λησης, από τη συγκέντρωση ιστορίες και οι εμπειρίες της Κο- λακκούβες. Κουράζεται, ξα- κινηθούν άνθρωποι, έλκηθρα
στην προσπάθεια». λιμά. Τα ορόσημα της ταϊγκά, πλώνει στο χιόνι, ανάβει ένα με φορτία, τρακτέρ. Αν ακο-
βουνά, νερά, σπηλιές, πάγοι, αγριο- τσιγάρο κι ο καπνός του τα- λουθήσεις βήμα-βήμα την πο-
τριανταφυλλιές, μύρτιλλα, λάρικες, μπάκου ανεβαίνει γαλάζιο συν- ρεία του πρώτου άντρα, θα
Η ΤeΧΝΗ ΤΗΣ ΜΝhΜΗΣ πεύκα-νάνοι, έτσι όπως επαναλαμ- νεφάκι πάνω από το λευκό βρεθείς σε μια ορατή αλλά
Μέσα σε κάθε ψυχή υπάρχει ένα βάνονται από κύκλο σε κύκλο, απο- στραφταλίζον χιόνι. Ο άντρας αδιάβατη ατραπό, δρομάκι, όχι
κέρινο εκμαγείο, μας λέει στον Θε- κτούν συμβολικό νόημα, γίνονται έχει ήδη μετακινηθεί παρα- δρόμο, κι είναι οι λακκούβες,
αίτητο ο Πλάτωνας. Στη μια πιο τα σημάδια που κατευθύνουν τον πέρα, αλλά το συννεφάκι κρέ- δυσκολότερο να τις περάσεις
ελαστικό, στην άλλη πιο σκληρό, Σαλάμοφ στο μνημονικό του τα- μεται ακόμα στο σημείο που απ’ ό,τι τη χέρσα γη. Για τον

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 59

 πρώτο είναι δυσκολότερο απ’
όλους, κι όταν πια αυτός κα-
ταρρέει, τη θέση του παίρνει
κάποιος άλλος από την πρω-
τοπόρα πεντάδα. Ο καθένας
από αυτούς που ακολουθούν
το χνάρι, ακόμα κι ο πιο μι-
κροκαμωμένος, ο πιο αδύνα-
μος, οφείλει να πατήσει ένα
κομματάκι χιονισμένης παρθέ-
νας γης, όχι το ξένο χνάρι. Και
πάνω στα τρακτέρ και τ’ άλογα
δεν κάθονται συγγραφείς, μα
αναγνώστες.
Η πρώτη παράγραφος αναπαρι-
στά το πώς οδηγεί κανείς, η δεύ-
τερη το πώς ακολουθούν οι πολλοί.
Και μολονότι είναι φανερό πως ο
Σαλάμοφ έχει αποφύγει επιμελώς
να εμπλέξει την ποίηση στις Ιστο-
ρίες του, μπαίνει κανείς στον πει-
ρασμό να διαβάσει αυτή τη λακω-
νική αφήγηση σαν μια μεταφορά
για την ανάγνωση και την επί-
δραση της λογοτεχνίας: ο ένας, ο
συγγραφέας, προπορεύεται, ανοί-
γει το δρόμο, αφήνει το χνάρι του
– κι οι άλλοι, οι επίγονοι, δεν το
πατούν, μα χαράζουν το δικό τους.
Κι ύστερα έρχονται οι αναγνώστες
να αντλήσουν από την παρακατα-
θήκη της μνήμης, βαδίζοντας κι αυ-
τοί στην ταϊγκά της Κολιμά, σαν να
περνούν από το μονοπάτι που πε-
ριγράφει ο Σαλάμοφ στην πρώτη
ιστορία του τέταρτου κύκλου, που
επιγράφεται «Η ανάσταση της Λά-
ρικας»:
Στην ταϊγκά έχω ένα υπέροχο
μονοπάτι. Το άνοιξα μόνος
μου ένα καλοκαίρι, τότε που
μάζευα ξύλα για το χειμώνα
[…]. Σ’ αυτό το ατομικό μονο-
πάτι κυκλοφορούσα τρία χρό-
νια σχεδόν. Εύκολα έγραφα
ποίηση εδώ. Καμιά φορά, τύ-
χαινε να επιστρέφω από κα-
νένα ταξίδι, να πηγαίνω στο
μονοπάτι κι εκεί να καταφέρνω
πάντα να γράφω μια στροφή.
Το είχα συνηθίσει το μονοπάτι,
είχα αρχίσει να συχνάζω εκεί
σαν να ήταν το γραφείο μου
στο δάσος. Θυμάμαι ότι λίγο
πριν μπει ο χειμώνας με το ψύ-
χος του, πάνω στη λάσπη του
μονοπατιού, απλωνόταν πάγος
και η λάσπη αυτή έμοιαζε να
ζαχαρώνει, να γίνεται σαν μαρ-
μελάδα. Για δύο συνεχόμενα
φθινόπωρα, λίγο πριν στρώσει
το χιόνι, ερχόμουν στο μονο-
πάτι ν’ αφήσω τις βαθιές πα-
τημασιές μου, που το χειμώνα
στερεοποιούνταν μπροστά στα
60 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
μάτια μου. Την άνοιξη, όταν
το χιόνι άρχιζε να λιώνει, διέ-
κρινα και πάλι τα χνάρια του
περασμένου χρόνου, πατούσα
πάνω τους και τα στιχάκια μου
άρχιζαν να γράφονται και πάλι
εύκολα. Φυσικά, το γραφείο
μου αυτό ερήμωνε το χειμώνα:
το ψύχος δεν σε αφήνει να
σκεφτείς, μπορείς να γράφεις
μόνο στη ζεστασιά. Το καλο-
καίρι ήξερα τα πάντα λεπτο-
μερώς, σ’ αυτό το μαγικό μο-
νοπάτι όλα ήταν πολύ πιο
φανταχτερά απ’ ότι το χει-
μώνα: το πεύκο-νάνος και οι
λάρικες και οι θάμνοι της
αγριοτριανταφυλλιάς μού ψι-
θύριζαν ανυπερθέτως κάποιο
ποίημα, κι αν δεν θυμόμουν
στίχους άλλων που να ταιριά-
ζουν στη διάθεσή μου, μου
υπαγόρευαν δικούς μου τους
οποίους μετά, επιστρέφοντας
στην ίσμπα, κατέγραφα.
Η εικόνα της ταϊγκά ως κειμένου
θα συγχωνευτεί με την εικόνα της
ταϊγκά ως τάφου στον Γραφίτη,
μιαν αλληγορία για τη γραφή ως
πολιτισμική μνήμη. Είναι μια ιστο-
ρία βασισμένη στην παρατήρηση
πως τόσο οι εντεταλμένοι να κα-
ταγράφουν τους θανάτους στο
στρατόπεδο γραφειοκράτες, όσο
και οι τοπογράφοι που ανοίγουν
δρόμους στο δάσος, απαγορεύεται
να χρησιμοποιούν χημική μελάνη:
οι πρώτοι για να μη σβηστεί το
όνομα του νεκρού από την ταμπε-
λίτσα που, στο νεκροτομείο, του
περνούν στο πόδι, οι δεύτεροι για
να μη χαθεί από τον κορμό της λά-
ρικας, του αγριόπευκου της ταϊγκά,
το οροθέσιο της χωρομέτρησης.
«Οποιοδήποτε σκαρίφημα ή προ-
σχέδιο σκαριφήματος για την αθα-
νασία απαιτεί γραφίτη», γράφει ο
Σαλάμοφ. «Ο γραφίτης είναι η αι-
ωνιότητα. Η απόλυτη τραχύτητα
που μετατρέπεται στην απόλυτη
απαλότητα. Το ίχνος του γραφίτη
που αφήνει το μολύβι στην ταϊγκά
είναι αιώνιο». Όμως προς τι να πα-
ραμείνει ανεξίτηλη η ταυτότητα
ενός νεκρού στο σανιδένιο ταμπε-
λάκι με το νούμερο του ατομικού
του φακέλου; «Για την περίπτωση
της εκταφής; Για την ανάσταση;
Για τη μεταφορά των λειψάνων;»
αναρωτιέται ειρωνικά ο συγγρα-
φέας.
Αυτή η αντιπαράθεση, του χαρ-
τογράφου «που ανοίγει νέους δρό-
μους πάνω στη γη, νέους δρόμους
για τους ανθρώπους», και του γρα-
φειοκράτη-νεκροθάφτη που φρο-
ντίζει για τους κανόνες του σωστού
ενταφιασμού, υπογραμμίζει τη δια-
φορά ανάμεσα στην «υπηρεσία της
ζωής» και την «υπηρεσία του θα-
νάτου». Εδώ ο Σαλάμοφ διακρίνει
ανάμεσα στη μνήμη του συγγρα-
φέα και τη μνήμη του σύγχρονου
ολοκληρωτικού κράτους – η πρώτη
σηματοδοτική, συνδετική, η δεύ-
τερη εξαλειπτική: ο συγγραφέας
θυμάται, γράφει, χαράζει εναέριες,
νοητές γραμμές ανάμεσα στα γε-
γονότα· το κράτος επείγεται να ξε-
χάσει, κι ίσως γι’ αυτό διαμελίζει
τους νεκρούς του, ξεριζώνοντας τα
χρυσά τους δόντια («τα κράτη δεν
θέλουν να χάνουν τον χρυσό των νε-
κρών»), κόβοντας τους καρπούς
των δραπετών που σκοτώνονται
(«για να μην κουβαλάς όλο το σώμα,
είναι πολύ πιο εύκολο να μεταφέρεις
σ’ ένα γυλιό δυο παλάμες, παρά ολό-
κληρα τα σώματα»), συρρικνώνο-
ντας την ιστορία τους (και το μυ-
στικό του θανάτου τους) σ’ έναν
απλό αριθμό, γραμμένο με μολύβι
από γραφίτη.
Η ΗΘΙΚh ΑΥΘΕΝΤiΑ
ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦeΑ
Οι Ιστορίες από την Κολιμά αποτέ-
λεσαν το αντίπαλο δέος της «επί-
σημης» ιστορικής αφήγησης· μετα-
πλάθοντας πραγματικά γεγονότα
σε μυθοπλασία –παρέχοντας, δη-
λαδή, μυθοπλαστικές καταγραφές
γεγονότων στα οποία ο ίδιος είχε
παραστεί ως αυτόπτης μάρτυρας–
, ο Σαλάμοφ θα εκθέσει το ψεύδος
της επίσημης καταγραφής. Το ότι
συχνά παραλλάσσει όσα είχε βιώ-
σει και φτάνει να παραθέτει αντι-
κρουόμενες αφηγηματικές περι-
γραφές των ίδιων στρατοπεδικών
συμβάντων σε διαφορετικές ιστο-
ρίες είναι μάλλον σημάδι της μετα-
μόρφωσης του ακατέργαστου υλι-
κού σε τέχνη, παρά απόδειξη
ανακρίβειας. Οι διαδοχικές αυτές
μεταλλάξεις προσδίνουν στις ιστο-
ρίες του μια παγκοσμιότητα που
υπερβαίνει τα όρια των στρατοπέ-
δων και, λειτουργώντας σαν ηθική
λυδία λίθος, επιχειρεί να αποσπά-
σει τον έλεγχο της πνευματικής και
πολιτισμικής ζωής –της ίδιας της
λέξης– από την κίβδηλη εξουσία
του κράτους. Γιατί, αν και στερη-
μένος από οποιαδήποτε εξουσία
(στο σώμα, στο πνεύμα, στο παρόν
και στο μέλλον του), ο αφηγητής
διατηρεί τον απόλυτο έλεγχο της
ιστορίας του, διεκδικώντας έτσι την
τεράστια ισχύ της ηθικής αυθε-
ντίας, που λειτουργεί ως αντίβαρο
στην αήθη αυθεντία του κράτους.
Στην ιστορία «Το πρώτο δόντι»,
από τον κύκλο «Ο βιρτουόζος του
φτυαριού», ο υποθετικός αφηγη-
τής, ένας κάποιος Σαζόνοφ, δυ-
σκολεύεται να βρει το κατάλληλο
τέλος για την αφήγησή του και παι-
δεύεται με τρεις διαφορετικές εκ-
δοχές, δοκιμάζοντας την καθεμιά
στον ακροατή του, ένα «εγώ» που
ταυτίζεται, προφανώς, με τον συγ-
γραφέα. «- Δεν ήταν κακή ιστορία –
είπα στον Σαζόνοφ. – Λογοτεχνικά
σωστή. Αλλά δεν θα την τυπώσουν.
Και το τέλος είναι κάπως άμορφο. –
Έχω άλλο τέλος – είπε ο Σαζόνοφ».
Όμως ο ακροατής απορρίπτει όχι
μόνο το πραγματικό τέλος της
ιστορίας του Σαζόνοφ, αλλά και
τις παραλλαγές που ακολουθούν.
«Ούτε αυτή η εκδοχή κάνει» απο-
φαίνεται τρεις φορές ο ακροατής.
«Τότε αφήνω την πρώτη», απαντάει
ο Σαζόνοφ. «Ακόμη κι αν δεν μπο-
ρείς να το δημοσιεύσεις, νιώθεις πιο
ανάλαφρος όταν το γράφεις. Το γρά-
φεις και μετά μπορεί και να το ξεχά-
σεις…» Κι όμως, η ιστορία υπαι-
νίσσεται ότι το τελευταίο πράγμα
που θέλει ο Σαλάμοφ από τους
αναγνώστες του είναι να ξεχάσουν·
το τέχνασμα των διαφορετικών πα-
ραλλαγών για το τέλος ο συγγρα-
φέας το μηχανεύεται για να προ-
σθέσει μερικές ακόμη, απολύτως
πιθανές, εκδοχές του αδιανόητου.
Ο συγγραφέας λειτουργεί εδώ όχι
μονάχα ως φύλακας της μνήμης,
αλλά και ως η υπέρτατη αυθεντία
έναντι της κρατικής καταπίεσης –
ένας ανυπότακτος απελεύθερος
που ξεφεύγει από το βάβισμα της
στοιχειώδους ύπαρξης («πέρασα με
δύο δεκάδες λέξεις, κι όχι για ένα
χρόνο μόνο», λέει κάπου ο αφηγη-
τής), και ξαναβρίσκει τη γλώσσα
καθώς επιστρέφουν σιγά σιγά σκέ-
ψεις και συναισθήματα, όπως στο
αφήγημα «Σεντέντσια», όταν ο κε-
ντρικός ήρωας εμποδίζει τον το-
πογράφο να σκοτώσει ένα πουλάκι
για το κέφι του, για να ανακαλύψει
έκθαμβος ότι σ’ αυτή την ελάχιστη
εκδήλωση ανθρωπιάς, «στο δεξιό
ημισφαίριο του κρανίου γεννιέται
μια λέξη εντελώς ακατάλληλη για
την ταϊγκά». Συγκλονισμένος από
φόβο και χαρά –«φόβο γιατί έτρεμα
την επιστροφή στον κόσμο εκείνο που
δεν είχε για μένα επιστροφή και χαρά
γιατί έβλεπα ότι η ζωή επιστρέφει
ανεξάρτητα από τη θέλησή μου»– ο
αφηγητής δεν θα πάψει να ουρλιά-
ζει στους ουρανούς την ξαναπο-
κτημένη λέξη. Μέσα από τη
γλώσσα, η «υπηρεσία της ζωής»
έχει συντρίψει την «υπηρεσία του
θανάτου». zx
οι Μπούντενμπροκς
της Ανατολικής Γερμανίας
Από τον Δημητρη ΔουλΓεριΔη
Η λάμψη της πολιτικής ουτοπίας που προσφέρει η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας σβήνει από
γενιά σε γενιά σ’ αυτή τη σάγκα που διαπερνά τρεις οικογένειες. Από τη δεκαετία του 1950 και τους κομ-
μουνιστές παππούδες μέχρι το 1989 και τον «φυγά» εγγονό. Είναι η «ώρα που λιγοστεύει το φως», σύμ-
φωνα με τον τίτλο του βιβλίου, που κέρδισε το Μεγάλο Βραβείο Γερμανικής Λογοτεχνίας για το 2011.
– Αυτό που συμβαίνει εδώ είναι
το ξεπούλημα της Λαϊκής Δη-
μοκρατίας της Γερμανίας.
– Η Λαϊκή Δημοκρατία ήταν
χρεοκοπημένη. ξεπουλήθηκε
μόνη της.
– Δεν πρόκειται καν γι’ αυτήν...
Εδώ μιλάμε για τον σοσιαλισμό,
τον γνήσιο, δημοκρατικό σοσια-
λισμό.
– Δεν υπάρχει τέτοιος.
– Ο σοσιαλισμός είναι από τη
φύση του δημοκρατικός...
– Μιλάς λες και είχατε πολλές
εναλλακτικές στον σκατοσοσια-
λισμό σας.
– Είσαι πραγματικά πλήρως διε-
φθαρμένος.
– Εγώ διεφθαρμένος; Έζησες
σαράντα χρόνια μέσα στη
σιωπή. Επί σαράντα χρόνια δεν
τόλμησες ποτέ να μας διηγηθείς
τις μεγαλειώδεις σοβιετικές σου
εμπειρίες.
στιχομυθία μεταξύ του
Η νομιμόφρονος Κουρτ
και του αμφισβητία
Σάσα (Αλεξάντερ)
ακούγεται μια κρύα
νύχτα, τον Οκτώβριο του 1991. Εί-
ναι η σύγκρουση δύο γενεών πάνω
στο φρέσκο πτώμα της πατρίδας
τους. Ο πατέρας, που υπηρετούσε
σιωπηλά το καθεστώς, και ο γιος,
που διψούσε για την ελευθερία της
κοινής λογικής. Η μονομαχία τους
μεταφέρεται σαν απόηχος κοσμοϊ-
στορικών γεγονότων. Το Τείχος έχει
πέσει, η Σοβιετική Ένωση παραδί-
δει το πνεύμα, τα νέα κρατίδια της
πρώην Ανατολικής Γερμανίας είναι
ένας καινούριος κόσμος, τον οποίο
οι Δυτικογερμανοί ανακαλύπτουν
«όπως ο Κολόμβος την Αμερική»,
κατά την πετυχημένη παρομοίωση
του Όιγκεν Ρούγκε, ο οποίος με το
μυθιστόρημα Την ώρα που λιγοστεύει
το φως1 κέρδισε το Μεγάλο βραβείο
Στον ελεύθερο χρόνο του, ο ηγέτης της ανατολικής Γερμανίας Έριχ Χόνεκερ
επέλεγε να πηγαίνει για κυνήγι. Στο φωτογραφικό στιγμιότυπο, ποζάρει στο
κυνηγετικό περίπτερο στο Σορφάιντε, πάνω από τα θηράματα – ελάφια.
της Γερμανικής Λογοτεχνίας πέρσι.
Δέκα χρόνια αργότερα, πατέρας
και γιος συναντιούνται κάτω από
διαφορετικές συνθήκες στο σπίτι του
πρώτου. Ο Κουρτ φοράει μόνο ένα
παπούτσι, έχει κουμπώσει λάθος την
πλεκτή ζακέτα του, από το στόμα
του τρέχει μαρμελάδα δαμάσκηνου
και η μόνη λέξη που προφέρει στις
ρητορικές ερωτήσεις του Αλεξάντερ
είναι ένα ξερό «ναι». Ο πρώην ιστο-
ρικός, οργανικός διανοούμενος του
κομμουνιστικού κόμματος, στο
οποίο δεν είπε ποτέ «όχι», προφέρει
ένα μονότονο «ναι», αποτέλεσμα της
διανοητικής κατάρρευσης. Ο γιος
του, που μόλις έχει μάθει ότι πάσχει
από αθεράπευτο καρκίνο, τον επι-
σκέπτεται για να βάλει μια σχετική
τάξη στο πατρικό. Καίει τα παλιά
σλάιντ που δείχνουν ημίγυμνη τη
μητέρα του, ταΐζει και οδηγεί τον
πατέρα του στο μπάνιο, αλλά δεν
τον προλαβαίνει, όταν ο τελευταίος
κατουράει στο πάτωμα. Τελικά βά-
ζει χέρι σε κάποιες παλιές οικονο-
μίες και ταξιδεύει στο Μεξικό, το
μέρος όπου είχαν καταφύγει ο παπ-
Αρχείο Der Spiegel
πούς και η γιαγιά του κατά τη διάρ-
κεια του β’ Παγκοσμίου Πολέμου,
για να ξεφύγουν από τους ναζί.
Η ιδεολογική μάχη έχει δώσει τη
θέση της σε δύο φαντάσματα του
παλιού καθεστωτικού καιρού. Με
χειρουργικό τρόπο, ο συγγραφέας
σκιαγραφεί δύο θύματα ενός κατα-
πιεστικού μηχανισμού. Οι προτά-
σεις είναι κοφτές, γραμμένες με
τρόπο που απεχθάνεται τις συναι-
σθηματικές γαρνιτούρες και ελέγχει
το ρυθμό μέσα από την αποστασιο-
ποίηση. Την ώρα που ο αναγνώστης
αισθάνεται σίγουρος για την άνευ
όρων αφοσίωση του γιου προς τον
πατέρα, ο Ρούγκε αποκαλύπτει τις
μύχιες σκέψεις του Αλεξάντερ να
βάλει ένα μαξιλάρι στο πρόσωπο
του Κουρτ ή να τον αφήσει να κα-
ταπιεί αμάσητη τροφή για να πνιγεί.
Οι δύο χαρακτήρες, όπως και οι
υπόλοιποι του μυθιστορήματος, έζη-
σαν ή ζουν σε μια περίοδο που το
φως ολοένα και λιγόστευε.
Κανείς δεν είναι ήρωας και κανείς
δεν είναι θύμα. Η μόνη αδιαπραγ-
μάτευτη αλήθεια τους είναι το ότι
Eugen Ruge, In Zeiten des
abnehmenden Lichts,
Rowohlt, 2011, σελ. 426.
υπήρξαν υπήκοοι επί σαράντα χρό-
νια ενός κομμουνιστή γίγαντα με πή-
λινα πόδια. Στο αφήγημα για την
άνοδο και την πτώση της Λαοκρα-
τικής Δημοκρατίας, η βαρύτητα δί-
νεται ενσυνείδητα στην «άνοδο». Ο
58χρονος Ρούγκε, που μεγάλωσε
στο ανατολικό βερολίνο και το 1988
πέρασε στη Δυτική Γερμανία, ενδια-
φέρεται περισσότερο για το αθό-
ρυβο έγκλημα στην επικράτεια των
Ούλμπριχτ, Χόνεκερ και Κρεντς
παρά για την πτώση του Τείχους. Γι’
αυτό και δεν χάνει ευκαιρία να υπεν-
θυμίζει τις ρωγμές και τα φτιασιδώ-
ματα του καθεστώτος. Από την έλ-
λειψη κρεμμυδιών που ταλαιπωρεί
τα νοικοκυριά μέχρι την απάλειψη
των προκατόχων του Έριχ Χόνεκερ
στα πολιτικά εγχειρίδια του καθε-
στώτος. «Όπως συμβαίνει στον
Τζωρτζ Όργουελ», παρατηρεί κά-
που μια ηρωίδα – έμπνευση του συγ-
γραφέα που διατρέχει το βιβλίο: ο
δυστοπικός κόσμος που περιέγραφε
το 1948 ο Όργουελ υπήρξε, όντως,
προφητικός: εφαρμόστηκε στη με-
γάλη αυτοκρατορία του Στάλιν και
στα «παραρτήματά» της.
Από την άνοιξη του 1985, ειδικά,
ο πρώην ανατολικογερμανός Γραμ-
ματέας έκανε τα πάντα για να βγά-
λει αληθινό τον συγγραφέα του
1984. Η διασταύρωση ψηφιοποιη-
μένων φακέλων για κάθε πολίτη
στην Ανατολική Γερμανία οδήγησε
στην πραγματικότητα σε έναν κε-
ντρικά οργανωμένο χαφιεδισμό.
Όλα αυτά σε μια χώρα που επισή-
μως δεν υπήρχε ανεργία ούτε ουρές
για τρόφιμα, αλλά μια εύτακτη κοι-
νωνία αξιόπιστων εργατών που ζού-
σαν σε πληκτικές πλην λειτουργικές
πολυκατοικίες2. Επρόκειτο φυσικά
για μία χίμαιρα βασισμένη σε σειρά
επεξεργασμένα ψέματα. Η χώρα
βρισκόταν σε μοιραία κρίση, επιβε-
βλημένη από τα χρέη σε ξένους, κα-
θώς ξόδευε δύο φορές περισσότερα
από όσο οι πιο πολλοί ανατολικοευ-
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 61
 ρωπαίοι σύμμαχοί της στην άμυνα
Pablo Neruda και την «ασφάλεια»3. Στις σελίδες
του Ρούγκε χωράει και η ιδιότυπη
ωΔΗ ΣΤιΣ ΚΑΛΤΣΕΣ ΜΟΥ ανταλλακτική οικονομία με την
οποία επιβιώνουν τα νοικοκυριά,
Η Μάρα Μόρι μου έφερε όταν το χαβιάρι και τα χέλια λει-
ένα ζευγάρι κάλτσες τουργούν σαν χρηματικές μονάδες
μονάχη της τις έπλεξε για την αγορά χοιρινού κρέατος, την
με τα τραχιά της χέρια, πληρωμή του κλειδαρά, του βιβλιο-
δυο κάλτσες απαλές πώλη, καθώς και συντρόφων που
σαν κουνελάκια. εμπορεύονταν τα φρούτα του κήπου
Γλίστρησα μέσα τους τα πόδια μου, τους.
θαρρείς μέσα σε θήκες
πλεγμένες με κλωστές από λυκόφως
και κατσικίσιο δέρμα. ΜΕ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
βίαιες κάλτσες. Με τον τρόπο τους, ο Αλεξάντερ
Τα πόδια μου ήταν και ο Κουρτ Ουμνίτσερ δεν είναι
δυο ψάρια καμωμένα από μαλλί μόνο πρωταγωνιστές του βιβλίου,
δυο καρχαρίες μακρουλοί αλλά και εκπρόσωποι μιας τάσης
γαλάζιοι σαν τη θάλασσα στη γερμανική λογοτεχνία. Μετά
καμακωμένοι τον Αποχωρισμό των γονιών (Abschied
από χρυσή κλωστή, von den Eltern) και την επικράτηση
δυο γιγάντια κοτσύφια, του α’ ενικού προσώπου στη μετα-
δυο κανόνια: πολεμική αφήγηση, την τελευταία
πόδια που τα δοξολογούσαν δεκαετία τα μεγάλα μυθιστορήματα
εκείνες οι ουράνιες κάλτσες. ανακαλύπτουν εκ νέου την οικογέ-
Μπροστά στην τόση ομορφιά νεια ως όχημα για την αναψηλά-
πρώτη φορά τόσο απαράδεκτα φηση του παρελθόντος. Οι «γονείς»
μου φάνηκαν τα πόδια μου έχουν ταφεί, τα παιδιά - συγγραφείς
σαν γηραλέοι πυροσβέστες έγιναν συνταξιούχοι και τώρα στο
ανάξιοι για τούτη την πλεκτή φωτιά προσκήνιο βγαίνουν τα εγγόνια. Ο
για την ακτινοβόλα θέρμη Όιγκεν Ρούγκε δεν ήταν μόνος του
που ανάδιναν τον προηγούμενο χρόνο, όταν μέσω
αυτές οι κάλτσες. του πολυφωνικού μυθιστορήματός
του (20 κεφάλαια για οκτώ βασικά
Παρ’ όλα αυτά αντιστάθηκα πρόσωπα) επιχειρούσε μία περιή-
στον βίαιο πειρασμό γηση σε μισό αιώνα ιστορίας. Μαζί
κάπου να τις φυλάξω με τον δικό του τίτλο εμφανίστηκαν
όπως φυλάνε οι μαθητές πυγολαμπίδες τα επίσης αυτοβιογραφικά βιβλία
ή όπως οι σοφοί συλλέγουν Μέσο βασίλειο (Mittelreich) του Γιό-
κείμενα ιερά ζεφ Μπιαρμπίχλερ (γενν.: 1948) και
στην άγρια μου παρόρμηση αντιστάθηκα Καταγωγή (Herkunft) του Όσκαρ Ρέ-
να τις κλειδώσω λερ (1959). «Κουβαλούσα μαζί μου
σε χρυσό κλουβί κάτι, εκτός από τις εμπειρίες της
και κάθε μέρα να τους δίνω ζωής» λέει ο τραυματισμένος ήρωας
κεχρί, του τελευταίου. «Κρυβόταν στα γο-
κομμάτια ροδαλό πεπόνι. νίδια, τώρα μόλις το ένιωσα. Υπήρχε
Σαν εξερευνητές στη ζούγκλα κάτι, έξω από μένα, που ζητούσε
που σουβλίζουν προστασία και ασφάλεια».
το απείρως σπάνιο πράσινο ελάφι Η οικογένεια, με άλλα λόγια.
και που το τρώνε ύστερα Όλες οι επίκτητες ιδιότητες που
με τύψεις αποκτά κανείς μέσα στο ασφυκτικό
Τέντωσα πλαίσιο του ανατολικογερμανικού
τα πόδια μου καθεστώτος. Μια οικογένεια που
και φόρεσα άγεται και φέρεται από τις επιταγές
τις υπέροχες κάλτσες των αξιωματούχων, για την οποία
κι ύστερα τα παπούτσια μου. μόνο σαρκασμό μπορεί να αφιερώ-
σει ο συγγραφέας Ρούγκε. Οι σελί-
ιδού το ηθικό δίδαγμα δες του περιέχουν σε ισόποσες δό-
της ωδής μου: σεις τη νοσηρότητα μιας περιόδου
η ομορφιά είναι δυο φορές ομορφιά και το μπουρλέσκ των μικρών στιγ-
κι ό,τι καλό είναι δυο φορές καλό μών. Ο παππούς βίλχελμ που χαί-
όταν πρόκειται για ένα ζευγάρι κάλτσες πλεγμένες με μαλλί ρεται όταν παραλαμβάνει αστεία
μες στο χειμώνα. βραβεία από το Κόμμα για την αντί-
σταση στους ναζί στην οποία ποτέ
μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού δεν συμμετείχε. Η Σαρλότε που
υποκρίνεται ότι ο γιος της βέρνερ
62 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
δεν δολοφονήθηκε από το σταλινικό
σύστημα, ακριβώς επειδή ήταν
εκείνο που της χάρισε την κοινω-
νική αναγνώριση. Ο Κουρτ που δεν
καταφέρνει να δει ότι οι τόμοι «ιστο-
ρίας» που έχει γράψει δεν αξίζουν τί-
ποτε, καθώς είναι υπαγορευμένοι
από την αλήθεια του κόμματος (ίσως
η πιο ευθύβολη αυτοβιογραφική
υποσημείωση του συγγραφέα, πα-
τέρας του οποίου ήταν ο ιστορικός
της πρώην Ανατολικής Γερμανίας,
βόλφγκανγκ Ρούγκε).
Παρ’ όλα αυτά, η οικογένεια κα-
ταφέρνει να επιβιώνει –μέχρι και να
ευημερεί– ως τμήμα μίας προνομι-
ούχου μεσαίας τάξης που αρνείται
την πραγματικότητα επί σαράντα
χρόνια. Είναι η προϊούσα πνευμα-
τική κατάρρευση της κοινωνίας που
αποτυπώνεται στη σωματική κατά-
πτωση των ηρώων. Ο Κουρτ ζει με
Αλτσχάιμερ, ο Αλεξάντερ έχει καρ-
κίνο στους λεμφαδένες, ο βίλχελμ
βρίσκεται στα όρια της παράνοιας, η
Σαρλότε υποφέρει από το άσθμα
της, η ιρίνα καταλήγει αλκοολική
(μπερδεύει ακόμη και το ουίσκι με το
κονιάκ που προόριζε για το γέμισμα
της χήνας).
Όπως κάθε πολυφωνική σάγκα
που ανταποκρίνεται στα πρότυπα
του είδους, το μυθιστόρημα του Ρού-
γκε, με τα συνεχή φλας μπακ στις
προσωπικές ιστορίες των χαρακτή-
ρων, ξεκινάει με τον «ιδρυτικό μύθο»
της. Τον επαναπατρισμό από το
Μεξικό στη Λαοκρατική Δημοκρα-
τία της Γερμανίας του παππού βίλ-
χελμ και της γιαγιάς Σαρλότε.
Εκείνη γράφει για το κομματικό όρ-
γανο Νέα Γερμανία (Neue Deutsch-
land) και διορίζεται τελικά διευθύ-
ντρια στο ινστιτούτο για τη
Λογοτεχνία και τις Γλώσσες. Εκεί-
νος, ένας λάτρης της κατασκοπείας,
σε βαθμό κωμικό, θα γίνει διευθυ-
ντής διαχείρισης προσωπικού στην
Ακαδημία Πολιτικών Επιστημών και
νομικής. Το Κομμουνιστικό Κόμμα
τους παρέχει για πρώτη φορά στη
ζωή τους «σεβασμό και αναγνώ-
ριση». Κι όμως, ακόμη και η Σαρ-
λότε δεν παύει να υποφέρει από
υπαρξιακό άγχος σε σημείο θρη-
σκευτικής εμμονής. Ακόμη κι όταν
πηγαίνει στην τουαλέτα, σκέφτεται
εάν η αρνητική βιβλιοκρισία της για
έναν δυτικογερμανό συγγραφέα θα
περάσει το τεστ του «συντρόφου Χά-
γκερ». ξαφνικά αισθάνεται μόνη,
μικρή, μετέωρη, δυσάρεστη, κάτω
από το βλέμμα του καθεστώτος που
επιθεωρεί τα πάντα. Κι όμως, στο
κείμενό της –μια πολιτική δυσφή-
μηση κρυμμένη μέσα στην προβιά
της βιβλιοκρισίας– έχει μόλις κατα-

δικάσει το «μίσος του μυθιστοριο-
γράφου για την ύπαρξη» και έχει εκ-
φέρει τελεσίδικη άποψη ότι «το βι-
βλίο δεν είναι κατάλληλο να
ενισχύσει την πίστη στην πρόοδο
της ανθρωπότητας και τη νίκη του
σοσιαλισμού».
ΧΩΡΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Δεν είναι η μόνη ηρωίδα που στρέ-
φεται εναντίον της ιστορικής αλή-
θειας για να ικανοποιήσει τη μερο-
ληπτική κρίση του κόμματος. Κάτω
από αυτό το πρίσμα, όλες οι ανα-
μνήσεις είναι πιθανές. Ο Κουρτ, για
παράδειγμα, κρύβει επιμελώς το
δικό του τραύμα που κρατά από το
1941. Μια επιστολή στον αδερφό
του, βέρνερ, όπου, μεταξύ άλλων,
γράφει: «το μέλλον θα δείξει εάν έχει
νόημα να κάνεις φιλία με έναν
εγκληματία». Η αναφορά στο «Σύμ-
φωνο φιλίας» μεταξύ Στάλιν και Χίτ-
λερ εκλαμβάνεται από τη μυστική
υπηρεσία σαν αντισοβιετική προπα-
γάνδα, γεγονός που οδηγεί στην κα-
τηγορία της «συνωμοτικής οργάνω-
σης» –αυτός κι ο αδερφός του– και
τον δεκαετή εγκλεισμό τους σε
στρατόπεδο εργασίας. Ώς το τέλος,
ο θάνατος του αδερφού του τον κα-
ταδυναστεύει:
Ήταν δύσκολο να πιστέψει ότι
ο ίδιος είχε επιβιώσει, ότι τα
είχε ζήσει όλα αυτά. [...] Αυτό
που τον πονούσε δεν ήταν τόσο
ο θάνατος όσο η ζωή που δεν
έζησε ο βέρνερ. Την ίδια στιγμή
του φαινόταν παρήγορο ότι
μπορούσε να σκέφτεται και να
θυμάται τον βέρνερ. Ότι ο
αδερφός του, όσο ζούσε ο ίδιος,
δεν μπορούσε να εξαφανιστεί.
Ο ήρωας πάντως με τον οποίο ταυ-
τίζεται περισσότερο ο συγγραφέας
είναι ο Αλεξάντερ. Ο μικρός Σάσα,
όπως είναι το χαϊδευτικό του, μεγα-
λώνει με τις διηγήσεις του παππού
και της γιαγιάς για τον καπιταλισμό
και τον κομμουνισμό. Όταν μία
ημέρα ο βίλχελμ ετοιμάζει ένα σά-
ντουιτς με λουκάνικο και αγγουράκι
τουρσί, πιέζει τα υλικά πάνω στις
φέτες ψωμιού πριν αναφωνήσει
στον έκπληκτο εγγονό του: «Αυτό
που βλέπεις είναι ο καπιταλισμός».
Αλλά και η γιαγιά του έχει πάντα
έναν καλό λόγο για την ανάγκη να
υποχωρήσει η ατομική επιθυμία
μπροστά στο συλλογικό συμφέρον:
«Ο ένας πρέπει να θυσιάζεται, για
να πηγαίνει μπροστά η ζωή των άλ-
λων».
Ο νεαρός ήρωας ζει με υπομονή
Ο Όιγκεν ρούγκε.
το προσωπικό του δράμα. Όσο με-
γαλώνει μέσα στο ασφυκτικά προ-
στατευτικό περιβάλλον της Λαο-
κρατικής Δημοκρατίας δεν θα
μπορέσει να ακούσει ποτέ ζωντανά
τους Rolling Stones, να ταξιδέψει
στο Παρίσι, τη Ρώμη ή το Μεξικό,
να δει το Γούντστοκ και να βιώσει
τις φοιτητικές εξεγέρσεις στο Δυ-
τικό βερολίνο, το ελεύθερο σεξ και
την εξωκοινοβουλευτική αντιπολί-
τευση. Την έβδομη κιόλας ημέρα
της στρατιωτικής του θητείας στο
βερολίνο, του αποκαλύπτεται μία
αλήθεια που δύσκολα ανατρέπεται,
ακόμη και με ιδεολογικά τρυκ ή κομ-
ματικές ντιρεκτίβες:
Ανάμεσα στο «εδώ» και στο
«εκεί», στον έναν κόσμο και
στον άλλον, ανάμεσα στον μι-
κρό, στενό κόσμο, όπου έπρεπε
να περιορίσει τη ζωή του, και
στον μεγάλο, πλατύ κόσμο,
όπου βρισκόταν η πραγματική
ζωή, στεκόταν ένα σύνορο, το
οποίο εκείνος, ο Αλεξάντερ Ου-
μνίτσερ, όφειλε στο εξής να το
επιτηρεί.
Οι ήρωες, παλιοί και νέοι, νοσταλγοί
και σύγχρονοι, κομμουνιστές και
αντιρρησίες αναζητούν όλοι μία
απάντηση: ποιος καθορίζει την αλή-
θεια στη χώρα όπου ζουν; Οι ίδιοι;
Ο Γκορμπατσόφ; Το κόμμα; Τα ενε-
νηκοστά γενέθλια του κομμουνιστή
βίλχελμ είναι η αφορμή να βγουν
παλιοί σκελετοί απ’ την ντουλάπα.
Με αφορμή τη φυγή του γιου του
Αλεξάντερ στη Δύση, ο Κουρτ βρί-
σκεται πάνω στο συναισθηματικό
όριο που χωρίζει την ευχαρίστηση
από τη θλίψη (Schadenfreude, μία
Deutscher Buchpreis - claus Setzer
εισαγωγή ενός νέου επιδόματος για
τη στήριξη της μητέρας στα «ανα-
τολικά κρατίδια».Το αεροδρόμιο απ’
όπου φεύγει ο Αλεξάντερ στο Με-
ξικό μοιάζει με ένα άσυλο για «νυ-
χτοπούλια». Όλοι οι επιβάτες δια-
βάζουν την ίδια εφημερίδα με τη
μεγάλη φωτογραφία στο εξώφυλλο
να δείχνει το ίδιο θέαμα: ένα αερο-
πλάνο σε απόσταση αναπνοής από
έναν ουρανοξύστη. Σε μια ισπανό-
φωνη έκδοση που παίρνει μαζί του ο
Αλεξάντερ αναγνωρίζει τη λέξη «ter-
rorista». βρισκόμαστε στην 12η Σε-
πτεμβρίου 2001 και ο 21ος αιώνας
ξεκινάει με το ισχυρότερο πλήγμα
της παγκοσμιοποιημένης τρομο-
κρατίας.
Το αντίβαρο του Αλεξάντερ –ο
οποίος συνειδητά αποξενώνεται από
τη χώρα του– είναι η ρωσίδα γιαγιά
του, νατζιέσντα ιβάνοβνα. Δεν θα
μάθει ποτέ γερμανικά παρά μόνο το
λέξη που απαντά μόνο στα γερμα- «καλημέρα» και το «αντίο» και το
νικά και, επιπόλαια μάλλον, μετα- μόνο που διακόπτει την «εύκολη ζωή
φράζουμε στα ελληνικά σαν «χαρ- της στη Γερμανία» είναι τα αγγου-
μολύπη»). ράκια τουρσί που ετοιμάζει για παι-
Ο πειρασμός να συγκρίνει κανείς διά και εγγόνια. Μία ιεροτελεστία
το βιβλίο με τους Μπούντενμπροκς που τη δένει με τη γη της πατρίδας
του Τόμας Μαν είναι μεγάλος. Ει- της και ταυτόχρονα υπενθυμίζει την
δικά όταν η σύγκριση έχει λόγο αποξένωσή της από τη νέα πατρίδα.
ύπαρξης. Το ντεμπούτο του Όιγκεν Η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερ-
Ρούγκε είναι η σάγκα μιας ανατολι- μανίας απεχθάνεται, έτσι κι αλλιώς,
κογερμανικής οικογένειας από τη τους συναισθηματικούς δεσμούς,
δεκαετία του 1960 ώς την 11η Σε- επιβάλλοντας ένα ανεπίλυτο οιδι-
πτεμβρίου 2001. Ένα μυθιστόρημα πόδειο σύμπλεγμα σε όλη την επι-
που περιγράφει συνεχώς «μία εποχή κράτεια. Η ζωή για την ιβάνοβνα εί-
μετά τον πόλεμο». Από την αρχή ναι μία μονοτονία χωρίς αύριο. Το
του Ψυχρού μέχρι την κορύφωση μόνο που γεμίζει το δωμάτιό της εί-
ενός ακήρυχτου, αλλά το ίδιο τρο- ναι η νοσταλγία για μια εποχή τόσο
μοκρατικού. Είναι οι Μπουντεν- μακριά, κι όμως τόσο κοντά:
μπροκς του 2011, σε μικρότερη κλί-
μακα. Εύστοχα ο συγγραφέας Έξω ούρλιαζε ο άνεμος ή, όταν
ακολουθεί τη ρεαλιστική γραφή και τίποτε δεν ακουγόταν, ούρλια-
κατανέμει τους ήρωές του σε πέντε ζαν οι λύκοι, από πολύ μακριά.
δεκαετίες με συνεχή φλας μπακ. Αλλά όταν ο χειμώνας διαρ-
Αποφεύγει το ναρκοπέδιο του με- κούσε αρκετά, κατέβαιναν στο
ταμοντερνισμού επιμένοντας και Γκρίσκιν ναγκάρ και περνού-
στην πιο μικρή λεπτομέρεια που σαν ανάμεσα από τα σπίτια. Το
μπορεί να δώσει σάρκα και οστά επόμενο πρωί, όποιος άνοιγε
στην αφήγηση. Στα μεγάλα γεγο- την πόρτα, έβρισκε τα ίχνη τους
νότα δεν επανέρχεται παρά μόνο στο χιόνι. zx
μέσα από λεπτομέρειες που διατρέ-
χουν το φόντο των προσωπικών
1
ιστοριών. Η Σαρλότε διαβάζει από Σύμφωνα και με σημείωση του ίδιου
εφημερίδα τοίχου του 1961 τον του συγγραφέα, πρόκειται για την πε-
«θρίαμβο της σοβιετικής τεχνικής ρίοδο μετά τις 24 ιουνίου, όταν αρχίζει
και επιστήμης: την αποστολή του να μικραίνει η ημέρα. Μεταφορικά, βέ-
πολίτη Γιούρι Γκαγκάριν στο διά- βαια, αναφέρεται στη διάλυση της πα-
στημα» και ακούει στις ειδήσεις για τρίδας του. Από συνέντευξη στην εφημ.
την «εισβολή αμερικανικού στρα- Die Welt, 12/10/2011.
τιωτικού σώματος στην Κούβα». Η 2
Victor Sebestyen, Η πτώση της σοβιε-
ιρίνα, τριάντα χρόνια αργότερα, τικής αυτοκρατορίας, μετάφραση Γιώρ-
ετοιμάζει το δείπνο και πίνει ένα κο- γος - Ίκαρος Μπαμπασάκης, Ψυχο-
νιάκ, ενώ από το ραδιόφωνο ακού- γιός, Αθήνα 2011, σ. 181.
γονται οι τελεταίες εξελίξεις στη Σο-
3
βιετική Ένωση του 1991 και η Ό.π., σ. 182.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 63

