Τα έθνη και η αλήθεια τους

βασιλησ κ. γουναρησ

Ελληνικός δρόμος για την οικολογία

νικοσ κ. αλιβιζαΤοσ

η κοινοτοπία ως οικονομική θεωρία

ανδρΕασ ανδριανοπουλοσ

ο δαιμόνιος κρίστοφερ Χίτσενς

βαγγΕλησ ΧαΤζηβασιλΕιου

οι Έλληνες και η Ευρώπη

συνέντευξη του ανΤΩνη λιακου
στον FRANK BERBERICH

78>
Tσαρλς Ντίκενς
Ο σταρ της βικτωριανής Αγγλίας
Δημητρησ ΔουλγεριΔησ, εριφυλλη μαρωνιτη
9 770001 792587 [και ενα ανεκΔοτο στα ελληνικα κειμενο του συγγραφεα]
editorial Το ζώο που δεν ξεψυχά
υχνά διαβάζουμε για το
Σ τέλος της μεταπολίτευ-
σης. Η πολιτική διά-
σταση της κρίσης χρέ-
ους της χώρας, λένε,
έδωσε τη χαριστική βολή στο μο-
ντέλο που οικοδομήθηκε μετά την
πτώση της χούντας.
Δεν είναι έτσι. Η μεταπολίτευση
συνεχίζει να υφίσταται. Η επιβε-
βαίωση της δημοσιονομικής κα-
τάρρευσης της χώρας και η αδυνα-
μία της να βρει δανεικά στην
ελεύθερη αγορά, η κατάρρευση δη-
λαδή του μοντέλου κοινωνικής
ζωής που είχε κυριαρχήσει τα με-
ταπολιτευτικά χρόνια, δεν είναι
παράγων ικανός από μόνος του να
θέσει τέλος σε μια ιστορική πε-
ρίοδο – τη στιγμή, μάλιστα, που,
παρά τις μεγάλες και πολλές δυ-
σχέρειες, η πρόσδεση της χώρας
στην Ευρωπαϊκή Ένωση της εξα-
σφαλίζει χρηματοδότηση, εξασφα-
λίζει άρα τη λειτουργία του κρά-
τους και συμβάλλει στη διατήρηση
της κοινωνικής συνοχής.
Η μεταπολίτευση συνεχίζει να
υφίσταται διότι δεν την ορίζει ούτε
το οικονομικό ούτε το κοινωνικό
μοντέλο. Η μεταπολίτευση ορίζε-
ται από τη λειτουργία του πολιτι-
κού συστήματός της. Και ενώ όλα
γύρω μας αλλάζουν, η πολιτική συ-
νεχίζει να ασκείται σαν να μη συμ-
βαίνει τίποτα.
Η Ελλάδα πέρασε μια μεγάλη
πολιτική κρίση, μετά την 29η
Οκτωβρίου και την επιλογή του
Γιώργου Παπανδρέου να ανακοι-
νώσει δημοψήφισμα. Η κατάρ-
ρευση αποφεύχθηκε και στην ηγε-
σία της χώρας βρέθηκε ο Λουκάς
Παπαδήμος, επικεφαλής κυβέρνη-
σης με ευρεία στήριξη και με πρώ-
τιστο στόχο να υλοποιηθεί η συμ-
φωνία της 26ης Οκτωβρίου, το
«κούρεμα» δηλαδή του χρέους και
ορισμένες βασικές μεταρρυθμίσεις
που θα εξασφαλίσουν την ευρω-
παϊκή πορεία της χώρας. Ισορρο-
πώντας επικεφαλής ενός ανομοιο-
γενούς κυβερνητικού σχήματος, με
πολλές και διαφορετικές προσωπι-
κές και πολιτικές βλέψεις των με-
λών του, ο νέος πρωθυπουργός κα-
τάφερε να εκταμιευθεί η έκτη
δόση, παρατείνοντας τη δυνατό-
τητα συνέχισης της λειτουργίας του
κράτους.
Ωστόσο, τα κόμματα, ακόμα κι
αυτά που συναίνεσαν στη λύση
Παπαδήμου, εξ αρχής φαίνεται ότι
έβλεπαν (και τώρα πλέον δηλώνε-
ται και ρητώς) τον νέο πρωθυ-
πουργό ως το πρόσωπο που θα πά-
ρει την έκτη δόση του δανείου από
τον μηχανισμό στήριξης της χώ-
ρας – το «μέσον» μας στους Ευρω-
παίους. Κι όταν η έκτη δόση εξα-
σφαλίστηκε, οι κομματικές έριδες
ξανάρχισαν με την ίδια ένταση. Τα
πολιτικά κόμματα και οι εκπρόσω-
ποί τους έχουν αρχίσει να ετοιμά-
ζονται για εκλογές, επιθυμώντας
να παρατείνουν το σύστημα το
οποίο τους εξασφαλίζει τη νομή
εξουσίας που διαθέτουν – αδιαφο-
ρώντας για το τίμημα.
Κόμματα και πολιτικοί, κατ’ ομά-
δες ή κατά μόνας, έχουν αρχίσει
έναν αδυσώπητο διαγκωνισμό προ-
σωπικής επιβίωσης και ανόδου, εν
τέλει σε βάρος της χώρας. Αδιαφο-
ρώντας για το τι μέλλει γενέσθαι,
ήδη διαμορφώνεται ένα πεδίο στο
οποίο οι πάντες θα συμπεριφέρο-
νται σαν να βρισκόμαστε σε μια πα-
ρατεταμένη προεκλογική περίοδο.
Ακόμα κι ο Ευάγγελος Βενιζέλος, ο
οποίος επιδίωξε να βρεθεί στο
υπουργείο που θα επιδίωκε τη σω-
τηρία της ελληνικής οικονομίας, δη-
λώνει εξουθενωμένος – προφανώς
δεν έχει αντίρρηση το μερίδιο της
σοβαρής δουλειάς που ανέλαβε να
το εκχωρήσει στον κ. Παπαδήμο
για να μπορεί ο ίδιος να ασχοληθεί
με τα αγαπημένα του παιχνίδια
εξουσίας. Ο Ανδρέας Λοβέρδος, ο
οποίος προβάλλει ως επίδοξος διεκ-
δικητής της ηγεσίας στο ΠΑΣΟΚ,
ήδη κάνει λόγο για σύντομη εκλο-
γική διαδικασία επικαλούμενος την
ανάγκη να υπάρξει ανάπτυξη. Αλλά
μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη αν
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 3
προηγουμένως δεν ολοκληρωθούν
οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις για
τις οποίες υποτίθεται και ο ίδιος θα
έπρεπε να έχει δώσει και να συνε-
χίζει να δίνει τη μάχη του; Ακόμα
και ο πολυσυζητημένος ως αντι-
συμβατική συστημική φωνή σε λά-
θος κόμμα, Μάκης Βορίδης, απέ-
δειξε ότι γνωρίζει καλά τη σχέση
του πολιτικού με το πελατειακό
κράτος.
Όσο η σχέση πολιτικών-πολι-
τών-κράτους θα συνεχίσει να προ-
ϋποθέτει πελατειακούς δεσμούς και
συναλλαγές, όσο το κράτος εξακο-
λουθεί να είναι το τρόπαιο της ενα-
σχόλησης με τα κοινά, η μεταπολί-
τευση δεν θα τελειώσει. Αλλά
αλίμονο αν η πολιτική συνεχίσει
να εκπροσωπείται από τέτοιου τύ-
που εκπροσώπους. Αλίμονο, δη-
λαδή, αν δεν αλλάξει ο τρόπος πο-
λιτικής εκπροσώπησης. Αλίμονο,
διότι το τέλος της μεταπολίτευσης
σε αυτή την περίπτωση θα συνο-
δευόταν από την κατάρρευση και
την τεράστια κοινωνική απορρύθ-
μιση που αυτή θα επέφερε.
Στο μεταξύ, όμως, αναζητού-
νται οι πολιτικές δυνάμεις που σκέ-
πτονται με αυτό τον τρόπο. Ανα-
ζητούνται δηλαδή οι δυνητικοί
πολιτικοί εκπρόσωποι που όταν
τους παρατηρεί κανείς ότι το κρά-
τος συνεχίζει να ξοδεύει 20 δισε-
κατομμύρια ευρώ περισσότερα απ’
όσα εισπράττει κι ότι πρέπει κάτι
να γίνει γι’ αυτό, δεν θα απαξιώ-
νουν τους αριθμούς, όπως πρό-
σφατα έκανε σε βραδιά για την
ποίηση ο Αντώνης Σαμαράς. Όσο
οι πολιτικοί υπολογίζουν μόνο τα
ποσοστά σε δημοσκοπήσεις αντί
να μετράνε τα δεδομένα της πραγ-
ματικότητας, η μεταπολίτευση θα
συνεχίσει να μας ταλαιπωρεί σαν
επιδημία.
 12 30
ΠePieXoMeNa
8 δIAλOγOσ
ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΜΠΕΗΣ, ΙΩ ΜΑνΩΛΕΣΟυ – Τέλος εποχής για την έρευνα
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑνΑΓΙΩΤΟΠΟυΛΟΣ – Οδός Ζαϊμη, αριθμός μηδέν
ΤΖΟυΛΙΑ ΛΕΙΒΑΔΙΤΗ – Η γυναίκα στο εξώφυλλο

12 παρΕμβασΕισ
28
ΜΙΣΕΛ ΦΑϊΣ – Μια τούφα καρφίτσες
ΗΛΙΑΣ ΚΑνΕΛΛΗΣ – Το DNA του Σαμαρά και ο Ελύτης
ΠΕΤΡΟΣ Θ. ΠΙΖΑνΙΑΣ – Η κρίση ως διαδικασία ιδεολογικής ηγεμονίας
ΠΑνΟΣ ΚΑΖΑΚΟΣ – Ποιοι και γιατί επενδύουν στην έξοδο απ’ το ευρώ
ΒΑΣiΛΗΣ ΜΑΓΚΛAΡΑΣ – Η αιώνια επικαιρότητα του Σαίξπηρ
34
ΠΑνΑΓΙΩΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ – Τα παιδιά Ρομά στην ελληνική εκπαίδευση
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΟΛΟΠΟυΛΟΣ – Ένας αριστερός που αναζητούσε και αμφέβαλλε

30 ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΓΟυνΑΡΗΣ – Τα έθνη και η αλήθεια τους

32 ΑνΔΡeΑΣ ΑνΔΡΙΑνΟΠΟυΛΟΣ – Η κοινοτοπία ως οικονομική θεωρία
34 BΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟυ – Ο δαιμόνιος Κρίστοφερ Χίτσενς
36 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΑΛΚΟΣ – Η Ελληνική Δημοκρατία και οι εχθροί της
39 ΕυΑΓΓΕΛΙΑ ΚΟυΛΙΖΑΚΗ – Η Κυρία τα παίρνει όλα
46 40-41 ΘΟΔΩΡΗΣ ΡΑΚΟΠΟυΛΟΣ – Ποιήματα: Πολεμίστρες, Βορκόλακες

39 42 KΑΤΕΡΙνΑ ΣΧΙνΑ – Όταν αφανίζονται τα δάση

44 νΙΚΟΣ Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ– Ελληνικός δρόμος προς την οικολογία
46 ΧΑΡΗΣ ΠΕϊΤΣΙνΗΣ – Όταν η Ιστορία επιβάλλει τη θανατική ποινή
50 ΠΑνΑΓΙΩΤΗΣ ΘΑνΑΣΑΣ – Ζω και πεθαίνω ως χώρα
55 ΑνΔΡΕΑΣ ΜΑΡΚΑνΤΩνΑΤΟΣ – Βίνκελμαν και κλασική τέχνη
56 ΕΛeνΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓiΟυ – Βραχνό τραγούδι για τη Μασσαλία
58 ΓΙΩΡΓΙΑ ΤΡΙΑνΤΑΦυΛΛΙΔΟυ – Ποίημα: Σημειώσεις για την ελαφροότητα του χιονιού
60 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΕΦΑνΑΚΗΣ – Ασκήσεις υπερρεαλισμού
50 62 ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΗΦΑΚΗΣ – Μετα-ρεαλισμός;
64 ΦΟiΒΗ ΓΙΑννΙΣΗ – Είτε λέγω είτε κοιμάμαι: η ομιλούσα πόλη
68 ΕΛΙνΑ ΤΖΑνΟυΔΑΚΗ – Το success story ενός καιροσκόπου
70 ΔΑνΑΗ ΣΙΩΖΙΟυ – Ποίημα: Μνήμη ελέφαντα
72 ΡΩξΑνΗ ΚΑυΤΑνΖΟΓΛΟυ – Η ρευστότητα των αστικών τοπίων

76 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟυΛΓΕΡΙΔΗΣ – Τσαρλς ντίκενς,ο σταρ της βικτωριανής Αγγλίας

56
80 ΕΡΙΦyΛΗ ΜΑΡΩνΙΤΗ – Ο ντίκενς στον κινηματογράφο
89 82 ChArles DiCKeNs – Η iστορία του Kανένα

86 ΙΩΑννΑ ΠΕΤΡΟΠΟυΛΟυ – Τα κείμενα και τα ταξίδια

89 FrANK BerBeriCh, ΑνΤΩνΗΣ ΛΙΑΚΟΣ – Οι Έλληνες και η Ευρώπη

96 eΙΡΗνΗ ΦΩΚΙΑνΟυ – Μια μαθηματικός από τη Λεττονία

Στο εξώφυλλο: ο Τσαρλς Ντίκενς από τον Αλέκο Παπαδάτο. 98 αγγΕλιΕσ

4 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 5

Mηνιαία Eπιθεώρηση
Έτος 2ο / Tεύχος 15 / Ιανουάριος 2012 / τιμή 5€
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.gr
www.booksjournal.gr
Εκδότης-διευθυντής: hλίας Kανέλλης
σύμβουλος Έκδοσης: Kατερίνα Σχινά
Aρχισυντάκτρια: Όλγα Σελλά
γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης
γραμματεία σύνταξης:
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης,
Kατερίνα Oικονομάκου, Tίνα Μανδηλαρά,
eριφύλη Mαρωνίτη, Δημήτρης Σκάλκος, eλίνα Tζανουδάκη
Eπιστημονική Eπιτροπή
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική:
Γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου
Θέατρο: iφιγένεια Tαξοπούλου
Ιστορία: Δημήτρης Δημητρόπουλος
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος,
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης
Iδέες: Γιώργος Σιακαντάρης
Ποίηση: Mαρία Tοπάλη
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
λογότυπο: Σταύρος Kούλας
Eικονογράφηση: eλένη Mπίλια
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Aλεξία Tσαγκάρη
ηλεκτρονική έκδοση: Γιώργος Φρίγκας
διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006
λογιστήριο: νίκος Μπαρούτας - τηλ. 210 6428180
νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας
παραγωγή: Z-Axis, 210 6543298
Eκτύπωση: iris eκτυπώσεις A.e.B.e.
διανομή: Άργος A.e.
κεντρική διάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, βόρειας Ελλάδας):
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
ιδιοκτήτης: hλίας Kανέλλης
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των
συντακτών τους
issN: 1792-5878
Tο επόμενο τεύχος θα κυκλοφορήσει
την Πέμπτη 26 Ιανουαρίου
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank:
142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA
6 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
σYNePγateσ..........................................................
νίκος κ. αλιβιζάτος. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη
νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Οι πο-
λιτικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπει-
ρίας (1983), Κράτος και Ραδιοτηλεόραση. Η θεσμική διάσταση
(1986), Ο αβέβαιος εκσυγχρονισμός και η θολή συνταγματική ανα-
θεώρηση (2001), Η βασιλική περιουσία στο Στρασβούργο (2003),
Πέρα από το 16: Τα πριν και τα μετά (2007). Πιο πρόσφατο βιβλίο
του, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη Νεοελληνική ιστορία 1800-
2010 (2011).
ανδρέας ανδριανόπουλος. Πρώην υπουργός, βουλευτής και
δήμαρχος Πειραιά. Διευθυντής του Ινστιτούτου Διπλωματίας
και Παγκοσμίων Εξελίξεων του Αμερικανικού Κολλεγίου. Βι-
βλία του: Δημοκρατικός Καπιταλισμός και Κοινωνία της Γνώσης
(1997), Η Παγκοσμιοποίηση και οι εχθροί της (2002), In the
Heart of Islam (2002), Λουτρό αίματος στο Νότο (2003), Υπερα-
σπίζοντας την ελευθερία (2005), Ολοκληρωτικός πόλεμος για την
ενέργεια (2006), Κατερίνα Σφόρτσα (2006). Μόλις κυκλοφό-
ρησε το ιστορικό μυθιστόρημά του Επίγονοι, ο ματωμένος μαν-
δύας του Ελληνισμού.
Frank Berberich. Δημοσιογράφος, ιδρυτής, εκδότης και διευθυ-
ντής του τριμηνιαίου γερμανικού περιοδικού Lettre International.
Φοίβη γιαννίση. Επίκουρος καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτε-
κτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και ποιήτρια. Έχει εκ-
δώσει τις ποιητικές συλλογές Αχινοί (1995), Ραμαζάνι (1997), Θη-
λιές (2005), Ομηρικά (2009).
βασίλης κ. γούναρης. Καθηγητής Ιστορίας στη Φιλοσοφική
Σχολή του ΑΠΘ. Βιβλία του: Steam Over Macedonia: Socio-Eco-
nomic Change and the Railway Factor (1993), Στις όχθες του Υδρα-
γόρα: Οικογένεια, οικονομία και αστική κοινωνία στο Μοναστήρι,
1897-1911 (2000), «Εγνωσμένων κοινωνικών φρονημάτων»: Κοι-
νωνικές και άλλες όψεις του αντικομμουνισμού στη Μακεδονία του
Εμφυλίου Πολέμου (2002), Τα Βαλκάνια των Ελλήνων: Από το Δια-
φωτισμό έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (2007), Το Μακεδονικό Ζή-
τημα από το 19ο έως τον 21ο αιώνα. Ιστοριογραφικές προσεγγίσεις
(2010).
παναγιώτης δημητράς. Εκπρόσωπος του Ελληνικού Παρατη-
ρητηρίου των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ) και μέλος της Συ-
νέλευσης Εκπροσώπων της Παγκόσμιας Οργάνωσης Κατά των
Βασανιστηρίων (OMCT). Συγγραφέας του βιβλίου Αναζητώντας
τα χαμένα δικαιώματα στην Ελλάδα. Η σκοτεινή πλευρά της ελλη-
νικής δημοκρατίας (2007).
περικλής δημητρολόπουλος. Δημοσιογράφος στην εφημε-
ρίδα Τα Νέα.
δημήτρης δουλγερίδης. Δημοσιογράφος στην εφημερίδα Τα
Νέα.
παναγιώτης Θανασάς. Επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας στο
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, έχει διδάξει φιλο-
σοφία και στα Πανεπιστήμια του Tübingen, της Χαϊδελβέργης
και της Κύπρου. Είναι εταίρος του Ιδρύματος Alexander von
Humboldt και διευθυντής του φιλοσοφικού περιοδικού Κριτικά.
Το ερευνητικό και συγγραφικό του έργο επικεντρώνεται στην αρ-
χαία ελληνική φιλοσοφία (Προσωκρατικοί, Πλάτων, Αριστοτέ-
λης), στον γερμανικό ιδεαλισμό (Χέγκελ), στη φιλοσοφία του Χάι-
ντεγκερ και στη φιλοσοφική ερμηνευτική.
πάνος καζάκος. Ομότιμος καθηγητής του Εθνικού και Καπο-
διστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρόσφατα βιβλία του: Από
τον «εκσυγχρονισμό» στην κρίση. Μεταρρυθμίσεις, χρέη και αδράνειες
στην Ελλάδα 1993-2010 (2010) και Μετά το «Μνημόνιο» - Οικο-
νομική πολιτική στην Ελλάδα υπό διεθνή έλεγχο, που μόλις κυκλο-
φόρησε.
ηλίας κανέλλης. Δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογράφου.
Πρόσφατα βιβλία του, Εθνοχουλιγκανισμός (2005), Σταύρος Τσιώ-
λης (2006).
ρωξάνη καυτανζόγλου. Κοινωνική ανθρωπολόγος, διευθύ-
ντρια ερευνών στο Ινστιτούτο Αστικής και Αγροτικής Κοινωνιο-
λογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών. Βιβλία της:
Κοινωνικοί και χωρικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου αι-
ώνα (επιμ., με την Έρση Ζακοπούλου, 2009), Όρια και περιθώ-
ρια. Εντάξεις και αποκλεισμοί (επιμ., με τη Μαρίνα Πετρονώτη,
2000), Οικιακή οργάνωση και συγγένεια: Συρράκο, 1898-1929
(1997).
Ευαγγελία κουλιζάκη. Δημοσιογράφος, σύμβουλος εκδόσεων
και μεταφράστρια.
αντώνης λιάκος. Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθη-
νών. Βιβλία του: Η Ιταλική Ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα
(1985), Η Σοσιαλιστική και Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης
(Φεντερασιόν) και η Σοσιαλιστική Νεολαία (1985), Η εμφάνιση των
νεανικών οργανώσεων. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης (1988), Ερ-
γασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1993),  L’
Unificazione italiana e la Grande Idea (1995), Πώς στοχάστηκαν
το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο; (2005), Πώς το
παρελθόν γίνεται ιστορία; (2007). Μόλις κυκλοφόρησε το νέο βι-
βλίο του, Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι μεταμορφώσεις της
ιστορικής συνείδησης.
βασίλης μαγκλάρας. Διδάκτορας πολιτικών επιστημών. Η δι-
δακτορική του διατριβή έχει τίτλο: Οικονομική και Ηθική Αξία,
Λειτουργισμός και Συστημική Ολοκλήρωση στον Talcott Parsons.
Έκτοτε, έχει εκδώσει σχολιασμένα οικονομικά, κοινωνιολογικά
κείμενα του Πάρσονς (2008). Πρόσφατο βιβλίο του, Δικαιοσύνη
και Επιείκεια, Προβλήματα Θεμελίωσης και Σχετικισμού στην Αρι-
στοτελική Θεωρία (2010).
ανδρέας μαρκαντωνάτος. Επίκουρος καθηγητής της αρχαίας
ελληνικής φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου
Πελοποννήσου. Βιβλία του: Tragic Narrative: A Narratological
Study of Sophocles’ Oedipus at Colonus (2002), Oedipus at Colonus:
Sophocles, Athens, and the World (2007), Αρχαία Ελληνική Τρα-
γωδία: Θεωρία και Πράξη (επιμ., με τον Χ. Τσαγγάλη, 2008), Ατ-
τική Κωμωδία: Πρόσωπα και Προσεγγίσεις (επιμ., με τον Θεόδωρο
Παππά, 2011).
Εριφύλη μαρωνίτη. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και
μεταφράστρια.
Ελένη παπαγεωργίου. Πτυχιούχος του τμήματος Επικοινωνίας,
Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου και κά-
τοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Popular literature του Trinity
College του Δουβλίνου και στη Διαχείριση Πολιτιστικών Επιχει-
ρήσεων και Οργανισμών του Universidad Complutense της Μα-
δρίτης.  
Χάρης πεϊτσίνης. νομικός, ll.M. international Commercial
law. Διετέλεσε επιστημονικός συνεργάτης του βελγικού institute
hayek και είναι μέλος του επιστημονικού Συμβουλίου του Κέ-
ντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
ιωάννα πετροπούλου. Ιστορικός, ερευνήτρια στο Κέντρο Μι-
κρασιατικών Σπουδών.
πέτρος Θ. πιζάνιας. Καθηγητής νεότερης ελληνικής ιστορίας
στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, διευθυντής του μεταπτυχιακού προ-
γράμματος «Ιστορική έρευνα, Διδακτική και νέες τεχνολογίες».
Τελευταία του βιβλία, Οι χρόνοι των ανθρώπων (2002) και Η ελ-
ληνική Επανάσταση του 1821. Ένα ευρωπαϊκό γεγονός (επιμ.,
2009).
Θοδωρής ρακόπουλος. νομικός και κοινωνικός ανθρωπολό-
γος. Έχει δημοσιεύσει ποίηση και μεταφράσεις. Κυκλοφορεί η
ποιητική συλλογή του, Φαγιούμ (2010). υπό έκδοση: Κοράλλια,
Πυρομαχικά.
μιχάλης σηφάκης. Σκηνοθέτης, συγγραφέας και δημοσιο-
γράφος. Συνεργάζεται με το Ινστιτούτο Πληροφορικής του Ιδρύ-
ματος Τεχνολογίας και Έρευνας στο σχεδιασμό και την ανά-
πτυξη πολιτιστικού περιεχομένου για διαδραστικά ηλεκτρονικά
συστήματα.
δανάη σιώζιου. Μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού
για την ποίηση Τεφλόν.
δημήτρης σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος, δι-
ευθυντής του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών. Πρόσφατο βι-
βλίο του, Αλήθειες για το Φιλελευθερισμό (2008).
δημήτρης γ. στεφανάκης. Συγγραφέας. Έχει μεταφράσει
έργα των Σωλ Μπέλοου, Ε.Μ. Φόρστερ, Γιόζεφ Μπρόντσκι και
Προσπέρ Μεριμέ. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα, Φρούτα επο-
χής (2000), Λέγε με Καΐρα (2002), Το μάτι της επανάστασης έχει
αχρωματοψία (2005), Μέρες Αλεξάνδρειας (2007), Συλλαβίζοντας
το καλοκαίρι (2009), Θα πολεμάς με τους θεούς (2010). Οι Μέρες
Αλεξάνδρειας, που μόλις κυκλοφόρησαν μεταφρασμένες στα γαλ-
λικά, επανακυκλοφορούν και στα ελληνικά.
κατερίνα σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και με-
ταφράστρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των Τόνι
Μόρισον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπράντμπερι,
Τζορτζ Στάινερ, Τζόις-Κάρολ Όουτς.
Ελίνα Τζανουδάκη. Πολιτικός επιστήμων.
γεωργία Τριανταφυλλίδου. Κυκλοφορούν οι ποιητικές συλλο-
γές της Δικαίωμα προσδοκίας (2004), Ο ποιητής έξω (2008). Σε
λίγο καιρό, κυκλοφορεί η νέα συλλογή της Δανεικά αγύριστα.
μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός
βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή διηγη-
μάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε με το
Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πραγματοποίησε δύο ατο-
μικές εκθέσεις φωτογραφίας. Τελευταίο βιβλίο του, Πορφυρά γέ-
λια (2010).
Ειρήνη Φωκιανού. Διδάκτορας φιλολογίας, εκπαιδευτικός.
βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γράψει
τα βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού
(1991), Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισάβετ Κοτζιά επι-
μελήθηκε την ανθολογία Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία (1995).
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 7
 Δiaλoγoσ
Τέλος εποχής για την έρευνα
ίναι γνωστό ότι η Ελλάδα
Ε κατέχει ίσως το μικρότερο
ποσοστό κατά κεφαλήν
χρηματοδότησης της
έρευνας (μόλις 0,6% του
ΑΕΠ) ανάμεσα στις χώρες της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης. Η περαιτέρω
συρρίκνωση της ερευνητικής δρα-
στηριότητας φαίνεται αναπόφευκτη
σε μια χώρα που απειλείται από την
απόλυτη χρεοκοπία. Μήπως όμως
είναι και επικίνδυνη και για ένα κρά-
τος που εξαρτά την επιβίωσή του
από την περαιτέρω ανάπτυξη, αφού
θα μειώσει τελικά αντί να αυξήσει
την ανταγωνιστικότητά του;
Εντός των ημερών, επίκειται η
ψήφιση του νέου νομοσχεδίου για
την έρευνα, κάτι που έχει ξεσηκώσει
την ερευνητική κοινότητα, προκα-
8 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
λώντας πλήθος αντιδράσεων στον
Τύπο και το Διαδίκτυο. Κάποιες
από τις βασικές αρχές που διέπουν
αυτό το νομοσχέδιο απειλούν να
εξαφανίσουν αυτό –που υποτίθε-
ται– αποβλέπουν να θεραπεύσουν.
Η ιδιωτικοποίηση θεωρείται μονό-
δρομος για τη σύνδεση της έρευνας
με την παραγωγικότητα και τις ανά-
γκες της κοινωνίας στην Ελλάδα.
Με τις νέες ρυθμίσεις, το σύνολο
των φορέων που ασχολούνται με
την έρευνα μετατρέπονται σε νο-
μικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου,
αδιακρίτως της φύσης της ερευνη-
τικής τους δραστηριότητας. Αυτό
έρχεται σε αντίθεση με ό,τι ισχύει
στις περισσότερες χώρες της Δυτι-
κής Ευρώπης, όπου η έρευνα στο
μεγαλύτερο μέρος παραμένει δημό-
σια, ιδιαίτερα στις ανθρωπιστικές
επιστήμες και σε φορείς που αφο-
ρούν εθνικά αγαθά, όπως η γλώσσα
και η παιδεία.
Είναι πρακτικά αδύνατο σήμερα
να εξασφαλιστεί η χρηματοδότηση
των μισθών και των λειτουργικών
δαπανών μέσα από «προγραμματι-
κές συμφωνίες οι οποίες υπόκεινται
ανά έτος σε διαπραγμάτευση». Αυτό
όμως έρχεται σε σύγκρουση με την
πραγματικότητα. Τα ερευνητικά κέ-
ντρα που διέπονται από καθεστώς
Ιδιωτικού Δικαίου, όπως το Εθνικό
Ίδρυμα Ερευνών, χρηματοδοτού-
νται όλο και λιγότερο από το κρά-
τος, αδυνατούν να βρουν χορηγούς
από τον ιδιωτικό τομέα και κινδυ-
νεύουν να μην μπορούν να επιτελέ-
σουν το έργο τους.
Κεντρική ιδέα του νόμου που υπό-
σχεται διευρυμένη χρηματοδότηση
μέσω ερευνητικών προγραμμάτων
είναι η διασύνδεση με την αγορά
και τους παραγωγικούς φορείς που
θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν πό-
ρους για την έρευνα και να χρησι-
μοποιήσουν τα πορίσματά τους.
Στη συζήτηση για την έρευνα θα
έπρεπε να συμμετέχουν και εκπρό-
σωποι των ιδιωτικών φορέων, πρό-
θυμων να επενδύσουν στην έρευνα.
Είναι όμως αναγκαίο να εντοπι-
στούν αυτοί οι φορείς, να οριστούν
οι τομείς που καλύπτουν για να
μπορούν να συνδεθούν με τα αντί-
στοιχα ερευνητικά κέντρα. Πρέπει
να ληφθεί πρόνοια και να τεθούν
υπό διαφορετικό καθεστώς οι το-
μείς της έρευνας στους οποίους δεν
υπάρχει δυνατότητα χρηματοδότη-
σης από ιδιώτες. Διαφορετικά δεν
θα υπάρξει συνέχεια στην έρευνα
των ανθρωπιστικών αλλά και των
μη εφηρμοσμένων θετικών επιστη-
μών. Είναι πραγματικά παράλογο
να επιζητείται «διασύνδεση με την
αγορά» για επιστημονικούς κλάδους
που έχουν ως στόχο, τη μελέτη και
προστασία της γλώσσας, της ιστο-
ρίας, της παράδοσης και του πολι-
τισμού της Ελλάδας.
Μια πραγματικά θετική πλευρά
του νέου νόμου για την έρευνα είναι
η πρόβλεψη της δημιουργίας Ενι-
αίου Χώρου Έρευνας και Εκπαί-
δευσης. Η προσπάθεια αυτή υπο-
νομεύεται από τις διακρίσεις εις
βάρος των ερευνητών που επιφυ-
λάσσει ο ίδιος ο νόμος. Όταν δεν εί-
ναι εξασφαλισμένη η μισθοδοσία
και οι λειτουργικές δαπάνες, τα
ερευνητικά κέντρα θα είναι εξαρτη-
μένα από τη σχέση τους με τα ΑΕΙ
του κυρίαρχου Δημόσιου Τομέα.
Το συνταγματικά κατοχυρωμένο
δικαίωμα της μονιμότητας δεν αναι-
ρέθηκε για κανένα απολύτως κλάδο
του δημοσίου, ούτε καν για όσους
προσλήφθηκαν με απολυτήριο δη-
μοτικού, ούτε καν για όσους προ-
σλήφθηκαν χωρίς κανονικές διαδι-
κασίες ΑΣΕΠ. Και καταργείται
απότομα και χωρίς δυνατότητες
εξαίρεσης και μετάταξης (κάτι που
ίσχυσε για όλους τους δημόσιους
οργανισμούς που καταργήθηκαν),
μόνο για μία κατηγορία δημοσίων
υπαλλήλων, αυτή των κρατικών
ερευνητών πανεπιστημιακού επιπέ-
δου. Δηλαδή, για την κατηγορία
υπαλλήλων του δημοσίου που έχει
τα υψηλότερα προαπαιτούμενα
προσόντα (υποχρεωτική κατοχή δι-
δακτορικού για την πρώτη πρό-
σληψη, διπλώματος, υποχρεωτική
προϋπηρεσία σε ιδρύματα πανεπι-
στημιακού επιπέδου, δημοσιεύσεις
σε διεθνώς αναγνωρισμένα επιστη-
μονικά περιοδικά). Oι Έλληνες
ερευνητές έχουν προσληφθεί με
απολύτως διαφανείς και ανταγωνι-
στικές διαδικασίες πρόσληψης,
υπόκειται σε διαρκείς κρίσεις και
αξιολογήσεις για την εξέλιξή τους.
Οι ερευνητές στην Ελλάδα δεν
έχουν την επιλογή της αδράνειας
και της μη παραγωγικότητας που
χαρακτηρίζει ορισμένους φορείς του
δημοσίου τομέα στην Ελλάδα. Είναι
μέλη εκ των πραγμάτων μιας αντα-
γωνιστικής διεθνούς ακαδημαϊκής
κοινότητας σε μεγαλύτερο ίσως
βαθμό από τους συναδέλφους σε
άλλες πιο εσωστρεφείς ευρωπαϊκές
χώρες
Σε μια πρώτη ανάγνωση, θα μπο-
ρούσε κανείς να ερμηνεύσει «εκ του
πονηρού» την αρνητική στάση σύσ-
σωμης της ερευνητικής κοινότητας
απέναντι στο υπό σχεδιασμό νομο-
σχέδιο, ως το πείσμα μιας βολεμέ-
νης κλίκας που βλέπει τα συμφέρο-
ντά της να θίγονται. Εδώ όμως
πρέπει κανείς να αναρωτηθεί, ποια
συμφέροντα; Οι κρατικοί ερευνη-
τές είναι ούτως ή άλλως από τις πιο
χαμηλά αμειβόμενες κατηγορίες δη-
μοσίων λειτουργών, και οι χαμηλό-
τερες βαθμίδες τους ούτως ή άλλως
δεν έχουν μονιμότητα..
Εκεί που θα υπάρξουν οι μεγά-
λες απώλειες, και αυτό ακριβώς εί-
ναι που «καίει» την ερευνητική κοι-
νότητα, είναι η ίδια η έρευνα ως
δραστηριότητα. Με την άρνηση
ουσιαστικά του κράτους να την
χρηματοδοτήσει, η οποία υλοποιεί-
ται μέσω της μετακύλησης του βά-
ρους των λειτουργικών εξόδων στον
ιδιωτικό τομέα, μοιραία θα συρρι-
κνωθεί. Όταν μιλάμε για εξυγίανση
της έρευνας, δεν πρέπει να ξεχνάμε
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 9
ότι η έρευνα στην Ελλάδα δεν εμ-
φανίζει στοιχεία νοσηρότητας και
δεν αντιμετωπίζει τα μεγάλα δομικά
προβλήματα της Ανώτατης Παι-
δείας. Αντίθετα έχει αξιολογηθεί
πολύ θετικά από ιδιωτικές εταιρείες
που όρισε η Πολιτεία. Κάποιες
προσπάθειες που απομένουν να γί-
νουν ακόμα με σκοπό τη μεγαλύ-
τερη αποδοτικότητα έχουν ήδη επι-
σημανθεί από την ερευνητική
κοινότητα. υπάρχουν τρόποι να
εξυγιανθεί η έρευνα, χωρίς να «κλεί-
σει η κάνουλα» της κρατικής επιχο-
ρήγησης. Είναι η συστηματοποίηση
της αξιολόγησης της δράσης των
κέντρων, η αυξημένη κινητικότητα
μεταξύ ΑΕΙ και ερευνητικών ιδρυ-
μάτων, η κατοχύρωση διαφάνειας
και ανταγωνιστικότητας στις διαδι-
κασίες κρίσης και εξέλιξης των ερευ-
νητών (όπως και των πανεπιστη-
μιακών) και η εξασφάλιση σταθερής
και επαρκούς χρηματοδότησης.
Οι συντάκτες του νέου νομοσχε-
δίου για την έρευνα θα πρέπει να
προσέξουν τις ολέθριες συνέπειες
και τον κίνδυνο εξαφάνισης ολό-
κληρων τομέων της ερευνητικής
δραστηριότητας. Η Ελλάδα δεν
έχει την πολυτέλεια της κάθετης

συρρίκνωσης της έρευνας και της
φυγής του καταρτισμένου τμήμα-
τος της κοινωνίας προς το εξωτε-
ρικό. Η κατάργηση θέσεων ερευ-
νητών δεν αποφέρει οικονομική
ελάφρυνση (ο συνολικός αριθμός
των ερευνητών σε όλη την Ελλάδα
δεν υπερβαίνει τους 500), ενώ κα-
ταστρέφει για πάντα τη δυνατό-
τητα ανάπτυξης της έρευνας σε κά-
ποιους σημαντικούς τομείς εθνικής
σημασίας, που δεν είναι παραγωγι-
κοί με όρους βραχυπρόθεσμα λογι-
στικούς. Ούτως η άλλως, ειδική
επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένω-
σης, αξιολογώντας την ερευνητική
δραστηριότητα στη χώρα μας υπό
Eθνική Πινακοθήκη–10
το πρίσμα της κρίσης, παραδέχθηκε
ότι το πραγματικό πρόβλημά της
δεν είναι τίποτε άλλο από την υπο-
χρηματοδότηση.
Είναι φανερό ότι οι διακρίσεις εις Από τον Mισελ ΦΑϊσ
βάρος των ερευνητών είναι αντι-
στρόφως ανάλογες με τα προσόντα
τους. Αυτό ίσως οφείλεται στον μι-
κρό τους αριθμό και στην έλλειψη
συντονισμένης συνδικαλιστικής
δράσης. Θα πρέπει η πολιτεία να
αποδείξει ότι δεν είναι γι’ αυτό το
λόγο εύκολα αναλώσιμοι. zx
— σΤΑμΑΤΗσ μΠεΗσ
— ιω μΑνωλεσΟυ
ερευνητές της Ακαδημίας Αθηνών

Οδός Ζαΐμη, αριθμός μηδέν

αναφορά της Άννας χαράτσι; Γνωρίζει η Ευρωπαϊκή

Η Δαμιανίδη στο κατει-

λημμένο κτίριο της
Ένωσης Συντακτών
Ημερησίων Εφημερί-
δων (τχ. #13) της οδού Ζαΐμη, στα
Εξάρχεια, αποδεικνύει ότι το σω-
ματείο των δημοσιογράφων εκχωρεί
σιγά σιγά μια ιδιότητα την οποία οι
εκπρόσωποί του στα διοικητικά
συμβούλια δεν παρέλειπαν να επι-
καλούνται: την πνευματικότητα.
Ο «Χώρος πολύμορφης δράσης
αναρχικών», που σύμφωνα με τη
μαρτυρία της κ. Δαμιανίδη έχει
κλείσει για οποιαδήποτε και οποι-
ονδήποτε δεν συμμετέχει σ’ αυτή
την πολύμορφη δράση, εγείρει ορι-
σμένα ουσιαστικά ερωτήματα, με
αποδέκτες τους συνδικαλιστές της
ΕΣΗΕΑ αλλά και το σύνολο των
δημοσιογράφων:
Γνωρίζουν οι αθηναίοι δημοσιο-
γράφοι ότι νέμονται άλλοι την πε-
ριουσία τους; Τι διαβήματα έχει
κάνει η ΕΣΗΕΑ για την επανά-
κτησή της; Έχει συζητηθεί το θέμα
στο διοικητικό συμβούλιο της
Ένωσης; Οι νομικοί σύμβουλοι
έχουν εκπονήσει σχέδιο; Σκέπτεται
η ΕΣΗΕΑ να υποβάλει μηνύσεις ή
αγωγές για αποζημιώσεις; Έχει
υπολογισθεί η οικονομική απώλεια
Ένωση, που πλήρωσε το μάρμαρο
της επισκευής του παραχωρηθέ-
ντος στην ΕΣΗΕΑ κτιρίου, την
αδιαφορία των δημοσιογράφων να
προασπίσουν και να αξιοποιήσουν
την περιουσία τους; Την ίδια
στιγμή που η σπουδαία Βιβλιοθήκη
της Ένωσης είναι κλειστή και το
έργο της αρχειοθέτησης και ψη-
φιοποίησης έχει παραπεμφθεί, αν
δεν κάνω λάθος, στις καλένδες,
έχει την πολυτέλεια η ΕΣΗΕΑ όχι
μόνο να ανέχεται την εκχώρηση
της περιουσίας της και, κυρίως,
μιας βασικής υποδομής της; Αρέσει
στους δημοσιογράφους η τακτική
του «μπάτε σκύλοι, αλέστε»;
Και μια ερώτηση προς το Books’
Journal. O διευθυντής του περιοδι-
κού σας, αν δεν κάνω λάθος, είναι πάει ο παλιός ο χρόνος…
εκλεγμένο μέλος του δ.σ. της
ΕΣΗΕΑ. Έχει κάνει τίποτα για τη
διεκδίκηση του αυτονόητου; Κι αν
δεν έχει κάνει, γιατί; Αδρανεί; Ή
φοβάται; Κι αν φοβάται, τι φοβά-
Η γυναίκα στο εξώφυλλο
ται; ια πολύ ενδιαφέρουσα και εγώ, ούτε μια γυναίκα δεν υπήρξε
Απορώ ακόμα με πολλά απ’ όσα
συμβαίνουν σ’ αυτή τη χώρα. Πάω
καλά;

της ΕΣΗΕΑ από τη νομή και κα-
τοχή της περιουσίας της από τρί-
τους; Έχει γίνει διάβημα προς την
αστυνομία να αποδοθεί ο χώρος
ξανά στους νόμιμους κατόχους του;
Πληρώνει η ΕΣΗΕΑ τους λογα-
ριασμούς για φως, νερό, τηλέφωνο;
Μήπως πλήρωσε και το ειδικό τέ-
λος για την ακίνητη περιουσία –
αυτό που τα μέλη της αποκαλούν
— ΓιωρΓΟσ ΠΑνΑΓιωΤΟΠΟυλΟσ
Νομικός
υγ. Αν δεν με έτρωγε το σαράκι, θα
προσυπέγραφα το απαντητικό σχό-
λιο που ανήρτησε σχολιάστρια του
κειμένου της κ. Δαμιανίδη στο
μπλογκ της: «Αφού η ΕΣΗΕΑ δεν
ενδιαφέρεται, γιατί να σκάτε; Απλώς
να σκεφτούμε μήπως υπάρχει κι
άλλο τέτοιο σπιτάκι, να κάνουμε κι
εμείς καμιά καταληψούλα».
Μ συζήτηση προκάλεσε
ένα σχόλιο στη σε-
λίδα του περιοδικού
μας, στο facebook. Η
φίλη μας Τζούλια Λειβαδίτη, που
ζει στη Μαδρίτη, δημοσίευσε το πα-
ρακάτω σύντομο σχόλιο για τα εξώ-
φυλλα του Books’ Journal:
Μια μικρή (ειλικρινής απορία), μια
και είστε παιδιά του Διαφωτισμού:
στα δύο χρόνια που κυκλοφορεί το
Books’ Journal, έχει υπάρξει ποτέ γυ-
ναίκα (ή έργο κάποιας γυναίκας) στο
εξώφυλλο; Και για να προλάβω τις
κακεντρέχειες, όχι δεν προτείνω πο-
σόστωση στα εξώφυλλα, απλά ξέρω
αρκετά ενδιαφέρουσα/ αξιόλογη
ώστε να μπει στο εξώφυλλό σας εδώ
και δύο χρόνια;
Απαντήσαμε τα εξής:
Όχι, δεν έχει υπάρξει. Και μας
απασχόλησε, και συνεχίζει να μας
απασχολεί. Αλλά προφανώς δεν
διαλέγουμε με πρόταγμα το φύλο
αλλά το πρόσωπο και την επικαι-
ρότητά του. Δυο τέτοια πρόσωπα,
στις αρχές της νέας χρονιάς, για τα
οποία δουλεύουμε είναι γυναίκες.
Μήπως για τους άντρες φταίει το
ότι στην επιτροπή της γραμματείας
ύλης και στη σύνταξη πλειοψηφούν
οι γυναίκες;

10 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

 το άγνωστο παραμύθι των αδελφών γκριμ
to ξαναγράφουν στα ελληνικά 11 συγγραφείς και το εικονογραφούν 11 διαφορετικοί ζωγράφοι-εικονογράφοι

Αν οι δύο αιώνες εκδόσεων κι επανεκδόσεων των πιο διάσημων παραμυθιών του κόσμου, της συλλογής των Γκριμ, έχουν
καταφέρει να δώσουν στις λαϊκές αυτές αφηγήσεις την πατίνα του χρόνου και της φιλολογικής επιμέλειας από τη δεύτερη κιόλας
ή την τρίτη έστω φορά που τυπώθηκαν και κυκλοφόρησαν, η αλήθεια είναι πως οι προφορικές εκδοχές τους χαρακτηρίζονταν από
μιαν ορμή ασυνήθιστη, από ερωτισμό και αγριότητα που στην εποχή μας δεν θα έπαιρναν εύκολα την έγκριση του politically
correct παιδικού βιβλίου. μια Κοκκινοσκουφίτσα που ξαπλώνει στο κρεβάτι με τον λύκο, αφού πρώτα έχει γευτεί το κρέας και το
αίμα της ίδιας της γιαγιάς της (!!!), είναι μια εικόνα που σήμερα ελάχιστοι φέρνουν στο μυαλό τους, όταν ακούνε τον τίτλο του
πασίγνωστου παραμυθιού. Αλλά η αλήθεια είναι πως οι Αδελφοί Γκριμ, φιλόλογοι και θεματοφύλακες της νέας και προοδευτικής
για την εποχή ηθικής της ανερχόμενης αστικής τάξης, λογόκριναν κι επιμελήθηκαν όλα σχεδόν τα παραμύθια της συλλογής τους,
ξανά και ξανά, επιλέγοντας συχνά την πιο ανώδυνη από τις παραλλαγές που είχαν συγκεντρώσει, αφαιρώντας τα επίμαχα ή
προκλητικά στοιχεία, λειαίνοντας τις επικίνδυνες αιχμές, απαλείφοντας ό,τι θα μπορούσε να ταράξει τις ισορροπίες μέσα στην
οικογένεια και στην κοινωνία του 19ου αιώνα, που βρισκόταν ακόμα στα πρώτα του βήματα.

Αν ρίχναμε μια ματιά στις πρώτες καταγραφές μερικών γνωστών παραμυθιών, δεν θα τ’ αναγνωρίζαμε.
Γιατί στο μεταξύ έχουν προσθέσει τα φίλτρα τους και πολλοί άλλοι: ακόμα και ο μεγάλος, ο πολύς Γουώλτ ντίσνεϋ,
που σφράγισε πολλά απ’ αυτά με τρόπο ανεξίτηλο.

Φέτος, το 2012, η χρονιά είναι αφιερωμένη στους Γκριμ. Και ποιος καλύτερος τρόπος να τους θυμηθούμε και να τους
γιορτάσουμε, απ’ αυτόν ακριβώς: να χωθούμε μαζί τους μέσα στη θάλασσα των προφορικών παραμυθιών, των τρομακτικών κι
αναπάντεχων ιστοριών, των πολύπαθων ηρώων που περνούν τη μια δοκιμασία μετά την άλλη. Και να ακούσουμε ένα από τα
άγνωστα παραμύθια τους, που δεν είχε την τύχη να τραβήξει τους εκδότες και να φτάσει στα βιβλιοπωλεία.

Οι εκδόσεις μεΤΑιΧμιΟ και το Books’ Journal σας προσφέρουν φέτος ένα δώρο παραμυθένιο και αναπάντεχο: ένα άγνωστο
παραμύθι των Αδελφών Γκριμ, ένα παραμύθι που οι ρίζες του φτάνουν στο βαθύ παρελθόν των παραμυθιών, αλλά τα κλαδιά και
τα φύλλα του πρασινίζουν εδώ και τώρα, δίπλα μας. Κι αν οι ήρωες πρωτοείπαν τα λόγια τους πριν από αιώνες, για την
καταγραφή της ιστορίας έχουμε να ευχαριστήσουμε μερικούς από τους καλύτερους συγγραφείς που ζουν εδώ, μαζί μας, και
μιλούν τη γλώσσα μας.
Όσο για τις εικόνες, εδώ έχουν βάλει το χεράκι τους κάποιοι που ζωγραφίζουν θαύματα.

από το επόμενο τεύχος στο Books’ Journal

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 11

 Το DNA του Σαμαρά και ο Ελύτης • Η κρίση ως διαδικασία ιδεολογικής ηγεμονίας • Ποιοι και γιατί
επενδύουν στην έξοδο απ’ το ευρώ • Η αιώνια επικαιρότητα του Σαίξπηρ • Τα παιδιά Ρομά στην ελ-
Παρεμβασεισ ληνική εκπαίδευση • Ο Λούτσιο Μάγκρι του Manifesto και η επιλογή του να επιλέξει την υποβοη-
θούμενη αυτοκτονία

μια τούφα καρφίτσες

Από τον μισελ ΦΑϊσ

Στη μνήμη της μητέρας μου ποτίσει με δάκρυα». Είχες την αί-
σθηση ότι ήθελε να πει κάτι πιο
μοδίστρα που ραβό- ασεβές, κάτι ανομολόγητα σαρ-

Η ταν η μητέρα σου κά-

ποιες φορές σε φί-
λαγε στο στόμα, τα
χείλη της γλιστρού-
σαν ελαφρά από το μάγουλο στα
χείλη σου, σε σάλιωνε με το σάλιο
κικό, κάτι σαν τα βουρκωμένα μά-
τια μιας γυναίκας που δεν γεύτηκε
την αντρική αγκαλιά, θυμίζουν
υγρή βουβώνα, είναι μια παγω-
μένη βουβώνα, και ότι το σύ-
γκορμο αναφιλητό της δεν είναι
της που μύριζε κλεισούρα, κάμα- μόνο σύγκορμο αναφιλητό αλλά
ρες που δεν αερίζονταν ποτέ, κορ- κυρίως ανεξέλεγκτος οργασμός.
μιά που δεν τα άγγιξε ποτέ κα- Δεν χρησιμοποίησες ποτέ αυτή
νείς, ίσως γι’ αυτό μια φορά την τη φράση της, αφού αν την έβαζες
ονειρεύτηκες να σε φιλάει με το στα χείλη μιας περσόνας θα ήταν
στόμα γεμάτο καρφίτσες, όπως σαν να διακόρευες μεταθανατίως,
όταν γονατιστή έπαιρνε μέτρα για έστω και στο χαρτί, αυτήν που μια
τα ρούχα και μπουκωνόταν ανά- ζωή θώπευε τα υφάσματα σαν
ποδα με μια τούφα καρφίτσες, και κάτι το άυλο κι όταν τα έκοβε μι-
πάντα μα πάντα σκουπιζόσουν απ’ σόκλεινε τα μάτια και παρ’ όλα
τα φιλιά της, συνήθως τριβόσουν αυτά το χέρι αλφάδι, αν και το
με την ανάστροφη του χεριού σου οξύμωρο ήταν ότι ποτέ δεν χαιρό-
μόλις απομακρύνονταν, λες και εί- ταν κανένα έργο των χεριών της,
χες φάει κάτι αηδιαστικό, κάποιες αφού ο μεγαλύτερος έπαινος που
φορές όμως, όταν σ’ έφερνε στο έβγαινε από τα ανύπαρκτα χείλη
μη περαιτέρω, τριβόσουν μπροστά της, σαν ραμμένο ήταν το στόμα
της προκλητικά, αλλά αυτή πάλι της, για τα τόσο φίνα ρούχα της,
χαμπάρι, τουναντίον ξεκαρδιζόταν ήταν ένα ξερό εντάξει, κι ας ήταν
και σε ξαναφίλαγε με μεγαλύτερη περιζήτητη ακόμη και σε γειτονι-
θέρμη, που μόνο θέρμη δεν ήταν κές πόλεις, αυτή, τέλος πάντων,
αυτό το στανικό φιλί αλλά ένα μα- που έραβε κάτι μπλε νουάρ φού-
Μισέλ Φάις

σκαρεμένο μαράζι κι ένα γινάτι στες στη μητέρα σου λίγο πιο
μιας παλιάς απόρριψης και μιας πάνω απ’ το γόνατο, κάτι πουκα-
παλαιότερης καθήλωσης. μισάκια λευκά, παλ κίτρινο ή τρια-
Πέθανε ανέγγιχτη. νταφυλλί με μικρό χαμόγελο και
Τρια χρόνια, πριν τη βρούνε να συνεχίζει τον ύπνο της μέσα στον φιλντισένια κουμπάκια, ενώ μια φορά της είχε ράψει κι ένα μαλακό
ύπνο της, την μαγνητοφώνησες για το πρώτο σου μυθιστόρημα. σουρί παλτό με βυσσινί βελούδινο γιακά κι όμοια ζώνη μ’ ασημί
Σου είχε πει: «Τύχες είχα, αλλά δεν ήθελα. Αυτό το κρεβάτι το ‘χω αγκράφα. zx

