Η Άλι Σμιθ,

ο Πωλ Ώστερ
κι οι άλλοι
78 > τέσσερις
των Μπούκερ
9 770001 792587 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΥΛΓΕΡΙΔΗΣ

1 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

 EDITORIAL Το τίμημα της ελευθερίας
Κ
λείνοντας με το
τεύχος αυτό επτά
συναπτά χρόνια τα-
κτικής κυκλοφορίας
του Books’ Journal,
επίτευγμα που έγινε δυνατό χάρη
στην απλήρωτη εργασία των συντε-
λεστών του περιοδικού και, κυρί-
ως, χάρη στην εμπιστοσύνη με την
οποία το περιέβαλαν οι αναγνώστες,
επιτρέψτε μας να παρακάμψουμε τη
συνήθη επισκόπηση της συγκυρίας
και να αναφερθούμε σε ένα ζήτημα
που αντιμετώπισε το περιοδικό μας,
ο εκδότης και ένας ακόμα συνεργά-
της του, και παρ’ ολίγον να οδηγούσε
στο κλείσιμό του – αν δεν επιλέγατε,
ακόμα μια φορά, εσείς, οι αναγνώ-
στες μας, με τη συνεισφορά σας, να
μας κρατήσετε ζωντανούς.
Τα γεγονότα λίγο-πολύ είναι γνω-
στά. Τον Ιανουάριο του 2010, το πε-
ριοδικό The Athens Review of Books,
στο οποίο ο Ηλίας Κανέλλης, νυν
εκδότης και διευθυντής του Books’
Journal, ήταν διευθυντής μαζί με τον
Μανώλη Βασιλάκη, δημοσίευσε επι-
κριτικό άρθρο του Ανδρέα Παππά
κατά του καθηγητή Νίκου Κοτζιά,
μετέπειτα υπουργού Εξωτερικών
στις κυβερνήσεις ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ. Ο
Νίκος Κοτζιάς ενήγαγε το περιοδικό
και τους συντελεστές του: την εκ-
δότρια, τους δύο διευθυντές εκείνης
της περιόδου και τον αρθρογράφο
του κειμένου, ζητώντας χρηματική
αποζημίωση. Στη δικαστική διαμάχη
που ακολούθησε, η δικαιοσύνη, αφού
αποδέχθηκε μερικώς την έγκληση
του κ. Κοτζιά, αποφάσισε τελεσι-
δίκως (κατά τη γνώμη μας αδίκως
– αλλά για όλα αυτά έχετε διαβάσει
πολλά, και πιθανόν να διαβάσετε
άλλα τόσα όταν η υπόθεση φτάσει
στα ευρωπαϊκά δικαστήρια) να κατα-
δικάσει τους κατά νόμον υπεύθυνους
σε χρηματικό πρόστιμο. Το Athens
Review of Books άσκησε αναίρεση
στον Άρειο Πάγο, η οποία απερρί-
φθη. Κατόπιν αυτού, ο υπουργός
πλέον Νίκος Κοτζιάς, διά του νομι-
κού εκπροσώπου του, Ι.Κ. Μαντζου-
ράνη, δέσμευσε τους λογαριασμούς
του Athens Review of Books καθώς και
των φυσικών προσώπων που το εκ-
προσωπούν, της Μαρίας Βασιλάκη,
του Μανώλη Βασιλάκη, του Ηλία
Κανέλλη και του Ανδρέα Παππά,
απαιτώντας την εκτέλεση της από-
φασης, την άμεση καταβολή δηλαδή
του ποσού των 19.917,44 ευρώ εις
ολόκληρον, μαζί με κάποια δικαστι-
κά έξοδα, από όποιον ή από όποιους
εκ των καταδικασθέντων εδύνατο/
εδύναντο να το πληρώσει/-ουν.
Ήταν τέλη Ιουλίου. Ο Ηλίας Κα-
νέλλης και ο Ανδρέας Παππάς, ο
εκδότης δηλαδή και ένας από τους
εκλεκτούς συνεργάτες σήμερα του
Books’ Journal, παρ’ ότι εργάζονται
σκληρά, δεν μπορούσαν να έχουν το
ποσό που απαιτείτο. Ούτε το περι-
οδικό διέθετε το ποσόν, άλλωστε τα
όποια έσοδα από τις πωλήσεις και
τις χαμηλού κόστους διαφημίσεις
εκδοτικών οίκων φιλοξενεί προορί-
ζονται συνήθως για λειτουργικά έξο-
δα και τις δαπάνες παραγωγής και
διανομής του τεύχους. Μια πρώτη
πανικόβλητη σκέψη ήταν να κλείσει
το Books’ Journal.
Συνεργάτες και φίλοι αντέδρασαν
σε αυτή την προοπτική. Είχαν την
ιδέα να ζητήσουμε να επωμιστούν το
κόστος της αποζημίωσης που επιδί-
κασε το δικαστήριο οι αναγνώστες.
Φτιάχθηκε μια επιτροπή από πρό-
σωπα κύρους γύρω από το περιοδικό
(Δημήτρης Δημητράκος, Απόστολος
Δοξιάδης, Παναγιώτης Ιωακειμίδης,
Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Γε-
ώργιος Μομφεράτος, Παναγής Πα-
ναγιωτόπουλος, Λίνα Παπαδάκη,
Ανδρέας Παπαδόπουλος, Νατάσα
Πασχάλη, Πλάμεν Τόντσεφ, Μαρία
Τσάκος, Χρήστος Φραγκονικολό-
πουλος) που θα εγγυούνταν ότι τα
όποια χρήματα συγκεντρώνονταν
θα πήγαιναν γι’ αυτόν το σκοπό, και
μέσω των social media άρχισε μια
καμπάνια εξεύρεσης νέων συνδρο-
μητών.
Η ανταπόκριση των αναγνωστών
μας ήταν άμεση και συγκινητική – κι
ας συνάντησε αδιανόητη συκοφα-
ντική επίθεση από τη διεύθυνση του
Athens Review of Books, την οποία
αφελώς υιοθέτησαν κάποιοι, ελά-
χιστοι, καθηγητές, αλλά και ο Στέ-
φανος Μάνος, πρόσωπα τα οποία
αγνοώντας όλες τις πτυχές της υπό-
θεσης συντάχθηκαν δημοσίως με την
άποψη ότι η διεύθυνση του Books’
Journal επαιτούσε χρήματα για ιδιο-
τελείς λόγους.
Παρ’ όλα αυτά, μέσα σε ελάχιστες
μέρες συγκεντρώθηκε ποσό περί τα
15.000 ευρώ, αρκετό για να καλυφθεί
το μερίδιο των δύο εκ των τεσσάρων
καταδικασθέντων, δηλαδή του Ηλία
Κανέλλη και του Ανδρέα Παππά –
αρκετό, δηλαδή, για να διασωθεί το
Books’ Journal. Έγινε προσπάθεια
συνεννόησης των συνηγόρων μας,
με τους συνηγόρους του Athens Re-
view of Books καθώς και με τον συνή-
γορο του Νίκου Κοτζιά και, τελικά,
αφού τελική συνεννόηση δεν έγινε
δυνατή με το Athens Review of Books,
αποφασίστηκε να πληρωθεί το με-
ρίδιο που ισοδυναμούσε στο Books’
Journal, τα δύο τέταρτα δηλαδή του
συνολικού ποσού που επιδικάστηκε,
μέσω του ποσού που συγκεντρώθη-
κε από την ανταπόκριση των ανα-
γνωστών στην έκκλησή μας. Στις 2
Αυγούστου, κατατέθηκαν μέσω της
Alpha Bank τέσσερις επιταγές εις
διαταγήν Νικολάου Κοτζιά (αριθ.
201708026200330018 - 4.359,36
ευρώ, 201708026200330017 - επί-
σης 4.359,36 ευρώ, 201708026200
330022 - 607,50 ευρώ και 2017
08026200330023 - επίσης 607,50
ευρώ) και δυο ακόμα εις διαταγήν
του δικαστικού κλητήρα ο οποίος
έκανε τις επιδόσεις (αριθ. 20170802
6200330024 - 434,00 ευρώ και 2017
08026200330025 - 434,00 ευρώ).
Κατ’ απαίτησή μας, ο δικηγόρος του
Νίκου Κοτζιά, αφού βεβαιώθηκε ότι
οι επιταγές δεν είναι ακάλυπτες, μας
έδωσε έγγραφη βεβαίωση ότι παύ-
ει να έχει οποιαδήποτε οικονομική
απαίτηση από τον Ηλία Κανέλλη
και τον Ανδρέα Παππά.
Η διεύθυνση του Books’ Journal
ευχαριστεί θερμότατα τους αναγνώ-
στες και τις αναγνώστριες που με τον
οβολό τους συνέβαλαν στην επιβίω-
ση του περιοδικού. Ήταν ουσιαστι-
κή η συμβολή τους στη διάσωση ενός
πρωτοφανούς εκδοτικού εγχειρήμα-
τος για την Ελλάδα της χρεοκοπίας.
Σε ένα περιβάλλον μολυσμένο από
μνησικακία, ανιστόρητο αντιευρω-
παϊσμό, δήθεν ταξικό μίσος, εθνο-
λαϊκιστικές ευκολίες, πρόθυμους
3 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
δημαγωγούς αλλά και πρωτόγνωρη
πραγματική βία και εκφοβισμό, το
Books’ Journal παραμένει θύλακας δι-
αφύλαξης του κριτικού και επιστημο-
νικού πνεύματος, κοινότητα υπερά-
σπισης του δημοκρατικού κεκτημέ-
νου της Μεταπολίτευσης, μέσω της
συνύπαρξης διαφορετικών μεταξύ
τους φωνών που έχουν κοινό να μην
υποτάσσονται στην κοινοτοπία του
εθνικισμού και του λαϊκισμού, ούτε
να τρομάζουν μπροστά στο κύμα πο-
λιτικού παραλογισμού, ψεύδους και
αυταπάτης που σάρωσε και εξακο-
λουθεί να σαρώνει τη χώρα.
Θα επαναλάβουμε, πάντως, μια
φράση, που περιείχε και η καλοκαι-
ρινή έκκληση προς τους αναγνώστες
μας: Σε μια συγκυρία όπου η κυβερ-
νητική εξουσία δεν διστάζει να επι-
δείξει μη αρμόζουσα σε δημοκρατική
χώρα επιθετικότητα κατά των δια-
φωνούντων και χρησιμοποιεί κάθε
πιθανό δίαυλο για την προπαγάνδα
της, κρίνουμε ότι η επιλογή του κα-
θηγητή (και υπουργού Εξωτερικών)
Νίκου Κοτζιά να απαιτήσει ένα τέ-
τοιο ποσό αποπνέει εκδικητικότητα,
δείχνει απουσία ανοχής και, στην
πράξη, λειτουργεί λογοκριτικά, εφ’
όσον το ποσό αυτό βαρύνει ουσια-
στικά δύο ανεξάρτητα έντυπα χωρίς
άλλους πόρους πλην του οβολού των
αναγνωστών τους (The Athens Review
of Books και The Books’ Journal).
Γι’ αυτό, άλλωστε, αλλά και για
την προστασία της ελευθερίας της
έκφρασης, το Books’ Journal θα επι-
μείνει διεκδικώντας, μαζί με το Ath-
ens Review of Books, αν συμφωνεί και
η διεύθυνσή του που έχει την πρωτο-
βουλία στους περαιτέρω χειρισμούς,
τη δικαίωση στα ευρωπαϊκά δικα-
στήρια όσων καταδικάστηκαν στα
ελληνικά. Η Ευρώπη με το θεσμικό
οπλοστάσιό της συνεχίζει να παρέχει
εγγυήσεις ελευθερίας και δημοκρατι-
κής ομαλότητας, οι οποίες δεν είναι
πάντα αυτονόητες στην ιδιόμορφη
ιστορική περίοδο από την οποία
περνά η χώρα.
 ΣYNEPΓATEΣ..................................................
Ahmet Altan. Τούρκος συγγραφέας. Στα ελληνικά κυκλο-
φορούν τα βιβλία του: Του έρωτα και της αμαρτίας (2000), Το
τελευταίο παιχνίδι (2014), Ατέλειωτη νύχτα (2015). Τον περσι-
νό Σεπτέμβριο συνελήφθη και φυλακίστηκε από το καθεστώς
Mηνιαία Eπιθεώρηση Ερντογάν.
Γιώργος Αριστηνός. Συγγραφέας. Πιο πρόσφατα βιβλία
Έτος 7ο / Tεύχος 81 / Οκώβριος 2017 / τιμή 5€ του: Τρία δοκίμια για τον Θανάση Βαλτινό (2015), Αφερέγγυοι
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ και πλάνητες (2015), Φλας στη νύχτα (2017).
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, Χαράλαμπος Ν. Βέντης. Επίκουρος καθηγητής στο τμήμα
Tηλ./Fax: 210 6450006 Κοινωνικής Θεολογίας της Θολογικής Σχολής του Πανε-
info@booksjournal.gr πιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Εσχατολογία και Ετερότητα
www.booksjournal.gr (2005), The Reductive Veil: Post-Kantian Non-Representational-
ism Versus Apophatic Realism (2005).
Μυρσίνη Γκανά. Μεταφράστρια. Γράφει κριτική λογοτεχνί-
Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης ας και ποιήματα. Μόλις κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή
Σύμβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά της, Τα πέρα μέρη.
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης Μαρίνα Γρηγοροπούλου. Υποψήφια διδάκτωρ φιλολογίας
Αρχισυντάκτης Διαδικτύου: Τάσος Μπάρλας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης.
Λάκης Δόλγερας. Συγγραφέας. Βιβλία του: Ξεχασμένες ιστο-
Γραμματεία Σύνταξης ρίες (2007), Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη συνάντη-
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης, ση της Ελεονώρας και του Νίκου (2012), Νικητές και νικημένοι
Τριαντάφυλλος Καρατράντος, (2013), Νεκρός στον ήλιο του Ιουλίου (2015).
Μυρτώ Λιαλιούτη, Kατερίνα Oικονομάκου, Γιώργος Σιακαντάρης, Δημήτρης Δουλγερίδης. Δημοσιογράφος στα Νέα. Κυκλο-
Δημήτρης Σκάλκος, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης φορεί το βιβλίο του Δεύτερη ανάγνωση (2012).
Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος. Νομικός, διδάκτωρ διεθνών
Επιστημονική Eπιτροπή
σχέσεων του London School of Economics and Political Sci-
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης ence (LSE). Βιβλία του: Kαστοριάδης και σύγχρονη πολιτική
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή θεωρία (2009), Μαθηματικά και Φυσική, μια ιδιαίτερη σχέση
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική: (2010), Μαθηματικά, θεωρητική ή πρακτική επιστήμη, εντέλει;
Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου (2016). Επίσης, μετέφρασε και προλόγισε το βιβλίο του Τζι-
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου αν-Κάρλο Ρότα, Μαθηματικά και Φιλοσοφία - Το χρονικό μιας
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου παρανόησης (2015).
Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ
Ιστορία: Άννα Μαρία Δρουμπούκη, Δημήτρης Κυρτάτας άλλων δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες: έχει χρησιμοποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο
Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος, της νεοελληνικής φιλολογίας.
Γιάννης Ζουμπουλάκης. Κριτικός κινηματογράφου στο
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος
Βήμα.
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης Γιώργος Ζώταλης. Γιατρός.
Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαμβακάς Π.Κ. Ιωακειμίδης. Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης Αθηνών, υπήρξε ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Διακυβερ-
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας νητική Διάσκεψη για τη σύνταξη της Συνθήκης της Νίκαιας
και αναπληρωματικό μέλος της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης (Convention) για την επεξεργασία του Ευρωπαϊκού Συντάγ-
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος ματος. Πιο πρόσφατα βιβλία του: Ευρωπαϊκό σύνταγμα και ευ-
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας ρωπαϊκή ενοποίηση (2005), Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση;
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια (2007), Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές, ευρωπαϊκό και περι-
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουμπούλη, φερειακό σύστημα (2007), Η Συνθήκη της Λισσαβώνας (2010),
Κρίση, Ευρώπη και Αριστερά (2016).
Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη
Παναγιώτης Ιωαννίδης. Γράφει και μεταφράζει – ποιήμα-
Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέμπης τα, κυρίως, και δοκίμια. Βιβλία του: Το σωσίβιο (2008, β’ έκδ.
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006 2009), Ακάλυπτος (2013), Πολωνία (2016). Είναι μέλος της
Λογιστήριο: Σταμάτης Ραγκούσης - τηλ. 210 6920390 συντακτικής ομάδας του περιοδικού ΦΡΜΚ, και επιμελείται
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας τις ποιητικές αναγνώσεις “Με τα λόγια (γίνεται)”.
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6543261 Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού. Εργάστηκε στο Εργαστήριο
Eκτύπωση: IRIS Eκτυπώσεις A.E.B.E. Νέου Ελληνισμού. Κυκλοφορεί το βιβλίο της Η βιβλιοθήκη του
Διανομή: Άργος A.E. Κ.Π. Καβάφη (επιμ., 2003).
Μάρκος Καρασαρίνης. Διδάκτορας Σύγχρονης Ιστορίας του
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία Πανεπιστημίου της Γλασκώβης, εργάζεται στο Βήμα. Πρό-
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας): σφατο βιβλίο του: Το πολύχρωμο μωσαϊκό της γερμανικής ιστο-
ρίας (με τους Γ. Κόκκινο και Β.Α. Μπογιατζή, 2016).
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
Τριαντάφυλλος Καρατράντος. Διεθνολόγος με ειδικότητα
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη, στα θέματα ασφάλειας και καθηγητής στη Σχολή Εθνικής
τηλ. 2310-237515, 2310-237463, Ασφάλειας. Βιβλία του: Πριν το Μνημόνιο δεν έβλεπες (2013),
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr Σφάξε με αγά μου ν’ αγιάσω. Ισλαμικό κράτος, ευρωπαϊκή ασφά-
λεια και Ελλάδα (2016).
Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης Αγγέλα Καστρινάκη. Καθηγήτρια Βυζαντινών και Νεοελλη-
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, νικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Βιβλία της: Οι
Tηλ./Fax: 210 6450006 περιπέτειες της νεότητας (1995), Η φωνή του γενέθλιου τόπου.
Μελέτες για την πεζογραφία του 20ού αιώνα (1997), Η λογοτε-
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των συντακτών τους χνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950 (2005), Αλέξανδρος
ISSN: 1792-5878 Αργυρίου: Μνήμης και λήθης σημαντικά (2013), Κωνσταντίνος
Χρηστομάνος, Η Κερένια κούκλα (2013), Και βέβαια αλλάζει!
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
(2014).
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €, Παρασκευή Κουρκουβάτη. Διδάκτωρ Αρχαίας Ιστορίας στο
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. Κώστας Κωτάντζης. Μεταπτυχιακός φοιτητής στην κατεύ-
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης θυνση European Journalism του τμήματος School of Journal-
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: ism and Mass Communications του Αριστοτελείου Πανεπι-
142002320004738 στημίου Θεσσαλονίκης.
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738 Μιχάλης Μακρόπουλος. Συγγραφέας – μεταφραστής. Μό-
4 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
λις κυκλοφόρησε το βιβλίο του Τσότσηγια & Ω’μ,
Παναγής Παναγιωτόπουλος. Επίκουρος καθηγητής Κοι-
νωνιολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημό-
σιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του:
Το Γεγονός. Βαναυσότητα, πόλεμος και πολιτική μετά την 11η
Σεπτεμβρίου (2003), Τεχνολογικές καταστροφές και πολιτικές
του κινδύνου (2013), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80. Κοινω-
νικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό (επιμ. με τον Βασίλη
Βαμβακά, β’ έκδ. 2014).
Μαρίλια Παπαθανασίου. Δημοσιογράφος, βιβλιοκριτικός.
Μαρίνα Περράκη. Δικηγόρος. Γράφει διηγήματα.
Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Κυκλοφορούν τα βι-
βλία του, Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης 1985-1989 (2015), Αθή-
να, πόλη των γυναικών (2017).
Κωνσταντίνος Ποζουκίδης. Yποψήφιος διδάκτωρ στη λο-
γοτεχνική κριτική και στην κριτική θεωρία, στο Πανεπιστήμιο
του Maryland, College Park.
Δημήτρης Ραυτόπουλος. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταξύ
άλλων μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού Επιθε-
ώρηση Τέχνης. Βιβλία του: Οι ιδέες και τα έργα (1965), Τέχνη
και εξουσία (1985), Κρίσιμη λογοτεχνία (1986), Σημεία στίξεως
(1987), Άρης Αλεξάνδρου: ο εξόριστος (1996), Αναθεώρηση Τέ-
χνης: η Επιθεώρηση Τέχνης και οι άνθρωποί της (2006), Εμφύ-
λιος και λογοτεχνία (2012). Πιο πρόσφατο βιβλίο του: Κριτική
της κριτικής (2017).
Δημήτρης Σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος.
Βιβλία του: Αλήθειες για το φιλελευθερισμό (2008), Αλλάζει η
Ελλάδα; (2016).
Κωνσταντίνος Σκλαβενίτης. Γελοιογράφος και εικονογρά-
φος στα Νέα. Κυκλοφορούν τα κόμικς του: Σαν όνειρο (2013),
Εικόνες στα σύννεφα (2016), Ανώνυμος ο Αθηναίος: Στη σκιά της
Ακρόπολης (2017).
Θάνος Σκούρας. Ομότιμος καθηγητής του Οικονομικού
Πανεπιστημίου Αθηνών. Διετέλεσε διευθυντής του Οικονο-
μικού Τμήματος στο University of East London και, μεταξύ
άλλων, σύμβουλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε θέματα
αξιολόγησης στους χώρους της περιφερειακής ανάπτυξης και
της κοινωνίας της πληροφορίας. Βιβλία του: Οικονομικές προ-
τεραιότητες στο κατώφλι του 21ου αιώνα (2000), Η οικονομική
διάσταση των μέσων μαζικής επικοινωνίας (2003).
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και
μεταφράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των
Τόνι Μόρισον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπρά-
ντμπερι, Τζορτζ Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς. Το βιβλίο
της, Καλή κι ανάποδη (2014) τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο
δοκιμίου. Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο της Μυστικά του συρ-
ταριού.
Ιφιγένεια Ταξοπούλου. Θεατρολόγος. Ιδρυτικό μέλος
και γενική γραμματέας του ευρωπαϊκού θεατρικού δικτύου
mitos21.
Θεοδόσης Π. Τάσιος. Ομότιμος καθηγητής του τμήματος
Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνεί-
ου (ΕΜΠ), ακαδημαϊκός και συγγραφέας. Πιο πρόσφατα
βιβλία του: Ας αναστοχασθούμε εαυτούς και αλλήλους (2014), 5
μαθήματα ζωής (2015), Ηθο-οικονομικά (2016).
Ιβάν Τζούχα. Ερευνητής - συγγραφέας, υπεύθυνος του προ-
γράμματος «Ελληνικό μαρτυρολόγιο» (Η ιστορία των διώξεων
κατά των Ελλήνων στην ΕΣΣΔ 1930 - 1950).
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης. Μεταφραστής και δημοσι-
ογράφος, εκδότης της επιθεώρησης ρωσικού πολιτισμού Στέπ-
πα. Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο του: Γράμματα από τη Ρωσία.
Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία
ενός βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή δι-
ηγημάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε
με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πραγματοποίησε
δύο ατομικές εκθέσεις φωτογραφίας. Πιο πρόσφατα βιβλία
του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστορία (2012), αναθεωρημένο
το μυθιστόρημά του Aegypius Monachus (2013) και το θεατρικό
κείμενο Το παγκάκι του κανένα (2014), Από το πουθενά (2015).
Τελευταίο βιβλίο του, Lady Cortizol (2016).
Φίλιππος Φιλίππου. Συγγραφέας. Μεταξύ άλλων, έχει εκ-
δώσει τα αστυνομικά μυθιστορήματα Κύκλος θανάτου (1987),
Το χαμόγελο της Τζοκόντας (1988), Το μαύρο γεράκι (1996),
Αντίο, Θεσσαλονίκη (1999), τη μελέτη Ο πολιτικός Νίκος Καβ-
βαδίας (1996) και πολλά άλλα, συνολικά είκοσι βιβλία. Πιο
πρόσφατο, Η γυναίκα ως έργο τέχνης (2015).
Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει
γράψει τα βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του
υπερρεαλισμού (1991), Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελι-
σάβετ Κοτζιά επιμελήθηκε την ανθολογία Σύγχρονη Ελλη-
νική Πεζογραφία (1995).
5 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
16 11
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
8 ΔΙΑΛΟΓΟΣ
ΙΒΆΝ ΤΖΟΎΧΑ – Οι Έλληνες, θύματα του κομμουνισμού
ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΠΟΖΟΥΚΊΔΗΣ – Ο oλοκληρωτισμός ως μνήμη
ΛΆΚΗΣ ΔΌΛΓΕΡΑΣ – Ο αιχμάλωτος γιατρός

52
Διήγημα
14 HERMAN MELVILLE – Ρέντμπερν – η αρχή

10 ΠAPEMBAΣEIΣ
ΜΥΡΣΊΝΗ ΓΚΑΝΆ – Η μνήμη που διαμορφώνει το μέλλον
Θ.Π. ΤΆΣΙΟΣ – Μετάφραση στο Βυζάντιο
ΤΡΙΑΝΤΆΦΥΛΛΟΣ ΚΑΡΑΤΡΆΝΤΟΣ – Ο άνθρωπος που τον έλεγαν Ζμπιγκ
58 62 AHMET ALTAN – «Ταξιδεύω σε ένα κελί φυλακών»
ΘΆΝΟΣ ΣΚΟΎΡΑΣ – Δεν ευθύνεται το ευρώ για την ελληνική χρεοκοπία
ΙΦΙΓΈΝΕΙΑ ΤΑΞΟΠΟΎΛΟΥ – Qui facit per alium facit per se
Γ. Λ. ΕΥΑΓΓΕΛΌΠΟΥΛΟΣ – O Α. Παπανδρέου και η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης

Διαβάζοντας τους υποψηφίους του Booker

44 ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΔΟΥΛΓΕΡΊΔΗΣ – Τζορτζ Σόντερς, Άλι Σμιθ, Έμιλυ Φρίντλαντ,
Φιόνα Μόζλυ, Πωλ Ώστερ, Μοχσίν Χαμίντ

50 Οκτωβριανή Επανάσταση
50 ΓΙΏΡΓΟΣ ΖΏΤΑΛΗΣ – Οι καλοί τουρίστες του 1917
52 ΔΗΜΉΤΡΗΣ Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΊΔΗΣ – Το ατμόπλοιο των φιλοσόφων
56 ΚΏΣΤΑΣ ΚΩΤΆΝΤΖΗΣ – Η ρωσική προπαγάνδα στην Ουκρανία

58 ΦΊΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΊΠΠΟΥ – Καθολικισμός, ενοχές και θρίλερ

60 Π. ΚΟΥΡΚΟΥΒΆΤΗ – Θυσία και μύθος: απόκρυφες πλευρές των αρχαίων τελετουργιών
60 ΧΑΡΆΛΑΜΠΟΣ Ν. ΒΈΝΤΗΣ – Ρωγμές σε γρανιτώδεις περιχαρακώσεις
70 ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΙΩΑΝΝΊΔΗΣ – ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΙΙΙ (Ζωή Καρέλλη), Ποίηση
72 ΓΙΏΡΓΟΣ ΑΡΙΣΤΗΝΌΣ – Η καταστροφή της γραφής
70 74
74 Π. ΠΑΝΑΓΙΩΤΌΠΟΥΛΟΣ – Ο απεγνωσμένος ευρωπαϊσμός του Στέφαν Τσβάιχ
77 ΜΑΡΊΝΑ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎΛΟΥ – Ένα τραγούδι για ξεσηκωμούς
80 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΑΛΚΟΣ – Η σοσιαλδημοκρατία σε κρίση (και μία διέξοδος)
83 ΜΑΡΊΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΊΟΥ – Ασυναρτησίας εγκώμιον
84 KATEΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ – Μια λογοτεχνική χίμαιρα του γερμανικού μπαρόκ
86 ΑΓΓΈΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΆΚΗ – Καταλαβαίνοντας την πολυπλοκότητα του κόσμου
92 ΜΙΧΑΉΛΑ ΚΑΡΑΜΠΊΝΗ-ΙΑΤΡΟΎ – Πικροφιλολογικά
94 ΓΙΆΝΝΗΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΆΚΗΣ – Στήβεν Κινγκ: με τη λάμψη στα μάτια

94 Στήλες
40 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ – Μίμης Δεσποτίδης: Ένας δημιουργικός αριστερός
42 TAURUS #29
Π.Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ – Γερμανικό πρόβλημα;
43 ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων)
ΜΑΡΊΝΑ ΠΕΡΡΆΚΗ – Παραλιακώς
88 ΔΙΠΛΑ ΒΙΒΛΙΑ,
ΜΆΡΚΟΣ ΚΑΡΑΣΑΡΊΝΗΣ – Η ένδοξη στιγμή του Αλέξανδρου Καπάντα
91 BREVIS IN LONGO
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ – Λόγος αναιρετικός περί σιωπής
97 ΦΩΤΟ-ΓΡΑΦIΑ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ –Στη “Reduta”
Στο εξώφυλλο: Σκίτσο του Αλέκου Παπαδάτου. 98 AΓΓEΛIEΣ

6 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

7 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

ΔΙΑΛΟΓΟΣ
Κύριε Yπουργέ,
από τα ΜΜΕ έμαθα ότι ήσασταν ο
μόνος μεταξύ των ευρωπαίων ομο-
λόγων σας που αρνήθηκε να λάβει
μέρος στην Ευρωπαϊκή Ημέρα
Μνήμης των Θυμάτων του Ναζι-
σμού και του Σταλινισμού.
Ελπίζω να έχετε ακούσει για τις
θηριωδίες του ναζισμού στην Ελ-
λάδα και την ΕΣΣΔ. Επειδή είστε
νέος, ίσως να μην γνωρίζετε τα
εγκλήματα του σταλινισμού. Θα
συμπληρώσω αυτό το κενό στη
μόρφωσή σας.
Πριν από 80 χρόνια, στην
ΕΣΣΔ, κατά τη διάρκεια της «Ελ-
ληνικής Επιχείρησης» του Λαϊκού
Κομισαριάτου Εσωτερικών Υποθέ-
σεων (NKVD), εκτελέστηκαν πε-
ρισσότεροι από 12.000 Έλληνες.
Ανάμεσά τους ήταν περισσότεροι
από 3.000 ελληνικής υπηκοότη-
τας πολίτες. Στις εκκαθαρίσεις να
προστεθούν και πολλοί κομμουνι-
στές –από απλά μέλη μέχρι μέλη
της Κ.Ε. του ΚΚΕ– που στάλθηκαν
στα γκουλάγκ, απ’ όπου πολλοί δεν
επέστρεψαν.
Το 1942, περισσότεροι από
6.000 πολίτες της Ελλάδας εκτο-
πίστηκαν από την περιοχή του
Κρασνοντάρ και του Μπακού στη
Σιβηρία και στο Καζακστάν, όπου
ζούσαν σε συνθήκες στρατοπέδου
συγκέντρωσης.
Το 1944, 15.000 Έλληνες της
Κριμαίας (ανάμεσά του και 3.350
έλληνες πολίτες), ύπουλα, στις
4.00 η ώρα το πρωί, μέσα σε 15
λεπτά, εκδιώχθηκαν από τις εστίες
τους και, μέσα σε βαγόνια εμπο-
ρικών αμαξοστοιχιών, στάλθηκαν
χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τα
πατρογονικά τους μέρη.
Το 1949, 37.500 Έλληνες των
παραλίων της Μαύρης Θάλασσας
(ανάμεσά τους και περισσότεροι
από 25.000 έλληνες πολίτες), με
τον ίδιο ακριβώς τρόπο, βρέθηκαν
στη Σιβηρία και το Καζακστάν.
Την ίδια χρονιά 12.000 έλληνες
κομμουνιστές και αντάρτες της
8 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Οι Έλληνες, θύματα
του κομμουνισμού
Ανοιχτή επιστολή προς τον υπουργό Δικαιοσύνης Σταύρο Κοντονή
νων θυμάτων του σταλινισμού δεν
Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου
μπορούν να πείσουν τον υπουργό
τους επί της Δικαιοσύνης ότι οι
ομοιότητες ανάμεσα στο φασισμό
(ναζισμό) και τον κομμουνισμό
(σταλινισμό) είναι πολύ περισσότε-
ρες από τη διαφορά ότι η σφαίρα
των μπολσεβίκων δεν είναι πιο γλυ-
κιά από την φασιστική.
Ένα ενδεικτικό παράδειγμα. Τα
τέσσερα χρόνια του πολέμου 1941-
45, στην πατρογονική μου περιοχή
Σταρομπέσεβσκι της περιοχής του
Ντον, σκοτώθηκαν από φασιστικές
σφαίρες 733 Έλληνες την καταγω-
γή και κάτοικοι τεσσάρων ελληνι-
κών χωριών. Σε ανοιχτή μάχη με
τον εχθρό, πυροβολήθηκαν κατά
μέτωπον.
Μόνο το 1938, από το σταλινι-
κό κομμουνιστικό καθεστώς είχαν
εκτελεστεί 686 έλληνες, κάτοικοι
εκείνων των χωριών. Πυροβολήθη-
καν στο σβέρκο από εκείνους, τους
αδελφούς των οποίων υπερασπί-
στηκαν αργότερα ομοεθνείς τους,
έναντι των φασιστών στο μέτωπο.
Άλλοι 103 άνθρωποι χάθηκαν στα
σταλινικά στρατόπεδα, πολλοί πέ-
θαναν εκεί.
Αρνούμενος να λάβετε μέρος στην
εκδήλωση μνήμης, όχι μόνο αποδεί-
ξατε την πολιτική σας ανεπάρκεια,
αλλά δείξατε σε ολόκληρο τον κό-
σμο, και πρώτα απ’ όλα στον ελλη-
νικό λαό, την απουσία του στοιχειώ-
Τα διάταγμα (Νο 50215 της 11 Δεκεμβρίου 1937) του Λαϊκού Κομισαριάτου δους αισθήματος συμπόνοιας προς
Εσωτερικών Υποθέσεων της Ε.Σ.Σ.Δ. (NKVD) με το οποίο διατάσσεται η έναρ- τις δεκάδες χιλιάδες θύματα του να-
ξη της «ελληνικής επιχείρησης» δηλαδή της σύλληψης, δίκης από τις περιβό- ζισμού στην Ελλάδα, στις δεκάδες
ητες τρόικες (γραμματέας της τοπικής οργάνωσης του κόμματος - τοπικός ει- χιλιάδες συμπατριωτών σας, που
σαγγελέας - επικεφαλής της NKVD), εκτέλεσης και εκτοπισμού των μελών των έγιναν θύματα της σταλινο-μπολσε-
ελληνικών κοινοτήτων επειδή «συμμετείχαν σε κατασκοπευτικές δραστηριότη- βίκικης τρομοκρατίας.
τες προς όφελος των μυστικών υπηρεσιών της Αγγλίας - Γερμανίας - Ιαπωνίας»
στις περιοχές του Ροστόφ, του Κρασνοντάρ, του Καυκάσου, του Ντονέτσκ, της Δεχτείτε τη διαβεβαίωσή μου ότι
Οδησσού, της Ουκρανίας, της Αμπχαζίας, στην Υπερκαυκασία και την Κριμαία. δεν τρέφω παρά μόνο βαθιά αισθή-
Το διάταγμα φέρει την υπογραφή του Λαϊκού Κομισάριου Εσωτερικών Υποθέ- ματα αποστροφής για εσάς. zx
σεων Γιεζόφ.
Αντίστασης, που είχαν γλιτώσει Προσπαθώ να βρω μια δικαιο- – Ιβάν Τζούχα
από τις διώξεις στην Ελλάδα και λογία για την πράξη σας. Δεν θα Συγγραφέας, υπεύθυνος
έφτασαν στην Τασκένδη, κλεί- ήθελα να σας θεωρήσω οπαδό του του προγράμματος
στηκαν σε σοβιετικά στρατόπεδα, ναζισμού ή απολογητή του σταλινι- «Ελληνικό μαρτυρολόγιο»
τα οποία ελάχιστα διέφεραν από σμού. Δεν μου αφήνετε όμως καμία (Η ιστορία των διώξεων κατά των
στρατόπεδα συγκέντρωσης. επιλογή. Αν οι απόγονοι των ελλή- Ελλήνων στην ΕΣΣΔ 1930 - 1950)
9 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Ο oλοκληρωτισμός ως μνήμη
Τ
ο πρόσφατο συνέδριο
στο Ταλίν της Εσθο-
νίας, αφιερωμένο στα
θύματα των κομμου-
νιστικών και ναζιστι-
κών καθεστώτων, επανέφερε στο
προσκήνιο μια διαμάχη γύρω από
τη φύση του ολοκληρωτισμού. Τα
επιχειρήματα που τέθηκαν ως υπε-
ράσπιση της θέσης της ελληνικής κυ-
βέρνησης, τόσο από βουλευτές του
ΣΥΡΙΖΑ όσο και από τον υπουργό
Δικαιοσύνης Σταύρο Κοντονή, κα-
ταδίκαζαν την εξίσωση του κομμου-
νισμού με το ναζισμό ως «ανιστορι-
κή». Στο κάτω κάτω, θα μπορούσε
κάποιος να υποστηρίξει, τα σοβιετι-
κά στρατεύματα δεν ήταν αυτά που
στις 27 Ιανουαρίου 1945 μπήκαν
στο Άουσβιτς απελευθερώνοντάς το,
δείχνοντας ταυτόχρονα στον κόσμο
τις θηριωδίες του ναζισμού; Και λίγο
αργότερα, στις 20 Απριλίου 1945, οι
Σοβιετικοί δεν ήταν που βάδισαν νι-
κηφόρα στο Βερολίνο; Είναι λοιπόν
για κάποιους οφθαλμοφανές ότι εξί-
σωση των δύο καθεστώτων δεν μπο-
ρεί να υπάρξει.
Η παραπάνω επιχειρηματολογία,
αν και μονάχα εν μέρει αληθής (οι θι-
ασώτες της επιλέγουν να ξεχάσουν,
εκτός άλλων, και τη συνθήκη Μολό-
τοφ-Ρίμπεντροπ και τις εκατέρωθεν
σφαγές στην Πολωνία), αναδεικνύ-
ει ένα μεθοδολογικό σφάλμα στην
ερμηνεία του ολοκληρωτισμού. Το
λάθος εντοπίζεται στην ερμηνεία
του Γ’ Ράιχ ως ενός μοναδικού γε-
γονότος στην παγκόσμια ιστορία
καθώς και στην κατανόησή του ως
γεγονότος το οποίο αποτελεί πα-
ρελθόν και, κατ’ επέκταση, ανήκει
μονάχα στη μνήμη. Με αυτή τη
λογική, ο ολοκληρωτισμός μπορεί
με ακρίβεια να τοποθετηθεί μεταξύ
1933 και 1945 και είναι κάτι που
δεν υπήρξε πιο πριν ούτε μπορεί να
υπάρξει ξανά. Είναι, θα λέγαμε, ένα
γεγονός μοναδικό και ανεπανάλη-
πτο, όπως και το Ολοκαύτωμα το
οποίο γέννησε. Αυτή η αντίληψη
είναι κατά τη γνώμη μου ιστορικά
ανεύθυνη αλλά, κυρίως, είναι πολι-
τικά επικίνδυνη.
Ο ολοκληρωτισμός είναι γέννη-
μα θρέμμα της νεωτερικότητας.
Όχι ότι δεν υπήρξαν απολυταρχι-
κά καθεστώτα, μαζικές δολοφονί-
ες, εξοντώσεις πολιτικών αντιπά-
λων και βασανισμοί πριν από τη
μοντέρνα κατάσταση, φυσικά και
υπήρξαν και θα υπάρχουν και μετά
10 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
το πέρας αυτής. Η νεωτερικότητα
όμως είναι αυτή που δημιουργεί τις
συνθήκες ώστε ο ολοκληρωτισμός
να δομηθεί συστηματικά. Τόσο
η έννοια της «εξέλιξης» όσο και η
έννοια του «συστήματος» αλλά και
του «τέλους της Ιστορίας» είναι,
θα έλεγα, από τους βασικούς πυ-
λώνες της ολοκληρωτικής σκέψης.
Ο τρόπος λοιπόν που αυτά τα τρία
στοιχεία συνυπάρχουν και γεννούν
τον ολοκληρωτισμό –και εδώ παρέ-
χω μονάχα μια γρήγορη ανάγνωση
σε ένα πολύ σύνθετο ζήτημα– είναι
ο ακόλουθος:
Από τη μία το «σύστημα» ως ερ-
γαλείο και ως μέθοδος διαδίδεται
και ηγεμονεύει ως πρακτική από τα
τέλη του 18ου αιώνα. Έκτοτε, τόσο
η γνώση όσο και ο κόσμος κατακτώ-
νται συστηματικά, μέσα από δομές
που δεν επαφίενται στις δυνατότη-
τες ενός η περισσότερων προσώπων
αλλά αποτελούν κομμάτι απρόσω-
πων συστημάτων. Επιπροσθέτως,
τα συστήματα έχουν τη δυνατότητα
να εξελίσσονται, να πολλαπλασιάζο-
νται, να δημιουργούν υβρίδια και να
αντικαθίστανται από άλλα συστήμα-
τα. Μα ακόμα σημαντικότερο είναι
ότι τα συστήματα λειτουργούν σε
κλίμακες. Ένα σύστημα μπορεί να
αποτελείται από περισσότερα μικρό-
τερα συστήματα, ενώ το ίδιο με τη
σειρά του μπορεί να αποτελεί κομ-
μάτι ενός μεγαλύτερου συστήματος.1
Αυτό σε καμία περίπτωση δεν ση-
μαίνει ότι οπωσδήποτε καταλήγουμε
στο συμπέρασμα πως εν τέλει υπάρ-
χει ένα μονάχα σύστημα το οποίο
εμπεριέχει όλα τα άλλα. Η σημασία
του συστήματος –ως έννοια– στην
παρούσα ανάλυση έχει να κάνει με
τη μεθοδολογία της πράξης και τη
μεθοδικότητα της πρακτικής. Ο κό-
σμος και η γνώση –και ο κόσμος ως
γνώση– γίνεται πια κατανοητός ως
σύστημα και κατακτάται συστημα-
τικά.
Η «εξέλιξη», από την άλλη, ταυτί-
ζεται με την ίδια τη νεωτερικότητα.
Η μοντέρνα κατάσταση αυτο-προσ-
διορίζεται ως μια ριζική πρόοδος που
στόχο έχει, μέσω της ρήξης, να δημι-
ουργεί διαρκώς ένα μόνιμο χάσμα με
το χθες. Αυτό αποκρυσταλλώνεται
στην ίδια την έννοια της Επανάστα-
σης, συστατικού στοιχείο της νεω-
τερικότητας, που αποτελεί εν τέλει
ένα ριζικό σχίσμα με το παρελθόν.
Η «εξέλιξη» λοιπόν αποτελεί έναν
πολύ συγκεκριμένο τρόπο κατανόη-
σης του ιστορικού χρόνου καθώς το
παρελθόν γίνεται αντιληπτό ως κάτι
εκ βάθρων διαφορετικό, ως ένας τρό-
πος ύπαρξης που (προσδοκά να) δια-
φέρει από τον παρόντα όπως η μέρα
με τη νύχτα.
Μια τέτοια κατανόηση του ιστορι-
κού χρόνου βέβαια είναι κομμάτι της
κληρονομιάς του Χέγκελ, αλλά δεν
είναι το μόνο. Ο Χέγκελ, μαζί με την
έννοια της εξέλιξης, αναπτύσσει και
την έννοια του τέλους της Ιστορίας.
Ο ιστορικός χρόνος, σύμφωνα με τον
Χέγκελ, εξελίσσεται διαρκώς, αλλά
θα φτάσει σε ένα σημείο όπου η εξέ-
λιξη θα έχει ολοκληρωθεί και εκεί ο
ιστορικός χρόνος θα σταματήσει.
Καμία από τις παραπάνω έννοιες
από μόνη της δεν ανήκει αποκλει-
στικά στη νεωτερικότητα. Για παρά-
δειγμα, το τέλος του κόσμου ως τέ-
λος της Ιστορίας έχει γεννήσει πολλά
χιλιαστικά κινήματα2 πριν από τη
μοντέρνα κατάσταση. Συνδυαστικά,
όμως, αυτές οι τρεις έννοιες μαζί
δημιουργούν μια στέρεα βάση για
να αναπτυχθεί ο ολοκληρωτισμός,
ο οποίος προσπαθεί ως σύστημα να
παρεισφρήσει σε κάθε πτυχή της
ζωής, έχοντας σκοπό την κατάκτηση
της ιδιωτικής σφαίρας ενώ, ταυτό-
χρονα, ευαγγελίζεται τη ριζική ρήξη
με το χθες που θα φέρει το τέλος της
Ιστορίας.
Έτσι λοιπόν οποιαδήποτε πο-
λιτική φιλοσοφία ευαγγελίζεται τη
συστηματική εξέλιξη ολόκληρης της
κοινωνίας η οποία με τη σειρά της θα
φέρει το τέλος του ιστορικού χρόνου
είναι ολοκληρωτική. Όταν μάλιστα
μια ολοκληρωτική πολιτική φιλο-
σοφία γίνεται η επίσημη ιδεολογική
πρακτική του κράτους τότε βρισκό-
μαστε λίγα μόνο βήματα πριν από τα
στρατόπεδα. Διότι σε αυτές τις περι-
πτώσεις πάντα υπάρχουν μικρότερες
ή μεγαλύτερες ομάδες ανθρώπων
που θα θεωρηθούν ότι θέτουν σε κίν-
δυνο την έλευση του επίγειου παρα-
δείσου και, για το καλό όχι πια μονά-
χα του κοινωνικού συνόλου αλλά εν
τέλει ολόκληρης της ανθρωπότητας,
θα πρέπει να θανατωθούν.
Έτσι λοιπόν η νίκη των σοβιετικών
στρατευμάτων εναντίον εκείνων του
Γ’ Ράιχ δεν αποτελεί απόδειξη για
τον μη ολοκληρωτικό χαρακτήρα της
ΕΣΣΔ. Ίσα ίσα, οι μαρτυρίες από τα
γκουλάγκ αποδεικνύουν ότι σε πε-
ριοχές της Ανατολικής Ευρώπης το
μόνο που συνέβη είναι ο ένας ολο-
κληρωτισμός να αντικατασταθεί από
έναν άλλο, με τον ίδιο τρόπο που το
ένα σύστημα αντικαθιστά το άλλο.
Μπορεί λοιπόν η ρητορεία και ο
τρόπος με τον οποίο τα δύο ολοκλη-
ρωτικά συστήματα φαντασιώνονταν
το τέλος της Ιστορίας να διαφέρουν,
αλλά δεν παύουν να χρησιμοποιούν
τα ίδια μέσα για να το επιτύχουν και
να μοιράζονται το ίδιο αιματοβαμμέ-
νο μονοπάτι.
Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει πιο
ανιστορική δήλωση από τη δήλωση
Κοντονή και, εν τέλει, τη θέση του
ΣΥΡΙΖΑ στο θέμα αυτό. Ο ΣΥΡΙ-
ΖΑ, αρνούμενος να αντιληφθεί τον
ολοκληρωτισμό ως δομή, τον θάβει
μέσα στο μπαούλο της ιστορικής
μνήμης. Εάν ο κ. Κοντωνής είχε
πράγματι ιστορική αντίληψη θα
καταλάβαινε ότι στη νεωτερικό-
τητα ο ολοκληρωτισμός δεν είναι
ποτέ απλά μνήμη, αλλά ανάμνηση.
Είναι κάτι που ζήσαμε και που θα
ξαναζήσουμε και θα ξαναθυμηθού-
με. Ο ολοκληρωτισμός είναι ίσως
η μόνη α-λήθεια, το μόνο τρομε-
ρό ξύπνημά μας από τη λήθη που
γίνεται αντιληπτή ως το πέρασμα
του ιστορικού χρόνου. Ίσως λοιπόν
ο ολοκληρωτισμός να είναι το μόνο
συμβάν της μοντέρνας κατάστα-
σης. Έτσι όταν κάποιος αρνείται
να καταδικάσει τον ολοκληρωτι-
σμό, απ’ όπου κι αν προέρχεται η
επιχειρηματολογία του, μας ωθεί
εν τέλει αναπόφευκτα προς αυτόν.
Αυτό όμως που είναι όμως ακόμα
πιο στενάχωρο είναι ότι το φλερτ με
τον ολοκληρωτισμό συμβαίνει μονά-
χα για να συσπειρωθεί μια αποξε-
νωμένη εκλογική βάση που το μόνο
που της έχει μείνει πια μετά από δύο
χρόνια ΣΥΡΙΖΑ είναι, για μια ακόμη
φορά, η διαχείριση της ήττας (τους).
– Κωνσταντίνοσ Ποζουκίδησ
Υποψήφιος Διδάκτωρ
στo Πανεπιστήμιο του Meryland
1. Για το ρόλο του «συστήματος»
στη νεωτερικότητα και στο Διαφω-
τισμό βλέπε: Clifford Siskin, System:
The Shaping of Modern Knowledge,
Cambridge: MIT, 2016.
2. Βλέπε ενδεικτικά, Νόρμαν Κον,
Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς
βασιλείας του Θεού. Επαναστάτες Χι-
λιαστές και Μυστικιστές Αναρχικοί του
Μεσαίωνα, μετάφραση: Βασίλης Το-
μανάς, Νησίδες 1999.
Ο αιχμάλωτος γιατρός
Σ
το τεύχος του Books’
Journal #80, Σεπτέμ-
βριος 2017, δημοσι-
εύεται το εξαιρετικά
ενδιαφέρον άρθρο του
Βύρωνα Καρύδη «Η ιστορία μιας
αιχμαλωσίας», παρουσίαση του
βιβλίου της Alexis Penny Casdagli:
Α.Τ. Casdagli, Prouder than Ever,
My War, My Diary, My Embroidery.
Αφηγείται την προσωπική ιστορία
του ελληνοβρετανού ταγματάρχη
Αλέξη Κάσδαγλη από τη Μάχη
της Κρήτης, την αιχμαλωσία του
και την κράτησή του σε πέντε δι-
αφορετικά γερμανικά στρατόπεδα
αιχμαλώτων πολέμου στην Ελλάδα
και τη Γερμανία.
Η ανάγνωσή του μ’ εντυπωσίασε
γιατί μόλις είχα τελειώσει τη μετά-
φραση των απομνημονευμάτων του
Α.Λ. Κόχραν με τίτλο One’s man
medicine, the autobiography of Archi
Cochrane.1 Στο βιβλίο αυτό περιλαμ-
βάνεται η αφήγηση πολλών ίδιων ή
παρόμοιων γεγονότων μ‘ αυτά του
βιβλίου του Κάσδαγλη, που αφο-
ρούν τα τελευταία επεισόδια της
Μάχης της Κρήτης, την αιχμαλω-
σία στα Σφακιά στις 30 Ιουνίου
1941, τη μεταφορά στα Χανιά, στην
Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη και από
εκεί σε διάφορα στρατόπεδα της
Γερμανίας, μέχρι την απελευθέρω-
ση και την επιστροφή στην Αγγλία.
Ο Βύρων Καρύδης πιθανολογεί
πως η διήγηση του Κάσδαγλη είναι
η μόνη στηριζόμενη σε ημερολόγιο
που γράφεται παράλληλα με τα γε-
γονότα. Όμως το ίδιο συμβαίνει και
με το βιβλίο του Κόχραν, το οποίο
στηρίζεται στο σχετικό ημερολόγιο,
από το οποίο παρατίθενται σκόρ-
πιες καταγραφές και ποιήματα ενώ
από τις 15 Φεβρουαρίου μέχρι τις
11 Μαΐου του 1945 περιέχεται αυ-
τούσιο.
Ο Άρτσι Κόχραν, γεννήθηκε στην
κωμόπολη Γκάλασιλς της Σκωτίας.
Ο παππούς του και ο πατέρας του
ήταν βιομήχανοι υφασμάτων του-
ήντ, ενώ ο τελευταίος σκοτώθηκε
στην μάχη της Γάζας τον Α’ Παγκό-
σμιο Πόλεμο. Μετά την πρωτοβάθ-
μια εκπαίδευσή του μπήκε σε ιδιω-
τικό σχολείο ως οικότροφος. Εκεί
κέρδισε υποτροφία για το Κινγκς
Κόλετζ του Καίημπριτζ. Αποφοίτη-
σε από αυτό μ’ ένα διπλό άριστα. Η
ψυχανάλυση ήταν τότε στο φόρτε
της στην Κεντρική Ευρώπη και ο
Κόχραν μεταβαίνει στο Βερολίνο,
Ο Άρτσι Κόχραν, εθελοντής του Βρετανικού Στρατού, λίγο πριν πολεμήσει στη
Μάχη της Κρήτης. Η φωτογραφία του προέρχεται από το βιβλίο του, Sickness
in Salonica: my first, worst, and most successful clinical trial (1984).
τη Βιέννη και τη Χάγη, για να εκ-
παιδευτεί αλλά και για να ψυχα-
ναλυθεί. Απογοητευμένος από τα
αποτελέσματα επιστρέφει και ξεκι-
νάει ιατρικές σπουδές στο Νοσοκο-
μείο του Πανεπιστημιακού Κολεγί-
ου του Λονδίνου. Τις διακόπτει από
τον Ιούλιο του 1936 μέχρι τον Αύ-
γουστο του 1937, για να μετάσχει
στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο,
με την πλευρά των Δημοκρατικών,
υπηρετώντας σε πολλά νοσοκομεία
του μετώπου. Επιστρέφοντας στην
Αγγλία τελειώνει την ιατρική και
εργάζεται σε νοσοκομείο. Με την
έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου
κατατάσσεται εθελοντής και ζητάει
να πάει σε ενεργό μέτωπο. Πολε-
μάει στην Κρήτη, συλλαμβάνεται,
μεταφέρεται σε διάφορα στρατόπε-
δα αιχμαλώτων πολέμου στα οποία
υπηρετεί ως γιατρός των κρατουμέ-
νων. Μετά την απελευθέρωσή του
αφοσιώνεται στην έρευνα της πνευ-
μονοκονίασης και της φυματίωσης.
Διετέλεσε καθηγητής του Πανεπι-
στημίου του Κάρντιφ, και υπήρξε
εμβληματική μορφή της βρετανικής
ιατρικής γιατί με τις έρευνες, τις δη-
μοσιεύσεις και με το βιβλίο του Απο-
τελεσματικότητα και αποδοτικότητα
στις υπηρεσίες υγείας συμβάλλει για
την αλλαγή παραδείγματος στην
άσκηση της ιατρικής.
Θα ήθελα παρακάτω να δώσω
μια σύντομη περιγραφή της ιστορί-
ας του Άρτσι Κόχραν στις περιπτώ-
σεις που σχετίζεται με την ιστορία
του Κάσδαγλη, όπως παρουσιάζε-
ται από τον Βύρωνα Καρύδη.
Η ΜΆΧΗ ΤΗΣ ΚΡΉΤΗΣ
Φτάνει στην Κρήτη με το Τάγμα
Καταδρομέων D Layforce ως λο-
χαγός γιατρός και σύνδεσμος με
11 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
τους Ισπανούς πρώην μαχητές
του Ισπανικού Εμφυλίου που υπη-
ρετούν σ’ αυτό. Η αποστολή του
τάγματος είναι να βοηθήσει στην
άμυνα του Μάλεμε. Κατά την άφι-
ξη της μονάδας, όμως, το αεροδρό-
μιο είχε ήδη καταληφθεί από τους
Γερμανούς, Κατόπιν αυτού, το
τάγμα αναλαμβάνει μαζί με άλλες
μονάδες να δώσει μάχες οπισθο-
φυλακής, ώστε να διαφύγουν τα
συμμαχικά στρατεύματα από το λι-
μάνι των Σφακίων. Ξεκινούν πεζή
από την παραλία τον ανηφορικό
δρόμο προς τα Λευκά Όρη και κα-
ταλαμβάνουν την πρώτη θέση για
το σκοπό αυτόν. Απόσπασμα από
την σχετική περιγραφή:
Τότε ήρθαν τα αεροπλάνα.
Η σκηνή στο δρόμο πήρε μια
σχεδόν γελοία όψη, ο διασκορ-
πισμένος όχλος μετακινούνταν
μέσα κι έξω από τα χαντάκια
καθώς τα αεροπλάνα έρχονταν
κι έφευγαν. Κοίταζα εκστατικός
μέχρι που έγινε πολύ επικίνδυνο
να βγάζω το κεφάλι μου έξω.
Ακόμη πιο δύσκολη έγινε η κατά-
σταση τη δεύτερη μέρα:
Ο αγώνας φαινόταν άνισος. Φέ-
ρανε όλμους σχεδόν αμέσως, για
τους οποίους δεν είχαμε αποτε-
λεσματική απάντηση. Η κατά-
σταση συνέχισε να αποσυντίθε-
ται· πιστέψαμε ότι θα μας υπερ-
φαλαγγίσουν. Ξαφνικά υπήρξαν
κάποιοι περίεργοι θόρυβοι πίσω
μας κι ένα βρετανικό άρμα εμ-
φανίστηκε απ’ το πουθενά. Μας
είχαν πει ότι όλα τα άρματά μας
ήταν εκτός λειτουργίας, αλλά
αυτό είχε επιστρέψει από τους
νεκρούς, στην κατάλληλη στιγ-
μή, για περίπου μία ώρα ένδοξης
ζωής.
Την τρίτη μέρα τα πράγματα δυ-
σκόλεψαν ακόμη περισσότερο
γιατί έπρεπε ν’ ανέβουν δύσκολα
μονοπάτια του βουνού:
Η πορεία αποδείχτηκε τρομερή.
Κουβαλούσαμε τους υπόλοιπους
τραυματίες του τάγματος, οι άν-
δρες που κρατούσαν τα φορεία
ήταν εξαντλημένοι ήδη, επειδή
μάχονταν όλη την ημέρα…
Έφτασαν στα Σφακιά μετά από
σκληρή προσπάθεια, αλλά η κα-
τάσταση επιδεινώθηκε ακόμα
περισσότερο και οι μαχητές της
οπισθοφυλακής διατάχθηκαν να
παραδοθούν:
Η Σοβιετική Ένωση είχε συμ-
μαχία με τη Γερμανία· οι ΗΠΑ
δεν είχαν μπει στον πόλεμο. Συ-
μπέρανα ότι θα είμαι αιχμάλω-
τος για τουλάχιστον 10 χρόνια.
Πίστευα ότι δεν θα ξαναδώ το
σπίτι μου πια […] Μετά την πα-
ράδοση πρώτη μας δουλειά ήταν
να βοηθήσουμε να κουβαληθούν
με τα χέρια οι τραυματίες προς
τα πάνω, στο απόκρημνο φα-
ράγγι που κατέβαινε μέχρι τα
Σφακιά, και ακολούθως να τους
πάμε στην βόρεια ακτή, απ’
όπου επρόκειτο να πετάξουν για
νοσοκομεία της Αθήνας.
ΑΘΉΝΑ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΊΚΗ
Η συνέχεια της αφήγησης του Άρ-
τσι Κόχραν αναφέρεται στην αιχ-
μαλωσία του, και στη μεταφορά
του αρχικά στην Αθήνα και, κατό-
πιν, στη Θεσσαλονίκη:
Τελικά πέταξα στην Αθήνα μαζί
με κάποιους τραυματίες αλλά με
χώρισαν από τους ασθενείς μου
στο αεροδρόμιο και μ’ άφησαν
σε μια άκρη του. Καθόμουν εκεί
πεινασμένος κι απογοητευμένος
έως ότου ένας φιλικός Έλληνας
μου έδωσε να πιω ένα ποτήρι
ούζο. Κόντεψα να λιποθυμήσω
αλλά αισθάνθηκα πολύ καλύτε-
ρα. [...] οι Γερμανοί ήθελαν ν’
ανεβάσουν ένα είδος ρωμαϊκού
θριάμβου στους δρόμους της
Αθήνας. Συγκέντρωσαν περί
τους 40 μάλλον ατημέλητους
βρετανούς αξιωματικούς, μεταξύ
των οποίων κι εμένα, μας έβα-
λαν σε φορτηγά και μας περι-
έφεραν στους δρόμους της Αθή-
νας. Δεν ξέρω ποιο αποτέλεσμα
περίμεναν, αλλά οι αιχμάλωτοι
κατευχαριστήθηκαν. Οι Έλλη-
νες μας έριχναν βροχή φαγητό
και τσιγάρα –παρ’ όλο που είχαν
έλλειψη κι από τα δύο– και μας
επευφημούσαν στο δρόμο μας.
Θυμάμαι καθαρά ένα επεισόδιο.
Καθόμουν στην γωνία του φορ-
τηγού με τα πόδια μου να κρέ-
μονται έξω. Ξαφνικά, μας στα-
μάτησε η κίνηση του δρόμου,
κοίταξα προς τα πάνω και είδα
τον Παρθενώνα. Ήθελα πάντα
να τον δω αλλά ποτέ δεν φαντά-
στηκα πως θα γινόταν μ’ αυτόν
τον τρόπο. Εκείνη τη στιγμή ένα
12 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
μικρός έλληνας λούστρος έτρεξε
και άρχισε να μου καθαρίζει τις
μπότες. Ακόμη μπορώ να θυμη-
θώ τα δάκρια που έτρεχαν από
τα μάτια μου.
Παρόμοιες σκηνές αμέριστης υπο-
στήριξης των Ελλήνων προς τους
αιχμαλώτους, κάτω από δύσκολες
συνθήκες, περιγράφει και ο Κάσ-
δαγλης, καθώς και όλοι όσους έχω
υπ’ όψη μου από τη σχετική βιβλι-
ογραφία2, πράγμα που δείχνει ότι
το πνεύμα περηφάνιας, συνοχής
και αλληλεγγύης του 1940 ζούσε
ακόμη. Στο μεταξύ, ο κρατούμενος
ετοιμάζεται να μεταχθεί στη Θεσ-
σαλονίκη:
Ενθουσιαστήκαμε όταν μας εί-
παν πως θα μεταφερθούμε στην
Θεσσαλονίκη. Νομίζαμε πως
δεν θα μπορούσε να είναι χειρό-
τερα από την Αθήνα. Γνωρίζαμε
λίγα. Ένα μέρος του ταξιδιού
ήταν με τον σιδηρόδρομο αλλά
η γραμμή είχε ανατιναχτεί σε
πολλά σημεία, έτσι αναγκαστή-
καμε να περπατήσουμε μεγάλο
μέρος της διαδρομής με άδεια
στομάχια Το παλιό στρατόπεδο
ιππικού3 ήταν σε φρικτή κατά-
σταση και υπερβολικά γεμάτο με
περίπου 10.000 χιλιάδες αιχμα-
λώτους, Γιουγκοσλάβους, Έλλη-
νες, Κύπριους, Παλαιστίνιους,
Άραβες, Ινδούς, Αυστραλούς,
Νεοζηλανδούς, Άγγλους, Σκω-
τσέζους, Ιρλανδούς, Ουαλλούς
και φυσικά Ισπανούς από τη
Layforce. Οι πρώτες μου εντυ-
πώσεις ήταν η έλλειψη τροφής
και ύπνου. [...] Υπήρχαν πάντα
κάποιοι σποραδικοί πυροβολι-
σμοί τη νύχτα, όμως προοδευτι-
κά αυξήθηκαν. Όταν παραπο-
νέθηκα, οι Γερμανοί είπαν ότι
αν κανείς δεν βγαίνει από τους
στρατώνες την νύχτα, δεν θα
υπάρχουν πυροβολισμοί. […]
Τότε ήρθε η μέρα που δεν θα
ξεχάσω ποτέ. Ήταν τον Αύγου-
στο. Είχα σχεδόν τελειώσει την
επίσκεψη των εσωτερικών, όταν
ένας τρομοκρατημένος νοσοκό-
μος μου είπε πως ένας συνάδελ-
φός του Νεοζηλανδός είχε πυ-
ροβοληθεί στο χέρι στην πόρτα
του νοσοκομείου. Έτρεξα στους
Γερμανούς ώστε να οργανώσουν
τη μεταφορά του στο τοπικό
νοσοκομείο επείγουσας χειρουρ-
γικής. Ο τραυματισμένος νοσο-
κόμος έχασε αργότερα το χέρι
του. Ήμουν στο δρόμο της επι-
στροφής όταν ήρθαν τα νέα ότι
άλλοι δύο νοσοκόμοι είχαν πυ-
ροβοληθεί, ένας Γιουγκοσλάβος
κι άλλος ένας Νεοζηλανδός. Και
οι δύο είχαν κοιλιακά τραύματα.
Πάλι κατάφερα να κανονίσω με-
ταφορά με ασθενοφόρο, όμως οι
γερμανοί γιατροί αρνήθηκαν να
μιλήσουν μαζί μου. Ήμουν ορ-
γισμένος. […] Δεν μπορούσα να
καταλάβω γιατί μας πυροβολού-
σαν. […] Εκείνη τη νύχτα ακού-
στηκε πολύ μεγάλος θόρυβος.
Ένας γερμανός φρουρός με φώ-
ναξε έξω και με οδήγησε στην
τουαλέτα ενός στρατώνα. Εκεί
είδα αίμα, περιττώματα και γυ-
μνή ανθρώπινη σάρκα, φωτισμέ-
να από φακούς. Έκανα εμετό.
Θυμήθηκα ότι άκουσα τον γερ-
μανό φρουρό να λέει στον λοχία
του ότι είχε ρίξει μία χειροβομ-
βίδα μέσα στην τουαλέτα λόγω
verdächtiges lachen (ύποπτων γε-
λώτων). Συγκέντρωσα κάποιους
αφοσιωμένους νοσοκόμους
και, μαζί, αντιμετωπίσαμε τους
τραυματισμένους ενώ καθαρίσα-
με την άθλια βρωμιά. [...] Υπήρ-
χαν λίγα κρούσματα ελονοσίας
για την οποία είχαμε μια μικρή
ποσότητα κινίνης. Πίστευα ότι
μπορούσαμε να επιβιώσουμε,
όμως τότε ήρθε ο κατακλυσμός:
επιδημίες διφθερίτιδας, τύφου
και ηπατίτιδας...
ΑΙΧΜΆΛΩΤΟΣ ΠΟΛΈΜΟΥ
ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΊΑ
Το πρώτο στρατόπεδο αιχμαλώ-
των στη Γερμανία, στο οποίο ο
Άρτσι Κόχραν οδηγήθηκε μετά την
Ελλάδα, ήταν το Χιλντμπουργκχά-
ουζεν. Εκεί ανέλαβε γιατρός του
θαλάμου των φυματικών. Κατα-
γράφει ως εξής την εμπειρία του:
Ήταν ένα μακρύ σιγανό ταξίδι
από τη Θεσσαλονίκη στη Γερ-
μανία, όμως μάθαμε στο δρόμο
ότι οι ΗΠΑ μπήκαν στον πό-
λεμο και είχα, για πρώτη φορά,
πραγματική ελπίδα πως θα πάω
πάλι στο σπίτι μου. Έπρεπε ν’
αφήσω το τραίνο και πολλούς
φίλους μου στο Χιλντμπουρ-
γκχάουζεν, μια μικρή γερμανική
επαρχιακή πόλη. […] Η πρώιμη
εξειδίκευσή μου σε ασθενείς με
φυματίωση είχε μια ατυχή συ-
νέπεια. Όταν μας επισκέφθηκε
ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός,
ζήτησαν να δουν το κοιμητή-
ριο κι ένας από την επιτροπή
ρώτησε ποιος παρακολουθούσε
τους ασθενείς που είχαν ταφεί
εκεί. Έπρεπε να παραδεχτώ
ότι όλοι ήταν δικοί μου. Το γε-
γονός ότι η φυματίωση ήταν η
μοναδική αιτία θανάτου μεταξύ
των αιχμαλώτων δεν έσωσε τη
φήμη μου. Συνηθιζόταν έκτοτε
το κοιμητήριο να αποκαλείται
η Γωνιά του Κόχραν. [...] Το
βράδυ των Χριστουγέννων του
1941, ο γερμανός Unteroffizier
μου ζήτησε να κάνω κάτι ιατρι-
κό για χάρη του, με αντάλλαγμα
να ακούω αγγλικές ειδήσεις και
ένα μπουκάλι λικέρ. […] [Έ]τσι
πήγα έξω μαζί του και βρέθηκα
να βοηθώ μια κοπέλα, Πολωνο-
εβραία, να γεννήσει το μωρό της
σ’ ένα στάβλο, μ’ ένα ζώο στο δι-
πλανό παχνί. Η γέννα ήταν φυ-
σιολογική. Δεν υπήρξαν άμεσες
επιπλοκές. Έχω κρατήσει την
υπόσχεση της εχεμύθειας μέχρι
σήμερα αλλά θα ήθελα να ήξερα
τι απέγινε εκείνο το μωρό.
Από το Χιλντμπουργκχάουζεν, ο
Κόχραν μεταφέρθηκε στο Oflag
ΙΧ Α στο Έλστερχορστ, που ήταν
γνωστό ως το κέντρο των φυμα-
τικών αιχμαλώτων πολέμου στη
Γερμανία. Πάλι γιατρός θαλάμων
φυματικών:
Συνειδητοποίησα προοδευτικά,
όπως είχα αρχίσει να το κάνω
στο Χιλντμπουργκχάουζεν, ότι
η δουλειά μου ήταν κυρίως να
φροντίζω τον κόσμο μέχρι το
τέλος του πολέμου ή το θάνατο
[…] Δημιουργήσαμε επίσης μία
εξαιρετική υπηρεσία ειδήσεων.
Ήταν βασισμένη σε μυστικές
ραδιοφωνικές μεταδόσεις από
διάφορες χώρες, ενώ φυλλάδια
μοιράζονταν στους θαλάμους
σχεδόν κάθε μέρα. Τα περισσό-
τερα βράδια πολλοί γιατροί, με-
ταξύ των οποίων κι εγώ, δίναμε
διαλέξεις στους θαλάμους πάνω
σ’ ένα θέμα για το οποίο γνωρί-
ζαμε κάτι. Η βαρεμάρα ήταν εν-
δημική στο νοσοκομείο κι έπρε-
πε να καταπολεμηθεί.
Ωστόσο, κάποια στιγμή τα πράγ-
ματα στράβωσαν. Ο ίδιος περι-
γράφει το επεισόδιο εξ αιτίας του
οποίου έπεσε σε δυσμένεια. Ήταν
μια ημέρα κατά την οποία ορισμέ-
νοι ασθενείς αιχμάλωτοι θα επανα-
πατρίζονταν:
Το νοσοκομείο φούσκωσε σαν
έγκυος γυναίκα και, σε αντιστοι-
χία με τη γέννηση, έφτασαν τα
μεταφορικά και ο επαναπα-
τρισμός ξεκίνησε. Δυστυχώς,
τελείωσαν στους Γερμανούς τα
κατάλληλα μεταφορικά και μία
 απαίσια μέρα (14 Ιανουαρίου
1945) είδα να φορτώνουν τους
μη μου άπτου ασθενείς μου (δύο
με διπλό πνευμοθώρακα) σ’ ένα
ανοικτό φορτηγό, με μικρή προ-
στασία, ενώ έπεφτε χιόνι. Είχα
φροντίσει αυτούς τους ασθενείς
για πολύ καιρό κι είχα κάνει ό,τι
καλύτερο μπορούσα. Τους αγα-
πούσα ειλικρινά. Πίστευα πως
αυτό ήταν δολοφονία. Έχασα
την ψυχραιμία μου, πήδηξα
στην καρότσα και έβγαλα έναν
κραυγαλέο λόγο στους Γερμα-
νούς. Υπήρχαν αρκετοί από
αυτούς τριγύρω επειδή ήταν η
περίσταση σοβαρή. Δεν θυμά-
μαι τι ακριβώς είπα αλλά τελεί-
ωσα με τη φράση «Das ist doch
ein Skandal im Lande von Robert
Koch» [«Αυτό είναι σκανδαλώδες
στη χώρα του Ρόμπερτ Κοχ»].
[Ο λόγος εκείνος] είχε ένα
άμεσο αποτέλεσμα. Πήρα ένα
ασθενοφόρο, αλλά οι Γερμανοί
δεν με συγχώρεσαν και μ’ έδιω-
ξαν προσβλητικά έπειτα από
λίγες εβδομάδες.
Τρίτο στρατόπεδο στη Γερμα-
νία για τον Κόχραν ήταν το Βίτε-
μπεργκ - αμ - Έλμπε. Στην ουσία,
ήταν ένας σταθμός (Revier) με ελά-
χιστα μέσα για την υγειονομική
υποστήριξη πολλών στρατοπέδων
ταγμάτων εργασίας (Kommandos).
που υπήρχαν στην περιοχή. Παρα-
θέτω μερικές σποραδικές σχετικές
αναγραφές από το ημερολόγιό του:
15 Φεβρουαρίου 1945
Η γενική πρόγνωση είναι φοβερή:
πείνα, μοναξιά, βόμβες, πυροβολι-
κό – και μετά ελευθερία.
[…] Ξεκίνησα να κάνω τις αντι-τυ-
φοειδείς ενέσεις ρουτίνας στα τάγ-
ματα των εργατών εδώ γύρω. Εί-
ναι ενδιαφέρον αλλά κουραστικό,
καθώς τα τραίνα τώρα δεν είναι
συχνά. Πήρε 11 ώρες για να χορη-
γηθούν σε 240 άντρες!
Οι αεροπορικές επιδρομές είναι
συχνές τη νύχτα αλλά όχι πολύ κο-
ντά. Το αεροπορικό μας καταφύγιο
είναι κακό. [...]
3 Μαρτίου 1945
Μεγάλη συνάντηση εργασίας στην
Stadt Kűche (κουζίνα της πόλης)
σχετικά με τα παράπονά μου. Η
επικεφαλής μαγείρισσα και ταυτο-
χρόνως Fűhrerin πολιτική καθοδη-
γήτρια ήταν μια τρομερή γυναίκα
–κάτι σαν κλασική πατρόνα πορ-
νείου– ενώ οι νεαρές βοηθοί της
ήταν ακριβώς σαν τις «κοπέλες».
Ήταν σαν καταιγίδα, φώναζε και
απειλούσε αλλά τελικά υποσχέθη-
κε να βελτιώσει το φαγητό.
Ανήσυχος μάλλον – βρήκα έναν
αμερικανό ασθενή στο Revier με
ψείρες. [...]
23 Μαρτίου 1945
Η ζωή είναι αφόρητη – η αναφορά
ασθένειας συνεχίζει με την ίδια δι-
αμάχη κι έχω τώρα πολλή ιατρική
γραμματειακή εργασία στα γερ-
μανικά, την οποία ο Feldwebel δεν
μπορούσε να διεκπεραιώσει κι αν
δεν την κάνω εγώ δεν μπορώ να
«εξετάσω» κανέναν ή να τον στεί-
λω στο νοσοκομείο. Ο χώρος τώρα
είναι γεμάτος από φυματίωση.
Οι νύχτες είναι άσκημες από τις
αεροπορικές επιδρομές και τους
αρουραίους.
Κάποιες συζητήσεις με τον
Feldwebel ο οποίος ήταν αιχμάλω-
τος πολέμου στον προηγούμενο πό-
λεμο στην Σερβία. Απαίσια ιστορία,
πώς μάζευε σκληρά μπιζέλια από
περιττώματα όταν ήταν πεινασμέ-
νος. Είμαι τώρα πραγματικά πει-
νασμένος. Πρέπει να κλειδώνω το
υπόλοιπο του ψωμιού όταν τρώω,
αλλιώς απλώς θα το φάω όλο.
Υπήρξαν ήδη τρεις συναγερμοί
απόψε, έτσι νομίζω ότι θα πάω για
ύπνο. [...]
23 Απριλίου 1945
Κακιά νύχτα – πυροβολικό και εφι-
άλτες. […] Ύψωσα τις σημαίες
του Ερυθρού Σταυρού. Μεσημέρι.
Πυρά βαρέος πυροβολικού στην
πόλη από ανατολικά. Μεγάλη έλ-
λειψη τροφής. […]
25 Απριλίου 1945
[...] 5 μ.μ. Οι γερμανοί πολίτες μου
φέρνουν μια μικρούλα· το χέρι της
πρέπει να ακρωτηριασθεί. Η επέμ-
βαση έγινε στο κελάρι κάτω από
τις χειρότερες δυνατές συνθήκες.
Όταν τελείωσα είδα ότι οι γερμα-
νοί φρουροί είχαν φύγει. Ανέλαβα
το νοσοκομείο με τον Ιβάν δεύτε-
ρο στη διοίκηση. Είμαι τώρα πολύ
κουρασμένος και θεωρητικά ελεύ-
θερος. [...]
26 Απριλίου 1945
1 π.μ. Τα παιδί έχει δευτερογενή
αιμορραγία· το άνοιξα και το έδε-
σα σφιχτά. Κοιμήθηκα πολύ λίγο.
Στείλαμε έξω κάποιους Ρώσους να
κάνουν επαφή αλλά απέτυχαν.
10 π.μ. Το μικρό κορίτσι πολύ
καλύτερα. Είχα μια πολύωρη συνά-
ντηση όπου κανόνισα τα της ρου-
τίνας. […]
12.10. Είδα ένα στρατιώτη να
καταφθάνει με ένα ποδήλατο, το
όπλο του κρεμόταν και δεν φορού-
σε κράνος. Έμοιαζε εκδρομέας στη
χώρα του κανενός και αποδείχτηκε
πως ήταν Ρώσος. Ελευθερωθήκαμε
επισήμως!
Ο ΚΌΚΚΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΌΣ
Οι επόμενες εγγραφές του Κόχραν
μεταφέρουν την εμπειρία του από
το τέλος της αιχμαλωσίας, που
σηματοδοτηθηκε με την άφιξη του
Κόκκινου Στρατού στην περιοχή
όπου κρατούνταν. Γράφει σχετικά,
μεταφέροντας τις εντυπώσεις του:
Οι Ρώσοι ήταν απίστευτοι: χω-
ρίς κράνη, χωρίς καταφύγια· ο
λόχος διοικήσεως έμοιαζε με
μπάχαλο και κανένας δεν είχε
ιδέα τι να κάνει με μας. Οι ελευ-
θερωμένοι Ρώσοι εντάχθηκαν
όλοι με μιας – οι χρόνιοι φυμα-
τικοί και εκείνοι με την ατροφία
του οπτικού νεύρου. Ήταν προ-
φανές ότι δεν ήθελαν να διαμαρ-
τυρηθώ. […] Υπήρξαν πολλές
υποσχέσεις για φαγητό και ποτό
αλλά δεν εκπληρώθηκε καμία
και μας έστειλαν να δούμε τον
συνταγματάρχη τους. Έβγαλα
έναν αμήχανο λόγο ευχαριστίας
για την απελευθέρωση, ενώ βόμ-
βες έσκαγαν ολόγυρά μας. Οι
Ρώσοι ήταν παντελώς ασυγκί-
νητοι – ακόμη και όταν κάποιος
σκοτωνόταν πολύ κοντά. Άρχι-
σα να τους θεωρώ γενναίους· σύ-
ντομα τους βρήκα ανάλγητους.
Η ειρωνεία της τύχης ήταν ότι ο
γιατρός Άρτσι Κόχραν παραλίγο
να χάσει τη ζωή του από τους ελευ-
θερωτές του. Γράφει στις 30 Απρι-
λίου 1945:
Οι ιστορίες για αιφνίδιο θάνατο
και βιασμό είναι εντυπωσιακές.
Ρώτησα για το μικρό κορίτσι και
μου είπαν πως είναι σ’ ένα σπίτι
κάτω στο δρόμο, έτσι πήγα να
τη δω. Προς έκπληξή μου ήταν
αρκετά καλά. Την καθάρισα και
έβαλα έναν καθαρό επίδεσμο και
τότε ήρθε ένας πολύ σκληρός
σοβιετικός στρατιώτης των τε-
θωρακισμένων και για την επό-
μενη μιάμιση ώρα ήμουν πολύ
κοντά σ’ έναν αιφνίδιο θάνατο.
Ο νεαρός Ρώσος έλεγε ότι θα με
πυροβολούσε επειδή βοηθούσα
τους Γερμανούς και κατηύθυνε
το όπλο επάνω μου. Σε απόλυ-
τη απελπισία τον ρώτησα για τα
μετάλλιά του και ευτυχώς αυτό
λειτούργησε. Ένας ξαφνικός
13 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
θάνατος για βοήθεια στους φα-
σίστες, μετά την Ισπανία και τη
ζωή του αιχμαλώτου πολέμου,
θα ήταν μάλλον κάτι σκληρό!
Βιάστηκα να απομακρυνθώ.
Η ιστορία της αιχμαλωσίας του
Άρτσι Κόχραν τελείωσε μερικές
μέρες αργότερα, στις 11 Μαΐου
1945. Γράφει στο ημερολόγιό του:
Πέταξα στις Βρυξέλλες και συ-
νάντησα επιτέλους την ήρεμη
φιλική αποδοτικότητα του Βρε-
τανικού Στρατού.
Όπως το κέντημα έσωσε την ψυχι-
κή υγεία του Κάσδαγλη στα στρα-
τόπεδα, έτσι και στην περίπτωση
του Κόχραν, τη σανίδα σωτηρίας
τυ προσέφεραν αφ’ ενός η δυνα-
τότητα άσκησης της ιατρικής που
ήταν το μεγάλο πάθος του, αφ’ ετέ-
ρου η ενασχόληση με την ποίηση: ο
Κόχραν έγραφε και ποιήματα στα
στρατόπεδα. Αναφέρει σχετικά:
Η Θεσσαλονίκη και το Βίτε-
μπεργκ ήταν οι δύο μεγάλες
κρίσεις στην ζωή μου ως αιχμα-
λώτου πολέμου. Νομίζω ότι επι-
βίωσα στο τελευταίο λόγω του
καλύτερου αποθέματος βιβλίων
που είχα για να διαβάζω αλλά
και στα δύο το αίσθημα της ευ-
θύνης και η ικανότητα να γράφω
κακή ποίηση με βοήθησε πάρα
πολύ. zx
– Λάκησ Δόλγερασ
Συγγραφέας
1. Υπό έκδοση από τις εκδ. Γαβρι-
ηλίδης
2. Ο Mason W. Wynne, Νεοζηλαν-
δός, στο βιβλίο του Prisoners of War,
editor: Howard Karl Kippenberger,
Historical Publications Branch,
1954, Wellington, αναφέρει πάρα
πολλές παρόμοιες σκηνές βοήθειας
των Ελλήνων προς τους νεοζηλαν-
δούς αιχμαλώτους στην Κρήτη την
Αθήνα και την Θεσσαλονίκη, σ.
67, 68, 72, 73 και 78. Το ίδιο και
ο Stout, T. Duncan M. στο Med-
ical Services in New Zealand and
The Pacific: Historical Publications
Branch, 1958, Wellington, καθώς
και anzac POW freeman in Europe
Part 5 - Other European “Free
Men” Chapter 5 – Crete και Chap-
ter 4 – Greece.
3. Το παλιό στρατόπεδο Παύλου
Μελά στη Σταυρούπολη Θεσσα-
λονίκης.
 Ρέντμπερν – η αρχή
Από τον Herman Melville
Επιλογή, μετάφραση, εισαγωγή: Μιχάλησ Μακρόπουλοσ
Εικονογράφηση: Κώστασ Σκλαβενίτησ

ΠΩΣ Η ΑΓΑΠΗ ΤΟΥ ΟΥΕΛΙΝΓΚΜΠΟΡΩ ΡΕΝΤΜΠΕΡΝ ΓΙΑ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΘΗΚΕ ΜΕΣΑ ΤΟΥ

Ο Χέρμαν Μέλβιλ έγραψε το Ρέντμπερν: Το πρώτο του ταξίδι (Οι εξομολογήσεις

και τα απομνημονεύματα του γόνου ενός τζέντλεμαν, ως ναυτόπαιδος σε εμπορικό
πλοίο· Redburn: His First Voyage, 1849) ανάμεσα στο Μάρντι (Mardi, 1849)
και στον Ασπροφόρη (White-Jacket, 1850). Αυτό το τέταρτο μυθιστόρημά του
δεν είναι σύνθετο σαν τον Μόμπυ Ντικ (Moby-Dick, 1851), ούτε θαυμαστό
κι ανοικονόμητο συνάμα, με τον τρόπο του Μάρντι, ούτε «εξωτικό» σαν τα
Omoo (1847) και Typee (1846). Είναι ευθύ ανάγνωσμα μα όχι απλοϊκό, έχει
τη διεισδυτικότητα και την οξυδέρκεια (και τη γλαφυρότητα) του κατοπινού
Ασπροφόρη, κι εξιστορεί τις θαλασσινές και άλλες περιπέτειες ενός ναυτόπαι-
δος, εν μέρει του ίδιου του Μέλβιλ. Να εδώ οι πρώτες σελίδες, όπου το αγόρι
ονειρεύεται να μπαρκάρει.

14 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

Ο
υέλινγκμπορω, μιας
και θα σαλπάρεις, δεν
παίρνεις και τούτο δω το
κυνηγετικό μου σακάκι;
Είναι ό,τι πρέπει, πάρ’
το και θα γλιτώσεις από το έξοδο. Βλέ-
πεις, είναι ζεστό, μακρύ, με γερά κοκάλι-
να κουμπιά και μπόλικες τσέπες.
Έτσι μίλησε ο μεγαλύτερος αδελφός
μου, με την καλή κι απλοϊκή του καρ-
διά, την παραμονή της αναχώρησής
μου για το λιμάνι.
«Και, Ουέλινγκμπορω», πρόσθεσε,
«μιας και δεν πολυέχουμε λεφτά κι οι
δύο, και θα χρειαστείς ρούχα και σύ-
νεργα κι εγώ δεν έχω να σου δώσω,
πάρε το κυνηγετικό μου όπλο και πού-
λα το στη Νέα Υόρκη για όσα λεφτά
μπορέσεις. Όχι, πάρ’ το, εμένα δεν
μου χρειάζεται τώρα, τι να το κάνω δί-
χως πυρίτιδα;»
Τότε δεν ήμουν παρά ένα αγόρι ακό-
μη. Πριν από κάποιον καιρό η μητέρα
μου είχε μετακομίσει από τη Νέα Υόρ-
κη σ’ ένα ευχάριστο χωριό στον ποτα-
μό Χάντσον, όπου ζούσαμε ήρεμη ζωή
σ’ ένα σπιτάκι. Θλιβερές απογοητεύ-
σεις σε πολλά σχέδια που κατέστρωσα
για το μέλλον μου, και η ανάγκη να
κάνω εγώ κάτι για τον εαυτό μου, συνέ-
βαλαν στο στοιχείο της περιπλάνησης
στη φύση μου, και τώρα είχαν συνωμο-
τήσει μέσα μου για να με στείλουν στη
θάλασσα ως ναύτη.
Επί μήνες, πρωτύτερα, μελετούσα
παλιές εφημερίδες της Νέας Υόρκης,
διαβάζοντας με ευχαρίστηση της μα-
κριές στήλες των ναυτικών αγγελιών,
που όλες ασκούσαν επάνω μου μια γο-
ητεία παράξενη και ρομαντική. Ξανά
και ξανά καταβρόχθιζα αναγγελίες σαν
ετούτη:
ΓΙΑ ΤΗ ΒΡΕΜΗ
Ο επιχαλκωμένος και χαλκόδετος
πάρωνας Λήδα, έχοντας σχεδόν
ολοκληρώσει τη φόρτωσή του, θα
εκπλεύσει για τον ανωτέρω λιμένα
την εικοστή πρώτη Μαΐου, ημέ-
ρα Τρίτη. Για αποστολή φορτίου
ή θέση επιβάτου, αιτηθείτε εις το
πλοίο, στην προβλήτα του Κόε-
ντις Σλιπ.
Για τη νεανική στεριανή μου φαντα-
σία, κάθε λέξη σε μια τέτοια αγγελία
γεννούσε πλήθος σκέψεων.
Ένας πάρωνας! Και μόνον η λέξη
έφερνε στο νου την εικόνα ενός σκά-
φους μαύρου και θαλασσοφαγωμένου,
με ψηλά κι άνετα δρύφρακτα και με
επικλινείς ιστούς και αντένες.
Επιχαλκωμένος και χαλκόδετος! Αυτό
κι αν μύριζε αρμύρα! Πόσο διαφορετι-
κά πρέπει να είναι σκάφη σαν ετούτο,
από τα ξύλινα, μονοκάταρτα, πρα-
σινόλευκα καΐκια που γλιστρούσαν
πέρα δώθε στο ποτάμι μπροστά από
το σπίτι μας στην όχθη.
Έχοντας σχεδόν ολοκληρώσει τη φόρ-
τωσή του! Τι βαρυσήμαντη αναγγελία,
που γεννούσε κι αυτή εικόνες στο νου,
δεμάτων που μύριζαν μούχλα, κιβωτί-
ων με μετάξια και σατέν, γεμίζοντάς με
με καταφρόνια για τα ευτελή φορτία
καταστρώματος, το σανό και την ξυ-
λεία, που ’ξερα από την ποταμίσια μου
εμπειρία.
Θα εκπλεύσει την εικοστή πρώτη Μα-
ΐου, ημέρα Τρίτη ― και η εφημερίδα
είχε ημερομηνία πέντε του ίδιου μήνα!
Δεκαπέντε ολόκληρες ημέρες νωρίτε-
ρα! Σκεφτείτε το, τι σημαντικό ταξίδι
πρέπει να ήταν για να ’ναι η ημερο-
μηνία του απόπλου κανονισμένη από
τόσο νωρίς. Τα ποταμίσια καΐκια δεν
έκαναν ποτέ τέτοιες αναγγελίες εκ των
προτέρων.
Για αποστολή φορτίου ή θέση επιβά-
του, αιτηθείτε εις το πλοίο! Σκεφτείτε, να
ανεβαίνεις σ’ έναν επιχαλκωμένο και
χαλκόδετο πάρωνα για να ταξιδέψεις
για τη Βρέμη! Και ποιος θα μπορούσε
να πηγαίνει στη Βρέμη; Μόνον ξένοι
σίγουρα· άνθρωποι με σκούρα επιδερ-
μίδα και κατάμαυρα μουστάκια, που
μιλούσαν γαλλικά.
Κόεντις Σλιπ. Πάμπολλοι άλλοι
πάρωνες και κάθε λογής άλλα πλοία
πρέπει να υπήρχαν εκεί. Το Κόεντις
Σλιπ πρέπει να ήταν κάπου κοντά σε
σειρές από αποθήκες με όψη ζοφερή,
με σκουριασμένες σιδερένιες πόρτες
και παντζούρια, με κεραμοσκεπές· και
με παλιές άγκυρες κι αλυσίδες στοι-
βαγμένες στο δρόμο. Εκείνη η γειτονιά
πρέπει επίσης να έβριθε από παλιομο-
δίτικα καφενεία με ηλιοκαμένους κα-
πετάνιους να μπαινοβγαίνουν καπνί-
ζοντας πούρο και κουβεντιάζοντας για
την Αβάνα, το Λονδίνο, την Καλκούτα.
Όλες ετούτες οι φαντασιώσεις μου
βοηθιόνταν θαυμαστά από αόριστες
αναμνήσεις από ντόκους, αποθήκες
και καράβια, απομεινάρια της διαμο-
νής μου σ’ ένα θαλασσινό λιμάνι τα
πρώτα παιδικά μου χρόνια.
Θυμόμουν ιδιαίτερα να στέκομαι με
τον πατέρα μου στον ντόκο όταν ένα
μεγάλο καράβι παρέπλεε τη μύτη του
μόλου. Θυμόμουν τα έγια μόλα, έγια
λέσα! των ναυτών, με τους μάλλινούς
τους σκούφους να έχουν μόλις φανεί
πάνω από τα ψηλά δρύφρακτα. Θυ-
μόμουν πώς σκεφτόμουν το διάπλου
τους του μεγάλου ωκεανού, και πως
εκείνο το ίδιο πλοίο κι εκείνοι οι ίδιοι
ναύτες, που τότε ήταν τόσο κοντά μου,
λίγο καιρό μετά θα βρίσκονταν στην
Ευρώπη.
Προσθέστε σε τούτες τις αναμνή-
σεις, ότι ο πατέρας μου, νεκρός πια,
είχε διαπλεύσει πολλές φορές τον Ατ-
λαντικό για δουλειές, γιατί ήταν εισα-
γωγέας στην οδό Μπροντ. Καθώς και
χειμωνιάτικες βραδιές στη Νέα Υόρκη,
όταν, στην παλιά οδό Γκρήνουιτς, δί-
πλα στα αναμμένα κάρβουνα στη φω-
τιά μας, που ποτέ δεν θα την ξεχάσω,
έλεγε του αδελφού μου κι εμένα για
τα θεόρατα κύματα στη θάλασσα, τα
ψηλά σαν βουνά· για ιστούς που λύ-
γιζαν σαν κλαράκια· και τα πάντα για
τη Χάβρη, το Λίβερπουλ, και για το
πώς ήταν να ανεβαίνεις στον καθεδρι-
κό του Αγίου Παύλου, στο Λονδίνο,
ώς τη σφαίρα κάτω απ’ το σταυρό.
Πράγματι, στα πρώτα χρόνια της ζωής
μου, οι περισσότερές μου σκέψεις για
τη θάλασσα συνδέονταν με τη στεριά·
αλλά με τόπους υπέροχους και παλαι-
ούς, γεμάτους βρυώδεις καθεδρικούς
ναούς κι εκκλησίες, και στενόμακρους
δρόμους με απότομες στροφές, δίχως
πεζοδρόμια και με παράξενα σπίτια
παραταγμένα δεξιά κι αριστερά. Ιδιαί-
τερα, έβαζα τα δυνατά μου να σκεφτώ
πώς πρέπει να έδειχναν αυτά τα μέρη
τις βροχερές ημέρες και τα σαββατιάτι-
κα απομεσήμερα, κι αν είχαν βροχερές
ημέρες και Σάββατα εκεί, όπως είχαμε
εμείς εδώ· αν τ’ αγόρια πήγαιναν στο
σχολειό εκεί, αν μελετούσαν γεωγρα-
φία, αν φορούσαν το κολάρο του που-
κάμισού τους γυρισμένο και δεμένο με
μαύρη κορδέλα, κι αν οι μπαμπάδες
τους τα άφηναν να φορούν μπότες
αντί για παπούτσια, που πολύ τα αντι-
παθούσα εγώ, γιατί οι μπότες έδειχναν
τόσο πιο αντρίκειες.
Καθώς μεγάλωνα, οι σκέψεις μου
πέταξαν πιο μακριά, και συχνά βυθι-
ζόμουν σε μακρές ονειροπολήσεις για
μακρινά ταξίδια σε θάλασσα και στε-
ριά, σκεφτόμενος πόσο ωραίο θα ’ταν
να μπορώ να μιλώ για χώρες μακρινές
και βαρβαρικές, και με πόσο σεβα-
σμό και θαυμασμό θα με κοιτούσαν οι
άνθρωποι, αν είχα μόλις γυρίσει από
τις ακτές της Αφρικής ή της Νέας
Ζηλανδίας· πόσο σκούρα και σαγη-
νευτικά με τρόπο ρομαντικό και περι-
πετειώδη θα ’δειχναν τα ηλιοκαμένα
μου μάγουλα· πώς θα ’φερνα μαζί μου
στην πατρίδα ξένα ρούχα από πολύτι-
μα υφάσματα, αντάξια ενός πρίγκιπα,
και θα τριγυρνούσα στους δρόμους
φορώντας τα· και πώς οι μπακαλό-
γατοι θα γυρνούσαν το κεφάλι να με
δουν όταν θα περνούσα. Γιατί θυμό-
μουν πολύ καλά να κοιτώ ο ίδιος έναν
άντρα, που μου τον έδειξε η θεία μου
μια Κυριακή στην εκκλησία, λέγοντάς
μου πως ήταν εκείνος που πήγε στην
Πετρώδη Αραβία1 κι εκεί έζησε πα-
ράξενες περιπέτειες, που όλες τις
είχα διαβάσει με τα ίδια μου τα μάτια
στο βιβλίο που ’γραψε ο άντρας· ένα
βιβλίο με όψη άνυδρη, ξερή, και με
ωχροκίτρινο εξώφυλλο.
«Δες πόσο μεγάλα μάτια έχει», ψιθύ-
ρισε η θεία μου· «έγιναν τόσο μεγάλα
επειδή, όταν ήταν σχεδόν νεκρός από
την πείνα στην έρημο, είδε ξαφνικά μια
15 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
χουρμαδιά, με τα φρούτα να κρέμονται
γινωμένα στα κλαδιά της».
Ακούγοντάς το αυτό, τον κοίταξα
καλά καλά ώσπου μου φάνηκε ότι τα
μάτια του είχαν πράγματι ασυνήθιστο
μέγεθος κι εξείχαν από το κεφάλι του
σαν μάτια αστακού. Πάντως είμαι σί-
γουρος πως τα δικά μου θα ’χαν γουρ-
λώσει καθώς κοιτούσα. Όταν σχόλασε
η εκκλησία, ήθελα να μ’ οδηγήσει η
θεία μου στο κατόπι του ταξιδιώτη μέ-
χρι το σπίτι του. Εκείνη όμως είπε ότι
οι αστυφύλακες θα μας έπιαναν αν το
κάναμε, κι έτσι δεν ξανάδα ποτέ κείνον
τον υπέροχο ταξιδιώτη της Αραβίας.
Αλλά η θύμησή του δεν έπαψε για
πολύ καιρό να με τυραννάει, κι ήταν
πολλές οι φορές που τον ονειρεύτηκα
και μου φάνηκε πως τα μεγάλα του μά-
τια είχαν μεγαλώσει και στρογγυλέψει
κι άλλο· και μια φορά είδα στ’ όνειρό
μου τη χουρμαδιά.
Με το πέρασμα του χρόνου, οι σκέ-
ψεις μου όλο και περισσότερο στρέφο-
νταν γύρω από ξένα πράγματα…
Με τις σκέψεις του να «στρέφονται
γύρω από ξένα πράγματα», ο νεαρός Ου-
έλινγκμπορω Ρέντμπερν μπαρκάρει από
τη Νέα Υόρκη ως ναυτόπαις στο εμπορι-
κό πλοίο Χαϊλάντερ, όπου τον περιμένει
η απομυθοποίηση των ρομαντικών του
φαντασιώσεων, μπροστά στη σκληρή κα-
θημερινότητα της ζωής ενός ναύτη, και η
απώλεια των προνομίων που του εξασφά-
λιζε στη στεριά η τάξη του, κάτω από τη
βάναυση εξουσία ενός νταή ναύτη με σπα-
σμένη μύτη, του Τζάκσον – ενός αμόρ-
φωτου και πανούργου «Κάιν». Στο Λίβερ-
πουλ, όπου πιάνει το πλοίο, τον περιμένει
μια φριχτή εμπειρία, όταν βρίσκει σ’ ένα
υπόγειο κάτω από μια παλιά αποθήκη μια
γυναίκα που λιμοκτονεί, με δυο μισοπεθα-
μένα παιδιά και μ’ ένα νεκρό βρέφος στην
αγκαλιά. Στις αποβάθρες γίνεται φίλος μ’
ένα δανδή τον Χάρι Μπόλτον, πάνε μαζί
στο Λονδίνο κι επισκέπτονται μια πολυ-
τελή λέσχη, όπου ο Ρέντμπερν είναι έξω
απ’ τα νερά του, κι έπειτα ο Μπόλτον
μπαρκάρει επίσης στο Χαϊλάντερ, για το
ταξίδι του γυρισμού, και ως ναύτης απο-
δεικνύεται σκιτζής, έτσι γίνεται ο περίγε-
λως των άλλων και προπαντός του βάναυ-
σου Τζάκσον, που όμως αρρωσταίνει στο
ταξίδι και πεθαίνει. Όταν φτάνουν στην
πατρίδα, οι φίλοι χωρίζουν, ο Μπόλτον
μπαρκάρει σ’ ένα φαλαινοθηρικό κι αρ-
γότερα ο Ρέντμπερν μαθαίνει πως ο φίλος
του πνίγηκε στον Ειρηνικό. zx
1. Παρερμηνεία του Arabia Petraea, όπου η
δεύτερη λέξη είναι υποτίθεται παράγωγο επί-
θετο του ελληνικού «πέτρα» κι όχι, όπως πραγ-
ματικά είναι, η πόλη Πέτρα. Ο άντρας είναι ο
John L. Stephens, του οποίου το βιβλίο Arabia
Petraea, or Incidents of Travel in Egypt, Arabia,
and the Holy Land (1837) είχε κυκλοφορήσει
δυο χρόνια προτού ο ίδιος ο Μέλβιλ σαλπάρει
για την Ευρώπη.
 Μετάφραση στο Βυζάντιο • Ο άνθρωπος που τον έλεγαν Ζμπιγκ • Γράμμα από τη φυλακή
του Ερντογάν ενός διάσημου τούρκου συγγραφέα • Η δραχμή, τα διαρθρωτικά προβλήματα της
ελληνικής οικονομίας και ο ρόλος της «κομματοκρατίας» • Πήτερ Χωλ (1930-2017): από άλλη
ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ γωνία • O Ανδρέας Παπανδρέου και η αναγνώριση της Εθνικής Αντίσταση

Η μνήμη που διαμορφώνει το μέλλον

Μια πρώτη ανάγνωση της βράβευσης του συγγραφέα Καζούο Ισιγκούρο
με το Νόμπελ Λογοτεχνίας του 2017
Από τη Μυρσίνη Γκανά

Δ
ιαπιστώνω κάθε χρόνο,

Alexander Baxevanis
όλο και πιο έντονα, ότι
το Νόμπελ Λογοτεχνίας
είναι πλέον μια υπόθε-
ση που παίρνουμε πολύ
προσωπικά. Πιθανότατα να ήταν
πάντα έτσι, αλλά τα μέσα κοινωνι-
κής δικτύωσης μετατρέπουν σε δη-
μόσια τη συζήτηση που θα είχαμε
με τους φίλους μας. «Δεν έπρεπε να
το πάρει αυτός, δεν είναι δίκαιο»,
λες και τους έχουμε βάλει όλους
στη ζυγαριά και έχουμε βρει με σι-
γουριά ποιος έχει το μεγαλύτερο
βάρος. Η λογοτεχνία όμως δεν εί-
ναι κάτι τόσο εύκολα μετρήσιμο. Η
έλλειψη ταλέντου, φυσικά, βγάζει
μάτι, αλλά ανάμεσα στους ταλα-
ντούχους, και ακόμα περισσότερο,
τους υπερ-ταλαντούχους, πώς θα
μετρήσουμε ποιος είναι ο πιο αξιο-
βραβεύσιμος; Είχαμε συνηθίσει να Ο Καζούο Ισιγκούρο στο Hay Festival της Ουαλλίας, το 2015.
βλέπουμε πίσω από τις επιλογές
της Σουηδικής Ακαδημίας κριτήρια μοσιότητα του Νόμπελ, μια που Τα αναπάντεχα, σαν άνθρωπος που ενώ αυτήν τη μυστηριώδη αποστασι-
κάποιες φορές πολιτικά, κάποιες απομεινάρια μιας μέρας μεταφέρθη- πιστεύεις ότι δεν τον συμπαθείς πολύ οποίηση με τις ξαφνικές εκρήξεις
άλλες να διακρίνουμε την επιθυμία καν, με πολύ μεγάλη επιτυχία, στον σου αποκαλύπτει ξαφνικά πλευρές συναισθήματος, γραμμένα από έναν
να γίνει ευρύτερα γνωστός ένας ση- κινηματογράφο ήδη από το 1993 (σε που δεν φανταζόσουν, και που δεν άνθρωπο που μοιάζει να ισορροπεί
μαντικός συγγραφέας από «μικρή» σκηνοθεσία του Τζαίημς Άιβορυ). σε κάνουν να τον αγαπήσεις, αλλά κυριολεκτικά ανάμεσα σε δύο κό-
γλώσσα ή που παρέμενε σχετικά Έτσι γνώρισα κι εγώ το όνομά του, να τον δεις πιο τρυφερά. Και μετά σμους αντίθετους, την εξωστρέφεια
άγνωστος επειδή το έργο του ήταν γιατί είδα μεν την ταινία, δεν διάβα- ήρθε, αντίστροφα, μια που πρόκειται της Δύσης και την εσωτερικότητα
πιο «ιδιαίτερο» ή δύσκολο. Υπήρχε, σα όμως το συγκεκριμένο βιβλίο. Διά- για το πρώτο του βιβλίο, η Χλωμή της Ανατολής. Οι πιο βαθιές μας
σαφώς, μια αίσθηση ελιτισμού. Οι βασα αργότερα το Τότε που ήμασταν θέα των λόφων, και εντυπωσιάστηκα μνήμες ορίζουν τις αντιδράσεις μας
περισσότεροι βραβευμένοι, ακόμη ορφανοί, το οποίο δεν με παρέσυρε με την επιμονή του Ισιγκούρο στο στις καταστάσεις που συναντάμε στη
και όταν το όνομά τους ήταν πολύ με τρέλα, δεν με έκανε να ξενυχτή- θέμα της μνήμης, και της αναξιοπι- μετέπειτα ζωή μας και, παίζοντας με
γνωστό, δεν ήταν απαραιτήτως σω, αλλά με έκανε να νιώθω αβέβαιη στίας της, και της ρευστότητάς της. τη μνήμη, ο Ισιγκούρο φτάνει τελικά
πολυδιαβασμένοι. Ας μην αναλύ- και αποπροσανατολισμένη. Ήταν Πώς χτίζουμε τη ζωή μας μέσα από στο κέντρο της ανθρώπινης ύπαρξης,
σουμε εξαντλητικά τις ατελείωτες βέβαια μια εποχή που μου άρεσαν τις αναμνήσεις μας, που όμως δεν που προσπαθεί διαρκώς να χτίσει
συζητήσεις που προκάλεσε η περ- οι βεβαιότητες, που ο κόσμος γύρω μπορούμε να εμπιστευτούμε απο- μια γέφυρα ανάμεσα στον εαυτό της
σινή βράβευση του Μπομπ Ντύ- μου ήταν απολύτως συμπαγής και λύτως. Και πώς αυτός ο βρετανός και τον έξω κόσμο, επιστρατεύοντας
λαν, αλλά ας σταθούμε σε ένα από το θέμα της μνήμης δεν με απασχο- συγγραφέας παραμένει τόσο Ιάπω- όλα τα υλικά που μπορεί να μαζέψει,
τα επιχειρήματα που ακούστηκαν λούσε και τόσο. Ωστόσο δεν έκλεισα νας, κι ας έζησε στη γενέτειρά του, μεταπλάθοντάς τα, παραμορφώνο-
αρκετά, ότι δηλαδή ο Ντύλαν ήταν με τον Ισιγκούρο, όπως μου συμβαί- το Ναγκασάκι, μόνο τα πέντε πρώτα ντάς τα, όσο και όπως χρειάζεται για
ήδη πολύ, υπερβολικά γνωστός, νει με άλλους συγγραφείς. Μερικά χρόνια της ζωής του. να καταφέρει τελικά κάποιος να ζή-
και δεν «χρειαζόταν» το Νόμπελ, χρόνια αργότερα, το Μη μ’ αφήσεις Αναμνήσεις κι αυτά, από έναν σει. Και αυτούς που θέλουμε εν τέλει
ούτε για τη φήμη ούτε, πολύ περισ- ποτέ μού άφησε ξανά ένα περίεργο κόσμο της παιδικής ηλικίας, αυτόν κάθε φορά να βραβευτούν ίσως έτσι
σότερο, για τα χρήματα. αίσθημα. Αυτός ο κόσμος είχε κάτι που κάποιοι αποκαλούν πατρίδα, να τους διαλέγουμε, κοιτώντας ποιοι
Και φέτος βραβεύεται ο Καζούο το γνώριμο και ταυτόχρονα ανοίκειο, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχει μας έχουν βοηθήσει περισσότερο να
Ισιγκούρο. Για τον οποίο κάποιοι θα κάτι που δημιουργούσε μια απόστα- υπάρξει ποτέ. Και σαν να κατάλαβα ζήσουμε, και όχι απλώς να επιβιώ-
πουν ξανά ότι δεν είχε ανάγκη τη δη- ση, αλλά και με άγγιζε, ξαφνικά και αναδρομικά και τα άλλα του βιβλία, νουμε. zx

