Στην Ντίσνεϋλαντ

του τρόμου
100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΚΑΡΑΤΡΑΝΤΟΣ, ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ,
ΝΊΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ, ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ,
Λεβ Πονομαριόφ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΑΛΚΟΣ, KATEΡINA ΣXINA, Δ. Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΊΔΗΣ

78>
ΔΗΜΟΣΘΕNΗΣ ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ: Αναδίπλωση στον εθνοκεντρισμό
ΠΑΥΛΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΔΗΣ: Βαρουφάκης, Τσίπρας, Ανόητοι Ηττημένοι
9 770001 792587
2 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
 EDITORIAL Στην Ντίσνεϋλαντ του τρόμου

Ε
κατό χρόνια μετά την

Αλέκος Παπαδάτος
Οκτωβριανή Επανάστα-
ση, δυο είναι τα αναμ-
φίβολα συμπεράσματα,
στα οποία συγκλίνουν
όλοι οι σοβαροί ιστορικοί, ανεξαρ-
τήτως ιδεολογικής ταυτότητας:
zx Επρόκειτο για ένα ιστορικό συμ-
βάν παγκόσμιας σημασίας, που
επέδρασε και συνεχίζει να επιδρά
στην εξέλιξη του κόσμου.
zx Ανεξαρτήτως των κινήτρων της
Επανάστασης ή της ρητορικής
των εμπνευστών ή/και των ηγετών
της, τα κομμουνιστικά καθεστώτα
που γέννησε και συντήρησε γρή-
γορα μετατράπηκαν σε μηχανι-
σμούς αυταρχισμού, σε καθεστώτα
απόλυτου ολοκληρωτισμού, που
συνύφαναν την εξουσία τους με
τη βία, την εξόντωση των αντιπά-
λων τους, την επιβολή κεντρικού
σχεδιασμού στην οικονομία αλλά
και σε κάθε έκφανση της ζωής,
την απαγόρευση της ελευθερίας
της έκφρασης και τη δίωξη της
προσπάθειας γενναίων πολιτών
να πουν τη γνώμη τους, τη δη-
μιουργία στρατοπέδων αναγκα-
στικής εργασίας και, στην ουσία,
μαζικών θανάτων.

Από παλιά έχει υποστηριχθεί από

πολλούς ότι τα εγκλήματα του κομ-
μουνισμού είναι παρεκκλίσεις από
την ιδέα, έργο φανατικών – και ο πιο
φανατικός, κατ’ αυτή την εκδοχή,
ήταν ο Στάλιν. Ο κομμουνιστικός
ολοκληρωτισμός όμως δεν ήταν στα-
λινική παρέκκλιση, αλλά καταστατι-
κή επινόηση που θεωρητικοποίησε
ο Λένιν, στο όνομα της απόλυτης
πειθαρχίας και της εφαρμογής της Παρωδία αφίσας σοσιαλιστικού ρεαλισμού από τον Αλέκο Παπαδάτο.
κομματικής γραμμής παντού. Η βία, και εξευτελισμού του ανθρώπου. τύπου τελεολογικές αναφορές έχει της και τις επιπτώσεις της. Για τα
ο τρόμος, η δίωξη των αντιπάλων Στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλι- απαντήσει αποστομωτικά ο Ζακ καθεστώτα που δημιούργησε, κα-
βρισκόταν στην προγραμματική σμού, στην Κίνα, στην Καμπότζη Ζυλλιάρ: «Για ποιον λόγο και προς θεστώτα γεμάτα νεκρούς, φτώχεια,
ιδεολογικοπολιτική ταυτότητα των του Πολ Ποτ, στην Κούβα, στη τι εγκληματίες που επικαλούνται δηώσεις, ποδοπάτηση του ανθρώ-
κομμουνιστικών καθεστώτων. Κάτι Βόρεια Κορέα. το καλό είναι λιγότερο ένοχοι από που. Περιηγηθείτε μαζί μας την
που, άλλωστε, το έδειξε η ιστορική Και το κίνητρο; Το όνειρο για τη εκείνους που επικαλούνται το κακό;» κομμουνιστική Ντίσνεϋλαντ του
έρευνα αλλά προκύπτει και από την θεμελίωση ενός φωτεινού, ανέφελου Το ανά χείρας τεύχος του Books’ τρόμου.
«εκτός γραμμής» λογοτεχνία που μέλλοντος ενός κοινωνικά δίκαιου Journal αρχίζει, με βάση τη γεμάτη
γράφτηκε στις κομμουνιστικές χώ- και ευημερούντος πλανήτη, ενός πλούσια βιβλιογραφία αγορά, να
ρες – μια λογοτεχνία που περιέγρα- απόλυτου «καλού» που περιμένει δημοσιεύει κείμενα για την Οκτω-
ψε καθεστώτα φόβου, ανελευθερίας στο τέλος του δρόμου; Σε τέτοιου βριανή Επανάσταση, την ερμηνεία

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 3

 ΣYNEPΓATEΣ..................................................
Μαρία Αθανασοπούλου. Επίκουρος καθηγήτρια νεοελλη-
νικής λογοτεχνίας και θεωρίας της λογοτεχνίας στο τμήμα
Mηνιαία Eπιθεώρηση Θεάτρου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Έτος 7ο / Tεύχος 80 / Σεπτέμβριος 2017 / τιμή 5€ Έχει μεταφράσει στα ελληνικά το εγχειρίδιο του Jeremy
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ Ηawthorn, Ξεκλειδώνοντας το κείμενο: μια εισαγωγή στη
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, θεωρία της λογοτεχνίας. Βιβλία της: Θεόδωρος Ντόρρος: Στου
γλυτωμού το χάζι (2005), Το ελληνικό σονέτο (2011), Κ.Π.
Tηλ./Fax: 210 6450006
Καβάφης: τα θεατρικά ποιήματα (2014).
info@booksjournal.gr Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου. Καθηγήτρια νεοελληνικής
www.booksjournal.gr φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης Θεσσαλονίκης. Βιβλία της: Νίκος Εγγονόπουλος (1987), Ο
άλλος εν διωγμώ (1998), Η γραφή και η βάσανος (2000), Το
Σύμβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά
Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Ελλήνων Εβραίων (2007), Οι
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης περιπλανήσεις της Εδεσσαίας (2007).
Αρχισυντάκτης Διαδικτύου: Τάσος Μπάρλας Θεόδωρος Γιαννόπουλος. Διδάκτωρ προϊστορικής αρχαιο-
λογίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Πιο πρόσφατο
Γραμματεία Σύνταξης βιβλίο του, «Πόθεν και πότε οι Έλληνες;». Οι υπεύθυνες απα-
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης, ντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας
Τριαντάφυλλος Καρατράντος, για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού (2012).
Μυρτώ Λιαλιούτη, Kατερίνα Oικονομάκου, Μυρσίνη Γκανά. Μεταφράστρια. Γράφει κριτική λογοτε-
Γιώργος Σιακαντάρης, Δημήτρης Σκάλκος, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης χνίας και ποιήματα. Σε λίγες μέρες κυκλοφορεί το βιβλίο
της Τα πέρα μέρη.
Επιστημονική Eπιτροπή Γιώργος Δεληγιαννάκης. Επίκουρος καθηγητής ελληνικού
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης πολιτισμού στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Πιο πρό-
σφατο βιβλίο του: Μια άγνωστη πηγή για την πόλη της Ρόδου
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
στην ύστερη αρχαιότητα (2008).
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική: Λάκης Δόλγερας. Συγγραφέας. Βιβλία του: Ξεχασμένες
Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου ιστορίες (2007), Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου συνάντηση της Ελεονώρας και του Νίκου (2012), Νικητές
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου και νικημένοι (2013), Νεκρός στον ήλιο του Ιουλίου (2015).
Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης Δημήτρης Ελέας. Πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας
Ιστορία: Άννα Μαρία Δρουμπούκη, Δημήτρης Κυρτάτας και ερευνητής. Βιβλία του: Εκκεντρικές σημειώσεις (2013),
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες: Ιδιωτικός Κορνήλιος (2014).
Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος, Παύλος Ελευθεριάδης. Kαθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Βιβλία του: Συνταγματισμός
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης και Πολιτικές Αξίες (1999), Legal Rights (2008). Είναι συν-ε-
πιμελητής του συλλογικού τόμου Philosophical Foundations
Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαμβακάς
of European Union Law (2012).
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας άλλων δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης έχει χρησιμοποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο
της νεοελληνικής φιλολογίας.
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
Γιώργος Ζώταλης. Γιατρός.
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας Γιώργος H. Ηλιόπουλος. Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Freie
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια Universität Βερολίνου, συγγραφέας και μεταφραστής.
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουμπούλη, Π.Κ. Ιωακειμίδης. Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου
Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη Αθηνών, υπήρξε ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Διακυβερ-
Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέμπης νητική Διάσκεψη για τη σύνταξη της Συνθήκης της Νίκαιας
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006 και αναπληρωματικό μέλος της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης
Λογιστήριο: Σταμάτης Ραγκούσης - τηλ. 210 6920390 (Convention) για την επεξεργασία του Ευρωπαϊκού Συ-
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας ντάγματος. Πιο πρόσφατα βιβλία του: Ευρωπαϊκό σύνταγμα
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6543261 και ευρωπαϊκή ενοποίηση (2005), Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή
Eκτύπωση: IRIS Eκτυπώσεις A.E.B.E. Ένωση; (2007), Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές, ευρωπαϊκό
Διανομή: Άργος A.E. και περιφερειακό σύστημα (2007), Η Συνθήκη της Λισσαβώνας
(2010), Κρίση, Ευρώπη και Αριστερά (2016).
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία Μαρία Καβάλα. Διδάκτωρ ιστορίας, διδάσκει στο Τμήμα
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας): Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ-
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή σαλονίκης. Πρόσφατη εργασία της: The social and economic reality
of the Jewish community of Thessaloniki shortly before elimination
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
(1943) and versions of the local anti-Semitism of the era (2015).
τηλ. 2310-237515, 2310-237463, Βασίλης Καπετανγιάννης. Διδάκτωρ πολιτικών επιστημών
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, αναλυτής, δοκιμιογράφος,
Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης μεταφραστής και βιβλιοκριτικός.
Βύρων Καρύδης. Δημοσιογράφος, διετέλεσε αρχισυντάκτης
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
της Ελληνικής Υπηρεσίας του BBC και ανταποκριτής της
Tηλ./Fax: 210 6450006 Καθημερινής στο Λονδίνο. Σήμερα ασχολείται κυρίως με την
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των συντακτών τους έρευνα στα Βρετανικά Αρχεία.Τα θέματα που τον ενδιαφέρουν
έχουν σχέση με τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας.
ISSN: 1792-5878 Δήμητρα Κατιώνη. Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές Το
παραμύθι από ψηλά (2008) και Τρεις μέρες κι ένα τρίτο (2016).
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €, Τριαντάφυλλος Καρατράντος. Διεθνολόγος με ειδικότητα
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €, στα θέματα ασφάλειας και καθηγητής στη Σχολή Εθνικής
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη Ασφάλειας. Βιβλία του: Πριν το Μνημόνιο δεν έβλεπες (2013),
εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. Σφάξε με αγά μου ν’ αγιάσω. Ισλαμικό κράτος, ευρωπαϊκή
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης ασφάλεια και Ελλάδα (2016).
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: Δημοσθένης Κούρτοβικ. Συγγραφέας, ανθρωπολόγος, δια-
142002320004738 τέλεσε για πολλά χρόνια κριτικός λογοτεχνίας και πολιτικός
αρθρογράφος στην εφημερίδα Τα Νέα, έως την αποχώρησή
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
του τον περασμένο Ιανουάριο λόγω συνταξιοδότησης. Πιο
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA πρόσφατα λογοτεχνικά βιβλία του, το μυθιστόρημα Τι ζητούν
4 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
οι βάρβαροι (2012) και η συλλογή διηγημάτων Λαχανόρυζο του
Σταυρού (2012). Πιο πρόσφατο δοκίμιό του, Η νοσταλγία της
πραγματικότητας (2015).
Δημήτρης Κυρίτσης. Αναπληρωτής καθηγητής της Νο-
μικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Reading. Πρόσφατο
βιβλίο του: Where our Protection Lies: Separation of Powers
and Constitutional Review (2017).
Πάσχος Μανδραβέλης. Δημοσιογράφος. Πιο πρόσφατο
βιβλίο του: Ασκήσεις φιλελευθερισμού (2006).
Νίκος Μαραντζίδης. Καθηγητής πολιτικής και κοινωνικών
ταυτοτήτων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Βιβλία του:
Οργάνωση και συλλογική δράση (1995), Οι μικρές Μόσχες
(1997), Γιασασίν Μιλλέτ: Ζήτω το έθνος (2001), Δημοκρατικός
Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) (2010), Ο ελληνικός εμφύλιος και το
διεθνές κομμουνιστικό σύστημα (με τον Κώστα Τσίβο, 2012),
Εμφύλια πάθη, Ι και ΙΙ (με τον Στάθη Καλύβα, 2015 και 2016).
Γιώργος Μιχαηλίδης. Υποψήφιος διδάκτωρ στο Maximilians
Universität – Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Ερευνητής και
μεταφραστής.
Γιάννης Νικολούδης. Οικονομολόγος, γράφει διηγήματα.
Γιώργος Ξενάριος. Συγγραφέας. Βιβλία του: Η πτώση του
Κωνσταντίνου (1990), Οι δίδυμοι (1994), Σμιλεύοντας το φως
(2001), Στην άκρη του κόσμου (2011).
Πέτρος Παπασαραντόπουλος. Εκδότης και συγγραφέας.
Πρόσφατα βιβλία του: Λεωνίδας Κύρκος: Εκ βαθέων (επιμ.,
2009), Πολιτικό τραβέρσο στην ύστερη μεταπολίτευση (2010),
Μύθοι και στερεότυπα της ελληνικής κρίσης (2012), Εξτρεμι-
σμός και πολιτική βία στην Ελλάδα. Το Big Bang της Χρυσής
Αυγής (2014).
Λάκης Παπαστάθης. Σκηνοθέτης και συγγραφέας. Ταινίες
του: Τον καιρό των Ελλήνων (1981), Θεόφιλος (1987), Το
μόνον της ζωής του ταξείδιον (1999), Ταξίδι στη Μυτιλήνη
(2010). Έχει δημοσιεύσει τις εξής συλλογές διηγημάτων: Η
νυχτερίδα πέταξε (2002), Η ήσυχη και άλλα διηγήματα (2005),
Το καλοκαίρι θα παίξει την Κλυταιμνήστρα (2011), Ο δάσκαλος
αγαπούσε το βωβό σινεμά (2014).
Γιώργος Πινακούλας. Διδάκτωρ φιλολογίας στο Πανεπι-
στήμιο Αθηνών, μεταφραστής.
Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Κυκλοφορούν τα
βιβλία του, Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης 1985-1989 (2015),
Αθήνα, πόλη των γυναικών (2017).
Γιάννης Σαρηγιαννίδης. Διδακτορικός φοιτητής στη Γνω-
στική Νευροεπιστήμη. Ποιήματα και μεταφράσεις του δημο-
σιεύτηκαν ή πρόκειται να δημοσιευθούν σε περιοδικά όπως:
Οδός Πανός, Μανδραγόρας, Εντευκτήριο, Ποιητική και Τεφλόν.
Νικήτας Σινιόσογλου. Διδάκτωρ φιλοσοφίας στο Πανεπι-
στήμιο του Καίμπριτζ, εντεταλμένος ερευνητής στο Εθνικό
Ίδρυμα Ερευνών (Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών). Βιβλία
του: Plato and Theodoret: The Christian Appropriation of Pla-
tonic Philosophy and the Hellenic Intellectual Resistance (2008),
Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia
in Gemistos Plethon (2011), Αλλόκοτος ελληνισμός (2016).
Δημήτρης Σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος.
Βιβλία του: Αλήθειες για το φιλελευθερισμό (2008), Αλλάζει
η Ελλάδα; (2016).
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας
και μεταφράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία
των Τόνι Μόρισον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ
Μπράντμπερι, Τζορτζ Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς. Το
βιβλίο της, Καλή κι ανάποδη (2014) τιμήθηκε με το κρατικό
βραβείο δοκιμίου. Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο της Μυστικά
του συρταριού.
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης. Μεταφραστής και δημο-
σιογράφος, εκδότης της επιθεώρησης ρωσικού πολιτισμού
Στέππα. Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του: Γράμματα από
τη Ρωσία.
Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία
ενός βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή δι-
ηγημάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε
με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πραγματοποίησε
δύο ατομικές εκθέσεις φωτογραφίας. Πιο πρόσφατα βιβλία
του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστορία (2012), αναθεωρημένο
το μυθιστόρημά του Aegypius Monachus (2013) και το θεα-
τρικό κείμενο Το παγκάκι του κανένα (2014), Από το πουθενά
(2015). Μόλις κυκλοφόρησε η νουβέλα του Lady Cortizol.
Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει
γράψει τα βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερ-
ρεαλισμού (1991), Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισά-
βετ Κοτζιά επιμελήθηκε την ανθολογία Σύγχρονη Ελληνική
Πεζογραφία (1995).
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 5
22 16
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
8 ΔΙΑΛΟΓΟΣ
Δημήτρησ Γκουζιώτησ – Λείπει η Κατερίνα Γώγου
Περικλήσ Τσιτσάνησ – Δυο φωνές

10 ΠAPEMBAΣEIΣ
25 Γιώργος Ζώταλης – Στο βιβλιοπωλείο
Γιώργοσ Η. Ηλιόπουλοσ, Δημήτρησ Ελέaσ – Δέκα σημειώσεις για τον Κορνήλιο Καστοριάδη
Λάκησ Παπαστάθησ – «Μια σκιά γυρεύει το χαμένο σώμα της»
Γιώργοσ Δεληγιαννάκησ, Θεόδωροσ Γιαννόπουλοσ – Βαγγέλης Πανταζής 1947-2017
EIΔΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ – Η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης και ο κ. Κατρούγκαλος

34 Παυλος Ελευθεριαδης – Ανόητοι Ηττημένοι

41 Γιώργοσ Ξενάριοσ – Κατεύθυνση προς Ανατολάς

41 34
Αιέρωμα: Στην Ντίσνεϋλαντ του τρόμου
42 Πέτροσ Παπασαραντόπουλοσ – Ευρωπαϊκή Αριστερά και Οκτωβριανή Επανάσταση
51 Τριαντάφυλλοσ Καρατράντοσ – Ο Οκτώβρης που «γέννησε» τον Στάλιν
54 Δημήτρησ Β. Τριανταφυλλίδησ – Βίαιος εξουσιαστής σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς
57 Δημήτρησ Σκαλκοσ – Η πριγκίπισσα του Κρεμλίνου
60 Πάσχοσ Μανδραβέλησ – Η τελευταία συνωμοσία
63 Δημήτρησ Β. Τριανταφυλλίδησ – Συνέντευξη: Λεβ Αλεξάντροβιτς Πονομαριόφ
«Στη Ρωσία δεν υπάρχει ελευθερία του λόγου»
68 Νίκοσ Μαραντζίδησ – Η αποτυχία της μετακομμουνιστικής περιόδου

42
70 Νικήτασ Σινιόσογλου – Γλωσσανθρωποφαγία και αυτοανάλωση
72 Δημοσθενησ Κουρτοβικ – Από την κατάκτηση στην αναδίπλωση
74 Δημήτρησ Κυρίτσησ – Ιδιοκτησία και Δικαιοσύνη
75 Γιάννης Σαρηγιαννίδης – Ποιήματα – Λαβυρινθίτιδα 1, Λαβυρινθίτιδα 2
76 Βύρωνασ Καρύδησ – Η ιστορία μιας αιχμαλωσίας
81 Γιάννης Σαρηγιαννίδης – Ποίημα – Μετακόμιση και πάλι μετακόμιση και πάλι μετακόμιση
82 Μυρσίνη Γκανά – Οι δακτύλιοι της μνήμης
84 Λάκησ Δόλγερασ – Ο Έσδρας είναι ακόμη εδώ
86 ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ Αμπατζοπουλου – Όχι στις σκλαβιές της καθημερινότητας
88 Μαρία Καβάλα – Τα παιδιά που χάθηκαν
70 63 90 Δήμητρα Κατιώνη – Ποιήματα – Τα φύλλα, Λύγισε, Τα αγάλματα, Το νανούρισμα της χελώνας
90 Μαρία Αθανασοπούλου – H λογοτεχνία ως τρόπος ζωής
92 Βασίλησ Καπετανγιάννησ – Ο ευρωπατριωτισμός ως λύση στα προβλήματα της ΕΕ

Στήλες

22 Συνομιλίες με νέους συγγραφείς – Συνέντευξη στους Γ. Μιχαηλίδη, Γ. Πινακούλα

Σωφρόνης Σωφρονίου: «Ελέγχω πάντα τις επείσακτες μεταβλητές»

30 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
ΓΙΩΡΓΟσ ΖΕΒΕΛΑΚΗς – Η ιστορία μιας φωτογραφίας

76 32 Taurus #28
Π.Κ. ΙωακειμιδηΣ – Ευρωπαϊκές αντιφάσεις...

43 ΜικροϊστορΙες, Μισελ ΦαΪς (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων)

Γιάννησ Νικολούδησ – Δεν θυμάμαι

94 ΤΕΣΣΕΡΑ ΤΕΤΑΡΤΑ
Kaτερινα Σχινα – «Υπήρξα ένοχος· διέπραξα το αμάρτημα της ατονικότητας»

96 BREVIS IN LONGO
ΒαγγεληΣ Χατζηβασιλειου – Από την ιστορία των εννοιών στον κλοιό των μεταφορών του

97 Φωτο-γραφiα
Κωνσταντινος Πιττασ –Τσε σο κότσινα γιακά τσερές!

Στο εξώφυλλο: Σκίτσο του Αλέκου Παπαδάτου. 98 AΓΓEΛIEΣ

6 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

 Το ευρωπαϊκό ερευνητικό Έργο με τίτλο SSEE-
Shielding South-east Europe from CBRN-E
threats υλοποιείται από το Νοέμβριο του
2016 από κοινοπραξία της οποίας επικεφαλής
εταίρος είναι το Κέντρο Μελετών Ασφάλειας
και στην οποία συμμετέχουν επίσης Αστυνομία
της Κύπρου, ο Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς
και η Aditess LTD.

Αντικείμενο του Έργου SSEE είναι η ευαισθητοποίηση των επαγγελματιών πρώτης γραμμής και των πρώτων ανταποκρι-
τών στην Ελλάδα και στην Κύπρο για την έγκαιρη αναγνώριση και την πρόληψη απειλών ΧΒΡΠ-Ε και η εκπαίδευση του
εμπλεκόμενου προσωπικού στον εντοπισμό και τη διαχείριση κινδύνων ΧΒΡΠ-Ε που έχουν διασυνοριακό χαρακτήρα.

Οι ειδικότεροι στόχοι είναι:

1. Η βελτίωση των ικανοτήτων του προσωπικού των Αρχών Επιβολής του Νόμου και ειδικότερα των ειδικών
μονάδων και των ανταποκριτών πρώτης γραμμής σε περιστατικά ΧΒΡΠ-Ε.,
2. Η ενίσχυση της συνεργασίας και του συντονισμού των ανταποκριτών πρώτης γραμμής σε Ελλάδα και Κύπρο και
3. Η ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση του προσωπικού ασφαλείας κρίσιμων υποδομών σε απειλές ΧΒΡΠ-Ε.

Το έργο χρηματοδοτείται από το Ταμείο

ISF- Police/ Union Actions της Διεύθυνσης Εσωτερικών Υποθέσεων
και Μετανάστευσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 7

 ΔΙΑΛΟΓΟΣ Λείπει η Κατερίνα Γώγου

Δ
ιαβάζοντας το αφιέρω-

Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου

μα του Books’ Journal
στην «Ποιητική γενιά
του ‘80» (τχ. 79, Ιού-
λιος-Αύγουστος 2017),
διαπίστωσα ότι λείπει από τα κεί-
μενά του η Κατερίνα Γώγου. Και
αναρωτήθηκα. Γιατί συμβαίνει
αυτό, ειδικά σ’ ένα τεύχος με επί-
κεντρο τον Σαββόπουλο ως ποι-
ητή, αλά Ντύλαν, του οποίου το
«Μακρύ ζεϊμπέκικο για τον Νίκο»
αποτέλεσε τη βάση για το σενάριο
του φιλμ Παραγγελιά που σκηνο-
θέτησε ο Παύλος Τάσιος και στο
οποίο η Γώγου εμφανίζεται στα
ιντερμέδια απαγγέλλοντας με μο-
ναδικό τρόπο στίχους της;
Η Κατερίνα Γώγου ήταν μια ποιή-
τρια που με τη δυνατή, καθαρή, ορ-
γισμένη και σπαρακτική φωνή της
άφησε όχι απλώς ίχνη αλλά βαθιά
σημάδια στην ιστορία της ελληνικής
ποίησης. Αγαπήθηκε ιδιαιτέρως από
τους αναγνώστες, οι συλλογές της
γνώρισαν αλεπάλληλες εκδόσεις, οι
λέξεις της φώλιασαν μέσα στα κεφά-
λια και την ψυχή χιλιάδων νέων. Το Η Κατερίνα Γώγου στην Παραγγελιά, μια ταινία που σκηνοθέτησε το 1980 ο Παύλος Τάσιος.
έργο της αποτελεί σημείο αναφοράς
τόσο από λογοτεχνική όσο και από από στακάτο ποιητικό ρυθμό, ανάλογο δυ να κάνει παρουσίαση του νέου ολόκληρα λογοτεχνικά περιοδικά με
κοινωνική άποψη, καθώς αποδίδει της αγωνίας της για τη θέση της σε μια βιβλίου της σε κάποιο γνωστό μπαρ τους καλύτερους λογοτεχνικούς συ-
αριστοτεχνικά τα υπαρξιακά και πο- κοινωνία πλαδαρή, χαυνωμένη, ύπουλη της Θεσσαλονίκης προσφέροντας ντάκτες, φιλόλογους, ερευνητές και
λιτικά αδιέξοδα των λίγων αλλά και και άδικη. Κάθε λέξη της, ζυγισμένη γκουρμέ μεζεδάκια, να ανεβάζει στο δημοσιογράφους την αγνοούν, διότι
των πολλών και προτείνει ξεκάθαρα και απέριττη, χωρίς φτιασίδια, είναι facebook φωτογραφίες και σχόλια επί γνωρίζουμε όλοι καλά πόσο φειδωλή
αναρχικές λύσεις και ανυπακοή στο μια πράξη αφαίρεσης άλλου ενός τού- παντός επιστητού με σκοπό την προ- είναι στις εκφράσεις της η καθωσπρέ-
βλογιοκομένο πρόσωπο του μικρο- βλου από τον Τοίχο του μαντριού, του σωπική της προβολή, να βραβεύεται πει συμπαθής τάξη των λογοτεχνών
κομματισμού, της κατανάλωσης, της σχολείου, του γραφείου, του στρατώνα, από επιτροπές, να δίνει συνεντεύ- και των λογοτεχνιζόντων, όταν έχει
περισσότερο ή λιγότερο φανερής της κουζίνας, κάθε λέξη μαζεμένη σαν ξεις στην τηλεόραση, να παραδίδει να κάνει με προσωπικότητες όπως η
κρατικής βίας ενώ οραματίζεται εκ- εύθραυστο λουλουδάκι από το λιβάδι μαθήματα σε ευρωπαικά σεμινάρια Γώγου, ο Πετρόπουλος, ο Σκαρίμπας,
στατικά έναν κόσμο καλύτερο, όπως των καταπιεσμένων επιθυμιών όλων δημιουργικής γραφής, να διδάσκει στο ο Καββαδίας.
πάντοτε ξέρουν καλά να κάνουν οι εκείνων των νέων ανθρώπων που Πανεπιστήμιο. Αν ζούσε, θα συνέχιζε, Η Κατερίνα Γώγου δεν αποτρα-
ποιητές και οι φιλόσοφοι. προσπαθούν να αντιδράσουν στην πιθανόν, ακριβώς όπως όταν ζούσε, βήχτηκε. Ήταν και είναι πάντοτε
Στην ποίηση της Κατερίνας Γλω- προαποφασισμένη μοίρα, με τον Μι- δηλαδή υπερευαίσθητη, ανιδιοτελής, εδώ, μπροστά μας καθημερινά. Και
γου δεν θα βρούμε εύκολα μιζέρια, νώταυρο στο βάθος του διαδρόμου. δοτική, ντόμπρα, ζώντας σε δύο δι- γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο λείπει. zx
ηττοπάθεια, αμηχανία, φόβο, αλλά Δύσκολα μπορώ να φανταστώ την αφορετικούς κόσμους, τον δικό της
ούτε μεγάλες κουβέντες και κομματικές Γώγου να απαγγέλλει στον Ιανό συ- και τον δικό μας. Αν ζούσε δεν θα – Δημήτρησ Γκουζιώτησ,
ντιρεκτίβες. Οι λέξεις της ξεχειλίζουν νοδεία πιάνου και το επόμενο βρά- την ένοιαζε, μάλλον, καθόλου που Σκηνοθέτης

Δυο φωνές
Primo Levi. Αυτοί που βούλιαξαν κι αυτοί που
σώθηκαν, 1986
«Έχουν γραφτεί πολλά για τη δουλειά στο λάγκερ·
εγώ ο ίδιος την περιέγραψα στο παρελθόν. Η μη
αμειβόμενη εργασία, δηλαδή η δουλεία, ήταν ο
ένας από τους τρεις σκοπούς του στρατοπεδικού
συστήματος· οι άλλοι δύο ήταν η εκμηδένιση των
πολιτικών αντιπάλων και η εξόντωση των λεγόμε-
νων κατώτερων φυλών. Ας ειπωθεί εν συντομία: το
σοβιετικό ολοκληρωτικό καθεστώς διέφερε κατ´
ουσίαν από το ναζιστικό ως προς την απουσία
του τρίτου σκοπού και την υπεροχή του πρώτου».
Ίμρε Κέρτες. Εγώ, ένας άλλος, 1997
«Στην ανόητη ερώτηση αν “βλέπω κάποια διαφορά
μεταξύ κομμουνισμού και φασισμού” θα μπορούσα να
δώσω την εξής σύντομη απάντηση: Ο κομμουνισμός
είναι ουτοπία, ο φασισμός πράξη – η κομματική φύση
και η εξουσία συνδέουν και τους δύο, ενώ και ο κομ-
μουνισμός εφαρμόστηκε στην πράξη από φασίστες».
Δύο φωνές από το Άουσβιτς και το Μπούχενβαλντ…
–Περικλήσ Τσιτσάνησ
Ψυχίατρος-ψυχαναλυτής

8 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 9

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
Στο βιβλιοπωλείο
Τα Books, τα Non-Book Books, τα Ephemera. Μια μέρα στο Barnes and Noble
Από τον Γιώργο Ζώταλη
1.
Οι κυλιόμενες σκάλες που μετα-
φέρουν τους πελάτες του Barnes
and Noble από το ισόγειο στον
πρώτο όροφο του βιβλιοπωλείου,
και από τον πρώτο όροφο πάλι κά-
τω, κινούνται με έναν αργόσυρτο,
σχεδόν ανεπαίσθητο ρυθμό. Αυτή η
βραδύτητα προσφέρει ένα φαινομε-
νολογικό αντίβαρο στις ιλιγγιώδεις
ταχύτητες της καθημερινότητας στις
ΗΠΑ, μιας καθημερινότητας που
κινείται γύρω από δύο θεμελιώδεις
συμβάσεις – speed και efficiency.
Όλα, ή σχεδόν όλα, γίνονται ώστε
να γίνονται όλο-και-πιο-γρήγορα σε
σημείο που το accelerationism μετα-
τρέπεται σε έναν από τους δεσπο-
τικότερους “-ισμούς.” Εάν ο Καντ
είχε επισκεφθεί με μια μηχανή του
χρόνου τη Νέα Χώρα στις αρχές του
εικοστού πρώτου αιώνα, μάλλον θα
είχε συμπληρώσει τη δεύτερη Kritik
του με την Επιταχυντική Προσταγή
της Αμερικής.
Σε σύγκριση με τον ever faster αι-
θέρα του “όλο-και-πιο-γρήγορα”
στον οποίο κολυμπάμε και τον οποίο
αναπνέουμε, το νωχελικό ανεβο-
κατέβασμα των escalators που μας
μεταφέρουν πάνω και κάτω σαν
ιμάντες μεταβίβασης είναι μπηχαι-
ηβιοριστική προετοιμασία. Υποβάλ-
λοντας το σώμα στο παράδοξο της
στατικής κίνησης έστω και για λίγα
δευτερόλεπτα, οι κυλιόμενες σκάλες
επιβραδύνουν μυαλό και πνεύμα.
Με την αργή σιωπηλή διαδρομή,
slow up, slow down, τα μεταλλικά
σκαλοπάτια προετοιμάζουν –χέρια,
μάτια, νου– για ξεφύλλισμα, διάβα-
σμα, χάζεμα, περισυλλογή.
Matter over Mind. Το σημαντι-
κότερο εμπόρευμα και σοφτγουέαρ
της ιντερνετικής φαντασμαγορίας
παραμένει η προσοχή –το μορια-
κό, νευρωνικό, και συναισθηματικό
μυστήριο εγκιβωτισμένο στην απει-
ροελάχιστη απόσταση μεταξύ αμ-
φιβληστροειδούς και επιθυμητικού
φλοιού–, εξ ου και ο όρος Attention
Economy ως συνώνυμο του Νέου
Πνεύματος του Καπιταλισμού και οι
10 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Δέκα σημειώσεις για τον Κορνήλιο Καστοριάδη • Η σύμβαση του φιλμικού προσώπου.
Αναμνήσεις από μια κινηματογραφική ταινία με θέμα τον Θεόφιλο • Περισσότερο φως
στους Σκοτεινούς Χρόνους • Η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης και ο κ. Κατρούγκαλος
21 Μαΐου 2017. Slowing up at Barnes and Noble, Berwyn, Pennsylvania.
συνοδοί αλγόριθμοι που αγκομα-
χούν πασχίζοντας να μαντέψουν
το επόμενο καπρίτσιο του Βασιλιά
Καταναλωτή. Αλλά το σώμα and its
bodily truths παραμένουν το όριο
που δεν μπορεί να αγνοηθεί. Το
inertia του Körperlichkeit, η αδρά-
νεια της σωματικότητας συνιστά
υποδόριο κόστος που, αν και δεν
φαίνεται, πρέπει να διαπραγματευ-
θεί. Είναι ένα από τα διόδια που επι-
Γιώργος Ζώταλης
βάλλει η ανθρώπινη κατάσταση (εκ
φύσεως slow και inefficient), ώστε
να συνεχίζονται, να επεκτείνονται
και να πυκνώνουν παραγωγικές,
μεταφορικές και καταναλωτικές
ροές. Όμως, εκτός από κόστος, η
παγίδευση (εάν αυτή είναι η σω-
στή λέξη, που μάλλον δεν είναι)
της προσοχής μέσα στους ιστούς
του σώματος, δίκην Ghost-In-The-
Body, είναι και ευκαιρία. Ergo οι
αργές κυλιόμενες σκάλες.
Φθάνοντας στον επάνω όροφο με
περιμένει μια ευχάριστη έκπληξη.
Ανάμεσα σε ένα συνωστισμό βιβλίων
μαγειρικής (όλοι θέλουν να γίνουν
σελέμπριτι-σεφ την σήμερον;), υγι-
εινής διατροφής και αδυνατίσματος,
η πινακίδα διαφημίζει “Realistic
Fiction (for teens)” και είναι αδύ-
νατο να μην το δω σαν “Ρεαλιστι-
κή Λογοτεχνία” (για εφήβους). Ο
όρος Realistic Fiction σηματοδοτεί
ένα ημι-oxymoron για το οποίο οι
sticklers θα τσακώνονται επ’ άπει-
ρον, αλλά το emporium δεν πολυ-
σκοτίζεται για διλήμματα Λογικής.
Στον αμαλθειακό κατακλυσμό νέων
τίτλων, επανεκδόσεων και κάθε λο-
γής προϊόντων που σχετίζονται με
διάβασμα, γράψιμο και σχόλη, το
Barnes & Noble είναι κιβωτός που
ταξινομεί το χάος, βρίσκει τα βιβλία
που ψάχνουν οι πελάτες-έφηβοι πά-
σης νόσου και ηλικίας, και τα κάνει
ντηλίβερυ. «Όλο-και-πιο-γρήγορα».
Θεωρητικά, η λογοτεχνία δεν
χρειάζεται προσδιοριστικά επίθετα:
fiction is fiction is fiction. Κάποτε,
όταν μας έλεγαν «διάβασα ένα μυθι-
στόρημα» λίγο-πολύ καταλαβαίναμε
τι εννοούσαν. Και, για δεκαετίες, το
Science Fiction ήταν η πιο γνωστή
εξαίρεση που επιβεβαίωνε τον κανό-
να. Η επιπρόσθετη επεξηγηματική
ετικέτα “Επιστημονική Φαντασία”
(αποφεύγω τις διαμάχες ανάμεσα σε
Science Fiction και Fantasy) σηματο-
δοτούσε ένα λογοτεχνικό γκέτο, σαν
το κακόφημο σινεμά ή τη γειτονιά με
πολλά κόκκινα φανάρια στην οποία
δεν ήθελες να σε δουν: διαστημό-
πλοια, εξωγήινοι, ρομπότ, σπα-
θιά-λαίηζερ, μηχανές του χρόνου,
πλανήτες πιθήκων, εναλλακτικά
παρελθόντα, πολλαπλά μέλλοντα,
ρέπλικες, σοφτγουέαρ-βουντού,
αστρικοί πόλεμοι και γαλαξιακές
αυτοκρατορίες δεν αποτελούσαν
σοβαρά θέματα για την καθώς-πρέ-
πει λογοτεχνία που περιπολούσε και
αστυνόμευε το πραγματικό.
Αλλά τώρα ζούμε στην εποχή της
εξειδίκευσης (υποεξειδίκευσης και
υπερεξειδίκευσης) και η ταμπέλα
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 11

21 Μαΐου 2017. Η σαγήνη του ρεαλιστικού, Barnes and Noble, Berwyn, Pennsylvania.
“λογοτεχνικό βιβλίο” (το παλαιό
νέτο-σκέτο fiction) δεν αρκεί για
τις ταξινομητικές και λειτουργι-
κές ανάγκες των σημερινών βι-
βλιοπωλείων-μαμούθ. Αυτό ισχύει
ιδιαίτερα για το Barnes (όπως το
αποκαλούμε οι εξαρτημένοι επι-
σκέπτες του) που, σαν το φως το
αληθινόν, έχει δυαδική υπόσταση.
Αφ’ ενός είναι online επιχείρηση
που παρέχει πρόσβαση σε αχανείς
μάζες βιβλίων, περιοδικών, CDs,
DVDs, παιχνιδιών, δώρων και ειδών
γραφικής ύλης. Αφ’ ετέρου, είναι και
εμπειρικό (πραγματικό;) μαγαζί, με
τη δική του αρχιτεκτονική προσωπι-
κότητα, τούβλα, τσιμέντο, τοίχους,
θεόρατες τζαμαρίες και κυλιόμενες
σκάλες, στο οποίο μπαίνεις, περπα-
τάς, παίρνεις εσπρέσσο, χαζεύεις,
αναρωτιέσαι προς τα πού να στρί-
ψεις, τι να πρωτοκοιτάξεις και, εάν
είσαι τυχερός, χάνεσαι. Ίσως το πιο
Realistic Fiction που προσφέρουν
μέρη σαν το Barnes σήμερα είναι
το αβέβαιο, εύθραυστο, real fiction
του μαγαζιού.
Έτσι κλείνει ο κύκλος που μας
ξαναπροσγειώνει στην τριπλή
σωματικότητα. Εκτός από τη σω-
ματικότητα του πελάτη, έχουμε
τον τσιμεντένιο-ατσάλινο-γυάλινο
σκήνον του βιβλιοπωλείου και το
χάρτινο soma του βιβλίου. Τρία
corporalities/corporealities που
όχι απλώς άντεξαν τον κατρινικό
e-τυφώνα του διαδικτυακού εμπο-
ρίου, αλλά με τη διαπλοκή τους
γίνονται προνομιακός κόμβος και
success-story της “παλιάς” πραγ-
ματικότητας.
Πριν από λίγα μόλις χρόνια, γύρω
στο 2010 για να ακριβολογούμε, οι
technophiliac Κασσάνδρες προφή-
12 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
τευαν (με το matter-of-factness με το
οποίο οι γιατροί βάζουν μια τζίφρα
και κάνουν pronounce έναν θάνατο)
την Ανάληψιν του “φυσικού” βιβλίου
στα ουράνια του digital metamor-
phosis. Tα πάλαι ποτέ έντυπα βι-
βλία που κρατούσες στα χέρια σου
θα γίνονταν ψηφιακά files και οι
αναγνώστες θα περπατούσαμε με
e-readers, τα ακούραστα μεταβιομη-
χανικά μηχανάκια που προσφέρουν
αμέτρητες επιλογές και ψάχνουν
διαρκώς για το «επόμενο βιβλίο που
μπορεί να μας αρέσει». Το book-
scape κατευθυνόταν, «όλο-και-πι-
ο-γρήγορα», προς ένα ζαμιατινικό
near-future-Εμείς όπου τα πλοκάμια
τεχνητών «όλο-και-πιο-έξυπνων»
νοημοσύνων θα ικανοποιούσαν τις
αναγνωστικές-μας ανάγκες πριν-
από-μας, για-μας. Συσκευές όπως
το Αμαζόνειον Kindle και το Nook+
του Barnes & Noble θα διακτίνιζαν
τον επόμενο Πάρρυ Χόττερ στις
οθόνες μας χωρίς να κουράζουμε το
δαχτυλάκι ή τη φαιά ουσία μας. Θα
μας έφερναν το καινούριο Τατουάζ
Δράκου με το Κορίτσι, τη συνέχεια
των Πενήντα Γκρίζων Αποχρώσε-
ων του Σκότους, ή τη σήκουελ της
Ουελλμπεκικής Σουμισιόν.
Αλλά πριν οι Κασσάνδρες λαλή-
σουν τρις, το φυσικό βιβλίο ανέστη
εκ νεκρών. Το e-book μπορεί να
άλλαξε το τοπίο του βιβλίου και της
ανάγνωσης αλλά ταυτόχρονα έθεσε
σε κίνηση μιαν απροσδόκητη ανα-
γεννητική όσμωση που λειτουργεί
σαν τονωτική ένεση για τον μεγα-
λύτερο αδελφό του, το π-book (π
for “πραγματικό”, “παλιό”, printed
ή physical-book), και τα τελευταία
3-4 χρόνια οι πωλήσεις των έντυ-
πων ξαναπήραν ανοδική τροχιά.
Γιώργος Ζώταλης
Αν και είναι δύσκολο να βρεις αξι-
όπιστα στοιχεία, φαίνεται ότι το
2016 ήταν η δεύτερη συνεχής χρο-
νιά όπου ελαττώθηκαν οι πωλήσεις
e-books ενώ αυξήθηκαν οι πωλήσεις
τυπωμένων. Το “αληθώς ανέστη”
και ευχάριστη έκπληξη είναι ότι η
αύξηση οφείλεται κυρίως στις νέες
ηλικίες που προτιμούν να κρατούν
ένα πραγματικό βιβλίο στα χέρια
τους όταν βαριούνται την πανταχού
παρούσα digitalized οθονοκρατούμε-
νη ρουτίνα τους. “I like to hold the
product: Μου αρέσει να το κρατάω
στα χέρια-μου”, είναι η πιο συχνή
εξήγηση που δίνουν τα παιδιά για
αυτή την προτίμηση (“Ebook sales
continue to fall as younger genera-
tions drive appetite for print”, The
Guardian, 14 Μαρτίου 2017).
“Μου αρέσει να το κρατάω στα
χέρια μου”. Η λέξη manual (εγ-χειρ-
ίδιο) υπενθυμίζει τον πανίσχυρο
δεσμό ανάμεσα σε χέρι/αφή και
βιβλίο (unbreakable όσο και η έλ-
ξη ανάμεσα σε όραση και βιβλίο)
που απροσδόκητα ανασύρει στην
επιφάνεια η Ψηφιακή Στροφή. Το
immateriality, η othonic α-ϋλότητα
του e-book γίνεται μπούμερανγκ
και, από το στρατοσφαιρικό cloud,
το βιβλίο ξαναπέφτει στα χαμηλά
προκειμένου να προσγειωθεί στα
ράφια των βιβλιοπωλείων και στα
χέρια μας.
Βιτρίνες, ράφια και τραπέζια εί-
ναι τοπία δαρβινικού δράματος. Ο
ανταγωνισμός για τα “products”
που θα μοστραριστούν στο βιβλι-
οπωλείο είναι αμείλικτος και, σε
κάθε βιβλίο που φτάνει στα ράφια,
αναλογούν χιλιάδες που, αντί για
την αύρα τού εκτίθεσθαι, ακολου-
θούν τις υπόγειες διαδρομές με-
ταμοντέρνων e-σαμιζντάτ. Αλλά
και εδώ, νέες τεχνολογίες δίνουν
σε ένα διευρυνόμενο σύμπαν εκ-
δοτικής δραστηριότητας που δεν
επέζησε στη ζούγκλα του ραφιού
τη δυνατότητα να φθάσει στους
αναγνώστες με τρόπους παλιούς
και καινούργιους.
Τα public libraries, οι δημόσιες
βιβλιοθήκες –θεσμός που βρίσκεται
στην καρδιά του american experi-
ment– όχι απλώς επέζησαν από την
εισβολή του ψηφιακού αλλά σήμε-
ρα βρίσκονται σε ένα Renaissance
(e-naissance;) και προσφέρουν δωρε-
άν ανεξάντλητες ποικιλίες π-books,
e-books και audio-books στα οποία
οι αναγνώστες έχουν πρόσβαση με
τα εξυπνόφωνα. Από την άλλη με-
ριά, καινοτομίες όπως το self-pub-
lishing ή το EBM, το Espresso Book
Machine, τυπώνουν τα αριστουργή-
ματά-μας on demand. Το New York
Review of Books και το μηνιαίο The
Writer (δύο περιοδικά που γράφουν
για τα συγγραφικά και εκδοτικά
γίγνεσθαι –υπάρχουν εκατοντάδες
άλλα, έντυπα και online) έχουν πο-
λυσέλιδες διαφημίσεις self-published
βιβλίων τα οποία παρακάμπτουν την
παραδοσιακή πασαρέλα του βιβλι-
οπωλείου. Προφανώς, κάποιοι και
κάποιες τα αγοράζουν, και μάλιστα
σε αριθμούς ικανούς να στηρίζουν
εναλλακτικές αγορές.
Για να το θέσουμε με όρους νευ-
τώνειας δράσης-αντίδρασης, ο
ψηφιακός επεκτατισμός καταλή-
γει να ενισχύει μορφές pre-digital
έκφρασης που μεθίστανται αναζω-
πυρωμένες τριγύρω μας. Πείτε το
Εκδίκηση του Γουτεμβέργιου, «Μου
αρέσει να το κρατάω στα χέρια μου»,
Book Lazarus, ή όπως αλλιώς θέλετε,
αλλά οι φήμες για το θάνατο των
π-βιβλίων ήταν άκρως υπερβολικές.
2.
Ο γρίφος του Realistic Fiction ανα-
κινεί μία επιπρόσθετη εξελικτική
προσαρμογή και συνακόλουθη επα-
ναβεβαίωση του Πραγματικού στον
αχό της ψηφιακής επανάστασης.
Ή, για να παραφράσω τον Καστορι-
άδη που έγραψε ότι «το υποκείμενο
δεν επιστρέφει, επειδή δεν έφυγε
ποτέ. Ήταν πάντα εδώ» (Κατάσταση
του υποκειμένου σήμερα, 1986), έχου-
με την επιστροφή του Πραγματικού
που δεν είχε φύγει ποτέ.
Υποψιάζομαι ότι η ταμπέλα Real-
istic Fiction (for teens και όχι μόνον)
δεν απηχεί απλώς ταξινομητικές, δι-
αχειριστικές και λογιστικές ανάγκες
μιας επιχείρησης, ούτε το αέναο
άγχος του μάνατζμεντ που θέλει
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 13

Μπάτμαν, Τζόκερ και άλλα Ephemera στο βιβλιοπωλείο...
να ελέγχει κάθε σπιθαμή χώρου και
χρόνου. Δεν χρειάζεσαι μεταπτυχι-
ακό στο μάρκετινγκ για να ξέρεις
ότι κάθε ταμπέλα σε ένα μαγαζί
σαν το Barnes αποσκοπεί στο να
μεγιστοποιήσει τις πιθανότητες
ώστε ο επισκέπτης να αγοράσει
κάτι – οτιδήποτε. Άρα κάποιοι κα-
τέληξαν στο συμπέρασμα ότι με το
να πλασάρουν ένα προϊόν σαν “ρε-
αλιστικό” αυξάνουν τις πιθανότητες
να τραβήξουν την προσοχή και να
πουλήσουν, ιδιαίτερα στις εφηβικές
ηλικίες για τις οποίες το “πραγμα-
τικό” είναι αχίλλειος πτέρνα και
δημοφιλέστερο γλειφιτζούρι.
Εκτός από συμβολικούς καθρέ-
φτες, για εφήβους και όχι μόνο, το
Real και σύμπασες οι παραφυάδες
αυτού προσφέρουν αποκούμπι για
να πάρουμε ανάσα από τις αδιάκο-
πες ανατροπές, αναταραχές, αλλα-
γές και αβεβαιότητες των καιρών
μας. Το Πραγματικό προσλαμβάνει
διαστάσεις Αρχιμηδικού “πα στω”,
αλλά o στόχος δεν είναι να κινήσου-
με “ταν γαν”, η οποία έτσι κι αλλιώς
ποτέ δεν χρειάστηκε τα παιχνιδάκια
μας για να ακολουθεί την τροχιά
της. Tο πρόβλημα είμαστε εμείς.
Καθώς τα βαγόνια του Π/πραγμα-
τικού κινούνται με υπερβολική και
υπερβολικά αυξανόμενη ταχύτητα,
ψάχνουμε την ουτοπία μιας ολιγόλε-
πτης στάσης – “τάιμ άουτ” από το
τώρα που παρελθoντοποιείται πριν
αλέκτορα φωνήσαι άπαξ. Όπως και
ο Όργουελ αναζητούμε κάποιο “so-
lidity”, έστω και εάν είναι το κυλιό-
μενο solidity των σκαλοπατιών στα
μεταμοντέρνα πολυκαταστήματα.
Το Πραγματικό μεταμορφώνεται,
μεταλλάσσεται, μετατοπίζεται, αλλά
14 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
αυτό που παραμένει αναλλοίωτο
είναι η ανάγκη να το εφευρίσκουμε.
Εξ ου και ο πληθωρισμός αναφορών,
εκκλήσεων, υποσχέσεων (και πινα-
κίδων) με ρεαλιστικές ανταύγειες.
Εφημερίδες που κυριάρχησαν
στον εικοστό αιώνα τώρα εκπέ-
μπουν SOS διαφημίζοντας “real
news”. Επιχειρήσεις χτίζουν πραγ-
ματικά καταστήματα στα οποία οι
πελάτες πηγαίνουν μόνο και μόνο
για να παραλάβουν προϊόντα που
παρήγγειλαν μέσω του internet –
ώστε να έχουν και real shopping
experience. Πολιτικοί διαλαλούν
ότι θα ξανακάνουν τις χώρες τους
μεγάλες και τρανές – τι πιο αυθε-
ντικό από το fiction-Πατρίς; Τα
διαφημιστικά σποτ γυρίζονται με
“πραγματικούς” πελάτες (“real cus-
tomers”) και όχι ηθοποιούς. Βιβλία
και ταινίες «βασίζονται σε πραγμα-
τικά γεγονότα». Ακόμη και οι του-
ρίστες δεν θέλουν πλέον να είναι
τουρίστες και πληρώνουν έξτρα για
να ζήσουν «αυθεντικές εμπειρίες».
Το Πραγματικό εξωτικοποιείται,
και το εξωτικό γίνεται e-οικείο στην
εκδημοκρατισμένη Bulimia Nervosa
για “αυθεντικότητα”.
Σε ένα περσινό blog, η Alice
Spawls, εκ των editors του London
Review of Books, διαμαρτυρόταν για
τα «βιβλία που δεν είναι βιβλία»
(“The Rise of the Non-Book Book”,
6 Απριλίου 2016). Περπατώντας
στο βιβλιοπωλείο μια Κυριακή του
Πάσχα (δυστυχώς τα μαγαζιά εί-
ναι ανοικτά την ημέρα του Κυρίου
στην αλλοτριωμένη αν-Ορθόδοξη
Δύση) καταγράφει τα “μη-βιβλία”,
τα εμπορεύματα, δώρα κ.λπ, που
καταλαμβάνουν τόσο χώρο όσο και
Γιώργος Ζώταλης
τα βιβλία. Τα “ephemera”, όπως
αποκαλεί συλλήβδην όλα όσα που-
λιούνται στο bookshop χωρίς να
είναι books –φω αντίκες, κάρτες και
χάρτες, είδη χειροτεχνίας, παιχνίδια
με τα οποία χρωματίζεις, επιτρα-
πέζια παιχνίδια, είδη γραφείου,
κούπες, τσάντες, μολύβια, ημερο-
λόγια κ.ο.κ.–, επισκιάζουν τα βιβλία
αλλά και την άνοδο του μη-βιβλίου
βιβλίου (“…the ephemera isn’t only
disguising the books, it’s disguising
the rise of the non-book book”).
Το κείμενο της Spawls τράβηξε
την προσοχή μου όχι μόνον επειδή
το βλέμμα της, καθώς περιηγείται τα
“bookshops”, έχει κάτι από Κουλ-
τούρ Κομισσάριο του 1919 (όταν
η επανάσταση διατηρούσε ακόμη
την έπαρση “αγνής” αβανγκάρντ),
κάτι από Επιθεωρήτρια Υγιεινής
που ψάχνει για σάπια κρέατα στην
αγορά και κάτι από αστυνομικό
όργανο που κάνει αιφνιδιαστικούς
ελέγχους προστασίας της δημοσίας
αιδούς. Ούτε μόνον επειδή δίνει
στη λέξη “ephemera” μια πολύ πιο
περιφρονητική αιχμή σε σύγκριση
με το πώς ακούγεται το “εφήμερα”
στα ελληνικά (αν και το κείμενό της
αξίζει να διαβαστεί και μόνο για
αυτό το λόγο).
Ο κύριος λόγος που τράβηξε την
προσοχή μου είναι ότι στην εποχή
μας, μια εποχή που κατηγορείται για
ισοπέδωση των πάντων, η συγγρα-
φέας τού “The Rise of the Non-Book
Book” δεν διστάζει να ξανασηκώσει
σημαίες, πανώ και οδοφράγματα
προκειμένου να υπερασπισθεί τα
“πραγματικά” βιβλία, αλλά σε αντί-
θεση με μένα, όταν λέει πραγματικά
βιβλία, εννοεί Πραγματικά Βιβλία.
Το Σιδηρούν Παραπέτασμά της
χωρίζει από δω τους Σαίξπηρ, Όρ-
γουελ, Χομπσμπάουμ, Μπλουμ και
όλους όσους και όσες γράφουν και
εκδίδουν Πραγματικά Βιβλία, και
από κει το Non-Book: τα λάιτ φλη-
ναφήματα, τις ανούσιες φλυαρίες,
το θόρυβο του λάιφ-στάιλ, τους/
τις σελέμπριτυ σεφ, τα βιβλία αδυ-
νατίσματος, κάθε λογής “οδηγούς”
για το πώς να γίνουμε ο εαυτός μας
– και όλο το ανυπόφορο μπλα-μπλα-
μπλα της επιδημίας του μεμουάρ.
Iδού πώς τελειώνει τον δηκτικό
φιλιππικό-της: “But physical books
aren’t the same as real books. […]
Putting something between two
covers doesn’t make it a book, and
putting them on shelves doesn’t
make a bookshop”.1
Fair enough. Αλλά εκτός από ισο-
πέδωση, η εποχή προσφέρει και Το
Μεγάλο Ανακάτωμα. Όταν περ-
πατάω στο βιβλιοπωλείο, και όχι
μόνο στο Βarnes, αυτό που βλέπω
είναι το ασίγαστο osmosis ανάμεσα
στο σοβαρό και στο φληνάφημα,
ανάμεσα στον Σαίξπηρ και τις δια-
βητικές δίαιτες, τον Όργουελ και
τα πονήματα που καταγγέλλουν
αλκοολικές μανάδες και καταπιε-
στικούς πατεράδες, ανάμεσα στο
KL του Nikolaus Wachsmann και τα
σκανδαλοθηρικά μεμουάρ που “τα
βγάζουν όλα στη φόρα”, ανάμεσα
στο τραγικό και στο κωμικό, ανά-
μεσα στον βαρύ τριπλό εσπρέσσο
και τις ντεκαφεϊνέ ιμιτασιόν του.
Μάλλον χρειαζόμαστε και τα δύο
επίπεδα – με όλες τις ενδιάμεσες
υβριδιακές παραλλαγές και συμβιω-
τικές ποικιλίες τους. Ποιος μπορεί
στα σοβαρά να υποστηρίξει ότι ο
Τζόκερ είναι ένας χαρακτήρας λι-
γότερο σημαντικός από τον Άμλετ;
Με όλο το σεβασμό στην Άλις
Σπωλς, δεν έχω πεισθεί ότι τα
“Books” απειλούνται από τα
“Non-Book Books.” Ας ανθίσουν
εκατοντάδες λουλούδια μαζί με τα
ζιζάνια και όλα τα αγριόχορτα –
βιβλία πραγματικά και μη, έντυπα
και ψηφιακά φαντάσματα–, και όσο
γίνεται περισσότερα.
Και μαζί με όλα αυτά, χρειαζόμα-
στε τις κυλιόμενες σκάλες να μας
ανεβοκατεβάζουν, όλο και πιο αργά,
από το ένα επίπεδο στο άλλο. zx
1. «Αλλά τα φυσικά βιβλία δεν είναι
τα ίδια με τα πραγματικά βιβλία. [...]
Βάζοντας κάτι ανάμεσα σε δύο καλύμ-
ματα, αυτό δεν φτιάχνει ένα βιβλίο,
και η τοποθέτησή τους σε ράφια δεν
φτιάχνει ένα βιβλιοπωλείο».
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 15
Δέκα σημειώσεις για τον Κορνήλιο Καστοριάδη
Από τον Γιώργο Η. Ηλιόπουλο και τον Δημήτρη Ελέa
Η νεότητα ως απαρχή μιας σπου-
δαίας σταδιοδρομίας. Όταν σε ηλι-
κία 13 χρονών έχασε τα μαλλιά του, ο
Κορνήλιος άντεξε, ενώ η μητέρα του
Σοφία τρελάθηκε και πέθανε. Οι φίλοι
του του κολλάνε πλέον το παρατσούκλι
«γλόμπος». Άρχισε ο ίδιος να διαβάζει
από μικρός και έμαθε πώς να προάγει
τη σκέψη. Οι λέξεις, σαν να είναι μικρές
θεότητες, σε καλούν «από μόνες τους»
σε δράση. Στα πρώτα βήματα βλέπει
επίσης τη δύναμη που έχουν «οι μικρές
ομάδες ή οι μικρές παρέες» στην εξέλιξη
της Ιστορίας και των ιδεών.
Το σπίτι στην Αθήνα. Το σπίτι του
Κορνήλιου –όπως μας πληροφορεί η
Μιμίκα Κρανάκη, φίλη της νεότητάς
του– βρισκόταν πίσω από τη Μητρό-
πολη των Αθηνών, οδός Υπατίας 5. Ο
όγκος του ναού θα γίνει προπομπός,
χρόνια αργότερα, της σκέψης εναντίον
του Θεού και εναντίον των θρησκειών
(ασθένεια της βούλησης). Στο σπίτι
αυτό πρωτοδιάβασε Μαξ Βέμπερ και
Καρλ Μαρξ. Το σπίτι αυτό, δυστυχώς,
γκρεμίστηκε· σήμερα υπάρχει στη θέση
του μια πολυκατοικία. Η ελληνική πο-
λιτεία πρέπει να τοποθετήσει εκεί μια
μαρμάρινη πλάκα, που να πληροφορεί
πως αυτός είναι ο αθηναϊκός δρόμος
στον οποίο έζησε ο Καστοριάδης. Ο
κύβος ερρίφθη, ο Δήμος Αθηναίων ίσως
φροντίσει για μια πλάκα για τον στο-
χαστή με τη σημαντική ανατρεπτική
σκέψη.
Το ταξίδι το 1945. Πήγε στο λιμάνι
του Πειραιά για να φύγει με το νεο-
ζηλανδικό πλοίο Ματαρόα, μαζί με
άλλους υπότροφους του Γαλλικού Ιν-
στιτούτου. Ο Κορνήλιος με το πλοίο
έφτασε στο λιμάνι του Τάραντα της
Ιταλίας και από εκεί, με τρένο, μέσω
Ελβετίας, στο Παρίσι, μια μέρα του
Δεκέμβρη. Αυτό ήταν ένα ταξίδι που
έλαβε χώρα δίπλα στις στάχτες και τα
συντρίμμια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέ-
μου. Ο Κορνήλιος φτάνει στην Πόλη
του Φωτός, στην πόλη της μεγάλης
πολιτισμικής παράδοσης που κατά
κανόνα βρίσκεται στο επίκεντρο του
κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι.
Γυναίκες, τυχερά παιγνίδια, πούρα,
χρηματιστήριο και μοιρολόγια. Ο
Καστοριάδης, που ήταν πάντα πλη-
θωρικός στην έκφραση και δυνατός
στο πνεύμα, συνδέεται με διάφορες
γυναίκες. Σημαντικό ρόλο παίζει η ψυ-
χαναλύτρια Piera Aulagnier, η Jeanine
«Rilka» Walter (με την οποία απέκτη-
16 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Γελοιογραφικό πορτρέτο του Κορνήλιου Καστοριάδη από τον Γιάννη Καλαϊ-
τζή, για το εξώφυλλο του ενθέτου «Νησίδες» της Εφημερίδας των Συντακτών
(16-17/2/2013).
σαν μια κόρη, τη Σπάρτη), αλλά και
η τελευταία γυναίκα στη ζωή του, η
σπουδαία Ελληνίδα Ζωή Χριστοφίδου
(με την οποία απέκτησε ακόμα μια κό-
ρη, την Κυβέλη). Τα τυχερά παιχνίδια
τού ασκούν γοητεία και του κρατάνε
συντροφιά σε στιγμές μοναξιάς. Λά-
τρευε πολύ τα πούρα και ήταν μανιώδης
καπνιστής. Έπαιζε στο χρηματιστήριο
και μη μπορώντας να προβλέψει την
πετρελαϊκή κρίση του 1973 έχασε όλα
τα λεφτά του.1 Και του άρεσε να βάζει
στο πικάπ και ν’ ακούει τα ηπειρώτικα
μοιρολόγια που ταυτόχρονα είναι ο
μοναχικός και ο συλλογικός θρήνος.
Ένας αρχαίος Έλληνας στο Πα-
ρίσι. Στο Παρίσι, όπου η ομορφιά
συσσωρεύεται και κλιμακώνεται επί
εκατοντάδες χρόνια, ο Κορνήλιος Κα-
στοριάδης μεγαλουργεί. Το Παρίσι
είναι η πόλη που δυναμώνει τη σκέψη
του. Στο διαρκώς μεταβαλλόμενο και
εξελισσόμενο πνευματικό περιβάλλον
της μεγάλης πόλης, ο Καστοριάδης
αναπτύσσει με πρωτοτυπία τη γραφή
του, ανακαλύπτοντας και ακολουθώ-
ντας συνδετικά νήματα και ιστούς με τις
αρχαιοελληνικές καταβολές της πνευ-
ματικής του συγκρότησης. Στην Πόλη
του Φωτός συνειδητοποιεί, επίσης,
ότι η πραγματικότητα απέχει πολλές
λεύγες από τη διαστρεβλωτική εικόνα
που παρουσιάζει η τηλεόραση, η οποία,
τρόπον τινά, έχει καταστήσει δυνατή
μια καθ’ όλα προβληματική τηλεδημο-
κρατία. Εδώ θα αποκτήσει πρόσβαση
σε άλλους μεγάλους στοχαστές και τα
Γιάννης Καλαϊτζής
βιβλία τους, ούτως ώστε να εξελιχθεί
σε μια πολυτάλαντη αναγεννησιακή
προσωπικότητα.
Η βιβλιοθήκη του Καστοριάδη.
Ποιοι ήσαν οι στοχαστές και ποια τα
βιβλία που τον διαμόρφωσαν ή τον
έκαναν να σκεφτεί κάτι παραπάνω
για τη δική του κοσμοθεωρία και την
ιδιαίτερή του αντίληψη του κόσμου;
Ο Γιώργος Ν. Οικονόμου, μελετητής
του καστοριαδικού έργου, γράφει επί
λέξει: «οι πηγές εμπνεύσεως του Καστο-
ριάδη δηλώνονται ρητώς, όπου εκτός
του Καντ, του Χέγκελ, του Μαρξ, του
Βέμπερ, του Φρόυντ και της Μέλανι
Κλάιν αναφέρονται επίσης ο Αριστο-
τέλης, οι σοφιστές, ο Μοντεσκιέ, ο
Φίχτε, ο Χάιντεγκερ κ.ά. Οσον αφορά
τη διαμόρφωσή του, επίσης, αναφέρει
τους γονείς του, ορισμένους καθηγητές
στο Γυμνάσιο, στο Πανεπιστήμιο και
τον Στίνα». Eίχε ισχυρούς προγόνους
–στάθηκε πάνω στους ώμους γιγάντων–
και πολλά είναι τα δάνεια που πήρε
από τα καλύτερα μυαλά του κόσμου.
Έτσι, δημιούργησε βαρύ οπλοστάσιο
για τις πολεμικές που ο ίδιος έγραφε.
Ο Καστοριάδης λάτρευε την πολεμική,
και εξελίχθηκε ως συγγραφέας και επι-
κριτικών κειμένων. Η πολεμική και η
κριτική τον έθρεφαν και ίσως είναι αυτά
τα δύο στοιχεία που τον διαμόρφωσαν
σε γίγαντα της σκέψης. Στα γραπτά
του βλέπουμε, σαν παράδειγμα, πώς
περιγράφεται ο Στάλιν: «γεωργιανή
οχιά», «εκατομμυριούχος ψεύτης»,
«ΕΣΣΔ: τέσσερεις λέξεις, τέσσερα
ψέματα» κ.λπ.
Η σκέψη του Καστοριάδη. Από
τις μικρές ομάδες, τις συγκεντρώσεις,
τις συζητήσεις και τις ομάδες, στις
οποίες συμμετείχε και παρενέβαινε
ενεργά (πραγματώνοντας μάλιστα επί
της ουσίας μια, μάλλον ασυνήθιστη
στην ιστορία των ιδεών, θετική σχέση
της ρητορικής με τη λογική και την
αλήθεια), λαμβάνοντας ως αφετηρία
τη σκέψη του Μαρξ και τον εφαρμο-
σμένο μαρξισμό της εποχής, φτάνει
στη Σοβιετική Ένωση, ενώ η μελέτη
του έργου του Φρόυντ θα τον κάνει να
αναθεωρήσει τα πάντα. Διακρίνει πλέον
καθαρά ότι από τον Μαρξ λείπει κάτι
ουσιαστικό. Κάτι ουσιαστικό λείπει και
από την «προβληματική» μαρξιστική
σκέψη, στο βαθμό που αυτή τείνει να
θέτει τις οικονομικές συνθήκες και τον
οικονομικό παράγοντα πάνω από τον
άνθρωπο. Τι είναι αυτό; Είναι το υπο-
κείμενο, στην πραγματικότητα δηλαδή
ο ίδιος ο άνθρωπος! Ο άνθρωπος που
εναντίον του δρουν τράπεζες, κόμματα,
θρησκείες και γραφειοκρατία. Ο άνθρω-
πος που έχει και την τρομερή φαντασία.
Φαντασία, άλλοτε για να δημιουργεί και
άλλοτε για να καταστρέφει. (Και πού
διαφέρει ο άνθρωπος από τα ζώα; Στην
τρέλα, θα απαντήσει ο Καστοριάδης.)
Η φαντασία αποκτά για τον Κα-
στοριάδη πρωταγωνιστικό ρόλο.
Ο Καστοριάδης, χρησιμοποιώντας και
την ατομική του φαντασία, αξιοποιεί
καίρια το ρόλο της φαντασίας, όπως την
έχουν επεξεργαστεί η ψυχανάλυση και
οι άλλες κοινωνικές επιστήμες, και τη
φορτίζει νοηματικά εκ νέου στο ατομι-
κό και το κοινωνικό επίπεδο (στα δύο
αυτά πεδία προκύπτουν, στο πλαίσιο
του καστοριαδικού προγράμματος, η
«ριζική φαντασία» και το «κοινωνικό
φαντασιακό», αντίστοιχα2). Από εδώ
αναδύεται το «ατελείωτο» μάγμα των
κοινωνικών φαντασιακών σημασιών –ας
αναφερθούν χαρακτηριστικά ο θεσμί-
ζων και ο θεσμισμένος άνθρωπος, η
θεσμίζουσα και η θεσμισμένη κοινωνία,
ο λόγος και το χάος–, μέσω των οποίων
η κοινωνία θεσμίζεται. Πρόκειται για
δύο κομβικούς όρους στο έργο του.
«Ο ίδιος ήταν γοητευμένος από την
ανεξάντλητη δύναμη της φαντασίας
(ατομικής ή συλλογικής) και από τη
δημιουργικότητα του ανθρώπου».3
Kαι, για τον Καστοριάδη η φαντασία
ήταν/είναι ο κινητήριος μοχλός της
ιστορίας – αλλά μια φαντασία «σοβα-
ρή», όχι κουταμάρες με τη σέσουλα.
Το πρωτοσέλιδο της Monde το 1975.
Στο Παρίσι ο Καστοριάδης έγραψε
το βιβλίο Η Φαντασιακή Θέσμιση της
Κοινωνίας. Και η εφημερίδα Le Monde
αφιέρωσε στο πρωτοσέλιδό της χώρο
για το βιβλίο αυτό, το magnum opus
του συγγραφέα. Η ιδέα της ιστορίας ως
δημιουργίας ex nihilo (εκ του μηδενός)
το διέπει στο σύνολό του. Πρόκειται
για τη βασική εξωτερίκευση μιας εξελισ-
σόμενης και διαρκούς κριτικής σκέψης.
Όλα τα γραπτά του ζωογονούνται από
μια αδιάκοπη και δημιουργική αμφιβο-
λία, η οποία αποτελεί και το πολύτιμο
κληροδότημά του. Ο νους Καστορι-
άδης διακρίνει δύο κύριες δυνάμεις,
πανούργες βεβαίως, με θετικό τρόπο:
λέγειν και τεύχειν, όπου η «πρώτη πα-
νούργα δύναμις» είναι η ομιλία, και η
«δεύτερη πανούργα δύναμις» είναι η
πράξη. Μέσω των δύο, ο άνθρωπος
αυτοδημιουργεί / αυτεπινοεί τον εαυτό
του και μέσα από τις κοινές διαδικασίες,
την κοινωνία και, κατ’ επέκταση, την
πολιτική της κοινωνίας. Ο Ντανιέλ
Kον-Μπεντίτ, ηγέτης που Μάη του
1968, όπως και άλλοι διανοούμενοι και
στοχαστές, είπαν ότι επηρεάστηκαν.
Το 1997 Castoriadis est Mort! Πα-
ρασκευή βράδυ ώρα 20:00, πέθανε
μη διαχωρίζει τη θεωρία από την
Βιβλία για τα ζητήματα πράξη και το συγγραφικό έργο από
που θίγονται τη ζωή».4 Ένα έργο στο οποίο συνα-
ντώνται και διασταυρώνονται η δύ-
Κορνήλιος Καστοριάδης, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, ναμη του «πνεύματος της ουτοπίας»
μτφρ.: Σ. Χαλικιάς - Γ. Σπαντιδάκη - Κ. Σπαντιδάκης, Ράππα, και η «προώθηση ενός διαφορετικού
Αθήνα 1985 τρόπου ζωής». Αυτές ακριβώς οι δύο
Κορνήλιος Καστοριάδης, Καιρός, μτφρ.: Κώστας Κουρεμένος, αρχές αποτελούν, τρόπον τινά, τους
Ύψιλον, Αθήνα 2000 δύο πυλώνες που συνέχουν το σύνολο
Κορνήλιος Καστοριάδης, Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η της καστοριαδικής δημιουργίας. zx
σημασία της για μας σήμερα, Ύψιλον, Αθήνα 1986
Κορνήλιος Καστοριάδης - Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, Από την οικολο- 1. Φρανσουά Ντος, Καστοριάδης. Μια
γία στην αυτονομία, μτφρ.: Άλκης Σταύρου, Ράππα, Αθήνα 1981 ζωή, μετάφραση: Α. Παππάς, επιμ.: Α
Κωσταράκου - Μ. Τσεβρένη, Πόλις,
Δημήτρης Ελέας, Ιδιωτικός Κορνήλιος: Προσωπική μαρτυρία για τον Αθήνα 2015.
Καστοριάδη, πρόλ.: Γιώργος Η. Ηλιόπουλος, εισαγωγή: Δημοσθένης
Δαββέτας, Αγγελάκη, Αθήνα 2014 2. Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος, «Κορ-
νήλιος Καστοριάδης: Ο φιλόσοφος ως
Jean-Louis Prat, Εισαγωγή στον Καστοριάδη, μτφρ.: Γιώργος Κα- πολιτικός», The Books’ Journal, τχ. 70,
ράμπελας, Κέδρος, Αθήνα 2009 Οκτώβριος 2016.
Εντγκάρ Μορέν, «Καστοριάδης, ένας τιτάνας του πνέυματος», Le
3. Christian Delacampagne, “La mort de
Monde, 30 Δεκεμβρίου 1997 Cornelius Castoriadis” (τίτλος, μικρή ει-
σαγωγή και σκίτσο του Καστοριάδη στην
στο νοσοκομείο Λαενέκ του Πα- μείνω πάνω απ’ όλα επαναστάτης».
πρώτη σελίδα) και, “La mort de Cornelius
ρισιού ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Η Μοnde ανέδειξε την είδηση του
Castoriadis, révolutionnaire antimarxiste”
Πέθανε από επιπλοκές μετά από θανάτου του και η είδηση έκανε τον
(τίτλος, φωτογραφία του Καστοριάδη και
εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς, που γύρο του κόσμου (όπως έγραψε τότε
το εύστοχο άρθρο μαζί με τη βιβλιογρα-
είχε γίνει πριν τρεις εβδομάδες. Θα η εφημερίδα Τα Νέα)! Η Μοnde, στο
φία που υπογράφει ο Delacampagne), Le
ξημέρωνε Σάββατο 27 Δεκεμβρίου ολοσέλιδο εσωτερικό της αφιέρωμα,
Monde, 28-29 Δεκεμβρίου 1997.
1997. Οι τελευταίες του λέξεις ή- αναγνωρίζει και παρατηρεί στον φι-
σαν: «ό,τι και αν συμβεί, θα παρα- λόσοφο «εξαιρετική ικανότητα να 4. Ό.π., σελ. 17.
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 17
«Μια σκιά γυρεύει το χαμένο σώμα της»
Η σύμβαση του φιλμικού προσώπου. Αναμνήσεις από μια κινηματογραφική ταινία με θέμα τον Θεόφιλο
Από τον Λάκη Παπαστάθη
Ο
ταν γυρίζαμε τον
Θεόφιλο δεν είχαμε
την εντύπωση πως
απέναντι από τον
φακό ήταν ο αληθι-
νός Θεόφιλος, ο Θεόφιλος του πα-
ρελθόντος και της ιστορίας, αλλά ο
φιλμικός Θεόφιλος, αυτή η μορφή
που εμείς κατασκευάσαμε συνθέτο-
ντας πληροφορίες και υλικό από τη
ζωή και το έργο του. Είχαμε τότε
τη βεβαιότητα πως το παρελθόν
δεν είναι δυνατόν να αναπαραστα-
θεί με πληρότητα. Από την αρχή
ήταν ξεκάθαρο πως επρόκειτο για
μια σύγχρονη αναπαράσταση, με
πολλή αφαίρεση στο κλίμα και στα
στοιχεία της εποχής στην οποί-
αν έζησε ο ζωγράφος. Πιστεύαμε
όμως πως αυτή η μορφή που στή-
σαμε μπορούσε να εμπεριέχει τη
συγκίνηση, τη σκέψη μας αλλά και
τη μαγεία ενός προσώπου του πα-
ρελθόντος. Κι αυτό επιβεβαιώθηκε
από τις πρόβες και από τα πρώτα
κιόλας γυρίσματα, καθώς βλέπαμε
τον σύγχρονό μας ηθοποιό να ανα-
βιώνει στιγμές της ζωής του Θεόφι-
λου, κινούμενος στον φιλμικό χώρο
της ταινίας. Γνωρίζαμε επίσης πως
η μορφή αυτή καθοριζόταν εν πολ-
λοίς από τη σκέψη πολλών σύγ-
χρονών μας ανθρώπων του 1986
–χρονολογία του γυρίσματος– που
είχαν την απόσταση πολλών χρό-
νων από τον πραγματικό Θεόφιλο
και μπορούσαν να σκεφτούν πάνω
σ’ αυτόν, να τον ζωγραφίσουν, να
τον φανταστούν με τον δικό τους
τρόπο, όπως το έκαναν γράφοντας
σπουδαία κείμενα και κάποιοι ποι-
ητές –κυρίως–, πενήντα χρόνια
πριν.
Η διαφορά είναι πως το φιλμικό
κείμενο είναι διαφορετικό από το
γραπτό, γιατί στον κινηματογράφο
πρέπει να δείξεις την εικόνα, και για
*Ένα τμήμα του κειμένου διαβάστηκε
στη συνάντηση με θέμα «Νεοελληνική
ιδεολογία ή νεοελληνικός πολιτισμός;»
Αφορμή υπήρξε η παρουσίαση των
βιβλίων α) Τρία δοκίμια για τη νε-
οελληνική ιδεολογία, του Γιώργου
Γιαννουλόπουλου και β) Ο νεοελλη-
νικός διχασμός και το μυστήριο της
τέχνης ξαναβλέποντας δύο ταινίες
του Λάκη Παπαστάθη, του Γιάννη
Κιουρτσάκη.
18 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
να το κάνεις αυτό πρέπει να έχεις
μέσα σου το μάτι του κόσμου που
μπορεί να δει και να συνθέσει από
την αρχή ένα πρόσωπο το οποίο δεν
υπάρχει σήμερα, αλλά πάλλεται από
αυτό που υπήρξε, και επιπλέον είναι
δυνατόν να ενσαρκώνει σύγχρονες
σκέψεις οι οποίες ίσως τότε δεν μπο-
ρούσαν να εκφραστούν. Σκέψεις και
ευαισθησίες που μπήκαν στη ζωή μας
από την εμπειρία, από την επιστήμη
αλλά και από τα κείμενα των ποιητών
και των καλλιτεχνών, όχι μόνον του
Σεφέρη, του Ελύτη, του Εμπειρίκου,
του Λε Κορμπυζιέ, του Τόμπρου, του
Τσαρούχη, του Τεριάντ, αλλά και
του Δημήτρη Καπετανάκη που συ-
νεχώς επανερχόταν στο μυαλό μου.
Οι προσωπικές μαρτυρίες, επίσης,
ανθρώπων που τον έζησαν δεν ήταν
ποτέ μόνον ντοκουμέντα –ποτέ τα
ντοκουμέντα δεν είναι ουδέτερα–
γιατί κάτι τρυφερά μυθικό υπήρχε
ακόμη και από αυτούς που τον πε-
τροβολούσαν.
Προσωπικά ένιωθα πως ο Θεόφι-
λος γινόταν έτσι οικείος και «ζωντα-
νός», με συμφωνική παρουσία, μέσα
από την ερμηνεία ενός ηθοποιού
που και αυτός –όπως ο Θεόφιλος–
έστηνε έναν κόσμο τον οποίο δεν
έζησε, αλλά είχε μέσα του τη γνώση
και τη συγκίνηση να το πράξει. Χωρίς
να καμώνεται πως είναι άνθρωπος
του 1930, ο Δημήτρης Καταλειφός
έπαιξε έναν πνευματικό ενδιάμεσο
με το παρελθόν αλλά και έναν πα-
ρόντα που κρατάει από μακριά η
σκούφια του.
Ο Ελύτης, γράφοντας για τον Θε-
όφιλο, μελέτησε τη λεσβιακή φύση
για να τον κατανοήσει. Τα μέρη από
όπου πέρασε και ζωγράφισε, αυτός
ο μοναδικός οδοιπόρος του νησιού,
ήταν και είναι ζωντανά, το ίδιο και
οι μυρωδιές, ο βόμβος των εντόμων,
το ζεστό χώμα το καλοκαίρι, το σμί-
ξιμο του ουρανού με τη θάλασσα
στον κόλπο της Γέρας. Όλα αυτά
αποτέλεσαν την πλατιά λεωφόρο
που οδήγησε τον ποιητή στο έργο
του συμπατριώτη του. Φανταστεί-
τε τι σπουδαίο μάθημα ήταν αυτό
και για έναν κινηματογραφιστή που
έβλεπε το φως της Λέσβου, τη θά-
λασσα να στραφταλίζει και τον ήλιο
να ασημίζει τους ελαιώνες. Εδώ δεν
χρειαζόταν επιστροφή στην ιστορία.
Παρόν και παρελθόν ήταν μπροστά
του και τον έβαζαν στον αργόσυρτο
ρυθμό, στον μεγάλο κύκλο της ζωής.
Δεν περνούσε από το μυαλό μας
πως ανήκουμε σε κάποια ελίτ που
αναζητούσε κάποιο άλλοθι λαϊκότη-
τας, για να ξεπλύνουμε τις αμαρτίες
μας. Άλλωστε ο Θεόφιλος της ται-
νίας προέρχεται μεν από τον λαϊκό
κόσμο, αλλά είναι ένας καλλιτέχνης
που εκφράζει και σήμερα κάτι από
την προσωπική νεωτερική ζωγρα-
φική, με κύρια χαρακτηριστικά του
έργου του την επιθυμία να ζωγραφίζει
αυτό που ενδύεται. Η αντενέργεια
σώματος και έργου είναι προβλημα-
τισμός της εποχής μας.
Μοιάζαμε με τον Θεόφιλο και στο
εξής: αυτός ήθελε να είναι μέσα στις
ηρωικές σκηνές, αλλά αυτές ήταν
άλλης εποχής, και το δικό του σώ-
μα, ούτως ή άλλως, ήταν φτενό και
αδύναμο για ηρωισμούς, και η επο-
χή του εντελώς διαφορετική. Όμως
κατάφερε, μέσα από την τέχνη του,
να είναι εκεί, δίπλα στους αγωνιστές
του ‘21, και, όπως είπε και ο Κώστας
Ουράνης όταν είδε για πρώτη φορά
τις ζωγραφιές του στην Καρίνη της
Λέσβου, να... σε βάζει και σένα μέσα
στις τοιχογραφίες του. Έτσι κι εμείς,
με την καινούργια τέχνη του κινη-
ματογράφου, κάναμε εφικτό, κατά
κάποιον τρόπο, το να τον βλέπουμε,
να τον θυμόμαστε και να κατανοούμε
τον κόσμο και το φως των ματιών
του. Σαν να έγινε ένα είδος θαύμα-
τος, σαν ο επόμενος να μπορούσε
να γεννήσει τον προηγούμενο! Σαν
ο γιος να μπορούσε να ξαναγεννήσει
τον πατέρα του!
Μέσω της τέχνης, η αδύνατη επι-
στροφή στο παρελθόν και την ιστο-
ρία γίνεται εφικτή και μοιάζει με το
νόστιμον ήμαρ των αρχαίων. Αυτή τη
μέρα όμως, για να τη μασήσεις και
να γευτείς τη νοστιμιά της, πρέπει να
τη δημιουργήσεις ξανά με υλικά της
τότε πραγματικότητας αλλά και με
τις σκέψεις του μυαλού, την ένταση
του σώματος και της ψυχής σου.
Έτσι ίσως να μπορέσεις να τη συν-
θέσεις και να σου αποκαλυφθεί. Με
αυτήν την έννοια, η ποίηση γνωρίζει
από ιστορία και η επιστροφή στο
παρελθόν είναι δυνατόν να συμβεί.
Βέβαια η ημέρα της επιστροφής δεν
είναι πάντα νόστιμη! Συχνά είναι
ξινή και σου τρυπάει τη γλώσσα,
άλλοτε πικρή και συχνά γλυκόπικρη.
Και δεν είναι λίγες οι φορές που δεν
θέλεις να επιστρέψεις και ρίχνεις
μαύρη πέτρα πίσω σου.
Δραματουργικές «απώλειες»
Όταν σκέφτομαι την ταινία πάντα
στενοχωριέμαι για μια σκηνή που τε-
λικά κόπηκε λόγω του ότι γυρίστηκε
κάπως βιαστικά και άτσαλα κι εγώ,
την επόμενη ημέρα, δεν προσπάθησα
να την ξαναγυρίσω, επειδή είχα τη
λανθασμένη άποψη πως σ’ εκείνο το
σημείο η αφήγηση πλατείαζε. Επρό-
κειτο για την αναχώρηση του Θεόφι-
λου από τον Βόλο στην πατρίδα του,
τη Μυτιλήνη. Υπήρχε μια προφορική
μαρτυρία του αραμπατζή που τον
μετέφερε από την Άλλη Μεριά στον
όρμο της Αγριάς, απ’ όπου θα επιβι-
βαζόταν σ’ ένα μεγάλο καΐκι, αγκυ-
ροβολημένο πενήντα μέτρα από την
ακτή. Καθώς ο αραμπάς κατέβαινε
προς τη θάλασσα, πολλά πιτσιρίκια
τον ακολουθούσαν γιουχάροντας και
πετροβολώντας. Ο Θεόφιλος ήταν
βυθισμένος στις σκέψεις του. Όταν
φθάσανε, ο αραμπατζής τον βοήθησε
να φορτώσει την κασέλα του στη
βάρκα που θα τον πήγαινε στο καΐκι.
Καθώς ο βαρκάρης κωπηλατεί και η
βάρκα απομακρύνεται, ο Θεόφιλος,
όρθιος, κοιτάζει τα χωριά του Πηλίου
στα οποία έζησε τριάντα χρόνια.
Μετά, βγάζει τις κουμπούρες του και,
επίσημος και σοβαρός, πυροβολεί
στον αέρα σαν σε αποχαιρετισμό! Κι
αυτό το έκανε ένας αλαφροΐσκιωτος,
ένας μυτιληνιός αχμάκης; Ή ένας
μοναχικός γέροντας με παιδική ψυχή
που ο κόσμος του δεν ήταν ο πραγ-
ματικός αλλά αυτός που ο ίδιος είχε
συνθέσει και ζωγραφίσει;
Το περιστατικό με τον Άγιο Αχίλ-
λειο δεν μπήκε στην ταινία γιατί συ-
νέβη μετά. Η σχέση του ζωγράφου με
την εκκλησία δεν φαίνεται να ήταν
ομαλή. Δεν γνωρίζουμε αν παρακο-
λουθούσε τακτικά τις κυριακάτικες
λειτουργίες και τις μεγάλες γιορτές
του χρόνου. Η παρουσία του μαζί με
το εκκλησίασμα, έτσι αλλόκοτος και
λερωμένος που ήταν, μάλλον θα ήταν
σπάνια. Άλλωστε και οι μελετητές
του πιστεύουν πως οι φορητές εκκλη-
σιαστικές εικόνες του είναι κατώτε-
ρες της άλλης ζωγραφικής του. Ίσως,
αν και έτυχε να δω μια εκπληκτική
Ανάσταση στην Πορταριά όπου ο
ίδιος ο Θεόφιλος έδωσε τη μορφή
του σ’ έναν από τους φύλακες του
τάφου του Χριστού, και μια συγκινη-
τική Αγία Μαρίνα, την «προστάτιδα
των ψυχοπαθών που χτυπάει το διά-
βολο», στις Μηλιές. Ας επανέλθουμε
όμως στον Άγιο Αχίλλειο. Κάποτε το
εκκλησιαστικό συμβούλιο του Αγίου
Αθανασίου στην Άλλη Μεριά του
Βόλου αποφάσισε να αναθέσει στον
Θεόφιλο να ζωγραφίσει μια εικόνα
σε μια γωνιά του ναού. Ίσως κάποιοι
τον λυπήθηκαν, ίσως ήθελαν να τον
βοηθήσουν, ίσως πάλι να απευθύν-
θηκαν σ’ αυτόν επειδή κατοικούσε
στην Άλλη Μεριά και ήταν ενορί-
της του ναού. Ο Άγιος Αθανάσιος
ήταν ιστορημένος ολόκληρος με τον
ακαδημαϊκό τρόπο της εποχής που
χτίστηκε. Ο Θεόφιλος αδιαφορεί
γι’ αυτό και ζωγραφίζει στη γωνίτσα
του τον Άγιο Αχίλλειο με τον τρόπο
του. Μπορούσε να κάνει κι αλλιώς;
Ήταν σαν τη μύγα μες στο γάλα
και, επί πλέον, ο Άγιος Αχίλλειος
ήταν πολιούχος της ανταγωνιστικής
Λάρισας! Έντρομοι οι υπεύθυνοι του
ναού βάφουν την τοιχογραφία του
με ασβέστη και πάνω της τοποθε-
τούν, για να την κρύψουν εντελώς,
μια εικόνα σαν τις άλλες του ναού.
Πέρασαν ογδόντα χρόνια από τότε
και, στις αρχές της δεκαετίας του
1990, εξήντα χρόνια μετά το θάνατο
του Θεόφιλου, το καρφί με το σύρμα
λασκάρισε και η εικόνα έπεσε στο
πάτωμα. Ο προσεχτικός εφημέριος
του ναού είδε πως πίσω από την εικό-
να υπήρχε ο ξεφτισμένος ασβέστης
κάτω από τον οποίον κάτι φαινόταν.
Μετά, όλα έγιναν γρήγορα. Ειδικοί
αποκάλυψαν τη ζωγραφιά του Θεό-
φιλου, κάποιοι άλλοι τη συντήρησαν
και πολλοί επισκέπτονται την Άλλη
μεριά για να δουν τον Άγιο Αχίλλειο
που, μαζί με το Φούρνο του Βελέντζα
–το αριστούργημα του Θεόφιλου–
αποτελούν τα αξιοθέατα του χωριού.
Μακάρι να μπορούσε να αποτελέσει
σκηνή της ταινίας το επεισόδιο αυτό.
Φαντάζομαι τον Δημήτρη Καταλειφό
να περνάει κάθε μέρα έξω από τον
Άγιο Αθανάσιο γνωρίζοντας, αυτός
ο υπερήφανος καλλιτέχνης, πώς ένα
έργο του είναι θαμμένο στον ασβέστη
επειδή ζωγραφίστηκε με τον δικό του
προσωπικό, λοξό, ανένταχτο τρόπο.
Αντιγράφοντας τους άλλους γινό-
ταν ο εαυτός του
Ο Θεόφιλος φύλαγε σε μια κασέ-
λα τα «πατρόν» του. Βίους Αγίων,
καρτ ποστάλ, εικονογραφημένες
εκδόσεις Μυθολογίας, χαρακτικά
και τυπωμένα σχέδια κάθε είδους.
Πολλά από τα έργα του στηρίζονται
στις πασίγνωστες λιθογραφίες του
Βαυαρού Πέτερ Φον Ες, που ήρθε
στην Ελλάδα –μετά από παρότρυνση
Παναγιώτης Φειδάκης (1956-2003), Ο Θεόφιλος και το παιδί, ελαιογραφία.
του Βασιλιά Λουδοβίκου– μαζί με
τον Όθωνα, προκειμένου να ζωγρα-
φίσει σκηνές από την Επανάσταση
και τους βασικούς πρωταγωνιστές
της. Τα έργα του κυκλοφόρησαν σε
πολλές εκδόσεις, λόγιες και λαϊκές,
στόλισαν διάφορα βιβλία Ιστορίας
και απομνημονευμάτων του Αγώνα,
αλλά και αναρτήθηκαν σε δημόσια
ιδρύματα, σχολεία και καφενεία. Ο
Θεόφιλος τον αντέγραψε με τον τρό-
πο του. Αξίζει να δει κανείς δίπλα
δίπλα το πρωτότυπο και το αντί-
γραφο. Το βλέμμα του Θεόφιλου
σαν να τσαλακώνει το σχέδιο του
διάσημου ζωγράφου και να προσθέ-
τει τη δική του γνώση για τη φύση,
τους βράχους, τα φυλλαράκια, τους
θάμνους, το φως του ουρανού που
στεγάζει και περιβάλλει τα πρόσωπα
και τα γεγονότα. Ασκεί πνευματική
βία στη ζωγραφιά του Ες για να δη-
μιουργήσει το προσωπικό του έργο.
Στην κασέλα, που ήταν το αρχείο
του, υπήρχαν αποσπάσματα από
την εικονογραφημένη σειρά των λη-
στρικών μυθιστορημάτων, κυρίως του
Αριστείδη Κυριακού, που κυκλοφο-
ρούσε σε εβδομαδιαία δεκαεξασέλιδα
–κάπως σαν τα τηλεοπτικά σήριαλ
της εποχής μας– και συνοδευόταν
Ιδιωτική συλλογή
πάντα από μια μικρή λιθογραφία.
Αυτή η σειρά προσέφερε άφθονο
υλικό προς αντιγραφή για τον Θε-
όφιλο. Παράλληλα, κυκλοφορούσαν
λαϊκά αναγνώσματα με θέματα που
σχετίζονταν με την ιστορία, τις εξωτι-
κές περιπέτειες, τους μεγάλους έρω-
τες, τα ανδραγαθήματα του Παναγή
Κουταλιανού κ.ά. Ο Θεόφιλος ήταν
ενημερωμένος για όλα. Μεγέθυνε
τις μικρές εικόνες, τις συνέθετε δι-
αφορετικά, πρόσθετε και αφαιρούσε
στοιχεία, τις έβαζε στον κόσμο του.
Μέσα στο μπαούλο υπήρχαν και
οι μεγάλου μεγέθους (50 Χ 70 εκ.)
λιθογραφίες του Κάρολου Χάουπτ
και του Σωτήρη Χρηστίδη που είχαν
γεμίσει τα καφενεία, τα παντοπω-
λεία, τα κουρεία, τους φούρνους και
πολλά άλλα μαγαζιά της Ελλάδας.
Αυτές ήταν τα «ανταγωνιστικά προ-
ϊόντα» της δικής του τέχνης, που
όμως δεν τα φοβήθηκε ποτέ, για-
τί πίστευε πως τα ζωγραφισμένα
ντουβάρια είναι πιο ζωντανά από το
τυπωμένο χαρτί. Δεν δίσταζε ακόμη
να μετατρέπει –μ’ αυτό το αίσθημα
κοινοκτημοσύνης που υπήρχε στον
λαϊκό κόσμο– κάποιες από τις λιθο-
γραφίες αυτές σε μεγάλες τοιχογρα-
φίες. Ίσως σε κάποια καφενεία να
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 19
υπήρχαν ταυτοχρόνως κρεμασμένες
λιθογραφίες του Χρηστίδη και το ίδιο
θέμα να υπήρχε και στους τοίχους
μέσα από την τέχνη του Θεόφιλου.
Το πιο σημαντικό ίσως εύρημα της
κασέλας ήταν το χειρόγραφο προ-
σωπικό βιβλίο της τέχνης του στο
οποίο έγραφε, δίπλα σε κάθε μορφή,
πώς πρέπει να ζωγραφίζεται! Πώς
η Ήρα, πώς η Αθηνά, πώς ο Δίας,
πώς ο Βάκχος κ.λπ. Λες και ήθελε να
μιμηθεί τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά
που έγραψε τους κανόνες της βυζα-
ντινής ζωγραφικής. Οι κανόνες για
τον Θεόφιλο, όμως, προήλθαν από
προσωπική μελέτη και παρατήρηση.
Όταν αντέγραφε τα μοντέλα του
δεν χρησιμοποιούσε τα ανθίβολα
των μαστόρων της μεταβυζαντινής
τέχνης (τα θαμπόχαρτα με το σχέδιο
που αποτυπωνόταν ξεπατικωτούρα
πάνω στο ντουβάρι) αλλά το έκανε
απ’ ευθείας με το μάτι. Αν δει κα-
νείς τα μοντέλα του και δίπλα τις
ζωγραφιές του θα διαπιστώσει πως
ελάχιστη σχέση έχουν. Ο Θεόφιλος
ήταν υπερήφανος για τον κόσμο που
είχε δημιουργήσει – και στο φιλμ ο
Δημήτρης Καταλειφός θεωρούσε
πως αυτό το αίσθημα καθόριζε το
ρόλο του.
Φωτογραφία και ζωγραφική
Πριν από το γύρισμα υπήρξε προβλη-
ματισμός για το πώς έπρεπε να είναι
η φωτογραφία της ταινίας. Ακούστη-
κε η άποψη πως έπρεπε να μοιάζει με
τις ζωγραφιές του. Σκέφθηκα όμως
τότε πως ο Θεόφιλος έζησε σ’ έναν
κόσμο σκληρό και πραγματικό, ενώ ο
κόσμος που δημιούργησε με το έργο
του ήταν νοητός. Έκρινα πως στη
φωτογραφία της ταινίας έπρεπε να
υπάρχει η αντιπαράθεση του πραγ-
ματικού κόσμου της εποχής του με
τον φαντασιακό ιστορικό κόσμο στον
οποίον προσέφευγε. Άλλωστε, ήταν
αδύνατον η φωτογραφία να μοιάζει
με τα έργα του, γιατί οι άνθρωποι
στις ζωγραφιές του συνήθως δεν εί-
χαν σκιά, σαν το φως να διαπερνούσε
τα σώματα που δεν ήταν συμπαγή
και τα έκανε φασματικές παρουσίες
ονείρου.
Ιστορία με εικόνες και κείμενα
Ο Θεόφιλος συνοδεύει αυτή την
επιστροφή στα αγαπημένα πρόσω-
πα και γεγονότα με ένα ιστορικό
κείμενο που εξηγεί τι δείχνει η ζω-
γραφιά. Με τις πληροφορίες που
είχε ακούσει ή είχε διαβάσει στα
λαϊκά έντυπα και με τα γράμματα
που γνώριζε συνέθετε κάθε φορά το
δικό του ιστορικό κείμενο, σαν ένας
νοητός σπουδαστής που ήθελε να
μάθει γράμματα σε ένα λαϊκό πανε-
πιστήμιο το οποίο τότε δεν υπήρχε
γι’ αυτόν. Όμως πάντα η γραφή του
με τις λόγιες ελληνικούρες και τις
ασύντακτες προτάσεις δεν μπορούσε
να εξαντλήσει τον πλούτο της εικό-
νας, γιατί αυτή μιλάει τη γλώσσα
της ζωγραφικής του της οποίας ο
ίδιος συνέταξε τη γραμματική και το
συντακτικό, προσπαθώντας γι’ αυτό
σ’ ολόκληρη τη ζωή. Το ίδιο έκαναν
και οι Χιοναδίτες ζωγράφοι, εκατό
χρόνια πριν, σχολιάζοντας με κείμενα
τις ζωγραφιές τους στους γυναικω-
νίτες της Ηπείρου και της Θεσσα-
λίας. Δεν πίστευαν, βέβαια, ότι η
ζωγραφική μπορεί να μεταφρασθεί
σε γραπτό κείμενο, ήθελαν όμως να
συνδεθεί το έργο τους με τη μεγάλη
παράδοση της ελληνικής γλώσσας,
νιώθοντας, όταν την έγραφαν, και
ένα είδος προσωπικής ταυτότητας.
Η «γενιά του τριάντα» κι εμείς
Θυμάμαι με πόση εμμονή κοιτού-
σα τα προπολεμικά έργα του Γιάν-
νη Τσαρούχη και κυρίως τη Θυσία
της Ιφιγένειας, που ζωγράφισε το
1938, σε ηλικία 28 χρονών. Αυτό το
μικρό χαρτάκι με νερομπογιά, λες και
εμπεριέχει τις κύριες απόψεις των
βασικών εκπροσώπων της «γενιάς
του τριάντα» για το πώς μπορούν να
στηθούν οι δύο αναγκαίες γέφυρες.
Η μία προς την ελληνική αρχαιότη-
τα και το ελληνικό παρελθόν και η
άλλη προς τα ευρωπαϊκά νεωτερικά
κινήματα του καιρού τους. Η Θυσία
της Ιφιγένειας, που ο Τσαρούχης την
ζωγράφισε και σε μεγάλο μέγεθος το
1955, εικονογραφείται με σύγχρονους
του ζωγράφου λαϊκούς ανθρώπους,
κυρίως ναύτες. Αυτοί «παίζουν» τους
ρόλους των αρχαίων. Βλέπεις τον
Αχιλλέα, τον Κάλχα, την Ιφιγένεια,
την Κλυταιμνήστρα, τους στρατιώτες,
όλους ντυμένους με σύγχρονα ρού-
χα. Η πίστη πως ο λαϊκός κόσμος,
ανόθευτος κατά το δυνατόν από την
αλλοτρίωση των νεότερων χρόνων,
μπορεί να σηκώσει και να ενσαρκώσει
τους μύθους και το αρχαίο δράμα
μέσα από ένα προσωπικό καλλιτε-
χνικό έργο, είναι ακλόνητη – και σε
αυτή τη ζωγραφιά έχει το χαρακτήρα
πνευματικού μανιφέστου. Μερικές
δεκαετίες πριν, ο ιδιοφυής ημιπα-
ράφρων ελληνολάτρης λόγιος Περι-
κλής Γιαννόπουλος αναζητούσε στην
Αμοργό το λαϊκό ανόθευτο κύτταρο
των Ελλήνων! Έψαχνε χωριά που δεν
είχαν αλλοτριωθεί από τον σύγχρονο
πολιτισμό, για να αναγνωρίσει και να
διδαχθεί ο ίδιος τι ήταν οι αρχαίοι Έλ-
ληνες. Νομίζω πως ο Γιαννόπουλος,
σ’ ένα βαθμό, επηρέασε αισθητικά και
ιδεολογικά κάποιους από τη «γενιά
του τριάντα». Η Αμοργός του Νίκου
Γκάτσου π.χ. δεν σχετίζεται με το
νησί, αλλά είναι ίσως υπόμνηση των
20 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
αναζητήσεων του Γιαννόπουλου. Θυ-
μάμαι επίσης πως ο Τσαρούχης στο
ατελιέ του είχε αναρτημένη μια μικρή
φωτογραφία του. Όταν ο Τσαρούχης
ανέβασε στη σκηνή, ως σκηνοθέτης,
τις Τρωαδίτισες, δεκαετίες μετά τη
Θυσία της Ιφιγενείας, έκανε το ίδιο.
Σχεδίασε και έραψε πραγματικά –όχι
θεατρικά– σύγχρονα κοστούμια και
έβαλε τους ηθοποιούς να κινούνται
σ’ έναν πραγματικό και ταυτόχρονα
μαγικό χώρο, που τον αποτελούσαν
γκρεμισμένα σπίτια της οδού Καπλα-
νών, στα εσωτερικά ντουβάρια των
οποίων υπήρχαν αποτυπώματα της
ζωής που είχε περάσει. Ο ίδιος έκανε
και τη μετάφραση, λες και ήθελε να
καθορίσει τη μυστηριακή σχέση του
λόγου των ανθρώπων με τα ρούχα
που φοράνε.
Ακόμα ηχούν επίσης στ’ αυτιά μου
τα λόγια του Κάρολου Κουν: «δεν θέ-
λω βουτυρόπαιδα του Κολωνακίου στο
θέατρο Τέχνης!» Όλη του την αισθη-
τική περί «ελληνικότητας» τη στήριξε
στους ηθοποιούς που επέλεγε –κυρίως
τους άντρες– οι οποίοι προέρχονταν
από τον λαϊκό κόσμο. Με αυτούς
δημιουργούσε την όψη και την ψυχή
των αρχαίων έργων που ανέβαζε, γιατί
ίσως πίστευε κι αυτός –όπως ο Δημή-
τρης Καπετανάκης– πως ο αρχαίος
ελληνικός πολιτισμός ήταν ανδρικός
πολιτισμός. Και ο Χατζιδάκις στήριξε
τη μουσική του στο λαϊκό τραγούδι
της εποχής του. Το μελέτησε, το
αγάπησε, σύχναζε στα μαγαζιά που
ακουγόταν και αυτό αποτέλεσε τον
δημιουργικό πυρήνα του έργου του.
Όταν είδα τους Όρνιθες του Κουν
στην Επίδαυρο, το 1975, κατάλαβα
πως και οι τρεις βασικοί συντελεστές
της παράστασης, Κουν, Χατζιδάκις,
Τσαρούχης, ακολούθησαν τον ίδιο
δρόμο, στην ίδια παράσταση. Στρά-
φηκαν δηλαδή προς τον σύγχρονό
τους λαϊκό κόσμο και μέσα από αυτόν
ζωντάνεψαν το ελληνικό παρελθόν.
Σε καμιά περίπτωση δεν υπήρξε ιστο-
ρική αναπαράσταση. Το έργο που
έβλεπες δεν συνέβαινε «τότε», αλλά
με έναν μαγικό τρόπο συνέβαινε και
«τότε» και στην εποχή σου. Κι ένιωθες
επίσης έναν στροβιλισμό από ένα
αεράκι που σε πήγαινε και σ’ έφερνε.
Στη δική μας περίπτωση, ο «λαϊ-
κός» Θεόφιλος έγινε μια μορφή που
συνέθετε το τότε και το τώρα, ένας
καλλιτέχνης προσωπικός με πολύ
ιδιαίτερη, μοναχική και κάποιες φορές
μαρτυρική, ζωή. Αν δει κανείς προ-
σεκτικά, δίπλα δίπλα, το πρόσωπο
του πραγματικού Θεόφιλου με τον
σύγχρονό μας ερμηνευτή του θα κα-
ταλάβει τη διαφορά. Στη μορφή του
Δημήτρη Καταλειφού αποτυπώνεται
η βαθιά πνευματικότητα και ο εσω-
τερικός σιωπηλός κόσμος του, που ο
Θεόφιλος τον έκρυβε, τον κρατούσε
για τον εαυτό του και για το έργο του,
γιατί προτιμούσε να φωτογραφίζεται
παίρνοντας πόζες ηρωικού μεγαλείου.
Οι παλαιότεροι –το ξαναλέω– ζω-
ντάνεψαν το παρελθόν φανταζόμε-
νοι τους αρχαίους ως σύγχρονους
λαϊκούς ανθρώπους, λες και υπήρχε
κάτι συνεχές και αδιάσπαστο από την
αρχαιότητα μέχρι την εποχή τους,
ενώ εμείς αναπαραστήσαμε έναν
καλλιτέχνη του τότε λαϊκού κόσμου
σαν να είναι προσωπικός σύγχρονος
δημιουργός. Η ταινία μας, ακολου-
θώντας αντίθετη διαδρομή, ενέταξε
το έργο του στις αναζητήσεις της
προσωπικής νεωτερικής τέχνης. Ο
ίδιος ο ζωγράφος έμοιαζε σαν ένας
καλλιτέχνης που λες και υπήρχε για να
κατακτήσει μόνος του τους κανόνες
της τέχνης του αλλά και την προσω-
πική του ακρίβεια, και αυτό φαίνεται
όχι μόνο από το γεγονός πως γνώριζε
ότι «τα αληθινά ψωμιά πέφτουν ενώ
τα ζωγραφισμένα στέκονται», που
αναφέρει και ο Σεφέρης, αλλά και
από πλήθος μαρτυριών τις οποίες
κατέγραψε ο Γιώργος Πετρής στο
σπουδαίο βιβλίο του για τον Θεόφιλο.
Στην ταινία υπάρχει μια σκηνή που
αποκαλύπτει κάτι από την αναζήτηση
της ζωγραφικής του ταυτότητας: όταν
ο Θεόφιλος ξέμεινε στην Αθήνα, μετά
τον άτυχο ελληνοτουρκικό πόλεμο του
1897, έκανε δουλειές του ποδαριού
για να επιβιώσει. Κουβαλώντας με τον
αραμπατζή ένα πιάνο σε ένα αστικό
σπίτι βλέπει στον τοίχο κρεμασμένο
ένα έργο του Γύζη. Ενώ συνεχίζουν
τη μεταφορά, ο θεατής νιώθει πως
ο Θεόφιλος είναι αλλού, είναι «κολ-
λημένος», γιατί σκέφτεται το έργο
που μόλις είδε. Αφού τελειώσουν τη
δουλειά, ξαναπερνούν μπροστά από
την Αποκριά εις τας Αθήνας –αυτό ήταν
το έργο του Γύζη– και ο Θεόφιλος το
«ψάχνει» κοιτώντας το πάλι με έντα-
ση. Όταν κατεβαίνουν στην αυλή και
ετοιμάζονται να φύγουν, ο ζωγράφος
θέλει να ξεκαθαρίσει απολύτως τη
σχέση του με το έργο που είδε, γι’
αυτό και πηδάει από τον αραμπά που
μόλις έχει ξεκινήσει, ξαναμπαίνει στο
σπίτι και στέκεται αποφασιστικά, για
λίγο, απέναντι από το έργο. Τότε κα-
ταλαβαίνει πως αυτός είναι «άλλος»,
ότι δεν ακολουθεί την παράδοση της
λόγιας, ακαδημαϊκής, ζωγραφικής.
Στην επόμενη σκηνή φοράει για πά-
ντα στη ζωή του φουστανέλα.
Η γνώμη ενός ψυχαναλυτή
Σε μια από τις προβολές της ταινίας
ένας ψυχίατρος μου είπε –όχι ψυ-
χρά, σαν γιατρός, αλλά με κάποια
συγκίνηση– πως η ύπαρξη και το
έργο του Θεόφιλου γεννιούνται από
έναν ψυχισμό που διψάει για μεγα-
λεία! Μεγαλεία που τα βλέπει στη
φαντασία του και θέλει να είναι κι
αυτός μέσα σ’ αυτά. Αυτός ο ψυχι-
σμός τον οδηγούσε στην εκπλήρωση
του νόστου του, στην επιστροφή στα
ηρωικά χρόνια. Η εκ των υστέρων
«γνωμάτευση» του γιατρού έγινε το
κλειδί για να ερμηνεύσει τον τρόπο
της ζωής του ζωγράφου αλλά και την
αίγλη που έβλεπε στα πρόσωπα των
αγωνιστών τους οποίους ζωγράφιζε.
Αυτό που είπε ο γιατρός μέσα από
την επιστήμη του το πραγμάτωσε,
μόνο με την ποίηση της εικόνας, ο
Γιάννης Τσαρούχης στα εξαίσια ολό-
σωμα πορτρέτα του Θεόφιλου. Αυτά
τα πορτρέτα δεν είναι «παρελθόν»,
είναι «παρόν», γιατί η ζωγραφική είναι
πάντα παρόν, δεν είναι σαν τη φω-
τογραφία που μόλις ο φωτογράφος
πατήσει το κλικ γίνεται παρελθόν,
μένει κολλημένη πίσω από τον χρό-
νο που καλπάζει. Αυτό το γνώριζε ο
Θεόφιλος και φαίνεται καθαρά σε μια
σκηνή της ταινίας. Όταν πήγε στο
σπίτι του Γιάννη Κοντού στην Ανα-
κασιά του Πηλίου για να δει για τε-
λευταία φορά τα έργα του πριν φύγει
για τη Μυτιλήνη, στάθηκε μπροστά
στην τοιχογραφία που έδειχνε τον
ιδιοκτήτη του σπιτιού έφιππο. Ρωτάει
το γιο του Κοντού αν ζει το άλογο.
«Το χάσαμε Θεόφιλε πέρυσι», του
απαντάει εκείνος. Και ο Θεόφιλος,
δείχνοντας τη ζωγραφιά, του λέει με
απόλυτη βεβαιότητα: «εδώ καλπάζει!»
Μετά από αυτή τη σκηνή γυρίζει στη
Μυτιλήνη, πάντα φουστανελάς. Πού
ακούστηκε φουστανελάς στη Λέσβο;
Αυτό κι αν ήταν προσωπική επιλογή.
Προσωπική επιλογή του μυαλού του
κι όχι του τόπου του, γιατί στα χωριά
της Λέσβου οι παλαιότεροι φορούσαν
μόνο βράκες.
Όταν η ζωή συνεχίζεται και μετά
το τέλος της
Σίγουρα θα έκανε πολύ δραματική
την ταινία αν υπήρχε στο τέλος ένα
φαντασιακό άλμα στο χρόνο, που θα
έδειχνε τον Θεόφιλο ζωντανό κατά
τη διάρκεια της αναγνώρισης του
έργου του. Και το γράφω αυτό γιατί
διάβασα προσφάτως μια επιφυλλίδα
του Ηλία Βενέζη δημοσιευμένη στο
Βήμα, στις 4 Μαΐου 1947, όπου με
την γνωστή γλαφυρή τρυφερότητα
στην αφήγησή του γράφει:
Ο Θεόφιλος δεν ζει σήμερα
να δει τη δόξα του που ολοένα
μεγαλώνει. Ίσως να είναι κα-
λύτερα έτσι. Δεν μπορώ να τον
συλλογιστώ με την φουστανέλα
του και το σελάχι του στόχο της
επικαιρότητος, θέαμα αξιοπερί-
εργο, παραστρατημένο αγρίμι
στην καρδιά της Αθήνας [...]
 Ίσως να είναι καλύτερα έτσι:
η δόξα να είναι πίσω του να
ετοιμάζεται να τον σηκώσει κι
αυτός να χάνεται άσημος σε έναν
ανηφορικό εξοχικό δρόμο –έτσι
όπως θυμούμαι– να πορεύεται
τριγυρισμένος από τη σιωπή του
μεγάλου ελαιώνα μια πάμφωτη
ώρα του λεσβιακού ηλιοβασι-
λέματος.
Έχει δίκιο ο Βενέζης. Καλύτερα που
όλα αυτά έγιναν μετά το θάνατό του.
Γιατί, μπορεί να τον φανταστεί κα-
νείς στο Παρίσι, π.χ., με φουστανέ-
λα, να παρίσταται στην έκθεση των
έργων του; Θα έμοιαζε σαν ξωτικό
από άλλο κόσμο. Σαν κι’ αυτούς
τους Αφρικανούς που μετέφεραν
προς επίδειξιν, τα διάφορα τσίρκα,
στους πολιτισμένους Ευρωπαίους
του Παρισιού. Στην ταινία υπάρ-
χει η σκηνή όπου ο Τεριάντ και η
παρέα του κοιτάζουν τα έργα που
μόλις ο Θεόφιλος και ο αδελφός
του κουβάλησαν, εκτελώντας την
παραγγελία του διάσημου τεχνοκρί-
τη. Ο ζωγράφος είναι σιωπηλός και
απρόσιτος. Ο αδελφός του όμως,
απροσδόκητα, κάνει μια επίδειξη
ρητορικής τέχνης επειδή πίστευε
πως, όπως ο αδελφός του ήταν προι-
κισμένος στη ζωγραφική, το ίδιο κι’
αυτός είχε το χάρισμα του ρήτορα!
Σκηνή κωμικοτραγική που τρομάζει
τον Τεριάντ, γιατί συνειδητοποιεί
τους κινδύνους της αλλοτρίωσης των
λαϊκών ανθρώπων όταν τους βγάζει
κανείς από τον κόσμο τους... «Τι
πάω να κάνω, είμαι τρελός;», θα πει
στο φίλο του.
Σκέφτομαι αυτά που ακολούθησαν
τη ζωή και το έργο του πραγματικού
Θεόφιλου. Σπουδαίες εκθέσεις και
κείμενα κορυφαίων καλλιτεχνών,
βιβλία με τις ζωγραφιές του και δο-
κίμια για τη ζωή και το έργο του, το
μουσείο στην πατρίδα του τη Βαρειά,
η έκθεση στο Λούβρο, δημοπρασίες
σε ευρωπαϊκούς οίκους όπου τα έργα
του αγοράζονται με εκατοντάδες χι-
λιάδες ευρώ. Τη ίδια εποχή, εύποροι
Μυτιληνιοί αγόραζαν και αποτοί-
χιζαν έργα του από καφενεία και
σπίτια της Λέσβου διασώζοντας την
πιο αυθεντική δημιουργία του. Ο Θε-
όφιλος δεν μπορούσε να φανταστεί
αυτό το μέλλον. Γνώριζε όμως πολύ
καλά να γυρίζει στα πίσω χρόνια, να
τα συνθέτει στη ζωγραφική του και
να νομίζει πως ο χρόνος σταματάει
εκεί και πως αυτός ζει και κινείται
εντός του.
Γνωρίζοντας και αγνοώντας
Συνάντησα προ καιρού έναν φίλο
που έγραψε ένα σπουδαίο βιβλίο
για την υποδοχή του Βιζυηνού στην
Αθήνα του δέκατου ένατου αιώνα.
Του είπα πως σκέφτομαι να γυρίσω
και μια ταινία για Το αμάρτημα της
μητρός μου και μολονότι θαυμάζω
πολύ τις μελέτες του θέλω κάπως
να τις μισοξεχάσω για να μπορέ-
σω, απελευθερωμένος, να κάνω το
φιλμ. Άλλωστε πιστεύω, του είπα,
πως και ο Βιζυηνός γράφοντας το
διήγημα ακολουθούσε περισσότερο
τη δραματουργική λογική από την
ιστορική ακρίβεια. Με κοίταξε για
λίγο και μου είπε πως «άλλο η τέχνη
και άλλο η ιστορία». Είναι όμως έτσι;
Σκέφτομαι επίσης και το παρά-
δειγμα της λεγόμενης αναβίωσης
του αρχαίου δράματος. Από τις 11
Σεπτεμβρίου του 1938, όταν μετά
από δύο χιλιάδες χρόνια περίπου
ανέβηκε η Ηλέκτρα του Σοφοκλή
από τον Ροντήρη στην Επίδαυρο,
ακολούθησαν χιλιάδες παραστάσεις
πάνω στα έργα των αρχαίων δρα-
ματουργών. Κάτι γνωρίζαμε για το
πώς παίζονταν οι παραστάσεις στην
αρχαιότητα και πολύ περισσότε-
ρα αγνοούσαμε. Όσα ξέραμε και
όσα αγνοούσαμε συνδέθηκαν με τα
αιτήματα του παρόντος, ξανά και
ξανά. Κάθε φορά που ανέβαινε μια
καινούργια παράσταση είχε ταυτο-
χρόνως πίσω της τη νέα παράδο-
ση, από το 1938 και μετά, με την
οποία κάθε σκηνοθέτης συνομιλούσε,
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 21
συνεχίζοντάς την ή ανατρέποντάς
την. Υπήρξε και κάποιος σοβαρός
μελετητής του αρχαίου δράματος, ο
Λίνος Καρζής, που προσπαθούσε να
ανεβάζει μουσειακά τα αρχαία έργα.
Χρησιμοποιούσε δηλαδή κοθόρνους,
αρχαία ρούχα, μαγκούρες και λοιπά.
Παρά τη συγκινητική προσπάθειά
του, οι παραστάσεις του κυριολεκτι-
κά δεν βλέπονταν και στο τέλος δεν
άφησαν τίποτα πίσω τους.
Για να το πω επιγραμματικά: από
το παρελθόν δεν μας έρχονται μόνον
τα γεγονότα και τα πρόσωπα αλλά
και ό,τι έχει επενδυθεί κατά και-
ρούς πάνω σε αυτά. Η φαντασιακή
προβολή καμιά φορά ξεπέφτει και
ξεχνιέται σαν κακή ταινία ή σαν κακό
μυθιστόρημα. Άλλοτε πάλι αντέχει
και μερικές φορές μπορεί να πνίξει
την αλήθεια των προσώπων και των
πραγμάτων. Και το λέω αυτό επειδή
γνωρίζω τους κινδύνους που καρα-
δοκούν στη μη ιστορική προσέγγιση
του παρελθόντος. Υπάρχει δηλαδή
ο κίνδυνος της παραχάραξης της
Ιστορίας για λόγους ιδεολογικούς,
αισθητικούς ή άλλης ιδιοτέλειας.
Όμως η ανάγκη να μιλήσεις για την
Ιστορία με το σώμα και το πνεύμα
ξαναφτιάχνοντας σήμερα, ζωντανά,
κάτι που έχει «απολεσθεί», θα είναι
πάντα αίτημα του παρόντος και του
μέλλοντος. zx
 Εργαστήριο Δημιουργικής Γραφής – Συνομιλίες με νέους συγγραφείς
Σωφρόνης Σωφρονίου
«Ελέγχω πάντα τις επείσακτες μεταβλητές»
Συνέντευξη στον Γιώργο Μιχαηλίδη και τον Γιώργο Πινακούλα
Σωφρόνης Σωφρονίου,
Οι πρωτόπλαστοι,
Το Ροδακιό, Αθήνα 2015,
368 σελ.
Ο
Σωφρόνης Σωφρο-
νίου γεννήθηκε
στο Παλαιχώρι της
Κύπρου το 1976.
Σπούδασε ψυχολο-
γία και νευροεπιστήμες και δούλε-
ψε ως ερευνητής στη Νέα Υόρκη.
Το πρώτο του βιβλίο, το μυθιστό-
ρημα Οι πρωτόπλαστοι, κυκλοφό-
ρησε από τις Εκδόσεις Το Ροδακιό
το 2015. Τιμήθηκε με το Κρατικό
Λογοτεχνικό Βραβείο Μυθιστορή-
ματος της Κύπρου για το 2015 και
με το βραβείο «Μένη Κουμαντα-
ρέα» Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζο-
γράφου της Εταιρείας Συγγραφέων
για το 2016.
1.
Σε ποια ηλικία ξεκίνησες να γρά-
φεις;
Έγραψα δύο διηγήματα όταν ήμουν
φοιτητής στην Κύπρο, γύρω στα εί-
κοσι πέντε μου. Λίγο μετά τα τριάντα
ξεκίνησα να δουλεύω τους Πρωτό-
πλαστους.
Τι σε ώθησε;
Το 2005 πήγα στην Αμερική για με-
ταπτυχιακά και για δουλειά. Μετά
από μερικά χρόνια εκεί αισθάνθη-
κα ότι θα μπορούσα να γράψω κάτι
εκτενέστερο.
Ποιο ήταν το οικογενειακό περι-
βάλλον; Υπήρχαν βιβλία στο σπίτι;
Μεγάλωσα σε χωριό, αρκετά μακριά
από την πόλη. Οι γονείς μου είχαν
τελειώσει μόνο το δημοτικό. Βιβλία
δεν είχαμε στο σπίτι.
Επομένως, ποιος ή τι σε έστρεψε
στην ανάγνωση;
Μάλλον είναι μια εσωτερική ανάγκη
το διάβασμα και γενικότερα η παρα-
τήρηση. Κάτι μέσα σου δεν ικανο-
ποιείται και σε στρέφει σε αυτά τα
πράγματα.
22 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Δεν υπήρχε κάποιος από το περι-
βάλλον που σε καθοδήγησε;
Όχι. Μπορώ όμως να πω, σε συνάρ-
τηση με την προηγούμενη ερώτηση,
ότι το μεγαλύτερο ίσως δώρο που μου
έκανε ο πατέρας μου είναι ότι χωρίς
να το ξέρει ποτέ δεν με καθοδήγησε
με αυστηρότητα. Αντί για γνώσεις από
βιβλία, μου είχε μεταδώσει ένα σωρό
εμπειρίες, αφού από μικρή ηλικία τον
βοηθούσα σχεδόν καθημερινά στις
δουλειές του, κυρίως με σιδηρουργι-
κές κατασκευές και εκτροφή ζώων.
Ήμουν επίσης τυχερός όταν κάπου
στα δέκα μου βρήκα ένα βιβλίο του
Ιουλίου Βερν στο σπίτι μιας θείας
μου. Ήταν η αγαπημένη μου θεία·
πήγαινα καθημερινά στο σπίτι της, με
έπαιρνε στα χωράφια με το γάιδαρο.
Πόσος καιρός πέρασε από το γρά-
ψιμο μέχρι την έκδοση;
Τους Πρωτόπλαστους ξεκίνησα να
τους σκέφτομαι το 2008 και τους
έγραψα από το 2010 ώς το 2013.
Μετά προσπάθησα να βρω εκδότη
θέτοντας δύο βασικά κριτήρια: να
είναι κάποιος που θα του αρέσει
πραγματικά το βιβλίο και που δεν θα
ζητήσει να πληρώσω για την έκδοση.
Ήταν μια επίπονη διαδικασία, απο-
καρδιωτική στην αρχή, που πήρε άλλα
δύο χρόνια. Οι πρώτες απαντήσεις
έλεγαν: «Καλό το βιβλίο σου, δώσε
μας τέσσερις χιλιάδες ευρώ και θα
το εκδώσουμε». Όταν ρώτησα γιατί,
είπαν ότι οι τέσσερις χιλιάδες είναι
το κόστος της μισής έκδοσης. Το ένα
ψέμα μετά το άλλο δηλαδή. Τελικά
εκδόθηκε το καλοκαίρι του 2015 από
Το Ροδακιό μακριά από τις παραπάνω
λογικές.
Πόσα γραπτά πέταξες στο μεταξύ;
Για να φτάσω σε ένα αποτέλεσμα
έπρεπε να γραφτεί ένα κείμενο ίσως
διπλάσιο από αυτό που εκδόθηκε στο
τέλος. Η επιμέλεια μου έδειξε πώς
να επιτύχω ένα είδος ισορροπίας του
υλικού.
Οικονομίας;
Και οικονομίας, ναι. Μαζί με την
ισορροπία των θεμάτων είναι οι δύο
σημαντικότερες παράμετροι σε ένα
κείμενο. Κατά την επιμέλεια αρχίζεις
να συνειδητοποιείς ποια είναι τα πε-
ριττά στοιχεία του βιβλίου. Κι αυτό
δεν τελειώνει εύκολα· όταν εκδοθεί
το βιβλίο συνεχίζεις να συνειδητο-
ποιείς κι άλλα. Το καλύτερο είναι
να εκδώσεις κάτι με όσο το δυνατόν
λιγότερες αδυναμίες.
Θα ήθελες δηλαδή να επιφέρεις
αλλαγές σε μια δεύτερη έκδοση;
Προφανώς θα ήθελα να αλλάξω πράγ-
ματα. Δύο κεφάλαια θα τα αφαιρούσα
εντελώς ή θα τα τροποποιούσα αρκε-
τά. Θα αφαιρούσα επίσης ένα από τα
κεντρικά μοτίβα. Έτσι θα αποκτούσε
μεγαλύτερη δύναμη το πρώτο βιβλίο.
Από την άλλη, αυτές είναι σκέψεις εκ
των υστέρων. Οποιαδήποτε επέμβα-
ση θα μπορούσε να προκαλέσει μια
σειρά από άλλα προβλήματα. Καλύτε-
ρο είναι νομίζω να δέχεσαι ό,τι έκανες
και να προσπαθείς να πετύχεις σε ένα
μεταγενέστερο βιβλίο όσα θα ήθελες
να αποφύγεις στο προηγούμενο.
Τι σχέση είχαν οι σπουδές σου με
το γράψιμο;
Έχει μάλλον περάσει στον τρόπο που
σκέφτομαι μια αίσθηση επιστημονικό-
τητας. Όταν γράφω, και κυρίως όταν
επεξεργάζομαι το κείμενο, προσπαθώ
να ελέγξω τις επείσακτες μεταβλητές,
όπως τις λένε στην επιστήμη, να πα-
ρατηρώ δηλαδή κάθε στιγμή όλες τις
όψεις ενός θέματος και να προβλέψω
τι άλλο θα μπορούσε να παρεισφρή-
σει στο κείμενο και να μεταβάλει μια
κατάσταση, είτε θετικά είτε αρνητικά.
Συνήθως προσπαθώ να εντοπίσω
τα θέματα που επιδέχονται μερικές
ερμηνείες. Μετά δουλεύω ώσπου να
μετριάσω αυτή τους την ιδιότητα και
να τις οδηγήσω σε ένα πιο κλειστό
πλαίσιο, χωρίς όμως να φτάνω σχεδόν
ποτέ σε οριστικές ερμηνείες. Έτσι, ο
αναγνώστης μπορεί να επέμβει ο ίδιος
στο πλαίσιο της ιστορίας.
Ποιοι βλέπουν τα γραπτά σου; Από
ποιους παίρνεις πρώτες γνώμες;
Το πρώτο μου βιβλίο το διάβασαν σε
διάφορες μορφές μερικοί φίλοι και δύο
φιλόλογοι. Με βοήθησαν ουσιαστικά,
ειδικά στην αρχή του βιβλίου. Από ένα
σημείο και μετά, όμως, κατάλαβα ότι
θα έπρεπε να το κοιτάξω διεξοδικά
εγώ, έστω και αν δεν έχω σπουδές
φιλολογίας. Η τελική επεξεργασία
μού πήρε μήνες εντατικής δουλειάς.
Συνειδητοποίησα πως ήταν μια πολύ
σημαντική διαδικασία, ίσως η πιο
σοβαρή που είχα περάσει, ακόμα και
από την εποχή που βρισκόμουν στο
πανεπιστήμιο. Ύστερα ήμουν έτοιμος
να εμπιστευτώ πλήρως την εκδότρια
και την επιμελήτρια του εκδοτικού
οίκου. Στο τελευταίο στάδιο ήμουν
τυχερός, γιατί δούλεψα με ανθρώπους
που κατανόησαν την προσπάθειά μου.
Θα ήθελες να σε διαβάζει ένα συ-
γκεκριμένο, πιο λόγιο ή πιο λαϊκό,
κοινό;
Όταν έγραφα το πρώτο βιβλίο, ήταν
εντελώς απροσδιόριστο σε ποιον
απευθύνεται. Είχα συνεχώς την αί-
σθηση ότι κανείς δεν θα το διαβάσει·
δεν το λέω από μετριοφροσύνη. Εκ
των υστέρων, δυο χρόνια μετά την
έκδοση, ξέρω πως είχα την τύχη, ει-
δικά στην Κύπρο, να το διαβάσουν
άνθρωποι διαφορετικών ηλικιών και
μορφωτικού επιπέδου. Νομίζω πως
η πρόσμιξη των θεμάτων, που δεν
την έκανα εσκεμμένα αλλά ακολου-
θώντας ένα είδος μουσικότητας, μου
επέτρεψε να μιλήσω με τρόπο που
είναι ταυτόχρονα ξεκάθαρος αλλά
και σύνθετος. Για να επιστρέψω στο
ερώτημα, δεν είχα ποτέ στο μυαλό
μου, ούτε με το καινούριο βιβλίο που
γράφω, έναν συγκεκριμένο τύπο ανα-
γνώστη.
Από τι βιοπορίζεσαι; Μπορεί η
συγγραφή να γίνει επάγγελμα;
Έχω περάσει από διάφορα επαγγέλ-
ματα. Όταν άρχισα να γράφω τους
Πρωτόπλαστους, συνειδητοποίησα ότι
έπρεπε να σταματήσω να δουλεύω
για λίγο καιρό για να μπορέσω να
συγκεντρωθώ. Στην πορεία άρχισα να
βιοπορίζομαι δουλεύοντας DJ στην
Κύπρο. Ήταν και είναι μια ωραία
πρόκληση και μέσα από αυτή τη διαδι-
κασία ξέρω ότι έχω μοιραστεί πολλά.
Με αυτόν τον τρόπο μπορώ να έχω
τέσσερις ή πέντε μέρες τη βδομάδα
για το γράψιμο. Τώρα, αν μπορέσω
κάποια στιγμή να βιοπορίζομαι από
τη συγγραφή, δεν το ξέρω. Μακάρι να
γίνει αυτό, έστω σε μικρό επίπεδο, θα
με βοηθήσει να προχωρήσω και με άλ-
λα βιβλία. Για την ώρα, δέχομαι όλες
τις δυσκολίες που φέρνει η έλλειψη
σταθερής δουλειάς και χρημάτων.
Δεν γίνεται αλλιώς.
Το έχεις σκεφτεί να γράψεις σε
ξένη γλώσσα, που το κοινό είναι
μεγαλύτερο; Για παράδειγμα στα
αγγλικά;
Το καινούργιο μου βιβλίο το ξεκίνησα
στα αγγλικά, γρήγορα όμως κατάλαβα
πως δεν θα μπορούσα να γράψω μυ-
θιστόρημα σε αυτή τη γλώσσα, γιατί
δεν την ξέρω πολύ καλά. Ο λόγος
που το προσπάθησα δεν ήταν για να
προσεγγίσω ένα μεγαλύτερο κοινό,
αλλά λόγω της απογοήτευσης κατά
την περίοδο που προσπαθούσα να
δημοσιεύσω τους Πρωτόπλαστους.
Πιστεύεις ότι ο συγγραφέας πρέπει
να κάνει έρευνα πριν γράψει;
Αυτό μάλλον εξαρτάται από τη θε-
ματολογία. Συνήθως ξεκινά κανείς
με μια γερή επισκόπηση κάποιων
θεματικών, αλλά η έρευνα μπορεί
να συνεχιστεί και να προσαρμόζεται
ανάλογα με την εξέλιξη του κειμένου.
Σε άλλες περιπτώσεις, ένα μέρος του
υλικού υπάρχει εξ αρχής λόγω της
προηγούμενης επαφής του συγγρα-
φέα με το αντικείμενο του. Υπάρχουν
φυσικά και άνθρωποι που γράφουν
εντελώς φανταστικά πράγματα. Όλες
οι προσεγγίσεις έχουν ενδιαφέρον.
Χρειάζεται μόνο για το μυθιστόρη-
μα ή και για μικρότερες φόρμες;
Διάβασα πρόσφατα τα Αυτόματα του
Κώστα Περούλη. Εξαιρετική δουλειά.
Είναι εκεί μέσα ένα διήγημα για τον
τρύγο, ένα πολύ σημαντικό κείμενο
νομίζω, το οποίο μόνο με επίμονη
έρευνα μπορεί να γραφτεί.
2.
Τι είδους λογοτεχνία διαβάζεις;
Μυθιστορήματα περισσότερο. Δι-
ηγήματα διαβάζω σπάνια, αν εξαι-
ρέσουμε τον Μπόρχες. Κυρίως
παρακολουθώ τη μεγάλη φόρμα,
ίσως γιατί με αυτήν καταπιάνομαι.
Τελευταία διάβασα όλα τα βιβλία του
Ζέμπαλντ και ήταν τεράστιο κέρδος.
Είναι εκπληκτική αυτή η έμμεση ανα-
φορά στη μνήμη και η πυκνότητα της
γραφής του. Και σίγουρα δεν ξέρεις
σε ποιο είδος λογοτεχνίας να τον
κατατάξεις, ούτε έχει σημασία. Τα
τελευταία χρόνια διάβασα κυρίως
παλιούς και σύγχρονους Λατινοα-
μερικανούς, μερικούς Γιαπωνέζους
και αρκετά κλασικά βιβλία, κυρίως
Γερμανούς και Ρώσους.
Ο Σωφρόνης Σωφρονίου.
Πόσο χρόνο αφιερώνεις στην ανά-
γνωση;
Αρκετό, όταν δε γράφω. Η γραφή
με οδηγεί σε αναγνώσματα που με
βοηθούν στο δικό μου βιβλίο. Όταν
θέλω, για παράδειγμα, να παρει-
σφρήσει στο δικό μου γράψιμο μια
αίσθηση ματαιότητας ή εγκλεισμού,
διαβάζω ξανά τον Πύργο του Κάφκα.
Αγοράζεις βιβλία; Δανείζεσαι; Τα
βρίσκεις με κάποιο άλλο τρόπο;
Αγοράζω. Θέλω να έχω τα βιβλία,
να σημειώνω στις σελίδες τους. Είναι
χρήσιμο επίσης να έχω πρόσβαση
σε αυτά· τα τελευταία χρόνια δεν
έχω μόνιμο τόπο κατοικίας, οπότε
δεν είμαι δίπλα σε μια βιβλιοθήκη
με όλα τα βιβλία μου. Επίσης, έχω
δημιουργήσει κι ένα ψηφιακό αρχείο
που με βοηθά να βρίσκω γρήγορα
πληροφορίες χωρίς να έχω αγοράσει
τα πάντα.
Άρα διαβάζεις και ηλεκτρονικά;
Όχι, δεν μπορώ. Διάβασα μερικά
βιβλία σε τάμπλετ, αλλά πρόσεξα ότι
στο τέλος σου μένει μόνο η αίσθηση
της ιστορίας που έχεις διαβάσει, δύ-
σκολα εμβαθύνεις στα νοήματα.
Έχει σχέση η ανάγνωση με την
καλή συγγραφή;
Υπάρχει σχέση, σίγουρα, αλλά αυτή
η σχέση είναι ταυτόχρονα δίκοπο
μαχαίρι. Αν, για παράδειγμα, είχα
καλή εποπτεία της ελληνικής λογο-
τεχνίας, ίσως θα μπορούσα να γράφω
καλύτερα στο γλωσσικό επίπεδο, από
την άλλη όμως ίσως οι επιρροές να
με έβαζαν σε διαδικασία μίμησης.
Έχεις σχέση με ποίηση;
Όχι όσο θα ήθελα. Παλαιότερα
διάβασα αρκετή, κυρίως Έλληνες
και Γάλλους· τα τελευταία χρόνια,
δεν ξέρω γιατί, δεν διαβάζω σχεδόν
καθόλου. Ευτυχώς είναι καμιά εικο-
σαριά αυτούσια ποιήματα και μερικές
δεκάδες αποσπάσματα από άλλα που
κατά κάποιον τρόπο ποτέ δεν φεύ-
γουν από το μυαλό μου.
Τι άλλο διαβάζεις εκτός από πεζο-
γραφία και εκτός από λογοτεχνία;
Βιβλία επιστήμης, συναφή με τις
σπουδές μου, τις νευροεπιστήμες.
Επίσης βιβλία που εξηγούν σε μη φυ-
σικούς θέματα αστροφυσικής. Κατά
καιρούς διαβάζω βιβλία που αφορούν
τη μουσική και τη δημιουργία. Το
The rest is noise του Alex Ross, για
παράδειγμα, ήταν ένα συναρπαστικό
και πολύ ουσιαστικό διάβασμα για τη
μουσική του 20ού αιώνα. Φυσικά δια-
βάζω και κείμενα στο internet, βρίσκω
αρκετά ενδιαφέροντα πράγματα στο
New Yorker, στο BBC και στους New
York Times.
Πού γράφεις;
Δεν μπορώ να γράφω έξω. Όταν γρά-
φω, πρέπει να είμαι μόνος μου. Μπο-
ρώ όμως να επεξεργάζομαι το κείμενο
σε μέρη που έχει κόσμο, αλλά πρέπει
να είναι ήσυχα. Με βοηθά κιόλας σε
πολυσύχναστα μέρη, για κάποιον λόγο
μου δημιουργεί ένα αίσθημα ευθύνης
προς τους αναγνώστες.
Γράφεις στο χέρι ή κατ’ ευθείαν
στον υπολογιστή;
Πολλές φορές γράφω στο χέρι και
μετά το μεταφέρω στον υπολογιστή.
Έτσι γίνεται μια πρώτη επεξεργασία.
Στο τέλος όμως δουλεύω μόνο στον
υπολογιστή για να μπορώ να περιη-
γούμαι στο κείμενο εύκολα.
Το αναθεωρείς κιόλας ενώ γράφεις;
Συνήθως προχωρώ το κείμενο και ανά
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 23
λίγους μήνες σταματώ το γράψιμο
και το επεξεργάζομαι από την αρχή.
Μόνο όμως όταν τελειώσει όλο το
βιβλίο μπορώ να μπω στην ουσιαστι-
κή διαδικασία της αναθεώρησης και
της προσπάθειας να οριστικοποιήσω
κάπως το κείμενο.
Πόσο σε απασχολεί στη γραφή
σου το ζήτημα της γλώσσας;
Θα ήθελα να με απασχολεί περισ-
σότερο. Δεν έχω μεγάλη ευχέρεια
στη γλώσσα, πιο καλός είμαι ίσως
στο να αναπτύσσω ιστορίες. Στους
Πρωτόπλαστους είχα την ευκαιρία
να παίξω λίγο. Μου το επέτρεψε η
γενικότερη λογική του κειμένου. Στο
νέο μου βιβλίο η γλώσσα είναι σχεδόν
ξερή. Απλά, λέω την ιστορία χωρίς
γλαφυρές περιγραφές, παρομοιώσεις
και άλλα σχήματα λόγου. Είναι και
αυτό μια προσέγγιση όμως. Η τελι-
κή πρόσμιξη όλων των υλικών του
κειμένου δείχνει αν έχει επιτευχθεί
κάποιο είδος ισορροπίας.
Τι σημασία έχουν τα βραβεία; Τα
θεωρείς αναγνώριση;
Είναι μια μικρή ενθάρρυνση. Και σί-
γουρα βοηθούν γιατί στρέφουν σε
κάποιον βαθμό την προσοχή στο
βιβλίο σου. Τα λεφτά που πήρα από
το κυπριακό βραβείο τα αξιοποίησα
για μία τρίμηνη διαμονή στο Βερο-
λίνο, που μου έδωσε την ευκαιρία
να ξαναδουλέψω το νέο μου βιβλίο.
Άρα, ναι, τα βραβεία βοηθούν και με
αυτόν τον τρόπο.
3.
Πόσο τακτικά παρακολουθείς την
επικαιρότητα; Από ποιο μέσο;
Σχεδόν καθημερινά. Κυρίως από ξένες
ιστοσελίδες που παρέχουν πιο αντικει-
μενική πληροφόρηση από τις κυπρι-
ακές. Έτσι όπως έχουν εξελιχθεί πια
τα μέσα ενημέρωσης στην Κύπρο, με
την προώθηση της αποσπασματικής
γνώσης, χρειάζεται τρομερή υπομονή
και προσοχή. Στα ΜΜΕ δουλεύουν
πολλοί από τους πιο μίζερους και επι-
κίνδυνους ανθρώπους. Έχουν φτιάξει
έναν βόθρο και οι περισσότεροι έχουν
επιλέξει ή αναγκαστεί να κολυμπούν
μέσα του. Αυτό έχει άμεσο αντίκτυπο
σε πολλούς τομείς. Ένα παράδειγμα
είναι η ευκολία με την οποία μεταδί-
δεται το μήνυμα πολλών πολιτικών
αντίθετων με τις διαδικασίες συνομι-
λιών για τη λύση του Κυπριακού. Την
καταστροφολογία που μεταδίδεται
μέσω tweets και συνεχών ανακοινώ-
σεων, την αναμασούν πολύ εύκολα τα
ΜΜΕ. Είναι κάτι ανάλογο με αυτό
που πέτυχε ο Τραμπ.
Ανήκεις σε μια παρέα λογοτεχνών
με τους οποίους βρίσκεστε και συ-
ζητάτε;
Έχω φίλους και γνωστούς που είναι
συγγραφείς, αλλά όταν συναντιόμαστε
δεν μιλάμε ιδιαίτερα για λογοτεχνία.
Ο συγγραφέας πρέπει να παρεμ-
βαίνει στη δημόσια ζωή άμεσα, με
το έργο του ή και καθόλου;
Δεν υπάρχει κανόνας νομίζω. Αν δούμε
τον Ουελμπέκ, είναι ένας συγγραφέας
που σίγουρα παρεμβαίνει στη δημόσια
ζωή. Έχει βρει έναν τρόπο να μιλάει
για τη σύγχρονη πραγματικότητα της
Γαλλίας, προτείνοντας συνήθως και
κάποιες εκδοχές των μελλοντικών
εξελίξεων. Έχει το δικαίωμα να το
κάνει αυτό; Το δικαίωμα να γράφει
βιβλία το έχει, το δικαίωμα να παρεμ-
βαίνει δημόσια το έχει, κάθε πολίτης
το έχει. Άλλοι συγγραφείς, πάλι, δεν
παρεμβαίνουν καθόλου. Άλλοι, τέλος,
παρατηρούν τις εξελίξεις και μιλούν
μεταγενέστερα για αυτές. Ίσως μου
ταιριάζει αυτή η τρίτη κατηγορία.
Έχεις ζήσει έξω; Πόσο σε έχει
επηρεάσει;
Ναι, έχω ζήσει από το 2005 μέχρι το
2010 στη Νέα Υόρκη. Είναι σαν να
έχω ζήσει μια επιπλέον ζωή. Με έχει
επηρεάσει πάρα πολύ, μάλλον επειδή
έφυγα από τον μικρόκοσμο της Κύ-
πρου. Έχω ζήσει πολλά σε εκείνη την
πόλη. Νομίζω ότι είχα μιαν όμορφη
ζωή εκεί. Επιδιώκω να φεύγω συχνά
από την Κύπρο για μεγάλα χρονικά
διαστήματα. Την επεξεργασία των
Πρωτόπλαστων την έκανα στο Βε-
ρολίνο, κυρίως στη βιβλιοθήκη του
Πανεπιστημίου Χούμπολτ, αποστα-
σιοποιημένος.
4.
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι στο
κέντρο του βιβλίου σου βρίσκεται
24 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
ο πίνακας του Ιερώνυμου Μπος Ο
κήπος των επίγειων απολαύσεων.
Τι σχέση έχει η ζωγραφική με τη
λογοτεχνία;
Θα έλεγα ότι οι συγγραφείς και οι
ζωγράφοι προσεγγίζουν παρόμοια
τη δημιουργία. Στην αρχή έχουν
μπροστά τους έναν κενό καμβά που
μπορούν να τον γεμίσουν με ιδέες από
μια παλέτα εξαιρετικά πλούσια. Αν το
δούμε λίγο σαν παιχνίδι, μοιάζει με
τραπέζι που πάνω του είναι τοποθε-
τημένες όλες οι ιδέες, οι οπτικές και
οι χρόνοι. Εναπόκειται σε σένα πώς
θα συνθέσεις τα διάφορα στοιχεία.
Ο πίνακας του Μπος είναι ένα μυ-
θιστόρημα από μόνος του. Δεν είναι
τυχαίο ότι υπάρχουν πάρα πολλές
μελέτες γι’ αυτόν, με πολύ διαφο-
ρετικές ερμηνείες για τις σημασίες
των πλευρών του τριπτύχου ή τις
ηθικές διαστάσεις και τις προθέσεις
του ζωγράφου.
Το βιβλίο σου μιλάει έμμεσα και
για την πρόσφατη ιστορία της
Κύπρου, για τον αρχιεπίσκοπο
Λεόντιο, για την τραυματική σχέση
μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Θα
το χαρακτήριζες, κατά κάποιον
τρόπο, πολιτικό;
Μια διάσταση του βιβλίου είναι πο-
λιτική, ναι. Δεν καταπιάνεται με τη
σύγχρονη πολιτική της Κύπρου από
το 1960 και μετά. Την περίοδο αυτή
την απέφυγα εσκεμμένα λόγω της
περιπλοκότητάς της, επειδή επιδέ-
χεται αμέτρητες ερμηνείες και πολύ
εύκολα θα μπορούσε να με οδηγήσει
σε κοινοτοπίες. Επέλεξα να επικε-
ντρωθώ στην περίοδο έως το 1947,
όταν δολοφονήθηκε ο αρχιεπίσκοπος
Λεόντιος, και αυτό μου έδωσε την
ευκαιρία να κοιτάξω τις σχέσεις των
δύο κοινοτήτων του νησιού κατά τις
πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα
και να αφήσω αιχμές για το πώς θα
μπορούσε να εξελιχθεί η ιστορία της
Κύπρου αν ο Λεόντιος δεν πέθαινε
το 1947.
Μερικά στοιχεία του βιβλίου θυ-
μίζουν την αξιοποίηση θεωριών
συνωμοσίας στη λογοτεχνία, όπως
κάνει για παράδειγμα ο Ουμπέρτο
Έκο στα μυθιστορήματά του. Τι
πιστεύεις για τις θεωρίες συνω-
μοσίας και τι σχέση έχουν με τη
λογοτεχνία;
Δεν έχω διαβάσει Έκο, ούτε παρό-
μοια βιβλία. Παλιά είχα διαβάσει
τον Κώδικα ντα Βίντσι του Νταν
Μπράουν και σίγουρα αντιλαμβάνο-
μαι ότι μερικά στοιχεία στους Πρω-
τόπλαστους σχετίζονται σε κάποιον
βαθμό με αυτή τη λογοτεχνία. Η
πρώτη μορφή του βιβλίου μου ήταν
εντελώς ρεαλιστική. Το μοτίβο της
αλληγορίας προέκυψε μεταγενέστε-
ρα, από ιδέες που πήρα από τον
κινηματογράφο. Από τον Φελλίνι,
για παράδειγμα· στο Οι νύχτες της
Καμπίρια και κυρίως στο Λα Στρά-
ντα, ενώ παρατηρούμε για ώρα ένα
εντελώς ρεαλιστικό πλαίσιο, ξαφνικά
βλέπουμε κάτι περίεργο, σχεδόν με-
ταφυσικό. Για παράδειγμα, η πρωτα-
γωνίστρια στο Λα Στράντα παρατηρεί
το παιδί στο πιάνο σε παραμόρφωση.
Κάτι γίνεται εκεί, μια μετάβαση της
εικόνας, μια μετάπλαση, που μοιάζει
να είναι το έναυσμα για να πάμε
κάπου αλλού, κάπου ψηλά ή κάπου
υπόγεια ή τέλος πάντων σε άλλη
διάσταση. Δεν θέλω να το βλέπω σαν
κάτι συνωμοσιολογικό αλλά μάλλον
σαν κάτι φανταστικό, κάτι που σου
δίνει μια άλλη διάσταση, όπως γί-
νεται σε πολλά σημεία στις ταινίες
του Νταίηβιντ Λυντς.
Μαγικός ρεαλισμός;
Όχι μαγικός ρεαλισμός. Δεν μου αρέ-
σει να μιλάνε οι γάτες, να πετάνε δεξιά
κι αριστερά, όλο αυτό το πράγμα.
Μου αρέσει περισσότερο η αίσθηση
των μοτίβων που μπορούν να συνενώ-
σουν χρόνους και σκέψεις. Μια από
τις θεματικές που με ενδιαφέρουν
πολύ είναι αυτή που αφορά το χρόνο.
Μάλλον είναι κάτι που έχω κρατήσει
από τις σπουδές μου, από την ψυ-
χολογία και τις νευροεπιστήμες. Να
βλέπεις τον άνθρωπο και να μπορείς
να δεις τις χρονικές διαστάσεις του,
τις προηγούμενες και τις επόμενες, με
τις διασυνδέσεις αυτών των διαστάσε-
ων. Με ενδιαφέρει πολύ το ζήτημα,
γι’ αυτό το βιβλίο απομακρύνεται εν
μέρει από τον ρεαλισμό. Σκέφτομαι
πως μπόρεσα να χρησιμοποιήσω το
παιχνίδι με το χρόνο, γιατί σε πολλά
άλλα σημεία του κειμένου ήμουν από-
λυτα επικεντρωμένος στο ιστορικό
και ρεαλιστικό πλαίσιο.
Υπάρχουν στο βιβλίο αυτοβιογρα-
φικά στοιχεία;
Υπάρχουν μερικά, αλλά δεν χρησιμο-
ποιήθηκαν εσκεμμένα, τα έχω μετα-
τρέψει σε κάτι άλλο. Το σημείο με τα
μαγικά μανιτάρια στο Άμστερνταμ
είναι ένα από αυτά, μόνο που στο
βιβλίο μου το επεισόδιο διαδραμα-
τίζεται το 1980, ενώ εγώ έζησα κάτι
σχετικά ανάλογο το 2005. Επίσης,
το κεφάλαιο με το Άγιον Όρος το
έχω βιώσει σχεδόν όλο από κοντά.
Στο βιβλίο σου τα είδη και οι τρό-
ποι της αφήγησης αναμειγνύονται:
τριτοπρόσωπη αφήγηση, ημερο-
λόγια, e-mail, επιστολές κ.λπ. Θα
έλεγες πως αυτό είναι χαρακτη-
ριστικό της μεταμοντέρνας λογο-
τεχνίας;
Τώρα που το κοιτώ αποστασιοποιη-
μένα, μάλλον είναι λίγο μεταμοντέρνο,
είναι γραμμένο σε αυτό το πλαίσιο.
Μια βασική μου επιρροή, για παρά-
δειγμα, ήταν το Μαύρο βιβλίο του
Ορχάν Παμούκ. Όταν το διάβασα
και είδα να εναλλάσσονται τα δη-
μοσιογραφικά άρθρα του θείου του
πρωταγωνιστή με τη βασική ιστορία,
σκέφτηκα ότι θα μπορούσα να κάνω
κάτι ανάλογο. Ο ένας χαρακτήρας
καταπιανόταν με το τωρινό πλαίσιο
της ιστορίας και ο άλλος με σημαντικά
μοτίβα της τουρκικής πραγματικότη-
τας από διάφορες εποχές.
Άρα ανήκεις συνειδητά στο μετα-
μοντέρνο;
Μπορούμε να είμαστε κάτι άλλο, όταν
γράφουμε το 2017; Δεν ξέρω καλά
τους ορισμούς ούτε πώς κατηγοριο-
ποιούνται οι διάφορες τάσεις.
Η πιο συγκλονιστική ίσως αφή-
γηση του μυθιστορήματος είναι η
ιστορία του Αλή Πεσκέ. Την αφη-
γείται ο ίδιος, ενώ είναι νεκρός. Ο
νεκρός αφηγητής υπάρχει και στα
μυθιστορήματα του Παμούκ, για
παράδειγμα στο Με λένε Κόκκινο.
Έχεις επηρεαστεί από αυτά;
Είναι βασική επιρροή ο Παμούκ για
τους Πρωτόπλαστους. Η ιδέα του νε-
κρού που μιλάει από το πηγάδι ίσως
όντως ξεκινά από το Με λένε Κόκκινο,
θεματολογικά απέχει πολύ από το
θέμα στο βιβλίο του Παμούκ. Αυτό
το κομμάτι είναι σίγουρα το πιο πο-
λιτικό του βιβλίου μου. Θυμάμαι ότι
το έγραψα απνευστί σε λίγες ώρες
και όταν το τέλειωσα αισθάνθηκα
περίεργα, νομίζω τρόμαξα λίγο. Δεν
ξέρω πώς έγινε αυτό, ούτε έχω κά-
ποια συνταγή για να ξανακάνω κάτι
ανάλογο. Προφανώς συνδέεται με
την αγωνία που αισθάνομαι για όσα
συμβαίνουν στη χώρα μου.
Το επόμενο βιβλίο σου τι διαφο-
ρά έχει από αυτό και, εφ’ όσον το
πρώτο πήγε καλά, μήπως είναι
ρίσκο να αλλάξεις την τεχνοτροπία
και τη θεματολογία σου;
Δουλεύω το καινούργιο μου μυθιστό-
ρημα σχεδόν τα τελευταία τέσσερα
χρόνια. Ξεκίνησα να το γράφω όταν
προσπαθούσα να δημοσιεύσω τους
Πρωτόπλαστους. Είχα ήδη γράψει με-
γάλο μέρος πριν εκδοθεί το πρώτο μου
βιβλίο και πριν από τα βραβεία. Από
την αρχή είχα βάλει στόχο να κάνω
κάτι πολύ διαφορετικό, στο ύφος,
τη θεματολογία, τις τεχνικές. Έθεσα
στον εαυτό μου διάφορους περιορι-
σμούς και προκλήσεις. Νομίζω πως
έτσι κι αλλιώς δεν θα άντεχα, ούτε θα
με ενδιέφερε, να καταπιαστώ άμεσα
με παρόμοια θέματα. zx
Μια συνδρομή
το καλύτερο δώρο
Κάνοντας μια συνδρομή στο
Books’ Journal έχετε εγκαίρως
το δικό σας τεύχος στη
διεύθυνση που επιθυμείτε.
Κάνετε δώρο μια συνδρομή
και στους φίλους σας.