12 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 13
Το DNA του σαμαρά και ο ελύτης
Από τον ΗλιΑ ΚΑνελλΗ
εν είναι ο πρώτος στην πο-
Δ λιτική που τσιτάρει με τόση
εμμονή τον Ελύτη, που διεκ-
δικεί κομματάκι της ποιητι-
κής κληρονομιάς του. Πριν
ο πρόεδρος της νΔ Αντώνης Σαμα-
ράς αποκτήσει δικαίωμα χρησικτη-
σίας του έλληνα νομπελίστα, είχε προ-
λάβει ο νίκος Κωνσταντόπουλος ο
οποίος, τα τελευταία χρόνια της θη-
τείας του στην ηγεσία του Συνασπι-
σμού, συνήθιζε να απαγγέλλει δημο-
σίως έναν στίχο του ποιητή, πάντα
τον ίδιο, όταν ήθελε να καταγγείλει
τον ιμπεριαλισμό, τους Αμερικανούς,
τον «κακό άλλο»: «Σελτζούκοι, ροπα-
λοφόροι καραδοκούν / χαγάνοι, ορνε-
οκέφαλοι βυσσοδομούν / σκυλοκοίτες
και νεκρόσιτοι κι ερεβομανείς / κο-
προκρατούν το μέλλον».
Ο Αντώνης Σαμαράς, ωστόσο, έχει
να επικαλείται και μια ειδική προσω-
πική σχέση με τον ποιητή που του δί-
νει το δικαίωμα, θεωρεί, να είναι ο
ερμηνευτής του, ο πολιτικός που υπο-
τίθεται ότι τον κατανόησε και, ως εκ
τούτου, δικαιούται να τον αναφέρει
με τον ίδιο τρόπο που οι προφήτες
αναφέρουν το θεό τους: κάθε στίχος
και χρησμός, κάθε ποίημα και μανι-
φέστο. Σε μια χώρα που ακόμα πα-
ράγει πολλή, έστω και αμφίβολης ποι-
ότητας σε γενικές γραμμές, ποίηση, το
think tank της νΔ, το Ινστιτούτο Δη-
μοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμαν-
λής δηλαδή, διοργάνωσε στις 12 Δε-
κεμβρίου εκδήλωση για τον Οδυσσέα
Ελύτη στο ξενοδοχείο Κάραβελ. Εκ-
δήλωση την οποία χαιρέτισε μεν ο ρέ-
κτης Βαγγέλης Μεϊμαράκης αλλά
που, προφανώς, στόχο είχε να δώσει
τη δυνατότητα στον Αντώνη Σαμαρά
να κάνει μια αρχηγική ομιλία στην
οποία, αναζητώντας το ποιητικόν αί-
τιον του πολιτικού λόγου, καταστρα-
τήγησε κάθε κανόνα ορθολογισμού.
Ο Σαμαράς θεωρεί ότι η ποίηση εί-
ναι ένα σκαλοπάτι πριν από την πο-
λιτική. Αρχίζει την ομιλία του, λοιπόν,
ως εξής:
Σήμερα, που την πολιτική κατα-
κλύζουν οι αριθμοί, θέλω να πάω
πιο βαθιά από την πολιτική. Η
πολιτική δεν είναι μετέωρη, έχει
ρίζες, έχει αφετηρίες. Εκεί που
στηρίζεται βρίσκονται καμιά
φορά τα βάθη της ψυχής μας.
Είναι προφανές ότι ο Αντώνης Σαμα-
ράς πνίγεται από τους αριθμούς. Και
επειδή οι αριθμοί δεν ευημερούν, διότι
14 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
ο αντώνης σαμαράς στη πρόσφατη διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης.
δείχνουν το δείκτη της οικονομικής
αλλά και της κοινωνικής και της πο-
λιτικής χρεοκοπίας της χώρας, απο-
φασίζει, υπερβατικώ τω τρόπω, να
τους παρακάμψει και να καταδυθεί
στα μύχια της ψυχής – της δικής του;
εν γένει της ελληνικής ψυχής, ως ει-
δικός ψυχοψάχτης; θα σας γελάσω…
Αυτό που συναντά, πάντως, στην κα-
τάδυσή του πρέπει να είναι τρομερό.
Διαβάστε:
Λένε ότι το Πνεύμα είναι Λόγος.
Και η Αισθητική, Ήθος. Πολλοί
διακρίνουν το Λόγο από την Αι-
σθητική. Και το Ήθος του Προ-
σώπου από τον απρόσωπο Λόγο.
Διαφοροποιούν, δηλαδή, το βαθιά
Προσωπικό από το ακατάλυτα
Αιώνιο… Όμως ο Λόγος του
Οδυσσέα Ελύτη είναι ταυτόχρονα
Ελλάδα, Ελευθερία και Ελπίδα.
Δηλαδή Λόγος και Αισθητική
μαζί. Επίκαιρο και διαχρονικό
μαζί. Ελληνικό και Οικουμενικό
μαζί. Μια σύζευξη σπάνια! Κι
όπου υπάρχει φωτίζει, δημιουρ-
γεί, συναρπάζει, και αποκαθιστά.
Φωτίζει, με φως Ελληνικό. Συ-
ναρπάζει, με την αρμονία της. Δη-
μιουργεί και σχηματοποιεί την ει-
κόνα όσων βρίσκονται θαμμένα
μέσα στην Ελληνική ψυχή. Και
αποκαθιστά την Αλήθεια που δεν
την ξέρουμε, που δεν την υπο-
πτευόμαστε πολλές φορές. Kι ας
την κουβαλάμε όλοι μέσα μας…
Την Αλήθεια της συλλογικής
πνευματικής μας παράδοσης!
Που δεν θα γίνουμε αντάξιοί της,
Motionteam
αν δεν την μάθουμε… Και δεν
θα τη μάθουμε αν δεν συνηθίσουν
τα μάτια μας στο εκτυφλωτικό
της φώς…
Ακόμα κι αν όλα τα παραπάνω δεν
έχουν ειρμό, τρομάζουν, για έναν βα-
σικό λόγο. Διότι ο Σαμαράς είναι ο αρ-
χηγός της νΔ. Στις αρχές της δεκαε-
τίας του 1990, παραλίγο να βάλει τη
χώρα στο παζλ της διάλυσης της Γι-
ουγκοσλαβίας – ένα πολύ αιματηρό
παζλ, από το οποίο ακόμα υποφέρει η
Βαλκανική. Στις μέρες μας, που χρει-
αζόμαστε δανειστές και γενικώς φί-
λους κι η Ελλάδα παγκοσμίως κάθε
άλλο παρά ταυτίζεται με οποιασδή-
ποτε μορφής ουτοπία, πού οδηγεί ο
ποιητικός στόμφος; Διαβάστε τη συ-
νέχεια της ομιλίας Σαμαρά:
Ο Ελύτης μας έμαθε ότι η Ελευ-
θερία δεν είναι προνόμιο. Είναι η
μοίρα μας, που την κουβαλάμε
μέσα στην κυτταρική μας μνήμη.
Κι ότι η Ελπίδα δεν είναι η πα-
ρηγοριά μας μέσα στα σκοτάδια.
Είναι η βεβαιότητα ότι το φώς
θα ξανά-λάμψει (sic). Και αυτό
πάρτε το πολιτικά, το φως θα
ξανά-λάμψει (sic). Κι αν στο
διάβα σου βρεις δυσκολίες από
μικρόψυχους και ποταπούς, κι αι-
σθανθείς πως το νόημα της ζωής,
όπως θα ’λεγε εκείνος, «σου πέ-
φτει από τα χέρια», τότε υπάρχει
και το δικαίωμα στη χίμαιρα. Το
δικαίωμα να σβήσεις την αθλιό-
τητα κάνοντας εκείνο που ορίζει
η ηθική σου.
Μας έμαθε όντως ο Ελύτης ότι η
ελευθερία είναι ελληνική μοίρα που
την κουβαλάμε «μέσα στην κυττα-
ρική μας μνήμη», στο «αθάνατο ελ-
ληνικό DNA»; Προσωπικώς, ήξερα
ότι η ελευθερία είναι δικαίωμα. Ατο-
μικό δικαίωμα στην έκφραση, στην
αυτοδιάθεση, στην ταυτότητα… Ο
Ελύτης είχε συγκρότηση δυτικού λό-
γιου, δεν αντέχει στην ερμηνεία του
υποτιθέμενου προφήτη του. Αλλά
επειδή ο προφήτης αυτός αναζητεί
εναγωνίως ποιητικούς όρους σύ-
γκρουσης, παραπέμπει σε ένα στίχο
στον οποίο ο Ελύτης «σβήνει την
αθλιότητα». Το πρώτο σκέλος αυ-
τού του σβησίματος είναι τρομα-
κτικό: «Πώς σβήνουν την αθλιότητα;
/ Παραλαμβάνεις από τους Δίες τον
κεραυνό και ο κόσμος σου υπα-
κούει.» Τι υπαινίσσεται ο προφήτης;
Πόλεμος; Ευτυχώς, ο στίχος, τον
οποίο επικαλείται έχει πόλεμο αλά
ελληνικά. Ιδού πώς ολοκληρώνεται:
«Εμπρός λοιπόν. Από σένα η Άνοιξη
εξαρτάται. Τάχυνε την αστραπή. /
Πιάσε το ΠΡΕΠΕΙ από το ιώτα και
γδάρε το ίσαμε το πι».
Ουφ. Ανάσανα. Η κυτταρική μνήμη
μας, τελικά, έχει πολύ γκροτέσκο,
πολλή παρωδία – έστω κι αν δεν το
καταλαβαίνει ο Αντώνης Σαμαράς,
που επιμένει να φιλοτεχνήσει έναν
Ελύτη σαλό, εθνικόφρονα και μίζερο
επαρχιώτη, ουσιαστικά έναν ποιητή
φανφάρα. Αν το κάνει ως άσκηση
στην παπαρολογία, δεν υπάρχει θέμα
– η Βουλή στην οποία συμμετέχει δια-
θέτει πολλούς ποιητές που ασκούνται
στο άθλημα, κι άλλους που έχουν τα
φόντα για να ασκηθούν.
Πολύ φοβάμαι, ωστόσο, ότι όλα τα
παραπάνω (και πολύ περισσότερα,
που για λόγους οικονομίας του κειμέ-
νου, παρέλειψα) ο αρχηγός της νΔ τα
εννοεί. Κι αν εννοεί τέτοια αδιανόητα,
προσωπικώς με ζώνουν τα φίδια. Διότι
ο Αντώνης Σαμαράς είναι κορυφαίος
θεσμικός παράγων του τόπου, στηρί-
ζει την κυβέρνηση, αύριο μπορεί να
κυβερνήσει κι ο ίδιος. Και τότε τι θα
συμβεί; Τη στιγμή που κάποιοι, έστω,
ιθύνοντες σε αυτή τη χώρα χρειάζεται
να λογαριάζουν, αυτός θα επικαλείται
τα βάθη της ψυχής και την κυτταρική
μνήμη μας; Θα ψάχνει το ιώτα για να
γδάρει το πι; Και θα ρίχνει ποιητι-
κούς κεραυνούς – διότι η πολιτική δεν
είναι αριθμοί; Είναι αστείο όσο δεν
είναι επίσημος λόγος. Κι αν γίνει; Ε,
τότε τη βάψαμε – κι όχι με τα χρώ-
ματα της ποίησης του Ελύτη. zx
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 15
μπορούν οι αγορές να καταργήσουν πολίτη και κράτος;
Η κρίση ως διαδικασία ιδεολογικής ηγεμονίας
Από τον ΠεΤρΟ Θ. ΠιΖΑνιΑ
πό το 2008, οπότε τυ-
Α πικά ξεκίνησε η χρημα-
τοπιστωτική κρίση, δια-
τυπώνεται σε πλανητικό
επίπεδο ένας λόγος ο
οποίος επιδιώκει να την ορίσει. Με
συχνότητα πολύ πυκνότερη του ει-
κοσιτετραώρου οι δηλώσεις και οι
αναλύσεις για την κρίση, ιδίως για
την Ελλάδα, και τους τελευταίους
μήνες για την Ευρώπη, χτίζουν ένα
νοηματικό σύμπαν. Κάθε ψηφίδα
αυτού του σύμπαντος κυκλοφορεί
με ταχύτητα ηλεκτρονίου σε όλο
τον πλανήτη και έτσι οι ταπεινοί
της γης συνδέονται με κάθε υπερε-
ξειδικευμένο αναλυτή, κατά κα-
νόνα υπάλληλο άμεσα ή έμμεσα
των ισχυρών θεσμών του χρήμα-
τος. Οι ομιλούντες διαμορφωτές
του πλανητικού νοηματικού σύ-
μπαντος περί την κρίση δεν είναι
φυσικά κάποιοι διανοούμενοι ή
ανεξάρτητοι οικονομολόγοι, παρά
μόνο περιθωριακά. Μιλούν κατά
κανόνα οι οίκοι αξιολόγησης, με-
λετητικά κέντρα τραπεζών, καθη-
γητές καθ’ όλα διάσημων πανεπι-
στημίων, σύμβουλοι τραπεζών ή
χρηματοδοτούμενοι από ιδιωτικά
κεφάλαια υψηλού κινδύνου, νο-
μπελίστες, επιχειρηματίες του χρή-
ματος, εξειδικευμένοι δημοσιογρά-
φοι των μεγάλων εφημερίδων
οργάνων του χρηματοπιστωτικού
συστήματος, ακόμη και μικροί συ-
ναλλάκτες χρηματιστηρίων. Όλων
αυτών ο λόγος περί την κρίση πολ-
λαπλασιάζεται από ειδικευμένα
πρακτορεία ειδήσεων, διεθνή τη-
λεοπτικά κανάλια και μια παν-
σπερμία προθύμων μικρότερης εμ-
βέλειας δημοσιογράφων, έως και
απλών λογιστών, που συνωστίζο-
νται στα δελτία ειδήσεων προκει-
μένου να ενταχθούν στον επίσημο
λόγο περί την κρίση. Φυσικά, και
πολιτικοί. Πρόκειται για μία τερά-
στια δύναμη πυρός λόγου που ορί-
ζει με σχεδόν ωριαία συχνότητα
και ταχύτητα φωτός τι είναι η οι-
κονομική κρίση, δηλαδή ποιες είναι
οι αιτίες, και το δέον γενέσθαι. Οι
ίδιοι οι κάτοχοι του χρηματοπι-
στωτικού κεφαλαίου διεθνώς αφή-
νουν τους υπεξούσιους νέους ορ-
γανικούς διανοούμενούς τους να
16 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
μιλούν δημόσια για την κρίση, και
αυτοί οι ίδιοι, με ελάχιστες εξαιρέ-
σεις, μιλούν με τις πράξεις τους και
τις παρασκηνιακές πιέσεις και τους
εκβιασμούς στα πολιτικά κέντρα.
Το περιεχόμενο αυτού του νοη-
ματικού σύμπαντος είναι ευρύτατα
γνωστό, αλλά οι σημασίες που δια-
κινεί μπορούν να γίνουν ευκρινέ-
στερα αντιληπτές στην ιστορικό-
τητά τους. Μέχρι ακόμη τη
δεκαετία του 1970 η οικονομία γε-
νικώς ήταν αντιληπτή ως παραγω-
γική διαδικασία με επίκεντρο την
εργασία. Ενώ κεφάλαιο ήταν πρω-
τίστως το βιομηχανικό. Αγορές
ήταν εκείνες των υλικών αγαθών,
της εργασίας και, ακολούθως, του
χρήματος το οποίο προοριζόταν ως
δανεισμός της παραγωγής και δευ-
τερευόντως της κατανάλωσης. Οι
τράπεζες, ιδίως οι ευρωπαϊκές, δια-
τηρούσαν υποχρεωτικά μια σχετικά
μικρή διαφορά μεταξύ των πραγ-
ματικών διαθέσιμων χρηματικών
αποθεμάτων τους, και των παρά-
γωγων αξιών που διέθεταν στην
αγορά, ενώ μάθαμε πρόσφατα ότι η
σχέση μεταξύ πραγματικών χρημα-
τικών διαθέσιμων και των μοχλευ-
μένων εικονικών αξιών φτάνει έως
και το ένα προς πενήντα. Είναι κού-
φιες; Οι πολύ μεγάλες βιομηχανίες
της ένδοξης χρυσής τριακονταετίας
μπορούσαν να λειτουργούν με μο-
νοψήφιο ποσοστό κέρδους, ενίοτε
και με ζημιές, ενώ σήμερα το 200%
φαντάζει λίγο ακόμη και για τους
έλληνες λιανοπωλητές. Η ανερ-
γία… Ας μην πολλαπλασιάσω τα
παραδείγματα, ούτε θα μας κάνει
ευφυέστερους το στερεότυπο ανά-
θεμα στην Θάτσερ και τον Ρέιγκαν.
Από τη δεκαετία του 1970, στη
Δύση και πέραν αυτής, ξεκίνησε μια
πολιτισμική ανατροπή μείζονος
ιστορικής εμβέλειας. Ιδεολογική
αντεπανάσταση, υποστηρίζουν ορι-
σμένοι, δικαίως, αλλά αυτός ο ορι-
σμός δεν μας διευκολύνει να κατα-
λάβουμε. Η τεσσαρακονταετία από
τα χρόνια του 1970 έως σήμερα νο-
μίζω ότι χαρακτηρίζεται από δύο
αντίστροφες ιστορικές τάσεις.
Πρώτη είναι η φθίνουσα τάση τής
κάθε είδους Αριστεράς, ακόμη και
της αντισοβιετικής, και μάλιστα στο
ιστορικό λίκνο της, στην Ευρώπη.
Με δύο μικρές, ελάχιστες εξαιρέ-
σεις, στη Γαλλία και τη Γερμανία,
ό,τι εμφανίζεται και με κάθε ειλι-
κρίνεια πιστεύει πως αποτελεί αρι-
στερό φορέα, στην πραγματικότητα
είναι ιστορικό υπόλειμμα, αποτέλε-
σμα διαγενεακής αδράνειας. Το
ισχυρό χαρακτηριστικό αυτής της
τάσης ήταν ότι η ευρωπαϊκή σο-
σιαλδημοκρατία ενσωματώθηκε
πλήρως στο νεοφιλελεύθερο πολι-
τικό και το σύστοιχο μονεταριστικό
πρότυπο, αν δεν έγινε ο κατ’ εξοχήν
πολιτικός φορέας του.
Η δεύτερη μεγάλη ιστορική τάση
της τελευταίας τεσσαρακονταετίας
είναι ισχυρά ανοδική και αφορά την
αναδιάρθρωση του καπιταλισμού,
από τον βιομηχανικό στον χρημα-
τοπιστωτικό, από τις πολυεθνικές
στις πλανητικές κυκλοφορίες κεφα-
λαίου, από τις εμπράγματες υλικές
αξίες στις μοχλευμένες ψηφιακές
αναπαραστάσεις τους και από αυ-
τές στην τρέχουσα κρίση. Σε αυτή
την ιστορική διαδικασία ακόμη και
το όνομα του συστήματος, καπιτα-
λισμός, έγινε αναξιοπρεπής ύβρις.
Το όνομα της συγκέντρωσης οικο-
νομικής δύναμης, το κεφάλαιο, εκ-
κενώθηκε από το κοινωνικό του πε-
ριεχόμενο και αναπαρίσταται ως
σχεδόν φυσικό αγαθό. Η κοινή ημε-
ρήσια κερδοσκοπία στα χρηματι-
στήρια αναβαθμίστηκε ραγδαία σε
επένδυση. Ο λόγος για την οικονο-
μία έχει συρρικνωθεί σε αμιγώς τε-
χνικές αναλύσεις με, μικρές θεότη-
τες, ποικίλους δείκτες που ελάχιστοι
γνωρίζουν τι δείχνουν, με μια πλει-
άδα ακατάληπτων αγγλικών αρκτι-
κόλεξων να συγκροτούν έναν λόγο
μυστικό, σχεδόν απόκρυφο και μυ-
θικό. Πρόκειται για τον σύγχρονο
ιρασιοναλισμό στον αντίποδα του
οποίου οποιοσδήποτε επιδιώκει να
τοποθετήσει ορθολογικά τα δεδο-
μένα της κρίσης απεμπολείται από
τον δημόσιο χώρο έκφρασης –
υπήρξαν πανεπιστήμια που αφαί-
ρεσαν από το πρόγραμμά τους το
μέρος εκείνο της ιστορικής οικονο-
μικής σκέψης από τον Άνταμ Σμιθ
και εντεύθεν.
Στο παρασκήνιο όλου αυτού του
καταιγισμού πυρός ιρασιοναλιστι-
κού λόγου, οι πρακτικές των τραπε-
ζών είναι απλές και κυριολεκτικές.
Για παράδειγμα, δανείζονται τα κε-
φάλαια των ευρωπαίων πολιτών
από την ΕΚΤ με εξαιρετικά χαμηλά
επιτόκια για να μας τα δανείσουν
μέσω των κρατών μας με πολύ ψη-
λότερα, αφού στο μεταξύ έχουν πά-
ρει εγγυήσεις από τα ίδια κράτη,
δηλαδή τους πολίτες, ενώ σε αντάλ-
λαγμα κλείνουν τον δανεισμό στην
οικονομία τροφοδοτώντας την
ύφεση. Και όλα αυτά με το χρημα-
τοπιστωτικό κεφάλαιο και τους με-
τόχους του να πληρώνουν πολλο-
στημόριο των φόρων σε σχέση με
τους φόρους που επιβαρύνουν την
εργασία. Ας μη φανταστεί κανείς
ότι τα νήματα κινεί κάποιο συγκρο-
τημένο πλανητικό υποκείμενο.
Πρόκειται για μια ιδεολογική σύ-
γκρουση στην οποία όσοι προανα-
φέρθηκαν μετέχουν αυτοβούλως ως
πρόθυμοι – ή έχουν ίδιον συμφέ-
ρον. Ωστόσο, η σύγκρουση αυτή
έχει ένα διττό πολύ υψηλής σημα-
σίας επίδικο αντικείμενο: είναι ταυ-
τοχρόνως ο ορισμός της οικονομι-
κής κρίσης με στόχο τη μετάθεση
του κόστους της σε άλλες κοινωνι-
κές δυνάμεις εκτός των υπαίτιων,
και περαιτέρω η σύγκρουση μεταξύ
χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και
πολιτικής οργάνωσης των κοινω-
νιών, ιδίως των ευρωπαϊκών, για την
κυριαρχία. Με δύο λόγια, αν και
απολύτως συγκαλυμμένα, η ιδεολο-
γική αυτή σύγκρουση αφορά την
επιβίωση του παρόντος καθεστώ-
τος οικονομικής αναπαραγωγής ή
τη ριζική πολιτική ρύθμισή του προς
όφελος της μεγάλης πλειονότητας
των πολιτών, πρωτίστως στην Ευ-
ρώπη.
ερί τον 12ο αιώνα,
Π στον ευρωπαϊκό Με-
σαίωνα, η κυρίαρχη
αναπαράσταση του
κόσμου που είχαν δια-
μορφώσει οι τότε οργανικοί διανο-
ούμενοι, οι κληρικοί, ήταν πως ο
κόσμος χωριζόταν σε αυτούς που
πολεμούσαν, σε εκείνους που προ-
σεύχονταν και στη μεγάλη μάζα που
εργαζόταν. Στο Βυζάντιο, ο αυτο-
κράτορας και το κράτος του ανα-
παρίσταντο ως το σκεύος του θεού
επί της Γης και ο κόσμος της εργα-
σίας ως ταπεινό ποίμνιο – όχι και
τόσο μεταφορικά. Σήμερα, η ανα-
παράσταση του ευρωπαϊκού και εν
γένει του δυτικού κόσμου την οποία
καλλιεργούν οι νέοι υπεξούσιοι ορ-
γανικοί διανοούμενοι είναι ότι ο κό-
σμος μας χωρίζεται σε αγορές μαζί
με τα προσαρτήματά τους, και σε
κράτη, με την οικονομία να εμφανί-
ζεται σαν να ήταν αποσπασμένη
από την κοινωνία και την πολιτική,
τόσο, ώστε να αναπαρίσταται σχε-
δόν ως θεότητα που εκφράζει την
οργή ή την αγάπη της προς τους
θνητούς καταναλωτές εργαζόμενους
με την αντίστοιχη διακύμανση των
δεικτών, ενώ τα αισθήματά της ονο-
μάζονται με αρκτικόλεξα. Η από-
λυτη ανεξαρτησία της οικονομίας
είναι το ύστατο επιχείρημα για να
στηριχθεί η συνέχιση της απαίτησης
για κυριολεκτικά απόλυτη ελευθερία
της αγοράς κεφαλαίου και της αντί-
στοιχης της εργασίας, αλλά χωρίς
να ειπωθεί ρητά, χωρίς να ονομα-
στεί.
Πριν από χρόνια, ο Ρολάν
Μπαρτ είχε πει ότι η άρχουσα τάξη
είναι η μόνη η οποία κρύβει το
όνομά της και τις επιδιώξεις της,
την πραγματική της θέση δηλαδή
στις κοινωνίες. Έτσι, και σήμερα,
το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο αυ-
τοορίζεται φοβικά σαν «Οι Αγορές»
οι οποίες στην ιδεολογική σύ-
γκρουση για τον ορισμό των κοι-
νωνικών δυνάμεων του κόσμου πα-
ριστάνουν τις δυνάμεις της
ελευθερίας και της οικονομικής δη-
μιουργίας – από την άλλη βρίσκο-
νται τα κράτη, σπάταλα, ανίκανα,
που χρειάζονται δραστικές περικο-
πές για να πάρουν το μάθημά τους.
Έτσι, μια συνολική κρίση ορίζεται
με δραστική συρρίκνωση, ως εάν
να ήταν αποκλειστικά και μόνο
κρίση δημόσιου χρέους. Στο βάθος
της εικόνας, μια μάζα εκατομμυ-
ρίων φυσικών προσώπων (οι ευρω-
παίοι πολίτες) οι οποίοι, σε αυτή
την αναπαράσταση του κόσμου,
ονομάζονται καταναλωτές, τηλεθε-
ατές, φορολογούμενοι, ακροατές,
ποδοσφαιρικοί οπαδοί ή γενικώς
φίλαθλοι από την κλειδαρότρυπα
της τηλεόρασης, εξειδικευμένοι σε
κάποιο επάγγελμα, ανήκοντες σε
κάποια επιχείρηση πολυεθνική, χω-
ρίς δικαιώματα ή με ελάχιστα, κοι-
νώς μάζα. Έχουμε λοιπόν την από-
κρυψη του δικού τους ονόματος,
ποινικοποίηση της μόνης μορφής
υφιστάμενης πολιτικής οργάνωσης
των κοινωνιών, του κράτους, και
ταυτοχρόνως μια ριζική παραχά-
ραξη των ευρωπαϊκών λαών που
εμφανίζονταν σαν κοινό άθροισμα
φυσικών ατόμων, μια μάζα στην
οποία το κάθε άτομο αποτελεί μια
ταυτόσημα κατακερματισμένη
πραγματικότητα με πτυχές οικονο-
μικά επωφελείς για τους νέους άρ-
χοντες, και άλλες αποβλακωτικές
συνεπώς ανώδυνες πολιτικά.
Δεν είναι η πρώτη φορά που συμ-
βαίνει αυτό στον κόσμο. Όμως,
από τον 18ο αιώνα οι ευρωπαϊκοί
λαοί από υπόδουλοι, αλλού υποτε-
λείς, παραπέρα ραγιάδες και σε κά-
ποιες ευρωπαϊκές περιοχές δουλο-
πάροικοι, κατόρθωναν σταδιακά να
καταλύουν όλες τις υποτέλειες που
καθόριζαν την θέση τους στον κό-
σμο και να ενοποιούνται ως λαοί
στη βάση τού ότι κάθε φυσικό
άτομο αποτελούσε θεσμικά μια πο-
λιτική οντότητα, τον πολίτη. Και
σε αυτόν τον θεσμό θεμελιώνεται
ακόμη έως τώρα η κάθε μορφή κυ-
ριαρχίας, ιδίως στα ευρωπαϊκά
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 17
κράτη σήμερα, και στην ενδεχό-
μενη μελλοντική πολιτική ενοποί-
ηση της Ευρώπης. Η ιδεολογική
σύγκρουση, λοιπόν, για τον ορισμό
της κρίσης και τη θέση της κάθε
κοινωνικής δύναμης εντός αυτής,
αποτελεί στρατηγικής σημασίας
ιδεολογικό ζήτημα χωρίς το οποίο
η αναπαραγωγή της υφιστάμενης,
αλλά κλονισμένης από την κρίση,
κυριαρχίας «των αγορών» θα είναι
ανέφικτη. Και σε αυτή τη σύ-
γκρουση, τα δύο μόνα κρίσιμα
εμπόδια για την αναπαραγωγή της
κυριαρχίας του χρηματοπιστωτι-
κού κεφαλαίου με τους δικούς του
όρους, είναι το δημοκρατικό κρά-
τος και το καθεστώς του πολίτη, τα
μόνα ουσιαστικά πολιτικά όπλα
που έχουν απομείνει στους ευρω-
παϊκούς λαούς σήμερα. Κατά
τούτο, η σύγκρουση αυτή μάς
αφορά απολύτως, είναι δική μας
υπόθεση – ιδιαιτέρως μάλιστα διότι
στο δημοκρατικό κράτος και στο
καθεστώς του πολίτη θεμελιώνεται
διαρκώς ο ευρωπαϊκός πολιτικός
πολιτισμός και ό,τι εξασφαλίζει την
κοινωνική συγκρότηση σήμερα και
καθιστά πιθανή την ευρωπαϊκή
ενοποίηση στο μέλλον. zx
Ποιοι και γιατί επενδύουν στην έξοδο απ’ το ευρώ
Δραχμή ίσον καταστροφή
Από τον ΠΑνΟ ΚΑΖΑΚΟ
κοινωνία μας βρίσκε-
Η ται σε μια περίεργη
κατάσταση: Πολλοί
δεν έχουν καταλάβει
τίποτε και συμπερι-
φέρονται σαν να μη συνέβη τίποτε,
άλλοι πάγωσαν ή παραιτήθηκαν,
μερικοί αναζητούν διέξοδο ξέρο-
ντας πόσο δύσβατος θα είναι ο δρό-
μος στο μέλλον.
Στο μεταξύ η κατάσταση χειρο-
τερεύει – παρά την ανάσα ελπίδας
της νέας κυβέρνησης και… της
έκτης δόσης! Το 2011 πλήθαιναν
οι προειδοποιήσεις ότι η Ελλάδα θα
βρεθεί εκτός ευρωζώνης αν δεν κα-
ταφέρει να εξυγιάνει τη δημόσια οι-
κονομία της και δεν εφαρμόσει με
συνέπεια ένα ευρύ πρόγραμμα με-
ταρρυθμίσεων. ξένα ιδρύματα και
οίκοι υπολόγιζαν τις ποσοτικές επι-
πτώσεις της εξόδου και των πιθα-
νών ισοζυγίων κόστους-ωφελειών
για τις χώρες και τους πελάτες τους.
Ενώ για πολλούς η έξοδος της
χώρας από την ευρωζώνη είναι
αναπόφευκτη, για μερικούς είναι
και επιθυμητή και αναγκαία για να
ανακάμψει η ελληνική οικονομία.
υποθέτοντας ότι έχουμε ως χώρα
ακόμη επιλογή, θα ασχοληθώ στη
συνέχεια με τη σύσταση για επι-
στροφή στη δραχμή.
Όταν ο λαϊκισμός συναντά
μια ψευδεπίγραφη
«κοινωνική ευαισθησία»
Θεωρώ, ότι σε αυτή συναντώνται
τρία ρεύματα σκέψης:
Το πρώτο στηρίζεται σε εκδο-
χές της συμβατικής οικονομι-
κής, σύμφωνα με τις οποίες η
επιστροφή στη δραχμή θα φέ-
ρει υποτίμησή της και έτσι…
αύξηση των ελληνικών εξαγω-
γών,
το δεύτερο είναι καθαρά λαϊ-
κιστικό καθώς καλλιεργεί ψευ-
δείς προσδοκίες για απλές και
άμεσες λύσεις και
το τρίτο κινείται στην παρά-
δοση μιας Αριστεράς που δεν
έμαθε και δεν μαθαίνει από την
ιστορία και συνδέει την επι-
στροφή στη δραχμή με τον…
18 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
πληθωριστικό χαρτονόμισμα των 200 εκατομμυρίων δραχμών της πρώτης
μετακατοχικής περιόδου.
σοσιαλιστικό μετασχηματισμό
(κρατικοποιήσεις κ.λπ).
Τα τελευταία δύο είναι συγκοινω-
νούντα δοχεία. Συχνά, την έξοδο
ευνοούν ακόμη διαβλητοί παράγο-
ντες του πολιτικού και του οικονο-
μικού κόσμου – άνθρωποι που
έχουν παραβιάσει νόμους και φυ-
γαδεύσει τεράστια ποσά στο εξω-
τερικό, άλλοι που οραματίζονται τις
παλαιές σχέσεις συναλλαγής χωρίς
εξωτερικό κορσέ με ένα κράτος που
τυπώνει χρήμα, μερικοί κερδοσκό-
ποι και αρκετοί άσχετοι.
υποστηρίζω ότι η έξοδος από την
ευρωζώνη και η επιστροφή στη
δραχμή δεν είναι λύση. Και δεν εί-
ναι λύση για οικονομικούς, πολιτι-
κούς και καθαρά ατμοσφαιρικούς
λόγους.
Οι οικονομικοί λόγοι είναι συνο-
πτικά οι εξής: Δεν θα βελτιώσει την
ανταγωνιστικότητα των ελληνικών
προϊόντων καθώς αυτά παράγονται
κυρίως με εισαγόμενες (και τότε
ακριβότερες) εισροές, θα αποτρέ-
ψει επενδύσεις στη χώρα, θα αυξή-
σει δραματικά τις δαπάνες για εξυ-
πηρέτηση του χρέους, θα μειώσει
δραστικά μισθούς και εισοδήματα,
θα προκαλέσει πληθωρισμό και
προβλήματα στη χρηματοδότηση
της οικονομίας μέσω των τραπεζών,
ο πληθωρισμός με τη σειρά του θα
αυξήσει τη φτώχεια και τις ανισό-
τητες κ.ά. Ή, ωμά, «με δραχμή θα
κερδίσουν οι απατεώνες» (Α. Ταμβα-
κάκης, ΕΤΕ).
Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι
ακόμη και αν εγκαταλείψουμε την
ευρωζώνη θα πρέπει να συμμαζέ-
ψουμε το κράτος και να εφαρμό-
σουμε μεταρρυθμίσεις ευρείας
κλίμακας. Διότι, συνοπτικά, το
πρόβλημά μας βρίσκεται στην
πλευρά της προσφοράς –τι, πώς,
με ποια ποιότητα και με ποια τε-
χνολογία παράγουμε– και αυτό δεν
λύνεται με υποτιμήσεις όπως έδειξε
καθαρά η δεκαετία του 1980.
Πέρα από την «οικονομία»
Κρισιμότερες είναι ίσως οι πολιτικές
επιπτώσεις της επιστροφής στη
δραχμή. Ώς σήμερα, η ένταξη στην
ευρωζώνη έτεινε να πειθαρχήσει
ένα άτακτο πολιτικό σύστημα στο
οποίο κυριαρχούσε η «πολιτική λο-
γική» της συναλλαγής. Και δεν εν-
νοώ φυσικά μόνο τους κυβερνώντες
ή κυβερνήσαντες ή όσους ευκίνη-
τους θα ήθελαν να πάρουν μέρος
στο πάρτι (στη νομή της όποιας
εξουσίας νομίζουν ότι θα έχουν) χω-
ρίς να έχουν ξεκαθαρισμένες ιδέες,
αλλά και επιχειρηματίες, διαμεσο-
λαβητές πάσης φύσεως και πολυά-
ριθμους πελάτες τους (που τους το-
ποθετούμε στον «καλό λαό»). Η
έξοδος από το ευρώ θα καταργούσε
πολλούς από τους «εξωτερικούς πε-
ριορισμούς» της πατρωνίας. Θα ση-
ματοδοτούσε μια μη αντιστρέψιμη
διαδικασία παρακμής.
Τέλος, δεν πρέπει να υποτιμη-
θούν οι «ατμοσφαιρικές» συνέπειες,
δηλαδή οι επιπτώσεις στην ψυχο-
λογία του νεοέλληνα, ιδίως αν η
έξοδος γίνει αναγκαστικά και ανορ-
γάνωτα ή δεν είναι δική μας επι-
λογή. Οι πολίτες θα βίωναν την
έξοδο από το ευρώ σαν μια μεγάλη
αποτυχία που θα αποδυνάμωνε
ακόμη περισσότερο τα ήδη ασθενή
εκσυγχρονιστικά ανακλαστικά. Το
ηθικό της κοινωνίας θα έπεφτε δρα-
ματικά και μαζί του οι προσδοκίες
για αναγέννηση.
Κατά τη γνώμη μου, λοιπόν, η
επιστροφή στη δραχμή όχι μόνο
δεν είναι λύση, αλλά λειτουργεί και
παραπλανητικά, ακόμη και στον οι-
κονομικό τομέα. Η απαίτηση «πίσω
στη δραχμή» στρέφει την προσοχή
μακριά από αυτά που πρέπει να γί-
νουν εδώ, δηλαδή απλώς μακριά
από την εξυγίανση της δημόσιας
οικονομίας και τις δραματικές με-
ταρρυθμίσεις που έχει ανάγκη ο τό-
πος σε δημόσια διοίκηση, φορολο-
γικό σύστημα, φοροδιαφυγή,
διαφθορά σε πολιτική και διοίκηση,
χωροταξία, εφαρμογή του νόμου,
άνοιγμα των αγορών κ.ά. υπονοεί
ότι δεν χρειάζεται να γίνει σχεδόν
τίποτε από όλα αυτά. Λειτουργεί
αποπροσανατολιστικά. Ή, όπως
λέμε στην ποδοσφαιρική αργκό,
«κλωτσά την μπάλα έξω από το γή-
πεδο».
Υπάρχει λύση;
Την υπαινιχθήκαμε ήδη και θα
μπορούσαμε να προσθέσουμε
πολλά. Όμως τα κρίσιμα ερωτή-
ματα είναι άλλα: Ποιες δυνάμεις
μπορούν να στηρίξουν τις αλλαγές
ευρείας κλίμακας σε θεσμούς και
πολιτικές που απαιτούνται; υπάρ-
χουν τέτοιες δυνάμεις; Τι έγινε το
2004 στους Ολυμπιακούς Αγώνες
της Αθήνας; Είναι πάλι δυνατή η κι-
νητοποίηση όσων δεν έχουν πα-
ραιτηθεί και αναζητούν έντιμα διέ-
ξοδο, έτοιμοι να συνεισφέρουν
όπως έγινε στους Ολυμπιακούς, η
επιτυχία των οποίων ενίσχυσε την
αυτοπεποίθηση πολλών και τους
έδωσε περηφάνια; Ποιοι είναι αυ-
τοί που θα δώσουν το καλό παρά-
δειγμα (με τις πράξεις τους και όχι
με όσα λένε) σε όλα τα επίπεδα του
δημόσιου βίου και, επομένως, δεν
συμμετείχαν (με τον καλό ή κακό
τους τρόπο) στο γενικευμένο αλι-
σβερίσι;
Καλά Χριστούγεννα. zx
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 19
Η αιώνια επικαιρότητα του σαίξπηρ
Η υπαρξιακή διάσταση του πολιτικού
Από τον ΒΑσiλΗ μΑΓΚλAρΑ
Έτσι μίλησε ο Πολώνιος:
Κι αυτές τις λίγες συμβουλές
μου χάραξέ τες καλά στη μνήμη
σου. Στις σκέψεις σου μην επι-
τρέπεις να μιλάνε και έργο μην
κάνεις σκέψη πρόχειρη. Κατα-
δεκτικός να είσαι, αλλά ποτέ
υπερβολικά οικείος. Αυτούς που
φίλους λογαριάζεις –και τους
έχεις δοκιμάσει– γάντζωσέ τους
στην καρδιά σου με κρίκους
ατσαλένιους, αλλά μην τραχύ-
νεις την παλάμη σου χαιρετώ-
ντας τον πρώτο τυχόντα νεό-
κοπο κι ανώριμό σου φίλο.
Φυλάξου από τους καβγάδες,
αλλά άμα μπλέξεις, κράτα μια
στάση που οι άλλοι να φυλάγο-
νται από σένα. Όλους να τους
ακούς, εσένα λίγοι να σ’ ακούνε.
Παίρνε τη γνώμη ολωνών, μα
έχε τη δική σου κρίση. Τα
ρούχα σου να είναι όσο αντέχει
το πουγκί σου ακριβά, χωρίς εκ-
κεντρισμούς – πλούσια μα όχι
φανταχτερά: γιατί συχνά το
ράσο κάνει τον παπά! […]
Ποτέ μη δίνεις δανεικά, μα ούτε
και να παίρνεις: εάν αρχίσεις
να δανείζεις, έχασες και δα-
νεικά και φίλους, εάν αρχίσεις
να δανείζεσαι θα βγεις απ’ το
λογαριασμό σου. Και πάνω απ’
όλα: μείνε πιστός στον εαυτό
σου. Άρα φυσιολογικά […] ούτε
στους άλλους θα μπορείς να εί-
σαι ψεύτης.1
Το παραπάνω απόσπασμα από τον
Άμλετ συνιστά μια ουσιαστική προ-
σπάθεια του Σαίξπηρ να συγκρο-
τήσει ηθική φιλοσοφία, αναλύοντας
με εμπειρικό τρόπο την καθημερι-
νότητα των σχέσεων, έτσι όπως αυ-
τές διαμορφώνονται στην αυλή του
βασιλιά και καταγράφονται από τον
έμπειρο διπλωμάτη του. Οι συμ-
βουλές του προς το γιο του, ως συ-
μπυκνωμένη σοφία της ζωής, τη
στιγμή που αρχίζει να διαφαίνεται η
πτώση του βασιλείου, αποτελούν
την πρόφαση του Σαίξπηρ να μιλή-
σει κανονιστικά, να οριοθετήσει δη-
λαδή το καλό και το κακό μέσα από
τη «διύλιση» της εμπειρίας, την
εμπειρική επεξεργασία των κοινω-
νικών σχέσεων.
20 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Η σαιξπηρική απάντηση στο βα-
θιά πολιτικό σωκρατικό ερώτημα,
«πώς πρέπει να ζούμε;»,υφίσταται
διάχυτη σ’ όλο το έργο του και ανα-
δεικνύεται με κάθε αφορμή σε ανύ-
ποπτο χρόνο. Πώς μπορούμε όμως
να απαντήσουμε σ’ ένα τόσο γενικό
ερώτημα χωρίς να συστηματοποιή-
σουμε τη σκέψη μας; Στην πραγ-
ματικότητα, σ’ αυτό το ερώτημα
απαντάμε με τον σωστό ή τον λάθος
τρόπο κάθε μέρα, μέσα από τη
στάση της ζωής μας, μέσα από τον
τρόπο που, αντλώντας από τη δε-
ξαμενή των αξιών μας, μετατρέ-
πουμε τα ενεργήματα της σκέψης
μας σε δράση. Η διατύπωση πολι-
τικών θέσεων, ως απλή φιλοσοφία
της ζωής, συνιστά τη σπουδαία ικα-
νότητα του Σαίξπηρ να αφηγείται
κανονιστικά, να παράγει δηλαδή
πολιτικές κρίσεις τη στιγμή που
σχεδιάζει φιλολογικά στο χαρτί ή
σκηνοθετεί μια φαινομενικά ασή-
μαντη στιγμή της ανθρώπινης ζωής.
Ο αποφθεγματικός λόγος του
Σαίξπηρ συγκεντρώνει τις αξίες της
ζωής, έτσι όπως τις καταγράφει η
ημαρτημένη εμπειρία φθαρμένων
κοινωνικών σχέσεων και τις συστη-
ματοποιεί σε μικρές προτάσεις που
δεν επιδέχονται κριτικής, καθώς εκ-
φράζονται υπό τη μορφή μικρών
«δογμάτων» της καθημερινότητας.
Οι κοινωνικές σχέσεις, κατά τον
Σαίξπηρ, φθείρουν τα άτομα και αλ-
λοιώνουν την «καλή φύση» του αν-
θρώπου. Η μάχη λοιπόν είναι διαρ-
κής. Από τη μια εμφανίζεται ως
μάχη φυσικής επιβίωσης, από την
άλλη ως μάχη αξιών, επιβίωσης της
προσωπικότητας που ισορροπεί με-
ταξύ καλού και κακού. Οι συχνοί
συμβιβασμοί τείνουν να αλλοιώσουν
το ίδιο το περιεχόμενο της ζωής –
και ειδικά η διοίκηση προσώπων και
πόρων, φαίνεται να δείχνει ο Σαίξ-
πηρ, εμφανίζεται ως μια ισορροπία
μεταξύ συμφέροντος και αξίας.
Ωστόσο, η ημαρτημένη καθημερι-
νότητα είναι μαχητή και οι αξίες,
όσο και αν φθείρονται ή στρεβλώ-
νονται, παραμένουν πάντα το οδη-
γητικό νήμα και η ελπίδα για την
κοινωνική ανάταση, η οποία θα προ-
έλθει μόνο μέσα από τη σθεναρή
αντίσταση των προσώπων, τη βιω-
ματική δηλαδή αντίσταση στο κακό.
Την αξία της σαιξπηρικής αφή-
γησης και τη δυνατότητά της να κα-
θηλώνει τον θεατή φαίνεται πως
έχει αντιληφθεί και ο εγνωσμένης
κλασικής παιδείας Γούντι Άλλεν,
καθώς στο κλείσιμο της ρομαντικής
κομεντί που σκηνοθέτησε το 2003,
Έρωτας και τίποτα άλλο (Anything
Else), χρησιμοποιεί ακριβώς αυτό το
στυλ αφήγησης. Με τον γνωστό
σαιξπηρικό τρόπο και σε ανύποπτη
στιγμή, συμβουλεύει ένα νεαρό
άντρα (όπως ακριβώς και ο Πολώ-
νιος) λέγοντάς του:
Στη ζωή πάντα κάποιοι θα σου
λένε πώς πρέπει να ζεις. Θα
σου λένε τι πρέπει και τι δεν
πρέπει να κάνεις. Μη διαφω-
νείς μαζί τους. Θα τους λες, λα-
μπρή ιδέα, αλλά πάντα θα κά-
νεις αυτό που θες εσύ. Όταν
γράφεις, πάλευε για πρωτοτυ-
πία, αλλά αν πρέπει να κλέψεις,
κλέψε από τους καλύτερους.
Ωστόσο, οφείλουμε να αναγνωρί-
σουμε και τα διακριτά όρια αυτής
της ανάλυσης του πολιτικού. Το εν
λόγω όριο είναι ο ίδιος ο μη συστη-
ματικός και αποσπασματικός χαρα-
κτήρας της κατανόησης των κοινω-
νικών σχέσεων. Σ’ αυτό το πλαίσιο γελοιογραφική απεικόνιση του
ανάλυσης, μια ιδιαίτερη στιγμή της σαίξπηρ να ερμηνεύει τον Άμλετ.
κοινωνικής ζωής, μέσω ενός προ-
σώπου, γίνεται ευδιάκριτη και λα- περιθώρια χαλαρής ερμηνείας για
μπερή, αποσιωπάται όμως το ευρύ- το πώς πρέπει να ζούμε. Στον Άμ-
τερο πλαίσιο στο οποίο αυτή λετ, μας διδάσκει πως είναι προτι-
εντάσσεται και απομακρύνεται έτσι μότερο να απαντάμε στα εν λόγω
η δυνατότητα συγκροτημένης απά- πολιτικά ερωτήματα από το να σιω-
ντησης του πνεύματος στο φαινό- πούμε μπροστά στη ζωή.
μενο. Ο Σαίξπηρ όμως δεν κάνει Η πολιτική φιλοσοφία έχει όμως
πολιτική, κάνει τέχνη. Το ότι κατα- αυτόν το σκοπό, να συστηματοποιεί
φέρνει κάνοντας τέχνη να κάνει και και να εμβαθύνει τις εμπειρικές δια-
πολιτική αποτελεί ιδιαίτερο πλεο- πιστώσεις (τύπου Σαίξπηρ) με τη
νέκτημα και μια σπουδαία στιγμή βοήθεια εννοιολογικών εργαλείων.
του έργου του, όχι μια αδυναμία του. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρί-
Η σαιξπηρική «πολιτικότητα» στην ξει πως ο άνθρωπος αλλάζει, δια-
τέχνη συνιστά επιπλέον και ένα χτύ- φοροποιείται. Ο Σαίξπηρ στον Άμ-
πημα στο σύγχρονο σχετικιστικό και λετ αναζητεί αυτό που τον κρατάει
υπαρξιακό κινηματογράφο. Ο Σαίξ- σταθερό στα χρόνια. Αυτό που κά-
πηρ, παρ’ ότι αφηγείται υπαρξιακά, νει μια αφήγηση να μοιάζει κάθε
προσπαθεί δηλαδή να κατανοήσει φορά σύγχρονη. zx
τις συγκροτημένες κοινωνικές σχέ-
σεις υπό το πρίσμα της ψυχής και
της οξείας αντίληψης, δεν αφηγεί- 1
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Άμλετ, μετά-
ται σχετικιστικά. Αποφαίνεται για φραση: Ερρίκος Μπελιές, Κέδρος,
το καλό και το κακό και δεν αφήνει Αθήνα 2007.
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 21
Τα παιδιά ρομά στην ελληνική εκπαίδευση
σχολεία αποκλεισμού στην ελλάδα1
Από τον ΠΑνΑΓιωΤΗ ΔΗμΗΤρΑ
α τελευταία χρόνια στην
Τ Ελλάδα ο συνολικός μα-
θητικός πληθυσμός στα
δημοτικά σχολεία είναι
περί τις 635.000. Από
τα παιδιά αυτά, περί τις 70.000
(11%) είναι αλλοδαποί και περί τις
8.500 (1,2%) Ρομά. Ο συνολικός
πληθυσμός της Ελλάδας είναι
11.000.000 από τους οποίους περί-
που 1.000.000 (9%) αλλοδαποί και
350.000 (3,2%) Ρομά. Παράλληλα,
είναι γνωστό ότι οι οικογένειες των
μεταναστών και των Ρομά έχουν
μέση ηλικία μικρότερη από εκείνες
των (μη Ρομά) Ελλήνων, γεγονός
που εξηγεί γιατί το ποσοστό του
αλλοδαπού μαθητικού πληθυσμού
στα δημοτικά (11%) είναι λίγο με-
γαλύτερο από το ποσοστό του συ-
νολικού αλλοδαπού πληθυσμού
(9%). Για τους ίδιους λόγους θα
έπρεπε και το ποσοστό του μαθητι-
κού πληθυσμού Ρομά να είναι μεγα-
λύτερο από ό,τι το ποσοστό του συ-
νολικού πληθυσμού Ρομά (3,2%),
ιδίως καθώς οι οικογένειες Ρομά
έχουν περισσότερα παιδιά από τις
άλλες. Μια εύλογη εκτίμηση του
ποσοστού του μαθητικού πληθυ-
σμού Ρομά θα ήταν λοιπόν περί το
4%, δηλαδή περί τους 25.000 μα-
θητές και μαθήτριες Ρομά στα δη-
μοτικά σχολεία. Άρα μόνο τo ένα
τρίτο από τα παιδιά Ρομά ηλικίας
δημοτικού σχολείου εγγράφονται
στα δημοτικά σχολεία.
Παράλληλα, η αξιολόγηση το
2008 του τελευταίου ολοκληρωμέ-
νου πανεπιστημιακού προγράμμα-
τος εκπαίδευσης παιδιών Ρομά πε-
ριέχει την αναλυτικά τεκμηριωμένη
πληροφορία πώς «η διαρροή των
τσιγγάνων μαθητών φτάνει το 77%
για το προηγούμενο σχολικό έτος πο-
σοστό το οποίο κρίνεται αρκετά υψηλό
παρά τα μέτρα τα οποία έχει λάβει το
πρόγραμμα σ’ αυτή τη φάση υλοποίη-
σής του».2 Η αξιολόγηση το 2005
του προηγούμενου πανεπιστημια-
κού προγράμματος αναφέρει ότι «η
διαρροή εντοπίζεται και μέσα στο ίδιο
το σχολικό έτος, δηλαδή ο αριθμός των
εγγεγραμμένων μαθητών και ο αριθμός
των ενεργών μαθητών παρουσιάζει με-
γάλη απόκλιση. Το συμπέρασμα αυτό
διατυπώθηκε από τους φορείς που εκ-
προσωπούν τους Τσιγγάνους, αλλά
22 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
26 σεπτεμβρίου 2011. παιδιά ρομά, στην περαία Θεσσαλονίκης, πηγαίνουν
στο σχολείο στοιβαγμένα στην καρότσα ενός αγροτικού αυτοκινήτου.
διαπιστώθηκε και στην έρευνα πεδίου,
όπου σε σχολεία με μεγάλο αριθμό εγ-
γεγραμμένων Τσιγγανοπαίδων, οι ερευ-
νητές δεν έβρισκαν παιδιά να παρακο-
λουθούν κανονικά τα μαθήματα».3
Όταν τα τρία τέταρτα των περίπου
8.500 γραμμένων παιδιών Ρομά
εγκαταλείπουν το σχολείο μέσα
στη σχολική χρονιά, αυτό σημαίνει
πως μόνο περί τα 2.000 παιδιά
ολοκληρώνουν τη σχολική χρονιά,
αριθμός που αντιστοιχεί σε περί-
που 8% του εκτιμώμενου συνολι-
κού αριθμού παιδιών Ρομά ηλικίας
δημοτικού σχολείου. Δεν υπάρχει
καλύτερη απόδειξη πως η εξασφά-
λιση του δικαιώματος στην υπο-
χρεωτική εκπαίδευση των Ρομά
στην Ελλάδα αποτελεί ένα παρα-
μύθι που συντηρούν όμως άμεσα
και ενεργά, ή έμμεσα με παθητική
ή ακόμα χειρότερα υποκριτική
στάση, σχεδόν πάντες και πάσες
τόσο στο δημόσιο όσο και στην
κοινωνία των πολιτών.
η πολιτεία συνομολογεί αλλά
και διαιωνίζει το πρόβλημα
Εξαίρεση στον κανόνα αποτέλεσε
μια εγκύκλιος του υπουργείου Παι-
δείας τον Αύγουστο 2010, όταν η
Θάλεια Δραγώνα από τη θέση της
ειδικής γραμματέα προσπάθησε να
τοποθετήσει το πρόβλημα στη σω-
στή του βάση, να αντιμετωπίσει
Γιώργος Καριώτης
προβλήματα αποκλεισμού με επι-
τόπιες παρεμβάσεις της, καθώς και
να χαράξει ένα μακρόχρονο πρό-
γραμμα αντιμετώπισής του, προ-
σπάθεια που εγκαταλείφθηκε μετά
την παραίτησή της. Σε αυτή την
εγκύκλιο υπάρχει μια ειλικρινής κα-
ταγραφή της κατάστασης:4 «Η σχο-
λική φοίτηση των παιδιών Ρομά, παρά
τις προσπάθειες που έχουν καταβληθεί
τα τελευταία χρόνια, χαρακτηρίζεται
από απουσία ή περιορισμένη παρακο-
λούθηση στην προσχολική εκπαί-
δευση, μικρό ποσοστό εγγραφής στο
δημοτικό σχολείο, καθυστερημένη
συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδι-
κασία σε προχωρημένη ηλικία, πρό-
ωρη διακοπή πριν την ολοκλήρωση
της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και
χαμηλή επίδοση σε σχέση με τον υπό-
λοιπο μαθητικό πληθυσμό.»
Άλλη μια εξαίρεση ήταν κατ’ αρ-
χήν ο χαιρετισμός της τότε ανα-
πληρώτριας υπουργού Παιδείας
Φώφης Γεννηματά στην εναρκτή-
ρια εκδήλωση της εκστρατείας
DOsTA! του Συμβουλίου της Ευ-
ρώπης για την καταπολέμηση των
προκαταλήψεων και του ρατσισμού
κατά των Ρομά το Φεβρουάριο
2011. Είπε μεταξύ άλλων:5
Η αποχή των Ρομά από το
σχολείο οδηγεί σε εύκολες κρί-
σεις περί αδιαφορίας των παι-
διών και των οικογενειών τους.
Η άρνηση της σχολικής κοι-
νότητας ή και συλλόγων γο-
νέων να δεχθούν Ρομά μαθη-
τές δεν λαμβάνεται συνήθως
υπόψη, παρά το γεγονός ότι
αποτελεί ένα πολύ σημαντικό
παράγοντα αποτροπής τους
από τη σχολική κοινότητα.
Ακόμη και σήμερα λανθασμέ-
νες αντιλήψεις για τους Ρομά
και το χαρακτήρα των προ-
βλημάτων τους, οδηγούν συ-
χνά σε κοινωνικές αντιδράσεις,
όπως καταλήψεις σχολείων,
στα οποία πρόκειται να φοι-
τήσουν Ρομά μαθητές ή σε
ενυπόγραφες προς το υπουρ-
γείο Παιδείας διαμαρτυρίες
Συλλόγων Γονέων και Κηδε-
μόνων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέ-
τοιας διαμαρτυρίας προς το υπουρ-
γείο μας αφορούσε στην εγκύκλιο
που αποστάλθηκε φέτος στα σχο-
λεία και ενθάρρυνε τους διευθυντές
να μην παρακωλύουν την εγγραφή
παιδιών Ρομά, λόγω έλλειψης πι-
στοποιητικού μόνιμης κατοικίας.
Σας διαβάζω ένα μικρό απόσπασμα
της διαμαρτυρίας από Σύλλογο Γο-
νέων και Κηδεμόνων: «Τα προβλή-
ματα ξεκινούν όταν οι Ρομά δεν κα-
τοικούν σε σπίτι. Τότε καλούνται
οι Διευθυντές των Δημοτικών Σχο-
λείων, να παρανομήσουν και περί-
που να παρακάμψουν το πιστοποι-
ητικό μόνιμης κατοικίας, που είναι
απαραίτητο για την εγγραφή όλων
των άλλων μαθητών πλην των
Ρομά, τους οποίους προφανώς πρέ-
πει να τους βοηθάμε να είναι και
εδώ παράνομοι».
Δυστυχώς λογικές κοινωνικής
διάκρισης και περιθωριοποίησης
καθιστούν το θεμελιώδες δικαίωμα
για ισότιμη πρόσβαση στην εκπαί-
δευση απαγορευμένο για εκείνους
τους συμπολίτες μας που ζουν υπό
συνθήκες φτώχειας και απομόνω-
σης σε αυτοσχέδιες κατοικίες
εκτός οικιστικού ιστού. Για πολ-
λούς, δυστυχώς, τα όποια προβλή-
ματα στέγασης, υγείας κ.ά. πολ-
λών Ρομά δε συνιστούν κοινωνικά,
αλλά φυλετικά προβλήματα. Σύμ-
φωνα με αυτούς τα παιδιά Ρομά,
που δεν έχουν μόνιμη κατοικία,
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 23
πρέπει να περιμένουν να γραφτούν
στο σχολείο, όταν οι οικογένειές
τους θα έχουν αποκτήσει μόνιμη
κατοικία. Ένα ακόμη πρόβλημα
που επικαλείται η φοβική αντί-
ληψη απέναντι στα παιδιά των
Ρομά είναι το θέμα των εμβολια-
σμών. Οφείλουμε, όμως, εδώ να
αναφέρουμε ότι γίνονται συντονι-
σμένες ενέργειες εμβολιασμών των
παιδιών στους οικισμούς, από για-
τρούς των Κέντρων υγείας, των
Ιατροκοινωνικών Κέντρων και Μη
Κυβερνητικές Οργανώσεις. Συχνά
μάλιστα, πολλά παιδιά Ρομά εμ-
βολιάζονται πολλαπλά, επειδή
έχουν χάσει τα βιβλιάρια υγείας
τους.
Η Φώφη Γεννηματά θα μπο-
ρούσε να διεκδικήσει βραβείο ει-
λικρίνειας για την ομιλία της αυτή,
αλλά τελικά της αξίζει βραβείο δι-
γλωσσίας. Γιατί η «απάντηση» του
υπουργείου Παιδείας στο κείμενο
του Συλλόγου Γονέων και Κηδε-
μόνων 1ου, 5ου, 10ου, 11ου και
17ου Δημοτικών Σχολείων Λαμίας
του Δεκεμβρίου 2010, από όπου
το παραπάνω απόσπασμα στην
ομιλία της ήταν να εξασφαλίσει
με κάθε μέσο πως τα παιδιά Ρομά
του καταυλισμού στα νταμάρια
Λαμίας τα οποία δεν ήθελαν στα
σχολεία αυτά οι γονείς, δεν θα
πάνε ποτέ σε αυτά. Γιατί ούτε πέ-
ρυσι ούτε φέτος διορίσθηκε το
απαιτούμενο εκπαιδευτικό προ-
σωπικό για τις απαραίτητες τά-
ξεις υποδοχής που είχε ζητήσει
από το υπουργείο Παιδείας η Δι-
εύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαί-
δευσης Φθιώτιδας.6 Ούτε στην
παρακείμενη Ανθήλη (Λαμίας)
διορίσθηκαν εκπαιδευτικοί για τα
εκεί παιδιά Ρομά (των οποίων οι
οικογένειες κατοικούν σε σπίτια
και όχι σε σκηνές) παρ’ όλο ότι
δεν υπήρξαν αντιδράσεις από τους
μη Ρομά γονείς. Παράλληλα δε, η
Φώφη Γεννηματά ανέχτηκε ανά-
λογο αποκλεισμό από τα δημοτικά
σχολεία της Περαίας (Θεσσαλο-
νίκης) των παιδιών Ρομά παρ’ ότι
εκεί, με φροντίδα της Θάλειας
Δραγώνα μετά από επιτόπια πα-
ρέμβασή της, είχαν διορισθεί εκ-
παιδευτικοί, επειδή δεν τα ήθελε ο
δήμαρχος Θερμαϊκού. Τελικά φέ-
τος, έπειτα από επιμονή των Ρομά
και της κοινωνίας πολιτών που
τους στήριζε αλλά και του Πανε-
πιστημίου Θεσσαλονίκης, διατέ-
θηκε μεταφορικό μέσο και τα παι-
διά με καθυστέρηση δύο μηνών
άρχισαν να πηγαίνουν σχολείο.
Τέλος η Φώφη Γεννηματά, μέχρι
να αποχωρήσει από το υπουργείο
24 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Παιδείας, συνέχισε συνειδητά την
πρακτική των χωριστών και συνή-
θως ανεπαρκών σχολείων μόνο για
παιδιά Ρομά στον Ασπρόπυργο
(Αττικής) και στις Σοφάδες (Καρ-
δίτσας).
Άννα διαμαντοπούλου:
«δεν απαντάω σε ερωτήσεις»!
Τον Ιούνιο και τον Αύγουστο 2010,
το Ευρωπαϊκό Κέντρο για τα Δι-
καιώματα των Ρομά (errC) και οι
Συνεργαζόμενες Οργανώσεις και
Κοινότητες για τα Ανθρώπινα Δι-
καιώματα των Ρομά στην Ελλάδα
(ΣΟΚΑΔΡΕ) έστειλαν δύο επιστο-
λές στην υπουργό Παιδείας Άννα
Διαμαντοπούλου στις οποίες κατέ-
γραφαν τεκμηριωμένα το πρόβλημα
εκπαιδευτικού αποκλεισμού ή δια-
χωρισμού σε 28 συγκεκριμένες κοι-
νότητες Ρομά σε όλη την Ελλάδα
μετά από επιτόπια επίσκεψη ή συλ-
λογή πληροφοριών για 50 κοινότη-
τες Ρομά και ζητούσαν από την
υπουργό Παιδείας την άμεση πα-
ρέμβασή της για την άρση από το
Σεπτέμβριο 2010 του εκπαιδευτι-
κού αποκλεισμού ή διαχωρισμού
των παιδιών Ρομά.7 Η Άννα Δια-
μαντοπούλου δεν απάντησε ποτέ
στις επιστολές αυτές ούτε έκανε το
οτιδήποτε για να αντιμετωπισθούν
τα αντίστοιχα προβλήματα.
Το Σεπτέμβριο 2011, η Δημο-
κρατική Αριστερά, με κοινοβουλευ-
τική ερώτηση, ζήτησε από την
υπουργό Παιδείας Άννα Διαμαντο-
πούλου τη θέση της για την πρόωρη
διακοπή σχολικής εκπαίδευσης παι-
διών Ρομά και για τη λειτουργία
σχολείων-γκέτο (μόνο για Ρομά)
στον Ασπρόπυργο, στις Σοφάδες,
στην Καστέλλα Ψαχνών, στη Γα-
στούνη, στην Κομοτηνή, στο Ζε-
φύρι και αλλού.8 Δεδομένου ότι η
Άννα Διαμαντοπούλου δεν απά-
ντησε, η Δημοκρατική Αριστερά
επανέφερε το θέμα με νέα ερώτηση
τον Οκτώβριο 2011.9 Η Άννα Δια-
μαντοπούλου δεν απάντησε ούτε
στη δεύτερη ερώτηση. Η Δημοκρα-
τική Αριστερά δυστυχώς δεν μετέ-
τρεψε την ερώτηση σε επερώτηση
ώστε, αν περιληφθεί στην ημερή-
σια διάταξη, να υποχρεωθεί η
υπουργός να τοποθετηθεί προφο-
ρικά στη Βουλή.
Τον Σεπτέμβριο 2011, οι Οικο-
λόγοι Πράσινοι έστειλαν επιστολή
στην υπουργό Παιδείας Άννα Δια-
μαντοπούλου, με αφορμή καταγγε-
λία του ΕΠΣΕ ότι παιδιά Ρομά του
καταυλισμού στα νταμάρια Λαμίας,
του οικισμού της Ανθήλης Λαμίας
και του καταυλισμού Περαίας Θερ-
μαϊκού δεν έγιναν δεκτά στα σχολεία
λόγω μη διορισμού του απαραίτητου
εκπαιδευτικού προσωπικού από την
πλευρά του υπουργείου Παιδείας.
Ζητούσαν τη λήψη άμεσων μέτρων
από το υπουργείο για την άρση του
αποκλεισμού των παιδιών Ρομά από
την εκπαίδευση.10 Η Άννα Διαμα-
ντοπούλου δεν απάντησε ποτέ. Οι
Οικολόγοι Πράσινοι δυστυχώς δεν
έδωσαν συνέχεια στο θέμα.
σημαντική παρέμβαση
Εισαγγελίας αρείου πάγου
που περιφρονούν
οι τοπικοί εισαγγελείς
Μετά την άρνηση της υπουργού
Παιδείας Άννας Διαμαντοπούλου
να απαντήσει στις επιστολές τους,
τον Αύγουστο 2010, το Ευρωπαϊκό
Κέντρο για τα Δικαιώματα των
Ρομά (errC) και οι Συνεργαζόμε-
νες Οργανώσεις και Κοινότητες για
τα Ανθρώπινα Δικαιώματα των
Ρομά στην Ελλάδα (ΣΟΚΑΔΡΕ)
απευθύνθηκαν στον Εισαγγελέα
Αρείου Πάγου Ιωάννη-Σπυρίδωνα
Τέντε τονίζοντας πως μόνο οι κατά
τόπους εισαγγελικές αρχές μπο-
ρούν να εξασφαλίσουν την τήρηση
της συνταγματικής επιταγής για
ισότιμη πρόσβαση των παιδιών
Ρομά στην υποχρεωτική εκπαί-
δευση ώστε να αποτραπούν νέες
καταδίκες από το ΕΔΔΑ.11 Ο Αντι-
εισαγγελέας Αρείου Πάγου Φώτιος
Μακρής, στις αρχές Σεπτεμβρίου
2010, διαβίβασε την αναφορά
στους Εισαγγελείς Εφετών της χώ-
ρας, με την παράκληση να την κοι-
νοποιήσουν στους Εισαγγελείς
Πρωτοδικών της περιφέρειάς τους,
παρακαλώντας τους εισαγγελικούς
λειτουργούς για τις ενέργειές τους.
Το Φεβρουάριο 2011, οι Συνερ-
γαζόμενες Οργανώσεις και Κοινό-
τητες για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα
των Ρομά στην Ελλάδα (ΣΟΚΑ-
ΔΡΕ) επανήλθαν στον Εισαγγελέα
Αρείου Πάγου αναφέροντας πως
δεν γνωρίζουν να έκανε κανένας ει-
σαγγελέας κάποια ενέργεια με απο-
τέλεσμα να είναι επιτρεπτός ο σχη-
ματισμός της εντύπωσης ότι σε
πολλές περιοχές της Ελλάδας υπάρ-
χει ρατσιστικός αποκλεισμός των
παιδιών Ρομά από τα δημόσια σχο-
λεία ή περιθωριοποίησή τους σε
σχολεία γκέτο με την ανοχή ή συ-
ναίνεση τόσο των κεντρικών εκπαι-
δευτικών αρχών όσο και των κατά
τόπους εισαγγελικών λειτουργών
που δεν διστάζουν να αγνοήσουν
ακόμα και τις οδηγίες της Εισαγγε-
λίας Αρείου Πάγου, γεγονός που
δημιουργεί την εντύπωση πως
υπάρχει κατάλυση του κράτους δι-
καίου.12 Με άμεση επείγουσα έγ-
γραφη παραγγελία του, ο Αντιει-
σαγγελέας Αρείου Πάγου Φώτιος
Μακρής ζήτησε από τους Εισαγγε-
λείς Πρωτοδικών «να επιμεληθούν
για την πάταξη του φαινομένου του
αποκλεισμού των Ρομά από τη δημό-
σια εκπαίδευση προκειμένου να εξα-
λειφθεί η φοβική για τα παιδιά των
Ρομά αντίληψη και να διασφαλισθεί η
ανεμπόδιστη και η χωρίς αποκλεισμό
ή διακρίσεις ισότιμη ένταξή τους σ’
όλες τις δομές του Κράτους». Τους
υπενθύμισε επίσης την προηγού-
μενη σχετική παραγγελία του, την
οποία οι ΣΟΚΑΔΡΕ κατήγγειλαν
πως αγνόησαν οι Εισαγγελείς Πρω-
τοδικών.13
Η διαπίστωση του Αντιεισαγγε-
λέα Αρείου Πάγου Φωτίου Μακρή
για την ύπαρξη φαινομένου απο-
κλεισμού των Ρομά από τη δημόσια
εκπαίδευση και φοβικής αντίληψης
για τα παιδιά των Ρομά είναι εξαι-
ρετικά σημαντική για τους (ελάχι-
στους) υποστηρικτές των δικαιωμά-
των των Ρομά. Δυστυχώς, όμως,
παρά και τη δεύτερη παρέμβασή
του, οι κατά τόπους εισαγγελείς δεν
έκαναν τίποτε ούτε είχαν κάποια
συνέπεια για αυτή την αδράνειά
τους!
συνήγορος του πολίτη σε ρόλο
συνηγόρου της πολιτείας
Η Ανεξάρτητη Αρχή του Συνηγό-
ρου του Πολίτη (ΣτΠ) και ως φο-
ρέας προώθησης της αρχής της ίσης
μεταχείρισης με βάση το ν.
3304/2005 έχει αρμοδιότητα να με-
σολαβεί σε περιπτώσεις διαφαινό-
μενων παραβάσεων των δικαιωμά-
των των πολιτών από τη διοίκηση,
μετά από αναφορές των θιγόμενων
ή και αυτεπάγγελτα. Σε περίπτωση
άρνησης της διοίκησης να συμμορ-
φωθεί και «αν διαπιστωθεί παράνομη
συμπεριφορά λειτουργού, υπαλλήλου
ή μέλους διοίκησης, ο Συνήγορος του
Πολίτη διαβιβάζει την έκθεση στο αρ-
μόδιο όργανο και μπορεί να προκαλέ-
σει την πειθαρχική δίωξη του υπαιτίου
ή να προτείνει τη λήψη άλλων μέ-
τρων, αν ο υπαίτιος δεν υπόκειται σε
πειθαρχικό έλεγχο. Αν προκύψουν
αποχρώσες ενδείξεις για τέλεση αξιό-
ποινης πράξης από λειτουργό, υπάλ-
ληλο ή μέλος διοίκησης, ο Συνήγορος
του Πολίτη διαβιβάζει την έκθεση και
στον αρμόδιο εισαγγελέα. Για την υπε-
ράσπιση των δικαιωμάτων του παι-
διού, αν κριθεί ότι παρίσταται ανάγκη
παρέμβασης της αρμόδιας δικαστικής
αρχής ή άλλης δημόσιας υπηρεσίας ή
φορέα, ο Συνήγορος του Πολίτη διαβι-
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 25
βάζει σε αυτούς σχετική έκθεση» (Άρ-
θρα 11 και 12 του ν. 3094/2003).14
Δεν είναι γνωστή καμιά περί-
πτωση για την οποία ο ΣτΠ να
εφάρμοσε τη διάταξη αυτή σε περι-
πτώσεις εκπαιδευτικού αποκλει-
σμού ή διαχωρισμού παιδιών Ρομά.
Σε περιπτώσεις που ασχολήθηκε
είτε απλώς διαπίστωσε τον απο-
κλεισμό είτε τον κάλυψε!
Χαρακτηριστικά, στην τελευταία
έκθεσή του για το 2010, αναφέρεται
πως ασχολήθηκε με τον αποκλεισμό
των παιδιών Ρομά της Περαίας με
αφορμή αναφορά συλλόγου γονέων
ο οποίος διαμαρτυρήθηκε για την
εγγραφή παιδιών Ρομά σε δημοτικό
σχολείο, ισχυριζόμενος, ψευδώς, ότι
οι μαθητές αυτοί δεν διέθεταν τα
απαραίτητα δικαιολογητικά για την
εγγραφή τους. Ο ΣτΠ, η αρμόδια
Διεύθυνση Εκπαίδευσης και εκπρό-
σωποι του Προγράμματος του ΑΠΘ
«Εκπαίδευση των Ρομά» προέβησαν
σε σειρά ενεργειών προς το Δήμο
Θερμαϊκού και την τότε νομαρχία
Θεσσαλονίκης, για να διατεθεί το
προβλεπόμενο από το νόμο μετα-
φορικό μέσο, χωρίς ωστόσο να κα-
ταστεί τελικά δυνατή η φοίτηση των
μαθητών κατά το 2010-2011.15
Παρ’ όλα αυτά, ο ΣτΠ δεν ζήτησε
την πειθαρχική και την ποινική
δίωξη των υπευθύνων, οι οποίες, με
το κύρος της δικής του παρέμβα-
σης, θα είχαν δρομολογηθεί.
Πιο ενδεικτικός της στάσης του
ΣτΠ ήταν ο χειρισμός του εκπαι-
δευτικού αποκλεισμού και στη συ-
νέχεια διαχωρισμού σε σχολείο-
γκέτο των παιδιών Ρομά της
κοινότητας Ρομά στο Ψάρι και
μετά την έξωσή της τον Αύγουστο
2010 στη θέση Σοφό Ασπροπύρ-
γου. Απαντώντας σε αναφορά του
ΕΠΣΕ το Σεπτέμβριο 2004 για
λογαριασμό γονέων Ρομά των
οποίων τα παιδιά αποκλείονταν
από το όμορο δημοτικό σχολείο
Ασπροπύργου, ο ΣτΠ δεν διαπί-
στωνε ύπαρξη οποιασδήποτε μη
σύννομης ενέργειας και δεν έκανε
καμιά ουσιαστική διαμεσολάβηση
ή άλλη παρέμβαση ούτε το 2004,
ούτε το 2005. Μετά την καταδίκη
της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό
Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Αν-
θρώπου (ΕΔΔΑ) για τον εκπαιδευ-
τικό αποκλεισμό και στη συνέχεια
το διαχωρισμό των παιδιών Ρομά
σε σχολικό παράρτημα-γκέτο, τον
Ιούνιο 2008, ο ΣτΠ έκανε επανει-
λημμένες παρεμβάσεις επισημαί-
νοντας τον παράνομο χαρακτήρα
του σχολείου-γκέτο μέχρι τον Ιού-
λιο 2009. Μετά την κυβερνητική
αλλαγή του Σεπτεμβρίου 2009,
26 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
όμως, η οποία οδήγησε στη συμ-
μετοχή σε κυβερνητικές θέσεις δύο
μέχρι τότε Βοηθών Συνηγόρων
του Πολίτη και, ένα χρόνο αργό-
τερα, στην εκλογή του μέχρι τότε
Συνηγόρου του Πολίτη ως Δη-
μάρχου Αθηναίων με κυβερνητική
στήριξη, η παρέμβασή του ΣτΠ
στο συνεχιζόμενο εκπαιδευτικό
διαχωρισμό των παιδιών Ρομά
εγκαταλείφθηκε.
καταδίκη, δίκες και προσφυγές
στο Ευρωπαϊκό δικαστήριο
δικαιωμάτων του ανθρώπου
Για τον εκπαιδευτικό αποκλεισμό ή
εθνοτικό διαχωρισμό των παιδιών
από τις πέντε κοινότητες Ρομά που
προαναφέρθηκαν (Ασπροπύργου,
Σοφάδων, νταμαριών Λαμίας, Αν-
θήλης Λαμίας και Περαίας) δικά-
στηκαν, εκδικάζονται ή εκκρεμούν
προσφυγές ενώπιον του Ευρωπαϊ-
κού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που έχουν υπο-
βληθεί από το Ελληνικό Παρατη-
ρητήριο των Συμφωνιών του Ελ-
σίνκι (ΕΠΣΕ).
Όπως προαναφέρθηκε, τον Ιού-
νιο 2008, η Ελλάδα καταδικάστηκε
από το ΕΔΔΑ για τον αποκλεισμό
των παιδιών της κοινότητας Ρομά
που κατοικούσε τότε στο Ψάρι
Ασπροπύργου από το σχολείο κατά
το 2004-2005 και το διαχωρισμό
τους σε παράρτημα-γκέτο κατά το
2005-2006 και κατά τα επόμενα
χρόνια.16 Δεδομένου ότι ο διαχωρι-
σμός τους στο ίδιο σχολείο-γκέτο,
που απλώς μετονομάστηκε από πα-
ράρτημα σε νέο κανονικό σχολείο,
συνεχίστηκε, υποβλήθηκε νέα προ-
σφυγή την οποία, τον Μάρτιο 2011,
το ΕΔΔΑ έκρινε κατ’ αρχή παραδε-
κτή και κοινοποίησε στην Ελλάδα
με το ερώτημα αν οι εκπαιδευτικές
συνθήκες για τα παιδιά αυτής της
κοινότητας Ρομά κατά τα χρόνια
2008-2009 και 2009-2010 παρα-
βιάζουν τα δικαιώματα των παιδιών
και διαιωνίζουν την κατάσταση.17
Η απόφαση αναμένεται να εκδοθεί
το 2012.
Παράλληλα, τον Οκτώβριο 2011,
το ΕΔΔΑ έκρινε κατ’ αρχή παραδε-
κτή και κοινοποίησε στην Ελλάδα
προσφυγή του ΕΠΣΕ για λογαρια-
σμό παιδιών και γονέων του οικι-
σμού Ρομά νέα Ζωή Σοφάδων που
υποχρεώνονται να φοιτήσουν στο
4ο Δημοτικό Σχολείο που βρίσκεται
στον παλαιό οικισμό Ρομά Σοφά-
δων και όπου φοιτούν μόνο παιδιά
Ρομά, με το ερώτημα αν αυτό συνι-
στά διάκριση και παραβίαση του δι-
καιώματος στην εκπαίδευση.18 Η
απόφαση αναμένεται να εκδοθεί το
2013. Ας σημειωθεί πως τα παιδιά
Ρομά της νέας Ζωής είναι ανεπι-
θύμητα στο όμορο 1ο Δημοτικό
Σχολείο. Είναι αξιοσημείωτο πως,
με βάση στοιχεία του Δήμου Σοφά-
δων, στο 4ο Δημοτικό Σχολείο είναι
γραμμένα 550 παιδιά από τα οποία
130 μετακινούνται από τη νέα Ζωή
ενώ στις 15 νοεμβρίου 2011 απο-
φασίστηκε ομόφωνα να προστεθούν
αίθουσες διδασκαλίας στο 4ο Δη-
μοτικό Σχολείο και να κτισθεί νέο
σχολείο-γκέτο στη νέα Ζωή.19 Η
απόφαση αυτή πάρθηκε αφού είχε
προηγηθεί συνάντηση της δημοτι-
κής αρχής και για το θέμα αυτό με
την τότε αναπληρώτρια υπουργό
Παιδείας Φώφη Γεννηματά η οποία
φέρεται να συμφώνησε.20
Τέλος, τον Μάρτιο 2011, το
ΕΠΣΕ υπέβαλε προσφυγές στο
ΕΔΔΑ για τον αποκλεισμό των παι-
διών Ρομά των κοινοτήτων νταμά-
ρια Λαμίας, Ανθήλη Λαμίας και Πε-
ραία Θερμαϊκού από τα δημοτικά
σχολεία των αντίστοιχων περιοχών
κατά το σχολικό έτος 2010-2011
και παλαιότερα. Το κατ’ αρχήν πα-
ραδεκτό των προσφυγών αναμένε-
ται να αποφασιστεί από το ΕΔΔΑ το
2012.
«κάτι τρέχει στα γύφτικα»!
Το εύλογο συμπέρασμα που προκύ-
πτει από όσα προαναφέρθηκαν επι-
βεβαιώνει την δεκαπεντάχρονη
εμπειρία του ΕΠΣΕ στον τομέα των
δικαιωμάτων των Ρομά. Στην Ελ-
λάδα, δεν υπάρχει απολύτως κανέ-
νας φορέας που να ενδιαφέρεται
πραγματικά και συστηματικά για το
δικαίωμα των παιδιών Ρομά στην
υποχρεωτική εκπαίδευση χωρίς δια-
κρίσεις τόσο στην πρόσβαση στο
σχολείο όσο και στην ποιότητα της
παρεχόμενης εκπαίδευσης. Οι προ-
σπάθειες μεμονωμένων εκπαιδευτι-
κών και ατόμων της κοινωνίας των
πολιτών δεν είναι δυνατό να ανα-
τρέψουν την κατάσταση που συνο-
ψίζεται στο αρχικό στοιχείο: μόνο
8% των παιδιών Ρομά ηλικίας δη-
μοτικού εκπαιδεύονται τακτικά στα
σχολεία και μόνο κάποια από αυτά
μορφώνονται σωστά ώστε να «ξέ-
ρουν γράμματα» και να συνεχίζουν
στο γυμνάσιο. zx
1
Παρουσίαση στη «10η εθνική στρογγυλή
τράπεζα κατά των διακρίσεων» με θέμα
«Μετανάστες και Ρομά στο ελληνικό εκ-
παιδευτικό σύστημα εν μέσω της κρίσης»
που οργάνωσε η ΑνΤΙΓΟνΗ - Κέντρο
Πληροφόρησης και Τεκμηρίωσης για Ρα-
τσισμό, Οικολογία , Ειρήνη και Μη Βία &
το Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Πρόγραμμα
ACCePT PlUrAlisM με τη συνεργασία
του Ινστιτούτου Γκαίτε Αθηνών στις 20
Δεκεμβρίου 2011
2
http://repository.edulll.gr/edulll/retrieve/
1045/201.pdf
3
http://www.epeaek.gr/epeaek/jsp/el/
search_details.jsp?id=635
4
http://www.minedu.gov.gr/grafeio-ty
pou/deltia-typoy/24-08-10-egkyklios-gia-
tin-eggrafi-kai-sxoliki-parakoloythisi-ton-
paidion-roma.html
5
http://www.minedu.gov.gr/publications/
docs2011/dt_omilia_anaplhrwtrias_ypoyr
goy_110203.doc
6
http://ston-kairo-twn-tsiganwn.blogspot.
com/2011/03/blog-post_22.html
7
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/2010
_files/ghm1317_diamantopoulou_roma_e
ducation_2-8-2010.doc
8
http://www.hellenicparliament.gr/Koino
vouleftikos-elenchos/Mesa-Koinovou
leutikou-elegxou? pcm_id=c9699438-
4a8f-4646-9cf2998320b9839a
9
http://www.hellenicparliament.gr/ Koino
vouleftikos-elenchos/Mesa-Koinovou
leutikou-elegxou?pcm_id=118d1feb-
6350-4b68-8353-41358fd79496
10
http://www.ecogreens-gr.org/cms/index.
php?option=com_content&view=article&i
d=2515:2011-09-16-09-03-31&catid
=11:rights&itemid=27
11
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/2010
_files/ghm1324_eisageleas_areiou_pagou_
roma_education_greek.doc
12
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/2011
_files/ghm1379_eisaglea_areiou_pagou_ek
paidefsi_roma_greek.doc
13
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/2011
_files/ghm1384_eisagelia_areiou_pagou_e
kpaidefsi_roma_greek.doc
14
http://new.synigoros.gr/?i=stp.el.3094_
2003
15
http://new.synigoros.gr/?i=metaxeirisi.el.
reports.58480
16
Υπόθεση Σαμπάνης και λοιποί κατά Ελ-
λάδας στο http://www.nsk.gr/edad/
ee494.pdf
17
Υπόθεση Σαμπάνη και λοιποί κατά Ελλά-
δας http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197
/view.asp?action=html&documen-
tid=884170&portal=hbkm&source=ex-
ternalbydocnumber&table=F69A27FD8F
B86142BF01C1166DeA398649 και
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/2011_f
iles/ghm1386_echr_roma_aspropyrgou_gr
eek.doc
18
υπόθεση Λαβίδα και λοιποί κατά Ελλά-
δας http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/
view.asp?action=html&documentid=8948
76&portal=hbkm&source=externalbydocn
umber&table=F69A27FD8FB86142BF0
1C1166DeA398649
19
http://static.diavgeia.gov.gr/doc/ 457%
Ce%95%Ce%A91%Ce%9C0%Ce
%9F%Ce%9F
20
http://thessalianews.gr/index.php?option
=com_content&view=article&id=205%3
Asofades-sxoleia-genimmata&itemid=18
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 27
Ο λούτσιο μάγκρι του Manifesto και η επιλογή του να επιλέξει την υποβοηθούμενη αυτοκτονία
Ένας αριστερός που αναζητούσε και αμφέβαλλε
Από τον ΠεριΚλΗ ΔΗμΗΤρΟλΟΠΟυλΟ
το τελευταίο συνέδριο
Σ του Κομμουνιστικού
Κόμματος Ιταλίας, τον
Ιανουάριο του 1991,
ένας σύνεδρος υψώνει
τη γροθιά του. Φωνάζει «ζήτω ο
Μάρξ, ζήτω ο Λένιν, ζήτω ο
Μάο» και αποχωρεί. Είναι ένας
αποχαιρετισμός αυθόρμητος και
συναισθηματικός, απελπισμένος
και ειρωνικός, επιθετικός και δυ-
σανάγνωστος. Τελικά αιρετικός. Ο
δύσκολος αποχαιρετισμός ενός δια-
νοούμενου που συμμετείχε στη δια-
κίνηση των ιδεών της ιταλικής Aρι-
στεράς πότε ως σάρκα από τη
σάρκα της και άλλοτε ως ξένο
σώμα. Ο Λούτσιο Μάγκρι έθαψε
οριστικά τη δική του ουτοπία πριν
από δυο χρόνια με τον Ράφτη του
Ουλμ (εκδ. il saggiatore), εμπνευ-
σμένος από τον μπρεχτικό ήρωα
που τον σκοτώνει η φιλοδοξία του
να πετάξει. Στις 450 σελίδες του
βιβλίου διηγείται μια «πιθανή» ιστο-
ρία του PCi. Οι βεβαιότητες είναι
για τους δογματικούς και ο Μάγκρι
δεν πάτησε ποτέ στα χωράφια τους,
τα έβλεπε πάντα στρωμένα με νάρ-
κες. Ο φυσικός του χώρος ήταν η
αιρετική Aριστερά, πνευματικά οξυ-
γονωνόταν από την αμφιβολία και
ιδεολογικά τρεφόταν από την ανα-
ζήτηση.
Ο Μάγκρι είχε την τύχη να ζήσει
σε έναν κόσμο ανοικτό στον διά-
λογο και εξωστρεφή στη σκέψη,
να αναπνεύσει σε ένα περιβάλλον
που δεν έπνιγε τις αιρετικές του
φωνές. Το PCi δεν ήταν ένα σκλη-
ροπυρηνικό μόρφωμα, άκαμπτο και
μονολιθικό, αλλά ένας ζωντανός
πολιτικός οργανισμός απαλλαγμέ-
νος από τα βαρίδια της ιδεολογι-
κής ορθοδοξίας. Ήταν η Αριστερά
του Γκράμσι, του Τολιάτι και του
Μπερλίνγκουερ που προσέφερε στα
παιδιά της την «πολυτέλεια των σα-
λονιών» χωρίς συμπλέγματα και με
τους όρους που επιβάλλει ο στοι-
χειώδης σεβασμός στην ελευθερία
της σκέψης. Κάπως έτσι, κάπου
εκεί, γεννήθηκε το Manifesto, ευτυ-
χές δημιούργημα του Μάγκρι και
της Ροσάνα Ροσάντα, του Λουίτζι
Πιντόρ και της Λουτσιάνα Καστε-
28 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
ο λούτσιο μάγκρι (1932-2011) σε εκδήλωση του PCI τη δεκαετία του 1980.
λίνα. Όλοι τους κινούνταν στις πα-
ρυφές της εύρωστης, εκείνα τα χρό-
νια, ιταλικής Αριστεράς χωρίς να
διαγραφούν –όταν διαγράφηκαν–
ως «προδότες» ή «πράκτορες», χω-
ρίς να αποχωρήσουν –όταν αποχώ-
ρησαν– ως αποσυνάγωγοι και στιγ-
ματισμένοι. Στο πρώτο τεύχος του
Manifesto, που τα πρώτα δυο χρόνια
της ζωής του εκδιδόταν ως μηνιαίο
περιοδικό, το κεντρικό θέμα ήταν η
Άνοιξη της Πράγας και η απερί-
φραστη καταδίκη της σοβιετικής ει-
σβολής. Ένα μακροσκελές άρθρο,
υπό τον τίτλο «Η Πράγα είναι
μόνη», έφερε την υπογραφή του
Λούτσιο Μάγκρι.
Η διαρκής αναζήτηση δεν επι-
τρέπει γραμμικές διαδρομές. Στην
περίπτωση του Μάγκρι, επέβαλε
Αρχείο il Manifesto
ένα πέρασμα από τη Χριστιανική
Δημοκρατία τη δεκαετία του 1950,
τον έρωτα με το PCi, το σοκ της
σοβιετικής εισβολής στην Πράγα,
τη διαφωνία με τον ιστορικό συμ-
βιβασμό ανάμεσα στην Αριστερά
και τη Δεξιά, την ίδρυση το 1974
του Κόμματος Προλεταριακής
Ένωσης για τον Κομμουνισμό, την
απορρόφησή του δέκα χρόνια αρ-
γότερα από το PCi. Το 1995, τα-
ραχώδη περίοδο με τη Δεύτερη Δη-
μοκρατία στα σπάργανα, ο
Λούτσιο Μάγκρι αποχωρεί από
την Κομμουνιστική Επανίδρυση
για να στηρίξει, κόντρα στην από-
φαση του κόμματος, την κυβέρ-
νηση τεχνοκρατών του Λαμπέρτο
ντίνι. Δεν πείθεται, όμως, από
τους Δημοκράτες της Αριστεράς
του Μάσιμο ντ’ Αλέμα, συνιστώσα
των οποίων έγινε το δικό του Κί-
νημα των Ενωτικών Κομμουνιστών,
και αποχωρεί από την πολιτική για
να επιστρέψει ως αρθρογράφος στο
Manifesto.
Ήταν μια διαδρομή γεμάτη
ένταση, περιπετειώδης και αταξι-
νόμητη. Τελικά αιρετική. Και ολο-
κληρώθηκε με μια υποβοηθούμενη
αυτοκτονία στα τέλη του νοεμ-
βρίου. Ο Λούτσιο Μάγκρι επέλεξε
το τέλος του χτυπημένος από τη
βάσανο μιας κατάθλιψης, στην
οποία τον βύθισε η απώλεια της συ-
ντρόφου του πριν από τρία χρόνια.
Στο σπίτι του, στην καρδιά της Ρώ-
μης, είχαν συγκεντρωθεί λίγοι φίλοι
από το Manifesto περιμένοντας το
τηλεφώνημα από την ελβετική κλι-
νική που θα τους ανακοίνωνε το τέ-
λος. Εφυγε από τη ζωή αποχαιρε-
τώντας τους λιγοστούς φίλους που
συγκεντρώθηκαν στο διαμέρισμα
της Πιάτσα ντελ Γκρίλλο με μια
προσωπική επιστολή. Ως πρωτα-
γωνιστής μιας Αριστεράς που πί-
στεψε στα όνειρά της χωρίς να
χάσει τον πραγματισμό της, ριζο-
σπαστικής αλλά όχι ρεβανσιστικής,
προσηλωμένης στη σύνθεση και όχι
ταγμένης στη διάλυση. Με ένα συ-
ναίσθημα ήττας αλλά και απολύτως
προσηλωμένος στην ιδέα ότι η συλ-
λογικότητα δεν αποκλείει την ατο-
μική δράση, την προσωπική επι-
λογή. Έφυγε με μια πράξη πολιτική
που ταρακούνησε την καθολική
χώρα του προκαλώντας την αντί-
δραση της Δεξιάς και αμηχανία
στην Αριστερά. Με τη μοναδική,
κατά πάσα πιθανότητα, ικανοποί-
ηση ότι με την πράξη του έδωσε το
έναυσμα για μια νέα δημόσια συζή-
τηση στη χώρα του. Γνωρίζοντας,
αυτός, ένας ανήσυχος διανοούμε-
νος, ότι τον 21ο αιώνα η μάχη για
την Αριστερά δεν πρέπει να δίδεται
μόνο στα πεδία της κοινωνικής δι-
καιοσύνης, της ισότητας ή της υπε-
ράσπισης των αδυνάτων αλλά και
στα πεδία της βιολογικής διαθήκης,
της υποβοηθούμενης αυτοκτονίας
και της ευθανασίας.
Σε κάθε νέο δίλημμα που θέτει η
πρόοδος. zx
 Mιχάλης Kουντούρης / educartoon.gr

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 29


Ivan Ilchev, Έχει δίκιο η
πατρίδα μου; Η προπαγάνδα
των Βαλκανικών Κρατών
(1821-1923), πρόλογος
ελληνικής έκδοσης: ιάκωβος
μιχαηλίδης, μετάφραση
από τα βουλγαρικά: βάγια
ρακιντζή, Επίκεντρο,
Θεσσαλονίκη 2011, 620 σελ.
προπαγάνδα, σε
Η όλες τις μορφές και
τις αποχρώσεις και
ο ρόλος της στην
πολιτική και τη δι-
πλωματία είναι θέμα που συχνά
υπεισέρχεται στις ιστορικές συ-
ζητήσεις∙ όμως σπανίως τεκμη-
ριώνεται επαρκώς. ξέρουμε ότι
βρίσκεται κάπου εκεί, ανάμεσα
στις γραμμές, αλλά δεν μπορούμε,
σχεδόν ποτέ, να την εκτιμήσουμε
ποσοτικά και ποιοτικά στις πραγ-
ματικές της διαστάσεις. Πρόκει-
ται για ένα παιχνίδι, κρυφτό, ή,
στη χειρότερη περίπτωση, για
έναν ακήρυκτο πόλεμο μεταξύ δι-
πλωματών, πολιτικών, δημοσιο-
γράφων και διαφόρων πολιτικο-
γραφούντων μιας γενιάς και τους
ιστορικούς της επομένης. Μερι-
κές φορές ο «πόλεμος» μπορεί να
είναι και «εμφύλιος», μεταξύ ιστο-
ρικών επιστημόνων διαφορετικών
γενεών. Οι πρώτοι γνωρίζουν ότι
κάποια μέρα οι ύποπτες δοσολη-
ψίες τους θα γίνουν αντικείμενο
της ιστορικής έρευνας. Γι’ αυτό
φροντίζουν εγκαίρως για την εκ-
καθάριση των αρχείων τους από
κάθε ενοχοποιητικό στοιχείο, με
την απαραίτητη νομική κάλυψη.
Φροντίζουν επίσης επιμελώς για
την παγίωση της άποψης πως η
πατρίδα –κάθε πατρίδα– δεν λέει
ποτέ ψέματα δημοσίως∙ αποκα-
θιστά απλώς την αλήθεια, όταν οι
«άλλοι» ψεύδονται σε βάρος της.
Όποιος τα αποκαλύπτει υπονο-
μεύει «εθνικά θέματα».
Ελλείψει στοιχείων, τις περισσό-
τερες φορές οι ιστορικοί των νεο-
τέρων γενεών ηττώνται. Όμως,
στο εξής, οι ειδικοί της βαλκανικής
ιστορίας στην Ελλάδα θα μπορούν
να προσφεύγουν, χάρη στο μετα-
φραστικό μόχθο της Βάγιας Ρακι-
ντζή, στο οπλοστάσιο που έθεσε
30 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Τα έθνη και η αλήθεια τους
Από τον ΒΑσιλΗ Κ. ΓΟυνΑρΗ
Μια συνολική μελέτη της προπαγάνδας των βαλκανικών κρατών κατά τον μακρύ 19ο αιώνα, από την
Ελληνική Επανάσταση έως τη Συνθήκη της Λωζάννης, δεν είναι έργο που μπορεί εύκολα να συντα-
χθεί σήμερα. Αφ’ ενός διότι ήταν ένας αιώνας προπαγανδιστικής έξαρσης, αφού όλοι οι βαλκανικοί
λαοί αναζήτησαν ερείσματα στη δυτική Ευρώπη προκειμένου να προβάλουν επιτυχώς τα αιτήματά τους
για εθνική αποκατάσταση και επέκταση. Αφ’ ετέρου διότι τα τεκμήρια είναι δυσεύρετα σε αρχεία των
χωρών – και όχι μόνο. Αλλά ο καθηγητής Ιβάν Ίλτσεφ είχε και κουράγιο και μέθοδο… [TBJ]
Vicmart
δεν είναι δομημένο ανά χώρα ούτε
χρονολογικά. Ο βούλγαρος ιστο-
ρικός αντιμετωπίζει την προπα-
γάνδα ως μια διαδικασία επικοινω-
νίας, όπου πολιτική ασκείται και
παράγεται ταυτόχρονα. Χρησιμο-
ποιεί, λοιπόν μεθόδους των κοινω-
νικών επιστημών, προκειμένου να
αναλύσει πώς επιβάλλεται μια πο-
λιτική θέση, ως συνισταμένη ποικί-
λων δράσεων, στο επίπεδο του
συμβολισμού και της επικοινωνίας
κι όχι μέσω της διπλωματίας ή των
πολέμων. Δεν φιλοδοξεί πάντως να
κατασκευάσει κάποιο θεωρητικό
μοντέλο ούτε να συμμετάσχει στη
σχετική συζήτηση των επιστημό-
νων των Διεθνών Σχέσεων.
Στα κεφάλαια του βιβλίου του ο
Ίλτσεφ παρουσιάζει τις προϋπο-
θέσεις της βαλκανικής εξωτερικής
προπαγάνδας, την οργάνωση, την
οικονομία και τη γεωγραφία της.
Αναλύει επίσης τα όπλα και τις με-
θόδους των προπαγανδιστών, τους
διαύλους επικοινωνίας, τα μέσα,
τις αρχές αλλά και τα ακροατήρια
στα οποία απευθύνθηκαν. Κρίνει
προπαγανδιστική καρτ ποστάλ από τον γελοιογράφο αλεξάντερ μποζίνοφ, και ταξινομεί την επιχειρηματολο-
που φιλοτεχνήθηκε και τυπώθηκε στη διάρκεια του β’ βαλκανικού πολέμου,
γία που αναπτύχθηκε ως είδος
τον μάιο ή τον ιούνιο του 1913. Ένας βούλγαρος στρατιώτης έχει κρεμάσει
στο σύρμα της μπουγάδας τούς εχθρούς, καθένας από τους οποίους αλλά και με όρους της Λογικής.
απεικονίζεται με την εθνική του ενδυμασία: τον ρουμάνο, τον σέρβο, τον Κυμάνθηκε μεταξύ της επιστημο-
Έλληνα (δεξιά, στην άκρη), αλλά και τον γάλλο στρατιώτη. νικής γνώσης από τη μια και του
γελοίου από την άλλη και περιέ-
στη διάθεσή τους ο Ιβάν Ίλτσεφ, δυτική Ευρώπη προκειμένου να λαβε όλα τα λογικά τεχνάσματα:
πολυγραφότατος συγγραφέας, κα- προβάλουν επιτυχώς τα αιτήματά αποσιώπηση, διαστρέβλωση, ψευ-
θηγητής της νεότερης Ιστορίας τους για εθνική αποκατάσταση και δολογία, παράλειψη κ.ο.κ. Παρου-
και Πρύτανης στο Πανεπιστήμιο επέκταση. Το μεγαλύτερο και ου- σιάζει, τέλος, τις βαλκανικές ιδιαι-
της Σόφιας. Ο Ίλτσεφ ανέλαβε και σιαστικότερο μέρος της μελέτης τερότητες του φαινομένου, που
εξέδωσε το 1995 στα βουλγαρικά αφορά τη βουλγαρική προπα- συνοψίζονται στην εμμονή των
μια συνολική μελέτη της προπα- γάνδα, χωρίς αυτό να σημαίνει σε βαλκανικών κρατών σε μια αποδο-
γάνδας των βαλκανικών κρατών καμία περίπτωση πως ο συγγρα- μητική προπαγανδιστική τακτική η
κατά τον μακρύ 19ο αιώνα, από φέας την υποβαθμίζει ή την ωραι- οποία εξέφραζε περισσότερο τις
την Ελληνική Επανάσταση έως τη οποιεί. Πράγματι εντυπωσιακός εσωτερικές ανησυχίες και τις φο-
Συνθήκη της Λωζάννης. Ήταν άθλος για ένα βιβλίο που συνελή- βίες τους∙ μια προσπάθεια εξά-
ένας αιώνας προπαγανδιστικής φθη πριν από την καθεστωτική με- ντλησης και υπονόμευσης των αντι-
έξαρσης, αφού όλοι οι βαλκανικοί ταβολή της Βουλγαρίας. πάλων αντί για κατάλληλη προβολή
λαοί αναζήτησαν ερείσματα στη Το ογκώδες βιβλίο του Ίλτσεφ των οικείων θέσεων.
ενα βαλκανικο φιασκο
Κρίνοντας το ζήτημα μακροπρό-
θεσμα, ο Ίλτσεφ καταλήγει πως η
βαλκανική προπαγάνδα αποδεί-
χθηκε ένα εντυπωσιακό φιάσκο, αν
αναλογιστεί κανείς τα κεφάλαια
και τους κόπους που επενδύθηκαν.
Έφερε αποτελέσματα σε πολιτικό
επίπεδο, μόνον όταν συνέπλεε με
τις θέσεις κάποιων δυνάμεων. Πέ-
τυχε να περιγράψει και να κάνει
κατανοητά τα ζητήματα τριβής
όπως και τη στάση καθεμιάς χώρας
αλλά, τελικά, ελάχιστα βελτίωσε
την εικόνα των Βαλκανίων στη
Δύση. Αντίθετα η εμμονή στις ιδι-
αιτερότητες, τις διαφορές, τις απο-
χρώσεις και τις λεπτομέρειες, η
προβολή της βίας και της ιταμότη-
τας των αντιπάλων καλλιέργησε
περαιτέρω τον βαλκανικό εξωτι-
σμό. Το προπαγανδιστικό υλικό
ελάχιστα εξοικείωσε τη Δύση με τα
Βαλκάνια. Είναι ένα σημαντικό συ-
μπέρασμα που προηγήθηκε αλλά
δεν ενσωματώθηκε στο βιβλίο της
Μαρία Τοντόροβα, Imagining the
Balkans (1997).
Η μελέτη του Ίλτσεφ βασίζεται
σε μεγάλο εύρος αρχειακού υλικού
από όλα τα μέρη του πλανήτη και
Τετράχρωμη λιθογραφία που απεικονίζει τη νέα Ελλάδα στις μόλις
απελευθερωθείσες περιοχές μετά τη λήξη των βαλκανικών πολέμων, 1913.
σε ακόμη περισσότερο έντυπο
υλικό. Δυστυχώς η βιβλιογραφία,
που καταλαμβάνει δεκάδες σελί-
δες στη βουλγαρική έκδοση, όπως
και το ευρετήριο, απουσιάζουν από
την ελληνική. Θα ήταν ευχής έργο
να συμπεριληφθούν όλα αυτά στην
περίπτωση μιας επανέκδοσης, που
θα δώσει την ευκαιρία για επανέ-
Εθνικό Ιστορικό Μουσείο
ρία άκριτα. Ο βουλγαρικός τίτλος
του είναι σαφώς ειρωνικός: Πα-
τρίδα μου, σωστή ή λάθος! Πρόκει-
ται για το γνωστό σύνθημα που
χρησιμοποίησαν κατά κόρον οι να-
ζιστές, αλλά λέγεται πως ήταν η
απάντηση του άγγλου πρεσβευτή
στη Μαδρίτη του 16ου αιώνα, όταν
κατηγορήθηκε για υποκρισία κατά
την υπεράσπιση της χώρας του. Ο
ελληνικός τίτλος θέτει το ρητορικό
ερώτημα Έχει δίκιο η πατρίδα μου;
Όποιος διαβάσει το βιβλίο, ακόμη
κι αν δεν απαντήσει αυθόρμητα
στο ερώτημα, θα προβληματιστεί
αν θα ’πρεπε να δώσει την ίδια
απάντηση με τον άγγλο διπλωμάτη
ή κάποια άλλη. Ασχέτως των λό-
γων για τους οποίους παρήχθη ο
προπαγανδιστικός λόγος, των εφή-
μερων επιτυχιών και αποτυχιών
του, το μονιμότερο αποτέλεσμά
λεγχο της μεταγραφής των κυρίων τους υπήρξε η διεύρυνση του χά-
ονομάτων από το κυριλλικό στο ελ- σματος μεταξύ των βαλκανικών
ληνικό ή στο λατινικό αλφάβητο, λαών και η υπονόμευση κάθε από-
καθώς και για τη διόρθωση διαφό- πειρας γεφύρωσης των διαφορών
ρων άλλων φραστικών αμαρτημά- τους. Αυτός ήταν ο μόνος σπόρος
των. που βλάστησε και έδωσε δηλητη-
Από κάθε άποψη, πάντως, το βι- ριώδεις καρπούς, ανθεκτικούς στο
βλίο του Ίλτσεφ είναι σοκαριστικό χρόνο, όπως χαρακτηριστικά κα-
για όσους αντιμετωπίζουν την ιστο- ταλήγει ο Ιβάν Ίλτσεφ. zx
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 31
 Η κοινοτοπία ως οικονομική θεωρία
Από τον ΑνΔρEΑ ΑνΔριΑνΟΠΟυλΟ

Ha-Joon Chang, 23 Η πολύπλευρη οικονομική και κοινωνική κρίση της Ελλάδας, της Ευρώπης και, κατά προέκταση,
αλήθειες που δεν μας λένε
για τον καπιταλισμό,· και της Αμερικής, δίνει τη δυνατότητα σε πολλούς θεωρητικούς που ταυτίζουν την πανεπιστημιακή
μετάφραση από τα αγγλικά: τους ιδιότητα με την καταγγελία της ελεύθερης αγοράς να προβαίνουν σε ισχυρισμούς που κυμαίνο-
Τάσος σαμουηλίδης,
πρόλογος: γιώργος νται από την προφητεία της κατάρρευσης του καπιταλισμού μέχρι την ανάδειξη και την καταδίκη πτυ-
καλπαδάκης, καστανιώτη, χών του συστήματος που «βάζει τα κέρδη πάνω απ’ τον άνθρωπο», κατά το γνωστό σύνθημα. Ένα από
αθήνα 2011, 350 σελ.
τα πιο πρόσφατα τέτοια εγχειρίδια προέρχεται από το έγκυρο Καίημπριτζ. [TBJ]

ε την οικονομική αγοράς. Σε ένα γενικευμένο κλίμα

Μ κρίση, έχει γίνει
μόδα η επίθεση
εναντίον των συ-
στημάτων που υπο-
τίθεται την προκάλεσαν. Η ναόμι
Κλάιν αποτύπωσε μια σχετική μυ-
θολογία στο Δόγμα του σοκ, όπου
γεγονότα παντρεύονται με εικασίες
κάτω από ένα υπόβαθρο θριλερι-
κής αναζήτησης του κακού - που
δεν θα μπορούσε, βεβαίως, να το
εκπροσωπεί άλλος από τον Μίλτον
Φρήντμαν, γκουρού των ελεύθερων
αγορών και θεμελιωτή, κατά κά-
ποιον τρόπο, της οικονομικής Σχο-
λής του Σικάγου.
Άλλοι θεωρητικοί πέρασαν στην
καταδίκη των ασύδοτων κι ανεξέ-
λεγκτων αγορών που δίχως κανό-
νες εξουθενώνουν τις ασθενείς οι-
κονομικά τάξεις και βαθαίνουν τα
πλούτη των ισχυρών. Δίχως ίχνος
λογικής επιχειρηματολογίας, με
αφορισμούς και καταγγελίες, επι-
χειρούν να κεφαλαιοποιήσουν
πάνω στην εύλογη αγωνία του κό-
σμου, αγνοώντας στοιχεία και
πραγματικότητες. Οι αγορές ήσαν
αυτές που έβγαλαν μεγάλο μέρος
του πληθυσμού της Γης από τη
φτώχεια και την αθλιότητα, δημι-
ουργώντας πλούτο και ευημερία
για πλήθη που έως πρόσφατα
υποσιτίζονταν και ζούσαν στο πε-
ριθώριο των εξελίξεων. Η αντικει-
μενική διαπίστωση είναι πως όσο
μεγαλύτερο είναι το άνοιγμα της
αγοράς στις ελεύθερες επιλογές
των πολιτών τόσο μεγαλύτερος
πλούτος επισκέφθηκε τη χώρα
που το απολαμβάνει. Οι μοναδι-
κές χώρες που έμειναν πίσω είναι
αυτές που εξακολουθούν να είναι
κλεισμένες στις καταβολές των
σοσιαλιστικών οραματισμών για
ισότητα, οι οποίες οδηγούν με μα-
ο Χα-Τζουν Τσανγκ, μπροστά από ένα πλυντήριο. κατά την άποψή του,
ανακαλύψεις όπως το πλυντήριο και το κλιματιστικό μηχάνημα υπήρξαν
σημαντικότερες από το Internet και το twitter. η φωτογραφία είναι
από τον Guardian.
θηματική ακρίβεια σε όλο και με-
γαλύτερη δυστυχία.
Η πρόσφατη οικονομική κρίση
επέτρεψε, πάντως, σε πολλούς
αμφισβητίες της οικονομίας της
αγοράς να ξιφουλκήσουν ενάντια
στη λογική του δημοκρατικού κα-
πιταλισμού. Αφού η κρίση ξέ-
σπασε στην Αμερική και πέρασε
γοργά στη Βρετανία, στην Ιρλαν-
δία και σε πολλές άλλες χώρες της
Ευρώπης, αυτονόητα, κατά τη
γνώμη ορισμένων, είναι το ίδιο το
σύστημα που φταίει κι όχι ο τρό-
πος χρησιμοποίησής του – ακόμη
και οι στρεβλώσεις του. Οι τρά-
πεζες, ημικρατικές κατά κύριο
λόγο όπως οι Φάννυ Μέη και
Φρέντυ Μακ, που διέθεταν δάνεια
–βάσει σχετικού νόμου– σε και-
νούργιους ιδιοκτήτες ακινήτων οι
οποίοι δεν διέθεταν τις σχετικές
περιουσιακές εγγυήσεις, ήσαν
ανεξέλεγκτες κι αρρύθμιστες όταν
προκάλεσαν τη σχετική φούσκα;
Και δεν ήταν η σχετική κρατική
Karen robinson
πολιτική που επέμενε –με απει-
λές ποινικών κυρώσεων μάλιστα–
στη δανειοδότηση από τις τράπε-
ζες άπορων μαύρων αντί εύπορων
λευκών; Ηχώ λίγο σαν παλιός
κομμουνιστής που απολογείται για
κάτι το οποίο έχει αποτύχει. Ο
καπιταλισμός όμως, επιμένω, δεν
απέτυχε. Απέτυχαν τραγικά οι ψο-
φοδεείς πολιτικές ηγεσίες οι
οποίες, στο όνομα της εξαγοράς
ψήφων, λησμονούν κάθε ορθολο-
γικό οικονομικό δεδομένο.
Πάνω στο κλίμα αυτό ήταν ανα-
πόφευκτο πως θα ερχόταν κι ένα
βιβλίο από έναν σθεναρό απολο-
γητή του οικονομικού προστατευ-
τισμού και της κρατικής βιομηχα-
νικής πολιτικής, γιατί αυτά
ακριβώς διδάσκει στο Πανεπιστή-
μιο του Καίημπριτζ ο συγγραφέας
των 23 Πραγμάτων… Χα-Τζουν
Τσανγκ (ha-Joon Chang), για να
κατακεραυνώσει τις, κατά τη
γνώμη του, σφαλερές ιδέες που κυ-
κλοφορούν για την οικονομία της
κατηγοριών κατά του καπιταλιστι-
κού συστήματος, ο Τσανγκ θα
μπορούσε να θεωρηθεί αξιοθαύμα-
στος για την ανακάλυψη «αλη-
θειών» τις οποίες υποτίθεται ότι
ακαδημαϊκοί και δημοσιογράφοι
κρύβουν με επιμέλεια από εμάς,
τους κοινούς θνητούς. Και ποιες
ακριβώς είναι αυτές οι «αλήθειες»;
Θα σταχυολογήσω μερικές από τις
«αποκαλύψεις» του Τσανγκ:
«αΠοκαλυΠτοντασ»
ο,τι ξερουμε
Δεν υπάρχει ελεύθερη αγορά, λέει
ο Τσανγκ. Όλα τα άλλα είναι μύ-
θος. Πώς το κατάλαβε; Καλά θα
έκανε να το ψιθυρίσει στ’ αυτί των
διαπρύσιων κηρύκων της δήθεν φι-
λολαϊκής πολιτικής των παροχών
στην Ελλάδα, κάθε παρατάξεως, οι
οποίοι για τα πάντα καταγγέλλουν
τον νεοφιλελευθερισμό (Παπα-
ρήγα, Μανώλης, Τσίπρας και μια
πολύ ευρύτερη όσο και ετερόκλητη
παρέα). Ο Τσανγκ μάς λέει (σιγά
την αποκάλυψη) πως την αγορά
δεν τη θέλουν οι ίδιοι οι επιχειρη-
ματίες. Το έχει πει και ο Φρήντμαν
αυτό, γράφτηκε ολόκληρο βιβλίο
για να το αποδείξει.1 Τι «αποκαλύ-
πτει» λοιπόν ο Τσανγκ;
Οι εταιρείες και οι επιχειρήσεις,
λέει επίσης ο Τσανγκ, δεν θα πρέ-
πει να φροντίζουν τα συμφέροντα
των μετόχων και ιδιοκτητών τους –
να επενδύουν, δηλαδή, κάποιοι
χρήματα και ο φορέας που τα ει-
σπράττει να μη νοιάζεται για τις
επιδιώξεις τους. Σας μοιάζει λο-
γικό κάτι τέτοιο; Ακόμη και ο Φω-
τόπουλος της ΔΕΗ, που φωνάζει
υποτίθεται για το λαό, κουβέντα
δεν κάνει για τα 600 δισ. ευρώ τα
οποία, μάλιστα με νόμο του φορο-

32 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

μπήχτη σημερινού υπουργού Οι-
κονομικών Ευαγγέλου Βενιζέλου,
μπαίνουν ετησίως από το κράτος
στο ταμείο των εργαζομένων στην
επιχείρηση.
Στις πλούσιες χώρες, συνεχίζει
ο Τσανγκ, πληρωνόμαστε πιο
πολλά από τους υπόλοιπους κα-
τοίκους της Γης. Λες και δεν το ξέ-
ραμε… Σε αντίθετη περίπτωση,
θα τρέχαμε να μεταναστεύσουμε
στο Μπανγκλαντές.
Δεν κάναμε τίποτα για να το αξί-
ζουμε, υπενθυμίζει ο Τσανγκ. Και
ποιος εφηύρε τις νεωτεριστικές με-
θόδους αύξησης της βιομηχανικής
αλλά και της γεωργικής παραγωγής
– μήπως οι κάτοικοι του Κονγκό;
Αν οι επιχειρήσεις δεν φρόντιζαν
τους μετόχους τους θα είχε γίνει
ποτέ καμία παρόμοια ανακάλυψη;
Πόσες έχουν γίνει στην Μποτσου-
άνα, στην Ουγγαρία, στην Κούβα
και στη Λαϊκή Δημοκρατία της
Μογγολίας;
Το κλιματιστικό μηχάνημα και
το πλυντήριο υπήρξαν σημαντικό-
τερες ανακαλύψεις από το internet
και το twitter, φτάνει στο απόγειο
των ανακαλύψεών του. Ποιος μπο-
ρεί να αντιλέξει; Αλλά κι οι ανακα-
λύψεις εκείνες, που βελτίωσαν την
καθημερινότητά μας κι όχι την επι-
κοινωνία, προέκυψαν από εγκεφά-
λους που εργάζονταν σε εταιρείες
με συνθήκες ανταγωνισμού και
στόχο το κέρδος.
Πάνε στο βρόντο, λοιπόν, οι δή-
θεν αλήθειες που ανακαλύπτει βα-
ρύγδουπα ο Τσανγκ; Αν θεωρείς
πως οι άνθρωποι είναι κακοί, υπο-
στηρίζει ο καθηγητής του Καίη-
μπριτζ, υποτιμάς την ανθρώπινη
φύση και χάνεις πόρους. Ενα 30%
είναι πάντα καλό, γι’ αυτό οφεί-
λεις να το φροντίζεις. Αλλά κι ο
Φράνσις Φουκουγιάμα (Francis
Fukuyama), στο βιβλίο του Trust:
The Social Virtues and the Creation
of Prosperity (νέα υόρκη, The Free
Press, 1996), αυτό ακριβώς επιση-
μαίνει. Πως ο καπιταλισμός της
αγοράς χτίσθηκε με μεγάλη επιτυ-
χία εκεί ακριβώς που η εμπιστο-
σύνη στην καλή πίστη του αντι-
συμβαλλόμενου έχτιζε κλίμα καλών
οικονομικών σχέσεων και σταθε-
ρών συμβολαίων. Τι ακριβώς λοι-
πόν μας «αποκαλύπτει» ο Τσανγκ;
Τέτοιες κοινοτοπίες πλημμυρί-
ζουν το βιβλίο του καθηγητή. Εν-
διαφέρον παρουσιάζουν, κατά την
γνώμη μου, μόνο δύο βασικά του
επιχειρήματα – για τα οποία μπο-
ρεί κανείς να διαφωνήσει σοβαρά.
Το ένα αφορά τον προστατευτι-
σμό. Κανένας δεν αναπτύχθηκε σε
πραγματικές συνθήκες ελεύθερου
εμπορίου και ανοιχτού ανταγωνι-
σμού, λέει. Δεν συμφωνεί όμως μαζί
του η πραγματικότητα. Η Ιαπωνία
πήρε μπρος με προστατευτισμό,
αλλά αγκαλιά με αυτόν κατέρ-
ρευσε. Κι ακόμη αγκομαχά. Οι
ΗΠΑ, όταν οι συνθήκες των διε-
θνών ανοιχτών αγορών ήσαν ανύ-
παρκτες, προστάτευαν πράγματι
τομείς της βιομηχανίας τους. Οταν
όμως επιχείρησαν το ίδιο επί προ-
εδρίας Τζορτζ Μπους του νεότε-
ρου, η οικονομία τους περίπου κα-
τέρρευσε. Δεκάδες συγγραφείς τον
είχαν από τότε προειδοποιήσει.2
Αλλά τελικά ήλθε ο Ομπάμα. Η
Κίνα, λ.χ., αναπτύχθηκε λόγω ανοι-
χτών αγορών. Οι παρεμβάσεις της
όμως στον τομέα του νομίσματος
συμβάλλουν τώρα σε μεγάλες δυ-
σκολίες και σε πιθανά αδιέξοδα.
Οι απόψεις του Τσανγκ για το
κεφάλαιο είναι, επίσης, τουλάχι-
στον περίεργες. Το κεφάλαιο,
ισχυρίζεται, έχει εθνικότητα, δι-
εύθυνση και αριθμό κατοικίας.
ναι, αλλά τα hedge Funds και
τα Μutual Funds μπορεί να είναι
κατ’ εξοχήν πολυεθνικά. Όπως
και τόσα άλλα σύνθετα χρηματο-
πιστωτικά προϊόντα. Το κυριό-
τερο όμως είναι τα περίφημα
sovereign Wealth Funds, που εί-
ναι κρατικά και παίζουν περίεργα
παιχνίδια. Όλα αυτά δεν μπαί-
νουν με τίποτα στην εξίσωση των
απόψεων του Τσανγκ. Κινούνται
με διαφορετική λογική και χρη-
σιμοποιούν την οικονομική δύ-
ναμη για πολιτικο-στρατηγικούς
στόχους.
Κοντολογίς, η εποχή ενδεί-
κνυται για μελέτες - κράχτες
που υποδηλώνουν εγκυρότητα,
απλώς και μόνο, ωστόσο, στο-
χεύουν στη συναισθηματική
ΧΑΟΣ
φόρτιση των ημερών. Παλιό-
τερα είχε κάνει μεγάλη επιτυχία
ένα σχετικά προφητικό βιβλίο
ΚΑΙ ΒΙΑ
για το 1979 – The Crash of ’79 Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ,
του Paul erdman (νέα υόρκη, ΤΑ ΚΑΤΑΡΡΕΟΝΤΑ ΚΡΑΤΗ,
sphere, 1978). Σήμερα δυστυ- Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ
χώς, βγαίνουν πολλά, κατά την ΚΑΙ Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ
εκτίμησή μου, σκουπίδια για το ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
2011. zx
Πρόλογος: Χρήστος Ροζάκης
Επίμετρο: Σωτήρης Ντάλης
1
raghuram, G. rajan και luigi Zin-
gales, Saving Capitalism from the Cap-
italists, random house, νέα υόρκη
2003.
2
Βλ. και stephen slivinski, Buck Wild:
How Republicans Blew the Bank and
Became the Party of Big Government,
Nelson, 2006.
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 33