16 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

17 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Μετάφραση στο Βυζάντιο
Από τον Θ.Π. Τάσιο
1. Προοίμιο
Φαίνεται ότι ανέκαθεν οι άνθρωποι
θεωρούσαν τη γλωσσική ασυνεν-
νοησία ως τη χειρότερη συμφορά
– αν κρίνομε απ’ το έσχατο όπλο
το οποίο ο Ιεχωβά χρησιμοποίη-
σε προκειμένου να αποτρέψει τα
επαίσχυντα σχέδια των οικοδόμων
του πύργου της Βαβέλ να εκθρονί-
σουν τον Θεό! Θα μπορούσε μάλι-
στα να λεχθεί ότι εκείνο το βιβλικό
γεγονός συνιστά και την εναρκτή-
ρια στιγμή της Ιστορίας της Μετά-
φρασης.
Επομένως, η αποκατάσταση
ενός πανανθρώπινου γλωσσικού
ιδιώματος (όπως λ.χ. η Εσπερά-
ντο) ενείχε και κάτι το θεμελιωδώς
ανθρωπιστικό – γι’ αυτό και όλοι οι
δικτάτορες την πολέμησαν. Οπό-
τε, η κύρια άμυνα που απόμεινε
στο ανθρώπινο γένος (ως οιονεί
υποκατάστατο της δυσχερέστατης
πανανθρώπινης γλώσσας) ήταν η
Μετάφραση. Από έναν «μεσάζο-
ντα» όμως· και πού να τον βρεις,
όταν πρόκειται για όλες τις σχέ-
σεις αλλόγλωσσων ατόμων. (Άσε
που κι αν τον βρεις, δεν μπορείς
να τον χρησιμοποιήσεις για να εκ-
δηλώσεις το αισθητικό σου θάμβος
μπροστά στο ηλιοβασίλεμα – και
πολύ λιγότερο φευ για να ψιθυρί-
σεις ερωτόλογα).
Τα πράγματα όμως διευκολύνο-
νται μεγάλως όταν τα ετερόγλωσσα
μέρη είναι κρατικοί παράγοντες.
Τότε, (α) και τα εννοιακά αντικεί-
μενα είναι πιο προσπελάσιμα, (β)
και οι αναγκαίοι μεσάζοντες περισ-
σότερο διαθέσιμοι. Οπότε, (γ) το
κύριο πρόβλημα που θα ανακύπτει
θα είναι η απόδοση. Απ’ αυτές τις
απόψεις θα εξετάσομε (διαγωνίως
μόνον) περιστατικά Μετάφρασης
και Διερμηνείας στο Ανατολικό
Ρωμαϊκό Κράτος ή Βασίλειο των
Ελλήνων (ή Βυζάντιο).
2. Σύντομη ιστορική υπόμνηση
Απο μια ειδικότερη γλωσσική άπο-
ψη, η περίπτωση του Βυζαντίου
είναι όντως εμβληματική – άρα, κι
απ’ τις αντίστοιχες μεταφραστικές
ανάγκες πολύ ενδιαφέρουσα.
Πρώτον, ενδοκρατικώς, η ίδια η
επίσημη γλώσσα άλλαξε (βαθμιαία,
έστω) απ’ τα λατινικά στα ελληνι-
κά – γεγονός που δημιούργησε με-
18 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
O Herbert of Bosham, γραμματέας του περίφημου Thomas Becket. Περίφημος
μεταφραστής εκκλησιαστικών κειμένων, απεικονίζεται σε χειρόγραφο ψαλτήρι,
που χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα.
γάλες εσωτερικές μεταφραστικές
ανάγκες επί μεγάλο χρονικό διά-
στημα. Ας σημειωθεί μάλιστα ότι
η κατάσταση περιεπλάκη μετά τη
ληστρική σταυροφορία του 1204,
με την (προσωρινή έστω) επάνοδο
των λατινοφώνων στην Κωνστα-
ντινούπολη…
Δεύτερον και σημαντικότερο, κα-
θώς το εκτεταμένο βασίλειον ήταν
πολυεθνικό, η εσωτερική διοίκηση
και το εσωτερικό εμπόριο θα είχαν
συνεχείς μεταφραστικές ανάγκες.
Στην ίδια μάλιστα κατηγορία υπά-
γεται και η διοίκηση των στρατιω-
τικών δυνάμεων, οι οποίες κατά δι-
αστήματα στο Βυζάντιο ήσαν κατ’
εξοχήν μισθοφορικές.
Τέλος, τρίτον, οι σχέσεις του
Βυζαντίου (ως κράτους αλλα και
ως κέντρου διεθνούς εμπορίου) με
τις συνορεύουσες χώρες θα δημιουρ-
γούσαν ιδιαίτερες μεταφραστικές
ανάγκες κατα περιόδους, στα γοτ-
θικά, τα σλαβικά, τα αρμενικά, τα
περσικά, τα συριακά και τα αρα-
βικά – ακόμη δε και τα τουρκικά
για τους Σελτζούκους μισθοφόρους
στην υπηρεσία του βυζαντινού βα-
σιλέως. Αλλα και τα ιταλικά, ίσως,
προκειμένου να καλυφθούν οι ανά-
γκες των σημαντικών σχέσεων με
τους Ενετούς και τους Γενουάτες.
Για όλες αυτές τις περιπτώσεις, ευ-
λόγως κατ’ αρχήν πιθανολογείται η
συνηθέστερη (ακόμα και σήμερα)
λύση του εντοπισμού μεμονωμέ-
νων δίγλωσσων ατόμων τα οποία,
μετά την απόκτηση της αναγκαίας
Σημείωση: Ο συντάκτης του κειμέ-
Cambridge, Trinity College
νου που ακολουθεί δεν προσέφυγε
στις πρωτογενείς πηγές αλλά αρ-
δεύθηκε από εργασίες ειδικών συγ-
γραφέων, οι οποίοι και μνημονεύο-
νται συνεχώς σε κάθε παράγραφο.
Αποσπάσματα εκείνων των εργασι-
ών οργανώνονται απλώς σε σχετικά
σύνολα, με λίγα συνδετικά σχόλια.
Έτσι προκύπτει μια εντύπωση απο-
σπασματικότητας· ελπίζεται όμως
ότι, τελικά, θα αναφαίνεται μια ει-
κόνα συνόλου του μεγάλου αυτού
πολιτισμικού φαινομένου των μετα-
φράσεων (απ’ τα ελληνικά κυρίως),
τον καιρό του Βυζαντίου.
3. Βυζαντινή
Γλωσσο-Εθνογραφία
zx «Μπορούμε να υποθέσομε ότι τον
εμπιστοσύνης, μπορούν να εξυπη- 6ο αιώνα η ελληνική γλώσσα είχε
ρετήσουν αυτές τις (συνήθως προ- ήδη υπερισχύσει μεταξύ των δια-
φορικές) μεταφραστικές ανάγκες. φόρων αυτοχθόνων γλωσσών της
Τέκνα των συνηθέστατων τότε δυτικής και κεντρικής Ανατολής,
μικτών γάμων, μπορούσαν να είναι μέχρι τις περιοχές της Καππαδο-
υποψήφιοι γι’ αυτούς τους σκο- κίας» (Σ. Βρυώνης, σελ. 45).
πούς. zx Ωστόσο, ο Mango (σελ. 26-33),
Ωστόσο, για τις περιπτώσεις έγ- παρ’ όλην την τάση του να υπερ-
γραφης μεταφραστικής εργασίας, βάλει1 στην πολυεθνικότητα του
αλλά και για προφορική διερμηνεία Βυζαντίου, δίνει ίσως μια ενδιαφέ-
μεταξύ προσώπων υψηλής ευθύ- ρουσα εικόνα. Ελληνικά μιλούσαν
νης, καθώς και για τη μετάφραση μέχρι τα χθεσινά σύνορα Τουρ-
εκκλησιαστικών και φιλοσοφικών κίας-Σοβιετικής Ένωσης. Πέρα
κειμένων, οφείλομε να αναζητή- απ’ την Τραπεζούντα όμως ήσαν
σομε θεσμικότερη προέλευση των οι Ίβηρες (Γεωργιανοί), οι Λαζοί
σχετικών υπηρεσιών – από λογίους και οι Αβασγοί. Στην Κριμαία,
συνηθέστερον. στην ακτή μεν μιλούσαν ελληνικά,
Ας σημειωθεί εδώ, τέλος, και μια αλλά στο οροπέδιο γοτθικά.
ιδιότυπη μεταφραστική ανάγκη: Διάφοροι θύλακες εποίκων μιλού-
«ενδογλωσσική», όταν μορφωμένοι σαν μέχρι κάποια εποχή τη γλώσσα
κληρικοί απευθύνονταν στο ποί- τους: Κέλτες στη Γαλατία, Εβραίοι
μνιό τους με ελληνικά «περιποιημέ- στη Φρυγία – ακόμη και αρχαιό-
να» και κάπως παλαιότερα. Είναι τερες ομάδες Περσών. Ανατολικά
λ.χ. η περίπτωση του ουμανιστή της Καππαδοκίας βρίσκονταν με-
Αρχιεπισκόπου Αθηνών Μιχαήλ ρικές αρμενικές επαρχίες. Οι Σελ-
Ακομινάτου (1138-1222) του λε- τζούκοι με τα τουρκικά τους ιδιώ-
γόμενου «Χωνιάτου», ανδρός με ματα είχαν εμφανισθεί από πολύ
εξαιρετική κλασική μόρφωση (στην νωρίς και μάλιστα (εκτός από κα-
Κωνσταντινούπολη), ο οποίος, τακτητές) είχαν κατά διαστήματα
στον λαμπρό λόγο της ενθρόνισής συνεργασθεί με τους Βυζαντινούς.
του, απευθύνθηκε στον αθηναϊκό Στη Συρία βεβαίως μιλούσαν αρα-
λαό πάνω στον Παρθενώνα – για μαϊκά, εκτός απ’ τις μεγαλύτερες
να γράψει όμως αργότερα: «Ω πό- πόλεις όπου μιλιόταν η ελληνική.
λις των Αθηνών. Εις ποίαν αμάθει- Το ίδιο και στην Παλαιστίνη. Οι
αν έχεις βυθισθεί! Όταν σου μιλού- Άραβες, εξ άλλου, ήσαν εκεί γύρω,
σα απλά και φυσικά, ήταν σαν να απ’ την εποχή του Ιουστινιανού.
είχα μιλήσει σε μια ξένη γλώσσα Στην Αίγυπτο, οι λαϊκές μάζες μι-
των Περσών ή των Σκυθών» (Βα- λούσαν τα κοπτικά (τη δημοτική
σίλιεφ, 605, 606). των παλαιών Αιγυπτιακών). Τα λα-
τινικά επικρατούσαν στην υπόλοιπη
Β. Αφρική μετά τη Λιβύη, όπως και
στην Ισπανία και την Ιταλία – όπου
όμως αναπτύσσονταν και τα νεολα-
τινικά λαϊκά ιδιώματα. Στην Κάτω
Ιταλία πάντως και στη Σικελία
έχομε και τις παλαιές ελληνόγλωσ-
σες περιοχές με την επιβίωση των
ελληνικών. Στην Αδριατική και στα
Βαλκάνια, «Ιλλυριοί» και Σλάβοι
(αλλά και Ούνοι) θα ολοκληρώσουν
την εικόνα.
Παράλληλα, στην Κύπρο, και
παρά την υπεροχή τού ελληνικού
στοιχείου, ο λαός είχε να αντιμετω-
πίσει ενα ιδιότυπο ζήτημα διγλωσσί-
ας κατά την επικοινωνία του με την
ανώτατη πνευματική αρχή, αφού το
Πατριαρχείο Αντιοχείας στο οποίο
υπαγόταν η Κύπρος επικρατούσε η
συριακή. Λέγει ο Λεόντιος Μαχαι-
ράς: «ήτο χρήσι να ξεύρωμεν ρωμα-
ϊκά καθολικά διά να πέψουν γραφές
του βασιλέως, και συριάνικα σωστά
διά τον πατριάρχην» [Μοσχονάς,
136].
Παρά τη γρήγορη, λοιπόν, διάδο-
ση της ελληνικής ως γλώσσας της
διοίκησης, της Εκκλησίας και της
κουλτούρας, ορισμένες μάζες του
βυζαντινού βασιλείου είναι ανελλή-
νιστες, κρατάνε τα εθνικά τους ιδιώ-
ματα και, επομένως, η συνεννόηση
μαζί τους απαιτεί τη μεσολάβηση
διερμηνέων.
Απ’ αυτή την άποψη, λόγω της πο-
λυεθνικότητας που συναντούσε στα
μακρότατα σύνορα αλλά εν μέρει
και στο εσωτερικό του, το Βυζάντιο
θα έπρεπε να έχει αναπτύξει μιαν
ιδιότυπη μεταφραστική κουλτού-
ρα. Χαρακτηριστικό ειναι νομίζω το
στιχούργημα τού Τζέτζη (12ος αι.),
ο οποίος περιγράφει φιλοπαιγμόνως
την πολυγλωσσία των εμπόρων και
επισκεπτών στην Κωνσταντινού-
πολη, όπως το παραθέτει ο Mango
(σελ. 105) – το παράθεμα σε πλαίσιο
στην κορυφή της σελίδας.
Ωστόσο, η Ιστορία εν προκειμένω
δεν φαίνεται να είναι πολύ πλούσια.
Γι’ αυτό και όσα ακολουθούν είναι,
προς το παρόν τουλάχιστον, απο-
σπασματικά – παρ’ όλον ότι φαίνε-
ται να αποτυπώνουν αρκετά καλά
τη γενικήν εικόνα.
4. Το λειτούργημα
του μεταφραστή
α) Στο Βυζάντιο, οι μεταφραστές
εφέροντο με τα ακόλουθα ονόματα:
«Ερμηνείς», «Διερμηνευταί», «Με-
ταγλωττισταί» [Μαλτέζου, Επικ.
Στο Βυζάντιο, σελ. 99].
Η προέλευσή τους ήταν:
–Τυχοδιώκτες ή
–Διγενείς ή
–Υπάλληλοι ή
–Λόγιοι για τις πιό υπεύθυνες γρα-
πτές μεταφράσεις.
β) Οι Βυζαντινοί, στις σχέσεις
τους με τη Δύση χρησιμοποιούν
τους ιταλιώτες κληρικούς ή ανωτά-
τους αξιωματούχους της Βυζαντινής
Ιταλίας, οι οποίοι γνωρίζουν αμφό-
τερα τα ιδιώματα [Σβορώνος, Δελ-
φοί, σ. 126].
γ) Στις πρεσβείες κατά το 824
και το 825 προς τον Λουδοβίκο τον
Ευσεβή μετέχει [ως διερμηνεύς;] ο
διάκονος και οικονόμος της Αγίας
Σοφίας Θεόδωρος (βραδύτερον
επίσκοπος Συρακουσών) [Σβορώ-
νος, Δελφοί, σ. 125].
δ) Οι Κωνσταντινουπολίτες, σε
επιστολή τους προς τον Πάπα Ιν-
νοκέντιο (~1200), αποδίδουν τη
μεταξύ τους διάσταση «οὐ διαφορᾷ
γνώμης και καρδίας στρεβλότητι,
αλλά γλώττης στενότητι και ανομοι-
ότητι» [Μαλτέζου, Επικ. στο Βυζ.,
1993, σελ. 94].
ε)Αναλόγως, στα μέσα του 13ου
αιώνα, ο δομηνικανός μοναχός
Umberto de Romanis επισημαίνει
ότι μια απ’ τις αιτίες της παράτα-
σης του σχίσματος είναι η αμοιβαία
άγνοια των γλωσσών. Ζήτημα είναι
αν υπήρχε στην παπική αυλή κά-
ποιος ικανός να διαβάζει τα γράμ-
ματα που έστελναν οι Βυζαντινοί –
κι είναι άγνωστο αν κι αυτοί οι διερ-
μηνείς καταλάβαιναν, ή άφηναν να
τους εξαπατούν [Μαλτέζου, Επικ.
στο Βυζάντιο, 1993, σελ. 95].
στ) Όπως είναι γνωστόν, το πο-
λυθρύλητο πρόβλημα περί Εκπο-
ρεύσεως του Πνεύματος συνδέεται
άμεσα με τη διαφορετική σημασία
στα λατινικά και στα ελληνικά των
όρων «ουσία» και «υπόστασις».
Οι δυτικοί φιλόσοφοι μετέφραζαν
αρχικά «υπό-στασις» à sub-stantia
αλλά καί την «ουσία» à substantia
(αντί τουλάχιστον essentia). Πώς να
αποδώσεις τώρα λατινικά το ορθό-
δοξον «μία ουσία εν τρισίν υποστά-
σεσιν»; Οπότε, οι Δυτικοί την είπαν
την υπόστασιν à «persona» (una
substantia, tres personne) – κι οι Ανα-
τολικοί μπλέχθηκαν με το «πρόσω-
πο» εκλαμβανόμενο ως προσωπείον!
[Μαλτέζου, Επικ. στο Βυζάντιον,
σελ. 96].
ζ) Γλωσσική ανεπάρκεια των
διερμηνευτών στο Βυζάντιο απ’
τα ελληνικά στα λατινικά σημειώ-
19 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
νεται αρκετά συχνά. Ο Κυδώνης
καταθέτει δυσάρεστες τέτοιες κα-
ταστάσεις κατά τον 14ο αιώνα,
ενώ χαρακτηριστικό είναι και ένα
επεισόδιο στις διαπραγματεύσεις
της Προποντίδας στο 1207, μεταξύ
ορθοδόξων μοναχών και εκπροσώ-
πων του πάπα, απ’ την παράλειψη
μετάφρασης του όρου «ομόφρων».
[Μαλτέζου, Diversitas Linguae, σελ.
99]. Επισημαίνονται όμως και πε-
ριπτώσεις λαμπρών διερμηνευτών
όπως ο Νικόλαος Σεκουνδηνός
στη σύνοδο της Φλωρεντίας, για
την ευχέρεια, την ταχύτητα και την
καλλιέπεια του μεταφραστικού του
έργου – τόσο που είχε το θάρρος να
διατυπώσει παρατήρηση στον Αρ-
χιεπίσκοπο Ρόδου για ανακρίβεια
[Μαλτέζου, Diversitas Linguae, σελ.
100].
η) Στο Βυζάντιο υπήρχε ενα ει-
δικό Γραφείο, επιφορτισμένο με τις
σχέσεις με τους βαρβαρικούς λαούς
(«το σκρίνιον των βαρβάρων»). Με-
ταξύ άλλων υπαλλήλων, στο γραφείο
αυτό υπηρετούσαν και «Ερμηνευ-
ταί» –διερμηνείς δηλαδή–, η δε δι-
εύθυνση γινόταν απο Υπουργόν: τον
«Λογοθέτην του Δρόμου». Εκτός απ’
τους ως άνω Ερμηνευτές (interpretes
diversarum gentium), ο Λογοθέτης
του Δρόμου προσέφευγε και σε βο-
ηθητικούς διερμηνείς – δίγλωσσους
πολίτες: όπως Αρμένιους, Αραβο-Αι-
θίοπες, εμπόρους ή συνοριακούς,
μετανάστες ή συμμάχους, είτε και
αιχμαλώτους πολέμου [R. Guilland,
σελ. 37, 38].
Οι Ερμηνευταί μετέφραζαν λατι-
νιστί τις αυτοκρατορικές επιστολές,
καθώς και τα πρωτότυπα των ελλη-
νικών χρυσόβουλων και των διπλω-
ματικών πρακτικών (Brehier, σελ.
246), συνόδευαν (σε πολύ μεγάλο
βαθμό, Brehier, 248) τους επίσημους
απεσταλμένους («Αποκρισαρίους»)
πέραν των συνόρων, ενώ έπαιζαν και
σημαντικό ρόλο κατά την υποδοχή
των Πρεσβευτών. Σώζονται και ονό-
ματα σπουδαίων Ερμηνευτών, όπως
ο αρμένιος Κρινίτης, μάλιστα με τίτ-
λον Πρωτοσπαθαρίου.
Η δύναμη του Λογοθέτη του
Δρόμου ήταν μεγάλη κατά τον 10ο
αιώνα, ενώ μειώνεται κατά τους
επόμενους δύο αιώνες. Κατά τον
12ο αιώνα υπάρχει ανεξάρτητος
Μέγας Διερμηνευτής, μαζί με την
υπηρεσία διερμηνέων οι οποίοι
δεν ανήκαν στο σκρίνιον των βαρ-
βάρων [R. Guilland, σελ. 36-38,
47]. Εξ άλλου κατά τον 14ο αιώνα
ακούγεται και ο παράξενος τίτλος
«Πραίτωρ του Δήμου» ως διευθυ-
ντής των Διερμηνέων (Βrehier, σελ.
246).
 θ) Κατά τον 10ον αιώνα, ένας
Διερμηνευτής ήταν αποσπασμένος
σε κάθε μονάδα Βαράγγων. Έχομε
μάλιστα λόγους να πιστεύομε ότι,
υπό τον Βασίλειον Α’, υπήρχε στην
Κωνσταντινούπολη σχολή όπου
διδάσκονταν οι σλαβικές γλώσσες
(R. Guilland, σελ. 245).
ι)Σε ορισμένες ιστορικές περι-
όδους, στο σώμα των Διερμηνευ-
τών, τη σημαντικότερη θέση είχε
κάποτε η αραβική (ήδη απαραίτη-
τη απ’ τον 6ο αιώνα), μαζί με τα
αρμενικά και τα γεωργιανά. Τότε
βέβαια έγινε χρήση και του αρα-
βικού όρου “turgumman” [τα(ουι)
ρζουμάν], δραγουμένου - Δρα-
γουμάνου. Ο όρος, παρεφθαρμέ-
νος (druguemant) εμφανίζεται σε
κείμενο του Chretien de Troyes
(“Cliges”) [Ciggaar, 33]. Μετά
όμως απ’ τον 14ο αιώνα, η γνώση
της Λατινικής στην Κωνσταντινού-
πολη έγινε πολύ περισσότερο συ-
χνή [Brehier, 246], και θα μας απα-
σχολήσει διά μακρών στα επόμενα.
Επαγγελματίες διερμηνείς (ελλη-
νικά - λατινικά) βρίσκομε στα ιτα-
λικά εμπορικά κέντρα. Είχαν μά-
λιστα κυκλοφορήσει και Λεξιλόγια
για ξένους, με στοιχειώδεις λέξεις.
Είναι διασκεδαστικό να παραθέσο-
με εδώ δείγματα από ένα Λεξιλόγιο
(ένα γαλλικό Αββαείο του 12ου αι-
ώνα):
Eθνική Πινακοθήκη #72
Από τον Mισελ Φαϊσ
Παράλληλοι μονόλογοι.
20 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
bonus dies tibi = calos
ymera si (sic)
ubi est via? = po ne strata?
(άκρως ιδιωματικό,
της Νοτίου Ιταλίας ίσως)
Δυστυχώς, εκείνη την εποχή δέν εί-
χαν ακόμη κυκλοφορήσει οι Γραμ-
ματικές της ελληνικής απ’ τους
υστερότερους βυζαντινούς λογίους,
και μόνον ένα απόσπασμα του Λα-
τίνου Donatus είχε μεταφρασθεί
στα ελληνικά, απο χειρόγραφο του
10ου αιώνα [Ciggaar, 33].
ια) Εξ άλλου, λέγεται ότι σε επί-
σημες συναντήσεις ξένων με τον
βασιλέα, η παρουσία διερμηνεί-
ας ήταν υποχρεωτική (έστω κι αν
εκείνος εγνώριζε τη γλώσσα του
ξένου), διότι πιθανώς δεν ήταν
ανεκτόν ν’ απευθυνθεί ξένος στον
βασιλέα απ’ ευθείας [Ciggaar, 56].
ιβ) Παραθέτω εδώ μιαν άλλη
πιθανή παρουσία διερμηνέως στη
συνάντηση του Αδελάρδου απ’ το
Bath με έναν Έλληνα σοφό κοντά
στην Ταρσό, ο οποίος του ανέλυσε
θέματα νεκροψιών (οι οποίες δεν
εκτελούνταν στην Αγγλία) [Ciggaar,
150].
ιγ) Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι η
καλλιεργημένη Ελεονώρα, σύζυγος
του Γάλλου βασιλέως Λουδοβίκου
VII, όταν επισκέφθηκαν επισήμως
την Κωνσταντινούπολη, εγνώρισε
τη βυζαντινή Τέχνη, υποστηριζόμε-
νη απο διερμηνείς, [Ciggaar, 172].
Ο εγγονός-της Λουδοβίκος του
Blois, όταν μπήκε με τους «σταυ-
ροφόρους» στην Κωνσταντινούπο-
λη, πήγε να επισκεφθεί τη θεία-του
Αγνή (σύζυγο του έλληνα αριστο-
κράτη Θεοδώρου Βρανά) – η οποία
όμως αρνήθηκε να μιλήσει γαλλικά
με τους επισκέπτες-της, και απαίτη-
σε την παρουσία διερμηνέως…
ιδ) Μιλώντας για διερμηνείς, εί-
ναι συγκινητικό να αναφέρομε ότι
ο Άγγλος John of Basingstoke που
πήγε στην Αθήνα προς τα τέλη του
12ου αι. είχε μάθει Ελληνικά στη
Νότια Ιταλία απο εικοσαέτιδα νε-
αράν ονόματι Κωνσταντίνα – στην
οποίαν όμως πρόσθεσε και το όνο-
μα Κατερίνα, επειδή η ευρυμάθει-
ά-της ήταν σαν της Αγίας Αικατε-
ρίνης [Ciggaar, 157]. Πού να ήξερε
και το ένδοξο μέλλον των γυναικών
ως διερμηνέων…
ιε) Φαίνεται ότι στην Κωνστα-
ντινούπολη λειτουργούσε και Σχο-
λή εκμάθησης της ελληνικής για
ξένους, όπως μας λέει ο ανώνυμος
γάλλος συγγραφέας του Οδηγού τού
προσκυνητή του Σαντιάγκο (< 1173)
[Ciggaar, 75].
Αλλα και στις συχνές θεολογικές
συζητήσεις Ορθοδόξων και Κα-
θολικών στην Κωνσταντινούπολη
(ιδίως τον 12ο αιώνα), η συμμετο-
χή των εκεί Διερμηνέων Burgundio
της Πίζας, Ιακώβου Βενετικού,
Leo Tuscus και Μωυσέως απ’ το
Bergamo, ήταν ευκαιρία για γλωσ-
σική άσκηση [Ciggaar, 262, 263].
5. Απ’ τα ελληνικά στα λατινικά
zx Μνημονεύομε πρώτον την μετά-
φραση αγιολογικών κειμένων απ’
τα Ελληνικά στα Λατινικά, από τον
Αναστάσιο (τέλη 9ου αι.), Βιβλιο-
θηκάριον του Βατικανού, όπως:
Υπομνηστικόν του μοναχού Θε-
οδώρου του Σπουδαίου (έτος
655).
Έγγραφα σχετικά με τον Μά-
ξιμο τον Ομολογητή, [Δετορά-
κης, 88]
Ο Αναστάσιος ήταν και φίλος
τών Μεθοδίου και Κυρίλου.
zx Ο Αναστάσιος είχε μάθει τα
Ελληνικά σε Μοναστήρι της Ρώ-
μης με ελληνόφωνους μοναχούς,
κι ύστερα στην Κωνσταντινούπολη
ως Πρέσβης.
Εργάσθηκε στα ακόλουθα έργα:
–Βίοι Αγίων
–Πρακτικά Συνόδων των ετών
787 και 869-870!
– Χρονογραφίες Νικηφόρου κ.ά.
– Αναθεώρηση μετάφρασης του
Ψευδο-Διονυσίου Αεροπαγίτου
του Ιωάννη του Σκώτου.
Το έργο-του φαίνεται ότι είχε επί-
δραση στην Καρολιγγιανή Αναγέννη-
ση [Ν. Σβορώνος, σελ. 128].
zx Αντίθετα, δεν γνωρίζομε κανένα
δυτικό αγιολογικό κείμενο που να
μεταφράσθηκε στην ελληνική από
κάποιον λατινομαθή βυζαντινόν
λόγιον. Τα εμπόδια βέβαια ήσαν η
θρησκευτική και πολιτική διάστα-
ση, και η άγνοια της γλώσσας [Δε-
τοράκης, Δελφοί 1987, σελ. 93].
Διαθέτομε επίσης μια μετάφρα-
ση ενος μυθιστορήματος απ’ τα
ελληνικά στα Λατινικά [(το 1048)
στην Κωνσταντινούπολη απο λατί-
νον μοναχό], του μυθιστορήματος
Βαρλαάμ και Ιωάσαφ. Το έργο είχε
μεγάλη διάδοση στη Δύση. Υπάρ-
χει μάλιστα και εικονογραφημένο
χειρόγραφο με μετάφραση στα
περιθώρια (!) στο παλαιογαλλικό
ιδίωμα, απ’ τον καιρό των σταυρο-
φοριών.
zx Στη Σύνοδο των Παρισίων
του έτους 825 παρουσιάσθηκαν
μεταφρασμένα στα λατινικά απο-
σπάσματα απο έλληνες συγγραφείς
(καί του Ψευδο-Διονυσίου Αρεο-
παγίτου, 9ος αι.). Μεταφραστής,
ο λεγόμενος «καλός Ιωάννης» (Ν.
Σβορώνος, 126).
zx Αποφασιστικής σημασίας ήταν
το δώρον του Μιχαήλ Β΄, στα 827,
προς τον Λουδοβίκο τον Ευσεβή
στην Compiegne, με τα έργα του
Ψευδο-Διονυσίου του Αεροπαγί-
του, που τελικώς δωρήθηκαν στο
Αββαείον του Αγίου Διονυσίου στο
Παρίσι – για να καταστούν η έναρ-
ξη μιας εκτεταμένης και πολύ σημα-
ντικής μεταφραστικής ιστορίας απ’
τα ελληνικά στα λατινικά σ’ αυτό το
Μοναστήρι. Ο ηγούμενος Hildouin
(~834) μεταφράζει στα λατινικά το
δωρηθέν χειρόγραφο, με τη βοήθεια
ελληνόφωνων μοναχών, τους οποί-
ους ο Hildouin έφερε απ’ τη Μονή
του Αγ. Στεφάνου και Σιλβέστρου
της Ρώμης (ίδρυση: 761), στο οποίο
η λειτουργία γινόταν στα ελληνικά
[Ν. Σβορώνος, Δελφοί, 1957, σ.
126] και με το οποίο διατηρούσε
επαφές η βυζαντινή Θεοφανώ, σύ-
ζυγος του Όθωνος ΙΙ (έτος 972)
[Ciggaar, 253].
Στο εν λόγω παρισινό Μοναστή-
ρι οι ελληνικές σπουδές ήταν δια-
χρονικές. Εκεί έμαθε ελληνικά και
ο Ιωάννης ο Σκώτος (Εριγένης) – ο
οποίος αναθεώρησε (~864) και τη
μετάφραση των έργων του Διονυσί-
ου, που είχε γίνει απ’ τον Hildouin.
Ο Σκώτος φέρεται και ως μετα-
φραστής έργων όπως του
–Γρηγορίου Νύσσης
–Γρηγορίου Ναζιανζηνού και
–Μαξίμου του Ομολογητού.
Στη βιβλιοθήκη του παρισινού
αυτού Μοναστηριού περιέχεται
και «Αναγνωστικόν» ελληνικό, με-
ταφρασμένο το 1021 [Ν. Σβορώ-
νος, ό.π., σελ. 127].
Τέλος, το Μοναστήρι αυτό δι-
ατηρεί επαφές με τους αγγλικούς
θεολογικούς κύκλους που ενδιαφέ-
ρονται για μεταφράσεις ελληνικών
θεολογικών έργων, όπως με τον Ιω-
άννη του Salisbury και του Herbert
of Bosham (γραμματέα του περί-
φημου Thomas Becket!) [Σβορώ-
νος, σελ. 135].
zx Άλλοι φημισμένοι μεταφραστές
σ’ αυτό το Μοναστήρι: ο Ιωάννης
Sarrazin (στο 1166 πήγε στην Ανα-
τολή εις αναζήτησιν χειρογράφων)
και ο Γουλιέλμος Le Mir, κομιστής
του εγκωμίου του Αγίου Διονυσίου
υπό Μιχαήλ Συγγέλου (και ηγού-
μενου της Μονής το 1172).
Θαυμάστε τον παραγωγικό με-
ταφραστικό κύκλο που δημιουργή-
θηκε: από την ελληνόφωνη Μονή
της Ρώμης, μέχρι το Παρίσι και
μέχρι την Αγγλία και τη Σκωτία –
καθώς και τη συμβολή αυτού του
μεταφραστικού έργου στην Καρο-
λογίνεια Αναγέννηση.
zx Άς σημειωθεί επίσης ότι ο Μα-
νουήλ Α’ Κομνηνός (1143-1180),
συγγραφέας πολυγραφότατος ο
ίδιος, έστειλε την Αλμαγέστη του
Πτολεμαίου ως δώρον στον βασι- 603). Ο Ciggaar (σελ. 293) εξηγεί ρισε» και μια υπάρχουσα ελληνική
λέα της Σικελίας – κι απ’ αυτό το οτι η μετάφραση έγινε με τη συ- μετάφραση του δημοφιλούς μυθι-
χειρόγραφο έγινε η πρώτη μετά- μπαράσταση του έλληνα ναυάρχου στορήματος Στεφανίτης και Ιχνηλά-
φραση του θεμελιώδους αυτού έρ- του νορμανδικού στόλου Ευγενίου της, με τη βοήθεια ενος αραβικού
γου (1160) στα λατινικά (Βασίλιεφ, του Πανορμίτου. Ο ίδιος «φρεσκά- κειμένου, [Ciggaar, 293].
zx Η πρώτη πλήρης μετάφραση
του βασικού έργου του Ιωάννου
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ του Δαμασκηνού Έκδοσις ακριβής
της ορθοδόξου πίστεως έγινε από τον
Αλεξίου Σ., Δημώδη Βυζαντινά, Στιγμή, Αθήνα, 1997 Burgundius της Πίζας (~1150). Το
Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς έργο έγινε εξαιρετικά δημοφιλές
Brehier L., Les institutions de l’empire byzantine, Albin Michel, Paris, 1970 στη Δύση, όπου κυκλοφόρησαν
περισσότερα από 100 αντίτυπα
Browning R., “Greek influence on the Salerno school of Medicine”, στο Βυ- [Ciggaar, 89]. Ο Burgundius μετέ-
ζάντιο και Ευρώπη, Ευρ. Πολ. Κέντρο Δελφών, Αθήνα, 1987 φρασε και Ιπποκράτη και κηρύγ-
Βρυώνης Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η ματα του Χρυσοστόμου [Ciggaar,
διαδικασία εξισλαμισμού, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1996 271], αλλα καί Νεμέσιον (1159)
Bushkovitch P., Ιστορία της Ρωσίας, Αιώρα, Αθήνα, 2016 [Σβορώνος, Δελφοί, σελ. 135], ενώ
οι λειτουργίες του Χρυσοστόμου
Cameron A., Οι Βυζαντινοί, Ψυχογιός, Αθήνα, 2009
και του Βασιλείου μεταφράσθη-
Ciggaar K.N., Western travellers to Constantinople, the West and Byzantium, καν απ’ τον Νικόλαο του Otranto,
Leiden, E.J. Brill, 1996 βάσει του έργου του Leo Tuskus ο
Δετοράκης Θ.Ε., «Βυζάντιο και Ευρώπη: Αγιολογικές σχέσεις», στο Βυζάντιο οποίος υπηρετούσε ως Διερμηνέας
και Ευρώπη, Ευρ. Πολ. Κέντρο Δελφών, Αθήνα, 1987 στην αυλή του Μανουήλ Κομνηνού
[Ciggaar, 92, 263].
Δρέττας Γ., Από Constantinus I σε Κωνσταντίνος XI, Αθήνα, 2013
zx Εξ άλλου, το τελευταίο ελλη-
Fisher E., “Monks, Monasteries, and the latin language in Constantinople”, νικό έργο Ιατρικής που μεταφρά-
στο First Intern. Byzantine studies symposium, Vehbi koc Vakfi, Istanbul, 2007 στηκε στα Λατινικά (Ραβέννα,
Franklin S., “Constantine Porphyrogenitus and Russia”, στο Κωνσταντίνος Ζ΄ 7ος αι.) ήταν τα Θεραπευτικά του
ο Πορφυρογέννητος, Ευρ. Πολ. Κέντρο Δελφών, Αθήνα, 1989 Αλεξάνδρου του εκ Τράλλης (R.
Goutas D., Greek thought, Arabic culture, Routledge, N. York, 1999 Browning, Δελφοί, σελ. 190) –
αδελφού του Ανθεμίου του Τραλ-
Guilland R., “Les Logothètes. Etude sur l’histoire administrative de l’Empire λιανού (6ος αι.), του διάσημου
Byzantin», στο Revue des Etudes Byzantines, tome 29, 1971, p. 5-115 Μηχανικού της Αγίας Σοφίας της
Λούγγη Τ.Κ., Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία, Εστία, Αθήνα, 1989 Κωνσταντινούπολης.
Μαλτέζου Χ., “Diversitas Linguae”, στο Η Επικοινωνία στο Βυζάντιο, επιμ.: zx Είναι σημαντικό ότι ο καρδι-
Ν.Γ. Μοσχονά, ΕΙΕ, Αθήνα, 1993 νάλιος Βησσαρίων μετέφρασε στα
Λατινικά τα Αριθμητικά του Διο-
Mango C., Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990 φάντου (3ος αι. π.Χ.), μαζί με τα
Μοσχονάς Ν.Γ., «Ετερόγλωσσοι πληθυσμοί και επικοινωνία στο φράγκικο σχόλια του Θέωνος, της Υπατίας
βασίλειο της Κύπρου», στο Η Επικοινωνία στο Βυζάντιο, επιμ.: Ν.Γ. Μοσχο- (5ος αι. μ.Χ.), του Ψελλού (11ος
νά, ΕΙΕ, Αθήνα, 1993 αι.) και του Πλανούδη (13ος αι.).
Μπενάκης Λ., «Η παρουσία του Θωμά Ακινάτη στο Βυζάντιο», στο Αφιέρω- Αυτή τη μετάφραση διάβασε ο
μα στον αρχιεπίσκοπο Δημήτριο, Σάκκουλα, Αθήνα, 2002 Fermat (17ος αι.) και είπε την
ιστορική φράση: «έχω ανακαλύψει
Norwich J.J., Βυζάντιο. Παρακμή και Πτώση, Intered, Αθήνα, 1999 μια πραγματικά θαυμάσια απόδει-
Σβορώνος Ν., «Παρατηρήσεις για τη συμβολή του Βυζαντίου στην πνευ- ξη αυτού του θεωρήματος, αλλά το
ματική εξέλιξη της Δυτικής Ευρώπης: Η περίπτωση του Ιωάννου Δαμασκη- περιθώριο της σελίδας ειναι πολύ
νού», στο Βυζάντιο και Ευρώπη, Ευρ. Πολ. Κέντρο Δελφών, Αθήνα, 1987 στενό για να την αναπτύξω»! (Τζ.
Σβορώνος Ν., Η Βυζαντινή Επαρχία, Ετ. Σπουδών Νεοελλ. Πολιτισμού, Χέριν, σελ. 619).
Αθήνα, 1991 zx Ας αναφερθούν εδώ ενδεικτι-
κώς μερικά προβλήματα στη με-
Σαββίδης Α.Γ.Κ., Βυζαντινο-Τουρκικά μελετήματα, Ηρόδοτος, Αθήνα, 1991 ταφραστική γραμματεία του 15ου
Sevcenko I., “Byzantium and the Slavs”, στο Βυζάντιο και Ευρώπη, Ευρ. Πολ. αιώνα. Ο αριστοτελικός όρος
Κέντρο Δελφών, Αθήνα, 1987 εντελέχεια (! εντελώς + έχειν)
Τάσιος Θ.Π., «Η Χημεία κατά την Ελληνιστική Περίοδο», στο Εισαγωγή μεταφράσθηκε κατά γράμμα απ’
στην Αρχαιοελληνική Τεχνολογία (υπό έκδοσιν) τον διάσημο Ermolao Barbaro ως
perfecti-habia. Ο μαθητής του Χρυ-
Τρωιανός Σ.Ν., “Latinitas Graeca”, στο Το Βυζάντιο ώριμο για αλλαγές, επιμ.: σολωρά L. Bruni δέχθηκε οξύτατη
Χ. Αγγελίδη, ΕΙΕ, Αθήνα, 2004 κριτική απ’ τον A. Garcia διοτι είχε
Χρυσός Ε.: «Η Βυζαντινή Επικράτεια και τα σύνορα της Αυτοκρατορίας», «εξωραΐσει» ένα αριστοτελικό κεί-
στο Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος, Ευρ. Πολ. Κέντρο Δελφών, Αθήνα, μενο, ενώ η λατινική δεν είχε τον
1989 ίδιο εκφραστικό πλούτο με την ελ-
Vasiliev A.A., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Μπεργκαδή, Αθήνα, ληνική [Μαλτέζου, Επικοινωνία στο
1955 Βυζάντιο, σελ. 98].
zx Ο μεγάλος όμως όγκος μετα-
Wells C., Σαλπάροντας απ’ το Βυζάντιο, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2008 φράσεων ελληνικών έργων (φι-
21 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
λοσοφικών, δραματουργικών και
επιστημονικών) έγινε απ’ τον 12ο
αι. κι ύστερα – όταν οι αραβικές
«παραφράσεις» είχαν ήδη μετα-
φρασθεί στα λατινικά, κι είχαν παί-
ξει τον αγαθό ρόλο τους. Η βυζα-
ντινή Αναγέννηση των Κομνηνών
είχε θετικήν επίδραση καί σ’ αυτόν
τον τομέα (Βασίλιεφ, 620, 621). Ο
K.N. Ciggaar (σελ. 153) σημειώνει
σχετικώς ότι στην Bodleian Library
της Οξφόρδης υπάρχει μια συλ-
λογή λατινικών μεταφράσεων που
έγιναν στην Κωνσταντινούπολη: Η
Βίβλος Θησαυρών Αποκρύφων, το
Ονειροκριτικόν και οι Ιστορίαι περί
Ζώων του Αριστοτέλους. Θυμίζω
δε ότι το Ονειροκριτικόν είχε με-
ταφρασθεί απ’ τους αδελφούς Leo
Tuskus και Hugh Etherian περι το
τέλος του 12ου αιώνα [Ciggaar,
271].
zx Άλλο ένα ελληνικό μυθιστό-
ρημα (Περί Αλεξάνδρου) είχε με-
ταφρασθεί στα λατινικά απ’ τον
ιερέα Λέοντα της Νεαπόλεως (τέ-
λος 10ου αι.). Την ίδια δε εποχή,
ο μοναχός Λέων του Αγίου Όρους
μετέφρασε (για λογαριασμό των
Αμαλφινών) ένα Θαύμα του Αγίου
Μιχαήλ [Ciggaar, 277, 278].
zx Ανάλογα, η αμαλφινή οικο-
γένεια των εμπόρων de Maurone
χρηματοδότησε τη μετάφραση
αγιογραφικών κειμένων, όπως ο
Βίος της Αγίας Ειρήνης, ο Βίος του
Αγίου Παντελεήμονος, ένα κήρυγμα
επί τω θανάτω του Αγίου Νικολά-
ου και ένα Βιβλίον Θαυμάτων· μετα-
φραστής, ο μοναχός Ιωάννης (τέλη
11ου αι.) [Ciggaar, 278, 338].
zx Την ίδια εποχή, ο αρχιεπίσκο-
πος Alfanus του Salerno μετέφρασε
το Περί της φύσεως του ανθρώπου
του Νεμεσίου – ενώ το έργον-του
De pulsu δείχνει ότι ήταν ενήμερος
του αντίστοιχου βιβλίου του Φιλα-
ρέτου [Ciggaar, 280].
zx Φαίνεται εξ άλλου ότι στο δί-
γλωσσο Salerno έγιναν μεταφρά-
σεις κι άλλων ιατρικών και αγι-
ογραφικών ελληνικών κειμένων,
περιλαμβανομένων και των Βίων
τοπικών Αγίων της νότιας Ιταλίας
και της Σικελίας, καθ’ όλη τη δι-
άρκεια του 10ου, του 11ου και του
12ου αιώνα [Ciggaar, 280].
zx Ο έλληνας μοναχός Νείλος Δο-
ξαπατρής (εκ Κωνσταντινουπόλε-
ως) συνέταξε στο Παλέρμο (1143)
δογματικό βιβλίο με την ενθάρρυν-
ση του φιλέλληνα νορμανδού βασι-
λέως Ρογήρου ΙΙ, ο οποίος άλλωστε
συνήργησε να μεταφρασθούν Βίοι
ελλήνων Αγίων [Ciggaar, 290]. Εί-
ναι δε αξιοσημείωτο ότι στη νορ-
μανδική αυλή, ο ελληνομαθής λα-
22 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Ο διάσημος στην εποχή του Ermolao Barbaro από τη Βενετία, σε ξυλογραφία
του Theodoor de Bry. Ο Barbaro, μεταξύ άλλων, μετέφρασε κατά γράμμα στα
λατινικά τον αριστοτελικό όρο εντελέχεια (εντελώς + έχειν) ως perfecti-habia.
τίνος Αρίστιππος μετέφρασε Μέ-
νονα και Φαίδωνα του Πλάτωνος,
τόσο νωρίς, [Ciggaar, 291].
6. Απ’ τα λατινικά στα ελληνικά
zx Αρχίζομε με του Αυγουστίνου
Περί Τριάδος βιβλία πεντεκαίδεκα,
άπερ εκ της Λατίνου διαλέκτου εις
την Ελλάδα μετήνεγκεν Μάξιμος ο
Πλανούδης, (13ος αι.) (Μπενάκης,
Μυστράς 2000, σελ. 189).
zx Το μεταφραστικό επί του Αυ-
γουστίνου έργο συνεχίσθηκε από
τους αδελφούς Δημήτριο και Πρό-
χορο Κυδώνη (14ος αι.). Περισ-
σότερα από δέκα (μή αυστηρώς
θεολογικά έργα) του Αυγουστίνου
μεταφράσθηκαν τότε στα ελληνι-
κά (Μπενάκης, Μυστράς 2000,
σελ. 189). Οι περισσότερες απ’
τις μεταφράσεις τής μετά τους
Κυδώνη εποχής είναι ακόμη ανέκ-
δοτες.
zx Ο Μανουήλ Ολόβωλος (13ος
αι.) μεταφράζει το De hypotheticis
syllogismis τού Βοηθίου (~500 μ.Χ.),
ενώ ο Π. Κυδώνης μεταφράζει το
έργο De topicis differentis. Επεξερ-
γασία παλαιότερων μεταφράσεων
Theodoor de Bry
του Ολοβώλου δημοσιεύει κι ο Πο-
λυίστωρ Γεώργιος Παχυμέρης (13ος
αι.) [Μπενάκης, Μυστράς, 2000,
σελ. 191].
zx Ο Μάξιμος Πλανούδης, περί
το 1295, μεταφράζει στα ελληνικά
το έργο De consolatione philosofiae
του Βοηθίου [Μπενάκης, Μυστράς,
2000, σελ. 192]
zx Μεταφραστές και θιασώτες του
Θωμά του Ακινάτη («ανδρός αξίου
και πολλώς μειζόνου» κατά τον Δ.
Κυδώνην, Γουναρίδης, 180), υπήρ-
ξαν
– Οι αδελφοί Κυδώνη (14ος αι.)
– Ο Ανδρέας Χρυσοβέργης (15ος αι.)
– Ο Μανουήλ Κελέκας († 1410) [με-
τέφρασε και Άνσελμο Κανταβρυγίας
καί Βοήθιον] (Μπενάκης, τόμος Αρ-
χιεπισκ. Δημητρίου, σελ. 634).
zx Ας σημειωθεί ότι και ο Μ. Ολό-
βωλος καί ο Μ. Πλανούδης φαίνεται
ότι έμαθαν λατινικά απ’ τους λατί-
νους μοναχούς που είχαν απομείνει
στην Κωνσταντινούπολη και μετά
την εκδίωξη των Φράγκων σταυρο-
φόρων απ’ την Πόλη [E. Fisher, Byz.
Symp. Istanbul, 2007].
zx Μια δευτερεύουσα μεταφρα-
στική παρατήρηση: Η απατηλή
ετυμολογική εξομοίωση του Vetus
Verbum (=Viterbo) με το «Παλαιός
Λόγος» ευθύνεται για την άποψη ότι
η οικογένεια των Παλαιολόγων βρή-
κε τάχα ρίζες στην πόλη Viterbo…
(Norwich, σελ. 586).
zx Και ένα ενδιαφέρον μεταφραστι-
κό επεισόδιο μεταξύ του Αλεξίου Κο-
μνηνού και ενός Φράγκου κόμητος ο
οποίος, παρ’ όλον ότι, μαζί με άλλους
κόμητες, είχε δώσει όρκον υποταγής
στον Βασιλέα, κάθησε στο θρόνο
του Βασιλέως. Τότε ο αρχηγός-τους
Γοδεφρείδος τον επιτιμά και τον
σηκώνει. Ο δε βάρβαρος, καθώς ση-
κώνεται, κοιτάζει θυμωμένος τον Βα-
σιλέα και μουρμουρίζει «Για ιδές τον
χωριάτη να κάθεται μόνος-του, ενώ
τόσοι άρχοντες στέκονται όρθιοι».
Ο Βασιλεύς δέν έχασε την κίνηση
των χειλέων του Λατίνου, «καλέσας
δε ένα των την λατινικήν διάλεκτον
μεθερμηνευόντων, ηρώτα περί των
λεχθέντων», πριν να δώσει στον κό-
μητα την ανεξίκακη συμβουλήν πώς
να πολεμήσει τώρα τους Τούρκους
(Αλεξιάς ΙΓ΄, XI, 7).
zx Είναι χαρακτηριστικός ο σταδι-
ακός εξελληνισμός αναγραφής των
ονομάτων των Βυζαντινών Βασιλέ-
ων πάνω στα βυζαντινά νομίσματα
– και αναφέρομαι στη μεικτή χρήση
λατινικών και ελληνικών γραμμάτων
μέσα στο ίδιο το όνομα του Βασιλέ-
ως, ακόμη και μετά τον Ηράκλειον
(610-641). Παραδείγματα:
– APTAVASDOS (742-743)
– Στο ΛΕΟn IV, βλέπομε ΙηSVS
XRISτVS nΙCA
– EIRInH (780-797)
– LEΩn EVSEbHS bASILEVS
RωMAIωΝ
Και μόνον απ’ τον Κωνσταντίνο
Θ΄ (1042-1055) αποκαθίσταται πλή-
ρως η ορθοτυπία [Δρέττας, 2013,
σελ. 7, 8).
zx Εξ άλλου, στο τέλος του 6ου αι.,
καθώς βεβαιώνει ο πάπας Γρηγόριος
ο Μέγας, δέν ήταν εύκολο να βρεθεί
στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα
κάποιος που να μεταφράζει ικανο-
ποιητικά απ’ τα λατινικά στα ελληνι-
κά [Mango, σελ. 27].
zx Στο Βυζάντιο, ωστόσο, η αντί-
στοιχη κατάσταση ήταν ίσως κάπως
καλύτερη: «Κατα τον έβδομο αιώνα,
δέν θα διενοείτο μεν ποτέ δικαστής
[στο Βυζάντιο] να εκδώσει απόφα-
ση στα λατινικά» (Τρωιανός, 168).
Ωστόσο, ακόμα και κατά τον 11ο
αι., ο διευθυντής του Διδασκαλείου
των Νόμων στην Κωνσταντινούπο-
λη όφειλε, ανάμεσα στα προσόντα
του, «εκατέραν γλώσσαν συν ακρι-
βεία πάσηι προΐεται (την ελληνικήν
και την όσην ρωμαϊκήν)» (Τρωιανός,
168). Στην ίδια, μάλιστα, Νεαράν 4
του Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομά-
χου (1047), στην οποία περιέχεται η
προηγούμενη διάταξη, ομολογείται
και η δυσχέρεια μετάφρασης νόμων
απ’ τα λατινικά στα ελληνικά, («πολ-
λά δε καμείν περί την ερμηνείαν της
Ιταλιώτιδος […], ολίγα δε προς την
τούτην ταλαιπωρήσαι σαφήνειαν»
(Τρωιανός, 171).
7. Τα Σλαβικά
zx Ο κύριος όγκος της φιλολογι-
κής δραστηριότητας του Κυρίλλου
και του Μεθοδίου (9ος αι.) και των
μαθητών-τους ήταν μεταφράσεις
απ’ τα ελληνικά αποσπασμάτων
Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, λει-
τουργικών βιβλίων, γνωμικών από
μοναχούς και κωδίκων από εκκλη-
σιαστικούς και κοσμικούς νόμους,
στην παλαιά σλαβονική γλώσσα
[Ševčenko, Δελφοί, 1987, σ. 110,
111]
Εξ άλλου, ο Ιωάννης Έξαρχος
Βουλγαρίας μετέφρασε τον Εξαή-
μερον του Αγίου Βασιλείου και την
Πηγήν Γνώσεως του Ιωάννου Δαμα-
σκηνού (~700).
Την ίδια περίοδο μεταφράσθηκε
στην παλαιοβουλγαρικήν το κο-
σμικό έργο του Αγαπητού (6ος αι.)
Κάτοπτρον Πριγκήπων [Σχέδη Βα-
σιλική (;)] – το πρώτο μή θρησκευ-
τικό έργο στη σλαβική λογοτεχνία
(Ševčenko, op. cit., 111).
zx Ο Ševčenko, στο ως άνω άρθρο
του, αφιερώνει δύο ολόκληρες σε-
λίδες για τους τρόπους μέσω των
οποίων οι εκ της ελληνικής μετα-
φράσεις διαμόρφωσαν, ανέπτυξαν
και καλλιέργησαν τις σλαβικές
γλώσσες.
zx Αναφέρει δε και ένα πρακτι-
κό-λαϊκό μεταφραστικό αποτέλε-
σμα που προέκυψε απ’ τη σύμμειξη
των σλαβόφωνων με ελληνόφω-
νους πληθυσμούς: γύρω στις 200
σλάβικες παροιμίες ειναι δανεισμέ-
νες (δηλ. μεταφρασμένες) απ’ ευ-
θείας απ’ τα ελληνικά!
zx Η Τζούντιθ Χέριν (σελ. 275)
σημειώνει ότι ο Φώτιος παρότρυνε
τους «αποστόλους των Σλάβων» να
μεταφράσουν στη σλαβική γλώσσα
τα ιερά βιβλία – ενώ η Δύση μόνο
κατά τον 15ο αι. συμπορεύθηκε με
το Βυζάντιο, όταν κατά την περί-
οδο της Μεταρρύθμισης, οι προ-
τεστάντες διεκδίκησαν το δικαίω-
μα να μεταφράσουν τη Βίβλο στη
γλώσσα τους!
zx Ιδού και ενα περιστατικό ανα-
γκαστικής τριγλωσσίας: όταν μια
βυζαντινή πρεσβεία προσπάθησε,
στα 817, να ρυθμίσει με τον Λου-
δοβίκο τον Ευσεβή τα προβλήματα
των Σλάβων στη Δαλματία [Λούγ-
γης, σελ. 171].
zx Είναι χαρακτηριστικό της δυ-
ναμικής της ελληνικής γλώσσας
το γεγονός ότι πολλά απ’ τα δια-
τάγματα του σέρβου κατακτητή
Δουσάν ήσαν γραμμένα ελληνικά
(14ος αι.), σε τέτοιαν έκταση ώστε
ο Βασίλιεφ να συμπεράνει ότι «η
Ελληνική φαίνεται οτι είχε επισή-
μως αναγνωρισθεί ως ισότιμη με τη
Σερβική» (σελ. 769).
zx Ένα βυζαντινό κείμενο υπό
Λογοθέτου: Γεώργιος μοναχός Κο-
ντινωνάτης, μεταφράσθηκε (έτος
~1200) στα σλαβονικά, αντιγρά-
φτηκε και εκδόθηκε στη Ρωσία στο
Ρωσσικόν Χρονικόν Πρώτον – η με-
τάφραση της μετάφρασης.
zx Τέλος, η Διήγησις (ένα είδος
οδηγού για περιηγητές) περί των
θαυμάτων που συνέβησαν κατά
την οικοδόμηση του ναού της Αγί-
ας Σοφίας, μεταφράσθηκε στα ρω-
σικά (αλλά και στα περσικά και στα
τουρκικά) (Ciggaar, 50, 148).
8. Σύροι και Εβραίοι
zx Οι Σύροι ήσαν φημισμένοι για-
τροί και μεταφραστές ελληνικών
κειμένων (Βρυώνης, 48). [Ως έμπο-
ροι κινούνταν μέχρι την Αρμενία].
zx Στο αρχείο της Γκενίζα του
Καΐρου (κρύπτη εναπόθεσης εγ-
γράφων, έτη 950-1150) βρέθη-
καν συμβόλαια και θρησκευτικά
κείμενα σ’ ενα μείγμα γλωσσών
εβραϊκής, αραμαϊκής, ελληνικής
[Cameron, 295].
zx Σωτήρια για την ανθρωπότητα
ήταν η μετάφραση αρχαιοελληνι-
κών κειμένων χημείας στα συριακά
– που θα μεταφρασθούν αργότερα
στα αραβικά (Τάσιος, Η Χημεία
κατα την Ελληνιστική Περίοδο, σελ.
9): τούτο δε, πιθανότατα, πάλι από
Σύρους Νεστοριανούς του 5ου μ.Χ.
αιώνα (στο μεγάλο δίκτυο νεστορι-
ανών μοναστηριών στις χώρες της
Ανατολής).
zx Ο Χρυσόστομος, όταν βγαίνει
απ’ την πόλη της Αντιόχειας, δι-
δάσκει στη συριακή γλώσσα… Και
είναι κάπως περίπλοκη η γλωσσι-
κή κατάσταση στη Συρία τότε. Η
περίφημη Συρο-Ρωμαϊκή Βίβλος
σώθηκε σε αραβική και συριακή με-
τάφραση, (Σβορώνος, Η Βυζ. Επ.,
σελ. 16).
9. Γότθοι, Κέλτες,
Σκανδιναβοί και Ίβηρες
zx Ο Σεληνάς (επίσκοπος των
εν Βυζαντίω Γότθων) ήταν διγενής
(πατέρας Γότθος, μητέρα κάτοικος
Φρυγίας ελληνόφωνη), έκαμε δε
το κήρυγμα στις δύο διαλέκτους με
την ίδια ευκολία [Βρυώνης, 43].
zx Κορύφωση αυτοδιερμηνείας
ήταν κι ο αυθάδης γερμανός αρ-
χηγός των Καταλάνων, ο De Flor
(εκ του Blum), ο οποίος, εκτός απ’
τα καταλανικά που μιλούσε, ήταν
και ελληνομαθέστατος (Βασίλιεφ,
751).
zx Στα 1192, ένας γερμανόφωνος
διερμηνέας στάλθηκε στη Γένοβα
να επιδώσει ενα έγγραφο. Το όνο-
μά-του διαφανές: Αλαμανόπουλος
Γεράρδος… [Ciggaar, 244]. Είναι
ενδιαφέρον ότι ανάλογες διγενείς
καταγωγές σημαίνονταν στο Βυζά-
ντιο με τα εξ ίσου εκφραστικά ονό-
ματα «Βαραγκόπουλος», «Τουρκό-
πουλος» – με τις ίδιες επιδόσεις καί
στη διερμηνεία.
zx «Μεταπεμψάμενος τοίνυν ο
βασιλεύς τους […] των λατινικών
εθών εν πείρα καθεστηκότας πολ-
λήι […] και Αδράλεστόν τινα της
κελτικής γλώττης ειδήμονα, προς
τον Βαϊμούντον απέστειλε» (Αλεξι-
άς ΙΓ΄, IX).
zx Κατά τον 10ο αι., ο Βίος των
Τεσσαράκοντα Αρμενίων Μαρτύ-
ρων της Σεβάστειας μεταφράσθηκε
στα παλαιονορβηγικά (ισλανδικά).
Υπήρχαν άλλωστε τόσοι πολλοί
Σκανδιναβοί στην Κωνσταντινού-
πολη... [Ciggaar, 125].
zx Οι Συμφωνίες του Βασιλέ-
ως Ρωμανού Λεκαπηνού και του
Κωνσταντίνου Ζ΄ με τον Άρχο-
ντα των Ιβήρων (περιβεβλημένες
τη μορφή χρυσοβούλων) περί της
Κριμαίας, εναντίον Αράβων, ήσαν
συντεταγμένες μόνον στα ελληνικά
(Franklin, 17) – παρά το δύστρο-
πον των Γεωργιανών…
zx Στον ύμνο τον οποίον ο Γερμα-
νός Otto III (γιος της Θεοφανώς)
ζήτησε να συνταχθεί για την Πα-
ναγία (~990), χρησιμοποιήθηκε η
ελληνική επιφώνηση «Θεοτόκος».
Ενώ απ’ τον 10ο αι. είχαν μετα-
φρασθεί στα λατινικά ορισμένα ελ-
ληνικά κηρύγματα επί τη Κοιμήσει
της Θεοτόκου [Ciggaar, 328]. Την
εποχή του Otto, είχε μεταφρασθεί
και ο Βίος της Αγίας Μαργαρίτας
απ’ τον ψευδο-Θεότιμον [Ciggaar,
338].
10. Απ’ τα ελληνικά στα αραβικά
Κι έτσι μπαίνομε στην ενδοξότε-
ρη εποχή των μεταφράσεων στην
αραβική γλώσσα ελληνικών κει-
μένων που προέρχονταν απο ποι-
κίλες βιβλιοθήκες της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας: «Απ’ τα μέσα περί-
που του 8ου αιώνα, μέχρι το τέλος
του 10ου αιώνα, σχεδόν όλα τα μη
λογοτεχνικά και τα μη ιστορικά κο-
23 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
σμικά ελληνικά βιβλία, τα διαθέσι-
μα σ’ όλη την Ανατολική Βυζαντινή
Αυτοκρατορία και τη Μέση Ανατο-
λή, είχαν μεταφρασθεί στα Αραβι-
κά» [Goutas, 1]. «Το κίνημα των
Ελληνο-Αραβικών μεταφράσεων
διήρκεσε πολύ περισσότερο απο
δύο αιώνες˙ δέν ήταν ένα εφήμερο
φαινόμενο» [Goutas, 2]. «Σίγουρα,
οι [ελληνόφωνοι] χριστιανοί που
μιλούσαν Συριακά έπαιξαν εναν
θεμελιώδη ρόλο στο μεταφραστικό
κίνημα – οι μεταφραστές προέρχο-
νταν κυρίως απ’ αυτήν την κατηγο-
ρία» (Goutas, 3). «Το Ελληνο-Αρα-
βικό κίνημα της Βαγδάτης [κυρίως
την εποχή των Αββασιδών] άφησε
εποχή απο κάθε άποψη στη δι-
άρκεια της ανθρώπινης Ιστορίας»
[Goutas, 8].
Ο φιλόσοφος, ιερέας, ιατρός και
μεταφραστής Σέργιος (απ’ την
Res-aina) είναι ενα απ’ τα πρώτα
παραδείγματα του «εκλεπτυσμένου
Ελληνισμού της Συρίας ο οποίος
είχε σπουδάσει στην Αλεξάνδρεια,
στη σχολή τού Αμμωνίου και μετέ-
φρασε τα πρώτα βιβλία του Οργά-
νου τού Αριστοτέλους», (Goutas,
21).
Σημειώνεται ότι «μεγάλος όγκος
των Ελληνικών επιστημονικών και
φιλοσοφικών έργων είχε μεταφρα-
σθεί στα Συριακά ως μέρος του με-
ταφραστικού κινήματος των Αββα-
σιδών κατά τον 9ο αιώνα» (Goutas,
22).
Φυσικά, αναπτύχθηκε κι η απ’
ευθείας μετάφραση απ’ τα ελληνι-
κά στα αραβικά, στην αρχή μάλιστα
θεμάτων με διοικητικό αντικείμενο,
αφού οι Ουμαγιάδες (μέχρι το 743)
είχαν κρατήσει στη θέση-τους τους
ελληνόφωνους δημοσίους υπαλλή-
λους και την ελληνική γλώσσα στη
βασιλική αυλή της Δαμασκού.
Είναι πολύ ενδιαφέρον να ση-
μειωθεί ότι στα αραβικά μεταφρά-
σθηκαν και «ελληνικά έργα που
είχαν παλαιότερα μεταφρασθεί
στα Περσικά, την εποχή των Σα-
σανιδών» (Goutas, 25). (Άλλωστε,
«ο Χοσρόης Ι είχε υποδεχθεί τους
έλληνες φιλοσόφους που έφευγαν
[απ’ το Βυζάντιο] για ν’ αποφύγουν
τον φανατισμό του Ιουστινιανού»
(Goutas, 25). Αλλά «την ίδια πο-
λιτική των εκ της Περσικής μετα-
φράσεων [ελληνικών έργων] κρά-
τησαν κι οι Αββασίδες» (Goutas,
54).
Ωστόσο, μεγάλος όγκος μετα-
φράσεων (κατ’ ευθείαν απ’ τα ελ-
ληνικά) είχε παραγγελθεί απ’ τους
Βαρμακίδες (Goutas, 60), μεταξύ
άλλων.
Για το πνεύμα της εποχής (στις
αρχές τού 9ου αιώνα, λ.χ.), είναι
σκόπιμο να αναφερθεί ότι «οι Μω-
αμεθανοί [επίστευαν] ότι ήσαν
ανώτεροι λόγω της εκτίμησης που
έτρεφαν για την αρχαιοελληνική
επιστήμη και σοφίαν, μεταφράζο-
ντας τα σχετικά βιβλία στην Αρα-
βική – ενώ οι Βυζαντινοί (εξαιτίας
του Χριστιανισμού) αδιαφορού-
σαν για την αρχαία ελληνική επι-
στήμη» (Goutas, 85). Και ναι μεν
η αίσθηση αυτή είναι εμφανώς
ανιστόρητη, ωστόσο όμως επεν-
δύει με μιαν οιονεί θρησκευτική
ιδεολόγηση το πάθος των Αράβων
για την ελληνική παράδοση. Αυτό
τό πάθος, άλλωστε, εκφραζόταν
και με το περίφημο όνειρο τού Χα-
λίφη Αλ-Μαμούν (813-833): «είδα
έναν ροδοκόκκινο καλοφτιαγμέ-
νον γαλανομάτη άνδρα, ο οποίος
μου συστήθηκε ως Αριστοτέλης»
(Wells, 177). Το όνειρο αυτό
«ώθησε τον Αλ-Μαμούν να γράψει
στον Βυζαντινό αυτοκράτορα […]
ζητώντας να στείλει ανθρώπους
να επιλέξουν βιβλία για τις αρχαί-
ες επιστήμες, από αυτά που φυ-
λάσσονταν στις βιβλιοθήκες στη
Βυζαντινή αυτοκρατορία» (Wells,
178). Η ιδέα αυτή ταιριάζει και με
τις διάφορες αποστολές του [Νε-
στοριανού] ελληνομαθούς Σύρου
Ιωαννίτιου (Χουναΐν ιμπν Ισχάκ)
«στο Βυζάντιο, για ν’ αποκτήσει
πολύτιμα ελληνικά χειρόγραφα
[για τη Βαγδάτη]» (Wells, 180),
την ίδια εποχή.
Τέλος, ιδού και μερικά ελληνο-α-
ραβικά μεταφραστικά ανάλεκτα:
zx Ο Θεόδωρος Αμπού Κουρά
(μαθητής του Ιωάννη του Δαμα-
σκηνού) έγραψε σ’ αμφότερες τις
γλώσσες (Cameron, 286).
zx [Ο δέ μεταφραστής τού Ήρω-
νος του Αλεξανδρέως λεγόταν
«Κώστα μπεν Λουκά», εμφανώς
Έλλην].
zx Όπως είναι προφανές, «είναι
ανύπαρκτη η συμβολή του Βυζα-
ντίου» (Σβορώνος, Δελφοί, 131)
στο μεταφραστικό κύμα (11ος έως
13ος αι.) του αριστοτελικού έργου
απ’ τα αραβικά – αφού η μακρό-
χρονη βυζαντινή επίδραση στην
ελληνομάθεια και την αρχαιοελλη-
νική ενημέρωση των Ιταλών είχε
αρχίσει πολύ νωρίτερα, διάρκεσε
πολύ περισσότερο και (το κυριό-
τερο) ανέστειλε τη διάδοση των
αραβογενών «παραφράσεων» του
αριστοτελικού έργου.
zx Γύρω στο 1100, ο Δούκας της
Μελιτινής (στις πηγές τού Ευ-
φράτη) παρήγγειλε μια ελληνική
μετάφραση του περσικού μύθου
Μυθολογικόν του Συντίπα του Φι-
24 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος (826-869, 815-885). Ο κύριος όγκος της φιλο-
λογικής δραστηριότητάς τους, αυτών και των μαθητών τους, ήταν μεταφράσεις
απ’ τα ελληνικά αποσπασμάτων Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, λειτουργικών
βιβλίων, γνωμικών από μοναχούς και κωδίκων από εκκλησιαστικούς και
κοσμικούς νόμους, στην παλαιά σλαβονική γλώσσα.
λοσόφου, η οποία έγινε απο μια
συριακή διασκευή που αφηγείται
τις περιπέτειες του Σινδιβάδ» (Τζ.
Χέριν, σελ. 289).
zx Καθώς οι βυζαντινοί Βασιλείς
διατηρούσαν καλές σχέσεις με το
Χαλιφάτο της Κόρδοβας, ένας έλ-
ληνας μοναχός Νικόλαος έζησε
και πέθανε στην Κόρδοβα, κατά
τον 10ο αιώνα. Είχε σταλεί απ’
τον Κωνσταντίνο VII, τον Πορφυ-
ρογέννητο, στον Abd-al-Rahmān
για να εξηγήσει και να μεταφράσει
τον Διοσκουρίδη, το χειρόγραφο
του οποίου ο Βασιλεύς είχε στεί-
λει προηγουμένως στον Χαλίφη ως
δώρον [Ciggaar, 300]. Λίγο αργό-
Theodoor de Bry
τερα, βυζαντινοί τεχνίτες θα κα-
τασκευάσουν τα ψηφιδωτά στους
τοίχους του Μιχράμπ, του φημι-
σμένου Τεμένους της Κορδούης…
11. Φράγκοι
Οι αυτοαποκαλούμενες «σταυρο-
φορίες», καθώς και άλλες ενδιά-
μεσες «καλπουζανιές» (απ’ το με-
σαιωνικό «καλπαζάνης», τουρκικού
ετύμου) των Δυτικών, έκαναν πολ-
λά τμήματα του Βυζαντινού κρά-
τους να κατέχονται απ’ τους Φρά-
γκους. Οπότε, παλαιότερα μεν, το
γεγονός αυτό λειτούργησε υπέρ της
λατινικής, ενώ αργότερα επέβαλε
τη χρήση της παλαιογαλλικής –
όπως λ.χ. στην Κύπρο. Όπου, λέει
πάλι ο Λεόντιος Μαχαιράς: «…και
απο τότες αρκέψα(ν) να μαθάνουν
φράγκικα – και ’βαρβάρισαν τα ρω-
μαίκα […] και γράφομεν φράνγκι-
κα και ρωμαίκα, ότι εις τον κόσμον
δεν ηξεύρουν ίντα συντυγχάννο-
μεν» (Μοσχονάς, 136, 137).
Οπότε ανακύπτει και ο ρόλος
των Διερμηνέων. Κι όχι μόνον ανά-
μεσα στα ελληνικά και τα φράγκι-
κα, αλλά και στα φράγκικα και τα
αραβικά, όταν άρχισαν οι δύσκο-
λες σχέσεις με τους Σαρακηνούς.
Προς αυτήν μάλιστα την κατεύθυν-
ση σώζεται το όνομα ενός εμφανώς
διγενούς διερμηνέως: «Και άνταν
το έφερεν το χαρτίν [των Σαρα-
κηνών] έμπροσθεν του ρηγός […],
έδωκέν-το του σιρ Τζόρτζε Χατίτ,
και εμεταγλώττισέν-το φράνγκικα»
(Μοσχονάς, 140).
Είναι δε χαρακτηριστικό ότι ο
Μαχαιράς, σε άλλο σημείο του
Χρονικού-του, την ονοματοδοσία
του Διερμηνέα την παίρνει απ’ τα
αραβικά («τουρζουμάν», βλ. §4 ια)
και γράφει: «και έπεμψεν τζουρ-
τζουμάνον τον σιρ Μανοήλ Δαδ
τον λουσιέρην του» (Μοσχονάς,
141).
Ωστόσο, η ελληνική γλώσσα επέ-
πρωτο «να πάρει εκδίκηση» (που
λέει ο λόγος), όταν κατά τις αρχές
του 13ου αι. ο φράγκος βασιλιάς
της Κύπρου θα συνάψει συνθήκη
με τον σελτζούκο σουλτάνο του
Ικονίου στα ελληνικά! Το ίδιο και
στο 1450, μεταξύ του φράγκου βα-
σιλιά της Κύπρου και του τούρκου
εμίρη του Καντηλάρου – πάλι στα
ελληνικά (Μοσχονάς, 143). Το Βυ-
ζάντιο εξέπνεε, ενώ η γλώσσα-του
ενέπνεε…
12. Τούρκοι
zx Ιδού μερικά μεταφραστικά δάνεια
και απολιθώματα στην τουρκική δι-
οίκηση (κατά τα μέσα του 14ου αι.)
[Βρυώνης, 415, 416, 417]:
α) Σε φόρους:
– ανγκάριας
– παρίκ
β) Σε νομίσματα με ανορθόγρα-
φους ελληνικούς χαρακτήρες
– ο μέγας Αμηράς Αμήρ Γαζή
– ο μέγας Μελήκις (πρίγκηπας)
πάσης Ρωμανίας και Ανατολής
Μαχαμάτης
zx Δογματικές συζητήσεις μεταξύ
Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου (~1400)
και Μουσουλμάνου ιεροδιδασκά-
λου, ο Βασιλεύς τις κατέγραψε
σε τόμο 300 σελίδων! Ο διάλογος
γινόταν με τη βοήθεια Διερμηνέ-
ων και κυλούσε αργά. Αμφότερες
οι πλευρές παραπονούνταν ότι οι
Μεταφραστές ψιθύριζαν και σχο-
λίαζαν μεταξύ-τους τα λεγόμενα»
(Τζ. Χέριν, σελ. 609). Συνήθης συ-
νεργασία συναδέλφων;
zx Παράδειγμα αλλογενούς διερ-
μηνέα των Ελλήνων είναι ο Τούρ-
κος Ιωάννης Αξούχος, έμπιστος
του Αλεξίου Κομνηνού, παιδιόθεν
αιχμάλωτος στη βυζαντινή αυλή,
προαχθείς μάλιστα σε Μεγάλον
Δομέστικον [Norwich, σελ. 116].
γ) Ο Παχυμέρης γράφει: «Με-
λήκ Κωνσταντίνος, των του σουλ-
τάνου άτερος, ος δε και βαπτισθείς
εκθύμως προσετετήκοι τοις Ρωμαί-
οις ήθεσεν» [Σαββίδης, σελ. 295].
13. Άλλες Εθνότητες
zx Μερικές περιγραφές του ναού
της Αγίας Σοφίας από τα «Πάτρια
Κωνσταντινουπόλεως» (10ος αι.)
μεταφράσθηκαν από Άγγλους πε-
ριηγητές τον 12ον αιώνα στα λατι-
νικά [Ciggaar, 30].
zx Σε μοναστήρια της Καστίλλης,
ενωρίτερα απ’ τον 10ον αιώνα,
υπήρχε λατινική μετάφραση τού
Βίου του Αγίου Αλεξίου. Στο δε δί-
γλωσσο μοναστήρι Santo Alessio
που ιδρύθηκε στη Ρώμη απ’ τον
Σέργιο τον Δαμασκηνό (είχε φύγει
απ’ τη Συρία το 977), η ανάγκη
για τη γνώση του βίου του Αγίου
οδήγησε και σ’ άλλες μεταφρά-
σεις (Ciggaar, 254, 339). Σε λίγα
χρόνια (~1040), ο Βίος του Αγίου
Αλεξίου θα μεταφρασθεί και στα
παλαιο-γαλλικά – σημαντικό σήμα
για τη μεταγλώττιση εκκλησιαστι-
κών κειμένων σε λαϊκές γλώσσες
[Ciggaar, 339].
zx Στα 1054, ο ισπανός μοναχός
Ιωάννης (κάτοικος Κωνσταντι-
νουπόλεως) συμμετείχε στη μετά-
φραση της παπικής Βούλας του
Αφορισμού που είχε επιδοθεί στον
Πατριάρχη Κερουλλάριο [Ciggaar,
302].
zx Όταν το 1085 ο Αλφόνσος
VI ανακατέλαβε το Tολέδο (πα-
λαιότερα: το «Ισπανικό Βυζάντιο»,
όπως το έλεγαν) άρχισαν οι λα-
τινικές μεταφράσεις ελληνικών
κειμένων που είχαν μεταφραστεί
στα αραβικά. Αυτές οι λατινικές
μεταφράσεις διαδόθηκαν στη Δύση
[Ciggaar, 318].
14. Αντί για επίλογο
Διαβάζοντας αυτή την, αποσπα-
σματική έστω, παράθεση περιστα-
τικών μετάφρασης και διερμηνεί-
ας στο Βυζάντιο, βλέπει κανείς ότι
(όπως θα περιμέναμε) η Ιστορία
της Μετάφρασης διαπλέκεται
αξεχώριστα με την πολιτική, τη
στρατιωτική και την πολιτισμική
δραστηριότητα. Επομένως, ο ειδι-
κότερος επιστημονικός ερευνητής
της Ιστορίας της Μετάφρασης
ορθώς απαιτείται να είναι ήδη και
γενικός ιστορικός – του Βυζαντί-
ου, στην περίπτωσή-μας, αλλα και
των όμορων χωρών. Ίσως λοιπόν
αυτή η προϋπόθεση (σε συνδυα-
σμό βέβαια με τη βαθιά γνώση των
γλωσσικών ζητημάτων) να εξηγεί
τον μικρό αριθμό των σχετικών
συστηματικών συνθετικών έργων
για το θέμα.
Προσημειώνεται δέ ότι ένα απ’
τα προς διερεύνηση ζητήματα θα
είναι και μια καλύτερη ερμηνεία
της πυκνότητας των περιστατι-
κών μετάφρασης και διερμηνείας
μετά τον 10ο αιώνα: αρκεί άραγε
η κομνήνεια, η παλαιολόγεια και η
ιταλική Αναγέννηση προς τούτο, ή
απαιτείται πολλή πρόσθετη έρευ-
να για το διάστημα 5ου έως 9ου
αιώνα, για να έρθουν στο φως εν-
δεχομένως μη ιστορούμενα τέτοια
περιστατικά;
25 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Ένα, πάντως, είναι βέβαιον: η
γνώση και η διάδοση της Ιστορί-
ας της Μετάφρασης και της Διερ-
μηνείας θα αποτελέσει άλλο ένα
σημαντικό κίνητρο για την καλλι-
έργεια του σπουδαίου αυτού πολι-
τισμικού έργου «επανασύνδεσης»
του ανθρώπινου γένους – έργο τών
σημερινών άξιων Μεταφραστών
και Διερμηνέων.
Ευχαριστίες οφείλονται στον Π.
Αλεβαντήν, πρώτον για την «πα-
ραγγελιά», και δεύτερον για τη βι-
βλιογραφική άρδευση. Το κείμενο
αυτό παρουσιάστηκε στις 12 Νοεμ-
βρίου 2016, στο συνέδριο «Γλωσ-
σικά επαγγέλματα και ψηφιακή
ενιαία αγορά» που συνδιοργάνωσαν
τα Γραφεία Αθηνών και Λευκωσίας
της Γενικής Διεύθυνσης Μετάφρα-
σης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής
και ο Τομέας Γλωσσολογίας του
Τμήματος Φιλολογίας της Φιλο-
σοφικής Σχολής του Εθνικού και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου
Αθηνών. zx
1. Βλ. Αλεξίου Στ., Δημώδη Βυζαντινά,
Στιγμή, Αθήνα 1997, σελ. 177.
Ο άνθρωπος που τον έλεγαν Ζμπιγκ
Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι (1928-2017): σπουδαία φυσιογνωμία της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ
Από τον Τριαντάφυλλο Καρατράντο
Μ
οιάζει οξύμω-
ρο, αλλά είναι
η πραγματικό-
τητα. Οι τρεις
πιο ξεχωριστές
φυσιογνωμίες που διαμόρφωσαν σε
καθοριστικό βαθμό την εξωτερική
πολιτική των ΗΠΑ στο τελευταίο
γύρισμα του 20ού αιώνα κατάγονταν
από την Κεντρική Ευρώπη. Ο Χένρυ
Κίσσινγκερ1 από τη Γερμανία, η Μα-
ντλίν Ολμπράιτ2 από την Τσεχία και
ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι από την
Πολωνία. Οι τρεις αυτοί άνθρωποι,
που διαμόρφωσαν μέσω της εξωτερι-
κής πολιτικής των ΗΠΑ τον τρόπο
με τον οποίο εξελίχτηκαν ο κόσμος
και οι διεθνές σχέσεις, είχαν κοινές
αντιλήψεις και κοινή διαδρομή. Φα-
νατικά αντικομμουνιστές, υποστή-
ριξαν τη δυναμική επέμβαση στη
Γιουγκοσλαβία, σταδιοδρόμησαν
στον ακαδημαϊκό χώρο και βρέθηκαν
κοντά σε τέσσερις πρόεδρους (Νί-
ξον3, Φορντ4, Κάρτερ5, Κλίντον6). Ο
Κίσσινγκερ και ο Μπρεζίνσκι ήταν
αντίπαλοι σε όλα τα μέτωπα (πανε-
πιστήμιο, πολιτική, άποψη για τη δι-
αχείριση της Ρωσίας), ενώ ο Μπρε-
ζίνσκι είχε φοιτήτρια την Ολμπράιτ,
επιβλέποντας μεταξύ άλλων και το
διδακτορικό της.
Για τους λιγότερο μυημένους στις
διεθνείς σχέσεις, μια και η σχέση
του με τη δημοσιότητα δεν ήταν
ποτέ εξαιρετική, ο Μπρεζίνσκι δεν
είχε την αναγνωρισιμότητα του
Κίσσινγκερ (αλλά δεν είχε γίνει ούτε
στόχος, όπως εκείνος), ωστόσο,
για τους γνώστες της εξέλιξης της
αμερικανικής εξωτερικής πολιτι-
κής, δεν είχε να ζηλέψει τίποτε από
τον ευρύτερα διάσημο, ειδικά στην
Ελλάδα, «γκουρού» των Ρεπουμπλι-
κανών. Γεννημένος στην Πολωνία,
ο Ζμπιγκ μεγάλωσε σε ένα αυστη-
ρό καθολικό περιβάλλον, όπου του
καλλιεργήθηκε η βαθιά πίστη στην
ηθική που τον ακολούθησε σε όλη
του τη ζωή. Όταν επικράτησε ο
κομμουνισμός στην Πολωνία, η οι-
κογένεια του Μπρεζίνσκι αναχώρη-
σε για τον Καναδά, όπου ο Ζμπιγκ
σπούδασε πολιτική επιστήμη στο
Πανεπιστήμιο McGill, ενώ συνέ-
χισε τις σπουδές του στο Πανεπι-
στήμιο του Harvard, όπου και απέ-
κτησε το διδακτορικό του δίπλωμα.
Τα πρώτα του βήματα στον ακαδη-
26 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
μαϊκό χώρο τα έκανε στο Πανεπι-
στήμιο Columbia, όπου διηύθυνε το
νεοσυσταθέν Ινστιτούτο Ρωσικών
Υποθέσεων. Στο Columbia απέκτη-
σε τη φήμη ενός ιδιαίτερα σκληρού,
αυστηρού και απαιτητικού πανεπι-
στημιακού δασκάλου και, μεταξύ
άλλων, γνώρισε τη Μαντλίν Ολ-
μπράιτ.
Σταδιακά, από τα μέσα της δεκα-
ετίας του 1960, άρχισε να λειτουργεί
ως σύμβουλος σε επί μέρους θέματα,
κυρίως της Ανατολικής Ευρώπης,
των κυβερνήσεων, ενώ το 1973 έγινε
ο πρώτος διευθυντής της περίφημης
Trilateral Commission. Τότε γνώρι-
σε τον Τζίμμυ Κάρτερ και δέθηκαν
πάρα πολύ, με αποτέλεσμα να ανα-
λάβει σύμβουλός του επί θεμάτων
εξωτερικής πολιτικής, όταν ο Κάρ-
τερ ανακοίνωσε την υποψηφιότητα
του για την αμερικανική προεδρία
και ήταν η προφανής επιλογή για
σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας όταν
οι Δημοκρατικοί κέρδισαν τις εκλο-
γές.
Ως σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας,
ο Μπρεζίνσκι χειρίστηκε δύο πολύ
σημαντικές κρίσεις: την επέμβαση
των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν και
την «κρίση των ομήρων» στο Ιράν.
Γενικότερα, η θητεία του σε αυτό το
κρίσιμο πόστο επηρεάστηκε σε ση-
μαντικό βαθμό από την αρνητική του
στάση έναντι των Σοβιετικών, που
κάποιοι την είχαν αποκαλέσει ακό-
μη και «Ρωσοφοβία». Με δική του
πρωτοβουλία επενδύθηκαν τεράστια
χρηματικά ποσά από τις ΗΠΑ ώστε
να δημιουργηθεί και να εξοπλιστεί η
ομάδα των ισλαμιστών μαχητών που
μάχονταν κατά των Σοβιετικών στο
Αφγανιστάν, ενώ καθυστέρησε και
ΒΙΒΛΊΑ ΤΟΥ ΖΜΠΊΓΚΝΙΟΥ
ΜΠΡΕΖΊΝΣΚΙ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΆ
Η Μεγάλη Σκακιέρα, μετάφραση: Ελένη Αστερίου, Εκδόσεις Α.Α.
Λιβάνη, 1998, σελ. 370
Η Επιλογή, μετάφραση: Δάφνη Βούβαλη, Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη,
2005, σελ. 374.
Η δεύτερη ευκαιρία, μετάφραση: Δάφνη Βούβαλη, Εκδόσεις Α.Α.
Λιβάνη, 2008, σελ. 246.
Η Γεωστρατηγική Τριάδα, μετάφραση: Χρυσούλα Μεντζαλίρα, εκ-
δόσεις Ευρασία, 2006, σελ. 185.
την εφαρμογή της συνθήκης SALT
II (Strategic Arms Limitation Talks).
Το ίδιο επικριτικός ήταν και για την
περίφημη «τριγωνική» διπλωματία
του Κίσσινγκερ, την οποία ήθελε να
ακολουθήσει και ο υπουργός Εξωτε-
ρικών του Κάρτερ, Σάυρους Βανς7,
την οποία όμως ο Ζμπιγκ χαρακτή-
ριζε «ακροβατικά» και, αντ’ αυτής,
υποστήριζε τη «στρατηγική υποβάθ-
μιση» της Ρωσίας και την ενίσχυση
των διπλωματικών δεσμών με την
Κίνα. Η συγκατοίκηση του με τον
Βανς ήταν από την αρχή δύσκολη,
πήρε όμως ανεξέλεγκτες διαστάσεις
την περίοδο της «κρίσης των ομή-
ρων» στο Ιράν. Ο Μπρεζίνσκι, σε
αντίθεση με τον υπουργό Βανς, ήταν
υποστηρικτής μιας δυναμικής επέμ-
βασης που θα οδηγούσε στην απε-
λευθέρωση των ομήρων και πίεσε
προς αυτή την κατεύθυνση τον Πρό-
εδρο Κάρτερ, πετυχαίνοντας τελικά,
να υιοθετηθεί η δική του γραμμή,
εξωθώντας έτσι σε παραίτηση τον
Βανς και δείχνοντας, με τον πιο εμ-
φατικό τρόπο, ποιος είναι ο κυρίαρ-
χος στον έλεγχο της εξωτερικής πο-
λιτικής της διακυβέρνησης Κάρτερ.
Ο ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ
ΜΠΡΕΖΊΝΣΚΙ
Ως ακαδημαϊκός και συγγραφέας, ο
Μπρεζίνσκι έχει γράψει και επιμε-
ληθεί 27 βιβλία και αμέτρητα άρθρα
γνώμης. Τα περισσότερα βιβλία του
είναι αφιερωμένα στον τρόπο με τον
οποίο ο ίδιος έβλεπε τον κόσμο και
τη θέση των ΗΠΑ σ’ αυτόν. Στο βι-
βλίο Power and Principle, που κυκλο-
φόρησε το 1983 και αποτέλεσε κατά
κάποιον τρόπο τα απομνημονεύμα-
τα της θητείας του ως συμβούλου
Εθνικής Ασφάλειας, προσπάθησε
να εξηγήσει ότι οι επιλογές του δεν
ήταν απλώς αποτέλεσμα της αντι-
πάθειάς του για τους Σοβιετικούς,
αλλά μια προσπάθεια «να ενισχυθεί
η ιδεολογική επιρροή της Αμερικής
στον κόσμο, ώστε να ξαναγίνει ο
φάρος της ανθρώπινης ελπίδας και
ο μοχλός του μέλλοντος». Στο βι-
βλίο του Η δεύτερη ευκαιρία κάνει
μία συγκροτημένη και αιχμηρή κρι-
τική στις διακυβερνήσεις της δεκα-
ετίας του 1990 και των αρχών του
20ού αιώνα (Τζορτζ Μπους8, Μπιλ
Κλίντον και Τζορτζ Μπους ο νεότε-
ρος9) και στην αποτυχία τους να εκ-
μεταλλευτούν την πτώση της ΕΣΣΔ
για να κάνουν την Αμερική κυρίαρχη
στις διεθνείς υποθέσεις. Ειδικότερα,
τη θητεία του Τζορτζ Μπους του νε-
ότερου τη χαρακτηρίζει καταστρο-
φική για την εικόνα και την επιρροή
των ΗΠΑ στην παγκόσμια σκηνή.
Στη Μεγάλη Σκακιέρα είχε ξεδιπλώ-
σει το όραμά του για τον τρόπο με
τον οποίο θα έπρεπε οι ΗΠΑ να εκ-
μεταλλευτούν τη στρατηγική ευκαι-
ρία και να παραμείνουν η μοναδική
υπερδύναμη στις διεθνείς υποθέσεις,
επενδύοντας στην περιοχή της Ευ-
ρασίας, αναπτύσσοντας ουσιαστικά
ένα γεωπολιτικό - γεωστρατηγικό
επιχείρημα.
Στο ίδιο ζήτημα επανέρχεται και
με την Επιλογή, όπου ουσιαστικά
τοποθετεί το δίλημμα για τις ΗΠΑ,
ανάμεσα στην κυριαρχία ή στην
ηγεσία. Ο Μπρεζίνσκι θεωρεί πως
οι ΗΠΑ δεν πρέπει να βλέπουν τον
κόσμο αυστηρά μέσα από το πλαί-
σιο της δικής τους εθνικής ασφά-
λειας και επικρίνει τη διαμόρφωση
μιας ατζέντας που στηρίζει την προ-
ώθηση της εθνικής ασφάλειας μέσω
της εξωτερικής πολιτικής. Αντίθετα,
προτείνει μια παγκόσμια στρατηγι-
κή κυριαρχίας, ώστε οι ΗΠΑ να
ασχοληθούν συνολικά με τις πα-
γκόσμιες προκλήσεις, καθιστώντας
ξεκάθαρο τον κυρίαρχο ρόλο τους
και αποβάλλοντας την «εμμονή»,
όπως τη χαρακτηρίζει, με την τρο-
μοκρατία. Στη Γεωστρατηγική Τριά-
δα επιστρέφει ξανά στο επιχείρημα
της κρισιμότητας της Ασίας για την
εξέλιξη του ρόλου των ΗΠΑ στον
κόσμο, εστιάζοντας αυτή τη φορά
στο τρίγωνο ΗΠΑ - Ρωσία - Κίνα
και στον τρόπο με τον οποίο θα εξε-
λιχθούν οι ευρασιατικές τριγωνικές
σχέσεις. Στο τελευταίο του βιβλίο,
που κυκλοφόρησε το 2012 με τίτλο
Strategic Vision: America and the Cri-
sis of Global Power, υποστήριξε πως
για να εξακολουθήσει η Αμερική
να παραμένει ισχυρή στις διεθνείς
υποθέσεις, κάτι που είναι προαπαι-
τούμενο για την παγκόσμια στα-
θερότητα, χρειάζεται να ενισχύσει
τη δυνατότητά της να εξασφαλίζει
κοινωνική συνοχή και δημοκρατική
σταθερότητα στο εσωτερικό της,
μία θέση κοντά στις προτεραιότη-
τες του τότε προέδρου Μπαράκ
Ομπάμα.
Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΆ ΤΟΥ
ΖΜΠΙΓΚ
Ο Μπρεζίνσκι ήταν σπουδαία φυσι-
ογνωμία για την εξωτερική πολιτική
των ΗΠΑ, για την ακαδημαϊκή κοι-
νότητα, αλλά και για τις διεθνείς σχέ-
σεις γενικότερα. Ρεαλιστής, με κύριο
μοντέλο ανάλυσης τη γεωστρατηγι-
κή, άφησε εμφατικά το αποτύπωμά
του τόσο στην πολιτική, όσο και στη
διανόηση. Ενεργός μέχρι και την
τελευταία του στιγμή, δεν δίστασε
ποτέ να διατυπώνει τη σκέψη του
και να ασκεί σφοδρή κριτική σε όλες
τις διακυβερνήσεις, Δημοκρατικών
και Ρεπουμπλικανών. Θεωρούνταν
ένα από τα «γεράκια» της εξωτερι-
κής πολιτικής, άνθρωπος που υπο-
στήριζε τη στρατιωτική ισχύ ως μέσο
διαχείρισης κρίσεων και επιβολής
της κυριαρχίας των ΗΠΑ. Ωστόσο,
από το 1991, είχε αρχίσει να ασκεί
κριτική στις στρατιωτικές επεμβά-
σεις, όπως ο Πόλεμος του Κόλπου.
Είναι χαρακτηριστικό πως το 2003
ήταν από τους λίγους καθηγητές στις
ΗΠΑ που πήραν ξεκάθαρη θέση
κατά της επέμβασης στο Ιράκ, με
αποτέλεσμα τα ΜΜΕ να τον απο-
καλούν «περιστέρι». Το 2008 στή-
ριξε δημόσια την υποψηφιότητα του
Μπαράκ Ομπάμα για την προεδρία
των ΗΠΑ.
Οι περισσότεροι προσεγγίζουν
τον Μπρεζίνσκι και την πορεία
του, τόσο στα κυβερνητικά αξιώμα-
τα, όσο και στον πανεπιστημιακό
χώρο, μέσα από δύο σταθερές: α)
τη σκληρή του στάση έναντι της
Ρωσίας και β) τον ανταγωνισμό του
με τον Χένρυ Κίσσινγκερ. Δεν τα
αρνήθηκε ποτέ και τα δύο, ενώ, σε
αρκετές περιπτώσεις, τροφοδότη-
σε με τη στάση του αυτές τις ανα-
λύσεις. Είναι χαρακτηριστικό πως,
όταν επισκέφτηκε ως σύμβουλος
Εθνικής Ασφάλειας το Σινικό Τεί-
χος, ρώτησε μέχρι ποίο σημείο είχε
Σεπτέμβριος 1978, Καμπ Νταίηβιντ. Στην εξοχική κατοικία των αμερικανών προέδρων, λίγο πριν υπογραφεί η συμφωνία
για ειρήνευση ανάμεσα σε Ισραήλ και Αίγυπτο, ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι (δεξιά), σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας εκείνη
την εποχή, παίζει σκάκι με τον πρωθυπουργό του Ισραήλ, Μεναχέμ Μπέγκιν.
φτάσει ο Κίσσινγκερ στη δική του
επίσκεψη. Κι όταν του απάντησαν:
«στην κορυφή», ο Μπρεζίνσκι είπε:
«ωραία, θα πάμε ακόμα ψηλότερα».
Ωστόσο, είναι περιοριστικό να θε-
ωρήσουμε πως αυτή η χαρισματική
προσωπικότητα άγγιξε την κορυφή
του «Ολύμπου», απλά και μόνο στο
πλαίσιο του ανταγωνισμού μεταξύ
αρίστων. Ο Μπρεζίνσκι, μαζί με
τον Κίσσινγκερ, είναι οι τελευταί-
οι, όχι μόνο της εποχής τους, αλλά
και τους είδους τους, άνθρωποι που
προέρχονται από τον πανεπιστη-
μιακό χώρο και, όχι απλώς επηρέ-
ασαν την εξέλιξη της εξωτερικής
πολιτικής της χώρας τους, αλλά την
άσκησαν και την καθόρισαν σε τέ-
τοιο βαθμό ώστε να είναι πρόσωπα
αναφοράς περισσότερο ακόμη και
από τους προέδρους που υπηρέτη-
σαν.
Ο Ζμπιγκ ήταν σκληρός και συ-
γκεντρωτικός. Όσο ήταν στον Λευ-
κό Οίκο, είχε τον έλεγχο ακόμη και
των αναφορών των μυστικών υπηρε-
σιών, τις οποίες παρουσίαζε ο ίδιος
στον πρόεδρο. Στο Πανεπιστήμιο
Columbia θυμούνται ακόμη τις ελά-
χιστες φορές που βαθμολογούσε με
άριστα, γι’ αυτό και ξεχώρισε την
Μαντλίν Ολμπράιτ. Τα τελευταία
χρόνια είχε εστιάσει τις δημόσιες
παρεμβάσεις του στην αναγκαιότη-
τα αντιμετώπισης της Ρωσίας και
του προέδρου Πούτιν. Επίσης, ήταν
αρκετά επικριτικός έναντι της υπο-
ψηφιότητας του Ντοναλντ Τραμπ
για την προεδρία των ΗΠΑ. Στις 20
Φεβρουαρίου 2017, μαζί με τον Ροπ
Γουάσσερμαν, δημοσίευσαν στους
New York Times ένα άρθρο γνώμης
με τίτλο “Why the World Needs a
Trump Doctrine”, στο οποίο στη-
λίτευαν τις παλινωδίες των συνερ-
γατών του προέδρου Tραμπ και την
αναγκαιότητα για ένα δόγμα με ξε-
κάθαρες πολιτικές προτεραιότητες
και στρατηγική10. Η τελευταία του
σκέψη αποτυπώθηκε λίγες ημέρες
πριν πεθάνει στην τελευταία του
ανάρτηση στο tweeter, με την οποία
έστειλε ένα ξεκάθαρο μήνυμα προς
τον πρόεδρο Tραμπ, ενώ παράλλη-
λα συγκέντρωσε σε 140 χαρακτήρες
την παρακαταθήκη του για το ρόλο
και τη θέση των ΗΠΑ στον κόσμο:
Η εκλεπτυσμένη ηγεσία των
ΗΠΑ είναι το sine qua non για
μία σταθερή παγκόσμια τάξη.
Ωστόσο, μας λείπει το πρώτο,
ενώ το τελευταίο όλο και χειρο-
τερεύει.
Αυτός ήταν ο Ζμπιγκ. Κοφτός, ξεκά-
θαρος, αιχμηρός και κριτικός με τη
χαρακτηριστική πολωνική προφορά
του. Σίγουρα θα λείψει από τον δη-
μόσιο διάλογο στις ΗΠΑ.
ΥΓ. Το πρώτο βιβλίο που πήρα
όταν πέρασα στο πανεπιστήμιο για
να αρχίσω να διαβάζω διεθνείς σχέ-
σεις ήταν Η Μεγάλη Σκακιέρα. Αν
και ανήκω στο μεταίχμιο της φιλε-
λεύθερης και της κονστρουκτιβι-
27 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Jimmy Carter Library
στικής σχολής σκέψης των διεθνών
σχέσεων, αναγνωρίζω τη σημαντική
συμβολή του ρεαλιστή Ζμπιγκ και
στις διεθνείς σχέσεις. zx
1. Henry Kissinger: ακαδημαϊκός, δι-
πλωμάτης, συγγραφέας και ίσως η πιο
αναγνωρίσιμη διαχρονικά φυσιογνωμία
της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ.
Την περίοδο 1969-77 διατέλεσε σύμ-
βουλος Εθνικής Ασφάλειας και υπουρ-
γός Εξωτερικών δύο προέδρων.
2. Madeleine Albright: αμερικανίδα πο-
λιτικός και διπλωμάτης. Η πρώτη γυναί-
κα υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, το
1997, κατά τη δεύτερη θητεία του Προ-
έδρου Κλίντον.
3. Richard Nixon: πρόεδρος των ΗΠΑ
(1969-74).
4. Gerald Ford: πρόεδρος των ΗΠΑ
(1974-77).
5. James Erl Carter: πρόεδρος των ΗΠΑ
(1977-81).
6. William Jefferson Clinton: πρόεδρος
των ΗΠΑ (1993-2001).
7. Cyrus Vance (1917- 2002): αμερικα-
νός δικηγόρος και πολιτικός. Διατέλεσε
υπουργός Εξωτερικών και υφυπουργός
Άμυνας.
8. George Bush: πρόεδρος ΗΠΑ (1989-
93).
9. George W. Bush: πρόεδρος ΗΠΑ
(2001-09).
10. Zbigniew Brzezinski-Paul Wasser-
man, “Why the World Needs a Trump
Doctrine?”, New York Times, 20 Φε-
βρουαρίου 2017.
«Ταξιδεύω σε ένα κελί φυλακών»
Γράμμα από τη φυλακή του Ερντογάν ενός διάσημου τούρκου συγγραφέα*
Από τον Ahmet Altan

English PEN
«Ελευθερία για τον Μεχμέτ Αλτάν». Από κινητοποίηση της English PEN στο Λονδίνο, τον περασμένο Μάιο, για την απελευθέρωση του δημοφιλούς τούρκου συγγρα-
φέα, που όπως πολλοί ομότεχνοί του κρατείται στις φυλακές.