Στείλτε mail στη διεύθυνση

info@booksjournal.gr
με την παραγγελία σας
ή τηλεφωνήστε στα γραφεία
του περιοδικού.

Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη)

50 €, φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες
200 €, Βιβλιοθήκες 100 €.
Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Eξάμηνη συνδρομή (6 τεύχη) 30 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank:
142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 25

Βαγγέλης Πανταζής 1947-2017
Περισσότερο φως στους Σκοτεινούς Χρόνους
Από τον Γιώργο Δεληγιαννάκη και τον Θεόδωρο Γιαννόπουλο
Τ
ην 1η Ιουνίου 2017, ο
αγαπημένος μας φί-
λος και συνάδελφος
Βαγγέλης Πανταζής
έφυγε πρόωρα από
κοντά μας. Το κενό που αφήνει
δεν είναι απλώς δυσαναπλήρωτο,
αλλά ουσιαστικά μη αναπληρώσι-
μο για όλους όσοι είχαμε την τύχη
να τον γνωρίσουμε, να συνδεθούμε
μαζί του με δεσμούς βαθιάς φιλίας
και να συμπορευτούμε στις σφαίρες
των πνευματικών και επιστημο-
νικών αναζητήσεων. Ο Βαγγέλης
Πανταζής, νομικός, Δρ. Ιστορίας,
διακεκριμένος μελετητής του Ομή-
ρου, των Σκοτεινών Αιώνων και
γενικότερα των προϊστορικών και
πρώιμων ιστορικών χρόνων υπήρξε
ένας άνθρωπος με πολυσχιδές και
πολυεπίπεδο ερευνητικό και συγ-
γραφικό έργο.
Ο Βαγγέλης Πανταζής γεννήθηκε
στο χωριό Μονολίθι Ιωαννίνων, παιδί
πολυμελούς αγροτικής οικογένειας.
Συχνἀ αναφερόταν στα χρόνια εκείνα
εξηγώντας πώς οι αρχέγονοι κανόνες
της αγροτικής ζωής (το δέος απέναντι
στα φαινόμενα της φύσης, η σχέ-
ση με τα υπόλοιπα είδη των ζώων,
το έθιμο της ξενίας κ.λπ.) υπήρξαν
καθοριστικοί για την κατανόηση
του κόσμου του Ομήρου. Μετά το
γυμνάσιο, ήρθε στην Αθήνα όπου
σπούδασε στη Νομική Σχολή. Ως
φοιτητής, συμμετείχε ενεργά στην
πολιτική ζωή της πρωτεύουσας ανα-
πτύσσοντας αντιδικτατορική δράση
και παράλληλα δούλευε σε οικοδομι-
κές εργασίες για να συντηρήσει τον
ίδιο και τα αδέλφια του. Η δίψα του
για μάθηση και εξερεύνηση θα τον
κάνει να εργαστεί και ως λαντζέρης
σε ελληνική ταβέρνα του Λονδίνου,
για να μπορέσει να μάθει τη γλώσσα
και να μελετήσει στις εκεί μεγάλες
βιβλιοθήκες. Υπήρξε αυτοδίδακτος
όχι μόνο στη μελέτη των αρχαίων
κειμένων (γνώριζε τα ομηρικά κείμενα
απ’ έξω) αλλά και στη χρήση των
κυριότερων ευρωπαϊκών γλωσσών για
τα διαβάσματά του, κάτι που δυστυ-
χώς τον απέτρεψε στη συνέχεια να
δημοσιεύει σε άλλες γλώσσες πλην
της ελληνικής. Το 1998 αναγορεύ-
τηκε διδάκτωρ Ιστορίας στο Ιόνιο
Πανεπιστήμιο (η διατριβή του με
θέμα Ο προσανατολισμός στους αρ-
χαίους Έλληνες βαθμολογήθηκε με
26 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Ο Βαγγέλης Πανταζής (1947-2017).
«άριστα») και για τρία χρόνια δίδαξε
Ιστορία των Γεωγραφικών Ιδεών και
Ιστορική Γεωγραφία της Ευρώπης
στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Εν
τούτοις, το φάσμα των επιστημονικών
του ενδιαφερόντων, των ερευνητικών
του συνθέσεων και των συγγραφικών
του συμβολών υπήρξε τόσο μεγάλο,
σε σημείο που να είναι δύσκολο να
σταχυολογήσει κανείς τις πιο ση-
μαντικές πτυχές του. Θα μπορού-
σε, ωστόσο, κανείς να εξάρει δύο
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία
τα οποία διαπερνούν ολόκληρο το
έργο του, που περιλαμβάνει έξι βι-
βλία και αρκετές εκατοντάδες άρθρα
σε εφημερίδες, περιοδικά, πρακτικά
συνεδρίων κ.ά.
Το πρώτο είναι η πνευματική ελευ-
θερία. Ο Βαγγέλης Πανταζής υπήρξε
το πρότυπο εκείνο του ανεξάρτητου,
αδέσμευτου και τολμηρού διανοητή
που γνώριζε καλά ότι η πεμπτουσία
της διανοητικής εργασίας είναι η
πνευματική ελευθερία. Η ελευθερία
να υποβάλλει κανείς σε κριτική τους
πάντες και τα πάντα, χωρίς δεσμεύ-
σεις, εξαρτήσεις και εκπτώσεις. Η
ελευθερία να αμφισβητεί κανείς με
πλήρη παρρησία ό,τι θεωρεί πως
χρήζει αμφισβήτησης, ακόμη κι αν
πρόκειται για τις ίδιες τις δικές του
παλαιότερες απόψεις. Μια πνευματι-
κή ελευθερία που είναι η προϋπόθεση
κάθε έννοιας προόδου για τις κοινω-
νίες και τους πολιτισμούς.
Το δεύτερο μεγάλο χαρακτηριστι-
κρεμάμε τους χάρτες με τον Βορρά
Αρχείο οικογένειας Βαγγέλη Πανταζή
προς τα πάνω να επηρεάζει τις τύχες
των λαών; Έχει καμία σχέση η πείνα
που μαστίζει τα παιδιά της Αφρικής
με τους χάρτες της Γης που κρέμονται
από τους τοίχους των σχολείων τους;
Πρόκειται για ένα συναρπαστικό
ανάγνωσμα το οποίο προσφέρει
πολλά περισσότερα απ’ ό,τι η τυχόν
απάντηση στα παραπάνω ερωτήμα-
τα. Και τούτο διότι, ακόμα και αν
στον πυρήνα της ύλης παραμένουν οι
ηθικο-ιδεολογικές χρήσεις της σταδι-
ακής συσχέτισης του Βορρά από τα
υπόλοιπα σημεία του ορίζοντα με
την έννοια του πάνω (και ανώτερου)
από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ο
συγγραφέας του ερευνά ένα σαφώς
ευρύτερο πεδίο: πώς η δύναμη των
συμβόλων που επινοεί κάθε φορά ο
άνθρωπος για να εξηγήσει τον κόσμο
του μπορούν από απαραίτητα εργα-
κό του Βαγγέλη Πανταζή υπήρξε η λεία της σκέψης να μεταμορφωθούν
επιστημονική και διεπιστημονική του –με τρόπο πολλές φορές ύπουλο και
ευρύτητα. Έχοντας συνειδητοποιήσει ανυποψίαστο– σε δυνάστες του. Ο
από νωρίς πως οι μεγάλες τομές στην αναγνώστης βρίσκει πλήθος πρωτό-
επιστήμη προκύπτουν κατ’ εξοχήν τυπων συσχετισμών και ερμηνειών,
μέσα από την εποπτεία μιας ευρύ- οι οποίες προέρχονται τόσο από το
τερης εικόνας, αποτέλεσε έναν από παρελθόν (τους αρχαίους πολιτισμούς
τους ελάχιστους έλληνες ερευνητές, και την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα,
με τον οποίον μπορούσε κανείς να τον χριστιανικό Μεσαίωνα και την
απολαύσει ποιοτικές συζητήσεις επί εποχή των Φώτων), όσο και από τον
ενός ευρύτατου φάσματος θεμάτων σύγχρονο κόσμο, συμπεριλαμβανο-
των αρχαιογνωστικών επιστημών, μένων των κλασικών της νεότερης
της φιλοσοφίας, της πολιτικής και φιλοσοφίας και λογοτεχνίας καθώς
γενικότερα του πολιτισμού. Με τον και των πορισμάτων των θετικών
τρόπο αυτό, ο Βαγγέλης Πανταζής επιστημών. Δεν είναι λίγοι εκείνοι
κατάφερε να ενσαρκώσει πιθανότατα (μεταξύ των οποίων και πολλοί από
το ακόμη αναζητούμενο, διακριτό τους φοιτητές του) για τους οποίους
εκείνο είδος Έλληνα (και ίσως ευρύτε- το βιβλίο αυτό υπήρξε όχι μόνο πηγή
ρα Μεσογειακού) διανοουμένου-ερευ- έμπνευσης για τις δικές τους μελέτες
νητή. Του ερευνητή, δηλαδή, εκείνου αλλά και η ώθηση για να ανακαλύ-
που κινούμενος σε ένα περιβάλλον ψουν νέους ορίζοντες γνώσεων και
κοινωνικά, ταξικά και ακαδημαϊκά ενδιαφερόντων. Εκείνος το θεωρούσε
λιγότερο περιχαρακωμένο ως προς ως το καλύτερο από τα βιβλία του. Η
τις βορειότερες κοινωνίες της Ευρώ- δεύτερη συμπληρωμένη έκδοσή του
πης, μπορεί να εκφράζει ερευνητικά θα κυκλοφορήσει σύντομα.
τη μεγαλύτερη ποικιλομορφία των Θα ακολουθήσουν πέντε ακόμη
κοινωνικών του ερεθισμάτων και εν- αυτόνομες αρχαιογνωστικές μελέτες
διαφερόντων. με θέμα τον Όμηρο και τους Σκο-
Τις ιδιαίτερες αυτές αρετές της τεινοὐς Χρόνους που άνοιξαν νέους
σκέψης του μπορεί κανείς να ανα- δρόμους στη σχετική έρευνα: Ομηρική
καλύψει στο πρώτο κιόλας βιβλίο γεωγραφία και ομηρική εποχή. Ι. Ο
του με τίτλο Χάρτες και Ιδεολογίες. εξομηρισμός της αρχαίας Ελλάδας και το
Ο προσανατολισμός των χαρτών και πρόβλημα των Μυκηνών (Καστανιώτη,
η μοίρα των λαών (Κάλβος, Αθήνα Αθήνα 1996), Η Ομηρική Ζάκυνθος.
1989). Το βιβλίο θέτει ως αφετηρία Οι «ιερές Εχίνες και το μυστήριο του
του ένα φαινομενικά παράλογο ερώ- χαμένου Δουλιχίου» (Περίπλους, Αθή-
τημα: είναι δυνατόν ο τρόπος που να 2002), Όμηρος και Τροία. Τα νέα
ευρήματα (Καρδαμίτσα, Αθήνα 2006),
«Βασιλείς» από την θάλασσα; Από τους
qa-si-re-we της Γραμμικής Β στους pa-si-
le-se της Κύπρου (αυτοέκδοση, Αθήνα
2009), Ετρούσκοι. Σίντιες, Πελασγοί
και Έλληνες (συνεργασία, Καρδαμί-
τσα, Αθἠνα 2015).
Στο βιβλίο του για το πρόβλημα
των Μυκηνών, ο Βαγγέλης Πανταζής
γίνεται πιθανώς ο μοναδικός ερευνη-
τής διεθνώς ο οποίος αποτολμά να
θέσει εν αμφιβόλω κάτι που θεωρείται
γενικώς υπεράνω αμφισβήτησης: την
ταύτιση των ομηρικών Μυκηνών με
τη θέση εκείνη της Αργολίδας που,
από την κλασική αρχαιότητα μέχρι
σήμερα, είναι γνωστή ως «Μυκήνες».
Η απόδοση του ένδοξου τοπωνυμίου
«Μυκήνες» στη συγκεκριμένη και σε
όλους μας γνωστή θέση της Αργολίδας
υπήρξε, κατά τον Βαγγέλη Πανταζή,
προϊόν του εκτεταμένου «εξομηρι-
σμού» της αρχαίας Ελλάδας κατά τους
ιστορικούς χρόνους της αρχαιότητας.
Ήταν, δηλαδή, το αποτέλεσμα της
προσπάθειας των αρχαίων ελληνικών
πόλεων και κοινοτήτων της 1ης χι-
λιετίας π.Χ. να οικειοποιηθούν τους
ένδοξους ομηρικούς τίτλους, μετα-
φυτεύοντας ομηρικά τοπωνύμια σε
τόπους που δεν είχαν ιδιαίτερη σχέση
με την ομηρική γεωγραφία των ίδιων
των επών. Ο συγγραφέας συνδυάζει
την καινοτόμο και ανατρεπτική του
ομηρική έρευνα με καίριες επιστη-
μολογικές παρατηρήσεις περί της
αποδειξιμότητας των θεωριών και
της αναπόφευκτης υποκειμενικότητας
του εκάστοτε ερευνητή. Με αυτό τον
τρόπο θέτει συνολικά στο βιβλίο του
μια σειρά από βαρυσήμαντα ζητήμα-
τα, τα οποία είναι βέβαιο πως αργά ή
γρήγορα θα απασχολήσουν σοβαρά
την αρχαιολογία των προϊστορικών
και πρώιμων ιστορικών χρόνων στη
χώρα μας.
Στο βιβλίο για την Τροία, κάνοντας
χρήση χεττιτικών κειμένων καθώς
και των τελευταίων πορισμάτων της
ανασκαφικής έρευνας, θα αμφισβη-
τήσει ακόμα ένα ταμπού της ομηρι-
κής αρχαιολογίας: την ορθότητα της
ταύτισης της ομηρικής Τροίας (Ίλιον)
με τον λόφο Χισαρλίκ από τον Σλή-
μαν, προτείνοντας τον λόφο Bali-dağ
ως την μυθική πόλη του Πριάμου,
ο οποίος βρίσκεται σε απόσταση 8
χιλ. ΝΑ. Ο λόφος του Χισαρλίκ θα
πρέπει αντίθετα να ταυτιστεί με την
πόλη Απαισό (Apasas στα χεττιτικά).
Οι ρηξικέλευθες απόψεις του για τη
χεττιτική και ομηρική γεωγραφία της
Μ. Ασίας θα βρουν θετική ανταπόκρι-
ση τόσο από έλληνες όσο και ξένους
ερευνητές (μέρος των απόψεών του
δημοσιεύτηκε ως άρθρο στο διεθνές
επιστημονικό περιοδικό KLIO, τχ.
91, 2009).
Το επόμενο βιβλίο για τους βασι-
λείς της Κύπρου αναφέρεται στην
παραγνωρισμένη σχέση των ομηρι-
κών ηρώων (που σύμφωνα με εκείνον
αντανακλούν πρωτίστως την κοινω-
νία των Σκοτεινών χρόνων) με τη θά-
λασσα. Αναθεωρώντας παλαιότερες
απόψεις του, θα υποστηρίξει ότι οι
βασιλείς των επών, των πινακίδων
της Γραμμικής Β και των βασιλείων
της Κύπρου (σε αντίθεση με τον άνα-
κτα) υπήρξαν πριν από όλα θαλασ-
σινοί καπετάνιοι, άλλοτε ναύαρχοι
ή κουρσάροι σε πολεμικές συνθήκες
και άλλοτε μεγαλέμποροι σε καιρό
ειρήνης. Με την κατάρρευση των
ισχυρών καθεστώτων της Εποχής
του Χαλκού οι βασιλείς/καπετάνιοι
μετατρέπονται σε κουρσάρους, τους
λεγόμενους Λαούς της Θάλασσας,
πριν γυρίσουν και πάλι στη στεριά
και το εμπόριο υποκαταστήσει τη
ληστεία, όχι ως απόλυτοι άρχοντες
αλλά ως μέλη μιας ναυτικής πλου-
τοκρατίας της πόλης τους, μια δια-
δικασία μετάλλαξης πολεμοχαρών
θαλασσόλυκων σε πολίτες ευνομού-
μενων δημοκρατικών κοινωνιών, που
θυμίζει το παράδειγμα των Βίκιγκς.
Ουδέποτε υπήρξαν απόλυτοι κληρο-
νομικοί μονάρχες (μια παρανόηση
που κάνει την εμφάνισή της ήδη
από την αρχαιότητα), αλλά συνα-
ποτελούσαν ολιγαρχίες υπό την
εξουσία του ισχυρότερου εξ αυτών
(σκηπτούχος ή επώνυμος βασιλεύς),
κάτι ανάλογο, όσον αφορά την περί-
πτωση της Κύπρου, με τους δόγηδες
της Βενετίας.
Σε μια εποχή ενίοτε στείρας υπε-
ρεξειδίκευσης, η έφεση του Βαγγέλη
Πανταζή στην διεπιστημονική έρευνα
και σύνθεση γονιμοποιούσε σε κάθε
του βήμα καινούργιες ανακαλύψεις.
Το τελευταίο του βιβλίο, προϊόν
συνεργασίας, αφορούσε τις σχέσεις
των Ετρούσκων με τον ελληνικό πο-
λιτισμό. Σε αυτό αναπτύσσεται η
καινοτόμος θεωρία ότι οι απαρχές
του ετρουσκικού πολιτισμού ανήκουν
σε περιπλανώμενες δραβιδόφωνες
εθνοτικο-επαγγελματικές κομπανίες
μεταλλουργών (Σίντιες/Σινδοί), οι
οποίες κατά την εποχή του Σιδήρου
αποσπάστηκαν από την ινδική κοι-
νωνία και, αφού πέρασαν από την
Κύπρο, καθοριστικό σταθμό στην
επαγγελματική διαμόρφωσή τους ως
σιδηρουργών, και στη συνέχεια την
Κρήτη, τη Μ. Ασία, τη Λήμνο, την
Κριμαία και αλλού, εγκαταστάθηκαν
στην μεταλλοφόρο γη της Ερτουρί-
ας, αφήνοντας στο πέρασμά τους
το αποτύπωμα του ιδιότυπου πο-
λιτισμού τους. Η μελέτη αυτή δεν
καλύπτει μόνο ένα κενό στη σχετική
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, αλλά
αποτελεί και ένα ακόμη επίτευγμα
πρωτότυπης διεπιστημονικής ερ-
γασίας. Είναι ενδιαφέρον ίσως να
αναφερθεί ότι, ως μοντέλο για την
κατανόηση της προτεινόμενης υπο-
θετικής μετακίνησης των Σίντιων
προς τη Δύση, χρησιμοποιείται μια
πραγματική: εκείνη των Τσιγγάνων.
Παρά τις σημαντικές διαφορές τους,
οι δύο αυτές μετακινήσεις πληθυσμών
είχαν την ίδια ευρύτερη γεωγραφική
αφετηρία (την περιοχή του Ινδού
ποταμού) και την ίδια δομική αιτία
(την ύπαρξη μετακινούμενων επαγ-
γελματικών καστών).
Παράλληλα με τη κύρια εργασία
του ως δικηγόρος και νομικός σύμ-
βουλος στη Νομική Υπηρεσία της
Γενικής Γραμματεἰας Λαϊκής Επι-
μόρφωσης, ο Βαγγέλης συνήθιζε να
επισκέπτεται σχεδόν καθημερινά τις
βιβλιοθήκες των ξένων αρχαιολογικών
σχολών (κυρίως την Αμερικανική) για
να αλιεύει ό,τι καινούργιο κατέφθανε
εκεί. Φωτοτυπούσε τακτικά ό,τι τον
ενδιέφερε και, έχοντας την ικανότη-
τα να εργάζεται ακατάπαυστα και
οπουδήποτε, διάβαζε τις περισσότε-
ρες ώρες πίνοντας τον καφέ του σε
συγκεκριμένα σημεία, είτε στο κέντρο
της Αθήνας, είτε στον Πειραιά και
την Πειραϊκή, είτε ακόμη στη Λίμνη
του Μαραθώνα και τον Σχοινιά. Εκεἰ
συναντούσε τακτικά αγαπημένα πρό-
σωπα και φίλους, έχοντας παράλληλα
τη δυνατότητα να εφοδιάζεται από
τα κοντινά βιβλιοπωλεία, τις βιβλιο-
θήκες ή το περίπτερο, με κάθε είδους
καινούργια αναγνώσματα, κάνοντας,
αν ο καιρός το επέτρεπε, και μια βου-
τιά στη θάλασσα. Για όσο καιρό τον
γνωρίσαμε, δεν έπαυε να μας εντυπω-
σιάζει σε κείνον η εγκαρδιότητά του,
η αστείρευτη δημιουργικότητα και η
φιλομάθειά του και, το κυριότερο, η
γεναιοδωρία του απέναντι σε όλους
ανεξαιρέτως τους γύρω του. Η ανά-
μνηση της βαθιάς φιλίας μαζί του είναι
ίσως η σπουδαιότερη παρακαταθήκη
του σε όσους τον γνώρισαν.
Τα τελευταία χρόνια δημοσίευε
τις αρχαιογνωστικές μελέτες του στη
στήλη «Ομηρικά του Books’ Journal,
φτάνοντας αισίως τις 40. Δημιούργη-
σε επίσης και ένα ιστολόγιο με τίτλο
«Περισσότερο φως στους Σκοτεινούς
Χρόνους», όπου μπορεί κανείς να
βρει σήμερα μια συλλογή ορισμένων
από τις σημαντικότερες δημοσιεύσεις
του, τα βιβλία του και πολλά άρθρα
του. Αποτελούν μια σημαντική πα-
ρακαταθήκη, ένα αληθινό ταμίευμα
γνώσεων, οξυδερκών κρίσεων, και-
νοτόμων απόψεων και συνθέσεων.
Αποτελούν ένα μικρό δείγμα της
ερευνητικής προσωπικότητας ενός
ανθρώπου πνευματικά ελεύθερου,
τολμηρού και δημιουργικού. Ενός
αυθεντικού ανθρώπου του βιβλίου,
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 27
της συγγραφής και της έρευνας.
Θα θέλαμε να ενθαρρύνουμε κά-
θε άνθρωπο με αρχαιογνωστικά και
εν γένει πνευματικά ενδιαφέροντα
να εγκύψει στο έργο του Βαγγέλη
Πανταζή και να συμπορευτεί μαζί
του στους ερευνητικούς δρόμους που
αυτός άνοιξε και καλλιέργησε. Το
απολύτως βέβαιο για όλους εμάς που
τίμησε με την αγάπη, τη φιλία και τις
γνώσεις του είναι ότι ο υπέρτατος
κριτής όλων, ο πανδαμάτωρ χρόνος,
θα χαρίσει στο έργο του μια μακρο-
βιότητα πολλαπλάσια από εκείνη
που επεφύλαξε στον ίδιο. Ενδεχομέ-
νως, όμως, αυτήν ακριβώς τη μορφή
δικαιοσύνης –κάτι σαν τη δική του
ομηρική υστεροφημία– θα επιθυμούσε
και ο ίδιος.
Όταν δημιουργούσαμε μαζί του το
ιστολόγιο, μας είχε πει ότι, παρά την
ιδιαίτερη ενασχόλησή του με την ομη-
ρική έρευνα, θα προτιμούσε ο τίτλος
του ιστοτόπου να αναφέρεται στους
Σκοτεινούς Χρόνους, την περίοδο που
παραδοσιακά θεωρείται πως ξεκινά
με την κατάρρευση των μυκηναϊκών
ανακτόρων (περ. 1200 π.Χ.). Κατά
έναν περίεργο τρόπο, ο θάνατος του
Βαγγέλη Πανταζή έχει κάτι κοινό με
τον τρόπο που η πρόσφατη έρευνα
αντιλαμβάνεται το τέλος των ανακτό-
ρων. Επήλθε, δηλαδή, σε μια στιγμή
ώριμης και δημιουργικής συγγραφικής
δραστηριότητας, σε μια περίοδο με-
γάλης ερευνητικής παραγωγικότητας
και αισιοδοξίας, σε μια εποχή γεμάτη
φιλόδοξα σχέδια για το μέλλον. Όπως
ακριβώς συνέβη και στα πρόθυρα της
μεγάλης κατάρρευσης των μυκηναϊ-
κών ανακτόρων, όταν σε μέρη όπως
η Τίρυνθα αναπτύσσονταν φιλόδοξα
και καινοτόμα οικοδομικά προγράμ-
ματα με το βλέμμα στραμμένο στην
προοπτική του μέλλοντος και όχι
στην επικείμενη, αδόκητη συμφο-
ρά του παρόντος. Ως απαράμιλλος
ταξιδιώτης στον κόσμο του Ομή-
ρου και των Σκοτεινών Χρόνων, ο
Βαγγέλης Πανταζής ήξερε καλά ότι
«οἵη περ φύλλων γενεὴ, τοίη δὲ καὶ
ἀνδρῶν». Ήξερε ότι κάποια στιγμή
θα όδευε και ο ίδιος προς τον δικό
του Σκοτεινό Αιώνα, στο τέλος του
οποίου, εν τούτοις, βρίσκεται πάντοτε
η νέα καρποφορία, η ανάκαμψη και
η αναγέννηση. Εκεί όπου πιθανώς
βρίσκονται και οι απαντήσεις σε όλα
του τα σύνθετα ερευνητικά ερωτήμα-
τα και όπου, μεταξύ άλλων, θα μάθει,
όπως συχνά έλεγε, «πόσα σύμπαντα
υπάρχουν μέσα σε κάθε μόριο».
Σημείωση: Επικήδειος για τον Βαγ-
γέλη Πανταζή δημοσιεύτηκε και από
την Athens Review of Books, τεύχος
Ιουλίου-Αυγούστου 2017 (Χ. Μα-
ραβέλιας). zx
Η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης
και ο κ. Κατρούγκαλος
Άρθρο Ειδικου Συνεργατη
Μ
ελέτησα το άρ-
θρο του κ. Κα-
τρούγκαλου Αν.
ΥΠΕΞ («Δικαιο-
σύνη και Πολι-
τική», Εφημερίδα των Συντακτών,
14/8/2017) σχετικά με την ανε-
ξαρτησία της Δικαιοσύνης και έχω
ορισμένες παρατηρήσεις.
Πρώτον. Δεν υπάρχει καμιά αμ-
φιβολία ότι ο τρόπος επιλογής της
ηγεσίας της Δικαιοσύνης είναι δια-
βλητός και προκαλεί παρενέργειες,
κάτι που και ο ίδιος ο κ. υπουργός
όφειλε να το έχει διαπιστώσει από
πολύ παλιότερα χρόνια, ως επι-
στήμονας και (παρά τις κατά και-
ρούς δηλώσεις του ότι ο ίδιος είναι
κομμουνιστής, δηλαδή αρνητής
της τάξης του –κάτι όμως που δεν
τον εμπόδισε να βρεθεί κοντά στο
ΠΑΣΟΚ καταλαμβάνοντας θέσεις
νομικού συμβούλου, όπως γράφτηκε
πρόσφατα χωρίς να διαψευστεί) να
προτείνει την αλλαγή του τρόπου
Η τέως πρόεδρος του Αρείου Πάγου, Βασιλική Θάνου.
εκλογής στην αναθεώρηση του 2001.
Δεύτερον. Σχετικά με την «ευ-
γνωμοσύνη» των επιλεγόμενων
δικαστών για την ηγεσία της Δι-
καιοσύνης απέναντι σ’ αυτούς
που τους επέλεξαν. Αυτό ίσχυσε
και ισχύει σε πολλές περιπτώσεις
(ενδεχομένως τις περισσότερες)
και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία,
μόνο που η φράση του κ. Υπουργού
μου θυμίζει την παροιμία «τα δικά
μας είναι σύκα και δεν ακούγονται,
ενώ τα δικά σας είναι καρύδια και
ακούγονται». Η επιλογή της κας
Θάνου έλαβε χώρα μόλις σήμανε η
ώρα αποχώρησης του προηγούμενου
προέδρου. Αλλά μόνον αυτής και
όχι και των άλλων προέδρων που
συνταξιοδοτήθηκαν, αν και το ρεκόρ
ταχύτητας καταρρίφθηκε πέρυσι,
όταν η Εισαγγελέας του Αρείου
Πάγου επιλέχθηκε ακριβώς στις
30 Ιουνίου, ημέρα κατά την οποία
ολοκληρωνόταν η θητεία της προη-
γούμενης Ε.Α.Π. – προκειμένου, λέ-
νε οι κακές γλώσσες, να αποκτήσει
το προβάδισμα έναντι των λοιπών
προέδρων, ώστε να μπορεί να γίνει
υπηρεσιακή πρωθυπουργός κ.λπ.,
κ.λπ. Επ’ αυτού και μία ακόμα πα-
ρατήρηση. Ο Αύγουστος τελείωσε,
σε λίγο αρχίζει το δικαστικό έτος,
28 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
αλλά ο ή η διάδοχος της κας Θά-
νου δεν έχει επιλεγεί ακόμα. Γιατί;
Μήπως διότι περίμεναν: να αποκτή-
σει την προϋπόθεση του αναγκαίου
χρόνου ώστε να μπορεί να επιλεγεί
κατ’ ευθείαν για πρόεδρος κάποιος
συγκεκριμένος αρεοπαγίτης, μήπως
διότι διαφωνούν ο υπουργός Δικαι-
οσύνης και ο αναπληρωτής του για
το ποιος θα επιλεγεί, ή μήπως διότι
είναι σημαντικού ενδιαφέροντος να
προηγηθεί η απόφαση για το πότε
θα γίνουν οι επόμενες εκλογές και
έτσι, αν μεν θα είναι εκλογική χρονιά
το 2018, να επιλεγεί κάποιος με
δυνατότητα διετούς θητείας, ενώ
αντίθετα αν αυτή θα είναι το 2019
να επιλεγεί κάποιος με μονοετή και
του χρόνου ξανά από την αρχή;
Τρίτον. «Η πόρτα μεταξύ δικαι-
οσύνης και διοίκησης είναι περι-
στρεφόμενη, άρα ο θόρυβος για την
κατάληψη από την κα Θάνου της
θέσης νομικού συμβούλου του Πρω-
θυπουργού δείχνει υποκρισία». Αν
επρόκειτο μόνο για περιστρεφόμενη
πόρτα δεν θα υπήρχε λόγος συζήτη-
σης. Αναφέρθηκαν όμως παραπάνω
και διάφορες άλλες επιλογές της
τέως Προέδρου του Α.Π., επομέ-
νως τώρα όσοι στηλιτεύουν τη συ-
πολιτική εξουσία» είναι άχρηστες
Αρχείο The Books’ Journal
μεγαλοστομίες, βερμπαλισμός δηλα-
δή (όπως το σκίσιμο του μνημονίου
σελίδα σελίδα και η κατάργησή του
με ένα νόμο και ένα άρθρο, ή το
Πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης, ή
η μεγαλοπρεπής κυβίστηση (χρυσό
μετάλλιο σε Ολυμπιακούς αγώνες
με 10’) ως προς το αποτέλεσμα του
δημοψηφίσματος του 2015 κενές
περιεχομένου, όπως τόσες και τόσες
ενέργειες και φράσεις (το σύνολο
της πολιτείας τους) κυβερνητικών
στελεχών.
Πέμπτον. Αναφέρθηκε στο δεύ-
τερο κεφάλαιο του άρθρου του ο
κος Κατρούγκαλος στην τυπική
νομιμοποίηση των δικαστών που
τους τη διασφαλίζει το Σύνταγμα
και στην «ουσιαστική νομιμοποίη-
ση που πρέπει να επιβεβαιώνεται».
Ανέφερε μάλιστα και τα εξής (παρα-
θέτω επί λέξει): «Νομιμοποιημένη
είναι η απόφαση που σέβεται και
ερμηνεύει τις θεμελιώδεις συνταγ-
ματικές αρχές, λαμβάνοντας υπόψη
γκεκριμένη επιλογή δεν είναι από τις κυρίαρχες κοινωνικά αξίες: όταν
υποκρισία: είναι από απόγνωση για ο δικαστής ερμηνεύει αόριστες ή
όσα κάνει η Κυβέρνηση με όχημα αξιολογικές έννοιες δεν μπορεί να
τη Δικαιοσύνη. το κάνει με αναφορά στις δικές του
Τέταρτον. Υπάρχουν, γράφει ο κ. προσωπικές αντιλήψεις αλλά σε αυ-
Κατρούγκαλος, «θύλακες, ιμάντες τές που επικρατούν στην κοινωνία».
επιρροής» μεταξύ πολιτικής και Το μόνο ορθό και ακριβές της φρά-
δικαιοσύνης, αλλά πρακτικά πλέ- σης είναι αυτό περί αποκλεισμού
ον μόνο η Ν.Δ. τους χρησιμοποιεί. των «προσωπικών αντιλήψεων» του
Γιατί όμως δεν ανέφερε ονομαστι- δικαστή. Εν τούτοις αποσιωπάται το
κά τον κ. Αθανασίου (ο οποίος άλ- γεγονός ότι αφ’ ενός η κα Θάνου δι-
λωστε συνταξιοδοτείτο εντός του εκδίκησε, παρά τη ρητή συνταγματική
έτους) που θα ήταν ευθύτερο και απαγόρευση περί αποχώρησης στο 67ο
χρησιμοποίησε μια τόσο ιδιαίτερη έτος, με απλό νόμο την παράταση
μεταφορά; Πράγματι το παραπάνω του ορίου ηλικίας των δικαστών (και
συνέβη και καλύτερα θα ήταν να έχει κάποιοι χρήσιμοι –και ιδιοτελείς;-
αποφευχθεί. Αν όμως συνέβαινε σε ηλίθιοι συμφώνησαν μαζί της), αφ’
κάποια άλλη χώρα της Δυτικής Ευ- ετέρου διαφώνησαν ρητώς σχεδόν
ρώπης θα υπεδείκνυε ανεπίτρεπτη όλες οι δικαστικές ενώσεις (οι ενώ-
«συναλλαγή» και θα ήταν απορρι- σεις αυτές που ευτυχώς κρατούν
πτέο εξ υπαρχής. Αυτά όλα βέβαια ψηλά τη σημαία της δικαστικής
συμβαίνουν σε κάποιες άλλες χώρες αξιοπρέπειας, όπως δείχνουν οι
που δεν διακρίνονται για την κα- συνεχείς ανακοινώσεις τους). Και
ταφερτζίδικη κουτοπονηριά τους. τελικά επέμειναν (η τέως πρόεδρος
Το συγκεκριμένο όμως παράδειγμα Α.Π. και οι σύμμαχοί της), παρά
της κας Θάνου αποδεικνύει ότι η το επανειλημμένο «άδειασμα της κας
επόμενη φράση του κ. Κατρού- Προέδρου του Α.Π. από τον υπουργό
γκαλου πως «η αριστερά ποτέ δεν Δικαιοσύνης. Προφανώς λοιπόν δεν
τις καλλιέργησε και επιδιώκει να θα κάνει ο δικαστής την ερμηνεία
απαλλάξει τους δικαστές από τον με τις δικές του προσωπικές αντιλή-
δηλητηριώδη εναγκαλισμό με την ψεις, αλλά ας χρησιμοποιήσουμε ένα
απλό παράδειγμα για να καταστεί
αυτό κατανοητό: όταν ο ΣΥΡΙΖΑ
ήταν στην αντιπολίτευση και εφορι-
ακοί έκαναν φορολογικό έλεγχο στην
Eθνική Πινακοθήκη #71
Ύδρα, τους επιτέθηκε ο ελεγχόμενος Από τον Mισελ Φαϊσ
με αποτέλεσμα να συλληφθεί αυτός.
Ο –και- τότε βουλευτής Πειραιά του
ΣΥΡΙΖΑ κ. Δρίτσας θεώρησε ότι η
σύλληψη ήταν κακή και (ουσιαστικά)
υπεραμύνθηκε της φοροδιαφυγής
του ελεγχομένου. Αν λοιπόν η κοινω-
νία θεωρεί ότι η φοροδιαφυγή είναι
«καλή», θα έπρεπε και ο δικαστής
που θα δίκαζε τον φοροδιαφεύγο-
ντα Υδραίο να τον αθωώσει, όπως
ζητούσε ο κ. Δρίτσας; Πιστεύω ότι
ο κ. Κατρούγκαλος καταλαβαίνει τι
τραγελαφικό λέει, απλά αυτά που
ισχυρίζεται είναι εφιαλτικά, χωρίς
να χρειαστεί να καταφύγουμε στο
έσχατο επιχείρημα, ότι σε μια χώρα
του Δυτικού Κόσμου και του Δυτικού
Πολιτικού Πολιτισμού, ο δικαστής
κάνει τη δουλειά του και όποιος δι-
αφωνεί με την απόφαση μπορεί να
κάνει έφεση ή αναίρεση (αν έχει το
δικαίωμα), κι ας υποστηρίζει ό,τι θέ-
λει ο κ. Κατρούγκαλος (Ενδιαφέρον
είναι να θυμηθούμε το παράδειγμα
που αφορά το θέμα της γνωστής
δεύτερης αναίρεσης στην υπόθεση
Γεωργίου-ΕΛΣΤΑΤ. Αναφορικά
λοιπόν μ’ αυτό, ο κ. Τσακαλώτος Μικρά εγκλήματα.
απάντησε στους «Θεσμούς» όταν
του τέθηκε το ζήτημα ότι η ελληνική ο έλληνας πολίτης να προσφεύγει αντιλήψεις για την υπέρβαση της ΗΠΑ, όπου τα θεσμικά αντίβαρα
κυβέρνηση θεωρεί σωστούς τους στα δικαστήρια). Και ποια είναι η κρίσης, η ίδια η δικαστική εξουσία, είναι τέτοια που αποτρέπουν παρό-
υπολογισμούς Γεωργίου (φαίνεται αιτία αυτή; Υπάρχει περίπτωση κ. ως ένας από τους βασικούς ιδεολο- μοιες αντισυνταγματικές «ευρεσιτε-
ότι ο κ. υπουργός Οικονομικών Υπουργέ και νομικέ, κατ’ αρχήν να γικούς μηχανισμούς του κράτους, χνίες», όπως αυτές της Ελληνικής
στους θεσμούς το είπε, αλλά δεν οφείλεται στη γελοιοποίηση της γίνεται πεδίο μάχης». Ας αφήσουμε Κυβέρνησης. Ως προς την Κοινή
το είπε σ’ αυτούς που ασκούν αναι- απονομής της δικαιοσύνης διά της τη δικαστική εξουσία εκτός πεδί- Λογική και πέραν του χώρου της Δι-
ρέσεις). αμνήστευσης (ναι, λέω και εννοώ ότι ου μαχών και υπουργικών βερμπα- καιοσύνης, αλλά σε στενή συνάφεια
Έκτον. Ο κ. Κατρούγκαλος συσχέ- ουσιαστικά πρόκειται για απαγορευ- λισμών. Ας αφήσουμε επίσης τις με τη Δικαιοσύνη. Ας ασχοληθούν
τισε την υποχώρηση της αποδοχής μένη από το Σύνταγμα αμνηστία, και αντιθεσμικές εξάρσεις περί προο- περισσότερο με την καθημερινότητα
της δικαιοσύνης στην έρευνα του Ευ- ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να δευτικών και συντηρητικών αντιλή- και, όταν αυτή δεν τους «βγαίνει»,
ρωβαρόμετρου κατά 20 μονάδες με ανατρέξει στη σφοδρή νομική αντι- ψεων και ας επικεντρωθούμε στην ας μη μας παραθέτουν μαθήματα,
την ελλιπή –κατ’ αυτόν- ουσιαστική παράθεση όταν ψηφίστηκε ο πρώτος καθημερινότητα της δικαιοσύνης εν ούτε στους Έλληνες ούτε για πα-
νομιμοποίηση της δικαιοσύνης. Έτσι σχετικός νόμος του ΠΑΣΟΚ) δεκά- προκειμένω. Όποιος διαφωνεί με ράδειγμα στους Εσθονούς, διότι
είναι ή μήπως υπάρχει κάποια άλλη δων χιλιάδων υποθέσεων. Έτσι ο τις δικαστικές αποφάσεις μπορεί η απόρριψη της εσθονικής πρό-
αιτία (:πέραν της ομολογούμενης κόσμος, ο πολίτης, ο διάδικος ερωτά να χρησιμοποιήσει τα ένδικα μέσα σκλησης της χώρας που έζησε και
καθυστέρησης στην απονομή της το δικαστήριο: «μα γιατί τον αθωώ- που του παρέχουν οι δικονομίες. τον ναζιστικό ολοκληρωτισμό και τον
δικαιοσύνης που αγγίζει τα όρια της νετε;» και δεν μπορεί να καταλάβει Καλό είναι επίσης να σταματήσει ο κομμουνιστικό, από τον υπουργό
αρνησιδικίας, δεν οφείλεται όμως ότι η κάθε Κυβέρνηση διαχρονικά κ. Κατρούγκαλος και η Κυβέρνηση Δικαιοσύνης κ. Κοντονή, είναι το
μόνο στους δικαστές αλλά και στο ψηφίζει νόμους και παραγράφει με να προσφέρει μαθήματα, διότι αυτό απαύγασμα της αρλούμπας, ενώ η
Ελληνικό Δημόσιο, που ευθύνεται για όρους όλες αυτές τις υποθέσεις. μπορεί να το κάνει μόνο κάποιος απάντηση του εσθονού ομολόγου
την έλλειψη αιθουσών, τις ελλείψεις Υπάρχει επίσης περίπτωση, κατά που δεν ποδοπατά τους θεσμούς του λαμπρό δείγμα Κοινής Λογικής.
στη γραμματεία των δικαστηρίων, τη δεύτερον, να οφείλεται στο Νόμο και την Κοινή Λογική. Άλλωστε, αυτός ο ίδιος τον έζησε τον
μη καταβολή αμοιβής υπερεργασίας Παρασκευόπουλου και τις αθρόες Ειδικότερα: Λέει πουθενά το κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό και οι
για τους δικαστικούς γραμματείς αποφυλακίσεις καταδίκων που είχαν Σύνταγμα ότι επιτρέπεται δημο- γονείς του αμφότερους, δεν τους έμαθε
ώστε να παραμένουν στην έδρα πε- είτε εκτίσει ελάχιστο μέρος της ποι- ψήφισμα για το Σύνταγμα; Αν ναι, στραβά στα κομματικά γραφεία. Όσο
ρισσότερη ώρα με τις 15.00 και να νής τους είτε επρόκειτο για δράστες σε ποιο άρθρο; Αν όχι, τότε γιατί για την «υποκρισία» των άλλων, και
εκδικάζονται περισσότερες υποθέ- σοβαρών εγκλημάτων και που όταν λένε συνέχεια για σχετικό δημοψή- εν προκειμένω αυτών που δικαίως
σεις και στη δικομανία των Ελλήνων, αποφυλακίστηκαν κάποιοι εξ αυτών φισμα; Μήπως λέει, ας μου απα- διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους για
σε συνδυασμό με τα χαμηλά έξοδα τέλεσαν πάλι παρόμοια εγκλήματα; ντήσει ο συνταγματολόγος και όχι τις ενέργειες της κυβέρνησης ανα-
και τέλη και τη μη επιβολή στον ητ- Έβδομο. Στο τέλος ο κ. Κατρού- ο υπουργός, ποιος ακριβώς είναι ο φορικά με την Δικαιοσύνη, ας την
τημένο διάδικο παρά γελοίων ποσών γκαλος προσέθεσε και κάτι ακόμα τρόπος αναθεώρησης του Συντάγ- αφήσει κατά μέρος.
δικαστικών εξόδων – ας είναι καλά σχετικό: «Μάλιστα, σε παρόμοιους ματος; Αυτό ως προς το σεβασμό Διότι ολόκληρη η πολιτεία της
ο λαϊκισμός που ισχυρίζεται ότι αν καιρούς καμπής, όπου συγκρούο- των θεσμών – και καλό θα είναι να Κυβέρνησης κυριαρχείται από υπο-
αυτά αυξάνονταν θα αποτρεπόταν νται προοδευτικές και συντηρητικές μη μνημονεύει τα συμβαίνοντα στις κρισία. zx

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 29

 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ
ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ Η ιστορία μιας φωτογραφίας
ΓΙΩΡΓΟΥ ΖΕΒΕΛΑΚΗ Θεόφιλος Κ. Φραγκόπουλος 1917-1969

“Καλύτερα να πεθαίνεις όρθιος

παρά να ζης γονατιστός
Οι φίλοι μου να εκδικη-
θούν τον θάνατό μου.”

Α
ργησα να τον γνωρί-
σω και να συνδεθώ
προσωπικά μαζί του.
Βέβαια, από τα πρώτα
χρόνια των σπουδών
μου στη Γεωπονική Σχολή Αθηνών
είχα πληροφορηθεί για έναν ιδιόρ-
ρυθμο επιστήμονα με κοντά κου-
ρεμένα μαλλιά και καπαρντίνα με
σηκωμένους γιακάδες, χειμώνα-κα-
λοκαίρι. Τον έβλεπα καθημερινά να
πηγαινοέρχεται βιαστικά, σχεδόν
τρέχοντας, από το εργαστήριό του
της Γεωργικής Χημείας στο κεντρι-
κό κτίριο της Σχολής.
Αρχές της δεκαετίας του 1960 επι-
σκέφθηκα τον επιμελητή Θεόφιλο
Φραγκόπουλο στο απόμερο Εργαστή-
ριο Γεωργικής Χημείας που διηύθυνε.
Γρήγορα διαπίστωσα ότι ήταν ένας
άνθρωπος με πολλά ενδιαφέροντα και
ολική ορατότητα, πνευματικά καλλιερ-
γημένος με ιδιαίτερο χιούμορ και πολύ
κοντά στη φοιτητική ψυχολογία. Δεν
θυμάμαι, δεν είχε φαίνεται για μένα
σημασία, ποιος μεσολάβησε και έκανε
τις συστάσεις όταν τον επισκέφθηκα
στο Εργαστήριο. Συμβαίνει μερικές
φορές με κάποιους ανθρώπους να
νομίζουμε ότι τους ξέρουμε πριν ακόμη
τους γνωρίσουμε, σαν να ζήσαμε μαζί
τους σε παρελθόντα χρόνο. Η σχέση
μου μαζί του ήταν από την αρχή όπως φοιτητικής ζωής, όπως η κατάσταση πόζαρε καθισμένος στο γραφείο του. Ο Θεόφιλος Κ. Φραγκόπουλος, στο
δύο παλιών γνώριμων που τους χώριζε των αιθουσών και των εργαστηρίων, Ποιος θα το φανταζόταν πως εκείνη Εργαστήριο Γεωργικής Χημείας της
βέβαια κάποια διαφορά ηλικίας. η εστία και τα μαγειρεία, το κυλικείο η φωτογραφία θα αποδεικνυόταν η Γεωπονικής Σχολής, φωτογραφη-
Η πρώτη επίσκεψη στο γραφείο, η κ.α. Ο αξέχαστος συνάδελφος Μιχά- μοναδική που σώθηκε και ότι, μετά μένος από τον Μιχάλη Μεϊμάρη.
λης Μεϊμάρης –ποιητής και γνωστός το 1969, λόγω του γνωστού τραγικού Στην απέναντι σελίδα, μια όψη του
μορφή του και ο περιβάλλων χώρος εργαστηρίου. Στο ένθετο, το χειρό-
παραμένουν στη μνήμη μου μέχρι σή- αργότερα εκδότης– ανέλαβε, εξοικει- τέλους του, θα αποκτούσε και ιστο-
γραφο σημείωμα με τις τελευταίες
μερα. Υπήρξε μάλιστα μια φωτογρα- ωμένος με τη μηχανή, να φωτογρα- ρικό ενδιαφέρον. «Είχε πρωθύστερη υποθήκες του αυτόχειρα. Ήταν
φία που, αν και τραβήχτηκε αργότερα, φήσει τους χώρους. Επισκεπτόμενος η μορφή του σημασία». 27 Μαρτίου 1969 όταν επέλεξε να
ακινητοποίησε εκείνη την εικόνα. Σ’ το Εργαστήριο Γεωργικής Χημείας, Οι τακτικές συναντήσεις στη Γεω- δώσει ο ίδιος τέλος στη ζωή του.
αυτή γυρνάει ο νους μου όταν τον που το θεωρούσαμε υπόδειγμα ευτα- πονική ή στο σπίτι του συνεχίστηκαν
σκέφτομαι, αφετηρία και τέλος. Η ξίας και λειτουργικότητας, περιέλαβε μέχρι τον Γενάρη του 1968, οπότε ύστατη πράξη. Πρώτα επισκέφθηκα
φωτογραφία αυτή που μοιάζει να γί- στη φωτογράφηση και τον Θεόφιλο στρατεύθηκα και έχασα κάθε επαφή τη μητέρα του την οποία γνώριζα από
νεται συγχρόνως η επικεφαλίδα και Φραγκόπουλο. Εντελώς ασυνήθιστη μαζί του. Υπηρετούσα στη Βέροια τις συναντήσεις στην οδό Σκουφά
η κατακλείδα της ζωής του, η υπερη- ενέργεια για τα ήθη της εποχής. Τα όταν ένα πρωινό, τέλος Μαρτίου όταν έμενε προσωρινά με τον γιο της.
φάνεια ενός ευαίσθητου επιστήμονα μέλη του διδακτικού προσωπικού δεν 1969, έφτασε από ένα συνάδελφο Είχε μετακομίσει στη νεόκτιστη πο-
και οι ενοχές των φίλων του, ο τίτλος ξέρω ποτέ να φωτογραφήθηκαν από στην Αθήνα το θλιβερό μαντάτο: αυτο- λυκατοικία της Καρνεάδου 19. Ήταν
και το επίκεντρο της αφήγησής μου, φοιτητές, αυτό γινόταν μόνο από δι- κτόνησε ο Θεόφιλος Φραγκόπουλος. ολιγομίλητη, αναφερόταν στον Θεο-
έχει τη μικρή της ιστορία. απιστευμένο φωτογράφο που συμμε- Τον επόμενο χρόνο μόλις απολύθηκα φιλάκο της και στις παραξενιές του
Εκτός από τα μαθήματα και το τείχε και στις διάφορες εκπαιδευτικές έσπευσα να ερευνήσω τις συνθήκες σαν να ήταν παρών. Για το γεγονός
πρόγραμμα σπουδών ενδιαφερόμα- εκδηλώσεις. Ο επιμελητής όχι μόνο και τους λόγους που οδήγησαν τον δεν έκανε κουβέντα. Επανήλθα στη
σταν τότε και για τις συνθήκες της δέχτηκε να φωτογραφηθεί αλλά και αγαπημένο μας δάσκαλο και φίλο στην Γεωπονική γιατί είχα αφήσει κάτι

30 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]


υπόλοιπα μαθημάτων και συνέλεξα
πολλές πληροφορίες. Τον νεκρό εί-
χε βρει το πρωί της Παρασκευής 28
Μαρτίου 1969 ο Κώστας Δάλλας:
Τον είδα γερμένο στο γραφείο
του, είχε χτυπήσει στο πρόσωπο,
θα πρέπει να ήπιε το φάρμακο
όρθιος και απότομα να έπεσε.
Είχε αφήσει ιδιόχειρο σημείωμα.
Το χαρτί το πήρε η Ασφάλεια και
το έβαλε σ’ ένα φάκελο, δεν το
κατέστρεψε, όπως είπαν κάποιοι.
Διατύπωσα στο παρελθόν την άποψή
μου για το τραγικό γεγονός και την
παραθέτω ως έχει: Ήταν απόλυτος
στις ιδέες του, με έμφυτη ευγένεια και
απρόθυμος για ελιγμούς. Η ανάκρισή
του στην Ασφάλεια την προηγουμένη
του τραγικού τέλους ήταν για τον
υπερήφανο επιστήμονα, γιο ναυάρ-
χου, αβάσταχτη δοκιμασία. Τον έλεγ-
χο που του άσκησε ένας βάναυσος
αστυνομικός (Κ. Καραπαναγιώτης;)
θεώρησε υψίστη ταπείνωση, εξευτε-
λισμό, εκμηδένιση.
***
Επαναφέρω σ’ αυτό το σημείο τη
φωτογραφία του Μιχάλη Μεϊμάρη
που είχε απαθανατίσει, λίγα χρόνια
πριν, τον Θεόφιλο Φραγκόπουλο στο
γραφείο του, εκεί ακριβώς που επέλε-
ξε ν’ αφήσει την τελευταία του πνοή,
με μια πράξη που στρεφόταν ευθέως
κατά του καταπιεστικού καθεστώτος.
Ήταν ο μοναδικός νεκρός της δικτα-
τορίας μέσα σε πνευματικό ίδρυμα. Η
ημερομηνία συμπίπτει με τη δήλωση
του Γιώργου Σεφέρη της 28ης Μαρ-
τίου 1969 η οποία κατέληγε:
Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό
όπου μας οδηγεί η καταπίεση
που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η
ανωμαλία πρέπει να σταματήσει.
Είναι Εθνική επιταγή.
Από τα τεκμήρια της αυτοχειρίας
έλειπε το χειρόγραφο σημείωμα. Το
βρήκα μετά την πτώση της δικτατο-
ρίας στο φάκελο της υπόθεσης που
φυλασσόταν στο Αρσάκειο. Αξιοποι-
ήθηκε πολλαπλώς και έτυχε μεγάλης
δημοσιότητας. Περιείχε δύο έννοιες
«Καλύτερα να πεθαίνεις όρθιος παρά
να ζης γονατιστός» και «Οι φίλοι μου
να εκδικηθούν τον θάνατό μου». Ο
ποιητής και κριτικός Τέλλος Άγρας
αναλύει σε βάθος τις δύο έννοιες
στην περίπτωση του συνομηλίκου
του αυτόχειρα Κώστα Καρυωτάκη.
Το πρώτο αξίωμα απηχεί την ιδέα
της αυτοκτονίας στην Ευρώπη που
«βγαίνει μέσα από την στωική φι-
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 31
λοσοφία, από τον Επίκτητο και τον
Μάρκον Αυρήλιο, ωσάν μια διαμαρ-
τυρία της εσωτερικής ελευθερίας και
αυτοδιαθέσεως, ωσάν μια κύρωση
της ανθρώπινης αξιοπρέπειας». Το
δεύτερο αξίωμα σχετίζεται με την
τελετουργική ιαπωνική αυτοκτονία
που έχει τον χαρακτήρα διαμαρτυ-
ρίας και εκδίκησης. «Κι αλλοίμονο
στο κοινωνικόν εκείνο άτομον, που
εξ αιτίας του αυτοκτονεί κάποιος
άλλος Είναι το ίδιο, ωσάν να θανα-
τώνεται μαζί κι ο αίτιος, αισχρά και
αμετάκλητα».¹
Υπάρχουν πρόσωπα που η διαδρο-
μή τους ολοκληρώνεται με το θάνατό
τους και οι αναφορές γίνονται στη βι-
ο-εργογραφία τους. Με τον Θεόφιλο
Φραγκόπουλο δεν συμβαίνει το ίδιο.
Ο χώρος, ο τρόπος και η κρίσιμη ώρα
που διάλεξε να φύγει απ’ τη ζωή, η
αναγεννησιακή και μυστηριακή του
προσωπικότητα, καθώς και η επιρροή
που άσκησε στους γύρω του ανανε-
ώνουν διαρκώς το ενδιαφέρον και
διατηρούν ζωντανή τη μνήμη του.
Φέτος, εκατό χρόνια από τη γέννηση
και πενήντα περίπου από τον θάνατό
του, ήρθε η ώρα να γίνει μια συνθε-
τική εργασία για «το πιο τίμιο –την
μορφή του». zx
1. Τα Νέα Γράμματα, αρ. 12, Δεκέμβριος
1935.
 Taurus #28
Από τον Π.Κ. Ιωακειμιδη
Ευρωπαϊκές αντιφάσεις...
Η
νέα περίοδος που
ανοίγει με την έναρξη
του φθινοπώρου υπό-
σχεται να είναι από
τις πλέον ενδιαφέρου-
σες και γόνιμες για την Ευρωπαϊκή
Ένωση. Η εκλογή του Εμμανουέλ
Μακρόν στην προεδρία της Γαλλίας
και η αποτυχία του εθνολαϊκισμού
/ ευρωαπορριπτισμού να καταλάβει
την εξουσία σε Γαλλία, Ολλανδία και
Αυστρία έχουν αντιστρέψει τις τάσεις
ευρωσκεπτικισμού που επικρατούσαν
τα τελευταία χρόνια. Η δημοτικότη-
τα της ΕΕ από την κοινωνία και τους
πολίτες αυξάνεται, όπως δείχνουν
τα στοιχεία του τελευταίου ευρωβα-
ρόμετρου. Έτσι, οι προσδοκίες των
ευρωαπορριπτικών δυνάμεων ότι η
απόφαση της Βρετανίας για έξοδο
από την Ένωση (Brexit) θα σηματο-
δοτούσε την αποσύνθεση της ΕΕ δεν
εκπληρούνται. Συμβαίνει ακριβώς το
αντίθετο. Το Brexit, σε συνδυασμό με
την παρουσία του σχεδόν παρανοϊκού
Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο
και την επιθετικότητα του Ρώσου
προέδρου Βλάντιμιρ Πούτιν, συμβάλ-
λει στη βαθύτερη συνειδητοποίηση
της αναγκαιότητας της ευρωπαϊκής
ενοποίησης, προϋπόθεση για σταθε-
ρότητα, δημοκρατία, οικονομική και
κοινωνική ευημερία στην Ευρώπη.
Με το σχηματισμό της νέας γερμα-
νικής κυβέρνησης μετά τις εκλογές της
24ης Σεπτεμβρίου το ευρωπαϊκό τοπίο
θα είναι πολύ καθαρότερο και ευνοϊκό-
τερο για την έναρξη πρωτοβουλιών με
στόχο την προώθηση της ευρωπαϊκής
ενοποίησης προς ένα υψηλότερο επί-
πεδο θεσμικής και πολιτικής έκφρασης.
Μακρόν και Άνγκελα Μέρκελ, παρά
τις οποιεσδήποτε επιμέρους διαφορές
απόψεων, εμφανίζονται να συγκλίνουν
στους κεντρικούς στρατηγικούς στό-
χους για την προώθηση της ενοποί-
ησης, ιδιαίτερα με την ολοκλήρωση
της οικονομικής και νομισματικής
ένωσης (ΟΝΕ) και τη συγκρότηση
της κοινής ευρωπαϊκής άμυνας. Η
σύμπραξη Γαλλίας - Γερμανίας συ-
νιστά condition sine qua non για την
επιτάχυνση της ενοποίησης. Μέσα
σ’ αυτό το γενικά θετικό κλίμα για
την Ευρώπη, δεν πρέπει ωστόσο να
παραβλεφθούν ορισμένες αρνητικές
32 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
έως ανησυχητικές τάσεις.
Πρώτον, η αύξηση των συμπτωμά-
των διολίσθησης σε μορφές αυταρχικής
ή ανελεύθερης δημοκρατίας (illiberal
democracy) στο χώρο της ΕΕ και γενικό-
τερα στην Ευρώπη, με κυβερνήσεις να
παραβιάζουν τους κανόνες του κράτους
δικαίου, διάκρισης των εξουσιών, θεσμι-
κών αντίβαρων (checks and balances)
αλλά και των αρχών της πολυφωνίας,
της ελεύθερης έκφρασης, της πολιτικής
ανεκτικότητας, των ανθρώπινων δικαι-
ωμάτων. Οι περιπτώσεις της Πολωνίας
και της Ουγγαρίας είναι οι πλέον χα-
ρακτηριστικές. Σ’ αυτές προστίθεται
ήδη και η Ελλάδα, μετά τις άγαρμπες
προσπάθειες ελέγχου της δικαιοσύνης
και πραβίασης των βασικών κανόνων
του κράτους δικαίου. Η Ευρωπαϊκή
Ένωση έχει ορισμένα μέσα για να
αντιμετωπίσει την αντιδημοκρατική
αυτή διολίσθηση, όπως π.χ. το άρθρο
7 της Συνθήκης της Λισσαβώνας που
προβλέπει ακόμη και αναστολή του
δικαιώματος ψήφου στο Συμβούλιο
για χώρες-μέλη που παραβιάζουν τις
δημοκρατικές αρχές πάνω στις οποίες
στηρίζεται η Ένωση. Αλλά εκτός από
τις πολιτικές δυσκολίες, η πλήρης ενερ-
γοποίηση σκοντάφτει στην (άστοχη)
πρόβλεψη ομοφωνίας στη διαδικασία
επιβολής της αναστολής. Παρά ταύτα,
η Ένωση δεν μπορεί να παραμένει απα-
θής μπροστά στα φαινόμενα της εξά-
πλωσης της «ανελεύθερης, αυταρχικής
δημοκρατίας», εντός ή εκτός των τειχών
της (π.χ. Τουρκία). Υπάρχουν ωστόσο
και άλλα μέσα (εκτός από το άρθρο 7)
για την αντιμετώπιση της φαινομένου
– από το «ονομάζω και ξεμπροστιάζω»
(name and shame) μέχρι την αξιοποίηση
των οικονομικών μέσων. Εν ονόματι
της «σταθεροκρατίας» (stabilocracy)
δεν είναι νοητό να παραγνωρίζεται η
καταπάτηση των δημοκρατικών αρχών,
που αποτελούν τη νομιμοποιητική βάση
της ΕΕ.
Μια άλλη αρνητική εξέλιξη αφορά
τον πολλαπλασιασμό διαφόρων ομα-
δοποιήσεων κρατών που πραγματο-
ποιείται εκτός του πολιτικο-θεσμικού
πλαισίου της ΕΕ, με πολλαπλούς στό-
χους, πολιτικούς ή οικονομικούς, αλλά
και πολλαπλές συνέπειες, εμφανείς ή
αφανείς. Η ομαδοποίηση καθεαυτή
δεν μπορεί να θεωρηθεί ζημιογόνα εάν
Με το σχηματισμό της νέας γερμανικής
κυβέρνησης μετά τις εκλογές της 24ης Σεπτεμβρίου
το ευρωπαϊκό τοπίο θα είναι πολύ καθαρότερο
και ευνοϊκότερο για την έναρξη πρωτοβουλιών με
στόχο την προώθηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης
προς ένα υψηλότερο επίπεδο θεσμικής και
πραγματοποιείται στο πλαίσιο της ΕΕ
και, κυρίως, εάν έχει επιδίωξη να συμ-
βάλει στην προώθηση των κεντρικών
στόχων της ΕΕ και όχι να υπονομεύ-
σει ή να ακυρώσει τους στόχους αυ-
τούς. Άλλωστε, οι ίδιες οι Συνθήκες
της Ένωσης έχουν αναγνωρίσει την
ανάγκη στενότερης συνεργασίας κά-
ποιων κρατών μελών της. Έτσι π.χ.
ρητά αναγνωρίζουν την ανάγκη της
περιφερειακής ένωσης - ομαδοποίησης
των χωρών της Μπενελούξ, Βελγίου,
Λουξεμβούργου, Κάτω Χωρών (άρθρο
350 Συνθήκης Λισσαβώνας), «εφ’όσον
οι στόχοι των περιφερειακών ενώσεων
δεν επιτυγχάνονται με την εφαρμογή
των Συνθηκών» της Ένωσης. Ακόμη,
οι ρυθμίσεις που παρέχουν τη δυνατό-
τητα για «ενισχυμένες συνεργασίες»
(πολλαπλές ταχύτητες, κ.λπ.) εμμέσως
αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα για κά-
ποιες επιμέρους ομαδοποιήσεις κρατών
για την εμβάθυνση της ενοποίησης.
Τα προβλήματα αρχίζουν να δημι-
ουργούνται όταν συγκροτούνται ομαδο-
ποιήσεις είτε με τη συμμετοχή κρατών
μελών της ΕΕ είτε κρατών εκτός ΕΕ,
αλλά με αδιαφανείς στοχεύσεις. Και
αυτή την περίοδο καταγράφεται αυξη-
μένος αριθμός τέτοιων σχημάτων. Έτσι
έχουμε, μεταξύ άλλων, την ομάδα των
χωρών Βίσενγκραντ (Πολωνία, Ουγ-
γαρία, Τσεχία, Σλοβακία), το τρίγωνο
της Βαϊμάρης (Γερμανία, Πολωνία,
Γαλλία), την ομάδα των μεσογειακών
κρατών (με τη συμμετοχή των χωρών
της μεσογειακής λεκάνης και τις ανά
εξάμηνο συναντήσεις τους), το «Νότιο
Κουαρτέτο» (Southern Quartet –Πορτο-
γαλία, Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία– για την
αμυντική συνεργασία), τη «Διαδικασία
του Βερολίνου» (Berlin process – με τη
συμμετοχή Γερμανίας, Γαλλίας, Ιταλίας,
Αυστρίας και των χωρών των Δ. Βαλκα-
νίων) για την προώθηση –υποτίθεται–
της ένταξης των τελευταίων στην ΕΕ.
Η τελευταία Διάσκεψη Κορυφής των
χωρών αυτών έγινε στις αρχές Ιουλίου
στην Τεργέστη, χωρίς ελληνική συμ-
μετοχή.
Η ομαδοποίηση όμως που προ-
καλεί αυτή την περίοδο τον οξύτερο
προβληματισμό στις Βρυξέλλες και
ευρύτερα είναι η λεγόμενη «Πρωτο-
βουλία των Τριών Θαλασσών» (Three
Seas Initiative). Το σχήμα αυτό, που
πολιτικής έκφρασης.
ξεκίνησε ως κοινή πρωτοβουλία της
Πολωνίας και της Κροατίας, φέρνει
σ’ ένα κοινό πλαίσιο χώρες μέλη της
ΕΕ που βρίσκονται ανάμεσα σε τρεις
θάλασσες, τη Βαλτική, την Αδριατική
και τη Μαύρη Θάλασσα, δώδεκα συγκε-
κριμένες χώρες: Αυστρία, Βουλγαρία,
Εσθονία, Κροατία, Τσεχία, Ουγγαρία,
Λετονία, Λιθουανία, Πολωνία, Ρουμα-
νία, Σλοβενία, Σλοβακία. Στόχος της
πρωτοβουλίας των κρατών αυτών είναι
–υποτίθεται– η προώθηση των βασικών
δικτύων υποδομής κυρίως στον τομέα
της ενέργειας, κ.ά. Ωστόσο η γεωγρα-
φική διάταξη των χωρών αυτών εγείρει
βαθύτερα και σοβαρότερα ερωτήματα.
Πρώτα απ’ όλα, παραπέμπει ευθέως σε
προσπάθειες του Μεσοπολέμου (σχέδιο
Intermarium του προέδρου της Πολω-
νίας Τζ. Πιλσούντσκι) για τη δημιουργία
ομάδας κρατών ανάμεσα σε Γερμανία
και Ρωσία με στόχο την αναχαίτιση
και τον «έλεγχο» των δύο αυτών δυνά-
μεων. Κάτι αντίστοιχο υποπτεύεται
κυρίως το Βερολίνο ότι επιχειρείται
αυτή τη στιγμή με την «Πρωτοβουλία
των Τριών Θαλασσών». Με άλλα λό-
για, η Πρωτοβουλία έχει γεωπολιτικές
προεκτάσεις που μπορεί να έχουν κα-
τάληξη τη διαίρεση της Ευρώπης και
την υπονόμευση της ΕΕ. Η εξόχως
δυσάρεστη αυτή υπόθεση ενισχύεται
από το ότι ο πρόεδρος Τραμπ έσπευ-
σε να στηρίξει ολόθερμα την Πρωτο-
βουλία, με ομιλία του στη Διάσκεψη
Κορυφής της, στις αρχές Ιουλίου στη
Βαρσοβία. Μεταξύ άλλων, είπε ότι «η
Πρωτοβουλία των Τριών Θαλασσών
δεν θα βελτιώσει μόνο την ευημερία
των λαών αλλά θα διασφαλίσει ότι τα
έθνη που συμμετέχουν παραμένουν
κυρίαρχα, ασφαλή και ελεύθερα από
ξένες πιέσεις»! Προσέδωσε δηλαδή στην
Πρωτοβουλία γεωπολιτικό χαρακτήρα.
Από τις ομαδοποιήσεις που αναφέραμε,
η Ελλάδα συμμετέχει μόνο σ’ αυτή των
Μεσογειακών χωρών και, περιέργως,
όχι σ’ αυτή της Διαδικασίας του Βερο-
λίνου για τα Βαλκανικά κράτη, αν και
υπήρξε η χώρα που άνοιξε τη διαδικασία
ένταξης των χωρών αυτών στην ΕΕ
(Ατζέντα Θεσσαλονίκης – 2003). Η
αύξηση όμως των ομαδοποιήσεων και οι
γεωπολιτικές τους προεκτάσεις πρέπει
να προβληματίσουν. Παρακολουθεί
όμως η Ελλάδα; Μάλλον όχι. zx
Μικροιστορίες
Αν θ ο λ ό γ ι ο
Ο Γιάννης Νικολούδης
γεννήθηκε στο Ηράκλειο
Κρήτης το 1987. Σπούδασε
οικονομικά στο πανεπιστήμιο
Πειραιώς. Διηγήματα
του έχουν διακριθεί σε
λογοτεχνικούς διαγωνισμούς.
Έχει συμμετάσχει με ιστορίες
του σε ανθολογίες διηγήματος.
ν έ ω ν π ε ζ ο γρ ά φ ω ν
Δεν θυμάμαι
Από τoν Γιάννη Νικολούδη
Π
έρυσι έφτασα εδώ.
Το λέω συχνά στον
εαυτό μου για να
το θυμάμαι. Γιατί
εύκολα ξεχνάς εδώ.
Ξεχνάς τι θες να κάνεις. Ξεχνάς αν
έχεις κάτι να κάνεις. Δεν είναι καλό
να ξεχνάς.
Μια παλαβή έκταση με πευκόδεντρα
και ευκαλύπτους ξεδιπλώνεται μέσα
και γύρω από το παλιό γερμανικό αε-
ροδρόμιο στην ανατολική παρυφή της
κωμόπολης. Όσο για το αεροδρόμιο,
το έφτιαξαν, λέει, οι ναζήδες μετά τη
μάχη της Κρήτης. Σήμερα λειτουργεί
για τη δικιά μας πολεμική αεροπορία.
Σκοποί κοιμούνται στα καίρια σημεία
του, σε αποθήκες οπλισμού, σε ηλιο-
καμένες νησίδες πρατηρίων καυσίμων.
Τις αίθριες μέρες απογειώνονται και
προσγειώνονται μαχητικά. Σκιρτάει η
ραθυμία του τόπου. Μπεκρήδες βγαί-
νουν από τα καφενεία και ατενίζουν τα
αεροπλάνα στο φόντο ενός ξεπλυμένου
ουρανού.
«Θα ρίξουν λοκατζήδες», λέει.
«Άσκηση;»
«Ναι. Ο καιρός είναι μια χαρά»
«Με έστειλε το αφεντικό», λέω.
«Για το τιμολόγιο».
«Ποιό τιμολόγιο;»
Παραπατάει. Κορδόνια σάλιου
μουσκεύουν το πουλόβερ του. Ένα
μάτσο λογαριασμοί αιωρούνται σαν
φρενιασμένα λεπιδόπτερα στον αέ-
ρα που σηκώνει ένα αερόθερμο.
«Ποιό τιμολόγιο;» ξαναλέει.
«Θα ξαναπεράσω», του κάνω.
Μια γάτα απλώνεται σαν χαλκο-
μανία στην επαρχιώτικη άσφαλτο.
Κάποιος εξυπνάκιας έχει παραγεμίσει
το ανοιχτό της στόμα με ντοματίνια.
Τα σωθικά της ξεραίνονται στον ήλιο.
Όταν ζούσε την έλεγα Ζαχαρένια.
Νιαούριζε σαν κατολίσθηση ζάχαρης.
Δεν θυμάμαι πότε την πάτησαν.
«Σ’ το έδωσε;», μου λέει το αφε-
ντικό μόλις επιστρέψω στη μάντρα.
«Όχι.»
«Γιατί;»
«Δεν ξέρω.»
«Τί ήταν να σου δώσει;»
«Νομίζω ένα τιμολόγιο»
«Και γιατί δεν σου το έδωσε;»
«Ε...»
Βλαστημάει. Κοπανάει τα χέρια
του στο γραφείο. «Να πάρει ὁ διάο-
λος, μια δουλειά δεν είσαι ικανός να
κάνεις.» Βρίζει θεούς και δαίμονες.
Πίνει καφέ και ξαναβρίζει.
Και έπειτα από δυο ώρες, ξαφνι-
κά: «Τί ήταν να σου δώσει;»
«Να τον πάρω τηλέφωνο να τον
ρωτήσω;»
«Ναι, πάρε τον».
Δεν θυμάμαι το νούμερό του. Και
το τηλέφωνό μας είναι κομμένο.
Του το λέω.
«Καλά».
Κατ’ εντολή του αφεντικού, ανοί-
γω τη μάντρα λίγο πριν τις οκτώ.
Χειμώνας και στα παπούτσια μου
χορεύει το νοτισμένο χνούδι των
χόρτων, που λυμαίνονται το χεί-
λος του δρόμου, μπροστά απ τη
καγκελόφραχτη έκταση της επι-
χείρησης. Ο ανατολικός ορίζοντας,
απλώνεται στο βάθος της δημοσιάς,
επίπλαστος και εύθραυστος μέσα σε
ροζ ξέφτια, σαν πρόχειρη λινάτσα
σκηνικού.
Με τα πρώτα μου βήματα μέσα
στη μάντρα, μ’ αντικρίζουν τα μάτια
του στόλου, πλαστικά γυαλιά που
λαμπυρίζουν ράθυμα στις πρώτες
ακτίνες της μέρας. Ο στόλος κοιμά-
ται, ζήτω ο στόλος, ψιθυρίζω δίχως
καν να καταφέρω να χασμουρη-
θώ. Τρακτέρ κάθε μεγέθους και
χρώματος, αλωνιστικές μηχανές,
κλάρκ, μπουλντόζες, τράκτορες,
ανυψωτήρες, θεόρατες τσάπες,
γερανοί, φορτηγά – όλα κάτω απ
το υπόστεγο, με τις μούρες τους
απέξω να φλερτάρουν με το δειλό
ηλιόφωτο, όλα παραταγμένα σαν
φονικές πολεμικές μηχανές, ερπυ-
στριοφόρα ολέθρου, απειλητικά,
και τόσο νεκρά που το θέαμα σου
προκαλεί κατάθλιψη. Όλα απού-
λητα, εδώ και χρόνια, με τις τιμές
τους να παίρνουν την κατιούσα με
ταχύτητα υπερηχητικού αεροσκά-
φους, οι αντικειμενικές αξίες να
αφήνουν τα σιδερένια, ατσαλένια
και λαμαρινένια κορμιά σαν ψυχές
νεκρών που παίρνουν τον δρόμο
για ένα αβέβαιο βιβλικό παράδεισο.
Κι όμως, κάθε βδομάδα, συνήθως
κάποιες αργόσυρτες απάνθρωπες
Τρίτες, η Έλενα, μια τυραννισμέ-
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 33
Επιμέλεια: Μισέλ Φάις
νη τσιγγανοβουλγάρικη ψυχή, τα
καθαρίζει, τρίβοντας τα με βουβή
αυταπάρνηση ίσαμε να γυαλίσουν,
ίσαμε να πετάξουν λάμψεις, ίσαμε ο
κύριος Κώστας, το αφεντικό, βγάλει
το άτριχο κεφάλι του απ’ το γραφείο
και της φωνάξει: «Εντάξει Έλενα!
Μια χαρά είναι τώρα!».
«Εγώ πότε θα πληρωθώ;», του κά-
νω με φωνή νωχελική γιατί η σκηνή
αυτή κρύβει τη μυσταγωγία μιας
θεατρικής πράξης που επαναλαμ-
βάνεται εις το διηνεκές.
«Κανείς δεν χάνει τα λεφτά του
από μένα. Τριάντα χρόνια στο
εμπόριο και κανείς δεν έχει χάσει
από μένα».
«Την επόμενη βδομάδα θα δούμε
τι θα γίνει», προσθέτει μετά.
Και η λήξη του γραμματίου, συ-
νεχώς ανανεώνεται, πηδάει από
διαταγή σε διαταγή σαν πωρωμένο
βατραχάκι που κυνηγάει μια σκνίπα,
πηδώντας από βότσαλο σε βότσαλο.
«Πότε θα με πληρώσεις;»
«Μου χρωστάς τόσα από τότε…».
«Τι νομίζεις, ότι είμαι ένας μαλάκας
και με παίζεις;».
«Μου είχες πει σήμερα πως θα τα-
κτοποιούνταν το υπόλοιπο…».
Απ’ τη γωνίτσα του γραφείου
μου, παρακολουθώ με γλαρωμένο
βλέμμα τον στρατό των πιστωτών
να παρελαύνει, αρχικά με τυμπανο-
κρουσίες αυτοπεποίθησης και στο
τέλος με αβέβαια ποδοκροτήματα
μιας πύρρειου νίκης. Γιατί η απά-
ντηση που όλοι αυτοί οι κακομοίρη-
δες προμηθευτές, πρώην εργάτες,
πιστωτές κτλ, εισπράττουν απ’ τον
κύριο Κώστα, είναι μια και απαράλ-
λαχτη: «Την επόμενη βδομάδα θα
δούμε τι θα γίνει».
Ένα μεσημέρι θα σηκωθώ και
θα φύγω. Ένα μεσημέρι θα πείσω
τον εαυτό μου πως την επόμενη
εβδομάδα δεν πρόκειται να γίνει
τίποτα. Ένα μεσημέρι θα πάρω το
λεωφορείο των ΚΤΕΛ και θα γυρί-
σω από εκεί που ήρθα. Ο ήλιος θα
καίει, τα μαχητικά θα σκίζουν τον
αέρα κι εγώ θα βλέπω το τοπίο να
χάνεται πίσω από τα τζάμια του
λεωφορείου. Άπαξ και θυμηθώ τι
ήμουν όταν ήρθα, θα είναι το πρώτο
πράγμα που θα κάνω. Μα το Θεό. zx
 Yanis Varoufakis, Adults in
the Room: My Battle with
Ανόητοι Ηττημένοι
Από τον Παυλο Ελευθεριαδη
Europe’s Deep Establishment,
The Bodley Head, London
2017, paperback i-ix Το πολυσυζητημένο βιβλίο του υπουργού Οικονομικών της Ελλάδας στην πρώτη κυβέρνηση
και 550 σελ. ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ, σε λίγες εβδομάδες θα κυκλοφορήσει και στα ελληνικά. Ωστόσο, έχει ήδη
Γιάνης Βαρουφάκης, συζητηθεί αποσπασματικά, με ιδιαίτερη ζέση, στον ελληνικό Τύπο. Το βιβλίο συμπληρώνει χωρίς
Ανίκητοι ηττημένοι, να αλλάζει ριζικά τις ήδη δημοσιευμένες αφηγήσεις του συγγραφέα για τα δεδομένα της θητείας του.
μετάφραση από τα
αγγλικά: Πέτρος Γεωργίου, Ένα νέο στοιχείο είναι ότι ο Βαρουφάκης αποκαλύπτει τη χαμηλή εκτίμηση που είχε και έχει για
Αλέξανδρος Βαφειάδης, τον Αλέξη Τσίπρα, τον Γιάννη Δραγασάκη και τον Νίκο Παππά. Όσο για το περίφημο Πρόγραμμα
Μαρία Χρίστου, Πατάκη,
Αθήνα 2017 (το βιβλίο της Θεσσαλονίκης, ο συγγραφέας αποδίδει στον Νϊκο Παππά την ομολογία ότι ήταν ένα ψέμα. Ότι,
θα κυκλοφορήσει τέλος δηλαδή, δεν ήταν το «πραγματικό» οικονομικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά μόνο ένα «κάλεσμα
Σεπτεμβρίου) στον αγώνα». [ΤΒJ]