Christopher Hitchens,
Hitch-22.Αμφισβητίας εκ
πεποιθήσεως, μετάφραση
από τα αγγλικά: μιχάλης
μακρόπουλος, μεταίχμιο,
αθήνα 2011, 487 σελ.
ι ακριβώς είναι το ογκώ-
Τ δες αφήγημα του Κρί-
στοφερ Χίτσενς, που ξε-
κινάει από τα παιδικά
του χρόνια στην Αγγλία
και τις δυσκολίες προσαρμογής
στον κώδικα καθημερινής πειθαρ-
χίας και συμπεριφοράς των καλών
βρετανικών σχολείων, περνάει από
τον ταραχώδη βίο των δημοσιογρα-
φικών και των λογοτεχνικών κύκλων
κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του
1960 και του 1970 στο Λονδίνο και
καταλήγει στη στρατιωτική επέμ-
βαση των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003,
για να σταθμεύσει ενδιαμέσως άλ-
λοτε στα ταξίδια της ευρωπαϊκής
νεολαίας στην Κούβα όταν ξεσπού-
σαν τα γεγονότα της Πράγας του
1968, άλλοτε στα ενδελεχή πορ-
τρέτα προσωπικοτήτων όπως ο
Σαλμάν Ρούσντι, η Σούζαν Σόντακ
και ο Έντουαρντ Σαϊντ και άλλοτε
στην πολιτική ανάλυση της σύ-
γκρουσης ανάμεσα στην ηγεσία της
Αργεντινής και τη Μάργκαρετ Θά-
τσερ για τα Φώκλαντς;
Δεν μακρηγόρησα από φλυαρία.
Θέλω ευθύς εξαρχής να δείξω την
έκταση, την ένταση, αλλά και το
βάθος πεδίου στο οποίο εμπλέκεται
ο Χίτσενς με το Hitch-22 (το πρώτο
συνθετικό του επωνύμου του συγ-
γραφέα παιγνιωδώς συνταιριασμένο
με το Catch-22, την πολυεστιακή
μυθιστορηματική σάτιρα του Joseph
heller): ένα βιβλίο το οποίο σπεύδει
από τον τίτλο του να δηλώσει τον
αυτοβιογραφικό του χαρακτήρα,
προαναγγέλλοντας μια συστηματική
εξιστόρηση εαυτού με κυψελωτή
διάρθρωση - εφηβική και νεανική
ηλικία, πρώτες δημοσιογραφικές
έρευνες και κατοπινή ευρεία επαγ-
γελματική αναγνώριση, γνωριμία
μέσω συνεχών ταξιδιών τουλάχι-
στον με τη μισή υδρόγειο, πολιτικές
και κοσμοθεωρητικές πεποιθήσεις
διατυπωμένες με εξαιρετική σφο-
34 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Ο δαιμόνιος Κρίστοφερ Χίτσενς
Από τον BΑΓΓελΗ ΧΑΤΖΗΒΑσιλειΟυ
Ο Κρίστοφερ Χίτσενς, τελικά, υπέκυψε στον καρκίνο, στις 15 Δεκεμβρίου 2011, σε ηλικία 62 ετών.
Λίγες ημέρες πριν, είχε κυκλοφορήσει και στα ελληνικά το μεγάλο αυτοβιογραφικό κείμενό του, που
έκανε μεγάλη επιτυχία στον αγγλοσαξωνικό κόσμο. Πρόκειται για αυτοβιογραφία υπό όρους. Αυτο-
έκθεση, αλλά όχι προσωπικά αποκαλυπτήρια. Ιδιωτικότητα, αλλά όχι ναρκισσιστική αισθηματολο-
γία. Κι ακόμα, παρουσίαση και αναστοχασμός της ατομικής εμπειρίας, αλλά πάντα σε συνάρτηση με
τις ιστορικές περιστάσεις του δημόσιου χώρου ο οποίος την τροφοδοτεί.
δρότητα, όπως και άπειρος τρόμος
(συνδυασμένος με μια παράξενη
απαντοχή) μπροστά σ’ έναν βίαια
επερχόμενο θάνατο.
τι ειΔουσ αυτοβιογραφια;
Στον Χίτσενς αρέσουν οι ανατροπές
και θα αρχίσω τον σχολιασμό της
αυτοβιογραφικής του σύνθεσης με
μιαν ανατρεπτική (ακόμα και απε-
ρίφραστα υπονομευτική) αναρώ-
τηση: είναι όντως αυτοβιογραφία
το Hitch-22, αποκαλύπτοντας όπως
κάθε αυτοβιογραφία την αποθέωση
του ατομικού, ή απλώς χρησιμο-
ποιεί το αυτοβιογραφικό/ατομικό
περίβλημα για να εξανθρωπίσει τον
βαρύ δημόσιο προβληματισμό του
και να εξοπλίσει τον αναγνώστη με
μιαν αίσθηση οικειότητας χωρίς την
οποία θα βιαζόταν ίσως να εγκατα-
λείψει τον συγγραφέα στα μισά του
δρόμου;
Το προσωπικό πολλές φορές όχι
μόνο δεν εξαχρειώνει, αλλά και εξη-
μερώνει τα δημόσια ήθη και φαίνε-
ται πως ο Χίτσενς κάτι τέτοιο έχει
κατά νουν όταν οδηγεί το υποκεί-
μενό του στην πρώτη γραμμή της
σκηνής. Γιατί λέω κάτι τέτοιο; Μα,
επειδή το υποκείμενο αυτό αποτελεί
πάντα (ό,τι κι αν σκεφτεί, όπως κι
αν νιώσει, όπως κι αν κινηθεί) ανα-
πόσπαστο μέρος της ολότητας στην
οποία συνειδητά ή όχι αναφέρεται.
Όταν ο Χίτσενς ενσωματώνει στην
αφήγησή του δεκάδες λεπτομέρειες
από τις ακριτομυθίες που ανταλ-
λάσσονται στην ξακουστή παρέα
του Μπλούμσμπερι κατά τη δεκαε-
τία του 1980 (ξανά μια παιγνιώδης
παραπομπή, αυτή τη φορά στην
ιστορική ομώνυμη ομάδα των Βιρ-
τζίνια Γουλφ, Τ. Σ. Έλιοτ, Άλντους
Χάξλεϋ και Λέοναρντ Γουλφ), δεν
λεπτολογεί επί του προσωπικού
ούτε σκανδαλοθηρεί, αξιοποιώντας
ένα ελαφρώς ανεκδοτολογικό υλικό:
κορφολογεί, αντιθέτως, τα σουσού-
μια της λονδρέζικης δημοσιογρα-
φίας και διανόησης σε μιαν ορι-
σμένη εποχή. Κι όταν, πάλι, κάνει
λόγο για τις ιδεολογικές παλινωδίες
του Σαϊντ και για την πολιτική του
εξάρτηση από την PlO, ή για τους
συμβιβασμούς του Ρούσντι με το
κατεστημένο των αγιατολάδων του
Ιράν, δεν θέλει να ψήσει τους φί-
λους του σε σιγανή φωτιά, τονίζο-
ντας τη δική του ακεραιότητα, αλλά
να φωτίσει τους προβληματικούς
δεσμούς του διανοούμενου και του
καλλιτέχνη με την πολιτική εξου-
σία είτε του φίλιου είτε του αντίπα-
λου στρατοπέδου του. Κι όταν,
όμως, ο αυτοβιογραφούμενος αφη-
γητής του διηγείται διά μακρών ένα
πικάντικο στιγμιότυπο από τη συ-
νάντησή του με τη Θάτσερ, δεν επι-
ζητεί να στρέψει την προσοχή μας
σε μια σχεδόν ιδιωτική του στιγμή
με τη βρετανίδα πρωθυπουργό,
αλλά να αποκαλύψει διαμέσου μιας
απρόσμενης παρακαμπτηρίου τον
βολονταρισμό του νεοσυντηρητι-
σμού την ώρα της γέννησής του.
Ακόμα κι όταν καταφτάνει κάθι-
δρος στην Αθήνα των συνταγμα-
ταρχών, για να παραλάβει τη σορό
της μητέρας του, που θα αυτοκτο-
νήσει μαζί με τον εραστή της, ο Χί-
τσενς δεν μιλάει για την ατομική
του οδύνη, αλλά για τους κατα-
σταλτικούς μηχανισμούς της χού-
ντας και, στην περίπτωση τη μητέ-
ρας του, για τις ολέθριες συνέπειες
του θρησκευτικού παραληρήματος.
Χρειάζεται, άραγε, να προσθέσω
εδώ πως μολονότι ο Χίτσενς υπαι-
νίσσεται πολλά για την παθιασμένη
σχέση του με το αλκοόλ, τον καπνό
και τις γυναίκες, δεν παραθέτει
παρά ελάχιστα τεκμήρια αυτών των
εμμονών μια και η εξαντλητική ανα-
δίφησή τους θα έμπαινε σε μιαν
όντως προσωπική περιοχή, που
όπως έχουμε καταλάβει, θα παρα-
μείνει μέχρι το τέλος εκτός των
ορίων της αυτοβιογραφίας του; Εξο-
μολογητικότερος ο Χίτσενς θα γίνει
μόνο με κάποιες ομοφυλοφιλικές
εκδηλώσεις της εφηβείας του – κι
αυτό, πάλι, για να στηλιτεύσει την
υποκριτική ηθική του στρατωνισμού
από την οποία υπέφεραν τα αγόρια
στη βρετανική μέση εκπαίδευση της
μεταπολεμικής περιόδου.
Αυτοβιογραφία υπό όρους, λοι-
πόν: αυτοέκθεση, αλλά όχι προσω-
πικά αποκαλυπτήρια· ιδιωτικότητα,
αλλά όχι ναρκισσιστική αισθηματο-
λογία· κι ακόμα, παρουσίαση και
αναστοχασμός της ατομικής εμπει-
ρίας, αλλά πάντα σε συνάρτηση με
τις ιστορικές περιστάσεις του δη-
μόσιου χώρου ο οποίος την τροφο-
δοτεί.
Πολιτικη μαρτυρια
Η γέφυρα για να περάσουμε στο
άλλο χαρακτηριστικό του Hitch-22
έχει, νομίζω, στηθεί. Μέσα από τον
αυτοβιογραφικό του λόγο, ο Χίτσενς
χτίζει κι ένα βιβλίο-μαρτυρία για
την πολιτική ιστορία του δεύτερου
μισού του 20ού αιώνα. Ενταγμένος
στην τροτσκιστική Αριστερά, θα τη-
διαβασΤΕ AKOMA
στο τχ. #6: μιχάλης μη-
τσός, «ο άνθρωπος που
έβλεπε τις επαναστάσεις να
περνούν» (και στο εξώ-
φυλλο σχέδιο του αλέκου
παπαδάτου).
στο τχ. #13: γιώργος σαρη-
γιαννίδης, «η ώθηση της
ιστορίας».
 Αρχείο Books’ Journal
ρήσει από νωρίς αποστάσεις από
το ιδεολογικό μοντέλο της Σοβιετι-
κής Ένωσης και θα παρακολουθή-
σει εκ του σύνεγγυς -ως ρεπόρτερ,
πολεμικός ανταποκριτής, πολιτικός
αναλυτής και δοκιμιογράφος- όλες
τις μεταλλαγές του δυτικού κόσμου:
ενός κόσμου ο οποίος θα εξασφαλί-
σει την οικονομική και την κοινω-
νική του ευμάρεια χωρίς να λύσει τα
αξιακά του προβλήματα, που θα πα-
ραμείνουν εκκρεμή (κι ενδεχομένως
θα μεγεθυνθούν) κι όταν θα έλθει
το τέλος της πολιτικής και των
ιδεών. Η κομμουνιστική Αριστερά
θα καταρρεύσει υπό το βάρος της
ιδεολογικής της εσωστρέφειας,
αγνοώντας πανηγυρικά τη ζώσα
πραγματικότητα, η σοσιαλδημο-
κρατία θα προσκρούσει στα εφιαλ-
τικά αδιέξοδα της αλόγιστης διό-
γκωσης του δημόσιου χρέους,
δυναμιτίζοντας τον πύργο της ευ-
ζωίας που ανόρθωσε η ίδια, και ο
φιλελευθερισμός θα είναι επιτέλους
σε θέση να αναλάβει την ιδεολο-
γική ηγεμονία - υπό τον όρο ότι θα
λησμονήσει τη μετριοπαθή παρά-
δοση του ωφελιμισμού και θα χορέ-
ψει σωστά τον χορό της αποθηριω- ο κρίστοφερ Χίτσενς (1949-2011).
μένης αγοράς.
Ο Χίτσενς θα καταφέρει κατά την εβραϊκή του καταγωγή (ο εβραϊ- μετατρέποντας τον ατομικό χαρα- τοκτονία: μια γυναίκα στην οποία
έναν περίεργο τρόπο να στοιχηθεί σμός ως θύτης και ως θύμα ταυτο- κτήρα σε καθρέφτη του περιβάλλο- το αυστηρό πνεύμα συναντά την
με όλα αυτά ταυτοχρόνως: θα υιο- χρόνως) και θα ξαναπιάσω το ζή- ντος και το περιβάλλον σε καθρέφτη τρυφερότητα και τη λεπτότητα, για
θετήσει τις αριστερές (ή μάλλον τις τημα των ατομικών και των της ατομικής ιδιοσυστασίας; Δεν να συνθέσει μιαν ισχυρή (και άκρως
αριστερίστικες) ιδεοληψίες, θα είναι δημόσιων παραμέτρων της αυτο- ξέρω αν το Hitch-22 μάς καθηλώνει πειστική) διάθεση ανεξαρτησίας. Εί-
από τους πρώτους που θα διαγνώ- βιογραφίας. Η αυτοβιογραφική ακριβώς (η έντονη λειτουργία της ναι, επίσης, ο πατέρας του: ένας
σουν το σοσιαλδημοκρατικό αδιέ- αφήγηση ακολουθεί εδώ ανάποδη πολιτικής μαρτυρίας σίγουρα δεν υποπλοίαρχος του βρετανικού ναυ-
ξοδο και θα υποστηρίξει κάποιες φορά από τη φορά που την είδαμε του επιτρέπει να το κάνει εξ ολο- τικού αφοσιωμένος στην παλιά Αγ-
μορφές του νεοφιλελευθερισμού και να ακολουθεί στα προηγούμενα πα- κλήρου), είμαι, όμως, βέβαιος πως ο γλία, που δεν θα απολαύσει τίποτε
του πολιτικού του εποικοδομήμα- ραδείγματα: αντί να προσωποποι- Χίτσενς προικίζει με μιαν απτή μυ- από την αφοσίωσή του στα κεκανο-
τος, επικροτώντας τις κινήσεις του είται το δημόσιο, δημοσιοποιείται θιστορηματική αύρα την αυτοβιο- νισμένα και θα δει τη σύζυγό του
Τζορτζ Μπους του νεότερου στη το προσωπικό. Ο Χίτσενς όχι μόνο γραφία του, ιδίως όποτε η αφήγηση και το επάγγελμά του να τον εγκα-
διεθνή σκακιέρα (προς δόξαν της δεν κρύβει, αλλά και διεκδικεί στο στέκεται στους δεσμούς του με το ταλείπουν στα κρύα του λουτρού.
αμερικανικής δημοκρατίας) ή συνο- ακέραιο τις αντιφάσεις και τις αντι- σχολείο και την οικογένειά του. Το Οικογένεια και σχολείο σχημα-
μιλώντας θερμά με έναν από τους νομίες του, χωρίς να παρουσιάζει σχολείο στο Hitch-22 δεν είναι μόνο τίζουν ένα οιονεί μυθιστόρημα στα
πιο σημαντικούς ιδεολογικούς του το παραμικρό σύμπλεγμα. Έτσι επι- η υποκριτική ηθική της βρετανικής πρώτα κεφάλαια του Hitch-22: ένα
μέντορες, τον Πωλ Γούλφοβιτς τρέπει στον εαυτό του να αμφιβάλ- εκπαίδευσης μερικά χρόνια μετά μυθιστόρημα με εσκεμμένα άτονα
(προς δόξαν της οικουμενικής ελευ- λει για το οτιδήποτε εις επήκοον τον πόλεμο, όπως το έλεγα πρωτύ- χρώματα (για να αποφευχθεί ο γλυ-
θερίας της σκέψης). Πρόκειται για των πάντων, αλλάζοντας με μια τερα, αλλά κι ένας τόπος άνθισης κερός συναισθηματισμός) και με με-
μια συνήθη διαδικασία; Για την εκ ιδιότυπη εντιμότητα τις θέσεις του: στοιχείων του bildungsroman (του γάλη δύναμη υποβολής. Ο Χίτσενς
των προτέρων εγνωσμένη πορεία μια εντιμότητα η οποία νομιμοποιεί μυθιστορήματος διάπλασης, όπως μπορεί να γεμίζει το βιβλίο του με
από το πόστο του φύλακα των επα- σχεδόν αυτομάτως την υποκειμενι- το εισηγήθηκε ο Γκαίτε), με το απειράριθμες λογοτεχνικές παρα-
ναστατικών επάλξεων σ΄εκείνο του κότητα της μαρτυρίας του για τις αμούστακο παιδί να μαθαίνει βαθ- πομπές (οι αγαπημένοι του είναι ο
τοποτηρητή του σκληρού πυρήνα πολιτικές μεταβολές που σημάδε- μιαία τις νόρμες του κόσμου εντός Ώντεν και ο Όργουελ), αλλά γίνε-
του κατεστημένου; Ο Χίτσενς θα ψαν την τελευταία πεντηκονταετία του οποίου θα κινηθεί στο αμέσως ται σαφώς αμεσότερος όταν στρέ-
απαντούσε πως η εξέλιξή του δεν εί- και αίφνης την απαλλάσσει εκ νέου προσεχές μέλλον: από το τι ευνοεί φει το δικό του κείμενο προς τη λο-
ναι γραμμική (από την επανάσταση από το βάρος του εγώ της. και το τι αποθαρρύνει η πνευματική γοτεχνία. Η υποκειμενικότητά του
προς την αντίδραση) και πως ο ίδιος και κοινωνική ιεραρχία μέχρι τους βρίσκει τότε την καλύτερη ώρα
έζησε πάντοτε με μια διπλή ταυτό- τρόπους με τους οποίους φτιάχνο- της, παραδίδοντας το εγώ του γυ-
τητα: του αντισυμβατικού επικριτή ενα οιονει μυΘιστορημα νται οι καθημερινές, οι φιλικές, μνό στην αφήγηση και διασώζο-
από τη μια και του ορκισμένου συ- Η αδιάκοπη, λοιπόν, διαστολή και αλλά και οι ιδεολογικοπολιτικές συ- ντας το συλλογικό του εκτόπισμα
ντηρητικού ή πατριώτη από την συστολή της υποκειμενικότητας σε νάφειες. Όσο για την οικογένεια, σε ένα διακριτικό κάδρο. Κι αυτό
άλλη. Εγώ θα σημειώσω παρενθε- σχέση με τον αντικειμενικό της πε- πηγαίνει στην αυτοβιογραφία του αποτελεί ενδεχομένως την πε-
τικά πως η διπλή ταυτότητα επα- ρίγυρο. Αυτή, ωστόσο, η αδιάκοπη Χίτσενς πέρα από την άδοξη αυτο- μπτουσία της αυτοβιογράφησης
ληθεύεται οπωσδήποτε στο στυλ με συστολή και διαστολή δεν είναι που κτονία της μητέρας του. Είναι, κα- του Χίτσενς: την πιο ώριμη και δι-
το οποίο αντιμετωπίζει ο Χίτσενς μας καθηλώνει και στο μυθιστόρημα, ταρχάς, η μητέρα του πριν την αυ- εισδυτική ματιά της. zx

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 35


γιώργος σιακαντάρης,
Οι μεγάλες απουσίες.
Η Ελληνική Δημοκρατία
σε άμυνα,
πόλις, αθήνα 2011,
223 σελ.
«Από το στρεβλό ξύλο της
ανθρωπότητας
τίποτα ίσιο δεν φτιάχτηκε ποτέ.»
Ιμμάνουελ Καντ
χεδόν τρία χρόνια
Σ έπειτα από την πατα-
γώδη κατάρρευση των
δημόσιων οικονομικών,
οι έλληνες πολίτες συ-
νεχίζουν να αναζητούν τα αίτια της
μεταπολιτευτικής τραγωδίας που
ζει σήμερα η χώρα με άγνωστο κα-
ταληκτικό ορίζοντα. Αναμενόμενα,
κάποιοι αρκούνται στις βολικές
(πλην όμως λανθασμένες) ερμη-
νείες περί της σπάταλης οικονομι-
κής διαχείρισης, της εγκληματικής
ανεπάρκειας του πολιτικού προσω-
πικού, της κυριαρχίας των ειδικών
συμφερόντων και (για τους πιο ευ-
φάνταστους) της ενορχηστρωμένης
μεθόδευσης διαφόρων εγχώριων
και διεθνών «σκοτεινών κέντρων»,
και βέβαια της συνακόλουθης κα-
ταγγελίας τους.
Όσοι πάλι επιχειρήσουν να εμ-
βαθύνουν κάπως περισσότερο στο
ζήτημα, σίγουρα θα συναντήσουν
πλήθος από στοιχεία τα οποία δεί-
χνουν την οικονομική, πολιτική και
κοινωνική απόσταση που χωρίζει
τη σύγχρονη Ελλάδα από τα άλλα
κράτη-μέλη της ευρωπαϊκής οικο-
γένειας. Στοιχεία που αφορούν όχι
μόνο τους διάφορους οικονομικούς
δείκτες (δημοσιονομική πολιτική,
ανταγωνιστικότητα, επενδύσεις,
κ.ά.) αλλά και πολλά ακόμη που
συνιστούν αυτό που στη διοικη-
36 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Η ελληνική Δημοκρατία
και οι εχθροί της
Από τον ΔΗμΗΤρΗ σΚΑλΚΟ
Τι πήγε στραβά στην Ελλάδα και φτάσαμε, με τόση ένταση μάλιστα, στην οικονομική κρίση, που επι-
πλέον ανέδειξε και το κοινωνικό και το δημοκρατικό έλλειμμα της χώρας; Ποιες είναι οι μεγάλες απου-
σίες της δημοκρατικής κουλτούρας μας; Ποιες δυνάμεις συγκρούονται με έπαθλο τη χώρα και το μέλ-
λον της; Και εν τέλει, υπάρχει μέλλον για τη χώρα μας στον δυτικό κόσμο; Μερικές μόνο ερωτήσεις
που χρησιμεύουν ως υπόθεση εργασίας σε ένα τολμηρό βιβλίο.
τική επιστήμη ονομάζεται «καλή
διακυβέρνηση» (ποιότητα και λει-
τουργία θεσμών, λογοδοσία, κρά-
τος δικαίου). Οι περισσότερο υπο-
ψιασμένοι πολίτες ίσως σταθούν
στη διαφορετική πολιτική κουλ-
τούρα που (φαίνεται να) μας χω-
ρίζει από τις δυτικές δημοκρατίες,
όπως αυτή γίνεται αντιληπτή σε
διαφορετικές εκφάνσεις του δημό-
σιου βίου.
Μια στοιχειώδης ανάλυση των
παραπάνω δεδομένων αναδει-
κνύει το πραγματικό πρόβλημα
της χώρας, το οποίο είναι πρωτί-
στως πολιτικό. Το ανεξάντλητο
απόθεμα βίας που φαίνεται να
διαθέτει το κοινωνικό σώμα (όπως
μαρτυρούν τα φαινόμενα ανομίας
που συνεχώς πολλαπλασιάζο-
νται), η έλλειψη ανοχής στη δια-
φορετικότητα, η αποστροφή του
διαλόγου και η αδυναμία στοιχει-
ώδους θεμελίωσης επιχειρήματος,
ο πολιτικός ανορθολογισμός και ο
επιθετικός λαϊκισμός ως κυρίαρχη
(πια) ιδεολογία, είναι μερικά μόνο
από τα επιφαινόμενα ενός συγκε-
κριμένου τύπου πολιτικής ανά-
πτυξης, ο οποίος στις σημερινές
πιεστικές συνθήκες της κρίσης τα
πολλαπλασιάζει πλέον με γοργούς
ρυθμούς.
Τα παραπάνω ζητήματα επιχει-
ρεί να προσεγγίσει ο Γιώργος Σια-
καντάρης στο βιβλίο του με τον εύ-
γλωττο τίτλο Οι μεγάλες απουσίες.
Η Ελληνική Δημοκρατία σε άμυνα.
Ο συγγραφέας, δρ. Κοινωνιολογίας
και αναπληρωτής επιστημονικός
διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ, γνωστός
από τις τακτικές παρεμβάσεις του
στα δημόσια πράγματα μέσα από
την τακτική αρθρογραφία του στα
Νέα, στο Books’ Journal και σε άλλα
έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα, ανα-
ζητεί την ερμηνεία της ελληνικής
ιδιαιτερότητας στους ακριβείς όρους
ιστορικής συγκρότησης του νεοελ-
ληνικού κράτους. Στον πυρήνα της
ανάλυσής του βρίσκονται οι διαδι-
κασίες κοινωνικών μετασχηματι-
σμών που διήλθε το ελληνικό κρά-
τος και οι οποίοι διαμορφώνουν
και καθορίζουν σήμερα τη λειτουρ-
γία των δημοκρατικών θεσμών. Και
εντοπίζει τρεις μεγάλες απουσίες
που χαρακτηρίζουν τον ελληνικό
κοινωνικό σχηματισμό: την απου-
σία αριστοκρατικής τάξης, την
απουσία καπιταλιστικής αστικής
τάξης και του εργασιακού ήθους
που τη συνοδεύει και, τέλος, την
απουσία κουλτούρας συναίνεσης
και διαλόγου.
η Δημοκρατια
εχει εχΘρουσ
Το ενδιαφέρον του συγγραφέα δεν
είναι απλά ακαδημαϊκό. Γνωρίζει
και συμμερίζεται τις ανησυχίες
όσων διαβλέπουν έναν υπαρκτό
κίνδυνο ενίσχυσης αντιδημοκρατι-
κών δυνάμεων με προφανείς κατα-
στροφικές συνέπειες για τη χώρα.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει
στον πρόλογο του βιβλίου του:
Αυτό που διακυβεύεται στη ση-
μερινή Ελλάδα είναι η ίδια η
ύπαρξη και η λειτουργία της δη-
μοκρατίας. υπαρκτές δυνάμεις
μέσα στην ελληνική κοινωνία, οι
οποίες ποτέ στην ουσία δεν πί-
στεψαν στη δημοκρατία, σή-
μερα με το πρόσχημα της κρί-
σης αντιπροσώπευσης και της
αδυναμίας του κομματικο-πο-
λιτικού συστήματος να βρει λύ-
σεις στα προβλήματα που τα-
λαιπωρούν τη χώρα και τους
πολίτες, απελευθερώνονται και
απροσχημάτιστα βάλλουν κατά
της αστικής δημοκρατίας. Δυ-
νάμεις που εκτείνονται σ’ όλους
τους πολιτικούς χώρους επιτί-
θενται κατά της αντιπροσω-
πευτικής διακυβέρνησης, ενώ
ταυτοχρόνως υμνούν τη βία,
την ανομία και την ανυπακοή.
Και όλο αυτό το ολοκληρωτικής
φύσης ιδεολόγημα το σερβίρουν
με τη μορφή της φρέσκιας αμε-
σοδημοκρατικής τροφής. (σελ.
16)
Αξίζει όμως να ακολουθήσουμε το
νήμα της σκέψης του από την
αρχή...
Στο πρώτο μέρος του δοκιμίου
του, ο συγγραφέας εκκινεί με μια
σύντομη πραγμάτευση της έννοιας
της δημοκρατίας όπως γίνεται
αντιληπτή στη σκέψη των αρχαίων
ελλήνων στοχαστών. Αν και πολλοί
διανοητές (όπως ο Αϊζάια Μπερλίν
[isaiah Berlin]) θα επισήμαιναν τις
προφανείς ιστορικές αναντιστοι-
χίες και ειδικότερα την απουσία
της έννοιας του «ατόμου» στις προ-
νεωτερικές περιόδους, η αναφορά
είναι ιδιαίτερα χρήσιμη προκειμέ-

νου να μας υπενθυμίσει τις επιφυ-
λάξεις αρχαίων φιλοσόφων (όπως
ο Αριστοτέλης) για διάφορες πλευ-
ρές της αθηναϊκής αμεσοδημοκρα-
τίας. Πρόκειται για μορφή πολι-
τεύματος που αρέσκονται να
επικαλούνται, άλλοτε αφελώς και
άλλοτε εκ του πονηρού, πλείστοι
όσοι («αγανακτισμένοι» και μη)
επικριτές της εγχώριας αντιπρο-
σωπευτικής δημοκρατίας.
Στη συνέχεια της περιδιάβασής
του στις ιστορικές ανασημασιοδο-
τήσεις της δημοκρατίας, ο Γιώρ-
γος Σιακαντάρης στέκεται στις θε-
ωρίες του κοινωνικού συμβολαίου
όπως αυτές πρωτοδιατυπώθηκαν
από τους Χομπς, Τζον Λοκ και
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ. Αναδεκνύει τη
χομπσιανή επίθεση στη θεολογική
αυθεντία και τον σχολαστικισμό,
επισημαίνει τη συμβολή του Λοκ
στην συναίνεση ως προϋπόθεση
πολιτικής κυριαρχίας και τονίζει
τους κινδύνους που ενέχει η ρουσ-
σωική «γενική θέληση» (σε αντι-
διαστολή με τη θέληση όλων) να
διολισθήσει στην οχλοκρατία. Και
βέβαια, περνά στον Μοντεσκιέ και
στην αναγκαιότητα τήρησης των
νόμων και της διάκρισης των εξου-
σιών.
Φυσικά, καμία ολοληρωμένη πα-
ρουσίαση της ιστορικής εξέλιξης των
δημοκρατικών μορφών διακυβέρνη-
σης δεν θα μπορούσε να παραλείψει
τους σπουδαίους θεωρητικούς της
φιλελεύθερης δημοκρατίας, τον
Τζων Στούαρτ Μιλλ και τον Αλέξις
ντε Τοκβίλ. Αμφότεροι διατύπωσαν
έντονες επιφυλάξεις για τις μορφές
που μπορεί να πάρει η εφαρμογή
της αρχής της πλειοψηφίας διολι-
σθαίνοντας σε καταπιεστικές και
αντιδημοκρατικές πολιτικές. Ιδιαί-
τερη σημασία έχουν οι προσλαμβά-
νουσες του Τοκβίλ για το πλήθος
των εθελοντικών ενώσεων στην Αμε-
ρική, οι οποίες δείχνουν τη σημασία
των ενδιάμεσων θεσμών και της κοι-
νωνίας των πολιτών στην ανάπτυξη
της δημοκρατίας και υποστηρίζουν
ότι «η τέχνη της ένωσης είναι η μη-
τέρα της δράσης» (Η Δημοκρατία
στην Αμερική).
Προφανλως, δεν μπορούν να λεί-
ψουν οι μεταγενέστερες θεωρήσεις
του «ανταγωνιστικού ελιτισμού» με
κύριους εκπροσώπους τον Μαξ Βέ-
μπερ και τον Τζόζεφ Σούμπετερ, οι
οποίοι επικεντρώνουν την κριτική
τους στις μορφές διαμεσολάβησης
των πολιτικών ελίτ.
Συνακόλουθα, ο συγγραφέας
πραγματεύεται τις σύγχρονες θεω-
ρίες της δημοκρατίας. Μεταξύ άλ-
λων, αναφέρεται στις συντηρητικές
ιούνιος 2011. με την ελληνική σημαία στα χέρια, η κίνηση «300 Έλληνες», κατά δήλωση των εκπροσώπων της
«σπαρτιάτες που ανησυχούν για τη δημοκρατία», διαδηλώνουν μαζί με πολλούς ακόμα «αγανακτισμένους»
μπροστά από το ελληνικό κοινοβούλιο.
κριτικές του «υπερφορτωμένου κρά-
τους» που γίνεται υποχείριο των
κομματικών και ταξικών συμφερό-
ντων και ανταγωνισμών, τις νεο-φι-
λελεύθερες κριτικές του «ελάχιστου
κράτους» (Χάγιεκ, νόζικ), την κρίση
νομιμοποίησης του Χάμπερμας, τις
«συμμετοχικές» θεωρίες των εκπρο-
σώπων της νέας Αριστεράς (Μακ-
φέρσον, Πέιτμαν, Πουλαντζάς) και
βέβαια τις πλουραλιστικές θεωρίες
όπου κυριαρχεί η κριτική του νταλ
στον «εταιρικό καπιταλισμό». Κοινό
γνώρισμα όλων αυτών των θεωριών
είναι πως (από διαφορετική σκοπιά
η καθεμιά) επιχειρούν να ενισχύ-
σουν την αποτελεσματικότητα/αντι-
προσωπευτικότητα των σύγχρονων
μορφών δημοκρατίας και, σε καμία
περίπτωση, να την υποκαταστή-
σουν/καταργήσουν με θολές θεωρη-
τικές κατασκευές.
Έπειτα από τη σύντομη πλην
όμως ελκυστική και ιδιαίτερα χρή-
σιμη αναδρομή στην ιστορία των
πολιτικών ιδεών που αφορούν τη
δημοκρατική διακυβέρνηση, ο συγ-
γραφέας (και μαζί του ο αναγνώ-
στης), στο δεύτερο μέρος του βι-
βλίου, αναζητεί απαντήσεις στο
ερώτημα: σε όλα αυτά, λοιπόν, πού
βρίσκεται το ελληνικό κράτος;
αστικη Δημοκρατια
χωρισ αστουσ
Για τον Σιακαντάρη (και δεν μπο-
ρούμε παρά να συμφωνήσουμε μαζί
του) το κύριο πρόβλημα φαίνεται
να είναι ότι η Ελλάδα πέρασε στη
μετανεωτερική εποχή έχοντας «πα-
ρακάμψει» τη νεωτερικότητα.
Ποιες ήταν όμως οι συνέπειες αυ-
τής της παράκαμψης; Τι ακριβώς
«απουσίασε» από τον κοινωνικό
σχηματισμό της Ελλάδας αυτή την
περίοδο;
Πρώτα απ’ όλα, η Ελλάδα στερή-
θηκε μια αριστοκρατική τάξη (η βυ-
ζαντινή άρχουσα τάξη δεν κατόρ-
θωσε να διαδραματίσει αυτή τη
λειτουργία λόγω της οθωμανικής κυ-
ριαρχίας) και τα πρότυπα της «κοι-
νωνικής κοσμικότητας» (νόρμπερτ
Ελίας) και της ατομικότητας που
τη συνοδεύει ιστορικά και η οποία
μεταβιβάζεται στην αστική τάξη.
Πρόκειται για σημαντική διαδικασία
εκπολιτισμού της συμπεριφοράς και
της ανάπτυξης εσωτερικών αναστο-
λών και καταναγκασμών. Εύλογα ο
συγγραφέας αποδίδει μεγάλο μέρος
της σημερινής κοινωνικής βίας σε
πολιτιστικούς παράγοντες, καθώς
φαίνεται ότι η κοσμιότητα δεν εγ-
γράφεται στους κώδικες κοινωνικής
συμπεριφοράς των νεοελλήνων.
Πέρα όμως από την αριστοκρα-
τική τάξη, η Ελλάδα δεν γνώρισε
ούτε την αστική τάξη, με οτιδή-
ποτε αυτό συνεπάγεται. Ο συγ-
γραφέας ορθά ανατρέχει στο έργο
των Μαξ Βέμπερ και Βέρνερ Ζό-
μπαρτ, οι οποίοι αναλύοντας το
καπιταλιστικό ήθος επισημαίνουν
ότι η αχαλίνωτη επιδίωξη του ατο-
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 37
reuters / Γιάννης Κολεσίδης
μικού κέρδους αποτελεί χαρακτη-
ριστικό γνώρισμα περισσότερο των
προ-καπιταλιστικών παρά των κα-
πιταλιστικών κοινωνιών. Από αυτή
την άποψη, έχει ίσως ενδιαφέρον
να δούμε το μοντέλο του «ληστρι-
κού μικρο-καπιταλισμού» που κυ-
ριαρχεί στην ελληνική οικονομία
ως το σύστημα που νομιμοποιείται
ιδεολογικά από τον χωρίς ηθικές
αναστολές νεο-πλουτισμό των Ελ-
λήνων. Με άλλα λόγια, πρόκειται
για συμπεριφορές που οφείλονται
λιγότερο στην κυριαρχία του σύγ-
χρονου καπιταλισμού και περισσό-
τερο στην απουσία του.
Η τρίτη μεγάλη απουσία από τον
ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό
αφορά τις ιδέες του Διαφωτισμού
και τις αρχές του Κοινωνικού Συμ-
βολαίου. Η υποστήριξη των αρχών
του πολιτικού φιλελευθερισμού
ιστορικά δεν υπήρξε ισχυρή στη
χώρα μας. Άγνοια, καχυποψία,
ενίοτε και ανοιχτή εχθρότητα, εκ-
φράζεται –τόσο από τα αριστερά
όσο και από τα δεξιά του πολιτικού
φάσματος– απέναντι στις κατα-
στατικές αρχές της φιλελεύθερης
δημοκρατίας. Κριτική σκέψη και
ορθός λόγος, πίστη στο διάλογο
και τη δημοκρατία, σεβασμός των
κάθε είδους μειοψηφιών και προ-
στασία των ατομικών δικαιωμάτων
μάλλον δεν περισσεύουν στο πολι-
τικό μας σύστημα.
Το πρόγραμμα ενός ελληνικού
διαφωτισμού, για μια σειρά από
ιστορικούς λόγους, έμεινε ημιτελές.
Δεν αποτέλεσε ποτέ το πρόταγμα
του πολιτικού συστήματος και δεν
ρίζωσε στην ελληνική κοινωνία. Με
δεσποτικά (βυζαντινά και κυρίως
οθωμανικά) κατάλοιπα διακυβέρ-
νησης, τον κοινοτισμό ως βάση των
κοινωνικών σχέσεων, με τη μικρο-
ιδιοκτησία ως βασική παραγωγική
μονάδα και με τον σφικτό εναγκα-
λισμό κράτους και εκκλησίας (επί-
σης βυζαντινό κατάλοιπο), λίγα
πράγματα θα μπορούσαν να είναι
διαφορετικά. Προφανώς, κάτι τέ-
τοιο θα είχε κατά νου ο Αδαμάντιος
Κοραής όταν έλεγε ότι «η Ελλάδα
άλλαξε νεκροθάφτες και από τους
Τούρκους πέρασε στους χριστια-
νούς».
κρατισμοσ και λαϊκισμοσ
Μέσα σε αυτό το ιστορικό πολι-
τικο-οικονομικό και κοινωνικό
πλαίσιο, όπου η απουσία ικανής
παραγωγικής βάσης δεν επέτρεψε
την ανάπτυξη ενός σύγχρονου κα-
πιταλιστικού μοντέλου ανάπτυξης,
το κράτος ήρθε να καλύψει ανα-
λαμβάνοντας (πρόθυμα) το ρόλο
του παραγωγού και (ανα)διανομέα
πλούτου. Ορθά λοιπόν επισημαίνει
ο συγγραφέας ότι,
η διόγκωσή του είναι απόρροια
και όχι αιτία της ελληνικής κα-
κοδαιμονίας. Κράτος και πο-
λιτικό σύστημα λειτουργούν
πελατειακά και διορίζουν γιατί
αστική τάξη και βιομηχανικό
σύστημα δεν παράγουν, αλλά
και γιατί το πολιτικό και κομ-
ματικό σύστημα δεν δημιουρ-
γούν τις κατάλληλες συνθήκες
για ένα άλλο παραγωγικό μο-
ντέλο. (σελ. 168)
Φυσικά, εν τη απουσία επιχειρη-
ματικής αλλά και εργατικής τά-
ξης, είναι λογικό επίσης να απου-
σιάζουν οι σοβαρές ιδεολογικές
επεξεργασίες. Αυτό το ιδεολογικό
κενό καλύπτει η ρητορική του λαϊ-
κισμού που συνιστά και αναπαρά-
γει την κυρίαρχη ιδεολογία του
κρατισμού. Ο λαϊκισμός είναι ο
ολοκληρωτισμός της γλώσσας, μια
μορφή πολιτικής επικοινωνίας
που καταργεί τις επιμέρους πολι-
τικές διαφοροποιήσεις και οργα-
νώνει τη διαμεσολάβηση των κοι-
νωνικών ανταγωνισμών και των
οικονομικών συμφερόντων με
βάση τις προτεραιότητες του κυ-
ρίαρχου κρατικού μικρο-καπιταλι-
σμού και του πελατειακού κρά-
τους.
38 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Έτσι λοιπόν, το πολιτικό σύ-
στημα μοιάζει να ανάμεσα στις αρ-
πάγες του κρατισμού και του λαϊ-
κισμού, όπως διαπιστώνει και ο
συγγραφέας:
Δεν υπάρχει καμία κοινοβου-
λευτική δημοκρατία εκεί που
δεν ευδοκιμούν οι καρποί της
κοινωνικής δικαιοσύνης και
μιας πιο δίκαιης κατανομής
ευκαιριών, δυνατοτήτων πό-
ρων και εισοδημάτων. Στην
Ελλάδα οι κατά νταλ «προ-
νομιακές θέσεις» παραχωρή-
θηκαν σε μια συμμαχία κρατι-
κοδίαιτων επιχειρηματιών και
εκπροσώπων συντεχνιακών
συμφερόντων. Η κυριαρχία
του κρατισμού, στο όνομα μά-
λιστα του δημόσιου συμφέρο-
ντος, δημιούργησε μεγάλες
ανισότητες ως προς τους κοι-
νωνικούς και οικονομικούς πό-
ρους, αλλά και πολλά προνό-
μια για μερικούς. Αυτές οι
ανισότητες, αλλά και η αδυ-
ναμία διατήρησης αυτών των
προνομίων, γεννούν τις σημε-
ρινές αντιδράσεις. Η λύση
όμως δεν βρίσκεται στην κα-
τάργηση της κοινοβουλευτι-
κής δημοκρατίας, αλλά στην
αλλαγή του ίδιου του κοινω-
νικο-οικονομικού περιβάλλο-
ντος και των βασικών ιδεολο-
γικών συνιστωσών του, του
κρατισμού και του λαϊκισμού.
(σελ.137)
Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφέ-
ρουμε την αντίθεση του συγγραφέα
στην ηθικολογία που προβάλλεται
ευρύτατα και διαπαραταξιακά στις
μέρες μας απέναντι στο «φαύλο πο-
λιτικό σύστημα». Αυτή η ηθικολογία
παραξενεύει ακόμη περισσότερο
όταν προέρχεται από αυτοαποκα-
λούμενους θιασώτες της μαρξιστι-
κής σκέψης, καθώς ο συγγραφέας
υπενθυμίζει πολύ εύστοχα ότι ο
Μαρξ διατύπωσε μια «επιστημο-
νική» κριτική στον καπιταλισμό,
απογυμνωμένη από οποιεσδήποτε
αναγωγές στη σφαίρα της ηθικής.
Η παραπάνω ανάλυση του Σια-
καντάρη αφήνει να διαφανεί μία
αχτίδα αισιοδοξίας. Τίποτε νομο-
τελειακό δεν υπάρχει στην από-
σταση που χωρίζει την πολιτική
ανάπτυξη και την ποιότητα της
δημοκρατίας στη χώρα μας από
τις αντίστοιχες των δυτικών χω-
ρών. Ο σημερινός κοινωνικός σχη-
ματισμός είναι το αποτέλεσμα
ιστορικών ιδεολογικών ανταγωνι-
σμών και όχι της περίφημης «ελ-
ληνικής ιδιοπροσωπίας», του εθνι-
κού χαρακτήρα και των ιδιαίτερων
πολιτιστικών χαρακτηριστικών της
χώρας. Ο Χάντινγκτον δεν ερμη-
νεύει πλήρως την ελληνική πολι-
τική ανάπτυξη, παρά τον αρχικό
ενθουσιασμό με τον οποίο υποδέ-
χτηκαν τη θεωρία του για τη «σύ-
γκρουση των πολιτισμών» κάποιοι
–συντηρητικοί κυρίως κύκλοι στη
χώρα μας.
Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση
του βιβλίου, λίγα πράγματα θα
μπορούσε να προσθέσει κάποιος
στην εξαιρετική πραγμάτευση των
ζητημάτων της δημοκρατικής λει-
τουργίας στην Ελλάδα από τον
Γιώργο Σιακαντάρη. Ωστόσο, θε-
ωρώ ότι ο οικονομικός παράγων,
όπως εκφράζεται μέσα από το
ρόλο των αγορών στην ανάπτυξη
του ελλειμματικού κοινωνικού κε-
φαλαίου, δεν αναλύεται επαρκώς
στο κείμενο. Η ελληνική κοινωνία
είναι μια κοινωνία «χαμηλής εμπι-
στοσύνης», κάτι που δυσχεραίνει
την ανάπτυξη της κοινωνίας πολι-
τών, η οποία και αποτελεί ανα-
γκαία συνθήκη μιας εύρρωστης δη-
μοκρατίας. Είναι γεγονός ότι,
ιστορικά, οι ιδεολογικοί και πολι-
τικοί ανταγωνισμοί οδήγησαν στην
κυριαρχία του κρατισμού στον κοι-
νωνικό σχηματισμό του ελληνικού
κράτους. Αυτή η σχέση όμως λει-
τουργεί αμφίπλευρα. Ο γιγαντι-
σμός, δηλαδή, του κράτους και η
μονοπώληση ενός πλήθους οικο-
νομικών λειτουργιών δεν επέτρεψε
την παραγωγή του αναγκαίου κοι-
νωνικού κεφαλαίου για τον εκσυγ-
χρονισμό της ελληνικής κοινωνίας.
Με άλλα λόγια, η λειτουργία των
αγορών (με όρους, θεσμικό πλαίσιο
και κανόνες) μακροπρόθεσμα θα
διευκολύνει την παραγωγή κοινω-
νικού κεφαλαίου και συνακόλουθα
θα βελτιώσει την ποιότητα της δη-
μοκρατίας. Άλλωστε, ικανός αριθ-
μός εμπειρικών ερευνών υποδει-
κνύει τη σχέση δημοκρατικής
διακυβέρνησης και ανταγωνιστι-
κών αγορών.
υπό το πρίσμα των πολιτικών
εξελίξεων των ημερών μας νιώθω
την υποχρέωση να κάνω μια
ακόμα, τελευταία παρατήρηση. Η
άλλη όψη της απόλυτα δικαιολο-
γημένης επιφυλακτικότητας προς
τα ανεπεξέργαστα αιτήματα αμε-
σοδημοκρατίας που προβάλλονται
με ένταση σήμερα δεν είναι η κα-
χυποψία, η διάθεση αποφυγής και
η άρνηση των δημοκρατικών δια-
δικασιών. Οι μεγάλες αποφάσεις
που καλούνται να πάρουν οι έλ-
ληνες (αλλά και οι ευρωπαίοι) πο-
λίτες τα επόμενα χρόνια, οι οποίες
θα καθορίσουν την οικονομική και
κοινωνική τους ευημερία αλλά και
τη σχέση τους με την πολιτική
εξουσία, δεν μπορούν να ληφθούν
χωρίς την αναγκαία νομιμοποίησή
τους που περνά αναγκαστικά μέσα
από συμμετοχικές και συναινετι-
κές διαδικασίες. Διαφορετικά,
κουβαλούν νερό στο μύλο των
αντι-κοινοβουλευτικών, αντι-φιλε-
λεύθερων και αντι-δημοκρατικών
δυνάμεων, ενισχύοντας την έλ-
λειψη εμπιστοσύνης ανάμεσα σε
κυβερνώντες και κυβερνώμενους
και τον έξαλλο αντι-πολιτικό λαϊ-
κισμό που θεριεύει μέρα με τη
μέρα. Είναι έργο των πολιτικών
δυνάμεων και του πολιτικού προ-
σωπικού να εξηγήσουν, να πεί-
σουν, να διαπραγματευτούν και να
συνδιαμορφώσουν με το εκλογικό
σώμα τις αναγκαίες πολιτικές
αποφάσεις. Μπορούν να το επι-
τύχουν; Αυτό το ερώτημα όμως
αποτελεί αντικείμενο μιας άλλης
μακράς και εξίσου δύσκολης συ-
ζήτησης.
αΠεναντι στον
αντιΔημοκρατικο
ολοκληρωτισμο
Τελικά, ο Γιώργος Σιακαντάρης
μας παραδίδει μία πολεμική. Μια
πολεμική όμως επιστημονικά τεκ-
μηριωμένη, λογικά θεμελιωμένη
και άρτια εκφρασμένη, που απο-
στρέφεται την κενή συνθηματολο-
γία, τον ιδεολογικό δογματισμό
και τις πολιτικές σκοπιμότητες. Ο
συγγραφέας γνωρίζει καλά τις
απαιτήσεις του άμεσου και γλα-
φυρού γραπτού λόγου και προ-
σφέρει στους αναγνώστες του ένα
εύληπτο κείμενο, επιτρέποντας
ακόμη και στον μη εξοικειωμένο
με την πολιτική κοινωνιολογία να
παρακολουθήσει απρόσκοπτα τη
σκέψη του. Η εργασία του, επι-
πλέον, διαθέτει διανοητικό θάρ-
ρος και πνευματική εντιμότητα,
μη αποφεύγοντας να πάρει θέση
εναντίον κατεστημένων συμφερό-
ντων και κυρίαρχων νοοτροπιών,
κυρίως όμως βρίσκεται απέναντι
στον αντιδημοκρατικό ανορθολο-
γισμό που ορθώνεται απειλητικός.
Σε μία περίοδο στην οποία με-
γάλο τμήμα της ελληνικής δια-
νόησης προτιμά την βολική ιδιώ-
τευση ή ακόμη και τη συμπόρευση
με τις πλέον αντιδημοκρατικές και
συντηρητικές κοινωνικές δυνάμεις,
τούτο δεν είναι διόλου μικρό
πράγμα. Μάλλον το αντίθετο, θα
έλεγα... zx
Η Κυρία τα παίρνει όλα
Από την ευΑΓΓελιΑ ΚΟυλιΖΑΚΗ
Ένας ιππότης, μια Κόμισσα, μια αντίζηλος της Κόμισσας, ένας σύζυγος κι ένας Μαρκήσιος εραστής
– ιδού οι συντελεστές μιας ερωτικής εξίσωσης για δυνατούς λύτες, κατά προτίμηση διαστροφικούς
εστέτ που παίζουν στα δάχτυλα τη φιλοσοφία στο μπουντουάρ.
Χρειάζεται μεγαλύτερη ευφυΐα για
να κάνει κανείς έρωτα παρά για
να διοικήσει στρατούς.
νινόν ντε Λανκλό
αλόνια εποχής – 17ος,
Σ 18ος, 19ος αιώνας. Γα-
λαζοαίματοι, ευγενείς,
αριστοκράτες – ξεπε-
σμένοι και εύποροι,
καλλιεργημένοι και έκφυλοι συ-
νάμα, εφευρέτες και οπαδοί των
πιο εκλεπτυσμένων απολαύσεων,
αλλά και θιασώτες της πιο απροσ-
δόκητης διαφθοράς. Μαρκησίες,
κόμισσες, κυρίες και εταίρες – από
τη Μαρκησία ντε Πομπαντούρ, τη
θρυλική ερωμένη του «Βασιλιά
Ήλιου», Λουδοβίκου ΙΔ’, και την
Κόμισσα ντι Μπαρί, maîtresse en
titre (επίσημη ερωμένη) του βασι-
λιά Λουδοβίκου ΙΕ’, στη νινόν ντε
Λανκλό, στη Λιαν ντε Πουζί και
στην Ωραία Οτερό, από τη μαντάμ
Ρεκαμιέ (που ξελόγιασε τον Σατω-
βριάνδο) στη Μαρί ντυπλεσί (που
ενέπνευσε στον Αλέξανδρο Δουμά
την Κυρία με τας καμελίας) και στην
Απολλωνία Σαμπατιέ (μούσα του
Φλωμπέρ, του Γκωτιέ και κυρίως
του Μπωντλαίρ, που την εξιδανί-
κευσε και την ερωτεύτηκε παρά-
φορα). Αυτός ο εκκεντρικός, ενίοτε
παρακμιακός κόσμος, που με τον
εντυπωσιακό διάκοσμο και τα με-
γαλοπρεπή κοστούμια του αποτε-
λεί μια αυτόνομη σκηνή στο θέατρο
της ιστορίας, είναι το βασίλειο του
μπουντουάρ, της απαστράπτουσας
φαυλότητας, του απενοχοποιημέ-
νου ερωτισμού, των grandes hori-
zantales (όπως αποκαλούνταν οι
περίφημες εταίρες της εποχής) και,
επομένως, ο φυσικός χώρος στον
οποίο ενθρονίζεται και δοξάζεται
ένα νέο είδος λογοτεχνίας, η λογο-
τεχνία των λιμπερτίνων: ελευθε-
ριάζουσα ηθική, αποθέωση της σε-
ξουαλικής επιθυμίας, έμφαση στη
φετιχιστική αισθητική, αντικληρικά
και αντικαθεστωτικά στοιχεία. Η
βρετανική συμβολή στο ιδιοσυ-
Robert Lefevre, πορτρέτο του γάλλου χαράκτη, σχεδιαστή, διπλωμάτη,
περιηγητή, συγγραφέα, ειδήμονα της τέχνης και κυρίως, ιδρυτή
του μουσείου του λούβρου Dominique Vivant Baron Denon (1747-1825),
λάδι σε καμβά, 92 x 78 εκ. 1808.
γκρασιακό αυτό κίνημα που χρω-
στά πολλά στις χαρισματικές προ-
σωπικότητες των καλλιτεχνών που
το στελέχωσαν δεν στάθηκε αμε-
λητέα, με επιφανέστερο, ίσως, εκ-
πρόσωπο τον Τζον Ουίλμοτ, 2ο
Ερλ του Ρότσεστερ (1647-1680),
υποκόμη και προβοκάτορα στιχο-
πλόκο στην αυλή του βασιλιά Κα-
ρόλου Β΄, γνωστό για τον σκανδα-
λώδη βίο και την εμπρηστική
ερωτική ποίησή του, που άγγιζε
συχνά τα όρια της πορνογραφίας.
Όμως η καρδιά αυτής της νέας
τάσης θα αποκτούσε τον ισχυρό
και συναρπαστικό παλμό της έναν
αιώνα περίπου αργότερα στο κέ-
ντρο, φυσικά, της γαλλικής κουλ-
Vivant Denon, Χωρίς
επαύριον, πρόλογος: Julien
Cendres, εισαγωγή -
σημειώσεις: Michel Delon,
επίμετρο: Anatole France,
μετάφραση από τα γαλλικά:
ανδρέας στάικος, Άγρα,
αθήνα 2011, 167 σελ.
Musée National du Château de Versailles
νότητα, αλλά και κάτι απρόσμενο
και όχι ευρέως γνωστό: ένα ιστο-
ρικό πρόσωπο με… μυθιστορημα-
τικές ιδιότητες. Μια μορφή πολυ-
σχιδής και περίπλοκη, με ζωή
γοητευτική και αναπάντεχη, που
μνημονεύεται ακόμα και από τον
Μπαλζάκ, ενώ αποτελεί επίσης
αντικείμενο θαυμασμού από τον
Σατωβριάνδο, τον Σταντάλ, τον
Λαμαρτίνο και τους αδελφούς
Γκονκούρ.
Ο Βιβάν ντενόν (1747-1825) σί-
γουρα δεν ήταν ένας συνηθισμένος
άνθρωπος. Αν και η γέννησή του σε
μια οικογένεια της χαμηλής αρι-
στοκρατίας δεν προοιωνιζόταν κά-
ποια εξαιρετική εξέλιξη, ο ντενόν
ανέτρεψε τα προγνωστικά αναδει-
κνυόμενος σταδιακά σε αδιαφιλο-
νίκητο φαβορί μιας ξέφρενης κούρ-
σας προς κάθε είδους πιθανή
καταξίωση. Συχνάζει στο κοσμικό
σαλόνι της Ιωσηφίνας ντε Μπω-
αρνέ και σε μια γιορτή του Ταλεϋ-
ράνδου γνωρίζει τον Βοναπάρτη,
ο οποίος το 1802 τον διορίζει δι-
ευθυντή των μουσείων της Γαλλίας
και αργότερα υπουργό των Καλών
Τεχνών· συντονίζει αποστολές με-
ταφοράς χιλιάδων έργων τέχνης
στο Παρίσι, επιβλέποντας και κάθε
σχετική αγορά που προορίζεται για
το βασιλικό ζεύγος – στο μεταξύ
έχει μετατρέψει ένα τμήμα του πα-
λατιού του Λούβρου σε Μουσείο
τούρας – και η Γαλλική Επανά- ναπολέοντα. Ακαταπόνητος χα-
σταση θα σηματοδοτούσε, εξ ίσου ράκτης και σχεδιαστής (σχεδίασε,
φυσικά, τον τερματισμό της. Στο μεταξύ άλλων, και το… κομμένο
μεταξύ, ωστόσο, συγγραφείς όπως κεφάλι του Ροβεσπιέρου, τον οποίο
ο Μπαστίντ, ο ντε Κρεμπιγιόν, ο είχε επίσης γνωρίσει προσωπικά),
ντιντερό, ο ντε Σαντ και κυρίως ο παραμένει μανιώδης συλλέκτης τέ-
ντε Λακλό με τις Επικίνδυνες σχέ- χνης ο ίδιος και τακτικός θαμώνας
σεις του πρόλαβαν να υπάρξουν και όλων των συγκεντρώσεων, δείπνων
να καθορίσουν με το έργο τους το και οργίων της γαλλικής πρωτεύ-
είδος. ουσας – δυο σειρές με πορνογρα-
φικές γκραβούρες που φιλοτέχνησε
συνιστούν αδιάψευστους μάρτυρες
μια ειΔικη ΠεριΠτωση της συμμετοχικής δράσης του στη
Τι κοινό μπορεί να έχουν ο Ανατόλ σχεδόν… επιβεβλημένα ακόλαστη
Φρανς, ο Φιλίπ Σολλέρς και ο Μί- καθημερινότητα της εποχής.
λαν Κούντερα; Δεν τους συνδέει Παρ’ ότι όχι ιδιαίτερα προικι-
μόνο η κοινώς παραδεκτή και ανα- σμένος ως προς την εξωτερική εμ-
γνωρισμένη συγγραφική τους δει- φάνιση, γοητεύει και γοητεύεται και
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 39
συνάπτει παθιασμένες ερωτικές έχει τη διάρκεια ενός πυροτεχνή-
σχέσεις με πολλές και όμορφες γυ- ματος. Όσο πιο έντονη η προσπά-
ναίκες. Και γράφει το Χωρίς επαύ- θεια που καταβάλλεται για την κα-
ριον, μια νουβέλα-κομψοτέχνημα – τασκευή του σκηνικού, τόσο
οι περγαμηνές του κρίνονται ήδη ανώτερη μοιάζει η ποιότητα της
ως κάτι παραπάνω από επαρκείς συγκίνησης που προσδοκάται από
για να γίνει ο «Βαρόνος ντενόν» την απόλαυση και την εκμετάλ-
του Ανατόλ Φρανς, ο «Ιππότης του λευσή του. Πρόκειται σαφώς για
Λούβρου» του Φιλίπ Σολλέρς και σκηνοθεσία – απεγνωσμένη, γιατί
για να ασχοληθεί μαζί του ο Μίλαν είναι καθηλωμένη στο βραχυπρό-
Κούντερα: στο έργο του Η τέχνη θεσμο, και γι’ αυτό με τον τρόπο
του μυθιστορήματος και στο μυθι- της εκθαμβωτική· είναι, όμως, η
στόρημά του Η βραδύτητα σχολιάζει ουσία της σαγήνης.
εκτενώς το Χωρίς επαύριον, γράφο- Η σαγήνη διατρέχει ως έννοια
ντας χαρακτηριστικά ότι «ξεκινάει όλα τα στοιχήματα των λιμπερτί-
με την ωραιότερη παράγραφο της νων, είναι το αγαπημένο παιχνίδι
γαλλικής μυθιστορίας»: του υποκόμη ντε Βαλμόν και της
μαρκησίας ντε Μερτέιγ στις Επι-
Αγαπούσα παράφορα την Κό- κίνδυνες σχέσεις του Λακλό, είναι
μισσα ντε… Ήμουν είκοσι το «βίτσιο» της Κυρίας ντε Τ… στο
χρόνων, ήμουν άπειρος, με Χωρίς επαύριον. Δεν επιθυμεί να
απατούσε, θύμωσα, με εγκατέ- ερωτευτεί ή να την ερωτευτούν, να
λειψε… Ήμουν άπειρος, την αγαπήσει ή να αγαπηθεί – την εν-
επιθύμησα πάλι, ήμουν είκοσι διαφέρει μόνο να σαγηνεύσει. Ο
χρόνων, με συγχώρησε. Είκοσι ίδιος ο έρωτας και η σαρκική πράξη
χρόνων, άπειρος, με απατούσε είναι μια σαγηνευτική περιβολή, η
διαρκώς και δεν με εγκατέλειπε πλέον λεπταίσθητη, η πλέον εκλε-
πια. Πίστευα ότι ήμουν ο ερα- πτυσμένη, τα πάντα είναι περιβολή,
στής των εραστών, ο πληρέ- δηλαδή ιδιοφυΐα των εντυπώσεων.
στερος των ανδρών. Δεν υπάρχει έλεος σε μια τέτοια
πρόκληση, όπου η επιθυμία, τη
Η υπόθεση της νουβέλας του ντε- Εικονογράφηση από τον Fragonard του βιβλίου Contes του La Fontaine
στιγμή που αποθεώνεται, εκμηδε-
νόν είναι τόσο απλή όσο και αρι- (δεκαετία του 1770), που χρησιμοποιήθηκε και στο εξώφυλλο νίζεται κιόλας. Κάθε συναισθημα-
στοτεχνικά δομημένη σε σύνθεση της ελληνικής έκδοσης. τισμός είναι αδυναμία συγκριτικά
και σε εκτέλεση. Ένας νεαρός, μάλ- μ’ αυτή την τελετουργική απαίτηση.
λον ιππότης, ερωτευμένος με μια και να περάσουν μαζί την υπόλοιπη Ο νεαρός αρχικά αντιστέκεται, Μέσα στη φλόγα –ή στην προ-
κόμισσα που τον βασανίζει με την νύχτα στον πύργο της, όπου, όμως, αλλά κάθε αντίσταση αποδεικνύε- σποίηση της φλόγας– επωάζονται
αμφιθυμία και τα καπρίτσια της, την περιμένει ήδη για ένα συμφι- ται μάταιη – η Κυρία είναι ευγενής, η άφατη ψυχρότητα και το κενό
συναντάει ένα βράδυ στην Όπερα λιωτικό δείπνο ο σύζυγός της, με γοητευτική και αποφασισμένη. Σύ- που στοιχειώνει – συστατικά που
την Κυρία ντε Τ…, παντρεμένη τον οποίο βρίσκονται για αρκετό ντομα βρίσκεται καθισμένος δίπλα διασφαλίζουν αμφότερα την επιτυ-
φίλη της κόμισσας, προσκολλημένη καιρό σε κατάσταση αποξένωσης: της μέσα στην άμαξα που κατευθύ- χία της σαγήνης. «Οι κοκέτες ξέ-
στους τύπους και αξιοπρεπή, που νεται προς τον πύργο, ενώ η νύχτα ρουν πώς να ικανοποιούν· όχι πώς
διατηρεί, ωστόσο, εξωσυζυγική Επί έξι μήνες διαπραγματευό- αρχίζει να ξεδιπλώνεται μπροστά να αγαπούν, γι’ αυτό και οι άνδρες
σχέση μ’ έναν μαρκήσιο. Γι’ αυτό μαστε, επί ένα μήνα αλληλο- τους όμοια με βεντάλια θαυμαστών τις αγαπούν τόσο πολύ», έγραφε ο
και απορεί όταν εκείνη του διατυ- γραφούμε, σήμερα θα συμφι- δυνατοτήτων –και απιθανοτήτων– Μαριβώ, ενώ ο Χώθορν σημείωνε
πώνει ανερυθρίαστα και με μάλλον λιωθούμε. Δεν είναι αβρό εκ , περιπέτεια σε άγνωστη χώρα, μυ- πως «ο εγωισμός είναι μία από τις
επιτακτικό τρόπο την επιθυμία της μέρους μου, που σπεύδω να στηριώδη παράσταση συμπυκνω- ιδιότητες που είναι ικανές να
να τη συνοδεύσει στην άμαξά της τον συναντήσω; μένης μαγείας με απρόβλεπτη εμπνεύσουν αγάπη».
κατάληξη. Και ο χρόνος κυλάει ήδη Η ηρωίδα του Χωρίς επαύριον
αντίστροφα – υπέρ τους και ενα- αποδεικνύεται δεξιοτέχνης στο παι-
Θοδωρής ρακόπουλος ντίον τους… χνίδι της αποπλάνησης – το παι-
Η νουβέλα του ντενόν στηρίζε- χνίδι είναι έτσι κι αλλιώς ζόρικο,
ΠΟΛΕΜΙΣΤΡΕΣ ται ολόκληρη στη σκηνοθεσία – πόσο μάλλον όταν περνάει σε γυ-
δεν είναι τυχαίο ότι η έναρξη της ναικεία χέρια. Η λέξη «seduction»
Όσο τον κοίταζε, ο συρφετός πολλυνόταν. Τα κουρασμένα του μάτια πλοκής τοποθετείται στο χώρο της (σαγήνη) προέρχεται από τη λατι-
ακκίζονταν στον αδιόρατο πολλαπλασιασμό του πλήθους∙ δεν ήξερε αν Όπερας, χώρο κατ’ εξοχήν θεα- νική «seduco» που σημαίνει «οδηγώ
είχε η σκέψη τις δυνάμεις πλαστουργού ή αν απλά έβλεπε διπλά. Τον τρικό και μάλιστα στην υπερβολή κάποιον μακριά». Ο νεαρός είναι
είχε συνεπάρει αυτή η στιγμή ραστώνης: έτσι ένιωσε το πολυβολείο του, όπως και προσφιλή τόπο συ- χαμένος από τη στιγμή που μπαίνει
σαν κάστρο – με δυνατότητες χώρας, με προοπτική πληθυσμού. Μια νεύρεσης της ανώτερης αριστο- στην άμαξα – για ένα ταξίδι κυριο-
ολόκληρη πόλη άνοιγε στη σκέψη του τώρα, μεγάλωνε με τον ρυθμό κρατίας, η οποία, στην προκειμένη λεκτικά στην άκρη της νύχτας. Πα-
των μαζών, μέχρι που δεν διέκρινε από πού τον έπιασε η κλαγγή, απ’ περίπτωση, είναι περισσότερο ραλείψεις, αρνήσεις, παρεκτροπές,
την πολιτεία που έχτιζε γύρω του ή μέσα. Οι βαλλιστικές εξετάσεις κι επιρρεπής στην ελευθεριότητα, εξαπατήσεις, περισπασμοί, τυχαία
οι αυτοψίες εκείνη την εποχή δεν ήλεγχαν τη φορά των βλημάτων, και στην προσποίηση, στις εναλλαγές αγγίγματα, επίθεση, υπαναχώρηση
το ερώτημα παραμένει. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι πως, από μυωπία ρόλων, στα παιχνίδια μεταμφιέ- – είναι σαν την ξιφασκία, χρειάζε-
ή φαντασία, η πόλη που πλήθαινε γύρα από τις πολεμίστρες του είχε σεων. Όσο μεγαλύτερη η εκζή- ται κανείς χώρο για την προσποί-
προβλέψει και τις δυο τεχνολογίες. τηση, τόσο πιο εντυπωσιακό φα- ηση (να τη πάλι η λέξη-κλειδί). Και
ντάζει το αποτέλεσμα, ακόμη κι αν η Κυρία ντε Τ…, μια ασαφής, με-

40 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]


ταβαλλόμενη μορφή, που δεν κα-
θορίζεται ποτέ εντελώς στη φαντα-
σία. Είναι σαν ένας κήπος απολαύ-
σεων, όπου ο εραστής περπατά,
μυρίζοντας αρχικά το ένα λουλούδι
και μετά το άλλο, χωρίς ποτέ να
αντιλαμβάνεται από πού προέρχε-
ται το άρωμα που τον μεθά. Είναι η
γενεσιουργός δύναμη μιας ψευδαί-
σθησης, το σημείο γέννησης μιας
επιθυμίας, το κατώφλι της προσή-
λωσης στη σωματική ομορφιά. Εκ-
φράζει την πραγματική άποψη ενός
θηλυκού Πρωτέα, που μέσα στην
αγκαλιά του άνδρα παίρνει τις πιο
ελκυστικές, τις πιο ερεθιστικές, τις
πιο αισθαντικές μορφές – η εμμονή
στην πολλαπλότητα της φιλάρε-
σκης (κοκέτας) ή ελευθεριάζουσας
γυναίκας είναι συχνή στη μυθιστο-
ρία του 18ου αιώνα: η Μαριάν του
Μαριβώ επαίρεται ότι γνωρίζει πώς
να «είναι πολλές γυναίκες σε μία»,
ενώ η ντε Μερτέιγ (Επικίνδυνες
σχέσεις, ξανά) διατείνεται ότι μπο-
ρεί να ενσαρκώσει μία προς μία
όλες τις ευνοούμενες ενός χαρε-
μιού.
η Ζωη ωσ εργο τεχνησ
Χώροι και κινήσεις, μουσικές, αι-
σθήσεις, αφυπνισμένα όνειρα. Η
νουβέλα μπορεί να αναγνωσθεί και
ως σκηνική οδηγία που συνοψίζε-
ται στα εξής: ας βασιλέψει η ψευ-
δαίσθηση, ας διαφυλάξουμε τη μα-
γεία – για να καταστήσουμε την
ύπαρξη βιώσιμη, υποφερτή και
ίσως ωραία. Αν κάτι τέτοιο μόνο με
τεχνητά μέσα είναι εφικτό, ας δο-
κιμάσουμε. Γι’ αυτό άλλωστε και η
γλώσσα, ταγμένη πλήρως στην
υπηρεσία αυτής της πρακτικής εί-
ναι, όπως επισημαίνει ο Μισέλ
ντελόν στην έξοχη εισαγωγή του,
«εξαγνισμένη από τον πεσιμισμό
των κλασικών ηθικολόγων και δια-
θέτει την ακρίβεια νυστεριού». Και
συνεχίζει:
Το έργο αξίζει κυρίως ως με-
τωνυμικός συλλογισμός σχετικά
με το σπουδαίο φιλοσοφικό μά-
θημα του αιώνα. Είμαστε μη-
χανές, αναγνωρίζει ο αφηγη-
τής, εξ ίσου όπως είμαστε και
οι μηχανικοί της ίδιας μας της
ευτυχίας. Η εκλέπτυνση της
γραφής οφείλει να είναι στο
ύψος της τελειότητας των καλ-
λιτεχνών και των τεχνιτών που
δημιούργησαν τον σκηνικό διά-
κοσμο της ιστορίας, καθώς και
της επιδεξιότητας των λιμπερ-
τίνων που μετατρέπουν τη ζωή
τους σε έργο τέχνης.
η ζαν μορώ και ο αλαίν κουνύ, σε μια σκηνή από την ταινία του λουί μαλ, Οι εραστές (Les Amants - 1958),
που στηρίχθηκε στο βιβλίο του βιβάν ντενόν, Χωρίς επαύριον.
Το 1958, ο Λουί Μαλ γύρισε την
ταινία Οι εραστές, το σενάριο της
οποίας βασίζεται στο Χωρίς επαύ-
ριον. Η Κυρία ντε Τ… έγινε μια
νεαρή αστή από την ντιζόν, που
την υποδύεται η Ζαν Μορώ και ο
Μαλ επέλεξε, στη δική του εκ-
δοχή της ιστορίας, το τέλος να
σηματοδοτεί την αρχή ενός με-
γάλου έρωτα. Στο βιβλίο η υπό-
θεση εξελίσσεται κάπως διαφο-
ρετικά:
Αποσύρθηκα, η Κυρία ντε Τ…
με συνόδευσε […] «Σας απο-
χαιρετώ, Κύριε. Σας οφείλω
πολλές απολαύσεις. Σας ξε-
πλήρωσα όμως με μια όμορφη
ουτοπία. Τώρα, ο έρωτάς σας
σάς προσκαλεί. Το αντικείμενό
του είναι αντάξιό σας. Αν της
υπέκλεψα κάποιες ηδονές, σας
επιστρέφω σ’ εκείνη, πιο τρυ-
φερό, πιο λεπταίσθητο, πιο ευ-
αίσθητο. Σας αποχαιρετώ, για
πάντα. Είσθε γοητευτικός…
Και σας ικετεύω, διαφυλάξτε
τη φιλία μου με την Κόμισσα».
Μου έσφιξε το χέρι, με εγκα-
τέλειψε.
Ο νεαρός ήρωας ολοκληρώνει το
ταξίδι του στην άκρη της νύχτας,
το ίδιο και ο αναγνώστης. Μπορεί
η επίγευση της απόλαυσης να εί-
ναι κάπως πικρή, μπορεί πάλι όχι.
Το Χωρίς επαύριον, μέσα στον κυ-
Nouvelles Éditions de Films (NeF)
νισμό του, τον κυνισμό του εκ- ζήτηση – την αναζήτηση για το
πληρωμένου πόθου και ίσως της αντίδοτο στην απομάγευση του
ματαιωμένης προσδοκίας, μας κόσμου. Και γι’ αυτό και μόνο αξί-
προτρέπει σε μια χιμαιρική ανα- ζει να διαβαστεί. zx
Θοδωρής ρακόπουλος
ΒΟΡΚΟΛΑΚΕΣ
της ναννάς
Περιμένουν οι δράκοι να μεστώσεις στα κελάρια που κρατώ και σε
κρατούν τα πιο ακριβά δρύινα βαρέλια. Μπαρίκ θα είναι ο χρόνος, κάθε
λεπτό πιο κερδισμένος – μα εγώ σε κατέβασα για μια βόλτα και η
δροσιά σε μάζεψε κοντά της. Ήθελα να σου δείξω τη σιωπή και τις
αποδράσεις των παιδικάτων μου κι έγινες από τότε στοιχείο, συνέχεια
της θερμοκρασίας. Απο πάνω οι βορκόλακες, που βέβαια δεν ζουν στα
σκοτεινά γιατί ποιον έχουν εκειπέρα να τρομάξουν, αργονυχιάζουν την
πόρτα: ακούω τη λήγουσα του ονόματος καθενός τους, χαράζει δικιά
της γραμμή. Κάτσε να γίνει πιο τριάντα, που η σοδειά της ήτανε λειψή
κι αργεί η παλαίωση λένε, οι αχρείοι, οι φτηνιάρηδες, που καμώνονται
πως ξέρουν από τερουάρ. Τη βγάζουν βοσκώντας την άλμη και τα
ζιζάνια δίπλα στα έλη και τις αλυκές, οι άθλιοι, που να τους μαραθούν
οι φολίδες. Η γη τους αφέθηκε απ’ την ακαμοσύνη στην εγκατάλειψη,
σαν μονογκράντ στην Ουκρανία, όταν πέταξε μακριά ο αρχηγός τους
κι έμεινε ακέφαλη η αγριοσύνη τους – αφού και τα πρόβατά τους
τρώγαν το ’να τ’ άλλο.
Το πρόβλημα είναι πως η καταπακτή που ανάποδα γύρισε όταν
χωθήκαμε να σου δείξω τα βαρέλια, άπειροι τρύγοι πριν, ανοίγει μόνο
από έξω: φαντάζομαι στη ρείθρα της κομμένα χέρια κι αίματα, από τις
τιμωρίες της δρακόντειας Μονίμου Επιτροπής στους πιο ανυπόμονους.
Οι λοιποί μετράνε τα λεπτά τους αντίστροφα κι εσύ πραγματικά
ομορφαίνεις κάθε τόσο που σεργιανώ την κάβα, μα δεν ξέρω αν είναι
από τη νοσταλγία μου του μέλλοντα που όλο πλησιάζεις, όταν θα ζεις
εκεί έξω με δράκοντες και στοιχειά, σε φώς από κρυστάλλους Βοημίας
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 41

Χρήστος αγγελάκος,
Το δάσος των παιδιών,
μυθιστόρημα, μεταίχμιο,
αθήνα 2011, 245 σελ.
παίνει κανείς στο
Μ βιβλίο του Χρήστου
Αγγελάκου σαν να
τρυπώνει σ’ ένα δά-
σος – ένα δάσος
αντηχήσεων, που πάλλεται από βί-
αιη εσωτερική ζωή. Από την πρώτη
κιόλας, εισαγωγική, παράγραφο τον
συνεπαίρνει η μουσικότητα, ο αλάν-
θαστος ρυθμός της γλώσσας. Έχει
μπροστά του ένα μυθιστόρημα
γραμμένο από έναν ποιητή. Διαβά-
ζει, κι έρχεται κάθε τόσο στο μυαλό
του ένας αφορισμός του Ώντεν που
λέει πως σ’ ένα καλό ποίημα η μου-
σική, σαν τόπος της δράσης, δίνει
ενέργεια στη γλώσσα, τον τόπο του
στοχασμού. Αυτή η διπλή κίνηση
της γραφής του Χρήστου Αγγελά-
κου, από τη μια προς τη συνεχή
ανέλιξη (την πλοκή που προχωρεί
προς την κορύφωσή της) και από
την άλλη προς την παύση (τα ση-
μεία όπου η αφήγηση καθυστερεί,
παίρνει ανάσες, αναπολεί ή στοχά-
ζεται) δίνει στο Δάσος των παιδιών
την υπνωτιστική δύναμή του.
Κεντρική ηρωίδα του βιβλίου εί-
ναι η Λουκία. Στο κατώφλι των γη-
ρατειών, 67 χρόνων, στεγνή, πα-
ραιτημένη, ζει ολομόναχη σ’ ένα
θεόρατο παλιό σπίτι που φθείρεται
μαζί της, πλάι στα φαντάσματα του
παρελθόντος της: το πορτρέτο ενός
πατέρα που δεν γνώρισε, σκιές αν-
θρώπων που κάποτε την περιέβαλ-
λαν και δεν υπάρχουν πια, μια ζα-
κέτα με μια τρύπα στον αγκώνα
που ανήκε σε κάποιον απ’ αυτούς,
τον πιο ακατανόητο. Πρώην
όμορφη, όμως από πάντα ματαιω-
μένη. Ορφανή από πατέρα που
σκοτώθηκε στον εμφύλιο, μεγαλω-
μένη από τη γιαγιά της, ανεπιθύ-
μητη από τη μητέρα της («μόνο
προβλήματα φέρνεις», της λέει σε
μια κρίσιμη για τη Λουκία στιγμή,
«λες και σε δασκάλεψε ο μακαρί-
της ο πατέρας σου να γίνεις βε-
λόνα στα πλευρά μου να μ’ αγκυ-
λώνεις»), ανεπιθύμητη, λοιπόν,
άρα ψυχικά ορφανή από μάνα,
τραυματισμένη από την ερωτική
επίθεση του πατριού της, είναι ένα
πλάσμα αρνητικό, αποκλεισμένο
από το συμβολικό, που αναδύεται
42 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Όταν αφανίζονται τα δάση
Από την KΑΤερινΑ σΧινΑ
Ένα βιβλίο για την ερωτική επιθυμία προς το ίδιο και το άλλο φύλο, για τη μνήμη και τη λήθη, για τους
ζωντανούς, τους νεκρούς και τους άφαντους, για την αναπόδραστη μοναξιά των ψυχών και των σωμάτων.
ο Χρήστος αγγελάκος.
στο πραγματικό έχοντας κλήρο της
την αποτυχία: είναι καταδικασμένη
«να ερωτεύεται άντρες που δεν τη
θέλουν» και να δημιουργεί σχέσεις
θνησιγενείς, αφού όλες τους ξετυ-
λίγονται στη σκιά άλλων ανθρώπων
ή άλλων παθών που δεν την περιέ-
χουν∙ αδέξια με τα ανθρώπινα, βλέ-
πει το κατάστιχο των «απόντων»
από τη ζωή της να μακραίνει ολο-
ένα. Αμήχανη με τις γυναικείες φι-
λίες της –με μια μονάχα εξαίρεση,
την Μαρτ των φοιτητικών της χρό-
νων στο Παρίσι, με την οποία δεν
βλέπεται πια– και αμφίθυμη απέ-
ναντι στους άντρες, θα διαλέξει
έναν αμφίφυλο ως πρώτο εραστή κι
έναν μαραμένο μεσήλικο ως δεύ-
τερο και τελευταίο και θα χτίσει,
σιγά σιγά, μια σχέση ακραίας δυ-
σπιστίας προς τον έρωτα. Λέει κά-
που:
Ο ερωτευμένος φτιάχνει με τα
ψέματα μιαν αλήθεια και το γε-
λοίο ξηλώνει το ρούχο του
έρωτα, ένα ξέφτι που το τραβάς
και μένεις γυμνός στα μάτια του
κόσμου.
Όμως δεν είναι διόλου απρόσβλητη
από πάθη η Λουκία. Απεναντίας, η
επιθυμία της είναι σαρωτική, κα-
ταβροχθιστική, απόλυτη, όσο είναι
ανεσταλμένη, ανεπίδοτη και βέ-
βαια ανεπίστρεπτη, περιορισμένη
στην επικράτεια των φαντασιώ-
σεων και των ονείρων, ιδίως όταν
αντικείμενό της γίνεται ο πιο απρό-
σιτος, ο πιο μοιραίος για την ίδια
και για τον μικρό της αδελφό, ο
πιο επικίνδυνος – ένας μαθητής
της. Δεκαετίες αργότερα, βαδίζο-
ντας πια προς τα εβδομήντα της
χρόνια, στην ύστατη και θαμπή
αναλαμπή της ομορφιάς της, θα
διεκδικήσει και πάλι αυτήν την επι-
θυμία –στο πρόσωπο του Παύλου,
ενός καλλιεργημένου γείτονα– και
πάλι θα σκοντάψει στο αδύνατο.
Όμως όπου εισβάλλει η επιθυμία
της Λουκίας (άραγε η επιθυμία της
γυναίκας;) γίνεται καταστροφική –
ρημάζει τις ψυχές και εκμηδενίζει
τα σώματα. Μόνο ο ομοερωτικός
πόθος ευνοείται με κάποια δυνα-
τότητα (αν και όχι με την εκπλή-
ρωση) στο Δάσος των παιδιών – κι
αυτός ωστόσο θα καταλυθεί από
την πυρκαγιά που μαίνεται στην
ψυχή και στο περιβάλλον της Λου-
κίας και τα πάντα αφανίζει, μετα-
φορικά και κυριολεκτικά.
η στρατηγικη του ΠοΘου
Βέβαια, διαλεκτικά, η εμμονή στον
πόθο, δηλαδή στη μη εκπλήρωση,
είναι εκείνη που δίνει ζωή στον
έρωτα. Από την ίδια του τη φύση, ο
έρωτας αναζητά πάντα το φευγα-
λέο, το εφήμερο, προσπαθεί να
ανακαλύψει τον στόχο του και πα-
σχίζει να τον χάσει, από φόβο μή-
πως εξανεμιστεί και σβήσει. Η Λου-
κία στην αρχή, πριν ακόμη ο
έρωτάς της για τον Παύλο απο-
κτήσει τη χροιά της απελπισίας, το
διαισθάνεται – γι’ αυτό και δεν το
ομολογεί, «όχι για να μη φέρει σε δύ-
σκολη θέση τον αποδέκτη του, αλλά
γιατί θέλει να τον κρατήσει στη βρε-
φική του ηλικία, δεν θέλει να τον απο-
χωριστεί φανερώνοντας το μυστικό
του σ’ αυτόν που τον ενέπνευσε». Ο
έρωτας ως πόθος ζει, μας έμαθε ο
Πλάτωνας στο Συμπόσιο, επειδή
αδιάκοπα αναζητεί κάτι που δεν
μπορεί ποτέ να φτάσει. Όμως σ’
αυτήν την αναζήτηση, η ένταση και
η επίταση ολοένα αυξάνουν, γίνο-
νται αφόρητες: τότε η ανάγκη της
ανακούφισης προβάλλει κατεπεί-
γουσα, και η εκφόρτιση δεν μπορεί
να είναι παρά η ευπρόσδεκτη επι-
στροφή στην «αφετηρία» μας –
στον θάνατο. Η Λουκία δεν θα αρ-
θρώσει ποτέ τον έρωτά της, αλλά η
οριστική έκλειψη του ποθούμενου
αντικειμένου παροξύνει την ενόρ-
μηση του θανάτου, μεταφέροντάς
τη και στους άλλους.
Είπα στην αρχή πως μπαίνει κα-
νείς στο βιβλίο του Χρήστου Αγγε-
λάκου σαν να τρυπώνει σ’ ένα δάσος
– και μάλιστα σ’ ένα δάσος που κα-
θώς προχωρείς κλείνει πίσω σου και
σε κρατάει δέσμιο στη σαγήνη του
και, ταυτόχρονα, λιγάκι τρομαγμένο
από την ένταση αυτής της σαγή-
νης. Το δάσος είναι ένας από τους
ήρωες του μυθιστορήματος. ξεκι-
νάει κάτω από το σπίτι της κεντρι-
κής ηρωίδας, της Λουκίας, έχει απο-
τελέσει στην παιδική της ηλικία το
καταφύγιο των παιχνιδιών και της
μελαγχολίας της, κρύβει ένα οδυ-
νηρό μυστικό, γίνεται ιμάντας των
εξελίξεων, αφού απειλείται από τα
σχέδια κάποιων μεγαλοκατασκευα-
στών, μοιάζει με μια μεγάλη καρδιά
που με τους παλμούς της δίνει τον
τόνο στις πράξεις των ανθρώπων.
Ταυτόχρονα, όμως, το δάσος λει-
τουργεί και σαν μεταφορά για το
ίδιο το μυθιστόρημα που διαβά-
ζουμε: είναι πολύκλαδο και πυκνό-
φυλλο (που σημαίνει πολυεπίπεδο
και σφιχτά δομημένο)∙ κάθε κλαδί
του, δηλαδή κάθε πρόσωπο, κάθε
κατάσταση και κάθε βίωμα είναι μεν
αδρά περιγραμμένο, ταυτόχρονα
όμως μπλέκεται αξεδιάλυτα με τα
άλλα, έτσι που αν κάποιο λείψει τα

υπόλοιπα να απομένουν κουτσου-
ρεμένα, μισά.
Είναι κι άλλα πολλά αυτό το δά-
σος: πρώτα απ’ όλα σύμβολο – της
ύλης και της πολλαπλότητας, της
σωματικότητας και της αμφισημίας.
Όπως στις μεγάλες αφηγήσεις του
ερμητισμού και του αποκρυφισμού,
όπως στα παραδοσιακά παραμύθια,
είναι τόπος δοκιμασίας και μύησης,
κατοικία του υποσυνείδητου: όταν η
Λουκία προτείνει στον Παύλο να
του δείξει το δάσος, τον τόπο των
παιδικών της ονειροπολήσεων με
συντροφιά τους ήρωες του Ιβανόη,
είναι για να τον κάνει έμμεσα κοι-
νωνό των τραυμάτων, των ματαιώ-
σεών της, των υπεραναπληρώσεών
της. Τέλος, το δάσος είναι ιερό γιατί
αποτελεί τόπο ονείρων, τόπο φα-
σμάτων και απεικασμάτων, τόπο
που υποδαυλίζει την ερωτική επι-
θυμία και συντελεί στο να πραγμα-
τωθεί στην πιο απογυμνωμένη της
μορφή, τόπο όπου αγκυρώνεται η
ανάμνηση∙ και είναι ένα δάσος
αποϊεροποιημένο, επίσης, απομα-
γευμένο, βεβηλωμένο από εκείνους
που επείγονται να το παραβιάσουν
και να το θυσιάσουν στο κέρδος.
Στα παραμύθια, μας λέει ο
Μπρούνο Μπέτελχαϊμ, οι εσωτερι-
κές διαδικασίες μεταφράζονται σε
εικόνες. Όταν ο ήρωας αντιμετω-
πίζει εσωτερικά προβλήματα που
φαίνεται να μην επιδέχονται λύση,
το παραμύθι τον δείχνει χαμένο σ’
ένα πυκνό, αδιάβατο δάσος, να μην
ξέρει ποιο δρόμο να πάρει, απελπι-
σμένο στη σκέψη ότι δεν θα μπορέ-
σει να βρει διέξοδο. Σε κάποιο ξέ-
φωτο μπορεί να έχει μια συνάντηση
που θα του δώσει απαντήσεις∙ ένα
φωτάκι σε κάποιο καλύβι να τον
οδηγήσει στο σωστό μονοπάτι.
Μπορεί όμως το δάσος να κρύβει
πλάσματα ανοίκεια, γκροτέσκα,
απειλητικά, ή σκηνές αλλόκοτες
που μοιάζει να’ χουν ξεπηδήσει από
τους πίνακες της Πάουλα Ρέγκου –
μιας ζωγράφου που δεν μνημονεύε-
ται τυχαία στο βιβλίο, αφού τα έργα
της αφηγούνται ιστορίες εξουσίας
και εξέγερσης, καταπίεσης και
ανταρσίας, υπόρρητης βίας και
σκληρότητας, και μιας παράξενης
ομορφιάς που αναδύεται μέσα από
την ασχήμια ή την παραμόρφωση
φέρνοντας στον νου τον Γκόγια ή
τον Μπαλτύς. Το φωτάκι στο κα-
λύβι, στο βιβλίο του Χρήστου Αγγε-
λάκου, δεν είναι φιλικό: αποκαλύ-
πτει στη Λουκία μιαν αβάσταχτη
αλήθεια, που η αδυναμία της να την
επεξεργαστεί και να την αποδεχτεί
θα την φορτώσει με μιαν ακόμη
απώλεια και με ενοχή ανεξίτηλη.
πάολα ρέγκου, Η Χιονάτη και η μητριά της, παστέλ σε χαρτί, 1995.
ενα Πολιτικο
μυΘιστορημα
Αν όμως το Δάσος των παιδιών είναι
ένα μυθιστόρημα που εξερευνά τη
φύση της επιθυμίας, είναι ταυτό-
χρονα ένα βιβλίο πολιτικό. Ανα-
γνωρίζει το βαθύ αποτύπωμα του
εμφυλίου, όχι μονάχα στην προσω-
πική μοίρα των ηρώων, σαν κληρο-
δότημα απώλειας, αλλά και σαν
πνεύμα εσαεί ζωντανό στον σύγ-
χρονο κοινωνικό μας βίο, ως πνεύμα
αντιπαλότητας, μισαλλοδοξίας, δυ-
σανεξίας του άλλου. Αναγνωρίζει κι
εκείνες τις βαθιές επιπτώσεις του,
που αδειάζουν κάθε πολιτική χει-
ρονομία από το νόημά της και την
φανερώνουν ως αυτό που πραγμα-
τικά είναι, γυμνή μέσα στην από-
λυτη κενότητά της. Λέει η Λουκία
αναθυμούμενη τα πρώτα χρόνια της
μεταπολίτευσης:
Ο κόσμος γέμιζε τις πλατείες, η
χώρα σήκωνε τη γροθιά της στα
γήπεδα, οι δρόμοι έγιναν ο μό-
νος προορισμός. Αναρωτιόμουν
πού ήταν όλοι αυτοί τα προη-
γούμενα χρόνια, σε ποια τριά-
ρια από αντιπαροχή κοίμιζαν
την επαναστατικότητά τους.
Στον πραγματικό χρόνο του μυθι-
στορήματος, όλοι εκείνοι που κοι-
μούνταν στα τριάρια τους μεσού-
σης της χούντας, αφού πρώτα έχουν
Whitworth Art Gallery, The University of Manchester, UK / The Bridgeman Art library
ομαλά, λιγότερο επώδυνα, στο
αφήγημα της ζωής μας. Παίζοντας
με τις αντιθετικές καταστάσεις της
τυραννίας της μνήμης (παρένθετη η
ιστορία μιας γυναίκας με υπερθυ-
μητικό σύνδρομο, ανίκανης να δια-
γράψει και την παραμικρή έστω λε-
πτομέρεια του παρελθόντος) και
της αγωνίας της αμνησίας (η μη-
τέρα της Λουκίας έχει προσβληθεί
πολύ νωρίς από τη νόσο του Αλ-
τσχάιμερ) ο συγγραφέας τονίζει
αδιάκοπα πως αυτές οι δυο νοητι-
κές διεργασίες που η γλώσσα ξε-
χωρίζει είναι στην πραγματικότητα
μία, όπως εκείνο το θαυμαστό μα-
θηματικό αντικείμενο, η λωρίδα του
Μέμπιους.
Εκθλίβοντας τις διαφορές παρό-
ντος και παρελθόντος, εμπειρίας και
γλώσσας, τέχνης και ζωής, προκρί-
νοντας την άμεση, σωματική αντί-
ληψη των αντικειμένων, των αν-
θρώπων και των τόπων, ο Χρήστος
Αγγελάκος στο Δάσος των παιδιών
μεταμορφώνει την εμπειρία της σω-
ματικής επιθυμίας σε κάτι αισθη-
τικά τελειότερο και μέσα απ’ αυτό
δημιουργεί ένα καινούργιο φορτίο
πόθου, μια πυρακτωμένη φλέβα που
σφύζει σ’ όλη την έκταση του μυθι-
αξιώσει δάφνες αντιστασιακές και στορήματος. Είναι μια διαδικασία
τις έχουν εξαργυρώσει με ανταλ- που ο καθηγητής Κρίστοφερ Ρό-
λάγματα οικονομικής ή εξουσιαστι- μπινσον, μιλώντας για το έργο ενός
κής τάξης, δεν έχουν ακόμη χορτά- καβαφικού ποιητή, του Αμερικανού
σει: έρμαια μιας απληστίας χωρίς Μαρκ ντότι, είχε ονομάσει «ερωτι-
όρια, καταστροφείς κάθε φυσικής σμό της μνήμης». να μια χαρακτη-
ομορφιάς, παλεύουν τώρα λυσσα- ριστική παράγραφος∙ μιλάει η Λου-
σμένα να καταβροχθίσουν και το κία:
δάσος της Λουκίας. Στο τέλος του
βιβλίου, το δάσος θα είναι πια ανά- Το χέρι μου πλάι στο δικό του,
μνηση – ή ίσως ούτε καν αυτό, αφού στερημένο και άδειο. Το μαύρι-
οι φορείς της μνήμης θα ’χουν κι σμα απλωνόταν ομοιόμορφα
αυτοί εκλείψει. στο σώμα του, ενώ τα μαλλιά
Είναι αλήθεια, η μαρτυρία χάνε- του είχαν ξανοίξει κι έπεφταν
ται μαζί με τον μάρτυρα, όπως θα στους ώμους του. Η μύτη του
έλεγε και ο ντεριντά. Όμως όσο είχε ξεφλουδίσει κι έφτιαχνε το
εκείνος υπάρχει, όσα θυμάται και καινούργιο χρώμα από μέσα, να
όσα ξεχνά ορίζουν το πώς ζει και το μια ατέλεια, σκέφτηκα, μια ατέ-
πώς θα μπορούσε να ζήσει. Το Δά- λεια ανίκανη να χαλάσει το θέ-
σος των παιδιών είναι λοιπόν, μαζί αμα των στρογγυλών ώμων και
με όλα τ’ άλλα, κι ένα βιβλίο για τη του ανοιχτού στέρνου.
μνήμη: αδιάκοπες αναδρομές, ανα-
κλήσεις, βασανιστικά στιγμιότυπα, Είναι η περιγραφή μιας σκηνής που
όνειρα πιο ζωντανά από το βίωμα, σιγά σιγά μετατρέπεται από κατα-
οπισθοχωρήσεις στο χρόνο και γραφή ενός γεγονότος του παρελ-
προβολές στο παρελθόν ταλανίζουν θόντος σε ενσάρκωση της επιθυμίας
τους ήρωες – όσους τουλάχιστον στο παρόν∙ και είναι μέσα από τέ-
έχουν προλάβει να ζήσουν αρκετά τοιες σκηνές –όπως εκείνη των δυο
ώστε να θυμούνται. Ο συγγραφέας έφηβων φίλων που κατευθύνονται
είναι σαν να αναρωτιέται μαζί τους νωχελικά προς τη θάλασσα, διατη-
πώς κατασκευάζουμε τη μνήμη, ρώντας κάτι από την αισθητική ποι-
πώς την υποστηρίζουμε, πώς της ότητα του Θανάτου στη Βενετία–
παραδινόμαστε, αλλά και πώς τη μέσα από τέτοιες εικόνες αισθητι-
χειραγωγούμε ή την απαλείφουμε κές, που μας δίνει ο Χρήστος Αγγε-
για να πλαστογραφήσουμε το πα- λάκος το κλειδί για τη σχέση επιθυ-
ρελθόν μας, να το εντάξουμε πιο μίας και τέχνης. zx
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 43
 ελληνικός δρόμος προς την οικολογία
Από τον νιΚΟ Κ. ΑλιΒιΖΑΤΟ

κώστας καρράς, Ημιτελές
τοπίο. Βούληση και
αντίθεση στον αγώνα για την
αειφορία, Ωκεανίδα, αθήνα
2011, σελ. 183
Από την υπόθεση των ναυπηγείων της Πύλου, στο τέλος της δεκαετίας του 1970, ώς την ανακαίνιση
του Αρσακείου, μια δεκαετία και κάτι αργότερα, και από τη σωτηρία του βιότοπου του Μαραθώνα,
το 2002, ώς τη διάσωση της πολυκατοικίας Κουρεμένου, στην οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου, πριν από
λίγα χρόνια, όσοι μάχονται για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την προστασία των μνημείων του πολιτι-
σμού στον τόπο μας κάπου συνάντησαν τον Κώστα και τη Λυδία Καρρά· κάποτε, με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο, συνεργάσθηκαν μαζί τους. Ιδρυτές της Ελληνικής Εταιρείας για την προστασία του Περιβάλ-
λοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομίας, παραμένουν «ψυχή» και εμπνευστές των σημαντικότερων
δράσεών της.