Χάρης βλαβιανός,
Η ιστορία της δυτικής
φιλοσοφίας σε 100 χαϊκού.
Από τους Προσωκρατικούς
έως τον Ντερριντά, πατάκη,
αθήνα 2011, 116 σελ.
Φιλοσοφία
σε μορφή χαϊκού! Είναι
ποτέ δυνατόν;
πως αναφέρει ο Χά-
Ο ρης βλαβιανός στην
εισαγωγή στη νέα
του ποιητική συλ-
λογή, με αυτό το επι-
φώνημα και την απορία (παιγνιω-
δώς κωδικοποιημένα από τον
ποιητή στην κυρίαρχη μορφή της
συλλογής) υποδέχτηκαν συνάδελ-
φοι φιλόσοφοι το εγχείρημά του
να συμπυκνώσει την Ιστορία της δυ-
τικής φιλοσοφίας σε 100 χαϊκού.
Και δικαίως. Διότι αν η ποίηση το-
ποθετείται συνήθως στους αντίπο-
δες του φιλοσοφικού λόγου, τα χαϊ-
κού βρίσκονται στο απώτατο άκρο
αυτής της αντίθεσης.
Γιαπωνέζικη ποιητική μορφή
άκρας λιτότητος, το χαϊκού συν-
δυάζει φευγαλέα εντύπωση και βα-
θύτερο νόημα σε δεκαεπτά μόλις
συλλαβές, χωρισμένες σε τρείς στί-
χους (5-7-5). Ήδη αυτή η περι-
γραφή είναι «δυτική» εφόσον το ια-
πωνικό «ον» δεν αντιστοιχεί
πλήρως στη δική μας «συλλαβή»·
και το λογοπαίγνιο που φαίνεται
να αποτελεί τη βάση του χαϊκού
(= αστείος στίχος) χάνεται παντε-
λώς σε οποιαδήποτε μετάφραση.
Σε διαφορετικές φάσεις οριεντα-
λισμού, το χαϊκού υιοθετήθηκε από
σπουδαίους ποιητές της δύσης
όπως ο Έζρα Πάουντ ή ο Γιώργος
Σεφέρης. Το παράδοξο στη συλ-
λογή του Χάρη βλαβιανού είναι ο
συνδυασμός της μορφής χαϊκού με
τον λόγο της φιλοσοφίας. Γιατί να
μην επιλέξει μια πιο παραδεδομένη
μορφή συμπύκνωσης του νοήμα-
τος, πιο οικεία προς τη φιλοσοφία,
όπως το απόφθεγμα ή ο αφορι-
σμός; Διότι τότε το πόνημά του θα
ενέπιπτε στο πεδίο της φιλοσοφίας
64 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
ο ποιητής παίζει με τη φιλοσοφία
Από την φΑιη ζηκΑ
Γιαπωνέζικη ποιητική μορφή άκρας λιτότητος, το χαϊκού συνδυάζει φευγαλέα εντύπωση και βαθύ-
τερο νόημα σε δεκαεπτά μόλις συλλαβές, χωρισμένες σε τρείς στίχους (5-7-5). Ο ποιητής, στη νέα
συλλογή του, επιχειρεί να συμπυκνώσει την ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας σε 100 ποιήματα που
έχουν αυτή τη μορφή.
και όχι της ποίησης, του πεζού και
ορθού λόγου, του αποκρυσταλλω-
μένου νοήματος και όχι της αιω-
ρούμενης αμφισημίας και της αι-
σθητικής γοητείας που αποπνέουν
τα χαϊκού.
Ο Ρολάν Μπαρτ προσπάθησε να
συλλάβει την ιδιαιτερότητα του
χαϊκού, καθώς και τη σύνδεση
γλωσσικής και εικαστικής εικόνας,
σε μια σειρά κειμένων στη συλλογή
Η επικράτεια των σημείων (εκδ.
Ράππα, 2001):
Η δυτική τέχνη μεταβάλλει
την «εντύπωση» σε περιγραφή.
Το χαϊκού δεν περιγράφει
ποτέ: η τέχνη του είναι αντι-
περιγραφική, εφόσον κάθε κα-
τάσταση μετατρέπεται άμεσα,
επίμονα, νικηφόρα σε μια ευ-
παθή ουσία οπτασίας. [...]
Γιατί μέσα στο χαϊκού δεν είναι
μόνο το καθαυτό συμβάν που
επικρατεί, αλλά, κι αυτό ακόμα
που μας φαίνεται ίσως ότι προ-
ορισμός του είναι η ζωγραφική,
ένας μικρός πίνακας σαν αυ-
τούς που υπάρχουν στη για-
πωνέζικη τέχνη, [...] μια λεπτή
πτυχή από την οποία τσιμπή-
θηκε, με μια σβέλτη κίνηση, η
σελίδα της ζωής, το μετάξι της
«γλώσσας».
Σε αντίθεση με τη δυτική περι-
γραφή και ανάλυση, θεώρηση και
διερεύνηση, το χαϊκού είναι «“αφύ-
πνηση μπροστά στο γεγονός”, σύλ-
ληψη του πράγματος ως συμβά-
ντος κι όχι ως υπόστασης». Η
μέθοδος προσέγγισης που εκπο-
ρεύεται από τη φιλοσοφία ζεν συ-
στήνει: «όχι να το αναλύσει, σαν να
είχε ένα νόημα, αλλά ούτε και να
αντιληφθεί το παράλογό του (που
είναι κι αυτό ένα νόημα), αλλά να
το αναμασάει “μέχρι να πέσει το
δόντι”». Σε αντίθεση με τη δυτική
μέθοδο όπου «οι δρόμοι της ερμη-
νείας, που σε μας έχουν προορι-
σμό να εισδύσουν στο νόημα, δη-
λαδή να εισχωρήσουν σ’αυτό με
διάρρηξη», η μέθοδος του χαϊκού
αφορά την υπομονή της ωρίμαν-
σης και την αναλαμπή της κατα-
νόησης –να το αναμασήσεις έως
ότου “πέσει το δόντι”. Κατά έναν
παράδοξο τρόπο, η έμφαση των
χαϊκού στο επιμέρους συμβάν έρ-
χεται να ταιριάξει με μια σύγχρονη
στροφή της φιλοσοφίας προς την
ίδια κατεύθυνση, όπως αποτυπώ-
νεται στο ποίημα που επιγράφεται
Alain Badiou (1937- ):
Δεν επινοώ
αλήθειες. Τις φιλτράρω
από συμβάντα.
Παίρνοντας στα χέρια το βιβλίο
και διαβάζοντας «ιστορία της Δυ-
τικής Φιλοσοφίας», σκέφτομαι αυ-
τομάτως το ομώνυμο βιβλίο του
Μπέρτραντ Ράσσελ, μια αρκετά
μεροληπτική «βίβλο» της νεότερης
αγγλοσαξωνικής παράδοσης· δε-
δομένης της αγγλικής του παιδείας,
μάλλον το ίδιο σκέφτεται και ο Χά-
ρης βλαβιανός. Ο τίτλος επίσης
δηλώνει ότι η συλλογή αποτελείται
από 100 χαϊκού, αριθμός περισσό-
τερο συμβολικός παρά πραγματι-
κός, εφόσον προστίθεται ένα (της
αφιέρωσης) κι άλλο ένα (της εισα-
γωγής που ανέφερα στην αρχή).
Μου ’ρχεται στο νου ένα κείμενο-
σύμβολο της σχέσης ανατολής και
δύσης, οι Χίλιες και μία νύχτες, των
οποίων επίσης ο αριθμός είναι πε-
ρισσότερο σύμβαση παρά αλήθεια,
αλλά και ο ρόλος συμβολικός της
δύναμης της ποίησης να αποτρέψει
το θάνατο. Το παιχνίδι της ανα-
κρίβειας αφορά και στον υπότιτλο:
Από τους Προσωκρατικούς στον
Ντερριντά, ενώ περιλαμβάνονται
άλλοι πέντε φιλόσοφοι μετά τον
ντερριντά. Το εξώφυλλο είναι ιδι-
αίτερα καλαίσθητο, παραπέμπο-
ντας στη σοφία με όρους εικαστι-
κούς: το γιαπωνέζικο ιδεόγραμμα
της έννοιας, αλλά και τα συμβο-
λικά χρώματα της αρχαίας θεάς
που της αρμόζει, τα πράσινα της
ελιάς.
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ
Τα ποιήματα είναι κατανεμημένα
χρονολογικά με βάση την ημερο-
μηνία γέννησης του/της φιλοσό-
φου. Η γυναικεία παρουσία είναι
μικρή – όπως εξάλλου ισχύει ιστο-
ρικά. Κάτω από το όνομα και τις
ημερομηνίες γέννησης-θανάτου
αναφέρεται το κείμενο ή το από-
σπασμα πάνω στο οποίο στηρίζεται
ή «παίζει» το κάθε χαϊκού. Μερικά
συνοδεύονται από επεξηγηματικές
σημειώσεις, οι οποίες ομολογουμέ-
νως θα μπορούσαν να συνοδεύουν
το καθένα, κάνοντάς την ανάγνωσή
του πιο προσβάσιμη στον φιλοσο-
φικά ανυποψίαστο αναγνώστη.
Από την άλλη, οι εξηγήσεις δεν χα-
ρακτηρίζουν την αισθητική του χαϊ-
κού, άρα αποδυναμώνουν το ποί-
ημα. Το ίδιο ισχύει και με την
παρεμβολή μιας Εισαγωγής η
οποία στέκει εν είδει μερικής βι-
βλιοπαρουσίασης: μαθαίνουμε κά-
ποια πράγματα για τη μορφή χαϊ-
κού και τις επιλογές του ποιητή,
αλλά και την απολογητική του
στάση απέναντι σε ορισμένες πα-
ραλήψεις ή στην πιθανή κριτική της
φιλοσοφικής κοινότητας. Μαθαί-
νουμε επίσης για ορισμένες κατα-
νομές, όπως ότι οι μεγαλύτερες ενό-
τητες αφορούν στην αρχαιότητα
(23 φιλόσοφοι) και στον 20ό αιώνα
(42 φιλόσοφοι). Ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζει το γεγονός ότι όλα τα
ονόματα μέχρι τον Νικολό Μακια-
βέλλι (1469-1527) εμφανίζονται με
ελληνικούς χαρακτήρες, ενώ από

εκεί και ύστερα με λατινικούς – δη-
λώνοντας έτσι μια τομή μεταξύ αρ-
χαιότητας και (ακόμη και του λατι-
νογενούς) μεσαίωνα από τη μια
πλευρά, και νεοτερικότητας από
την άλλη. Εξάλλου, στην οπτική
του Χάρη βλαβιανού, η δυτική φι-
λοσοφία από την Αναγέννηση και
μετά φαίνεται να μην περιλαμβάνει
κανέναν Έλληνα με την αιτιολογία
ότι κανείς δεν επηρέασε επαρκώς
την εξέλιξη της φιλοσοφίας.
Τα ποιήματα χωρίζονται σε δύο
βασικές κατηγορίες: εκείνα που
αναφέρονται σε κάποια κεντρική
θέση του/της φιλοσόφου και εκείνα
που στηρίζονται σε κάποια ιδιαιτε-
ρότητα της ζωής ή του χαρακτήρα
του/της. Ο φιλοσοφικός μπηχαβιο-
ρισμός του Gilbert Ryle (1900-
1976), μια άποψη που κυριάρχησε
στα μέσα του 20ού αιώνα ότι η
ψυχή ή ο νους δεν είναι τίποτα πε-
ρισσότερο από τη δυνατότητα εξω-
τερίκευσής τους σε συγκερκιμένες
συμπεριφορές, αποτυπώνεται ως:
Αν πεις: «θύμωσα»,
ένα σημαίνει: «πολλά
πιάτα θα σπάσεις».
Η άποψη του David Hume (1711-
1776) ότι δεν υπάρχει απόλυτη βε-
βαιότητα στις εμπειρικές μας προ-
τάσεις εκφράζεται μέσω του
παραδείγματος του ιδίου ότι δεν
μπορείς να είσαι σίγουρος ακόμη
και για το αν ο ήλιος θα ανατείλει
την επομένη:
Ο ήλιος δύει
σήμερα. Αλλ’αύριο;
Ίσως. Ποιoς ξέρει;
Στη δεύτερη κατηγορία, ο Baruch
Spinoza (1632-1677) αναφέρεται
με βάση το επάγγελμά του και την
αιρετική σχέση του με την εβραϊκή
κοινότητα της Ολλανδίας του 17ου
αιώνα, η οποία τον είχε αφορίσει:
Φακούς γυαλίζω
για να μην λογοδοτώ
στη Συναγωγή.
Και ο Σωκράτης (470 π.Χ.-399 π.Χ)
με βάση το γεγονός ότι ο ίδιος ορί-
ζει μια παράδοση μόνο με την προ-
φορική του παρουσία, χωρίς να
αναφέρεται ούτε κάποια συγκεκρι-
μένη άποψή του ούτε καμιά από
τις γνωστές ιστορίες γύρω από τη
ζωή και το θάνατό του.
Είμ’ ο πιο σοφός
και ούτε μιαν αράδα
δεν έχω γράψει.
O Χάρης βλαβιανός ποζάρει με το TLS.
Άλλα πάλι συνδυάζουν χαρακτηρι-
στικά κι από τις δύο κατηγορίες.
Το χαϊκού του Θαλή (περ. 620
π.Χ.-περ. 540 π.Χ.) αναφέρεται στο
ανέκδοτο που θέλει τον φιλόσοφο
να πέφτει στο πηγάδι ενώ παρα-
τηρεί το σύμπαν, γεγονός όμως που
συνδυάζεται με τη μεταφυσική του
άποψη ότι το ύδωρ συνιστά πρώτη
αρχή της φύσης:
Ουρανό κοιτάς,
στο πηγάδι θα πέσεις.
νερό δεν ζητάς;
Το στοιχείο που δίνει ιδιαίτερο
νεύρο στη συλλογή είναι το χιού-
μορ που χαρακτηρίζει τόσο το όλο
εγχείρημα όσο και πολλά επιμέ-
ρους ποιήματα, διασώζοντας ίσως
έτσι κάτι από την αρχική παι-
γνιώδη διάσταση του ιαπωνικού
χαϊκού. Η αντιμετώπιση της φι-
λοσοφίας με χιούμορ συνιστά ένα
ακόμη αγγλοσαξωνικό στοιχείο
της προσέγγισης του Χάρη βλα-
βιανού, της παιγνιώδους διάθε-
σης του ποιητή η οποία αντικα-
τοπτρίζεται και στο ποιητικό
είδος που επιλέγει. Διαβάζοντας
τα ποιήματα, θυμάμαι διάφορα
σκετς των Monty Pythons, ειδικά
Αρχείο The Books’ Journal
Σ’ενοχλώ; Όχι.
Θα φάω λοιπόν όσο
μπακλαβά θέλω!
Ας επισημάνω ότι χιούμορ και ποι-
ητική άδεια συνάδουν στο να μην
αποτυπώνονται με ακρίβεια οι φι-
λοσοφικές θέσεις – στη συγκεκρι-
μένη περίπτωση, οι αρνητικές επι-
πτώσεις δεν αφορούν μόνο τον
άλλον, αλλά ένα σύνολο ατόμων: η
υπερβολική κατανάλωση μπα-
κλαβά θα κατακρινόταν με βάση
τις μεταγενέστερες επιπτώσεις
στην υγεία του λαίμαργου, αλλά
και στην απώτερη επιβάρυνση του
εθνικού συστήματος υγείας!
Ο Χάρης βλαβιανός ασχολείται
ανέκαθεν με τη σχέση ποίησης και
φιλοσοφίας. Το περιοδικό που διευ-
θύνει, Ποίηση (1993-2007) και Ποι-
ητική από το 2008, έχει δημοσιεύσει
μερικά από τα σπουδαιότερα δοκί-
μια φιλοσοφίας, θεωρίας και κριτι-
κής της λογοτεχνίας, γεγονός που
δείχνει μια συνεχή τριβή με τα θεω-
ρητικά ζητήματα του κλάδου. Ήταν
επίσης υπεύθυνος της στήλης «Τρί-
τον από της αληθείας» στο φιλοσο-
φικό περιοδικό Cogito (2003-2010)
στην οποία φιλοξένησε ποιήματα
που άπτονται με τον άλφα ή βήτα
τρόπο της φιλοσοφίας. Ο τίτλος της
στήλης αναφέρεται στο δέκατο βι-
The Philosophers’ Football Match βλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα στο
(1972) στο οποίο παίζουν ποδό- οποίο ο φιλόσοφος αποσαφηνίζει
σφαιρο Αρχαίοι Έλληνες εναντίον τη μιμητική τέχνη (η οποία περι-
Γερμανών φιλοσόφων, με μονα- λαμβάνει ζωγραφική και ποίηση) ως
δικό γκολ εκείνο του Σωκράτη (ο εκείνη που απέχει περισσότερο από
οποίος εμφανίζεται κι εδώ ως ο την αλήθεια των ιδανικών μορφών: ο
σοφότερος). Το αφιερωματικό χαϊ- ξυλουργός μιμείται το είδος για να
κού ορίζει το ύφος της συλλογής με κατασκευάσει ένα ανάκλιντρο και ο
αναφορά στο «νάζι» (σκέρτσο ή ζωγράφος μιμείται το υλικό αντικεί-
τσαχπινιά) και το λογοπαίγνιο που μενο για να φιλοτεχνήσει τη δισδιά-
ο όρος επιτρέπει με τους «ναζί». στατη εικόνα του –άρα το έργο τέ-
Απολαυστικά είναι τα χαϊκού που χνης βρίσκεται οντολογικά σε τρίτο
αφορούν τη σύνδεση φιλοσόφων στάδιο από την αλήθεια, από το εί-
με τις διατροφικές τους συνήθειες δος. Φοβούμενος τις επιπτώσεις αυ-
ή την αποτύπωση των θέσεών τους τής της απομάκρυνσης, ο Πλάτων
με βάση το φαγητό. Ο συνδυασμός προτείνει για την τέχνη είτε λογο-
της λαιμαργίας του Θωμά του Ακι- κρισία με βάση φιλοσοφικές αρχές
νάτη (1225-1274) με το μνημειώ- είτε εξορία του εν λόγω μιμητή. Δεν
δες έργο του Summa Theologica, είναι τυχαίο ότι το τελευταίο ποίημα
ταυτίζεται με τη λαϊκή σοφία γνω- της συλλογής δικαιώνει τον ποιητή
στού ιταλικού ρητού: έναντι του φιλοσόφου. Μέσα από το
κείμενο Η εύθραυστη φύση του αγαθού
Prima mangiare, της Martha Nussbaum (1947- ) η
poi filosofare! οποία υποστηρίζει ότι λογοτεχνικά
Σούμα της ζωής! κείμενα όπως οι αρχαίες τραγωδίες
αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη ευ-
Ο ωφελιμισμός του John Stuart αισθησία την ηθική και τη ζωή από
Μill (1806-1873), σύμφωνα με τον τα έργα των φιλοσόφων, ο ποιητής
οποίο ηθική πράξη θεωρείται καταλήγει:
εκείνη που οδηγεί στο γενικό καλό,
έστω και με την αρνητική συνθήκη Εύθραυστ’η ζωή.
να μην βλάψεις κανέναν, αποδίδε- Ο Σοφοκλής το’ξερε.
ται με όρους διαιτητικής επιλογής: Ο Πλάτων όχι. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 65

Giusto Traina, 428 μ.Χ.:
Ιστορία μιας χρονιάς,
μετάφραση: Νίκος
Κούρκουλος, εκδόσεις του
εικοστού πρώτου, αθήνα
2011, 272 σελ.
ελληνική μετάφραση
Η του νέου βιβλίου του
ιταλού ιστορικού
Τζούστο Τραΐνα θα
μπορούσε να θεωρη-
θεί αναμενόμενη. Η ιταλική, η γαλ-
λική, η αγγλική και, πιο πρόσφατα,
η ισπανική έκδοση του 428 μ.Χ.
κατακτούν ήδη περίοπτη θέση στις
σπουδές της λεγόμενης ύστερης
αρχαιότητας. Αυτό οφείλεται τόσο
στην πρωτοτυπία της συγκεκριμέ-
νης προσέγγισης, όσο και στο με-
γάλο διεθνές ενδιαφέρον για τον
καινοφανή αυτόν κλάδο σπουδών.
Τα ελληνικά δεδομένα ωστόσο εί-
ναι τελείως διαφορετικά. Διότι
μέσα στα σαράντα περίπου χρόνια
που ανθούν οι έρευνες και τα δη-
μοσιεύματα για τους τελευταίους
αιώνες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατο-
ρίας και των γειτονικών της πολι-
τισμών, η ελληνική παραγωγή πα-
ραμένει εντυπωσιακά ισχνή και το
συναφές πεδίο άνυδρο.
Με εξαίρεση ίσως το έργο της
Πολύμνιας Αθανασιάδη, που πά-
ντως εντάσσεται πρωτίστως στη
διεθνή παραγωγή, τα δημοσιεύματα
των ελλήνων ιστορικών γύρω από
τη συγκεκριμένη περίοδο είναι λι-
γοστά. Ευάριθμες θα χαρακτηρίζαμε
και τις μεταφράσεις αξιόλογων ξε-
νόγλωσσων μελετημάτων – μολο-
νότι από το έργο του Πήτερ Μπρά-
ουν υπάρχουν πλέον αξιόλογα και
αντιπροσωπευτικά δείγματα. Έτσι
το ελληνικό κοινό δυσκολεύεται
ακόμα να κατανοήσει τον κρίσιμο
ρόλο εξελίξεων που σημάδεψαν
τόσο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, όσο
και τη μοίρα των Ελλήνων. Σκοτει-
νές επίσης παραμένουν οι αιτίες της
αποκλίνουσας πορείας Ανατολής
και Δύσης σε ζητήματα θρησκευτι-
κών αντιλήψεων, νοοτροπιών και
πρακτικών.
Η κάπως μοναχική μετάφραση
ενός βιβλίου που διαλέγεται ήδη
από τη σύλληψή του με μια πλημ-
μυρίδα συναφών δημοσιευμάτων,
άγνωστων στην Ελλάδα, είναι
66 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Διάλογος με το μέλλον
Από τον Δημητρη ι. κυρτΑτΑ
Το 428 μ.Χ. ίσως να μην είναι η ιστορία μιας χρονιάς, όπως δηλώνει ο υπότιτλός του. Ίσως να είναι
η ιστορία της ύστερης αρχαιότητας, την οποία το χέρι του ιστορικού επιβράδυνε σε μια κρίσιμη κα-
μπή της, μόνο και μόνο για να φωτίσει σε αργή κίνηση τα δομικά της υλικά, τα διαδοχικά στρώματα
του πολιτισμού της και τις λανθάνουσες διασυνδέσεις των συστατικών της μερών.
πράξη τολμηρή και, από εκδοτική
άποψη, υψηλού ρίσκου. Ακόμα και
ο τίτλος του βιβλίου δεν έχει τί-
ποτα να υποσχεθεί στο νεοελλη-
νικό κοινό, και παραμένει ακατα-
νόητος, αν όχι απόκρυφος και
μυστικός.
ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΚΑΘΕΔΡΙΑ
ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΝΤΩΝ
Ο Τζούστο Τραΐνα, καθηγητής σή-
μερα στο Παρίσι, ισχυρίζεται ότι
το 428 μ.Χ. υπήρξε μια χρονολογία
χωρίς ιδιαίτερο ειδικό βάρος, σε
αντίθεση με το 410 ή το 476, που
θα ήταν, κατά τη γνώμη του, επι-
λογές αρκετά εύλογες – μολονότι,
ας σημειώσουμε, όχι τόσο προφα-
νείς, όσο θα φανταζόταν, στο μορ-
φωμένο ελληνικό κοινό. Ο επαρκής
έλληνας μαθητής ενδέχεται να θυ-
μάται απεναντίας το έτος 324,
όταν ο Κωνσταντίνος έγινε μονο-
κράτορας, ή το 395, όταν χωρί-
στηκε οριστικώς το ανατολικό από
το δυτικό τμήμα της αυτοκρατο-
ρίας. Αλλά για τις τύχες της Δύσης
στη διάρκεια του πέμπτου αιώνα
δεν έχει διδαχτεί πολλά. Έτσι το
428 θα προκαλέσει στον έλληνα
αναγνώστη ακόμα μεγαλύτερη
απορία από ό,τι στο μορφωμένο
κοινό της δυτικής Ευρώπης, εφ’
όσον είναι μια τυχαία χρονολογία,
που περιβάλλεται από δύο σημα-
ντικές μεν αλλά εξίσου άγνωστες
αναφορές: τη συντελεσθείσα κατά-
ληψη της Ρώμης από τους βησι-
γότθους και την επικείμενη καθαί-
ρεση του τελευταίου αυτοκράτορα
στη Δύση.
Και όμως. Ο ανήσυχος έλληνας
αναγνώστης μπορεί να διαβάσει το
βιβλίο αυτό με τρόπο ευχάριστο
και συνάμα εποικοδομητικό. Η
σφαιρική παρουσίαση από το ένα
άκρο του ανατολικού τμήματος της
αυτοκρατορίας στο άλλο άκρο του
δυτικού της τμήματος θα του προ-
σφέρει πλήθος πληροφορίες για τη
στρατιωτική οργάνωση, τη διπλω-
ματία, τις θρησκευτικές εξελίξεις,
τις βαρβαρικές επιδρομές, τις διερ-
γασίες στη γειτονική Περσία – που
επηρέαζαν άμεσα την πορεία της
αυτοκρατορίας. Θα τον κατατοπί-
σει άλλωστε για την καθημερινή
ζωή, τις επικοινωνίες, το εμπόριο,
τις μετακινήσεις των προσκυνητών.
Το 428 μ.Χ. αποτελεί μια θαυμάσια
εισαγωγή στον κόσμο της ύστερης
αρχαιότητας, μολονότι αρκετά δια-
φορετική από αυτήν που διαθέτει
με τα μεταφρασμένα βιβλία του
Πήτερ Μπράουν, εφ’ όσον ο
Τραΐνα καλεί τους αναγνώστες του
να επιστρέψουν από την ιστορία
του πολιτισμού και των συνειδή-
σεων στην πρωτοκαθεδρία των λε-
γόμενων συμβάντων: στον κόσμο
των πολέμων, της πολιτικής και
της διπλωματίας. Ακόμα και ο ιε-
ρός Αυγουστίνος ή ο αμφιλεγόμε-
νος νεστόριος, που κάνουν την εμ-
φάνισή τους στο βιβλίο, δεν είναι
απλώς θεολόγοι με δογματικές
συμβολές στην ορθοδοξία και την
ετεροδοξία, αλλά επίσης παράγο-
ντες της πολιτικής και της διπλω-
ματίας.
Ένα από τα σημαντικότερα δι-
δάγματα του βιβλίου σχετίζεται μά-
λιστα με τη φύση της ίδιας της αυ-
τοκρατορίας. Διότι ο Θεοδόσιος
μπορεί να τη μοίρασε στους δύο
γιούς του, αλλά ο οριστικός της
διαχωρισμός προέκυψε μόνον εκ
των υστέρων, χωρίς πρόθεση ή
σχεδιασμό. Απεναντίας, όπως δεί-
χνει με ενάργεια το βιβλίο του
Τραΐνα, το 428 μ.Χ. η αυτοκρατο-
ρία παρέμενε ακόμα σε πολύ με-
γάλο βαθμό και από πολλές πλευ-
ρές ενιαία. Η Δύση δεν είχε ακόμα
αρχίσει να αποκλίνει από την Ανα-
τολή, ούτε η Ανατολή από τη
Δύση. Το 395 μ.Χ., το οποίο ο έλ-
ληνας μαθητής έχει εκλάβει ως
κόμβο αναφοράς, αποκτά το συμ-
βολικό του νόημα μόνο με την
έλευση απροσδόκητων και οδυνη-
ρών εξελίξεων.
Όπως δείχνει με ενάργεια ο
Τραΐνα, η ενότητα της αυτοκρα-
τορίας εξασφαλιζόταν με τη συ-
νεργασία των δύο διοικήσεων στον
νομοθετικό, τον διπλωματικό και
τον στρατιωτικό τομέα. Εξασφα-
λιζόταν ωστόσο επίσης με τη βού-
ληση των κατοίκων της αυτοκρα-
τορίας να τη διατηρήσουν ενιαία,
ακόμα και σε ένα συμβολικό επί-
πεδο. Ένα καλό παράδειγμα είναι
τα προσκυνήματα στους Αγίους
Τόπους που συγκέντρωναν πλή-
θος επισκεπτών από όλες τις
επαρχίες. Η κοινή αναφορά σε
έναν τόπο ιερό συνιστούσε ένα πε-
δίο σύγκλησης.
ΟΤΑΝ ΑΛΛΑΖΕ Ο ΚΟΣΜΟΣ
Ο Τραΐνα ασφαλώς δεν θα είχε
αντίρρηση να διαβαστεί το βιβλίο
του ως ιδιότυπη εισαγωγή στην
ύστερη αρχαιότητα. Ούτε θα τον
στεναχωρούσε η παρατήρηση ότι
επιστρέφει στα πολεμικά και τα
πολιτικά συμβάντα. Πολύ περισ-
σότερο θα ήθελε πάντως να υπο-
γραμμιστεί η μέθοδος προσέγγισης
της ιστορίας μέσα από μια τυχαία
χρονιά. Έμφαση μπορεί να δοθεί
τόσο στη σχετική αυθαιρεσία της
επιλογής, όσο και στην επιλογή
μιας σύντομης περιόδου για την
εξέταση μιας ολόκληρης αυτοκρα-
τορίας. Στο θέμα αυτό ωστόσο εί-
ναι χρήσιμες δύο σύντομες παρα-
τηρήσεις.
Πρώτον, η διαφημισμένη αυθαι-
ρεσία της επιλογής ενδέχεται να
είναι κάπως απατηλή. Το έτος 428
μ.Χ., όπως τελικώς αντιλαμβανό-
μαστε έπειτα από την ανάγνωση
του βιβλίου, δεν είναι τόσο τυχαίο
όσο εμφανίζεται σε πρώτη ματιά.
Απεναντίας, φαίνεται ότι υπήρξε
καθοριστικότερο για την τύχη της
αυτοκρατορίας από όσο ακόμα και
η ίδια ήταν πρόθυμη να παραδε-
χτεί. Και πάντως σημαντικότερο
από τη διοικητική της διαίρεση που
εκλαμβάνουμε συχνά ως σημείο το-
μής. Έναν αιώνα και περισσότερο

νωρίτερα, η λεγόμενη τετραρχία,
με τους δύο αυγούστους και τους
δύο καίσαρες, είχε λειτουργήσει
ενωτικά και είχε συμβάλει στη σύ-
σφιξη των δεσμών της Δύσης με
την Ανατολή. Τον 5ο αιώνα
ωστόσο, όπως καθιστούν σαφές οι
ιστορικές χρονολογίες του 410 και
του 476, το κύριο πρόβλημα της
αυτοκρατορίας δεν ήταν πλέον η
εσωτερική διοικητική διαχείριση
αλλά οι αντοχές της απέναντι σε
εξωτερικούς εχθρούς. Οι πιέσεις
αυτές έθεταν με τη σειρά τους ζή-
τημα συνοχής, το οποίο ακριβώς
επιχειρούσε να θεραπεύσει η διοι-
κητική διαίρεση. Το 428 μ.Χ. η
ακτινοβολία της αυτοκρατορίας
είχε αρχίσει να μειώνεται και το
υφάδι της ανεπαισθήτως να ξηλώ-
νεται.
Πράγματι, όπως σημειώνει ο
Τραΐνα, τη χρονιά εκείνη η αυτο-
κρατορία απώλεσε τον έλεγχο της
Αρμενίας που πέρασε, δίχως πό-
λεμο, σε περσική κυριαρχία. Μαζί
χάθηκε και η επιρροή του χριστια-
νισμού σε μια μεγάλη επικράτεια
πέρα από τα σύνορα της αυτοκρα-
τορίας. Αν συμπληρώσουμε μάλι-
στα ότι το 428 μ.Χ. επελέγη ως
επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως ο
νεστόριος, που έμελλε να διχάσει
με τις δοξασίες του βαθύτερα και
μονιμότερα τη δογματική ενότητα
του χριστιανισμού απ’ ό,τι ο Άρειος
έναν αιώνα νωρίτερα, τότε αντι-
λαμβανόμαστε ότι η φαινομενικώς
τυχαία επιλογή μιας χρονιάς πα-
ραπέμπει στις απαρχές μιας πο-
ρείας πολιτικής και θρησκευτικής
συρρίκνωσης, καθώς και απώλειας
εσωτερικής συνοχής. Μόνο που
κανείς εκείνη την εποχή δεν ήταν
σε θέση να το αντιληφθεί ή πά-
ντως να το παραδεχτεί. Με τη με-
λέτη του Τραΐνα ενδέχεται να
έχουμε έτσι μια προσέγγιση που
διεισδύει στις ίδιες τις περίπλοκες
δομές συγκρότησης μιας οικουμε-
νικής αυτοκρατορίας με θρησκευ-
τικό υπόβαθρο.
Η δεύτερη παρατήρηση έχει να
κάνει με την ανιστορικότητα του
βιβλίου, αν μπορούμε να τη χαρα-
κτηρίσουμε έτσι. Διότι ενώ η ιστο-
ρία είναι σπουδή μέσα στο χρόνο,
που αποδίδει μάλιστα ιδιαίτερη ση-
μασία στην αναζήτηση αιτίων και
αποτελεσμάτων, το 428 μ.Χ.
αγνοεί τόσο τη διαδοχή των γεγο-
νότων όσο και τη λεγόμενη εξελι-
κτική διαδικασία. Δείχνει να αγνοεί
δηλαδή το ιστορικό γίγνεσθαι.
Προσιδιάζει με άλλα λόγια περισ-
σότερο σε μια κοινωνιολογία παρά
σε μια ιστορική πραγματεία. Αλλά
J.N. Sylvestre, Η κατάληψη της Ρώμης από τους Βησιγότθους στις
24 Aυγούστου 410, λάδι σε καμβά 197Χ 130 εκ., λεπτομέρεια (1890).
και στο σημείο αυτό η πρώτη εντύ-
πωση ενδέχεται να παραπλανά.
Είναι ασφαλώς γεγονός ότι το
428 μ.Χ. η αυτοκρατορία παρέμενε
κέντρο του κόσμου. Τα πάντα σχε-
δόν στη Μεσόγειο, και πολύ πέρα
από αυτήν, περιστρέφονταν γύρω
της. ωστόσο, μέσα σε λιγότερα
από 50 χρόνια, η ίδια η αιώνια
πόλη καθώς και το σύνολο της δυ-
τικής επικράτειας έμελλε να κα-
ταρρεύσουν οριστικώς, υποχρεώ-
νοντας το ανατολικό τμήμα να
ακολουθήσει μια μοναχική πορεία
και να μετασχηματιστεί, στην
πραγματικότητα, σε μια νέα και
διαφορετική οντότητα. Ο αναγνώ-
στης είναι έτσι υποχρεωμένος να
διαβάσει το 428 μ.Χ. με τη σκέψη
στραμμένη στην επερχόμενη κα-
ταστροφή. Το ίδιο το βιβλίο είναι,
καθώς φαίνεται, γραμμένο ως διά-
λογος με το μέλλον που επαναφέρει
τόσο την καθιερωμένη ιστορική
οπτική, όσο και τους προβληματι-
σμούς γύρω από τις ιστορικές αι-
τιότητες και τις αιτιακές σχέσεις.
Η προσήλωση σε μια μόνο χρο-
νιά καθιστά έτσι εναργέστερη και
συγκλονιστικότερη την γοργή πο-
Musée Paul Valéry
ρεία προς την πτώση. Στεκόμαστε
με προσοχή σε λεπτομέρειες μιας
μόνο στιγμής κατά την οποία όλα
τα προβλήματα έδειχναν ιάσιμα,
για να προσέξουμε καλύτερα ότι η
ασθένεια ήταν στην πραγματικό-
τητα προς θάνατον.
Εδώ ακριβώς ίσως να βρίσκεται η
μεγάλη αξία του βιβλίου − ενδεχο-
μένως και το δίδαγμά του προς τους
σημερινούς αναγνώστες που ζουν
σε πρωτόγνωρες και απρόβλεπτες
συνθήκες. Οι πάντες έχουν στραμ-
μένη τις μέρες μας την προσοχή στη
θεραπεία, με την προσδοκία της
αποκατάστασης μιας διασαλευμέ-
νης τάξης. Ενώ θα έπρεπε ενδεχο-
μένως να εξετάζουν με προσοχή τις
λεπτομέρειες τόσο στο εσωτερικό
ενός κλυδωνιζόμενου κόσμου όσο
και στο εξωτερικό του. ιδίως στο
εξωτερικό. Θα ήταν έτσι ενδιαφέ-
ρον να περιδιαβούμε, με οδηγό το
428 μ.Χ., τις διάφορες περιοχές της
σημερινής Ευρώπης από το ένα
άκρο στο άλλο, αναζητώντας όχι
τόσο τη σωτηρία του ευρώ, όσο τις
αφανείς ανισορροπίες στους μηχα-
νισμούς συσσώρευσης του κεφα-
λαίου και τις παραγωγικές διαδικα-
σίες. Σημαντικότερο θα ήταν ακόμα
να πραγματοποιήσουμε την περι-
διάβαση με το βλέμμα στραμμένο
έξω από την Ευρώπη, εκεί ακριβώς
όπου νωχελικά και δήθεν αδιάφορα
γι’ αυτήν συντελούνται κοσμογονι-
κές αλλαγές. Ενδέχεται έτσι να ανα-
καλύπταμε ότι μια νέα πορεία έχει
κιόλας προδιαγραφεί και ότι τα
φάρμακα ή τα γιατροσόφια που επι-
νοούνται και χορηγούνται είναι ήδη
παρωχημένα ή ακατάλληλα.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα
κεφάλαια του βιβλίου μάς οδηγεί
στην πραγματικότητα έξω από την
αυτοκρατορία, εκεί που αναδυόταν
ο αραβικός κόσμος και, πιο άμεσα
απειλητικά, ο κόσμος των Ούννων.
Η Περσία, που είχε μόλις κερδίσει
τον έλεγχο της Αρμενίας, μπορεί
να αισθανόταν ισχυρή και ίσως
ακαταμάχητη. Οι δρόμοι του με-
ταξιού, που έφερναν σε εμπορική
επαφή την Κίνα με τη Μεσόγειο,
περνούσαν μέσα από το δικό της
έλεγχο. Αλλά η αυτοκρατορία των
Περσών σύντομα θα βρισκόταν
αντιμέτωπη με νέους εχθρούς,
πέρα από τους Ρωμαίους. Και θα
είχε επιπλέον το πρόβλημα της
διαχείρισης μιας χριστιανικής κοι-
νότητας ξεκομμένης από τη Ρώμη.
Στο μεταξύ, όπως υπαινίσσεται
ωραία το βιβλίο του Τραΐνα, η ίδια
η Κίνα βρισκόταν σε τροχιά μετα-
σχηματισμού. Καθώς ο χριστιανι-
σμός εδραιωνόταν στη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία, στην Κίνα εδραιω-
νόταν ο βουδισμός μέσα από τη
δράση σογδιανών εμπόρων.
Το 428 μ.Χ. ίσως να μην είναι η
ιστορία μιας χρονιάς, όπως δηλώ-
νει ο υπότιτλός του. Ίσως να είναι
η ιστορία της ύστερης αρχαιότη-
τας, την οποία το χέρι του ιστορι-
κού επιβράδυνε σε μια κρίσιμη κα-
μπή της, μόνο και μόνο για να
φωτίσει σε αργή κίνηση τα δομικά
της υλικά, τα διαδοχικά στρώματα
του πολιτισμού της και τις λανθά-
νουσες διασυνδέσεις των συστατι-
κών της μερών.
Για να έχει βεβαίως νόημα η
αργή αυτή κίνηση θα πρέπει ο έλ-
ληνας αναγνώστης να ενδιαφερθεί
και για όσα γνωρίζει πολύ συγκε-
χυμένα – ή για όσα απλώς αγνοεί.
Ένα καλό βιβλίο δεν φέρνει την
άνοιξη, αλλά μπορεί να κάνει την
άνοιξη πιο επιθυμητή. Και πάντως
να καταστήσει γνωστή την ύπαρξη
ενός πεδίου μελετών που έχει να
προσφέρει πλούσιο αμητό. Αρκεί
να δούμε την ελληνόγλωσση πα-
ραγωγή να πολλαπλασιάζεται και
να καλύπτει σταθερά τα μεγάλα
και αδικαιολόγητα κενά της. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 67

A. Lazaridou (επιμ.),
Transition to Christianity.
Art of Late Antiquity, 3rd-
7th Century AD, Alexander
S. Onassis Public Benefit
Foundation (USA), New
York 2011, σελ. 192
ην Έκθεση, η οποία
Τ διαρκεί μέχρι τις 24
Μαΐου 2012 και φιλο-
ξενείται στο κτίριο του
ιδρύματος Α. ωνάση
στη νέα Υόρκη, συνοδεύει έκδοση
που, εκτός από τον κατάλογο των
εκθεμάτων, περιέχει έντεκα σύ-
ντομα δοκίμια.1 Τα κείμενα αυτά,
γραμμένα από ξένους και έλληνες
επιστήμονες, παρουσιάζουν διά-
φορες πτυχές της τέχνης και του
πολιτισμού της ύστερης αρχαιότη-
τας, λειτουργώντας σε μεγάλο
βαθμό αυτόνομα από τα αντικεί-
μενα του καταλόγου (συνοδεύονται
από δική τους εικονογράφηση),
αλλά όχι και από τη θεματολογία
της έκθεσης.2 Με τον τρόπο αυτό,
προσφέρουν μια ολοκληρωμένη
υπερτοπική εικόνα για την τέχνη
της ύστερης αρχαιότητας, χωρίς
να περιορίζονται από τα στενά
όρια του χώρου προέλευσης των
αντικειμένων.
ΜΙΣΑΛΛΟΔΟξΙΑ ΚΑΙ ΩΣΜΩΣΗ
Ο αρχιτέκτων της σύγχρονης με-
λέτης της ύστερης αρχαιότητας, ο
ιστορικός Πήτερ Μπράουν (Peter
Brown),3 επιχειρεί, στο πρώτο από
τα δοκίμια της έκδοσης, να εξηγή-
σει μερικά από τα κύρια χαρακτη-
ριστικά της όπως αυτά έχουν σή-
μερα αποκρυσταλλωθεί. Εκκινεί
από δύο κομβικές διαπιστώσεις.
Διαπίστωση πρώτη: η περίοδος
αυτή κατέχει ξεχωριστή θέση στην
ιστορική μνήμη της Δύσης – ση-
μαίνει το βίαιο τέλος του αρχαίου
κόσμου. Διαπίστωση δεύτερη: οι
αντιλήψεις μας και για την ιστο-
ρική αυτή περίοδο έχουν σημα-
ντικά μετατοπισθεί τον τελευταίο
68 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
εν μέρει χριστιανός,
εν μέρει ελληνίζων
Από τον ΓιωρΓο ΔεληΓιΑννΑκη
Η έκθεση με τίτλο Η Μετάβαση στον Χριστιανισμό. Η Τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας, Τρί-
τος-Έβδομος Αιώνας διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση και το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μου-
σείο της Αθήνας, ενώ υποστηρίχθηκε επιστημονικά από ακαδημαϊκή επιτροπή του Πανεπιστημίου
του Πρίνστον. Περιλαμβάνει 170 αντικείμενα που προέρχονται στην πλειονότητά τους από την Ελ-
λάδα, από συλλογές αμερικανικών μουσείων και από την Κύπρο.
αιώνα, σε μεγάλο βαθμό ως αποτέ-
λεσμα των συλλογικών βιωμάτων
της σύγχρονης Ευρώπης. Η πρώτη
μεταπολεμική γενιά ιστορικών,
υποστηρίζει ο Μπράουν, προσέγ-
γισε την ύστερη αρχαιότητα μέσα
από το πλέγμα των εμπειριών δύο
παγκοσμίων πολέμων και υπό το
βάρος του αναδυόμενου ψυχροπο-
λεμικού κλίματος στην Ευρώπη. Η
σύγκρουση, η κατάρρευση των πα-
ραδοσιακών θεσμών, η υποχώρηση
του παραδοσιακού τρόπου ζωής
και σκέψης και η τελική υποταγή
του κλασικού κόσμου σε ένα σκο-
τεινό περιβάλλον απόκοσμων και
άκαμπτων θρησκευτικών δογμάτων
και παράλογης βίας υπήρξαν για
τους ιστορικούς αυτούς τα κύρια
συστατικά της εποχής εκείνης που
έμοιαζε επικίνδυνα με τη δική τους
κατακερματισμένη Ευρώπη. Οι ση-
μαντικότεροι εκφραστές της αφή-
γησης αυτής υπήρξαν ο Μ. Ρο-
στόβτζεφ (M. Rostovtzeff) και ο
Ε.Ρ. ντοντς (e.R. Dodds). Για
τους σπουδαίους αυτούς ιστορι-
κούς, η κοινωνική και στρατιωτική
κρίση του 3ου μ.Χ. αιώνα είχε απο-
τέλεσμα την απότομη και βίαιη
ρήξη με τον αρχαίο κόσμο. Για τον
Ροστόβτζεφ υπήρξε μια εποχή δου-
λοπαροίκων, δογματισμού και απο-
λυταρχίας, ενώ ο ντοντς επέλεξε
τον όρο «εποχή αγωνίας» για να
εξηγήσει πώς η πνευματική, ηθική
και υλική ανασφάλεια των καιρών
εκείνων οδήγησε ακόμα και τα πιο
αξιόλογα πνεύματα της εποχής
προς μια εναγώνια αναζήτηση του
θείου σε κάθε πτυχή της ανθρώπι-
νης δραστηριότητας.4
Η αίσθηση της κυριαρχίας του
παγερού σκότους για τους τελευ-
ταίους αιώνες της Ρωμαϊκής Αυτο-
κρατορίας άρχισε να αλλάζει από
τις δεκαετίες του 1960 και του
1970. Η νέα, σαφώς πιο αισιό-
δοξη, ματιά για την ύστερη αρχαι-
ότητα βασιζόταν στη διαρκώς αυ-
ξανόμενη δυσπιστία των ιστορικών
απέναντι στους μελοδραματικούς
μηρυκασμούς περί παρακμής, πτώ-
σης ή τέλους της προηγούμενης γε-
νιάς, η οποία υπερτόνιζε το στοι-
χείο της κρίσης και πρόβαλλε τα
διλήμματα της σύγχρονης Ευρώ-
πης στο παρελθόν.
Ποια είναι όμως τα στοιχεία
εκείνα που άλλαξαν τόσο δραμα-
τικά την οπτική μας απέναντι στην
ύστερη αρχαιότητα; Ο Μπράουν
δίνει έμφαση στην επανεκτίμηση
της συνέχειας με τον αρχαίο κόσμο
έναντι της αντίληψης περί ασυνε-
χειών και κατάρρευσης, κάνοντας
μνεία στο δυναμισμό που επέδειξε
η κοινωνία αντιμετωπίζοντας τις
δυσκολίες και στην ικανότητά της
να προσαρμοσθεί δημιουργικά στις
νέες συνθήκες. Θεμέλιο της ανα-
θεωρητικής αυτής ανάγνωσης
υπήρξε η μετάθεση του βάρους της
αφήγησης από το καταρρέον δυ-
τικό κομμάτι της αυτοκρατορίας
στην ελληνική Ανατολή. Πραγμα-
τικός βηματοδότης της μελέτης της
ύστερης αρχαιότητας γίνεται πλέον
το πλήθος των κειμένων εθνικών
και χριστιανών των ανατολικών
επαρχιών της αυτοκρατορίας, μαζί
με τα έργα τέχνης και τα υπόλοιπα
υλικά κατάλοιπα της νέας Ρώμης,
της Μικράς Ασίας και της Εγγύς
Ανατολής.
Σύμφωνα με τον Μπράουν, είναι
απαραίτητες δύο ακόμα βασικές
έννοιες προκειμένου να κατανοηθεί
η ύστερη αρχαιότητα: ο «εκδημο-
κρατισμός της κουλτούρας» και μια
πρωτόγνωρη αντιπαράθεση με το
Άλλο. ως αποτέλεσμα της εξά-
πλωσης του χριστιανισμού, ένας
ολόκληρος κόσμος από χαμηλό-
τερα κοινωνικά στρώματα (χωρι-
κοί, μοναχοί και άλλοι λαοί, εντός
και πέραν των ρωμαϊκών συνόρων),
που κατά παράδοσιν αγνοούνταν
από τις κοινωνικές συμβάσεις της
ελληνορωμαϊκής κοινωνίας, έρχε-
ται για πρώτη φορά δυναμικά στην
επιφάνεια συνδιαμορφώνοντας το
πολιτισμικό κλίμα της περιόδου
όπου το κυρίαρχο ελληνικό στοι-
χείο αναμειγνύεται εκ νέου με αρ-
χαίες γλώσσες (κοπτικά, συριακά,
αρμενικά, γεωργιανά), βαρβαρι-
κούς λαούς και άλλους επήλυδες,
προεκτείνοντας έτσι τον εκχρι-
στιανισμένο ελληνικό κόσμο πέρα
από τα σύνορα που είχαν θέσει πα-
λαιότερα οι κατακτήσεις του Με-
γάλου Αλεξάνδρου.
ωστόσο, σύμφωνα με τον Μπρά-
ουν, η ευρεία ώσμωση πολιτισμών
και κοινωνικών ομάδων τόσο δια-
φορετικών μεταξύ τους μπορεί να
θεωρηθεί υπεύθυνη και για τα εκτε-
ταμένα φαινόμενα βίας και μισαλ-
λοδοξίας που διανθίζουν τις ιστο-
ρικές αφηγήσεις αυτής της εποχής.
Το αναπάντεχο άνοιγμα του κό-
σμου της ύστερης αρχαιότητας
προς το Άλλο έφερε για πρώτη
φορά στην επιφάνεια τις μορφές
ανωμαλιών κάθε κοινωνίας. Οι βάρ-
βαροι υπήκοοι της Αυτοκρατορίας,
οι εθνικοί, οι αιρετικοί χριστιανοί
και οι εβραίοι μετατρέπονται στο
φαντασιακό Άλλο, τον εσωτερικό
εχθρό του Θαυμαστού Νέου (Χρι-
στιανικού) Κόσμου, ο οποίος αγωνι-
ζόταν να ελέγξει, να αφομοιώσει
ή/και να αφανίσει ό,τι μη χριστια-
νικό βρισκόταν στα σπλάχνα του.