Τ
ο αυτοβιογραφικό βι-
βλίο του Γιάννη Βα-
ρουφάκη Adults in the
Room είναι η καταγρα-
φή των κυριοτέρων
στιγμών της θητείας του συγγραφέα
ως υπουργού Οικονομικών της Ελ-
λάδας. Κυκλοφόρησε τον Μάιο στα
αγγλικά με τον πλήρη τίτλο Adults
in the Room: My Battle with Europe’s
Deep ESstablishment – (Eνήλικες στο
Δωμάτιο: ο Αγώνας μου εναντίον στο
βαθύ κατεστημένο της Ευρώπης) και
πρόκειται να δημοσιευτεί σε ελληνι-
κή μετάφραση το φθινόπωρο - υπό
τον τίτλο Ανίκητοι Ηττημένοι. O
Βαρουφάκης αναφέρεται προκλητι-
κά στην περίοδο αυτή ως την «Άνοι-
ξη της Ελλάδας» («Greek Spring», σ.
485), υπονοώντας μια αναλογία με
την «Άνοιξη της Πράγας», δηλαδή
την αντίσταση μέρους της κοινωνί-
ας της Τσεχοσλοβακίας στην κομ-
μουνιστική δικτατορία το 1968, η
οποία ηττήθηκε προσωρινά από τη
βία των σοβιετικών τανκς αλλά δι-
καιώθηκε από την ιστορία.
ΤΟ «ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΟ»
ΚΑΙ ΤΑ «ΓΑΪΔΟΥΡΙΑ»
Το βιβλίο, που έχει ήδη τύχει διθυ-
ραμβικών κριτικών από ευρωσκε-
πτικιστές σχολιαστές στην Αγγλία,
είναι πολύ καλογραμμένο και είναι
διαρκώς ενδιαφέρον. Συνδυάζει τις
προσωπικές εξομολογήσεις, αδιά-
κριτες αποκαλύψεις, ενδιαφέρουσες
αναλύσεις τεχνικών θεμάτων καθώς
και πλήθος απαξιωτικών χαρακτηρι-
σμών για εχθρούς και φίλους. Όσοι
έχουν ακούσει τον Βαρουφάκη να μιλά
στην τηλεόραση, όπου εμφανιζόταν
τακτικά την περίοδο 2011-2015, ή
έχουν διαβάσει τις συνεντεύξεις του
στον Τύπο, θα αναγνωρίσουν στο
βιβλίο τόσο τα μεγάλα του χαρίσμα-
τα και την πληθωρική του προσω-
πικότητα, αλλά και τα μεγάλα του
ελαττώματα. Θα βρουν επίσης εδώ
τον γνωστό υπερβολικό τρόπο με τον
οποίο έχει συνηθίσει να εκφράζεται.
Παρουσιάζει την ΕΕ με τα μελανό-
τερα χρώματα, ως καταφύγιο δειλών,
ή σαδιστών, πολιτικών που χρησιμο-
ποίησαν κάθε μέσο και κάθε ψεύδος
ώστε να καταπιέσουν την αδύναμη
αλλά τίμια Ελλάδα.
Το βιβλίο συμπληρώνει χωρίς να
αλλάζει ριζικά τις ήδη δημοσιευμέ-
νες αφηγήσεις του συγγραφέα για
τα δεδομένα της θητείας του. Ένα
νέο στοιχείο είναι ότι ο Βαρουφάκης
αποκαλύπτει τη χαμηλή εκτίμηση που
είχε και έχει για τον Αλέξη Τσίπρα,
τον Γιάννη Δραγασάκη και τον Νίκο
Παππά, οι οποίοι, θεωρεί, δεν είχαν
το σθένος ή το ανάστημα να ολο-
κληρώσουν το σχεδιασμό του. Τους
αποκαλεί «γαϊδούρια» που οδηγούσαν
«λιοντάρια» (“Donkeys leading Li-
ons”, κεφ. 17, σ. 448). Τελικά, τόσο
το «κατεστημένο» όσο και ο ΣΥΡΙΖΑ
περιγράφονται με μελανά χρώματα.
Ο συγγραφέας έχει τη γνώμη ότι μό-
νος εκείνος παρέμεινε στη διάρκεια
της θητείας του ένας ασυμβίβαστος
υπερασπιστής της λογικής, της αλή-
θειας και της εντιμότητας. Παρ’ όλα
αυτά, μια πιο ψύχραιμη ανάγνωση
της αφήγησης, ιδίως όταν λάβει υπ’
όψη γεγονότα και δεδομένα που ο
συγγραφέας αποσιωπά, οδηγεί τον
αναγνώστη σε ένα διαφορετικό συ-
μπέρασμα.
Αν και ο ίδιος δεν το βλέπει έτσι,
η αφήγηση του Βαρουφάκη δείχνει
ότι οι κυβερνήσεις της Ευρωζώνης,
η Επιτροπή και το ΔΝΤ ήσαν κατά
κανόνα ευθείς και έντιμοι συνομιλη-
τές της Ελλάδας. Απ’ ό,τι φαίνεται
από το λεπτομερές χρονικό του, η
πολιτική των εταίρων της Ελλάδας
έναντι της νέας ελληνικής κυβέρνη-
σης δεν άλλαξε από τον Ιανουάριο
μέχρι τον Ιούλιο του 2015. Η στάση
τους ήταν μεν σκληρή αλλά δεν ήταν
διαφορετική από αυτή που ίσχυε για
όλες τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης.
Η στάση αυτή στηρίχθηκε όχι σε μια
διάθεση να «υποτάξουν» την Ελλάδα,
όπως λένε ορισμένοι, αλλά από το
καθήκον τους να εφαρμόσουν τους
υπάρχοντες κανόνες και τις υπάρ-
χουσες συνθήκες της Ευρωζώνης.
Μάλιστα η στάση τους έναντι της Ελ-
λάδας είχε ήδη συμφωνηθεί από την
ίδια την Ελλάδα το 2010 και το 2012,
στο πλαίσιο συμφωνιών που έφεραν
στην Ελλάδα τεράστια οικονομική
βοήθεια, αλλά και μια γενναία (αν
και για πολλούς όχι επαρκή) ρύθμιση
χρέους, το γνωστό PSΙ.
Από την άλλη πλευρά, οι αποκαλύ-
ψεις των συνομιλιών του Βαρουφάκη
με τους Τσίπρα, Παππά και Δραγα-
σάκη δίνουν μια διαφορετική εικόνα.
Η κυβέρνηση Τσίπρα δεν είχε σοβαρή
προετοιμασία, δεν ακολούθησε στα-
θερό πλάνο και δεν υποστηριζόταν
από επαρκείς εκτελεστικούς, ερευνη-
τικούς και διοικητικούς πόρους (π.χ.,
δεν φαίνεται πουθενά να λαμβάνει
ο Βαρουφάκης νομικές συμβουλές ή
γνωμοδοτήσεις από ειδικούς νομικούς
στο Δίκαιο της ΕΕ, ενώ διαρκώς δι-
αμαρτύρεται για την έλλειψη πόρων
στο υπουργείο του). O Βαρουφάκης
στηρίχθηκε στη βοήθεια του Ευκλεί-
δη Τσακαλώτου κι ενός πολύ μικρού
αριθμού προσωπικών συμβούλων
(Glenn Kim, Eλένη Παναρίτη, James
Galbraith, Nίκος Θεοχαράκης), με
ελάχιστη συμμετοχή της ιεραρχίας
του υπουργείου Οικονομικών.
Το πιο σημαντικό πρόσωπο στο
βιβλίο του Βαρουφάκη, όμως, δεν είναι
ο ίδιος, αλλά ο πρωθυπουργός Αλέξης
Τσίπρας, ο οποίος παρουσιάζεται ως
απροετοίμαστος, χωρίς την απαραί-
τητη κατανόηση των θεσμών της Ευ-
ρωζώνης και χωρίς άλλα εφόδια που
θα του επέτρεπαν να παρακολουθήσει
από κοντά την διαπραγμάτευση. Οι
αποφάσεις του ήταν ασταθείς, συ-
ναισθηματικές και απρόβλεπτες – με
αποκορύφωμα την αλλόκοτη απόφα-
σή του να προκηρύξει δημοψήφισμα
ακριβώς στο τέλος του προγράμματος,
εξασφαλίζοντας την καταστροφή των
ελληνικών τραπεζών, ανεξάρτητα από
το αποτέλεσμα. Το βιβλίο δίνει μια
πολύ ξεκάθαρη εικόνα για τη στρα-
τηγική του Τσίπρα κατά το μοιραίο
πρώτο εξάμηνο του 2015.
ΤΟ «ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ»
Η πιο σημαντική αποκάλυψη του Γιά-
νη Βαρουφάκη για τον Αλέξη Τσίπρα
είναι αυτά που γράφει για το «πρό-
γραμμα της Θεσσαλονίκης», το κυβερ-
νητικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ που
παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη τον
Σεπτέμβριο του 2014. Το πρόγραμμα
υποσχόταν προς τον ελληνικό λαό
ένα φιλόξοδο «Εθνικό Σχέδιο Ανασυ-
γκρότησης» με τέσσερις πυλώνες, το
οποίο προϋπέθετε πακτωλό χρημά-
των που ο ΣΥΡΙΖΑ πίστευε ότι ήταν
διαθέσιμος για παροχές και αυξήσεις
μισθών, επιδομάτων και συντάξεων.
Η βασική ιδέα του προγράμματος
ήταν ότι οι προηγούμενες κυβερνήσεις
έβαλαν την Ελλάδα στο μνημόνιο
με δολιότητα για να εξυπηρετήσουν
αδιευκρίνιστα «ξένα κέντρα», ενώ
στην πραγματικότητα η Ελλάδα δεν
το είχε ανάγκη το επονείδιστο «μνη-
μόνιο». Κατά τη ρητή δέσμευση του
προγράμματος της Θεσσαλονικής,
τα χρήματα για παροχές υπήρχαν,
«ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της
διαπραγμάτευσης».
Ο Βαρουφάκης γράφει ότι μόλις
διάβασε την ομιλία του Αλέξη Τσί-
πρα –στο Ώστιν του Τέξας όπου τότε
δίδασκε ως επισκέπτης καθηγητής–

34 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

διαπίστωσε ότι το σχέδιο αυτό ήταν
πρόχειρο, αβάσιμο και ανεφάρμοστο,
ενώ οι πηγές χρηματοδότησής του
ήταν ή «ανύπαρκτες ή παράνομες» (σ.
88). Έγραψε τότε ένα άρθρο στο pro-
tagon («Μια Άλλη ΔΕΘ», 15/9/2014),
μέρος του οποίου παρατίθεται στο
βιβλίο, στο οποίο δήλωνε τη διαφω-
νία του με το πρόγραμμα αυτό και
πρότεινε, αντίθετα, ότι μια ηγεσία
του ΣΥΡΙΖΑ θα έπρεπε να υπόσχεται
«αίμα και δάκρυα» (σ. 88-89).
Ο Βαρουφάκης έγραψε αυτό το
άρθρο με προφανή κίνδυνο να χά-
σει την ευκαιρία να ενταχθεί στην
κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, κάτι που είχε
ήδη συζητήσει με τον Τσίπρα από
τον Μάιο του 2014. Η πρώτη συ-
νάντησή τους έγινε, σύμφωνα με το
βιβλίο, στις αρχές του 2011 (σ. 56-
57). O Βαρουφάκης δεν σχημάτισε
τότε την καλύτερη εντύπωση για τον
νυν πρωθυπουργό, ενώ αναφέρει ότι
του έκανε εντύπωση ότι ο Τσίπρας
ενδιαφερόταν περισσότερο για τις
εσωτερικές ισορροπίες στον ΣΥΡΙΖΑ,
παρά για την ουσία του θέματος της
παραμονής ή όχι της Ελλάδας στην
Ευρωζώνη, ένα θέμα για το οποίο ο
Τσίπρας δεν είχε τότε ξεκάθαρη άπο-
ψη. Οι συναντήσεις συνεχίστηκαν.
Λίγο πριν από τις ευρωεκλογές του
2014, οι Τσίπρας και Παππάς πρότει-
ναν στον Βαρουφάκη να αναλάβει τη
διαπραγμάτευση με τους Ευρωπαίους
για το χρέος. Ο Βαρουφάκης έθεσε
δύο όρους: πρώτον, να αναλάβει το
έργο αυτό μόνο αν έχει πρώτα εκλεγεί
βουλευτής με την ψήφο του ελληνικού
λαού· και δεύτερον, να συμφωνήσει
μαζί του εκ των προτέρων η ηγεσία
του ΣΥΡΙΖΑ σε ένα σχέδιο διαπραγ-
μάτευσης με ιεράρχηση στόχων, ο
πρώτος εκ των οποίων δεν θα ήταν
η έξοδος από την Ευρωζώνη, αλλά η
παραμονή μετά από διαγραφή ή διευ-
θέτηση του χρέους. Ο Βαρουφάκης
είχε επίσης ζητήσει να συμμετάσχει
στη συγγραφή του οικονομικού προ-
γράμματος του ΣΥΡΙΖΑ εν όψει των
εκλογών. Οι Τσίπρας και Παππάς
συμφώνησαν. Λίγες εβδομάδες μετά
παρουσίασαν το πρόγραμμα της Θεσ-
σαλονίκης χωρίς καμία συνεννόηση
με τον Βαρουφάκη.
Τη δημοσίευση του άρθρου «Μια
Άλλη ΔΕΘ» ακολούθησε ένα τηλε-
φώνημα του Νίκου Παππά προς τον
Γιάνη Βαρουφάκη. Και εδώ βρίσκεται
κατά την γνώμη μου η πιο συγκλονι-
στική αποκάλυψη ολόκληρου του βι-
βλίου (σ. 89-90). Αφού ο Βαρουφάκης
είπε στον Παππά ότι η διαφωνία του
με το πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης
είναι πολύ σοβαρή και έχει αλλάξει
«τα πάντα» για τις μεταξύ τους σχέ-
σεις, ο Παππάς τον διαβεβαίωσε ότι
δεν έχει αλλάξει τίποτε. Του εξήγησε
30 Iανουαρίου 2015. Ο Γιάννης Βαρουφάκης, νέος υπουργός Οικονομικών
τότε της πρώτης κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ και ο Γερούν Ντάισελμπλουμ
έχουν μια επεισοδιακή χειραψία μετά την πρώτη συνάντησή τους και την
κοινή συνέντευξη Τύπου. Το σχέδιο Βαρουφάκη - Τσίπρα για τη δημιουργία
σκηνικού ρήξης με τους εταίρους και δανειστές της Ελλάδας είχε μόλις αρχί-
σει. Η φωτογραφία έχει απομονωθεί από το βίντεο της συνάντησης.
μάλιστα ότι το πρόγραμμα της Θεσ-
σαλονίκης δεν ήταν το «πραγματικό»
οικονομικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ,
αλλά μόνο ένα «κάλεσμα στον αγώνα»
(«rallying call»). Ο Βαρουφάκης τότε
εξήγησε στον Παππά ότι η υποστή-
ριξη του κόσμου δεν ήταν δυνατόν να
εξασφαλιστεί με ψέματα. Ο Παππάς
τον διαβεβαίσε ότι «υπάρχει πολιτι-
κή του κόμματος και πολιτική της
κυβέρνησης – εμείς θα αναλάβουμε
την πρώτη, και εσύ την δεύτερη» (σ.
90). Είναι προφανές λοιπόν ότι η
ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ δεν υποσχόταν
στους εκλογείς παροχές από αφέλεια,
ή δήθεν «άγνοια» των «διεθνών συσχε-
τισμών». Η απόρριψη της λιτότητας
ήταν μια ενσυνείδητα δημαγωγική
εξαπάτηση. Το πρόγραμμα της Θεσ-
σαλονίκης δεν ήταν «κάλεσμα στον
αγώνα» αλλά κάλεσμα στα κορόιδα.
Ο Βαρουφάκης αποκαλύπτει μεν
την συνομιλία αυτή, που μέχρι τώρα
δεν έχει διαψευσθεί, αλλά δυστυχώς
δεν της δίνει τη σημασία που της αρ-
μόζει. Το πρόγραμμα αυτό δεν ήταν
μια μικρή λεπτομέρεια. Άγγιζε το πιο
σημαντικό ζήτημα της Ελλάδας για
τα τελευταία τέσσερα χρόνια: την
ανάγκη ή όχι της λιτότητας. Συνέχιζε
το μύθο ότι η λιτότητα δεν ήταν κάτι
απόλυτα αναγκαίο για να σωθεί η
οικονομία. Δεν εξηγούσε την αλήθεια,
ότι χωρίς τα μνημόνια η λιτότητα θα
ήταν ακόμα χειρότερη.
Ο Βαρουφάκης σχολιάζει (σ. 90)
ότι η απόκρυψη της αλήθειας από
τους οπαδούς και ψηφοφόρους στο
πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης, θα
δημιουργούσε «σύγχυση, διαίρεση και
YouTube
ήττα, έναντι αντιπάλων που είναι ενω-
μένοι, ισχυροί και αποφασισμένοι».
Όλα αυτά είναι σωστά, αλλά είναι
άξιο παρατήρησης ότι ο Βαρουφάκης
παραλείπει από τους χαρακτηρισμούς
αυτούς τον πιο σημαντικό. Από τη συ-
νομιλία αυτή του Σεπτεμβρίου 2014
θα έπρεπε να έχει γίνει ξεκάθαρο στον
Βαρουφάκη ότι οι Τσίπρας και Παπ-
πάς παραπλανούσαν τον κόσμο για
προσωπικό τους όφελος. Οι πράξεις
τους υπονόμευαν με ακραία κυνικό
τρόπο τη συναίνεση σε ένα υπαρξιακό
ζήτημα της ελληνικής κοινωνίας και
έβαζαν σε κίνδυνο τη συμετοχή της
στην ΕΕ και το ευρώ. Αυτό δεν τους
έκανε μόνο πιο αδύναμους από τους
ευρωπαίους ηγέτες, τους έκανε πάνω
απ’ όλα ανάξιους να εκπροσωπήσουν
την Ελλάδα.
Δυστυχώς, ο Γιάνης Βαρουφάκης
δεν κάνει πουθενά αυτήν την προ-
φανή, τουλάχιστον σε μένα, παρα-
τήρηση, αλλά σχολιάζει μόνο τις
πιθανότητες επιτυχίας ή αποτυχίας
της στρατηγικής αυτής για μια νέα
ρύθμιση του χρέους (βλ. 103-104).
Ο ίδιος, όμως, είχε πάρει ξεκάθαρη
θέση στο στο άρθρο του για τη ΔΕΘ,
όπου είχε γράψει:
Πράγματι, αν θέλετε να μας
ψηφίσετε να το κάνετε επειδή
τα Δάκρυα και το Αίμα που σας
υποσχόμαστε τα θεωρείτε ως ένα
μικρό αντίτιμο για να ακούτε από
κυβερνητικά χείλη την Αλήθεια.
Για να έχετε αντιπρόσωπους στην
Ευρώπη που δεν θα παρακαλάνε
αλλά ούτε και θα ενστερνιστούν
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 35
την τακτική του τσαμπουκά και
της μπλόφας αλλά που, αντίθετα,
θα υιοθετήσουν μια στρατηγική
που καμία ελληνική κυβέρνηση
δεν τόλμησε να υιοθετήσει έως
τώρα: τη στρατηγική κίνηση του
να λέμε την Αλήθεια στους εταί-
ρους, στους λαούς των εταίρων
και στους πολίτες της χώρας μας.
Έχοντας γράψει αυτόν τον παιάνα
στην Αλήθεια –με «Α» κεφαλαίο– πώς
μπόρεσε ο Γιάνης Βαρουφάκης, λίγες
ημέρες μετά, να ενταχθεί στην προε-
κλογική εκστρατεία των απατεώνων,
ως υποψήφιος βουλευτής τους; Η
προεκλογική εκστρατεία στην οποία
συμμετείχε βασίστηκε σε υποσχέσεις
που ήξερε πολύ καλά ότι ήταν ψευδείς
και ανέντιμες.
ΠΑΡΑΤΑΣΗ Η
ΑΝΑΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ;
Σε αντίθεση με τους πιο σκληρο-
πυρηνικούς αντιευρωπαίους μέσα
στον ΣΥΡΙΖΑ, ο Βαρουφάκης δεν
επεδίωκε την έξοδο από το ευρώ.
Πίστευε ότι η ιδανική λύση για την
Ελλάδα ήταν η παραμονή στο ευρώ
με χαλαρωση των όρων της λιτότητας
και –αναγκαστικά– με μια νέα και
πιο γενναία ρύθμιση του ελληνικού
χρέους από αυτή που είχε γίνει το
2012, με απώλειες φυσικά για τις
χώρες που τη χρηματοδότησαν (κάτι
που απαγορεύεται από τις Συνθήκες
της ΕΕ). Πρότεινε έτσι στον ΣΥΡΙΖΑ
να διεκδικήσει τη ρύθμιση αυτή με
έναν ευθύ εκβιασμό: λέγοντας ότι αν
η Ελλάδα δεν έπαιρνε μια ρύθμιση
του χρέους, τότε θα έπαιρνε τρία
αντίμετρα: α) δεν θα πλήρωνε τα
ελληνικά ομόλογα της ΕΚΤ, κάτι
που (κατά τον Βαρουφάκη) θα προ-
καλούσε ντόμινο νομικών σεισμών
σε όλη την Ευρωζώνη, εξαιτίας της
στάσης του Γερμανικού Συνταγμα-
τικού Δικαστηρίου, β) θα δημιουρ-
γούσε σύστημα πληρωμών βασισμένο
στα φορολογικά έσοδα, δηλαδή μια
μορφή παράλληλου ηλεκτρονικού
νομίσματος και γ) θα άλλαζε το νο-
μικό καθεστώς της Τράπεζας της
Ελλάδος, με την αφαίρεση της ανε-
ξαρτησίας της, ώστε να μπορεί να
στηρίζει τις τράπεζες χωρίς την άδιεα
της ΕΚΤ (σ. 93-98). Με άλλα λόγια,
το σχέδιο του Βαρουφάκη ήταν να
απειλήσει να ρίξει την Ευρωζώνη
στο χάος, ώστε να πειστεί να κάνει
κάτι που μέχρι τότε ήταν παράνομο.
Το βιβλίο περιγράφει αναλυτικά
την πρώτη συναντήσή του με τον
πρόεδρο του Eurogroup Γερούν Ντάι-
σελμπλουμ (σ. 164-172). Η συνομιλία
με τον Ντάισελμπλουμ είναι ίσως η
πιο διαφωτιστική για το τι συνέβη την
άνοιξη του 2015. Όλα όσα έγιναν
αργότερα στα διάφορα Eurogroup,
ξεκινούσαν ως επαναλήψεις αυτής
της συνομιλίας. Η στρατηγική που
είχε συμφωνήσει ο ΣΥΡΙΖΑ είχε ένα
προαπαιτούμενο: ότι οι ευρωπαίοι
εταίροι θα καθήσουν στο τραπέζι με
την νέα ελληνική κυβέρνηση ώστε
να συζητήσουν όλα τα δεδομένα της
διάσωσης της Ελλάδας, προσφέρο-
ντας ίσως χαλαρότερους όρους και
διαγραφή ή ρύθμιση του χρέους. Το
σχέδιο του Βαρουφάκη είχε όμως ένα
μεγάλο πρόβλημα, που ήταν και το
πρώτο πράγμα που του είπε ο Ντά-
ισελμπλουμ. Η χρηματοδότηση της
Ελλάδας είχε ήδη συμφωνηθεί από
ελληνικές κυβερνήσεις το 2010 και το
2012. Οι συμφωνίες αυτές επρόκειτο
να λήξουν στις 31 Δεκεμβρίου του
2014, αλλά παρατάθηκαν για δύο
μήνες μετά από αίτημα της κυβέρ-
νησης Σαμαρά, λόγω των εκλογών.
Συνεπώς, οι διαπραγματεύσεις με
την ΕΕ δεν γινόταν να ξεκινήσουν
από «μηδενική βάση», όπως έλεγαν
τα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ, αφού η
Ελλάδα είχε ήδη πάρει τα χρήματα
και είχε συμφωνήσει με τους όρους
της δανειακής συμφωνίας με τους
επίσημους δανειστές της. Οι φορολο-
γούμενοι άλλων κρατών της είχαν ήδη
δανείσει σχεδόν 300 δισεκατομύρια
ευρώ. Η Ελλάδα είχε υποσχεθεί να
μεταρρυθμίσει την οικονομία της και
να αποπληρώσει πλήρως τα υπόλοιπα
χρέη της. Δεν νομίζω ότι ο Βαρουφά-
κης κατάλαβε ποτέ τη σημασία αυτών
των δεσμεύσεων.
Το βέβαιο είναι ότι άλλοι στον
ΣΥΡΙΖΑ είχαν ακόμα μεγαλύτερη
σύγχυση. Ο Γιάννης Δραγασάκης, για
παράδειγμα, είχε δηλώσει τον Ιανουά-
ριο ότι ο ΣΥΡΙΖΑ θα χρησιμοποιούσε
το «ισχυρό επιχείρημα» ότι η δανειακή
σύμβαση είναι «παράνομη» (βλ. εφημ.
Η Αυγή, «Γ. Δραγασάκης: Παράνομο
το Μνημόνιο», 10 Ιανουαρίου 2015).
Φυσικά ίσχυε το ακριβώς αντίθετο:
η δημοσιονομική πειθαρχία ήταν
επιβεβλημένη από τις Συνθήκες της
ΕΕ και οι διαδικασίες διάσωσης της
Ελλάδας, της Πορτογαλίας και της
Ιρλανδίας είχαν ήδη κριθεί απόλυτα
σύμφωνες με τις Συνθήκες από το
Δικαστήριο της ΕΕ. Η Ελλάδα μπο-
ρούσε φυσικά να αποχωρήσει από
τις συμφωνίες αυτές και να πει ότι
δεν θα δεσμεύεται από αυτές για το
μέλλον. Αν όμως τις εγκατέλειπε, θα
έχανε και τη χρηματοδότηση, τόσο
της κυβέρνησης όσο και του τραπε-
ζικού συστήματος.
Γι’ αυτό λοιπόν ο Ντάισελμπλουμ
ρώτησε αμέσως τον Βαρουφάκη:
«Ποιες είναι οι προθέσεις σας για
το Ελληνικό Πρόγραμμα; Σχεδιάζετε
να το ολοκληρώσετε;» (σ. 166). Η
36 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
ερώτηση ήταν εύλογη γιατί οι δημό-
σιες ομιλίες και δηλώσεις του Τσίπρα
υπόσχονταν ακριβώς το αντίθετο: το
τέλος των μνημονίων. Ο Βαρουφά-
κης απάντησε ότι η νεοεκλεγμένη
ελληνική κυβέρνηση ήθελε να «ανα-
διαπραγματευτεί» τις συμφωνίες
χωρίς να αποχωρήσει από αυτές. Ο
Ντάισελμπλουμ τότε φαίνεται να του
εξήγησε ότι αυτό δεν γίνεται. Του είπε
ότι είτε το πρόγραμμα συνεχίζεται,
είτε διακόπτεται, χωρίς να υπάρχει
μέση λύση. Ο Βαρουφάκης, καθώς
φαίνεται, δεν περίμενε την απάντηση
αυτή. Γράφει ότι ενοχλήθηκε που
ο ολλανδός υπουργός δεν ενδιαφε-
ρόταν να ακούσει την κριτική του
στους υπολογισμούς και τη μεθοδο-
λογία του προγράμματος. Θεώρησε
προσβλητικό ότι ο Ντάισελμπλουμ
δεν ήταν διατεθειμένος να ξεκινήσει
αναδιαπραγμάτευση εφ’ όλης της
ύλης, χωρίς να σταματήσει το ισχύον
πρόγραμμα.
Κι όμως, η στάση του Γερούν Ντά-
ισελμπλουμ ήταν απόλυτα προβλέ-
ψιμη. Κάτι που ο Βαρουφάκης δεν
φαίνεται να κατάλαβε σε όλη τη δι-
άρκεια της θητείας του –κι ακόμα δεν
φαίνεται να καταλαβαίνει– είναι ότι
η νομισματική ένωση της Ευρωζώνης
δεν είναι σαν αυτή της Αμερικής. Οι
αποφάσεις είναι διεθνείς, όχι εθνικές.
Έτσι και το πρόγραμμα διάσωσης
της Ελλάδας δεν εκπορεύεται από
μια πηγή εξουσίας, π.χ. από έναν
πρόεδρο ή από έναν πρωθυπουργό, ή
από ένα Κοινοβούλιο. Εξ αιτίας του
διεθνούς χαρακτήρα της Ευρωζώνης,
κάθε σχετική απόφαση περνά από
πολλά Κοινοβούλια, πολλές κυβερ-
νήσεις και τουλάχιστον έναν ακόμα
διεθνή οργανισμό, το ΔΝΤ. Παρα-
δόξως, ο Βαρουφάκης κατηγορεί τον
Ντάισελμπλουμ ως «υπάλληλο» της
Ευρωζώνης, ενώ είναι ο εκλεγμένος
υπουργός Οικονομικών της Ολλαν-
δίας, που έχει δανείσει στην Ελλάδα
χρήματα των φορολογουμένων του,
σύμφωνα με τους όρους που περι-
γράφονται στα «Μνημόνια». Σε ένα
σημείο, μάλιστα, ο Βαρουφάκης θεω-
ρεί τη (διορισμένη) Ευρωπαϊκή Επι-
τροπή ως φορέα της δημοκρατίας,
ενώ τους δημοκρατικά εκλεγμένους
υπουργούς Οικονομικών ως δυνάστες
που δεν είχαν «νομική θεμελίωση
ή δημοκρατική νομιμοποίηση» (σ.
262). Πρόκειται για μια εντελώς πα-
ράδοξη αντίληψη της δημοκρατίας.
Το βιβλίο δυστυχώς είναι γεμάτο
τέτοιες παραδοξότητες.
Εν προκειμένω, πάντως, ο Βαρου-
φάκης δεν είχε τότε μπροστά του μια
κυβέρνηση ή ένα Κοινοβούλιο με το
οποίο θα μπορούσε να αναδιαπραγ-
ματευτεί μια νέα χρηματοδότηση της
Ελλάδας ή την αλλαγή των κανόνων
της ΕΚΤ. Ακόμα και αν το ήθελε, ο
Ντάισελμπλουμ δεν μπορούσε να το
κάνει. Μια νέα δανειακή συμφωνία
θα έπαιρνε μήνες ή χρόνια, αν φυσικά
ξεπερνούσε τα ανυπέρβλητα πολιτικά
εμπόδια (δεδομένου ότι οι περισσό-
τερες χώρες δεν εμπιστεύονται μια
κεϋνσιανή πολιτική σε μια διεθνή νο-
μισματική ένωση). Παράλληλα, μια
τέτοια διαπραγμάτευση εφ’ όλης της
ύλης προϋπέθετε ότι η παλιά συμφω-
νία θα είχε λήξει. Γι’ αυτό λοιπόν είπε
ο Ντάισελμπλουμ στον Βαρουφάκη
ότι αν η Ελλάδα ήθελε να συνεχί-
σει να εισπράττει βοήθεια με βάση
το ισχύον πρόγραμμα θα έπρεπε να
τηρήσει όλες τις υποχρεώσεις της,
συμπεριλαμβανομένης της ολοκλή-
ρωσης της τελευταίας αξιολόγησης
του δεύτερου προγράμματος, που δεν
πέτυχε να ολοκληρώσει η κυβέρνηση
Σαμαρά. Η εύλογη αυτή άρνηση
ανέτρεπε τον σχεδιασμό του Βαρου-
φάκη. Η αναδιαπραγμάτευση για το
χρέος δεν μπορούσε καν να ξεκινήσει
– αφού η διακοπή του προγράμματος
θα σήμαινε άμεση κατάρρευση του
ελληνικού τραπεζικού συστήματος.
Ο Βαρουφάκης δεν φαίνεται να
κατανόησε την στάση του Ντάισελ-
μπλουμ. Του απάντησε με εντελώς
παράδοξο τρόπο, που κατά τη γνώμη
μου δείχνει ότι δεν είχε κατανοήσει
την ερώτηση η οποία του είχε υπο-
βληθεί. Είπε ότι το πρόγραμμα ως
έχει έχει τεράστιο χρηματοδοτικό
κενό και άρα δεν βγαίνει (σ. 163).
Αυτό όμως, ακόμα και αν ήταν σωστό,
δεν απαντά στην ερώτηση. Όσο και
αν φαίνεται περίεργο, από τα όσα
γράφει ο Βαρουφάκης φαίνεται ότι
ο ΣΥΡΙΖΑ δεν είχε απάντηση στο
αν η Ελλάδα ήθελε να καταγγείλει το
ισχύον πρόγραμμα ώστε να ξεκινήσει
διαπραγμάτευση από την αρχή, ή να
το συνεχίσει με νέα παράταση. Αυτό
έγινε επειδή η ελληνική κυβέρνηση
δεν κατανοούσε επαρκώς τη νομική
δομή της Ευρωζώνης και της διά-
σωσης της Ελλάδας. Η άγνοια του
ΣΥΡΙΖΑ γι’ αυτά τα θέματα ήταν,
δυστυχώς, φανερή με γυμνό μάτι
ήδη, και έτσι, σε ένα άρθρο μου λίγο
πριν από τις εκλογές, προσπάθησα
να εξηγήσω τα νομικά δεδομένα της
διαπραγμάτευσης, προειδοποιώντας
για τους μεγάλους κινδύνους της ελ-
λιπούς προετοιμασίας μιας νέας κυ-
βέρνησης (βλ. «Οι νομικές Διαστάσεις
της Διαπραγμάτευσης για το Χρέος»,
protagon.gr, 23 Ιανουαρίου 2015),
χωρίς δυστυχώς να λάβω οποιαδή-
ποτε απάντηση.
Οι συνομιλίες που είχε λίγες ημέρες
αργότερα ο Γιάνης Βαρουφάκης με
τον πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Κεντρι-
κής Τράπεζας (ΕΚΤ) Mάριο Ντράγκι
(σ. 200-206) και τον υπουργό Οικο-
νομικών της Γερμανίας Βόλφγκανγκ
Σόυμπλε (σ. 208-217) επανέλαβαν
τις ανταλλαγές αυτές με το ίδιο ακρι-
βώς αποτέλεσμα. Ειπώθηκαν, κατά
τις αναφορές του Βαρουφάκη, τα
ίδια περίπου πράγματα, ότι δηλαδή
η Ελλάδα πρέπει να αποδεχθεί το
υπάρχον πρόγραμμα για να λάβει τη
χρηματοδότηση. Παρά τις δημόσιες
δηλώσεις συμπάθειας του Μπαράκ
Ομπάμα, η αμερικανική κυβέρνηση
κράτησε ακριβώς την ίδια στάση με
τους Ευρωπαίους, με τον αμερικανό
πρέσβη να επαναλαμβάνει προς τον
Βαρουφάκη τις παραινέσεις για συ-
νέχιση του προγράμματος (σ. 224).
Ο Βαρουφάκης δεν ξεκαθάρισε στις
συναντήσεις αυτές αν η κυβέρνηση
ΣΥΡΙΖΑ αποδεχόταν ή κατάγγελλε
(όπως έλεγε δημόσια) τις δανειακές
συμφωνίες.
Στο πρώτο του Eurogroup, ο Γιάνης
Βαρουφάκης αντιμετώπισε λοιπόν
για άλλη μια φορά την ερώτηση αν
η Ελλάδα θέλει να ολοκληρώσει το
πρόγραμμα. Απάντησε, ξανά, ότι θέ-
λει και τα δύο. Τότε ο Βόλφγκανγκ
Σόυμπλε του εξήγησε εκτενώς (σ.
237) ότι οι εκλογές στην Ελλάδα δεν
μπορεί να αλλάξουν τις Συνθήκες,
τις συμφωνίες της Ελλάδας και τη
δομή της διάσωσης της Ευρωζώνης,
σύμφωνα με τα συμφωνηθέντα το
2012. Aκολούθησαν δέκα ώρες δια-
πραγματεύσεων για το αν η Ελλάδα
θα μπορούσε να δεχθεί τη διατύπωση
ενός «αναθεωρημένου» (amended)
μνημονίου, διατύπωση που πρότεινε
ο Βαρουφάκης αλλά δεν δέχθηκε ο
Σόυμπλε, ή τη διατύπωση «προσαρ-
μοσμένου» (adjusted) μνημονίου που
πρότεινε o Ντάισελμπλουμ αλλά τελι-
κά αρνήθηκε η Ελλάδα – έπειτα από
τηλεφώνημα του Βαρουφάκη στον
Αλέξη Τσίπρα. Το πρώτο Eurogroup
έληξε έτσι άκαρπο, με ευθύνη όχι
τόσο του Βαρουφάκη, που ήθελε το
συμβιβασμό, αλλά του Τσίπρα (σ.
244-247).
Η ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ 20ης
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ
Το αδιέξοδο συνεχίστηκε για λίγες
ακόμα ημέρες. Φυσικά, όπως έβλε-
παν και ο Βαρουφάκης αλλά και ο
Δραγασάκης, δεδομένου ότι στα
τέλη Φεβρουαρίου το πρόγραμμα θα
έληγε, η Ελλάδα και οι τράπεζές της
θα ήταν χρεοκοπημένες και έτσι θα
σταματούσε η χρηματοδότησή τους
από την ΕΚΤ, ο συμβιβασμός ήταν
θέμα χρόνου, εκτός αν η κυβέρνηση
ήταν έτοιμη να ξεκινήσει τον μεγάλο
της εκβιασμό με τα «αντίμετρα» του
Βαρουφάκη, βγαίνοντας αμέσως
από το πρόγραμμα. Παραδόξως,
όπως φαίνεται από το γραφόμενα

Kοστολόγηση (υποτίθεται) του περίφημου Προγράμματος Θεσσαλονίκης, για το οποίο ο Αλέξης Τσίπρας και ο Νίκος Παππάς γνώριζαν εκ των προτέρων ότι θα
ήταν ανεφάρμοστο. Η πιο αστεία και, συνάμα, πιο προσβλητική για τους ψηφοφόρους εγγραφή ήταν αυτή που υποσχόταν «Επαναφορά κατώτατου μισθού στα
751 ευρώ» με κόστος μηδέν ευρώ! Το γράφημα είχε δημοσιευθεί στην κομματική εφημερίδα του ΣΥΡΙΖΑ, Η Αυγή.
του Βαρουφάκη, το δεύτερο ενδε-
χόμενο, που ήταν κάτι πολύ πιο
ορθολογικό σύμφωνα με τον αρχικό
σχεδιασμό του (αφού μια στάση
πληρωμών θα εξασφάλιζε πόρους
για μισθούς και συντάξεις), δεν συ-
ζητήθηκε καν. Η κυβέρνηση ήθελε,
πάνω απ’ όλα, να κερδίσει χρόνο.
Έτσι, έπειτα από δύο άλλα Eu-
rοgroup και έχοντας χάσει πολύτιμο
πολιτικό κεφάλαιο, η Ελλάδα συμ-
φώνησε στις 20 Φεβρουαρίου να
παρατείνει την ισχύουσα δανειακή
συμφωνία, πάνω στη βάση τον προ-
ηγουμένων συμφωνιών. Ο Βαρουφά-
κης παρουσιάζει τη συμφωνία αυτή
ως θρίαμβο της διαπραγμάτευσής του
και ως παράδειγμα «δημιουργικής
ασάφειας» (σ. 271). Η ανάγνωση
όμως του ανακοινωθέντος, καθώς και
της λεπτομερούς νομικής συμφωνίας
που ακολούθησε, δείχνει το αντίθετο.
Η κυβέρνηση συμβιβάστηκε πλήρως.
Παρέτεινε το μνημόνιο χωρίς καμία
ουσιαστική αλλαγή στους στόχους
της λιτότητας. Το ανακοινωθέν
έγραφε ρητά ότι η Ελλάδα ζητά την
παράταση της δανειακής συμφωνίας
με στόχο την ολοκλήρωση της αξι-
ολόγησης «στη βάση των όρων των
υπαρχουσών ρυθμίσεων, κάνοντας
χρήση της υπάρχουσας ευελιξίας,
η οποία θα εξετασθεί από κοινού
από τις ελληνικές αρχές και τους
θεσμούς». Το ίδιο ακριβώς, ότι δη-
λαδή η παράταση ήταν πλήρης και
χωρίς υποσημειώσεις η υιοθέτηση
του ισχύοντος μνημονίου, δηλώνει
και η επίσημη και νομικά δεσμευ-
τική συμφωνία που υπέγραψε λίγες
ημέρες μετά ο Βαρουφάκης εκ μέ-
ρους της Ελλάδας. Η ρήτρα 4 της
Συμφωνίας αυτής ορίζει (σε δική
μου μετάφραση): «Εκτός από τις
ρήτρες της Κύριας Συμφωνίας που
τροποποιούνται από τις προβλέψεις
των ρητρών 1, 2 και 3 αυτής της
Τρίτης Τροποποιητικής Συμφωνίας
[αυτές δηλαδή που αφορούσαν τον
χρόνο λήξης], όλες οι άλλες ρήτρες
της Κύριας Συμφωνίας παραμένουν
χωρίς αλλαγή». Με άλλα λόγια, το
μνημόνιο είχε απλά παραταθεί (για
περισσότερες λεπτομέρειες της συμ-
φωνίας, βλ. το άρθρο μου: «Τι Έχει
Υπογράψει η Κυβέρνηση», news247.
gr, 28 Μαρτίου 2015).
Ο Γιάνης Βαρουφάκης, τώρα, δι-
καιολογεί το συμβιβασμό που έκανε
τότε με δύο τρόπους. Πρώτον, λέει,
ο συμβιβασμός ήταν μόνο ένας τα-
κτικός ελιγμός, ώστε να κερδίσει η
Ελλάδα χρόνο και χρήματα, μέσα
στον οποίον θα μπορούσε να εξαπο-
λύσει τον εκβιασμό της. Αυτό συμ-
φωνήθηκε στο «πολεμικό συμβούλιο»
του ΣΥΡΙΖΑ, λίγες ημέρες πριν (σ.
270). Η απόφαση του «πολεμικού
συμβουλίου» ήταν ότι η παράταση
του ισχύοντος προγράμματος, κατά
τον Βαρουφάκη, δεν θα σταματούσε
τη διεκδίκηση της ρύθμισης του χρέ-
ους και ότι «κάθε απόπειρα να μας
κλείσουν τις τράπεζές μας και να επι-
βάλουν κεφαλαιακούς περιορισμούς
θα συναντούσε από μέρους μας το
μονομερές κούρεμα των ομολόγων
SMP της ΕΚΤ και την ενεργοποί-
ηση του παράλληλου συστήματος
πληρωμών» (σ. 270).
Ο δεύτερος λόγος που αναφέρει
ο Βαρουφάκης είναι ότι η Ελλάδα
«εξαπατήθηκε». Πάνω κάτω, ο αρμό-
διος για την οικονομία υπουργός τους
πρώτους μήνες του 2015 ισχυρίζεται
το εξής: ενώ είχε αρχικά μειοψηφήσει,
ο γερμανός υπουργός Οικονομικών
έπεισε με κάποιον τρόπο την Ευρω-
παϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή
Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές
Νομισματικό Ταμείο, καθώς και τους
υπόλοιπους υπουργούς της Ευρω-
ζώνης αφού έληξε το Eurogroup, να
αθετήσουν την συμφωνία της 20ής
Φεβρουαρίου (σ. 288-290). Αυτό
έγινε κατανοητό στον Βαρουφάκη
μόνο σε μια τηλεδιάσκεψη της 24ης
Φεβρουαρίου. Ο Βαρουφάκης κα-
τηγορεί λοιπόν τον Μάριο Ντράγκι
και την Κριστίν Λαγκάρντ ως ψεύτες
που μαζί με τον Σόυμπλε και άλλους
άλλαξαν μονομερώς τη συμφωνία του
Εurogroup (σ. 289).
Πολύ φοβάμαι ότι η κατηγορία
αγγίζει τα όρια του γελοίου. Τα κεί-
μενα δεν άλλαξαν και είναι ξεκάθαρα.
Όποιος τα διαβάσει καταλαβαίνει τι
σημαίνουν. Τα κείμενα δείχνουν ότι
οι διαπραγματεύσεις του Βαρουφάκη
δεν πέτυχαν τίποτε. Το μνημόνιο πα-
ρατάθηκε. Είναι πιθανόν ότι δεν είχε
κατανοήσει πλήρως τι συμφώνησε
στις 20 Φεβρουαρίου. Πάντως, τώρα,
ο Βαρουφάκης θεωρεί το μεγαλύτερό
του σφάλμα («mea maxima cullpa», σ.
290-2) ότι δεν κατήγγειλε στον Τύπο
την εξαπάτησή του από τους ευρω-
παϊκούς θεσμούς και ότι δεν επέλεξε
τότε αμέσως τη ρήξη. Ομολογώ ότι
μου φαίνεται εξαιρετικά δύσκολο να
πιστέψω ότι ο Βαρουφάκης, που δεν
χάνει ευκαιρία να κατακεραυνώσει
με ασυγκράτητη δριμύτητα όποιον
διαφωνεί μαζί του, θα άφηνε να πε-
ράσει μια τόσο μεγάλη ευκαιρία να
ξεμπροστιάσει με στοιχεία το «βαθύ
κατεστημένο» της Ευρώπης.
Μια διαφορετική ανάγνωση είναι
ότι η ακριβής διατύπωση στα δύο
κείμενα δεν τον απασχολούσε. Σκε-
φτόταν μόνο το θέμα του χρέους και
αναζητούσε λίγο χρόνο για να το θέσει
την κατάλληλη στιγμή. Στόχος του
ήταν, όπως λέει, ο εκβιασμός της Ευ-
ρωζώνης και της ΕΚΤ, λίγες εβδομά-
δες μετά, ώστε να μην εφαρμοστεί η
συμφωνία και να γίνει ρύθμιση του
χρέους (αυτό το εξηγεί ρητά στην σ.
283, ως ένα σημείο στο οποίο διαφω-
νούσε με τον Γιώργο Χουλιαράκη). Το
ίδιο προκύπτει και από τη συζήτησή
του με τον πρωθυπουργό. Όταν τον
ενημέρωσε για τη δήθεν στροφή της
Ευρωζώνης λέγοντάς του ότι οι δα-
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 37
Η Αυγή
νειστές «μας εξαπάτησαν» και ήθελαν
να «βάλουν το μνημόνιο πάλι στο
τραπέζι» (σ. 292-3), o Τσίπρας τον
διαβεβαίωσε ότι το πρόβλημα της
(κατά τη φαντασία τους) εξαπάτησης
από το Eurogroup ήταν μικρό, αφού
η κυβέρνηση δεν θα εφάρμοζε τίποτε
από όσα είχε συμφωνήσει, ούτως ή
άλλως. Θα ακολουθούσαν την αρχική
συγκρουσιακή στρατηγική του «ανί-
κητου» εκβιασμού σε προσφορότερο
χρόνο (σ. 293). Έτσι λοιπόν, μετά
τη συζήτηση με τον Τσίπρα, ο Βα-
ρουφάκης υπέγραψε και την τελική
νομική συμφωνία (τη λεγόμενη «Τρίτη
Τροποποίηση») που δέσμευσε και
τυπικά την Ελλάδα στους όρους του
υπάρχοντος μνημονίου. Το σχέδιο
ήταν να αθετήσουν τη συμφωνία που
μόλις υπέγραψαν.
Εδώ λοιπόν βρίσκεται, κατά τη
γνώμη μου, το κλειδί της αποτυχί-
ας της στρατηγικής Βαρουφάκη. Η
συμφωνία της 20ής Φεβρουαρίου δεν
ήταν η έναρξη μιας «αναδιαπραγ-
μάτευσης». Ήταν η συνέχιση της
διάσωσης σύμφωνα με τους όρους
του μνημονίου, που μόνο πλέον στις
λεπτομέρειές του μπορούσε να αλ-
λάξει με ισοδύναμα μέτρα, έπειτα
από νέες συζητήσεις της ελληνικής
κυβέρνησης με την τρόικα. Από την
υπογραφή αυτή το μόνο θέμα ενώ-
πιον του Eurogroup ήταν η ολοκλή-
ρωση της αξιολόγησης. Ο ΣΥΡΙΖΑ
θα ακολουθούσε τις υπάρχουσες συμ-
φωνίες, θα ολοκλήρωνε την εκκρεμή
αξιολόγηση, ώστε να εκταμιευθεί η
τελευταία δόση – και το χρέος θα
συζητιόταν σε αργότερο χρόνο. Παρ’
όλα αυτά, τους επόμενους μήνες,
ο Βαρουφάκης, αντί να προτείνει
ισοδύναμα μέτρα, διαρκώς ζητούσε
αναδιάρθρωση του χρέους (π.χ., σ.
310, 329, 334). Τα Eurogroup ήταν
μια διαρκής επανάληψη του ίδιου
αδιεξόδου: η Ευρωζώνη περίμενε ισο-
δύναμα μέτρα για την ολοκλήρωση
της αξιολόγησης και ο Βαρουφάκης
τους μιλούσε για ρύθμιση του χρέους.
Η ρήξη ήταν θέμα χρόνου.
ΠΥΡΕΤΟΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ
Ο Βαρουφάκης δεν αναφέρει στο
βιβλίο του πώς αντέδρασε δημοσίως
η ελληνική κυβέρνηση στη συμφωνία
της 20ής Φεβουαρίου. Είναι όμως
εξαιρετικά κρίσιμο για την πληρότητα
της αφήγησης. Η ελληνική κυβέρ-
νηση έκανε τότε κάτι που εξόργισε
ακόμα περισσότερο τις κυβερνήσεις
της Ευρωζώνης.
Ίσως επειδή σκόπευαν ούτως ή
άλλως να παραβιάσουυν τη συμ-
φωνία, ίσως επειδή ήθελαν να δη-
μιουργήσουν τις προϋποθέσεις για
κλίμα οργής των Ελλήνων εναντίον
της ΕΕ, αγνόησαν εντελώς το πε-
ριεχόμενο της συμφωνίας της 20ής
Φεβρουαρίου. Ξεκίνησε τότε μια
εκστρατεία συντονισμένης προπα-
γάνδας, σύμφωνα με την οποία η
ελληνική κυβέρνηση είχε δήθεν ήδη
πετύχει όλα όσα διεκδικούσε. Αν
και ο Τσίπρας ήξερε ότι υπέγρα-
ψε την παράταση του μνημονίου,
τη διατήρηση της λιτότητας και το
τέλος της «αναδιαπραγμάτευσης»,
δημοσίως είπε το ακριβώς αντίθετο,
ότι η αναδιαπραγμάτευση άρχισε
και ότι το μνημόνιο και η λιτότητα
τελείωσαν. Θα παραθέσω εδώ μερικά
χαρακτηριστικά αποσπάσματα από
τις ομιλίες του, στις οποίες ο Βαρου-
φάκης δεν αναφέρεται καθόλου στο
βιβλίο του. Στην ομιλία του προς το
Υπουργικό Συμβούλιο, στις 27/2, ο
Αλέξης Τσίπρας δήλωσε τα εξής:
Οι εταίροι μας ενέκριναν επέ-
κταση της δανειακής σύμβασης
με την Ελλάδα,  στη  βάση του
αιτήματος που είχαμε καταθέσει
με την επιστολή μας. Δηλαδή την
επέκταση της δανειακής σύμ-
βασης χωρίς την επέκταση των
μνημονιακών δεσμεύσεων, του
προγράμματος της λιτότητας δη-
λαδή, που μέχρι χθες τη συνόδευε
αποκλειστικά. Αποδείχτηκε έτσι
ότι η Ευρώπη μπορεί να προ-
χωράει όταν υπάρχει πολιτική
βούληση.
Στην ομιλία του στην Κ.Ε. του κόμ-
ματός του ο πρωθυπουργός δήλωσε,
στις 28/2:
Τα μνημόνια είναι παρελθόν.
Και τυπικά, αφού διαχωρίστη-
καν από τη δανειακή σύμβαση,
δεν τη συνοδεύουν πια. Αλλά
και ουσιαστικά, με την έννοια
ότι τα παράλογα μέτρα της λι-
τότητας δεν συνοδεύουν πια τη
38 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Το εξώφυλλο του ιταλικού περιοδικού Panorama, που κυκλοφόρησε στις 8
Ιουλίου 2015, παρουσίασε το δίδυμο Αλέξης Τσίπρας - Γιάννης Βαρουφάκης
ως κλόουν και είχε τίτλο: «Παλιάτσοι».
νέα συμφωνία μας. Τη συμφωνία
γέφυρα στην οποία καταλήξαμε
μετά από σκληρές διαπραγματεύ-
σεις, οι οποίες έδειξαν όχι μόνο
την επιμονή των δογματικών της
λιτότητας, αλλά και την αποφα-
σιστικότητα της κυβέρνησής μας
να τελειώσει μ’ αυτή.
Ο Νίκος Παππάς δήλωσε στις 26/3
στη Βουλή τα εξής:
Ανάμεσα στην ελληνική κυβέρ-
νηση και τους εταίρους δεν έχει
υπογραφεί καμία νέα δανειακή
σύμβαση, πολύ περισσότερο
«συμφωνία παράτασης του Μνη-
μονίου», όπως αναφέρεται στην
ερώτηση...
Όλα αυτά ήταν απολύτως ψευδή. O
Αλέξης Τσίπρας έδινε την εντύπωση
ότι η σκληρή στάση απέδιδε καρπούς,
ενώ η πιο ήπια στάση του Αντώνη
Σαμαρά είχε οδηγήσει στη λιτότητα.
Oπλισμένος με τον ισχυρισμό αυτό
ξεκίνησε να παρουσιάζει τη φιλευρω-
παϊκή αντιπολίτευση ως ψοφοδεείς
και αδύναμους κουίσλινγκ, που ή δεν
είχαν το σθένος να αντισταθούν ή
καθοδηγούνταν από ξένα κέντρα και
τους τοπικούς ολιγάρχες και προ-
τιμούσαν την υποτέλεια προς την
Panorama
τρόικα και τη φτώχεια του ελληνικού
λαού. Ο εθνολαϊκιστικός λόγος του
είχε, έτσι, οπλιστεί με ένα ψεύτικο γε-
γονός: τη δήθεν επιτυχία της σκληρής
στάσης του και τη δήθεν εξασφάλιση
της απαλλαγής από το μνημόνιο. Ενώ
η διαπραγμάτευση όδευε με μαθηματι-
κή βεβαιότητα προς την αποτυχία και
η Ελλάδα διαρκώς έχανε συμμάχους
με την άνευ προηγουμένου συμπερι-
φορά της, ο Τσίπρας χρησιμοποιούσε
την εικονική πραγματικότητα για να
κατακεραυνώνει την αντιπολίτευση
και να κατηγορεί τα στελέχη της ως
εθνικούς μειοδότες.
Σε μια από αυτές τις ομιλίες, τον
Μάρτιο, είπε τα εξής χαρακτηρι-
στικά:
Με την απόφαση της 20ής Φλε-
βάρη, όμως, αναγνωρίζεται και η
ανάγκη να ανοίξει επιτέλους η
συζήτηση για την αναδιάρθρω-
ση του ελληνικού χρέους. Διότι
χωρίς μια τέτοια παρέμβαση εί-
ναι αδύνατη η αποπληρωμή του
χωρίς να συντελεστούν ακόμη
περισσότερες και μεγαλύτερες
κοινωνικές καταστροφές. [...] Και
αυτή, κυρίες και κύριοι Βουλευ-
τές, είναι η μοναδική στρατηγική
που μπορεί να βάλει τέλος στη λι-
τότητα, δηλαδή τέλος στη μνημο-
νιακή πολιτική. Ο άλλος δρόμος
είναι η άνευ όρων συνθηκολόγηση
στις απαιτήσεις των πιο ακραί-
ων νεοφιλελεύθερων κέντρων. Η
άτακτη υποχώρηση μπροστά σε
όσους έχουν προσωπικό ή κοι-
νωνικό συμφέρον να συνεχιστεί
η ίδια πολιτική που κατέστρεψε
τον τόπο. Και θέλω σήμερα να
απευθύνω ευθέως το ερώτημα
στα κόμματα της αντιπολίτευσης.
Θα στηρίξετε αυτή την εθνική δι-
απραγματευτική στρατηγική για
να μπει τέλος στη λιτότητα; Ή θα
συνεχίσετε να συμπεριφέρεστε ως
φερέφωνο των πιο ακραίων πο-
λιτικών και οικονομικών κέντρων
της Ελλάδας και της Ευρώπης;
Ως φερέφωνο των εμπνευστών
του Μνημονίου; Αυτό είναι το
πολιτικό διακύβευμα. Αυτό είναι
το μεγάλο πολιτικό δίλημμα που
σήμερα πρέπει να απαντηθεί.
Η μαγική εικόνα της κυβέρνησης
έδειχνε ότι οι Ευρωπαίοι υποχωρούν
μπροστά στη θαρραλέα στάση των
ελλήνων πατριωτών. Τα ψεύδη αυτά
έφεραν την αποδοχή της κυβέρνησης
από το 80% του πληθυσμού, στις
δημοσκοπήσεις της εποχής, και συνε-
χίστηκαν για πέντε μήνες, μέχρι την
επομένη του δημοψηφίσματος, όταν
ο κ. Τσίπρας παραδέχθηκε μπροστά
στους πολιτικούς αρχηγούς, που επί
μήνες λοιδορούσε, ότι η «σκληρή»
διαπραγμάτευση έφερε τη χώρα στα
πρόθυρα της καταστροφής και ζήτησε
–και πήρε – τη βοήθειά τους για να
αποφευχθεί η έξοδος από το ευρώ.
Ο Βαρουφάκης αφήνει την πα-
ραποίηση της συμφωνίας της 20ής
Φεβρόυαρίου από την ελληνική
κυβέρνηση και την εθνολαϊκιστική
προπαγάνδα που την ακολούθησε
εντελώς ασχολίαστη. Σαν να μη
συνέβη ποτέ.
ΠΑΡΑΛΥΣΗ
Η ανανέωση του μνημονίου στις 20
Φεβρουαρίου δημιούργησε ένα τερά-
στιο πρόβλημα για την ελληνική κυ-
βέρνηση. Στο Eurogroup περίμεναν
από εκείνον τα ισοδύναμα μέτρα που
θα ολοκλήρωναν την αξιολόγηση,
σύμφωνα με τα όσα τους είχε υπο-
σχεθεί. Δεν υπήρχε καμία περίπτω-
ση να τον ακούσουν όταν ζητούσε
τη ρύθμιση του χρέους. Αφού είχε
συμφωνήσει να ολοκληρώσει πρώτα
την αξιολόγηση, όλα τα άλλα έπρεπε
να περιμένουν. Δυστυχώς, ο Βαρου-
φάκης δεν φαίνεται να κατάλαβε
την αλληλουχία αυτή, ή τουλάχιστον
δεν τη σεβάστηκε. Συνέχισε να ζητά
πράγματα που είχε ήδη συμφωνήσει
ότι δεν θα αλλάξουν. Εξιστορεί λοι-
πόν στιγμές που οι συνάδελφοί του
τον αγνοούσαν, σαν να τους διάβαζε
τον «Σουηδικό Εθνικό Ύμνο» (σ.
308). Ο Βαρουφάκης συμπεριφε-
ρόταν στo Eurogroup σαν να μην
καταλαβαίνει τι σημαίνει ημερήσια
διάταξη.
Το κλίμα για τον Βαρουφάκη άρ-
χισε να γίνεται εντελώς αρνητικό.
Τότε, όπως είναι γνωστό, ξεκίνησε η
μεσολάβηση της γερμανίδας καγκε-
λαρίου Άνγκελα Μέρκελ απ’ ευθείας
προς τον έλληνα πρωθυπουργό, Αλέξη
Τσίπρα. Όταν προέκυψε το αδιέξο-
δο, ο Τσίπρας ξεκίνησε παράλληλες
διαπραγματεύσεις απ’ ευθείας με τη
Μέρκελ, πιστεύοντας ότι εκείνη είχε
τη δύναμη να δώσει στην Ελλάδα
αυτά που ζητούσε (σ. 345-350). Επει-
δή όμως, όπως είδαμε, η στάση του
Εurogroup βασιζόταν στις Συνθήκες
της ΕΕ και στα ήδη συμφωνηθέντα
με την Ελλάδα, ούτε κάν η Μέρκελ
μπορούσε, σε εκείνη τη φάση τουλάχι-
στον, να ανοίξει το θέμα της ρύθμισης
του χρέους. Το μόνο θέμα που έμενε
ανοικτό ήταν η αξιολόγηση.
Παράλληλα, ο Τσίπρας άλλαζε
γνώμη σχεδόν από μέρα σε μέρα.
Ενώ έπειτα από μια ομιλία με πάθος
στο υπουργικό συμβούλιο έστειλε τον
Βαρουφάκη στην Ουάσιγκτον για
να ανακοινώσει ότι η Ελλάδα δεν θα
πληρώσει το ΔΝΤ (σ. 355-356), λίγες
ώρες αργότερα του έστειλε μήνυμα για
να του πει ότι άλλαξε γνώμη (σ. 358).
Στο τηλεφώνημα αυτό ο Τσίπρας
λέει ότι ο Βαρουφάκης πρέπει μόνο
να απειλήσει μόνο ότι η Ελλάδα δεν
θα πληρώσει, αλλά ότι στην πραγ-
ματικότητα η Ελλάδα θα πλήρωνε.
Επρόκειτο για απόφαση μεγάλου
ρίσκου, γιατί η Ελλάδα θα έχανε την
πειστικότητα των εκβιασμών της,
όπως παρατηρεί ο Βαρουφάκης. Στην
πραγματικότητα, η ελληνική κυβέρ-
νηση είχε παραλύσει.
ΠΑΝΙΚΟΣ
Οι εβδομάδες περνούσαν χωρίς πρό-
οδο, με την κυβέρνηση να μαζεύει τα
αποθεματικά δημοσίων οργανισμών
και με τα σύννεφα στο Eurogroup
να πυκνώνουν. Ο Τσίπρας περίμενε
ένα θαύμα από τη Γερμανία, το οποίο
όμως δεν ερχόταν. Ο Βαρουφάκης
όμως φάνηκε να χάνει την αυτοσυ-
γκράτησή του και, χωρίς να έχει την
άδεια του Τσίπρα, στα μέσα Απριλίου,
για πρώτη φορά αποκαλύπτει στην
ΕΚΤ, σε μια κατά τα άλλη ιδιωτική
τηλεφωνική συνομιλία, ότι η Ελλάδα
σκοπεύει να μην ανεχτεί τη διακοπή
της χρηματοδότησης των τραπεζών
της από την ΕΚΤ και ότι σκοπεύει να
πάρει επιθετικά αντίμετρα με στόχο
την ίδια την ΕΚΤ.
YouTube
16 Ιουνίου 2015. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του πρωθυπουργού, Αλέξη Τσίπρα, στην Κοινοβουλευτική Ομάδα του
ΣΥΡΙΖΑ, ο Γιάνης Βαρουφάκης κάθησε οκλαδόν στο δάπεδο. Η υποτιθέμενη αντισυμβατικότητα του ανδρός, στο πλαί-
σιο μιας προκάτ εικόνας άρνησης των κανόνων συμπεριφοράς μιας τεχνοκρατικής Ευρώπης, ήταν τμήμα της επικοινω-
νιακής ταυτότητας του ΣΥΡΙΖΑ, που δεν συνέβαλε ούτε στην ενίσχυση της (ανύπαρκτης) διαπραγματευτικής ισχύος της
Ελλάδας ούτε στην εμπέδωση εμπιστοσύνης από πλευράς των Ευρωπαίων στην ελληνική πλευρά.
Είναι σημαντικό ότι η συνομιλία της Ευρωζώνης: Κερέ, Βίζερ, Τόμσεν, φάκης φαίνεται να παραδέχεται ότι
έγινε με τον Μπενουά Κερέ (Beno- Ντάισελμπλουμ, Μοσκοβισί και άλ- συνειδητά αγνοούσε τη διαδικασία
it Coeuré), το μέλος του ανώτατου λοι. Όταν τους πλησιάζει, μετά τους που προβλεπόταν στη συμφωνία της
οργάνου της ΕΚΤ, της Εκτελεστι- χαιρετισμούς, τον παρακαλούν να 20ής Φεβρουαρίου, αφού γράφει ότι η
κής Επιτροπής, με αρμοδιότητα μην καθίσει μαζί τους γιατί συζητούν απόφαση της πλειψηφίας του «πολε-
την Ελλάδα. Ο Βαρουφάκης του κάτι (σ. 384). Την επόμενη μέρα, ο μικού συμβουλίου» υιοθετούσε πλήρως
είπε ότι, σε περίπτωση διακοπής Βαρουφάκης δέχεται δριμύτατη επί- τη «διαδικασία του Μνημονίου» (“a
της στήριξης των τραπεζών από την θεση από όλους για την άρνησή του course of complete alignment with
ΕΚΤ, η Ελλάδα θα προχωρήσει σε να διαπραγματευθεί με σοβαρότητα the MoU process”) σε αντίθεση με το
παράλληλο ηλεκτρονικό σύστημα (σ. 385-388). Η υπομονή τους είχε δικό του σχέδιο (σ. 391-392).
πληρωμών και ότι δεν θα πληρώσει εξαντληθεί. Ακόμα και η Μέρκελ αρ- Η αλλαγή στάσης όμως δεν έβγαλε
τις δόσεις των ομολόγων τον Ιούλιο νήθηκε να βοηθήσει τον Τσίπρα μέσω την ελληνική πλευρά από το αδιέ-
(σ. 383). Του αποκάλυψε δηλαδή των δικών τους διαύλων επικονωνίας ξοδο. Στα τελευταία τρία κεφάλαια,
δύο από τα τρία «αντίμετρα». Ο (σ. 398). Ο ξένος Τύπος γράφει ότι ο Βαρουφάκης παρουσιάζει με λίγες
Κερέ συνειδητοποίησε αμέσως τη ο έλληνας υπουργός Οικονομικών αλλά ξεκάθαρες αναφορές την αργή
σημασία της αποκάλυψης αυτής, είναι απόλυτα απομονωμένος. Το εσωτερική κατάρρευση του Τσίπρα.
γιατί απάντησε στον Βαρουφάκη: τέλος ήταν κοντά. Έχοντας αποξενώσει τους διεθνείς
«Αν δω ότι τα πράγματα βαίνουν Λίγες ημέρες μετά, στις 27 Απρι- συνομιλητές του με την αλλοπρόσαλ-
προς τα εκεί, παρά τη θέλησή μας, λίου, το «πολεμικό συμβούλιο» του λη πολιτική του των πρώτων τριών
σου υπόσχομαι ότι θα σου το πω εκ ΣΥΡΙΖΑ αποφασίζει τη συνθηκολό- μηνών, τώρα ελπίζει σε συμβιβασμό
των προτέρων, ώστε να καλέσετε γηση. Εγκαταλείποντας τα σχέδια του με ρύθμιση του χρέους ή κάποια άλλη
εξαιρετικό Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Βαρουφάκη για επιθετικά αντίμετρα, κρίσιμη παραχώρηση. H στάση των
για να ζητήσετε πολιτική λύση στο ο Τσίπρας και η πλειονότητα των Ευρωπαίων όμως δεν αλλάζει. Ενώ
υψηλότερο επίπεδο» (σ. 383). Αν παρόντων αποδέχονται την ανάγκη οι συζητήσεις συνεχίζονται άκαρπες,
και ο Βαρουφάκης δεν δίνει ιδιαίτε- συμβιβασμού και αποφασίζουν την στις αρχές Μαΐου και ξανά τον Ιούνιο
ρο βάρος στη συνομιλία αυτή, είναι αντικατάσταση του Γιάνη Βαρου- ο Σόυμπλε, με δική του πρωτοβουλία
φανερό, τουλάχιστον σε εμένα, ότι φάκη ως κεντρικού διαπραγματευτή και χωρίς την έγκριση της Μέρκελ,
από το σημείο αυτό η στάση της από τον Ευκλείδη Τσακαλώτο (σ. συζητά με τον Βαρουφάκη την πι-
Ευρωζώνης έγινε ακόμα σκληρότερη 390-392). Ο Σπύρος Σαγιάς, καθ’ θανότητα εξόδου της Ελλάδας από
(θεωρώ δε απίθανο ότι ο Μπενουά όσον γνωρίζω ο μόνος νομικός στην το ευρώ (σ. 407-416). Η στρατηγική
Κερέ δεν μετέφερε την συζήτηση ηγετική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ, εξήγη- Τσίπρα έχει καταρρεύσει: η Ευρωζώ-
αυτή στον Μάριο Ντράγκι). σε τότε στον Βαρουφάκη ότι πρέ- νη δεν φοβάται πια τις οικονομικές
Λίγες ημέρες μετά, την παραμονή πει πλέον η Ελλάδα να σεβαστεί τις συνέπειες της εξόδου της Ελλάδας
του Eurogroup της Ρίγας, ο Βαρου- διαδικασίες του Eurogroup και ότι από το κοινό νόμισμα. Ο Βαρουφά-
φάκης αναφέρει ότι συναντά τυχαία μέχρι τότε ακολουθούσε τη «λάθος κης, κατά μία έννοια, είχε δίκιο: εφ’
στο μπαρ του ξενοδοχείου τους να διαδικασία» (σ. 391). Για πρώτη –και όσον η Ελλάδα δεν απειλεί με επι-
συζητούν όλοι οι σημαντικοί παίκτες μοναδική– φορά στο βιβλίο, ο Βαρου- θετικά «αντίμετρα» και αποδέχεται
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 39
τη διαδικασία της αξιολόγησης, τότε
δεν έχει κανένα περιθώριο για να
ζητήσει εδώ και τώρα ρύθμιση του
χρέους. Μπορεί μόνο να προτείνει
κάποια ήσσονος σημασίας ισοδύνα-
μα μέτρα (που μεθοδικά ετοίμαζαν
τότε οι Τσακαλώτος, Χουλιαράκης
και Σαγιάς).
Ο Αλέξης Τσίπρας, όμως, είχε αυ-
τοπαγιδευθεί. Ώς τότε προετοίμαζε
την εκλογική του βάση για θρίαμβο ή
ρήξη, και όχι για συμβιβασμό. Όπως
είδαμε παραπάνω, κατακεραύνωνε
τους πολιτικούς του αντιπάλους ως
προδότες, δειλούς και ανίκανους, κάτι
που τώρα θα στρεφόταν μπούμερανγκ
εναντίον του. Ο συμβιβασμός με τους
έως τότε «εχθρούς» του έθνους θα
έκανε τον ίδιο να φαίνεται άλλος ένας
ανίκανος κουίσλινγκ. Δεν είχε εξηγή-
σει ποτέ σε κανέναν μέχρι τότε ότι
τα μνημόνια ήταν ένα επώδυνο αλλά
απόλυτα αναγκαίο φάρμακο για να
ορθοποδήσει η χώρα. Με το συμβι-
βασμό, οι δύο απάτες του Τσίπρα, το
Πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης και η
δήθεν νίκη της «σκληρής διαπραγμά-
τευσης» επρόκειτο να αποκαλυφθούν
την ίδια στιγμή.
Για να ξεφύγει από το τραγικό αδι-
έξοδο χωρίς να αναλάβει τις ευθύνες
του, ο Τσίπρας επέλεξε μια τρίτη
απάτη: το δημοψήφισμα. Λίγες ημέ-
ρες πριν από τη λήξη του προγράμ-
ματος επιλέγει –μόνος του και χωρίς
τη συναίνεση του Βαρουφάκη– το
δημοψήφισμα, με αντικείμενο την
τελευταία πρόταση του Eurogroup.
Το δημοψήφισμα θα του επέτρε-
πε να πει ότι συμβιβάστηκε επειδή
του το ζήτησε ο ελληνικός λαός, όχι
επειδή ο ίδιος συμβιβάστηκε. Γι αυτό
ο ίδιος έκανε εκστρατεία υπέρ του
«Όχι», ενώ, όπως γράφει ο κ. Βα-
ρουφάκης, ήλπιζε να βγει το «Ναι».
Ο Γιάννης Δραγασάκης την ημέρα
που ο Τσίπρας τους ανακοίνωσε το
δημοψήφισμα είπε στον Βαρουφάκη:
«Χρειαζόμαστε μια έξοδο ανάγκης»
(“emergency exit”, σ. 443). Το δη-
μοψήφισμα ήταν δηλαδή μια πράξη
δειλίας από τους Τσίπρα και Δραγα-
σάκη. Ήθελαν να ρίξουν από πάνω
τους και πίσω στο λαό την ευθύνη
του συμβιβασμού, αν και ήξεραν ότι
ο συμβιβασμός ήταν η μόνη λύση
για τη χώρα. Η ηγετική ομάδα του
Τσίπρα είχε όμως υποτιμήσει την
δύναμη της προπαγάνδας της. Το
«Όχι» επικράτησε θριαμβευτικά και,
έτσι, το βράδυ του δημοψηφίσματος,
το αδιέξοδο του Αλέξη Τσίπρα ήταν
ακόμα χειρότερο από αυτό που είχε
μπροστά του πριν από το δημοψή-
φισμα.
Τέλος, αφού η ελληνική κυβέρ-
νηση προκήρυξε το δημοψήφισμα
χωρίς συνεννόηση και έκανε εκστρα-
40 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
τεία υπέρ του «Όχι», εξόργισε για
άλλη μια φορά τους εταίρους της,
οι οποίοι αρνήθηκαν να δώσουν
παράταση στο πρόγραμμα, που
έληξε έτσι στις 30 Ιουνίου, κατα-
στρέφοντας το τραπεζικό σύστημα
(σ. 446). Υπεύθυνος για το κλείσιμο
των τραπεζών δεν είναι συνεπώς ο
κ. Βαρουφάκης, αλλά αποκλειστικά
ο κ. Τσίπρας.
ΘΑ ΠΕΤΥΧΑΙΝΑΝ ΤΑ
«ΑΝΤΙΜΕΤΡΑ» ΒΑΡΟΥΦΑΚΗ;
Θα μπορούσαν όμως να έχουν έλθει
τα πράγματα διαφορετικά; Τι θα είχε
γίνει αν ο Τσίπρας ακολουθούσε τις
συμβουλές του Βαρουφάκη μέχρι το
τέλος, εκβιάζοντας την Ευρωζώνη
με συγκεκριμένα «αντίμετρα»; Ήταν
μια εξαιρετικά ριψοκίνδυνη στρα-
τηγική, αλλά τουλάχιστον είχε μια
εσωτερική λογική. Ενώ ο αυτοσχε-
διασμός Τσίπρα δεν είχε καμία. Ενώ
ξεκίνησε με πρόθεση να συγκρουστεί
σύμφωνα με το σχέδιο Βαρουφάκη,
ο Τσίπρας άλλαξε γνώμη στις 27
Απριλίου και στράφηκε στο συμβι-
βασμό. Το έκανε όμως αφού είχε
ήδη συγκρουστεί με τους εταίρους
του, κάνοντας το συμβιβασμό ακόμα
πιο δύσκολο από ό,τι ήταν αρχικά.
Τι θα είχε γίνει αν η Ελλάδα είχε
ακολουθήσει το παράτολμο σχέδιο
Βαρουφάκη μέχρι το τέλος; Χωρίς
καμία αμφιβολία, πιστεύω ότι τo
σχέδιο θα αποτύγχανε. Η Ελλάδα
θα είχε βγει το καλοκαίρι του 2015
από το ευρώ, ηττημένη και απομο-
νωμένη από τους συμμάχους της.
Το σχέδιο Βαρουφάκη δεν είχε την
παραμικρή πιθανότητα επιτυχίας.
Ο πρώτος και σπουδαιότερος
λόγος είναι πολιτικός. Η διάσωση
της Ελλάδας, ούτως ή άλλως, δεν
είχε λαϊκή στήριξη στις χώρες της
Βόρειας Ευρώπης. Θα ήταν πολιτικά
αδύνατο στη Γερμανία ή και σε όλες
τις δεκαοκτώ δημοκρατικά εκλεγμέ-
νες κυβερνήσεις της Ευρωζώνης να
δώσουν ακόμα περισσότερα χρήματα
υποχωρώντας στον ωμό εκβιασμό
του Αλέξη Τσίπρα, ιδίως αφού η
διαπραγμάτευση ήταν το πρώτο θέμα
στις ειδήσεις όλου του κόσμου. Θα
ήταν αδιανόητο για εκλεγμένους δη-
μοκρατικούς ηγέτες, που θα ήθελαν
να επανεκλεγούν, να υποχωρήσουν
στους εκβιασμούς και τους ελιγμούς
του Τσίπρα (έχοντας ήδη δώσει στην
Ελλάδα 300 δισεκατομύρια βοήθεια).
Για λόγους εθνικής περηφάνειας και
μόνο θα καταδίκαζαν την Ελλάδα
στην έξοδο, όποιο και αν ήταν το
οικονομικό κόστος.
Αλλά και τα αντίμετρα του Βαρου-
φάκη ήταν όλα άσφαιρα. Η έκδοση
παράλληλου ηλεκτρονικού νομί-
σματος βασισμένο στα φορολογικά
έσοδα ήταν ευθέως αντίθετο στο
δίκαιο της ΕΕ, αφού η νομισματική
πολιτική είναι «αποκλειστική αρμο-
διότητα» της ΕΚΤ για τις χώρες της
Ευρωζώνης. Το ίδιο παράνομη θα
ήταν και η αλλαγή του καθεστώ-
τος της Τράπεζας της Ελλάδος.
Τα δύο αυτά αντίμετρα παραβίαζαν
εξόφθαλμα τις Συνθήκες της ΕΕ
και ήταν βέβαιο ότι θα οδηγούσαν
σε δικαστική διαμάχη με την ΕΕ
ενώπιον του δικαστηρίου της ΕΕ
– με παράλληλο αποτέλεσμα, να
σταματήσει η Ευρωπαική Επιτροπή
να είναι σύμμαχος της Ελλάδας.
Αλλά και η θεωρία του, ότι η μη
πληρωμή των ομολόγων προς την
ΕΚΤ θα δημιουργούσε νομικά προ-
βλήματα για την Ευρωζώνη στο
σύνολό της, μέσω του Γερμανικού
Συνταγματικού Δικαστηρίου, είναι
επίσης μη πειστική. Η δικαστική
διαμάχη για το πρόγραμμα ΟΜΤ της
ΕΚΤ είχε ήδη δοθεί στο Συνταγμα-
τικό Δικαστήριο και είχε μεταφερθεί
στο Δικαστήριο της ΕΕ. Αν και δεν
κατανοώ πλήρως το συλλογισμό του,
δεν βλέπω με ποιον τρόπο η υπερη-
μερία της Ελλάδας στα δάνεια του
προγράμματος SMP θα επηρέαζε
την αφηρημένη νομιμότητα του δι-
αφορετικού προγράμματος αγοράς
ομολόγων OMT (που δεν έχει ποτέ
τεθεί σε εφαρμογή). Η συμπεριφορά
της Ελλάδας δεν μπορούσε να αλλα-
ξει κάτι στα νομικά επιχειρήματα για
την κατ’ αρχήν νομιμότητα αγοράς
ομολόγων από την ΕΚΤ – οι κίνδυνοι
ήταν πάντα γνωστοί. Και σε κάθε
περίπτωση, αδυνατώ να καταλάβω
πώς ο Γιάνης Βαρουφάκης ήταν
τόσο σίγουρος για τη νομική φύση
της αγοράς κρατικών ομολόγων από
την ΕΚΤ τον Μάιο 2014, όταν πα-
ρουσίασε το σχέδιό του στον Αλέξη
Τσίπρα. Η σχετική απόφαση του
Δικαστηρίου της ΕΕ εκδόθηκε ένα
χρόνο αργότερα, στις 16 Ιουνίου
2015. Η απόφαση C‑62/14 Gauweil-
er, μάλιστα, απαντά στις αιτιάσεις
του Γερμανικού Συνταγματικού Δικα-
στηρίου, εγκρίνοντας το πρόγραμμα
ΟΜΤ, κρίνοντας, σε αντίθεση με
αυτό που περίμενε ο Βαρουφάκης,
ότι το πρόγραμμα της ΕΚΤ ήταν
απολύτως νόμιμο, παρά τους κιν-
δύνους δανεισμού προς κράτη που
βρίσκονταν σε πρόγραμμα διάσω-
σης. Το ίδιο έκρινε και το Γερμανι-
κό Συνταγματικό Δικαστήριο στην
τελική του απόφαση για το ΟΜΤ,
τον Ιούνιο 2016. Άρα η απειλή της
Ελλάδας να μην πληρώσει την ΕΚΤ
δεν θα είχε κανένα αποτέλεσμα. Το
δήθεν ανίκητο «αντίμετρο» του κ.
Βαρουφάκη θα έβλαπτε μόνο την
αξιοπιστία της Ελλάδας.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η αφήγηση του κ. Βαρουφάκη τε-
λικά δικαιώνει το ιταλικό περιοδικό
Panorama που παρουσίασε το δίδυμο
Τσίπρα/Βαρουφάκη ως περιοδεύο-
ντα θίασο διασκεδαστών, δηλαδή ως
«παλιάτσους». Η κυβέρνηση Σύριζα/
ΑNEΛ αποδείχτηκε πρόχειρη, ανε-
παρκής και ανώριμη. Οι ηγέτες της
αυτοσχεδίασαν, πανικοβλήθηκαν,
απείλησαν και εξαπάτησαν επί έξι
μήνες με τα γνωστά καταστροφικά
αποτελέσματα. Την κύρια ευθύνη για
την ιλαροτραγική διαπραγμάτευση
τη φέρει, φυσικά, ο Αλέξης Τσίπρας.
Ποια όμως είναι η ευθύνη του Γιάνη
Βαρουφάκη;
Πιστεύω ότι η δική του ευθύνη είναι
επίσης μεγάλη. Δεν τον υποχρέωσε
κανείς να συνεργαστεί με πρόσω-
πα που, κατά τη δική του αφήγηση,
γνώριζε ήδη από τον Σεπτέμβριο του
2014 ότι ήταν αναξιόπιστα. Όταν
διαπίστωσε, μετά το πρώτο Euro-
group, ότι είχε εκτιμήσει λάθος την
κατάσταση της διαπραγμάτευσης,
έκλεισε τα μάτια στην πραγματικότη-
τα. Υπέγραψε τη συμφωνία της 20ής
Φεβρουαρίου χωρίς να καταλαβαίνει
τη σημασία της. Συγκρούστηκε αναί-
τια με τους συναδέλφους του στο Eu-
rogroup. Συμμετείχε στην εκστρατεία
εθνικιστικής προπαγάνδας του Αλέξη
Τσίπρα παραπλανώντας τον ελληνικό
λαό για το πραγματικό περιεχόμενο
της διαπραγμάτευσης. Τέλος, δεν
προειδοποίησε τον Αλέξη Τσίπρα,
ως όφειλε, για τα καταστροφικά
αποτελέσματα της προκήρυξης του
δημοψηφίσματος ακριβώς στο τέλος
του προγράμματος, που επειδή διε-
ξήχθη μετά τη λήξη του, κατέστρεψε
το ελληνικό τραπεζικό σύστημα (με
κόστος τουλάχιστον 30 δισ. ευρώ για
τον έλληνα φορολογούμενο). Φέρει
κι αυτός ακέραιη την ευθύνη της οι-
κονομικής καταστροφής του 2015.
Όσοι διαβάσουν το βιβλίο αυτό
σίγουρα θα νιώσουν συμπάθεια, ίσως
και θαυμασμό για έναν χαρισματικό
άνθρωπο και ένα γνήσια ελεύθερο
πνεύμα. Η ελαφρότητα, όμως, με την
οποία πολιτεύθηκε, η αδιαφορία για
τις ηθικές διαστάσεις της απόφασής
του να συνεργαστεί με κυνικούς δημα-
γωγούς και η ευκολία με την οποία
αποδέχτηκε το ανθρώπινο κόστος της
παράτολμης στρατηγικής του για εκα-
τομύρια Έλληνες, τους οποίους τελικά
έσπρωξε βαθύτερα στη φτώχεια και
την αβεβαιότητα, δεν είναι δυνατόν
να του συγχωρηθούν. Η ιστορία θα
σταθεί μαζί του αυστηρή. Χωρίς ίσως
να είναι ο μόνος ή ο κύριος υπεύθυνος
γι’ αυτό, η «Άνοιξη της Ελλάδας» του
Βαρουφάκη ήταν τελικά μια άνοιξη
ανεντιμότητας, ανωριμότητας και
ανοησίας. zx
Κατεύθυνση προς Ανατολάς
Από τον Γιώργο Ξενάριο
Ο οριενταλισμός δεν είναι πια αυτό που ήταν. Αλλά όταν ένας βαθύς γνώστης της Ανατολής,
όπως ο γάλλος συγγραφέας Ματιάς Ενάρ, αποφασίζει να την προσεγγίσει εκ νέου, σε βάθος, το
μυθιστόρημα συγγενεύει με την ανθρωπολογική μελέτη. ΟΙ ουμανιστικές πηγές του μυθιστορήματος
επανατοποθετούν το συγγραφέα στον θώκο του hominis universalis, συνδέοντας έτσι το μυθιστόρημα,
πέρα από τη ρομαντική του προϊστορία, με πολλούς από τους καταγωγικούς του μύθους.
Η
Πυξίδα είναι ο μο-
νόλογος του Φρα-
ντς Ρίττερ, αυστρι-
ακού μουσικολόγου
με πάθος για την
Ανατολή, ένας μονόλογος που δι-
αρκεί μια νύχτα, από τις έντεκα
το βράδυ μέχρι το ξημέρωμα της
επομένης. Περίπου επιθανάτιος
ρόγχος, περίπου ερωτική εξομο-
λόγηση, οπωσδήποτε παραλή-
ρημα, ο μακρύς αυτός μονόλογος
περιδιαβάζει, μέσω της μνήμης,
τη ζωή του μοναδικού αφηγητή
και κεντρικού ήρωα, που την έχει
σφραγίσει η Εγγύς και Μέση Ανα-
τολή: Κωνσταντινούπολη, Χαλέπι,
Δαμασκός, Τεχεράνη, αυτή που οι
παλιότεροι ονόμαζαν «λαγγεμένη»
και που τώρα μαστίζεται από τον
πόλεμο, τη διαίρεση, το μίσος.
Ο οριενταλισμός, σήμα κατατεθέν
του ανερχόμενου ρομαντισμού, επα-
νακάμπτει στο μυθιστόρημα του Ενάρ
κατά τρόπο μεταμοντέρνο: δεν έχει τη
μορφή της αναζήτησης της εμπειρίας
της Ανατολής ως αυθεντικού βιώμα-
τος που, αργότερα, θα τροφοδοτήσει
την αφήγηση και θα γίνει η βασική
πηγή της, αλλά μοιάζει περισσότερο
με ανθρωπολογική μελέτη, μια μελέτη
μάλιστα διαμεσολαβημένη από φορείς
εξουσίας της γνώσης (πανεπιστήμιο,
σινάφι κ.λπ.), στους οποίους στοχεύ-
ει. Ο παραληρητικός μονόλογος του
Ρίττερ, τόσο στο κομμάτι της μνήμης
όσο και σ’ εκείνο της προσδοκίας,
χαρακτηρίζεται από μια νοσταλγία
του αυθεντικού, όχι από την ίδια
την αυθεντική εμπειρία ούτε από
την αγωνία του βιωμένου χρόνου.
Άλλωστε, ο μικρόκοσμος της αφή-
γησης και ο χώρος μέσα στον οποίο
αυτή, εν πολλοίς, πραγματώνεται
είναι αυτός των πανεπιστημιακών,
των συναδέλφων, των αρχαιολόγων,
των ανατολικολόγων. Ακόμα και το
αντικείμενο του φλεγόμενου έρωτά
του, η Σάρα, οριενταλίστρια είναι κι
αυτή… Ο Ρίττερ, μέσα στο παραλή-
ρημά του, ακόμα και στις πιο ακραίες
εμπειρίες του, όπως είναι ο σωματικός
πόνος ή η χρήση του οπίου, παραμένει
Ο Ματιάς Ενάρ στο πρόσφατο Φεστιβάλ Κόμικς της Ανγκουλέμ, όπου συμμε-
τείχε στην κριτική επιτροπή του διαγωνιστικού τμήματος του.
ένας ακαδημαϊκός, αγωνία του είναι
η γνώση περί του αντικειμένου, όχι
το αντικείμενο καθεαυτό.
Αλλά η γνώση, στην περίπτωση
του Ενάρ, είναι αυθεντική.
Το μυθιστόρημα-internet (μυ-
θιστόρημα-google και μυθιστόρη-
μα-wikipedia είναι οι άλλες του
ονομασίες) είναι γνωστό και στη χώ-
ρα μας: συγκεντρώνεις πληροφορίες
από τον θαυμαστό κόσμο του Δια-
δικτύου, τις συναρμόζεις λιγότερο ή
περισσότερο επιδέξια, επινοείς μια
υποτυπώδη πλοκή (συνήθως αισθη-
ματικού, ιστορικού ή αστυνομικού
χαρακτήρα), βάζεις μερικούς δικούς
σου ήρωες (συνήθως προσχηματι-
κούς), πασπαλίζεις με λίγο χιούμορ
ή συναίσθημα (κατά περίπτωση), κι
ένα ακόμη μυθιστόρημα είναι έτοιμο
προς κατανάλωση.
Παθιασμένος για γνώση
Ο Ενάρ όμως δεν ανήκει σ’ αυτή
την κατηγορία. Η πολυμάθειά του
δεν απηχεί κούφιες διαδικτυακές
πληροφορίες αλλά είναι απότοκη
της τρέλας της γνώσης, κάπως σαν
τους πρώτους αλχημιστές. Στην
Selby Μay
Πυξίδα η γνώση –και η παράθεσή
της– γίνεται μυστικιστική, τροφοδο-
τημένη από μια σχεδόν μεταφυσική
αγωνία για το αντικείμενό της, μια
γνώση που θεμελιώνεται στη βιοτική
εμπειρία. Πρόκειται για μια γνώση
που συνομιλεί με τις ουμανιστικές
πηγές του μυθιστορήματος και επα-
νατοποθετεί το συγγραφέα στον
θώκο του hominis universalis, συν-
δέοντας έτσι το μυθιστόρημα, πέρα
από τη ρομαντική του προϊστορία,
με πολλούς από τους καταγωγικούς
του μύθους.
Στη διαδρομή του, ο χειμαρρώ-
δης αυτός μονόλογος περιέχει –και
συμπαρασύρει– σχεδόν τα πάντα:
από την παρουσία του Λιστ στην
Κωνσταντινούπολη και τον βίο και
την πολιτεία των μεγάλων οριεντα-
λιστών της Δύσης μέχρι τη μεθοδι-
κή, συστηματική χρήση του οπίου
(του οποίου χρήστης είναι ο ίδιος
ο αφηγητής). Αν κάτι πρέπει να
ξεχωρίσουμε από την αφθονία –
ενίοτε μέχρι υπερβολής– του πραγ-
ματολογικού υλικού της Πυξίδας,
είναι η αφηγηματική λειτουργία των
πόλεων: όπως θα το ήθελε ο παλιός
καλός μοντερνισμός, οι πόλεις –η
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 41
Mathias Enard, Πυξίδα,
μετάφραση από τα γαλλικά:
Σοφία Διονυσοπούλου,
Στερέωμα, Αθήνα 2016,
463 σελ.
Κωνσταντινούπολη, η Τεχεράνη,
το Χαλέπι, η Δαμασκός– μετατρέ-
πονται σε δρώντα πρόσωπα του
μυθιστορήματος, ξαναγίνονται η
πόλη-κείμενο, φέρνοντας στον νου
τις μνημειώδεις Αόρατες πόλεις του
Ίταλο Καλβίνο.
Ο μονόλογος αυτός, σε αντίθεση
με ό,τι συμβαίνει συνήθως σ’ αυτό το
είδος, μοιάζει να έχει έναν συγκεκρι-
μένο αποδέκτη, έναν τεκμαιρόμενο
ακροατή, την πανταχού παρούσα Σά-
ρα, έμμονο αντικείμενο του έρωτα του
πρωταγωνιστή-αφηγητή. Ο μονόλογος
του Ρίττερ δεν είναι σολιψιστικός, δεν
είναι μία συνεστραμμένη προς εαυτόν
ομιλία, μια εγωκεντρική παράσταση
με στόχο τη συγκρότηση ενός φαντα-
σιακού εαυτού, μία από τις συνήθεις
παραμυθητικές αυτο-αφηγήσεις, που
όλοι, συχνά-πυκνά, επιδαψιλεύουμε
στο εγώ μας, αλλά μια αφήγηση που
έχει στόχο να δεξιωθεί τον Άλλο (ας
μας συγχωρηθεί η, φθαρμένη από την
πολυχρησία, ορθοπολιτικής προελεύ-
σεως αντωνυμία), να ρίξει γέφυρες
επικοινωνίας μαζί του.
Κι ίσως αυτό, η επικοινωνία με τον
Άλλο, η κατανόησή του, να αποτελεί
τη βαθύτερη θεμελίωση της Πυξίδας.
Η Ανατολή του Ρίττερ, αλλά και του
ίδιου του Ενάρ, είναι ένας Άλλος προς
ανακάλυψη, μια ετερότητα που συ-
μπληρώνει, αν δεν την προϋποθέτει
κιόλας, την ταυτότητά μας. Σ’ αυτό
το συνεχές παλίνδρομο ταξίδι των
πολιτισμών, σ’ αυτό το διαρκές πή-
γαιν’-έλα ταυτοτήτων και ετεροτήτων,
η σημερινή τραγική συγκυρία (συ-
ριακός εμφύλιος, ISIS, προσφυγιά),
για την οποία ο Ενάρ επιφυλάσσει
αρκετές νύξεις στο βιβλίο του, δεν
είναι παρά μια ανοιχτή πρόσκληση για
γνωριμία και κατανόηση, μια αφορμή
για τη συμπλήρωση των εκατέρωθεν
κενών. Κι ίσως η αέρινη, φασματική,
αενάως φεύγουσα Σάρα να μην είναι
παρά η ίδια η Ανατολή, σκοτεινό αντι-
κείμενο ενός βαθιά ριζωμένου πόθου
της Δύσης.
Η μετάφραση της Σοφίας Διονυσο-
πούλου αποδίδει άριστα ένα εξαιρετι-
κά απαιτητικό πρωτότυπο. zx

ΑΦΙΕΡΩΜΑ
Σ
υμπληρώνονται εφέ-
τος 100 χρόνια από
την Οκτωβριανή Επα-
νάσταση που οδήγησε
στην εγκαθίδρυση κομ-
μουνιστικής εξουσίας στη Ρωσία,
μετά την κατάληψη των Χειμερινών
Ανακτόρων της Πετρούπολης από
το κόμμα των Μπολσεβίκων. Το
γεγονός αυτό συνέβη, με το παλαιό
ημερολόγιο που τότε ίσχυε, στις 25
Οκτωβρίου 1917 (με το νέο ημερο-
λόγιο στις 7 Νοεμβρίου). Η κομ-
μουνιστική εξουσία κατέρρευσε το
1991, με τη διάλυση της ΕΣΣΔ1.
Η επικράτηση μιας κομμουνιστικής
κυβέρνησης στη Ρωσία επηρέασε
καθοριστικά την Αριστερά στην Ευ-
ρώπη. Σημαντικό τμήμα της εντά-
χθηκε στα κομμουνιστικά κόμματα,
που είχαν στο μεταξύ δημιουργηθεί,
και υποστήριξε με ενθουσιασμό τη
σοβιετική εξουσία. Ένα άλλο τμή-
μα προτίμησε να παραμείνει στα
σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που
υποστήριζαν τις μεταρρυθμίσεις,
σε αντίθεση με τις επαναστατικές
επαγγελίες των κομμουνιστικών
κομμάτων.
Η επικύρωση αυτού του χάσμα-
τος έγινε τον Μάρτιο του 1919 στη
Μόσχα, με την ίδρυση της Κομ-
μουνιστικής Διεθνούς ή Κομιντέρν,
που έμεινε στην Ιστορία ως η Τρίτη
Διεθνής, σε σκληρή αντιπαράθεση
με τη Δεύτερη (σοσιαλιστική) Διε-
θνή, που υπήρχε από το 1889. Η
Κομιντέρν αυτοδιαλύθηκε στις 15
Μαΐου 1943 κατά τη διάρκεια του
Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Είναι προφανές ότι, ανάμεσα στα
δύο ιστορικά ρεύματα της Αριστε-
ράς στην Ευρώπη, το σοσιαλιστικό
και το κομμουνιστικό, υπήρχε μια
εντελώς διαφορετική πρόσληψη
της Οκτωβριανής Επανάστασης
και της κομμουνιστικής εξουσίας.
Αποθέωσή της από τα κομμουνιστι-
κά κόμματα και τυφλή υποταγή στα
κελεύσματα του «επαναστατικού
κέντρου», με την προσδοκία της
σύντομης επικράτησης του κομ-
μουνισμού και στις χώρες της δυ-
τικής Ευρώπης, όπως, λανθασμένα,
είχε προβλέψει ο Κάρολος Μαρξ.
Απόρριψή της και χαρακτηρισμός
ως πραξικοπήματος από κόμματα
42 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Ένας επώδυνος απογαλακτισμός
Ευρωπαϊκή Αριστερά και Οκτωβριανή Επανάσταση
Από τον Πέτρο Παπασαραντόπουλο
και ηγέτες του σοσιαλιστικού χώρου,
με αρκετές εξαιρέσεις ευνοϊκής πρό-
σληψης, όπως εκείνη του Ιταλικού
Σοσιαλιστικού Κόμματος, που δια-
τήρησε για χρόνια το σφυροδρέπανο
ως σύμβολο. Επίσης, η SFIO στη
Γαλλία, με το συνέδριο της Τουρ,
έγινε κομμουνιστική το 1920, ενώ
παρόμοια περίπτωση είναι και το
ΣΕΚΕ στην Ελλάδα. Πολλοί σοσι-
αλιστές ήταν αμφίθυμοι έναντι των
Μπολσεβίκων, τουλάχιστον μέχρι
να γίνουν γνωστά τα εγκλήματα
του Στάλιν.
Στην ενδοχώρα της Αριστεράς
στην Ευρώπη, στην οριογραμμή
σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών
κομμάτων, μέσα στα κόμματα ή έξω
από αυτά, οργανωμένα ή και ανορ-
γάνωτα, υπήρχαν πολιτικά στελέχη
και διανοούμενοι που έβλεπαν τις
εξελίξεις μετά την Οκτωβριανή
Επανάσταση από κριτική οπτική
γωνία. Δεν ήταν διατεθειμένοι ούτε
να υποστηρίξουν άκριτα ούτε να
απορρίψουν συλλήβδην. Πρόκει-
ται για το σκεπτόμενο τμήμα της
Αριστεράς στην Ευρώπη, που για
λόγους συντομίας θα αποκαλού-
με εφεξής Ευρωπαϊκή Αριστερά.
Σχηματικά μιλώντας, πρόκειται για
το χώρο ανάμεσα στην «αριστερά»
των σοσιαλιστικών κομμάτων και τη
«δεξιά» των κομμουνιστικών κομμά-
των. Ένας ενδιάμεσος χώρος. Παρά
την πολυμορφία και την πανσπερ-
μία απόψεων, που παραδοσιακά
υπάρχουν σε αυτόν τον χώρο, έχει
ιδιαίτερο ενδιαφέρον να προσπα-
θήσουμε να αποτυπώσουμε και να
περιοδολογήσουμε τις απόψεις που
επικρατούσαν από το 1971 ώς το
1991. Μια τέτοια καταγραφή, πέ-
ραν της ιστορικής της διάστασης,
μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση
της φύσης ρευμάτων και κινήσεων,
νεοκομμουνιστικών και μετακομμου-
νιστικών, που έχουν αναδυθεί τα
τελευταία χρόνια στην Ευρώπη, ως
περιθωριακό πολιτικό φαινόμενο, με
την εξαίρεση της Ελλάδας, όπου οι
δυνάμεις με αυτή την κληρονομιά
διαχειρίζονται την εξουσία.
Θα μπορούσε κανείς να κατα-
γράψει τέσσερις μεγάλες περιό-
δους στην κρατούσα πρόσληψη
της Οκτωβριανής Επανάστασης
από την Ευρωπαϊκή Αριστερά.
Βέβαια, κάθε περιοδολόγηση έχει
μια δόση αυθαιρεσίας, δεδομένου
ότι φαινόμενα που επικρατούν σε
μια περίοδο υπάρχουν και σε άλλες
περιόδους, χωρίς όμως να κατέχουν
ηγεμονική θέση. Τούτων δοθέντων,
η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται
από το θαυμασμό και την άκριτη
αποδοχή του σοβιετικού μοντέλου.
Η δεύτερη, από την καταδίκη του
σταλινισμού ως παρεκτροπής από
την ορθή ιδέα του κομμουνισμού,
που δεν πρόλαβε να εφαρμόσει
σωστά ο Λένιν. Η τρίτη, από την
αμφισβήτηση και του λενινισμού και
των πρακτικών του. Η τέταρτη, από
το οριστικό διαζύγιο με τον κομ-
μουνισμό και την αμφισβήτηση του
ίδιου του θεωρητικού θεμελίου της
Οκτωβριανής Επανάστασης, του
μαρξισμού. Ας τα δούμε αναλυτικά.
Περίοδος 1η (1919 - 1956):
Θαυμασμός, αποδοχή, οι πρώτες
αμφιβολίες
Για την Ευρωπαϊκή Αριστερά,
και όχι μόνο για την Αριστερά, η
Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν ένα
κοσμοϊστορικό γεγονός. Όπως χα-
ρακτηριστικά έγραψε ο Χόμπσμπωμ,
«η Οκτωβριανή Επανάσταση ανα-
γνωρίστηκε καθολικά ως ένα γεγο-
νός το οποίο συντάραξε ολόκληρο
τον κόσμο»2. Την ατμόσφαιρα την
εποχής κατέγραψε γλαφυρά ο αμε-
ρικανός δημοσιογράφος Τζον Ριντ,
στο πολυδιαβασμένο βιβλίο του Δέ-
κα μέρες που συγκλόνισαν τον Κόσμο:
Στην καινούργια Ρωσία ο άν-
θρωπος –άντρας ή γυναίκα–
απόχτησε δικαίωμα ψήφου,
εκδόθηκαν εργατικές εφημε-
ρίδες που μιλούσαν για καινού-
ρια και εκπληκτικά πράγματα,
εμφανίστηκαν τα Σοβιέτ, εμ-
φανίστηκαν τα επαγγελματικά
συνδικάτα. Ακόμα κι οι αμα-
ξάδες είχαν το επαγγελματικό
τους συνδικάτο και τον αντι-
πρόσωπό τους στο Σοβιέτ της
Πετρούπολης. Οι υπηρέτες και
οι σερβιτόροι οργανώθηκαν και
παραιτήθηκαν από τα φιλοδω-
ρήματα. Στους τοίχους όλων
των εστιατορίων κρέμονταν πι-
νακίδες που έλεγαν: «Εδώ δεν
παίρνουν φιλοδώρημα» ή: «Αν
κάποιος είναι υποχρεωμένος να
δουλέψει σαν σερβιτόρος για
να βγάλει το ψωμί του, αυτό
δε σημαίνει καθόλου πως μπο-
ρούμε να τον προσβάλουμε με
ελεημοσύνες»3.
Μετά την κατάληψη της εξουσίας,
οι Μπολσεβίκοι δεν άργησαν να
ξεκαθαρίσουν τις προθέσεις τους.
«Κράτος δεν είναι άλλο από μια
μηχανή για να τσακίζει η μια τάξη
την άλλη», διακήρυξε ο Λένιν, για
να συμπληρώσει ότι
[Κ]ατά συνέπεια πρέπει νάσαι
αντιδραστικός, εχθρός της ερ-
γατικής τάξης, μισθοφόρος της
αστικής τάξης, για να εξυμνείς
τώρα τα κάλλη της αστικής
δημοκρατίας και να φλυαρείς
για την καθαρή δημοκρατία,
ατενίζοντας ένα παρελθόν που
πέρασε για πάντα. Η αστική
δημοκρατία στάθηκε μια πρό-
οδο σε σχέση με το μεσαίωνα κ’
έπρεπε να επωφεληθεί κανείς
απ’ αυτή. Μα σήμερα αυτή είναι
ανεπαρκής για την εργατική
τάξη4.
Οι ριζικές αλλαγές που επιβλήθηκαν
από το κόμμα των Μπολσεβίκων,
υπό την ηγεσία του Λένιν, έθεσαν εξ
αρχής, στο σκεπτόμενο τμήμα της
Ευρωπαϊκής Αριστεράς, το ζήτημα
των πολιτικών ελευθεριών. Οι από-
ψεις του Κάουτσκι φάνταζαν προ-
φητικές. Ο Λένιν δεν είχε κανένα
δισταγμό να ξεκαθαρίσει οριστικά
το ζήτημα, δηλώνοντας ότι «τα συμ-
φέροντα αυτής της επανάστασης
[του Οκτωβρίου 1917] στέκονται
ψηλότερα από τα τυπικά δίκαια της
Συντακτικής Συνέλευσης5 […] Κά-
θε άμεση ή έμμεση προσπάθεια να
εξετάσουμε το ζήτημα της Συντα-
κτικής Συνέλευσης από μια τυπική,
νομική άποψη, μέσα στο πλαίσιο
της συνήθους αστικής δημοκρατί-
ας και παραβλέποντας την ταξική
πάλη και τον εμφύλιο πόλεμο, θα
ήταν προδοσία της υπόθεσης του
προλεταριάτου, και υιοθέτηση της
αστικής άποψης»6.