E
να κινούμενο αντικείμενο
δεν είναι ούτε όπου είναι
ούτε όπου δεν είναι, υπο-
δηλώνει ο Ζήνων στο
διάσημο παράδοξό του.
Από τα νεανικά χρόνια μου πί-
στευα ότι αυτό το παράδοξο είναι
καλύτερα προσαρμοσμένο στη λο-
γοτεχνία ή, πιο σωστά, στους συγ-
γραφείς, παρά ανήκει στη φυσική.
Γράφω αυτά τα λόγια από ένα κελί
φυλακής.
Προσθέστε τη φράση «γράφω
αυτά τα λόγια από ένα κελί φυλα-
κής» σε οποιαδήποτε αφήγηση και
θα έχετε προσθέσει μια έντονη ζω-
τικότητα, μια τρομαγμένη φωνή που
βγαίνει από έναν σκοτεινό και μυ-
στήριο κόσμο, τη γενναία στάση της
ισχύος ενός αδύναμου, την καλυμμέ-
νη ικεσία για οίκτο.
Είναι μια επικίνδυνη πρόταση
που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για
να εκμεταλλευτεί τα αισθήματα των
ανθρώπων. Και οι συγγραφείς δεν
αποφεύγουν πάντοτε να χρησιμο-
ποιούν φράσεις με τρόπο που να
εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους,
όταν ενδιαφέρονται να αποδείξουν
ότι μπορούν να αγγίξουν τα ανθρώ-
πινα συναισθήματα. Μάλιστα, η κα-
τανόηση ότι αυτή είναι η πρόθεσή
τους μπορεί να είναι αρκετή για τον
αναγνώστη να νιώσει οίκτο για το
συγγραφέα που χρησιμοποιεί αυτή
τη φράση.
Μια στιγμή. Πριν αρχίσετε να
παίζετε τα τύμπανα της διεκδίκησης
οίκτου για μένα ακούστε τι έχω να
σας πω.
Ναι, είμαι κρατούμενος σε φυλακή
υψίστης ασφαλείας, στο κέντρο μιας
άγριας πραγματικότητας.
Ναι, μένω σε κελί η πόρτα του
οποίου ανοίγει και κλείνει με ένα
κουδούνισμα και με τον ήχο της βα-
ριάς αμπάρας.
Ναι, μου δίνουν την τροφή μου
μέσα από μια τρύπα στη μέση της
πόρτας.
Ναι, ακόμη και η κορυφή της μι-
κρής πλακόστρωτης αυλής, όπου
βγαίνω πάνω και κάτω, καλύπτεται
από χαλύβδινα πλέγματα.
Ναι, δεν επιτρέπεται να βλέπω
κανέναν οικείο μου εκτός από τους
δικηγόρους μου και τα παιδιά μου.
Ναι, μου απαγορεύεται να στείλω
ακόμη και μια επιστολή δύο γραμ-
μών στους αγαπημένους μου.
Ναι, κάθε φορά που πρέπει να
πάω στο νοσοκομείο βγάζουν τις
χειροπέδες από ένα σίδερο και τις
βάζουν στους καρπούς μου.
Ναι, κάθε φορά που με βγάζουν
από το κελί μου, οι εντολές που μου
δίνουν, τύπου «σηκώστε τα χέρια
σας, αφαιρέστε τα παπούτσια σας»
με χτυπούν στο πρόσωπο.
Όλα αυτά είναι αλήθεια, αλλά
αυτό δεν είναι όλη η αλήθεια.
Το καλοκαίρι τα πρωινά, όταν οι
πρώτες αχτίδες του ήλιου έρχονται
μέσα από τα γυμνά κάγκελα των
παραθύρων και μαχαιρώνουν το
μαξιλάρι μου σαν λαμπερά δόρατα,
ακούω τα παιχνιδιάρικα τραγούδια
των ππουλιών που περνούν απ’ έξω
και κάθονται στα πρεβάζια της αυ-
λής και τους παράξενους ήχους που
κάνουν οι φυλακισμένοι σε άλλες
αυλές καθώς συνθλίβουν άδεια κου-
τάκια νερού με τα πόδια τους.
Ζω με την αίσθηση ότι εξακολου-
θώ να μένω σε εκείνο το υπόστεγο
με τον κήπο όπου πέρασα την παι-
δική μου ηλικία ή, για οποιονδήπο-
τε λόγο, και όντως δεν γνωρίζω το
λόγο γι’ αυτό, σε ένα από εκείνα τα
ξενοδοχεία που συναντάς στα γοη-
τευτικά γαλλικά δρομάκια της ταινί-
ας Η τροτέζα.
Όταν ξυπνάω με τη φθινοπωρι-
νή βροχή να χτυπά τα κάγκελα του
παραθύρου, φερμένη από τη μανία
του βοριά, αρχίζω τη μέρα μου στις
όχθες του ποταμού Δούναβη, σε ένα
ξενοδοχείο με δαυλούς φωτιάς στην
πρόσοψη που τους ανάβουν κάθε
βράδυ. Όταν ξυπνάω με τον ψίθυρο

28 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

του χιονιού που συσσωρεύεται μέσα
απ’ τα κάγκελα του παραθύρου το
χειμώνα, αρχίζω τη μέρα μου σε
εκείνο το καταφύγιο με το μπροστι-
νό παράθυρο όπου κατέφυγε ο δρ.
Ζιβάγκο.
Μέχρι τώρα, ποτέ δεν με ξύπνη-
σαν στη φυλακή – ούτε μία φορά.
Τη νύχτα, οι περιπέτειές μου εί-
ναι γεμάτες με ακόμη περισσότερη
δράση. Διασχίζω τα νησιά της Τα-
ϊλάνδης, επισκέπτομαι τα ξενοδο-
χεία του Λονδίνου, περπατώ τους
δρόμους του Άμστερνταμ, τους μυ-
στικούς λαβυρίνθους του Παρισιού,
απολαμβάνω τα παραθαλάσσια
εστιατόρια της Κωνσταντινούπο-
λης, τα μικρά πάρκα που κρύβονται
ανάμεσα στους δρόμους της Νέας
Υόρκης, τα φιορδ της Νορβηγίας,
την Αλάσκα με τους χιονισμένους
δρόμους.
Μπορείτε να μπείτε μέσα μου
κατά μήκος των ποταμίσιων δι-
κτύων του Αμαζονίου, στις όχθες
των θαλασσών του Μεξικού, στις
σαβάνες της Αφρικής. Μιλάω όλη
μέρα με ανθρώπους που δεν τους
βλέπει και δεν τους ακούει κανείς,
ανθρώπους που δεν υπάρχουν και
δεν θα υπάρχουν ώς την ημέρα που
θα τους αναφέρω. Τους ακούω κα-
θώς συζητούν μεταξύ τους. Ζω τις
αγάπες, τις περιπέτειές τους, τις
ελπίδες τους, τις ανησυχίες και τις
χαρές τους. Χαίρομαι μερικές φο-
ρές όταν μπαίνω στην αυλή, επειδή
ακούω τις μάλλον διασκεδαστικές
συνομιλίες τους. Καθώς δεν θέλω
να τους βάλω σε χαρτί στη φυλακή,
όλα αυτά τα γράφω στα κρησφύγε-
τα του μυαλού μου με το σκοτεινό
μελάνι της μνήμης μου.
Ξέρω ότι όσο οι άνθρωποι αυτοί
μένουν στο μυαλό μου είμαι κάπως
σαν σχιζοφρενής. Γνωρίζω επίσης
ότι, όταν αυτοί οι άνθρωποι βρί-
σκουν τους εαυτούς τους σε προτά-
σεις στις σελίδες ενός βιβλίου, είμαι
συγγραφέας. Έχω την ευχαρίστη-
ση να κινούμαι ανάμεσα στη σχιζο-
φρένεια και τη συγγραφή. Ανεβαίνω
σαν καπνός και αφήνω τη φυλακή
με εκείνους τους ανθρώπους που
υπάρχουν στο μυαλό μου. Μπορεί
να έχουν τη δύναμη να με φυλακί-
σουν, αλλά κανείς δεν έχει τη δύνα-
μη να με κρατήσει στη φυλακή.
Είμαι συγγραφέας.
Δεν είμαι ούτε όπου είμαι ούτε
όπου δεν είμαι.
Όπου κι αν με κλειδώνεις, εγώ θα
γυρνώ τον κόσμο με τα φτερά του
μυαλού μου, που δεν περιορίζεται.
Επιπλέον, έχω φίλους σε όλο τον
κόσμο που με βοηθούν να ταξιδεύω,
φίλους τους πιο πολλούς απ’ τους
οποίους δεν γνώρισα ποτέ.
Κάθε μάτι που διαβάζει αυτό που
έγραψα, κάθε φωνή που επαναλαμ-
βάνει το όνομά μου, κρατά το χέρι
μου σαν μικρό σύννεφο και πετά
πάνω μου πάνω από πεδιάδες, από
πηγές, από δάση, από θάλασσες,
από πόλεις και τους δρόμους τους.
Με φιλοξενούν ήσυχα στα σπίτια
τους, στα σαλόνια τους, στα δωμά-
τιά τους.
Ταξιδεύω σε ολόκληρο τον κόσμο
σε ένα κελί φυλακών.
Όπως ίσως υποθέτετε, έχω μια
θεϊκή αλαζονεία – αυτή που δεν
αναγνωρίζεται συχνά αλλά είναι μο-
ναδική για τους συγγραφείς και έχει
παραδοθεί από τη μια γενιά στην
άλλη, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Έχω
μια αυτοπεποίθηση που μεγαλώνει
σαν μαργαριτάρι μέσα στα σκληρά
κελύφη της λογοτεχνίας. Έχω μια
ασυλία που προστατεύεται από την
29 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
ατσάλινη πανοπλία των βιβλίων
μου.
Γράφω αυτό, σε ένα κελί φυλα-
κών.
Αλλά δεν είμαι στη φυλακή.
Είμαι συγγραφέας.
Δεν είμαι ούτε όπου είμαι ούτε
όπου δεν είμαι.
Μπορείτε να με φυλάξετε, αλλά
δεν μπορείτε να με κρατήσετε στη
φυλακή.
Επειδή, όπως όλοι οι συγγρα-
φείς, είμαι μάγος. Και μαγικά, μπο-
ρώ να διαπεράσω με ευκολία τους
τοίχους. zx
*Το κείμενο του Αχμέτ Αλτάν, ο οποί-
ος φυλακίστηκε για τις ιδέες και την
πολιτική δράση του από το καθεστώς
Ερντογάν, στις κατευθυνόμενες διώξεις
κατά δημοσιογράφων και συγγραφέων
μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα
του περσινού Ιουλίου, γράφτηκε από
τη φυλακή και διοχετεύτηκε στη δη-
μοσιότητα από τη βρετανική PEN. Τη
συμπαράστασή τους στον φυλακισμέ-
νο συγγραφέα έχουν εκφράσει πολλοί
ομότεχνοί του σε ολόκληρο τον δυτικό
κόσμο.
Δεν ευθύνεται το ευρώ για την ελληνική χρεοκοπία
Η δραχμή, τα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και ο ρόλος της «κομματοκρατίας»
Από τον Θάνο Σκούρα
Η
επιστροφή στην
δραχμή σήμερα θα
ήταν καταστροφι-
κή και δεν μπορεί
να υποστηριχθεί με
σοβαρά επιχειρήματα.1 Όμως, εί-
ναι αρκετά διαδεδομένη η άποψη
ότι η αρχική εγκατάλειψή της και
η είσοδος της χώρας μας στην Ευ-
ρωζώνη ήταν λάθος.2 Η επιχειρη-
ματολογία υπέρ αυτής της άποψης
δεν έχει ωστόσο εκτεθεί επαρκώς
στην κριτική και στον δημόσιο δι-
άλογο. Αξίζει επομένως να διερευ-
νηθεί κατά πόσον ευσταθούν τα
επιχειρήματα που παρουσιάζονται
σε υποστήριξη αυτής της άποψης.
Γιατί χρεοκοπεί μια χώρα;
Ένα αβάσιμο αλλά αρκετά σύνηθες
επιχείρημα είναι ότι η ένταξη στην
ΟΝΕ στέρησε από την Ελλάδα τη
δυνατότητα να έχει ανεξάρτητη
νομισματική πολιτική και να τυπώ-
νει το δικό της χρήμα, με το οποίο
θα μπορούσε να αποφύγει την χρε-
οκοπία.3 Επομένως, στερώντας τη
χώρα από εγχώριο χρήμα, το ευρώ
ευθύνεται για τη χρεοκοπία και την
ελληνική κρίση.
Όμως, η δυνατότητα μιάς χώρας
να τυπώνει χρήμα δεν της εξασφα-
λίζει ότι δεν θα χρεοκοπήσει και
η αδυναμία να τυπώνει χρήμα δεν
αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση
για χρεοκοπία.Αυτό είναι προφα-
νές όταν αναλογισθεί κανείς ότι
δεν είναι η πρώτη φορά που η Ελ-
λάδα χρεοκοπεί και δεν ήταν λόγω
αυτής της αδυναμίας που χρεοκό-
πησε επανειλημμένα στο παρελ-
θόν.4 Αλλά και στην πρόσφατη
κρίση, η Ισλανδία, που χρεοκόπη-
σε λίγο πριν από την Ελλάδα, δεν
έπασχε από τέτοια αδυναμία. Ούτε
η συντριπτική πλειονότητα των δε-
κάδων χωρών που έχουν καταφύγει
για βοήθεια στο Διεθνές Νομισμα-
τικό Ταμείο (ΔΝΤ) πάνω από μισό
αιώνα τώρα, ώστε να αποφύγουν
την άτακτη χρεοκοπία, αντιμετώ-
πιζαν τέτοιο πρόβλημα.
Το πρόβλημα όλων των χωρών
που φθάνουν στην χρεοκοπία εί-
ναι η αδυναμία δανεισμού σε ξένο
χρήμα. Δεν είναι ότι δεν μπορούν
να τυπώσουν δικό τους χρήμα αλλά
ότι δεν μπορούν να τυπώσουν το
ξένο χρήμα που χρειάζονται. Γιατί
30 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
το χρειάζονται; Διότι το ισοζύγιο
εξωτερικών συναλλαγών τους είναι
ελλειμματικό και, κατά κανόνα, με
συστηματική τάση και με ελάχι-
στες προοπτικές αντιστροφής των
ελλειμμάτων στον ορατό ορίζοντα.
Σε τέτοιες συνθήκες, ο δανεισμός
σε ξένο χρήμα καθίσταται εξαιρετι-
κά ακριβός και συνήθως παντελώς
αδύνατος.
Η Ελλάδα, δεν θα πρέπει να ξε-
χνάμε, είχε διαρκώς ελλειμματικά
ισοζύγια εξωτερικών πληρωμών, που
έφθασαν μέχρι το 15% του ΑΕΠ.
Αυτά τα ελλείμματα απαιτούν δα-
νεισμό σε νόμισμα αποδεκτό από
τους ξένους προμηθευτές. Αν δη-
λαδή η Ελλάδα δεν ήταν μέλος της
Ευρωζώνης αλλά είχε τη δραχμή, θα
έπρεπε να δανειστεί σε ξένο νόμισμα
αποδεκτό στις διεθνείς συναλλαγές.
Τέτοιος δανεισμός στο ύψος του
15% του ΑΕΠ θα ήταν τελείως αδύ-
νατος και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι
η δραχμή θα είχε υποτιμηθεί πολύ
νωρίτερα, ώστε να συγκρατηθούν τα
ελλείμματα.
Η δυνατότητα να τυπώνει χρήμα
θα βοηθούσε μια χώρα να αποφύ-
γει τη χρεοκοπία εάν δανειζόταν
και είχε το χρέος της στο δικό της
νόμισμα. Αυτό είναι όμως αδύνα-
τον στην περίπτωση της Ελλάδας.
Ο λόγος είναι ότι η Ελλάδα έχει μο-
νίμως ελλειμματικό ισοζύγιο εξωτε-
ρικών πληρωμών και, με καθεστώς
δραχμής, κάθε έλλειμμα στο ισοζύ-
γιο εξωτερικών πληρωμών απαιτεί
δανεισμό σε ξένο νόμισμα. Ένα
διαρκές έλλειμμα, που φθάνει μάλι-
στα το 15% του ΑΕΠ, σημαίνει τε-
ράστιο δανεισμό σε ξένο νόμισμα.
Τέτοιος δανεισμός προϋποθέτει
ακλόνητη εμπιστοσύνη των δανει-
στών στις προοπτικές της χώρας
στην οποία δανείζουν. Οι προο-
πτικές, που γενικώς απαιτούνται,
δημιουργούνται από επενδύσεις οι
οποίες αυξάνουν με ταχείς ρυθμούς
το παραγωγικό δυναμικό, έτσι ώστε
να εξασφαλίζεται η δυνατότητα
μελλοντικής αποπληρωμής. Στην
περίπτωση της Ελλάδας, υπήρχαν
οι απαραίτητες προοπτικές; Όταν
ο δανεισμός είναι για κρατική κα-
τανάλωση αντί για παραγωγικές
επενδύσεις και η ανταγωνιστικότη-
τα της οικονομίας μειώνεται, είναι
προφανές ότι η εμπιστοσύνη των
ξένων δανειστών δεν μπορεί να θε-
ωρείται δεδομένη. Επομένως, είναι
βέβαιο ότι με καθεστώς δραχμής ο
εξωτερικός δανεισμός του κράτους
θα ήταν σημαντικά πιό δυσχερής.
Με τη δραχμή θα είχαμε
αποφύγει την χρεοκοπία;
Αν δεν είχαμε ενταχθεί στην Ευρω-
ζώνη και διατηρούσαμε τη δραχμή,
είναι εξαιρετικά απίθανο, αν όχι
παντελώς αδύνατον, ο εξωτερικός
δανεισμός και τα ελλείμματα στις
εξωτερικές συναλλαγές να έφθα-
ναν στο ύψος που επέτρεψε η συμ-
μετοχή στην Ευρωζώνη. Μήπως
λοιπόν με τη δραχμή θα είχαμε
αποφύγει την χρεοκοπία; Η σύντο-
μη απάντηση (η οποία προφανώς
χρειάζεται επεξήγηση) είναι «ίσως,
αλλά όχι δίχως σημαντικό κόστος».
Ας δούμε γιατί, ξεκινώντας με τα
πλεονεκτήματα της δραχμής.
Η χρεοκοπία επέρχεται όταν δεν
μπορεί μια χώρα να εξυπηρετήσει
το εξωτερικό χρέος του κράτους.
Δεν μπορεί δηλαδή να δανειστεί σε
ξένο νόμισμα όσα χρειάζεται για
τα τοκοχρεωλύσια του εξωτερικού
κρατικού χρέους. Αυτό συμβαίνει
όταν οι ξένοι δανειστές χάσουν την
εμπιστοσύνη ότι η χώρα θα είναι
σε θέση να αποπληρώσει κανονικά
το δάνειο. Σ’ αυτή την κατάσταση
περιέρχεται κατά κανόνα μια χώρα
πολύ πριν φτάσει στο ύψος των
ελλειμμάτων του ισοζυγίου εξω-
τερικών πληρωμών και κρατικού
χρέους που είχε η Ελλάδα το 2010
και το οποίο επέτρεψε η συμμετο-
χή της χώρας στην Ευρωζώνη. Με
καθεστώς δραχμής, ο εξωτερικός
δανεισμός και το χρέος θα είχαν
περιορισθεί νωρίτερα από την ανα-
γκαστική υποτίμηση του εγχώριου
νομίσματος. Με δραχμή αντί για
ευρώ θα μπορούσε ο εξωτερικός
δανεισμός και το εξωτερικό χρέος
να συγκρατηθούν σε χαμηλά επί-
πεδα με υποτιμήσεις της δραχμής,
οι οποίες θα εξισορροπούσαν το
ισοζύγιο εξωτερικών πληρωμών.
Επομένως, εκ πρώτης όψεως, φαί-
νεται ότι έξω από την Ευρωζώνη,
με την υποτίμηση της δραχμής, θα
αποφεύγαμε τη χρεοκοπία.
Η μη ένταξη στο ευρώ όμως και
η αποφυγή της χρεοκοπίας μέσω
υποτίμησης της δραχμής δεν θα
ήταν χωρίς μειονεκτήματα και
αρνητικές συνέπειες. Κατ’ αρχάς,
η μη ένταξη στο ευρώ θα σήμαινε
ότι το εθνικό εισόδημα, η κατα-
νάλωση και το βιοτικό επίπεδο θα
ήταν αναπόφευκτα χαμηλότερα
την πρώτη δεκαετία του αιώνα. Ο
λόγος είναι ότι τα διαρκή ελλείμ-
ματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συ-
ναλλαγών που επέτρεψε το ευρώ
έδωσαν στη χώρα τη δυνατότητα
να απολαμβάνει μεγαλύτερη αξία
καταναλωτικών και επενδυτικών
πόρων από αυτή που η ίδια παρή-
γαγε. Η εμπειρία αυτής της ευημε-
ρίας, η οποία δεν ήταν βέβαια δια-
τηρήσιμη στο διηνεκές, δεν πρέπει
να αγνοηθεί. Ούτε η ύπαρξή της
μπορεί να αμφισβητηθεί ούτε μπο-
ρεί να παραγνωρισθεί ότι η γενική
αποτίμησή της, όσο διαρκούσε,
ήταν θετική.
Οι πιο σοβαρές όμως αρνητικές
συνέπειες προέρχονται από την
υποτίμηση, ως μέσο για την απο-
φυγή της χρεοκοπίας. Κάθε υποτί-
μηση καθιστά τη χώρα φτωχότερη,
καθώς χειροτερεύει τους όρους με
τους οποίους εμπορεύεται διεθνώς
και μειώνει τα διαθέσιμα κατα-
ναλωτικά και επενδυτικά αγαθά
από τη διεξαγωγή διεθνούς εμπο-
ρίου. Επιπλέον, αυξάνει συνεχώς
το βάρος εξυπηρέτησης του υφι-
στάμενου εξωτερικού χρέους (μια
και αυξάνει την αποτίμησή του σε
εξαγώγιμα εγχώρια προϊόντα, η
αξία των οποίων σε ξένο νόμισμα
μειώνεται). Επομένως, η χρήση της
υποτίμησης δεν εξασφαλίζει την
αποφυγή της χρεοκοπίας, καθώς
και ένα περιορισμένο ακόμη εξω-
τερικό χρέος μπορεί να αποδειχθεί
δύσκολο στην εξυπηρέτησή του και
να οδηγήσει τελικά σε χρεοκοπία.
Ας δούμε τι έχουμε διαπιστώσει
μέχρις εδώ. Με τη δραχμή θα εί-
χαμε μικρότερα ελλείμματα στο
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών
και χαμηλότερο εξωτερικό χρέος,
με κύριο αρνητικό αντιστάθμισμα
το χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο και
την απουσία διασφάλισης απένα-
ντι στην πιθανότητα χρεοκοπίας.
Το ερώτημα είναι: από τι εξαρτά-
ται μια τέτοια πιθανότητα;
Ο καθοριστικός παράγων για το
εάν θα είχαμε αποφύγει ή όχι τη
χρεοκοπία σε καθεστώς δραχμής
31 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
είναι οι προοπτικές εξισορρόπη-
σης ή, ακόμα καλύτερα, πλεονά-
σματος στο ισοζύγιο εξωτερικών
πληρωμών. Οι προοπτικές αυτές
καθορίζονται από την εξέλιξη της
ανταγωνιστικότητας. Επομένως,
το εάν θα είχαμε αποφύγει ή όχι τη
χρεοκοπία εξαρτάται από το πώς
θα εξελισσόταν η ουσιαστική αντα-
γωνιστικότητα.
Εδώ, χρειάζεται να γίνει διάκριση
μεταξύ «ουσιαστικής» και «φαινο-
μενικής» ανταγωνιστικότητας.5 Η
ανταγωνιστικότητα φαινομενικά
βελτιώνεται με κάθε υποτίμηση,
αλλά αυτό που αποτελεί την ουσία
της και πραγματικά μετρά για την
υγεία της οικονομίας είναι η εξέλιξή
της με σταθερούς όρους εμπορίου
και αμετάβλητη νομισματική ισοτι-
μία. Η «ουσιαστική» ανταγωνιστικό-
τητα γίνεται φανερή σε περιβάλλον
σταθερών ισοτιμιών ή, ακόμη σα-
φέστερα, κοινού νομίσματος, όπως
στο εσωτερικό μιας νομισματικής
ένωσης. Αντίθετα, η «φαινομενική»
ανταγωνιστικότητα είναι αυτή που
ισχύει και παρατηρείται άμεσα στον
κόσμο των μεταβλητών νομισματι-
κών ισοτιμιών και όρων εμπορίου.
Θα είχαμε ασφαλώς αποφύγει τη
χρεοκοπία σε καθεστώς δραχμής εάν
η ουσιαστική ανταγωνιστικότητα
αυξανόταν με αρκούντως ικανοποι-
ητικούς ρυθμούς. Αλλά υπάρχει τέ-
τοια διασφάλιση; Οι πιέσεις από το
πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον
κάνουν το αντίθετο να μοιάζει πιο
πιθανό. Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η
συμπεριφορά του πολιτικού κόσμου
και η έντονη τάση των κομμάτων
για παροχές προς άγραν ψήφων θα
ήταν διαφορετική. Η δυνατότητα
υποτίμησης θα παρέμενε η εύκολη
λύση για μια πολιτική τάξη δίχως
μακροχρόνιο ορίζοντα και εθισμένη
στον άνευ ορίων κομματικό πόλεμο
για την κατάκτηση και τη νομή της
εξουσίας.
Το συμπέρασμα επομένως είναι
ότι, με καθεστώς δραχμής, η χαμη-
λή ουσιαστική ανταγωνιστικότητα
θα αντιμετωπιζόταν με διαδοχικές
υποτιμήσεις για τη βελτίωση της
φαινομενικής ανταγωνιστικότητας
και την εξισορρόπηση του ισοζυγίου
τρεχουσών συναλλαγών. Οι διαδοχι-
κές υποτιμήσεις όμως έχουν άμεσο
κόστος και θα συνεπάγονταν τη συ-
νεχή φτωχοποίηση της χώρας. Συγ-
χρόνως, στο βαθμό που θα υπήρχε
ανάγκη δανεισμού σε ξένο νόμισμα
(για εξυπηρέτηση προϋπάρχοντος
χρέους ή για αγορά απολύτως απα-
ραίτητων ξένων προϊόντων), ο κίν-
δυνος χρεοκοπίας θα ήταν πάντα
υπαρκτός.
32 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Το παραπάνω συμπέρασμα ομο-
λογουμένως βασίζεται σε μια βασική
παραδοχή. Η βασική αυτή παρα-
δοχή είναι ότι η πολιτική ζωή της
χώρας δεν θα ήταν ουσιαστικά δια-
φορετική από αυτή που γνωρίσαμε
μέχρι σήμερα. Πώς δικαιολογείται
αυτή η παραδοχή; Δεν υπάρχει λό-
γος να πιστεύει κανείς ότι με το πα-
ρόν Σύνταγμα6 οι κομματικές συμπε-
ριφορές απέναντι στις πελατειακές,
συντεχνιακές, συνδικαλιστκές και
τοπικιστικές διεκδικήσεις θα ήταν
διαφορετικές. Η κομματικοποίηση
της κοινωνίας και του κράτους, κα-
θώς και η ψηφοθηρία μέσω πελατει-
ακών σχέσεων, έχουν βαθιές ρίζες
και θα ήταν τουλάχιστον αφελές να
θεωρηθεί ότι αφ’ εαυτής η παραμονή
στην δραχμή θα βελτίωνε αυτή την
παθογένεια. (Αντίθετα, η σημερινή
κρίση εντός της Ευρωζώνης, που
περιορίζει δραστικά την οικονομική
ευχέρεια του Δημοσίου και τη χρη-
ματοδότηση των κομμάτων, μειώνει
αισθητά τη δύναμη της κομματοκρα-
τίας και δίνει κάποια ελπίδα θετικής
αλλαγής.)
Συνοψίζοντας, καταλήξαμε στο
ότι αν η Ελλάδα δεν είχε ενταχθεί το
2000 στην ΟΝΕ θα είχε μεν μικρό-
τερο εξωτερικό δανεισμό αλλά δεν
θα είχε με βεβαιότητα αποφύγει τη
χρεοκοπία. Αντιθέτως, είναι σχεδόν
βέβαιο ότι δεν θα είχαμε την αύξηση
του βιοτικού μας επιπέδου που ζή-
σαμε την πρώτη δεκαετία του 21ου
αιώνα. Δεν θα είχαμε επίσης και τη
μεγάλη ευκαιρία που μας έδωσε το
ευρώ για εκσυγχρονισμό.
Ποια ήταν η επίδραση του ευρώ;
Η ένταξη στην ΟΝΕ μας πρόσφε-
ρε μια πρόκληση να πετύχουμε τον
εκσυγχρονισμό της οικονομίας με
ιδιαίτερα ταχείς ρυθμούς. Η ΟΝΕ
μάς διέθεσε φτηνά και άπλετα κεφά-
λαια που μας έδιναν τη δυνατότητα
να βελτιώσουμε γρήγορα το παρα-
γωγικό μας δυναμικό και να δημι-
ουργήσουμε μια ισχυρή οικονομία.
Δυστυχώς, δεν σταθήκαμε στο ύψος
της πρόκλησης που αναλάβαμε, για-
τί η πολιτική τάξη αγνόησε το σημα-
ντικό κόστος το οποίο συνεπαγόταν
η αβελτηρία απέναντι στην πρόκλη-
ση και η απώλεια της ευκαιρίας που
μας δόθηκε.
Το κόστος ήταν η χειροτέρευση
της ανταγωνιστικότητας, η οποία
ήταν αναπόφευκτη στην περίπτωση
που η ένταξη δεν συνοδευόταν από
σημαντική αύξηση των παραγωγικών
επενδύσεων και των διαρθρωτικών
μεταρρυθμίσεων. Η έντονη επενδυ-
τική και μεταρρυθμιστική δραστηρι-
οποίηση ήταν απόλυτα αναγκαία όχι
μόνο για να μη χαθεί η ευκαιρία που
μας πρόσφερε η ένταξη αλλά και για
να αντισταθμίσει τη βεβαία χειρο-
τέρευση που συνόδευε την ένταξη.
Γιατί πρέπει να αναγνωρισθεί ότι η
ένταξη στην ΟΝΕ σήμαινε, αναπό-
φευκτα, μείωση της ανταγωνιστικό-
τητας.7
Ο λόγος πού η ένταξη στην ΟΝΕ
χωρίς αντισταθμιστική προσπάθεια
δεν μπορούσε παρά να μειώσει την
ανταγωνιστικότητα είναι ότι οι όροι
εξωτερικού εμπορίου της Ευρωζώνης
μειώνουν τις εξαγωγικές δυνατότη-
τες της ελληνικής οικονομίας. Γενι-
κά, η διεθνής ισοτιμία του κοινού νο-
μίσματος μιας νομισματικής ένωσης
αντικαθρεφτίζει τον σταθμισμένο
μέσο όρο της ουσιαστικής ανταγω-
νιστικότητας των μελών της ένωσης.
Επομένως, η ισοτιμία του κοινού
νομίσματος είναι υπερβολικά υψηλή
για μια χώρα-μέλος με ανταγωνιστι-
κότητα χαμηλότερη του μέσου όρου,
με αποτέλεσμα να μειώνει ακόμη
περισσότερο την ανταγωνιστικότη-
τά της. Με άλλα λόγια, για μια χώρα
όπως η Ελλάδα, που χαρακτηρίζεται
από χαμηλή ανταγωνιστικότητα συ-
γκριτικά με τις άλλες χώρες της Ευ-
ρωζώνης, το ευρώ μειώνει περαιτέρω
την ανταγωνιστικότητά της.
Το πρόβλημα της αρνητικής μό-
χλευσης της ανταγωνιστικότητας
από το κοινό νόμισμα της Ευρωζώ-
νης θα μπορούσε να αμβλυνθεί και
να δοθεί χρόνος για τις αναγκαίες
διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις εάν
η ισοτιμία ευρώ/δραχμής κατά την
αρχική ένταξη ήταν αρκετά χαμη-
λή. Αυτό ήταν απολύτως εφικτό
μέσω του κατάλληλου μεγέθους μιας
έγκαιρης υποτίμησης. Δυστυχώς, η
υποτίμηση που έγινε δεν ήταν επαρ-
κής και η ισοτιμία που επιλέχθηκε
για την ένταξη ήταν πολύ υψηλότε-
ρη αυτής που συνιστούσε η Ευρωπα-
ϊκή Επιτροπή.8
Η ισοτιμία με την οποία έγινε η
ένταξη στην ΟΝΕ απαιτούσε ακόμη
πιο εντατική και επίπονη προσπά-
θεια απ’ αυτή που, ούτως ή άλλως,
ήταν απαραίτητη. Για να χρησιμο-
ποιήσουμε μια αναλογία από τη ζωή,
η Ελλάδα κατά την ένταξη ήταν σαν
ένας μέτριος μαθητής που πέτυχε
ως επιλαχών να γίνει δεκτός σε ένα
φημισμένο πανεπιστήμιο, η αποφοί-
τηση από το οποίο θα του εξασφά-
λιζε ένα λαμπρό μέλλον.9 Το πρό-
βλημα όμως είναι ότι τα μαθήματα,
που απαιτούν επιμέλεια και σκληρή
δουλειά, λογικά, απευθύνονται στον
μέσο όρο των γνώσεων και ικανο-
τήτων του φοιτητικού σώματος και
είναι, επομένως, ιδιαίτερα απαιτητι-
κά για τον επιλαχόντα φοιτητή, που
χρειάζεται να καταβάλει πολύ μεγα-
λύτερη προσπάθεια ώστε να αποφοι-
τήσει επιτυχώς.
Αντί της επίπονης μεταρρυθμιστι-
κής και επενδυτικής προσπάθειας
που απαιτούσε η ένταξη, η πολιτική
τάξη επιδόθηκε σε πελατειακές πρα-
κτικές αναβάλλοντας τις αναγκαίες
διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις επ’
αόριστον και χρησιμοποιώντας τον
φθηνό δανεισμό για κρατικές κατα-
ναλωτικές δαπάνες αντί για παρα-
γωγικές επενδύσεις. Ο άκρατος κομ-
ματικός ανταγωνισμός προς άγραν
ψήφων (στον οποίο χωρίς εξαίρεση
πλειοδοτούσε σε ανεδαφικές εξαγγε-
λίες και υποσχέσεις σύσσωμη η κατά
περίπτωση αντιπολίτευση), οδήγησε
στην κατάρρευση της ανταγωνιστι-
κότητας και στον υπέρμετρο δανει-
σμό του Δημοσίου.
Με δεδομένη τη συμπεριφορά της
πολιτικής τάξης και την αποδεδειγ-
μένη απροθυμία ανάληψης πολιτι-
κού κόστους, η σημερινή κρίση ήταν
αναπόφευκτη. Επισπεύσθηκε από τη
συγκυρία της διεθνούς νομισματικής
κρίσης, της διενέργειας πρόωρων
εκλογών και της ξαφνικής συνειδη-
τοποίησης των διεθνών αγορών ότι
το δημοσιονομικό έλλειμμα είχε ξε-
φύγει από κάθε έλεγχο και ήταν πολύ
μεγαλύτερο από ό,τι παραπλανητικά
δήλωνε η ελληνική κυβέρνηση. Παρ’
ότι τα ελληνικά στατιστικά στοιχεία
δεν θεωρούνταν ποτέ αξιόπιστα,
ήταν η πρώτη φορά που το μέγεθος
της παραπλάνησης (λόγω του άκρα-
του κομματικού ανταγωνισμού και εν
όψει εκλογικής αναμέτρησης) έφθα-
σε σε τέτοια επίπεδα. Το δημοσιονο-
μικό έλλειμμα ήταν πρωτοφανές και
τουλάχιστον διπλάσιο από αυτό που
παρουσιαζόταν μέχρι την ημέρα των
εκλογών, στις 4 Οκτωβρίου 2009.10
Είναι προφανές ότι η δυσλειτουρ-
γία του ελληνικού πολιτικού συστή-
ματος, που ήταν η άμεση αιτία της
κρίσης, δεν σχετίζεται ούτε κατ’
ελάχιστο με το ευρώ. Μήπως όμως
η κρίση θα μπορούσε να αποφευχθεί
εάν η Ευρωζώνη λειτουργούσε καλύ-
τερα;
Φταίει το ατελές οικοδόμημα
της Ευρωζώνης για την
ελληνική κρίση;
Αποτελεί σχεδόν κοινό τόπο στην
Ελλάδα ότι η αρχιτεκτονική της Ευ-
ρωζώνης είναι ελαττωματική. Πράγ-
ματι, η νομισματική ένωση δεν είχε
συμπληρωθεί με τους τραπεζικούς
και δημοσιονομικούς θεσμούς που
θα την καθιστούσαν πιο ανθεκτική
απέναντι σε χρηματοοικονομικές
κρίσεις. Έλειπε παντελώς η ύπαρξη
τραπεζικής ένωσης και η δυνατότη-
τα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τρά-
πεζας να επεμβαίνει ως δανειστής
τελευταίας ευκαιρίας (lender of last
resort), καθώς και ένας ομοσπον-
διακός θεσμός της Ευρωζώνης με
αρμοδιότητες ανάλογες ενός υπουρ-
γείου Οικονομικών. Ο λόγος πού
δεν υπήρχαν ήταν η απροθυμία των
κρατών-μελών να απεμπολήσουν
εθνικές εξουσίες και αρμοδιότητες
και η άρνησή τους να αναγνωρίσουν
την ανάγκη για τη δημιουργία αρ-
μόδιων υπερ-εθνικών οργάνων και
θεσμών. Με άλλα λόγια, το κοινό
νόμισμα ήταν ένα σημαντικό βήμα
προς την ενοποίηση της Ευρώπης,
έλειπε όμως η πολιτική βούληση για
την πλήρη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση
και τη δημιουργία ομοσπονδιακού
κράτους.
Εάν η αρχιτεκτονική της Ευρω-
ζώνης δεν ήταν ελαττωματική και
η τραπεζική ένωση είχε πραγματο-
ποιηθεί, η Ιρλανδία, η Κύπρος και
πιθανότατα η Πορτογαλία θα είχαν
αποφύγει την κρίση και τα μνημόνια.
Στην περίπτωσή τους, η κρίση προ-
ήλθε από τον τραπεζικό τομέα και
θα μπορούσε να αποφευχθεί. Στην
περίπτωση της Ελλάδας, όμως, η
κρίση προήλθε από την παραβατι-
κή συμπεριφορά και τη χρεοκοπία
του Δημοσίου. Το Ελληνικό Δημόσιο
παρέβη βασικούς κανόνες της Ευρω-
ζώνης, που ασφαλώς θα υπήρχαν και
θα εφαρμόζονταν πιθανώς και πιο
αυστηρά σ’ ένα ομοσπονδιακό ευρω-
παϊκό κράτος. Όχι μόνο είχε επανει-
λημμένα υψηλότερα ελλείμματα από
ό,τι επιτρεπόταν από τους κανόνες
της Ευρωζώνης αλλά, επιπρόσθετα,
παραπλανούσε τους εταίρους του
σχετικά με την κατάσταση των προ-
ϋπολογισμών του.11 Η κωλυσιεργία
ως προς τη συμμόρφωσή του στους
κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Στατι-
στικής Υπηρεσίας και ο ασφυκτικός
έλεγχος των στατιστικών στοιχείων
από την κυβέρνηση ήταν το μέσο
και χρησίμευαν για την παροχή συ-
στηματικά παραπλανητικών στοιχεί-
ων.12
Επομένως, η Ελλάδα δεν νομιμο-
ποιείται να επικαλείται την ελαττω-
ματική αρχιτεκτονική της Ευρωζώ-
νης ως δικαιολογία για την κρίση της.
Η Ιρλανδία ενδεχομένως θα μπορού-
σε, αλλά ασφαλώς όχι η Ελλάδα. Δεν
φταίει το ατελές οικοδόμημα της
Ευρωζώνης για την ελληνική κρίση.
Ποιο είναι το συμπέρασμα;
Η ένταξη στην Ευρωζώνη πρό-
σφερε στην Ελλάδα μια μοναδική
ευκαιρία γρήγορου οικονομικού
και κοινωνικού εκσυγχρονισμού.
Έθεσε στη διάθεση της οικονομί-
Ο πρώην πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής (2004-2009) και ο τελευταίος
υπουργός του των Οικονομικών, Γιάννης Παπαθανασίου, στα έδρανα της Βου-
λής. Η πολιτική τους συνέβαλε καθοριστικά στη χρεοκοπία της χώρας.
ας, τόσο του δημοσίου όσο και του
ιδιωτικού τομέα, άφθονα και φθη-
νά κεφάλαια, με τα οποία θα μπο-
ρούσε να επιτευχθεί μέσω των κα-
τάλληλων επενδύσεων εκσυγχρο-
νισμός των δημόσιων υποδομών
και των ιδιωτικών επιχειρήσεων.
Συγχρόνως, αύξησε την πίεση για
την αναμόρφωση και την καλύτε-
ρη λειτουργία της κρατικής μη-
χανής και, μέσω των επενδύσεων
και της επακόλουθης οικονομικής
ανάπτυξης, διευκόλυνε τις από
χρόνια αναγκαίες διαρθρωτικές
μεταρρυθμίσεις. Αύξησε επίσης το
κόστος της αποτυχίας στη σωστή
εκμετάλλευση της προσφερόμενης
ευκαιρίας, πιέζοντας αρνητικά την
ανταγωνιστικότητα. Κατέστησε
έτσι επιτακτική την ανάγκη για
αποφυγή της αβελτηρίας και απώ-
λειας της ευκαιρίας.
Δυστυχώς, το προβληματικό
πολιτικό σύστημα με την κομμα-
τοκρατία και το πελατειακό πλέγ-
μα που το συντηρεί, καθώς και η
τραγική ανευθυνότητα της πολι-
τικής ηγεσίας, που επικεντρώνε-
ται αποκλειστικά στο κομματικό
συμφέρον αγνοώντας το καλό του
τόπου, οδήγησαν την χώρα στην
απώλεια της ευκαιρίας και στην
σημερινή κρίση. Το ελληνικό πο-
λιτικό σύστημα ευθύνεται για την
κρίση και όχι το ευρώ. zx
*Ευχαριστώ τους Νίκο Γκαργκάνα,
Μιράντα Ξαφά, Γιάννη Σπράο και
Αντωνία Τριχοπούλου για χρήσιμα
σχόλια. Είμαι βέβαια αποκλειστικά
υπεύθυνος για οποιαδήποτε λάθη ή
παραλείψεις παραμένουν στο κείμε-
νο.
1. Παρά το ότι το ένα τρίτο των ερω-
τηθέντων στην πρόσφατη έρευνα της
ΔιαΝΕΟσεως με θέμα «Τι πιστεύουν
αποφασιστικά στο ξεπέρασμα της κρί-
Αρχείο The Books’ Journal
σης. Η πιο ευνοϊκή για την ανάπτυξη
συνταγματική αναθεώρηση, από όσες
έχουν προταθεί, είναι, με διαφορά, η
πρόταση από τους Ν. Αλιβιζάτο, Π.
Βουρλούμη, Γ. Γεραπετρίτη, Γ. Κτι-
στάκι, Στ. Μάνο και Φ. Σπυρόπουλο,
«Ένα καινοτόμο Σύνταγμα για την Ελ-
λάδα – Κείμενα εργασίας», Μεταίχμιο,
2016.
7. Για εκτενέστερη εξήγηση της επί-
δρασης που έχει μια νομισματική
ένωση στην ανταγωνιστικότητα των
χωρών-μελών, δες Θάνος Σκούρας,
“Η αλήθεια για την ανταγωνιστικό-
τητα”, Manager, τ. 39, Ιούλιος 2016
http:/,/www.eede.gr/uploads/files/
MANAGER_T39.pdf.
8. Οι γερμανοί τεχνοκράτες εκτιμού-
σαν ότι χρειαζόταν μια υποτίμηση της
δραχμής κατά τουλάχιστον 20%, αντί
οι Έλληνες» τάσσεται υπέρ της απο- 10% που έγινε τελικά. Ο τότε αρμό-
χώρησης από την Ευρωζώνη, η κατα- διος υπουργός, Γιάννος Παπαντωνίου,
στροφή που ένα τέτοιο ενδεχόμενο παραθέτει το ιστορικό της υποτίμησης
συνεπάγεται είναι αδιαμφισβήτητη. στο βιβλίο του Στάσεις και αποστάσεις,
Βλ. τη σύμφωνη γνώμη 14 διαπρεπών Παπαζήση, 2014 (σ. 121-125).
ελλήνων καθηγητών οικονομικής επι-
στήμης σε εξαιρετικά πανεπιστήμια 9. Δεν πρόκειται βέβαια για ελληνι-
του εξωτερικού, που δημοσιεύθηκε κό πανεπιστήμιο, όπου δεν υπάρχει
στην Καθημερινή, 19 Φεβρουαρίου περίπτωση αποβολής φοιτητή για
2017, και στα αγγλικά στην eKathime- ανεπαρκή επίδοση στις σπουδές, ενώ
rini, 20 February 2017. Βλ. επίσης την οι αμέτρητες εξεταστικές περίοδοι, η
έκθεση του ΣΕΒ «Η έξοδος από το ατιμωρησία της αντιγραφής σε εξε-
ευρώ: Αναποτελεσματική, ανεπιθύμη- τάσεις και οι συνδικαλιστοκομματικές
τη, ανέφικτη», Οικονομία και Επιχειρή- διευκολύνσεις εξασφαλίζουν, αργά ή
σεις, 9 Φεβρουαρίου 2017. γρήγορα, τη σίγουρη αποφοίτηση.
2. Βλ. για όλα τα σχετικά επιχειρήμα- 10. Τελικά, τα αναθεωρημένα στοι-
τα, το συνολικά αξιόλογο βιβλίο του χεία που αποδέχεται σήμερα η Ευρω-
Δημήτρη Ιωάννου, Ανατέμνοντας την παϊκή Στατιστική Υπηρεσία δείχνουν
κρίση, Εκδόσεις Παπαζήση, 2015. ότι εκείνη τη χρονιά το έλλειμμα
ξεπέρασε το 15% του ΑΕΠ ενώ και
3. Για ένα πρόσφατο παράδειγμα
το προηγούμενο έτος ξεπερνούσε το
χρήσης αυτού του επιχειρήματος, βλ.
10%, όντας περίπου διπλάσιο από
Τάκης Μίχας “Ποιες πληγές άνοιξε
αυτό που παρουσίαζε η τότε κυβέρνη-
η ένταξή μας στην ευρωζώνη”, στην
ση (στοιχεία AMECO).
ιστοσελίδα euro2day, 28 Φεβρουαρίου
2017. 11. Είναι ατυχές για την εξέλιξη της
Ευρωζώνης το ότι η ελληνική κρίση
4. Βλ. Γιώργος Δερτιλής Επτά πόλε-
προηγήθηκε των άλλων χωρών διό-
μοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις
τι, όντας κατάφωρη παραβίαση των
1821-2016, εκδόσεις Πόλις, 2016,
κανόνων της ΟΝΕ, δημιουργήθηκε η
καθώς και το εγκυκλοπαιδικής ευρύ-
λανθασμένη εντύπωση ότι δεν χρειά-
τητας βιβλίο των C.M.Reinhart and
ζεται σημαντική μεταρρύθμιση αλλά
K.S.Rogoff This time is different: Eight
απλώς αυστηρότερη αστυνόμευση και
centuries of financial folly, Princeton
εφαρμογή των κανόνων. Έτσι, καθυ-
University Press, 2009.
στέρησε η αναγνώριση της ανάγκης
5. Για τη διάκριση μεταξύ “ουσιαστικής” για τραπεζική ένωση.
και “φαινομενικής” ανταγωνιστικότη-
12. Είναι ενδεικτικό της νοοτροπίας
τας, βλ. Τhanos Skouras “Competitive-
που πρυτάνευε (και δεν έχει πλήρως
ness and its leverage in a currency union
ξεπεραστεί), το ότι ο Ανδρέας Γε-
or how Germany gains from the euro”,
Real-World Economic Review, issue 77,
ωργίου, ο οποίος επέτυχε την εξυ-
Dec. 2016. https://drive.google.com/file/
γίανση και τον εξευρωπαϊσμό της
Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας
d/0B6Z3iaYNc-YSFlRckp5Q2wyQzg/
αναλαμβάνοντας ως πρόεδρος το
view?usp=drivesdk Εναλλακτικά, βλ.
2010 μετά το πρώτο μνημόνιο, σύ-
Θάνος Σκούρας, “Η αλήθεια για την
ρεται στα δικαστήρια για πάνω από
ανταγωνιστικότητα”, Manager, τ.39,
5 χρόνια με ένα φάσμα κατηγοριών
Ιούλιος 2016 http://www.eede.gr/
που εκτείνεται από την παράβαση
uploads/files/MANAGER_T39.pdf
καθήκοντος μέχρι την εθνική προδο-
6. Η αλλαγή του Συντάγματος σή- σία. Βλ. συνέντευξη Γεωργίου στον
μερα, εάν είχε τον σωστό προσανα- Βασίλη Χιώτη, Πρώτο Θέμα, 17 Αυ-
τολισμό, θα μπορούσε να βοηθήσει γούστου 2017.
33 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Qui facit per alium facit per se
Πήτερ Χωλ (1930-2017): από άλλη γωνία
Από την Ιφιγένεια Ταξοπούλου
Κ
άπου στα μέσα της
δεκαετίας του 1940,
ο νεαρός Πήτερ Χωλ
μετακομίζει με την
οικογένειά του από
την επαρχία του Σάφοκ στο Καίη-
μπριτζ. Οι γονείς του τον γράφουν
στο τοπικό δημόσιο σχολείο, όμως
ο Πήτερ, παιδί της εργατικής τά-
ξης και επαρχιώτης, αισθάνεται δι-
αρκώς μειονεκτικά και αδυνατεί να
ενσωματωθεί στο νέο περιβάλλον.
Την ίδια εποχή, το ιδιωτικό κολέ-
γιο Perse του Καίημπριτζ εντάσ-
σεται σε ένα πρόγραμμα κρατικών
υποτροφιών που καλύπτει, μέσω
δημόσιας επιχορήγησης, τα δίδα-
κτρα μικρού αριθμού υπότροφων
μαθητών. Οι Χωλ κάνουν αίτηση η
οποία γίνεται δεκτή. Κι έτσι, η ζωή
του Πήτερ αλλάζει διά παντός. Η
μαθητεία στο Κολέγιο Perse θα του
προσφέρει την ευκαιρία να ασχο-
ληθεί ερασιτεχνικά με το θέατρο,
αλλά και τα ακαδημαϊκά εφόδια
για να σπουδάσει αργότερα, και
πάλι ως υπότροφος, στο Πανεπι-
στήμιο του Καίημπριτζ.
Το Κολέγιο Perse είναι ένα από
τα παλαιότερα εκπαιδευτικά ιδρύ-
ματα του Καίημπριτζ, με έτος
ίδρυσης το 1615, χάρη στη δω-
ρεά ενός εύπορου ακαδημαϊκού,
του Stephen Perse. Όπως ορίζει η
βρετανική παράδοση, το σχολείο
έχει υιοθετήσει το δικό του λατινι-
κό μότο, εν προκειμένω το κάπως
αμφίσημο Qui facit per alium facit
per se, που αποδίδεται με το εξίσου
διφορούμενο: «He who does things
for others, does them for himself».
Αυτή η ανταγωνιστική και ταυτό-
χρονα παραπληρωματική σχέση
ανάμεσα στο ατομικό και το συλ-
λογικό, το ιδιωτικό και το δημόσιο
(με την ιδιαίτερη ένταση που απο-
κτά στα κοινωνικά συμφραζόμενα
της Βρετανίας), το αμφίσημο Qui
facit per alium facit per se, θα νοη-
ματοδοτήσει τη συναρπαστική πο-
ρεία του Πήτερ Χωλ στη θεατρική
ζωή της χώρας – με τον ένα ή με
τον άλλο τρόπο. Ο Χωλ υπερα-
σπίστηκε περισσότερο από κάθε
άλλον (και επιτυχώς) την ιδέα ότι
ο πολιτισμός είναι δημόσιο αγα-
θό και πρέπει να χρηματοδοτείται
από το κράτος. Παράλληλα, κανέ-
νας άλλος δεν βρέθηκε τόσο συχνά
34 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Ο Πήτερ Χωλ.
στο στόχαστρο της κριτικής με την
κατηγορία ότι εκμεταλλεύτηκε δη-
μόσιους πόρους για προσωπικό του
όφελος.
ΜΆΓΟΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΌΣ,
ΣΕΛΈΜΠΡΙΤΙ
Ο θάνατος του Πήτερ Χωλ έκανε
τον κόσμο του βρετανικού θεάτρου
να επανεκτιμήσει συνολικά την
προσφορά του, αλλά ταυτόχρονα
ανακίνησε αναμνήσεις από εποχές
αναταραχής και συγκρούσεων, που
είχαν παραδοθεί στη λήθη εδώ και
πολλά χρόνια. Ως εκ τούτου, τα πε-
ρισσότερα κείμενα που γράφτηκαν
στη μνήμη του δεν είναι αγιογραφί-
ες, παρά το γεγονός ότι όλοι ανεξαι-
ρέτως αναγνωρίζουν την τεράστιας
σημασίας συμβολή του Χωλ στη δι-
αμόρφωση της εθνικής πολιτιστικής
πολιτικής, αλλά και στην εδραίωση
του κύρους της βρετανικής θεατρι-
κής παράδοσης παγκοσμίως.
Ποια είναι τελικά η παρακαταθή-
κη του Χωλ; «Ο Πίτερ δημιούργησε
το πρότυπο του σύγχρονου σκηνο-
θέτη: λίγο μάγος, λίγο ιμπρεσάριος,
λίγο πολιτικός, λίγο σελέμπριτι»,
λέει γι’ αυτόν στο σημείωμά του ο
Ρίτσαρντ Αιρ, διάδοχός του στη δι-
εύθυνση του Εθνικού Θεάτρου το
1988. Πράγματι, ήταν τόσο πληθω-
ρική η προσωπικότητα και τόσο πο-
λυσχιδής η δραστηριότητα του Πή-
τερ Χωλ, που η αποτίμηση του έργου
του δεν εστιάζει, όσο θα περίμενε
κανείς, στο καλλιτεχνικό του αποτύ-
πωμα. Άλλωστε, στο βρετανικό θέα-
τρο δεν αποθεώνεται ο σκηνοθέτης
Σαιξπηρικός Θίασος· η μετακόμιση
Royal Shakespeare Company
του Εθνικού Θεάτρου στο νέο κτίριο
της Σάουθμπανκ θα μπορούσε να
έχει καταλήξει σε παταγώδη αποτυ-
χία· και η άποψη πως το θέατρο εί-
ναι ένα δημόσιο αγαθό, με αποστολή
να προσφέρει στους πολίτες υψηλή
τέχνη και ψυχαγωγία, δεν θα είχε
κατακτήσει τη συναίνεση της κοινής
γνώμης», λέει ο Νίκολας Χάιτνερ
(καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνι-
κού Θεάτρου από το 2003 μέχρι το
2015). Όντως, πρόκειται για μια
μοναδική περίπτωση: το όνομα ενός
ανθρώπου να έχει άρρηκτα συνδεθεί
με δύο από τους εμβληματικότερους
πολιτιστικούς θεσμούς μιας χώρας
– θεσμούς που συγκαταλέγονται,
επιπλέον, μεταξύ των διασημότερων
– σίγουρα όχι περισσότερο από τους θεατρικών brand names διεθνώς.
σπουδαίους ηθοποιούς ή τους σημα- Ο Πήτερ Χωλ ιδρύει τον Βασιλι-
ντικούς συγγραφείς. κό Σεξπιρικό Θίασο το 1960, στο
Ο Χωλ πιστώνεται, βέβαια, με την Στράτφορντ, μετονομάζοντας το
επανεφεύρεση του σαιξπηρικού έρ- υπάρχον Shakespeare Memorial
γου, που το μελέτησε σε συνεργασία Theatre, του οποίου είχε αναλάβει
με σπουδαίους θεωρητικούς και κρι- την διεύθυνση, σε Royal Shakespeare
τικούς της εποχής του, το ανέδειξε Theatre. Με συνοδοιπόρους και συ-
ως ύψιστο δείγμα θεατρικού λόγου μπαραστάτες τους συναδέλφους του
(η επίμονη δουλειά του επάνω στο Τζον Μπάρτον, Πήτερ Μπρουκ και
κείμενο έχει ρίζες στις σπουδές του Μισέλ σεν Ντενί, το εγχείρημα του
στο Καίημπριτζ και την επιρροή Χωλ ήταν καινοτόμο και τολμηρό,
του δασκάλου του Φ.Ρ. Λίβις) και αφού στην ουσία δημιουργούσε το
το αξιοποίησε σκηνικά με φόντο τη πρώτο θεατρικό ensemble στη Βρε-
σύγχρονη ιστορική και κοινωνική τανία, κατά το ευρωπαϊκό πρότυπο·
πραγματικότητα. Μύησε το βρετα- έναν οργανισμό με μόνιμο θίασο,
νικό κοινό σε καινούργιες εκδοχές δηλαδή ένα θέατρο τέχνης με ρεπερ-
της θεατρικής γραφής, ανεβάζοντας τόριο σαιξπηρικό, κλασικό, αλλά και
Ιονέσκο, Μπέκετ, Ο’Νηλ, Τενεσσή ανοιχτό στις νέες τάσεις της παγκό-
Γουίλλιαμς, ενώ με τις σκηνοθεσίες σμιας δραματουργίας. Ταυτόχρονα,
του ανέδειξε τα έργα του Χάρολντ ο Χωλ πείθει τον Έντουαρντ Φλά-
Πίντερ σε θησαυρό της παγκόσμιας ουερ, μαικήνα και πρόεδρο του θεά-
δραματουργίας. Και βέβαια, η συμ- τρου, να εξασφαλίσει για τον Θίασο
βολή του αναφορικά με τη σκηνική μια παράλληλη στέγη στο Λονδίνο,
πρόσληψη του αρχαίου δράματος στο θέατρο Όλντουιτς. Η δυναμική
στη Βρετανία υπήρξε καθοριστική. του Βασιλικού Σαιξπηρικού Θιάσου,
Οι σκηνοθεσίες του συνιστούσαν οι μεγάλες καλλιτεχνικές του επιτυ-
αισθητικές και ερμηνευτικές υπερ- χίες και το προγραμματικό προφίλ
βάσεις – με σημαντική την επιρροή του οργανισμού ταράζουν τα νερά
εδώ, αφ’ ενός του ποιητή Τόνυ Χάρ- του θεατρικού Λονδίνου. Οι ιμπρε-
ρισον, αφ’ ετέρου του έλληνα σκηνο- σάριοι του εμπορικού θεάτρου στο
γράφου Διονύση Φωτόπουλου. Γουέστ Εντ βλέπουν ανήσυχοι τον
Ευτυχώς, ο Πήτερ Χωλ είχε την εισβολέα, ενώ όσοι μετέχουν στις
κλίση, παράλληλα με την αφοσίωσή συζητήσεις (που έχουν ξεκινήσει την
του στην τέχνη του προσωρινού, να ίδια εποχή) σχετικά με τη δημιουργία
αφιερωθεί και σε μια τέχνη με ανά- ενός εθνικού θεάτρου αναρωτιούνται
γκες μιας κάποιας μονιμότητας: τη αν ο Πήτερ Χωλ τρέχει γρηγορότερα
δημιουργία, την εδραίωση, τη δια- από την ιστορία. Τελικά, το Εθνικό
χείριση θεσμών. «Χωρίς τον Πήτερ Θέατρο της Βρετανίας ιδρύεται το
Χωλ δεν θα είχε υπάρξει ο Βασιλικός 1963, με πρώτο καλλιτεχνικό διευθυ-
ντή ττου τον διεθνούς φήμης βρετα-
νό ηθοποιό Λώρενς Ολίβιε – αφού,
βέβαια, και ο Χωλ, από το Στράτ-
φορντ, έχει εδραιωθεί στη συνείδηση
του θεατρικού κόσμου ως μοναδικός
οραματιστής, πρωτοπόρος καλλιτέ-
χνης και ιμπρεσάριος.
Το 1968, εξουθενωμένος από την
υπερδραστηριότητα και τις υψη-
λές απαιτήσεις των πολλαπλών
του ρόλων, ο Χωλ εγκαταλείπει το
Στράτφορντ, αφήνοντας στο τιμόνι
το φίλο και συνεργάτη του, Τρέβορ
Ναν. Στις αρχές της δεκαετίας του
1970 ξεκινούν κάποιες παρασκηνι-
ακές συζητήσεις περί διαδοχής στο
Εθνικό Θέατρο. Ο Πήτερ Χωλ φα-
ντάζει ο ιδανικός υποψήφιος για να
πάρει τη σκυτάλη από τον Ολίβιε
και απαντά θετικά στις κρούσεις που
του γίνονται. Το 1972, η συμφωνία
με τον Χωλ, που έχει γίνει ερήμην
του Ολίβιε, διαρρέει στον Τύπο και
προκαλεί δυσφορία στον κόσμο του
θεάτρου, αλλά και την μήνιν του τε-
λευταίου.
ΔΗΜΌΣΙΑ ΤΈΧΝΗ
Η μήνις του Ολίβιε δεν ήταν ακρι-
βώς η κληρονομιά που ονειρευόταν ο
Πήτερ Χωλ όταν, εν τέλει, ανέλαβε
τη διεύθυνση του Εθνικού Θεάτρου
το 1973. Δεν ήταν, όμως, αυτός ο
μόνος λόγος που έκανε την αρχή της
θητείας του μάλλον εφιαλτική. Επί
Ολίβιε, το θέατρο στεγαζόταν στο
ιστορικό Ολντ Βικ· τώρα, όμως, ένα
τεράστιο μοντέρνο κτίριο είχε ανε-
γερθεί στη νότια όχθη του Τάμεση
προκειμένου να στεγάσει το Εθνικό
Θέατρο της Βρετανίας στη σύγχρο-
νη εποχή. Το νέο κτίριο είχε προκα-
λέσει ατέρμονες συζητήσεις στη δη-
μόσια σφαίρα ως προς την αισθητική
του, το κόστος, τη χρησιμότητα και
τη λειτουργικότητά του. Πλέον αυ-
τών, οι εργασίες είχαν καθυστερήσει
και ο προϋπολογισμός είχε αναθεω-
ρηθεί –εννοείται– προς τα πάνω. Με
αφορμή το κτίριο, είχε ανάψει η δια-
μάχη γύρω από το ρόλο ενός εθνικού
θεάτρου, την έννοια της τέχνης ως
δημόσιου αγαθού και το ζήτημα των
κρατικών επιχορηγήσεων για τον
πολιτισμό. Ο Πήτερ Χωλ τάχθηκε εξ
αρχής και αναφανδόν υπέρ μιας γεν-
ναιόδωρης πολιτιστικής πολιτικής,
ιδιαίτερα για έναν θεσμό κομβικής
καλλιτεχνικής και εθνικής σημασίας,
όπως το Εθνικό Θέατρο.
Λόγω της καθυστέρησης των οι-
κοδομικών εργασιών, το Εθνικό συ-
νεχίζει να λειτουργεί στο Ολντ Βικ
οπότε, τα επόμενα χρόνια, ο Χωλ
αφοσιώνεται στον μεγάλο στόχο,
την ομαλή δηλαδή μετάβαση του
θεάτρου στο νέο κτίριο της Σάουθ-
O Πήτερ Χωλ (αριστερά) συνομιλεί με τον Λώρενς Ολίβιε, στο Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου, τον Μάρτιο του 1973. Αργό-
τερα, ο πρώτος εκτόπισε τον δεύτερο από το μεγάλο κρατικό θέατρο της Βρετανίας, καταφέροντας, παρά τις αρνητικές
κριτικές και τις πολλές δυσοίωνες προβλέψεις, να το απογειώσει.
μπανκ. Σχεδόν όλοι (και όλα) είναι
εναντίον του: η μισή κυβέρνηση που
δεν συμμερίζεται διόλου τη λογική
των επιχορηγήσεων, αρκετοί συ-
νάδελφοί του στο θέατρο, μεγάλο
μέρος του βρετανικού Τύπου, τα
σωματεία των τεχνικών που απερ-
γούν συνεχώς, αλλά και όλο το προ-
ηγούμενο κατεστημένο του Εθνικού
Θεάτρου το οποίο εξακολουθεί να
εκφράζει την μήνιν του Ολίβιε. Παρ’
όλα αυτά, ο Χωλ θα καταφέρει να
επιβιώσει, να ανανεώσει το θέατρο
καλλιτεχνικά και, κόντρα στις προ-
βλέψεις, να εγκαινιάσει την πρώτη
σεζόν του Εθνικού Θεάτρου στο νέο
του σπίτι, παρουσία της βασίλισσας,
το 1976. Η αποφασιστικότητα του
Χωλ είναι τέτοια που δεν θα διστά-
σει να εγκαινιάσει τις τρεις σκηνές
του θεάτρου σταδιακά, έως ότου να
λειτουργήσει πλήρως το κτιριακό συ-
γκρότημα, γύρω στα μέσα του 1977.
Το συμβόλαιο του Πήτερ Χωλ
ανανεώνεται το 1978 και εκ νέου το
1982, μετά την τεράστια επιτυχία
της Ορέστειας. Μέχρι τις αρχές της
δεκαετίας του 1980, το Εθνικό Θέα-
τρο έχει μεταμορφωθεί σε έναν εξω-
στρεφή οργανισμό, με καλλιτεχνική
παραγωγή διπλάσιου όγκου απ’ ό,τι
στο παρελθόν και με μια πραγματικά
εξαιρετική στροφή στο ρεπερτόριο,
που πλέον δίνει έμφαση και στη σύγ-
χρονη δραματουργία, συγκεντρώνο-
ντας γύρω από τον Χωλ ορισμένους
από τους διασημότερους συγγραφείς
του βρετανικού θεάτρου. Ο Χωλ
εξακολουθεί να δίνει μάχες για να
ενισχύσει τον δημόσιο χαρακτήρα
του θεάτρου και τη συνεπακόλουθη
κρατική επιχορήγηση. Παράλληλα,
βέβαια, αναπτύσσει και μια εξ αντι-
κειμένου «αντιφατική» δραστηριό-
τητα: εγκαινιάζει την πρακτική της
μεταφοράς των επιτυχημένων πα-
ραγωγών του Εθνικού Θεάτρου στο
εμπορικό θεατρικό κέντρο του Λον-
δίνου, το Γουέστ Εντ, σε συνεργασία
με ιδιώτες παραγωγούς, παρατείνο-
ντας τη ζωή και αυξάνοντας τα έσο-
δα των επιλεγμένων παραστάσεων.
Το πλαίσιο της εκάστοτε συμφωνί-
ας (που συνυπολογίζει το ποσό της
αρχικής επένδυσης από τον δημόσιο
οργανισμό, το μερίδιο κέρδους του
Εθνικού Θεάτρου, το κέρδος του
ιδιώτη, αλλά και τα ποσοστά από τις
εισπράξεις που αποδίδονται στους
σκηνοθέτες των παραστάσεων) είναι
θολό. Μέχρι την ολοκλήρωση της
τρίτης και τελευταίας θητείας του,
το 1988, αυτό το θέμα θα αποτελέ-
σει ένα από τα τρωτά σημεία στη
δημόσια εικόνα του Πήτερ Χωλ και
αντικείμενο οξύτατης κριτικής από
μερίδα του Τύπου.
ΣΤΗΝ ΌΠΕΡΑ
Στο μεταξύ, ο Χωλ χωρίζει με τη
μέχρι τότε σύζυγό του και παντρεύ-
εται, το 1982, τη διάσημη λυρική
τραγουδίστρια Μαρία Γιούινγκ. Η
σχέση του με την Γιούινγκ τον βάζει
35 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
KWIT
για τα καλά στο χώρο της όπερας,
μια παράλληλη δραστηριότητα που
ο ίδιος λατρεύει και επιδιώκει – με
κομβική ίσως στιγμή την ανάθεση
που του γίνεται να σκηνοθετήσει
την ετήσια παραγωγή του κύκλου
των Νιμπελούγκεν, το 1983, στο
Φεστιβάλ του Μπάιροϊτ. Στα χρό-
νια που ακολουθούν, ο Χωλ σκη-
νοθετεί περισσότερο εκτός, παρά
εντός Εθνικού Θεάτρου. Οι υπο-
χρεώσεις του σε λυρικά θέατρα ανά
τον κόσμο τον κρατούν όλο και πιο
συχνά μακριά από το Λονδίνο, ενώ,
το 1984, αναλαμβάνει, παράλληλα,
και την καλλιτεχνική διεύθυνση του
Φεστιβάλ του Γκλάιντεμπορν. Ο
πρόεδρος και το διοικητικό συμ-
βούλιο του Εθνικού Θεάτρου εκ-
δηλώνουν διακριτικά την ανησυχία
τους, έχοντας επιπλέον διαπιστώ-
σει ότι ο Πήτερ Χωλ κερδίζει τερά-
στια ποσά από την εμπορική εκμε-
τάλλευση παραγωγών του Εθνικού
Θεάτρου, σε δική του σκηνοθεσία,
που έχουν μεταφερθεί στο Γουέστ
Εντ – με αποκορύφωμα την παρα-
γωγή του Αμαντέους, που λέγεται
ότι του απέφερε κοντά στο ένα
εκατομμύριο λίρες. Όλο και πε-
ρισσότερο δίνεται η εντύπωση πως
ο προγραμματισμός του Εθνικού
Θεάτρου γίνεται από τον Χωλ με
την έγνοια, πρωτίστως, να μπορεί
να ανταποκριθεί απρόσκοπτα στις
ιδιωτικές του επαγγελματικές υπο-
χρεώσεις.

1965. O Πήτερ Χωλ με μέλη της Royal Shakespeare Company.
Το 1985, ο Χωλ διαφωνεί με την
κυβέρνηση σχετικά με το ύψος της
κρατικής επιχορήγησης για το Εθνι-
κό Θέατρο, πράγμα που τον οδηγεί
να εκφωνήσει έναν πύρινο λόγο προς
υπεράσπιση του δημόσιου χαρακτή-
ρα του οργανισμού. Αμέσως μετά,
σταματάει προσωρινά τη λειτουργία
της μικρής σκηνής του θεάτρου, της
αίθουσας Κότεσλοου, σε ένδειξη δι-
αμαρτυρίας. Έχουν, βέβαια, αρχίσει
να πολλαπλασιάζονται και να ακού-
γονται δυνατότερα οι φωνές που
θεωρούσαν πως ο Χωλ αυτοαναιρεί-
ται, όταν οι ιδιότητες του δημόσιου
λειτουργού και του μπίζνεσμαν λει-
τουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία.
Υπήρχαν άλλοι που δεν κατανοούσαν
γιατί το Εθνικό Θέατρο χρειάζεται
τόσο μεγάλες επιχορηγήσεις, τη στιγ-
μή που φαίνεται ικανό να στηριχτεί
σε δικά του έσοδα, εφ’ όσον εκμε-
ταλλεύεται ο οργανισμός, και όχι ο
σκηνοθέτης, την εμπορική υπεραξία
των παραγωγών του στο Γουέστ Εντ.
Ωστόσο, και παρά την περιρρέουσα
ατμόσφαιρα, το θέατρο συνεχίζει να
λειτουργεί με επιτυχία, ενώ προσπο-
ρίζεται ένα μικρό, έστω, μέρος των
εσόδων από την εμπορική εκμετάλ-
λευση των παραγωγών του. Σε κάθε
περίπτωση, υποστηρίζει η πλευρά του
Χωλ, το συμβόλαιό του δεν περιλαμ-
βάνει κάποια ρήτρα που να καθιστά
τη μέχρι τότε πρακτική παράτυπη.
Το ερώτημα εάν το νόμιμο είναι
και ηθικό αναλαμβάνει να το θέσει
η εφημερίδα Sunday Times, όπου,
τον Ιούνιο του 1986, δημοσιεύεται
άρθρο το οποίο εκθέτει δημοσίως
36 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
και με πολεμικό τρόπο το ζήτημα
της εργαλειοποίησης του Εθνικού
Θεάτρου από τον διευθυντή του. Οι
επικριτές του επισημαίνουν ιδιαιτέ-
ρως την εντυπωσιακή αύξηση της
προσωπικής περιουσίας του Χωλ,
ενώ, από την άλλη, αρκετοί συνάδελ-
φοί του υπερασπίζονται το δικαίωμα
του καλλιτέχνη να εκμεταλλεύεται
στο έπακρο τη δημιουργικότητά
του. Ο ίδιος ο Χωλ αποκρούει μετά
βδελυγμίας τις κατηγορίες και ο ανα-
πληρωτής του στο Εθνικό Θέατρο
τον στηρίζει δηλώνοντας: «Φαίνεται
πως σε αυτή τη χώρα δεν υπάρχει
πρόβλημα να είναι κάποιος πλούσι-
ος, αλλά αποτελεί πρόβλημα όταν
κάποιος γίνεται πλούσιος μέσα από
τη δουλειά του». Εκείνη τη χρονιά,
ο Πήτερ Χωλ διαπραγματεύεται
την ανανέωση του συμβολαίου του
πέραν του 1988, ενώ έχει ήδη ανει-
λημμένες υποχρεώσεις στο Γκλάι-
ντενμπορν, καθώς και τρεις σκηνο-
θεσίες όπερας σε διεθνή θέατρα. Το
διοικητικό συμβούλιο του Εθνικού
Θεάτρου αντιλαμβάνεται ότι η κα-
τάσταση τείνει να ξεφύγει από τον
έλεγχό του και δρομολογεί, με την
απρόθυμη συναίνεση του Χωλ, τη
διαδοχή του από τον Ρίτσαρντ Αιρ.
Ταυτόχρονα, δημιουργείται μια επι-
τροπή η οποία εξετάζει τα ζητήματα
που έχουν προκύψει – τα πορίσματά
της οδηγούν σε ριζική αλλαγή και
αυστηροποίηση των όρων στα συμ-
βόλαια που θα συνάπτουν στο εξής
οι καλλιτεχνικοί διευθυντές του Εθνι-
κού Θεάτρου.
Η δεκαετία του 1980 υπήρξε
2013, εξέδωσε τα θεατρικά του απο-
Michael Stroud / Hulton Archive
μνημονεύματα με τον εύγλωττο τίτλο
Stage Blood. Αν παραβλέψει κανείς
την προσωπική πικρία, την ανάγκη
να αποκαταστήσει τον εαυτό του
και τη δεδομένη εμπάθεια εναντίον
του Χωλ, ο Μπλέικμορ φωτίζει μια
πιο ουσιαστική πτυχή της διαμά-
χης, αποδομώντας τον Χωλ διά της
συγκρίσεως με τον Λώρενς Ολίβιε.
Κατά τον Μπλέικμορ, ο Ολίβιε
(όπως άλλωστε και ο ίδιος) ανήκε
στη γενιά της μεταπολεμικής Βρετα-
νίας που τη χαρακτηρίζει αυξημένη
αίσθηση του καθήκοντος, της ευθύ-
νης για τα κοινά. Οι δύο τους ταυτί-
ζονται με τον κόσμο της Δουνκέρκης,
ας πούμε, όπου η έννοια της public
service, της αυτοθυσίας για το κοινό
καλό, της υποχώρησης του ατομικού
στο συλλογικό είναι συστατικά χα-
ρακτηριστικά της (μετα-αποικιακής)
εθνικής ταυτότητας. Ο Μπλέικμορ
πιστεύει ότι ο Ολίβιε μεταλαμπά-
δευσε αυτόν τον αξιακό κώδικα στο
πνεύμα του Εθνικού Θεάτρου, το
οποίο υπηρέτησε σε βάρος της προ-
εποχή καλλιτεχνικών θριάμβων για σωπικής του καλλιτεχνικής εξέλιξης,
τον Πήτερ Χωλ, που τον ανέδειξε σε βάρος ακόμη και της υγείας του,
σε έναν από τους πιο περιζήτητους αλλά με απόλυτη επίγνωση της απο-
σκηνοθέτες παγκοσμίως. Ωστόσο, στολής και του ρόλου του ως ενός
η διαμάχη γύρω από τον τρόπο με πολιτιστικού θεσμού δημοσίου συμ-
τον οποίο διοικούσε το μεγαλύτερο φέροντος.
δημόσιο θέατρο της Βρετανίας συ- Στον αντίποδα αυτής της λογικής,
σκότισε προσωρινά τη μεγάλη του ο Χωλ –αριστερών πεποιθήσεων
προσφορά, δηλαδή την ίδρυση του κατά τον ίδιο, champagne socialist
Βασιλικού Σαιξπηρικού Θεάτρου, κατά τον Μπλέικμορ– δεν είναι σε
αλλά και την αναμόρφωση του Εθνι- θέση να διαχωρίσει το ιδιωτικό από
κού Θεάτρου κατά το πρώτο μισό το δημόσιο, πόσο δε μάλλον να θέσει
της θητείας του. το πρώτο στην υπηρεσία του δεύτε-
ρου. Για τον Μπλέικμορ, ο Χωλ είναι
ΖΉΤΗΜΑ ΑΞΙΏΝ πρωτίστως πολιτικός και ιμπρεσάρι-
Κοιτάζοντας τα γεγονότα από από- ος και δευτερευόντως καλλιτέχνης,
σταση, οι περισσότεροι πλέον ανα- ενώ με τη Μάργκαρετ Θάτσερ τους
γνωρίζουν πως το ζήτημα δεν ήταν ενώνουν πολύ περισσότερα από όσα
οικονομικό, νομικό ή απλώς ηθικής τους χωρίζουν. Stage blood, indeed.
τάξης. Ήταν ζήτημα αξιών. Αυτό, Ο Πήτερ Χωλ, πράγματι, οδήγησε
καθώς και τις εγγενώς βρετανικές του το βρετανικό θέατρο κατά το πέρα-
αποχρώσεις, μπορεί να τα κατανοή- σμά του από μια εποχή σε μία άλλη.
σει κανείς αν αποκωδικοποιήσει την Η προσωπικότητά του ενσωμάτωσε
περίφημη βεντέτα μεταξύ του Μάικλ διαχρονικές αντιφάσεις της βρετανι-
Μπλέικμορ και του Πήτερ Χωλ. Ο κής κοινωνίας, αλλά και τις αντιφά-
Μπλέικμορ υπήρξε ένας πολύ επιτυ- σεις της σύγχρονης Βρετανίας, όπως
χημένος σκηνοθέτης, καλλιτεχνικός αποτυπώνονται στις διαδικασίες
συνεργάτης του Λώρενς Ολίβιε στο πολιτικών μεταλλάξεων, από τους
Εθνικό Θέατρο. Παρά τις επιφυλά- Γουίλσον και Κάλαχαν, διά της Θά-
ξεις του, παρέμεινε στον οργανισμό τσερ, στον Τόνυ Μπλαιρ. Σε κάθε
όταν ο Χωλ παρέλαβε τη σκυτάλη το περίπτωση, όμως, η συνολική αποτί-
1973, παραιτήθηκε όμως τρία χρό- μηση είναι κοινώς αποδεκτή: ο Χωλ
νια αργότερα, δημιουργώντας ένα εδραίωσε την επιδραστική παρουσία
μικρό σκάνδαλο, όταν κατηγόρησε δύο κορυφαίων θεατρικών θεσμών
τον Χωλ για αυταρχικές μεθόδους δι- στη Βρετανία και νομιμοποίησε τον
οίκησης, συγκεντρωτισμό, απληστία δημόσιο χαρακτήρα τους. Επίσης,
και υπέρμετρη εγωπάθεια. τα κατάφερε περίφημα για τον εαυτό
Εκ των υστέρων, ο Μπλέικμορ του. Δεν υπάρχει άγνωστος σε αυτή
ένιωσε ότι η ιστορία τον δικαίω- την εξίσωση. Qui facit per alium, facit
σε και, πολλά χρόνια αργότερα, το per se. Και vice versa. zx
O Ανδρέας Παπανδρέου
και η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης1
Από τον Γιώργο Λ. Ευαγγελόπουλο
Η
αναγνώριση από
την Βουλή των
Ελλήνων, στην συ-
νεδρίαση της 17ης
Αυγούστου 1982,
της Εθνικής Αντίστασης, του συ-
νόλου δηλαδή των εαμικών και μη
εαμικών αντιστασιακών οργανώ-
σεων που πολέμησαν τον κατα-
κτητή την περίοδο 1941-44, απο-
τέλεσε μία από τις προτεραιότη-
τες της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ
που προέκυψε από τις εκλογές του
Οκτωβρίου 1981, αλλά και, προ-
σωπικά, του τότε πρωθυπουργού,
Ανδρέα Παπανδρέου.
Κατά την αποτίμηση του ρόλου
των προσωπικοτήτων στη διαμόρ-
φωση σημαντικών ιστορικών γεγο-
νότων, ανακύπτει πάντοτε το κρί-
σιμο ερώτημα σε ποιο βαθμό αυτά
θα πρέπει να αποδοθούν –είτε ως
επιτυχίες, είτε ως αποτυχίες– σε
συγκεκριμένα πρόσωπα, και σε
ποιο βαθμό τα εν λόγω γεγονότα
υπήρξαν, κατά κάποιον τρόπο,
αναπότρεπτα, υπό την έννοια
ότι αποτέλεσαν την έκβαση μιας
πορείας που προσδιορίστηκε νο-
μοτελειακά από τις κινητήριες δυ-
νάμεις της Ιστορίας. Η τελευταία
άποψη είναι η καθαρά μαρξιστική,
όμως η δική μου προσέγγιση επι-
τρέψτε μου να πω ότι ακολουθεί
κάποιες πιο σύγχρονες θεωρήσεις
της σχέσης του δρώντος υποκει-
μένου (πρόκειται για την ελληνική
απόδοση του αγγλικού όρου agent)
με τις δομές – οι δομές αυτές ας
σημειωθεί ότι μπορεί να είναι πο-
λιτικές, οικονομικές, πολιτισμικές,
κ.λπ., ενώ ορίζουν αλλά και περιο-
ρίζουν τις δυνατότητες δράσης του
ενεργούντος υποκειμένου. Επί-
σης, είμαι επιφυλακτικός απένα-
ντι στην πολυσυζητημένη θεωρία
της δομοποίησης (structuration
theory) του Άντονηυ Γκίντενς,
στην οποία η δομή συνεχώς ανα-
παράγεται μέσα από τις δράσεις
του ενεργούντος υποκειμένου, με
αποτέλεσμα η δομή και το δρών
υποκείμενο να ταυτίζονται, κι έτσι
να μην μπορούν να εξηγηθούν
επαρκώς τα φαινόμενα της αλλα-
Αφίσα του ΕΑΜ, στην οποία δίνεται έμφαση στην ανάγη εθνικής ενότητας απέ-
ναντι στον κατακτητή.
γής που εκδηλώνονται κατά την
ιστορική διαδρομή, αναδιαμορφώ-
νοντας τις σχέσεις των διαφόρων
δομών με τα δρώντα υποκείμενα,
στις σφαίρες της οικονομίας, της
πολιτικής και του πολιτισμού, σε
εθνικό αλλά και σε υπερεθνικό
επίπεδο. Αντίθετα, κατά τον Νίκο
Μουζέλη, του οποίου την προ-
βαση των ορίων που η εν λόγω
Αρχείο The Books’ Journal
δομή θέτει, καθώς αυτά τα όρια
εξαρτώνται τόσο από τις εσωτερι-
κευμένες δομές του ίδιου του δρώ-
ντος (ψυχολογικές, πολιτισμικές,
κ.ά.), όσο και από τα επίπεδα, «μί-
κρο» ή «μάκρο», στα οποία ανήκει
η κάθε δομή ή δραστηριοποιείται
ο δρων, οπότε προσδιορίζεται δι-
αφορετικά και η αλληλεπίδρασή
τους. Σ’ αυτήν την περίπτωση,
πάντοτε υπάρχει περιθώριο ελευ-
θερίας δράσης και διαμόρφωσης
της Ιστορίας –έστω μικρό, αλλά
ενίοτε καθόλου αμελητέο από
πλευράς επιδραστικότητας στις
εξελίξεις– ακόμη και για τον απλό
άνθρωπο. Η διαπίστωση αυτή ση-
μαίνει ότι ο άνθρωπος είναι, εν τέ-
λει, υποκείμενο της Ιστορίας.
Τα παραπάνω ηχούν αρκετά θε-
ωρητικά αλλά ελπίζω να μπορέσω
να εξηγήσω καλύτερα τι εννοώ,
κάνοντας αναφορές σε συγκεκρι-
μένα γεγονότα της μεταπολιτευτι-
κής μας Ιστορίας, σε πρωτοβουλί-
ες πολιτικών κομμάτων και πολιτι-
κών ηγετών, αλλά και σε ιστορικές
συνθήκες που είχαν ήδη ωριμάσει
κι έτσι «διευκόλυναν» κάποιες επι-
λογές.
Κατ’ αρχάς, λοιπόν, η απόφαση
για την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης αποτελεί μια σημα-
ντική πρωτοβουλία που ελήφθη
στο πλαίσιο της διαμόρφωσης του
μεταπολιτευτικού πεδίου, σε πολι-
τικό και, κατ’ αντανάκλαση, σε θε-
σμικό επίπεδο. Η μεταπολίτευση
προσδιορίζεται βασικώς από τις
επιλογές δύο πολιτικών ανδρών,
του Κωνσταντίνου Καραμανλή και
του Ανδρέα Παπανδρέου.
Ο πρώτος, έχοντας την προδι-
κτατορική εμπειρία της σύγκρου-
σής του με το Παλάτι, διενεργεί
σέγγιση στο θέμα θεωρώ πιο «ευ- δημοψήφισμα για τη μορφή του
έλικτη» και λειτουργική, πάντοτε πολιτεύματος, το 1974, στην
υπάρχουν περιθώρια ελευθερίας οποία ο ελληνικός λαός απορρί-
ως προς το περιεχόμενο και την πτει κατηγορηματικά το θεσμό
έκταση που θα λάβει η δράση του της βασιλείας. Ακολούθως, οδηγεί
ενεργούντος προσώπου στο πλαί- τη χώρα στην απόκτηση, το 1975,
σιο μιας δομής. Η εν λόγω δράση, ενός από τα πιο σύγχρονα και
μάλιστα, ενίοτε μπορεί να οδηγή- «ευέλικτα» Συντάγματα της Ευ-
σει και στη «διάρρηξη» και υπέρ- ρώπης, όπως σήμερα ομολογούν
37 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
και όσοι υπήρξαν ιδιαιτέρως επι-
κριτικοί κατά την ψήφισή του. Άλ-
λωστε, αυτό αποδείχθηκε και από
το γεγονός ότι η σοσιαλιστική κυ-
βέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου
δεν είχε πρόβλημα να ασκήσει στο
πλαίσιο αυτού του Συντάγματος
οικονομικές πολιτικές που απέ-
βλεπαν, έστω για μικρό χρονικό
διάστημα, σε κοινωνικοποιήσεις
ιδιωτικών επιχειρήσεων (αναφέ-
ρομαι στο 1982, όταν υπουργός
Εθνικής Οικονομίας ανέλαβε ο
Γεράσιμος Αρσένης). Με την νο-
μιμοποίηση του Κομμουνιστικού
Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ), ο Κα-
ραμανλής ολοκλήρωσε όσα ο ίδιος
μπορούσε να κάνει, για να θέσει
τις πολιτικές και θεσμικές προϋ-
ποθέσεις της ομαλής λειτουργίας
του πολιτεύματος, και της δημι-
ουργίας ενός κεντροδεξιού κόμ-
ματος στα ευρωπαϊκά πρότυπα,
προκειμένου, στην συνέχεια, να
μπορέσει να ασχοληθεί με το με-
γάλο εθνικό και προσωπικό του
«στοίχημα», που ήταν η ένταξη
της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ.
Από την άλλη, ο Ανδρέας Πα-
πανδρέου αντιλαμβάνεται ότι,
μετά την οριστική επίλυση του
πολιτειακού, το προδικτατορικό
Κέντρο δεν μπορεί να έχει δια-
κριτό –και τονίζω τη λέξη «δια-
κριτό»– ρόλο στην πολιτική ζωή
του τόπου. Ιδρύει το ΠΑΣΟΚ,
δηλαδή έναν πολιτικό φορέα που
σταδιακά θα καλύψει όλο τον τότε
κεντροαριστερό χώρο, καθώς δι’
αυτού, ο πολιτικά ιδιοφυής Αν-
δρέας Παπανδρέου φιλοδοξεί να
εκφράσει, συγχρόνως, τρία πολιτι-
κά ρεύματα:
1) την πλέον προοδευτική πτέ-
ρυγα της προδικτατορικής Ένω-
σης Κέντρου, της οποίας είχε
αναδειχθεί ο φυσικός ηγέτης, ήδη
πριν από την πραξικοπηματική
άνοδο των συνταγματαρχών στην
εξουσία,
2) ένα μεγάλο τμήμα της κοινω-
νικής βάσης της Αριστεράς που
αναζητούσε πλέον, στην χαραυγή
μιας νέας εποχής, κάτι διαφορετι-
κό, πέρα από τα τότε υπάρχοντα
παραδοσιακά κόμματα της Αρι-
στεράς και
3) τη γενιά του Πολυτεχνείου
και ενός πολιτικά ριζοσπαστικο-
ποιημένου μέρους της ελληνικής
κοινωνίας, κυρίως της νεολαίας
της, έντονα επηρεασμένου από
τις τραγικές εμπειρίες της δικτα-
τορίας και του μεγαλύτερου εθνι-
κού της εγκλήματος, που ήταν η
τραγική περιπέτεια της Κύπρου,
το καλοκαίρι του 1974.
38 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Έτσι, οι Καραμανλής και Πα-
πανδρέου κατόρθωσαν να θεμελι-
ώσουν μια κοινοβουλευτική δημο-
κρατία που, παρά τα επί μέρους
προβλήματά της, εξελίχθηκε μεν
κατ’ ουσίαν σε δικομματική, με
εναλλαγή στην εξουσία των κομ-
μάτων που εκείνοι ίδρυσαν, πλην
όμως λειτούργησε ομαλότερα σε
σχέση με οποιαδήποτε άλλη πε-
ρίοδο της Ιστορίας μας έως την
έναρξη της πρόσφατης οικονομι-
κής κρίσης, που σημαδεύτηκε από
μια επικίνδυνη, κατά την ταπεινή
μου γνώμη, αμφισβήτηση και, εν
τέλει, προσπάθεια πλήρους απα-
ξίωσης, από κάποιους, της με-
ταπολίτευσης εν συνόλω και των
όποιων επιτευγμάτων της.
Στο πλαίσιο, λοιπόν, της παρα-
πάνω πολιτικής και πολιτειακής
δομής της Ελλάδας και εν όψει
των πολιτικών στόχων του Ανδρέα
Παπανδρέου, που ήταν η επίτευ-
ξη της λαϊκής ενότητας ως προ-
ϋπόθεσης τόσο για την ευρύτερη
κοινωνική απήχηση των πολιτι-
κών θέσεων του ΠΑΣΟΚ, όσο και
για την άσκηση μιας πολυδιάστα-
της εξωτερικής πολιτικής, που η
επιτυχία της προϋπέθετε, μεταξύ
άλλων, τη σφυρηλάτηση ενός αρ-
ραγούς εσωτερικού μετώπου των
ελλήνων πολιτών, οι τελευταίοι θα
έπρεπε να αισθάνονται αλλά και
να είναι στην πράξη ίσοι. Σ’ αυτό,
λοιπόν, το πλαίσιο, η νομοθετική
πρωτοβουλία για την αναγνώριση
της Εθνικής Αντίστασης αποτε-
λούσε μια ηθικά και πολιτικά επι-
βεβλημένη κίνηση για τον Ανδρέα
Παπανδρέου.
Μια δεύτερη δομή, που παρήγε
επικίνδυνες για την ίδια τη Δη-
μοκρατία «στρεβλώσεις», καθώς
αφορούσε την ιδεολογική ταυτό-
τητα και την πολιτική συμπερι-
φορά των πολιτικών δυνάμεων
στο μετεμφυλιακό πολιτικό πεδίο,
προέκυπτε από τις δύο προηγη-
θείσες νομοθετικές ρυθμίσεις του
ζητήματος, οι οποίες έλαβαν χώρα
στο ευρύ χρονικό διάστημα από το
1949 έως το 1982. Η συγκεκρι-
μένη κατάσταση απαιτούσε, λοι-
πόν, την ανάληψη πρωτοβουλίας
για την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης εκ μέρους του Ανδρέα
Παπανδρέου, όχι μόνον υπό την
ιδιότητά του ως πρωθυπουργού
αλλά και ως αρχηγού ενός κόμμα-
τος που εξέφραζε πολιτικά, μετα-
ξύ άλλων, και τη γενιά της εαμικής
αντίστασης. Προσοχή, όμως! Δεν
εννοώ ότι η συγκεκριμένη νομο-
θετική πρωτοβουλία του ΠΑΣΟΚ
πρέπει να ιδωθεί ως ικανοποιήσα-
σα μόνον, ή και κυρίως, την ιδεο-
λογική φυσιογνωμία και την πολι-
τική ατζέντα του ΠΑΣΟΚ, αφού
η αναγνώριση της Εθνικής Αντί-
στασης ήταν ευρύτερα αποδεκτή
από την κοινή γνώμη, και όχι μόνο
από τους οπαδούς τού τότε κυβερ-
νώντος κόμματος. Ομιλώ περί ευ-
ρείας, όχι όμως περί απόλυτης και
ανεπιφύλακτης αποδοχής αυτής
της «αναγκαιότητας» εκ μέρους
όλων των Ελλήνων. Και τούτο
διότι τα μετεμφυλιακά πάθη εξα-
κολουθούσαν να ταλανίζουν μέρος
της πολιτικής μας ζωής.
Η παραπάνω αλήθεια είναι προ-
φανής, εάν αναλογιστεί κανείς τα
μέχρι τότε γεγονότα, όπως συνο-
πτικά, αλλά με ακρίβεια, τα περι-
γράφει ο καθηγητής Ευάνθης Χα-
τζηβασιλείου, στην εισαγωγή που
έγραψε στο «Τετράδιο Κοινοβου-
λευτικού Λόγου» που περιέχει την
ομιλία του Ανδρέα Παπανδρέου
στη Βουλή των Ελλήνων κατά τη
συζήτηση για την αναγνώριση της
Εθνικής Αντίστασης, και αποτελεί
έκδοση του Ιδρύματος της Βουλής
των Ελλήνων.2 Γράφει, λοιπόν, ο
Χατζηβασιλείου:
Η ελληνική Εθνική Αντίστα-
ση του 1941-1994 αποτέλε-
σε ένα από τα πλέον μαζικά
αντιστασιακά κινήματα στην
Ευρώπη, αλλά η αναγνώρισή
της υπήρξε εξ αρχής μερική,
λόγω της επενέργειας του Εμ-
φυλίου Πολέμου. Η πρώτη
διαδικασία αναγνώρισης των
συναφών οργανώσεων ξεκίνη-
σε στα τέλη της δεκαετίας του
1940 (Ν. 971/1949), διαρ-
κούντος του Εμφυλίου Πολέ-
μου, και χαρακτηρίστηκε από
τον αποκλεισμό του Εθνικού
Απελευθερωτικού Μετώπου
(ΕΑΜ) και των οργανώσε-
ών του (Ελληνικός Λαϊκός
Απελευθερωτικός Στρατός -
ΕΛΑΣ, Ενιαία Πανελλαδική
Οργάνωση Νέων - ΕΠΟΝ,
κ.λπ.). Με τη διαδικασία εκεί-
νη αναγνωρίστηκαν μόνον οι
μη εαμικές αντιστασιακές ορ-
γανώσεις. Στα επόμενα χρό-
νια (1950-1967), οι μνήμες
της ενδοελληνικής σύγκρου-
σης και η επίκληση, από τους
νικητές (Δεξιά και Κέντρο),
των εμπειριών του Εμφυλίου
Πολέμου, απέτρεψαν οποια-
δήποτε συζήτηση για την ανα-
γνώριση της μείζονος αντιστα-
σιακής οργάνωσης της χώρας
-του ΕΑΜ– η δράση του οποί-
ου θεωρείτο ότι αποσκοπούσε
εξ αρχής στη βίαιη κατάληψη
της εξουσίας. Η μνήμη του
Εμφυλίου Πολέμου ενσωμα-
τώθηκε στο λόγο των πολιτι-
κών παρατάξεων –Δεξιάς, Κέ-
ντρου και Αριστεράς– από το
1950 έως το 1967. Ωστόσο,
μετά την επιβολή της δικτα-
τορίας, με το ν.δ. 179/1969,
η διαδικασία της αναγνώρισης
επαναλήφθηκε, αλλά αυτή τη
φορά όχι μόνον δεν αναγνωρί-
στηκαν σημαντικοί αντιστασι-
ακοί και των μη εαμικών οργα-
νώσεων (οι οποίοι είχαν λάβει
αντιχουντική στάση)3 αλλά
επιπλέον «αναγνωρίστηκαν»
ως αντιστασιακές ακόμη και
ορισμένες δωσιλογικές ομάδες
–καθώς η χουντική νομοθεσία
όριζε ως «αντιστασιακή» δρά-
ση την καταπολέμηση και του
κομμουνισμού. Η κατάρρευση
της δικτατορίας, η Μεταπολί-
τευση του 1974 και η αναγνώ-
ριση του ΚΚΕ τον Σεπτέμβριο
εκείνου του έτους σηματοδό-
τησαν τη συγκρότηση στην
Ελλάδα μίας ολοκληρωμένης
δημοκρατίας, χωρίς αποκλει-
σμούς. Οι μεταδικτατορικές
κυβερνήσεις των Κωνσταντί-
νου Καραμανλή και Γεωργίου
Ράλλη δεν προχώρησαν στην
αναγνώριση και των αριστε-
ρών αντιστασιακών οργανώ-
σεων. Ωστόσο, ήδη διενερ-
γούνταν σημαντικές ανακατα-
τάξεις ως προς τις οπτικές για
την Εθνική Αντίσταση.4
Σε ανάλογα συμπεράσματα κα-
ταλήγουν και οι Βάιος Καλογριάς
και Στράτος Δορδανάς, στη ση-
μαντική μελέτη τους, με τίτλο, Η
αναγνώριση των μη εαμικών οργα-
νώσεων (1945-1974), στο τέλος
της οποίας αναφέρουν, αντί επι-
λόγου, τα ακόλουθα:
Το κοινοβουλευτικό κράτος
(1946-1967) είχε επιμελώς
αποφύγει, παρά τις εκάστοτε
πιέσεις, να εξισώσει τη δρά-
ση και τις επιδιώξεις της μη
κομμουνιστικής Αντίστασης
με τον αντικομμουνιστικό
«δωσιλογισμό», ιδιαίτερα την
ένοπλη έκφρασή του, τα Τάγ-
ματα Ασφαλείας. Οι μνήμες
της Κατοχής ήταν νωπές, ενώ
η παρουσία διαφόρων προσω-
πικοτήτων της εθνικόφρονος
Αντίστασης στη Βουλή δεν
επέτρεπε την παραβίαση των
λεπτών αλλά σαφών διαχωρι-
στικών γραμμών. Αντιθέτως,
 η αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης στη διάρκεια της
δικτατορίας υπαγορεύτηκε
από την πρόδηλη ανάγκη του
στρατιωτικού καθεστώτος να
θεσμοθετήσει ένα ενοποιητι-
κό, εθνικόφρον πλαίσιο, που
θα περιλάμβανε τόσο τις ορ-
γανώσεις αντίστασης (σύμ-
φωνα με τον αναγκαστικό
νόμο 971/1949) όσο και τα
μέλη των «δωσίλογων» αντι-
κομμουνιστικών ομάδων. Θα
ταυτιζόταν έτσι η έννοια του
εξωτερικού (σλαβικού) με τον
εσωτερικό (κομμουνιστικό)
εχθρό και θα καταργείτο επί-
σημα το ρήγμα, ή θα επουλω-
νόταν, κατά μία άλλη εκδοχή,
το τραύμα που είχε δημιουρ-
γηθεί κατά την Κατοχή στον
εθνικόφρονα χώρο από την
εκούσα-άκουσα συμπαράταξη
ενός διόλου ευκαταφρόνητου
τμήματός του με τους Γερμα-
νούς. Η επανασυγκόλληση
της αντιστασιακής και της
«δωσιλογικής» εθνικοφροσύ-
νης θα εξασφάλιζε στο απριλι-
ανό καθεστώς την απαραίτη-
τη νομιμοποιητική βάση στο
ιδεολογικό πεδίο και ευρύτερη
λαϊκή αποδοχή. Η εκτίμηση,
όμως, όσο «λογική» και αν
φαινόταν, αποδείχθηκε τελικά
λανθασμένη. Η απαγόρευση
της ΕΡΕ και οι διώξεις ενα-
ντίον προσωπικοτήτων του
αστικού κόσμου όχι μόνον
δεν επούλωσαν το κατοχικό
τραύμα, αλλά προκάλεσαν νέα
διάσπαση της δεξιάς παράτα-
ξης ανάμεσα στους ζηλωτές
της 21ης Απριλίου και τους
θιασώτες του κοινοβουλευτι-
σμού. Επιπλέον διευκόλυναν
τη βολική ταύτιση, στα μάτια
της Αριστεράς, όλων των μη
εαμικών οργανώσεων με το
«δωσιλογισμό».5
Οι σχετικές με το θέμα αντιλήψεις
είχαν όμως, όπως ήδη είπαμε, με-
ταβληθεί ουσιωδώς στην μεταπο-
λιτευτική περίοδο. Η Δημοκρατία
είχε στερεωθεί και οι συζητήσεις
για μια πιο νηφάλια ανάγνωση του
τραυματικού εμφυλιακού παρελ-
θόντος μας είχαν ξεκινήσει. Είναι
χαρακτηριστικό ότι ο Παναγιώτης
Κανελλόπουλος, που επεφύλαξε
στον εαυτό του το ρόλο του Νέ-
στορος της πολιτικής στη μετα-
πολιτευτική περίοδο –προσφορά
στον τόπο που, κατά την ταπεινή
μου γνώμη, καμία κομματική πα-
ράταξη της εποχής δεν του ανα-
γνώρισε στο βαθμό που έπρεπε
και θα του άξιζε– είχε, όπως ανα-
φέρει και ο καθηγητής Χατζηβα-
σιλείου, δημοσιεύσει άρθρο στα
Πολιτικά Θέματα (5 Νοεμβρίου
1973), δηλαδή κατά την πέμπτη
επέτειο του θανάτου του Γεωργίου
Παπανδρέου, στο οποίο αναγνώ-
ριζε το χαρακτήρα του εμφυλίου
πολέμου στην ενδοελληνική σύ-
γκρουση της δεκαετίας του 1940,
με τα ακόλουθα λόγια:
Εκάναμε [το 1944] ό,τι πε-
ρισσότερο μπορούσαμε, για
να αποφευχθή (ή να σταματή-
σει) ο εμφύλιος πόλεμος. Ναι,
ο «εμφύλιος». Είναι καιρός
να ριχτούν στον κάλαθο των
αχρήστων οι υποκριτικές με-
τονομασίες. Εμφύλιος πόλε-
μος ήταν και ο πρώτος γύρος,
και ο δεύτερος και ο τρίτος.6
Οι συνθήκες, λοιπόν, είχαν ωρι-
μάσει, και προς αυτήν την κατεύ-
θυνση συνετέλεσαν όλοι οι πα-
ράγοντες που προανέφερα αλλά
και αρκετοί άλλοι ακόμη, στους
οποίους η έλλειψη χώρου δεν μου
επιτρέπει να αναφερθώ αναλυτι-
κά ή ίσως και να μου διαφεύγουν.
Η ώρα της ευθύνης του Ανδρέα
Παπανδρέου είχε φτάσει, προκει-
μένου αυτός να επιστρατεύσει το
μεγάλο εκείνη την εποχή πολιτικό
του κύρος, που εκτεινόταν πολύ
πέραν των οπαδών του ΠΑΣΟΚ,
και να κάνει πράξη αυτό που απο-
τελούσε σχεδόν εδραιωμένη κοι-
νωνική συνείδηση και ανέμενε όχι
την ιστορική δικαίωση αλλά μόνο
την πολιτειακή αναγνώριση.
Η ομιλία του Ανδρέα Παπαν-
δρέου στη Βουλή των Ελλήνων,
με την οποία αυτός, αντί του αρ-
μοδίου υπουργού Εσωτερικών
Γιώργου Γεννηματά, εισήγαγε το
νομοσχέδιο για την αναγνώριση
της Εθνικής Αντίστασης, στις 17
Αυγούστου 1982, δηλαδή κατά
την τριακοστή όγδοη επέτειο του
μπλόκου της Κοκκινιάς, υπήρξε
ουσιώδης από πλευράς περιεχο-
μένου, μετριοπαθής και σχετικά
σύντομη. Όπως ορθά επισημαίνει
ο καθηγητής Χατζηβασιλείου,
επικεντρώθηκε σε δύο ση-
μεία: πρώτον στη λειτουργία
της (ολοκληρωμένης πλέον)
αναγνώρισης ως πεδίου για
τη σφυρηλάτηση της εθνικής
ενότητας· και δεύτερον, στην
ανάδειξη της συγκεκριμένης
πρωτοβουλίας ως απτού δείγ-
ματος της νέας αντίληψης που
κόμιζε το ΠΑΣΟΚ στο δημό-
σιο βίο και στην κυβερνητική
πρακτική.7
Ιδιαίτερη σημασία έχει, επίσης, το
ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου θεώ-
ρησε ενιαία την περίοδο 1940-
1944, ως εκφράζουσα την αντί-
σταση του ελληνικού λαού κατά
των κατακτητών, σε δύο διαφορε-
τικές φάσεις: κατά τον «εθνικοα-
μυντικό» αγώνα, το 1940-1941,
και κατά τον «εθνικοαπελευθε-
ρωτικό» αγώνα, το 1941-1944.
Επίσης, τονίστηκε ότι σκοπός του
νομοσχεδίου υπήρξε η τοποθέ-
τηση του ΕΑΜ δίπλα στις άλλες
αντιστασιακές οργανώσεις, χωρίς
να αναγνωρίζεται προβάδισμα του
ΕΑΜ ή κάποιας άλλης αντιστασι-
ακής οργάνωσης έναντι οποιασ-
δήποτε εκ των υπολοίπων.
Τέλος, η εικόνα μιας σύνθετης και
πολύπλευρης αντίστασης του ελ-
ληνικού λαού κατά του κατακτητή
που παρουσιάζει στην ομιλία του
ο Ανδρέας Παπανδρέου, συνο-
δεύεται και από μια εκ μέρους του
απόρριψη μεμψίμοιρων θεωρή-
σεων περί των εσωτερικών διενέ-
ξεων στους κόλπους της Ενιαίας
Εθνικής Αντίστασης. Λέει, λοιπόν,
τα εξής εν προκειμένω:
Γράφτηκαν πολλά για την
ιστορία της Αντίστασης.
Πολλοί θα πουν ότι η ενιαία
Αντίσταση δεν υπήρξε, για-
τί μεσολάβησαν συγκρούσεις
ανάμεσα σε οργανώσεις και
κατά την περίοδο της Αντί-
στασης. Πράγματι, υπήρξαν
συγκρούσεις που στοίχισαν
ζωές αγωνιστών πραγματι-
κών σ’ όλες τις οργανώσεις.
Ο Λαός μας, όμως, στη βάση
του έμεινε πάντοτε ενωμένος,
ενώ οι οργανώσεις βρήκαν τον
τρόπο –δύσκολα ίσως– να ξα-
ναδούν και να αντιμετωπίσουν
τον κοινό εχθρό, τον ξένο, το
φασίστα κατακτητή.8
Στο σημείο αυτό ολοκληρώνω την
παρέμβασή μου χωρίς αναφορά
στις αντιδράσεις της τότε κοινο-
βουλευτικής αντιπολίτευσης, μεί-
ζονος και ελάσσονος, στα σχετικά
δημοσιεύματα του Τύπου όλων
των πολιτικών αποχρώσεων, κ.λπ.
Όλα αυτά έχουν, ασφαλώς, το εν-
διαφέρον τους, τόσο για τον ερευ-
νητή ιστορικό, όσο και για το ευρύ
κοινό. Όμως, για την τελική ιστο-
ρική κρίση, σημασία έχει το ποιον
δικαίωσαν ως προς το συγκεκριμέ-
39 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
νο ζήτημα οι πολιτικές και κοινω-
νικές εξελίξεις που ακολούθησαν.
Και αυτός δεν είναι άλλος από τον
Ανδρέα Παπανδρέου.
Και τούτο, διότι διά της πρωτο-
βουλίας του για την αναγνώριση
της Εθνικής Αντίστασης, η πολι-
τεία αποκατέστησε τον εαυτό της
απέναντι στην εθνική μνήμη, όπως
ακριβώς είχε ζητήσει να γίνει ο
Μανώλης Γλέζος κατά τη συζήτη-
ση του σχετικού νομοσχεδίου στη
Βουλή. zx
1. Κείμενο που εκφωνήθηκε την Κυ-
ριακή, 3 Ιουλίου 2016, στο Πάρκο
Εθνικής Συμφιλίωσης στο Γράμμο,
σε εκδήλωση με θέμα την αναγνώ-
ριση της Εθνικής Αντίστασης και τη
συμβολή του Ανδρέα Παπανδρέου
σ’ αυτή. Παρευρέθησαν ο πρώην
Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κάρο-
λος Παπούλιας, ο πρώην Πρόεδρος
της Βουλής των Ελλήνων, Φίλιππος
Πετσάλνικος, ο γενικός γραμματέας
του Ιδρύματος της Βουλής των Ελ-
λήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και
τη Δημοκρατία, καθηγητής Παύλος
Σούρλας, ο οποίος συντόνισε και την
εκδήλωση κ.ά.
2. Ανδρέας Παπανδρέου, Η αναγνώ-
ριση της Εθνικής Αντίστασης (1982),
Εισαγωγή – Ιστορικός σχολιασμός:
Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Ίδρυμα
της Βουλής των Ελλήνων για τον
Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρα-
τία, Αθήνα 2010.
3. Όπ.π., σελ. 31: «Βλ. ενδεικτικά την
περίπτωση του Αντώνη Μυτιληναίου,
μέλους του Ουλαμού Καταστροφών
της ΠΕΑΝ, όπως καταγράφεται στο
Αρχείο του, κατατεθειμένο στο Μου-
σείο Μπενάκη, Κηφισιά».
4. Όπ.π., σελ. 9-10.
5. Βάίος Καλογριάς και Στράτος
Δορδανάς, «Η αναγνώριση των μη
εαμικών αντιστασιακών οργανώσεων
(1945-1974)», στο Ήρωες των Ελλή-
νων – Οι Καπετάνιοι, τα Παλικάρια
και η Αναγνώριση των Εθνικών Αγώνων
19ος – 20ός αιώνας, Ίδρυμα της Βου-
λής των Ελλήνων για τον Κοινοβου-
λευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα
2014, σελ. 255-256.
6. Ανδρέας Παπανδρέου, Η αναγνώ-
ριση της Εθνικής Αντίστασης (1982),
Εισαγωγή – Ιστορικός σχολιασμός:
Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Ίδρυμα
της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοι-
νοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία,
Αθήνα, 2010, σελ. 11-12.
7. Όπ.π., σελ. 14.
8. Όπ.π., σελ. 40-41.
 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ
ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ
Ένας δημιουργικός αριστερός
ΓΙΩΡΓΟΥ ΖΕΒΕΛΑΚΗ Μίμης Δεσποτίδης 1925-1981

Π
αρακολουθούσα,
ενδιαφερόμουν και
συμμετείχα, από τη
δεκαετία του 1960
και εντεύθεν, στις
δραστηριότητες της Αριστεράς.
Διαπίστωνα των πλούτο των ιδεών
και των προτάσεων που αναπτύσ-
σονταν με πληθώρα άρθρων, τόμους
βιβλίων και άπειρες εκδηλώσεις θε-
ωρητικού προβληματισμού. Ελάχι-
στες ήταν, σχεδόν απουσίαζαν, οι
συγκεκριμένες αναλύσεις που θα
μπορούσαν να καταλήξουν σε προ-
τάσεις με άμεση πρακτική εφαρμο-
γή∙ όλα σχεδόν παραπέμπονταν στο
μακρινό ευτυχισμένο μέλλον.
Ανάμεσα στα κομματικά στελέ-
χη κινούνταν ένας άνθρωπος ξε-
χωριστός, με αγωνιστική ιστορία
κι αυτός, αλλά διαφορετικός ως
προς τη ρεαλιστική του σκέψη και,
προ παντός, τη δημιουργική του
φαντασία, τις εμπνευσμένες πρω-
τοβουλίες στον δύσκολο χώρο του
πολιτισμού με τις γνωστές του μεμ- Αριστερά: Η φωτογραφία του Μίμη Δεσπο-
ψιμοιρίες. Αυτά έλεγαν χαμηλόφω- τίδη, καδραρισμένη, όπως αγοράστηκε πρό-
να με θαυμασμό όσοι γνώριζαν τον σφατα σε υπαίθριο παζάρι. Δεξιά, σχεδιάζει ο
Μίμη Δεσποτίδη. Συγκροτημένος Μίνως Αργυράκης. Αριστερός προβληματισμός
διανοούμενος του οποίου όμως δεν και ο Δεσποτίδης σε ένα αγαπητικό πλαίσιο.
διασώθηκαν ομιλίες και θεωρητι- Το Θεμέλιο ανοίχτηκε και σε συγ- ρίστηκε το δραματοποιημένο ντο-
κά κείμενα («Δεν άφησε κανένα γραφείς πέραν της Αριστεράς, κιμαντέρ 100 ώρες του Μάη. Είναι
γραφτό. Ήταν σωκρατικός σαν εκδίδοντας βιβλία του Γιώργου γνωστή και η «οφειλή» του Διονύ-
ιδιοσυγκρασία»). Η παρουσία του Θεοτοκά, του Μάριου Πλωρίτη ση Σαββόπουλου που πέρασε στο
αποτυπώθηκε σε νέους ευαίσθη- και άλλων. Επιπροσθέτως, κάποια τραγούδι του «Μην πετάξεις τίπο-
τους κοινωνικούς τομείς, στις προ- έργα γεννήθηκαν ύστερα από δική τα»: «Είδα τη Σούλα (Αλεξανδρο-
σπάθειές του να διευρυνθεί ο πνευ- του παρακίνηση, όπως αναγνώρι- πούλου, δημοσιογράφο) και τον
ματικός ορίζοντας των αριστερών σαν αργότερα οι δημιουργοί τους. Δεσποτίδη».
εντύπων και, γενικά, να πνεύσει Γράφει ο Ιάκωβος Καμπανέλης: Εκτός από τα παραπάνω, σκόρ-
παντού ανανεωτικός άνεμος. πια και λίγο-πολύ γνωστά, επέλεξα
Θα γίνω πιο συγκεκριμένος και Είχε μια ιδέα ο Μίμης που την να δημοσιευτεί αυτούσια η μαρτυ-
θα συνοψίσω πληροφορίες που ασπαστήκαμε αμέσως ο Μίκης ρία του φίλου του Μίνου Αργυράκη
κυκλοφορούσαν στο χώρο για κά- Θεοδωράκης κι εγώ, να γραφτεί (1918-1998), που την εντόπισα στο
ποιες από τις οποίες έχω ίδια αντί- δηλαδή μια σειρά τραγουδιών Έθνος (7/10/1984). Όχι μόνο γιατί
ληψη. Δεκαοκτάχρονος, οργάνωσε και να κυκλοφορήσουν σε δίσκο είναι σχετικά άγνωστη αλλά και για-
το 1943, στο πλαίσιο της ΕΠΟΝ, ταυτόχρονα με την έκδοση του τί την υπογράφει ένας γοητευτικός
τον πρώτο Παιδικό Σταθμό στην Μαουτχάουζεν από το Θεμέλιο. ζωγράφος, που δεν έχει άλλη φορά
Αθήνα. Συμμετείχε και έβαλε τη καταπιαστεί με παρόμοιο θέμα. Ο
σφραγίδα του σε δύο πυλώνες της Το 1963 ζήτησε από τον Βασίλη Αργυράκης εξιστορεί λεπτομερώς
πνευματικής ζωής: την Επιθεώρηση Βασιλικό να γράψει βιβλίο για τη τη διαδρομή ενός «πραγματικού
Τέχνης και τον εκδοτικό οίκο Θε- δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπρά- ανθρώπου που έκανε το καθήκον
μέλιο. Το εμβληματικό περιοδικό κη και, από τους νέους τότε σκη- του στην κοινωνία και την πατρί-
γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή του νοθέτες, Δήμο Θέο και Φώτο Λα- δα», συνοδεύοντας το κείμενό του
όταν κομματικός υπεύθυνος ήταν μπρινό, να καλύψουν σκηνοθετικά με μια επιζωγραφισμένη νεανική
ο Μίμης Δεσποτίδης (1958-1962). το συγκλονιστικό γεγονός∙ έτσι γυ- φωτογραφία του φίλου του.

40 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

Μίνως Αργυράκης: Για τον Δημήτρη Δεσποτίδη,
«αιμοδότη της ψυχής»
ΕΙΝΑΙ καλή και η υλική και η ηθική με. Εκείνος συνέχιζε τον αγώνα. Έρχεται η χούντα, τον αναζητούν. λαβε, με την άρνηση των αρμοδίων να
συμπαράσταση που δίνεται στους Τον Αύγουστο του 1947, πιάνεται Τον βοηθάει η συντρόφισσά του μαζί την εξυπηρετήσουν, ότι ήταν ανίκανοι
αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. και εξορίζεται ένα χρόνο, στην Ικαρία. με άλλους επώνυμους φίλους να το να παρακολουθήσουν την αγωνιστική
Και η σύνταξη είναι χρήσιμη, και Το 1948 βασανίζεται στη Μακρόνη- σκάσει. Πάει στο Παρίσι, όπου παίρ- πορεία ενός πραγματικού ΑΝΘΡΩ-
ωραία είναι τα χρυσά μετάλλια που θα σο. Για ένα διάστημα χάνει το φως του νει μέρος στην Αντιστασιακή Ομάδα ΠΟΥ και ΑΓΩΝΙΣΤΗ.
τους απονεμηθούν. και μένει παράλυτος. Νοσοκομεία, φυ- της Δ. Ευρώπης. Αμέσως βοηθάει εξό- Φαίνεται ότι ακόμα τα χαλασμέ-
Όμως, υπάρχουν αγωνιστές που ο λακές Αβέρωφ. Τον πάνε σηκωτό. Δεν ριστους, καθοδηγεί, διαφωτίζει. να δόντια της κρατικής μηχανής, του
αγώνας που έδωσαν στην Κατοχή και μπορεί να περπατήσει. Ρωτήστε όσους τον γνώρισαν και θα λεγόμενου κατεστημένου, μασάνε τη
μετά μέχρι και την περίοδο της δικτα- Περνάει από Στρατοδικείο το Φλε- σας πει ο καθένας χωριστά το πόσο ΖΩΗ την κάνουνε κιμά, την μετα-
τορίας βρίσκεται υπεράνω συντάξεων βάρη του 1949. Καταδικάζεται σε θά- πολύτιμη ήταν η Ανθρώπινή του στά- μορφώνουνε σε κομματάκια, ώσπου
και μεταλλίων. Ούτε ποτέ υπολόγιζαν νατο. Τον βρίζουνε. Τον κουβαλάνε με ση. Χωρίς φιλοδοξίες, συμφέροντα, στο τέλος αμφισβητούν οι ίδιοι την
σε αμοιβές. Κι αν ζούσαν δεν θα δεχό- φορείο. μετάλλια και συντάξεις. ύπαρξη των πραγματικών αγωνιστών,
ντανε καμιά διάκριση. Τον κλείνουνε στις φυλακές Αίγινας, Φυσικά, όλα αυτά που πέρασε είναι κάνοντας μια τελευταία μεταθανάτια
Είναι πολλοί αυτοί. Χιλιάδες άγνω- αρρωσταίνει με έλκος και γαστρορρα- γραμμένα σε φακέλους. Όμως είναι πλύση εγκεφάλου, σώματος, ψυχής και
στοι που το μόνο που νιώθουν είναι ότι γία, τον στέλνουν στην Κρήτη, ύστερα άγνωστα στον ελληνικό λαό. Θα καούν πνεύματος…
βρίσκονται σε αρμονία με τη συνείδη- στις φυλακές Κέρκυρας. οι φάκελοι, δεν θα καούν; Κανείς δεν «Φυλάμε τα μνήματα, όχι τις μνή-
σή τους. Ότι έκαναν, τη στιγμή που Το Γενάρη του 1958 η ποινή του ξέρει. ‘Όταν ζήτησε η συντρόφισσά μες…», μου ’λεγε λίγες μέρες πριν η
έπρεπε, το καθήκον τους στην κοινω- θανάτου μετατρέπεται σε ισόβια. Του του και γυναίκα του, που έδωσε κι αυτή Ανθή…
νία και την πατρίδα. δίνεται χάρη, βγαίνει, παντρεύεται το μερίδιό της στον αγώνα και μαρτύ-
Αυτές τις μέρες, που γιορτάστη- τη συντρόφισσά του και αγωνίστρια ρησε, τα ντοκουμέντα από τη δράση Εφημ. Έθνος, Κυριακή 7
καν τα 43 χρόνια από την ίδρυση του Ανθή. Κάνει δύο παιδιά και το Σεπτέμ- του την περίοδο της χούντας, κατά- Οκτωβρίου 1984
ΕΑΜ, μου ’ρθε στο νου η γελαστή μορ- βριο του 1958 τον στέλνουν 10 μήνες
φή του πρώτου μου φίλου και αγωνι-
στή, του Δημήτρη Δεσποτίδη, του πε-
στον Αϊ-Στράτη. Εγχειρήσεις πάλι,
κατ’ οίκον εκτόπισις. Δέκα χρόνια απί- Πώς χαραμίστηκαν οι άνθρωποι της πράξης
ρίφημου ΠΕΤΡΟΥ. Του διαφωτιστή στευτα μαρτύρια. Μόνο μια μεγάλη Από τoν Δημήτρη Ραυτόπουλο
της ΕΠΟΝ Αθήνας. Του πραγματικού και εις βάθος βιογραφία του, από άρι-
«Γελαστού Παιδιού» που πέθανε πριν στο συγγραφέα ή ποιητή, θα μπορούσε Στην κομματική γραφειοκρατία τον έλεγαν, δαγκωμένα, «υπουργό άνευ χαρ-
από λίγα χρόνια αλλά ζει μέσα στην να εκφράσει αυτόν τον ΑΙΜΟΔΟΤΗ τοφυλακίου», «ιμπρεσάριο», «ατζέντη του Θεοδωράκη»... Ήταν δραστήριος
καρδιά όλων όσοι τον γνώριζαν. της ΨΥΧΗΣ. εμψυχωτής της αριστερής παρουσίας στον πολιτισμό τη δεκαετία 1955-65,
Τον γνώρισα τέλη του 1943. Είχε Όταν τον ξανασυνάντησα, ύστερα ύστερα από τα χαρακώματα του εμφύλιου. Η διπλωματία του δεν άρεσε στη
οργανώσει και άρχισε να λειτουργεί από δέκα χρόνια, περίμενα να αντι- νομενκλατούρα, Τον στρίμωξαν: τον διόρισαν κομισάριο (κομματικό τοποτη-
κανονικά ο πρώτος Παιδικός Σταθμός κρίσω ένα ράκος. Με την πρώτη ματιά ρητή) στην Επιθεώρηση Τέχνης, αφού πρώτα πέρασαν από έκτακτο κομματο-
στην Αθήνα. Οι κατακτητές τον πιά- που του έριξα κατάλαβα πως το ψυχι-
δικείο τη Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού και εξασφάλισαν πλειοψηφία
νουν, του διαλύουν το σπίτι. Το σκάει κό ράκος ήμουν εγώ, που δεν πέρασα
κομματικώς εναρέτων, εκκαθαρίζοντας εμένα και τον Μαν. Φουρτούνη. Το
και βρίσκεται στην παρανομία. τίποτα. Τα γαλανά του μάτια και το
Ξεσηκώνει τη νεολαία. Μεταδίδει πλατύ του χαμόγελο δεν άλλαξαν. Το περιοδικό έγινε πολυσέλιδο, πλούσιο, ανεπίληπτο· όχι για πολύ, ευτυχώς.
μόνο με τη χαμογελαστή και αισιόδοξη πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να μου Αυτά το 1961.
παρουσία του και την πίστη του στον δώσει κουράγιο εκείνος, σαν νάμουνα Είκοσι χρόνια αργότερα (1981) οργανώθηκε με αριστερή πρωτοβουλία μια
Άνθρωπο κουράγιο σε όλους μας. εγώ που βασανίστηκα. Κι αυτό δεν γι- συζήτηση για το «Πολιτιστικό κίνημα του μεταπολέμου, τις ζυμώσεις και τα
Την άνοιξη του 1944, μαζί με άλ- νόταν ειδικά σε μένα. Το κουράγιο και χαρακώματά του» (Αλ. Αργυρίου, Τ. Πατρίκιος, Μ. Πλωρίτης, Δ. Ραυτό-
λους τρεις ζωγράφους, μας πείθει να τη διαφώτιση την έδινε σε όλους όσους πουλος). Αν και ήταν αφιερωμένη στη μνήμη του Δ. Δεσποτίδη, η αριστερή
φύγουμε για το βουνό. Δεκαπέντε την χρειάζονταν. αμηχανία ήταν φανερή. Σιγή όχι ενός λεπτού. Δίωρη και βάλε... Κάπως σο-
μέρες περπατούσαμε να φτάσουμε Η δράση του συνεχίζεται. Είναι μέ- καρισμένος τελείωσα την ομιλία μου με αναφορά στην ταλαίπωρη έκφραση
στο Καρπενήσι. Ήταν η μεγαλύτερη λος της συντακτικής επιτροπής στην «πολιτιστική επανάσταση», σαν ιδέα που «έκαιγε» μέσα στον Δεσποτίδη:
εμπειρία μας, όπως λέγαμε μετά. Εκεί Επιθεώρηση Τέχνης, στους Δρόμους
ανακαλύψαμε και τον εαυτό μας και [της] Ειρήνης. Δίνει την ιδέα της Πο- [...] Θέλει να ανατραπεί το παλιό παντού, να πλατύνει η πληροφόρηση,
την Ελλάδα. ρείας στο Μαραθώνα με το Λαμπρά- να βγει νέα γνώση. Ψάχνει γι’ αυτό,μιλώντας με τον καθένα από μας, ρί-
Μετά την Απελευθέρωση, χαθήκα- κη, το ’63 ιδρύει το Θεμέλιο. χνοντας και χαρεύοντας ιδέες, πάει να βρει άλλες στη Μόσχα, στο Παρί-
σι. Αλλά θέλει αυτή η επανάσταση να είναι έργο ομαδικό, της κοινωνικής
Υποσημείωση: πρωτοπορίας, θέλει να πείσει το κόμμα του να το αναλάβει. Και δεν θέλει
–Η προσυνεδριακή συνδιάσκεψη της Αθήνας του ΚΚΕ εσ. μετά τη δικτατορία, ήταν ίσως το τελευ- να παραδεχθεί την απροθυμία του ή την οργανική του αδυναμία. Αυτή
ταίο κομματικό όργανο όπου συμμετείχε ο Δεσποτίδης. Σ’ αυτήν έγινα μάρτυρας μιας αντιδογματι- ήταν η τραγωδία του, τραγωδία μιας εποχής που οι τρομερές αντιφάσεις
κής του έκρηξης. Βρισκόταν στο βήμα ο Α. Μπ. και διάνθιζε τις ακραίες απόψεις του με τσιτάτα
των Μαρξ και Λένιν. Ο Μίμης Δεσποτίδης σηκώθηκε όρθιος και με έντονο ύφος απαίτησε από τον
της ενσαρκώνονται με ιδιαίτερη εκρηκτικότητα σε μερικούς ανθρώπους.
ομιλητή να αναφέρει τι προηγείται και τι έπεται του κάθε αποφθέγματος, μέσα σε ποιες συνθήκες Δεν ξέρω αν η αμέσως μεταπολεμική γενιά των επαναστατών είναι μια
ειπώθηκαν, αν είναι αυτοτελή κ.λπ. γενιά «που χαράμισε τους ποιητές της», όπως είπε για τη γενιά του Μα-
–Η πιο αξιόλογη εκδήλωση στη μνήμη του Μίμη Δεσποτίδη πραγματοποιήθηκε στο Θέατρο γιακόβσκι ο Γιάκομπσον, [...] αλλά σίγουρα χαράμισε τους ανθρώπους
Ακαδημίας, την Τρίτη 30 Μαρτίου 1982. Ομιλητές οι: Αλέκος Αργυρίου, Κώστας Κουλουφάκος, της πράξης.1
Μάριος Πλωρίτης, Δημήτρης Ραυτόπουλος και συντονιστής ο Τίτος Πατρίκιος. Λόγω εκείνης
της εκδήλωσης, ζητήσαμε από τον συνεργάτη μας, Δημήτρη Ραυτόπουλο, μια λιτή αποτίμηση της
1. Δημήτρης Ραυτόπουλος, Τέχνη και εξουσία, Καστανιώτη, Αθήνα 1985, σ. 49.
παρουσίας του Μίμη Δεσποτίδη – και σας την παρουσιάζουμε παραπλεύρως.

41 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

 Η Γερμανία ευθυγραμμίζεται πολιτικά με

Taurus #29
την υπόλοιπη Ευρώπη και τις παθογένειές
της. Κατακερματισμός των πολιτικών
δυνάμεων (στη νέα Βουλή θα συμμετέχουν
επτά κόμματα), ευκρινής παρουσία των
Από τον Π.Κ. Ιωακειμιδη ακροδεξιών / εθνικιστικών δυνάμεων,
συρρίκνωση της απήχησης των δύο κύριων
μεγάλων κομμάτων (CDU, SPD).