ζώντας σε ένα παγκοσμιοποιημένο
περιβάλλον μεγάλων αλλαγών και
άδηλου μέλλοντος, ο σημερινός άν-
θρωπος, καταλήγει ο Μπράουν,
μπορεί να αφουγκραστεί και να κα-
τανοήσει καλύτερα τις αγωνίες του
ανθρώπου της ύστερης αρχαιότη-
τας.5
ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ
Στο ίδιο πνεύμα, ο Γιας Έλσνερ
(Jas elsner, senior research fellow
στη Κλασική Αρχαιολογία και Τέ-
χνη, στο κολέγιο corpus christi
του Πανεπιστημίου της Οξφόρ-
δης6 προτρέπει τον αναγνώστη,
αντιπαραβάλλοντας μια σειρά από
έργα-κλειδιά, να προσεγγίσει την
καλλιτεχνική παραγωγή της ύστε-
ρης αρχαιότητας παραμερίζοντας
την παραδοσιακή τελεολογική θε-
ώρηση της τέχνης. Αρκεί η ύστερη
αρχαιότητα να μην προσεγγιστεί
ως το τελικό στάδιο της παρακμής
της αρχαίας τέχνης ούτε ως η αφε-
τηρία μιας χριστιανικής τέχνης που
ανυψώνεται πάνω από τις στάχτες
της ελληνορωμαϊκής φυσιοκρατίας.
Για να γίνει κατανοητή η τέχνη της
περιόδου, σύμφωνα με τον Έλ-
σνερ, χρειάζεται να αναγνωριστεί
σε αυτήν ένας ριζικός πολιτισμι-
κός μετασχηματισμός που εδράζε-
ται στη δημιουργική σύνθεση δια-
φορετικών παραδόσεων μεταξύ
τους –με προεξέχουσα ασφαλώς
την ελληνορωμαϊκή– και μιας νέας
μυστικιστικής τέχνης – της χρι-
στιανικής. Ο μετασχηματισμός αυ-
τός, σύμφωνα με την ερμηνεία του
Έλσνερ, οδηγεί σταδιακά σε μια
καθολική πολιτισμική επαναξιολό-
γηση της θρησκευτικής και κοσμι-
κής καλλιτεχνικής παραγωγής που
ονομάζουμε σήμερα βυζαντινή/με-
σαιωνική τέχνη. Η έμφαση δίδε-
ται συνεπώς στις συνέχειες έναντι
της ρήξης, αλλά πρροφανώς θα
ήταν λάθος να δούμε αυτή την εξέ-
λιξη ως μια γραμμική ευθεία.
Όψεις του παλαιού συνυπάρχουν
(ό,τι και αν σημαίνει αυτό) για με-
γάλο χρονικό διάστημα με το και-
νούργιο. Σε αυτή την αλλαγή, το-
νίζει ο Έλσνερ, η δημιουργική
χρήση παραδοσιακών προ-χρι-
στιανικών μοτίβων αλλά και σε
πολλές περιπτώσεις των ίδιων των
αντικειμένων υπό τη μορφή σπο-
λίων [λατ. spolium, -a, ενν. η επι-
λεκτική λαφυραγώγηση αντικειμέ-
νων και η επαναχρησιμοποίησή
τους, όπως για παράδειγμα στην
Αψίδα του Κωνσταντίνου στη
Ρώμη], ως τα επιμέρους κομμάτια
μιας νέας σύνθεσης σε χριστιανικό
Ο γάμος του Δαυίδ και της Μιχάλ (λεπτομέρεια πιάτου από σφυρηλατημένο
ασήμι). βρέθηκε στη Λαμπούσα της Κύπρου.
πλέον περιβάλλον, υπήρξε καθορι-
στική.
Σε ένα παλαιότερο άρθρο του, ο
Έλσνερ έχει ονομάσει «αθροιστική
αισθητική» (cumulative aesthetics)
την τάση προς έναν δημιουργικό
συγκριτισμό μεταξύ του παλαιού
και του καινούργιου, διατυπώνο-
ντας επίσης την τολμηρή άποψη
ότι ο χριστιανισμός υπήρξε εν τέλει
το απόλυτο σπόλιο, σχηματίζοντας
τον χαρακτήρα του αφ’ ενός ανα-
πλάθοντας τον ιουδαϊσμό, αφ’ ετέ-
ρου υιοθετώντας με εκπληκτική
άνεση τις τελετουργίες, τους ρυθ-
μούς και τα πρότυπα της παγανι-
στικής ελληνορωμαϊκής ζωής.7
Εκθέτοντας διάφορα στιγμιό-
τυπα από την ιστορία των πόλεων,
της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας,
η Ελένη Σαράντη (Helen Saradi-
Mendelovici)8 δίνει μια γλαφυρή
εικόνα των αλλαγών που συντε-
λούνται στο πλαίσιο των πόλεων
και του αστικού τοπίου κατά την
ύστερη αρχαιότητα. Η Θεσσαλο-
νίκη, διοικητικό κέντρο του ιλλυρι-
κού και έδρα του αυτοκράτορα Γα-
λέριου, υπήρξε αναμφισβήτητα η
σημαντικότερη πόλη του ελλαδι-
κού χώρου την περίοδο αυτή. Την
ακολουθούν η νικόπολη, η Αμφί-
Αρχαιολογικό Μουσείο Κύπρου, Λευκωσία
ως τέτοια για όσο διάστημα στάθ-
μευαν στη περιοχή. Η πρόσληψη
του λαμπρού παρελθόντος από
τους κατοίκους της πόλης, η μετα-
τροπή των αρχαίων ναών σε εκ-
κλησίες, ή η συνύπαρξη χριστια-
νών και εθνικών στις φιλοσοφικές
σχολές (μέχρι να τις κλείσει ο ιου-
στινιανός) συνθέτουν μόνο μερικά
από τα κομμάτια ενός παζλ για μια
από τις πιο συναρπαστικές περιό-
δους της ιστορίας της Αθήνας που
αναμένει ακόμα τον σύγχρονο
ιστορικό της.9
Η εικόνα και οι λειτουργίες της
πόλης που τόσο έντονα χαρακτή-
ριζαν αυτό που αντιλαμβανόμα-
στε σήμερα ως ελληνορωμαϊκό
τρόπο ζωής αλλάζουν σημαντικά
μεταξύ του 3ου και του 6ου αι-
ώνα. Αυτός είναι και ο βασικός
λόγος για τον οποίο η μελέτη των
πόλεων καταλαμβάνει κεντρικό
ρόλο στη συζήτηση περί της πα-
ρακμής του αρχαίου κόσμου την
περίοδο αυτή. Σημαντικά δημό-
σια κτίρια (θέατρα, μνημειακές
οδοί, αγορές, αρχαίοι ναοί, βου-
λευτήρια), σταδιακά εγκαταλείπο-
νται ή υποσυντηρούνται. βαρβα-
ρικές επιδρομές αναγκάζουν τους
κατοίκους, για πρώτη φορά έπειτα
από αιώνες, να επιδιορθώσουν ή
να κατασκευάσουν πρόχειρα τα
τείχη των πόλεων. ωστόσο, τη
πολη, η Κόρινθος, η Γόρτυνα και η θέση των ναών ή άλλων δημοσίων
Ρόδος. κτιρίων καταλαμβάνουν τώρα πε-
Σημαντική πόλη ήταν ασφαλώς ρίλαμπρες χριστιανικές εκκλησίες,
και η Αθήνα. Μολονότι οικονομικά πλούσια ιδιωτικά σπίτια, δημόσια
συρρικνωμένη και πολιτικά ασήμα- λουτρά, πανδοχεία και άλλα κτί-
ντη, ανήκε (τουλάχιστον) στην «ivy ρια που σχετίζονται με τις δρα-
league» –θα λέγαμε σήμερα– των στηριότητες της Εκκλησίας. Ο
σχολών φιλοσοφίας και ρητορικής πληθυσμός των πόλεων μοιάζει να
της Αυτοκρατορίας, απ’ όπου είχαν μειώνεται και το ιστορικό κέντρο
αποφοιτήσει ο μετέπειτα αυτο- τους να παρακμάζει, την ίδια
κράτορας ιουλιανός, ο Λιβάνιος, ο στιγμή όμως παρατηρείται πληθυ-
Μέγας βασίλειος και ο Γρηγόριος σμιακή αύξηση και εντατικοποί-
ο ναζιανζηνός. Υπήρξε βέβαια ηση της αγροτικής παραγωγής και
προπύργιο της αρχαίας θρησκείας, των δικτύων εμπορίου στην ύπαι-
ενώ παράλληλα λειτουργούσε και θρο που, σε αντίθεση με τη Δύση,
ως ανοικτό μουσείο για τους απα- συνεχίζεται μέχρι και τον 7ο αι-
νταχού λάτρεις του κλασικού ελ- ώνα. ωστόσο, η σημασία της πό-
ληνικού ιδεώδους. λης στο διοικητικό οικοδόμημα
Φαίνεται πως μια κλειστή κάστα της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρα-
παλαιών πλούσιων αθηναϊκών οι- τορίας αναμφίβολα φθίνει, ενώ η
κογενειών που ήλεγχαν την οικο- επίδραση του χριστιανισμού και
νομική και πνευματική ζωή της πό- των βαρβαρικών επιδρομών
λης ήταν σε θέση για μεγάλο υπήρξε καταλυτική. Οι άλλοτε λα-
διάστημα να πετυχαίνει, με διάφο- μπρές αρχαίες πόλεις μετατρέπο-
ρους τρόπους, τη μη εφαρμογή των νται σταδιακά σε οχυρωμένα με-
αυτοκρατορικών διαταγμάτων που σαιωνικά κεφαλοχώρια, σημείο
απαγόρευαν τη συνέχιση των πα- αναφοράς των οποίων καθίσταται
λαιών τελετών της αρχαίας λα- ο χριστιανικός ναός.
τρείας. Άλλωστε η Αθήνα ήταν (και Η έκθεση προσφέρει για πρώτη
τότε) «ειδική περίπτωση», και πολ- φορά στο κοινό ένα εξαιρετικά ση-
λοί Ρωμαίοι επαρχιακοί διοικητές μαντικό εύρημα από την αρχαία
ήσαν αναγκασμένοι να την δεχτούν Ολυμπία: πρόκειται για μια ενεπί-
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 69

γραφη χάλκινη πλάκα με κατάλογο
αθλητών (αρ. 56) που η Γερμανική
Αρχαιολογική Αποστολή ανακά-
λυψε το 1992 στο χώρο του ιερού
– συγκεκριμένα, στα ερείπια μιας
ρωμαϊκής αθλητικής λέσχης. Ο κα-
τάλογος αυτός κατέγραφε ονόματα
νικητών, πιθανόν μελών της λέσχης
αυτής, ώς το 385 μ.Χ. Προηγουμέ-
νως, ο τελευταίος νικητής των αγώ-
νων που γνωρίζαμε με βεβαιότητα
χρονολογούνταν εκατό χρόνια
πριν.
Σύμφωνα με νεότερα στοιχεία,
το ιερό της Ολυμπίας φαίνεται πως
συνέχισε να αποτελεί κέντρο πα-
νελλήνιων αγώνων καθ’ όλη τη
διάρκεια του τέταρτου αιώνα, έχο-
ντας ίσως αφαιρέσει από το τελε-
τουργικό τους τα αμιγώς ειδωλο-
λατρικά χαρακτηριστικά, όπως οι
θυσίες. Οι αγώνες φαίνεται ότι τε-
λικά διακόπηκαν επί αυτοκράτορα
Θεοδοσίου β΄(408-450).10 Την ίδια
περίοδο, το περίφημο χρυσελεφά-
ντινο άγαλμα του Διός μεταφέρ-
θηκε στην Κωνσταντινούπολη για
να στολίσει την ιδιωτική συλλογή
με αρχαία έργα ενός αυτοκρατορι-
κού ευνούχου. Ο χώρος του ιερού
κατελήφθη από έναν αγροτικό χρι-
στιανικό οικισμό, οι κάτοικοι του
οποίου καλλιεργούσαν την γη που
είχε τώρα μεταβιβαστεί στην το-
πική Εκκλησία. Ο χριστιανικός
ναός του οικισμού είχε κτιστεί λίγα
μέτρα από τον περίφημο ναό του
Δία, χρησιμοποιώντας μάλιστα το
οικοδομικό υλικό του. Τον 8ο αι-
ώνα βρίσκουμε στη περιοχή μια μι-
κρή κοινότητα σλάβων αγροτών.11
ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Η Άβεριλ Κάμερον (Averil
cameron, κολέγιο Keble του Πα-
νεπιστημίου της Οξφόρδης)12 δια-
τρέχει την πορεία του χριστιανι-
σμού από την αναγνώρισή του ως
επίσημη θρησκεία του κράτους από
τον Κωνσταντίνο έως και τον 7ο
αιώνα. Αναφέρεται στον καθορι-
στικής σημασίας ρόλο της βασι-
λείας του στη μετέπειτα εδραίωση
του χριστιανισμού, ενώ επίσης
αναφέρεται στη συμβολή του κρά-
τους, των επισκόπων και της μαζι-
κής ανοικοδόμησης εκκλησιών
κατά τη μακρά πορεία εκχριστια-
νισμού της αυτοκρατορίας.
Μέσω σύντομων αναφορών σε
προσωπικότητες-κλειδιά όπως ο
Άγιος Αντώνιος, ο Ευσέβιος Και-
σαρείας, ο ιωάννης Χρυσόστομος,
ο Θεοδώρητος Κύρρου, ο ιερός
Αυγουστίνος, αλλά και ο ιουστι-
70 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Νεκρικό πορτρέτο γενειοφόρου άνδρα από την περιοχή Φαγιούμ της αιγύ-
πτου, περίπου 170 - 180 μ.Χ. εγκαυστική σε ξύλο. Walters Art Museum, βαλ-
τιμόρη, Μέρυλαντ.
νιανός, ο Ηράκλειος και άλλοι,
φτάνοντας μέχρι τον ιωάννη Δα-
μασκηνό, η Κάμερον προσφέρει
ένα συνοπτικό πανόραμα του πρώ-
ιμου χριστιανικού πνεύματος, πηγή
έμπνευσης και αφετηρία ολόκλη-
ρου του μετέπειτα βυζαντινού και
δυτικού πολιτισμού. Κατανοεί κα-
νείς έτσι την αξία της μελέτης της
ύστερης αρχαιότητας ως της πε-
ριόδου εκείνης όπου έδρασαν οι
μεγάλοι θεμελιωτές της νέας θρη-
σκείας, θέτοντας σε θεωρητικό και
λειτουργικό επίπεδο τις βάσεις της:
τη λατρεία των μαρτύρων, τον μο-
ναχισμό, την εκκλησιαστική ιεραρ-
χία αλλά και κεντρικές ιδέες όπως,
για παράδειγμα, οι έννοιες ορθο-
δοξία και αίρεση. Επιπλέον, οι Οι-
κουμενικές Σύνοδοι που θα συ-
γκληθούν για δογματικά ζητήματα
την περίοδο αυτή θα παραμείνουν
οι σημαντικότερες στην ιστορία
Walters Art Museum – Baltimore
καλύπτει έναν κόσμο πολύ διαφο-
ρετικό από εκείνον του μνημειακού
δημόσιου χώρου. ξεκινά ωστόσο
με την απρόσμενη διαπίστωση ότι,
αν και η αγάπη του ανθρώπου για
τον χρυσό και τους πολύτιμους λί-
θους υπήρξε διαχρονική, η έκφραση
αυτής της επιθυμίας έφτασε στο
αποκορύφωμά της την εποχή κατά
την οποία η επίδειξη χλιδής κατα-
δικάζεται εντονότατα από τους εκ-
προσώπους της νέας χριστιανικής
ηθικής. Ο Μαγκουάιρ ερμηνεύει το
γεγονός αυτό με όρους ψυχολογι-
κούς: στην ανάγκη της κοινωνίας να
στηριχθεί σε κάτι που μοιάζει αιώ-
νιο και αναλλοίωτο στο μέσο ενός
κόσμου λιγότερο ασφαλούς. Απο-
τελεί ωστόσο αξιόπιστη ένδειξη για
τον πραγματικό βαθμό επίδρασης
που είχε ο ηθικός πουριτανισμός
της χριστιανικής διδασκαλίας στη
ζωή των κοινών ανθρώπων του
ύστερου ελληνορωμαϊκού κόσμου.
Είναι ενδιαφέρον ότι σε αντικεί-
μενα όπως δακτυλίδια, γαμήλιες
κασετίνες και περιδέραια παρατη-
ρείται ένας ξέφρενος συγχρωτισμός
ειδωλολατρικών, χριστιανικών και
ιουδαϊκών στοιχείων, αλλά και
επιρροών από την περιοχή της μα-
γείας. Απομιμήσεις σε ταπεινότερα
υλικά των πολύτιμων αυτών κο-
σμημάτων βρίσκουμε στα σπίτια
και των λιγότερο πλουσίων. Εικό-
νες και σύμβολα αρχαίων θεών,
ηρώων και κατώτερων δυνάμεων
επιβιώνουν την εποχή αυτή και συ-
μπράττουν με το σύμβολο του
σταυρού ή με απεικονίσεις από τον
κύκλο της Παλαιάς Διαθήκης στην
υπηρεσία των ιδιοκτητών τους, χρι-
στιανών και μη: στην ασημένια γα-
μήλια κασετίνα της χριστιανής
του χριστιανισμού. Την περίοδο Προγέκτας απεικονίζονται σκηνές
αυτή έχουμε επίσης τη συνάντηση από τον κύκλο της Αφροδίτης (πιν.
δύο διαφορετικών μονοθεϊστικών 3)· το σύμβολο του σταυρού μαζί με
πολιτισμών, του χριστιανισμού με εκείνο της Γοργώς απεικονίζονται
το ισλάμ, καθώς επίσης και τη συμ- σε μια μαρμάρινη πλάκα που ανήκε
βίωση ιουδαϊσμού και χριστιανι- πιθανότατα σε κάποιο χριστιανικό
σμού, με τον τελευταίο –για πρώτη αγίασμα (αρ. 116)· η Ανάσταση
φορά– σε θέση ισχύος. του Λαζάρου και οι Μυροφόρες,
μαζί με τη μορφή του Έφιππου
Αγίου που σκοτώνει δράκοντα και
ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ, ΦΥΛΑΚΤΑ του Χνούβεως (οφιόσχημου τέρα-
ΚΑΙ ΜΑΤΑΙΟΔΟξΙΑ τος με κεφάλι λιονταριού – αιγυ-
Ο καθηγητής βυζαντινής και Με- πτιακού μαγικού συμβόλου κατά
σαιωνικής Τέχνης στο Πανεπιστή- των κοιλιακών και μητρικών πό-
μιο Johns Hopkins, Χένρυ Μα- νων), παριστάνονται μαζί σε ένα
γκουάιρ (Henry Maguire),13 σιδερένιο βραχιόλι-φυλακτό (αρ.
προσεγγίζει το θέμα της μετάβα- 79).
σης από την ειδωλολατρία στον Αξίζει να αναφέρει κανείς εδώ
χριστιανισμό μέσα από τον κόσμο και την περίπτωση των μαγικών
των κοσμημάτων, των μαγικών φυ- φυλακτών (ἀποτελέσματα) του φι-
λακτών, των ενδυμάτων και των μι- λοσόφου-θαυματοποιού Απολλω-
κροαντικειμένων της ιδιωτικής νίου του Τυανέα (που έζησε τα
ζωής. Στα αντικείμενα αυτά ανα- χρόνια του ιησού και σύντομα εξε-

λίχθηκε στη μορφή ενός εθνικού-
αγίου, ως αντίδραση στην εξά-
πλωση της λατρείας του ιησού), τα
οποία είχαν μεγάλη απήχηση
στους χριστιανούς κατοίκους των
πόλεων της Ανατολής.14
Εικόνες και πρακτικές της μα-
γείας και της παλαιάς θρησκείας
οι οποίες είχαν εξοβελιστεί από
τον δημόσιο χώρο φαίνεται λοιπόν
να επιβιώνουν σε διάφορες εκφάν-
σεις της ιδιωτικής ζωής, ιδιαίτερα
σε όσες σχετίζονταν με τις πιο ση-
μαντικές στιγμές του ανθρώπινου
βίου – τη γέννηση, το γάμο, την
ασθένεια και το θάνατο. Οι περισ-
σότεροι κληρικοί κατήγγελλαν αυ-
τές τις πρακτικές θεωρώντας τες
ξένες προς τη χριστιανική θρη-
σκεία, ενώ κάποιοι άλλοι τις ανέ-
χονταν με σκοπό την προσέλκυση
περισσότερων προσηλύτων στους
κόλπους της Εκκλησίας. Για τους
απλούς χριστιανούς, η συνέχιση
των παλαιών εθίμων δεν αποτε-
λούσε κατά τα φαινόμενα κάτι
αντίθετο στη χριστιανική τους πί-
στη, μάλλον κάτι συμπληρωματικό
σ’ αυτή συνιστούσε, ενώ σύντομα
οι αρχαίες εκείνες συνήθειες είχαν
ενδυθεί καθαρά χριστιανικό νόημα.
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΛΕΙΨΑΝΩΝ
ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
Η λατρεία των λειψάνων των χρι-
στιανών μαρτύρων, που εξαπλώνε-
ται αμέσως μετά τη λήξη των διωγ-
μών (313), ήταν κάτι καθοριστικό
για τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Η
ραγδαία διάδοση και η πίστη των
ανθρώπων στη θεραπευτική δύ-
ναμή τους, οι απόπειρες επισκό-
πων και πιστών να τα αποκτήσουν
και οι ταφές ad sanctos (η αντίληψη
δηλαδή ότι η απόθεση του νεκρού
κοντά στον τάφο ενός μάρτυρα ή
αγίου προσέφερε προνομιακή με-
ταχείριση του νεκρού την Ώρα της
Κρίσεως) έρχονταν σε αντίθεση με
τις έως τότε αντιλήψεις των αν-
θρώπων για τους νεκρούς που θά-
βονταν εκτός των τειχών, θεωρού-
νταν μίασμα για την τέλεση
λατρευτικών πράξεων προς τους
θεούς, ενώ η μεταθάνατια χρήση
λειψάνων παρέπεμπε σε τελετές
μαύρης μαγείας. Οι χώροι ταφής
ονομάζονται πλέον κοιμητήρια,
ενώ οι τελετές γύρω από τους τά-
φους είχαν αποκτήσει ιδιαίτερη
σημασία και έναν σωτηριολογικό
συμβολισμό στον κόσμο των πρώ-
των χριστιανών.
Η ταυτότητα των χριστιανικών
κοινοτήτων και η ιερή τοπογραφία
των πόλεων και της υπαίθρου κα-
Νεκρικό πορτρέτο νεαρής γυναίκας με κόκκινη ενδυμασία, από την περιοχή
Φαγιούμ της αιγύπτου, περ. 90-120 μ.Χ., εγκαυστική σε ξύλο με χρύσωμα.
Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης.
θορίζονται πλέον από την κατά τό-
πους λατρεία των μαρτύρων και
των αγίων, όπως αυτή παγιώνεται
μέσα από το λατρευτικό τυπικό της
Εκκλησίας. Εκτός από το να τιμά
την ανάμνηση των νεκρών της οι-
κογένειάς του προσφέροντας χρή-
ματα, αγαθά ή υπηρεσίες στην το-
πική κοινότητα, καθήκον του
πιστού ήταν επίσης να συμμετέχει
ενεργά στις χριστιανικές τελετές
στη μνήμη των αγίων, να εκτελεί
προσκυνήματα στα μεγάλα λα-
τρευτικά κέντρα και να πιστεύει
στην θαυματουργή δύναμή τους.
Οι αντιλήψεις αυτές, που γεννή-
θηκαν εκείνη την εποχή, δεν έπα-
ψαν να προσδιορίζουν τη δημόσια
και την ιδιωτική ζωή των χριστια-
νών τους αιώνες που ακολούθησαν,
συνεχίζουν μάλιστα να έχουν κα-
θοριστική επίδραση έως και σή-
μερα.
Metropolitan Museum of Art – New York
τράπεζα προσφορών εις μνήμην
των μαρτύρων ιωάννη, Λουκά, Αν-
δρέα, Λεωνίδη (και ενός ακόμη)
(αρ. 89). Μεταξύ των αντικειμέ-
νων αυτών, αξίζει να προσέξει κα-
νείς τη μικρή ασημένια λειψανο-
θήκη από το εγκαίνιο της
εκκλησίας που χτίστηκε πάνω στα
ερείπια του ιερού του Ασκληπιού
στη νότια πλευρά της Ακρόπολης,
μετά τη βίαιη καταστροφή του από
χριστιανούς (αρ. 104).
ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕξΕΛΙξΗ
ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Κλα-
σικών Σπουδών στο Πανεπιστή-
μιο της Πενσυλβάνια Κιμ Mπόους
(Kim Bowes)16 επιχειρεί μια συνο-
πτική παρουσίαση της εξέλιξης του
χώρου λατρείας των χριστιανών,
από τις οικίες στις μνημειώδεις εκ-
κλησίες του 4ου αιώνα και του λα-
τρευτικού τυπικού τους. Και τα δύο
θέματα αποτελούν χρήσιμο εισα-
γωγικό σημείωμα για την καλύτερη
κατανόηση αντικειμένων της έκθε-
σης, όπως αρχιτεκτονικά μέλη (κιο-
νόκρανα, θωράκια, μια τράπεζα
προσφορών, ψηφιδωτός διάκο-
σμος) ή άλλα κινητά αντικείμενα
από εκκλησίες (πολυκάνδηλο, επι-
τραπέζια σκεύη, λιτανικός σταυ-
ρός, θυμιατήρι). Η Μπόους σημει-
ώνει ότι –αντίθετα από την άποψη
παλαιότερων ιστορικών– ώς τις
πρώτες δεκαετίες του 4ου μ.Χ. αι-
ώνα οι χριστιανοί παρέμεναν μι-
κρή μειονότητα εντός του πληθυ-
σμού της αυτοκρατορίας. Μια
μαξιμαλιστική εκτίμηση θα τους
υπολόγιζε μόλις στο 10% του πλη-
θυσμού, με τους περισσότερους
Ο καθηγητής ιστορίας και Αρ- από αυτούς να συγκεντρώνονται
χαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πα- στις μεγάλες πόλεις μεταξύ των
νεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αριστο- φτωχών ή των μεσαίων στρωμά-
τέλης Μέντζος,15 σε ένα σύντομο των (έμποροι, χαμηλόβαθμοι αυ-
κείμενό του, εξετάζει την εξέλιξη τοκρατορικοί υπάλληλοι, στρατιώ-
των χώρων λατρείας των χριστια- τες) και με μικρή γενικά διείσδυση
νών μαρτύρων (τα λεγόμενα μαρτύ- ανάμεσα στις οικογένειες των
ρια) ως κομμάτι της εκκλησιαστι- πλούσιων αριστοκρατών και των
κής αρχιτεκτονικής της ύστερης ανθρώπων της υπαίθρου.
αρχαιότητας και των πρακτικών Συνεπώς, η απόφαση του Κων-
γύρω από το θάνατο και την ταφή. σταντίνου να στηρίξει μια νέα θρη-
Παράλληλα, η έκθεση παρουσιάζει σκεία το 313 δεν ήταν συνθηκολό-
διάφορα αντικείμενα τα οποία σχε- γηση ενώπιον μιας αναπόφευκτης
τίζονται με τη λατρεία των αγίων ανόδου του χριστιανισμού, αλλά
λειψάνων, όπως τύπους λειψανο- προσωπικό στοίχημά του, όχι μόνο
θηκών, προσκυνηματικές ευλογίες για την πίστη του, αλλά και για την
των Αγίων Μηνά και Θέκλης (μι- εξέλιξη μιας μικρής αλλά ανερχό-
κρές πήλινες αναμνηστικές φιάλες μενης τάξης υπηκόων του.
που περιείχαν αγίασμα ή λάδι από Οι πρώτοι χώροι συγκέντρωσης
τους χώρους λατρείας τους κοντά των χριστιανών υπήρξαν κατά κύ-
στην αιγυπτιακή Αλεξάνδρεια και ριο λόγο ιδιωτικοί, γι’ αυτό και οι
τη Σελεύκεια της Μικράς Ασίας αρχαιολόγοι δυσκολεύονται να
αντιστοίχως) (αρ. 92, 94) και μια τους αναγνωρίσουν σήμερα με
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 71
βάση τα αρχαιολογικά κατάλοιπα.
Αυτό άλλαξε ριζικά και πάλι εξαι-
τίας του Κωνσταντίνου, ο οποίος
στήριξε οικονομικά τη νέα θρη-
σκεία και συνέβαλε στη δημιουργία
ενός συγκεκριμένου αρχιτεκτονι-
κού τύπου για την τέλεση της χρι-
στιανικής λατρείας, με την ανέ-
γερση σειράς λαμπρών εκκλησιών
στις μεγάλες πόλεις. ως προς τον
αρχιτεκτονικό ρυθμό, ακολουθήθη-
καν γνωστά ρωμαϊκά πρότυπα,
όπως η ρωμαϊκή βασιλική, ή κυ-
κλικά και πολυγωνικά κτίρια. Στην
εσωτερική διαρρύθμιση και διακό-
σμηση των κτιρίων αυτών, που
σταδιακά άρχισε να τυποποιείται,
αναπαράγονται χριστιανικές ανα-
παραστάσεις και σύμβολα, με κυ-
ριότερο το σύμβολο του σταυρού.
Η έκθεση φιλοξενεί τμήμα ενός
ενεπίγραφου ψηφιδωτού δαπέδου
μιας από τις παλαιότερες σωζόμε-
νες χριστιανικές βασιλικές του ελ-
ληνικού χώρου, από τους Φιλίπ-
πους (αρ. 96). Στην επιγραφή
αναφέρεται ότι ο επίσκοπος Πορ-
φύριος φρόντισε για τη διακό-
σμηση του δαπέδου της εκκλησίας
που ήταν αφιερωμένη στον Από-
στολο Παύλο. Παρουσιάζονται
επίσης χαρακτηριστικά δείγματα
εκκλησιαστικών και λειτουργικών
αντικειμένων. Σε αυτά περιλαμβά-
νεται και ένα εξαιρετικό ασημένιο
ιερό δισκάριο που ανήκε στην εκ-
κλησία ενός μικρού χωριού της βό-
ρειας Συρίας. Παριστάνεται η
σκηνή της Θείας Κοινωνίας των
Αποστόλων, με τον ιησού σε ρόλο
ιερέα και διακόνου (αρ. 106). Είναι
ενδιαφέρον ότι ακόμα και μικρές
εκκλησίες της αγροτικής υπαίθρου,
τόσο στη Συρία όσο και στην Ελ-
λάδα, διέθεταν πολύτιμα εκκλη-
σιαστικά σκεύη. Επιπλέον, όπως
εδώ έτσι και στα υπόλοιπα αντι-
κείμενα, οι επιγραφές που τα συ-
νοδεύουν μας θυμίζουν ότι τόσο
αυτά, όσο και η υπόλοιπη διακό-
σμηση των εκκλησιών (τοιχογρα-
φίες, ψηφιδωτά κ.ά.) προέρχονταν
κυρίως από ατομικές δωρεές και
εράνους των πιστών. Έτσι το εσω-
τερικό των εκκλησιών ήταν συνή-
θως κατάστιχο από ονόματα πι-
στών, κληρικών και λαϊκών, οι
οποίοι με τον τρόπο αυτό ανταπο-
κρίνονταν στην υποχρέωσή τους
για προσφορά προς την κοινότητα
και τον κλήρο ενώ, ταυτόχρονα,
απηύθυναν από κοινού έκκληση
προς το θεό για τη σωτηρία της
κοινότητας, ζωντανών και νεκρών.
Συμμετοχή σε αυτή την πρακτική
είχαν φυσικά ο αυτοκράτορας και
τα μέλη των πλούσιων οικογενειών,
72 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
που με τις πλούσιες δωρεές τους
διακήρυτταν, εκτός από την πίστη
τους, την εξέχουσα θέση που κα-
τείχαν στην κοινωνική πυραμίδα.
Μεταξύ των πιο χαρακτηριστι-
κών παραδειγμάτων της τέχνης της
ύστερης αρχαιότητας αναφέρονται
σήμερα οι διάσημες εγκαυστικές
εικόνες από το Σινά (ο Παντοκρά-
τωρ, η Ένθρονη Παναγία με τον
Χριστό, ο Απόστολος Πέτρος
κ.λπ.), τα ψηφιδωτά από τον Άγιο
βιτάλιο της Ραβέννας (με τις απει-
κονίσεις της αυτοκράτειρας Θεο-
δώρας και του ιουστινιανού) ή η
αρχιτεκτονική διακόσμηση της
Αγία Σοφίας στην Κωνσταντινού-
πολη. Ήδη όμως η πρώιμη χρι-
στιανική τέχνη είχε διανύσει τρεις
αιώνες αλλαγών και προσαρμογών,
που δεν είναι εύκολα αναγνωρίσι-
μες στα έργα της εποχής του ιου-
στινιανού.
Οι πρώτες απόπειρες έκφρασης
της νέας χριστιανικής τέχνης ήταν
αναπόφευκτο να βασιστούν στα
διάφορα παραδοσιακά εικονογρα-
φικά ρεύματα που την περιέβαλ-
λαν εντός του ευρύτερου χώρου της
Μεσογείου και της Μέσης Ανατο-
λής. Η χρονική αφετηρία της νέας
τέχνης τοποθετείται στον πρώιμο
3ο αιώνα. Ας μη λησμονούμε ότι,
την περίοδο εκείνη, χριστιανική τέ-
χνη ήταν το καλλιτεχνικό προϊόν
μιας μυστικιστικής αίρεσης που
επιχειρούσε να απεικονίσει μια
απόκρυφη, μυθολογική παράδοση,
σε σημείο ώστε η τέχνη αυτή να
διαφοροποιείται σημαντικά από τη
χριστιανική/βυζαντινή τέχνη που
αναπτύχθηκε μετά την Ειρήνη της
Εκκλησίας.
Σύμφωνα με τον ιταλό καθηγητή
στο Ποντιφικιανό ινστιτούτο Χρι-
στιανικής Αρχαιολογίας του βατι-
κανού, Φαμπρίτσιο Μπισκόντι
(Fabricio Bisconti)17, ο πιο διαδε-
δομένος θεματικός κύκλος της τέ-
χνης αυτής στην πρώιμη φάση της
υπήρξε η απεικόνιση του φυσικού
κόσμου σε νωπογραφίες χριστια-
νικών τάφων και ρωμαϊκών σαρκο-
φάγων: ειδυλλιακά τοπία της επί-
γειας και παραδείσιας ζωής όπου
εμφανίζονται συχνά μυθολογικές
μορφές (από τον διονυσιακό κύ-
κλο, μυθικά ζώα και τέρατα και
προσωποποιήσεις στοιχείων της
φύσης κ.ά.) και στα οποία απο-
κρύπτονταν συχνά φιλοσοφικές και
θρησκευτικές ιδέες. Στον κύκλο
αυτό διαμορφώνονται σταδιακά
(στις λεγόμενες κρυπτο-χριστιανι-
κές σαρκοφάγους) κάποια θέματα
τα οποία εκφράζουν με πιο ξεκά-
θαρο τρόπο χριστιανικά νοήματα.
Το παραδοσιακό θέμα του κριοφό-
ρου ποιμένα που σχετίζεται με τον
μυθικό Ερμή Ψυχοπομπό (τον
οδηγό των ψυχών στον Άδη) γίνε-
ται σύμβολο του Χριστού Σωτήρα
των πιστών (οι οποίοι συμβολίζο-
νται ως κριάρια ή πρόβατα), ενώ
παράλληλα απηχεί την παραβολή
του απολωλότος προβάτου ως κα-
λού χριστιανού. Στην έκθεση πα-
ρουσιάζονται δύο τέτοια αγαλμα-
τίδια ποιμένα και κριοφόρου και
μια ανάγλυφη παράσταση από ρω-
μαϊκή σαρκοφάγο με τον Χριστό
Ποιμένα (αρ. 117-9). Παρομοίως,
το θέμα του φιλοσόφου θα χρησι-
μοποιηθεί για να εκφράσει το πρό-
τυπο της χριστιανικής κατήχησης –
η μορφή του ταυτίζεται πλέον με
την απεικόνιση του Χριστού, που
πλαισιώνεται από τους μαθητές
του.
Η χρήση κοινών παραδοσιακών
θεμάτων στις πρώτες απόπειρες ει-
κονογραφικής έκφρασης των χρι-
στιανών θα αντικατασταθεί στα-
διακά από έναν κύκλο σκηνών απ’
ευθείας από την βίβλο, οι οποίες
θα συνεχίσουν να εκφράζονται στη
βάση γνωστών μυθολογικών εικο-
νογραφικών θεμάτων. Ένα γνωστό
παράδειγμα είναι ο Ορφέας που
παίζει λύρα και λειτουργεί ως πηγή
έμπνευσης για τις απεικονίσεις του
Χριστού ως Καλού Ποιμένα και
του Δαυίδ.
Η απεικόνιση του Δαυίδ ο
οποίος παίζει λύρα συναντάται σε
έναν ασημένιο δίσκο που προέρ-
χεται από την κατεχόμενη Κύπρο
(αρ. 133c). Εννέα ασημένιοι δίσκοι
με παραστάσεις από τον κύκλο του
Δαυίδ σε νεαρή ηλικία περιλαμβά-
νονταν μεταξύ των χρυσών και
ασημένιων αντικειμένων του λεγό-
μενου «Θησαυρού της Λάμπουσας»
(σημερινός Καραβάς). Τα αντικεί-
μενα αυτά χρονολογούνται την
εποχή του αυτοκράτορα Ηρα-
κλείου (610-641) και πολλοί μελε-
τητές έχουν υποστηρίξει ότι τα
επεισόδια με τον νεαρό Δαυίδ συμ-
βολίζουν τις επιτυχίες του ίδιου του
αυτοκράτορα εναντίον των αντι-
πάλων του.
Πράγματι, μεταξύ του ύστερου
6ου και του πρώιμου 7ου αιώνα συ-
ντελείται μια σημαντική υποχώ-
ρηση των κλασικών προτύπων στα
μέσα έκφρασης της αυτοκρατορι-
κής ιδεολογίας (πανηγυρικοί, ιστο-
ριογραφία, τέχνη), ενώ φαίνεται να
παίρνουν τη θέση τους θέματα από
την Παλαιά Διαθήκη. ωστόσο,
όπως μια νεότερη μελέτη υποστη-
ρίζει, στην περίπτωση των ασημέ-
νιων δίσκων από την Κύπρο έχουμε
να κάνουμε με μια άλλη πτυχή της
διαδικασίας εκχριστιανισμού του
αρχαίου κόσμου: τη σφαίρα του
ιδιωτικού. Ο κύκλος του νεαρού
Δαυίδ φαίνεται να αποτελεί την εκ-
χριστιανισμένη εκδοχή των περι-
πετειών των ηρώων της ελληνικής
μυθολογίας, ένα θέμα δημοφιλές
σε επιτραπέζια σκεύη πολυτελείας
από τις πλούσιες οικίες της αρι-
στοκρατικής ελίτ. Σύμφωνα με την
άποψη αυτή, οι βιβλικές παραστά-
σεις είχαν σκοπό να αφηγηθούν τις
δοκιμασίες του νεαρού Δαυίδ προ-
τού γίνει βασιλιάς του ισραήλ,
όπως θα αναφέρονταν στον Θη-
σέα ή στον Ηρακλή. Σε δύο μάλι-
στα από τις παραστάσεις αυτές, ο
Δαυίδ θυμίζει έντονα θέματα από
τους άθλους του Ηρακλή.18
Με άλλα λόγια, οι εικόνες αυτές
ανεδείκνυαν τη σημασία της εκ-
παίδευσης ως κύριου στοιχείου αυ-
τοπροσδιορισμού αλλά και ενός
κοινού κώδικα επικοινωνίας με-
ταξύ των μελών των μορφωμένων
και πλούσιων τάξεων της ύστερης
αυτοκρατορίας. Παράλληλα, ο μυ-
θικός Ηρακλής συνέχιζε να ανα-
φέρεται στην τέχνη και στη λογο-
τεχνία της ύστερης αρχαιότητας,
τόσο από εθνικούς όσο και από
χριστιανούς, ως πρότυπο αν-
δρείας, σωματικής ρώμης, καθώς
επίσης και ως αγαθοποιός προ-
στάτης (ἀλεξίκακος). Θέματα από
τον κύκλο του Ηρακλή εμφανίζο-
νται συχνά μαζί με άλλα από τη βί-
βλο σε νωπογραφίες χριστιανικών
τάφων της Ρώμης, ενώ τα επι-
τεύγματα επιφανών χριστιανών σε
εγκωμιαστικά κείμενα της εποχής
συγκρίνονταν με τους άθλους του.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι και
το επίγραμμα από τη βάση ενός
χαμένου σήμερα ανάγλυφου με τον
Ηρακλή και τους άθλους του, που
βρέθηκε στη Ρόδο – το είχαν στή-
σει οι Ροδίτες το 400 μ.Χ. με
σκοπό να τιμήσουν τον επιφανή
χριστιανό Αναστάσιο, τον οποίο
μάλιστα αποκαλούσαν «Ηρακλή
της γενιάς μας».19
Η έκθεση φιλοξενεί ένα χάλκινο
πλακίδιο (με ένθετη διακόσμηση
από χαλκό, ορείχαλκο και ασήμι)
που παρουσιάζει τον Ηρακλή με
τη Λερναία Ύδρα (αρ. 4). Το εξαι-
ρετικής τέχνης αυτό αντικείμενο
που χρονολογείται τον 4ο αιώνα
θα μπορούσε να ανήκει τόσο σε
έναν εθνικό όσο και σε κάποιον
μορφωμένο με κλασική παιδεία
χριστιανό – όπως, π.χ., ο Αναστά-
σιος της Ρόδου.
Η εκπαίδευση των μορφωμένων
αστών, είτε χριστιανών είτε εθνι-