σχολιαζόμενος τόμος από πιο ψηλά, όχι μόνο με γεωγρα- νει τη θεματική συνοχή τους είναι η ιδιαίτερο ενδιαφέρον:

O περιλαμβάνει 18 κεί-
μενα του Κώστα
Καρρά, άρθρα και ομι-
λίες των τελευταίων
σχεδόν 40 χρόνων. Τρία τουλάχι-
στον από αυτά έχουν άξονα αναφο-
ράς το άρθρο 24 του Συντάγματος
και τη συνταγματική κατοχύρωση
της αειφορίας. Εξ ου και το ενδια-
φέρον ενός συνταγματολόγου, ο
οποίος, όπως η ειλικρίνεια επιβάλλει
να λεχθεί, μόνο πρόσφατα άρχισε
να πραγματικά να συγκινείται από
τις ανησυχίες των οικολόγων. Και
τούτο, με αφορμή τη σημαντικότερη
ασφαλώς περιβαλλοντική αντιδικία
των τελευταίων ετών στην Ελλάδα –
ίσως όμως και στην Ευρώπη– στην
οποία η Ελληνική Εταιρεία βρέθηκε
να πρωταγωνιστεί μαζί με άλλες πε-
ριβαλλοντικές οργανώσεις: τη μάχη
κατά της εκτροπής του Αχελώου.
Το Ημιτελές τοπίο είναι ένα ση-
μαντικό βιβλίο και όποιος, σαν τον
υπογράφοντα, δεν είχε την ευκαι-
ρία να παρακολουθήσει το οικολο-
γικό κίνημα από τα πρώτα βήματά
του, είναι βέβαιο ότι έχει πολλά να
μάθει διαβάζοντάς το. Θα προ-
σπαθήσω να σας εξηγήσω γιατί.
μια αξιοσημεiωτη
ΠερiΠτωση
Θα μάθει κατ’ αρχάς πολλά για έναν
ενδιαφέροντα άνθρωπο. Γεννημένος
στο Λονδίνο το 1938, με κλασικές
σπουδές στην Οξφόρδη και οικονο-
μικά στο Χάρβαρντ, ο Κώστας Καρ-
ράς ανήκει στο κομμάτι εκείνο του
παροικιακού ελληνισμού που πονάει
την Ελλάδα περισσότερο από πολ-
λούς Ελλαδίτες. Γιατί έχει το σπάνιο
προνόμιο να βλέπει τη χώρα μας
φικά αλλά και με ιστορικά κριτήρια,
και έτσι να συνειδητοποιεί συνέχειες
και ασυνέχειες, σταθερές αλλά και
μεταβλητές καλύτερα από όσους δεν
ζούμε απλώς κοντά της, αλλά κυ-
ριολεκτικά μέσα της. Βλέπει, με
άλλα λόγια, τη μακρά διάρκεια, εκεί
που οι περισσότεροι από μας κατα-
τρυχόμαστε (και συνήθως χανόμα-
στε) με το εφήμερο.
Παραδέχομαι ότι η αφ’ υψηλού
αυτή ματιά ενδέχεται κάποιες φο-
ρές να εκνευρίζει. Παρά ταύτα,
όπως ακριβώς συμβαίνει και με
πολλούς ξένους φίλους της χώρας
μας, που ανήκουν στη βυρωνική
παράδοση του φιλελληνισμού, η
άποψή τους είναι πολύτιμη, γιατί
μας βοηθά να ξεδιαλύνουμε το ση-
μαντικό από το ασήμαντο, το πρω-
τεύον από το δευτερεύον. Πολύ
περισσότερο που ο Κώστας Καρ-
ράς δεν είναι βέβαια φιλέλληνας,
αλλά Έλληνας που, εδώ και 40
χρόνια ζει ανάμεσά μας, συμμερι-
ζόμενος εντάσεις και πάθη, τα
οποία συνήθως δεν φθάνουν στις –
κατά τα άλλα υποδειγματικά ορ-
γανωμένες– έδρες νεοελληνικών
των μεγάλων ευρωπαϊκών και αμε-
ρικανικών πανεπιστημίων.
Ένας Έλληνας, λοιπόν, που ζει
μαζί μας και που, παρ’ όλα αυτά
καταφέρνει να βλέπει πιο μακριά.
Ο σπάνιος αυτός συγκερασμός συ-
νολικού τοπίου και λεπτομέρειας,
θεωρίας και πράξης, μακρύ και
βραχέος χρόνου διατρέχει τα πε-
ρισσότερα κείμενα του σχολιαζό-
μενου βιβλίου και τους προσδίδουν
το ενδιαφέρον, συχνά μάλιστα θα
έλεγα και τη γοητεία τους.
Το νήμα βέβαια που συνδέει τα
18 κείμενα του βιβλίου και τους δί-
προστασία του περιβάλλοντος –φυ-
σικού και πολιτιστικού– και η αει-
φορία ως μέτρο για τη χάραξη των
πολιτικών του σύγχρονου κράτους.
Πρόκειται για κείμενα της τελευ-
ταίας κυρίως δεκαετίας, που πα-
ρουσιάζονται σε τρεις ενότητες:
«Περιβάλλον και διεθνής πολιτική»,
«Περιβάλλον και οικονομία» και
«Περιβάλλον και πολιτική ζωή».
Μια τέταρτη ενότητα με τίτλο «Επι-
μονή και αντίθεση στον αγώνα για
το περιβάλλον στην Ελλάδα», θυμί-
ζει περισσότερο απολογισμό της
40χρονης ήδη δράσης του συγγρα-
φέα, ενώ στο καταληκτήριο κεφά-
λαιο (: «Μετά την κατάρρευση») ο
Κώστας Καρράς προσπαθεί να κα-
τανοήσει την Ελλάδα της ύφεσης
και του Μνημονίου (: «στιγμή εσω-
τερικής απόγνωσης και διεθνούς
ατίμωσης», όπως την χαρακτηρίζει,
σ. 171), με τα εργαλεία της «σχολής
σκέψης» στην οποία ανήκει: αν εί-
χαν γίνει πράξη λίγα έστω απ’ όσα
έχει υποστηρίξει την τελευταία
τριακονταετία ο ίδιος και το οικο-
λογικό κίνημα για την οργάνωση
του κράτους, τις προτεραιότητες
της δημόσιας πολιτικής, την αφανή
–φαύλη και παλαιοπολιτική– πτυχή
της μεταπολιτευτικής μας δημο-
κρατίας, τα αδιέξοδα της κατανα-
λωτικής κοινωνίας και –εν τέλει–
το βαθύτερο νόημα της ανθρώπι-
νης ύπαρξης, μπορεί μεν η κατάρ-
ρευση να μην αποτρεπόταν, είναι
ωστόσο ενδεχόμενο να μην ήταν
τόσο απότομη και βαθιά.
σκαΠανeασ τησ οικολογiασ
Θα σταθώ σε δύο κυρίως κείμενα
του βιβλίου, γιατί μου προκάλεσαν
Το πρώτο είναι το χρονολογικά
παλαιότερο του βιβλίου και επι-
γράφεται «Τουρισμός και περιβάλ-
λον στον Ελλάδα». Πρόκειται για
μια ομιλία του 35άχρονου τότε Κώ-
στα Καρρά σε συνέδριο που είχαν
οργανώσει η europa Nostra και ο
Ευρωπαϊκός Σύνδεσμος Εθνικών
Οργανισμών Τουρισμού στην Κο-
πεγχάγη, τον νοέμβριο του 1973,
λίγες μέρες πριν από την εξέγερση
του Πολυτεχνείου στην Αθήνα. Ο
Κώστας και η Λυδία είχαν ιδρύσει
ένα χρόνο πρωτύτερα την Ελλη-
νική Εταιρεία. Ταυτόχρονα συμμε-
τείχαν ενεργά στον αντιδικτατο-
ρικό αγώνα. Δεν ξέρω αν ζούσαν
τότε μονίμως στην Ελλάδα. Το βέ-
βαιο είναι ότι η εισήγηση εκείνη
του Καρρά φανερώνει ιδιαίτερα
καλή γνώση του αντικειμένου, σε
μιαν εποχή όπου, βέβαια, καμιά
αντιστασιακή οργάνωση δεν ασχο-
λούνταν με τέτοια θέματα. Παρά
ταύτα, η καταστροφή που συντε-
λούνταν επί χούντας, με την ανέ-
λεγκτη ανοικοδόμηση, προχω-
ρούσε γοργά. Ο Καρράς είχε τότε
την τόλμη να προκαλέσει ψήφισμα
του ΙCOMOs για την αλλοίωση
του αστικού τοπίου της Καστοριάς,
να καταγγείλει τη προϊούσα κατα-
στροφή μιας άλλης μακεδονικής
πόλης, της Βέροιας, να στιγματίσει
την ανέγερση δύο γιγαντιαίων ξε-
νοδοχείων στην Ελούντα, καθώς
και του ξενία στο ναύπλιο. Στην
ίδια ομιλία, αντίγραφο της οποίας,
όπως μας πληροφορεί, είχε στείλει
τότε και στον Κωνσταντίνο Καρα-
μανλή, επαινούσε τη σύσταση της
πρώτης νομαρχιακής Επιτροπής
Αρχιτεκτονικού Ελέγχου στη Σύρο
και ζητούσε την ίδρυση παραρτη-

44 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

 ecogreensalonika
μάτων της στα άλλα νησιά των Κυ-
κλάδων.
Για όποιον ενδιαφέρεται για την
ιστορία της οικολογίας στη σύγ-
χρονη Ελλάδα, το κείμενο αυτό πα-
ρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, όχι
τόσο για τις πληροφορίες που πε-
ριέχει, όσο για το κλίμα που μετα-
δίδει, δηλαδή για το πώς άρχισε να
διαμορφώνεται σιγά σιγά στη χώρα
μας αυτό που σήμερα αποκαλούμε
οικολογική συνείδηση. Αντιπαρα-
βαλλόμενο με το αμέσως επόμενο
κείμενο, μια ομότιτλη ομιλία στο
Βόλο, το 2003, στο πλαίσιο της ελ-
ληνικής προεδρίας της Ευρωπαϊ-
κής Ένωσης, αποκτά ακόμη μεγα-
λύτερη αξία, γιατί δείχνει πώς,
παρά τις γνωστές αντιξοότητες, τα
πράγματα τελικά εξελίχθηκαν προς
τη σωστή κατεύθυνση, αν και όχι με
τους ρυθμούς που ο συγγραφέας
και όλοι μας, υποθέτω, θα επιθυ-
μούσαμε. Διότι αυτό που ο συγγρα-
φέας ονομάζει «γνωστή απροθυμία
πολλών Ελλήνων» (των περισσότε-
ρων, θα τον διόρθωνα) «να μετου-
σιώσουν τις περιβαλλοντικές τους
ανησυχίες σε πράξη» (σ. 16), είναι
Ένα από τα εργοτάξια εκτροπής του ποταμού αχελώου. η διακηρυγμένη πρόθεση τεχνητής αλλαγής της κοίτης του
ίσως η κυριότερη αιτία των καθυ- ποταμού, για τις ανάγκες των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, ήδη από τα χρόνια του ανδρέα παπανδρέου, είναι ασφαλώς
στερήσεων που σημειώνονται. η σημαντικότερη περιβαλλοντική αντιδικία των τελευταίων ετών στην Ελλάδα – ίσως και στην Ευρώπη. η Ελληνική
Το πού οφείλεται αυτή η «απρο- Εταιρεία, που ίδρυσαν η λυδία και ο κώστας καρράς, βρέθηκε να πρωταγωνιστεί σε αυτή την αντιδικία των πολιτών με
θυμία» είναι βέβαια είναι δύσκολο οικολογική ευαισθησία εναντίον της πολιτείας.
ερώτημα το οποίο ο συγγραφέας
ακροθιγώς μόνον θίγει. Χωρίς να γραφέα στη Γεωπονική Σχολή του του– με πάνινη μάσκα], ο παράγων οπισθοδρόμηση δεκαετιών. Αυτό
διατείνομαι ότι η απάντηση που Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, τον δημόσια υγεία δηλαδή, ήταν εκείνος ευτυχώς δεν έγινε και, στους και-
προτείνω εξηγεί τις επιτυχίες του Ιούνιο 2006. Είναι μια ενδιαφέ- που πρώτος επηρέασε την πνευμα- ρούς του ισοπεδωτικού λαϊκισμού
οικολογικού κινήματος σε άλλες χώ- ρουσα αναδρομή στην πνευματική τική του συγκρότηση. Το βέβαιο εί- που σήμερα και πάλι βιώνουμε, εί-
ρες (όπως η Γερμανία) ή τις αποτυ- πορεία του, στους παράγοντες δη- ναι ότι όλοι μαζί οι παράγοντες αυ- ναι σκόπιμο να υπενθυμίζεται. Διότι
χίες του σε άλλες, πολιτιστικά εξ λαδή εκείνους οι οποίοι, τις δεκαε- τοί συνέκλιναν σε αυτό που ο το Συμβούλιο δεν έπαψε ποτέ να
ίσου ώριμες αν όχι και ωριμότερες τίες του 1940 και του 1950 στην Κώστας Καρράς εκφράζει καλύτερα βάλλεται. Για πόσο άραγε ακόμη
(όπως η Γαλλία και η Ιταλία), θα Αγγλία, όπου πήγε σχολείο και πα- από κάθε άλλον στη χώρα μας: πα- θα μπορέσει να σηκώνει μόνο του
απέδιδα την «απροθυμία» αυτή στην νεπιστήμιο, διαμόρφωσαν την οι- ραφράζοντας ένα γνωστό σύνθημα τον σταυρό του μαρτυρίου;
παλιά συνήθειά μας να πολιτικο- κολογική του συνείδηση. Όπως μας άλλων εποχών, αυτό θα το ονόμαζα Στην Ελλάδα της ύφεσης και του
ποιούμε τα πάντα. Και τούτο, όχι θυμίζει στην εισαγωγή του βιβλίου, «ελληνικό δρόμο προς την οικολο- Μνημονίου, το ερώτημα δεν είναι
ασφαλώς με την έννοια του να βλέ- ο Economist αποκαλούσε τότε ακόμη γία». μόνο ρητορικό. Η ανάκαμψη της
πουμε την πολιτική διάσταση των όσους διανοουμένους ενδιαφέρο- χώρας μέσω της ανάπτυξης με κάθε
προβλημάτων που κάθε φορά μας νταν για την οικολογία «professors θυσία κινδυνεύει να ισοπεδώσει κα-
απασχολούν (κάτι, κατά τη γνώμη econut» (καθηγητές «οικοτρελά- το Περιβaλλον τακτήσεις που έως χθες θεωρούσαμε
μου, απόλυτα θεμιτό και ευκταίο) ρες», δηλαδή), καθώς η επούλωση στο σYνταγμα αδιαπραγμάτευτες. Αρκεί να θυμί-
όσο με την έννοια της κομματικο- των πληγών του πολέμου και η ανοι- Άφησα τελευταία τα κείμενα του σει κανείς τις πρόσφατες ρυθμίσεις
ποίησης όλων ή σχεδόν όλων των κοδόμηση δεν άφηναν τότε ακόμη συγγραφέα για το Σύνταγμα και για τη νομιμοποίηση των αυθαιρέ-
αντιπαραθέσεων στον τόπο μας. Το σοβαρά περιθώρια για τέτοιου εί- τον αγώνα που ο ίδιος και η Ελλη- των και των ημι-υπαίθριων χώρων.
περιβάλλον, ωστόσο, όπως άλλω- δους ευαισθησίες. Ποιοι ήταν, λοι- νική Εταιρεία έδωσαν για να μην Πανταχόθεν πιεζόμενος, πού θα
στε και η παιδεία και ο πολιτισμός, πόν, οι παράγοντες που τον επηρέ- αναθεωρηθεί το άρθρο 24 του Συ- βρεί ο δικαστής τα ηθικά και νομικά
ανήκει στα θέματα εκείνα που το ασαν: η αγάπη για τη φύση, μας ντάγματος και να μην αποδυναμω- εκείνα ερείσματα να πει το μεγάλο
παλαιό και το νέο, η συντήρηση και λέει, ο σεβασμός της αρχιτεκτονικής θεί ο θεσμός που, τα τελευταία χρό- όχι; Πολύ περισσότερο όταν είναι
ο εκσυγχρονισμός δεν συγκρούονται κληρονομιάς και του παραδοσιακού νια, συνέβαλε όσο κανένας άλλος μάλλον βέβαιο ότι οι πόροι ακόμη
αναγκαστικά πάνω στον άξονα δε- ιστού των πόλεων και, τέλος, το εν- στην προστασία του περιβάλλο- και του λεγόμενου Πράσινου Τα-
ξιά-αριστερά. Κάτι που δεν έχει, διαφέρον για τη δημόσια υγεία. ντος: το Συμβούλιο της Επικρα- μείου διατέθηκαν για να καλυφθεί η
κατά τη γνώμη μου, συνειδητοποι- [Στην παρουσίαση του βιβλίου, ο τείας. Όπως είμαι σε θέση να γνω- τρύπα του γενικού κορβανά.
ηθεί επαρκώς στον τόπο μας, με τα συγγραφέας διευκρίνισε ότι, με ρίζω, το 2001, χωρίς τον αγώνα Για τα ερείσματα αυτά, εκείνα
γνωστά –ολέθρια σε αρκετές περι- αφορμή την αιθαλομίχλη που σκέ- αυτό, στον οποίο είχαν συμμετά- δηλαδή που θα στηρίξουν μια συ-
πτώσεις– αποτελέσματα. παζε κάθε τόσο το Λονδίνο τις αρ- σχει και οι άλλες περιβαλλοντικές νεπή οικολογική στάση, μάχεται ο
Το δεύτερο κείμενο του βιβλίου χές της δεκαετίας του 1950, και που οργανώσεις, το κακό θα είχε γίνει Κώστας Καρράς και η Ελληνική
που μου προκάλεσε ξεχωριστό εν- τον ανάγκαζε να κυκλοφορεί –όπως και οι Ολυμπιακοί Αγώνες του Εταιρεία. Στην ενίσχυσή τους κα-
διαφέρον είναι μια ομιλία του συγ- και οι περισσότεροι συμμαθητές 2004 θα ήταν η αφορμή για μιαν λούμαστε όλοι να συμβάλουμε. zx

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 45


Victor Sebestyen, Η πτώση
της Σοβιετικής
Αυτοκρατορίας. Η
Επανάσταση του 1989,
μετάφραση από τα αγγλικά:
γιώργος-Ίκαρος
μπαμπασάκης, Ψυχογιός,
αθήνα 2011, σελ. 568
Το μέλλον δε θα ’ρθεί / από μο-
νάχο του, έτσι νέτο-σκέτο, / αν δεν
πάρουμε μέτρα κι εμείς, // από τα
βράγχια, κομσομόλε, άρπαξέ το, /
απ’ την ουρά του πιονιέροι, κι
εσείς1.
ι παραπάνω στίχοι
Ο ανήκουν στον Βλαντι-
μίρ Μαγιακόβσκι,
γράφτηκαν στα 1926.
Δεν είχαν περάσει
ούτε δέκα χρόνια από τότε που τα
επαναστατικά στρατεύματα κατα-
λάμβαναν τα χειμερινά ανάκτορα
και οι μπολσεβίκοι έστελναν τους
εχθρούς τους στους «σκουπιδοντε-
νεκέδες της ιστορίας». Η επανα-
στατική Ρωσία φάνταζε στους ου-
τοπιστές σαν ένας τεράστιος
λευκός καμβάς, έτοιμος να γεμίσει
με κάθε λογής μεγαλειώδεις κοινω-
νικούς πειραματισμούς. Το κομ-
μουνιστικό κίνημα είχε εκτοξευτεί
στο προσκήνιο της ιστορίας και
έμοιαζε σχεδόν καταδικασμένο να
επικρατήσει, να «αρπάξει το μέλ-
λον» και να το πλάσει απ’ το μηδέν.
Εμπνευσμένος από τις κοσμογονι-
κές αλλαγές, ο Τρότσκι προφήτευε
το αύριο της ανθρωπότητας στη
σοσιαλιστική κοινωνία:
ο Άνθρωπος θα γίνει απροσμέ-
τρητα δυνατότερος, σοφότερος
και ευγενέστερος. Το σώμα του
θα γίνει πιο αρμονικό,οι κινή-
σεις του ρυθμικότερες, η φωνή
του πιο τραγουδιστή [...] ο μέ-
σος ανθρώπινος τύπος θα φτά-
σει στα ύψη ενός Αριστοτέλη,
ενός Γκαίτε ή ενός Μαρξ. Και
πάνω από εκεί θα υψώνονται
νέες κορυφές2.
46 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Όταν η ιστορία
επιβάλλει τη θανατική ποινή
Από τον ΧΑρΗ ΠεϊΤσινΗ
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν ήταν αρκετός για να πείσει τους κα-
τοίκους της ένωσης κρατών που, υπό την αυταρχική αιγίδα της σοβιετικής Ρωσίας, συναπαριθμού-
σαν ό,τι είχε απομείνει από την ουτοπία του κομμουνισμού, να μην εκφράζουν με όποιον τρόπο μπο-
ρούσαν την τεράστια δυσαρέσκειά τους. Πώς όμως έπεσαν τα τείχη εν μία νυκτί; Ο δημοσιογράφος
Βίκτορ Σεμπέστιεν ήταν εκεί – και ξέρει από πρώτο χέρι τι πραγματικά συνέβη. [TBJ]
Κι ύστερα πέρασαν οι μήνες, τα
χρόνια και οι δεκαετίες. Η Ένωση
Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημο-
κρατιών απλώθηκε στο χάρτη και
έφτασε κυριολεκτικά στην καρδιά
της Ευρώπης. Ο υπαρκτός σοσιαλι-
σμός στερεώθηκε σε «μια μόνο
χώρα» και, υποχωρώντας από το
δόγμα της διαρκούς επανάστασης,
αποδέχτηκε την «ειρηνική συνύ-
παρξη» με τον καπιταλιστικό κό-
σμο. Η «δικτατορία του προλετα-
ριάτου» αναβαπτίστηκε
«παλλαϊκό κράτος» από τον Χρου-
στσώφ, ενώ το δόγμα Μπρέζνιεφ
συγκεφαλαίωσε την αυτοκρατορική
σε
φύση της Σοβιετικής Ένωσης: μιας
ένωσης χωρών, δηλαδή, που επιτη-
ρούνταν από ένα επιτελικό κέντρο,
εξουσιοδοτημένο να επεμβαίνει
κάθε φορά που ένιωθε ότι βρισκό-
ταν σε κίνδυνο η «σοσιαλιστική νο-
μιμότητα». Έτσι το σχήμα οργάνω-
σης της σοβιετικής αυτοκρατορίας
παγιώθηκε σε ένα μοντέλο αυταρ-
χικού συγκεντρωτισμού, με το Κρεμ-
λίνο να ελέγχει έμμεσα τις υπόλοι-
πες «λαϊκές δημοκρατίες», μέσω
πειθήνιων κόκκινων «τσάρων» (Χό-
νεκερ, Ζίβκοφ κ.λπ.), που εξαρτού-
σαν την εξουσία τους από την εύ-
νοια της σοβιετικής Ρωσίας.
Οι αρχικές προβλέψεις για την
άμεση κατάρρευση της σοβιετικής
οικονομίας φάνηκαν να διαψεύδο-
νται, ιδίως μπροστά στις επίσημες
στατιστικές των σοσιαλιστικών κυ-
βερνήσεων, που παρουσίαζαν μια
εικόνα μεγάλης βιομηχανικής ανά-
πτυξης για τις κοινωνίες του υπαρ-
κτού σοσιαλισμού. Ώς το 1980, οι
περισσότεροι δυτικοί πολιτικοί και
επιστήμονες, ακόμα και ειδήμονες
στη σοβιετολογία, είχαν πια πειστεί
ότι τα σοσιαλιστικά καθεστώτα διέ-
θεταν «αξιοθαύμαστη σταθερό-
τητα». Επιφανείς θεωρητικοί, προ-
οδευτικοί και συντηρητικοί, όπως ο
Χάντιγκτον, πίστευαν ότι οι προο-
πτικές εκδημοκρατισμού στην Ανα-
τολή ήταν μάλλον δυσοίωνες. Το
παρελθόν τους δίδαξε, υποστήριζε,
να αντιμετωπίζουν τον σοβιετικό
ολοκληρωτισμό ως αναγκαίο κακό,
με το οποίο η Δύση έπρεπε να μά-
θει να συνυπάρχει.
Την ίδια εποχή, μέσα στο κλειδα-
μπαρωμένο «ανατολικό μπλοκ» οι
ανθρώπινες ελπίδες συντρίβονταν
κάτω από την μπότα τυραννικών
καθεστώτων. Πίσω από τη βιτρίνα
της επίσημης προπαγάνδας, εξε-
λισσόταν ένα διαρκές έγκλημα σε
βάρος της ελευθερίας και της αν-
θρώπινης αξιοπρέπειας. Ολόκληρη
η κοινωνική μηχανική της σοβιετι-
κής εξουσίας συνίστατο στη δια-
μόρφωση αποδοτικών διαδικασιών
αστυνόμευσης, ελέγχου, επιτήρη-
σης των ατόμων: κατασκοπεία και
χαφιεδισμός, παραβίαση της ιδιω-
τικότητας, ταξινομήσεις, εξετάσεις,
καταχωρίσεις, «μια ολόκληρη μέθο-
δος για υποταγή των σωμάτων, για
χαλιναγώγηση της ανθρώπινης πολ-
λαπλότητας, και για χειραγώγηση
των δυνάμεών της», για να δανει-
στούμε μια φράση του Μισέλ
Φουκώ3. Κι όταν οι συμβατικές μέ-
θοδοι ελέγχου αποτύγχαναν, και τα
υποκείμενα της εξουσίας ανθίστα-
ντο στον εξανδραποδισμό τους,
τότε ο ρωσικός στρατός αναλάμ-
βανε να διαλύσει κάθε αμφιβολία
για την «ελέω μαρξισμού» κυριαρχία
του επί των δορυφορικών χωρών
(όπως συνέβη, π.χ., όταν στις 21
Αυγούστου 1968 καταπνίγηκε, με
τα σοβιετικά τανκς, η «Άνοιξη της
Πράγας»).
Μερικά χρόνια όμως μετά τη συ-
ντριβή των μεγάλων επαναστάσεων
στην Ουγγαρία και την Τσεχοσλο-
βακία από τα ρωσικά στρατεύματα,
κάπου στα τέλη της δεκαετίας του
1970, άρχισαν ξαφνικά να αχνο-
φαίνονται κάποιες αδιόρατες ρωγ-
μές στο «ατσάλινο» προφίλ του
υπαρκτού σοσιαλισμού. Το 1978, ο
πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ αποφα-
σίζει να επισκεφθεί την πατρίδα
του, την Πολωνία. Εκατοντάδες χι-
λιάδες κόσμου σπεύδουν να τον
προϋπαντήσουν σε εκδηλώσεις που,
κάτω από τον θρησκευτικό τους
μανδύα, κρύβουν την άσβεστη αγα-
νάκτηση ενός καταπιεσμένου λαού.
«Γιατί ήρθα;» απαντά στον ποντί-
φικα ένας πιστός: «για να αινήσω τη
Θεοτόκο και να φτύσω εκείνα τα
καθάρματα».
Σε αυτό το σημείο, στην αρχή του
τέλους της ΕΣΣΔ, ξεκινά το νήμα
της αφήγησής του ο Βίκτορ Σεμπέ-
στιεν, με το εξαιρετικό βιβλίο Η
πτώση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας.
Ο Σεμπέστιεν, δημοσιογράφος και
βασικός ανταποκριτής δυτικών
ΜΜΕ στην ανατολική Ευρώπη το
1989, είχε αφήσει πολύ καλές εντυ-
πώσεις με το προηγούμενο έργο του
Τwelve days, για την ουγγρική επα-
νάσταση του 1956. Το 2009, επέ-
στρεψε με ένα βιβλίο σταθμό στη
μελέτη των ύστερων χρόνων της
ΕΣΣΔ. Η προσεγμένη μετάφρασή
του στα ελληνικά, από τον Γιώργο-
Ίκαρο Μπαμπασάκη, ανοίγει για
το ελληνικό κοινό ένα «παράθυρο»
στην ιστορία της μεγαλύτερης ίσως
επανάστασης του 20ού αιώνα.
κρατη εναντιον
των λαων τουσ
Όλες οι αισιόδοξες προφητείες για
το μέλλον του σοσιαλισμού, είχαν
ξεθωριάσει για τα καλά στα τέλη
 reuters
της δεκαετίας του 1970. Το ρομα-
ντικό όνειρο για έναν καλύτερο κό-
σμο είχε δώσει οριστικά τη θέση
του στη μιζέρια της σοβιετικής
πραγματικότητας. Καταπίεση, ατε-
λείωτες ουρές, ελλείψεις σε βασικά
αγαθά και κοινωνίες στα όρια της
εξέγερσης. Ο Κεντρικός Σχεδια-
σμός της οικονομίας είχε ξεχαρβα-
λώσει την παραγωγή και τα δίκτυα
προσφοράς και ζήτησης. Τα
«πλάνα» αποτύγχαναν να φέρουν
σε πέρας τους διακηρυγμένους στό-
χους τους. Εργοστάσια που στε-
ρούνταν πρώτων υλών υψώνονταν
στις όχθες του Δούναβη και τα υλικά
εισάγονταν με τεράστιο κόστος από
την Κεντρική Ασία. Τα κολεκτιβι-
στικά αγροκτήματα χρησιμοποιού-
σαν τόσο πολύ λίπασμα που δηλη-
τηρίαζαν το έδαφος: το 1/3 των
δασών της Τσεχίας ήταν νεκρά ή
πέθαιναν (σ. 50). Η όλη υπόθεση τη
σοσιαλιστικής οικονομίας, αν και
τραγική, μπορούσε ενίοτε να προ-
καλέσει το γέλιο: το κεντρικό
Πλάνο της Πολωνίας, φερ’ ειπείν,
αμέλησε να προβλέψει τσιμπιδάκια
για τα μαλλιά των γυναικών (είχε
συνταχτεί από άντρες). Έτσι λοι-
πόν, μηδέν πολωνικά τσιμπιδάκια
7 Oκτωβρίου 1989. ο τελευταίος πρόεδρος της Εσσδ μιχαήλ γκορμπατσώφ (αριστερά), φιλάει στο στόμα, σύμφωνα
(σ. 48). με το έθιμο, τον ηγέτη της ανατολικής γερμανίας Έριχ Χόνεκερ. στις 18 του ίδιου μήνα, λίγο πριν το καθεστώς
Τα κομμουνιστικά καθεστώτα καταρρεύσει, ο δεύτερος θα αντικαθίστατο από τον Έγκον κρεντς. ο πρώτος κράτησε την εξουσία του λίγους μήνες
αδυνατούσαν να καλύψουν τις βιο- παραπάνω, μέχρι τις 27 δεκεμβρίου 1991.
τικές ανάγκες των λαών τους, με
αποτέλεσμα να εξαρτώνται ολοένα επεισοδίων, αποτυπώνει εύγλωττα κρατικών καναλιών για να μεταδώ- του, το καθεστώς δαπανούσε κον-
και περισσότερο από τον εξωτε- το φορτισμένο κλίμα των τελευ- σει το μήνυμα ότι «η αντιπολίτευση δύλια που θα μπορούσαν να συντη-
ρικό δανεισμό. Όπως αναφέρει ο ταίων ημερών της «σοσιαλιστικής θα θριαμβεύσει» (σ. 148). ρούν τις εργασίες οξυγονοκόλλησης
Σεμπέστιεν, οι ξένες πιστώσεις κοινωνίας». Μιας κοινωνίας που Μπροστά σε τέτοιου είδους προ- στο γιγάντιο ναυπηγείο Λένιν για
χρησιμοποιούνταν όχι για νέες έμπαινε με γοργούς ρυθμούς σε τρο- κλήσεις, που έθεταν σε κίνδυνο το ένα μήνα (σ. 144). Η δε Στάζι χρη-
επενδύσεις αλλά για τρόφιμα και χιά εμφύλιας σύγκρουσης: απένα- μονοπώλιο του Κόμματος στην ματοδοτούνταν με το ποσό μαμούθ
καταναλωτικά αγαθά που περνού- ντι στους τερατώδεις μηχανισμούς εξουσία, οι μυστικές υπηρεσίες των των 4 δισ. μάρκων το χρόνο (το 5%
σαν στο λαό σε εξωφρενικά χαμη- καταστολής και στην παρανοϊκή καθεστώτων έπιασαν δουλειά. Στην του προϋπολογισμού της Ανατολι-
λές τιμές (σ. 117). Ο Μίκλος νέ- προσωπολατρεία των ηγετών, οι Πολωνία, ο Λεχ Βαλέσα συνελήφθη κής Γερμανίας).
μεθ, κορυφαίος αξιωματούχος στο λαοί αντέταξαν διάφορες μορφές επανειλημμένως, ενώ ο πάστορας Η ειρηνική αντίσταση, από μόνη
υπουργείο Οικονομικών της Ουγ- ειρηνικής αντίστασης (επαναστατι- Ποπουλέτσκι δολοφονήθηκε από της, δεν αρκούσε να επιφέρει το κα-
γαρίας όλη τη δεκαετία του 1980, κές μπροσούρες, απεργίες, οργά- αξιωματικούς της μυστικής αστυνο- θοριστικό πλήγμα σε καθεστώτα τα
εξήγησε ότι τα 2/3 των ξένων πι- νωση συνδικάτων, οικολογικών ομά- μίας. Στην Τσεχοσλοβακία, το κα- οποία είχαν κατακτήσει με εκατόμ-
στώσεων «πήγαιναν στην καταβολή δων, μουσικών συγκροτημάτων). Ο θεστώς εξαπέλυσε εκστρατεία δυ- βες θυμάτων το «μονοπώλιο της νό-
τόκων» και το εναπομείναν 1/3 σε συγγραφέας κρατά αμείωτο το εν- σφήμισης ενάντια στον κρατούμενο μιμης βίας» και το χρησιμοποιού-
«εισαγόμενα καταναλωτικά αγαθά διαφέρον του αναγνώστη περιγρά- Βάτσλαβ Χάβελ, ψυχή της αντιστα- σαν για να συντηρήσουν την
για να απαλύνει τις συνέπειες της φοντας μια δυστοπική κοινωνία, σιακής ομάδας που εκφράστηκε με εξουσία τους. Αντιθέτως, κατά τον
οικονομικής κρίσης» (σ. 118). Ταυ- βγαλμένη θαρρείς από το 1984 του το κείμενο «Χάρτα 77». Η διαβόητη Σεμπέστιεν, τομή στην ιστορία της
τόχρονα, οι εξοπλιστικές ανάγκες Όργουελ, όπου όμως η πανταχού Στάζι είχε καταφέρει να «φακελώ- σοβιετικής παρακμής στάθηκε η
του Ψυχρού Πολέμου και ο αδιέ- παρούσα αντιπολίτευση μαζικοποι- σει» όλον τον ενεργό πληθυσμό της απόφαση του Γκορμπατσώφ να
ξοδος πόλεμος στο Αφγανιστάν εί- είται ταχύτατα και ετοιμάζεται για Ανατολικής Γερμανίας. Στα τέλη «χαλαρώσει» τη λαβίδα της ρωσι-
χαν κυριολεκτικά γονατίσει τους την τελική αναμέτρηση με την εξου- της δεκαετίας του 1980, τα αρχεία κής κυριαρχίας στις χώρες-δορυφό-
Ρώσους, ενώ το κόστος της κυ- σία. Σε κάποια σημεία του βιβλίου, της κατελάμβαναν 125 μίλια ράφια, ρους και να αποκαταστήσει τις σχέ-
ριαρχίας τους στη σοβιετική Ευ- οι αναφορές μοιάζουν παρμένες όπου κάθε μίλι περιείχε 17 εκατομ- σεις με τη Δύση. Αυτή η κίνηση
ρώπη είχε ανεβεί δραματικά. από χολιγουντιανή ταινία επιστη- μύρια τόνους χαρτί που ζύγιζαν 50 άφησε εκτεθειμένους τους τοπικούς
Όμως το πιο θεμελιώδες ζήτημα, μονικής φαντασίας: έτσι συνέβη, τόνους. Παραδόξως, οι φαραωνικοί δικτατορίσκους που, κατά βάθος,
στα ύστερα της Σοβιετικής Αυτο- π.χ., με το συνδικάτο Αλληλεγγύη μηχανισμοί ελέγχου ροκάνισαν έως τότε ήταν οι τοποτηρητές της
κρατορίας, ήταν η πλήρης αποξέ- στην Πολωνία, λογοκριμένο και κυ- ακόμα περισσότερο την εξουσία των Σοβιετικής Ρωσίας στο ανατολικό
νωση των λαών της από τις γερα- νηγημένο από τις αστυνομικές δυ- δικτατόρων, απομυζώντας και τους μπλοκ. Ο Σεμπέστιεν βέβαια δεν
σμένες και αντιδραστικές ηγεσίες. νάμεις, που διέκοψε με έναν παρά- τελευταίους πόρους του παραπαίο- έχει αυταπάτες: κατά την άποψη
Ο Σεμπέστιεν, μέσα από ένα πανό- ξενο πομπό (δωρεά της CiA) τις ντος συστήματος. Ο Βαλέσα υπο- που έχει διαμορφώσει, ο Γκορμπα-
ραμα εικόνων και καθημερινών τηλεοπτικές αναμεταδόσεις των λόγισε ότι, για την παρακολούθησή τσώφ δεν έδρασε ουμανιστικά. Αντί-

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 47


θετα, υπήρξε «κομματόσκυλο πέρα
για πέρα» (βλ.παράρτημα φωτο-
γραφιών), που απώτερο στόχο είχε
να σώσει τον κομμουνισμό. Απέτυχε
όμως να συνειδητοποιήσει ότι ο
υπαρκτός σοσιαλισμός, είχε φτάσει
σε τέτοιο σημείο αποκτήνωσης που,
απλούστατα, δεν επιδεχόταν ανα-
μόρφωσης. Οι δομικές αντιφάσεις
του είχαν ξεπεράσει τα όρια αντο-
χής του καθεστώτος. Μοναδικό
στήριγμα του σοβιετικού συστήμα-
τος απέμενε η καταστολή, μονα-
δική εγγύηση της διαιώνισής του
ήταν η ολοκληρωτική φύση του.
Μόλις αφαιρέθηκε αυτός ο όρος
από τη δομή της σοβιετικής εξου-
σίας, το οικοδόμημα κατέρρευσε
σαν χάρτινος πύργος.
η σΠιΘα
Που εγινε Πυρκαγια
Οι τελευταίοι μήνες της Σοβιετι-
κής Αυτοκρατορίας υπήρξαν ένα
περίπλοκο ψηφιδωτό από τοπικές
εξεγέρσεις, εσωκομματικά πραξι-
κοπήματα, αθρόες μετακινήσεις
πληθυσμών και περιστασιακά ξε-
σπάσματα καταστολής. Ο Σεμπέ-
στιεν «ξεναγεί» τους αναγνώστες
του στην ψυχορραγούσα Σοβιε-
τική Ένωση, από χώρα σε χώρα,
ώστε να περικλείσει στην αφή-
γησή του όλες τις χαοτικές εξελί-
ξεις που σημάδεψαν το ταραγμένο
έτος 1989. Το δημοσιογραφικό
στυλ της αφήγησης συνδυάζει τα
ιστορικά γεγονότα με ενδιαφέ-
ρουσες λεπτομέρειες, αυτολεξεί
διαλόγους των πρωταγωνιστών
και αποσπάσματα από την επι-
καιρότητα της εποχής, κρατώντας
έτσι αμείωτο το ενδιαφέρον του
αναγνώστη. Το βιβλίο χωρίζεται
Το πτώμα του δικτάτορα της ρουμανίας νικολάε Τσαουσέσκου, αμέσως μετά
την εκτέλεσή του, ανήμερα Χριστούγεννα του 1989.
σε αυτοτελή κεφάλαια, καθένα
από τα οποία είναι αφιερωμένο
σε μια από τις κρίσιμες μέρες που
σημάδεψαν το ανατολικό μπλοκ
κατά την περίοδο της θανάσιμης
αγωνίας του.
Η αρχή του τέλους της ΕΣΣΔ ξε-
κινά, κατά τον Σεμπέστιεν, με την
απόφαση του Μιχαήλ Γκορμπα-
τσώφ να διαρρήξει το σιδηρούν πα-
ραπέτασμα και τις ψυχροπολεμικές
ψυχώσεις, συσφίγγοντας τις σχέ-
σεις του με τις ΗΠΑ του προέδρου
Ρόναλντ Ρέιγκαν. Μια συγκρατη-
μένη αλλά ισχυρή αλλαγή πορείας
αρχίζει να διαφαίνεται καθώς η Ρω-
σία αποσύρει διακριτικά την πολι-
τική της στήριξη από τα περιφερει-
ακά σοσιαλιστικά καθεστώτα. Η
αντιπολίτευση σε αυτά δυναμώνει,
οξύνοντας τις προσπάθειες για να
μεταρρυθμίσει τη φύση των δικτα-
τοριών. Στις πρώτες (εν μέρει) ελεύ-
θερες εκλογές της Πολωνίας, το
ΑΡ
συνδικάτο Αλληλεγγύη, ψυχή της
αντιπολίτευσης, κερδίζει τη συντρι-
πτική πλειοψηφία των εδρών που
είχαν διατεθεί από το κομμουνι-
στικό καθεστώς. Δώδεκα μέρες
μετά, στη Βουδαπέστη, πάνω από
200.000 άνθρωποι συνοδεύουν στην
τελευταία του κατοικία τα οστά του
δολοφονημένου από το 1956 ούγ-
γρου ηγέτη Ίμρε νάγκυ. Ο νάγκυ,
που εκτελέστηκε δι’ απαγχονισμού,
θάφτηκε σε μυστική τοποθεσία για
να μη γίνει ο τάφος του χώρος προ-
σκυνήματος. Μόλις το Μάρτιο του
1989 επετράπη από την κυβέρνηση
η εκταφή του για να τελεστεί κανο-
νική κηδεία. Φυσικά,ουδείς περί-
μενε αυτή την κοσμοπλημμύρα στην
πλατεία των Ηρώων. Οι Μονάδες
Αποκατάστασης Τάξης του καθε-
στώτος άκουγαν βουβές τους μύ-
δρους που εξαπέλυε εναντίον τους
το οργισμένο πλήθος. Κάτι είχε αλ-
λάξει στην ατμόσφαιρα. Και η Αλ-
λαγή αυτή επρόκειτο να κορυφωθεί
τους μήνες που θα ακολουθούσαν.
Μερικές βδομάδες αργότερα, η
κρίση του υπαρκτού σοσιαλισμού
μετατοπίστηκε στην ανατολική
Γερμανία που ετοιμαζόταν να εορ-
τάσει τα 40 χρόνια από την ίδρυσή
της. Στις 19 Αυγούστου 1989, η
Ουγγαρία άνοιξε τα σύνορά της,
με τη σιωπηρή ανοχή της Μό-
σχας.Μέσα σε ένα μήνα, είχαν πε-
ράσει τα σύνορα 25.000 Ανατολι-
κογερμανοί, ενώ χιλιάδες άλλοι
ζητούσαν πολιτικό άσυλο στην δυ-
τικογερμανική πρεσβεία της Πρά-
γας. Ο ηγέτης της Ανατολικής Γερ-
μανίας Έριχ Χόνεκερ, παρά τις
οργισμένες του αντιδράσεις, δεν
γλίτωσε το μοιραίο και στις 18
Οκτωβρίου αντικαταστάθηκε από
τον Έγκον Κρεντς. Ο δρόμος για
την ένωση των δύο Γερμανιών
άνοιξε στις 9 νοεμβρίου 1989, με
την ανακοίνωση της κυβέρνησης
της Ανατολικής Γερμανίας ότι οι
πολίτες της θα μπορούν στο εξής
να επισκέπτονται τη Δυτική Γερ-
μανία. Την ίδια περίπου ώρα με το
άνοιγμα του Τείχους, ένα πραξι-
κόπημα έριξε από την εξουσία τον
βούλγαρο σατράπη Τοντόρ Ζίβ-
κοφ, ενώ μια βδομάδα αργότερα
ξέσπασε η βελούδινη επανάσταση
στην Πράγα. Το Κρεμλίνο δεν
αντέδρασε και τα περιφερειακά κα-
θεστώτα κατέρρευσαν κυριολε-
κτικά μέσα σε μια νύχτα.
Τελευταίος σταθμός στο χεί-
μαρρο της επανάστασης ήταν η
Ρουμανία, όπου το ζεύγος νικολάε
και Έλενα Τσαουσέσκου διαφέ-
ντευε με σιδερένια πυγμή τους
έντρομους υπηκόους του. Τα σύ-
νορα ήταν κλειστά, ο στρατός σε
ετοιμότητα, ενώ η οικογένεια Τσα-

Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική

Tριμηνιαία Πολιτική και Οικονομική Επιθεώρηση

Ενέργεια και κλιματική αλλαγή

Μπαν Κι Μουν, L. Kolarska, F. Sosa Vagne, V. Ford, Γ. Παπακωνσταντίνου, Σ. Κουβέλης, Ι. Τσουκαλάς,
Θ. Σκυλακάκης, Σ. Λιβαδάς, Α. Παπαστάμου

Η Ευρώπη, η Ελλάδα και η κρίση

J. Habermas, T. Carton Ash, Όλι Ρεν, C. Malmstrom, A. Guterres, J. Fischer, R. Cohen, Γ. Βασιλείου, Α. Μανιτάκης,
Γ. Χαρδουβέλης, Γ. Μοσχονάς, Κ. Καλλίτσης, Γ. Καπόπουλος, Τ. Παππάς, Β. Καϊμάκη

Νικηταρά 2 & Εμμ. Μπενάκη-10678 Αθήνα Τηλ.: 210 38.22.496, 210 38.38.020, 210 38.08.173
Fax: 210 38.09.150, 210 38.16.476 e-mail: papazisi@otenet.gr

48 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

 J. Morek/Forum
ουσέσκου προσπαθούσε να επιβλη-
θεί ως κληρονομική δυναστεία,
προαλείφοντας για διάδοχο του νι-
κολάε τον γιο του, νίκου. Η δια-
μαρτυρία ενός ιερέα για την κατα-
πίεση της ουγγρικής μειονότητας
στην Τρανσυλβανία ήταν αρκετή
για να ξεσπάσει τοπική εξέγερση
στην πόλη Τιμισοάρα, που κατε-
στάλη βάναυσα από το καθεστώς.
Η κατοπινή εξέλιξη επιβεβαίωσε το
ρητό του Κέννεντυ, ότι «όσοι καθι-
στούν την ειρηνική επανάσταση
αδύνατη, κάνουν τη βίαιη επανά-
σταση αναπόφευκτη». Ο Τσαουσέ-
σκου ήρθε αντιμέτωπος με μια γενι-
κευμένη ανταρσία κατά του
καθεστώτος του η οποία, τελικά,
ύστερα από βίαιες οδομαχίες, οδή-
γησε την τυραννία σε ολοκληρω-
τική ήττα. Ο ίδιος συνελήφθη με τη
γυναίκα του, προδομένος από τους
παλαιούς του συνεργάτες, δικά-
στηκε και εκτελέστηκε με συνοπτι-
κές διαδικασίες.
Η συναρπαστική γραφή του Σε-
μπέστιεν καταφέρνει να μεταδώσει
τον επαναστατικό πυρετό και τον
έξαλλο ενθουσιασμό που συγκλό-
νισε τις ανατολικοευρωπαϊκές κοι-
νωνίες, τις ταραγμένες εκείνες ημέ-
ρες. Φυλακισμένοι διανοούμενοι, οπαδοί και φίλοι του, σηκώνουν στα χέρια τον λεχ βαλέσα. ο ηγέτης του μεγάλου πολωνικού εργατικού συνδικάτου
περιθωριακοί φιλόσοφοι, εξοστρα- αλληλεγγύη (Solidarnosc) συμβόλισε την αντίσταση στην κομμουνιστική δικτατορία του γιαρουζέλσκι, που είχε
κισμένοι ποιητές γίνονταν εθνικοί επιβληθεί στη χώρα.
ηγέτες, ενώ η κατεστημένη γραφει-
οκρατική τάξη ένιωθε το έδαφος να για έκανε την ιδεολογική αυτοκρι- καίει το ανθρώπινο δέρμα»5. Χούζακ) ηττήθηκε εν μία νυκτί από
τρέμει κάτω απ’ τα πόδια της. Η τική του, το 1990, ένας από τους Μέχρι πρόσφατα η ιστοριογρα- τον (ανομολόγητο ώς τότε) πόθο
ηθική χρεοκοπία της ΕΣΣΔ συνο- γνωστότερους έλληνες μαρξιστές, ο φία που ασχολούνταν με την ΕΣΣΔ της ελευθερίας. Έτσι ο σοβιετικός
ψίζεται εν τέλει σε ένα απλό επει- Βασίλης Ραφαηλίδης. Χρειάζεται να εστίαζε στη ρητορική της εξουσίας, ολοκληρωτισμός έλαβε τα επίχειρα
σόδιο που περιγράφει ο συγγραφέας του αναγνωρίσουμε εδώ μια πολι- όταν δεν αποτελούσε απ’ ευθείας της απόπειράς του να μετατρέψει
(σ. 492): τική τιμιότητα, σπάνια στο σύγ- αντιγραφή ομιλιών ή διακηρύξεων την «ιστορία σε αστυνομικό μυθι-
χρονο κομμουνιστικό κίνημα. Πρέ- των νικητών και των ηττημένων. Η στόρημα», για να δανειστούμε τη
Παραμονές Χριστουγέννων του πει επίσης να επισημάνουμε την διαιώνιση όμως των προσφιλών μύ- φράση του Ερνστ Φίσερ.
1989, ο ενσαρκωτής του υπαρ- τεράστια ιδεολογική μεταστροφή θων δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει Άλλωστε, και τα αστυνομικά μυ-
κτού Σοσιαλισμού, «γίγαντας που φανερώνει κάθε τέτοια αυτο- το πρόσωπο του ολοκληρωτισμού θιστορήματα, ενίοτε, έχουν happy
των Καρπαθίων» και «μέγας αρ- κριτική στον κύκλο της αριστερής αλλά να το μασκαρέψει μέσα από end. zx
χιτέκτων της κομμουνιστικής διανόησης. Λίγες δεκαετίες νωρί- τις φόρμουλες της «ιστορικής ανα-
κοινωνίας», νικολάε Τσαουσέ- τερα, μερικά από τα λαμπρότερα γκαιότητας» ή της «προδοτικής πα-
σκου, αποπειράται να δωροδο- μυαλά του ευρωπαϊκού κομμουνι- ρέκκλισης». Κι όμως, η κοινωνία, 1
«ξελασπώστε το μέλλον», στο Βλ.
κήσει το φρουρό του με ένα σμού, είχαν μετατραπεί σε τυφλούς που υπέστη τα δεινά του ολοκλη- Μαγιακόβσκη, Ποιήματα, μετάφραση:
εκατομμύριο αμερικανικά δο- απολογητές των εγκλημάτων της ρωτισμού, που δοκίμασε όλα τα πο- Γιάννης Ρίτσος, Κέδρος, Αθήνα 2003.
λάρια για να τον αφήσει ελεύ- Μόσχας: από τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ λιτειακά πειράματα «κοινωνικής μη- 2
Λέων Τρότσκι, Λογοτεχνία και Επανά-
θερο: ήταν προφανές ότι η σο- που χαρακτήριζε τους αντικομμου- χανικής» και τα μπούχτισε, φάνηκε
σταση, Αλλαγή, Αθήνα 1985.
σιαλιστική ιδεολογία είχε νιστές «λυσσασμένα σκυλιά» μέχρι να ξέρει καλύτερα. Μια απλή χα-
ξεψυχήσει πολύ πριν οι εκπρό- τον Λουί Αραγκόν, ο οποίος είχε λάρωση στον αυστηρό μηχανισμό 3
Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία.
σωποί της αντικρίσουν το εκτε- γράψει μεταξύ άλλων τον διαβόητο ελέγχου, ένα απροσδιόριστο Η γέννηση της φυλακής, μετάφραση:  Κ.
λεστικό απόσπασμα. στίχο: «τα γαλανά μάτια της επα- άνοιγμα στα περίκλειστα σοβιετικά Χατζηδήμου - Ι. Ράλλη, Ράππα, Αθήνα
νάστασης λάμπουν με αναπόφευ- καθεστώτα ήταν αρκετό για να κα- 2009.
κτη σκληράδα». Όπως έγραψε ο ταρρεύσουν σαν ντόμινο οι πιο 4
Βασίλης Ραφαηλίδης, Η μεγάλη περι-
υβρισ και νεμεσισ Βίτολντ Γκόμπροβιτς, στο τέλος του σκληρές δικτατορίες. Η παρωδία
πέτεια του μαρξισμού, εκδόσεις του Ει-
«Έπρεπε να σκοτώσουμε τη μάνα Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και «τη «κοινωνικού συμβολαίου» που προ-
κοστού Πρώτου, Αθήνα 1999.
μας, όσο ήταν ακόμα νέα και ανα- στιγμή που στα παρισινά καφέ, οι σπάθησαν να συνάψουν οι κόκκι-
μάρτητη. Είναι καλό να θυμάσαι ευγενικές ψυχές χαιρετούσαν τη νοι τσάροι με τους λαούς τους 5
Courtois stephane, Panne Jean -
αναμάρτητους τους πεθαμένους. “χειραφέτηση του πολωνικού λαού («καλό φαγητό» σαν αντάλλαγμα louis, Werth Nicolas, κ.ά., Η Μαύρη
Δυστυχώς τη σκοτώσαμε όταν έγινε από τον φεουδαρχικό ζυγό”, στην για να ξεχάσουν τις «μπουρζουάδι- Βίβλος του Κομμουνισμού, μετάφραση:
74 ετών και είχε πολύ αμαρτήσει»4. Πολωνία το ίδιο αναμμένο τσιγάρο κες δημοκρατικές ιδέες», όπως το Αλέξης Εμμανουήλ, Αγγελική ξύδη,
Με αυτά τα απλά πλην σκληρά λό- άλλαζε χέρια, εξακολουθώντας να έθεσε ο τσεχοσλοβάκος δικτάτορας Εστία, Αθήνα 2001.

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 49


το πρώτο και, σύμφωνα
Σ με τους ειδικούς, πιθα-
νότατα καλύτερο πεζο-
γράφημα που δημοσί-
ευσε το 1978, υπό τον
τίτλο Πεθαίνω σαν χώρα,1 ο Δημή-
τρης Δημητριάδης επιχειρεί να
συλλάβει και να περιγράψει στη
γλώσσα της λογοτεχνίας τον
τρόπο με τον οποίο μια χώρα κα-
ταλύεται, παύει να υπάρχει. Την
αφορμή της διήγησης σε αυτό το
«κομμάτι αιμόφυρτου λόγου» (έτσι
το χαρακτήρισε έγκαιρα ο Δημή-
τρης Μαρωνίτης2) δίνει μια πολε-
μική σύρραξη, η οποία όμως απλώς
καλείται να κλείσει
μια υπόθεση που κρατούσε σε
εκκρεμότητα έναν ολόκληρο
λαό εξουθενωμένο απ’ την
πλέξη της ίδιας του της ιστο-
ρίας κι ανίκανο πια ν’ αντι-
σταθεί στα πιεστικά κελεύ-
σματα μιας ενστικτώδους
εγωπάθειας και μιας ανεξέλε-
γκτης αλλά συνειδητής περι-
φρόνησης προς καθετί που συ-
νεργούσε στην επιβίωση του
έθνους, πράγμα που έφτανε
στα όρια της προμελετημένης
πατριδοκτονίας και σήμαινε,
ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι η έν-
νοια του έθνους είχε από τη
στιγμή εκείνη κιόλας χαθεί
οριστικά (Πσχ, σ. 9-10).
κοσμογονικοσ μεσαιωνασ
Το κείμενο του Δημητριάδη είναι
οραματικό, βάζοντάς μας στον
πειρασμό να το χαρακτηρίσουμε
Το παρόν κείμενο παρουσιάστηκε
την 23.11.2011 στο Ανοιχτό
Πανεπιστήμιο του Δήμου
Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο του
Θεματικού Κύκλου «Η φιλοσοφία
ως τρόπος ζωής».
50 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Ζω και πεθαίνω ως χώρα
Από τον ΠΑνΑΓιωΤΗ ΘΑνΑσΑ
Μπορούν δύο τόσο ετερόκλητα κείμενα, όπως το «σχέδιο ενός μυθιστορήματος» του Δημήτρη Δη-
μητριάδη και η φιλοσοφία της ιστορίας του Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ, να μας βοηθήσουν
να κατανοήσουμε πώς ζει μια χώρα; Και, κυρίως, πώς πεθαίνει;
ακόμη και προφητικό – όταν π.χ.
περιγράφει
τον λόγο του προέδρου της Δη-
μοκρατίας [που] υπενθύμισε
για μια ακόμα φορά την υπο-
χρέωση του καθενός να παρα-
μείνει πιστός στην παρακατα-
θήκη του παρελθόντος, και την
εθνική ανάγκη να περισωθεί
τουλάχιστον η αξιοπρέπεια της
χώρας. Όσοι άκουσαν τον
προεδρικό λόγο [...] ξεστόμι-
σαν τις χειρότερες βρισιές και
για τον πρόεδρο και για τον
λόγο του και για την χώρα, πα-
ρακινώντας ακόμα και τα μι-
κρά παιδιά να επαναλαμβά-
νουν ρυθμικά τα βρισίδια
χτυπώντας όλοι μαζί παλαμά-
κια (Πσχ, σ. 11-12).
Η χώρα του Δημητριάδη πεθαίνει,
και όποιος παρακολουθεί αυτόν
τον θάνατο διαπιστώνει
πως το αδιέξοδο της χώρας
ήταν στις ψυχές των κατοίκων
της ή πως η ψυχή των κατοί-
κων της δεν ήταν παρά το δικό
της αδιέξοδο. Γιατί η μετά-
βαση από τον έναν ιστορικό
κύκλο στον άλλον είχε εξα-
ντλήσει και την τελευταία της
περιστροφή... (Πσχ, σ. 18).
Σε αυτό ακριβώς το σημείο, το ση-
μαντικό λογοτέχνημα του Δημη-
τριάδη περιγράφει ερωτήματα, η
απάντηση των οποίων φαίνεται να
οδηγεί εκτός λογοτεχνίας. Ή, σε
κάθε περίπτωση, οδηγεί εμένα να
αναζητήσει απάντηση σε αυτά τα
ερωτήματα καταφεύγοντας σε ένα
πεδίο που του είναι πιο οικείο: σε
εκείνο της φιλοσοφίας.
Το αδιέξοδο της χώρας του Δη-
μητριάδη δεν είναι οικονομικό ή
στρατιωτικό· δεν οφείλεται σε τε-
χνικές αβελτηρίες, σε έλλειψη φυ-
σικών πόρων, σε ελλειμματικό ισο-
ζύγιο εμπορικών συναλλαγών, αλλά
εντοπίζεται στις «ψυχές των κα-
τοίκων της». Η σχέση, ωστόσο, δεν
είναι μονοσήμαντη: ο συγγραφέας
δεν προσφεύγει στην απλοϊκή εκτί-
μηση ότι για την καταστροφική κα-
τάσταση της χώρας ευθύνονται οι
ατομικές ψυχές των κατοίκων, των
πολιτών. Φαίνεται μάλιστα να κλί-
νει προς την αντίστροφη άποψη: οι
ψυχές αυτές προσδιορίζονται κα-
ταλυτικά από το αδιέξοδο της χώ-
ρας – πολλώ μάλλον: είναι αυτό το
αδιέξοδο! Η χώρα που πεθαίνει δεν
συγκροτείται δευτερογενώς ως
απλό άθροισμα ψυχών που προϋ-
πάρχουν αυτόνομα, αλλά καθορίζει
πρωτογενώς, και ίσως εξαντλητικά,
τον χαρακτήρα των ατόμων. Γι’ αυ-
τόν τον λόγο, δεν είναι εντέλει η
χώρα που πεθαίνει, αλλά εσύ,
εμείς, εγώ. «Έχω μέσα μου την
μοίρα της... Πεθαίνω σαν χώρα...»
– έτσι θα κλείσει ο συγκλονιστικός
καταληκτικός μονόλογος του κει-
μένου του Δημητριάδη.
Τι σημαίνει όμως χώρα; Με
ποιον τρόπο μπορεί αυτή να προσ-
διορίζει τις ψυχές των ατόμων, δη-
λαδή το Είναι τους; Έχω την υπο-
ψία ότι η «χώρα» του Δημητριάδη
δεν παραπέμπει σε έναν συγκεκρι-
μένο λαό ή έθνος, αλλά πιθανόν σε
κάτι πολύ ευρύτερο. Το κείμενο ξε-
κινάει με την καθηλωτική περι-
γραφή ενός «Μεσαίωνα της μή-
τρας»:
Την χρονιά εκείνη, καμιά γυ-
ναίκα δεν έπιασε παιδί. Αυτό
συνεχίστηκε και τα επόμενα
χρόνια, μέχρι που συμπληρώ-
θηκε γενιά χωρίς καμιά και-
νούργια γενιά να ’ρθει στον κό-
σμο (Πσχ, σ. 7).
Ο θάνατος αυτής της χώρας είναι
μάλλον ο θάνατος ενός ολόκληρου
κόσμου, μιας ολόκληρης ιστορικής
εποχής, είναι η εξάντληση των δυ-
νατοτήτων ενός ολόκληρου ιστορι-
κού κύκλου. Η χώρα παύει να είναι
χώρα, όταν χάνει την ικανότητα
αναπαραγωγής, όταν παύει να είναι
μήτρα – μήπως όταν παύει να είναι
κάτι σαν τη «χώρα» του πλατωνικού
Τίμαιου, δηλαδή ένα πεδίο παρα-
γωγής μορφών και διακρίσεων, ή
γενικότερα ένα πεδίο παραγωγής;
Η λογοτεχνική χώρα του Δημη-
τριάδη αποτελεί μεταφυσικό απεί-
κασμα μιας ανεστραμμένης κοσμο-
γονίας: εικόνα ενός κόσμου που
κλείνει τον κύκλο του οδεύοντας
προς την ανυπαρξία του μηδενός.
ιστορια και ελευΘερια
Η μηδενιστική λογοτεχνική εσχα-
τολογία του Δημητριάδη παραπέ-
μπει σε ένα μεταφυσικό επέκεινα.
Δεν συμβαίνει το ίδιο με ένα φιλο-
σοφικό ερμηνευτικό σχήμα το
οποίο επιχειρεί να θέσει τα ίδια
περίπου ερωτήματα που ήγειρε ο
λόγος του Δημητριάδη: τι είναι μια
συλλογικότητα; ποια σχέση τη συν-
δέει με τα άτομα; πώς κλείνει ο
ιστορικός κύκλος μιας χώρας ή
ενός έθνους; Εννοώ το ερμηνευ-
τικό σχήμα που μας προτείνει ο
σημαντικότερος ίσως στοχαστής
της ιστορικότητας: ο Χέγκελ. Πρό-
κειται, με την ευκαιρία, για ένα
σχήμα εξόχως αντι-μεταφυσικό –
αν ως «μεταφυσική» εκλαμβάνεται
κάθε a priori κατασκευή που επι-
χειρεί να παρακάμψει την εμπει-
ρική πραγματικότητα. Στην αρχή
κιόλας των μαθημάτων του για τη
Φιλοσοφία της ιστορίας, που έχουν
κυκλοφορήσει στα ελληνικά υπό
τον τίτλο Ο Λόγος στην ιστορία,3 ο
Χέγκελ τονίζει:
Την ιστορία πρέπει να την
παίρνουμε ως έχει· πρέπει να
ενεργούμε ιστορικά και
εμπειρικά [...,] να προσλαμ-

βάνουμε πιστά το Ιστορικό
(ΛΙ, σ. 117-8)
Ο φιλόσοφος δεν εμφανίζεται ως
Προκρούστης έτοιμος να υποτάξει
το ιστορικό γίγνεσθαι στα δικά του,
εκ των προτέρων κατασκευασμένα
σχήματα. Το περίφημο «διανόημα
του Λόγου», αυτό το «μοναδικό δια-
νόημα που κομίζει η φιλοσοφία»,
σύμφωνα με το οποίο «ο Λόγος
εξουσιάζει τον κόσμο, επομένως
και η παγκόσμια ιστορία εκτυλί-
χθηκε έλλογα» (ΛΙ, σ. 116), δεν
αποτελεί περιεχόμενο μιας αφηρη-
μένης θεωρητικολογίας, αλλά ταυ-
τίζεται εν τέλει με μια απλή «δίψα
για γνώση του Λόγου» (ΛΙ, σ. 117):
Όχι με μια εδραιωμένη πεποίθηση,
αλλά με μια απλή επιθυμία για
γνώση – μια επιθυμία που εν τέλει
εκφράζεται ως «επιθυμία για έλ-
λογη κατανόηση» και είναι κοινή σε
όλες τις επιστήμες.
Το πρότερον, η αφετηριακή
αρχή προσέγγισης της ιστορίας,
δεν είναι εδώ ένας αφηρημένος Λό-
γος, αλλά η ίδια η ιστορία, δηλαδή
κατ’ αρχήν μια ατελείωτη αλυσίδα
συμβάντων και περιστατικών, ένας
«πίνακας» αποτελούμενος από
έργα και επιτεύγματα, αλλά και
από απώλειες, συμφορές, κατα-
στροφές. Το πρώτο ερώτημα, όχι
μόνο του φιλοσόφου αλλά κάθε
σκεπτόμενου ανθρώπου, είναι αν
οι ψηφίδες αυτού του εκτενούς ψη-
φιδωτού επιτρέπουν να διακρί-
νουμε ένα σχήμα που ενδεχομένως
σχηματίζουν, αν διέπονται από κά-
ποιας μορφής ενότητα. Αυτή την
ενότητα, και μόνο αυτήν, αναζητεί
ο Λόγος – ο οποίος «εξουσιάζει τον
κόσμο» με τη μορφή της έλλογης
κατανόησής του: το «έλλογο»
προσδιορίζεται ως προσδοκία νοή-
ματος, η οποία εξ αρχής και διαρ-
κώς αναζητεί στην παγκόσμια
ιστορία την εμπειρική επιβεβαίωσή
της.
Τι είναι όμως η παγκόσμια ιστο-
ρία; Η πρώτη απάντηση θα μας
εκπλήξει:
Η παγκόσμια ιστορία είναι [...]
η εκτύλιξη του πνεύματος μέσα
στο χρόνο (ΛΙ, σ. 180).
Η ιστορία δεν είναι μια κίνηση υλι-
κών δυνάμεων, γυμνών συμφερό-
ντων, εξουσίας· είναι βέβαια και
όλα αυτά, αλλά κατά βάση παρα-
μένει ιστορία του πνεύματος.
Τούτο δεν παραπέμπει σε κανένα
είδος μυστικισμού ή πνευματισμού.
Το πνεύμα δεν είναι κάτι κρυφό ή
απόκρυφο, ένα φάντασμα που κινεί
F. Kluger – Schiller, Hegel am Katheder (Ο Χέγκελ στην έδρα), λιθογραφία του 1928.
τον κόσμο και την ιστορία όπως
τις κλωστές μιας μαριονέτας. Το
εγελιανό πνεύμα δεν βρίσκεται καν
επέκεινα, αλλά εντεύθεν· δεν βρί-
σκεται πίσω ή πέρα από τον κό-
σμο, αλλά μέσα του, εντός του· και
δεν διαθέτει κάποια κρυφή ουσία,
καθώς μοναδική του ουσία είναι η
φανέρωση, η εμφάνισή του. Στο
πνεύμα ανήκουν έτσι όλες οι πτυ-
χές της ανθρώπινης δραστηριότη-
τας και δημιουργίας: ατομική συ-
νείδηση, δίκαιο, πολιτισμός,
θρησκεία, τέχνη, φιλοσοφία.
Στρεφόμαστε προς την παγκό-
σμια ιστορία με το ερώτημα, αν οι
ψηφίδες της είναι άτακτα κεχυμέ-
νες ή αν σχηματίζουν μια ενότητα
– με άλλα λόγια, αν αυτή η μακρά
σειρά γεγονότων διέπεται από ένα
νόημα. Αν η ιστορία είναι ιστορία
του πνεύματος, τότε δεν μπορεί
παρά να αποτελεί πεδίο ανάπτυξης
αυτού του πνεύματος – και άρα,
επειδή το πνεύμα είναι πράξη, ένα
διαρκές γίγνεσθαι ελεύθερης εξέ-
λιξης και μορφοποίησης του εαυ-
τού του, η παγκόσμια ιστορία είναι
μια διαδικασία παραγωγής ελευθε-
ρίας.
Η παγκόσμια ιστορία είναι η
πρόοδος στη συνείδηση της
ελευθερίας [...] Η εφαρμογή
της αρχής της ελευθερίας στην
πραγματικότητα [...] αποτελεί
τη μακρά πορεία που καλείται
ιστορία (ΛΙ, σ. 126).
Ας μη σπεύσουμε να διαγνώσουμε
εδώ την επιστροφή μιας δογματι-
κής μεταφυσικής και την καθυπό-
ταξη της ιστορίας σε ένα «απριο-
ρικό» ερμηνευτικό σχήμα. Ο
Χέγκελ μένει πιστός στη διακήρυξή
του ότι «πρέπει να ενεργούμε ιστο-
ρικά και εμπειρικά [...] να προ-
σλαμβάνουμε πιστά το Ιστορικό»:
στις εκατοντάδες σελίδες του κύ-
ριου μέρους των παραδόσεών του,
θα πραγματευθεί την παγκόσμια
ιστορία σε όλη της την έκταση,
από τα αρχαία Ανατολικά Βασί-
λεια (Κίνα, Ινδία, Περσία) και την
αρχαία Ελλάδα έως τη Γαλλική
Επανάσταση. Στην Εισαγωγή του
περιγράφει τη βασική διαδρομή αυ-
τής της πορείας κατίσχυσης της
ελευθερίας, η οποία διέρχεται από
τρία βασικά στάδια: την ελευθερία
ενός (στον ανατολικό κόσμο), την
ελευθερία μερικών (στον ελληνικό
και ρωμαϊκό κόσμο) και την καθο-
λική ελευθερία όλων, την ελευθερία
του ανθρώπου ως τέτοιου. Το τε-
λευταίο αυτό στάδιο εμφανίζεται
με τον χριστιανισμό, μορφοποιείται
με την επικράτησή του στον λεγό-
μενο «γερμανικό κόσμο», δηλαδή
στην ευρύτερη Βόρεια και Κε-
ντρική Ευρώπη, και η πραγμάτωσή
του αρχίζει με τη Γαλλική Επανά-
σταση. Η ιστορική κίνηση έκτοτε
λαμβάνει χώρα σε ένα πεδίο εντά-
σεων που οριοθετείται ως από-
κλιση ανάμεσα στη συνειδητοποί-
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 51
Nationalmuseum Marbach am Neckar
ηση αυτής της αρχής και στην
εγκόσμια πραγμάτωσή της.
Δεν θα επιμείνω εδώ στην πει-
στικότητα του ερμηνευτικού σχή-
ματος που βλέπει την ιστορία ως
πρόοδο και ως πεδίο πραγμάτω-
σης της ελευθερίας. Θα σημειώσω
μόνο ότι σε καμία περίπτωση το
σχήμα αυτό δεν υποδηλώνει μια
ομαλή, ευθύγραμμη, ή έστω γραμ-
μική εξέλιξη. Σε καμία περίπτωση
δεν παραβλέπει τις αντιφάσεις και
υποχωρήσεις, τη βία στον κόσμο,
τα δεινά, το κακό. Ούτε εκτοπίζει
την ιδιοτέλεια και το συμφέρον ως
κίνητρα της ανθρώπινης δράσης.
Σημειώνει μόνο ότι, πίσω από όλα
αυτά, είναι πιθανό να συντελείται
μια βαθύτερη, ουσιαστικότερη κί-
νηση της ιστορίας, την οποία μόνο
η φιλοσοφική θεώρηση μπορεί να
συλλάβει και να αναγνωρίσει ως κί-
νηση επικράτησης της ελευθερίας.
Ή, για να αναφερθώ εδώ στο από-
λυτο παράδειγμα ανθρώπινης βαρ-
βαρότητας κατά τον εικοστό αι-
ώνα: Το εγελιανό σχήμα δεν
κινδυνεύει από την υπενθύμιση του
Άουσβιτς, ούτε βέβαια επιχειρεί να
δικαιολογήσει την ύπαρξή του. Θα
κινδύνευε, αν το Άουσβιτς είχε επι-
κρατήσει: αν η πνευματική στάση
που το δημιούργησε είχε κατισχύ-
σει εντός της παγκόσμιας ιστορίας.
Θα σημειώσω, επίσης, το γεγονός
πως κάθε ανελεύθερη ή επίμαχη
πράξη του τελευταίου αιώνα, κάθε
δικτατορία και κάθε πολεμική
επέμβαση, φάνηκε ότι έπρεπε να
δικαιολογηθεί με την επίκληση μιας
ανάγκης προστασίας της ελευθε-
ρίας· η ανάγκη αυτή υποδηλώνει
ίσως πως, τουλάχιστον ως προς τη
συνειδητοποίησή της, η ελευθερία
έχει πράγματι επικρατήσει ως κα-
θολική αρχή· μια ένδειξη αυτής της
επικράτησης παρέχει το γεγονός
ότι κάθε τι στον κόσμο συμβαίνει
πλέον εν ονόματι της ελευθερίας
(αλλά φυσικά όχι πάντα χάριν ή
λόγω της ελευθερίας).
η Ζωη των λαων
Αν η παγκόσμια ιστορία είναι η
ιστορία του πνεύματος που τείνει
προς την καθολική πραγμάτωση
της ελευθερίας, ποια είναι τα υπο-
κείμενα αυτής της ιστορικής κίνη-
σης; Κι ακόμη: ποιο είναι το πε-
ριεχόμενο αυτής της ελευθερίας;
Τα δύο ερωτήματα συνδέονται
στενά. Ως προς το πρώτο: υποκεί-
μενα της ιστορίας είναι κατ’ αρχήν
τα άτομα, ως φορείς ιδιοτελών επι-
διώξεων. Ο Χέγκελ έχει απόλυτη
κατανόηση για τα εγωιστικά κίνη-
τρα των ατόμων, και μόνο βαθιά ει-
ρωνεία για όσους πιστεύουν ότι την
ιστορία κινεί ένας συνδυασμός
αγαθών προθέσεων, ευγενών επι-
διώξεων και υψηλοφρόνων ιδανι-
κών. Η μάζα των συμφερόντων,
της ιδιοτέλειας και των παθών
αποτελεί το υλικό, τα απαραίτητα
μέσα, τα οποία χρησιμοποιούνται
στο πλαίσιο της περίφημης «πονη-
ρίας [δόλου/πανουργίας] του Λό-
γου» για την πραγμάτωση του σκο-
πού της ιστορίας. Η φράση αυτή
δεν σημαίνει, βέβαια, ότι ο Λόγος
εξαναγκάζει τους ανθρώπους να
προβούν σε συγκεκριμένες πράξεις,
αλλά ότι τις αξιοποιεί εξυπηρετώ-
ντας και τους δικούς του σκοπούς.
Τα πάθη και τα συμφέροντα είναι
λοιπόν αφ’ ενός απαραίτητα μέσα,
αλλά αφ’ ετέρου μέσα και τίποτε
άλλο. Στην ιστορία εμφανίζονται
ως οιονεί άμορφη, απροσδιόριστη
μάζα άρδευσης της ιστορικής κί-
νησης, η οποία λαμβάνει υπόσταση
μόνο με τη μορφή του κράτους:
Στην παγκόσμια ιστορία [...]
έχουμε να κάνουμε με άτομα
που είναι λαοί, με ολότητες
που αποτελούν κράτη (ΛΙ, σ.
121) [...] Στην παγκόσμια
ιστορία μπορεί να γίνει λόγος
μόνο για τους λαούς που ιδρύ-
ουν κράτος (ΛΙ, σ. 147).
Για τη θέση αυτή μπορούμε να δια-
κρίνουμε δύο επιχειρήματα. Πρώ-
52 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
τον, γενικά η ιστορική αφήγηση εί-
ναι δυνατή μόνο όπου και όταν
υπάρχει κράτος:
Μόνο το κράτος [...] έχει ένα
περιεχόμενο που όχι απλώς εί-
ναι κατάλληλο για τον πεζό
ιστορικό λόγο, αλλά και τον
δημιουργεί μαζί με τη δική του
δημιουργία (ΛΙ, σ. 170).
Δεύτερον, αν αντικείμενο της πα-
γκόσμιας ιστορίας είναι η ελευθε-
ρία, δηλαδή ο τρόπος και η πορεία
πραγμάτωσής της, τότε αντικεί-
μενό της είναι συγχρόνως και το
κράτος, αφού
ένα κράτος είναι η πραγμά-
τωση της ελευθερίας, δηλαδή
του απόλυτου τελικού σκοπού
– είναι αυτοσκοπός (ΛΙ, σ.
147).
Απαντάται έτσι και το δεύτερο από
τα ερωτήματα που εγέρθηκαν
προηγουμένως: η έννοια της ελευ-
θερίας είναι εδώ μια καθαρά πολι-
τική έννοια, όπως και η παγκόσμια
ιστορία είναι σε γενικές γραμμές
μια πολιτική ιστορία. Τα υποκεί-
μενα του πεδίου της ιστορίας είναι
πολιτικές συλλογικότητες, όπως
και η ελευθερία είναι εδώ μια έν-
νοια που αφορά αποκλειστικά πο-
λιτικές συλλογικότητες.
Ολόκληρο το έργο του Χέγκελ
διατρέχεται από μια εμμονή στη
θέση ότι η ελευθερία πραγματώνε-
ται εντός του κράτους, και ότι το
κράτος δεν είναι παρά η πραγμά-
τωση της ελευθερίας. Είναι γεγονός
ότι εν όψει αυτής της εμμονής, πα-
ραδοσιακά και καίρια πολιτικά
ερωτήματα, όπως εκείνο για τη νο-
μιμοποίηση του κράτους και για τα
όρια της δράσης του, περνούν στο
περιθώριο. Είναι επίσης προφανές
ότι, όταν ο φιλόσοφος γίνεται πιο
«συγκεκριμένος» διατυπώνοντας
τις πολιτικές προτιμήσεις του, π.χ.
υπέρ της συνταγματικής μοναρ-
χίας, αποτυπώνει τη σφραγίδα μιας
συγκεκριμένης εποχής, και μάλι-
στα από μια οπτική γωνία την
οποία δεν είμαστε υποχρεωμένοι
να συμμεριστούμε. Πρέπει, αντί-
θετα, να διακρίνουμε και εδώ ανά-
μεσα στον φιλοσοφικό πυρήνα
ενός έργου και σε θέσεις, απόψεις
ή προτιμήσεις που είναι κατά βάση
πολιτικές ή ιδεολογικές, και που
δεν συνδέονται άμεσα και άρρη-
κτα με εκείνον τον πυρήνα. Η θε-
ώρηση, λοιπόν, που βρίσκεται στην
καρδιά αυτού του πυρήνα είναι ότι
το κράτος πραγματώνει την πολι-
τική ελευθερία όταν και στον
βαθμό που λειτουργεί ως ένα σύ-
στημα θεσμών οι οποίοι αφ’ ενός
επιτρέπουν τη διύλιση των υποκει-
μενικών επιδιώξεων και τη μετα-
ποίησή τους σε συλλογικό αγαθό,
ενώ αφ’ ετέρου τα υποκείμενα ανα-
γνωρίζουν τις πράξεις αυτού του
κράτους ως δικές τους πράξεις και
τις επικυρώνουν ως τέτοιες. Αυτή
είναι η λειτουργία της περίφημης
διαμεσολάβησης καθολικού και
επιμέρους: Ανεξάρτητα από τη
μορφή του, ένα πολίτευμα παράγει
ελευθερία όταν τα άτομα βλέπουν
στις κρατικές πράξεις μια μεταποι-
ημένη και θεσμικά επεξεργασμένη
συνέχεια της δικής τους βούλησης:
δηλαδή μια νέα βούληση που δεν
εξυπηρετεί πλέον ιδιοτελή συμφέ-
ροντα, αλλά συλλογικές επιδιώξεις.
Οι θεσμοί του κράτους είναι η
μία, ορατή πλευρά αυτής της δια-
μεσολάβησης. υπάρχει ωστόσο και
μια άλλη, η οποία όχι μόνο είναι
αόρατη, αλλά επιτελεί πραγματικά
τον ρόλο της μόνο στον βαθμό που
παραμένει αόρατη. Εννοώ την πε-
ρίφημη sittlichkeit, όρο που μεταξύ
πολλών άλλων έχει αποδοθεί ως
«ηθικότητα», «ηθική πραγματικό-
τητα», «κοινωνικό ήθος», και που
προτείνω να αποδώσουμε απλά ως
«ήθος». Πρόκειται για το σύνολο
της πνευματικής πραγματικότητας
που μας περιβάλλει: για ένα σύ-
νολο κοινών αντιλήψεων, αξιών,
επιθυμιών, προσδοκιών, για μια
πραγματικότητα που μας περιβάλ-
λει ως αυτονόητη υπόσταση, χωρίς
να την επερωτούμε διαρκώς και
χωρίς να μπορούμε (ή να χρειάζε-
ται) να περιγράψουμε αιτιακά τη
διαδικασία παραγωγής της.
Η ζωντανή παρουσία του κρά-
τους στα άτομα ονομάζεται
ήθος. Δικό τους είναι το κρά-
τος, οι νόμοι και οι θεσμοί του·
δικά τους είναι τα δικαιώματα,
δική τους εξωτερική ιδιοκτη-
σία η φύση του [κράτους], η
γη, τα βουνά, ο αέρας και τα
νερά – δική τους χώρα και πα-
τρίδα. Η ιστορία αυτού του
κράτους, οι πράξεις τους και
οι πράξεις των προγόνων τους,
είναι δικές τους, ζουν στη
μνήμη τους, έχουν δημιουργή-
σει το παρόν, ανήκουν σε αυτά
τα άτομα. Όλα τούτα είναι
κτήμα τους, το οποίο όμως
συγχρόνως [ως ήθος] τους κα-
τέχει, αποτελώντας την υπό-
στασή τους, το Είναι τους. Η
παράστασή τους πληρούται
από αυτό, η βούλησή τους βού-
λεται αυτούς τους νόμους και
αυτή την πατρίδα. Αυτό το
πνευματικό σύνολο αποτελεί
μία ουσία, το πνεύμα ενός λαού
[Geist eines Volkes] (ΛΙ, σ.
148).
Το ήθος είναι ό,τι θα χαρακτηρί-
ζαμε κοινή προ-κατανόηση των με-
λών ενός συλλογικού σώματος: εί-
ναι ουσιώδες και υποστασιακό,
αλλά συγχρόνως «αόρατο» και ανε-
περώτητο – κάτι σαν τον αέρα που
διαρκώς αναπνέουμε χωρίς να δια-
στοχαζόμαστε την ύπαρξή του ή
να τη θέτουμε υπό ερώτημα. Το
ήθος είναι το οξυγόνο που επιτρέ-
πει στο κράτος να αναπτύσσεται
και να λειτουργεί ως ζωντανός ορ-
γανισμός· αποτελεί μια διαδικασία
εσωτερίκευσης, από την επιτυχία
της οποίας εξαρτάται απόλυτα η
ισχύς του κράτους των θεσμών.
Χωρίς αυτό το ήθος, το κράτος εκ-
πίπτει σε απλό συνονθύλευμα μη-
χανισμών· παραμένει εξωτερικό κέ-
λυφος, αδιάφορο για τους πολίτες
– ένα σύστημα καταπίεσης ή επι-
βολής.
η Θλιψη του Θανατου
Ζω και πεθαίνω ως χώρα. Πώς ζει
μια χώρα; Πώς πεθαίνει; Κατά τον
Χέγκελ, όπως είδαμε, μια χώρα ζει
ως ζωντανός οργανισμός που αρ-
θρώνεται σε κρατικούς θεσμούς και
τρέφεται από το οξυγόνο του κοι-
νού ήθους. Σε αυτό το ερώτημα
απαντά ο Χέγκελ, όταν χαρακτη-
ρίζει το κράτος ως «αυτοσκοπό»
πραγματωμένης ελευθερίας. Ο
τρόπος με τον οποίο λειτουργεί
αυτή η πραγμάτωση εκτίθεται από
τον Χέγκελ κυρίως στην πολιτική
φιλοσοφία του, την οποία εξέδωσε
υπό τον τίτλο Στοιχεία φιλοσοφίας
του δικαίου. Ακόμη κι εκεί, ωστόσο,
η πραγμάτευση του κράτους ολο-
κληρώνεται με ένα κεφάλαιο που
ως θέμα του έχει την «παγκόσμια
ιστορία». Ο φιλόσοφος θέλει προ-
φανώς να υπογραμμίσει έτσι ότι η
ιστορικότητα διέπει κάθε μορφή
διαμεσολάβησης· ότι καμία κρα-
τική μορφή δεν επιλύει με τρόπο
αιώνιο και μόνιμο τις εντάσεις που
αναπτύσσονται μέσα σε ένα κοι-
νωνικό μόρφωμα· και ότι η ιστορία
παραμένει ο έσχατος ορίζοντας
παραγωγής και καταστροφής, γε-
νέσεως και φθοράς.
Όταν λοιπόν το ζεύγος κράτους-
ήθους γίνεται κεντρικό αντικείμενο
πραγμάτευσης της Φιλοσοφίας της
ιστορίας, είναι προφανές ότι η εξέ-
τασή του δεν θα γίνει μόνο με
 seven Films
όρους συγχρονίας (δηλ. ως αυτο-
σκοπός πραγματωμένης ελευθε-
ρίας) αλλά και (ή κυρίως) με όρους
διαχρονίας: ως πεπερασμένου δημι-
ουργήματος, προορισμένου να
φθαρεί και να καταστραφεί. Ήδη
από όσα είπαμε, έχει νομίζω κατα-
στεί φανερός ο βασικός τρόπος
φθοράς μιας χώρας: είναι η από-
κλιση κράτους και ήθους, και ειδι-
κότερα ο κατακερματισμός του
ήθους σε επιμέρους, αλληλοσυ-
γκρουόμενα ήθη. Το ήθος, φυσικά,
δεν αποκλείει την πολλαπλότητα·
την αίρει, ωστόσο, σε μια ενότητα
που επιτρέπει στον καθένα να το
αναγνωρίζει ως δικό του, ως κομ-
μάτι του εαυτού του. Όταν όμως
μια συλλογικότητα θρυμματίζεται
σε πολλές επιμέρους προ-κατα-
νοήσεις, όταν το αυτονόητο καθί-
σταται επίδικο αντικείμενο, τότε
το συλλογικό αυτό σώμα, καθώς
και το κράτος που το μορφοποιεί,
βρίσκεται μπροστά στη διάλυση
και καταστροφή.
Το καταληκτικό κεφάλαιο της
Εισαγωγής στα μαθήματα για τη
Φιλοσοφία της ιστορίας, υπό τον
τίτλο «Ο τρόπος εξέλιξης της ιστο- ο δημήτρης δημητριάδης.
ρίας», εξετάζει ακριβώς τον τρόπο
με τον οποίο η ιστορική εξέλιξη ενός λαού συνδέεται προφανώς και της Ρώμης, ποιος ταξιδιώ- φόμενο σε ένα πλήθος πλευ-
εμπεριέχει αναγκαστικά και μια στενά με την έννοια του ήθους. Η της δεν οδηγήθηκε σε σκέψεις ρών και κατευθύνσεων, να
σειρά θανάτων. Η εξέλιξη στην δεύτερη εκφράζει κυρίως μια για την παροδικότητα των αυ- εκτείνεται σε μιαν ανεξάντλητη
ιστορία οπτική συγχρονίας, παραπέμπει τοκρατοριών και των ανθρώ- πολλαπλότητα απολαμβάνο-
στο τώρα υποδηλώνοντας τη φυ- πων ή δεν ένιωσε θλίψη για μια ντας εαυτό – καθώς καθένα
έχει το χαρακτήρα μιας βαθμι- σιογνωμία ενός λαού ως πεδίο κρα- αλλοτινή, κραταιά και πλούσια από τα δημιουργήματά του,
αίας πορείας [...] κάθε βαθμίδα, τικής αυτοθέσμισης. Η έννοια του ζωή; (ΛΙ, σ. 180-1) στα οποία βρήκε ικανοποίηση,
ως διαφέρουσα από τις άλλες, Volksgeist, από την άλλη, εντάσσει εμφανίζεται εκ νέου απέναντί
έχει τη δική της ειδική, ιδιαί- τον κάθε λαό ως επιμέρους στιγμή Γνωρίζει, ωστόσο, ο Χέγκελ ότι το του ως υλικό που απαιτεί νέα
τερη αρχή. Στην ιστορία, μια στη διαχρονία της ιστορικής εξέλι- συναίσθημα δεν αποτελεί τρόπο επεξεργασία (ΛΙ, σ. 182).
τέτοια [διακριτή] αρχή έγκειται ξης του όλου πνεύματος. προσέγγισης και κατανόησης της
στον προσδιορισμένο χαρα- Ο θάνατος ενός λαού δημιουργεί ιστορίας, στον βαθμό που αυτή η Είναι προφανές ότι αυτή η εξελι-
κτήρα του πνεύματος ενός κατ’ αρχάς συναισθήματα θλίψης κατανόηση αποβλέπει εν τέλει κτική πορεία του πνεύματος στην
λαού [Geist eines Volkes]. Ο και απογοήτευσης, για τα οποία ο αποκλειστικά και μόνο στη διά- παγκόσμια ιστορία διέρχεται μέσα
προσδιορισμένος αυτός χαρα- Χέγκελ δείχνει απέραντη κατα- γνωση του τρόπου με τον οποίο από μια χορεία γεννήσεων και θα-
κτήρας εκφράζει έτσι, ως συ- νόηση: στην ιστορία πραγματώνεται, με νάτων. Μένοντας μακριά από τη
γκεκριμένος, όλες τις πλευρές διαφορετικές μορφές και τρόπους, χαρά που προκαλεί η γέννηση και
της συνείδησης και της βούλη- Ρίχνοντας μια ματιά γενικά αλλά όλο και πιο αποφασιστικά, η τη θλίψη που φέρνει ο θάνατος, ο
σης του λαού, ολόκληρης της στην παγκόσμια ιστορία, αντι- πολιτική ελευθερία. Θα παρακάμ- φιλόσοφος περιορίζεται να εντά-
πραγματικότητάς του· αποτε- κρίζουμε έναν φοβερό πίνακα ψει, λοιπόν, αυτά τα συναισθή- ξει αυτή την περιοδικότητα στον
λεί την κοινή φυσιογνωμία της από πράξεις και μεταβολές, ματα, και θα επικεντρωθεί στην τρόπο εξέλιξης της όλης ιστορίας
θρησκείας του, της πολιτικής από ατέλειωτα πολυποίκιλα πρόοδο που συντελείται ενόσω το και στα αποτελέσματα που παρά-
του συγκρότησης, του ήθους, μορφώματα λαών, κρατών και πνεύμα λαμβάνει τις διαδοχικές γει. Με τη γέννηση και τη δράση
του δικαιικού του συστήματος, ατόμων σε ασταμάτητη δια- μορφές του στα επιμέρους πνεύ- του στη σκηνή της παγκόσμιας
των ηθών, αλλά και της επι- δοχή. [...] Άλλοτε μας έλκουν η ματα των λαών: ιστορίας, κάθε λαός αναλαμβάνει
στήμης του, της τέχνης και της ομορφιά, η ελευθερία και ο τον ρόλο που του ανατίθεται από
τεχνικής του δεξιότητας, του πλούτος, άλλοτε η ενεργητικό- Εξετάζοντας το πνεύμα από το ενιαίο, καθολικό πνεύμα. Όταν
προσανατολισμού της επαγ- τητα, μέσω της οποίας ακόμη αυτή την πλευρά, αναγνωρίζο- ο ρόλος αυτός επιτελεστεί, έχει εκ-
γελματικής του δραστηριότη- και το ελάττωμα ξέρει να γίνε- ντας στις μεταβολές του όχι πληρωθεί και η αποστολή του λαού
τας (ΛΙ, σ. 172-3). ται σημαντικό. [...] Η θέα των απλώς ανανεωτικές μεταβά- εντός της ιστορίας, και πλησιάζει η
ερειπίων ενός προγενέστερου σεις που επιστρέφουν στην ώρα του θανάτου του:
Τα επιμέρους πνεύματα των λαών μεγαλείου μάς φέρνει ενώπιον ίδια μορφή, αλλά επεξεργασίες
αποτελούν έτσι τον τρόπο με τον της αρνητικής πλευράς αυτής του εαυτού του με τις οποίες Ο βίος ενός λαού οδηγεί έναν
οποίο το πνεύμα εμφανίζεται ιστο- της μεταβολής. Μπροστά στα πολλαπλασιάζει το υλικό των καρπό σε ωρίμαση, καθώς η
ρικά και εμπειρικά, εν χώρω και εν ερείπια της Καρχηδόνας, της δοκιμών του, το βλέπουμε να δραστηριότητά του αποβλέπει
χρόνω. Η έννοια του πνεύματος Παλμύρας, της Περσέπολης κάνει ποικίλες απόπειρες στρε- σε εκπλήρωση της αρχής του.