Γερμανικό πρόβλημα;

Η
Γερμανία μετά τις
εκλογές της 24ης Σε-
πτεμβρίου δεν (θα)
είναι η ίδια. Βεβαί-
ως, με τον ένα ή τον
άλλο τρόπο, το Χριστιανοδημοκρα-
τικό Κόμμα και η Άνγκελα Μέρκελ
θα συνεχίσουν να κυβερνούν, είτε σε
συνασπισμό με τους Φιλελεύθερους
(FDP) και του Πράσινους (Jamaica
coalition) είτε ως κυβέρνηση μειο-
ψηφίας. Αλλά το πολιτικό τοπίο της
χώρας έχει αλλάξει δραματικά.
Πρώτα απ’ όλα, για πρώτη φορά
μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμι-
ου Πολέμου, ένα ακροδεξιό, ή για
ορισμένους απλά ναζιστικό κόμ-
μα, η Εναλλακτική για τη Γερμανία
(Alternative fur Deutschland – AfD)
μπαίνει στο Κοινοβούλιο με σημαντι-
κό ποσοστό ψήφων (περίπου 13%)
και περίπου 100 έδρες. Είναι το κόμ-
μα που διακηρύττει ότι «οι Γερμανοί
πρέπει να είναι υπερήφανοι για τα
κατορθώματα των στρατιωτών τους
στους δύο παγκόσμιους πολέμους».
Και σε μια ανοιχτή, προκλητική
αλλά και εξόχως επικίνδυνη έξαρση
ρατσισμού, έχει αναδείξει «το Ισλάμ
ως τον κύριο εχθρό της Γερμανίας»
και τους μετανάστες / πρόσφυγες ως
ενόχους για, μεταξύ άλλων, υπονό-
μευση και αλλοίωση της γερμανικής
ταυτότητας, γι’ αυτό λέει ότι πρέπει
να εκδιωχθούν από τη χώρα ενώ ούτε
ένα τζαμί ή μιναρές δεν πρέπει να
λειτουργεί στη... χριστιανική Γερμα-
νία. Όλα αυτά δεν σημαίνουν βέβαια
ότι ο ναζισμός επέστρεψε. Δεν είναι
σωστό να υποτιμάται η αυθεντικό-
τητα της Γερμανικής Δημοκρατίας.
Αλλά δεν πρέπει να υποτιμάται, επί-
σης, η τοξική πολιτική δύναμη, AfD,
που έχει γεννηθεί (παρεμπιπτόντως,
γεννήθηκε το 2011 ως εκδήλωση
διαμαρτυρίας για τη στήριξη / διά-
σωση της Ελλάδας). Είτε έτσι είτε
αλλιώς, πάντως, έπεσαν ορισμένα
βασικά πολιτικά ταμπού.
Δεύτερον, το Σοσιαλδημοκρατι-
κό Κόμμα (SPD), υπό τον Μάρτιν
Σουλτς ως υποψήφιο καγκελάριο,
κατέγραψε το χειρότερο εκλογικό
αποτέλεσμα (21%) από το τέλος του
Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η δεινή
εκλογική ήττα του, από ορισμένους,
αποδίδεται (και) στη σύμπραξή του
στον κυβερνητικό μεγάλο συνασπι-
σμό με τους χριστιανοδημοκράτες
την τελευταία τετραετία. Γι’ αυτό,
άλλωστε, το SPD δεν συμπράττει
σε νέο «μεγάλο συνασπισμό», καθώς
και στους κόλπους του πιστεύουν ότι
από τέτοια επιλογή βγαίνει τραυμα-
τισμένο (προωθεί μέτρα κοινωνικής
ευαισθησίας, τα οποία όμως πι-
στώνονται στην Άνγκελα Μέρκελ).
Έτσι το κόμμα θα παραμείνει στην
αντιπολίτευση, αναζητώντας νέο
πολιτικό στίγμα, πολιτικό λόγο και
στρατηγική. Ακολουθεί λίγο-πολύ το
δρόμο (και τη μοίρα) άλλων σοσιαλ-
δημοκρατικών δυνάμεων στην ηπει-
ρωτική Ευρώπη.
Τρίτον, η Άνγκελα Μέρκελ και οι
χριστιανοδημοκράτες, αν και πρώτη
δύναμη, κατέγραψαν επίσης το χει-
ρότερο εκλογικό αποτέλεσμα (33%)
από το 1949. Η Μέρκελ, ως καγκε-
λάριος στην τέταρτη και κατά πάσα
πιθανότητα τελευταία θητεία της, θα
είναι εκλογικά αποδυναμωμένη με
έναν κυβερνητικό συνασπισμό που
θα χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις.
Από μια διαφορετική άποψη, η
Γερμανία φαίνεται να ευθυγραμμί-
ζεται πολιτικά με την υπόλοιπη Ευ-
ρώπη και τις παθογένειές της. Κατα-
κερματισμός των πολιτικών δυνάμε-
ων (στη νέα Βουλή θα συμμετέχουν
επτά κόμματα), ευκρινής παρουσία
των ακροδεξιών / εθνικιστικών δυ-
νάμεων, συρρίκνωση της απήχησης
των δύο κύριων μεγάλων κομμάτων
(CDU, SPD) αφού αθροίζουν μόνο
το 54% των ψήφων – ενώ τη δε-
καετία του 1970 άθροιζαν το 90%.
Όλα αυτά (μπορεί να) σημαίνουν
υψηλότερη αβεβαιότητα, αστάθεια,
ίσως και αδυναμία πρόβλεψης, χα-
ρακτηριστικά που για τη Γερμανία,
την ισχυρότερη χώρα της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης (ΕΕ), δημιουργούν
πρόβλημα. Γερμανικό πρόβλημα
(μήπως η Ιστορία επιστρέφει;).
Οπωσδήποτε, η Ευρώπη δεν περί-
μενε (και δεν ήθελε) το συγκεκριμένο
εκλογικό αποτέλεσμα στη Γερμανία.
Εκτιμά όμως ότι η Άνγκελα Μέρκελ,
στην τελευταία θητεία της ως καγκε-
λάριος, θα θελήσει να εγγράψει ισχυ-
ρή παρακαταθήκη, να αφήσει ευδιά-
κριτο στίγμα στη διαδικασία προώ-
θησης της ευρωπαϊκής ενοποίησης
(σε στενή συνεργασία με τη Γαλλία
και τον Εμμανουέλ Μακρόν). Η
Ευρώπη διερωτάται ιδιαίτερα εάν η
καγκελάριος θα μπορέσει να απα-
ντήσει αποτελεσματικά σε τρεις βα-
σικές προκλήσεις :
Α. Θα μπορέσει η Γερμανία με
τις νέες πολιτικές ισορροπίες να
διαδραματίσει ισχυρότερο πολιτικό
ρόλο στο πλαίσιο της Ευρώπης
αλλά και του ευρύτερου δυτικού χώ-
ρου, μετά την εμφανή εγκατάλειψη
του ρόλου αυτού από τις ΗΠΑ του
Ντόναλντ Τραμπ; Παρ’ όσα γράφο-
νται, η Γερμανία είναι η ισχυρότερη
οικονομία της ευρωζώνης αλλά δεν
έχει, τουλάχιστον ακόμη, μετατρέψει
την οικονομική δύναμη σε πολιτική
ηγεσία, με όλα τα πλεονεκτήματα
αλλά και τις σημαντικές ευθύνες που
αυτός ο ρόλος συνεπάγεται. Βεβαί-
ως, η πολιτική ηγεσία από πλευράς
Γερμανίας μπορεί να ασκηθεί μόνο
στο πλαίσιο και με πλήρη σεβασμό
του συστήματος και των υπερεθνι-
κών θεσμών της Ένωσης. Όχι δη-
λαδή ως προσπάθεια ηγεμονικής κυ-
ριαρχίας στην Ευρώπη, αλλά ως μέ-
ρος της διαδικασίας ανάπτυξής της.
Το Βερολίνο ορθώς αποφεύγει την
κυριαρχία, γιατί κατανοεί ότι κάτι
τέτοιο θα οδηγούσε σ’ ένα νέο «γερ-
μανικό πρόβλημα» με την απομόνω-
ση της χώρας ακόμη και από τους
πλέον σταθερούς υποστηρικτές της.
Μια κυρίαρχη «γερμανική Ευρώπη»
δεν αποτελεί ρεαλιστική επιλογή. Η
«Ευρωπαϊκή Γερμανία» είναι το ζη-
τούμενο. Και αυτό ήθελε προωθήσει
πιο συστηματικά η Άνγκελα Μέρκελ,
αλλά στη λογική της ισχυρής πολιτι-
κής δύναμης. Ωστόσο, μετά τη νίκη
των εσωστρεφών, εθνικιστικών πολι-
τικών δυνάμεων, το έργο αυτό γίνε-
ται εξαιρετικά δύσκολο.
Β. Θα μπορέσει η Άνγκελα Μέρ-
κελ να εγγράψει ισχυρή παρακατα-
θήκη στη νέα θητεία της συμπράττο-
ντας με τη Γαλλία για την εμβάθυνση
της ενοποίησης, πρώτα απ’ όλα σε
ένα σχέδιο ολοκλήρωσης της οικο-
νομικής και νομισματικής ένωσης
(ΟΝΕ - ευρωζώνης); Αυτή θα είναι η
τεράστια πρόκληση. Ο γάλλος πρόε-
δρος Εμμανουέλ Μακρόν έχει ήδη
παρουσιάσει συγκεκριμένη δέσμη
ιδεών για την ολοκλήρωση της ΟΝΕ
(ξεχωριστός προϋπολογισμός για
την ευρωζώνη, υπουργός Οικονομι-
κών, ξεχωριστό Κοινοβούλιο, μετα-
τροπή του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού
Σταθερότητας/ΕΜΣ σε Ευρωπαϊκό
Νομισματικό Ταμείο/ΕΝΤ, κ.ά.).
Η Γερμανία, από την πλευρά της,
τελευταία, έχει εμφανισθεί πρόθυμη
να αποδεχθεί κάποιες από τις ιδέες
αυτές (όπως το ΕΝΤ), αλλά σε πε-
ριορισμένη έκταση. Επομένως, το
ερώτημα είναι εάν η καγκελάριος,
στη νέα θητεία της, θα κάνει τα επό-
μενα θετικά βήματα προς την κατεύ-
θυνση εμβάθυνσης της ευρωζώνης
και σε ποιο βαθμό θα συμπράξουν οι
Φιλελεύθεροι, οι οποίοι έχουν εντε-
λώς ανελαστικές θέσεις στο θέμα της
ΟΝΕ. Και οπωσδήποτε, η Ευρώπη
περιμένει από τη (νέα) Γερμανία να
χαλαρώσει την αυστηρή δημοσιονο-
μική πειθαρχία, προσωρώντας στο
εσωτερικό της σε πιο επεκτατική πο-
λιτική, συμπράττοντας έτσι και στη
διαδικασία διόρθωσης των ανισορ-
ροπιών ως η κατ’ εξοχήν «πλεονα-
σματική χώρα». Ο δεύτερος μείζων
τομέας από τον οποίο Γαλλία και
Ευρώπη προσδοκούν ότι η νέα Γερ-
μανία θα διαδραματίσει ενεργό ρόλο
είναι αυτός της συγκρότησης της ευ-
ρωπαϊκής άμυνας. Η παραδοσιακά
απρόθυμη Γερμανία σε θέματα αμυ-
ντικής ενοποίησης έχει αλλάξει τε-
λευταία στάση – αλλά σε ποια έκτα-
ση θα φανεί τους επόμενους μήνες.
Γ. Πώς θα διαμορφώσει η νέα
Γερμανία τις εξωτερικές σχέσεις και
την πολιτική της ιδιαίτερα με χώ-
ρες όπως Κίνα, Ρωσία και Τουρκία;
Πρόκειται για δύσκολες περιπτώ-
σεις. Αυτή της Τουρκίας αυτονόη-
τα ενδιαφέρει άμεσα την Ελλάδα.
Το ερώτημα είναι, βεβαίως, αν θα
επιμείνει (και) στην τυπική διακοπή
της ενταξιακής διαπραγματευτικής
διαδικασίας, όπως είχε αναγγείλει
προεκλογικά, ή όχι. Εκτιμάται ότι
τελικά μάλλον δεν θα επιμείνει, αν
και οι πιέσεις ιδιαίτερα από τους φι-
λελεύθερους θα ειναι ισχυρές προς
τη κατεύθυνση αυτή.
Συναρπαστικοί καιροί... zx

42 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

Μικροιστορίες
Ανθολόγιονέωνπεζογράφων
Παραλιακώς
Από τη Μαρίνα Περράκη
Τ
ο κύμα φυσούσε
προς τα έξω. Η θά-
λασσα γκρίζα και
άγρια, στο βάθος
άσπρα κύματα έσπα-
ζαν στα βράχια. Δεκάδες γλάροι
κάθονταν πάνω στα αλαφιασμένα
νερά, κοιτάζοντας μέσα, όλοι στην
ίδια κατεύθυνση, περιμένοντας το
ψάρι στον αφρό, όπως οι σέρφερ
το κύμα. Η προκυμαία βρεγμένη,
σαν απόβροχο μύριζε, το νοτισμέ-
νο ξύλο, μαζί με τον θαλασσινό
αρμυρό αέρα και ένας παφλασμός
που δεν σε άφηνε να ησυχάσεις.
Τα χέρια μου μύριζαν σαπούνι και
οι σταγόνες από το κύμα έσκαγαν
πάνω μου, κάνοντας την επαφή με
τη θάλασσα άμεση έστω και από
μακριά. Η ζεστή μυρωδιά του ξύ-
λου και η νοτισμένη αρμύρα με κα-
θησύχαζαν. Έκατσα σε μία από τις
πλαστικές ξαπλώστρες, ίσα να μην
με βρέχει το κύμα, και αφέθηκα στη
βοή τυλιγμένη με τη ζακέτα μου. Η
χερσόνησος όπου βρισκόταν η πα-
ραλία ήταν σχετικά απομονωμένη
με λιγοστά γέρικα κτίρια. Πεύκα,
πικροδάφνες, λεβάντες και γεράνια
πάνω στο κοκκινόχωμα διάσπαρτα
στον κεντρικό λόφο διακόπτονταν
αναγκαστικά μόνον από λιθόστρω-
τα σοκάκια που διέσχιζαν τον λόφο
από άκρη σε άκρη.
Τους είδα να έρχονται μαζί από
μακριά περπατώντας χέρι με χέρι
κατηφορίζοντας το λιθόστρωτο σο-
κάκι. Αυτός ψηλός, με γυαλιά, ίσια
Η Μαρίνα Περράκη ξανθά μαλλιά και ανοιχτόχρωμα
μάτια. Φορούσε ένα άσπρο λινό
γεννήθηκε και ζει στην παντελόνι και ένα γαλάζιο πουκά-
Αθήνα. Σπούδασε νομικά μισο. Αυτή μετρίου αναστήματος,
και ασκεί δικηγορία. με κοντά μαλλιά και ρούχα που ταί-
Της αρέσει να διαβάζει ριαζαν στην γεμάτη σιλουέτα της.
βιβλία και, τα τελευταία Από ό,τι μου είχε εκείνη πει, αυτός
ζούσε μόνος σε ένα σπίτι με κήπο,
τέσσερα χρόνια, να
δίπλα στο ποτάμι. Τα μεσημέρια
γράφει ιστορίες. Έχει συνήθιζε να κατεβαίνει στις όχθες
παρακολουθήσει του και, εάν ήταν καλοκαίρι να κο-
μαθήματα δημιουργικής λυμπάει, βουτώντας μέσα χωρίς να
γραφής. κουνιέται, ίσα να τον παρασέρνει
το ρεύμα - εάν ήταν χειμώνας, να
περπατάει κατά μήκος μέχρι να
κουραστεί.
Την καλούσε συχνά να περάσει
κάποιες μέρες μαζί του και αυτή
πήγαινε, από περιέργεια για το πώς
ζούσε εκεί, τόσο κοντά στο ποτάμι,
αλλά και γιατί εκεί ανέπνεε άφοβα,
ο αέρας ήταν καθαρός, γεμάτος μυ-
ρωδιές πεύκων και λεβάντας.
Της μιλούσε με τις ώρες για τα
ταξίδια του, στη Βραζιλία, την Αρ-
γεντινή, την Ινδία και αυτή άκουγε
και φανταζόταν τα ψηλά δέντρα,
την οργιώδη βλάστηση, τις απέρα-
ντες παραλίες με τους κοκοφοίνι-
κες και την άσπρη άμμο.
Τον φανταζόταν να χορεύει
λίντι χοπ και τάνγκο, να μπαινο-
βγαίνει σε κακόφημα παραλιακά
μπαρ, να πίνει μόνος του ουίσκι
καθισμένος στη μπάρα. Μπορού-
σε να φανταστεί επίσης, ότι το
κάθε πρόσωπο που της ανέφερε
ήταν και μια ερωτική ιστορία. Η
μαθήτρια του τάνγκο που άφησε
τα πάντα στη χώρα της και πήγε
στην Αργεντινή να ασχοληθεί με
το χορό, η Βραζιλιάνα μεσήλιξ
που γνώρισε στο μάθημα ιστιο-
πλοΐας και την έβγαλε για φαγητό
μαζί με τον έφηβο γιό της και την
κολλητή της φίλη.
Όσο περισσότερο της μιλούσε
για αυτά, τόσο περισσότερο επι-
δρούσαν τα πρόσωπα των γυναι-
κών επάνω της και την έκαναν να
θέλει να τα λιώσει, να τα εξαφανί-
σει από τις εικόνες που σχημάτιζε
στο μυαλό της.
Μια μέρα έψαξε στα πράγματά
του και βρήκε ένα σημειωματάριο,
το σημειωματάριο ήταν γραμμένο
με τον δυσανάγνωστο γραφικό του
χαρακτήρα, μπόρεσε να διακρίνει
κάποιες λέξεις στη γλώσσα του
«διάβολος», δεν κατάλαβε, μήπως
έκανε λάθος.
Μια άλλη μέρα βρήκε μία επι-
στολή, ανυπόγραφη, κάποια του
εκμυστηρευόταν τον έρωτά της,
43 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Eπιμέλεια: Μισέλ Φάις
πώς τον αγάπησε με το που τον
είδε στο λεωφορείο δίπλα της και
της μίλησε, μόλις που αντάλλαξαν
δυο λέξεις. Την άλλη μέρα αυτή ξα-
ναπήγε στη στάση μόνον και μόνον
για να του αφήσει την επιστολή.
Έτσι έλεγε. Δίπλωσε την επιστολή
και την έβαλε πίσω στη θέση της.
Βγήκε μια βόλτα στο βουνό και
όταν γύρισε σπίτι αυτός ήταν ήδη
εκεί και μαγείρευε.
Δεν του είπε για αυτό που είχε
διαβάσει. Ούτε για τις εικόνες που
ήθελε να λιώσει. Εκείνος όμως της
είπε. Της είπε ότι λυπάται, τη λυ-
πάται, γιατί εκείνη θέλει κάτι και
εκείνος θέλει κάτι άλλο.
Παρά ταύτα αυτή συνέχισε να
πηγαίνει στο σπίτι του στο ποτάμι
και μαζί να έρχονται στη χερσόνη-
σο κάθε καλοκαίρι. Κάθε χρόνο,
κάθε καλοκαίρι, την ίδια εποχή,
έρχονταν και πιασμένοι χέρι χέρι
έκαναν βόλτες στα γύρω από το
λόφο μονοπάτια. Αυτός χόρευε κα-
μία φορά τάνγκο, αυτή δεν έμαθε
ποτέ λίντι χοπ. Κρατιούνταν πά-
ντα χέρι χέρι.
Έτσι και φέτος. Κάθε φορά που
τους βλέπω να έρχονται από μα-
κριά, αυτός ψηλός αυτή μετρίου
αναστήματος, σκέφτομαι μήπως
τελικά όλα όσα μου είχε ιστορήσει
εκείνη, ήταν απλώς παιχνίδια που
έπαιζε το μυαλό της.
Άλλη εξήγηση - δεν χωράει. zx
Διαβάζοντας τους υποψηφίους του Booker
Από τον Δημήτρη Δουλγερίδη

Το βράδυ της 17ης Οκτωβρίου μάθαμε ποιος κέρδισε το Μπούκερ, στην 49η διοργάνωση του θεσμού. Την ώρα που γράφονται
αυτές οι γραμμές εμείς αναρωτιόμαστε. Θα ήταν η τρεις φορές υποψήφια Άλι Σμιθ με την εμφανή ανανέωση του προσωπικού ύφους
της; Ο Τζορτζ Σόντερς που δοκιμάζεται πρώτη φορά στο πεδίο του μυθιστορήματος; Οι πρωτοεμφανιζόμενες Έμιλυ Φρίντλαντ
και Φιόνα Μόζλυ (με όλες τις δεσμεύσεις που μπορεί να έχει η έκλαμψη του ταλέντου;). Ή ο βετεράνος Πωλ Ώστερ με το πρώτο
Bildungsroman που υπογράφει; Εμείς διαβάσαμε τα κείμενα πριν από εσάς. Ήδη θα ξέρετε αν το εξώφυλλό μας επιβεβαιώνει μια
κάποια πρόβλεψη, ή αν η επιτροπή μας διέψευσε.

Οι έξι υποψήφιες και υποψήφιοι για το Booker του 2017. Από αριστερά, πάνω: Τζορτζ Σόντερς, Άλι Σμιθ, Έμιλυ Φρίντλαντ.
Κάτω: Φιόνα Μόζλυ, Πωλ Ώστερ, Μοχσίν Χαμίντ.

Οι τέσσερις ζωές ενός ήρωα

Paul Auster, 4321, Henry Holt
and Company, 2017, 877 σελ.
Το βιβλίο στα ελληνικά θα
κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις
Μεταίχμιο.
Πρέπει να φτάσει κανείς στη σε-
λίδα 534 του βιβλίου για να ανα-
καλύψει μία από τις μεγαλύτερες
συγκινήσεις στη ζωή του ήρωα
Φέργκιουσον και, προφανώς, του
συγγραφέα του. «Ήταν η πρώτη
φορά που ο Φέργκιουσον έκλαιγε
πάνω από ένα βιβλίο». Δεν είναι
οποιοδήποτε βιβλίο και σημαί-
νει πολλά για τον Πωλ Ώστερ.
Η αναγνώριση του Οδυσσέα από
τον Τηλέμαχο στη ραψωδία π της
«Οδύσσειας» είναι μία από τις
δεκάδες αναφορές του Ώστερ σ’
αυτό το Bildungsroman, το πρώ-
το μυθιστόρημά του ύστερα από
εφτά χρόνια.
Ο παλιός Ώστερ είναι εύκολα
αναγνωρίσιμος στο νέο εγχείρημα,
όπου ο ήρωάς του ζει τέσσερις ζωές
σε ισάριθμες σειρές κεφαλαίων
(1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 2.1, 2.2 κ.ο.κ.).

44 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

Είναι ο Ώστερ που έχει ενσωματώ-
σει στη γραφή του τον ευρωπαϊκό
μοντερνισμό (Κάφκα, Τζόυς, Μπέ-
κετ), αν και εδώ είναι το άστρο του
Ντίκενς που τον οδηγεί. Εξ ου και
μία από τις μικρές αυτοειρωνικές
σημειώσεις:
Κρίμα που δεν μπορούσε να
γράψει τόσο καλά όσο ο γε-
ρο-Τσαρλς, αλλά μόλις ξε-
κινούσε, ένας ερασιτέχνης
συγγραφέας με μόνο ένα έργο
γνωστό (σελ. 264).
Εδώ βρίσκεται και ο Πωλ Ώστερ
που εμπνέεται από τη μακρά πα-
ράδοση του αμερικανικού μυθιστο-
ρήματος και των γκόθικ ιστοριών:
οι αναφορές στους Χώθορν, Πόε,
Γουέστ περισσεύουν από σελίδα σε
σελίδα. Και ο Ώστερ που δεν δια-
πραγματεύεται με τίποτε την πίστη
του ότι η ταυτότητα του συγγραφέα
(και όχι μόνο) υπάρχει μόνο μέσα
στο χρόνο της μνήμης και της φα-
ντασίας. Μόνο η τελευταία μπορεί
να καταργήσει τα σύνορα των αν-
θρώπινων δυνατοτήτων.
Όλοι έλεγαν πάντοτε στον
Φέργκιουσον ότι η ζωή μοιά-
ζει με βιβλίο, μια ιστορία που
ξεκινάει στη σελίδα 1 για να
ξεδιπλωθεί και να φτάσει ώς
το θάνατο του ήρωα στη σε-
λίδα 204 ή 926. Αλλά καθώς
τώρα το μέλλον που είχε φα-
νταστεί για τον εαυτό του άλ-
λαζε, άλλαζε και η αντίληψή
του για το χρόνο. (σελ. 346)
Και αλλού:
Είχε αρκετές αναμνήσεις για
να ξέρει ότι ο κόσμος γύρω του
διαμορφωνόταν συνεχώς από
τον κόσμο εντός του, όπως οι
εμπειρίες του καθενός μας για
τον κόσμο διαμορφώνονταν
από τις αναμνήσεις μας...
Κάτι που σήμαινε ότι κάθε
άνθρωπος ζει σε διαφορετικό
κόσμο από τους άλλους» (σελ.
347).
Αν πάση θυσία πρέπει να ανακαλύ-
ψει κανείς το νεωτερισμό σ’ αυτό το
βιβλίο του Ώστερ αυτός βρίσκεται
στην επικράτηση της ειρωνείας,
που κατά τα άλλα μένει στα μετόπι-
σθεν των μυθιστορημάτων του. Σε
μια ευγενική άμιλλα με τους Φίλιπ
Ροθ και Ντον ΝτεΛίλλο (γιατί όχι
και με τον Τζόναθαν Φράνζεν;) οι
ήρωές του γελάνε δραπετεύοντας
ενίοτε από το βασίλειο του υπερφυ-
σικού ή του ρομαντικού.
Το άγχος γραφής του Ώστερ
είναι πανταχού παρόν και ο ίδιος
αναφέρει όλες τις μεγάλες επιρρο-
ές και «επιφάνειές» του: από την
αρχαία γραμματεία ώς τον Κάφκα,
τον Σουίφτ, τον Μέλβιλ, τον Γκό-
γκολ, τον Μπάμπελ και τον Φον
Κλάιστ, για να περιοριστούμε λόγω
χώρου. Ο χείμαρρος αυτός δεν πα-
ρασύρει μόνο το λογοτεχνικό στυλ,
τις μεταφορές και το στυλιζάρισμα
των προτάσεων, αλλά και την πραγ-
ματική ιστορία. Μέσα στις τέσσερις
ζωές του Φέργκιουσον χωράνε η δο-
λοφονία του προσωπικού του ήρωα
JFK (την ίδια ημέρα ο ήρωας κάνει
σεξ για πρώτη φορά), η Κούβα και
το Βιετνάμ, οι ιστορικοί κινημα-
τογράφοι της Νέας Υόρκης και η
ανακάλυψη του ευρωπαϊκού κινη-
45 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
ματογράφου (μία σπουδαία αναφο-
ρά στα Παιδιά του παραδείσου του
Μαρσέλ Καρνέ), η κουλτούρα του
αυτοκινήτου, το μπλακάουτ στις
ΗΠΑ το 1965. Χωράνε σκέψεις για
τον έρωτα, την οικογένεια, τα σπορ
και τη φιλία.
Η ιδρυτική πράξη του μυθιστορή-
ματος, πάντως, είναι ένα γλωσσικό
ολίσθημα. Μια χειρονομία τυχαιό-
τητας, παιδιά της οποίας είναι όλοι
οι μυθιστορηματικοί ήρωες. Όταν ο
προπάππος του Φέργκιουσον, Ισα-
άκ Ρέτσνικοφ, φτάνει από το Μινσκ
στο νησάκι Έλις της Νέας Υόρκης,
την Πρωτοχρονιά του 1900, έχει
ξεχάσει το αμερικανοπρεπές όνομα
που του προτείνει ο συνταξιδιώτης
του. Σε άπταιστα γίντις, λοιπόν,
απαντάει στον υπάλληλο του γρα-
φείου που του ζητάει το όνομά του:
«Ikh hob fargessen» (Το ξέχασα).
Κι έτσι ξεκινάει τη ζωή του στη νέα
χώρα με ένα τραύμα που επούλωσε
σε δευτερόλεπτα η ίδια η ζωή. Θα
είναι ο Ichabod Ferguson, ξεκινώ-
ντας μια οικογενειακή σάγκα που
θα καταλήξει στην ιδέα ενός μυθι-
στορήματος με τίτλο 4321. zx
Αιχμάλωτοι του δόγματος
Emily Fridlund, History of wolves,
Weidenfeld & Nicolson, 2017, 279
σελ.
Στα δάση της βόρειας Μινεσότας
όπου ζει η 14χρονη Λίντα ο χειμώνας
είναι βαρύς.
Μας είχε πλακώσει εκείνη τη
χρονιά. Σαν να γονάτισε, ξέπνο-
ος, για να μείνει. Στα μέσα του
Δεκέμβρη είχε πέσει τόσο πολύ
χιόνι που η στέγη του γυμναστη-
ρίου υποχώρησε.
Τα δέντρα, «μπροστά στον πορτοκα-
λί ουρανό μοιάζουν με φλέβες». Και
ο πάγος στάζει από παντού με την
πρώτη άνοδο της θερμοκρασίας την
άνοιξη. Είναι ένας κόσμος περίκλει-
στος, ο κόσμος της βαθιάς Αμερικής,
όπου η έννοια της κοινότητας παίρνει
τα χαρακτηριστικά θρησκείας.
Κι όμως, καμία από τις κοινότητες
που περιγράφει η Έμιλυ Φρίντλαντ
στο μυθιστορηματικό της ντεμπούτο
Ο θρήνος του Λίνκολν
George Saunders, Λήθη και
Λίνκολν, μετάφραση από τα
αγγλικά: Γιώργος Ίκαρος
Μπαμπασάκης, Ίκαρος, Αθήνα
2017, 472 σελ.
Ακόμη και οι πιο ένθερμοι θαυμαστές
του ύφους του θα πρέπει να επιστρα-
τεύσουν τη μέγιστη αυτοσυγκέντρωση
για να παρακολουθήσουν ώς το τέλος
τους πειραματισμούς του Σόντερς με
τη φόρμα στο πρώτο του μυθιστό-
ρημα. Δεν είναι μόνο η πολυφωνική
αφήγηση – Αμερικανοί του 1862 και
ένας «θίασος» φαντασμάτων περιγρά-
φουν εικόνες και πρόσωπα πριν και
μετά τον θάνατο του 11χρονου Γουίλι
Λίνκολν από τυφοειδή πυρετό. Ούτε
οι νεολογισμοί που αποδίδουν την
απόσταση των χαρακτήρων από την
αδυσώπητη πραγματικότητα ή την
αγωνία ενός υπό διαμόρφωση έθνους
να βρει τη γλώσσα του («βαδιζοτσου-
λούσα», «αρρωστομορφή», πλημμυ-
ραρρώστησαν», «πουκαμισώνουμε»
– απ’ όπου και ο αυτοσαρκασμός του
συγγραφέα: «Δεν πιστεύω ότι υπάρχει
καν τέτοια λέξη»).
Είναι κυρίως η δεξιοτεχνία του Σό-
ντερς να δίνει στον κάθε χαρακτήρα
μια ταυτότητα μέσα από θραύσματα
αφηγήσεων, αναμνήσεων, ημερολο-
γίων και προσδοκιών. Ο Γουίλι, που
46 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
δεν είναι λειτουργική. Η Λίντα ανα-
ρωτιέται 23 χρόνια μετά την ιστορία
που αφηγείται εάν οι γονείς της είναι
οι πραγματικοί ή εάν την υιοθέτη-
σαν μένοντας στην περιοχή μετά τη
«μεγάλη έξοδο των χίπηδων». Στο
σχολείο οι συμμαθητές της την απο-
καλούν «φρικιό» όταν δεν αναλώνο-
νται στο χόκεϊ επί πάγου. Η διέξοδος
μοιάζει να αχνοφαίνεται όταν γνωρί-
ζει μια νέα «κοινότητα»: η Πάτρα και
ο τετράχρονος γιος της, Πολ, είναι οι
νέοι γείτονες του δάσους. Η Λίντα θα
αναζητήσει σ’ αυτούς το οικείο για να
συγκρουστεί –άλλη μια φορά– με το
ανοίκειο: η είσοδος του pater familias
Λίο ανατρέπει τις προσδοκίες της και
αποκαλύπτει με τρόπο απολύτως πε-
σιμιστικό την πλήρη επικράτηση της
πίστης έναντι της επιστήμης. Ο Πολ
πεθαίνει (αυτό ο αναγνώστης το γνω-
ρίζει από τη δεύτερη παράγραφο του
βιβλίου, οπότε μην αναζητήσετε εδώ
spoiler) αναδεικνύοντας μια βασική
ιδέα του βιβλίου: τα παιδιά είναι όμη-
ροι του γονεϊκού δόγματος και οι κοι-
μένει εγκλωβισμένος στη «λήθη»
(bardo) του τίτλου, εκεί όπου μετε-
ωρίζονται τα πνεύματα των νεκρών,
πρέπει να ξεχάσει τον πατέρα του
και ο πατέρας του, ο μέγας Λίνκολν,
να αποχαιρετίσει το γιο του για να
αφοσιωθεί στην αναζήτηση της ταυ-
τότητας ενός ολόκληρου έθνους. Οι
πολίτες του τελευταίου αναγνωρί-
ζουν δίπλα τους τη θλίψη, αλλά ταυ-
τόχρονα συγκεντρώνουν όσες δυνά-
μεις διαθέτουν για να σπρώξουν το
κάρο μπροστά. Ο προσωπικός θρή-
νος κάποτε τελειώνει και, σ’ εκείνο
το σημείο, ξεκινά ο συλλογικός. Σε
πρώτη ανάγνωση, για τις απώλειες
του αμερικανικού Εμφυλίου. Σε δεύ-
τερη, για τις ματαιώσεις των καθη-
μερινών ανθρώπων που λαχταρούν
να ανήκουν σε μια κοινότητα, αλλά
στο τέλος της βραδιάς μένουν ολο-
μόναχοι.
Σ’ αυτή τη διαδρομή, ο Σόντερς, ως
τεχνίτης της μικρής φόρμας (Δεκάτη
Δεκεμβρίου, εκδ. Ίκαρος) δεν λείπει.
Σε μια αφήγηση για την απώλεια ενός
παιδιού, οι συναισθηματισμοί και η
ρητορεία της συγκίνησης λείπουν (με
μοναδική εξαίρεση ίσως τη «γέφυρα»
που στήνει ο συγγραφέας από τον
προσωπικό θρήνο στην κατάργηση
της δουλείας). Αντιθέτως, η λιτή αυ-
στηρότητα της γραφής επιστρέφει
νότητες αιχμάλωτες της συλλογικής
ψευδαίσθησης. Οι οικογένειες δεν
προσδιορίζονται με όρους αίματος –
όπως θα ήθελε η ακροδεξιά Αμερική–,
ενώ τα μέλη τους είναι εγκλωβισμένα
σε μια αυτοτροφοδοτούμενη «ιστορία
των λύκων»: είναι και κυνηγοί και κυ-
νηγημένοι.
Σε ένα ντεμπούτο, ωστόσο, η ατμό-
σφαιρα δεν είναι ποτέ αρκετή για
να συνδέσει με στέρεο τρόπο τους
αρμούς ανάμεσα στους βασικούς χα-
ρακτήρες. Αν η Λίντα μοιάζει η πιο
ολοκληρωμένη ηρωίδα (διαθέτοντας
αρετές από το γκόθικ μυθιστόρη-
μα, αλλά και ικανό αυτοσαρκασμό),
η Φρίντλαντ ξοδεύει πολύ νωρίς τα
«όπλα» της για τους άλλους. Ακόμη
και για το εστιακό σημείο της υπόθε-
σης, την ασθένεια του Πολ, οι ανα-
γνώστες γνωρίζουν περισσότερα από
τη Λίντα, χωρίς όμως αυτό να συνιστά
«μυθιστορηματική ειρωνεία». Αλλά
και τα εμβόλιμα επεισόδια, όπως η
ερωτική σχέση της Λίντα στο Ντού-
λουθ ή η παρακολούθηση του πρώην
την «ενσυναίσθηση» του συγγραφέα
στο πολλαπλάσιο. Μέσα στην «έρη-
μο» των συναισθημάτων εμφανίζονται
αποσπάσματα όπως το παρακάτω
(υποτίθεται) απ’ το πουθενά:
Το μυαλό του έτεινε ξανά προς
τη λύπη. Προς το γεγονός ότι ο
κόσμος ήταν γεμάτος λύπη. Ότι
οι πάντες μόχθησαν κάτω από
ένα βάρος λύπης. Ότι οι πάντες
έπασχαν... Κι έτσι θα έπρεπε κα-
νείς να κάνει ό,τι μπορούσε για
να ελαφρύνει το άχθος εκείνων
που μ’ αυτούς ερχόταν σ’ επαφή.
Ότι αυτή η κατάσταση της λύπης
δεν ήταν αποκλειστικά δική του,
διόλου δική του, αλλά μάλλον την
είχαν αισθανθεί, και έμελλε ακό-
μη να την αισθανθούν πάμπολλοι
άλλοι, σ’ όλους τους καιρούς, σε
κάθε καιρό, και δεν θα έπρεπε να
παραταθεί ή να μεγαλοποιηθεί...
Από την άλλη, πουθενά αλλού δεν εί-
ναι τόσο αληθινός ο Σόντερς όσο στον
καλυμμένο λυρισμό. Όσο γκροτέσκο
κι αν χρησιμοποιεί, δεν παύει να εί-
ναι ένας μεγάλος λυρικός της εποχής
μας, συνεχίζοντας τα ίχνη που αφήνει
ο Ντον ΝτεΛίλλο. Και αυτό είναι ένα
παράδειγμα εικονογράφησης από το
επόμενο επίπεδο στο οποίο αποφά-
καθηγητή της, κυρίου Γκρίρσον, μετά
την «έξωσή» του από το σχολείο με
την κατηγορία της παιδεραστίας, δεν
έχουν σαφή στόχευση.
Από αυτό το εφέ αποπροσανατολι-
σμού η συγγραφέας διασώζεται ξανά
όσο η αφήγησή της αφήνει το παρελ-
θόν για να περάσει στην περιοχή των
ηθικών ορίων – εκεί όπου οι ήρωες
καταπιέζουν αρχέγονες ενορμήσεις
και εκεί όπου εντοπίζεται μια μακρινή
επιρροή από το σύμπαν της Μέριλιν
Ρόμπινσον.
Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σ’
αυτό που θέλεις να πιστέψεις και
σ’ αυτό που πιστεύεις; [...] «Ποια
είναι η διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό
που σκέφτεσαι και σ’ αυτό που
τελικά κάνεις;
Αυτοί ήταν τελικά οι συνεκτικοί δε-
σμοί ανάμεσα σε όλες τις υποενότη-
τες του βιβλίου, αλλά καλύφτηκαν εν
μέρει από το παγερό τοπίο της Μινε-
σότας. zx
σισε να μεταφέρει την τέχνη του ο
Σόντερς:
Μια φορά, στις διακοπές των
Χριστουγέννων, ο Μπαμπάς μάς
πήγε σε μια υπέροχη γιορτή στο
χωριό. Πάνω από το κατώφλι
ενός κρεοπωλείου δέσποζε ένα
θαυμάσιο στέγαστρο από κουφά-
ρια: ελάφια με τα έντερα βγαλ-
μένα, τραβηγμένα και τυλιγμένα
στα κορμιά σαν τρομερά λαμπρές
κόκκινες γιρλάντες. Φασιανοί και
πάπιες να κρέμονται με το κεφά-
λι κάτω, με τα φτερά απλωμένα
με σύρματα καλυμμένα με τσόχα,
έτσι που τα χρώματά τους να ται-
ριάζουν με τα αντίστοιχα φτερά
(πολύ επιδέξια είχε γίνει αυτό).
Δύο γουρούνια στη μία και στην
άλλη μεριά της πόρτας με κοτο-
πουλάκια πάνω τους λες κι ήταν
μικροσκοπικοί καβαλάρηδες [...]
Ακόμη και τώρα, το βλέπω: η εξο-
χή να κυλάει πίσω μας μες στην
ομίχλη καθώς πλησίαζε η νύχτα,
το ελάφι να στάζει αίμα και ν’
αφήνει ένα λεπτό ματωμένο χνά-
ρι στον δρόμο, τα αστέρια να τρε-
μολάμπουν, τα ρυάκια να κυλάνε
κελαρυστά κάτωθέ μας καθώς
περνούσαμε πάνω από γέφυρες
που στέναζαν... zx
Μετά το Brexit
Ali Smith, Autumn, Hamish

Αλέκος Παπαδάτος
Hamilton, 2017, 265 σελ.
Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει
στα ελληνικά από τις εκδόσεις
Καστανιώτη

Σε ένα από τα στιγμιότυπα του

Φθινοπώρου, η 32χρονη Ελίζαμπεθ
διαβάζει στον κλινήρη Ντάνιελ την
εμβληματική πλέον αρχή από την
Ιστορία δύο πόλεων του Ντίκενς:

Ήταν οι καλύτερες μέρες, ήταν

οι χειρότερες μέρες, ήταν τα
χρόνια της σοφίας, ήταν τα χρό-
νια της άνοιας, ήταν η εποχή της
πίστης, ήταν η εποχή της ολι-
γοπιστίας, η εποχή του Φωτός
και η εποχή του Σκότους, ήταν
η άνοιξη της ελπίδας και ήταν ο
χειμώνας της απελπισίας... (με-
τάφραση: Αναστασία Αγαπητού
- Βικτώρια Τράπαλη, Εξάντας,
1989).

Σε ένα άλλο, τον πληροφορεί ότι

ένας άγνωστος μόλις σκότωσε μία
βουλευτίνα (σσ. εννοεί την Τζο Κοξ
του Εργατικού Κόμματος, υπέρμαχο
της παραμονής της Βρετανίας στην
Ευρωπαϊκή Ένωση, για τη δολοφο-
νία της οποίας, τον Ιούνιο του 2016,
κατηγορήθηκε ο Τόμας Μέιρ):

Ένας άντρας την πυροβόλησε

και της επιτέθηκε με μαχαίρι.
Λες και το να την σκοτώσει δεν
θα ήταν αρκετό.
Στο Φθινόπωρο της Άλι Σμιθ το ονει-
ρικό συμβαδίζει απαραίτητα με το
ρεαλιστικό. Επειδή έτσι βιώνουμε
το χρόνο και επειδή έτσι λειτουργεί
η μνήμη. Σαν ένα κολάζ από (λογο-
τεχνικές) αναφορές, γεγονότα που
σβήνουν ύστερα από λίγα λεπτά, κα-
θημερινές συγκρούσεις ανάμεσα στην
κοινοτοπία και την τάση για φυγή.
«Δεν είμαστε μυθιστόρημα εδώ», λέει
στην Ελίζαμπεθ ο υπάλληλος που
έχει μάθει να μετράει τη ζωή του με
το κουταλάκι του καφέ πίσω από το
γκισέ. «Εδώ είμαστε ταχυδρομείο».
Το χρόνο που διαφεύγει ακόμη και
από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά
επιτεύγματα του μοντερνισμού κυ-
νηγάει και η Σμιθ, καταφέρνοντας
να ανανεώσει το ύφος της, χωρίς να
προδίδει ιδέες από τα προηγούμενα
έργα της (όπως το Πώς να είσαι δύο,
εκδ. Καστανιώτη, όπου επίσης κυρι-
αρχούσε το κυνηγητό με το χρόνο).
Η λέξη που δεν γράφεται πουθενά
μέσα στο μυθιστόρημα αλλά υπονο-
Η Άλι Σμιθ και ο Πωλ Ώστερ από τον Αλέκο Παπαδάτο.
είται είναι το «Brexit», αλλά μόνο ως
καταλύτης για ένα κεντρικό μοτίβο: η
ιστορία κάνει κύκλους όπως οι επο-
χές (το Φθινόπωρο είναι το πρώτο βι-
βλίο μιας επερχόμενης τετραλογίας)
και η μνήμη μαζί με την τέχνη είναι
ίσως οι καλύτεροι τρόποι για να «δια-
βάσει» κανείς τις αμέτρητες πιθανό-
τητες της ζωής.
Το ίδιο το καλειδοσκόπιο που προ-
σφέρει η Σμιθ στους αναγνώστες πα-
ρέχει άλλωστε ισάριθμες πιθανότητες
για να διαβάσουν το βιβλίο θέτοντας
κάθε φορά διαφορετικά ερωτήματα.
Πώς έχουν επηρεάσει οι ιστορίες
που μαθαίνουμε για τη φύση τη σχέ-
ση μας με αυτήν; Μήπως το μεταμο-
ντέρνο είναι η μόνη δυνατή συνθήκη
αφήγησης («Πάντα διαβάζουμε κάτι.
Ακόμη κι όταν δεν κρατάμε ένα βι-
βλίο. Πώς αλλιώς θα “διαβάζαμε”
τον κόσμο;» αναρωτιέται ο Ντάνιελ).
Το Φθινόπωρο μοιάζει με ένα παζλ
που διαμορφώνεται όσο διαρκεί το
χωροχρονικό φλας μπακ: όπως και
η ίδια, ακατάλυτη μέχρι σήμερα,
τέχνη της αφήγησης. Η πρώτη πρό-
ταση του βιβλίου είναι παράφραση
του Ντίκενς («Ήταν οι χειρότερες
μέρες, ήταν οι χειρότερες. Ξανά»).
Λίγες σελίδες μετά ο Ντάνιελ, που
έχει την ηλικία ενός αιώνα και έχει
αντικρίσει πολλών ανθρώπων άστεα,
βλέπει στο όνειρό του μία κοπέλα
και τη συντροφιά της που επιδίδο-
νται σε «έναν χορό που μοιάζει αρ-
χαιοελληνικός». Ο ίδιος είναι γυμνός
και προσπαθεί να κρύψει τη γύμνια
του. Η αναφορά στον Οδυσσέα και
τη Ναυσικά θα συναντήσει από σε-
λίδα σε σελίδα τον Τζόυς (Ο νεκρός),
τον Χάξλεϋ (Θαυμαστός καινούργιος
κόσμος) και την Αυτού Μεγαλειότη-
τα, τον Σαίξπηρ (μια ποιητική όντως
σύγκριση με την Τρικυμία). Την ίδια
στιγμή, η Σμιθ αντλεί έμπνευση από
τα Τέσσερα κουαρτέτα και την Έρημη
χώρα του Έλιοτ για την απόδοση
ενός κόσμου που φοράει την ανα-
σφάλεια και το παραλήρημα σαν
δεύτερο ρούχο. «Σε όλη τη χώρα,
άνθρωποι ένιωθαν ότι κάποιο λάθος
γινόταν», γράφει η Σμιθ για τον κό-
σμο μετά το Brexit. «Σε όλη τη χώρα
άνθρωποι ένιωθαν ότι κάτι σωστό
γινόταν. Παντού ένιωθαν ότι είχαν
χάσει. Παντού ένιωθαν ότι είχαν
κερδίσει». Η –σκωτσέζικης κατα-
γωγής– συγγραφέας συναισθάνεται
τη διχασμένη χώρα της παίρνοντας
μόνο λογοτεχνική θέση. Αλλά ακόμη
και σ’ αυτό το σημείο εμφανίζεται
πιο αισιόδοξη από τον «αποκαλυ-
πτικό» Έλιοτ. Την ενδιαφέρει η
ανθρωπιά που κρύβεται κάτω από
την επιφάνεια ενός τραυματικού
γεγονότος. Όπως η εμφάνιση της
Πολίν Μπότι, της μοναδικής γυναί-
κας που άφησε αποτύπωμα στη βρε-
τανική ποπ αρτ με τα χρωματιστά
κολάζ της για τη Μέριλιν Μονρόε ή
την Κριστίν Κίλερ (η σέξι χορεύτρια
καμπαρέ, που χαρακτηρίστηκε «πέ-
τρα του σκανδάλου» στην περίφημη
Υπόθεση Προφιούμο). Ή όπως ένα
κόκκινο τριαντάφυλλο που φυτρώνει
ανάμεσα στα νεκρά φύλλα του Νο-
έμβρη. zx

47 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

Αναζητώντας μύθους
Fiona Mozley, Elmet, JM
Originals, 2017, 320 σελ.
Η 29χρονη Φιόνα Μόζλυ ήταν
η νεότερη υποψήφια της τελικής
εξάδας και η τρίτη που κατάφερε
να κερδίσει τη θετική κρίση της
επιτροπής με το πρώτο της μυθι-
στόρημα – μαζί με τον Τζορτζ Σό-
ντερς και την Έμιλυ Φρίντλαντ.
Οι ομοιότητες με την τελευταία
δεν σταματούν εδώ. Η Μόζλυ το-
ποθετεί επίσης στο επίκεντρο της
ιστορίας της μία ελλειμματική οικο-
γένεια σε απομόνωση, αποκομμένη
κυρίως από τους πολιτισμικούς κώ-
δικες της κοινωνίας. Ο Τζον Σμιθ,
ένας γιγαντόσωμος πυγμάχος –«ο
καλύτερος στην Αγγλία και την Ιρ-
λανδία»– διακρίνεται για την προ-
καπιταλιστική ηθική του, τα μετρη-
μένα λόγια του και την ακατάλυτη
πίστη στο δόγμα «σκότωσε ή άσε
τους άλλους να σε σκοτώσουν». Τα
παιδιά του (τα οποία τον αποκα-
λούν απλώς «Μπαμπά» και τρώνε
ό,τι και αυτός: δηλαδή κρέας και
Είμαστε όλοι μετανάστες
Mohsin Hamid, Exit west,
Riverhead Books, 2017, 240 σελ.
«Όταν μεταναστεύουμε σκοτώνου-
με όσους μένουν πίσω». Κανείς δεν
είναι αθώος στο Exit west του Μοχ-
σίν Χαμίντ. Ούτε καν ο Σαΐντ και η
Νάντια που εγκαταλείπουν την πο-
λιορκημένη από φονταμενταλιστές
πόλη τους για να διαφύγουν μέσω
της άγνωστης «μαύρης πύλης».
Μπορεί σε πρώτη ανάγωνση να
επιθυμούν την απόδραση από τις
νόρμες, την οικογένεια, την τάξη,
τις προσδοκίες των άλλων, αλλά η
επιθυμία να ριζώσουν σε ένα μέρος
αποδεικνύεται μεγαλύτερη. Ο συγ-
γραφέας τούς «χαρίζει» έναν εύκο-
λο τρόπο διαφυγής (δεν υπάρχουν
εδώ βάρκες ή χερσαία σύνορα,
αλλά χωροχρονικές πύλες), για να
εστιάσει με μεγαλύτερη ευκρίνεια
στην ψυχολογία της εξορίας και το
βάρος της απώλειας.
Σε έναν κόσμο όπου «όλοι εί-
μαστε πρόσφυγες του χρόνου», η
καθημερινή ζωή έχει χάσει ήδη την
κανονικότητά της. Ο Χαμίντ δεν
προαναγγέλλει τη δυστοπία, επει-
δή η δυστοπία έχει ήδη ξεκινήσει.
48 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
όχι λαχανικά) είναι η καθ’ ομοίω-
σίν του Κάθι και ο Ντάνιελ, που
αναλαμβάνει τη διακόσμηση του
σπιτιού. «Οφείλετε να εκτιμήσετε
ότι ποτέ δεν έβλεπα τον εαυτό μου
ως άντρα ή... αγόρι. Βέβαια αν με
ρωτούσατε θα απαντούσα ότι αυτό
ακριβώς είμαι. Αλλά δεν σκεφτό-
μουν ποτέ έτσι», λέει ο αφηγητής
της ιστορίας πυροδοτώντας έναν
από τους δευτερεύοντες μηχανι-
σμούς της. Είναι σε σημεία όπως
αυτό, βέβαια, που η Μόζλι αγω-
νίζεται να κρατηθεί όρθια μέσα
στο ολισθηρό πεδίο της απειρίας.
Ένας 14χρονος αφηγητής, με ελ-
λιπή εκπαίδευση, που απευθύνεται
με δεξιοτεχνικά ερωτήματα στον
αναγνώστη; Ακόμη κι αν είναι με-
ταμοντέρνας κοπής, «καίει» τα
χαρτιά του αποκαλύπτοντας αυτό
που θα έπρεπε να μείνει υπόκωφα
παρόν: τη μάχη για την ταυτότητά
του.
Η αίσθηση ενός υπό διαμόρφω-
ση ταλέντου που κονταροχτυπιέται
με αβλεψίες και υπερβολές (τα δύο
Αν και η πόλη στην οποία ζουν οι
δύο ήρωές του δεν κατονομάζεται
(θα μπορούσε να είναι το Χαλέπι
ή η γενέτειρά του, Λαχώρη), η ει-
κόνα ταυτίζεται με τις ζώνες πολέ-
μου που υπάρχουν ήδη στη Μέση
Ανατολή. Ο κόσμος αλλάζει μέσω
μιας πρωτοφανούς κινητικότητας
και μαζί του αλλάζουν και τα ήθη
της ανθρώπινης συμβίωσης. Το
μυθιστόρημα που ξεκινάει πάνω
στον κλασικό άξονα «αγόρι-συνα-
ντάει-κορίτσι» εντελώς ξαφνικά
μετατρέπεται σε ψυχολογικό θρί-
λερ με μόνο διάδρομο διαφυγής τις
γενναίες δόσεις μαγικού ρεαλισμού
του Χαμίντ.
Κατά κάποιον τρόπο, οι ήρω-
ες που βρίσκονται εγκλωβισμένοι
στην ανάγκη της εποχής αποτε-
λούν μια φυσική προέκταση του
Τσανγκέζ στον Απρόθυμο φοντα-
μενταλιστή (μετάφραση: Παλμύρα
Ισμυρίδου, Πάπυρος, 2008). Ο
ήρωας εκείνου του βιβλίου ήταν
ένας «συνήθης ύποπτος» μέσα στο
καθεστώς της τρομοεγρήγορσης
που γέννησε η 11η Σεπτεμβρίου
2001. Δεν ήταν, ωστόσο, ένας μο-
νοκόμματος χαρακτήρας: φιλοδυ-
«παιδιά του δάσους» ξεχειλίζουν
από λυρισμό) είναι διαρκώς πα-
ρούσα στο μυθιστόρημα. Χωρίς να
λείπουν, ωστόσο, οι σκηνές που
φανερώνουν ότι η συγγραφέας έχει
ξεπεράσει το σύνδρομο του «μυθι-
στορήματος ως επέκταση ενός δι-
ηγήματος». Στην πλέον ολοκληρω-
μένη από αυτές, ο Τζον Σμιθ συμ-
μετέχει σε έναν αγώνα πυγμαχίας
απέναντι στην «Αρκούδα», έναν
εξίσου γιγαντόσωμο ουκρανό, για
να υπερασπιστεί το σπίτι και την
οικογένειά του. Η ανάδειξη της
Κάθι ως ολοκληρωμένης ηρωίδας
δεν αργεί στις σελίδες που ακολου-
θούν, όπως και η κορύφωση στο
βιβλίο, που μοιάζει να ξαναβρίσκει
την εσωτερική λογική του στο τε-
λευταίο μέρος.
«Ορισμένες φορές θυμίζαμε
στρατό παρά οικογένεια», αναπολεί
κάποια στιγμή ο Ντάνιελ επισφρα-
γίζοντας τη χωροχρονική μεταφορά
που επιχειρεί η συγγραφέας από το
μεσαιωνικό έπος (οι σπουδές της)
στη σύγχρονη εποχή. «Έλμετ»
τικός Πακιστανός, που σπούδασε
στο Πρίνστον, μετακόμισε στη
Νέα Υόρκη και συμμετέχει στην
οργάνωση ενός εκδοτικού οίκου
στο Βαλπαραΐσο της Χιλής.
Αλλά μονοκόμματοι δεν είναι
ούτε οι ήρωες του Exit west: η Νά-
ντια φοράει μαύρη κελεμπία για να
μη δίνει στόχο στους ομόδοξούς
της. Κατά τ’ άλλα, δεν προσεύχε-
ται, ξεκινάει πρώτη το σεξ με τον
Σαΐντ και οδηγεί μηχανή. Ο Σαΐντ,
από την άλλη, προσεύχεται. Αλλά
με τη δύναμη που του παρέχει η
μυθιστορηματική επιλογή:
Προσευχόταν κυρίως σε μια έν-
δειξη αγάπης γι’ αυτά που είχαν
χαθεί, όσα θα έρχονταν και όσα
δεν μπορούσαν να αγαπηθούν
παρά μ’ αυτόν τον τρόπο. Όταν
προσευχόταν άγγιζε τους γονείς
του, που μόνο έτσι μπορούσε ν’
αγγίξει. Κι άγγιζε ένα συναίσθη-
μα ότι όλοι είμαστε παιδιά που
χάνουμε τους γονείς μας, όλοι
μας, γυναίκες και άντρες, αγό-
ρια και κορίτσια. Κι εμάς θα μας
χάσουν όσοι γεννηθούν στο μέλ-
λον... Αυτή η απώλεια είναι που
ήταν η ονομασία του τελευταίου
ανεξάρτητου κελτικού βασιλείου,
τον 6ο μ.Χ. αιώνα, στην περιοχή
όπου σήμερα απλώνεται το Γιορκ-
σάιρ. Και όσα αφηγείται ο Ντάνιελ
διαδραματίζονται σε «έναν τόπο
φτιαγμένο από μύθους», όπως εκεί-
νον του «Ρομπέν των Δασών». Κα-
νείς από τους επιβάτες των τρένων
στη γραμμή Λονδίνο - Εδιμβούργο
δεν μπορεί να υποψιαστεί ότι στο
Έλμετ της Κάθι και του αδερφού
της ο μύθος του Ρομπέν αναβιώνει
στο πρόσωπο του πατέρα τους και
του κακόβουλου μεγαλοϊδιοκτήτη
Πράις (ο οποίος, παρεμπιπτόντως,
περιγράφεται με μελανότερα χρώ-
ματα απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς).
Αλλά αυτή τη φορά έχει μεταμορ-
φωθεί σε μια σκληρή αλληγορία για
την κατοχή και την εκμετάλλευση.
Της φύσης από τον άνθρωπο και,
κυρίως, των ανθρώπων από τον
άνθρωπο. Οι σχέσεις μεταξύ του
«Μπαμπά» και των παιδιών του
αφήνουν ώς το τέλος τη μεταλλική
γεύση του αίματος. zx
ενώνει την ανθρωπότητα, κάθε
άνθρωπο ξεχωριστά, την πα-
ροδική φύση της ύπαρξής μας,
τον καημό που μοιραζόμαστε,
το καρδιοχτύπι που ο καθένας
κουβαλάει, αλλά δεν αναγνωρί-
ζει στον άλλο...
Κάτω απ’ τον απειλητικό ουρανό,
τον οποίο διασχίζουν στρατιωτικά
ελικόπτερα και drones, ο Χαμίντ
αφήνει λίγο χώρο για να επιστρέ-
ψουν τα γεράκια της Λαχώρης στις
φωλιές τους. Πενήντα χρόνια μετά
την ιστορία που αφηγείται –και
αφού οι ήρωες έχουν ταξιδέψει
από τη Μύκονο των τουριστών και
των μεταναστών, το Λονδίνο και το
Σαν Φρανσίσκο– έρχεται η στιγμή
για το αρχέγονο αίσθημα της ανα-
γέννησης. Εάν θα είναι κάτω από
το γαλαξία της Χιλής, εκεί όπου
ονειρεύονται να βρεθούν μια μέρα
ο Σαΐντ και η Νάντια, αποτελεί
την προσωπική επιλογή του κάθε
μετανάστη. Δηλαδή όλων μας. zx
49 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΉ
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Α
πό μια μακρινή από-
σταση, οι επαναστά-
σεις είναι σαν τα κα-
ράβια της Ζόρα Νηλ
Χήρστον που κουβα-
λάνε ελπίδες και εφιάλτες.1
Ο κολοσσός του 1917 με το ένα
πόδι τελείωνε τον μακρύ 19ο αι-
ώνα (1789-1914) και με το άλλο
ξεκινούσε τη σύγχρονη εποχή, τον
βραχύ 20ό αιώνα (1914-1991) του
Χόμπσμπωμ. Πατώντας σε δύο
αντιπαράλληλες τροχιές –στο τσα-
ρικό πριν που όπως κάθε παρελθόν
δεν είναι ποτέ παρελθόν και σ’ ένα
μοντερνικό φουτουριστικό τώρα
με έντονες μεσσιανικές αναθυμιά-
σεις– η ρωσική έκρηξη είχε εκ κα-
τασκευής διττή υπόσταση.
Το 1914 ήταν η αρχή του τέλους
των δεινοσαυρικών ιμπεριαλιστι-
κών αυτοκρατοριών της παλιάς
Ευρώπης εν τω μέσω του πρώτου
βιομηχανοποιημένου, εν μέρει χη-
μικού, κατακλυσμιαίου πολέμου,
που τότε όλοι προσπάθησαν να
αποτρέψουν και σήμερα κανείς δεν
μπορεί να μας πει γιατί ακριβώς
ξέσπασε. Για τον Τρωικό Πόλεμο
θα υπάρχει πάντα η αρπαγή της
ευειδούς Helena, αλλά ποια εξή-
γηση έχουμε για τα Κανόνια του
Αυγούστου;
Όταν η τσαρική Ρωσία έμπαι-
νε στη σύγκρουση του 1914, δεν
ήξερε ότι υπέγραφε με ενθουσια-
σμό τη θανατική καταδίκη της. Τα
πολλαπλά στρες τεστ της ξαφνι-
κής κινητοποίησης εκατομμυρίων
ανθρώπων στον Α’ Παγκόσμιο
Πόλεμο άνοιξαν αμέτρητα κουτιά
της Πανδώρας, τόσο στο δυτικό
όσο και στο ανατολικό μέτωπο, και
ένα από τα πρώτα θύματα της ει-
σβολής των μαζών στο προσκήνιο
ήταν το εκκωφαντικό γκρέμισμα
της δυναστικής ημιφεουδαρχικής
Ρωσίας των Ρομανώφ: “crushing
breakdown” είναι οι λέξεις που
χρησιμοποιεί ο Τζωρτζ Κένναν στο
κλασικό Russia Leaves the War, τον
πρώτο τόμο της μελέτης των σοβι-
ετο-αμερικανικών σχέσεων από το
1917 έως το 1920.2
Ο διττός χαρακτήρας της κατα-
στροφής του τσαρικού καθεστώτος
50 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Οι καλοί τουρίστες του 1917
Από τον Γιώργο Ζώταλη
αποτυπώθηκε στο dvoevlastye, το σαν το πραγματικά μοναδικό Ορ- και την αποφασιστικότητα να σώσει
φαινόμενο της δυαδικής εξουσίας θόδοξο Χριστιανικό Έθνος) στις τη Ρωσία από το χάος.
και τη σύγκρουση ανάμεσα στην ιδιομορφίες που επηρεάζουν την Αλλά αντί για σύνθεση σε ένα
Προσωρινή Κυβέρνηση και το Σο- εξέλιξή της. Ο Μπερντιάιεφ είχε πολυκεντρικό μοντέλο στο οποίο
βιέτ της Πετρούπολης. Από μια in το διπλό προνόμιο να έχει συλλη- διαφορετικοί θεσμοί θα αλληλοε-
vitro θεωρητική σκοπιά, και με την φθεί από την τσαρική αστυνομία λέγχονταν, θα ανταγωνίζονταν και
απόσταση ενός αιώνα από τον πό- και από την Τσεκά, και είχε την θα εξισορροπούνταν με πρωταρχι-
λεμο που εγκαινίασε την τριαντα- ξεχωριστή τιμή να ανακριθεί αυ- κό σκοπό νέους χώρους ελευθερίας
κονταετή σάγκα του ευρωπαϊκού τοπροσώπως από τον σύντροφο –ατομικής και συλλογικής, πολιτι-
εμφυλίου (1914-1945), η μετατσα- Τζερζίνσκυ, πριν απελαθεί σαν κής, επιχειρηματικής, θρησκευτι-
ρική δυναμική ήταν ευκαιρία για ανεπιθύμητος το 1922. κής, καλλιτεχνικής, σεξουαλικής–,
μια καινούργια Ρωσική Σύνθεση. Το 1917 μπορεί να μην αποτελεί η νέα Ρωσία παλινδρόμησε στην
Αλλά η δυαδικότητα που γεννήθη- παράδειγμα “inscrutable ανατολι- καταστολή, την εξόντωση του
κε τον Φεβρουάριο του 1917 πα- σμού” avant la lettre (The Origins of αντιπάλου, στο εθνικιστικό μονο-
ρέμεινε ένα ορφανό που κανείς δεν Russian Communism γράφτηκαν πε- κομματικό κράτος και, σύντομα,
ήθελε να αναλάβει, ένα δώρο χωρίς ρίπου 30 χρόνια πριν τον Οριεντα- στον υπερδυναμισμό. Η αχανής
παραλήπτη που δεν ήξεραν τι να λισμό του Έντουαρντ Σαΐντ), αλλά χώρα μπορεί να απαλλάχθηκε από
το κάνουν και πώς να το αξιοποι- ο Μπερντιάιεφ προειδοποίησε τους τον τσάρο, αλλά ήταν αδύνατον να
ήσουν. Αντί για ευκαιρία προκει- μη ρώσους αναγνώστες για τις πα- ξεφύγει από το απολυταρχικό id, η
μένου να δημιουργήσουν κάτι και- γίδες της εξιδανίκευσης όσο και της δε αριστοκρατία μετενσαρκώθηκε
νούργιο, η Προσωρινή Κυβέρνηση δαιμονοποίησης ενός φαινομένου στην προλεταριακή νομενκλατού-
και το Σοβιέτ προσέγγισαν την με ρωσικές ρίζες, που ήλθε να λύ- ρα. Όταν το «Όλη η εξουσία στα
αντιπαλότητά τους σαν πρόβλημα σει ρωσικούς γόρδιους δεσμούς με Σοβιέτ!» έγινε πραγματικότητα, τα
που έπρεπε να εξουδετερωθεί. ρωσικές μεθόδους και αναπαρήγαγε Σοβιέτ είχαν ταριχευθεί μαζί με
Ο Νικολάι Μπερντιάιεφ (1874- ρωσικά αδιέξοδα. Η καταπίεση, δι- τον Λένιν, και οι τσάροι επέστρε-
1948) έγραψε ότι η Επανάσταση αφθορά, εξαθλίωση, πατερουλιστικό ψαν αυξημένοι και βελτιωμένοι
και ο Κομμουνισμός ήταν βαθύ- σύμπλεγμα (Οιδιπόδειο α λα Ρους;), με κεντρικές επιτροπές, πολιτικά
τατα ρωσικά φαινόμενα τα οποία, απελπισία και το δηλητήριο που γραφεία, θεωρητικούς αυλοκόλα-
παρά τη διεθνή τους εμβέλεια, τη εκπροσωπούσαν για αιώνες το τσα- κες, θετικούς ήρωες, πεντάχρονα
λατρεία και τον αποτροπιασμό που ρικό/αριστοκρατικό καθεστώς (ένα πλάνα, βηματοχηνικές παρελά-
προκάλεσαν, είναι δύσκολο, ίσως αρεντιανό evil par excellence), σε σεις, σφυροδρέπανα και πύρρειους
και αδύνατον, να κατανοηθούν συνδυασμό με την επιστράτευση του πυραύλους. Η Τρίτη Ρώμη του
από όσους δεν έχουν εμπειρίες της 1914 και την απότομη πολεμικοποί- Μπερντιάιεφ είχε ντυθεί στα κόκ-
ρωσικής πραγματικότητας. Ο συγ- ηση της οικονομίας οδήγησαν στη κινα. The past is never dead indeed.
γραφέας του βιβλίου The Origins μυθιστορηματικά χαοτική και φαου- It’s not even past.
of Russian Communism (πρώτη έκ- στική συντριβή της παλιάς Ρωσίας. Εκατό χρόνια αργότερα, το 1917
δοση στα γερμανικά το 1937) συ- Ο Μπερντιάιεφ, που δεν μπορεί να μας κοιτάζει με την αινιγματικότη-
μπεριλαμβάνει την απεραντοσύνη κατηγορηθεί για φιλομπολσεβικισμό, τα της Μόνα Λίζα. Οι Historians (η
της χώρας και το μύθο της “Τρίτης επισημαίνει ότι το κόμμα του Λένιν englishized μεταμόρφωση της λέξης
Ρώμης” (την ιδεολογία της Ρωσίας ήταν το μόνο που είχε την οργάνωση “Ιστορικοί” υπενθυμίζει την αισωπι-
κότητα που κρύβεται στο DNA της
ιστορικής επιστήμης) εξακολουθούν
ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ να διαφωνούν για τα αίτια της Ρω-
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1917 σικής Επανάστασης.3 Οι διαφωνίες
ξεπερνούν επιστημολογικές και γνω-
George F. Kennan, Russia Leaves the War. The Americans in Petro- σιολογικές δυσκολίες και παραπέ-
grad and the Bolshevik Revolution, Princeton University Press, 1956 μπουν κατ’ ευθείαν στη ριζική ακα-
τανόητη πολυσημία του ταπεινού
Catherine Merridale, Lenin on the Train, Allen Lane, 2016, 368 σελ. και ασήμαντου μπανγκ με το οποίο
γεννήθηκε το Σοβιετικό Σύμπαν.
Sean McMeekin, The Russian Revolution: A New History, Profile Το πρωί της 23ης Φεβρουαρίου
Books, 2017, 478 σελ. 1917, μιας ασυνήθιστα ζεστής μέρας
στο χειμωνιάτικο Πέτρογκραντ, οι
S. A. Smith, Russia in Revolution: An Empire in Crisis, 1890 to 1928, εργάτριες ενός εργοστασίου βγήκαν
Oxford University Press, 2017, 448 σελ. στους δρόμους. Κάποιοι λένε ότι
ήθελαν να διαμαρτυρηθούν για τις
ελλείψεις σε τρόφιμα που μάστιζαν
την επιστρατευμένη πρωτεύουσα.
Άλλοι λένε ότι ήθελαν να τιμήσουν
την Παγκόσμια Μέρα της Γυναί-
κας. Είναι πολύ πιθανό ότι ούτε οι
ίδιες ήξεραν γιατί το έκαναν και, από
αυτή την άποψη, είναι φιγούρες που
θυμίζουν την περίφημη απορία του
Λίνκολν για την Χάρριετ Μπήτσερ
Στόου, τη συγγραφέα της Καλύβας
του Μπάρμπα Θωμά: «Is this the lit-
tle woman who made the great war?
Αυτή είναι η γυναικούλα που προκά-
λεσε τον τεράστιο πόλεμο;»
Σε τι διέφερε η 23η Φεβρουαρί-
ου από τις 22 Φεβρουαρίου, ή απ’
όλες τις προηγούμενες μέρες; Τι
ήταν εκείνο που έσπρωξε τις εργά-
τριες να κάνουν κάτι που δεν είχαν
κάνει το 1916 ή το 1915; Μήπως
ήταν η εκ του κατά Ματθαίον ετυ-
μηγορία κατά του τσάρου «οι λαβό-
ντες μάχαιραν εν μαχαίρα αποθα-
νούνται» και το «ουκ ήλθον βαλείν
ειρήνην αλλά μάχαιραν»; Ήταν
η μπολσεβίκικη αγκιτ-προπ που
απαθανατίσθηκε στις εικόνες του
αϊζενσταϊνικού Οχτώβρη; Ήταν το
καστοριαδικό ριζικό φαντασιακό;
Και πάλι Μπερντιάιεφ:
Η Επανάσταση είναι ανορθολο-
γική. Είναι σημάδι της κυριαρχί-
ας των ανορθολογικών δυνάμε-
ων στην ιστορία.
Ό,τι και να ήταν, το ακατανόητο
μυστήριο του 1917 ξεκινά με αυ-
τές τις λίγες ανώνυμες, ασήμαντες,
ίσως και αγράμματες αλεξιεβιτσι-
κές εργάτριες που, χωρίς σχέδιο ή
προετοιμασία, έκαναν κάτι χωρίς
προηγούμενο, κάτι που δεν επρό-
κειτο ούτε μπορούσε να επανα-
ληφθεί. Σαν τις πεταλούδες της
θεωρίας του χάους, με τα φτερου-
γίσματά τους έφεραν τη θεομηνία
της Επανάστασης επί δικαίων και
αδίκων.
Το ότι έβαλαν τα γυαλιά στους
επαγγελματίες επαναστάτες, σε
καθοδηγητές, σε γενιές αναρίθμη-
των διανοουμένων, και το ότι μας
κάνουν να συζητούμε, να απορού-
με και να αντιδικούμε 100 χρόνια
αργότερα, είναι μια αξιοσημείωτη
ειρωνεία.
Το Χειμερινό Ανάκτορο έχει εξε-
λιχθεί σε ένα από τα δημοφιλέστε-
ρα Μουσεία στον κόσμο. Με έναν
ανάλογο τρόπο, η σχέση μας με
το 1917 είναι βαθύτατα και ανα-
πόφευκτα τουριστική. Σαν μετα-
μοντέρνοι τουρίστες –flaneurs σε
στεροειδή αναβολικά, Latter Day
καβαφικοί βάρβαροι και μακρινοί
απόγονοι της ιντελλιγκέντσια– βλέ-
Διαδηλωτές εναντίον της τσαρικής αστυνομίας κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της Επανάστασης που ξέσπασε
στις 23 Φεβρουαρίου 1917. Φωτογραφία αγνώστου, περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Edward Alsworth Ross, The Russian
Bolshevik revolution (1921).
πουμε, κρίνουμε και αποκομίζουμε
εντυπώσεις και εμπειρίες μέσα από
τα επιφανειακά, αουτσαϊντερικά
μας βλέμματα. Αλλά, την ίδια στιγ-
μή, το αξιο-θέατο μας κοιτάζει και
αυτό. Η τουριστικότητα σήμερα
μας περιβάλλει σαν αναπόφευκτο,
καταστατικό όριο, όπως τα κα-
ραβάκια μέσα σε μπουκάλια είναι
εγκλωβισμένα σε γυαλί, αλλά αυτό
που είναι στο χέρι μας είναι το εάν
θα είμαστε καλοί ή κακοί τουρί-
στες. Οι κακοί τουρίστες έρχονται
με την άγνοια και τις προκαταλή-
ψεις τους, έχουν προκάτ απαντή-
σεις για όλα, φεύγουν χωρίς να
τους αλλάξει, ή έστω αγγίξει αυτό
που είδαν, και το μόνο που τους
ενδιαφέρει είναι το θεαθήναι και η
αυτοϊκανοποίηση. Οι καλοί τουρί-
στες παρασύρονται από αυτό που
βλέπουν, έχουν συναίσθηση της
άγνοιάς τους, πασχίζουν να αγγι-
χτούν από το παράδοξο, να μάθουν
κάτι καινούργιο, να αναθεωρήσουν
τις βεβαιότητες και τις αλήθειες
τους, ξέροντας ότι το χάσμα που
τους χωρίζει από το otherness, την
ετερότητα του άλλου/alien, είναι
αγεφύρωτο. Εάν πρόκειται να λε-
ηλατήσουμε το παρελθόν, ας το
κάνουμε με κομψότητα, τακτ και
light touch.
Από μια in vivo πρακτική σκοπιά,
το ρωσικό 1917 και οι παγκόσμιες
αναταράξεις του είναι παλιοκαιρι-
σμένες κιτρινισμένες φωτογραφίες
που ανακαλύψαμε τυχαία σε κά-
ποιο σκονισμένο ξεχασμένο κουτί.
Το punctum των εικόνων (για να
χρησιμοποιήσω την έκφραση του
Ρολάν Μπαρτ από την Camera
Lucida) τσιγκλάει τον καθένα μας
με διαφορετικούς τρόπους και προ-
καλεί διαφορετικούς πόνους. Είναι
αμφίβολο εάν αυτή η πολυσημία θα
εξαλειφθεί ποτέ. zx
1.“Ships at a distance have every man’s
wish on board.” («Από μακριά, τα κα-
ράβια κουβαλάνε τις επιθυμίες κάθε
ανθρώπου»). Έτσι ξεκινάει το Their
Eyes Were Watching God της Zora Neal
Hurston. Πρώτη έκδοση 1937.
2. “The February Revolution was sim-
ply the sudden, crashing breakdown
of an old dynastic-imperial system,
caught between the stresses of a major
modern war, for which it was inad-
equate, and the inertia of an imperial
court that had lost its orderliness of
procedure, its feel for events, its con-
tact with the people, and even the re-
spect of the ruling bureaucracy.” («Η
Επανάσταση του Φεβρουαρίου ήταν
η αιφνίδια εκκωφαντική κατάρρευση
ενός παλιού δυναστικού ιμπεριαλιστι-
κού συστήματος παγιδευμένου στις
απαιτήσεις ενός μείζονος μοντέρνου
πολέμου στις οποίες δεν μπορούσε
να ανταποκριθεί, στην αδράνεια της
αυλής που είχε πάψει να λειτουργεί,
στην απώλεια επαφής με το λαό και
στην έλλειψη σεβασμού εκ μέρους της
δημόσιας διοίκησης».) Russia Leaves
51 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Wikipedia
the War. Americans in Petrograd and the
Bolshevik Revolution. George Kennan,
Princeton 1956.
3. “One hundred years after the Rus-
sian Revolution, historians are still ar-
guing about what made this seismic
political shift possible. For the most
part, the crises, reversals, and surprises,
along with the long strings of names,
places, and deaths, are consistent from
one account to another. But different
historians – often with distinct politi-
cal allegiances – offer very different an-
swers to the question of why many of
these events happened in the way they
did. How historians narrate the story of
the Russian Revolution tells us much
about their philosophy of history, as
well as about their attitude toward the
revolutionary project and the politics of
the left.” («Εκατό χρόνια μετά τη Ρω-
σική Επανάσταση, οι ιστορικοί εξακο-
λουθούν να διαφωνούν ως προς το τι
προκάλεσε μια τέτοια σεισμική πολι-
τική αλλαγή. Τα κύρια γεγονότα είναι
τα ίδια στις περιγραφές και ερμηνείες,
αλλά διαφορετικοί ιστορικοί, συνήθως
με διαφορετικές πολιτικές προτιμήσεις,
προσφέρουν διαφορετικές απαντήσεις
στο ερώτημα γιατί τα γεγονότα συνέ-
βησαν όπως συνέβησαν. Οι τρόποι με
τους οποίους οι ιστορικοί αφηγούνται
τη Ρωσική Επανάσταση απηχεί τη
φιλοσοφία τους, και το πώς προσεγγί-
ζουν την επανάσταση και την αριστε-
ρά»). Βλ. Sophie Pinkham, “The Sealed
Train”, βιβλιοπαρουσίαση στο Nation,
3 Ιουλίου 2017.

ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΉ
ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ
Τ
ο πρωί της 17ης Σε-
πτεμβρίου 1922 από
την αποβάθρα Πλα-
τών του λιμένα της
Οδησσού απέπλευ-
σε ένα ατμόπλοιο με προορισμό
την Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσα
στους πολυάριθμους επιβάτες του
υπήρχαν και δύο οι οποίοι έφευγαν
παρά τη θέλησή τους. Επρόκειτο
για τον ιστορικό Αντόν Βασίλιε-
βιτς Φλορόφσκι και τον φυσιολό-
γο Μπορίς Πετρόβιτς Μπαμπκίν.
Είναι τα δύο πρώτα πρόσωπα με
τα οποία ξεκίνησε η εκστρατεία
της σοβιετικής κυβέρνησης για την
απέλαση των μην αρεστών στην
εξουσία ρώσων διανοουμένων.
Η εκστρατεία αυτή, πολύ αρ-
γότερα, στην επιφυλλιδογραφία
της ρωσικής διασποράς, μέχρι τη
δεκαετία του 1980 αλλά και μετά
το 1991, έλαβε την ονομασία «Το
ατμόπλοιο των φιλοσόφων». Πρό-
κειται για μια ελάχιστα γνωστή και
μελετημένη σελίδα της ρωσικής
πολιτικής και πνευματικής ζωής,
για μια σελίδα που πολλοί θέλουν
να ξεχαστεί.
Έξι ημέρες αργότερα, στις 23
Σεπτεμβρίου, με την αμαξοστοιχία
που εκτελούσε το δρομολόγιο Μό-
σχα - Ρίγα, απελάθηκε μια ακόμη
ομάδα αντιφρονούντων, ανάμεσα
στους οποίους ήταν ο Πιτιρίμ Α.
Σορόκιν, ο Α.Β. Πεσεχόνοφ, ο
Ι.Π. Ματβέγιεφ και άλλοι. Λίγες
ώρες αργότερα, με την αμαξοστοι-
χία που εκτελούσε το δρομολόγιο
Μόσχα - Βερολίνο, ακολούθησε
μια ακόμη ομάδα ανάμεσα στους
οποίους ήταν ο Φ.Α. Στεπούν και
ο Ν.Ι. Λιουμπίμοφ.
Την 29η Σεπτεμβρίου 1922, από
το Πέτρογκραντ (όπως είχε μετο-
νομαστεί η Αγία Πετρούπολη, πριν
μετονομαστεί ξανά σε λίγους μήνες
σε Λένινγκραντ), απέπλευσε για
το Στετίν το γερμανικό επιβατικό
ατμόπλοιο Ομπερμπουργκομίστρ
Χάκεν. Ανάμεσα στους επιβάτες
του ήταν ο Ν.Α. Μπερντιάιεφ, ο
Ι.Α. Ιλίν, ο Σ.Ε. Τρουμπετσκόι, ο
Α.Α. Κιζεβέττερ, ο Μ.Ν. Νόβι-
κοφ, ο Ν.Α. Τσβετκόφ, ο Μπ.Π.
Βιτσεσλάβτσεφ, ο Β.Β. Ζβορίκιν,
ο Β.Ι. Γιασίνσκι και πολλοί άλλοι.
52 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Το ατμόπλοιο των φιλοσόφων
Από τον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
(ΝΕΠ). Οι ηγέτες των μπολσεβί-
Ρωσικά Αρχεία
κων όμως βρέθηκαν μπροστά σε
ένα δίλημμα: η σχετική φιλελευθε-
ροποίηση της οικονομίας θα συνο-
δευόταν από μια αντίστοιχη ελευ-
θερία στο χώρο της πολιτικής ή θα
έπρεπε να συνεχιστούν οι διώξεις
των αντιφρονούντων και των οιονεί
πολιτικών αντιπάλων;
Στο σημείο αυτό πρέπει να υπο-
γραμμίσουμε πως η διετία 1921-22
ήταν περίοδος κατά την οποία οι
συλλήψεις με χαλκευμένες κατη-
γορίες, οι φυλακίσεις και οι εκτε-
λέσεις με μια σφαίρα στο σβέρκο
των πολιτικών αντιπάλων του Ρω-
σικού Κομμουνιστικού Κόμματος
To ατμόπλοιο Ομπερμπουργκομίστρ Χάκεν, με το οποίο απελάθηκαν οι πρώ-
τες ομάδων ενοχλητικών στη λενινιστική εξουσία διανοουμένων, το 1922, από
(Μπολσεβίκοι) ήταν καθημερινές,
την Πετρούπολη. η δε λειτουργία των Επαναστατι-
κών Δικαστηρίων ήταν συνεχής, με
Στο ατμόπλοιο επέβαιναν περισ- μεμονωμένοι ρώσοι διανοούμενοι την έκδοση μονότονων και τυπο-
σότεροι από 30 επιστήμονες με απελαύνονταν καθημερινά από τη ποιημένων αποφάσεων: «επιβάλ-
τις οικογένειές τους, συνολικά 70 σοβιετική εξουσία. λεται η εσχάτη των ποινών».
άτομα. Η επιχείρηση για την απόλυση
Την 16η Νοεμβρίου 1922, από από την εργασία και την απέλαση
το Πέτρογκραντ και πάλι για το ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ στο εξωτερικό ή την εκτόπιση σε
Στετίν, απέπλευσε το ατμόπλοιο Το 1922, η σοβιετική Ρωσία βρί- απομακρυσμένες περιοχές της Ρω-
Πρωσία στο οποίο επέβαιναν ο σκεται αντιμέτωπη με τα αδιέ- σίας των αντιφρονούντων από το
Ν. Λόσκι, ο Λ.Π. Καρσάβιν, ο Ι.Ι. ξοδα της οικονομικής πολιτικής χώρο των επιστημών και του πο-
Λαπσίν και άλλοι, συνολικά 44 που εφάρμοζε. Το Κομμουνιστικό λιτισμού έλαβε χώρα το καλοκαίρι
άτομα, δεκαεπτά δηλαδή επιφα- Κόμμα αποφασίζει ότι θα πρέπει και το φθινόπωρο του 1922, η δε
νείς ρώσοι διανοούμενοι μαζί με να προχωρήσει σε ρωσικής κοπής πρωτοβουλία ανήκει στον Βλαντί-
τις οικογένειές τους. Επίσης, κατά φιλελευθεροποίηση της οικονομίας μιρ Ιλίτς Λένιν.
τη διάρκεια του χειμώνα 1922-23, με τη Νέα Οικονομική Πολιτική Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής
εξόντωσης των πολιτικών και ιδε-
ολογικών αντιπάλων, το Πολιτικό
ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΕΛΑΣΕΙΣ Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής
ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμ-
ματος (Μπολσεβίκοι), το καλοκαί-
Lesley Chamberlain, Lenin’s private war: the voyage of the philosophy steam- ρι του 1922, αποφάσισε να οργα-
er and the exile of the intelligentsia, St. Martin’s Press, New York 2007, 414 νώσει την απέλαση μιας μεγάλης
σελ. ομάδας εκπροσώπων της «αντισο-
βιετικής διανόησης», όλους δηλαδή
που αντιμετώπιζαν σκεπτικά το
В.Г. Макаров (Β.Γ. Μακάροφ), Историко-философский анализ σοβιετικό πείραμα και αρθρογρα-
внутриполитической борьбы начала 1920-х годов и депортация φούσαν στον Τύπο εναντίον του.
инакомыслящих из Советской России (Ιστορική και φιλοσοφική Κοντολογίς, η απόφαση αυτή αφο-
ανάλυση της εσωτερικής πολιτικής διαμάχης στις αρχές της δεκαετίας ρούσε εκείνους που πριν από τα
του 1920 και η απέλαση των αντιφρονούντων από την Σοβιετική τραγικά γεγονότα του Οκτωβρίου
Ένωση), Русский путь, Μόσχα 2010, 368 σελ. του 1917 ήταν οπαδοί των δημο-
κρατικών ιδεών και δεν έδειχναν
В.Г. Макаров, В.С. Христофоров (Β.Γ. Μακάροφ, Β.Σ. Χριστοφόροφ, την παραμικρή διάθεση να τις απο-
επιμ.:) Остракизм по-большевистски: Преследования политических κηρύξουν: καθηγητές πανεπιστημί-
оппонентов в 1921–1924 гг (Εξοστρακισμός αλά μπολσεβίκα: Οι διώξεις ου, εκδότες, δημοσιογράφους εφη-
των πολιτικών αντιπάλων το 1921-1923), Русский путь, Μόσχα 2010, μερίδων και περιοδικών, στελέχη
κρατικών υπηρεσιών και δημόσιων
800 σελ.
οργανισμών, τον ανθό της ρωσικής
διανόησης που επηρέαζε σημαντι-
κά την πνευματική ζωή και αποτε-
λούσε εμπόδιο στην εφαρμογή της
μπολσεβίκικης προσέγγισης του
μαρξισμού στην πολύπαθη Ρωσία.
Η πρώτη, τροχιοδρομική βολή,
εκτοξεύθηκε στις 31 Αυγούστου
1922 με ένα άρθρο στην κομματική
εφημερίδα Πράβντα, στο οποίο δι-
ατυπωνόταν με ευκρίνεια η άποψη
των ρώσων κομμουνιστών για τη
διανόηση. Στο άρθρο αυτό, τα πα-
νεπιστήμια αποκαλούνταν «σημείο
στήριξης» της αντισοβιετικής πολι-
τικής ζωής, ενώ διατυπώνονταν ευ-
θέως απειλές κατά των «πολιτικο-
λογούντων καθηγητών», οι οποίοι
αντιστέκονταν στην πολιτική των
μπολσεβίκων για επιβολή «μονολι-
θικής ιδεολογίας» στα ανώτατα εκ-
παιδευτικά ιδρύματα. Από τα πυρά
της κομμουνιστικής ορθοδοξίας
δεν γλίτωσαν ούτε οι γιατροί ούτε
οι αγρονόμοι, τους οποίους θεω-
ρούσαν βασικούς εχθρούς, λόγω
της επαφής που είχαν με μεγάλα
τμήματα του πληθυσμού. Φυσικά,
από το παζλ των εχθρών της «επα-
νάστασης» δεν μπορούσε να λείπει
ο κλήρος, ο οποίος αντιστεκόταν
όχι μόνο στο ζήτημα της κατά-
σχεσης των λειτουργικών και άλ-
λων αντικειμένων αξίας από τους
μπολσεβίκους, αλλά ήταν επίμονα
εχθρικός και στην ίδια την ιδεολο-
γία τους.
Αντιμέτωποι όμως με τα αδιέ-
ξοδα της ίδιας τους της πολιτικής,
οι μπολσεβίκοι κατανοούσαν πως
η Νέα Οικονομική Πολιτική που
ήθελαν να εφαρμόσουν δεν θα είχε
επιτυχία αν συνέχιζαν τις εκτελέ-
σεις, τις φυλακίσεις και τις εκτο-
πίσεις. Έτσι, στις 19 Μαΐου 1922,
ο Λένιν στέλνει μια επιστολή στον
πανίσχυρο αρχηγό της μυστικής
αστυνομίας, της διαβόητης ΤΣΕ.
ΚΑ. Φέλιξ Εντμουόντοβιτς Τζερ-
ζίνσκι, στην οποία του ζητούσε
να προετοιμάσει «με κάθε λεπτο-
μέρεια» τα αναγκαία μέτρα και,
στη συνέχεια, τον διέτασσε να τα
συζητήσουν. Λίγες εβδομάδες αρ-
γότερα, στις 16 Ιουνίου 1922, ο
Λένιν, με νέα του επιστολή, προς
τον Στάλιν αυτή τη φορά, ανα-
πτύσσει ακόμη περισσότερο την
ιδέα του και παραθέτει κατάλογο
με τους συνεργάτες του περιοδικού
Οικονομολόγος, δίπλα στο όνομα
του οποίου έχει γράψει διάφορους
επιθετικούς χαρακτηρισμούς, όπως
«πονηρός εχθρός», «ορκισμένος
εχθρός του μπολσεβικισμού» κ.λπ.
Ο Λένιν παρακολουθούσε στενά
την επιμελή υλοποίηση της πο-
λιτικής απέλασης σημειώνοντας:
Ο ρώσος φιλόσοφος Νικολάι Αλεξάντροβιτς Μπερντιάεφ. Το 1922, με εντολή
του Λένιν, απελάθηκε μαζί με πολλούς ακόμα «ενοχλητικούς» συναδέλφους του
στη Δύση.
«πρέπει να καθαρίσουμε γρήγορα,
μέχρι να λήξει η δίκη κατά των Εσ-
σέρων».
Το πρώτο πράγμα που έπρεπε
να γίνει ήταν να καταρτιστούν οι
καταστάσεις με τα ονόματα των
προ απέλαση διανοουμένων. Το
έργο αυτό ανατέθηκε στην ΤΣΕ.
ΚΑ. Η μυστική αστυνομία του κομ-
μουνιστικού καθεστώτος, από το
1917 και μετά, παρακολουθούσε
στενά τους αντιφρονούντες ρώ-
σους διανοούμενους. Το επιτελείο
της γνώριζε κάθε τους βήμα, κάθε
τους συγκέντρωση, υπήρχαν φάκε-
λοι με τα δημοσιεύματα, τις ανα-
φορές των πληροφοριοδοτών, τα
πρακτικά των ανακρίσεων. Το Πο-
λιτικό Γραφείο του Ρωσικού Κομ-
μουνιστικού Κόμματος αποφάσισε
τη σύσταση ειδική επιτροπής στην
οποία συμμετείχαν ο αναπληρω-
τής πρόεδρος της ΤΣΕ.ΚΑ., Ι.Σ.
Ουνσλίχτ, ως πρόεδρος, ενώ μέλη
της ήταν το μέλος του Πολιτικού
Γραφείου της Κ.Ε. του Κόμματος
Λ.Μπ. Κάμενεφ, ο λαϊκός κομισά-
ριος Δικαιοσύνης Ντ.Ι. Κούρσκι, ο
πρόεδρος της ΤΣΕ.ΚΑ στην Ου-
κρανία Β.Ν. Μάντσεφ και ο διευ-
θυντής της Μυστικής Διεύθυνσης
κής εξουσίας Β.Ι. Λένιν, ο οποίος
Αρχείο Βιβλιοθήκης Λόζεφ
αποτιμώντας το έργο της επιτρο-
πής της ΓΚΕ.ΠΕ.ΟΥ αναφορικά
με την επαλήθευση των καταστά-
σεων και την σύλληψη των δρα-
στήριων μενσεβίκων σε διάφορες
περιοχές της Ρωσίας, σημείωνε:
Πρέπει να καταρτίσουμε κα-
ταστάσεις και να απελάσουμε
μερικές εκατοντάδες τέτοιων
κυρίων στο εξωτερικό, ανελέη-
τα. Πρέπει να καθαρίσουμε τη
Ρωσία για πολλά χρόνια.
Χωρίς καθυστέρηση, η μυστική
αστυνομία και ο ένοπλος βραχί-
ονας του κατασταλτικού μηχανι-
σμού των μπολσεβίκων κατήρτισε
καταλόγους με ονόματα των προς
απέλαση στις πόλεις της Μόσχας
και του Πετρογκράντ, της Βολο-
γκντά και του Νόβγκοροντ, του
Καζάν και της Τβερ, της Καλου-
γκά και του Οριόλ. Ιδιαίτερη επι-
μέλεια επέδειξαν στην κατάρτιση
των καταστάσεων που αφορούσε
διανοούμενους από τις πόλεις της
Ουκρανίας.
Η μέθοδος που ακολουθήθηκε
ήταν πολύ απλή. Συγκέντρωσαν τα
ερωτηματολόγια που συμπλήρω-
νε ο καθένας κατά την πρόσληψή
του. Στη συνέχεια, έλεγξαν όλες
τις εκθέσεις που κατέθεταν στην
υπηρεσία τους οι πληροφοριοδό-
της ΓΚΕ.ΠΕ.ΟΥ Ι. Ρεσέτοφ, ως τες του μυστικού δικτύου της ΓΚΕ.
γραμματέας της επιτροπής. ΠΕ.ΟΥ. Τέλος, εξέταζαν όλα τα
Στις 9 Αυγούστου 1922 η επι- «ρουσφέτια», δηλαδή τις παρεμ-
τροπή ενέκρινε την κατάσταση βάσεις που γίνονταν από στελέχη
που υπέβαλε η ΓΚΕ.ΠΕ.ΟΥ της του κρατικού και κομματικού μηχα-
Ουκρανίας, σύμφωνα με το από- νισμού υπέρ του ενός ή του άλλου
σπασμα από τα πρακτικά της «υπόπτου». Η επιχείρηση σύλλη-
συνεδρίασης της επιτροπής του ψης πραγματοποιήθηκε στη Μό-
Πολιτικού Γραφείου της Κ.Ε. του σχα και στο Πέτρογκραντ τη νύχτα
Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμμα- της 16ης προς 17η Αυγούστου και
τος (Μπολσεβίκοι). Στην κατά- στην Ουκρανία τη νύχτα της 17
σταση αυτή υπάρχουν τα ονόματα προς την 18η του ίδιου μήνα.
70 προσώπων, διανοουμένων της Την 18η Αυγούστου 1922, στη
Ουκρανίας, υποψήφιων προς απέ- Γραμματεία του προέδρου του
λαση. Την επόμενη ημέρα, την 10η Σοβιέτ Λαϊκών Κομισαρίων, Β.Ι.
Αυγούστου, στην απογευματινή συ- Λένιν, κατατέθηκαν οι καταστά-
νεδρίαση του Πολιτικού Γραφείου, σεις, τις οποίες είχε προηγουμένως
εγκρίθηκε τόσο αυτή η κατάσταση εγκρίνει το Πολιτμπιρό του Κομ-
όσο και άλλες με την παρακάτω δι- μουνιστικού Κόμματος. Στο υπη-
ατύπωση: ρεσιακό διαβιβαστικό σημείωμα,
ο Ούνσλιχτ επισείει την προσοχή
α) να επικυρωθεί, β) να προταθεί του Λένιν:
στην ΓΚΕ.ΠΕ.ΟΥ να πραγμα-
τοποιήσει έρευνες, να συλλάβει Σύμφωνα με την εντολή σας,
δε μόνο εκείνους, για τους οποί- αποστέλλω τις καταστάσεις των
ους υπάρχει κίνδυνος να κρυ- διανοουμένων στη Μόσχα, το
φτούν, οι υπόλοιποι να μείνουν Πίτερ (Πέτρογκραντ) και την
σε κατ’ οίκον περιορισμό. Ουκρανία, εγκεκριμένες από το
Πολιτιμπιρό. Η κοινή γνώμη της
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα Μόσχας σήμερα ενημερώθηκε
σχόλια του ηγέτη της της σοβιετι- για την απόφαση απέλασης και
53 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
 προειδοποιήθηκαν πως οποιοσ-
δήποτε αποπειραθεί αυθαιρέτως
να εγκαταλείψει τη ΡΣΟΣΔ θα
τιμωρηθεί με τη θανατική ποινή.
Αύριο θα διευκρινιστεί το ζήτη-
μα με τις βίζες. Καθημερινά θα
σας αποστέλλω ενημερωτικό
σημείωμα για τη διαδικασία της
απέλασης.
Στις 23 και 31 Αυγούστου εστάλη-
σαν στη γραμματεία του Λένιν δύο
εκθέσεις μαζί με τα υπηρεσιακά,
διαβιβαστικά σημειώματα. Τα έγ-
γραφα αυτά φυλάσσονται σήμερα
στα Κρατικά Αρχεία Κοινωνικής
και Πολιτικής Ιστορίας της Ρω-
σίας, έχοντας αποχαρακτηριστεί.
Μέσα από την ανάγνωση αυτών
των εγγράφων, πληροφορούμαστε
για την εξέλιξη της επιχείρησης,
τις διπλωματικές ενέργειες που έγι-
ναν αλλά και διάφορα άλλα «πρα-
κτικά ζητήματα». Σύμφωνα με τα
έγγραφα αυτά βλέπουμε το εύρος
των πολιτικών πεποιθήσεων των
συλληφθέντων προσώπων, πόσοι
από αυτούς τέθηκαν σε κατ’ οίκον
περιορισμό, πόσοι κρατήθηκαν σε
κέντρα μεταγωγών, πόσοι παρέμει-
ναν ελεύθεροι μέχρι τη στιγμή της
απέλασης, αναλαμβάνοντας το κό-
στος του ταξιδιού.
Η επιτροπή, υπό την προεδρεία
του Φ.Ε. Ντζερζίνσκι, συνεδρίασε
ειδικά για να εξετάσει τις περι-
πτώσεις «αναντικατάστατων στον
τομέα τους ειδικών», καθώς επίσης
και τα «ρουσφέτια».
Την 31η Αυγούστου, η επίσημη
εφημερίδα του Κομμουνιστικού
Κόμματος, Πράβντα, σε δημοσίευ-
μά της, επισήμανε πως «ανάμεσα
στους υπό απέλαση δεν υπάρχουν
μεγάλα ονόματα της επιστήμης».
Είχαν όμως έτσι τα πράγματα;
Κάθε άλλο. Μια απλή αναφορά
ονομάτων μας πείθει ακριβώς για
το αντίθετο.
Φιλόσοφοι: Ν.Α. Μπερντιάγι-
εφ, Σ.Ν. Μπουλγκάκοφ, Ι.Α. Ιλίν,
Λ.Π. Καρσάβιν, Ν.Ο. Λόσκι, Σ.Λ.
Φρανκ, Φ.Α. Στεπούν
Ιστορικοί - Λογοτέχνες - Δημο-
σιογράφοι: Μ.Α. Οσόργκιν, Ν.Α.
Ροζκόφ, Α.Φ. Ιζιούμοφ, Π.Α. Σο-
ρόκοφ, Ν.Μ. Κορομπκόφ, Α.Σ. Ιζ-
γκόεγιεφ-Λαντέ, Α.Β. Πεσεχόνοφ,
Β.Α. Μιατκότιν αλλά και το αντε-
πιστέλλον μέλος της Ακαδημίας
Επιστημών Α.Α. Κιζεβέτερ.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η με-
λέτη της «σελίδας» με τα «ρουσφέ-
τια». Πολλοί επιστήμονες γλίτω-
σαν την απέλαση και την προσφυ-
γιά επειδή χαρακτηρίστηκαν ανα-
ντικατάστατοι στον τομέα τους.
Θα νόμιζε κανείς πως αυτοί, του-
λάχιστον, γλίτωσαν την κοινή μαύ-
ρη μοίρα του ρωσικού λαού. Λάθος.
Πολλοί από αυτούς συνελήφθηκαν
και εκτελέστηκαν σε συγκεκριμένες
επιχειρήσεις του μηχανισμού της
κόκκινης τρομοκρατίας στα τέλη
της δεκαετίας του 1920, και συ-
γκεκριμένα στο μεταίχμιο ανάμεσα
στο 1929-30, ενώ άλλοι ακολού-
θησαν τη μοίρα των εκατομμυρίων
θυμάτων της κόκκινης τρομοκρατί-
ας το 1936-38.
ΟΙ ΕΠΙΠΤΏΣΕΙΣ
Η απέλαση του ανθού της ρωσι-
κής διανόησης, φτώχυνε πνευμα-
τικά, επιστημονικά, πολιτισμικά τη
Ρωσία. Νουνεχείς άνθρωποι και
αγνοί πατριώτες προειδοποιούσαν
τον Λένιν για τις δυσαναπλήρωτες
απώλειες και τις μακροχρόνιες επι-
πτώσεις της πολιτικής διώξεων των
αντιφρονούντων που υιοθέτησαν οι
μπολσεβίκοι, αμέσως μετά την κα-
τάληψη της εξουσίας. Ένας από
αυτούς, ο πρόεδρος της Ρωσικής
Ακαδημίας Επιστημών, Αλεξάντρ
Πετρόβιτς Καπρίνσκι, από το 1921
προειδοποίησε τον Λένιν και προέ-
βλεψε τις επιπτώσεις της κρατικής
τρομοκρατίας και της ανομίας για
το μέλλον της Ρωσίας. Η Σοβιετι-
κή Ρωσία χρειάστηκε πολλά χρόνια,
τουλάχιστον δύο και πλέον δεκαε-
τίες, για να αναπληρώσει τα κενά
που άφησε η άφρων πολιτική του
Λένιν και των πρωτεργατών της σο-
βιετικής εξουσίας. Κινούμενοι στο
φανατισμό και στοχεύοντας στην
εδραίωση ενός μονολιθικού καθε-
στώτος, φρόντισαν να εξοντώνουν
ή να εκδιώξουν καθέναν που με την
παρουσία του θα έθετε υπό αμφι-
σβήτηση την κατοχή της «απόλυ-
της αλήθειας» από την αναδυόμενη
θρησκεία του επί Γης κομμουνιστι-
κού παραδείσου. Εξ άλλου, όλοι οι
αυτόπτες μάρτυρες της πνευματι-
κής ανάτασης, της ρωσικής φιλοσο-
φικής και θεολογικής αναγέννησης,
αλλά και του αργυρού αιώνα της
ρωσικής ποίησης, έπρεπε να εξα-
φανιστούν. Η ιστορία έπρεπε να
ξαναγραφτεί ξανά από τους νέους
δεσπότες της Ρωσίας.

«Απελάστε τους, εξοντώστε τους!»

Επιστολές του Λένιν και σημειώσεις του Ντζερζίνσκι

Επιστολή προς τον Ι.Β. Στάλιν
16/2/1922
Σύντροφε Στάλιν,
Αναφορικά με το ζήτημα της απέλασης από τη
Ρωσία των μενσεβίκων, των λαϊκών σοσιαλιστών,
των καντέτων και των ομοίων τους, θα ήθελα να
θέσω ορισμένα ερωτήματα σχετικά με το γεγονός
ότι αυτή η επιχείρηση είχε ξεκινήσει πριν την άδειά
μου και δεν έχει ολοκληρωθεί μέχρι τώρα.
Έχουν «ξεριζωθεί» αποφασιστικά όλοι οι λαϊκοί
σοσιαλιστές; Ο Πεσεχόνοφ, ο Μιακότιν, ο Γόρν-
φελτ, ο Πετριστσέφ και άλλοι. Κατά τη γνώμη μου
πρέπει όλοι να απελαθούν. Είναι χειρότεροι από
οποιονδήποτε Εσέρο, γιατί είναι πολύ πιο έξυπνοι.
Το ίδιο και ο Α.Ν. Ποτρέσοφ, ο Ιζγκόεγιε, και
όλοι οι συνεργάτες του περιοδικού Εκονομίστ (Ο
Οζέροφ και πολλοί άλλοι). Οι μενσεβίκοι:  Ροζά-
νοφ (πονηρός γιατρός), Βιγντόρτσικ (Ο Μιγκού-
λο και άλλοι παρόμοιοι), η Λιουμπόβ Νικολάγιε-
βνα Ράντσενκο και η νεαρή της κόρη (κακεντρε-
χείς εχθροί του μπολσεβικισμού)· ο Ν.Α. Ροζκόφ
(πρέπει να απελαθεί, είναι αμετανόητος)· ο Σ.Λ.
Φράνκ (συγγραφέας της Μεθοδολογίας). Η επι-
τροπή για την παρακολούθηση του Μάντσεφ, του
Μέσσινγκ κ.ά. πρέπει να καταρτίσει καταλόγους,
και χρειάζεται μερικές εκατοντάδες τέτοιων κυρί-
ων να τους απελάσει ανελέητα. Θα καθαρίσουμε
τη Ρωσία για πολύ.
Αναφορικά με τον Λέζνιεφ (πρώην Ημέρα), πρέπει
να σκεφτούμε καλά αν είναι χρήσιμο να τον απε-
λάσουμε ή όχι; Θα είναι πάντα ύπουλος, απ’ όσο
μπορώ να κρίνω διαβάζοντας τα άρθρα του.
Ο Οζέροφ, όπως και όλοι οι συνεργάτες του Εκονο-
μίστ, είναι εχθροί ανελέητοι. Όλους πρέπει να τους
πετάξουμε έξω από τη Ρωσία.
Πρέπει να το κάνουμε αυτό αμέσως. Προς το τέ-
λος της δίκης των Εσέρων, όχι αργότερα. Να συλ-
λάβουμε μερικές εκατοντάδες και χωρίς εξηγήσεις
να τους πούμε: αναχωρείτε κύριοι!
Όλους τους συγγραφείς του Οίκου Λογοτεχνών,
της «Σκέψης» της Πετρούπολης. Το Χάρκοφ πρέ-
πει να το σαρώσουμε, δεν το γνωρίζουμε καλά, εί-
ναι όμως για μας «εξωτερικό». Πρέπει να το εκκα-
θαρίσουμε γρήγορα, όχι αργότερα από το τέλος της
δίκης των Εσέρων.
Να δώσετε μεγάλη προσοχή στους λογοτέχνες της
Πετρούπολης (οι διευθύνσεις βρίσκονται στο Νόβι-
αγια Ρούσκαγια Κνίγκα, Νο 4, 1922, σελ 37) και στον
κατάλογο των ιδιωτικών εκδοτικών οίκων (σελ 29).
Με κομμουνιστικούς χαιρετισμούς,
Λένιν
Φυλάσσεται στα Κρατικά Αρχεία της Ρωσικής Ομο-
σπονδίας. Υπόθεση 2, Φάκελος 1338, φύλλο 1, χειρό-
γραφο. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην εφημερίδα
Κοσμομόλσκαγια Πράβντα, 12 Φεβρουαρίου 1992,
και στη συνέχεια στο βιβλίο Β.Ι. Λένιν, Άγνωστα ντο-
κουμέντα, 1891-1922, Μόσχα, 1999, σελ. 544-545.
Επιστολή προς τον Φ.Ε. Ντζερζίνσκι
19 Μαΐου 1922
Σύντροφε Ντζερζίνσκι,
Αναφορικά με το ερώτημα για την απέλαση συγ-
γραφέων και καθηγητών που βοηθούν την αντεπα-
νάσταση. Η προετοιμασία πρέπει να είναι λεπτο-
μερής. Χωρίς προετοιμασία θα κάνουμε ανοησίες.
Παρακαλώ να συζητηθούν τα παρακάτω μέτρα
προετοιμασίας. Να συγκληθεί σύσκεψη με τον
Μέσσινγκ, τον Μάντσεφ και ορισμένους άλλους
στη Μόσχα. Να υποχρεωθούν τα μέλη του Πολι-
τμπιρό να αφιερώνουν δυο τρεις ώρες την εβδομά-
δα για να εξετάζουν σειρά εκδόσεων και βιβλίων,
ελέγχοντας το περιεχόμενο, απαιτώντας γραπτές
κριτικές, και να εργάζονται για την εκτόπιση από
την Μόσχα, χωρίς καθυστέρηση, όλων των μη κομ-
μουνιστικών εκδόσεων. Να ζητήσουν κριτικές από
σειρά κομμουνιστών λογοτεχνών (Στεκλόφ, Ολμίν-
σκι, Σκβορτσόφ, Μπουχάριν κ.λπ.).
Να συλλέγουν συστηματικά στοιχεία για την πο-
λιτική διαδρομή, την εργασία και τη λογοτεχνική
δραστηριότητα των λογοτεχνών και των καθηγη-
τών. Να ανατεθούν τα παραπάνω και σε ένα έξυ-
πνο, καλλιεργημένο στέλεχος της ΓΚΕ.ΠΕ.ΟΥ.
Η κρίση μου για τις εκδόσεις της Πετρούπολης:
Νέα Ρωσία, την έκλεισαν οι σύντροφοί μας στην
Πετρούπολη. Μήπως την κλείσαμε πρόωρα; Το
θέμα αυτό να διανεμηθεί στα μέλη του Πολιτμπιρό
και να συζητηθεί λεπτομερώς. Ποιος είναι ο διευ-

54 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

Από την άλλη πλευρά, όμως, η

RIA Novosti
απέλαση αυτή έσωσε τη ζωή εκα-
τοντάδων, αν όχι χιλιάδων ρώσων
επιστημόνων, οι οποίοι αποτέλε-
σαν τμήμα του πρώτου κύματος
της ρωσικής διασποράς. Ιδιαίτερα
οι επιστήμονες από τους τομείς της
φιλοσοφίας, της θεολογίας, της τέ-
χνης, συνέβαλλαν τα μέγιστα στον
γόνιμο και παραγωγικό διάλογο της
Ρωσίας με τη Δύση και τον υπόλοι-
πο κόσμο, αφήνοντας ανεξίτηλα
ίχνη στην παγκόσμια πολιτισμική
κληρονομιά της ανθρωπότητας. Οι
πνευματικοί αυτοί γίγαντες της ρω-
σικής σκέψης, των γραμμάτων και
των τεχνών, μετακομίζοντας στη
Δύση, λειτούργησαν κατά τον ίδιο
ακριβώς τρόπο με τον οποίο λει-
τούργησαν οι λόγιοι του Βυζαντίου
κατά τη μετοίκησή τους στη Δύση
μετά την πτώση της Κωνσταντι-
νούπολης. Οι ρώσοι διανοούμενοι
μετέφεραν την πνευματική εκείνη
σκευή, η οποία εμβολίασε τη δυ-
τική σκέψη με τον πλούσιο προ-
βληματισμό και συνέβαλε στη δι-
αδικασία του διαλόγου μεταξύ των
δύο όμορων πολιτισμών. Ήταν το
μεγάλο κέρδος από αυτή την αν- Μόσχα, 1924. Ο Φέλιξ Ντζερζίνσκι, δημιουργός της Τσεκά, της μυστικής αστυνομίας του μπολσεβίκικου καθεστώτος,
θρώπινη τραγωδία. zx στην τιμητική φρουρά πάνω από το φέρετρο του Λένιν.