κών, συνέχιζε να βασίζεται για αρ-
κετούς αιώνες στα κλασικά κείμενα
της αρχαιότητας – και αυτό, όπως
ήταν λογικό, προβλημάτιζε έντονα
τους χριστιανούς λόγω του σκαν-
δαλώδους και ειδωλολατρικού πε-
ριεχομένου τους. Για το λόγο αυτό,
όπως και πολλοί ακόμα εκκλησια-
στικοί συγγραφείς, ο Μέγας βασί-
λειος (στο έργο του Πρὸς τοὺς νέ-
ους, ὅπως ἀν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο
λόγων), θα ασχοληθεί επίμονα με
το θέμα της «ορθής χρήσης» των
κλασικών κειμένων (της θύραθεν
παιδείας) ως μέρους της ηθικής εκ-
παίδευσης των χριστιανών, πα-
ράλληλα με τη διδασκαλία των χρι-
στιανικών κειμένων.
Για αρκετούς μορφωμένους χρι-
στιανούς της ύστερης αρχαιότη-
τας, πάντως, η κλασική λογοτε-
χνία όπως και η αρχαία τέχνη δεν
ταυτιζόταν με την αρχαία θρη-
σκεία, αλλά αποτελούσε πηγή λο-
γοτεχνικής, ηθικής και φιλοσοφι-
κής έμπνευσης. Το ακριβώς
αντίθετο ίσχυε για τον χαρισμα-
τικό αυτοκράτορα ιουλιανό, ο
οποίος θεώρησε τα κλασικά κεί-
μενα ιερά (την ιερά βίβλο του ελ-
ληνισμού) και, ως εκ τούτου, απα-
γόρευσε με νόμο σε χριστιανούς
να ασκούν το επάγγελμα του κα-
θηγητή· θα έπρεπε, σύμφωνα με
εκείνον, ή να περιοριστούν στα
χριστιανικά κείμενα ή να ασπα-
στούν τις ιδέες περί των αρχαίων
θεών που περιείχαν τα κείμενα τα
οποία επέλεγαν για να διδάξουν
στους μαθητές τους.20
Στην έκθεση παρουσιάζονται
τρεις κεφαλές κλασικών αγαλμά-
των στις οποίες έχουν χαραχθεί
αργότερα χριστιανικοί σταυροί
(αρ. 113-115). Η ερμηνεία αυτών
των χαραγμάτων δεν είναι εύκολη.
Πιθανότατα αποσκοπούσαν στον
εξορκισμό των ειδώλων. Σε κά-
ποιες όμως περιπτώσεις, τα αγάλ-
ματα αυτά επαναχρησιμοποιού-
νταν σε χριστιανικό περιβάλλον.
Είναι αλήθεια ότι ένας αριθμός
χριστιανών θα συνεχίσει να συλλέ-
γει ή να παραγγέλνει αρχαία αγάλ-
ματα (αποκομμένα από τα τελε-
τουργικά τους συμφραζόμενα),
κάποιοι μάλιστα θα ανακαλύψουν
σε μυθολογικές παραστάσεις αλ-
ληγορικά χριστιανικά μηνύματα.
Από την άλλη μεριά, ωστόσο, βρί-
σκονταν σκληροπυρηνικοί επίσκο-
ποι και μοναχοί, που θεωρούσαν
ότι τα αγάλματα αυτά κατοικού-
νταν από δαίμονες και έπρεπε να
αφανιστούν.
Είτε στην περίπτωση του ιουλια-
νού είτε των χριστιανών αυτοκρα-
Θραύσμα από ψηφιδωτό σε πεζοδρόμιο του Άργους, στο οποίο αναπαρίστα-
ται το φθινόπωρο, 4ος αιώνας, μάρμαρο, ασβεστόλιθο, ψηφίδες γυαλιού.
Μουσείο Άργους.
τόρων και των φανατικών επισκό-
πων, το στοιχείο του θρησκευτικού
προσηλυτισμού και των διαφόρων
μορφών βίας που ασκούνταν ενα-
ντίον όσων δεν υποτάσσονταν στα
ασφυκτικά όρια της εκάστοτε επι-
βαλλόμενης θρησκευτικής ορθότη-
τας αποτελεί κάτι νέο για τον αρ-
χαίο κόσμο και ρίχνει βαριά τη σκιά
του στην αισιόδοξη αφήγηση της
ύστερης αρχαιότητας.
ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΣΤΗ
ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΗ ΕΙΚΟΝΑ
Η μετάβαση από τη νατουραλι-
στική απόδοση των ανθρώπινων
χαρακτηριστικών της ελληνορω-
μαϊκής τέχνης στην αφαιρετική και
δισδιάστατη μορφή της αποπνέου-
σας μια απόκοσμη πνευματικότητα
χριστιανικής εικόνας θεωρείται ένα
από τα πιο ενδιαφέροντα φαινό-
μενα της τέχνης της ύστερης αρ-
χαιότητας. Η αλλαγή αυτή ήταν
αποτέλεσμα και πάλι, αλλά όχι
Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού
Όντας, σε σημαντικό βαθμό, η με-
τεξέλιξη μιας βαθιά ριζωμένης θρη-
σκευτικής πρακτικής πριν από το
χριστιανισμό, η οποία αντιπαρα-
τάχθηκε σε μια πρωτόγνωρης έντα-
σης δογματική επίκριση της απει-
κόνισης του θείου μέσω της ύλης
αλλά και, κατόπιν, σε μια θεολο-
γική επανερμηνεία του ρόλου της
στο πλαίσιο της ήδη εδραιωμένης
χριστιανικής τελετουργίας, η λα-
τρεία της χριστιανικής εικόνας δεν
έπαψε ποτέ να δημιουργεί εντά-
σεις και έντονο προβληματισμό με-
ταξύ των χριστιανών. Αλλά σε
ποιες πτυχές της καλλιτεχνικής πα-
ραγωγής της ύστερης αρχαιότητας
μπορούμε να ανιχνεύσουμε τους
πρόδρομους αυτού που αργότερα
θα εξελιχθεί στη λατρευτική εικόνα
της βυζαντινής τέχνης;
Η ανεξάρτητη ερευνήτρια με
έδρα τη νέα Υόρκη Κάθριν Μάρ-
σεντζιλ (Katherine Marsengill)21
τους βρίσκει κατ’ αρχάς σε πίνακες
ζωγραφικής και σε εικονιστικά
πορτρέτα τιμώμενων νεκρών του
ελληνορωμαϊκού κόσμου, και ιδι-
αίτερα στα γνωστά πορτρέτα φα-
γιούμ. Με την έκρηξη της λατρείας
των μαρτύρων κατά τον 4ο και τον
5ο αιώνα, η παράδοση αυτή έρχε-
ται να ικανοποιήσει τις ανάγκες
των χριστιανών να τιμήσουν και να
επικοινωνήσουν νοερά με τους νε-
κρούς ήρωές τους. Παρατηρεί επί-
σης ότι η απόδοση μιας έντονης
πνευματικότητας στην έκφραση
και η απομάκρυνση από τον κλα-
σικό νατουραλισμό αποτελούν γε-
νικότερες τάσεις της τέχνης της
αποκλειστικά, της εξάπλωσης του εποχής, τάσεις που συναντά κα-
χριστιανισμού και μιας ριζικής ανα- νείς σε πορτρέτα εθνικών φιλοσό-
θεώρησης του τρόπου με τον οποίο φων ήδη από τον 3ο αιώνα. Εκτός
αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι την από την κατηγορία αυτή, αναγνω-
παραγωγή αναπαραστάσεων της ρίζει σημαντικές επιρροές από τα
ανθρώπινης μορφής μέσω της πορτρέτα των αυτοκρατόρων και
ύλης, είτε πρόκειται για θνητούς συγκεκριμένους τύπους αγαλμάτων
είτε γενικότερα για το θείο. Η ολο- αρχαίων θεών (π.χ. Δίας, Σάραπις,
κλήρωση της διαδικασίας αυτής Ήλιος, Ίσις).
και η καθιέρωση της λατρείας της Η έκθεση παρουσιάζει τρία πα-
εικόνας με τους όρους και τους κα- ραδείγματα έργων φαγιούμ (αρ.
νόνες που τη διέπουν έως σήμερα 139-41), μία εγκαυστική εικόνα του
τοποθετείται χονδρικά στον 6ο αι- 6ου/7ου αιώνα από την Αίγυπτο
ώνα. Μεταξύ των πιο πρώιμων πα- (αρ. 144), καθώς και σειρά μαρμά-
ραδειγμάτων χριστιανικών εικόνων ρινων πορτρέτων φιλοσόφων και
που διασώζονται, συγκαταλέγονται επιφανών ανδρών εξαιρετικής τέ-
οι εγκαυστικές εικόνες του Σινά – χνης (αρ. 9-11, 36-38), όπου κα-
τις οποίες αναφέραμε παραπάνω. νείς μπορεί να διακρίνει τα νέα
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι αυτά χαρακτηριστικά. Παλαιό-
σε κείμενα πρώιμων χριστιανών τερα, η (θα λέγαμε) εξπρεσιονι-
συγγραφέων ερχόμαστε συχνά στική απόδοση των χαρακτηριστι-
αντιμέτωποι με διαφορετικές, κών του προσώπου θεωρούνταν η
ακόμα και αντικρουόμενες μεταξύ προσπάθεια του καλλιτέχνη να
τους, αντιλήψεις ως προς τη χρήση αποδώσει στις μορφές αυτές την
των εικόνων στη δημόσια και στην αίσθηση της οικειότητας με έναν
ιδιωτική λατρεία των χριστιανών. υπερβατικό κόσμο. ωστόσο, σή-
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 73
μερα, πιστεύεται ότι η νέα αυτή
καλλιτεχνική γλώσσα δεν είχε να
κάνει (μόνο) με θρησκευτικές συ-
μπεριφορές ή με την καλλιτεχνική
έκφραση σε μια εποχή έντονης
πνευματικότητας ή κρίσης, αλλά
ότι οπτικοποιούσε τα ιδανικά μιας
νέας πολιτικής κουλτούρας στο σύ-
νολό της.22
Η απομάκρυνση της υστερορω-
μαϊκής και της βυζαντινής τέχνης
από τον νατουραλισμό επηρεά-
στηκε από χριστιανικές θεολογι-
κές ιδέες, αλλά θα ήταν λάθος να
αποδώσουμε τις αλλαγές αυτές
αποκλειστικά σε συγκεκριμένα θε-
ολογικά κείμενα της εποχής. Ο
ομότιμος καθηγητής της Τέχνης
και της Αρχαιολογίας στο Πανεπι-
στήμιο του Πρίνστον Σλόμπονταν
Τσούρτσιτς (Slobodan curcic)23 ξε-
χωρίζει τρία χαρακτηριστικά της
τέχνης αυτής, που την απομακρύ-
νουν από την αισθητικές αξίες του
ελληνορωμαϊκού κόσμου: την αφαι-
ρετικότητα, την εξαΰλωση των μορ-
φών και τη δισδιάστατη προοπτική.
Η αφαιρετικότητα απέρριπτε τις
αρχές της νατουραλιστικής από-
δοσης των μορφών και των αρχι-
τεκτονικών κανόνων (αναλογία,
συμμετρία, προοπτική κ.λπ.), αντι-
καθιστώντας την από μια καλλιτε-
χνική γλώσσα αποτελούμενη κυ-
ρίως από εικόνες-σύμβολα που
αδιαφορούσαν για τους κλασικούς
κανόνες του ρεαλισμού και βασί-
ζονταν σε θεολογικές ιδέες (Σω-
τηρία, Ανάσταση, Ενσάρκωση
κ.λπ.). Η συμπίεση της τρισδιά-
στατης μορφής στις δύο διαστά-
σεις και η χαλάρωση της δομικής
συνάφειας μεταξύ των μερών των
μορφών αποτελεί για τον Τσούρ-
τσιτς ένα ακόμα χαρακτηριστικό
της νέας τέχνης. Φέρνει ως παρά-
δειγμα την εξέλιξη του κορινθιακού
κιονόκρανου, αντιπαραβάλλοντας
την οργανική απόδοση των φύλ-
λων της άκανθας σε ένα παρά-
δειγμα του 2ου μ.Χ. αιώνα, από
την πόλη Όστια με τη δαντελωτή,
εξαϋλωμένη και με έντονη φωτο-
σκίαση απόδοση του φυτικού μο-
τίβου στα περίτεχνα κιονόκρανα
της Αγίας Σοφίας (6ος αιώνας).24
Ολόγλυφα έργα γλυπτικής παύ-
ουν να αναπαράγονται προς το τέ-
λος της περιόδου και αντικαθίστα-
ται από τις γνώριμες μετωπικές
μορφές των βυζαντινών αγίων. Μο-
λονότι η γλυπτική τέχνη δεν εγκα-
ταλείπεται εντελώς, υποχωρεί
ωστόσο προς όφελος της ζωγραφι-
κής. Σε ψηφιδωτά έργα, τοπία και
αναπαραστάσεις κτιρίων αποδίδο-
νται πλέον με τρόπο μετωπικό, ενώ
74 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
η προσπάθεια για την απόδοση της
προοπτικής και των αναλογιών
ατονεί.
ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ, ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ,
ΝΕΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ
Την έκθεση, τέλος, κοσμεί μια γυ-
ναικεία κτένα από ελεφαντοστό,
στις δύο πλευρές της οποίας ανα-
παρίστανται οι γυναικείες προσω-
ποποιήσεις των πόλεων της Ρώ-
μης και της Κωνσταντινούπολης
(αρ. 74). Το έργο αυτό χρονολο-
γείται στο δεύτερο μισό του 6ου
αιώνα, ωστόσο οι δύο μορφές φέ-
ρουν όλα τα παραδοσιακά σύμβολα
παλαιότερων τέτοιων απεικονί-
σεων. Η Ρώμη παρουσιάζεται ως
ένθρονη Αμαζόνα, ενώ η Κωνστα-
ντινούπολη φορά πυργόσχημο
στέμμα, βαστά αναμμένη δάδα και
κέρας της Αμαλθείας. Το αντικεί-
μενο αυτό, αν και από την ιδιω-
τική σφαίρα, φαίνεται να συμπυ-
κνώνει μοναδικά τον πολιτισμό της
ύστερης αρχαιότητας, όπου η ελ-
ληνική και η ρωμαϊκή κληρονομιά
συναντά το χριστιανικό όραμα του
Κωνσταντίνου.
Για τους νεοέλληνες, ίσως πε-
ρισσότερο από οποιονδήποτε
άλλο λαό της Ευρώπης, η ύστερη
αρχαιότητα σηματοδοτεί ένα από
τα σημαντικότερα σημεία αναφο-
ράς οποιασδήποτε απόπειρας
(επανα)προσδιορισμού της μεσαι-
ωνικής και νεότερης ταυτότητάς
τους (που ορίζεται από το τρί-
πτυχο: ελληνική αρχαιότητα, ρω-
μαϊκότητα, χριστιανισμός), μια
παραδοχή που μένει να ανακαλύ-
ψουμε και να μελετήσουμε συστη-
ματικά. Η ύστερη αρχαιότητα
αποτελεί σημείο καμπής στον αυ-
τοκαθορισμό του ελληνόφωνου
χριστιανικού πληθυσμού της Ανα-
τολής και της νότιας ιταλίας, στο
πλαίσιο μιας ιστορικής αφήγησης
που παρέμεινε εν πολλοίς κυ-
ρίαρχη ώς τον 19ο αιώνα. Αλλά
ακόμα και η ανακάλυψη της ελλη-
νικής αρχαιότητας από τη Δύση
και, αργότερα, από τους Έλληνες
Ρωμιούς, βασίστηκε σε σημαντικό
βαθμό στα κείμενα που (κυρίως)
χριστιανοί συγγραφείς της ύστε-
ρης αρχαιότητας είχαν προ πολ-
λού επιλέξει για τις δικές τους
ανάγκες, προκειμένου να διασώ-
σουν, μελετώντας, αντικρούοντας,
διαστρεβλώνοντας ή απλώς μι-
μούμενοι το γλωσσικό ύφος τους,
έργα του Ομήρου, του Θουκυδίδη,
του Ηροδότου, του Πλάτωνα, του
ξενοφώντα, του Πλουτάρχου, των
τραγικών, του Παυσανία – ακόμα
και κείμενα του ιουλιανού του Πα-
ραβάτη ή και συλλογές με χρη-
σμούς του θεού Απόλλωνα. zx
1
Το βιβλίο της έκθεσης είναι παράλ-
ληλα διαθέσιμο σε ηλεκτρονική μορφή
στο Διαδίκτυο, στη διεύθυνση: http://
www.onassisusa.org/transition/ebook/
2 έτος κατάργησης των αγώνων στην
Για τις θεματικές ενότητες της έκθε-
σης, βλ. http://www.onassis.gr/online-
magazine/issue-21/article-1.php (l.
Bouzali).
3
P. Brown, “late Antiquity: Anomaly
and Order between a Pagan and a
christian World”, 21-25. Έργα του
Πήτερ Μπράουν στα ελληνικά: Ο κό-
σμος της ύστερης αρχαιότητας 150-750
μ.Χ., Αλεξάνδρεια, 1998. Η Κοινωνία
και το Άγιο στην ύστερη Αρχαιότητα,
Άρτος ζωής, 2000. Η δημιουργία της
ύστερης αρχαιότητας, βιβλιοπωλείον
της Εστίας, 2001.
4
e. Dodds, Pagan and Christian in an
Age of Marcus Anxiety. Aspects of
Religious Experience from Aurelius to
Constantine, cambridge, 1965 [στα ελ-
ληνικά: Εθνικοί και χριστιανοί σε μια
εποχή αγωνίας. Όψεις της θρησκευτι-
κής εμπειρίας από τον Μ. Αυρήλιο ώς
τον Μ. Κωνσταντίνο, μετάφραση: Κώ-
στας Αντύπας, Αλεξάνδρεια, 1995].
M. Rostovtzeff, The Social and
Economic History of the Roman Empire,
Oxford, 1926.
5
Για την κριτική που έχει ασκηθεί στην
«αισιόδοξη» αφήγηση του Μπράουν, ως
προϊόν ενός πολιτικά ορθού, μεταμο-
ντέρνου και αγνωστικιστικού ιστοριο-
γραφικού μοντέλου (όχι παρακμή ή απο-
σύνθεση, αλλά μεταμόρφωση/μετάλλαξη,
όχι εποχή αγωνίας, αλλά φιλοδοξίας, η
κυριαρχία του θρησκευτικού φαινομένου
έναντι της πολιτικής, κοινωνικής ή οι-
κονομικής ιστορίας κ.ά.), βλ. ενδεικτικά:
Andrea Giardina, “esplosione di tardo-
antico“, Studi Storici 40/1 (1999), 157-
80. W. liebeschuetz, Decline and Fall of
the Roman City, Oxford, 2003, B. Ward-
Perkins, The Fall of Rome and the End of
Civilization, Oxford, 2005 [στα ελλη-
νικά: Η πτώση της Ρώμης και το τέλος
του πολιτισμού, μετάφραση: Θεόδωρος
Γιαννόπουλος, Ολυμπία Χειμωνίδου,
Θύραθεν, 2007]. P. Athanassiadi, “Anti-
quité tardive: construction et décon-
struction d’un modèle historiogra-
phique”, AnTard 14 (2006), 311-324.
6 Studies 89 (1999), 155-89.
J. elsner, “late Antiquity: a Period of
cultural interaction”, 26-31.
7
“late Antique Art: The Problem of
the concept and the cumulative
Aesthetic” στο S. Swain & M. edwards
(επιμ.), Approaching Late Antiquity: The
Transformation from Early to Late
Empire, Oxford, 2004, 271-309.
8
H. Saradi-Mendelovici, “urban Set-
ting”, 37-40.
9
βλ. πρόσφατα, A. Kaldellis, The
Christian Parthenon, cambridge, New
York 2009.
10
Συχνά αναφέρεται το 391 μ.Χ. ως το
Ολυμπία από τον Θεοδόσιο Α΄, αλλά
κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί. Η πρόσφατη
αρχαιολογική έρευνα του χώοου έρχε-
ται να επιβεβαιώσει την πληροφορία
ότι το τέλος του ιερού πρέπει να συν-
δέεται με τα χρόνια του Θεοδοσίου β΄
(πρβ. Scholia in Lucianum, 41.9).
11
u. Sinn. Olympia: Cult, Sports and
Ancient Festival, Princeton, 2000, 111-
129.
12
A. cameron, “The Rise of chris-
tianity: From Recognition to Autho-
rity”, 32-36.
13
H. Maguire, “Personal Adornment:
Glory, Vainglory, and insecurity”, 43-
47.
14
Για τον Απολλώνιο τον Τυανέα, M.
Dzielska, Apollonius of Tyana in legend
and History, Rome, 1986 [στα ελλη-
νικά: Απολλώνιος ο Τυανεύς. Στον μύθο
και στην ιστορία, μετάφραση: Γιώργος
Κουσουνέλος, Ενάλιος, 2000].
15
A. Mentzos, “Death and Rebirth”,
48-52.
16
K. Bowes, “christian Worship”, 53-
57.
17
F. Bisconti, “The emergence of
christian Art: Old Themes and New
Meanings”, 58-60.
18
R. e. leader, “The David Plates
Revisited: Transforming the Secular in
early”, The Art Bulletin, 82.3 (2000),
407-427.
19
G. Deligiannakis, “christian At-
titudes Towards Pagan Statuary: the
case of Anastasios of Rhodes”, Byza-
ntion 78 (2008), 142-157.
20
Για τον ιουλιανό, βλ. Π. Αθανασιάδη,
Ιουλιανός. Μια Βιογραφία, ΜιΕΤ 20052.
21
K. Marsengill, “Portraits and icons in
late Antiquity”, 61-66.
22
R.R.R. Smith, “late Antique Portraits
in a Public context: Honorific Statuary
at Aphrodisias”, Journal of Roman
23
S. curcic, “Aesthetic Shifts in late
Antique Art: Abstraction, Demateria-
lization, and Two-Dimensionality”, 67-
73.
24
Πρβ. αρ. 99, 100.
ιστορίες μιας πόλης του βορρά
Από την κΑτερινΑ ςΧινΑ
Αφηγήματα, με ήρωες ανθρώπους ξεκομμένους –είτε από γηρατειά είτε από αναπηρία είτε από βά-
σανο ψυχής– που κυκλοφορούν σε πρώτο ή σε δεύτερο πλάνο και στις τρεις ιστορίες του τόμου. Μια
σπουδή στη μοναξιά.
άθε άνθρωπος ζει στο
Κ καταφύγιο του άλλου,
λέει μια παλιά ιρλανδική
παροιμία. Είναι μια
φράση που δεν έπαψε
να επανέρχεται στο νου, όσο διά-
βαζα τις χαμηλότονες Ιστορίες του
Χαλ, του Γιώργου Μητά. Κανείς δεν
είναι τόσο μόνος όσο νιώθει – γιατί,
κι ας μην είναι σε πρώτη ματιά
ορατό, δεν έχουν διά παντός χαθεί
εκείνες οι μικρές, αθέατες δυνάμεις
που συνδέουν άτομο με άτομο, που
γλιστρούν μέσα από τις χαραμάδες
του κόσμου σαν άρριζα φυτά ή σαν
τριχοειδή αγγεία και μπορούν να με-
ταμορφώσουν τις πιο σκληρές στιγ-
μές σε αγλάισμα. Αλλά και πάλι όχι:
γιατί ετούτα τα φυτά χρειάζονται
τον χρόνο και το έδαφός τους, χρει-
άζονται τη βούληση και την πρωτο-
βουλία μας – κι όταν το ψυχικό φορ-
τίο είναι αβάσταχτο, το μόνο που
μένει είναι η απομίμηση της επα-
φής, το κέλυφος της συνενοχής, η
απουσία.
Μια σπουδή στη μοναξιά, είναι
λοιπόν αυτά τα αφηγήματα, με
ήρωες ανθρώπους ξεκομμένους –
είτε από γηρατειά είτε από αναπη-
ρία είτε από βάσανο ψυχής– που
κυκλοφορούν σε πρώτο ή σε δεύ-
τερο πλάνο και στις τρεις ιστορίες
του τόμου. Σε μια πόλη βορινή,
υγρή, σαρωμένη από τους ανέμους,
με λίγες μονάχα μέρες ευεργετικής
αιθρίας, βλέπουν τη ζωή τους να ξε-
φτίζει και να αδειάζει, ή προσπα-
θούν να την προβάλλουν σε μια ανέ-
φικτη δυνατότητα μελλοντικής
ευτυχίας. Διστακτικοί στην έκφραση
των συναισθημάτων τους από ιδιο-
συγκρασία ή από κοινωνική επιταγή,
ντροπαλοί ή αφύσικα θορυβώδεις
στην υπερπροσπάθειά τους να μην
αποκαλύψουν τον ρημαγμένο τους
ψυχισμό, ταγμένοι σ’ ένα privacy
που συχνά γίνεται εγκλωβισμός, οι
βρετανοί ήρωες του Γιώργου Μητά
έρχονται ξαφνικά σε επαφή με τον
Άλλον, τον διαφορετικών καταβο-
λών και κοσμοαντίληψης ξένο. Και
τότε, σαν να ξεκλειδώνονται, σαν
να ανοίγονται στο φως. Όπως η
ηλικιωμένη ταξιθέτρια κυρία Ρό-
τζερς, η ηρωίδα της πρώτης ιστο-
O Γιώργος Μητάς.
ρίας, που στερημένη από οικεία
πρόσωπα, πεισματικά προσκολλη-
μένη στις μικρές τελετουργίες του
καθημερινού –μια βόλτα με ποδή-
λατο, μια εξόρμηση στο σουπερ-
μάρκετ της γωνίας, λίγες κουβέντες
με τα κορίτσια πίσω από τις αριθ-
μομηχανές, κηπουρική, ένα ζεστό
αφέψημα στην πολυθρόνα δίπλα
στη θερμάστρα, ένα βιβλίο– δονείται
από την προσδοκία να προσκαλέσει
για τσάι έναν νεαρό ισπανό, τακτικό
θαμώνα της κινηματογραφικής λέ-
σχης, σαν ανταπόδοση ενός ευχαρι-
στώ, μιας φιλικής, ευγενικής ματιάς.
Η σκηνή με την οποία ολοκληρώνε-
ται η ιστορία, όταν η κυρία Ρότζερς
ξυπνά στον καναπέ του φθαρμένου
σαλονιού της μετά την επίσκεψη
(πραγματική; ή μήπως όνειρο;) του
καλεσμένου της, λουσμένη στο φως
«ενός ευλογημένου, άχρονου, ολό-
λαμπρου πρωινού» συμπυκνώνει
εκείνο το αγλάισμα για το οποίο μί-
λησα στην αρχή, την ευφορία που
χαρίζει το σχετίζεσθαι.
ΤΡΕΙΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ
Τρεις συναντήσεις περιγράφει ο
Γιώργος Μητάς στο βιβλίο του –
και στις τρεις δευτεραγωνιστής είναι
ένας αλλοδαπός φοιτητής από κά-
ποια χώρα της Μεσογείου, ισπα-
νός στην πρώτη, στη δεύτερη Έλ-
ληνας (ο αναγνώστης υποπτεύεται
ότι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση
αποτελεί αυτοβιογραφική νύξη· ο
συγγραφέας σπούδασε στο Χαλ),
Τούρκος στην τρίτη. Δεν πρόκειται
για τέχνασμα προκειμένου να υπο-
γραμμιστεί κάποια αντίθεση ανά-
μεσα στους εσωστρεφείς Άγγλους
και τους (υποθετικά) θερμούς, δε-
κτικούς στην επαφή, μεσογειακούς
– ο συγγραφέας δεν ενδίδει σε τέ-
τοια στερεότυπα. Απεναντίας, εί-
ναι για να τονιστεί μια άλλου είδους
κοινότητα ανάμεσα στον ξένο και
τον ντόπιο, η ρίζα μιας ανάγκης
σχεδόν στοιχειακής –της ανάγκης
του ανήκειν– που για τους ξένους
φοιτητές γίνεται ένα στοίχημα οι-
κείωσης και προσαρμογής, και για
τους άλλους μια δοκιμή συναισθη-
ματικής απελευθέρωσης.
Το ερώτημα των ορίων της επι-
κοινωνίας διαπερνά κάθε σελίδα των
Ιστοριών, γίνεται όμως ιδιαίτερα οξύ
στη μεσαία, «ντόναλντ και Τζόυ».
Ο ήρωας, ο ντόναλντ, είναι τυφλός·
η Τζόυ είναι η σκυλίτσα του, οδηγός
και φύλακάς του. Καθώς η τυχαία
γνωριμία με τον έλληνα φοιτητή αρ-
χίζει να μετατρέπεται σε φιλία και οι
αρχικές επιφυλάξεις υποχωρούν, ο
ντόναλντ του ζητάει να ψηλαφίσει
το πρόσωπό του:
Γιώργος Μητάς, Ιστορίες
του Χαλ, Κίχλη, αθήνα
2012, 140 σελ.
Για μερικά δευτερόλεπτα ένιωθα
τα δάχτυλά του να περιηγούνται
το πρόσωπό μου και το κρανίο
μου. Είχε σκύψει λίγο το κεφάλι
σε μια προσπάθεια να συγκε-
ντρώσει όλη του την προσοχή
στ’ ακροδάχτυλα. Χαμογέλασε.
«Τώρα ξέρω πώς είσαι!».
Όμως ο Έλληνας δεν ξέρει πώς
αναπληρώνει το αισθητηριακό του
μειονέκτημα ο ντόναλντ, ούτε είναι
δυνατόν να κατανοήσει το βάθος
του αποκλεισμού που βιώνει ο ερω-
τευμένος φίλος του μπροστά στην
κοπέλα που επιθυμεί, αλλά αντιλαμ-
βάνεται πως δεν μπορεί να αποκτή-
σει. Κάποια στιγμή, οι δυο τους βρί-
σκονται μπροστά σ’ ένα παράθυρο,
παρακολουθούν την άγρια φαντα-
σμαγορία μιας θύελλας. Ασυναί-
σθητα, ο ήρωας κλείνει τα μάτια, εν
μέρει θαμπωμένος, εν μέρει περίερ-
γος να δοκιμάσει για δευτερόλεπτα
την τυφλότητα – χωρίς ωστόσο να
τα καταφέρει.
Οι λάμψεις της καταιγίδας χό-
ρευαν πίσω από τα κατεβα-
σμένα βλέφαρά μου. Η σκέψη
γεννήθηκε αυθόρμητα: μπο-
ρούσα ν’ απολαύσω ακόμα και
με κλειστά τα μάτια αυτό το
σπάνιο θέαμα, αυτό το θέαμα
που ο ντόναλντ δεν θα έβλεπε
ποτέ στη ζωή του.
Είναι η στιγμή της ενοχής – του συ-
ναισθήματος που πάνω απ’ όλα αμ-
φισβητεί τη δυνατότητα της φιλίας.
Κι όμως: πέρα από τις στιγμές της
αδυναμίας, της παλινδρόμησης στην
απελπισία ή στην επιβεβαίωση της
μοναξιάς, η καθαρτήρια υπόσχεση
που διατρέχει το βιβλίο είναι μία:
μέσα στο ελάχιστο, μπορούμε σί-
γουρα να ξαναβρούμε το μείζον. Η
λεπτότητα της παρατήρησης, η
κρουστή γλώσσα που κουβαλάει
αβίαστα απόηχους της πεζογραφι-
κής μας παράδοσης, η εικαστική δύ-
ναμη σκηνών που ζωντανεύουν σαν
υποβλητικές τοπιογραφίες ή ρωμα-
λέα κινηματογραφικά πλάνα, απλώς
ενισχύουν αυτή τη θερμή, ανακου-
φιστική, περιρρέουσα υπόσχεση. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 75
 ο αστυνόμος Χαρίτος
και το λεξικό Δημητράκου
Από την ελενη ΠΑΠΑζοΓλου

πέτρος Μάρκαρης,
Περαίωση, Γαβριηλίδης,
αθήνα 2011, 413 σελ.
Το τελευταίο βιβλίο του Πέτρου Μάρκαρη ξεκινάει με μια ομαδική αυτοκτονία, που εύκολα θα εξι-
χνιάσει ο αστυνόμος Χαρίτος. Αλλά, την ίδια στιγμή, η κατάσταση έχει μπερδέψει τόσο τον κεντρικό
ήρωα των αστυνομικών ιστοριών του συγγραφέα, ώστε δεν μπορεί να βρει το νόημα των αυτοκτο-
νιών ούτε στο αγαπημένο του λεξικό του Δημητράκου. Είναι, όντως, τόσο δυσεξήγητη η Ελλάδα
της κρίσης; [TBJ]

Agusti carbonell
ια αστυνομική

Μ πλοκή ξεκινά κατά

κανόνα με μιαν ει-
κόνα και καταλήγει
σε μιαν αφήγηση. Η
εικόνα είναι η εικόνα ενός πτώματος
και περιγράφεται πάντα σχολα-
στικά: πού βρίσκεται, σε ποια κατά-
σταση, σε ποια στάση, τι υπάρχει δί-
πλα του, τι φοράει, τι είδους τραύμα
φέρει. H περαίωση της πλοκής θα
μας αποδώσει μιαν αφήγηση: για το
ποιος, πώς, πότε διέπραξε τον φόνο,
και κυρίως γιατί τον διέπραξε – μιαν
αφήγηση που θα τα βάλει όλα στη
θέση τους: η αστυνομία θα αποκα-
ταστήσει την τάξη, θα λύσει όλα τα
αινίγματα, δεν θα αφήσει καμία ερώ-
τηση αναπάντητη, τίποτε στο πα-
ρελθόν ή το μέλλον που να έχει κά-
ποιο ενδιαφέρον. Αποκαλύπτονται ο
ένοχος και τα κίνητρά του και η υπό-
θεση μπαίνει στο αρχείο. Μια αναμ-
φίλεκτη ετυμηγορία. Για να το πούμε
με σημεία στίξης: σε ένα αστυνο-
μικό μυθιστόρημα αρχίζουμε με ερω-
τηματικά και καταλήγουμε σε μια 2006. Ο πέτρος Μάρκαρης στο κέντρο της αθήνας.
τελεία (και παύλα). Ή τουλάχιστον,
αυτό συμβαίνει με τα πιο συμβατικά που χρησιμοποιεί (αρχαιοπρεπή: μυθιστορήματος, μια εικόνα που ο Οι άλλες δύο είναι ξαπλωμένες
αστυνομικά μυθιστορήματα – η Πε- κώνειο και τόξο) καθιστούν τα φο- συγγραφέας τής αφιερώνει μια συ- στο διπλανό δωμάτιο, σε ένα δι-
ραίωση του Πέτρου Μάρκαρη, όπως νικά του πράγματι πολύ θεαματικά. γκλονιστική, σχολαστική, μια εξαι- πλό κρεβάτι με το βλέμμα κολ-
θα δούμε, παραβιάζει αυτόν τον κα- Και η περιπέτεια της αστυνομικής ρετικά γραμμένη περιγραφή που λημένο στην οροφή. Και οι τέσ-
νόνα και έχει πολλούς και καλούς ίντριγκας σχοινοβατεί συναρπα- εκτυλίσσεται σαν κινηματογραφικό σερις είναι ντυμένες απλά, από
λόγους για να το κάνει. στικά ανάμεσα σε απίθανα (σχεδόν πλάνο: κατάστημα νεωτερισμών λαϊκής
Στην Περαίωση, όπως πάντα στα εξωπραγματικά) φονικά και ένα συνοικίας. Οι τρεις φοράνε μαύ-
μυθιστορήματα του Μάρκαρη, ο δο- απολύτως «πραγματικό» αφηγημα- Κάθονται αντικριστά σε δύο πο- ρες, μάλλινες ζακέτες, γιατί έξω
λοφόνος είναι «κατά συρροήν» – τικό παρόν: η δράση είναι ασφυ- λυθρόνες με χαμηλές πλάτες και ψιλοβρέχει και κάνει ψύχρα. Η
ωσαύτως και τα πτώματα. Ο συγκε- κτικά προσδεδεμένη στο εκτροχια- ξύλινα μπράτσα. Σε ένα τραπε- τέταρτη, ένα παλιομοδίτικο
κριμένος δολοφόνος έχει όμως την σμένο άρμα της κυριολεκτικά ζάκι, απέναντί τους, παίζει μια φουστάνι, γεμάτο λουλούδια του
ιδιαιτερότητα ότι φροντίζει σχολα- σημερινής ελληνικής πραγματικότη- τηλεόραση σε μέγεθος παλιού αγρού. Οι δύο στο μπροστινό
στικά το θέαμα των φονικών του και τας. υπολογιστή, αλλά εκείνες δεν δωμάτιο είναι με χοντρές κάλ-
τα σκηνοθετεί/σκηνογραφεί με με- ωστόσο, θα ήθελα να εστιάσω σε κοιτάζουν την οθόνη. Τα μάτια τσες και μαύρα ίσια παπούτσια.
γάλη έμπνευση: οι τόποι του εγκλή- μια εικόνα που αποδεικνύεται εντε- τους είναι κλειστά και το κεφάλι Οι άλλες έχουν αφήσει τις πα-
ματος (διάφοροι αρχαιολογικοί χώ- λώς περιττή στην περαίωση της κα- τους έχει γείρει στο πλάι. Απέξω ντόφλες τους δίπλα στο κρεβάτι,
ροι), η τοποθέτηση των πτωμάτων θαυτό αστυνομικής δράσης του μυ- το ακορντεόν ενός μετανάστη σαν καλές νοικοκυρές, και έχουν
μέσα σε αυτούς, ώστε πάντα να συ- θιστορήματος και τίθεται εκτός του παίζει ένα από τα βαλς που ξαπλώσει με τις κάλτσες.
νομιλούν με ένα στοιχείο του αρχαι- διακανονισμού της αφήγησής της: έπαιζαν παλιά, για να ανοίξουν
ολογικού χώρου, τα ίδια τα όπλα είναι και η εναρκτήρια εικόνα του τον χορό των νεονύμφων. Είναι τέσσερις νεκρές γυναίκες.

76 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

Όμως αυτοί δεν είναι θάνατοι που
περιμένουν τη διαλεύκανσή τους –
πρόκειται για μια «ομαδική αυτοκτο-
νία πέραν πάσης αμφιβολίας», όπως
διαβεβαιώνει τον Γκίκα ο Χαρίτος,
και τα αίτιά της τεκμηριώνονται σε
ένα μακάβρια χιουμοριστικό σημεί-
ωμα:
Είμαστε τέσσερις συνταξιούχες,
μόνες. Δεν έχουμε ούτε παιδιά
ούτε σκυλιά. Πρώτα μας μείω-
σαν τις συντάξεις, το μόνο εισό-
δημα που είχαμε. Μετά, θέλαμε
έναν γιατρό για να μας γράψει
τα φάρμακά μας, αλλά οι για-
τροί απεργούσαν. Όταν τελικά
μας τα έγραψαν, στο φαρμακείο
μας είπαν ότι δεν εκτελούν συ-
νταγές γιατί τα ταμεία μας χρω-
στάνε και θα πρέπει να τα πλη-
ρώσουμε απ’ τις μειωμένες
συντάξεις μας. Καταλάβαμε ότι
είμαστε βάρος στο κράτος,
στους γιατρούς, στα φαρμακεία
και σ’ ολόκληρη την κοινωνία.
Φεύγουμε, για να μην έχετε την
έγνοια μας. Με τέσσερις συντα-
ξιούχες λιγότερες, θα ζήσετε κα-
λύτερα.
Ο Χαρίτος μπορεί αυτή τη φορά να
είναι ανακουφισμένος που είναι σε
θέση να δώσει γρήγορα μια σαφή
και τελεσίδικη ετυμηγορία στο αφε-
ντικό του, ωστόσο μέσα του κάτι τον
τρώει. Για να βρει τι μπορεί να προ-
σφέρει μιαν αφήγηση για αυτήν την
ομαδική αυτοκτονία, ο Χαρίτος κα-
ταφεύγει, όπως πάντα, στον Δημη-
τράκο, αλλά η απάντηση που του
δίνει, για πρώτη φορά, δεν τον ικα-
νοποιεί: το λήμμα για την «αυτοκτο-
νία» που δίνει το λεξικό (με άλλα
λόγια: η γλώσσα η ίδια) δεν αρκεί για
να καταστήσει εύλογες αυτές τις τέσ-
σερις προσωπικές αυτοκτονίες, που
οφείλονται σε μια συλλογική οικο-
νομική κρίση που δεν λέει να περαι-
ωθεί. Οι λέξεις και οι σημασίες τους
δεν αρκούν για να εξηγήσουν τον
θάνατό τους, για να απαντήσουν
στα ερωτηματικά και να βάλουν την
τελεία της περαίωσης σε αυτά τα
νεκρά σώματα. «Παλιά, ο Δημητρά-
κος είχε τη σωστή απάντηση σε κάθε
απορία μου» μουρμουράει από μέσα
του ο Χαρίτος. «Τώρα τελευταία όμως
με φέρνει κάπου-κάπου σε αμηχανία…
Καταφέραμε να βγάλουμε νοκ άουτ και
τον Δημητράκο».
ΠΩΣ ΦΤΑΣΑΜΕ ΩΣ ΕΔΩ;
Καθώς η δέση και η λύση της κα-
θαυτό αστυνομικής ίντριγκας θα
αρχίσει να εκτυλίσσεται ώσπου τε-
λικά να περαιωθεί, οι τέσσερις
εναρκτήριοι θάνατοι ξεχνιούνται
εντελώς από όλους, ενώ παράλληλα
η λεξικογραφική (και βεβαίως
υπαρξιακή) κρίση του Χαρίτου χει-
ροτερεύει: η λέξη και έννοια-κλειδί
της πλοκής, η λέξη «φοροφυγάς»,
απουσιάζει εντελώς από το λεξικό
του Δημητράκου – ο Δημητράκος
δεν καταχωρίζει καν τη λέξη. Δεν
είναι απλώς ότι δεν δίνει ένα ικα-
νοποιητικό λήμμα – δεν δίνει κα-
νένα λήμμα, καμία απάντηση, κα-
μία αφήγηση, έστω και ελάχιστη
για την πραγματικότητα. Το λεξι-
κογραφικό αδιέξοδο που προκύπτει
εικονογραφεί το αδιέξοδο της ση-
μερινής συλλογικής υπαρξιακής μας
κρίσης: όταν ακόμη και τα λήμματα
στο λεξικό δεν μας αρκούν για να
καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας,
τότε το πρόβλημα είναι πράγματι
μεγάλο. Και μπορεί ο Χαρίτος να
φτάσει τελικά στη σύλληψη του
δράστη και τη διαλεύκανση των κι-
νήτρων του, ωστόσο το βασικό αί-
νιγμα του βιβλίου παραμένει ου-
σιαστικά αναπάντητο: πώς
φτάσαμε ώς εδώ / ώς αυτές τις τέσ-
σερις γυναίκες που πήραν την από-
φαση να αυτοκτονήσουν; Και κυ-
ρίως: πού θα πάμε από εδώ και
πέρα;
Στην Ελλάδα της κρίσης, εξ αιτίας
της κρίσης, o όρος «αφήγηση»
μπήκε για τα καλά στο καθημερινό
μας λεξιλόγιο: το πιο τρομαχτικό
πράγμα σε αυτό που ζούμε, συνηθί-
ζουμε να λέμε, είναι ότι δεν έχουμε
μιαν αφήγηση για αυτό που μας συμ-
βαίνει: ότι δεν ξέρουμε πού να βά-
λουμε την αρχή, πού το μέσον και
κυρίως πού και πώς το τέλος. Το
αβέβαιο και ευάλωτο παρόν μας μοι-
άζει να βρίσκεται εκτός αφηγηματι-
κού ή άλλου ελέγχου: ποιο είναι το
κρίσιμο γαϊτανάκι που συνέχει τη
μνήμη (του παρελθόντος), την έννοια
του παρόντος και την πρόνοια του
μέλλοντος (για να θυμηθούμε την
τριάδα του Γοργία); ζούμε την
πραγματικότητά μας απλώς κοιτώ-
ντας γύρω μας, κοιτώντας εικόνες
χωρίς αφήγηση (όπως οι θεαματι-
κότατες εικόνες των 65 πρόσφατα
κατεστραμμένων κτιρίων στο κέντρο
της Αθήνας, ή της καμένης Μαρ-
φίν, ή του Δεκέμβρη του 2008 – ή
των τεσσάρων γυναικών του Μάρ-
καρη με τις οποίες ξεκινήσαμε την
κουβέντα μας). Πρόκειται για εικό-
νες φρίκης που μας αφήνουν να ψελ-
λίζουμε ότι «δεν έχουμε λόγια», «δεν
ξέρουμε τι να πούμε», «μένουμε
άναυδοι» – θεατές ενός εθνικού θα-
νάτου που περιμένει τη διαλεύκανσή
του. Θεατές επί της ουσίας τυφλοί.
Και εδώ ακριβώς είναι που ριζώνει η ικανότητά μας να καταλαβαίνουμε
απελπισία μας, σε αυτή την αφηγη- τον κόσμο;
ματική απορία, σε αυτό το αφηγη- Με άλλα λόγια: άραγε θα αποκα-
ματικό αδιέξοδο. Και είναι αυτό το τασταθεί ποτέ η σχέση του Χαρίτου
αδιέξοδο που καταγράφει, πάνω με τον Δημητράκο; Θα αποκατα-
από όλα, το τελευταίο μυθιστόρημα σταθεί η σχέση της πραγματικότη-
του Πέτρου Μάρκαρη. Ίσως γιατί τάς μας με τη γλώσσα και την αφή-
ανήκει στο μέσον μιας «τριλογίας γηση; Ή θα πρέπει να συμφι-
της κρίσης». Άραγε το τρίτο και τε- λιωθούμε με το γεγονός ότι η ζωή,
λευταίο βιβλίο θα αποκαταστήσει έτσι όπως έχει διαμορφωθεί στη ση-
την αφηγηματική μας επάρκεια; Θα μερινή Ελλάδα, μας θέλει διαρκώς σε
βρούμε την αρχή, τη μέση και το τέ- αφηγηματικό αυτοσχεδιασμό, όπου
λος της κρίσης μας; Θα ανακτή- κάθε λεξικό, κάθε δόκιμη ετυμηγο-
σουμε τα λόγια μας και, μαζί, την ρία, περιττεύει; zx
Jackie Kay
Η ΠΛΕΚΤΡιΑ
Πλέκω για να κρατήσω το θάνατο μακριά
Μήπως και το άγγιστρό του με ξεκάνει
Μια μέρα σαν κι αυτήν, τούτη η λεπτή αχλή
Αδέσποτη θηλιά, που χάθηκε στον ουρανό.
Πλέκω για να κρατήσω ένα νήμα σταθερό
ιστοριών που μέσα μου λουφάζουν
Μια νύχτα σαν κι αυτή, πλάι στη φωτιά
θέλω μια ιστορία πλεγμένη ψαροκόκαλο
Όμως το νήμα απ’ τα δάχτυλά σου πάντα θα γλιστράει
Και η μικρούλα μου καρδιά ζάρωσε με τα χρόνια
Ούτε μετριούνται κάλτσες, γάντια και μανίκια
Γιλέκα, κάπες, λάστιχα, ζακέτες
Γιακάδες, σκούφοι και πουλόβερ
Στριφώματα και φάσες που’ χω πλέξει.
Πέρα απ’ το μόλο ξετυλίγεται το κύμα.
Κι εγώ να πλέκω ως τις μικρές τις ώρες
Έπλεξα ώσπου με δάκρυα γέμισαν τα μάτια μου
Ώσπου ο μαύρος ουρανός πλημμύρισε με χρώμα
Δίχως ανάσα. Ο χρόνος ήτανε μια μπάλα από μαλλί
Έπλεξα, να μη χάσω το χωράφι μου· έπλεξα για να σώσω τη ζωή μου.
Όταν ο άντρας μου ήτανε στη θάλασσα έπλεξα ψαροκόκαλο
Τρεις καλή για την πόρτα, τρεις για τη φωτιά
Όσο άντεχα να πλέκω, τόσο τρώγαμε
Έπλεξα, να μπαλώσω τη ραγισμένη μου καρδιά
Όταν η θάλασσα έκλεψε τον άντρα μου
Έπλεξα, να κρατήσω μακριά τις αναμνήσεις
Έπλεξα τις μπορντούρες μου στη φλόγα της φωτιάς
Ώσπου η πανσέληνος στον ουρανό να γίνει νέο κουβάρι.
Έπλεξα για να ξαναρχίσω: το νήμα να ενώσω
Παίρνοντας το πλεκτό μου όπου κι αν κούρνιαζα
Θηλιά τη θηλιά. Δίδυμες βελόνες. Τόσο μου έκοβε.
Μια ολόκληρη ζωή να αυξάνω και να μειώνω
Όπως η βόρεια θάλασσα. Κύμα πάνω στο κύμα
Καλή κι ανάποδη, αυξάνοντας και μειώνοντας
Κοιτάζω τα καράβια να επιστρέφουνε, να φεύγουν,
Ο χρόνος είναι μια θηλιά. Πλέκω για να κρατήσω το θάνατο μακριά.
μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 77

Tony Judt, Τα δεινά που
μαστίζουν τη χώρα.
Πραγματεία για τις
σημερινές μας δυσκολίες,
μετάφραση: Κώστας
Κουρεμένος, αλεξάνδρεια,
αθήνα 2012, 234 σελ.
ζωή και το έργο του
Η Τόνι Τζαντ ως κοινω-
νικού επιστήμονα εί-
ναι συνδεδεμένα με
την έμφαση που
έδωσε στον αγώνα για την επίλυση
του κοινωνικού ζητήματος. Γι’ αυ-
τόν, η ιστορία της Δύσης στον 20ό
αιώνα είναι σε μεγάλο βαθμό η ιστο-
ρία των αγώνων –κυρίως των σο-
σιαλδημοκρατών, τους οποίους και
ανεπιφύλακτα εντάσσει στην Αρι-
στερά– για τη ρύθμιση του κοινωνι-
κού ζητήματος. Αυτό είναι όμως το
διακύβευμα όχι μόνο της μεταπολε-
μικής ευρωπαϊκής Αριστεράς, αλλά
και ο μείζων στόχος των βικτωρια-
νών μεταρρυθμιστών και των αμε-
ρικανών ακτιβιστών τής πριν από το
1914 εποχής. Για όλους αυτούς
ήταν σαφές πως ο καπιταλισμός
από μόνος του δεν μπορούσε, γιατί
δεν τον αφορούσε, να επιλύσει το
πρόβλημα της φτώχειας, του υπερ-
πληθυσμού, του υποσιτισμού και
της κακής υγείας στις νέες βιομη-
χανικές πόλεις. Και αν αυτά υπήρ-
χαν την εδουαρδινή εποχή, μετά τη
δεκαετία του 1970 επανεμφανίζο-
νται και συναρτώνται με νέα προ-
βλήματα που προκύπτουν από τις
ανισότητες, όπως η αυξανόμενη
ανασφάλεια και η ανεργία, η αδυ-
ναμία πρόσβασης στα φάρμακα για
ευρύτερα κοινωνικά στρώματα, η
αδυναμία αγοράς αγαθών, αλλά και
το έγκλημα, ο αλκοολισμός, η βία, οι
ψυχασθένειες και πολλές άλλες πα-
ρενέργειες του άλυτου κοινωνικού
ζητήματος, του ζητήματος δηλαδή
των κοινωνικών ανισοτήτων σε κοι-
νωνίες στις οποίες, ενώ ο ιδιωτικός
πλούτος αυξάνει, η αναδιανομή του
ακολουθεί αντίστροφη πορεία.
Ποιος είναι όμως ο Τόνι Τζαντ;
Γεννημένος το 1948, σπούδασε
78 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
To αναγκαίο
ςοσιαλδημοκρατικό κόμμα
Από τον ΓιωρΓο ςιΑκΑντΑρη
Τι είναι σήμερα συλλογικό αγαθό; Πώς και από ποιον μπορεί να προσφέρεται; Ποιοι θα επωφεληθούν
απ’ αυτό; Πώς θα επανασυσταθεί η συμμαχία μεταξύ μεσαίων και ασθενέστερων στρωμάτων; Πώς θα
γίνει ο συμβιβασμός της εργασίας με την αγορά και το κεφάλαιο; Αν και οι λύσεις δεν μπορεί να είναι
οι παλιές, αφού «το παρελθόν είναι μια άλλη χώρα», τα ερωτήματα ωστόσο παραμένουν τα ίδια. Σύμ-
φωνα με τον Τόνι Τζαντ, κι η απάντηση είναι μια γνωστή λέξη: σοσιαλδημοκρατία. Ποιο είναι το σύγ-
χρονο περιεχόμενό της; [ΤΒJ]
ιστορία στο Καίημπριτζ και στην
ecole Normale Superieurre και, το
1988, εγκαταστάθηκε στις ΗΠΑ,
όπου από το 1995 διηύθυνε το ιν-
στιτούτο Remarque Ευρωπαϊκών
Σπουδών του Πανεπιστημίου της
νέας Υόρκης. Πριν απ’ όλα αυτά,
είχε υπάρξει μαρξιστής και φανατι-
κός σιωνιστής, μάλιστα το 1967
πήγε να συμμετάσχει στον πόλεμο
μεταξύ ισραήλ και Αράβων. Εκεί
όμως διαπίστωσε το μίσος και την
αδιαφορία για την τύχη των απλών
αράβων πολιτών και από τότε
άφησε το βαθύ αίσθημα ανθρωπι-
σμού που τον κατείχε να υπερνική-
σει τον εθνικισμό του. Έκτοτε, έγινε
και στόχος της ισραηλινής αδιαλ-
λαξίας.
ξεκίνησε την επιστημονική του
πορεία ως ιστορικός του γαλλικού
σοσιαλισμού, για να συνεχίσει ως
ιστορικός των ιδεών. Στο σημαντικό
βιβλίο του Το βάρος της ευθύνης
(1998)1, πραγματεύεται τη ζωή και
τις ιδέες τριών σημαντικών και τόσο
διαφορετικών μεταξύ τους διανοού-
μενων του 20ού αιώνα: του Λεόν
Μπλουμ, του Ρεημόν Αρόν και του
Αλμπέρ Καμύ. Αυτό που ενώνει
τρεις τόσο διαφορετικούς διανοού-
μενους είναι το πάθος για την κοι-
νωνική δικαιοσύνη και η αγανά-
κτησή τους από την απουσία της
ελευθερίας και της ισότητας στις
κοινωνίες. Αυτό το πάθος για την
αντιμετώπιση των κοινωνικών ανι-
σοτήτων εμπνέει και τον ίδιο τον
Τζαντ.
Το βιβλίο του, που επικύρωσε την
αξία του ως ιστορικού, ήταν η Με-
ταπολεμική Εποχή της Ευρώπης μετά
το 1945 (2005)2. Μεταξύ άλλων,
περιγράφει, αναλύει και υποβάλλει
σε κριτική όσα συνέβαλαν στο να
επιτευχθεί το μεταπολεμικό θαύμα
του ευρωπαϊκού κράτους πρόνοιας.
Εξηγεί επίσης πώς το κράτος πρό-
νοιας, με βοηθό του το πνεύμα του
φιλελευθερισμού, και της άρνησης
των κοινωνικών ανισοτήτων που το
διέπει, έσωσαν τον καπιταλισμό. Το
όχημα γι’ αυτή τη σωτηρία ήταν
στην Αμερική το New Deal και στην
Ευρώπη το κράτος πρόνοιας που
έκτισαν κυρίως η σοσιαλδημοκρα-
τία, αλλά και ορισμένες συντηρητι-
κές δυνάμεις. Η ευρωπαϊκή σοσιαλ-
δημοκρατία, λέει ο Τζαντ, απέδειξε
ότι η ζωή μπορεί να βελτιωθεί πάρα
πολύ, χωρίς να καταφύγει κανείς
στη βίαιη επανάσταση και, κυρίως,
χωρίς να καταλυθούν το κράτος δι-
καίου και η δημοκρατία. Η ιδέα ότι
το κράτος πρόνοιας θα μπορούσε να
αποτελέσει την καλύτερη απάντηση
στις κοινωνικές ανισότητες, υπο-
στηρίζει, δεν είχε περάσει ούτε καν
από το μυαλό των σοσιαλιστών και
των κομμουνιστών του 19ου αιώνα.
Αν τα δύο προαναφερθέντα κεί-
μενα είναι τα μείζονα επιστημονικά
του έργα, το βιβλίο Τα δεινά που
μαστίζουν τη χώρα. Πραγματεία για
τις σημερινές μας δυσκολίες, που μό-
λις κυκλοφόρησε στα ελληνικά,
αποτελεί τη συμπυκνωμένη έκ-
φραση του ιδεολογικού και πολιτι-
κού του πιστεύω, των αρχών του
για μια κοινωνία που συνεχώς οφεί-
λει να μάχεται κατά των ανισοτή-
των. Περιέχει την αναπτυγμένη,
επεξεργασμένη και εμπλουτισμένη
εκδοχή μιας διάλεξης που έδωσε
τον Αύγουστο του 2009, ενόσω
ήταν ήδη καθηλωμένος περί τον
ένα χρόνο σε αναπηρική καρέκλα
λόγω της ασθένειας Λου Γκέρινγκ
(επιθετική μορφή πλάγιας αμυoτρο-
φικής σκλήρυνσης) και μπορούσε
να μιλήσει με τη βοήθεια μιας ανα-
πνευστικής συσκευής. Πέθανε δέκα
μήνες έπειτα από εκείνη τη διά-
λεξη, τον ιούνιο του 2010. Είχε
όμως προλάβει να τη δει να εκδίδε-
ται, αρχικά με τη μορφή άρθρου
στο New York Review of Books,3 στη
συνέχεια δε πρόλαβε και την έκ-
δοσή της σε βιβλίο με τον τίτλο Ill
Fares the Land.4 Ένα απόσπασμα
του βιβλίου δημοσιεύτηκε στη βρε-
τανική εφημερίδα The Guardian με
τίτλο «Ένα μανιφέστο για μια νέα πο-
λιτική». Κάλλιστα θα μπορούσε
όμως να έχει τίτλο: «Μανιφέστο
του αναγκαίου Σοσιαλδημοκρατι-
κού Κόμματος κατά τον 21ο αι-
ώνα».
Εκτός από τις πολιτικές και ιδεο-
λογικές του αρχές, τέλος, αυτό το
βιβλίο ξεχειλίζει από μαχητικότητα
ενός πνευματικού ανθρώπου κατά
του θανάτου και της ανθρώπινης
φθοράς. Είναι ένα μανιφέστο αισιο-
δοξίας κατά της απαισιοδοξίας,
αλλά και υπενθύμισης της ανάγκης
οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως της προ-
σωπικής πορείας τους, να εμπνέο-
νται από διάθεση υποστήριξης κοι-
νών σκοπών. Ο Τόνι Τζαντ με αυτό
το έργο επιβεβαιώνει τη γνωστή
φράση του Αντόνιο Γκράμσι: «ο άν-
θρωπος του πνεύματος οφείλει να
συνδυάζει την απαισιοδοξία της
γνώσης με την αισιοδοξία της θέλη-
σης».
ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ
ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ
Ο Τζαντ δεν πρεσβεύει ότι οι κοι-
νωνίες μπορούν να επιστρέψουν
στο παρελθόν τους. Πιστεύει όμως
ότι ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε την
ιστορία μας, αν θέλουμε να διαμορ-
φώσουμε τις συνθήκες για ένα κα-
λύτερο μέλλον.
Αυτός είναι και ο λόγος που ανα-