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 53

 Αυτός ο καρπός όμως δεν επι-
στρέφει στους κόλπους του
λαού που τον γέννησε και τον
ωρίμασε, αλλά μεταβάλλεται
σε πικρό ποτήρι [...]. Η πόση
του θα σημάνει και τον εκμη-
δενισμό του λαού, συγχρόνως
όμως την ανάδυση μιας νέας
αρχής (ΛΙ, σ. 186).
Η ανάδυση αυτή μιας νέας αρχής
σημαίνει ότι ο λαός παύει να απο-
τελεί φορέα προόδου και εξέλιξης,
και ότι στο επίκεντρο της ιστορικής
κίνησης τίθενται πλέον άλλοι λαοί.
Ο λαός πεθαίνει, γευόμενος τους
καρπούς της δικής του παραγωγής.
Τα αίτια του θανάτου ενός λαού
δεν είναι λοιπόν εξωγενή. Οι λαοί
δεν πεθαίνουν από εισβολείς. Οι
χώρες δεν πεθαίνουν επειδή κά-
ποιοι ξένοι τις ζηλεύουν και τις
επιβουλεύονται. Οι χώρες δεν πε-
θαίνουν ως θύματα διεθνών συνω-
μοσιών. Οι χώρες πεθαίνουν πάντα
μόνες τους.
Τίθεται τότε το ερώτημα: τι κο-
στίζει στην παγκόσμια ιστορία και
στο καθολικό πνεύμα ο θάνατος
μιας χώρας; Η απάντηση, νομίζω,
είναι προφανής: Ο θάνατος μιας χώ-
ρας δεν κοστίζει στον κόσμο απολύτως
τίποτε. Το πνεύμα πορεύεται στην
παγκόσμια ιστορία ενσωματώνο-
ντας ό,τι παρήγαγαν οι προηγού-
μενοι πολιτισμοί, αλλά χωρίς να χύ-
νει το παραμικρό δάκρυ για τα
παρελθόντα μεγαλεία τους. Ο Χέ-
γκελ υιοθετεί τη φράση ποιήματος
του Σίλλερ που κάνει λόγο για την
«παγκόσμια ιστορία ως παγκόσμιο
δικαστήριο», με την έννοια ότι η
παγκόσμια ιστορία δεν υπόκειται σε
εξωτερικούς κανόνες (δικαιικές ή
ηθικές αρχές), αλλά θεσπίζει η ίδια
εγγενώς δίκαιο. Μέτρο και κριτήριό
της είναι η ίδια η ιστορία· μόνη αυτή
(και όχι η ηθική ή τα υποκειμενικά
πολιτικά ιδεώδη) κρίνει και αποφα-
σίζει, δικαιώνει ή καταδικάζει.
ο Θανατοσ ωσ κωμωΔια
Μερικές φορές, ωστόσο, υπάρχει
και κάτι χειρότερο από τον θάνατο:
η ίδια η ζωή – αν αυτή έχει κατα-
στεί αβίωτη. Και τούτο συμβαίνει
όταν ο λαός, έχοντας πάψει να επι-
τελεί οποιονδήποτε ρόλο εντός της
ιστορίας, βυθίζεται σε μια κατά-
σταση όπου η ζωτικότητα του
ήθους και της πνευματικής μετοχής
καταλύεται. Ένας λαός που έχει
ήδη επιτελέσει ό,τι μπορούσε να
επιτελέσει κουβαλάει την ύπαρξή
του ως κενό περικάλυμμα, ως φλοιό
που καλύπτει μια εσωτερική γύμνια
54 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
και αποσύνθεση. Σε ένα άλλο έργο
του, ο Χέγκελ τονίζει: «κάθε λαός
έχει μια και μοναδική φορά τη δυνα-
τότητα να αφήσει εποχή» (βλ. ΛΙ, σ.
210). Η θέση αυτή θα μπορούσε να
εγείρει την υπόνοια ενός ακατα-
νόητου δογματισμού. Γιατί άραγε
κάθε λαός να έχει μία και μονα-
δική φορά το δικαίωμα να θέσει τη
σφραγίδα του στην ιστορία; Το
επιχείρημα του φιλοσόφου είναι
προφανώς ότι μια ‘δεύτερη ευκαι-
ρία’ είναι δυνατή μόνο μέσω ενός
διαφορετικού Volksgeist, και τούτο
θα σημαίνει στην πραγματικότητα
τη μετεξέλιξη του λαού σε κάτι
άλλο – τη δημιουργία ενός και-
νούργιου έθνους, μιας άλλης χώ-
ρας:
Για να γεννηθεί μια πραγμα-
τικά καθολική βλέψη, το
πνεύμα του λαού θα έπρεπε να
φθάσει στο σημείο να θελήσει
κάτι νέο – όμως από πού θα
προερχόταν αυτό το νέο; Θα
επρόκειτο τότε για μια υψηλό-
τερη, καθολικότερη παρά-
σταση του εαυτού του, για μια
υπέρβαση της αρχής του· όμως
με αυτόν ακριβώς τον τρόπο
δημιουργείται μια περαιτέρω
προσδιορισμένη αρχή, ένα νέο
πνεύμα (ΛΙ, σ. 183).
Η ιστορική συνέχεια, επομένως,
δεν είναι δυνατή παρά ως υποκρι-
τικό εφεύρημα, που επιχειρεί να
συγκαλύψει την αδιάφορη ύπαρξη,
ή και τον θάνατο, μιας χώρας κι
ενός λαού. Η πραγματική, ζωντανή
συνέχεια είναι δυνατή μόνο ως άρ-
νηση του παρελθόντος, μόνο ως
αναγνώριση του θανάτου και ως
υπέρβαση της προηγούμενης αρ-
χής που προσδιόριζε την ύπαρξη
και το ήθος του λαού, μόνο ως πα-
ραγωγή ενός νέου Volksgeist, που
θα διαδεχθεί το νεκρό παλαιό. Η
συνέχεια προϋποθέτει τη δημιουρ-
γία μιας νέας ταυτότητας, αφού εκ-
δοθεί το πιστοποιητικό θανάτου
της παλαιάς, κι αφού αυτή ταφεί
οριστικά και με όλες τις πρέπουσες
τιμές. Και πάντως, προϋποθέτει
την αλλαγή του ονόματος. Με τα
λόγια –και πάλι– του Δημητριάδη:
Το όνομα της χώρας άλλαξε.
Το νέο δεν θύμιζε σε τίποτα
το παλιό... (Πσχ, σ. 41).
Όλα τούτα, φυσικά, δεν αποκλεί-
ουν το ενδεχόμενο, κάποτε στην
παγκόσμια ιστορία να υπάρξει –ή
μήπως υπήρξε κιόλας;– μια χώρα
που, έχοντας ήδη κλείσει τον ιστο-
ρικό της κύκλο, έχοντας ήδη επι-
τελέσει τον όποιο ρόλο της στην
παγκόσμια ιστορία, εξακολουθεί να
περιφέρει ως ψιμύθια το όνομα και
τα ποικίλματα ενός παρελθόντος
που δεν αντιπροσωπεύουν τίποτε
πια. Δεν αποκλείεται η ίδια η
ύπαρξη μιας χώρας να συνιστά
ψεύδος και απάτη, δηλαδή αυτα-
πάτη και εξαπάτηση συνάμα. Δεν
αποκλείεται μια χώρα, ένας λαός,
ένα κράτος, να περιφέρεται έχο-
ντας περιβληθεί ως προσωπείο τη
νεκρική μάσκα ενός σώματος που
ξεθάφτηκε και σκυλεύθηκε, που με-
τατράπηκε σε αποκριάτικη μου-
τσούνα. Μια χώρα που επαίρεται
για τις βαθιές και παλαιές της ρί-
ζες, κι ας έχουν αυτές από καιρό
ξεραθεί· μια χώρα που δεν τρέφε-
ται από δικές της παραγωγές, αλλά
από τα υγρά του άταφου νεκρού
σώματος που κατάφερε να της πα-
ροχετευθούν. Θα πρόκειται σί-
γουρα για μια χώρα που υπάρχει
μόνο ως επίπλαστο ιστορικό απο-
κύημα, ως πλάσμα και δημιούρ-
γημα μιας απώτερης ιστορικής κα-
ταγωγής, στην οποία βυθίζεται όλο
και πιο βαθιά. Μια χώρα, μάλιστα,
που θα επαίρεται για τούτη την ιδι-
αιτερότητά της, την «ιδιοπροσω-
πία» και «ιδιοσυστασία» της, θέλο-
ντας με τούτα τα καμώματα να
δικαιολογήσει την πνευματική της
νέκρα και ασχήμια. Στα καμώματα
τούτα, θα πρωτοστατούν πνευμα-
τικοί και πολιτικοί ηγήτορες σαν
εκείνους που περιέγραψε ο Δημη-
τριάδης:
φανατισμένοι λόγιοι [που]
έβγαιναν στα μπαλκόνια τους
και παρακινούσαν τα σαστι-
σμένα πλήθη ν’ απαρνηθούν
την ζωή, να τρέφονται μόνο με
ρίζες και ν’ αναπαράγονται
πλαγιάζοντας με ακρωτηρια-
σμένα αγάλματα, μέσα σε μια
συναισθηματική κι ιδεολογική
παράκρουση όμοια μ’ εκείνων
που προσπαθούσαν να επέμ-
βουν στην καυτή πραγματικό-
τητα για να την αλλάξουν ριζικά
εφαρμόζοντας πολιτικά προ-
γράμματα που ήταν επινοήσεις
άλλων εποχών (Πσχ, σ. 32)
Αν υπήρχε –αν ποτέ υπάρξει– μια
τέτοια χώρα, τι θα έπρεπε να κά-
νουμε; Αν η ερώτηση τούτη απευ-
θύνεται στη φιλοσοφία, αυτή συ-
νήθως απαντά ότι ρόλος της είναι
να ερμηνεύει τον κόσμο, και όχι να
τον αλλάζει. Δουλειά της είναι να
κατανοεί κι όχι να υποδεικνύει.
Ούτως ή άλλως, σύμφωνα με μια
άλλη ρήση του φιλοσόφου Χέγκελ,
«η γλαύκα της Αθηνάς αρχίζει το
πέταγμά της μόνο προς το σού-
ρουπο»: όταν τα γεγονότα έχουν
ήδη συντελεσθεί, όταν οι μάχες
έχει κριθεί, όταν ο κονιορτός έχει
κατακαθίσει επιτρέποντας τη θέ-
αση του αναδιαμορφωμένου το-
πίου. Η φιλοσοφική γνώση είναι
πάντοτε εγγενώς αναδρομική, και
ποτέ προδρομική. Εξαντλεί όμως η
φιλοσοφική έννοια το πεδίο του
πράττειν και του βίου; Ή, με άλλα
λόγια, τι έχει να πει ο φιλόσοφος,
όταν ερωτάται, στο πλαίσιο αυτών
των διαλέξεων, για τη φιλοσοφία
ως τρόπο ζωής; Η συμβολή του φι-
λοσόφου, εν όψει μιας χώρας που
πεθαίνει, δεν μπορεί να επέχει
θέση ιατρικής αγωγής. Ο φιλόσο-
φος δεν μπορεί να αποτρέψει τον
θάνατο – είδαμε εξ άλλου ότι τον
θάνατο μιας χώρας δεν μπορεί να
τον αποτρέψει κανείς. Ο φιλόσο-
φος δεν πράττει δίνοντας συμβου-
λές πολιτικο-κοινωνικο-ηθικού πε-
ριεχομένου, ούτε προσφέροντας
τεχνητή αναπνοή. Ο φιλόσοφος
πράττει με την ύψιστη μορφή πρά-
ξης που είναι δυνατή: με τη σκέψη.
Εκτός από τη φιλοσοφική έννοια, η
οποία –επαναλαμβάνω– μόνο στην
κατανόηση αποβλέπει, και όχι
στην αποτροπή τού ήδη συντελε-
σμένου, ο φιλόσοφος μπορεί όμως
ενδεχομένως να προσφέρει και
κάτι άλλο, κάτι που η φιλοσοφία
χρησιμοποιεί ήδη από την απαρχή
της, όπως την ενσαρκώνει το αρ-
χέτυπο του φιλοσόφου: εννοώ τον
Σωκράτη και την ειρωνεία του.
Από τον Σωκράτη έως τον
Αντόρνο, η ειρωνεία, ή και το γέ-
λιο, αποτελεί τη στάση που υιοθε-
τεί ο φιλόσοφος προκειμένου να
προστατεύσει την αποκλίνουσα συ-
μπεριφορά του. Εξ άλλου και ο Δη-
μητριάδης, στο κέντρο κυριολε-
κτικά του κειμένου του, κάνει λόγο
για τον τρόπο με τον οποίο κλείνει
ο ιστορικός κύκλος της χώρας που
περιγράφει· η μετάβαση, λέει, γί-
νεται «αμετάκλητα» – και γίνεται
«με το γέλιο». zx
1
Δ. Δημητριάδης: Πεθαίνω σαν χώρα.
Αθήνα: Άγρα 2003 [στο εξής: Πσχ].
2
Στο «Προλόγισμα» στην πρώτη έκ-
δοση: Πεθαίνω σα χώρα. Αθήνα: Λέσχη
1979, σ. 9.
3
Χέγκελ: Ο Λόγος στην ιστορία. Εισα-
γωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας. Με-
τάφραση - Προλεγόμενα - Ερμηνευ-
τικά σχόλια: Π. Θανασάς. Αθήνα:
Μεταίχμιο 2006 [στο εξής: ΛΙ].
Βίνκελμαν και κλασική τέχνη
Από τον ΑνΔρεΑ μΑρΚΑνΤωνΑΤΟ
Είναι έργο-ορόσημο στο πεδίο των αρχαιογνωστικών επιστημών και παρουσιάζεται επιτέλους και στη
γλώσσα μας, διακόσια σαράντα έξι χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή του στα γερμανικά.
ργα όπως η Ιστορία της
Ε Αρχαίας Τέχνης του Βίν-
κελμαν έπρεπε να εκδί-
δονται από τα Πανεπι-
στήμια ή από άλλα
κρατικά ιδρύματα, πράγμα όμως
που δυστυχώς δεν βλέπουμε να γί-
νεται∙ είναι γι’ αυτό άξιοι πολλών
επαίνων οι ρέκτες εκδότες που ανέ-
λαβαν το ρίσκο, όπως έχουν κάνει
άλλωστε και για άλλα πολύ σημα-
ντικά ξενόγλωσσα έργα ώς τώρα.
Εν πάση περιπτώσει, θεωρούμε αί-
σιο οιωνό για τα νεοελληνικά γράμ-
ματα την εμφάνιση και του μνημει-
ώδους αυτού πονήματος στη
γλώσσα μας έστω και έπειτα από
τόση καθυστέρηση.
Με το βιβλίο αυτό ο Βίνκελμαν
έχει υποστηριχθεί ότι έθεσε τον θε-
μέλιο λίθο της Ιστορίας της Τέχνης
ως ξεχωριστού κλάδου της Ιστο-
ρίας και δημιούργησε για πρώτη
φορά τις βάσεις της εξέλιξης της
τέχνης γενικά, και ειδικότερα της
αρχαίας τέχνης. Η μέθοδός του
συνδυάζει με μαεστρία κλιματικά,
μυθικά, ιστορικά, θρησκευτικά, πο-
λιτικά, κοινωνικά, αισθητικά και
πολιτισμικά στοιχεία και προβαί-
νει επιτυχώς στην περιγραφή, την
ερμηνεία και την αξιολόγηση της
τέχνης των αρχαίων λαών, ειδικό-
τερα δε των αρχαίων Ελλήνων.
Κατά τον Βίνκελμαν, στην αρ-
χαιοελληνική τέχνη διαπιστώνουμε
μια οργανική εξέλιξη που παρου-
σιάζει τρεις φάσεις: την ανάπτυξη,
την ωριμότητα και την παρακμή.
Οι φάσεις αυτές κλιμακώνονται σε
τέσσερις περιόδους: την προφει-
διακή, την φειδιακή του 5ου αιώνα,
την πραξιτελική του 4ου αιώνα και
την περίοδο της μίμησης, που πε-
ριλαμβάνει την ελληνιστική και τη
ρωμαϊκή τέχνη. Πρώτος αυτός
προσδιόρισε τις βασικές διαφορές
μεταξύ της ελληνικής, της ελληνο-
ρωμαϊκής και της ρωμαϊκής τέχνης,
και εφάρμοσε τις κατηγορίες του
ύφους σε μια ευρύτατη και συστη-
ματική βάση στην ιστορία της τέ-
χνης. Ο Βίνκελμαν είχε την πεποί-
θηση ότι ο αληθινός καλλιτέχνης
–επιλέγοντας από τη φύση όσα
στοιχεία χρειάζεται για το σκοπό
Angelika Kauffmann, Πορτρέτο του Johann Joachim Winckelmann, λάδι
σε καμβά, 97,2 Χ 71 εκ., 1764.
του και αναπλάθοντας αυτά με τη
φαντασία του– δημιουργεί έναν
ιδανικό τύπο, που διακρίνεται για
τη συμμετρία και την αρμονία του.
Τέλος, διακηρύσσει ότι απώτερος
σκοπός της τέχνης είναι η ομορφιά
– και όταν ο σκοπός αυτός επιτυγ-
χάνεται, τότε η τέχνη εκπληρώνει
τον προορισμό της.
Ο Βίνκελμαν πίστευε ότι στην
εξέλιξη της σκέψης, της λογοτε-
χνίας και της τέχνης ενός λαού
αποφασιστική επίδραση είχαν αφ’
ενός το φυσικό περιβάλλον και αφ’
ετέρου οι κοινωνικές και πολιτικές
συνθήκες. Έτσι οι Έλληνες, λόγου
χάριν, που ζούσαν κάτω από τον
ολόφωτο ουρανό και μέσα σ’ ένα
εύκρατο κλίμα, είχαν τη δυνατό-
τητα να συλλαμβάνουν λεπτές έν-
νοιες και να δημιουργούν εικόνες
Kunsthaus Zürich
εκπάγλου ωραιότητος. Εκεί όμως
όπου η επιδοκιμασία όλων για το
έργο του Βίνκελμαν αναδύεται ανε-
πιφύλακτη είναι κυρίως οι απαρά-
μιλλες περιγραφές και αναλύσεις
των πολυάριθμων έργων τέχνης της
αρχαιότητας και ιδίως της αρχαίας
Ελλάδας. Στις περιγραφές αυτές ο
Βίνκελμαν συνδυάζει την άμεση πα-
ρατήρηση με τον ανυπόκριτο θαυ-
μασμό, το κλασικό ύφος και την τέ-
λεια εμπειρία και αισθητική, με
στόχο να προβάλει το έργο τέχνης
σε όλες του τις διαστάσεις.
Περιγραφικα ακριβησ
Η παρουσίαση από τον Βίνκελμαν
των αγαλμάτων του Απόλλωνα, του
Βάκχου, του Ηρακλή, της Αφροδί-
της, της Αθηνάς, της Άρτεμης και
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 55
J.J. Winckelmann, Ιστορία
της Αρχαίας Τέχνης,
μετάφραση από τα
γερμανικά: λευτέρης
αναγνώστου, Gutenberg,
αθήνα 2010, 424 σελ.
των άλλων θεών και ηρώων, που φι-
λοτεχνήθηκαν από τους αρχαίους
έλληνες γλύπτες, είναι εντυπωσιακά
ακριβής. νομίζει κανείς ότι έχει
μπροστά του και θαυμάζει τα αρι-
στουργήματα αυτά της τέχνης, έτσι
όπως εύγλωττα τα προβάλλει η γρα-
φίδα του. Για να πεισθεί κανείς πλή-
ρως για την περιγραφική δύναμη
του μεγάλου αυτού γερμανού αρ-
χαιολόγου και ιστορικού της τέχνης,
αρκεί να διαβάσει πώς παρουσιάζει
δύο περίφημα γλυπτά συμπλέγματα:
τις θυγατέρες της νιόβης και τον
Λαοκόωντα με τους γιους του, από
τα οποία το ένα εκφράζει τον άφατο
φόβο του θανάτου και το άλλο την
ακρότατη σωματική οδύνη.
Εκείνο το οποίο τονίζει σε πολλά
σημεία του έργου του ο Βίνκελμαν
είναι ότι η αρχαία ελληνική τέχνη
οφείλει την ακμή της στην ελευθε-
ρία, που εξασφάλιζε στους Έλλη-
νες το δημοκρατικό τους πολί-
τευμα. Αλλά και όταν εισέβαλαν
τα βαρβαρικά φύλα από την Ανα-
τολή ερημώνοντας τις πόλεις τους
–ιδίως την Αθήνα– βρήκαν τη δύ-
ναμη πολύ γρήγορα να επιδοθούν
στην ανοικοδόμηση των δημόσιων
κτιρίων και των ναών τους και μά-
λιστα με μεγαλύτερη ζέση και
ορμή, αφού άλλωστε συνέχισαν για
καιρό να τους πυρακτώνουν την
ψυχή η φλόγα του νικηφόρου
αγώνα τους. Είναι αξιοσημείωτο
ότι κατά την περίοδο εκείνη οι καλ-
λιτέχνες έγιναν περιζήτητοι τόσο
στην Αθήνα όσο και στις άλλες
ερειπωμένες πόλεις.
Ωστόσο, το βιβλίο του Βίνκελμαν
δεν επικεντρώνεται μόνο στην τέ-
χνη των Ελλήνων, αλλά επιχειρεί
μια εμπερίστατη επισκόπηση της
τέχνης των ανατολικών λαών, κα-
θώς και της τέχνης των Ετρούσκων
και των Ρωμαίων, με ουσιώδεις επι-
σημάνσεις, περιγραφές και αξιολο-
γήσεις. Έτσι το έργο αυτό μάς δίνει
μια σφαιρική εικόνα της αρχαίας
τέχνης, όπως τουλάχιστον τη βλέπει
ένας μεγάλος αρχαιολόγος του 18ου
αιώνα, ένας στοχαστής που θεωρή-
θηκε εισηγητής του νεοανθρωπι-
σμού ή, όπως αλλιώς ονομάζεται,
του δεύτερου ανθρωπισμού. zx
 ζαν-κλωντ ιζζό, Η τριλογία
της Μασσαλίας (Το μαύρο
τραγούδι της Μασσαλίας,
Τσούρμο, Soléa), μετάφραση
από τα γαλλικά: ριχάρδος
σωμερίτης, αλέξης
Εμμανουήλ, πόλις, αθήνα
2011, σελ. 797
Ζαν-Κλωντ Ιζζό (1945
Ο -2000) ξεκίνησε την
καριέρα του ως στρα-
τευμένος δημοσιογρά-
φος της Αριστεράς
και έκανε την εμφάνισή του στον
κόσμο της λογοτεχνίας πολύ πριν
την κυκλοφορία της Τριλογίας της
Μασσαλίας. Από τις αρχές της δε-
καετίας του 1970, είχε δημοσιεύσει
κάποιες ποιητικές συλλογές ενώ πα-
ράλληλα ερχόταν όλο και πιο κοντά
στο είδος του polar1, όπως λένε την
αστυνομική λογοτεχνία στη Γαλλία,
μέσα από τη συμμετοχή του σε σχε-
τικά εκδοτικά και πολιτιστικά εγ-
χειρήματα. Η αφοσίωσή του στην
ποίηση, η μακρά επαγγελματική
του πορεία στη δημοσιογραφία
αλλά και η βαθιά του αγάπη για τη
Μασσαλία, την πόλη του, ανιχνεύ-
ονται στην Τριλογία της Μασσαλίας,
τρία μυθιστορήματα που δεν μπο-
ρούν να χωρέσουν εύκολα σε καμία
λογοτεχνική κατηγορία. Η Τριλογία
υπήρξε λογοτεχνικό φαινόμενο στη
Γαλλία των μέσων της δεκαετίας
του 1990, μάλιστα όχι μόνο με
όρους εμπορικούς. Χωρίς να απο-
τελεί επιδίωξη του συγγραφέα, στά-
θηκε αφορμή για την ανάδυση μίας
νέας σχολής στη γαλλική αστυνο-
μική λογοτεχνία, γνωστή ως polar
aïoli ή polar Marseillais, έναν ιδιαί-
τερο τύπο αστυνομικών μυθιστορη-
μάτων γραμμένων από μασσαλιώτες
συγγραφείς με την πλοκή τους να
τοποθετείται σταθερά στη σύγ-
χρονη Μασσαλία.
Ζητhματα τιμhσ
Τα μυθιστορήματα του Ζαν-Κλωντ
Ιζζό διαδραματίζονται στη δεύτερη
σε πληθυσμό πόλη της Γαλλίας, τη
Μασσαλία, και πρωταγωνιστής
τους είναι ένας αστυνομικός, ο Φα-
μπιό Μοντάλ. O Ιζζό ονόμασε τον
ήρωά του Μοντάλ αποτίοντας έτσι
56 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Βραχνό τραγούδι για τη μασσαλία
Από την ελEνΗ ΠΑΠΑΓεωρΓiΟυ
Ο πρώτος τόμος της Τριλογίας της Μασσαλίας του Ζαν-Κλωντ Ιζζό, Το μαύρο τραγούδι της Μασ-
σαλίας, κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1995. Μετά την εντυπωσιακή επιτυχία του βιβλίου, ακολούθησε
το 1996 το Τσούρμο, ενώ δύο χρόνια αργότερα εμφανίστηκε στα ράφια των γαλλικών βιβλιοπωλείων
και ο τρίτος τόμος, με τον τίτλο soléa.
φόρο τιμής στον Μανουέλ Βάθκεθ
Μονταλμπάν, αλλά και στον ιταλό
ποιητή Εουτζένιο Μοντάλε.2 Ο Φα-
μπιό Μοντάλ, οι γονείς του οποίου
ήταν ιταλοί μετανάστες, γεννήθηκε
και μεγάλωσε στη μεταπολεμική
Μασσαλία, στην εργατική και πο-
λυεθνική συνοικία του Πανιέ. Σε
νεαρή ηλικία, μαζί με τους φίλους
του, τον Mανού, γιo μεταναστών
από τη Βαρκελώνη, και τον Ουγκό,
γιo μεταναστών από τη νάπολι, άρ-
χισε να επιδίδεται σε μικροεγκλη-
ματικές δραστηριότητες. Σοκαρι-
σμένος ύστερα από ένα βίαιο
επεισόδιο, κατετάγη στον αποι-
κιακό στρατό στο Τζιμπουτί και,
στη συνέχεια, στην αστυνομία. Δεν
έγινε, όμως, ποτέ τυπικός αστυνο-
μικός. Όπως σχολιάζει ο νίκολας
Χιούιτ, «παρά την ταπεινή του κα-
ταγωγή, ο Μοντάλ έχει συσσωρεύ-
σει ένα ασυνήθιστα πλούσιο φορτίο
πολιτιστικών γνώσεων».3 Κατ’ αντι-
στοιχία με τον Σάλβο Μονταλ-
μπάνο, τον σικελό πρωταγωνιστή
των αστυνομικών μυθιστορημάτων
του Αντρέα Καμιλλέρι, που απο-
λαμβάνει το διάβασμα, ο Μοντάλ
είναι ειδικός στη μουσική.4 Στο
Μαύρο τραγούδι της Μασσαλίας, ο
πρωταγωνιστής περιγράφει τον
εαυτό του:
Μ’ άρεσε το ψάρεμα και η σιγή.
να περπατάω στους γύρω λό-
φους. να πίνω δροσερό Κασίς.
Και αργά τη νύχτα, lagavulin ή
Oban. Μιλούσα λίγο. Είχα όμως
άποψη για όλα. Για τη ζωή, για
το θάνατο. Για το Καλό, το
Κακό. Ο κινηματογράφος ήταν
το πάθος μου. Όσο και η μου-
σική.5
Όταν μπήκε στην αστυνομία, ο Φα-
μπιό Μοντάλ είχε συνειδητά απο-
φασίσει να αφήσει πίσω του τη ζωή
του εγκληματία. Παρ’ όλα αυτά, η
στάση του απέναντι στους θεσμούς,
την αστυνομία, το κράτος και το δι-
καστικό σύστημα είναι προβλημα-
τική. Το κίνητρό του για να εμπλα-
κεί σε μια έρευνα έχει πάντα
καθαρά προσωπικό χαρακτήρα.
Στην Τριλογία της Μασσαλίας, τα
θύματα είναι φίλοι, συγγενείς, ερω-
τικοί σύντροφοι ή νεαρές μετανά-
στριες τις οποίες ο πρωταγωνιστής
νιώθει ιδιαίτερα κοντά του όντας
και ο ίδιος μετανάστης δεύτερης γε-
νιάς. Ο Μοντάλ ερευνά επειδή θέ-
λει να καταλάβει. Επιπλέον, επιζη-
τεί την εκδίκηση για χάρη της
αγάπης και της τιμής, «την τιμή της
νιότης μας, της αμοιβαίας φιλίας
μας. Και των αναμνήσεων».6 Στο
Μαύρο Τραγούδι της Μασσαλίας, λό-
γου χάριν, ερευνά τη βίαιη δολοφο-
νία ενός από τους παιδικούς του φί-
λους, του Ουγκό, αλλά και το
βιασμό και το θάνατο της Λεϊλά,
μιας νεαρής γυναίκας αραβικής κα-
ταγωγής με την οποία είχε δημι-
ουργήσει ιδιαίτερη, τρυφερή σχέση.
Στο Τσούρμο, ο Μοντάλ, που έχει
πλέον εγκαταλείψει την αστυνομία,
αναγκάζεται να ξαναδραστηριοποι-
ηθεί όταν ο γιος της αγαπημένης
του ξαδέρφης, ο έφηβος Γκουιτού,
εξαφανίζεται. Όσο για το Soléa, η
Μπαμπέτ, πρώην ερωμένη και νυν
καλή φίλη του Μοντάλ, βρίσκεται
σε σοβαρό κίνδυνο, όταν μπαίνει
στο στόχαστρο της ιταλικής Μα-
φίας εξαιτίας των δημοσιογραφικών
ερευνών της. Και στα τρία μυθιστο-
ρήματα, καμία έρευνα δεν ανατίθε-
ται επίσημα στον Φαμπιό Μοντάλ.
Στην πραγματικότητα, ο ίδιος δεν
κάνει τίποτα διαφορετικό από το
να προστατεύει τα αγαπημένα του
πρόσωπα ή να παίρνει εκδίκηση στο
όνομά τους.
Καθώς αγωνίζεται να καταλάβει,
απελπίζεται. Είναι ένας άντρας μό-
νος που παλεύει να «ασκήσει ακόμα
και ελάχιστο έλεγχο στο χάος της
σύγχρονης ύπαρξης».7 Με άλλα λό-
για, είναι ένας αρχετυπικός νουάρ
ήρωας. Στο Μαύρο Τραγούδι της
Μασσαλίας, ο Μοντάλ συνειδητο-
ποιεί την τραγική κατάσταση στην
οποία βρίσκεται: «Είχα μείνει μό-
νος και θα έκανα βουτιά στα
σκατά».8 Η απογοήτευσή του δεν
έχει να κάνει μόνο με την προσω-
πική του εμπλοκή σε βίαιες υποθέ-
σεις αλλά και με τη σκοτεινή πραγ-
ματικότητα που τον περιτριγυρίζει.
Με τα δικά του λόγια:
Τίποτα δεν καταλάβαινα πια.
Ήμουν νοκ-άουτ. Το μίσος και
η βία. Οι κακοποιοί, οι μπά-
τσοι, οι πολιτικάντηδες. Με λί-
πασμα τη μιζέρια, την ανεργία,
το ρατσισμό. Με ζωύφια πια-
σμένα σε ιστό αράχνης μοιά-
ζαμε όλοι μας. Παλεύαμε να ξε-
φύγουμε, ήταν σίγουρο όμως
ότι θα μας έτρωγε τελικά η αρά-
χνη.9
Στην πράξη, αυτές ακριβώς είναι οι
θεματικές που απασχολούν τον Ιζζό
στην Τριλογία του: το οργανωμένο
έγκλημα, η πολιτική διαφθορά, η
φτώχεια, ο ρατσισμός. Η αστυνομία
και το δικαστικό σύστημα παρου-
σιάζονται ως θεσμοί διεφθαρμένοι
και αναξιόπιστοι. Ο Μοντάλ δεν
εγκρίνει τις μεθόδους της αστυνο-
μίας, ειδικά όταν πρόκειται για την
εγκληματικότητα των νεαρών μετα-
ναστών των βορείων προαστίων της
πόλης. Όσο για την άποψή του για
τη δικαιοσύνη, έχει χάσει κάθε εμπι-
στοσύνη σε αυτή. Όπως ισχυρίζεται
η Κλαιρ Γκορραρά, στην Τριλογία
της Μασσαλίας ο Ιζζό εκθέτει έντε-
χνα μια «καλοδουλεμένη κριτική της
καπιταλιστικής κουλτούρας της
εποχής του»10. Για τον Έντμουντ
Τζ. Σμιθ, από την άλλη πλευρά, η
Τριλογία μπορεί να διαβαστεί ως
ένα κείμενο έντονα πολιτικό, λόγω

της συνειδητής άμεσης και έμμεσης
κριτικής της σύγχρονης Γαλλίας που
ασκείται μέσα από τα μυθιστορή-
ματα.11 Η κριτική αυτή φανερώνει
επιπλέον την επιρροή του néo-polar
κινήματος στα μυθιστορήματα της
Τριλογίας. Η παρουσίαση του κρά-
τους ως διεφθαρμένου συστήματος
σε συνεργασία με το οργανωμένο
έγκλημα, η κατασκευή του κεντρι-
κού χαρακτήρα ως αποδιοπομπαίου
τράγου και η απαισιοδοξία που διέ-
πει συνολικά την Τριλογία είναι επι-
πλέον στοιχεία που αποδεικνύουν
τη néo-polar επιρροή. Αυτό δεν ση-
μαίνει βέβαια ότι έχουμε να κάνουμε
με néo-polar μυθιστορήματα. Η έμ-
φαση στην προσωπική κρίση του
Μοντάλ και στις υπαρξιακές του
περιπέτειες δεν μας επιτρέπουν να
θεωρήσουμε τον Ζαν-Κλωντ Ιζζό
παρά μόνο ως έναν «απόγονο» του
néo-polar.
μια Πoλη στο μεταiχμιο
Στην Τριλογία της Μασσαλίας, η
πόλη δεν είναι μόνο ο χώρος της
δράσης αλλά αναδεικνύεται σε έναν
ακόμα χαρακτήρα, μάλιστα πολύ
σημαντικό. Δεν είναι μια πόλη σαν
τις άλλες. Στο Μαύρο Τραγούδι της
Μασσαλίας, ο Φαμπιό Μοντάλ χα-
ρακτηρίζει τη Μασσαλία «μια ου-
τοπία. Η μοναδική ουτοπία στη γη»,
μια πόλη που «ανήκει στους κατοί-
κους της».12 Στο Τσούρμο λέει για
την προσωπική του πατρίδα:
Η Μασσαλία είναι ένα πεπρω-
μένο. Το δικό μου. Όλων εκεί-
νων που την κατοικούν, που δεν
φεύγουν πια. Δεν ήταν ζήτημα
ιστορίας ή παραδόσεων, γεω-
γραφίας ή ριζών, μνήμης ή αντι-
λήψεων. Όχι, ήταν απλώς έτσι.
Έλεγε κανείς είμαι από ’δώ, λες
κι όλα ήταν αποφασισμένα.13
Η Μασσαλία παίζει ρόλο συμβό-
λου στα έργα. Για τον Ζαν-Κλωντ
Ιζζό, το να γράφει για την πόλη ση-
μαίνει να γράφει για τις τρεις εξέ-
χουσες θεματικές του λογοτεχνικού
του έργου: το οργανωμένο έγκλημα,
τον ρατσισμό και τη μιζέρια.14
Μέσα από τη συνεχή σύγκριση με
το Παρίσι, η Μασσαλία προκύπτει
μια ζωντανή μεσογειακή μητρό-
πολη. Μια πόλη με μακρά παρά-
δοση προσέλκυσης μεταναστών,
ισχυρές μεταναστευτικές κοινότη-
τες και ανεκτικότητα προς τις δια-
φορετικές κουλτούρες, η Μασσα-
λία στα μέσα της δεκαετίας του
1990 επανεξετάζει πλέον αυτά τα
χαρακτηριστικά της, στη σκιά σο-
ο ζαν-κλωντ ιζζό, σκίτσο στο εξώφυλλο του βιβλίου της Stefania Nardini,
Jean Claude Izzo. Storia di un marsigliese (2010).
βαρών οικονομικών και κοινωνικών
προβλημάτων. Η νέα πραγματικό-
τητα συνοψίζεται στην εγκληματι-
κότητα των βορείων προαστίων και
σε μια ολοένα αυξανόμενη ρατσι-
στική στάση των πολιτών. Ο Ιζζό
γράφει την Τριλογία του σε μια πε-
ρίοδο ανόδου των ακροδεξιών
ιδεών, που βρίσκει την έκφρασή της
στη γαλλική πολιτική σκηνή με την
ανάδειξη σε υπολογίσιμη πολιτική
δύναμη του Εθνικού Μετώπου του
Λεπέν. Ο Φαμπιό Μοντάλ, δεύτε-
ρης γενιάς μετανάστης ο ίδιος, θλί-
βεται με την αλλαγή στην παραδο-
σιακά φιλόξενη φύση της πόλης του
και σχολιάζει με πικρία:
Ήδη τότε δεν έλειπαν οι Άρα-
βες. Μήτε οι Μαύροι. Μήτε οι
Βιετναμέζοι, οι Έλληνες, οι Αρ-
μένιοι, οι Πορτογάλοι. Χωρίς
πρόβλημα όμως. Η οικονομική
κρίση το δημιούργησε το πρό-
βλημα. Η ανεργία. Όσο ανέ-
βαινε η ανεργία, τόσο πιο πολ-
λούς τους βλέπαμε τους
μετανάστες. νόμιζες ότι ο αριθ-
μός τον Αράβων αυξανόταν σε
αναλογία με τις στατιστικές της
ανεργίας.15
Για τον ήρωα, ο ρατσισμός είναι
απόρροια πολιτικών, κοινωνικών
και οικονομικών προβλημάτων και
έτσι πρέπει να αντιμετωπιστεί.
Perdisa Pop
Όταν ο Ζαν - Κλωντ Ιζζό αναφέ-
ρεται στη Μασσαλία, συχνά επιμέ-
νει στη σημασία του παλιού λιμα-
νιού και του ανοίγματος της πόλης
στη θάλασσα, στο ρόλο της πόλης
ως σημείου αναχώρησης και επι-
στροφής. Η Μασσαλία, όπως και η
Βαρκελώνη του Μανουέλ Βάθκεθ
Μονταλμπάν ή η Αθήνα του Πέ-
τρου Μάρκαρη, είναι ένα μεσογει-
ακό λιμάνι με μακρά ιστορία. Είναι
μια «πύλη της Ανατολής. Για το αλ-
λού. Την περιπέτεια. Το όνειρο».16
Ο Μοντάλ πιστεύει στη σημασία
του λιμανιού για τη Μασσαλία και
αντιτίθεται στα κρατικά σχέδια για
ανακατασκευή. Δεν μπορεί να φα-
νταστεί την πόλη χωρίς τα καράβια
της και τις παλιές της αποθήκες.
Η ακτή της Μασσαλίας προκύ-
πτει ως μια οριακή περιοχή μεταξύ
της μιζέριας και της διαφθοράς της
πόλης και της καθαρότητας και
της ελευθερίας της ανοιχτής θά-
λασσας. Είναι ένα σύμβολο του με-
σογειακού δυισμού, των αντιθέ-
σεων του ευρωπαϊκού νότου. Το
φως, οι ζεστοί άνθρωποι, η θά-
λασσα, οι καθημερινές απολαύσεις
αντιτίθενται στο πλέγμα του ορ-
γανωμένου εγκλήματος και του
υπόγειου δολοφονικού ρατσισμού.
Συμβολίζοντας την αιώνια πάλη
ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο,
αυτή η αντίθεση χρησιμοποιείται
από τον Ιζζό ως ραχοκοκαλιά της
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 57
αφήγησής του. Για τον Σμιθ, ο
Ιζζό στηρίζει τη μυθοπλασία του
σε «μια θεματική αντιπαράθεση,
στο επίπεδο της αφήγησης, του
“μαύρου”, που εμφανίζεται μέσω
της δυστυχίας η οποία χαρακτηρί-
ζει τη σύγχρονη Μασσαλία και τα
βόρεια προάστια ιδιαίτερα, και της
θάλασσας και του ήλιου της Με-
σογείου, κατ’ εξοχήν φωτεινά και
λυτρωτικά στοιχεία».17 Καθώς κι-
νείται στην πόλη και ανάμεσα στις
διαφορετικές κοινωνικές ομάδες,
αντιλαμβάνεται ότι η αρμονία εί-
ναι επιφανειακή. Έχει συνείδηση
του τι κρύβεται από κάτω: «Η
πραγματικότητα είναι όμως σαν
την καλαμιά. Λυγίζει μα δε σπάει.
Ποτέ. Οι αυταπάτες και η ανθρώ-
πινη βρωμιά δίνουν πάντα το πα-
ρών. Όπως και ο θάνατος».18 Στην
Τριλογία, η ζωή στη Μασσαλία εί-
ναι μια άσκηση ισορροπίας μεταξύ
δυστυχίας και ευτυχίας. Με τα λό-
για του Μοντάλ:
Διέσχιζα τη Μασσαλία αλλά τί-
ποτα δεν έβλεπα πια γύρω μου.
Το μόνο που γνώριζα ακόμα
σχετικά μ’ αυτήν ήταν η υπό-
κωφη βία της και ο επιδερμικός
ρατσισμός της. ξεχνούσα ότι η
ζωή δεν ήταν μόνον αυτά. Ότι,
παρά τα όσα συνέβαιναν εκεί,
άρεσε στους ανθρώπους αυτής
της πόλης να ζουν και να γλε-
ντάνε. Ότι με την κάθε ημέρα
που ξημέρωνε, η ευτυχία φά-
νταζε σαν ιδέα καινούργια,
έστω κι αν αργά τη νύχτα η κα-
τάληξη ήταν ένας βίαιος έλεγ-
χος ταυτοτήτων.19
ViVere sensualmenTe
Στην περίπτωση του πρωταγωνι-
στή, η ευτυχία βρίσκεται στις μι-
κρές καθημερινές απολαύσεις, όπως
το καλό φαγητό και το ποτό. Ολό-
κληρες συνταγές τοπικών σπεσια-
λιτέ, όπως είναι η bouillabaisse, η
μπουγιαμπέσα ή η soupe au pistou,
ενσωματώνονται στην αφήγηση. Το
ίδιο συμβαίνει και με τις αναλυτικές
περιγραφές των προβηγκιακών
ηθών στο ποτό. Ο Μοντάλ απο-
λαμβάνει να μαγειρεύει για τους
αγαπημένους του ή να τρώει σε μι-
κρά οικογενειακά εστιατόρια. Το
φαγητό είναι ένας τρόπος γι’ αυτόν
για να πολεμήσει τον συντριπτικό
φόβο του θανάτου. Όταν βρίσκεται
σε δύσκολη θέση, ξεχνιέται με ένα
καλό γεύμα ή αρκείται να σκέφτεται
το μαγείρεμα και το φαγητό. Στο
Τσούρμο, ο Μοντάλ δίνει μια εξή-
γηση γι’ αυτό:
 Πεινούσα, ήταν πολύ νόστιμα.
Μου αρέσει να τρώω. Αλλά εί-
ναι ακόμα χειρότερα όταν έχω
σκοτούρες, κι ακόμα χειρότερα
όταν γειτνιάζω με το θάνατο.
Έχω ανάγκη να καταβροχθίσω
φαγιά, λαχανικά, κρέατα, ψά-
ρια, γλυκά ή λιχουδιές. να
πλημμυρίσω από τις γεύσεις
τους. Δεν έχω βρει τίποτα κα-
λύτερο για να αποκρούω τον
θάνατο. να φυλάγομαι από
δαύτον. Η καλή κουζίνα και τα
καλά κρασιά. Μια τέχνη της
επιβίωσης.20
Σε όλη την έκταση των έργων της
Τριλογίας της Μασσαλίας, όταν γί-
νεται αναφορά στο φαγητό και στο
ποτό, το κείμενο είναι «ποτισμένο
με μεσογειακό αισθησιασμό και ευ-
αισθησία».21 Η ντουκάρ, στην ει-
σαγωγή της γαλλικής επίτομης έκ-
δοσης της Τριλογίας, σχολιάζει ότι
αυτός ο αισθησιασμός, «μια μείξη
της γης, της πόλης, της γυναίκας»,
οφείλεται στη μακρά ενασχόληση
του συγγραφέα με την ποίηση.22
Στο έργο του Ιζζό, ο αισθησιασμός
αποκτά διπλή σημασία. Δεν αναφέ-
ρεται μόνο σε κάτι που προκαλεί
έντονες συναισθηματικές και σωμα-
τικές αντιδράσεις αλλά, επίσης, σε
κάτι που αναφέρεται στις πέντε αι-
σθήσεις.
Στην Τριλογία, η όσφρηση είναι
αίσθηση που προτιμάται για την
αναπαράσταση του κόσμου. Από
γιωργία Τριανταφυλλίδου
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΓΙΑ ΤΗν ΕΛΑΦΡΟΤΗΤΑ ΤΟυ ΧΙΟνΙΟυ
Οι αναπάντεχοι έρχονται ώς εμάς
χιονίζοντας.
Το προηγούμενο βράδυ μάς ξεκουφαίνουν
καθώς πέφτουν αθόρυβα στην αυλή.
Απ’ όπου να τους πιάσεις, δεν λερώνονται.
Σφυρίζουν τη λήξη ενός παρατεταμένου χειμώνα
ρίχνουν άσπρες, κλεφτές ματιές στο μέρος της καρδιάς μας
εμείς το καταλαβαίνουμε
και παίρνουμε ύφος βαθιά προσβεβλημένο.
Γιατί οι καρδιές μας, κύριοι, ήταν ήδη μες στο μάτι σας
έλαμπαν από κάπου μέσα του
η σάρκα του ματιού σας ανατρίχιαζε
απ’ την ιστορική έλλειψη διακριτικότητας.
Έτσι σιγά σιγά
οι λυρικοί τόνοι μετατοπίζονται σαν έπιπλα
από το μάτι στην καρδιά
κι από κει έξω στην άπλα της αυλής μας
εκχιονίζοντας.
58 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
την αηδιαστική μυρωδιά των σκου-
πιδιών της Μασσαλίας, στην αι-
σθησιακή μυρωδιά των γυναικών και
από την προκλητική μυρωδιά του
φαγητού μέχρι τη μοιραία οσμή του
θανάτου:
Με κύκλωσε ξανά η μυρουδιά
του θανάτου. Όχι εκείνη που
είχα στο νου μου και νόμιζα ότι
απέπνεε το κορμί μου. Αλλά μια
πολύ πραγματική μυρουδιά θα-
νάτου. Καθώς και η μυρουδιά
του αίματος που τόσο συχνά τη
συνοδεύει.23
Για τον πρωταγωνιστή η σχέση του
με τη θάλασσα και το εκτυφλωτικό
φως της Μασσαλίας περνάει κι αυτή
μέσα από τις αισθήσεις. Ο Μοντάλ
έχει συνείδηση της ανάγκης του να
είναι κοντά στη θάλασσα, όχι σε
οποιαδήποτε θάλασσα, αλλά στη θά-
λασσά του. Στο Soléa, η θέα της θά-
λασσας του δίνει κουράγιο:
Είχα γυρίσει αλλού το κεφάλι
και κοίταζα τον ορίζοντα. Εκεί
όπου η θάλασσα σκουραίνει και
φαίνεται πιο συμπαγής. Σκέ-
φτηκα ότι η λύση για όλες τις
αντιθέσεις της ζωής εκεί βρι-
σκόταν, σ’ αυτή τη θάλασσα.
Τη Μεσόγειό μου. Ένιωσα να
γίνομαι ένα μαζί της. να δια-
λύομαι μέσα της και να λύνω
επιτέλους όλα τα προβλήματα
που ποτέ μου δεν αξιώθηκα και
που ποτέ δεν να αξιωθώ να
λύσω στη ζωή μου.24
Ο Μοντάλ λατρεύει να κολυμπάει
και να πηγαίνει με τη μικρή του ψα-
ρόβαρκα στα νησιά του όρμου της
Μασσαλίας. Εκεί τον βούτηξε για
πρώτη φορά ο πατέρας του στο
νερό στην ηλικία των πέντε ετών. Η
επιστροφή σε αυτά τα ίδια νερά τον
βοηθάει να νιώσει καλά όποτε βρί-
σκεται σε κίνδυνο: «Αυτό το πρώτο
μου μπάνιο, κάπου εκεί υπολόγιζα
ότι έγινε και επέστρεφα εκεί κάθε
φορά που μ’ έπιανε θλίψη. Όπως
όταν θες να ξαναβρείς την πρώτη
σου στιγμή ευτυχίας».25 Άλλωστε
για τον πρωταγωνιστή της Τριλο-
γίας, το πάθος για τη θάλασσα και
τον ήλιο του νότου μοιάζει με το
ερωτικό πάθος: «Συχνά σκεφτόμουν
πως όταν αγκαλιάζεις το κορμί μιας
γυναίκας είναι, κατά κάποιον
τρόπο, σαν να θέλεις να κρατήσεις
πάνω σου αυτή την απίστευτη χαρά
που ξεχύνεται από τον ουρανό στη
θάλασσα».26
Από την Τριλογία δεν λείπει ο
έρωτας. Μάλιστα, υπάρχει πλή-
θος γυναικείων χαρακτήρων. Ο
Φαμπιό Μοντάλ, έχοντας μεγα-
λώσει σε μια μητριαρχική ιταλική
οικογένεια, όπως και ο ίδιος ο συγ-
γραφέας, νιώθει ηρεμία μόνο ανά-
μεσα σε γυναίκες. Κάποια στιγμή,
σε μια έκλαμψη ειλικρίνειας, σκέ-
φτεται: «Είχα εκεί, ζωντανό μπρο-
στά μου, το όνειρο κάθε αρσενι-
κού: μια μητέρα, μιαν αδελφή και
μία πόρνη!».27 Στην Τριλογία,
όντως, σχετίζεται με γυναίκες που
ικανοποιούν την ανάγκη του για
μητρική αγάπη, ερωτική ικανοποί-
ηση ή συντροφικότητα. Παρ’ όλα
αυτά, είναι εργένης. Στο Μαύρο
Τραγούδι της Μασσαλίας δίνει την
εξήγησή του: «Οι γυναίκες που
αγάπησα θα μπορούσαν να ήταν οι
γυναίκες της ζωής μου. Από την
πρώτη ώς την τελευταία. Δεν το
θέλησα όμως.»28
τα Πολλa
ΠρoσωΠα τησ εYασ
Η Λολ είναι η γυναίκα που έχει αγα-
πήσει πιο πολύ, και ο εντυπωσια-
κότερος γυναικείος χαρακτήρας
στην Τριλογία. Είναι η τσιγγάνα
παιδική φίλη, που κατέληξε να γίνει
εμμονή και αντικείμενο του πόθου
για τους τρεις φίλους, τον Mανού,
τον Ουγκό και τον Φαμπιό. Είναι η
άπιαστη γυναίκα, ένα σύμβολο
έρωτα και θηλυκότητας. Στο Μαύρο
τραγούδι της Μασσαλίας, ο Μοντάλ
προσπαθεί να καταλάβει γιατί η
Λολ τους έλκυσε τόσο και τους
τρεις:
Αυτό που έδωσε στη Λολ την
ομορφιά της ήταν ο δικός μας ο
πόθος γι’ αυτήν. Η επιθυμία
που είχε διαγνώσει μέσα μας.
Όσο για μας, αυτό που μας είχε
μαγνητίσει ήταν τα όσα υπήρ-
χαν στο βάθος των ματιών της.
Αυτό το μακρινό πουθενά από
όπου ερχόταν και όπου φαινό-
ταν να πηγαίνει. Ρομ ήταν. Άν-
θρωπος του ταξιδιού. Διέσχιζε
κάθε χώρο και έλεγες πως δεν
την άγγιζε ο χρόνος. Αυτό ήταν
που πρόσφερε. Αυτή διάλεξε
τους εραστές της στο μεσοδιά-
στημα ανάμεσα στον Ουγκό και
τον Μανού. Σαν άντρας. Από
την άποψη αυτή ήταν απρό-
σιτη.29
Η Λολ, για τον Μοντάλ, ενσαρκώνει
τον αισθησιασμό με έναν μοναδικό
τρόπο. Έτσι, όταν αναφέρεται σε
εκείνη, ο Μοντάλ χρησιμοποιεί και
τις πέντε αισθήσεις, επιμένοντας
στην ιδιαίτερα μεσογειακή μυρωδιά
της, μυρωδιά από βασιλικό και μέ-
ντα.
Απηχήσεις της Λολ βρίσκουμε
και στους άλλους γυναικείους χα-
ρακτήρες της Τριλογίας, τη Λε-
ϊλά, τη Μαρί-Λου, την Κουκ, τη
Σονιά. Όπως η Λολ, αναπαριστώ-
νται μέσω των αισθήσεων. Η Λεϊλά,
μια νεαρή μετανάστρια δεύτερης γε-
νιάς που είναι ερωτευμένη με τον
Μοντάλ, ευωδιάζει μέλι και μπαχα-
ρικά. Η Μαρί-Λου, μια εικοσά-
χρονη πόρνη από τις Δυτικές Ιν-
δίες, μυρίζει cashew nut oil. Η Κουκ,
η μυστηριώδης βιετναμέζα μητέρα
ενός υπόπτου στο Τσούρμο, μυρίζει
εξωτισμό: «Δεν ήξερα τίποτα για το
Βιετνάμ, όμως όλες του οι ευωδίες
ήρθαν να με συναντήσουν. Μόλις
γεννιέται κάπου ο πόθος, σκέφτηκα,
γεννιούνται διάφορες μυρωδιές. Το
ίδιο ευχάριστες όλες».30 Είναι η
femme fatale φιγούρα της Τριλογίας,
μια ακατανίκητη γυναίκα που χρη-
σιμοποιεί τη γοητεία της για να ικα-
νοποιήσει τους προσωπικούς της
στόχους. Η Σονιά είναι η φαντα-
σίωση της γυναίκας με την οποία ο
Μοντάλ θα μπορούσε να έχει κάνει
ένα καινούριο ξεκίνημα. Οι ανα-
μνήσεις της μοναδικής νύχτας που
πέρασαν μαζί και η οργή του για
την άδικη μοίρα της ωθούν τον Μο-
ντάλ να πάρει εκδίκηση στο όνομά
της. Η Μπαμπέτ και η Ελέν είναι η
καθεμιά διαφορετική περίπτωση.
Με τους ρόλους τους, ως δημοσιο-
γράφος και αστυνομικός αντιστοί-

χως, απειλούν την αρρενωπότητα
του Φαμπιό. Τον ελκύουν και οι
δύο, μάλιστα με την Μπαμπέτ
έχουν παλιότερα υπάρξει εραστές.
Αρνείται, όμως, να εμπλακεί ερω-
τικά με κάποια από τις δύο.
Η Ονορίν, η γειτόνισσα του Μο-
ντάλ, είναι η μητρική φιγούρα, η εν-
σάρκωση της ιδέας της αρχέγονης
μητέρας. Άριστη μαγείρισσα, η
Ονορίν τον φροντίζει από αγάπη,
χωρίς να ζητά κάποιο αντάλλαγμα
εκτός απ’ ό,τι κάθε μάνα θα ευχόταν
για τον γιο της, να τον δει δηλαδή
παντρεμένο και ευτυχισμένο. Ο
Μοντάλ την αγαπά εξίσου: «Ήταν
η καλύτερη μανούλα. Μόνο για
μένα».31
Οι γυναίκες της Τριλογίας της
Μασσαλίας ανατρέπουν το στερεό-
τυπο της γυναίκας ως παθητικό
θύμα στην αστυνομική λογοτεχνία.
Μετανάστριες φοιτήτριες, ανύπα-
ντρες μητέρες, γενναίες δημοσιο-
γράφοι, δυναμικές πρόσφυγες, έξυ-
πνες αστυνομικοί, οι γυναίκες του
Ζαν-Κλωντ Ιζζό αποτελούν την
πραγμάτωση της τυπικά μεσογεια-
κής μείξης αισθησιασμού και ενστί-
κτου επιβίωσης. Παίρνουν τις ζωές
τους στα χέρια τους και αγωνίζονται
για την ανεξαρτησία και την ελευ-
θερία τους. Επίσης, παίζουν ιδιαί-
τερα ενεργό ρόλο στα μυθιστορή-
ματα, δρώντας σαν καταλύτες της
δράσης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι
ευθύνονται οι ίδιες για το κακό που
θα ακολουθήσει την εμφάνισή τους.
Για παράδειγμα, στο Soléa, όλα αρ-
χίζουν με ένα γράμμα της Μπα-
μπέτ, που βρίσκεται σε κίνδυνο
εξαιτίας μιας έρευνάς της για τις
διασυνδέσεις της ιταλικής και της
γαλλικής Μαφίας. Ωστόσο, η Μπα-
μπέτ δεν είναι ένοχη για τις δραμα-
τικές εξελίξεις αλλά είναι απλώς η
αφορμή για να ξεδιπλωθεί μια κρυμ-
μένη πραγματικότητα.
Είναι ακριβώς αυτή η επιθυμία
να αποκαλυφθεί η κρυμμένη πραγ-
ματικότητα που βρίσκεται στην
καρδιά της Τριλογίας της Μασσα-
λίας. Τα βιβλία μπορεί να κυκλο-
φόρησαν στη μυθική Serie Noire των
Éditions Gallimard, αλλά αυτό που
φαίνεται να απασχολεί περισσό-
τερο τον συγγραφέα είναι το πώς
μπορεί να χρησιμοποιήσει τη μυ-
θοπλασία ως εργαλείο κοινωνικής
και πολιτικής κριτικής. Γι’ αυτόν
ακριβώς το λόγο υιοθετεί το είδος
της αστυνομικής λογοτεχνίας, αυτό
που στη Γαλλία καλείται polar. Τα
μυθιστορήματα της Τριλογίας της
Μασσαλίας είναι γοητευτικά σκο-
τεινά αστικά παραμύθια αλλά και
αφορμές για να σχολιάσει ένας
Alessandro Ciccarelli
«H μασσαλία δεν είναι μια πόλη για τουρίστες. δεν υπάρχει τίποτα να δει κανείς. η ομορφιά της δεν είναι δυνατόν να
φωτογραφηθεί. μόνο να περιγραφεί είναι δυνατόν. Είναι ένα τόπος για τον οποίο πρέπει να έχεις άποψη, είτε θα είσαι
παθιασμένα υπέρ είτε εναντίον. μόνο τότε μπορείς να δεις ό,τι χρειάζεται να δεις. και, κάποια στιγμή, πολύ αργά,
θα αντιληφθείς ότι βρίσκεσαι στο κέντρο μιας τραγωδίας. μιας αρχαίας τραγωδίας, κεντρικός ήρωας της οποίας
είναι ο θάνατος. στη μασσαλία,ακόμα και αν ηττηθείς, χρειάζεται να ξέρεις πώς να πολεμήσεις».
ο ζαν-κλωντ ιζζό γράφει για την πόλη στην οποία τοποθετεί τη δράση των ιστοριών του.
15
έντονα πολιτικοποιημένος συγγρα- ματιού του μασσαλιώτικου συγκροτή- izzo, Jean-Claude. Το μαύρο τραγούδι
φέας τα σύνθετα πολιτικά και κοι- ματος iAM, Chourmo (Το Τσούρμο) της Μασσαλίας. ό.π., σσ. 170-171.
νωνικά προβλήματα της αγαπημέ- ονομάζεται ένας δίσκος του επίσης το- 16
ό.π., σσ. 217-218.
νης του πόλης. zx πικού συγκροτήματος Massilia sound
system ενώ, τέλος, το Soléa είναι ένα 17
smyth, J. edmund. ό.π., σ. 113.
κομμάτι του Mάιλς νταίηβις.
1 18
Η Claire Gorrara, στην πολύ ενδια- izzo, Jean-Claude. Το Τσούρμο. ό.π.,
5
φέρουσα μελέτη της σχετικά με το με- izzo, Jean-Claude. Το μαύρο τραγούδι σ. 403.
ταπολεμικό γαλλικό νουάρ μυθιστό- της Μασσαλίας. Η Τριλογία της Μασσα-
19
izzo, Jean-Claude. Το Μαύρο Τρα-
ρημα, ισχυρίζεται: «Το polar δεν είναι λίας. Μετάφραση: Ριχάρδος Σωμερίτης.
γούδι της Μασσαλίας. ό.π., σ. 88.
απλώς ένα μυθιστόρημα. Είναι μια Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2011. σ. 52.
20
μορφή πολιτιστικής αφήγησης των και- ό.π., σ. 641.
6
ρών μας. Είμαι μια λογοτεχνική φόρμα ό.π., σ. 75.
21
smyth, J. edmund. ό.π., σ. 119.
που έχει στόχο να κοιτάξει με επιφύ- 7
horsley, lee. Αναφορά στο smyth, J.
λαξη το παρελθόν και το παρόν και να edmund. “Marseille Noir: Jean-Claude
22
Dhoukar, Nadia. ό.π., σ. 19.
ανατρέψει τις προκαταλήψεις και τις izzo and the Mediterranean detective”. 23
υποθέσεις μας για το μέλλον» (Gorrara, izzo, Jean-Claude. Soléa. Η Τριλογία
Romance Studies 25/2 (2007): 111-121. της Μασσαλίας. Μετάφραση: Ριχάρδος
Claire. The Roman Noir in Post-War σ. 116.
French Culture. Dark Fictions. Oxford: Σωμερίτης. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις,
8
izzo, Jean-Claude. Το μαύρο τραγούδι 2011. σ. 609.
Oxford University Press, 2003. σ. 126).
της Μασσαλίας. ό.π., σ. 218. 24
ό.π., σ. 590.
2
Dhoukar, Nadia. “Jean – Claude izzo:
Trajectoire d’un homme”. La Trilogie 9
ό.π., σ. 228. 25
izzo, Jean- Claude. Το μαύρο τραγούδι
Φαμπιό Μοντάλ. Jean-Claude izzo. 10 της Μασσαλίας. ό.π., σ. 52.
Gorrara, Claire. ό.π., σ. 71.
Paris: Gallimard, 2006. σ. 26. 26
11 ό.π., σ. 585.
3 smyth, J. edmund. ό.π., σ. 117.
hewitt, Nickolas. “Departures and 27
ό.π., σ. 181.
homecomings: Diaspora in Jean-Claude 12
izzo, Jean-Claude. Το μαύρο τραγούδι
izzo’s Marseille”. French Cultural Stud- 28
της Μασσαλίας. ό.π., σ. 231. ό.π., σ. 91.
ies 17/3 (2006): 257-268. σ. 261. 29
13
izzo, Jean-Claude. Το Τσούρμο. Η ό.π., σσ. 93-94.
4
Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι Τριλογία της Μασσαλίας. Μετάφραση: 30
izzo, Jean-Claude. Το Τσούρμο. ό.π.,
και οι τρεις τίτλοι των μυθιστορημά- Αλέξης Εμμανουήλ. Αθήνα: Εκδόσεις σ. 473.
των στα γαλλικά αναφέρονται στη μου- Πόλις, 2011. σ. 471.
σική: Total Khéops (Το μαύρο τραγούδι 31
izzo, Jean- Claude. Soléa. Η Τριλογία
της Μασσαλίας) είναι ο τίτλος ενός κομ- 14
Dhoukar, Nadia. ό.π., σ. 31. της Μασσαλίας. ό.π., σ. 586.
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 59

τα χρόνια του μεσοπο-
Σ λέμου η δυσερμήνευτη
βαρβαρότητα ενός κό-
σμου, που δεν είχε προ-
λάβει να βγει από έναν
πόλεμο κι έμπαινε σ’ έναν άλλο,
προκαλούσε αμηχανία στην ευρω-
παϊκή διανόηση. Το υπερρεαλιστικό
παράδοξο ήρθε να αμφισβητήσει
την αμεροληψία της κοινής λογικής
αξιοποιώντας την ονειρική διά-
σταση όπως την όρισε ο φροϋδικός
μεγαλοϊδεατισμός. Έτσι οικοδομή-
θηκε μια πίστη σε μια ανώτερη ζωή
βασισμένη στην απρόθετη λειτουρ-
γία της σκέψης. Παρά τις αγαθές
προθέσεις των υπερρεαλιστών ο κό-
σμος της πραγματικότητας ούτε για
ερμηνεία προσφερόταν ούτε επιδε-
χόταν βελτίωση. Το ανατρεπτικό
όραμά τους δεν επιβεβαιώθηκε στην
πράξη έστω κι αν η τέχνη πήρε προ-
σωρινά την εκδίκησή της από ηθι-
κές και αισθητικές προκαταλήψεις
του παρελθόντος.
Όσοι γοητεύονται ακόμα και σή-
μερα από την υπερρεαλιστική
εμπειρία, ας μην ξεχνούν πως πα-
ρόμοια κινήματα δεν θα εμφανίζο-
νταν ποτέ εάν στο χώρο των αισθή-
σεων δεν ηγεμόνευε η όραση.
Χαρακτηριστική στα καθ’ ημάς, η
περίπτωση Ελύτη. Τα χρόνια της
ποιητικής του ενηλικίωσης κυριαρ-
χούσε πια το δόγμα της μοντέρνας
ποίησης που παρέκαμπτε τη λογική
αλληλουχία, συμφιλιώνοντας έν-
νοιες ασύμβατες Ο ποιητής το
ασπάστηκε εξ αρχής. Αντίθετα
όμως από τον έτερο νομπελίστα,
τον Γιώργο Σεφέρη, δεν αρκέστηκε
στη σιβυλλική αίσθηση της αφής.
Ο μυστικιστικός συμβολισμός του
Σεφέρη, ο οποίος επιμένει να ψαύει
τα σημάδια αυτού του κόσμου, δεν
θα μπορούσε να έχει θέση στην ποι-
ητική του Ελύτη καθώς ο τελευταίος
αντιλαμβανόταν πάντοτε τον κόσμο
μέσω της κυρίαρχης αίσθησης. Οι
συλλογές του Προσανατολισμοί και
Ήλιος ο πρώτος είναι το προανά-
κρουσμα του ελληνικού υπερρεαλι-
60 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Ασκήσεις υπερρεαλισμού
Από τον ΔΗμΗΤρΗ σΤεΦΑνΑΚΗ
Με τον θάνατο του Έκτορα Κακναβάτου αισθάνεται κανείς ότι έκλεισε ο κύκλος του υπερρεαλισμού
στην Ελλάδα. Ήταν ένα ρεύμα που πήρε αποστάσεις και από τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και από την
ελληνική παράδοση. Έχουν επικαιρότητα σήμερα οι εκπρόσωποί του;
ιούλιος 1955. μαρίνα καραγάτση, οδυσσέας Ελύτης στο μπατσί, σε
φωτογραφία του ανδρέα Εμπειρίκου. από το λεύκωμα, H Άνδρος του Ανδρέα
Εμπειρίκου (Άγρα, 2004).
σμού που έμελλε να διαρκέσει ώς τις
μέρες μας. Στη συνέχεια, και
ύστερα από ένα διάλειμμα ποιητι-
κής στράτευσης, κυρίως με το Άξιον
Εστί, όπου ο ποιητής εξαργυρώνει
αριστουργηματικά την ελληνικό-
τητά του, επιστρέφει στον αισθη-
σιασμό της ποιητικής του νεότητας
και στη «μεταφυσική του φωτός».
Δεν είναι παράξενο που ο ίδιος ο
Ελύτης αρνήθηκε την υπερρεαλι-
στική επιγραφή στην ποίησή του.
Έτσι θα έκανε κάθε δημιουργός
προικισμένος με ταλέντο που μπο-
ρεί να συγκεράσει διαφορετικές τά-
σεις και ρεύματα.
Οι υπερρεαλιστικές καταβολές
του, ωστόσο, είναι εμφανείς στην
απεικονιστική χρήση των λέξεων.
Στον πυρήνα της δρα ένας αθέατος
σμός, αυτή η οργισμένη εφηβεία της
Άγρα / Ανδρέας Εμπειρίκος
ποίησης, δεν χαρίζεται σε κανέναν
ούτε καν στον Παντοδύναμο. Κι ο
Ελύτης, όσο κι αν δεν το παραδέχε-
ται, είναι υπερρεαλιστής, γιατί είναι
ένας ποιητής που «βλέπει» τον κό-
σμο.
εγγονοΠουλοσ
και εμΠειρικοσ
Με εξίσου λαίμαργα μάτια ατενί-
ζουν τον ίδιο κόσμο δύο άλλοι έλ-
ληνες ποιητές άρρηκτα συνδεδεμέ-
νοι με το ίδιο κίνημα. Η περίπτωση
Εγγονόπουλου, ο οποίος στις μέρες
μας δείχνει να αποκτά όλο και πε-
ρισσότερους λάτρεις του ύφους του,
είναι νομίζω χαρακτηριστική. Χωρίς
να παραγνωρίζουμε τη σημασία
μιας συλλογής όπως το Μην ομι-
λείτε εις τον οδηγόν και το διεθνικό
ύφος στίχων όπως «το στόμα της /
είναι σαν τον εμφύλιο πόλεμο (στην
Ισπανία)», οφείλουμε να τονίσουμε
την απεικαστική εκδοχή με την
οποία ο κοσμοπολίτης αυτός ζω-
γράφος-ποιητής προτίμησε να οι-
κοδομήσει την ποιητική του. Τα
Κλειδοκύμβαλα της Σιωπής εμφο-
ρούνται από την ίδια διχαστική εμ-
μονή με ενορατικές εξαιρέσεις του
ζωγράφος που αρέσκεται να παίζει τύπου: « Είν’ η ψυχή μου συχνά /
με τα χρώματα και τους χτυπητούς ένα σοκάκι στη Μύκονο / σαν αρχι-
συνειρμούς. Αναδιφά τα κοσμικά νάη να βραδιάζη». Όσο για το πο-
αρχέτυπα και αναδεικνύει την εξέ- λύστιχο Μπολιβάρ και την έμπνευση
γερση του ήλιου, την αυταρέσκεια του Εγγονόπουλου να συνδέσει τον
της θάλασσας, την ασκητική του Οδυσσέα Ανδρούτσο με τον περι-
βράχου. Η τέχνη του σπάζει τους βόητο νοτιοαμερικανό επαναστάτη,
κυβόλιθους της λογικής κι επιβάλλει η αλήθεια είναι ότι δίνει όντως οι-
μια προσωπική μυθολογία θύμα της κουμενικό χρώμα στις ιδεολογικές
οποίας είναι ακόμα κι ο ίδιος ο επιδιώξεις του.
Θεός. Στα Ετεροθαλή του, σε μια
από τις περιπτώσεις που παραδέ- Γι’ αυτούς θα πω τα λόγια τα
χεται την ανάγκη μιας δεύτερης αί- ωραία, που μου τα υπαγό-
σθησης, γράφει: «Τον Θεό τον ρευσε η Έμπνευσις […] / Για
έπιανες μες στον αέρα / Μύριζε μέ- τις μορφές, τις αυστηρές και
λισσα και χθεσινή βροχή βουνού». τις υπέροχες, του Οδυσσέα
Στο σκηνικό ποίημα Μαρία Νεφέλη Ανδρούτσου και του Σίμωνος
απευθύνεται σ’ Εκείνον λέγοντάς Μπολιβάρ.
Του: «Θε μου τι μπλε ξοδεύεις για
να μη σε βλέπουμε!» Ο υπερρεαλι- Ο Εγγονόπουλος δίνει συχνά την