Life
Εκτός από τον Κάουτσκι, μια ακό-
μα θαρραλέα φωνή αντιτάχθηκε
σε αυτή τη θέση, που μπορεί να
θεωρηθεί ως το πρελούδιο των όσων
έμελλε να ακολουθήσουν. Η Ρόζα
Λούξεμπουργκ, που δεν δίστασε να
δηλώσει ότι «χωρίς γενικές εκλογές,
χωρίς απεριόριστη ελευθερία του
Τύπου και του συνέρχεσθαι, χωρίς
μια ελεύθερη πάλη των απόψεων, η
ζωή σβήνει σε κάθε δημόσιο θεσμό,
γίνεται μια απλή επίφαση της ζωής,
στην οποία μόνο η γραφειοκρατία
παραμένει ως ενεργό στοιχείο. Η
δημόσια ζωή σταδιακά αποκοιμιέ-
ται· μερικές δωδεκάδες ηγετών του
κόμματος με ανεξάντλητη ενέργεια
και απεριόριστο ιδεαλισμό διευ-
θύνουν και εξουσιάζουν. Μεταξύ
αυτών, στην πραγματικότητα, μό-
νο μια ντουζίνα μεγάλα κεφάλια
ασκούν την ηγεσία και μια ελίτ της
εργατικής τάξης καλείται από και-
ρού εις καιρόν σε συναντήσεις όπου
πρόκειται να χειροκροτήσουν τις
ομιλίες των ηγετών και να εγκρί-
νουν ομόφωνα τις προτεινόμενες
αποφάσεις»7.
Ο Λένιν και το κόμμα των Μπολ-
σεβίκων είχαν πάρει τις δικές τους
αποφάσεις τον Μάρτιο του 1918. Η 1912. O Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν διαβάζει την Πράβδα, την κομματική εφημερίδα που, μετά την Επανάσταση, θα γινόταν
Σοβιετική Ρωσία είχε υπογράψει τη το επίσημο φύλλο του σοβιετικού καθεστώτος. Ο ηγέτης της Επανάστασης είχε υποστηρίξει με θέρμη την κατάλυση
του πλουραλισμού, γνωρίζοντας τη δύναμη της προπαγάνδας. Φωτογραφία που δημοσιεύθηκε στο Life.
συνθήκη ειρήνης του Μπρεστ–Λι-
τόφσκ, που έδινε απέραντα εδάφη από τον έλεγχο του κόμματος και Χατζηπροδρομίδης, «ο σταλινισμός (1883-1954), Γενικός Εισαγγελέας
στη Γερμανία και την Αυστροουγγα- να του δίνουν λογαριασμό»9, έγραφε ξεπάστρεψε περισσότερους κομμου- της ΕΣΣΔ μετά το 1935. Είναι εν-
ρία, προκειμένου να κερδίσει χρόνο ο Λένιν το 1905, για να συμπληρώ- νιστές, από όσους ξεπάστρεψαν οι δεικτικό ότι ο Βισίνσκι ήταν μενσε-
και να εδραιώσει την κυριαρχία της σει ο Τρότσκι: «δεν μειώνει κατά αντιδραστικοί όλου του κόσμου». βίκος, πολέμιος των κομμουνιστών
στη χώρα. Ο Λένιν, λίγες ημέρες τίποτα την ελευθερία του Τύπου Αυτό προκύπτει και από τα στοι- πριν καταλάβουν την εξουσία, έχο-
αργότερα, συγκάλεσε το IV έκτακτο η απαγόρευση αντιδραστικών και χεία της ανθρωπογεωγραφίας των ντας υπογράψει το 1917 το διάταγ-
πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ, και φιλελεύθερων συκοφαντιών»10. συνεδρίων του ΚΚΣΕ: «Με τις μα της Προσωρινής Κυβέρνησης
στην εισήγησή του είπε: «καταλα- Τα γεγονότα που ακολούθησαν εκκαθαρίσεις ο χαρακτήρας του για τη σύλληψη του Λένιν.
βαίνω πολύ καλά πως η αστική τάξη είναι εν πολλοίς γνωστά. Διαδοχή κόμματος άλλαξε εντελώς. Στο Παρά την εδραίωση ενός ολο-
είναι που φωνάζει για επαναστατικό του Λένιν, που πέθανε το 1924, από 17ο Συνέδριο (1934) συμμετείχαν κληρωτικού καθεστώτος, πολλοί
πόλεμο. Αυτό απαιτούν τα ταξικά τον Στάλιν και εδραίωση της εξου- 22,6% των μπολσεβίκων που είχαν διανοούμενοι της Αριστεράς δικαι-
της συμφέροντα, αυτό απαιτούν σίας του εκκαθαρίζοντας σχεδόν το μπει στο κόμμα πριν από το 1917. ολόγησαν τις ωμότητες του καθε-
οι προσπάθειές της να σπρώξει τη σύνολο του μπολσεβίκικου κόμμα- Στο 18ο Συνέδριο το ποσοστό των στώτος που είχε δομήσει ο Στάλιν
σοβιετική εξουσία σε στραβό δρό- τος. Πρωτεργάτες της Οκτωβριανής παλιών μπολσεβίκων έπεσε στο και το(ν) εξύμνησαν13. Ξεχωρίζει η
μο. Αυτό το καταλαβαίνουμε όταν Επανάστασης συνελήφθησαν, βασα- 2,4% [...] Από τα 2.800.000 μέλη περίπτωση του Ζαν-Πωλ Σαρτρ,
πρόκειται γι’ ανθρώπους που, από νίστηκαν, βρέθηκαν κατηγορούμενοι και υποψηφίους (του ΚΚΣΕ), το που ασκούσε τεράστια επιρροή στην
το ένα μέρος, γεμίζουν τις σελίδες σε δίκες παρωδία με τις κατηγορίες 1934 συνελήφθησαν το λιγότερο πνευματική και πολιτική ζωή της
ορισμένων εκδόσεων με αντεπα- της «υπονόμευσης» και της «δολιο- 1.000.000 από τους οποίους τα 2/3 Γαλλίας, αλλά και της Ευρώπης, που
ναστατικά δημοσιεύματα…»∙ οι φθοράς» και, στη συνέχεια, εκτελέ- σκοτώθηκαν [...] Το 1939 το 70% δεν δίστασε να δηλώσει το 1954,
σύνεδροι από κάτω τον διέκοψαν στηκαν από τη μυστική αστυνομία των μελών του κόμματος μπήκαν δηλαδή ένα χρόνο μετά το θάνατο
φωνάζοντας «έκλεισαν όλες», και ο του Στάλιν. Είναι χαρακτηριστικό μετά το 1929, όταν ο Στάλιν είχε του Στάλιν και πριν από την έλευση
Λένιν απάντησε: «δυστυχώς, ακόμα ότι από τα εννέα μέλη του τελευ- αναλάβει απόλυτα την εξουσία στο Χρουστσόφ, ότι «στην ΕΣΣΔ υπάρ-
όχι όλες, μα θα τις κλείσουμε όλες»8. ταίου Πολιτικού Γραφείου του κόμμα, ενώ τα μέλη που είχαν μπει χει πλήρης ελευθερία κριτικής», ενώ
Τα χειροκροτήματα των συνέδρων Λένιν, το 1923, μόνο δύο είχαν πριν από το 1917 [σ.σ. και κινδύνε- απέρριπτε, μετά βδελυγμίας, τις
που ακολούθησαν επισφράγισαν παραμείνει ζωντανοί στο τέλος ψαν τη ζωή τους για να κάνουν τη εκθέσεις που αναφέρονταν στην
τη δυστοπία που θα ακολουθούσε. του 1940. Ο Στάλιν και ο Μολό- Ρωσική Επανάσταση] ήταν λιγότερα ύπαρξη των στρατοπέδων συγκέ-
Στη λενινιστική παράδοση, ο τοφ. Από τους υπόλοιπους ένας, ο από 3%»12. Το 18ο συνέδριο του ντρωσης, των γκουλάγκ14. Ο Αρα-
έλεγχος των ιδεών είναι προϋπό- Λένιν, πέθανε από φυσικά αίτια, Κομμουνιστικού Κόμματος της Σο- γκόν εξυμνούσε την Γκεπεού, ο Ανρί
θεση της πολιτικής κυριαρχίας. ένας, ο Τόμσκι, αυτοκτόνησε υπό βιετικής Ένωσης έγινε τον Απρίλιο Μπαρμπίς έκανε τον τελετάρχη
«Οι εκδόσεις, τα τυπογραφεία, τα το φόβο της σύλληψης και οι υπό- του 1939. Από τους 1.852 συνέ- του Στάλιν15, ο Πάμπλο Νερούντα
βιβλιοπωλεία, τα αναγνωστήρια, οι λοιποι πέντε, Κάμενεφ, Ζινόβιεφ, δρους αυτού του συνεδρίου μόνον θρηνούσε έμμετρα τον θάνατο του
βιβλιοθήκες, όλα όσα σχετίζονται Μπουχάριν, Ρικόφ και Τρότσκι, οι 35 είχαν επιζήσει από το 17ο. Στάλιν, γράφοντας
με την παραγωγή και τη διακίνηση δολοφονήθηκαν11. Πρωτοστάτης σε αυτές τις διώξεις
του βιβλίου πρέπει να τεθούν κάτω Όπως επισημαίνει ο Λεωνίδας ήταν ο διαβόητος Αντρέι Βισίνσκι Άνθρωποι του Στάλιν! Εμείς φέ-

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 43


1907. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ μιλάει σε συγκέντρωση, στο Βερολίνο. Η «κόκκινη Ρόζα» είχε υποστηρίξει την πολυφωνία
και τη δημοκρατία. «Χωρίς γενικές εκλογές, χωρίς απεριόριστη ελευθερία του Τύπου και του συνέρχεσθαι, χωρίς μια
ελεύθερη πάλη των απόψεων, η ζωή σβήνει σε κάθε δημόσιο θεσμό, γίνεται μια απλή επίφαση της ζωής, στην οποία
μόνο η γραφειοκρατία παραμένει ως ενεργό στοιχείο», υποστήριζε.
ρουμε με περηφάνια αυτό το όνομα.
Άνθρωποι του Στάλιν! Είναι η
υψηλότερη θέση στην ιεραρχία
της εποχής μας!
Αντίθετα με τους υμνητές της Οκτω-
βριανής Επανάστασης και του Στά-
λιν, αναπτύσσεται μια «γραμματεία
εναντίον του κομμουνιστικού ολο-
κληρωτισμού», με λογοτεχνικά και
πολιτικά έργα που καταδεικνύουν
την απεχθή φύση του σταλινικού
καθεστώτος και τα αδιέξοδα της
κομμουνιστικής θεωρίας. Ο κατάλο-
γος είναι πολύ μεγάλος, αλλά αξίζει
η αναφορά σε εμβληματικές περι-
πτώσεις, όπως εκείνες του Τζωρτζ
Όργουελ16, του Άρθουρ Καίστλερ17,
του Βαρλάμ Σαλάμοφ18, του Βασί-
λι Γκρόσμαν19, του Βίκτορ Σερζ20,
του Μάνες Σπέρμπερ21, του Ρέι
Μπράντμπερι22, της Μαργκαρέτε
Μπούμπερ-Νόυμαν23 κ.ά. Αξίζει
επίσης να επισημανθεί η σθεναρή
εναντίωση του Αλμπέρ Καμύ στον
σοβιετικό ολοκληρωτισμό24.
Εάν από όλη αυτή τη γραμματεία
έπρεπε να διαλέξει κανείς ένα χα-
ρακτηριστικό απόσπασμα, αυτό θα
ήταν από το Μηδέν και το Άπειρο του
Καίστλερ, με τα λόγια του Ρουμπα-
σόφ, του ήρωα του βιβλίου:
Τα έντυπά μας και τα σχολεία
μας καλλιεργούν τον σοβινισμό,
τον μιλιταρισμό, τον δογματι-
44 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
σμό, τον κομφορμισμό, την
άγνοια. Η αυθαίρετη εξουσία
της κυβέρνησης είναι απερι-
όριστη, δίχως προηγούμενο
στην Ιστορία. Η ελευθερία
του Τύπου, της γνώμης και της
μετακίνησης έχουν εκλείψει,
σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ
η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων
του Ανθρώπου. Έχουμε δημι-
ουργήσει τον πλέον γιγαντιαίο
αστυνομικό μηχανισμό, με τους
καταδότες να έχουν εξελιχθεί
σε εθνικό θεσμό, και το πιο
τελειοποιημένο επιστημονικό
σύστημα σωματικών και πνευ-
ματικών βασανιστηρίων.25
Όπως επισημαίνει ο Μωρίς Μερ-
λώ-Ποντύ26, ο Ρουμπασόφ έχει τα
φυσικά χαρακτηριστικά του Ζινόβι-
εφ και τα ψυχικά του Μπουχάριν.
Στο πολιτικό επίπεδο, σε σχέση
με τις αντιλήψεις για τη Σοβιετική
Ένωση, την περίοδο του μεσοπο-
λέμου και των πρώτων μεταπολεμι-
κών χρόνων, επικρατεί μια ακινησία
στην Ευρωπαϊκή Αριστερά. Τα φι-
λοσοβιετικά κομμουνιστικά κόμματα
είναι πειθήνια όργανα του ΚΚΣΕ
και της Τρίτης Διεθνούς, τα σοσι-
αλιστικά κόμματα επιδιώκουν μια
συνεργασία με τα κομμουνιστικά
κόμματα αλλά συνήθως καταγγέλ-
λονται ως σοσιαλφασιστικά, ενώ
όταν οι συνθήκες το επιβάλλουν
Wikipedia
γίνονται εταίροι των κομμουνιστών
στα «Λαϊκά Μέτωπα».
Απροσδόκητα, το αύριο επωάζεται
σε μια ιταλική φυλακή. Εκεί γράφει,
φυλακισμένος από τον Μουσολίνι,
ένας κομμουνιστής που θα βάλει
τις βάσεις για τη ριζική αμφισβή-
τηση του κομμουνισμού, ο Αντόνιο
Γκράμσι. Ο Γκράμσι με το έργο του
τοποθετεί, χωρίς να το επιδιώξει,
δεδομένου ότι παρέμεινε πιστός
κομμουνιστής έως το τέλος27, μια
ωρολογιακή βόμβα στο θεωρητι-
κό θεμέλιο του κομμουνισμού, τον
μαρξισμό.
Όπως παρατηρεί ο κορυφαίος
πολωνός στοχαστής, Λέζεκ Κολα-
κόφσκι,
ο Γκράμσι ήδη από το 1914 δεν
αποδεχόταν τη δημοφιλή πίστη
ανάμεσα στους σοσιαλιστές για
τη δράση των «ιστορικών νό-
μων που θα εξασφαλίσουν στην
ανθρωπότητα το σοσιαλιστικό
μέλλον» και δεν πίστευε στο
φυσικό αναπόφευκτο της προ-
όδου. […] Ο εισαγγελέας που
κραύγασε στη δίκη του Γκράμσι
ότι αυτός ο εγκέφαλος πρέπει
να σταματήσει για είκοσι χρό-
νια, έκανε ακριβώς το αντίθετο
από αυτό που σκόπευε. Αν ο
Γκράμσι τα χρόνια του φασι-
σμού τα περνούσε στο εξω-
τερικό, σίγουρα θα ήταν ένας
από τους αποκηρυγμένους και
αν ήταν βέβαια στη Μόσχα θα
είχε δολοφονηθεί. Η φασιστι-
κή φυλακή τού εξασφάλισε την
απομόνωση και ανάγκασε τον
εγκέφαλό του να λειτουργήσει
σε θεωρητικά πεδία. Από τα κεί-
μενα της φυλακής παρουσιάζε-
ται μια προσπάθεια μαρξιστικής
φιλοσοφίας της κουλτούρας,
στην οποία δεν μπορούμε να
αρνηθούμε την αυτονομία και
την ευρύτητα των απόψεων […]
Μπορούμε να πούμε ελεύθερα
ότι ο Γκράμσι δημιούργησε το
ιδεολογικό έμβρυο του εναλλα-
κτικού κομμουνισμού, ο οποίος
ποτέ δεν υπήρξε ούτε ως πολι-
τικό κόμμα, ούτε ως κράτος.28
Χρωστάμε στον Αντόνιο Γκράμσι
την πλέον στερεή αντίκρουση των
δύο θεμελιωδών θέσεων του μαρξι-
σμού και του σταλινισμού.
Στη βεβαιότητα για το ρόλο
της βίας ως μαμής της ιστορίας, ο
Γκράμσι αντιπαραθέτει την έννοια
της ηγεμονίας. Ο Αντόνιο Γκράμσι
επισημαίνει την ανάγκη, πριν από
κάθε απόπειρα κατάληψης της εξου-
σίας, για την «πολιτική ηγεμονία,
που είναι το σημείο επαφής ανάμε-
σα στην “κοινωνία των πολιτών” και
την “πολιτική κοινωνία”, ανάμεσα
στη συγκατάθεση και τη βία»29.
Στην ιστορικιστική τελεολογία του
αναπόφευκτου της επικράτησης του
κομμουνισμού, ο Γκράμσι αντιτείνει
την ανάγκη για έναν πόλεμο θέσεων
και όχι πόλεμο κινήσεων, αρνούμε-
νος τη μοιρολατρία και τον μηχα-
νιστικό ιστορικό ντετερμινισμό30.
Περίοδος 2η (1956 - 1981):
Ο Στάλιν στην πυρά, ο Λένιν στο
εικονοστάσι
Στις 14 Φεβρουαρίου 1956, τρία
χρόνια μετά τον θάνατο του Στάλιν
(5 Μαρτίου 1953), πραγματοποι-
είται το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ.
Την τελευταία ημέρα του, στις 25
Φεβρουαρίου, οι σύνεδροι παθαί-
νουν το μεγαλύτερο σοκ της ζωής
τους. Ο Νικίτα Χρουστσόφ, που
είχε διαδεχθεί τον Στάλιν στη θέση
του γενικού γραμματέα του ΚΚΣΕ,
διαβάζει μια «Μυστική Έκθεση»
με τίτλο «Για την προσωπολατρία
και τις συνέπειές της». Η έκθεση
σύντομα διοχετεύεται στη Δύση και
όλοι μαθαίνουν για τις απίστευτες
βαρβαρότητες του σταλινικού κα-
θεστώτος.
Πέρα από τις βαρβαρότητες, το
σημαντικότερο στοιχείο της Έκ-
θεσης ήταν ότι εισήγαγε τη λογική
της σταλινικής «εκτροπής» από την
ορθή πορεία που είχε χαράξει ο Λέ-
νιν αλλά δεν πρόλαβε να εφαρμόσει,
λόγω του πρόωρου θανάτου του. Για
τα εγκλήματα και την καταπίεση
δεν έφταιγε ο κομμουνισμός, αλλά η
«προσωπολατρία» που είχε επιβάλει
ο Στάλιν. Δεν έφταιγε η θεωρία αλλά
η εφαρμογή της.
Αυτή η σύντομη «άνοιξη» στη Σο-
βιετική Ένωση δεν κράτησε πολύ,
δεδομένου ότι ο Χρουστσόφ καθαι-
ρέθηκε το 1964 και αντικαταστάθη-
κε από τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ. Η
περίοδος Μπρέζνιεφ, που πέθανε
το 1982, έχει χαρακτηριστεί ως
περίοδος της «μεγάλης ακινησίας»
στη Σοβιετική Ένωση.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το 20ό
Συνέδριο προκάλεσε ρήγμα της
ΕΣΣΔ με την Κίνα. Τα μέλη της κι-
νεζικής αντιπροσωπείας, που δεν συ-
μπεριλάμβανε τον Μάο, εξέφρασαν
τη δυσαρέσκειά τους, τονίζοντας ότι
ο Στάλιν και η εικόνα του δεν ανήκε
μόνο στο σοβιετικό κόμμα αλλά σε
όλο το παγκόσμιο κομμουνιστικό
κίνημα. Την εποχή εκείνη ο Μάο
παρουσιαζόταν ως ο Στάλιν της Κί-
νας31. Έκτοτε, και μέχρι το 1991,
οι σχέσεις παρέμειναν τεταμένες.
Δημιουργήθηκε σε αρκετές χώρες
ένα είδος υπεραριστερού μαοϊκού
κινήματος, με περιορισμένη εμβέλεια
και επιρροή, ιδίως στην Ευρώπη. Τα
μαρξιστικά-λενινιστικά κόμματα,
όπως αποκαλούνταν, υπερασπίζο-
νταν τις κατακτήσεις της Οκτωβρι-
ανής Επανάστασης, μυθοποιούσαν
τον Μάο και εγκαλούσαν τη Σοβιε-
τική Ένωση για «ρεβιζιονισμό». Σε
πολλές περιπτώσεις διασπάστηκαν,
ακολουθώντας τη συνήθη μοίρα των
αριστερίστικων γκρουπούσκουλων
με την υπεριδεολογικοποίηση των
διαφορετικών απόψεων.
Κάτι παρόμοιο είχε άλλωστε συμ-
βεί με τα τροτσκιστικά32 κόμματα
που δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη
μετά τη σύγκρουση Στάλιν-Τρό-
τσκι. Οργανώθηκαν, διασπάστηκαν,
ξαναδιασπάστηκαν, κατηγόρησαν
αλλήλους ως «ταξικούς προδότες»
και εξαφανίστηκαν33.
Στην Ευρωπαϊκή Αριστερά, το
20ό Συνέδριο προκάλεσε τεκτονικές
δονήσεις. Ήταν αδύνατο να αγνο-
ηθούν τα εγκλήματα της σταλινικής
περιόδου. Όμως επικρατεί η απλου-
στευτική θεώρηση ότι ο σταλινισμός
ήταν μια παρέκκλιση, ένα ατύχημα,
σε μια κατά βάση σωστή θεωρία, το
μαρξισμό. Χαρακτηριστικές αυτού
του τρόπου ερμηνείας του σταλινι-
σμού είναι οι θέσεις του Ζαν Ελεν-
στάιν34. Θεωρήθηκαν προωθημένες
στα χρόνια που εμφανίστηκαν, αλλά
σήμερα θεωρούνται άτολμες και
ξεπερασμένες.
Η εφημερίδα Αυγή παρουσιάζει την κηδεία του Στάλιν στο φύλλο της 7 Μαρτίου 1953. Όπως σε όλο τον κόσμο, η εφη-
μερίδα που εξέφραζε τις θέσεις της ΕΔΑ και εμμέσως του ΚΚΕ τη μετεμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα, έκανε λόγο για
«μεγάλο νεκρό» ενώ το επιτελείο της (διευθυντής ήταν ο Βασίλης Ευφραιμίδης) χρησιμοποίησε σε διακριτό σημείο της
πρώτης σελίδας δυο στίχους του Διονυσίου Σολωμού: «Μακρύς ο λάκκος που άνοιξε και κλει το γίγαντά μου...».
Ακόμα και οι γιουγκοσλάβοι κομ-
μουνιστές, που είχαν ακολουθήσει
έναν ανεξάρτητο δρόμο, υπερασπί-
ζονταν τη λενινιστική κληρονομιά.
Στο βιβλίο της Ντραγκίνια Άρσιτς
υποστηρίζεται ότι «υπήρχαν δυνα-
τότητες και για άλλες, διαφορε-
τικές, εξελίξεις της Οκτωβριανής
Επανάστασης στις συνθήκες της
πρωτόγονης τσαρικής Ρωσίας […]
δυνατότητες συνέχισης και δοκιμής
ενός διαφορετικού προγράμματος,
μιας άλλης αντίληψης, της αντίλη-
ψης του Λένιν»35.
Συνοπτικά, ούτε η κοσμοθεωρία
του κομμουνισμού ούτε ο Λένιν εί-
χαν οποιαδήποτε ευθύνη για τις
σταλινικές θηριωδίες. Ήταν μια
«παρέκκλιση».
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι αντι-
σταλινικοί κομμουνιστές δεν διστά-
ζουν να καθαγιάσουν τον Λένιν.
Είναι χαρακτηριστικό το ακόλου-
θο απόσπασμα από το βιβλίο των
Ερνστ Φίσερ36 και Φρανζ Μάρεκ37
Ο Λένιν με τα δικά του λόγια:
Η σοσιαλιστική επανάσταση
ήταν το κεντρικό πρόβλημα
της ζωής του Λένιν: μ’ αυτήν
άρχιζαν και τελείωναν όλες οι
σκέψεις, όλοι οι υπολογισμοί
του. Υπήρξε ο μεγαλύτερος τα-
κτικός και στρατηγικός νους
στην ιστορία του επαναστατι-
κού κινήματος της εργατικής
τάξης. Όμως, ο «ονειροπόλος
του Κρεμλίνου» [υπογράμμιση
δική μας] δεν ονειρεύτηκε ποτέ
του πως, για να γιορταστούν
τα πενηντάχρονα της επανά-
στασης, την οποία οδήγησε
αυτός στη νίκη, θα στήνονταν
στο Κρεμλίνο ένα μνημείο που
–χώρια από την κακογουστιά
του– τον παραστένει, όχι σαν
τον Προμηθέα του αιώνα μας
[υπογράμμιση δική μας, αλλά
σαν ένα σοβαρό γραφειοκράτη
χωρίς φαντασία.38
Ειρωνεία της Ιστορίας: Παρά
τους ύμνους στον Λένιν, οι δύο
συγγραφείς, ηγετικά στελέχη του
ΚΚ Αυστρίας και πρώιμοι ευρω-
κομμουνιστές, διαγράφηκαν από
το κόμμα το 1969.
Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αυτή
τη γραμμή κινήθηκε και το ΚΚΕ
Εσωτερικού στην Ελλάδα, που προ-
ήλθε από τη διάσπαση του ΚΚΕ το
196839. Σε αυτό το πλαίσιο, δεν
προκαλεί έκπληξη ότι το ηγετικό
του στέλεχος, Σταύρος Καρράς,
προλόγισε βιβλίο με τίτλο Ο Λένιν
για την αστική και την προλεταριακή -
κομμουνιστική ηθική, όπου αναφέρει
ότι «για τον Λένιν και για τις αρχές
της πολιτικής που επεξεργάστηκε
και εφάρμοσε σε όλη του τη ζωή,
είναι απόλυτα ξένη η πολιτική της
βίας, όπως εφαρμόστηκε αργότερα
από τον Στάλιν»40.
Στο μεταξύ έχει μεσολαβήσει
η Άνοιξη της Πράγας και η βίαιη
καταστολή της από τα τανκς των
χωρών του Συμφώνου της Βαρσο-
βίας (πλην Ρουμανίας). Τα τανκς
ισοπεδώνουν την προσπάθεια του
Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ για εξαν-
θρωπισμό του κομμουνιστικού κα-
θεστώτος. Το 1973 κυκλοφορεί στο
Παρίσι το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ
του Αλεξάντερ Σολζενίτσιν. Το μυ-
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 45
Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων
θιστόρημα Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ
γράφτηκε στη δεκαετία 1958-1968.
Μετά την κυκλοφορία του πρώτου
τόμου, στις 2 Φεβρουαρίου 1974,
το ρωσικό καθεστώς συνέλαβε τον
Σολζενίτσιν με την κατηγορία της
«εθνικής προδοσίας». Προ όμως της
κατακραυγής του διεθνούς Τύπου,
την επόμενη ημέρα απελάθηκε. Ο
αντίκτυπος του βιβλίου αυτού ήταν
συγκλονιστικός στις δυτικές δημο-
κρατίες41.
Τότε, στις αρχές της δεκαετίας
του 1970, εμφανίζεται το κίνημα του
ευρωκομμουνισμού, με πρωτεργάτες
το Ιταλικό ΚΚ, το ΚΚ Ισπανίας
και το ΚΚ Γαλλίας (με αρκετούς
δισταγμούς). Ο ευρωκομμουνισμός
ήταν η προσπάθεια σύζευξης των
αρχών της ελευθερίας και της δη-
μοκρατίας με την κομμουνιστική
κοσμοθεωρία42. Γνώρισε πολιτική
και εκλογική δημοτικότητα τις δε-
καετίες του 1970 και του 1980, για
να εξαφανιστεί πολιτικά μετά την
πτώση του Τείχους του Βερολίνου,
το 1989. Η από τα μέσα ανανέωση
της κομμουνιστικής παράδοσης, που
επιχείρησε ο ευρωκομμουνισμός,
συνάντησε την έντονη αντίδραση
των Σοβιετικών.
Εμβληματική μορφή του ευρω-
κομμουνισμού ήταν ο Ενρίκο Μπερ-
λινγκουέρ, γραμματέας του Ιταλικού
ΚΚ, που υποστήριζε ότι «η μετάβα-
ση στο σοσιαλισμό γίνεται πλέον
αντιληπτή ως διαδικασία επέκτασης
και εμβάθυνσης της δημοκρατίας. Ο
ίδιος ο σοσιαλισμός θα ήταν δημο-
κρατικός, θα στηριζόταν στις αξί-
ες και τους κανόνες της πολιτικής
δημοκρατίας και θα εξέφραζε ένα
ανώτερο επίπεδο της ανθρώπινης
ελευθερίας»43.
Παράλληλα, το ιταλικό ΚΚ υπο-
στήριζε τον «ιστορικό συμβιβασμό»
με τις δυνάμεις της χριστιανοδημο-
κρατίας και διακήρυττε, στη βάση
των γκραμσιανών καταβολών του,
ότι «η γραμμή της πλατιάς ενότητας
όλων των δημοκρατικών δυνάμεων,
που πρότειναν και ακολούθησαν με
επιμονή οι κομμουνιστές, είναι η πιο
κατάλληλη να ματαιώσει τις απειλές
φασιστικού και αυταρχικού τύπου και
να βγάλει την κοινωνία μας από την
κρίση που διέρχεται, ακολουθώντας
ένα δρόμο βαθιάς πολιτικής, οικονο-
μικής και κοινωνικής ανανέωσης»44.
Σε παρόμοιο μήκος κύματος, και
με πιο προχωρημένες διατυπώσεις
ήταν και ο Σαντιάγο Καρίγιο, γραμ-
ματέας του Κομμουνιστικού Κόμ-
ματος Ισπανίας, που δήλωνε ρητά:
«παίρνω το θάρρος να θεωρήσω ότι
η αντίληψη της δημοκρατίας που
εκφράζει εδώ ο Λένιν, η ταύτιση
δημοκρατία - Κράτος, ακόμη και η
ιδέα ότι η υποταγή της μειοψηφίας
στην πλειοψηφία αποτελεί άσκηση
της συστηματικής βίας μιας τάξης
ή ενός τμήματος του πληθυσμού
εναντίον του άλλου, αποτελεί περι-
οριστική ερμηνεία της έννοιας της
δημοκρατίας, γεννημένη μέσα στον
πυρετό της πολεμικής εναντίον των
υποστηρικτών του “δημοκρατισμού
του αστικού κράτους”»45. Η έκδοση
του βιβλίου του Καρίγιο «Ευρωκομ-
μουνισμός» και Κράτος προκάλεσε
την έντονη αντίδραση των Σοβι-
ετικών, μέσω του περιοδικού Νέοι
Καιροί (Ιούνιος 1977), σε βαθμό που
ο (διαγραμμένος από το ισπανικό
ΚΚ, από το 1955, συγγραφέας)
Φερνάντο Κλαουντίν να μιλήσει
για «δυτικό σχίσμα» του διεθνούς
κομμουνιστικού κινήματος46.
Οι Σοβιετικοί απαντούσαν σε αυ-
τές τις απόψεις υποστηρίζοντας ότι
«οι σημερινοί συμβιβαστές, ούτε
καν στα λόγια δεν αναφέρονται
στην αυτοτέλεια του προλεταρια-
κού κόμματος. Αυτοί θάθελαν να το
διαλύσουν σε μια ιδεολογικά άμορ-
φη οργάνωση, σε μια οποιαδήποτε
συμμαχία δημιουργημένη με βάση
τη φόρμουλα “ενότητα για την ενό-
τητα”. Αλλά η λογική τους είναι η
ίδια των μενσεβίκων»47.
Ίσως το πλέον γκροτέσκο επεισό-
διο αυτής της σύγκρουσης να δια-
δραματίστηκε το 1976, στη Μόσχα,
στη διάρκεια του 25ου Συνεδρίου
του ΚΚΣΕ, όπου ο Μπερλινγκουέρ
επιβεβαίωσε την αυτόνομη στάση
του ιταλικού ΚΚ, ενώπιον 5.000
αντιπροσώπων κομμουνιστικών κομ-
μάτων, στο επιβλητικό ανάκτορο
των συνεδρίων του Κρεμλίνου.
46 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
O ιταλός κομμουνιστής Αντόνιο Γκράμσι επισήμανε την ανάγκη, πριν από
κάθε απόπειρα κατάληψης της εξουσίας, της «πολιτικής ηγεμονίας, που είναι
το σημείο επαφής ανάμεσα στην “κοινωνία των πολιτών” και την “πολιτική
κοινωνία”, ανάμεσα στη συγκατάθεση και τη βία».
Εκεί ο Μπερλινγκουέρ επέμενε να
μιλήσει για την υποστήριξη του κόμ-
ματός του στον πολυκομματισμό48,
μια λέξη που ήταν απαγορευμένη
στη Σοβιετική Ένωση. Όπως ανα-
φέρεται στη βιογραφία του ιταλού
ευρωκομμουνιστή ηγέτη από τον
Βιττόριο Γκορέζιο, «ο Μπερλινγκου-
έρ απέναντι στο XXV Συνέδριο:
Μέσα στα άδυτα των αδύτων του
Θεού του μονολιθισμού [σσ. της
μονολιθικότητας], για πρώτη φορά
ακούγεται το όνομα του διαβόλου
του πολυκομματισμού».
Ύστερα από έντονες παρασκη-
νιακές διαβουλεύσεις, στη ρωσική
μετάφραση της ομιλίας του αναφέρ-
θηκε ως «πολυμορφικό σύστημα»,
μια μάλλον ουδέτερη απόδοση της
έννοιας του πολυκομματισμού και
του πλουραλισμού49.
Αυτές οι διαρκείς αψιμαχίες έφτα-
σαν στην τελική σύγκρουση το 1981.
Τότε, ο Μπερλινγκουέρ δήλωσε,
χωρίς υπεκφυγές, ότι «η Οκτωβρι-
μεταρρυθμιστεί. Αυτό αποδείχτηκε
Αρχείο The Books’ Journal
ανέφικτο. Διαλυτικές τάσεις άρχι-
σαν να επικρατούν στη Σοβιετική
Ένωση, ενώ οι κομμουνιστικές χώρες
της Ανατολικής Ευρώπης άρχισαν
σταδιακά να αυτονομούνται και η
περίοδος αυτή σφραγίστηκε από την
πτώση του Τείχους του Βερολίνου,
στις 9 Νοεμβρίου 1989.
Πέρα από τα ζητήματα ανελευ-
θερίας, διαπιστώνεται και η πλήρης
αποτυχία στον οικονομικό τομέα, με
βάση τις αρχές του κεντρικού σχεδια-
σμού και της κολεκτιβοποίησης. Πα-
ρατηρούμε τη βαθμιαία αποσάθρωση
του κεντρικού σχεδιασμού μπροστά σε
μια όχι πλέον απλή αλλά περίπλοκη
οικονομία. Είναι προφανές ότι ο κομ-
μουνισμός έπεσε από τα μέσα γιατί
απέτυχε ως σύστημα οργάνωσης και
της οικονομίας και της κοινωνίας.
Έκανε τη ζωή του κόσμου μια πληκτι-
κή και έμφοβη μιζέρια. Αποδείχτηκε
έμπρακτα ότι ο κεντρικός σχεδιασμός
της οικονομίας δεν λειτουργεί χωρίς
την απειλή βίας.
Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης
ήταν αναπόφευκτη, κάτι που συνέβη
το 1991.
Υπάρχει μια εκπληκτική περιγραφή
για την ατμόσφαιρα εκείνης της επο-
χής στο εξαιρετικό βιβλίο του Αρκάντι
Οστρόφσκι, Η επινόηση της σύγχρονης
Ρωσίας:
«Εμείς, οι μεταρρυθμιστές του
1985, προσπαθήσαμε να κα-
ταστρέψουμε τη μπολσεβίκι-
κη “εκκλησία” στο όνομα μιας
πραγματικής θρησκείας και ενός
αληθινού Ιησού, μη συνειδητο-
ποιώντας ακόμη ότι η θρησκεία
μας ήταν ψεύτικη και ο Ιησούς
ανή Επανάσταση έχει χάσει την μας ένας απατεώνας», έγραψε
προωθητική της δύναμη». ο Αλεξάντερ Γιάκοβλεφ. «Κατέ-
Ο κύβος είχε ριφθεί. Ήταν το ληξα να μισώ τον Λένιν και τον
τέλος μιας ολόκληρης εποχής. Στάλιν – αυτά τα τέρατα που
με είχαν σκληρά εξαπατήσει και
διαλύσει τον ρομαντικό κόσμο
Περίοδος 3η (1981-1989): των ελπίδων μου».50
Η αποκαθήλωση του Λένιν και
της Οκτωβριανής Επανάστασης Για την Ευρωπαϊκή Αριστερά αυτό
Στο μεταξύ, οι εξελίξεις είναι ραγδαίες ήταν το τέλος των ψευδαισθήσεων.
στη Σοβιετική Ένωση. Όλο και περισσότεροι συνειδητο-
Στα τέλη του 1982 πεθαίνει ο ποιούσαν, οδυνηρά, ότι το τέρας του
Μπρέζνιεφ. Ακολουθούν για πολύ σταλινισμού δεν προήλθε από παρ-
μικρό χρονικό διάστημα στην ηγεσία θενογένεση. Ήταν φυσική εξέλιξη
της χώρας οι Γιούρι Αντρόποφ και της μονοκρατορίας του κόμματος
Κονσταντίν Τσερνιένκο, ενώ το 1985 που επέβαλε, πριν από τον Στάλιν,
αναλαμβάνει την ηγεσία ο Μιχαήλ ο Λένιν. Όπως έγραψε στα τέλη της
Γκορμπατσόφ με μια μεταρρυθμιστική δεκαετίας του 1970 ο Κολακόφσκι,
ατζέντα, παραχωρώντας περισσό-
τερες ελευθερίες στο πλαίσιο της Η εξίσωση: αλήθεια = κοσμο-
Περεστρόικα (ανασυγκρότηση) και θεωρία του προλεταριάτου =
της Γκλάσνοστ (διαφάνεια). μαρξισμός = κοσμοθεωρία του
Η υπό τον Γκορμπατσόφ ηγετι- κόμματος = σκέψεις του ηγέτη,
κή ομάδα είχε την αυταπάτη ότι το είναι εντελώς σωστή στη λενι-
σοβιετικό σύστημα θα μπορούσε να νιστική εκδοχή του κόμματος.
 Ο Στάλιν αντιπαρατέθηκε στη

Gad Lerner
χρήση της φράσης μαρξισμός και
λενινισμός και την αντικατέστησε
με το «μαρξισμός-λενινισμός»,
αφού η πρώτη ονομασία υπο-
νοούσε δύο ξεχωριστά δόγματα,
ενώ η δεύτερη έπρεπε να τονίζει
ότι το δόγμα είναι μόνο ένα και
ότι ο λενινισμός δεν είναι κάποιο
ξεχωριστό ρεύμα στο εσωτερικό
του μαρξισμού, αλλά ο μαρξισμός
που εφαρμόζεται στη νέα εποχή.
Ο μαρξισμός-λενινισμός δεν είναι
παρά το σταλινικό δόγμα, μαζί
με τη χρηστομάθεια τσιτάτων
από τον Λένιν, τον Ένγκελς και
τον Μαρξ, που εκείνος διάλεξε,
γιατί στη σταλινική περίοδο δεν
ήταν ελεύθερος να διαβάζει κα-
νείς αυθαίρετα τον Μαρξ και τον
Λένιν ή ακόμη και τον Στάλιν: ο
μαρξισμός-λενινισμός περιλαμβά-
νει μόνο εκείνα τα τσιτάτα που
ενέκρινε ο ηγέτης και είχαν σχέση
με το δόγμα που εκείνος έλεγχε.51

Ειδικά στο χώρο του ευρωκομμου-

νισμού, έγινε αντιληπτό ότι το σύν-
θημα «σοσιαλισμός με ανθρώπινο
πρόσωπο», δηλαδή το μπόλιασμα
της κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας
με τις αρχές της Δημοκρατίας και
της ελευθερίας ήταν ουτοπικό. Ένας
«ανθρώπινος» κομμουνισμός δεν εί-
χε καμία τύχη, δεν θα μπορούσε να
συγκροτήσει μια σοβαρή πολιτική
πρόταση για τις χώρες της Δυτικής
Ευρώπης, όπου οι φιλελεύθερες δη-
μοκρατίες ήταν γερά εδραιωμένες.
Ακριβώς για το λόγο αυτό το
Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, το
μεγαλύτερο της Δυτικής Ευρώπης,
αποφάσισε να αλλάξει το όνομά του,
να αποσύρει το σφυροδρέπανο και να
υποστείλει την κόκκινη κομμουνιστική
σημαία σ’ ένα δραματικό Συνέδριο,
στις 3 Φεβρουαρίου 1991, ύστερα
από εισήγηση του τότε γραμματέα
του Ακίλε Οκέτο. Το όνομα του νέου
κόμματος ήταν Δημοκρατικό Κόμμα
της Αριστεράς. Λίγο αργότερα, συμ-
μετείχε στον Συνασπισμό της Ελιάς
(1995-2007), που εξελίχθηκε στο
Δημοκρατικό Κόμμα. Η Ελιά και το
Δημοκρατικό Κόμμα, παρά τα έντονα
κατά καιρούς εσωτερικά τους προβλή-
ματα, άσκησαν κυβερνητική εξουσία
από το 1996 έως το 2001, από το
2006 έως το 2009 και από το 2013
έως σήμερα.
Περίοδος 4η
(1989 - σήμερα):
Ο κομμουνισμός ως ολοκληρω-
τισμός
Η πτώση του τείχους του Βερολί-
νου και η διάλυση της Σοβιετικής
O ιταλός κομμουνιστής ηγέτης Ενρίκο Μπερλινγκουέρ (αριστερά), θεμελιωτής και υπέρμαχος του ρεύματος που
αποκλήθηκε ευρωκομμουνισμός, συναντιέται, τον Μάιο του 1977, με τον επικεφαλής των χριστιανοδημοκρατών Άλντο
Μόρο, σφραγίζοντας μια πολιτική επιλογή που αποκλήθηκε «ιστορικός συμβιβασμός». Σε περίοδο βαθύτατης κρίσης
στην πολιτική ζωή της Ιταλίας, ο Μπερλινγκουέρ υποστήριξε τη σύμπραξη των δυνάμεων του συνταγματικού τόξου
εναντίον σχεδίων αντιδημοκρατικής εκτροπής. Το 1978, ωστόσο, η ιταλική αριστερή τρομοκρατία επέφερε βαρύ
πλήγμα στο συναινετικό ΚΚ Ιταλίας και στις δυνάμεις της δημοκρατικής ομαλότητας. Ο Μόρο απήχθη από τις Ερυθρές
Ταξιαρχίες και, αφού κρατήθηκε επί 54 ημέρες όμηρος, δολοφονήθηκε στις 9 Μαΐου 1978.
Ένωσης απελευθέρωσαν τη σκέψη να ερευνήσουν και να μελετή- γενική θεωρία του σύμπαντος»54,
πολλών διανοητών στον χώρο της σουν ένα μεγάλο ιστορικό αί- επαληθεύτηκαν.
Ευρωπαϊκής Αριστεράς. Όπως χα- νιγμα και η απάντηση που θα Πλέον, όλο και περισσότεροι με-
ρακτηριστικά είχε πει ο Λεωνίδας δώσουν ούτε μία θα είναι ούτε λετητές αντιμετωπίζουν τον κομ-
Κύρκος, «το τείχος του Βερολίνου οριστική.52 μουνισμό ως μια κοσμοθεωρία στο
έπεσε στα κεφάλια μας». πλαίσιο του ευρύτερου φαινομένου
Ακόμα πιο σοκαριστικό ήταν Έρχονται ξανά στην επικαιρότητα του ολοκληρωτισμού55. Ο ολοκλη-
το γεγονός ότι ελάχιστοι θρήνη- φωνές όπως εκείνες του φιλελεύ- ρωτισμός είναι ένα διφυές και δισυ-
σαν το τέλος της Οκτωβριανής θερου σοσιαλιστή Κάρλο Ροσέλι, πόστατο φαινόμενο, με όψεις του
Επανάστασης και του σοβιετικού που επισήμαιναν ότι το πρόβλημα το φασισμό και τον κομμουνισμό.
καθεστώτος. Όπως επισήμανε εύ- έγκειται στην ίδια τη θεωρητική Χρωστάμε τη θεμελίωση της
στοχα ο Αντώνης Καρκαγιάννης, βάση της κομμουνιστικής κοσμοθε- θεωρίας του ολοκληρωτισμού σε
ωρίας, που είναι ο μαρξισμός. Πρό- δύο εξέχουσες φυσιογνωμίες της
αυτή η επανάσταση - πραξικό- κειται για μια ιδεολογία ολιστική, ευρωπαϊκής διανόησης, τη Χάννα
πημα, έπειτα από μια ταραχώδη εσχατολογική, ολοκληρωτική. Ο Άρεντ και τον Καρλ Πόπερ. Κα-
ζωή περίπου 73 ετών, γεμάτη Ροσέλι τα έγραφε από το 1930: «η θόλου τυχαίο ότι η πρώτη ανήκει
δόξα και καταισχύνη, κατέρ- θέση που υποστηρίζω είναι [...] μια στην Αριστερά και ο δεύτερος στη
ρευσε χωρίς να βρεθεί ούτε θαρραλέα θέση χειραφέτησης. Να φιλελεύθερη σκέψη.
ένας να την υπερασπισθεί ως αποδεχτούμε ό,τι είναι ζωντανό, να Στην εμβληματική μελέτη της
παγκόσμια αξία, όπως επί δε- απορρίψουμε ανοιχτά, οριστικά, ό,τι Άρεντ, Πηγές του Ολοκληρωτισμού
καετίες θεωρούνταν. Σαν να εσφαλμένο, ουτοπικό, συγκυριακό (1951), επισημαίνεται ότι ο ολοκλη-
ήταν η παταγώδης αποκάλυψη υπάρχει στον μαρξισμό. Το συμπέ- ρωτισμός, που έχει δύο είδη, τον
ενός ψεύδους. Πού βρισκόταν ρασμα λοιπόν στο οποίο κατέληξα ναζισμό και τον μπολσεβικισμό56,
η αλήθεια της που την έκανε είναι ότι ο αληθινά ξεπερασμένος συνιστά μια νέα μορφή κρατικής
ικανή να επικρατήσει και να Μαρξ είναι ο Μαρξ θεωρητικός και συγκρότησης, όπου η ιδεολογία έχει
διαμορφώσει μια πανίσχυρη πα- προφήτης του σοσιαλιστικού κινή- κυρίαρχο και καθοριστικό ρόλο. Για
γκόσμια κατάσταση και πού το ματος»53. Οι φόβοι του Ουμπέρτο τον ναζισμό, η ιστορία συμπυκνώ-
ψεύδος της που την οδήγησε Τσερόνι, κορυφαίου θεωρητικού του νεται στην έννοια της φυλής. Για
στην άδοξη και ταπεινωτική Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος τον κομμουνισμό, στην έννοια της
κατάρρευση (από τα πιο ταπει- ότι «ο μαρξισμός είναι καταδικα- κοινωνικής τάξης. Αν το αποδεχτού-
νωτικά γεγονότα της Ιστορίας); σμένος στην αποτυχία αλλά και στη με, τότε το ολοκληρωτικό σύστημα
Νομίζω ότι οι ιστορικοί έχουν γελοιοποίηση όταν παριστάνει τη έχει εγκατασταθεί. Όλες οι πράξεις

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 47

 Γκλυκσμάν και τους «νέους φιλοσό-

Αρχείο The Books’ Journal

φους», τον Πωλ Τυμπώ και το περι-
οδικό Esprit66.
Όπως χαρακτηριστικά είχε επιση-
μάνει η Άρεντ, «πρακτικά έχει μικρή
σημασία αν τα ολοκληρωτικά κινή-
ματα θα υιοθετήσουν το σχήμα του
ναζισμού ή του μπολσεβικισμού, αν
θα οργανώσουν τις μάζες στο όνομα
της φυλής ή της κοινωνικής τάξης, αν
θα υποκριθούν ότι ακολουθούν τους
νόμους της ζωής και της φύσης ή της
διαλεκτικής και της οικονομίας»67.
Αυτή η αντι-ολοκληρωτική παρά-
δοση έχει γίνει συστατικό στοιχείο
του κοινού δημοκρατικού κεκτημένου
των φιλελεύθερων ευρωπαϊκών χωρών
και έχει εκφραστεί με το ψήφισμα
του Ευρωκοινοβουλίου που έχει τίτλο
«Ευρωπαϊκή Συνείδηση και Ολοκλη-
ρωτισμός». Στο κείμενο αυτό, μεταξύ
άλλων, αναφέρεται:

Η Ευρώπη δεν θα ενωθεί ποτέ

αν δεν μπορέσει να καταλήξει
σε κοινή θεώρηση της ιστορίας
21 Δεκεμβρίου 1949, Μόσχα. Ρετουσαρισμένη φωτογραφία από τις υπηρεσίες προπαγάνδας του σταλινισμού, με τον
της, να αναγνωρίσει το ναζισμό,
Μάο (αριστερά, σε πρώτο πλάνο) να φωτογραφίζεται πλάι στον Στάλιν, στην τελετή των εβδομηκοστών γενεθλίων του το σταλινισμό και τα φασιστικά
δεύτερου. Στην πρωτότυπη φωτογραφία, πίσω από τους δύο κομμουνιστές ηγέτες, βρίσκονταν ο στρατάρχης Νικολάι και κομμουνιστικά καθεστώτα ως
Μπουλγκάνιν, υπουργός Άμυνας της ΕΣΣΔ, ο Βάλτερ Ούλμπριχτ, αναπληρωματικό μέλος της Τρίτης Διεθνούς και μέρος της κοινής ιστορίας της και
από την επόμενη χρονιά γενικός γραμματέας του ΚΚ Ανατολικής Γερμανίας και ο Γιουμγιαατζίν Τσεντέμπαλ, από τη αν δεν διεξαγάγει τίμιο και ουσι-
Μογγολία. Πάντως, οι σχέσεις του ΚΚ Κϊνας με την ΕΣΣΔ διαταράχθηκαν ιδιαίτερα μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Η αστικό διάλογο για τα εγκλήματα
αντιπροσωπεία του κινεζικού ΚΚ, που είχε ηγέτη τον αποκαλούμενο τότε και Στάλιν της Κίνας, διαφοροποιήθηκε από των καθεστώτων αυτών κατά τον
την κριτική στον σταλινισμό και διέρρηξε σχέσεις με το ΚΚΣΕ. Έκτοτε, και μέχρι το 1991, οι σχέσεις των δύο κομμάτων
παρέμειναν τεταμένες. Δημιουργήθηκε σε αρκετές χώρες ένα είδος υπεραριστερού μαοϊκού κινήματος, με περιορισμένη
περασμένο αιώνα68.
εμβέλεια και επιρροή, ιδίως στην Ευρώπη. Τα μαρξιστικά-λενινιστικά κόμματα, όπως αποκαλούνταν, υπερασπίζονταν
τις κατακτήσεις της Οκτωβριανής Επανάστασης, μυθοποιούσαν τον Μάο και εγκαλούσαν τη Σοβιετική Ένωση για Το ψήφισμα εγκρίθηκε με ευρύτα-
«ρεβιζιονισμό». Σε πολλές περιπτώσεις διασπάστηκαν, ακολουθώντας τη συνήθη μοίρα των αριστερίστικων γκρουπού- τη πλειοψηφία από τις σημαντικές
σκουλων με την υπεριδεολογικοποίηση των διαφορετικών απόψεων. πολιτικές πτέρυγες του Ευρωκοινο-
του θα μπορούν να νομιμοποιηθούν τρόπο, μιλάει «για το παραμύθι των (ευτυχώς απρόσιτος) ξεπερνάει βουλίου: σοσιαλιστές, Λαϊκό Κόμμα,
είτε με την επίκληση της φυλής, οπαδών του ολοκληρωτισμού» και τον έλεγχο και την εξουσία της φιλελεύθερους, Πράσινους. Καταψη-
είτε με τους νόμους της Ιστορίας. επισημαίνει ότι «μόνο η δημοκρατία προσωπικής ζωής κάθε υπηκόου: φίστηκε από τους έλληνες βουλευτές
Ο ολοκληρωτισμός έχει απλές απα- παρέχει ένα θεσμικό πλαίσιο τέτοιο η ιδεολογία πρέπει να αντικατα- του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ, ενώ η
ντήσεις για το παρελθόν, το παρόν που να επιτρέπει τη χωρίς βίαια μέσα στήσει την προσωπική ζωή και Νέα Δημοκρατία απείχε, πλην 2 ευ-
και το μέλλον. Όπως χαρακτηρι- μεταρρύθμιση και, έτσι, τη χρήση του να μετατρέψει τους ανθρώπους ρωβουλευτών της.
στικά αναφέρει η Χάννα Άρεντ, ο λόγου στα πολιτικά ζητήματα»60. Υπο- σε αποτυπώματα ιδεολογικών
ολοκληρωτισμός «παντού όπου κα- γραμμίζει δε, ανιχνεύοντας τις ρίζες αποσπασμάτων, με άλλα λόγια η
τέκτησε την εξουσία, δημιούργησε του ολοκληρωτισμού στη διδασκαλία ιδεολογία εκμηδενίζει τη μορφή Ο ελληνικός εξαιρετισμός
εντελώς νέους πολιτικούς θεσμούς, του Πλάτωνα, ότι «ο ολοκληρωτι- της προσωπικής ζωής. Κατά συ- Στην Ελλάδα έχουμε την εμφάνι-
κατέστρεψε όλες τις κοινωνικές, σμός δεν μπορεί να θεωρήσει καμιά νέπεια, πηγαίνει πολύ μακρύτερα ση του ευρωκομμουνιστικού ΚΚΕ
νομικές και πολιτικές παραδόσεις κριτική ως φιλική, αφού κάθε κριτική από οποιαδήποτε θρησκεία62. Εσωτερικού, μετά τη διάσπαση του
της χώρας. Δεν έχουν σημασία η μιας παρόμοιας αυθεντίας πρέπει να 1968, στη 12η Ολομέλεια69. Το κόμ-
συγκεκριμένη εθνική παράδοση ή αμφισβητήσει την ίδια την αρχή της Είναι εξαιρετικά διεισδυτική η παρα- μα αυτό συμμετείχε στην ατελέσφο-
η ειδική πνευματική πηγή της ιδε- αυθεντίας»61. τήρηση του Τσβέταν Τοντόροφ ότι ρη προσπάθεια εξανθρωπισμού του
ολογίας του»57. Με τα λόγια του Κολακόφσκι κομμουνισμός και ναζισμός ανήκουν κομμουνισμού, αλλά δεν μπόρεσε
Ο Καρλ Πόπερ, με τα έργα του Η στην ίδια «συνομοταξία».63 «Τα τρομο- να αποσπάσει ευρύτερη πολιτική
ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της58 και η ολοκληρωτική εξουσία και η κρατικά όργανα τύπου Τσε-Κα και οι επιρροή. Το ορθόδοξο ΚΚΕ κέρδι-
Η ένδεια του ιστορικισμού59, κατέδειξε ολοκληρωτική ιδεολογία προσδι- πρακτικές εξολόθρευσης ολοκλήρων σε τη μάχη της επικράτησης στον
ότι ο ολοκληρωτισμός είναι θεμελι- ορίζονται αμοιβαία. Η ολοκληρω- στρωμάτων του πληθυσμού έγιναν παραδοσιακό κομμουνιστικό χώρο.
ωδώς ασύμβατος με τις αρχές της τική ιδεολογία είναι ισχυρότερη, δυνατές ή και απαραίτητες από το Το ΚΚΕ Εσωτερικού εγκατέλειψε
ανοιχτής κοινωνίας των φιλελεύθερων τουλάχιστον από την άποψη των ίδιο το κομμουνιστικό σχέδιο», επι- τα κομμουνιστικά σύμβολα, μετεξε-
δημοκρατιών λόγω της βεβαιότητας προθέσεών της, από οποιαδήπο- σημαίνει ο βουλγαρικής καταγωγής λίχθηκε στην ΕΑΡ (Ελληνική Αρι-
των οπαδών του ότι η Ιστορία βαδίζει τε θρησκευτική πίστη που μας στοχαστής.64 στερά), με γραμματέα τον Λεωνίδα
προς ένα προκαθορισμένο μέλλον, είναι γνωστή από την Ιστορία· όχι Ειδικά στη Γαλλία αναπτύσσεται Κύρκο,70 και συμμάχησε με το ΚΚΕ
σύμφωνα με κανόνες τους οποίους μόνο προτίθεται να συμπεριλάβει ένα αντι-ολοκληρωτικό κίνημα65, για τη δημιουργία του Συνασπισμού
ήδη γνωρίζουμε (οι σιδερένιοι νόμοι τη συνολική πραγματικότητα, όχι εμπνεόμενο από τον Κλοντ Λεφόρ, της Αριστεράς. Για το θέμα αυτό
της Ιστορίας, κατά τον Στάλιν). μόνο εμφανίζεται ως αλάθητη και τον Κορνήλιο Καστοριάδη και το χρειάζεται αναλυτικότερη παρου-
Ο Πόπερ, με εξαιρετικά διεισδυτικό υποχρεωτική, αλλά ο στόχος της περιοδικό Textures, από τον Αντρέ σίαση.
Για την επίδραση όλων αυτών των

48 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

εξελίξεων στην ελληνική Αριστερά
πρόκειται σύντομα να κυκλοφορήσει
ένα βιβλίο του Λεωνίδα Χατζηπρο-
δρομίδη με τίτλο Το νεκροταφείο
των Ιδεών 1917-2017, απ’ όπου ένα
χαρακτηριστικό απόσπασμα:
Η ελληνική εμπειρία του λενι-
νο-σταλινισμού ήταν πολύ έντο-
νη, παρ’ ότι δεν επιβλήθηκε στη
χώρα μας. Αλλά ο εμφύλιος και
οι δικτατορίες άφησαν βαθιά
τραύματα στην κοινωνία. Το
ΚΚΕ, παρά την κατάρρευση
του συστήματος, έμεινε προ-
σκολλημένο σε μια ερμηνεία
συνωμοσίας, ότι άλλοι παρά-
γοντες και πρόσωπα έφταιξαν
για την πτώση του, αρνούμενο
τις νομοτέλειες της οικονομίας
και του ιστορικού αδιεξόδου
του. Αυτή είναι περισσότερο
μια αμυντική τοποθέτηση, όπου
και ο Μαρξ και ο Λένιν έχουν
τη θέση τους, αλλά κυρίως η
χρονική διάρκεια της επιβολής
του σταλινισμού χαρακτηρίζουν
την απολογητική του.71
Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα
και σήμερα επιβιώνει στην Ελλά-
δα μια πολιτική υποστήριξη προς
την κομμουνιστική κοσμοθεωρία,
όχι μόνο σε κάποια περιθωριακά
γκρουπούσκουλα αλλά στο κόμμα
του ΣΥΡΙΖΑ. Πρόσφατα κορυφαίο
στέλεχος του ΣΥΡΙΖΑ, ο Αριστεί-
δης Μπαλτάς, που έχει διατελέσει
υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού,
υποστήριξε:
Και το έβδομο Κ; Ας το αφή-
σουμε προσωρινά ασχολίαστο.
Γιατί είναι αυτό που διέπει και
συνενώνει όλα τα παραπάνω.
Είναι το Κ του Κομμουνισμού
[στο πρωτότυπο, Κ κεφαλαίο,
με bold στοιχεία, υπογράμμιση
δική μας], όπως η ιδέα του έχει
ήδη αρχίσει να ανανεώνεται και
να εμπλουτίζεται από τη δράση
και τη σκέψη αμέτρητα πολλών.
Σε ολόκληρο τον κόσμο.72
Σε αυτή τη γραμμή της υπεράσπισης
του κομμουνισμού εντάσσονται και
οι αντιδράσεις του υπουργού Δι-
καιοσύνης Σταύρου Κοντονή73 στο
συνέδριο που οργάνωσε η Εσθονική
Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένω-
σης74 με αφορμή την Ευρωπαϊκή
Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του
Κομμουνισμού και του Ναζισμού
στο Ταλίν75.
Φαίνεται ότι στην Ελλάδα ο
κομμουνιστικός μύθος έχει, ακό-
μα, ισχυρές ρίζες. Αυτό από μόνο
του συνιστά ωρολογιακή βόμβα στα
10 Νοεμβρίου 1989, Βερολίνο. Το τείχος που χώριζε την ανατολική Γερμανία έχει πέσει την προηγουμένη. Ένας αστυ-
νομικός παρατηρεί δυο τυφλές που έφτασαν στο γκρεμισμένο τείχος. Πάντως, ουδείς τότε φανταζόταν ότι η πτώση του
τείχους ήταν μόνο η αρχή της κατάρρευσης όλων των κομμουνιστικών καθεστώτων της ανατολικής Ευρώπης, ασφαλώς
και της ΕΣΣΔ. Ο Λεωνίδας Κύρκος είχε πει: «το τείχος του Βερολίνου έπεσε στα κεφάλια μας».
θεμέλια της ασταθούς Δημοκρατίας
μας. zx
1. E. Χ. Καρ, Μικρή Ιστορία της Ρωσικής
Επανάστασης. Από τον Λένιν στον Στάλιν,
1917-1929, Πατάκη 2017.
2. Eric Hobsbawm, H Εποχή των Άκρων,
Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991,
Θεμέλιο 2002.
3. Τζον Ριντ, Δέκα μέρες που συγκλόνι-
σαν τον Κόσμο, Αλφειός 1975.
4. Και τα δύο αποσπάσματα από το
Λένιν, Η προλεταριακή επανάσταση και
ο αποστάτης Κάουτσκι, Νέοι Στόχοι 1973.
Ηλεκτρονικά στο http://praxisreview.gr/v-i-
lenin-% cf%84%ce%b1-%cf%83%ce%b
%ce%b2%ce%b9%ce%ad%cf%84-
%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%b7-
%ce%ba %cf%81%ce%b1%cf%
84%ce %b9%ce %ba%ce%ae- %ce%b
f%cf%81%ce%b3%ce%ac%ce%b
d%cf%89%cf%83%ce%b7/ Συνιστώ
ένθερμα σε όποιον ενδιαφέρεται να εμβα-
θύνει στα θέματα που θίγονται στον παρόν
κείμενο να διαβάσει το βιβλίο του Λένιν.
Πρόκειται για τη βίβλο της ανελευθερίας
του κομμουνισμού.
5. Είναι πραγματικό γεγονός ότι η εκλε-
γείσα Συντακτική δεν συγκλήθηκε ποτέ.
Οι Μπολσεβίκοι δεν είχαν πλειοψηφία.
Είχαν όμως τα όπλα.
6. Β.Ι. Λένιν, Διαλεχτά έργα, τόμος 26,
Θέσεις για την Συντακτική Συνέλευση,
Προοδευτικοί εκδότες, Μόσχα 1972, σελ.
379-383.
7. Rosa Luxemburg ([1918] 1922): „Zur
russischen Revolution“. Gesammelte Werke,
Bd. 4, Berlin (Dietz) 1970, S. 345. [Για
τη Ρωσική Επανάσταση. Άπαντα, τόμ. 4,
σελ. 345].
8. Β. Ι. Λένιν, Η επαναστατική φρασεολογία,
Εκδόσεις Χρόνος, Αθήνα 1974, σελ. 122.
9. Lenin, «Partinaia Organizatsii I parti-
naia literatura» [κομματική οργάνωση και
κομματική λογοτεχνία], Μόσχα 1965, σελ.
5-6. Αναφέρεται στο εξαιρετικό κείμενο
του Δημήτρη Ραυτόπουλου, «Μαύρο στα
κανάλια. Φως στην ιδεολογία», Athens
Voice, 25 Φεβρουαρίου 2016, http://www.
athensvoice.gr/politiki/mayro-sta-kanalia-
fos-stin-ideologia
10. Bertram D. Wolfe, Three who made
a Revolution, Ν. Υόρκη, 1948, σελ. 324.
11. Neil Faulkner, «Σταλινισμός: Το πι-
κρό φρούτο της ήττας της επανάστα-
σης», tvxs, 19 Ιουνίου 2012, http://tvxs.
gr/news/taksidia-sto-xrono/stalinismos-
pikro-froyto-tis-ittas-tis-epanastasis-toy-
neil-faulkner
12. Δες Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Ο
σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές
του, Επίκεντρο 2013.
13. Ιδιαίτερα σημαντικές οι επισημάνσεις
της Ροσάνα Ροσάντα, στο: Άνταμ Σαφ,
Λεόν Τρότσκι, Το παρόν και το μέλλον του
σοσιαλισμού, Γλάρος 1983.
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 49
Κωνσταντίνος Πίττας
14. Mark Lilla, Η σαγήνη των Συρακουσών.
Διανοούμενοι στην πολιτική, The Athens
Review of Books, 2014, σελ. 254.
15. Γιώργος Αγγελόπουλος (επιμ.), «Δι-
ανοούμενοι μαγεμένοι από τον Στάλιν
- Γίγαντες του γαλλικού πνεύματος είχαν
γοητευθεί από το σοβιετικό καθεστώς
και τους ηγέτες του, σύμφωνα με στοι-
χεία που παρουσιάζονται στην έκθεση
“Ιντελιγκέντσια” στο Παρίσι», Τα Νέα,
29 Δεκεμβρίου 2012.
16. Ο Όργουελ έγραψε σειρά βιβλίων,
με κορυφαία το 1984. Ο μεγάλος αδελφός,
Κάκτος 1978 και τη Φάρμα των ζώων, Α.Α.
Λιβάνης 1995.
17. Ο πολυγραφότατος Άρθουρ Καίστλερ
έγραψε το 1940 το αξεπέραστο Το Mηδέν
και το Άπειρο, Πατάκη 2014 και το Ο
κομισάριος και ο γιόγκι, Κάκτος 1990.
18. Βαρλάμ Σαλάμοφ, Ιστορίες από την
Κολιμά, Ίνδικτος 2011.
19. Συγκλονιστικό το βιβλίο, γραμμένο
το 1959, του Βασίλι Γκρόσμαν, Ζωή και
πεπρωμένο, Γκοβόστης 2013.
20. Βίκτορ Σερζ, Υπόθεση Τουλάγεφ,
Scripta 2007.
21. Η αξεπέραστη τριλογία του Μάνες
Σπέρμπερ, Η Καμένη Βάτος, Καστα-
νιώτης 2013, Πιο βαθιά και από την
άβυσσο, Καστανιώτης 2014 και Χωρίς
τέλος, Καστανιώτης 2015.
22. Ray Bradbury, Φαρενάιτ 451, Άγρα
2012. Φαρενάιτ 451 είναι η θερμοκρα-
σία στην οποία καίγονται τα βιβλία.
23. Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόυμαν,
Μίλενα από την Πράγα, Κίχλη 2015.
Μεταγενέστερο από την περίοδο που
εξετάζουμε, αφού πρωτοκυκλοφόρησε το
1963, εντάσσεται σε αυτή την παράδοση
δεδομένου ότι αφηγείται τη διπλή εμπει-
ρία της, πρώτα από τα σοβιετικά και
κατόπιν από τα ναζιστικά στρατόπεδα.
24. Paul Ginestier, Η ζωή και η σκέψη
του Καμύ, Άπειρον, χ.χ.
25. Καίστλερ, ό.π., σελ. 211.
26. Αναφορά στο βιβλίο του Μωρίς
Μερλώ-Ποντύ, Ανθρωπισμός και τρο-
μοκρατία, Εξάντας 1988.
27. Για τα όρια στη σκέψη και την
πράξη του Γκράμσι, Περικλής Σ. Βαλ-
λιάνος, «Αντόνιο Γκράμσι: Ο ολοκλη-
ρωτισμός με ανθρώπινο πρόσωπο»,
Athens Review of Books, τεύχος 86,
Ιούλιος-Αύγουστος 2017.
28. Αναφέρεται στο Χατζηπροδρομί-
δης, Ο σταλινισμός …, ό.π., σελ. 67-68.
29. Αντόνιο Γκράμσι, Παρελθόν και
Παρόν, Στοχαστής 1974, σελ. 95.
30. Αντόνιο Γκράμσι, Η οργάνωση της
κουλτούρας, Στοχαστής 1973.
31. Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, «Η
σινοσοβιετική ρήξη», Η Καθημερινή,
19 Σεπτεμβρίου 2015.
32. Για τη δολοφονία του Τρότσκι από
τον Ραμόν Μερκαντέρ, πράκτορα του
σταλινικού καθεστώτος, έχουν γραφτεί
δύο αξεπέραστα βιβλία. Χόρχε Σε-
μπρούν, Ο δεύτερος θάνατος του Ραμόν
Μερκαντέρ, Θεμέλιο 1983 και Λεονάρ-
δο Παδούρα, Ο άνθρωπος που αγαπούσε
τα σκυλιά, Καστανιώτη 2011.
33. Για την πανσπερμία των αριστε-
ρών σχηματισμών στη Γαλλία, Jacques
Julliard, Οι Αριστερές της Γαλλίας, Πό-
λις 2015.
34. Ζαν Ελενστάιν, Ιστορία του στα-
λινικού φαινομένου, Θεμέλιο 1980 και
Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, τόμοι
δύο, Θεμέλιο 1976.
35. Ντραγκίνια Άρσιτς, Κοινωνικές και
οικονομικές ρίζες του σταλινισμού – και
η διαθήκη του Λένιν, Ωκεανίς 1975,
σελ. 11.
36. Ο Ερνστ Φίσερ ήταν ηγετικό στέ-
λεχος του ΚΚ Αυστρίας, που εργάστηκε
στη Μόσχα στην Τρίτη Διεθνή και έχει
γράψει εξαιρετικές αναμνήσεις από
εκείνη την εποχή του τρόμου. Είναι
επίσης συγγραφέας του δημοφιλούς
στην εποχή του βιβλίου Η αναγκαιότητα
της Τέχνης, Μπουκουμάνης 1972.
37. Για τον Μάρεκ υπάρχει ένα πολύ
συγκινητικό κείμενο του Χόμπσμπωμ
στον Guardian. “Eric Hobsbawm, My
50 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
hero Franz Marek”, The Guardian,
12 Δεκεμβρίου 2009, https://www.
theguardian.com/books/2009/dec/12/
eric-hobsbawm-hero-franz-marek. Στα
ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του,
Φραντς Μάρεκ, Η φιλοσοφία της Επα-
νάστασης, Ολκός 1973.
38. Ερνστ Φίσερ, Φρανζ Μάρεκ, Ο
Λένιν με τα δικά του λόγια, Ηριδανός
1973, σελ. 197-198.
39. Για την ιστορία της διάσπασης
του ΚΚΕ, το πλέον διεισδυτικό βιβλίο
είναι: Πάνος Δημητρίου, Εκ Βαθέων,
Θεμέλιο 1997.
40. Ο Λένιν για την αστική και την
προλεταριακή - κομμουνιστική ηθική
(πρόλογος Σταύρος Καρράς), Εκδόσεις
Καραντζά 1975, σελ. XV.
41. Στα ελληνικά, Αλεξάντερ Σολζε-
νίτσιν, Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ, τόμος 1
(μετάφραση: Κίρα Σίνου), Πάπυρος,
Αθήνα 2009, τόμος 2 (μετάφραση: Δη-
μήτρης Τριανταφυλλίδης), Πάπυρος,
Αθήνα 2013.
42. Ίσως το βιβλίο που συμπυκνώνει με
τον καλύτερο τρόπο την ευρωκομμου-
νιστική οπτική γωνία είναι: Τζουζέπε
Βάκα, Δημοκρατία, Αστικό Κράτος και
Σοσιαλισμός, Οδυσσέας 1974. Πρόσφα-
τα κυκλοφόρησε και το βιβλίο του Γιάν-
νη Μπαλαμπανίδη, Ευρωκομμουνισμός.
Από την κομμουνιστική στη ριζοσπαστική
ευρωπαϊκή Αριστερά, Πόλις, 2015, με
πλούσιο πραγματολογικό υλικό, αλλά
με αμφιλεγόμενα συμπεράσματα.
43. Σοφιάννα Μπονοβόλια, «Ενρί-
κο Μπερλινγκουέρ: Ο πρωτοπόρος
της Αριστεράς», left.gr, 25 Μαΐου
2916, https://left.gr/news/enriko-
mperlingkoyer-o-protoporos-tis-
aristeras
44. Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, «Η ιτα-
λική κοινωνία απαιτεί μια συμφωνία
κομμουνιστών, σοσιαλιστών και καθο-
λικών», στο Συλλογικό, Σοσιαλισμός και
Δημοκρατία, Οδυσσέας 1976, σελ. 95.
45. Σαντιάγκο Καρίλιο, «Ευρωκομ-
μουνισμός» και Κράτος, Θεμέλιο 1977,
σελ. 112. Του ιδίου, Προβλήματα του
σοσιαλισμού σήμερα, με πρόλογο Ηλία
Ηλιού, Αρμός 1973.
46. Φερνάντο Κλαουντίν, Ευρωκομμου-
νισμός και σοσιαλισμός, Μπουκουμάνης
1977, σελ. 193. Ο Φερνάντο Κλαουντίν
είναι μια ιστορική φυσιογνωμία του
κομμουνιστικού κινήματος στην Ισπα-
νία, που διαγράφτηκε από το κόμμα το
1964, μαζί με τον Χόρχε Σεμπρούν.
Συγγραφέας του κλασικού Η κρίση του
παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος,
τόμοι δύο, Γράμματα 1981.
47. Κονσταντίν Ζαρόντωφ, «Λενι-
νιστική στρατηγική και τακτική της
επαναστατικής πάλης», στο συλλογικό,
Σοσιαλισμός και Δημοκρατία, Οδυσσέας
1976, σελ. 14. Στο ίδιο, πολύ ενδια-
φέροντα κείμενα των Μπερλινγκου-
έρ, Καρίγιο, Μαρσαί, Ελενστάιν και
άλλων, που αποτυπώνουν το εύρος
των διαφωνιών εκείνης της εποχής
ανάμεσα στους ευρωκομμουνιστές και
το «επαναστατικό κέντρο».
48. Βιττόριο Γκορέζιο Μπερλινγκουέρ,
Αρίων 1976, σελ. 196.
49. Στο ίδιο, σελ. 212.
50. Αρκάντι Οστρόφσκι, Η επινόηση
της σύγχρονης Ρωσίας – Η διαδρομή από
την ελευθερία του Γκορμπατσόφ έως τον
πόλεμο του Πούτιν, Επίκεντρο 2017,
σελ. 39.
51. Αναφέρεται στο Χατζηπροδρομί-
δης, Ο σταλινισμός …, ό.π., σελ. 57.
52. Αντώνης Καρκαγιάννης, «Η αλή-
θεια και το ψεύδος της Οκτωβρια-
νής Επανάστασης», Η Καθημερινή,
18/11/2007.
53. Δες Κάρλο Ροσέλι, Φιλελεύθερος
Σοσιαλισμός, Πόλις 2013, σελ. 39.
54. Ουμπέρτο Τσερόνι, Κρίση του μαρ-
ξισμού;, Θεμέλιο 1979, σελ. 65.
55. Marcel Gauchet, Η άνοδος της
Δημοκρατίας ΙΙΙ, Η δημοκρατία υπό τη
δοκιμασία των ολοκληρωτισμών, 1914-
1974, Πόλις 2012.
56. Δες Hannah Arendt, Το Ολοκλη-
ρωτικό Σύστημα, Ευρύαλος, 1988, σελ.
14-15. Πολλές από τις αναλύσεις της
Άρεντ υιοθέτησε ο Μαρκούζε. Δες Her-
bert Marcuze, Soviet Marxism, Vintage
Books, 1961.
57. Arendt, ό.π., σελ. 252.
58. Καρλ Πόπερ, Η ανοιχτή κοινωνία
και οι εχθροί της, δύο τόμοι, Παπαζήση
2003.
59. Καρλ Πόπερ, Η ένδεια του ιστορι-
κισμού, Ευρασία 2005.
60. Πόπερ, Η ανοιχτή κοινωνία…, τόμος
Ι, σελ. 40.
61. Στο ίδιο, σελ. 304-5.
62. Αναφέρεται στο Χατζηπροδρομί-
δης, Ο σταλινισμός …, ό.π., σελ. 42-43.
63. Tzvetan Todorov, Οι εσωτερικοί
εχθροί της Δημοκρατίας, Πατάκη 2012,
σελ. 66.
64. Στο ίδιο, σελ. 67.
65. Σε αυτό το πλαίσιο κυκλοφορεί
ένας εξαιρετικός συλλογικός τόμος για
τα εγκλήματα του κομμουνισμού, που
προκάλεσε πολλές αντιδράσεις. Στα
ελληνικά, Στεφάν Κουρτουά, Νικολά
Βερτ, Ζαν-Λουί Πανέ, κ.ά. Η μαύρη
βίβλος του κομμουνισμού - Εγκλήματα,
τρομοκρατία, καταστολή, Βιβλιοπωλείον
της Εστίας 2001.
66. Θανάσης Γιαλκέτσης (επιμ.), «Δι-
ανοούμενοι και Αριστερά», Εφημερίδα
των Συντακτών, 4 Φεβρουαρίου 2017.
67. Arendt, ό.π., σελ. 44.
68. Το πλήρες κείμενο του ψηφί-
σματος http://www.europarl.europa.
eu/sides/getDoc.do?pubRef=-%2F
%2FEP%2F%2FTEXT+TA+P6-
TA-2009-0213+0+DOC+ XML
+V0%2F%2FEL
69. Τάκης Μπενάς, Το Ελληνικό ’68
– Συμβολή στην ιστορία του ΚΚΕ Εσω-
τερικού, Θεμέλιο 2011.
70. Για τον Λεωνίδα Κύρκο, Πέτρος
Παπασαραντόπουλος (επιμ.), Λεωνίδας
Κύρκος - Εκ Βαθέων, Επίκεντρο 2009.
Αξίζει να σημειωθεί ότι σημαντικό τμή-
μα στελεχών του ΚΚΕ Εσωτερικού δεν
συμφώνησε στη μετεξέλιξη και την εγκα-
τάλειψη των κομμουνιστικών συμβόλων,
αποχώρησε και δημιούργησε το ΚΚΕ
Εσωτερικού – Ανανεωτική Αριστερά,
που μετονομάστηκε το 1991 σε Ανανεω-
τική Κομμουνιστική Οικολογική Αριστε-
ρά (ΑΚΟΑ). Πήρε μέρος στις εκλογές
του 1990, με ασήμαντα αποτελέσματα
και στη συνέχεια συνεργάστηκε διαδοχι-
κά με το ΚΚΕ και τον ΣΥΡΙΖΑ. Πολλά
από μέλη του χώρου στελεχώνουν την
κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝΕΛ, ή έχουν
εκλεγεί βουλευτές με τον ΣΥΡΙΖΑ.
71. Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Το
νεκροταφείο των Ιδεών 1917-2017, Επί-
κεντρο, υπό έκδοση.
72. Αριστείδης Μπαλτάς, «Τα επτά
Κ», Η Αυγή, 4 Ιανουαρίου 2015, http://
www.avgi.gr/article/10811/5187389/
ta-epta-k
73. Λάμπρος Σταυρόπουλος, «Ο Στά-
λιν, η παλιά διαπάλη ΚΚΕ - ΚΚΕ Εσω-
τερικού και οι εκκαθαρίσεις - Τα μίση
και τα πάθη του παρελθόντος ανέσυρε
στην επιφάνεια η άρνηση της κυβέρνη-
σης να λάβει μέρος στο συνέδριο που
διοργάνωσε η εσθονική προεδρία», Το
Βήμα, 27 Αυγούστου 2017.
74. Νικόλας Σεβαστάκης, «Απωθημένα
δεινά και αριστερός κομφορμισμός», Το
Βήμα, 27 Αυγούστου 2017.
75. Πέτρος Παπασαραντόπουλος,
«Ντροπή και αθλιότητα», Μεταρ-
ρύθμιση 19 Αυγούστου 2017, http://
metarithmisi.liberal.gr/post/%cf%83
%cf%87%ce%bf%ce%bb%ce%b9%ce
%b1-%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%
bb%ce%bf%ce%b3%ce%bf%cf%82/
%ce%bd%cf%84%cf%81%ce%bf%cf
%80%ce%ae-%ce%ba%ce%b1%ce%b-
9-%ce%b1%ce%b8%ce%bb%ce%b
9%cf%8c%cf%84%ce%b7%cf%84
%ce%b1/
 Ο Οκτώβρης
που «γέννησε» τον Στάλιν
Από τον Τριαντάφυλλο Καρατράντο

E.H. Carr, Μικρή Ιστορία
της Ρωσικής Επανάστασης,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Ανδρέας Παππάς, Πατάκη,
Αθήνα 2017, 341 σελ.
Η ευσύνοπτη ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης του 1917, από τον βρετανό ιστορικό Ε.Χ. Καρ,
ήταν μια από τις πιο ολοκληρωμένες ιστορικές αποτιμήσεις της πρώτης περιόδου ενός από τα
σημαντικότερα γεγονότα του 20ού αιώνα. Αν και δεν είχε πρόσβαση στις πηγές που υπάρχουν σήμερα,
ο Καρ κατορθώνει να περιγράψει με ακρίβεια τα γεγονότα έως την εδραίωση του Στάλιν στην εξουσία
και την εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων του στις Δίκες της Μόσχας... [ΤΒJ]

Ο τρόπος με τον οποίο ο Στά-

L.Y. Leonidov / Βelregnews

λιν ασκούσε την εξουσία θα
ήταν ουσιαστικά αδιανόητος
την περίοδο που γραμματέας
του κόμματος ήταν ο Λένιν. Σε
αντιδιαστολή με ό,τι ίσχυε στην
περίπτωση του Λένιν, η μαται-
οδοξία του Στάλιν ήταν τέτοια
ώστε να απαιτεί όχι απλώς τον
πλήρη έλεγχο του κομματικού
και κρατικού μηχανισμού, αλλά
και την αναγνώριση ουσιαστικά
του αλάθητου των απόψεών του.
Σταδιακά κάθε φωνή κριτικής ή
διαφωνίας με τις βασικές επι-
λογές εξαφανίστηκε από τον
κομματικό Τύπο, ακόμη και
από περιοδικά με ειδικότερο
περιεχόμενο. Στη θέση του κυ-
ριαρχούσαν πλέον άχρωμα και
εν πολλοίς ομοιόμορφα εγκώμια
προς τον ηγέτη και ύμνοι για
τα –συχνά μυθοποιημένα– επι-
τεύγματά του. Ο ίδιος ο Στάλιν
γινόταν όλο και περισσότερο
μία απόμακρη «πατρική» μορφή,
απλησίαστη ακόμη και από πολ-
Μόσχα, Οκτώβριος 1919. Μπολσεβίκοι ηγέτες στην Κόκκινη Πλατεία, στη διάρκεια εορτών για τη δεύτερη επέτειο της
λούς στενούς συνεργάτες του, με Οκτωβριανής Επανάστασης. Στο κέντρο της φωτογραφίας διακρίνονται ο Λένιν και ο Τρότσκι.
σχεδόν υπεράνθρωπες αρετές
και ικανότητες. Μπορούσε να δημοσιογράφος και θεωρητικός των και από τους σημαντικότερους και η επιλογή
γίνεται εύκολα σκληρός και εκ- διεθνών σχέσεων. Ανάμεσα στην πλού- εγκυρότερους μελετητές της ιστορίας
δικητικός ακόμη και απέναντι σια εργογραφία του ξεχωρίζουν δύο της Σοβιετικής Ρωσίας. Η εντατική της συμπύκνωσης της πορείας της
σε στενούς του συνεργάτες, στο σημαντικά βιβλία. του εργασία για σχεδόν τριάντα χρόνια Επανάστασης στα πρόσωπα του
μέτρο που αυτοί αμφισβητού- Το πρώτο είναι Η Εικοσαετής Κρί- τον οδήγησε στη συγγραφή ενός τερά- Λένιν και του Στάλιν αντίστοιχα
σαν έστω και κατ’ ελάχιστο τις ση 1919-1939. Εισαγωγή στη μελέτη στιου σε όγκο έργου εννέα τόμων, το συνιστά οπωσδήποτε υπεραπλού-
αποφάσεις του ή έπεφταν στη των Διεθνών Σχέσεων (στα ελληνικά, οποίο καλύπτει χρονικά την περίοδο στευση. Ωστόσο, βοηθάει τον
δυσμένειά του για οποιονδήποτε από τις εκδόσεις Ποιότητα2). Το συ- 1917 έως και 1929, από το ξέσπασμα αναγνώστη να προσωποποιήσει
λόγο. (σελ. 298) γκεκριμένο βιβλίο θεωρείται από τα δηλαδή της Οκτωβριανής Επανά- –και επομένως, να αφομοιώσει
βασικά αναγνώσματα της θεωρίας των στασης μέχρι την εγκαθίδρυση της καλύτερα– μια πυκνή σε γεγονότα
διεθνών σχέσεων, καθώς συνέβαλε Δικτατορίας του Στάλιν. «Η Μικρή και σε εξελίξεις περίοδο, καθώς

Τ
ο παραπάνω απόσπα-
σμα είναι χαρακτηρι-
στικό του τρόπου με
τον οποίο αναπτύσ-
σεται η ιστορία της
Ρωσικής Επανάστασης μέσα από το
βιβλίο του Ε.Χ. Καρ.
Γεννημένος το 1892, ο Edward
Hallett Carr1 ήταν ένας διακεκριμέ-
νος βρετανός ιστορικός, πολιτικός,
σημαντικά στην ανάπτυξη της θεωρίας
του κλασικού ρεαλισμού.
Το δεύτερο εξ ίσου σημαντικό βιβλίο
του, μικρότερο σε έκταση, έχει τίτλο Τι
είναι ιστορία; (στα ελληνικά κυκλοφορεί
από τις εκδόσεις Πατάκη3 και αποτε-
λεί την επιτομή της κριτικής του στις
παραδοσιακές ιστορικές μεθόδους).
Εκτός από συγγραφέας των δύο αυ-
τών βιβλίων αναφοράς, ο Καρ υπήρξε
Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης»,
όπως σημειώνει ο συγγραφέας στον
πρόλογο, είναι μία «νέα σύνθεση και
όχι απλά επιλογή αποσπασμάτων από
το αρχικό έργο» (σελ. 15).
Ο Στάλιν επισκιάζει
τον Λένιν
Ο Καρ ξεκαθαρίζει από την αρχή πως
και τις αντίστοιχες διεργασίες που
τη σημάδεψαν. (σελ. 16)
Ο συγγραφέας κάνει ακριβώς αυτό,
χρησιμοποιεί τον Λένιν και τον Στάλιν,
αλλά και τους άλλους πρωταγωνιστές
της Οκτωβριανής Επανάστασης, για
να μπορέσει να αναδείξει τις διεργα-
σίες που οδήγησαν, από το 1917 και
την αυταπάτη για τη διεθνή επανά-

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 51

σταση, στο 1929 και στο «σοσιαλισμό
στη μία χώρα» ως προκάλυμμα της
απολυταρχικής δικτατορίας του Στά-
λιν. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η
κόπωση των Ρώσων αποτελεί, κατά
τον Καρ, το καταλυτικό γεγονός που
επιτάχυνε τις εξελίξεις για την Επα-
νάσταση του Οκτωβρίου. Ο Εμφύλιος
Πόλεμος, η περίοδος της «Λευκής» και
της «Κόκκινης» Τρομοκρατίας και η
καθολική επικράτηση των μπολσεβί-
κων αποτυπώνονται περιεκτικά και
πειθαρχημένα στα πρώτα κεφάλαια
του βιβλίου, αναδεικνύοντας τη γνώση
και την επιστημολογική προσέγγιση
του συγγραφέα. Πολύ τεκμηριωμένα
είναι τα κεφάλαια που αφορούν την
οικονομική διάσταση της Επανάστα-
σης και το οικονομικό πρόγραμμα των
μπολσεβίκων. Ενώ αντίστοιχης επι-
στημονικής πληρότητας, κάτι βέβαια
αναμενόμενο, είναι και η αποτύπωση
της διεθνούς διάστασης της Επανά-
στασης. Ο Καρ, χρησιμοποιώντας τη
βαθιά του γνώση για τη διεθνή ιστορία
και την αντίληψή του για τον κόσμο
της εποχής, εξηγεί μεθοδικά γιατί οι
αρχικές διακηρύξεις του Λένιν για
τη διεθνή επανάσταση άρχισαν σύ-
ντομα να αποδεικνύονται αυταπάτη
και να δίνουν τη θέση τους σε μία
επανάσταση με συγκεκριμένα χωρικά
χαρακτηριστικά και σημαντικές δια-
φοροποιήσεις από τις ιδέες του Μαρξ.
Ο Στάλιν κάνει την εμφάνισή του
ήδη στις πρώτες σελίδες του έργου
και αποτελεί συστατικό μέρος του
αφηγηματικού και επεξηγηματικού
μοτίβου των τριών (Λένιν, Στάλιν,
Τρότσκι) που χρησιμοποιεί ο Καρ,
για να μας ταξιδέψει από τα Σοβιέτ
στο Κόμμα και από τον Λένιν στον
Στάλιν, ο οποίος και αποδεικνύεται
ο καθοριστικός πρωταγωνιστής του
βιβλίου. Η Μικρή Ιστορία της Ρωσικής
Επανάστασης έχει πολλές αναγνώσεις
και μπορεί κάποιος να την προσεγγί-
σει από τελείως διαφορετικό πρίσμα,
ανάλογα με τη διάσταση που θέλει να
ανασύρει από το βιβλίο. Ένας ιδεολο-
γικά φορτισμένος αναγνώστης μπορεί
να θεωρήσει πως ο Καρ λειτουργεί ως
απολογητής της Επανάστασης, ακόμη
και του ίδιου του Στάλιν, καθώς τον
συγκρίνει με το Μέγα Πέτρο, όχι όμως
μόνο στη συμβολή του στην εξέλιξη
της Ρωσίας αλλά και στη σκληρότητα,
από την οποία σε σημαντικό βαθμό
εμφορούνταν και ο περίφημος τσάρος.
Ακόμη και η ίδια του η κρίση έχει την
επιφύλαξη ενός ανθρώπου που γράφει
το 1977 και δεν έχει πρόσβαση σε
όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται
ένας ιστορικός:
Οι διακυμάνσεις που χαρακτηρί-
ζουν τη στάση των συμπολιτών
του απέναντι στο πρόσωπο του
52 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Στάλιν μετά τον θάνατό του δεί-
χνουν συχνά να αντανακλούν ένα
κράμα θαυμασμού και αισχύνης
για όσα συνέβησαν επί των ημε-
ρών του. (σελ. 303)
Ένας λιγότερος φορτισμένος αναγνώ-
στης θα συνεχίσει μερικές γραμμές
ακόμη και θα διαβάσει πως «ο Στάλιν
υπήρξε ο πιο ανελέητος και δεσποτι-
κός ηγέτης που είχε γνωρίσει η Ρωσία
από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου»
(σελ. 303).
Τρότσκι, Κάμενεφ,
Ζηνόβιεφ
Ο συγγραφέας κάνει πολύ καλά
αυτό που ξέρει: γράφει την ιστορία,
προσπαθώντας να αποτραβηχτεί
όσο μπορεί από τα γεγονότα και
να εντάξει τις προσωπικότητες
στο ευρύτερο πλαίσιο της εποχής
τους. Με αυτή τη λογική πρέπει
να προσεγγίσει ο αναγνώστης το
βιβλίο του. Μπορεί να μην κάνει
λεπτομερειακές αναφορές στη μα-
ζική βία στην περίοδο των εμφυλίων
πολέμων ανάμεσα σε κόκκινους και
λευκούς ή κατά τη διάρκεια της εκ-
καθάρισης του κόμματος, ωστόσο
περιγράφει εξαιρετικά τις διεργασί-
ες που οδήγησαν στην εγκαθίδρυση
της δικτατορίας του «Πατερούλη»
και στο ρόλο που έπαιξαν σε αυ-
τές οι «αγιοποιημένοι» χαμένοι της
ιστορίας – Τρότσκι, Κάμενεφ4, Ζη-
νόβιεφ5, Μπουχάριν6:
[Μετά το θάνατο του Λένιν, ο]
Κάμενεφ ανέλαβε να διαβάσει
τη διαθήκη ενώπιον των βασι-
κών στελεχών της κομμουνιστικής
ηγεσίας. Εν συνεχεία, τον λόγο
πήρε ο Ζηνόβιεφ, ο οποίος αφού
έπλεξε το εγκώμιο του νεκρού
ηγέτη, κατέληξε ότι σε ένα μόνο
σημείο οι φόβοι του Λένιν είχαν
αποδειχτεί αβάσιμοι, και αυτό
ήταν η ανάγκη να απομακρυνθεί
ο Στάλιν από τη θέση του γραμ-
ματέα. Ο Κάμενεφ, ο οποίος και
προήδρευσε στη συνεδρίαση,
έσπευσε να συμφωνήσει. Ο Τρό-
τσκι που είχε μόλις επιστρέψει
από τον Καύκασο, δεν πήρε καν
το λόγο. Η μοναδική διαφωνία
που προέκυψε αφορούσε την
επιμονή της Κρούπσκαγια7, της
χήρας του Λένιν, η οποία επέμενε
να διαβαστεί η διαθήκη στο επι-
κείμενο συνέδριο του κόμματος.
(σελ. 134)
Ο συγγραφέας Άρθουρ Καίσλερ, στο
περίφημο βιβλίο του Το Μηδέν και
το Άπειρο, φέρνει τον τραγικό του
ήρωα, τον Ρουμπάσοφ, αντιμέτωπο
με υπαρξιακά διλήμματα και με τις
αμφιβολίες του για το Κόμμα και
την Επανάσταση8. Ο συγγραφέας
αφ’ ενός βάζει στο στόμα του φυ-
λακισμένου και ανακρινόμενου πρώ-
ην αξιωματούχου του καθεστώτος
Ρουμπάσοφ την τυφλή υποταγή του
στο Κόμμα: «το Κόμμα δεν μπορεί να
κάνει λάθος. Εσύ και εγώ μπορούμε
να κάνουμε λάθος. Αλλά το Κόμμα
όχι. Το Κόμμα είναι η ενσάρκωση της
επαναστατικής Ιδέας στην Ιστορία. Η
Ιστορία δεν γνωρίζει ενδοιασμούς και
δισταγμούς. Αδρανής και αλάνθαστη
κυλάει προς το στόχο της. Σε κάθε
καμπή του ρου της αποθέτει τη λά-
σπη που κουβαλάει και ξεβράζει τα
κουφάρια των πνιγμένων. Η Ιστορία
γνωρίζει το δρόμο της. Δεν κάνει λάθη.
Όποιος δεν έχει τυφλή πίστη στην
Ιστορία, δεν ανήκει στο Κόμμα». Είναι
η άποψη που εκφράζει και ο Τρότσκι
μέσα στο δισταγμό του να εναντιωθεί
στον Στάλιν:
Για μία ακόμη φορά, ο Τρότσκι
βρέθηκε αντιμέτωπος με το δί-
λημμα ή να μην υποχωρήσει ή
να αποφύγει τις συγκρούσεις για
ένα θέμα που, στο κάτω κάτω,
δεν ήταν και μείζονος σημασίας.
Εξακολουθώντας να πιστεύει ότι
δεν μπορεί κανείς να έχει δίκιο
κόντρα στο κόμμα, δίσταζε να έρ-
θει σε αντιπαράθεση, και μάλιστα
δημόσια, με την πλειοψηφία των
συντρόφων του. Έτσι, οι όποιες
σκέψεις του ότι θα βρισκόταν στη
δυσάρεστη θέση να αμφισβητήσει
τα πραγματικά περιστατικά και να
αποκηρύξει ένα φίλο υποχώρησαν
μπροστά στην απόφαση του να
μην παραβιάσει την κομματική
πειθαρχία. (σελ. 149)
Το Κόμμα είναι ο Στάλιν
Ο (μυθιστορηματικός ήρωας) Ρουμπά-
σοφ, κάτω και από την πίεση του ανα-
κριτή του, συνειδητοποιεί πως το Κόμμα
δεν ήταν πια πολιτική οργάνωση: «Ήταν
μόνο μια εκατόγχειρη και εκατοντακέ-
φαλη μάζα ματωμένης σάρκας. Όπως
τα μαλλιά και τα νύχια ενός ανθρώπου
εξακολουθούν να μεγαλώνουν και μετά
το θάνατό του, έτσι και το κίνημα εξακο-
λουθούμε να το συναντάμε σε μεμονωμένα
κύτταρα, σε μεμονωμένους μυς και σε
μεμονωμένα άκρα του νεκρού Κόμματος».
Αυτή τη διαπίστωση έκανε σύμφωνα με
τον Καρ και ο Τρότσκι, όταν ήταν πια
πολύ αργά:
Για τον Στάλιν, ο Τρότσκι, έστω
και απομονωμένος σε μία μακρι-
νή γωνία της ΕΣΣΔ, συνιστούσε
επικίνδυνο πόλο συσπείρωσης των
διαφωνούντων και αμφισβητούσε
τις πολιτικές επιλογές του κόμμα-
τος. Αποφάσισε, λοιπόν, να τον
ξεφορτωθεί. Το να φυλακίσει
έναν από τους πρωταγωνιστές της
Επανάστασης του 1917 και τον
οργανωτή του Κόκκινου Στρατού
ήταν ακόμη τότε αδιανόητο – σε
αντιδιαστολή με ό,τι θα συνέβαινε
μερικά χρόνια αργότερα, την περί-
οδο των μεγάλων εκκαθαρίσεων,
οπότε παρόμοιες αναστολές και
παρόμοιοι δισταγμοί είχαν εκλεί-
ψει. (σελ. 289)
Ο Στάλιν κλιμακώνει σταδιακά τη
μετεξέλιξη του Κόμματος σε Δικτα-
τορία, όπως σημειώνει ο συγγραφέας.
Μία σιδηρά γροθιά θα χρησιμοποιηθεί
για να επιβληθεί και να περιφρουρηθεί
το καθεστώς από τους απολυταρχικούς
μηχανισμούς ασφαλείας του Ηγέτη:
Βασικός στόχος του καθεστώτος
ήταν τώρα η εφαρμογή των νόμων
και η διατήρηση της τάξης, έστω
και στο όνομα της επαναστατικής
νομιμότητας. Η αρχική έμφαση
στον αναμορφωτικό/παιδευτικό
ρόλο της ποινής εγκαταλείφθηκε
σταδιακά. Οι αλλαγές στο νομικό
σύστημα και στο σύστημα απονο-
μής της δικαιοσύνης αντανακλού-
σαν εν πολλοίς τις αλλαγές στα
οικονομικά και πολιτικά δεδομέ-
να. Γεγονότα όπως η δολοφονία
του Σοβιετικού επιτετραμμένου
στο Λένινγκραντ λίγες ημέρες
αργότερα ενίσχυσαν το κλίμα
καχυποψίας και κατακραυγής
για τους κάθε είδους εχθρούς
του καθεστώτος (μοναρχικούς,
προβοκάτορες, πράκτορες ξένων
δυνάμεων κ.ά.). Η πίεση για τη
λήψη «μέτρων κοινωνικής άμυ-
νας» ήταν επόμενο να αυξήσει
τις εξουσίες και το κύρος της
OGPU. Τον Δεκέμβριο του
1927, λίγες εβδομάδες μετά τον
εορτασμό των δέκα χρόνων από
την Επανάσταση του 1917, γιορ-
τάστηκε επίσης πανηγυρικά η
δέκατη επέτειος από την ίδρυση
της Τσεκά9. (σελ. 217)
Η επιβολή του νόμου σύντομα οδήγησε
στις δημόσιες δίκες. Ιδού πώς ο Καρ
περιγράφει την πρώτη από τις περίφημες
«δίκες της Μόσχας»:
Τον Μάρτιο του 1928, πενήντα
πέντε μηχανικοί και άλλα στελέ-
χη που εργάζονταν στα ορυχεία
του λεκανοπεδίου του Ντον συνε-
λήφθησαν με την κατηγορία της
δολιοφθοράς, έπειτα από εντολή
που είχαν λάβει από το εξωτερικό.
Ακολούθησε δημόσια δίκη τους,
κατά τη διάρκεια της οποίας αρ-
κετοί από τους κατηγορούμενους
 ομολόγησαν την ενοχή τους. Έντε-
κα καταδικάστηκαν σε θάνατο
(από αυτούς πέντε εκτελέστηκαν)
και οι υπόλοιποι σε βαριές ποι-
νές φυλάκισης. Τρεις Γερμανοί
μηχανικοί που είχαν κατηγορηθεί
ως συνένοχοι αθωώθηκαν. Η δίκη
αυτή είχε ιδιαίτερη σημασία, κυ-
ρίως επειδή ήταν το πρώτο δείγμα
μιας πρακτικής που σύντομα θα
κυριαρχούσε. Σύμφωνα με αυ-
τή την πρακτική, στις δίκες θα
δινόταν ιδιαίτερη δημοσιότητα,
η οποία σχεδόν πάντα θα συνο-
δευόταν από ομολογίες ενοχής
εκ μέρους των κατηγορουμένων.
(σελ. 235)
Η ολοκληρωμένη μετάβαση στο απο-
λυταρχικό καθεστώς γίνεται με το μαν-
δύα της «θεωρίας του σοσιαλισμού»
σε μία μόνο χώρα, που επί της ουσίας
είναι ο εθνικισμός του Στάλιν που θα
τον οδηγήσει σε μαζικές εκκαθαρίσεις:
Η θεωρία του «σοσιαλισμού σε
μία μόνο χώρα» ταίριαζε γάντι
στον Στάλιν, έστω και αν δεν
ήταν αποκλειστικά δικό του
δημιούργημα. Του επέτρεπε
να συνδυάζει τις αναφορές στο
σοσιαλισμό με τα στοιχεία με-
γαλορωσικού εθνικισμού που
πάντα τον συγκινούσαν και επη-
ρέαζαν τις πολιτικές του επι-
λογές. Μάλιστα, σε ό,τι αφορά
την αντιμετώπιση των εθνικών
μειονοτήτων ή των μικρότερων
εθνών, ο εθνικισμός του Στάλιν
εύκολα εκφυλιζόταν σε σοβινι-
σμό. Ακόμα και στοιχεία παλαι-
ορωσικού αντισημιτισμού ήταν
ανιχνεύσιμα στις πολιτικές του
επιλογές – κάτι που θα θεωρού-
νταν αδιανόητο στην εποχή του
Λένιν και της παλιάς φρουράς
των μπολσεβίκων. (σελ. 299)
Τι πέτυχε η Επανάσταση;
Το 1977, ο Καρ, στις πρώτες σε-
λίδες του βιβλίου του, χαρακτήριζε
την Οκτωβριανή Επανάσταση ένα
από τα σημαντικότερα γεγονότα του
20ού αιώνα. Εκτιμούσε μάλιστα πως
ίσως αξιολογηθεί από τους ιστορι-
κούς του μέλλοντος ως το σημαντι-
κότερο γεγονός αυτού του αιώνα.
Τόνιζε όμως παράλληλα πως, όπως
και η Γαλλική Επανάσταση, θα δι-
χάζει για αιώνες – κι η παρατήρησή
του αυτή είναι απολύτως εύστοχη.
Λίγα μόλις χρόνια μετά το θάνατό
του γκρεμίστηκε το Τείχος του Βε-
ρολίνου και κατέρρευσε η ΕΣΣΔ.
Οι ιστορικοί του μέλλοντος ακόμη
διχάζονται για το αν και τι είδους
σημαντική παρακαταθήκη άφησε
27 Ιουνίου 1925. Από αριστερά, ο Γιόζεφ Στάλιν και οι πρωτεργάτες της επα-
νάστασης Αλεξέι Ρίκοφ, Λεβ Μπορίσοβιτς Κάμενεφ και Γκριγκόρι Εφσέιεβιτς
Ζινόβιεφ. Μετά την επικράτηση στη σοβιετική εξουσία του πρώτου, οι τρεις
τελευταίοι δικάστηκαν, ομολόγησαν δημοσίως ενοχή, καταδικάστηκαν σε
θάνατο και εκτελέστηκαν.
η Οκτωβριανή Επανάσταση. Σε
αυτό που όμως έχει συμφωνήσει η
ιστορία, αλλά και οι διεθνείς θεσμοί,
είναι πως ο Στάλιν ήταν ένας στυ-
γερός δικτάτορας, ο οποίος έμεινε
στην ιστορία από τις μαζικές εκκα-
θαρίσεις εκατομμυρίων ανθρώπων.
Στην προσπάθειά του να εδραιώσει
το καθεστώς του, ο αιματηρός «Πα-
τερούλης» φρόντισε να καταπατή-
σει την όποια παρακαταθήκη είχε
αφήσει ο ηγέτης της Οκτωβριανής
Επανάστασης, ο Λένιν.
Στα συμπεράσματα του βιβλίου, ο
συγγραφέας κάνει δύο βασικά σχό-
λια - επιλογικές παρατηρήσεις. Το
πρώτο, όπως είναι αναμενόμενο,
ήταν πρώιμο: υποστηρίζει πως χά-
ρη στην Οκτωβριανή Επανάσταση
βελτιώθηκε το βιοτικό επίπεδο των
Σοβιετικών και η ΕΣΣΔ έφτασε
στα επίπεδα ανάπτυξης της Δύσης.
Η ιστορία όμως και τα οικονομι-
κά κυρίως αίτια της κατάρρευσης
του κομμουνιστικού καθεστώτος
έδειξαν πως η όποια οικονομική
ακμή της ΕΣΣΔ δεν απέβη βιώσιμη.
Το δεύτερο σχόλιό του αφορά τη
διαχωριστική τομή Αριστεράς και
Δεξιάς και την πόλωση που δημι-
ουργήθηκε από την Οκτωβριανή
Επανάσταση. Η διχοτομία όμως
ήταν βαθύτερη και ουσιαστικότερη
από την πόλωση που αναφέρει ο
συγγραφέας. Αντίπαλοι ήταν δύο
διαφορετικοί κόσμοι, η Δύση και η
Ανατολή, η Ελευθερία και ο Φόβος,
το δίπολο του Ψυχρού Πολέμου που
δημιούργησε τον σύγχρονο κόσμο
και την παγκόσμια κοινωνία στην
οποία ζούμε. Στη δημιουργία αυ-
τού του κόσμου, η συνεισφορά της
Wikimedia Commons
Οκτωβριανής Επανάστασης ήταν
ιδιαιτέρως κρίσιμη: έδειξε στους
λαούς της Δύσης πως ο δρόμος του
καπιταλισμού και της φιλελεύθερης
δημοκρατίας μπορεί να μην είναι
τέλειος, όπως έλεγε ο Τσώρτσιλ,
αλλά είναι ο καλύτερος που έχουμε.
Κάτι που αναδεικνύεται και από την
ιστορική προσέγγιση του Καρ είναι
ότι ο Στάλιν δεν ήταν ο κακός που
εξαφάνισε τους αντιπάλους του οι
οποίοι ήσαν οι κακοί. Συμμετείχαν
και συνέβαλαν όλοι στην ανάπτυξη
του «Παραπετάσματος» (όπως ονο-
μάστηκαν οι κομμουνιστικές χώρες
τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου) και
στην ισχυροποίηση του «τέρατος».
Και δεν μπορεί κανείς να υποστη-
ρίξει ότι, αν επικρατούσαν άλλοι,
τους οποίους ο Στάλιν εξόντωσε, θα
έγραφαν την ιστορία διαφορετικά.
Τα τελευταία λόγια αυτού του κει-
μένου ανήκουν δικαιωματικά στο
συγγραφέα:
Η Ρωσική Επανάσταση ασφα-
λώς και δεν κατάφερε να πετύ-
χει τους στόχους που αρχικά
είχε θέσει, να ανταποκριθεί στις
ελπίδες που είχε γεννήσει. (σελ.
334) zx
1. Πέθανε το 1982.
2. Edward Hallett Car, Η Εικοσαετής
Κρίση 1919-1939. Εισαγωγή στη μελέτη
των Διεθνών Σχέσεων, μετάφραση: Ηρά-
κλεια Στροίκου, Ποιότητα, Αθήνα 2001,
346 σελ.
3. Edward Hallett Car, Τι είναι ιστορία;,
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 53
μετάφραση: Ανδρέας Παππάς, Πατάκη,
Αθήνα 2015, 260 σελ. Το βιβλίο είχε κυ-
κλοφορήσει για πρώτη φορά στα ελληνικά
το 1999, από τις εκδόσεις Γνώση.
4. Λεβ Μπορίσοβιτς Κάμενεφ (1883-
1936), βασικός πρωταγωνιστής της
Οκτωβριανής Επανάστασης. Ήταν ένα
από τα επτά μέλη του πρώτου Πολιτικού
Γραφείου, που ιδρύθηκε το 1917: Λένιν,
Ζινόβιεφ, Τρότσκι, Στάλιν, Σοκόλνικοφ
και Μπουμπνόφ. Το 1923-24 διετέλεσε
αναπληρωτής πρωθυπουργός, τον τελευ-
ταίο χρόνο της ζωής του Λένιν. Ο Στάλιν
τον θεωρούσε βασικό αντίπαλο. Έπεσε
σε δυσμένεια και εκτελέστηκε στις 25
Αυγούστου 1936, σε ηλικία 53 ετών, μετά
από σύντομη δίκη παρωδία.
5. Γκριγκόρι Εφσέιεβιτς Ζινόβιεφ (1883-
1936), βασικός πρωταγωνιστής της
Οκτωβριανής Επανάστασης, συμμετείχε
κι αυτός στο πρώτο Πολιτικό Γραφείο.
Υπήρξε επικεφαλής της Κομμουνιστικής
Διεθνούς και ο αρχιτέκτονας πολλών απο-
τυχημένων προσπαθειών να μετατραπεί
η Γερμανία σε κομμουνιστική χώρα, το
1920. Ο Στάλιν τον απέκλεισε από τη
σοβιετική πολιτική ηγεσία το 1926. Ήταν
ο βασικός κατηγορούμενος στη λεγόμενη
Δίκη των 16, του 1936, που σηματοδοτεί
την έναρξη της περιόδου της Μεγάλης
Τρομοκρατίας στην ΕΣΣΔ. Καταδικά-
στηκε σε θάνατο τον Αύγουστο του 1936
και εκτελέστηκε μια ημέρα μετά.
6. Νικολάι Μπουχάριν (1888-1938), βα-
σικός πρωταγωνιστής της Οκτωβριανής
Επανάστασης. Οικονομολόγος και ο κυ-
ριότερος ιδεολόγος του κόμματος, έγραψε
το Πρόγραμμα των Μπολσεβίκων και
το Αλφαβητάρι του Κομμουνιστή. Από
τους κυριότερους εμπνευστές της Νέας
Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ), στήριξε
τον Στάλιν στη μάχη για τη διαδοχή μετά
το θάνατο του Λένιν το 1924, όπως επίσης
και στη διαμάχη του με την «αριστερή
αντιπολίτευση» των Τρότσκι, Ζινόβιεφ,
Κάμενεφ. Το 1929 ήρθε σε ρήξη με τον
Στάλιν για την Κολεκτιβοποίηση, όντας
υποστηρικτής της κατοχής γης από τους
αγρότες. Στις 21 Αυγούστου 1936 η Ει-
σαγγελία της ΕΣΣΔ εξέδωσε ένταλμα
σε βάρος του, απηλλάγη ωστόσο των
κατηγοριών. Συνελήφθη ξανά στις 27
Ιανουαρίου 1937, κατηγορούμενος για
συμμετοχή στο «Αντισοβιετικό Μπλοκ».
Δικάστηκε δημοσίως στις 13 Μαρτίου
1937, καταδικάστηκε σε θάνατο και, ένα
χρόνο αργότερα, στις 15 Μαρτίου 1938,
εκτελέστηκε.
7. Ναντέζντα Κρούπσκαγια, (1869-1939),
σύζυγος του Λένιν.
8. Άρθουρ Καίσλερ, το Μηδέν και το
Άπειρο, μετάφραση Ανδρέας Παππάς,
εκδόσεις Πατάκη, 2014, σελ. 341.
9. Cheka, Επιτροπή Έκτακτης Ανάγκης.
Προϋπήρξε της διαβόητης Κα-Γκε-Μπε.
 Βίαιος εξουσιαστής
σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς
Από τον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