θυντής της, Λεζνιόφ; Δεν μπορούμε να μαζέψουμε
στοιχεία γι’ αυτόν; Εννοείται πως ορισμένοι μόνο
από τους συνεργάτες αυτού του περιοδικού είναι
υποψήφιοι για απέλαση.
Εντελώς διαφορετική περίπτωση είναι το περι-
οδικό Εκονομίστ που εκδίδει το ΧΙ τμήμα του Ρω-
σικού Τεχνικού Επιμελητηρίου. Κατά τη γνώμη
μου, είναι κέντρο δράσης των λευκοφρουρών. Στο
τεύχος Νο 24 διαβάζουμε: ολόκληρο τον κατάλογο
των συνεργατών. Νομίζω πως όλοι τους είναι ορι-
στικά υποψήφιοι για απέλαση.
Είναι γνωστοί αντεπαναστάτες, σύμμαχοι της
Αντάντ, η οργάνωσή τους είναι υπηρέτης κατασκό-
πων και διαφθορέων της σπουδάζουσας νεολαίας.
Πρέπει να οργανώσουμε τις ενέργειές μας κατά
τέτοιο τρόπο ώστε να ψαρέψουμε αυτούς τους
«στρατιωτικούς κατασκόπους», να τους συλλάβου-
με μια για πάντα και να τους απελάσουμε.
Σας παρακαλώ να μη γίνουν αντίγραφα αυτού
του σημειώματος, να παραμείνει άκρως απόρρητο,
να το δείξετε μόνο στα μέλη του Πολιτμπιρό, στη
συνέχεια να μου το επιστρέψετε με τα σχόλιά τους.
Β. Ι. Λένιν
Φυλάσσεται στα Κρατικά Αρχεία της Ρωσικής Ομο-
σπονδίας, Υπόθεση 1 Κατάλογος 1, Φάκελος 23211,
Σελ. 2 χειρόγραφη. Δημοσιεύτηκε στο Β. Ι. Λένιν,
Άπαντα, τόμος 54, σελ. 265-266.  σιμα, γ) ειδικοί στις μεταφορές, δ) ειδικοί στο
Ο Ντζερζίνσκι μετά τη συζήτησή
του με τον Λένιν
4 - 5 Σεπτεμβρίου 1922
Άκρως Απόρρητο
Διαταγές του Β. Ι Λένιν 4/ΙΧ
Να συνεχιστεί απαρέγκλιτα η απέλαση της
δραστήριας αντισοβιετικής διανόησης (και των
μενσεβίκων κατά προτεραιότητα) στο εξωτερι-
κό. Να δημιουργηθούν κατάλογοι λεπτομερείς,
μετά από έλεγχο, και να υποχρεώσουμε τους
λογοτέχνες να μας δώσουν στοιχεία. Να διαδώ-
σουμε μεταξύ τους τη δική μας λογοτεχνία. Να
δημιουργηθούν κατάλογοι με τα εχθρικά προς
εμάς στοιχεία από το χώρο των συνεταιρισμών.
Να υποστούν έλεγχο όλοι οι συμμετέχοντες στα
συλλογικά έργα Σκέψη και Για τη φιλία.
Ακριβές.
Φ. Ντζερζίνσκι
Σύντροφε Ούσλιχτ! Σ’ εμάς στον τομέα αυτό
υπάρχει μεγάλη πλεονεξία και ερασιτεχνισμός.
Μετά την αναχώρηση του Αγρκάνοφ δεν έχουμε
πρόσωπο αρκετά ικανό, το οποίο θα ασχολείτο
με αυτή την υπόθεση αμέσως. Ο Ζαράισκι είναι
πολύ λίγος για καθοδηγητής. Κάνει μόνο για
βοηθός. Νομίζω πως η υπόθεση δεν θα κυλήσει
αν δεν την αναλάβει προσωπικά ο σύντροφος
Μενζίνσκι. Μιλήστε μαζί του και δώστε του το
σημείωμά μου.
1) Μυθιστοριογράφοι·
2) Δοκιμιογράφοι και πολιτικοί·
3) Οικονομολόγοι (εδώ πρέπει να φτιάξουμε
υποομάδες: α) τραπεζίτες, β) ειδικοί στα καύ-
εμπόριο, ε) ειδικοί στους συνεταιρισμούς κ.λπ.)·
4) Μηχανικοί (κι εδώ χρειάζονται υποομάδες:
1) μηχανικοί, 2) αγρονόμοι, 3) γιατροί, 4) ειδικοί
του γενικού επιτελείου Ε.Δ. κ.λπ.).
Τα στοιχεία θα πρέπει να τα συλλέξουν όλα τα
τμήματα της υπηρεσίας μας και το κάθε τμήμα να
επικεντρωθεί σε ένα κομμάτι της διανόησης. Για
κάθε διανοούμενο πρέπει να δημιουργηθεί ξε-
χωριστός φάκελος. Κάθε ομάδα και υποομοάδα
πρέπει να ελεγχθεί πολύπλευρα από καταρτισμέ-
νους συντρόφους και η διεύθυνσή μας θα πρέπει
να τους αναθέσει υπεύθυνα αυτές τις ομάδες. Τα
στοιχεία πρέπει να ελέγχονται από διαφορετικές
πηγές, έτσι ώστε τα συμπεράσματά μας να εί-
ναι αλάθητα και αδιαπραγμάτευτα, πράγμα που
μέχρι σήμερα λόγω της βιασύνης και της μονο-
μέρειας δεν έχουμε πετύχει. Πρέπει, παρακάτω,
στο σχέδιο να σημειωθεί η σειρά των ενεργειών
και της διερεύνησης των ομάδων. Πρέπει να θυ-
μίσω ότι αποστολή της διεύθυνσής μας πρέπει
να είναι όχι μόνο η απέλαση, αλλά η επίδραση σε
άμεση σχέση με τις ειδικές αποστολές, δηλαδή ο
εντοπισμός και η ανάδειξη από τις γραμμές τους
εκείνων που είναι έτοιμοι χωρίς προϋποθέσεις
να υποστηρίξουν τη Σοβιετική Εξουσία. Δώστε
μεγάλη προσοχή στο άρθρο του Κιν στην Πρά-
βντα από 3/ΙΧ.3. Με τέτοιες έρευνες θα έπρε-
πε να ασχολούμαστε. Είναι αναγκαίο να παρα-
κολουθείτε όλη την υπηρεσιακή αλληλογραφία
του Κομισαριάτου Γεωργίας, του Κομισαριάτου
Οικονομικών, του Κομισαριάτου Συγκοινωνιών
και άλλων. Για παράδειγμα, οι συγγραφείς της
συλλογής Νο 2 του Κομισαριάτου Οικονομικών
«Ζητήματα οικονομικής πολιτικής» είναι εμφα-
νώς λευκοφρουροί, όπως ο Α. Α. Σόκολοφ. Να
με ενημερώσετε για την απόφασή σας, καθώς
και για το σχέδιο που θα επεξεργαστείτε.
Φ. Ντζερζίνσκι 5/ΙΧ.
Το χειρόγραφο φυλάσσεται στα Κρατικά Αρχεία της
Ρωσικής Ομοσπονδίας, Υπόθεση 76, Κατάλογος 3,
Φάκελος 303, σελ: 1-3

55 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

 Η ρωσική προπαγάνδα
στην Ουκρανία
Από τον Κώστα Κωτάντζη

Katri Pynnöniemi - András Το Πέπλο της Αναλήθειας είναι μια έκθεση γραμμένη από την Κάτρι Πυννενιέμι και τον
Rácz, Fog of Falsehood: Russian
Strategy of Deception and the Άντρας Ρατζ. Η Πυννενιέμι είναι ερευνήτρια στο Φινλανδικό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων και η
Conflict in Ukraine (Το Πέπλο πρώτη που αναλαμβάνει τη στελέχωση της κοινής καθηγητικής θέσης για τη ρωσική πολιτική
της Αναλήθειας: Η Ρωσική
στρατηγική της εξαπάτησης και η
ασφαλείας που δημιούργησαν, το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι και το Φινλανδικό Πανεπιστήμιο
σύγκρουση στην Ουκρανία), The Εθνικής Άμυνας. Ο Ρατζ είναι ειδικός στην εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφαλείας της
Finnish Institute of International
Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας και στη μετα-σοβιετική περιφέρεια.
Affairs, Ελσίνκι 2016, 315 σελ.
Η έρευνά τους είναι αποκαλυπτική για τις μεθόδους του συστήματος εξουσίας Βλαντίμιρ Πούτιν.

Σ
τις μέρες μας, τα τεχνολο-
γικά μέσα στην υπηρεσία
της μαζικής επικοινωνίας
και η άμεση πρόσβαση σε
αυτά από σχεδόν το σύ-
νολο της παγκόσμιας κοινωνίας έχουν
οδηγήσει στην χαοτική εξάπλωση της
πληροφορίας, δυσκολεύοντας τους
ανθρώπους να κρίνουν την ακρίβεια
όσων βλέπουν, ακούν και διαβάζουν.
Την τελευταία δεκαετία, η Ρωσία,
εκμεταλλευόμενη την αδυναμία των
καταναλωτών πληροφοριών να απο-
φασίσουν ποια είναι η αλήθεια μιας
είδησης και ποια όχι, έχει αρχίσει να
επενδύει στα μέσα επικοινωνίας με
σκοπό την κατασκευή εναλλακτικών
πραγματικοτήτων, θωρακισμένων με
«λογική» και «ηθική», ώστε να εξυ-
πηρετηθούν οι πολιτικοί της σκοποί.
Καθώς τα περισσότερα εθνικά μέσα
ενημέρωσης είναι οικονομικά αδύνα-
μα, ήταν εύκολο για χρηματοδοτούμε-
να από κρατικά κονδύλια, παγκόσμιας
εμβέλειας, ρωσικά κανάλια και πρα-
κτορεία ειδήσεων όπως το RT και το
Sputnik αντίστοιχα, να καθιερωθούν
στο εκάστοτε εθνικό ακροατήριο ως
εναλλακτικές, αξιόπιστες πηγές πλη-
ροφόρησης.
Η παραγωγή ψευδών ιστοριών δεν
είναι κάτι καινούργιο για τη Ρωσία.
Η Σοβιετική Ένωση είχε αφιερώσει
σημαντικούς πόρους για τη διάδοσή
τους κατά τη διάρκεια της ιδεολογικής
μάχης του Ψυχρού Πολέμου. Σήμερα,
η εμψύχωση του ρωσικού και φιλορω-
σικού κοινού καθώς και η εξαπάτηση
του πληθυσμού επιλεγμένων χωρών
θεωρείται υψηλής προτεραιότητας
πτυχή του ρωσικού στρατιωτικού δόγ-
ματος.
Η εκθετική αύξηση της ροής παρα-
πλανητικών και ανακριβών ιστοριών
λόγω των ηλεκτρονικών μέσων, ιστο-
σελίδων, δηλαδή, κοινωνικών δικτύων,
πυλών ειδήσεων και trolls (χρήστες
που έχουν αποστολή να δημιουργούν
σύγχυση με επιτηδευμένα παραπλανη-
τικές θέσεις και απόψεις) ανάγκασαν
τόσο το ΝΑΤΟ όσο και την Ευρωπα-
ϊκή Ένωση να δημιουργήσουν ειδικές
υπηρεσίες για τον εντοπισμό και την
καταπολέμηση της παραπληροφόρη-
σης από τη Ρωσία.
Η ΠΡΟΠΑΓΆΝΔΑ
ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΊΑ
Αντικείμενο της έκθεσης της Κάτρι
Πυννενιέμι και του Άντρας Ρατζ είναι
η ανάλυση της ρωσικής προπαγάνδας
κατά τη διάρκεια της κρίσης στην Ου-
κρανία, η οποία εκδηλώθηκε το 2014.
Η έκθεση αναφέρεται στη ρωσική
προπαγάνδα και παραπληροφόρηση
ως «στρατηγική εξαπάτηση», όρος ο
οποίος δεν είναι ρωσικής προέλευσης
αλλά βοηθά να γίνει ορατό το προσω-
πείο της ρωσικής εξωτερικής πολιτι-
κής και πολιτικής ασφαλείας.
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν
στη ρωσική στρατηγική εξαπάτησης
κατά την ουκρανική κρίση ήταν, εν
μέρει, οι ίδιες που χρησιμοποιούνταν
και στη σοβιετική προπαγάνδα. Ου-
σιαστική όμως διαφορά είναι ότι ενώ
η σοβιετική προπαγάνδα ήταν προ-
σκολλημένη στην άμεση διατύπωση
συγκεκριμένων ιδεολογικών αληθειών,
η σύγχρονη ρωσική παραλλαγή της
αφορά τη διάδοση πολλαπλών εκ-
δοχών της πραγματικότητας που θα
αποπροσανατολίσουν το κοινό, καθι-
στώντας το πιο δεκτικό σε εναλλακτι-
κά αφηγήματα. Στην περίπτωση της
Ουκρανίας ακολουθείται επακριβώς η
στρατηγική των πολλών αφηγημάτων
μακριά από την πραγματική διάσταση
των γεγονότων.
Στην έκθεση γίνεται εκτενής πα-
ρουσίαση της κομμουνιστικής φρασε-
ολογίας και των προτυπικών της σχη-
μάτων, τονίζοντας τη σημασία τους,
καθώς αφομοιώνονται από το κοινω-
νικό υποκείμενο και το αιχμαλωτίζουν
αποκλείοντας κάθε νοητική εναλλα-
κτική ερμηνεία, πέρα από την συμμόρ-
φωσή του σε αυτά. Μεγάλο μέρος της
κομμουνιστικής φρασεολογίας έχει
εισαχθεί στην επίσημη εξωτερική πο-
λιτική της σύγχρονης Ρωσίας η οποία,
ιδιαίτερα μετά το 2012, μπορεί να πε-
ριγραφεί ως «σταλινική διπλωματία»,
καθώς εφαρμόζει βασικά χαρακτηρι-
στικά της σοβιετικής πρακτικής, όπως
χρήση μετωνυμιών, προληπτικών σχο-
λίων και απρεπούς λεξιλογίου το οποίο
είναι αποδεκτό από μεγάλη μερίδα του
ρωσικού και φιλορωσικού κοινού.
Η σοβιετική εξουσία, θα ήταν αδι-
ανόητη χωρίς τη μαζική κινητοποίη-
ση του πληθυσμού μέσω της χρήσης
λέξεων μπολσεβικικής προελεύσεως
όπως, μεταξύ πολλών άλλων, κολχόζ
(συλλογικό αγρόκτημα) ή ουντάρνικ
(εργαζόμενος ταυτισμένος με την
υπερπαραγωγική, ενθουσιώδη εργα-
σία). Αυτού του είδους οι λέξεις προ-
καλούν εικόνες ανεξάρτητες, από την
πραγματική τους σημασία. Ως απο-
τέλεσμα, η δύναμη της προπαγάνδας
στηρίζεται στην απουσία εγγενούς
αμοιβαίας συνεπαγωγής σημαίνοντος
και σημαινομένου, γεγονός που απο-
κλείει κάθε λογική ισοδυναμία μεταξύ
της λεκτικής περιγραφής και του ψυ-
χικού αποτυπώματος που αφήνει το
άκουσμα της λέξης απαγορεύοντας
έτσι στο λόγο και στα επιχειρήματα να
αντιμετωπίσουν συγκεκριμένες λέξεις
και πρότυπα.
Αφού εξηγεί τον τρόπο λειτουργίας
της σοβιετικής προπαγάνδας, η έκθε-
ση εστιάζει στη σύγχρονη Ρωσία. Τα
αφηγήματα του Κρεμλίνου στηρίχθη-
καν στην επιδέξια παραγωγή ψεύδους
μέσα από την παραποίηση γεγονότων
και τη συνύφανσή τους με θεωρίες συ-
νωμοσίας, καθώς και με συναισθημα-
τικά και ιστορικά φορτισμένες έννοιες
και αναφορές. Το ρεπερτόριο «κω-
δικών» λέξεων και αφηγημάτων που
θόλωναν το πραγματικό γεγονός ήταν
σχεδόν ατελείωτο. Οι κωδικές λέξεις
δεν χρησιμοποιούνταν όλες με παρό-
μοια ένταση. Κάποιες επιλέγονταν με
μεγαλύτερη συχνότητα όπως «φασι-
σμός», «ναζί» ή «Μπαντέροβτσι». Η
τελευταία, μάλιστα, ασκούσε ιδιαίτερη
επιρροή καθώς ταύτιζε το ουκρανικό
απελευθερωτικό κίνημα με συμμορί-
τες, κακοποιούς ή νεοναζί ενεργοποι-
ώντας στην αντίληψη την απειλή του
«κακού» Ουκρανού κατά της ρωσικής
κυριαρχίας.
Για να γίνει πιο κατανοητή η απήχη-
ση του επιπέδου της ρωσικής ρητορι-
κής θα ήταν χρήσιμη μια σύγκριση με
την ελληνική πραγματικότητα, καθώς
έχει πολλά κοινά στοιχεία με την αρ-
γκό που χρησιμοποιούσαν ΣΥΡΙΖΑ
και ΑΝΕΛ ως αντιπολίτευση για να
πετύχουν τους σκοπούς τους. Τα δυο
αυτά κόμματα αποπροσανατόλιζαν
από την πραγματικότητα τους πολίτες
ενεργοποιώντας προκατασκευασμέ-
να σχήματα αντίληψης ή σκέψης με
όρους όπως «χούντα» και «Γερμανο-
τσολιάδες», ενώ προχωρούσαν και σε
ακόμα πιο χυδαία «επιχειρήματα» σε-
ξιστικού και ομοφοβικού χαρακτήρα,
όπως η κατηγορία ότι οι τότε κυβερ-
νώντες «κάθονται στα τέσσερα». Με
παρόμοια αργκό, αλλά οπωσδήποτε
όχι τόσο πρόστυχη όπως των ΣΥΡΙ-
ΖΑ και ΑΝΕΛ, το Κρεμλίνο διεξήγαγε
εκστρατείες «ενημέρωσης» με επιθετι-
κή γλώσσα και χαρακτηρισμούς όπως
«Μπαντέροβτσι» –κατ’ αναλογία του
«Γερμανοτσολιάς»– αποκλείοντας
κάθε δυνατότητα συμβιβασμού ή δια-
λόγου με την άλλη άποψη.
Εκτός από τα καθοδηγούμενα ρω-
σικά ΜΜΕ, η κωδική αυτή ορολογία
χρησιμοποιήθηκε και στις επίσημες
πολιτικές δηλώσεις του Κρεμλίνου. Τα
τρέχοντα γεγονότα συνδέονταν άμεσα
με τα παγιωμένα αρνητικά συναισθή-
ματα των Ρώσων που εκπηγάζουν από
τις τραυματικές ιστορικές μνήμες τους
κατά τη ναζιστική εποχή. Ταυτόχρο-
να, οι κωδικές λέξεις εμφανίζονταν
σε ιστορικού, μυθικού ή φανταστικού
περιεχομένου προσεγγίσεις, όπως για
παράδειγμα στη δήλωση που εξέδωσε
το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών στις
28 Απριλίου 2014, που αναφερόταν
σε φήμες των ΜΜΕ δήθεν περί κα-
τασκευής «φασιστικών στρατοπέδων

56 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

συγκέντρωσης» στην Ουκρανία.
Άλλο παράδειγμα, σύμφωνα με την
έκθεση, είναι ο όρος «παρτιζάνος», ο
οποίος χρησιμοποιήθηκε και αυτός
έντονα στις εξιστορήσεις των ΜΜΕ.
Παρατηρώντας τη στρατιωτική πε-
ριβολή ντόπιων στη νοτιοανατολική
Ουκρανία, ένας ρώσος δημοσιογρά-
φος του RIA Novosti υποστήριξε ότι
πρόκειται για «παρτιζάνους» και όχι
για ρώσους στρατιωτικούς. Στη σο-
βιετική ορολογία, «παρτιζάνος» είναι
ο εθελοντής, ο υπερασπιστής των
συμφερόντων του λαού ο οποίος δεν
ανήκει στον τακτικό στρατό. Η συγκε-
κριμένη λέξη ήταν σημαντική για τη
διατήρηση του μύθου της μη συμμετο-
χής της Ρωσίας στην ουκρανική κρίση.
Ο εν λόγω μύθος βασίστηκε στο αφή-
γημα ότι στην περιοχή δρούσαν μόνο
ρώσοι «εθελοντές» που πολεμούσαν
μεταξύ άλλων φιλορώσων αυτονομι-
στών και όχι ρωσικές τακτικές ένοπλες
δυνάμεις. Το γεγονός ότι στον πόλεμο
συμμετείχαν πολλές, απροσδιόριστης
προέλευσης ομάδες μαχητών βοήθη-
σε να διατηρηθεί η ψευδαίσθηση περί
μη εμπλοκής της Ρωσίας. Μία από τις
κυριότερες πηγές παραπληροφόρη-
σης, το RIA Novosti, αναπαρήγαγε
εντόνως το αφήγημα περί ειρηνικών
πολιτών. Αναφερόμενο στους φιλορώ-
σους αυτονομιστές στο Ντόνετσκ και
το Λουχάνσκ έφτασε στο σημείο να
ισχυριστεί ότι, ανακηρύσσοντας την
περιοχή αυτόνομη με (παράνομο) δη-
μοψήφισμα, δεν έκαναν τίποτα άλλο
από το να υπερασπίζονται τα συνταγ-
ματικά τους δικαιώματα, έναντι των
«Μπαντέροβτσι» του Κιέβου.
Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΠΟΛΙΤΙΚΉ
ΤΟΥ ΚΡΕΜΛΊΝΟΥ
Τα αφηγήματα που συζητά η έκθεση
περιστρέφονται γύρω από τρεις έννοι-
ες-άξονες. Η πρώτη έννοια αφορά την
«προκλητική ενέργεια». Λειτουργεί με
την παραδοχή ύπαρξης κάποιας εξω-
τερικής απειλής η οποία μπορεί να
εκδηλωθεί με διάφορες μορφές «προ-
κλητικών ενεργειών» που στοχεύουν
στην αποδυνάμωση της ρωσικής κυ-
ριαρχίας. Το δεύτερο αφήγημα πραγ-
ματεύεται την ύπαρξη «ανθρωπιστι-
κής καταστροφής», η οποία παρείχε
στο Κρεμλίνο τη βολική κάλυψη για
δράση, όπως η χωρίς άδεια από την
Ουκρανία παράδοση ανθρωπιστικής
βοήθειας και όπλων στην περιοχή.
Το τρίτο αφήγημα στηρίζεται στους
όρους «αντι-ρωσικό» και «ρωσοφοβι-
κό». Βάσει αυτού, το ρωσικό υπουρ-
γείο Εξωτερικών καταδίκασε την απο-
καθήλωση των σοβιετικών μνημείων
πολέμου στην Ουκρανία ως «βάρβαρη
ρωσοφοβική πράξη». Το υπουργείο
δήλωσε, επίσης, ότι η ουκρανική κυ-
βέρνηση έχει κηρύξει «πόλεμο στη ρω-
σική γλώσσα και σε όλα όσα σχετίζο-
«Θέλω την Ουκρανία και δεν μπορείτε να με σταματήσετε». Σάτιρα της προπα-
γάνδας του Πούτιν από το περιοδικό Mad.
νται με τη Ρωσία». Ο ρώσος πρόεδρος
Βλαντίμιρ Πούτιν έχει χρησιμοποι-
ήσει συχνά το «επιχείρημα» της ρω-
σοφοβίας σε ομιλίες του, τονίζοντας
ότι «η τροφοδοσία της Ουκρανίας με
ρωσοφοβικά αισθήματα από τη Δύση
θα μπορούσε να οδηγήσει στην κατα-
στροφή».
Γενικά, η λογική της σύγκρουσης
στην ανατολική Ουκρανία ακολου-
θεί τη φιλοσοφία του καλού και του
κακού αντιπάλου. Ρωσικά ΜΜΕ και
Κρεμλίνο συνθέτουν το μύθο μιας
παθητικής Ρωσίας που ως «καλή» δύ-
ναμη δεν κλιμακώνει την κρίση στην
Ουκρανία και μιας ενεργού «κακιάς»
Δύσης η οποία είναι παρούσα σε
κάθε εξέλιξη. Βασικό αφήγημα για
τη συντήρηση αυτού του μύθου είναι
η στήριξη προς την Ουκρανία που
παρέσχε η Δύση. Και η λέξη-κλειδί
που θεμελιώνει το αφήγημα είναι η
«γεωπολιτική». Η «γεωπολιτική επέ-
κταση» για την οποία κατηγορείται η
Δύση παράγει και εδραιώνει αρνητικά
αισθήματα για τις ενέργειές της στην
ανατολική Ουκρανία, καθώς η ιδέα
ότι εισέρχεται σε περιοχή την οποία
οι Ρώσοι θεωρούν κτήμα τους δημι-
ουργεί αυτομάτως συνειρμούς, όπως
ότι η στήριξη της Ουκρανίας είναι
Mad Magazine
αντιρωσική γεωπολιτική πράξη.
Γιατί όμως οι Ρώσοι θεωρούν κτήμα
τους την ανατολική Ουκρανία και τους
φιλορώσους αυτονομιστές, ειρηνικούς
πολίτες με συνταγματικό τους δικαίω-
μα την ανεξαρτητοποίησή τους από το
επίσημο ουκρανικό κράτος; Το αφή-
γημα της «γεωπολιτικής επέκτασης»
δεν θα είχε μεγάλη βαρύτητα χωρίς τη
συνδυαστική δράση και άλλων αφηγη-
μάτων με κυριότερο εκείνο της «Νέας
Ρωσίας» (Novorossiya) στα εδάφη της
ανατολικής Ουκρανίας. Είναι ίσως
το πιο γνωστό μετα-αφήγημα που
κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια
της ουκρανικής κρίσης και αφορά το
μύθο του «Ρωσικού Κόσμου», ο οποίος
εμπεριέχει την αναγέννηση της ιστορι-
κής γης της Novorossiya, στοιχείο που
διεγείρει τη φαντασία πολλών Ρώσων
για το επόμενο στάδιο σχηματισμού
του «Ρωσικού Κόσμου». Το ζήτημα
της Novorossiya εμφανίστηκε αρκετές
φορές σε πολιτικές τηλεοπτικές εκπο-
μπές των ρωσικών ΜΜΕ. Στο προπα-
γανδιστικό υλικό, η Novorossiya πα-
ρουσιαζόταν ως μια δεδομένη ιστορική
περιοχή της αυτοκρατορικής Ρωσίας
που τώρα ήταν αυτόνομο έθνος-κρά-
τος, με τη δική του ιστορία. Αντιθέτως,
η «ενωμένη Ουκρανία» δεν ήταν παρά
57 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
ένας μύθος.
Στο τρίτο μέρος της έκθεσης παρου-
σιάζεται ο βαθμός διείσδυσης και επιρ-
ροής των ρωσικών μετα-αφηγημάτων
για την κρίση στην Ουκρανία σε χώ-
ρες της Ευρώπης, όπως η Γερμανία,
η Εσθονία, η Σουηδία, η Ουγγαρία, η
Πολωνία, η Τσεχία και η Σλοβακία.
Μόνο ένα μετα-αφήγημα φαίνεται
ότι είχε προσαρμοστεί ευθέως στο γερ-
μανικό και ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινό.
Έκανε σύγκριση της προσάρτησης
της Κριμαίας στη Ρωσία με την επα-
νένωση της Γερμανίας το 1989. Στα
περισσότερα εθνικά ΜΜΕ επαναλαμ-
βάνονταν οι δηλώσεις του προέδρου
Πούτιν και άλλων ρώσων αξιωματού-
χων, ενώ πολλές φορές η ειδησεογρα-
φία στηριζόταν μόνο στις αφηγήσεις
του τοπικού πληθυσμού, γεγονός που
αύξανε την αμφιβολία και την έλλειψη
σαφήνειας, προσφέροντας σημαντικό
χώρο για την εξάπλωση των μετα-α-
φηγημάτων και την εξαπάτηση του
κοινού. Το κενό αυτό συμπλήρωναν
ρωσικές ειδησεογραφικές πηγές, όπως
το RT, το Interfax και το RIA Novosti,
με τον ρωσικό τρόπο αντίληψης, την
«άλλη εκδοχή» των γεγονότων για την
ουκρανική κρίση.
Παρ’ όλα αυτά, το μετα-αφήγημα
ότι η Ρωσία δεν συμμετείχε στη σύ-
γκρουση και αντ’ αυτού συνέβαλλε
στην ειρηνική επίλυση του προβλή-
ματος δεν καταναλώθηκε από το ευ-
ρωπαϊκό κοινό χωρίς κριτική. Στην
Ουγγαρία, τα εθνικά ΜΜΕ ανέφεραν
λεπτομερώς τις ρωσικές απόψεις,
αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις
τις αντιπαρέθεταν με άλλες αντίθετες
θέσεις. Επιπλέον, ορισμένες φορές
κατέβαλλαν σημαντικές προσπάθειες
για την αποδόμηση των ρωσικών επι-
χειρημάτων.
Αντίθετα, στη Σλοβακία, ενώ η
προπαγάνδα συχνά αποτελούνταν
από μερικώς ορθές ή επαληθευμένες
πληροφορίες, στη συνέχεια τα ΜΜΕ
κατέληγαν σε συμπεράσματα που
συνέπιπταν με τα ρωσικά μετα-αφη-
γήματα. Για παράδειγμα, άρθρα με
τίτλους τύπου «Οι ΗΠΑ σπρώχνουν
την Ευρώπη σε πόλεμο με τη Ρωσία»
προϊδέαζαν για έναν νέο Ψυχρό Πό-
λεμο, αν και γινόταν αναφορά κυρίως
στη συμφωνία μεταξύ έξι ευρωπαϊκών
κρατών για την ανάπτυξη στρατευμά-
των που θα προστάτευαν τον ανατολι-
κό τομέα του ΝΑΤΟ και σύνορο της
Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η έκθεση καταλήγει στο συμπέρα-
σμα ότι η καλύτερη άμυνα κατά της
στρατηγικής εξαπάτησης είναι η καλά
τεκμηριωμένη και βασισμένη σε γεγο-
νότα γνώση, καθώς και η προθυμία να
συγκεντρωθεί αυτή η γνώση. Κανένα
πέπλο αναλήθειας δεν μπορεί να ανα-
τρέψει τις καλά εδραιωμένες γνώσεις
και τη σταθερή δέσμευση στις δημο-
κρατικές αξίες. zx

Graham Greene, Η καρδιά
των πραγμάτων, μετάφραση
από τα αγγλικά: Μαργαρίτα
Ζαχαριάδου, Πόλις, Αθήνα
2017, 370 σελ.
Ε
να από τα βασικά χαρα-
κτηριστικά της ζωής του
Γκράχαμ Γκρην (1904-
1991) ήταν η δύσκολη
περίοδος που πέρασε ως
εσώκλειστος στο ιδιωτικό γυμνάσιο
του πατέρα του, στο Μπερκχάμ-
στεντ, κοντά στο Λονδίνο. Ήταν
τόσο άσχημα τα πράγματα εκεί,
ώστε έκανε μερικές απόπειρες αυ-
τοκτονίας (με ασπιρίνη) για να φύ-
γει κατόπιν από το σχολείο και να
επιστρέψει ύστερα από θεραπεία
σε ψυχαναλυτή, χρήσιμη για να
αντιμετωπίσει επιτυχώς εκείνους
που θεωρούσε εχθρούς στο σχολι-
κό περιβάλλον.
Δεύτερο βασικό χαρακτηριστι-
κό του ήταν η ενασχόλησή του
με τη δημοσιογραφία: έγραψε τα
πρώτα του κείμενα στην εφημερί-
δα Nottingham Journal, φύλλο της
πόλης όπου σπούδασε. Αργότερα,
μόλις τελείωσε τις σπουδές του,
εργάστηκε επί τέσσερα χρόνια ως
συντάκτης στους Times του Λονδί-
νου. Ως φοιτητής δημοσίευσε ένα
βιβλίο με ποιήματα, αλλά σταμάτη-
σε γρήγορα να γράφει στίχους.
Τρίτο χαρακτηριστικό της ζωής
του ήταν η εγγραφή του στο κομ-
μουνιστικό κόμμα της Μεγάλης
Βρετανίας το 1923 (αποχώρησε
σύντομα).
Και τέταρτο, η αποδοχή του κα-
θολικισμού (1926) ως θρησκευτι-
κού δόγματος.
Τα πρώτα μυθιστορήματά του
ήταν ιστορικά, είχαν στοιχεία
καθολικισμού και ο ίδιος τα απο-
κήρυξε, επειδή στην συγγραφι-
κή του πορεία άλλαξε αισθητικό
προσανατολισμό. Λόγου χάριν, Ο
άνθρωπος μέσα μας (1929) αναφέ-
ρεται σε ένα μέλος μιας συμμορί-
ας λαθρεμπόρων που καταγγέλλει
τους συντρόφους του. Η πλοκή
του τοποθετείται στον 19ο αιώ-
να και σε αυτό συναντάμε αρκετά
από τα μοτίβα που τον έκαναν
διάσημο: δράση, συγκρούσεις,
58 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Καθολικισμός, ενοχές και θρίλερ
Από τον Φίλιππο Φιλίππου
Κινηματογραφόφιλος, δημοσιογράφος, γράφει έχοντας πάντα στο μυαλό του τον αναγνώστη που
επιθυμεί πλοκή γεμάτη μυστήριο και αξιόπιστους χαρακτήρες. Συνήθως χρησιμοποιεί ως φόντο
αξιοσημείωτες ιστορικές περιόδους ενώ συχνά οι ήρωές του αντιμετωπίζουν διλήμματα που θέτει
η χριστιανική ηθική. Ανέκαθεν, οι ιστορίες του ήταν περιζήτητες ως σενάρια για σπουδαίους σκη-
νοθέτες και υπέγραψαν εξ ίσου σπουδαίες ταινίες. [TBJ]
προδοσία, ανατροπές, φιλοσοφι-
κή ενατένιση.
Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΆΦΟΣ
ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΊΑ
Η νέα περίοδος της λογοτεχνικής
του σταδιοδρομίας άρχισε το 1932
με το μυθιστόρημα Το τρένο της
Ισταμπούλ που είχε δράση και στοι-
χεία θρίλερ και το προόριζε να γίνει
κινηματογραφική ταινία. Σε αυτό,
βρισκόμαστε στις παραμονές του
Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, μερικοί
άνθρωποι (ένας κυνηγημένος επα-
ναστάτης, ένας δολοφόνος, μια δη-
μοσιογράφος, μια χορεύτρια, ένας
εβραίος έμπορος) συναντώνται σ’
ένα τρένο που ξεκινάει από την Ολ-
λανδία για την Κωνσταντινούπολη κι
η ζωή τους αναστατώνεται.
Επίσης λάτρευε τον κινηματο-
γράφο και την περίοδο 1935-1940
έγραφε κριτική ταινιών, αλλά και
βιβλίων, στο εβδομαδιαίο παροδι-
κό The Spectator. Είχε αρχίσει να
γράφει κριτικές για να δοκιμάσει
τις ικανότητές του, κάτι που κρά-
τησε μέχρι την έναρξη του πολέ-
μου. Το 1937 ήταν ένας από τους
δημιουργούς του περιοδικού Night
and Day, όπου επίσης έγραφε κι-
νηματογραφικές κριτικές. Δυστυ-
χώς, ένα κείμενό του ήταν η αιτία
να βουλιάξει το περιοδικό. Τορπι-
λίστηκε από την ηθοποιό Σίρλεϊ
Τέιμπλ που έπαιζε στην ταινία Η
μασκότ του συντάγματος του Τζον
Φορντ. Είχε γράψει για την ηθο-
ποιό ο Γκράχαμ Γκρην: «Η παιδι-
κότητα είναι σ’ αυτήν μια μεταμ-
φίεση, τα θέλγητρά της είναι πιο
μυστικής και πιο ενήλικης υφής»,
προσθέτοντας πως «οι θαυμαστές
της είναι άντρες και λόγιοι ώριμης
ηλικίας». Το κείμενο δεν άρεσε στα
στελέχη της 20th Century Fox που
τον μήνυσαν επί δυσφημήσει, με
συνέπεια το περιοδικό να κλείσει.1
Άλλο χαρακτηριστικό της ζωής
του ήταν τα ταξίδια, που αρχικά
γίνονταν για επαγγελματικούς λό-
γους: το 1935 ταξίδεψε στη Ροδε-
σία. Κάθε φορά που έκανε ταξίδι
έξω από την Αγγλία προέκυπτε κι
ένα βιβλίο με το απόσταγμα των
εμπειριών του, όχι απαραιτήτως τα-
ξιδιωτικών. Το 1936, εμφορούμενος
από τις ίδιες αισθητικές από-ψεις,
εξέδωσε το Ένα όπλο για πούλημα,
όπου ο αναγνώστης παρακολουθεί
την περιπέτεια ενός επαγγελμα-
τία δολοφόνου να βρει τον άντρα
τον οποίο πρέπει να σκοτώσει. Το
1938 δημοσίευσε το Μπράιτον Ροκ,
ένα μυθιστόρημα, στο οποίο μιλάει
για τον εγκληματικό υπόκοσμο του
Μπράιτον, ενώ το 1939 κυκλοφό-
ρησε Ο έμπιστος πράκτορας, στο ίδιο
στυλ και με τις ίδιες προθέσεις, με
κεντρικό ήρωα έναν άντρα από μια
χώρα που σπαράσσεται από εμφύ-
λιο πόλεμο και πάει στην Αγγλία για
ν’ αγοράσει κάρβουνο.
Το 1940 εξέδωσε το Η δύναμη
και η δόξα, το θεωρούμενο ως κα-
λύτερο μυθιστόρημά του. Η ιστο-
ρία διαδραματίζεται στο μετεπα-
ναστατικό Μεξικό κι έχει θέμα τη
θρησκεία (ο καθολικισμός στη συ-
γκεκριμένη χώρα ήταν σε διωγμό)
και την πολιτική, πιο συγκεκριμένα
την αμαρτία, τις ενοχές, το φόβο
και την πίστη μέσα σε επικίνδυνες
συνθήκες. Αργότερα, επανήλθε
στο ίδιο θέμα, στον καθολικισμό
και στο πώς τον βιώνουν οι πιστοί,
σε δύο ακόμα μυθιστορήματα, την
Καρδιά των πραγμάτων (The Heart
of the Matter, 1948) που εκτυλίσσε-
ται στη δυτική Αφρική (η χώρα δεν
κατονομάζεται, αλλά είναι η Σιέρα
Λεόνε) και Το τέλος μιας σχέσης
(1951) που τοποθετείται στο Λον-
δίνο. Πάντως, ο ίδιος αποκαλούσε
τον εαυτό του «καθολικό αγνωστι-
κιστή» και «καθολικό αθεϊστή».
Σε ένα σχετικό κείμενό του, ο
Γκριν έγραφε:
Πάντοτε υπενθύμιζα ότι δεν
θεωρώ τον εαυτό μου καθολικό
συγγραφέα, αλλά συγγραφέα
που τυχαίνει επίσης να είναι
καθολικός. Νομίζω ότι ένας
κομμουνιστής οφείλει να έχει
αμφιβολίες, όπως εμείς οι κα-
θολικοί έχουμε τις δικές μας.
Και πιστεύω πως μπορούμε να
προσεγγίσουμε ο ένας τον άλλο
μέσα από τις αμφιβολίες μας.
Έργο του αφηγητή ιστοριών
είναι να λειτουργεί ως δικηγό-
ρος του διαβόλου· να προκαλεί
συμπάθεια και κατανόηση για
όσους βρίσκονται πέραν της επι-
δοκιμασίας του κατεστημένου.
ΈΝΑ ΝΟΥΆΡ
Κεντρικός ήρωας στην Καρδιά των
πραγμάτων είναι ο μεσόκοπος αστυ-
νόμος Χένρι Σκόμπι, ένας πιστός κα-
θολικός, έντιμος και γενναιόδωρος, ο
οποίος πασχίζει να διατηρήσει την
ηθική του ακεραιότητα. Ο οίκτος και
το αίσθημα ευθύνης του για τη Λου-
ίζ, τη σύζυγό του, τον υποχρεώνει να
εμπλακεί σε επιλήψιμες δοσοληψίες
με τον αινιγματικό σύρο επιχειρημα-
τία Γιουσέφ, ο οποίος εμπορεύεται
διαμάντια και αποδεικνύεται ωμός
εκβιαστής. Ο έρωτάς του όμως για
μια νέα γυναίκα, την χήρα Έλεν, θα
τον κάνει να υποκύψει στην αμαρτία.
Στο τέλος, η ηθική του θα τεθεί σε
δοκιμασία και θα οδηγηθεί στην τε-
λική αντιπαράθεση με το Θεό.
Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα που
διαδραματίζεται την εποχή του Β΄
Παγκοσμίου Πολέμου μπορεί να
χαρακτηριστεί και ως νουάρ, επειδή
πραγματεύεται τα ηθικά διλήμμα-
τα του ήρωα και η δράση του στην
Αφρική παρουσιάζεται υπό συνεχή
βροχή και συσκοτίσεις εξαιτίας του
φόβου για σαμποτάζ, κάτι που δημι-
ουργεί μια ζοφερή ατμόσφαιρα. Επι-
πλέον σε αυτό εμπλέκονται αστυ-
νομικοί, ιερείς, γιατροί, ζηλιάρηδες
άντρες, άντρες που αυτοκτονούν,
καταδότες, δολοφόνοι και λαθρέ-
μποροι. Ο ήρωας που πριν ακόμα
απατήσει τη γυναίκα του διακατέ-
χεται από αισθήματα ενοχής –κατ’
αυτόν η ενοχή και η αθωότητα είναι
τόσο σχετικές όσο και ο πλούτος–,
και η μοιχεία που τη θεωρεί θανάσι-
μο αμάρτημα μεγαλώνει τις τύψεις
του, θεωρώντας τον εαυτό του προ-
δότη της εμπιστοσύνης της Λουίζ.
Στο επίκεντρο της ιστορίας βρίσκε-
ται η έννοια της αγάπης. Ο Σκόμπι
πιστεύει πως η αγάπη είναι η επιθυ-
μία να κατανοήσεις, ωστόσο αυτή η
επιθυμία πεθαίνει και η αγάπη με-
ταμορφώνεται σε στοργή, σε αφο-
σίωση και σε οίκτο. Κάποια στιγμή,
αυτός ο πιστός καθολικός, αποτυ-
χημένος στην ουσία, αφού ζει σε μια
βρετανική αποικία γεμάτη κακούς
ανθρώπους, κουτσομπόληδες και
διεφθαρμένους, χωρίς να μπορεί να
ξεφύγει από τον αποπνικτικό κλοιό
που τον περισφίγγει, φτάνει στο βα-
σανιστικό συμπέρασμα πως ακόμα
«κι ο Θεός είναι αποτυχημένος».
Η θητεία του Γκράχαμ Γκρην στη
ΜΙ6, τις βρετανικές μυστικές υπηρε-
σίες, κατά τη διάρκεια του πολέμου
τον ώθησε να συνεχίσει να γράφει
ιστορίες με ανάλογο περιεχόμενο.
Έτσι το 1950 δημοσίευσε τη μυθι-
στορηματική εκδοχή του σεναρί-
ου του με τίτλο Ο τρίτος άνθρωπος
(1949) και θέμα τη φιλία, την απάτη,
την απληστία, την προδοσία και την
κάθαρση.
Τα ταξίδια του στο εξωτερικό ως
δημοσιογράφος (Ινδοκίνα, Αφρική,
Κούβα), και οι γνώσεις που απέ-
κτησε στις χώρες του λεγόμενου
τρίτου κόσμου, συγχρωτιζόμενος με
ανθρώπους άλλων πολιτισμών και
άλλων αντιλήψεων, είχαν αποτέλε-
σμα τον Ήσυχο Αμερικανό και το Ο
άνθρωπός μας στην Αβάνα, μυθιστο-
ρήματα με πολιτικό υπόβαθρο. Το
πρώτο διαδραματίζεται στο Βιετνάμ
τη δεκαετία του 1950 και σε αυτό
πρωταγωνιστούν δύο άντρες: ένας
βρετανός δημοσιογράφος, ο οποίος
καλύπτει την εξέγερση των ντόπιων
κατά των γάλλων αποικιοκρατών, κι
ένας αμερικανός πράκτορας, ο οποί-
ος έχει στόχο την υπονόμευση της
γαλλικής κυριαρχίας ώστε η χώρα να
περιέλθει στην αμερικανική επιρροή
– και δεν διστάζει να οργανώνει μια
τρομοκρατική ενέργεια στη Σαϊγκόν
με πολλά θύματα. Από ορισμένους ο
Γκρην κατηγορήθηκε για αντιαμερι-
κανική στάση, ενώ άλλοι θεώρησαν
πως άσκησε κριτική στην εξωτερική
πολιτική των ΗΠΑ, στις αιματηρές
επεμβάσεις δηλαδή της μεγάλης δύ-
ναμης στα εσωτερικά ζητήματα δια-
φόρων χωρών.
Στο δεύτερο μυθιστόρημα μιλάει για
τη δικτατορία του Μπατίστα, λίγο
πριν από την κατάληψη της εξου-
Ο Γκράχαμ Γκρην.
σίας από τον Φιντέλ Κάστρο, όταν
ένας βρετανός έμπορος ηλεκτρικών
ειδών στρατολογείται από τις αγγλι-
κές μυστικές υπηρεσίες. Πιεζόμενος
από την ανάγκη του για χρήματα,
επινοεί ένα δίκτυο πρακτόρων και
δίνει στους εργοδότες του ένα σωρό
ψεύτικες πληροφορίες, ώσπου μια
διεθνής κρίση ξεσπάει στην Κούβα
και το οικοδόμημα που έχει φτιάξει
καταρρέει. Εδώ, ο Γκράχαμ Γκρην,
μέσω της διακωμώδησης των κατα-
σκόπων, επιδιώκει να γελοιοποιήσει
τις μυστικές υπηρεσίες. Στην ουσία,
θέλει να πει ότι οι πράκτορες είναι
πιόνια που εργάζονται για αόρατα
αφεντικά, πολύτιμοι για τις πληρο-
φορίες που προσφέρουν, μα ταυ-
τόχρονα αντιπαθητικοί, τόσο πολύ
αντιπαθητικοί ώστε κανείς να μην
τους στηρίζει όταν χρειάζονται βο-
ήθεια.
Το 1966 εκδόθηκε το μυθιστόρημα
Οι θεατρίνοι, με χώρο δράσης την
Αϊτή του δικτάτορα Ντυβαλιέ, όταν
τη χώρα τρομοκρατούσαν οι Το-
ντόν Μακούτ, βίαιοι άνθρωποι ενός
τυραννικού, βάρβαρου και διεφθαρ-
μένου καθεστώτος. Ο επίτιμος πρό-
ξενος (1973) είναι μια ιστορία που
διαδραματίζεται σ’ ένα χωριό στην
Αργεντινή, όπου κυριαρχούν η φτώ-
χεια κι η καταπίεση και οδηγούν το
BFI
λαό σε εξεγέρσεις: μια επαναστατική
ομάδα απάγει κατά λάθος τον άγγλο
επίτιμο πρόξενο, ζητώντας την απε-
λευθέρωση πολιτικών κρατουμένων.
Το 1978 επανήλθε στον κόσμο των
μυστικών υπηρεσιών με το μυθιστό-
ρημα Ο ανθρώπινος παράγοντας, όπου
αναφέρθηκε σ’ έναν άγγλο διπλό
πράκτορα, κάτι που συνέπεσε με το
σκάνδαλο της αποκάλυψης του Κιμ
Φίλμπυ –τον οποίο γνώριζε– ως άν-
θρωπο των Σοβιετικών. Σε αυτό το
βιβλίο, ο Γκράχαμ Γκρην δείχνει την
ανθρώπινη πλευρά των κατασκόπων
και αποκαλύπτει τη ρουτίνα της κα-
θημερινότητάς τους στο σπίτι και
στο γραφείο τους – πρόκειται για μο-
ναχικούς ανθρώπους που ζουν μέσα
στην ένταση της δουλειάς τους και
την καχυποψία.
ΔΡΆΣΗ ΚΑΙ ΣΑΣΠΈΝΣ
Ο Γκράχαμ Γκρην χωρίζει τα μυ-
θιστορήματά του σε δύο κατη-
γορίες: τα διασκεδαστικά θρίλερ
(entertainment) και τα λογοτεχνικά.
Βασικό γνώρισμα των ιστοριών του
είναι η προσπάθεια να ψυχογραφή-
σει τους ήρωές του και να τους δώσει
την ευκαιρία να γίνουν καλύτεροι,
κατανικώντας τα αρνητικά στοιχεία
του χαρακτήρα τους. Η πάλη ανάμε-
59 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
σα στο καλό και το κακό, τα δαιμόνια
που κατακλύζουν την πλειονότητα
των ανθρώπων και οδηγούν τα βή-
ματά τους, σημαδεύοντας την προ-
σωπική τους ζωή, τον έρωτα και τις
φιλοδοξίες τους, υπάρχουν σε κάθε
ιστορία του. Στις ιστορίες αυτές κυ-
ριαρχούν η δράση και το σασπένς,
ωστόσο οι ήρωες και οι ηρωίδες δεν
είναι άτρωτοι από τα βέλη του έρω-
τα και, συχνά, τα ερωτικά αισθήμα-
τα καταλήγουν σε πάθη που με τη
σειρά τους οδηγούν σε ανεξέλεγκτες
καταστάσεις. Αυτό είναι εμφανές και
στο αυτοβιογραφικό Το τέλος μιας
σχέσης, όπου το κεντρικό θέμα είναι
η παράνομη ερωτική σχέση ανάμεσα
σ’ έναν άντρα και μια παντρεμένη
γυναίκα, σχέση που διέπεται από ζή-
λεια και εμμονές –o ήρωας είναι αυ-
τός ο ίδιος, ο οποίος όντας παντρε-
μένος συνδέθηκε με άλλη γυναίκα,
ωστόσο ως καθολικός δεν μπορούσε
να πάρει διαζύγιο. Επίσης, στα έργα
του διακρίνει κανείς διάθεση διακω-
μώδησης της πραγματικότητας, κάτι
που ενίοτε φτάνει στα όρια της φάρ-
σας, όπως συμβαίνει στο βιβλίο του,
Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα.
Πάντως, μολονότι δεν πήρε το Νό-
μπελ λογοτεχνίας (άλλοι ισχυρίζο-
νται πως κάποιο μέλος της Σουη-
δικής Ακαδημίας ενοχλούνταν από
τον καθολικισμό του, άλλοι επειδή
στη νεότητά του ήταν κομμουνιστής
και στην ωριμότητά του υποστήριζε
τον Κάστρο κι άλλοι επειδή έγρα-
φε κατασκοπικά μυθιστορήματα),
μπορούμε να πούμε πως το έργο
του αναγνωρίστηκε και έγινε πα-
γκοσμίως γνωστό μέσω του κινημα-
τογράφου, αφού τα σημαντικότερα
μυθιστορήματά του μεταφερθήκαν
στη μεγάλη οθόνη. Σημαντικοί σκη-
νοθέτες ανέλαβαν να μεταπλάσουν
σε εικόνες τις ιστορίες του: Έντου-
αρντ Ντμίτρικ, Τζον Φορντ, Φριτς
Λανγκ, Όττο Πρέμιγκερ, Τζόζεφ
Μάνκιεβιτς, Τζορτζ Κιούκορ, Κεν
Αναάκιν, Νηλ Τζόρνταν. Ασφαλώς,
η ταινία που παραμένει στη μνήμη
των κινηματογραφόφιλων είναι το
έξοχο ασπρόμαυρο νουάρ Ο τρίτος
άνθρωπος, που σκηνοθέτησε ο Κάρολ
Ριντ με τον Όρσον Γουέλς, τον Τζο-
ζεφ Κότεν, τον Τρέβορ Χάουαρντ
και την Αλίντα Βάλι στο ρόλο της
μοιραίας γυναίκας της ιστορίας. zx
1. Το σχετικό περιστατικό έχει αναπα-
ραχθεί στο περιοδικό Διαβάζω (αρ. 267,
10 Ιουλίου, 1991). Το δημοσίευμα του
ιστορικού πλέον περιοδικού τελείωνε με
τη διαπίστωση πως οι κινηματογραφι-
κές επιλογές του Γκράχαμ Γκρην «προ-
καλούν έκπληξη με τη διορατικότητά
τους».
 Θυσία και μύθος: απόκρυφες
πλευρές των αρχαίων τελετουργιών
Από την Παρασκευή Κουρκουβάτη

Walter Burkert, Πρωτόγονες
απαρχές: Τελετουργία και
μύθος στην αρχαία Ελλάδα,
Καρδαμίτσα, μετάφραση
Νίκος Καλταμπάνος, Αθήνα
2016, σ. 200.
Οι θρύλοι στην αρχαιότητα δεν ήταν, απλώς, δημιουργία της φαντασίας. Μπορούν να περιέχουν
ακριβή νοήματα και μια σαφή αλλά έμμεση σχέση με την πραγματικότητα και υπονοούν πράγματα
που δεν μπορούν να ειπωθούν εύκολα με τρόπο ρητό: φόβους, επιθυμίες, διαψεύσεις. Το μήνυμα
της τελετουργίας και το μήνυμα του μύθου είναι, τελικά, ταυτόσημα, υποστηρίζει ο γερμανός
μελετητής της αρχαίας θρησκείας και μυθολογίας Βάλτερ Μπούρκερτ. Πραγματευόμενος τις
κρίσιμες καμπές των ανθρώπινων κοινωνιών, τη θυσία, τη μύηση, την ανανέωση, τον εξαγνισμό, τη
νομιμοποίηση, ο Μπούρκερτ καταλήγει πως οι αρχαίες κοινωνίες με το μύθο και τις ιεροτελεστίες
διαχειρίζονταν αυτές τις κρίσεις και έτσι κατάφεραν να επιβιώσουν με μεγάλη ανθεκτικότητα.

Ο
Βάλτερ Μπούρκερτ
(1931-2015) ήταν
γερμανός μελετητής
της αρχαίας ελλη-
νικής θρησκείας και
μυθολογίας. Δίδαξε κλασικές σπου-
δές στη Ζυρίχη, την Ελβετία, το
Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ.
Επηρέασε βαθιά πολλούς μελετητές
της αρχαίας θρησκείας, αναδεικνύο-
ντας νέους τρόπους προσέγγισης και
σκέψης σε ζητήματα τελετουργίας
και λατρείας. Στο ελληνικό κοινό εί-
ναι γνωστός μέσα από τα πολλά έργα
του, που έχουν μεταφραστεί, όπως
το Homo Necans (ΜΙΕΤ, 2011), Η
Ελληνική μυθολογία και τελετουργία
(ΜΙΕΤ, 1997), Μυστηριακές λατρείες
της αρχαιότητας (Καρδαμίτσα, 1997).
Ένα από τα πιο αγαπητά έργα του
στους έλληνες αναγνώστες είναι Η
αρχαία ελληνική θρησκεία (Καρδαμί-
τσα, 1993), το οποίο χρησιμοποιεί-
ται ως πανεπιστημιακό σύγγραμμα
και διαβάζεται ευρύτατα, παρ’ ότι
υπάρχουν αρκετά ακόμη συναφή
βιβλία. Το βιβλίο του, Πρωτόγονες
απαρχές: Τελετουργία και μύθος στην
αρχαία Ελλάδα κυκλοφόρησε το 2016
από τις εκδόσεις Καρδαμίτσα σε μια
πολύ ακριβή μετάφραση από τον
Νίκο Καλταμπάνο, ευκολοδιάβαστη
και σαφή, αν και προέρχεται από ένα
δύσκολο πρωτότυπο.
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΊΕΣ
Οι Πρωτόγονες απαρχές είναι μια συλ-
λογή άρθρων του συγγραφέα από τα
πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας
του, άρθρα τα οποία παραμένουν
πάντα επίκαιρα. Καθώς διατρέχει
κανείς την έκδοση, παρατηρεί ότι
προκύπτουν και επανέρχονται κά-
ποια κεντρικά θέματα που αφορούν
τη μελέτη της αρχαίας θρησκείας: η
σχέση της τελετουργίας με τον μύθο,
Ερυθρόμορφο αγγείο της κλασικής περιόδου, που χρονολογείται πριν από το
450 π.Χ., στο οποίο απεικονίζεται η θυσία ενός στολισμένου ταύρου.
η θέση των τελετών στην αρχαία
θρησκεία, η σημασία τους για την
επιβίωση των αρχαίων κοινωνιών, ο
τρόπος που μύθος και τελετουργία
αλληλοφωτίζονται, αλλά και η δυ-
σκολία να απαντηθούν ερωτήματα
σχετικά με την προέλευσή τους.
Ο συγγραφέας αντλεί τα στοιχεία
του μέσα από την ανάλυση μύθων
και των αντίστοιχων τελετουργιών
και καταφέρνει να δείξει πώς οι αφη-
γηματικοί μύθοι ήταν στενά συνυφα-
σμένοι με τελετουργικές λατρευτικές
πράξεις. Μύθος και ιεροτελεστίες
αλληλοσυμπληρώνονται σε μια προ-
σπάθεια να απαντηθούν ερωτήματα
τόσο για την προέλευση των τελε-
τών, όσο και για τη διατήρησή τους
στο χρόνο και τη θέση τους στις αρ-
χαίες κοινωνίες.
Η τελετουργία και, κυρίως, η θυσία
αποτελούσαν την κυρίαρχη έκφραση
της θρησκευτικής ζωής της αρχαι-
ότητας. Ήταν η κατ’ εξοχήν ιερή
εμπειρία και πλαισίωνε σχεδόν κάθε
έκφραση της αρχαίας θρησκευτικό-
τητας. Η θυσία ενός ζώου ήταν το
κέντρο κάθε σημαντικής στιγμής της
πόλης και αποτελούσε ουσιαστικά
έναν τελετουργικό φόνο.
Η θυσία στην αρχαία Ελλάδα
λάμβανε χώρα με τρόπο που φανέ-
ρωνε λεπτομερώς τις αναστολές, τα
αισθήματα ενοχής και μεταμέλειας
μπροστά στο φόνο, γι’ αυτό και το
ζώο οδηγούνταν προς το θάνατο
στεφανωμένο, στολισμένο και με
την ιδέα ότι συναινούσε. Η διαδικα-
σία της θυσίας φτάνει μέχρι τις ρίζες
της ανθρώπινης ύπαρξης και άντεξε
στο χρόνο με ελάχιστες αλλαγές σε
ολόκληρη την αρχαιότητα. Διατήρη-
σε αυτή την παράδοση εκφράζοντας
το δέος μπροστά στη διπλή όψη της
ζωής και του θανάτου.
Η αρχαία ελληνική τραγωδία είχε
άμεση σχέση με τη θυσία. Οι τραγω-
δοί ήταν αρχικά μια ομάδα προσωπι-
δοφόρων ανθρώπων που όταν έφτα-
νε η άνοιξη τελούσαν τη θυσία του
τράγου και τη συνόδευαν με θρήνο,
τραγούδι και μεταμφίεση. Στο τέλος
οι συμμετέχοντες έτρωγαν τον τρά-
γο. Βεβαίως, η τραγωδία μετασχημα-
τίστηκε σε υψηλή λογοτεχνία και, για
να το πετύχει αυτό, εκμεταλλεύτηκε
τον ηρωικό μύθο και αυτό αποτέλεσε
μοναδικό επίτευγμα. Αρχική ρίζα της
ωστόσο, σύμφωνα με τη θεωρία του
Μπούρκερτ, στάθηκε η θυσία: ο άν-
θρωπος μπροστά στο θάνατο.
Οι τελετουργίες μύησης υπήρξαν
επίσης απαραίτητες για την επιβίω-
ση των αρχαίων κοινωνιών. Κάποιες
από αυτές, όπως η εορτή των Αρρη-
φορίων, η οποία αναλύεται εκτενώς
από το συγγραφέα, σηματοδοτούσαν
το πέρασμα από την παιδική στην
ενήλικη ζωή και παρακινούσαν τη
νέα γενιά να διαμορφωθεί ακολου-
θώντας τα χνάρια των μεγαλυτέρων.
Το σημαντικότερο που προσέφεραν
οι μυητικές τελετουργίες ήταν η ανα-
νέωση της κοινότητας, διατηρώντας
τη συνέχεια και τους παραδοσιακούς
συνεκτικούς δεσμούς.
Οι αρχαίες ελληνικές κοινωνίες
κατανοούσαν ότι ο τρόπος ζωής
τους ήταν συνυφασμένος με τη λα-
τρεία και τις εορταστικές τελετές
περισσότερο γιατί αντιλαμβάνονταν
ότι η ιερότητά τους, και οι μυθικές

60 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]


Η τελετή του Πέπλου από τον Παρθενώνα, στο πλαίσιο της γιορτής των Αρρηφορίων. Τα Αρρηφόρια ήταν γιορτή προς τιμήν της θεάς Αθηνάς Πολιάδας, στην
οποία ελάμβαναν μέρος τέσσερα κορίτσια ηλικίας 7-11 ετών, από επιφανείς οικογένειες της πόλης. Ονομάζονταν Αρρηφόροι, οι φέρουσες τα μυστικά. Οι δύο Αρρη-
φόροι μετέφεραν τα μυστικά ιερά τελετουργικά αντικείμενα της θεάς, σύμβολα γονιμότητας, σε κάνιστρα και οι άλλες δύο το ιερό πέπλο της θεάς Αθηνάς. Η πομπή
κατέληγε στο ιερό της Εν Κήποις Αφροδίτης κοντά στον Ιλισσό).
αφηγήσεις που έριχναν φως σε αυ-
τές, διατήρησαν μια πανάρχαια τάξη
πραγμάτων, τη θεμελιώδη τάξη της
ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο Μπούρκερτ συζητά ακόμη το
μύθο του Ιάσονα και της Υψιπύλης
σε σχέση με την τελετουργία. Βλέπει
την ξεκάθαρη αντιστοιχία ανάμεσά
τους και διαπιστώνει ότι όσο πε-
ρισσότερο μελετάται αυτή η τελετή
τόσο φανερώνεται η συσχέτιση με το
μύθο. Παρατηρεί ότι η ιεροτελεστία
μεταβιβαζόταν μέσα από τη συνέ-
χεια της ανθρώπινης κοινωνίας και
εγγυόταν τη σταθερότητα. Συνεχίζει
λέγοντας ότι αποτελούσε ένα μέσο
επικοινωνίας και συσπείρωσης των
ανθρώπων, στάθηκε απαραίτητη για
τη διαχείριση της επιθετικότητας,
της έντασης μεταξύ των γενεών ή
των φύλων και ότι προσέφερε μια
περιοδική εκτόνωση μέσα από ένα
είδος κάθαρσης που επιτυγχανόταν
μέσω της δραματοποίησης του μύ-
θου. Ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι,
τελικά, η τελετουργία ήταν αυτή που
απέτρεπε την κατάλυση της κοινωνί-
ας και συνέβαλε στη διατήρηση συ-
νεκτικών δεσμών.
Η θρησκεία και η παράδοση σχε-
δόν ταυτίζονταν στις αρχαίες ελλη-
νικές κοινωνίες. Προκαλεί απορία
με ποιον τρόπο η συμμετοχή στις
παραδοσιακές θυσίες και τις πομπές
της πόλης μπορούσε να σημαίνει τη
βασική εκπλήρωση των θρησκευτι-
κών καθηκόντων. Ωστόσο, αν μελε-
τήσει κανείς τις λεπτομέρειες των
τελετουργιών, θα κατανοήσει πως
μέσα από αυτές τις διαδικασίες φό-
βου και ενοχής, καθώς και τη διαχεί-
ρισή τους, προσδιοριζόταν η μορφή
της τάξης στην καθημερινή ζωή. Με
αυτόν τον τρόπο οι θρησκευτικές
τελετές αναδεικνύονταν σε κεντρι-
κής σημασίας δράσεις της πόλης,
με σημαίνοντα ρόλο στη λειτουργία
ολόκληρης της κοινωνίας.
Ο Μπούρκερτ διαπιστώνει ότι οι
θρύλοι δεν ήταν, απλώς, δημιουργία
της φαντασίας. Υποστηρίζει ότι μπο-
ρούν να περιέχουν ακριβή νοήματα
και μια σαφή αλλά έμμεση σχέση με
την πραγματικότητα και ότι υπονο-
ούν πράγματα που δεν μπορούν να
ειπωθούν εύκολα με τρόπο ρητό: φό-
βους, επιθυμίες, διαψεύσεις. Συμπε-
ραίνει ότι το μήνυμα της τελετουργί-
ας και το μήνυμα του μύθου είναι, τε-
λικά, ταυτόσημα. Πραγματευόμενος
τις κρίσιμες καμπές των ανθρώπινων
κοινωνιών, τη θυσία, τη μύηση, την
ανανέωση, τον εξαγνισμό, τη νομι-
μοποίηση, καταλήγει πως οι αρχαίες
κοινωνίες με το μύθο και τις ιεροτε-
λεστίες διαχειρίζονταν αυτές τις κρί-
σεις και έτσι κατάφεραν να επιβιώ-
σουν με μεγάλη ανθεκτικότητα.
Η ΠΕΡΊΠΤΩΣΗ
ΤΟΥ ΔΗΜΆΡΑΤΟΥ
Ο Μπούρκερτ αναλύει, μεταξύ άλ-
λων, την ιστορία του Δημάρατου, την
οποία αφηγείται ο Ηρόδοτος, πλαι-
σιωμένη με αρκετά μυθικά στοιχεία.
Ο Δημάρατος κατηγορήθηκε ότι δεν
είχε θεία καταγωγή και εκδιώχθηκε
από βασιλιάς της Σπάρτης. Η μη-
τέρα του, ωστόσο, τον βεβαίωσε,
μέσα από μια παραμυθική διήγηση,
ότι κατάγεται από τον ήρωα Αστρά-
βακο. Η καταγωγή αυτή νομιμοποι-
ούσε τη βασιλική εξουσία, καθώς οι
ήρωες ενίοτε λατρεύονταν θερμότε-
ρα και από τους μεγάλους θεούς.
Ο Δημάρατος, πάντως, εξορίστη-
κε και συνεργάστηκε με τους Πέρ-
σες. Πέθανε ως πέρσης υποτελής
και ποτέ δεν επανήλθε στη Σπάρτη
ως βασιλιάς. Η ηρωική καταγωγή σε
αυτή την περίπτωση δεν τον βοήθη-
σε. Εν τούτοις, υπάρχει και μια δεύ-
τερη ανάγνωση του μύθου σχετικά με
την καταγωγή του Δημάρατου. Μετά
τη μάχη των Θερμοπυλών, ο Ξέρξης
προχωρούσε νότια εναντίον της υπό-
λοιπης Ελλάδας και των Σπαρτιατών
και ήταν μάλλον βέβαιος ότι θα κυρι-
αρχούσε, έτσι μια κυβέρνηση εξορί-
στων θα αναλάμβανε την εξουσία. Ο
Δημάρατος βρισκόταν τότε μαζί του
και, προφανώς, ετοιμαζόταν να γίνει
βασιλιάς ολόκληρης της Ελλάδας.
Μέσα από μια τέτοια ανάγνωση,
η αφήγηση γύρω από τον Δημάρατο
παρουσιάζει μεγάλη αξία. Αποτελεί
μια προπαγάνδα με τη μορφή μύθου,
που ουσιαστικά περιέγραφε την ανά-
ληψη της εξουσίας από εξορίστους.
Τελικά, ο Ξέρξης δεν κατάφερε να
εξουσιάσει την Ελλάδα μετά τους
περσικούς πολέμους και ο Δημάρα-
τος δεν πέτυχε να δικαιώσει τη θεία
καταγωγή. Ουσιαστικά, ο νέος αυ-
61 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Βρετανικό Mουσείο του Λονδίνου
τός μύθος υποδήλωνε ως πολιτικό
στόχο την τυραννία στην Ελλάδα,
προσπαθούσε να βρει ερείσματα στις
κατώτερες τάξεις και προπαγάνδιζε
ποια ήταν η θεία βούληση στην πο-
λιτική ζωή.
Σε αυτή την περίπτωση φαίνεται
ξεκάθαρα μια ιδιαίτερη λειτουργία
του μύθου: η προετοιμασία και η
έμμεση επιβολή μιας πολιτικής εξέ-
λιξης. Αν θεωρούνταν θεία βούληση
η βασιλεία του Δημάρατου, τότε θα
ήταν πολύ πιο εύκολη η αποδοχή
του και φυσική η εξουσία του. Ένας
και μόνο μύθος θα μπορούσε να έχει
αρκετή δύναμη ώστε να καθιερώσει
έναν εξόριστο βασιλιά. Με αυτή
την έννοια, μπορούσε να αποτελεί,
όχι μια ιστορία χωρίς σχέση με την
πραγματικότητα, αλλά μια ιστορία
που είχε σχέση με τα γεγονότα, τα
προετοίμαζε και, σε ένα βαθμό, τα
καθόριζε. Προπαγάνδιζε συγκεκρι-
μένες θέσεις και αποτύπωνε μια όψη
της πραγματικότητας, που διαφορε-
τικά δεν θα γινόταν αντιληπτή.
Ο ίδιος ο Ηρόδοτος αφήνει να
καταστεί σαφές ότι οι μύθοι και οι
θρύλοι δεν βρίσκονταν μακριά από
τα πραγματικά γεγονότα, αλλά τα
πλαισίωναν, τα εξηγούσαν και ήταν
τελικά απαραίτητοι για την κατα-
νόηση και την ερμηνεία τους. Στην
ιστορία του συμπεριλαμβάνει πολλές
παραμυθικές αφηγήσεις με σκοπό να
παρουσιάσει σφαιρικότερα τα γεγο-
νότα και να δώσει καλύτερη αντίλη-
ψη της πραγματικότητας. zx

Aristotle Papanikolaou,
Η πολιτική της θέωσης.
Η ορθοδοξία συναντά την
δημοκρατία, πρόλογος:
Παντελής Καλαϊτζίδης,
Εκδοτική Δημητριάδος,
Βόλος 2015, 308 σελ.
Τ
ο αξιόλογο βιβλίο του
Αριστοτέλη Παπανι-
κολάου, Η πολιτική
της θέωσης, Η ορθο-
δοξία συναντά τη δη-
μοκρατία, έχει να αντιμετωπίσει δυο
τουλάχιστον κρίσιμες συμπληγάδες
στον αναγνωστικό πλου του, όπως
ισχύει και τα προηγηθέντα θεολογι-
κά πονήματα του Παντελή Καλαϊ-
τζίδη,1 που επιχείρησαν να θέσουν
τις βάσεις για μια γόνιμη και έντιμη
(αλλά εν πολλοίς εκκρεμή ακόμη)
διασταύρωση της ορθοδοξίας με τη
νεωτερικότητα και τα θεμελιώδη του
δημοκρατικού κράτους δικαίου: για
να διαβαστεί, η μελέτη θα πρέπει
αρχικά να υπερβεί τη διάχυτη και όχι
ολότελα άδικη προκατάληψη ότι,
μετά τον οφθαλμικό καταρράκτη, η
θρησκεία αποτελεί τη μεγαλύτερη
πηγή τύφλωσης του ανθρώπου. H
αλγεινή εικόνα της ιδρυματικής χρι-
στιανοσύνης στη χώρα μας, από τις
ασύδοτες φονταμενταλιστικές φω-
νές πολλών εκκλησιαστικών ταγών
που πλειοδοτούν σε ρατσιστικές και
εθνικιστικές κορώνες μέχρι τη δια-
χρονική λειτουργία της Εκκλησίας
ως μοχλού ανάσχεσης και φραγής
σε κάθε κοινωνικοπολιτική εξέλιξη
(π.χ., σε ζητήματα όπως ο εκσυγχρο-
νισμός του οικογενειακού δικαίου,
η αφαίρεση του θρησκεύματος από
τις αστυνομικές ταυτότητες ως ευαί-
σθητο προσωπικό δεδομένο κ.λπ.),
έχει κατορθώσει εδώ και χρόνια να
αποξενώσει την εκκοσμικευμένη δι-
ανόηση αλλά και την πλειοψηφία
των σκεπτόμενων δημοκρατικών πο-
λιτών με αστική συνείδηση και ανοι-
κτούς ορίζοντες από την oρθοδοξία.
Ο πάλαι ποτέ «ένδοξός μας βυ-
ζαντινισμός» έχει πια καταστεί
συνώνυμος του παλαιού, κακοφορ-
μισμένου καθεστώτος, που μέσα
από συγκλίνουσες ατραπούς μάς
οδήγησε στη χρεοκοπία· συνεπεία
τούτου, ο θρησκευτικός λόγος έχει
ουσιαστικά καταστεί αδιάφορος
έξω από ένα μικρό γκέτο θρησκευ-
ομένων, ενώ συχνότατα συναντά
μιαν απροκάλυπτη απόρριψη από
το σύνολο των πολιτών που το-
62 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Ρωγμές σε γρανιτώδεις
περιχαρακώσεις
Από τον Χαράλαμπο Ν. Βέντη
Ένα στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί: η ορθόδοξη χριστιανική διανόηση
συναντά έντιμα τη δημοκρατία
ποθετούνται υπέρ της ανοικτής
κοινωνίας, όπως την προσδιόρι-
σαν οι Αϊζάια Μπερλίν και Καρλ
Πόππερ: ως μια δυναμική «πόλη»
που αναστοχάζεται, εξελίσσεται
και σχεδιάζει βήμα προς βήμα το
μέλλον της με βάση τη νέα γνώση
και τις καινοφανείς ανάγκες των
ανθρώπων, χωρίς τα αναχρονι-
στικά βαρίδια μιας εμμονικά στα-
τικής και άτεγκτης θρησκευτικής
μεταφυσικής, που εγκλωβίζει τον
πολίτη στην ασφυκτική μικρόνοια
ενός κλειστού κοσμοειδώλου και
τα στενά όρια του «μικρού, κακού
χωριού». Διάχυτη είναι πλέον η αί-
σθηση ότι οι μονοθεϊστικές πίστεις
αποτελούν κατ’ εξοχήν προ-νεω-
τερικά μορφώματα με παγιωμένες
και αδιαπραγμάτευτες αντιλήψεις,
που απλώς αναπαράγουν και συ-
ντηρούν ένα μονοδιάστατο και
ξεπερασμένο από τη ζωή πρότυπο
βίου. Δεδομένου λοιπόν του στατι-
κού και μη αναστοχαστικού χαρα-
κτήρα τους, ουδόλως εκπλήσσει
ότι οι θρησκείες αυτές εγκαλούνται
ότι αντιμάχονται (όπως και πράγ-
ματι κάνουν συνήθως) τη νεωτε-
ρική κατάκτηση των ανθρωπίνων
και πολιτικών δικαιωμάτων, ως
υπονομευτικών της «μίας και μο-
ναδικής Αλήθειας» που αρδεύει τη
μονότροπη συνοχή των παραδο-
σιακών μονοθεϊστικών κοινωνιών.
Συχνά, μάλιστα, παραδοσιοκράτες
απολογητές του ημεδαπού μονοθε-
ϊσμού καταφέρονται ενάντια στη
νεωτερικότητα επικαλούμενοι τα
θολονέρια του «μεταμοντερνισμού»
(κωμικά ανυποψίαστοι βέβαια για
τον ολοφοβικό, αντι-κοινοτιστικό
σχετικισμό του απρόθυμου συμ-
μάχου τους), σε μια απελπισμένη
προσπάθεια να καταδείξουν το
«παρωχημένο» της νεωτερικό-
τητας, όπως και τη «χρεοκοπία»
της Δύσης – στους αντίποδες της
οποίας, φυσικά, τοποθετούν την
ορθόδοξη παράδοση, που υπερτε-
ρεί πολιτισμικά υποτίθεται και έχει
έτοιμες όλες τις απαντήσεις για τα
προβλήματα του σημερινού ανθρώ-
που.
Η τακτική όμως αυτή, εκτός από
θνησιγενής και διάτρητη, επιβεβαι-
ώνει στη δικολαβική της αφέλεια
την έντιμη παραδοχή του θεολόγου
Ιωάννη Πέτρου, ότι «οι θρησκείες,
όταν είναι πλειοψηφία σε μια τοπι-
κή κοινωνία, συνήθως αδιαφορούν
για τις μειοψηφίες και θέλουν να
επιβάλουν τη θέλησή τους σε όλους
υποστηρίζοντας ότι αυτό είναι για
το καλό τους. Αντιθέτως, όταν είναι
μειοψηφίες, διεκδικούν την εφαρμο-
γή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και
της θρησκευτικής ελευθερίας»,2 όχι
επειδή ομνύουν στην ανεξιθρησκία,
αλλά προκειμένου να επιβιώσουν,
ενώ στη φονταμενταλιστική τους
έξαρση, «θέλουν […] την επιστήμη
και την τεχνολογία αποψιλωμένες
από το πολιτιστικό πλαίσιο του μο-
ντέρνου, που είναι οι αντιλήψεις
περί ελευθερίας, ανθρωπίνων δικαι-
ωμάτων, αρχής του υποκειμένου, εκ-
κοσμικευμένης πολιτικής». Αυτό, εξ
αιτίας του φόβου τους απέναντι στον
σύγχρονο κόσμο της αβεβαιότητας
και της πολυπλοκότητας και του
γεγονότος ότι επιζητούν να επιστρέ-
ψουν στον κόσμο του παρελθόντος
που στηριζόταν στη βεβαιότητα των
απλοϊκών πολλές φορές θρησκευτι-
κών αφηγήσεων.3 Στο μέτρο που η
πλειοψηφία του σοβαρού ελληνικού
αναγνωστικού κοινού ασπάζεται
αυτές τις διαπιστώσεις, συγγραφικά
εγχειρήματα όπως το υπό συζήτηση
βιβλίο είθισται πια να αντιμετωπίζο-
νται με βαθύτατο σκεπτικισμό, είτε
ως προς την ειλικρίνειά τους είτε σε
σχέση με την πιθανότητα να επηρεά-
σουν το θρησκευτικό κλίμα στη χώρα
μας επί το ανθρωπινότερο.
O δεύτερος σκόπελος που πρέπει
να υπερβαθεί, προκειμένου να απο-
κτήσει ευρύ αναγνωστικό κοινό το
βιβλίο, αφορά τον αμφισβητούμενο
σήμερα βαθμό συμβατότητας της
ορθοδοξίας με τις θεμελιώδεις ηθικο-
πολιτικές αρχές της νεωτερικής δη-
μοκρατίας και του κράτους δικαίου,
οι κυριότερες εκ των οποίων είναι
α) ο χωρισμός του Κράτους από την
Εκκλησία· β) ο καθαρά συμβατικός
και πλουραλιστικός ορισμός της έν-
νοιας του «αγαθού»· γ) η συμμετοχι-
κή δημοκρατία χωρίς αποκλεισμούς,
η καθολική δηλαδή συμμετοχή του
δήμου στη θέσμιση του νόμου, όπως
επιτακτικά επεσήμαινε ο Κορνήλι-
ος Καστοριάδης· δ) η διάκριση της
έννοιας του πολίτη από την έννοια
του προσώπου και ο συνακόλουθος
χωρισμός του πολίτη από το πλήρες
ηθικό υποκείμενο (με την απαραίτητη
επισήμανση ότι η ηθική ουδετερότη-
τα δεν ισοδυναμεί, εν προκειμένω, με
ανηθικότητα ή ηθική αδιαφορία)· ε)
η προστασία της αυτονομίας και των
δικαιωμάτων των πολιτών (τα οποία
δικαιώματα είναι πάντοτε ατομικά)
ως προϋπόθεση και όχι ως αποτέλε-
σμα της αρχής της πλειοψηφίας, με
την έννοια ότι δεν μπορούν να παρα-
καμφθούν με πλειοψηφικές αποφάσεις
υπέρ ενός γενικού συμφέροντος που
υποσκάπτει τον αυτοπροσδιορισμό,
τις ελευθερίες και την προστασία
εκάστου πολίτη· και στ) η διαδικα-
στική δημοκρατία, ήγουν η εξασφά-
λιση δικαστικών εγγυήσεων (due
process of law, nullum crimen nulla
poena sine lege) σε συνδυασμό με τον
τριμερή διαχωρισμό των εξουσιών σε
νομοθετική, δικαστική και εκτελεστι-
κή.4
Ι. Μια σύντομη περιήγηση
στο εν εξελίξει τοπίο της
μεταηθικής διερώτησης
Αξίζει να εμβαθύνουμε λίγο στο πε-
ριεχόμενο της «διαδικαστικής δη-
μοκρατίας», καθώς ο όρος έχει μιαν
ευρύτερη πολιτική σημασία και δεν
εξαντλείται απλά στη διαδικαστική
πλευρά του δικαίου και την αποτρο-
πή της αυτοδικίας με την εξασφάλι-
ση μιας προσήκουσας δίκης. Στους
αντίποδες των κοινοτιστικών πολι-
τικών μοντέλων (ολοκληρωτικών και
μη), που συγκροτούνται γύρω από
την άπαξ εφαρμογή μιας αποκλει-
στικής σωτηριολογικής εξήγησης για
την κοινωνική σύσταση και πορεία
του κόσμου, η έννοια της διαδικαστι-
κής δημοκρατίας είναι δηλωτική του
αναστοχαστικού και σταδιακά μεταρ-
ρυθμιστικού της χαρακτήρα: πρόκει-
ται για ένα διαρκώς ανανεώσιμο πρό-
τυπο πολιτικής αυτοθέσμισης, που
αποφασίζει για τα κοινά με γνώμονα
την ανταλλαγή έλλογης και διαψεύ-
σιμης και γι’ αυτό ακριβώς ελέγξιμης
και κοινωνικά υπόλογης επιχειρημα-
τολογίας. Ως τέτοια, η διαδικαστική
δημοκρατία είναι εγγενώς πλουραλι-
στική σε ό,τι αφορά την έννοια του
«κοινού αγαθού», συγκλίνοντας έτσι
στενά με την «κατασκευασιοκρατία»
και τις θεωρίες του «κοινωνικού συμ-
βολαίου». Ο όρος «κατασκευασιο-
κρατία» (constructivism) αντανακλά
τον αδιάκοπο επαναπροσδιορισμό
της πολιτικής επιστήμης από την
Αναγέννηση κι έπειτα, ως μιας αν-
θρωπίνως επινοημένης τέχνης της
κοινοτικής συμβίωσης, αυτονομημέ-
νης πλέον από την κηδεμονία της
θεολογίας και της μεταφυσικής εν
γένει,5 επέκεινα δηλαδή της πλατω-
νικής-αριστοτελικής σύλληψης του
πολιτικού ως «οντολογικού ζητουμέ-
νου»6, όπως τουλάχιστον το αντιλαμ-
βάνεται ο Χρήστος Γιανναράς. Η
κατασκευασιοκρατική θεώρηση της
πολιτικής αντιδιαστέλλεται προς τον
λεγόμενο «ηθικό ρεαλισμό»,7 σύμφω-
να με τον οποίο οι ηθικές αξίες έχουν
αυθύπαρκτη οντολογική υπόσταση,
ανεξάρτητα από την ανθρώπινη
πιστοποίησή τους και τις υποκειμε-
νικές μας πεποιθήσεις, αρέσκειες/
απαρέσκειες και επιθυμίες. Οι κατα-
σκευασιοκράτες ηθικοί και πολιτικοί
φιλόσοφοι, στους οποίους ανήκουν
οι καντιανής κοπής φιλελεύθεροι,
όπως (ενδεικτικά, μεταξύ πολλών άλ-
λων) οι Γιούργκεν Χάμπερμας, Τζον
Ρωλς, Τόμας Σκάνλον, Κριστίν Κόρ-
σγκααρντ και Αλαίν Ρενώ, αντιστέ-
κονται σθεναρά σε οποιοδήποτε φι-
λοσοφικό εγχείρημα αναβίωσης μιας
προκριτικής, προνεωτερικής μετα-
φυσικής που θα επανεισήγαγε οντο-
λογικά αυθύπαρκτες κανονιστικές
αρχές, ανακαλύψιμες αντί για επινο-
ημένες ως ενυπάρχουσες στη φύση,
ανεξάρτητα από τη διυποκειμενική
(καθαρά συμβατικού χαρακτήρα)
σύγκλιση περί του πρακτέου.8 Ο
φόβος των καντιανών φιλελευθέρων
ενώπιον του ηθικού ρεαλισμού και
κάθε ενδεχόμενου οντοποίησης των
ηθικών αρχών και ιδεωδών (που θα
μπορούσε εμβληματικά να συνοψι-
σθεί στην εικονοκλαστική κρίση, ότι
«η εξουσία αγαπά την οντολογία»)9
έχει πολύ εύστοχα κατονομαστεί
από τον Παύλο Σούρλα ως «φόβος
του πλατωνισμού».10 Πρόκειται για
την έντονη ανησυχία ότι μια εκ νέου
μεταφυσική θέσπιση του Αγαθού
θα επαναφέρει μοιραία, κατά περί-
πτωση, την αυταρχική επιβολή μιας
αδιάσειστης ηθικής αυθεντίας, που
με τη σειρά της όχι μόνο θα αποστε-
Στέλιος Φαϊτάκης, Fortunately absurdity is lost (but they have hoped for much more), 2014, ακρυλικό σε MDF, 3 × 5,3
μ., Fridericianum, Κάσελ.
ρήσει από τα σκεπτόμενα υποκείμε-
να τη δραστηριότητα της αυτόνομης
βούλησης και του αυτοπροσδιορι-
σμού, επιβάλλοντας ουσιαστικά μια
γενικευμένη ετερονομία, αλλά και
θα καταστήσει μακροπρόθεσμα τις
κοινωνίες στατικές και κλειστές προς
κάθε τι νέο και διαφορετικό που θα
θεωρηθεί ότι απομακρύνει την κοι-
νωνία από την επίτευξη του κοινού
αγαθού. Σε γενικές γραμμές, οι «πλα-
τωνοφοβικοί» και λοιποί φιλοσοφι-
κοί αντίδικοι του μονοθεϊσμού στις
ποικίλες του εκδοχές θεωρούν ότι
οι πολλές αλήθειες και η ελεύθερη
διακίνησή τους ελευθερώνουν, ενώ
ο εγκλωβισμός στη μία και μοναδική
«γραμμή σκέψης» σκλαβώνει, όπως
επί παραδείγματι στο σημερινό Ιράν
και τη Βόρεια Κορέα, όπου ο πλου-
ραλισμός11 και η καινοτομία στραγ-
γαλίζονται ωμά στο βωμό της «θε-
οκρατικής» μονοφωνίας (θρησκευ-
τικής και αθεϊστικής, αντίστοιχα):
μια κοινωνία εθισμένη στην κατήχηση
από την ιερή έδρα και την παθητική
συμμόρφωση στη μία, ορθή δόξα, είναι
δύσκολο να αισθανθεί δέος όταν οι πο-
λιτικές και κοινωνικές ελευθερίες απει-
λούνται, γιατί ως ακριβώς άγευστη τέ-
τοιων ελευθεριών δεν είναι καν σε θέση
να τις εκτιμήσει, πολλώ μάλλον να τις
υπερασπιστεί. Εάν συνυπολογιστεί η
φυσική τάση των ανθρώπων να προ-
τιμούν την ψυχολογική ασφάλεια
που κατά κόρον προσφέρει η πα-
ροχή προκατασκευασμένου «νοήμα-
τος ζωής» από τη θρησκεία και την
ιδεολογία έναντι της ελευθερίας και
της επίπονης ευθύνης της σκέψης,
δεν είναι απορίας άξιο το φαινόμενο
της οπαδικής στοίχισης των μαζών
σε ομάδες όζουσες αποπνικτικού ή
συγκεκαλυμμένου (μετριοπαθούς)
φονταμενταλισμού.
Παρ’ ημίν, η απεμπόληση του
«πλατωνισμού», με την ευρύτερη έν-
νοια του φιλοσοφικού όρου, ως ανα-
ληθοφανούς, μεταφυσικά ξοδεμένου
και πολιτικά ολέθριου προτύπου του
φιλοσοφείν από τον καντιανό κριτι-
κισμό κι έπειτα, έχει διεξαχθεί ανε-
λέητα στα κείμενα των Παναγιώτη
Κονδύλη και Κορνήλιου Καστορι-
άδη, αν και για διαφορετικούς καθ’
έκαστον σκοπούς.12 «Ο κόσμος και ο
άνθρωπος», διατεινόταν ο Κονδύλης,
«εξ αντικειμένου δεν έχουν νόημα· τη
θέση αυτή θα τη θεωρώ αληθινή έως
ότου κάποιος μου αποδείξει εμπειρι-
κά ότι κάτι πέρα από τον άνθρωπο
και πέρα από κάθε ανθρώπινη προ-
οπτική προσδίδει αξία σ’ αυτόν και
στα πράγματα, αξία διαπιστώσιμη
όπως, λ.χ., το μήκος και το βάρος
ενός σώματος».13 Ο Καστοριάδης,
πάλι (που αφιέρωσε σειρά διαλέξεων
ενάντια στον Πολιτικό του Πλάτω-
να),14 εκλαμβάνοντας την ανεξάρτη-
τη σκέψη ως συνώνυμη του αναστο-
χασμού και της ατέρμονης εξέλιξης,
θεωρούσε έκπτωση συνώνυμη της
πνευματικής ειρκτής την πλατωνική
καμπή στη φιλοσοφία, εννοώντας ως
τέτοια τον διαχρονικό κίνδυνο της
φιλοσοφίας και τη «διαρκή ροπή της
63 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Nils Klinger
[…] να υποκύψει στον ενιαίο εναδικό
και ενωτικό πειρασμό και στην ταυτι-
στική λογική, κι έτσι να εκφυλιστεί σε
φιλοσοφική θεολογία και να ενταχθεί
στο φαντασιακό της ετερονομίας».15
Στην ίδια περίπου συχνότητα εκ-
πέμπει και ο αντι-πλατωνισμός του
Αλαίν Ρενώ: «θεωρώ ότι αυτός κα-
θαυτός ο κόσμος δεν έχει ούτε αλή-
θεια ούτε νόημα και ότι η τάξη των
λόγων ουδόλως εντάσσεται στο κα-
θαυτό ενός νοητού σύμπαντος, αλλά
κατασκευάζεται τουναντίον από τον
Λόγο μας»·16 γι’ αυτό και επιμένει
ότι «ένας ρεαλισμός πλατωνικού τύ-
που αποτελεί βεβαίως άποψη, αλλά
θεωρώ εξαιρετικά δύσκολο τον συμ-
βιβασμό της άποψης αυτής με το
στοιχείο που μας κάνει νεωτερικούς,
δηλαδή τη βαθύτατα τραγική εμπει-
ρία ενός κόσμου που αυτός καθαυτόν
στερείται Λόγου και λόγων».17
Με βάση τα ανωτέρω, θα μπορού-
σαμε να συνοψίσουμε (με χονδροει-
δή ομολογουμένως σχηματοποίηση)
την υπό συζήτηση φιλοσοφική αντι-
παράθεση ως μια διένεξη ανάμεσα
σε επικαιροποιημένες εκδοχές του
Πλάτωνα18 και του Καντ, με την
πλευρά των καντιανών να δείχνει
οξυμένη ευαισθησία στον κίνδυνο
του «κοινοτικού μεταφυσικού πατερ-
ναλισμού» και να υπεραμύνεται της
έννοιας της «αυτονομίας και της δυ-
νατότητας αυτοπροσδιορισμού και
επιλογών του υποκειμένου».19 Στο
σημείο αυτό, αγγίξαμε την καρδιά
της φιλοσοφικής διένεξης μεταξύ φι-
λελευθέρων και κοινοτιστών, καθώς
αμφότεροι δείχνουν να αποδέχονται
ότι το αντικείμενό της, κατά βάθος,
αφορά την έννοια του υποκειμένου
και περιστρέφεται ειδικότερα γύρω
από το κατά πόσο το υποκείμενο
προηγείται ή έπεται σε σχέση με
τους σκοπούς που θέτει στον εαυτό
του.20 Ως υπέρμαχοι της αυτονομίας,
οι καντιανά εμπνεόμενοι κατασκευα-
σιοκράτες θεωρούν, με τον Ρενώ, ότι
«το υποκείμενο προηγείται σε σχέση
με την πολιτισμική, π.χ., κοινότη-
τα στην οποία εντάσσεται, επειδή
αποφασίζει [και πρέπει να μπορεί
να αποφασίζει] ελεύθερα τους σκο-
πούς που επιδιώκει»·21 διαφορετικά,
το υποκείμενο χάνει την αυτοβουλία
του και είτε υποτάσσεται εκόν-άκον
στα ήθη, την εσχατολογία και τους
επιβεβλημένους σκοπούς της εκά-
στοτε κοινότητας, ή (πράγμα ακόμη
χειρότερο) εσωτερικεύει την έξωθεν
επιβληθείσα ετερονομία δεχόμενος
απ’ ευθείας «γραμμή» από τη συλ-
λογικότητα με την οποία ταυτίζεται
(του είδους «δεν χρειάζεται να σκέ-
φτομαι εγώ, σκέφτεται αντ’ εμού το
Κόμμα, η Οργάνωση, η Εκκλησία,
η κοινωνία»). Άλλωστε, το αρχι-
κό έναυσμα της κριτικής του Τζον
Ρωλς στον Ωφελιμισμό αφορούσε
την αδιαφορία του ρεύματος αυτού
για τη διακριτότητα των προσώπων,22
συνεπώς για την αυταξία τους, την
οποία ως είδαμε ο καντιανός, κατα-
σκευασιοκρατικός φιλελευθερισμός
επανέφερε στο προσκήνιο.
Στους αντίποδες αυτής της νοο-
τροπίας συναντά κανείς τους κοινο-
τιστές/νέο-αριστοτελικούς φιλοσό-
φους, όπως οι Άλασνταιρ ΜακΙντά-
ιρ, Μάρθα Νούσμπαουμ, Τσαρλς
Λάρμορ, Τσαρλς Ταίυλορ, Μάικλ
Σαντέλ, Μάικλ Γουόλτσερ και, από
πλευράς ρωμαιοκαθολικισμού, τους
Γουίλλιαμ Ντέσμοντ και Τέρρυ
Ήγκλετον (ο τελευταίος μάλιστα
διακονεί τη μαρξιστική σκέψη), οι
οποίοι, μεταξύ άλλων, εναντιώθηκαν
ποικιλοτρόπως στο καντιανό, «κα-
τασκευασιοκρατικό» μοντέλο ηθικής
και δικαίου. Αμφισβητώντας το πρω-
τείο του ατομικισμού στη συγκρότη-
ση του ανθρωπίνου υποκειμένου, την
οποία θεωρούν κοινωνικό επίτευγμα,
οι κοινοτιστές θέτουν ως αφετηρία
οργάνωσης του βίου την παράδοση
και το εθιμικό δίκαιο της κοινότητας,
όχι ως αναπόδραστη και καταπιε-
στική στενωπό που εγκλωβίζει το
άτομο και καταργεί την αυτενέργειά
του (οι κοινοτιστές είναι κι εκείνοι
σε μεγάλο βαθμό φιλελεύθεροι, σε
ό,τι αφορά τα ανθρώπινα δικαιώ-
ματα και τη δημοκρατία, άλλωστε
υπάρχουν ενδείξεις ότι αμφότερες
64 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
οι παραδόσεις αυτές τείνουν σε μια
ολοένα και μεγαλύτερη σύγκλιση),23
αλλά με την έννοια ότι ο πολιτισμι-
κά αρίζωτος άνθρωπος, ο αδιαμόρ-
φωτος από μια στοιχειώδη εθνική
και πολιτιστική παράδοση δεν είναι
παρά μια χίμαιρα. Ο Τσαρλς Λάρ-
μορ, ειδικότερα, φιλοσοφικός αντί-
δικος του Ρενώ στην περί ηθικής
αντιπαράθεση, επισημαίνει ότι μια
ατομικότητα που είναι καθηλωμένη
στον εαυτό της αδυνατεί να ανοιχτεί
στην ετερότητα του «άλλου», για την
οποία ακριβώς κόπτονται υπερβαλ-
λόντως οι φιλελεύθεροι.24 Και όπως
περαιτέρω διευκρινίζει, ούτε με τον
ίδιο μας τον εαυτό μπορούμε να σχε-
τιστούμε άνευ μιας προϋπάρχουσας
συλλογικής κανονιστικότητας και
έξω από το πλαίσιο ενός υποτυπώ-
δους, έστω, κοινωνικού υπέρ-εγώ:
«Ακόμη και στην παραμικρή μας
σκέψη», επιμένει ο Λάρμορ, «δεν
υπάρχουμε παρά δεσμευμένοι […]
Ο πρωταρχικός τρόπος σχέσης με
τον εαυτό συνίσταται στην ευθυ-
γράμμισή μας με κανονιστικές αρχές,
οι οποίες θεωρούμε ότι διαθέτουν εκ
των προτέρων αυθεντία. Με άλλα
λόγια, η σκέψη μας κινείται πάντοτε
στο εσωτερικό ενός προϋπάρχοντος
χώρου λόγων. Και θα έπρεπε να
αναμένουμε ότι αυτό το μοντέλο θε-
ώρησης του πνεύματος είναι μάλλον
ασύμβατο με το καντιανό ιδεώδες
της αυτονομίας».25
Σε παρόμοιο μήκος κύματος, ο
κοινοτιστής Mάικλ Σαντέλ αμφι-
σβητεί εξ ίσου κατηγορηματικά τη
δυνατότητα μορφοποίησης και ενή-
λικης δράσης του υποκειμένου σε
ιδεολογικό «κενό αέρος», προκειμέ-
νου να θέσει εν αμφιβόλω την πε-
ριβόητη ουδετερότητα της θεωρίας
της δικαιοσύνης και του φιλελευθερι-
σμού του Τζον Ρωλς.26 Γενικότερα, ο
αντίλογος στην ιδεολογική ηγεμονία
του φιλελευθερισμού (αντίλογος ο
οποίος δεν εξαντλείται στα οικονομι-
κά μεγέθη και τη διεύρυνση των κοι-
νωνικών ανισοτήτων) είχε ξεκινήσει
πριν από την έκρηξη της χρηματοπι-
στωτικής κρίσης του 2008, η οποία
εκλαμβάνεται ως αιτιατό μιας βαθύ-
τερης κρίσης, που σοβεί σε ιδεολο-
γικό επίπεδο. Ο πολυδιαβασμένος
θεωρητικός Σλαβόι Ζίζεκ, π.χ., είχε
προ πολλού επικρίνει το «φθαρμένο
και συκοφαντικό», όπως το χαρα-
κτηρίζει, κλισέ που εξομοιώνει τον
χριστιανικό και μαρξιστικό μεσσια-
νισμό ως εστία ανίατου δογματισμού
και γεννήτορα του ολοκληρωτισμού
(στοχοποιώντας προφανώς φιλελεύ-
θερους σαν τον Ρίτσαρντ Ρόρτυ, χω-
ρίς όμως να τον κατονομάζει).27 Σο-
βαρότερες απόπειρες επανεκτίμη-
σης της έννοιας της συλλογικότητας
και των κοινωνιοκεντρικών στόχων
σημειώθηκαν πιο πρόσφατα από τον
Μάικλ Ιγκνάτιεφ,28 ενώ πληθαίνουν
και οι φωνές των στοχαστών εκείνων
που ζητούν την επανασύνδεση της
πολιτικής με την ηθική και ακόμη πε-
ρισσότερο την ανάκτηση της παρα-
δοσιακής έννοιας της πολιτικής ως
κεφαλαίου της ηθικής, στη βάση μιας
εσχατολογικής αποδοχής ενός κοι-
νού αγαθού (η επανασύνδεση αυτή
αποτελεί έναν από τους κύριους
άξονες της συνεισφοράς του Πωλ
Ρικέρ στον σύγχρονο ηθικό προβλη-
ματισμό,29 όπως άλλωστε και του
Άλασνταιρ ΜακΙντάιρ, που προέβη
σε μιαν ευρύτερη κριτική του νεωτε-
ρικού πολιτισμού, του Διαφωτισμού
και της ψευδαίσθησης του «αδέσμευ-
του και ανεξάρτητου από κάθε παρά-
δοση εαυτού» (the “unencumbered
self”) που κατ’ εκείνον καλλιεργεί
ο φιλελευθερισμός, ως υπευθύνων
για τον περιρρέοντα μηδενισμό, την
επελαύνουσα δηλαδή ατομοκρατία
και την απώλεια των σταθερών ηθι-
κών συντεταγμένων στις σύγχρονες
δυτικές κοινωνίες.30
Ουσιαστικά, ήταν ζήτημα χρόνου
να υποβληθεί με τη σειρά του σε
δριμεία κριτική και ο αξιακά ουδέ-
τερος (μετα-ιδεολογικός και μετα-ε-
σχατολογικός), ου μη μόνον αλλά
και «γιαποτραφής», κατά την κρίση
πολλών, κοσμοπολιτισμός, που μέχρι
πρότινος προήλαυνε ακάθεκτος, κε-
φαλαιοποιώντας αυτάρεσκα τη βε-
βαιότητα περί «τέλους της ιστορίας».
Μεσούσης μάλιστα της παγκόσμιας
οικονομικής κρίσης, που κατέστησε
πλέον φανερά τα αδιέξοδα της τυ-
φλής πίστης στους «σιδηρούς νόμους
της ελεύθερης αγοράς» (το κεφα-
λαιοκρατικό αντίστοιχο των πάλαι
ποτέ μαρξιστικών «σιδηρών νόμων
της Ιστορίας») και της υποκατάστα-
σης της πολιτικής από τις αγορές,
το φιλελεύθερο μοντέλο ήδη μετράει
πολλαπλά πλήγματα, εγκαλούμενο
για το πνεύμα της ακραίας ιδιωτικό-
τητας με το οποίο συνεπήρε αρχικά
ουκ ολίγους διανοούμενους – πρωτί-
στως όσους εξέλαβαν την ισομορφι-
κή ταύτιση της ανοικτής, ελεύθερης
κοινωνίας με την ελεύθερη αγορά
ενθουσιωδώς και άκριτα ως φυσική
εξέλιξη του δυτικού κόσμου και ως
μόνη βιώσιμη εναλλακτική πρόταση
στον αντι-ουμανισμό της ιδεοκρατί-
ας και του κολλεκτιβισμού. Ολοένα
και οξύτερα, λοιπόν, πληθαίνουν
οι κριτικές φωνές που στηλιτεύουν
τον εκφυλισμό της θανής «των με-
γάλων αφηγήσεων» σε ακοινώνητη
διαδοχή αρραγών και ασύμπτωτων
μονολόγων, χωρίς να παύουν να
υπογραμμίζουν και την ανάγκη ανα-
ζήτησης νέων, πιο ανθρώπινων μορ-
φών καθολικότητας. «Στο θολό τοπίο
της ύστερης νεωτερικότητας», γράφει
ο Δημήτρης Μόσχος, «τα μεγάλα δί-
κτυα και οι πρωτοβουλίες αδυνατούν ή
και αρνούνται να ακολουθήσουν ή και
να δημιουργήσουν μια μεγάλη αφήγηση
πολιτική ή φιλοσοφική ή μεταφυσική
που να ακυρώνει την ιδεολογική ηγε-
μονία της αγοράς ως μόνης υπαρκτής
δυνατότητας του κοινωνείν».31 Συνε-
πεία τούτου, ορθώνεται ενώπιον του
δυτικού κόσμου μια νέα φεουδαρ-
χοποίηση, οικονομικοτεχνική στη
θέση της εδαφικής προκατόχου της,
που συντρίβει τις υποσχέσεις για την
επίτευξη μιας ευρείας χειραφέτησης
στο εσωτερικό των φιλελεύθερων δη-
μοκρατιών: «Θα έλεγε κανείς [διερω-
τάται ο Μόσχος]: και τι πειράζει αν
αντικατασταθούν τα κράτη από μεγάλες
επιχειρήσεις, των οποίων ο τζίρος είναι
ήδη όσο το ΑΕΠ μεσαίων χωρών; Γιατί
πρέπει να υπερασπισθεί κανείς τα ιμπε-
ριαλιστικά μεγαθήρια της εποχής της
αποικιοκρατίας ή των παγκοσμίων πο-
λέμων; Ο κρατισμός του Μεσοπολέμου
και ο κρατικός καπιταλισμός της δικτα-
τορίας του προλεταριάτου ήταν καλύτε-
ρες λύσεις; Στο δίλημμα αυτό νομίζω
ότι κανείς πρέπει να πάρει το μέρος των
κρατών (όχι χωρίς όρους, βέβαια, όπως
θα δούμε), για δυο λόγους: πρώτον, οι
εταιρείες είναι πυραμιδοειδείς και ολι-
γαρχικές στη δομή τους, χωρίς κανένα
δημοκρατικό έλεγχο και νομιμοποίηση
(έστω και προσχηματική) όπως σ’ ένα
ιδεώδες νεωτερικό κράτος δικαίου. Η
νομιμοποιητική βάση μιας εταιρείας
είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους των
μετόχων της, στο οποίο υποτάσσεται το
κέρδος των εργαζομένων σ’ αυτήν. Πρό-
κειται για μια δομική ανισότητα. Αντί-
θετα, σε μια οργανωμένη κοινότητα (αρ-
χαία πόλη-κράτος, έθνος-κράτος κ.λπ.)
το επιδιωκόμενο είναι η ευημερία και
το καλό όλων των πολιτών (ακόμα και
ως προπαγανδιστικός λόγος)».32 «Η δη-
μοκρατία της εργασίας, θεμελιωμένη
στην ιδιότητα του πολίτη και την
ενεργό συμμετοχή στην παραγωγή,
αποτελεί μια ανάμνηση του 20ού
αιώνα, η οποία έχει πλέον αντικα-
τασταθεί από τη φιλελεύθερη δημο-
κρατία και τη δημοκρατία της αγο-
ράς, δηλαδή από ιδιωτικές εξουσίες,
πολλές φορές σκοτεινές και παρά-
νομες, ικανές να εκμεταλλευτούν τις
αντιφάσεις του καπιταλισμού ανα-
παράγοντας σήμερα σε παγκόσμια
κλίμακα τις συνθήκες εργασίας που
είχαν δοκιμαστεί στο παρελθόν».33
Στο σημείο αυτό, όμως, θα πρέπει
να επισημάνουμε ότι στη ρωλσιανή,34
ειδικά, εκδοχή του (όπως και στην
πρώιμη μορφή που είχε επεξεργα-
στεί ενάμιση αιώνα νωρίτερα ο Τζον

Fordham University
Στιούαρτ Μιλλ), ο φιλελευθερισμός
δεν στερείται συλλογικότητας: όπως
σαφέστατα εξηγεί ο Κουάμε Άντονυ
Άππια, «ο εαυτός του οποίου οι επιλο-
γές εξυμνούνται από τον φιλελευθερι-
σμό δεν είναι κάτι προ-κοινωνικό –μια
αυθεντική εσωτερική ουσία ανεξάρτητη
από τον ανθρώπινο κόσμο στον οποίο
έχουμε μεγαλώσει– αλλά προϊόν της
αλληλεπίδρασής μας με τους άλλους,
από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας.
[…] Συμπερασματικά, η ατομικότητα
προϋποθέτει την κοινωνικότητα, και όχι
απλώς έναν φειδωλό σεβασμό για την
ατομικότητα των άλλων. Ο ελεύθερος
εαυτός είναι ανθρώπινος, και εμείς εί-
μαστε, όπως επέμενε ο Αριστοτέλης
πριν από πάρα πολύ καιρό, όντα της
πόλεως, κοινωνικά όντα. […] Η προο-
πτική αυτή της κοινωνικότητας κατείχε
πρωτεύουσα θέση στο ηθικό [ethical]
όραμα του Mιλλ. Θεωρούσε ότι “το
κοινωνικό αίσθημα της ανθρωπότητας”
είναι “ένα ισχυρό φυσικό αίσθημα” το
οποίο παρείχε τη βάση για την ηθικό-
τητα [morality]: “Η κοινωνικότητα
[γράφει ο Mιλλ στο κλασικό του έργο
Utilitarianism]35 είναι ταυτόχρονα τόσο
φυσική, τόσο αναγκαία και τόσο οικεία Ο Αριστοτέλης Παπανικολάου (σε πρώτο πλάνο, δεξιά) στη διάρκεια εκδήλωσης του Πανεπιστημίου Fordham της
Νέας Υόρκης. Αριστερά, ο George Demacopoulos, μαζί με τον καθηγητή Παπανικολάου συνιδρυτής του Κέντρου Ορ-
στον άνθρωπο ώστε, με εξαίρεση σπάνι- θόδοξων Χριστιανικών Σπουδών.
ες περιστάσεις ή προσπάθειες εκούσιας
αποστασιοποίησης, ουδείς μπορεί να εκεί και μια απόλυτη ιδέα, μια σωτη- ου λόγου, η μετατροπή του από στική και βίαιη ροή των πραγμάτων)
αντιληφθεί τον εαυτό του ως κάτι άλλο ριολογία, ένας εντεγκρισμός».37 Δεν αδιαμφισβήτητη Φωνή Κυρίου ή είναι πάντα το πραγματικό μέτρο
παρά ως μέλος ενός σώματος[…]”».36 υπάρχει, λοιπόν, ουσιαστική από- Κόμματος σε συζητήσιμη (διάβαζε: και ο μοχλός της ιστορίας.42 Αυτό το
Επομένως, ο κλασικός τουλάχιστον σταση ανάμεσα στη θρησκευτική, ελέγξιμη) πρόταση, δεν προάγει την ήθος υπερασπίζεται ο Βασίλι Γκρό-
φιλελευθερισμός δεν είναι καθόλου την κομματική ή και τη μηδενιστική ατομοκρατία και τον ευδαιμονισμό σμαν στο μυθιστόρημα του, Ζωή και
άμοιρος συλλογικότητας (καίτοι ορι- ακόμη πώρωση: η ολοκληρωτική ιδε- ούτε ενισχύει διαλυτικές ή μηδενιστι- Πεπρωμένο, όπου γράφει τα εξής:
σμένα μεταγενέστερα παρακλάδια ολογία συσκοτίζει μυαλά και μάτια κές κοινωνικές τάσεις, όπως κουτο-
του προήγαν όντως την ατομοκρα- με τη φονταμενταλιστική επιβολή πόνηρα και ιδιοτελώς φθέγγεται από Ο υπέρτατος σκοπός των αν-
τία), με τη μόνη διαφορά ότι για τους ενός ύστατου, κλειστού ιερού κειμέ- τους αντι-φιλελεύθερους κοινοτιστές θρώπινων κοινωνιών είναι η δι-
φιλελεύθερους η αφετηριακή προτε- νου, έστω κι αν το περιεχόμενο του (διότι υπάρχουν, όπως είδαμε και οι ακήρυξη του δικαιώματος στη
ραιότητα πρέπει να ανήκει στο αυτό- τελευταίου δεν αφορά απαραίτητα φιλελεύθεροι αντίστοιχοι), τους θια- διαφορά: να ξεχωρίζει, να σκέ-
νομο υποκείμενο και όχι στην κοινό- το επέκεινα, αλλά και την προφητεία σώτες και νοσταλγούς της θρησκευ- φτεται, να αισθάνεται και να
τητα, αν το ζητούμενο είναι η απο- μιας εξ ολοκλήρου εγκόσμιας, πολιτι- τικής αυθεντίας σε ρόλο νομοθέτη πράττει καθένας με τον δικό
φυγή της απορρόφησης του υποκει- κής αποκατάστασης των πάντων. Εξ και της κομματικής ή εθνικόφρονος του τρόπο. Οι άνθρωποι σχη-
μένου από την οικογένεια, το έθνος, ου και «[…] μπορεί να είναι κανείς ιστοριογραφίας. Παρά τις όποιες ματίζουν ομάδες με σκοπό να
την κάστα και την εκάστοτε πλει- καλόγερος σε δυο δόγματα και να εύλογες αιτιάσεις του, ο κοινοτισμός κερδίσουν ή να υπερασπίσουν
οψηφία. Ο κίνδυνος μια τέτοιας μπαινοβγαίνει από τη θρησκευτική στη σκληρή κολλεκτιβιστική εκδο- αυτό το δικαίωμα. Στο σημείο
απορρόφησης δεν είναι καθόλου εσχατολογία στην πολιτική τελεολο- χή του θα αντιλαμβάνεται πάντα αυτό προβάλλει ένα κρίσιμο
αμελητέος, αν μάλιστα συμπερι- γία και τανάπαλιν. Όταν είσαι κο- ως ύβρι την ατομικότητα. Γι’ αυτό ζήτημα. Έχουν οι ομάδες,
ληφθεί στην ακαταμάχητη σαγήνη σμοδιορθωτής, με προφήτη μάλιστα και θα συμφωνήσουμε με τον Παύ- που σχηματίζονται στο όνομα
του ομοιόμορφου συνανήκειν και η οδηγό, μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις, λο Σούρλα, ότι «αν η καθαρά κοι- μιας φυλής ή ενός Θεού, ενός
δύναμη της ολοκληρωτικής ιδεολο- εσύ καθορίζεις τι είναι σωστό, δί- νοτιστική σκοπιά ωθηθεί στα άκρα κόμματος ή ενός κράτους, το
γίας στις ποικίλες εκφάνσεις της, καιο, ανθρώπινο, επιτρεπτό, ορίζεις ή συνδυαστεί με έναν ιστοριστικού δικαίωμα να γίνονται αυτοσκο-
ιδίως όταν μια πίστη υπόσχεται να την ηθική, ακόμα και τη λογική».38 τύπου σχετικισμό, δεν μπορεί καν να πός; Όχι! Η μόνη πραγματική
εξηγήσει και να διορθώσει τον κόσμο Κοντολογίς, οι «κοσμοδιορθωτές», συλληφθεί το ενδεχόμενο μιας κοι- και αιώνια αλήθεια της πάλης
άπαξ διά παντός. Όπως προκύπτει παρά τις εναρκτήριες διακηρύξεις νωνίας ριζικά άδικης».40 Η μεγάλη της ζωής βρίσκεται στο υπο-
από τα ιστορικά τεκμήρια, δεν φαί- τους και την ανατρεπτική τους ζέση, λογοτεχνία, άλλωστε, είναι πάντοτε κείμενο, στις ασήμαντες ιδιο-
νεται να υπάρχει εσχατολογία με αν- είναι κατά κανόνα συντηρητικοί, πα- αντι-εξουσιαστική:41 μολονότι δεν μορφίες του και στο δικαίωμά
θρώπινο πρόσωπο· κάθε σωτηριολο- ροπλισμένοι απέναντι στον αναστο- αρνείται τις συλλογικές αξίες, τοπο- του να τις έχει.
γική πρόταση θεωρείται εξ ορισμού χασμό και την αέναη αλλαγή, όπως θετείται πάντα υπέρ της αυταξίας
πρόξενος και φορέας βίας, αποτελεί διορατικά υπογραμμίζει ο Δημοσθέ- του ατόμου και των ελευθεριών του, ΙΙ. Η θεολογική συμβολή του
δυνάμει μήτρα του ολοκληρωτισμού· νης Κούρτοβικ: «Όταν θέλουν να στη λογική του μυθιστορήματος του Αριστοτέλη Παπανικολάου στην
σύμφωνα, άλλωστε, με την εύστοχη αλλάξουν τον κόσμο, θέλουν να τον Χάινριχ Μπελ, Ομαδικό πορτραίτο με υποστήριξη της φιλελεύθερης
επισήμανση του Δημήτρη Ραυτό- αλλάξουν για πάντα».39 μια κυρία, ότι το άτομο (και η αντί- δημοκρατίας
πουλου, «όπου ανθρώπινο σφαγείο, Η από-ιεροποίηση του δημόσι- στασή του στην τυφλή, καταναγκα- Το κρίσιμο, επομένως, ερώτημα για