εντύπωση ότι «ζωγραφίζει» την ποί-
ηση – ή, καλύτερα, γράφει σαν ζω-
γράφος και ζωγραφίζει σαν ποιη-
τής. Τα ποιητικά σκίτσα που
επιχειρεί αποτελούν διαμαρτυρία
για τα κακώς κείμενα σε έναν κόσμο
που ο ίδιος φρόντισε προηγουμέ-
νως να εξαερώσει με τη συνειδητή
αποστασιοποίησή του. Ίσως η αρι-
στοτεχνική χαρακτική των λέξεων
δεν καταφέρνει πάντοτε να δονήσει
τη «δίκαιη λύρα» της ποίησης. Το
παράδοξο πάντως είναι ότι ο ίδιος,
απαλλαγμένος από τα πέδικλα της
εθνοκεντρικής τέχνης, δεν κατορ-
θώνει τα αναμενόμενα – σε αντί-
θεση ίσως με τον Ελύτη, ο οποίος
διακηρύσσει τα εθνικά και πολιτικά
του οράματα στις πιο ευτυχείς στιγ-
μές της ποιητικής του δημιουργίας.
Ωστόσο, ο άνθρωπος που συνέ-
δεσε όσο κανένας άλλος το όνομά
του με τον ελληνικό υπερρεαλισμό
είναι εκείνος που διατύπωσε τον πιο
ευφάνταστο ορισμό της τέχνης του
– «Η ποίησις είναι ανάπτυξι στίλ-
βοντος ποδηλάτου». Ο Ανδρέας
Εμπειρίκος επέλεξε ένα διευρυμένο
γλωσσικό τόξο για να αραδιάσει το
συνειρμικό του παραλήρημα στο
χαρτί. Η ποιητική του αποτέλεσε εν
τέλει ένα προσωπικό στοίχημα
ύφους, το οποίο φαίνεται να κέρδισε
όχι μόνο χάρις στην όλβια γλώσσα
του αλλά και στη δεδομένη αφέλεια
που αποπνέει το έργο του. Ο δημι-
ουργός της Υψικαμίνου και της Εν-
δοχώρας θυμίζει Σαλβαντόρ νταλί –
μολονότι το δικό του μουστάκι δεν
είναι τόσο εντυπωσιακό. Τα ποιη-
τικά του ενύπνια βρίθουν από φιλη-
δονία αλλά και πνευματική εγρή-
γορση. Θα έλεγε κανείς ότι ο
Εμπειρίκος καταφέρνει να διατη-
ρείται ακμαίος χάρις στις φαντα-
σιώσεις του, που είναι τόσο ευφυείς
όσο και εξεζητημένες. Η εκκεντρι-
κότητά του αποτυπώνεται στη
γλωσσική του χλιδή: παίζει με τις
λέξεις όπως ένας μανιώδης συλλέ-
κτης με τα αντικείμενα της εμμονής
του. Στην πραγματικότητα, όμως, η
ποίησή του τέρπει τα φιλόμουσα
ένστικτα του αναγνώστη, διαπλα-
τύνοντας ταυτόχρονα τον φαντα-
σιακό του ορίζοντα – «Είναι οι πό-
θοι μιναρέδες στυλωμένοι». υπάρχει
μια τρυφερή φιλοσοφική διάθεση,
ειδικά στην Ενδοχώρα και μια παι-
γνιώδης εναλλαγή συμβόλων:
«Όταν μονάζουμε σκεπτόμενοι μελ-
λοντικά ταξίδια / Ένα καράβι κά-
ποτε περνά στην κάμαρά μας / και
γέρνουμε ν’ αναπαυθούμε στο κα-
τάστρωμα». Η διάθεση αυτή ωρι-
μάζει και πληρούται στην Οκτάνα,
ίσως το πιο σημαντικό δημιούργημα
νίκος Εγγονόπουλος, Δήλος, λάδι σε μουσαμά, 100 x 120 εκ., 1939. συλλογή
Εθνικής πινακοθήκης.
του Εμπειρίκου. Το διατυμπανίζει
άλλωστε και ο ίδιος στην αρχή της:
«Όσο κι αν μένουν ανεκτέλεστα τα
έργα […] θα περιέχουν εν μέγα μυ-
στήριο γιομάτο, ένα μυστήριο υπερ-
πλήρες, χωρίς κενά και δίχως απου-
σίαν». Όμως το υπερρεαλιστικό του
πιστεύω δεν του επιτρέπει να είναι
πάντα το ίδιο ξεκάθαρος. «Κι ιδού
που αλλάζουν οι καιροί / τ’ αμπάρια
των σουλτάνων είναι άδεια». Οι κοι-
νωνικές και πολιτικές ανησυχίες
που υποβόσκουν στο έργο του έχουν
την κρυψίνοια του χρησμού. «Κε-
ραυνοβόλος ο έρωτας κι αμέσως πε-
τάχθηκε ο καραβοκύρης […] με
σχέδια ενός νέου κατά της Τροίας
πολέμου εις τον νου του». Σε ζητή-
ματα τέχνης αντίθετα διαθέτει μια
πρόδηλη εντιμότητα. «Οι λέξεις
όταν πέφτουν στο σώμα της νυκτός
/ μοιάζουν με καράβια που τις θά-
λασσες οργώνουν / με άνδρες που
σπέρνουν και γυναίκες που μιλούν /
μέσα στους ποππυσμούς των φιλη-
μάτων».
γκατσοσ, κακναβατοσ,
γονατασ, ΠαΠαΔιτσασ…
Επιστρέφοντας στον υπερρεαλι-
στικό χάρτη της νεοελληνικής ποί-
ησης, συναντάμε την ιδιότυπη πε-
Εθνική Πινακοθήκη
ρίπτωση του νίκου Γκάτσου. Ποι-
ητής της μιας συλλογής έκλεισε με
την ιδιοφυή Αμοργό του, η οποία
εκδόθηκε το 1943, τον πρώτο κύ-
κλο του υπερρεαλισμού στην Ελ-
λάδα. Στη συνέχεια κατάφερε να
δημοσιεύσει μόλις τρία ποιήματα.
Τα δύο από αυτά, το Ελεγείο
(1946) και το Ιππότης και ο Θάνα-
τος (1947) τα συμπεριέλαβε στην
τρίτη έκδοση της Αμοργού, ενώ το
τρίτο, το Τραγούδι του παλιού και-
ρού (1963) το αφιέρωσε στον
Γιώργο Σεφέρη. Είναι σύνηθες να
σιωπά ένας ποιητής σ’ αυτή την
παράξενη τέχνη της μουσικής των
λέξεων. Είναι επίσης βέβαιο ότι οι
μεταφραστικές επιδόσεις του Γκά-
τσου αποτέλεσαν μια παρηγοριά
για την ποιητική του παραίτηση.
Ο απόηχος της Αμοργού άλλωστε
θώπευε διαρκώς την προσωπική
του αυταρέσκεια. «Πόσο πολύ σε
αγάπησα εγώ μονάχα το ξέρω»,
γράφει κάπου στο εξαμερές αυτό
ποίημα ο Γκάτσος κι είναι ένας
στίχος τον οποίο φαίνεται να
απευθύνει στην ίδια την ποίηση,
έτσι όπως θα μιλούσε ένας άπι-
στος εραστής στην αγαπημένη που
πρόδωσε.
Εν τέλει, οι ποιητές που συνέ-
πραξαν στο αντιηρωικό κλίμα της
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 61
εποχής, ακολουθώντας το παρά-
δειγμα του Ελύτη, κατάφεραν να
αντλήσουν εξ ίσου από το απόθεμα
πρωτοπορίας και παράδοσης. Ο
Έκτωρ Κακναβάτος ασπάστηκε
πλήρως τα υπερρεαλιστικά οράματα
καλλιεργώντας μια γλώσσα «ονει-
ροθρεμμένη». Εξ αρχής εμπνέεται
στίχους όπως αυτός: «Εκτός από
μονόλογος ο έρωτάς σου και ωτα-
κουστής, έπεσε από το φορτηγό και
άνοιξε όπως κιβώτιο.» (Οδός Λαι-
στρυγόνων). Ο πολυπρισματικός κό-
σμος του ωστόσο χωρά κάποτε και
απλές, μονολιθικές διαπιστώσεις:
«Θυμήσου / Τίποτα δεν είναι πιο
αληθινό από το / Ψέμα / Τίποτε πιο
γενναίο που να παλεύει την / Αλή-
θεια.» ( Η φωνή του).
υπερρεαλιστικές καταβολές, χω-
ρίς ωστόσο τη συνέπεια του Κα-
κναβάτου, φανερώνει και ο Ε.Χ.
Γονατάς στην ποίησή του. Το
απομυθοποιητικό σχήμα που υιο-
θετεί στα ποιήματά του λειτουργεί
μόνο χάρη στην αυτόματη γραφή
και στους στιχουργικούς συνειρ-
μούς του. Επιπλέον, σε στίχους
όπως «είχε κρεμάσει μικρούς κα-
θρέφτες πάνω στα δέντρα για να
βλέπονται τα πουλιά», (Η κρύπτη),
επιτυγχάνει μια λεπτή ειρωνεία
που ανταγωνίζεται σθεναρά την
πραγματικότητα.
Παρόμοια είναι η εκκίνηση του
Δ. Π. Παπαδίτσα. Εκκεντρικός ευ-
πατρίδης της γλώσσας, επαφίεται
αρχικά στον υπερρεαλισμό, ως
μέσο καταγγελίας της κοινωνικής
ανελευθερίας. Στη συνέχεια εκδη-
λώνει τάσεις συμφιλίωσης με τον
κόσμο αναζητώντας να άρει τις
αντιφάσεις του σύγχρονου πολιτι-
σμού με ένα είδος θρησκευτικής
πίστης. Στο προσωπικό ύφος που
παγίωσε με τα χρόνια, ενυπάρχουν
σαφή δείγματα συμβολισμού. Ο
ίδιος φρόντισε να μας προειδοποι-
ήσει για τις συνεχείς μεταλλάξεις
του ήδη από το 1953: «Έτσι να
φτάσω στην Κόρινθο, μισός άν-
θρωπος, μισός διαδρομή.» (Περι-
πέτεια).
Ευτυχώς για τον Παπαδίτσα,
όπως και για όλους τους άλλους, η
διαδρομή του υπερρεαλισμού στην
Ελλάδα φαίνεται να ολοκληρώθηκε
και μάλιστα με τον καλύτερο
τρόπο. Ακόμα κι αν η ποιητική δυ-
ναστεία των ελλήνων υπερρεαλι-
στών δείχνει να μην έχει διαδό-
χους, τα έργα και οι ημέρες τους θα
συνεχίσουν να μας εμπνέουν ως μέ-
ρος μιας πρωτοπορίας που κρά-
τησε ίσες αποστάσεις από τον ευ-
ρωπαϊκό μοντερνισμό και την
εγχώρια παράδοση. zx
 Robert Mapplethorpe,
1/11/2011-15/2/2012.
στέγη γραμμάτων και
Τεχνών
βίκτωρ κοέν, Πολεμικές
Τέχνες. 31/10-25/11/2011.
Ελληνοαμερικανική Ένωση
Dino Valls, Ταξίδι στον
ισπανικό μαγικό ρεαλισμό,
23/11/2011-26/2/2012.
μουσείο Φρυσίρα
ο φθινόπωρο που πέ-
Τ ρασε, παρουσιάστηκαν
στην Αθήνα τρεις φαι-
νομενικά άσχετες με-
ταξύ τους εκθέσεις εικα-
στικών τεχνών. Στη Στέγη Γραμ-
μάτων και Τεχνών του Κοινοφελούς
Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης
φιλοξενούνται ώς τις 15 Φεβρουα-
ρίου 2012 οι φωτογραφίες του αμε-
ρικανού Ρόμπερτ Μέιπλθορπ
(robert Mapplethorpe, 1946-1989).
Στην Ελληνομερικανική Ένωση
ολοκληρώθηκε μια έκθεση του Βί-
κτωρα Κοέν (γενν. 1967) που συνή-
θως παρουσιάζεται ως φωτογράφος
γιατί ακόμα δεν ξέρουμε πώς να ονο-
μάσουμε αυτό που κάνει. Και, τέλος,
στο Μουσείο Φρυσίρα εγκαινιά-
στηκε στα τέλη νοεμβρίου αναδρο-
μική έκθεση με τη ζωγραφική του
ντίνο Βαλς (Dino Valls, γενν. 1959)
που θα διαρκέσει ώς τις 26 Φε-
βρουαρίου 2012. Τρεις καλιτέχνες
με πολύ διαφορετικό στυλ, που χρη-
σιμοποιούν διαφορετικά μέσα και
που θέλουν να εκφράσουν διαφορε-
τικά πράγματα.
Κι όμως, σαν να υπάρχει κάτι που
τους συνδέει. Στη θεωρία και την
κριτική της τέχνης δεν υπάρχει ο
όρος μετα-ρεαλισμός –post realism
στα αγγλικά είναι όρος που αναφέ-
ρεται στις διεθνείς σχέσεις– και ο
υπογράφων δεν έχει το ειδικό επι-
διαβασΤΕ AKOMA
Richard Whitlock, «Nέα
Θρησκεία: ένα χάπι την
ημέρα», τχ. #7 – παρου-
σίαση της έκθεσης του ντέι-
μιαν Χερστ.
αλεξάνδρα αθανασιάδου, «Do
yoy get it?», τχ. #13 – για την
έκθεση του ρόμπερτ μέι-
πλθορπ στη στέγη γραμμά-
των και Τεχνών.
62 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
μετα-ρεαλισμός;
Από τον μιΧΑλΗ σΗΦΑΚΗ
Τρεις εκθέσεις με ανατρεπτική διάθεση που, συμπτωματικά, συνυπήρξαν στην Αθήνα θα μπορούσαν
να συνηγορήσουν υπέρ ενός καλλιτεχνικού ρεύματος που εκκινεί από την πραγματικότητα και, ίσως,
υπό τις κατάλληλες ερμηνευτικές προϋποθέσεις, θα μπορούσε να αποκληθεί μετα-ρεαλισμός. Κι ας
είναι καπαρωμένος ο όρος από τη θεωρία των διεθνών σχέσεων.
ντίνο βαλς, Limbus, λάδι σε καμβά 63 Χ60, 2009.
στημονικό βάρος να τον εισαγάγει.
Η τέχνη των Μέιπλθορπ, Κοέν και
Βαλς είναι παραστατική, ανθρωπο-
κεντρική και συμβολική ως προς τα
νοήματα που θέλει να εκφράσει.
Αναρωτιέται κανείς αν μπορούμε να
πούμε ότι υπάρχει στην σύγχρονη
τέχνη ένα υπόγειο ρεύμα ρεαλισμού
με ανατρεπτικό περιεχόμενο: μετα-
ρεαλισμός;
μεϊΠλΘορΠ:
ειναι ο Διαβολοσ;
O Μέιπλθορπ έζησε και δημιούρ-
γησε στη νέα υόρκη που είναι
ακόμα τότε το βασίλειο του Άντυ
Γουώρχολ, οπότε η ποπ αρτ είναι η
κύρια έκφραση της πόλης. Παράλ-
ληλα, οι δεκαετίες του 1970 και του
1980 είναι περίοδος σεξουαλικής
απελευθέρωσης και η γκέι κοινότητα
στο Μανχάτταν γνωρίζει εκρηκτική
άνθηση που σβήνει καθώς η επιδη-
μία του AiDs ξεκληρίζει το West
Μουσείο Φρυσίρα
Village. Χαρακτηριστικό παρά-
δειγμα είναι ο Κηθ Χάρινγκ (Keith
haring), δώδεκα χρόνια νεότερος
του Μέιπλθορπ, που πέθανε το
1990. Τα χαρακτηριστικά του ποπ
αρτ σχέδια κυκλοφορούν ακόμα σε
όλο τον κόσμο – το περασμένο κα-
λοκαίρι μπορούσε κανείς να τα αγο-
ράσει στο Ρέθυμνο, όπου τα περισ-
σότερα παιδιά που τα φοράνε δεν
ξέρουν ποιος ήταν αυτός που τα ζω-
γράφισε.
Ο Μέιπλθορπ πάντως, ενώ πολύ
θα ήθελε να ανήκει στον κύκλο του
Γουώρχολ, δεν έκανε ποπ αρτ. Ανα-
ζήτησε το εκφραστικό του μέσο και
το βρήκε τελικά στη φωτογραφία. Η
ζωή και η τέχνη του Μέιπλθορπ επι-
κεντρώθηκαν γύρω από τη σεξουα-
λικότητα. Οι δημιουργίες του περι-
λαμβάνουν μια σειρά με θέματα από
ακραίες σεξουαλικά συμπεριφορές,
αλλά αυτές οι φωτογραφίες απου-
σιάζουν από την έκθεση της Αθήνας.
Παρ’ όλο, όμως, το προκλητικό τους
περιεχόμενο, οι φωτογραφίες του
Μέιπλθορπ είναι φορμαλιστικές. Η
αισθητική του δεν έχει καμία σχέση
με την ποπ αρτ ή τη μοντέρνα αφη-
ρημένη τέχνη, ή ακόμα καταξιωμέ-
νες τάσεις στη φωτογραφία για απο-
τύπωση της πραγματικότητας όπως
συμβαίνει γύρω μας. Το πιο αγαπη-
μένο του θέμα είναι το ανθρώπινο
σώμα, αντρικό, κυρίως, αλλά και γυ-
ναικείο. Ο Μέιπλθορπ φωτογραφί-
ζει σε στούντιο και επιλέγει για τα
μοντέλα του δύσκολες, ίσως και επι-
τηδευμένες πόζες, μελετημένες εξο-
νυχιστικά και φωτισμένες με μεγάλη
προσοχή. Στη συντριπτική τους
πλειοψηφία, οι φωτογραφίες είναι
ασπρόμαυρες και ο Μέιπλθορπ γνω-
ρίζει και εκμεταλλεύεται όλη την κλί-
μακα του γκρι. Οι μορφές του και οι
φόρμες του είναι καθαρές. Του αρέ-
σουν τα βοηθητικά αντικείμενα: ένα
μαχαίρι, ένα φίδι, μια πολυθρόνα,
ένα πέπλο, γάζα, αλλά τα χρησιμο-
ποιεί με μέτρο. Ο Μέιπλθορπ, λοι-
πόν, χρησιμοποιεί το κατ’ εξοχήν
φωτορεαλιστικό μέσο, τη φωτογρα-
φία. Οραματίζεται μια σύνθεση, τη
στήνει συνήθως στο στούντιο, και
την αποτυπώνει στο φιλμ.
Ένα παράδειγμα από την έκθεση
στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών
είναι η σύνθεση δύο κεφαλιών, ενός
μαύρου και ενός λευκού άντρα. Η
φωτογραφία αυτή λειτουργεί σε
πολλαπλά επίπεδα νοήματος: είναι
αντιρατσιστικό σχόλιο, είναι γκέι
αναφορά, είναι ανάδειξη ομορφιάς,
είναι αντίθεση σχημάτων και ανά-
λυση της κλίμακας του γκρίζου κ.ο.κ.
Από την άλλη, το έργο του Μέι-
πλθορπ είναι ελλιπές χωρίς τις πιο
σεξουαλικά προκλητικές φωτογρα-
φίες – π.χ. η διαβόητη πόζα του εαυ-
τού του με ένα μαστίγιο να βγαίνει
από τον πρωκτό, σαν ουρά. Είναι ο
διάβολος;
κοεν:
ειναι ο εξολοΘρευτησ;
Ο Βίκτωρ Κοέν ζει και δημιουργεί
επίσης στη νέα υόρκη, αλλά είναι
 Viktor Koen
Έλληνας από τη Θεσσαλονίκη.
Όταν ο Μέιπλθορπ έβαζε το μα-
στίγιο στον πισινό του, ο Κοέν δεν
είχε τελειώσει το δημοτικό σχολείο
και μάλλον δεν μπορούσε να φα-
νταστεί ότι μια μέρα θα ζούσε στη
νέα υόρκη και θα ήταν ένας sui
generis δημιουργός εικόνων. Ο Κοέν
είναι καταξιωμένος στην Αμερική,
όπου έχει πελάτες τα μεγαλύτερα
έντυπα (New York Times, Time
Magazine κ.λπ.). Δεν είναι κανονικός
φωτογράφος. Συνθέτει στον ηλε-
κτρονικό υπολογιστή πολύπλοκες ει-
κόνες βασισμένες στην φωτογραφία
– ή, ακριβέστερα, στην ψηφιακή
αναπαραγωγή ανθρώπων και αντι-
κειμένων. Όπως λέει ο ίδιος, και το
scanner μια μορφή φωτογραφικής
μηχανής είναι. Σε αντίθεση με τον
Μέιπλθορπ, από το έργο του Κοέν
απουσιάζει σχεδόν επιδεικτικά το
ερωτικό στοιχείο. Κύριο θέμα του
είναι το εμπόριο και ο επιχειρηματι-
κός κόσμος της βίας. Οι εικόνες του
είναι γεμάτες μεγαλόβαθμα στελέχη
εταιρειών τα οποία πωλούν περίτε-
χνα αντικείμενα που σκοτώνουν,
όπλα, πολεμιστές μισοδιαλυμένοι
που προσπαθούν να περισώσουν την
αξιοπρέπειά τους, κόσμοι κατε- βίκτωρ κοέν, War Heads, τρίπτυχο από την έκθεση Πολεμικές Τέχνες στην Ελληνοαμερικανική Ένωση.
στραμμένοι. Η ματιά του είναι σαρ-
καστική, απύθμενα ειρωνική και
καυστική. χνική, βασισμένη στη φλαμανδική μια ανθρώπινη ζεστασιά, που τα τραύματα του Ιησού, χωρίς όμως
Και ο Κοέν χρησιμοποιεί τη φω- ζωγραφική και τους προ-Ραφαηλί- έργα του Βαλς δεν τη μοιράζονται. να είναι ακριβώς αυτά. O Χερστ
τογραφία, όπως και ο Μέιπλθορπ. τες. Αποδίδει τις ανθρώπινες μορ- Η τεχνική και το στυλ του Βαλς εί- έχει στη Νέα Θρησκεία ένα πολύ-
Ο Μέιπλθορπ όμως, συνέθετε φές με φωτορεαλιστική ακρίβεια, ναι αποστασιοποιημένα, έχουν μια πτυχο έργο που το ονομάζει «Τα
πρώτα και μετά φωτογράφιζε. Ο τόσο που βλέπουμε τις φλέβες να ψυχρότητα. Τα σώματα είναι αδύ- τραύματα του Χριστού». Είναι επί-
Κοέν, 20 χρόνια μετά, συντηρεί μια διακρίνονται αχνά κάτω από το νατα, σα να κρυώνουν, ενώ είναι σης πολύπτυχο και αποτελείται
διαρκώς αυξανόμενη βάση δεδομέ- δέρμα. Το γυμνό μάτι δεν μπορεί να τοποθετημένα σε στάσεις και κα- από έξι φωτογραφίες τοποθετημέ-
νων εικόνων και συνθέτει εκ των διακρίνει τις πινελιές του. Οι πίνα- ταστάσεις καταπιεστικές. Μόνο τα νες σε ένα υπερμέγεθες κάδρο σε
υστέρων στον υπολογιστή. Όπως ο κές του είναι ασυνήθιστες συνθέ- πρόσωπα, κυρίως τα γυναικεία, που σχήμα σταυρού. Ο Χερστ πήρε φω-
Μέιπλθορπ έβαλε το μαστίγιο στον σεις γεμάτες κάθε λογής συμβολι- είναι βορειοευρωπαϊκά, είναι τόσο τογραφίες τραυμάτων από βάση δε-
πισινό του και το έκανε ουρά, ο σμό. Από τα εμφανή στοιχεία της όμορφα ώστε κάνουν τα έργα να δομένων ιατρικής και τις επεξερ-
Κοέν βάζει ένα οπλοπολυβόλο στο θρησκείας, για παράδειγμα τα καρ- λάμπουν. γάστηκε – περίπου όπως κάνει ο
κεφάλι ενός επιχειρηματία. Και οι φιά του Ιησού, μέχρι τους δηκτι- Πρέπει εδώ να επισημάνουμε την Κοέν, αν και η τεχνική του Κοέν εί-
δύο τελικές μορφές είναι όψεις του κούς τίτλους των έργων, όλοι τους ενδιαφέρουσα ομοιότητα ενός έρ- ναι ιδιαίτερη. Ο Χερστ πάντως
σατανά, θα μπορούσαμε να πούμε, στα λατινικά ή τα αρχαία ελληνικά, γου του Βαλς, με τίτλο Unciae μόνο περιστασιακά συμβαδίζει με
και οι δύο είναι σε ρεαλιστικό μέσο, αναφορές σε έννοιες ή αισθήματα. Oblationis, με ένα έργο από μια τους άλλους τρεις, αφού εντάσσεται
και οι δύο φτάνουν σε ένα αποτέλε- Ενώ ζωγραφίζει χωρίς να χρησιμο- άλλη έκθεση που είχε γίνει πιο πριν, –ή, αν θέλετε, ηγείται– σε συγκε-
σμα με πολλά συμφραζόμενα, με ποιεί μοντέλα, η ακρίβεια της από- αρχικά στη Θεσσαλονίκη και, νω- κριμένη τάση της σύγχρονης τέχνης
συμβολισμούς, ανοικτά σε ποικίλες δοσης της ανθρώπινης μορφής είναι ρίτερα το φθινόπωρο στο Μουσείο και χρησιμοποιεί ποικίλα και ετε-
ερμηνείες, αλλά πέρα από την όποια χειρουργική – μόνο που, τελικά, Μπενάκη στην Πειραιώς, τη Νέα ρόκλητα μέσα για να δημιουργήσει
ανάλυση δομών και περιεχομένου έχοντας αφήσει το νυστέρι για το Θρησκεία του ντέιμιαν Χερστ τα έργα του.
επιλέξει κανείς, οι εικόνες αυτές πινέλο, με τη ζωγραφική του ο Βαλς (Damien hirst). Η uncia, πληθυ- Απόλυτα ρεαλιστική απεικόνιση
χρησιμοποιούν το ρεαλισμό και τον χειρουργεί αισθήματα αντί για σώ- ντικός unciae, είναι η λατινική ονο- ανθρώπινων μορφών σε τεχνητές
πηγαίνουν λίγο πιο πέρα. ματα. Το Μουσείο Φρυσίρα ονο- μασία ενός νομίσματος ή μονάδας πόζες και στάσεις, και ιδιαίτερη
μάζει την έκθεση Ταξίδι στον ισπα- μέτρησης μιας δωδεκάδας και από χρήση αντικειμένων που έχουν ιδι-
νικό μαγικό ρεαλισμό, αλλά ο εκεί ετυμολογείται η ουγγιά. αίτερους συμβολισμούς για κάθε
βαλσ: υπογράφων θεωρεί τον τίτλο προϊόν Oblatio είναι στα λατινικά η Θεία καλλιτέχνη ξεχωριστά. Μπορεί να
νυστερι αντι για Πινελο αμηχανίας, μια αμηχανία που γεννά Μετάληψη, αλλά και η Θεία Δωρεά μην είναι παρά σύμπτωση. Μπορεί
Ο ντίνο Βαλς ζει στη Μαδρίτη και το έργο του Βαλς. Ο όρος μαγικός της καθολικής εκκλησίας. Το έργο να είναι μετα-ρεαλισμός. zx
είναι ζωγράφος. Σπούδασε ιατρική ρεαλισμός χρησιμοποιήθηκε αρχικά είναι πολύπτυχο και αποτελείται
με ειδίκευση στη χειρουργική, αλλά για να περιγράψει την λογοτεχνία από δώδεκα εικόνες που συνθέτουν Σχετικά link
την εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες και ένα ανδρικό σώμα το οποίο υπο- www.mapplethorpe.org
στη ζωγραφική. Μελέτησε μόνος των άλλων λατινοαμερικανών συγ- βάλλεται κατά κάποιον τρόπο σε www.viktorkoen.com
του και κατέκτησε μια σύνθετη τε- γραφέων. Ο δικός τους κόσμος έχει τραύματα, που παραπέμπουν στα www.dinovalls.com

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 63


γκέρχαρντ Φάλκνερ, Πόλη
αμφίδρομης επικοινωνίας –
ground zero, εισαγωγή -
μετάφραση από τα
γερμανικά: μαρίνα
αγαθαγγελίδου, δίγλωσση
έκδοση, γαβριηλίδης,
αθήνα 2011, 261 σελ.1
Είμαι άνθρωπος του αποχωρισμού
στο δρόμο μου βρίσκονται
μυριάδες τόποι
ριγμένοι κάτω απ’ τις βιτσιές
της βροχής
στέλνω την εικονογραφημένη
απ’ τους αποχωρισμούς ψυχή μου
ως καρτ-ποστάλ
σε όλα όσα αποχωρίστηκα
πρώτη επαφή του ελ-
Η ληνικού κοινού με
τον ποιητή Γκέρ-
χαρντ Φάλκνερ έγινε
την άνοιξη του 2006
σε ένα ελληνογερμανικό εργαστή-
ριο μετάφρασης ποίησης που πα-
ρουσιάστηκε σε μία βραδιά ποίη-
σης στο Ινστιτούτο Γκαίτε2. Στο
εργαστήριο συμμετείχε και η με-
ταφράστρια του ανά χείρας τόμου,
Μαρίνα Αγαθαγγελίδου, τότε φοι-
τήτρια στο ΕΚΕΜΕΛ και τώρα
υποψήφια διδάκτωρ στο Βερολίνο.
Ανάμεσα στα ποιήματα που ο
Φάλκνερ είχε φέρει για μετάφραση
ήταν και ένα απόσπασμα από το
έργο Πόλη αμφίδρομης επικοινω-
νίας - ground zero, του οποίου η
Μαρίνα Αγαθαγγελίδου έκτοτε ξε-
κίνησε την εργασία της μετάφρα-
σης για να φτάσει μέχρι την ολο-
κλήρωση του παρόντος τόμου.
Δουλειά ετών, που τιμά το τελικό
αποτέλεσμα, για ένα βιβλίο φιλό-
δοξο, πολύσημο και μαζί δύσβατο
για το ελληνικό κοινό, η πολυπλο-
κότητα του οποίου φαίνεται ήδη
στον τίτλο του, αλλά που ο σχο-
λιασμός του από την μεταφράστρια
καταφέρνει, όσο είναι δυνατόν, να
λειάνει την κατανόηση.
Γιατί πρόκειται για ένα είδος
ποίησης που στην Ελλάδα δεν συ-
νηθίζεται να γράφεται και γι’ αυτό,
υποψιάζομαι, θεωρείται απόμακρη.
Και εδώ ακριβώς έγκειται το στοί-
χημα που πραγματεύεται το παρόν
64 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Είτε λέγω είτε κοιμάμαι:
η ομιλούσα πόλη
Από τη ΦΟiΒΗ ΓιΑννισΗ
Πώς μπορεί κανείς να θυμηθεί ή να ξανακυκλοφορήσει νοερά ενθυμούμενος μέσα σε μία πόλη, το Βε-
ρολίνο, πρωτύτερα σπαραγμένη και τώρα ενωμένη και αποκαθαρμένη κατά τμήματα από αυτό της το
παρελθόν; Ο γερμανός ποιητής Γκέρχαρντ Φάλκνερ αναζητεί τρόπους στη γλώσσα. [TBJ]
κείμενο. Ποιο στοίχημα; Κάτι που
θα ονόμαζα ποιητικό πρότζεκτ: τη
διάσταση του ποιήματος που θέτει
εμπρός του έναν στόχο τον οποίο
προσπαθεί να εκπληρώσει, ως καλ-
λιτεχνικό πόνημα, σε μία παρά-
δοση διαμορφούμενη από τον μο-
ντερνισμό (μια παράδοση, ωστόσο,
με παλαιότερη προέλευση, από την
εποχή του ρομαντισμού).
Το βιβλίο, σε αυτή την περί-
πτωση, θέτει ένα ερώτημα που πρέ-
πει να απαντήσει με τον δικό του
τρόπο: με την ίδια του τη γλώσσα
και τη δική του ιδέα για τη σύνθεση.
Μπορεί κανείς να σκεφτεί πως εδώ
προσπερνάμε την ιδέα του βιβλίου
ποίησης ως ποιητικής συλλογής, με
την παραδοσιακή έννοια του όρου,
όπου δηλαδή η «έμπνευση» του γρά-
φοντος καταλήγει να παράγει μία
σειρά ποιημάτων τα οποία κατόπιν
συγκεντρώνονται σε ένα αντικεί-
μενο, στο βιβλίο. Η συλλογή, βέ-
βαια, μπορεί σήμερα να επωμισθεί
και μια εντελώς σύγχρονη διάσταση
σχετική με το αρχείο και τις πρα-
κτικές του, αλλά στη συγκεκριμένη
περίπτωση πρόκειται για βιβλίο ποί-
ησης το οποίο αρνείται τη συλλογή,
αυτό που εδώ συνιστά το στοχευ-
μένο εγχείρημα, το project – όρος
που συνηθίζεται στα ελληνικά να
αποδίδεται αγγλιστί.
Και ποιο είναι εδώ το εγχείρημα;
Σημειώνει σχετικά στον Επίλογο
ο συγγραφέας του:
Μία από τις επιδιώξεις που
διατρέχουν τους στίχους του
ποιήματος ήταν να διερευνηθεί
ποιητικά η συρρίκνωση του συ-
νεχούς και υπερπροσωπικού
χρόνου, και η μετατροπή του σ’
εκείνη την κάθε φορά κατα-
κερματισμένη και μόνο από το
υποκείμενο βιούμενη ως αλη-
θινή παροντικότητα. [...] Το
ποίημα ground zero αποτελεί,
από τεχνική άποψη, πολυμερή
ποίηση. Με τον όρο αυτό δη-
λώνεται η προσθετική συνεπί-
δραση διάφορων στυλ στην
ένταση της διαμόρφωσης ενός
ολικού χαρακτηριστικού.
Και παρακάτω:
Ακολουθώντας την παράδοση
των εκτενών ποιητικών συνθέ-
σεων του 19ου και του 20ού αι-
ώνα, και χαιρετίζοντας μια
σειρά απ’ αυτά μέσω ρυθμικών
και θεματικών υπαινιγμών, η
Πόλη αμφίδρομης επικοινωνίας -
ground zero συνενώνει, με φό-
ντο τη γερμανική πρωτεύουσα,
το μεγάλο συμβάν με τα γρή-
γορα σχόλια και τα μικρά κο-
μπλιμέντα, τα οποία καταγρά-
φει το σκεπτόμενο, και πρόθυμο
για το άλμα στο φως, σώμα
κατά τη διάρκεια του περάσμα-
τός του. Με το άλμα στο φως
υποδηλώνεται η ειδική αντί-
ληψη του ποιήματος τη στιγμή
της γλωσσικής του επίγνωσης.
ο χρονοσ Που Περνα
στο βερολινο
Στις καλλιτεχνικές επιδιώξεις λοι-
πόν του ποιητή περιλαμβάνεται η
στόχευση στην απόδοση ενός χρό-
νου, προσωπικού χρόνου, η ένταξη
του χρόνου αυτού στο χώρο της γερ-
μανικής πρωτεύουσας, δηλαδή του
Βερολίνου, και αυτά μέσα από την
κατασκευή ενός εκτενούς ποιήμα-
τος, ενός «μακρού ποιήματος»
όπως χαρακτηρίζεται η κατηγορία
αυτή στη διεθνή βιβλιογραφία.
Το θέμα σχέσης χώρου και χρό-
νου απασχολεί τον ποιητή μέσα
στο ίδιο το ποίημα:
η περίσταση λοιπόν ευνοϊκή
ν’ αφήσεις το χρόνο ελεύθερο
να υποδυθεί επιτέλους το χώρο3
και πιο κάτω:
το Βερολίνο αρχίζει πάντα
με τις λέξεις:
Σήμερα, Τώρα
Και Εδώ Είμαι4
Το στοίχημα της απόδοσης του
χρόνου μέσα στο μακρύ ποίημα
στην ουσία είναι διπλή πραγμά-
τευσή του: πραγμάτευση του μέ-
ρους, γλωσσική, με εργαλείο τον
στίχο, και μαζί πραγμάτευση συ-
νολική, συνώνυμη με την ολική
σύνθεση του μακρού ποιήματος. Ο
συγγραφέας παραδέχεται ότι η
απόδοση των μερικών στιγμών γί-
νεται με την ελευθερία της πολυ-
μέρειας, δηλαδή με τη συγκόλληση
πολλαπλών αποσπασμάτων τα
οποία διαθέτουν ποικιλία ύφους.
Σα να λέμε: ο χρόνος του ποιήμα-
τος συντίθεται από μικρά παρόντα,
με διαφορετικό ύφος και θεματο-
λογία κάθε φορά που συγκολλώ-
νται.
Η αποσπασματικότητα των με-
ρών και η σύνθεση μέσω συγκόλ-
λησης είναι ένας από τους τρόπους
με τους οποίους αντιμετωπίζεται
το μακρύ ποίημα από την εποχή
του Ομήρου, ανάγεται δηλαδή
στην πιο μακρά παράδοση σύνθε-
σης μακρών ποιημάτων. Η δια-
φορά εδώ, διαφορά που προκύπτει
από τη μοντερνικότητα, αφορά τη
διαφοροποίηση των αποσπασμά-
των ως προς το ξεχωριστό ύφος
του καθενός από αυτά και, επίσης,
ως προς τη διαφορετική προέλευσή
του.
Αυτή η ποικιλία σε ύφη και γλώσ-
σες λειαίνεται στο τελικό αποτέλε-
σμα μέσα από την έντεχνη συρ-
ραφή και την ένταξη στο χώρο. Ας
εξηγήσω λίγο καλύτερα την ιστο-
ρική προέλευση του στόχου και
 Paul englert
των τρόπων επίτευξής του:
Σε ένα άρθρο σε σχέση με το μα-
κρύ ποίημα ο νόρμαν Γουώκερ
(νorman Wacker)5 πραγματεύεται
την ιστορική τομή στην ανάγνωση
του έπους (και στην κατασκευή του
ποιήματος) που πραγματώνεται
από τον Ουίλλιαμ Μπλαίηκ και συ-
νεχίζεται μέχρι τον Έζρα Πάουντ,
στην παράδοση της οποίας στέκει
νομίζω και το ποίημα του Φάλκνερ.
Η αναγνώριση της τομής αυτής γί-
νεται με εργαλείο το έργο του με-
γάλου ρώσου θεωρητικού της λο-
γοτεχνίας Μιχαήλ Μπαχτίν, που
δεν σταματά να είναι επίκαιρο. Στο
περίφημο δοκίμιό του Έπος και μυ-
θιστόρημα, ο Μπαχτίν διαχωρίζει
τα δύο είδη με βάση το θεωρητικό
εργαλείο της πολυγλωσσίας ή της
πολυφωνίας που ενυπάρχει στο
δεύτερο και απουσιάζει από το
πρώτο. Κατά τον Μπαχτίν, ο επι-
κός λόγος χαρακτηρίζεται από την
«εξαντικειμενικευμένη φωνή της
παράδοσης, την καθιέρωση μίας
εντελώς απόμακρης περιοχής ανα-
παράστασης και την επανατοπο-
θέτηση των παρόντων συμβάντων
μέσα στο πλαίσιο του ηρωικού πα- O γκέρχαρντ Φάλκνερ.
ρελθόντος». Η ενότητα του παρελ-
θόντος εφαρμόζεται μέσα από την τητα και στυλιζαρισμένη σε ύψι- Έλιοτ στην Έρημη Χώρα), στην όταν ενσωματώνεται υφολογικά,
ενότητα του απόμακρου λόγου της στο βαθμό βάσει μετρικών και λε- ακραία της μορφή μπορεί επίσης διατηρεί την ταυτότητά της μέσω
παράδοσης και ο Μπαχτίν περι- ξικολογικών στοιχείων, τα οποία να απορροφηθεί από τη συνειδη- ενός άλλου ένθετου στοιχείου: πρό-
γράφει τη μυθιστοριοποίηση να τη συνθέτουν και, κατά κάποιον τοποίηση του συγκρουσιακού χα- κειται για την αναφορά-υποσημεί-
αναδύεται τον 17ο και τον 18ο αι- τρόπο, την εξυψώνουν. Το βήμα ρακτήρα της διαφοράς τους, την ωση που συνεχώς εξηγεί τον εαυτό
ώνα, με την εισαγωγή στα σοβαρά της νεωτερικότητας ενσωματώνει οποία φέρουν μέσα στο ποίημα όχι της συνθέτοντας το υπερ-κείμενο,
είδη του έπους και της τραγωδίας την ιδέα της διαφοράς και της ποι- μόνο λεκτικά αλλά και οπτικά, μέρος του οποίου αποτελεί το ίδιο
στοιχείων προερχόμενων από κιλίας μέσα στο τελικό προϊόν – όπως γίνεται στην περίπτωση του το Gegensprechstadt ποίημα. Συ-
εκείνα τα είδη λόγου που τα πα- διαφορά και ποικιλία που, έτσι, Πάουντ στα Cantos. Εκεί το παρά- γκεκριμένα, ο Φάλκνερ έχει οργα-
ρωδούν, αφήνοντάς τα πλέον δια- διατηρούν το ύφος, άρα και τη θεμα οπτικοποιείται μέσα από τα νώσει ένα σώμα σημειώσεων πάνω
περατά στο γέλιο, στην ειρωνεία, φωνή του πρωτοτύπου προέλευσής διαφορετικά σημεία (αλφαβητικά σε χωρία του ποιήματος, που ακο-
στο χιούμορ, στην αυτοδιακωμώ- τους, αποδίδοντας στο ποίημα την ή ιδεογραμματικά) που το φέρουν, λουθεί τον Επίλογο6.
δηση. Τελικά, «το μυθιστόρημα ει- πολλαπλότητα όχι μόνο των δια- και τα διαφορετικά αποσπάσματα Αναφερόμενος στην ενσωμά-
σάγει μέσα στα άλλα αυτά είδη μια φορετικών προελεύσεων αλλά και συντίθενται μέσω της παράθεσης. τωση, γράφει ο Φάλκνερ στον Επί-
απροσδιοριστία, μια κάποια ανοι- των διαφορετικών στυλ γλώσσας Στην περίπτωση του Πάουντ το λογό του:
χτότητα σημασιών, τη ζώσα επαφή και είδους. Ίσως και γι’ αυτόν τον παράθεμα αυτοδηλώνεται ως τέ-
με την ατελείωτη ακόμα εξελισσό- λόγο, το μακρύ ποίημα της νεωτε- τοιο και η διαφορά των ποικίλων Στα σημεία όπου εισάγονται
μενη σύγχρονη πραγματικότητα ρικότητας γίνεται μέσο έκφρασης παραθεμάτων λειτουργεί για τον μοτίβα γνωστών ποιημάτων,
(το ανοιχτού-τέλους παρόν)». πολιτισμικών και άλλων μειονοτή- αναγνώστη ισοβαρώς με τα ίδια εξ αυτά καλύπτονται γρήγορα,
Μιλάμε λοιπόν για την πραγμά- των, όπως π.χ. στο έργο Omeros αρχής σπαραγματικά αποσπά- προκειμένου να απορροφηθούν
τωση ενός βήματος που προωθεί του νομπελίστα ποιητή ντέρεκ σματα του ποιητή. Στον Φάλκνερ, από το καινούργιο ποίημα και
σε άλλον κόσμο την ιδέα της συρ- Ουώλκοτ (Derek Walkott). τέλος, μέσα στο ποίημα, εισάγο- να ενταχθούν σ’ ένα διαφορε-
ραφής. Η αρχική «ομηρική» συρ- νται συνεχώς παραθέματα από τικό, κάθε φορά, πλαίσιο, που
ραφή, που ενυπάρχει ακόμα και άλλα ποιήματα ή έργα της μαζικής υπαγορεύει και έναν διαφορε-
στην ονομασία του Ομήρου ή του κολλαΖ, Δανεια κουλτούρας, άλλοτε στην πρωτό- τικό τόνο και μια διαφορετική
ραψωδού («αυτού που ράπτει την και εΠιρροεσ τυπη γλώσσα (Ρεμπώ, Τρυφφώ, προσωδία. Είναι χώμα, μέρος
ωδή»), έχει την προέλευσή της Η σύνθεση των διαφορετικών τμη- Μάικλ Τζάκσον κ.λπ.), άρα δια- ενός μοντάζ, παράθεμα, δά-
στην προφορικότητα της ομηρικής μάτων μέσα στο ενιαίο ποίημα του κριτά από το υπόλοιπο σώμα αλά νειο, σύνδεσμος, σύσταση,
ποίησης και πρόκειται για συγκόλ- Φάλκνερ εγγράφεται σε αυτήν την Πάουντ (δεν είναι τυχαίο που ένα υπόκλιση.
ληση μέσα στο τελικό αποτέλεσμα παράδοση της μοντερνικότητας: ο παράθεμα του Πάουντ από τα Κά-
ποικίλων υφασμάτων (texts) δια- Φάλκνερ χρησιμοποιεί τις ποικί- ντος της Πίζας κλείνει το ποίημα), Ένταξη λοιπόν σε ένα νέο πλαίσιο,
φορετικών προελεύσεων (εποχών λες προελεύσεις και τα ύφη και τα άλλοτε στη γλώσσα του ποιήμα- υπόδυση ενός διαφορετικού τόνου.
και επιτελέσεων), ισοπεδωμένων συρράπτει μέσα σε μία ροή. τος, χωρίς εισαγωγικά, και άρα εν- Αυτά είναι η συγκολλητική ουσία
όμως μέσα από την κοινή γλώσσα Η συγκόλληση των τμημάτων σωματωμένα στο ποίημα χωρίς έν- που συναρμόζει τα ποικίλα και διά-
(το κοινό μέσον), που είναι απο- που άλλοτε παίρνει τους τρόπους δειξη διαφοροποίησης. Η φορα αποσπάσματα σε ένα ενιαίο
μακρυσμένη από την καθημερινό- του κολλάζ (το παράδειγμα του επανάχρηση (το ένθεμα), ακόμα κι συνολικό ποίημα. Αυτά τα δύο,

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 65


ο γκέρχαρντ Φάλκνερ με ανά χείρας το μυθιστόρημα του αμερικανού συγγραφέα Τομ ντρούρυ, Το τέλος του
βανδαλισμού, βιβλίο του 1994, σε καφενείο, στο κρόιτσμπεργκ του βερολίνου.
πλαίσιο και τόνο, θα τα μεταφέρω
εδώ σε δύο νέους όρους, στον χώρο
και τον ρυθμό, δηλαδή στον χώρο
και στο σώμα.
Ο χώρος (που σε μία υποσημεί-
ωση του Φάλκνερ υποκλίνεται στον
χρόνο), λειτουργεί ως το φόντο
πάνω στο οποίο ο χρόνος του ποι-
ήματος μπορεί να πλέκεται και να
κυλάει. Στη συγκεκριμένη περί-
πτωση, ο χώρος είναι η πόλη του
Βερολίνου. Η χρήση του χώρου ως
ενοποιητικό βάθρο της σύνθεσης
είναι κάτι που αναγνωρίζεται από
την αρχαϊκή εποχή, ειδικότερα με
τη μεταφορά του ποιήματος ως
δρόμου7. Μία αφήγηση είναι ένας
δρόμος, ένα τραγούδι είναι ένας
δρόμος, το φανερώνει η λέξη «οίμη»
που περιέχει όλες αυτές τις έννοιες
μαζί και αναφέρεται από τον αοιδό
για το ίδιο του το έργο. Κατ’ αντι-
στοιχία, γράφει ο Φάλκνερ:
όταν ρώτησαν τον
Κλιντ Ήστγουντ
πώς φτιάχνετε τις ταινίες σας
εκείνος, λέει, απάντησε:
μπαίνω έφιππος σε μια πόλη
τα υπόλοιπα γίνονται από μόνα τους
σ’ αυτό το ποίημα δεν
συμβαίνει κάτι άλλο
ιππεύουμε, ιππεύουμε, ιππεύουμε
μέσα στη νύχτα, μέσα στη μέρα
απ’ το Τσόιγκχαους στο
Κουπφεργκράμπεν
απ’ τον ζεστό πυρήνα
που βρίσκεται μέσα μου
ώς τα τριχοειδή αγγεία» (σ. 107)
66 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Το απόσπασμα αυτό είναι χαρα-
κτηριστικό της ποιητικής του Φάλ-
κνερ: πρόκειται για σύνθεση με
μείξη δικών του και ξένων απο-
σπασμάτων, καθώς και αναφορών
στην συγχρονικότητα, σε αυτό το
κλίμα που ήδη θίξαμε και σχετίζε-
ται με την μυθιστοριοποίηση (αλά
Μπαχτίν) του έργου, την εισαγωγή
δηλαδή ατόφιων αποσπασμάτων
Άλλων Λόγων (– Γλωσσών/Φω-
νών). Εδώ ο πρώτος Άλλος Λόγος
στο απόσπασμα ανήκει στον Κλιντ
Ήστγουντ, ενώ στη συνέχεια που
χωρίς εισαγωγικά εκτυλίσσεται
(«ιππεύουμε, ιππεύουμε, ιππεύ-
ουμε, μέσα στη νύχτα, μέσα στη
μέρα») έχουμε τον δεύτερο Άλλο
Λόγο: πρόκειται για παράθεμα από
το έργο του Ρίλκε, Το Τραγούδι του
Έρωτα και του Θανάτου του σημαιο-
φόρου Χριστόφορου Ρίλκε. Ενώ ο
Ίστγουντ ρητά αναφέρεται ως
προέλευση, ο Ρίλκε κυκλοφορεί
στη ροή του ποιήματος, ο συγγρα-
φέας τον έχει οικειοποιηθεί. Η
σύνδεση της ίππευσης σε μία πόλη
με τη δημιουργία του ποιήματος
αναφέρεται στη χρήση της ροής
της κίνησης στον πραγματικό χώρο
ως συνδετική κόλλα για το σύνολο.
Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε τον
Γκυγιώμ Απολλιναίρ, που στο ποί-
ημά του «le Musicien du saint-
Merri» κυκλοφορεί στο Παρίσι
περπατώντας, και το ποίημα είναι
το ίδιο το πέρασμα του μουσικού
μέσα στη συνοικία που σήμερα δεν
υπάρχει, στη θέση του βρίσκεται
Gezett
το Beaubourg. Έτσι και ο Φάλκνερ
ιππεύει και ξαναϊππεύει μέσα στην
πόλη του Βερολίνου (και ρητά,
όπως στις σελίδες 133 και 165),
κινείται δηλαδή άλλοτε προσγειω-
νόμενος σε διαφορετικούς τόπους8
ανάλογα με τη χρονική στιγμή του
αιώνα που τον ενδιαφέρει, άλλοτε
οδηγώντας το αυτοκίνητο κι άλ-
λοτε απλώς ευρισκόμενος εκεί ή
εκεί, μέσα από τη διαδικασία της
αναπόλησης.
Αν θεωρήσουμε τα πολλαπλά
αποσπάσματα που συνθέτουν το
ποίημα ένα είδος κυκλοφορίας
στην πόλη και στον χώρο (μαζί με
τον χρόνο, αλλά εδώ θα επανέλ-
θουμε αργότερα), μπορούμε να δια-
βάσουμε το προηγούμενο απόσπα-
σμα, αλλά και αυτό που ακολουθεί
ως ένα είδος ποιητικής επανεγ-
γραφής του δοκιμιακού στοχασμού
του Μισέλ ντε Σερτώ9 που γράφει
πως «Κάθε αφήγηση είναι αφή-
γηση ταξιδιού – είναι πρακτική του
χώρου» (σ. 284) ή ακόμα « Τα βή-
ματα διαπλέκονται πλάθοντας χώ-
ρους. υφαίνοντας τους τόπους» (σ.
253). Λέει ο Φάλκνερ:
είναι οι άνθρωποι αναγνώστες
ή είναι οι άνθρωποι
περιπατητές ή είναι
οι άνθρωποι ακροατές
των σπιτιών ή είναι
οι άνθρωποι συγγραφείς
των δρόμων ή είναι οι άνθρωποι
κάτοικοι των πόλεων ή είναι
οι άνθρωποι κτίστες
των βιβλιοθηκών
ή είναι οι λέξεις βήματα
σε προτάσεις
μέσα σε στρατώνες βιβλίων
ή οι προτάσεις
αποσπάσματα σπιτιών
σε δρόμους μέσα σε πόλεις
γεμάτες ανθρώπους
Μέσα από αυτή τη συνεχή κυκλο-
φορία, που ενέχει και την ιδέα της
προσγείωσης πάνω στον χάρτη
(άλλωστε, κάπου μέσα στο ποίημα
υπάρχει ο αφηγητής σε πτήση
μέσα σε αεροπλάνο), υφαίνεται το
κείμενο του ποιήματος με τόπους
όχι μόνο τα ποικίλα παραθέματα,
αλλά και τις διαφορετικές γλώσσες
της πόλης (μεταφορικοί τόποι),
όπως και τους πραγματικούς τό-
πους, ονοματισμένους ή μη. Έτσι,
μαζί με τα ποιητικά αποσπάσματα,
συνυπάρχουν άλλα που φέρουν την
ειρωνεία της αναφοράς σε αυτό
που θα ονομάζαμε ευτελές, καθη-
μερινό, πρόσκαιρο, σε στοιχεία της
σύγχρονης ζωής και της μαζικής
κουλτούρας, σε κάτι δηλαδή που
θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί
ως η άρνηση του ποιητικού, ένα
είδος ποικίλης ανθρωπολογίας της
πόλης. Ο χώρος λειτουργεί ως ενο-
ποιητικό φόντο, δηλαδή ως καμ-
βάς που πάνω του υφαίνεται «η ίπ-
πευση» (κυριολεκτική ή
μεταφορική και αναφερόμενη στην
ερωτική πράξη) της σύνθεσης του
ποιήματος. Διαδοχικά χάσματα
ανάμεσα στα αποσπάσματα/γλώσ-
σες συνυφαίνονται, συγκολλώνται,
συρράπτονται μέσα στο φόντο του
χώρου. Οι δύο γερμανικές λέξεις
«aber» (αλλά, όμως = 24 φορές) και
«und» (και = 135 φορές) είναι, σύμ-
φωνα με τον ποιητή (σημείωσή του
για τη σελίδα 155), οι δύο λέξεις-
σύνδεσμοι μεταξύ των διαφόρων
αποσπασμάτων που συνθέτουν το
έκτασης 5.800 λέξεων ποίημα.
Κατά τον Φάλκνερ εδώ πρόκειται
για επικράτηση των
συνδετικών/συμφιλιωτικών δομών
που αντιστοιχούν στο ρήμα «μι-
λάω», έναντι των αντιφατικών/
αντιθετικών δομών που αντιστοι-
χούν στο ρήμα «κοιμάμαι». Ή, αλ-
λιώς, για επικράτηση της παράθε-
σης, της απαρίθμησης, έναντι της
αδυναμίας στην εκφορά του λόγου.
Ο ίδιος ο Φάλκνερ αναλύοντας
αυτά τα δύο ρήματα αναφέρεται
στη ροή της απαρίθμησης ως πε-
ριεχόμενης στο ρήμα «μιλάω10», και
στην αδυναμία του να μιλήσει κα-
νείς, ως περιεχόμενης στο ρήμα
«κοιμάμαι11».
Σε αυτή τη δυαδικότητα το ρήμα

«μιλάω» συνδέεται με τη ροή, τη
σύνδεση και τη μνήμη, ενώ το «κοι-
μάμαι» με το κενό, τη διακοπή ή το
ασύνδετο, τη σιωπή, σε τελευταία
ανάλυση τη λήθη. Πριν έρθουμε
στα δύο αυτά συστατικά, μνήμη και
λήθη, ας θίξουμε το θέμα της σω-
ματικότητας της ποίησης που τα δύο
αυτά ρήματα φέρουν. Σωματικό-
τητα που ενέχεται κατ’ αρχήν στα
σωματικά ενεργήματα, αλλά και
που φέρει αυτό που ο ποιητής ονο-
μάζει τόνο και που εμείς μπορούμε
επίσης να ονομάσουμε ρυθμό. Ο
διαφορετικός ρυθμός του καθενός
χωρίου δίνει κατ’ αρχήν την ταυτό-
τητα της προέλευσης, ενώ το σύ-
νολο της ρυθμικής ροής έτσι όπως
μουσικά καταγράφεται είναι ο ρυθ-
μός του άλλου, ο ρυθμός του «ιπ-
πέα» και του βηματισμού του, μέσα
στο σώμα της πόλης. Κατά τον Ρο-
λάν Μπαρτ, ο ρυθμός του ποιήμα-
τος είναι το σώμα του ποιητή. Αυ-
τός ο ρυθμός, η κίνηση της ομιλίας,
συνδέει το ποίημα με την προφορι-
κότητα της προέλευσης και, άρα, με
τη μνήμη, ενώ η σιωπή και η παύση
το συνδέουν με τη λήθη.
Πωσ τελικα ΔιαβαΖεται
το Ποιητικο εγχειρημα
Η σπαραγματική φύση του συνο-
λικού εγχειρήματος μπορεί να εξη-
γηθεί πολλαπλά: από τη σπαραγ-
ματική φύση της κάθε πραγματικής
προσωπικής εμπειρίας καθώς αυτή
γίνεται αντικείμενο ανάμνησης,
αλλά και από τη σπαραγματική
εμπειρία του χώρου μέσα στον
χρόνο.
Πώς μπορεί κανείς να θυμηθεί ή
να ξανακυκλοφορήσει νοερά εν-
θυμούμενος μέσα σε μία πόλη
πρωτύτερα σπαραγμένη και τώρα
ενωμένη και αποκαθαρμένη κατά
τμήματα από αυτό της το παρελ-
θόν; Ο σπαραγμός της προσωπι-
κής μνήμης εδώ πολλαπλασιάζε-
ται, μεγεθύνεται στο άπειρο, λόγω
της ιστορίας της πόλης του Βερο-
λίνου, που τον 20ό αιώνα πρόλαβε
να βιωθεί από τα υποκείμενα που
την έζησαν ως σπαραγμένο σώμα
που ξανακολλήθηκε, και του
οποίου τα υλικά ίχνη του σχισί-
ματος (το Τείχος) σβήστηκαν,
αφανίστηκαν, κατόπιν εορτής.
Μήπως εν τέλει η ασθματική και
υπολειμματική προσωπική μνήμη
ενός ήρωα που βίωσε τα χρόνια
αυτά στους διάφορους τόπους τις
ποικίλες ερωτικές του ιστορίες
που τώρα προσπαθεί να αναπο-
λήσει και να ξανασυγκολλήσει σε
ένα αφήγημα, αντιστοιχεί από-
9 νοεμβρίου 1989. βερολινέζοι σκαρφαλωμένοι στο Τείχος κοντά στην πύλη
του βραδεμβούργου, λίγο πριν η χωρισμένη στα δυο πόλη επανενωθεί.
λυτα στην πόλη πάνω στην οποία
έζησε; Το Βερολίνο είναι ταυτό-
χρονα το φόντο της προσωπικής
μνήμης ή του προσωπικού χρόνου
του ποιητή/ήρωα, αλλά ίσως εί-
ναι και ο ίδιος ο ήρωας του 20ού
αιώνα – ή μάλλον το μέρος του
20ού αιώνα που ο αφηγητής έχει
ζήσει, με την πολλαπλότητα της
ιστορίας του και με το οριστικό
σχίσιμο του παρόντος από το πα-
ρελθόν του.
Αυτό το αδύνατον της ανάμνη-
σης αλλά και, ως εκ τούτου, το αδύ-
νατο της κατασκευής μίας προσω-
πικής μνήμης, θυμίζει στον ποιητή
τον πρωταρχικό ήρωα της αφήγη-
σης της περιπλάνησης, έναν Οδυσ-
σέα χωρίς Όνομα που ενυπάρχει
στις αναφορές του ποιήματος. Το
Βερολίνο ονομάζεται πόλη των
Φαιάκων, ίσως γιατί δεν μπορεί ο
Οδυσσέας να το επισκεφτεί ποτέ
ξανά – είναι αδύνατον να επιστρέ-
ψει σε αυτό. Το αδύνατο της επι-
sue ream
στροφής αντιστοιχεί λοιπόν στο
αδύνατο της μνήμης, στη λήθη, δη-
λαδή στον ύπνο που διατρέχει το
ποίημα από αρχής έως τέλους, και
τον κατακερματισμό του ιστορικού
υποκειμένου της συγχρονικότητας
για το οποίο το κατατμημένο σώμα
του κειμένου αναλαμβάνει να μι-
λήσει. Και να τελειώσει την ομιλία
του χωρίς να την κλείσει, αφήνο-
ντας την ανοιχτή, ειρωνικά, με το
απόσπασμα των Cantos του Έζρα
Πάουντ:
if we wouldn’t be stupid, we
wouldn’t be here. zx
1
Το βιβλίο του Γκέρχαρντ Φάλκνερ
Πόλη αμφίδρομης επικοινωνίας-ground
zero βγήκε σε έναν τόμο από τη σειρά
«Μεταφορές» των εκδόσεων Γαβριη-
λίδη τον Σεπτέμβριο του 2011. Στα
γερμανικά η πρώτη έκδοσή του είναι
του 2005, και η μετάφραση στα ελλη-
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 67
νικά έχει γίνει από την Μαρίνα Αγα-
θαγγελίδου. Στην κατά τα άλλα εξαί-
ρετη μετάφραση (και τον σχολιασμό),
ο τίτλος στέκει εμπόδιο. Η έκφραση
Πόλη αμφίδρομης επικοινωνίας για
μένα είναι ξένη και απρόσβατη. Αν
και αναφέρεται στις αντίστοιχες συ-
σκευές, η ονομασία αυτή δεν είναι
γνωστή και κατανοητή.
2
Στο εργαστήριο (Μάιος 2006) συμ-
μετείχαν οι γερμανοί ποιητές Gerhard
Falkner, Dorothea Grünzweig, Barbara
Köhler και Gregor laschen και οι έλ-
ληνες ποιητές Χάρης Βλαβιανός,
Φοίβη Γιαννίση, Μαρία Κυρτζάκη και
Δήμητρα Χριστοδούλου. h διοργά-
νωση ήταν συνεργασία του λογοτεχνι-
κού περιοδικού Ποίηση και του Ευρω-
παϊκού Κέντρου Μετάφρασης –
Λογοτεχνίας και Επιστημών του Αν-
θρώπου (ΕΚΕΜΕΛ).
3
σ. 31.
4
σ. 107.
5
Norman Wacker, “The epic and the
long Poem: Virgil, Blake and Pound”,
Comparative Literature, Vol. 42, No. 2,
spring, 1990, σσ. 126-143.
6
Επειδή ο ποιητής ο ίδιος δεν υπο-
μνηματίζει τα πάντα, στην ελληνική
έκδοση ο υπομνηματισμός του συνο-
δεύεται από τις σημειώσεις της μετα-
φράστριας σε δύο μέρη: το πρώτο εί-
ναι σημειώσεις πάνω στο ποίημα
καθεαυτό, το δεύτερο σημειώσεις
πάνω στις σημειώσεις του συγγραφέα.
Πρόκειται για έναν ιστό αναφορών
που δεν είναι μόνο κειμενικές (ανα-
φορικές σε άλλα κείμενα) αλλά και
πραγματολογικές (διευκρινίσεις για
τον έλληνα αναγνώστη).
7
Phoebé Giannisi, Récits des voies.
Chants et cheminements en Grèce ar-
chaïque, Jérôme Millon: Grenoble
2006.
8
Η προσγείωση του αφηγητή σε δια-
φορετικούς χρόνους και τόπους δεν
μπορεί παρά να θυμίζει εδώ τους Αγ-
γέλους στο φιλμ των Χάντκε/Βέντερς
Φτερά του Έρωτα ή, ακόμα καλύτερα,
όπως είναι στον γερμανικό τίτλο, Ου-
ρανός πάνω από το Βερολίνο.
9
Μισέλ ντε Σερτώ, Επινοώντας την
καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέ-
χνη του πράττειν, Σμίλη, Αθήνα 2010
(1990).
10
Κατ’ αντιστοιχία, ας διαβάσουμε το
παρακάτω απόσπασμα: «Μα θα γυ-
ρίσω στου τραγουδιού τη στράτα, εκεί
που πριν πορεύτηκα, κουβέντες ξε-
στομίζοντας την μια μετά την άλλη, σ’
εκείνο, ναι». Εμπεδοκλής, απόσπασμα
360, Diels-Kranz.
11
σελ. 239.
 Το success story ενός καιροσκόπου
Από την ελινΑ ΤΖΑνΟυΔΑΚΗ

Το ότι ο Γιώργος Καρατζαφέρης με το κόμμα του, τον Λαϊκό Ορθόδοξο Συναγερμό (ΛΑΟΣ) κινείται
στο χώρο της Ακροδεξιάς, δεν θέλει πολλή φιλοσοφία να το διαπιστώσει κανείς. Το παράξενο είναι,
ωστόσο, ότι με την κίνησή του να συμμετάσχει με τέσσερις υπουργούς στην κυβέρνηση Παπαδήμου,
ο αρχηγός του κόμματος διεκδίκησε θεσμικό ρόλο – τον οποίον, επί καιρό, απεμπολούσε ο υποτίθε-
δημήτρης Ψαρράς,
Το κρυφό χέρι του ται θεσμικός Αντώνης Σαμαράς. Η Αριστερά επέκρινε και συνεχίζει να επικρίνει το κυβερνητικό βήμα
Καρατζαφέρη. Η του κόμματος, θεωρεί ότι έτσι το πολιτικό σύστημα νομιμοποιεί τον φασισμό. Υπ’ αυτή την έννοια,
τηλεοπτική αναγέννηση της
ελληνικής ακροδεξιάς, έχει ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς ένα βιβλίο που γράφτηκε πριν την υπουργοποίηση του Άδωνι Γε-
αλεξάνδρεια, αθήνα 2010, ωργιάδη και του Μάκη Βορίδη – το οποίο τροφοδοτεί την Αριστερά με ορισμένα επιχειρήματα τα οποία
294 σελ.
χρησιμοποιούνται σήμερα. [TBJ]

σως δεν είναι η καλύτερη φέρη και της σημερινής αίσθησης κατέχει δεκαπέντε έδρες). Ο Ψαρ- πετυχημένη τηλεοπτική προσωπι-

Ι στιγμή για να διαβάσει κανείς

το βιβλίο του Δημήτρη Ψαρ-
ρά, δημοσιογράφου ιδιαίτερα
γνωστού από την πολυετή
δουλειά του με την ερευνητική
ομάδα Ο Ιός της Κυριακής στην
Ελευθεροτυπία. Ίσως πάλι και να εί-
ναι. Η συμμετοχή τεσσάρων βου-
λευτών του Λαϊκού Ορθόδοξου Συ-
ναγερμού (ΛΑΟΣ) στην κυβέρνηση
συνεργασίας του Λουκά Παπαδή-
μου καθιστά το βιβλίο που κυκλο-
φόρησε το 2010, πριν ο ΛΑΟΣ
βρεθεί στην εξουσία, επίκαιρο.
Πρόκειται για μια διεξοδική μελέτη
της δημόσιας παρουσίας και του λό-
γου του Γιώργου Καρατζαφέρη και
του κόμματος που ίδρυσε το 2000,
μετά τη διαγραφή του από τη νέα
Δημοκρατία. Η έρευνα του συγγρα-
φέα βασίζεται σε ένα πλούσιο αρ-
χείο κειμένων, εκπομπών, συνε-
ντεύξεων και δηλώσεων, τόσο του
προέδρου του κόμματος όσο και
των πρωτοκλασάτων στελεχών του,
ενώ συνοδεύεται και από πλούσιο
φωτογραφικό υλικό. Βασική θέση
του συγγραφέα, όπως εύκολα μπο-
ρεί να συμπεράνει κάποιος από τον
τίτλο του βιβλίου, είναι ότι το κόμμα
Καρατζαφέρη είναι ένα γνήσιο
ακροδεξιό κόμμα όπως αποδεικνύει
το «αμαρτωλό» παρελθόν των στε-
λεχών του. Επιπλέον, θεωρεί ότι το
ΛΑΟΣ και τα στελέχη του είναι εξ
ολοκλήρου μιντιακά κατασκευά-
σματα που ακολουθούν αυτό που
αποκαλεί «τακτική του διπλού λό-
γου».
Δύο είναι οι πιθανές αναγνώσεις
του βιβλίου. Και οι δύο δεν μπο-
ρούν παρά να γίνουν υπό το πρίσμα
του σημερινού status του Καρατζα-
της κοινής γνώμης για τον ΛΑΟΣ.
Είτε ο αναγνώστης θα φρίξει με όσα
θα διαβάσει και θα αναρωτηθεί πώς
είναι δυνατόν αυτό το κόμμα σή-
μερα να συγκυβερνά είτε θα χαρα-
κτηρίσει τον ΛΑΟΣ και τον αρχηγό
του «success story» που, παρά το φι-
λοβασιλικό του παρελθόν, τις κατά
καιρούς πολιτικές μετατοπίσεις, την
έμφαση στα κλισέ της ελληνορθο-
δοξίας, τη συνωμοσιολογία, τον (κά-
ποιες φορές γραφικό) εθνικισμό, τον
ρατσιστικό και αντισημιτικό λόγο
του κατάφερε όχι μόνο να σταθερο-
ποιήσει την κοινοβουλευτική του
παρουσία, αλλά να βρεθεί και στην
κυβέρνηση σε μια ιδιαιτέρως κρί-
σιμη συγκυρία. Αυτή είναι η δική
μου ανάγνωση.
Ο ΛΑΟΣ, ανεξάρτητα από την
ταμπέλα που θα του κολλήσει κά-
ποιος, είναι το μόνο κόμμα που κα-
τάφερε να διαψεύσει τη γνωστή
ρήση του παλιού ηγέτη της νέας
Δημοκρατίας, του Ευαγγέλου Αβέ-
ρωφ, ότι τα πρόβατα που φεύγουν
από το μαντρί τα τρώει ο λύκος,
εσχάτως μάλιστα και να καταστεί
σταθεροποιητικός παράγοντας στην
κεντρική πολιτική σκηνή. Τηρουμέ-
νων των αναλογιών, κάτι παραπλή-
σιο, αλλά και διαφορετικό, πέτυχε
εκ των έσω και ο Αντώνης Σαμα-
ράς, μετατρέποντας την πολυσυλ-
λεκτική στον συντηρητικό χώρο νΔ
σε Πολιτική Άνοιξη, στο ακραιφ-
νώς λαϊκό δεξιό κόμμα δηλαδή που
ο ίδιος είχε ιδρύσει το 1993.
Ο ΛΑΟΣ μέσα σε πέντε χρόνια
κατάφερε να υπερδιπλασιάσει το
εκλογικό του ποσοστό από 3,8% το
2007 (κατείχε τότε δέκα έδρες στη
Βουλή) σε 5,63% το 2009 (σήμερα
ράς φαίνεται να υποτιμά αυτή τη
διάσταση αποδίδοντας την εδραί-
ωση του κόμματος Καρατζαφέρη σε
μια τηλεοπτική φούσκα: στην προ-
βολή των στελεχών του τόσο μέσα
από τα μεγάλα κανάλια εθνικής εμ-
βέλειας που συνέβαλαν στη δημι-
ουργία του κατάλληλου κλίματος
αποδοχής όσο και από τον προπα-
γανδιστικό μηχανισμό του Τηλεά-
στυ (πρώην Telecity), του ιδιόκτη-
του τηλεοπτικού καναλιού του
αρχηγού, από το 1990 και μετά.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα, αυτοί
είναι οι δύο παράλληλοι τηλεοπτικοί
κόσμοι στους οποίους λειτουργούν
τα στελέχη του ΛΑΟΣ. Ανάλογα με
το ακροατήριο στο οποίο απευθύ-
νονται προσαρμόζουν τη γλώσσα
και το ύφος τους: στα μεγάλα κα-
νάλια χρησιμοποιούν μια γλώσσα
περισσότερο στρογγυλεμένη και με-
τριοπαθή, στο Τηλεάστυ «απελευ-
θερώνονται», σύμφωνα με την ερ-
μηνεία του Ψαρρά, και ξεδιπλώνουν
τις συνωμοσιολογικές και ρατσιστι-
κές τους θέσεις προκειμένου να συ-
σπειρώσουν τους οπαδούς τους.
Κατανοώ τη στράτευση του συγ-
γραφέα στον αντίποδα των καρα-
τζαφερικών ιδεών, όμως το επιχεί-
ρημα για την τηλεοπτική κατασκευή
δεν ισχύει μόνο για τον ΛΑΟΣ και
τον Καρατζαφέρη. Όλα τα γνωστά
κόμματα, αν λάβουμε υπ’ όψη μας
τους όρους με τους οποίους διεξά-
γεται η πολιτική αντιπαράθεση σή-
μερα, αποτελούν σε ένα βαθμό μι-
ντιακά δημιουργήματα. Πού θα
ήταν άραγε σήμερα, π.χ., η Λιάνα
Κανέλλη του ΚΚΕ (που ποτέ δεν
έκρυψε την εθνοπατριωτική ρητο-
ρική της), αν δεν είχε προϋπάρξει
κότητα πριν επιλέξει το δρόμο της
επαγγελματικής πολιτικής σταδιο-
δρομίας; Το επιχείρημα της τηλεο-
πτικής έκθεσης είναι ένα καλό άλ-
λοθι, όμως δεν εξηγεί επαρκώς το
φαινόμενο ΛΑΟΣ. Δεν έχουμε μι-
ντιοκρατία. Αλλά ακόμα και αν εί-
χαμε, δεν θα μπορούσε να ισχύει
επιλεκτικά και να αφορά μόνο τους
«κακούς».
SucceSS StorY
Το κόμμα του Γιώργου Καρατζα-
φέρη δεν το καθιέρωσε ούτε η τη-
λεόραση ούτε μόνο η φθορά του «δι-
κομματισμού» σε συνδυασμό με τα
σκάνδαλα των δύο μεγάλων κομμά-
των, όπως επίσης ισχυρίζεται ο συγ-
γραφέας. Ο ΛΑΟΣ καθιερώθηκε
επειδή κατάφερε να πείσει, όσο και
αν αυτό δεν αρέσει σε όσους ψά-
χνουν να βρουν τρόπο να εντοπί-
σουν μια εστιασμένη παθολογία του
πολιτικού συστήματος για να μην
αναγνωρίσουν ότι οι παθολογίες του
είναι γενικές και δεν κάνουν ιδεο-
λογικές διακρίσεις. Στην κυβέρνηση
βρέθηκε εξ αιτίας της κοινοβουλευ-
τικής του δύναμης και, πολύ περισ-
σότερο, εξ αιτίας της στρατηγικής
επιλογής του να στηρίξει την πολι-
τική που είχε προκρίνει η Ευρώπη,
παρά τις όποιες παλινωδίες του, τη
διγλωσσία και τις συχνά αντιφατικές
πολιτικές κινήσεις του. Ψήφισε το
πρώτο μνημόνιο, στην πορεία προ-
σπάθησε να μη χρεωθεί πολιτικό
κόστος, ενώ στην ψηφοφορία του
Ιουλίου για το μεσοπρόθεσμο πρό-
γραμμα δεν στήριξε την πλειοψη-
φία.1 Ωστόσο, παρά την πολιτική
ρητορική του, ο Καρατζαφέρης ου-

68 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

δέποτε επέτρεψε στο θυμικό του να
αντικαταστήσει τα πραγματικά δε-
δομένα.
Τα παραπάνω σημαίνουν ότι ο
ΛΑΟΣ εντόπισε εγκαίρως την κύρια
διαίρεση του πολιτικού μας συστή-
ματος και τάχθηκε, σε αντίθεση με
την ελληνική Αριστερά, υπέρ του
οικονομικού ρεαλισμού, του ευρώ
και της ευρωπαϊκής πορείας της χώ-
ρας. Είναι χαρακτηριστικό π.χ. ότι,
στον αντίποδα του ΛΑΟΣ, το γαλ-
λικό ακροδεξιό κόμμα παλαιότερα
του Ζαν-Μαρί Λεπέν, εσχάτως της
κόρης του Μαρίν, έχει κάνει ση-
μαία του την επιστροφή στο φρά-
γκο, υποστηρίζοντας ότι το ευρώ
«προκαλεί ασφυξία στις ευρωπαϊ-
κές οικονομίες», ότι οι ευρωπαϊκοί
θεσμοί είναι αντιδημοκρατικοί και
ότι, επιτέλους, οι Γάλλοι πρέπει να
πάρουν τη χώρα στα χέρια τους2.
Με την εξαίρεση του μεταναστευ-
τικού ζητήματος, η γαλλική Ακρο-
δεξιά επομένως, συγκλίνει περισσό-
τερο με την εγχώρια ριζοσπαστική
και κομμουνιστική Αριστερά, παρά
O ιδρυτής και πρόεδρος του λαοσ γιώργος καρατζαφέρης (δεύτερος από αριστερά) περιστοιχισμένος από στελέχη
με τον ΛΑΟΣ. Η ανάγνωση της του. από αριστερά: μάκης βορίδης, Άδωνις γεωργιάδης, κυριάκος βελόπουλος. ο πρώτος είχε μακρά θητεία σε
πραγματικότητας με τον τρόπο «της ρατσιστικές οργανώσεις, οι άλλοι δύο έχουν διαπρέψει στο χώρο της θεωρούμενης trash τηλεόρασης.
πιάτσας» διαφοροποιεί το κόμμα
Καρατζαφέρη από την ανάγνωση αναγνώσεις τους δεν αρκούν για την ρητορεία περί φασιστών που ανα- γαλέα φασιστικά, και λυπάμαι που
του Ψαρρά που αντιμετωπίζει τον ακριβή προσέγγιση ούτε του Καρα- παράγει η Aριστερά την ωφελεί κα- δεν τολμούμε να πούμε τα πράγ-
ΛΑΟΣ ως ένα ιδεολογικά γνήσιο τζαφέρη ούτε του κόμματός του. Γε- θώς θέτει αυτομάτως στο απυρό- ματα με τ’ όνομά τους, ίσως επειδή
και σκληροπυρηνικά ακροδεξιό γονός παραμένει ωστόσο, ότι το βλητο κάθε ολοκληρωτικής φύσεως φοβόμαστε μη βάλει ο Βορίδης κά-
κόμμα. Οδηγείται από τον λαϊκι- ΛΑΟΣ την κρίσιμη στιγμή αποφά- πρακτική με αριστερό επικάλυμμα ποιον να μας βαρέσει με τσεκούρι ή
σμό, ψαρεύει κοινό, στελέχη και σισε «να λερώσει τα χέρια του» και (το κλείσιμο των δρόμων, ο απο- ο Άδωνις να μας κάνει μήνυση.
ψηφοφόρους στην περιοχή του κιτς να αναλάβει το κόστος της λήψης κλεισμός των διοδίων, το χτίσιμο Μάλλον χαμπάρι δεν πήραμε πού
εθνικισμού, εκμεταλλεύεται τις φο- πολιτικών αποφάσεων. των καθηγητών στα γραφεία τους πάμε, γιατί κατάφεραν τα μυαλά
βίες των χαμηλότερων κοινωνικών Ο Καρατζαφέρης ποτέ δεν ανα- κ.ά.). μας να μας τα πάρουν από το κε-
στρωμάτων αλλά ο όποιος εξτρεμι- λώθηκε σε μαξιμαλιστικές αφηγή- Η αντίληψη του Ψαρρά και κατ’ φάλι και να τα βάλουν στην τσέπη
σμός του σταματάει στα λόγια, στις σεις και μεγαλοστομίες ούτε περιο- επέκταση της ελληνικής Αριστεράς μας»6. Το καλύτερο όμως το έχει
διακηρύξεις, στην αισθητική. ρίστηκε στη στείρα διαμαρτυρία και ότι ο ΛΑΟΣ είναι ένα τυπικό ακρο- γράψει μια εβδομάδα πριν, εν
Στον καιρό του Μνημονίου ο στον ανέξοδο, γι’ αυτό και εύκολο, δεξιό κόμμα επικίνδυνων φασιστών θερμώ, η Ιωάννα Μεϊτάνη, που
ΛΑΟΣ επέλεξε να μην επενδύσει καταγγελτικό λόγο. Δεν απαξίωσε που προκαλούν ή θα έπρεπε να αντιμετωπίζει το ΛΑΟΣ σαν τον
στην γενικευμένη δυσαρέσκεια, ούτε υποτίμησε τα προβλήματα της προκαλούν βδελυγμία στην ελλη- Σατανά με τις εφτά ουρές: «Για να
αλλά να ρισκάρει ψηφίζοντάς το και καθημερινότητας, π.χ. την αυξη- νική κοινωνία ήταν η βάση πάνω λέμε τα πράγματα με το όνομά τους:
ποντάροντας περισσότερα σε μια μένη εγκληματικότητα – κι αν η στην οποία όλες οι πολιτικές εκδο- Οι φασίστες, εκτός από τη Βουλή,
υπεύθυνη στάση, αποτέλεσμα, κατά πτυχή αυτή του λόγου του γεννά χές της Αριστεράς αποδοκίμασαν μπήκαν και στην κυβέρνηση. Οι φα-
πάσα πιθανότητα, καιροσκοπικών και υποθάλπει ρατσισμό, αυτό το την συμμετοχή του στην κυβέρνηση σίστες θα συγκυβερνήσουν τη χώρα.
υπολογισμών. Αν, δηλαδή, αρχηγός επέτρεψε η Αριστερά που σε τέτοια Παπαδήμου. Στο εισαγωγικό ση- Και εμείς ακόμα δεν έχουμε κατέβει
της νΔ δεν ήταν ο Αντώνης Σαμα- θέματα πολιτεύεται είτε με τον μείωμα σχετικού αφιερώματος στο στον δρόμο;»7
ράς, αλλά η ντόρα Μπακογιάννη, ο τρόπο που πολιτεύθηκε στην υπό- ένθετο «Ενθέματα» της εφημερίδας Με τη γενική γραμμή αποδοκι-
ΛΑΟΣ θα εμφανιζόταν μάλλον φα- θεση των μεταναστών της υπατίας Αυγή, διατυπώνεται, μεταξύ άλλων, μασίας συντάχθηκαν, σχεδόν ομο-
νατικά αντιμνημονιακός. Αν και ο είτε γενικότερα στο όνομα οραμά- και το παρακάτω ερώτημα: «πώς εί- θύμως, και πολλοί διανοούμενοι. Ο
Καρατζαφέρης φάνηκε να στηρίζει των που θέτουν ως προϋπόθεση την ναι δυνατόν να τιμάται η επέτειος Κωστής Παπαϊωάννου, σε κείμενό
εξ αρχής τη λύση Παπαδήμου, πό- «ανατροπή» και την «αντίσταση».4 του Πολυτεχνείου με την “ακροδε- του που δημοσιεύθηκε στην εφημε-
σοι άραγε θυμούνται ότι όχι πολύ Δεν συμβάλλουν οι ακραίες πρακτι- ξιά” στην κυβέρνηση και την υπουρ- ρίδα Τα Νέα, κάνει λόγο για «θεμε-
παλιά, μόλις στις 15/6/2011, είχε κές που εμφανώς στηρίζει, ειδικά γοποίηση του ρατσισμού, του φασι- λιακή αστοχία υλικού στη σύνθεση
αναρωτηθεί καλεσμένος σε κεντρικό στα κρίσιμα θέματα του «νόμου και σμού, του ακραίου εθνικισμού και της κυβέρνησης» και για «ακροδεξιό
δελτίο μεγάλου καναλιού «Ποιος της τάξης», η συνήθης πρακτική της του σεξισμού, ενώ ώς τώρα ο δρό- στίγμα που δεν μπορεί να σβήσει
τον ξέρει τον Παπαδήμο;», προτεί- κατάληψης δρόμων και δημοσίων μος των φασιστών προς την εξουσία καμία δημοκρατική παντομίμα».8
νοντας για πρωθυπουργό τον Κω- κτιρίων και η ανοχή στη βία π.χ., θεωρούνταν αυτονόητα (!) παντο- Στην επίσημη ανακοίνωση της Ελ-
στή Στεφανόπουλο;3 [3] Προφα- στη συντηρητική αναδίπλωση της μίμα».5 Στο ίδιο αφιέρωμα, η καθη- ληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα
νώς, λοιπόν, είναι ο άνθρωπος που κοινωνίας από την οποία κερδισμέ- γήτρια Μαριάννα Δήτσα παρατη- του Ανθρώπου υπάρχει αναφορά
έχει πει κατά καιρούς τα πάντα και νος βγαίνει ο ΛΑΟΣ; Και πέραν αυ- ρεί: «Το νέου τύπου πραξικόπημα στο νομοσχέδιο για την εχθροπά-
τα αντίθετά τους. Αλλά ακριβώς γι’ τού, είναι αυτονόητο ότι η στοχο- (μιντιακό και σκοτεινό) θέτει στην θεια (hatespeech) που είχε εισαγάγει
αυτό, τα λόγια και οι ιδεολογικές ποίηση του ΛΑΟΣ και η εμμονική πολιτική νομιμότητα στοιχεία κραυ- ο Χάρης Καστανίδης και θα συζη-

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 69


τούσε το υπουργικό συμβούλιο αν
δεν είχε αλλάξει η κυβέρνηση, τονί-
ζοντας ότι αν είχε ψηφιστεί και τα
τέσσερα στελέχη του ΛΑΟΣ που
συμμετέχουν στην κυβέρνηση θα
διώκονταν ποινικά. Συγκεκριμένα
αναφέρεται: «Αυτό που υποτίθεται
πως ποινικά έπρεπε να κολάζεται,
πολιτικά επιβραβεύεται με τη συμ-
μετοχή στην κυβέρνηση. […] Τέ-
τοια συναίνεση να μας λείπει».9 Εί-
ναι απορίας άξιον, ωστόσο, πώς δεν
είχε προκαλέσει το ίδιο σοκ στην
Αριστερά η προϋπάρξασα συνύ-
παρξη αριστερών και ακροδεξιών
στο κίνημα «Δεν πληρώνω», στην
«εξέγερση» των Αγανακτισμένων το
περασμένο καλοκαίρι στη πλατεία
Συντάγματος ή στα επεισόδια των
παρελάσεων για την επέτειο της
28ης Οκτωβρίου, κατά την διάρ-
κεια των οποίων μάλιστα ο Συ-
ΡΙΖΑ είχε διαπιστώσει «παλλαϊκή
έκρηξη».10 Αλλά, για να παραφράσω
τον Αντώνη Σαμαρά, φαίνεται ότι
στα χαρακώματα, όπως δεν συνα-
ντά κανείς άθεους, δεν συναντά
ούτε φασίστες.
Όμως, ο ηθικός στιγματισμός του
ΛΑΟΣ εκ μέρους της αριστεράς
αντικαθιστά τον ουσιαστικό πολι-
τικό αντίλογο επί συγκεκριμένων
ζητημάτων. Η όποια πολιτική, επο-
μένως, των στελεχών του ΛΑΟΣ
στην κυβέρνηση Παπαδήμου έχει
κριθεί a priori εφ’ όσον τα ίδια έχουν
απαξιωθεί με όρους ηθικολογίας.
Δεν είναι τυχαία η αμηχανία που
αισθάνονται όσοι έσπευσαν να απα-
ξιώσουν τον Βορίδη άμα τη αναλή-
ψει των καθηκόντων του τώρα που
δήλωσε ότι στηρίζει και αυτός
(όπως και ο ΣυΡΙΖΑ) τα αιτήματα
των ταξιτζήδων. Και είναι λογικό.
Τι μπορούν να πουν; «Συμφωνούμε
με τον τσεκουράτο φασίστα»; Σύμ-
φωνα με τις πρόσφατες δημοσκο-
πήσεις και με δεδομένες τις πολιτι-
δανάη σιώζιου
ΜνΗΜΗ ΕΛΕΦΑνΤΑ
Μες στο σαλόνι μας θεριεύει ένα δάσος, μα εμείς σιωπηλοί
ξεσκονίζουμε τα αχρησιμοποίητα τσαγιερά στο σύνθετο,
γυαλίζουμε τα ακριβά ασημικά. Από χρόνο σε χρόνο φουντώνουν
τα κλαριά, ψηλώνουν τα
χόρτα, δυσκολευόμαστε να περάσουμε απ’ το ένα μέρος
στο άλλο, έχουμε αρχίσει να
σημαδεύουμε το δρόμο μας, όλο λιγότερο βλεπόμαστε, μιλάμε.
Δε χρειάζεται, έτσι κι
αλλιώς τα άγρια ζώα έχουν αρχίσει να μας πλησιάζουν
πια χωρίς να φοβούνται.
70 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
12 μαΐου 1985. ο νεαρός μαυρουδής (μάκης) βορίδης, με αυτοσχέδιο
τσεκούρι ανά χείρας, στην οδό ακαδημίας απέναντι σε πορεία
αντιεξουσιαστών. η υπουργοποίηση του νυν βουλευτή του λαοσ
έχει εγείρει πολλές αντιδράσεις.
κές μετατοπίσεις στη δεξιά πολυ-
κατοικία ένα πιθανό σενάριο είναι η
συγκυβέρνηση νΔ-Δικτύου21 και
ΛΑΟΣ. Τι θα κάνει η Αριστερά
στην περίπτωση που η ακροδεξιά
ιδεολογία βρεθεί στην κυβέρνηση
και η ηθική απαξίωση ως αντίβαρο
δεν θα αρκεί;
η Δεξια Πολυκατοικια
Η απλουστευτική αντιμετώπιση του
ΛΑΟΣ λειτουργεί αποπροσανατο-
λιστικά και γιατί υποτιμά τις μετα-
τοπίσεις που συντελούνται τα τε-
λευταία δυο χρόνια στη «δεξιά
πολυκατοικία» κατά τον μέχρι πρό-
σφατα προσφιλή όρο του προέδρου
του ΛΑΟΣ. Σήμερα είναι προφανές
ότι η ακροδεξιά ιδεολογία δεν εντο-
πίζεται μόνο στον ΛΑΟΣ, αλλά και
στη νΔ που επιχειρεί να διεμβολί-
σει από τα δεξιά τον εθνικοπατριω-
τικό χώρο με όλο και πιο συχνές
αναφορές σε εχθρούς της Ελληνι-
Athens indymedia.org
κόμμα που φαίνεται να στρέφεται
προς τον μεσαίο χώρο και να κινεί-
ται στη γραμμή αναζήτησης λύσεων
σε υπαρκτά προβλήματα σήμερα εί-
ναι το ΛΑΟΣ. Αντίθετα, η νΔ είναι
εκείνη που προσπαθεί να αντιγρά-
ψει την παραδοσιακή πολιτική
ατζέντα του Καρατζαφέρη. Θαρ-
ρείς και έχει ανάγκη το κόμμα της
αξιωματικής αντιπολίτευσης τα εύ-
σημα της εθνικοπατριωτικής Δεξιάς
– και κυρίως των έξαλλων εκδοχών
της. Μια γεύση της ιδεολογικής με-
τατόπισης της νΔ πήραμε από τις
προγραμματικές δηλώσεις του
Αντώνη Σαμαρά στην 76η Διεθνή
Έκθεση Θεσσαλονίκης:
Η Ιστορία διδάσκεται στα παι-
διά μας, χωρίς να καλλιεργεί
ούτε την υπερηφάνεια για την
πατρίδα τους ούτε την κριτική
κότητας και των εθνικών παραδό- σκέψη. Σαν να διδάσκεται όχι
σεων. Έχει ενδιαφέρον ως προς σε Ελληνόπουλα, αλλά σε «μα-
αυτό και πάλι υπό το πρίσμα των θητευόμενους διεθνιστές» άλ-
σημερινών εξελίξεων το κομμάτι λων καιρών και άλλων καθε-
στο βιβλίο του Ψαρρά που αναφέ- στώτων! Ακόμα, εξαφανίστηκαν
ρεται στα τέλη της δεκαετίας του ή υποβαθμίστηκαν από τα σχο-
1990, περίοδο κατά την οποία η λικά βιβλία έλληνες στοχαστές:
νΔ επιχειρεί άνοιγμα στον μεσαίο όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Κω-
χώρο με το οποίο ο Γιώργος Καρα- στής Παλαμάς, ο Βιζυηνός, ο
τζαφέρης, βουλευτής ακόμα της Παπαντωνίου, ο Θεοτοκάς,
νΔ, διαφωνεί έντονα. Τότε, από το ολόκληρη η Γενιά του Τριάντα.
κανάλι του εκφράζει ανοιχτά την […] Σαν ένα αόρατο χέρι να
αντίθεσή του στην τακτική αυτή έσβησε κάθε αναφορά στην
ενώ, παράλληλα, κλείνει το μάτι στο εθνική ιδιοπροσωπεία, στην
κοινό ώστε να τον ακολουθήσει εθνική παράδοση του τόπου αυ-
στην ανεξάρτητη από τη νΔ πο- τού. Σαν να μη θέλουμε τα παι-
ρεία του, που προσεκτικά ετοιμάζει. διά μας να νιώσουν την ελληνι-
Έχοντας μάλιστα βρει στο πρό- κότητα και να γίνουν μέτοχοι
σωπο του αρχιεπισκόπου Χριστό- της πολιτιστικής μας παράδο-
δουλου έναν άτυπο σύμμαχο, απει- σης. Τη στιγμή μάλιστα που
λεί από το κανάλι του την νΔ με όλοι οι άλλοι λαοί προχωρούν
διάσπαση αν δεν προσχωρήσει στις αντίστροφα: τη στιγμή που οι
θέσεις της ομάδας του: Βρετανοί ανακαλύπτουν τη
«βρετανικότητα» και οι Ισπανοί
Η ομάδα που αποτελεί αυτή τη την «ισπανικότητα». Για να μη
φωνή, αυτή τη συνείδηση, αυτή μιλήσουμε για Γερμανούς, Αυ-
την κοινή περπατησιά θέλουμε στριακούς, Δανούς, Σουηδούς
απλά πράγματα. Πιο ψηλά την και Ολλανδούς. Πάμε ανάποδα
πατρίδα, πιο ψηλά τη θρησκεία. απ’ όλους τους άλλους. […]
Αν το καταλάβουν αυτό μέσα Αυτό θα το τελειώσω! Και το
περιεχόμενο των διδακτικών βι-
στη νΔ θα περπατήσουμε μια
βλίων –όλων των βιβλίων– θα
χαρά. Αν κάποια στιγμή πρω-
ταγωνιστήσουν άλλες βουλές, αναθεωρηθεί από επιτροπές
που θα λειτουργήσουν υπό την
ε, τότε δεν θα μπορούμε να συ-
μπλέουμε. (σελ. 93) εποπτεία της Ακαδημίας Αθη-
νών.
Από όταν έγιναν αυτές οι δηλώσεις
δεν έχει περάσει ούτε δεκαετία. υπό Το παραπάνω είναι επίσημο κεί-
το πρίσμα, λοιπόν, της σημερινής μενο ακροδεξιάς ιδεολογίας. Σε
ανάλογες ιδεολογικές εξομολογή-
κατάστασης είναι εμφανές ότι η ρη-
τορική και η στόχευση του ΛΑΟΣ σεις έχουν προβεί κι άλλα πολιτικά
εκείνης της εποχής έχουν μετατο- στελέχη του ευρύτερου χώρου της
πισθεί. Αντίθετα, τις απόψεις αυτές λεγόμενης πατριωτικής Δεξιάς που,
φαίνεται ότι ενστερνίζεται η σημε- σήμερα, στεγάζονται στις παρυφές
ρινή ηγετική ομάδα της νΔ.11 Το της ηγετικής ομάδας της νΔ. Αξιο-

μνημόνευτο είναι το απόσπασμα
κειμένου, που έγραψε το 2009 ο
σημερινός σύμβουλος του Αντώνη
Σαμαρά, Φαήλος Κρανιδιώτης, υπό
τον τίτλο «Το σπίτι μας», και θίγει
ένα θέμα που, αν ίσχυε το κλισέ που
αναπαράγει η Αριστερά, θα ανήκε
αποκλειστικά (ή σχεδόν αποκλει-
στικά) στον Καρατζαφέρη, στον
ΛΑΟΣ και στα στελέχη του. Το
θέμα, όπως θα καταλάβετε, είναι η
μετανάστευση. Αναφέρει ο Φαήλος
Κρανιδιώτης:
Η χώρα μας είναι το σπίτι μας.
Ο λαός μας, το Έθνος μας είναι
η οικογένειά μας. Στο σπίτι μας
μπορούμε να φιλοξενήσουμε
έναν ορισμένο αριθμό ανθρώ-
πων, όσων μας επιτρέπουν οι
δυνάμεις μας. Όταν χρειαστεί
το κάνουμε. Από παράδοση φι-
λοξενίας, πολιτισμό, χριστια-
νικό πνεύμα, από τη φυσική συ-
μπάθειά μας προς τον αδύνατο.
Όμως δεν θα ριψοκινδυνέ-
ψουμε την ασφάλεια των παι-
διών μας, δεν θα επιτρέψουμε
στον φιλοξενούμενο ν’ ανεβεί
στο κρεβάτι μας, να μας αλλά-
ξει συνήθειες, να φορέσει φερε-
τζέ στις γυναίκες μας, δεν θα
του επιτρέψουμε να θεωρήσει
ότι μπορεί ν’ ανάψει φωτιά μες
το σαλόνι μας, δεν θα του επι-
τρέψουμε να μας ζητήσει και
τα ρέστα.12
Την ώρα που η νΔ κάνει ιδεολο-
γική προσπάθεια να διεκδικήσει
από την ακροδεξιά εκλογική βάση
ψηφοφόρους, ο ΛΑΟΣ κάνει σλά-
λομ προς τον λεγόμενο μεσαίο
χώρο. Ευκαιριακή ή όχι, η μετατό-
πιση ενός κιτς κόμματος που έχει
θεωρηθεί ακροδεξιό προς την πε-
ριοχή του παραδοσιακού κέντρου
είναι βέβαιο ότι θα ανησυχήσει, αν
μη τι άλλο, στελέχη της νΔ που
απευθύνονται σε αυτό το κοινό.
Θα δεχτούν τα στελέχη αυτά την
υποκατάσταση της ιδεολογίας της
νΔ, του κοινωνικού φιλελευθερι-
σμού, όπως έστω στρεβλά, κατά
καιρούς ερμηνεύεται ο συγκεκρι-
μένος όρος από λογής παράγοντες
στο κόμμα, από μια εθνοπατριω-
τική ρητορική που συγγενεύει με
τον εθνολαϊκισμό; Όταν το ερώ-
τημα απαντηθεί από τις εξελίξεις
θα ξέρουμε αν η νΔ έχει διατηρή-
σει την συνοχή της – αλλά πάντως,
είναι εξαιρετικά δύσκολο να το κά-
νει αν συνεχίσει να κυριαρχεί ο λό-
γος της Άκρας Δεξιάς, αυτός που
έως πριν από λίγο καιρό κατείχε
προνομιακά ο Καρατζαφέρης και
ιούλιος 2010. ο Άδωνις γεωργιάδης επισκέπτεται το μουσείο της σάμου, με τη σύζυγό του Ευγενία μανωλίδου,
και φωτογραφίζεται μπροστά από αρχαία αγάλματα. υφυπουργός ανάπτυξης σήμερα στην κυβέρνηση παπαδήμου,
ο πολιτικός αστήρ του λαοσ έχει διαπρέψει ως αρχαιολάτρης στα μμΕ. κυριότερη συμβολή του στην κιτς
ελληνολατρεία, η εκπομπή Ελλήνων Έγερσις στο σταθμό του προέδρου του, Τηλεάστυ.
από τον οποίο κάνει πλέον προ-
σπάθεια να πάρει αποστάσεις.
Θα πείτε: δεν τα καταφέρνει πά-
ντοτε. Προφανώς. Διότι ο ακροδε-
ξιός λόγος είναι, πρωτίστως, λόγος
που συντίθεται από κλισέ για την
πατρίδα, το έθνος, την εθνική υπε-
ροχή, την ιστορία κ.λπ. Και ιδίως σε
τέτοιου είδους κόμματα, η σχέση
του πολιτικού προσωπικού τους με
την ιδεολογική και πολιτική έκ-
φραση γίνεται μόνο μέσα από εμπε-
δωμένα κλισέ, από συχνά επανα-
λαμβανόμενους κοινούς τόπους. zx
1
Στις 29 Ιουνίου 2011, ο ΛΑΟΣ κατα-
ψήφισε στην ψηφοφορία για το Μεσο-
πρόθεσμο, μαζί με τη νΔ, το ΚΚΕ, το
ΛΑΟΣ, τον ΣυΡΙΖΑ και τον βουλευτή,
έως τότε του ΠΑΣΟΚ, Π. Κουρου-
μπλή, που διαγράφτηκε. Η Δημοκρα-
τική Συμμαχία είχε ψηφίσει παρών,
ενώ υπέρ είχαν ψηφίσει οι βουλευτές
του ΠΑΣΟΚ και η Έλσα Παπαδημη-
τρίου, βουλευτής της νΔ, που εξ αιτίας
της επιλογής της επίσης διαγράφτηκε
από την ηγεσία του κόμματος. Είναι
χρήσιμο να σημειωθεί ότι, παρά την
περικύκλωση της Βουλής από χιλιάδες
διαδηλωτές που διεκδικούσαν μαχη-
τικά, ορισμένοι και απειλώντας να
ασκήσουν βία κατά βουλευτών, το Όχι,
είχε διαφανεί ότι το Μεσοπρόθεσμο
πρόγραμμα δύσκολα θα καταψηφιζό-
ταν. Ο πολιτικός τυχοδιωκτισμός και ο
υπολογισμός ήταν, ανέκαθεν, στον
τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται
την πραγματικότητα ο Καρατζαφέρης.
Αλλά, ταυτόχρονα, έστω και για κυνικά
υπολογιστικούς λόγους, στα κρίσιμα,
οι προσεγγίσεις του δεν υπολείπονται
σε ρεαλισμό.
2 «Ο ρατσισμός στο σαλόνι, ο ΛΑΟΣ
Το σύνθημα της Μαρί Λεπέν είναι
ταυτόσημο του οικείου στους Έλληνες
μπααθικής έμπνευσης συνθήματος με
το οποίο κολάκευσε το δικό του ακρο-
ατήριο ο Ανδρέας Παπανδρέου, «Η
Ελλάδα στους Έλληνες».
3
http://www.youtube.com/watch?
feature=player_embedded&v=64sCqnl
kBe0
4
Αν και δεν είναι του παρόντος, η Αρι-
στερά σε γενικές γραμμές αδυνατεί να
απεγκλωβιστεί από τις ιδεολογικές της
αγκυλώσεις και την πίστη περί ηθικής
υπεροχής λόγω ιδεολογίας – που συχνά
συμπληρώνεται, ακόμα και σήμερα, με
την επισήμανση του δίκιου που έχουν
τα θύματα, επειδή στο παρελθόν οι αρι-
στεροί είχαν διωχθεί από το μετεμφυ-
λιακό δεξιό κράτος. Μ’ αυτό τον τρόπο,
πάντως, η Αριστερά συνεχίζει να πο-
ρεύεται έναν αδιέξοδο δρόμο αυταρέ-
σκειας και, ταυτόχρονα, εσωστρέφειας.
5
Κωστής Παπαϊωάννου, «Η ακροδεξιά
στο πλυντήριο», εφημ. Τα Νέα, 18/11/
2011.
6 διώτη, πρωτοεμφανίστηκε δημοσιευ-
«Πήραμε χαμπάρι;», στα «Ενθέματα»
της εφημ. Αυγή, 20/11/2011.
7
«Λεπτομέρειες (με νύχια γαμψά)», στα
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 71
Aegaion
«Ενθέματα» της εφημ. Αυγή, 13/11/
2011.
8
Κωστής Παπαϊωάννου, «Η ακροδεξιά
στο πλυντήριο», εφημ. Τα Νέα, 18/11/
2011.
9
στην εξουσία»: ανακοίνωση της Ελλη-
νικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του
Ανθρώπου, 14/11/2011, http://www.
hlhr.gr/details.php?id=584
10
Ανακοίνωση ΣυΡΙΖΑ για τα επεισό-
δια της 28ης Οκτωβρίου, 29/10/2011.
11
«Λίγες μέρες αφότου ανέλαβε τα κα-
θήκοντά του ο νέος αναπληρωτής
υπουργός Παιδείας, Κωνσταντίνος Αρ-
βανιτόπουλος, διακήρυξε ότι πρώτο μέ-
λημά του είναι η επαναφορά ως υπο-
χρεωτικού του μαθήματος των
Θρησκευτικών», σημείωνε η ξένια Κου-
ναλάκη στην εφημ. Καθημερινή («Ρόδα,
τσάντα και Θρησκευτικά», 24/
11/2011), η οποία, ενώ σημείωνε ότι ο
κ. Αρβανιτόπουλος απευθύνεται «στο
εκλογικό ακροατήριο που αμφιταλα-
ντεύεται μεταξύ νΔ και ΛΑΟΣ», στη
συνέχεια γενίκευε θεωρώντας ότι η δια-
κήρυξη αυτή «μαρτυρεί μια γενικότερη
τάση λαϊκισμού και οπισθοδρόμησης
της νέας κυβέρνησης, ειδικά σε κοινω-
νικά θέματα».
12
«Το σπίτι μας», του Φαήλου Κρανι-
μένο στις 25/7/2009, βλ. http://
krisaion.pblogs.gr/2009/06/489972.ht
ml (τελευταία επίσκεψη: 26/11/2011).