τρέχει στις εποχές της κεϋνσιανής
συναίνεσης. Αυτό που σύμφωνα με
τον Κέυνς απειλούσε τα θεμέλια της
κοινωνίας δεν ήταν η απουσία της
ανταγωνιστικότητας, της αποδοτι-
κότητας, του οικονομικού κέρδους,
αλλά η διάδοση της αβεβαιότητας.
Αυτή η αβεβαιότητα διαβρώνει την
αυτοπεποίθηση και τους θεσμούς
της φιλελεύθερης δημοκρατίας,
προκαλώντας στην οικονομία μεγά-
λες ζημιές, ενώ οδηγεί σε παροξυ-
σμούς συλλογικού φόβου. Αλλά κα-
μία οικονομία, ούτε η ελεύθερη
αγορά, δεν μπορεί να λειτουργήσει
σε περιόδους όπου κυριαρχούν οι
συλλογικές και οι μαζικές φοβίες.
Ο Κέυνς αν και πέθανε το 1946,
πριν ακόμη επικρατήσει το ευρω-
παϊκό μοντέλο του κράτους πρό-
νοιας, είχε ήδη δει τις επιτυχίες του
New Deal και είχε αποδείξει πως ο
καπιταλισμός και ο φιλελευθερισμός
δεν θα είχαν επιζήσει αν δεν στηρί-
ζονταν ο ένας στον άλλο, και οι δυο
μαζί στο κράτος πρόνοιας. Το μέγα
παράδοξο της κεϋνσιανής συναίνε-
σης ήταν ότι ο καπιταλισμός κατόρ-
θωσε να επιζήσει και στη συνέχεια
να ευημερήσει, χάρη σε αλλαγές που
θύμιζαν τον σοσιαλισμό. Η σανίδα
σωτηρίας του καπιταλισμού ήταν το
κράτος πρόνοιας – και οι σωτήρες
του, τα σοσιαλδημοκρατικά αλλά και
αρκετά συντηρητικά κόμματα. Μαζί
με τον καπιταλισμό, βεβαίως, σώ-
θηκαν η δημοκρατία και η κοινωνία
των πολιτών. Αυτό συνέβη γιατί όλοι
ήξεραν τι έγινε στο πρόσφατο πα-
ρελθόν (π.χ., πώς, κάτω από ποιες
συνθήκες κατέρρευσε η δημοκρατία
της βαϊμάρης και, κυρίως, ποιες
ήταν οι συνέπειες εκείνης της κα-
τάρρευσης), γι’ αυτό με μεγάλη ευ-
κολία αποφάσισαν να περιορίσουν
τις ελευθερίες της αγοράς προς χά-
ριν του δημόσιου συμφέροντος.
Αυτό συνέβη στην Ευρώπη, αλλά
και στην Αμερική. Στα μέσα της δε-
καετίας του 1960, ο πρόεδρος Λί-
ντον Τζόνσον προώθησε μια σειρά
κοινωνικές και πολιτισμικές αλλα-
γές, επειδή ακριβώς επιβίωναν τα
υπολείμματα της συναίνεσης του
New Deal. Τότε, την αμερικανική
κοινωνία δεν τη δίχασαν οι νόμοι
για τη φορολογία ή την υγειονομική
περίθαλψη, αλλά οι νόμοι για τις
φυλετικές σχέσεις. Κατά συνέπεια,
δύο γενιές Αμερικανοί έζησαν την
εργασιακή ασφάλεια και την ανο-
δική κοινωνική κινητικότητα.
Στην Ευρώπη συγκροτήθηκαν
δυο μοντέλα συναίνεσης και πρό-
νοιας. Το ένα, που επικράτησε στη
Γερμανία, στη Γαλλία και σε μερικές
άλλες χώρες της ηπειρωτικής Ευ-
Ο Τόνι Τζαντ σε σχέδιο του Τζόε Τσιαρντέλλιο, που δημοσιεύθηκε στους New
York Times.
ρώπης, έστρεψε την προσοχή του
στη διατήρηση της εργασιακής ει-
ρήνης και στην εξασφάλιση ενός
κοινωνικού συμβολαίου μεταξύ κρά-
τους, βιομηχάνων και εργατών.
Αυτό εγγυούνταν την παραμονή
στην εργασία όσων ήδη εργάζονταν,
προσέφερε δε καλές αμοιβές και
συνθήκες εργασίας για τους απα-
σχολούμενους ενώ, παράλληλα,
στηρίζονταν στην παραγωγική δρα-
στηριότητα του ίδιου του κράτους.
Η προστασία της εργασίας ήταν το
σήμα κατατεθέν του. Ή, για να το
πούμε με τις διατυπώσεις του Τόνι
Τζαντ, «εδώ δόθηκε έμφαση στην
προστασία του απασχολούμενου
πολίτη από τα πλήγματα της οικο-
νομίας της αγοράς» (σ. 87).
Το άλλο μοντέλο ήταν αυτό της
σκανδιναβικής σοσιαλδημοκρατίας,
η οποία έμεινε μακριά από κάθε
επιχειρηματική δραστηριότητα και
εστίασε στην οικοδόμηση ενός υπε-
ρανεπτυγμένου συστήματος υπηρε-
σιών στην υγεία, στην παιδεία, στην
ασφάλεια, στις δημόσιες συγκοινω-
νίας, με πόρους που αντλούσε από
την υψηλή και αναλογική φορολό-
γηση. Όπως επίσης επισημαίνει ο
Τζαντ, «τους σκανδιναβούς σοσιαλ-
δημοκράτες τους ενδιέφερε πολύ
περισσότερο η προοδευτική φορο-
λογία και η παροχή ευρύτατων κοι-
νωνικών υπηρεσιών, παρά ο κρατι-
Joe ciardiello
κός έλεγχος των μεγάλων βιομηχα-
νιών» (σ. 70). Ο σοσιαλισμός για
τους σκανδιναβούς σοσιαλδημο-
κράτες ήταν μια διανεμητική έννοια.
Αυτό που η σκανδιναβική σοσιαλ-
δημοκρατία προτιμούσε, σε αντί-
θεση με την ηπειρωτική, ήταν η εγ-
γύηση των συλλογικών αγαθών και
όχι η κρατική ιδιοκτησία.
Το ηπειρωτικό μοντέλο, αλλά και
οι παραλλαγές των βρετανών Ερ-
γατικών, λάτρευαν την ιδέα της δη-
μόσιας ιδιοκτησίας. Το κράτος
όμως, όπως τονίζει ο Τζαντ, απο-
δείχτηκε ότι μπορεί να είναι εξ ίσου
αναποτελεσματικό όσο και κάθε κα-
κός επιχειρηματίας. Σε γενικές
γραμμές, άλλωστε, και στην Αμε-
ρική και στην Ευρώπη, ήταν διά-
χυτη η πεποίθηση ότι η αγορά αδυ-
νατεί να θέσει συλλογικούς στόχους
και, κατά συνέπεια, αυτό καλούνταν
να το κάνει το κράτος, αφού σέβεται
τους ελεύθερους και ελεγχόμενους
τρόπους λειτουργίας της αγοράς. Για
όσους πίστευαν και προωθούσαν αυ-
τού του τύπου την κοινωνική κουλ-
τούρα, σοσιαλισμός δεν σήμαινε κα-
τάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας,
επανάσταση, μονοκομματικό κρά-
τος, κατάργηση της δημοκρατίας,
αλλά μόνο μια κοινωνική συνθήκη
που εξασφάλιζε δημόσια παιδεία,
δημόσιες υπηρεσίες υγείας και ια-
τρική ασφάλιση, δημόσια πάρκα και
παιδικές χαρές, συλλογική μέριμνα
για τους ηλικιωμένους, τους ανάπη-
ρους και τους άνεργους. Σήμαινε
δηλαδή μια κοινωνία εμπιστοσύνης.
Κεϋνσιανή συναίνεση, ελεύθερη
αλλά ρυθμιζόμενη αγορά, κλίμα
κοινότητας και εμπιστοσύνης, κοι-
νοί σκοποί ήσαν οι προϋποθέσεις
για την ανάπτυξη των μεγάλων κοι-
νωνιών. Η εμπιστοσύνη είναι προ-
ϋπόθεση για την ανάπτυξη των κοι-
νωνιών, αλλά προκειμένου να
επιτευχθεί χρειάζεται οι κοινωνίες
να είναι συμπαγείς και ομοιογενείς.
Κατά τον Τζαντ, προϋπόθεση για
την άρση των ανισοτήτων δεν είναι
η ανάπτυξη. Αντιθέτως, υπάρχουν
άπειρα παραδείγματα όπου οι οι-
κονομίες ευημερούν, αλλά οι πολί-
τες δεν προσπορίζονται τα οφέλη
της μεγέθυνσής τους και οι ανισό-
τητες αυξάνουν αντί να μειώνονται.
Μόνο ένας συνδυασμός κοινωνικού
συμβολαίου για αμοιβαία εμπιστο-
σύνη και σεβασμό των ξεχωριστών
αρμοδιοτήτων μεταξύ των παραγό-
ντων της αγοράς, του κράτους και
της κοινωνίας εγγυάται τη λειτουρ-
γία των μεγάλων κοινωνιών. Για το
σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο πρό-
νοιας –κυρίως αυτό της ηπειρωτικής
Ευρώπης–, γράφει ο Τζαντ, «το να
πετάς ανθρώπους στο δρόμο σε πε-
ριόδους οικονομικής κάμψης ήταν
πολύ πιο σοβαρό από την υποθε-
τική απώλεια αποδοτικότητας, που
προέκυπτε από τη διατήρηση “μη
αναγκαίων” θέσεων εργασίας» (σ.
87). Δεν υποστηρίζει, δηλαδή, ότι
δεν πρέπει να υπάρχει αγορά, δη-
μοσιονομική πειθαρχία, έλεγχος των
δαπανών, ανταγωνιστικότητα, απο-
δοτικότητα, ορθολογικές επιλογές
και γενικά ελεύθερη λειτουργία των
αγορών. Για να υπάρχουν όλα αυτά,
όμως, επισημαίνει, χρειάζεται να
λειτουργεί ένα κράτος που θα προ-
σφέρει υπηρεσίες προς τους πολίτες
του, υπηρεσίες που αφορούν τη δια-
νομή συλλογικών αγαθών. Για να το
πούμε πιο απλά, κατά τον Τζαντ,
προϋπόθεση για τη λειτουργία της
οικονομίας στις συνθήκες του καπι-
ταλισμού και της αντιπροσωπευτι-
κής δημοκρατίας είναι η προτεραι-
ότητα της πολιτικής.
Διότι, τελικά, τα κράτη πρόνοιας
δεν ήταν μια αναγκαστική σοσιαλι-
στική στόχευση, αλλά προϊόντα αλ-
λαγής στον τρόπο του σκέπτεσθαι
για τα δημόσια αγαθά και το συλλο-
γικό συμφέρον. Θα μπορούσα να
συμπυκνώσω ακόμη περαιτέρω τη
σκέψη του Τόνι Τζαντ, τονίζοντας
ότι αυτά τα μοντέλα δεν ήταν οικο-
νομική αλλά πολιτική επιλογή, με
θετικές οικονομικές συνέπειες. Σί-
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 79
 γουρα στοίχιζαν οικονομικά πολύ
Jo Shapcott πιο ακριβά από τα μοντέλα της ανοι-
κτής και πλήρως απελευθερωμένης
Ο ΡΟΜΠΕΡΤ ΚΟιΤΑζΕι αγοράς, αλλά η κοινωνική δυσαρ-
μονία που προκαλεί το λεγόμενο
ΤΗν ΕΛιζΑΜΠΕΘ νΑ ΠΛΕΚΕι «νεοφιλελεύθερο» μοντέλο στοιχίζει
στην οικονομία, στην κοινωνία και
στη δημοκρατία πολύ πιο ακριβά.
Το πλέξιμο είναι πληκτικό, μα η Ελίζαμπεθ Τι έφταιξε, λοιπόν, που σήμερα
Χαμογελάει, κατανεύει, θηλυκώνει με τον εαυτό της το κοινωνικό κράτος θεωρείται ο
Λες κι είναι κάτι περισσότερο από χρήσιμο. μοναδικός υπεύθυνος για την οικο-
Χαρούμενα ρίχνεται στο πλεκτό της νομική κρίση; Φταίει μήπως ότι, σε
Δίχως σπουδή μέσα του μπαινοβγαίνει μια περίοδο οικονομικής συρρίκνω-
Τελειοποιώντας τα κοψίματα, το λάστιχο, τις ούγιες. σης, αυξήθηκαν υπέρμετρα οι δα-
Προσβλέπει στη στιγμή που θα το ράψει πάνες του; Φταίει μήπως ότι η με-
Μα δεν επείγεται, ξέροντας πώς να συντονίζει γάλη μεταπολεμική ανάπτυξη
Την ευχαρίστηση του τελειωμένου ρούχου καταλάγιαζε και η ενδημική ανεργία
Τον αισθησιασμό, την ολοκλήρωση γινόταν και πάλι ένα σοβαρό πρό-
Με την αυτόνομη ζωή τού κάθε πόντου. βλημα, ενώ η φορολογική βάση των
κρατών πρόνοιας άρχισε να γίνεται
Από πού έρχεται λοιπόν, αυτή η παρόρμηση πιο σαθρή; Ούτε το ένα ούτε το
να την φωνάζω με μια ολόκληρη σειρά από ονόματα άλλο, λέει ο Τζαντ. Όπως η από-
άσχετα απ’ ό, τι είναι; Χορδίστρια των νημάτων φαση για το κράτος πρόνοιας ήταν
Μακρυδάχτυλη, καθιστό εκκρεμές πολιτική, έτσι και η απόφαση για
Γουνοποιό κι άλλα πολλά ακόμη. την κατάλυσή του ήταν επίσης πο-
Από το αδράχτι στα αιχμηρά ψαλίδια κι ως τις ξύλινες βελόνες λιτική. Γιατί, υποστηρίζει, είναι
Είναι ό, τι είναι, η δικιά μου ηλακάτη άλλο να διαπιστώνεις ότι ένα καλό
Αυτή που γνέθει το μαλλί και που το πλέκει. σύστημα ίσως να μην καταφέρει να
διατηρηθεί και άλλο να χάσεις τε-
λείως την πίστη σου σ’ αυτό. Τι συ-
Ηχούνε οι βελόνες σε ρυθμό που δεν αγγίζω: νέβη από το 1970 κι ύστερα κι οι
Μέρος και σύνολο, μέρος και σύνολο· άνθρωποι έχασαν την πίστη τους
Δυο χτύποι της καρδιάς, μία ανάσα, άλλοι δυο χτύποι. στα κράτη πρόνοιας;
Κινούνται άηχα τα χείλη της, να σημαδέψει
Τέσσερις πέντε τελευταίους πόντους στην αράδα.
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ
Από τη δεκαετία του 1970 κι
Το σχέδιο της Ελίζαμπεθ είναι ένα απόκομμα μικρό ύστερα, όπως υποστηρίζει ο Τόνι
Στο ημερολόγιό της κολλημένο: βιβλίο ημερών Τζαντ, ήρθαν στην εξουσία ορισμέ-
βιβλίο βελονιών: γεύματα, συναντήσεις, υποχρεώσεις, νοι «φρενοβλαβείς σε θέση εξου-
Δεξί μανίκι και λαιμόκοψη, το μπροστινό αριστερό κομμάτι. σίας». Σ’ αυτούς συμπεριλαμβάνει
Καμιά φωτογραφία, μόνο μακρές σειρές τη Μάργκαρετ Θάτσερ, τον Τζορτζ
Από φωνήματα – καλές κι ανάποδες – Μπους τον νεότερο και τον Τόνι
Που η γυναικεία επιστήμη του πλεκτού Μπλερ. Αυτοί οι πολιτικοί γεννήθη-
Τα καθιστά δυσπρόφερτα. καν από τα κυνικά τραπεζικά στε-
Σκύβει το κεφάλι να μεταφράσει τη σελίδα λέχη και πίσω απ’ αυτούς κρύφθη-
σε τούτο τον παράξενο χορό βελόνων και μαλλιού. καν κάποιες διανοητικές αυθεντίες,
λέει ο Τζαντ. Σκληρά και, ίσως,
υπερβολικά λόγια. Αλλά εδώ έχει
Δύσκολο να τα φέρω βόλτα με το πλέξιμο. σημασία αυτό που τονίζει σχετικά με
ως φαίνεται, αν το καλοσκεφτείς, την αλλαγή προτεραιοτήτων. Η
Τα έχει όλα – χρώμα, προτεραιότητα των συλλογικών
Ρυθμό, αργή μα αισθητή τη μεταμόρφωση. αγαθών ως τρόπος του σκέπτεσθαι
Το νόημα συμπυκνώνεται στα χάσματα: αντικαταστάθηκε από τη λατρεία
Το σχέδιο δεν είναι παρά τρύπες, του ιδιωτικού, τη λατρεία δηλαδή
από νημάτινο χρώμα οροθετημένες της άποψης ότι ο μόνος τρόπος να
Πουλόβερ καμωμένο από χώρο, διαίρεση, συνάφειες. υπερασπιστεί κανείς τον φιλελευθε-
ρισμό και την ανοικτή κοινωνία ήταν
να κρατήσει το κράτος όχι μόνο έξω
Παράξενο να βλέπεις τούτα τα νεαρά χέρια από την οικονομία, αλλά και έξω
Χωρίς οιδήματα ούτε φουσκωμένες φλέβες από την ανάγκη υποστήριξης των
να επαναλαμβάνουν τις κοινές, μικρές κινήσεις αναγκαίων υπηρεσιών για την προ-
Μέρες, βδομάδες, μήνες, χρόνια. ώθηση των συλλογικών αγαθών. Τα
ζητώ πάρα πολλά και πολύ γρήγορα· συλλογικά αγαθά και οι υπηρεσίες
Τούτο το πλέξιμο είναι άσκηση στην εμπιστοσύνη. πρώτα ενοχοποιήθηκαν από τους
αυστριακούς οικονομολόγους ως πα-
μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού ράγοντες που γέννησαν τους ολο-
80 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
κληρωτισμούς και, στη συνέχεια, θε-
ωρήθηκαν και ως οικονομικά και
κοινωνικά αναποτελεσματικά. Στο-
χαστές όπως ο Φρήντριχ Χάγιεκ και
τον Λούντβιχ φον Μίζες πήραν την
εκδίκησή τους από όσους τους πε-
ριφρονούσαν μετά τον πόλεμο.
Το πιάτο όμως αυτής της εκδίκη-
σης, τους το μαγείρεψε η ναρκισσι-
στική Αριστερά του 1960, η οποία
πρώτη συνέβαλε στην υποτίμηση
των συλλογικών αγαθών. Οι ριζο-
σπάστες της Αριστεράς του 1960
άλλαξαν την ατζέντα. Από εκεί που
στην πρώτη θέση τοποθετούνταν
τα συλλογικά συμφέροντα, αυτοί το-
ποθέτησαν τις ανάγκες και τα δι-
καιώματα του καθενός. Ο δρόμος
του «νεοφιλελευθερισμού» στήθηκε
από εργάτες του αριστερού ριζο-
σπαστισμού.
Στο σημείο αυτό, κατά τη γνώμη
μου, ο Τζαντ υποχωρεί σε μια αντί-
ληψη που αντιλαμβάνεται τα συλ-
λογικά αγαθά ως αποκλειστική
μορφή έκφρασης των συλλογικών
συμφερόντων. Κατά τη γνώμη μου,
κάνει λάθος, γιατί συγχέει την πα-
ραγωγή αυτών των αγαθών (που,
όντως, δεν μπορεί να μην είναι συλ-
λογική) με την ιδιοποίησή τους (η
οποία δεν μπορεί παρά να είναι
μόνο ατομική) από εκείνους που
όντως τα έχουν ανάγκη. Η σχέση
ατομικότητας και ατομικισμού με
τα συλλογικά αγαθά και το γενικό
συμφέρον είναι μια σχέση που έχει
κάψει και τα πιο φωτεινά μυαλά της
σοσιαλδημοκρατίας.
Δεν είναι όμως το μείζον στην
αντίληψη του Τζαντ η θέση για τη
σχέση ατόμου-κοινωνίας. Το μείζον
είναι η θέση του πως η λατρεία του
ιδιωτικού δεν γεννήθηκε από οικο-
νομικά αλλά από πολιτικά αίτια.
Και δεν φθάνει μόνο αυτό. Ο Τζαντ
δείχνει ότι αυτό το μικρότερο και λι-
γότερο δαπανηρό κράτος στον το-
μέα των κοινωνικών υπηρεσιών
ήταν πολύ ακριβότερο και πολύ πιο
δαπανηρό στον τομέα της παρακο-
λούθησης των πολιτών, της εγγύη-
σης της ασφάλειας των ευρισκόμε-
νων εντός των πυλών πολιτών και
της καταστολής των ευρισκόμενων
εκτός αυτών των πυλών. Ένα κρά-
τος που αφήνει ανυπεράσπιστους
τους πολίτες του από τους κινδύ-
νους της ελεύθερης αγοράς θα κλη-
θεί να πληρώσει πολύ περισσότερα,
λόγω του δημοκρατικού ελλείμμα-
τος που προκύπτει απ’ αυτή του τη
συμπεριφορά. Επομένως, τονίζει εμ-
φατικά ο Τόνι Τζαντ, «το μόνο
πράγμα που είναι χειρότερο από το
υπερβολικό κράτος είναι το υπερ-
βολικά λίγο» (σ. 152). Θα μπορούσε

να το πει και αλλιώς: το μόνο μεγα-
λύτερο κράτος είναι το μικρότερο.
Το, κατά τη δική μου άποψη, ιδα-
νικό κράτος είναι αυτό που βρίσκε-
ται πολύ μακριά από την παραγωγή
βιομηχανικών προϊόντων και πολύ
κοντά στην παροχή υπηρεσιών
προς την κοινωνία των πολιτών. Αυ-
τού του τύπου το κράτος, ενισχύο-
ντας την ελεύθερη αγορά, προκαλεί
την άνοδο και τη συναίνεση των με-
σαίων στρωμάτων, ενώ με την πα-
ροχή δημόσιων υπηρεσιών εξασφα-
λίζει τη συνοχή της κοινωνίας και τη
συναίνεση των ασθενέστερων στρω-
μάτων.
Για να συνεχίσω όμως με τον
Τζαντ, το άλλο κράτος, αυτό της
δήθεν ελεύθερης αγοράς, προκαλεί
ένα γενικευμένο αίσθημα ανομίας.
Γιατί όταν τα δημόσια αγαθά, οι
υπηρεσίες, οι υποδομές απαξιωθούν
στα μάτια των πολιτών, τότε χάνε-
ται και η αίσθηση των κοινών δε-
σμών, των κοινών συμφερόντων αυ-
τών των ανθρώπων. Από τη στιγμή
που το ιδιωτικό αξιολογείται περισ-
σότερο από το δημόσιο, απ’ αυτή τη
στιγμή χάνεται και ο σεβασμός προς
τους νόμους, οι οποίοι –εδώ, φίλοι
αναγνώστες ζητώ την προσοχή
σας– είναι το κατ’ εξοχήν δημόσιο
αγαθό. Όπου όμως δεν υπάρχουν
νόμοι, κυριαρχεί η ισχύς. Από τη
στιγμή που κυριαρχεί η αντίληψη
ότι οι ισχυροί και οι πολιτικοί μπο-
ρούν να κάνουν ό,τι θέλουν, απ’
αυτή τη στιγμή ο δρόμος προς τη
βία ή την πολιτική αδιαφορία είναι
ανοικτός. Η σημερινή ελληνική
πραγματικότητα τον δικαιώνει.
ΜΠΟΡΟΥΜΕ
ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ ΚΑΤΙ;
Τι μπορούμε να κάνουμε; Σ’ αυτό
το ερώτημα, ο Τόνι Τζαντ απαντά
ότι αν η στροφή κατά του κράτους
πρόνοιας ήταν μια πολιτική από-
ΔιαβαΣΤε AKOMA
Στο τχ. #1: Μιχάλης Μη-
τσός, «Τα επιχειρήματα του
Τόνι Τζαντ», αθανάσιος Δ.
Τσιούρας, «ευρωπαϊκή ιστο-
ρία χωρίς παρωπίδες» (για
το βιβλίο: Postwar: A History
of Europe since 1945).
Στο τχ. #2: Tόνι Τζαντ, «Τι
έιναι ζωντανό και τι νεκρό
στη σοσιαλδημοκρατία».
O Τόνι Μπλέρ. Ο Τόνι Τζαντ θεωρεί τον πρώην άγγλο πρωθυπουργό, μαζί με
την Μάργκαρετ Θάτσερ και τον Τζορτζ Μπους τον νεότερο, δημιούργημα
κυνικών τραπεζικών στελεχών.
φαση, τότε και η επάνοδος σ’ αυτό
–όχι όμως και στο ίδιο– θα είναι
πάλι μια πολιτική απόφαση. Γιατί,
όπως υποστηρίζει, τίποτα δεν δεί-
χνει ότι το κράτος της προοδευτι-
κής φορολογίας, της συλλογικής
παροχής των δημόσιων υπηρεσιών
και των ανάλογων αγαθών είναι πε-
ρισσότερο δαπανηρό από το κρά-
τος στην επικράτεια του οποίου λει-
τουργούν κάμερες κλειστού
κυκλώματος, ιδιωτικοί στρατοί και
ιδιωτική αστυνομία, χρηματοδο-
τούμενες ιδιωτικές τράπεζες, παγι-
δευμένα τηλέφωνα, δαπανηροί εξω-
τερικοί πόλεμοι... Είναι σίγουρο
πως το κράτος του πρώτου τύπου
μπορεί να είναι πιο ελεύθερο από
το κράτος του δεύτερου τύπου.
Επειδή, όπως προσφυώς υποστη-
ρίζει ο Τζαντ, η ελευθερία δεν
προσδιορίζεται από το πόσο μικρό
είναι το κράτος, αλλά από το πόσο
ελεύθεροι είναι οι πολίτες να υπο-
βάλλουν σε κριτική τους θεσμούς
και τους λειτουργούς του.
Αν ο φορέας του κράτους πρό-
νοιας ήταν η σοσιαλδημοκρατία, τι
οφείλει αυτή να κάνει σήμερα; Δεν
πρέπει σίγουρα να επιστρέψει στη
χρυσή τριακονταετία, αυτή τελεί-
ωσε και μαζί με αυτή κι ο τρόπος
λειτουργίας των κρατών στα χρόνια
μας. Αν όμως η συντηρητική Θά-
τσερ κυριάρχησε αλλάζοντας τη
βρετανική κοινωνία, η σημερινή
Αριστερά, και η σοσιαλδημοκρατία
ως το κατά τον Τζαντ κυρίαρχο
Remy Steinegger
στοιχείο της, θα κυριαρχήσουν αν
ανοίξουν το διάλογο για τα πράγ-
ματα που πρέπει «να συντηρη-
θούν». «Η Αριστερά έχει ανέκαθεν
κάτι να συντηρήσει» (σ. 222), και
αυτό είναι η ιδέα των κοινών συλ-
λογικών αξιών των ανθρώπων –
λέει ο Τζαντ (προσωπικώς, θα προ-
τιμούσα: των ατόμων). βεβαίως,
καθόλου, μα καθόλου δεν θα συμ-
φωνήσω με την άποψη του Τζαντ
ότι «αν η σοσιαλδημοκρατία έχει
μέλλον, θα το έχει ως σοσιαλδημο-
κρατία του φόβου», επειδή θα απα-
ντά στο πρόβλημα της ανασφά-
λειας και της αβεβαιότητας. Η
σοσιαλδημοκρατία, παλιά και νέα,
οφείλει να απαντά στα προβλήματα
των κοινωνικών ανισοτήτων. Το
μόνο σημερινό της όπλο κατά αυ-
τών είναι το μικρό κράτος στο χώρο
της οικονομίας και το μεγάλο στο
χώρο της παροχής κοινωνικών υπη-
ρεσιών.
Θα συμφωνήσω όμως απολύτως
με τον Τζαντ όταν αυτός τονίζει μια
σημαντική διαφορά μεταξύ σοσιαλ-
δημοκρατίας και σοσιαλισμού:
Ο σοσιαλισμός ήθελε μια μετα-
σχηματιστική αλλαγή: τον πα-
ραμερισμό του καπιταλισμού
από ένα διάδοχο καθεστώς βα-
σισμένο σ’ ένα εντελώς διαφο-
ρετικό σύστημα παραγωγής και
ιδιοκτησίας. Η σοσιαλδημοκρα-
τία, αντιθέτως, ήταν ένας συμ-
βιβασμός: συνεπάγονταν την
αποδοχή του καπιταλισμού –και
της κοινοβουλευτικής δημοκρα-
τίας– ως πλαισίου μέσα στο
οποίο τα έως τότε αγνοημένα
συμφέροντα μεγάλων τμημάτων
του πληθυσμού θα λαμβάνονταν
υπ’ όψη στο εξής. (σ 227)
Καλύτερο ορισμό της σοσιαλδημο-
κρατίας δεν θα μπορούσε να δώσει
κανείς άλλος. Ο Τζαντ είναι «αθε-
ράπευτος» σοσιαλδημοκράτης, γι’
αυτό και γράφει πως «η σοσιαλδη-
μοκρατία δεν αντιπροσωπεύει ένα
ιδανικό μέλλον, δεν αντιπροσωπεύει
καν ένα ιδανικό παρελθόν. Από όλες
όμως τις επιλογές που σήμερα δια-
θέτουμε, είναι η καλύτερη» (σ. 224).
Όθεν, καλεί την Αριστερά να λει-
τουργήσει ξανά ως οδηγός για σα-
στισμένους. Και ο πρώτος σαστι-
σμένος είναι η ίδια. Ο Τζαντ της
υποδεικνύει να ανοίξει εκ νέου την
ατζέντα για το τι είναι σήμερα συλ-
λογικό αγαθό, πώς και από ποιον
μπορεί αυτό να προσφέρεται, ποιοι
θα επωφεληθούν, πώς θα επανασυ-
σταθεί η συμμαχία μεταξύ μεσαίων
και ασθενέστερων στρωμάτων και ο
συμβιβασμός της εργασίας με την
αγορά και το κεφάλαιο. Αν και οι
λύσεις δεν μπορεί να είναι οι παλιές,
αφού «το παρελθόν είναι μια άλλη
χώρα», τα ερωτήματα ωστόσο πα-
ραμένουν τα ίδια. Το κοινωνικό ζή-
τημα πρέπει εκ νέου να τεθεί στο
επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου.
Στη θέση του κυρίαρχου οικονομι-
σμού, πρέπει να επανέλθει η πολι-
τική, ως τέχνη –θα έλεγα– υποστή-
ριξης των συλλογικών συμφερόντων
και της δημοκρατίας.
Το έργο του Τόνι Τζαντ αποτελεί
πολύτιμο οδηγό σ’ αυτή την κατεύ-
θυνση. zx
1
Tony Judt, The Burden of Respo-
nsibility: Blum, Camus, Aron, and the
French Twentieth Century, university of
chicago Press. 1998.
2
Tony Judt, Postwar: A History of
Europe Since 1945, Penguin Press, 2005.
βλ. κριτική παρουσίαση του εν λόγω βι-
βλίου από τον Αθανάσιο Δ. Τσιούρα,
«Ευρωπαϊκή ιστορία χωρίς παρωπίδες»,
The Books’ Journal, τχ. 1, σσ. 42-44.
3
Δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση The
New York Review of Books, volume 56,
number 20, 17/12/2009. Ακριβής με-
τάφραση του κειμένου εκείνου δημοσι-
εύθηκε, με τη φροντίδα επιμελητών του
ιΣΤΑΜΕ, στο Books’ Journal, τχ. 2, σσ.
36-43.
4
Tony Judt, Ill Fares the Land, Penguin
Press, 2010.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 81
 ο αιρετικός οικονομολόγος
Από τον Δημητρη ςκΑλκο

Ο Κέυνς υποστήριζε το κράτος-επενδυτή και, σε καμία περίπτωση, το κράτος-καταναλωτή. Δεν επι-

Robert Skidelsky, Keynes.
Επιστροφή στη διδασκαλία
του, πρόλογος -
επιστημονική επιμέλεια:
Λευτέρης Τσουλφίδης,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Χρυσούλα Μεντζαλίρα,
Κριτική, αθήνα 2012,
325 σελ.
θυμούσε τον υπερτροφικό δημόσιο τομέα και δεν επικροτούσε τις εθνικοποιήσεις. Προβληματιζόταν
για το κόστος του κοινωνικού κράτους και προτιμούσε την παροχή της αναγκαίας κοινωνικής προ-
στασίας μέσα από ένα «δίχτυ ασφαλείας». Σε κάθε περίπτωση, δεν υπήρξε θιασώτης των ελλειμμα-
τικών κρατικών προϋπολογισμών και υποστηρικτής της άσκησης πληθωριστικής πολιτικής. Τέλος,
δεν υποστήριζε την υψηλή φορολόγηση και θεωρούσε ότι οι δημόσιες δαπάνες δεν πρέπει να ξεπερ-
νούν το 25% του ΑΕΠ. Ποιος ήταν στην πραγματικότητα ο οικονομολόγος για τον οποίο έχει λεχθεί
ότι «στα χαρακώματα της κρίσης είμαστε όλοι κεϋνσιανοί»;

«Οι ιδέες των οικονομολόγων και των
πολιτικών φιλοσόφων, τόσο όταν εί-
ναι ορθές όσο και όταν είναι εσφαλ-
μένες, ασκούν μεγαλύτερη επίδραση
απ’ ό,τι συνήθως πιστεύεται. Στην
πραγματικότητα, ο κόσμος κυβερνά-
ται από αυτές».
Τζον Μέυναρτ Κέυνς
οικονομική σκέψη,
κής για την υπέρβασή της, πραγ-
ματεύεται το βιβλίο του Ρόμπερτ
Σκιντέλσκυ, Keynes. Επιστροφή στη
διδασκαλία του (στα αγγλικά κυκλο-
φόρησε το 2009), βιβλίο το οποίο
πρόσφατα βρήκε τη θέση του στις
προθήκες και των ελληνικών βι-
βλιοπωλείων, χάρη στη ζωντανή
μετάφραση της Χρυσούλας Με-
ντζαλίρα. Ο Σκιντέλσκυ, επίτιμος
καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας
στο Πανεπιστήμιο του Warwick,
καθηγητής έγραψε για τον Κέυνς,
τον περιγράφει ως «ασυνήθιστο οι-
κονομολόγο». Η σύζυγος του, διά-
σημη ρωσίδα μπαλαρίνα, Λύντια
Λοπόκοβα, τον χαρακτηρίζει «κάτι
περισσότερο από απλό οικονομο-
λόγο». Στην πραγματικότητα, ο
Κέυνς ήταν «κάτι άλλο», κάτι ευ-
ρύτερο.
Αλλά ποιες είναι οι ιδιότητες του
σημαντικού οικονομολόγου; Τις
καταγράφει ο ίδιος:
γασία του στο βρετανικό υπουρ-
γείο Οικονομικών και στο υπουρ-
γείο ινδικών Υποθέσεων του έδωσε
τη δυνατότητα να ελέγχει και να
εξελίσσει τις επιστημονικές θεω-
ρίες του στο πεδίο της πολιτικής
πρακτικής. Η έντονη κοινωνική
ζωή του και η συμμετοχή του στην
περίφημη Ομάδα του Μπλούμ-
σμπερυ (ανάμεσα στα επιφανή
μέλη του συγκαταλέγονταν η βιρ-
τζίνια Γουλφ και ο Ε.Μ. Φόρστερ),

Η ίσως περισσότερο
από κάθε άλλον το-
μέα επιστημονικής
γνώσης, συχνά πέ-
φτει θύμα ατυχών ερμηνειών, αθέ-
λητων στρεβλώσεων ή ηθελημένων
παρερμηνειών. Πνευματική οκνη-
ρία, ιδεολογικές σκοπιμότητες ή
απλή άγνοια, έχουν αποτέλεσμα τη
διαχρονικά λανθασμένη υποδοχή
των σπουδαίων διανοητών της πο-
λιτικής οικονομίας. Το έργο του
βρετανού οικονομολόγου Τζον
Μέυναρτ Κέυνς (1883-1946) δεν
θα μπορούσε να αποτελέσει εξαί-
ρεση. Καθώς μάλιστα προσφέρει
(και) μια «θεωρία κρίσης» («στα χα-
ρακώματα είμαστε όλοι κεϋνσια-
νοί», σύμφωνα με τον νομπελίστα
οικονομολόγο Ρόμπερτ Λούκας),
δεν δυσκολευόμαστε να αντιλη-
φθούμε την προθυμία με την οποία
προστρέχουν στο έργο του (ιδεο-
λόγοι και μη) πολιτικοί προκειμέ-
νου να νομιμοποιήσουν τις, συνή-
θως εκτεταμένες, παρεμβάσεις
τους στην οικονομική σφαίρα.
Σήμερα η σκέψη του Κέυνς γίνε-
ται ξανά επίκαιρη, ορθά αν και όχι
κατ’ ανάγκην για τους σωστούς λό-
γους. Την ακριβή σημασία της κε-
ϋνσιανής θεωρίας για τη διακρί-
βωση των αιτίων της παγκόσμιας
οικονομικής κρίσης καθώς και των
προτάσεων εφαρμοσμένης πολιτι-
είναι ίσως ο πλέον κατάλληλος να
μας εισαγάγει στην πολύπλευρη
σκέψη αυτής της εμβληματικής
μορφής της οικονομικής επιστήμης
του περασμένου αιώνα. Η τρίτομη
βιογραφία του Κέυνς την οποία μας
πρόσφερε στο παρελθόν, συνιστά
έναν άθλο αφού προφανώς απαί-
τησε επίπονο πνευματικό μόχθο.
Ταυτόχρονα, η ενεργή συμμετοχή
του στις πολιτικές διαδικασίες της
βρετανίας και οι συχνές δημόσιες
παρεμβάσεις του, του επιτρέπουν
να διαπερνά τα στεγανά του ακα-
δημαϊκού χώρου και να ελέγχει τη
θεωρία στις απαιτήσεις της πολιτι-
κής πραγματικότητας (όπως άλλω-
στε έπραττε και ο Κέυνς).
Σύμφωνα με τον Σκιντέλσκυ, ο
Κέυνς διέθετε τη μεγαλύτερη «δύ-
ναμη πειθούς» από όλους τους δια-
νοούμενους του 20ού αιώνα. Δεν
αγνόησε, αντίθετα επιδίωξε την
πολιτική συμμετοχή, εκμεταλλευ-
όμενος την εξαιρετική ικανότητα
κατανοητής παρουσίασης των θέ-
σεών του. Σήμερα, λίγοι οικονομο-
λόγοι ενδιαφέρονται να εμπλακούν
ενεργά στις δημόσιες συζητήσεις,
όπως, πχ., ο Πωλ Κρούγκμαν, ο
Τζο Στίγκλιτζ και ο Ρίτσαρντ Πόσ-
νερ. Τούτο δεν είναι άσχετο με την
ευρύτερη συγκρότηση της προσω-
πικότητας του Σκιντέλσκυ.
Στην περίφημη βιογραφία που ο
Ο μεγάλος οικονομολόγος πρέ-
πει να διαθέτει σπάνιο συνδυα-
σμό χαρισμάτων. […] Πρέπει
–ώς ένα βαθμό– να είναι μαθη-
ματικός, ιστορικός, πολιτικός,
φιλόσοφος. Πρέπει να κατα-
νοεί τα σύμβολα και να εκφρά-
ζεται με λέξεις. Πρέπει να συλ-
λαμβάνει το ειδικό μέσα απ’ το
γενικό και να προσεγγίζει το
αφηρημένο και το συγκεκριμένο
μαζί, στην ίδια διαδρομή της
σκέψης. Πρέπει να μελετά το
παρόν υπό το φως του παρελ-
θόντος για τους σκοπούς του
μέλλοντος. Πρέπει να αφήνει
το βλέμμα του να περιπλανηθεί
σε κάθε κομμάτι της ανθρώπι-
νης φύσης ή των ανθρώπινων
θεσμών. Πρέπει να είναι απο-
φασιστικός και συνάμα αμέτο-
χος, τόσο απόμακρος και ακέ-
ραιος όσο ο καλλιτέχνης, ενίοτε
όμως και προσγειωμένος όσο ο
πολιτικός. (σ. 113)
Πραγματικά, λίγοι οικονομολόγοι
πλησίασαν όσο ο Κέυνς την παρα-
πάνω ιδιαίτερα απαιτητική περι-
γραφή. Ο βίος του ήταν ένα προ-
κλητικό αμάλγαμα από πλήθος
εμπειρίες, οι οποίες του επέτρε-
ψαν να εμπλουτίσει την επιστημο-
νική του σκέψη. Η πολύχρονη ερ-
του πρόσφερε πλούσια καλλιτε-
χνικά, λογοτεχνικά και διανοητικά
ερεθίσματα και συνέβαλε στην ευ-
ρύτητα του πνεύματος που τον διέ-
κρινε. Υπήρξε συστηματικός επεν-
δυτής στο χρηματιστήριο και
διαχειριστής ενός πρωτόλειου
hedge fund (από όπου απεκόμισε
σημαντικά κέρδη αλλά και ζημίες
αργότερα, στο ξεκίνημα της οικο-
νομικής κρίσης του 1920). Υπο-
στήριξε ενεργά τη βασιλική
Όπερα και διατέλεσε πρώτος πρό-
εδρος του βρετανικού Συμβουλίου
Καλών Τεχνών. Σύμφωνα με τον
ιστορικό τέχνης Κένεθ Κλαρκ,
«ποτέ δεν χαμήλωνε τους προβο-
λείς του» (σ. 114).
ΕΝΑΣ ΗΘΙΚΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ
Ο Κέυνς κατά βάση ήταν ηθικός
φιλόσοφος. Στον πυρήνα της οι-
κονομικής του σκέψης δέσποσαν
τα κύρια ερωτήματα για την αν-
θρώπινη ευημερία, ερωτήματα που
απασχόλησαν τους κλασικούς οι-
κονομολόγους, όπως ο Άνταμ
Σμιθ. Τι συνιστά την οικονομική
ευημερία; Πώς μπορούμε να χρη-
σιμοποιήσουμε την οικονομική
δραστηριότητα ώστε να βοηθή-
σουμε τα άτομα να ζουν ολοκλη-
ρωμένες ζωές;
Ο Κέυνς αναγνώριζε τη σημασία

82 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]

των καπιταλιστικών αγορών ως
αποτελεσματικού μέσου εξόδου
από την ένδεια που στερεί από τα
άτομα βασικά αγαθά, η έλλειψη
των οποίων δυσχεραίνει τις προ-
σπάθειές τους «να πράττουν το
καλό». Επηρεασμένος από το αρι-
στοτελικής έμπνευσης έργο του
ηθικού φιλοσόφου του Καίημπριτζ,
Τζ.Ε. Μουρ (G.e. Moore), έβλεπε
την πολιτική ως επέκταση της ηθι-
κής σφαίρας. Χωρίς το καπιταλι-
στικό σύστημα να αποτελεί αυτο-
σκοπό του, ο Κέυνς γνώριζε ότι
αποτελεί την ασφαλέστερη οδό για
το ευ ζην. Έτσι, η μακροημέρευση
του καπιταλισμού αποτέλεσε το
πολιτικό πρόταγμα και την κύρια
επιστημονική κατεύθυνσή του. Γι’
αυτόν, τα οικονομικά ήταν «ηθική
και όχι φυσική επιστήμη».
Έτσι, ο Κέυνς επιδίωξε να δια-
μορφώσει μία γενική θεωρία για
τον τρόπο λειτουργίας των αγο-
ρών. Πίστευε ότι το πέτυχε με τη
Γενική θεωρία της απασχόλησης, του
τόκου και του χρήματος (1936).
Αντίθετα, οι επικριτές του έργου
του (ανάμεσά τους ο αυστριακός
οικονομολόγος Γιόζεφ Σουμπέτερ),
υποστηρίζουν ότι η θεωρία του
αφορά συγκεκριμένες ιστορικές
συνθήκες και ειδικές περιπτώσεις
ακραίων οικονομικών καταστά-
σεων (βαθιά ύφεση, οικονομικά
σοκ, κ.ά.). Με άλλα λόγια, είναι
ένας θεωρητικός των κρίσεων.
Στην πραγματικότητα, επεδίωξε
να παρουσιάσει τις συστημικές ανι-
σορροπίες που ανακύπτουν στην
πραγματική οικονομία και να πα-
ράσχει τα μακρο-οικονομικά εργα-
λεία διόρθωσής τους. Όπως ορθά
γράφει ο Σκιντέλσκυ, «η επίθεση
του Keynes δεν στρεφόταν ενάντια
σε αυτή καθαυτήν την κλασική θε-
ωρία, αλλά στο εύρος και την
εφαρμοσιμότητά της» (σ. 308).
Σε αυτό, ο Σκιντέλσκυ είναι κα-
τηγορηματικός:
Ακριβώς όπως δεν υπάρχει συ-
γκεκριμένος κεϋνσιανός τρόπος
εξόδου από την κρίση, έτσι δεν
υπάρχει και συγκεκριμένο κε-
ϋνσιανό σύστημα πολιτικής οι-
κονομίας. Ο κεϋνσιανισμός,
στην καλύτερη περίπτωση, δεν
μπορεί παρά να είναι ένα απλό
εργαλείο σε πολύ διαφορετικά
συστήματα μικτής οικονομικής
ζωής. ως προς την οικονομική
πολιτική ο μοναδικός όρος που
θέτει είναι οι κυβερνήσεις να
διασφαλίσουν ότι η συνολική
ζήτηση είναι αρκετή ώστε να
διατηρηθεί ένα επίπεδο δρα-
Ο Τζον Μέυναρντ Κέυνς (1883-1946) εξώφυλλο στο περιοδικό Time το 1965.
στηριότητας ικανό να εξασφα-
λίσει πλήρη απασχόληση. Το
πώς θα γίνει η σύζευξη καινο-
τομίας στο επίπεδο της πολιτι-
κής, της πολιτικής πρακτικής
και των θεσμών προκειμένου να
επιτευχθεί ο σκοπός αυτός απο-
τελεί ζήτημα που άπτεται της
πολιτικής οικονομίας. (σ. 275)
Στο πεδίο της εφαρμοσμένης πολι-
τικής, ο Κέυνς κατανοούσε ότι, αν
«μακροπρόθεσμα είμαστε όλοι νε-
κροί», ισχύει και το «βραχυπρόθε-
σμα πρέπει να μείνουμε ζωντανοί».
Τούτο σημαίνει ότι η αδυναμία των
πολιτών να αντεπεξέλθουν στις δυ-
σκολίες της ζωής, τους καθιστά ευ-
άλωτους στη δημαγωγική ρητορική
ακραίων πολιτικών σχημάτων. Η
βαθμιαία κοινωνική απονομιμοποί-
ηση των αγορών απειλεί να θέσει σε
κίνδυνο την ίδια τη λειτουργία τους,
με προφανείς συνέπειες, όχι μόνο
για τις οικονομικές αλλά και για τις
ατομικές ελευθερίες.
Η κοινωνική διάσταση του έρ-
γου του Κέυνς, τον φέρνει απένα-
ντι στο μεγαλύτερο μέρος της σύγ-
χρονης οικονομικής σκέψης που,
μεταξύ άλλων, παραγνωρίζουν τη
σημασία των βραχυπρόθεσμων συ-
νεπειών της ύφεσης, το ρόλο των
πολιτικών απασχόλησης, τις οικο-
νομικές/κοινωνικές συνέπειες των
μεταρρυθμίσεων – ιδίως τις συνέ-
πειες της αβεβαιότητας στις ζωές
των ατόμων, την επίδραση του
χρόνου και της έκτασης των με-
ταρρυθμίσεων στην ανάκαμψη της
οικονομίας. Τον τοποθετεί όμως
και απέναντι στο πλήθος εκείνων
που αναφέρονται λανθασμένα και
παραπλανητικά στο έργο του. Τα
παραδείγματα αφθονούν και αξί-
ζει να αναφέρουμε κάποια από
αυτά.
Ο Κέυνς υποστήριζε το κράτος-
επενδυτή και, σε καμία περίπτωση,
το κράτος-καταναλωτή. Δεν επιθυ-
μούσε τον υπερτροφικό δημόσιο
τομέα και δεν επικροτούσε τις εθνι-
κοποιήσεις. Προβληματιζόταν για
το κόστος του κοινωνικού κράτους
και προτιμούσε την παροχή της
αναγκαίας κοινωνικής προστασίας
μέσα από ένα «δίχτυ ασφαλείας».
Σε κάθε περίπτωση, δεν υπήρξε
θιασώτης των ελλειμματικών κρα-
τικών προϋπολογισμών και υπο-
στηρικτής της άσκησης πληθωρι-
στικής πολιτικής. Τέλος, δεν
υποστήριζε την υψηλή φορολό-
γηση και θεωρούσε ότι οι δημόσιες
δαπάνες δεν πρέπει να ξεπερνούν
το 25% του ΑΕΠ.
ΤΙ ΘΑ ΕΛΕΓΕ ΣΗΜΕΡΑ
Ο ΚΕΫΝΣ
Δυστυχώς, σήμερα δεν έχουμε την
τύχη της ζωντανής παρουσίας του
Κέυνς ώστε να επωφεληθούμε από
τις απόψεις του για την τρέχουσα
συγκυρία. Μπορούμε ωστόσο να
ανατρέξουμε στο πλούσιο έργο
του, προκειμένου να ανασύρουμε
στοιχεία τα οποία ενδεχομένως θα
μπορούσαν να φανούν χρήσιμα σή-
μερα. Σε μία τέτοια περίπτωση,
ευθύς εξ αρχής θα γινόταν αντιλη-
πτό ότι η χρηματοπιστωτική κρίση
του 2008, όπως και η αντιμετώ-
πισή της, συνιστούν ταυτόχρονα
«κρίση παραδείγματος», καθώς η
πιθανότητα μίας κρίσης μεγάλης
κλίμακας βρισκόταν έξω από τον
διανοητικό ορίζοντα των κυβερνώ-
ντων και των επιστημόνων που
επηρέαζαν τις αποφάσεις τους και
οι οποίοι πίστευαν πως είχαν αφή-
σει οριστικά στο παρελθόν τους οι-
κονομικούς κύκλους.
Το κυρίαρχο επιστημονικό πα-
ράδειγμα αποτέλεσε τον μεθοδολο-
γικό πυρήνα της Νέας Σύνθεσης, της
μακροοικονομικής δηλαδή θεώρη-
σης που συνενώνει τα νεο-κλασικά
και τα νεο-κεϋνσιανά οικονομικά.
Με βάση αυτό το παράδειγμα ανα-
πτύχθηκαν χρηματοπιστωτικά ερ-
γαλεία, διατυπώθηκαν δευτερεύου-
σες υποστηρικτικές θεωρίες και
υπαγορεύτηκαν κυβερνητικές απο-
φάσεις. Τρεις είναι οι βασικές θεω-
ρητικές παραδοχές του: η «υπόθεση
των ορθολογικών προσδοκιών»
(rational expectations hypothesis),
η «θεωρία του πραγματικού επιχει-
ρηματικού κύκλου» (real business
cycle theory) και η «υπόθεση των
αποτελεσματικών αγορών» (effi-
cient market hypothesis).
Τα διάφορα μοντέλα Δυναμικής
Στοχαστικής Γενικής ισορροπίας
(Dynamic Stochastic General
equilibrium), με βάση τα οποία
οργανώθηκαν οι χρηματοπιστωτι-
κές αγορές, κινήθηκαν γύρω από
τις παραπάνω θεωρητικές παρα-
δοχές. Συνοπτικά, στο επίκεντρο
τόσο της θεωρίας του πραγματι-
κού επιχειρηματικού κύκλου (ότι,
δηλαδή, η ζήτηση ισούται πάντα με
την προσφορά), της υπόθεσης των
αποτελεσματικών αγορών (ότι οι
μετοχές φέρουν πάντοτε την ορθή
τιμή), όσο και η υπόθεση των ορ-
θολογικών προσδοκιών (ότι, δη-
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 83