Η ανάπλαση της διαδρομής του ηγέτη, ο οποίος τα νεανικά του χρόνια ήταν κωδωνοκρούστης στη
Βενετία και μετά την επικράτηση της Σοβιετικής Επανάστασης στη Ρωσία κατάφερε να ανέλθει στο
ανώτατο αξίωμα, το οποίο διατήρησε με αιματηρές εκκαθαρίσεις όσων θεωρούσε ότι υπονομεύουν
Όλεγκ Χλεβνιούκ, Στάλιν.
Η νέα βιογραφία ενός
ή υποβλέπουν τη σοβιετική εξουσία, γίνεται ένα συναρπαστικό αφήγημα, το οποίο συστηματικά
δικτάτορα, μετάφραση αναμετριέται με τη μυθολογία του «Μεγάλου Πατερούλη». Σε μια εποχή που, στη σύγχρονη Ρωσία,
από τα αγγλικά: Πέτρος ο Στάλιν χρησιμοποιείται από την ηγεσία Πούτιν ως το παράδειγμα ηγέτη που έκανε τη χώρα ισχυρή
Γεωργίου, Πατάκη,
Αθήνα 2017 (το βιβλίο και περήφανη, ο αποδομητικός λόγος του ιστορικού Ολέγκ Χλεβνιούκ κατεδαφίζει την ηρωική
έχει προγραμματιστεί μορφή, περιγράφοντας έναν εξουσιομανή καιροσκόπο, γαλουχημένο στην ίντριγκα και στη βία, σε
να κυκλοφορήσει τον
Νοέμβριο) αυτή τη νέα βιογραφία του ανθρώπου που συνέδεσε το όνομά του με τη φονικότερη περίοδο της
Σοβιετικής Ένωσης. [ΤΒJ]

Η
εκατονταετηρίδα
των γεγονότων που
προκάλεσαν μία
από τις μεγαλύτε-
ρες ανθρωπιστικές
καταστροφές του 20ού αιώνα, των
γεγονότων του Οκτωβρίου 1917
στη Ρωσία, παρά την κατάρρευ-
ση του σοβιετικού καθεστώτος το
1991, έχει προκαλέσει τόσο στον
δυτικό κόσμο, όσο και στη Ρωσία,
έντονο δημόσιο διάλογο με εκτι-
μήσεις και επανεκτιμήσεις, απο-
λογίες και αναθεωρήσεις, αλλά
και μια έντονη ιδεολογική αντι-
παράθεση ανάμεσα στους υπερα-
σπιστές και τους αντιπάλους του
ρωσικού πειράματος.
Μέσα σε μια τόσο τεταμένη ατμό-
σφαιρα, έχουν ιδιαίτερη αξία και
σημασία, οι νηφάλιες φωνές των
επιστημόνων, των ιστορικών που
με ξεχωριστή επιμέλεια έσκυψαν
πάνω από το αρχειακό υλικό, ανα-
ζητώντας τα ψιχία της αλήθειας που
έμεινε κρυφή επί δεκαετίες.
Ένα τέτοιο έργο είναι και το βι-
βλίο του Ολέγκ Χλεβνιούκ, Στάλιν.
Η νέα βιογραφία ενός δικτάτορα, που
κυκλοφόρησε πρόσφατα στη Μόσχα
(με υπότιτλο: «Η ζωή ενός ηγέτη»)
και τράβηξε την προσοχή όχι μόνο
της ακαδημαϊκής κοινότητας και
των κριτικών, αλλά και του ευρύ-
τερου αναγνωστικού κοινού της
χώρας στην οποία, τα τελευταία
χρόνια, παρατηρείται τάση «αποκα-
τάστασης» του Ιωσήφ Στάλιν, στο
πλαίσιο της οικοδόμησης μιας νέας,
επίσημης, κρατικής αυτοκρατορικής
ιδεολογίας της Ρωσίας.1
Ο Ολέγκ Χλεβνιούκ είναι δόκτωρ
Ιστορικών Επιστημών, επιστημονι-
κός συνεργάτης του Διεθνούς Κέ-
ντρου Ιστορίας και Κοινωνιολογίας
του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου που
μετονομάστηκε στη συνέχεια σε
Εθνικό Ερευνητικό Πανεπιστήμιο
«Ανωτάτη Σχολή Οικονομίας» και
ο επικεφαλής ειδικός στο Κρατικό
Αρχείο της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Στο ερώτημα: τι χρειάζεται μία
ακόμη βιογραφία του Στάλιν, η
παρουσία του οποίου σφράγισε τη
σοβιετική περίοδο της ρωσικής ιστο-
ρίας, η απάντηση είναι ότι πρόκειται
για μονογραφία που στηρίζεται σε
άγνωστο αρχειακό υλικό, το οποίο
έρχεται να συμπληρώσει πολλές
κενές ψηφίδες στη βιογραφία του
γεωργιανού σπουδαστή εκκλησια-
στικής σχολής που κάθισε στο θρόνο
της μπολσεβικικής αυτοκρατορίας
και την κυβέρνησε με στυγνές και
αιμοδιψείς μεθόδους.
Το βιβλίο του Χλεβνιούκ είναι
γραμμένο με έναν και μόνο σκοπό:
βασισμένο σε πλούσιο αρχειακό
υλικό αντλημένο από τα κρατικά
αρχεία της ΕΣΣΔ αλλά και τα προ-
σωπικά αρχεία του Στάλιν που ήταν
διασκορπισμένα στο γραφείο του
στο Κρεμλίνο, στην έδρα του ΚΚΣΕ,
αλλά και στις πολυάριθμες κατοικίες
του, να μας δώσει πληροφορίες όχι
μόνο για τις κρατικές ή πολιτικές
δραστηριότητές του αλλά και για
την καθημερινή του ζωή. Ενδεικτικά,
γράφει:
Η κοντινή ντάτσα. Την έχτιζαν
ξανά και ξανά υπό την άμεση
καθοδήγηση του Στάλιν. Το
αποτέλεσμα ήταν ένα τεράστιο
σπίτι μια παράξενης αρχιτεκτο-
νικής, μείγμα δημόσιου κτιρίου
και αλαζονικής μεγαλοπρέπει-
ας. (σελ 24)
Και πιο κάτω:
Ο ίδιος ο Στάλιν προσωπικά
ασχολούνταν με την κατασκευή
του πάρκου και τη λειτουργία
του αγροκτήματος. Ο ίδιος
σχεδίασε τα θερμοκήπια για τις
πορτοκαλιές και τις λεμονιές.
Υπό την καθοδήγησή του έφτια-
ξαν αμπελώνα, καλλιεργούσαν
καρπούζια, είχαν ιχθυοκαλλι-
έργεια στη λιμνούλα. (σελ. 25)
Ο συγγραφέας δεν υιοθέτησε την
γραμμική αφήγηση που συνηθίζε-
ται σε τέτοια έργα. Προτίμησε να
ξεκινήσει από το τέλος, από τις
τελευταίες ώρες του πανίσχυρου
ηγέτη που αργοπέθαινε μόνος στο
δωμάτιό του, χτυπημένος από εγκε-
φαλικό επεισόδιο. Είναι μια πρώτης
τάξεως ευκαιρία όμως για να τον
αναγνώστη να μάθει, π.χ., άγνωστες
λεπτομέρειες για τη σωματοφυλακή
του Στάλιν, τα κριτήρια επιλογής
των αντρών και των γυναικών που
ήταν γύρω του, των απλών οπλιτών
και των αξιωματικών και, ασφαλώς,
για την τύχη τους κατά τη διάρκεια
των αλλεπάλληλων εκκαθαρίσεων.
Ο Στάλιν, συνέχεια
του Λένιν
Ο Χλεβνιούκ, εν αντιθέσει με πολ-
λούς απολογητές του σοβιετικού
πειράματος, δεν ξεχωρίζει τον Λένιν
από τον Στάλιν, ούτε τον τελευταίο
από την πρώτη γενιά μπολσεβίκων
συνωμοτών που κατέλαβαν διά της
βίας την εξουσία σε μια παραλυμένη
Ρωσία. Έχοντας στα χέρια του τα
έγγραφα, τις σημειώσεις που αντάλ-
λασσαν μεταξύ τους οι μπολσεβίκοι
τόσο κατά τη διάρκεια προετοιμασί-
ας της «επανάστασης» όσο και μέχρι
τις περιβόητες, παραδειγματικές,
δημόσιες δίκες της Μόσχας, όπου
έπεσαν τα κεφάλια όλης της πρώτης
γενιάς, ο συγγραφέας καταδεικνύει
την άγρια, χωρίς αρχές, όρια και
αντιστάσεις, εσωκομματική πάλη
για την εξουσία.
Ιδιαίτερη σημασία έχει η αναφορά
στις σχέσεις του Στάλιν με τον Λένιν
και για το πώς και οι δύο χρησιμο-
ποιούσαν ο ένας τον άλλον, για τους
δικούς τους ιδιοτελείς, προσωπικούς
πολιτικούς στόχους. Ο Λένιν, παλιά
καραβάνα στις εσωκομματικές ίντρι-
γκες, αξιοποιούσε στο έπακρο τις
προσωπικές αντιπάθειες μεταξύ των
συντρόφων του στενού κομματικού
του περίγυρου. Κατά τον Χλεβνιούκ,
τότε ήταν που «υπογράφτηκε» η
θανατική καταδίκη των Ζινόβιεφ,
Κάμενεφ, Μπουχάριν, Ρίκοφ και
άλλων. Απλώς, έπρεπε να έρθει το
μοιραίο 1936 και να ξεσπάσει η
«Μεγάλη Τρομοκρατία» που απέ-
φερε εκατομμύρια θύματα. Μερικές
φορές, ο μνησίκακος Γεωργιανός
δεν άντεχε αυτή την κατάσταση
και παραπονιόταν στη Ναντιέζντα
Κρούπσκαγια, τη σύζυγο του Λένιν:
Δεν κοιμήθηκα όλη τη νύχτα.
[…] Για ποιον με πέρασε ο
Ιλίτς, γιατί μου φέρεται έτσι!

54 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

 Μήπως για κανέναν προδότη.
Τον αγαπώ με όλη μου την ψυ-
χή. Πείτε του κάτι. (σελ 108)
Ο Λένιν, ωστόσο, επιχειρώντας να
ισορροπήσει ανάμεσα στις διάφορες
φράξιες, σε μία από τις τελευταίες
υπαγορεύσεις του, σημείωνε πως
«το κόμμα θα πρέπει να αντικα-
ταστήσει τον Στάλιν από τη θέση
του γενικού γραμματέα, γιατί είναι
«πολύ άξεστος»» (σελ 109). Αυτό,
βέβαια, δεν εμπόδισε τον δεύτερο,
όταν εδραίωσε την απολυταρχία
του, να δημιουργήσει γύρω του ένα
καθεστώς φόβου που τον συνόδευσε
μέχρι το τέλος της ζωής του.
Ο Στάλιν αποδείχθηκε ικανός
εξουσιαστής. Ελισσόμενος διαρκώς,
γεμάτος υποκρισία, ήταν υποδειγμα-
τικός στην ίντριγκα, καταφέρνοντας
να συσπειρώσει γύρω του διάφορα
ηγετικά στελέχη. Έτσι εγκαθίδρυ-
σε την προσωπική εξουσία του επί
του κόμματος και επί του κράτους,
καταλύοντας τη «συλλογική καθο-
δήγηση» υπό τους Κάμενεφ, Ρίκοφ,
Μπουχάριν κ.ά.
Ξεζωριστή περίπτωση ήταν ο
Λέον Τρότσκι. Ήταν ο μόνος που
μπορούσε να συναγωνιστεί τον Στά-
λιν σε αγριότητα, αμοραλισμό ενώ,
επιπλέον, είχε χαρισματική δημόσια
παρουσία ως ρήτορας αλλά και θε-
ωρητικός. Ο Λένιν, αφού τον χρη-
σιμοποίησε για την καταστολή των
πρώτων εξεγέρσεων κατά των μπολ-
σεβίκων (Κροστάνδη), του ανέθεσε
την ηγεσία του Κόκκινου Στρατού
για την καταστολή των αγροτικών
εξεγέρσεων που ξεσπούσαν λόγω
της πολιτικής να κατάσχονται από
τους αγρότες τα αποθέματα τροφί-
μων και σπόρων. Η χωρίς ηθικούς
φραγμούς πολιτική αντιπαράθεση,
ωστόσο, απομόνωσε τον Τρότσκι
από τους υπόλοιπους ηγέτες και,
λίγο μετά το θάνατο του Λένιν, οδή-
γησε στην αναγκαστική έξοδό του
από το κόμμα και από το κράτος.
Η συνέχεια είναι γνωστή. Το 1928
εξορίστηκε στην Άλμα Άτα και την
επόμενη χρονιά εκδιώχθηκε απ’ τη
χώρα. Δολοφονήθηκε από τον πρά-
κτορα της Σοβιετικής Στρατιωτικής
Κατασκοπείας, Ραμόν Μερκαντέρ,
στο Μεξικό όπου είχε καταφύγει.
Η Μεγάλη Τρομοκρατία
Μια από τις μελανότερες σελίδες
στην προσωπική ιστορία του Στά-
λιν ήταν η περίοδος της Μεγάλης
Τρομοκρατίας (1936-28), που απέ-
φερε πολλά εκατομμύρια θύματα.
Οι περιγραφές από τον Χλεβνιούκ
της περιόδου είναι ανατριχιαστι-
κές. Ιδιαίτερα διεισδυτικός είναι
Общественное достояние
Ο Στάλιν (τρίτος από αριστερά) και οι στενοί συνεργάτες του Βοροσίλοφ, Μολότοφ και, δεξιά, ο Νικολάι Γιεζόφ, ηγε-
τική μορφή στην NKVD (τη μυστική αστυνομία του σταλινικού καθεστώτος). Αργότερα, ο Γιεζόφ είχε την τύχη πολλών
αξιωματούχων τα χρόνια της Μεγάλης Τρομοκρατίας. Θεωρήθηκε ύποπτος αμφισβήτησης της ηγεσίας του Στάλιν, συ-
νελήφθη, κατηγορήθηκε ως συνωμότης, φυλακίστηκε και, αφού ομολόγησε έπειτα από βασανιστήρια, εκτελέστηκε το
1940. Μετά τη φυλάκισή του ο Στάλιν, καταπώς συνήθιζε, διέταξε να αφαιρεθεί η μορφή του Γιεζόφ από τη φωτογρα-
φία, όπερ και εγένετο από το καλλιτεχνικό τμήμα των μηχανισμών προπαγάνδας του ΚΚ της Σοβιετικής Ένωσης (όπως
φαίνεται στην ένθετη, τη «διορθωμένη» εικόνα).
στο κεφάλαιο όπου περιγράφει τη τις ομάδες των υποδίκων για την σμα εκατοντάδες ανθρώπους μέσα
δολοφονία του Σεργκέι Μιρόνοβιτς υπόθεση του Κίροφ. (σελ. 187) σε μια νύχτα.
Κίροφ την 1η Δεκεμβρίου 1934,
γραμματέα του κόμματος στο Λέ- Η δολοφονία αυτή έδωσε στον Στά-
νινγκραντ (πρώην Πετρούπολη) και λιν την αφορμή που ζητούσε. Χιλιά- Ο Μεγάλος Πατριωτικός
βασικού ανταγωνιστή του Στάλιν δες άνθρωποι, μοναδικό αμάρτημα Πόλεμος
για τη μονοκρατορία στο κόμμα των οποίων ήταν ότι στο παρελθόν, Μολονότι διεκδίκησε «ικανότητες
και το κράτος, Για τον τρόπο με κατά την τσαρική εποχή, κατείχαν στρατηλάτη», ο Στάλιν τα θαλάσ-
τον οποίο ο Στάλιν επωφελήθηκε κάποιο αξίωμα ή επάγγελμα, στάλ- σωσε στρατιωτικά στη διάρκεια της
από τη δολοφονία του Κίροφ, ο θηκαν με συνοπτικές διαδικασίες εισβολής της ναζιστικής Γερμανίας
Χλεβνιούκ περιγράφει: στα στρατόπεδα. Μερικές εκατο- κατά της ΕΣΣΔ. Ο ρόλος που του
ντάδες της λεγόμενης «αριστερής αποδόθηκε, χάρη και στην τελική
Ο ίδιος ο Στάλιν καθοδηγούσε αντιπολίτευσης» με κατασκευασμέ- έκβαση του πολέμου, δεν έχει καμία
την υπόθεση. Κατά τη διάρκεια νες κατηγορίες εκτελέστηκαν ως σχέση με το ρόλος που διαδραμά-
της ανάκρισης, του έστειλαν συνωμότες. Η αλήθεια είναι ότι ο τισαν άλλοι, όντως προικισμένοι,
περίπου 260 πρακτικά ανακρί- Στάλιν ποτέ δεν αγάπησε την πόλη στρατιωτικοί, όπως ο Γκεόργκι
σεων των συλληφθέντων και που είχε πάρει το όνομα του Λένιν, Ζούκοφ.
ακόμη μεγαλύτερο αριθμό ειδι- γιατί ήταν η πρώτη στην οποία ξεκί- Ως γνωστόν, τα γερμανικά στρα-
κών υπηρεσιακών σημειωμάτων. νησαν οι διαδηλώσεις και οι διαμαρ- τεύματα εισέβαλαν κατά της ΕΣΣΔ
Ο Στάλιν συναντήθηκε πολλές τυρίες κατά της μονοκρατορίας του. στις 21 Ιουνίου 1941 και η επέλασή
φορές με τους επικεφαλής της Μία από τις ελάχιστα γνωστές τους ήταν εντυπωσιακή. Ο Χλε-
NKVD [σσ. Λαϊκό Κομισαριάτο πληροφορίες που αποκομίζει ο ανα- βνιούκ, αφού αναλύει την απουσία
Εσωτερικών Υποθέσεων, η μυ- γνώστης ήταν η προσωπική συμ- του Στάλιν τις πρώτες ημέρες του
στική αστυνομία του «Μεγάλου μετοχή του Στάλιν σε μια σειρά πολέμου, παραθέτει ένα άγνωστο
Πατερούλη»], της Εισαγγελίας «κρυφές δολοφονίες» αντιπάλων στο ευρύ κοινό περιστατικό από
και του Στρατιωτικού Συμβου- του ή συγγενών τους. Ο ίδιος ο την πολιορκημένη Μόσχα:
λίου του Ανώτατου Δικαστηρί- Γεωργιανός πρώην επαναστάτης
ου, προκειμένου να συζητήσουν και κατόπιν απόλυτος κυρίαρχος Στα μέσα Οκτωβρίου ξέσπασαν
ζητήματα της ανάκρισης και της ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων ταραχές στην Μόσχα. Ανάλο-
της δίκης. Όπως μαρτυρούν «έγραφε» τα σενάρια, τις ερωτήσεις γες ταραχές έγιναν και στην
τα έγγραφα, ο ίδιος ο Στάλιν των ανακριτών και των εισαγγελέων περιοχή του Ιβάνοβο. Σε σχέση
καθόρισε το σενάριο των συνε- και, στο τέλος, με μια μονοκονδυλιά με την απειλή της διάσπασης
δριάσεων των δικαστηρίων και έστελνε στο εκτελεστικό απόσπα- του μετώπου από τις γερμανι-
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 55

1922. O Στάλιν (δεξιά) έχει επισκεφτεί τον Λένιν στην ντάτσα του στο Γκόρκι. Ο Ολέγκ Χλεβνιούκ δεν ξεχωρίζει τον
Λένιν από τον Στάλιν, ούτε τον τελευταίο από την πρώτη γενιά μπολσεβίκων συνωμοτών που κατέλαβαν διά της βίας
την εξουσία σε μια παραλυμένη Ρωσία.
κές δυνάμεις είχαν ξεκινήσει οι
προετοιμασίες για τη μεταφορά
των κλωστοϋφαντουργείων, των
αποθεμάτων τροφίμων, και η
φυγή των υπευθύνων. Οι ερ-
γάτες φοβήθηκαν πως θα τους
εγκαταλείψουν και θα πεθά-
νουν στην πείνα. Στις 18 - 20
Οκτωβρίου, σε μια σειρά επι-
χειρήσεων, έγιναν αυθόρμητες
συγκεντρώσεις. Οι εργάτες
εμπόδιζαν την αποσυναρμο-
λόγηση του εξοπλισμού, ξυλοκό-
πησαν μερικούς επικεφαλής και
ακτιβιστές. Το πλήθος φώναζε:
«Θα μεταφέρουν τον εξοπλισμό
και θα μας αφήσουν χωρίς δου-
λειά», «Όλα τα κεφάλια έφυγαν
από την πόλη και μείναμε μόνοι
μας», «Το ίδιο μας κάνει να δου-
λεύουμε είτε με τον Χίτλερ, είτε
με τον Στάλιν». Με συζητήσεις
και με συλλήψεις, κατάφεραν
να σταθεροποιήσουν την κα-
τάσταση. (σελ. 297)
Η στρατιωτική ιδιοφυΐα του Στάλιν
αμφισβητείται από τους ίδιους τους
πρωταγωνιστές των γεγονότων. Ο
Χλεβνιούκ παραθέτει, μεταξύ άλ-
λων, την εξής σύντομη περιγραφή
ενός ειδήμονος στα στρατιωτικά:
«”Εξετάζοντας κριτικά σήμερα το
σχέδιο που εγκρίθηκε το καλοκαίρι
56 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
του 1942, πρέπει να πω πως το
χειρότερο απ’ όλα ήταν η απόφαση
για ταυτόχρονες αμυντικές και επι-
θετικές επιχειρήσεις”, έγραψε μετά
από μερικές δεκαετίες ο στρατάρχης
Βασιλιέφσκι» (σελ. 302).
Σε όλη τη διάρκεια των επιχει-
ρήσεων, ο Στάλιν φέρθηκε με ιτα-
μότητα στους στρατηγούς του. Ο
γενικός γραμματέας του Υπουργικού
Συμβουλίου της ΕΣΣΔ, Τσαντάγιεφ,
περιγράφει ως εξής τη συνάντηση
του «στρατηλάτη» με τον αρχηγό της
Γενικής Πολιτικής Διεύθυνσης του
Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνά-
μεων της ΕΣΣΔ μετά την ήττα του
Κόκκινου Στρατού και την πτώση
της Σεβαστούπολης στα χέρια των
ναζιστικών δυνάμεων:
Ο Μεχλίς πετάχτηκε από την
θέση του. «Χαίρετε, σύντροφε
Στάλιν! Επιτρέψτε μου να ανα-
φέρω!» Ο Στάλιν κοντοστάθη-
κε, κοίταξε για μια στιγμή τον
Μεχλίς από πάνω μέχρι κάτω
και με ταραγμένοι φωνή είπε
«Καταραμένοι να είστε όλοι
σας!» Και μπήκε αμέσως στο
γραφείο του, χτυπώντας δυνατά
την πόρτα. Ο Μεχλίς κατέβασε
αργά το χέρι του και με πονε-
μένο ύφος στράφηκε προς το
παράθυρο. (σελ. 303)
της Ρωσικής Ομοσπονδίας, με το
Maria Ilyinichna Ulyanova / Library of Congress, LC-USZ62-111092
ψυχρό βλέμμα του ερευνητή και το
σταθερό χέρι του χρονικογράφου
ανασυνθέτει την εποχή, περιγράφει
τα πρόσωπα και δημιουργεί ένα τε-
ράστιο ιστορικό πανόραμα, όπου η
λεπτομέρεια έρχεται να ερμηνεύσει
τη μεγάλη εικόνα.
Η ανασύνθεση της εποχής αλλά
και η εις βάθος ανάλυση του χα-
ρακτήρα του πρωταγωνιστή της
αφήγησης με την ψύχραιμη ματιά
του επαγγελματία, ευσυνείδητου
ιστορικού, είναι μια προσφορά στον
αναγνώστη, αλλά και τον δημόσιο
διάλογο που διεξάγεται για τα 100
χρόνια από τα γεγονότα του 1917.
Παρά την κατάρρευση του σοβι-
ετικού συστήματος το 1991 και την
πάροδο μισού αιώνα έκτοτε, είναι
πολλοί στην Ρωσία, που νοσταλγούν
τον «Πατερούλη», γιατί θεωρούν
πως είναι ο πατέρας της νίκης κατά
των δυνάμεων του Άξονα κατά τον
Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αγνοώντας
τα τρομακτικά δεινά που υπέστησαν
οι πρόγονοί τους στα στρατόπεδα
Γκουλάγκ και τις εκατόμβες των θυ-
μάτων που θάφτηκαν σε ομαδικούς
τάφους, τους οποίους συνεχίζουν να
ανακαλύπτουν μέχρι σήμερα.
Εξίσου γοητευτική φαίνεται πως
είναι η μορφή του Στάλιν και σε
ορισμένες γενιές δυτικών αριστερών
διανοουμένων, οι οποίοι πιστεύουν
Συνταρακτική είναι η αφήγηση του και κηρύττουν τον βολονταρισμό της
τέλους του Στάλιν. Όπως μόνος του εξουσίας και τη βία, ως μέθοδο όχι
έζησε όλα τα χρόνια της απόλυτης μόνο κοινωνικής αλλαγής, αλλά και
δεσποτείας του, έτσι μόνος πέθανε συμβίωσης, επιφυλάσσοντας για τον
στο δωμάτιο της ντάτσας του. Έξω εαυτό τους το ρόλο του φιλόσοφου
από την πόρτα, φρουροί, μέλη της - συμβούλου του Ηγεμόνα.
«τετράδας» (των στενών του συνερ- Σήμερα, όταν φαντάσματα
γατών στο Πολιτικού Γραφείου) με ολοκληρωτισμών, οριστικά κατα-
άλλα μέλη του ανώτατου κομματικού δικασμένων από την ιστορία, περι-
οργάνου διαβουλεύονταν επί ώρες φέρουν τα ράκη τους, αναζητώντας
για να καταλήξουν στο τι πρέπει να την δικαίωση των εγκλημάτων τους,
κάνουν. Η κλήση των γιατρών, οι βιβλία όπως του Ολέγκ Χλεβνιούκ
απέλπιδες προσπάθειες ανάνηψης είναι πολύτιμα και ακριβά. Μόνο
του Στάλιν από το βαρύ εγκεφαλικό με τέτοια κείμενα μπορεί το ανα-
αλλά και οι ίντριγκες για τη διαδοχή γνωστικό κοινό να ιχνηλατήσει τις
του είναι η εικόνα που έχουμε από ιστορικές διαδρομές, να κατανοήσει
το τέλος του ανθρώπου ο οποίος το παρελθόν, να αποτιμήσει ιδεο-
διαφέντευε το ένα έκτο της γήινης λογίες και πολιτικές.
σφαίρας και μια πυρηνική υπερδύ- Για όλους αυτούς τους λόγους, το
ναμη που βγήκε ενισχυμένη από βιβλίο του Ολέγκ Χλεβνιούκ είναι
τον τελευταίο πόλεμο, έχοντας δη- ένα πολύτιμο βιβλίο γνώσης της
μιουργήσει μια «υγειονομική ζώνης» ιστορίας, αλλά και αυτογνωσίας. zx
άμυνας των συνόρων της η οποία
έφτανε μέχρι την δυτική Ευρώπη.
1. Огег Хлевнюк, Сталин, жизнь
одноо вождя, Идздательство АСТ/
Διαλύοντας μύθους Соrpus. Το κριτικό αυτό σημείωμα
Το βιβλίο του Ολέγκ Χλεβνιούκ είναι στηριγμένο στη ρωσική έκδοση
είναι μια έντιμη, επιστημονική, αρ- του βιβλίου. Τα παρατιθέμενα απο-
χειακά τεκμηριωμένη βιογραφία του σπάσματα έχουν μεταφραστεί από τον
Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν. Ο συγγραφέα του παρόντος κειμένου,
συγγραφέας, λόγω της επαγγελματι- Δ.Β. Τριανταφυλλίδη [σημείωση της
κής του ενασχόλησης με τα αρχεία σύνταξης].
 Η πριγκίπισσα του Κρεμλίνου
Από τον Δημήτρη Σκαλκο

Rosemary Sullivan, Η κόρη
του Στάλιν. Η απίστευτη ζωή
της Σβετλάνα Αλιλούγεβα,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Πέτρος Γεωργίου, Πατάκη,
Αθήνα 2016, 541 σελ.
Η Σβετλάνα Αλιλούγεβα,η κόρη του αυταρχικού, αιμοσταγούς ηγέτη της ΕΣΣΔ, παρέμεινε μέχρι
το τέλος της ζωής της τραγική προσωπικότητα. Αγωνίστηκε σκληρά να απαλλαγεί από τη βαριά
κληρονομιά του πατρώνυμού της αλλά και της εγκληματικής φύσης του σταλινισμού. Δεν τα κατάφερε
με τον τρόπο που η ίδια επιθυμούσε. Το πείσμα της όμως να ζήσει όπως η ίδια ονειρεύτηκε, και όχι
όπως επέβαλαν οι δεσμεύσεις της πολιτικής και της κοινωνίας, ήταν σχεδόν ηρωικό. Διεκδίκησε μια
άλλη ζωή, απαλλαγμένη από το πατρικό βάρος και από τα αυταρχικά σοβιετικά δεσμά. Ό,τι πέτυχε
κι ό,τι έχασε αθροίζονται σε μια προσπάθεια προσωπικής χειραφέτησης, σε έναν κόσμο γεμάτο
αντιξοότητες και δεσμά.

«Η ιστορία είναι η αυτοβιογραφία

Ιδιωτικό αρχείο
ενός τρελού».
Αλεξάντερ Χέρτσεν

Σ
το πέρασμα των χρό-
νων, εκατομμύρια αν-
θρώπινες ζωές συνεθλί-
βησαν στα απρόσωπα
γρανάζια της Ιστορίας,
αχρείαστη θυσία στην εφαρμογή
ολοκληρωτικών σχεδίων κοινωνι-
κής μηχανικής. Αναφερόμενος στη
σκέψη του ρώσου συγγραφέα Αλε-
ξάντερ Χέρτσεν, ο ιστορικός των
πολιτικών ιδεών Αϊζάια Μπερλίν,
περιέγραψε αυτό το τραγικό φαινό-
μενο με εξαιρετική σαφήνεια:

Ο σκοπός της ζωής είναι η ίδια

η ζωή, το να θυσιάζεις το παρόν
σε κάποιο απροσδιόριστο και
απρόβλεπτο μέλλον είναι μια
μορφή αυταπάτης που οδηγεί
στην καταστροφή όλων όσα
έχουν αξία στα άτομα και τις
κοινωνίες – στην αδικαιολόγητη
θυσία της σάρκας και του αίμα-
τος των ζωντανών ανθρώπινων
υπάρξεων στο βωμό εξιδανικευ-
μένων αφαιρέσεων.1

Αυτή η μοίρα σφράγισε τη ρωσική
ιστορία τους τελευταίους δύο αιώνες.
Αυτή υπήρξε επίσης η προσωπική
ιστορία της πριγκίπισσας του Κρεμλί-
νου, της μοναχοκόρης του Ιωσήφ
Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι. Μια
ιστορία που καταγράφει με μοναδική
ευαισθησία η καναδέζα συγγραφέας
Ρόζμαρυ Σάλιβαν στη βραβευμένη
και πολυμεταφρασμένη βιογραφία
Η Κόρη του Στάλιν που κυκλοφόρησε
πρόσφατα.
ΣΤΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ ΤΩΝ ΤΣΑΡΩΝ
Η Σβετλάνα Αλιλούγεβα γεννήθηκε το
1926, δευτερότοκος καρπός του έρωτα
Η Σβετλάνα στην αγκαλιά του «μπαμπακούλη», όπως υπέγραφε τα μηνύματά του προς τη μονάκριβή του κόρη ο Γιόζεφ
Στάλιν. Φωτογραφία από το βιβλίο Сталин. К шестидесятилетию со дня рождения, Москва, Правда, 1940.
του τότε σαρανταοκτάχρονου Στάλιν φελη ζωή της στο πλευρό του Στάλιν αυτοκτόνησε με το περίστροφό της.
με την εικοσιπεντάχρονη Ναντιέζντα έδωσε τη θέση της στην απογοήτευση. Έχουν ειπωθεί πολλά για τα αίτια που
Αλιλούγεβα. Είχε προηγηθεί ακόμη Οι πολλές εξωσυζυγικές περιπέτειές οδήγησαν στο θάνατό της. Σύμφωνα
ένας γάμος του Στάλιν, αυτός με την του, η πλήξη της καθημερινής ζωής με τον ιατρικό της φάκελο, έπασχε
Εκατερίνα Σβανίτζε. Η Εκατερίνα στο Κρεμλίνο και οι πρώτες πολιτι- από μανιοκατάθλιψη. Ο γιος του
(για την οποία ο Στάλιν έλεγε πως κές διαφωνίες τους (καθώς η Νάντια αδελφού της, Πάβελ, επιβεβαιώνει
η γλυκύτητά της «έλιωνε την καρδιά έβλεπε διαρκώς παλιούς φίλους και την ύπαρξη ενός γράμματος στο οποίο
του») πέθανε από τύφο έχοντας προ- συντρόφους να εξοντώνονται στο η Νάντια ανέφερε ότι σκόπευε να
λάβει λίγο πριν να γεννήσει έναν γιο, πλαίσιο των ασταμάτητων κομμα- εγκαταλείψει τον Στάλιν (άλλωστε,
τον Γιάκοφ. τικών εκκαθαρίσεων), οδηγούσαν σε το ίδιο είχε προσπαθήσει να κάνει
Η Νάντια γοητεύτηκε από τον εν- συχνούς καβγάδες που στιγμάτιζαν τη όταν η Σβετλάνα ήταν ακόμη βρέφος).
θουσιώδη Στάλιν, τον ακολούθησε δημόσια ζωή του ζευγαριού. Φυσικά, κάθε προσπάθεια να παρα-
μέσα στις φλόγες της Επανάστασης Έπειτα από μια δεξίωση και ακόμη κούσεις την επιθυμία του Στάλιν ήταν
και έγινε γραμματέας και, κατόπιν, έναν επεισοδιακό καβγά, η Νάντια εξ αρχής καταδικασμένη και, σύμφωνα
σύζυγός του. Γρήγορα όμως η ανέ- αποσύρθηκε στο δωμάτιό της και με τη Σβετλάνα, η παραδοχή αυτού

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 57


Στην ντάτσα του Στάλιν. H μικρή Σβετλάνα στα γόνατα του Λαυρέντι Μπέρια, ενώ ο μπαμπάς της, στο βάθος, ασχολεί-
ται με τις κρατικές υποθέσεις.
του προσωπικού αδιέξοδου βάρυνε
στη μοιραία απόφαση της μητέρας
της να αφαιρέσει τη ζωή της.
Η Σβετλάνα ήταν εξήμισι ετών όταν
αυτοκτόνησε η μητέρα της. Ως μάνα
της, η Νάντια ήταν μάλλον ψυχρή και
απόμακρη. Άλλωστε δεν συνηθιζόταν
στις γυναίκες μέλη του Κόμματος να
περνούν χρόνο με τα παιδιά τους,
αντίθετα αφιέρωναν μεγάλο μέρος της
δραστηριότητάς τους στην κομματική
δουλειά. Μετά το θάνατο της μητέρας
της, την πραγματική αιτία του οποίου
πληροφορήθηκε σε ηλικία δέκα ετών,
η Σβετλάνα αγκιστρώθηκε στην πατρι-
κή φιγούρα του Στάλιν που αποτέλεσε,
σύμφωνα με τα λεγόμενά της, την
«απόλυτη, αναμφισβήτητη αυθεντία
επί παντός επιστητού» (σελ. 67).
Ο Στάλιν έδειχνε ολοφάνερη αδυ-
ναμία στη Σβετλάνα. Του άρεσε να
την αποκαλεί «οικοδέσποινα» και τον
εαυτό του «φτωχό χωρικό» που βρί-
σκεται στην υπηρεσία της, σύμφωνα
με το αγαπημένο τους παιχνίδι:
Ο Στάλιν αποκαλούσε τον εαυτό
του γραμματέα υπ’ αρ. 1. Η Σβετ-
λάνα έγραφε σύντομα σημειώμα-
τα προς τον γραμματέα υπ’ αρ. 1
τα οποία περιείχαν τις διαταγές
της και τα αναρτούσε με πινέζες
στον τοίχο κοντά στο τηλέφωνο
που βρισκόταν πάνω στο γραφείο
του. Το αστείο ήταν ότι έστελνε
αντίστοιχα μηνύματα και σε όλους
τους άλλους «μικρούς γραμμα-
τείς» στο Κρεμλίνο. Υπουργοί
της κυβέρνησης όπως ο Λάζαρι
Καγκανόβιτς και ο Βιατσεσλάβ
Μολότοφ δεν μπορούσαν να κά-
νουν αλλιώς παρά να παίζουν και
58 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
αυτοί το παιχνίδι. (σελ. 65)
Ωστόσο, η αγάπη του Στάλιν προς
τη Σβετλάνα ήταν μια αγάπη κτη-
τική και καταπιεστική, κάτι που η
ίδια συνειδητοποίησε με πικρό τρόπο
μεγαλώνοντας. Έμοιαζε σαν την «αγά-
πη της γάτας προς το ποντίκι», όπως
χαρακτηριστικά έλεγε ο Χρουστσόφ.
Η Σβετλάνα ζούσε υπό ασφυκτικό
έλεγχο και συνεχή παρακολούθηση.
Πάλευε διαρκώς για την αποδοχή
του πατέρα της, την ίδια στιγμή που
ασφυκτιούσε στο κλειστό περιβάλλον
του Κρεμλίνου και αναζητούσε την
προσωπική της έκφραση.
Ο εφηβικός έρωτας της Σβετλάνα, ο
σεναριογράφος Αλεξέι Κάπλερ, βρέθη-
κε σύντομα να εκτίει αρχικά πενταετή
ποινή φυλάκισης στα γκουλάγκ και,
κατόπιν, για ακόμη πέντε χρόνια, σε
στρατόπεδο καταναγκαστικής ερ-
γασίας. Στη συνέχεια παντρεύτηκε
τον, εβραϊκής καταγωγής, φοιτητή
Γκριγκόρι Μορόζοφ, με τον οποίο
απέκτησε ένα γιο, τον Ιωσήφ. Ο Στά-
λιν δεν συνάντησε ποτέ τον επί τρία
χρόνια γαμπρό του, κάτι που εξηγείται
από τον γνωστό αντισιωνισμό του. Ο
επόμενος σύζυγός της ήταν ο Γιούρι
Ζντάνοφ, γιος του προέδρου του Σο-
βιέτ, Αντρέι Ζντάνοφ, με τον οποίο
απέκτησε την κόρη της Κάτια.
Το στενό περιβάλλον της Σβετλάνα
υπήρξε εξαιρετικά ευμετάβλητο, εξ
ου κι εκείνη βίωνε διαρκώς το σκλη-
ρό αίσθημα της απώλειας. Συγγενείς
και φίλοι γίνονταν συχνά θύματα της
παρανοϊκής φύσης του σταλινικού
καθεστώτος, για την οποία η ανθρώ-
πινη ύπαρξη ήταν απόλυτα αναλώ-
σιμη. Θείες και θείοι και ξαδέλφια
ρικανική πρεσβεία ζητώντας άσυλο,
Ιδιωτική συλλογή Σβετλάνα Αλιλούγεβα / Chris Evans
προκαλώντας απίστευτη αναστάτωση.
Σε περίοδο ακραίας ψυχροπολεμικής
μυστικότητας, οι αμερικανοί αξιωμα-
τούχοι δεν γνώριζαν καν ότι ο Στάλιν
είχε κόρη. Αντίθετα ενδεχομένως από
ό,τι θα περίμενε κανένας, το αμερι-
κανικό υπουργείο Εξωτερικών δεν
επιθυμούσε τη Σβετλάνα στο έδαφός,
του καθώς εκείνο το διάστημα βρι-
σκόταν σε εξέλιξη μια διπλωματική
προσπάθεια εξομάλυνσης των διμερών
σχέσεων ανάμεσα σε ΗΠΑ και ΕΣΣΔ.
Τελικά, η τύχη τής χαμογέλασε, αφού
το απορριπτικό τηλεγράφημα καθυ-
στέρησε να φτάσει και, έπειτα από
πολλές διπλωματικές περιπέτειες, η
Σβετλάνα βρέθηκε πρώτα στην Ελ-
βετία και μετά στις ΗΠΑ.
Μαζί της είχε τα χειρόγραφα του
βιβλίου της με τίτλο Είκοσι επιστολές
σε έναν φίλο, τα οποία είχε κατορ-
θώσει να βγάλει από τη Μόσχα με
τη συνδρομή του ινδού πρεσβευτή
στη Σοβιετική Ένωση, με τον οποίο
διατηρούσε φιλική σχέση. Άφησε πίσω
συλλαμβάνονταν, εκτοπίζονταν και τα δυο της παιδιά, τον Ιωσήφ και την
εκτελούνταν αδικαιολόγητα. Ακόμη Κάτια.
χειρότερα, ο αγαπημένος της ετε-
ροθαλής αδελφός Γιάκοφ πέθανε σε
γερμανικό στρατόπεδο αιχμαλώτων Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ
πολέμου, αφού προηγουμένως ο Στά- Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Σβετ-
λιν είχε αρνηθεί να διαπραγματευτεί λάνα αγωνίστηκε να προσαρμοστεί
την απελευθέρωσή του. σε ένα εντελώς διαφορετικό περι-
βάλλον. Η αμερικανική κυβέρνηση
ανέθεσε στον γνωστό διπλωμάτη
ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΕΜΛΙΝΟ Τζωρτζ Κένναν2 να την καθοδηγή-
Έπειτα από το θάνατο του Στάλιν, σει στα πρώτα της βήματα. Έγιναν
τίποτε δεν έμοιαζε ικανό να κρατήσει φίλοι κι είναι ο άνθρωπος που τη
στη Μόσχα τη Σβετλάνα, μια προσω- βοήθησε να εκδώσει το βιβλίο της.
πικότητα που συνέχεια διακινδύνευε Η έκδοση πήγε καλά, έβγαλε πολλά
τη σιγουριά. Η ίδια, άλλωστε, αυτοα- χρήματα από τα συγγραφικά δικαι-
ποκαλούνταν «τσιγγάνα» και δήλωνε ώματα, τα οποία σε συνδυασμό με
ότι το αγαπημένο της λογοτεχνικό τη στήριξη που της έδωσαν διάφο-
ανάγνωσμα ήταν Ο Παίκτης του Ντο- ρες προσωπικότητες με τις οποίες
στογιέφσκι. Όπως είπε αργότερα, το συνδέθηκε κοινωνικά της επέτρεψαν
μόνο πράγμα που την ένοιαζε ήταν να ζήσει άνετα.
να φύγει μακριά από το σοβιετικό Η άφιξη της Σβετλάνα στις ΗΠΑ
καθεστώς: τράβηξε την προσοχή πολλών,
ανάμεσά τους ο Γουέσλυ Πίτερς,
Μερικές νύχτες ονειρευόμουν επικεφαλής αρχιτέκτονας του Ιδρύ-
τους δρόμους της Μόσχας, τα ματος Φρανκ Λόυντ Ράιτ. Ήταν
δωμάτια του διαμερίσματός μου∙ θέμα χρόνου να παντρευτεί, για
ξυπνούσα λουσμένη σε κρύο ιδρώ- πέμπτη φορά. Με τον Γουέσλυ
τα. Αυτός ήταν ο εφιάλτης μου. Πίτερς απέκτησε την κόρη της
(σελ. 241) Όλγα, που απέβη υποκατάστατο
των άλλων δυο παιδιών της τα οποία
Έτσι, τον Μάρτιο του 1967, η Σβετ- είχαν μείνει στη Ρωσία. Η ζωή όμως
λάνα ταξιδεύει με ειδική άδεια στο στην ιδιόκτητη έκταση της πνευμα-
Νέο Δελχί προκειμένου να σκορπίσει τιστικής Αδελφότητας Ταλιέσιν,
στον ποταμό Γάγγη τις στάχτες του όπυ κατοικούσαν, ήταν κάτι που
τέταρτου (αν και ανεπίσημου) κατά η Σβετλάνα δεν θα μπορούσε να
σειρά συζύγου της, Μπρατζές Σινγκ. ανεχτεί. Η Σλάβα Ολγκιβάννα Ράιτ,
Αφού προηγουμένως η σοβιετική κυ- χήρα του Ράιτ και διευθύντρια της
βέρνηση έχει απορρίψει το αίτημά της Αδελφότητας Ταλιέσιν, διοικούσε
να παρατείνει την παραμονή της στην με πυγμή δικτατορίσκου, επιβάλλο-
Ινδία που την έχει γοητεύσει, η Σβετ- ντας τη θέλησή της στα μέλη της
λάνα κατορθώνει να φτάσει στην αμε- κοινοβιακής κοινότητας, ανάμεσά
τους και στον Πίτερς. Έτσι, ακόμη
ένας γάμος κράτησε μικρό χρονικό
διάστημα.
Η Σβετλάνα δεν κατόρθωσε ποτέ
να προσαρμοστεί στην αμερικανική
πραγματικότητα, όπως η ίδια θα ομο-
λογήσει πολλά χρόνια αργότερα:
Είσαι κόρη του Στάλιν. Στην ου-
σία είσαι ήδη νεκρή. Η ζωή σου
έχει ήδη τελειώσει. Δεν μπορείς
να ζήσεις τη δική σου ζωή. Δεν
μπορείς να ζήσεις καμία ζωή.
Υπάρχεις μόνο ως παραπομπή
στο όνομά του. (σελ. 410)
ΑΜΗΧΑΝΗ ΕΠΑΝΑΣΥΝΔΕΣΗ
Στα 1984, η Σβετλάνα αποφασίζει να
επιστρέψει στη Ρωσία προκειμένου
η κόρη της Όλγα να γνωρίσει τους
συγγενείς της. Ωστόσο, η επανα-
σύνδεση δεν είχε τα αποτελέσματα
που προσδοκούσε. Αντί ανυπόκριτης
αγάπης εισέπραξε μια μάλλον παγερή
επιφυλακτικότητα, ωστόσο εξηγήσιμη
για δυο παιδιά που δεν μπορούσαν
να τη δικαιολογήσουν έχοντας πάρα
πολλά χρόνια να τη συναντήσουν.
Σε μια επιστολή προς τα παιδιά της
(9/3/1967), που όμως δεν στάλθηκε
ποτέ έπειτα από άρνηση της αμερικα-
νικής κυβέρνησης λόγω της πολιτικής
χροιάς της, η Σβετλάνα εξηγεί γιατί
στάθηκε αδύνατο να παραμείνει στη
Σοβιετική Ένωση:
Φοβάμαι ότι θα σας πουν –όπως
σε όλους– κάθε λογής ψέματα για
μένα. Ίσως να σας πουν ότι έχασα
τα λογικά μου, ότι με απήγαγαν ή
ότι δεν υπάρχω πια. […] Θα μπο-
ρούσα να ζήσω στη Ρωσία –όπως
κάνουν πολλοί άλλοι– ως υποκρί-
τρια, αποκρύπτοντας τις αληθινές
απόψεις μου. Περισσότεροι από
τους μισούς συμπατριώτες μας
έτσι ζουν. Δεν έχουμε καμία δυ-
νατότητα να ασκήσουμε κριτική,
δεν έχουμε Τύπο, ελευθερίες, κι
επίσης κανένας δε θέλει να πά-
ρει ρίσκα. […] Νιώθω πως είναι
αδύνατο πλέον να σιωπώ αδια-
μαρτύρητα. […] Κάνω απλώς
αυτό που με διατάζει η συνείδησή
μου. (σελ. 229)
Τελικά, η Σβετλάνα αποφάσισε να
επιστρέψει στις ΗΠΑ, έχοντας προ-
ηγουμένως ακούσει τις νουθεσίες των
σοβιετικών αξιωματούχων «να φερθεί
σωστά» χωρίς να εκθέτει τη χώρα της.
Φυσικά, κάθε πράξη της Σβετλάνα
είχε πολιτικές προεκτάσεις, καθώς
οι Σοβιετικοί, αφού προηγουμένως
αποκατέστησαν το όνομά της, στη
συνέχεια έσπευσαν να εκμεταλλευτούν
τον επαναπατρισμό της διοργανώ-
Η Σβετλάνα Αλιλούγεβα κατά την άφιξή της στην Αμερική, τον Απρίλιο 1967.
Στις αποσκευές της είχε μια ταραγμένη ζωή, το βάρος της επιρροής ενός
δεσποτικού πατέρα και τα χειρόγραφα ενός βιβλίου που, μετά την εκδοτική
επιτυχία που της απέφερε, της επέτρεψε να ζήσει με άνεση. Η εικόνα ανήκει
σε φωτογράφο της εφημερίδας The New York Times.
νοντας μια συνέντευξη Τύπου στην
οποία η Σβετλάνα κατηγορούσε την
αμερικανική κυβέρνηση για πολιτική
εκμετάλλευση του ονόματός της (άλ-
λωστε, όπως σκωπτικά παρατηρούσε
ο πρώην σύζυγος της Σβετλάνα Γιούρι
Ζντάνοφ, «η είσοδος στη Σοβιετική
Ένωση είναι δωρεάν∙ στην έξοδο πλη-
ρώνεις»). Το γεγονός αυτό προκάλε-
σε πλήθος επικρίσεων, αμερικανικών
αυτή τη φορά.
Η βαθιά γνώση των σοβιετικών μη-
χανισμών επέτρεπαν στη Σβετλάνα
να κατανοεί σε βάθος τις πολιτικές
διεργασίες που συντελούνταν στη χώ-
ρα της επιδεικνύοντας αξιοπρόσεκτη
αναλυτική οξυδέρκεια. Ήδη από τις
πρώτες μέρες της διακυβέρνησης της
Ρωσίας από τον Βλαντίμιρ Πούτιν, το
2000, η Σβετλάνα παρατηρούσε τη
ροπή στις αυταρχικές παραδόσεις του
ρωσικού κράτους:
Η Ρωσία (κατά τη γνώμη μου)
βαδίζει ολοταχώς προς το παρελ-
θόν – με αυτόν τον φρικτό πρώην
κατάσκοπο της ΚαΓκεΜπε να
εκτελεί χρέη προέδρου! Ευελπι-
στώ και πιστεύω ο λαός να μην
τον ψηφίσει για πρόεδρο – αλλά
φυσικά υπάρχει πάντα και το εν-
δεχόμενο της εκλογικής νοθείας.
[…] Τα ξέρω όλα αυτά από την
Εποχή του Κλασικού Κομμουνι-
σμού και του Ψυχρού Πολέμου.
Οι αλλοεθνείς ηγέτες αυτών
των Δημοκρατιών θα έπρεπε να
μποϋκοτάρουν τον Πούτιν, αλλά
The New York Times
τουναντίον περιμένουν πώς και
πώς να τον αγκαλιάσουν και να
τσουγκρίσουν μαζί του με βότκα.
Η εποχή της δήθεν δημοκρατίας
στη Ρωσία έχει παρέλθει ανεπι-
στρεπτί. (σελ. 464)
Η ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΟΥ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Η Σβετλάνα απέρριπτε ολοκληρωτικά
τον ιδεότυπο του σοβιετικού ανθρώπου
(homo sovieticus), δηλαδή τον «νέο
άνθρωπο» που επιδίωκε να εξελίξει
ο μαρξισμός-λενινισμός (τον «άνθρω-
πο που μέλλοντος», σύμφωνα με τον
Τρότσκι). Στην πραγματικότητα,
επρόκειτο για μία κυνική κουλτού-
ρα πατερναλισμού, υποκρισίας και
συνωμοσιολογίας, μια ψυχολογική
κατάσταση που δεν άφηνε το πα-
ραμικρό περιθώριο για προσωπική
αυτενέργεια.
Δεν μπορούν να πιστέψουν ότι
ένα άτομο, ένα πρόσωπο, ένα
ανθρώπινο ον, μπορεί να πάρει
δικές του αποφάσεις. Εξακολου-
θούν να μην μπορούν να πιστέ-
ψουν ότι εγκατέλειψα τη Ρωσία
απλώς και μόνο μετά από δική
μου απόφαση, ότι δεν επρόκειτο
για συνωμοσία, ότι δεν υπήρχε
οργανωμένο σχέδιο ούτε εξωτε-
ρική βοήθεια. Δεν μπορούν να
το πιστέψουν. Πιστεύουν μόνο
σε πράξεις που κατευθύνονται
από κάποια οργάνωση –ναι, το
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 59
συλλογικό– και πάντοτε εξορ-
γίζονται όταν διαπιστώνουν ότι,
παρόλο που επί πενήντα χρόνια
προσπαθούν να κάνουν τους αν-
θρώπους στη Ρωσία να έχουν την
ίδια γνώμη […], την ίδια πολιτική
άποψη […], όταν βλέπουν ότι όλη
η δουλειά που γίνεται επί πενήντα
χρόνια αποβαίνει μάταιη και ότι
οι άνθρωποι εξακολουθούν να
έχουν κάτι δικό τους γίνονται έξω
φρενών. (σελ. 252)
Η Σβετλάνα απεβίωσε το 2011 από
καρκίνο, τον οποίο προσπάθησε να
κρατήσει κρυφό από την κόρη της.
Σύμφωνα με την επιθυμία της, οι στά-
χτες της σκορπίστηκαν στον Ειρηνι-
κό ωκεανό. Σε ένα από τα τελευταία
γράμματά της, γράφει στη φίλη της
Λίντα Κέλλυ:
Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι
το πιο σημαντικό πράγμα στη
ζωή ΔΕΝ είναι τα «Επιτεύγματα»,
αλλά αυτή η ταπεινή, ωστόσο
όμως δυσεπίτευκτη ικανότητα
να παραμένω ο εαυτός μου. (σελ.
468)
Τελικά, η Σβετλάνα Αλιλούγεβα πα-
ρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής της
τραγική προσωπικότητα. Αγωνίστηκε
σκληρά να απαλλαγεί από τη βαριά
κληρονομιά του πατρώνυμού της αλ-
λά και της εγκληματικής φύσης του
σταλινισμού. Δεν τα κατάφερε με τον
τρόπο που η ίδια επιθυμούσε. Το πεί-
σμα της όμως να ζήσει όπως η ίδια
ονειρεύτηκε, και όχι όπως επέβαλαν
οι δεσμεύσεις της πολιτικής και της
κοινωνίας, ήταν σχεδόν ηρωικό. Η
συναρπαστική διαδρομή της συνιστά
ένα σπουδαίο παράδειγμα κατάφασης
της ζωής που δεν απογοητεύεται από
τις αντιξοότητες. Και ταυτόχρονα
συνιστά μια υπόμνηση του ότι στο
περιθώριο των γεγονότων της Μεγά-
λης Ιστορίας, φύονται οι μεγαλειώδεις
ιστορίες της ανθρώπινης ύπαρξης,
η οποία είναι παντού και πάντοτε
μοναχική. zx
1. “Alexander Herzen”, στο: Isaiah Berlin,
Russian Thinkers, Penguin Books, 1979,
σελ. 194.
2. Ο διπλωμάτης Τζωρτζ Κένναν (1904-
2005) υπηρέτησε στη Μόσχα και υπήρξε
ο εισηγητής της πολιτικής της «ανάσχε-
σης» της επιθετικότητας της Σοβιετικής
Ένωσης, επιθετικότητα που πηγάζει από
τη φύση του κομμουνιστικού καθεστώτος.
Το «Μακρύ Τηλεγράφημα» (όπως έμεινε
γνωστή η επιστολή του στο αμερικανικό
ΥΠΕΞ) αποτέλεσε τη βάση του Δόγματος
Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ.

Joshua Rubenstein, Οι
τελευταίες ημέρες του Στάλιν,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Μιχάλης Μακρόπουλος,
Ψυχογιός, Αθήνα 2017,
360 σελ.
Σ
τις 9 Μαρτίου 1953,
ημέρα της κηδείας
του Στάλιν, «όλη η
Ρωσία έκλαψε», όπως
έγραψε ο ποιητής Γε-
βγκένι Γεφτουσένκο. Απλώς δεν
θα μάθουμε ποτέ το γιατί. «Κατά
το ήμισυ από θλίψη και κατά το
άλλο ήμισυ από ανακούφιση»
εκτιμά ο Τζόσουα Ρούμπινσταϊν
στο συναρπαστικό αφήγημα, Οι
τελευταίες μέρες του Στάλιν. Κά-
ποιοι, που αναγκάστηκαν να πάνε
στην κηδεία, έκλαιγαν τον ρώσο
συνθέτη Σεργκέι Προκόφιεφ, που
είχε πεθάνει την ίδια μέρα με τον
Στάλιν, στις 5 Μαρτίου 1953, και
προφανώς την περίπτωσή του την
είχε καταπιεί η μεγάλη δημοσιό-
τητα.
Ο αντιφρονών στα χρόνια του
τρόμου Αντρέι Σινιάφσκι έγραψε,
εξομολογούμενος τη δική του αντί-
δραση στο άκουσμα της είδησης του
θανάτου του Στάλιν:
Το κουδούνι χτύπησε... Ένας
στενός μου φίλος ήταν στην
πόρτα. Δίχως να βγάλω άχνα,
με το κλειδί στην τσέπη μου, τον
οδήγησα μακριά από τα μάτια
των γειτόνων μου, κάτω στο
υπόγειο. Διπλοκλείδωσα την
πόρτα. Σταθήκαμε αντίκρυ ο
ένας στον άλλον με τα μάτια μας
να λάμπουν. Χαμογελάσαμε...
Κρυφοί συνωμότες. Ανταλλάσ-
σοντας ευτυχισμένα χαμόγελα
όταν όλοι οι άλλοι ήταν δακρυ-
σμένοι. Ήταν γιορτή; Χορός
μεταμφιεσμένων; Ένας τελευ-
ταίος χαιρετισμός κι έπειτα έφυ-
γε αθόρυβα, σιωπηλός ακόμα...
Αυτοί που σίγουρα ανακουφίστηκαν
ήταν το 1,2% του πληθυσμού, οι
2.526.401 κρατούμενοι σε φυλακές
και στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκ
60 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Η τελευταία συνωμοσία
Από τον Πάσχο Μανδραβέλη
Λίγο πριν πεθάνει ο Στάλιν είχε προλάβει να ενοχοποιήσει μια ομάδα σπουδαίων γιατρών ότι δήθεν
ήθελαν να τον εξοντώσουν. Λόγω της εβραϊκής καταγωγής των περισσοτέρων, οι οποίοι φυλακίστηκαν
και ετοιμάζονταν να περάσουν από δίκη, η Πράβδα αλλά και το σατιρικό Κροκοντίλ, ενορχήστρωσαν
μια αντισημιτική υστερία. Ωστόσο, και χωρίς τους «κακούς» γιατρούς ο Στάλιν πέθανε ξαφνικά με
αποτέλεσμα οι επίγονοί του, σχετικώς απροετοίμαστοι, να επιδοθούν σε μια ανηλεή μάχη για τη
διαδοχή. Απ’ αυτή τη μάχη, δεν βγήκε νικητής ο πολύς Λαυρέντι Μπέρια, ο άνθρωπος που εργάστηκε
αόκνως διεκπεραιώνοντας τα εγκλήματα της Εποχής του Τρόμου... Ο αμερικανός ιστορικός Τζόσουα
Ρούμπινσταϊν παραδίδει στους αναγνώστες ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα. [ΤΒJ]
διαχύθηκε ένας φόβος, διαφορετικός
Κροκοντίλ / Αρχείο The Books’ Journal
από τον τρόμο που επικρατούσε
όταν ήταν ζωντανός. Ο αντιφρονών
φυσικός Αντρέι Ζαχάρωφ θυμόταν
για εκείνες τις μέρες: «Οι άνθρωποι
φοβούνταν πως η κατάσταση θα
χειροτέρευε – αλλά πώς θα μπο-
ρούσε να γίνει χειρότερη; Μερικοί,
συμπεριλαμβανομένων εκείνων που
δεν έτρεφαν ψευδαισθήσεις για τον
Στάλιν και το καθεστώς, ανησυχού-
σαν για το ενδεχόμενο μιας γενικής
κατάρρευσης, ενός αλληλοσπαραγ-
μού, ενός ακόμη κύματος μαζικής
καταστολής, ως κι ενός εμφύλιου
πολέμου...» Η υψίφωνος Γκαλίνα
Βισνέφσκαγια ένιωσε ότι καταρρέει:
«Η ζωή είχε φτάσει σε ένα τέλος...
Το έθνος είχε κυριευτεί από πανικό,
από σύγχυση, από τον φόβο για
το άγνωστο. Για τριάντα χρόνια
ακούγαμε μόνο Στάλιν, Στάλιν,
Στάλιν...»
Αντισημιτισμός
Ανακούφιση από τον θάνατο του
Στάλιν ένιωσαν και τα εκατομμύρια
των Εβραίων που ζούσαν στην Σο-
βιετική Ένωση και τις δορυφορικές
της «Λαϊκές Δημοκρατίες», οι οποίοι
έβλεπαν την ιστορία να εξελίσσεται
ως μια ακόμη τραγωδία. Ο αντιση-
μιτισμός –υπό τη μουτσούνα του
«αντισιωνισμού»– είχε αρχίσει να
διογκώνεται τα τελευταία χρόνια
Ολοσέλιδη γελοιογραφία που δημοσιεύθηκε στη σατιρική εφημερίδα Κροκο- του Στάλιν. Βεβαίως, υπήρχε έντο-
ντίλ μετά τη λεγόμενη «συνωμοσία των γιατρών». Πίσω από το προσωπείο νος αντισημιτισμός στην Ανατολι-
του μειλίχιου επιστήμονα είναι καλά κρυμμένα τα χαρακτηριστικά του εβραί- κή Ευρώπη πριν από το ξέσπασμα
ου συνωμότη, ο οποίος απεικονίζεται με τα ίδια στερεότυπα με τα οποία τον του Κόκκινου Δικτάτορα. Αλλά
απεικόνιζε ο γερμανικός αντισημιτισμός.
από το 1948 μέχρι το 1953 ήταν
των οποίων οι 438.788 ήταν γυ- σοβιετικού μηχανισμού ασφαλείας «τα μαύρα χρόνια», όπως βάφτι-
ναίκες. Οι 35.505 από αυτές είχαν και των μυστικών υπηρεσιών υπό σαν την περίοδο οι Εβραίοι της
παιδιά και 62.886 ήταν έγκυες. Τα τον Στάλιν, στο Πρεζιντέντιουμ ΕΣΣΔ. Η Εβραϊκή Αντιφασιστική
νούμερα έχουν τέτοια ακρίβεια διό- (Πολιτμπιρό με την παλιά ονομα- Επιτροπή, που συνεστήθη για να
τι προέρχονται από τον καθ’ ύλην σία), μετά το θάνατο του «Πατε- βοηθήσει στον μεγάλο αγώνα κατά
αρμόδιο. Τα ανέφερε ο Λαβρέντι ρούλη». των Ναζί διαλύθηκε το 1948 με
Πάβλοβιτς Μπέρια, επικεφαλής του Γενικώς, με τον Στάλιν νεκρό, την κατηγορία των «ανατρεπτικών
Αρχείο Ναρόντ
O Στάλιν στη νεκρική κλίνη, περιστοιχισμένος από λουλούδια. Αριστερά, τιμητική φρουρά, οι αξιωματούχοι του καθεστώτος (μεταξύ των οποίων ο Χρουστσόφ,
ο Μόλοτοφ, ο Μπέρια). Είναι εμφανές ότι η εικόνα είναι προϊόν φωτομοντάζ. Ο Στάλιν έχει τραβηχτεί με διαφορετικό φακό από άλλη γωνία, και η φροντίδα του
«επεξεργαστή της εικόνας» ήταν να φαντάζει, ακόμα και στο φέρετρο, τεράστιος σε σχέση με τους συνεργάτες του.
ενεργειών». Οι επικεφαλής τους
συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν.
Ανάμεσα στις κατηγορίες που τους
απαγγέλθηκαν περιλαμβανόταν η
«αγάπη για τον ιουδαϊκό εθνικισμό»
και «η συκοφάντηση της Σοβιετικής
Ένωσης». Από το 1948 και μετά
εκτελέστηκαν 238 συγγραφείς, που
έγραφαν σε γλώσσα γίντις, 99 ηθο-
ποιοί, και 19 μουσικοί. Συνολικά
443 άνθρωποι του πνεύματος και
καλλιτέχνες εβραϊκής καταγωγής
εκτελέσθηκαν, βασανίσθηκαν μέ-
χρι θανάτου ή εξαφανίστηκαν σε
στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Το 1949 η καθηγήτρια κλασικής
φιλολογίας στο πανεπιστήμιο Όλγα
Φράιντεμπεργκ έγραφε στο ημερο-
λόγιό της.
Τα ηθικά και πνευματικά πο-
γκρόμ έχουν εξαπλωθεί σαν
πανώλη στις πόλεις της Ρωσί-
ας... Διανοούμενοι με εβραϊκό
όνομα υποβάλλονται σε ηθικό
λιντσάρισμα. Θα έπρεπε να δει
κανείς το πογκρόμ που διαπράτ-
τεται στο τμήμα μας. Ομάδες
σπουδαστών ψάχνουν στα έργα
εβραίων καθηγητών, κρυφακούν
προσωπικές συζητήσεις, ψιθυ-
ρίζουν στις γωνιές. Δεν κάνουν
καμιά προσπάθεια να κρύψουν
πως είναι αποφασισμένοι να
επαγρυπνούν. Οι εβραίοι δεν
μορφώνονται πλέον, δεν γίνο-
νται δεκτοί στα πανεπιστήμια
ή για μεταπτυχιακές σπουδές.
Το πανεπιστήμιο έχει ρημάξει.
Οι καλύτεροι καθηγητές έχουν
απολυθεί. Η εξολόθρευση όσων
διανοούμενων απομένουν εξακο-
λουθεί χωρίς σταματημό... Πλήτ-
τουν τους λόγιους με ό,τι μέσο
έχουν στην διάθεσή τους. Τους
πετάνε έξω από τη δουλειά, τους
αναγκάζουν να αποσυρθούν,
τους καταδικάζουν στην ανυ-
παρξία εξοστρακίζοντας τους...
Κανείς δεν γνωρίζει το λόγο των
αντισημιτικών ξεσπασμάτων του
Στάλιν όταν πλέον ήταν εμφανώς
άρρωστος και στα τελευταία του.
Κάποιοι το αποδίδουν στη θρησκευ-
τική του παιδεία (είχε σπουδάσει
θεολόγος), άλλοι στο γεγονός ότι
βασικοί του αντίπαλοι στο κόμμα,
τους οποίους ξεπάστρεψε, όπως
ο Λέον Τρότσκι, ήταν εβραϊκής
καταγωγής· άβυσσος η ψυχή του
γηραιού δικτάτορα. Από το 1949,
ειδικοί ανακριτές από τη Μόσχα
που βρίσκονταν στην Πράγα ανακά-
λυψαν μια «συνωμοσία» με εβραϊκό
δάκτυλο. Ο Ρούντολφ Σλάσκι και
13 συγκατηγορούμενοί του
επιβεβαίωσαν τη φανταστική
συνωμοσία και έκαναν έκκληση
στο δικαστήριο να τους επιβάλει
την πιο αυστηρή τιμωρία... [Το
δικαστήριο] καταδίκασε ένδεκα
από τους κατηγορούμενους σε
θάνατο. Το γεγονός ότι στους
τρεις χαρίστηκε η ζωή ήταν η
μόνη έκπληξη... [Οι καταδικα-
σμένοι] απαγχονίστηκαν νωρίς
το πρωί στις 3 Δεκεμβρίου του
1952. Οι σοροί τους αποτεφρώ-
θηκαν και η τέφρα σκορπίστη-
κε στο πλάι ενός παγωμένου
δρόμου, ώστε ο οδηγός ενός
αυτοκινήτου, ένας μυστικός
αστυνομικός, να αυξήσει την
έλξη των ελαστικών του [...] Η
Πράβντα είχε καθημερινή κάλυ-
ψη της δίκης, τονίζοντας την
ενοχή των κατηγορουμένων και
τη σχέση τους με σιωνιστικές
και «αστικές εβραϊκές εθνικιστι-
κές συνωμοσίες». Όπως ανακοί-
νωσε το Ράδιο Βουκουρέστι σε
μια αντιπροσωπευτική δήλωση:
«Έχουμε εγκληματίες ανάμεσά
μας, σιωνιστές πράκτορες και
πράκτορες του διεθνούς εβρα-
ϊκού κεφαλαίου. Θα τους ξε-
σκεπάσουμε και είναι καθήκον
μας να τους εξολοθρεύσουμε».
Αυτού του τύπου οι δηλώσεις απη-
χούσαν τις προθέσεις του Στάλιν.
Την 1η Δεκεμβρίου δήλωσε, στη
διάρκεια μιας συνεδρίασης του
Πρεζιντέτιουμ, ότι «κάθε εβραίος
είναι εθνικιστής και πράκτορας της
αμερικανικής αντικατασκοπείας.
Οι εβραίοι εθνικιστές πιστεύουν
ότι οι ΗΠΑ έσωσαν το λαό τους.
Εκεί μπορείς να γίνεις πλούσιος,
αστός και ούτω καθεξής. Πιστεύ-
ουν ότι είναι υποχρεωμένοι στους
Αμερικανούς». Όπως παρατήρησε ο
αντιφρονών ιστορικός Ρόι Μεντβέ-
ντεφ, ο Στάλιν «έβαζε στην άκρη
όλα τα ιδεολογικά παραπετάσματα
και έκανε τον αντισημιτισμό ένα
ανοιχτό, φανερό κομμάτι της κρα-
τικής πολιτικής»
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, το επί-
σημο πρακτορείο της ΕΣΣΔ, Τας,
ανακοίνωσε στα μέσα Ιανουαρίου
του 1953 ότι «οι υπηρεσίες κρα-
τικής ασφάλειας ξεσκέπασαν μια
τρομοκρατική ομάδα από γιατρούς
που είχαν ως στόχο τους να βάλουν
τέλος στη ζωή ενεργών δημοσίων
προσώπων της Σοβιετικής Ένωσης,
υπονομεύοντας την υγεία τους μέσω
της ιατρικής τους αγωγής». Το άρ-
θρο είχε τα ονόματα εννιά γιατρών,
έξι εκ των οποίων ήταν εβραίοι και
«όλοι κατείχαν ανώτερες θέσεις στη
σοβιετική ιατρική ελίτ». Στο άρθρο
κατονομαζόταν και ένας δέκατος για-
τρός, ο έβδομος εβραίος, ο Μπόρις
Σιμέλιοβιτς, ιατρικός διευθυντής του
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 61
φημισμένου μοσχοβίτικου νοσοκο-
μείου Μπότκιν, όπου επέβλεπε την
θεραπεία ηγετών του Κόμματος και
της κυβέρνησης. Δεν αναφερόταν
όμως ότι ο Σιμέλιοβιτς είχε εκτελε-
σθεί από τον περασμένο Αύγουστο,
ως ηγετικό στέλεχος της Εβραϊκής
Αντιφασιστικής Επιτροπής.
Αυτό ήταν το σήμα για να ξεχει-
λίσει ο βόθρος της αντισημιτικής
προπαγάνδας σε όλα τα κομμουνι-
στικά έντυπα της εποχής. «Ποιον
υπηρετούσαν αυτά τα τέρατα;», ανα-
ρωτήθηκε σε πρωτοσέλιδο άρθρο ο
αρχισυντάκτης της Πράβδα. «Ποιος
διηύθυνε την εγκληματική και κα-
ταστροφική δραστηριότητα αυτών
των ελεεινών που πρόδωσαν την
πατρίδα;» Οι κατηγορούμενοι για-
τροί, έγραφε το «σατιρικό» έντυπο
Κροκοντίλ, «ήξεραν πως να αλλάξουν
την έκφραση στα μάτια τους, ώστε
να χαρίσουν ανθρώπινη όψη στην
λυκίσια μορφή τους [...] αυτοί είναι
η προσωποποίηση της χυδαιότητας
και της βδελυγμίας, ίδια φάρα με τον
Ιούδα Ισκαριώτη...» Στο οπισθόφυλ-
λο του ίδιου περιοδικού δημοσιεύ-
τηκε ολοσέλιδη γελοιογραφία που
ξύπνησε μνήμες από το ναζιστικό
περιοδικό Der Strümmer.
Αλλά και εκτός της σοβιετοκρα-
τούμενης Ευρώπης τα υποτακτικά
στην Μόσχα Κομμουνιστικά κόμμα-
τα πλειοδότησαν σε κατάρες κατά
των «συνωμοτών γιατρών». «Στις 27
Ιανουαρίου, η εφημερίδα L’Humanité
δημοσίευσε τη δήλωση από μια ομά-
δα γάλλων γιατρών, ανάμεσά τους
και δύο εβραίων, που δήλωναν τη
στήριξή τους στους Σοβιετικούς αξι-
ωματούχους, στον “πόλεμό” τους
ενάντια στις εγκληματικές ενέργειες
του κατηγορούμενου ιατρικού προ-
σωπικού». Στο βιβλίο δεν αναφέρε-
ται η στάση που κράτησε η ημέτερη

9 Μαρτίου 1953, Μόσχα. Στιγμιότυπο από την κηδεία του Στάλιν. Η έγχρωμη φωτογραφία τραβήχτηκε από τον αμερι-
κανό ταγματάρχη Μάρτιν Μάνχοφ.
Αυγή, όργανο τότε της κοινοβουλευ-
τικής ΕΔΑ (στην οποία εκφραζόταν
πολιτικά και το παράνομο ΚΚΕ), αλ-
λά τρεις μήνες μετά, στις 7 Μαρτίου
1953, είχε οκτάστηλο τίτλο «Εμπρός
στην Σορό του Μεγάλου Νεκρού»
και υπότιτλους: «την τιμητική φρου-
ρά της απαρτίζουν οι επιφανέστεροι
σοβιετικοί ηγέται. Εκατομμύρια λαού
παρελαύνουν από χθες το απόγευμα
σε ένα ευλαβικό προσκύνημα».
Πεθαίνοντας στην κηδεία
του Στάλιν
Μπορεί να μην ήταν εκατομμύρια,
αλλά σίγουρα ήταν εκατοντάδες χι-
λιάδες που πήγαν να προσκυνήσουν
τη σορό. Κάποιοι υπολόγισαν την
ουρά να εκτείνεται στα 12 με 15
χιλιόμετρα. Τα μέτρα ασφαλείας
ήταν δρακόντεια. Παραπλεύρως
της ουράς στους κάθετους δρόμους
είχαν τοποθετηθεί φορτηγά και,
κατόπιν, τεθωρακισμένα. Και οι
άνθρωποι στριμώχνονταν για να
φτάσουν στην αίθουσα που ήταν
ο «Μεγάλος Νεκρός» της Αυγής.
«Νέοι χείμαρροι χύνονταν σε τούτη
την ανθρωποπλημμύρα», κατέγραψε
ο ποιητής Γεβγένι Γιεφτουσένκο, o
οποίος περιγράφει ένα τελετουργικό
απολύτως φρικιαστικό:
Το πλήθος μετατράπηκε σε πε-
λώρια δίνη. Συνειδητοποίησα
πως με έσπρωχναν καταπάνω
σε ένα μεγάλο φανάρι, το ζύγω-
να ασταμάτητα. Ξαφνικά είδα
ότι μια κοπελίτσα σπρωχνόταν
πάνω στον στύλο. Το πρόσωπό
της ήταν παραμορφωμένο και
ούρλιαζε. Τα ουρλιαχτά της όμως
δεν ακούγονταν ανάμεσα σε όλες
τις άλλες κραυγές και τα βογκητά.
Μια κίνηση του πλήθους με πή-
62 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
γε προς το κορίτσι· δεν άκουσα
μα ένιωσα με το κορμί μου το
σπάσιμο των εύθραυστων οστών
της, καθώς τσακιζόταν πάνω στο
φανάρι. Έκλεισα έντρομος τα
μάτια, γιατί δεν μπορούσαν να
αντέξω την εικόνα των τρελά
γουρλωμένων, παιδικών γαλά-
ζιων της ματιών και παρασύρ-
θηκα παραπέρα. Όταν κοίταξα
ξανά, το κορίτσι δεν φαινόταν
πλέον. Το πλήθος πρέπει να το
είχε ρουφήξει από κάτω. Κάποιος
άλλος πιεζόταν πάνω στο φανάρι
με το κορμί του να συστρέφεται
και τα χέρια του να ‘ναι ανοιχτά
σαν πάνω σε σταυρό. Εκείνη την
στιγμή ένιωσα ότι πατούσα κάτι
μαλακό. Ήταν ένα ανθρώπινο
κορμί. [...] Ήμαστε παγιδευμένοι
ανάμεσα στους τοίχους των σπι-
τιών από την μια μεριά και σε μια
σειρά στρατιωτικών φορτηγών
από την άλλη...
Τη συνέχεια του περιστατικού τη
συμπληρώνει ο ίδιος ο Τζόσουα
Ρούμπινσταϊν:
Όταν ο Γιεφτουνσένκο και άλ-
λοι ικέτεψαν τους στρατιώτες
να μετακινήσουν τα φορτηγά,
καθώς κεφάλια ανθρώπων τσα-
κίζονταν πάνω στα ατσαλένια
πλαϊνά τους, εκείνοι αρνήθηκαν.
Δεν είχαν εντολές να το κάνουν.
Ο Γιεφτουσένκο δεν έφτασε στην
αίθουσα των κιόνων, αλλά γύρισε
σπίτι θεωρώντας ότι απ’ όλα αυτά
είχε δει τον Στάλιν, «επειδή όλα
όσα είχαν μόλις συμβεί – αυτά ήταν
ο Στάλιν...»
Όταν, αργότερα, ο Νικίτα Χρου-
στσόφ πήρε την εξουσία, ανακοί-
νωσε ότι 109 άτομα έχασαν τη ζωή
Martin Manhoff
τους σε εκείνον το συνωστισμό. Ο
αριθμός των νεκρών, πάντως, αμφι-
σβητείται· κατ’ αρχήν, δεν αναφέ-
ρονται οι νεκροί στο Λένινγκραντ,
στην Τιφλίδα κ.α., όπου επίσης
διοργανώθηκαν τέτοιες πιεστικές
εκδηλώσεις λατρείας. Ο συγγραφέας
Αντρέι Σινιάφσκι σημείωσε:
Είχε σχεδιάσει έτσι έξυπνα το
θάνατό του ώστε μια μεγάλη
μερίδα από τους πιστούς του
να θυσιαστεί σ’ αυτόν. Θυσια-
σμένοι προς τιμήν της θλιβερής
αποδημίας του, μια ταιριαστή
κορύφωση της ηγεμονίας του
[...] Είχε μπει στην Ιστορία η
τελευταία πινελιά.
Ένα μήνα μετά την κηδεία του Στά-
λιν, και ενώ το όνομά του σταδιακά
εξαφανιζόταν από τις σελίδες της
Πράβντα, εκδόθηκε «Ανακοινωθέν
από το Υπουργείο Εσωτερικών της
ΕΣΣΔ» που κατέρριπτε τα περί της
συνωμοσίας των (εβραίων) γιατρών.
Η σύλληψη των κατηγορουμένων
είχε γίνει «χωρίς νόμιμη βάση», οι
κατηγορίες ήσαν «ψευδείς», τα τεκ-
μήρια εναντίον τους «αβάσιμα» και,
το κυριότερο:
Εξακριβώθηκε ότι η κατάθε-
ση των κρατουμένων, η οποία
επιβεβαίωνε υποτίθεται τις
κατηγορίες, αποσπάστηκε
από τους αξιωματούχους του
τμήματος ερευνών του πρώην
Υπουργείου Κρατικής Ασφά-
λειας με την χρήση μέσων τα
οποία είναι ανεπίτρεπτα και
ρητά απαγορευμένα από τον
σοβιετικό νόμο.
Η Πράβντα ανέφερε ως υπευθύνους
τον αναπληρωτή υπουργό Κρατικής
Ασφάλειας, Σεμιόν Ιγνάτιεφ, και τον
διευθυντή του υπουργείου, Μιχαήλ
Ρούμιν, αλλά υπονοούσε ότι υπήρχαν
αντισημιτικά κίνητρα στην υπόθεση:
Ελεεινοί τυχοδιώκτες του είδους
του Ριούμιν προσπάθησαν [...]
να υποδαυλίσουν στη σοβιε-
τική κοινωνία [...] αισθήματα
εθνοτικού ανταγωνισμού που
είναι τελείως ξένα προς τη σο-
σιαλιστική ιδεολογία.
Η εξόντωση του Μπέρια
Ο «Μεγάλος Νεκρός» και κύριος
ένοχος έμενε προς το παρόν στο
απυρόβλητο, αλλά είχε σημάνει
η ώρα του δεξιού του χεριού στον
τρόμο, Λαβρέντι Μπέρια. Αν και
ο υπουργός Κρατικής Ασφάλειας,
υπεύθυνος μυστικών υπηρεσιών,
συνοριοφυλακής κ.λπ. εμφανίστηκε
μετά το θάνατο του Στάλιν ως ο πιο
μεταρρυθμιστής στο Πολιτμπιρό,
ήταν επικίνδυνος διότι ήλεγχε τις
δυνάμεις ασφαλείας, μέχρι και τη
φρουρά του Κρεμλίνου. Σχεδιάστη-
κε ολόκληρη επιχείρηση από τον
υπουργό Άμυνας, Νικολάι Μπουλ-
γκάνιν, για να εισέλθουν κρυφά
στο Κρεμλίνο ελαφρά οπλισμένοι
στρατιωτικοί, οι οποίοι σε μια συνε-
δρίαση του Πρεζίντιουμ συνέλαβαν
τον Μπέρια. Στη συνεδρίαση αυτή
αναπτύχθηκε κατά του Μπέρια όλο
το σοβιετικό λεξιλόγιο της δεκαετίας
του 1930, όταν γίνονταν οι δίκες
της Μόσχας κατά των αντιπάλων
του Στάλιν. Τώρα, ο άνθρωπος
που πρωταγωνίστησε σε εκείνες
τις διώξεις, ήταν «ο πλέον έκφυλος
από τους έκφυλους», «πυγμαίος»,
«κοριός», «χαμαιλέοντας», «Βονα-
πάρτης έτοιμος να αναρριχηθεί
στην εξουσία πάνω σε βουνά από
πτώματα και ποταμούς αίματος».
Τον συνέλαβαν υπό την απειλή των
όπλων κατά τη διάρκεια της συνεδρί-
ασης και βρήκαν πάνω του ένα χαρτί
που με μεγάλα γράμματα έγραφε τη
λέξη «Συναγερμός», σήμα προφανώς
προς τη φρουρά του Κρεμλίνου αν
γινόταν κάτι. Τον έκλεισαν σε ένα
δωμάτιο για αρκετές ώρες, για να
τον φυγαδεύσουν βράδυ, την ώρα
που άλλαζε βάρδια η φρουρά.
Για να εμποδίσουν οποιαδήπο-
τε απόπειρα δραπέτευσης του
πήραν τη ζώνη κι έκοψαν τα
κουμπιά του παντελονιού του,
αναγκάζοντάς τον να χρησιμο-
ποιεί και τα δυο του χέρια για
να το κρατάει ψηλά – ήταν ένας
ταπεινωτικός κι αποτελεσματικός
τρόπος να αποτρέψουν οποιαδή-
ποτε αιφνιδιαστική ενέργεια... zx
 «Στη Ρωσία δεν υπάρχει
ελευθερία του λόγου»
Συνέντευξη με τον υπερασπιστή των ανθρώπινων δικαιωμάτων στη Ρωσία,
Λεβ Αλεξάντροβιτς Πονομαριόφ
Από τον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

Ο
Λεβ Αλεξάντροβιτς

Vitaly Ragulin
Πονομαριόφ, γεν-
νήθηκε το 1941 και
είναι απόφοιτος του
Ινστιτούτου Φυσι-
κής Μηχανικής της Μόσχας, όπου
υποστήριξε την διατριβή του το
1968. Εργάστηκε για πολλά χρόνια
ως ερευνητής, ενώ έχει διδάξει στο
φημισμένο πανεπιστήμιο Λομονό-
σοφ της Μόσχας. Μέλος της ομά-
δας πρωτοβουλίας για την ίδρυση
της οργάνωσης «Μεμοριάλ» το
1988, λίγα χρόνια πριν από την
κατάρρευση της ΕΣΣΔ, συνεργά-
στηκε στενά με την κορυφαία προ-
σωπικότητα των σοβιετικών αντι-
φρονούντων, Αντρέι Ζαχάροφ, όχι
μόνο για τη διατήρηση της μνήμης,
αλλά και για την καθιέρωση κανό-
νων προστασίας των ανθρώπινων
δικαιωμάτων στην χώρα του. Συμ-
μετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή
της Ρωσίας κατά την ταραγμένη
δεκαετία του 1990 - 2000, ως βου-
λευτής και ως στέλεχος κομμάτων Ο Λεβ Πονομαριόφ σε εκδήλωση διαμαρτυρίας για τις παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
που πάλεψαν για τη μετάβαση στη Επί σειρά ετών υπερασπίζεστε τα κόπησαν άγρια αρκετοί άνθρωποι, βοηθήσουμε άμεσα. Να παρέχουμε
δημοκρατία και την καθιέρωση θε- ανθρώπινα δικαιώματα τόσο στην στήνοντας ενέδρα έξω από το σπίτι συμβουλές στα θύματα, να ασκή-
σμών κοινοβουλευτισμού και ελεύ- ΕΣΣΔ, όσο και στη Ρωσία. Ποιο μου. Ήμουν τυχερός και επέζησα. σουμε πιέσεις στην εξουσία ώστε να
θερης αγοράς. αντίτιμο καταβάλετε για αυτή Δεν ξέρω αν σκόπευαν να με σκο- εργαστεί προς την κατεύθυνση της
Μαχητικός, πείσμων αλλά και την αντίθεση στην αυθαιρεσία τώσουν. Πολλοί από τους φίλους τήρησης των δικαιωμάτων των πο-
ευγενής, ο Λεβ Πονομαριόφ συνε- της εξουσίας; μου όμως έπεσαν θύματα αυτού του λιτών και την τιμωρία των ενόχων.
χίζει, παρά το προχωρημένο της Πρώτον, κατά τη σοβιετική πε- ανελέητου αγώνα.
ηλικίας του, να αγωνίζεται για τα ρίοδο δεν ήμουν αντιφρονών, δεν Πώς δεχτήκατε την διάλυση της
ανθρώπινα δικαιώματα στη χώρα φυλακίστηκα. Ήμουν φίλος με Τι κληροδότησε το κίνημα των ΕΣΣΔ και το τέλος του μονοκομ-
του, παρά τις αντιξοότητες και τις ορισμένους αντιφρονούντες, τους αντιφρονούντων, που δραστηρι- ματικού συστήματος διακυβέρ-
δυσκολίες. βοηθούσα όπως μπορούσα. Το οποιούνταν ήδη επί ΕΣΣΔ, στην νησης;
Η συνέντευξη αυτή διακόπηκε δύο μοναδικό μου «κατόρθωμα» ήταν κοινωνία; Εντάχθηκα στο κοινωνικό κίνημα
φορές, καθώς ο Λεβ Αλεξάντροβιτς να μεταφέρω τη σύζυγο του αντι- Το σημερινό κίνημα υπεράσπισης στα τέλη της δεκαετίας του 1980.
αναγκάστηκε να φύγει από τη Μό- φρονούντα Γιούρι Ορλόφ, πρόεδρο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι Με τους φίλους μου πιστεύω ότι
σχα για να πάει σε μακρινές επαρ- του Παρατηρητηρίου του Ελσίνκι, ο άμεσος απόγονος των σοβιετικών συνεισφέραμε αυτή η μετάβαση
χίες της Ρωσίας, προκειμένου να για να τον επισκεφτεί στην εξορία. αντιφρονούντων. Διατηρούνται οι να γίνει αναίμακτα, σε αντίθεση,
παραστεί ως μάρτυρας υπεράσπισης Ήμουν επιστήμονας, είχα τη δική παραδόσεις, η πίστη στα ιδανικά. π.χ., με τη Γιουγκοσλαβία. Είχαμε
ανθρώπων μοναδικό έγκλημα των μου σταδιοδρομία, εργάστηκα στο Οι μορφές, φυσικά, άλλαξαν. Αν κατανοήσει ότι κατά τη μετάβαση
οποίων ήταν να διαμαρτυρηθούν πεδίο της fυσικής, υποστήριξα δύο κατά τη σοβιετική εποχή οι αντι- στην δημοκρατική διακυβέρνηση
νόμιμα για την ακολουθούμενη πο- διατριβές. Στον επιστημονικό κλάδο φρονούντες μπορούσαν μόνο να η ΕΣΣΔ έπρεπε να αλλάξει. Προ-
λιτική της ρωσικής κυβέρνησης. Η την εποχή εκείνη μπορούσες να μην καταγράψουν την παραβίαση των σωπικώς πίστευα στην ίδρυση μιας
υπομονή όμως είχε ως ανταμοιβή το ανήκεις στο κόμμα και να κάνεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σήμε- συνομοσπονδίας των δημοκρατιών
κείμενο που ακολουθεί. Τη γλαφυρή σταδιοδρομία. Πράγμα που έκανα. ρα, όσο κατασταλτική κι αν είναι που ήταν μέλη της ΕΣΣΔ. Δεν κα-
δηλαδή περιγραφή μιας ολόκληρης Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 η εξουσία, έχουμε, παρ’ όλα αυτά, ταφέραμε όμως να διασώσουμε την
εποχής και μιας αχανούς χώρας που έχω έντονη πολιτική δραστηριό- περισσότερες ελευθερίες. Έχουμε ΕΣΣΔ σε μια πιο ελαφρά εκδοχή. Οι
παλεύει να βρει τον βηματισμό της τητα στον τομέα των ανθρωπίνων τη δυνατότητα όχι μόνο να κατα- συντηρητικές δυνάμεις, με επικεφα-
στο μεταίχμιο των δύο αιώνων. δικαιωμάτων. Μια φορά με ξυλο- γράψουμε τις παραβιάσεις, αλλά να λής την ΚαΓκεΜπε, προσπάθησαν