65 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

την ορθόδοξη χριστιανική διανόη-
ση, εν όψει των ανωτέρω, αφορά
το εάν οι βασικές προκείμενες της
πίστης που θεραπεύουν σέβονται ή
όχι αυτή την επώδυνα αποκτηθείσα
ευαισθησία για την προστασία του
ανθρώπου ως ελεύθερου πολίτη και
της ετερότητάς του από τη βία της
ιδεολογικής και θρησκευτικής oλό-
τητας. Η άποψή μας είναι ότι το
υπό κρίση βιβλίο του Παπανικολάου
αντεπεξέρχεται επιτυχώς στη γόνιμη
πρόκληση της νεωτερικότητας, απα-
ντώντας καταφατικά στο ως άνω
ερώτημα.
Ο συγγραφέας, ελληνοαμερικα-
νός καθηγητής θεολογίας στην έδρα
Ορθόδοξης Θεολογίας και Πολιτι-
σμού «Αρχιεπίσκοπος Δημήτριος»
του Πανεπιστημίου Fordham της
Νέας Υόρκης, είναι διπλά προικι-
σμένος ώστε να κατέχει σε βάθος
τόσο τις ιδιαιτερότητες της πλου-
ραλιστικής (και εκπληκτικά αντιφα-
τικής) πολυπολιτισμικής αμερικανι-
κής δημοκρατίας όσο και τον τρόπο
με τον οποίο παραδοσιακά πολι-
τεύεται η ορθοδοξία, όχι μόνο στα
παλαιά εδάφη που μονοπωλεί το
ιερό ως «εθνική» Εκκλησία αλλά και
στις νέες χώρες της διασποράς. Πι-
στό μέλος της Εκκλησίας αλλά και
ανυποχώρητος επικριτής των αστο-
χιών της, ο Παπανικολάου δεν της
χαρίζεται και δεν κάνει εκπτώσεις
σε θέματα όπως η προάσπιση της
πλουραλιστικής φιλελεύθερης δη-
μοκρατίας και των ανθρωπίνων δι-
καιωμάτων. Γνωρίζει καλά ότι, εδώ
και κάμποσα χρόνια, η ορθοδοξία
στη Δύση ασκεί τεράστια έλξη σε
ετεροδόξους ακραίων συντηρητικών
αν όχι φονταμενταλιστικών πεποι-
θήσεων, οι οποίοι προσηλυτίζονται
στην ανατολική Εκκλησία όχι ένεκα
υγιών θεολογικά κριτηρίων αλλά
αναζητώντας ένα ύστατο καταφύ-
γιο ενάντια σε κάθε αναπόφευκτη
κοινωνική εξέλιξη και καινοτομία·
εν τέλει, ενάντια στην ίδια τη νεω-
τερικότητα και τα επιτεύγματά της,
με πρώτιστο εξ αυτών τη διάκριση
ανάμεσα σε ιδιωτική και δημόσια
σφαίρα. Γι’ αυτό και ο συγγραφέας
επιμένει ότι
η πρόκληση για τις Ορθόδο-
ξες Εκκλησίες είναι να μπο-
ρούν να διακρίνουν τα όριά
τους στη δημόσια σφαίρα
και να αντιστέκονται στον
πειρασμό προσφυγής στην
ιστορία, προκειμένου να ενι-
σχύουν την προνομιακή θέση
της ηθικής της ορθόδοξης
παράδοσης στο πλαίσιο της
δημόσιας σφαίρας. Η διάκρι-
66 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
ση αυτή αποτελεί, πράγματι,
μέρος του ασκητικού αγώνα
όλων των χριστιανών […]
Όπως έχω ήδη υποστηρίξει,
το ασκητικό δεν αποκόπτεται
από το πολιτικό, αλλά αντίθε-
τα το πολιτικό αποτελεί τον
τόπο [εφαρμογής πρακτικών]
[…] που περιλαμβάνουν και
το να επιτρέπεται στους άλ-
λους η ελευθερία έκφρασης
εναλλακτικών πεποιθήσε-
ων, ακόμη και της ίδιας της
απόρριψης του Θεού. Επίσης
περιλαμβάνονται πρακτικές
που αφορούν την φροντίδα σε
όσους δεν διαθέτουν προνό-
μια, ιδιαίτερα σε εκείνους που
χρειάζονται τροφή, υγειονομι-
κή περίθαλψη, στέγη και ευ-
καιρίες εργασίας. Με τις πρα-
κτικές αυτές, ο χριστιανός πα-
λεύει να πραγματώσει το θείο
ολοένα και περισσότερο στην
ζωή του. Οι πρακτικές ωστό-
σο αυτές δεν αφορούν απλώς
την φροντίδα του άλλου, αλλά
και την προσπάθεια για τη δι-
αμόρφωση των απαραίτητων
δομών της πολιτικής κοινότη-
τας, όπου αυτού του είδους η
φροντίδα συνιστά μέρος του
οικοδομήματος του κοινού
αγαθού.43
Λαμβάνοντας υπ’ όψη την κεντρι-
κότητα των ανθρωπίνων δικαιω-
μάτων στο συγκαιρινό μας κοινω-
νικοπολιτικό συγκείμενο, αλλά και
την πρόοδο που έχει συντελεστεί
στην προάσπιση και την κατοχύρω-
σή τους, το βιβλίο αποπειράται να
απαντήσει σε δυο «καυτά» για την
εποχή μας συναφή ερωτήματα, που
προκαλούν την παραδοσιακή αυ-
τάρκεια και εσωστρέφεια του ιδρυ-
ματικού χριστιανισμού:
α. είναι ο λόγος των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων εγγενώς αθεϊστικός;
Και
β. Μπορεί ο χριστιανικός λόγος
που υποστηρίζει έναν ορισμένο
σκοπό για τον άνθρωπο, να συμφι-
λιωθεί με έναν λόγο περί ανθρωπί-
νων δικαιωμάτων που συχνά είναι
περιφρονητικός, αν όχι αδιάφορος,
απέναντι στη θεολογική ανθρωπο-
λογία;44
Τα ερωτήματα προϋποθέτουν τη
βασική ένσταση των θρησκευτικών
κύκλων για την περί δικαιωμάτων
ρητορική, που συνοψίζεται στο ότι η
τελευταία ενθαρρύνει, αν δεν οδηγεί
κιόλας, σε μια μορφή ακραίας ατο-
μοκρατίας, με διαλυτικές συνέπειες
για την κοινωνική συνοχή και ακόμη
πιο ολέθριες επιπτώσεις στο πεδίο
της χριστιανικής σωτηριολογίας, με
την έννοια ότι ο δικαιωματικός λόγος
προάγει μιαν εγωιστική εγωλαγνεία
εντελώς ξένη προς το χριστιανικό
πνεύμα εγκράτειας και αυτοπροσφο-
ράς στον συνάνθρωπο. Ο συγγραφέ-
ας αντιπαρέρχεται τις ευκολίες με τις
οποίες προγενέστερες γενιές θεολό-
γων (με χαρακτηριστικό εκπρόσωπο
τον Χρήστο Γιανναρά) έσπευσαν να
δαιμονοποιήσουν τη νεωτερικότη-
τα και τα ανθρώπινα δικαιώματα,
χαρακτηρίζοντάς τα ξένα προς το
χριστιανικό ήθος ή και υποδεέστερα
αυτού, και αποδέχεται ασυζητητί την
αδιαπραγμάτευτη αυταξία τους. Εξ
ίσου αναγνωρίζει την επίτευξη πραγ-
ματικής κοινωνικής προόδου εδώ και
κάποιες δεκαετίες, σε πείσμα των
λόγιων κυνικών μηδενιστών (όπως
οι παρ’ ημίν Παναγιώτης Κονδύλης,
Αιμίλιος Μεταξόπουλος και ο προ-
κάτοχός τους Ζορζ Σορέλ), συνυπο-
γράφοντας τη συγκρατημένα αισιό-
δοξη πεποίθηση του συμπατριώτη
του Ρίτσαρντ Γουόλιν, συγγραφέα
του εξαιρετικού βιβλίου Η γοητεία
του ανορθολογισμού, ότι «οι σημαντι-
κές πολιτικές επιτυχίες που έχουν
καταγράψει τις τελευταίες τρεις δε-
καετίες διάφορες κοινωνικές ομάδες
που ήταν πρότινος στο περιθώριο (οι
γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι, οι εθνικές
μειονότητες) […] καταδεικνύουν ότι
οι δημοκρατικές αρχές και οι θεσμοί
εξακολουθούν να παρέχουν τη δυνα-
τότητα προώθησης προοδευτικών
πολιτικών αλλαγών».45
Επιχειρηματολογώντας προς
αυτή την κατεύθυνση, ο Παπανικο-
λάου επικαλείται τα τεκμήρια που
προσκομίζουν τρεις άλλοι εξέχοντες
θεολόγοι, οι Μπράιαν Τίρνεϋ (Brian
Tierney), Τζον ΜακΓκούκιν (John
McGuckin) και Νίκολας Γουόλ-
τερστορφ (Nicholas Wolterstorff),
προκειμένου να καταδείξει τη στε-
νή, την εγγενή μάλλον συνάφεια της
γλώσσας των ανθρωπίνων δικαιω-
μάτων με τη χριστιανική παράδοση
στο πλαίσιο του φυσικού δικαίου και
όχι μόνο, συνδέοντάς τα με τη θεο-
λογική κατανόηση του ανθρώπου ως
μοναδικού και ανεπανάληπτου προ-
σώπου.46 Διαμαρτύρεται, μάλιστα,
για την απόδοση της γλώσσας των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην εκ-
κοσμικευμένη, θύραθεν σκέψη από
ένιους αδαείς χριστιανούς, επιση-
μαίνοντας ότι «αντί να ερευνήσουν
βαθύτερα στην χριστιανική ιστορία,
προκειμένου να ανακαλύψουν τις
απαρχές της γλώσσας των ανθρω-
πίνων δικαιωμάτων, οι χριστιανοί
αυτοί [απορρίπτουν] την έννοια των
δικαιωμάτων, επειδή αυτή εμπεριέ-
χεται μέσα σε ένα μη θεολογικό ή
ένα κακής ποιότητας θεολογικό πε-
ριτύλιγμα».47 Από χριστιανικής σκο-
πιάς, όμως, προσθέτει ο συγγραφέ-
ας, «ένας άνθρωπος είναι πρόσωπο
[ίσης αξίας και αξιοπρέπειας με
οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο και
μοναδικός σε σχέση προς τους άλ-
λους, ακριβώς ως εικόνα του ζώντος
Θεού] και επομένως καθίσταται
απερίσταλτα μοναδικός […] απο-
κτά ανυπολόγιστη αξία με βάση
το γεγονός ότι αγαπιέται από τον
Θεό. Αυτή η αιώνια σχέση με τον
Θεό συγκροτεί επίσης το πρόσωπο
ως εκστατικό, με την έννοια ότι το
πρόσωπο είναι ελεύθερο από κάθε
αναγωγή του ανθρώπου στις κατη-
γορίες της ουσίας. Με άλλα λόγια, η
έκσταση συνιστά την ελευθερία από
την ομοιογένεια της ουσιοκρατίας»,
με αποτέλεσμα «η απερίσταλτη μο-
ναδικότητα ή αξία [εκάστου ανθρώ-
που να μην] μπορεί να υποβιβαστεί
σε καμία φυσική ικανότητα ή ακό-
μα να περιοριστεί σε κάποιον κοι-
νό ορισμό του ανθρώπου, όχι μόνο
επειδή τέτοιου είδους ταυτοποιή-
σεις και ορισμοί είναι αναπόφευκτα
αυθαίρετοι, αλλά επειδή ουσιοποι-
ούν τον άνθρωπο και τον καθιστούν
μη μοναδικό».48 Με βάση τα ανω-
τέρω, ο Παπανικολάου προτάσσει
τη δημοκρατία «ως εκείνη τη μορφή
διακυβέρνησης, η οποία είναι πε-
ρισσότερο ικανή να διατηρήσει και
να υποστηρίξει τα ανθρώπινα δι-
καιώματα, έστω κι αν αυτή η μορφή
διακυβέρνησης μπορεί να αφήσει
το περιθώριο για πρακτικές που θα
επέτρεπαν εκφράσεις, προφορικές
ή άλλες, που βρίσκονται σε αντί-
θεση προς την ορθόδοξη διδασκα-
λία, όπως λ.χ. την ενθάρρυνση της
πιθανότητας απόρριψης του Θεού
και την αποδοχή του αθεϊσμού».49
Για να διατρανώσει την προσήλωσή
του στο δημοκρατικό πολίτευμα, ο
Παπανικολάου παραθέτει την πο-
λύτιμη σχετική παρέμβαση του μη-
τροπολίτη Περγάμου Ιωάννου Ζη-
ζιούλα, σύμφωνα με την οποία «η
εκκλησία δεν είναι νοητό να επιδι-
ώκει την επιβολή των αρχών και πε-
ποιθήσεών της χρησιμοποιώντας τα
μέσα καταναγκασμού που διαθέτει
η πολιτεία ή απαιτώντας από την
πολιτεία τη χρησιμοποίηση τέτοιων
μέσων προς τον σκοπό αυτό».50 Με
γνώμονα ακριβώς τη γραμμή σκέ-
ψης του Ζηζιούλα, ο ελληνοαμερι-
κανός θεολόγος ψέγει αυστηρά τη
Ρωσική Εκκλησία για την πορνική
της διαπλοκή με τον Καίσαρα ως
ριζικά ανακόλουθη με το πνεύμα
ελευθερίας του Ευαγγελίου, που
επιτρέπει σε όποιον άνθρωπο θέλει
να απορρίψει τον Θεό.
 Στη συνέχεια, έχοντας ήδη προ-
σφέρει στον αναγνώστη ένα κατατο-
πιστικό χρονικό της ορθόδοξης πο-
λιτικής θεολογίας ανά τους αιώνες,
ο Παπανικολάου προβαίνει σε εκτε-
νή κριτική παρουσίαση των αντιφι-
λελεύθερων θέσεων δύο συντηρητι-
κών δυτικών θεολόγων, των Stanley
Hauerwas και John Milbank, την
οποία συμπληρώνει με την ανάλυση
μιας «τρίτης» θεολογικής τάσης (όχι
άγνωστης στο ελληνικό θεολογικό
τοπίο), η οποία εστιάζει στο δια-
φαινόμενο πρόβλημα της μετα-δη-
μοκρατίας: ήγουν, της υπερκέρασης
της δημοκρατίας από τους κανόνες
και τις προτεραιότητες της ανεξέ-
λεγκτης, παγκοσμιοποιημένης αγο-
ράς, μιας εξέλιξης που θεωρείται
από πολλούς συνώνυμη της «αχρή-
στευσης της πολιτικής». Ο «θεο-
λογικός αντιφιλελευθερισμός» των
Hauerwas και Milbank απασχολεί
εκτενώς τον Παπανικολάου, ενδει-
κτικός καθώς είναι της αμηχανίας
ή μάλλον του βραχυκυκλώματος
ενίων χριστιανών λογίων ενώπιον
της ρευστότητας και της ραγδαίας
εκκοσμίκευσης εν γένει των (μετα)
νεωτερικών κοινωνιών. Στην αρνη-
τική στάση αμφοτέρων των ανωτέ-
ρω θεολόγων έναντι της φιλελεύθε-
ρης δημοκρατίας (που ρίχνει νερό
στο μύλο της φονταμενταλιστικής
αμερικανικής «χριστιανικής Δεξι-
άς»), ο Παπανικολάου διακρίνει το
αδιέξοδο ενός άγονου πειρασμού,
πολύ χαρακτηριστικού του τρόπου
με τον οποίο λειτουργούν οι φθίνου-
σες σέκτες που αρνούνται να ανα-
μετρηθούν με την πραγματικότητα:
εννοεί την αμυντική τάση εσωστρε-
φούς αναδίπλωσης σε μια πούρα
και αμόλυντη ζώνη «χριστιανικών
αξιών», αποκομμένη από την τύρβη
του «ηδονοθηρικού» τρόπου ζωής
που υποτίθεται ότι υποθάλπει ο
σχετικιστικός πλουραλισμός της φι-
λελεύθερης δημοκρατίας. Το πρό-
βλημα με τον φιλελεύθερο πλουρα-
λισμό, σύμφωνα με τους Hauerwas,
Milbank και όσους συντάσσονται
με το αντιδραστικό κίνημα της Ρι-
ζοσπαστικής Ορθοδοξίας (Radical
Orthodoxy), είναι η αχρήστευση
της έννοιας του κοινού αγαθού, που
συμπαρασύρει στη διάλυση κάθε έν-
νοια συλλογικότητας και επιβάλλει
συμβιβασμούς ακόμη και στους χρι-
στιανούς σε επίπεδο ηθικής και δεο-
ντολογίας. Ο Milbank, μάλιστα, σε
μια έξαρση καλοπροαίρετης αλλά
επικίνδυνα αφελούς εμπιστοσύνης
στην ελεήμονα ανεκτικότητα και δι-
καιοκρισία των χριστιανών, φτάνει
μέχρι του σημείου να αμφισβητήσει
τη νομιμότητα της εκκοσμικευμένης
δημοκρατίας,51 αντιπροτείνοντας
στη θέση της μια «χριστιανική ή
θεωμένη δημοκρατία»,52 με το σκε-
πτικό ότι στην Εκκλησία, σε ιδεατό
τουλάχιστον επίπεδο, οι άνθρωποι
αντιμετωπίζονται με απερίσταλ-
τη και απροϋπόθετη αξιοπρέπεια,
λόγω της μεγιστοποίησης της αγά-
πης που εντέλλεται η θεανθρώπινη
κοινωνία και όχι, όπως συμβαίνει
στις πολιτικές κοινότητες, μέσω της
δημιουργίας δομών στις οποίες ο
σεβασμός της αξιοπρέπειας επιβάλ-
λεται μέσω του φόβου της τιμωρίας.
Η άποψη αυτή ακούγεται κατ’
αρχάς αληθοφανής και βρίσκει
πράγματι έρεισμα στη χριστιανική
πνευματικότητα, η οποία ορθότατα
αποστρέφεται την έξωθεν, θεσμικά
βεβιασμένη «αγάπη». Ταυτόχρονα,
βέβαια (και στο σημείο αυτό, ο Πα-
πανικολάου απαντά με αριστοτεχνι-
κό τρόπο στις επικίνδυνες αφέλειες
του Milbank, τις οποίες τηρουμένων
των αναλογιών υποστηρίζει εδώ και
χρόνια ο Χρήστος Γιανναράς και οι
νεορθόδοξοι επίγονοί του), οφείλει
κανείς να αντιλογήσει στο αντιφιλε-
λεύθερο και αντινεωτερικό μαράζι
ορισμένων θεολόγων όπως ο ανωτέ-
ρω, ότι σε πείσμα των ιδεαλιστικών
του εξιδανικεύσεων, το χρονικό της
δημόσιας παρουσίας και δράσης
της ηγεσίας και του πληρώματος
του ιδρυματικού χριστιανισμού, μέ-
χρι τη στιγμή που γράφονται τούτες
εδώ οι γραμμές, γέμει μισαλλοδο-
ξίας, εθνικιστικών εξάρσεων, αιμα-
τηρής καταδίωξης αντιφρονούντων
και περιθωριακών και μη ανεκτικό-
τητας. Στην πράξη, οι χριστιανοί
κατέδειξαν ότι δεν αγαπούν απρο-
ϋπόθετα, αλλά μόνο όσους συμμορ-
φώνονται με τις υποδείξεις της Εκ-
κλησίας, της παράδοσης, των ιερών
κανόνων και της Γραφής. Οι ασυμ-
μόρφωτοι εκδιώκονται, ενίοτε ανη-
λεώς, «αγαπητικά» όμως πάντα, για
το «καλό τους», δηλαδή, από εκεί-
νους που «ξέρουν καλύτερα» από
τους ίδιους τους ενδιαφερομένους.
Ο γράφων αυτές τις αράδες δεν
υποστηρίζει έναν σχετικιστικό χρι-
στιανισμό ούτε και εξιδανικεύει τη
νεωτερικότητα ως κάποιο ιδανικό
και ανυπέρβλητο «τέλος της Ιστορί-
ας» (ενάντια στον κίνδυνο αυτό μας
προειδοποιεί ο Παντελής Καλαϊτζί-
δης53 στο προλογικό του σημείω-
μα που κοσμεί τον τόμο)· γνωρίζει
όμως καλά ότι στη δημόσια σφαίρα,
που σταδιακά δόμησε η νεωτερική,
φιλελεύθερη δημοκρατία, δεν χρειά-
ζεται να «αγαπά» κανείς τον άλλον
για να του εξασφαλίσει ισονομία,
ισηγορία, προστασία της ελευθερί-
ας του λόγου, της σωματικής ακε-
ραιότητας και του αυτοπροσδιορι-
σμού του. Όλα αυτά τα εγγυάται
κατά το ανθρωπίνως δυνατόν και
παρά τις φυσικές του ατέλειες πά-
ντα το κοσμικό κράτος, το οποίο
κακώς, κάκιστα, ταυτίζουν πολλοί
θρησκευόμενοι με τον αθεϊσμό, δε-
δομένου ότι δεν είναι ο αθεϊσμός
το ζητούμενο σε ένα σύγχρονο
κράτος δικαίου αλλά η ανεξιθρη-
σκεία και η ουδετεροθρησκεία –
αυτές και μόνο διαθέτουν πολιτικό
αντίκρισμα, γι’ αυτό, άλλωστε, ο
Τζον Ρωλς, πατέρας του σύγχρο-
νου πολιτικού φιλελευθερισμού,
κατέτασσε ακόμη και τον αθεϊσμό
στα μεταφυσικού τύπου δόγματα
από τα οποία πρέπει το κράτος να
παίρνει εξ ίσου αποστάσεις.
Όσον αφορά τη θρυλούμενη
και πολυθρήνητη έννοια του κοι-
νού αγαθού, η οποία πηγαίνει πολύ
πίσω (ακριβέστερα, στην υποχώρη-
ση της αριστοτελικής τελολογίας
κατά τον ύστερο Μεσαίωνα)54 και
για την οποία τόσο πολύ κόπτονται
κοινοτιστές και παραδοσιολάγνοι
θεολόγοι, θα πρέπει να επισημανθεί
ότι οι πολύτιμες κοινωνικοπολιτικές
ελευθερίες που απολαμβάνουμε οι
πολίτες των δυτικών δημοκρατιών
μοιραία προϋποθέτουν την αποδό-
μηση κάθε μονιστικής σύλληψης του
Αγαθού που θα διεκδικούσε σήμερα
(όπως παλιότερα) την ιμπεριαλιστι-
κή του επιβολή επί του συνόλου των
πολιτών, δημιουργώντας έτσι απο-
κλεισμούς στους αντιφρονούντες
και θεοκρατικά προσκόμματα στην
αυτοπραγμάτωση του βίου. Επείγει,
όμως, και είναι καίριας σημασίας να
διευκρινιστεί ότι η νεωτερική αυτή
αποδόμηση του ενός, αποκλειστι-
κού αγαθού δεν προωθείται από τη
δημοκρατική πολιτεία στο επίπεδο
της συνείδησης, όπου ο καθένας
δύναται να λατρεύει απρόσκοπτα
όποιο ιερό θέλει (αν θέλει), αλλά
στη σφαίρα του δημόσιου χώρου και
της νομοθεσίας, ακριβώς για να δι-
ασφαλίσει πέραν της ελευθερίας έκ-
φρασης και τη συνειδησιακή ελευ-
θερία. Για την ακρίβεια, μάλιστα,
η σταδιακή υποχώρηση των θεο-
κρατικά δομημένων εκδοχών του
αγαθού (θρησκευτικών και εκκοσμι-
κευμένων) όχι μόνο δεν συνεπάγε-
ται καμία απώλεια της έννοιας της
συλλογικότητας, αλλά απεργάζεται
το αντίθετο ακριβώς: μια νέα αί-
σθηση συλλογικού ζην και πράττειν,
που αγάλλεται στην προοπτική της
ισότιμης μεταχείρισης των πολιτών,
ανεξαρτήτως πεποιθήσεων, τρόπου
ζωής, θρησκεύματος, χρώματος, φυ-
λής και φύλου, χωρίς αποκλεισμούς
και προνομιούχες πλειοψηφίες που
67 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
επιμένουν να ορίζουν τις ζωές των
άλλων. Ο κοινωνικός φιλελευθερι-
σμός ουδόλως απειλεί τη συλλογι-
κότητα στη σωστή, συμπεριληπτική
της κατανόηση, αφ’ ης στιγμής οι
πολίτες εκπαιδεύονται να θεωρούν
άξιο υπεράσπισης αγαθό την ανοι-
κτή, ελεύθερη κοινωνία, που επιτρέ-
πει στα μέλη της να συνυπάρχουν
«αδιαιρέτως» αλλά και «ασυγχύτως»,
σύμφωνα με την επιτυχημένη και
πάντα επίκαιρη εκκλησιολογική
πρόταση του Μητροπολίτη Περγά-
μου Ιωάννου Ζηζιούλα. Το γράφει
τόσο ωραία ο Παπανικολάου και
αξίζει να παραθέσουμε αυτούσιο
τον λόγο του:
Κατ’ αρχάς, ο σύγχρονος φιλε-
λευθερισμός […] ανάγκασε την
χριστιανική σκέψη να είναι πε-
ρισσότερο συνεπής προς τις βα-
σικές της αρχές. Για παράδειγ-
μα, δεν έχει κανένα νόημα να
μιλά κανείς για […] την δημι-
ουργία του ανθρώπου κατ’ εικό-
να του Θεού και την ίδια στιγμή
να προωθεί, με οποιονδήποτε
τρόπο, την υποταγή των γυναι-
κών στους άνδρες, όπως έκανε
ο χριστιανισμός για αιώνες.
Δεύτερον, μια μεταφυσική της
μετοχής [στη ζωή του Θεού,
όπως η τελευταία προγεύεται
στην Εκκλησία] δεν επιτρέπει
κανενός είδος αποκλεισμό μέσα
στην κτιστή τάξη, ακόμη και
στο επίπεδο της σκέψης.55
Επίλογος
Οι πιο επικίνδυνες μορφές αναλ-
φαβητισμού είναι, ομολογουμένως,
ο πολιτικός και ο επιστημονικός,
σήμερα μάλιστα περισσότερο παρά
ποτέ άλλοτε. Η περιπλοκότητα
του σημερινού κόσμου απαιτεί πο-
λίτες με οξυμένο αισθητήριο, διαυ-
γή πολιτικά κριτήρια, μακριά από
ιδεοληψίες του παρελθόντος και με
συνεχή εγρήγορση, η δε επιστήμη,
πέρα από την τεχνολογία, μας προ-
σφέρει κάτι πολυτιμότερο: το ήθος
της αυτοδιόρθωσης, του θάρρους να
εγκαταλείπουμε τους διαψευσμένους
προϊδεασμούς και την ετοιμότητα να
δούμε απροκατάληπτα τον κόσμο,
ως όντως είναι και όχι όπως μας έμα-
θαν ότι είναι.
Το υπό συζήτηση βιβλίο κάνει
την εμφάνισή του σε μια εποχή κατά
την οποία ο λαϊκισμός κάνει θραύση.
Οι καρποί του πολιτικού λαϊκισμού
είναι ήδη επώδυνα ορατοί στο δι-
εθνές προσκήνιο· οι του θρησκευ-
τικού αντίστοιχοι είναι μικρότερης
εμβέλειας, όχι όμως και λιγότερο
επικίνδυνοι. Ο ευσεβισμός και τα
νοσηρά εκκλησιαστικά περιβάλλο-
ντα αποκόπτουν τον άνθρωπο από
την πραγματικότητα, με αποτέλε-
σμα να δημιουργούνται υποκείμενα
με ελλειμματική γνώση και εμπειρία
της κοινωνικής περιπλοκότητας, που
καθίστανται έτσι α-πολιτικά, δηλαδή
ανίκανα να εμβαθύνουν στο πεδίο
του κοινωνικού και ευεπίφορα στις
λαϊκιστικές κορώνες των επιτήδει-
ων πολιτικών και ενίων ρασοφόρων
που «πουλάνε αβέρτα θρησκεία και
ευσέβεια». Η μελέτη του Αριστοτέλη
Παπανικολάου ήρθε στην κατάλλη-
λη στιγμή για να ταράξει εκ νέου τα
λιμνάζοντα ύδατα του χώρου του, να
αντιδιαστείλει την υγιή και υπεύθυνη
πίστη από τα φονταμενταλιστικά
της κακέκτυπα (φανερά και συγκε-
καλυμμένα) και να προτείνει δρό-
μους λελογισμένης διασταύρωσης
της δημοκρατίας με τον χριστιανι-
σμό. Ως εκ τούτου, αξίζει την προ-
σοχή όλων μας, είτε πιστεύουμε στον
Χριστό είτε όχι. zx
1. Βλ. κυρίως Pantelis Kalaitzidis,
Orthodoxy and Political Theology,
στη σειρά Doxa & praxis: Exploring
Orthodox Theology. World Council
of Churches/Conseil Oecumenique
des Eglises, 2012. Επίσης, το ελληνικό
του βιβλίο, Ορθοδοξία και Νεωτερικό-
τητα: Προλεγόμενα, Αθήνα, Ίνδικτος,
2007.
2. Ιωάννης Σ. Πέτρου, Πολυπολιτι-
σμικότητα και Θρησκευτική Ελευθερία,
Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Παρατηρη-
τής, σ. 149.
3. Όπ.π., σσ. 114-115.
4. Στη σύγχρονη εκδοχή του, ο τρι-
μερής χωρισμός των εξουσιών αποδί-
δεται, ως γνωστόν, στον Moντεσκιέ,
όπως διατυπώθηκε στην πραγματεία
του Το Πνεύμα των Νόμων, του 1748.
5. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Πο-
λιτική Επιστήμη: Οι περιπέτειες μιας
ιδέας, Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, 2013,
σ. 24.
6. Βλ. Χρήστος Γιανναράς, Η Απαν-
θρωπία του Δικαιώματος, Αθήνα, Εκδό-
σεις Δόμος, 1998, σ. 70. «Γι’ αυτό και
πρώτιστος στόχος της πολιτικής», επι-
σημαίνει ο Γιανναράς, «ήταν να “αλη-
θεύει” ο βίος: να αποτελεί η πόλη-πο-
λιτεία δυναμική μίμηση του κοσμικού
προτύπου, της συμπαντικής λογικής
αρμονίας και τάξης, που είναι ο τρό-
πος της “όντως υπάρξεως”, τρόπος
της άχρονης πληρότητας του είναι»
(οπ.π.). Εν προκειμένω, ο Γιανναράς
παραπέμπει στο Αριστοτέλους, Ηθικά
Νικομάχεια Χ7, 1177b 33 («…ἐφ’ ὅσον
ἐνδέχεται ἀθανατίζειν») και στους πλα-
τωνικούς Νόμους Δ, 715 b 2-4 («Πο-
λίτης ανήρ τον κοινόν της πόλεως κό-
σμον σώζων και κτώμενος»).
68 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
7. Οι περισσότερες μορφές κατα-
σκευασιοκρατίας, όπως διευκρινίζει
ο Στέλιος Βιρβιδάκης, συνδέονται
μάλλον με τον αντιρεαλισμό ή με τον
ιρεαλισμό και εν πάση περιπτώσει
είναι πολύ απoμακρυσμένες από τον
οντολογικό ρεαλισμό, επιμένοντας μάλ-
λον στην ιδέα της κατασκευής των ηθι-
κών αληθειών. (Σ. Βιρβιδάκης, Η υφή
της ηθικής πραγματικότητας, ελληνική
μετάφραση από το γαλλικό πρωτότυ-
πο: Τερέζα Μπούκη, Αθήνα, Leader
Books, 2009, σ. 233). Ο Βιρβιδάκης
τάσσεται υπέρ ενός μετριοπαθούς ηθι-
κού ρεαλισμού, «που κρατάει τις απο-
στάσεις του από τις πλατωνικές και τις
αυστηρά φυσιοκρατικές εκδοχές του
ρεαλισμού, αλλά και από τις νεοχιου-
μιανές ή υποκειμενοκρατικές εκδοχές
του αντιρεαλισμού, οι οποίες δείχνουν
συχνά να κυριαρχούν» και δέχεται ότι
οι ηθικές αξίες «είναι υπό μιαν έννοια
πραγματικές και ανεξάρτητες από
εμάς, αλλά ταυτόχρονα επινοούνται
και παράγονται από εμάς» (όπ.π., σ.
17).
8. Θαυμάσια αναλύει το ζήτημα αυτό
ο Στέλιος Βιρβιδάκης στο «Α’ Επίμε-
τρο» που συνοδεύει την αξιόλογη μο-
νογραφία της Γκόλφως Μαγκίνη, Ο
Χάμπερμας και οι Νεοαριστοτελικοί: Η
ηθική του διαλόγου στον Γιούργκεν Χά-
μπερμας και η πρόκληση του Νεοαριστο-
τελισμού, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη,
2005, σσ. 343-374.
9. Αρσένιος Μέσκος, Σοκ και δέος: Ο
Θεός στη μετά Χριστόν εποχή, Αθήνα,
Εκδόσεις Αρμός, 2009, σ. 121.
10. Παύλος Κ. Σούρλας, Δημοκρατία
και Αυτονομία: Δοκίμια πολιτικής φιλο-
σοφίας, Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, 2017,
σσ. 245 κ.ε.
11. Περί της εναντίωσης του Γιανναρά
στον πλουραλισμό, τον οποίον εγκαλεί
για τον αντικοινωνικό του χαρακτήρα,
βλ. Η απανθρωπία του δικαιώματος, σ.
194 κ.ε. Στην παρούσα εργασία μας
εκφράζουμε την πλήρη αντίθεσή μας
στην αρνητική αποτίμηση του πλου-
ραλισμού που υποστηρίζει ο Γιαννα-
ράς. Παρατηρώ μετά λύπης μου ότι οι
επίγονοι του Γιανναρά δεν κράτησαν
τουλάχιστον ένα χιλιοστό του αρχικού
προοδευτισμού και ριζοσπαστισμού
του, αλλά αναπαράγουν απροβλημάτι-
στα τα κλισέ παραισθησιογόνα για να
υποστηρίξουν τις πλέον αποπνικτικά
συντηρητικές θέσεις, σε πείσμα των
αρχικών του προθέσεων – έτσι δυστυ-
χώς συμβαίνει με τους επιπόλαιους
επιγόνους, οι οποίοι παπαγαλίζουν το
κέλυφος αντί για το βαθύτερο πνεύμα
ενός στοχαστή.
12. Σε αντίθεση με τις πολιτικές ανη-
συχίες των κατασκευασιοκρατών και
τη συστηματική εκ μέρους τους προά-
σπιση της αυτονομίας από αυθαίρετες
μεταφυσικές επιρροές, ο μηδενισμός
του Κονδύλη δεν διέθετε χειραφετη-
τικές βλέψεις, παρά αρκούνταν σε
μια κυνική μάλλον, αν όχι χαιρέκακη,
επισήμανση της ματαιοπονίας των
ποικίλων προσπαθειών νοηματοδότη-
σης του κόσμου. Όπως ο ίδιος ρητά
δηλώνει στην Εισαγωγή του κλασικού
έργου του Ισχύς και Απόφαση, «[μ]ε το
γεγονός, ότι οι αξιολογήσεις και οι νο-
ηματοδοσίες, οι ηθικές δεοντολογίες
και οι καθηκοντολογίες αποτελούν σε
έσχατη ανάλυση ζητήματα γούστου,
μπορεί να συμφιλιωθεί μονάχα όποιος
παραμένει ως παρατηρητής στο πε-
ριθώριο […] τέτοιες παρατηρήσεις
και σκέψεις μπορούν να χαρίσουν
απολαύσεις μονάχα σε λεπτογεύστες
και επαΐοντες του περιθωρίου. Και εν
πάση περιπτώσει δεν αποτελούν πει-
θαναγκαστικά επιχειρήματα εναντίον
της αυτοκτονίας από πλήξη» (Ισχύς
και Απόφαση: Η Διαμόρφωση των Κο-
σμοεικόνων και το Πρόβλημα των Αξιών,
Αθήνα, Στιγμή, 2001, σσ. 229-232).
Για τον Καστοριάδη, από την άλλη
πλευρά, η φιλοσοφία αντιστέκεται εξ
ίσου στον «πλατωνισμό» και το «μονο-
θεϊσμό», προκειμένου να στηρίξει την
υπόθεση της αυτονομίας, ατομικής και
συλλογικής, όπου με τον όρο αυτονο-
μία σημαίνεται ότι «η πολιτική κοινό-
τητα δίνει η ίδια στον εαυτό της τους
νόμους της και τους δίνει ξέροντας
ότι τους δίνει, αποκλείοντας δηλαδή
κάθε ιδέα εξωκοινωνικής πηγής των
νόμων και των θεσμών, είτε αυτή η
πηγή θεωρηθεί φυσική είτε απλώς πα-
ραδοσιακή, είτε υπερβατική, θεία. Η
τελευταία περίπτωση παρουσιάζεται
με τους Εβραίους της Παλαιάς Δια-
θήκης: τους νόμους που δίνει ο ιεχωβά
στον Μωυσή» (Κορνήλιος Καστοριά-
δης, Οι Ομιλίες στην Ελλάδα, Δεύτερη
έκδοση αναθεωρημένη, Αθήνα, Ύψι-
λον/βιβλία, 2000, σ. 129). Ακριβώς ως
πνευματική στάση αμφισβήτησης και
ρήξης με την ενιαία σκέψη και τις πα-
ραδεδομένες σημασίες, η φιλοσοφία
θεωρείτο από τον Καστοριάδη συνώ-
νυμη της χειραφέτησης, μια διαρκής
πάλη ενάντια στον ολοκληρωτισμό,
ταυτόσημη της πολιτικής, αν ως πο-
λιτική θεωρήσουμε «τη διαυγασμένη
δραστηριότητα, που έχει σαν αντικείμενο
τη θέσμιση μιας αυτόνομης κοινωνίας
[…] η οποία όχι μόνο ξέρει ρητά ότι η
ίδια δημιούργησε τους θεσμούς της, αλλά
έχει θεσμίσει τον εαυτό της κατά τέτοιον
τρόπο ώστε να ελευθερώσει το ριζικό της
φαντασιακό, και να είναι ικανή να αλλοι-
ώσει τους θεσμούς της, με μια δραστη-
ριότητα συλλογική αυτοανακλαστική ή
αυτοστοχαστική, και διαβουλευτική (Κα-
στοριάδης, οπ.π. σ. 98).
13. Π. Κονδύλης, Μελαγχολία και Πο-
λεμική: Δοκίμια και Μελετήματα, Αθή-
να, Θεμέλιο, 2002, σ. 154.
14. Κορνήλιος Καστοριάδης, Ο Πο-
λιτικός του Πλάτωνα: Επτά Σεμινάρια
στην Ehess, μετ. Ζωή Καστοριάδη,
Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις. Συνηχώντας
την πάγια αντι-πλατωνική θέση του
Καστοριάδη, ο Pascal Vernay γρά-
φει μεταξύ άλλων στον πρόλογο του
βιβλίου: «Η ενιαία οντολογία και η
ταύτιση του όντος με το αγαθό, που
εμφανίζονται στο έργο του [Πλάτωνα]
ριζικά ξένες προς το ελληνικό φαντα-
σιακό, θα αποκτήσουν κεντρική θέση
στη σύγχρονη σκέψη και πρακτική.
Μισώντας βαθύτατα τον δημοκρατικό
κόσμο και τις διακλαδώσεις του […] [ο
Πλάτων] κατασκευάζει μια εικόνα του
παραχαράσσοντας την ιστορία […]
Ακόμα και τώρα οι συζητήσεις για την
“ελληνική πολιτική σκέψη” αναφέρο-
νται στον Πλάτωνα, παρά το γεγονός
ότι το έργο του αποτελεί την ολοσχε-
ρή άρνησή της. Ο Πλάτων πετυχαίνει
ένα τεράστιο ιστορικό εγχείρημα, με-
τατρέποντας την de facto καταστροφή
της δημοκρατίας σε de jure έκπτωση»
(σ. 30).
15. Κορνήλιος Καστοριάδης, Οι ομιλί-
ες στην Ελλάδα, Δεύτερη έκδοση ανα-
θεωρημένη, Αθήνα, Ύψιλον/βιβλία,
2000, σ. 45.
16. Charles Larmore - Alain Renaut,
Περί Ηθικής, Λόγος και Αντίλογος: Ιδε-
αλισμός ή Ρεαλισμός;, μετ. Μιχάλης
Πάγκαλος, επιμ. Γιάννης Παπαδημη-
τρίου, Αθήνα, Πόλις, 2006, σ. 39.
17. Όπ.π.
18. Όπως επισημαίνει βέβαια ο Βιρβι-
δάκης, ο επικαιροποιημένος πλατωνι-
σμός των ηθικών ρεαλιστών είναι ομο-
λογουμένως ήπιος και μετριοπαθής ή
«πραγματιστικός» και «φυσικοποιημέ-
νος», κατά το φιλοσοφικότερον («Α’
Επίμετρο», σ. 370).
19. Charles Larmore - Alain Renaut,
Περί Ηθικής, Λόγος και Αντίλογος: Ιδε-
αλισμός ή Ρεαλισμός;, μετ. Μιχάλης
Πάγκαλος, επιμ. Γιάννης Παπαδημη-
τρίου, Αθήνα, Πόλις, 2006, σ. 29.
20. Όπ.π., σσ. 19-20.
21. Όπ.π.
22. John Rawls, A Theory of Justice
(Cambridge, MA: Harvard University
Press, 1971), συγκεκριμένα στην κριτι-
κή που ασκεί στον Ωφελιμισμό, ιδίως
από τη σ. 29 κ.ε.
23. Η εν λόγω πορεία σύγκλισης είναι
σήμερα ακόμη περισσότερο εμφανής
(για πολλούς και αναγκαία) από το
2003 που επισημαίνεται ως εν εξελί-
ξει διαδικασία από τον Γρηγόρη Μο-
λύβα στην εισαγωγή της ελληνικής
μετάφρασης του έργου του Michael
J. Sandel, Liberalism and the Limits of
Justice στα ελληνικά, Ο Φιλελευθερι-
σμός και τα Όρια της Δικαιοσύνης, μετ.
Κατερίνα Γεωργοπούλου, Εκδόσεις
Πόλις, Αθήνα, 2003, σ. 47.
24. Larmore - Renaut, Περί Ηθικής, σ.
22. Εξαιρετικές αναλυτικές εισαγωγές
στην ανωτέρω διαμάχη αλλά και στην
εν γένει εξέλιξη της πολιτικής θεωρίας
των τελευταίων δεκαετιών αποτελούν
η μελέτη του Γρηγόρη Μολύβα, Δικαι-
ώματα και Θεωρίες Δικαιοσύνης: Rawls,
Dworkin, Nozick, Sen, Εκδόσεις Πό-
λις, Αθήνα, 2004 και η εισαγωγή του
στο Will Kymlicka, Η Πολιτική Φιλο-
σοφία της Εποχής μας (Contemporary
Political Philosophy: an Introduction), σε
δική του μετάφραση, από τις Εκδόσεις
Πόλις, Αθήνα, 2005, σσ. 9-65.
25. Larmore - Renaut, Περί Ηθικής, σ.
64.
26. Βλ. το δοκίμιο του Σαντέλ,
“The Procedural Republic and the
Unencumbered Self”, αρχικά δημοσι-
ευμένο στο Political Theory, 12 (1984)
σσ. 81-96 και αναδημοσιευμένο στο
βιβλίο του, Public Philosophy: Essays on
Morality in Politics (Cambridge, MA:
Harvard University Press, 2005), σσ.
156-173. Βλ. επίσης το πιο πρόσφατο
έργο του Σαντέλ, What Money Can’t
Buy: The Moral Limits of Markets (New
York: Farrar, Straus, and Giroux, 2012).
27. Βλ. τα εισαγωγικά σημειώματα των
βιβλίων του Ζίζεκ, The Fragile Absolute
– or, Why is the Christian Legacy Worth
Fighting For? (London & New York:
Verso, 2001) και On Belief (London &
New York: Routledge, 2001).
28. Michael Ignatieff, “The Price of
Everything,” New Republic June 7,
2012.
29. Βλ. Paul Ricoeur, Oneself as An-
other, αγγλική μετάφραση: Kathleen
Blamey (Chicago: The University of
Chicago Press, 1994), σ. 254, όπου
ο Ρικέρ αμφισβητεί τη θρυλούμενη
ουδετερότητα από μεταφυσικές και
τελογικές προσμίξεις του πολιτικού
φιλελευθερισμού του Τζον Ρωλς,
θεωρώντας την τόσο ανέφικτη όσο
και απευκταία. Βλ. επίσης Ricoeur,
“Ethics and Human Capability: A
Response,” στο Paul Ricoeur and
Contemporary Moral Thought, John
Wall, William Schweiker, and W.
David Hall, eds. (New York & Lon-
don: Routledge, 2002), σσ. 279-290.
Ακόμη, J. Budziszewski, The Line
Through the Heart: Natural Law as
Fact, Theory, and Sign of Contradic-
tion (Wilmington, Delaware: Inter-
collegiate Studies Institute, 2009),
pp. xi-xii: «Η μελέτη της πολιτικής
δεν είναι παρά μελέτη της ηθικής…»·
John Finnis Natural Law and Natural
Rights (Clarendon Law Series: Oxford
University Press, 2011), σ. 3.
30. Alasdair MacIntyre, After
Virtue: A Study in Moral Theory
(London: Duckworth, 1985)· επί-
σης, MacIntyre, Whose Justice? Whose
Rationality? (London: Duckworth,
1988) και Dependent Rational
Animals: Why Human Beings Need
the Virtues (London: Duckworth,
1999). Στους αντίποδες των θέσεων
του Άλασνταιρ ΜακΙντάιρ, θα μπο-
ρούσαμε να αντιπαραβάλουμε, αντί
πολλών άλλων σχετικών έργων, την
πρώιμη αντι-εσχατολογική φιλοσο-
φική κατάθεση του Ζαν-Λυκ Ναν-
σύ, που αντιμάχεται τις νοσταλγικές
αναπολήσεις «χαμένων», εξιδανικευ-
μένων προγενέστερων κοινοτήτων,
αρχής γενομένης με τον Ησίοδο και
κατόπιν με τη φιλοσοφική εμμονή τύ-
που Ρουσσώ και των μετέπειτα ρομα-
ντικών, που αξιολογούν εμμονικά τις
ανθρώπινες κοινότητες υπό το πρί-
σμα της καθοδικής, παρακμιακής πο-
ρείας αντί της εξέλιξης· κόντρα στο
παρελθοντολάγνο και εσχατολογικά
έμφορτο αυτό κοινοτιστικό ρεύμα,
ο Νανσύ θέλει την κοινότητα απο-
γυμνωμένη από οιονδήποτε εγγενή
σκοπό και ουσία – η εξιδανικευμένη
«αρχική» κοινότητα, όπως νοσταλγι-
κά τη φαντάστηκαν πολλοί, είναι γι’
αυτόν ένας μύθος). Βλ. J-L. Nancy,
La communauté désoeuvrée (1986),
αγγλική μετάφραση: The Inoperative
Community (Minneapolis & Oxford:
University of Minnesota Press, 1991),
ιδίως σσ. 9-10 κ.ε. Η μελέτη αυτή του
Nανσύ επιδεικνύει βαθιές επιρροές
από το La Communauté inavouable
(The Unavowable Community) του
Μωρίς Μπλανσώ, έργο που δημοσι-
εύτηκε το 1983. Αξιοσημείωτο είναι
ότι ο Νανσύ εντοπίζει, και δη κατα-
δικαστικά, την καταγωγή της φιλο-
σοφικής νοσταλγίας της «χαμένης
κοινότητας» (νοσταλγία την οποία
αιτιάται ως ολέθρια γιατί αντιμάχεται
την κοινωνική εξέλιξη και το άνοιγμα
στο μέλλον) όχι τόσο στον Ρουσσώ
και τους ποικίλους νεότερους ουτο-
πιστές θεωρητικούς της κοινότητας
(Σλέγκελ, Μαρξ κ.ά.) όσο στις θεμε-
λιώδεις προκείμενες της χριστιανικής
κοσμοθεωρίας (σ. 10), συνεπής έτσι
ων με τον εικονοκλαστικό αθεϊσμό
του σύνολου έργου του. «Η κοινω-
νία», επιμένει ο Νανσύ, «δεν χτίστηκε
πάνω στα ερείπια μιας κοινότητας»
(όπ.π., σ. 11).
31. Δημήτρης Μόσχος, «Η Κυριαρχία
της Αγοράς στον Δημόσιο Χώρο και
η Ευθύνη της Θεολογίας», Σύναξη, τ.
130, Απρίλιος-Ιούνιος 2014, σσ. 70-
71.
32. Μόσχος, σ. 71.
33. Carlo Galli, Η Αμηχανία της Δη-
μοκρατίας, ελληνική μετάφραση: Πε-
ρικλής Δημητρολόπουλος, Εκδόσεις
Πόλις, Αθήνα, 2016, σ. 76.
34. John Rawls, Το Δίκαιο των Λαών
και η Ιδέα της Δημόσιας Λογικής, Ανα-
θεωρημένη, μετάφραση: Άννα Πα-
πασταύρου, επίμ.: Κωνστ. Αρβανιτό-
πουλος, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα,
2002, «Το Πρώτο Μέρος της Ιδεώ-
δους Θεωρίας: 5. Δημοκρατική Ειρήνη
και η Σταθερότητά της», σσ. 94-95.
35. John Stuart Mill, Ωφελιμισμός, με-
τάφραση: Φιλήμων Παιονίδης, Αθή-
να, Πόλις, 2002, σ. 120.
36. Kwame Anthony Appiah, Η Ηθική
της Ταυτότητας, μετάφραση: Δημήτρης
Μιχαήλ, Αθήνα, Πόλις, 2016, σσ. 43-
44.
37. Η επισήμανση ανήκει στον συγ-
γραφέα Δημήτρη Ραυτόπουλο και δι-
ατυπώθηκε αρχικά στο πλαίσιο μιας
εγκωμιαστικής λογοτεχνικής ανάλυ-
σης του μυθιστορήματος του Θανάση
Βαλτινού Ορθοκωστά, η οποία πυρο-
δότησε μια ενδιαφέρουσα αντιπαρά-
θεση ανάμεσα στον Ραυτόπουλο και
τον Άγγελο Ελεφάντη, γύρω από το
ίδιο μυθιστόρημα και την εμφυλιακή
προβληματική του. Βλ. τον συλλογικό
τόμο, Για τον Βαλτινό: Κριτικά Κείμενα,
με εισαγωγή και ανθολόγηση κειμένων
του Θεοδόση Πυλαρινού, Εκδόσεις
Αιγαίον, Λευκωσία, 2003, σ. 226.
38. Όπ.π. Αναπόφευκτα ο νους μας
πηγαίνει στο Κιβώτιο του Άρη Αλέ-
ξανδρου, το λογοτεχνικό αρχέτυπο
κάθε ιδεολογικού «αδειανού πουκάμι-
σου» που αξιώνει ανθρωποθυσίες στο
βωμό αυτονομημένων ιδεωδών, και
του οποίου η φρίκη ιστορείται με αφο-
πλιστική βραχυλογία από τον Θανάση
Βαλτινό, στα αλληλοσυμπληρούμενα
μυθιστορήματά του Η Κάθοδος των
Εννιά και Ορθοκωστά, δυο από τα συ-
γκλονιστικότερα, κατά τη γνώμη μας,
έργα της νεοελληνικής συγγραφικής
παραγωγής.
39. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Στις Κα-
θυστερήσεις του Ημιχρόνου, Αθήνα, Κα-
στανιώτης, 1999, σ. 35.
40. Σούρλας, Δημοκρατία και Αυτονο-
μία, σ. 329.
41. Προς αποφυγή λοιπόν του κιν-
δύνου της ιδεοκρατικής αγκύλωσης
(που αποβαίνει πάντοτε σε βάρος
του ανθρώπου) προτείνεται ολοένα
και περισσότερο η λογοτεχνική πραγ-
μάτευση των κεφαλαιωδών όψεων
του βίου, ως αντιπρόταση στον αφη-
ρημένο θεωρητικό στοχασμό και τα
ενοειδή, ολιστικού δηλαδή χαρακτή-
ρα, φιλοσοφικά συστήματα. Γιατί, οι
κοσμοθεωρίες παραθεωρούν ότι το
πραγματικό δράμα της ζωής παίζε-
ται πάντοτε στα «ψιλά», στις λεπτο-
μέρειες ακριβώς του ανθρώπινου βίου
κι όχι στη στρογγυλεμένη περίληψή
του. Στους αντίποδες της αξιωματι-
κής λογικής των κοσμοθεωριών, το
λογοτεχνικό έργο, εκτός του ότι φω-
τίζει αθέατες πτυχές των ανθρωπίνων
υποθέσεων, φέρει μέσα του την αμφι-
σημία και τον πλουραλισμό, συνεπεία
τούτου και την αυτοϋπονόμευσή του
μέχρι τινός, δεκτικό καθώς είναι πολ-
λαπλών αναγνώσεων κι ερμηνειών.
Βλ. Richard Rorty, «Αποδόμηση»,
στον τόμο Ιστορία της Θεωρίας της Λο-
γοτεχνιας/8: Από τον Φορμαλισμό στον
Μεταδομισμό, επιμ.: Raman Selden,
Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνι-
κών Σπουδών, Αριστοτέλειο Πανεπι-
στήμιο Θεσσαλονίκης, 2004, σ. 277.
Όπως προσφυώς επισημαίνει και ο
Δημοσθένης Κούρτοβικ (σε αγαστή
σύγκλιση με τη ρορτιανή τοποθέτη-
ση), «τη μυθιστορηματική συνείδηση
την κινητοποιεί η ενοχλητική, βαθιά
πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ζωής,
όχι ένα ορθολογικό (ή ανορθολογικό)
ενοποιητικό μοντέλο που θα ξεπερνούσε
τις αντιφάσεις της. Ο Βίτολντ Γκομπρό-
βιτς το είπε απερίφραστα και κάπως
69 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
ωμά: “Η αντίφαση, που είναι ο θάνατος
του φιλοσόφου, είναι η ζωή του μυθι-
στοριογράφου”. Το μυθιστόρημα είναι
άκρως ανθρωποκεντρικό και σχετικι-
στικό. Αυτή είναι η δύναμη, αυτό ίσως
και η αδυναμία του …» (Δημοσθένης
Κούρτοβικ, Η Νοσταλγία της Πραγμα-
τικότητας: Δοκίμια και Κριτικές 2002-
2013, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της
Εστίας, σσ. 113-114). Όχι σπάνια,
το αίτημα να αποδεσμευτεί η λογοτε-
χνία από την εσχατολογική ερμηνευ-
τική του «ενός και μοναδικού ορθού
νοήματος με διαχρονική εμβέλεια»,
λαμβάνει ρητά τη μορφή ενός «αποθε-
ολογισμού» της λογοτεχνίας: αφενός,
με την ανακήρυξη του μυθιστορήμα-
τος ως δραστικού αντίδοτου στη σα-
γήνη της θρησκευτικής/μεταφυσικής
υπερβατικότητας, όπως προτείνει η
Martha Nussbaum («το ίδιο το λογοτε-
χνικό έργο αποκηρύσσει την επιλογή της
θεϊκής ζωής και επενδύει στην επιλογή
της εξερεύνησης των αξιών που προσι-
διάζουν στην ανθρώπινη μορφή ζωής,
στις κανονιστικές αρχές της πρακτικής
ευφυΐας, της αγάπης και της αρετής, που
μπορούμε να βρούμε και να πραγματώ-
σουμε μέσα σε μια τέτοια ζωή»)·
42. Βλ. το Επίμετρο του Jean-Jacques
Pollet στην ελληνική έκδοση του μυ-
θιστορήματος του Μπελ, μετάφραση:
Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Αθήνα, Εκ-
δόσεις Πόλις, 2015, σ. 511.
43. Η πολιτική της θέωσης, σσ. 207-
208.
44. Όπ.π., σ. 188.
45. Richard Wolin, Η Γοητεία του
Ανορθολογισμού: Το Ειδύλλιο της Δια-
νόησης με τον Φασισμό. Από τον Νίτσε
στον Μεταμοντερνισμό, μετάφραση:
Μαρία Φιλιππακοπούλου, Αθήνα,
Πόλις, , 2007, σσ. 15-17.
46. Η πολιτική της θέωσης, σσ. 188-
189.
47. Όπ.π., σ. 189.
48. Όπ.π., σ. 192.
49. Όπ.π, σ. 205.
50. Όπ.π.
51. Όπ.π, σ. 222.
52. Βλ. John Milbank, Being Reconciled
(London: Routledge, 2003), σ. 133 (σ.
223 στο βιβλίο του Παπανικολάου).
53. Παντελής Λ. Καλαϊτζίδης, «Αντί
Εισαγωγής: το έργο του Αριστοτέλη
Παπανικολάου, Η πολιτική της θέω-
σης: Η ορθοδοξία συναντά τη δημο-
κρατία και η αναζωπύρωση του ενδι-
αφέροντος για την πολιτική θεολογία
στον ευρύτερο ορθόδοξο κόσμο», στον
αυτό τόμο, σ. 32.
54. Για μια λεπτομερή ανάλυση του
ζητήματος, βλ. Γκόλφω Μαγκίνη, Ο
Χάμπερμας και οι Νεοαριστοτελικοί, σσ.
83-84.
55. Οπ.π, σ. 239.
 ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΙΙΙ
Ζωή Καρέλλη
“Επιστροφή” – από τις θερινές διακοπές· “στα θρανία”, κ.λπ.. Εδώ και τρία χρόνια
(μετά τον Νίκο Χουλιαρά και την Ελένη Βακαλό), κάθε φθινόπωρο, το “The Books’
Journal” ξαναγυρνά σ’ ένα ποιητικό έργο το οποίο ίσως παραέχουμε καιρό να
επισκεφτούμε. Με την ελπίδα να ευφρανθούμε και να ωφεληθούμε.

Επιμέλεια: Παναγιώτης Ιωαννίδης

Η
Ζωή Καρέλλη (κατά κόσμον Χρυσούλα Πεντζίκη του Γαβριήλ, μετέπειτα σύζυγος Θεόδωρου Αργυ-
ριάδη) γεννιέται στην Θεσσαλονίκη το 1901 και πεθαίνει το 1998. Σήμερα μάλλον την επισκιάζει η
δημοφιλία του πεζογράφου αδελφού της Νίκου – ενώ το έργο της, σαν να το σκεπάζουν το ποίημα
«Η Άνθρωπος» ή η ‘τολμηρή’ χρήση των ρόδων στην ποίησή της: ως σήματα πρωτο-φεμινιστικά και
συγχρόνως χριστιανικώς μεταφυσικά. Έχει ξεχαστεί ο σαφέστατα διακηρυγμένος στην ποίησή της
κλονισμός της πίστης της∙ το διαρκές πηγαινέλα μεταξύ στοχασμού και παθών της ψυχής, αίσθησης του σώματος και
της φύσης∙ η έγκαιρη και έγκυρη συνομιλία της με τον μοντερνισμό (δημιουργική, μεταφραστική – Έλιοτ, και δοκιμι-
ακή – Ρεμπώ, Κάφκα, Πιραντέλλο, Μπέκετ) – εν ολίγοις, τα ασυνήθιστα ποιητικά της επιτεύγματα, σε μια πορεία
διαρκούς ωρίμανσης, από το πρώτο δημοσιευμένο ποίημά της το 1937 έως την έκδοση των απάντων της το 1973,
και το εύρος του στοχασμού της (τα καίρια δοκίμιά της βρίσκονται συγκεντρωμένα σε δύο τόμους με τον μετριόφρονα
τίτλο Παρατηρήσεις). Μια ερεθιστική γεύση από το εκτενές ποιητικό έργο της –που παίρνει την σκυτάλη από τον
Παπατσώνη και είναι σύγχρονο της Βακαλό– ευελπιστεί να αφήσει ετούτο το ελάχιστο ‘αφιέρωμα’.

70 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

ΑΠΟΡΙΑ / ΙΙ
Ξεπερνώ τ’ ακίνητα γεγονότα,
περνώ στα γεγονότα ανάμεσα
που υπάρχουν από πάντα,
ξαναπερνώ μπροστά στα ίδια
που είναι διαφορετικά και μένουν ίδια.
Ποιος είμαι που τολμώ
να μιλήσω στη μεγάλη σιωπή;
Γοργή κίνηση που υπάρχει
στην απέραντη γαλήνη, την απέριττη,
στη ζωή σε κίνηση αδιάφθορη.
Έχασα τη φωνή εντός μου,
ομιλώ με τα εκστατικά μάτια,
με την αφή που τυραννεί.
[Πορεία, 1940]
ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ
Όταν μ’ εγκατέλειψες,
Εσύ, που κρατάς το άνθος
και μαζύ τον καρπό, τότε
η παραφορά της λύπης μου
έφτασε την ένταση της χαράς
και τα μάτια μου με είδαν.
Όταν μ’ άφησες, καθώς Σε καλούσα
να με βοηθήσεις, η συντριβή μου
γνώρισε όλο το μέγεθος της έξαρσης
που ανήκει στην ψυχή και στο σώμα
και τότε αισθάνθηκα το σχήμα μου.
Όταν Σου μίλησα κι αποστράφηκες
και μ’ άφησες μόνο,
εγώ αποστράφηκα, μονάχος μου
έμεινα μόνος, τότε
δοκίμασα πάνω στη γλώσσα
της πολλής μου λαλιάς, τον ένα
λόγο της πιο δυνατής παρηγοριάς.
Όταν Σ’ αποζητούσα με την απόγνωση
σα σημάδι στα χέρια,
σήμαντρο, όπως των λοβιασμένων
που τους φοβούνται οι ελεούντες,
Εσύ μ’ άφησες να σηκώσω μια πρόφαση
κι’ εγώ μπόρεσα ν’ αποφασίσω πως είμαι.
Όταν Σε περίμενα και δεν ήρθες,
δεν έρχεσαι και δεν θάρθεις ποτέ,
τότε η αναμονή έγινε η πάσα απάντηση
κι’ εγώ πέρασα εκείθε, είδα
ακόμα και την επιστροφή και γνώρισα
πως η ματαιότητα μπορεί να γίνει
τροφή της απέραντης φαντασίας.
Όταν Εσένα ρώτησα,
– τον εαυτό μου ρωτώντας, – γιατί;
Ο εαυτός μου τοίμασε την απάντηση
που ήταν ετοιμασμένη, είχε δοθεί,
είχε δεθεί η ανησυχία με τη γαλήνη,
η γη με τον ουρανό, ζυγιάστηκε
η στιγμή μετέωρη, σε άγνωστο φως
κι’ είδα τον εαυτό μου ολόκληρο,
ήταν απλό και συνηθισμένο, τόσο,
που δέχτηκα να τον παραδεχτώ.
[Αντιθέσεις, 1957]
ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ
Οι εντυπώσεις είναι δάχτυλα,
πότε φιλντισένια, πότε πιο ρόδινα
ελαφρυά πάνω στο μέτωπο,
τους κρόταφους, εκεί,
στις ρίζες των μαλλιών ηδονή
στα ευαίσθητα βλέφαρα.
Κι’ είναι βάρβαρα χέρια,
πλατειά ή μυτερά
που σκεπάζουν το πρόσωπο
απότομα ή το ξεσκίζουν.
Όμως για να εισχωρήσουν
στο κλειστό μυστικό του σώματος,
εκεί ν΄αποτεθούν και να χωρέσουν
στη γυμνή ψυχή, πρέπει να περιμένουμε
ίσως πολύ για την ανάμνηση.
Τότε, το αποτέλεσμα φαίνεται
κι ας έχουμε εμείς ξεχάσει
την εντύπωση, γίνεται διαφορετική
αποδίνεται απ΄την ψυχή μας
απροσδόκητο, το σχέδιο,
της φυλαγμένης απάντησης.
[Φαντασία του χρόνου, 1949]
ΤΗΣ ΕΑΡΙΝΗΣ ΠΡΩΙΑΣ
Όλα τα τριαντάφυλλα υπάρχουν
σήμερα, μέσα στον κήπο
ευλογία και προσφορά. Κι’ είναι
τα μικρά πρόσωπά τους, μ’ όλα
τα χρώματα, έκθαμβα στο πρωινό φως,
η εμορφιά της πρωΐας είναι απείραχτη.
Λάθη πάνω στην απείραχτη
χλόη, μεταξένια και πράσινη,
λιγνή κι απειράριθμη,
τ΄ανθρώπινα βήματά μου,
η προσοχή δεν έφτανε, για να μη
χαλάσει την απαλήν απόχρωση,
πάνω στο πράσινο, της δορσιάς απόχρωση
κρυσταλλένια.
Τα δέντρα
δεν κοιμούνται τις νύχτες
της άπληστης άνοιξης μεγαλώνουν
κι’ απλώνονται παραμυθένια.
Κρατούν ακόμα μυστικά, σκιές.
Ανάμεσα στα κλαδιά, σκιές
υπάρχουν ακόμα και το φως δισταχτικό,
σαν ευαίσθητος έφηβος, δεν πάει
να χαλάσει την ευωδιά της νύχτας
που μένει στα πυκνά φυλλώματα.
Απείραχτη απόχρωση, σκιές
της ανοιξιάτικης πρωΐας.
[Παραμύθια του κήπου, 1955]
Η ΕΛΠΙΔΑ
Κλωστή ασημένια,
δισταχτικό αεράκι,
ήχος ήμερης μουσικής,
που απότομα σταματά κι’ ύστερα
ξαναρχίζει ίδιος, με σιγουριά.
Λόγος που τον ψιθυρίζουν σιγά
και δεν τον καταλαβαίνεις,
μα τον χαίρεσαι κρυφά.
Χαμόγελο που περνά σε χείλη χλωμά,
νεανικά.
Είναι βήματα βιαστικά σαν ασύλληπτα,
στο σκιερό μονοπάτι.
Σκιά φευγαλέα την ώρα του δειλινού.
Ένα κλαδάκι λιγνό
με φύλλα μεταξωτά, διάφανα,
ανοιχτοπράσινα, στον ανοιξιάτικο ήλιο.
Ένα μικρό πουλί
που σε κοιτάζει, σα να μη φοβάται.
Ίσως, γιατί θάθελε να το πιάσεις,
ίσως γιατί ξέρει
πως να το συλλάβεις
δε θα μπορέσεις ποτέ.
Χωρίς να σου φύγει,
τα χέρια σου φαίνονται άδεια,
σα να κράτησες μουσική.
Αγρόκτημα Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1952.
[Παραμύθια του κήπου, 1955]
ΤΟΥ ΑΝΕΜΟΥ / 26
Ο άνεμος με τη διάφανη,
δροσερή παρουσία του,
με τη δική του ζωηρή συντροφιά,
όταν χαμογελά, καθώς ανοίγει
την πόρτα απ’ το πλαϊνό δωμάτιο,
εκεί που δεν το περιμένεις –
χαμογελά, γιατί τρομάζεις,
τρόμαξες,
έξαφνα, γιατί συλλλογιζόσουν,
πως ήσουν μόνος κι’ εκείνος
έσπρωξε την πόρτα κι’ άκουσες
τ’ ασύλληπτα, κρυστάλλινα βήματα.
Τι ήρθε να σου πει;
Τι θέλει να ορίσει με τη δική του θωπεία;
Πως έξω, ο ήλιος είναι παντοδύναμος
κι’ αυτός, καθώς ζητούσε να μείνει δροσερός,
τρύπωσε, λέει, στο σκιερό δωμάτιό σου,
για να τα πείτε οι δυο σας.
Στέκεται, τώρα, ορθός ο άνεμος,
μπροστά σου και περιμένει να σ’ ακούσει:
να πάρει τα «πτερόεντα έπη».
[Ημερολόγιο, 1955-1973]
71 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

Τάδος Γουδέλης, Απόσταση
αναπνοής. Διηγήματα,
Πατάκη, Αθήνα 2017,
230 σελ.
Α
ν στον λογοτεχνικό
κανόνα φιλοξενού-
νται ή εκβιάζονται να
μπουν όσα κείμενα
καλύπτουν κάποιες
αισθητικές νόρμες, κωδικοποιημένες
από τη θεωρία, κυρίως όμως από την
καλλιτεχνική εμπειρία, στον αντι-κα-
νόνα θα περιληφθούν αναγκαστικά
και a contrario εκείνα τα έργα που
αυθαδιάζουν ή υποσκάπτουν την αυ-
θεντία τους. Ο κανόνας οριοθετεί τα
πλαίσια της καθιερωμένης ή στανικά
εγκατεστημένης λογοτεχνίας, όμως
κάτω από τη στερεοτυπία της επανά-
ληψης και του μηρυκασμού της ίδιας
τροφής, που οδηγεί στον κορεσμό,
τα πλαίσια κάποτε υποχωρούν, οι
αρχές παραβιάζονται, οι αυτονόητες
αξίες μπαίνουν σε σκληρή δοκιμασία
και ό,τι τέλος πάντων κανοναρχούσε
από τον άμβωνα, χωρίς να χάσει τη
νομιμότητα ή τη νομιμοποίησή του,
αδυνατίζει και ατροφεί σε κύρος.
Τότε ακριβώς μιλάει κανείς για
«στροφή», «τομές» ή, όπως έλεγε
ο Κουν, για «νέο παράδειγμα». Ο
αντι-κανόνας θα αμφισβητήσει τη
σύμβαση και θα αναρριχηθεί στην
πρωτοπορία, όπως περίπου ο εξε-
ζητημένος μανιερισμός της Αναγέν-
νησης ήρθε στο φως και έγινε επί-
καιρος με τον μοντερνισμό του 20ού
αιώνα. Σ’ αυτό το τόξο εντάσσονται
τα έργα της ανορθοδοξίας, τα οποία
δυσφορούν για τη συγκαταβατική
αυταρέσκεια του κλασικού έργου. Σ’
αυτή την ατμόσφαιρα κινείται άνετα
η δύστροπη, όχι όμως δυσανάγνωστη
γραφή του Τάσου Γουδέλη. Δύστρο-
πη και απόκρημνη επειδή η αναζή-
τηση του ανθρώπινου νοήματος, που
είναι το desideratum της τέχνης, δεν
είναι μια απλή και ευθύγραμμη υπό-
θεση, αλλά μια ελικοειδής πορεία
(όπως η σπείρα του κοχλία) σε αφι-
λόξενους γνωστικούς χώρους. Με την
έννοια αυτή, δεν πρέπει να ξενίζει η
δυσανεξία του συγγραφέα προς το
κοινό γούστο, που γύρευε και γυρεύει
πάντα την εξομάλυνση ή εκθήλυνση
της μυθοπλασίας, της πλοκής και των
εκφραστικών μέσων.
Ο Τάσος Γουδέλης, θα εντυπωσιά-
72 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Η καταστροφή της γραφής1
Από τον Γιώργο Αριστηνό
Τα κείμενα του Τάσου Γουδέλη, και όσα άλλα νεύουν προς την κατεύθυνση του ώριμου πια
μοντερνισμού, φαίνεται ότι θα αντέξουν στην πίεση του χρόνου, που έχει ήδη στείλει στη χωματερή
της λήθης το μεγαλύτερο κομμάτι της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Ο λόγος, πέρα από την
οφθαλμοφανή αξία τους η οποία θα αποτιμηθεί ωριμότερα από το έμπειρο κριτικό μάτι, είναι η
εξω-ιστορική θεματογραφία τους και η γλωσσική τους ανεξιθρησκεία.
σει και πάλι αυτή τη φορά, καινοτο-
μώντας, με το οιονεί μυθιστορηματικό
ημερολόγιο (το αυτοβιογραφικό πλε-
ονάζει) του δικαστικού Κώστα Σαΐτα.
Σ’ αυτό καταγράφονται οι τίτλοι και
οι επεξηγηματικοί υπότιτλοι ενός βι-
βλίου που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.
Το ενδιαφέρον στο συντομογραφικό
αυτό αφήγημα πρέπει να αναζητηθεί
σε μια θεωρία και λογοτεχνική έκ-
φραση η οποία έζησε βαθιά την κρί-
ση της γλώσσας ή την αποσκίρτηση
της λέξης από το νόημά της, αφού το
τελευταίο αποστεώθηκε μέσα στη γε-
νική αποξήρανση των ανθρωπιστικών
αξιών.
Η λέξη, αποδεκατισμένη από ότι
θα την απαρτίωνε σε μια ολοκληρω-
μένη συντακτική μορφή, ζητάει αλλού
την αυτονομία και την χρηστικότητά
της. Πού; Μα εκεί όπου μπορεί να μι-
λήσει έξω από την υποτιθέμενη λογο-
τεχνική ευγλωττία του συγγραφικού
λόγου, πέρα από την ψιμυθιωμένη
γραφή που συσκοτίζει αντί να φωτίζει
το νόημά της, σε μια δηλαδή λειψή,
ημιτελή, κωδικοποιημένη, ίσως και
ακαριαία έκφραση, όπως εκείνη των
τίτλων στα άρθρα των εφημερίδων, ή
όπως στην περίπτωση που εξετάζου-
με, στις τηλεγραφικές τιτλοποιήσεις
των κεφαλαίων του Κώστα Σαΐτα.
Μια πρόχειρη ανάγνωση είναι πει-
στική: «συζητήσεις εις πλατείαν όπου
εκαθήμεθα επί λίθων και πεζούλας» ή
«Μια νύκτα με Ανδρέα Καραβάλιαν,
ακατάσχετος φλυαρία του: οφθαλμα-
πάτη, εντύπωσις ότι εις έναντι βουνόν
φως μετεκινήτο» ή τέλος «Στρατευσί
μου 5 Μαρτίου. Εκδήλωσις κακότη-
τος Γραμματέως Γεωργακοπούλου
κατά αποχαιρετισμόν μου (φράσις
του, “εις τον αγύριστον”)» κ.λπ.
Ό,τι έχει μια ορισμένη σημασία
εδώ είναι η αποτύπωση ενός συναι-
σθηματικού ίχνους ως ελάχιστου εκ-
φραστικού δείγματος. Είναι η μαρτυ-
ρία, η φωτογραφική απεικόνιση, ή το
ενσταντανέ μιας λογικής αντίδρασης
ή μιας θυμικής έξαψης την ώρα που
εκδραματίζονται, χωρίς όμως τη λο-
γοτεχνική μεσίτευση. Για να συμπλη-
ρώσω όσα υπαινίχτηκα, θα σημείωνα
ακόμη τα εξής: Αν η λέξη φθίνει και
ατροφεί μέσα στον κύκλο της μετα-
πολεμικής απίσχνανσης των αξιών,
χάνοντας όχι μόνο την κυριολεκτική
της τιμή, αλλά κυρίως τις αποχρώ-
σεις και τους ιριδισμούς, ό,τι με άλλα
λόγια συνιστούσε την αξία της στο
δένδρο της γνώσης, τότε αναγκαστι-
κά ή τοις πράγμασι αποσύρεται σε
μια συσπειρωτική ετοιμότητα. Ποια;
Να εκφράσει τον εαυτό της που τόσο
ακρωτηριάστηκε, με ό,τι είναι ακόμη
εφικτό στον κώδικα επικοινωνίας, την
ακαριαία ή συντομογραφική δηλαδή
απόδοσή της. Κάπως έτσι, σε άλλα
όμως συμφραζόμενα, λειτούργησαν
οι μαρτυρίες, τα ντοκουμέντα, οι
απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις
στον Βαλτινό. Με την εξής όμως δια-
φορά: ότι εκεί το νόημα που εκλύεται
τείνει στην επίτευξη μιας ενότητας,
στην καταγραφή μιας εποχής, μιας
νοοτροπίας, μια ηθικής τάξης, μιας
γλωσσικής έξης, κ.λπ. Ενώ, στο διή-
γημα του Τάσου Γουδέλη, οι τίτλοι
στον ημερολογιακό χρόνο του Σαΐτα,
καθώς εγκαταλείπονται από τη συγ-
γραφική βούληση στο χαρτί, διά-
σπαρτοι και αμοντάριστοι, εκφράζουν
το πνεύμα της αμφιθυμίας και της
αποσπασματικότητας που κυριαρχεί
πάντα στα κείμενά του, τη λογική δη-
λαδή ενός γνωστικού σκεπτικισμού.
Στην απορία αν τα αποσπάσματα, ή
οι βραχύλογοι τίτλοι μπορούν να αξι-
ολογηθούν με τα μέτρα –πάντα αβέ-
βαια– της αισθητικής κρίσης, η απά-
ντηση γυρίζει πίσω στη λογοτεχνική
παράδοση, της ρομαντικής σχολής,
με τους ημιτελείς ή χρησμοδοτικούς
τρόπους της. Επιπλέον ας πάρουμε
υπ’ όψη μας κάτι που είναι πια κοινός
τόπος στη θεωρία, ότι δηλαδή στον
αποψιλωμένο από τη «λογοτεχνικό-
τητα» κοινόχρηστο λόγο υπάρχει η
πρώτη ύλη μιας λανθάνουσας αισθη-
τικής, η οποία αφυπνίζεται με τη συγ-
γραφική κλήση και επίκληση.
Από την «Ερωτική ιστορία», το
δεύτερο στη σειρά διήγημα του Γου-
δέλη, διακρίνει κανείς γλωσσικούς
θυλάκους όπου λανθάνουν ψυχολο-
γικές και ψυχαναλυτικές νύξεις: «Με
κοίταζαν από απέναντι εμένα γυμνό
και όχι εγώ αυτούς, όπως σε άλλες
φαύλες οθόνες», «είχα αποκαλυφθεί,
αλλά αδιαφορούσα», «Τις περισ-
σότερες φορές, πάντως, έπαιζε τον
ρόλο της ευσυνείδητα, για να μην
αισθάνομαι άβολα, με την αμήχανη
διέγερσή μου», «θύμιζε Στρίντμπεργκ
έστω επαρχίας, αλλά ήταν φανερό το
σχέδιό της να με ταπεινώσει», «υπο-
νοώντας άλλα πιο διεκδικητικά βλέμ-
ματα», «Ένιωθα ασφάλεια εκεί που
βρισκόμουν, παρά την έκθεσή μου»,
«Εκείνη συνέχεια εφεύρισκε νέες
επιδείξεις με ένα μικρό άγχος, όπως
καταλάβαινα, μήπως δεν φανεί πρω-
τότυπη».
Doctorat ψυχολογικής ή ψυχανα-
λυτικής συμμετρίας για την ηδονοβλε-
ψία [ένα είδος ψυχικής παρέκλισης
(mental deviation) στη γλώσσα της
ψυχιατρικής], το διήγημα αυτό θεμα-
τοποιεί, και επεξεργάζεται με τα μέσα
της λογοτεχνίας, σ’ όλες τις κρίσιμες
αποχρώσεις του, τις διαθλάσεις της
ηδονοβλεπτικής επιθυμίας. Θα υπο-
στήριζα μάλιστα ότι πηγαίνει πέραν
μιας ψυχολογικής περιγραφής, σ’ ένα
φιλοσοφικότερο ζήτημα που αφορά
τη δύναμη του βλέμματος. Το βλέμ-
μα αποσταθεροποιεί τον άλλο, τον
σφετερίζεται και τον οικειοποιείται,
τον απολιθώνει επίσης όπως στην ελ-
ληνική μυθολογία, τον ταπεινώνει ώς
τη συρρίκνωση ή τον προβιβάζει στη
θέση του κυρίου. Η σχέση κυρίου και
δούλου, σαδομαζοχιστική στη δομή
της, οργανώνεται στη βάση του αντι-
κατοπτρισμού των βλεμμάτων. Δεν εί-
ναι τυχαίο ότι το ομηρικό έπος διαθέ-
τει δέκα τουλάχιστον ρήματα για την
όραση και το οράν: οράν, ιδείν, λεύσ-
σειν, αθρείν, θεάσθαι, σκέπτεσθαι,
όσσεσθαι, δενδίλλειν, δέρκεσθαι, πα-
πταίνειν. Επιχειρήστε μια ετυμολογι-
κή ανασκαφή, αναπλέοντας το χρόνο
ώς τις κοιτίδες των λέξεων αυτών, για
να δείτε την αρχική, γενετική σημασία
τους. Ο πρωταγωνιστής αυτής της
αφήγησης έλκεται και συνάμα απω-
θείται από το μισόγυμνο σώμα μιας
ενήλικης γυναίκας. Όλο το λεξιλόγιο
της ψυχανάλυσης επιστρατεύεται
εδώ για να ερμηνεύσει την αμφίθυμη
αυτή σχέση: Επιθυμία ή ενόρμηση,
λανθάνουσα τάση, ενδοδεβλημένη
ενοχή, ενδόμυχη βούληση για κυρι-
αρχία πάνω στον άλλο, και ούτω καθ’
εξής. Και όλα αυτά διεκπεραιώνονται
στο μισόφως, πίσω από τις κουρτίνες
της φαντασίωσης που μεγεθύνει την
επιθυμία, και κάτω από τις γλωσσικές
αυξομειώσεις του αισθήματος, ή τις
διλημματικές καταστάσεις.  Maitre
του κιαροσκούρο, του υπαινιγμού και
της αναβολής, ο Τάσος Γουδέλης μας
προσφέρει στο διήγημα αυτό μια γνώ-
ση που μόνο η λογοτεχνία μπορεί να
ξετυλίξει σ’ όλες τις λεπτές διαβαθμί-
σεις της.
Προσωπικά μ’ ενδιέφερε πάντα,
η λογοτεχνία της σκέψης. Το μυθι-
στόρημα της ωρίμανσης όπου χτίζε-
ται σιγά σιγά και μέσα από δεκάδες
ψυχικές διακυμάνσεις ή κοινωνικά
αναχώματα η συνείδηση του μυθι-
στορηματικού προσώπου, με άφηνε
πάντα ψυχρό και αδιάφορο. Έτσι η
«Εγγύηση», ένα άλλο διήγημα του
συγγραφέα, εγγυάται πως αυτή η
αγγλική και γερμανική πεζογραφική
παράδοση δεν διεκδικεί κάτι από τον
ζωτικό - λογοτεχνικό του χώρο, τον
espace literaire, για να θυμηθώ εδώ
τον Μπλανσώ. Ο Γουδέλης, όπως ο
Σιοράν, χωρίς όμως το θανατόφιλο
φρόνημα εκείνου, δεν διστάζει από
το φόβο μήπως κατηγορηθεί ως εγκε-
φαλικός να αφορίζει, να σκέπτεται
δυνατά για τα πιο μύχια, να χρησμο-
δοτεί ακόμη. «Τα πολύτιμα δεν υπο-
χωρούν σε κανέναν εκβιασμό. Αν και
πολύ κοντά σου δύσκολα ενδίδουν.
Στην πραγματικότητα είναι αόρατα.
Μάλλον επειδή υποφέρουν από την
ασθένεια του σπάνιου και παίρνουν
προφυλάξεις», ή «Εντούτοις ο φόβος
εμποδίζει ακόμα και το θαύμα» ή, τέ-
λος, «Αλλά παρότι δεν περιμένεις από
αυτόν να σε υποδεχθεί με όλους τους
νεκρούς γύρω από το τραπέζι, διατη-
ρείς την ελπίδα ότι μιλάει για μια ση-
μαντική λεπτομέρεια της περασμένης
ζωής στον αμετακίνητο χρόνο του».
Από μακριά, με μια δηλαδή επι-
πόλαιη ανάγνωση, οι σκέψεις αυτές
μοιάζουν να αναμοχλεύουν ένα φι-
λοσοφικό βάθος και να αιχμαλωτί-
ζουν σε μια βραχύλογη διατύπωση ή
έναν αφορισμό την ανθρωπολογική
μέριμνα του συγγραφέα. Ωστόσο,
συμβαίνει κάτι άλλο, πιο στυγερό και
προκλητικό. Να γελοιοποιούν με τον
τρόπο τους, τον τρόπο δηλαδή της
μιμητικής παρώδησης, την έλλογη
σκέψη και το συλλογισμό του ορθού
λόγου. Από την άποψη που ερμηνεύω
εγώ αυτήν την πλευρά της πεζογρα-
φίας του, ο Γουδέλης είναι ένα σκάν-
δαλο.
Σκάνδαλο γιατί στην παράδοση
του Σουίφτ, και του Κάρολ, αναγο-
ρεύει το non-sense σε προκεχωρημέ-
νο φυλάκιο του σκέπτεσθαι. Credo
quia absurdum? Καθόλου, μα καθό-
λου. Ο Γουδέλης, ένα «κεφάλι γεμά-
το χαλίκια και πέτρες και σπασμένα
σπίρτα και κομμάτια γυαλί»,2 όπως
έγραφε στη δεσποινίδα Γουήβερ για
τον εαυτό του ο Τζαίημς Τζόυς, δεν
θα έστεργε σε μια παρόμοια εκδού-
λευση απέναντι στο παράλογο. Γιατί
το non-sense δεν είναι το παράλογο.
Είναι εκείνο που δεν έχει νόημα, που
ωστόσο είναι χαριτωμένο, παιγνιώδες
και παραλυτικό.
Η διασπορά του νοήματος που συ-
νεχώς μετασταθμεύει για να μη στρα-
τωνιστεί πουθενά, λες και έσπασε ο
άξονάς του και αποσυναρμολογήθηκε
η σχέση του με τον Θεό-λόγο, φαί-
νεται πολύ καθαρά στο διήγημα με
τον τίτλο «Η έμπνευση και τα πράγ-
ματα». Όχι «Οι λέξεις και τα πράγ-
ματα», όπου κρυπτομνησιακά παρα-
πέμπει, αλλά η έμπνευση, η επίνοια
που εμφυσά στα μυθιστορηματικά
πράγματα την υπόστασή τους. Εδώ
το vibrato του νοήματος δεν λέει να
σταθεροποιηθεί, ενώ την ίδια στιγμή
είμαστε μάρτυρες μιας θορυβώδους,
σχεδόν πανικόβλητης γραμματικής
κινητικότητας. Ό,τι υποστηρίζεται,
ψευδομαρτυρεί για την αυθεντικότη-
τά του, με το μηχανισμό της γλώσσας,
με τη χρήση δηλαδή των τροπολογι-
κών σχημάτων, κυρίως όμως των συν-
δέσμων και επιρρημάτων. Ιδού ένα
μικρό παράδειγμα. «Έτσι κι αλλιώς»,
«περίπου», «εκτός εάν», «αλλά», «ακό-
μα και αν», «μάλλον», «όμως», «όχι
πάντως», «ίσως», «πιθανόν», και άλλα.
Και ενώ στην παράδοση της πεζο-
γραφίας εκείνο που έδινε τον τόνο
στη λογοτεχνικότητα ήταν το επίθε-
το, εδώ βασιλεύουν οι εναντιωματικοί
και αντιθετικοί σύνδεσμοι, τα τροπικά
και χρονικά επιρρήματα. Χάρμα η πυ-
κνή συμπαράθεσή τους, που προικίζει
το ύφος μ’ ένα αδιάλειπτο τραύλισμα.
Τραύλισμα της γλώσσας, τραύλισμα
του νοήματος το οποίο απορρίπτει
την ιδέα να φυλακιστεί σ’ ένα σαφές
περίγραμμα. Πού οδηγεί αυτή η πα-
λίρροια; Το λέει ο συγγραφέας στην
ακροτελεύτια πρόταση του διηγήμα-
τος: «Ένα άναρθρο στόμα κάποτε
σταματά, ενοχλημένο από τον εαυτό
του». Κάπως έτσι κλείνει ο μονόλογος
της Μόλλυ στον Οδυσσέα, με ένα yes,
το πιο άναρθρο εκφώνημα της αγγλι-
κής γλώσσας.
Ο ΓΛΩΣΣΙΚΌΣ ΙΣΤΌΣ
Πόσο άραγε ακαδημαϊκή, ή σχολα-
στική, είναι μια λογοτεχνική κριτική
που δίνει χώρο σε κάποιες φιλολο-
γικές γραμματικές νύξεις; Δεν ξέρω,
αλλά μερικές φορές γίνεται συναρπα-
στική και λυσιτελής. Σκέφτομαι στο
σημείο αυτό, ένα απόσπασμα του Σο-
λωμού, από το πρώτο σχεδίασμα της
Γυναίκας της Ζάκυθος. Στη φράση «οι
μούρες των» λείπει, εξ αιτίας τη ανορ-
θογραφίας ή της αβλεψίας του ποι-
ητή, ο τόνος πάνω στο «τών». Είναι
άραγε το «των» κτητική αντωνυμία,
ή άρθρο ουσιαστικού; Η απάντηση
θα έδινε στη σύνθεση μια άλλη τρο-
πή και έκβαση, ιδιαίτερα κρίσιμη για
μια έντιμη ερμηνεία3. Κλείνω αυτή
την παρένθεση για να γυρίσω στον
ισχυρισμό μου ότι ο Γουδέλης είναι
γλωσσοκεντρικός. Όμως η γλώσσα
δεν είναι γι’ αυτόν αυτοσκοπός. Δεν
ακκίζεται αυτάρεσκα για τη δεξιοτε-
χνία του να εφευρίσκει τρόπους που
την καθιστούν ευέλικτη. Αντίθετα,
«προσωποποιεί τη γλώσσα, της δίνει
δραματουργική υπόσταση και συναι-
σθηματική αύρα. Ακέφαλη από τα
αφηγηματικά τεχνάσματα, η πρόζα
του Γουδέλη βαδίζει σταθερά, όπως
το ακέφαλο, μπρούντζινο άγαλμα του
Ροντέν. L’homme qui marche.
Οι παιδικές ημερολογιακές εγ-
γραφές, αργότερα σημειώσεις, που
φτάνουν περίπου ώς τις μέρες μας
και περιλαμβάνονται στην ενότητα
fragmenta 2, προοικονομούν ασφα-
λώς το συγγραφικό μέλλον του Τά-
σου Γουδέλη. Ιδεοψυχαναγκαστικές
εμμονές, θεματικά μοτίβα, γλωσσικά
τικ στρώνουν το έδαφος όπου θα πα-
τήσει αργότερα η καλλιτεχνική συνεί-
δηση και θα διαμορφωθεί η ταυτότη-
τα του συγγραφέα. Η ψυχαναλυτική
κριτική, του Poulet ή του Richard,
μιλάει για την πορεία ωρίμανσης της
γραφής με τα ακανθώδη στάδια επε-
ξεργασίας της, κάποια από τα οποία
είναι και τα ημερολόγια. Ενδιαφέρον
έχει στις σελίδες αυτές η παρουσία
του θανάτου στα μάτια ενός παιδιού.
Δεν ονομάζεται, αλλά εκφέρεται συ-
νεκδοχικά. «Ο Τάκης πνιγμένος στα
άνθη στη μέση του σαλονιού», ή «ο
μπαμπάς με κρατάει από το χέρι.
Κοιτάζω τον ακίνητο θείο Χρίστο με
το βαμβάκι στα ρουθούνια του».
Τι συντελείται ή εξυφαίνεται σε μια
«απόσταση αναπνοής»; Όχι βέβαια
τα μεγάλα γεγονότα, αλλά η καθημε-
ρινή συμβίωση, πνιγμένη στην τριβή
και την τύρβη της: το βλέμμα του
άλλου που σε προσεταιρίζεται ή σε
καθαιρεί, ή επιθυμία σχεδόν πάντοτε
κολοβωμένη από εξωτερικές ή εσωτε-
ρικευμένες λογοκρισίες, το παράδοξο
μιας συμπεριφοράς που «απογειώνει»
την πραγματικότητα, ο περίγυρος ως
συμβολικός διάκοσμος, ο θάνατος όχι
ντυμένος τη μέριμνα του dasein αλλά
στην εφήμερη περιπτωσιολογία του.
Η λογοτεχνία από την αυγή του πε-
ρασμένου αιώνα, αποφασιστικά και
σταθερά μετά τον πόλεμο, θα αφήσει
73 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
πίσω της τις μεγάλες αφηγήσεις για
να εντρυφήσει στα γλωσσικά παιχνί-
δια, όσο κι αν η στροφή αυτή θα μειώ-
σει την αίγλη της. Τα έχει αναπτύξει
όλα αυτά πριν από τον Λυοτάρ, πλη-
ρέστερα και εναργέστερα μάλιστα,
ο Άιερμπαχ στο έργο του Μίμησις.
Έτσι το υψηλόν στη λογγίνεια εκδο-
χή του θα διασχίσει το χρόνο, αλλά
στο τέλος θα ταπεινωθεί σε μικρό
δευτερεύον και παρακατιανό θέμα, θα
απορροφηθεί από τη γλωσσική δίνη.
Τα κείμενα του Τάσου Γουδέλη,
και όσα άλλα νεύουν προς την κατεύ-
θυνση του ώριμου πια μοντερνισμού,
φαίνεται ότι θα αντέξουν στην πίεση
του χρόνου, που έχει ήδη στείλει στη
χωματερή της λήθης το μεγαλύτερο
κομμάτι της πρώτης μεταπολεμι-
κής γενιάς. Ο λόγος, πέρα από την
οφθαλμοφανή αξία τους η οποία θα
αποτιμηθεί ωριμότερα από το έμπει-
ρο κριτικό μάτι, είναι η εξω-ιστορική
θεματογραφία τους και η γλωσσική
τους ανεξιθρησκεία. Τα θέματά τους
δεν απηχούν την επικαιρότητα ούτε
το ιστορικό παρελθόν του τόπου
(100% μάλιστα αργασμένου από
την αμείλικτη πραγματικότητα),
ενώ η γλώσσα των εκφραστικών μέ-
σων παρέμεινε άθικτη από τους πα-
λιούς εξτρεμισμούς. Αυτό σημαίνει
ότι μπαίνουν στο χρόνο χωρίς την
σκουριά μιας ορισμένης ιδεολογίας,
με μόνο όπλο την αρτιμέλεια των αι-
σθητικών κανόνων τους. Κάτι τέτοιο
δεν οδηγεί οπωσδήποτε σε μια αι-
σθητική αποστείρωση τύπου Ισμάν.
Αντίθετα, απολυμασμένα από το
επικαιρικό, είναι εξ ορισμού δεκτικά
σε περισσότερες από μία ερμηνεί-
ες. Ανοιχτά λοιπόν και όχι κλειστά,
παρά την καταθλιπτική ατμόσφαι-
ρά τους, τα διηγήματα του Γουδέλη
δεν πρόκειται να επικοινωνήσουν
ούτε με τον κηφήνα της ανάγνωσης,
ούτε με τον ιδιώτη ή τον διανοητικά
ράθυμο. Αλλά αυτό είναι κέρδος όχι
απώλεια.
Ο Τάσος Γουδέλης είναι μηδενι-
στής. Όμως ο μηδενισμός του είναι
φιλάνθρωπος, αφού, για τον υπογρά-
φοντα το κείμενο, ο μηδενισμός, τέ-
κνο του σκεπτικισμού, είναι ο ανθρω-
πισμός του μέλλοντος. zx
1. Αντιστροφή του τίτλου L’ Ecriture du
desastre (1980), από το ομώνυμο βιβλίο
του Μωρίς Μπλανσώ.
2. Έντνα Ο’ Μπράιεν, James Joyce. Η
απόκρημνη όψη μιας μεγαλοφυΐας, Νεφέ-
λη, 2002.
3. Διονύσιος Σολωμός, Η Γυναίκας της
Ζάκυθος, ΜΙΕΤ 2017, σελ. 151, επιλεγό-
μενα Κατερίνα Τικτοπούλου.
 Ο απεγνωσμένος ευρωπαϊσμός
του Στέφαν Τσβάιχ
Από τον Παναγή Παναγιωτόπουλο

Στέφαν Τσβάιχ, Έκκληση
προς τους Ευρωπαίους,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Σώτη Τριανταφύλλου,
Μελάνι, Αθήνα 2017, 72 σελ.
Δυο ομιλίες του αυστριακού συγγραφέα Στέφαν Τσβάιχ φανερώνουν, εκτός από έναν σημαντικό
συγγραφέα, και έναν οραματιστή του ευρωπαϊκού ονείρου. Η πρότασή του για μια ενωμένη
Ευρώπη εκκινεί από την καταδίκη των εθνικισμών που γεννούν τον πόλεμο. Το έθνος-κράτος
γι’ αυτόν συρρικνώνεται στον πόλεμο και, σχεδόν, ταυτίζεται με αυτόν. Η ευρωπαϊκή προοπτική
που «προτείνει» ο Τσβάιχ, εννοιολογική και κανονιστική (καθ’ όσον και πολιτικά περιθωριακή),
οφείλει να είναι ο καθοριστικά αρνητικός παράγοντας, η αποτροπή του πολέμου. Αυτή είναι η
απομονωμένη, μοναχική, δικαιωμένη, μα ταπεινωμένη πολλαπλώς, φωνή ενός ευρωπαίου πολίτη.