Τέσσερις οικονομολόγοι αναφοράς. από αριστερά: ο Άνταμ Σμιθ, ο Καρλ Μαρξ, ο Γιόζεφ Σουμπέτερ και ο Τζον
Μέυναρντ Κέυνς. Γελοιογραφία του Ίνγκραμ πιν που δημοσιεύθηκε στους Financial Times.
λαδή, οι δρώντες διαμορφώνουν τις
προσδοκίες τους με βάση τη δια-
θέσιμη πληροφόρηση και χρησιμο-
ποιούν πάντοτε τα σωστά μοντέλα
οργάνωσης των προσδοκιών τους)
βρίσκεται η αντίληψη πως, καθώς
διαθέτουμε, χάρη στα πολύπλοκα
μαθηματικά εργαλεία, ολοένα αυ-
ξανόμενη πληροφόρηση, είμαστε
σε θέση ακριβούς πρόγνωσης και,
κατ’ επέκταση, της ελαχιστοποίη-
σης των οικονομικών διαταραχών.
Πρόκειται βέβαια για θεωρίες
πλήρως συμβατές με τη μαθηματι-
κοποίηση των οικονομικών (τον
«μοντερνισμό» τους, όπως τον απο-
καλούσε ο Κέυνς), που παραγνωρί-
ζει τον παράγοντα του χρονικού ορί-
ζοντα (το δυσκολότερο πρόβλημα
των οικονομικών, σύμφωνα με τον
Άλφρεντ Μάρσαλ) αλλά και τις συ-
χνές καταστάσεις «περιορισμένης
ορθολογικότητας» των ατόμων.
Ο Σκιντέλσκυ ορθά επισημαίνει
το παράδοξο, οι πλήρως απορρυθ-
μισμένες αγορές της υπόθεσης των
ορθολογικών προσδοκιών να πραγ-
ματοποιούν το όνειρο των υποστη-
ρικτών του κεντρικού σχεδιασμού,
καθώς βασικό αξίωμά τους είναι η
τέλεια πληροφόρηση και όχι ο πλή-
ρης ανταγωνισμός. Και υποδεικνύει
χαρακτηριστικά τις ασκήσεις γραμ-
μικού προγραμματισμού των σοβιε-
τικών οικονομολόγων της δεκαετίας
του 1960, με σκοπό τη συγκέ-
ντρωση όλης της διαθέσιμης πλη-
ροφορίας για την επίτευξη της κε-
ντρικής οργάνωσης της οικονομικής
ζωής. Σε αυτές τις παραδοχές, επί-
σης, συναίνεσαν σε μεγάλο βαθμό
και οι νεο-κεϋνσιανοί που, παρά τις
84 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
επιμέρους διαφοροποιήσεις, απο-
δέχτηκαν τα βασικά αξιώματα των
νεο-κλασικών οικονομολόγων (η
Τζόαν Ρόμπινσον αποκάλεσε τους
αμερικανούς κεϋνσιανούς, «νόθους
κεϋνσιανούς»).
Κυρίαρχο στοιχείο της σκέψης
του Κέυνς είναι η αβεβαιότητα την
οποία τείνουν να αγνοούν, σε με-
γάλο βαθμό, τα σύγχρονα οικονο-
μικά. Διέκρινε ανάμεσα σε «αβεβαι-
ότητα» (καταστάσεις όπου οι
πιθανότητες δεν είναι μετρήσιμες)
και «κίνδυνο» (καταστάσεις όπου
υπάρχουν μετρήσιμες πιθανότητες).
Για τον Κέυνς υπάρχουν καταστά-
σεις που απλά δεν γνωρίζουμε και οι
προσδοκίες μας διαμορφώνονται
αυθαίρετα, καθώς δεν (μπορούμε
να) διαθέτουμε την απαιτούμενη
πληροφόρηση. Φυσικά, η παρα-
γνώριση της αβεβαιότητας έχει,
πέρα από επιστημολογικές, και
πρακτικές συνέπειες, αφού έτσι εν-
θαρρύνεται η ανάπτυξη μιας οικο-
νομίας-καζίνο. Σύμφωνα με τον
Σκιντέλσκυ,
η αβεβαιότητα τείνει να μετα-
τρέπει τη μακροπρόθεσμη
επένδυση σε βραχυπρόθεσμη
κερδοσκοπία. Όταν η ανάγκη
προστασίας από την αβεβαιό-
τητα δεν αναγνωρίζεται, τότε η
«χρηματοοικονομική κυκλοφο-
ρία» (financial circulation),
όπως την ονόμασε ο Κέυνς,
αυξάνεται εκθετικά σε βάρος
της «βιομηχανικής κυκλοφο-
ρίας» (industrial circulation).
Αυτό συμβαίνει ανά την υφήλιο
– κυρίως όμως στο Ηνωμένο
ingram Pinn
βασίλειο, όπου το χρηματοοι-
κονομικό σύστημα δεν τέθηκε
στην υπηρεσία της παραγωγής,
αλλά κυριάρχησε επ’ αυτής,
αποτελώντας τον εύκολο δρόμο
προς τον χάρτινο πλούτο. (σσ.
280-281)
Ο Κέυνς, αν και δεν απέρριπτε την
ιδέα της ισορροπίας, ενδιαφερό-
ταν περισσότερο για τη διαμόρ-
φωση των επιμέρους (και των βρα-
χυπρόθεσμων) ισορροπιών. Όπως
χαρακτηριστικά έγραφε αναφερό-
μενος στην τάση των οικονομολό-
γων να αδιαφορούν για τα βραχυ-
πρόθεσμα φαινόμενα αναζητώντας
τους «αδιάλειπτους» παράγοντες
που διαμορφώνουν τις τιμές ισορ-
ροπίας (απηχώντας τη διαφωνία
ανάμεσα σε δύο φίλους και κλασι-
κούς της πολιτικής οικονομίας, τον
Μάλθους και τον Ρικάρντο):
Η μακροπρόθεσμη αυτή προο-
πτική αποτελεί παραπλανητικό
οδηγό για τα τρέχοντα ζητή-
ματα. Μακροπρόθεσμα θα είμα-
στε όλοι νεκροί. Το έργο των οι-
κονομολόγων είναι πολύ εύκολο
και ανώφελο αν σε τρικυμιώ-
δεις εποχές το μόνο που μπο-
ρούν να μας πουν είναι ότι όταν
κοπάσει η καταιγίδα θα έρθει
πάλι η νηνεμία. (σσ. 147-148)
Είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν ο
Κέυνς θα είχε προβλέψει τη σφοδρή
χρηματοπιστωτική κρίση του 2008,
σίγουρα όμως δεν θα την είχε απο-
κλείσει. Κυρίως, γιατί το θεσμικό
πλαίσιο που ρύθμιζε τις χρηματοπι-
στωτικές αγορές δεν αποθάρρυνε,
αντίθετα ενθάρρυνε τις οπορτουνι-
στικές συμπεριφορές αλλά και διότι,
υπό την επίδραση του κυρίαρχου
θεωρητικού παραδείγματος, στέ-
ρησε το χρηματοπιστωτικό σύστημα
από τις απαραίτητες «δικλίδες
ασφαλείας» απέναντι σε ενδεχόμε-
νους κινδύνους. Η ανάπτυξη των
κατάλληλων δικλίδων ασφαλείας
αποτελούσε κεντρικό στοιχείο του
έργου του. Όπως έγραψε στον βρε-
τανό οικονομολόγο Λάιονελ Ρό-
μπινς (lionel Robbins), «απαιτεί-
ται πολύ λιγότερη προσπάθεια για
να εμποδίσει κανείς την μπάλα να
κυλήσει απ’ ό,τι για να σταματήσει
την μπάλα που είχε ήδη ξεκινήσει
να κυλά» (σ. 290).
ΗΤΑΝ Ο ΚΕΫΝΣ
ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ;
Αναφορικά με την ιδεολογική του
συγκρότηση, ο Κέυνς υπήρξε σφο-
δρός επικριτής του «σοσιαλιστικού
προγράμματος» και υπέρμαχος των
αποκεντρωμένων θεσμών. Απέρρι-
πτε τον εξισωτισμό και την αποτε-
λεσματικότητα των αναδιανεμητι-
κών πολιτικών. Κανένας πολιτικός
στοχαστής δεν τον επηρέασε περισ-
σότερο από τον βρετανό Ένμουντ
Μπουρκ (edmund Burke, 1729-
1797), τόσο θετικά όσο και αρνη-
τικά. Από τον σημαντικό συντηρη-
τικό πολιτικό φιλόσοφο, υιοθέτησε
το «δόγμα της σύνεσης», αποστρε-
φόμενος τις πολιτικές ακρότητες.
Ταυτόχρονα, απέρριπτε την προ-
σκόλληση στην παράδοση. Η πίστη
του στις ορθολογικές κριτικές ικα-
νότητες των ατόμων και στη συμβα-
τότητά τους με τις δημοκρατικές
διαδικασίες τον τοποθετεί, χωρίς αμ-
φισβητήσεις, στο πλαίσιο της κλα-
σικής φιλελεύθερης (μεταρρυθμιστι-
κής) παράδοσης.
ως προς τις πολιτικές αναφορές
του, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ο
Κέυνς συμμετείχε ενεργά στην πο-
λιτική ζωή της βρετανίας από τις
τάξεις του Φιλελεύθερου Κόμματος.
Αν και αρνούμενος να θέσει υποψη-
φιότητα, υπήρξε θερμός υποστηρι-
κτής του κόμματος και διαμορφωτής
της οικονομικής πολιτικής του υπό
την ηγεσία του Λόυντ Τζορτζ (lloyd
George). Αλλά και στο επιστημονικό
επίπεδο, οι απόψεις του τον φέρ-
νουν πιο κοντά στους κλασικούς φι-
λελεύθερους οικονομολόγους από
ό,τι συχνά, πλην όμως λανθασμένα,
νομίζεται. Άλλωστε, στο τελευταίο
κείμενό του που δημοσιεύτηκε μετά
το θάνατό του, ο Κέυνς υπογραμμί-
ζει την αποτελεσματικότητα του
«αόρατου χεριού» («The Balance of
Payments of the united States»,
Economic Journal, 1946).
Στη ρίζα αυτής της παρεξήγησης,
πέρα από την ιδεολογική εκμετάλ-
λευση για πολιτικά οφέλη και τη
συχνή τάση των ανθρώπων να το-
ποθετούν ένα επιστημονικό έργο
έξω από το ιστορικό του πλαίσιο,
ενδεχομένως να βρίσκεται η σφοδρή
αντιπαράθεση του Κέυνς με τον
σπουδαίο αυστριακό στοχαστή
Φρήντριχ Χάγιεκ. Αντιπαράθεση
που σφράγισε τις οικονομικές δια-
μάχες του μεταπολεμικού κόσμου
με την ήττα του δεύτερου, στο πεδίο
της θεωρίας αλλά της εφαρμοσμέ-
νης πολιτικής, τουλάχιστον μέχρι
τη νεοφιλελεύθερη αναστροφή του
κυρίαρχου διανοητικού κλίματος τη
δεκαετία του 1980 (Θάτσερ, Rea-
gonomics κ.λπ). Τους δύο στοχα-
στές, προφανώς, χωρίζουν σημα-
ντικές διαφορές, οι οποίες όμως
έχουν αποτελέσει αντικείμενο χον-
δροειδών απλουστεύσεων, συχνών
παρανοήσεων και (ενίοτε βολικών)
παρερμηνειών. Το αποτέλεσμα εί-
ναι η σημερινή καρικατούρα που
θέλει τον Κέυνς να ταυτίζεται με
κάθε είδους κρατική ρύθμιση της οι-
κονομικής δραστηριότητας και τον
Χάγιεκ να ταυτίζεται με τον φοντα-
μενταλισμό των αγορών. ωστόσο,
θα ήταν ορθότερο να αντιμετωπί-
ζουμε τους δύο στοχαστές ως μέρος
της ίδιας (φιλελεύθερης) παράδο-
σης, κάτι που αναγνωρίζει και ο
Σκιντέλσκυ, όταν υποστηρίζει ότι
οι διαφορές τους αποτελούν διαφο-
ροποιήσεις εκτιμήσεων και όχι αρ-
χών. Άλλωστε, ο Κέυνς είχε σπεύσει
να απευθύνει επιστολή στον Χάγιεκ
με την οποία εξέφραζε την «ολό-
ψυχη συμφωνία» του προς την
ηθική και φιλοσοφική στάση του.
Στην πραγματικότητα, ο Χάγιεκ
και ο Κέυνς υπογραμμίζουν την υπο-
κειμενικότητα της οικονομικής σκέ-
ψης, στέκονται επιφυλακτικοί στη
«φορμαλιστική» (μηχανιστική) με-
ταφορά των μεθόδων και των εργα-
λείων των φυσικών επιστημών στην
οικονομική θεωρία και ασκούν κρι-
τική στα διάφορα μοντέλα γενικής
ισορροπίας. Ο Χάγιεκ, ειδικότερα,
επιμένει στον δυναμικό χαρακτήρα
των αγορών, τονίζοντας τον παρά-
γοντα του χρονικού ορίζοντα. Ο
Κέυνς, με τη σειρά του, υπογραμμί-
ζει τα «ζωώδη ένστικτα» (animal
spirits), εκείνους δηλαδή τους ψυ-
χολογικούς παράγοντες που επηρε-
άζουν τη δράση των ατόμων, ωθώ-
ντας τα σε «αγελαία συμπεριφορά»,
και προβληματίζεται για την ακριβή
σχέση χρηματιστηριακής και πραγ-
ματικής οικονομίας, κυρίως λόγω
της διαφορετικής χρονικής προσαρ-
μογής. Ταυτόχρονα, οι δύο διανοη-
τές αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα
του θεσμικού πλαισίου στη λειτουρ-
γία των αγορών, κινούμενοι έτσι στο
χώρο της κλασικής πολιτικής οικο-
νομίας που λανθασμένα έχει περι-
θωριοποιηθεί. Για να το θέσουμε
διαφορετικά, οι φιλελεύθεροι δεν θα
ήταν σκόπιμο να περιορίζουν τους
ορίζοντες των διανοητικών αναφο-
ρών τους, χαρίζοντας τον Κέυνς
στους κάθε λογής πρόθυμους απο-
λογητές κάθε κρατικού παρεμβατι-
σμού.
ΑΝΟΡΘΟΔΟξΗ
ΚΑΙ ΑΠΕΙΘΑΡΧΗ ΣΚΕΨΗ
Τον Αύγουστο του 1925, στο θερινό
Σχολείο του Φιλελεύθερου Κόμμα-
τος στο Καίημπριτζ, ο Κέυνς, στη
μάλλον παραγνωρισμένη διάλεξή
του με τίτλο «Είμαι Φιλελεύθερος;»
(“Am i liberal?”), προσφέρει στους
ακροατές του ένα περίγραμμα της
οικονομικής φιλοσοφίας του:
Οι μισές γνώσεις των εγχειρι-
δίων των κυβερνώντων μας βα-
σίζονται σε παραδοχές που
υπήρξαν κάποτε σωστές, ή επί
μέρους σωστές, αλλά σήμερα
ολοένα και λιγότερο, μέρα με
τη μέρα. Πρέπει να ανακαλύ-
ψουμε νέες γνώσεις για τη νέα
εποχή. Και εν τω μεταξύ πρέ-
πει, αν θέλουμε να κάνουμε
κάτι καλό, να είμαστε ανορθό-
δοξοι, φασαριόζοι, επικίνδυνοι
και απείθαρχοι προς όσους
προηγήθηκαν.
Τελικά, αυτός μοιάζει να είναι ο ορ-
θός τρόπος να προσεγγίσει κάποιος
το έργο του Κέυνς. ως το έργο ενός
πνεύματος που δεν εγκλωβίζεται σε
παρελθόντα σχήματα και ανάλογες
βεβαιότητες, αναζητώντας διαρκώς
πρόσφορες λύσεις πέρα από την κα-
τεστημένη γνώση. Γιατί αυτό ήταν,
κατά βάσιν, ο Κέυνς: ένας αιρετικός
οικονομολόγος.
Αυτή την πλευρά του έργου του
(αλλά και συνολικά της οικονομικής
επιστήμης) χρειάζονται σήμερα οι
διαμορφωτές της πολιτικής, ώστε
να οδηγήσουν τα καράβια των κοι-
νωνιών στο ασφαλές λιμάνι της ευ-
ημερίας μέσα από τα φουρτουνια-
σμένα νερά της παγκόσμιας
οικονομίας. Τούτο, επίσης, είναι το
αβίαστο συμπέρασμα του αναγνώ-
στη των καλογραμμένων σελίδων
του εξαιρετικού βιβλίου του Σκι-
ντέλσκυ. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 85
 ο πόλεμος των παρασκηνίων
Από την εριφυλη μΑρωνιτη

Δημήτρης Στεφανάκης,
Φιλμ Νουάρ, Ψυχογιός,
αθήνα 2012, 560 σελ.
Με εφαλτήριο τις βραβευμένες Μέρες Αλεξάνδρειας, ο Δημήτρης Στεφανάκης προχωρά σε μια νέα
τριλογία, που εγγράφεται στο τόξο του κοσμοπολιτισμού, στη Μεσόγειο και στην Ευρώπη των δύο Πα-
γκοσμίων Πολέμων. Το Φιλμ νουάρ, που μόλις κυκλοφόρησε, είναι το δεύτερο μυθιστόρημα της σει-
ράς, με ήρωα τον ελληνικής καταγωγής Βασίλειο Ζαχάρωφ, έναν βαθύπλουτο έμπορο όπλων με κρί-
σιμη εμπλοκή στις διεθνείς πολιτικές εξελίξεις.

casterman
υθιστορηματική γρήγορους ρυθμούς, η πλοκή επι-

Μ βιογραφία, αστυνο-
μικό μυθιστόρημα –
όπως υποδηλώνει
και ο τίτλος, Φιλμ
Νουάρ–, κοινωνικό αφήγημα ή μυ-
θιστορία; Το νέο βιβλίο του Δημή-
τρη Στεφανάκη δύσκολα κατατάσ-
σεται σε συγκεκριμένο λογοτεχνικό
είδος. Ο ίδιος ο συγγραφέας μιλά
για «μυθιστορηματική αναδρομή με
όρους και τεχνοτροπία αστυνομι-
κού αφηγήματος, μια ιστορία με με-
γιστάνες, πολιτικούς και κατασκό-
πους, χρήμα και συνωμοσίες σ’ ένα
παιχνίδι χωρίς κανόνες, που παρα-
πέμπει μεν στην ομότιτλη κατηγο-
ρία του νουάρ, αλλά αναφέρεται
παράλληλα και στην παράδοση των
μεγάλων κλασικών πεζογραφημά-
των, όπως το Έγκλημα και Τιμωρία
ή οι Αδελφοί Καραμαζώφ του ντο-
στογιέφσκι».
Η πολυσέλιδη διήγηση, ξεκινά in
media res μ’ ένα αμφίσημο, αν όχι
οξύμωρο για τα δρώμενα που ακο-
λουθούν, πρόσημο: «το καλό υπάρ-
χει μέσα μας, το κακό το επινο-
ούμε» (σε παραλλαγή η φράση, «το
καλό υπάρχει μέσα μας και είναι η
πιο απλή εκδοχή των πραγμάτων»,
είναι η κατακλείδα του βιβλίου).
Και εξ αρχής χωρίζεται στα δύο.
Στο πρώτο επίπεδο, στο αφηγη-
ματικό παρόν του μυθιστορήματος
που τοποθετείται στον Απρίλιο του
1939, ένας νεαρός γάλλος δημο-
σιογράφος, ο Φιλίπ Τεμπό, που
αναζητά στοιχεία για τον μεγάλο,
παράνομο, έρωτα μιας ισπανίδας
δούκισσας και ενός μυστηριώδους
έλληνα εμπόρου όπλων, ο οποίος
διέθετε ασύλληπτο πλούτο και
επιρροή, θα βρει πρόθυμο συνομι-
λητή και πολύτιμη πηγή ανεκτίμη-
των και άγνωστων πληροφοριών
στο πρόσωπο του ισπανού Μιγκέλ
Θαραμπόν, παλιού αναρχικού, αρι-
στοκρατικής καταγωγής, και φίλου
του παππού του. βρισκόμαστε στο
προπολεμικό Παρίσι, όταν όμως
Λόγω της περιπετειώδους ζωής του, ο Ζαχάρωφ υπήρξε πηγή έμπνευσης και
για τον ερζέ, τον δημιουργό των κόμικς του Τεντέν. Στην ιστορία Το
σπασμένο αυτί, ο έμπορος όπλων Μπαζάρωφ έχει σχεδιαστεί με τα
χαρακτηριστικά του Σερ βασιλείου Ζαχάρωφ.
«ο πόλεμος δεν ήταν ακόμα παρά
φήμη στα σύνορα της χώρας»,
παρά το ότι η ναζιστική Γερμανία
είχε ήδη εισβάλει στην Τσεχοσλο-
βακία και ετοιμαζόταν για την Πο-
λωνία. Ένα Παρίσι απρόθυμο να
συνειδητοποιήσει το επερχόμενο,
βυθισμένο –σύμφωνα με τα αφη-
γούμενα– σε μια δυσεξήγητη μα-
καριότητα, μια παραλυτική απά-
θεια που θα μπορούσε να εκληφθεί
και ως δειλία, μια «ψευδαίσθηση
πως το κακό θα μπορούσε να απο-
τραπεί, πως η ζωή θα συνεχιζόταν
ειρηνικά». Απαλλαγμένος από ανά-
λογες ψευδαισθήσεις, και με την
πικρή εμπειρία του ισπανικού Εμ-
φυλίου που έχει πριν από λίγο
καιρό τελειώσει με την επικράτηση
του Φράνκο, ο παλιός αναρχικός
και αριστοκράτης Μιγκέλ θα διη-
γηθεί στον νεαρό γάλλο δημοσιο-
γράφο και σε διαδοχικές συναντή-
σεις τους όχι απλώς την ιστορία
ενός μεγάλου έρωτα, αλλά την πο-
λυτάραχη ζωή ενός αμφιλεγόμενου
και μυστηριώδους προσώπου, ενός
αμείλικτου πρωταγωνιστή, του βα-
σιλείου ζαχάρωφ.
Οι διηγήσεις του Μιγκέλ, με συ-
χνές αναδρομές ή προδρομικά άλ-
ματα στα μελλούμενα, τέμνουν και
τέμνονται από το δεύτερο επίπεδο
του μυθιστορήματος, τη δράση του
ζαχάρωφ στο πρόσφατο αφηγη-
ματικό παρελθόν. Από τα παρισινά
καφέ των εξιστορήσεων, στο ιλιγ-
γιώδες γεωγραφικό φάσμα όλου
σχεδόν του τότε γνωστού κόσμου, η
σκυτάλη της αφήγησης εναλλάσσε-
ται με μαεστρία, ευρηματικές συν-
δέσεις και γρήγορες εναλλαγές. Για
έναν άνθρωπο που «κοιμήθηκε, χω-
ρίς υπερβολή, με την ιστορία» και η
«ζωή του μοιάζει με εγκυκλοπαί-
δεια», αλλά και για την αφηγημα-
τική μεταγραφή στο πλαίσιο μιας
μυθοπλασίας που εξελίσσεται με
στρατεύει όλους τους προωθητι-
κούς μηχανισμούς, αποφεύγοντας,
όπως λέει ο συγγραφέας, «τις εκτε-
νείς περιγραφές, και ενσωματώνο-
ντας τα περισσότερα πραγματολο-
γικά και αφηγηματικά στοιχεία της
ιστορίας στους διαλόγους». Όσο
για τον έρωτα, μετά την πρώτη εμ-
βληματική και αισθησιακή σκηνή
αποπλάνησης της ισπανίδας δού-
κισσας σε βαγόνι του Οριάν Εξ-
πρές από τον βασίλειο, εκείνη απο-
δεικνύεται σταθερός αλλά μάλλον
δευτερεύων συνδετικός κρίκος που
μπορεί να συνδέει τον βασίλειο με
τον Μιγκέλ (και τον δικό του έρωτα
με την ιρένε) και με τον Φιλίπ (και
την ερωτική του σχέση με τη ζι-
ζέλ), αλλά περνά σε δεύτερο πλάνο.
« Γράφεται ιστορία. Έρωτας μπορεί
να περιμένει»!
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ;
Ο βασίλειος ζαχάρωφ, ή βασίλειος
ζαχαρίου ή Sir Basil Zaharoff είναι
πρόσωπο υπαρκτό, πλην όμως η μυ-
στηριώδης, πολυτάραχη ζωή του
και η αινιγματική, αμφιλεγόμενη
προσωπικότητά του εντοπίζονται
σχεδόν εκ προοιμίου στο μεταίχμιο
φαντασίας και πραγματικότητας.
Γεννιέται στα Μούγλα της Τουρ-
κίας (1849), από έλληνες γονείς – ή
από μάνα Ελληνίδα και πατέρα
βούλγαρο. Άνθρωπος των παρα-
σκηνίων και εξ αρχής φιλόδοξος,
πέρασε φτωχικά τα πρώτα χρόνια
της ζωής του, κάνοντας διάφορες
δουλειές στην Κωνσταντινούπολη
(τον πυροσβέστη, τον δραγουμάνο,
τον αργυραμοιβό ή και τον «σωμα-
τοφύλακα σε οίκους ανοχής»!). Η
πολυμάθεια, οι ξένες γλώσσες και οι
συνεχείς μετακινήσεις, μαζί με την
αυξανόμενη παραβατική συμπερι-
φορά, την υπεξαίρεση χρημάτων,
την εκλεπτυσμένη εμφάνιση, τις δο-
λοπλοκίες και τις ίντριγκες αποτε-
λούν από νωρίς αναπόσπαστο κομ-

86 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]


μάτι της ζωής του, δημιουργώντας
έναν « εκρηκτικό συνδυασμό»! Με
τις κατάλληλες γνωριμίες και ενέρ-
γειες (κρίσιμο ρόλο στην ανέλιξή
του θα παίξει και ο βαθύπλουτος
Έλληνας Στέφανος Σκουλούδης,
μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελ-
λάδας), γρήγορα ενεπλάκη στο
εμπόριο όπλων. Οι πολιτικές συ-
γκυρίες και τα διαδοχικά πολεμικά
μέτωπα αποτέλεσαν πρόσφορο
έδαφος για να μετατραπεί ήδη από
το τέλος του 19ου αιώνα σε έναν
από τους πιο πλούσιους ανθρώπους
της Ευρώπης. Κινούμενος και ενερ-
γώντας στη σκιά των γεγονότων,
αποκτά εντυπωσιακή ισχύ και διε-
θνή πολιτική επιρροή. Κατακτά το
μονοπώλιο του οπλοπολυβόλου
Μαξίμ, και άλλων νέων όπλων μα-
ζικής εξόντωσης που μεταβάλλουν
ριζικά της εξίσωση της πολεμικής
αναμέτρησης («..ένα μικρό από-
σπασμα 50 αστυνομικών εξοπλι-
σμένο με πέντε οπλοπολυβόλα
Μαξίμ αντιμετωπίζει 5.000 αυτό-
χθονες, αφήνοντας 3.000 νεκρούς
στο πεδίο της μάχης σε ενενήντα
λεπτά»), στη συνέχεια και υποβρυ-
χίων. Αργότερα γίνεται βασικός
παίκτης στη βιομηχανία πετρε-
λαίου, αλλά και αγοραστής και ιδιο-
κτήτης των χρεοκοπημένων τότε
καζίνων του Μόντε Κάρλο. Διαθέ-
τοντας τέσσερις υπηκοότητες (οθω-
μανική, αγγλική, γαλλική και ελλη-
νική), φέρεται αναμεμειγμένος σε
εκατοντάδες σκάνδαλα και σε δο-
λοπλοκίες, στην υπόθεση ντρέι-
φους και –σύμφωνα με ορισμένους–
και στη δολοφονία του Ρασπούτιν.
Υπήρξε συνεργάτης ή και φίλος
διάσημων κατασκόπων αλλά και
αρχηγών μυστικών υπηρεσιών, και
με τις κατάλληλες διασυνδέσεις
έφτασε να είναι επίσημος συνομι-
λητής των τότε πρωθυπουργών
Κλεμανσώ, Λόυντ Τζόρτζ αλλά και
του Ελευθερίου βενιζέλου. Αναφέ-
ρεται μάλιστα, και από ιστορικές
πηγές, ότι ήταν ο άνθρωπος που
διεμήνυσε στον βενιζέλο την από-
φαση των Μεγάλων Δυνάμεων για
την απόβαση του ελληνικού στρα-
τού στη Σμύρνη, ενώ αρκετές φο-
ρές εξαργύρωσε τον (από μακριά
εκφραζόμενο) πατριωτισμό του για
τη «μητέρα Ελλάδα» με χορηγίες,
δωρεάν πολεμικό υλικό και δάνεια.
Πανίσχυρος και αμοραλιστής,
«έμπορος θανάτου» και «μυστήριο
της Ευρώπης», είχε πολύχρονο δε-
σμό με την ισπανίδα δούκισσα Πι-
λάρ, σύζυγο του ψυχικά ασθενούς
πρίγκιπα Φρανσίσκο, της βασιλι-
κής οικογένειας των βουρβώνων.
ζωή θρύλος! Μύθος πρόσφορος
Ο Σερ βασίλειος Ζαχάρωφ, το κεντρικό πρόσωπο στο νέο μυθιστόρημα
του Δημήτρη Στεφανάκη, έζησε πραγματικά. είχε γεννηθεί το 1849 στην
επικράτεια της τότε Οθωμανικής αυτοκρατορίας, πέθανε στο Μόντε
Κάρλο το 1936 (από εκεί είναι και η φωτογραφία, λίγα χρόνια πριν το
θάνατό του). ενδιαμέσως είχε μια δραστήρια ζωή, μεταξύ άλλων κάνοντας
και εμπόριο όπλων.
για λογοτεχνική μεταγραφή; Με
τις αμφισημίες, τις αποσιωπήσεις,
τις άγνωστες και σκοτεινές πτυχές
που περιβάλλουν τη «θρυλική» ζωή,
τη δυσδιάκριτη γραμμή φαντασίας
και πραγματικότητας; Ή δίκοπο
μαχαίρι; Εξαρτάται πού και πώς
θα εστιάσει ο συγγραφέας τον
φακό του. Ο Στεφανάκης εξηγεί:
Άνθρωποι σαν τον ζαχάρωφ,
είναι, κατά την άποψή μου, ο
σπασμένος κρίκος των δύο
Παγκόσμιων Πολέμων. Άν-
θρωποι των παρασκηνίων, που
αγνοούν οι πολίτες και υποτι-
μούν εν τέλει οι πολιτικοί. Άν-
θρωποι που γράφουν, αν όχι
εξίσου, πάντως μαζί με τις
προσωπικότητες, την ιστορία.
Ο ήρωάς του, Μιγκέλ, εξιστορώ-
ντας στο νεαρό γάλλο δημοσιο-
γράφο, λίγο πριν το ξέσπασμα του
δεύτερου μεγάλου πολέμου, τα
έργα και ημέρες του βασιλείου, θα
μπορούσε να συμπληρώσει και τα
εξής:
Η πραγματική ιστορία, Φιλίπ,
φτιάχνεται από τη ζωή των
απλών ανθρώπων που διηγεί-
ται ο ένας στον άλλον. Όλα
τα άλλα είναι φούμαρα και
υπερβολές. Στο ερώτημά αν ο
ναπολέοντάς σας είναι μεγα-
λοφυΐα ή εγκληματίας, δεν δυ-
σκολεύομαι να δώσω απά-
ντηση. Ελπίζω μόνον να μην
έρθει μια μέρα που θα τίθεται
ιδιωτική συλλογή
το ίδιο ερώτημα και για τον
Χίτλερ ή τον Φράνκο.
Η σχέση λογοτεχνίας και ιστορίας,
οι διαφορετικές αναγνώσεις της
επίσημης ιστορίας από τη λογοτε-
χνική διήγηση, ο συγκερασμός
ιστορικών προσώπων και γεγονό-
των με φανταστικά είναι ζητήματα
που ο Δημήτρης Στεφανάκης έχει
θέσει και αντιμετωπίσει από τις
Μέρες Αλεξάνδρειας. Και στο Φιλμ
Νουάρ, η αναδρομή στο παρελθόν
προσφέρει ένα πλούσιο πεδίο πε-
ρισσότερο ή λιγότερο προφανών –
στην αναχρονιστική τους χρήση–
αναλογιών: από τους κίβδηλους
οραματιστές της ελευθερίας, τα
παθητικά, συντηρητικά πλήθη που
γοητεύονται από φιγούρες σαν τον
Χίτλερ, τη διαφθορά στην κατα-
σκευή μεγάλων δημόσιων έργων,
μέχρι την κριτική της οικογένειας,
την απροσδόκητη πτώχευση ενός
κράτους, την έλλειψη μιας στιβα-
ρής πατριωτικής αριστοκρατίας
στην Ελλάδα, το παράλογο διορ-
γάνωσης Ολυμπιακών Αγώνων σε
μια πτωχευμένη χώρα ή τη μεγάλη
απογοήτευση του Μιγκέλ που,
όταν επισκέπτεται την Αθήνα
στους πρώτους Ολυμπιακούς, δια-
πιστώνει ότι « η πατρίδα του Σω-
κράτη και του Πλάτωνα δεν ήταν
παρά μια επαρχία ρημαγμένη από
τη μανία της ιστορίας». Και φυ-
σικά, το αειθαλές «σύστημα ζα-
χάρωφ»: δωροδοκία, εκβιασμός,
παραπληροφόρηση, δημιουργία
τεχνητής αντιπαράθεσης, εξαγορά
μέσων ενημέρωσης, έλεγχος και
επιρροή. Λέει ο Στεφανάκης:
Αξιοποιώντας τον μύθο μιλάμε
για το παρόν. Αλλιώς, γιατί να
μας διαβάσει ο αναγνώστης; Η
επίσημη ιστορία έχει απαλείψει
ένα μεγάλο τμήμα της αλή-
θειας. Είναι υπερβολικά προ-
σωποκεντρική και πολεμοχα-
ρής. Αγνοεί τη σημασία των
απλών ανθρώπων, ενώ τα δια-
στήματα ειρήνης μοιάζουν
άμοιρα ενδιαφέροντος.
Ο ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
ΩΣ ΟΠΛΟ
Δίχως αμφιβολία, στο Φιλμ Νουάρ ο
συγγραφέας στοχεύει σε μία άλλη
ανάγνωση και των δύο μεγάλων πο-
λέμων του 20ού αιώνα. Ανάγοντας
πάντως τον ζαχάρωφ στον άν-
θρωπο που «σκηνοθέτησε» (όπως
διαβάζουμε αρκετές φορές) ή και
πυροδότησε τον Α’ Παγκόσμιο,
αλλά σε εκείνον που, αν ζούσε, θα
μπορούσε να αποτρέψει τον επερ-
χόμενο β’ Παγκόσμιο, στο αφηγη-
ματικό παρόν, επιχειρεί μεν μια δια-
φορετική σημασιοδότηση και
ερμηνεία, να μας δείξει το ύφασμα
από την ανάποδη δηλαδή, όχι όμως
της μικρο- ιστορίας, αλλά των με-
γάλων ιστορικών αποφάσεων και
γεγονότων. Οι προσωπικότητες,
πολιτικές ή μη, πραγματικές ή όχι,
αποδεικνύονται αναγκαίες, πόσο
μάλλον όταν το θέμα της αφήγη-
σης συνηγορεί, ή και δεσμεύει, προς
αυτή την κατεύθυνση. Υποβαθμίζο-
ντας λοιπόν την παράμετρο της πο-
λιτικής, ο συγγραφέας επανέρχεται
στο οικείο (από τις Μέρες Αλεξάν-
δρειας), φαινομενικά απολιτικό ση-
μαίνον του κοσμοπολιτισμού, «ενός
μαγικού όπλου […] που με τη δύ-
ναμή του μπορεί να διαλύσει τον
ζόφο του σκοταδισμού και της προ-
κατάληψης αιώνων που ταλανίζουν
ακόμα και αυτή την ίδια την Ευ-
ρώπη».
Και ποιο είναι το μήνυμα;
«Καμιά φορά αξίζει να χειροκρο-
τούμε το κακό και την αδικία όταν
οι εκπρόσωποί τους αριστεύουν σε
τέτοιο βαθμό, τι λες;», ρωτά ο πα-
λιός αναρχικός Μιγκέλ τον νεαρό
Φιλίπ.
«Έχουμε την εντύπωση ότι δημι-
ουργούμε. Ψευδαίσθηση: την ίδια
στιγμή μεταμορφωνόμαστε από το
δημιούργημά μας» , διαβάζουμε μια
φράση του βίτολντ Γκομπρόβιτς,
στην προμετωπίδα του βιβλίου.
Διαλέγουμε και παίρνουμε – αν
χρειάζεται να διαλέξουμε. zx
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 87
 Μιχάλης Χρυσανθόπουλος,
«Εκατό χρόνια πέρασαν και
ένα καράβι». Ο ελληνικός
υπερρεαλισμός και η
κατασκευή της παράδοσης,
Άγρα, αθήνα 2012, 376 σελ.
Νίκος Σιγάλας, Ο Ανδρέας
Εμπειρίκος και η ιστορία
του Ελληνικού
υπερρεαλισμού ή Μπροστά
στην αμείλικτη αρχή της
πραγματικότητας, Άγρα,
αθήνα 2012, 368 σελ.
ο κείμενο που ακολου-
Τ θεί1 έχει αφορμή την
ταυτόχρονη έκδοση δύο
μελετών για τον ελλη-
νικό υπερρεαλισμό. Της
μελέτης του Μιχάλη Χρυσανθό-
πουλου, «Εκατό χρόνια πέρασαν και
ένα καράβι». Ο ελληνικός υπερρεαλι-
σμός και η κατασκευή της παράδοσης
και της μελέτης μου, Ο Ανδρέας
Εμπειρίκος και η ιστορία του ελληνι-
κού υπερρεαλισμού ή Μπροστά στην
αμείλικτη αρχή της πραγματικότη-
τας. Πρόκειται για δύο βιβλία εκ
πρώτης όψεως διαφορετικά, μια φι-
λολογική και μια ιστορική μελέτη,
που έχουν εν τούτοις αρκετά κοινά
στοιχεία: αναφέρονται στη δεκαε-
τία του τριάντα· εξετάζουν τη
σχέση του ελληνικού υπερρεαλι-
σμού με τα διεθνή συμφραζόμενα
του κινήματος· εστιάζουν στην από
κοινού προσπάθεια των ελλήνων
υπερρεαλιστών (του Εμπειρίκου κυ-
ρίως και του Καλαμάρη) να θεμε-
λιώσουν τον υπερρεαλισμό στην
Ελλάδα με όρους κινήματος και
στους λόγους για τους οποίους η
προσπάθεια αυτή δεν μπόρεσε να
ολοκληρωθεί. Με λίγα λόγια, και
τα δύο αυτά βιβλία μελετούν τον
υπερρεαλισμό στην Ελλάδα σαν ένα
ρεύμα που διεκδίκησε τη θέση του
στα ελληνικά γράμματα, στο δεύ-
τερο μισό της δεκαετίας του ’30,
χωρίς να καταφέρει να επιβληθεί,
τόσο συγχρονικά (κατά τη στιγμή
που εμφανίστηκε) όσο και διαχρο-
νικά (στην ιστορία της ελληνικής
λογοτεχνίας, όπως αυτή γράφτηκε
στη συνέχεια).
Σε αυτή την ύστερη περιπέτεια
του ελληνικού υπερρεαλισμού, στη
δυσκολία του να συσταθεί ως ιστο-
ρικό υποκείμενο στο πλαίσιο της
ιστοριογραφίας της ελληνικής λο-
88 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
οι δυσκολίες της ιστορίας
του ελληνικού υπερρεαλισμού
Από τον νικο ςιΓΑλΑ
Τις προσπάθειες «πραγμάτωσης» του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, από μια μικρή ομάδα ανθρώπων,
που υπήρξαν όλοι τους σημαντικοί ποιητές και διανοητές, εξετάζουν, καθεμιά με τον δικό της τρόπο,
δυο νέες μελέτες, ξεπερνώντας τους σκοπέλους της προγενέστερης λογοτεχνικής κριτικής, η οποία είτε
αγνόησε αυτές τις προσπάθειες και το ιστορικό υποκείμενο που θέλησαν να πραγματώσουν είτε αντι-
μετώπισε και αυτές και αυτό αποσπασματικά.
γοτεχνίας (του συνόλου των προ-
σπαθειών να γραφτεί η ιστορία της
εν λόγω λογοτεχνίας), θα ήθελα να
αναφερθώ στο σύντομο αυτό κεί-
μενο. Αντί παρουσίασης των δύο
βιβλίων, λοιπόν, θ’ αποπειραθώ να
σκιαγραφήσω τις δυσκολίες που
αυτά είχαν να αντιμετωπίσουν
προκειμένου να δημιουργήσουν το
χώρο τους στο πεδίο της μελέτης
της ελληνικής λογοτεχνίας. Με
άλλα λόγια, θα προσπαθήσω να
απαντήσω στο ερώτημα: γιατί
εβδομήντα χρόνια από το τέλος
της δεκαετίας του ’30 η ιστορία
του ελληνικού υπερρεαλισμού συ-
νεχίζει να αποτελεί ακόμα διακύ-
βευμα;
Θα αρχίσω από μια απλή διαπί-
στωση: την απουσία –μέχρι πρότι-
νος τουλάχιστον– μιας ιστορίας του
ελληνικού υπερρεαλισμού2, ιστο-
ρίας με την κυριολεξία της έννοιας
– βασισμένης σε πηγές, αρχειακές
και αφηγηματικές ή, μάλλον, στην
αντιπαράθεση αφηγηματικών και
αρχειακών πηγών (καθώς οι αφη-
γήσεις αποτελούν αναδιαπραγμα-
τεύσεις του παρελθόντος και το αρ-
χείο μάς βοηθά να ξεκλειδώνουμε
τις αφηγήσεις, ανακαλύπτοντας τις
στρατηγικές τους, τις αποκρύψεις ή
τις σιωπές τους: το αρνητικό, κατά
κάποιον τρόπο, των φωτογραφιών
που οι αφηγήσεις αποτελούν). Αντί
ιστορίας, μιας ή περισσότερων
αφηγήσεων, είχαμε στη διάθεσή
μας απλώς μερικά στιγμιότυπα,
σπαράγματα αφηγήσεων, που δεν
κατάφερναν να εντάξουν τις νέες
πηγές οι οποίες, την τελευταία δε-
καετία κυρίως, ήρθαν στην επιφά-
νεια, πηγές τις οποίες έτειναν μάλ-
λον να απωθούν.
Όποιος έχει ασχοληθεί με την
ιστοριογραφία γνωρίζει ότι ο κατα-
κερματισμός της αφήγησης, όταν
δεν οφείλεται απλά στην απουσία
ιστορικών μαρτυριών, είναι αποτέ-
λεσμα της αδυναμίας σύστασης του
υποκειμένου της αφήγησης. Η δε
αδυναμία αυτή οφείλεται με τη
σειρά της στον τρόπο με τον οποίο
οργανώνονται άλλες αφηγήσεις,
ανταγωνιστικές ή κυρίαρχες στο
πεδίο στο οποίο ανήκει η εν λόγω
κατακερματισμένη αφήγηση, τα
σπαράγματα της οποίας παραμέ-
νουν ασύνδετα. Πρόθεση, ρητή ή
υπόρρητη, των δύο νεοεκδοθεισών
μελετών, ήταν να απεγκλωβίσουν
τα σπαράγματα της ιστορίας του
ελληνικού υπερρεαλισμού, τα λίγα
στιγμιότυπα της ιστορίας αυτής
που ήταν γνωστά, να τα συνδυά-
σουν με άλλα, άγνωστα ή απωθη-
μένα από την κριτική και την ιστο-
ριογραφία, που είτε τα έλκουν
ξετυλίγοντας την κουβαρίστρα της
αφήγησης είτε τα απωθούν, αφή-
νοντας χώρο για νέα στιγμιότυπα.
Με άλλα λόγια, οι δύο μελέτες δεν
φιλοδοξούν να πλάσουν ένα ενιαίο
ιστορικό υποκείμενο και, συνεπώς,
μια γραμμική αφήγηση, αλλά να
απελευθερώσουν τα στοιχεία του
παρελθόντος που μελετούν, τις
ιστορικές πηγές και κυρίως τα ποι-
ητικά κείμενα που βρίσκονται στο
κέντρο του παρελθόντος αυτού: να
συμβάλουν στην απελευθέρωση των
αναγνώσεων. Με τον τρόπο αυτό,
τόσο η φιλολογία όσο ή η ιστορία
γίνονται ένα είδος βαλλιστικής μη-
χανής, μηχανής πολέμου κατά των
σκληρών –και αυταρχικών στο
χώρο που ελέγχουν– φιλολογικών ή
ιστοριογραφικών σχημάτων, τα
οποία, επιβάλλοντας τους όρους
τους στο πεδίο της ιστορίας της ελ-
ληνικής λογοτεχνίας, οδήγησαν
στην αδυναμία του ελληνικού υπερ-
ρεαλισμού να οργανωθεί σε ιστο-
ρικό υποκείμενο.
Ο ΜΑΡΙΟ ΒΙΤΤΙ
ΚΑΙ ΟΙ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΕΣ
Θα αναφερθώ συγκεκριμένα σε
τρεις τόπους της ιστορίας της ελ-
ληνικής λογοτεχνίας σε σχέση με
τον ελληνικό υπερρεαλισμό, οι
οποίοι πρωτοεμφανίζονται στο
έργο ενός σημαντικού μελετητή,
του Μάριο βίττι, και οι οποίοι,
λόγω της σημασίας του έργου του
τελευταίου, αναπαράγονται στη
συνέχεια από μεταγενέστερους
ερευνητές, αυξάνοντας κάθε φορά
το κύρος τους. Σε αυτούς τους τό-
πους προσκρούουν όσοι ασχολού-
νται με τον ελληνικό υπερρεαλι-
σμό, σαν σε ένα είδος υφάλους. Ας
σημειωθεί πάντως ότι η πρόθεσή
μου δεν είναι να μειώσω τη συμ-
βολή του βίττι, ο οποίος εξάλλου
αποτίμησε θετικά τον ρόλο του
υπερρεαλισμού στα ελληνικά γράμ-
ματα. Οι τόποι που ο βίττι εισή-
γαγε στη μελέτη του ελληνικού
υπερρεαλισμού εξετάζονται εδώ
κυρίως επειδή αποτέλεσαν εφαλ-
τήριο μιας σειράς θέσεων που απα-
ξιώνουν τον ελληνικό υπερρεαλι-
σμό.
Θ’ αρχίσω από τον πιο απλό από
τους τρεις τόπους, τον λιγότερο θε-
ωρητικό. Δεν πρόκειται για ένα ερ-
μηνευτικό σχήμα αλλά για μια αφη-
γηματική τακτική. Όμως οι
αφηγηματικές τακτικές έχουν συ-
χνά μεγαλύτερη σημασία από τα
εκπεφρασμένα θεωρητικά σχή-
ματα, επειδή είναι υπόρρητες και
διαφεύγουν την κριτική.
Αν πάρει κανείς στα χέρια του το
βιβλίο του βίττι για τη γενιά του
’303 και εξετάσει ποιοι αναφέρο-
 Μουσείο Μπενάκη - ιστορικά Αρχεία - Αρχείο Μάτσης Χατζηλαζάρου
νται σε αυτό ως έλληνες υπερρεα-
λιστές, συναντά τον Εμπειρίκο, τον
Ελύτη και τον Εγγονόπουλο. Αν
μάλιστα γυρίσει λίγες σελίδες προς
τα πίσω, πριν φτάσει στον υπερρε-
αλισμό, θα βρει μια εκτενή ανα-
φορά στον νίκη Καλαμάρη, όχι
όμως ως υπερρεαλιστή. Ο Καλα-
μάρης δεν εντάσσεται στους έλλη-
νες υπερρεαλιστές, ίσως απλά από
λάθος: καθώς ο βίττι θεωρεί, λαν-
θασμένα, ότι ο Καλαμάρης φεύγει
από την Ελλάδα το 1936. Παρ’ ότι
ο Καλαμάρης συμμετείχε σε μια
σειρά εκδοτικές προσπάθειες με
υπερρεαλιστικό χαρακτήρα ώς τις
αρχές του 1938 (έκδοση του Συμ-
βολαίου με τους Δαίμονες, συμμε-
τοχή στο περιοδικό Νέα Φύλλα και
στον τόμο Υπερρεαλισμός Α΄). Στα
εκδοτικά αυτά γεγονότα αναφέρε-
ται εξ άλλου την ίδια εποχή ο Αλέ-
ξανδρος Αργυρίου4.
Αποσυσχετισμός λοιπόν του Κά-
λας από τους άλλους έλληνες υπερ-
ρεαλιστές, στο έργο του βίττι. Η
αφηγηματική αυτή τακτική δεν θα
αποτελούσε ζήτημα αν δεν είχε υι-
οθετηθεί στη συνέχεια από την Ο ανδρέας εμπειρίκος φωτογραφημένος από τη Μάτση Χατζηλαζάρου, περ. 1939. Η φωτογραφία δημοσιεύεται στο
πλειονότητα των ερευνητών, οι εξώφυλλο του βιβλίου του Νίκου Σιγάλα, Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η ιστορία του ελληνικού υπερρεαλισμού.
οποίοι δεν αισθάνθηκαν την ανά-
γκη να την τεκμηριώσουν. Ενώ, περιοδικό και να συστήσουν υπερ- ριεχόμενο της ιστορίας του ελληνι- θετεί τον «ξένο» σε αυτή Σεφέρη,
όσο πλησιάζουμε προς το τέλος ρεαλιστική ομάδα στην Ελλάδα. Η κού υπερρεαλισμού. Η κατανόηση δίνοντάς του έναν παράλληλο ρόλο
του 20ού αιώνα, ο αποσυσχετισμός δε προσπάθεια αυτή, παρά κάποιες της ρήξης όμως προϋποθέτει τη με εκείνον που έδωσε η αριστερή
παίρνει τη μορφή αντιπαράθεσης διακυμάνσεις και αποστασίες μελέτη της σχέσης και της συνο- ιστοριογραφία της εποχής στον
του Κάλας στους άλλους τρεις έλ- (όπως φερ’ ειπείν οι διακυμάνσεις δοιπορίας, που απωθήθηκε από Δημαρά (τα δύο αυτά ζητήματα
ληνες υπερρεαλιστές. Υιοθέτηση του Ελύτη και η «αποστασία» του την κριτική. Κατά περίεργο τρόπο, όμως ζητούν περαιτέρω έρευνα,
απλά της αφήγησης του βίττι; Και Δημαρά), φτάνει στο αποκορύφωμά λοιπόν, η κριτική απώθησε ακρι- που δεν έχει πραγματοποιηθεί και
γιατί όχι του Αργυρίου, που έφερνε της στις αρχές του 1938, με την βώς αυτό που θα έπρεπε να ανα- έτσι περιορίζομαι εδώ στην απλή
στο φως περισσότερα τεκμήρια; έκδοση του Υπερρεαλισμός Α΄. λύσει, αν την ενδιέφερε η ιστορία αναφορά). Εν ολίγοις, η μελέτη της
Ίσως γιατί ο βίττι διατύπωνε ένα Πρωτεργάτες της προσπάθειας του ελληνικού υπερρεαλισμού· και μίας πρωτοπορίας (της υπερρεα-
ολοκληρωμένο σχήμα, ενώ ο Αργυ- υπήρξαν καθ’ όλη τη διάρκεια ο έτσι η ιστορία αυτή κατέστη αδύ- λιστικής) ατόνησε λόγω της σημα-
ρίου –πιο συνετός από ιστοριο- Εμπειρίκος και ο Καλαμάρης, που νατη χωρίς τη συστηματική αμφι- σίας που αποδόθηκε, μέσα από πο-
γραφική άποψη– διατύπωνε κά- προσπάθησαν, τόσο ιδιωτικά (με- σβήτηση της εν λόγω κριτικής. Δεν λυάριθμες και σοβαρές μελέτες,
ποιες ιστορικές απορίες, την ταξύ φίλων και γνωστών), όσο και ήταν βέβαια ο μόνος λόγος. στην άλλη, και ιδιαίτερα στην κυ-
αδυναμία απάντησης των οποίων, δημόσια (με τη διάλεξη του 1935 Προσκόμματα στη συγγραφή ρίαρχη φυσιογνωμία της, τον
κατά τη δεδομένη στιγμή, απέδιδε και την Υψικάμινο ο Εμπειρίκος, με μιας ιστορίας του ελληνικού υπερ- Γιώργο Σεφέρη. Θα μπορούσε μά-
στην πενία των εκδεδομένων πη- την αρθρογραφία του στα Νέα ρεαλισμού, έθετε ένας άλλος τόπος, λιστα να πει κανείς πως στο πεδίο
γών5. Φύλλα και το Συμβόλαιο με τους που οργανώνει τον τρόπο με τον της μελέτης της ελληνικής λογοτε-
Γιατί όμως ο αποσυσχετισμός του Δαίμονες ο Καλαμάρης, μεταξύ άλ- οποίο τέθηκε το όλο ζήτημα της χνίας αναπτύχθηκε ένα είδος άρ-
Καλαμάρη από τους υπόλοιπους λων), να προσηλυτίσουν τον μικρό, μελέτης της δεκαετίας του ’30 κατά ρητου ανταγωνισμού μεταξύ των,
έλληνες υπερρεαλιστές αποτέλεσε αλλά ικανό για σύσταση υπερρεα- τη μεταπολίτευση· ήδη από το άρ- πολλών, μελετητών του Σεφέρη
τροχοπέδη για τη σύσταση του ελ- λιστικής ομάδας, πυρήνα των αν- θρο που δημοσιεύει ο βίττι στο (κάποιοι μιλούν για «σεφερισμό»)
ληνικού υπερρεαλισμού σε ιστορικό θρώπων που συμμετέχουν στον πρώτο τεύχος του περιοδικού Ο και των, λιγότερων, μελετητών του
υποκείμενο; Διότι, αν συνθέσουμε Υπερρεαλισμό Α΄. Μπορούμε να μι- Πολίτης, το 1976, με τίτλο, «Οι ελληνικού υπερρεαλισμού, ιδιαί-
τα σχετικά με την ιστορία αυτή λήσουμε για την ιστορία όχι μιας δύο πρωτοπορίες στην ελληνική τερα του Εμπειρίκου και του Εγγο-
στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή ομάδας, αλλά μιας προσπάθειας, ποίηση »6. Καθώς είναι η δεύτερη νόπουλου. Ο Κάλας, που δεν θεω-
μας, η εικόνα που προκύπτει είναι για μια τροχιά. από τις δύο πρωτοπορίες, ο μη ρήθηκε μέρος του ελληνικού
εντελώς διαφορετική. Μια ιστορία Εν τέλει, ο αποσυσχετισμός μάς υπερρεαλιστικός μοντερνισμός, με υπερρεαλισμού, δεν κινητοποιή-
που αρχίζει με τη συνάντηση των απαγορεύει ν’ απαντήσουμε στο κεντρική φιγούρα τον Γιώργο Σε- θηκε σε αυτή την άμιλλα παρά από
δύο το 1933, με τη στενή φιλία τους ερώτημα γιατί αυτή η τροχιά διε- φέρη, που κρίνεται γενικά ωριμό- έναν άλλο δρόμο (σαν πολεμοφό-
(που τεκμηριώνουν γραπτά αφιε- κόπη. Καθώς η απάντηση βρίσκε- τερη από τους μελετητές της με- διο, κατά κάποιον τρόπο, μιας μη-
ρώσεις, επιστολές και αφηγήσεις, οι ται στην απωθημένη, και από τους ταπολιτευτικής περιόδου, χανής πολέμου κατά του ελληνι-
οποίες καλύπτουν την περίοδο με- ίδιους και από την κριτική, ρήξη συμπεριλαμβανομένων και μάλιστα κού υπερρεαλισμού).
ταξύ 1933 και 1941) και την όλο μεταξύ των δύο. Η δε ρήξη αυτή πρωτοστατούντων των αριστερών. Το παράδοξο μάλιστα της μετα-
και πιο συστηματική προσπάθειά έχει πολλές και ενδιαφέρουσες δια- Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, η αρι- πολιτευτικής αντιπαράθεσης των
τους να εκδώσουν υπερρεαλιστικό στάσεις που σχετίζονται με το πε- στερή μελέτη της λογοτεχνίας υιο- «δύο πρωτοποριών» είναι ότι συ-