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 63

να τη διατηρήσουν διά της βίας,
οργανώνοντας το πραξικόπημα του
Αυγούστου 1991. Το πραξικόπημα,
ευτυχώς, κατεστάλη. Ωστόσο, οι
πολιτικές ελίτ των δημοκρατιών
τρομοκρατήθηκαν και έκαναν ό,τι
περνούσε από το χέρι τους για να
ανεξαρτητοποιηθούν πλήρως από
τη Ρωσία. Σήμερα, αντιμετωπίζω
πολύ ψύχραιμα τη διάλυση της
ΕΣΣΔ ως μια αναπόφευκτη ιστορική
διαδικασία, αναγκαία τη δεδομένη
εκείνη στιγμή.
Τι άλλαξε στη Ρωσία μετά το
1991;
Πριν απ’ όλα, στη Ρωσία, μετά
το 1991, άλλαξε χέρια η εξουσία
δύο φορές. Το 1991, ως αποτέλε-
σμα μιας ειρηνικής δημοκρατικής
επανάστασης στην Ρωσία, εγκαθι-
δρύθηκε εξουσία με βάση τις δημο-
κρατικές αρχές. Το Σύνταγμα της
Ρωσίας καθιέρωσε την διάκριση
των εξουσιών σε εκτελεστική, δι-
καστική και νομοθετική. Τα ΜΜΕ
απέκτησαν την δυνατότητα να είναι
ανεξάρτητα. Η δεκαετία του 1990
ήταν πολύ δύσκολη για τη Ρωσία,
γιατί η οικονομία από ολοκληρω-
τική μετατρεπόταν σε οικονομία
της αγοράς. Ωστόσο, το ίδιο το
σύστημα διοίκησης διατηρούσε όλα
τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά.
Ο πληθυσμός της Ρωσίας μάθαινε
το πολυκομματικό σύστημα και τη
συμμετοχή στην εκλογική διαδι-
κασία, ενισχύθηκε ο θεσμός των
εκλογών... Αυτό γινόταν μέχρι τα
τέλη της δεκαετίας του 1990, όσο
ήταν πρόεδρος ο Γιέλτσιν. Στην
αυγή του 2000 ήρθε στην εξουσία
ο πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν και η
εξουσία, σταδιακά, άρχισε να αλλά-
ζει προς την αντίθεση κατεύθυνση
– από την δημοκρατία διολίσθαινε
στον ολοκληρωτισμό, διατηρώντας
την οικονομία της αγοράς. Σταδι-
ακά καταργήθηκαν οι εκλογές για
τα περιφερειακά όργανα διοίκησης.
Τα κρατικά ΜΜΕ έγιναν απολύ-
τως ελεγχόμενα – και αυτό κατά
κύριο λόγο αφορά τους ομοσπον-
διακούς τηλεοπτικούς σταθμούς.
Η οικονομία ολοένα και περισσό-
τερο κρατικοποιούνταν. Σήμερα,
πρωταγωνιστικό ρόλο στην οικο-
νομία διαδραματίζουν οι κρατικές
επιχειρήσεις. Και παρ’ ότι για το
καθεστώς του Πούτιν υπάρχουν
διάφοροι χαρακτηρισμοί, εγώ θα
επιλέξω έναν από τους πλέον ται-
ριαστούς: «Σκληρός αυταρχισμός
στο πλαίσιο του κρατικού καπι-
ταλισμού».
Είστε ένας από τους ιδρυτές
του Ιδρύματος Μεμοριάλ. Ποιοι
οι στόχοι και οι δραστηριότη-
64 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
τές του;
Όντως, ήμουν ένας από τους ιδρυ-
τές του Μεμοριάλ. Το 1987 ήμουν
μέλος της ομάδας πρωτοβουλίας για
την ίδρυσή του. Είχα επιτυχημένη
επιστημονική δραστηριότητα, αλλά
ήμουν πάντα ένας ημεδαπός εξόρι-
στος στο σοβιετικό σύστημα. Όταν
όμως έγινε κατανοητό ότι στην
Περεστρόικα του Γκορμπατσόφ
υπήρχε μια περίπτωση να αλλάξει
το πολιτικό καθεστώς, αναλογίστη-
κα ποιο έπρεπε να είναι το πρώτο
βήμα. Κατά τη γνώμη μου, το βήμα
αυτό ήταν η διαιώνιση της μνήμης
των εκατομμυρίων νεκρών του ολο-
κληρωτικού καθεστώτος. Η ομάδα
μας, περίπου 15 άνθρωποι, αρχικά
έθεσε στόχο τη συλλογή ιστορικών
δεδομένων και τη συστηματική κα-
ταγραφή τους. Στη συνέχεια είδαμε
ότι ο αριθμός εκείνων που σκέφτο-
νταν όπως εμείς ήταν πολύ μεγάλος.
Έτσι, έκανε την εμφάνισή της η
οργάνωση Μεμοριάλ με διάφορους
στόχους, μεταξύ αυτών και πολιτι-
κού χαρακτήρα. Όταν διεξήχθησαν
οι πρώτες εκλογές, το 1989, δημι-
ούργησα την εκλογική επιτροπή του
Μεμοριάλ και υποστηρίξαμε μεγάλο
αριθμό ηγετών της Περεστρόικα,
όπως ο Ζαχάροφ, ο Αφανάσιεφ,
ο Γιέλτσιν.
Σήμερα, το Μεμοριάλ είναι ένα
πλατύ διεθνές κίνημα. Ο βασικός
του στόχος είναι ιστορικός (δημο-
σιεύονται διαρκώς νέες ιστορικές
μελέτες και υλικά για τις εκκαθαρί-
σεις, οι οποίοι στοχεύουν στην αντι-
προπαγάνδα που γίνεται σχετικά με
αυτό το θέμα). Το Μεμοριάλ διατή-
ρησε και την ακτιβιστική του δράση
υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων,
έχοντας παρουσία σε όλα τα «καυτά
σημεία». Είχαμε παρατηρητήριο και
στον πρώτο και στον δεύτερο πόλε-
μο της Τσετσενίας, στη σύγκρουση
στην Υπεδνειστερία, στον Βόρειο
Καύκασο, όπου πρακτικά υπάρχει
ένας εμφύλιος πόλεμος.
Είστε, επιπλέον, ένας από τους
ιδρυτές της οργάνωσης «Για τα
δικαιώματα των κρατουμένων».
Πώς αποτιμάτε την κατάσταση
στις ρωσικές φυλακές σήμερα
και ποια, κατά τη γνώμη σας,
δικαιώματα των κρατουμένων
παραβιάζονται;
Η βασική οργάνωση προστασίας
των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της
οποίας ηγούμαι, είναι το πανρωσικό
κίνημα «Για τα δικαιώματα του αν-
θρώπου». Ιδρύθηκε πριν από είκοσι
χρόνια και είναι το μοναδικό στη
Ρωσία κίνημα υπέρ των ανθρώπινων
δικαιωμάτων, το οποίο έχει στόχο
να παρεμβαίνει όπου παραβιάζο-
νται θεμελιώδη δικαιώματα: από το
ζήτημα της στέγης ώς τα πολιτικά
δικαιώματα και τα δικαιώματα των
κρατουμένων. Ωστόσο, αποδείχτηκε
πως τα βασικά δικαιώματα στη ζωή
και την υγεία παραβιάζονται στους
τόπους εγκλεισμού. Γι’ αυτό και
εντός του κινήματός μας έκανε την
εμφάνισή του η ξεχωριστή κίνηση
και ανεξάρτητη οργάνωση - ίδρυμα
«Για τα δικαιώματα των κρατουμέ-
νων». Αποτιμώντας την κατάσταση
στις ρωσικές φυλακές πρέπει να
σημειώσω: έχουμε επιστροφή στο
σοβιετικό ολοκληρωτικό καθεστώς,
και μάλιστα σε ακόμη πιο σκληρή
μορφή απ’ ό,τι προηγουμένως (αν
και δεν είναι τόσο σκληρό όσο ήταν
τη δεκαετία του 1930). Το επίπεδο
της βίας όμως είναι πολύ μεγαλύτε-
ρο από ό,τι ήταν κατά τη μέση και
ύστερη σοβιετική εποχή.
Ταυτόχρονα, πρέπει να επιση-
μάνω πως στη Ρωσία, σήμερα,
υπάρχουν περίπου χίλιοι τόποι
εγκλεισμού. Είναι περίπου 700
σωφρονιστικά καταστήματα και
φυλακές και 300 ανακριτικές φυ-
λακές απομόνωσης, όπου κρατού-
νται οι υπόδικοι. Στην πλειονότητα
αυτών των φυλακών, η κατάσταση
θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως
φρικώδης, αλλά χωρίς βασανιστή-
ρια. Τι εννοώ όταν λέω φρικώδη;
Ότι έχουμε παραβίαση της ρω-
σικής νομοθεσίας σε εκτεταμένη
κλίμακα – η ιατρική, η διατροφή,
οι παραβιάσεις στο χώρο εργα-
σίας (ουσιαστικά έχουμε εργασία
σκλάβων), η τεράστιας έκτασης δι-
αφθορά, μεμονωμένες περιπτώσεις
βίας απέναντι στους κρατουμένους
(μέχρι και δολοφονίες), οι οποίες
δεν διερευνώνται, γιατί τα εγκλήμα-
τα των ανθρώπων με τις επωμίδες
καλύπτονται από άλλους ανθρώ-
πους με επωμίδες. Είναι η κοινή
αρρώστια του ποινικού - δικαστικού
συστήματος.
Ωστόσο, όταν αναφέρομαι στην
επιστροφή στο ολοκληρωτικό σύ-
στημα, έχω υπ’ όψη μου δεκάδες
«ζώνες βασανιστηρίων», όπως
αποκαλούνται, όπου ισχύει ένα
λεπτομερώς επεξεργασμένο σύ-
στημα εξόντωσης της βούλησης
του κρατουμένου με καθημερινά,
εκλεπτυσμένα βασανιστήρια. Όλα
αυτά είναι γνωστά και δεν αποκρύ-
πτονται, σε αντίθεση με ό,τι γινόταν
τη σοβιετική περίοδο (έστω, μόνο
στο Διαδίκτυο, και ποτέ στα μεγά-
λα τηλεοπτικά δίκτυα). Το κράτος
δεν λαμβάνει κανένα μέτρο προ-
κειμένου να καταργηθούν αυτές οι
ζώνες. Γλαφυρό παράδειγμα είναι
το σωφρονιστικό κατάστημα Νο 7
στη Δημοκρατία της Καρέλιας. Τα
βασανιστήρια σε αυτό το σωφρονι-
στικό κατάστημα τα αποκάλυψε, το
φθινόπωρο του 2016, ο ακτιβιστής
Ιλντάρ Νταντίν, που εξέτισε ποινή
εκεί. Απελευθερώθηκε προσφάτως.
Προσωπικώς, καταβάλλω μεγάλες
προσπάθειες για την αποκάλυψη
και την τιμωρία των ενόχων. Παρ’
όλα αυτά το σύστημα αντιστέκεται
σθεναρά, ανεξαρτήτως του ότι ο
πρόεδρος της χώρας ανέθεσε στην
εισαγγελία να ασχοληθεί επισταμέ-
νως με τα βασανιστήρια στο σύστη-
μα των φυλακών.
Σας έχουν συλλάβει πολλές φορές
τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια.
Ποια εμπειρία αποκομίσατε από
αυτές τις συλλήψεις; Είχατε δί-
καιες δίκες;
Ναι, έχω προσαχθεί πολλές φορές.
Κυρίως, όμως, προσάγομαι. Έχω
συλληφθεί συνολικά μόνο τρεις
φορές και κάθε φορά έμεινα φυλα-
κισμένος μόνο μερικές ημέρες. Στη
Ρωσία γίνονται μαζικές προσαγωγές
ως μέτρο πολιτικών διώξεων. Η ρω-
σική εξουσία φοβάται, παρανοϊκά,
την επονομαζόμενη «πορτοκαλί»
επανάσταση. Φοβάται ότι μπορεί
ξαφνικά να βγουν στους δρόμους
εκατομμύρια άνθρωποι και να απαι-
τήσουν την αλλαγή της εξουσίας.
Στο Κρεμλίνο καταλαβαίνουν ότι
δεν θα μπορούν να κάνουν τίποτα,
ενώ δεν θα τολμήσουν να χρησι-
μοποιήσουν τα όπλα. Γι’ αυτό και
προσπαθούν να αποτρέψουν κάτι
τέτοιο. Γι’ αυτό και στη Ρωσία,
μαζικά, παραβιάζεται το συνταγ-
ματικό δικαίωμα των πολιτών για
ειρηνικές συγκεντρώσεις. Η εξουσία
προσπαθεί να αποτρέψει ακόμα και
τις μοναχικές πικετοροφίες, τιμω-
ρώντας όσους τις αποτολμούν. Αυτό
έχει αποτέλεσμα μέσα σε ένα χρόνο,
μόνο στη Μόσχα, να προσάγονται
παράνομα και να καταδικάζονται
παράνομα περισσότεροι από χίλιοι
πολίτες. Αυτό είναι ένδειξη μαζικών
διώξεων. Οι «παραβιάσεις» αυτές
έχουν διοικητικό χαρακτήρα, τι-
μωρούνται με πρόστιμα 300 - 500
ευρώ και φυλάκιση μέχρι 15 ημέρες.
Κατά τη διάρκεια των δικών για
αυτές τις διοικητικές συλλήψεις,
στους αστυνομικούς που καταθέ-
τουν αναγνωρίζεται το «τεκμήριο
της αλήθειας». Όσα λένε, δηλαδή,
οι αστυνομικοί εκλαμβάνονται ως
αληθή, παρ’ ότι συνήθως ψεύδο-
νται. Αυτές είναι πολιτικές δίκες,
και συμβαίνουν σε όλη τη χώρα.
Συνήθως, με τον όρο πολιτικές διώ-
ξεις, εννοούν όχι τις διοικητικές συλ-
λήψεις, αλλά τις ποινές κάθειρξης.
Στη χώρα μας σταδιακά αυξάνεται
ολοένα ο αριθμός των πολιτικών
κρατουμένων – είναι από 100 μέχρι
200 άτομα. Την καταγραφή τους
διεξάγει το Μεμοριάλ και η Ένωση
Αλληλεγγύης προς τους Πολιτικούς
Κρατούμενους. Βέβαια, εμείς στη
Μόσχα καταγράφουμε μάλλον μόνο
όσους ζουν σε μεγάλες πόλεις. Για
όσους ζουν στην ενδοχώρα, σχεδόν
ποτέ δεν μαθαίνουμε τίποτα. Επι-
σήμως δικάζονται όχι για πολιτική
δράση, αλλά με βάση χαλκευμένες
κατηγορίες για διάφορα αδικήματα
του κοινού ποινικού δικαίου. Κλα-
σικό παράδειγμα είναι ο Μιχαήλ
Χοντορκόφσκι. Η τελευταία μεγάλη
πολιτική δίκη ήταν η δίκη εναντίον
εκείνων που συμμετείχαν στην ει-
ρηνική διαμαρτυρία της 6ης Μαΐου
2012, την επονομαζόμενη «Υπόθεση
της πλατείας Μπολόνταγια», όπου
ο κάθε κατηγορούμενος καταδικά-
στηκε κατά μέσο όρο σε τρία χρόνια
φυλακή.
Υπάρχει και κάτι άλλο. Επειδή το
Κρεμλίνο θέλει να αποτρέψει μια
ειρηνική επανάσταση, αποφάσι-
σαν να μετατρέπουν τις διοικητικές
παραβάσεις σε ποινικά αδικήματα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι
το άρθρο 212, παράγραφος 1 του
Ποινικού Κώδικα της Ρωσικής Ομο-
σπονδίας: αν κάποιος συλληφθεί
τρεις φορές μέσα σε έξι μήνες για
παραβάσεις κατά τη διάρκεια μαζι-
κών διαμαρτυριών, τότε αυτομάτως
κινείται η διαδικασία της ποινικής
δίωξης και ο άνθρωπος αυτός μπορεί
να καταδικαστεί μέχρι και σε πεντα-
ετή στέρηση της ελευθερίας του,
ποινή περίπου ισοδύναμη με όσους
καταδικάζονται για εγκλήματα όπως
η ληστεία ή η παιδοφιλία. Πρώτος
πολιτικός κρατούμενος που καταδι-
κάστηκε με αυτό το άρθρο ήταν ο
Ιλντάρ Νταντίν. Μόλις πρόσφατα
δικαιώθηκε, τελικά, ο Νταντίν και
έτσι τέθηκε εν αμφιβόλω η σκοπι-
μότητα αυτού του άρθρου. Δεν απο-
κλείω πάντως η «δημιουργικότητα»
των νομοθετών να εξελίσσεται προς
κατεύθυνση καταστολής.
Ποιο ρόλο διαδραματίζει η μνήμη
των πολιτικών διώξεων σήμερα
στη Ρωσία; Μπορεί άραγε η κοι-
νωνία να κινηθεί προς το μέλλον
χωρίς συγχώρεση των εγκλημά-
των της σταλινικής εποχής;
Στην ερώτηση αυτή έχω μια διπλή
απάντηση. Αφ’ ενός, η μνήμη αυτή
είναι θεμελιωδώς σημαντική. Το
σκεπτόμενο κομμάτι του πληθυ-
σμού, η διανόηση, κάνει ό,τι περνάει
από το χέρι της να συνεχίσουμε να
θυμόμαστε. Αναφέρθηκα ήδη στο
Ίδρυμα Μεμοριάλ. Έχουν πάντα
υπ’ όψη τους αυτό το ζήτημα όλοι οι
επιφανείς διανοούμενοι της χώρας.
Ο Λεβ Πονoμαριόφ σε πικετοφορία για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Στα βιβλία και στην αρθρογραφία
του συγκρίνουν το καθεστώς του
Πούτιν με το παρελθόν και βρίσκουν
τις αναλογίες. Ωστόσο, η εξουσία,
στις αναζητήσεις ιδεολογικού υπό-
βαθρου του επονομαζόμενου “που-
τινισμού”, προσπαθεί να στηριχθεί
σε παραδείγματα της μακραίωνης
ιστορίας της Ρωσίας, όταν η χώρα
έδειχνε μεγαλοπρεπής. Στα μάτια
του Πούτιν, η μεγάλη Ρωσία είναι
εκείνη η Ρωσία, η οποία μπορεί να
απειλεί τον κόσμο.
Στην ιστορία της Ρωσίας υπάρ-
χουν μόνο δύο τέτοιες παρόμοιες
περίοδοι. Εμφανίζεται κάποιος
ιδεολογικός «κένταυρος». Η πρώ-
τη περίοδος είναι η αυτοκρατορι-
κή, η δεύτερη είναι η σταλινική.
Ο Πούτιν ευθέως δεν εγκωμίασε
τον Στάλιν, δεν εγκωμίασε τις εκ-
καθαρίσεις εκείνων των χρόνων,
ωστόσο, μυθοποιώντας τη νίκη
της ΕΣΣΔ στον Μεγάλο Πατρι-
ωτικό Πόλεμο, μυθοποιεί εν τέλει
τον Στάλιν, αποκαθαίροντάς τον,
προτείνοντας να λησμονήσουμε και
να περιφρονήσουμε τα εκατομμύρια
νεκρούς των πολιτικών εκκαθαρί-
σεων. Η γραμμή αυτή προωθείται
από χιλιάδες προπαγανδιστές. Στο
πλαίσιο της επίσημης προπαγάνδας
πρακτικά εξυμνούνται οι πολιτικές
εκκαθαρίσεις, ενώ στην καλύτερη
περίπτωση προτείνεται να τις ξε-
χάσουμε. Αν θέσετε ερωτήματα στο
δρόμο, η πλειονότητα των Ρώσων,
μη γνωρίζοντας λεπτομέρειες των
εκκαθαρίσεων, θα τις δικαιολογήσει.
Ο Πούτιν επέλεξε το δρόμο του
σκληρού αυταρχικού και, πιθανόν,
ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος.
Γι’ αυτό, όσα συμβαίνουν σήμερα,
ιδίως η συνειδητή λήθη των πολιτι-
κών εκκαθαρίσεων, είναι η επίσημη
κρατική πολιτική.
Από την πλευρά μας, ο αγώνας για
τη διατήρηση της μνήμης είναι δι-
αρκής, αν και οι δυνάμεις είναι άνι-
σες. Οι ακτιβιστές προσπαθούν να
Pravo-Ural
αποτρέψουν την παλινόρθωση της
ολοκληρωτικής κοινωνίας. Πάντως
η σύγχρονη πολιτική ελίτ, ο Πούτιν
δηλαδή και το περιβάλλον του, δεν
ενδιαφέρεται για το κλείσιμο των
συνόρων. Κι αυτό καθιστά αδύνατη
την αναδημιουργία του ολοκληρωτι-
κού τέρατος. Υπάρχουν άνθρωποι,
πάντως, που θα ήθελαν να κάνουν
ένα ένοπλο πραξικόπημα, να σφρα-
γίσουν τα σύνορα, να τουφεκίσουν
ή να φυλακίσουν την υπάρχουσα
πολιτική ελίτ. Οι άνθρωποι αυτοί
επέστρεψαν ένοπλοι, μεταξύ άλλων
από την ανατολική Ουκρανία και,
σήμερα, βρίσκονται στην παρανο-
μία, περιμένοντας να έρθει η ώρα
τους. Αυτοί είναι απειλή όχι μόνο
για τον ίδιο τον Πούτιν, αλλά για
ολόκληρη την κοινωνία. Η δύναμη
και ο κίνδυνος που εκπροσωπούν
μεγαλώνει διαρκώς.
Ήσασταν από τους στενούς φί-
λους και συνεργάτες του ακαδη-
μαϊκού Αντρέι Ζαχάροφ. Πώς
ήταν η συνεργασία σας στο τομέα
υπεράσπισης των ανθρώπινων
δικαιωμάτων;
Όταν δημιουργούσα το Ίδρυμα
Μεμοριάλ, ο Ζαχάροφ δεν συμμε-
τείχε. Μόλις είχε επιστρέψει από
την εξορία και είχε υποσχεθεί στον
Γκορμπατσόφ ότι δεν θα συμμετά-
σχει στην πολιτική ζωή. Κάποια
στιγμή καταλάβαμε ότι εμείς, τα
μέλη της επιτροπής πρωτοβουλίας
του Μεμοριάλ, δεν ήμασταν αρκετά
γνωστοί στη χώρα. Εξαγγείλαμε
έρανο για τη συγκέντρωση χρημά-
των προκειμένου να φτιάξουμε ένα
μνημείο για τα θύματα των εκκα-
θαρίσεων. Οι άνθρωποι όμως δεν
μας εμπιστεύονταν. Τότε βγήκαμε
στους δρόμους της Μόσχας και ρω-
τήσαμε περίπου 2.000 άτομα: ποιον
θα εμπιστευόσασταν για ένα τόσο
υπεύθυνο έργο. Στον κατάλογο των
έμπιστων, συμπεριλήφθησαν από
ηγετικές μορφές της Περεστρόικα
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 65
μέχρι τον Σολζενίτσιν. Ανάμεσά
τους ήταν και ο Ζαχάροφ.
Ο μοναδικός που αρνήθηκε να
γίνει μέλος του διοικητικού συμ-
βουλίου του Μεμοριάλ ήταν ο Σο-
λζενίτσιν. Ο Ζαχάροφ, αντιθέτως,
έγινε. Μας βοήθησε ουσιαστικά
σε ορισμένα ζητήματα - κάποια
στιγμή, π.χ., υποστήριξε τους ορ-
θόδοξους πιστούς που διώκονταν.
Συζητούσα μαζί του και στη συ-
νέχεια κατέθετε προτάσεις για το
Σύνταγμα. Συνεργαστήκαμε στενά.
Λίγο πριν πεθάνει, το 1989, έγραψε
μια συστατική επιστολή για μένα,
προκειμένου να είμαι υποψήφιος
για λαϊκός βουλευτής της ΡΣΟΣΔ
(Ρωσική Σοσιαλιστική Ομόσπονδη
Σοβιετική Δημοκρατία). Κέρδισα
τις εκλογές.
Ποια είναι η πιο έντονη ανάμνη-
σή σας από την κοινή δράση με
τον Αντρέι Ντμίτριεβιτς (Ζαχά-
ροφ);
Όταν δουλεύαμε για την ίδρυση του
Μεμοριάλ, οι αρχές δεν μας έδιναν
άδεια και διέλυσαν την ιδρυτική συ-
νέλευση. Τότε πήγα και τον βρήκα,
εκείνος τηλεφώνησε σε κάποιους
στην ΚΕ του ΚΚΣΕ και είπε: «Σας
μιλάει ο ακαδημαϊκός Ζαχάροφ.
Πρέπει να κάνουμε την ιδρυτική
μας συνέλευση σε δύο ημέρες. Θέλω
να σας προειδοποιήσω ότι θα την
πραγματοποιήσουμε ανεξαρτήτως
τοποθεσίας, είτε στο σπίτι μου είτε
στο δρόμο».
Θυμάμαι ένα ακόμη επεισόδιο.
Η πόρτα του διαμερίσματός του
ήταν πάντα ανοιχτή. Μια φορά τον
επισκέφτηκα, μπήκα στο διαμέρι-
σμα και φώναξα τον Αντρέι Ντμί-
τριεβιτς. Τον άκουσα να φωνάζει:
«Λέβα, περίμενε, τώρα θα φωνάξω
τη Λιούσια [τη σύζυγό του Γιλένα
Μπόνερ] για να μας τα πεις». Έτσι
ήταν πάντα. Ήταν για μένα ένα
εκπληκτικό παράδειγμα αγάπης δύο
ηλικιωμένων ανθρώπων.
Πριν από μερικά χρόνια ταχθή-
κατε εναντίον των διώξεων κα-
τά ρώσων επιστημόνων. Γιατί η
εξουσία πήρε μέτρα κατά πολι-
τών, τα οποία θυμίζουν άλλες
εποχές;
Κατά τη σοβιετική περίοδο, κάποιοι
επιστημονικοί τομείς θεωρούνταν
αντίθετοι προς τον μαρξισμό-λενινι-
σμ – η κυβερνητική, π.χ., ή η γενετική.
Στην εποχή μας δεν υπάρχει κανένας
ιδεολογικός περιορισμός στην εργα-
σία των επιστημόνων. Έχουμε όμως
πάρα πολλούς διεφθαρμένους αξιω-
ματούχους, οι οποίοι καταλαμβάνουν,
σαν παράσιτα, ό,τι ζωντανό υπάρχει
στη ρωσική κοινωνία. Ορισμένοι από
αυτούς κατέχουν υψηλούς επιστη-
μονικούς τίτλους. Η επιστημονική
κοινότητα, δηλαδή, καταστρέφεται
εκ των έσω. Από την άλλη πλευρά,
ορισμένοι αξιωματούχοι αποφάσισαν
να διαλύσουν μια κατ’ εξοχήν ελεύ-
θερη οργάνωση επιστημόνων όπως η
Ρωσική Ακαδημία Επιστημών. Γιατί;
Απλώς, ήθελαν να την κατακλέψουν.
Ένα παράδειγμα κατεχόμενης περι-
οχής είναι το υπουργείο Πολιτισμού.
Είμαι υπέρ της ανεξαρτησίας της
Ακαδημίας Επιστημών, εργάστηκα
για τη συγκέντρωση υπογραφών και
συνεχίζω να εργάζομαι προς αυτή
την κατεύθυνση. Ολοένα και περισ-
σότεροι επιστήμονες εγκαταλείπουν
τη Ρωσία γιατί η ενασχόληση με
την επιστήμη απαιτεί ελευθερία και
χρηματοδότηση.
Ήσασταν από τους ιδρυτές του
πολιτικού κινήματος Δημοκρατική
Ρωσία, το οποίο πρότεινε και στη
συνέχεια υποστήριξε την υποψη-
φιότητα του Μπορίς Γιέλτσιν για
τη θέση του προέδρου της Ρωσίας.
Πώς αποτιμάτε σήμερα εκείνη την
πολιτική απόφαση;
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 το
κομμουνιστικό καθεστώς είχε πλέον
καταρρεύσει, πριν απ’ όλα είχε κα-
ταρρεύσει η οικονομία. Στη Ρωσία,
οι πολίτες ντύνονταν και τρέφονταν
πολύ χειρότερα απ’ ό,τι στη Δύση.
Αργά ή γρήγορα ο πληθυσμός της
Ρωσίας θα απέρριπτε αυτό το καθε-
στώς. Τότε το κομμουνιστικό καθε-
στώς προσπάθησε σπασμωδικά να
αναζητήσει κάποια διέξοδο. Έγινε
προσπάθεια να προταθεί «ο σσοσι-
αλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο»,
αλλά οι συντηρητικοί του κόμματος
εμπόδισαν τον Γκορμπατσόφ. Η δι-
οίκηση της χώρας κατέρρεε εξαιτίας
του εσωκομματικού σχίσματος. Αυτό
είχε συνέπεια την απόλυτη οικονομική
κρίση στα τέλη της δεκαετίας του
1980. Τελικά η οικονομία κατέρρευσε.
Η κοινωνία κατάλαβε: το κύριο
πρόβλημα ήταν ότι η χώρα διοικού-
νταν από ένα μόνο κόμμα, δεν υπήρ-
χε ανταγωνισμός ούτε στην πολιτική
ούτε στην οικονομία. Οι άνθρωποι
άρχισαν να βγαίνουν στους δρόμους.
Τότε εμφανίστηκε η Δημοκρατική
Ρωσία. Κατάφερε να στρέψει τις
πολιτικές κινητοποιήσεις σε ειρηνικό
δρόμο. Στον πυρήνα της Δημοκρα-
τικής Ρωσίας δεν υπήρχαν πολλοί
αντιφρονούντες - αντικομμουνιστές.
Υπήρχαν πολλοί αντιφρονούντες οι
οποίοι είτε είχαν αποχωρήσει από
το κόμμα είτε ήταν ακόμη μέλη του.
Ήταν έτοιμοι να απαρνηθούν το μο-
νοκομματικό σύστημα, προτιμούσαν
την οικονομία της αγοράς. Αυτοα-
ποκαλούνταν «Κομμουνιστές υπέρ
66 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
της δημοκρατίας» και ηγέτης τους
ήταν ο Μπορίς Γιέλτσιν, τον οποίο
εκείνη την περίοδο είχαν αποβάλει
από το Πολιτμπιρό του ΚΚ. Έτσι
έκανε την εμφάνισή της μια μοναδική
συμμαχία. Ο Γιέλτσιν, εννοείται,
είχε ειδικό βάρος σε αυτήν, πολύ
μεγαλύτερο από οποιονδήποτε άλ-
λον – είχε τεράστια δημοτικότητα.
Οι αντικομμουνιστές έβλεπαν στο
πρόσωπο του Γιέλτσιν τον μονα-
δικό τους σύμμαχο, χωρίς όμως να
τον εμπιστεύονται απόλυτα. Τόσο
αυτοί, όσο κι εγώ, αντιμετωπίζαμε
τον Γιέλτσιν ως τον μοναδικό μας
συνοδοιπόρο, κατανοούσαμε ότι μαζί
του μπορούμε να κατακτήσουμε την
πλειοψηφία στους δρόμους αλλά
και στη μελλοντική Βουλή. Έγιναν
οι βουλευτικές εκλογές στη Ρωσία
το 1990 και ανακηρύχθηκα βουλευ-
τής, ενώ ο Γιέλτσιν ξεκίνησε τη νέα
πολιτική του σταδιοδρομία. Καθο-
ριστική στιγμή στη νέα του πολιτική
σταδιοδρομία ήταν η εκλογή του
προέδρου του Ανώτατου Σοβιέτ της
Ρωσικής Σοβιετικής Ομόσπονδης
Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας. Ήταν
μια πολύ δύσκολη ψηφοφορία και
μόνο με την τέταρτη προσπάθεια
καταφέραμε να τον εκλέξουμε.
Στη συνέχεια απογοητευτήκαμε
απ’ αυτόν πολλές φορές. Ήδη το
1995, όταν άρχισε ο πρώτος πόλε-
μος στην Τσετσενία, το κόμμα μας,
η Δημοκρατική Ρωσία, πέρασε στην
αντιπολίτευση. Τότε ήταν που άρχισε
το περιβάλλον του να αποτελείται από
προερχόμενους από το ΚΚΣΕ και
να μειώνει ολοένα και περισσότερο
τις επαφές του με τη Δημοκρατική
Ρωσία. Καταστροφική ήταν και η
επιλογή του να διορίσει διάδοχό του
τον προερχόμενο από την ΚαΓκε-
Μπε, Βλαντίμιρ Πούτιν.
Είναι συμβατός ο ακτιβισμός υπέρ
των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
με τη συμμετοχή στον πυρήνα
της εξουσίας; Σας εμπόδισε στη
σημερινή δραστηριότητά σας η
βουλευτικής σας ιδιότητα του πα-
ρελθόντος;
Ποτέ δεν βρέθηκα στον «πυρήνα
της εξουσίας». Ήμουν ένας απλός
βουλευτής του ρωσικού Κοινοβουλί-
ου σε δύο περιόδους. Οι βουλευτές
έχουν δύο καθήκοντα: να συντάσσουν
νόμους και να βοηθούν τους ανθρώ-
πους. Στο πρώτο ρωσικό Κοινοβουλίο
υπήρχε ειδική επιτροπή για τα δικαιώ-
ματα των ανθρώπων, επικεφαλής της
οποίας ήταν ο γνωστός αντιφρονών,
Σεργκέι Κοβαλιόφ. Όλοι οι νόμοι
που ψηφίστηκαν από το Ανώτατο
Σοβιέτ της ΡΣΟΣΔ έπρεπε να έχουν
την δική του έγκριση. Είχα πλήρη
συνείδηση της σημασίας που έχει η
προστασία των ανθρώπινων δικαι-
ωμάτων και, εκκινώντας από αυτό,
συνέτασσα νόμους. Η ακτιβιστική
δράση υπέρ των ανθρωπίνων δικαι-
ωμάτων είναι απολύτως συμβατή με
την κοινοβουλευτική δραστηριότητα.
Επιπλέον, πολλοί εκλογείς απευθύ-
νονταν σε εμένα ως βουλευτή για να
τους βοηθήσω.
Ταχθήκατε κατά του πολέμου στην
Τσετσενία. Τελικά, ποιος νίκησε;
Με τους συντρόφους μου, κάναμε
ό,τι περνούσε από το χέρι μας για να
αποτρέψουμε αυτόν τον πόλεμο και
στη συνέχεια να τον σταματήσουμε.
Στα τέλη Σεπτεμβρίου 1994, με την
Γκαλίνα Σταροβόιτοβα, σύμβουλο
του Γιέλτσιν για τα εθνικά ζητήματα,
τον Γκαβριήλ Ποπόφ, δήμαρχο της
Μόσχας και τον στρατάρχης Σα-
πότσνικοφ, στείλαμε επιστολή στον
Μπορίς Γιέλτσιν, προκειμένου να
συναντηθεί με τον Τζαχάρ Ντουντά-
γιεφ. Γνωρίσαμε πως ο Ντουντάγι-
εφ ήταν έτοιμος να απορρίψει την
στιγμή εκείνη την πρόταση για την
πλήρη αποχώρηση της Τσετσενίας
από την Ρωσία και να συμφωνήσει σε
μια ενδιάμεση λύση. Να υπογράψει
μια συμφωνία σαν εκείνη που έχουμε
υπογράψει τώρα με το Ταταρστάν.
Η συνάντηση αυτή δεν έγινε, λόγω
των αντιδράσεων στο περιβάλλον του
Γιέλτσιν. Ήμασταν πιο αδύναμοι από
τους συντηρητικούς κύκλους, οι οποίοι
έπεισαν τον Γιέλτσιν ότι ο πόλεμος
στην Τσετσενία θα διαρκούσε μόνο
μερικές ημέρες.
Είναι, μάλλον, δύσκολο, να κατα-
λάβει κάποιος στη Δύση τι θα πει να
ειναι η Τσετσενία μέλος της Ρωσικής
Ομοσπονδίας σήμερα. Ουσιαστικά,
ανεξάρτητα από το γεγονός ότι είναι
επίσημα μέλος, η Τσετσενία μπο-
ρούμε να πούμε πως δεν ανήκει στη
Ρωσία. Εκεί δεν ισχύει το Σύνταγμα
της Ρωσίας ενώ έχει εγκαθιδρυθεί
ένα ολοκληρωτικό καθεστώς από
τον Ραμζάν Καντίροφ (φυλακίζουν
και δολοφονούν τους πολιτικούς του
αντιπάλους). Τα ανακριτικά όργανα
της Ρωσίας δεν έχουν τη δυνατό-
τητα να διεξαγάγουν έρευνες στα
εδάφη της Τσετσενίας. Γι’ αυτό και
η Τσετσενία είναι, απλώς, τυπικό
μέλος της Ομοσπονδίας, χάρη σε
μια ιδιωτική συμφωνία μεταξύ του
Καντίροφ και του Πούτιν. Στην πε-
ρίπτωση αποχώρησης του Πούτιν
από την εξουσία (αργά ή γρήγορα
θα συμβεί και αυτό), η Τσετσενία
είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα πάψει να
είμαι μέλος της Ρωσικής Ομοσπον-
δίας, είτε θα γίνει ο τρίτος πόλεμος
στην Τσετσενία, που θα είναι σκέτη
αιματοχυσία.
Εκ πρώτης όψεως θα μπορούσε
κάποιος να σκεφτεί ότι, σε τελική ανά-
λυση, κέρδισαν οι Τσετσένοι. Θεωρώ
όμως ότι είναι πύρρειος νίκη, γιατί ο
Ντουντάγιεφ και ο Μασχάντοφ πάλε-
ψαν για μια δημοκρατική Τσετσενία.
Πιστεύω ότι, αν την εποχή εκείνη
αποχωρούσε από την Ομοσπονδία,
σήμερα θα ήταν μια μικρή δημοκρα-
τική χώρα. Τώρα όμως έχουμε ένα
ολοκληρωτικό προγεφύρωμα εντός
της Ρωσίας.
Σας κατηγόρησαν για τη θέση σας
αναφορικά με τις Κουρίλες νήσους.
Σχεδόν σας είπαν πράκτορα της
Ιαπωνίας. Θεωρείτε πως ήρθε η
στιγμή να μιλήσετε ανοιχτά για ζη-
τήματα τα οποία προσπάθησε να
επιλύσει ο μεταπολεμικός κόσμος;
Όταν ήμουν βουλευτής, τα πράγ-
ματα ήρθαν έτσι που ασχολήθηκα
με το ζήτημα των Κουρίλων νήσων.
Ταξίδεψα εκεί, είχα επαφές με τους
ντόπιους. Κατάλαβα ότι οι άνθρω-
ποι αυτοί είναι όμηροι μιας βαριάς
οικονομικής κατάστασης, η οποία
επικρατούσε τότε στη χώρα. Η Ρωσία
δεν είχε τους πόρους να υποστηρίξει
στις Κουρίλες νήσους ένα αξιοπρε-
πές βιοτικό επίπεδο. Από την άλλη
πλευρά, η Ιαπωνία εκείνη την εποχή
θα μπορούσε να βοηθήσει και αυτούς
τους ανθρώπους αλλά και άλλους στην
ανατολική Σιβηρία. Οι Ιάπωνες, τότε,
θα μπορούσαν να υπογράψουν το
σύμφωνο ειρήνης, συμφωνώντας να
πάρουν δύο μόνο νησιά. Τώρα έχουμε
να κάνουμε με ένα ζήτημα το οποίο
δεν έλυσαν ούτε ο Γιέλτσιν ούτε ο
Πούτιν. Πάντα μιλούσα ανοιχτά γι’
αυτό το ζήτημα.
Τι είναι η οργάνωση Αλληλεγγύη
και με τι ασχολείται; Γιατί επιλέξα-
τε ένα τόσο φορτισμένο ιστορικά
όνομα;
Το κίνημα Αλληλεγγύη εμφανίστηκε
το 2007. Εξαιτίας του γεγονότος
ότι το κόμμα Ένωση Δεξιών Δυνά-
μεων στήριξε τον Πούτιν και, στη
συνέχεια, όταν έγινε αντιληπτό πως
η στήριξη αυτή ήταν λάθος βήμα,
πράγμα που προκάλεσε διάσπαση
στο εσωτερικό του. Ήταν προφανές
ότι χρειάζεται μια νέα πρωτοβουλία
προκειμένου να ενωθεί το φιλελεύθε-
ρο κεντροδεξιό μέτωπο (τη θέση της
Κεντροαριστεράς την κατέχει από
τότε έως σήμερα το κόμμα Μήλο).
Ήμουν ένας από αυτούς που πήραν
την πρωτοβουλία δημιουργίας της
Αλληλεγγύης. Ήταν κατανοητό ότι
έπρεπε να δημιουργήσουμε όχι ένα
κόμμα, αλλά ένα πολιτικό κίνημα.
Κάτι που να μοιάζει με τη Δημοκρα-
τική Ρωσία της δεκαετίας του 1990.
Ουσιαστικά, η νέα Αλληλεγγύη είχε
τρεις πυλώνες: τους αντιπολιτευτι-
κής νοοτροπίας πολίτες οι οποίοι
αποχώρησαν από την Ένωση Δεξι-
ών Δυνάμεων, τους ακτιβιστές υπέρ
των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που
κατάφερα να προσελκύσω, μεταξύ
άλλων από το περιβάλλον της οργά-
νωσης Για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα
και τα μέλη του κόμματος Μήλο, οι
οποίοι έχουν μεν δεξιές αντιλήψεις,
αλλά εγκατέλειψαν το κόμμα τους.
Ένα από τα ιδρυτικά κινήματα ήταν
οι οπαδοί του πρώην παγκόσμιου
πρωταθλητή στο σκάκι και ενεργού
πολιτικού, Γκάρι Κασπάροφ. Είχαμε
συλλογική ηγεσία. Οι πιο προβεβλη-
μένοι ηγέτες της Αλληλεγγύης ήταν ο
Μπορίς Νεμτσόφ και ο Κασπάροφ.
Το κίνημα Αλληλεγγύη έπαιξε πρω-
ταγωνιστικό ρόλο στη διοργάνωση
του κινήματος διαμαρτυρίας την
περίοδο 2001 - 2012. Ουσιαστικά,
είχε τον ίδιο ρόλο με τη Δημοκρατική
Ρωσία στην εποχή της. Η ονομασία
Αλληλεγγύη προέκυψε φυσιολογικά,
γιατί στόχος μας ήταν για άλλη μια
φορά να ενώσουμε τους δημοκράτες
της χώρας. Και τώρα, η Αλληλεγγύη
στη Μόσχα συνεχίζει να παίζει αυτό
το ρόλο.
Το κόμμα Ενιαία Ρωσία συνεργάζε-
ται με όλα τα ακροδεξιά κόμματα
της Δυτικής Ευρώπης; Τι λέτε γι’
αυτό;
Ο Βλαντίμιρ Πούτιν, προκειμένου
να συσπειρώσει τον πληθυσμό της
Ρωσίας γύρω από το πρόσωπό του,
αναγκάστηκε να υιοθετήσει μια επιθε-
τική στάση στην εξωτερική πολιτική.
Θα μπορούσε συνάμα να επιλέξει το
δρόμο της πλήρους απομόνωσης από
τη Δύση, αλλά τόσο ο ίδιος όσο και
το περιβάλλον του έχουν τεράστια
οικονομικά συμφέροντα, συνδεδε-
μένα με τη Δύση. Έτσι, προέκυψε ο
τρίτος δρόμος: να αντιπαρατίθεται
στη Δύση, να την αποδυναμώσει,
υποστηρίζοντας την αντιπολίτευση
των δυτικών χωρών. Η πλέον ισχυ-
ρή αντιπολίτευση στις δημοκρατικές
χώρες είναι η Ακροδεξιά. Για το λόγο
αυτό ο Βλαντίμιρ Πούτιν δεν έχει
άλλη διέξοδο. Και αυτή την πολιτική
θα συνεχίσει.
Σας επιτέθηκαν και σας χτύπη-
σαν μπροστά στο σπίτι σας. Ποιος
το έκανε και πώς αντέδρασαν οι
αρχές;
Το θέμα είναι ότι εγώ και η οργά-
νωσή μου για την υπεράσπιση των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων έθετε και
θέτει το ζήτημα των βασανιστηρίων
στις φυλακές, κατηγορώντας την
ηγεσία του σωφρονιστικού συστή-
ματος ότι τα ενθαρρύνει. Εκτός από
τον δικό μου ξυλοδαρμό υπήρξαν και
άλλες πράξεις εναντίον των «δικαι-
Ο Λεβ Πονομαριόφ οδηγείται σε δίκη.
ωματικών» ακτιβιστών, όπως, π.χ.,
η διακοπή της συνέντευξης Τύπου
(μας πέταξαν αυγά). Διοργανωτής
όλων αυτών ήταν ένας βουλευτής
τότε του Φιλελεύθερου Δημοκρα-
τικού Κόμματος της Ρωσίας [σσ.
το κόμμα του Ζιρινόφκσι], κάποιος
Αμπέλτσεφ. Θεωρώ πως το περι-
στατικό αυτό μπροστά στο σπίτι
μου ήταν απλά μία ακόμη πράξη
εκφοβισμού. Κινήθηκε πάντως η
δικαστική διαδικασία, ωστόσο η
υπόθεση τέθηκε στο αρχείο επειδή
η ανάκριση έφτασε σε αδιέξοδο. Σε
τελική ανάλυση, σαν να μην έγινε
τίποτα.
Ποια είναι η άποψη σας για την
πολιτική αποκλεισμού των δια-
δικτυακών ΜΜΕ στη Ρωσία τα
τελευταία χρόνια. Πώς είναι η ελευ-
θερία του λόγου και του πλουρα-
λισμού, μετά τη συγκέντρωση των
ΜΜΕ στα χέρια λίγων ολιγαρχών;
Στη Ρωσία, σε γενικές γραμμές,
δεν υπάρχει ελευθερία του λόγου.
Είναι μια καθολική παραδοχή. Πώς
θεμελιώνεται; Το 90% της πλη-
ροφόρησης των κατοίκων προέρ-
χεται από τα κρατικά τηλεοπτικά
κανάλια, Μέσα που βρίσκονται
υπό τον πλήρη έλεγχο του κρά-
τους, της κρατικής προπαγάνδας.
Εν μέρει, η προπαγάνδα αυτή συ-
γκρίνεται με την προπαγάνδα του
Τρίτου Ράιχ υπό την καθοδήγηση
του Γκαίμπελς. Στην ερώτησή σας
αναφέρεστε στο γεγονός ότι τα
ΜΜΕ συγκεντρώθηκαν στα χέρια
λίγων ολιγαρχών. Έχουν αλλάξει
τα πράγματα λίγο. Στα τέλη της
δεκαετίας του 1990 τα ΜΜΕ ήταν
στα χέρια λίγων ολιγαρχών, τότε
όμως ήταν η εποχή που είχαμε
ελευθερία του λόγου.
Αν λάβουμε υπ’ όψη μας το διαδί-
κτυο και έναν μικρό αριθμό ΜΜΕ,
όπως ο ραδιοφωνικός σταθμός Ηχώ
της Μόσχας, η Νόβιαγια Γκαζέτα, το
περιοδικό News Times, μπορούμε να
Ράδιο Ελευθερία
πούμε ότι υπάρχουν μερικά μικρά
παράθυρα ελευθερίας. Θα μπορού-
σε να ανοίξουν κι άλλα παραθυρα
ελευθερίας όσο αυξάνεται η επιρροή
του Διαδικτύου – η οποία συνεχίζει
να αυξάνεται και αυτό ανησυχεί το
Κρεμλίνο, γι’ αυτό και μπλοκάρει
ιστότοπους. Υπάρχει, δηλαδή, ήδη
κρατική πολιτική καταστολής. Κα-
ταλαβαίνοντας πως είναι σχεδόν
πρακτικά αδύνατο να δημιουργήσει
ένα εσωτερικό, αυτόνομο διαδίκτυο,
οι αρχές παρακολουθούν, τρομοκρα-
τούν, διώκουν ποινικά ή διοικητικά
απλούς ανθρώπους για ασήμαντες
εκδηλώσεις ελευθερίας του λόγου στο
διαδίκτυο. Υιοθετούνται οι σχετικοί
νόμοι προκειμένου οι πολίτες που
διατυπώνουν ελεύθερα την γνώμη
τους στο διαδίκτυο να κατηγορηθούν
ως εξτρεμιστές.
Το τελευταίο διάστημα παρατη-
ρούμε επιδείνωση των σχέσεων
ανάμεσα στη Ρωσία και τις χώρες
της Δυτικής Ευρώπης. Πώς απο-
τιμάτε αυτή την κατάσταση και
ποιες, κατά τη γνώμη σας, είναι οι
προοπτικές αυτών των σχέσεων;
Στις αιτίες αναφέρθηκα ήδη. Για
άλλη μια φορά θέλω να υπογραμ-
μίσω ότι μόνο υιοθετώντας επιθε-
τική εξωτερική πολιτική ο Πούτιν
θα μπορούσε να συσπειρώσει τον
πληθυσμό της Ρωσίας γύρω από το
πρόσωπό του. Η οικονομική κα-
τάσταση στη χώρα επιδεινώνεται
διαρκώς. Η ρωσική εξουσία, συ-
νεπώς, χρειάζεται έναν εσωτερικό
εχθρό. Κατά καιρούς μπορεί να
έχουμε βελτιώσεις μέχρι ο Πούτιν
να καταφέρει να παρουσιαστεί ως
νικητής, αυξάνοντας την δημοτικό-
τητά του. Στη συνέχεια όμως, με
την επιδείνωση της οικονομικής
κατάστασης, θα προκύψει και πάλι
η αναγκαιότητα ενός εσωτερικού
εχθρού. Βελτίωση των σχέσεων
μπορεί να υπάρξει μόνο αν η Δύση
αρχίσει να υποχωρεί (για παρά-
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 67
δειγμα, αν συμφωνήσει στο ζήτημα
της Κριμαίας ή αν επιτρέψει στη
Ρωσία να είναι ο βασικός μοχλός
των σχέσεων στις χώρες της πρώ-
ην ΕΣΣΔ, με εξαίρεση τις χώρες
της Βαλτικής). Ο Πούτιν σε αυτό
στοχεύει. Μόνο έτσι μπορούμε να
δούμε προσωρινή βελτίωση των
σχέσεων.
Μπορεί η Ρωσία ως αντίβαρο να
παρουσιάσει την Ευρασιατική
Ένωση ως μεγάλο παίκτη στο
γεωπολιτικό παιχνίδι;
Το θέμα είναι ότι ο Πούτιν, τυπικά,
συνεχίζει την οικοδόμηση της Ευ-
ρασιατικής Ένωσης. Δεν πρόκειται
όμως ποτέ να γίνει μεγάλος γεωπο-
λιτικός παίκτης, γιατί δεν είναι ένα
σταθερό γεωπολιτικό υποκείμενο. Η
Ρωσία συνεχίζει να έχει αυτοκρατο-
ρική πολιτική με βάση την αρχή του
«μεγαλύτερου αδελφού». Βλέπουμε
ότι σε αυτή την Ευρασιατική Ένωση
μονίμως ξεσπούν κρίσεις – Ουκρανία,
Καζακστάν, Λευκορωσία, Κιργιζία.
Δεν ακολουθείται μια συνεπής πο-
λιτική οικοδόμησης εμπιστοσύνης.
Το μόνο που έχουμε είναι διαρκείς
πιέσεις και μια μόνιμη κρίση.
Αν αποφασίζατε να γράψετε τα
απομνημονεύματά σας, ποιον τίτλο
θα επιλέγατε και γιατί;
Όταν έγινα 70 χρονών έγραψα κά-
ποιες αναμνήσεις μου, συνολικής
έκτασης είκοσι σελίδων. Θυμήθηκα
τις στιγμές της ζωής μου, όταν συμ-
μετείχα σε γεγονότα που επηρέασαν
την ιστορία της Ρωσίας. Τυπώθηκε σε
μια μικρή μπροσούρα, υπό τον τίτλο
Μοιραίες στιγμές.
Δεν ξέρω αν θα γράψω ποτέ τα
απομνημονεύματά μου. Αν τα έγρα-
φα, έπρεπε να αναφέρω τους φίλους
μου που πέθαναν για τη δημοκρατία,
θύματα πολιτικών δολοφονιών. Είναι
μια πλειάδα λαμπερών πολιτικών και
δημοσιογράφων. Η Γκαλίνα Σταρο-
βοΐτοβα και ο Σεργκέι Γιούσενκοφ,
συνάδελφοι στο κόμμα Δημοκρατική
Ρωσία. Η Άννα Πολιτκόφσκαγια,
δημοσιογράφος και υπερασπίστρια
των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο
Στανισλάβ Μαρκέλοφ, δικηγόρος
και ακτιβιστής. Ο Μπορίς Νεμτσόφ,
τον οποίο γνώριζα εδώ και 25 χρόνια.
Κάποιους τους ήξερα καλά, κάποιους
άλλους λιγότερο. Αν είχα το χρόνο,
στα απομνημονεύματα μου θα τους
ανέφερα όλους, όπως ήταν τότε, και
τι κάναμε μαζί. Νομίζω πως αυτό
θα ήταν ενδιαφέρον για τους ανα-
γνώστες.
Σας ευχαριστώ για τις λεπτομερείς
σας ερωτήσεις. Ήταν ευχάριστο που
με βοηθήσατε να θυμηθώ όλα όσα
σας είπα. zx
 Η αποτυχία της
Αρκάντι Οστρόφσκι,
Η επινόηση της σύγχρονης
μετακομμουνιστικής περιόδου
Από τον Νίκο Μαραντζίδη
Ρωσίας. Η διαδρομή από την
ελευθερία του Γκορμπατσόφ
έως τον πόλεμο του Η μετάβαση από τον κομμουνισμό στη δημοκρατία, στη Ρωσία, απέτυχε. Ο δημοσιογράφος Αρκάντι
Πούτιν, μετάφραση από
τα ρωσικά: Θεοχάρης Οστρόφσκι περιγράφει το πώς και το γιατί ηττήθηκαν οι φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες προς όφελος
Αναγνωστόπουλος, μιας αυταρχικής κρατικής ιδεολογίας που υποβαθμίζει το Κράτος Δικαίου και τα Ατομικά Δικαιώματα,
πρόλογος: Δημήτρης
Τριανταφυλλίδης, δίνοντας προτεραιότητα στο κρατικό μεγαλείο, τον εθνικολαϊκιστικό λόγο και τη διαπλοκή. Ο πρόεδρος
Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη Πούτιν, λέει ο Οστρόφσκι, πούλησε στους Ρώσους το παραμύθι της ταπεινωμένης από τους Δυτικούς
2017, 382 σελ. Ρωσίας και αυτοί ήταν έτοιμοι να το αγοράσουν όσο όσο.

Η
άνοδος και η πτώ- Το αντίθετο μάλιστα συμβαίνει. Η

ση της Ρωσικής
Δημοκρατίας απο-
τελεί, δυστυχώς,
ένα μικρό κεφάλαιο
στην ιστορία της χώρας, γράφει
στο δικό του βιβλίο ο παγκόσμιας
φήμης ρώσος σκακιστής, πολι-
τικός και ακτιβιστής, Γκάρι Κα-
σπάροφ (Winter is coming, Public
Affairs, 2015).
Είναι πράγματι γεγονός πως, από
τους πανηγυρισμούς για την πτώση
του κομμουνισμού και τη διάλυση
της ΕΣΣΔ μέχρι την άνοδο του
πρώην πράκτορα της ΚαΓκεΜπε
στην Προεδρία πέρασαν μόλις οκτώ
χρόνια. Από εκείνη τη στιγμή, ση-
μειώνει πικρά ο Κασπάροφ, ο Πού-
τιν χρειάστηκε άλλα οκτώ χρόνια
για να διαφθείρει και να διαλύσει
κάθε δημοκρατικό θεσμό, να ελέγξει
απόλυτα τη Δικαιοσύνη, τα Μέσα
Μαζικής Ενημέρωσης και να ποδη-
γετήσει την κοινωνία των πολιτών.
Οι προσδοκίες που γεννήθηκαν τα
χρόνια της Περεστρόικα για μια
δημοκρατική και φιλελεύθερη Ρω-
σία διαψεύστηκαν παταγωδώς. Οι
ελπίδες που αναπτύχθηκαν, τόσο
σε καθημερινούς ανθρώπους όσο
κυρίως στη διανόηση, πως ο κομ-
μουνισμός ήταν πλέον παρελθόν και,
επιτέλους, η χώρα θα αποτελούσε
μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας
εξανεμίστηκαν.
Από την ελπίδα στην
κλεπτοκρατία
Γιατί όμως πήγαν στραβά τα πράγ-
ματα; Πως ήρθε η εξουσία στα χέρια
πρώην πράκτορα της ΚαΓκεΜπε
που πριν αναδειχτεί στα ανώτατα
αξιώματα ήταν παντελώς άγνωστος
στο πολύ κόσμο και που, ακόμη
Ο Βλάντιμιρ Πούτιν με στολή της ΚαΓκεΜπε. Η φωτογραφία χρονολογείται
περίπου στα 1980.
και σήμερα, το παρελθόν του είναι
ανεξακρίβωτο;
Δεν μπορεί εύκολα κανείς να
επισημάνει «μία στιγμή» από την
οποία ξεκίνησαν όλα αυτά. Φαί-
νεται πως δεν υπάρχει ένα γεγο-
νός σταθμός. Η πορεία προς τον
αυταρχισμό δίνει την αίσθηση μιας
Wikipedia
διαρκούς διολίσθησης στον πάτο
μιας αχαρτογράφητης θάλασσας.
Στο συγκλονιστικό βιβλίο του, ο
δημοσιογράφος Αρκάντι Οστρόφσκι
αφηγείται τις μυθιστορηματικού χα-
ρακτήρα εξελίξεις που οδήγησαν τη
Ρωσία μακριά από το να θεωρείται
μια «φυσιολογική» ευρωπαϊκή χώρα.
Ρωσία έχει οδηγηθεί σε μια ιδιότυπη
απολυταρχία-κλεπτοκρατία, όπου
η αυταρχική εξουσία συνδυάζεται
με τη διανομή αγαθών και πόρων
στους φίλους του Προέδρου, ενώ
τους εχθρούς του τους περιμένει η
φυλακή ή ακόμη και ο θάνατος. Η
Ρωσία, σήμερα, έχει μικρή σχέση,
εάν έχει καθόλου, με τις δυτικές
δημοκρατίες και τις αξίες τους.
Γενναίοι άνθρωποι είχαν επισημά-
νει το επερχόμενο δραματικό αδιέ-
ξοδο πριν ακόμη από την άνοδο του
Πούτιν. Τον Ιανουάριο του 1998, ο
χαρισματικός μεταρρυθμιστής πολι-
τικός Μπόρις Νεμτσόφ –ο οποίος
δολοφονήθηκε το 2015, λίγα μίλια
μακριά από το Κρεμλίνο–, σε μια
δημόσια συζήτηση με θέμα «Ολι-
γαρχία ή ελευθερία;», υποστήριξε
πως οι ολιγάρχες δεν ταιριάζουν
στο όραμα για μια φυσιολογική
ευρωπαϊκή Ρωσία και πως ήταν
ανάγκη να κοπεί αυτή η άρρωστη
σχέση ανάμεσα στο κράτος και το
ιδιωτικό κεφάλαιο. Πώς προέκυψε
αυτή η αποπνικτική σχέση ανάμε-
σα στην πολιτική εξουσία και τους
ολιγάρχες; Η απάντηση έρχεται
αμέσως: σχεδόν όλες οι επιχειρήσεις
στη Ρωσία γεννήθηκαν μέσα από
το πλέγμα κρατικών και ιδιωτικών
συμφερόντων.
Η σχέση όμως αυτή ανάμεσα στην
πολιτική εξουσία και τους ολιγάρχες
όχι μόνο δεν περιορίστηκε αλλά
έγινε ακόμη στενότερη τα επόμενα
χρόνια. Η δολοφονημένη στις 7
Οκτωβρίου 2006 –συμπτωματικά
(;) την ημέρα των γενεθλίων του
Πούτιν– δημοσιογράφος, σφοδρή
επικρίτρια του Πούτιν και ακτιβί-
στρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα
Άννα Πολιτκόφσκαγια, στο βιβλίο
της Η Ρωσία του Πούτιν (στα ελληνι-

68 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

κά από τις εκδόσεις Οξύ, 2005), είχε
επισημάνει πως αυτή η σχέση που
ξεκινάει από τα πάνω διαχέεται στη
ρωσική κοινωνία και διαμορφώνει τη
στάση της στα πράγματα. Η Πολι-
τκόφσκαγια ορίζει την κατάσταση
στη Ρωσία του Πούτιν ως μια φάση
του ρωσικού καπιταλισμού με έκδη-
λα νεοσοβιετικά χαρακτηριστικά και
πρωτοφανή διαφθορά. Σύμφωνα με
την Πολιτκόφσκαγια, πρόκειται για
ένα περίεργο υβρίδιο που θέτει τη
σοβιετική ιδεολογία στην υπηρεσία
του ιδιωτικού κεφαλαίου «που το
γλεντάει». Στο σύστημα αυτό, ανθεί
και πάλι ένα παλιό φαινόμενο, η
νομενκλατούρα, μια άρχουσα ελίτ
που εκμεταλλευόμενη τη θέση της
στο κράτος και τους κρατικούς μη-
χανισμούς προσπαθεί να πλουτίσει
και να ισχυροποιηθεί παρέχοντας
προστασία στους διαπλεκόμενους
με αυτήν επιχειρηματίες και τους
ολιγάρχες διανέμοντες πόρους με
αυθαίρετο τρόπο και με το «αζη-
μίωτο».
Μεταρρυθμιστικές
αποτυχίες
Όποιος διαβάσει το βιβλίο του
Οστρόφσκι και δεν είναι Ρώσος,
σοκάρεται. Η επινόηση της σύγχρονης
Ρωσίας είναι η εκπληκτική αφήγηση
μιας καταθλιπτικής πραγματικότη-
τας, αυτής της μετακομμουνιστικής
Ρωσίας και ιδιαίτερα του τρίπτυχου
Εξουσία - Επιχειρηματίες - Μέσα
Ενημέρωσης (αν σας θυμίζει κάτι
από Ελλάδα, ορθώς σας το θυμί-
ζει). Η μετακομουνιστική Ρωσία
είναι μια ιστορία μεταρρυθμιστικών
αποτυχιών για τις οποίες κεντρική
ευθύνη φέρει τόσο ο Γιέλτσιν όσο
και ο κύκλος του, αλλά όχι μόνο αυ-
τοί: αφ’ ενός η δύσκολη οικονομική
μετάβαση, αφ’ ετέρου η ανύπαρκτη
εμπειρία και κουλτούρα φιλελεύθε-
ρης δημοκρατίας έπαιξαν και αυτές
το ρόλο τους.
Εν τέλει, στη Ρωσία, οι φιλελεύθε-
ρες δημοκρατικές αξίες ηττήθηκαν
προς όφελος μιας αυταρχικής κρατι-
κής ιδεολογίας που υποβαθμίζει τη
Δημοκρατία, το Κράτος Δικαίου και
τα Ατομικά Δικαιώματα, δίνοντας
προτεραιότητα στο κρατικό μεγα-
λείο, τον εθνικολαϊκιστικό λόγο και
τη διαπλοκή.
Ο φιλελεύθερος πολιτικός Μπαρίς Γιεφίμοβιτς Νεμτσόφ αγωνίστηκε για μια
ευρωπαϊκή Ρωσία, ερχόμενος συχνά σε σύγκρουση με τον πρόεδρο Πούτιν.
Δολοφονήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2015, σε ηλικία 55 ετών, στο κέντρο της
Μόσχας.
Στην υπονόμευση των φιλελεύ-
θερων αξιών στη Ρωσία συνέβα-
λε η επιχείρηση ταύτισής τους με
τον προαιώνιο αντίπαλο, τις ΗΠΑ
και τις άλλες δυτικές δυνάμεις.
Όπως σημειώνει ο Οστρόφσκι, η
πεποίθηση ότι η Ρωσία βρίσκεται
σε πόλεμο με τη Δύση έχει εντυ-
πωθεί στο μυαλό των καθημερι-
νών Ρώσων. Ο Πούτιν πούλησε
στους Ρώσους το παραμύθι της
ταπεινωμένης από τους Δυτικούς
Ρωσίας και αυτοί ήταν έτοιμοι να
το αγοράσουν όσο όσο.
Στο επόμενο τεύχος περισσότερα
για την Οκτωβριανή Επανάσταση
δημόσια έκκληση στους εργαζόμε-
Dhārmikatva - собственная работа
νους στα ΜΜΕ:
Σταματήστε να διδάσκετε στους
ανθρώπους το μίσος. Επειδή
το μίσος ξεσκίζει τη χώρα. Οι
άνθρωποι ζουν σε μια τρελή
ψευδαίσθηση ότι η χώρα είναι
περικυκλωμένη από εχθρούς.
Το μεγάλο πλεονέκτημα του Πούτιν,
σε σχέση με προγενέστερους δικτά-
τορες υπήρξε «επικοινωνιακό». Οι
ξένοι ηγέτες, αλλά και πολλοί μέσα
στη Ρωσία, δεν τον αντιλήφθηκαν ως
δικτάτορα αμέσως. Μερικοί μάλιστα
είχαν την ψευδαίσθηση πως επρόκει-
το για μεταρρυθμιστή. Στη Ρωσία, ο
αυταρχισμός δεν συνέβη απότομα εξ
αιτίας, για παράδειγμα, ενός ξαφνικού
στρατιωτικού πραξικοπήματος. Προ-
έκυψε ως αποτέλεσμα μιας μακράς
πορείας κατά τη διάρκεια της οποί-
ας η κοινωνία εθίστηκε διανοητικά
και ψυχολογικά στην υπονόμευση
και τη γελοιοποίηση των θεσμών, τη
διαφθορά και το αίσθημα αδικίας,
στον χοντροκομμένο κρατισμό που
εξευτελίζει την έννοια του Κράτους
Δικαίου, στις θεωρίες συνωμοσίας και
στη θυματοποίηση, στον πρωτόγονο
λαϊκισμό και στην κατασυκοφάντηση
εκ μέρους της εξουσίας ανθρώπων με
κύρος και επιρροή. Στην πορεία αυτή,
οι «νταήδες» της εξουσίας φίλοι του
Πούτιν αναδείχτηκαν σε πρόσωπα
κλειδιά.
Αναμφίβολα το ανθρωπολογικό
αρχέτυπο της σύγχρονης απολυταρ-
χίας είναι ο «πατερούλης Στάλιν»:
δήθεν καλός με τους ταπεινούς και
ανελέητος με τους «εχθρούς του
λαού», μετατρέπει τη βούληση
του σε πραγματικότητα ανά πάσα
Σε αυτήν την κατάσταση, ιδιαί- στιγμή. Ο Πούτιν, όπως βλέπουμε
τερο ρόλο έπαιξαν και παίζουν τα, συχνά, επιχειρεί να το μιμηθεί, σε
ελεγχόμενα πλέον, τηλεοπτικά δί- μια πιο «ήπια» αναμφίβολα έκδοση.
κτυα. Τα τελευταία, συντονισμένα Σήμερα, εξ άλλου, η βασική σταλι-
με τις επιθυμίες της πολιτικής εξου- νική μεθοδολογία, ο τρόμος, είναι
σίας, διαμορφώνουν ένα σκηνικό ξεπερασμένη. Κανείς δεν θέλει ή
υστερίας: η Ρωσία είναι περικυκλω- δεν μπορεί να ακολουθήσει κατά
μένη από εχθρούς. Με τη δολο- γράμμα τον ολοκληρωτικό τρόπο δι-
φονία του Νεμτσόφ, η κατάσταση ακυβέρνησης. Όμως, ο σταλινισμός
έγινε απελπιστική. Ο ιδρυτής μιας ως φιλοσοφία διακυβέρνησης, που
σημαντικής εφημερίδας και μέλος στηρίζεται στην ανυπαρξία θεσμι-
μιας οικογένειας διανοουμένων και κών αντίβαρων έναντι της ισχύος
μεταρρυθμιστών, Βλαντίμιρ Γιάκο- του ηγέτη, εξακολουθεί να είναι
βλεφ, απηύθυνε μια απεγνωσμένη ζωντανός στη σημερινή Ρωσία. zx
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 69

Γιώργος Αριστηνός, Φλας
στη Νύχτα, Βιβλιοπωλείον
της Εστίας, Αθήνα 2017,
132 σελ.
Μ
ια ύπουλη παρε-
ξήγηση κατισχύει
όλο και συχνότε-
ρα, ώστε νομίζει
κανείς αψήφιστα
πως το καλό γράψιμο μπορεί να εί-
ναι ανώδυνο και ουδέτερο σαν την
μουσική που συνοδεύει τα ψώνια στο
σούπερ μάρκετ ή την αναμονή στα
αεροδρόμια, μια υποτονική και αναλ-
γητική συντροφιά, ενίοτε γλυκιά και
οριοθετημένη με μαστοριά, πάντως
σε σύμπνοια με την καθημερινότητα
και τον χρόνο. Κι όμως, η «αντίληψη
που ταυτίζει την τέχνη με ένα καλό
παιδί», γράφει ο Γιώργος Αριστηνός
σε ένα δοκίμιό του, είναι παραπλα-
νητική, κανείς δεν μας υποχρεώνει
να υποθέσουμε πως είναι «η καλλιτε-
χνική μορφή ναυαγισμένη στον χώρο
που τη γέννησε και στον χρόνο που
καλλιέργησε ή υπέθαλψε μέσα της»,
αντιθέτως μάλιστα, η τέχνη είναι κα-
θεαυτή «άτακτη και αγοραία τις πε-
ρισσότερες φορές, και ερμηνεύει τα
πράγματα με την ιδιοσυγκρασία του
αστρατώνιστου νομάδα».1
Αστρατώνιστος νομάδας είναι ο
αφηγητής στο Φλας στη Νύχτα, όπως
ήταν εκείνος στον Δολοφόνο (2000)
και ο παλαιότερος της Κατάβασης
(1992). Έργα ενός μείζονος σύγχρο-
νου έλληνα συγγραφέα, τα βιβλία αυτά
πιέζουν διαρκώς το ένα το άλλο όπως
οι τεκτονικές πλάκες. Το σφρίγος της
γραφής και μια σπουδαία γλώσσα μό-
λις συγκρατούν ένα ψυχικό τοπίο που
ανατινάσσεται εξαίφνης εδώ ή εκεί
εξαπολύοντας οξυκόρυφους γλωσσι-
κούς μύδρους τεράστιας έντασης και
βίας. Οι αφηγητές του Αριστηνού βα-
δίζουν σε ένα ναρκοπέδιο και στήνουν
ένα άλλο για τον αναγνώστη: πρόσω-
πα οριακά και εξαθλιωμένα, μισάν-
θρωποι και απελπισμένοι, νάρκισσοι
και βίαιοι, μονολογούν ακατάπαυστα
λες και κρατιούνται από την γλώσσα,
ή κρατάνε με την γλώσσα κάτι απέξω.
Ξεβολεύουν τον αναγνώστη και τον
ταράσσουν, ενδεχομένως τον στέλνουν
πότε πότε μια ώρα αρχύτερα να βρει
70 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Γλωσσανθρωποφαγία
και αυτοανάλωση
Από τον Νικήτα Σινιόσογλου
Τα λόγια που ρέουν ακατάπαυστα στο Φλας στη νύχτα δεν είναι σκάλα, ούτε δίσκος που έχει
κολλήσει, αλλά εξοδος από μια θλίψη αρχέγονη, σαν το ψάρι που ίσα μισοβγάζει το κεφάλι από το
νερό, βλέπει τον κόσμο κι έπειτα βουτά ξανά, ώστε να αποφύγει την ασφυξία εκεί έξω. Ευτυχώς, ό,τι
αποτυγχάνει μες στην γλώσσα έχει αξία και σημασία – δείχνει πέρα από αυτήν.
ασφαλές καταφύγιο στις εκατοντά-
δες «διακειμενικές» αναφορές που
είναι, βεβαίως, πανταχού παρούσες,
λειτουργώντας ως φιλολογική έξοδος
κινδύνου.
ΑΝΕΙΔΕΟΣ ΥΛΗ
Ένας τρόπος να διαβάσει κανείς το
Φλας στη νύχτα είναι ως έναν «εκτενή
εγγαστρίμυθο διάλογο της λογοτεχνίας
με τον εαυτό της», όπου καταστρέφο-
νται το «νόημα», η «ταυτότητα» και
όλα τα συμπαρομαρούντα.2 Μήπως
ο ίδιος ο συγγραφέας δεν πλέκει ένα
δίκτυο από άμεσες και έμμεσες ανα-
φορές που ενθαρρύνουν μια τέτοια
ανάγνωση; Ο ίδιος, άλλωστε, γράφει
σε μια επιστολή του πως «η μπαρόκ
υπερφόρτωση της γραφής μου (η ρη-
τορική της υπέρταση) […] σημαίνει
στο βάθος (αν υπάρχει βάθος και όχι
η χαρούμενη νιτσεϊκή επιφάνεια), μια
γελοιογράφηση ή διαβουκόληση της
θεολογίας του συγγράφειν, της μεταφυ-
σικής των αξιών που έχει επωμιστεί». 3
Ήδη καλά κριτικά άρθρα ανιχνεύουν
το «διακειμενικό» πλέγμα που συνέχει
το βιβλίο και ερευνούν το «μεταμυθο-
πλαστικό» μωσαϊκό του.4
Κι όμως, νομίζω πως μια ανείδεος
ύλη λανθάνει κάτω από τον φόρτο
των «διακειμενικών» παιχνιδιών και
των μορφικών αρετών, ένα απόθεμα
εκρηκτικό που αντιστέκεται στην λο-
γοτεχνική θεωρία, και που προκαλεί
να το αντικρίσει κανείς κατάματα.
Διότι, ναι μεν η θεατρικότητα και ο
σαρκασμός προφανώς υπονομεύουν
τις φιλοσοφικές ιδέες που εκφράζει ο
αφηγητής (κι οι οποίες παραπέμπουν
στην Λογοτεχνία του Κακού), όμως
δεν είναι η υπονόμευση το κύριο ζή-
τημα, μάλλον ένας ένδον εαυτός ωμός,
προμηθεϊκός κι ανήμερος που κινεί τα
νήματα πέρα από κάθε λογοτεχνικό
παιχνίδι, αντλώντας από επώδυνες
λειτουργίες της μνήμης. Με άλλους
όρους, μπορεί στο Φλας στη νύχτα η
γραφή να καταλήγει μια σπείρα του
κοχλία, όπου ολοένα «βιδώνει χωρίς να
“σφίγγει” η βίδα», όμως η καρδιά του
κειμένου χτυπά χάρη σε μια βιωμένη
και ομολογημένη αγωνία για «την εγ-
γενή αναπηρία» της λογοτεχνίας «να
εκταθεί πέρα από τον ορίζοντα της
γλώσσας».5
Κατ’ αρχάς, λίγα λόγια για το Φλας
στη Νύχτα, στοιχειώδη, όπως είναι
άλλωστε η πλοκή του. Η αφήγηση
είναι πρωτοπρόσωπη κι ο μύθος αδρός:
σε μια σοφίτα ένας άντρας μιλά αστα-
μάτητα σε μια γυναίκα. Αυτή πότε
αδιαφορεί ή δυσφορεί, η λογόρροια
σκάζει σε έναν πανίσχυρο κυματο-
θραύστη, αλλά δεν καταλαγιάζει. Το
«απύλωτο στόμα» (foul mouth) δεν
βάζει γλώσσα μέσα. Τροφοδοτείται
αέναα με πεπλεγμένους συνειρμούς και
αυτοσχεδιασμούς, εκτρέπεται ενίοτε
σε έναν οχετό από γκροτέσκες και
εμπρηστικές προτάσεις, κορυφώνεται
σε μια γλωσσοδίνη όπου δύσκολα μπο-
ρεί ο,τιδήποτε να στεριώσει. Πώς το
λέει ο Νίτσε; «Τα πάντα σε δαύτους
μιλιούνται μέχρι αηδίας» (Alles bein
Ihnen redet, alles wird zerredet), βρι-
σκόμαστε στο ζενίθ της ομιλίας, είναι
στιγμή οριακή, ένα non plus ultra, όπου
ο άνθρωπος που μιλά συνάμα νιώθει
κατάσαρκα τα όριά του. Είναι «αυτή
η ένδεια των λέξεων, που σε κάνει να
αισθάνεσαι ανάπηρος, ένας μουγγός
που κωπηλατεί μέσα σε ετοιμόρρο-
πες και ραχιτικές εικόνες» (Κατάβαση,
38), μια αγωνία που εξαντλεί, συνάμα
ανανεάζει τον αφηγητή που δεν λέει
να παραιτηθεί από τα λόγια, κι όμως
νιώθει πότε πότε το αδιέξοδο, ώστε ο
λόγος του είναι αμφιρρέπων, τον τραβά
στον θάνατο κι όμως του σώζει ακόμη
την επιθυμία.
Πράγματι, ενώ η απεύθυνση πα-
ραμένει σταθερή από την πρώτη ως
την τελευταία σελίδα, ο επιδιωκόμε-
νος σκοπός του αφηγητή είναι θολός.
Είναι, άραγε, ο λήρος λόγος εφελκυ-
στικός, ή αποτρεπτικός; Σκοπεύει ο
άνδρας αυτός να κατακτήσει μια νεαρά
που νιώθει πως χάνει, ή μήπως μιλά
αδιάκοπα για να αναβάλλει κάτι, να το
απωθήσει μακριά και να το αποδιώξει;
Θέλει να βγει από τον εαυτό του, ή
αντιθέτως, ξορκίζει το σύμπαν με κά-
θε τρόπο, ώστε να μην εισβάλλει στο
εγώ του; Η αναφορά εν παρόδω στην
Σεχραζάτ φέρνει στον νου τον όμορφο
μύθο – ας τον θυμηθούμε μια στιγμή:
ο σουλτάνος παντρεύεται κάθε μέρα
κι από μια γυναίκα που σκοτώνει την
επομένη. Για να αναβάλλει τον θάνατό
της, η Σεχραζάτ διηγείται ιστορίες
τόσο συναρπαστικές, ώστε του εξάπτει
την περιέργεια και τον αναγκάζει να
την κρατά στην ζωή. Η Σεχραζάντ ζει,
επειδή ανακαλύπτει την κρυφή δύναμη
του λόγου: διά της αφήγησης επιβιώ-
νει. Ο λόγος εξημερώνει. Η γλώσσα
έχει μια μεταμορφωτική δύναμη.
Αποτυχημένη Σεχραζάτ
Ο αφηγητής στο Φλας στην νύχτα μοιά-
ζει με μια περίπου αποτυχημένη Σε-
χραζάτ. Τα λόγια του δεν λειτουργουν
το ίδιο καλά, δεν αποδίδουν τα προσ-
δοκώμενα. Όχι μόνον δεν γοητεύει ο
άνθρωπος αυτός, αλλά αποξενώνει,
κι αποδιώχνει. Ο λόγος του είναι αυ-
τοκαταστροφικός, άγεται και φέρεται
από την λαγνεία και τον θάνατο, ένας
λόγος απορφανισμένος κι εγωιστικός.
Ο αφηγητής αυτός έχει συνείδηση του
πράγματος: «ένας ορφανός, υιοθετημέ-
νος όμως από την γλώσσα, δεν μπορεί
παρά να μοιράζει λεκτικά αντίδωρα
μπας και εξευμενίσει την πραγματι-
κότητα». Τα αντίδωρα δεν επαρκούν
για να κερδίσει το θηλυκό αντικείμενο
του πόθου, μάλλον για να διατηρεί μια
ισχνή σχέση μαζί του, η οποία όμως
σχέση δεν το έλκει, αλλά, αντιθέτως,
το απωθεί: «Είσαι ανυπόφορος», φω-
νάζει κάποια στιγμή η γυναίκα, «μιλάς
συνέχεια σαν μια ήπειρος που βου-
λιάζει και θέλει να ξεχάσει τις ενοχές
της, χωρίς αναπνοή, χωρίς παύσεις,
δίχως στίξη, ένα στόμα που ξεχάστηκε
ανοιχτό, είσαι ένα σκυλίσιο ξερατό!».
Μα ο άντρας συνεχίζει απτόητος, λες
κι αν σταματήσει να μιλά, τότε πια θα
πεθάνει. Αν ξεκίνησε ως εκδοχή της
Σεχραζάτ, ο αφηγητής καταλήγει ένας
ακόμα υποχθόνιος, σαν κι αυτόν στην
αρχή του Υπογείου που, καταπώς λέει
ο Ντοστογιέφσκι, βγάζει από το μυαλό
του περιπέτειες και ενορχηστρώνει ένα
ψέμα μήπως και καταφέρει να ζήσει
όπως όπως, για λίγο έστω.
Νωρίς στο Φλας στη νύχτα ο αφη-
γητής αναγνωρίζει το ανέξοδο της
γλωσσοδίνης, όπου έχει τραβηχτεί.
Άλλα πράγματα ήθελε να πει στην
γυναίκα που είναι ακόμη στο πλάι
του, κι άλλα του βγαίνουν. Ακρασία,
λέγεται η κατάσταση αυτή. «Ήθελα
να της μιλήσω καθαρά όμως όλα ήταν
ακάθαρτα, βρώμικα και κηλιδωμένα,
να της πω δηλαδη ότι κάθε σκέψη μου
έπασχε από την ανθρώπινη νόσο της
διάθλασης». Παίζει ρόλο κι ο αυτοκα-
ταστροφικός ναρκισσισμός του διανο-
ούμενου. Ο Σελίν που ήξερε καλά από
τέτοιες καταστάσεις, το λέει ωραία στο
Mort à crédit: «με λατρεύω, όσο βρωμά
ο Σηκουάνας (je m’adore autant que la
Seine est pourrie» πρβλ. την περιγραφή
στον Δολοφόνο, σ. 169: «ένας ουρανός
χωρίς φεγγάρι ούτε αστέρια, με τη
βρόμα του Σηκουάνα να στομώνει τα
στήθη μας»), η απέχθεια για τον εαυτό
ενδέχεται να κορυφώνεται μαζί με την
εγωπάθεια, ο νάρκισσος λατρεύει τον
εαυτό του και στον βούρκο ακόμα,
νιώθει την ηδονή της καταβύθισης που
κορυφώνεται στον θάνατο: «να λοιπόν
που ο θάνατος γίνεται κάποτε ευεργε-
σία, είπα, γιατί άλλο να σκας πάνω στο
βράχο, και άλλο ν’απορροφάσαι από
την ευεπίφορη, καταδεχτική αγκαλιά
του βάλτου», παρατηρεί ο αφηγητής
της Κατάβασης (15).
Στο Φλας στη νύχτα η γητεία της
γλώσσας εκφυλίζεται προοδευτικά, τα
μάγια δεν φαίνεται να πιάνουν, ο αφη-
γητής μιλά ad nauseam, θυμίζει έναν
βροχοποιό που χοροπηδάει μήπως
επιτέλους βρέξει, αλλά τα μαγικά του
δεν λειτουργούν, η ποθητή βροχή δεν
έρχεται, κι αυτός ξεμένει ένας σαλτα-
δόρος, γελοίος, γυμνός και ανθρώπινος.
Από ένα σημείο και πέρα δεν μοιάζει
πια να ζητεί το θαύμα, κι αν ακόμη το
ζητεί, δεν το πολυπιστεύει. Ακόμη και
στο τέλος, όταν πια λαμβάνει χώρα η
μία και μοναδική σημαίνουσα πράξη
του βιβλίου και ο άντρας παίρνει αυτό
που νομίζει πως θέλει, και τότε ακόμη
τον παραστέκει η σκιά του ανικανοποί-
ητου. Άντε και τα καταφέραμε, αλλά
τι καταφέραμε; Από ό,τι φαίνεται, όχι
πολλά. Ο σεξουαλικός παροξυσμός,
η ακηδία και η πιο βαθειά απελπισία
είναι συγγενείς εμπειρίες.
Σημειωτέον πως ο αφηγητής πα-
ρωθείται εν τέλει στην περιπόθητη
συνεύρεση λίγο-πολύ άκων, μάλιστα
με τρόπο γελοιογραφικό, κι εφ’ όσον
μοιάζει να έχει περιπέσει σε τέλμα. Λα-
γνεία, θάνατος, ο εγωτικός εαυτός που
βαστιέται όπως όπως στα ύψη της
απελπισίας – ορίστε οι άξονες ενός
παρατεταμένου κι αγωνιώδους μονο-
Ο Γιώργος Αριστηνός. Φωτογραφία από το εξώφυλλο του βιβλίου του Φλας στη νύχτα.
λόγου που εξελίσσεται σε στρόβιλο
και σβήνει με το πέρας της αφήγησης
σαν μια φλασιά.
Αναρωτιέμαι, οδηγεί κάπου όλο αυ-
τό το ξόδεμα, η γλωσσανθρωποφαγία
κι η αυτοανάλωση; Είναι μια κατά-
βαση, μια άνοδος ή μια περιστροφή
αέναη που ζει όποιος αναγνώστης
καταφέρει να συγχρονιστεί με τον
αφηγητή; Αλλιώς: Μπορεί ένα φλας
μεσονυχτίς να γίνει έλλαμψη; Μια
σκάλα είναι η γλώσσα που όταν την
ανέβεις την πετάς πίσω σου, είπαν
κάποιοι φιλόσοφοι, σαν τον Σέξτο
Εμπειρικό, τον Νίτσε και τον Βιτγκεν-
στάιν, άρα τέτοια οριακή γλωσσική
εμπειρία είναι κι ένα άνοιγμα σε κάτι
πέρα από την γλώσσα, ακόμη κι αν
δεν το επιδιώκει κανείς, ή δεν το πε-
ριμένει, ή δεν το καταλάβει καν πως
συμβαίνει. Ο αφηγητής αυτός, κα-
θώς ηδονίζεται να αυτογελοιοποιείται
και να ευτελίζει διά της γλώσσας τον
εαυτό του και τον κόσμο όλο, ρίχνει
ίσως τίτλους τέλους κι άρα φτάνει
σε μια αρχή – εκτός εάν, αντί για
σκάλα, μόνον γυρνά λέγοντας τα ίδια
και τα ίδια σαν χαραγμένος δίσκος
στο γραμόφωνο. Ο Ρολαν Μπαρτ
περιγράφει τις εσχατιές της γλώσσας
σαν μια λούπα που επαναλαμβάνεται,
την στροφή ενός τραγουδιού που παί-
ζει ξανά και ξανά μια αναπόδραστη
ταυτολογία, όπου απομένει μόνο η
απόλυτη, αδιαπραγμάτευτη νιτσεϊκή
κατάφαση.6
Οι λέξεις και τα πράγματα
Νομίζω πως το Φλας στη νύχτα ανοί-
γεται σε ένα τρίτο ενδεχόμενο. «Το
κοίτασμα της γλώσσας δεν εξαντλεί-
ται ποτέ, όσο και αν σκάψεις» (32),
λέει ο αφηγητής, κι είναι ένα από τα
λίγα πράγματα για τα οποία μοιάζει
βέβαιος. Δεν είναι καμιά μεταμο-
ντέρνα ανοησία που έχει κατά νου,
αλλά κάτι με ρίζες βαθύτερες, ένα
κοίτασμα Αυγουστίνειο σχεδόν, διότι
ο αφηγητής αυτός γνωρίζει πως η
γλώσσα του δεν τρέχει μόνη, παρά
αρδεύει την μνήμη: «αφέθηκα πάλι
στη γλυκιά υπνοβασία της μνήμης, τη
μόνη θρεπτική τροφή που με κρατού-
σε ακόμη ζωντανό, σκέφτηκα, καθώς
ένιωθα να βγαίνω για άλλη μια φορά
– μια αργή, ανάδυση σφουγγαρά, από
τα βαθιά – από το βόθρο της θλίψης
μου» (31). Εδώ φωτίζεται διαμιάς
το Φλας στη Νύχτα, και το φως του
δεν είναι τεχνητό, αλλά εσωτερικό
και γήινο.
Είμαστε ριγμένοι στις λέξεις – ορί-
στε μια Αυγουστίνεια ανάγνωση του
Φλας στη Νύχτα, έχουμε πέσει μες
στις λέξεις, ή μάλλον σε έναν οχετό
από λέξεις. Απομένει η επιθυμία να
βγει κανείς για λίγο παραέξω, έστω
για μια αστραπιαία έλλαμψη που
θα φωτίσει τα πάντα σε ένα φοβερό
φως. Είναι τότε που αντί να σκοντά-
φτει κανείς στις λέξεις (Σκοντάφτω
στις λέξεις οπως στα κράσπεδα/ Tré-
buchant sur les mots comme sur les
paves, γράφει ο Μπωντλαίρ σε ένα
ποίημα που επίσης μιλά για φως -
Le soleil) μάλλον τις ζεύεται, ώστε
να πλησιάσει στα πράγματα, όσο
φοβερά κι αν είναι. Πιθανόν, ό,τι
μπορεί να ειπωθεί να είναι ατελές,
ή να στερείται της έντασης και αλή-
θειας που ποθούμε, ενδεχομένως
είμαστε εξαρχής και από τα βάθη
του χρόνου εθισμένοι στο ψεύδος. Κι
όμως, έχουμε πάντα την δυνατότητα
ενός περάσματος σε μια γλώσσα δη-
μιουργό, σαρκική κι αυθεντική, που
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 71
Αρχείο Γιώργου Αριστηνού
γίνεται ένα με την επιθυμία και την
απελπισία.
Τα λόγια που ρέουν ακατάπαυστα
στο Φλας στη νύχτα δεν είναι σκάλα,
ούτε δίσκος που έχει κολλήσει, αλλά
εξοδος από μια θλίψη αρχέγονη, σαν
το ψάρι που ίσα μισοβγάζει το κεφάλι
από το νερό, βλέπει τον κόσμο κι
έπειτα βουτά ξανά, ώστε να αποφύ-
γει την ασφυξία εκεί έξω. Ευτυχώς,
ό,τι αποτυγχάνει μες στην γλώσσα
έχει αξία και σημασία – δείχνει πέρα
από αυτήν. zx
1. Γ. Αριστηνός, Αφερέγγυοι και πλάνητες.
Δοκίμια για τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό,
Αθήνα: Κέδρος 2015, σ. 161.
2. Βλ. εδώ τις καλές παρατηρήσεις της
Εύης Βογιατζάκη για την –κατά Μπα-
χτίν– «καρναβαλοποίηση» της λογοτεχνίας
στο Φλας στη νύχτα, («Χυμοί γραφής και
οιδήματα της ψυχής στο flash στη νύχτα,
του Γιώργου Αριστηνού», στο Ο θάνατος
του είδους, Άρθρα και δοκίμια για τον Γιώργο
Αριστηνό, Αθήνα, Μικρή Άρκτος 2013,
σ. 173).
3. Επιστολή του Γ. Αριστηνού στον Σ.
Σταμπουλού, στο Ο θάνατος του είδους,
ό.π., σ. 13.
4. Α. Σαΐνης, «“Flash στη Νύχτα – «ωστό-
σο ναι, ωστόσο... στους αιώνες των αιώ-
νων... ωστόσο.”», στο Ο θάνατος του είδους,
ό.π., σ. 39-64.
5. Επιστολή του Γ. Αριστηνού στον Σ.
Σταμπουλού, στο Ο θάνατος του είδους,
ό.π., σ. 12.
6. Ρ. Μπαρτ, Αποσπάσματα του ερωτικού
λόγου, μετφρ. Β. Παπαβασιλείου, Αθήνα:
Κέδρος 2011, σ. 32.

Λάκης Προγκίδης, Υπό
την παπαδιαμαντικής δρυν,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας,
Αθήνα 2017, 336 σελ.
Μ
πορεί η βασιλική
δρυς στο διήγη-
μα του Παπαδια-
μάντη να κόπηκε
άσπλαχνα από
έναν τύπο που «δεν είχε κάμει νισάφι
με το τσεκούρι του», αλλά η παπα-
διαμαντική δρυς, δηλαδή το λογο-
τεχνικό κληροδότημα του Σκιαθίτη
που εννοεί ο Προγκίδης παραφρά-
ζοντας τον τίτλο του διηγήματος,
ζει και βασιλεύει. Αμείωτη η παρα-
γωγή πραγματειών, μελετημάτων,
αφιερωμάτων, μεταγλωττίσεων,
θεατρικών διασκευών, επετειακών
εκδηλώσεων που συνοδεύονται από
καινούργιες πραγματείες, μελετή-
ματα, αφιερώματα, μεταγλωττίσεις,
θεατρικές διασκευές κ.λπ. Αν ο σκε-
πτικιστής παρατηρήσει ότι όλα αυτά
μπορεί να αντανακλούν απλώς ευαι-
σθησίες (ή τελετουργικές συνήθειες)
της ακαδημαϊκής και της καλλιτεχνι-
κής κοινότητας, υπάρχει και η γλώσ-
σα των δημοσκοπήσεων: σε σχετικά
πρόσφατη έρευνα γνώμης και στο
ερώτημα ποιος Έλληνας συγγραφέ-
ας σάς έχει επηρεάσει περισσότε-
ρο, ο Παπαδιαμάντης αναδείχθηκε
πρώτος – πλάι σε κάποιες κυρίες της
ροζ λογοτεχνίας των ημερών μας.
Η τελευταία λεπτομέρεια βάζει βέ-
βαια σε σκέψεις. Είναι άραγε ο Πα-
παδιαμάντης αγαπητός στο κοινό ως
μεγάλος δημιουργός ή ως βολική και
μάλιστα κυρωτική μετωνυμία στερεό-
τυπων εικόνων για μια παραδοσιακή,
«αυθεντική» Ελλάδα; Είναι η «μαγεία
του Παπαδιαμάντη» (για να θυμηθούμε
τον λυρικής πτητικότητας όρο του
Ελύτη) εγγενής αρετή του παπαδι-
αμαντικού έργου ή πιο πολύ προϊόν
της νοσταλγίας μας για έναν κόσμο
που νιώθουμε πως χάσαμε, ενώ εκεί-
νος πρόλαβε να τον ζήσει και να τον
περιγράψει; Παρά τον πελώριο όγκο
των σχετικών μονογραφιών, μερικές
από αυτές αξιόλογες, θεωρώ ότι κα-
νένας δεν έχει δώσει επεξεργασμένη
απάντηση σε απορίες όπως αυτές,
πάντως όχι τέτοια που να αποσπά τον
Παπαδιαμάντη από στενά εθνοτοπικά
συμφραζόμενα και να τον κάνει ενδια-
72 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Από την κατάκτηση στην αναδίπλωση
Από τον Δημοσθενη Κουρτοβικ
Αν o Παπαδιαμάντης στέκει σε ένα συνειδησιακό μεταίχμιο ανάμεσα στο παραδοσιακό και στο
νεωτερικό, όπως υποστηρίζει ο Προγκίδης (και δεν βρίσκω λόγο να διαφωνήσω), τότε κάθε προσπάθεια
ιδεολογικού προσεταιρισμού του, συνειδητή ή μη, θα ρίχνει αναπόφευκτα το βάρος στο παραδοσιακό,
το προνεωτερικό μέρος, ακυρώνοντας έτσι την οντολογικά και λογοτεχνικά συναρπαστική πολυσημία
του. Νομίζω πως ο Προγκίδης έπεσε σε μια παγίδα που έστησε ο ίδιος στον εαυτό του.
φέροντα καθ’ εαυτόν ως συγγραφέα.
Κανένας πλην ενός. O Λάκης
Προγκίδης, έχοντας ανοίξει πόλεμο
με τον νοσταλγισμό που καταδικάζει
το έργο του «κοσμοκαλόγερου» στο
καθεστώς ενός σεπτού εθνικού κει-
μήλιου, σε παραγωγό δηλαδή μιας
στείρας συγκίνησης, προσπαθεί να
δείξει όχι μόνον ότι ο Παπαδιαμάντης
είναι ένας συγγραφέας που έφερε κάτι
καινούργιο στην ελληνική λογοτεχνία
αλλά και ένας συγγραφέας παγκόσμιου
διαμετρήματος, που το έργο του μάλι-
στα έχει σήμερα πιο καίρια σημασία
παρά ποτέ.
Ηθογράφος
Το πρώτο βήμα το έκανε πριν από
είκοσι χρόνια, με το δοκίμιο Η κατά-
κτηση του μυθιστορήματος, που είχε τον
προκλητικά παράδοξο υπότιτλο «Από
τον Παπαδιαμάντη στον Βοκκάκιο».
Αντίστοιχα προκλητική ήταν η θέση
που ανέπτυσσε εκεί: όπως ο Βοκκάκιος
προτύπωσε τα βασικά χαρακτηριστικά
μιας καινούργιας τέχνης, αυτής του
(νεότερου ή δυτικού) μυθιστορήματος,
έτσι και ο Παπαδιαμάντης, χωρίς να
έχει πίσω του καμία σχετική εγχώρια
παράδοση, συνέλαβε την ουσία αυτής
της τέχνης και μάλιστα υπήρξε όχι
μόνον ο πρώτος γνήσιος εκπρόσωπός
της στην ελληνική λογοτεχνία αλλά και
ο μεγαλύτερος. Φυσικά, η θέση αυτή
δεν αντιμάχεται απλώς μα αντιστρέφει
την κυρίαρχη άποψη, σύμφωνα με
την οποία ο Παπαδιαμάντης δεν είχε
στόφα μυθιστοριογράφου (δόξα τω
Θεώ, κατά ορισμένους με ανησυχίες
νεορθόδοξης απόχρωσης) και έπειτα
από κάποιες ήσσονος αξίας δημιουρ-
γίες του σε αυτό το είδος βρήκε τον
αληθινό εαυτό του (κατά τους ίδιους
απόλυτα εναρμονισμένον με ό,τι πιο
πολύτιμο έχει η παράδοσή μας) ως
διηγηματογράφος. Ή ηθογράφος –
κάτι που ο ίδιος δεχόταν απερίφραστα
και ασμένως, μολονότι αυτό, εννοείται,
δεν είναι δεσμευτικό για τους ερμη-
νευτές του.
Ο Προγκίδης στήριξε την ανατρε-
πτική θεώρησή του κυρίως σε μια πολύ
πρωτότυπη έως ακροβατική ανάγνωση
του εκτενούς διηγήματος «Τα ρόδιν’
ακρογιάλια» («κοινωνικόν μυθιστόρη-
μα» το χαρακτήριζε η πρώτη έκδοση).
Η σταθερή άρνηση του πρωταγωνιστή
του να αποκαλύψει στους συντοπίτες
του τον λόγο για τον οποίο αποπει-
ράθηκε να αυτοκτονήσει με πνιγμό
στη θάλασσα (η αφήγηση επιτρέπει
κάποιες εικασίες, αλλά πολύ επισφα-
λείς) ερμηνεύτηκε από τον Προγκίδη
ως διαφοροποίηση του ατόμου από το
ενιαίο κοινοτικό ήθος, ως αντίστασή
του στην ισοπεδωτική διαφάνεια της
κοινότητας και ως πρώιμη πράξη προ-
στασίας του μύχιου εαυτού από μια
ηδονοβλεπτική τάση που στην εποχή
μας, εποχή των ριάλιτις (λίγο έπειτα
και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης),
έχει γίνει δεσπόζον γνώρισμα της μα-
ζικής κουλτούρας. Κατά τον μέντορα
του Προγκίδη, τον Κούντερα, τέτοια
στοιχεία είναι βασικά γνωρίσματα της
«φιλοσοφίας» του μυθιστορήματος.
Ο Προγκίδης δεν κουράζεται να
λέει ότι το μυθιστόρημα είναι η μόνη
τέχνη που αντιμετωπίζει το ανθρώ-
πινο υποκείμενο ως αίνιγμα, ως κάτι
που αντιστέκεται σε επιστημονικές,
φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές, ψυχα-
ναλυτικές ή όποιες άλλες αναγωγές και
κατηγοριοποιήσεις και είναι πάντοτε
ανοιχτό σε όλες τις πιθανότητες. Πί-
στευα και πιστεύω το ίδιο. Αλλά πρέπει
να πω ότι στην κριτική που έγραψα
τότε για το συγκεκριμένο δοκίμιο εξέ-
φραζα, μεταξύ άλλων, επιφυλάξεις για
το κατά πόσο το συνολικό έργο του
Παπαδιαμάντη μπορεί να στηρίξει μια
ανάγνωση όπως αυτή του Προγκίδη
για τα «Ρόδιν’ ακρογιάλια». Σήμερα,
κοντά είκοσι χρόνια αργότερα, είμαι
λιγότερο επιφυλακτικός. Έχω πεισθεί
πως, ό, τι και αν πίστευε ο Παπαδια-
μάντης, οι χαρακτήρες πολλών, ίσως
των περισσότερων διηγημάτων του δεν
μπορούν να αναχθούν σε ηθογραφικά
πρότυπα, στις θρησκευτικές πεποιθή-
σεις του ή στο πνεύμα της ελληνορθό-
δοξης «ευχαριστιακής κοινότητας», για
το οποίο τον θαυμάζουν οι νεορθόδο-
ξοι. Οι χαρακτήρες αυτοί φαίνεται να
έχουν όντως ένα αινιγματικό βάθος,
μια αντινομική εσωτερικότητα, που
μας επιτρέπει να τους χαρακτηρίσουμε
μυθιστορηματικούς (δεν συγκαταλέγω
πάντως εδώ τη Φραγκογιαννού).
Δεύτερες σκέψεις
Είκοσι χρόνια είναι πολύς καιρός και,
όπως στη δική μου περίπτωση για
την οποία μόλις μίλησα, μπορεί να
κυοφορήσει δεύτερες σκέψεις. Μπο-
ρεί επίσης να αλλάξει τον διανοητικό
προσανατολισμό ενός ανθρώπου με
τρόπο μη προβλέψιμο εξαρχής, όπως
μας δείχνει η ίδια η τέχνη του μυθιστο-
ρήματος. Ο Προγκίδης θα πρόσεξε
στο διάστημα αυτό ότι ναι μεν ανέδειξε
την πρωτοποριακή θέση του Παπα-
διαμάντη στην ελληνική λογοτεχνία ως
αυθεντικού μυθιστοριογράφου (τουλά-
χιστον δυνάμει), όχι όμως και τη μο-
ναδικότητά του ως μυθιστοριογράφου
σε παγκόσμια κλίμακα, μοναδικότητα
που η αγάπη του και η πολύχρονη,
εντατική ενασχόλησή του με αυτόν τον
συγγραφέα φαίνεται πως έτειναν ολο-
ένα περισσότερο να του αποδίδουν (η
ισόβια πνευματική συμβίωση με έναν
συγγραφέα μάς κάνει να βλέπουμε
καθρεφτισμένες στο έργο του όλες τις
αξίες που θεωρούμε σημαντικές). Για
να πραγματοποιήσει αυτό το δεύτερο
βήμα, όμως, έπρεπε να ξεκινήσει από
αλλού. Και ξεκίνησε από κάπου τόσο
αλλού ώστε γεννιούνται ερωτήματα
για το κατά πόσο το αποτέλεσμα είναι
ο εμπλουτισμός της προηγούμενης
εικόνας του για τον Παπαδιαμάντη
και όχι η ριζική ανάπλασή της.
Η καινούργια αφετηρία του, στο
Υπό την παπαδιαμαντικήν δρυν, είναι η
(σωστή) παρατήρηση ότι το σύγχρο-
νο μυθιστόρημα προέκυψε από ένα
ΔΙΑΒΑΣΤΕ AKOMA
Γιάννης Κιουρτσάκης,
«Ένα μυθιστορηματικό
δοκίμιο εν προόδω»
Στο τχ. 78, Ιούνιος 2017
οντολογικό ρήγμα. Γεννήθηκε όταν ο
άνθρωπος των Νέων Χρόνων έχασε
την υπαρξιακή πυκνότητα και συνοχή
του κυκλικού, επαναλαμβανόμενου
χρόνου και εκτέθηκε σε έναν γραμμικό
χρόνο, που νοηματοδοτείται από την
έννοια της προόδου. Το παρελθόν
τώρα υποβαθμίζεται ή απαξιώνεται και
το παρόν θεωρείται απλώς ως στιγμή
στην πορεία προς ένα πάντοτε καλύ-
τερο μέλλον. Το μυθιστόρημα, λέει
ο Προγκίδης, είναι η αντίσταση σε
αυτή την τυραννία της «προόδου», που
στο όνομα του μέλλοντος αποψιλώνει
υπαρξιακά τον άνθρωπο και αντιμετω-
πίζει το φορτίο της ιστορικής-πολιτι-
σμικής μνήμης του ως περιττό βάρος.
Το μυθιστόρημα είναι η μελέτη της
συγκεκριμένης ανθρώπινης ύπαρξης,
που η σχέση της με τις μεταβολές του
ιστορικού χρόνου είναι γεμάτη εντά-
σεις, αμφιθυμίες και αντιφάσεις (αυτό
μάλιστα καθορίζει και το ενδιαφέρον
της ως μυθιστορηματικού χαρακτή-
ρα, όπως για παράδειγμα στη μορφή
του Δον Κιχώτη), αλλά υπάρχει ένας
πυρήνας της που δεν διαλύεται στο
ρεύμα αυτού του χρόνου.
Ωραία όλα αυτά, αλλά πώς δένουν με
τη μοναδικότητα του Παπαδιαμάντη;
Εδώ ο Προγκίδης κάνει μια σειρά από
κάπως ταχυδακτυλουργικές κινήσεις.
Παρατηρεί, πρώτον, ότι οι χαρακτήρες
του Παπαδιαμάντη είναι ενσωματω-
μένοι στην παραδοσιακή κοινότητα,
αλλά έχουν δεχτεί νεωτερικές επιδρά-
σεις και αναπτύξει μια πρωτόγνωρη
ατομικότητα (η επιχειρηματολογία
του αντλείται από μια ανάλυση της
συμπεριφοράς της θεια-Αχτίτσας στη
«Σταχομαζώχτρα»). Επομένως, δεύ-
τερον, ο τρόπος που εκφράζουν το
κοινοτικό ήθος δεν μπορεί παρά να
είναι εξατομικευμένος, περασμένος
μέσα από καινούργια φίλτρα. Με μια
τέτοια διήθηση, όμως, αποστάζεται
και προβάλλει εναργέστερα η ουσία
αυτού του ήθους.
Αναδίπλωση
Ήρθε τώρα η στιγμή να εισαγάγει ο
Προγκίδης έναν κρίσιμο παράγοντα
της (καινούργιας) συλλογιστικής του:
τον ελληνοχριστιανικό πολιτισμό. Στις
πρώτες κιόλας σελίδες της Κατάκτησης
του μυθιστορήματος εξηγούσε γλαφυρά,
με δύο αντιθετικά παραδείγματα, γιατί
το πνεύμα του βυζαντινού πολιτισμού
ήταν ασύμβατο με την τέχνη του μυ-
θιστορήματος, στην οποία ο ίδιος
είναι ταγμένος. Είπαμε όμως, είκοσι
χρόνια είναι πολύς καιρός, αρκετός
για να αλλάξει βασικές πεποιθήσεις
και αισθήματα στην ψυχή ενός αν-
θρώπου. Τώρα ο Προγκίδης φαίνεται
να αξιολογεί θετικά το Βυζάντιο, ως
τον χώρο όπου ελληνική αρχαιότητα
Ο Λάκης Προγκίδης.
και χριστιανισμός συναντήθηκαν και
έδεσαν αρμονικά στο περίφημο κρά-
μα «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός».
Σημειώνει μάλιστα ότι μόνον εδώ,
στον χώρο της ελληνικής Ανατολής,
μπορούσε να γίνει μια τέτοια γόνιμη
επαφή του παλιού με το καινούργιο,
γιατί στη Δύση ο χριστιανισμός επιβλή-
θηκε βίαια, εκ των άνω, σε πολιτισμικά
πρωτόγονες φυλές, γι’ αυτό ο δυτικός
χριστιανικός πολιτισμός που προέκυψε
χαρακτηρίζεται από την έμφαση στην
ισχύ και την ποδηγέτηση (συλλογισμός
που μπάζει από παντού, αλλά δεν είναι
αυτό το θέμα μας). Στη βάση αυτών
των παραδοχών, η χρήση του ρήματος
«φιλεύω» από τη θεια-Αχτίτσα αποκτά
για τον Προγκίδη αποκαλυπτική σημα-
σία. Μια δολιχοδρομούσα ανάλυσή του
προσπαθεί να δείξει ότι η λέξη αυτή,
όπως τη χρησιμοποιεί ο ελληνικός
λαός, απηχεί τη σύνθεση ανάμεσα στην
αρχαιοελληνική έννοια της φιλίας, ως
αρμονίας των στοιχείων του κόσμου,
και στην ελληνορθόδοξη έννοιά της
ως υπέρβασης της ατομικής ύπαρξης
δια του ανοίγματος προς τον άλλο, της
υποδοχής του σε ένα «συναμφότερον».
Έχει κανείς την αίσθηση ότι ο
Προγκίδης είχε προαποφασίσει τι
θα ανακάλυπτε (πολύ όψιμα, όπως
παραδέχεται) στη «Σταχομαζώχτρα»,
καθώς και σε άλλα διηγήματα του Πα-
παδιαμάντη που συζητάει σε αυτό το
βιβλίο. Αρχίζουμε πάντως να καταλα-
βαίνουμε πού θέλει να καταλήξει. Ο
Παπαδιαμάντης, χωρίς να απορρίψει
τις βασικές αρχές του δυτικού μυθι-
στορήματος, το προίκισε με αυτό που
του έλειπε, δηλαδή με τη δυνατότητα
ενός τρόπου εν κοινωνία ύπαρξης του
υποκειμένου που δεν το υποβιβάζει σε
μονάδα ανάμεσα σε άλλες μονάδες. Γι’
αυτό, το έργο του έχει να πει πολλά
στον υπαρξιακά ανερμάτιστο, ενδεή
σύγχρονο άνθρωπο, τον υποταγμένο
σε μια θεοποιημένη τεχνολογία και
μια βιομηχανοποιημένη καταναλωτική
κουλτούρα.
Δεν ξέρω αν ένα τέτοιο μήνυμα μπο-
Ιανός
ρεί να παραγάγει κάτι περισσότερο
από αυτό που ο Προγκίδης αποστρέ-
φεται (δικαίως), δηλαδή νοσταλγία,
ή από μορφές γραφικής new age συ-
μπεριφοράς, που ουσιαστικά είναι το
ίδιο. Τον βλέπω όμως να ολισθαίνει
σταδιακά προς μια ιδεολογική ιδιο-
ποίηση του μυθιστορήματος, αν και
φυσικά ο ίδιος θα το αρνιόταν. Τα
στάδια αυτής της πορείας: α) το μυθι-
στόρημα σημαίνει γνώση, β) η γνώση
αυτή δεν αφορά μόνο την ανθρώπινη
κατάσταση αλλά και την ανθρώπινη
ουσία, γ) η ουσία αυτή είναι «καλή»,
με ενδιάθετη τάση προς τη φιλία
κ.λπ. (άρα το αίνιγμα άνθρωπος δεν
είναι και τόσο αίνιγμα), δ) η πολύτι-
μη ουσία του ανθρώπου απειλείται
από έναν επεκτατικό, αλλά άψυχο
πολιτισμό, τον δυτικό (που γέννησε
ωστόσο τη νεωτερικότητα, χωρίς την
οποία η κατά Προγκίδη ιδιαιτερότητα
του Παπαδιαμάντη εξαφανίζεται),
ε) μόνον ένας άλλος πολιτισμός με
οικουμενική εμβέλεια, αλλά πολύ δι-
αφορετικός, ο ελληνοχριστιανικός,
μπορεί να διασώσει την ανθρώπινη
ουσία. Αυτή η επαναφορά, από τον
δρόμο της τέχνης του μυθιστορήματος
τώρα, του γνωστού παλιού διχοτομι-
κού σχήματος φαίνεται μάλιστα να
αποκτά και επίκαιρο πολιτικό χρώμα,
αν κρίνω από κάποιες αποστροφές
του Προγκίδη, όπως όταν μιλάει για
τους εορτασμούς το 2011 των εκατό
χρόνων από τον θάνατο του Παπα-
διαμάντη:
Ενώ, επιπλέον, η πιο εξευτελιστι-
κή και ληστρική επίθεση που δέ-
χτηκε η χώρα μας από καταβολής
της βρισκόταν στο ζενίθ της και
η εκσυγχρονιστική μας διανόηση
επιδιδόταν με ιδιαίτερο ζήλο στο
παιχνίδι της αυτοενοχοποίησης…
Μανιχαϊσμός
Είναι εντυπωσιακό ότι οι περί ελλη-
νικής ταυτότητας ή ελληνικότητας
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 73
προβληματισμοί της «μη εκσυγ-
χρονιστικής» (ή αναχρονιστικής)
διανόησής μας, αλλά και της «εκσυγ-
χρονιστικής» παλαιότερων εποχών
(όπως της γενιάς του ΄30) ορίζονται
από το ίδιο πάντα μανιχαϊκό σχήμα,
από την προσπάθεια να ανακαλυφθεί
κάποια πνευματική ανωτερότητα του
ελληνισμού απέναντι στην απειλητι-
κή, ματεριαλιστική, μηχανοκρατική
Δύση. Το σημερινό υπαρξιακό έλ-
λειμμα του δυτικού πολιτισμού είναι
πραγματικό (αν και μας κάνει συχνά
να ξεχνάμε κορυφαία πνευματικά
επιτεύγματά του), όπως πραγματικές
είναι αρκετές αρετές της ελληνικής
παράδοσης. Αλλά μπορώ να φαντα-
στώ μια πιο σεμνή, πιο ισορροπημένη
και σε τελική ανάλυση πιο γόνιμη
προσέγγιση της πολιτισμικής ιδιαι-
τερότητάς μας και της σχέσης μας
με άλλες κουλτούρες, καθώς μάλιστα
όλες αυτές οι μεγαλεπήβολες, αν όχι
μεγαλομανείς, διχοτομικές θεωρήσεις
δεν είχαν ποτέ αντίκρισμα στην εθνι-
κή πραγματικότητα. Περισσότερα
λένε για το είδος πνευματικότητας
του λαού μας οι στρατιές των οπα-
δών του κάθε Σώρρα από τη μια, τα
μαζικά προσκυνήματα σε παντόφλες
και βρασμένα κάστανα αγίων από
την άλλη.
Ο Παπαδιαμάντης είναι μεγάλος
συγγραφέας και στον Προγκίδη ανή-
κει η τιμή ότι έβαλε τη συζήτηση γι’
αυτόν σε καινούργια βάση, επισημαί-
νοντας ερεθιστικά στοιχεία του έργου
του που ξεφεύγουν από την καθιε-
ρωμένη πρόσληψή του και από το
πλαίσιο της ελληνικής λογοτεχνίας
της εποχής του. Αν όμως στέκει σε
ένα συνειδησιακό μεταίχμιο ανάμεσα
στο παραδοσιακό και στο νεωτερικό,
όπως υποστηρίζει ο Προγκίδης (και
δεν βρίσκω λόγο να διαφωνήσω),
τότε κάθε προσπάθεια ιδεολογικού
προσεταιρισμού του, συνειδητή ή
μη, θα ρίχνει αναπόφευκτα το βάρος
στο παραδοσιακό, το προνεωτερικό
μέρος, ακυρώνοντας έτσι την οντο-
λογικά και λογοτεχνικά συναρπα-
στική πολυσημία του. Νομίζω πως
ο Προγκίδης έπεσε σε μια παγίδα
που έστησε ο ίδιος στον εαυτό του.
Τον Προγκίδη όχι μόνο τον εκτιμώ
απέραντα, ως ανήσυχο, τολμηρό και
γόνιμο στοχαστή, μα και τον θεωρώ
ακριβό φίλο μου. Γι’ αυτό θα τελειώ-
σω παραπέμποντας σε κάτι που λέει
ο ίδιος στο Υπό την παπαδιαμαντι-
κήν δρυν: ότι ένα μέτρο της αξίας
ενός βιβλίου είναι η ανάγκη που
νιώθουμε, αφού το διαβάσουμε, να
το συζητήσουμε με έναν φίλο μας.
Πόσο ωραία, πόσο σωστή και βαθιά
παρατήρηση! Εγώ θα πρόσθετα, αν
δεν είναι περιττό, ότι αυτό είναι και
μέτρο μιας αληθινής φιλίας. zx
 Ιδιοκτησία και Δικαιοσύνη
Από τον Δημήτρη Κυρίτση

Φίλιππος Βασιλόγιαννης, Αν αντιμετωπίζαμε τον κόσμο ως ευθύς εξ αρχής και αποκλειστικά υποκείμενο σε αρχές διανεμητικής
Πρόσωπα, λόγοι και δικαιοσύνης θα χάναμε την ιδιαίτερη διάσταση της ηθικής πραγματικότητας που ενσαρκώνει αυτή
πράγματα. Ιδιοκτησία και η λειτουργία, ισχυρίζεται ο αναπληρωτλης καθηγητής της φιλοσοφίας του Δικαίου στη Νομική
μη διανεμητική δικαοσύνη,
Ευρασία, Αθήνα 2015, Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Φίλιππος Βασιλόγιαννης – ο οποίος καταδύεται στη θεωρία της
288 σελ. ιδιοκτησίας και στα ηθικονομικά ζητήματα που προκύπτουν στις συνθήκες της εποχής μας. [TBJ]

Τ
α καλά βιβλία πετυ-
χαίνουν πολλούς στό-
χους ταυτοχρόνως.
Τα πολύ καλά βιβλία
συναρθρώνουν όλους
τους επί μέρους στόχους τους στην
υπηρεσία της ίδιας κεντρικής ιδέας.
Το τελευταίο βιβλίο του Φίλιππου
Βασιλόγιαννη Πρόσωπα, Λόγοι και
Πράγματα: Ιδιοκτησία και μη δια-
νεμητική δικαιοσύνη (εκδόσεις Ευ-
ρασία, 2015)1 ανήκει στη δεύτερη
κατηγορία. Το νήμα που το συνέχει
είναι η επίλυση ενός θεμελιώδους
φιλοσοφικού προβλήματος που είχε
απασχολήσει ήδη τον Αριστοτέλη:
της συμφιλίωσης των αρχών της δια-
νεμητικής και μη διανεμητικής/διορ-
θωτικής δικαιοσύνης. Το πεδίο στο
οποίο δοκιμάζεται η σχέση τους είναι
η θεωρία της ιδιοκτησίας. Από την
έποψη της μη διανεμητικής δικαιο-
σύνης τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα
χαρακτηρίζονται από τυπικότητα
και αποκλειστικότητα. Είναι δηλα- Πορτρέτα του Καντ (αριστερά) και του Χέγκελ. Κατά τον Φίλιππο Βασιλόγιαννη, και οι δυο υποστηρίζουν ότι ο χαρα-
δή ανεξάρτητα από τους σκοπούς κτήρας των εμπράγματων δικαιωμάτων ως τυπικών και αποκλειστικών επιτάσσεται από το σεβασμό του προσώπου
προς τους οποίους τα χρησιμοποιεί ως ελεύθερου και ίσου. Τέτοια δικαιώματα του επιτρέπουν να επενεργεί στον κόσμο χρησιμοποιώντας πράγματα προς
ο δικαιούχος και προβάλλονται κατα εκπλήρωση των σκοπών του, όποιοι και αν είναι αυτοί, χωρίς να οφείλει να δώσει λογαριασμό σε κανέναν.
παντός. Αντίθετα, από την έποψη ο συγγραφέας, δεν αρκεί για να διευθε- έχουμε να κάνουμε με σκάνδαλο. Μέρφυ και ο Τομ Νέιγκελ ότι η δι-
της διανεμητικής δικαιοσύνης, τα τήσει το φιλοσοφικό πρόβλημα με το Κατ’ αυτούς, το μόνο ηθικό κριτήριο ανεμητική δικαιοσύνη απολαμβάνει
εν γένει περιουσιακά δικαιώματα οποίο ξεκινήσαμε. Η δικαιολόγηση του αξιολόγησης μιας ιδιοκτησιακής άνευ ετέρου ιεραρχική προτεραιό-
θα πρέπει να σχετικοποιούνται ανά- δικαίου δεν μπορεί να κρίνεται μόνο διανομής είναι ιστορικό, αν δηλαδή τητα έναντι της μη διανεμητικής.
λογα με την οικονομική κατάσταση από τη σκοπιά της εσωτερικής αξιακής προέκυψε από μια σειρά άμεμπτων Ο συγγραφέας επιχειρηματολογεί
και τις υπόλοιπες περιστάσεις των συνοχής του. Η αξιακή συνοχή δεν μεταβιβάσεων, ακόμη και αν η πα- ότι αυτή η άποψη δεν δύναται να
εμπλεκόμενων προσώπων. αποκλείει κατ’ αρχήν το ενδεχόμενο ραγόμενη διανομή χαρακτηρίζε- εξηγήσει γιατί να μην καταργηθεί
Πώς μπορεί να αρθεί η φαινομενική το δίκαιο να αποτελεί όργανο εκμετάλ- ται από τρομακτικές ανισότητες. εντελώς η δεύτερη – ή, εν πάση
αντινομία; Το βιβλίο ξεκινά επιχει- λευσης. Συνεπώς, ο θεωρητικός του Ωστόσο, ακόμη κι αυτοί οι φιλόσο- περιπτώσει, να απορροφηθεί από τη
ρηματολογώντας πειστικά ότι μια μη εμπράγματου δικαίου πρέπει επιπλέον φοι δεν μπορούν παρά να δεχτούν διανεμητική (124). Αν τα διανεμητι-
διανεμητική σύλληψη μας επιτρέπει να να αναμετρηθεί με τις ηθικές συνέπειες την ύπαρξη κάποιου διανεμητικού κά αποτελέσματα ενός συστήματος
δεχτούμε στην ονομαστική της αξία τη της εκδίπλωσής του στην πράξη. Εδώ κριτηρίου, τουλάχιστον στη φάση ιδιοκτησίας είναι ηθικώς κρίσιμα,
δογματική του ιδιωτικού –και ιδίως του η διανεμητική δικαιοσύνη φαίνεται της πρωταρχικής ιδιοποίησης της γιατί να μη θεωρήσουμε ηθικώς αυ-
εμπράγματου– δικαίου. Πράγματι, η να έχει το πάνω χέρι. Γιατί εκθέτει νομικά αδέσποτης φυσης, πριν αρ- θαίρετο το σύνδεσμο μεταξύ του
κατά δίκαιο απόκτηση και άσκηση των το ηθικό σκάνδαλο στο οποίο οδηγεί χίσει η διαδοχή των μεταβιβάσεων. προσώπου και του πράγματος το
εμπράγματων δικαιωμάτων, όπως είναι μια αμιγώς μη διανεμητική σύλληψη (Στην περίπτωση του Νόζικ, αυτό οποίο ιδιοποιήθηκε;
η κυριότητα και η νομή, δεν φαίνεται της ιδιοκτησίας: σε έναν κόσμο που το κριτήριο είναι η λοκιανή ρήτρα Κατά τον συγγραφέα, το ηθικό
να εξαρτώνται από τις διανεμητικές τον έχουν ιδιοποιηθεί άλλοι εγώ είμαι που επιτάσσει ότι η ιδιοποίηση από σύμπαν είναι πιο περίπλοκο απ’ όσο
τους συνέπειες. Αν μου ανήκουν εκατό καταδικασμένος να ζω σαν παρίας. μέρους ενός ατόμου δεν θα πρέπει υπονοεί η αντίληψη περί του πρω-
σπίτια, δεν έχω νομική υποχρέωση να χειροτερεύει την κατάσταση κα- τείου της διανεμητικής δικαιοσύνης.
να μοιραστώ ούτε ένα από αυτά με νενός άλλου.) Η μη διανεμητική σύλληψη της ιδι-
έναν άστεγο. Φιλοσοφικές διαμάχες Από την άλλη πλευρά, τον Βασι- οκτησίας εδράζεται κι αυτή σε μια
Αυτή όμως η ερμηνευτική σύζευξη Φυσικά υπάρχουν φιλόσοφοι (όπως λόγιαννη δεν ικανοποιεί η διαδε- σημαντική ηθική αξία, την οποία ο
εμπράγματου δικαίου και μη διανεμη- χαρακτηριστικά ο Ρόμπερτ Νόζικ) δομένη άποψη μεταξύ σύγχρονων συγγραφέας ανιχνεύει στην πρακτι-
τικής δικαιοσύνης, όπως καλά γνωρίζει που αρνούνται ότι εν προκειμένω πολιτικών φιλοσόφων όπως ο Λίαμ κή φιλοσοφία του Ιμμάνουελ Καντ