κώστας γιαννακόπουλος,
γιώργος γιαννιτσιώτης
(επιμ.), Αμφισβητούμενοι
χώροι στην πόλη. Χωρικές
προσεγγίσεις του
πολιτισμού, αλεξάνδρεια,
αθήνα 2010, 380 σελ.
τόμος Αμφισβητούμε-
Ο νοι χώροι στην πόλη
που επιμελήθηκαν οι
Κώστας Γιαννακό-
πουλος και Γιώργος
Γιαννιτσιώτης έχει θέμα τους πολύ-
πλοκους τρόπους με τους οποίους τα
σώματα, οι ήχοι, οι θέσεις των υπο-
κειμένων στην κοινωνική ιεραρχία,
οι πολιτισμικές και πολιτικές αντι-
λήψεις, οι μνημονικές διαδικασίες,
αλληλοδρούν με το χώρο, γεννώντας
νέες, απρόβλεπτες χωρικότητες.
Θεμελιωμένη σε μια εκτενή βι-
βλιογραφία με θέμα τη διαλεκτική
σχέση κοινωνικού-χωρικού, η εισα-
γωγή των επιμελητών πλαισιώνει τις
επιμέρους συμβολές του τόμου και
παρακολουθεί τις συζητήσεις των
τελευταίων δεκαετιών γύρω από τη
χωρικότητα των σχέσεων εξουσίας
και αντίστασης και την υλικότητα
του χώρου.
Δέκα κείμενα ανθρωπολόγων αρ-
χιτεκτόνων, γεωγράφων και ιστορι-
κών εξερευνούν τη δημιουργία
«νέων» τόπων στον ιστό της πόλης.
Τόπων όπου αμφισβητούνται κυ-
ρίαρχες εννοιολογήσεις και ιεραρ-
χήσεις, εκδηλώνονται κοινωνικές και
πολιτισμικές συγκρούσεις, ανατρέ-
πονται υπάρχουσες προσλήψεις και
νοηματοδοτήσεις του χώρου και
αναδύονται νέες χωρικές και κοινω-
νικές μορφές.
Κοινή παραδοχή των συγγραφέων
του τόμου αποτελεί το ότι ο χώρος
δεν συνιστά αδρανές πεδίο, ούτε πα-
ρεπόμενο κοινωνικών και πολιτισμι-
κών νοημάτων και σχέσεων, παρά
εμπλέκεται ενεργά στην κατασκευή
του κοινωνικού, αποτελεί προϋπό-
θεσή του. Την προβληματική τους
διατρέχουν οι έννοιες της διαρκούς
δυνατότητας «επανενοίκησης» του
δημόσιου χώρου και η «ενδεχομενι-
κότητά» του (νεολογισμός ο οποίος
αναφέρεται στον εγγενή χαρακτήρα
του χώρου ως απρόβλεπτου, ρευ-
στού και υπό διαρκή διαμόρφωση).
72 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Η ρευστότητα των αστικών τοπίων
Από τη ρωξΑνΗ ΚΑυΤΑνΖΟΓλΟυ
Η λεγόμενη «χωρική στροφή» στο χώρο της κοινωνικής και πολιτισμικής θεωρίας έχει, εδώ και περί-
που τρεις δεκαετίες, αναδείξει την ιδιότητα του χώρου ως κοινωνικής κατασκευής, επιβεβαιώνοντας και
αναπτύσσοντας παραπέρα τη θέση που είχε αρκετά νωρίτερα διατυπώσει ο Ανρί Λεφέβρ. Η θεωρητική
αυτή παραδοχή, ωστόσο, δεν συνεπάγεται την υποβάθμιση του χώρου ως ουδέτερου σκηνικού όπου απο-
τυπώνονται κοινωνικές σχέσεις· αντιθέτως, επιμένει στη σημασία του ως ενεργού συνδιαμορφωτή τους.
Ορισμένοι από τους συγγραφείς
αποδίδουν ακόμη ιδιαίτερη σημα-
σία στη συμβολή της ενσώματης
δράσης των υποκειμένων στις σχέ-
σεις με το χώρο.
Η συμβολή του Σταύρου Σταυ-
ρίδη παρακολουθεί τις απόπειρες
ελέγχου του δημόσιου χώρου από
τα μέσα του 19ου αιώνα έως τις
ημέρες μας, με αφετηρία την πολε-
οδομική παρέμβαση του Ωσμάν στο
κέντρο της πόλης του Παρισιού. Ο
ορθολογικός σχεδιασμός των δρό-
μων θεωρήθηκε εργαλείο θεραπείας
του «άρρωστου σώματος της πό-
λης» και διαμόρφωσης χώρων-
«σκηνικών» ενοποιημένων και
«απολιτικοποιημένων» σε μιαν «εύ-
τακτη» πόλη, όπου η κίνηση των
ανθρώπων θα έπαυε να έχει απει-
λητικό χαρακτήρα.
Αναδεικνύοντας τις ιστορικές συ-
νέχειες του φαινομένου, ο Σταυρί-
δης παρακολουθεί την ανάπτυξή του
μέσα από τους σχεδιασμούς του αρ-
χιτεκτονικού και πολεοδομικού μο-
ντερνισμού του Μεσοπολέμου, με
ακραίο παράδειγμα τις πολεοδομι-
κές παρεμβάσεις του μουσολινικού
καθεστώτος. Επισημαίνει πως, παρά
την αποδυνάμωση των προσταγμά-
των του ακραίου μοντερνισμού, ο
δρόμος παραμένει επίδικο αντικεί-
μενο: η διαμόρφωση «κόσμων χωρίς
κινδύνους», «περιβάλλοντος ασφα-
λούς κατανάλωσης» επιτυγχάνεται
τώρα μέσα από πρακτικές όπως οι
πεζοδρομήσεις, κεντρικό εργαλείο,
από κοινού με τη διαρκή επιτήρηση
και τις επιχειρήσεις ελέγχου και εκ-
δίωξης «ανεπιθύμητων διαφορετι-
κών», της στρατηγικής του «εξευγε-
νισμού», η οποία, με τη σειρά της,
υπηρετεί την επιθυμία «ανάκτησης
και αξιοποίησης του κέντρου από
τις κυρίαρχες τάξεις» (σ. 65). Ο
«δρόμος του πεζού», μέσω τέτοιων
επεμβάσεων, μετατρέπεται, από
«σκηνή» της αστικής κοινωνικότη-
τας, σε «σκηνικό» από όπου εξορί-
ζονται απειλητικές διαφορετικότη-
τες και αντιπαλότητες, χάριν μιας
«επιτηρούμενης και εξημερωμένης
διαφοράς» (σ. 66).
Ωστόσο, αλλού στον πλανήτη
αλλά και σε νησίδες των δυτικών
μεγαλουπόλεων, διασώζονται πρα-
κτικές διεκδίκησης και χρήσης του
δρόμου που αντιμάχονται τους στό-
χους ανάκτησης του κέντρου από
τα κυρίαρχα στρώματα. Η επιθυμία
για «ισχυρά ταξινομημένους» χώ-
ρους για τους οποίους κάνει λόγο ο
γεωγράφος sibley (1997, 80-81),
χώρους από όπου εξορίζεται η άτα-
κτη συνύπαρξη διαφορετικών λει-
τουργιών και όπου ενισχύεται η
«καθαρότητα» των ορίων, συναντά
αντίπαλες χωρικότητες, «αδύναμα
ταξινομημένες», όπου συνυπάρχουν
«πολλαπλές χρήσεις και λειτουρ-
γίες» (edensor 2003).
Τέτοιες μορφές «ενοίκησης του
δρόμου» που ξεφεύγουν από τους
καταναγκασμούς της χωρικής τά-
ξης εντοπίζονται ακόμη, έστω
φευγαλέες και προσωρινές, σε «ευ-
γενή» περιβάλλοντα όπως οι μνη-
μειακές λεωφόροι του κέντρου της
Αθήνας ή οι πεζόδρομοι των «υπό
εξευγενισμό» περιοχών της πόλης.
Αυτές οι μορφές της κοινωνικής
ζωής είναι που μας θυμίζουν πως
το όραμα της «ορθολογικής» ελεγ-
χόμενης πόλης δεν ολοκληρώθηκε
και πως ο δρόμος μπορεί να υπάρ-
ξει ως «σκηνή» και όχι ως «σκη-
νικό» σε πείσμα των, διαρκώς
εντεινόμενων και ανανεούμενων,
στρατηγικών ελέγχου του.
μαΖι τα κτισαμε
Σε ένα συμπαγέστερο και οριοθε-
τημένο παράδειγμα παραγωγής χώ-
ρου, εκείνο της Βούλας, εστιάζει ο
Λεωνίδας Οικονόμου, παρακολου-
θώντας τις διαδικασίες οικοπεδο-
ποίησης της κοινόχρηστης έκτασης
ενός προσφυγικού συνεταιρισμού
κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας
του 1950.
Η κοινωνική παραγωγή του χώ-
ρου προσεγγίζεται ως διαδραστική
διαδικασία στην οποία συμμετέ-
χουν κρατικοί μηχανισμοί και πολί-
τες, συνδιαμορφώνοντας χωρικές
πολιτικές και πραγματικότητες. Συ-
μπυκνώνοντας ευρήματα και ανα-
λύσεις της μακροχρόνιας έρευνάς
του στη Βούλα (2010), η συμβολή
του Οικονόμου εξετάζει την πορεία
της οικοπεδοποίησης στο πλαίσιο
ενός κυρίαρχου και εξαιρετικά ανε-
πτυγμένου ατομικιστικού και εξι-
σωτικού έθους, όπου πρακτικές και
αντιλήψεις των πρωταγωνιστών
(ατόμων, ομάδων και οργανισμών
της εποχής) καθοδήγησαν και επέ-
τρεψαν την ολοκλήρωση της οικει-
οποίησης και ιδιωτικοποίησης της
δημόσιας γης. Η περίπτωση της
Βούλας είναι διαφωτιστική, όχι
μόνο για τη συγκεκριμένη τοπική
κοινωνία, αλλά και γιατί αναδει-
κνύει ευρύτερα πρότυπα και ιδεο-
λογικές όψεις που επικράτησαν
στην παραγωγή του μεταπολεμικού
αστικού χώρου: η τεράστια συμβο-
λική αξία της ιδιόκτητης κατοικίας
και της κατοχής ακίνητης περιου-
σίας, η αντίληψη της κατοχής αστι-
κής γης ως κοινωνικού δικαιώμα-
τος, η ταύτιση οικοδόμησης και
ανάπτυξης, η απαξίωση της κοινο-
τικής συλλογικής διάστασης, και η
αδιαφορία για τις περιβαλλοντικές
επιπτώσεις.
Ερμηνεύοντας τις πολεοδομικές
πρακτικές ως κρατική τεχνολογία
οικονομικής ανάπτυξης, διακυβέρ-
νησης, και ηγεμονίας, ο Οικονόμου
εντοπίζει ιστορικές ομοιότητες και
συνέχειες με τις διαδικασίες κατα-
νομής της αγροτικής γης του 19ου
αιώνα. Παράλληλα, η σύγκριση της
αστικής ανάπτυξης της Αθήνας με
εκείνη του Λος Άντζελες αναδεικνύει
ομοιότητες στις πρακτικές αλλά και
στις ιδεολογικές όψεις των δυο πε-

ριπτώσεων, και την απόκλισή τους
από τα μεταπολεμικά πρότυπα άλ-
λων δυτικών κοινωνιών.
«εμεισ» και οι «αλλοι»
Στο Γκάζι και το Μεταξουργείο, τις
δυο περιοχές του κέντρου της Αθή-
νας που συνήθως περιγράφονται ως
υπό «εξευγενισμό» τοποθετείται η
ανάλυση του Κώστα Γιαννακόπου-
λου. Προσπερνώντας τις σημαντικές
διαφορές στο μετασχηματισμό των
δυο περιοχών (ρυθμός των αλλαγών,
δυνάμεις που τις επέφεραν, κλίμακα,
χαρακτηριστικά των παλαιότερων
κατοίκων και του οικιστικού ιστού),
το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται
στις διαδικασίες συγκρότησης νέων
χωρικών ταυτοτήτων που συνοδεύ-
ουν την εγκατάσταση μεσοαστών
στις δυο περιοχές.
Η ερμηνεία του αποκαλύπτει
αντιφατικές προσλήψεις του χώρου
από υποκείμενα τα οποία, αυτο-
προσδιοριζόμενα ως «παιδιά του κέ-
ντρου», πασχίζουν να διαφοροποιη-
θούν από τις νοοτροπίες στις
αστικές περιοχές από τις οποίες με-
τακινήθηκαν και επενδύουν σε μια
αποσπασματική, σημειακή αντί-
ληψη του χώρου, η οποία διευκολύ-
νει την οικοδόμηση αισθήματος του
«ανήκειν» στην περιοχή. Η απόρ-
ριψη της ηρεμίας και της νέκρας των
προηγούμενων τόπων κατοικίας,
ωστόσο, συνυπάρχει με την προσε-
κτική διαφύλαξη ακριβώς αυτών των
χαρακτηριστικών, μέσω διαφόρων
τεχνικών, με ακραίο παράδειγμα την
περίκλειστη και φρουρούμενη πο-
λυκατοικία στο κέντρο του Μετα-
ξουργείου. Τη ξενοφοβία, από την
οποία επίσης επιθυμούν να απο-
στασιοποιηθούν, αντικαθιστά η ιε-
ραρχική διάκριση εαυτού/άλλου: ο
ετεροπροσδιορισμός των γειτόνων
με περιγραφές όπως: «είναι σαν το
παλιό ελληνικό σινεμά» ή «σαν πα-
λιά οικογένεια», δηλώνει την ετερο-
χρονική (Fabian 1983) διαφοροποί-
ηση του ομιλητή από τους εθνοτικά
και κοινωνικά άλλους. η τήρηση της
σωματικής απόστασης εξασφαλίζε-
ται με την επιλογή συγκεκριμένων
χώρων νυκτερινής διασκέδασης και
εμπορικών καταστημάτων, τη μετα-
κίνηση με αυτοκίνητο κ.ο.κ.
Σε άλλες περιπτώσεις συνομιλη-
τών του ερευνητή, διακρίνεται η
τάση «εκ των άνω» επιβολής στο
χώρο της ιδιότητας του μη-προσ-
διορισμένου και μη προσδιοριστι-
κού: «εδώ δεν έχει μια δομή, δεν μας
ορίζει τόσο» (σ. 132). Το «ενδεχο-
μενικό», ουτοπικό σχέδιο μιας ομά-
δας νέων κατοίκων, η οποία πειρα-
ο μπάνκσυ συγκαταλέγεται στους επιδραστικότερους παγκοσμίως
καλλιτέχνες του γκραφίτι, με έργα όπως το Well Hung Lover, που βρίσκεται
σε τοίχο της Park Street του μπρίστολ, στη βρετανία.
ματίζεται με «εναλλακτικές», κατ’
εκείνους, μορφές συμβίωσης και οι-
κιακότητας, βρίσκει αντιστοιχία
στην πρόσληψη της περιοχής ως
«ανοικτού» και «υπό διαμόρφωση»
χώρου, ως μια οιονεί terra nullius.
Και στις δυο περιπτώσεις νέων
κατοίκων (κατ’ άλλους, «εξευγενι-
στών»), η πρόσληψη του χώρου στον
οποίο εγκαταστάθηκαν προϋποθέτει
τη διαγραφή της ιστορικότητας της
συγκεκριμένης περιοχής. Το «κενό
στην πόλη», που τους γοητεύει και
όπου κατοικούν, έχει προκύψει
έπειτα από πολύ συγκεκριμένες, συ-
χνά βίαιες, επεμβάσεις στον κοινω-
νικό ιστό, οι οποίες επέτρεψαν την
έλευση ανώτερων κοινωνικοοικονο-
μικών στρωμάτων και τις νέες χρή-
σεις του χώρου.
Η έμφαση στην «ενδεχομενικό-
τητα» του χώρου θεμελιώνεται στη
συγχρονική παρατήρηση. Ο μετα-
σχηματισμός των δυο περιοχών απέ-
χει πολύ από την ολοκλήρωσή του,
κάτι που συνηγορεί υπέρ της πρό-
σληψης του χώρου ως «υπό διαμόρ-
φωση» και «απρόβλεπτου». Ίσως
όμως να υπερτιμούνται οι δυνατό-
Ajuk
τητες αντίστασης στο φαινόμενο
που –καλώς η κακώς– ονομάζεται
«εξευγενισμός». Η διεθνής εμπειρία
αλλά και η παρατήρηση των όσων
έχουν συμβεί στο Γκάζι και το Με-
ταξουργείο επιτρέπουν μιαν άλλη
πρόβλεψη, λιγότερο «ενδεχομενική»
και πιο προκαθορισμένη από τις κοι-
νωνικές και οικονομικές δυνάμεις
που έχουν παρέμβει εκεί. Η τρέ-
χουσα οικονομική κρίση παρατείνει
τη περίοδο μετασχηματισμού και συ-
νάμα την (ψευδ)αίσθηση της «ενδε-
χομενικότητας». Ταυτόχρονα βέ-
βαια, παρατείνει και τις δυνατότητες
εξερεύνησης ενός «πειράματος εξευ-
γενισμού» στο κέντρο της πόλης.
Τη σημασία της πόλης ως σημείου
αναφοράς για τη διαμόρφωση ταυ-
τοτήτων για τη νέα γενιά ανθρώπων
που προέρχονται από τη μετανά-
στευση εξερευνούν ο Δημήτρης
Παρσάνογλου και η Ηλέκτρα Πε-
τράκου. Αποδομώντας τον αυθαί-
ρετο ετεροπροσδιορισμό των παι-
διών των μεταναστών ως «δεύτερη
γενιά μεταναστών», επισημαίνουν
πως αυτός αγνοεί τόσο τις εθνικές,
έμφυλες και άλλες διαφοροποιήσεις
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 73
στο εσωτερικό της κατηγορίας αυ-
τής, όσο και το απλό γεγονός ότι σε
μεγάλο μέρος τους δεν είναι μετα-
νάστες.
Η πόλη, ως πεδίο όπου συμπυ-
κνώνονται και αναδεικνύονται μορ-
φές και τύποι κοινωνικής δράσης
(σ. 147), προσεγγίζεται από τη σκο-
πιά της αλληλοσύνδεσής της με τη
μετανάστευση και των συνθηκών
συστημικά διαρθρωμένης ανισότη-
τας που καθορίζουν τη συγκρότηση
κοινωνικών ταυτοτήτων. Για τα
υποκείμενα της έρευνας, ο αστικός
χώρος και οι χωρο-ταξικοί κατανα-
γκασμοί και αποκλεισμοί που υφί-
στανται εκεί αποτελούν σημαντι-
κότερες πραγματικότητες απ’ όσο η
εθνοτική ή θρησκευτική τους ταυ-
τότητα.
Από την ταύτιση με την πόλη
λοιπόν και όχι από τη θρησκευ-
τική ή εθνοτική ταυτότητα ή κα-
ταγωγή αναδύονται μορφές κοι-
νωνικο-πολιτισμικής έκφρασης
(όπως η πολυεθνική μουσική
σκηνή της Αθήνας), που δεν ανα-
φέρονται κατ’αποκλειστικότητα
στο μεταναστευτικό ζήτημα, αλλά
και σε ευρύτερα κοινωνικά ζητή-
ματα. Στην ταύτιση με την πόλη
θεμελιώνεται επίσης η παρουσία
και η συμμετοχή των νέων μετα-
ναστευτικής προέλευσης σε κινή-
σεις διεκδίκησης ή/και οικειοποίη-
σης του αστικού χώρου. Αυτή
επιτρέπει την υπέρβαση των κα-
ταναγκασμών και των διακρίσεων
που υφίστανται, καθώς συχνά οι
στόχοι τέτοιων κινήσεων συμπλέ-
κονται με τα μεταναστευτικά ζη-
τήματα αλλά δεν περιορίζονται σε
αυτά. Και αυτή εν τέλει η ταύτιση
φαίνεται να επιτρέπει στους νέους
μεταναστευτικής προέλευσης την
αυτονόμηση από την αυθαίρετη ετε-
ροπροσδιορισμένη ταυτότητά τους
ως «μεταναστών δεύτερης γενιάς»
και την υπέρβαση των διακρίσεων
και ανισοτήτων που επιβάλλει ο ετε-
ροπροσδιορισμός αυτός.
Ο χώρος των «κομμιούτερ», το
παράδειγμα της συμβολής του Πά-
νου Πανόπουλου, είναι ο αισθητη-
ριακός χώρος που παράγεται μέσα
από την καθημερινή εμπειρία της
μετακίνησης αναρίθμητων κατοί-
κων μέσα στην πόλη. Πρόκειται για
χώρο ο οποίος δεν μπορεί να εντο-
πισθεί έξω από τη αλληλόδραση
των υποκειμένων με το περιβάλλον
το οποίο καθημερινά διασχίζουν:
προκύπτει και διαμορφώνεται από
εκείνη, και συγκεκριμένα από τις
«ηχητικές διαστάσεις του χωρικού –
χρονικού - αισθητηριακού συνεχούς
της καθημερινής μετακίνησης στην
πόλη’ (σ. 164). Κινούμενα στην
πόλη, τα υποκείμενα κάνουν χρήση
της ηχητικής/ακουστικής τεχνολο-
γίας, η οποία τους παρέχει τη δυ-
νατότητα διαμόρφωσης εξατομι-
κευμένων ηχητικών εμπειριών.
Προκύπτουν έτσι προσωπικοί, πε-
ρίκλειστοι ακουστικοί χώροι που
συνυπάρχουν με τον ευρύτερο
ακουστικό χώρο της πόλης, είτε
απομονώνοντας-προστατεύοντας
τον χρήστη-κομμιούτερ από αυτόν
είτε επιτρέποντας τη συνάντηση
και αλληλεπίδραση των ήχων που
παράγουν οι συσκευές της ηχητι-
κής-ακουστικής τεχνολογίας με
εκείνους του περιβάλλοντος χώρου.
Συσκευές όπως τα στερεοφωνικά
συστήματα των αυτοκινήτων, το
γουόκμαν και πιο πρόσφατα το i–
Ρod και το κινητό τηλέφωνο, υπη-
ρετούν την κατασκευή «ηχοτοπίων»
(σ. 167), και, κατ’ επέκταση, την
αποικιοποίηση του δημόσιου χώρου
(με τρόπους που εκτείνονται από
την αδιαφορία και τον αποκλεισμό
έως την αμφισβήτηση και την πρό-
θεση επιβολής σε αυτόν) από τον
χρήστη τέτοιων συσκευών, τον
«ακροατή που βαδίζει» (σ. 173) ή
οδηγεί. Ο χρήστης του κινητού είναι
σε θέση να καταλύσει τα όρια και
τους καταναγκασμούς του φυσικού
χώρου στον οποίο βρίσκεται, επι-
κοινωνώντας με άλλους μη-παρό-
ντες χώρους. Ο οδηγός που διασχί-
ζει μια περιοχή με τα μεγάφωνα του
στερεοφωνικού στη διαπασών κα-
ταλύει και εκείνος φυσικά όρια, διεκ-
δικεί τη διεύρυνση του ατομικού
ηχητικού του χώρου και την επιβολή
του. Είτε αναφερόμαστε στην επι-
θετική αυτή ηχητική κυριαρχία είτε
στη δημιουργία περίκλειστων ατο-
μικών χώρων, τα δυο αυτά φαινομε-
νικά πολύ διαφορετικά παραδείγ-
ματα ερμηνεύονται ως όψεις του
ιδίου φαινομένου: της αλληλόδρα-
σης χώρου και χρηστών του με απο-
τέλεσμα την ανάδυση νέων τόπων
διαφορετικά σημασιοδοτημένων.
τα φυλα στουσ Δρομουσ
Την επιτέλεση σεξουαλικών ταυ-
τοτήτων στο δημόσιο χώρο, ο
οποίος παράγεται και «φυσικο-
ποιείται» ως ετερόφυλος, την αμ-
φισβήτηση αυτής της ηγεμονικής
νοηματοδότησής του και τη διεκ-
δίκηση της δημόσιας ορατότητας
από ομοφυλόφιλες γυναίκες εξε-
τάζει η συμβολή της Βενετίας Κα-
ντσά.
Ως χώρος «επιτρεπτής» ετερόφυ-
λης έκφρασης και επιθυμίας ο δη-
μόσιος χώρος διαχωρίζεται κανονι-
74 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
στικά από τον ιδιωτικό, εσωτερικό μέσω της επιτελεστικής δράσης γυ- σιαστικές μυθολογίες φέρουν τη δυ-
και περίκλειστο χώρο της αντίστοι- ναικών σε δημόσιους χώρους. νατότητα μετασχηματισμού τους σε
χης ομόφυλης, που περιορίζεται σε Η πλατεία Δημοκρατίας στο Βε- τόπους όπου «δρομολογείται αλλά
λεσβιακά-γκέι μπαρ ή την «ντου- λιγράδι, με το άγαλμα του εθνικού και λοξοδρομεί η μεγάλη αφήγηση
λάπα» («closet»). Οι δημόσια ορατές ήρωα πρίγκηπα Μιχαήλ, «δημόσιο της συλλογικής συνοχής και συνέ-
σωματικές εκδηλώσεις ομοφύλων οδοδείκτη ηγεμονικής και επιλεκτι- χειας». (σ. 252).
ζευγαριών ερμηνεύονται από την κής εθνικής μνήμης» (σ. 246), μνη-
Καντσά ως εγκαλούσες και ανατρε- μονεύει την επίσημη ηρωική, έμφυλη
πτικές απέναντι στον διαχωρισμό και εθνοκεντρική αφήγηση του πο- ο βελουχιωτησ
αυτόν. Τα «βλέμματα αναγνώρι- λέμου 1991-1999, τους νεκρούς πο- και τα γκραφιτι
σης», τα φιλιά ή οι αγκαλιές μεταξύ λεμιστές και τα θύματα της «δικής Τη «δύναμη του χώρου», με την έν-
ομοφυλόφιλων γυναικών διαρρη- της» πλευράς. νοια της σημασίας της χωροθέτη-
γνύουν τα όρια που επιβάλλονται Στον εμβληματικό αυτόν δημόσιο σης, αναδεικνύει και η συμβολή του
από την κανονιστική αντίληψη του τόπο, η τακτική παρουσία των Γυ- Γιάννη Γιαννιτσιώτη. Η διαμάχη
δημόσιου χώρου και των ανεκτών ναικών στα Μαύρα, ως «συμβάν γύρω από την τοποθέτηση του αν-
εκεί συμπεριφορών. Πιέζοντας το μέσω του σώματος», έρχεται να επι- δριάντα του Άρη Βελουχιώτη στην
χώρο, διεκδικώντας πέρασμα από τελέσει μιαν εναλλακτική πρακτική πόλη της Λαμίας, το 1991, δεν αφο-
το ιδιωτικό στο δημόσιο, τα σώματα μνήμης που εναντιώνεται στην ρούσε μονάχα το επίμαχο ζήτημα
των ομοφυλόφιλων γυναικών τον δι- εθνική λήθη, εκδηλώνοντας αλλη- της ηρωοποίησής του, αλλά και τη
ευρύνουν, παράγοντας νέους δυνη- λεγγύη προς τους νεκρούς, την θέση που θα καταλάμβανε ο αν-
τικούς δημόσιους τόπους έκφρασης οδύνη και το πένθος της πλευράς δριάντας του σε δημόσιο χώρο ήδη
επικοινωνίας, επιθυμίας και συνεύ- των αντιπάλων. Με την ενσώματη σημασιοδοτημένο από μνημειακές
ρεσης, έξω και πέρα από τον πε- δράση τους, οι Γυναίκες στα Μαύρα αναπαραστάσεις της τοπικής και
ριορισμό τους σε ιδιωτικές περί- της πλατείας Δημοκρατίας στέκουν της εθνικής αφήγησης του παρελ-
κλειστες χωρικότητες. Σε αυτό το απέναντι στο κανονιστικό και στο θόντος. Εφ’ όσον οι θέσεις των αντι-
πλαίσιο, σημειώνει η Καντσά, τα αποδεκτό, θέτουν σε αμφισβήτηση κειμένων σε ένα χωρικό πλαίσιο
βλέμματα αναγνώρισης μεταξύ ομο- την έννοια των «δικών μας» νεκρών υποδεικνύουν τη δημόσια πρόσληψή
φυλόφιλων γυναικών που και αυτά που καθιερώνει η «κυρίαρχη πα- τους, η παρουσία ενός ανδριάντα
διασχίζουν το χώρο, μπορούν να ερ- τριωτική λογική του πένθους» (σ. του Βελουχιώτη σε έναν κεντρικό
μηνευθούν όχι ως εξουσιαστικά 258), ανοίγοντας χώρο για τον και ήδη νοηματοδοτημένο χώρο
μέσα επιτήρησης αλλά ως απελευ- Άλλο. Ένας δημόσιος χώρος απε- απειλούσε να διαταράξει εδραιωμέ-
θερωτικές πρακτικές που «σπάνε λευθερώνεται από την επιβεβλημένη νες σημασίες του χώρου της πόλης,
σιωπές», συμμετέχοντας στη διεκ- από τους ισχυρούς νοηματοδότησή προσφέροντας, όπως και οι Γυναίκες
δίκηση της δημόσιας παρουσίας του, υποδέχεται την «ενδεχομενικό- στα Μαύρα, τη δυνατότητα άλλων
στον ετερόφυλο χώρο και την ανα- τητα», μετατρέπεται σε πεδίο ετε- αναγνώσεων του παρελθόντος. Οι
σημασιοδότησή του. ροφροσύνης. Η επιτέλεση της «ανοί- συγκρούσεις μεταξύ των δυο αντί-
Στη χωρική και σωματική δράση κειας» μνήμης από τις Γυναίκες στα παλων πλευρών γύρω από την το-
γυναικών στο δημόσιο χώρο εστιάζει Μαύρα αναδύεται ως πρακτική που ποθεσία του ανδριάντα πηγάζουν
και το κείμενο της Αθηνάς Αθανα- δημιουργεί ρωγμές στη φαινομενικά από την κοινή τους αντίληψη ότι η
σίου, με το παράδειγμα των Γυναι- άτρωτη επιφάνεια της ηρωικής εθνι- κεντρική θέση ενός νέου μνημονι-
κών στα Μαύρα στο Βελιγράδι. κιστικής αφήγησης. κού τόπου και ο βαθμός ορατότητάς
Οι Γυναίκες στα Μαύρα (Women Η επανενοίκηση του δημόσιου- του προσδίδουν νέες σημασίες στο
in Black) είναι ένα διεθνές κίνημα μνημειακού χώρου από τις Γυναίκες χώρο υποδοχής του. Επιπλέον,
και δίκτυο γυναικών με σκοπό την στα Μαύρα επιβεβαιώνει πως όπως συνήθως συμβαίνει με τις μνή-
ενεργή αντίσταση στον πόλεμο, το ακόμη και μνημειακοί τόποι σχεδια- μες των ηττημένων, οι υλικές και
μιλιταρισμό και άλλες μορφές βίας σμένοι για να υπηρετήσουν εξου- ορατές τους εκφράσεις χωροθετού-
νται σε περιφερειακούς και περιθω-
ριακούς τόπους στις παρυφές της
ΒΙΒΛΙΑ ΠΟυ ΔΙΑΒΑΣΤΗΚΑν πόλης. υπό τέτοιες συνθήκες, η το-
ποθέτηση του ανδριάντα του Βε-
ΣυΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ λουχιώτη στο κέντρο εγκαθιστά μια
ετεροτοπία που «αμφισβητεί την
Τ. Edensor, ‘The Culture of the Indian Street’ στο ν. Fyfe (επιμ.), τάξη του χρόνου και του χώρου της
Images of the Street, Routledge, λονδίνο και νέα υόρκη 1998, σσ. αναμνηστήριας διαδικασίας της το-
213-221 πικής συλλογικής μνήμης» (σ. 304).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι πα-
J. Fabian, 1983, Time and the Other. How Anthropology makes its ρατηρήσεις του συγγραφέα σχετικά
Object, Columbia Unversity Press, νέα υόρκη και γκίλφορντ 1983 με την υλικο-αισθητική διάσταση
του ζητήματος και το στόχο άσκη-
Sibley, D., 1997, Geographies of Exclusion, λονδίνο και νέα υόρκη, σης «όσο γίνεται αποτελεσματικό-
Routledge τερου παιδαγωγικού ρόλου» της μνη-
γ. Θεοτοκάς, Αργώ, Εστία (α’ έκδ. 1993), αθήνα 1998 μειακής γλυπτικής (σ. 310): η
επιλογή της ρεαλιστικής απεικόνι-
λ. οικονόμου, Η κοινωνική παραγωγή του αστικού χώρου στη με- σης και του μπρούντζου ως υλικού,
ταπολεμική Αθήνα. Η περίπτωση της Βούλας, Ελληνικά γράμματα, σύμφωνα με τις πλέον συμβατικές
αθήνα 2008 αρχές της ανδριαντοποιίας, ενισχύει
τη διαμάχη γύρω από τη τοποθέ-

τησή του, καθώς αποκλείει αμφίση-
μους και εναλλακτικούς δρόμους κα-
τανόησης του μνημείου και εξασφα-
λίζει την ευρεία και απρόσκοπτη
πρόσληψη και αναγνωσιμότητα του.
Οι έννοιες της ορατότητας και της
υλικότητας που διατρέχουν τη
σκέψη των συγγραφέων του τόμου,
αναδεικνύονται ιδιαίτερα στη συμ-
βολή του Παυσανία Καραθανάση
για το γκραφίτι στην Αθήνα.
Οι τοίχοι των κτιρίων της πόλης
αποτελούν το δημόσιο ορατό τμήμα
του αστικού τοπίου, την επιφάνειά
της. Ο δημόσιος και ορατός χαρα-
κτήρας αυτός, τους καθιστά πεδίο
διεκδίκησης από διαφορετικές κοι-
νωνικές ομάδες, οι οποίες «εγγρά-
φουν» στην επιφάνειά τους διαφο-
ρετικές πεποιθήσεις και επιλογές.
Από την πλευρά των κυρίαρχων, οι
τοίχοι ως «εικόνα της πόλης» νοη-
ματοδοτούνται με σημεία και συμ-
βολισμούς αποδεκτούς, που αφο-
ρούν την ευπρέπεια και το «κόσμιο»
ή/και την οικονομία του εμπορίου
και της αγοράς (διαφημίσεις). Από
την πλευρά «υπάλληλων» και περι-
θωριακών ομάδων (συνήθως νεανι-
κών ομάδων, που εκφράζουν τις
αστικές κουλτούρες) οι τοίχοι ανα-
νοηματοδοτούνται μέσω της ανα-
γραφής συνθημάτων και της πρα-
κτικής του γκραφίτι. Οι τοίχοι της
πόλης καθίστανται έτσι «αμφισβη-
τούμενοι τόποι», στους οποίους συ-
ναντώνται και συγκρούονται διαφο-
ρετικές πολιτικές, πολιτισμικές και
ιδεολογικές θέσεις.
Ο συγγραφέας διακρίνει δυο τε-
χνικές γκραφίτι (του γκραφίτι και
του μετα-γκραφίτι), με κριτήρια τις
μεταξύ τους διαφορές στη μορφή
και το στυλ, τη σχέση των προϊό-
ντων τους με το αστικό τοπίο, καθώς
και τις προθέσεις και τη δράση των
δημιουργών τους. Το κλασικό γκρα-
φίτι δεν αποσκοπεί σε επικοινωνία
και κατανόηση από το ευρύ κοινό,
ενώ το μετα-γκραφίτι «προωθεί νέα
νοήματα με τα οποία μπορεί ο θεα-
τής να αναπτύξει κάποιου είδους
σύνδεση και να τα κατανοήσει» (σ.
330).
Ακολουθώντας τη θεωρία του Ε.
Gell, ο Καραθανάσης προτείνει τη
θεώρηση των δημιουργών των γκρα-
φίτι, των οπτικών αντικειμένων που
προκύπτουν και των επιφανειών
επάνω στις οποίες αυτά εμφανίζο-
νται (τους «βαμμένους» τοίχους), ως
κοινωνικούς δράστες, οι οποίοι συν-
διαμορφώνουν «αιρετικές γεωγρα-
φίες». Η θεώρηση αυτή αναδεικνύει
την ενεργή συμμετοχή του χώρου, τη
«δράση του τοπίου», σε αντίθεση με
τη θεώρησή του ως ουδέτερη επι-
δίγλωσση πινακίδα, δείγμα αποδεκτής συνύπαρξης διαφορετικής καταγωγής
συγκατοίκων. στην είσοδο πολυκατοικίας της οδού αγησιλάου, στην περιοχή
του μεταξουργείου. η φωτογραφία έχει ληφθεί το καλοκαίρι του 2007.
φάνεια όπου εναποτίθενται οι εκ-
φράσεις ενεργών υποκειμένων.
Όπως και στην περίπτωση του αν-
δριάντα του Βελουχιώτη, κλειδί για
την κατανόηση της πρόσληψης των
προϊόντων των γκραφίτι αποτελούν
οι έννοιες της ορατότητας και της
υλικότητας των παρεμβάσεων στο
χώρο.
Αποδέκτες της αλληλόδρασης τοί-
χων-τοπίων και «γκραφιτάδων», οι
θεατές προσλαμβάνουν με ποικίλους
τρόπους τις «αιρετικές γεωγραφίες»
που αναδύονται στο τοπίο της πό-
λης. Είτε, όπως συνήθως στην περί-
πτωση του κλασικού γκραφίτι, ως
«ύλη εκτός θέσεως» όπως αυτή ορί-
ζεται από την ανθρωπολόγο M.
Douglas, πρόσληψη που συνδέεται
με το βαθμό κατανόησης του κατά
περίπτωση γκραφίτι αλλά και με το
κατά πόσο «ταιριάζει» με τη θέση
στην οποία βρίσκεται (σσ. 331-2).
Είτε, όπως συμβαίνει με το «μετα-
γκραφίτι», το οποίο με τη διαφορε-
τική οπτικότητά του (εικόνες ανα-
γνωρίσιμες, ευρύτερα κατανοητά
μηνύματα), προσλαμβάνεται ως
αποδεκτή μορφή.
Στην πολλαπλότητα των αντιλή-
ψεων και των προσλήψεων των μνη-
μείων και τη συμμετοχή τους ως χω-
Βίκυ Γεωργοπούλου
ρικών δραστών στην πολιτική της
μνήμης και της λήθης επικεντρώνε-
ται η συμβολή της Ελεάνας Για-
λούρη.
Η προβληματική της εγγράφεται
στη παράδοση των θεωρητικών προ-
σεγγίσεων του υλικού πολιτισμού οι
οποίες προτείνουν την υπέρβαση
του δυϊσμού ανθρώπων/αντικειμέ-
νων, αναγνωρίζοντας τον δυναμικό
ρόλο των τελευταίων ως «δρώντων
υποκειμένων». Τα μνημεία παράγο-
νται από τη δράση των ανθρώπων,
αλλά και προσδιορίζουν τη δράση
τους. Σε ό,τι αφορά τη λειτουργία
τους ως μνημονικών δραστών, τονί-
ζεται πως από τη «συνομιλία» μνη-
μείων με τους θεατές τους προκύ-
πτουν διαφορετικές όψεις της
μνήμης, αφού η νοηματοδότηση του
μνημειακού τόπου από την κυρίαρχη
αφήγηση της ιστορίας δεν είναι ορι-
στική: ποικίλλει ανάλογα με το κοι-
νωνικό και ιστορικό πλαίσιο της «συ-
νάντησης» τους με διαφορετικά
υποκείμενα.
Με το παράδειγμα των «αντι-μνη-
μείων», επιπλέον, αποδεικνύεται
πως η διάρκεια, η ορατότητα και η
σταθερότητα δεν αποτελούν πά-
ντοτε αναγκαίες συνθήκες για τη γέ-
νεση της μνήμης. Μια επιτέλεση ή
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 75
ένα χρονικά περιορισμένο «συμβάν»,
όπως η κάλυψη του Ράιχσταγκ με
πέπλο ή μια κολόνα που προορίζεται
να βυθιστεί στο χώμα, είναι σε θέση
να μνημονεύσουν κομμάτια του πα-
ρελθόντος, χωρίς ωστόσο να τα μνη-
μειοποιούν (σσ. 358-9).
το μηνυμα
των μνημειων
Μεταξύ των παραδειγμάτων μετα-
τροπής του μνημείου από αντικεί-
μενο σε δρων υποκείμενο που ανα-
φέρονται στο κείμενο, ιδιαίτερη
προσοχή αποδίδεται στην ταινία
Ακρόπολη της Εύας Στεφανή. Εκεί
αναδεικνύεται μια όψη του μνημείου
πολύ διαφορετική από εκείνη του
«ιερού και αμόλυντου»: η Ακρόπολη
εδώ εμφανίζεται κουρασμένη και
τραυματισμένη από τις επιθέσεις της
τουριστικής, εμπορικής και πολιτι-
κής οικειοποίησής και χρήσης της.
Το μνημείο που ο Θεοτοκάς στην
Αργώ περιέγραφε ως απόμακρο,
αναλλοίωτο και αμέτοχο στην πραγ-
ματικότητα, το οποίο «έβλεπε, κατά
τη συνήθεια του, προς τη γαλάζια
έκταση του Αιγαίου και συλλογιζό-
τανε άλλα πράγματα», ανακτά βιω-
ματικό χαρακτήρα, ως δρων υποκεί-
μενο, γένους θηλυκού, «με φωνή που
μετέχει στις ιστορίες των ανθρώπων
και εμπλέκεται στις δραστηριότητές
τους» (σ. 366).
Στο πλαίσιο του διαλόγου μεταξύ
παρελθόντος και παρόντος λοιπόν,
προτείνεται η θεώρηση των μνη-
μείων ως «ευμετάβλητων, ποικιλό-
μορφων και πολλαπλώς κείμενων»
(σ. 375). Επιμέρους μνήμες διαφο-
ρετικών υποκειμένων συνδιαλέγο-
νται με την παρουσία των μνημείων,
γεννώντας πολλαπλές δυνατότητες
πρόσληψής τους και αναδιαμορφώ-
νοντας διαρκώς τις σχέσεις μεταξύ
μνήμης και λήθης.
Οι Αμφισβητούμενοι χώροι απο-
τελούν σημαντική συμβολή στην
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία της
κοινωνικής και πολιτισμικής προ-
σέγγισης του χώρου. Στις δέκα μι-
κρές εθνογραφίες του τόμου, δρό-
μοι, υπό «εξευγενισμό» περιοχές
του κέντρου, εμβληματικά μνημει-
ακά τοπία της πόλης εμφανίζονται
ως τόποι ανοικτοί σε διαρκείς ανα-
νοηματοδοτήσεις από διαφορετικά
υποκείμενα και συλλογικότητες.
Απρόβλεπτες ενοικήσεις του (δη-
μόσιου) χώρου διαμορφώνουν νέες
χωρικότητες, καλώντας μας να
αναθεωρήσουμε παγιωμένες ση-
μασίες του χώρου και να δεχθούμε
τις δυνατότητες μετασχηματισμού
του. zx

Claire Tomalin, Charles
Dickens - A life, Viking
2011, 527 σελ.
ο 1862, ένας 41χρονος
Τ Ρώσος, επικεφαλής στο
περιοδικό Χρόνος, συ-
ναντούσε στην οδό Ου-
έλλινγκτον του Λονδί-
νου τον 50χρονο άγγλο διευθυντή
του περιοδικού All the Year Round.
Ο πρώτος είχε ολοκληρώσει
εκείνη τη χρονιά τις Αναμνήσεις
από το σπίτι των πεθαμένων. Ο δεύ-
τερος συγκέντρωνε επαίνους μετά
τη δημοσίευση των Μεγάλων προσ-
δοκιών. Ο Ρώσος επισκέπτης ήταν
φυσικά ο Φίοντορ ντοστογιέφσκι,
δηλωμένος ήδη θαυμαστής του
Ντέηβιντ Κόπερφιλντ, τον οποίο
είχε διαβάσει στη φυλακή. Την
ημέρα της γνωριμίας, ο συγγρα-
φέας που επιτέθηκε στην κρούστα
ευτυχίας του δυτικού ανθρώπου
από το Υπόγειο της απομόνωσής
του, ρουφούσε με αγωνία τα λόγια
του ομότεχνού του, κατ’ εξοχήν
εκφραστή της βικτωριανής ευμά-
ρειας:
Μου είπε ότι οι απλοί και καλο-
συνάτοι χαρακτήρες στα έργα του
είναι ό,τι θα ήθελε να γίνει, ενώ οι
κακοί, ό,τι πραγματικά είναι... Ζού-
σαν μέσα του δύο ψυχές: μία που
νιώθει αυτό που πρέπει και μία που
νιώθει το αντίθετο. Από την τελευ-
ταία φτιάχνω τους κακούς χαρα-
κτήρες, μου εκμυστηρεύτηκε, ενώ
από εκείνη που νιώθει το σωστό
προσπαθώ να συνεχίσω τη ζωή μου.
«Μόνο δύο ψυχές;», τον ρώτησα με
τη σειρά μου.
Εάν η μνήμη του ντοστογιέφσκι
δεν τον είχε προδώσει (η ειρωνεία
σίγουρα δεν το είχε κάνει, όπως
φαίνεται από την απάντηση μέσω
ερωτήσεως), πρόκειται για την πιο
αυστηρή και ακριβέστερη αυτοα-
νάλυση του ντίκενς. Ο εθνικός
διασκεδαστής της αυτοκρατορι-
κής Αγγλίας, η προσωποποίηση
της χαρούμενης γνώσης, έριχνε
χωρίς ενοχές τη μάσκα μπροστά
σε έναν ομοτράπεζο του σιναφιού.
76 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Τσαρλς ντίκενς,
ο σταρ της βικτωριανής Αγγλίας
Από τον ΔΗμΗΤρΗ ΔΟυλΓεριΔΗ
Προλαβαίνοντας την επέτειο από τα 200 χρόνια της γέννησής του το 2012, η Κλαιρ Τόμαλιν, που κατά
το παρελθόν έχει υπογράψει τις βιογραφίες του Τόμας Χάρντυ και της Τζαίην Ώστιν, παρακολουθεί
τη διαδρομή του σημαντικότερου συγγραφέα της βικτωριανής Αγγλίας, από την παιδική ηλικία μέχρι
την καταξίωση. Κι από εκεί στο ψυχολογικό ναυάγιο των τελευταίων χρόνων.
Η εξομολόγηση αυτή, που άνοιγε
μια βαλβίδα εκτόνωσης για το
συγγραφικό άγχος, δεν ταίριαζε
με την καλοφτιαγμένη δημόσια
περσόνα του. Ταίριαζε, όμως, με
το πορτραίτο του καλλιτέχνη σε
νεότερη ηλικία.
Ο Τσαρλς Τζον Χάφαμ ντίκενς
γεννήθηκε στις 7 Φεβρουαρίου
1812, στο προάστιο του Λάντπορτ,
έξω από το Πόρτσμουθ. Μεγάλωσε
σ’ ένα συγκρότημα κατοικιών χωρίς
τρεχούμενο νερό και στα πέμπτα
του γενέθλια άλλαξε πόλη. Στο
Τσάταμ διάβασε για πρώτη φορά
τον Ροβινσώνα Κρούσο του ντεφόε,
τον Τομ Τζόουνς του Φίλντιγκ, κα-
θώς και τις Χίλιες και μία νύχτες. Οι
συχνοί σπασμοί στην αριστερή
πλευρά του σώματος είναι η αιτία
που απέχει αναγκαστικά από το
παιχνίδι των άλλων. Κρατώντας τον
αριστερό του καρπό με το δεξί χέρι
παρατηρεί συχνά τους φίλους του
να τρέχουν χωρίς να μπορεί να συμ-
μετάσχει στις αθλοπαιδιές.
Παρ’ όλα αυτά, το Τσάταμ θα
παραμείνει μέχρι τον δέκατο
χρόνο της ζωής του ένα ειδυλ-
λιακό μέρος, ταυτισμένο με την
οικογενειακή ασφάλεια. Αλλά
όπως θα συμβεί με αρκετούς από
τους μελλοντικούς ήρωές του, θα
πρέπει να το αφήσει για χάρη του
Λονδίνου. Από την πρώτη στιγμή
που φτάνει στη μητρόπολη, οργα-
νώνει μέσα στο μυαλό του έναν πο-
λυδαίδαλο χάρτη με δρόμους και
συνοικίες, οι οποίες θα ζωντανέ-
ψουν ύστερα από δύο δεκαετίες
στον δικό του γενναίο θαυμαστό
κόσμο. Τα ρούχα από δεύτερο χέρι
που αντικρίζει μπροστά στις βιτρί-
νες γίνονται η αφορμή για να φα-
νταστεί τις ζωές όσων τα φορού-
σαν. Η επαφή του με άξεστους
ενεχυροδανειστές και αγριεμένους
δανειστές, η φυλάκιση του πατέρα
του για χρέη, αλλά και η ζωή της
οικογένειάς του μέσα σε κρύα δω-
μάτια θα αποτελέσουν –χωρίς να
το ξέρει– την πρώτη δεξαμενή
εμπειριών, απ’ την οποία θα αντλεί
ξανά και ξανά, για να ολοκληρώσει
το συγγραφικό έργο του.
Στους ίδιους δρόμους θα συνα-
ντήσει αργότερα τα φαντάσματα
των ηρώων του. Ο Όλιβερ Τουίστ,
ο ανάπηρος Σμάικ, η «μικρούλα
νελ» κρύβουν το πρόσωπο του ίδιου
του συγγραφέα, αρκετά χρόνια πριν
ο Φλωμπέρ αναφωνήσει: «η μαντάμ
Μποβαρί είμαι εγώ». Όπως θα γρά-
ψει ο στενότερος φίλος και πρώτος
βιογράφος του, Τζον Φόρστερ:
Δεν επρόκειτο για «πελάτες»,
τα γούστα των οποίων έπρεπε
να υπηρετήσει με πάθος και χι-
ούμορ. Από μία άποψη, αυτοί
ήταν ο βαθύτερος εαυτός του.
Αν ο Σαίξπηρ δίνει υπόσταση στον
Ριχάρδο Γ’ και τον Οθέλλο μέσα
από την προσωπική ιδιόλεκτο που
χρησιμοποιούν, ο ντίκενς προικίζει
τους δικούς του «μη προνομιούχους»
με ιδιοσυγκρασιακές εκφράσεις που
ψαρεύει από το πεζοδρόμιο. Την
ίδια περίοδο γυροφέρνει και παρα-
κολουθεί τις γυναίκες του δρόμου.
«Τις έκανα να δείχνουν όσο μπο-
ρούσαν χαρούμενες στην εμφάνιση,
σεμνές και αξιοπρεπείς», γράφει σε
μια επιστολή για τις άστεγες και πε-
ριπλανώμενες που φιλοξενούνται
στο καταφύγιο «Ουράνια», το οποίο
εγκαινιάζει το 1847 μαζί με την
Άντζελα Μπάρτετ Κάουτς, από τις
πλουσιότερες κληρονόμους της βι-
κτωριανής επικράτειας.
Στη βιβλιοθήκη του Βρετανικού
Μουσείου, με βιβλία ρωμαϊκής ιστο-
ρίας και Σαίξπηρ, καλύπτει τα κενά
της εκπαίδευσής του από την Ακα-
δημία Ουέλλινγκτον. Την προσοχή
του, όμως, διεκδικούν οι ίδιοι οι επι-
σκέπτες της βιβλιοθήκης, τους οποί-
ους μεταμορφώνει σε πρωταγωνι-
στές των πρωτόλειων ιστοριών του.
Αυτοί είναι οι «ηττημένοι» του Λον-
δίνου, που ζουν στο πετσί τους την
εκμετάλλευση από την πλουτοκρα-
τία της βιομηχανικής επανάστασης.
Στο προσωπικό πολιτικό του μανι-
φέστο, το Κοινοβούλιο περιγράφε-
ται σαν «συνάθροιση θορύβου και
σύγχυσης», χειρότερης από εκείνη
που επικρατεί στην αγορά βοοει-
δών του Σμίθφιλντ και, πάντως, μα-
κριά από την πραγματική ζωή της
πόλης. Αν περίσσευε κάποιος ρόλος
για τον ίδιο, αυτός δεν θα είχε να
κάνει με αξιώματα –αρνήθηκε πολ-
λές προτάσεις να γίνει βουλευτής–
αλλά με την ανάδειξη των συνθηκών
διαβίωσης.
Και ενώ θα απορρίψει την υπο-
κρισία της πολιτικής, θα δοθεί με
συγκινητικό πάθος στην υποκριτική.
Στις τέσσερις δεκαετίες της ενήλι-
κης ζωής του η θεατρική αίθουσα εί-
ναι ταυτόσημη με την περισυλλογή
και την πνευματικότητα. Το 1832
σκέφτεται σοβαρά να ακολουθήσει
καριέρα ηθοποιού, αλλά ένα απρό-
σμενο κρυολόγημα οδηγεί την οντι-
σιόν σε ναυάγιο. Δεν θα ξανακάνει
ποτέ αίτηση, αλλά η ημιτελής θεα-
τρική του αρματωσιά εξηγεί εν μέρει
την κατοπινή του άνεση στο δούναι
και λαβείν με το κοινό. Σε μία από
τις πιο καίριες επισημάνσεις της, η
Τόμαλιν σπεύδει να υπερθεματίσει:
Ποτέ δεν έδιωξε το συναίσθημα
ότι το θέατρο ήταν, από μια
άποψη, το αληθινό πεπρωμένο
του. Αυτό που καταλάβαινε κα-
λύτερα και απολάμβανε πιο ευ-
χάριστα. Η γραφή του είναι θε-
ατρική σε όλες τις εκδοχές της,
οι χαρακτήρες έχουν τη δική
τους φωνή και πολλές φορές
μετατρέπονται σε θεατρικούς,
όταν ο ντίκενς προσαρμόζει τα
ίδια έργα για δημόσιες παρα-
στάσεις. Η πλοκή, τέλος, δεν
είναι τίποτε άλλο από θεατρική
και μελοδραματική.
τεσσερισ εκΔοτεσ

Aλέκος Παπαδάτος
κι ενασ γαμοσ
Το 1836 είναι το δικό του annus
mirabilis. Εκείνη τη χρονιά πα-
ντρεύεται την Κάθριν Χόγκαρθ στην
εκκλησία του Αγίου Λουκά στο
Τσέλσι, μία συνοικία που δεν περι-
λάμβανε το σύνηθες δρομολόγιό του
από το Κάμντεν στο Σίτι και το Κό-
βεντ Γκάρντεν. Είναι επίσης η χρο-
νιά κατά την οποία μετράει τα
πρώτα μπόνους της προσωπικής
του περιουσίας. Με τέσσερις εκδό-
τες να εμπορεύονται τα προϊόντα
της φαντασίας του κερδίζει τελικά
500 στερλίνες για τα Χαρτιά του
Πίκγουικ. Τρία χρόνια νωρίτερα
ήταν ένας απλήρωτος δημοσιογρά-
φος που σκαρφιζόταν σκίτσα για
την καθημερινή αστική ρουτίνα στο
περιοδικό The Monthly. Οι χρημα-
τικές απολαβές είναι το άγιο δισκο-
πότηρο για τον μεγαλύτερο συγ-
γραφέα της βικτωριανής Αγγλίας.
Έχοντας αφήσει πίσω του την ανυ-
πόφορη φτώχεια της παιδικής ηλι-
κίας –αυτή που του στέρησε μια
αξιοπρεπή εκπαίδευση– θα γινόταν
πλέον γενναιόδωρος ευεργέτης για
πολλούς από τους φίλους του. Στο
τέλος της ζωής του θα φτάσει να
πληρώνεται 20.000 λίρες για μια
περιοδεία με δημόσιες αναγνώσεις
των έργων του σε Αγγλία και Αμε-
ρική. Ύστερα από το τέλος μιας
βραδινής ανάγνωσης θα αναφωνή-
σει στον μάνατζέρ του: «190 λίρες σ’
ένα βράδυ – το φαντάζεσαι;». Εκτός
από την οικογενειακή μπάνκα, και
το εγώ απαιτούσε τις δικές του τα-
κτικές καταθέσεις.
Την ώρα της δουλειάς είναι ακα- ο Τσαρλς ντίκενς από τον αλέκο παπαδάτο.
ταπόνητος. Για να μείνει ξύπνιος,
ένας υπάλληλος του γραφείου τού με το ταξίδι στην εσωτερική συνεί- ίδιος. Αυτή είναι η μόνη δύναμη που νωνική αδιαφορία με τις δικές του
ρίχνει κρύο νερό στο κεφάλι. Όλα δηση (η δική τους «πλοκή») και την μπορεί να φέρει το happy end, όπου δυνάμεις, γίνεται πετυχημένος συγ-
αυτά για έναν ιερό σκοπό: τη δια- εξάλειψη του χώρου. Ο Προυστ χρειάζεται. Σε ένα από τα σκίτσα γραφέας και καταλήγει με μια εξαι-
τήρηση υψηλής θερμοκρασίας με το χρειάζεται δύο σελίδες για να περι- του 1835 που υπογράφει με το πα- ρετική σύζυγο και οικογένεια. Οι
κοινό. Η μεσαία τάξη εμπιστευό- γράψει το πρώτο φιλί του Σουάν ρατσούκλι «Boz» κυριαρχεί το γιορ- Μεγάλες προσδοκίες, από την άλλη,
ταν το ταλέντο του, ενώ στη χαμη- και της Οντέτ. Ο ντίκενς χρειάζε- τινό τραπέζι των Χριστουγέννων, είναι μια ιστορία της αποτυχίας. Ο
λότερη αρκούσε το γεγονός ότι ένας ται δύο σελίδες για να περιγράψει γύρω από το οποίο ομονοούν συγ- Πιπ προέρχεται από το κοινωνικό
από τους μεγαλύτερους συγγραφείς τις καιρικές συνθήκες έξω από ένα γενείς και φίλοι απολαμβάνοντας κατακάθι. Είναι ένας ηττημένος που
της εποχής βρισκόταν στο πλευρό δικαστικό μέγαρο. γαλοπούλα και πουτίγκα. Τη συ- δεν μπορεί να κατανοήσει τι του
της. Γράφει με μεγάλη ταχύτητα, Είναι ο αρχιμάστορας του δικού νεκδοχή θετικών συναισθημάτων συμβαίνει. Ηττάται στον έρωτα,
σαν να λογοδοτεί σε έναν αόρατο του οικοδομήματος με πλήρη δεν μπορεί να την ανταγωνιστεί κα- αδυνατεί να σώσει τον ευεργέτη του
επιθεωρητή εργασίας. Σταματάει έλεγχο σε καταστάσεις και πρό- νένα θρησκευτικό κήρυγμα. Αυτή η και χάνει όλες τις δυνατότητες να
ένα μυθιστόρημα, για να στήσει ένα σωπα. Ο Θεός έχει πεθάνει σίγουρα σκέψη, την οποία θα κρατήσει σχε- πετύχει κάτι στη ζωή.
ρεπορτάζ περιοδικού, να κάνει επι- μέσα στα μυθιστορήματά του και η δόν σε ολόκληρη τη ζωή του, θα κα- Το Λονδίνο της Μικρής Ντόριτ
τόπια έρευνα, να ταξιδέψει ή να δώ- άνωθεν παρέμβαση είναι απαγο- νοναρχεί τη συμπεριφορά ενός αν- είναι μια πόλη με ανυπόφορες μυ-
σει μια διάλεξη. Όπως και στην πε- ρευμένη (παπάδες και εκπρόσωποι θρώπου που αποθησαυρίζει το ρωδιές. Τα σπίτια των πλουσίων
ρίπτωση του Τολστόι και του της εκκλησίας είναι η μόνη κοινω- παρελθόν για να το ξαναζήσει. βρωμάνε παλιοκαιρισμένη σούπα
Φλωμπέρ, η δράση δεν σταματάει νική κάστα που λάμπει διά της Το ξαναζεί όντως μέσα από τα και ξεκαπίστρωτα άλογα. Τα ρούχα
ποτέ από τη μία σελίδα στην άλλη. απουσίας της μέσα στο έργο του, βιβλία του και τα μάτια παιδικών των φτωχών είναι λιγδιασμένα σε
Χρονικά βρισκόμαστε ακόμη στην που κατά τ’ άλλα περιλαμβάνει πολ- ηρώων. Ο Ντέηβιντ Κόπερφιλντ, το βαθμό αθλιότητας. Είναι μια πόλη
επικράτεια του μυθιστορηματικού λές λέσχες αλλόκοτων επαγγελμά- πρώτο έργο του με πρωτοπρόσωπη με μονότονους και πένθιμους ήχους.
χώρου και της εξελικτικής πλοκής. των). Για την εξέλιξη των ιστοριών αφήγηση, είναι η ιστορία της κοι- Το απόγευμα της Κυριακής οι κα-
Ο ρυθμός αυτός θα ανακοπεί μόνο του δεν εμπιστεύεται το Θεό, αλλά νωνικής ανέλιξης. Ο ντέηβιντ από μπάνες χτυπάνε «σαν να ’φτασε η
όταν επικρατήσουν οι μοντερνιστές, τη μοίρα που έχει σκιαγραφήσει ο τη μεσαία τάξη προσπερνά την κοι- πανούκλα στην πόλη». Βαθιά μέσα

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 77


του έχει αποκηρύξει την πόλη της
παιδικής του ηλικίας και έχει «πολι-
τογραφηθεί» Γάλλος. Το Παρίσι τον
ενθουσιάζει όσες φορές κι αν το επι-
σκεφτεί. Τα θέατρα και η όπερα,
τα εστιατόρια με τους καθρέφτες
και τους περιποιητικούς σερβιτό-
ρους τον απομακρύνουν από την
αποφορά του Λονδίνου. Στη Βου-
λώνη ξαναβρίσκει τον εαυτό του,
μέσα από το συνδυασμό αστικού
τοπίου και υπαίθρου.
Ο Ζοφερός οίκος περιέχει μία
τουλάχιστον εμβληματική παρο-
μοίωση για τη λονδρέζικη αιθαλο-
μίχλη («ο κισσός του Λονδίνου»)
και το πιο σουρεαλιστικό άνοιγμα
σε βιβλίο του ντίκενς. Ο συγγρα-
φέας ψάχνει απεγνωσμένα για μία
εικόνα, όπου η ομίχλη θα καταπί-
νει έναν… δεινόσαυρο και πα-
ράλληλα θα αποδίδει ένα ρευστό
συναισθηματικό τοπίο:
Αμείλικτος καιρός του νοεμ-
βρίου. Τόση λάσπη στους δρό-
μους, λες και τα νερά μόλις
αποσύρθηκαν από την όψη της
Γης και δε θα ’ταν περίεργο να
έβλεπε κανείς έναν Μεγαλό-
σαυρο, γύρω στα σαράντα πό-
δια μήκος, να περπατάει βαριά
σα γιγαντιαίο σαμιαμίδι στο
Χόλπμπορν Χιλ... Ομίχλη πα-
ντού. Ομίχλη στο πάνω μέρος
του ποταμού, που κυλάει ανά-
μεσα σε πράσινες νησίδες και
λιβάδια. Ομίχλη στο κάτω μέ-
ρος του ποταμού, που ξεχύνεται
μολυσμένος ανάμεσα στα πλοία
και στους παράκτιους ρύπους
μιας μεγάλης (και βρώμικης)
πόλης. Ομίχλη στα βαλτοτόπια
του Έσσεξ, ομίχλη στους λό-
φους του Κεντ... Και κοντά στο
Τεμπλ Μπαρ, μέσα στην καρ-
διά της ομίχλης, κάθεται ο Αρ-
χιδικαστής στο Δικαστήριο του
Τσάνσερι1.
Καμία λέξη δεν είναι τυχαία στο
απόσπασμα. Το Δικαστήριο Τσάν-
σερι σκεπάζεται από ομίχλη αντί να
λούζεται στο φως της Δικαιοσύνης
και οι δεινόσαυροι της νομικής επι-
στήμης στέκουν αγέρωχοι, πλην
ακυρωμένοι. Ο ντίκενς γνωρίζει το
νομικό σύστημα της πατρίδας του
από πρώτο χέρι, καθώς έχει εργα-
στεί ως δικαστικός συντάκτης σε
εφημερίδα. Διόλου τυχαία, είναι στο
δικαστήριο του Τσάνσερι που κα-
λύπτει δίκες και ζει τις αδικίες των
λειτουργών. Το δικαστικό ιερατείο
της Αγγλίας συμπεριφέρεται σαν λέ-
σχη εκφυλισμένης θρησκείας. Οι εκ-
πρόσωποί του ορκίζονται στο
78 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
heritage Auctions
γκραβούρα του John Leech που κοσμεί την πρώτη έκδοση της
Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας του Τσαρλς ντίκενς, Chapman & Hall, 1843.
γράμμα του νόμου, ενώ το συστα- που φαίνεται να αποδέχεται η Τό-
τικό που λείπει από τον όρκο τους μαλιν, η οποία έχει ήδη υπογράψει
είναι η ίδια η δικαιοσύνη. το The invisible woman: the story of
Ακόμη και το μεγαλύτερο σουξέ Nelly Ternan and Charles Dickens
του ντίκενς, η Χριστουγεννιάτικη (1991). Γι’ αυτό και ο φόρος τιμής
ιστορία, απηχεί τα προσωπικά πάθη στον Φόρστερ είναι κάτι που δεν
ενός δημιουργού, που μπορεί να τα- μπορεί και –προς τιμήν της– δεν
ξιδέψει στο παρελθόν, για να πάρει θέλει να αποφύγει. Από τον πρώτο
ένα μάθημα από το παιδί που κρύβει βιογράφο το αναγνωστικό κοινό
μέσα του. Η ιστορία του Σκρουτζ έχει μάθει έτσι κι αλλιώς –το 1870–
και των πνευμάτων δεν ξεκίνησε τις περισσότερες λεπτομέρειες της
ποτέ σαν βάλσαμο στις πληγές των ζωής του ντίκενς. Το γεγονός, για
απόκληρων, αλλά ως γκόθικ καταγ- παράδειγμα, ότι η αναφορά στο
γελία για το βιοτικό επίπεδο της ερ- λονδρέζικο εργοστάσιο, όπου δου-
γατικής τάξης. Τα γεγονότα βέβαια λεύει ο ντέηβιντ Κόπερφιλντ, εί-
δεν αλλάζουν. Το βιβλίο (που μέχρι ναι αυτοβιογραφική. Ούτε τα παι-
σήμερα ανήκει στην κατηγορία διά του ντίκενς γνώριζαν ώς τότε
«ξένη παιδική λογοτεχνία») κυκλο- ότι ο διάσημος πατέρας τους δού-
φόρησε στις 19 Δεκεμβρίου 1843, λευε στην ηλικία των δώδεκα σε ερ-
πούλησε 6.000 αντίτυπα μέχρι τα γοστάσιο βερνικιών για παπούτσια.
Χριστούγεννα και κέρδισε τους ανα- Αυτό που μένει στη δική της φα-
γνώστες με την εναλλαγή τρόμου, ρέτρα είναι οι αποχρώσεις για ορι-
απελπισίας, ελπίδας και χριστιανι- σμένα σημεία της βιογράφησης. Το
κού μηνύματος. Ακόμη και ο τελευ- πρώτο αφορά τη συμπεριφορά του
ταίος αμαρτωλός πάνω στη Γη έχει ντίκενς σε ανθρώπους της οικογέ-
περιθώριο να μετανοήσει. Αν το επι- νειάς του. Με τον τρόπο της, η Τό-
χειρήσει χαρίζοντας λίγη γαλοπούλα μαλιν επιτίθεται στη στυλιζαρισμένη
και πουτίγκα στους διπλανούς του – εικόνα του καλοκάγαθου βικτωρια-
μια εικόνα από τα παλιά– τόσο το νού άντρα που κουμαντάρει με στι-
καλύτερο. βαρό χέρι το νοικοκυριό και, πάνω
απ’ όλα, δεν προδίδει ποτέ τη σύ-
ζυγό του. Το καλοβαλμένο αυτό κά-
αΠο το βραβειο κοινου δρο θα ήταν ιδανικό, εάν έλειπε μία
στο ναυαγιο λεπτομέρεια. Η 18χρονη ηθοποιός
Σε μια βιογραφία του ντίκενς τα νέλλυ Τέρναν, την οποία ο ντίκενς
πάντα μοιάζουν να έχουν ειπωθεί γνώρισε σε ηλικία 45 ετών. Το οξυ-
από τους προηγούμενους. Γεγονός γόνο που αφαιρεί από την Κάθριν το
χαρίζει στη νέλλυ. Πιθανότατα
επειδή τον ελκύουν το ανυπότακτο
πνεύμα της και η «ακαταμάχητη»
πλευρά της. Ό,τι ακριβώς θα νιώσει
και ο Πιπ για την Εστέλλα στις Με-
γάλες προσδοκίες.
Η συμπεριφορά του ντίκενς προς
την Κάθριν δεν χωρίζει απλώς στα
δύο το βιβλίο. Χωρίζει στα δύο μια
ολόκληρη ζωή. Για τον αναγνώστη
έχει ειδικό ενδιαφέρον ότι μία γυ-
ναίκα βιογράφος διαχειρίζεται
πλέον τη σχέση του διάσημου συγ-
γραφέα προς τη σύζυγό του. Όταν
τραβήξει την τελική γραμμή, το δια-
ζύγιο με την Κάθριν δεν είναι μόνο
η πιο μελανή σελίδα της προσωπι-
κής του ιστορίας, αλλά και μια σα-
φής ένδειξη του ψυχολογικού ναυα-
γίου στο δεύτερο μισό της ζωής του.
Κατά τη διάρκεια των 22 χρόνων
έγγαμου βίου η Κάθριν είχε γεννήσει
δέκα παιδιά, υπέμεινε καρτερικά την
αποβολή δύο και πέρασε –μόνη
της– τα μπλουζ της μητρότητας. Ο
συγγραφέας των Μεγάλων προσδο-
κιών δεν είχε την παραμικρή προσ-
δοκία για τη δική του οικογενειακή
γαλήνη. Σε μια συμβολική κίνηση
θα χωρίσει την κρεβατοκάμαρα στα
δύο, ώστε να κοιμάται χωριστά και
να αφοσιώνεται απερίσπαστος στη
μελέτη. Αν για τα πνευματικά του
παιδιά καταναλώνει μέρες και νύ-
χτες, δεν συμβαίνει το ίδιο με τα
πραγματικά. Λίγο μετά τα μισά της
βιογραφίας η Τόμαλιν επιλέγει αυτή
ακριβώς τη σχέση, για να προσθέσει
στον ολοφώτιστο ήρωά της αρκετές
σκιές. Στην πραγματικότητα δεν
ήθελε ποτέ πάνω από τρία παιδιά
(προτιμώντας μάλιστα κόρες). Δεν
μπόρεσε να εκφράσει τα συναισθή-
ματα στους απογόνους του παρά
μόνο στην αρχή της ζωής τους, ενώ
η σκέψη που τριβέλιζε το μυαλό του
ήταν μήπως κληρονομήσουν την
«παθητικότητα» της μητέρας τους.
Μέχρι το τέλος πίστευε ότι οι γιοι
του συμπεριφέρονταν σαν κακέ-
κτυπά του, καθώς ανατράφηκαν
μέσα στις ανέσεις και δεν μπόρεσαν
να σταθούν στα δικά τους πόδια.
Η μεγάλη ερωτική σχέση του βι-
βλίου, πάντως, δεν είναι ο ντίκενς
και η Κάθριν ή ο ντίκενς και η
νέλλυ. Είναι ο συγγραφέας και το
κοινό του. Ακόμη και την περίοδο
που προσπαθεί να κρατήσει απο-
στάσεις από την επέλαση των αυτό-
γραφων, γράφει 26.800 λέξεις το
μήνα. Όπως και ο Μπάυρον, πλα-
σάρει το έργο του, αλλά μαζί με αυτό
και την προσωπικότητά του. Δελεά-
ζει τους αναγνώστες με μερικές σε-
λίδες από τις Μεγάλες προσδοκίες,
αλλά η επαφή που επιδιώκει εκτεί-

νεται πέρα από την ανάγνωση.
Όταν χωρίζει από την Κάθριν, χρη-
σιμοποιεί ένα τρυκ που ταιριάζει γά-
ντι στο σημερινό μιντιακό τερραίν:
διοχετεύει στον Τύπο της εποχής
μία προσωπική δήλωση για τους
«εσωτερικούς μπελάδες» του σπιτιού
του. Οι Times το δημοσιεύουν, αλλά
το περιοδικό Punch αρνείται. Η κί-
νηση αυτή σημαίνει casus belli για
τον –πάντα ετοιμοπόλεμο– ντίκενς,
ο οποίος τα βάζει με τον εκδότη και
παλιό του φίλο, Μαρκ Λέμον.
Ο άνθρωπος που κατοχυρώνει
τον Εμπενέζερ Σκρουτζ στο brand-
ing των Χριστουγέννων για ενάμιση
αιώνα (και δανείζει στον Καρλ
Μπαρκς, τον «καλό σχεδιαστή» των
παπιών του ντίσνεϋ, τα συστατικά
για να σκιαγραφήσει τον δικό του
Σκρουτζ Μακ ντακ), διεκδικεί για
τον εαυτό του ένα καλογυαλισμένο
brand name, αλλά ποτέ απλησία-
στο. Γνήσιο φαινόμενο της ρομα-
ντικής εποχής, θέτει τους κανόνες
της νέας εγγύτητας με το κοινό: οι
διασημότητες κάνουν τα πάντα για
να γίνουν μέρος της καθημερινότη-
τας, ακόμη κι αν δεν απεμπολούν
τελικά το δικαίωμα της μυστηριώ-
δους απόστασης. Στα μέσα του
19ου αιώνα, ο ντίκενς ήταν ο πιο
διάσημος άντρας της Αγγλίας και
σίγουρα ο πιο δημοφιλής. Στο fun
club του μπορούσε να μετρήσει τη
βασίλισσα Βικτώρια, αλλά και τα
χαμίνια που πουλούσαν μπροσούρες
στους δρόμους. Πουθενά αλλού δεν
είναι πιο εμφανής η κάθοδος του
ειδώλου στο λαό από τη γνωριμία με
την μετέπειτα συγγραφέα Κέητ
ντάγκλας Γουίγκιν, στο Πόρτλαντ
των ΗΠΑ το 1867:
Μία ημέρα μετά τη δημόσια
ανάγνωση, ένα 12χρονο κορίτσι
που δεν μπόρεσε να παραβρε-
θεί, αλλά ταξίδευε με το ίδιο
τρένο, γλίστρησε σ’ ένα άδειο
κάθισμα δίπλα του. Του είπε
ότι είχε διαβάσει σχεδόν όλα τα
βιβλία του, ορισμένα από αυτά
έξι φορές. [...] Έδωσαν τα χέ-
ρια, εκείνος την έπιασε κάποια
στιγμή από τη μέση και το κο-
ρίτσι κοίταξε το πρόσωπό του,
βαθιά ρυτιδωμένο, με μάτια που
πετούσαν φωτιές και ένα χα-
ρούμενο χαμόγελο...
Στη διαδρομή που ακολουθεί, η βιο-
γράφος σπάνια παρεκκλίνει από τη
γραμμική αφήγηση. Πηγαίνει «από
το λίκνο στον τάφο» (from the cra-
dle to the grave), όπως έλεγαν και
στον καιρό του ντίκενς. Αυτό που
λείπει από τη νωπογραφία της είναι
Graham s. Faber / The Morgan library & Museum - New york
ρούσε να εξηγήσει ίσως και την
πρόοδο στο έργο του: πώς, για πα-
ράδειγμα, τα Χαρτιά του Πίκγουικ
έδωσαν τη σειρά τους στον Ζοφερό
οίκο ή τη Μικρή Ντόριτ. Ή γιατί το
1848, χρονιά μεγάλων επαναστά-
σεων στην Ευρώπη, δεν υπήρξε κα-
θόλου επαναστατική χρονιά για τον
ντίκενς. Την ώρα που έμπαιναν
οδοφράγματα στις ευρωπαϊκές πό-
λεις, εκείνος απολάμβανε τη θέση
του στην υψηλή κοινωνία της Αγ-
γλίας. Αφού μοιράζεται το δείπνο
του με τον δούκα του ντεβονσάιρ,
συμμετέχει σε τιμητική δεξίωση για
τον Ντέηβιντ Κόπερφιλντ, μαζί με
τους Τένισον και Θακερέι, και αγο-
ράζει μια μεγάλη κατοικία με κήπο
στην πλατεία Ταβιστόουκ για 1.500
στερλίνες. Αλλά αυτές ήταν οι καλές
μέρες, η «εποχή του φωτός», όπως
έγραφε στην Ιστορία δύο πόλεων.
Στις 8 Ιουνίου 1870 όλα πέρα-
σαν στο παρελθόν. Όταν η κου-
νιάδα του Τζωρτζίνα έκλεισε το πα-
ράθυρο της τραπεζαρίας, του
ζήτησε να καθήσει κάπου για να
ησυχάσει. «ναι, στο έδαφος», ήταν
τα τελευταία λόγια του 58χρονου
ντίκενς πριν καταρρεύσει. Τα υπό-
λοιπα ακούστηκαν όταν ανοίχτηκε
η διαθήκη του:
Οι ύστατες αξιώσεις μου είναι η
ανάμνηση των δημοσιευμένων
έργων μου σ’ αυτήν εδώ τη χώρα
O Tσαρλς ντίκενς φωτογραφημένος το 1867 από τον Jeremiah Gurney. και οι αναμνήσεις των φίλων
Φωτογραφία από το βιβλίο του G.K. Chesterton, Appreciations and Criticisms μου για όσα ζήσαμε μαζί.
of the Works of Charles Dickens.
Ίσως πάλι τον τελευταίο λόγο να
το ιστορικό φόντο. Λείπει ο ντί- περισσότερα απ’ όσα αφηγείται η τον είχε η Κέητυ, την οποία ο πα-
κενς ως εισηγητής του ηθικού ρεα- Τόμαλιν. Ακόμη κι όταν επικαλείται τέρας της αποκαλούσε «κουτί του
λισμού, που ξεσκεπάζει αδικίες στα τους/τις ομοτέχνους του καιρού του Εωσφόρου» εξ αιτίας των συχνών
μυθιστορήματά του και σκαλίζει συ- (Τζωρτζ Έλιοτ, Χανς Κρίστιαν εκρήξεών της μέσα στο σπίτι.
νεχώς το κιαροσκούρο των κοινωνι- Άντερσεν), δεν τους εντάσσει σε Όπως εκμυστηρεύτηκε στην Γκλά-
κών συνθηκών. Η άνοδος στο θρόνο ένα ιστορικό πλαίσιο, αλλά στη ρου- ντις Στόρεϊ, συγγραφέα του Dickens
της βασίλισσας Βικτωρίας (1837- τίνα του ντίκενς. Αν το βιογραφικό and daughter (1939):
1901) σημαίνει για τη λογοτεχνία τοπίο ήταν πληρέστερο, θα μπο-
Ο πατέρας έκανε σαν τρελός
όταν η μητέρα μου έφυγε από
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΩν ΤΟυ νΤΙΚΕνΣ το σπίτι, λες και είχε ξυπνήσει
το χειρότερο κομμάτι του εαυ-
ΣΤΑ ΕΛΛΗνΙΚΑ τού του – το πιο αδύνατο. Δεν
έδινε δεκάρα για το τι συνέ-
Τα δύσκολα χρόνια, μετάφραση: γεωργία αλεξίου, ζαχαρόπουλος, βαινε στον καθένα μας. Τίποτε
2010, σελ. 512 δεν μπορούσε να ξεπεράσει τη
μιζέρια και τη δυστυχία του σπι-
Ζοφερός οίκος (α’ και β’ τόμος), μετάφραση: κλαίρη παπαμιχαήλ, τιού μας.
Gutenberg, 2008, σελ. 729 + 676
Το μυστήριο του Έντουιν Ντρουντ, μετάφραση: αθηνά κακούρη, Από μία άποψη, ο ντίκενς υπήρξε
Εστία, 2008, σελ. 397 ειλικρινής από πολύ νωρίς. Τουλά-
χιστον στον ντοστογιέφσκι. zx
Μεγάλες προσδοκίες, μετάφραση: Φώντας κονδύλης, καστανιώτη,
1997, σελ. 757
Το παλαιοπωλείο, μετάφραση: Έφη καλλιφατίδη, Ωκεανίδα, 1996, 1
Ο ζοφερός οίκος, α’ τόμος, εισαγωγή,
σελ. 805 μετάφραση και σημειώσεις Κλαίρη Πα-
παμιχαήλ, Gutenberg, 2008, σ. 17.
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 79