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 89

σκοτίζει τον τρόπο με τον οποίο
έλαβε χώρα στην πραγματικότητα
ο ανταγωνισμός τους, τη δεκαετία
του ’30. Καθώς, όπως μας δείχνει
σήμερα η μελέτη του Μιχάλη Χρυ-
σανθόπουλου, ένας τέτοιος αντα-
γωνισμός έλαβε πράγματι χώρα με
κέντρο το περιοδικό Νέα Φύλλα και
την κριτική του Καλαμάρη προς
τον Τσάτσο, με τίτλο «Ο κύριος
Τσάτσος κριτικός». Τα δε στοιχεία
που φέρνει στο φως ο Χρυσανθό-
πουλος από το αρχείο του Κάλας,
δείχνουν πως μετά τη δημοσίευση
του άρθρου, το περιβάλλον των
Νέων Γραμμάτων προσπάθησε με
κάθε τρόπο να σταματήσει την έκ-
δοση των Νέων Φύλλων που τα θε-
ωρούσε πλέον όργανο του Εμπει-
ρίκου και του Καλαμάρη – ή,
τουλάχιστον, ν’ αλλάξει τον προ-
σανατολισμό του περιοδικού,
ασκώντας αφόρητη πίεση στον νε-
αρό εκδότη του, Θαλή Ρητωρίδη.
Αφ’ ενός τα Νέα Φύλλα κλείνουν,
αφ’ ετέρου ο Σεφέρης υποκαθιστά
τον Καλαμάρη στο ρόλο του υπε-
ρασπιστή της νέας ποίησης, στον
συμβολικό διάλογο με τον Τσάτσο,
εκδιώκοντας ουσιαστικά τον «θερ-
μόαιμο νεαρό». Κεντρικό ρόλο
στον ανταγωνισμό μεταξύ των «δύο
πρωτοποριών» έχει επίσης ο προ-
σεταιρισμός του Ελύτη από τα Νέα
Γράμματα, που σαφώς στοίχισε
εκείνη την εποχή στους Εμπειρίκο
και Καλαμάρη.
Είναι λοιπόν ενδιαφέρον ότι η
έρευνα αναπαράγει συχνά, σαν
φάρσα, εντάσεις και διακυβεύματα
που δημιουργήθηκαν κατά την πε-
ρίοδο την οποία μελετά. Τα διακυ-
βεύματα αυτά, αντί να τα αποκω-
δικοποιεί, κατά κάποιον τρόπο τα
«στοιχειώνει», καθιστώντας τα θε-
μέλια της αυθεντίας της. Με άλλα
λόγια, πολύ συχνά –και η παρατή-
ρηση αυτή είναι πολύ γενικότερη
από το ζήτημα που πραγματεύο-
μαι– οι μελετητές πέφτουν στην
παγίδα των στρατηγημάτων μέσω
των οποίων τα δρώντα υποκείμενα
της ιστορίας που μελετούν κατα-
φέρνουν να ελέγξουν μια συγκυρία,
συγχρονικά, τη στιγμή που συμ-
βαίνει, ή διαχρονικά, μέσα από τις
αφηγήσεις τους.
Η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ
ΤΟΥ «ΑΣΤΙΣΜΟΥ»
Τρίτος τόπος ή τρίτος «σκόπελος»:
ο «αστισμός». Το επιχείρημα εισά-
γεται και πάλι από τον βίττι και
έχει τρία σκέλη. Το πρώτο είναι
ένα αξιολογικό, από μαρξιστική
σκοπιά, επιχείρημα: οι έλληνες
90 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
Ο Νικόλας Κάλας.
υπερρεαλιστές ήταν αστοί (ισχύει
για τον Εμπειρίκο και για τον
Ελύτη, για τον Κάλας, που ο βίττι
δεν τον κατατάσσει στους έλληνες
υπερρεαλιστές, και εν μέρει για τον
Εγγονόπουλο). Δεύτερο σκέλος,
που έχει θέση συνέπειας του πρώ-
του: ως αστοί που ήταν, οι έλληνες
υπερρεαλιστές έφεραν στην Ελ-
λάδα έναν κολοβό υπερρεαλισμό,
αποκομμένο από το πολιτικό του
περιεχόμενο: έναν υπερρεαλισμό
της πρώτης φάσης, της λεγόμενης
«ενατένισης» (contemplation). Τρίτο
σκέλος: για το λόγο αυτό υπήρξαν
απρόθυμοι να παραγάγουν θεωρη-
τικά κείμενα. Το δε επιχείρημα
αυτό «κλειδώνει» τον υπόρρητο
αποσυσχετισμό του Κάλας από
τους έλληνες υπερρεαλιστές, καθώς
ο Κάλας είναι γνωστός για τις πο-
λιτικές του πεποιθήσεις.
Το επιχείρημα περί αστισμού,
συνυφασμένο με τον αποσυσχετι-
σμό Κάλας-Ελλήνων υπερρεαλι-
στών, έμελλε να έχει μακρύ βίο,
υπήρξε κυρίαρχο στην ελληνική λο-
γοτεχνική κριτική, και ενέπνευσε
πλήθος μελέτες με καταγγελτικό, ή
τουλάχιστον απαξιωτικό, ως προς
τον ελληνικό υπερρεαλισμό, χαρα-
κτήρα. Κι ας έγραφε ο Αργυρίου,
από τις αρχές τις μεταπολίτευσης
(απαντώντας στον βίττι), ότι δεν
ξέρουμε καν τι έλεγε ο Εμπειρίκος
στη Διάλεξη του ’357. Προς τα τέλη
του αιώνα, η καταγγελία πήρε έναν
χαρακτήρα τόσο ισχυρό, ώστε οι
λίγοι που της αντιτάχθηκαν να
χλευαστούν. Μια μικρή, αλλά όχι
ικανή, ανακοπή αυτού του ρεύμα-
τος αποτέλεσε η έκδοση από τον
Άγγελο Ελεφάντη στον Πολίτη αρ-
κετών ανέκδοτων κειμένων του
Εμπειρίκου με πολιτικό περιεχό-
μενο.
Σε αυτό το κλίμα, ο ελληνικός
υπερρεαλισμός αμφισβητούνταν
πια σαν υποκείμενο, μπαίνοντας
σε εισαγωγικά. Το κλίμα αυτό δεν
άλλαξε παρά με την έκδοση της
Διάλεξης του ’35, που έδειχνε κα-
θαρά πως ο υπερρεαλισμός «εισή-
χθη» στην Ελλάδα από τον Εμπει-
ρίκο με απόλυτη σαφήνεια ως προς
τον πολιτικό του χαρακτήρα – και
μάλιστα σε μία περίοδο έντονων
τριβών μεταξύ υπερρεαλιστών και
Τρίτης Διεθνούς, που θα κατέληγε,
λίγους μήνες αργότερα, στην ορι-
στική ρήξη (με το Συνέδριο για την
υπεράσπιση της κουλτούρας). Όχι
απλά λοιπόν ο ελληνικός υπερρεα-
λισμός δεν υπήρξε σε διαφορά φά-
σης με τον διεθνή, αλλά εισαγόταν
με τα πολιτικά του συμφραζόμενα
στην Ελλάδα σε μια δύσκολη πε-
ρίοδο, περίοδο ρήξης με τα επί-
σημα κομμουνιστικά κόμματα. Το
ζήτημα αυτό, της σχέσης του υπερ-
ρεαλισμού με την Επανάσταση,
πραγματεύεται ο Εμπειρίκος σε
ένα μακρύ κείμενό του στα ελλη-
νικά και στα γαλλικά, που βρέθηκε
μαζί με τη Διάλεξη του ΄35 και
όπου εκτίθενται και τα θεμέλια της
μεταψυχολογικής θεωρίας του. Το
ίδιο κείμενο μας επιτρέπει να εμ-
βαθύνουμε στο περιεχόμενο της
ρήξης μεταξύ Εμπειρίκου και Κα-
λαμάρη (το οποίο είχε, όπως το
1939 γράφει από το Παρίσι ο πρώ-
τος στον τελευταίο, πολύπλοκο ψυ-
χαναλυτικό περιεχόμενο). Άλλω-
στε, αυτά που γράφονται από τον
Εμπειρίκο για την επανάσταση, το
ασυνείδητο και το υπερεγώ, το
1935, είναι αντιδιαμετρικά αντί-
θετα στη θεωρία του επαναστατι-
κού σαδισμού που αναπτύσσει στη
συνέχεια ο Κάλας στις Εστίες πυρός
(όπως είχε ήδη διαγνώσει ο Σάβας
Μιχαήλ8, πριν βρεθεί η διάλεξη και
το εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο
στο οποίο αναφέρομαι). Η αλλη-
λογραφία τους, μάλιστα, μας δεί-
χνει ότι συζητούσαν με πάθος τα
παραπάνω ζητήματα, κατέληξαν
μάλιστα να διαφωνούν έντονα
γύρω από αυτά.
Αυτόν τον πλούσιο διάλογο απω-
θούσαν, μεταξύ άλλων, οι τόποι
στους οποίους αναφέρθηκα. Κι οι
μελέτες που βασίστηκαν σε αυτούς,
αντί να ζητούν το περιεχόμενο της
ιστορίας του ελληνικού υπερρεαλι-
σμού εκεί όπου βρισκόταν (στη
σχέση του με την επανάσταση, την
ψυχανάλυση, στην επεξεργασία ει-
δικών ποιητικών τρόπων από τους
έλληνες υπερρεαλιστές), τον πε-
ριόριζαν στα στενά όρια που άφη-
ναν σε αυτόν άλλα ρεύματα. Αλλά
είναι ο πλούτος του ελληνικού
υπερρεαλισμού που τον κάνει εν-
διαφέροντα. Ενδιαφέρων είναι ο
τρόπος, φερ’ ειπείν, με τον οποίο ο
Εμπειρίκος, ο Καλαμάρης και ο Εγ-
γονόπουλος αντιμετώπισαν, ο κα-
θένας διαφορετικά, την πρόκληση
της παρανοϊκής κριτικής του
νταλί, κάτι που ξέφυγε εντελώς
από την ελληνική κριτική (η οποία
γι’ αυτό δεν κατάλαβε το πόσο
υπερρεαλιστικά και πόσο πρωτό-
τυπα στο πλαίσιο του υπερρεαλι-
σμού είναι το Μη Ομιλείτε εις τον
Οδηγόν, τα «Πρόσωπα και Έπη»
και οι «Μυθιστορίες» των Γραπτών
και ο τρόπος με τον οποίο, σαν
«παρανοïκός κριτικός», ο Κάλας
προσπαθεί να επανεισάγει στον
υπερρεαλισμό την εξόριστη από
αυτόν κριτική, στις Εστίες πυρός).
Επίσης ενδιαφέρων είναι ο τρόπος
με τον οποίον ο Εμπειρίκος και ο
Κάλας αντιμετώπιζαν, ο καθένας
τους διαφορετικά, το ζήτημα της
επαναστατικής βίας, που ο πρώ-
τος εντόπιζε στην απελευθέρωση
του υποκειμένου από το υπερεγώ
και ο δεύτερος απέδιδε στον επα-
ναστατικό σαδισμό.
 Σε αυτό το «χαμένο» περιεχό-
μενο του ελληνικού υπερρεαλισμού
εστιάζουν οι δύο μελέτες, αναλύο-
ντας φερ’ ειπείν τη σχέση του με
την ψυχανάλυση, που αν και δεδο-
μένη στο πλαίσιο του διεθνούς
υπερρεαλισμού, πήρε μια ειδική
τροπή στην ελληνική εκδοχή του,
κυρίως μέσω της μεταψυχολογικής
θεωρίας του Εμπειρίκου (ο Μιχά-
λης Χρυσανθόπουλος μιλά για με-
ταψυχαναλυτική ουτοπία) και της
αντιπαρατιθέμενης σε αυτή μετα-
ψυχολογικής θεωρίας του Κάλας.
Ακόμα περισσότερο για τον Εμπει-
ρίκο, η μεταψυχολογική αυτή θεω-
ρία (ο πυρήνας της οποίας εντοπί-
ζεται ήδη από το 1935 στο κείμενο
που βρέθηκε μαζί με τη Διάλεξη)
γίνεται μες στα Γραπτά ένα πρό-
ταγμα, μια ουτοπία (όπως λέει ο
Χρυσανθόπουλος), στο κέντρο της
οποίας βρίσκεται η αναίρεση του
οιδιπόδειου (που προοιωνίζεται
ήδη στο κείμενο του 1935 μέσω
της αντίθεσης στο υπερεγώ).
Για να αντλήσουν το περιεχό-
μενο του ελληνικού υπερρεαλισμού,
η καθεμιά από τις δύο μελέτες χρη-
σιμοποιεί άλλα εργαλεία. Ο Μιχά-
λης Χρυσανθόπουλος μιλά για την
«κατασκευή της παράδοσης» από
τους έλληνες υπερρεαλιστές, μιας
παράδοσης που πλάθεται από αυ-
τούς έκκεντρα σε σχέση με τη σε-
φερική «ελληνικότητα» (την οποία
προσεταιρίζεται και ο Ελύτης), επι-
τρέποντας ιδιότυπους συσχετι-
σμούς με ανατρεπτικό περιεχό-
μενο. Όπως, για παράδειγμα, ο
συσχετισμός από τον Εγγονόπουλο
του Σίμωνα Μπολιβάρ με τον αι-
ρετικό ήρωα «μιας εθνεγερσίας»,
Οδυσσέα Ανδρούτσο («που ήταν
και με τους Έλληνες, ήταν και με
τους Τούρκους»). Η δε έκκεντρη
αυτή κατασκευή της παράδοσης εί-
ναι που τους οδηγεί, εν τέλει, από
διαφορετικούς δρόμους, στην Αμε-
ρική: μετανάστευση του Κάλας,
Μπολιβάρ του Εγγονόπουλου,
Αργώ, «Πρόσωπα και Έπη» και εν
τέλει Μέγας Ανατολικός του Εμπει-
ρίκου.
ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ
ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥΣ
Η δική μου μελέτη, αντιθέτως, τεί-
νει προς τη μικροϊστορία, εστιάζο-
ντας στα πρόσωπα, στις μεταξύ
τους σχέσεις και στον τρόπο με τον
οποίο τα πρόσωπα και οι σχέσεις
τους επηρεάζονται από τα πολυ-
τάραχα γεγονότα της εποχής: τον
ισπανικό Εμφύλιο και τον β’ Πα-
γκόσμιο Πόλεμο, που αφήνουν το
στίγμα τους τόσο στις ιδέες όσο
και στην ποιητική τους.
Πώς ένα εννοιολογικό περιβάλ-
λον (εν προκειμένω ο υπερρεαλι-
σμός) πλέκεται μέσα από τις αν-
θρώπινες σχέσεις, σε έναν τόπο και
σε μια γλώσσα; Και πώς αυτό το
εννοιολογικό περιβάλλον διαρρη-
γνύεται, ως συνέπεια της διάρρη-
ξης των σχέσεων, της πικρίας και
της απογοήτευσης που αυτή προ-
καλεί; Πώς εν τέλει τα γεγονότα,
με το βάρος τους, μεταμορφώνουν
τις σχέσεις και τις αντιλήψεις τον
ανθρώπων και επιδρούν καταλυ-
τικά στο εννοιολογικό περιβάλλον
που τους συνδέει;
Αυτό είναι το πλαίσιο της ιστορίας
του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα,
καθώς επίσης του υπερρεαλισμού –
και πολλών άλλων κινημάτων– στη
Γαλλία και αλλού. Γιατί τι άλλο είναι
ένα κίνημα από ένα εννοιολογικό
περιβάλλον που μοιράζεται, με δια-
φορετικούς τρόπους, μια ομάδα αν-
θρώπων, οι οποίοι προσπαθούν, με-
μονωμένα και από κοινού, να
διευρύνουν το περιβάλλον αυτό
«πραγματώνοντάς» το, τρέποντάς
το σε υποκείμενο της ιστορίας;
Τις προσπάθειες «πραγμάτωσης»
του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα,
από μια μικρή ομάδα ανθρώπων,
που υπήρξαν όλοι τους σημαντικοί
ποιητές και διανοητές, εξετάζουν,
καθεμιά με τον δικό της τρόπο, οι
δυο μελέτες, ξεπερνώντας τους
σκοπέλους της προγενέστερης λο-
γοτεχνικής κριτικής, η οποία είτε
αγνόησε αυτές τις προσπάθειες και
το ιστορικό υποκείμενο που θέλη-
σαν να πραγματώσουν είτε αντι-
μετώπισε και αυτές και αυτό απο-
σπασματικά. zx
1 έναν αριστοκράτη, μέλος εκκεντρικό της λέσχης της αλήθειας
Το κείμενο αυτό διαβάστηκε στις εκ-
δηλώσεις-παρουσιάσεις των δύο με-
λετών και του Ανθολογίου του Μεγάλου
Ανατολικού (που επιμελήθηκε ο Γιώρ-
γης Γιατρομανωλάκης). Τις εκδηλώ-
σεις οργάνωσαν οι εκδόσεις Άγρα στις
7 Φεβρουαρίου 2012 στην αίθουσα
του βιβλιοπωλείου ιανός στην Αθήνα
και στις 9 Μαρτίου 2012 στην αί-
θουσα του βιβλιοπωλείου του ΜιΕΤ
στη Θεσσαλονίκη.
2
Ενώ καθένας από τους ποιητές αυ-
τούς υπήρξε αντικείμενο πολλών και
σοβαρών μελετών, το ίδιο δεν συνέβη
και για το κίνημα το οποίο εκπροσω-
πούσαν στην Ελλάδα. Με ορισμένες
σημαντικές εξαιρέσεις: τα κείμενα για
τον ελληνικό υπερρεαλισμό του νάνου
βαλαωρίτη (Για μια θεωρία της γραφής
Β΄. Κείμενα για τον υπερρεαλισμό, Ηλέ-
κτρα, Αθήνα 2006)· τη μεταπτυχιακή
εργασία του Μιχάλη Χρυσανθόπουλου, ληνικής λογοτεχνίας.
«The emergence of Greek Surrealism 3
MarioVitti, Η γενιά του ’30. Ιδεολογία
(literary and intellectual Origins)»,
και μορφή (1979), Ερμής, Αθήνα 2006.
M.A. Degree thesis, university of
4
Birmingham, Faculty of Arts, School of Αλέξανδρος Αργυρίου, «Ο ελληνικός
Hellenic and Roman Studies, 1979· τη υπερρεαλισμός υπήρξε ανάπηρος;»,
διδακτορική διατριβή της Φραγκίσκης Διαβάζω, τχ. 120, 5/6/1985, σσ. 33-
Αμπατζοπούλου, Le surréalisme en tant 42.
que courant poétique en Grèce (Thèse de 5
Αλέξανδρος Αργυρίου, «Ένας ποιη-
doctorat de 3ème cycle à l’iNAlcO,
τής του αυτοσχεδιασμού» (Ηριδανός,
Paris iii), ιδιωτική έκδοση, Παρίσι
τχ. 4, Φεβρ.-Μάρτ. 1996), στο του
1980· τη μελέτη του βίκτωρα ιβάνο-
ίδιου, Διαδοχικές αναγνώσεις ελλήνων
βιτς, Υπερρεαλισμός και «υπερρεαλι-
υπερρεαλιστών, Γνώση, Αθήνα 1983,
σμοί». Ελλάδα-Ρουμανία-Ισπανόφωνες
σσ. 89-114.
χώρες, Πολύτυπο, Αθήνα 1996· την
6
πρόσφατη μεταπτυχιακή εργασία του Mario Vitti, «Οι δύο πρωτοπορίες
evan Jones, «Surrealism in Greece στην ελληνική ποίηση· 1930 με ’40»,
1935-1941: cultural Nationalism, Ο Πολίτης, τχ. 1, 1976, σσ. 72-79.
Myth & Hybridity» που υποστηρί- 7
Αλέξανδρος Αργυρίου, «Ένας ποιη-
χθηκε το 2009 υπό τη διεύθυνση του τής του αυτοσχεδιασμού», ό.π.
David lomas στο School of Arts,
8
Histories and cultures του Πανεπι- Σάββας Μιχαήλ, «Sade Breton Τρό-
στημίου του Manchester. Οι εξαιρέσεις τσκι Κάλας. Τόποι ενός μεσημβρινού»,
αυτές όμως έμειναν στο περιθώριο της στο του ίδιου, Homo Poëticus, Άγρα,
κυρίαρχης τάσης της ιστορίας της ελ- 2006, σσ. 225-243.
John Hartley Williams
Η ζωΗ ΤΟΥ ΕνΑ νΗΜΑ
Για τον Matthew Sweeney
Τι άραγε να πλέκουνε
Εκείνες οι γυναίκες γύρω από τη λαιμητόμο;
Έναν άντρα από πόντους διπλόριχτους
Από ανεβατό, από φεστόνι, από κομποβελονιά
Έναν άντρα από τρύπες και θηλιές, συναρμοσμένο
Σε τετράγωνα από κρουστό μαλλί
Έναν άντρα υφαντό
παραγεμισμένο με λινάτσα και καραβόπανο
έναν διάπυρο Γκάι Φοκς, κατασχισμένο
άντρα καρικωμένο, μπαλωμένο, μπερδεμένο σαν κουβάρι
άντρα με γυριστό γιακά, σπάγκο
που ξεφτίζει στη σούβλα και στην άλμη
(τα χάχανα των sans culottes αντιλαλούνε στο κομμένο του κεφάλι)
Άντρα πλεγμένο σε ζακάρ ουαλικό
Που αναβλύζει ζεστό προγονικό αίμα δρυίδη, μια κόκκινη κλωστή
Που ξετυλίγεται καθώς αναπηδάει η μπομπίνα
Πλήγμα αδιάλλακτο λεπίδας που επιπίπτει
Μικρό ελαφρύ αναψυκτικό για το λαιμό –
Μπάλα του μπόουλινγκ που διατρέχει το διάδρομο του νου
ως την αναλαμπή του αεί διαφεύγοντος νοήματος
Με δάχτυλα-κορύνες οι μπαμπόγριες
κουρνιάζουν στα ριζά της καρμανιόλας
για να τον πλέξουν με το βελονάκι: πουλόβερ καρατομημένο
που επιμένει να ψελλίζει ποιήματα ενάντια στην τεχνολογία
να ψιθυρίζει το σχοινί και το γαϊτάνι της ζωής
Με μπράτσα τεντωμένα στο διάστημα
Άδεια από τη σάρκα που τα γέμιζε –
Το πεταμένο, αχρηστεμένο, ακέφαλο γιλέκο της ποίησης
Απορριγμένο αδιάφορα εκεί
Πάνω στην πλάτη της παλιάς σου ψάθινης καρέκλας.
μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 91

Pascale Casanova, Η
παγκόσμια πολιτεία των
γραμμάτων, μετάφραση από
τα γαλλικά: Έφη
Γιαννοπούλου, πατάκη,
αθήνα 2012, 451 σελ.
πως στην οικονομία,
Ο έτσι και στη λογοτε-
χνία η παγκοσμιοποί-
ηση δεν αποτελεί
φαινόμενο των τελευ-
ταίων ετών, αλλά συνισταμένη μιας
ιδιαιτέρως μακράς διαδικασίας, της
οποίας η αφετηρία εντοπίζεται
στην Αναγέννηση. Εκεί τουλάχι-
στον βάζει τα όρια η Πασκάλ Κα-
ζανοβά στο έργο της Η παγκόσμια
πολιτεία των γραμμάτων, που έχει
μεταφέρει με υποδειγματική σα-
φήνεια και άνεση στα ελληνικά η
Έφη Γιαννοπούλου (το βιβλίο κυ-
κλοφόρησε στα γαλλικά το 1999
και γνώρισε μια δεύτερη, αναθεω-
ρημένη έκδοση το 2008). Η ανα-
γεννησιακή ιταλία, που θα κερδίσει
πρώτη την εξωτερική αναγνώριση
χάρη στο λατινικό παρελθόν της,
και η εμφάνιση λίγο αργότερα της
Πλειάδας στη Γαλλία, που θα αμ-
φισβητήσει τόσο τη λατινική ηγε-
μονία όσο και την ιταλική πρωτο-
καθεδρία, για να προσαυξήσει με
τη σειρά της το εξωτερικό της κύ-
ρος, ανάγοντας τα γαλλικά σε
γλώσσα τής τότε λογοτεχνικής οι-
κουμένης, θα αρχίσουν να σχημα-
τίζουν από τον 16ο αιώνα και μετά
έναν υπερεθνικό λογοτεχνικό χώρο
στον οποίο θα διεκδικήσουν γρή-
γορα θέσεις και η ισπανία με την
Αγγλία. Η Κεντρική Ευρώπη και η
βόρεια ή η Λατινική Αμερική θα
μπουν στο παιχνίδι κατά τη διάρ-
κεια του 19ου αιώνα, ενώ η
Αφρική, η ινδία και η Ασία θα κα-
θίσουν γύρω από το τραπέζι στο
οποίο μοιράζονται τα χαρτιά στις
ημέρες μας.
ΜΑΚΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΑξΙΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ
Τι ακριβώς, όμως, είναι η παγκό-
σμια πολιτεία των γραμμάτων;
Ένα μεγάλο και ισορροπημένο σύ-
νολο στο εσωτερικό του οποίου ο
92 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
η διεθνής αγορά της λογοτεχνίας
Από τον βΑΓΓελη ΧΑτζηβΑςιλειου
Ο πλούτος του λογοτεχνικού κεφαλαίου και του λογοτεχνικού κύρους δεν συνιστά ευγενική πνευμα-
τική παρακαταθήκη ή, έστω, εγγυημένη υλική κατάκτηση, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε μια εξι-
δανικευμένη (σχεδόν μεταφυσική) αντίληψη για τον ανόθευτο και αμόλυντο χαρακτήρα της λογοτε-
χνίας, αλλά ένα τοπίο ισχυρού και αδιάκοπου ανταγωνισμού, στο οποίο όλες οι θέσεις κρίνονται κάθε
τόσο από την αρχή και όλοι οι ρόλοι αλλάζουν ή αντιμετατίθενται συνεχώς.
καθένας τοποθετείται σύμφωνα με
την ως εξ αντικειμένου καθιερω-
μένη αξία του; Ένα συνονθύλευμα
τιμών και έργων, που ανταγωνίζο-
νται τυφλά στο λογοτεχνικό χρη-
ματιστήριο; Ή μήπως ένα δικαιο-
πρακτικό σύστημα στο οποίο όλοι
θα εξασφαλίσουν κάποτε, νωρίτερα
ή αργότερα, το μερίδιό τους; Για
την Καζανοβά, οι νόμοι της πα-
γκόσμιας λογοτεχνίας, όπως και
της ιστορίας της λογοτεχνίας (εθνι-
κής και υπερεθνικής) δεν υπακού-
ουν ούτε στην αξιοκρατία της αι-
σθητικής ούτε στο καθεστώς της
οποιασδήποτε δημοκρατικής της
αντιπροσώπευσης, χωρίς κάτι τέ-
τοιο να σημαίνει και ότι κινούνται
άναρχα ή τυχαία. Η παγκόσμια λο-
γοτεχνία συνιστά για τη θεώρηση
της Καζανοβά ένα πεδίο μόνιμης
αντιπαλότητας και ακραίων ανισο-
τήτων, με υπερπροβεβλημένα με-
γέθη και τεράστιες παραβλέψεις,
όπου το οικουμενικό δεν ταυτίζεται
με το όραμα μιας συμπαντικής ει-
ρήνευσης και αρμονίας (για να θυ-
μηθούμε, σε ό,τι αφορά τα καθ’
ημάς, τη Δελφική ιδέα του Σικε-
λιανού), αλλά με τον διαρκή αγώνα
για την κατάληψη μιας διακεκρι-
μένης θέσης στην αγορά των διε-
θνών καλλιτεχνικών συναλλαγών,
όπως πολύ έγκαιρα τη συνέλαβαν
και την όρισαν ο Γκαίτε και ο βα-
λερύ.
Ο πλούτος του λογοτεχνικού κε-
φαλαίου (τα κείμενα και η γλώσσα
ή η παράδοσή τους) και του λογο-
τεχνικού κύρους (το κύκλωμα ανα-
γνωστικού κοινού, φωτισμένων με-
ρίδων της αστικής τάξης, εκδοτών,
μεταφραστών, κριτικών, Τύπου και
φιλολογικών σαλονιών) δεν συνι-
στά ευγενική πνευματική παρακα-
ταθήκη ή, έστω, εγγυημένη υλική
κατάκτηση, όπως μας αφήνει να
πιστέψουμε μια εξιδανικευμένη
(σχεδόν μεταφυσική) αντίληψη για
τον ανόθευτο και αμόλυντο χαρα-
κτήρα της λογοτεχνίας, αλλά ένα
τοπίο ισχυρού ανταγωνισμού στο
οποίο όλες οι θέσεις κρίνονται κάθε
τόσο από την αρχή και όλοι οι ρό-
λοι αλλάζουν ή αντιμετατίθενται
συνεχώς.
Την ίδια ώρα, ο διεθνής λογοτε-
χνικός χώρος, με πρωτεύουσές του
το Παρίσι, το Λονδίνο και τη νέα
Υόρκη, κυρίως, όμως το Παρίσι (μέ-
χρι και σήμερα, όπως μοιάζει να πι-
στεύει η Καζανοβά), προκύπτει ευ-
θύς εξ αρχής απαλλαγμένος από τον
οιονδήποτε πατριωτισμό και εθνι-
κισμό, αφού θεμελιώνει τη λειτουρ-
γία του αποκλειστικά στις ενδογε-
νείς επιταγές των έργων τα οποία
καλούνται να τον συναποτελέσουν.
Κάτι τέτοιο, ωστόσο, οδηγεί στην
απαλλαγή της λογοτεχνίας από τις
πολιτικοκοινωνικές της εξαρτήσεις
και, εκ των πραγμάτων, στην περι-
λάλητη αυτονομία της τέχνης. Το
εθνικό θα γίνει εν προκειμένω διε-
θνές μέσω της πλήρους αυτονόμη-
σης του λογοτεχνικού πεδίου, το
οποίο, ας υπογραμμιστεί, προαπαι-
τεί έναν υψηλό βαθμό αποδοχής και
εμπιστοσύνης. Για να πάρουν μέ-
ρος με σοβαρές προσδοκίες στον
διεθνή χορό, οι συγγραφείς πρέπει
προηγουμένως να έχουν προετοι-
μάσει προσεκτικά την πίστωσή
τους. Θα πρέπει, με άλλα λόγια, να
έχουν απομακρυνθεί από τις πολι-
τικές και τις εθνικές καταβολές τους
προκειμένου να ανταποκριθούν στις
ειδικές (κατά κανόνα πρωτοπορια-
κές) ανάγκες μιας λογοτεχνίας που
φροντίζει να στρέψει την προσοχή
της όχι σε κάποια συλλογική απο-
στολή, αλλά στα τετελεσμένα του
εργαστηρίου της.
Η Καζανοβά ξέρει, βέβαια, πως
η παγκοσμιοποίηση αναπνέει μέσα
από το τοπικό και σπεύδει να ξε-
καθαρίσει πως ο διεθνής ανταγω-
νισμός μπορεί να ενεργήσει απο-
τελεσματικά και να διευρύνει το
φάσμα των αντιπαλοτήτων του
μόνο μέσω της εθνικής κληρονο-
μιάς (ο Χέρντερ ανέδειξε το εθνικό
βασισμένος στην προφορικότητα
και τον λαϊκό πολιτισμό), που κά-
ποτε αποκτά ταυτότητα ακόμα και
με τη συνένωση απλών θραυσμά-
των (η νεότερη βραζιλιανική και η
σημερινή αφρικανική λογοτεχνία).
Ο συγγραφέας συναρτά τη μοίρα
του στον παγκόσμιο χώρο με την
αντίστοιχη μοίρα της εθνικής του
λογοτεχνίας, αλλά η εθνική του λο-
γοτεχνία κάθε άλλο παρά δεδομένη
οφείλει να είναι για την ατομική
του δουλειά. Όσο ριζικότερα υπερ-
βεί ο συγγραφέας τις εθνικές του
συμβάσεις (με τη βοήθεια της ελευ-
θερίας που θα του προσφέρει το
αυτόνομο λογοτεχνικό πεδίο) τόσο
μεγαλύτερες πιθανότητες θα έχει
ως προς τα κέρδη του στη διεθνή
παρτίδα (ας σκεφτούμε τον Τζόυς,
τον Μπέκετ και τον Φώκνερ, αλλά
και τον Αλέχο Καρπεντιέρ, τον
Οκτάβιο Πας, τον ντανίλο Κις και
τον Σαλμάν Ρούσντι).
Η ΑΝΑΝΕΩΣΗ
ΤΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ
Όπως έχει ήδη καταστεί φανερό, η
Καζανοβά μάς συστήνεται ως γνή-
σιο παιδί του Πιερ Μπουρντιέ,
από τον οποίο και έχει κληρονο-
μήσει τόσο την ιδέα ότι τίποτε στη
λογοτεχνία δεν ανήκει ακριβώς στη
σφαίρα του υψηλού και της καθα-
ρής απόλαυσης (οι λογοτεχνικοί
αγώνες είναι αγώνες για τη δια-
σφάλιση διακεκριμένων θέσεων και
καθορισμένου κοινωνικού, οικονο-
μικού και πολιτισμικού κεφαλαίου)
όσο και την έννοια του αυτόνομου
λογοτεχνικού πεδίου (οι συγγρα-
φείς που παράγουν για τη συντε-
χνία των κριτικών και του εκλεκτι-
κού αναγνωστικού κοινού κόντρα
στους συγγραφείς που παράγουν
για το ακροατήριο της μαζικής κα-
τανάλωσης).

Αν, παρ’ όλα αυτά, ο Μπουρντιέ
τείνει να εξετάζει περισσότερο τις
παραμέτρους που εναντιώνονται
στην αυτονομία της τέχνης, η Κα-
ζανοβά προτιμά να ρίξει το βάρος
στα δεδομένα που συμβάλλουν στη
διατήρησή της. Και από αυτή την
άποψη, εκτιμώ πως ένα από τα
ισχυρότερα σημεία στην Παγκόσμια
πολιτεία των γραμμάτων είναι η κρι-
τική την οποία απευθύνει η ερευ-
νήτρια στις ιδεολογικές αγκυλώ-
σεις του Έντουαρντ Σαΐντ, του
Φρέντρικ Τζέημσον και γενικότερα
των post colonial studies, που απο-
κωδικοποιούν τις σχέσεις λογοτε-
χνικής κυριαρχίας οι οποίες κρύ-
βονται πίσω από τους εγγενώς
ανισότιμους δεσμούς παλαιού
αποικιακού κέντρου και σύγχρονης
μετααποικιακής περιφέρειας, για
να δείξουν την πολιτική και την οι-
κονομική τους βιαιότητα, αλλά χά-
νουν από τα μάτια τους την ειδική
βία των γλωσσικών και των πολιτι-
σμικών αγώνων της λογοτεχνίας
στο παγκοσμιοποιημένο στάτους
της.
Η υπεράσπιση, πάντως, της αυ-
τονομίας του λογοτεχνικού πεδίου
παρουσιάζει κάποια ακαμψία (σί-
γουρα όχι τόση όση των αντιπά-
λων της) στον θεωρητικό λόγο τής
Καζανοβά. Διαπνέεται άραγε ολό-
κληρος ο διεθνής λογοτεχνικός χώ-
ρος από το πνεύμα της αυτονομίας;
Δεν έχουν διεθνοποιηθεί άλλοτε,
δεν διεθνοποιούνται τώρα και δεν
θα διεθνοποιηθούν και στο μέλλον
έργα τα οποία δεν ξεχωρίζουν για
την εργαστηριακή τους προσήλωση
και δεν υπηρετούν την καλλιτεχνική
πρωτοπορία; Η Καζανοβά μιλάει
για ένα είδος παγκόσμιας εμπορι-
κής λογοτεχνίας το οποίο είτε είναι
απερίφραστα μαζικό προϊόν είτε
φοράει τη λεοντή της υψηλής τέ-
χνης, αλλά αποφεύγει να το συζη-
τήσει διά μακρών. Η εργασία της,
ωστόσο, το απαιτεί. Αν πρόκειται
για απερίφραστα μαζικό προϊόν,
χρειάζεται να δούμε ποιοι όροι
ισχύουν για τη διακίνηση και την
επιτυχία του, όπως και πώς συνδέ-
ονται οι ίδιοι όροι με τους όρους
που επικρατούν στο πεδίο της λο-
γοτεχνικής αυτονομίας. Αν, πάλι,
πρόκειται για μια λογοτεχνία που
υποδύεται την υψηλή τέχνη, χρειά-
ζεται να εξετάσουμε διαμέσου
ποιας ακριβώς γραμμής συμβαίνει
αυτό, καθώς και με ποιον τρόπο
αρθρώνεται ο ανταγωνισμός της με
τη λογοτεχνία της αυτονομίας. Τέ-
λος, υπάρχουν διεθνοποιημένοι
συγγραφείς που μολονότι δεν υπά-
γονται στους κανόνες της μαζικής
24 ιανουαρίου 2008. Η πασκουάλε Καζανοβά στη διάρκεια μιας διάλεξης.
κατανάλωσης (είτε με εξόφθαλμους
είτε με συγκαλυμμένους εμπορικούς
σκοπούς), δεν μπορεί να καταχω-
ρηθούν στο πεδίο της αυτονομίας
εφόσον εκείνο το οποίο έχει εξα-
σφαλίσει τη διεθνή προβολή τους
είναι ό,τι απορρίπτει διαρρήδην η
Καζανοβά: η πολιτική τους ταυτό-
τητα και η πρόσδεσή τους στα
εθνικά και τα ιστορικά χαρακτηρι-
στικά της χώρας τους (καταγράφω,
πολύ πρόχειρα, τον ισμαήλ Κα-
νταρέ και τον νόρμαν Μάνεα, τον
έναν για τα χρόνια της μαύρης πέ-
τρας στην Αλβανία του Χότζα και
τον άλλο για την περίοδο του από-
λυτου σκότους στη Ρουμανία του
Τσαουσέσκου).
Η Καζανοβά δεν λαμβάνει επί-
σης υπ’ όψη της, επιμένοντας στο
υπερεθνικό λογοτεχνικό κεφάλαιο
του Παρισιού, την παραλαβή, εδώ
και αρκετό καιρό, της διεθνούς
σκυτάλης από τη νέα Υόρκη και
το Λονδίνο, όπως και τον από ετών
θρίαμβο της αγγλικής γλώσσας,
που μαζί με την πρόσφατη άνοδο
των ισπανικών, έχει στριμώξει στη
γωνία κάθε γαλλοκεντρική περη-
φάνια. Η Καζανοβά δεν δοκιμάζει
επιπροσθέτως την παραμικρή ανα-
φορά στη διαδικτυακή διεθνοποί-
ηση της λογοτεχνίας, όπου θεσι-
ληψίες, γλωσσικές προτεραιότητες
και εθνικοί ανταγωνισμοί (σε αυ-
τόνομη ή όχι μορφή) μεταβάλλο-
νται με ασύλληπτους ρυθμούς, ξε-
ριζώνοντας συθέμελα ό,τι ξέραμε
μέχρι και πριν από μία δεκαετία.
ως προς αυτό, ωστόσο, θα πρέπει
να ομολογήσουμε πως η ερευνη-
τική βάση της Καζανοβά σχηματί-
στηκε πριν να μπούμε στον 20ό αι-
ώνα, ενώ η πυρετική σχέση που
αναπτύχθηκε ανάμεσα στη λογο-
τεχνία και το ίντερνετ κατά τη
διάρκεια των τελευταίων χρόνων
έχει αρχίσει ούτως ή άλλως να δρο-
μολογεί μια σειρά εντελώς εξειδι-
κευμένων ερευνών.
Ανεξάρτητα από τις όποιες επι-
μέρους επιφυλάξεις, η Παγκόσμια
πολιτεία των γραμμάτων είναι ένα
άκρως διεισδυτικό και εξαιρετικά
πρωτότυπο έργο, το οποίο κάνει
ένα σημαντικό βήμα για λογαρια-
σμό τόσο της θεωρίας όσο και της
ιστορίας της λογοτεχνίας, χωρίς εκ
παραλλήλου να εξορίζει από τα
αναλυτικά του εργαλεία την κοι-
Emily Dickinson
ΤΟ ΦΘινΟΠωΡΟ ΕΠιβΛΕΠΕι
ΤΟ ΠΛΕΚΤΟ ΜΟΥ
To φθινόπωρο – επιβλέπει το πλεκτό μου –
Χρώματα – είπε – έχω εγώ –
Που ντροπιάζουν και φλαμίνγκο –
Δείξ’ τα μου – του είπα εγώ –
Κρεμεζί – διαλέγω – διότι
θαρρώ πως με σένα μοιάζει
Και πιο μελιχρή – μπορντούρα
Με εμένα να ταιριάζει.
Alan chan / Taekwonweirdo's photostream
νωνιολογία της τέχνης, η οποία,
παρά την επικέντρωσή του στο πε-
δίο της αυτονομίας της λογοτε-
χνίας, εξακολουθεί να υποστηρίζει
σθεναρά τις αναλυτικές του κατη-
γορίες, όπως κι ένα κρίσιμο μέρος
της επιχειρηματολογίας του.
Κορυφαία θεωρώ τα κεφάλαια
«Οι μικρές λογοτεχνίες» και «Το
ιρλανδικό παράδειγμα» (ας τα δια-
βάσουμε συγκριτικά και με την
ιστορική διαδρομή ή την όποια διε-
θνή τύχη της νεοελληνικής λογοτε-
χνίας), που συνοψίζουν υποδειγ-
ματικά την προβληματική της
Καζανοβά για το μόνιμο διακύ-
βευμα του υπερεθνικού λογοτεχνι-
κού χώρου: τον αγώνα για μια θέση
στον ήλιο της καλλιτεχνικής πα-
γκοσμιότητας. zx
μετάφραση: Ειρήνη Φωκιανού
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 93