74 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

και του Φρήντριχ Χέγκελ (169επ).
Οι δυο κλασικοί φιλόσοφοι του φι-
λελευθερισμού, όπως τους διαβάζει
ο Βασιλόγιαννης, υποστηρίζουν ότι
ο χαρακτήρας των εμπράγματων
δικαιωμάτων ως τυπικών και απο-
κλειστικών επιτάσσεται από το σε-
βασμό του προσώπου ως ελεύθερου
και ίσου. Τέτοια δικαιώματα του
επιτρέπουν να επενεργεί στον κόσμο
χρησιμοποιώντας πράγματα προς
εκπλήρωση των σκοπών του, όποιοι
και αν είναι αυτοί, χωρίς να οφείλει
να δώσει λογαριασμό σε κανέναν.
Για τον Βασιλόγιαννη –όπως και για
τους κλασικούς–, το χαρακτηριστικό
παράδειγμα της παραπάνω λειτουρ-
γίας των εμπραγμάτων δικαιωμάτων
είναι η κτήση αδέσποτου πράγματος
(πρωτότυπη κτήση). Αν αντιμετωπί-
ζαμε τον κόσμο ως ευθύς εξ αρχής
και αποκλειστικά υποκείμενο σε
αρχές διανεμητικής δικαιοσύνης
θα χάναμε την ιδιαίτερη διάσταση
της ηθικής πραγματικότητας που
ενσαρκώνει αυτή η λειτουργία.
Ωστόσο, αυτή η διάσταση δεν ακυ-
ρώνει το αίτημα της αναδιανεμητι-
κής δικαιοσύνης. Καθώς το πρόσωπο
επενεργεί στον κόσμο συναντά άλλα
πρόσωπα. Αυτό είναι αναπόφευκτο
δεδομένου ότι ο κόσμος είναι πεπε-
ρασμένος. Στον πεπερασμένο κό-
σμο μας –στην επικράτεια, κατά την
προσφυή σύλληψη του συγγραφέα
(209επ)–, όλα τα πρόσωπα έχουν
αξίωση σεβασμού ως ελεύθερα και
ίσα. Γι’ αυτό τα δικαιώματα που
αποκτούμε δυνάμει των αρχών της
μη διανεμητικής δικαιοσύνης, μο-
λονότι έχουν προτεραιότητα, είναι
προσωρινά (194). Μετατρέπονται
σε οριστικούς τίτλους μόνον εφόσον
είναι συμβατά με ένα σύστημα ελευ-
θερίας και ισότητας όλων, το οποίο
εγγυάται την ύπαρξη πραγμάτων
προορισμένων για την κοινή χρή-
ση θέτοντάς τα εκτός συναλλαγής,
περιέχει κανόνες ρυθμιστικούς της
αγοράς και επιβάλλει φορολογικές
υποχρεώσεις με σκοπό την αναδι-
ανομή πόρων.
Το άτομο και το σύνολο
Το σχήμα που προτείνει το βιβλίο
εναρμονίζει με ευφυή και θεωρητικά
στιβαρό τρόπο τις ηθικές μας κρί-
σεις σχετικά με τη σημασία των δυο
τύπων δικαιοσύνης. Εν τούτοις, όσο
απομακρυνόμαστε από τη θεωρητι-
κή στιγμή της πρωτότυπης κτήσης
που τόσο είχε αιχμαλωτίσει τη σκέ-
ψη των κλασικών, τοσο τίθεται εν
αμφιβόλω η υποτιθέμενη προτεραι-
ότητα των τίτλων που μας απονέμει
η μη διανεμητική δικαιοσύνη -και
εν πάση περιπτώσει η χρησιμότητα
αυτής της ιδέας, να εξηγήσει την
ηθική κατάσταση που αντιμετω-
πίζουν κοινωνίες όπως η δική μας.
Αυτή την κατάσταση αποτύπωσε
με τον χαρακτηριστικά εύγλωττο
τρόπο του ο Μπαράκ Ομπάμα στην
προεκλογική ομιλία που έδωσε στο
Roanoke στις 13 Ιουλίου 2012:
If you were successful, some-
body along the line gave you
some help. There was a great
teacher somewhere in your life.
Somebody helped to create this
unbelievable American system
that we have that allowed you
to thrive. Somebody invested
in roads and bridges. If you’ve
got a business – you didn’t build
that. Somebody else made that
happen.
Ο Ομπάμα εντάσσει την ατομική
προσπάθεια στο πλαίσιο της κοινω-
νικής συνεργασίας, εκτός του οποίου
θεωρεί ότι δεν έχει νόημα να μιλούμε
για γέφυρες, δρόμους, επιχειρήσεις,
αγορά. Το ίδιο θα μπορούσαμε να
πούμε για την ιδιοκτησία. Πράγ-
ματι, σε ένα πυκνό και διαχρονικό
σύστημα κοινωνικής διάδρασης και
αλληλεξάρτησης, η μονομέρεια της
πρωτότυπης κτήσης φαίνεται να έχει
περιθωριακή θέση. Αυτό που έχει
σημασία από τη σκοπιά της ισότητας
και της ελευθερίας των προσώπων
είναι όχι η ικανότητά τους να απο-
σπούν πράγματα από τον κόσμο και
να τα κάνουν δικά τους, αλλά η ικα-
νότητά τους να μοιράζονται τον κοι-
νωνικό και φυσικό κόσμο κατά τρόπο
που επιτρέπει την αμοιβαία προαγω-
γή των εύλογων συμφερόντων τους.
Συνεπώς, η ύπαρξη επικράτειας έχει
πιο ριζικές ηθικοπολιτικές συνέπειες
από όσο υποστηρίζει ο συγγραφέας.
Δεν οριστικοποιεί απλώς προσωρι-
νούς τίτλους αλλά ιδρύει το πρώτον
τίτλους, το περιεχόμενο των οποίων
καθορίζεται εξ αρχής από τις αρχές
της ελευθερίας και της ισότητας.
Η αντίρρηση που σκιαγραφή-
θηκε στην τελευταία παράγραφο
χρειάζεται ασφαλώς περαιτέρω
ανάπτυξη, ιδίως εν όψει του ότι
η πολυπλοκότητα της κοινωνικής
συνεργασίας δεν είναι καθόλου ξένη
στο σχήμα που προτείνει το βιβλίο
(243επ). Και φυσικά, ο συγγραφέ-
ας του διατηρεί ακλόνητη πίστη
στη σημασία της αναδιανεμητικής
δικαιοσυνης, αντίθετα με τους νε-
οφιλελεύθερους κατά των οποίων
καταφερόταν ο Ομπάμα στο Roa-
noke. Ακόμη όμως και αν η πρακτική
απόληξη της αντίρρησης δεν είναι
αμέσως εμφανής, δεν μπορούμε να
την αγνοήσουμε. Τα εννοιολογικά
σχηματα έχουν την τάση να ασκούν και η άνεση με την οποία υφαί-
μια αδιόρατη πίεση στη σκέψη μας. νει στον ιστό του επιχειρήματος
Και καμιά φορά να τη στοιχειώνουν. την πλούσια ξένη βιβλιογραφία,
Το βιβλίο του Φίλιππου Βασι- τόσο την αγγλόφωνη όσο και τη
λόγιαννη αποτελεί ένα εξαιρετικό γερμανόφωνη. Ειδικά για τον νομι-
εφαλτήριο για να αναστοχαστούμε κό, το βιβλίο κρύβει ένα πολύτιμο
σημαντικότατα πολιτικά και φιλο- μάθημα. Η φιλοσοφική θεώρηση
σοφικά ερωτήματα και αξίζει να των κλάδων του δικαίου δεν είναι
μελετηθεί προσεκτικά. Τον ανα- μια εξεζητημένη ασχολία. Αντί-
γνώστη θα εντυπωσιάσει η τόλμη θετα προκύπτει από την ίδια την
με την οποία τέμνει –καθ’ οδόν ιστορία και τη φύση της νομικής
προς τους κυρίους ισχυρισμούς δογματικής και πατάει γερά στα
του– μια πλειάδα ηθικονομικών πλούσια διανοητικά αποθέματα
ζητημάτων, από το ιδιοκτησιακό που η τελευταία έχει συσσωρεύσει
καθεστώς των μελών του ανθρώ- κατά την εξέλιξή της. zx
πινου σώματος μέχρι την αγωγή
προσβολής της πατρότητας και τη
θεωρία του χρήματος. Θα εντυπω- 1. Παραπομπές σε σελίδες του βιβλίου
σιάσουν επίσης η ευρυμάθειά του εντός παρενθέσεων.
Γιάννης Σαρηγιαννίδης
ΛΑΒΥΡΙΝΘΙΤΙΔΑ 1
O κόσμος φράκαρε στο παρόν:
Το κάθε μόριο του σώματός μου
γυάλινο μάτι κοιτάζει μέσα μου
θέλει να γίνω ανεμοστρόβιλος
μετράει αντίστροφα μέχρι το στραβοπάτημα
προτείνει ελεύθερη πτώση στο διάστημα
Και στο κρεβάτι:
Ακινησία σανίδας επίδειξης
λίγο πριν σπάσει στα δύο
Γιάννης Σαρηγιαννίδης
ΛΑΒΥΡΙΝΘΙΤΙΔΑ 2
Ξεκίνησε στον έβδομο
η επιβίωση αδύνατη
κυκλωτικές κινήσεις
από ξηρά και θάλασσα
πόδια ψηλώνουν στο μπαλκόνι
και όσο πιο ψηλά βρεθώ
η γη θα τιμωρήσει περισσότερο
ίσως ακόμα και στο κρεβάτι:
Αν ξαφνικά το σύμπαν κάνει
περιστροφές όπως του πλυντηρίου;
Έτσι λοιπόν εφηύρα έναν ακόμα τρόπο για να με
σώσεις
κάτι σαν βαρίδι για χαρτί
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 75
 Η ιστορία μιας αιχμαλωσίας
Από τον Βύρωνα Καρύδη

A. T. Casdagli, Prouder than
Ever. My War, My Diary,
My Embroidery, Compiled
by Alexis Casdagli, Alexis
Penny Casdagli. Cylix Press,
London 2014, 264 σελ.
1941-1945: Το ημερολόγιο αιχμαλωσίας του ταγματάρχη Αλέξη Κάσδαγλη, αξιωματικού του
Βρετανικού Στρατού, ο οποίος πολέμησε στη Μάχη της Κρήτης και, μετά τη σύλληψή του, πέρασε
μια πολυετή δυσάρεστη προσωπική εμπειρία γεμάτη στερήσεις, ασθένειες, κακουχίες. Ιδιαίτερη
θέση στις εγγραφές του έχει η αγάπη του για την Ελλάδα, που χάρη και σε μια πολύτιμη φιλία
γιγαντώθηκε στην πορεία της αιχμαλωσίας του. [ΤΒJ]

Αιχμαλωτίσθηκα στα Σφακιά, καταχωρίσεις, υπάρχουν χάρτες και

Αρχείο Αλέξις Πένυ Κάσδαγλη

στις νότιες ακτές της Κρήτης, σχεδιαγράμματα, δείγματα όπλων,
το μεσημέρι. Άρχισε η πορεία γελοιογραφίες, ονόματα και διευ-
επιστροφής στα Χανιά. Στις θύνσεις άλλων αιχμαλώτων, φωτο-
τέσσερις το απόγευμα φθάσα- γραφίες και επιστολές, αποκόμματα
με στο χωριό Ασκύφου όπου εφημερίδων, γραμματόσημα, ετικέ-
θα περάσουμε τη νύχτα. Είμαι τες από σπιρτόκουτα της ναζιστικής
πολύ κουρασμένος. περιόδου στη Γερμανία. Επίσης,
στο Ημερολόγιό του, ο Κάσδαγλης
μας αποκαλύπτει πως, σιγά σιγά,

Τ
ην 1η Ιουνίου 1941,
ο Αλέξης Κάσδαγλης
(1906-1996), –«αγ-
γλοποιημένος Έλλη-
νας»– ταγματάρχης
του Βρετανικού Στρατού συλλαμ-
βάνεται αιχμάλωτος από τους Γερ-
μανούς στα Σφακιά. Από την Κρή-
τη μεταφέρεται στη Γερμανία όπου
παρέμεινε αιχμάλωτος πολέμου σε
τέσσερα διαφορετικά στρατόπεδα,
για τέσσερα χρόνια. Στη διάρκεια
της αιχμαλωσίας του και παρά τον
κίνδυνο των αντιποίνων καταγρά-
φει τις καθημερινές του εμπειρίες
σε μορφή ημερολογίου. To μυστικό
αυτό ημερολόγιο από τους ναζί, πα-
ρουσίασε για πρώτη φορά στο αγ-
γλοσαξονικό αναγνωστικό κοινό η
κόρη του, Αλέξις Πένυ Κάσδαγλη.
To βιβλίο με τίτλο Prouder than ever
κυκλοφόρησε στη Βρετανία το 2014
από τον εκδοτικό οίκο Cylix Press.
Πρόκειται για μια επιμελημένη έκ-
δοση με φωτογραφίες του ιδίου του
Αλέξη Κάσδαγλη, από τότε που
πιάστηκε αιχμάλωτος, μέχρι και την
απελευθέρωση του από τα αμερικα-
νικά στρατεύματα. Επίσης το βιβλίο
είναι πλούσια εικονογραφημένο με
κεντήματα και αναμνηστικά της
αιχμαλωσίας, ενώ δημοσιεύονται
και ορισμένα έγγραφα προσωπικού
χαρακτήρα.
Στο διάστημα της αιχμαλωσίας του,
ο ταγματάρχης Αλέξης Κάσδαγλης
ποτέ δεν έχασε την αγωνιστική του
διάθεση και το πνεύμα της αντίστασης
κατά του εχθρού. Με κόπο και υπο-
μονή, έμαθε να κεντά σταυροβελονιά
όντας αιχμάλωτος πολέμου. Και σε
κάποια φάση της αιχμαλωσίας του
χρησιμοποίησε το πράσινο και καφέ
Ο Αλέξης Κάσδαγλης. Ταγματάρχης του Βρετανικού Στρατού.
νήμα από ένα παλαιό, πολυφορε-
μένο πουλόβερ που ανήκε σε έναν
γηραιό στρατηγό από την Κρήτη, τον
στρατηγό Σόλωνα Καφφάτο, για να
κεντήσει τον καμβά όπου με σήματα
μορς εκδήλωνε τα πατριωτικά του
αισθήματα και τη βαθιά του περι-
φρόνησή για τους Ναζί. “God Save
the King” και “Fuck Hitler” ήταν το
κωδικοποιημένο μήνυμα του Κάσδα-
γλη. Οι φρουροί του στρατοπέδου στο
οποίο ήταν έγκλειστoς όχι μόνο δεν
αντιλήφτηκαν το προσβλητικό για το
Τρίτο Ράιχ μήνυμα, αλλά θεώρησαν
καλό να εκθέσουν το συγκεκριμένο
κέντημα σε δημόσια θέα.
Το Ημερολόγιο είναι σημαντικό
διότι από ό,τι μπορώ να γνωρίζω
είναι η μόνη επί τόπου καταγραφή
μέσα στα γερμανικά στρατόπεδα
αιχμαλώτων έμαθε να κεντάει. Ένα
χόμπι που τον συνόδευσε σε όλο
το υπόλοιπο της ζωής του και που
του «διατήρησε σώας τας φρένας»,
όπως έλεγε. Τέλος, το Ημερολόγιο
του Α. Κάσδαγλη είναι σημαντικό
και για έναν άλλο λόγο. Είναι μο-
ναδική περιγραφή ενός ταξιδιού
αυτογνωσίας. Στην αιχμαλωσία του,
ο Κάσδαγλης ανακαλύπτει τις ρίζες
του. Ο καταλύτης είναι φιλία του
με τον στρατηγό Σόλωνα Καφφάτο.
Όταν απελευθερώνεται από τους
Αμερικανούς, ο «αγγλοποιημένος»
Κάσδαγλης αισθάνεται υπερήφανος
όσο ποτέ άλλοτε που είναι Έλληνας.
Νεανικά χρόνια
Ο Αλέξης Κάσδαγλης γεννήθηκε
στις 10 Απριλίου του 1906 στην
κωμόπολη Σάλφορντ, που σήμε-
ρα ανήκει στον ευρύτερο δήμο του
που έχουμε γεγονότων, εντυπώσε- Μάντσεστερ, στη βορειοδυτική
ων και συναισθημάτων, μέρα με τη Αγγλία. Ήταν ο δευτερότοκος
μέρα, από έναν βρετανό αιχμάλωτο υιός του Θεόδωρου και της Αικα-
πολέμου του Β’ Παγκόσμιου Πο- τερίνης Κάσδαγλη. Η μητέρα του
λέμου. Η αφήγηση αρχίζει λίγες προήρχετο από τη μεγάλη εμπορική
μέρες πριν από την αιχμαλωσία του οικογένεια της Χίου, την οικογέ-
Κάσδαγλη στην Κρήτη, στα τέλη νεια των αδελφών Ράλλη. Από τη
Μαΐου του 1941, και τελειώνει με μεριά του πατέρα του, οι ρίζες της
την απελευθέρωση και την επανένω- οικογένειας Κάσδαγλη θα πρέπει
σή του με την οικογένειά του στην να αναζητηθούν στη βορειοδυτική
Αγγλία, στις 4 Απριλίου 1945. Το Τουρκία, στην επαρχία Μπαλικεσίρ,
κείμενο εμπλουτίζεται από τις κα- όπου υπάρχει και το Όρος Καζντα-
ταχωρίσεις του Κάσδαγλι στο μικρό γκί. Υποστηρίζεται ότι το επίθετο
ημερολόγιο πολέμου (War Log) που Κάσδαγλης προέρχεται από αυτό
η Χριστιανική Ενωση Νέων, γνω- το τοπωνύμιο που στα ελληνικά θα
στή ως YMCA, είχε δώσει σε πολ- μπορούσε να μεταφρασθεί ως το
λούς αιχμαλώτους των γερμανικών Βουνό της Χήνας. Ο παππούς του
στρατοπέδων. Σε αυτό το War Log, Αλέξη, Εμμανουήλ Κάσδαγλης, που
εκτός από τις καθημερινές σύντομες είχε ξεκινήσει από την Οδησσό τις

76 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

εμπορικές του δραστηριότητες και

Αρχείο Αλέξις Πένυ Κάσδαγλη

είχε αποκτήσει τη ρωσική υπηκοό-
τητα, ιδρύει το 1860 την εμπορική
εταιρεία Εμμανουήλ Κάσδαγλης και
Υιοί. Τον διαδέχθηκαν στο πηδάλιο
της επιχείρησης ο πατέρας του Αλέ-
ξη, ο Θεόδωρος Κάσδαγλης, που
διετέλεσε και πρόξενος της Ελλάδας
στο Μάντσεστερ, και οι θείοι του
Δημήτριος και Ξενοφών Κάσδαγλης.
Όταν γεννήθηκε ο Αλέξης, η οι-
κογένεια του είχε ήδη μετοικίσει
από την Αίγυπτο στην Αγγλία –
διατηρούσε όμως στο κέντρο του
Καΐρου την επιβλητική έπαυλη
Κάσδαγλη (Villa Casdagli)–, ενώ
η εταιρεία Εμμανουήλ Κάσδαγλης
και Υιοί συνέχιζε να ασχολείται με
το εμπόριο βάμβακος και μάλλινων
προϊόντων. Τα πρώτα του γράμμα-
τα ο Αλέξης Κάσδαγλης τα έμαθε
στο πατρικό του σπίτι. Τον Μάιο
του 1914, ο Αλέξης εγκαταλείπει
την πατρική οικία και συνεχίζει
την εκπαίδευσή του ως οικότρο-
φος σε ένα από τα πρότυπα σχο-
λεία - οικοτροφεία της χώρας, στο
Stanmore Park Preparatory School
στα περίχωρα του Λονδίνου, στη Σελίδες από το ημερολόγιο πολέμου (War Log) του Αλέξη Κάσδαγλη.
νοτιοανατολική Αγγλία. Περίπου απέκτησαν το πρώτο τους παιδί. Αμπασία, στα περίχωρα του Καΐρου. Είναι γεγονός πάντως ότι πολλοί
6 χρόνια αργότερα, εγγράφεται Ο Αντώνης Κάσδαγλης γεννήθηκε Στις 6 Απριλίου 1940, μετατίθεται έλληνες μαχητές και μαζί τους 500
στο πανάκριβο ιδιωτικό σχολείο στις 12 Ιουνίου 1932. Το 1934, η στο στρατόπεδο Σαραφάντ στην Βρετανοί ανέβηκαν στα απρόσιτα
του Χάροου, όπου ήδη σπούδαζε οικογένεια από την επαρχιακή πόλη Παλαιστίνη. Στις 2 Νοεμβρίου της βουνά της Κρήτης για να συνεχίσουν
ο αδελφός του, Εμμανουήλ. Στο του Κνούτσφορντ, στη βορειοδυτική ίδιας χρονιάς πήρε διαταγή να πάει τον αγώνα. Την 1η Ιουνίου, όμως,
Χάροου, ο Αλέξης διαπρέπει, και Αγγλία, μετακομίζει στο Κάιρο. Ο στην Κρήτη. Ήταν εδώ που στις με την παράδοση 5.000 μαχητών
όχι μόνο στα εγκύκλια μαθήματα. Αλέξης Κάσδαγλης είχε αναλάβει να 9 Μαΐου 1941 προήχθη σε ταγ- στα Σφακιά, έπεσε η αυλαία της
Διακρίνεται στον αθλητισμό – στους διευθύνει δύο βαμβακοκαλλιέργειες ματάρχη. Δεκαέξι μέρες αργότερα Μάχης της Κρήτης. Ο Κάσδαγλης
αγώνες δρόμου, στο σκουός, στο που η εταιρεία είχε αγοράσει στην έχουμε τη πρώτη καταχώριση του ήταν αιχμάλωτος των Γερμανών.
κρίκετ και στο ποδόσφαιρο. Αγα- Αίγυπτο. Μαζί με άλλα μέλη της Κάσδαγλη στο ημερολόγιο της αιχ-
πά όμως ιδιαίτερα την πυγμαχία κι οικογένειας Κάσδαγλη, ο Αλέξης, η μαλωσίας.
ένας από τους ήρωες των νεανικών Τζόις και ο μικρός τους υιός εγκα- Από τα Σφακιά στη
του χρόνων είναι ο επαγγελματίας θίστανται στην εντυπωσιακή Βίλα Θεσσαλονίκη
πυγμάχος Αλ Κένι, που δίδαξε στον Κάσδαγλη. Αιχμαλωσία στα Σφακιά H επίπονη για τους αιχμαλώτους
Αλέξη πολλά από τα μυστικά του Η γερμανική επίθεση στην Κρήτη πορεία που άρχισε από τα Σφακιά
αθλήματος στη διάρκεια των κα- εκδηλώθηκε στις 8 το πρωί της 20ης για να καταλήξει στα Χανιά συνε-
λοκαιρινών διακοπών. Ένας άλλος Αξιωματικός του Μαΐου 1941, με τη ρίψη αλεξιπτωτι- χίσθηκε ώς τις 3 Ιουνίου. Σταθμοί
ήρωας του μαθητή Αλέξη ήταν ο Τ.Ε Βρετανικού Στρατού στών σε δύο μέτωπα: στο αεροδρό- προσωρινής ανάπαυλας ήταν τα
Λώρενς ή Λώρενς της Αραβίας, ο Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, ο Χίτλερ μιο του Μάλεμε και στην ευρύτερη χωριά Βρύσες και Στύλος. Η τρο-
αξιωματικός του βρετανικού στρα- εισέβαλε στην Πολωνία και, δύο περιοχή των Χανίων. «Η δική μας φή περιορισμένη – λίγα μπισκότα
τού που είχε ηγηθεί της εξέγερσης μέρες αργότερα, η Βρετανία κήρυξε επαφή με τον εχθρό ήταν ο έντο- και ένα τέταρτο κονσέρβας κορν
των Αράβων έναντι των Οθωμανών τον πόλεμο κατά της Γερμανίας. νος βομβαρδισμός και οι βολές των μπιφ. Στην Αθήνα, οι αιχμάλωτοι
το 1916-1918. Στις 23 Σεπτεμβρίου, ο Αλέξης πολυβόλων από τον αέρα», γράφει στοιβάζονται σε βαγόνια μεταφοράς
Κάσδαγλης παρουσιάσθηκε στο ο Κάσδαγλης. «Μπορούσαμε να ζώων και ξεκινούν σιδηροδρομικώς
Αρχηγείο των Βρετανικών Στρα- προβάλουμε πολύ μικρή αντίστα- με προορισμό τη Θεσσαλονίκη. Στη
Επιχειρηματίας στην τευμάτων στο Κάιρο και κατατά- ση στα γερμανικά αεροπλάνα», ση- διαδρομή ο συρμός δεν μπορεί να
Αίγυπτο χτηκε με το βαθμό του υπολοχαγού μειώνει. Μετά την κατάληψη του συνεχίσει. Ένα κομμάτι της σιδηρο-
Όταν τελείωσε τις σπουδές του στο Royal Army Ordnance Corps. αεροδρομίου του Μάλεμε από τις δρομικής γραμμής έχει καταστρα-
στο Χάροου, ο Αλέξης, όπως και ο Ήταν ένα σώμα ανεφοδιασμού και γερμανικές δυνάμεις, το Λονδίνο φεί. Αρχίζει και πάλι η πεζοπορία.
μεγαλύτερος αδελφός του, ο Εμμα- επισκευών, υπεύθυνο για τα στρα- αποφάσισε την απόσυρση των δυ- Δέκα λεπτά ανάπαυση μετά από δύο
νουήλ, αποφάσισε να εργασθεί στην τιωτικά οχήματα και το υπόλοιπο νάμεων της Κοινοπολιτείας από την ώρες πορεία. Όποιος επιχειρούσε
οικογενειακή επιχείρηση, μολονότι στρατιωτικό υλικό, καθώς για τον Κρήτη και τη μεταφορά τους στην να δραπετεύσει, το τίμημα ήταν
στο βάθος του ήθελε να συνεχίσει εφοδιασμό του στρατού με όπλα, Αίγυπτο.  «Η διαταγή ήταν όλα τα δέκα αξιωματικοί να τυφεκίζονται
τις σπουδές του στο πανεπιστή- τεθωρακισμένα οχήματα, πολεμο- στρατεύματα να αποχωρήσουν όσο αμέσως. Πολλοί από την κόπωση
μιο και να γίνει αρχαιολόγος. Το φόδια και ρουχισμό. το δυνατόν καλύτερα μπορούσαν και και την αδυναμία –οι Γερμανοί δεν
1930, ερωτεύθηκε παράφορα την Στις 25 Σεπτεμβρίου 1939, ο να καταφύγουν στα Σφακιά, όπου είχαν φροντίσει για τη σίτιση των
Τζόις E Ρος Λόου, την οποία και Κάσδαγλης αποχαιρέτησε την οι- είχαν γίνει οι αναγκαίες διευθετή- κρατουμένων– καταρρέουν. Τα
παντρεύτηκε την άνοιξη του 1931. κογένειά του και πήγε να υπηρετή- σεις για να μας μεταφέρουν στην Αί- γερμανικά φορτηγά τους περισυλ-
Λιγότερο από τρείς μήνες αργότερα σει στο στρατόπεδο εφοδίων στην γυπτο», διαβάζουμε στο ημερολόγιο. λέγουν. «Κανένας μας δεν πρόκειται

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 77

να ξεχάσει την καλοσύνη και τη
συμπάθεια των Ελλήνων όταν περ-
νούσαμε από τα χωριά», υπογραμ-
μίζει ο Κάσδαγλης. Γενναιόδωρα
οι χωρικοί, από το στέρημά τους,
προσφέρουν τροφή και νερό. Χωρίς
την προσφορά τους είναι αμφίβολο
αν πολλοί από τους αιχμαλώτους
θα είχαν επιζήσει. «Μια μέρα θα
ξανακάνω την πορεία αυτή και θα
προσπαθήσω να ανταποδώσω αυτή
την καλοσύνη. Είμαι υπερήφανος
όσο ποτέ άλλοτε που είμαι Έλλη-
νας», γράφει χαρακτηριστικά ο «αγ-
γλοποιημένος έλληνας» αξιωματικός
του Βρετανικού Στρατού.
Στο στρατόπεδο
Παύλος Μελάς
11 Ιουνίου 1941
«Σχεδόν όλα τα δωμάτια είναι
γεμάτα κοριούς και στην πραγ-
ματικότητα όλοι οι αξιωματικοί
(ευτυχώς εγώ όχι) είναι γεμάτοι
ψείρες. Για πρώτη φορά από τό-
τε που μας έχουν αιχμαλωτίσει
πρόκειται να έχουμε τροφή με το
δελτίο: ένα ένατο από ένα καρβέ-
λι ψωμί, τρία τέταρτα από ένα
μπισκότο του στρατού (ελληνικού
τύπου), μια κουτάλα σούπα και
δύο φλιτζάνια τσάι του βουνού,
για κάθε άνδρα την ημέρα.
Οι περισσότεροι Βρετανοί που αιχ-
μαλωτίσθηκαν στην Κρήτη και δεν
κατόρθωσαν να δραπετεύσουν, πριν
από τη μεταφορά τους σε γερμανικά
στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου
εκτός Ελλάδας, πέρασαν την πύλη
του στρατοπέδου Παύλος Μελάς
στη Θεσσαλονίκη. Επρόκειτο για
έναν παλαιό εγκαταλελειμμένο ελ-
ληνικό στρατώνα στα περίχωρα της
πόλης που οι δυνάμεις κατοχής τον
είχαν μετατρέψει σε στρατόπεδο συ-
γκέντρωσης, διαβόητο για τις άθλιες
συνθήκες κράτησης, γνωστό στους
Γερμανούς ως Frontstalag 183. Ορι-
σμένοι αιχμάλωτοι παρέμειναν στο
κολαστήριο αυτό μόνο 24 ώρες, όσοι
όμως επελέγησαν για καταναγκαστι-
κή εργασία έμειναν έγκλειστοι στο
Παύλος Μελάς για αρκετούς μήνες.
Τα παλαιά, γεμάτα σκόνη και
βρώμα, ξύλινα παραπήγματα γύρω
από μια πλατεία ήταν η μόνιμη
κατοικία των κρατουμένων. Κά-
θε παράπηγμα είχε μία βρύση με
πόσιμο νερό και τέσσερις τουα-
λέτες για 250 κρατούμενους. Οι
απλοί στρατιώτες, πολιορκημένοι
σχεδόν μόνιμα στη διάρκεια της
ημέρας από τις μύγες και τις ψεί-
ρες, το βράδυ, όταν έπεφταν στο
ξύλινο δάπεδο για να κοιμηθούν,
εκτός από τους κοριούς και τους
78 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Ο στρατηγός Σόλων Καφφάτος.
ψύλλους είχαν να αντιμετωπίσουν
τα κουνούπια και τους αρουραί-
ους. Για τους νεοεισερχόμενους,
τις πρώτες μέρες της αιχμαλωσίας
ο ύπνος ήταν σχεδόν αδύνατος.
Σε ορισμένους από τους αιχμαλώ-
τους αξιωματικούς η διοίκηση του
στρατοπέδου είχε διαθέσει κρεβά-
τια, κουβέρτες και σεντόνια, αλλά
κι αυτοί ακόμη είχαν πρόβλημα με
τον ύπνο μέσα στην αποπνικτική
ατμόσφαιρα των παραπηγμάτων.
Τους ζεστούς καλοκαιρινούς μή-
νες μόνο οι αξιωματικοί είχαν το
δικαίωμα να κοιμούνται έξω στο
ύπαιθρο.
Όταν έφθασε ο Κάσδαγλης στο
Παύλος Μελάς, η τροφή ήταν
απαίσια. Η χειρότερη που είχαν
δοκιμάσει μέχρι τότε οι κρατού-
μενοι. Ένα σκληρό μπισκότο,
περίπου τέσσερις ουγγιές ψωμί,
μερικές φορές μουχλιασμένο, ένα
πιάτο σούπα με μαύρες φακές
και δύο ποτήρια γερμανικό τσάι
μέντας – ήταν το σιτηρέσιο της
ημέρας. Πολύ σύντομα οι αιχμά-
λωτοι άρχισαν να χάνουν βάρος
και δεν είναι παράξενο ότι στο
στρατόπεδο έκανε την εμφάνισή
της μια ενδημική μορφή πολυ-
νευρίτιδας. Εξ άλλου δεν είναι
έκπληξη, δεδομένης της θέσης
μέσο όρο, μας άφηναν να βγούμε
Αρχείο Αλέξις Πένυ Κάσδαγλη
από τα βαγόνια δέκα λεπτά κάθε
24 ώρες, αλλά σε μια περίπτω-
ση δεν μας επέτρεψαν να βγούμε
για 36 ολόκληρες ώρες.
Όπως διαβάζουμε στο ημερολό-
γιο του Αλέξη Κάσδαγλη, στις 22
Ιουλίου 1941 στις 5 το απόγευμα,
περίπου 300 βρετανοί αξιωματικοί
απεχώρησαν από το Παύλος Μελάς
με προορισμό τη Γερμανία. Στο σι-
δηροδρομικό σταθμό Θεσσαλονίκης,
στην ομάδα αυτή προστέθηκαν 200
κύπριοι αιχμάλωτοι. Η μεταφορά σε
στρατόπεδα αιχμαλώτων στη Βό-
ρεια Ευρώπη και το σιδηροδρομικό
ταξίδι μεγάλων αποστάσεων μέσα
σε κλειστά βαγόνια για βοοειδή ήταν
για τους περισσότερους βρετανούς
αιχμαλώτους από την Ελλάδα μια
πρωτόγνωρη εμπειρία. Από τον
Ιούνιο του 1941 έως τον Απρίλιο
του 1942 έγιναν πολλές τέτοιες
μεταφορές «ανθρώπινου φορτίου»
με προορισμό την Αυστρία και τη
Γερμανία. Τα ταξίδια διαρκούσαν
συνήθως από πέντε έως δέκα μέρες.
Οι εμπειρίες από τις αποστολές
αυτές αιχμαλώτων διαφέρουν, όλες
όμως έχουν ορισμένα κοινά χαρα-
κτηριστικά. Σε κάθε βαγόνι στοιβά-
ζονταν περίπου 35 αξιωματικοί. Ο
αριθμός αυτός ανήρχετο σε 55 για
τους ένστολους που ανήκαν στις
του στρατοπέδου στο κέντρο της κατώτερες βαθμίδες. Η τροφή ήταν
ζώνης όπου τότε κυριαρχούσε η μηδαμινή και συνίστατο σε ξερά
ελονοσία, που παρουσιάσθηκαν μπισκότα και λίγο κρέας κονσέρβα.
πολλά κρούσματα ελονοσίας μέσα Συνήθως, οι μερίδες επαρκούσαν
στο στρατόπεδο, με αποτέλεσμα για τέσσερις μόνο μέρες και στις
οι γερμανικές αρχές να αναγκα- μεγαλύτερες διαδρομές δεν ήταν
σθούν να δίνουν στους κρατού- καθόλου βέβαιο ότι οι γερμανικές
μενους δέκα γραμμάρια κινίνης αρχές θα είχαν φροντίσει για την
ημερησίως. παροχή επιπλέον τροφής. Το σο-
Ο Κάσδαγλης παρέμεινε στο βαρότερο όμως πρόβλημα ήταν η
Παύλος Μελάς μέχρι τις 22 Ιουλί- έλλειψη νερού και υγειονομικής
ου 1941. Οι συνθήκες της αιχμα- φροντίδας, με αποτέλεσμα πολλοί
λωσίας του στο στρατόπεδο ήταν αιχμάλωτοι να πάσχουν από στο-
τόσο πολύ άσχημες που όπως μαχικές διαταραχές. «Περίπου το
ο ίδιος γράφει στο ημερολόγιό 30% της δύναμης των αξιωματικών
του, «σχεδόν ανέμενα με χαρά υποφέρει από δυσεντερία ελαφριάς
την ημέρα που θα πήγαινα στη η βαρείας μορφής, ενώ το 70% (αν
Γερμανία». Γι’ αυτόν, η παραμονή κρίνω από το βαγόνι στο οποίο είμαι
του για πέντε εβδομάδες σ’ αυτό και από τις πληροφορίες που έχω)
το στρατόπεδο αιχμαλώτων ήταν αντιμετωπίζει πρόβλημα με τη δι-
«ένας εφιάλτης». άρροια», σημειώνει στο ημερολόγιό
του ο Κάσδαγλης. Δεν ήταν σπάνιες
οι περιπτώσεις οι κρατούμενοι να
Το μεγάλο «ταξίδι» παραμένουν στοιβαγμένοι, έγκλει-
στη Βόρεια Ευρώπη στοι στα βαγόνια περισσότερο από
29 Ιουλίου 1941 30 ολόκληρες ώρες.
Το ταξίδι γινόταν με τις συρόμε-
νες πόρτες μόνιμα κλειστές και
κλειδωμένες. Ο μόνος εξαερι- Αιχμάλωτος υπ’ αρ. 3311
σμός ήταν από δύο μικρά σχιστά 29 Ιουλίου 1941
παράθυρα, λίγο πιο ψηλά από Μετά παραταχθήκαμε και οι
το κεφάλι μας, στα οποία είχαν Γερμανοί αξιωματικοί μας επι-
καρφώσει συρματόπλεγμα. Κατά θεώρησαν για να δουν ποιοι από
 εμάς ήταν Εβραίοι! Αργότερα
μας ξεψείριασαν, μας έκαναν
σωματική έρευνα και μας έδω-
σαν μια αλουμινένια δισκέτα
με το νούμερό μας που πρέπει
πάντα να τη φοράμε. Ο δικός
μου αριθμός είναι X-C 3311.
Μου έδωσαν επίσης και μια με-
ταλλική ταυτότητα. Θα πρέπει
να αναφέρω εδώ ότι υπάρχει κι
ένας έλληνας στρατηγός ανάμεσά
μας, ο στρατηγός Καφφάτος, ο
οποίος πιάστηκε αιχμάλωτος
στην Κρήτη και είναι φανερό
ότι αντιμετωπίζεται ως βρετανός
αξιωματικός μολονότι ανήκει
στον Ελληνικό Στρατό.
Οι περισσότεροι βρετανοί αξιωμα-
τικοί από την Κρήτη που παρέμει-
ναν αιχμάλωτοι στο Παύλος Μελάς
για μερικές εβδομάδες, μεταφέρθη-
καν τελικά από τη Θεσσαλονίκη
στο λιμάνι της Βαλτικής Λούμπεκ
(Lubeck), στο στρατόπεδο αιχμα-
λώτων Oflag XC. To στρατόπεδο
ήταν πρώην γερμανικός στρατώ-
νας και διέθετε καταλύματα και
εγκαταστάσεις σε αρκετά καλή
κατάσταση, ενώ το κυλικείο του φαι-
νόταν να είναι καλά εξοπλισμένο.
Δεν υπήρχαν όμως άλλοι βρετανοί
αιχμάλωτοι πολέμου για να καλω-
σορίσουν τους νεοφερμένους και
για να τους κατατοπίσουν στο νέο
τους περιβάλλον. Εξ άλλου, κατά
την παραμονή των κρατουμένων
εκεί, διάρκειας έξι εβδομάδων, δεν
είχε γίνει καμία παροχή τροφίμων
από την πλευρά του Διεθνούς Ερυ-
θρού Σταυρού. Στο Oflag XC, το
μεγαλύτερο μέρος της διατροφής
των αιχμαλώτων αποτελούνταν από
ψωμί και πατάτες σε πολύ μικρές
ποσότητες. Οι πενιχρές μερίδες για
αυτούς τους ανθρώπους που είχαν
ταλαιπωρηθεί τόσο πολύ κατά τη
μεταφορά τους από την Ελλάδα
δεν βοήθησαν και, το φθινόπωρο,
στους περισσότερους, ήταν εμφανή
τα συμπτώματα του υποσιτισμού.
«Οι μερίδες μας είναι πολύ μίζε-
ρες αλλά καμιά φορά μπορούμε να
αγοράσουμε καμιά κονσέρβα από το
κυλικείο, δεν αρκεί όμως για όλους
μας. Μας δίνουν το ένα πέμπτο
από ένα καρβέλι γερμανικό ψωμί
την ημέρα και καθόλου μπισκότα»,
γράφει ο Κάσδαγλης.
Εκτός από τα προβλήματα δια-
τροφής και τον κίνδυνο να πεθάνουν
από ασιτία, ή ζωή των κρατουμένων
κινδύνευε και από τους βομβαρδι-
σμούς της Βρετανικής Βασιλικής Αε-
ροπορίας (RAF). Το Λούμπεκ ήταν
η πρώτη γερμανική πόλη που στη
διάρκεια του πολέμου είχε δεχθεί
τους σφοδρούς βομβαρδισμούς των
Ο Αλέξης Κάσδαγλης αιχμάλωτος των Γερμανών αμέσως μετά την πτώση της Κρήτης.
Βρετανών. Σύμφωνα με το ημερο-
λόγιο του Αλέξη Κάσδαγλη, εκείνη
την περίοδο της αιχμαλωσίας του,
επιδρομές της RAF είχαμε στις 3
και στις 8 Αυγούστου καθώς και
στις 7 Σεπτεμβρίου 1941. Γι’ αυτή
την τελευταία επιδρομή, ο Αλέξης
Κάσδαγλης σημειώνει στο ημερο-
λόγιό του την επομένη:
Ευρείας έκτασης βομβαρδισμοί
από τον αέρα στην περιοχή χθες
τη νύχτα. Πολλές βόμβες έπε-
σαν στο στρατόπεδο με αποτέ-
λεσμα να εκδηλωθεί πυρκαγιά
σε πολλά παραπήγματα. Η
αίθουσα συσσιτίου των Γερμα-
νών αξιωματικών, η γερμανική
καντίνα και η αποθήκη δεμάτων
(ευτυχώς δεν υπήρχαν δέματα)
κάηκαν τελείως. Δεκατρείς βόμ-
βες έπληξαν και τη στέγη του
νοσοκομείου. […] Οι φωτιές
δεν έσβησαν παρά μόνο αρκετά
αργά στη διάρκεια της μέρας.
Η επιδρομή έγινε στη μία τα
ξημερώματα.
O στρατηγός Σόλων
Καφφάτος
Στο στρατόπεδο αιχμαλώτων στο
Λούμπεκ θα πρέπει να αναζητήσου-
με τα πρώτα δείγματα της σύσφιξη
της φιλίας μεταξύ του Αλέξη Κάσ-
δαγλη και του Σόλωνα Καφφάτου.
Το δωμάτιο του έλληνα στρατηγού
ήταν κοντά στο θάλαμο όπου είχε
καταλύσει ο Κάσδαγλης μαζί με ορι-
σμένους άλλους άγγλους αιχμαλώ-
τους. Τότε, χρησιμοποιώντας παλιά
κονσερβοκούτια, ο Κάσδαγλης είχε
κατασκευάσει δύο μικρές σόμπες
μαγειρέματος. Τη μία την έκανε
δώρο στον Καφφάτο. «Τον βοηθώ
πολύ με κάθε τρόπο, επειδή έχει
δυσκολίες με τη γλώσσα», γράφει
ο Κάσδαγλης για τον Καφφάτο.
Εκείνη την περίοδο, ο στρατηγός
είχε ετοιμάσει δύο διαλέξεις για
την Κρήτη τις οποίες ο Κάσδα-
γλης μετέφρασε στα αγγλικά για
να τις παρουσιάσει στους άλλους
αιχμαλώτους. Ήταν μια φιλία που
κατέληξε να έχει διάρκεια ζωής.
Από τις πρώτες μέρες της αιχμα-
λωσίας τους, ο Κάσδαγλης άρχισε
να καταβάλλει προσπάθειες για
την απελευθέρωση του Καφφά-
του και την επιστροφή του στην
Ελλάδα. Ως έλληνας αξιωματικός,
ο Καφφάτος δεν έπρεπε να είναι
έγκλειστός σε γερμανικό στρατόπε-
δο μαζί με άγγλους αξιωματικούς. Η
στενή σχέση του Κάσδαγλη με τον
κρητικό στρατηγό τον βοήθησε να
καλλιεργήσει ακόμη περισσότερο τη
γνώση της ελληνικής γλώσσας και
να παραμείνει έντονη, στο υπόλοι-
πο του βίου του, η αγάπη του για
την Κρήτη.
Fuck Hitler!
9 Οκτωβρίου 1941
Φθάσαμε στο Ντόσσελ-Γουόρ-
μπουργκ, στη Βεστφαλία, μετά
από μια πολύ κουραστική νύχτα.
Όλη τη νύχτα ήμασταν άγρυπνοι.
Πάλι κουβαλήσαμε όλα τα ατο-
μικά μας είδη, και μετά από πε-
ρίπου τρία μίλια πορεία φθάσαμε
σ’ ένα τεράστιο στρατόπεδο με
παραπήγματα στο Ντόσσελ, στο
στρατόπεδο Oflag VI-B. Το από-
γευμα μας προσέφεραν καφέ [...]
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 79
Αρχείο Αλέξις Πένυ Κάσδαγλη
Είμαστε 16 ταγματάρχες μέσα σ’
ένα δωμάτιο - πολύς κόσμος. Δεν
υπάρχει πόσιμο νερό και για απο-
χωρητήρια έχουν σκάψει λάκκους
στο έδαφος.
Στις αρχές Οκτωβρίου, όλοι οι βρε-
τανοί αιχμάλωτοι είχαν μεταφερθεί
στο Olfag VI-B. Το στρατόπεδο
αυτό, αρχικά, υπήρχε η πρόθεση
να χρησιμοποιηθεί ως στρατιωτικό
αεροδρόμιο. Άρχισε να λειτουργεί
ως στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέ-
μου το Σεπτέμβριο του 1940, και
οι πρώτοι κρατούμενοι ήταν γάλλοι
αξιωματικοί. Όταν έφθασε εκεί ο
Αλέξης Κάσδαγλης ήδη υπήρχαν
έγκλειστοι αρκετές χιλιάδες βρε-
τανοί αξιωματικοί. Το στρατόπεδο,
μολονότι ήταν τεράστιο, δεν διέθε-
τε κατάλληλες εγκαταστάσεις και
επαρκείς χώρους για μεγάλο αριθ-
μό κρατουμένων. Λίγες μέρες μετά
την άφιξη των αιχμαλώτων από το
Λούμπεκ, οι αρχές του στρατοπέδου
μοίρασαν στους κρατούμενους ένα
μέρος –το ένα τρίτο– από τα δέματα
του Καναδικού Ερυθρού Σταυρού.
Για πρώτη φορά μετά από πολλούς
μήνες ο Κάσδαγλης μπόρεσε και
είχε ένα κανονικό γεύμα. Στις 16
Οκτωβρίου 1941 διανέμονται τα
δέματα του Βρετανικού Ερυθρού
Σταυρού. Οι αιχμάλωτοι κατευνά-
ζουν την πείνα τους. Το φθινόπωρο
είχε φθάσει όμως και ο καιρός ήταν
ψυχρός και βροχερός. Στο στρατό-
πεδο υπήρχαν λάσπες παντού. H
αιχμαλωσία ήταν κάθε άλλο πα-
ρά υποφερτή. Η τροφή μόλις και
επαρκούσε ώστε οι κρατούμενοι
να μην πεθαίνουν από υποσιτι-
σμό. Πολλοί εμφανίζουν εντερικά
Αριστερά: Ενα από τα κεντήματα που ο Κάσδαγλης ολοκλήρωσε στη διάρκεια της αιχμαλκωσίας του.
Δεξιά: Το κέντημα με το κωδικοποιημένο μήνυμα του Κάσδαγλη God Save the King και Fuck Hitler
προβλήματα. Στα αποχωρητήρια
και στα πλυσταριά η βρώμα ήταν
απερίγραπτη και δεν ήταν δυνατό
να ικανοποιηθούν οι ανάγκες όλων
των κρατουμένων. Ο αριθμός τους
ήταν υπερβολικός για τις εγκατα-
στάσεις που διέθετε το στρατόπεδο.
Οι ιατροί ανησυχούσαν ιδιαίτερα
για την υγεία των αιχμαλώτων που
είχαν έρθει από τη Θεσσαλονίκη.
Πολλοί έπασχαν από δυσεντερία.
Ο Κάσδαγλης πάντως, εκείνη την
περίοδο, δεν αντιμετώπιζε προβλή-
ματα υγείας και παρέμενε πάντα
αρκετά κοινωνικός. Διατηρούσε
καλές σχέσεις με τους συναδέλ-
φους του και εκτιμούσε ιδιαίτερα
το στρατηγό Καφφάτο. Είχε γίνει
μάλιστα και ο επίσημος διερμηνέας
του. Τότε, στο στρατόπεδο Olfag
VI-B, ο Αλέξης Κάσδαγλης με νήμα
από το πουλόβερ του Καφάττου
κέντησε το προκλητικό μήνυμα
«Fuck Hitler».
«Είμαι πάρα πολύ
κουρασμένος»
28 Φεβρουαρίου 1944
Εκμεταλλεύομαι την ευκαιρία
για να μετακινηθώ. Είναι σχεδόν
Μάρτιος του 1944, και δεν βλέπω
να τελειώνει ο πόλεμος τουλά-
χιστον για έναν ακόμη χρόνο. Η
εισβολή (απόβαση των συμμάχων
στη Γαλλία) που είναι κυρίως στο
μυαλό μας δεν έχει γίνει ακόμη
πραγματικότητα. Είμαι στον Πύρ-
γο Σπάνγκενμπεργκ, στο στρατό-
πεδο αιχμαλώτων Oflag IX-A/H,
περισσότερο από δύο χρόνια και
80 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
είμαι πολύ κουρασμένος από το
μέρος και από τους 190 ενοίκους
του, μολονότι ορισμένοι από αυ-
τούς θεωρώ ότι είναι ειλικρινείς
φίλοι.
Πράγματι, μετά από σχεδόν τρία
χρόνια αιχμαλωσίας στα γερμανικά
στρατόπεδα, τα σημάδια κόπωσης
και απογοήτευσης για τη μη λήξη
του πολέμου, την οποία θα ακο-
λουθούσε η απελευθέρωση, ο επα-
ναπατρισμός και η επιστροφή στην
κανονική ζωή, ήταν εμφανή στον
Αλέξη Κάσδαγλη. Στο νέο στρατό-
πεδο αιχμαλώτων είχε «μετοικήσει»
στις 15 Ιανουαρίου 1942. Το περι-
βάλλον, οικείο. Συνωστισμός στα
παραπήγματα, ελλιπής διατροφή,
ενίοτε προβλήματα με την παροχή
πόσιμου νερού και συνθήκες υγιει-
νής σχεδόν ανύπαρκτες. Το φθινό-
πωρο και το χειμώνα η κατάσταση
ήταν ακόμη πιο δύσκολη. Χαμηλές
θερμοκρασίες με λίγα ζεστά ρούχα
και κλινοσκεπάσματα, βροχή και
λάσπη παντού χωρίς τα κατάλληλα
παπούτσια. Και επιπλέον υπήρ-
χαν τα αντίποινα, ύστερα από κάθε
απόπειρα απόδρασης συγκρατουμέ-
νων, όπως ήταν η απαγόρευση της
αλληλογραφίας με το στενό οικο-
γενειακό περιβάλλον, οι τακτικοί
έλεγχοι στους χώρους διαβίωσης
των αιχμαλώτων, η μη παράδοση
των δεμάτων του Διεθνούς Ερυθρού
Σταυρού.
Ο Αλέξης Κάσδαγλης εθεωρείτο
«αυθεντία» στο κέντημα. «Σήμερα
παρέδωσα μαθήματα στον ταξίαρχο
‘Hντεν και στον ταξίαρχο Σόμερ-
σετ», γράφει στις 12 Φεβρουαρίου
1942. Εκτός από το κέντημα, οι
άλλες του ασχολίες ήταν η διδασκα-
λία της ελληνικής γλώσσας στους
Άγγλους και της αγγλικής στους
Έλληνες αιχμαλώτους, το κρίκετ, η
συντήρηση του γηπέδου του κρίκετ,
το διάβασμα και οι διερμηνείες για
λογαριασμό του στρατηγού Σόλωνα
Καφφάτου – «περιορισμένες είναι οι
ελπίδες ο στρατηγός να σταλεί πίσω
στην Ελλάδα». Εκτελούσε επίσης
χρέη διερμηνέα και για άλλους 12
έλληνες αξιωματικούς που είχαν
φθάσει στο στρατόπεδο – «χωρίς
κανένας να γνωρίζει, ακόμη και οι
ίδιοι οι Γερμανοί, γιατί οι έλληνες
αξιωματικοί βρίσκονται στη Γερμα-
νία». Ένας απ΄αυτούς, ο Θεοδοσιά-
δης από την Κρήτη, την 1η Ιουνίου
1942, παίρνει άδεια να φύγει από το
στρατόπεδο και, μέσω Βελιγραδίου,
να επαναπατρισθεί στην Ελλάδα.
Ο Κάσδαγλης βρίσκει την ευκαιρία
να του δώσει τρία σαπούνια και έξι
σοκολάτες και τον παρακαλεί να τα
παραδώσει στην αδελφή του στην
Αθήνα. Γράφει ο Κάσδαγλης στο
ημερολόγιο του:
Επειδή τώρα είναι σχεδόν ακρι-
βώς ένας χρόνος από τόπε που
με συνέλαβαν αιχμάλωτο, εδώ
που είμαι, στον Πύργο Σπάν-
γκενμπεργκ στη Γερμανία, προ-
τίθεμαι να γράψω, όσο είναι
δυνατό να θυμηθώ, αυτά που
συνέβησαν τις τελευταίες μέ-
ρες που ήμουν ελεύθερος και
τις πρώτες λίγες μέρες της
αιχμαλωσίας μου. Υπάρχουν
πολλοί λόγοι που αποφάσισα
να το κάνω αυτό. Κατ’ αρχάς,
τα επόμενα χρόνια μπορεί τα
γραφόμενα μου να ενδιαφέρουν
τα εγγόνια του Τόνι (υιός του
Αλέξη Κάσδαγλη) και, ακόμη,
ελπίζω ίσως να ενδιαφέρουν κι
αυτόν τον ίδιο. Μετά, γεγονότα
που κανείς τα θυμάται καλά, με
την πάροδο του χρόνου γίνο-
νται λιγότερο σαφή στη μνήμη
και, πριν η ψευδαίσθηση και η
φαντασία κυριαρχήσουν, θέλω
να καταγράψω τα πραγματικά
γεγονότα, μια ιστορία που κα-
νένας άλλος εκτός από μένα
μπορεί να γράψει.
Το καλοκαίρι του 1942 οι Γερμανοί
αποφάσισαν τη μεταφορά του στρα-
τηγού Καφφάτου κι άλλων πέντε ελ-
λήνων αξιωματικών στο Μπίμπεραχ
στη νότια Γερμανία. «O στρατηγός
Καφφάτος έφυγε στις 2.45 μ.μ. και
η εξέλιξη αυτή έχει ως αποτέλεσμα
να σπάσει ακόμη ένας κρίκος στην
αλυσίδα», γράφει χαρακτηριστικά
ο Κάσδαγλης. Ήταν δεκατέσσερις
μήνες μαζί στην αιχμαλωσία και ο
Αλέξης Κάσδαγλης μόνο μεγάλο
σεβασμό και αγάπη έτρεφε για τον
στρατηγό Σόλωνα Καφφάτο – «ο
οποίος ήταν ένας αληθινός στρα-
τιώτης».
«Είμαστε όλοι μας πολύ
αισιόδοξοι»
2 Μαρτίου 1944
Ο μέσος όρος της ηλικίας μας
είναι 40 ετών και οι Ούννοι (Γερ-
 μανοί) χωρίς αμφιβολία θα σκέ-
πτονται ότι δεν θα υπάρχει μεγάλη
πιθανότητα κανένας από εμάς που
είμαστε άνθρωποι κάποιας ηλικί-
ας να δραπετεύσει στη διαδρομή.
Στις 2 Μαρτίου 1944, ο Αλέξης
Κάσδαγλης μαζί με άλλους τρεις
αιχμαλώτους μεταφέρονται σιδηρο-
δρομικώς από το Σπάνγκενμπεργκ
στην πόλη Χανταμάρ (στρατόπεδο
Oflag XII-B), στο κρατίδιο της Εσ-
σης. Κοντά στην πόλη αυτή, κατά
την περίοδο 1941-1945, είχε δη-
μιουργηθεί ένα από τα κέντρα στα
οποία υλοποιήθηκε το πρόγραμμα
ευθανασίας των ναζί. Ο Κάσδαγλης
παρέμεινε στο νέο στρατόπεδο περί-
που ένα χρόνο, έως τις 21 Μαρτίου
1945. Όπως και στα άλλα στρατό-
πεδα αιχμαλώτων, κaι εδώ η τροφή
ήταν περιορισμένη – «το 56% της
μερίδας από γερμανικές πατάτες
δεν τρώγεται». Λαμβάνουν όμως οι
αιχμάλωτοι σε τακτά διαστήματα
πακέτα με τρόφιμα του Διεθνούς
Ερυθρού Σταυρού. Τον Αύγουστο
του 1944, μάλιστα, τα περισσότε-
ρα δέματα προέρχονται από την
Αργεντινή. Είχαν προηγηθεί η από-
βαση των συμμαχικών δυνάμεων
στη Νορμανδία στις 6 Ιουνίου και
η απόπειρα κατά της ζωής του Χίτ-
λερ στις 21 Ιουλίου. Ο Κάσδαγλης
αισιοδοξεί. Είχε αρχίσει να μαθαίνει
ισπανικά και καταφέρνει να πείσει
τους Γερμανούς να του εξετάσουν
τα δόντια. Μαθαίνει όμως ότι δεν
επρόκειτο να του κάνουν εγχείριση
κήλης. Παραμένει λοιπόν προσε-
κτικός και αποφεύγει την έντονη
σωματική άσκηση. Πληροφορεί-
ται, επίσης, ότι ο καλός του φίλος,
ο στρατηγός Καφφάτος, που είχε
αφεθεί ελεύθερος και είχε επιστρέ-
ψει στην Ελλάδα, μπόρεσε και ήρθε
σ’ έπαφή με τη μητέρα του, την
Αικατερίνη Κάσδαγλη. Τέλος, και
στην περιοχή του Χάνταμαρ, όλη
την περίοδο που ο Κάσδαγλης ήταν
αιχμάλωτος, οι από αέρος βομβαρ-
δισμοί των συμμάχων ήταν έντονοι.
Αυτή τη φορά βομβάρδιζαν κυρίως
τα αμερικανικά αεροσκάφη.
Η απελευθέρωση
27 Μαρτίου 1945
Μας είπαν σήμερα στις 11.45
ότι ο Γερμανός Διοικητής μας
παρέδωσε το στρατόπεδο και ότι
θεωρεί πως η Γερμανία έχει χάσει
τον πόλεμο. Οι φρουροί έχουν
αποσυρθεί και μας έχουν πει ότι
δεν είμαστε πλέον αιχμάλωτοι
πολέμου.
To απόγευμα της ίδιας μέρας, το
στρατόπεδο στο οποίο ήταν έγκλει-
στος ο Κάσδαγλης είχε περιέλθει
στον έλεγχο της 7ης Αμερικανικής
Μεραρχίας. Ο «ελληνοβρετανός»
ταγματάρχης, μετά 3 χρόνια και
10 μήνες αιχμαλωσίας, ήταν πλέον
ελεύθερος.
Πέντε μέρες πριν από την κα-
ταχώριση της 27ης Μαρτίου, οι
αιχμάλωτοι από το Χάνταμαρ είχαν
μεταφερθεί σε στρατόπεδο ξένων
εργατών στην κωμόπολη Λόλλαρ,
στην περιοχή Γκίσσεν, στο κρατίδιο
της Έσσης. Στη διαδρομή από το
Χάνταμαρ –«50 αιχμάλωτοι μέσα
σε φορτηγά να στεκόμαστε όρθιοι»–
η εικόνα που αντικρίζουν οι κρα-
τούμενοι από τις πόλεις απ’ όπου
περνούν τα φορτηγά είναι εικόνα
ερειπίων και καταστροφής. «Κάτω
από το φως του φεγγαριού ήταν
μια εικόνα ακόμη πιο άθλια – με
τις πυρκαγιές να εξακολουθούν να
μαίνονται», σημειώνει ο Κάσδαγλης.
Οι βομβαρδισμοί των συμμάχων,
ιδίως από τη μεριά των Αμερικανών,
ήταν σφοδροί. «Δεν έχουμε θύματα
αλλά οι βόμβες πέφτουν πολύ κο-
ντά ενώ τα πυροβόλα βάλλουν κατά
του σιδηροδρομικού σταθμού στο
Λόλλαρ που απέχει μόνο 500 με
600 γιάρδες από τα παραπήγματά
μας», γράφει ο Κάσδαγλης, που προ-
σθέτει: «Προσπαθούμε να κάνουμε
ό,τι καλύτερο μπορούμε κάτω από
αυτές τις συνθήκες. Για φαγητό οι
Γερμανοί μας έχουν δώσει ψωμί και
λουκάνικα». Ώς τις 29 Μαρτίου οι
αμερικανικές δυνάμεις είχαν κατορ-
θώσει να καταλάβουν το Γκίσσεν και
το Λόλλαρ. Γράφει στο ημερολόγιό
του ο Αλέξης Κάσδαγλης:
Απόψε είχαμε ζεστό φαγητό
στο κυλικείο του εργοστασίου,
σημαντική αλλαγή από το μπέρ-
δεμα με τα κονσερβοκούτια.
Αυτές τις μέρες η ζωή είναι
οπωσδήποτε όμορφη. Είμα-
στε ελεύθεροι και τίποτα δεν
θα μπορούσε να είναι καλύτερο.
Η φάλαγγα είχε 11 άρματα μά-
χης Σέρμαν που ήρθαν σ΄επαφή
μαζί μας. Στα παραπήγματα δεν
έχουμε βεβαίως φως και τρεχού-
μενο νερό. Το νερό πρέπει να
το φέρνουν σε βαρέλια. Είναι
πράγματι ένα απαίσιο μέρος.
Είμαστε όμως ελεύθεροι.
Επίλογος
Ο Αλέξης Κάσδαγλης επέστρεψε
στην Αγγλία στις 4 Απριλίου 1945.
Όταν έφθασε στο σπίτι όπου διέ-
μεναν η γυναίκα και ο υιός του, στο
χωριό Όκλει Γκριν, στη νοτιοανατο-
λική Αγγλία, από την πρώτη νύχτα
–όταν υποχρεώθηκε να κοιμηθεί γίνεται συνεταίρος στην εταιρεία
στο δωμάτιο για τους ξένους επι- χύτευσης πλαστικών υλών που είχε
σκέπτες– αντιλήφθηκε ότι κάποιος ιδρύσει ο νεότερος αδελφός του,
άλλος είχε πάρει τη θέση του στη Θεόδωρος Κάσδαγλης. Το 1958, ο
συζυγική κλίνη. Την επομένη νωρίς αγαπητός του φίλος, ο στρατηγός
το πρωί επέστρεψε στο Λονδίνο και Σόλων Καφφάτος, πεθαίνει στην
υπέβαλε αμέσως αίτηση στο υπουρ- Κρήτη. Μέχρι τότε ο Κάσδαγλης
γείο Πολέμου για μετάθεση στο τον είχε επισκεφθεί τουλάχιστον δύο
εξωτερικό. Παράλληλα, άρχισε τη φορές στο χωριό Σκινές στα Χανιά.
διαδικασία για την έκδοση διαζυγίου Τέσσερα χρόνια αργότερα, μετά το
με το αιτιολογικό της δικής του υπο- θάνατο του Καφφάτου, ο Αλέξης
τιθέμενης μοιχείας. Τον Σεπτέμβριο Κάσδαγλης πάει για διακοπές μαζί
του 1945, ο Κάσδαγλης επανέρχε- με την οικογένειά του στη Μύκονο.
ται στην Αθήνα, αυτή τη φορά ως Εκεί συναντά τον εξάδελφό του,
μέλος της Βρετανικής Στρατιωτι- Παύλο Γρυπάρη, που τον πείθει
κής Αποστολής. Εδώ γνωρίζει τη να αγοράσει ένα οικόπεδο με θέα
δεύτερη γυναίκα του, τη Γουέντι τον κόλπο της Μυκόνου. Σ΄αυτό το
Νίκολσον, στέλεχος της οργάνωσης κομμάτι γης κτίζει ένα μικρό εξοχικό
SOE (Σώμα Ειδικών Επιχειρήσε- σπίτι. Το 1965 αποφασίζει να πάρει
ων) στη διάρκεια του πολέμου. Τον σύνταξη και να αποχωρήσει από το
Ιανουάριο του 1947, ο Κάσδαγλης εργοστάσιο χύτευσης πλαστικών.
διορίζεται βρετανός πρόξενος στο Το 1969 οικογενειακώς επιστρέφει
Βόλο. Ένα χρόνο αργότερα, ο βα- στην Ελλάδα για να ζήσει τα επό-
σιλιάς Παύλος –«ο οποίος θέλει να μενα 10 χρόνια στην Αθήνα και τη
μας πάρει την Κύπρο»– του απονέ- Μύκονο. Πεθαίνει σε οίκο ευγηρίας
μει το χρυσό σταυρό του Βασιλικού στο Λονδίνο, όχι πολύ μακριά από
Τάγματος του Φοίνικα. Διατηρεί τη το διαμέρισμα όπου ζούσε η γυναίκα
θέση του προξένου περίπου τρία του, την 1η Δεκεμβρίου 1996. Ήταν
χρόνια και, το 1950, όταν έκλεισε 90 ετών. Την άνοιξη του 1997, η
το βρετανικό προξενείο στο Βόλο, Γουέντι μαζί με την κόρη του, Αλέ-
αναχωρεί από την Ελλάδα για να ξις, πήγαν στην Κρήτη –το νησί που
μετοικίσει και πάλι μαζί με τη γυ- ο Κάσδαγλης είχε αγαπήσει τόσο
ναίκα του και την κόρη του από τον πολύ– για να σκορπίσουν την τέφρα
δεύτερο γάμο του, την Αλέξις Πένυ του στην κοιλάδα που απλώνεται
Κάσδαγλη, στην Αγγλία. Το 1952 κάτω από το Παλάτι της Κνωσού. zx
Γιάννης Σαρηγιαννίδης
ΜΕΤΑΚΟΜΙΣΗ ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΜΕΤΑΚΟΜΙΣΗ
ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΜΕΤΑΚΟΜΙΣΗ
Στρατιές, άδειων, κουτιών, πολιορκούν, το διαμέρισμα
έξοδος, μηχανή του χρόνου, μέρες αλλιώτικες,
μέρες-ξεπακετάρισμα.
Κουτιά, όχι αυτά, άλλα που δε σφραγίστηκαν ακόμα,
κι όμως τόσες φορές
πρόβα η μνήμη: όσα προσπαθείς να θυμηθείς
συμβαίνουν τώρα.
Κάπου εκεί, ένας κρυφός, παρονομαστής. Γράμματα,
διάλογοι,
πλέον αισθάνεσαι, πως ήταν, από παλιά σειρά,
της τηλεόρασης.
Η ιστορία ωστόσο ήταν αληθινή μέχρι
που μετακόμισαν οι ήρωες. Έκτοτε,
κάθε φορά που μια ερώτηση μένει απροσδιόριστη,
σκέφτομαι εσένα.
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 81
 Οι δακτύλιοι της μνήμης
Από τη Μυρσίνη Γκανά

Δεν πρόκειται για νουβέλα, δεν είναι ένα μυθοπλαστικό αφήγημα, αν θέλουμε να το τοποθετήσουμε
σε ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος θα λέγαμε ότι αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της λεγόμενης Νέας
Δημοσιογραφίας, κείμενο που συνδυάζει τη ρητά δηλωμένα υποκειμενική ματιά και το προσωπικό
Άντζη Σαλταμπάση, βίωμα με τη δημοσιογραφική έρευνα και καταγραφή, πυκνό και πολυεπίπεδο, που δουλεύει μέσα
Μπερλίν, Πόλις, Αθήνα στον αναγνώστη για καιρό μετά την ανάγνωσή του. Βασικό συστατικό του πρώτου βιβλίου της Άντζης
2017, 112 σελ. Σαλταμπάση, η μνήμη, η διαχείρισή της, η διατήρηση και η απώλειά της, ηθελημένη ή μη.

Υ
πάρχουν άραγε στ’

Κωνσταντίνος Πίττας
αλήθεια πόλεις που
σε καλούν να κατα-
δυθείς στον εαυτό
σου και άλλες που σε
αποτρέπουν από μια τέτοια βουτιά
στα εσωτερικά ύδατα με τους αμέ-
τρητους υφάλους; Έχει να κάνει με
τον καιρό, την εξωστρέφεια που μια
πόλη μπορεί να εμπνέει ή, ίσως, με
μια διαρκή υπενθύμιση της ιστορίας
που σε εξωθεί να εξετάσεις και τη
δική σου αφήγηση αλλά και τη συνο-
λικότερη ιστορία μέσα στην οποία
κινείσαι και αναπνέεις; Και η κατα-
βύθιση στον εαυτό τι είναι; Η ανα-
ψηλάφηση της στενής, προσωπικής
μας ιστορίας που δεν λογαριάζει το
πλαίσιο το οποίο την περιβάλλει ή η
τοποθέτηση του υποκειμενικού εγώ
μας σε μια συγκεκριμένη στιγμή σε
ένα συγκεκριμένο πλέγμα συσχετι-
σμών και αναφορών που διαμορφώ-
νει την πραγματικότητά μας;
Στην περίπτωση του Μπερλίν της
Άντζης Σαλταμπάση και του Βερο-
λίνου, το βάρος που σηκώνει στους
ώμους της η πόλη θα μπορούσε να Κοιτάζοντας το Βερολίνο πίσω από το τείχος, λίγες ημέρες πριν από την κατάρρευσή του, στις 9 Νοεμβρίου 1989.
Φωτογραφία του Κωνσταντίνου Πϊττα.
αρκεί για να βάλει μπρος μια τέτοια
διεργασία, με την προϋπόθεση, νομί- στον αναγνώστη για καιρό μετά την τα ανατολικά». Αναπόφευκτη η ανα- άγνοια, μα πώς, αφού ο άνδρας
ζω, ότι φτάνει κανείς εκεί ως ξένος, με ανάγνωσή του. Βασικό συστατικό φορά στο Ολοκαύτωμα; Σίγουρα, σας είναι Έλληνας, υπάρχουν
ένα κεφάλι γεμάτο δανεικές αναμνή- του η μνήμη, η διαχείρισή της, η δι- από τη στιγμή που η συγγραφέας ζει Έλληνες Εβραίοι; Είναι κανονι-
σεις, που όσο τριγυρνάς στην πόλη ατήρηση και η απώλειά της, ηθελη- στο Βερολίνο και η προσωπική της κός ή αφομοιωμένος;
γίνονται σιγά σιγά δικές σου, όπως οι μένη ή μη. Αλλά και το αίσθημα του ζωή την κάνει πολύ συχνά να νιώθει
παιδικές φωτογραφίες στοιχειοθετούν εκτοπισμένου, του ανθρώπου που ότι είναι λάθος το ότι βρίσκεται εκεί. Πώς να μιλήσει όμως κανείς για το
το παρελθόν μας και πιστεύουμε ότι βρίσκεται εντός και εκτός γλώσσας, Ολοκαύτωμα; Αυτό είναι το ερώτη-
θυμόμαστε, ναι, με ακρίβεια, τις πε- πόλης, χώρας, προσωπικής και «αντι- Το έβλεπα στα βλέμματα, στις μα που επανέρχεται διαρκώς μετά
ριστάσεις και τα γεγονότα. κειμενικής» ιστορίας και παρατηρεί αντιδράσεις, όταν τα παιδιά έλε- το τέλος του πολέμου και οι απα-
υπό αυτή την ιδιαίτερη οπτική γωνία. γαν ότι πηγαίνουν στο εβραϊκό ντήσεις ποικίλλουν. Η συγγραφέας
Βίωμα και έρευνα Οι συσχετισμοί της Σαλταμπάση σχολείο, στο ανεπαίσθητο πάγω- δηλώνει όμως ότι δεν ενδιαφέρεται
Δεν πρόκειται για νουβέλα, δεν είναι ξεπηδούν αυτόματα, η επίσκεψη σε μα, στον τρόπο που έκαναν ένα να «πάρει μέρος σε αυτή την πορνο-
ένα μυθοπλαστικό αφήγημα, αν θέ- έναν Γερμανό ψυχίατρο που κατοικεί βήμα πίσω, στην ελαφριά ενό- γραφία», όπου κοιτάζει κανείς «με
λουμε να το τοποθετήσουμε σε ένα στο «πανέμορφο, καταπράσινο, πλού- χληση, γιατί η παρουσία μας τους δέος τα απομεινάρια της φρίκης, τα
συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος θα σιο, σκυλοβαρετό Γκρούνεβαλντ» δεν θύμιζε αναγκαστικά το παρελθόν, άδεια κρεματόρια, τα άδεια ρούχα,
λέγαμε ότι αποτελεί εξαιρετικό δείγμα μπορεί να μην της φέρει στο μυαλό η παρουσία μας ήταν μνήμη, κι τις άδειες βαλίτσες και τα ορφανά
της λεγόμενης Νέας Δημοσιογραφί- «τον ανατριχιαστικό σταθμό, από ύστερα το χαμόγελο, γιατί η πα- παπούτσια […] (για) να ανατριχι-
ας, κείμενο που συνδυάζει τη ρητά όπου, στις 18 Οκτωβρίου του 1941, ρουσία μας ήταν και άλλοθι ότι άσει με ευχαρίστηση που όλα αυτά
δηλωμένα υποκειμενική ματιά και το τρεις μήνες και δύο ημέρες πριν από η ζωή συνεχίζεται και ότι όλα συνέβησαν σε άλλους και τώρα μπο-
προσωπικό βίωμα με τη δημοσιογρα- τη σύσκεψη στη Βάνζεε για την “τε- μπορούν κάποια μέρα να ξεπε- ρεί να τα βλέπει σαν επισκέπτης».
φική έρευνα και καταγραφή, πυκνό λική λύση”, έφυγαν οι πρώτοι χίλιοι ραστούν. Και θύμωνα τόσο πολύ, Προτιμάει, πολύ επιτυχημένα, να
και πολυεπίπεδο, που δουλεύει μέσα διακόσιοι πενήντα ένας Εβραίοι για όταν ρωτούσαν με αφοπλιστική περιγράψει τις περιηγήσεις της στην

82 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

πόλη, τον εντοπισμό κτιρίων όπου
κάποτε έμεναν Εβραίοι που έφυγαν,
εκτοπίστηκαν, χάθηκαν. Αναζητά τα
ίχνη τους, άλλοτε τα βρίσκει, άλλοτε
όχι, όμως κατορθώνει να δώσει πρό-
σωπο, όνομα, υπόσταση στα θύματα,
δεν πρόκειται για μια άμορφη μάζα
έξι εκατομμυρίων, πρόκειται για την
Ίντιθ, για τα δύο παιδιά που πόζα-
ραν σε ένα βερολινέζικο μπαλκόνι,
για ανθρώπους, συγκεκριμένους, που
πρόλαβαν και έφυγαν μακριά ή κατά-
φεραν να γυρίσουν ή και που απλώς
χάθηκαν για πάντα τα ίχνη τους, τα
πέντε πιρούνια τους, τα έξι πιάτα
τους, το πάπλωμά τους.
Παρατηρώντας
Σε όλο το βιβλίο, πολύ σοφά, πολύ
αληθινά, η προσωπική αναζήτηση, η
καταβύθιση αυτή στον εαυτό, μέσω
των συνεδριών και των συζητήσεων
με τον γερμανό ψυχίατρό της, εκβάλ-
λει διαρκώς σε θέματα μεγαλύτερα,
στην ανάγκη καθορισμού μιας ηθικής
στάσης απέναντι στο «κακό», που
δεν είναι ούτε ξένο ούτε παράδοξο
ούτε ακατανόητο στην ανθρώπινη
φύση, επιστρέφει ξανά και ξανά, με
διαφορετική μορφή, ένταση, κλί-
μακα, αλλά βρίσκεται πάντα εκεί,
στους Γερμανούς που ψάχνουν μια
ευκαιρία να εκφράσουν έναν υπόγειο
αντισημιτισμό, στους Εβραίους που
εκμεταλλεύονται, με κάποιον τρόπο,
την αρρωστημένη σχέση τους με τη
γερμανική κοινωνία, στην Ελληνίδα
που κοροϊδεύει έναν Γερμανό υπενθυ-
μίζοντάς του το ναζιστικό παρελθόν,
στην ίδια την αφηγήτρια που νιώθει
την ανάγκη να φέρει σε δύσκολη θέση
το συνομιλητή της.
Δεν υπάρχει εδώ κάθαρση, δεν
υπάρχει ξεκαθάρισμα λογαριασμών
ούτε δικαίωση, το κείμενο τυλίγεται
γύρω από έναν σκελετό αμφιθυμίας,
αγάπης και ενόχλησης, θαυμασμού
και απογοήτευσης, μιας απόπειρας
συμφιλίωσης με την αντίφαση και τη
ματαίωση ως πυρηνικά συστατικά της
ύπαρξης, όπως λέει η ίδια η αφηγή-
τρια, επιστρέφοντας τελικά πάλι στην
προσωπική, κρυμμένη, καταβυθισμέ-
νη ιστορία όλων μας, όσων νιώθουμε
την ανάγκη για μια ζωή πιο ξεκάθαρη
αλλά ανακαλύπτουμε κάθε μέρα ότι
αναζητώντας την απλώς προσθέτουμε
επίπεδα πολυπλοκότητας, και ότι
ταυτόχρονα αυτός είναι ο μοναδικός
τρόπος αντιμετώπισης του Κακού,
η αναγνώριση της ύπαρξής του ως
αναπόσπαστο στοιχείο της φύσης
μας, ώστε να μην μπορούμε να το αρ-
νηθούμε όταν το δούμε μπροστά μας.
Ο ιδιότυπος αυτός εσωτερικός
μονόλογος, που θέτει διαρκώς ερω-
τήματα, είναι γραμμένος έτσι που να
δημιουργεί μία δίνη, ο αναγνώστης
αρχίζει να στροβιλίζεται, ανεπαίσθητα
στην αρχή, κι έπειτα λαχανιασμένα μα
χωρίς κόπο, χωρίς ζάλη, για να νιώσει
πόσο τραντάχτηκε μόνο φτάνοντας
στο τέλος. Το επίτευγμα της Άντζης
Σαλταμπάση είναι ότι δημιουργεί ένα
ουσιαστικά στοχαστικό κείμενο, χωρίς
να καταφεύγει σε συγκινησιακές ευ-
κολίες και άτοπους λυρισμούς. Η συ-
γκίνηση έρχεται μέσω της ειλικρίνειας
και της απουσίας κάθε εκζήτησης,
που σε κάνει να ξεκινάς έναν διάλογο
με την συγγραφέα, να αναλογίζεσαι
κι εσύ, ξανά, τα όσα λέγονται, και
να θέλεις να βρεθείς μαζί της σε ένα
μπαρ για να τα συζητήσετε.
Ζήσαμε και ευτυχισμένα
Οι λίγες τελευταίες σελίδες, το δεύ-
τερο κεφάλαιο του βιβλίου, «Το νησί
των Παγωνιών», είναι ένα δεξιοτε-
χνικό κλείσιμο, απολύτως πιστό στο
πνεύμα που διατρέχει όλο το προη-
γούμενο κείμενο. Μια υπέροχη μέρα,
φωτεινή, γλυκιά, σε έναν τόπο επίσης
φορτωμένο με ιστορία, μοιάζει με
απόλυτη εικόνα αισιοδοξίας, μπορεί
να σε κάνει προς στιγμήν να σκεφτείς
ότι όλα έχουν περάσει, έχουν τελειώ-
σει, ζούμε ευτυχισμένα. Κι όμως η
εκδρομή φωτίζεται από τις ακτίνες
μιας μελλοντικής νοσταλγίας, μετα-
τρέπεται σε ξεθωριασμένες βινιέτες,
ανασύρει τις διάσπαρτες στο κείμενο
αναφορές στα οικογενειακά φιλμάκια
και τις φωτογραφίες μιας χαρούμενης
εποχής πριν την καταστροφή, και
ίσως η ουσία όλη της ζωής μας να
βρίσκεται εκεί, να μπορούμε να πούμε:
«Ζήσαμε ΚΑΙ ευτυχισμένα». zx

φυσικά μόνο
Δεν φωτογράφιζα
ν εποχή στην
γυναίκες εκείνη τη
ίκες έβλεπα
Αθήνα. Αλλά γυνα
μουν, αυτές
όπου και να βρισκό
ενδιέφεραν.
πρόσεχα, αυτές με
τους μ’ ενδι-
Η εσωτερικότητά
νιση, το πώς
έφερε, όχι η εμφά
είχαν μέσα
έβγαζαν αυτό που
τους, που
τους στο πρόσωπό διαβάσει
το
για όποιον ήθελε να
βλ ίο . Και μέσα
ήταν ανοιχτό βι
έβ λεπα και
από τις γυναίκες
ή, την κοινω-
τους άντρες, τη ζω
να κοιτούσα
νία της εποχής, σαν
κό πιο. Η πα-
μέσα σε καλειδοσ ς εκφρα-
λη
ρατήρηση της μεγά ναικείου
γυ
στικής γκάμας του ικός τρό-
ιδαν
προσώπου είναι ο
ανθρώπινα,
πος για να δεις τα
ίρα.
την ανθρώπινη μο

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ
Το νέο λεύκωμα του Κωνσταντίνου Πίττα

Αθήνα, πόλη των γυναικών Διατίθεται από τα κεντρικά βιβλιοπωλεία και το

site του φωτογράφου – www.cpittas.com.
Κεντρική διάθεση 6944869879 και Αχ. Σίμος.

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 83


Δημήτρης Φύσσας, Μουσείο
Λαογραφίας. Επιστολική
νουβέλα, Βιβλιοπωλείον της
Εστίας, Αθήνα 2017,
100 σελ.
Σ
το νέο βιβλίο του, ο
συγγραφέας αναμε-
τράται μ’ ένα τερά-
στιο φιλοσοφικό, κοι-
νωνικό και ιστορικό
θέμα. Τη σχέση ιδεών και κοινω-
νίας, καθώς και αν, πώς και πόσο
επηρεάστηκε η οργάνωσή της από
διάφορα κινήματα που επεδίωξαν
την αλλαγή της προς μια πιο δί-
καιη κατεύθυνση. Λόγω του με-
γέθους του θέματος είναι δύσκο-
λη, αν όχι αδύνατη, η εμβάθυνση
μέσα σε μία νουβέλα. Ο Φύσσας
όμως καταφέρνει να ξεπεράσει,
εν μέρει. αυτόν τον περιορισμό
με την τεχνική της αντιπαράθε-
σης, που φαίνεται ν’ αγαπά και
να ξέρει καλά, καθώς και με τη
χρήση τριών αφηγηματικών νη-
μάτων που το ένα τροφοδοτεί και
νοηματοδοτεί το άλλο. Η νουβέλα
δεν δίνει φυσικά λύσεις αλλά ερε-
θίζει τη σκέψη του αναγνώστη και
ανοίγει τη συζήτηση γύρω από τα
θέματα αυτά.
Μέσα από τις επιστολές μαθαί-
νουμε ότι ο Λέων μεταβαίνει στο
χωριό για να μπορέσει να εργαστεί
απερίσπαστος πάνω σ’ έναν πολύ-
πτυχο πίνακα που του παράγγειλε
κάποιος ανώνυμος, μέσω του δικη-
γόρου του. Τίτλος του πίνακα είναι
«Ο Μυστικός Δείπνος του Κοινοτι-
σμού». Έχει ως πρότυπο τον Μυ-
στικό Δείπνο του Ντα Βίντσι, μόνο
που τον Χριστό δεν πλαισιώνουν
οι μαθητές του, αλλά 22 πρόσωπα
που προσδιόρισε ο παραγγέλλων.
Όλοι άνδρες, αγωνιστές, «άγιοι» του
κοινοτισμού. Η καλοπληρωμένη πα-
ραγγελία του πίνακα γίνεται για να
γιορταστούν τα 100 χρόνια από την
Οκτωβριανή Επανάσταση. Ο Λέων
δουλεύει στο Σδράλι τις σπουδές
των προσώπων, ενώ τον πίνακα θα
ολοκληρώσει στην επιστροφή του.
Παράλληλα με την κάθε σπουδή
γράφεται και η αντίστοιχα ονομα-
τισμένη επιστολή.
84 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Ο Έσδρας είναι ακόμη εδώ
Από τον Λάκη Δόλγερα
Η νουβέλα Μουσείο Λαογραφίας του Δημήτρη Φύσσα συγκροτείται από 23 επιστολές που γράφονται
και αποστέλλονται από ένα φανταστικό χωριό, το Σδράλι, το οποίο, σύμφωνα με τον συγγραφέα,
«δεν βρίσκεται πουθενά. […] Ωστόσο χώρες, πόλεις, γειτονιές, χωριά, σπίτια και διαμερίσματα σαν
το Σδράλι υπάρχουν παντού». Τις στέλνει ο ζωγράφος Λέων στην πρώην αγαπημένη του Μάρθα,
δίχως ποτέ να λαμβάνει απάντηση, παρ’ όλο που εκλιπαρεί γι’ αυτό. Οι 21 πρώτες επιστολές είναι
χρονολογημένες από την 1η Αυγούστου μέχρι την 21η Σεπτεμβρίου 2015, ενώ οι δύο τελευταίες
είναι αχρονολόγητες.
Ο Δημήτρης Φύσσας.
Στο Σδράλι δεν υπάρχουν μέσα
επικοινωνίας, μόνο ένα ταχυδρομικό
κουτί στο καφενείο. Ούτε δίκτυο
νερού, ηλεκτρικού, ίντερνετ και,
φυσικά, ούτε άλλα σύγχρονα τε-
χνολογικά μέσα. Τα πάντα είναι
ακίνητα όπως πολλούς αιώνες πριν.
Η παραγωγή γίνεται με τα βασικά
αρχέγονα εργαλεία, το αλέτρι, το
δρεπάνι, τον νερόμυλο. Οι σχέσεις
είναι καθορισμένες από πατροπα-
ράδοτες συνήθειες και άγραφους
νόμους.
Τρία αφηγηματικά νήματα
Όπως προαναφέρθηκε, τρία αφη-
γηματικά νήματα εκτυλίσσονται.
Το άμεσο και προφανές αφορά τα
πρόσωπα των σπουδών και αποτε-
λεί κραυγαλέα και κάπως παρδαλή
αόριστο όρο: κοινοτιστές (κοινω-
Τhe Russian Orthodox Church
νικούς μηχανικούς θα τους έλεγε
ο Καρλ Πόπερ). Κάθε επιστολή
ξεκινάει μ’ ένα μότο που δεν έχει
φανερή σχέση με το αντίστοιχο
πρόσωπο, αλλά ούτε και με το συ-
νολικό περιεχόμενο, δανεισμένο από
πολύ διαφορετικά πρόσωπα (όπως
Ιούλιος Βερν, Ζωρζ Σιμενόν, Νικό-
λας Άσιμος, Τζωρζ Όργουελ, Άκης
Πάνου, Χ.Λ. Μπόρχες, Ζαχαρίας
Παπαντωνίου, Γιώργος Σεφέρης),
ενώ μικρό μέρος αφιερώνεται στο
πρόσωπο αναφοράς.
Στο δεύτερο νήμα που αφορά
την κοινωνία του Σδράλι, δίνεται
μεγαλύτερη προσοχή. Χτίζεται σιγά
σιγά, χαμηλόφωνα, με τη χρήση
επαναλήψεων και κοινοτοπιών που
είναι συνήθεις στα γράμματα των
ανθρώπων. Μοιάζει μ’ ένα αργό
ανηφορικό σπειροειδές που σκο-
πό έχει να χαλαρώσει, να κοιμίσει
θα έλεγα, τον αναγνώστη, ώστε η
ανατροπή του τέλους να είναι πιο
έντονη και καταλυτική. Το Σδράλι
παρουσιάζεται αρχικά θετικά και
εξιδανικευμένα. Ενθουσιασμένος ο
Λέων γράφει στη Μάρθα λεπτομέ-
αγιογραφία των 23 κοινοτιστών. Η ρειες της καθημερινής ζωής, χρησι-
αφήγηση αυτή μοιάζει με την κα- μοποιώντας νοσταλγικές αναφορές
τασκευή των πορτραίτων. Πρώτος για την ελληνική παραδοσιακή
από αριστερά ο Αριστόνικος (διεκδί- κοινότητα, καθώς και τις φυσικές,
κησε τις ελληνιστικές πολιτείες των ηθικές και αρμονικές σχέσεις των
παραλίων της Μικρασίας από τους ανθρώπων. Τα ζητήματα εξουσίας
Ρωμαίους με μια στρατιά δούλων ή της λήψης των αποφάσεων είναι
και απόρων), στο μέσον ο Χριστός λυμένα. Το χωριό διοικείται από
και τελευταίος δεξιά ο σημερινός μία αριστίνδην άρχουσα τάξη την
Κορεάτης δικτάτορας Κιμ Γιονκ οποία αποτελούν ο παπάς, ο αστυ-
Ουν. Ενδιάμεσα βρίσκονται πρόσω- νόμος, ο καφετζής, ο μπακάλης,
πα από επαναστάσεις, εξεγέρσεις, ο γελαδάρης, ο σιδεράς και άλλοι
κινήματα, κομμούνες (Μπαμπέφ, επαγγελματίες, ενώ την ευρύτερη
Μπλανκί, Μαρξ, Λένιν, Λίμπκνεχτ, κοινωνία αποτελούν οι γεωργοί. Οι
Ντουρούτι, Βελουχιώτης, Γκεβάρα, αναφορές είναι παρόμοιες με αυτές
αλλά και ο Γούντι Γκάρθι και άλλοι), που γίνονται όλο πιο συχνά στα
που δεν ανήκουν σ’ ένα ενιαίο ιδεο- δύσκολα χρόνια της τωρινής κρίσης.
λογικό ρεύμα. Κοινό τους γνώρισμα Δεν είναι τυχαίο που ο συγγραφέ-
είναι ότι επεδίωξαν ν’ αλλάξουν την ας ονομάζει το βιβλίο του Μουσείο
κοινωνία σύμφωνα με τις ιδέες τους. Λαογραφίας. Όπως δεν είναι τυχαίο
Ο συγγραφέας τούς προσδίδει τον ότι σχεδόν σε κάθε χωριό και πόλη
της ελληνικής επαρχίας έχει δη-
μιουργηθεί Λαογραφικό Μουσείο
που θεωρεί ως μοναδικά εκθέματα,
πανομοιότυπα δικράνια, πινακωτές,
αργαλειούς, αλέτρια και ελκάνες,
σύμβολα της εξιδανικευμένης κλει-
στής προνεωτερικής κοινωνίας.
Εναντίον του
διαφορετικού
Σιγά σιγά η αρχική θετική εικόνα
του ζωγράφου υφίσταται ρήγματα.
Ο συγγραφέας σιγά σιγά αφαιρεί τα
πέπλα της εξιδανίκευσης, καθώς ο
ήρωάς του παρατηρεί κάποια «πα-
ράξενα» πράγματα: το ρόλο που
επιφυλάσσει η κοινωνία στις γυναί-
κες («Οι γυναίκες εδώ είναι για τη
δόξα των αντρών. Δεν είναι ακρι-
βώς κατώτερες. Ο Θεός όμως τις
έφτιαξε πλάσματα άλλης τάξης...»,
λέει ο ξενοδόχος στον ζωγράφο), το
μυστήριο του απρόσιτου κι εχθρικού
μυλωνά, τη σύσταση του πρόεδρου
να μη φοράει αμάνικες μπλούζες
γιατί σκανδαλίζει, την απρόσιτη
ρεματιά και τα πουλιά που τρώνε
ψοφίμια στο βάθος της, τους σκε-
λετούς γυναικών και το πρόσφατο
πτώμα, το χτυπημένο κορίτσι και,
τέλος, την επιμονή του παπά να
τον μυήσει στο βιβλίο Έσδρας1 της
Παλαιάς Διαθήκης, που αποτελεί τη
βασική πίστη των κατοίκων.
Η οριστική ανατροπή της θετικής
οπτικής για την παραδοσιακή κοι-
νωνία του χωριού γίνεται στο τέλος,
στις δύο αχρονολόγητες, επιστολές.
Στην «22. Μπερλινγκουέρ», γίνεται
αντιληπτό ότι όλο το κοινωνικό οι-
κοδόμημα στο Σδράλι στηρίζεται
στη θυσία των διαφορετικών γυ-
ναικών (στην σκηνή που παρακο-
λουθεί ο ζωγράφος, η συγκεκριμένη
χαρακτηρίζεται μάγισσα επειδή
είναι κοκκινομάλλα με φακίδες),
που ρίχνονται στη χαράδρα, στα
όρνεα. Έντρομος από αυτή την
ανακάλυψη, ο Λέων προσπαθεί να
διαφύγει. Το τραγικό τέλος έρχε-
ται στην επιστολή «23. Κιμ Γιονγκ
Ουν», γραμμένη την ώρα που εί-
ναι παγιδευμένος και τον πλησιάζει
η καταστροφή και ο αφανισμός.
Ούτε η δική του ετερότητα είναι
ανεκτή. Ο πληθυσμός του Σδράλι
με μπαλτάδες και τσεκούρια σπάει
την πόρτα για να εισβάλει στο δω-
μάτιό του…
Τα δύο πρώτα αφηγηματικά νή-
ματα παρουσιάζονται σ’ ένα αδρό
κοντράστ, δεν συνδέονται άμεσα,
ούτε υπονοείται κάποια γενεσιουρ-
γός σχέση ή συγκεκριμένη αλληλεπί-
δραση του ενός κοινοτικού τρόπου
με τους άλλους. Μόνο στην επιστο-
λή «6. Μπλανκί» γίνεται αντιπαρά-
θεση της αθεΐας και της εχθρότητας
του Μπλανκί για τον χριστιανισμό
με το βιβλίο Έσδρας.
Το τρίτο νήμα που συνδέει και
ερμηνεύει τα δύο προηγούμενα
περιγράφει την αδυναμία να επι-
κοινωνήσει ο άνδρας με τη γυναί-
κα και να συγκροτηθεί κοινωνία με
ισότιμα τα δύο φύλα· φανερή από
την μονότονα επαναλαμβανόμενη
έκκληση του ζωγράφου προς την
πρώην αγαπημένη του να απαντήσει
στις επιστολές του, τις εκκλήσεις
για αναβίωση της σχέσης σε νέα
βάση, την απαίτηση για σεβασμό και
αναγνώριση των απόψεων και της
αξίας του, καθώς και από την επί-
κληση της οικονομικής του δύναμης
για να την πείσει να συναινέσει. Ο
Λέων γράφει χαρακτηριστικά στην
επιστολή «4.Όουεν»,
[…] είμαι σίγουρος πως όταν
ο πελάτης δείξει τον πίνακα
θα ξαναρχίσουν οι παραγγελίες
βροχή. Κρίση ξεκρίση, αν ξανα-
γίνω της μόδας θα βγάλω πολλά
λεφτά. Σκέψου τα λοιπόν και
μη μου μιλάς όπως μου μιλούσες
[…] Εγώ θέλω να είμαστε μαζί,
αλλά θέλω και να με σέβεσαι.
Όσο όμορφη και να είσαι, θέλω
να με σέβεσαι. Αυτό το απαι-
τώ από σένα σαν άντρας, είναι
όρος αν θες να είμαστε μαζί.
Ο Φύσσας θεωρεί τη σχέση άν-
δρα-γυναίκας ουσιαστική για την
οικοδόμηση μιας ανοιχτής δημο-
κρατικής κοινωνίας. Κλειδί λοιπόν
για την κατανόηση της σχέσης του
αρχέγονου θρησκευτικού κοινοτι-
σμού με τα διαχρονικά κινήματα
που εκπροσωπούν τα 22 πρόσωπα
στον μυστικό δείπνο γύρω από το
Χριστό, είναι το τρίτο νήμα της
αφήγησης. Η αποτυχία της σχέσης
του άνδρα και της γυναίκας κρίνει
τις προσπάθειες των «κοινωνικών
μηχανικών» για αλλαγή της κοι-
νωνίας. Ο αρχέγονος κοινοτιστής
Έσδρας, που έχτισε μία θεοκρατική
κοινωνία πάνω στην αποπομπή των
«μιαρών» γυναικών και των παιδιών
τους, είναι νικητής και ακόμη πα-
ρών στην ελληνική κοινωνία (το
ίδιο το χωριό το ονομάζει ο Φύσσας
Σδράλι, λέξη σαφώς παραγόμενη
από το Έσδρας). Οι αντιλήψεις
του προσδιορίζουν πράξεις, συμπε-
ριφορές, τοποθετούν τη γυναίκα σε
υποδεέστερη θέση «για τη δόξα των
ανδρών», απαιτούν την «καθαρότη-
τά» της και δεν ανέχονται ξένους και
ετερότητες. Τα διαδοχικά κινήματα
των κοινοτιστών, όταν δεν οδήγη-
σαν σε ολοκληρωτικές κοινωνίες,
έμειναν, στην καλύτερη περίπτωση,
απλά φαντάσματα, δεν μπόρεσαν
να ανατρέψουν τον πυρήνα αυτής
της αντίληψης, που παραμένει κάτω
από στρώματα συνηθειών και συ-
μπεριφορών άγραφος νόμος, βαθιά
ριζωμένος. Αυτός ο παραδοσιακός
κοινοτισμός αποτελεί για κάποιους
διαχρονικό υπόβαθρο του ελληνι-
σμού (Ο Νικόλας Σεβαστάκης τον
ονομάζει εθνορομαντισμό2), και
άρα βάση μιας νέας εθνικιστικής
πρότασης για το ξεπέρασμα της
πολλαπλής μας κρίσης.
Η νουβέλα παρεμβαίνει καίρια
σ’ αυτή τη συζήτηση για να μας
θυμίσει τη θυσιαστική συνιστώσα
αυτής της αντίληψης όσον αφορά
τις γυναίκες, τους ξένους και τους
διαφορετικούς. Ο Φύσσας από την
αρχή έχει δηλώσει: «χώρες, πόλεις,
γειτονιές, χωριά, σπίτια και διαμε-
ρίσματα σαν το Σδράλι υπάρχουν
παντού». zx
1. Το Α’ Έσδρας ή Ιερεύς είναι ένα από
τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης που
αποδέχεται μόνο η Ορθόδοξη Εκκλη-
σία, ενώ εξαιρείται από τον κανόνα
της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και
των εκκλησιών της Μεταρρύθμισης.
Κατατάσσεται στα «Ιστορικά Βιβλία»
της Παλαιάς Διαθήκης. Συγκαταλέ-
γεται στα λεγόμενα Δευτεροκανονικά
βιβλία. Περιλαμβάνει την επιστροφή
των Εβραίων από την αιχμαλωσία των
Περσών, που κατά τη διάρκειά της
οι Ισραηλίτες «μολύνθηκαν» από γά-
μους με αλλοεθνείς γυναίκες, καθώς
και την αποπομπή των ίδιων και των
παιδιών τους. Παραθέτω το σχετικό
απόσπασμα:
Όταν έγιναν και ετελείωσαν όλα
αυτά, προσήλθον εις εμέ οι αρχηγοί του
λαού και μου είπαν “ούτε το έθνος των
Ισραηλιτών, ούτε οι άρχοντες, ούτε οι
ιερείς και οι Λευίται εχωρίσθησαν αυτό
τους ξένους λαούς της χώρας και από
τα αμαρτωλά μιάσματα αυτών, από
τους Χαναναίους, τους Χετταίους, τους
Φερεζαίους, τους Ιεδουσαίους, τους
Μωαβίτας, τους Αιγυπτίους και τους
Ιδουμαίους. Διότι.ήλθον εις γάμον με
τας θυγατέρας αυτών, με τας οποίας και
συγκατώκησαν και αυτοί και τα παιδιά
των και έτσι το άγιον σπέρμα του Ισρα-
ήλ, ανεμίχθη και εμολύνθη με τα ξένα
έθνη της γης. Και αυτοί ακόμη οι αρχη-
γοί και οι επίσημοι άνδρες του Ισραήλ
συμμετείχον εις την ανομίαν αυτήν εξ
αρχής”. Μολις ήκουσα αυτά, έσχισα
τα ιμάτιά μου και αυτήν την ιερατικήν
μου στολήν, απέσπασα τας τρίχας της
κεφαλής και του πώγωνός μου και εκά-
θισα σκεπτικός και περίλυπος[…] Διά
τούτο ενόρκως θα υποσχεθώμεν ενώ-
πιον του Κυρίου να εκδιώξωμεν όλας
τας γυναίκας, τας οποίας επήραμεν από
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 85
τους ξένους λαούς, όπως επίσης και
τα παιδιά τα οποία εγεννήθησαν από
αυτάς, όπως συ θέλεις. Αυτό θα κάμουν
όλοι οι Ισραηλίται, οι οποίοι υπακούουν
στον νόμον του Κυρίου […] “Οσοι δε
από τους Ισραηλίτας δεν θελήσουν
να συμμορφωθούν εντός δύο η τριών
ημερών προς την απόφασιν αυτήν των
προϊσταμένων πρεσβυτέρων του λαού,
θα χωρισθούν από τους άλλους Ισραη-
λίτας, που επανήλθον από την αιχμα-
λωσίας των, θα αναθεματισθούν δε και
τα κτήνη των”[…] ο Έσδρας εγερθείς
είπε προς αυτούς· “σεις κατεπατήσατε
τον νόμον του Θεού και ελάβατε ως
συζύγους σας γυναίκας αλλοεθνείς και
έτσι προσεθέσατε αμαρτίας εις τας
αμαρτίας του Ισραήλ […]. Ολόκλη-
ρον δε το πλήθος εκείνο εφώναξε με
μεγάλην φωνήν και είπεν· “όπως είπες,
έτσι και θα κάμωμεν”… Πηγή: http://
users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/
Esdras_A’/Esdras_A’_kef.8-9.htm
2. «Εδώ και κάποια χρόνια έχω ανα-
φερθεί στον εθνορομαντισμό. Δεν εί-
ναι καθόλου το ίδιο πράγμα με τον
πολιτικό λαϊκισμό, ούτε καν με τον
μπανάλ εθνικισμό και το κοινόχρηστο
μοτίβο «πρώτα η Ελλάδα». Στον εθνο-
ρομαντισμό αφετηρία είναι πάντα μια
μεταφυσική και μια ανθρωπολογία του
ελληνισμού: η ιδέα ότι η Ελλάδα (ως
χώρα-πολιτεία) είναι κάτι πολύ πιο
πενιχρό από έναν ελληνισμό που έχει
μια οικουμενική διάσταση, μια άπειρη
διάσταση. Ο εθνορομαντισμός μιλάει
κυρίως για τον πολιτισμό της ψυχής, και
μάλιστα της λαϊκής ψυχής. Καταφεύγει
όμως σε ένα τέχνασμα, σε μια ευφυή
αντιστροφή. Ακούμε ότι, ναι, είμαστε
μια φτωχή χώρα, ένας τόπος της μικρής
κλίμακας, περιορισμένος γεωγραφικά,
και δεν έχουμε πολλούς πόρους. Αλλά
(προστίθεται αμέσως μετά) αυτή είναι,
εν τέλει, η δική μας αρχοντιά. Το δι-
κό μας μεγαλείο είναι αυτή η πενία.
Η φτώχεια μας μπορεί, μάλιστα, να
βιωθεί ως πλούτος, ως ηθική υπεροχή
ενός ήθους απέναντι στην υπερκατα-
ναλωτική δυτική φτήνια. Κάπως έτσι
το ίδιο σχήμα μιας ακεραιότητας που
βρίσκεται υπό διωγμό κολακεύει τη
διανοητική αδράνεια και τις πολιτικές
ουτοπίες επί του πρακτέου. Διανοού-
μενοι και ποιητές με συντηρητικές
αλλά και αριστερές, πατριωτικές και
αντιευρωπαϊκές ευαισθησίες πιάνονται
από αυτά τα μοτίβα και τα συντηρούν
και, κυρίως, τα πολιτικοποιούν. Τα
μετατρέπουν δηλαδή σε «οράματα»
ενός φτηνού οικονομικού εθνικισμού,
ανατρέχοντας πάλι στην ιδέα της Ελλά-
δας ως Ανατολής, ως πολιτισμού ξένου
προς την δυτική έννοια του ατόμου».
Συνέντευξη στον Γιάννη Πανταζόπου-
λο, Πηγή: http://www.lifo.gr/articles/
book_articles/143362

Το χειρόγραφο. Μικρού
μήκους ταινία της
Εύας Στεφανή, που
παρουσιάστηκε στην Αθήνα,
στην Documenta14
Ε
να κορίτσι, η Μόλυ,
ξεκινά για μια περι-
πλάνηση στην πόλη
την ημέρα μιας εθνικής
γιορτής. Φορά μάσκα
και αναπνευστήρα που έχει πάντα
μαζί της στην τσάντα της, καθώς
κι ένα σωσίβιο. Όπως στις ται-
νίες του βωβού κινηματογράφου,
μεσολαβούν πλάνα στα οποία
διαβάζουμε λιγόλογα σχόλια τα
οποία εξηγούν πού βρίσκεται και
τι βλέπει. Η μείξη κειμένου και
εικόνων δίνει στη διαδρομή τής
Μόλυ την ποιητική ύφανση του
αποσπάσματος.
Η περιπλάνηση της Μόλυ
Κινηματογραφούνται από κάμερα
μέσα από ένα αυτοκίνητο άλλα
αυτοκίνητα, άδειες στοές, βιτρί-
νες με κινητά. Ο φακός στρέφεται
σε λουλούδια ψεύτικα, μεγάλες
κίτρινες ζέρμπερες και μωβ τρι-
αντάφυλλα. Από τα κείμενα που
παρεμβάλλονται μαθαίνουμε ότι
η Μόλυ κατεβαίνει την οδό Ιπ-
ποκράτους, μετρά κολόνες –που
ανακαλούν τους κίονες των αρ-
χαιοπρεπών κτιρίων της Πανε-
πιστημίου ή τα φανάρια–, τρώει
χαρτιά, μεταμορφώνεται σε σκύλο
και περιφέρεται στους δρόμους
τη νύχτα. Το παρόν δηλώνεται
τους εκκωφαντικούς θορύβους που
πολιορκούν την πόλη, που είναι
σαν σε κατάσταση μάχης, όχι με
ενδιαιτήματα ανθρώπων αλλά με
υλικά έτοιμα για κατεδάφιση.
Είναι ημέρα εθνικής γιορτής. Η
περιπλάνηση της Μόλυ γίνεται
περιπλάνηση στην ιστορία, καθώς
παρεμβάλλονται σκηνές από παλιά
επίκαιρα: στρατιώτες σε παρέλαση
ή σε ασκήσεις. Τα καλλιτεχνικά
δρώμενα στους δρόμους προέρχο-
νται επίσης από αρχειακό υλικό:
ηθοποιοί με αρχαιοπρεπή αμφίεση,
χλαμύδες, περικεφαλαίες, παίζουν
86 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Όχι στις σκλαβιές
της καθημερινότητας
Από τη Φραγκισκη Αμπατζοπουλου
Η ταινία Χειρόγραφο, που παρουσίασε η Εύα Στεφανή στο Ωδείο Αθηνών, στο πλαίσιο της Docu-
menta14, είναι ένα ιδιόμορφο κράμα «ταινίας πόλης» και «road movie, Σε μία ταινία μόλις δώδεκα
λεπτών, η Εύα Στεφανή μας οδηγεί στους δρόμους της πόλης με οδοδείκτες τη μνήμη, τις ατραπούς της
φαντασίας, τα ομιχλώδη εσωτερικά τοπία, τις σκοτεινές στοές του εφιάλτη.
αρχαία τραγωδία. Σε ένα διάδρο-
μο που θυμίζει φτηνό ξενοδοχείο
ή παρασκήνια παλιού θεάτρου οι
πόρτες γράφουν επάνω ονόματα
όπως «Λεωνίδας», «Ξέρξης». Μια
πόρτα ανοίγει. Είναι ένα δωμάτιο
ξενοδοχείου με ένα διπλό κρεβάτι
σκεπασμένο με φτηνή κουβέρτα, ένα
λαβομάνο – δωμάτιο από αυτά που
στεγάζουν ανθρώπους πεινασμένους
για αγάπη. Έξω από το παράθυρο
συνεχίζεται η παρέλαση της εθνικής
εορτής κι ένα γυναικείο πρόσωπο
κοιτάζει καθώς πέφτουν εικόνες
από επίσημους με ημίψηλα σε μια
εξέδρα, κι ένα πολεμικό πλοίο που
βουλιάζει.
Η ροή των εικόνων της πόλης από
το αυτοκίνητο, τα παλιά ντοκμαντέρ
από τον πόλεμο, η Ακρόπολη, το
βυθιζόμενο πολεμικό πλοίο, οι βιτρί-
νες των καταστημάτων, τα παιδικά
παιγνίδια, τα ψεύτικα λουλούδια, οι
πλαστικές σακούλες γίνονται η αθέ-
ατη πλευρά της πραγματικότητας
καθώς συνυπάρχουν με τις σκηνές
από τα παιδιά που παίζουν σε μια
αυλή. Οι εικόνες γίνονται θαμπές,
σαν μέσα σε ένα περιτύλιγμα από
διάφανο πλαστικό, από μεμβράνες
πολύχρωμες, από ισχυρούς φωτι-
σμούς που τυφλώνουν. Ο φωτισμός,
σαν από λάμπες που αναβοσβήνουν,
αποπροσανατολίζει, ζαλίζει, εντείνει
την αίσθηση του ανοίκειου.
Περιπλάνηση,
μεταμόρφωση, ανοικείωση
Η περιπλάνηση της Μόλυ με
αντιασφυξιογόνα μάσκα και σω-
σίβιο σε μια μέρα εθνικής γιορτής
αντιδιαστέλλει τα δυο επίπεδα,
της προσωπικής και της επίσημης
ιστορίας. Παλλόμενες, πολύχρω-
μες, αιφνιδιαστικές, καταιγιστικές,
οι εικόνες της περιπλάνησης στην
πόλη εναλλάσσονται με τις τυπο-
ποιημένες, άψυχες, μαυρόασπρες
εικόνες των παλιών επικαίρων, τις
χιλιοειδωμένες εικόνες της επίση-
μης ιστορίας, που ανήκουν στην
κατηγορία του κλισέ.
Η ιστορία της Μόλυ αφηγημένη
με λόγια, εικόνες και ήχους αποκολ-
λάται συνεχώς από το περιβάλλον
των «κοινών τόπων» και προχωρά
σε ολοένα πιο απροσδόκητες κα-
τευθύνσεις: βρίσκει τη λεωφόρο,
σέρνεται στη λεωφόρο, ονειρεύεται
τα ψάρια, περπατά σε ένα δρόμο
κίτρινο με μπλε ρίγες, πηγαίνει
στο νεκροταφείο, μπαινοβγαίνει
στο σταθμό, φτάνει στη θάλασσα
των ναυαγίων και των πνιγμών,
ερωτεύεται έναν αξιωματικό που
βυθίζεται στη βάρκα, ψάλλει τον
εθνικό ύμνο.
Η μεταμόρφωση της Μόλυ σε
σκύλο ανακαλεί εκείνο το διαχρο-
νικό και ευανάγνωστο θέμα της με-
ταμόρφωσης του ανθρώπου σε ζώο
στη λογοτεχνία, που συμβαίνει όταν
τα συνήθη λόγια δεν αρκούν. Είναι
ένα απεγνωσμένο μέσο διάρρηξης
του κύκλου της γλώσσας, μια πράξη
γλωσσικής απόγνωσης και συνάμα
βίας, όταν ο συγγραφέας αισθάνεται
ότι έχει εξαντλήσει όλα τα μέσα της.
Στους μύθους, στα παιδικά παρα-
μύθια, στις φανταστικές ιστορίες,
στον Ε.Τ.Α. Χόφμαν, στον Κάφκα,
στον Ε.Χ. Γονατά, η μεταμόρφωση
λειτουργεί ως πλαγιοκόπηση του
πραγματικού.
Ο χρόνος της περιπλάνησης
της Μόλυ είναι συμπυκνωμένος.
Παρακολουθούμε τον κύκλο της
ζωής της μέσα στα 12 λεπτά της
ταινίας, και σ’ αυτό το χρονικό δι-
άστημα παίζει όπως η μικρή Μόλυ
των παιδικών κόμικς, βυθίζεται με
μάσκα και σωσίβιο στο βαθύτερο
στρώμα της συνείδησης όπως η
Μόλυ Μπλουμ, σπάει την αλυσίδα
που χωρίζει τα έμψυχα και μετα-
μορφώνεται σε σκύλο, γνωρίζει τον
έρωτα και το πένθος, μπαινοβγαίνει
σε σταθμούς, περπατά σε άγνω-
στους δρόμους. Δεν βλέπουμε την
ίδια, εκτός από το πρώτο πλάνο,
όπου φορά τη μάσκα αλλά βλέπου-
με αυτό που βλέπει.
Η Μόλυ μασάει τσιχλόφουσκες.
Το μοτίβο αυτό προϋπάρχει σε ένα
ποιητικό κείμενο στο βιβλίο της
Εύας Στεφανή Τα μαλιά του Φιν:
Τον κοιτάω τόση ώρα αλλά δεν
με βλέπει. Κλέβω ακόμη μία
τσιχλόφουσκα και τώρα έχω
πέντε τσίχλες στο χέρι και δύο
στο στόμα. Στρίβει δεξιά για να
δώσει μια εφημερίδα και να η
ευκαιρία για μια τελευταία. Χώνω
το χέρι μου στις τσιχλόφουσκες
και πιάνω άλλες τρεις. Είναι
τετράγωνες ροζ και ζεστές και
έχουν μαλακώσει από τον ήλιο.
Θα τις βάλω στο στόμα μου και
θα γλιστράνε.
Εδώ η Μόλυ μασάει τσιχλόφου-
σκες και κάνει φούσκες. Μασάει και
αναμασάει το παρελθόν. Η φούσκα
είναι μία μεμβράνη που τυλίγει τις
εικόνες της πόλης και τους δίνει τη
διάσταση της εσωτερικής διεργασί-
ας, μιας εσωτερίκευσης.
«Η Μόλυ κόβεται στα δυο
και πετάει ψηλά»
Μετά το ναυάγιο του έρωτα ο φα-
κός στρέφεται σε εικόνες με παιδά-
κια που παίζουν σε ένα προαύλιο,
ανάμεσα σε πολυκατοικίες: «Βλέπει
αγγέλους με φαβορίτες». «Η Μόλυ
ψάχνει κάπου να κοιμηθεί».
Η τελευταία φράση στη σεκάνς
του κειμένου με την οποία κλείνει
το Χειρόγραφο είναι: «Η Μόλυ κό-
βεται στα δυο και πετάει ψηλά»,
ενώ ακολουθούν εικόνες από μαυ-
ρόασπρο ντοκιμαντέρ όπου, στον
γκρίζο ουρανό, ένα βομβαρδισμένο
ζέπελιν φλέγεται. Από τα εντόσθιά
του πέφτουν αλεξίπτωτα, ενώ το
ίδιο μεταβάλλεται σε πυρακτωμένο
σώμα που πέφτει σχηματίζοντας μια
Εικόνες από το Χειρόγραφο της Εύας Στεφανή.
φλεγόμενη μάζα.
Η Μόλυ-παιδί, η Μόλυ -άνθρω-
πος, η Μόλυ-σκύλος, η Μόλυ των
μπλε και κίτρινων δρόμων, των χρω-
ματιστών λουλουδιών, της βάρκας,
του νεκροταφείου, του νεκρού αξιω-
ματικού, η Μόλυ του βουλιαγμένου
πολεμικού πλοίου, του φλεγόμενου
ζέπελιν, η Μόλυ πετάει ψηλά με τα
δυο κομμάτια, το εδώ της πραγμα-
τικότητας και το εδώ της ενόρασης.
Αφήνει στον θεατή σημάδια, όπως
ο κοντορεβιθούλης του παραμυθιού,
για να παρακολουθήσει την πορεία
της, που κλείνει έναν κύκλο ζωής και
ανοίγει έναν άλλο: τα προσφυγό-
πουλα που παίζουν στην αυλή ενός
οικοδομικού συγκροτήματος, απλώ-
νουν τα χέρια, φωνάζουν, τρέχουν,
γελούν, οι κινήσεις και οι φωνές
τους φτερώνουν την ελπίδα. Και
προπάντων δεσμεύουν τη σκέψη
του θεατή-αναγνώστη στο βλέμμα
εκείνο που γεννά στον άνθρωπο
την ηθική ευθύνη, και που έχει πε-
ριγράψει σαν βλέμα ο Λεβινάς, και
ο Ντοστογιέφσκι σαν την κραυγή
της απόγνωσης ενός παιδιού.
Στοχαστικό τεκμήριο
βιωμένης «ιστορίας»
Το Χειρόγραφο της Εύας Στεφα-
νή μπορεί να μεταβάλλει τον θε-
ατή-αναγνώστη σε συνοδοιπόρο
στα μονοπάτια που οδηγούν στην
«αλήθεια» της εικόνας. Μας θυμί-
ζει ότι πρόκειται για μια αλήθεια
μοιρασμένη ανάμεσα στο εντός και
το εκτός, στο εδώ και το εκεί, το
τότε και το τώρα, πέρα από τον
επίσημο λόγο της εξουσίας και τη
ρητορική της πειθούς, εκφρασμένη
σε ένα λόγο που θέτει μπροστά στο
δικαστήριο των εικόνων την ατομική
ένδεια, τον πόνο, την κραυγή, μέσα
από τη φτωχή και μηδαμινή ρητορι-
κή μιας σεκάνς με ένα κοριτσάκι με
αντιασφυξιογόνα μάσκα, ένα σκύλο
που χάνεται ανάμεσα σε φορτηγά
και καμιόνια ψάχνοντας γι’ αγάπη.
Η σύνθεση του φιλμικού-ποιη-
τικού υλικού διαπνέεται από την
αγωνία μπροστά στα οντολογικά
ερωτήματα που έχουμε γνωρίσει
και σε άλλα εγχειρήματα της σκη-
νοθέτιδας, ειδικά στο ντοκιμαντέρ
της Ακρόπολη, στο φιλμάκι Εθνικός
ύμνος, στο δρώμενο Μαύρη Ακρό-
πολη1:
Τι είναι η πόλη; Τι είμαι εγώ
μέσα στην πόλη; Τι είναι η
ιστορία; Τι είμαι εγώ μέσα στην
ιστορία;
Η ζωή της Μόλυ, που ξετυλίγε-
ται τραγικά, προσκρούει στο θρι-
αμβικό επίσημο εθνικό αφήγημα
και φέρνει το άτομο αντιμέτωπο
με την ιστορία. Η κορυφούμενη
αντιπαράθεση του Τότε και του
Σήμερα που συνδυάζει πλάνα της
ατομικής παρατήρησης με πλάνα
των ντοκιμαντέρ, δίνει ζωντάνια
στον παγωμένο χρόνο. Το τότε ενός
πολέμου, αυθαίρετο όπως η μνήμη,
υπονομεύεται από ένα παρόν που
κινδυνεύει από ασφυξία. Έτσι το
Χειρόγραφο δημιουργεί μια δική του
κινηματογραφική παράδοση και
γίνεται κάτι που θα ονομάζαμε στο-
χαστικό τεκμήριο βιωμένου χρόνου.
Ως θεατής και αναγνώστρια του
Χειρόγραφου της Εύας Στεφανή, αν
και γράφω χωρίς αντιασφυξιογόνα
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 87
μάσκα, τρέμω και κόβεται η ανάσα
μου καθώς δεν ξέρω αν το φλεγό-
μενο ζέπελιν έπεσε σε κατοικημέ-
νη περιοχή, όπου πριν τα ανέμελα
παιδιά έπαιζαν με τσιχλόφουσκες.
Εύχομαι να βλέπουμε συχνά το
Χειρόγραφο της Εύας Στεφανή στα
κρατικά κανάλια της μικρής οθόνης,
σε διαλείμματα από ενημερωτικές
εκπομπές, οποιαδήποτε μέρα και
προπάντων σε μέρες εθνικών εορ-
τών: είναι σαν ένας άμεσος χαι-
ρετισμός στο θεατή μέσα από τις
ενορατικές δυνάμεις του καλλιτέχνη,
που μας θυμίζει να ψάξουμε μέσα
μας για να πούμε ένα όχι στις σκλα-
βιές της καθημερινότητας και ένα
μεγάλο ναι στη λυτρωτική δύναμη
της αγάπης, δι’ ελέου και φόβου. zx
1. H Mαύρη Aκρόπολη, εικαστικό δρώ-
μενο της Eύας Στεφανή, παρουσιά-
στηκε τον Αύγουστο του 2009 από τη
θεατρική ομάδα Nova Melancholia στα
Λασπόλουτρα Kρηνίδων, στο πλαίσιο
του Φεστιβάλ Φιλίππων.