Τ
ο 1918, πριν από έναν και απόστρατοι, δεν ήταν μόνο μα-

Tono Salazar / Ιδιωτικό αρχείο

αιώνα παρά ένα χρό-
νο, τελειώνει ο Με-
γάλος Πόλεμος. O Α’
Παγκόσμιος, που είναι
η πρώτη μαζικής κλίμακας εμπλο-
κή των σύγχρονων κοινωνιών στον
πόλεμο. Εκατομμύρια νεκροί, ένας
σε κάθε οικογένεια όπως έκτοτε
λένε Γερμανοί και Γάλλοι, άπειροι
ανάπηροι, πλειάδα ακρωτηριασμέ-
νων και αμέτρητες γκρίζες φιγούρες
με υποκύανες χλαίνες υποφέρουν
κατά χιλιάδες από ψυχιατρικές δι-
αταραχές νέου τύπου στο τέλος της
δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα
στην Ευρώπη. Τα στρατιωτικά ψυχι-
ατρεία στα μετόπισθεν και τα άσυλα
αποκατάστασης, κατόπιν, γέμισαν
εξ άλλου στον πόλεμο και μετά με
πολλούς τρελούς. Πρώην πολεμι-
στές νέου τύπου που κινούνται σαν
αυτόματα ή έχουν πάρεση προσωπι-
κού νεύρου, ή και τα δύο, άκαμπτη
φάτσα, γουρλά μάτια και χέρια-πό-
δια που τινάζονται ασυντόνιστα, και
όμως μονότονα.
Οι ατέρμονοι μήνες του πολέμου
χαρακωμάτων, η ακαταλόγιστη επι-
μονή του εθνικισμού των μεγάλων
δυνάμεων να ολοκληρώνεται μέσα
από τη μαζική ένοπλη αντιπαράθεση
για το έδαφος –που με ακρίβεια, και
ορθώς, οδήγησε στον ονοματισμό
του πολέμου αυτού ως ιμπεριαλιστι-
κού–, η υποχρεωτική –και στην αρχή
ενθουσιώδης– συμμετοχή της δημο-
κρατικής κοινωνίας στην ένστολη
ταυτότητα και τη στρατευμένη ζωή,
η μεγάλη ανατροπή στο συναίσθημα
του πολεμιστή που ζει την κόλαση
απέναντι και κοντά στον εχθρό του,
σε μια κοινή λάσπη εγγύτητας, και
την ίδια στιγμή βιώνει τον τηλεσκο-
πικό τρόμο του πυροβολικού μεγά-
λων αποστάσεων. Όλα αυτά δεν
μπορούσαν παρά να σε τρελάνουν.
Επειδή μάλιστα δεν μπόρεσαν να νο-
Πορτρέτο του Στέφαν Τσβάιχ από τον καρικατουρίστα Τόνιο Σαλαζάρ (1897-
1986).
ηματοδοτηθούν ποτέ, να δικαιωθούν
ηθικοπολιτικά, γι’ αυτό ο Α’ Παγκό-
σμιος ήταν ο πιο ανόητος πόλεμος.
Ο πόλεμος είχε νικητές και ηττη-
μένους, η Συνθήκη των Βερσαλλιών
ταπείνωνε τη Γερμανία, η Κοινωνία
των Εθνών μετατράπηκε σε κάτι
σαν αδειανό πουκάμισο. Η Ευρώπη
βγήκε χωρίς συλλογικό ψυχικό ορίζο-
ντα. Χωρίς να μπορεί να προσφέρει
νόημα στις πράξεις και τις αποφά-
σεις του αίματος, της αναπηρίας,
του ακρωτηριασμού και της τρέλας.
Μόνο η περαιτέρω σκλήρυνση του
ταιωμένοι Γερμανοί που επιμελώς θα
προετοίμαζαν τη ρεβάνς, αλλά και
Γάλλοι, και άλλοι, που παρέμεναν
βαθιά στρατευμένοι και μεταβόλιζαν
την εχθροπάθεια εντός τους. Μέχρι
να ξαναπολεμήσουν μεταξύ τους.
Το 1918 υπήρχαν δύο δρόμοι.
Να πενθήσουν οι κοινωνίες και να
οργανωθούν στρατιωτικά, μνησίκα-
κα, να εφεύρουν και να καταπνίξουν
τον εσωτερικό εχθρό. Και αυτό γιατί,
με τον πόλεμο, γεννήθηκε και κάτι
ελπιδοφόρο τότε και νοηματοδοτι-
κό: η Οκτωβριανή Επανάσταση, το
παιδί του πολέμου που αξιοποίησε
αλλιώς τον πόλεμο σταματώντας τον
και έφτιαξε έναν προοδευτικό ορί-
ζοντα για σημαντικές μερίδες Ευρω-
παίων. Μαζί με τους κομμουνιστές, ο
πρώιμος μεσοπόλεμος θα εγκαινίαζε
το μίσος εκείνο που έμελλε ολέθρια
να αυξηθεί μέχρι να φτάσει τη βαθμί-
δα της γενοκτονίας, τον νέο (γιατί το
φαινόμενο είναι πολύ παλιό) αντιση-
μιτισμό. Αυτός ήταν ο ένας δρόμος
για τη δεκαετία του 1920, ένα πέν-
θος στο τέμπο του ταμπούρλου των
απόστρατων και των ευσεβών του
πολέμου, μια λατρεία της σημαίας,
των όπλων και ενός πικραμένου και
επιθετικού εθνικού εαυτού.
Ο ΆΛΛΟΣ ΔΡΌΜΟΣ
εθνικισμού, η επιβεβαίωση ενός Υπήρχε κι ο άλλος δρόμος που μπο-
ανδροπρεπούς αυταρχισμού και η ρούσαν να διαλέξουν: να γιορτάσουν
ηγεμόνευση εκείνων που δηλητη- και να πειραματιστούν, να σπάσουν
ριάστηκαν από αέριο μουστάρδας τις φόρμες και να κάνουν έρωτα,
και εχθρότητα μπορούσαν να νοη- πολύ και πολλαπλώς. Είναι τα ξέ-
ματοδοτήσουν, ή να ψευτονοημα- φρενα χρόνια, οι années folles. Μια
τοδοτήσουν, την κατάσταση της καταπληκτική ευρωπαϊκή εμπειρία
απώλειας. Αυτοί, παλιοί πολεμιστές – με κέντρο το Παρίσι και αντηχή-
και πωρωμένοι εθνικιστές το έκαναν, σεις στη Βιέννη του Φρόυντ και του
μέσα από μηχανισμούς υπεραναπλή- θαυμαστή του, Στέφαν Τσβάιχ, που
ρωσης, μέσα δηλαδή από τη ζωή και προεικάζει το κίνημα των μπήτνικ
τη δράση, ως προγραμματισμό του και την πολιτισμική επανάσταση της
πολέμου και ως προετοιμασία του. ροκ, της αυτοπραγμάτωσης αλλά
Οι παλιοί πολεμιστές, βετεράνοι και τη χίπικη διεύρυνση της ατομι-

74 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

κότητας του δυτικού μεταπολεμικού

Thomas Theodor Heine / Ιδιωτικό αρχείο

νεανικού σύμπαντος. Μια ευρωπαϊ-
κή στιγμή ήταν για πρώτη φορά και
τόσο αμερικανική.
Ο δρόμος αυτός διανύθηκε για μια
δεκαετία. Έρωτες, νέες τέχνες (δύο
ονόματα αρκούν για την εμβέλεια
των κοινωνικών και καλλιτεχνικών
επινοήσεων της περιόδου: Μαν
Ραίυ και Κικί ντε Μονπαρνάς), πάρ-
τι, ερωτικά πάρτι, μουσικές, χοροί,
καρναβαλισμός, σουρεαλιστές. Με
πυκνότητα και ένταση στο Παρίσι,
ηπιότερα και ίσως πιο λόγια στη
Βιέννη του Τσβάιχ και του Φρόυντ,
καθώς και στο Βερολίνο.
Κάτω όμως από αυτόν το δρόμο
της γιορτής, υπήρχε η βιομηχανική
κοινωνία που έβαζε τις βάσεις στον
σύγχρονο κόσμο, θεμελίωνε τη μαζι-
κή δημοκρατία και τον καταναλωτι-
κό τρόπο ζωής του μέλλοντος χωρίς
να σταματάει να υφαίνει κάθε λεπτό
τη σκοτεινή φόδρα της, τον ολοκλη-
ρωτισμό, ως αντιστροφή της.
Αυτό ήταν που θα έδινε νόημα
ξανά, θανατηφόρο, στις μάζες, όταν
η δημοκρατία των μαζών μετά την
κρίση του 1929 θα εξατμιζόταν στον
πληθωρισμό και την κοινωνική πτώ-
ση. Ο ιταλικός φασισμός είχε ενδια-
μέσως προοικονομίσει τα πάντα λίγο
νωρίτερα.
Τα ξέφρενα χρόνια θα έδιναν τη
θέση τους σε όσα διαυγώς είχε υπαι-
νιχτεί ο Τοκβίλ έναν αιώνα πριν – και
που η Χάννα Άρεντ θα ανέλυε κατό-
πιν τον ολοκληρωτισμό ως καταφύ-
γιο των απότακτων και έκπτωτων
πολιτών της Ευρώπης. Απότακτοι
από την παραδοσιακή τάξη του κό-
σμου που δεν υπήρχε πια στο αστικό
Ματωμένο νέο έτος, 1915. Σχολιαστικό του πολέμου έργο του σπουδαίου εικονογράφου Thomas Theodor Heine, στο εξώ-
βιομηχανικό περιβάλλον, έκπτωτοι φυλλο του σατιρικού φύλλου που εκδιδόταν στο Μόναχο, Simplicissimus.
από την πρόσφατη μικροαστική
προοπτική τους και κάθε προσδοκία για την εξάτμιση της Αυτοκρατορι- ίσως, σίγουρα μεταεθνικιστική. λογία της τζιχάντ, ελπίζει ότι μπορεί
για ευμάρεια. κής Ευρώπης, μετατρέπεται σε έναν κάποτε η Μέση Ανατολή, π.χ., να
Το 1929, οι αμερικανοί καλλιτέ- εμβληματικό Ευρωπαίο. Από την αυ- Η ΑΠΟΤΡΟΠΉ ΤΟΥ είναι μια «ήπειρος» ειρήνης. Αυτή εί-
χνες και στοχαστές εγκαταλείπουν στρο-ουγγρική αυτοκρατορική ειρή- ΠΟΛΈΜΟΥ ναι η αναλογία, με ό,τι συνθλιπτικά
άρον άρον το Παρίσι, πανικόβλητοι νη και τάξη θα περνούσε σε ένα ευ- Το έθνος-κράτος γι’ αυτόν συρρι- απλοϊκό και ενίοτε ανατριχιαστικά
από την κρίση και την κατάρρευση ρωπαϊκό όνειρο, παρακάμπτοντας, κνώνεται στον πόλεμο και, σχεδόν, γκροτέσκο μπορεί να έχει μια ανα-
της αξίας των ακινήτων τους στην με αυτόν τον πολύ ιδιότυπο τρόπο, ταυτίζεται με αυτόν. Η ευρωπα- λογία. Η διαφορά των δύο περιπτώ-
πατρίδα τους. Τέσσερα χρόνια μετά, τους εριστικούς εθνικισμούς και μια ϊκή προοπτική που «προτείνει» ο σεων είναι ότι η ενωμένη, μετα-ε-
το Νew Deal θα ανασυγκροτούσε την βαθιά ροπή για κάτι που ο ίδιος έβλε- Τσβάιχ, εννοιολογική και κανονιστι- θνικιστική Ευρώπη, για την οποία
έννοια του αμερικανικού μέλλοντος πε ως Ευρωπαϊκό Εμφύλιο. Στη λο- κή (καθ’ όσον και πολιτικά περιθωρι- μιλάει ο Τσβάιχ στις δύο διαλέξεις
και τη μεσαία τάξη, θα ζωογονούσε γοτεχνική-πνευματική του διαθήκη, ακή), οφείλει να είναι ο καθοριστικά του 1932 και του 1934, τις οποίες
την αμερικανική μαζική δημοκρατία. το εμβληματικό βιβλίο Ο κόσμος του αρνητικός παράγοντας, η αποτροπή περιλαμβάνει η Έκκληση προς τους
Ήταν η χρονιά που, μεταξύ άλλων, χτες. Αναμνήσεις ενός Ευρωπαίου (στα του πολέμου. Ευρωπαίους, δεν πολεμούσε ακόμα
θα αιρόταν και η ποτοαπαγόρευση ελληνικά από τις εκδόσεις Ρrinta), Αυτή είναι η απομονωμένη, μονα- και δεν εξόντωνε, ακόμα, τους πλη-
που είχε διώξει ουκ ολίγους ευζωι- που το ολοκλήρωσε λίγο πριν από χική, δικαιωμένη, μα ταπεινωμένη θυσμούς της..
στές για να τους κάνει προσωρινούς το θάνατό του, διακρίνεται εναργώς πολλαπλώς, φωνή του Τσβάιχ! Προδρομικός διότι θεατής, μη-
Ευρωπαίους. αυτή η αξιολογική παράκαμψη του Ας φανταστούμε, για παράδειγμα, συμμετοχικός παρατηρητής, όπως
Μέσα σε όλο αυτό, ένας αυστρια- έθνους-κράτους, που σκοπό έχει έναν Άραβα ή και έναν μουσουλμάνο θα λέγαμε στις κοινωνικές επιστήμες,
κός εβραίος, ο Στέφαν Τσβάιχ, βίω- να ενώσει δύο κόσμους. Από τη μια διανοούμενο του σήμερα που, χωρίς του εθνικιστικού σκοτωμού του Α’
νε τη σταδιακή, μα καταλυτική, διά- εκείνον της Αυστροουγγρικής Αυτο- να ομνύει στον παναραβισμό, χωρίς Παγκόσμιου Πολέμου, βασισμένος
ψευση του ευρωπαϊκού πολιτισμού κρατορίας, τον κόσμο της ασφάλει- να θέλει να ενοποιήσει, ή καλύτερα πάνω στην αυτοκρατορική ανάμνη-
όπως τον ονειρεύεται και, εν μέρει, ας με πρόοδο, και από την άλλη μια να ισοπεδώσει, τους πληθυσμούς ση χωρίς πόλεμο, ο Τσβάιχ εκφέρει
όπως τον γνωρίζει. Μελαγχολικός δημοκρατική Ευρώπη, μετα-εθνική μέσα στη θανατηφόρα πολιτική θεο- ένα λόγο αξιολογικό και φαινομενικά

75 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

ψύχραιμο. Ο λόγος αυτός δεν μπο-
ρεί, ωστόσο, ανάμεσα στις γραμμές,
να εξοικονομήσει την εφίδρωση που
προκαλεί η αγωνία μπροστά σε έναν
νέο πόλεμο, μια κατάσταση που θα
δεσμεύει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό
στην εθνική μονομέρεια και θα ανα-
κυκλώνει τον εμφύλιο στην ήπειρό
μας.
Ο Τσβάιχ σε αυτό το μικρό βιβλίο,
όμως, δεν αρκείται στην έκκληση.
Η έκκληση, η απεύθυνση, είναι το
πλαίσιο των προθέσεων, είναι η αξι-
ακή βεβαιότητα αυτού του παράδο-
ξου μοντέρνου ανθρώπου. Υπάρχει
και η εφίδρωση, η κρύα εφίδρωση,
που τον οδηγεί σε μια περισσότερο
πρακτική πολιτική τοποθέτηση. Σε
αυτό που μπορεί να είναι μια εφαρ-
μοσμένη ευρωπαϊκή προοπτική, μια
μαχόμενη εναντίωση στην επανάλη-
ψη των μαχών, ως πρακτική ανάγκη
του πολιτικού ευρωπαϊσμού.
Ο αναγνώστης θα καταγράψει
ορισμένα ενδιαφέροντα πρακτικά
εγχειρήματα μέσα από τα οποία ο
Τσβάιχ προτρέπει όσους πιστεύουν
ακόμα στον δημοκρατικό πολιτισμό
της ηπείρου μας και δεν παρασύρ-
θηκαν από τηνπολεμική τροπή της
εθνικής μονομέρειας να οργανώσουν
τη μελλοντική διάσωση της ειρήνης,
δηλαδή την ευρωπαϊκή ιδέα.
Το πρώτο είναι κάτι που εφαρ-
μόζεται εδώ και μερικές δεκαετίες
σε διάφορες χώρες της Ευρώπης.
Μπορεί να έχει κανείς διαφωνίες
με τις έλλογες και προσχεδιασμένες
αναμορφώσεις της σχολικής ιστορί-
ας, αλλά η πρόταση του Τσβάιχ για
τη διδασκαλία μιας ιστορίας στην
Ευρώπη, με κοινό παρονομαστή
τα επιτεύγματα ενάντια στα εθνικά
στερεότυπα και τις παραδεδομένες
αφηγήσεις, είναι εντυπωσιακή.
Ακόμα πιο διορατική είναι η ιδέα
αυτού που γνωρίζουμε σήμερα ως
πρόγραμμα Εράσμους: η κινητικότη-
τα, δηλαδή, μαθητών και φοιτητών
μεταξύ ευρωπαϊκών χωρών, η πολιτι-
σμική ανταλλαγή μεταξύ των παλιών
αντιμαχόμενων λαών.
Ο Τσβάιχ είναι συγκλονιστικός
όταν, το 1934, στη συνθήκη δηλα-
δή της εκλογικής ανόδου του Χίτ-
λερ στην εξουσία, ζητάει κάτι που
μάλλον χρειαζόμαστε και σήμερα.
Τι ζητάει; Έναν ευρωπαϊκό μηχα-
νισμό αποκάλυψης των fake-news
όπως θα λέγαμε σήμερα, μια κοινή
των εθνών ορθολογική μηχανή κα-
ταπολέμησης των ψευδών ειδήσε-
ων. Η αύξηση του αντισημιτισμού
και η όξυνση των στερεοτυπικών
περιγραφών του αλλοεθνούς ως
μιαρού χρειαζόταν τότε έναν τε-
χνολογικά επαρκή αντίπαλο, ικανό
76 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Η Ζοζεφίν Μπέικερ, η σταρ των μπαλέτων του Folies Bergère, υπήρξε είδωλο
χαρακτηριστικό των années folles, των ξέφρενων χρόνων της Ευρώπης που, με
κέντρο το Παρίσι, ακολούθησαν το τέλος του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Στη
φωτογραφία, με το περίφημο κοστούμι - μπανάνα, με το οποίο μάγεψε και
σκανδάλισε.
να απευθυνθεί στις μάζες και να δι-
αψεύσει εκείνες τις κατασκευασμέ-
νες ειδήσεις που οδηγούσαν στην
εθνική τύφλωση.
Η ΛΑΪΚΌΤΗΤΑ
Το επόμενο και ευφυές αίτημά του
είναι ο ευρωπαϊσμός να αποκτήσει
λαϊκότητα και μαζικότητα.
Να βγει από τα συνεδριακά τείχη,
μας λέει, να μπει στον κόσμο της ει-
κόνας, να συναντήσει τη μορφολογία
των μαζών. Είναι εμφανές ότι βλέπει
να ορθώνεται απειλητικά η ισχύς του
αντιδημοκρατικού πλήθους, όπως
αυτή σκηνοθετείται από το φασισμό
και από τα δύο ολοκληρωτικά καθε-
στώτα στα δυτικά και στα ανατολικά
της αυστριακής επικράτειας. Είναι
ενδιαφέρον μάλιστα ότι μπαίνει σε
λεπτομέρειες για τη βέλτιστη ορ-
γάνωση ενός μαζικού ευρωπαϊκού
κινήματος. Ο Τσβάιχ αντιλαμβάνε-
ται πως η δημοκρατία, όταν δέχεται
πόλεμο, οφείλει να αμυνθεί, όχι μόνο
με τα δικά της όπλα, όπως συχνά λέ-
γεται και σήμερα στην Ευρώπη όταν
ποικίλες εκδοχές ολοκληρωτισμού
και βίας εμφανίζονται απειλητικά,
αλλά με τα διαθέσιμα όπλα. Ενδεχο-
Lucien Waléry
μένως και με τα όπλα του εχθρού.
Αυτή η οργανωτική μέριμνα και
η κατανόηση της δημόσιας δράσης,
της διαδήλωσης και της επιτελε-
στικής της δύναμης – όπως θα λέ-
γαμε σήμερα– από τον Τσβάιχ μας
επιτρέπει μια παρέκβαση στα καθ’
ημάς: αυτή τη λαϊκότητα, τη λαϊκό-
τητα που έχουν από τη φύση τους οι
μάζες, υπέρ του δύσκολου τότε (και
τώρα) ευρωπαϊκού αιτήματος τη βι-
ώσαμε, ο καθένας από κάποια θέση,
πριν από δύο χρόνια, με τις κινητο-
ποιήσεις του «Μένουμε Ευρώπη» και
του «Ναι» στο πραξικοπηματικό δη-
μοψήφισμα. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο
που οι εξουσιαστές του τότε –και του
σήμερα– θεώρησαν τη λαϊκή «ορα-
τότητα» αυτού του πλήθους μεγάλη
ύβρη, σκανδαλώδες τόλμημα των
«αστών» να παραστήσουν τους «λα-
ϊκούς». Όπως δεν είναι τυχαίο πως,
ακόμα και σήμερα, εξέχοντες υπουρ-
γοί εξακολουθούν να αποκαλούν
ολόκληρες μερίδες του πληθυσμού
«μενουμευρώπηδες», σε μια προσπά-
θεια όχι μόνο να διατηρήσουν την
ταυτοτική τους έγκληση προς τους
τότε ψηφοφόρους του «όχι», αλλά
και να υπενθυμίσουν ποιος έχει δι-
καίωμα «στο δρόμο» και ποιος όχι.
Βέβαια, η επείγουσα λαϊκή κινητο-
ποίηση, η απήχηση και η λειτουργία
της οποίας ίσως προσδιοριστούν
από τον ιστορικό του μέλλοντος, δεν
αίρει τις απαιτήσεις για μια λαϊκή
Ευρώπη, ενάντια στον εθνολαϊκισμό.
Εξ άλλου υπήρξε ατελής, ηττήθηκε
και, σήμερα, πιθανόν να μην έχει πια
παρά ελάχιστη επικαιρότητα, όπως
φυσικά δεν έχει η πραξικοπηματική
υφαρπαγή του «Όχι» που επιχείρησε
και πέτυχε η εξουσία.
Τι θα πει εξ άλλου λαϊκή Ευρώπη;
Πολλά και αντιφατικά πράγματα,
ασφαλώς, μα σίγουρα θα πει και Ευ-
ρώπη των λαϊκών τάξεων, Ευρώπη
που προστατεύει. Κάτι που σήμερα
αντιπροσωπεύει χαρακτηριστικά ο
σοσιαλφιλελεύθερος πρόεδρος της
Γαλλίας Εμμανουέλ Μακρόν ο οποί-
ος, εμπνεόμενος ίσως και από τον ρι-
ψοκίνδυνο ευρωπαϊσμό του Τσβάιχ,
δεν δίστασε να κατέλθει στις προε-
δρικές εκλογές κρατώντας κυριολε-
κτικά στα ίδια του χέρια τη σημαία
της Ευρώπης. Αυτός που ανέπτυξε
το ευρωπαϊκό όραμά του εδώ στην
Αθήνα, μπροστά στα πειθήνια βλέμ-
ματα των αντι-ευρωπαϊστών που
ασκούν σήμερα την εξουσία στη
χώρα.
Η αγωνία του Τσβάιχ, η εμπρό-
θετη ψυχραιμία και ο ευρωπαϊκός
βολονταρισμός του, όπως αποτυπώ-
νονται σε αυτό το βιβλίο, φέρνουν
στο νου στοιχεία της ελληνικής πε-
ριπέτειας και, κυρίως, θυμίζουν τις
απελπιστικές και ανυπόφορες αντι-
φάσεις εκείνων που, μέχρι τέλους,
πίστεψαν σε κάποια αμετάκλητη
ευρωπαϊκότητα της χώρας. Μέσα
στις οδύνες των τελευταίων ετών,
πολλοί απ’ αυτούς που δεν ήθελαν
η Ελλάδα να αλλάξει ιστορικό προ-
σανατολισμό έλεγαν πικρά στους
αμέριμνους φίλους τους ότι «στο
Μεσοπόλεμο οι γερμανοεβραίοι δι-
ανοούμενοι της Γερμανίας και της
Αυστρίας χωρίστηκαν σε δύο κα-
τηγορίες: τους απαισιόδοξους που
βρέθηκαν στο Μανχάταν και τους
αισιόδοξους που κατέληξαν στο
Άουσβιτς». Το γραπτό και η ζωή του
Τσβάιχ αναιρούν κάπως αυτόν τον
φανταστικό και λυπητερό κανόνα.
Ή καλύτερα, τον βυθίζουν μέσα σε
ακόμη πιο πηχτά στρώματα θλίψης.
Αισιόδοξος μέχρι το τέλος –στη
γραφή του για την Ευρώπη που
έχουμε εδώ ανά χείρας– έγινε φυγάς
και γλίτωσε πολλά. Πέθανε μετά την
απόλυτη επιβεβαίωση του πολέμου,
του γήρατος, της ασθένειας και της
κατάθλιψης. Πέθανε δυαδικά, αυτο-
κτονικά και ερωτικά με τη γυναίκα
του, στη Βραζιλία, το 1942. zx
Ένα τραγούδι για ξεσηκωμούς
Από τη Μαρίνα Γρηγοροπούλου
Το τραγούδι «Πότε θα κάνει ξαστεριά» χρησιμοποιήθηκε συχνά ως μήνυμα για ξεσηκωμούς. Το νέο
βιβλίο του καθηγητή Γιώργου Ανδρειωμένου καταγράφει την καταγωγή του, τις παραλλαγές του,
τις σύγχρονες χρήσεις του. Το τραγούδι αυτό, πάντως, έφτασε να χρησιμοποιείται από πολιτικές
δυνάμεις στο όνομα του «αντιμνημονιακού» μετώπου (από τον ΣΥΡΙΖΑ μέχρι τη Χρυσή Αυγή),
αλλά και από παρεμβατικούς διανοούμενους και πολιτικούς του φιλελεύθερου χώρου. [ΤΒJ]
Ε
ίναι άραγε αλήθεια ότι
στον κόσμο «τη μεγαλύ-
τερη επίδραση δεν την
έχουν οι νόμοι, αλλά τα
τραγούδια», όπως έλεγε ο
Πασκάλ; «Ναι», απαντά με το νέο του
βιβλίο γύρω από το περίφημο τραγούδι
«Πότε θα κάνει ξαστεριά» ο καθηγητής
Νεοελληνικής Φιλολογίας και ανα-
πληρωτής πρύτανη στο Πανεπιστήμιο
Πελοποννήσου, Γιώργος Ανδρειωμέ-
νος. Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε πριν
από λίγο καιρό, «Πότε θα κάνει ξαστε-
ριά». Από τις ρίζες των Λευκών Ορέων
στην πανελλήνια χρήση1 ανιχνεύει την
προέλευση, την ιστορία και τις μεταγε-
νέστερες εκδοχές και χρήσεις του συ-
γκεκριμένου ριζίτικου τραγουδιού που
τελικά ταυτίστηκε με τους αγώνες του
ελληνισμού.
Πότε θα κάμη ξεστεργιά πότε
θα φλεβαρίση
να πάρω το τουφέκι μου
την όμορφη πατρώνα,
να κατεβώ στον Ομαλόν στη
στράτα των Μουσούρων,
να κάμω μάναις δίχως γυιούς
γυναίκες δίχως άνδρες,
να κάμω και μωρά παιδιά
να ’ναι δίχως μανάδες
να κλαίν’ την νύχτα για βυζί
και την αυγή για γάλα
και τ’ αποδιαφωτίσματα για
την καϋμένη μάνα2,
είναι η πιο οικεία στο ευρύ κοινό από
τις παραλλαγές της «Ξαστεριάς», η
οποία την καθιστά τραγούδι με πρω-
τίστως ηρωικό-μαχητικό περιεχόμενο,
όπως επισημαίνει ο Γιώργος Ανδρειω-
μένος.
Αλλά ποια είναι η ιστορία της αγα-
πημένης μας άγνωστης «Ξαστεριάς»;
ΑΠΌ ΤΑ ΧΡΌΝΙΑ
ΤΗΣ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΊΑΣ
Αρχικά, ο συγγραφέας αφηγείται τη
βυζαντινή καταγωγή του τραγουδιού
που ανάγεται στα χρόνια της Ενετο-
κρατίας στην Κρήτη και την ενδιαφέ-
ρουσα συσχέτισή του με ένα άλλο ρι-
ζίτικο, γεμάτο βυζαντινές αναμνήσεις,
το οποίο πιθανώς αποτελεί την πρώτη
φάση της σύνθεσής του:
Χριστέ! να ζώνουμουν σπαθί
και να ’πιανα κοντάρι,
Να πρόβαινα ς’ τον Ομαλό ’ς
τη στράτα τω Μουσούρω,
Να σύρω τ’ αργυρό σπαθί και
το χρυσό κοντάρι,
Να κάμω μάναις δίχως γυιούς
γυναίκες δίχως άνδρες,
Να κάμω και μικρά παιδιά
να χάσουν τση μανάδες.3
Ο μελετητής εξετάζει στη συνέχεια
την «Ξαστεριά» ως τραγούδι «του κυ-
νηγού ή του μονομάχου», περιγράφει
περιστατικά βεντέτας λόγω ζωοκλο-
πής που την υποδεικνύουν ως τραγού-
δι «εκδίκησης» και τη συνδέει με τους
χαΐνηδες, την οθωμανική διοίκηση και
την εξέγερση του Δασκαλογιάννη επί
Τουρκοκρατίας, καθώς και με την Ελ-
ληνική Επανάσταση, παρουσιάζοντας
την αντιμετώπισή της και ως «κλέφτι-
κου» τραγουδιού:
Πότε θα κάμη ξαστεριά πότε
θα φλεβαρίση,
να πάρω το τουφέκι μου
την όμορφη πατρώνα,
να κατεβώ στον Ομαλό στη
στράτα των Μουσούρων
να σύρω κλέφτικη σφυρέ
να συμμαζέψω Κλέφτες,
να κάμω μάνες δίχως γυιούς
γυναίκες δίχως άντρες,
να κάμω και μωρά παιδιά
να μείνουν δίχως μάνες·
να κλαίν’ τη νύχτα για νερό
κι την αυγή για γάλα
κι τ’ αποδιαφωτίσματα: Αχ!
καημένη μάνα!4
Το πλέον καρποφόρο μέρος του βι-
βλίου, όμως, αρχίζει μετά τη συζήτηση
περί προέλευσης, όταν ο Γιώργος Αν-
δρειωμένος ανασύρει και αναδεικνύει
μεταγενέστερες εκδοχές και χρήσεις
της «Ξαστεριάς».
Όπως μαρτυρούν οι δύο νεότερες
παραλλαγές του τραγουδιού:
Πότε θα κάμη ξαστεριά
πότε θα φλεβαρίση
να πάρω το τουφέκι μου
τη μόνη μου ελπίδα
να ανεβώ εις το βουνό
το γέρο-Ψηλορείτη
να βρω μια πλάκα ριζιμιά
να διπλωθώ να κάτσω
να παίξω πέντε τουφεκιές
ν’ ακούση όλη η Κρήτη
να ’ρθούν τα Κρητικόπουλα
τση Κρήτης οι λεβέντες
να δώσουμ’ όρκο ιερό για
την ελευθερία…
και
- Πότες θα κάμει ξαστεριά,
να λυώσουνε τα χιόνια
να πάρω το τουφέκι μου
τ’ όμορφο μαλιχέρι
να πάρω δίπλα τα βουνά
να βγω στον Ψηλορείτη
να βρω μια πλάκα ριζιμιά
να διπλωθώ να κάτσω
να παίξω πέντε μπαλωτές
ν’ ακούσει ούλη η Κρήτη
νά ’ρθουν τα Κρητικόπουλα
εκιά να ορκιστούμε
για τη γλυκιά πατρίδα μας
ούλοι να σκοτωθούμε5,
πρόκειται για τραγούδι με ηρωικό-πο-
λεμικό χαρακτήρα που εκφράζει τη
σφοδρή επιθυμία του αγωνιστή, ιδιαί-
τατα του Κρητικού, να δώσει μάχη και
να θυσιαστεί για την ελευθερία και τα
πιστεύω του γενικότερα.
Η «ΞΑΣΤΕΡΙΆ»
ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΊΑ
Πώς, όμως, τούτο το άσμα ταξιδεύει
στον χρόνο φτάνοντας μέχρι τις μέρες
μας;
Είναι πολλές οι σημαντικές στιγ-
μές της ιστορίας του 20ού αιώνα στις
οποίες τραγουδήθηκε με τον έναν ή
τον άλλο τρόπο η «Ξαστεριά» και ο
συγγραφέας τις αποκαλύπτει στον
περίεργο πια αναγνώστη του:
Πρώτα, ο Μακεδονικός Αγώνας:
Πότες θα κάμη ξεστεριά
πότες θα φλεβαρίση
να πάρω το ντουφέκι μου
την ώμορφη πατρώνα
77 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Γιώργος Ανδρειωμένος,
«Πότε θα κάνει ξαστεριά».
Από τις ρίζες των Λευκών
Ορέων στην πανελλήνια
χρήση, Ι. Σιδέρης, Αθήνα
2017, 374 σελ.
να κατεβώ στον Περλεπέ
στη στράτα των Βουλγάρων6
να κάμω μάναις δίχως γυιούς
γυναίκες δίχως άντρες κ.λπ.7
Έπειτα, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι:
Πότες θαν έρθ’ η άνοιξι,
θάρθη το καλοκαίρι
ναρχίση πάλ’ ο πόλεμος εις
τη Μακεδονία
να πάρω το τουφέκι μου,
την εύμορφη πατρώνα
να βγω στ’ Ορβήλου τση κορφές
τση Τζουμαγιάς τα πλάγια
να δω τί κάνουν οι Βούλγαροι.8
Ασφαλώς, η Μάχη της Κρήτης και η
Γερμανική Κατοχή:
Πότε να κάμη ξαστεριά,
πότες να φλεβαρίση
να πάρω το τουφέκι μου
την όμορφη πατρόνα,
να κατεβώ στο Μάλεμε στην
αρεοκαθέστρα
για να σκοτώσω Γερμανούς κ
αι να αιχμαλωτίσω.9
Πότε θα κάμη ξαστεριά,
πότες θα φλεβαρίση
να πάρω το τουφέκι μου,
τ’ όμορφο ταχυβόλο
να κατεβώ στο Μάλεμε,
στην αεροκαθέστρα
να πολεμήσω Γερμανούς
και Έλληνες προδότες
όπου μας επροδώσανε.10
Η τελευταία, μάλιστα, εκδοχή συνι-
στά την πρώτη πολιτική θεώρηση του
άσματος, και είναι καίριας σημασίας,
εφ’ όσον έκτοτε η «Ξαστεριά» προσέ-
λαβε κυρίως πολιτική διάσταση.
Και στο β’ ήμισυ του αιώνα, το ταξίδι
του τραγουδιού συνεχίζεται:
Με τα Ιουλιανά και την Αποστασία
του 1965:
Πότε θα κάμει ξαστεριά,
πότε θα φλεβαρίσει
να πάρω το τουφέκι μου
την όμορφη πατρόνα
να κατεβώ στο Σύνταγμα,
 στη στράτα του Ηρώδη,
για να σκοτώσω αυλικούς
και Έλληνες φασίστες.11
Με την επτάχρονη Δικτατορία και το
Πολυτεχνείο:
Πότε θα κάμει ξαστεριά,
πότε θα φλεβαρίσει
να πάρω το ντουφέκι μου,
την όμορφη πατρόνα,
να κατεβώ στο Σύνταγμα
και στο Πολυτεχνείο,
για να σκοτώσω χουντικούς
και Έλληνες φασίστες.12
Έξω από τα σύνορα της Ελλάδας, επί-
σης, το τραγούδι σημαδεύει τον ελληνι-
σμό και απαντά στην Κύπρο μετά την
τουρκική εισβολή, ως εξής:
Πότες θα κάμει ξαστεριά,
τα κήπια ν’ αλωνίσει
να πάρω το τουφέκι μου
με τ’ άλλα μου τ’ αδέρφια
για ν’ ανεβώ στο Δίκωμο και σ’ όλη
την Κερύνεια,
στη Μόρφου και στη Μεσσαριά,
μέχρι την Καρπασία
να ιδώ τον Πενταδάχτυλο
να μου χαμογελάει,
πότες θα κάμει ξαστεριά…13
Ή στις κάτωθι παραλλαγές:
Πότε θα κάνει ξαστεριά,
πότε θα φλεβαρίσει
να κατεβώ στον Όλυμπο,
στην έμορφη Κερύνεια,
στη Μόρφου και στη Μεσαριά,
μέχρι την Καρπασία
να ιδώ τον Πενταδάχτυλο
να μου χαμογελάει,
πότες θα κάνει ξαστεριά…
Πότε θα κάνει ξαστεριά,
πότε θα φλεβαρίσει
να κατεβώ στη Λάπιθο,
στην όμορφη Κερύνεια…14
Οψιμότερα, μετά την πτώση της Δι-
κτατορίας και τα πρώτα χρόνια της
Μεταπολίτευσης, η «Ξαστεριά» παρα-
πέμπει πια στη δικαίωση του δημοκρα-
τικού αγώνα:
Έκαμε πάλι ξαστεριά,
ξανάφεξε ο ήλιος,
που κατσιφάρα εφτά
χρονώ τον έκρυβε τελείως.
Έκαμε πάλι ξαστεριά,
σπάσαν οι αλυσίδες,
παντού εδιαλυθήκανε
οι μαύρες καταιγίδες.
Έκαμε πάλι ξαστεριά,
βρήκαμε τα παλιά μας
και κατσιφάρα εφτά χρονώ έφυγ’
78 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
από μπροστά μας.
Δικτάτορες δεν κυβερνούν,
ήρθαν καινούριοι χρόνοι
γιατί το σπάσαν φοιτητές το
παγωμένο χιόνι.15
Είναι πασίδηλο, λοιπόν, ότι ο εχθρός
αλλάζει πρόσωπο –από τον βούλγαρο
επιδρομέα στον γερμανό κατακτητή,
από τον ξένο κατακτητή στον έλληνα
καταπατητή της Δημοκρατίας κ.τ.λ.–
και μαζί του μεταβάλλεται κάθε φορά
η θέαση της «Ξαστεριάς».
Επομένως, ο Γιώργος Ανδρειωμέ-
νος με ενάργεια καταδεικνύει ότι το
τραγούδι μας ταξιδεύει (και μάς τα-
ξιδεύει!) στον χωρόχρονο του ελλη-
νισμού, ενώ ταυτόχρονα η σημασία
του προσαρμόζεται στην εκάστοτε
συγκυρία. Σαν μια άλλη «Μασσα-
λιώτιδα», που μας θυμίζει την πλέον
πρόσφατη από την πληθώρα συνει-
σφορών του αστείρευτου ερευνητή
στη Νεοελληνική Φιλολογία16, η
«Ξαστεριά» από τοπικό τραγούδι
εξελίσσεται σε εθνικό άσμα, χωρίς
ωστόσο να χάνει το ιδιαίτερο χρώμα
της λευκορίτικης ψυχής17.
Η διάδοση του άσματος στην επο-
χή μας σχετίζεται, φυσικά, και με το
ρόλο της μουσικής. Γιατί τραγούδι
σημαίνει συνύπαρξη στίχου και με-
λωδίας σε κείμενο προορισμένο για
την ανθρώπινη φωνή· δεν είναι τυ-
χαίο, άλλωστε, το γεγονός ότι στη
συνείδηση των περισσοτέρων από
εμάς η «Ξαστεριά» είναι συνδεδεμέ-
νη με τη συνεργασία Γιάννη Μαρκό-
πουλου (σύνθεση) και Νίκου Ξυλού-
ρη (ερμηνεία) στον ιστορικό δίσκο
Ριζίτικα (MINOS EMI). Μια σύντο-
μη εξέταση της παρτιτούρας, οδηγεί
στη διαπίστωση ότι στο κομμάτι,
παρά τη δυτικότροπη γενικά σύνθε-
σή του, εντοπίζονται αποκλίσεις από
τη δυτική αρμονία18 και ταυτόχρονα
συγκλίσεις με τη βυζαντινή19, με άλλα
λόγια στοιχεία που προσεγγίζουν την
ελληνική παράδοση.
Ακόμη, όμως, και αν δεχτούμε ότι
κάπως έτσι συνδέεται το τραγούδι
μας με τον ελληνισμό, συνεχίζουμε
να διερωτώμαστε πώς η «Ξαστεριά»,
διασχίζοντας το χτες και το σήμερα
της ελληνικής (και ελληνόφωνης)
γης, μπορεί να ενσωματώνεται στα
συμφραζόμενα της κάθε εποχής.
Έτσι, πιστεύουμε ότι το άσμα τού-
το οφείλει τις πολλές του ζωές σε δύο
κυρίως χαρακτηριστικά: το πρώτο
αφορά τη θεματική του, ενώ το δεύ-
τερο τη δυναμική του. Το θέμα της
πάλης, δηλαδή, με τη διαχρονικότη-
τά του20 θεωρούμε ότι διασφαλίζει
στο τραγούδι μας την παρουσία του
κάθε φορά που προκύπτει οποιασδή-
ποτε μορφής αγώνας ή διεκδίκηση,
ατομική, συλλογική, εθνική, από την
υπεράσπιση της ζωής ενός ανθρώπου
και της εδαφικής ακεραιότητας του
έθνους έως την απελευθέρωση της
πατρίδας και την επανεγκαθίδρυση
της Δημοκρατίας. Επιπλέον, διακρί-
νουμε στην «Ξαστεριά» μια φιλοσο-
φική δυναμική που μας παραπέμπει
στην άποψη του θιασώτη της πολιτι-
κής λειτουργίας του τραγουδιού γάλ-
λου στοχαστή Ζιλ Ντελέζ: το τρα-
γούδι δύναται να απελευθερώνει –και
μάλιστα σε δυσοίωνους και ρευστούς
καιρούς– ελάσσονα γίγνεσθαι21 και
συγχρόνως να τα μετασχηματίζει σε
εκφάνσεις ενός μείζονος λόγου22.
Κατά την κρίση μας, ακριβώς γι’
αυτό, και παρά το πλήθος χρήσεων
της «Ξαστεριάς»23, ο χαρακτήρας του
τραγουδιού γίνεται βαθμιαία πολιτι-
κός24.
ΠΟΛΙΤΙΚΉ
Η κύρια επιδίωξη του άσματος25, δη-
λαδή, κατά τα μεταπολεμικά χρόνια
και ιδίως μέσα στο έντονα πολιτικο-
ποιημένο περιβάλλον των πρώτων με-
ταπολιτευτικών χρόνων είναι πολιτική,
«οι χρήσεις του νοούνται στο πλαίσιο
δυναμικών-αγωνιστικών δράσεων ή
εκδηλώσεων και οι πολίτες που ως
επί το πλείστον ταυτίζονται μαζί του
είναι μάλλον αριστερών και ευρύτε-
ρα “προοδευτικών” πεποιθήσεων»26.
Αντίστροφα, όταν το περιβάλλον αυτό
παραχωρεί τη θέση του στην ευμάρεια
των δεκαετιών του 1980 και του 1990
και η αγωνιστική διάθεση των πολι-
τών εξασθενεί συμπαρασύροντας το
ενδιαφέρον για την πολιτική και τους
πολιτικούς, το τραγούδι –αν και παρέ-
μεινε άσμα με «πολιτικές» αναφορές–
αρχίζει να ακούγεται όλο και λιγότερο
συχνά27.
Σήμερα, όμως, στο πλαίσιο της ρη-
τορικής της οικονομικής-πολιτισμι-
κής κρίσης και του διπόλου «Μνη-
μόνιο-Αντιμνημόνιο», η «Ξαστεριά»
έχει σαφώς ανακάμψει· και αυτό
αναδύεται εμφατικά από την έρευνα
του Γιώργου Ανδρειωμένου28.
Δεν είναι μόνο οι εν ώρα κρητικού
γλεντιού παραλλαγές:
Πότε θα κάμει ξαστεριά
καημένε Ψηλορείτη
να φύγουνε τα νέφαλα να
ξαστεριάσει η Κρήτη…29
ή οι οιονεί παρωδίες του τραγουδιού
από χρήστες του διαδικτύου:
Τώρα θα κάμει ξαστεριά
τώρα θα φλεβαρίσει
που παίρνω το νταούλι
μου την έμορφη τσαγκρίνα,
να ανεβώ στον Χολαργό,
στη στράτα του Μαξίμου
να κάμω ντάνες τις δραχμές
τα σπίτια δίχως φόρους
να κάμω τ’ άνεργα παιδιά
να κλαίν’ δίχως νταλκάδες
αφού θα πίνουν το νερό
και της αυγής το γάλα
και τ’ αποδιαφωτίσματα
του Ιωσήφ το μάνα.30
Είναι κυρίως ότι η «Ξαστεριά» χρησι-
μοποιείται από ετερόκλητους πολιτι-
κούς και κοινωνικούς σχηματισμούς
που ερίζουν για το μέλλον της χώρας εν
μέσω κινητοποιήσεων και δράσεων του
λεγόμενου «αντιμνημονιακού» χώρου.
Στο χώρο αυτό, βέβαια, παραδοσιακά
κυριαρχούν δυνάμεις της Αριστεράς,
αλλά το τραγούδι έχει αξιοποιηθεί και
από πολιτικούς σχηματισμούς άλλων
ιδεολογιών, είτε στο πλαίσιο «αντιμνη-
μονιακών» συμμαχιών είτε στο όνομα
των εκάστοτε στρατηγικών ενός συ-
γκεκριμένου κόμματος.
Παράλληλα, δεν είναι λίγα όσα υπο-
δηλώνει το άκουσμα της «Ξαστεριάς»
ακόμη και σε εκδηλώσεις στις οποίες
παρευρέθηκαν πολιτικοί από τα λεγό-
μενα «μνημονιακά» κόμματα.
Σε ποικίλες περιστάσεις, λοιπόν,
οργανωμένες ή αυθόρμητες, άδεται
η «Ξαστεριά» από πολίτες και πολι-
τικούς, λειτουργώντας άλλοτε ως κα-
ταγγελία της εξουσίας και άλλοτε ως
κάλεσμα σε αγώνες. Επιπροσθέτως, το
άσμα επιστρατεύεται από πολιτικούς
ή πολίτες διαφορετικών ιδεολογιών,
όπως καταφαίνεται από τις ακόλουθες
ενδεικτικές περιπτώσεις: στην προε-
κλογική ομιλία του στο Ηράκλειο στις
23 Ιανουαρίου 2015, ο πρόεδρος του
ΣΥΡΙΖΑ και νυν πρωθυπουργός προ-
ερχόμενος από την Αριστερά, Αλέξης
Τσίπρας, τόνισε: «Ο κύβος ερρίφθη
– επιτέλους, θα κάνει ξαστεριά»31·
ωστόσο, το ίδιο άσμα χρησιμοποίησε
συχνά και το κόμμα των ΑΝΕΛ και ο
ίδιος ο αρχηγός του Πάνος Καμμένος,
πολιτικός εντασσόμενος στον ευρύτε-
ρο χώρο της Δεξιάς· αναφορά στο ίδιο
άσμα γίνεται και από ψηφοφόρους
που ανήκουν στη Χρυσή Αυγή, όπως η
εξής: «Θα σας φέρουμε στο σημείο να
ακούτε το “Πότε θα κάνει ξαστεριά”
του Ψαρονίκου και το μυαλό σας θα
πηγαίνει αυτομάτως στα παιδιά με τις
μαύρες μπλούζες, που έχουν όμως λευ-
κές ψυχές, ταγμένες στο έθνος»32. Ή
μήπως δεν μοιάζει παράδοξο ότι τόσο
ο διανοούμενος Νίκος Δήμου, όσο και
ο πολιτικός Στέφανος Μάνος έχουν
δημοσιεύσει άρθρα που επιγράφονται
με τον πρώτο στίχο του τραγουδιού33;
Είναι πρόδηλο, λοιπόν, ότι πολίτες
και πολιτικοί διαφορετικών ιδεολογι-
ών αναφέρονται στην «Ξαστεριά» ή
και την τραγουδούν κάθε φορά που ο
λόγος τους υποσημαίνει την αυγή μιας
καινούργιας ημέρας για την Ελλάδα
και τη σχετική άσκηση της πολιτικής
τους.
Συνεπώς, ο Γιώργος Ανδρειωμένος
με διαύγεια συμπεραίνει ότι η χρήση
της «Ξαστεριάς» εξυπηρετεί διαφο-
ρετική στόχευση ακόμη και μέσα στα
συνυφαινόμενα μιας και μόνο εποχής.
Από μουσική άποψη παρατηρούμε,
επίσης, ότι στο τραγούδι μας κάθε και-
νούργια στροφή αρχίζει με διάστημα
4ης, το οποίο επαναλαμβάνεται, επι-
κρατεί και ολοκληρώνεται πάντα στο
ισχυρό μέρος του μέτρου, δηλαδή στο
-τε του «Πό-τε», στοιχείο που συνα-
ντάται σε εμβατήρια ενισχύοντας κάθε
άκουσμα, εν προκειμένω τον ηρωισμό
και το σθένος, και αυξάνοντας την
ένταση του εκάστοτε συνθήματος, εν
προκειμένω της επαναστατικότητας
και της τάσης για αλλαγή.
Ωστόσο, ακόμη και αν η αρμονία
προσδίδει στο νόημα πανηγυρικό χα-
ρακτήρα ενδυναμώνοντας τον συναι-
σθηματικό παλμό, συνεχίζουμε να διε-
ρωτόμαστε πώς σ’ αυτό το άσμα μπο-
ρούν να αποδοθούν ποικίλες σημασίες
μέσα στην ίδια συγκυρία.
Θεωρούμε, λοιπόν, ότι το τραγού-
δι μας οφείλει αυτήν την ευελιξία σε
δύο γνωρίσματα: το πρώτο συνίσταται
στην εκφορά του λόγου του (και ιδίως
σ’ εκείνη του πρώτου ημιστίχιου του
πρώτου στίχου), ενώ το δεύτερο στη
φιλοσοφική λογική που το διέπει. Η
«Ξαστεριά», δηλαδή, είναι ένα τρα-
γούδι στο οποίο από συντακτική και
εν γένει γλωσσική άποψη δεν φαίνε-
ται το «ποιος μιλάει» και το ποια κοι-
νωνική ή πολιτική ομάδα ή τάξη εκ-
προσωπεί· έτσι, μη (ανα)γνωρίζοντας
το υποκείμενο του λόγου, ακροατές
και αναγνώστες δίνουμε έμφαση στο
επιθυμητό αντικείμενο που υποδηλώ-
νει η λέξη «ξαστεριά» ως στόχος του
(άγνωστου / ακαθόριστου) ομιλητή.
Επιπλέον, ανακαλώντας εκ νέου τον
Ντελέζ, σκεφτόμαστε ότι το τραγούδι
μας υπακούει σε μια λογική διαφυγής
από τη διάσταση της μοναδικής ερ-
μηνείας και υπόκειται στον ρεαλισμό
μιας α-σημαίνουσας ανάγνωσης34· έτσι,
εύκολα το σημασιολογικό περιεχόμενο
της «Ξαστεριάς» υιοθετείται από πολ-
λούς μνηστήρες και εύλογα κάθε (ανα)
παράσταση35 του τραγουδιού αποτελεί
μια ένταξη και επανένταξη στην εκά-
στοτε πραγματικότητα ανυψώνοντας
το άσμα σε κοινωνικο-πολιτικό36 σύμ-
βολο37 του Αγώνα, όπως στη μεθοδολο-
γική βάση της διεπιστημονικής θεωρίας
της επιτέλεσης38 καταλήγει ο Γιώργος
Ανδρειωμένος.
Υπερβαίνοντας, εν τέλει, το τόσο ελ-
κυστικό περιεχόμενο, θα ήταν παράλει-
Ο Νίκος Ξυλούρης. Η ερμηνεία του συνέβαλε στη δημοτικότητα της «Ξαστε-
ριάς» τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης.
ψη να μην τονίσουμε ότι τα «παρα-κει-
μενικά» στοιχεία του βιβλίου –παραλ-
λαγές του άσματος, βιβλιογραφία (μαζί
με δικτυογραφία, φιλμογραφία και επι-
λογές από ερμηνείες), γλωσσάριο, φω-
τογραφικό υλικό και ευρετήριο– στοι-
χειοθετούν ένα έργο αξιομνημόνευτης
σε εύρος και βάθος έρευνας: επιτόπιας,
βιβλιογραφικής και διαδικτυακής. Και
θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη παράλει-
ψη να μην υπογραμμίσουμε ότι το
στοίχημα του συγγραφέα να προβεί σε
εκτενή διαδικτυακή επισκόπηση, διε-
ρευνώντας όχι μόνο τις γνωστές στην
πλειονότητα μηχανές αναζήτησης και
ιστοσελίδες αρχείων και βιβλιοθηκών,
αλλά και τα λεγόμενα Μέσα Κοινωνι-
κής Δικτύωσης και αναρτήσεις διαφό-
ρων χρηστών σε ποικίλους ιστοχώρους
κερδίζεται θριαμβευτικά· χάρη στην
αδιαμφισβήτητη γνώση, στην πλούσια
εμπειρία και στην κριτική του οξύνοια
που επέτρεψε τη σώφρονα επιλογή
και διασταύρωση των πληροφοριών,
ο συγγραφέας κατόρθωσε, όχι μόνο να
μνημειοποιήσει πολλά αξιόλογα στοι-
χεία, αλλά κυρίως να εντάξει την ανά-
γνωση της «Ξαστεριάς» στη σύγχρονη
ψηφιακή πραγματικότητα· το γεγονός
αυτό συνιστά, τελικά, αξιοπρόσεκτη
καινοτομία στην ευόδωση ερευνών σε
συναφή πεδία και ανοίγει νέους δρό-
μους στις νεοελληνικές σπουδές. zx
1. Γιώργος Ανδρειωμένος, «Πότε θα κάνει
ξαστεριά». Από τις ρίζες των Λευκών Ορέων
στην πανελλήνια χρήση, Αθήνα: εκδ. Ι. Σι-
δέρης, 2017, 374 σελ. Στο εξής: «Ξαστε-
ριά».
2. Στο ίδιο, σ. 39.
3. Στο ίδιο, σ. 40.
4. Στο ίδιο, σσ. 59-60.
YouTube
5. Στο ίδιο, σσ. 67-68.
6. Δική μας η υπογράμμιση των χαρακτη-
ριστικών στοιχείων κάθε παραλλαγής.
7. Στο ίδιο, σ. 70.
8. Στο ίδιο.
9. Στο ίδιο, σ. 73.
10. Στο ίδιο, σ. 74.
11. Στο ίδιο, σ. 77.
12. Στο ίδιο, σ. 78. Στη διάρκεια της χού-
ντας, ακόμη, το τραγούδι τραγουδιέται
στην κηδεία του Σεφέρη, σε συναυλίες,
στα γεγονότα της Νομικής και του Πολυ-
τεχνείου, καθώς και σε άλλες περιστάσεις.
13. Στο ίδιο, σ. 90.
14. Στο ίδιο, σ. 91.
15. Στο ίδιο, σ. 93.
16. Γιώργος Ανδρειωμένος, Η «Μασσαλιώ-
τιδα» στα Επτάνησα. Ξαναδιαβάζοντας τους
«προσολωμικούς» ποιητές, Αθήνα: Ίδρυμα
Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2016.
17. Ας σημειώσουμε ότι σ’ αυτήν είναι αφι-
ερωμένο το βιβλίο.
18. Εννοούμε τις αρμονικές διαδοχές.
19. Αναφερόμαστε στην κίνηση της μελω-
δίας.
20. Είναι πασίγνωστο και σύνηθες, άλ-
λωστε, στο δημοτικό τραγούδι. Για το
ελληνικό δημοτικό τραγούδι, βλ. εντελώς
ενδεικτικά: Guy (Michel) Saunier, Ελλη-
νικά δημοτικά τραγούδια. Συναγωγή μελετών
(1968-2000), Φιλολογική επιμέλεια-Ευρε-
τήρια: Γ. Ανδρειωμένος, μτφρ. γαλλικών
κειμένων: Ι. Μποτουροπούλου, Αθήνα:
Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2001,
Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Το σύγχρονο
κρητικό ιστορικό τραγούδι. Η δομή και η ιδε-
ολογία του, Αθήνα: Θεμέλιο, 1979.
21. Για την ντελεζιανή έννοια του «γίγνε-
σθαι» ως σταθερής ουσίας του πραγματι-
κού, βλ. Raphaël Bessis, «Vocabulaire de
Deleuze», http://vadeker.net/humanite/
79 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
philosophie/vocabulaire_deleuze.pdf (πρό-
σβαση: 29 Ιουνίου 2017).
22. Βλ. Deleuze, Gilles και Parnet, Cathe-
rine, Dialogues, Paris: Flammarion, 1977.
Επίσης, βλ. το άρθρο: Hervé Couchot,
«Les logiques de la chanson dans la philoso-
phie de Gilles Deleuze», Bulletin of the Fa-
culty of Foreign Studies, Sophia University,
No 44, 2009, σσ. 123-153.
23. Στη μουσική, στη λογοτεχνία, στη δι-
αφήμιση, σε τηλεοπτικά σόου, στα δελτία
καιρού κ.λπ.· βλ. Γιώργος Ανδρειωμένος,
ό.π., σσ. 121-130.
24. Η ιδεολογική-πολιτική χρήση δημοτι-
κών / λαϊκών τραγουδιών έχει διαπιστω-
θεί σε διεθνές επίπεδο, όπως παρατηρεί
ο συγγραφέας του βιβλίου σε συνέντευξη
που παραχώρησε στην Πέπη Αλευρά για
την εφημερίδα της Καλαμάτας, Ελευθε-
ρία (ηλεκτρονική έκδοση 18ης Ιουνίου),
βλ. https://www.eleftheriaonline.gr/local/
politismos/synentefkseis-parousiaseis/
item/126996-o-kathigitis-g-andreiomenos-
gia-to-neo-vivlio-tou-pote-tha-kanei-ksas-
teria (πρόσβαση: 29 Ιουνίου 2017).
25. Η στόχευση αυτή αντανακλάται και
στη λογοτεχνία, βλ. Γιώργος Ανδρειωμέ-
νος, ό.π., σ. 100.
26. Στο ίδιο, σ. 95.
27. Στο ίδιο, σ. 96.
28. Στο ίδιο, σ. 100 κ.ε.
29. Στο ίδιο, σ. 94.
30. Στο ίδιο, σ. 95.
31. Στο ίδιο, σ. 109.
32. Στο ίδιο, σ. 209, σημ. 204.
33. Στο ίδιο, σ. 116.
34. Deleuze Gilles και Parnet, Catherine,
ό.π.
35. Είναι η λίαν εύστοχη για το συγκε-
κριμένο περιβάλλον μετάφραση του όρου
performance από τον συγγραφέα του βιβλί-
ου.
36. Ως προς τον κοινωνικο-πολιτικό ρόλο
των τραγουδιών, ενδεικτικά αναφέρου-
με το εξής βιβλίο: Lynskey Dorian, 33
Revolutions per Minute: A History of Protest
Songs, from Billie Holiday to Green Day,
London και New York NY: Faber and
Faber, New York NY: Harper Collins και
Ecco, 2011.
37. Ως προς τη σημειωτική λειτουργία των
τραγουδιών, ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το
ακόλουθο άρθρο: Martine  Groccia, «La
chanson. Essai de sémiotique théorique ap-
pliquée», Signata [En ligne], 6 / 2015, mis
en ligne le 31 décembre 2016. URL : http://
signata.revues.org/1069 ; DOI : 10.4000/
signata.1069 (πρόσβαση: 5 Ιουνίου 2017).
38. Για μια σχετική εισαγωγή, βλ.: Richard
Schechner, Η θεωρία της επιτέλεσης, μτφρ.
Ν. Κουβαράκου, επιμ. Μ. Ζωγράφου, Φ.
Φιλίππου, Αθήνα: Τελέθριο, 2011, αλλά
και John L. Austin, How to Do Things with
Words. The William James Lectures delivered
at Harvard University in 1955, Oxford: At
the Clarendon Press, 1962.

Ξενοφών Κοντιάδης, Η
σοσιαλδημοκρατία σήμερα,
Πόλις, Αθήνα 2017, 230 σελ.
Η
σύγχρονη σοσιαλδη-
μοκρατία βρίσκεται
σε βαθιά κρίση. Η
εκλογική απίσχναν-
ση των ευρωπαϊκών
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων την
τελευταία εικοσαετία μοιάζει να
υπερβαίνει την καθοδική φάση ενός
(μεγάλου) πολιτικού κύκλου θέτο-
ντας σοβαρά ερωτήματα για την
πολιτική επιβίωση της ευρωπαϊκής
σοσιαλδημοκρατικής οικογένειας.
Μόλις πρόσφατα το κραταιό Σοσι-
αλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμα-
νίας (SPD) κατέγραψε μία από τις
χειρότερες ήττες της μεταπολεμικής
ιστορίας του1.
Η κρίση της σοσιαλδημοκρατί-
ας δεν είναι μόνο εκλογική αλλά
και κρίση κυβερνησιμότητας. Είναι
χαρακτηριστική η καθίζηση του
γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος
(PS) υπό την προεδρία του Φραν-
σουά Ολλάντ στις τελευταίες προ-
εδρικές εκλογές. Στα καθ’ ημάς,
η εντυπωσιακή κατάρρευση του
κυρίαρχου στη μεταπολιτευτική
περίοδο ΠΑΣΟΚ οδήγησε στην
υιοθέτηση του όρου «πασοκοποί-
ηση» (pasokification) προκειμένου
να περιγραφεί η ραγδαία πτώση
της εκλογικής απήχησης των σο-
σιαλδημοκρατικών κομμάτων. Εί-
ναι μάλιστα τέτοια η απογοήτευση
που μέχρι και προοδευτικά έντυπα
(μεταξύ άλλων, η βρετανική επιθε-
ώρηση New Statesman) δεν διστά-
ζουν να αμφισβητήσουν την οποια-
δήποτε χρησιμότητα της σοσιαλ-
δημοκρατίας ως ολοκληρωμένου
πολιτικού προγράμματος.2
Ο Ξενοφών Κοντιάδης, καθηγη-
τής Δημοσίου Δικαίου στο Πάντειο
Πανεπιστήμιο, δεν συμμερίζεται την
παραπάνω απαισιοδοξία. Στο δοκί-
μιό του, Η Σοσιαλδημοκρατία σήμερα,
χαρτογραφεί το πολιτικό και κοινω-
νικό ευρωπαϊκό περιβάλλον επιχει-
ρώντας να θέσει εκείνα τα ερωτήμα-
τα στα οποία οι κατάλληλες απαντή-
80 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Η σοσιαλδημοκρατία σε κρίση
(και μία διέξοδος)
Από τον Δημητρη Σκαλκο
Έχει οριστικά παρακμάσει η σοσιαλδημοκρατία; Για να απαντήσει στο ερώτημα, ο καθηγητής
Ξενοφών Κοντιάδης ανατέμνει το πολιτικό και κοινωνικό ευρωπαϊκό περιβάλλον. Και στη συνέχεια
θέτει εκείνα τα ερωτήματα οι κατάλληλες απαντήσεις στα οποία, υποστηρίζει, θα επιτρέψουν στη
σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία να συνεχίσει να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολιτικές
διεργασίες των ευρωπαϊκών κρατών τον 21ο αιώνα.
σεις θα επιτρέψουν στη σύγχρονη
σοσιαλδημοκρατία να συνεχίσει να
διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο
στις πολιτικές διεργασίες των ευρω-
παϊκών κρατών τον 21ο αιώνα.
Ο ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΌΣ ΧΆΡΤΗΣ
Εκκινώντας από μια περιδιάβαση
στη γενεαλογία της ευρωπαϊκής σο-
σιαλδημοκρατίας, από τον Έντου-
αρντ Μπερνστάιν μέχρι τον Πιέρ
Ροζανβαλόν, ο συγγραφέας επιχειρεί
να αναδείξει τον αξιακό της πυρήνα
προκειμένου να αντιμετωπίσει τη
διπλή πρόκληση που υφίσταται από
τα «αριστερά» και τα «δεξιά» της.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει,
Συμπιεζόμενη ανάμεσα στον
λαϊκιστικό αριστερό ριζοσπα-
στισμό και τον κεντροδεξιό φι-
λελεύθερο πραγματισμό, η σο-
σιαλδημοκρατία χάνει όχι μόνο
εκλογική δύναμη, αλλά κυρίως
την καθαρότητα του αξιακού
και προγραμματικού της λόγου.
Ωστόσο, μπροστά στις σειρήνες
του αριστερού λαϊκισμού, η απά-
ντηση της σοσιαλδημοκρατίας
δεν μπορεί σήμερα να είναι άλλη
από το να επεξεργαστεί και να
αναδείξει εκ νέου το πολιτικό
της μήνυμα, ανατρέχοντας στο
αξιακό της οπλοστάσιο και στην
ιστορική πείρα οικοδόμησης του
δημοκρατικού και κοινωνικού
κράτους δικαίου, προσαρμόζο-
ντάς το στα νέα δεδομένα της
μεταβιομηχανικής κοινωνίας
και προβάλλοντας τον σύνθετο
ρόλο του εθνικού κράτους στα
συγκεκριμένα οικονομικά και
πολιτειολογικά συμφραζόμενα.
(σελ. 31)
Πραγματικά, η σημερινή σοσιαλδη-
μοκρατία υφίσταται την εκλογική
πίεση ριζοσπαστικών/λαϊκιστικών
κομμάτων που ψαρεύουν στα θολά
νερά της οικονομικής κρίσης και της
κοινωνικής απογοήτευσης. Ταυτό-
χρονα, η μετακίνηση μέρους της συ-
ντηρητικής/χριστιανοδημοκρατικής
οικογένειας προς μορφές «συμπο-
νετικού συντηρητισμού» (compas-
sionate conservatism) υιοθετώντας
«σοσιαλδημοκρατικές» πολιτικές
(όπως πχ., πολιτικές στήριξης της
οικογένειας) καθιστά σε πολλές πε-
ριπτώσεις δυσδιάκριτες τις μεταξύ
τους διαφορές. Την ίδια στιγμή, τα
συντηρητικά κόμματα φαίνεται να
συνομιλούν αποτελεσματικότερα με
την παραδοσιακή εκλογική βάση της
σοσιαλδημοκρατίας στα ζητήματα
της ταυτότητας (identity politics), τα
οποία στην εποχή των μεταναστευτι-
κών ροών και των πολυπολιτισμικών
κοινωνιών διαμορφώνουν ολοένα πε-
ρισσότερο την πολιτική ατζέντα.
Είναι ξεκάθαρο για τον Ξενοφώ-
ντα Κοντιάδη ότι η σοσιαλδημοκρα-
τία ανήκει στην Αριστερά. Ακόμη και
όταν προωθεί τολμηρές μεταρρυθ-
μίσεις χρησιμοποιώντας εργαλεία
πέραν των παραδοσιακών (κρατοκε-
ντρικών) πολιτικών της, η στόχευσή
της παραμένει αναλλοίωτη. Προς
τούτο και θεωρεί τον Τρίτο Δρόμο
(Μπλαιρ, Σρέντερ, κ.ά.) όχι μόνο
κυβερνητικά επιτυχημένο πείραμα
αλλά και ιδεολογικά συμβατό με τη
σοσιαλδημοκρατία. Αυτή η, τρόπον
τινά, σύγκλιση της εφαρμοσμένης
πολιτικής στο κέντρο του πολιτικού
φάσματος δυσχεραίνει τη σαφή ορι-
οθέτηση της σύγχρονης σοσιαλδημο-
κρατίας:
Έχει σημασία στο σημείο αυτό
να αποσαφηνιστεί η διάκριση
μεταξύ σοσιαλδημοκρατίας
και «σοσιαλφιλελευθερισμού».
Η σοσιαλδημοκρατία, όπως
αναλύθηκε, συναρμόζει την
πολιτική με την κοινωνική δη-
μοκρατία εμβαθύνοντας τις εγ-
γυήσεις του πολιτικού φιλελευ-
θερισμού. Από την άλλη πλευ-
ρά, ο όρος «σοσιαλφιλελευθε-
ρισμός» ταυτίστηκε, από τις
αρχές της δεκαετίας του 1990,
με τη στρατηγική ενός δεξιού
τμήματος της σοσιαλδημοκρα-
τίας να υιοθετήσει συγκεκριμέ-
νες νεοφιλελεύθερες πολιτικές
εν ονόματι του πραγματισμού,
μπροστά στα δεδομένα της με-
ταβιομηχανικής εποχής. Ενώ
η σοσιαλδημοκρατία εμμένει
στη σύζευξη του δημοκρατικού
κράτους δικαίου με το κράτος
πρόνοιας, ο σοσιαλφιλελευ-
θερισμός εμφανίζεται να προ-
τάσσει τις οικονομικές αρχές
του φιλελευθερισμού (Canto-
Sperber 2004). Έτσι, όμως,
τείνει να υποκύψει στον πει-
ρασμό να αποδεχθεί ως εύλο-
γες τις απαιτήσεις της αγοράς,
εις βάρος των εγγυήσεων της
εργασίας και της κοινωνικής
προστασίας. Ζητούμενο παρα-
μένει η εξισορρόπηση της προ-
γραμματικής πολιτικής προ-
σαρμογής με την τήρηση του
σοσιαλδημοκρατικού αξιακού
πλαισίου. (σελ. 88-89)
Κεντρική σημασία στις αναζητήσεις
της σοσιαλδημοκρατίας και ο πλέον
βασικός άξονας διαφοροποίησής της
από τα άλλα πολιτικά ρεύματα κατέ-
χει διαχρονικά η αντιμετώπιση του
ζητήματος των ανισοτήτων:
Το πρόβλημα των ανισοτήτων,
της αναδιανομής και των δικαι-
ωμάτων βρίσκεται στην καρδιά
του προγραμματικού λόγου και
της πολιτικής δράσης της σοσι-
αλδημοκρατίας. (σελ. 151)
Η σοσιαλδημοκρατία απορρίπτει
τον εξισωτισμό της παραδοσιακής
Αριστεράς που καταπνίγει τις δυ-
νατότητες κοινωνικής ανέλιξης των
μελών μιας κοινωνίας. Ταυτόχρονα,
δεν αρκείται στη διασφάλιση της
ισότητας των ευκαιριών του φιλε-
λευθερισμού (και ακόμη περισσότε-
ρο, στην «αρνητική ελευθερία» του
νεοφιλελευθερισμού). Αντίθετα, επι-
διώκει την ουσιαστική διασφάλιση
συνθηκών αυτοπραγμάτωσης των
πολιτών, κυρίως με τις κατάλληλες
πολιτικές στο χώρο της εκπαίδευσης
και της υγείας:
Ωστόσο, η σοσιαλδημοκρατία
υποστηρίζει ότι η ισότητα των
ευκαιριών δεν αρκεί. Με τα
λόγια του Γάλλου φιλοσόφου
Patrick Savidan (γενν. 1965), η
ισότητα των ευκαιριών «δεν είναι
ανεκτή παρά μόνο αν, στο άλλο
άκρο του κοινωνικού φάσματος,
δεν πλανάται ούτε ο κίνδυνος
της φτώχειας ούτε ο κίνδυνος
του αποκλεισμού». Σύμφωνα με
αυτές τις αντιλήψεις, ιδιαίτερα
σημαντικές είναι η κατοχύρωση
εκπαιδευτικών συστημάτων που
δεν αναπαράγουν την κοινωνι-
κή προέλευση των μαθητών, η
διασφάλιση ενός συστήματος
κοινωνικών εγγυήσεων που διευ-
κολύνει την κοινωνική κινητικό-
τητα και η λειτουργία αποτελε-
σματικών μηχανισμών κοινωνι-
κής ασφάλισης προκειμένου να
μην οδηγούνται τα μεσαία και
χαμηλά στρώματα σε οικονομι-
κή και κοινωνική καταστροφή,
όταν συντρέχει ανάγκη ιατρικής
περίθαλψης. (σελ. 154)
Και ο συγγραφέας συνεχίζει καταλή-
γοντας στο συμπέρασμα ότι,
Άρα η σοσιαλδημοκρατική λο-
γική δεν είναι συμβατή ούτε με
το θεώρημα ότι η φτώχεια κι-
νητοποιεί την αλληλεγγύη μόνο
αν ενέχει άμεσο κίνδυνο εξοβε-
λισμού από την ανθρώπινη συν-
θήκη (Rosanvallon 2014), όπως
δέχεται η Δεξιά, αλλά ούτε με
την αποκήρυξη όλων των ανισο-
τήτων εν ονόματι μιας κοινωνί-
ας ισοπεδωτικού εξισωτισμού,
όπως υποστηρίζει η Άκρα Αρι-
στερά. (σελ. 155)
Η «χρυσή τριακονταετία» της σο-
σιαλδημοκρατίας, από το 1945
ώς την κρίση του 1970, χαρακτη-
ρίστηκε από την ταυτόχρονη αύ-
ξηση του διαθέσιμου εισοδήματος
και τη μείωση της οικονομικής
ανισότητας. Ο μεταπολεμικός κα-
πιταλισμός οδήγησε σε ραγδαίους
ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης
στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αυτό το
μέρισμα ανάπτυξης διαμοιράστηκε
σε πολυπληθείς κοινωνικές ομάδες,
Η γραφική απεικόνιση της παγκόσμιας κατανομής του εισοδήματος από τον καθηγητή Μπράνκο Μιλάνοβιτς, όπως μπο-
ρεί να δει κανείς, μοιάζει με τη μορφή ενός ελέφαντα. Στον οριζόντιο άξονα σημειώνονται οι εισοδηματικές κατηγορίες
ανά εκατοστημόριο (από το φτωχότερο 5 έως το πλουσιότερο 100) και στον κάθετο άξονα καταγράφεται η εξέλιξη του
πραγματικού τους εισοδήματος. Πηγή: Branko Milanovic, Global Inequality: A New Approach for the Age of Globalization,
Harvard University Press, 2016
μέσω της (προοδευτικής) φορολο-
γικής πολιτικής και των γενναι-
όδωρων συστημάτων κοινωνικής
προστασίας των εθνικών κρατών.
Αυτή η «εξημέρωση» του καπιτα-
λισμού μέσω της πολιτικής διαδι-
κασίας συνιστά το «πρωτείο της
πολιτικής», το οποίο είναι ιστορικά
συνυφασμένο με την ευρωπαϊκή
σοσιαλδημοκρατία.3
Σήμερα ωστόσο αυτή η δυναμική
φαίνεται να έχει ανακοπεί. Ο ανα-
πτυγμένος κόσμος βρίσκεται εγκλω-
βισμένος σε μία παγίδα χαμηλής
ανάπτυξης και τα μεσαία κοινωνικά
στρώματα στις αναπτυγμένες χώρες
βλέπουν τα εισοδήματά τους να πα-
ραμένουν καθηλωμένα. Είναι χαρα-
κτηριστικό ότι στις ΗΠΑ, π.χ., το
ΑΕΠ αυξάνεται με ετήσιους ρυθμούς
γύρω στο 2,1% την περίοδο 2011-
2014, συγκριτικά με το καταγραμμέ-
νο 3,1% την περίοδο 1972-2004.4 Ο
περιορισμός της οικονομικής κυριαρ-
χίας των εθνικών κρατών την εποχή
της παγκοσμιοποίησης φαίνεται να
έχει μετακινήσει το εκκρεμές ανάμε-
σα στην πολιτική αυτονομία και τις
αγορές στην κατεύθυνση των δεύτε-
ρων.5
Ο ΕΛΈΦΑΝΤΑΣ
ΣΤΟ ΔΩΜΆΤΙΟ
Ο σερβο-αμερικανός οικονομολό-
γος Μπράνκο Μιλάνοβιτς μελέτησε
την πραγματική μεταβολή διαφόρων
εισοδηματικών κατηγοριών την πε-
ρίοδο 1988-2008, καταδεικνύοντας
την αύξηση του πλούτου την εποχή
της παγκοσμιοποίησης και, συνακό-
λουθα, την ανάδυση μιας παγκόσμι-
ας μεσαίας τάξης που αντιστοιχεί
περίπου στο 1/3 του παγκόσμιου
πληθυσμού. Ωστόσο, από την κατα-
γραμμένη αύξηση των εισοδημάτων
εξαιρούνται δύο κατηγορίες. Πρώτη,
το φτωχότερο 5% του παγκόσμι-
ου πληθυσμού (που ζει σε συνθήκες
απόλυτης ένδειας, όπως αυτή ορίζε-
ται από την Παγκόσμια Τράπεζα),
το οποίο είδε το πραγματικό του
εισόδημα να μειώνεται σε ποσοστό
21%. Η δεύτερη κατηγορία περι-
λαμβάνει τα μεσαία στρώματα των
αναπτυγμένων χωρών που, την ίδια
χρονική περίοδο, γνώρισαν την από-
λυτη οικονομική στασιμότητα.6 Είναι
ακριβώς αυτά τα στρώματα που τα
τελευταία χρόνια αποδεικνύονται ευ-
άλωτα στις σειρήνες του εθνικο-λαϊ-
κισμού, από τον Μπέπε Γκρίλο μέχρι
τον Ντόναλντ Τραμπ.
Είναι άραγε αναστρέψιμη αυτή
η τάση; Ο γάλλος οικονομολόγος
Τομά Πικεττύ, στο πολύκροτο
έργο του Το Κεφάλαιο στον 21ο αι-
ώνα (εκδόσεις Πόλις, 2014), διατυ-
πώνει την πεσιμιστική άποψη ότι
η μείωση των ανισοτήτων σε μία
περίοδο ταχείας οικονομικής ανά-
πτυξης ήταν μια εξαιρετική περί-
81 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Branko Milanovic
πτωση, ένας συγκερασμός πολλών
ιστορικών παραγόντων που δύ-
σκολα μπορεί να επαναληφτούν.7
Κυρίως διότι, αν και η (τελική)
κατανομή των εισοδημάτων είναι
αποτέλεσμα πολιτικών ανταγωνι-
σμών, είναι οι δεδομένες οικονομι-
κές δυνάμεις (κεφάλαιο, τεχνολο-
γία κ.λπ.) που ασκούν καθοριστική
επίδραση.
Η ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΤΟΥ 5-75-20
Στη σημερινή μεταβιομηχανική
Ευρώπη φαίνεται να διαμορφώ-
νεται μια οικονομική/κοινωνική
διαστρωμάτωση που αναδεικνύει
νέες κοινωνικές κατηγορίες και
οδηγεί σε νέες πολιτικές (απο-)
ταυτίσεις. Σχηματικά, το 5% της
οικονομικής διαστρωμάτωσης
περιλαμβάνει την κορυφή της
οικονομικής/κοινωνικής πυραμί-
δας, τα κέρδη της οποίας προ-
έρχονται σε μεγάλο βαθμό από
τον χρηματοπιστωτικό τομέα ή
την εκμετάλλευση περιουσιακών
στοιχείων (assets). Το 75% περι-
λαμβάνει τον κόσμο της μισθω-
τής εργασίας και των ελεύθερων
επαγγελματιών που υφίστανται
τις πιέσεις του οικονομικού με-
τασχηματισμού την εποχή της
παγκοσμιοποίησης. Σήμερα, ολο-
ένα και μεγαλύτερο μέρος των
μεσαίων στρωμάτων εντάσσεται
στη «νέα ανασφάλεια», καθώς
ανησυχούν περισσότερο για τη
διατήρηση του τρόπου ζωής τους,
προσπαθώντας κυρίως να μην κα-
τρακυλήσουν στο κάτω μέρος της
κοινωνικής πυραμίδας, παρά δι-
ατηρούν προσδοκίες κοινωνικής
ανόδου. Και το υπολειπόμενο
20% αναφέρεται στους πολίτες
που βρίσκονται αποκλεισμένοι
από την αγορά εργασίας και κοι-
νωνικά περιθωριοποιημένοι.
Τα εργατικά στρώματα που παρα-
δοσιακά αποτέλεσαν τη βάση των
σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων με-
τασχηματίζονται (είναι χαρακτηρι-
στική η μείωση της συμμετοχής στα
εργατικά συνδικάτα), αποκόπτονται
από αυτά, αλλά και μειώνονται σε
απόλυτους αριθμούς. Η σύγχρονη
σοσιαλδημοκρατία πρέπει να προ-
σαρμοστεί στη νέα οικονομική και
κοινωνική πραγματικότητα. Και εί-
ναι η συνεννόηση/σύγκλιση ανάμεσα
στον κόσμο της επισφαλούς εργασί-
ας των (νέων) μεσαίων στρωμάτων
και τις «ξεχασμένες ομάδες» που
κινούνται ανάμεσα στην αποστασι-
οποίηση από τις πολιτικές διαδικα-
σίες και την πολιτική ριζοσπαστικο-
ποίηση.
Βέβαια, η όσμωση των νέων κοι-
νωνικών κατηγοριών σε ένα νέο
κοινωνικό υποκείμενο δεν μπορεί
να αναπαλαιώσει τις πολιτικές
ενός ξεπερασμένου από τις εξελί-
ξεις κρατισμού που μπορεί να ικα-
νοποιεί πλήθος κοινωνικών αιτη-
μάτων μέσω της δημοσιονομικής
πολιτικής. Ή, όπως εύστοχα το
περιγράφει ο γνωστός γάλλος οι-
κονομολόγος, και συνεργάτης του
προέδρου Μακρόν, Φιλίπ Αγκιόν,
η κυβερνητική πολιτική δεν μπο-
ρεί να είναι ένα «παζάρι κεϋνσι-
ανισμού» (bazar keynesianism).
Απαιτούνται νέα αναλυτικά εργα-
λεία και νέες προτάσεις πολιτικής.
Η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία
μπορεί να αντλήσει ερεθίσματα
από την ποικιλόμορφη προοδευτική
σκέψη του περασμένου αιώνα. Θα
μπορούσε όμως, επίσης, να στραφεί
στην εξ ίσου πλούσια παράδοση
του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού.
Άλλωστε οι παραγωγικές συνθέ-
σεις ποτέ δεν έλειψαν στην ιστορία
των πολιτικών ιδεών. Σε αυτή την
κατεύθυνση, ο Πάτρικ Ντάιαμοντ,
πρόεδρος της βρετανικής προο-
δευτικής δεξαμενής σκέψης Policy
Network, υποδεικνύει την κληρο-
νομιά του βρετανικού κοινωνικού
φιλελευθερισμού8, που σε ιστορικά
αντίστοιχη εποχή κρίσης του καπι-
ταλισμού οδήγησε σε νέα περίοδο
κοινωνικής ευημερίας.
82 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Γελοιογραφία του συμβόλου της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, για να εκφρά-
σει την πολιτική κρίση της την παρούσα περίοδο.
Ο ινδός νομπελίστας οικονομολό-
γος Αμάρτυα Σεν παρατηρεί ότι,
έως σήμερα, δεν κατέστη από-
λυτα εφικτός ο συνδυασμός των
προτεραιοτήτων της οικονομικής
αποτελεσματικότητας, της κοινω-
νικής δικαιοσύνης και των ατομι-
κών ελευθεριών. Αυτή ακριβώς η
συμφιλίωση της ανάπτυξης με την
αλληλεγγύη συνιστά τη μεγαλύτε-
ρη πρόκληση της πολιτικής θεω-
ρίας τον 21ο αιώνα, κοινή για το
φιλελευθερισμό και τη σοσιαλδη-
μοκρατία.
Η ΠΡΌΚΛΗΣΗ ΤΟΥ
ΛΑΪΚΙΣΜΟΎ
Απέναντι στην εξαιρετικά χρήσι-
μη διαπάλη των ιδεών ανάμεσα
στη σοσιαλδημοκρατία και τον
οικονομικό φιλελευθερισμό στέ-
κεται η άνοδος του λαϊκισμού. Ο
λαϊκισμός συνιστά ευθεία απειλή
για τις κατακτήσεις του πολιτικού
φιλελευθερισμού, δυσχεραίνει την
επίτευξη συναινέσεων και συσκο-
τίζει την ουσιαστική πολιτική συ-
ζήτηση. Όπως εύστοχα επισημαί-
νει ο συγγραφέας,
Λαϊκιστική διακυβέρνηση ση-
μαίνει διακινδύνευση των δικαι-
ωμάτων, διάβρωση των δημο-
κρατικών θεσμών και δημιουργία
νέων πολιτικών διαιρέσεων, που
αποσυνθέτουν τους σταθερούς
πολιτικούς και ιδεολογικούς συ-
σχετισμούς, με εύγλωττο παρά-
του Γκίντενς) μια «ρεαλιστική ου-
Αρχείο The Books’ Journal
τοπία». zx
1. Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της
Γερμανίας, ένα από παλαιότερα ευ-
ρωπαϊκά σοσιαλδημοκρατικά κόμμα-
τα (ιδρύθηκε το 1875), σχηματοποιεί
στο συνέδριο της Ερφούρτης (1891)
τη δέσμη των διεκδικήσεων που θα
αποτελέσουν στη συνέχεια τον κοινό
τόπο των αιτημάτων (και των κατα-
κτήσεων) όλης της σοσιαλδημοκρατι-
κής πολιτικής οικογένειας (πολιτικά
και κοινωνικά δικαιώματα, προοδευ-
τική φορολογία, κ.λπ.).
2. Daniel Elton, “Social democracy is
dead. It’s time to rediscover solidari-
ty”, New Statesman, 27/10/2015.
3. Σέρι Μπέρμαν, Το Πρωτείο της
Πολιτικής- Η σοσιαλδημοκρατία και η
Ευρώπη του 20ού αιώνα, Πανεπιστη-
μιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014.
4. Robert J. Gordon, “Secular stagna-
tion: A supply-side view”, American
Economic Review, vol. 105, no. 5, May
2015, σελ. 54-59. Ο Γκόρντον αποδί-
δει την πτώση της παραγωγικότητας
στην εξάντληση της δυναμικής της
δειγμα την κυβερνητική σύμπρα- καινοτομίας (ειδικά αυτής που συν-
ξη ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ (Mudde/ δέεται με την ψηφιακή τεχνολογία).
Kaltwasser). Έτσι, η βασική 5. Paul de Grauwe, The Limits of the
διάκριση Αριστερά-Δεξιά υπο- Market: The pendulum between gov-
χωρεί και επικαθορίζεται από το ernment and the market, Oxford Uni-
δίπολο δημοκρατικός εκσυγχρο- versity Press, 2014.
νισμός-λαϊκισμός Ο λαϊκισμός 6. Branko Milanovic, “Global Income
προκαλεί μια ρηχή ηθικοποίηση Inequality by the Numbers: in Histo-
της πολιτικής, που μετατρέπει ry and Now”, Policy Research Working
τον πολιτικό διάλογο σε κυνήγι Paper, nο. 6259, November 2012,
μαγισσών ή, αλλιώς, σε μια πο- The World Bank. Βλ. επίσης το βι-
λιτικά κενή αντιπαράθεση περί βλίο του, Global Inequality: A New
Approach for the Age of Globalization,
ατομικής συνείδησης ή ευθύνης,
Harvard University Press, 2016. Η
απομακρύνοντάς τον από τον γραφική απεικόνιση της παγκόσμι-
αναγκαίο αναστοχασμό για την ας κατανομής του εισοδήματος από
οργάνωση των αντιπροσωπευ- τον Μιλάνοβιτς μοιάζει με τη μορφή
τικών θεσμών, για το κράτος, τα ενός ελέφαντα. Στον οριζόντιο άξο-
θεσμικά αντίβαρα και τους ελε- να σημειώνονται οι εισοδηματικές
γκτικούς μηχανισμούς. (σελ. 101) κατηγορίες ανά εκατοστημόριο (από
το φτωχότερο 5 έως το πλουσιότερο
Τελικά, το βιβλίο του Ξενοφώντα 100) και στον κάθετο άξονα καταγρά-
Κοντιάδη λειτουργεί ως πολύτι- φεται η εξέλιξη του πραγματικού τους
μο ανάχωμα απέναντι στην ιδε- εισοδήματος.
ολογική ένδεια των ημερών μας. 7. Ο Πικεττύ επιχειρεί να αποκαθη-
Καταφέρνοντας να συνοψίσει με λώσει την «υπόθεση του Κούζνετς».
εξαιρετικό τρόπο μια πλούσια πο- Σύμφωνα με τον ρωσο-αμερικανό οικο-
λιτική παράδοση, εμπλουτίζει τη νομολόγο Σάιμον Κούζνετς, ιστορικά
συζήτηση στο χώρο της εγχώριας η ανισότητα είναι περιορισμένη στα
χαμηλά εισοδήματα, αυξάνεται καθώς
Κεντροαριστεράς, σε μια στιγμή
αναπτύσσεται η οικονομία και μειώνε-
που είναι ολοφάνερη η έλλειψη ται πάλι στα υψηλά εισοδήματα.
νέων ιδεολογικών αναζητήσεων
και προγραμματικών επεξεργα- 8. Patrick Diamond, Endgame for the
σιών που θα της επιτρέψουν να Centre-Left: The retreat of Social De-
mocracy across Europe, Rowman &
πρωταγωνιστήσει στις πολιτικές
Littlefield, 2016, σελ. 52-54. Για μία
εξελίξεις. Με δύο λόγια, πρόκει- εμπεριστατωμένη παρουσίαση του
ται για ένα επιστημονικά άρτιο Νέου Φιλελευθερισμού, βλ.: Michael
και πολιτικά ευπρόσδεκτο ανά- Freeden, The New Liberalsim- An ide-
γνωσμα, ιδιαίτερα σε όσους επι- ology of social reform, Clarendon Press,
μένουν να αναζητούν (με τα λόγια 1978.
Ασυναρτησίας εγκώμιον
Από τη Μαρίλια Παπαθανασίου
Ήταν άραγε η φιλοδοξία του συγγραφέα Νίκου Α. Μάντη να επαληθεύσει, με το τελευταίο του
βιβλίο, τη ρήση του Κωνσταντίνου Καραμανλή ότι «η χώρα έχει μεταβληθεί σε ένα απέραντο
φρενοκομείο», ρήση που χρησιμοποιεί και ως προμετωπίδα στο βιβλίο του;
Κ
ανείς δεν μπορεί να
αδικήσει ένα συγ-
γραφέα που θέλει να
γράψει για τη σημε-
ρινή Ελλάδα, η οποία
καθημερινά δίνει την εντύπωση
φρενοκομείου. Δεν αρκούν όμως
οι καλές προθέσεις. Ο Νίκος Α.
Μάντης (ψευδώνυμο του Νίκου
Λαμπρόπουλου) έγραψε ένα ογκώ-
δες «εξωφρενικό» βιβλίο, το οποίο,
με εξαίρεση ορισμένα φωτεινά ση-
μεία, κινείται στον χώρο του άνευ
λόγου και αιτίας παραληρήματος.
Η πλοκή των Τυφλών αρχίζει το
καλοκαίρι του 2011 στην Αθήνα,
του καλοκαιριού των Αγανακτισμέ-
νων της πλατείας Συντάγματος,
μια περίοδο αληθινά παρανοϊκή
για όσους είχαν την τύχη να τη ζή-
σουν στην ελληνική πρωτεύουσα.
Κεντρικός ήρωας είναι ο Ισίδωρος,
μέλος μιας παρέας άνεργων ηθοποι-
ών που συγκροτούν την ομάδα ΚΑ-
ΠΟΙΟΣ (πομπώδες ακρωνύμιο που
προκύπτει από το Καταστασιακή
Περφόρμανς Ολομέτωπης Ιογενούς
Σύγκρουσης). Τα μέλη της ομά-
δας αυτής κινούνται ανάμεσα στην
απολίτικη αμπελοφιλοσοφία και τις
σκόρπιες δήθεν διανοουμενίστικες
ατάκες. Ο Μάντης περιγράφει εύ-
στοχα την απλοϊκή σκέψη αυτών
των νεαρών:
Και τι είναι, ρε φιλαράκι, για
σένα οι αναρχικοί; Τίποτα ξε-
φτίλες; Ξεφτίλες είναι οι πολι-
τικοί που προσκυνάς, που τόσα
χρόνια αδειάσαν τα ταμεία και
εσύ τους χειροκρόταγες, χαμού-
ρη, ε, χαμούρη! Πρόβατο! (σελ.
40).
Ενδεικτική της αφέλειας και της
άγνοιας των νεαρών ηρώων εί-
ναι ότι τόσο ο Ισίδωρος όσο και η
ωραία Σοφία η οποία τον γοητεύει
δεν έχουν πάρει χαμπάρι τι συμ-
βαίνει στην πλατεία Συντάγματος.
Ο Ισίδωρος θα χρειαστεί τα φώτα
του Κλεάνθη Βρακά, ενός εβδομη-
ντάχρονου «ερευνητή», ο οποίος
από την πρώτη κιόλας συνάντησή
τους του επισημαίνει: «να φυλάγε-
σαι από τους εχθρούς της Ελλάδας,
O Νίκος Α. Μάντης.
Δεξιούς και αριστερούς. Τους Κρό-
νιους» (σελ 87).
Ο Κλεάνθης αποδεικνύεται ότι
υπήρξε λογοκριτής την περίοδο της
χούντας και ισχυρίζεται ότι εξ αιτίας
αυτής της ιδιότητάς του τον καταδι-
ώκει ο Διπλούς Πέλεκυς, «παρωνυχί-
δα του Ραδάμανθυ» (σελ. 93), ακρο-
δεξιάς οργάνωσης που παραπέμπει
εμφανώς στη Χρυσή Αυγή.
Από το σημείο αυτό, το πράγμα
περιπλέκεται: ο νεαρός ήρωας θέ-
λει να βοηθήσει έναν παλιό λογο-
κριτή και αναδιφεί στο παρελθόν
του. Και στο πλαίσιο αυτής της
αναδίφησης, οδηγείται σε έναν
υπόγειο κόσμο κάτω από την επι-
φάνεια της Αθήνας: άστεγοι, από-
κληροι, τρανς και, κάπου μέσα σε
αυτό το βρωμερό χάος, κείται ο
ετοιμοθάνατος Βακόνδιος, μέντο-
ρας υποτίθεται, των ακροδεξιών.
Στις σελίδες 155-170, ο Μάντης
αφηγείται την τρομακτική ιστορία
του Βακόνδιου, ο οποίος ξεκίνησε
νεαρός ευνούχος απ’ τη Μικρά
Ασία για να καταλήξει πνευματι-
κός ηγέτης ακροδεξιών. Οι περι-
γραφές του Μάντη, είναι πειστι-
κές –το συγγραφικό ταλέντο υφί-
σταται– αλλά δυσκολευόμαστε να
αντιληφθούμε γιατί πρέπει να είναι
σχοινοτενείς και να τραβούν τόσο
σε μάκρος.
Ο ΕΎΖΩΝΑΣ ΚΑΡΖΉΣ
Σε μάκρος τραβά και η ιστορία του
εύζωνα Καρζή, στα 1972, η οποία
διαπλέκεται με την ιστορία του λο-
γοκριτή. Και εδώ ο Μάντης επιχει-
Καστανιώτη
ρεί να αναπλάσει την εποχή του τέ-
λους της χούντας, των εορτών στο
Καλλιμάρμαρο, την εθνολαγνεία.
Η ιστορία του Καρζή είναι, ίσως,
από τα πιο καλογραμμένα σημεία
του βιβλίου, αν και πάλι είναι πα-
ρόν το εξωφρενικό στοιχείο, χωρίς
ωστόσο να αντιλαμβανόμαστε για-
τί είναι απαραίτητο: ο εύζωνας έχει
τηλεπαθητικές ιδιότητες, δεν ξέρει
τι να τις κάνει, τα μάτια του έχουν
διαφορετικό χρώμα το ένα από το
άλλο, όπως ο Ντέιβιντ Μπόουι,
φουμάρει ένα χόρτο παραισθησιο-
γόνο που λέγεται άκυθος και έχει
ερωτικές σχέσεις με μια μεγαλύτε-
ρη σε ηλικία ηθοποιό, κόρη πόρ-
νης.
Πάλι ο παραληρηματικός λόγος,
πάλι οι υπόγειες στοές και η ζωή
στα έγκατα της Αθήνας, πάλι οι
αναφορές στους αρχαιοελληνικούς
μύθους και στο Μινώταυρο. [Ας
σημειωθεί εδώ και ένα πραγματο-
λογικό σφάλμα: ο εύζωνας περπα-
τά «στον κοσμικό πεζόδρομο της
Βαλαωρίτου» (σελ. 260), δρόμο της
Αθήνας που πεζοδρομήθηκε μετά
τη μεταπολίτευση.]
Ο εύζωνας με τα δίχρωμα μάτια
επιζεί μέχρι τη δεκαετία του 1980.
Το καλοκαίρι του 1985 εμπλέκεται
στην ιστορία ενός Ελληνοαμερικα-
νού, του Νέιτ Λάμπερτ, ο οποίος
αναζητεί τους δολοφόνους του πα-
τέρα του, μέλη ακροαριστερής ορ-
γάνωσης. Σε αυτό το κομμάτι της
πλοκής, και συγκεκριμένα στη σε-
λίδα 406, μέσα από τα λόγια ενός
ντετέκτιβ ο οποίος έχει αναλάβει
83 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Νίκος Α. Μάντης, Οι τυφλοί.
Μυθιστόρημα, Καστανιώτη,
Αθήνα 2017, 598 σελ.
να εξιχνιάσει τη δολοφονία του
πατρός Λάμπερτ, διαβάζουμε το
μόνο ουσιαστικό πολιτικό σχόλιο
του συγγραφέα:
Αριστερά και Δεξιά στην Ελλάδα
είναι θανάσιμοι εχθροί, υπάρχει
ωστόσο ένα σημείο όπου συνα-
ντιούνται, και αυτό είναι η εξαι-
ρετικότητα της χώρας [σσ. εννο-
εί, προφανώς, ο εξαιρετισμός]. Ο
θρήνος για τη χαμένη εξαιρετι-
κότητα της χώρας.
Και λίγο πιο κάτω, ο ίδιος συνεχίζει
λέγοντας ότι
η Ελλάδα είναι παγκόσμια πρω-
ταθλήτρια της Άκρας Αριστε-
ράς και του αναρχισμού.[...] [Α]
νθούν εδώ τόσα κινήματα βαν-
δάλων, που σπάνε αγάλματα,
βάφουν και καταστρέφουν κτί-
ρια, καίνε αυτοκίνητα, αντιτίθε-
νται στην τεχνολογία, στο εμπό-
ριο, στην κοινωνική ιεραρχία,
στη ζωή στις πόλεις, στην εκμε-
τάλλευση των ζώων, σε οτιδήπο-
τε θυμίζει κράτος και κοινωνία
τέλος πάντων.
Είναι σαφές ότι ο Νίκος Α. Μά-
ντης έχει πολιτικές θέσεις, πράγμα
απολύτως απαραίτητο την περίοδο
του διανύουμε. Προτιμά ωστόσο,
προκειμένου, ίσως, να αποφύγει
το χαρακτηρισμό του βιβλίου του
ως πολιτικό, να αναλίσκεται σε μια
λογοτεχνική άσκηση μακροπερί-
οδου λόγου, να σπαταλά σελίδες
όπως αυτές του κεφαλαίου με τίτλο
«Σύντομο μουσικό διάλειμμα» (σελ.
461-506).
Το βιβλίο δεν καταλήγει πουθε-
νά – ή μάλλον καταλήγει σε ένα
ακόμη παραλήρημα για την ύπαρ-
ξη μιας κοινότητας όντων που ζουν
με σκεπασμένα μάτια σε μια δαιδα-
λώδη υπόγεια πόλη στα έγκατα της
Αθήνας. Αν σκοπός του Νίκου Α.
Μάντη ήταν να φωτίσει, μέσα από
σύμβολα, τους «τυφλούς» απένα-
ντι στη ζοφερή σημερινή ελληνική
πραγματικότητα, που είναι δυστυ-
χώς πολλοί, λυπούμεθα, αλλά δεν
το κατορθώνει. zx
 Μια λογοτεχνική χίμαιρα
του γερμανικού μπαρόκ
Από την Kateρινα Σχινα

Hans Jakob Christoffel
von Grimmelshausen,
Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος,
μετάφραση από τα
μεσαιωνικά γερμανικά:
Γιάννης Κοιλής, Εξάντας,
Αθήνα 2017, 864 σελ.
Γοήτευσε τον Τόμας Μαν, ενέπνευσε τον Μπέρτολτ Μπρεχτ και τον Γκύντερ Γκρας, έγινε
αντιπολεμική όπερα από τον Καρλ Αμαντέους Χάρτμαν. Το πρώτο περιπετειώδες μυθιστόρημα της
γερμανικής λογοτεχνίας γράφτηκε το 1668, εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια του Tριακονταετούς
Pολέμου στον ταραγμένο κόσμο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και παρακολουθεί τις
αδιάκοπες μεταμορφώσεις ενός συναρπαστικού ήρωα. Το έργο μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά,
πρώτο βιβλίο της νέας περιόδου των ιστορικών εκδόσεων Εξάντας.

O
γερμανικός 17ος αι- τος είτε να τόνε χλευάζω όπως

ώνας υπήρξε λογοτε-
χνικά ανθηρός, πλη-
θωρικά εύκαρπος,
στην ποίηση, την
πεζογραφία, το θέατρο. Νέοι μορφι-
κοί κανόνες είχαν θεσπιστεί στο βι-
βλίο Buch von der Teutschen Poetery
(1624) του ποιητή Martin Opitz εκ
Σιλεσίας, μια εθνική λογοτεχνική
αναγέννηση είχε σημάνει: δυναμικό
ύφος, ήρωες που ξεπερνούσαν τα
ανθρώπινα μέτρα, υπερφυσικές περι-
πέτειες. Όμως –και θα χρησιμοποι-
ήσω τα λόγια του Τζέρεμυ Άντλερ,
ομότιμου καθηγητή γερμανικής λο-
γοτεχνίας στο King’s College– οι ρη-
τορικές φιοριτούρες που ενδεχομέ-
νως λειτουργούσαν εκείνο τον καιρό
στο θέατρο και την ποίηση δεν ταί-
ριαζαν στην πρόζα, και πολλά από
τα μυθιστορήματα της εποχής όπως
το φλύαρο Arminius (1689-90) του
Daniel Caspar von Lohenstein, μια
αφήγηση που εκτείνεται σε τρεις
χιλιάδες σελίδες, είναι αθεράπευτα
πληκτικά. Ο Σιμπλίκιος Σιμπλικί-
σιμος του Χανς Γκριμελσχάουζεν
(1669) αποτελεί εξαίρεση: είναι
ένα άγριο παραμύθι, ποτισμένο
στο αίμα, που κραύγαζε την αλή-
θεια του με τόση διαύγεια και αμε-
σότητα, ώστε θα ήταν άσεμνο αν
δεν ήταν αποτρόπαια γνήσιο· είναι
μια αφήγηση συναρπαστική, πλού-
σια, συχνά βέβηλη, που ισορροπεί
ανάμεσα στο ύφος των παλαιότε-
ρων γερμανικών λαϊκών αναγνω-
σμάτων και μια δάνεια λογιοσύνη,
αφού πολλές από τις διάσπαρτες,
σε όλη την έκταση του έργου, ανα-
φορές σε συγγραφείς, κείμενα, φι-
λοσοφικές θεωρίες, προέρχονται
από κείμενα άλλων.
Ο Χανς Γιάκομπ Κρίστοφελ φον
Γκριμελσχάουζεν, ο δημιουργός
του Σιμπλίκιου, υπήρξε, όπως και
ο ήρωάς του, ένα παιδί ορφανεμέ-
Πορτρέτο του Χανς Γιάκομπ Κρίστοφελ φον Γκριμελσχάουζεν (1621-1676),
από τον Marcus Bloß (1641)
νο, αιχμαλωτισμένο από κροάτες
μισθοφόρους, στρατιώτης στη δι-
άρκεια του αιμοσταγούς Τριακο-
νταετούς Πολέμου που ρήμαξε τη
Γερμανία, και αργότερα γραμμα-
τικός στο σύνταγμα όπου βρέθηκε
να υπηρετεί, παθιασμένος με τα
γράμματα και προσανατολισμέ-
νος προς τη συγγραφή όσο του
επέτρεπε η ταραγμένη εποχή του.
Όπως αναφέρει στο επίμετρό του
ο χαλκέντερος μεταφραστής του
στη γλώσσα μας, Γιάννης Κοιλής,
ο Γκριμελσχάουζεν εξομολογείται
στο ημερολόγιό του ότι άντλησε
την ιδέα για τη συγγραφή του Σι-
μπλίκιου από μια χαλκογραφία
κρεμασμένη σ’ ένα χάνι όπου, δε-
καεπτάχρονος στρατιώτης, μπήκε
τυχαία, θέλοντας να γλεντήσει με
κάποιο κορίτσι. Η εικόνα παρου-
σίαζε έναν «ανάστροφο κόσμο»: το
μουλάρι είχε ζέψει τον αγωγιάτη,
το μοσχάρι έγδερνε τον χασάπη,
Marcus Bloß
το πουλί είχε κλείσει τον άνθρωπο
σε κλουβί, οι αφεντάδες έσερναν
την άμαξα στη θέση των αλόγων.
Για πρώτη φορά ο νεαρός τυφε-
κιοφόρος συλλαμβάνει στο βάθος
της την «αναποδιά του κόσμου».
Ρίχνεται στο διάβασμα και στην
παρατήρηση των ανθρωπίνων –
και γράφει:
Έβανα κι εγώ λοιπόν σκοπό
από εδώ και στο εξής να πα-
ρακολουθώ όλα τα πόστα που
είχε πιάσει ο ανάστροφος κό-
σμος, ώστε έτσι να βελτιώνο-
μαι και να οξύνω τον νου μου.
Και πέρα από τούτη τη χρησι-
μότητα, όμως, θάρρεψα πως
και πάλι θα μου πρόσφερε δι-
ασκέδαση ξεχωριστή αν μέσα
από τη μία ή την άλλη μωρία
ξέκρινα πιο καθαρά τον κόσμο,
αφού έτσι θα μπόραγα είτε να
τον περιγελώ όπως ο Δημόκρι-
ο Διογένης, μόλο που από τότε
περισσότερο είχα λόγους όπως
ο Ηράκλειτος να τόνε θρηνώ.
Κι έτσι συντίθεται ο Σιμπλίκιος Σι-
μπλικίσσιμος: από τη χλεύη στο
θρήνο και από την αντιπολεμική
καταγγελία στην παρωδία. Είναι μια
Οδύσσεια, μια ιστορία διαδοχικών
μεταμορφώσεων, μια πορεία προς
την αυτοανακάλυψη που ποτέ δεν
έρχεται, ούτε καν στον «υπέρφωτο
γνόφο της κρυφιομύστου σιγής» του
αναχωρητισμού, στον οποίο κατα-
λήγει, αφού περάσει από σαράντα
κύματα, έρμαιο του τυχαίου, ο Σι-
μπλίκιος. Παιδί μιας καταδιωκόμε-
νης αρχοντοπούλας που πεθαίνει
στη γέννα, μεγαλωμένος από έναν
περαστικό χωριάτη που τον διασώζει
και τον παίρνει στο σπίτι του για να
τον αναθρέψει μέσα στην απόλυτη
άγνοια, μπαίνει στον κόσμο δεκά-
χρονο ζουλάπι δραπετεύοντας από
τον πόλεμο, αφήνοντας το χωριό του
καπνισμένα ερείπια και τους συχω-
ριανούς του σφαγιασμένους, βιασμέ-
νους, ακρωτηριασμένους. Καταφεύ-
γει στο ερημητήριο ενός σοφού, που
θα γίνει ο μέντοράς του (και πολύ
αργότερα θα αποκαλυφθεί πως είναι
πατέρας του). Αυτός θα τον διδάξει
γραφή και ανάγνωση και θα συμβου-
λέψει:
Με τον καιρό να γνωρίζεις ολο-
ένα και καλύτερα τον εαυτό σου.
Ακόμα κι άμα γενείς γέρος σαν
τον Μαθουσάλα, μην την αφή-
σεις ετούτη την άσκηση, γιατί οι
περσότεροι ανθρώποι κολάζο-
νται επειδή δεν έχουνε κατά νου
πως ήσαντε και πώς θα μπορά-
γανε ή θα ’πρεπε να γενούνται.
Επίφοβη συμβουλή: γιατί ο Σιμπλί-
κιος θα παραμείνει ώς το τέλος ρευ-

84 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

στός, πρωτεϊκός, υποκείμενος σε
διαρκείς μεταμορφώσεις. Απ’ όλα
τα μονοπάτια θα περάσει ο Σιμπλί-
κιος, όλα θα τα γευτεί: «απλοϊκός κι
αγνός, ευθύς και τίμιος, σεμνός, με-
τρημένος, αθώος, ντροπαλός» στην
αρχή, θα γίνει γρήγορα «κακιασμέ-
νος, ψεύτης, υποκριτής». Θα ζήσει
την οδύνη του πολέμου και την ηδο-
νή της αιματοχυσίας· τη μελέτη και
την προσευχή· τη δήωση και την αρ-
παγή· την απληστία και τη λαγνεία.
Πρέπει να φτάσει στο 23ο κεφάλαιο
του 5ου βιβλίου ο Γκιμελσχάουζεν
για να προτάξει τον δελφικό χρησμό
«Γνώθι σαυτόν» σαν τελευταία προσ-
δοκία του πικαρέσκου ήρωά του.
Τότε θα αποχαιρετήσει ο Σιμπλίκιος
για πρώτη φορά τον κόσμο, για να
συντελεστεί η ύστατη μεταστροφή
του, η απόσυρση από τον κόσμο, ο
αναχωρητισμός.
ΣΎΝΘΕΣΗ ΕΑΥΤΟΎ
Το τέλος επισφραγίζεται με έναν
αδυσώπητο αποχαιρετισμό στον
κακό και δόλιο κόσμο, με το σπα-
ρακτικό «Αντίο κόσμε», αντλημένο
από τα γραπτά του αναγεννησιακού
ισπανού συγγραφέα Αντόνιο ντε
Γκουεβάρα, ένα κείμενο που θυμίζει
εν πολλοίς τον Εκκλησιαστή. Ο Σι-
μπλίκιος βγαίνει από τη σκηνή του
κόσμου, για να μπει στην επικράτεια
της γραφής. Στα συμπληρωματικά
της κύριας αφήγησης κείμενα θα μά-
θουμε ότι στην ερημιά, σ’ ένα ανώ-
νυμο νησί, θα αρχίσει η αυτοβιογρα-
φική του περιπέτεια. Το βιβλίο, που
θα το γράψει αναμειγνύοντας «ζουμί
φερναμπούκου» με χυμό λεμονιού –
αντί για μελάνι– πάνω σε φύλλα φοι-
νικιάς, όπως διαβάζουμε, είναι μια
ανακεφαλαίωση της ύπαρξής του
ως τότε· όμως, μολονότι η ανάκληση
του βίου του αποτυπώνεται γραπτώς
για αποτελέσει ένα μέσο προς κα-
τανόηση της ταυτότητάς του καθώς
ξαναδιηγείται τις λεπτομέρειες της
ζωής του και τις συνοψίζει, το γρα-
πτό του Σιμπλίκιου αναπόφευκτα θα
αποτύχει. Τα στοιχεία που θα πα-
ραθέσει δεν θα συνθέσουν μια στα-
θερή εικόνα του εαυτού. Οι συνεχείς
μεταστροφές, οι παλινδρομήσεις, οι
αποκηρύξεις, οι υποχωρήσεις που ο
αναγνώστης έχει ώς τώρα παρακο-
λουθήσει να συντελούνται αδιάκοπα,
επιβεβαιώνουν αυτή τη ρευστότητα.
Πολλοί μελετητές παρατήρησαν
ότι η κατάσταση του ήρωα, από
ψυχολογική άποψη, δηλώνει τον
εγγενή διχασμό του εαυτού που
επέρχεται μετά από μια τραυμα-
τική εμπειρία – όταν εκείνος που
έχει επιβιώσει αντιλαμβάνεται τα
Λιθογραφία και η προμετωπίδα έκδοσης του Σιμπλίκιου Σιμπλικίσιμου, 1669.
τραυματικά γεγονότα σαν κάτι που
έχει συμβεί σε κάποιον άλλον. Ένας
τρόπος να αποκατασταθεί η ενότητα
του εαυτού, να ανασυγκολληθεί και
να μπορέσει να συνεχίσει είναι μέσω
της αφήγησης. Αφηγούμενο, το άτο-
μο έχει την ευκαιρία να ανακτήσει
τον έλεγχο των περασμένων γεγονό-
των και να εντάξει τις αδιαμόρφω-
τες, θρυμματισμένες αναμνήσεις σε
ένα αφηγηματικό σύνολο. Η γραφή
για τον Σιμπλίκιο είναι προορισμένη
να κάνει ακριβώς αυτό: να παγιώ-
σει την ενοποιημένη ταυτότητα του
αφηγούμενου και, συνάμα, αφηγη-
μένου υποκειμένου. Ωστόσο, η γρα-
φή δεν καταλήγει στην ενότητα: τα
γραπτά του Σιμπλίκιου παραμένουν
αποσπασματικά, επεισοδιακά, σπα-
σμωδικά και εξαρθρωμένα, χωρίς
συνοχή, ακόμη κι όταν φαινομενικά
μοιάζει να προχωρούν κατά χρονο-
λογική ακολουθία. Η γραφή, για τον
Σιμπλίκιο, είναι απλώς μια μίμηση
του πραγματικού κόσμου, μια απλή
κατοπτρική εικόνα. Είναι, με τους
όρους που συχνά χρησιμοποιεί για
να περιγράψει τη θρυμματισμένη του
ύπαρξη, «βαριά σκιά», «βαρύ όνειρο»,
φαντασία ή λίθος του αλχημιστή.
Κι έτσι, αν η γραφή, για τον ήρωα,
επιστρατεύεται για να ανασυγκολ-
λήσει έναν τραυματικά διαιρεμένο
εαυτό, να εντοπίσει την παρουσία
μιας αρχής, αυτό που επιτυγχάνει
είναι να επισημάνει την ιδιαιτερό-
τητα της απουσίας ενός αρραγούς
εγώ. Η γραφή του Σιμπλίκιου ανα-
φέρεται αδιάκοπα σε μια πρωταρ-
χή την οποία ο ήρωας αδυνατεί να
κατακτήσει· ο συγγραφέας, παρ’ ότι
αποβλέπει στη συνοχή, κατακερ-
ματίζει το θέμα του συμπλέκοντας
φαντασία και γεγονός, συγχέοντας
την υπαρκτή πραγματικότητα με την
κειμενική. Συμπιληματικό ως προς
το ύφος, άστατο και ακατάτακτο,
λαϊκό και λόγιο, ευσεβές και βέβηλο,
κωμικό και δραματικό, επιδιδόμενο
σε ένα συνεχές παιχνίδι αναφορών,
παραπομπών και αναγραμματισμών,
Ιδιωτικό αρχείο
το έπος του Γκριμελσχάουζεν βάζει
τον αναγνώστη να ψάχνει για μια
συγγραφική ταυτότητα που πάντοτε
παραμένει αόριστη. «Λογοτεχνική
χίμαιρα» ονομάζει τον Σιμπλίκιο ο
Γιάννης Κοιλής· μια παράξενη αφη-
γηματική σύνθεση, «όπου θα έσμι-
γαν αφ’ ενός όσα έζησε από πρώτο
χέρι ο συγγραφέας και αφ’ ετέρου
μια άλλη, συχνά συμβολική, ακόμη
και κρυπτική συνολική θεώρηση του
κόσμου, εμπλουτισμένη με δάνειες
γνώσεις και οραματικές φαντασίες”.
Γι’ αυτό και είναι δύσκολο να εντα-
χθεί σε κάποιο λογοτεχνικό είδος ο
Περιπετειώδης Σιμπλικίσιμος. Γι’
αυτό και είναι τόσο συναρπαστικό
και απροσδόκητο και, βέβαια, τόσο
δύσκολο να μεταφερθεί σε άλλη
γλώσσα. Η γλώσσα που κατασκεύ-
ασε ο Γιάννης Κοιλής, ένα μείγμα
χωριάτικου και λόγιου ιδιώματος που
υπακούει στους δικούς του κανόνες
απηχώντας τη γλώσσα των συναξα-
ριών, τον Μακρυγιάννη, τις ντοπιο-
λαλιές ενός αγροτικού κόσμου που
δεν υπάρχει πια, μεγεθύνει την ανα-
γνωστική απόλαυση.
ΓΡΑΦΉ ΚΑΙ ΑΝΆΓΝΩΣΗ
Πέρα από όλα αυτά, ο Σιμπλίκιος
είναι ένα βιβλίο που μνημειώνει τη
γραφή, την ανάγνωση, την τυπωμέ-
νη λέξη. Βέβαια, βρισκόμαστε σε μια
εποχή που η έντυπη λέξη είναι ακό-
μη καινοτομία, κι έτσι η γραφή και
η τυπογραφία είναι συναρπαστικές,
αλλά και επίφοβες. Ο Σιμπλίκιος
καταγοητεύεται βλέποντας για πρώ-
τη φορά τον μέντορά του να διαβάζει
(στο 10ο κεφάλαιο του 1ου βιβλίου).
Η τυπωμένη λέξη τού ασκεί τερά-
στια σαγήνη:
Όταν για πρώτη φορά είδα
τον ερημίτη να διαβάζει τη Βί-
βλο, δεν μπόραγα να εξηγήσω
με ποιον είχε ανοίξει μια τόσο
κρυφή και, καταπώς θαρρούσα,
τόσο σοβαρή συζήτηση. Έβλε-
85 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
πα βέβαια τις κινήσεις στα χείλη
του, κανέναν όμως που να μιλά-
ει μαζί του και μόλο που τίποτα
δεν εγνώριζα για γραφή κι ανά-
γνωση, από το βλέμμα του κατά-
λαβα πως κάποια σχέση θα είχε
εκείνο-εκεί το βιβλίο.
Έκθαμβος μένει ο Σιμπλίκιος και
όταν βλέπει έναν γραμματικό, περι-
τριγυρισμένο από τα σύνεργά του, να
δουλεύει:
Από το μελανοδοχείο βγαίνει
ό,τι θέλει – τα πιο όμορφα δου-
κάτα, ρούχα, ό,τι επιθυμούσε το
ψάρευε σιγά σιγά από κει μέσα.
Γινότανε αυτό χάρη στο πνεύμα
του παπύρου (έτσι έλεγε το με-
λάνι) και ότι το μελανοδοχείο λε-
γόταν έτσι επειδή χώραγε μέσα
του μεγάλα πράματα. Τον ρώτη-
σα πώς μπόραγε και τα έβγανε
από εκεί μέσα όπου με το ζόρι
χώραγε δυο δάχτυλα. Αποκρίθη-
κε πως είχε ένα χέρι στο κεφάλι
του που έπρεπε να κάμει τούτη
τη δουλειά.
Ανάγνωση, γραφή, τυπωμένες λέξεις
– «ετούτες εδώ οι μαύρες γραμμές»,
καθώς τις λέει ο Σιμπλίκιος, ο οποί-
ος θα μάθει να γράφει απομιμούμε-
νος αυτές ακριβώς τις τυπωμένες
λέξεις. Τα βιβλία και οι αναφορές
στην τυπογραφία αναδύονται κάθε
τόσο στις πιο σημαντικές στιγμές
– πάνω από μια φορά ο αφηγητής
επαινεί τη γραφή ως υπέρτερη όλων
των τεχνών. Ο περιπετειώδης Σι-
μπλίκιος βρίθει από υπαινιγμούς,
αποσπάσματα από απόκρυφα κεί-
μενα, γριφώδεις στίχους. Η βίβλος, η
ιατρική, η αστρολογία, η γεωγραφία,
η επιστήμη, η φιλοσοφία, η κλιματο-
λογία, η μαγεία, η ροδοσταυρίτικη
παράδοση, ο μυστικισμός, η αρχαία
ιστορία, όλα υπάρχουν εδώ. Ταυτό-
χρονα, όμως, καθώς βρισκόμαστε σε
μια μεταβατική εποχή, ο Σιμπλίκιος
αμφιταλαντεύεται, διατηρεί μια αμ-
φίθυμη σχέση με τα γράμματα.
«Και δίχως την τυπογραφία και τα
γράμματα θα μπόραγε κανείς να τα
βγάνει πέρα, σύμφωνα με τα λόγια
ενός άγιου που πίστευε πως όλος ο
απέραντος κόσμος ήταν γι’ αυτόν βι-
βλίο αρκετά μεγάλο για ν’ αντικρίζει
τα θαύματα του πλάστη του και για
ν’ αναγνωρίσει εκεί μέσα τη θεϊκή
παντοδυναμία», λέει σε κάποιο ση-
μείο, σαν να νοσταλγεί εκείνη την
προφορική κοινωνία που αρχίζει να
υποχωρεί μπροστά στην ανάδυση
του νεωτερικού υποκειμένου, την
οποία τόσο θαυμαστά ψυχανεμίζεται
ο Σιμπλίκιος. zx