ερικές από τις αντι-
M δράσεις αυτές, κυ-
ρίως εκείνες από
την πλευρά αρι-
στερών κομμάτων
και των φεμινιστικών οργανώ-
σεών τους, συνδυάστηκαν με τη
συνηθισμένη καταγγελία της «κυ-
βέρνησης του μνημονίου και των
ανεκδιήγητων υπουργών της», οι
οποίοι, εκτός από υπερασπιστές
του μνημονίου, είναι πατριάρχες
και ρατσιστές (ανακοίνωση Δι-
κτύου Γυναικών ΣΥΡιζΑ, 16/12/
2011). Ελλείψει έγκυρων δημοσιο-
γραφικών πληροφοριών για το
ακριβές περιεχόμενο των δηλώ-
σεων Λοβέρδου θα αναφερθώ στο
κείμενο που ακολουθεί, σε δηλώ-
σεις που έκανε ο υπουργός Υγείας
σχετικά με την πορνεία και το
AiDS σε εκπομπή της NeT, τον
ιούλιο του 2011. Κατά τη γνώμη
μου, οι δηλώσεις αυτές είναι χα-
ρακτηριστικές κυρίαρχων αντιλή-
ψεων για το AiDS, την πορνεία
αλλά και γενικότερα τη σεξουαλι-
κότητα, οι οποίες, όπως θα δείξω
παρακάτω, είναι διαδεδομένες, σε
διαφορετικές παραλλαγές/εκδοχές,
σε όλο το πολιτικό φάσμα, από την
άκρα Δεξιά μέχρι την άκρα Αρι-
στερά στην Ελλάδα αλλά και στη
δυτική Ευρώπη. Ειδικότερα, στην
Ελλάδα, όπως πολύ ωραία δείχνει
η Σώτη Τριανταφύλλου στο τελευ-
ταίο της (λογοτεχνικό) βιβλίο (Για
την αγάπη της γεωμετρίας, Πατάκη,
Αθήνα 2011), η πατριαρχία σε συν-
δυασμό με τις κυρίαρχες «οικογε-
νειακές αξίες» χαρακτηρίζουν την
ηγεμονική αριστερή ιδεολογία.
Μιλώντας, λοιπόν, ο Ανδρέας
Λοβέρδος στην πρωινή εκπομπή
της νΕΤ Ενημέρωση στη ΝΕΤ την
Τρίτη 26 ιουλίου 2011, σχετικά με
94 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
ςεξουαλική ηθική για το aIDS
και την πορνεία
Από τον κωςτΑ ΓιΑννΑκοΠουλο
Tον περασμένο Δεκέμβριο, oι δηλώσεις του υπουργού Yγείας Ανδρέα Λοβέρδου για την αδήλωτη πορ-
νεία, κυρίως μεταναστριών, γυναικών στο κέντρο της Αθήνας, και τη διάδοση του AIDS σε ημερίδα για
την «προαγωγή της δημόσιας υγείας» που οργανώθηκε από τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Θεόδωρο
Πάγκαλο προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις και μεγάλη συζήτηση στα μαζικά μέσα ενημέρωσης.
την περίθαλψη των ναρκομανών,
σε αποστροφή του λόγου του, ανα-
φέρθηκε στο AiDS και την αδή-
λωτη πορνεία στο ιστορικό κέντρο
της Αθήνας ως εξής:
ξέρετε, αυξήθηκε το AiDS
στην Αθήνα. Αυξήθηκε το
AiDS στην Αθήνα και από την
εκπομπή σας λέω στους Έλ-
ληνες και ειδικά στους Αθη-
ναίους να μην πηγαίνουν με τις
γυναίκες στο κέντρο της Αθή-
νας, που είναι αδήλωτη η πορ-
νεία, διότι μεταφέρεται το
AiDS στα σπίτια και ανακυ-
κλώνεται μετά ένα πρόβλημα
τεράστιο που είχαμε αρχίσει
να το λύνουμε».1
Σύμφωνα με τον υπουργό Υγείας η
αύξηση του AiDS αποδίδεται σε
ορισμένες σεξουαλικές σχέσεις και
πιο συγκεκριμένα εκείνες που συ-
νάπτουν επί πληρωμή οι «Αθη-
ναίοι» με τις αδήλωτες πόρνες του
ιστορικού κέντρου της Αθήνας, οι
οποίες είναι κυρίως «έγχρωμες» με-
τανάστριες. Δεν είναι η πρώτη
φορά που η διάδοση του AiDS
αποδίδεται στη λεγόμενη «κακή σε-
ξουαλικότητα», σύμφωνα με το ιε-
ραρχικό σύστημα σεξουαλικών
αξιών που επικρατεί στις δυτικές
κοινωνίες (Rubin 2006). H «κακή»
αυτή σεξουαλικότητα περιλαμβάνει
όλες τις μη αναπαραγωγικές, ομο-
φυλοφιλικές, πολυγαμικές, εμπο-
ρευματοποιημένες μορφές σεξουα-
λικότητας, οι οποίες θεωρούνται
«από τη φύση τους» και αδιαφορο-
ποίητα «ανώμαλες», «αφύσικες»,
«αμαρτωλές» «αρρωστημένες» και,
ως εκ τούτου, τόποι μετάδοσης του
AiDS και γενικότερα αφροδίσιων
νοσημάτων. Είναι πλέον γνωστό
ότι ήδη από την αρχή της εμφάνι-
σης του AiDS η κυρίαρχη αυτή
αντίληψη χρησίμευσε ως βάση συ-
γκρότησης των επιδημιολογικών
κατηγοριών, και ακόμη της ίδιας
της πρώτης ονομασίας του AiDS.2
Είναι ενδιαφέρον, για την περί-
πτωση της αναφοράς του υπουρ-
γού στις μαύρες πόρνες του κέ-
ντρου της Αθήνας, να προσθέσουμε
ότι η μόνη περίπτωση κατά την
οποία στον κυρίαρχο δυτικό λόγο
συνδέθηκε η ετεροφυλοφιλία με το
AiDS ήταν σε εκείνη των ετερο-
φυλοφιλικών σχέσεων στην
Αφρική. Η σύνδεση αυτή οφείλεται
στη ρατσιστική, αποικιοκρατική
αντίληψη για την Αφρική, σύμ-
φωνα με την οποία θεωρούνταν,
τουλάχιστον έως πρόσφατα, ότι η
«αφρικανική» σεξουαλικότητα
εμπεριέχει «πρωτόγονες», «ανώμα-
λες» πρακτικές, όπως το πρωκτικό
σεξ το οποίο, όπως όλοι γνωρί-
ζουμε, είναι ανύπαρκτο στις «πολι-
τισμένες» δυτικές κοινωνίες!
Είναι εντυπωσιακό το ότι, ενώ,
εδώ και δύο σχεδόν δεκαετίες, η
αναφορά σε «ομάδες υψηλού κιν-
δύνου» έχει απορριφθεί και αντι-
κατασταθεί από τις επικίνδυνες –
δηλαδή τις χωρίς προφύλαξη–
σεξουαλικές πρακτικές, ο υπουρ-
γός Υγείας προτείνει ως λύση στη
διάδοση του AiDS την αποχή και,
εν τέλει, την κατάργηση των συ-
γκεκριμένων σεξουαλικών σχέσεων
επί πληρωμή, αντί της χρήσης και
της διανομής προφυλακτικών αλλά
και της νομιμοποίησης των αδή-
λωτων πορνών. Συνάγεται ότι η
επίσημη πολιτική για το AiDS συ-
νεχίζει να αποσκοπεί στη προστα-
σία μάλλον της σεξουαλικής τάξης
παρά της υγείας (Γιαννακόπουλος
1998). Ή, για να το πω διαφορε-
τικά, το AiDS χρησιμοποιείται ως
μεταφορά για την «καλή»/«κακή»
σεξουαλικότητα, τη φυλή, την
εθνότητα. Αυτή η διαπίστωση απο-
δεικνύεται και από τον λόγο του
Ανδρέα Λοβέρδου περί «μεταφο-
ράς» του AiDS από τις κυρίως «ξέ-
νες» πόρνες στα «ελληνικά σπίτια»
μέσω των ελλήνων ανδρών. Με τα
λόγια αυτά, ο υπουργός Υγείας επι-
καλείται την ευρέως διαδεδομένη
αντίληψη ότι η ετεροφυλοφιλική,
αναπαραγωγική σεξουαλικότητα
στο πλαίσιο του γάμου ή μιας μα-
κροχρόνιας, σταθερής ζευγαρωτής
σχέσης, αποτελεί το κατ’ εξοχήν
καλό, φυσιολογικό, υγιές σεξ που
τοποθετείται στις δυτικές κοινω-
νίες στην κορυφή της κλίμακας της
σεξουαλικής ιεραρχίας (Rubin
2006). To ζευγάρι, η οικογένεια
θεωρείται μία κοινότητα όπου οι
εταίροι δεν κινδυνεύουν υπό τον
όρο ότι η κοινότητα αυτή παραμέ-
νει κλειστή, αυστηρά οροθετημένη
απέναντι στην ανάμειξη με την
«κακή» σεξουαλικότητα, στην πε-
ρίπτωσή μας την πορνεία. Όπως
παρατηρεί η ανθρωπολόγος Γκαίηλ
Ρούμπιν (Gayle Rubin 2006: 425),
«το όριο φαίνεται να στέκεται ανά-
μεσα στη σεξουαλική τάξη και το
χάος. Εκφράζεται επίσης ο φόβος
ότι σε οτιδήποτε επιτραπεί να
υπερβεί την ερωτική κανονικότητα,
το προστατευτικό όριο από το τρο-
μακτικό σεξ θα καταρρεύσει και
κάτι ακατονόμαστο θα συμβεί». Η
φοβία αυτή είναι ακόμη μεγαλύ-
τερη όταν στη σεξουαλική ετερό-
τητα του «εισβολέα» προστίθεται
και η εθνοτική. Έτσι, στον καθη-
μερινό κυρίαρχο λόγο, η «πατρίδα»
σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο θεω-
ρείται μια υγιής, προστατευμένη
από το AiDS κοινότητα, εφ’ όσον
 Αρχείο The Books’ Journal
«εδώ δεν υπάρχουν ξένοι, δεν μπαί-
νουν ξένοι εδώ για να μπερδευτεί ο
κόσμος» (Γιαννακόπουλος 1998:
77).
Η διασφάλιση της «υγείας» η
οποία ταυτίζεται με την κανονι-
στική σεξουαλικότητα θεωρείται
ότι γίνεται είτε με τη μονογαμία
στην περίπτωση του ζευγαριού/οι-
κογένειας είτε με την ενδογαμία σε
εκείνη της «πατρίδας». Έτσι, θα
θεωρούνταν αδιανόητη μια προ-
τροπή του υπουργού Υγείας προς
τους άνδρες που έχουν εξωσυζυγι-
κές σχέσεις με πόρνες να χρησιμο-
ποιούν προφυλακτικά στις σεξουα-
λικές σχέσεις με τις συζύγους τους
προκειμένου να μη «μεταφέρουν το
AiDS στα σπίτια τους». Kι αυτό
επειδή η προτροπή αυτή θα σή-
μαινε την παραβίαση των ορίων
ανάμεσα στην «κακή» και την
«καλή» σεξουαλικότητα, και ειδι-
κότερα τη μετατροπή της «συζυγι-
κής/οικογενειακής», «συναισθημα-
τικής σχέσης» σε «σεξουαλική» και
άρα δυνάμει επικίνδυνη. ωστόσο,
μία τέτοιου είδους προτροπή δεν
αποτελεί παρά παραδοχή της σε-
ξουαλικής ποικιλομορφίας δηλαδή
της πραγματικότητας των σεξουα-
λικών σχέσεων. Για να το δώσω
ένα παράδειγμα: πόσες μακροχρό-
νιες, «σταθερές» σχέσεις είναι αυ- πόρνες, νύχτα, στο ιστορικό κέντρο της αθήνας.
στηρά/απόλυτα μονογαμικές; Και
τελικά: ποιες σχέσεις είναι πιο επι- προτρέπεται ο καθένας να παίρνει όρους, κινείται και η αντίδραση προφυλακτικό, και πληρώνουν
κίνδυνες; Οι περιστασιακές, σε- προφυλάξεις με τον οποιονδήποτε στις (αδιευκρίνιστο αν είναι πραγ- περισσότερα γι’ αυτήν, κι έτσι
ξουαλικές, όπου κατά κανόνα οι έχει σεξουαλικές σχέσεις, παρά να ματικές ή υποτιθέμενες) κατά την ωθούν σε μεγαλύτερους κινδύ-
εταίροι χρησιμοποιούν προφυλα- καταδικάζονται, είτε νομικά είτε διάρκεια της ημερίδας δηλώσεις νους τις εκδιδόμενες όσο και
κτικό, ή οι «συναισθηματικές», συ- ηθικά, όσοι θεωρούνται ότι μεταδί- του υπουργού, ανακοίνωση των φε- τους εαυτούς τους, και σε με-
ζυγικές και μη, όπου είτε το προ- δουν τον ιό στους άλλους. Η θεω- μινιστριών του Δικτύου Γυναικών γαλύτερα κέρδη τους μαστρο-
φυλακτικό δεν χρησιμοποιείται ρία αυτή της συνειδητής αυτο-έκ- του ΣΥΡιζΑ. Παραθέτω: πούς. Έχουν κλείσει οι περισ-
από την αρχή είτε, στην καλύτερη θεσης στον κίνδυνο μόλυνσης από σότεροι ξενώνες για γυναίκες
περίπτωση, η χρήση του προφυ- τον ιό, όπως ονομάζεται, η οποία Είναι υποχρέωση της ελληνι- θύματα βίας ή τράφικινγκ,
λακτικού εγκαταλείπεται μόλις η στηρίζεται στην υπόθεση μιας υπο- κής πολιτείας να θεραπεύει γιατί το κράτος έκλεισε τη
σεξουαλική συνεύρεση πάρει τη θετικά γενικευμένης οροθετικότη- κάθε άνθρωπο που πάσχει, νό- στρόφιγγα της οικονομικής
μορφή «σχέσης»; Επιπλέον, αυτή η τας, έχει ανατρέψει την κυρίαρχη μιμο ή παράνομο, Έλληνα ή στήριξης. Και να βρουν τις
παραδοχή συνάδει και με την αντίληψη ταύτισης της αρρώστιας αλλοδαπό. Οι περισσότερες ελάχιστες δομές στήριξης οι
πραγματικότητα του AiDS. Είναι με τους αρρώστους και μετατοπίζει εκδιδόμενες μετανάστριες εί- αλλοδαπές γυναίκες, στη συ-
γνωστό ότι στην περίπτωση του την ευθύνη, την «ενοχή», από τους ναι θύματα τράφικινγκ, κατα- νέχεια δεν έχουν κανέναν
AiDS υπάρχει μία μεγάλη χρονική ασθενείς στην ίδια την αρρώστια. ναγκασμένες στην πορνεία πόρο ζωής ούτε κανένα επί-
περίοδος –από 7 έως 10 χρόνια– Επιπλέον, αποτελεί τον αποτελε- από τους μαστροπούς οι δομα για να βοηθηθούν να
απουσίας συμπτωμάτων ασθε- σματικότερο τρόπο για να σωθούν οποίοι βρίσκουν άφθονους απεμπλακούν από το τράφι-
νειών που προκαλεί ο HiV και μια όσες περισσότερες ζωές και, ταυ- «Έλληνες οικογενειάρχες», για κινγκ. Το υπουργείο του ποτέ
χρονική απόκλιση μεταξύ του τεστ τόχρονα, να γίνουν σεβαστά τα δι- τους οποίους κόπτεται, πελά- δεν έκανε καμιά ενημέρωση
και πραγματικής ορολογικής κα- καιώματα των ασθενών. Αντίθετα, τες οι οποίοι «απολαμβάνουν» του κοινού για τους τρόπους
τάστασης. Όπως επισημαίνει η όπως έχει ήδη φανεί, ο λόγος του την εγκληματική πολιτική της μετάδοσης του ιού HiV/AiDS,
νομικός  Μαρσελά Γιακούμπ υπουργού Υγείας είναι εγκλωβι- εξώθησης πλήθους αλλοδαπών όπως οφείλει. Στο βαθμό που
(Marcela ιacub, 2002), τα τεχνικά σμένος στο ηθικό αλλά και επικίν- γυναικών στην πορνεία. Και υπάρχει ζήτηση, όσες παρά-
αυτά δεδομένα καθιστούν αδύνατη δυνο, ή τουλάχιστον αναποτελε- όταν υπάρχει «ζήτηση», φυ- νομα εκδιδόμενες γυναίκες και
τη διάκριση μεταξύ οροθετικών και σματικό για την «προαγωγή της σικά υπάρχει και προσφορά αν απελαθούν θα αντικατα-
οροαρνητικών. Έτσι, τόσο στις δημόσιας υγείας», δίπολο: ένο- που είναι ιδιαιτέρως επικερ- σταθούν από τους μαστρο-
σύγχρονες εκστρατείες πρόληψης χοι/θύματα – όπου η ενοχοποίηση δής, αφού δεν υπάρχει καν τι- πούς-διακινητές από νέες, στο
του AiDS αλλά και σε δικαστικές των πορνών βασίζεται στις κυρίαρ- μωρία, ούτε για τους μαστρο- βαθμό που η ζήτηση τέτοιων
υποθέσεις για την ευθύνη μετάδο- χες αντιλήψεις περί «κακού» σεξ. πούς ούτε για τους πελάτες. υπηρεσιών από τους Έλληνες
σης του ιού, έχει καθιερωθεί η αντί- Στην ίδια όμως λογική, με αντε- Οι «Έλληνες οικογενειάρχες» «οικογενειάρχες» συντηρείται
ληψη ότι είναι προτιμότερο να στραμμένους, αυτή τη φορά, συχνά απαιτούν επαφή χωρίς ή αυξάνεται.

[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 95

Η ανακοίνωση αυτή ταυτίζει όλη
την πορνεία στο κέντρο της Αθή-
νας με την καταναγκαστική πορ-
νεία, δηλαδή το trafficking. Έτσι,
μολονότι στην αρχή αφήνει να εν-
νοηθεί ότι υπάρχει μία μειοψηφία
γυναικών που δεν ασκούν κατανα-
γκαστικά την πορνεία, ωστόσο στη
συνέχεια της ανακοίνωσης οι φεμι-
νίστριες του ΣΥΡιζΑ αναφέρονται
αποκλειστικά στην καταναγκα-
στική πορνεία και δεν κάνουν κα-
μία απολύτως πρόταση για την νο-
μιμοποίηση των πορνών και
γενικότερα τη βελτίωση των συν-
θηκών εργασίας που θα περιόρι-
ζαν τον εξαναγκαστικό χαρακτήρα
αυτών των σχέσεων πορνείας. Επί-
σης, η αναφορά, η καταγγελία του
υπουργείου Υγείας για την απουσία
ενημέρωσης για τους τρόπους με-
τάδοσης του HiV είναι εντελώς
αποσπασματική και αναιρείται από
το υπόλοιπο κείμενο. Η ταύτιση
αυτή της σεξουαλικής εργασίας με
την καταναγκαστική πορνεία συν-
δέεται με την θυματοποίηση των
πορνών αντί της ενοχοποίησης
τους, η οποία επιχειρείται όπως εί-
δαμε στις δηλώσεις του Α. Λοβέρ-
δου. ωστόσο, όπως έχουν δείξει
αρκετές έρευνες οι οποίες έχουν
πραγματοποιηθεί από φεμινίστριες
ερευνήτριες (βλ. μεταξύ άλλων: Ta-
bet 2006), o καταναγκασμός, η έλ-
λειψη επιλογής των γυναικών δεν
είναι σύμφυτοι με την πορνεία. Σε
αρκετές σχέσεις πορνείας, η δυνα-
τότητα καθορισμού της τιμής, της
επιλογής του πελάτη, της επιλο-
γής των παρεχόμενων υπηρεσιών
και της αξίας τους εκ μέρους των
γυναικών όπως σε –ή και περισσό-
τερο από– κάθε άλλη εργασιακή
συναλλαγή, συνεπάγονται μια
μορφή επανιδιοποίησης των γυ-
ναικών από τις ίδιες, της αντικει-
μενικής τους υπόστασης ως κοινω-
νικών υποκειμένων και, εν τέλει,
ένα είδος γυναικείας χειραφέτη-
σης. Επιπλέον, στις σχέσεις αυτές
οι πόρνες θέτουν σε αμφισβήτηση
την κυρίαρχη εννοιολόγηση της σε-
ξουαλικής «σχέσης» και διεκδικούν
το δικαίωμα σε μία σεξουαλικότητα
αποκλειστικά σωματική με συ-
ντρόφους περιστασιακούς, όπου
δεν υπάρχει άλλος δεσμός, κυρίως
«συναισθηματικός». Αλλά ακόμη
και στην περίπτωση του trafficking,
όπως έχουν δείξει έρευνες που στη-
ρίζονται στον λόγο των ίδιων των
γυναικών (βλ. Αμπατζή 2008), τα
περισσότερα «θύματα» γνωρίζουν
ότι οι δουλειές που προσφέρουν
έχουν σεξουαλικό περιεχόμενο,
αλλά δεν γνωρίζουν τις (κακές)
96 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
συνθήκες κάτω από τις οποίες θα θηθεί στη Γαλλία ένα νομοσχέδιο τικά φεμινιστικά ρεύματα όπως κυ-
δουλέψουν. Με άλλα λόγια, οι που προβλέπει ποινικοποίηση των ρίως φιλελεύθερες/ελευθεριακές
αντι-trafficking εκστρατείες παρα- πελατών. Πιο συγκεκριμένα, η σο- αλλά και ριζοσπάστριες, αρκετές
γνωρίζουν την εμπρόθετη δράση σιαλίστρια βουλευτίνα ντανιέλ από τις οποίες έχουν πραγματο-
αυτών των γυναικών ως μετανα- Μπουσκέ (Danielle Bousquet), σε ποιήσει πανεπιστημιακές έρευνες
στριών εργαζομένων και τις υποβι- αγαστή συνεργασία με τον βου- για την πορνεία, αντιδρούν έντονα
βάζουν σε «αθώες» «άβουλες», λευτή του κόμματος του Σαρκοζί στην ποινικοποίηση αυτή. Θεω-
«ανήλικες» σκιώδεις υπάρξεις. (uMP) Γκυ ζοφρουά (Guy ρούν κατ’ αρχάς ότι η άποψη
Εγκλωβισμένες στο, ηθικού χα- Geoffroy), πρόκειται να καταθέ- «όταν δεν υπάρχει ζήτηση δεν
ρακτήρα, δίπολο: θύμα/ένοχος, θύ- σουν στη γαλλική βουλή ένα νο- υπάρχει προσφορά» είναι τελείως
της, οι φεμινίστριες του ΣΥΡιζΑ μοσχέδιο που προβλέπει ποινή έως εξωπραγματική και επισημαίνουν
προχωρούν ένα βήμα παραπέρα: δύο μήνες φυλάκιση, πρόστιμο μέ- ότι η ποινικοποίηση αυτή δεν θα
διαμαρτύρονται για την απουσία χρι 3.750 ευρώ και «εκπαίδευση οδηγήσει στην κατάργηση της
τιμωρίας των πελατών και ζητούν (stage) ευαισθητοποίησης στις συν- πορνείας αλλά στη μεγαλύτερη πε-
την κατάργηση της «ζήτησης» θήκες άσκησης της πορνείας», μέ- ριθωριοποίηση των πορνών και σε
αμειβόμενων σεξουαλικών σχέ- τρο αντίστοιχο των μορφών επι- χειρότερες, επισφαλείς συνθήκες
σεων, αφού «όταν δεν υπάρχει ζή- βολής της κρατικής ιδεολογίας στα παράνομης άσκησης του επαγγέλ-
τηση δεν υπάρχει προσφορά». Με ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως ματός τους. Φέρνουν δε παρά-
άλλα λόγια, οι αριστερές αυτές επισημαίνει η Μαρσελά Γιακούμπ δειγμα τα αποτελέσματα εφαρμο-
φεμινίστριες ενοχοποιούν τους στη Libération. Το νομοσχέδιο γής του νόμου στη Σουηδία, όπου
πελάτες και απαιτούν, ή, τουλά- αυτό υποστηρίζεται με θέρμη από οι πόρνες συνεχίζουν να ασκούν
χιστον, είναι έτοιμες να απαιτή- πολλές φεμινιστικές ομάδες/οργα- το επάγγελμά τους σε καθεστώς
σουν, την ποινικοποίηση της ζή- νώσεις που εκπροσωπούν τον παρανομίας, σε κρυφά διαμερί-
τησης αμειβόμενων σεξουαλικών «πλειοψηφικό» ριζοσπαστικό γαλ- σματα, στο διαδίκτυο, ή έξω από
σχέσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι η λικό φεμινισμό και «αντιγράφει», τις πόλεις υπό την «προστασία»
άποψη αυτή περί κατάργησης τουλάχιστον στη βασική του αρχή, της ρωσικής μαφίας στην άνθηση
των αμειβόμενων σεξουαλικών τον νόμο που έχει ψηφιστεί από το της οποίας ο νόμος έχει συμβάλει.
σχέσεων μέσω της εξάλειψης της 1999 στη Σουηδία με την υποστή- Συνοψίζοντας: γιατί, λοιπόν, οι
ζήτησής τους, και μάλιστα εκ- ριξη φεμινιστριών. ωστόσο, μερι- φεμινίστριες του ΣΥΡιζΑ, αλλά
φρασμένη με τα ίδια λόγια, χρησι- κές γαλλίδες φεμινίστριες, που και οι ομοϊδεάτισσές τους στη δυ-
μοποιείται προκειμένου να προω- προέρχονται από διάφορα θεωρη- τική Ευρώπη, ζητούν κατάργηση
της σεξουαλικής εργασίας αντί της
βελτίωσης των συνθηκών κάτω από
βιβΛια Και ΚειΜεΝα τις οποίες πραγματοποιείται αυτή,
όπως θα το έκαναν και για όποια
Γι’ αΥΤΟ ΤΟ αρΘρΟ άλλη μορφή εργασίας, όπως η συλ-
λογή πορτοκαλιών στην ελληνική
ύπαιθρο ή η, επίσης σωματική,
Λιόπη αμπατζή, Προσεγγίζοντας το φαινόμενο του trafficking, φροντίδα των ηλικιωμένων από
εθνικό Κέντρο Κοινωνικών ερευνών, αθήνα, 2008 τους/τις μετανάστες/τριες; Ο φε-
μινιστικός και ο κρατικός, διά στό-
Κώστας Γιαννακόπουλος, «πολιτικές σεξουαλικότητας και υγείας ματος του υπουργού Υγείας, λόγος
την εποχή του Aids» Σύγχρονα Θέματα, 66/1998, σσ. 76-86 για την πορνεία και το AiDS απο-
τελούν τις δύο όψεις του ίδιου νο-
Marcela Iacub, Le crime était presque sexuel et autres essais de ca- μίσματος: μιας πουριτανικής αντί-
ληψης περί «καλού» και «κακού»
suistique juridique, Flammarion, Paris 2002 σεξ η οποία δεν αναγνωρίζει την
ελευθερία επιλογής και συναινετι-
Marcela Iacub, “Changer d’esprit d’Etat”, Libération, 7 ιανουαρίου κής διαμόρφωσης των σεξουαλι-
2012 κών σχέσεων αλλά θέλει να επι-
βληθεί εξαναγκαστικά εν είδει
Gayle Rubin, «Σκέψεις για τη σεξουαλικότητα: Σημειώσεις για μια «αστυνομίας ηθών». zx
ριζοσπαστική θεωρία των πολιτικών της σεξουαλικότητας», με-
τάφραση:. Λ. αμπατζή, στο Κ. Γιαννακόπουλος (επιμέλεια), Σε-
1
βλ. You Tube με τίτλο «Α. Λοβέρδος:
ξουαλικότητα. Θεωρίες και πολιτικές της ανθρωπολογίας, αλεξάν-
Οι μαύρες πουτάνες έχουν AiDS»,
δρεια, αθήνα 2006, σσ. 401-481 http://www.youtube.com/watch?v=b0-
kxtsHoxg (τελευταία ανάκτηση:
Paola Tabet, «Τα δόντια της πόρνης. ανταλλαγή, διαπραγμάτευση 5/2/2012).
στις οικονομικο-σεξουαλικές σχέσεις», μετάφραση Λ. αμπατζή, στο 2
Όσον αφορά τη σεξουαλικότητα, κυ-
Κ. Γιαννακόπουλος (επιμέλεια), Σεξουαλικότητα. Θεωρίες και πο- ρίως οι ομοφυλόφιλοι αλλά και οι πόρ-
λιτικές της ανθρωπολογίας, αλεξάνδρεια, αθήνα 2006, σσ. 375-400 νες, είχαν θεωρηθεί «ομάδες υψηλού
κινδύνου», ενώ GRiD (Gay Related
Σώτη Τριανταφύλλου, Για την αγάπη της γεωμετρίας, πατάκη, immunodeficiency) ήταν το ακρώνυμο
αθήνα 2011 που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά
προκειμένου να ονομαστεί το AiDS.

Ένα εύπλαστο μυστήριο
(από το προηγούμενο)
Όλα αρχίζουν μ’ έναν
μόνο κόμπο και βελόνες.
μια λέξη, ένα μολύβι.
φτιάχνεις μια θηλιά στο
τίποτα. ρίξε έναν πόντο,
επανάλαβε τη διαδικα-
σία ώσπου να έχεις μια
γραμμή πάνω στην οποία
μπορείς να δουλέψεις.
είναι ένα σχέδιο καμω-
μένο από συνάφειες, από
υπομονή κι από ρυθμό,
ώσπου οι άδειοι βρόχοι
να δημιουργήσουν έναν
ιστό που μπορεί να φορε-
θεί αν είσαι τυχερή κι εκ-
παιδευμένη. Ποτέ δεν εί-
ναι αργά για να ανασύρεις
έναν πόντο που έχει φύ-
γει. κάθε τρύπα είναι ένας
υπαινιγμός για κάτι που
ίσως να σε ταλανίζει – κι
ολόκληρο μαζί το πλεκτό
είναι ένα δίχτυ νοήματος,
φορητό, νημάτινο φυλα-
χτό: το ανασύρεις απ’ την
τσάντα σου κι αμέσως κα-
ταφέρνει ν’ απαλύνει το
βουητό ενός τρένου, την
βαριά σιωπή μιας τρομε-
ρής αίθουσας αναμονής.
Ίδιο με δερματόδετο τε-
τράδιο, πυκνό από σειρές
έτοιμες να συνυφανθούν.
είναι εν ενεργεία σκέψη.
λυτρώνει από τις επικίν-
δυνες γωνιές του διαθέσι-
μου χρόνου, τις μετατρέ-
πει σε μόδα. Δουλειά που
σε ανασυνθέτει, εμμονή
που σε ανασυγκροτεί .
T
α λόγια ανήκουν στην
Γκουίνεθ λιούις
(Gwyneth Lewis),
«national poet» της
ουαλλίας για την πε-
ρίοδο 2005-2006, πλέκτρια,
ποιήτρια, θεατρική συγγραφέα
(το τελευταίο της έργο, μια
προβολή στο σήμερα του μύ-
θου των Ατρειδών, επικεντρω-
μένη στο πρόσωπο της κλυται-
μνήστρας, παίζεται αυτόν τον
Σικάγο 1967. Κυρίες πλέκουν στο σαλόνι.
καιρό στο κάρντιφ). Παρά τη
σαγήνη που της ασκεί η κλυ-
ταιμνήστρα, καθώς τη βλέπει
σαν ενσάρκωση της δικαιοσύ-
νης, της εκδίκησης, της εξέγερ-
σης ενάντια στον ανδρικό λόγο,
η λιούις πλησιάζει περισσό-
τερο την Πηνελόπη. με μια
διαφορά: οι δικές της «θηλιές
στο τίποτα» δεν επιστρέφουν
στο κενό, αλλά του δίνουν υπό-
σταση· είναι θηλιές στο τίποτα
που απλώνουν πλοκάμια, πα-
γιδεύουν τη λέξη ή το νήμα και,
αράδα την αράδα, σειρά τη
σειρά, κατασκευάζουν μορφές.
Άυλες οι λεκτικές, απόλυτα υλι-
κές και απτές οι νηματικές, βα-
σίζονται, και οι δυο, σε μια στέ-
ρεη τεχνική, μια γραμματική
ζωντανή, καμωμένη από προ-
σαυξήσεις, εξελίξεις και κατα-
στροφές, μια συμβολοσειρά
που είναι δυνατόν, κρατώντας
ίσες αποστάσεις από το συντα-
κτικό ή τη μεταφυσική, να την
αναγάγουμε σε φυσιολογία.
η λιούις επιμένει ότι η αί-
σθηση της σύμπτυξης και της
διαστολής, της συμπίεσης και
της διόγκωσης, είναι κοινή
όταν πλέκει κι όταν γράφει. το
καλή κι ανάποδη
η ιστορία και η φιλοσοφία του πλεκτού σε συνέχειες
Από την ειρηνη φωκιΑνου
πλεκτό είναι σπουδαία μετα-
φορά για τη δημιουργική δια-
δικασία, λέει. «Πλέκω, δου-
λεύω σε τρεις άξονες. ο
πρώτος, μια νέα προσωπικό-
τητα καμωμένη από υπομονή.
ο δεύτερος ένα κασκόλ συν-
θεμένο από γαλήνη. ο τρίτος,
ο αρτιότερος, μια λεπτή θηλιά
στο παρόν, που κανείς δεν την
βλέπει». ιδού η εναλλασσό-
μενη τοπογραφία των διαδο-
χικών καταστάσεων της συνεί-
δησης, καθώς η καλλιτέχνιδα
(άλλοτε πλέκτρια, άλλοτε ποι-
ήτρια) μεταπηδά από τον εσω-
τερικό της μετρονόμο στο
υπνωτιστικό τικ-τακ του πλε-
κτικού ρυθμού.
Από την τοπογραφία της λι-
ούις, στην «τοπολογία» της
τζόυς κέσελ – κι άλλη ποιή-
τρια-πλέκτρια στη μακρά
σειρά που κρατάει από την
Έμιλι ντίκισνον. «Από πού έρ-
χονται οι λέξεις;» αναρωτιέται
στο ομώνυμο ποίημά της η κέ-
σελ. «ςτα όνειρα, ή όταν περ-
πατάς, πλένεις τα πιάτα, βουρ-
τσίζεις τον σκύλο; και οι
εικόνες; ςε αναλαμπές ή ξε-
σπάσματα, σε παύσεις ή ανά-
ιδιωτική συλλογή
παυλες, σε μια στιγμή εφήμε-
ρης έξαρσης; Πότε ανθίζουν,
πότε ρέουν οι αράδες σε ρυθ-
μούς και σχέδια; ςε μια πορεία
συρραφής διαδοχικών θηλιών
από ρυθμό; είναι ένας γάμος
πένας και χαρτιού, μέσα από
ανακαλύψεις και λάθη, είναι
η επεξεργασία των νημάτων;
Πώς πλέκει κανείς ένα ποίημα,
όταν δουλειά του ποιητή είναι
να ξηλώνει;»
Αυτές τις αλληλοπάθειες ή
τα φαινόμενα διασταύρωσης
και ανταλλαγής που προβάλ-
λουν οι πλέκτες-ποιητές μπο-
ρούμε βέβαια να τα ερμηνεύ-
σουμε και σαν μια αντίδραση
στη μορφική προδιάθεση που
εμπεριέχει το ίδιο το υλικό
τους. Ίσως ο ποιητής να νο-
σταλγεί την πνευματική ελα-
φράδα του χειροτέχνη και,
αντιστρόφως, εκείνος που δου-
λεύει με τα χέρια να θαυμάζει
τη διανοητική ένταση της ποι-
ητικής προσπάθειας. Όμως,
ακόμη και στο πνευματικό επί-
πεδο, το χέρι δουλεύει. μέσα
στο αφηρημένο δημιουργεί το
συγκεκριμένο και μέσα στο
αβαρές το σημαντικό.
[Mάιος 2012] #19 the books’ jοurnal 97
η πιο πρόδηλη, πάντως, κοι-
νότητα ανάμεσα στην ποίηση
και το πλέξιμο δεν είναι παρά
η γαλήνη, εκείνη η tranquility
για την οποία μίλησαν πρώτοι
οι άγγλοι ρομαντικοί. ο ςέι-
μους Χήνυ, στο ποίημά του
«μια κούκλα μαλλί», αφιερω-
μένο στη μνήμη της ποιήτριας
ελίζαμπεθ μπίσοπ, μετατοπί-
ζεται αριστοτεχνικά από το κυ-
ριολεκτικό στο μεταφορικό
επίπεδο, μέσα από την ανά-
μνηση μιας συζήτησης για πλε-
κτά που είχε κάνει κάποτε με
την ποιήτρια· και την καλεί «να
ξαναγυρίσει φορώντας μια
πλεκτή ζακέτα»,
γιατί έτσι θα μπορέσουμε
να φανταστούμε
το απαλό κροτάλισμα,
τη στιγμιαία
λάμψη των βελόνων
και να τις δούμε
σαν πυγολαμπίδες
μες στη γαλήνια αναπόληση
εκείνου του εύπλαστου
μυστηρίου:
Ένας πόντος καλή, ένας
άπλεκτος, ένας ανάποδη…
η φράση «γαλήνια αναπό-
ληση» ανακαλεί, βέβαια, τον
περίφημο ορισμό της ποίησης
που διατύπωσε ο Γουέρ-
ντσγουορθ, στον πρόλογο της
συλλογής του Λυρικές Μπαλά-
ντες: «η ποίηση είναι η αυθόρ-
μητη ροή δυνατών συναισθη-
μάτων: κατάγεται από μια
συγκίνηση που την αναπο-
λούμε μέσα στη γαλήνη». είναι
η ίδια γαλήνη, η «επιστροφή
εις εαυτόν», στην οποία εγκα-
ταλείπεται ακόμη και η πιο
απλοϊκή τεχνήτρα όταν κρατάει
στα χέρια της το «εύπλαστο μυ-
στήριο» του πλεκτού της.
(συνεχίζεται)
Σημείωση: μπορείτε να αναζη-
τήσετε, διάσπαρτα στο ανά
χείρας τεύχος, πολλά ακόμα
ποιήματα με θέμα τους το πλέ-
ξιμο.

ΜΙΚΡΕΣ ΑΓΓΕΛΙΕΣ
to BooKs' JourNal εγκαινίασε στήλη
μικρών αγγελιών, στα πρότυπα των
βρετανικών και των αμερικανικών εκ-
δόσεων για το βιβλίο. Προσωπικά,
ανταλλαγές, ενοικιάσεις σπιτιών για
φοιτητές και συγγραφείς, σπουδές, τα-
ξίδια, εκδρομές, εκδόσεις, αναζήτηση
εκδοτών – και ό,τι άλλο νομίζετε ότι
μπορεί να ενδιαφέρει αναγνώστες που
μπορεί να ανταποκριθούν... Για αρχή,
και δοκιμαστικά, η δημοσίευση των
αγγελιών θα γίνεται δωρεάν. ςτόχος, η
καθιέρωση μιας στήλης που υπάρχει
σε αντίστοιχα περιοδικά στην Αμερική
και στην ευρώπη. ςας παρακαλούμε
στείλτε την αγγελία σας (προσπαθή-
στε να μην υπερβαίνει τις 30 λέξεις,
αλλά αν τις υπερβεί δεν θα τα χαλά-
σουμε κιόλας ) στην ηλεκτρονική μας
διεύθυνση info@booksjournal.gr. Δώ-
στε ζωή στις σελίδες μας εκθέτοντας
μικρές ή μεγαλύτερες επιθυμίες της
ζωής σας.
98 the books’ journal #19 [Mάιος 2012]
ΠPoΣΩΠiKa
Έκτωρ και Ανδρομάχη. είμαι άνθρωπος
του βιβλίου. Αλλά μου αρέσουν ακόμα τα
ταξίδια, η ορειβασία, το κολύμπι, η
όπερα, οι συντροφιές και το καλό κρασί.
είμαι τρυφερός, διασκεδαστικός, γενναι-
όδωρος και προστατευτικός. Αναζητώ κο-
πέλα γύρω στα 38-40 για να μοιραστώ
μαζί της αυτά τα ενδιαφέροντα. Αν είσαι
αυτή η κοπέλα επικοινώνησε με τον
Έκτορα στη διεύθυνση:
dxou11@otenet.gr
Από τη Μονεμβασιά. είμαι 60, λεπτός,
ζωηρός, κοσμοπολίτης, γενναιόδωρος.
λατρεύω την όπερα και τα ταξίδια. Αν
συμμερίζεσαι την ιδιορρυθμία μου, και
είσαι μεταξύ 45 και 60, λεπτή, ζωηρή,
κοσμοπολίτισσα, γενναιόδωρη και λα-
τρεύεις την όπερα, στείλε μου γράμμα σε
κλειστό φάκελο στο περιοδικό με την έν-
δειξη: για Αλέξανδρο μονεμβασιώτη. Θα
δούμε μαζί τις μεγάλες πρεμιέρες στη
μητροπολιτική Όπερα της νέας υόρκης –
κι ίσως να συνεχίσουμε να ταξιδεύουμε
και να το γιορτάζουμε και στο μέλλον.
Θα απαντηθούν όλες οι επιστολές.
Γυναίκα χωρίς καθοδήγηση αναζητά
χειραφετημένο άντρα για παροχή υπη-
ρεσιών συντρόφου, δασκάλου, κηδε-
μόνα ή/και προϊστάμενου. είμαι δοτική,
φιλομαθής, αξιόπιστη ή/και φερέγγυα.
ςυστατικές διαθέσιμες κατόπιν απαιτή-
σεως. ελέγχω την αλληλογραφία μου
κάθε δέκα λεπτά στη διεύθυνση
st.gertrudi@gmail.com.
52 χρόνων, θύμα της κρίσης του τύπου
(δημοσιογράφος, δηλαδή, που έχασε τη
δουλειά του). Πραγματιστής και ουτοπι-
κός, φιλόδοξος και αναχωρητής. Γράφω
λογοτεχνία αλλά δεν έχω δημοσιεύσει
ακόμα – έχω καιρό. Αυτάρκης οικονομικά,
χάρη στη δημιουργικότητα και στο πνεύμα
αποταμίευσης των γονέων μου, ζητώ σύ-
ντροφο μέχρι 40, για μια χειμωνιάτικη πε-
ριπέτεια – την οποία θα μπορούσαμε,
κοινή συναινέσει, να παρατείνουμε αν στο
μεταξύ δεν έχουμε «σκοτωθεί». Γράψτε
με φωτογραφία: westtend1958@yahoo.gr
ΕΝΟΙΚΙΑΣΕΙΣ
Επείγον. ενοικιάζεται διαμέρισμα 115 τμ.
διαμπερές, αυτόνομη θέρμανση, φυσικό
αέριο, πόρτα ασφαλείας, 5ος όροφος,
ΧΑμηλοτΑτο ενοίκιο, πλησίον Αγίου
μελετίου και 10 λεπτά από μετρό Πλ. βι-
κτωρίας, επικοινωνία: 6974434613.
ΠΩΛΟΥΝΤΑΙ
Διατίθενται οι εξής τόμοι και λευκώ-
ματα, σε άριστη κατάσταση, στην τιμή
των 10 ευρώ ο καθένας: –Χρονικό του ει-
κοστού αιώνα, εκδ. 4ε. –Η συμβολή της
Θράκης εις τους απελευθερωτικούς αγώ-
νας του έθνους. –Λες και ήταν χθες! Μνή-
ΜΠΑΖΑΡ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΑΙ ΕξΟΠΛΙΣΜΟΥ
το ευρωπαϊκό κέντρο λογοτεχνικής μετάφρασης (εκεμελ) διοργανώνει το ςάββατο
28 και την κυριακή 29 Απριλίου στην έδρα του, Παπαδιαμαντοπούλου 4, 4ος όροφος,
μπαζάρ βιβλίων και ειδών εξοπλισμού. Θα πουληθούν σε πολύ χαμηλές τιμές τα βι-
βλία της βιβλιοθήκης, μεταξύ των οποίων και κάποια μεγάλα λεξικά και εγκυκλο-
παίδειες, καθώς και μέρος του εξοπλισμού της σχολής.
Ώρες λειτουργίας: ςάββατο 12:00-18:00, κυριακή 12:00-15:00
μες από το παλιό Ηράκλειο. –Παραδο-
σιακή ζωή και τέχνη στα κείμενα των πε-
ριηγητών, 15-19ος αιώνας. –Η Ελλάδα
στο γύρισμα του αιώνα, εκδ. εκπαιδευ-
τηρίων Γείτονα. –Αγιοτριαδίτικες δια-
δρομές, έκδ. μονής Αγίας τριάδας Χα-
νίων. –Αρχές και αξίες για την οικο-
δόμηση της Ευρώπης, έκδ. εκκλησίας ελ-
λάδος. –Μοναστήρια των Μεγάρων. –
Μοναστήρια της Μαγνησίας. επίσης δια-
τίθενται (αμεταχείριστοι) τόμοι του
περιοδικού Παλίμψηστον του ηρακλείου,
καθώς και δίσκοι βινυλίου 33 στροφών
με βυζαντινούς ύμνους και δημοτικά τρα-
γούδια. Πληροφορίες 6936966704.
Πωλείται ισόγειο διαμέρισμα, καλοδια-
τηρημένο, 78 τετραγωνικά, του 1978, στις
παρυφές του υμηττού. Πληροφορίες,
τηλ. 6937177813.
ΖΗΤΟΥΝ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η Βίλια ζει είκοσι χρόνια στην ελλάδα,
καταλαβαίνει τα απλά ελληνικά, μαγει-
ρεύει απλά ιταλικά φαγητά, μιλάει
άψογα αγγλικά και φιλιππινέζικα. είναι
διακριτική, χαμογελαστή, πρόθυμη, άν-
θρωπος απόλυτης εμπιστοσύνης και
όταν κάνει τις δουλειές του σπιτιού σι-
γοτραγουδάει στη μητρική της γλώσσα.
Χρειάζεται μια συμπληρωματική απα-
σχόληση για την τρίτη, για να συνεχίσει
να στέλνει χρήματα στην μεγάλη οικογέ-
νεια της που ζει στις φιλιππίνες. εμείς
που τη γνωρίζουμε δέκα χρόνια τώρα, τη
θεωρούμε μέλος της οικογένειάς μας. Γι’
αυτό, αν ενδιαφέρεστε να της προσφέ-
ρετε εργασία, επικοινωνήστε πρώτα μαζί
μας στην ηλεκτρονική διεύθυνση: rgeor-
gak@dolnet.gr
ΖΗΤΟΥΝΤΑΙ
Αναζητώ κόμικς των δεκαετιών του 1970
και του 1980, και συγκεκριμένα ελληνικές
σειρές των τίτλων Κοκομπίλ και Τζόννυ
Λόγκαν, εκδόσεις ςτέλιου Ανεμοδουρά,
σε όσο το δυνατόν καλύτερη κατάσταση.
την τιμή θα τη συζητήσουμε. ςτείλτε μή-
νυμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
kanonaki10@yahoo.gr
Αναζητώ σε καλή κατάσταση βιβλία των
εκδόσεων τσέπης του Γαλαξία. την τιμή
θα τη συζητήσουμε. ςτείλτε μήνυμα στην
ηλεκτρονική διεύθυνση: kanonaki10@ya-
hoo.gr
Αναζητώ σε καλή κατάσταση τη χαρτό-
δετη έκδοση Δαρεμά Ο εραστής της Λαί-
δης Τσάτερλυ, του ντ.Χ. λώρενς (προ-
σοχή: την παλιά έκδοση, όχι τη νεότερη
των εκδόσεων καστανιώτη). την τιμή θα
τη συζητήσουμε. ςτείλτε μήνυμα στην
ηλεκτρονική διεύθυνση: kanonaki10@ya-
hoo.gr
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ευρασία
η έντυπη έκδοση των Κριτικών 2011. η
ηλεκτρονική δημοσίευση κειμένων συ-
νεχίζεται κανονικά στον ιστοχώρο του
περιοδικού, με τελευταία την κριτική του
φ. κτενίδη (2012-07) για δύο πρόσφατα
βιβλία του ρόμπερτ ρόουλαντ ςμιθ.
ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ
Στις σελίδες του ιστοχώρου Philosophica
μπορείτε, μεταξύ άλλων, να ενημερω-
θείτε: για προγραμματισμένες φιλοσο-
φικές εκδηλώσεις σε όλη την ελλάδα,
όπως για το 2ο Πανελλήνιο ςυνέδριο φι-
λοσοφίας της επιστήμης, με ανοιχτό call
for papers.
Η dada da academy, σε συνεργασία με
τη Wiener art Foundation, παρουσιάζει
την ομαδική έκθεση σύγχρονης τέχνης
με τίτλο «Παρνασσός». τα εγκαίνια θα
πραγματοποιηθούν τη Δευτέρα 7 μαΐου
2012, στις 19:00, στον εκθεσιακό χώρο
του φιλολογικού ςυλλόγου «Παρνασ-
σός». ςτην έκθεση «Παρνασσός» συμμε-
τέχουν κυρίως νέοι ελληνες καλλιτέχνες
με διεθνή καριέρα, αλλά και ξένοι εικα-
στικοί που ζουν και εργάζονται στην
Αθήνα. Παραγωγή: DaDa Da academy &
Wiener art Foundation. επιμέλεια: Stefan
Bidner. ςυντονισμός: Πάνος Παπαδό-
πουλος
ΜΑΘΗΜΑΤΑ
Με λένε Μαρία, είμαι από την Πόλη, δι-
δάσκω τουρκικά που είναι η δεύτερη μη-
τρική μου γλώσσα, με μέθοδο φιλική για
τους Έλληνες και τιμές προσιτές (κέντρο
Αθήνας, νότια προάστια και Πειραιάς).
τηλεφωνήστε 7-9 μ.μ. στο 210 9845367.