Στέλλα Σαλέμ, Τα χαμένα
παιδιά της Θεσσαλονίκης.
Πρώτος τόμος: Τα παιδιά που
δεν έβαλαν το άστρο, ΚΙΘ
- University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2017, 188 σελ.
Τ
α παιδιά αυτά, με τα
οποία ασχολείται η
Στέλλα Σαλέμ, δεν εί-
χαν καταγραφεί παρ’
όλη την τερατώδη να-
ζιστική γραφειοκρατία, καθώς στα
στρατόπεδα οι ανήλικοι από 0 μέχρι
12-13 ετών οδηγούνταν κατ’ ευθεί-
αν στους θαλάμους αερίων.1 Μόνη
δυνατότητα αναζήτησης των στοι-
χείων τους, η γραφειοκρατία της
προηγούμενης ειρηνικής ζωής τους
ή, σπανιότερα, πιθανές αρχειακές
αναφορές στα ονόματά τους από
επιζώντες συγγενείς τους μετά τον
πόλεμο. Η ανάδυση άλλης μιας δύ-
σκολης μνήμης, λοιπόν, με αυτό το
βιβλίο, για να θυμηθούμε την Οντέτ
Βαρών Βασάρ.2
Παρ’ ότι η Ελλάδα γνώρισε από
το 2000 και μετά την έκρηξη του
ενδιαφέροντος για τη γενοκτονία
και, στο πεδίο αυτό, συναντήθηκαν
από τη δεκαετία του 1990 οι ιστο-
ρικοί του εβραϊκού ελληνισμού με
τους ιστορικούς της δεκαετίας του
1940, παρ’ ότι πολλαπλασιάστη-
καν οι μελέτες που εμβάθυναν στην
εμπειρία των Εβραίων στη διάρκεια
της κατοχής στην Ελλάδα και στα
στρατόπεδα εξόντωσης, παρ’ ότι
πλήθυναν οι εκδόσεις απομνημονευ-
μάτων, ημερολογίων, προφορικών
μαρτυριών επιζώντων,3 ολοένα και
περισσότερο γίνεται κατανοητό αυ-
τό που σημείωνε ο Βλαντιμίρ Ζανκε-
λεβίτς για το 1965 ακόμη, αλλά που
ισχύει και για σήμερα, ότι τα πολύ
σημαντικά γεγονότα δεν γίνονται
αμέσως αντιληπτά σε όλη τους τη
διάσταση. Η συγχρονία δεν βοηθά.
Χρειάζεται μεγαλύτερη διάρκεια.4
Γι’ αυτό επιμένουμε να μαθαίνουμε,
να ρωτούμε, να καταγράφουμε, να
ερμηνεύουμε, να θεμελιώνουμε την
ιστορία.
Διακριτό πεδίο μελέτης σε όλη
την παραπάνω πορεία έρευνας και
μνήμης αποτέλεσε η παιδική ηλικία
και το Ολοκαύτωμα με διαφορετικά
ερωτήματα και αναζητήσεις στην
κάθε περίοδο.
Αν οι δεκαετίες του 1980 και του
88 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Τα παιδιά που χάθηκαν
Από τη Μαρία Καβάλα
Τα χαμένα παιδιά της Θεσσαλονίκης είναι το θέμα και ο τίτλος του βιβλίου της Στέλλας Σαλέμ που
κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες. Όπως μας πληροφορεί η συγγραφέας στην εισαγωγή, πρόκειται
για το αποτέλεσμα μιας έρευνας που στόχο της είχε την καταγραφή των ονομάτων των Εβραιόπαιδων της
Θεσσαλονίκης τα οποία χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα, στα στρατόπεδα του θανάτου.
O Μιχαέλ Τζαντόκ και ο Τζέκυ Χανταλί στη Θεσσαλονίκη του 1939.
1990 χαρακτηρίστηκαν σε επίπεδο
ιστοριογραφίας αλλά και δημόσι-
ας ιστορίας από τις μαρτυρίες των
επιζώντων και τη συγκρότηση με-
γάλων αρχείων οπτικοακουστικών
μαρτυριών σε Ευρώπη, ΗΠΑ και
Ισραήλ, 5 αν η πρώτη δεκαετία του
21ου αιώνα σηματοδοτήθηκε στην
Ευρώπη από το ενδιαφέρον για την
οικογένεια και το παιδί και τις καθη-
μερινές συνθήκες ζωής των παιδιών
σε γκέτο ή στρατόπεδα εργασίας6
και στην Ελλάδα από την ανάδειξη
νεών θεματικών, όπως νέοι στην
αντίσταση ή τα «κρυμμένα παιδιά»,7
τα τελευταία χρόνια, αναδύονται
νέα ερευνητικά ερωτήματα. Νέες
αρχειακές διαθεσιμότητες, όπως
του αρχείου του Ιταλικού Σχολείου
«Ουμπέρτο Πρίμο» της Θεσσαλονί-
κης, που εντοπίστηκε στο κτίριο του
Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου,
πρώην έδρα του  σχολείου και τα
μαθητολόγια σχολείων ή υλικού στα
γενικά αρχεία του κράτους (Ιστο-
ρικό Αρχείο Μακεδονίας) άνοιξαν
τον δρόμο για περαιτέρω έρευνα σε
Yad Vashem
σχέση με τα παιδιά της εβραϊκής
κοινότητας, σχετικά με τη ζωή πριν,
τα όνειρα, τα σχέδια, τις απόπειρες
διάσωσης, το οδυνηρό τέλος ή την
τραυματική συνέχεια. Τα παλαιότε-
ρα άρθρα της Αίγλης Μπρούσκου,
αλλά και η πρόσφατη έκδοσή της
για το βρεφοκομείο «Άγιος Στυλια-
νός» και τι συνέβαινε στην Κατοχή
με τα παιδιά της κοινότητας,8 οι
βάσεις μετα-δεδομένων που έχει
δημιουργήσει η Αλίκη Αρούχ στο
Ιστορικό Αρχείο της Ισραηλιτικής
Κοινότητας Θεσσαλονίκης και
συμβάλλουν στην ανασύσταση γε-
νεαλογιών εβραϊκών οικογενειών,
η συνδυαστική έρευνα της Μπρού-
σκου με την Αλίκη Αρούχ και την
Αρετή Μακρή9 που οδήγησε στην
ανακάλυψη του Ντάριο Ματαρά-
σο, το πρόσφατο συνέδριο για την
«παιδική ηλικία σε ταραγμένους και-
ρούς» από το Παιδαγωγικό Τμήμα
Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημο-
κρίτειου Πανεπιστημίου που συνέ-
δεσε την ιστορία των παιδιών στο
Ολοκαύτωμα με αυτήν των παιδιών
στα χρόνια του Εμφυλίου έφεραν εκ
νέου την παιδική ηλικία στα χρόνια
του ναζισμού και της γενοκτονίας
στο προσκήνιο και στην ελληνική
ακαδημαϊκή και δημόσια συζήτηση.
Η φωνή των χαμένων
παιδιών
Σε αυτό το πλαίσιο μέσα αλλά και
σε αντιδιαστολή μαζί του, η Στέλ-
λα Σαλέμ θέλησε να αναδείξει, να
μετρήσει, να καταγράψει και τελικά
να δώσει φωνή όχι στα παιδιά που
ευτυχώς σώθηκαν αλλά κυρίως στα
παιδιά που χάθηκαν, ακριβώς επειδή
δεν υπήρχε καμία άλλη δυνατότητα
για αυτά πέρα από τη μνήμη, τη
μνημόνευσή τους τόσο σε ατομικό
επίπεδο, όταν αυτό ήταν εφικτό,
όσο και κυρίως σε συλλογικό.
Το βιβλίο εντάσσεται ιστοριογρα-
φικά στο ειδικό πεδίο της γενοκτο-
νίας των Εβραίων. Δεν αποτελεί
μια κλασική μελέτη με θεωρητικό
πλαίσιο, συγκρίσεις και ανάλυση,
ωστόσο αποτελεί μια σημαντική
βάση δεδομένων που ανοίγει δρόμο
στην έρευνα, που δίνει όνομα στους
αριθμούς.
Η Στέλλα Σαλέμ, νομικός και
όχι ιστορικός, παρακολουθούσε και
συνέβαλε στις εξελίξεις της ιστο-
ριογραφίας, του δημόσιου λόγου
και της ιστορικής μνήμης για το
Ολοκαύτωμα. Υπήρξε από τα ιδρυ-
τικά μέλη της Εταιρείας Μελέτης
Ελληνικού Εβραϊσμού το 1990 και
αυτό που χαρακτήριζε πάντα τη
δουλειά της ήταν η λαχτάρα να ανα-
δείξει κρυμμένες πτυχές. Η έρευνά
της για τα ονόματα των παιδιών
ξεκίνησε πριν από τρία χρόνια και
απαιτούσε δουλειά μυρμηγκιού. Στο
χρονικό αυτό διάστημα μελέτησε
τα αρχεία του Ληξιαρχείου του
Δήμου Θεσσαλονίκης για να βρει
στοιχεία σχετικά με τις γεννήσεις
των παιδιών της εβραϊκής κοινό-
τητας από το 1926 έως το 1943.
Στη συνέχεια συνέκρινε τα στοιχεία
αυτά με πληροφορίες από άλλες βά-
σεις δεδομένων, τόσο στην Ελλάδα
(Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης,
Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονί-
κης), όσο και στο εξωτερικό (Αρχείο
Yad Vashem, Αρχείο International
Tracing Services, Μουσείο Ολο-
καυτώματος Ιεροσολύμων), ώστε
να ανιχνεύσει τη μοίρα αυτών των
παιδιών, πόσα επέζησαν και πόσα
όχι. Η σύγκριση δεν είναι εξαντλη-
τική, προσφέρει όμως μια πρώτη
εικόνα και παρακινεί για συνέχιση
της έρευνας.
Ύστερα από τρία χρόνια ατελεί-
ωτων ωρών δουλειάς κατάφερε να
δημιουργήσει σε αυτό το βιβλίο της
μια βάση δεδομένων για τα παιδιά
των Εβραίων Θεσσαλονικέων, που
γεννήθηκαν από το 1937 έως το
1943 και τα οποία χάθηκαν στα
ναζιστικά στρατόπεδα. Σύμφωνα
με τους υπολογισμούς της συγγρα-
φέως πρόκειται για 4.500 παιδιά
προσχολικής ηλικίας, τα οποία στη
συντριπτική τους πλειονότητα χά-
θηκαν στα στρατόπεδα του θανά-
του. Πρόκειται για εκείνα τα παιδιά
που συναντά κανείς στις δηλώσεις
περιουσιών του 1943 –που όμως
δεν έχουν διασωθεί όλες– και τα
οποία αναφέρονται με το μικρό τους
όνομα ή συχνά ως βρέφη ή μόνο
ως αριθμοί. Σε αυτές τις χιλιάδες
μικρές ψυχές έδωσε όνομα και φωνή
το βιβλίο της Στέλλας Σαλέμ και
αυτή είναι η πιο σημαντική συνει-
σφορά του.
Το βιβλίο περιλαμβάνει τους
προλόγους του δημάρχου, Γιάννη
Μπουτάρη, και της αντιδημάρχου
Έλλης Χρυσίδου, του Δήμου Θεσσα-
λονίκης, αναδεικνύοντας τη σημασία
που έχει για την πόλη η αναγνώριση
της μνήμης του Ολοκαυτώματος σε
όλα τα επίπεδα. Ακολουθεί ο πρό-
λογος της συγγραφέως μαζί με την
εισαγωγή της και τις ευχαριστίες,
μία σύντομη ιστορική αναδρομή και
ένα μικρό κεφάλαιο για τη γερμανι-
κή κατοχή, τα φυλετικά μέτρα και
τον εκτοπισμό, πολύ συνοπτικά και
σχεδόν χωρίς υποσημειώσεις, σαν
να αδημονεί η γράφουσα να περάσει
άμεσα στο κυρίως μέρος του όπου
παρουσιάζει την έρευνα. Το βιβλίο
διακρίνεται σε πέντε ενότητες:
Η πρώτη ενότητα αναφέρει στοι-
χεία σχετικά με την καταγραφή των
γεννήσεων από τα ευρετήρια του
Ληξιαρχείου του Δήμου Θεσσαλονί-
κης, που τότε περιλάμβανε δυτικές
και ανατολικές συνοικίες της πό-
λης και, στην πραγματικότητα, το
μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού
της. Εδώ μπορεί κανείς να αντιλη-
φθεί το μέγεθος της δουλειάς, τον
όγκο του υλικού, τις συγκρίσεις και
τη διασταύρωση που επιχειρήθηκε
ώς ένα βαθμό, με τις διαφορετικές
Ο Ντάνι Ραμπάν. Τα εβραιόπουλα της Θεσσαλονίκης, που το 1943 δεν είχαν
κλείσει τα 14, είχαν ζοφερή τύχη. Θανατώθηκαν αμέσως μετά τη μεταφορά
τους στα στρατόπεδα θανάτου των ναζί.
γραφές των ονομάτων, την έλλειψη
στοιχείων και την ταυτοποίηση να
αποτελούν τα βασικά προβλήματα.
Στη ενότητα αυτή αναφέρεται το
σύνολο των γεννήσεων από το 1926
ώς το 1943, ωστόσο η Στέλλα Σα-
λέμ, όπως μας έχει πληροφορήσει
από την εισαγωγή, στο βιβλίο αυτό
ενδιαφέρεται για τις γεννήσεις από
το 1937 έως και το 1943, δηλαδή
για τα παιδιά προσχολικής ηλικί-
ας, αυτά, που ήταν το 1943 κάτω
των 5 ετών, οπότε σύμφωνα με τις
γερμανικές οδηγίες δεν ήταν υπο-
χρεωμένα να φορέσουν το κίτρινο
αστέρι. Επικεντρώνεται στους μι-
κρούς της ήρωες και αναδεικνύει
στοιχεία κοινωνικής και οικονομικής
ιστορίας, ιστορικής δημογραφίας,
προσφέροντας μια πολύ σημαντική
αφετηρία στο μελλοντικό ερευνητή.
Η δεύτερη ενότητα επιχειρεί να
συγκρίνει τα στοιχεία της έρευνας
από το Ληξιαρχείο με πληροφορίες
από αρχεία άλλων φορέων της Ελ-
λάδας ή του εξωτερικού. Από την
πρώτη αυτή σύγκριση γίνεται εμφα-
Yad Vashem
νές ότι δημιουργείται για πρώτη φο-
ρά Αρχείο Ονομάτων Παιδιών που
εκτοπίστηκαν από τη Θεσσαλονίκη
και θανατώθηκαν στο Άουσβιτς, το
οποίο μάλιστα εμπλουτίζει τις υπάρ-
χουσες βάσεις δεδομένων των ξένων
ιδρυμάτων καθώς τους προσφέρει
ονόματα που δεν είχαν καταγράψει.
Ωστόσο, αν η Στέλλα Σαλέμ έκανε
το πρώτο μεγάλο βήμα, τώρα η δική
της δουλειά, το διαθέσιμο αρχειακό
υλικό του Ιστορικού Αρχείου της
Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλο-
νίκης με τις βάσεις μετα-δεδομένων
της Αλίκης Αρούχ, υπεύθυνης του
αρχείου, οι δηλώσεις περιουσίας
του 1943, η απογραφή του 1945,
καλούν τους ερευνητές για έρευνα
δια-αρχειακή σε μεγαλύτερο βάθος
και με περισσότερη λεπτομέρεια για
περαιτέρω και ακόμη πιο ασφαλή
συμπεράσματα τόσο για τα παιδιά
που χάθηκαν όσο και για αυτά που
επέζησαν.
Η τρίτη ενότητα αναφέρεται στη
μέθοδο, που ακολούθησε η ερευνή-
τρια ώστε το αρχείο των ονομάτων
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 89
να είναι όσο γίνεται πιο ακριβές.
Έτσι από τον αριθμό γεννήσεων των
παιδιών προσχολικής ηλικίας που
κατέγραψε, αφαιρέθηκε ο αριθμός
των παιδιών που μετανάστευσαν
πριν από την Κατοχή ή πριν από τον
εκτοπισμό ή εκείνων που διασώθη-
καν με διάφορους τρόπους, ωστόσο,
όπως επισημαίνει η Στέλλα Σαλέμ,
η έρευνα παραμένει ανοιχτή και η
ίδια μας προετοιμάζει για πιθανές
συμπληρώσεις ή διορθώσεις με την
ανάδειξη νέων στοιχείων ή με τη σε
βάθος σύγκριση.
Η τέταρτη ενότητα είναι η ενότη-
τα της ελπίδας, καθώς συγκεντρώνει
τις περισσότερες περιπτώσεις των
παιδιών που επιβίωσαν από το Ολο-
καύτωμα. Πρόκειται για ένα πολύ
σημαντικό τμήμα του βιβλίου καθώς
παρουσιάζει συγκεντρωμένες περι-
πτώσεις διάσωσης που δεν είναι ευ-
ρύτερα γνωστές, αλλά και ορισμένες
που έχουν γίνει λογοτεχνικά βιβλία,
όπως εκείνη της Ρέινας-Ζιλμπέρτ.10
Η ενότητα δίνει τη δυνατότητα για
επί μέρους διερεύνηση της κάθε
περίπτωσης, για μικροϊστορία που
μπορεί να φωτίσει τη μεγάλη εικόνα
και να αποτελέσει αφετηρία για να
απαντηθούν ερωτήματα σχετικά με
τους παράγοντες που συνέβαλαν
στη διάσωση. Αποδεικνύεται ότι
το επαγγελματικό δίκτυο, οι επαγ-
γελματικές αλλά και οι κοινωνικές
σχέσεις των οικογενειών, η καθη-
μερινή ανθρώπινη αλληλεγγύη, η
αντίσταση, η τύχη ήταν αυτά που
έπαιξαν και καίριο ρόλο.
Η συγγραφέας διακρίνει τρεις κα-
τηγορίες λιλιπούτειων ηρώων που
διασώθηκαν. Η πρώτη περιλαμβάνει
τα παιδιά που εκτοπίστηκαν σε να-
ζιστικά στρατόπεδα και επέζησαν,
είτε επειδή χρησιμοποιήθηκαν σε
καταναγκαστικά έργα είτε επειδή
είχαν εκτοπιστεί στο στρατόπεδο
Μπέργκεν Μπέλσεν, που δεν ήταν
στρατόπεδο θανάτου.11 Από τα παι-
διά προσχολικής ηλικίας περίπου
100 παιδιά επέζησαν, τα περισσό-
τερα από τα οποία δεν είχαν εκτο-
πιστεί στα στρατόπεδα. Η δεύτερη
κατηγορία περιλαμβάνει τα παιδιά
που διέφυγαν τον εκτοπισμό, η τρίτη
τα παιδιά που διέφυγαν πριν ή μετά
την κατοχή στην Παλαιστίνη.
Η κάθε κατηγορία χωρίζεται σε
υποκατηγορίες. Έτσι μαθαίνουμε
για τα ελάχιστα παιδιά που γεννήθη-
καν στη Θεσσαλονίκη, εκτοπίστη-
καν στα ναζιστικά στρατόπεδα και
επέστρεψαν στην πόλη, για εκείνα
που γεννήθηκαν στη Θεσσαλονί-
κη, επέζησαν και επέστρεψαν στην
Αθήνα, για εκείνα που γεννήθηκαν
στη Θεσσαλονίκη αλλά εγκαταστά-
θηκαν σε άλλη χώρα της Ευρώπης,
για εκείνα που πήγαν στην Παλαι- φαντασιακού εχθρού ανεξάρτητα νοι), γερμανόπουλα που υπέφεραν από ΚΙΣ Ελλάδος, με την υποστήριξη της
στίνη, για εκείνα που εντοπίστηκαν από το πόσο ευάλωτος μπορεί να σωματικές και πνευματικές αναπηρίες Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς και
σε στρατόπεδα εκτοπισμένων, για είναι,12 του «Εβραίου», του «Ρομά», και ζούσαν σε άσυλα, παιδιά από την του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και
εκείνα που μεταφέρθηκαν μέσω του ανάπηρου, του εκάστοτε «άλ- Πολωνία και παιδιά που ζούσαν στις θρησκευμάτων, Αθήνα 2008.
Ισπανίας στην Παλαιστίνη. Τα λου» και, βέβαια, του αντιστεκό- κατεχόμενες περιοχές της Σοβιετικής
6. Lisa Pine, “Gender and the family”,
«κρυμμένα παιδιά» της Στέλλας μενου. Ένωσης. 
στο Dan Stone (ed.), The Historiography
Σάλεμ ήταν παιδιά που είτε γεν- Σε αυτή την ενότητα του βιβλίου Η μοίρα των παιδιών των Εβραίων
of the Holocaust, Palgrave MacMillan,
νήθηκαν και κρύφτηκαν στη Θεσ- βρίσκεται η ουσία της έρευνας και ή άλλων ανεπιθύμητων ομάδων μπο-
Νέα Υόρκη 2004, σ. 373-374.
σαλονίκη ή αλλού και επέστρεψαν εκπληρώνεται ο στόχος της Στέλλας ρούσε να κατηγοριοποιηθεί ως εξής:
σε αυτήν, ή παιδιά που γεννήθηκαν Σαλέμ. Όπως σημειώνει και η ίδια 1) παιδιά που θανατώνονταν αμέσως 7. Tο Σεπτέμβριο του 2003, εγκαινιά-
στη Θεσσαλονίκη αλλά διέφυγαν και στον επίλογό της: μόλις έφταναν στα κέντρα εξόντωσης, στηκε στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος,
έχουν καταγραφεί στα μητρώα της 2) παιδιά που θανατώνονταν αμέσως η έκθεση «Κρυμμένα Παιδιά στην Ελ-
απογραφής των Αθηνών. Μπορούμε πλέον να διασώσου- μετά τη γέννησή τους ή σε ιδρύματα, λάδα της Κατοχής» ύστερα από σχετική
με τη μνήμη των παιδιών που 3) παιδιά που γεννιόντουσαν στα γκέτο έρευνα, ενώ ο συλλογικός τόμος που
χάθηκαν στο ολοκαύτωμα από και κατάφερναν να επιβιώσουν επειδή εκδόθηκε το 2008 για τους νέους στα
Πρόσωπα και ταυτότητες τη Θεσσαλονίκη. Αυτός ήταν ο οι κρατούμενοι εκεί τα έκρυβαν, 4) παι- χρόνια της Κατοχής περιλάμβανε τρεις
Η πέμπτη ενότητα είναι η μεγαλύ- στόχος της έρευνάς μας. διά, συνήθως μεγαλύτερα από 12 ετών, ενότητες: μία για τα παιδιά που σώθη-
τερη και η πιο συγκλονιστική: 100 τα οποία χρησιμοποιούνταν σε κατανα- καν κρυμμένα μαζί με τους γονείς τους ή
από τις 186 σελίδες του βιβλίου Αναδεικνύοντας τα ονόματα, δίνει γκαστικά έργα ή ως πειραματόζωα σε χωριστά, μία για νέους που βγήκαν στο
με ονόματα. Επώνυμο, όνομα, πα- ταυτότητα και πρόσωπο στα παι- ιατρικά πειράματα και 5) παιδιά που βουνό και μία για επιζώντες ομήρους
τρώνυμο, μητρώνυμο, ημερομηνία διά. Κι όπως σημείωνε ο Γιεχούντα σκοτώθηκαν σε αντίποινα ή σε στρατι- που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα.
γέννησης χιλιάδων παιδιών, που μας Μπάουερ, ό,τι οφείλουμε να κά- ωτικές επιχειρήσεις «κατά της Αντίστα-
8. Αίγλη Μπρούσκου, «Λόγω της κρίσε-
θυμίζει την τρυφερότητα της ηλικίας νουμε εντάσσει «το Ολοκαύτωμα σης». Βλ. https://www.ushmm.org/wlc/
ως σας χαρίζω το παιδί μου». Η διακίνηση
τους. Τα παιδιά των Εβραίων Θεσ- στη ζωή, στο παρόν και το μέλλον el/article.php?ModuleId=10005142,
των παιδιών στην ελληνική κοινωνία του
σαλονικέων, που γεννήθηκαν από και συμβάλλει στο να του δώσουμε επίσκεψη 16 Ιουνίου 2017. Βλ. επί-
2ού αιώνα. Το παράδειγμα του Δημοτι-
το 1937 έως το 1943 και τα οποία το νόημα που δεν είχε όταν συνέ- σης L. Pine, “German Jews and Nazi
κού Βρεφοκομείου Θεσσαλονίκης «Άγιος
χάθηκαν στα ναζιστικά στρατόπε- βη».13 zx Family Policy”, Holocaust Educational
Στυλιανός», ΕνΤόμω ΣΥΜΕΠΕ, Θεσ-
δα απέκτησαν ξανά πρόσωπο και Trust, Research Papers, 1, 6 2000 και
σαλονίκη 2015.
ταυτότητα. Σε αυτές τις σελίδες D. Dwork, Children with a Star: Jewish
του βιβλίου μοιάζει να συνοψίζεται 1. Σύμφωνα με τη ναζιστική αντίληψη, Youth in Nazi Europe: Yale University 9. Αλίκη Αρούχ, Αρετή Μακρή, Αίγλη
η σημασία της γενοκτονίας. Στις παιδιά θεωρούνταν οι ηλικίες 0-13, ενώ Press, New Haven, CT, 1991. Επίσης, Μπρούσκου, «Η διεπαφή μεταξύ των
βιομηχανοποιημένες δολοφονίες από 14 έως 18 ήταν οι έφηβοι νέοι. Matalon Lagnado Lucette και Kohn De- επίσημων αρχείων και των προφορικών
των παιδιών (εβραιόπουλων, Ρομά, Οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους kel Sheila, Τα παιδιά της φωτιάς. Ο Δρ. μαρτυριών: η ιστορία του νεογέννητου
αναπήρων) αντικατοπτρίζεται ακό- σκότωσαν τουλάχιστον 1,5 εκατομμύ- Τζόζεφ Μένγκελε και η άγνωστη ιστορία Ντάριο από τη Θεσσαλονίκη που επέ-
μη πιο ανάγλυφα η δαιμονοποίηση ριο παιδιά, μεταξύ των οποίων πάνω των διδύμων του Άουσβιτς, Εκδοσεις Γ. ζησε του Ολοκαυτώματος», ανακοι-
της ετερότητας εκ μέρους των ναζί, από ένα εκατομμύριο εβραιόπουλα και Βσιλείου, Αθήνα 1999. νώθηκε πρώτη φορά στο 3ο Διεθνές
η απόλυτη απανθρωποποίηση του δεκάδες χιλιάδες παιδιά Ρομά (Τσιγγά- Συνέδριο Προφορικής Ιστορίας, 3-5
2. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ανάδυση
Ιουνίου 2016.
μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη
γενοκτονία των Εβραίων, Βιβλιοπωλείον 10. Νίνα Ναχμία, Ρέινα Ζιλμπέρτα,
Δήμητρα Κατιώνη της Εστίας, Αθήνα 2012. Ωκεανίδα, Αθήνα 1996.
3. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Η γενοκτονία 11. Το σύμπλεγμα του Μπέρ-
Τα φύλλα των Ελλήνων Εβράιων (1943-1944) και γκεν-Μπέλσεν αποτελούνταν από πολ-
Είναι οι πτητικές μηχανές του χώματος. η αποτύπωση της: μαρτυρίες, λογοτε- λά στρατόπεδα, που δημιουργήθηκαν
Περιμένουν την τελευταία σου πνοή. Ανάσταση χνία και ιστοριογραφία», στο Γιώργος στις διάφορες μεταβατικές φάσεις της
Αντωνίου-Νίκος Μαραντζίδης, Η επο- λειτουργίας του. Τρία ήταν τα κύρια
νεκρών με το πρώτο αεράκι.
χή της σύγχυσης Η δεκαετία του ’40 και στρατόπεδα: το στρατόπεδο αιχμαλώ-
η ιστοριογραφία, Βιβλιοπωλείον της των πολέμου, το «στρατόπεδο διαμο-
Λύγισε Εστίας, Αθήνα 2008. Βλ. ακόμα, Ρίκα νής» και το «στρατόπεδο κρατουμένων».
Επιτέλους το κορμί. Να φυτρώσει στο χώμα Μπενβενίστε, «Η ιστοριογραφία για το Μέχρι το 1943, το Μπέργκεν-Μπέλσεν
ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», Σύγχρονα ήταν ένα στρατόπεδο εγκλεισμού απο-
επιτέλους το κεφάλι. Βολβός υγρός κι ατίθασος.
Θέματα, 76 - 77, Ιανουάριος - Ιούλιος κλειστικά για αιχμαλώτους πολέμου.
Με λίπασμα τη σκέψη: μια άνοιξη που συγχωρεί. 2001, σ. 289-343. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του,
στο σύμπλεγμα του Μπέργκεν-Μπέλ-
4. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ανάδυση…
Τα αγάλματα ό.π., σ. 13-14.
σεν κρατούνταν Εβραίοι, αιχμάλωτοι
πολέμου, πολιτικοί κρατούμενοι, Ρομά
Είναι μικρά παιδιά. Έχουν πεισμώσει να νικήσουν. 5. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ανάδυ- (Τσιγγάνοι), εγκληματίες, μάρτυρες
Νικά όποιο μείνει ακίνητο. Από το πείσμα τους ση…ό.π., σ. 57-74. Βαρών-Βασάρ, του Ιεχωβά και ομοφυλόφιλοι. Βλ.
αυτό προέκυψε η αιωνιότητα. Από μια μικρή, «Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων https://www.ushmm.org/wlc/el/article.
απερίσκεπτη ακινησία. (1943-1944) και η αποτύπωση της: php?ModuleId=10007964, επίσκεψη
Μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριογρα- 19 Ιουνίου 2017.
φία», στο Γιώργος Αντωνίου-Νίκος Μα-
Το νανούρισμα της χελώνας ραντζίδης (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης.
12. Γιώργος Κόκκινος, Το Ολοκαύ-
Κοιμήσου απάνθρωπο, στην πέτρα πάνω, νάνι τωμα. Η διαχείριση της τραυματικής
Η δεκαετία του ’40 και η ιστοριογραφία,
μνήμης-θύτες και θύματα, Gutenberg,
νάνι κι αύριο πάλι σπίτι, μάνι μάνι κι αύριο πάλι Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2008,
Αθήνα2015, σ. 195.
δρόμος, νάνι νάνι, ο μπαμπάκας δε θα ’ρθει, νάνι σ. 339, για το βιβλίο Νέοι στη δίνη της
νάνι κι αύριο πάλι θα ’σαι μόνο εσύ. κατοχικής Ελλάδας. Ο διωγμός και το 13. Οντέτ Βαρών - Βασάρ, Η ανάδυση…
Ολοκαύτωμα των Εβραίων 1943-1944, ό.π., σ. 14.

90 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

H λογοτεχνία ως τρόπος ζωής
Από τη Μαρία Αθανασοπούλου
Ένα λογοτεχνικό κείμενο για κάποιον καθηγητή που είναι παθιασμένος με λογοτεχνικά κείμενα.
Γιατί ένα βιβλίο που πρωτοεκδόθηκε το 1965 βρήκε τόσους ενθουσιώδεις αναγνώστες (η επιτυχία
του είναι μεγάλη) στη σύγχρονη Ελλάδα; [TBJ]
Ο
σοι έχουν ζήσει τη μο-
ναχική και επίπονη
διαδικασία εκπόνησης
μιας διδακτορικής δια-
τριβής, και μια εξ ίσου
επίπονη, και ενίοτε περισσότερο μο-
ναχική, επαγγελματική σταδιοδρομία
στο Πανεπιστήμιο, θα αναγνωρίσουν
στο καινούργιο, μεταφρασμένο campus
novel των εκδόσεων Gutenberg, Ο Στό-
ουνερ (1965), ένα κομμάτι από τον εαυ-
τό τους. Διασημότερο από τα συνολικά
τέσσερα μυθιστορήματα του, άσημου
για τις φιλολογικές του μελέτες, αμερι-
κανού καθηγητή αναγεννησιακής ποί-
ησης –και αργότερα δημιουργικής γρα-
φής – Τζον Γουίλλιαμς (1922-1994), Ο
Στόουνερ μεταφέρει σε μυθοπλαστική
μορφή ορισμένα από τα πραγματικά
περιστατικά που σημάδεψαν το βίο του
συγγραφέα του, επανακαθορίζοντας με
τον τρόπο αυτό και τα όρια του είδους
του πανεπιστημιακού μυθιστορήματος
καθεαυτού.
Όπως ο Τζον Γουίλλιαμς, ο συγγρα-
φέας του μυθιστορήματος, έτσι και ο
κατά δώδεκα χρόνια πρεσβύτερος ήρωάς
του, ο Στόουνερ, γεννιέται στις μεσοδυ-
τικές πολιτείες της Αμερικής παραμονές
του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, στους
κόλπους οικογένειας εργατικής με ρίζες
αγροτικές, κι αξιοποιεί την καριέρα στο
Πανεπιστήμιο ως όχημα εξόδου από την
ανέχεια και το κοινωνικό περιθώριο που
προοιωνιζόταν η ταξική του προέλευση.
Καταλύτης στην εξέλιξη του ήρωα το ότι
αποφεύγει την επιστράτευση του 1917
(βλ. «Selective Draft Act»), παραμένοντας
«βοηθός» στο Πανεπιστήμιο τη δύσκολη
τετραετία της λειψανδρίας κι ωφελού-
μενος από μια περίπου αναγκαστική
μονιμοποίηση αμέσως μετά. Ένας «κα-
λός» γάμος με την κόρη μικροτραπεζίτη
από τις μεσοδυτικές πολιτείες φαίνεται
εκ πρώτης όψεως να ολοκληρώνει την
ευτυχία του Στόουνερ, όμως η ζωή στα
προάστια επιφυλάσσει τα δικά της μικρό-
βια και οι ενδο-πανεπιστημιακές έριδες
τα δικά τους δηλητήρια, οπότε σταδιακά
το πλάνο κοινωνικής επικράτησής του
καταλήγει σε ολοκληρωτική αποτυχία.
Κι όμως, όλο αυτό έχει, τελικά, μικρή ση-
μασία. Διότι ο «Στόουνερ», ο ναρκομανής
της λογοτεχνίας, κατά την κυριολεκτική
σημασία της λέξης που δίνει το επώνυμο
στον ήρωα, και τον τίτλο στο βιβλίο, δεν
μετανιώνει για τίποτε και δεν πτοείται
σχεδόν από τίποτε, καθώς το πάθος
του για τη λογοτεχνία τον υπηρετεί ως
καταφύγιο σε κάθε δυσκολία.
Στη λογοτεχνία καταφεύγει πάντοτε,
στο επαναληπτικό πάθος της διδασκα-
λίας, και στο εμμονικό πάθος της ανά-
γνωσής της, ακόμα κι όταν είναι αυτή
η εμμονή του με τα κείμενα (τα λόγια
αναγεννησιακά κυρίως, και κάποια ρο-
μαντικά) που θα τον οδηγήσει σε μείζονα
ολισθήματα – όπως ο έρωτάς του για
μια φοιτήτρια, που θα βλάψει ανεπα-
νόρθωτα το γάμο του, ή όπως η σκαν-
δαλώδης, για ορισμένους συναδέλφους
του, απαξίωση ανάπηρου φοιτητή, λόγω
αισθητικών αποκλίσεων.1 Συνθεμένο ως
“Apologia Pro Vita Sua”,2 ως ένα είδος
μυθιστορήματος απολογισμού του βίου
του κεντρικού ήρωα και υπεράσπισης
των λογοτεχνικών του προτιμήσεων και
πεποιθήσεων (οι οποίες βιώνονται με
τη ζέση θρησκευτικών πεποιθήσεων),
Ο Στόουνερ επανα-διαπραγματεύεται
τα όρια του μυθοπλαστικού υπο-είδους
του μυθιστορήματος πανεπιστημιούπολης,
με μια σειρά από τρόπους.3
Ενδεικτικά: στο λίγο παλαιότερο,
αλλά, λόγω της ακτινοβολίας του συγ-
γραφέα του, καταστατικό campus novel,
του βρετανού κριτικού, πανεπιστημιακού
και πολιτικού, C.P. Snow (1905-1980),
The Masters (1951), η ζωή στην Οξφόρδη
και στο Καίημπριτζ παρουσιάζεται ως
επίγειος παράδεισος, το κύρος του πανε-
πιστημιακού θεσμού δεν αμφισβητείται,
η νομιμοφροσύνη του «πιστού» προς
την πανεπιστημιακή κοινότητα μένει
αδιαπραγμάτευτη, η πανεπιστημιού-
πολη αναπαρίσταται ως ευτοπία. Από
την άλλη πλευρά, στο campus novel του
επίσης κριτικού, ποιητή και πεζογράφου,
και πανεπιστημιακού δασκάλου Kingsley
Amis (1922-1995), Lucky Jim (1954), με
ήρωα έναν λέκτορα ιστορίας, όπως και
στα μεταγενέστερα και πολύ γνωστά
στην Ελλάδα campus novels του καθηγητή
της αγγλικής λογοτεχνίας Νταίηβιντ
Λοτζ (1935-), με πιο χαρακτηριστικό
ανάμεσά τους το Small World (1984,
και στα ελληνικά: Μικρός που είναι ο
κόσμος, Πόλις, 1998), ο θεσμός αντι-
μετωπίζεται κριτικά, η αλαζονεία και
η πόζα των μεγαλο-καθηγητών συστη-
ματικά σατιρίζεται, ενώ πυκνώνουν τα
μετα-μυθοπλαστικά σχόλια, οι αναφορές,
για τους γνωρίζοντες, στην εκάστοτε
κυρίαρχη μέθοδο προσέγγισης της λο-
γοτεχνίας, την εποχή της συγγραφής
του κάθε έργου.
Είτε αναπτύσσεται ως εγκώμιο, είτε
ως σάτιρα, λοιπόν, το πανεπιστημιακό
μυθιστόρημα της περιόδου που γράφει ο
Γουίλλιαμς περιγράφει συλλογικότητες,
όχι εξατομικευμένους ήρωες. Η διαφο-
ροποίηση είναι ουσιαστική: η εσωτερική
επεξεργασία του ήρωα στην οποία επιμέ-
νει, στον Στόουνερ (και ως προς τη γωνία
εστίασης που συχνά υιοθετεί), προσδίδει
στο έργο στοιχεία μυθιστορηματικής
βιογραφίας, στόχος της οποίας είναι η
«δικαίωση» του πρωταγωνιστή στο κοινό,
και εμμέσως (με δεδομένη την, κατά
τόπους, λανθάνουσα αυτοβιογραφική
διάσταση του βιβλίου) η αυτοδικαίωση.
Πρόκειται για μια επιλογή που απο-
μακρύνει τον Στόουνερ από το τυπικό
πανεπιστημιακό μυθιστόρημα. Έτσι, δεν
είναι παράλογο που η στιγμή της επιλο-
γής της λογοτεχνίας ως τρόπου ζωής για
τον πρωταγωνιστή εικονογραφείται με
τους όρους μιας σχεδόν μυστικής εμπει-
ρίας, που με τη σειρά της βασίζεται σε/
αποτυπώνει την έννοια της κλίσεως. Το
σονέτο 73 του Σαίξπηρ διαβάζει στους
πρωτοετείς ο καθηγητής Σλόουν όταν
ακόμα ο Στόουνερ δεν έχει αποφασίσει
να εγκαταλείψει τις σπουδές γεωπονί-
ας για τη λογοτεχνία, και τον ρωτά: «
Τι σας λέει ο ποιητής, κύριε Στόουνερ;
Τι θέλει να πει με το σονέτο του;» (σ.
38). Ο νεαρός φοιτητής δεν μπορεί να
απαντήσει την ερώτηση («”Θέλει να
πει”, επανέλαβε αλλά δεν κατάφερε να
ολοκληρώσει αυτό που είχε αρχίσει να
λέει») και αποφασίζει να αφιερώσει τη
ζωή του απαντώντας την.
Μια κατασκευή
Ο Γουίλλιαμς αντιμετωπίζει ακόμα τον
πρωταγωνιστή του ως εκκολαπτόμενο
συγγραφέα μέσα στο βιβλίο, και ως προς
το σημείο αυτό διαφοροποιείται επίσης
από το αναμενόμενο (τι θα πει, άραγε,
αναμενόμενο;) πανεπιστημιακό μυθιστό-
ρημα. Το τραύμα της συγγραφής μιας
διατριβής, και της προετοιμασίας της
για έκδοση σε μορφή βιβλίου, γνώριμο
σε όσους έχουν περάσει από όλα αυτά,
αναπαρίσταται με εντυπωσιακή αλη-
θοφάνεια, ως προς τις πρακτικές, κι ως
προς τις συναισθηματικές πτυχές της
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 91
John Williams, Ο Στόουνερ,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Αθηνά Δημητριάδου,
Gutenberg, Αθήνα 2017,
409 σελ.
διαδικασίας, προκαλώντας την εμπάθεια
(empathy) του αναγνώστη, την αίσθηση
μιας μεγάλης οικειότητας. Ωστόσο, μες
από εμβληματικές λογοτεχνικές ανα-
κλήσεις, ο Στόουνερ, ο ναρκομανής της
λογοτεχνίας στο βιβλίο, σκιαγραφείται
μάλλον ως εκκολαπτόμενος συγγραφέας
λογοτεχνίας, όχι επιστημονικών μελε-
τών. Με τον τρόπο αυτό, υπενθυμίζει,
άλλωστε, ο Γουίλλιαμς τη μυθοπλαστική
υπόσταση του ήρωά του, το γεγονός ότι ο
ήρωάς του παραμένει μια μυθοπλαστική
κατασκευή. zx
1. Στη λεπτοδουλεμένη σκηνή της διαμάχης
Στόουνερ-Γουόκερ αποτυπώνεται μια πρώ-
ιμη στιγμή της κυριαρχικής μεταδομιστικής
αμφιβολίας, και του μεθοδολογικού “any-
thing goes” που έμελλε να πλήξει τις λογο-
τεχνικές σπουδές μερικά χρόνια αργότερα.
Αμφισβητώντας την αξία της πηγολογικής
διερεύνησης για τις σαιξπηρικές σπουδές,
ο Γουόκερ αποφαίνεται: «Δεν θα έπρεπε,
εκ πρώτης όψεως, να έχουμε τις υποψίες
μας για μια τέτοια θεωρία; Δεν οφείλουμε
να τις έχουμε;» (Ο Στόουνερ, σ. 213), και πιο
κάτω: «Νόμιζα ότι είχαμε κάποια ελευθερία
κινήσεων ως προς το πώς θα αναπτύσσαμε
τις ιδέες μας» (σ. 220). Εγκιβωτίζονται, με
άλλα λόγια, διάσπαρτοι μέσα στο βιβλίο,
και απευθυνόμενοι στο ειδικότερο κοινό
του, τεχνικοί μικροστοχασμοί σχετικά με το
état present των λογοτεχνικών σπουδών την
εποχή της συγγραφής του, χωρίς όμως να
βαρύνουν την κύρια αφηγηματική ανέλιξη
του υλικού, την πλοκή του.
2. Βλ. John Henry Newman, Apologia Pro
Vita Sua (1864): πρόκειται για μια απά-
ντηση στους επικριτές των θρησκευτικών
πεποιθήσεων του επιδραστικού, στην εποχή
του, βρετανού ποιητή και θεολόγου, κατά
την παραίτησή του από τη θέση του ιερέα
στην Αγγλικανική Εκκλησία της Οξφόρδης,
η οποία προετοίμασε το έδαφος και για τη
μεταγενέστερη στροφή του στον (αγνότερο
κατά τις εκτιμήσεις) καθολικισμό.
3. Σχετικά με το υπο-είδος του πανεπιστη-
μιακού μυθιστορήματος, βλ. E. Showalter,
Faculty Towers; The Academic Novel and its
Discontents, Oxford University Press, Οξφόρ-
δη 2005. (Το βιβλίο αυτό μπόρεσα να συμ-
βουλευθώ αποσπασματικά μόνο, συνεπώς
οι πιο πάνω παρατηρήσεις έχουν εμπειρικό
περισσότερο χαρακτήρα).
 Ο ευρωπατριωτισμός ως λύση
στα προβλήματα της ΕΕ
Από τον Βασίλη Καπετανγιάννη

Η Ευρώπη δοκιμάστηκε, τα τελευταία χρόνια, από τις λαϊκιστικές δυνάμεις που επιδίωξαν να γυρίσουν
Δημήτρης Τσιόδρας, την πολιτική ένωση των κρατών της στο αιματηρό παρελθόν των εθνικιστικών διαιρέσεων. Το
Ευρωπατριωτισμός ή
εθνοκεντρισμοί. Οι αποτελεσματικό αντίδοτο απέναντι στην επάνοδο αυτών των αναχρονισμών είναι ο ευρωπατριωτισμός,
εσωτερικοί ανταγωνισμοί, λέει ο Δημήτρης Τσιόδρας, που προσεγγίζει θεωρητικά αλλά προπάντων πολιτικά το ευρωπαϊκό
οι εξωτερικές απειλές και τα
όρια της συνεργασίας στην εγχείρημα. Τι είναι ο ευρωπατριωτισμός; Η λύση της παραχώρησης λελογισμένης και συμφωνημένης
ΕΕ, Μίνωας, Αθήνα 2017, εθνικής κυριαρχίας σε μια Ενωμένη Ευρώπη των πολιτών και της συλλογικής ευθύνης για το κοινό
276 σελ. πεπρωμένο.

Η
αγωνία για μια σει-
ρά από κρίσιμες
εκλογικές αναμε-
τρήσεις σε κράτη -
μέλη της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης που θα μπορούσαν
να οδηγήσουν στον εκτροχιασμό
της και την απαρχή της σταδιακής
της διάλυσης εάν επικρατούσαν οι
δυνάμεις του δεξιού και του αρι-
στερού λαϊκισμού, παρήλθε. Στην
Αυστρία, την Ολλανδία και, πιο
πρόσφατα, στη Γαλλία, αριστεροί
και δεξιοί λαϊκιστές ηττήθηκαν,
παρά τις άγριες και αναίσχυντες
προσδοκίες της εγχώριας συρι-
ζαίικης «Αριστεράς», σύμφωνα με
την αντίληψη ότι από το χειρό-
τερο, έστω και φασιστικό, μπο-
ρεί να προκύψει κάτι καλύτερο,
«αριστερό». Για να «τιμωρηθούν»
οι «ελίτ», η «τρόικα εσωτερικού»
και οι «Ευρωλιγούρηδες» που
«τόλμησαν» να καταστήσουν τη
χώρα στη μεταπολίτευση μια από
τις πιο ευημερούσες του κόσμου,
παρά τα λάθη και τις διαχρονικές
παθογένειες.
Στις προεδρικές εκλογές στη Γαλ-
λία ο Μακρόν επικράτησε και στις
βουλευτικές που επακολούθησαν
κατάφερε να οικοδομήσει μια νέα
πλειοψηφία που του επιτρέπει να
κυβερνήσει και να εφαρμόσει το
πρόγραμμά του.
Οι λαϊκιστές αναχαιτίστηκαν
με επιτυχία, επιβάλλοντας, όμως,
έστω και εν μέρει, την πολιτική τους
ατζέντα. Κι αυτό, εξακολουθεί να
αποτελεί πηγή ανησυχίας καθώς
τα προβλήματα που τροφοδοτούν
τις λαϊκιστικές φυγόκεντρες δυνά-
μεις και παρασύρουν τους εκλογείς
σε ακραίες λύσεις, διαλυτικές της
Ένωσης, εξακολουθούν να αναζη-
τούν λύσεις. Μόνο η επιτυχημένη
αντιμετώπισή τους μπορεί να δη-
μιουργήσει μια νέα πολιτική βάση
νομιμοποίησης της Ένωσης και μια
νέα συναίνεση για τις κατευθύνσεις
που πρέπει να ακολουθήσει, εάν
θέλει να παραμείνει ζωντανή και
σημαντικός παίκτης παγκόσμια σε
μια εποχή εμφανών ριζικών γεω-
πολιτικών αναδιατάξεων και ανα-
κατανομής ισχύος.
Η Ιταλία, βέβαια, εξακολουθεί
να παράγει ανησυχία, σε αντίθεση
με τις επερχόμενες εκλογές στη
Γερμανία, όπου οι δύο μεγάλες
πολιτικές οικογένειες, οι Χριστια-
νοδημοκράτες της Μέρκελ και οι
Σοσιαλδημοκράτες του Σουλτς, δεν
απειλούνται σοβαρά από ακραίες
λαϊκιστικές δυνάμεις. Έχουν στα-
θερό ευρωπαϊκό προσανατολισμό
και μακρά παράδοση κυβερνητικής
συνεργασίας καθώς και επίγνωση
των ευθυνών και του ηγετικού ρόλου
που εκ των πραγμάτων (αλλά μάλ-
λον απρόθυμα) καλείται να παίξει
σήμερα η Γερμανία.
Γαλλογερμανικός άξονας
Η εκλογή του Μακρόν στην προε-
δρία της γαλλικής Δημοκρατίας και
η άνετη κοινοβουλευτική του πλειο-
ψηφία, έχουν ανατροφοδοτήσει με
νέα δυναμική τον γαλλογερμανικό
άξονα, την πραγματική και ανα-
ντικατάστατη ατμομηχανή της ευ-
ρωπαϊκής ενοποίησης. Αναμένεται
ότι μετά το πέρας των γερμανικών
εκλογών και το σχηματισμό νέας
κυβέρνησης η λειτουργία του άξονα
και η συμφωνία για την κατεύθυνση
της ΕΕ θα προσλάβουν πιο συγκε-
κριμένη μορφή.
Είναι μια από τις εύστοχες, αν και
αυτονόητες για τους ευρωπαϊστές,
σημαντικές επισημάνσεις που κάνει
ο Δημήτρης Τσιόδρας, δημοσιο-
γράφος με μακρά επαγγελματική
θητεία και σήμερα εκπρόσωπος
Τύπου του Ποταμιού, στο σημα-
ντικό βιβλίο του Ευρωπατριωτισμός
ή Εθνοκεντρισμοί που εκδόθηκε
πρόσφατα (Μάρτιος 2017), θέλο-
ντας να συμβάλει σε ευρωπαϊκό και
εγχώριο επίπεδο στη συζήτηση για
το μέλλον της ΕΕ.
Πράγματι, η συζήτηση σε επί-
σημο επίπεδο άρχισε με τη Λευκή
Βίβλο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με
υπογραφή Γιούνγκερ (1/3) και με τη
Διακήρυξη της Ρώμης (25/3) στα 60
χρόνια από την ίδρυση της Ένωσης.
Ακολούθησαν κι άλλες παρεμβάσεις,
μάλλον για να δοκιμαστεί η θερμο-
κρασία των υδάτων. Η συζήτηση
σε επίπεδο κοινωνίας των πολιτών
έχει αρχίσει στην ουσία προ πολλού,
μαίνεται και αναμένεται να ενταθεί
μέχρις ότου έρθει η ώρα των σημα-
ντικών αποφάσεων. Ευλόγως, διότι
συνειδητοποιείται πλέον ο ορατός
κίνδυνος, κεντρόφυγες λαϊκιστικές
δυνάμεις της Αριστεράς και της Δε-
ξιάς, καθώς και η διμέτωπη επίθεση
από Τραμπ και Πούτιν, να οδηγή-
σουν σταδιακά στην αποδυνάμωση
της ΕΕ και, τελικά, στο μαρασμό
και τη διάλυσή της.
Ευρωπαϊστής μέχρι μυελού οστέ-
ων, αλλά με την αναγκαία κριτική
ματιά και αγωνία, ο Τσιόδρας έχει
πλήρη επίγνωση των σημερινών
προβλημάτων που ταλανίζουν την
Ένωση και της κρίσιμης καμπής
στην οποία βρίσκεται, αντιμέτωπη
με πολύπλευρες προκλήσεις σε μια
νέα εποχή σημαντικής μετατόπισης
οικονομικής και γεωπολιτικής ισχύ-
ος σε παγκόσμιο επίπεδο.
Κι απ’ αυτή και μόνο την άποψη
το βιβλίο του Τσιόδρα είναι εξαι-
ρετικά επίκαιρο, εξόχως εύστοχο
και πολλαπλά χρήσιμο.
Η ανάλυσή του συνδυάζει και
εμπλέκει τρεις βασικές προσεγγί-
σεις: τη θεωρητική, προσφεύγο-
ντας στις κυρίαρχες απόψεις περί
διεθνών σχέσεων, την ιστορική και
τη σύγχρονη πολιτική.
Ως προς την πρώτη, επιστρατεύει
από τη μια μεριά τις θεωρίες των
ρεαλιστών (realists), που τονίζουν την
αναπόφευκτη ανταγωνιστική φύση
των κρατικών σχέσεων στη διεθνή
σκηνή, επομένως την αναγκαιότητα
της εθνικής κυριαρχίας. Από την
άλλη, αντιπαραθέτει τις θεωρητι-
κές προσεγγίσεις των φιλελεύθερων
(liberals) που πιστεύουν στη «διαρκή
ειρήνη» του Καντ.
Ως προς τη δεύτερη, η ιστορική
προσέγγιση ανατρέχει στις διαδρο-
μές και τις περιπέτειες της «ευρω-
παϊκής ιδέας», από τα πρώτα «όχι»
για την κοινή άμυνα και ασφάλεια,
την πολιτική της «κενής καρέκλας»,
τις αντιθέσεις για το κοινό νόμισμα
(ΟΝΕ), τις διευρύνσεις της Ένω-
σης αντί της περαιτέρω εμβάθυν-
σής της. Οι επισημάνσεις περί της
διεύρυνσης πριν από την αναγκαία
εμβάθυνση αποκτά σήμερα ιδιαίτερο
ενδιαφέρον, καθώς διαπιστώνεται
η απροθυμία ορισμένων χωρών του
πρώην ανατολικού μπλοκ (π.χ. Ουγ-
γαρία, Πολωνία) όχι μόνο για περαι-
τέρω ενοποίηση αλλά ακόμα και για
συμμόρφωση με ειλημμένες κοινές
πολιτικές. Μετά τη λαίλαπα του
σοβιετικού κομμουνισμού, ορισμένα
κράτη παλινδρομούν σε εθνικιστι-
κά σπήλαια και δυσκολεύονται να
υιοθετήσουν τις κοινές ευρωπαϊκές
και δημοκρατικές αξίες, διολισθαί-
νοντας σε αυταρχικές πρακτικές.
Ως προς την τρίτη, η προσοχή
επικεντρώνεται στα καίρια σύγχρο-
να προβλήματα, από τις θέσεις των
πολιτικών δυνάμεων, το «γερμανικό
ζήτημα», τη ρωσική απειλή, το με-
ταναστευτικό, τα προβλήματα των
πολυπολιτισμικών κοινωνιών, την
παγκοσμιοποίηση, την κινεζική πρό-
κληση, την άνοδο του ευρωσκεπτι-
κισμού και του αντι-ευρωπαϊσμού,
το Brexit και τον Τραμπ μέχρι τα

92 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

διάφορα «σενάρια» της μελλοντικής
πορείας της ΕΕ.
Τη «δύσκολη στροφή μιας όμορφης
διαδρομής», όπως γράφει χαρακτη-
ριστικά.
Η φυγή προς τα εμπρός
Οι θεωρητικές αναλύσεις και επιση-
μάνσεις είναι φυσικά πάντα χρήσι-
μες διότι, σε αρκετές περιπτώσεις,
παρέχουν το πλαίσιο κατανόησης
της πολιτικής συζήτησης και δια-
μάχης, μολονότι η αναζήτηση του
εθνικού συμφέροντος αλλά και η
σύζευξή του με το ευρωπαϊκό απο-
τελεί έναν πιο πρακτικό οδηγό για
σημαντικές αποφάσεις που επη-
ρεάζουν ολόκληρο το ευρωπαϊκό
οικοδόμημα.
Γι αυτό, από άποψη επιχειρημα-
τολογίας, η προσέγγιση του συγγρα-
φέα είναι κατ’ εξοχήν πολιτική.
Ο ίδιος είναι πεπεισμένος ότι η
μόνη οδός διαφυγής είναι «η φυγή
προς τα εμπρός» (avance en fuite),
για να μην επιστρέψουν τα φαντά-
σματα ενός αιματηρού παρελθόντος.
Το αποτελεσματικό αντίδοτο απέ-
ναντι στην επάνοδο των φαντασμά-
των αυτών, των αδυσώπητων και
καταστροφικών εθνοκεντρισμών,
είναι ο ευρωπατριωτισμός. Είναι η
λύση της παραχώρησης λελογισμένης
και συμφωνημένης εθνικής κυριαρχίας
σε μια Ενωμένη Ευρώπη των πολιτών
και της συλλογικής ευθύνης για το
κοινό πεπρωμένο.
Είναι η λυδία λίθος που θα δο-
κιμάσει τη μελλοντική πορεία της
Ένωσης. Είναι το κρίσιμο δίλημμα,
καθώς η ΕΕ στέκεται στο σταυρο-
δρόμι καθοριστικών αποφάσεων.
Πρόκειται για μια θαρραλέα,
δημόσια πολιτική στάση που ελά-
χιστοι τολμούν να υιοθετήσουν εν
μέσω του αντι-ευρωπαϊκού και του
αντι-δυτικού παροξυσμού που έχει
καλλιεργήσει και συνεχίζει να καλ-
λιεργεί ο εγχώριος αριστεροδεξιός
εθνολαϊκισμός.
Φυσικά, η διαμόρφωση μιας ευρω-
πατριωτικής ταυτότητας, που άνετα
μπορεί να συνυπάρχει με τις εθνικές
ταυτότητες και με τις ιδιομορφίες
των κρατών-μελών, χρειάζεται όχι
μόνο έναν δημόσιο ευρωπαϊκό δήμο
αλλά και ένα προωθητικό όραμα για
να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη
των πολιτών στο ευρωπαϊκό εγχεί-
ρημα και να οικοδομηθεί η αναγκαία
συναίνεση για την περαιτέρω ενο-
ποιητική διαδικασία. Η απόσυρση
στον γυάλινο πύργο των εθνοκεντρι-
σμών θα πλήξει θανάσιμα και την
Ένωση και τα επί μέρους κράτη.
Χαμένοι θα είναι όλοι.
Ο φόβος ή η απελπισία είτε απέ-
Χιουμοριστικός χάρτης που κυκλοφόρησε το 1914, στις αρχές του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, και «παίζει» με τα στερεό-
τυπα των εθνικισμών οι οποίοι αντιμάχονταν.
ναντι σε έναν ισχυρό αντίπαλο, όπως
η σοβιετική αυτοκρατορία στο πα-
ρελθόν είτε απέναντι στη σημερινή
παγκοσμιοποίηση που επιβάλλει
επώδυνες οικονομικές αλλαγές,
δημιουργούν ανεργία και μεγάλες
ανισότητες και στο εσωτερικό των
κρατών και μεταξύ τους καλλιεργούν
ένα εμφανές κλίμα ανασφάλειας που
αποτυπώνεται σε ακραίες εκλογικές
επιλογές. Τεράστια ανασφάλεια δη-
μιουργούν επίσης είτε οι ασύμμετρες
απειλές της τρομοκρατίας είτε ακόμα
τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα
που δύσκολα μπορούν να ελεγχθούν.
Όλα αυτά, όμως, δεν μπορούν να
αποτελούν πλέον το μόνο κίνητρο
προωθητικής συλλογικής δράσης ή
συγκολλητικής ουσίας μιας Ένωσης,
χωρίς σκοπό, χωρίς έρμα, απλό δι-
αχειριστή δύσκολων καταστάσεων.
Χρειάζεται ένας θετικός, ρεαλι-
στικός, εφικτός, πειστικός ορίζο-
ντας. Τη στιγμή δε που το «όραμα»
μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης δε
φαίνεται να συγκινεί ή να έχει
σήμερα πολλούς οπαδούς η προ-
ωθητική ενοποιητική διαδικασία
απαιτεί πράγματι «όραμα, ηγεσία
και γενναίες πολιτικές αποφάσεις»
προς εφικτές κατευθύνσεις που θα
αντιμετωπίζουν όμως τα σημερινά
προβλήματα.
Σε όλα τα ανωτέρω η ανάλυση
του συγγραφέα είναι απόλυτα διαυ-
γής. Οι θέσεις του ευρωπαϊκές που
χαρακτηρίζονται από ιστορικό και
πολιτικό βάθος. Ο πολιτικός του ορί-
ζοντας ενορατικός και οραματικός
συνάμα. Τα επιχειρήματα ισχυρά.
Ολέθριος ο
αντιευρωπαϊσμός
Όσοι υποδαυλίζουν τον αντι-ευρω-
παϊσμό και πιστεύουν ότι μπορεί να
αποτελέσει την εκλογική τους βάση
για την παραμονή τους στην εξου-
σία διαπράττουν βαρύτατο πολιτικό
έγκλημα με ανυπολόγιστες ιστορι-
κές συνέπειες για την ασφάλεια και
ευημερία της χώρας μας. Η εθνική
τύφλωση και η μαζική παράνοια έχουν
στο παρελθόν οδηγήσει τη χώρα σε
καταστροφή, με τη «λαϊκή συγκα-
τάθεση». Ο μαζοχισμός δεν είναι
άγνωστος ως πολιτική ασθένεια. Η
ενδεχόμενη μαζική αυτοχειρία απο-
τελεί πολιτικό παραλογισμό, αλλά
έχει και τους φυσικούς και ηθικούς
πολιτικούς αυτουργούς της.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικά καλο-
γραμμένο βιβλίο, με στέρεα, σαφή και
ισχυρή επιχειρηματολογία και εμφανή
αγωνία για το μέλλον της Ευρώπης.
Συνδυάζει δέσμη αναλυτικών ερ-
γαλείων με επιτυχία. Υιοθετώντας,
μετά από σοβαρή ανάλυση, πολιτικές
θέσεις, ο συγγραφέας έχει πλήρη επί-
γνωση των δυσκολιών αλλά και της
πολιτικής πρόκλησης που έχουν να
αντιμετωπίσουν οι πολιτικές δυνάμεις
που βλέπουν τον εαυτό τους αλλά και
τη χώρα τους ως αναπόσπαστο μέρος
του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Η ενεργός και αταλάντευτη συμμε-
the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 93
Boston Rare Maps
τοχή της χώρας μας στη διαμόρφω-
ση της νέας ευρωπαϊκής πορείας, η
παραμονή της στον σκληρό πυρήνα
της Ένωσης αποτελεί πρόβλημα επι-
βίωσης, πρόβλημα ανάπτυξης και
διασφάλισης της ευημερίας και της
ασφάλειας. Πρόβλημα οικοδόμησης
και πορείας της χώρας πάνω σε κοινές
ευρωπαϊκές αξίες και συμπεφωνημέ-
νους κοινούς στόχους, όχι κάποιου
άλλου ανύπαρκτου σύμπαντος ή
υπαρκτού τύπου Βενεζουέλας.
Το βιβλίο δεν συμβάλλει μόνο στην
«ακαδημαϊκή» συζήτηση. Μπορεί άνε-
τα να γίνει κατανοητό από ευρύτερο
αναγνωστικό κοινό. Διότι, με σαφή-
νεια συντελεί στην κατανόηση των
σημερινών προβλημάτων και προ-
κλήσεων, στη σαφή απεικόνιση των
επιλογών τόσο της ΕΕ όσο και της
χώρας μας, αλλά και στην απαραίτητη
αυτοσυνειδησία και αυτεπίγνωση.
Περιέχει ένα πλούσιο οπλοστάσιο
πολιτικής επιχειρηματολογίας, αλλά
και αξιών και οράματος ενός κοινού
μέλλοντος που πρέπει να οικοδομηθεί
με μεγάλη πολιτική προσπάθεια στο
παρόν.
Κι αυτό είναι ένα από τα πολλά
πλεονεκτήματα και τις αρετές του.
Θα ανατρέξουμε σ’ αυτό ξανά όταν
οι εγχώριες πολιτικές δυνάμεις θα
αναγκαστούν να συζητήσουν δημόσια
και να πάρουν θέση πάνω στο θέμα
των κατευθύνσεων της Ένωσης, που
κατά τα φαινόμενα θα αποτελέσει
στο τέλος διαδικασία συμπόρευσης
των προθύμων. zx
 Τέσσερα τέταρτα Από την Kaτερινα Σχινα
«Υπήρξα ένοχος·
διέπραξα το αμάρτημα της ατονικότητας»
Α
νοίγοντας πριν από
μερικές μέρες το
βιβλίο του Ιγκόρ
Στραβίνσκι Μου-
σική ποιητική στην
έκδοση της Νεφέλης, ένα πολυ-
διαβασμένο τομίδιο με τσακισμέ-
νη πια τη ράχη και στραπατσαρι-
σμένες σελίδες, έπεσε από μέσα
ένα κιτρινισμένο απόκομμα από
τον Ριζοσπάστη. Υπήρχε μόνο η
ημερομηνία, 15 Ιουνίου, όχι όμως
η χρονιά – πρέπει να ήταν αρχές
της δεκαετίας του 1980. Το ανώ-
νυμο μονόστηλο με εγκαλούσε για
«αντισοβιετισμό».
Δεν είχε βέβαια, άδικο: μόλις είχα
αναρρώσει από την παιδική ασθέ-
νεια του μαοϊκού αριστερισμού από
την οποία είχα προσβληθεί στα φοι-
τητικά μου χρόνια (έχοντας πρώτα
ξεσκονίσει τις Συζητήσεις στο 20ό
συνέδριο του ΚΚΣΕ, το Μια ημέρα
του Ιβάν Ντενίσοβιτς του Σολζενί-
τσιν σε έκδοση ΒΙΠΕΡ, το βιβλίο
της Μπούμπερ-Νόυμαν Εξόριστη
στη Σιβηρία, σε έκδοση των Νέων
Στόχων, και άλλα τινά που κλόνισαν
συθέμελα την εμπιστοσύνη μου στην
«πατρίδα του σοσιαλισμού») και η
εμπειρία μου ως οργανωμένης επιρ-
ροής της ΠΠΣΠ (ποτέ δεν έγινα
«μέλος»· είχα πλειστάκις κατηγο-
ρηθεί για «φιλελευθερισμό») είχαν
διά παντός διαλύσει τη γοητεία που
μου είχαν ασκήσει στα εφηβικά και
στα μετεφηβικά μου χρόνια οι «λα-
ϊκές» δημοκρατίες. Ο Ριζοσπάστης,
ωστόσο, από αλλού συνήγαγε τον
«αντισοβιετισμό» μου και όχι από τη
φοιτητική παραταξιακή μου ένταξη:
από μια παρατήρηση μουσικολο-
γικής υφής που είχα τολμήσει να
διατυπώσω από το Β’ Πρόγραμμα
της κρατικής ραδιοφωνίας, μιλώ-
ντας για τον Σεργκέι Προκόφιεφ
στην εκπομπή Μουσικές γέφυρες,
της οποίας ήμουν παραγωγός.
Έχουν περάσει πολλές δεκαε-
τίες και σίγουρα δεν θα θυμόμουν
τι είχα πει, αν διαγωνίως στο χαρ-
τάκι (ποιος ξέρει πώς επιβίωσε
τόσα χρόνια) δεν είχα σημειώσει
με κόκκινο στυλό: «σχόλιο για τις
94 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Μάιος 1943, Μόσχα. Ο Σεργκέι Προκόφιεφ παίζει σκάκι με τον βιολιστή
Νταίηβιντ Όιστραχ, υπό το βλέμμα της συναδέλφου τού Όιστραχ, Λάιζα
Χίλελς.
“λάθος νότες”». Α ναι. Σίγουρα θα
μιλούσα για τις απροσδόκητες αλλα-
γές της αρμονίας στις οποίες τόσο
αρεσκόταν ο συνθέτης, σαν να ’θελε
να ξαφνιάσει, να τσιγκλήσει τον
θεατή, να παίξει με τις προσδοκίες
του. Είναι νότες που κλωτσάνε το
αποδεκτό τονικό πλαίσιο, νότες που
διασκεδάζουν με τον εαυτό τους.
Πολλοί αναλυτές δεν θεωρούν ότι
προκαλούν ανωμαλίες στην τονική
δομή, απεναντίας υποστηρίζουν ότι
συμβάλλουν στην τονική συνέχεια.
Άλλοι, ωστόσο, τις θεωρούν ένδειξη
ροπής προς την ατονικότητα, και
πάντως αναπόσπαστο στοιχείο μιας
ατονικής δομής. Ακόμη και σήμερα,
δεν νομίζω να έχουν καταλήξει – δεν
έχει άλλωστε καμιά σημασία. Συν-
θέτης του τονικού κέντρου ή όχι, ο
Προκόφιεφ είναι συναρπαστικός.
Εγώ πάντως, περίπου 25 ετών,
ανασφαλής και προπάντων άπειρη,
είχα προφέρει την αμαρτωλή λέξη:
ατονικότητα. Ατονικότητα, μια μου-
σική τεχνοτροπία που απέβλεπε στη
χειραφέτηση της διαφωνίας, κάτι
που αντέβαινε προς το αίτημα του
κόμματος για «λαϊκότητα» στην τέ-
χνη, και τα καθήκοντα που αυτό το
αίτημα υπαγόρευε, «να χτυπηθούν
ο φορμαλισμός και ο αισθητισμός»
πάνω απ’ όλα. Ίσως να το ανέφερα
κι αυτό, εξ ου και δαιμονίστηκε ο
σχολιογράφος. Ίσως πάλι να εκτέ-
θηκα ακόμη περισσότερο, μιλώντας
για την απόφαση που εξέδωσε το
ατονικότητα, συνεπεία «ανεπίτρε-
Chesshistory
πτου ατομικισμού»· είχε ενδώσει
στον πειρασμό των πειραματισμών,
είχε θελήσει να ανανεώσει το ιδί-
ωμά του: ήταν απολύτως εκτεθει-
μένος στο Κόμμα. Οκτώ έργα του
είχαν απαγορευτεί, αλλά ακόμη και
εκείνα που είχαν αποφύγει τη λογο-
κρισία δεν έμπαιναν στον προγραμ-
ματισμό ορχηστρών ή θεάτρων.
Σε μια απελπισμένη προσπάθεια
να κατευνάσει τους επικριτές του,
είχε αρχίσει να διατρανώνει ότι
χωρίς την τονικότητα δεν υπάρχει
μουσική. Ιδού ένα μικρό απόσπα-
σμα από το άρθρο «Ο Προκόφιεφ
εξηγεί τον Σεργκέι Προκόφιεφ»
Πολιτιμπιρό στις αρχές του 1948,
που δημοσιεύτηκε στους Musical
όταν μεσουρανούσε ο Ζντάνοφ, με
Times, αρ. 1266, τον Αύγουστο
την οποία Προκόφιεφ, Σοστακό-
του 1948· πρόκειται για δημόσια
βιτς, Μιασκόβσκι και Χατσατουριάν
απολογία, που αποκτά ακόμη με-
καταγγέλλονταν για «φορμαλισμό»,
γαλύτερη σημασία αφού γίνεται σε
μια τάση που περιγραφόταν ως
δυτικό έντυπο:
«απάρνηση των βασικών αρχών της
κλασικής μουσικής» και υιοθέτηση
Πέραν πάσης αμφιβολίας
«μπερδεμένων ήχων που σπάνε τα
υπήρξα ένοχος· διέπραξα το
νεύρα των ακροατών και μετατρέ-
αμάρτημα της ατονικότητας.
πουν τη μουσική σε κακοφωνία».
Όμως πρέπει να πω ένα πράγ-
Ή, πάλι, ίσως να έσπασα κι εγώ τα
μα. Όταν έφτασα στο σημείο
νεύρα του ανώνυμου σχολιογράφου,
να αναγνωρίσω ότι η τονική
επειδή παρέθεσα την αποτίμηση της
δομή ενός μουσικού έργου
προσφοράς του Προκόφιεφ, όπως
μπορεί να συγκριθεί με το
δημοσιεύτηκε το 1953, τη χρονιά
χτίσιμο σε γερά θεμέλια, ενώ
του θανάτου του, στο περιοδικό
η ατονικότητα είναι σαν να χτί-
Σοβιετική μουσική και αναδημοσι-
ζεις στην άμμο, δεν πέρασε
εύτηκε στην Αυγή τον Φεβρουάριο
καιρός και μια αποφασιστική
του 1954:
στροφή προς την τονική γρα-
φή άρχισε να εμφανίζεται στη
Ο Προκόφιεφ έκανε λάθη στην
μουσική μου. Πέρα απ’ αυτό,
καλλιτεχνική του πορεία, είχε
η τονική ή διατονική μουσική
γοητευθεί από το κυνήγι της
προσφέρει ένα πολύ ευρύτερο
ανανέωσης της φόρμας. Η
φάσμα δυνατοτήτων απ’ ό,τι
σοβιετική κοινή γνώμη δίκαια
η ατονική και η χρωματική.
τον κατέκρινε γι’ αυτό. Και ο
Το πόσο αληθινό είναι αυτό
Προκόφιεφ, σαν ένας πραγ-
μπορούμε να το διαπιστώσουμε
ματικά σοβιετικός καλλιτέχνης,
αν αναλογιστούμε σε τι αδιέ-
μπορούσε σωστά να δέχεται την
ξοδο σύρθηκαν ο Σαίνμπεργκ
κριτική, μπορούσε να αντιλαμ-
και οι μαθητές του, μένοντας
βάνεται αυτό που ζητούσε ο
αμετακίνητοι από τις «αρχές»
λαός και να διορθώνει τα λάθη
τους. Σε ορισμένα έργα μου της
του.
τελευταίας χρονιάς θα βρείτε
μεμονωμένες στιγμές ατονικό-
Το 1948 ήταν κακή χρονιά για τον
τητας. Μολονότι δεν συμπαθώ
συνθέτη. Είχε εκτραπεί προς την
τέτοια πράγματα, κατά καιρούς
 τα χρησιμοποιώ προκειμένου

United States Library of Congress’s Prints and Photographs division

η αξία της τονικής γραφής να
αναδειχθεί σε όλη της το με-
γαλείο μέσω της αντίθεσης.

Δεν θα υπάρξουν άλλες «μεμονω-

μένες στιγμές ατονικότητας». Στα
τέλη του 1948, ο Προκόφιεφ θα
παραδώσει στη δημόσια αποτίμηση
την τελευταία του όπερα. Με τίτλο
Ιστορία ενός πραγματικού ανθρώ-
που και υπόθεση που αποσκοπεί
να αναδείξει την «πειθαρχημένη
μπολσεβικική συνειδητότητα» του
συνθέτη, το έργο εκτυλίσσεται κατά
τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου
Πολέμου. Ο Αλεξέι, πιλότος σο-
βιετικού μαχητικού αεροσκάφους,
τραυματίζεται άσχημα σε αερο-
μαχία με τους Γερμανούς. Διασώ-
ζεται και περιθάλπεται από τους
αγρότες μιας κολλεκτίβας, προτού
μεταφερθεί στο νοσοκομείο, όπου
του ακρωτηριάζουν και τα δυο του
πόδια. Παίρνει κουράγιο από τη
σκέψη της αγαπημένης του και τη
συμπαράσταση των άλλων τραυμα-
τιών, ένας από τους οποίους του
αφηγείται την ιστορία ενός πιλότου
του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου που
συνέχισε να πετά, ακόμη κι όταν
έχασε το πόδι του στη μάχη. Η
όπερα τελειώνει με τον Αλεξέι να
ανυψώνεται και πάλι στους ουρα-
νούς, με το νέο του μαχητικό!
Η προσπάθεια του Προκόφι-
εφ δεν τελεσφόρησε. Η όπερα
έκανε πρεμιέρα στις 3 Δεκεμ-
βρίου 1948 στο Θέατρο Κίρωφ
του Λένινγκραντ, αλλά το κοινό,
αποτελούμενο κυρίως από απα-
ράτσνικους, την αποδοκίμασε. Η
παράσταση ματαιώθηκε. Την ίδια
εποχή η εν διαστάσει σύζυγός του,
Λίνα, που είχε συλληφθεί για κα-
τασκοπεία επειδή είχε επιχειρήσει
να στείλει χρήματα στη μητέρα
της, στην Ισπανία, ανακρινόταν
συστηματικά. Εννέα μήνες μετά τη
σύλληψή της και λίγες μόλις μέρες
πριν από την πρώτη της Ιστορίας
ενός πραγματικού ανθρώπου καταδι-
κάστηκε σε 20 χρόνια καταναγκα-
στικά έργα σε κάποιο γκουλάγκ.
Ανυποψίαστος ή όχι για όλα
αυτά, ο ανώνυμος συντάκτης της
έντυπης επίπληξης με πληροφο-
ρούσε ότι έκανα το λάθος να παρα-
βώ την απαγόρευση και να δοξάσω
αυτόν τον παρανόμως εκτραπέντα
προς την ατονικότητα Προκόφιεφ.
Αν λοιπόν ολόκληρος Προκόφιεφ
έπρεπε να επανέρχεται αενάως
στον ορθό δρόμο, πώς να μη συ- Πρωτοχρονιά 1918. O μουσικός Σεργκέι Προκόφιεφ βρισκόταν στην Αμερική όσο οι σκαπανείς της Οκτωβριανής Επα-
στήσει ο επικριτής μου και σε μένα, νάστασης πάσχιζαν να θεμελιώσουν το νέο καθεστώς. Η καριέρα του, με βάση τη Σοβιετική Ένωση, σκόνταψε πολλά
χρόνια αργότερα στο δόγμα της τέχνης για το λαό. Η σύζυγός του καταδικάστηκε σε εκτόπιση στα γκουλάγκ και ο ίδιος,
τον τελευταίο τροχό της αμάξης, παρά τη δημόσια έκφραση της μεταμέλειάς του, αντιμετώπισε την έχθρα των εγκάθετων του σταλινικού καθεστώτος. Η
να «βελτιώσω την τονικότητα του τελευταία ατυχία της ζωής του οφειλόταν σε μια σύμπτωση. Πέθανε την ίδια μέρα με τον Στάλιν, στις 5 Μαρτίου 1953.
αντισοβιετισμού μου»; zx Ο θρήνος έπρεπε να κατευθυνθεί στον «Πατερούλη». Ο συνθέτης τάφηκε στη σιωπή.

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 95

 BREVIS
IN LONGO
Χανς Μπλούμενμπεργκ,
Ναυάγιο με θεατή,
μετάφραση από τα
γερμανικά: Θοδωρής
Δρίτσας, Αντίποδες, Αθήνα
2017, 165 σελ.   
Τ
ο ναυάγιο είναι ο τό-
πος του απόλυτου
αφανισμού: μακριά
από την ασφάλεια της
στεριάς, μέσα στους
απέραντους υδάτινους όγκους, στην
αγκαλιά ενός υγρού νεκροταφείου
το οποίο βρίσκεται πέρα από τον
οποιονδήποτε ορθολογικό έλεγχο.
Η απώλεια του ορθολογικού ελέγ-
χου αποδεικνύει πως το ναυάγιο
αποτελεί το αποτέλεσμα μιας συ-
ναφούς απρονοησίας: της απόφα-
σης για τον διάπλου της ανοιχτής
θάλασσας, όπου καμιά εγγύηση δεν
είναι δυνατόν να προσφερθεί σε κα-
νέναν, όπου τα πάντα τελούν υπό
διαρκή αίρεση και αναταραχή κι
όπου το ρίσκο έχει πάντοτε θανάσι-
μο κόστος. Τι γίνεται, όμως, αν σκε-
φτούμε το ναυάγιο ως εικόνα, σαν
ένα εκ των προτέρων διασαλευμένο
κάδρο το οποίο θα βάλει απροσδό-
κητα στο παιχνίδι έναν ασφαλή πα-
ράγοντα, που δεν είναι άλλος από
τον θεατή και τον φύσει και θέσει
αποστασιοποιημένο ρόλο του; Πώς
θα εμπλακεί ο θεατής στο διαταραγ-
μένο πεδίο του ναυαγίου, πώς θα
εξισορροπηθεί ο ορθολογισμός τον
οποίο προσφέρει η ακλόνητη θέση
του στην ξηρά με το χάος και τον
πανικό που μαίνονται στη θάλασσα;
Η θάλασσα και το καταστροφικό
θέαμα του ναυαγίου είναι, βεβαίως,
πριν και πέρα από την οιαδήποτε
ρεαλιστική μνεία, μια ισχυρή μετα-
φορά: μια μεταφορά με πολλαπλά
επίπεδα ανάγνωσης, που απασχολεί
ποικιλοτρόπως τον Χανς Μπλούμεν-
μπεργκ (1920-1996) στο σύντομο
πλην εξαιρετικά περιεκτικό δοκίμιό
του Ναυάγιο με θεατή (1979). Συνδυ-
άζοντας τη φιλοσοφία με την αστρο-
νομία, τον αγνωστικισμό, τη θεωρία
της λογοτεχνίας, τη θεολογία, τις φυ-
σικές επιστήμες και τα μαθηματικά,
ο Μπλούμενμπεργκ (γεννημένος στο
Λύμπεκ και με σπουδές στο Αμβούργο
και στο Κίελο) εφάρμοσε στις μελέτες
του τη μεταφορολογία, παρακολουθώ-
96 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]
Από την ιστορία των εννοιών
στον κλοιό των μεταφορών τους
Από τον Βαγγελη Χατζηβασιλειου
Ένας φιλόσοφος που δεν εξετάζει τόσο την ιστορία των εννοιών όσο τις διαδρομές της μεταφορικής
τους λειτουργίας.  Οι έννοιες για τον Χανς Μπλούμενμπεργκ δεν  παραπέμπουν σε μιαν υπερκείμενη,
αναλλοίωτη ουσία, αλλά σε ένα ρεύμα διαρκούς διολίσθησης του περιεχομένου τους, όπου κανένας
επαγωγικός σύνδεσμος δεν είναι σε θέση να στηρίξει τις μεταβολές οι οποίες μεσολαβούν.
O Χανς Μπλούμενμπεργκ.
ντας, όπως παρατηρεί στο επίμετρο
της έκδοσης ο Θοδωρής Δρίτσας, όχι
τόσο την ιστορία των εννοιών όσο τις
διαδρομές της μη εννοιακής λειτουρ-
γίας τους. Οι έννοιες σε μια τέτοια
προοπτική δεν παραπέμπουν σε μιαν
αφηρημένη, αναλλοίωτη και υπεράνω
των πραγμάτων ουσία: παρασύρονται,
αντιθέτως, από ένα ρεύμα διαρκούς
διολίσθησης του περιεχομένου τους
το οποίο μετατοπίζεται από το ένα
παραδειγματικό πλαίσιο στο άλλο,
χωρίς να απαιτείται κάποιος σύνδε-
σμος που να εξηγεί επαγωγικά τις
παρεμβαλλόμενες μεταβολές.
Σκοτεινά νερά
Είναι τώρα ευκολότερο να καταλά-
βουμε πως το ναυάγιο και ο θεατής
του συνιστούν μια μεταφορά για τον
τρόπο ερμηνείας και κατανόησης μιας
ως εξ ορισμού άναρχης και ακατάτα-
κτης πραγματικότητας: μιας πραγμα-
τικότητας που περιβάλλει εξ αρχής
τη συνείδηση του υποκειμένου με τα
ακόμα κι αν η πραγματικότητα έχει
Bildarchiv der Universitätsbibliothek Gießen und des Universitätsarchivs Gießen
σπάσει στο μεταξύ σε χίλια κομμάτια,
ακόμα κι αν οι απειράριθμες διασπά-
σεις της αρνούνται να υπηρετήσουν
την οποιαδήποτε έννοια συνοχής
και τάξης. Όλα αυτά, εν τούτοις,
ισχύουν μόνο για το αρχικό στάδιο,
γιατί όταν κατά τη συνέχιση της πο-
ρείας θα ενσκήψουν οι αλλεπάλληλες
μεταμορφώσεις των εννοιών, προκει-
μένου να φανεί πως εκείνο που έχει
τη μεγαλύτερη σημασία δεν είναι η
ακεραιότητα της υπόστασής τους
αλλά τα κενά στα οποία οδηγεί ο
κλοιός των μεταφορών τους, ο θεατής
θα εγκαταλείψει το εγγυημένο έδα-
φος της στεριάς, θέλοντας να ζήσει
στη θάλασσα την περιπέτεια μιας εκ
νέου ανακάλυψης του κόσμου: μοιάζει
πλέον έτοιμος, σαν να είναι κι ο ίδιος
κύμα, να επωμιστεί δίχως περιστρο-
φές τις ευθύνες του ναυαγίου. Το
συμπέρασμα του Μπλούμενμπεργκ
είναι πως ουδείς μπορεί να απαλλαγεί
από τις μεταφορές, ούτε καν ο Καντ
σκοτεινά νερά της, βάζοντας κάθε και ο Χάιντεγκερ που αγωνίστηκαν
τόσο καινούργια εμπόδια στις προ- να τις εξοβελίσουν με όσες δυνάμεις
σληπτικές της ικανότητες. Από τον διέθεταν.
Μονταίν, τον Βολταίρο, τον Γκαίτε, Το ναυάγιο με θεατή δεν είναι εύ-
τον Σοπενχάουερ μέχρι τον Νίτσε κολο κείμενο. Ο Μπλούμενμπεργκ
και τον Μπούρκχαρντ, το ναυάγιο θα καθυστερεί υπερβολικά μέχρι να απο-
διαγράψει μια τροχιά από τη βεβαιό- καλύψει τον τελικό προσανατολισμό
τητα και τη σθεναρή πεποίθηση πως του, αν δεχτούμε πως όντως κάποια
ο κόσμος μπορεί να εννοηθεί στην στιγμή τον αποκαλύπτει, το πλήθος
ολότητά του προς την παραδοχή της των παραθεμάτων επιτείνει από τη
αδυναμίας της λογικής να συλλάβει με μεριά του το δυσπροσπέλαστο της
μιαν ενοποιητική μέθοδο τον φυσικό επιχειρηματολογίας (χωρίς πάντως να
και τον κοινωνικό περίγυρο και προς καταλήγει σε κυκεώνα) ενώ η επιλογι-
τη συνακόλουθη παραίτηση από κάθε κή ενότητα «Εν όψει μιας θεωρίας της
σχετική φιλοδοξία. μη εννοιακότητας», που δεν ανήκει
Προσπαθώντας να εντάξει στο στο σώμα του βιβλίου, προϋποθέ-
βλέμμα του το τοπίο του ναυαγίου, τει μεν τη συζήτηση περί ναυαγίου
ο θεατής (το νοούν υποκείμενο) θα αλλά δεν ξαναπιάνει το νήμα της.
εμπιστευτεί στην αρχή την ασφάλεια Η μετάφραση και το επίμετρο του
της θέσης του και θα πιστέψει πως Δρίτσα αίρουν ανακουφιστικά αυτές
έχει τη δυνατότητα να καταλάβει και άλλες δυσκολίες, δείχνοντας πόσο
πλήρως όσα εκτυλίσσονται μπροστά καθοριστική μπορεί να αποδειχθεί η
του, ακόμα κι αν η απουσία συμμετο- συμβολή του μεταφραστή στην υπο-
χής από τα δρώμενα θέτει αυτομά- δοχή ενός συγγραφέα ο οποίος απο-
τως μια σειρά από ερωτήματα για τη τελούσε μέχρι τώρα terra incognita
νομιμότητα των παρατηρήσεών του, για τα ελληνικά δεδομένα. zx
 Τσε σο κότσινα γιακά τσερές!
Τ
ον Φεβρουάριο του 1986, στο
χωριό Εξαμίλια, πολύ κοντά
στην Κόρινθο, έγιναν ρατσι-
Εξαμίλια Κορινθίας, 1986 στικά επεισόδια εις βάρος των
Φωτο-γραφία
Γραφή με αφορμή μια εικόνα
Φωτογραφία-Κείμενο: Κωνσταντινος Πιττασ
Ρομά (Tσιγγάνους τους λέγα-
με τότε) της περιοχής. Οι ντόπιοι έδιωξαν
βίαια από το δημοτικό σχολείο τα τσιγγανό-
πουλα και ήλθαν στα χέρια με τους γονείς
τους. Το θέμα πήρε μεγάλη δημοσιότητα
στις εφημερίδες της εποχής. Περίμενα λίγες
μέρες να φύγουν οι δημοσιογράφοι και πήγα
μετά επί τόπου για να δω. Βρήκα τον καταυ-
λισμό τους και μπήκα μέσα. Οι άνθρωποι με
δέχτηκαν φιλικά, με αγκάλιασαν. Με έβαλαν
σε όλες τις σκηνές να δω πώς ζουν. Θυμά-
μαι πάντα τα πολλά στρωσίδια γύρω απ’ τις
ξυλόσομπες, τα κρεμασμένα ρούχα και τις
τσάντες παντού, τα αμέτρητα παιδιά φυσικά
– τα κάπως μεγαλύτερα αγόρια καβαλούσαν
τα διαλυμένα μηχανάκια των πατεράδων
τους για να μου κάνουν εντύπωση και τα κο-
ρίτσια να καμαρώνουν τα φουστάνια τους,
να στροβιλίζονται μπροστά μου. Ποια φου-
στάνια δηλαδή, οι άνθρωποι ήσαν ρακέν-
δυτοι, πάμφτωχοι εποχικοί εργάτες γης οι
περισσότεροι, δεν είδα πουθενά καμιά Μερ-
σέντες και άλλα που λένε, μόνο ακραία φτώ-
χεια είδα στον καταυλισμό. Και την τρέλα
των παιδιών όταν βρήκαν ξαφνικά κάποιον
με μηχανή. Την τρέλα των τσιγγανόπουλων
για φωτογραφίες την ήξερα βέβαια αλλά δεν
ήταν αυτό, ήταν ο ενθουσιασμός τους που
ένας από τον έξω κόσμο ήταν εκεί, μαζί τους.
Θυμάμαι τα γέλια και τις φωνές, το κυνη-
γητό στους λασπωμένους δρόμους. Αλλά
και τους γέροντες, που δεν έβγαιναν ποτέ
από τον καταυλισμό, αλλά ήθελαν πολύ να
ποζάρουν. Η μέρα πέρασε γρήγορα και το
βράδυ βρεθήκαμε με πολλά παιδιά και μεγά-
λους σε μια παράγκα γύρω από τη σόμπα.
Ένιωσα τη θαλπωρή του σπιτιού τους, ήταν
μαγικά. Είχα την ιδέα να με μάθουν λίγα
τσιγγάνικα επί τόπου και τότε άρχισε να
βρέχει λέξεις! Έβγαλα το μπλοκάκι μου και
έγραφα, έγραφα... Έμαθα καμιά πενηνταριά
λέξεις και φράσεις, απίθανη γλώσσα, ωραία
περνούσαμε και αν καθόμουν κι άλλες μέρες
θα με παντρεύανε σίγουρα εκεί μέσα. Δεν
έφυγα όμως εκείνο το βράδυ, με έβαλαν σε
μια γωνίτσα να κοιμηθώ, μου έδωσαν και μια
φλοκάτη για σκέπασμα. Δεν έχω ξαναζήσει
από τότε τέτοια ανθρώπινη θέρμη, πουθενά
κι από κανέναν.
Διαβάζω ότι σήμερα στα Εξαμίλια γίνονται
διάφορα. Ο καταυλισμός έχει μεγαλώσει, προ-
βλήματα, ναρκωτικά, συλλήψεις. Η κοινωνία
άλλαξε πολύ από τότε και μαζί της ίσως άλ-
λαξαν και οι Ρομά. Δεν μπορώ να το ξέρω
αυτό και να κρίνω, δεν έχω τα στοιχεία. Εγώ
έχω στο μυαλό μου μόνο τα πρόσωπα των
παιδιών τότε. Αυτά τα μάτια της μικρής στη
φωτογραφία για παράδειγμα, αυτά τα τεράστια
γαλάζια μάτια. Τι να απέγινε αυτό το κορίτσι;
Το πιο πιθανό, να μην έφυγε ποτέ από εκεί,
να είναι πάντα εκεί. Θα παντρεύτηκε πολύ
μικρή και θα έχει πολλά παιδιά και εγγόνια
σήμερα, πρόωρα γερασμένη πιθανότατα. Το
αν ήταν ευτυχισμένη ή όχι με αυτή τη ζωή ίσως
να μην την απασχόλησε ποτέ, ήταν, απλά,
η μοίρα της. Θυμάμαι πολύ έντονα αυτό το
προσωπάκι, δεν θυμάμαι όμως τ’ όνομά της.
Τι κρίμα. zx
 τικά διατηρημένες, σε φιλική τιμή λόγω
διάλυσης οικογενειακής εστίας και οικο-
γενειακών αισθημάτων. Κατάλληλες και
για την επίπλωση ημιδημόσιου χώρου,
γραφείου, κ.λπ. Τηλ. 6995 608112. Ο πι-
θανός αγοραστής (θερμή παράκληση) ας
επιβαρυνθεί και με τα έξοδα μεταφοράς.
Πωλείται ηλεκτρικός κύλινδρος αργυρο-
χρυσοχοϊας. Τηλ. 6936966704.
Πωλείται σειρά τευχών της Νέας Εστί-
ας, η περίοδος Σταύρου Ζουμπουλάκη,
σχεδόν πλήρης και σε άριστη κατάσταση
(μερικά μόνο τεύχη έχουν σημειώσεις με
ξαχθεί από 28 έως 30 Αυγούστου 201, στην
πόλη του Κιάτου Κορινθίας. Καταληκτική
ημερομηνία αιτήσεων: 25 Ιουλίου 2017.
Για περισσότερες πληροφορίες και αίτηση
συμμετοχής: http://pedis.uop.gr/?p=7308.
Για περισσότερες πληροφορίες, επικοινω-
νήστε με τη γραμματεία του Καλοκαιρινού
Σχολείου: sumschool-pedis@uop.gr
Μπόρχες, Κορτάσαρ, Λόρκα, Θερνούδα.
Θέλετε να μάθετε ισπανικά, αλλά και την
ισπανόφωνη λογοτεχνία; Εκπαιδευτικός
αναλαμβάνει την εκμάθηση της γλώσ-
σας σε παιδιά και ενήλικες, με τη χρήση
λογοτεχνικών και άλλων κειμένων, καθώς
και οπτικοακουστικού υλικού. Δυνατότη-
τα για μαθήματα και μέσω skype. Τηλ.:
6973912395
Ισπανικά με τον Ιγνάθιο. Δάσκαλος απο
Ισπανία (Βαρκελώνη) προσφέρει ιδιαίτε-
ρα μαθήματα ισπανικών με τρόπο δυνα-
μικό και δημιουργικό για όλα τα επίπεδα.
Μέσα διδασκαλίας/εκμάθησης: κείμενα,
ήχος, βίντεο, συνομιλία κ.λπ. Δυνατότητα
και για ομαδικά μαθήματα. Μιλάω ελλη-
νικά. Τηλ. 6983650442,
Μail: nachoqf@gmail.com

«ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ
στυλό) στην τιμή των 600 ευρώ. Αν ενδι-
αφέρεστε, τηλεφωνήστε στο περιοδικό,

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΑΙΝΙΩΝ
210 6450006.

Πωλείται αρχείο του περιοδικού κόμικς

Στείλε και εσύ την αγγελία σου
στα Προσωπικά του Books’ Journal
(info@booksjournal.gr,
με την ένδειξη: για τις αγγελίες).
Επικοινωνία και συντροφιά,
σχέσεις και έρωτας… Μείνε σε
σύνδεση με ένα κοινό υψηλών
ενδιαφερόντων και μοναδικών
ποιοτήτων. Είναι δωρεάν.
ΠPOΣΩΠIKA
Woman writer, 63. Playful, fit, Bryn Mawr
graduate, loves dancing, nature, Bach, an-
imals and hopefully you. NY/LA, 53–73.
Only in english.
janemarlarobbins@gmail.com.
ΠΩΛΗΣΕΙΣ
Γνωρίζετε το Ιδεοδρόμιο του Λεωνίδα
Χρηστάκη; Σπάνια μεμονωμένα τεύχη
του, δυσεύρετα οπουδήποτε, σε άριστη
κατάσταση, πωλούνται. Καθένα 50 ευρώ,
σε τιμή μη συζητήσιμη. Αν ενδιαφέρεστε,
τηλεφωνήστε ώρες γραφείου στο περιο-
δικό, 210 6450006.
Πωλούνται τρεις ξύλινες βιβλιοθήκες
(ξύλο κερασιάς) άριστης κατασκευής, διά
χειρός τεχνίτου κ. Μπαλαφούτα, δεκαε-
τίας 1980, σε στυλ Louis ΧΙ διαστάσεων:
1,60 μήκος x 2,25 ύψος x 0,30 βάθος, 2,00
μήκος x 2,25ύψος x 0,30βάθος και 3,50
μήκος x 2,25 ύψος x 0,30 βάθος, εξαιρε-
(και όχι μόνον) Βαβέλ, αντιπροσωπευτι-
κό όλων των περιόδων του. Περισσότερα
από 300 τεύχη, στην τιμή των 2.500 ευρώ.
Δεν συζητείται καμία έκπτωση. Μερικά,
ελάχιστα τεύχη έχουν φθορές, τα περισ-
σότερα είναι σε άριστη κατάσταση. Αν εν-
διαφέρεστε, τηλεφωνήστε στο περιοδικό,
210 6450006.
Το Δέντρο (εκδότες: Κώστας Μαυρουδής,
Τάσος Γουδέλης) είναι ένα σπουδαίο λο-
γοτεχνικό περιοδικό, με ολοκληρωμένα
αφιερώματα και ενδιαφέρουσα ύλη. Βρή-
καμε τα περισσότερα αντίτυπα μιας πλή-
ρους σειράς στο αρχείο μας, και τα που-
λάμε, όλα μαζί, για όποιον τα θέλει. Μαζί,
πωλούνται και τευχίδια της παράλληλης
έκδοσης Το Μικρό Δέντρο, που συνόδεψε
την πρώτη περίοδο του περιοδικού. Για
όσους ενδιαφέρονται, τηλεφωνήστε τις
εργάσιμες ώρες στο γραφείο του περιοδι-
κού, 210 6450006.
Πωλείται αρχείο του περιοδικού κόμικς (και
όχι μόνον) Παρά Πέντε, αντιπροσωπευτικό
όλων των περιόδων του. Πολλά τεύχη, στην
τιμή των 1.500 ευρώ. Extra Βοnus, τεύχη
του Μικρού Παρά Πέντε. Δεν συζητείται
καμία έκπτωση. Μερικά, ελάχιστα τεύχη
έχουν φθορές, τα περισσότερα είναι σε άρι-
στη κατάσταση. Αν ενδιαφέρεστε, τηλεφω-
νήστε στο περιοδικό, 210 6450006.
Μαθηματα
Δάσκαλος με εμπειρία στην παράλληλη
στήριξη και στην οργάνωση δημιουργι-
κών δραστηριοτήτων αναλαμβάνει μελέ-
τη ή συμπληρωματικά μαθήματα σε μα-
θητές δημοτικού, τιμή συζητήσιμη. Τηλ.:
6973912395
Το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διε-
θνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελο-
ποννήσου σε συνεργασία με το Κέντρο
για τον Θρησκευτικό Πλουραλισμό στη
Μέση Ανατολή απευθύνει πρόσκληση για
αιτήσεις για το 4ο Youth Summer School.
Η θεματική του είναι «Θρησκευτικός Πλου-
ραλισμός στη Μέση Ανατολή» και θα διε-
ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ»
Για πρώτη φορά μεταπτυχιακό πρόγραμμα
στο ντοκιμαντέρ από ελληνικό πανεπιστήμιο:
Στο πανεπιστήμιο Αιγαίου, από τον Οκτώβριο.
Τον Οκτώβριο του 2017 ξεκινάει το πρώτο πανεπιστημιακό μεταπτυχιακό πρόγραμ-
μα οπτικοακουστικών τεχνών στην Ελλάδα με αντικείμενο τις ταινίες ντοκιμαντέρ.
Τίτλος του ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΑΙΝΙΩΝ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ.
Το μεταπτυχιακό διοργανώνεται από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, τμήμα Πολιτισμικής
Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, ως κατεύθυνση των μεταπτυχιακών σπουδών του με
τον ευρύτερο τίτλο Πολιτισμική Πληροφορική και Επικοινωνία, που περιλαμβάνει
επίσης την κατεύθυνση Σχεδίαση Ψηφιακών Πολιτιστικών Προϊόντων και την Μου-
σειολογία.
Η διδασκαλία υλοποιείται σε περιβάλλον μικτής διαδικασίας μάθησης, το οποίο ΔΕΝ
απαιτεί τη διαρκή φυσική παρουσία ή διαμονή των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών
στην έδρα του Τμήματος στη Μυτιλήνη (αναλυτικές πληροφορίες στη Γραμματεία
τηλ. 22510-36605).
Το πρόγραμμα σπουδών περιλαμβάνει τόσο διδασκαλίες που απαιτούν φυσική πα-
ρουσία στα εργαστήρια και αμφιθέατρα του Τμήματος, όσο και διδασκαλίες που
ολοκληρώνονται μέσω πλατφόρμας σύγχρονης εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Απευ-
θύνεται τόσο σε κινηματογραφιστές που επιζητούν εξειδίκευση όσο και σε ερευνη-
τές που θέλουν να μυηθούν στην οπτικοακουστική δημιουργία.
Η φοίτηση στο μεταπτυχιακό ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΑΙΝΙΩΝ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ
διαρκεί 18 μήνες (12 μήνες μαθήματα και 6 μήνες η διπλωματική εργασία) και
περιλαμβάνει μαθήματα όπως Ιστορία και θεωρία Ντοκιμαντέρ, Μοντάζ και Επε-
ξεργασία Υλικού, Σενάριο, Σκηνοθεσία και Εικονοληψία Ντοκιμαντέρ, Πολιτιστικός
Σχεδιασμός, Eθνογραφικό και Ανθρωπολογικό Ντοκιμαντέρ, Πολιτιστικό και Ιστορικό
Ντοκιμαντέρ, Ειδικά Θέματα Παραγωγής.
Διδάσκουν:
Ιωάννης Σκοπετέας (Πανεπιστήμιο Αιγαίου), Ειρήνη Στάθη (Πανεπιστήμιο Αιγαίου),
Γεράσιμος Παυλογεωργάτος (Πανεπιστήμιο Αιγαίου), Αλέξανδρος Σπάθης (Πανε-
πιστήμιο Αιγαίου), Εύα Στεφανή (Πανεπιστήμιο Αθηνών), Απόστολος Καρακάσης
(Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο), Λένα Ράμμου (ανεξάρτητη παραγωγός), Αργυρώ Με-
σημέρη (ανεξάρτητη παραγωγός) και προσκεκλημένοι καθηγητές από πανεπιστήμια
της Μεγάλης Βρετανίας.
Το Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
είναι το κατ’ εξοχήν Τμήμα στην Ελλάδα που έχει στόχο του τη σύμμιξη του Πολιτι-
σμού με την Τεχνολογία (εδώ την οπτικοακουστική). Έχει πολύ μεγάλη παράδοση
στις σπουδές οπτικοακουστικών τεχνών, ιδίως ντοκιμαντέρ, διοργανώνοντας κάθε
χρόνο από την ίδρυσή του (2000) σχετικά προπτυχιακά μαθήματα, σεμινάρια και
Θερινό Σχολείο, ενώ είναι από τους συνιδρυτές του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντoκιμαντέρ
Aegeandocs που διεξάγεται κάθε φθινόπωρο (από το 2013) στη Μυτιλήνη.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ- ΑΙΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
https://ci.aegean.gr
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: τηλ. 22510-36605, mail: culturaltec.msc@aegean.gr
ΥΠΟΒΟΛΗ ΑΙΤΗΣΕΩΝ ΩΣ ΤΙΣ 21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2017

98 the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017]

the books’ journal #80 [Σεπτέμβριος 2017] 99