Λίλα Τρουλινού, Στον κάμπο
στροβιλίζονται τ’ αγκάθια,
Περισπωμένη, Αθήνα 2016,
128 σελ.
Π
ροφανώς για χρό-
νια και δεκαετίες η
Τρουλινού, που ζει
ψηλά σε έναν λόφο
έξω απ’ τα Χανιά
και δουλεύει ως καθηγήτρια σε
γυμνάσιο παρακείμενου χωριού,
χώνευε εμπειρίες, ακούσματα, τη
φύση της Κρήτης, την κοινωνία
των παραθαλάσσιων μεγαθηρίων
και των παραγκών, το δασκαλίκι,
τον ιδιόρρυθμο κρητικό χαρακτή-
ρα, τη μυρωδιά των φυτών, το κόκ-
κινο του κούμαρου το φθινόπωρο,
την ελιά που πέφτει στο δίχτυ…
Παρατηρούσε, μάζευε, ζύμωνε,
και κάποτε όλο αυτό το υλικό ήταν
έτοιμο μέσα της και ξεχείλισε και
βγήκε σε αυτό το μικρό, αλλά ταυ-
τόχρονα και πληθωρικό κείμενο.
Πώς θα την χαρακτήριζα αυτή
τη νουβέλα; Θα τη χαρακτήριζα
λυρικό, υπερρεαλιστικό, αστυνο-
μικό αφήγημα. Μάλιστα! Το Στον
κάμπο στροβιλίζονται τ’ αγκάθια, με
τον άκρως ποιητικό τίτλο του και
με τις πλήθος λυρικές σελίδες του,
είναι ένα αφήγημα με φόνο και
μυστήριο, που εμπλέκει τον ανα-
γνώστη στα γρανάζια της επιθυμί-
ας να αποκαλύψει τον ένοχο. Με
άλλα λόγια, είναι ένα αστυνομικό.
Ο αναγνώστης οφείλει να μαζέψει
προσεκτικά τις πληροφορίες από
την αρχή, να μην αφήσει τίποτα
να του ξεφύγει, να κάνει συνδυα-
σμούς, να πονηρεύεται… Αστυ-
νομικό με τα όλα του! Και γιατί
υπερρεαλιστικό; Γιατί εμπλέκει το
όνειρο με την πραγματικότητα, τον
εφιάλτη με την πραγματικότητα,
έτσι ώστε δεν καταλαβαίνει κανείς
για πότε περνά από το ένα επίπε-
δο στο άλλο, από τη γλώσσα του
ρεαλισμού στο ιδίωμα ενός κόσμου
περίεργου και ακατάτακτου, όπου
μια σανίδα του σερφ, ας πούμε,
πλέει μέσα σε ένα δωμάτιο εφηβι-
κού πάρτι, όταν τα παιδιά παίζουν
μπουκάλα:
Ο Αδάμ είναι η μάνα. Βάζει στη
86 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Καταλαβαίνοντας την
πολυπλοκότητα του κόσμου*
Από την Αγγέλα Καστρινάκη
Η Λίλα Τρουλινού αποφάσισε ξαφνικά, στα 55 της χρόνια, να μας δείξει με μιας όλο το πληθωρικό
της ταλέντο. Η νουβέλα Στον κάμπο στροβιλίζονται τ’ αγκάθια είναι το πρώτο της βιβλίο, μοιάζει
όμως –όπως όλοι όσοι έχουν ήδη γράψει γι’ αυτό διαπίστωσαν– να μην είναι καθόλου το πρώτο.
μέση του οβάλ τραπεζιού ένα
μπουκάλι Glenfidich από πα-
λιό σκοτσέζικο ουίσκι με έντο-
νο άρωμα καπνού, πιπεριού και
μπανάνας και το περιστρέφει.
Το μπουκάλι σταματάει στον
Πετροσήφη. «I owe it to my
brain», λέει και δίνει ένα σάλτο
πάνω στην επιφάνεια του ξύλου.
Η σανίδα είναι χειροποίητη,
με λεπτό ξύλο και τετραγωνι-
σμένη ουρά, φτιαγμένη με τον
τρόπο των παραδοσιακών χα-
βανέζικων σανίδων. Ξαπλώνει
μπρούμυτα πάνω στη σανίδα,
με το στήθος ανασηκωμένο, όλο
το βάρος στο κέντρο της και τα
χέρια να λειτουργούν ως κουπιά.
Είναι απόλυτα συγκεντρωμένος
και προχωράει κόντρα στο ρεύ-
μα αναζητώντας το κύμα. Μετά
σηκώνεται και στέκεται όρθιος
στη σανίδα κρατώντας τέλεια
ισορροπία. Βλέπει το κύμα που
έρχεται. Κρατάει τα μάτια ανοι-
χτά, το κοιτάζει κατάματα, το
κύμα έρχεται, διχαλωτές γλώσ-
σες υδάτινων δράκων σαλεύουν,
φτερούγες μαβιές τον αέρα χτυ-
πάνε, το κύμα σπάει τα τζάμια,
εισβάλλει στον χώρο, γκρεμίζει
τους τοίχους, παρασέρνει τα
έπιπλα, οι μπαρόκ καθρέφτες
θρυμματίζονται, τα ποτήρια γί-
νονται θρύψαλα, με ένα σάλτο
καβαλάει το κύμα κι από την
κορυφή του κατηφορίζει στην
κόψη του ιλίγγου, σαν διαμάντι
χαράσσει το κύμα διαγώνια, λου-
σμένος σ’ αφρούς, ηλιοκαμένος,
λαμπερός σαν θεός κατεβαίνει
το κύμα και ξαναβγαίνει στην
επιφάνεια, που αστράφτει σπα-
σμένα γυαλιά καθρέφτες ποτή-
ρια. Ο Ίβο με τη σκούπα και
το φαράσι μαζεύει τα σπασμένα
γυαλιά.
Λυρικό, υπερρεαλιστικό, αστυνο-
μικό αφήγημα. Δεν ξέρω αν έχει
ξαναγραφεί κάτι παρόμοιο, αν έχει
ξαναϋπάρξει στη λογοτεχνική ιστο-
ρία τέτοιος συνδυασμός. Αλλά υπο-
ψιάζομαι ότι είναι μοναδικό στο εί-
δος του, δηλαδή ότι εδώ έχουμε τη
γέννηση ενός είδους καινούργιου.
Αν είναι έτσι, θα πρέπει να υποκλι-
θούμε βαθιά στη Λίλα Τρουλινού
γι’ αυτό της το κατόρθωμα.
Ο ΡΑΤΣΙΣΜΌΣ
Ταυτόχρονα είναι βέβαια και ένα
βιβλίο πολιτικό. Στο επίκεντρό
του βρίσκεται το πρόβλημα του
ρατσισμού. Το σχολείο του οποί-
ου ο μικρόκοσμος περιγράφεται
είναι εθνικά μικτό – το ένα τρίτο
περίπου της τάξης-δείγμα αποτε-
λείται από βουλγαράκια. Κάποια
ελληνάκια μισούν τα βουλγαρά-
κια. Γιατί; Έτσι. Δεν είναι καν δι-
αφορετικά αυτά τα παιδιά, μιλούν
την ίδια γλώσσα, την ελληνική, κι
έχουν τις ίδιες παραστάσεις∙ είναι
απλώς φτωχότερα. Και είναι πιο
ευάλωτα. Μπορούν πιο εύκολα
να πέσουν θύματα σε μια γενικευ-
μένη επιθετικότητα. Προφανώς
οι μικροί έφηβοι έχουν αρχίσει να
νιώθουν κάποιον πόθο για τη βουλ-
γάρα συμμαθήτρια που σερβίρει
σε μαγαζί ντυμένη Νεράιδα του
Γιαουρτιού, τη Σιλβέστρα, η οποία
μετά εξαφανίζεται. Η αφανής σε-
ξουαλική αφύπνιση μπορεί να πά-
ρει και αυτόν τον δρόμο, της ρα-
τσιστικής επιθετικότητας. Κάποιοι
την υποδαυλίζουν βέβαια, κι αυτοί
οι κάποιοι έχουν ασυλία, ασυλία
λίγο τυχαία, λίγο χαρακτηριστική:
ο βασικός αίτιος είναι ο γιος του
αστυνομικού της περιοχής. Όχι
όμως και ότι ο μπαμπάς εγκρίνει
το γιο του, απλώς τυχαίνει να είναι
γιος του.
Στο σημείο αυτό πρέπει να μι-
λήσουμε για την εξαιρετική λε-
πτότητα με την οποία χειρίζεται
τα θέματά της η Λίλα Τρουλινού.
Όλα τα παραπάνω δίνονται με
τρόπο απόλυτα υπαινικτικό. Που-
θενά δεν θα ακούσουμε καταγγελί-
ες. Και πάντα θα αναδεικνύεται η
σύνθετη πλευρά των καταστάσεων.
Ο αστυνόμος Σήφακας είναι ένας
συμπαθητικός τυπάκος πίσω από
ένα γραφείο με «αντιανακλαστική
μελαμίνη» (η συγγραφέας μας τρε-
λαίνεται για τέτοιες λεπτομέρειες),
που προσπαθεί να βρει μια άκρη
με τα παιδιά που ανακρίνει για την
εξαφάνιση της Σιλβέστρας, πάντα
με το καλό, σχεδόν με τρυφερότη-
τα – και πόσο πονοκεφαλιάζει, ο
καημένος, με αυτά τα εφευρετικά
ζωντόβολα που διαρκώς του ξεφεύ-
γουν!
Το λυρικό, υπερρεαλιστικό, πο-
λιτικό, αστυνομικό αφήγημα λοι-
πόν είναι και ένα πολύ ευαίσθητο
αφήγημα. Οι ισορροπίες του ανά-
μεσα στο καλό και στο κακό είναι
οι ισορροπίες που πέτυχε ένας άν-
θρωπος ο οποίος καταλαβαίνει την
πολυπλοκότητα του κόσμου. Τα
παιδιά, ας πούμε, έχουν το αγγελι-
κό και το τερατικό σε αξεδιάλυτο
κουβάρι μέσα τους. Εξαιρετικό πα-
ράδειγμα, η σκηνή όπου το κείμενο
περνά από την πιο φρικαλέα λεκτι-
κή σκληρότητα στο παιδικό ξεφά-
ντωμα ενός αποκριάτικου ντυσίμα-
τος και μετά πάλι στη σκληρότητα:
«Ωχ, μάνα, φτάνει. Μη με τρο-
μάζεις άλλο!» «Καλά, παιδί μου,
καλά. Εσύ πώς πέρασες με τους
φίλους σου;» «Μαζευτήκαμε
όλη η τάξη στο σπίτι της Τρι-
ανταφυλλιάς. Να διαλέξουμε
αποκριάτικα ρούχα. Αύριο θα
μασκαρευτούμε και θα πάμε στο
πάρκο με τις κούνιες. Η μαμά
της έχει ένα μεγάλο μπαούλο με
ρούχα. Έτσι μας είπε. Μας έβα-
λε στο σαλόνι. Είχε χαλιά χρω-
ματιστά και μαξιλάρια. Ξαπλώ-
σαμε κάτω και τυλιχτήκαμε στις
σερπαντίνες. Απ’ τους τοίχους
μας κοιτάζαν γυαλιστερές θεές
με τέσσερα χέρια γεμάτα χρυσά
δαχτυλίδια. Είμασταν όλοι εκεί.
Σχεδόν όλοι. «Πού είναι ο Ίβο
και η Ράντα;» ρωτάω εγώ. «Δεν
θα ’ρθουν. Έχουνε πένθος», είπε
 σφυρίζοντας ο Πετροσήφης.
«Γιατί, ποιος πέθανε; Ο γέρος;»
«Ο Μίρο. Τον βρήκαν τέζα το
πρωί». «Από τι;» «Τι ερωτήσεις
κάνεις, ρε ούφο!» «Καλά να πά-
θει, το κωλοτζάνκι!» πετιέται ο
Αδάμ. «Ξεμπερδέψαμε και μ’ αυ-
τόν και με το γαμημένο το τσου-
λί, την αδελφή του…» μουρμου-
ρίζει ο Ηρακλής, «Ναι, όπως
στρώνει κανείς, θα κοιμηθεί»,
λέει ο Ευτύχης και συμπληρώνει:
«Μας βρωμίζουν τον τόπο τα
τσογλανάκια, ουστ από ’δω», και
τότε η Τριανταφυλλιά άνοιξε το
μεγάλο μπαούλο και λάμψαν τα
υφάσματα και οι στολές και τα
κοσμήματα. «Ωωω», θαυμάσαμε
όλοι κι αρχίσαμε να διαλέγουμε.
«Εσύ θα ντυθείς Πινόκιο», μου
λέει η Αρχόντισσα. «Και γιατί
Πινόκιο;» ρωτάω ’γω. «Γιατί ο
Πινόκιο ήταν σαν και σένα». «Τι
θα πει σαν και μένα;» «Κουτσός
σαν και σένα», λέει ο Ευτύχης.
«Μα τι λες;» απορώ. «Ε, πώς,
όταν κοιμήθηκε με τα ξύλινα πό-
δια πάνω στη σόμπα, τα πόδια
του κάηκαν κι έμεινε κουτσός».
«Εσύ, πώς το έπαθες;» ρωτάει
η Ματίνα. «Κι εγώ το ίδιο. Κοι-
μήθηκα με τα πόδια πάνω στη
σόμπα».
Ο «Πινόκιο» είναι ο Ερρίκος, ένα
παιδάκι που το αγαπάμε πολύ, που
η συγγραφέας θέλει να το αγαπή-
σουμε ιδιαίτερα, έτσι όπως είναι
τρυφερό και με σωματικό ελάττω-
μα, και σέρνει ένα δράμα πίσω του
που δεν μαθαίνουμε – μια μάνα που
όλο λείπει, που το αγαπάει τρυφε-
ρά, αλλά όλο λείπει (δεν ξέρουμε
γιατί, μονάχα υποθέσεις μπορού-
με να κάνουμε). Κι όμως αυτό το
παιδάκι είναι ικανό και για τα χει-
ρότερα, χτυπάει, ή φαντάζεται ότι
χτυπάει το ανυπεράσπιστο θύμα
μαζί με τους άλλους: «Χτυπάει ο
Ευτύχης, χτυπάει ο Αδάμ, χτυπάει
ο Πετροσήφης, χτυπάει κι ο μικρός
Ερρίκος με το πόδι το κουτσό…»
Από την άλλη μεριά, βρίσκεται το
σύστημα του σχολείου: οι καθηγη-
τές και η επίσημη ιδεολογία. Μια
λιγάκι νερόβραστη πολυπολιτισμι-
κότητα. Η συγγραφέας το δίνει
αυτό με λεπτότατη ειρωνεία. Εί-
ναι παραμονή Χριστουγέννων και
γιορτή στο σχολείο, οπότε…
Ο διευθυντής στο κεφαλόσκα-
λο βγάζει λόγο: «Αγαπητά μου
παιδιά, συνάδελφοι και γονείς.
Σεβάσμιε πάτερ, κύριε αντιδή-
μαρχε επί των πολιτιστικών, εκ-
πρόσωποι των μη Κυβερνητικών
Η Λίλα Τρουλινού.
Οργανώσεων. Σήμερα, προπα-
ραμονή των Χριστουγέννων, σας
καλωσορίζω όλους στη γιορτή
της αγάπης και της φιλίας. Στη
Γιορτή του Πολιτισμού, που εδώ
και πέντε χρόνια διοργανώνουμε
στο σχολείο μας. Θέλουμε να
αγκαλιάσουμε τους μαθητές μας
που προέρχονται από διαφορε-
τικές χώρες. Θέλουμε να τους
δώσουμε την ευκαιρία να μας
δείξουν τον πολιτισμό και την
κουλτούρα τους. Γιατί, πέρα από
τις όποιες διαφορές, υπάρχουν
πράγματα που μας ενώνουν: η
μουσική, ο πολιτισμός, η κου-
ζίνα. Οι μαθητές της Α΄ τάξης
θα μας παρουσιάσουν υπέροχες
γεύσεις της Πολυπολιτισμικής
Κουζίνας, στις αίθουσες Α1, Α2
και…»
Τα λόγια του διευθυντή τα διακό-
πτουν απότομα οι καμικάζι που
περνάνε απ’ έξω, πάνω στις μη-
χανές τους, φωνάζοντας «Έξω οι
αλλοδαποί απ’ τα σχολεία!» και
«Αλήτες, προδότες, καθηγητές!».
Σκέφτεται βέβαια κανείς πόσο
άλλαξαν τα πράγματα και πόσο ο
θεσμός και η επίσημη ιδεολογία
συμβαίνει να είναι πολύ πιο προ-
οδευτική από τη νεολαία (από τα
αγόρια ιδίως – τα κορίτσια η συγ-
γραφέας δεν φαίνεται να τα θεωρεί
εξ ίσου φορείς του κακού).
ΤΟ ΤΈΛΟΣ ΤΗΣ ΕΙΡΩΝΕΊΑΣ
Οπότε πάει το ελαφρό χαμόγελο
της ειρωνείας που είχε αρχίσει να
σχηματίζεται στα χείλη του ανα-
γνώστη γι’ αυτή τη λίγο νερόβρα-
στη θεσμική πολυπολιτισμικότητα.
Οι θεσμοί ανακτούν το κύρος τους
και γίνονται το ανάχωμα για την
αναχαίτιση των φαινομένων τους
μίσους. Το σχολείο, οι καθηγητές,
ο διευθυντής είναι ο χώρος του
πολιτισμού… Βέβαια, εδώ που τα
λέμε, είναι ο χώρος του παλαιού
πολιτισμού, ίσως του πεπαλαιωμέ-
νου πολιτισμού.
Γιατί τα παιδιά –τα αγόρια εν-
νοούμε πάλι κυρίως– βρίσκονται
σε άλλο γαλαξία. Στον γαλαξία
των βίντεο games, σε πλασματικά
σύμπαντα με τέρατα και εξωγήι-
νους, όπως φαίνεται από τις εκ-
θέσεις που τα βάζει να γράψουν
η καθηγήτριά τους («Άρχισε να
βρέχει. Καμακιστές, γρήγορα
στις βάρκες, διάταξε ο Κάπταιν
Ρο. Αμέσως μας περικύκλωσαν 4
ταχύπλοα των Συντηρητών του
Οικοτρόμου» κλπ). Πώς μπορεί,
αλήθεια, να επικοινωνήσει με
αυτά τα παιδιά το παραδοσιακό
μας σχολείο, όπου
Κλίνουμε τα ουσιαστικά. Κλίνουμε
τις μετοχές. Κλίνουμε τις αντωνυ-
μίες…
Όπου λέμε
Της αρετής επιμελούμαι και άλκι-
μος γίγνομαι, άλκιμος εγιγνόμην
για να μάθουν τάχα και τη συλλαβι-
κή αύξηση τα μαθητούδια…
Δεν το είπαμε ώς τώρα, αλλά
είναι αυτονόητο: το βιβλίο της
87 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Αρχείο Λίλας Τρουλινού
Λίλας Τρουλινού έχει και αυτή τη
διάσταση, την εκπαιδευτική. Εί-
ναι ένα έργο για τον μικρόκοσμο
του σχολείου, και ως προς αυτό
συμμετέχει στον προβληματισμό
που αναπτύσσεται τα τελευταία
χρόνια γύρω από την εκπαίδευση,
γύρω από την ενσωμάτωση ή την
πολυπολιτισμικότητα, γύρω από το
πρόβλημα «νεολαία». Γνωρίζουμε
και μια σειρά αξιόλογα κινηματο-
γραφικά έργα με αυτό το θέμα, από
τη Γαλλία ιδίως.
Τελικά θα ήθελα να είναι διπλά-
σιο αυτό το βιβλίο, πολλαπλάσιο.
Θα μπορούσα να μείνω πολύ πε-
ρισσότερο πλάι στα παιδιά και
τους ενήλικούς του. Να γνωρίσω
καλύτερα τη γλυκούλα «ματι να»,
τη μικρή δυσλεξική που θέλει να
γίνει χορεύτρια, την Τριανταφυλ-
λιά με τη μάνα την ψωνισμένη με
τη γιόγκα και τις ανατολίτικες θρη-
σκείες, που παρασυρμένη ίσως από
το όνομά της (η Τριανταφυλλιά)
κοτσάρει δύο λάμδα σε όλες τις
λέξεις με λάμδα, να γνωρίσω καλύ-
τερα τον Ερρίκο που έχει ανάγκη
τη δασκάλα του σαν μια δεύτερη
μάνα, να γνωρίσω αυτά τα αγόρια
με την πληθωρική βίαιη φαντασία
που ταυτιζόμενα με τους πατερά-
δες τους καταλήγουν να είναι τα
πιο άγρια, να… Κυρίως να συνε-
χίσω να διαβάζω αυτό το πρωτό-
τυπο, το δροσερό, το σοβαρό, το
πλούσιο βιβλίο. zx
* Παρουσίαση της νουβέλας στα
Χανιά και στο Ρέθυμνο, την άνοιξη
του 2017.
 ΔΙΠΛΑ
ΒΙΒΛΙΑ
Κρυμμένες ιστορίες σε
εξαντλημένες εκδόσεις
ή τίτλους που χάθηκαν
από τη μετάφραση.
Το Books’ Journal διαβάζει
και συστήνει βιβλία που
αξίζουν μια δεύτερη ευκαιρία
Αλέξανδρος Κοτζιάς,
Φανταστική περιπέτεια.
Μυθιστόρημα, Κέδρος,
Αθήνα 2012 (πρώτη έκδοση:
1986), 330 σελ. (το βιβλίο
κυκλοφόρησε και τον
περασμένο Απρίλιο, ως ένθετη
προσφορά της εφημερίδας
Το Βήμα)
88 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Η ένδοξη στιγμή
του Αλέξανδρου Καπάνταη
Από τον Μάρκο Καρασαρίνη
Με τη Φανταστική περιπέτεια, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς έδωσε ένα μυθιστόρημα εκλεπτυσμένης
σύνθεσης του οποίου οι πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις αντηχούν ποικίλα στη σημερινή
πραγματικότητα.
Α
ν ο Αλέξανδρος Κα-
πάνταης ζούσε σήμε-
ρα, τριανταένα χρόνια
μετά τον θρίαμβό του
στα Κρατικά Βραβεία
Λογοτεχνίας του 1986, θα είχε πατή-
σει τα 93. Θαλερός και κοτσονάτος,
όπως στη Φανταστική περιπέτεια, θα
έκανε αισθητή την παρουσία του σε
κάποιο σύλλογο κλαδικών συνταξι-
ούχων, θα κατακεραύνωνε λογοτε-
χνικούς και ιδεολογικούς αντιπάλους
στα καφενεία και, πιστός στη συνή-
θειά του να υπηρετεί με συνέπεια
κάθε καθεστώς της ελληνικής πο-
λιτικής σκηνής, θα τασσόταν ανα-
φανδόν με τον ΣΥΡΙΖΑ. Πρόκειται
βέβαια για μια σκηνή που η έκβαση
του τελευταίου μυθιστορήματος του
Αλέξανδρου Κοτζιά (1926-1992)
απαγορεύει. Και δυστυχώς και ο
ίδιος ο συγγραφέας δεν πρόλαβε να
βιώσει μια εποχή που πιθανότατα θα
δικαίωνε τις ανησυχίες του, οπωσ-
δήποτε θα τον έθλιβε, ίσως όμως
και κάπου στο βάθος να τσιγκλούσε
τον παιγνιώδη εαυτό του, εκείνον
που γοητευόταν να περιγράφει τις
ποικίλες αντιφάσεις της μεταπολε-
μικής ελληνικής κοινωνίας. Αλλά και
χωρίς προεκτάσεις, από μόνη της η
Φανταστική περιπέτεια προκαλεί συ-
νειρμούς με το εδώ και το τώρα. Είτε
για την επιφάνεια της διασύνδεσης
μεταξύ χώρας της κρίσης και χώρας
του πράσινου ήλιου είτε για πιο εκλε-
πτυσμένες νύξεις αναφορικά με την
κληρονομιά της δεκαετίας του ’80
στους επιγόνους της.
Το λεπτομερώς οργανωμένο εικο-
σιτετράωρο του Αλέξανδρου Καπά-
νταη, ανώτερου δημόσιου υπάλλη-
λου, λογοτέχνη, οικογενειάρχη, ερα-
στή, έχει συζητηθεί αρκετά όλα αυτά
τα χρόνια ώστε να είναι γνωστό στις
γενικές γραμμές του. Ο ήρωας ξυπνά
το πρωί της 21ης Απριλίου 1983,
ημέρας που έχει προγραμματιστεί τι-
μητική εκδήλωση για το σύνολο του
έργου του. Στη διάρκεια 22 περίπου
ωρών παλεύει να πραγματοποιή-
σει υπηρεσιακές υποχρεώσεις, να
ισορροπήσει μεταξύ βαθμίδων της
υπουργικής ιεραρχίας, να προλάβει
μια συνάντηση με την ερωμένη του,
να μιλήσει με τον εκδότη του, να κα-
θησυχάσει τις ανησυχίες του βιογρά-
φου του για τις χαώδεις ανακρίβειες
των στοιχείων που του παρέχει, να
επισκεφθεί τον στενότερο φίλο του
που πεθαίνει στο νοσοκομείο, να πα-
ραλάβει το βραβείο που θα εμπεδώ-
σει την υστεροφημία του, να διατη-
ρήσει ένα πατρικό κύρος στο οποίο
κανείς από την οικογένειά του δεν
πιστεύει πια. Τόσο ο ιδιωτικός όσο
και ο δημόσιος βίος του Καπάνταη
καταλήγει στο τέλος της ημέρας μια
φενάκη: η λογοτεχνική υπόσταση
αποδεικνύεται αέρας κοπανιστός∙ η
κομπορρημοσύνη του υποτιθέμενου
άψογου οικογενειάρχη κατεδαφί-
ζεται μπροστά στα ερωτικά και ψυ-
χολογικά προβλήματα των παιδιών
του∙ οι διοικητικές του ικανότητες
εξαντλούνται στον εξορκισμό του
«κράτους της Δεξιάς», στον εγκλει-
σμό του στο «χρονοντούλαπο της
Ιστορίας» και στο λιβάνισμα της «Αλ-
λαγής»∙ ο φουσκωμένος διάνος που
κοσμούσε το εξώφυλλο της πρώτης
έκδοσης του μυθιστορήματος ξεφου-
σκώνει παταγωδώς προς τέρψη του
αναγνώστη.
ΈΝΑΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΌΣ
ΚΟΙΤΆΖΕΙ ΤΗΝ ΑΛΛΑΓΉ
Ας ξεκινήσουμε με αφορμή την «Αλ-
λαγή», μια και πολύ συχνά, και παρά
το γεγονός ότι οι σελίδες του σαρκα-
σμού για τον βίο και την πολιτεία της
είναι λίγες, ο Καπάνταης εκλαμβάνε-
ται ως παραδειγματική φιγούρα και
ενσάρκωση της κριτικής της. Ας μην
ξεχνάμε ότι ο Αλέξανδρος Κοτζιάς το
1985 λογιζόταν ως «δεξιός». Με τα
μέτρα της εποχής και τα σταθμά του
ηγεμονικού της λόγου, «δεξιός» ήταν
όποιος δεν γούσταρε τον Ανδρέα
Παπανδρέου και δεν ήταν «αριστε-
ρός». Σε μια εξαιρετική κριτική της
Φανταστικής περιπέτειας, ο Κώστας
Σταματίου κατάφερε να χωρέσει και
μια παρενθετική πρόταση για τις «εμ-
φανείς ιδεολογικές μονομέρειες του
πρωτογενώς συντηρητικού Κοτζιά».1
Κατά τον Βασίλη Βασιλικό δεν ήταν
απλώς «πρωτογενώς συντηρητικός»,
ήταν «αντιδραστικός», σε αντίθεση,
για παράδειγμα, με τον «προοδευ-
τικό» Στρατή Τσίρκα.2 Κατάλοιπα
μιας συγκεκριμένης πρόσληψης του
Κοτζιά, πρόβαλλαν το πολιτικό του
πρόσημο σε λογοτεχνικές προσεγγί-
σεις που ξεπερνούσαν τη μονομερή
επίκριση και κατέληγαν στα «εξω-
καλλιτεχνικά κριτήρια» αξιολόγησης
που εντοπίζει ο ίδιος στο δοκιμιακό
του έργο Αληθομανές χαλκείον.3 Τα
primary colors μιας χρονικής στιγ-
μής που είδε τους δύο τελευταίους
νεκρούς για πολιτικές διαφορές σε
εκλογική περίοδο απέκλειαν αυστη-
ρά την ενδιάμεση χρωματική παλέτα
όπου ουσιαστικά τοποθετούνταν η
κριτική του σκέψη.
Αν χρειάζεται κι άλλη απόδειξη
γι’ αυτό, ας υπενθυμίσουμε εδώ ότι
η Φανταστική Περιπέτεια εκδίδεται
μόλις ένα χρόνο μετά την Ελένη του
Νίκου Γκατζογιάννη. Το 1984 η μυ-
θοπλαστική εξιστόρηση της εκτέλε-
σης της μητέρας του συγγραφέα από
αριστερούς αντάρτες στην Ήπειρο
του Εμφυλίου προκαλεί έναν μικρό
εμφύλιο από εκείνους που μαίνονταν
στη δημόσια σφαίρα της δεκαετίας
του 1980 με σφοδρότητα αντίστοι-
χη των σημερινών social media και
πολλαπλής τάξης μεγέθους πειστι-
κότητα όσον αφορά την κρισιμότητα
του διακυβεύματος για την πολιτική
και κοινωνική ομαλότητα. Μετα-
φραστής του βιβλίου ο Αλέξανδρος
Κοτζιάς, διπλά υπότροπος – και
“αντιδραστικός” και αμαρτωλός ήδη
από τη νεότητά του, όταν το 1953
έγραφε ένα από τα πρώτα μυθιστο-
ρήματα για τον Εμφύλιο από τη σκο-
πιά ενός ταγματασφαλίτη. Έχοντας
πουλήσει 20.000 αντίτυπα, η Ελένη
είχε καταστεί τον Μάρτιο του 1984
«το μεγαλύτερο γεγονός στο χώρο
της λογοτεχνίας […] που προκαλεί
ταυτόχρονα και πολιτικούς κραδα-
σμούς», σύμφωνα με άρθρο του Νί-
κου Καρόλα στο Βήμα. Η πολιτική
εμβέλειά του τεκμαίρεται από το
ότι στο επίσημο γεύμα των αποφοί-
των του Χάρβαρντ προς τιμήν του
συγγραφέα στο ξενοδοχείο Μεγά-
λη Βρεταννία παρίστανται ο πρώην
πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνστα-
ντίνος Τσάτσος και ο αρχηγός της
Νέας Δημοκρατίας Ευάγγελος Αβέ-
ρωφ. Προκύπτει επίσης και από την
απόρριψη που του επιφυλάσσει ο
σημαίνων αριστερός δημοσιογράφος
και ιστορικός Τάσος Βουρνάς: «το
βιβλίο είναι μια άλλη μορφή αντικομ-
μουνισμού που εισάγεται από την
Αμερική με φιλολογικά μέσα», προ-
ξενώντας μεταξύ άλλων τη διάσπα-
ση της εθνικής ενότητας και ομο-
ψυχίας, όπως και την καθυστέρηση
της επούλωσης των πληγών του
Εμφυλίου. Μάλιστα, «αν οι συγγρα-
φείς της αριστεράς αποφάσιζαν να
διασπάσουν την εθνική ομοψυχία,
θα μπορούσαν να περιγράψουν την
ίδια κόλαση», ιδιαίτερα από τη στιγ-
μή που πρόκειται για «μια ιστορία
του Εμφυλίου, από τις χιλιάδες που
διαδραματίστηκαν τότε και που τη
μερίδα του λέοντος σε βαρβαρότητα
εισέπραξε η αριστερά».4 Το σκεπτι-
κό του Βουρνά δείχνει το πλαίσιο
στο οποίο διεξαγόταν ο διάλογος για
τον Εμφύλιο Πόλεμο πριν από τη
σημερινή του ευχέρεια: η μνήμη είχε
τη διάσταση απτού πολιτικού γεγο-
νότος, όφειλε να αγγίζεται με προσο-
χή και από την πλευρά όπου έγερνε
το δίκαιο σύμφωνα με τον αριθμό
των θυμάτων. Χωρίς να κακίζει
ανοιχτά τον Κοτζιά, ο Βουρνάς του
αποδίδει συμμετοχή σε μια ύποπτη
προσπάθεια «να δημιουργηθεί χά-
σμα ανάμεσα στους Έλληνες» εκπο-
ρευόμενη από τους «Αμερικάνους».
Στην πλαϊνή στήλη, ο Αλέξανδρος
Κοτζιάς υπερασπίζεται την επιλογή
του τοποθετώντας την Ελένη στην
παράδοση του Εν Ψυχρώ του Τρού-
μαν Καπότε, επισημαίνοντας την
αξία της ως ανθρώπινου δράματος
που μιλά για τον αλληλοσπαραγμό,
όχι «ανάμεσα σε διαβόλους και αγγέ-
λους, ανάμεσα σε καλούς και κακούς
[…], αλλά ανάμεσα σε ανθρώπους
με σάρκα και οστά» και υπογραμμί-
ζοντας: «όσο για την πολιτική του
θέση, ο συγγραφέας δικαιούται να
έχει πολιτική θέση. Μην ξεχνάμε ότι
είναι θύμα πολέμου».5
Εύστοχα έχει επισημάνει ο Γιάννης
Παπαθεοδώρου το πρόβλημα της
πρόσληψης του έργου του Κοτζιά
ως πρόβλημα «απόστασης».6 Κι εδώ,
όπως και την περίπτωση της Πολιορ-
κίας, του πρώτου του μυθιστορήμα-
τος, η φωνή του ταυτίστηκε με εκείνη
ενός άλλου. Ο μεταφραστής Κοτζιάς
Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο Στρατής Τσίρκας και η Μαρώ Σεφέρη (πλάτη) στο
σπίτι της Αριέττας Ρούφου το 1975. H φωτογραφία πρωτοδημοσιεύθηκε στην
Καθημερινή.
εξισώθηκε με τον συγγραφέα Γκα-
τζογιάννη, ο συγγραφέας Κοτζιάς
με τον χαρακτήρα Παπαθανάση.
Το στίγμα της αριστερής κριτικής
στην Πολιορκία, η κατάταξή της στη
«μαύρη λογοτεχνία» («ένα είδος συ-
κοφαντικής πολιτικής λογοτεχνίας»
και «προπαγάνδας του μίσους») από
τον προικισμένο κριτικό και μετέ-
πειτα μάλιστα διαφωνούντα με τους
«δογματικούς» ομοϊδεάτες του Δημή-
τρη Ραυτόπουλο, εκτός από δείγμα
των εσωτερικών ιδεολογικών πειθα-
ναγκασμών στους οποίους μπορούσε
να υποβάλει τους διανοούμενους η
μετεμφυλιακή συνθήκη7, κατέστη και
βάρος που το έργο του συγγραφέα
αποτίναξε πολύ αργότερα: το άρθρο
του Τίτου Πατρίκιου με το οποίο
ο «αγγελιοφόρος» διακρίνεται από
την «αγγελία», ο Αλέξανδρος Κο-
τζιάς από τον Μηνά Παπαθανάση,
χρονολογείται στα 1977.8 Η κριτική
επαναξιολόγηση θα δει τελικά τόσο
στην Πολιορκία όσο και στην Αντι-
ποίηση αρχής «μια δραστική πολιτική
καταγγελία απέναντι στο κυρίαρχο
αφήγημα “της ιστορίας των νικη-
τών”».9 Ο «συντηρητικός» Κοτζιάς
έχει ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς
του με τη «δεξιά» προτού επιληφθεί
του σοσιαλισμού.
Ο ΓΕΝΝΑΊΟΣ ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΣ
Θα πρέπει να επισημανθεί ωστό-
σο ότι το πασοκικό μεγαλείο του
Αλέξανδρου Καπάνταη, έστω κι αν
επιφανειακά σκιαγραφεί το ύφος και
το ήθος της εξουσίας της περιόδου,
διαθέτει και άλλες διαστάσεις. Ο χα-
ρακτήρας δεν παρουσιάζεται ως αυ-
θεντικός εκπρόσωπος της αντιδεξιάς
γενεαλογίας του ιδεατού ψηφοφό-
ρου του κινήματος, αλλά ως άσκηση
πολιτικού χαμαιλεοντισμού. Αριστε-
ρός, εθνικόφρων, χουντικός, «δεξιο-
τέχνης της επιβίωσης» που επιδιώκει
έναν και μόνο σκοπό, «να διολισθή[-
σει] μέσα από την κοινή δοκιμασία
απόσπασης ενός υπαλλήλου από το
Αρχείο οικογενείας Κοτζιά
Ληξιαρχείο Ελευσίνας, μια νωρίτερη
αποχώρηση από το υπουργείο, η
παρουσία ανώτερων και κατώτερων
στελεχών στην τιμητική του εκδή-
λωση. Πενιχρά προνόμια, με άλλα
λόγια. Η υψηλότερη φιλοδοξία του
αποτυπώνεται σε μια σκέψη της
στιγμής, να κάνει γαμπρό του τον
Γενικό του υπουργείου και από τα
ψιχία να περάσει το τσιμπούσι: «εγώ
εξασφάλισα τις άδειές μου, εξασφά-
λισα τις υπερωρίες μου δίχως να
πατάω στο υπουργείο, υπηρεσιακά
ταξιδάκια στο εξωτερικό με τα εκτός
έδρας, θ’ απαιτήσω να με διορίσει ο
γαμπρός μου σε πρεσβεία σύμβουλο
να ενεργώ για την πνευματική προ-
αλώβητ[ος]», όπως ακριβώς και ο βολή της πατρίδος στην Ευρώπη» (σ.
χαφιές Μένιος Κατσαντώνης της 138). Οι προσδοκίες είναι ταπεινές,
Αντιποίησης αρχής, τάχθηκε δεξιοτε- τα αιτήματα περιορισμένου βεληνε-
χνικά με τους νικητές της εκάστοτε κούς: το απόγειο του Καπάνταη, μια
περιόδου, μίλησε στη γλώσσα τους, θέση στη λίστα των Ευρωεκλογών
χρησιμοποίησε τις διασυνδέσεις του («μη εκλόγιμη, φυσικά», κατά τον
για να ανελιχθεί μαζί τους. Να «βο- υπουργό Μίμη), παρατάσσεται στην
λευτεί», είναι ίσως πιο ταιριαστός ίδια πρόταση με την «τακτοποίηση»
όρος. Απηχεί το λεξιλόγιο της δεκαε- του στρατευμένου γιου του. Γιατί, το
τίας του ‘80 και την ιδιαίτερη εκείνη είδωλο του Καπάνταη φαντάζει με-
κατάσταση που δεν επιτρέπει παχυ- γαλύτερο από την πραγματική του
λά κέρδη ή πλουτισμό: το «βόλεμα» υπόσταση. Όταν η προσωπική του
δεν είναι η επιδεικτική κατανάλωση, θέαση του κόσμου, για παράδειγμα
η συσσώρευση αγαθών, το φούσκω- στην προετοιμασία και την εκτέλεση
μα τραπεζικών λογαριασμών. Πιο της αφιερωμένης στον εαυτό του λο-
πολύ θυμίζει την επίδειξη συλλογικής γοτεχνικής βραδιάς, αντιπαραβάλ-
κατανόησης σε ένα μικρό στρίμωγμα λεται με αυτή των άλλων, προκύπτει
ώστε να χωρέσει άλλος ένας σε μια η διαφορά μεταξύ φαντασιοπληξίας
θέση των φίσκα γεμάτων λεωφορεί- και πραγματικότητας. Ακούραστος
ων της εποχής. Εξασφαλίζει όμως δημοσιοσχεσίτης, εκείνος προσεγ-
την οικονομική αποκατάσταση κά- γίζει, πιέζει, κολακεύει, παρακαλεί,
ποιου. Και ταυτόχρονα και την ησυ- απαιτεί προκειμένου να μεγιστοποι-
χία του – το να έχεις «βολευτεί» προϋ- ήσει την προβολή του. Το μέγεθος
ποθέτει μέσες-άκρες και ότι δύσκολα της απήχησής του ωστόσο περιορί-
θα σε ξεβολέψουν. Όρος χαμηλών ζεται από όσους κωλυσιεργούν, δυ-
προσδοκιών, οφείλει να ομολογήσει σανασχετούν, δυσφορούν, αποφεύ-
κανείς: δεν φέρει το εννοιολογικό εύ- γουν, αρνούνται να ενδώσουν στη
ρος άλλων, μεγαλύτερου βεληνεκούς διαφήμιση των δήθεν επιτευγμάτων
δημοφιλών λέξεων – «σπέκουλα», του. Για τον ίδιο, το χάσμα είναι
«κομπίνα», «μίζα». Ως τέτοιος, ήταν αποτέλεσμα συνωμοσίας, φυσικά.
δηλωτικός των επιδιώξεων αρκετών Για τον αναγνώστη, αποδεικνύεται
από εκείνους που προσδέθηκαν στο απλώς το ορθό μέτρο της μικρότη-
άρμα του ΠΑΣΟΚ ή της Νέας Δη- τάς του.
μοκρατίας: ο μέσος πολίτης μιας
κοινωνίας με στρεβλή αντίληψη των Η ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΚΟΙΝΩΝΊΑ
θεσμών δεν είχε υψηλές βλέψεις δι- ΩΣ «ΆΘΡΟΙΣΜΑ»
αφθοράς, προσδοκούσε απλώς την Αλλά ενδεχομένως να αναδεικνύεται
ιδιοποίηση μιας μικρής γωνιάς του την ίδια στιγμή και η πρακτική που
δημοσίου ώστε να την καταστήσει συνιστά την αριστεία του υπαρκτού
ιδιωτική. Κι εκεί να απλώσει λίγο την καπανταϊσμού. Ο Κώστας Σταμα-
αρίδα του. τίου θεωρεί ότι στόχος του Κοτζιά
Πόσο απλώνει τη δική του αρίδα εδώ είναι ο κατά φαντασίαν λογοτέ-
ο τμηματάρχης Α Αλέξανδρος Κα- χνης.10 Το ίδιο πάνω κάτω πιστεύει
πάνταης; Όχι και πολύ. Διστακτικά, και η Έρη Σταυροπούλου: πρόκειται
επιφυλακτικά, αφού συνυπολογίσει για έναν «εμφύλιο που διεξάγεται πια
εσωτερικές ισορροπίες και κομμα- μέσα στον πνευματικό χώρο», άλλη
τικές παραμέτρους, καταστρώνει πτυχή του «Τριακονταετούς Πολέ-
σχέδια νομής και προσοδοθηρίας. μου», ο οποίος ευθύνεται κατά τον
Ποια είναι αυτά; Η συνέχιση της συγγραφέα για την προβληματική
89 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
μορφή της σύγχρονης ελληνικής κοι-
νωνίας.11 Νομίζω ότι η λογοτεχνική
διάσταση είναι ένα χαρακτηριστικό
γνώρισμα του Καπάνταη, όχι πλή-
ρως καθοριστικό, όμως. Ναι, η ουσία
της προσωπικότητάς του είναι η μυ-
θοπλασία. Κατασκευάζει, συγκροτεί,
παραποιεί όπου χρειάζεται, τον εαυ-
τό του. Ωστόσο, έχω την αίσθηση
ότι υπερτερούν δύο άλλα στοιχεία.
Πρώτον, ο ήρωας θυμίζει την ιδι-
αίτερα δημοφιλή στη δεκαετία του
’80 φράση που διέδωσε ο Γιάννης
Τσαρούχης «στην Ελλάδα είναι κα-
νείς ό,τι δηλώσει». Και ο Καπάνταης
δηλώνει μέγας λογοτέχνης, κέρβερος
της δημόσιας διοίκησης, βέρος σο-
σιαλιστής, γνωρίζοντας ότι απουσία
(και απροθυμία) ελέγχου μπορεί να
γίνει άνετα όχι ό,τι είναι, αλλά ό,τι
φαντάζεται, ό,τι επιθυμεί, ό,τι τον
συμφέρει να είναι. Ξεφεύγουμε λοι-
πόν από το σύμπαν των ελλήνων
δήθεν λογοτεχνών και περνάμε στην
επικράτεια της αυτοσυνείδησης των
ελλήνων πολιτών. Το πρότυπο του
Κοτζιά αναρριχάται κοινωνικά και
οικονομικά μέσα από το τρίπτυχο
«Αντιπαροχή - Χούντα - Αλλαγή»,
χαρακτηριστικές περιόδους ταχείας
οικονομικής ανέλιξης ή αναδιανομής
προσόδων. Το να μην αφήσει κανείς
ιδεολογικά εμπόδια να σταθούν στο
δρόμο του για να επωφεληθεί και
από τις τρεις σε μια τριακονταετία
σκληρής πολιτικής πόλωσης απο-
τελεί τρανή απόδειξη μιας αρετής
σφόδρα θαυμαζόμενης στα 80s, της
«καπατσοσύνης».
Ο έτερος στόχος της οικοδόμησης
της προσωπικότητας του Καπάνταη
με τα υλικά που βλέπουμε είναι οι
σειριακοί απολογητές της εξουσίας.
Οι φίλοι του υπουργού «Μίμη», οι
σούζα στον Γενικό «Καλέ Μελελέ»,
οι όψιμοι υμνητές της «Αλλαγής», οι
πρώιμοι δοξολογούντες την «εθνο-
σωτήριο». Κι επειδή ο Κοτζιάς δεν
ηρωοποιεί το παρελθόν σε σχέση
με το παρόν, δεν αντιπαραθέτει ένα
“χαλκόν” σε ένα “χρυσόν γένος”,
έχω την εντύπωση πως δεν περι-
γράφει απλώς έναν τύπο ανθρώπου,
υποδεικνύει ένα προϊόν αναπαραγω-
γής. Οι δομές της ελληνικής κοινωνί-
ας όπως διαμορφώθηκε μετά τον Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο
τείνουν να ευνοούν την ευδοκίμηση
φίλα προσκείμενων προς την εκά-
στοτε κυβερνώσα παράταξη. Είναι
οι «υποκλισάριοι», οι «μαριονέτες»,
οι «δράκουλες του δημόσιου βίου»
τους οποίους μνημονεύει στη γνω-
στή συζήτηση με τον Αλέξανδρο Αρ-
γυρίου, τον Κώστα Κουλουφάκο, τον
Σπύρο Πλασκοβίτη και τον Στρατή
Τσίρκα στο περιοδικό «Συνέχεια» το
90 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
1973.12 Σε αυτό το επίπεδο η Φα-
νταστική περιπέτεια επικοινωνεί, νο-
μίζω, περισσότερο με προηγούμενα
μυθιστορήματα από όσο ενίοτε θεω-
ρείται, ως προέκταση των πρότερων
θέσεων του συγγραφέα στη δεκαετία
του ’80. Με σατιρικό τόνο και με κω-
μικά στοιχεία ο Κοτζιάς περιγράφει
την ειρήνη μετά τον «Τριακονταετή
Πόλεμο», μια εποχή που πρώην νι-
κητές μεταμορφώνονται σε πρώην
ηττημένους για να γίνουν νυν νικη-
τές.
Το εύρος της κριτικής τελικά φαί-
νεται να ανοίγει, όχι για να καταπιεί
την «Αλλαγή», αλλά για να συμπε-
ριλάβει ολόκληρη τη μεταπολεμική
κοινωνία. Είναι κάτι που έχει ήδη
επισημανθεί από την κριτική αναφο-
ρικά με το χαρακτήρα του συνολικού
έργου του: τη δημιουργία «ενός μο-
ντέρνου, ιδιότυπου μυθιστορήματος
– ποταμού, όπου απεικονίζεται η
παθογένεια της ελληνικής κοινωνί-
ας από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
και ύστερα».13 Τη δεδομένη στιγμή,
την 21η Απριλίου 1983, τις πλέον
προβληματικές πτυχές της συμβαί-
νει να εκφράζουν οι πραιτωριανοί
του ΠΑΣΟΚ και οι «δεξιοτέχνες
της επιβίωσης». Όμως, ο υπουργός,
ο γενικός, ο Καπάνταης, ο πρωθυ-
πουργός ο ίδιος, τον οποίο ο Κοτζιάς
ειρωνεύεται ως πάροχο υποσχέσεων
και φορέα επιτηδευμένης δημοτικής,
δεν είναι αίτιο, είναι σύμπτωμα. Γιατί
τελικά, και αυτή είναι η κρίσιμη, συν-
δετική με τα υπόλοιπα έργα, παρα-
τήρηση που εκφέρεται κρυμμένη σε
αποσπασματικό λόγο προς το τέλος
του μυθιστορήματος, η Ελλάδα «δεν
είναι κοινωνία. Είναι άθροισμα».
Η επανέκδοση της Φανταστικής
περιπέτειας το 2011 συνέπεσε με
αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ότι
ήταν η αρχή μιας αμφίθυμης νο-
σταλγίας για τη δεκαετία του ’80.
Τονίστηκε τότε η επικαιρότητά της
για το σήμερα, η αντανάκλαση ενός
«συλλογικού παραμυθιάσματος»14, η
αξία της ως «προφητικής περιπέτει-
ας»15, η οποία έδινε στον αναγνώστη
το κλειδί πολιτικών συμπεριφορών
και πολιτισμικών νοοτροπιών ρητά
συνδεδεμένων με την κρίση τριάντα
χρόνια αργότερα. Αν και η παραπά-
νω ερμηνεία προτείνει τελεολογικά
μια ευθεία γραμμή για έναν δρόμο
που διακρινόταν από πολλές στρο-
φές και διακλαδώσεις, έχει εν τού-
τοις σημαντική απήχηση σε τρέχου-
σες προσεγγίσεις της κρίσης. Η νύξη
όμως του Αλέξανδρου Κοτζιά για τον
μετεμφυλιακό κατακερματισμό της
κοινωνίας, τις βαθιές ρηγματώσεις
που ο ίδιος θεωρούσε ότι δεν αποκα-
ταστάθηκαν, την πρόσθεση συνόλων
που μπορούν να διαχωριστούν από
το τελικό αποτέλεσμα με την ίδια
ευκολία που εντάχθηκαν σε αυτό,
πιθανώς να μας δίνει μια ασφαλέ-
στερη αφετηρία για την εξήγηση
των συγκρούσεων της μνημονιακής
Ελλάδας, ιδίως όσον αφορά το μένος
που χαρακτήρισε μεγάλο τμήμα του
δημόσιου λόγου – αλλά αυτή είναι
μια συζήτηση άλλης ώρας. Ας ειπω-
θεί, τέλος, ότι άθελά του ο Κοτζιάς,
με τον σατιρικό τρόπο σύνθεσης της
Φανταστικής περιπέτειας, πλησιάζει
την τάση σημαντικού μέρους του
κοινού (όχι μόνο όσων βίωσαν στη
δεκαετία του ’80 την εφηβεία και την
ενηλικίωσή τους και άρα επενδύουν
το σκηνικό με θερμότερα χρώματα)
να βλέπει εκείνο το παρελθόν ως
«χρυσή δεκαετία» σε σύγκριση με το
τώρα: ποιος δεν θα ήθελε την επι-
στροφή μιας συγκυρίας όπου το βα-
σικό του πρόβλημα θα ήταν η εκλογή
ή μη του Χρήστου Σαρτζετάκη στην
προεδρία της δημοκρατίας; Ωστόσο,
η ένδοξη στιγμή του Αλέξανδρου
Καπάνταη νομίζω ότι τελικά αντη-
χεί λόγω μιας αξίας που ο Κοτζιάς
επίμονα ζητούσε στην ποιητική του
– της πιστότητάς της: είναι τόσο
αυθεντικά πασοκική που αποκτά
διακομματικό χαρακτήρα. Στο πρό-
σωπο του Καλέ Μελελέ δεν βλέπεις
μόνο τον κέρβερο της κλαδικής, με
την εμπειρία των χρόνων διακρίνεις
το «γαλάζιο παιδί» της νεοδημοκρα-
τικής «επανίδρυσης του κράτους»,
τον τοποτηρητή της «πρώτη φορά
αριστεράς» σήμερα, τον παράγοντα
της «δεύτερη φορά δεξιάς» αύριο.
Μια και μιλάμε για το τώρα, όμως,
μπορείς άνετα να σκεφτείς πώς ο
93χρονος Αλέξανδρος Καπάνταης,
δεξιοτέχνης γλείφτης εξωτερικά,
δεινός σαρκαστής εσωτερικά, θα
τροποποιούσε με τον προσήκοντα
τρόπο τον ξεκαρδιστικό άρρητο χα-
ρακτηρισμό του κάργα σοσιαλιστή
Γενικού για τις ανάγκες του παρό-
ντος: «αυτός από τον πολύ συριζαϊ-
σμό έγινε κάθαρμα». zx
1. Κώστας Σταματίου, «Κοινωνική κριτική
και ευρήματα», Τα Νέα, 5/4/1986, σ. 28-
29.
2. Οι χαρακτηρισμοί σε άρθρο του Βασίλη
Βασιλικού στο περιοδικό Η λέξη 25, Ιού-
λιος 1983.
3. Αλέξανδρος Κοτζιάς, Αληθομανές χαλ-
κείον. Η ποιητική ενός πεζογράφου, Κέδρος,
Αθήνα 2004, σ. 67.
4. «Τάσος Βουρνάς: Κράχτης της χρεο-
κοπημένης εθνικοφροσύνης», συνέντευξη
στον Νίκο Καρόλα, Το Βήμα, 18/3/1984,
σ. 19.
5. «Αλ. Κοτζιάς: Ο συγγραφέας δικαιούται
να έχει πολιτική θέση», συνέντευξη στον
Νίκο Καρόλα, Το Βήμα,18/3/1984, σ. 19.
6. Γιάννης Παπαθεοδώρου, «“Κάτι πιο
αληθινό από την ιστορία…”: η αφηγημα-
τική τόλμη του Αλέξανδρου Κοτζιά», Νέα
Εστία 1751, Δεκέμβριος 2002, σ. 762-778.
7. «Η λογοτεχνία και η κριτική υπερέβαι-
ναν το πεδίο της αισθητικής για να εντα-
χθούν οργανικά σε ιδεολογικές συγκρού-
σεις και συζητήσεις προσδιορισμένες
από τον ευρύτερο συσχετισμό δυνάμεων
της πολιτικής και της κουλτούρας», όπως
προσδιορίζει επιγραμματικά ο Γιάννης
Παπαθεοδώρου.
8. Τίτος Πατρίκιος, «Το μήνυμα της φρί-
κης και οι κίνδυνοι του αγγελιοφόρου»,
Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά, Κέδρος,
Αθήνα 1994.
9. Γιάννης Παπαθεοδώρου, “Κάτι πιο
αληθινό από την ιστορία…”, σ. 769. Μια
αισθητά διαφορετική και πολύ πιο αιχμη-
ρή ερμηνεία της Πολιορκίας στο πλαίσιο
της «ενοχής των νικητών» διανοούμενων
του Εμφυλίου και της εκ μέρους τους δι-
αχείρισης της αντιπαράθεσης με την Αρι-
στερά δίνει η Αγγέλα Καστρινάκη [«Ρού-
φος, Κοτζιάς, Κάσδαγλης. Γράφοντας,
αναθεωρώντας, αναψηλαφώντας την
ιστορία της νίκης στον Εμφύλιο», στο Κα-
τερίνα Γαρδίκα, Άννα-Μαρία Δρουμπού-
κη, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Κώστας
Ράπτης (επιμ.), Η μακρά σκιά της δεκαετίας
του ’40. Πόλεμος – Κατοχή – Αντίσταση (τό-
μος αφιερωμένος στον Χάγκεν Φλάισερ), εκδ.
Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2015, σ. 267-299].
Βλέπε ιδιαίτερα τις σελίδες 287-289 για
τη «χειρουργική αναθεώρηση» από την α΄
στη β΄ έκδοση παρά την οποία “το στίγμα
της μαύρης λογοτεχνίας” δεν μπορούσε να
σβήσει εντελώς, μπορούσε μονάχα σε ένα
βαθμό να βοηθηθεί να ξεθωριάσει».
10. Κώστας Σταματίου, «Κοινωνική κριτι-
κή και ευρήματα».
11. Έρη Σταυροπούλου, «Από τον Γεν-
ναίο Τηλέμαχο στον Αλέξανδρο Καπά-
νταη. Οργάνωση και ανατροπή», Νέα
Εστία 1751, Δεκέμβριος 2002, σ. 779-792.
12. Αλέξανδρος Αργυρίου, Αλέξανδρος
Κοτζιάς, Κώστας Κουλουφάκος, Σπύρος
Πλασκοβίτης, Στρατής Τσίρκας, «Η ελ-
ληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία
μας», Η Συνέχεια 4, Ιούνιος 1973, σ. 173.
13. Έρη Σταυροπούλου, «Από τον Γενναίο
Τηλέμαχο στον Αλέξανδρο Καπάνταη», σ.
781. Βλ. και τις αντίστοιχες παρατηρήσεις
της Μαίρης Μικέ, «Το αλαλάζον κύμβα-
λον: σχόλια στη Φανταστική περιπέτεια»,
Νέα Εστία 1751, Δεκέμβριος 2002, σ. 811-
821.
14. Τα Νέα, 21/2/2012. Το «παραμύθια-
σμα μιας ολόκληρης χώρας» επισημαίνει
ο Ηλίας Μαγκλίνης στον πρόλογό του με
τίτλο «Ο Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε
εμείς» στην έκδοση του 2011 που υπο-
γραμμίζει, καταλήγοντας, την κληρονομιά
του Καπάνταη για το σήμερα.
15. Τιτίκα Δημητρούλια, «Προφητική πε-
ριπέτεια», Καθημερινή, 14/4/2012.
 Λόγος αναιρετικός περί σιωπής
BREVIS Από τον Bαγγελη Χατζιβασιλειου

IN LONGO Η άρτια επιτέλεση της μορφής στα ποιήματα της Δήμητρας Κωτούλα (υποβλητική συστέγαση
μιας σειράς συνεχώς μεταλλασσόμενων καταστάσεων με ένα πλέγμα λιγότερο ή περισσότερο
Δήμητρα Κωτούλα, Η κρυμμένων φωνών) οδηγεί σε ένα φράγμα ή σε μια φασματική απόληξη του λόγου, χωρίς να
επίμονη αφήγηση. Ποιήματα αναστέλλει ποτέ τη δυνατότητα και τη δύναμη της έκφρασης να μάχεται (έστω και άνευ της
2004-2014, Πατάκη, Αθήνα
2017, 68 σελ. οιασδήποτε προοπτικής ή προσδοκίας) τη σιωπή.

Η
Δήμητρα Κωτούλα Το μυαλό παύει ν’ αντιστέκεται.

γεννήθηκε το 1974
και η πρώτη ποιητική
συλλογή της κυκλο-
φόρησε το 2004 υπό
τον τίτλο Τρεις νότες για μια μουσική.
Διαλέγοντας άλλοτε την πρωτοπρό-
σωπη και άλλοτε την τριτοπρόσωπη
αφήγηση, η Κωτούλα επινόησε εκεί
ένα γλωσσικό ιδίωμα το οποίο προ-
χωρεί σε μιαν εικαστική σύλληψη
του άμεσου, απτού περίγυρου, με ένα
είδος λυρικής υπέρβασης των υλικών
του εικόνων, αλλά και με μιαν ηχη-
τική αποτύπωση των αισθήσεων που
απορρέουν από αυτές (στο πλαίσιο
μιας πολύ καθαρής ακουστικής).
Δεκατρία χρόνια αργότερα κυκλο-
φορεί το δεύτερο βιβλίο της ποιήτρι-
ας με τίτλο Η επίμονη αφήγηση. Το
ασυνήθιστα μεγάλο διάστημα που
μεσολαβεί ανάμεσα στις δύο συλλο-
γές δεν μοιάζει να προδίδει αμηχα-
νία ή δυστοκία αλλά, αντιθέτως, ένα
ποιητικό πνεύμα που δεν θέλει να
πιεστεί από τις χρονολογίες έκδο-
σης. Στην καινούργια δουλειά της
η Κωτούλα διατηρεί την εναλλαγή
πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσω-
πης αφήγησης, μένοντας, όμως, πια,
περισσότερο στο πρώτο πρόσωπο,
που δίνει συχνά τη θέση του και στο
δεύτερο ενικό. Ενεργός παραμένει
και ο αποστασιοποιημένος λυρισμός,
που εξακολουθεί να ευνοεί την εικα-
στική λειτουργία των εικόνων και την
ακουστική μετάπλαση των αισθήσε-
ων. Εκείνο παρ’ όλα αυτά που ορίζει
την πραγματική διαφορά μεταξύ των
δύο βιβλίων είναι η τωρινή υποχώ-
ρηση του ποιητικού υποκειμένου σε
ένα αδιαφανές βάθος, όπου κάθε
απόπειρά του να συγκροτηθεί ή να
ανασυγκροτηθεί δείχνει να προ-
σκρούει σε μιαν εγγενή αδυναμία
της ατομικής ύπαρξης: μια αδυναμία
που σωματοποιείται καθώς περνάμε
από στίχο σε στίχο και από ποίημα
σε ποίημα, σχηματίζοντας ένα σύνο-
λο όπου φύση, ζωντανοί οργανισμοί
και κατασκευασμένα αντικείμενα
αδυνατούν, μολονότι πάλλονται
μέσα στην πλησμονή τους (αψευδές
Η Δήμητρα Κωτούλα απαγγέλλει ποιήματά της στο DaseinFest 2011.
τεκμήριο για την αμετακίνητη βάση
του λυρισμού), να κερδίσουν την
ελευθερία τους, είτε στο καλλιτεχνι-
κό είτε στο ιστορικό, το πολιτικό και
το ιδεολογικό επίπεδο. Εκείνο που
προσπαθώ να πω είναι ότι η άρτια
επιτέλεση της μορφής στην Επίμο-
νη αφήγηση (υποβλητική συστέγαση
μιας σειράς συνεχώς μεταλλασσό-
μενων καταστάσεων με ένα πλέγμα
λιγότερο ή περισσότερο κρυμμένων
φωνών) οδηγεί σε ένα φράγμα ή σε
μια φασματική απόληξη του ποιητι-
κού λόγου, χωρίς να αναστέλλει ποτέ
τη δυνατότητα και τη δύναμη της
έκφρασης να μάχεται (έστω και άνευ
της οιασδήποτε προοπτικής ή προσ-
δοκίας) τη σιωπή.
ΠΟΙΗΣΗ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ
Πώς ακριβώς, όμως, χάνεται η προ-
οπτική της ελευθερίας του ποιητι-
κού υποκειμένου πρώτα στο καλλι-
τεχνικό επίπεδο; Μα, με την ως εξ
ορισμού απομάκρυνσή του από την
πραγματικότητα, με τη συνειδητο-
ποίηση του κενού το οποίο θα το πε-
ριβάλει βαθμιαία από παντού, με την
εδραίωση της πεποίθησης πως μο-
ναδικός πρωταγωνιστής της δράσης
στο θέατρο της ποίησης είναι ο εαυ-
τός του. Και τούτο όχι γιατί λείπουν
τα τεχνικά μέσα, όχι επειδή η ποίηση
Χρήστος Χρυσόπουλος
Τα χέρια αναπαύονται
χαμηλωμένα.
Έχω κάθε δικαίωμα να
μείνω μόνος.
Θέλω να σταματήσω αυτό το γέλιο.
Θέλω ν’ ακούσω πέρα απ’ αυτό.
Κατά ανάλογο τρόπο θα χάσει την
ελευθερία του το ποιητικό υποκεί-
μενο και στο ιστορικό, το πολιτι-
κό ή το ιδεολογικό επίπεδο. Το
άγγιγμα της Ιστορίας, ό,τι κι αν
συμβεί, είναι αναπόφευκτο, αλλά
τα σύμβολα και η πίστη σε υπερα-
τομικές οντότητες (στον Θεό, στο
έθνος, στις σωτήριες υποσχέσεις
κάθε ουτοπίας) χορεύουν ένα χορό
δεν ξέρει πώς να ασκήσει και να ανα- χωρίς κέντρο και προσανατολισμό,
θεωρήσει ξανά και ξανά (όσες φορές όπου μοναδικός κανόνας είναι η
χρειαστεί) την τέχνη της, αλλά επει- φθορά και ο εν ζωή θάνατος. Και,
δή καμιά συνθήκη, τουλάχιστον στην πάλι, όμως, η ποιητική τέχνη δεν
παρούσα συγκυρία, δεν είναι σε θέση μπορεί παρά να συνεχίσει να δίνει
να εξασφαλίσει την επανασυγκόλλη- τον αναιρετικό της αγώνα – με όσα
ση με την απολεσθείσα πραγματικό- εσωτερικά στηρίγματα της έχουν
τητα – μια πραγματικότητα, ωστόσο, απομείνει, ακόμα κι αν πρόκειται
την οποία η ποίηση δεν θα πάψει να να παραδοθεί στον απόλυτο παρα-
πολιορκεί, έστω κι αν ο αγώνας της λογισμό, ακόμα κι αν πρέπει να συ-
να προσπελάσει τον διαφεύγοντα νεχίσει με λερωμένα τα χέρια της:
πυρήνα θα αποδειχθεί τυφλός:
Ύστερα ξεχνιέμαι –
Έχω κάθε δικαίωμα να παρανοώ εύθυμα.
μείνω μόνος. Κοιτάω τη χούφτα μου να γεμίζει
έχω κάθε δικαίωμα μόνος βρόμικο
να παρατηρώ σάπιο φως.
αυτό το πρόσωπο
το γέλιο πάνω σ’ αυτό το πρόσωπο Με την ωριμότητά της κατακτημέ-
διαβρώνοντας τη συνείδηση νη από πολύ νωρίς (στις δύο όλες κι
προβάλλοντας ελαστικό όλες συλλογές της έχει συμπυκνώσει
ολόκληρο αυτό το γέλιο ένα ολόκληρο σύμπαν), η Κωτούλα
-πρώτο πρόσωπο- διαμορφώνει ένα σύστημα ποιητι-
βρέχοντας/ χρόνια/ το μυαλό/   κής που κατορθώνει να επιστρέψει
να κάμπτεται στο συλλογικό μέσα από τον μονα-
στο σημείο της έσχατης αντίστασης δικό ίσως δρόμο τον οποίο μπορεί
που μόνο ο άνεμος μπορεί να ανοίξει προς αυτή την κατεύθυν-
να το κάμψει. ση ο καιρός μας: την προσήλωση σε
μιαν ατομικότητα η οποία δεν θα
Ο κόσμος γίνεται ολοένα σταματήσει να απευθύνει το βλέμμα
μικρότερος, σχεδόν άδειος. της στους άλλους και τον κόσμο όσο
(ποια είναι η άκτιστη, η πρωταρ- όλες οι γέφυρες και οι προσβάσεις
χική ουσία των πραγμάτων) έχουν γκρεμιστεί. zx

91 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

 Πικροφιλολογικά
Από τη Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού

μικροφιλολογικά, τχ. 40
(Φθινόπωρο 2016)
μικροφιλολογικά τετράδια 21
και 22 (Λευκωσία 2016)
Είκοσι συναπτά έτη κυκλοφορίας, παρά τις δυσκολίες που κατά καιρούς προκύπτουν, συμπλήρωσε
το κυπριακό φιλολογικό περιοδικό μικροφιλολογικά – ένα έντυπο για το οποίο ελάχιστα έχουν
γραφτεί στον ελληνικό Τύπο (μόνο η εκλιπούσα Μάρη Θεοδοσοπούλου το πρόσεχε και διαλεγόταν
με τη θεματική του). Το περιοδικό ιδρύθηκε από τους Φοίβο Σταυρίδη (1938-2012), Σάββα
Παύλου (1951-2016) και Λευτέρη Παπαλεοντίου – και συνεχίζει χάρη στο πάθος του τελευταίου
εναπομείναντος εκ των ιδρυτών, αλλά και των μελών της συντακτικής επιτροπής... [ΤΒJ]

Μνήμη Μάρης Θεοδοσοπούλου αλεξανδρινού περιοδικού Maalésh

Νίκος Παππάς
από τον σκιτσογράφο Κίμωνα Ε.
Μαραγκό-Kem και, δυστυχώς, την

Η
πρόωρα χαμένη
Μάρη Θεοδοσο-
πούλου (1958-
2016), στη στήλη
της «Ex Libris»
στην εφημερίδα Εποχή, είχε την
καλή συνήθεια να κρίνει όχι μόνο
βιβλία αλλά και τεύχη περιοδικών,
ειδικά αν το μάτι της έπεφτε σε
κάποιο δημοσίευμα που τραβού-
σε την προσοχή της και είχε κάτι
να προσθέσει. Πάντα, έδειχνε μια
προτίμηση στο περιοδικό μικροφι-
λολογικά. Δεν θα διέφευγε της προ-
σοχής της ούτε το τεύχος 40.
Τα μικροφιλολογικά, από τότε
που άρχισαν την κυκλοφορία τους,
την άνοιξη του 1997, φιλοξενούν
άρθρα περιορισμένης έκτασης
που διευκρινίζουν, αποκαλύπτουν,
αποκαθιστούν λανθασμένες πλη-
ροφορίες αναφορικά με τη νεοελ-
ληνική λογοτεχνία· και αφού εκδί-
δονται στην Κύπρο, μεταφέρουν σε
εμάς τους Ελλαδίτες και πληροφο-
ρίες για την κυπριακή λογοτεχνία,
την οποία σχεδόν αγνοούμε. Από
την ιδρυτική επιτροπή, τους Φοί-
βο Σταυρίδη (1938-2012), Σάββα
Παύλου (1951-2016) και Λευτέρη
Παπαλεοντίου, σήμερα το έργο το
συνεχίζει ο τελευταίος, που είναι
και ο υπεύθυνος της έκδοσης, με
συνεργάτες στη συντακτική επι-
τροπή τούς Σπύρο Αρμοστή, Λά-
μπρο Βαρελά, Κυριάκο Ιωάννου
και Δημήτρη Κόκορη. Τα άρθρα,
δηλαδή, που δημοσιεύονται στο
περιοδικό περνούν από φιλολογικό
κόσκινο. Από το 2002 άρχισαν να
δημοσιεύονται τα μικροφιλολογικά
τετράδια ως παράρτημα του περι-
οδικού, με ιδιαίτερα αφιερώματα
σε θέματα που δεν μπορούν να κα-
λυφθούν μόνο με ένα μικρό άρθρο
στο κυρίως σώμα του περιοδικού.
Το περιοδικό, που κυκλοφορεί δύο
φορές τον χρόνο, έχει γίνει αισίως
Γελοιογραφικό σκίτσο του Καβάφη, που ξυπνάει από εφιάλτες για όσα τυχόν
γράψουν οι κριτικοί του, από τον Νίκο Παππά (1927). Λήμμα Γ188, στη Βιβλι-
ογραφία Κ. Π. Καβάφη (1886-2000).
20 χρονών.
Στο τεύχος 40, ανάμεσα σε ση-
μαντικά άρθρα που αφορούν βιο-
γραφικά, εργογραφικά, ανέκδοτες
επιστολές και άλλα στοιχεία για
τους ποιητές και πεζογράφους Γε-
ώργιο Εξαρχόπουλο, Εμμανουήλ
Ροΐδη, Μιχαήλ Μητσάκη, Κ.Π.
Καβάφη, Κώστα Ουράνη, Να-
πολέοντα Λαπαθιώτη, Γαλάτεια
Καζαντζάκη, Γιώργο Κοτζιούλα,
Γιώργο Σεφέρη, Ντίνο Χριστιανό-
πουλο κ.ά., υπάρχουν και άρθρα με
κυπριακά θέματα, όπως «Οι τρα-
γουδιστές με το παγκάκι –και μια
απορία» του Φάνη Κακριδή, σχό-
λια στο ποίημα του Παύλου Λιασί-
δη «Κλαίω γρουσή μου», αθησαύρι-
στο ποίημα του Β. Μιχαηλίδη, μία
επιστολή του Αντώνη Μυστακίδη
(Μεσεβρινού) προς την Πίτσα
Γαλάζη. Επίσης, παρουσιάζεται η
αλληλογραφία του Κώστα Προυσή
με τον Άγγελο Σικελιανό, μία μικρή
επιστολή του Κώστα Μόντη στον
Αιμίλιο Χουρμούζιο, εκεί ο Κώστας
Μόντης γράφει στον συμπατριώ-
τη του το 1946 «Εγώ προσωπικά
πιστεύω πως τα ποιήματά μου δεν
έχουν τις αξιώσεις των διηγημάτων
μου». Δημοσιεύονται επίσης ποι-
ήματα στο κυπριακό ιδίωμα του
Σωτήρη Βαρνάβα και του Α.Κ. Τό-
φαλλου. Έκπληξη για μένα αποτε-
λεί το ποίημα «Χίλιες καλημέρες,
Yarmouk» του Παλαιστίνιου της
Συρίας ποιητή Μαχμούντ Σερσά-
ουι, που ζει στην Κύπρο, μεταφρα-
σμένο στα ελληνικά από τον Να-
μπίλ Ιμπραχίμ, επίσης πρόσφυγα
στην Κύπρο. Σημειώνουμε ακόμα
την έκκληση για εντοπισμό του
αγγελία θανάτου του μέλους της
ιδρυτικής επιτροπής του περιοδι-
κού Σάββα Παύλου (1951-2016).
Όμως στέκομαι και σε δύο άρθρα
του τεύχους, του Ν.Δ. Τριαντα-
φυλλόπουλου, «Μια επιστολή του
Λίνου Πολίτη για τον Βαρδιάνο στα
σπόρκα», όπου ο επιστολογράφος
σκέφτεται το ενδεχόμενο μήπως
το μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν
Les forceurs de blocus υπήρξε πηγή
έμπνευσης για τον σκιαθίτη συγ-
γραφέα, και το δισέλιδο χειρόγρα-
φο κείμενο του Χρ. Χριστοδούλου
«Δυο γραμμές για τον Καβάφη
από την εύθυμη πλευρά», που
αναφέρεται σε μια συνάντηση του
συγγραφέα με τον Καβάφη στη
Δημαρχιακή Βιβλιοθήκη της Αλε-
ξάνδρειας τον Δεκέμβριο του 1929.
Το πιθανότατα ανέκδοτο κείμενο
το ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη του
Ευγένιου Μιχαηλίδη (Γενικό προ-
ξενείο της Ελλάδας, Αλεξάνδρεια)
ο Λευτέρης Παπαλεοντίου. Τέτοια
διαμαντάκια κρύβει αυτό το τεύχος
του περιοδικού, που συνοδεύεται
με καλόγουστη εικονογράφηση,
σκίτσα ή φωτογραφίες ή αυτόγρα-
φα κείμενα συγγραφέων.
ΤΑ ΤΕΤΡΆΔΙΑ
Τα μικροφιλολογικά τετράδια 21
δημοσιεύουν μια επιλογή «Από την
αλληλογραφία Μανόλη Αναγνω-
στάκη-Τάκη Σινόπουλου: 1958-
1961». Εισαγωγή-επιμέλεια-σχό-
λια: Δημήτρης Κόκορης. Αυτή η
αλληλογραφία προσφέρει χρήσιμα
στοιχεία για το πώς έγινε η χρημα-
τοδότηση του περιοδικού Κριτική
του Μανόλη Αναγνωστάκη και
πληροφορίες, αξιολογήσεις φίλων,
γνωστών, συγγενών, κουμπάρων
των δύο αλληλογράφων, αλλά και
πλήθος βωμολοχιών και σεξιστικών
σχολίων που ανταλλάσσουν μεταξύ
τους οι δύο άρρενες ποιητές. Αυτή

92 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

η αλληλογραφία ίσως ανοίξει μια

Αρχείο The Books’ Journal

συζήτηση για το πόσο χρήσιμη εί-
ναι η δημοσίευση ιδιωτικής αλλη-
λογραφίας μεταξύ λογοτεχνών ή
αν είναι πράξεις που αφήνουν εμάς
τους αναγνώστες να δούμε από την
«κλειδαρότρυπα» ιδιωτικές στιγμές
και σκέψεις των αλληλογράφων
με αντάλλαγμα πληροφορίες για
τη μικροϊστορία της νεοελληνικής
λογοτεχνίας. Και μόνο που φαντά-
ζομαι τον σχολιασμό που θα έκανε
η Μάρη Θεοδοσοπούλου σε αυτή
την αλληλογραφία, κοκκινίζω σαν
να την ακούω να τη σχολιάζει από
το υπερπέραν.
Αλλά ο φάκελος αποστολής των
μικροφιλολογικών έκρυβε κι έναν
άλλο θησαυρό, το τετράδιο 22 με
«Προσθήκες στη Βιβλιογραφία
Κ.Π. Καβάφη (1907-2000)» του O Σάββας Παύλου. Εκ των ιδρυτών των μικροφιλολογικών, συνέβαλε ουσιαστικά στην έκδοσή τους έως τον πρόσφατο θά-
Λευτέρη Παπαλεοντίου. Ο βιβλι- νατό του, τον Απρίλιο του 2016.
ογράφος προσθέτει 731 λήμματα
που δεν περιλαμβάνονται στη μνη- γράφουν τον Καβάφη στα χρόνια αλλά δίνονται συχνά με σατιρική νομικές θυσίες, με χορηγία από τις
μειώδη Βιβλιογραφία Κ.Π Καβάφη του 1920 και του 1930. Υπάρχουν διάθεση και παρωδώντας ποιήμα- κυπριακές Πολιτιστικές Υπηρεσίες
του Δημήτρη Δασκαλόπουλου ούτε λήμματα, όπως το υπ’ αρ. 218, με τά του. Σε άλλα λήμματα αποτυ- του υπουργείου Παιδείας και Πο-
στις προσθήκες του ίδιου στο 11ο ενδιαφέρουσες πληροφορίες του πώνονται οι αρνήσεις και η κωλυ- λιτισμού (της Κύπρου). Από την
τεύχος του Κονδυλοφόρου (2012). Πάνου Φασουλιώτη, ο οποίος επι- σιεργία του κληρονόμου του ποιη- αρχή της κρίσης στην Κύπρο, τα
Ο Παπαλεοντίου ταξίδεψε στην σκέφτηκε τον Καβάφη στο δωμά- τή Αλέκου Σεγκόπουλου να δώσει κονδύλια για τον πολιτισμό περι-
Αλεξάνδρεια και βρήκε πολύ υλικό τιο 215 του αθηναϊκού νοσοκομείο την άδειά του για να δημοσιευτούν κόπηκαν ενώ τα ταχυδρομικά τέλη
στη βιβλιοθήκη του Ευγένιου Μι- Ερυθρός Σταυρός και μνημονεύει μεταφράσεις του καβαφικού έρ- αυξήθηκαν σημαντικά. Βέβαια, οι
χαηλίδη, ήρθε στην Αθήνα και είδε πως ο Καβάφης έβλεπε τον ήλιο να γου. Η βιβλιογραφία αυτή γίνεται οικονομικές δυσκολίες παραμένουν
την πλούσια συλλογή με αιγυπτιώ- δύει και να χρωματίζει την «ξερορ- περισσότερο εύληπτη και με τη και για το περιοδικό.
τικα έντυπα στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ και ράχην του Υμηττού». Μια άγνωστη δημοσίευση αρκετών χιουμοριστι- Στο παρελθόν είχα εκφράσει τις
βέβαια αναδίφησε ψηφιοποιημέ- πληροφορία δίνεται στο λήμμα αρ. κών σκίτσων, αθησαύριστων μέχρι διαφωνίες μου με άρθρα που είχε
νες εφημερίδες από τη Βιβλιοθήκη 236 με την υπογραφή Πρωινός, ότι σήμερα, του Καβάφη από καλλιτέ- γράψει η Μάρη Θεοδοσοπούλου.
της Βουλής των Ελλήνων και του τον Αύγουστο του 1921 ο Καβάφης χνες που τον είχαν γνωρίσει. Είμαι σχεδόν σίγουρη ότι θα είχε
κυπριακού Γραφείου Τύπου και νοσηλεύτηκε στο Ελληνικό Νοσο- Αλλά υπάρχει ένα πρόβλημα: αντιρρήσεις και διαφορετικές ανα-
Πληροφοριών. Στην καταγραφή κομείο της Αλεξάνδρειας από ένα Πώς μια τέτοια εργασία υποδο- γνώσεις του τεσσαρακοστού τεύ-
του δεν αρκείται μόνο να δώσει το ατύχημα που του συνέβη στο σπίτι μής θα μπορέσει να φτάσει στο χους των μικροφιλολογικών και των
λήμμα, αλλά κάνει και μια περιγρα- του. Αλλού καταγράφονται συνα- κοινό και ειδικά σε μελετητές που τετραδίων 21 και 22, από τις δικές
φή του περιεχομένου ή μεταφέ- ντήσεις και συνομιλίες του ποιητή ασχολούνται με τις καβαφικές μου. Όμως σε τέτοιες στιγμές η
ρει ενδεικτικά παραθέματα. Έτσι με συμπολίτες του στους δρόμους σπουδές; Πώς θα γίνει ευρύτερα απουσία της είναι εντονότερα αι-
βλέπουμε πώς ακριβώς οι Αλεξαν- της Αλεξάνδρειας, που τις δημοσι- γνωστή; Όσο γνωρίζω, το περιο- σθητή, γιατί σίγουρα δεν θα αποσι-
δρινοί αντιμετωπίζουν και περι- εύουν όχι πάντα καλοπροαίρετα, δικό κυκλοφορεί με μεγάλες οικο- ωπούσε την κυκλοφορία του. xz

Kυκλοφορεί Με φόντο τα ιστορικά γεγονότα της δε-

καετίας 1967-77 στην Ελλάδα και την
Ευρώπη, και μέσα από την εξιστόρηση
Ισμήνη Καρυωτάκη των προσωπικών βιωμάτων μιας ομά-

Στους δρόμους δας Ελλήνων εμιγκρέδων στο Παρίσι,

η συγγραφέας του βιβλίου επιχειρεί να
Ως εις ουδεμίαν πολιτείαν ανήκοντες μας παρασύρει στη γεωγραφική και,
παράλληλα, στην εσωτερική διαδρομή
των ηρώων της, καλώντας μας να διε-
ρευνήσουμε μαζί τους τη βαθύτερη έν-
Το Ροδακιό
Κολοκοτρώνη 59 β & Λιμπονά, 105 60 Αθήνα νοια της εξορίας.
Τηλ: 210 3839355, 210 3221700

93 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

 Στήβεν Κινγκ:
με τη λάμψη στα μάτια
Από τον Γιάννη Ζουμπουλάκη

Stephen King, Το αυτό,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Έφη Τσιρώνη, Κλειδάριθμος,
Αθήνα 2017. Δυο τόμοι, α’
τόμος 1008 σελ., β’ τόμος
752 σελ.
Αυτό που κάνει τη μικρή πόλη του Ντέρι τόσο τρομακτικά διαφορετική από τις άλλες είναι
όλα εκείνα που βλέπουν –και αισθάνονται– τα παιδιά. Στα φρεάτια και τους υπονόμους, το
Αυτό καραδοκεί και παίρνει τη μορφή εφιάλτη, του βαθύτερου τρόμου που φωλιάζει σε κάθε
παιδί. Όμως, πότε πότε, το Αυτό προβάλλει από τα ζοφερά και υγρά βάθη, αρπάζει, διαμελίζει,
σκοτώνει... Ο Στήβεν Κινγκ είναι μαιτρ των ιστοριών τρόμου, αυθύπαρκτων ιστοριών έστω και
αν πολύ συχνά θεωρούνται υποδειγματικοί καμβάδες για κινηματογραφικές ταινίες που διεκδικούν
τη μεγάλη αγορά. [ΤΒJ]

Δεν εμπιστεύομαι την πλοκή,

Scott Eisen / Getty Images for Warner Bros

πρώτον γιατί η ζωή μας είναι σε
μεγάλο βαθμό απροσχεδίαστη
και, δεύτερον, διότι πιστεύω ότι
η κατάστρωση μιας πλοκής και
ο αυθορμητισμός της αληθινής
δημιουργίας δεν συμβιβάζονται.
Βασική μου πεποίθηση στο πλά-
σιμο των ιστοριών είναι ότι πλά-
θονται μόνες τους και δουλειά
κάθε συγγραφέα είναι να τους
δώσει χώρο για να αναπτυχθούν.
Η πλοκή είναι η έσχατη διέξο-
δος του καλού συγγραφέα και η
πρώτη επιλογή του ανόητου για-
τί η ιστορία που γεννιέται από
αυτή θα δείχνει μάλλον ψεύτική,
αφύσικη.

Α
λλά μέσα σε αυτήν
την ανάπτυξη της
πλοκής, αν η αλήθεια
–μια κάποια αλή-
θεια– δεν έχει βρει
τη θέση της, τότε το όλο πράγμα
δεν έχει νόημα. Αυτό τουλάχιστον
πιστεύει ο Στήβεν Κινγκ, ο 70χρο-
νος αμερικανός μυθιστοριογράφος
(Πόρτλαντ, Μέιν, ΗΠΑ, 1947)
που, με περισσότερα από 50 μυθι-
στορήματα και εκατοντάδες διηγή-
ματα, αναγνωρίζεται, όχι σήμερα
αλλά εδώ και χρόνια, ως ο μαιτρ
του συγγραφικού τρόμου και φα-
ντασίας, διεθνώς.
Εκτός από το ότι ο Κινγκ ανήκει
και στους πιο ακριβοπληρωμένους
συγγραφείς του κόσμου (έχει γρα-
φεί ότι τα ετήσια έσοδά του αγ-
γίζουν το αμύθητο ποσόν των 40
εκατ. δολαρίων), το λογοτεχνικό
έργο του έχει τροφοδοτήσει αμέ-
τρητες κινηματογραφικές ταινίες,
τηλεταινίες και σειρές της τηλεό-
ρασης. Η οθόνη, μικρή και μεγά-
Ο Στήβεν Κινγκ φωτογραφίζεται στη διάρκεια της πρεμιέρας της ταινίας που στηρίχθηκε στο βιβλίο του Το αυτό, στις 6
Σεπτεμβρίου 2017, στα Mall Cinemas της Μπανγκόρ του Μέιν.
λη, λατρεύει τις ιστορίες του Κινγκ
(όπως και άλλων «μπεστσελερά-
δων», του Τζον Γκρίσαμ, του Τομ
Κλάνσι και του Μάικλ Κράιτον),
ίσως επειδή ο Κινγκ καταφέρνει να
«χορεύει» πάνω στη λεπτή γραμμή
που διαχωρίζει τη σοβαρή ποπ λο-
γοτεχνία με την εύκολη «κινηματο-
γραφική» γραφή.
Οποια και αν είναι η εξήγηση,
το γεγονός είναι ότι μόνον εφέτος,
και μόνον στις ελληνικές κινηματο-
γραφικές αίθουσες, διανεμήθηκαν
δύο υπερπαραγωγές από βιβλία
του Στήβεν Κινγκ: ο Μαύρος πύρ-
γος του ελληνικής καταγωγής (από
την πλευρά του πατέρα του) Δανού
εν Χόλλυγουντ Νικολάι Αρσέλ, με
τον Μάθιου Μακ Κόναχι και τον
Ίντρις Έλμπα –βασισμένη στην
επτάτομη σειρά βιβλίων του Κινγκ,
που θεωρείται και το πιο μεγαλε-
πήβολο έργο το – και από την Πέ-
μπτη 28 Σεπτεμβρίου το Αυτό του
Άντυ Μουσκιέτι (που είχε ξαναγυ-
ριστεί ως τηλεταινία το 1990). Το
τελευταίο, η τελευταία έκδοση του
οποίου στα ελληνικά μόλις κυκλο-
φόρησε από τις εκδόσεις Κλειδά-
ριθμος, έκανε θραύση στα ταμεία
των αιθουσών στις Ηνωμένες Πο-
λιτείες, με αποτέλεσμα να δείχνει
ότι θα γίνει μια από τις μεγαλύτερες
επιτυχίες του 2017. Ηδη μάλιστα
ανακοινώθηκε η πιθανότητα μιας
«συνέχειάς» του. Σταγόνες στον
ωκεανό των οπτικοακουστικών
μεταφορών έργων του Κινγκ (μυθι-
στορημάτων και διηγημάτων) που
ξεπερνούν τις 220 (στην Ελλάδα,
οι εκδόσεις ΒΕLL έχουν παρουσι-
άσει την συντριπτική πλειονότητα
του μεταφρασμένου στη χώρα μας
έργου του Κινγκ, τα νεότερα κείμε-
νά του ωστόσο και πολλά από τα
πολυσυζητημένα παλαιά του θα εκ-
δοθούν στον Κλειδάριθμο).
ΕΦΗΒΕΊΑ… ΘΡΊΛΕΡ
Ενας από τους λόγους για τους
οποίους ο Στήβεν Κινγκ θαυμάζει
τη Λέσχη των ψευτών, το αυτοβι-
ογραφικό έργο της Μαίρης Καρ,
είναι η πληρότητά του, το γεγονός
ότι η συγγραφέας ανήκει στους αν-
θρώπους που θυμούνται ακόμα και

94 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]

τις πιο ασήμαντες λεπτομέρειες
των παιδικών χρόνων τους. Ο ίδιος
ο Κινγκ δεν ανήκει σε αυτή την κα-
τηγορία. Στο αυτοβιογραφικό βι-
βλίο του Περί συγγραφής, το χρονικό
μιας τέχνης (εκδόσεις BELL), που
όπως φαίνεται και από τον τίτλο
του εστιάζει κυρίως στην άποψή
του για τη λογοτεχνία, ο Κινγκ χα-
ρακτηρίζει την παιδική ηλικία του
παράξενη και άστατη […] ένα
καταχνιασμένο τοπίο από το
οποίο αναμνήσεις προβάλλουν
κάπου κάπου σαν ερημικά δέ-
ντρα […] από εκείνα που θαρ-
ρείς ότι θα μπορούσαν να σε
αρπάξουν και να σε καταβροχθί-
σουν.
Κατά πάσα πιθανότητα, μεγάλο
ρόλο στην άστατη παιδική ηλικία
του έπαιξε το ότι τον ανέθρεψε
ένας γονιός, η μητέρα του, κι αυτή
χωρίς να βρίσκεται διαρκώς κοντά
του. Ο μπαμπάς τούς είχε παρα-
τήσει αφήνοντας πίσω του χρέη,
η μαμά τον αναζητούσε, οι και-
ροί ήταν δύσκολοι, τα οικονομικά
μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου
Πολέμου άθλια. Όταν ο Στήβεν
ήταν δύο ετών και ο μεγαλύτερος
αδελφός του, ο Νταίηβιντ, τεσσά-
ρων, ήταν αναγκασμένοι να μένουν
στο σπίτι της θείας Έθελιν, αδελ-
φής της μητέρας του. Δεν πέρασε
τα ιδανικότερα παιδικά χρόνια και
δεν είναι καθόλου τυχαίο που τα
παιδιά και οι εφιάλτες τους βρίσκο-
νται στο επίκεντρο πολλών ιστορι-
ών του Κινγκ, από το κλασικό πια
Στάσου πλάι μου, μέχρι τις Καρδιές
στην Ατλαντίδα και, φυσικά, στο
Αυτό. Αν και δεν πιστεύει πλέον
ότι οι συγγραφείς φτιάχνονται, θε-
ωρεί ότι οι παιδικές εμπειρίες του
διαμόρφωσαν έναν συγγραφέα.
Από πολύ νωρίς, όμως, ο μελλο-
ντικός συγγραφέας είχε δείξει ότι
«το ’χει». Η πρώτη ανάμνηση που
ο Κινγκ έχει για τον εαυτό του εί-
ναι να «βλέπει» ότι είναι κάποιος
άλλος στο σπίτι της θείας του.
Και ναι, είναι κι αυτή μια θρίλερ
ιστορία από μόνη της. Μια μικρή
ιστορία που διαβάζοντάς τη παγώ-
νεις. Λίγο πριν γίνει τριών χρόνων,
ο Στήβεν Κινγκ «είδε» τον Στήβεν
Κινγκ μασίστα στο τσίρκο των
αδελφών Ρίνγκλινγκ. Είχε καταφέ-
ρει να σηκώσει έναν τεράστιο τσι-
μεντόλιθο στο γκαράζ του σπιτιού
των θείων του, νιώθοντας ότι τον
μεταφέρει σε μια αρένα ανάμεσα
σε πλήθος που παρακολουθούσε
με το στόμα ανοιχτό και τα μάτια
γουρλωμένα. Στη φαντασία του, ο
O Στήβεν Κινγκ στο ρόλο του Jordy Verrill, στη σπονδυλωτή ταινία του μαιτρ των ταινιών τρόμου Τζωρτζ Ρομέρο, Creep-
show (1982), που βασιζόταν σε ιστορίες του συγγραφέα από τη δεκαετία του 1950.
μικρός Στήβεν φορούσε τη στολή
ενός μασίστα και όλοι στο κοινό
επισήμαιναν με ψιθύρους θαυμα-
σμού την αντίφαση της μικρής
ηλικίας του «μασίστα» σε συνάρτη-
ση με το βάρος του τσιμεντόλιθου
που, για το μπόι του παιδιού, ήταν
τεράστιο.
Μόνο που κανείς δεν μπορούσε
να φανταστεί –σίγουρα όχι ο θαρ-
ραλέος μασίστας– ότι στο κάτω μέ-
ρος του τσιμεντόλιθου είχε φτιαχτεί
μια σφηκοφωλιά και ότι μια από τις
σφήκες, ενοχλημένη που κάποιος
χάλασε την ησυχία της, θα απο-
φάσιζε να τον εκδικηθεί. Η σφήκα
πήρε το αίμα της πίσω τσιμπώντας
το αυτί του μικρού Στήβεν. Και ο
πόνος θα πρέπει να ήταν τόσο οξύς
που ποτέ δεν τον ξέχασε στη ζωή
του. Μάλιστα, όπως συχνά συμ-
βαίνει στις ιστορίες του, ο πόνος
έφερε κι άλλο πόνο. Πολύ φυσικά,
το ξαφνιασμένο παιδί άφησε απ’
τα χέρια του τον τσιμεντόλιθο ο
οποίος κατέληξε στα δάχτυλα του
ασκέπαστου ποδιού του… Τίτλοι
τέλους με ουρλιαχτά! Κλασικός
Στήβεν Κινγκ.
Αν και το μετέπειτα είδωλο της
ποπ κουλτούρας έχει ευχάριστες
αναμνήσεις από τις τηλεοπτικές
σειρές της δεκαετίας του 1950, σει-
ρές όπως το αστυνομικό Highway
patrol ή το γουέστερν Cheyenne,
θεωρεί τον εαυτό του εξ ίσου ευτυ-
χή που η τηλεόραση καθυστέρησε
να μπει στο σπίτι του. Όταν τον
ρωτούν για τον εαυτό του, δηλώνει
ότι ανήκει στη «σχετικά επίλεκτη
ομάδα των τελευταίων αμερικανών
μυθιστοριογράφων που άρχισαν να
γράφουν χωρίς να έχουν την ανά-
γκη να παρακολουθούν τηλεσκου-
πίδια». Υπήρξε παιδί των κόμικς
και, γενικότερα, της ανάγνωσης,
από την οποία άλλωστε άρχισε η
ουσιαστική καριέρα του στο χώρο
της συγγραφής. Δύο είναι οι απα-
ράβατες συμβουλές του όποτε τον
ρωτούν για τα μυστικά της δου-
λειάς του:
Να γράφετε πολύ και να διαβά-
ζετε πολύ – και δεν υπάρχει τρό-
πος για να κόψετε δρόμο ούτε
για το ένα ούτε για το άλλο. Αν
δεν έχετε χρόνο για διάβασμα,
τότε δεν έχετε ούτε χρόνο ούτε
και τα εργαλεία για να γράψετε.
Τόσο απλό.
ΑΠΌ ΜΙΑ ROYAL
ΣΕ ΜΙΑ OLIVETTI
Όταν ο Φόρεστ Άκερμαν, στα
τέλη της δεκαετίας του 1950, εξέ-
δωσε το περιοδικό Famous Monsters
of Filmland, ο Στήβεν Κινγκ, όπως
εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά στην
Αμερική, έγινε φανατικός αναγνώ-
στης του. Ο Άκερμαν απέκτησε
διαστάσεις ζωντανού θρύλου στη
χώρα του και, όταν αργότερα εξέ-
δωσε το Spacemen, περιοδικό με
θεματική την κινηματογραφική
επιστημονική φαντασία, ο Κινγκ,
στην εφηβεία πλέον, έστειλε εκεί
την πρώτη προς έκδοση ιστορία
του γραμμένη σε γραφομηχανή
Royal, χριστουγεννιάτικο δώρο της
μητέρας του. Η ιστορία απορρί-
φθηκε αλλά, σύμφωνα με τον συγ-
γραφέα, όταν πολλά χρόνια αργό-
τερα, καταξιωμένος και διάσημος,
υπέγραφε βιβλία σε ένα βιβλιο-
95 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Creepshow Films Inc.
πωλείο, ένας ηλικιωμένος κύριος
εμφανίστηκε κρατώντας το χειρό-
γραφο εκείνης της πρώτης ιστο-
ρίας. Ήταν ο Φόρεστ Ακερμαν, ο
οποίος είχε κρατήσει την ιστορία
και, τώρα, ζητούσε την υπογραφή
του δημιουργού (ο Κινγκ δεν θυμά-
ται αν όντως του την υπέγραψε, δι-
ότι εκείνη η συνάντηση ήταν τόσο
παράξενη και τόσο αλλοπρόσαλλη,
που το γεγονός παραμένει θολό
στη μνήμη του). Πάντως, την πρώ-
τη εκδοτική εμπειρία του την είχε
με ένα άλλο περιοδικό, ένα φανζίν
τρόμου. Ο τίτλος του κειμένου
που είχε δώσει ο συγγραφέας ήταν:
«Ήμουν ένας έφηβος τυμβωρύ-
χος». Ο τίτλος που, τελικά, τυπώ-
θηκε: «Σ’ έναν ημίκοσμο τρόμου».
Οι συγγραφείς γράφουν στα πιο
αλλόκοτα μέρη αλλά, σύμφωνα με
τον Στήβεν Κινγκ, ο βασικός κα-
νόνας είναι ένας: η κλειστή πόρτα.
Κλείνοντας την πόρτα λέμε στους
άλλους ότι αυτό που ετοιμαζόμα-
στε να κάνουμε είναι σοβαρό, εί-
ναι δουλειά, όχι χαβαλές. Ο Κινγκ
έγραψε τα δύο πρώτα μυθιστορή-
ματά του μέσα στο πλυσταριό ενός
μεγάλου τροχόσπιτου, χρησιμοποι-
ώντας τη γραφομηχανή Olivetti
της γυναίκας του, τοποθετημένη
πάνω σε ένα παιδικό τραπέζι σφη-
νωμένο στα γόνατά του. Αργότερα,
η πόρτα του Στήβεν Κινγκ έγινε η
μουσική, και μάλιστα το σκληρό μέ-
ταλλο του ροκ των Guns and Ros-
es, των AC/DC και των Μetallica.
Aν και η μουσική παίζει ρόλο στις
ιστορίες του, που δεν κρύβουν τη
ροκ διάθεσή τους, δύσκολα φα-
ντάζεται κανείς τον Κινγκ (ή, εδώ
που τα λέμε, τον οποιονδήποτε)

Ο Τζάκσον Ρόμπερτ Σκοτ, στο ρόλο του Georgie Denbrough, στην ταινία Το αυτό, το πρώτο μέρος της οποίας, σε σκηνο-
θεσία Άντυ Μουσιέττι, προβάλλεται και στις ελληνικές αίθουσες.
να γράφει κάτω από τα ουρλιαχτά
του Άνγκους Γιανγκ και του Άξελ
Ρόουζ, ή τον διαπεραστικό ήχο της
ηλεκτρικής κιθάρας του Τζαίημς
Χέτφιλντ.
Το αποτέλεσμα πάντως, μετά
τη μάλλον επίπονη διαδικασία της
πρώτης προσπάθειάς του ως συγ-
γραφέα μυθιστορήματος μέσα σ΄
εκείνο το πλυσταριό, ήταν η Έκρη-
ξη οργής (Carrie) και το Salem’s
lot1. Καθόλου άσχημα. Η επιτυχία
ήρθε ευθύς αμέσως, ενώ η Έκρηξη
οργής ήταν το πρώτο μυθιστόρημα
του Κινγκ που μεταφέρθηκε στον
κινηματογράφο λίγο μετά την έκ-
δοσή του (το Salem’s lot ακολούθη-
σε, αλλά για την τηλεόραση). Στην
ταινία του Μπράιαν Ντε Πάλμα, η
Σίσσυ Σπέισεκ έπλασε μια ηρωίδα
καριέρας παίζοντας τη συνεσταλ-
μένη weirdo, η οποία αντιστέκεται
στο μπούλινγκ που δέχεται στο
σχολείο και αξιοποιεί με θανάσιμη
ακρίβεια τις υπερφυσικές δυνατό-
τητές της. Η ταινία (που ξαναγυ-
ρίστηκε πριν από μερικά χρόνια,
χωρίς κινηματογραφική πνοή, ως
ασημαντότητα) είχε τεράστια επι-
τυχία, αντίστοιχη του μυθιστορή-
ματος.
Η επιτυχία είναι μια έννοια που
επρόκειτο να συνοδεύσει τις πε-
ρισσότερες κινηματογραφικές και
τηλεοπτικές μεταφορές μυθιστο-
ρημάτων του Στήβεν Κινγκ, παρ’
ότι με κάποιες ο ίδιος δεν συμφω-
νούσε καθόλου και δεν ντρεπόταν
να το πει. Χαρακτηριστικότερη
περίπτωση παραμένει η Λάμψη
του Στάνλεϋ Κιούμπρικ (1980), με
96 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
την οποία ο Κινγκ έγινε έξαλλος σε
σημείο να ζητήσει –όπως λέγεται–
να αφαιρεθεί το όνομά του από τη
λίστα των τίτλων. Κατά μία έννοια,
η οργή του ήταν δικαιολογημένη,
αφού ο Κιούμπρικ έκανε κάτι εν
πολλοίς διαφορετικό από το μυ-
θιστόρημα, αν και η αλήθεια είναι
ότι η ταινία εντυπώνεται πολύ κα-
λύτερα στη μνήμη συγκριτικά με
τη βάση της, το κείμενο του Κινγκ,
που ενίοτε γίνεται έως και φλύαρο.
Αποτυχημένη στα όρια του γε-
λοίου υπήρξε και η μοναδική από-
πειρα του Κινγκ να σκηνοθετήσει ο
ίδιος ταινία βασισμένη σε μυθιστό-
ρημά του. Ευτυχώς, το Μάξιμουμ
Οβερντράιβ (1986) παραμένει η
πρώτη και τελευταία του σκηνοθε-
σία. Ο Κινγκ ξέρει να δίνει εικόνες
γράφοντας λέξεις, όχι φωτογρα-
φίζοντάς τες, και καθ’ ότι ευφυής
άνθρωπος φαίνεται πως κατάλαβε
ότι η δουλειά του σκηνοθέτη, πολύ
απλά, δεν του ταιριάζει.
Πάντως, ο συγγραφέας δεν φά-
νηκε να έχει θέμα με ταινίες όπως η
Κριστίν του Τζον Κάρπεντερ (1983),
η Τελευταία έξοδος: Ρίτα Χέιγουορθ
(πρωτότυπος τίτλος: The Shawshank
Redemption, 1994), το Πράσινο μίλι
(1999) και η Ομίχλη (2007), όλες
του Φρανκ Ντάραμποντ, οι Καρδιές
στην Ατλαντίδα του Σκοτ Χικς (2001)
ή το Στάσου πλάι μου (1986) και το
Μίζερι (1990) του Ρομπ Ράινερ.
Αναφέρουμε εδώ δειγματοληπτικά
κάποιες χαρακτηριστικές ταινίες,
διότι η λίστα των οπτικοακουστικών
μεταφορών έργων του Στήβεν Κινγκ
είναι τεράστια, με πολλές από αυτές
New Line Cinema
τις ταινίες να μην έχουν παιχτεί καν
στις ελληνικές κινηματογραφικές αί-
θουσες.
ΠΊΣΩ ΑΠΌ ΚΆΘΕ
ΜΕΓΆΛΟ ΆΝΤΡΑ…
Τo καλοκαίρι του 1969, ο Στή-
βεν Κινγκ δούλευε στη βιβλιοθή-
κη του Πανεπιστημίου του Μέιν,
όπου σπούδαζε, δρέποντας μάλι-
στα δάφνες λόγω των ακαδημαϊ-
κών επιδόσεών του («τα θαύματα
αφθονούσαν εκείνη την εποχή»,
έχει πει ο ίδιος για τη συγκεκρι-
μένη περίοδο, βάζοντας στην ίδια
πρόταση τις επιδόσεις του στο πα-
νεπιστήμιο και την προσεδάφιση
του ανθρώπου στο φεγγάρι). Εκεί,
κατά τη διάρκεια ενός καλοκαιρι-
νού γεύματος στο γρασίδι, γνώρισε
την Τάμπιθα Σπρους, ένα παιδί
των λουλουδιών με κόκκινα μαλ-
λιά, αδύνατο σαν στέκα, το οποίο,
εκτός από την εξωτερική ομορ-
φιά του, του έκανε εντύπωση για
δύο λόγους. Πρώτον, η Τάμπιθα
Σπρους κρατούσε στα χέρια της
ένα αντίτυπο της αριστουργηματι-
κής αυτοβιογραφίας του αρχηγού
των Μαύρων Πανθήρων, Έλντριτζ
Κλήβερ, Ψυχή στον πάγο. Και δεύ-
τερον έβριζε σαν εργάτης σε φά-
μπρικα, κάτι που ο Στήβεν Κινγκ
ήταν σε θέση να το υποστηρίξει,
επειδή είχε υπάρξει εργάτης σε
φάμπρικα. Τo 1971, η Τάμπιθα
Σπρους θα γινόταν σύζυγός του -
και παραμένει ακόμη. Ένα από τα
«καθήκοντά» της –σύμφωνα με τον
ίδιο τον Στήβεν Κινγκ– είναι ο ρό-
λος της πιο αυστηρής κριτικού του,
κάτι αντίστοιχο της Αλμα Ρεβίλ,
συζύγου του Άλφρεντ Χίτσκοκ:
Η κυρία Ρεβίλ ήταν για τον Χί-
τσκοκ το αντίστοιχο του πρώτου
αναγνώστη, μια οξυδερκής κριτι-
κός, εντελώς ασυγκίνητη μπρο-
στά στην αυξανόμενη φήμη του
μαιτρ της αγωνίας ως δημιουρ-
γού.
Η Τάμπιθα είναι, επίσης, μητέ-
ρα των τριών παιδιών του Στήβεν
Κινγκ, εκ των οποίων ο ένας σήμε-
ρα ακολουθεί ενδιαφέρουσα λογο-
τεχνική καριέρα. Από τις εκδόσεις
BELL κυκλοφόρησε πέρσι ένα βι-
βλίο του, ο Πυροσβέστης.
Πολλοί ζηλεύουν την επιτυχία
του Στήβεν Κινγκ ο οποίος έχει
εκτοξεύσει πληθωρικές κακίες
κατά κριτικών που θεωρεί ότι αδυ-
νατούν να κατανοήσουν τη δουλειά
του:
Μερικές φορές οι κριτικοί υπο-
θέτουν ότι ο Γκρίσαμ, ο Κλάν-
σι, ο Κράιτον και εγώ έχουμε
κάποια μυστική συνταγή που
άλλοι, και συχνά καλύτεροι συγ-
γραφείς, είτε δεν μπορούν να
βρουν είτε δεν καταδέχονται να
χρησιμοποιήσουν. Δεν νομίζω
ότι αληθεύει αυτό.
Το αφηγηματικό σύστημά του είναι
μάλλον απλό και το κατέστησε σα-
φές από το πρώτο του κιόλας μυθι-
στόρημα, όταν σε μια ραδιοφωνική
συνέντευξή του για την προώθηση
της Κάρι ρωτήθηκε πώς έγραφε.
Τί απάντησε;
Μία μία λέξη. zx
1. Το Salem’s lot, βιβλίο του 1975, που
εκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδό-
σεις Λιβάνη, είχε μια τρομερή μετα-
φραστική περιπέτεια. Ο συγγραφέας
ανοίγει τα κεφάλαιά του με ποιητικά
αποσπάσματα, μεταξύ άλλων και του
Γιώργου Σεφέρη. Η μεταφράστρια
του κειμένου, αντί να αναζητήσει τα
πρωτότυπα αποσπάσματα, μετέφρασε
τον Σεφέρη από τα αγγλικά στα ελλη-
νικά, καταστρέφοντας το ύφος, συχνά
αλλοιώνοντας το νόημα. Το γεγονός
είχε επισημάνει με οξύ σημείωμά του
στο περιοδικό Αντί ο ποιητής Ηλί-
ας Λάγιος. Μολονότι το συμβάν είχε
συζητηθεί πολύ στους εκδοτικούς κύ-
κλους, το βιβλίο συνέχισε να κυκλοφο-
ρεί με μεταφρασμένο τον Σεφέρη στα
ελληνικά, μέχρι να εξαντληθεί [σημεί-
ωση της σύνταξης].

Κ
οίτα να δεις κάτι κολλή-
ματα που είχαν παλιά
οι κομμουνιστές. Η ροκ
μουσική, για παράδειγ-
μα, ήταν σε δυσμένεια
και στο κυνήγι στα καθεστώτα της
Ανατολικής Ευρώπης. Η ροκ ήταν
κακιά μουσική, ξενόφερτη, δυτική,
«παρακμιακή». Το 1976, στην Τσεχο-
σλοβακία, τα μέλη ενός ροκ συγκροτή-
ματος συνελήφθησαν και φυλακίστη-
καν γιατί δεν άρεσε η μουσική τους
στις αρχές. Τότε, και με αφορμή αυτή
τη σύλληψη, χίλιοι περίπου τσέχοι
καλλιτέχνες και διανοούμενοι, μεταξύ
αυτών και ο Χάβελ, υπέγραψαν την
περίφημη «Χάρτα 77», μια διακήρυ-
ξη - κριτική στο καθεστώς, η πρώτη
στην ουσία από την εισβολή των Σο-
βιετικών του ‘68. Υπέγραψαν και ση-
μαντικοί δημιουργοί της τζαζ, έτσι και
Στη “Reduta”
Φωτογραφία-Κείμενο: Κωνσταντινος Πιττασ
η τζαζ, που μέχρι τότε ήταν ανεκτή,
πέφτει και αυτή σε δυσμένεια. Μου-
σικοί της φυλακίζονται, η ένωσή τους
διαλύεται, ο χώρος παρακμάζει.
Το 1986 βρέθηκα για πρώτη φορά
στην Πράγα και πήγα αμέσως στη
Reduta. Πήγαινα κάθε βράδυ δηλα-
δή, γιατί δεν είχες και πολλά να κά-
νεις όταν έπεφτε το φως. Η Reduta
ήταν το θρυλικό, ήδη, τζαζ κλαμπ
της πόλης. Λειτουργούσε από το ‘57,
σπουδαίοι μουσικοί είχαν περάσει
από εκεί. Το ‘86 όμως είχε ξεπέσει.
Μουσικοί μιας ηλικίας έπαιζαν κου-
ρασμένα και ανέκφραστα κάποια
κλασικά κομμάτια. Οι λιγοστοί θα-
μώνες ήταν συνήθως βαριεστημένοι
υπάλληλοι ξένων πρεσβειών και κάτι
μυστήριοι τύποι. Στις πίσω γωνίες
της αίθουσας έβλεπες τους μυστικούς
της αστυνομίας με τα κοστουμάκια
Πράγα, 26.5.2017
τους να παρακολουθούν τα πάντα και
να βαριούνται κι αυτοί. Τα γκαρσόνια
ήταν περισσότερα από τους τσέχους
πελάτες, Τσέχοι δεν υπήρχαν για
ευνόητους λόγους. Παρ’ όλα αυτά, η
Reduta ήταν πολύ ατμοσφαιρικό μέ-
ρος. Σαν να είχε σταματήσει ο χρό-
νος και εσύ να είσαι εκεί καρφωμένος
ν’ ακούς σπαράγματα μιας μουσικής
που είχε παιχτεί κι αλλού, χιλιάδες
φορές στο παρελθόν, άκουγες τον
απόηχο πίσω από το Τείχος. Όταν
τελείωνε το πρόγραμμα, έμπαινα
στην Παλιά Πόλη για να περπατήσω
για ώρες μέσα στη νύχτα και ήμουν
πάντα εντελώς μόνος στους βρεγμέ-
νους από την υγρασία του Νοεμβρίου
δρόμους. Όλα ήταν σαν να βρισκό-
σουν ακόμη στη δεκαετία του ‘20,
στην Πράγα του Κάφκα.
Πριν από λίγους μήνες, πήγα και
97 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
Φωτο-γραφία
Γραφή με αφορμή μια εικόνα
πάλι μετά από πολλά χρόνια στην
Πράγα και στη Reduta. Εκείνο το
βράδυ έπαιζαν οι αδελφές Μπάρτα με
το τρίο τους. Η μουσική ήταν αξιοπρε-
πής, αλλά το μαγαζί έχει παραδοθεί
σήμερα στους τουρίστες. Κινέζοι και
Γερμανοί κυρίως, χωρίς μεγάλη σχέση
με την τζαζ. Βγήκα μετά να περπα-
τήσω στα σοκάκια όπως παλιά, που
τώρα ήταν γεμάτα κόσμο όλη νύχτα,
σαν γιορτή ήταν. Τα πάντα άλλαξαν
και στην πόλη, που μεταμορφώθηκε
και βουλιάζει πλέον από τους τουρί-
στες, θύμα της ομορφιάς της και της
επιτυχίας της, ίσως και λίγο ανυπό-
φορης πια. Αλλά αν ρωτήσετε τους
κατοίκους, όλοι σχεδόν θα σας πουν
ότι προτιμούν τη σημερινή κατάσταση
από την παλιά που είδα, την «καφκι-
κή». Κι ας χάθηκε, ανεπιστρεπτί, η
ατμόσφαιρα. zx

ΑΓΓΕΛΙΕΣ
Στείλε και εσύ την αγγελία σου
στα Προσωπικά του Books’ Journal
(info@booksjournal.gr,
με την ένδειξη: για τις αγγελίες).
Επικοινωνία και συντροφιά,
σχέσεις και έρωτας… Μείνε σε
σύνδεση με ένα κοινό υψηλών
ενδιαφερόντων και μοναδικών
ποιοτήτων. Είναι δωρεάν.
Καθηγητής ξένου Πανεπιστημίου,
που δεν θέλει να δημοσιευθούν τα
στοιχεία του, αγόρασε και προσφέ-
ρει σε τέσσερις φοιτητές από μια
ετήσια συνδρομή του Books’ Journal.
Κόψτε την παρακάτω καταχώριση
και, μαζί με φωτοτυπία της φοιτητι-
κής σας ταυτότητας και τα στοιχεία
διεύθυνσής σας, στείλτε τα ταχυδρο-
μικώς στη διεύθυνσή μας,
The Books’ Journal,
Νικοτσάρα 1,
11471,
Αθήνα
(υπ’ όψη Σταύρου Καπλανίδη).
Οι τέσσερις πρώτοι θα κερδίσετε
τα επόμενα 12 τεύχη εντελώς δωρεάν.
98 the books’ journal #81 [Οκτώβριος 2017]
ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ
Woman writer, 63. Playful, fit, Bryn
Mawr graduate, loves dancing, nature,
Bach, animals and hopefully you. NY/LA,
53–73. Only in english.
janemarlarobbins@gmail.com.
ΜΑΘΗΜΑΤΑ
Δάσκαλος με εμπειρία στην παράλληλη
στήριξη και στην οργάνωση δημιουργι-
κών δραστηριοτήτων αναλαμβάνει με-
λέτη ή συμπληρωματικά μαθήματα σε
μαθητές δημοτικού, τιμή συζητήσιμη.
Τηλ.: 6973912395
Μπόρχες, Κορτάσαρ, Λόρκα, Θερνού-
δα.Θέλετε να μάθετε ισπανικά, αλλά
και την ισπανόφωνη λογοτεχνία; Εκπαι-
δευτικός αναλαμβάνει την εκμάθηση
της γλώσσας σε παιδιά και ενήλικες, με
τη χρήση λογοτεχνικών και άλλων κειμέ-
νων, καθώς και οπτικοακουστικού υλι-
κού. Δυνατότητα για μαθήματα και μέσω
skype. Τηλ.: 6973912395
Ισπανικά με τον Ιγνάθιο. Δάσκαλος απο
Ισπανία (Βαρκελώνη) προσφέρει ιδιαί-
τερα μαθήματα ισπανικών με τρόπο δυ-
ναμικό και δημιουργικό για όλα τα επί-
πεδα. Μέσα διδασκαλίας/εκμάθησης:
κείμενα, ήχος, βίντεο, συνομιλία κ.λπ.
Δυνατότητα και για ομαδικά μαθήματα.
Μιλάω ελληνικά. Τηλ. 6983650442,
Μail: nachoqf@gmail.com
Το ΕΛΙΑΜΕΠ ζητά να προσλάβει βοηθό ερευνητή
Το ΕΛΙΑΜΕΠ ζητά να προσλάβει βοηθό ερευνητή για το ερευνητικό πρόγραμμα
«CEASAVAL: Evaluation of the Common European Asylum System under Pressure and
Recommendations for Further Development».
Ο/η υποψήφιος/α που θα επιλεγεί θα συνεργαστεί με τη Δρ. Αγγελική Δημητριάδη για
την διεξαγωγή της έρευνας στην Ελλάδα.
Η θέση είναι μερικής απασχόλησης, με τακτική παρουσία στο γραφείο και είναι διαθέσι-
μη από 1 Νοέμβρη 2017 και για 15 μήνες.
Απαιτούμενα προσόντα:
• Υποψήφιος διδάκτωρ (ιδανικά σε θέματα μετανάστευσης και ασύλου) από τις
κοινωνικές ή πολιτικές επιστήμες. Θα γίνουν δεκτές και αιτήσεις από κατόχους
μεταπτυχιακού τίτλου στις πολιτικές ή/και κοινωνικές επιστήμες, εφόσον υπάρχει
εξειδίκευση στη μετανάστευση/προσφυγικό.
• Εμπειρία σε έρευνα πεδίου με χρήση ποιοτικών μεθόδων
• Άριστη γνώση υπολογιστή και χρήσης πολυμέσων.
• Άριστη γνώση της Ελληνικής και της Αγγλικής γλώσσας.
Καθήκοντα:
• Συνεργασία με την κύρια ερευνήτρια για την υλοποίηση της έρευνας
• Συνεργασίας με την κύρια ερευνήτρια για την ανάλυση των ευρημάτων της έρευνας.
• Συμμετοχή στη διάχυση αποτελεσμάτων της έρευνας
• Συνεργασία με τη κύρια ερευνήτρια στη διαχείριση του προγράμματος
(διοικητική υποστήριξη)
Προθεσμία Υποβολής Αιτήσεων: 8 Οκτωβρίου 2017
Παρακαλούνται οι ενδιαφερόμενοι να υποβάλλουν ηλεκτρονικά το βιογραφικό τους ση-
μείωμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση nina@eliamep.gr αναγράφοντας απαραίτητα στο
θέμα τον κωδικό θέσης «MIGR_2017»
Οι υποψήφιοι καλούνται να καταθέσουν αναλυτικό βιογραφικό στην ελληνική ή αγγλι-
κή γλώσσα, μια αναλυτική επιστολή στην Αγγλική γλώσσα εκφράζοντας το ενδιαφέρον
τους για τη συγκεκριμένη ερευνητική θέση καθώς και αντίγραφο Μεταπτυχιακού τίτλου
ή βεβαίωση εγγραφής στο Διδακτορικό.
Οι αιτήσεις που θα παραληφθούν χωρίς τα απαραίτητα δικαιολογητικά δεν θα ληφθούν
υπόψιν.
Το ΕΛΙΑΜΕΠ ζητά εκπαιδευόμενο/η σε θέματα
Μετανάστευσης και Πολιτικών Ασύλου
Ημερομηνία έναρξης: 1 Νοεμβρίου 2017
Στο πλαίσιο του προγράμματος εθελοντικής πρακτικής, το ΕΛΙΑΜΕΠ επιθυμεί να συμπε-
ριλάβει στην ομάδα του μια/έναν εκπαιδευόμενη/ο μερικής απασχόλησης. Ο/η υποψή-
φιος/α που θα επιλεγεί θα συνεργαστεί με τη Δρ. Αγγελική Δημητριάδη σε έρευνα για
θέματα μετανάστευσης και ασύλου.
Ο/η εκπαιδευόμενος/η θα κληθεί να βοηθήσει στη συλλογή πληροφοριών, δευτερογε-
νούς υλικού, απομαγνητοφώνηση συνεντεύξεων, και συγγραφή κειμένων στα πλαίσια
του έργου
Η θέση είναι μη-αμειβόμενη και διαθέσιμη από 1 Νοεμβρίου 2017 και για τρεις (3) έως
έξι (6) μήνες με παρουσία στο γραφείο.
Απαιτούμενα προσόντα:
• Απόφοιτοι ή τελειόφοιτοι προπτυχιακού ή μεταπτυχιακού προγράμματος Ελληνικού
ή ξένου ΑΕΙ με αντικείμενο τις ευρωπαϊκές σπουδές ή/και διεθνείς σχέσεις.
• Γνώση του αντικειμένου της μετανάστευσης επιθυμητή.
• Άριστη γνώση της Ελληνικής και Αγγλικής γλώσσας (γραπτή και προφορική).
• Καλή γνώση και ενδιαφέρον για τις εξελίξεις στην ΕΕ.
• Άριστη γνώση Η/Υ και άνεση στη χρήση του διαδικτύου.
• Καλή επικοινωνία, επιμέλεια και ανεπτυγμένη ικανότητα ομαδικής εργασίας.
Προθεσμία Υποβολής Αιτήσεων: έως 8 Οκτωβρίου 2017
Παρακαλούνται οι ενδιαφερόμενοι/ες να υποβάλλουν το βιογραφικό τους σημείω-
μα, μαζί με μια σύντομη επιστολή που να εξηγεί για ποιους λόγους ενδιαφέρονται
για τη συγκεκριμένη θέση, στην ηλεκτρονική διεύθυνση nina@eliamep.gr, αναγρά-
φοντας απαραίτητα στο θέμα τον κωδικό θέσης INTERN_MIGR17