ιλάργυροι και ανάλγη-
Φ τοι δανειστές, τοκο-
γλύφοι, χρεοκοπημέ-
νοι, αγεφύρωτο χάσμα
πλουσίων και φτωχών,
κατεστραμμένα νοικοκυριά, ατελές
και αυταρχικό εκπαιδευτικό σύ-
στημα, υποκριτικό και αδρανές δι-
καστικό, παιδική εργασία, κακοποί-
ηση παιδιών και αδυνάτων, άστεγοι,
αυξημένη εγκληματικότητα, απελπι-
σία, πόλεις άξενες και απειλητικές,
έκπτωση ηθικής, άστεγοι, απουσία
συλλογικότητας, η καθημερινή περι-
πέτεια της επιβίωσης, το δράμα της
εργατικής τάξης, λύση μόνον κατά
ατομική περίσταση, αλληλεγγύη ή
σωτηρία από θαύμα (ή από τον από
μηχανής θεό), λόγος που στηλιτεύει
αλλά δεν περνά στην απέναντι όχθη,
δεν αντιπροτείνει ούτε στο πλαίσιο
της μυθοπλασίας, μονάχα ελπίζει
στη γενναιοδωρία των εχόντων.
ξαναδιαβάζοντας στους αντίξο-
ους καιρούς της κρίσης τον σπου-
δαίο βικτωριανό συγγραφέα και βλέ-
ποντας ταινίες που βασίζονται στα
μυθιστορήματά του, οι διηγήσεις
του φαίνονται περιέργως κυκλικές,
και τα θέματα ομόκεντρα. Οι οικο-
νομικοκοινωνικές συντεταγμένες
της βικτωριανής Αγγλίας μοιάζουν
σαν σχήμα πρωθύστερο. Οι εμβλη-
ματικοί ήρωες – Όλιβερ Τουίστ,
νίκολας νίκλεμπι, ντέηβιντ Κό-
περφιλντ– που υπερνικούν το κακό
μοιάζουν περισσότερο αναγκαίοι
από ποτέ. Από την πλευρά του, πά-
ντως, ο ντίκενς, στην εντυπωσιακή
αρχή της Ιστορίας δύο πόλεων, έχει
προειδοποιήσει για τους εγγενείς
κινδύνους και τις στρεβλώσεις, που
εγκυμονεί κάθε βιαστική εφαρμογή
της αρχής της αναλογικότητας.
Ήταν τα καλύτερα χρόνια, ήταν
τα χειρότερα χρόνια∙ ήταν ο αι-
ώνας της σοφίας, ήταν ο αιώνας
της τρέλας∙ ήταν η εποχή της πί-
στης, ήταν η εποχή της απιστίας∙
ήταν η εποχή του φωτός, ήταν η
περίοδος του σκότους∙ ήταν η
80 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Ο ντίκενς στον κινηματογράφο
Από την εριΦyλΗ μΑρωνιΤΗ
Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα με την ιστορία του σκληρόκαρδου Εμπενίζερ Σκρουτζ είναι το βι-
βλίο του Τσαρλς Ντίκενς με τις περισσότερες μεταφορές στην οθόνη. Πάντως, όλα τα βιβλία του, και
τα δεκατέσσερα, έχουν μεταφερθεί στο σινεμά. Τουλάχιστον 100 ταινίες, ήδη από την εποχή του βω-
βού, έχουν στηριχθεί στα κείμενα του βικτωριανού Εγγλέζου, που ήξερε τη συνταγή του μπεστ σέλερ
από την αρχή.[ΤΒJ]
άνοιξη της ελπίδας, ήταν ο χει-
μώνας της απελπισίας∙ είχαμε τα
πάντα μπροστά μας, δεν είχαμε
τίποτα μπροστά μας∙ πηγαίναμε
όλοι γραμμή στον παράδεισο,
όλοι πηγαίναμε γραμμή προς την
άλλη κατεύθυνση. Με λίγα λόγια,
η εποχή έμοιαζε τόσο πολύ με τη
δική μας, ώστε μερικοί από τους
πιο θορυβώδεις μελετητές της
επέμεναν πως σύγκριση ανάμεσα
στις δύο εποχές τόσο για το καλό
όσο και για το κακό μπορούσε να
γίνει μόνον χρησιμοποιώντας τον
υπερθετικό βαθμό των επιθέτων.
Για να μείνουμε στον χώρο των υπερ-
θετικών, να προσπεράσουμε τα προ-
φανή αλλά να πάρουμε αφορμή από
τη γιορτινή συγκυρία των ημερών,
τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα, έκτο
κατά σειρά έργο του ντίκενς, απο-
δείχτηκε το πιο πολυδιαβασμένο βι-
βλίο του (με πωλήσεις που ξεπερ-
νούν τα 200 εκατομμύρια από τη
χρονιά έκδοσής του, το 1859) και το
πιο προσφιλές πολυάριθμων κινημα-
τογραφικών μεταφορών, που χρονο-
λογούνται την εποχή του βωβού κι-
νηματογράφου. Έχοντας ήδη πίσω
του τον Όλιβερ Τουίστ και τον Νίκο-
λας Νίκλεμπι, μυθιστορήματα που
είχαν εκτοξεύσει τη φήμη του συγ-
γραφέα, τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα
γράφτηκαν σε κατάσταση έντονης
συγκινησιακής φόρτισης – «έκλαιγα
και γελούσα και έπειτα έκλαιγα ξανά
όσο προχωρούσε η ιστορία», θα εξο-
μολογούνταν αργότερα.
Πρόκειται για ιστορία που διαθέ-
τει λιτή δομή, συγκινητική αλλά –συ-
γκριτικά– περιορισμένη δράση, σύ-
γκρουση του ανίσχυρου με τον
πλούσιο και φιλάργυρο ισχυρό, ευα-
νάγνωστους άξονες του καλού και
του κακού, ήρωες σαν τον Εμπενίζερ
Σκρουτζ που αποδείχτηκαν αρχετυ-
πικοί και ταύτισαν το όνομα τους με
το σημασιολογικό ισοδύναμο του χα-
ρακτήρα τους, πάθος και ηθικό μή-
νυμα. «Ένα ισχυρό πλήγμα για χάρη
των φτωχών», το είχε φανταστεί ο
συγγραφέας. Μια πασίγνωστη χρι-
στουγεννιάτικη ιστορία, που σύμ-
φωνα με πολλούς μελετητές, προσ-
διόρισε και στη συνέχεια ταυτίστηκε
με το πνεύμα της γιορτής, αποδει-
κνύοντας αξιοθαύμαστη λογοτεχνική
ανθεκτικότητα αλλά και προσαρμο-
στικότητα στα συμφραζόμενα και τα
ζητούμενα (αφηγηματικά, ιδεολο-
γικά και τεχνολογικά) των εκάστοτε
τεχνών και καιρών, τα οποία περισ-
σότερο ή λιγότερο εμφανώς, περιέ-
βαλαν τον πυρηνικό μύθο.
Έτσι, αν ο ντίκενς θεωρείται ο
βρετανός συγγραφέας με τις περισ-
σότερες μεταφορές έργων του στον
κινηματογράφο, τα Χριστουγεννιάτικα
κάλαντα εξασφαλίζουν άνετα την
πρώτη θέση της φιλμογραφίας. Έξι
ταινίες την εποχή του βωβού κινη-
ματογράφου, και η πρώτη του ομι-
λούντος το 1935 (Scrooge, με τον
Σέυμουρ Χικς). Ακολουθεί ,τρία χρό-
νια αργότερα, μια πολυπαιγμένη εκ-
δοχή (A Christmas Carol με τους Ρέ-
τζιναλντ Όουεν, Τζην Λόκχαρτ και
Ανν Ράδερφορντ) και το 1951 μια
άλλη, ιδιαιτέρως δημοφιλής (scro-
oge, Alastair sim). Έως και σήμερα,
η ιστορία αυτή συνεχίζει να εμπνέει
κινηματογραφιστές – που έχουν γυ-
ρίσει από μιούζικαλ μέχρι κινούμενα
σχέδια (πλέον πρόσφατη είναι η
τρισδιάστατη παραγωγή του Walt
Disney, A Christmas Carol, 2009, με
τις φωνές των Τζιμ Κάρεϋ και Κόλιν
Φερθ). Αναλόγως δημοφιλή απο-
δείχτηκαν τα Χριστουγεννιάτικα κά-
λαντα και στην τηλεόραση – με την
πρώτη μεταφορά να χρονολογείται
από το 1944!
Πολλές από τις πρώτες κινηματο-
γραφικές μεταφορές (αν και όχι μόνο
αυτές) βασίσθηκαν και εμπνεύστη-
καν από τις εξαιρετικά ενδιαφέρου-
σες εικονογραφήσεις των μυθιστο-
ρημάτων του ντίκενς, που υπήρχαν
όχι μόνον στις πρωτότυπες εκδόσεις
των βιβλίων του, αλλά και στις μηνι-
αίες συνέχειες σε περιοδικά, όπου
πρωτοδημοσιεύονταν τα έργα του.
Εικονογραφήσεις που γίνονταν σε
στενή συνεργασία με τον συγγραφέα
και ενίοτε προϋπέθεταν ένα είδος
λεπτομερών σκηνικών οδηγιών για
τους χαρακτήρες, την εμφάνιση, τα
ρούχα, τις εκφράσεις, τον περιβάλ-
λοντα χώρο, ή συχνά αποτελούσαν
εύγλωττες αναπαραστάσεις, σημα-
ντικών για την εξέλιξη της δράσης
επεισοδίων ή αφηγηματικών σκηνών.
Οι περίφημοι αυτόνομοι χαρακτήρες
των μυθιστορημάτων του ντίκενς,
που για περίπου δύο αιώνες αποδεί-
χτηκαν εξίσου ανθεκτικοί και συναρ-
παστικοί, εντός και εκτός των αφη-
γηματικών τους συμφραζομένων,
απέκτησαν περίπου εν τη γενέσει
τους την –ή μια– εικαστική μορφή με
την οποία είναι ακόμα ευδιάκριτοι
ακόμα και από τους ελάχιστα μυη-
μένους αναγνώστες. Αυτή η ανα-
γνωρισιμότητα ήταν ένα χρήσιμο
πρόσημο για τις μεταγενέστερες κι-
νηματογραφικές διηγήσεις.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν εδώ και
οι επιρροές του θεάτρου, όχι μόνο
στις εικονογραφήσεις των μυθιστο-
ρημάτων αλλά και στην αναπαρα-
στατική δυναμική της διήγησης.
Εκτός από τις αναγνωρισμένες επιρ-
ροές στους κωμικούς χαρακτήρες
από τον Σαίξπηρ, ο ντίκενς, που
απευθυνόταν σε ένα ευρύ, λαϊκό ανα-
γνωστικό κοινό (το οποίο παρακο-
λουθούσε με αγωνία την εξέλιξη των
διηγήσεων από το ένα τεύχος στο
επόμενο, και τις αντιδράσεις του
οποίου ο συγγραφέας αποδεδειγμένα
πλέον φαίνεται ότι συνυπολόγιζε στις
τροπές που έδινε στην ιστορία) διδά-
χτηκε πολλά από τα βικτωριανά, θε-
ατρικά δρώμενα. Δηλωμένος θαυμα-
στής του είδους (μάλιστα, το 1858
χώρισε από την μάλλον άχρωμη σύ-
ζυγό του Κέητ, με την οποία είχε
αποκτήσει δέκα παιδιά, για να συν-
δεθεί με τη νεαρή ηθοποιό, Έλεν
Τέρναν) επηρεάστηκε από το σύγ-
χρονό του μελόδραμα, την κωμωδία
και τη φάρσα, τόσο στη διαμόρφωση
της πλοκής και των χαρακτήρων διά-
σημων έργων, όπως ο Όλιβερ Του-
ίστ, όσο και στη χρήση της γλώσσας,

αποσπώντας κατά καιρούς εκ διαμέ-
τρου αντίθετα σχόλια. Αρνητικά από
μελετητές και φιλολόγους για «ευτε-
λείς» ή αργκό τύπους του λαϊκού
γλωσσικού ιδιώματος ∙ θετικά, κατ’
εξοχήν από μεταγενέστερους σκηνο-
θέτες, που αναγνώρισαν στον βικτω-
ριανό συγγραφέα και στην αμεσό-
τητα των καίριων διαλόγων του,
αρετές σεναριογράφου. Επιπλέον,
έργα όπως ο Όλιβερ Τουίστ, ανέβαι-
ναν, με το που κυκλοφορούσαν, και
στο θέατρο, μάλιστα σε παραστάσεις
που χάλαγαν κόσμο, δημιουργώντας
έτσι, από τότε, μια δική τους εικονο-
γραφία.
Το μυθιστόρημα πάντως το οποίο
κατ’ εξοχήν πραγματεύεται το θέμα
του θεάτρου είναι το (τρίτο κατά
σειρά έργο του) Νίκολας Νίκλεμπι.
Στην τροχιά των περιπετειών και
των περιπλανήσεων που έχει πυρο-
δοτήσει ο θάνατος του πατέρα του
από χρέη, ο 19χρονος ήρωας βρί-
σκει φιλικό καταφύγιο σ’ έναν πε-
ριοδεύοντα θίασο, στις παραστάσεις
μάλιστα του οποίου για ένα διάστημα
συμμετέχει. Το έργο, αν και ακολου-
θεί τα βασικά μοτίβα της μυθοπλα-
σίας του ντίκενς (των περιπετειών
ενός ορφανού), δεν υπήρξε από τα
ιδιαιτέρως προσφιλή των κινηματο-
γραφιστών. Ίσως να ευθύνονται οι
συγκριτικά χαλαροί αρμοί της πλο-
κής (που δεν ισοσταθμίζονται πάντα
από την προσφιλή κινηματογραφική
λύση του αφηγητή), ίσως η ηλικία
του ήρωα (19 ετών), ή το μάλλον με-
σοαστικό περιβάλλον του, αλλά και η
έντονη παρουσία του ερωτικού θέ-
ματος. Πάντως, από τις γνωστές κι-
νηματογραφικές μεταφορές, ξεχωρί-
ζει μια παλιότερη (Η ζωή και οι
περιπέτειες του Νίκολας Νίκλεμπι,
1947) και μια σύγχρονη (Νίκολας Νί-
κλεμπι, 2002). Στην τελευταία, το
εικαστικό αποτύπωμα της θεατρικής
δραματουργίας είναι έντονο, όχι μο-
νάχα εκεί όπου υπαγορεύεται από
το θέμα, αλλά και στην ευρύτερη
απόδοση και αναπαράσταση της
δράσης. Ίσως, όχι συμπτωματικά,
είχε μεσολαβήσει (1982) μια οκτάω-
ρης διάρκειας εντυπωσιακή θεατρική
παραγωγή του royal shakespeare
Company, με 39 ηθοποιούς και 150
μέρη!
ολιβερ τουιστ σουΠερσταρ
Από τα υπόλοιπα έργα του ντίκενς,
τα μυθιστορήματα που κυριαρχούν
στις κινηματογραφικές μεταγραφές
είναι ο Όλιβερ Τουίστ, το αυτοβιο-
γραφικό Ντέηβιντ Κόπερφιλντ και οι
Μεγάλες προσδοκίες (όχι ότι τα άλλα
απουσιάζουν). Πολλά ευτύχησαν σε
συναρπαστικές ταινίες και διάσημες
O μικρός Freddie Bartholomew και ο W.C. Fields στην ταινία του Τζορτζ κιούκορ, Ντέηβιντ Κόπερφιλντ (1935).
σκηνοθεσίες (Ντέηβιντ Κόπερφιλντ
από τον Τζορτζ Κιούκορ, 1935, Με-
γάλες προσδοκίες και Όλιβερ Τουίστ
από τον ντέηβιντ Λιν, 1946 και
1948 αντιστοίχως, και πιο πρό-
σφατα Όλιβερ Τουίστ από τον Ρο-
μάν Πολάνσκι, 2005), κάποια έγιναν
γοητευτικές τηλεοπτικές μεταφορές
του BBC. Σε άλλες, τα αποτελέ-
σματα κρίθηκαν άνισα, άνευρα ή και
αδιάφορα – κάποιοι σκηνοθέτες δεν
απέφυγαν τον σκόπελο μιας απο-
σπασματικής μεταφοράς της εκτε-
νέστερης μυθιστορηματικής διήγη-
σης, με αποτέλεσμα οι ταινίες να
μην αποκτήσουν τη δική τους συ-
νοχή και δραματουργία, και η εικο-
νογραφία να περιορίζεται σε ρόλο
διακοσμητικό. Η ολοένα αυξανό-
μενη απόσταση από την εποχή του
συγγραφέα, οι δομικές μεταβολές
στο ιστορικό και στο κοινωνικό γί-
γνεσθαι το οποίο υπήρξε αντικεί-
μενο της κριτικής στα έργα του, συ-
νηγόρησαν στη σχεδόν γραφική
απόδοσή τους σε πολλές σύγχρονες
κινηματογραφικές διηγήσεις. Ο αιχ-
μηρός λόγος και τα δραματικά θέ-
ματα της φτώχειας, της εξαθλίωσης,
της χρεοκοπίας, της σαδιστικής σχο-
λικής εκπαίδευσης, της ανάλγητης
δικαστικής εξουσίας μεταβάλλονται
στα τυπικά και ακίνδυνα μοτίβα μιας
τυποποιημένης διήγησης, με ανα-
χρονιστικό συμβολισμό. Το κατ’ εξο-
χήν συμβολικό των μυθιστορημάτων,
η άλλη όψη του σκληρού ρεαλισμού
του ντίκενς, όπως και οι αμφισημίες
χαρακτήρων που έχουν κατά κόρον
συζητηθεί (όπως, π.χ., γιατί η περι-
γραφή και η δράση του Φέιγκιν,
στον Όλιβερ Τουίστ, ή και άλλων
χαρακτήρων σε άλλα έργα, που δια-
πράττουν αξιόποινες πράξεις, δεν
είναι ρητά επικριτική και μελανή)
δεν διασώζονται. Απαλείφονται,
μπροστά στην κυριαρχία της εξωτε-
ρικής περιπέτειας, των θαυματουρ-
γών συμπτώσεων και του συνήθους
αίσιου τέλους (και εκεί όπου δεν
υπάρχει, το σινεμά ενίοτε το επι-
βάλλει, όπως στη σύγχρονη εκδοχή
των Μεγάλων προσδοκιών). Λίγες φο-
ρές πάντως οι ιστορίες του ντίκενς
μεταφράζονται, βρίσκουν το αφηγη-
ματικό τους αντίστοιχο στην κινη-
ματογραφική ιστορία. Ως ιστορίες
άλλωστε, με διαχρονικό μήνυμα και
απλουστευμένη πλοκή, προορίζο-
νταν συχνά για νεανικό, και ορισμέ-
νες φορές παιδικό, κοινό. (Ανάλογα
φαινόμενα διασκευών και απλοποι-
ημένων εκδόσεων που απευθύνονται
σε παιδιά και νέους έχουμε και στα
βιβλία του ντίκενς).
Χαρακτηριστική από αυτή την
άποψη είναι μια απολαυστική –
κατά τα άλλα μεταφορά του Ντέη-
βιντ Κόπερφιλντ από το BBC (1999,
με τον ντάνιελ Ράντκλιφ και τη
Μάγγι Σμιθ). Μια ταινία εποχής,
σε κάδρο ασφαλείας (ή όχι;), με τα
ανεπανάληπτα βρετανικά –ειδυλ-
λιακά– τοπία και τις καλές ερμη-
νείες των ηθοποιών να ισοσκελίζουν
τη βαρβαρότητα των περιστατικών
της ιστορίας. Στον αντίποδα βρί-
σκεται ο Όλιβερ Τουίστ του Ρομάν
Πολάνσκι (2005). Κινηματογρα-
φική γλώσσα και φακός, αν δεν
αντιστρατεύονται το διαχρονικό
πνεύμα του ανυποχώρητου καλού, πά-
ντως συστρατεύονται στην πιο
σκληρή αντίστιξή του. Λόγια και ει-
κόνα εξιστορούν από κοινού την πα-
λιά ιστορία με σύγχρονο κινηματο-
γραφικό τρόπο, μένοντας σταθερά
στον εσωτερικό κύκλο της διήγη-
σης, χωρίς καμία απόπειρα αναλο-
γικών παραδειγμάτων, επιμένοντας
ωστόσο σε σκληρές και εύγλωττες
πτυχές, κρατώντας αδιάπτωτο το
αίσθημα της αγωνίας και μιας ανυ-
ποχώρητης –και έκδηλα μέχρι τέ-
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 81
Metro-Goldwyn-Mayer (MGM)
λους αποτυπωμένης στο πρόσωπο
του μικρού ήρωα– μελαγχολίας.
Παρότι στα περισσότερα έργα
που βασίζονται σε έργα του ντί-
κενς η δράση εξελίσσεται στον αφη-
γηματικό χωρόχρονο του πρωτοτύ-
που, στη βικτωριανή Αγγλία, δεν
λείπουν και οι απόπειρες για μια
σύγχρονη μεταγραφή. Ενδιαφέ-
ρουσα θεωρήθηκε η ταινία του πορ-
τογάλου Ζοάο Μποτέλιο (Joâo
Botelho, Δύσκολοι καιροί, 1989),
που ανέδειξε την επικαιρότητα της
οικονομικής και της κοινωνικής κρι-
τικής του ντίκενς. Αντιθέτως, σε
λειτουργική αποσύνδεση από το
κλασικό μυθιστόρημα, αλλά και από
κλασικές κινηματογραφικές μετα-
φορές του, όπως του ντέιβιντ Λυν
(1946), αποδείχτηκαν οι Μεγάλες
προσδοκίες του Αλφόνσο Κουαρόν
(1998). Παρά το λαμπερό καστ
(Ήθαν Χωκ, Γκουίνεθ Πάλτροου,
Ρόμπερτ ντε νίρο, Ανν Μπάν-
κροφτ) η μεταγραφή της ιστορίας
στη σύγχρονη νέα υόρκη, με τον
Πιπ (Φιν στην ταινία) σε ρόλο νέου
ζωγράφου και τη μοιραία Εστέλλα
δίχως ίχνος από το πολύπτυχο του
μυθιστορηματικού χαρακτήρα, με
φάλτσα έμφαση σε μια σημερινή
αντίληψη της ψυχογραφίας, πα-
λεύει ανεπιτυχώς να δημιουργήσει
τα δικά της σημερινά αφηγηματικά
ανάλογα, συρρικνώνοντας τη μυθι-
στορηματική πλοκή σε ένα άνευρο,
αυτάρεσκο κινηματογραφικό στόρι.
Ίσως να είναι η μοίρα των κλασι-
κών έργων (ιδίως όσων υπήρξαν
λαϊκά αφηγήματα) να μετατρέπονται
σε κλασικές ιστορίες, σε ένα είδος
μύθων, που γνωρίζοντας πολυάριθ-
μες αναγνώσεις και διασκευές απο-
σπώνται τελικά από τα αρχικά τους
συμφραζόμενα. Ίσως να είναι και το
κλειδί της αφηγηματικής επιβίωσής
τους. zx
 National Museum of Australia
Sir Luke Fildes (1843-1927), Αpplicants to a Casual Ward, λάδι σε καμβά, 57,1 x 94 εκ, μετά το 1908.

Η iστορία του Kανένα

Ένα διήγημα του ChArlEs DiCKENs

Αφιερωμένη στον «κοινό θνητό», η Ιστορία του Κανένα γράφτηκε το 1853. Ο κεντρικός ήρωας είναι ένας ανώνυμος «άνθρωπος του
μόχθου»· από το σπίτι του παρακολουθεί τις ακατανόητες δραστηριότητες της οικογένειας Μπίγκγουιγκ (Bigwig, από το big και το wig
–ογκώδης περούκα– είναι μια λέξη που σημαίνει, ήδη από το 1781 οπότε και απαντά για πρώτη φορά σε γραπτό κείμενο αναφερόμενο
στο δικαστικό σώμα, τρανός, μεγαλουσιάνος). Οι Μπίγκγουιγκ, οι οποίοι στην ιστορία του Ντίκενς διαχειρίζονται τις υποθέσεις του Κα-
νένα, είναι μετωνυμία για τους ισχυρούς, ενδεχομένως τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους, αέναα διαπληκτιζόμενους και κομπορρή-
μονες, αλλά απολύτως αδιάφορους και αναποτελεσματικούς.

ούσε πλάι σ’ ένα μεγα- κόταν. Κανένα πλάσμα ζωντανό, χωρίς σκληρή δουλειά, αλλά, μάρτυς νος δεν ανακατευότανε μ’ αυτά. Ο

Ζ λόπρεπο ποτάμι, πλατύ

και βαθύ, που αδιάκοπα
κυλούσε σιωπηλό προς
έναν αχανή ανεξερεύ-
νητο ωκεανό. Αδιάκοπα κυλούσε,
από τις απαρχές του κόσμου. Είχε
αλλάξει μερικές φορές το διάβα του
κι είχε στραφεί σε καινούργια κα-
νάλια, αφήνοντας τα παλιά του πε-
ράσματα στεγνά και άγονα∙ όμως
αείρροα κυλούσε και θα κυλάει πά-
ντοτε ώσπου να πάψει να υπάρχει
ο Χρόνος. Στο δυνατό, ανεξιχνία-
στο ρεύμα του τίποτα δεν αντιστε-
λουλούδι, φύλλο, ή μόριο έμψυχης
ή άψυχης ύλης δεν ξέφυγε ποτέ
από το κάλεσμα του ανεξερεύνητου
ωκεανού. Η παλίρροια του ποτα-
μού προς αυτόν κατευθυνόταν,
ανήμπορη να αντισταθεί∙ και η πα-
λίρροια ποτέ δεν σταματούσε,
όπως δεν σταματάει η γη να περι-
στρέφεται γύρω απ’ τον ήλιο.
Ζούσε σ’ έναν πολυσύχναστο
τόπο και δούλευε σκληρά για να ζή-
σει. Ελπίδα καμιά δεν είχε πως κά-
ποτε θα αποκτούσε χρήματα αρκετά
ώστε να βγάλει έστω κι ένα μήνα
μου ο Θεός, ήταν ευχαριστημένος
και μοχθούσε με κέφι. Ήταν παιδί
μιας τεράστιας οικογένειας, που
όλοι της οι γιοι και οι θυγατέρες κέρ-
διζαν το καθημερινό ψωμί τους με
καθημερινή δουλειά, από την ώρα
που ξυπνούσαν το πρωί ώς την ώρα
που σωριάζονταν στο στρώμα τους
τη νύχτα. Πέρα απ’ αυτό το πεπρω-
μένο προσδοκίες δεν είχε ούτε ανα-
ζητούσε άλλους ορίζοντες.
Μεγάλη φασαρία –κομπασμοί,
τυμπανοκρουσίες, λόγοι– επικρα-
τούσε στη γειτονιά του∙ όμως εκεί-
ορυμαγδός και οι κλαγγές προέρ-
χονταν από την οικογένεια Μπί-
γκγουιγκ, ένα σόι που την ακατα-
νόητη δραστηριότητά του τη
θαύμαζε πολύ. Όλοι αυτοί στήνανε
τα πιο αλλόκοτα αγάλματα, από
σίδερο, μάρμαρο, χαλκό και μπρού-
ντζο, μπροστά στην πόρτα του∙ πό-
δια και ουρές αλόγων, άξεστα φι-
λοτεχνημένων, σκοτείνιαζαν το
σπίτι του. Αναρωτιόταν τι σήμαι-
ναν όλα αυτά, χαμογελούσε με τον
τραχύ καλοκάγαθο τρόπο του, και
συνέχιζε τη σκληρή δουλειά του.

82 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

 Η οικογένεια Μπίγκγουιγκ (που
την αποτελούσαν οι πιο επιφανείς
άνθρωποι του τόπου και οι πιο θο-
ρυβώδεις) είχε αναλάβει να τον
απαλλάξει από τον κόπο να σκέ-
φτεται για λογαριασμό του και να
διαχειρίζεται ο ίδιος τον εαυτό του
και τις υποθέσεις του. «Αληθινά»,
είχε πει εκείνος, «ελάχιστο απ’ τον
χρόνο μου ορίζω∙ κι αν εσείς έχετε
την ευγενή καλοσύνη να με φρο-
ντίσετε, με αντάλλαγμα τα χρή-
ματα που θα πληρώνω» –γιατί η
οικογένεια Μπίγκγουιγκ δεν
υπήρχε περίπτωση να αρθεί υπε-
ράνω των χρημάτων του– «θα ανα-
κουφιστώ και θα σας είμαι υπό-
χρεος, παίρνοντας πάντα υπ’ όψη
μου ότι εσείς ξέρετε καλύτερα». Εξ
ου και όλη αυτή η φασαρία, οι κο-
μπασμοί, οι τυμπανοκρουσίες, οι
λόγοι, και οι άσχημες εικόνες των
αλόγων, που αναμενόταν από εκεί-
νον να γονατίσει μπροστά τους και
να τις λατρέψει.
«Δεν τα καταλαβαίνω όλα αυτά»,
έλεγε εκείνος, τρίβοντας μπερδε-
μένος το αυλακωμένο του μέτωπο.
«Ίσως ΕΧΟυν ένα νόημα, εύχο-
μαι μόνο να μπορούσα να το βρω».
«Το νόημά τους είναι», τον προ-
λάβαινε η οικογένεια Μπίγκγουιγκ
έχοντας μαντέψει τα λόγια του,
«τιμή και δόξα στον καλύτερο»
«Α!» έκανε αυτός. Και ευχαρι-
στήθηκε που το άκουσε.
Όμως, όσο κι αν περιεργαζόταν
τα αγάλματα από σίδερο, μάρμαρο,
χαλκό ή μπρούντζο, δεν βρήκε που-
θενά εκείνο τον πανάξιο συμπα-
τριώτη του, γιο ενός εμπόρου μαλ-
λιού από το Γουόρικσαϊρ, ή
κάποιον άλλο πατριώτη του από
την ίδια στόφα, οποιονδήποτε. Δεν
βρήκε κανέναν απ’ τους ανθρώ-
πους που η γνώση τους είχε σώσει
τον ίδιο και τα παιδιά του από τρο-
μερές, παραμορφωτικές αρρώ-
στιες, που η τόλμη τους είχε ελευ-
θερώσει τους προγόνους του απ’
τα δεσμά της δουλοπαροικίας, που
η σοφή τους φαντασία είχε προε-
τοιμάσει μια καινούργια και καλύ-
τερη ζωή για τους ταπεινούς, που η
δεξιοσύνη τους είχε γεμίσει τον κό-
σμο των δουλευτών με πλήθος από
θαύματα. Αντίθετα, βρήκε άλλους,
που από το χέρι τους δεν γνώρισε
καλό, κι άλλους που πολύ τον είχαν
βλάψει.
«Ουφ!» είπε. «Δεν τα πολυκατα-
λαβαίνω όλα αυτά».
Έτσι γύρισε στο σπίτι του και
κάθισε πλάι στην πυροστιά, για να
τα βγάλει όλα τούτα απ’ το μυαλό
του. Το σπίτι του ήταν κρύο και γυ-
μνό, τριγυρισμένο από σοκάκια
σκοτεινά, όμως γι’ αυτόν ήταν πο-
λύτιμο. Τα χέρια της γυναίκας του
είχαν σκληρύνει από τον μόχθο κι
είχε γεράσει πριν την ώρα της,
όμως την αγαπούσε. Τα παιδιά
του, μ’ ανασταλμένη την ανάπτυξή
τους, είχαν σημαδευτεί από την αν-
θυγιεινή διατροφή, μα στα δικά του
μάτια ήταν όμορφα. Πάνω από
κάθε τι, ο διακαής πόθος που φλό-
γιζε την ψυχή του ανθρώπου ήτανε
τα παιδιά του να σπουδάσουν. «Αν
εγώ καμιά φορά πλανιέμαι» έλεγε,
«γιατί μου λείπει η γνώση, τουλά-
χιστον ας μάθουν τα παιδιά μου
περισσότερα για να αποφύγουνε
τα λάθη μου. Αν για μένα είναι δύ-
σκολο να δρέψω τους καρπούς της
απόλαυσης και της διδαχής που εί-
ναι αποθηκευμένοι στα βιβλία, είθε
εκείνα να το καταφέρουν».
Όμως η οικογένεια Μπίγκγουιγκ
ξέσπασε σε άγριους οικογενειακούς
καβγάδες, διαφωνώντας για το τι
ήτανε νόμιμο να διδαχτούν αυτού
του ανθρώπου τα παιδιά. Άλλοι επι-
μένανε ότι πρωτεύον και αναντικα-
τάστατο και υπέρτατο είναι το ένα∙
άλλοι επιμένανε ότι πρωτεύον και
αναντικατάστατο και υπέρτατο εί-
ναι το άλλο∙ και η οικογένεια Μπί-
γκγουιγκ, μοιράστηκε στα δύο. Τα
μέλη της έγραψαν φυλλάδια, συ-
γκάλεσαν συνελεύσεις, απήγγειλαν
κατηγορίες, επιδόθηκαν σε αγο-
ρεύσεις και σε κάθε λογής λόγους,
έσυραν ο ένας τον άλλον σε δικα-
στήρια νομικά και δικαστήρια εκ-
κλησιαστικά∙ λασπολόγησαν, γρον-
θοκοπήθηκαν και ξεμαλλιάστηκαν
με ακατανόητη εχθρότητα. Στο με-
ταξύ, αυτός ο άνθρωπος, καθώς τον
έπαιρνε για λίγο ο ύπνος το βρα-
δάκι δίπλα στη φωτιά, είδε τον δαί-
μονα της Άγνοιας να ορθώνεται
μπροστά του και να του κλέβει τα
παιδιά του. Είδε την κόρη του με-
ταμορφωμένη σε βαρύ, ασουλού-
πωτο δουλικό∙ είδε τον γιο του να
κατρακυλάει στην ευτελή ηδυπά-
θεια, τη βαναυσότητα και το
έγκλημα∙ είδε το φως της ευφυΐας
που ανέτελλε στα μάτια των μω-
ρών του να μετατρέπεται σε πονη-
ριά και καχυποψία – τόσο που θα
τα προτιμούσε ηλίθια.
«Μπας και τούτο το καταλα-
βαίνω καλύτερα;», έκανε, «όμως νο-
μίζω πως δεν είναι σωστό. Όχι, μα
τον συννεφιασμένο Ουρανό πά-
νωθέ μου, διαμαρτύρομαι ενάντια
σε τούτο το κρίμα!»
Όταν ειρήνεψε το πνεύμα του
και πάλι (αφού το πάθος του συ-
νήθως ήτανε βραχύβιο και η φύση
του ήρεμη και καλοσυνάτη) ανα-
λογίστηκε τις Κυριακές και τις
γιορτές του και είδε πόση μονοτο-
νία και κούραση κουβαλούσαν και
πως το μεθοκόπημα, κι όλη του η
ολέθρια κουστωδία, απέρρεε απ’
αυτές. Ύστερα, πρόσπεσε στην οι-
κογένεια Μπίγκγουιγκ και είπε:
«Είμαστε οι άνθρωποι του μόχθου,
κι έχω μια αμυδρή υποψία μέσα
μου ότι εμείς, οι κάθε λογής άν-
θρωποι του μόχθου, είμαστε έτσι
καμωμένοι –από μια διάνοια υπέρ-
τερη της δικής σας, όπως ταπεινά
πιστεύω– που χρειαζόμαστε πνευ-
ματική αναζωογόνηση και ψυχα-
γωγία. Κοιτάξτε πώς ξεπέφτουμε
όταν μας τη στερούν. Ελάτε! Δια-
σκεδάστε με ανώδυνα, δείξτε μου
κάτι ωραίο, κάντε με να ξεφύγω!»
Όμως, στο σημείο αυτό, η οικο-
γένεια Μπίγκγουιγκ επιδόθηκε σε
μιαν οχλαγωγία ολότελα εκκωφα-
ντική. Όταν κάποιες ελάχιστες
φωνές ακούστηκαν αδύναμα, προ-
τείνοντας να του δείξουν τα θαύ-
ματα του κόσμου, το μεγαλείο της
δημιουργίας, τις επιβλητικές αλλα-
γές του χρόνου, τα έργα της φύσης
και την ομορφιά της τέχνης –να
του τα δείξουν δηλαδή σε όποια
περίοδο της ζωής του ήταν εύκαι-
ρος να τα κοιτάξει– ξέσπασε ανά-
μεσα στους Μπίγκγουιγκ τέτοια
βουή κι αντάρα, τέτοια κηρύγματα
και τέτοιες ικεσίες, τέτοια παρα-
ληρήματα και τέτοιες αγορεύσεις,
τέτοιες βρισιές και τέτοιες πετριές,
ένας τόσο διαπεραστικός άνεμος
κοινοβουλευτικών ερωτημάτων και
υποτονικών απαντήσεων –όπου το
«δεν τολμώ» ανταγωνιζόταν το
«θέλω»– ώστε ο καημένος ο άν-
θρωπος έμεινε άναυδος, περιφέρο-
ντας αλαφιασμένος το βλέμμα του
από τον έναν στον άλλον.
«Εγώ τα προκάλεσα όλα αυτά»,
είπε βουλώνοντας με τα χέρια του
τα φοβισμένα του αυτιά, «με μια
αθώα, στις προθέσεις της, παρά-
κληση που πρόδηλα αναδύθηκε
από την πείρα μου και από την
κοινή γνώση όλων των ανθρώπων
που επιλέγουν να ανοίξουν τα μά-
τια τους; Δεν καταλαβαίνω και δεν
με καταλαβαίνουν. Τι θα βγει
άραγε από μια τέτοια κατάσταση;!»
σκυβε πάνω από τη δου-
e λειά του, κάνοντας κάθε
τόσο την ίδια ερώτηση
στον εαυτό του, όταν άρ-
χισε να διαδίδεται η εί-
δηση ότι μια επιδημία είχε εμφανι-
στεί ανάμεσα στους ανθρώπους
του μόχθου και τους ξεπάστρευε
κατά χιλιάδες. Έριξε μια ματιά τρι-
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 83
γύρω του και ανακάλυψε πως ήταν
αλήθεια. Έβριθαν από ετοιμοθά-
νατους και νεκρούς τα γειτονικά,
μολυσμένα σπίτια, ανάμεσα στα
οποία είχε περάσει όλη του η ζωή.
Καινούργιο δηλητήριο είχε διηθη-
θεί στην πάντα θολή, πάντα αη-
διαστική ατμόσφαιρα. Η ρώμη και
η αδυναμία, τα γηρατειά και η νη-
πιακή ηλικία, οι πατεράδες και οι
μανάδες, όλοι είχαν προσβληθεί.
Τι μέσα διέθετε για να ξεφύγει;
Έμεινε εκεί, στο μέρος όπου βρι-
σκόταν, και είδε τα πιο αγαπημένα
του πρόσωπα να πεθαίνουν. Ένας
καλόγνωμος παπάς τον πλησίασε
και προσφέρθηκε να πει μια προ-
σευχή για να γλυκάνει τον πόνο
του, όμως αυτός του απάντησε:
«Ω, ποιο το όφελος, παπά, να
’ρθεις σε μένα, άνθρωπο καταδι-
κασμένο να κατοικεί σε τούτο το
δύσοσμο τόπο, όπου κάθε αίσθηση
που μου χαρίστηκε για να απο-
λαύσω τη ζωή έγινε βάσανο και
όπου κάθε λεπτό των μετρημένων
μου ημερών είναι καινούργια λά-
σπη στοιβαγμένη πάνω στο σωρό
κάτω από τον οποίο κείτομαι χωρίς
ανάσα! Χάρισέ μου, αν θες, την
πρώτη μου ματιά στον Παράδεισο,
προσφέροντας λίγο από το φως και
το αεράκι του∙ δώσε μου καθαρό
νερό∙ βοήθησέ με να απαλλαγώ απ’
τη βρωμιά∙ ελάφρυνε τούτη τη βα-
ριά ατμόσφαιρα και τη βαριά ζωή
όπου βυθίζεται το πνεύμα μας, κι
έτσι γινόμαστε τα απαθή κι άσπλα-
χνα πλάσματα που τόσο συχνά
βλέπετε σε μας∙ πάρε από εδώ, με
αβρότητα και καλοσύνη, τα κορ-
μιά όσων πεθαίνουν ανάμεσά μας,
απομάκρυνέ τα από τούτον τον
στενό χώρο όπου μεγαλώνουμε,
μόνο και μόνο για να εξοικειω-
θούμε πρώιμα με τη φρικτή μετα-
βολή που ακόμη και η ιερότητά της
έχει χαθεί για μας∙ και τότε, Δά-
σκαλε, θ’ ακούσω –κι εσύ τούτο το
γνωρίζεις καλύτερα από τον κα-
θένα– Εκείνον που οι σκέψεις Του
ήταν στραμμένες πάντα στους
φτωχούς και συμπονούσε κάθε αν-
θρώπινη δυστυχία!
Βρισκόταν πάλι στη δουλειά του,
μονάχος και λυπημένος, όταν ήρθε
ο Αφέντης του και στάθηκε κοντά
του, ντυμένος στα μαύρα. Κι αυτός
υπέφερε βαριά. Η νεαρή γυναίκα
του, η όμορφη, καλή νεαρή του γυ-
ναίκα ήταν νεκρή∙ το ίδιο και το
μοναχοπαίδι του.
«Αφέντη, είναι δύσκολο ν’ αντέ-
ξεις –το ξέρω–, μα γαλήνεψε. Θα
σου ’δινα εγώ παρηγοριά, αν το
μπορούσα».
Ο Αφέντης τον ευχαρίστησε από

Sir Luke Fildes, O γιατρός, λάδι σε καμβά, 166,4 x 241,9 εκ, 1891.
τα βάθη της καρδιάς του, όμως
είπε: «Ω εσείς, οι άνθρωποι του μό-
χθου! Από εσάς ξεκίνησε η συμ-
φορά. Αν ζούσατε πιο υγιεινά και
πιο κόσμια, δεν θα ’μουν σήμερα
βυθισμένος στο πένθος, χαροκαμέ-
νος, χήρος».
«Αφέντη», αντιγύρισε ο άλλος,
κουνώντας το κεφάλι του, «άρχισα
να καταλαβαίνω ότι οι πιο πολλές
συμφορές, όπως και τούτη, θα
’ρθουν από μας, κι ότι κανένας δεν
θα σταματήσει στις φτωχικές μας
πόρτες αν δεν ενωθούμε με εκείνη
τη μεγάλη οικογένεια που τσακώ-
νεται πιο κάτω, ώστε να κάνουμε τα
πράγματα σωστά. Δεν μπορούμε να
ζήσουμε υγιεινά και κόσμια αν εκεί-
νοι που έχουν αναλάβει να διαχει-
ρίζονται τη ζωή μας δεν μας παρέ-
χουν τα μέσα. Δεν μπορούμε να
εκπαιδευτούμε αν αυτοί δεν μας δι-
δάξουν∙ δεν μπορούμε να διασκε-
δάσουμε με μέτρο, αν αυτοί δεν μας
διασκεδάσουν∙ δεν γίνεται παρά να
έχουμε λίγους δικούς μας, σφαλε-
ρούς θεούς, όσο εκείνοι στήνουν
τόσο πολλούς δικούς τους, σ’ όλους
τους δημόσιους χώρους. Οι φριχτές
84 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
συνέπειες της ατελούς εκπαίδευ-
σης, οι φριχτές συνέπειες της ολέ-
θριας παραμέλησης, οι φριχτές συ-
νέπειες της αφύσικης καταστολής
και της άρνησης κάθε χαράς που
εξανθρωπίζει, όλες θα έρθουν από
μας και καμιά απ’ αυτές δεν θα στα-
ματήσει σε μας. Θα εξαπλωθούν
παντού. Πάντα έτσι γινόταν και
πάντα έτσι θα γίνεται – όπως όταν
ξεσπούν επιδημίες. νομίζω πως,
επιτέλους, κατάλαβα πολλά».
Όμως ο Αφέντης είπε πάλι «Ω
εσείς, οι άνθρωποι του μόχθου!
Σπάνια ακούμε κάτι για σας, κι
όταν αυτό συμβαίνει, πάντοτε έχει
σχέση με αναποδιές!»
«Αφέντη», απάντησε ο άνθρω-
πος, «είμαι ο Κανένας και δεν
υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να
ακούσετε κάτι για μένα (και ίσως
ούτε θέλετε ν’ ακούσετε) παρά μο-
νάχα όταν συμβαίνει κάποια ανα-
ποδιά. Όμως ποτέ δεν αρχίζει από
μένα και ποτέ δεν γίνεται να τελει-
ώσει σε μένα. Έρχεται από μένα,
από χαμηλά, και ανεβαίνει πάνω
από μένα. Κι αυτό είναι σίγουρο,
όσο σίγουρος είναι κι ο Θάνατος».
Ήτανε τόσο λογικά αυτά που
είπε, ώστε η οικογένεια Μπί-
γκγουιγκ, πιάνοντας τα λόγια του
στον αέρα και τρέμοντας από το
φόβο του πρόσφατου ολέθρου,
αποφάσισε να συνεργαστεί μαζί
του για να κάνουν τα πράγματα
σωστά – τουλάχιστον στο βαθμό
που όσα είχε πει συνδέονταν με
την άμεση πρόληψη μιας ακόμα
επιδημίας. Όμως, καθώς ο φόβος
τους εξανεμιζόταν, ξανάρχισαν να
μαλώνουν μεταξύ τους και δεν έκα-
ναν τίποτα. Και το αποτέλεσμα
ήταν ότι η μάστιγα επανήλθε, από
τα χαμηλά όπως πριν, κι απλώθηκε
εκδικητικά προς τα πάνω όπως
πριν, και θέρισε τους καβγατζήδες.
Ωστόσο ούτε ένας απ’ αυτούς δεν
παραδέχτηκε, αν ίσως το είχε έστω
κατ’ ελάχιστο αντιληφθεί, ότι κι
αυτός ο ίδιος είχε σχέση με τη συμ-
φορά.
Kι έτσι ο Κανένας έζησε και πέ-
θανε με τον παλιό, παλιό, παλιό,
τρόπο∙ κι αυτή, με λίγα λόγια, είναι
ολόκληρη η ιστορία του Κανένα.
Δεν είχε όνομα; θα αναρωτιέστε.
Ίσως το όνομά του ήταν Λεγεώνα.
Tate Gallery, london/Art resource, Ny
Μικρή σημασία έχει ποιο ήταν το
όνομά του. Ας τον πούμε Λεγεώνα.
Αν ποτέ βρεθείτε στα βελγικά
χωριά κοντά στο πεδίο μάχης του
Βατερλώ, θα δείτε, σε κάποιο
ήρεμο εκκλησάκι, ένα μνημείο που
ανήγειραν οι πιστοί εν όπλοις σύ-
ντροφοι, στη μνήμη του Συνταγ-
ματάρχη Α, του Ταγματάρχη Β,
των Λοχαγών Γ, Δ και Ε, των υπο-
λοχαγών Ζ, Η και Θ, επτά υπα-
ξιωματικών και εκατόν τριάντα κοι-
νών οπλιτών, που έπεσαν κάνοντας
το καθήκον τους εκείνη την αξιο-
μνημόνευτη μέρα. Η ιστορία του
Κανένα είναι η ιστορία των κοινών
οπλιτών της γης. Σήκωσαν το βά-
ρος της μάχης∙ είχαν το μερίδιό
τους στη νίκη∙ έπεσαν∙ δεν άφησαν
κανένα όνομα. Η πορεία και των
πιο περήφανων από μας καταλήγει
στην ίδια σκόνη που άφησαν πίσω
τους κι εκείνοι. Ω! Ας τους σκε-
φτούμε φέτος πλάι στη χριστου-
γεννιάτικη φωτιά κι ας μην τους
λησμονήσουμε μαζί με τα απο-
καΐδια. zx
μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 85

στέλλα παναγιωτοπούλου,
Έξοδος προς Καππαδοκία,
μυθιστόρημα, Το ροδακιό,
αθήνα 2011, 192 σελ.
ο βιβλίο της Στέλλας
Τ Παναγιωτοπούλου,
Έξοδος προς την Καππα-
δοκία, άψογο εκδοτικά,
είναι –αν δεν κάνω λά-
θος– το πρώτο ελληνικό μυθιστό-
ρημα που διαδραματίζεται στην συ-
γκεκριμένη γεωγραφική περιοχή.
Το σκηνικό στήνεται στη σύγχρονη
εποχή. Η συμβατική, τρέχουσα τα-
ξινόμηση θα το χαρακτήριζε «έργο
ταξιδιωτικής λογοτεχνίας», καθώς
αφηγείται την απόδραση μιας πα-
ρέας τουριστών από την Ελλάδα
στην Τουρκία. Η κατανομή των
φύλων είναι ισοζυγισμένη. Τα πρό-
σωπα και τα προσωπεία, οι αφη-
γητές και οι αφηγήτριες είναι πολ-
λοί και πολλές – συνολικά δέκα τον
αριθμό. Όμως το αφήγημα στην ου-
σία είναι ένα και μοναδικό: πρό-
κειται για το συναπάντημα με την
Ιστορία.
Αν λοιπόν η σπονδυλική στήλη
του μύθου συγκροτείται από τη
σχέση των επιγόνων με τις προγο-
νικές εστίες και τη μνήμη του τό-
που, δηλαδή τη διαχείριση της ιστο-
ρικής κληρονομιάς από την τρίτη
προσφυγική γενιά, θα έλεγα ότι η
συγγραφέας με μαεστρία τοποθετεί
αρχικά τον πυρήνα της διήγησης σε
δεύτερο επίπεδο. Μας αφήνει
πρώτα να περιπλανηθούμε μαζί με
τους ήρωες, να παραμυθιαστούμε
και, ενώ το κουβάρι της αφήγησης
ξετυλίγεται προοδευτικά, η πύ-
κνωση του πόνου κάνει την εκφορά
του λόγου λακωνική, το δράμα κο-
ρυφώνεται με υπόγεια διαδρομή.
Αναμφίβολα η Καππαδοκία, η
«άγνωστη» χώρα, συνιστά όχι μόνο
τον τελικό προορισμό του ταξιδιού
αλλά και του ίδιου του βιβλίου.
οΔοιΠορικο στην ιστορια
Οι περσόνες του μυθιστορήματος
περιγράφονται στις πρώτες σελί-
86 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
Τα κείμενα και τα ταξίδια
Από την ιωΑννΑ ΠεΤρΟΠΟυλΟυ
Με την έλευση της νέας χρονιάς, του 2012, κλείνουν ενενήντα χρόνια από τη μεγάλη ιστορική τομή,
τη μικρασιατική ήττα του 1922. Η χρονική απόσταση από το δράμα οδηγεί σε θεωρήσεις αναστοχα-
σμού, προσεγγίσεις του τραύματος από νέα οπτική γωνία, αλλά και με διαφορετικά μέσα και εργα-
λεία – ακόμα και με τη λογοτεχνική γραφή. Το βιβλίο της Στέλλας Παναγιωτοπούλου Έξοδος προς
την Καππαδοκία αποδεικνύει πώς αυξάνεται το ενδιαφέρον για τους τόπους της συλλογικής μνήμης.
δες εξωτερικά, μετωπικά θα έλεγα,
σαν πρώιμες τοιχογραφίες, στερη-
μένες από την τρίτη διάσταση, τη
διάσταση του ιστορικού και ψυχι-
κού βάθους. ξεγελιόμαστε νομίζο-
ντας πως πρόκειται για ένα τυπικό
«ταξίδι αναψυχής» του σύγχρονου
(νεοέλληνα) homo touristicus. Κυ-
ριαρχημένοι από το όψιμο ενδιαφέ-
ρον τους για την ιστορία, την μόνιμη
ανεξήγητη έλξη τους για την Ανα-
τολή, οι ήρωές μας μοιάζουν στο
ξεκίνημα προβλέψιμοι: εξασφάλιση
ξενοδοχείου πολλών αστέρων, ψώ-
νια και καλοφαγία – ιδού τα αιτή-
ματα. Η συγγραφέας, ενώ στην
αφετηρία κινείται φαινομενικά στη
μονοδιάστατη, στιλπνή επιφάνεια
μιας δίχως οδύνη πραγματικότη-
τας, στην πορεία της διήγησης –
αλλά και του ίδιου του ταξιδιού–
παρεμβαίνει καίρια και ανατρε-
πτικά, εισάγοντας την τρίτη διά-
σταση, τη διάσταση του ιστορικού
βάθους. Από τα μέσα περίπου του
βιβλίου και ύστερα, τα πρόσωπά
της δεν είναι οι περιηγητές των
καππαδοκικών αξιοθέατων ή οι
θαυμαστές του γεωλογικού παρά-
δοξου μιας εικονικής πραγματικό-
τητας. Σταδιακά, βγάζουν το έν-
δυμα της καθημερινότητας,
αποκαλύπτουν την άλλη ταυτότητά
τους, βιώνοντας εντατικά την
εμπειρία της αναμέτρησης με το
παρελθόν, ο καθείς με τις δικές του
αναμνησιακές αποσκευές, το δικό
του υπαρξιακό άγχος , τον προσω-
πικό του ερωτικό μύθο.
Στην καππαδοκική τους περιή-
γηση οι οδοιπόροι δεν είναι μόνοι.
Σηκώνουν ένα αόρατο φορτίο, εί-
ναι αχθοφόροι της μνήμης: τους
συντροφεύουν οι απόντες της πρώ-
της και δεύτερης γενιάς, γυναικεία
πρόσωπα που σαν όνειρο σκιάς τους
ακολουθούν βήμα βήμα στο ταξίδι
του νόστου. Η συγγραφέας αφαιρεί
με τέχνη το εξωτερικό, τουριστικό
επίχρισμα, και πραγματοποιεί την
αργή κατάδυση στην ατομική ιστο-
ρία του καθενός. Αθροίζει τις πρω-
τοπρόσωπες μαρτυρίες σαν πολύ-
τιμα ανασκαφικά ευρήματα και τα
συνδέει με τη συλλογική ιστορική
εμπειρία, την Ιστορία με κεφαλαίο
γιώτα. Κοινός παρονομαστής, συ-
νεκτικός ιστός με τον οποίο υφαί-
νεται το μυθιστόρημα είναι η Καπ-
παδοκία ως πεδίο μνήμης: μνήμης
τρισυπόστατης που στρωματογρα-
φεί διαχρονικά τρεις γενιές – και
ενεργοποιείται μέσα από την ίδια
την διαδικασία της περιήγησης.
Αλλά ούτε και το γραπτό κείμενο
είναι μόνο. Συγγενεύει και γειτο-
νεύει με άλλα τυπωμένα ή χειρό-
γραφα τεκμήρια. Κυοφορήθηκε
μέσα σε ένα συγγραφικό περιβάλ-
λον που συγκροτήθηκε όψιμα , μό-
λις τον περασμένο αιώνα. Ωραία το
είπε ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης:
Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα
λόγια μας. Αν δεν προϋπήρχε αυτή
η μαγιά, δηλαδή τα άλλα κείμενα
που μας αποκάλυψαν την καππα-
δοκική ενδοχώρα και μας εξοικεί-
ωσαν με τον πολιτισμό της, δεν θα
είχε ξεπηδήσει η λογοτεχνική
φλέβα και δεν θα είχε επινοηθεί η
γραφή ως ένας τρόπος οικειοποίη-
σης του έως χθες απρόσιτου, κλει-
στού κόσμου.
Ας αποτολμήσουμε εδώ λοιπόν,
μια σύντομη περιήγηση, ένα ταξίδι
μέσα στο ταξίδι, μια από κοινού πε-
ριπλάνηση όχι στον ίδιον τον γεω-
γραφικό τόπο αλλά στα κείμενα
που γράφτηκαν για τον τόπο.
Και ξεκινώντας την διαδρομή, ας
σημειώσουμε ότι η τάση για την
ανακάλυψη της Ανατολής είναι ένα
ιστορικό φαινόμενο, τέκνο του ευ-
ρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η ενδο-
χώρα της Μικράς Ασίας σήμερα
πληθυσμιακά υπερ-κορεσμένη από
όλες τις φυλές της Γης, ήταν έως
τις αρχές του εικοστού αιώνα σχε-
δόν αχαρτογράφητη περιοχή εκτός
πολιτισμικού ενδιαφέροντος.
Μάλιστα η χριστιανική (ορθό-
δοξη) Καππαδοκία, που στο διάβα
του χρόνου από χώρος λατρείας
έγινε χώρος αρχαιολογικός, και
πρόσφατα, προορισμός must των
ταξιδιωτικών γραφείων, χρωστάει
την φήμη της πρωτίστως στη χρι-
στιανική (καθολική) Δύση. Το οι-
κιστικό σύμπλεγμα των χριστιανι-
κών ναών του Goreme και της
ihlara, τα λεγόμενα «πετροκομ-
μένα μοναστήρια», είχαν περιπέσει
στην αφάνεια για αιώνες, η θρη-
σκευτική λατρεία είχε διακοπεί. Η
Εγγύς Ανατολή αναδύθηκε στο
ιστορικό προσκήνιο από τους Ευ-
ρωπαίους, από τα ξενόγλωσσα
επιστημονικά συγγράμματα. Με
τον τρόπο αυτό, η Καππαδοκία
αναδείχθηκε στα μέσα του εικο-
στού αιώνα όχι μόνο σε σημείο μο-
ναδικής αισθητικής αξίας στον γε-
ωφυσικό χάρτη αλλά και ως
μνημειακός τόπος, μοναστικό κέ-
ντρο της ορθόδοξης χριστιανικής
πίστης με παγκόσμια ακτινοβολία.
Η γνώση αυτή, παλαιότερα κτήμα
των ολίγων, άρχισε με αργούς ρυθ-
μούς να διαχέεται για να γίνει, σή-
μερα, μεταλλαγμένη, μέσα από τα
γραπτά και τα βιβλία, κτήμα των
πολλών – σε διεθνή κλίμακα.
Όπως παρατηρεί η συγγραφέας,
η Καππαδοκία πήρε μυθικές
διαστάσεις μέσα από ιστορίες
[…] ΄Ισως έγινε πιο σημαντική
σαν χαμένη πατρίδα απ΄ ό,τι
ήταν σαν πατρίδα καθημε-
ρινή…
Όντως, η περίπτωση της Καππα-
δοκίας είναι ιδιόμορφη, καθώς η
γνωριμία του τόπου διαμεσολαβεί-
ται από τον γραπτό λόγο. Πρώτα
ανακαλύφθηκαν οι τόποι μέσα από
τα κείμενα και ύστερα, δεκαετίες

αργότερα, έγιναν επισκέψιμοι. Η
άμεση γεωγραφική και ιστορική
εποπτεία κατά κανόνα έπεται, στη-
ριγμένη στην συσσώρευση γνώσης
που αποθηκεύτηκε στο τυπωμένο
χαρτί.
οταν η Δυση
εβλεΠε ανατολικα
Αρχές λοιπόν του εικοστού αιώνα η
χριστιανική Δύση στρέφεται προς
την Ανατολή και πραγματοποιεί
τις θεσμικά οργανωμένες επιστη-
μονικές της αποστολές στην καπ-
παδοκική ενδοχώρα. Αρχαιολόγοι,
βυζαντινολόγοι, πολυπληθείς ομά-
δες υψηλής εξειδίκευσης με επικε-
φαλής τον ιησουίτη πατέρα Guil-
laume de Jerphanion εξερευνούν
την περιοχή με τελικό στόχο την
απογραφή και την έκδοση των χρι-
στιανικών μνημείων. Μια μεγάλης
πνοής επιτόπια έρευνα εκκινεί πριν
από την έναρξη του Α’ Παγκό-
σμιου Πολέμου και ολοκληρώνεται
μετά την έναρξη του Β’ Παγκό-
σμιου Πολέμου, με ενδιάμεσες
πλείστες όσες ανακοπές – αιτία,
οι επαναλαμβανόμενες στρατιωτι-
κές συρράξεις. Το εγχείρημα θα
φέρει πλούσιους καρπούς. Les
eglises rupestres de Cappadoce: οκτώ
ογκώδεις τόμοι εκδίδονται στα γαλ-
λικά στο Παρίσι, κομμάτι κομμάτι,
από το 1924 έως το 1942. Η ειρη-
νική αυτή εκστρατεία στην Ανα-
τολή κάνει γνωστή με πάσα λεπτο-
μέρεια την περιοχή και τα μνημεία
της στη διεθνή επιστημονική κοι-
νότητα. Αλλά και στους ολίγους
ουκ αδαείς έλληνες αναγνώστες φα-
νερώνεται σαν μια νέα επαρχία της
βυζαντινής τέχνης, «Une nouvelle
province de l’ Art Byzantin», όπως
σημειώνεται στον υπότιτλο.
Η εκδοτική απαρτίωση του μνη-
μειώδους έργου των γάλλων ιησου-
ιτών προσφέρει την ευκαιρία στις
αρχές της δεκαετίας του 1950 σε
έναν διανοούμενο, μικρασιάτη Έλ-
ληνα με απώτερη καππαδοκική κα-
ταγωγή, να βυθιστεί στην ανά-
γνωση και να μελετήσει ένα ένα τα
αρχαιολογικά λείψανα της χρι-
στιανοσύνης. Πρόκειται για τον
ποιητή Γιώργο Σεφέρη, ο οποίος
ως διπλωμάτης με έδρα την
Άγκυρα, σχεδιάζει στον πάγκο του
γραφείου του το περιπόθητο τα-
ξίδι, ακριβώς πάνω στα χνάρια των
γάλλων ιησουιτών. Ο λόγιος ποιη-
τής, πρώτα καταφεύγει στη γρα-
πτή πηγή: επιστημονικά ραπόρτα,
σχέδια, σημειώσεις, χάρτες, φωτο-
γραφίες. Ακολουθούν η άμεση επο-
πτεία του χώρου, η σωματική
Το ζεύγος Άγγελου βλάχου (αριστερά), ο γιώργος και η μαρώ σεφέρη στην
καππαδοκία.
επαφή με το τοπίο, το ωραίο τα-
ξίδι, οι τρεις μέρες στα μοναστήρια
της Καππαδοκίας. Αλλά ο ποιητής
δημιουργός δεν στέκεται στο θαυ-
μασμό. Μεταποιεί δραστικά το
βίωμα σε γραπτό λόγο, παίρνει τη
σκυτάλη και συντάσσει τις δικές
του ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Δί-
χως να το έχει επιδιώξει, μας κλη-
ροδοτεί το πρώτο περιηγητικό δο-
κίμιο στην ελληνική γλώσσα ένα
βιβλίο - οδηγό για την περιοχή. Το
τιτλοφορεί Τρεις μέρες στα μονα-
στήρια της Καππαδοκίας, Αθήνα
1953 και το αφιερώνει τιμητικά
στους ιδρυτές του Κέντρου Μι-
κρασιατικών Σπουδών, τη Μέλπω
και τον Οκτάβιο Μερλιέ.
Οι εκπατρισμένοι Μικρασιάτες,
που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα
στα μέσα της δεκαετίας του 1920,
πολλά οφείλουν στην ακάματη ερ-
γασία των καθολικών πατέρων και
στα ξενόγλωσσα, λατινογενή γρα-
πτά. Δεν αντίκρισαν ποτέ στα μά-
τια τους το ίδιο το πόνημα, τη μνη-
Αρχείο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών
άποψη ότι οι πιστοί εκκλησιάζο-
νταν στους συγκεκριμένους ναούς
έως τον εκπατρισμό, δεν επιβεβαι-
ώνεται. Συνιστά μια ακόμα μυθο-
πλασία των σύγχρονων νεοελλή-
νων –γοητευτική ασφαλώς και,
κυρίως, χρήσιμη–, κατασκευα-
σμένη εκ των υστέρων, ερήμην πη-
γών και μαρτυριών, και έτσι ευθυ-
γραμμισμένη ώστε να συμπλεύσει
με τη ρομαντική ιστορική θεωρία
του 19ου αιώνα.
Στο Αρχείο Προφορικής Παρά-
δοσης του Κέντρου Μικρασιατι-
κών Σπουδών όπου κατατέθηκαν
οι μαρτυρίες των εκπατρισμένων
μετά το 1922, Καππαδόκες της
Ανταλλαγής δηλώνουν την παλαι-
ότερη άγνοιά τους για το ζήτημα.
Όσο και αν φαίνεται παράξενο, οι
άνθρωποι συμβίωναν αιώνες εκεί
πλάι στην αρχαία πολιτεία των
ασκητών, δίχως να έχουν άμεση
αντίληψη του περίγυρου, γνώρισαν
την ιδιαίτερη πατρίδα τους, χρόνια
μετά, στο χώρο υποδοχής. «Μά-
θαμε για την ύπαρξη των μοναστη-
ριών εδώ, στην Ελλάδα, από τις εφη-
μερίδες».
Είναι λοιπόν ο γραπτός πολιτι-
σμός, οι εφημερίδες, ο ημερήσιος
Τύπος που δίνουν ένα μάθημα πα-
τριδογνωσίας στους έως προχθές
γηγενείς αποκαλύπτοντας στους εδώ
τις εκεί προγονικές εστίες τους. Και
πάλι, το κείμενο προηγείται της ζω-
ντανής εποπτείας. Αλλά, θα άξιζε
στο σημείο αυτό να προσέξουμε το
φαινόμενο της εκλαΐκευσης του
γραπτού λόγου και της διάδοσης
της γνώσης. Από το ογκώδες, πο-
μειακή έκδοση, δεν άγγιξαν ποτέ λύτομο έργο των γάλλων ιησουιτών
το βαρύ πανάκριβο χαρτί με τα κα- που διαβάζουν λίγοι –οι καθ’ ύλην
λοτυπωμένα στοιχεία, το θαύμα αρμόδιοι– περνάμε στον Σεφέρη,
αυτό της τυπογραφικής τέχνης. στο μικρό βιβλιαράκι όπως το ονο-
Πριν από την Ανταλλαγή, οι ντό- ματίζει ο ίδιος, που κυκλοφορεί για
πιοι πληθυσμοί, οι χριστιανοί υπή- μεγαλύτερο αριθμό φιλομαθών.
κοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατο- Από το μικρό βιβλιαράκι περνάμε
ρίας, δεν γνώριζαν την ύπαρξη των στο φύλλο της εφημερίδας, προ-
ορθόδοξων μοναστηριών. Το οδικό σιτό σε κάθε βαλάντιο, κι ύστερα
δίκτυο ήταν ανύπαρκτο, τα μνη- στο δημοσιογραφικό άρθρο που
μεία δυσπρόσιτα, η λατρεία όπως απευθύνεται σε χιλιάδες αναγνώ-
είπαμε είχε εκπέσει κατά τους νε- στες. Η πορεία από το ένα κείμενο
ότερους αιώνες. Στο κέντρο, στην στο επόμενο, πορεία διάχυσης της
Κωνσταντινούπολη, λίγοι περί το πληροφορίας, ανοίγει νέες, πολλα-
Πατριαρχείο ιστοριοδίφες ήσαν πλάσιες δυνατότητες επικοινωνίας
ενήμεροι. Αλλά και πάλι μέσα από γραπτής και προφορικής, συντάσ-
τα κείμενα – όχι από αυτοψία. σοντας μια γερή κειμενική αλυσίδα.
Πέρα, στην περιφέρεια, στην καπ-
παδοκική ενδοχώρα, οι ελάχιστοι
επαρχιακοί λόγιοι κατείχαν τα πε- ιστορικοι
ράσματα, υποδείκνυαν τις ατρα- του μικρου χωριου
πούς στους –επίσης ελάχιστους– Την πρώτη μεταπολεμική δεκαε-
αλλοδαπούς περιηγητές. τία οι άνθρωποι δεν κάνουν ταξίδια
Η θεωρία για την αδιάκοπη συ- αναψυχής. Οι επιπτώσεις του πο-
νέχιση των λατρευτικών πρακτικών λέμου, του εμφυλίου, η ανέχεια, ο
στον ίδιον αυτόν τόπο, δηλαδή η αποδεκατισμός του πληθυσμού δεν
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 87
παρέχουν την πολυτέλεια ενός
τόσο μακρινού ταξιδιού.
Σε κάθε περίπτωση, το ταξίδι
του Σεφέρη, κοινοποιημένο μέσα
από το μικρό βιβλιαράκι, συμβολικά
ή όχι, συνιστά ορόσημο. Μετά από
το εκδοτικό αυτό γεγονός, μια
ομάδα ερευνητών του Κέντρου Μι-
κρασιατικών Σπουδών πραγματο-
ποιεί τις πρώτες επιστημονικές
αποστολές τη δεκαετία του 1950
και καταγράφει ημερολογιακά τις
ταξιδιωτικές της εντυπώσεις.
Παράλληλα , οι Μικρασιάτες,
εκπατρισμένοι της πρώτης γενιάς
αρχίζουν να ταξιδεύουν νοερά στον
τόπο καταγωγής. Αρχίζουν, δη-
λαδή, να γράφουν. Καππαδόκες
της πρώτης γενιάς συντάσσουν εκ
περιουσίας μικρές πραγματείες για
τις πατρογονικές εστίες, καταγρά-
φουν τις αναμνήσεις τους και, με
πρότυπο τον παπαρρηγοπούλειο
κάναβο, φιλοδοξούν να γίνουν οι
ιστορικοί του μικρού χωριού τους.
Απευθύνονται στο (πεπερασμένο)
αναγνωστικό κύκλο των συμπα-
τριωτών τους. Τούτη η χαμηλών
τόνων συγγραφική εκδοτική κίνηση
δημιουργεί τους όρους για την
ιστορική εξοικείωση με τον τόπο
και συγκροτεί δυνάμει την πρώτη
στρατιά μελλοντικών ταξιδιωτών.
Στη μεταπολίτευση, βαθμιαία, η
τουριστική έκρηξη προς την Ανα-
τολή παίρνει διεθνή χαρακτήρα –
αρχίζουν να αίρονται οι κάθε λογής
περιορισμοί.
Τώρα, οι δρόμοι προς την Καπ-
παδοκία ανοίγουν μεταφορικά και
κυριολεκτικά. Η γενιά του νόστου,
η τρίτη γενιά, στρέφεται στο πα-
ρελθόν. Προσεγγίζει γεωγραφικά,
το παλαιό τραύμα – τον γενέθλιο
τόπο.
Στο σημείο αυτό η αντιστροφή
είναι προφανής: ενώ έως τώρα τα
κείμενα οδηγούσαν στην περιή-
γηση, τώρα η ίδια η περιήγηση πα-
ράγει τα δικά της νέα κείμενα.
Ήρθε λοιπόν το πλήρωμα του
χρόνου: όπως άνοιξαν τα ρουμα-
νιασμένα μονοπάτια που οδηγού-
σαν στην γεωγραφικά απομονω-
μένη περιοχή, έτσι έσπασε σιγά
σιγά η σιωπή, αποδεσμεύθηκαν δυ-
νάμεις, ελευθερώθηκε ο λόγος. Δη-
μιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για
μια νέα εξιστόρηση που πηγάζει
από την εσώτερη στοιβάδα της ψυ-
χής αλλά και από αρχαίες μνήμες:
έτσι προέκυψε και το μυθιστόρημα,
ένας ακόμη κρίκος στην γενεαλογία
των γραπτών κειμένων.
Έξοδος προς την Καππαδοκία: η
συγγραφέας Στέλλα Παναγιωτο-
πούλου μας οδηγεί από το παρελ-
θόν στο μέλλον, αποφορτίζοντας
τη λέξη Έξοδος από το θεολογικό
της περιεχόμενο και προσδίδοντάς
της νέα δυναμική. Από τη λήθη
στην τραγωδία, από την τραγωδία
στην επίγνωση και, τέλος, στη συμ-
φιλίωση: με τους λαούς που επί αι-
ώνες συνυπήρξαν στα ίδια χώματα,
με τους δικούς μας και τους άλ-
λους, με τους ανθρώπους και τους
τόπους – συμφιλίωση με το πριν.
Αλλά και συμφιλίωση με το βαρύ
φορτίο της μνήμης – με το μετά. Το
μυθιστόρημα στην κορύφωσή του
αφήνει να διαφανεί η δυνατότητα
υπέρβασης, η δυνατότητα δι-εξό-
δου καθώς μας φέρνει στο κέντρο
των πραγμάτων, στη δύναμη της
ζωής, όπως αυτή ορίζεται από τον
Έρωτα και τον Θάνατο. Άλλωστε,
οι λέξεις Χάρος και Χαρά, διαβά-
ζουμε στο βιβλίο, είναι πλασμένες
με παρόμοια υλικά, συντάσσονται
με τα ίδια, σχεδόν, γράμματα της
αλφαβήτου. zx

Κάνοντας μια συνδρομή στο Books’ Journal έχετε εγκαίρως

το δικό σας τεύχος στη διεύθυνση που επιθυμείτε.
Κάνετε δώρο μια συνδρομή και στους φίλους σας.

Στείλτε mail στη διεύθυνση info@booksjournal.gr με την παραγγελία σας

ή τηλεφωνήστε στα γραφεία του περιοδικού.

Το καλύτερο δώρο
Μια συνδρομή στο

Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €, φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €, Βιβλιοθήκες 100 €.
Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. Eξάμηνη συνδρομή (6 τεύχη) 30 €. Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 142002320004738 (προσοχή νέος τραπεζικός λογαριασμός) ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA

88 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

Οι Έλληνες και η ευρώπη
συνέντευξη στον FrANK BErBEriCh
Αφιερωμένο στην μεγάλη κρίση της Ευρώπης, το γερμανικό lettre international δημοσιεύει συνέ-
ντευξη με τον καθηγητή Αντώνη Λιάκο (και τακτικό συνεργάτη του περιοδικού μας), την οποία ο έλ-
ληνας ιστορικός παραχώρησε στον διευθυντή σύνταξης του περιοδικού Frank Berberich. Ζητήσαμε
την άδεια να αναδημοσιευθεί στην πλήρη μορφή της στα ελληνικά.
τη συνέντευξη που ο
Σ καθηγητής Αντώνης
Λιάκος παραχώρησε
στο γερμανικό περιο-
δικό, ορισμένες από τις
ερωτήσεις οδηγούν σε αναμενόμε-
νες για το ελληνικό κοινό απαντή-
σεις. Επιλέξαμε να δημοσιεύσουμε
το πλήρες κείμενο, επειδή έχει ση-
μασία εξ ίσου πώς αντιμετωπίζουν
την ελληνική κρίση οι άλλοι, όσοι
την παρακολουθούν απ’ έξω και,
κατ’ ανάγκην, επηρεάζονται από
το περιεχόμενο και την ιδεολογία
των πληροφοριών που διακινού-
νται. Στη διεξοδικότατη συνέ-
ντευξή του, ο καθηγητής Α. Λιά-
κος, τακτικός συνεργάτης του
Books’ Journal, εξηγεί τα κατά τη
γνώμη του χαρακτηριστικά της κρί-
σης στην Ελλάδα και στην Ευ-
ρώπη, ασκεί κριτική στις πολιτικές
που δεν εμβάθυναν στην ευρω-
παϊκή ολοκλήρωση, ερμηνεύει τον
σύγχρονο κόσμο μετά το τέλος του
Ψυχρού Πολέμου και περιγράφει,
ασφαλώς όπως αυτός τα προσλαμ-
βάνει, τα μείζονα πολιτικά και κοι-
νωνικά προβλήματα στο εσωτερικό
της χώρας. Σε μεγάλο μέρος της
συνέντευξής του, ο Α. Λιάκος επι-
χειρεί να περιγράψει την πολιτι-
στική και την καλλιτεχνική ταυτό-
τητα της σύγχρονης Ελλάδας,
χρησιμοποιώντας τα δικά του πα-
ραδείγματα, αλλά και, εν γένει, την
κοινωνική δραστηριότητα με χα-
ρακτηριστικά αλληλεγγύης σε
όσους έχουν ανάγκη. Το πλήρες
κείμενο της συνέντευξης ακολουθεί
στη συνέχεια. [TBJ]
Frank Berberich: πώς κρίνετε
σήμερα την απόφαση της Ελλά-
δας να ενταχθεί στην Ευρω-
παϊκή Ένωση και στην Ευρω-
ζώνη; ποια ήταν τα οικονομικά,
πολιτικά και γεωπολιτικά πλεο-
νεκτήματα και μειονεκτήματα;
αντώνης λιάκος: Η πορεία της
Ελλάδας προς την Ευρωπαϊκή
Ένωση καθορίστηκε ιστορικά από
O καθηγητής Aντώνης λιάκος.
δυο παράγοντες. Ο πρώτος αφο-
ρούσε τη σταθεροποίηση του φι-
λοδυτικού προσανατολισμού της
χώρας, σε μια εποχή Ψυχρού Πο-
λέμου και φόβων μήπως η χώρα
διολισθήσει προς το κομμουνιστικό
μπλοκ. Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι,
μετά το τέλος της Δικτατορίας το
1974, η ένταξη στην ΕΟΚ ήταν
εγγύηση για να σταθεροποιηθεί το
κοινοβουλευτικό καθεστώς και να
μην υποτροπιάσει η δικτατορία.
Ωστόσο όλα αυτά ήταν και στιγμές
μιας ιστορικής κατεύθυνσης. Στη
δεκαετία του 1970, με την πτώση
των δικτατοριών σε Πορτογαλία,
Ισπανία και Ελλάδα, εκείνο που
παρατηρούμε είναι η ενοποίηση
της νότιας με την υπόλοιπη Ευ-
συνεντευξη
ρώπη είναι αυτή που είναι και έχει
Αρχείο The Books’ Journal
ισχύ, επειδή ανήκει σε όλους μας.
Διαφορετικά θα ήταν μια γαλλική,
ή αγγλική, ή γερμανική αυτοκρα-
τορία.
και ποια ήταν τα αποτελέσματα
της ένταξης, οι επιπτώσεις της
στην οικονομία, στις ελίτ, στο
συσχετισμό δυνάμεων, στις νοο-
τροπίες των κοινωνικών ομάδων;
Οι συνέπειες της ευρωπαϊκής έντα-
ξης της Ελλάδας ήταν πολύ σημα-
ντικές, από όλες τις απόψεις. Αλλά
το πρόβλημα της ένταξης, και κυ-
ρίως της ένταξης στο ευρώ, είναι το
εξής. Η Ελλάδα, από το τέλος της
δικτατορίας, βρίσκεται σε μια δια-
δικασία αποβιομηχάνισης. Οι πα-
λιές βιομηχανίες έκλεισαν, χωρίς
να δημιουργηθούν νέες που θα
ανήκουν στη νέα τεχνολογία. Βέ-
βαια, η νέα τεχνολογία δεν δημι-
ουργεί μαζικά θέσεις απασχόλη-
σης. Αναπτύχθηκαν ωστόσο οι
υπηρεσίες και ο τουρισμός. Αλλά
δεν υπήρξε αυτή η βελτίωση της
παραγωγικότητας που θα μπο-
ρούσε να ενισχύσει τις εξαγωγές. Η
Ελλάδα μετατράπηκε σε μια κοι-
νωνία που εισήγαγε τα προϊόντα
τα οποία κατανάλωνε. Και εδώ δεν
είναι μόνο ελληνικές οι ευθύνες,
υπάρχουν και οι ευθύνες της αρχι-
ρώπη. Πρόκειται για μια διαδικα- τεκτονικής του ευρώ. Όταν ενο-
σία πολιτικής ενοποίησης της ευ- ποιείς νομισματικά μια χώρα
ρωπαϊκής ηπείρου, η οποία συ- προηγμένη τεχνολογικά όπως η
μπληρώθηκε δέκα χρόνια μετά το Γερμανία, με χώρες καθυστερημέ-
1989 με την Κεντροανατολική Ευ- νες τεχνολογικά, όπως η Ελλάδα, η
ρώπη. Δεν πρόκειται για κάτι συ- Ισπανία, η Πορτογαλία, τι θα συμ-
γκυριακό, αλλά για μια τάση ενο- βεί; Τα προϊόντα της πρώτης χώ-
ποίησης της ευρωπαϊκής ηπείρου. ρας θα κατακλύσουν τη δεύτερη, η
Μια τάση με μεγάλο ιστορικό βά- βιομηχανία της οποίας θα εξαφα-
θος. Από αυτή την άποψη, μπο- νιστεί. Αν κοιτάξει κανείς γύρω του
ρούμε να σκεφτούμε ότι μια ενδε- αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα, οι
χόμενη απομάκρυνση της Ελλάδας περισσότερες επιχειρήσεις, από το
από την Ευρώπη μπορεί να είναι Αεροδρόμιο της Αθήνας έως τις τη-
ένδειξη μιας δυναμικής ευρύτερης, λεπικοινωνίες, μεγάλες αλυσίδες
με άγνωστη ως προς το παρόν κα- σουπερμάρκετ και πλήθος άλλες
τάληξη. Μου κάνει εντύπωση που, επιχειρήσεις ανήκουν σε γερμανικά
πολλές φορές, η Ελλάδα αντιμετω- συμφέροντα. Η Γερμανία, εφαρμό-
πίζεται ως ανεπιθύμητος επισκέ- ζοντας προληπτικά ένα πρόγραμμα
πτης στην Ευρώπη. Αλλά η Ευ- λιτότητας από την εποχή του κα-
[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 89
γκελάριου Σραίντερ, συγκράτησε
τους μισθούς και το κόστος των
προϊόντων της, τόσο χαμηλά, ώστε
μπορούσε να ανταγωνιστεί με επι-
τυχία όλες τις άλλες χώρες, δημι-
ουργώντας πλεονάσματα εκεί που
στις άλλες δημιουργούνταν ελλείμ-
ματα. Πώς θα μπορούσαν να αντι-
δράσουν οι άλλες χώρες; Αν είχαν
το δικό τους νόμισμα θα μπορού-
σαν να το υποτιμήσουν. Αλλά δεν
το έχουν, και το κόστος της εξόδου
από το ευρώ είναι πλέον απαγο-
ρευτικό. Θα μπορούσαν όμως να
δανειστούν για να κάνουν επενδύ-
σεις. Αυτό θα συνέφερε, όμως,
μόνο αν δεν ήταν διαφορετικά τα
επιτόκια ανάμεσα στις χώρες της
Ευρωζώνης. Για να μη διαφέρουν,
θα έπρεπε να έχουν κοινή οικονο-
μική κυβέρνηση η οποία θα μπο-
ρούσε να κατανέμει τις επενδύσεις
σε όλη την έκταση της Ευρωζώ-
νης, εξασφαλίζοντας μια ισόρροπη
ανάπτυξη. Δεν την έχουμε όμως.
Κι αυτό είναι μέρος του προβλή-
ματος. Η συνολική κρίση στη ση-
μερινή Ευρώπη είναι πολύ ευρύ-
τερη από την κρίση στην Ελλάδα.
Στην κρίση αυτή, και η Γερμανία
είναι μέρος του προβλήματος, όχι
της λύσης. Η άνιση οικονομική
ανάπτυξη στην Ευρώπη, ωφελεί
βραχυπρόθεσμα τις ισχυρές χώρες,
αλλά μακροπρόθεσμα τις υπονο-
μεύει. Για να είναι η ανάπτυξη βιώ-
σιμη και διατηρήσιμη, πρέπει να
μειώνει τις ανισότητες, πρέπει να
έχει μηχανισμούς ανακατανομής
του πλεονάσματος. Συμβαίνει και
εδώ ό,τι συμβαίνει με τις κοινω-
νίες. Πριν από το 1929, όπως και
πριν από το 2008, οι ανισότητες
πλούτου είχαν φτάσει στο αποκο-
ρύφωμα. Οι ακραίες ανισότητες
προηγούνται της κατάρρευσης
γιατί περιορίζουν την οικονομική
βάση του κοινωνικού κώνου.
πώς εξηγείται η παραποίηση
των στοιχείων με τα οποία η
Ελλάδα μπήκε στην Ευρωζώνη;
Ήταν προχειρότητα, ανικανό-
τητα, πρόθεση εξαπάτησης;
και για ποιον λόγο έγινε; από
απελπισία, από ψυχρό υπολο-
γισμό, από λεβαντίνικη πονη-
ριά; Τι αποκαλύπτει αυτό για
την υπευθυνότητα της κυβερ-
νητικής διοίκησης και των ισχυ-
ρών ομάδων;
Αναφορικά με την παραποίηση
των στατιστικών στοιχείων για την
είσοδο της Ελλάδας στην Ευρω-
ζώνη και το «λάθος» των ευρω-
παίων ηγετών που την αποδέχτη-
90 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
καν, υπάρχει ένας μύθος που καλό
είναι να ξεκαθαριστεί οριστικά. Τα
κριτήρια εισδοχής στην Ευρωζώνη
είχαν καθοριστεί στη συνθήκη του
Μάαστριχτ (έλλειμμα κάτω του
3%), η πιστοποίησή τους είχε ανα-
τεθεί στην Ευρωπαϊκή Κεντρική
Τράπεζα και εγκρίθηκαν από τη
σύνοδο των υπουργών του ecofin.
Η αμφισβήτηση εκείνων των στοι-
χείων άρχισε πολύ αργότερα, το
2004, όταν η κυβέρνηση Καρα-
μανλή, για να έχει μια δικαιολογία
να αθετήσει τις προεκλογικές υπο-
σχέσεις της, θέλησε να δείξει ότι
είχε παραλάβει από την κυβέρνηση
Σημίτη μια ελλειμματική οικονο-
μία. Συγκεκριμένα έκανε το εξής:
ενώ οι εξοπλιστικές δαπάνες, οι
οποίες εγγράφονται στον προϋπο-
λογισμό το έτος κατά το οποίο
πληρώνονται, στην περίπτωση
αυτή εγγράφηκαν αναδρομικά τη
στιγμή της παραγγελίας. Αυτό
ήταν μια επινόηση ώστε να δείξει ο
Καραμανλής, αφ’ ενός ότι τα οικο-
νομικά που ανέλαβε ήταν ελλειμ-
ματικά, αφ’ ετέρου να δείξει λιγό-
τερο έλλειμμα στους δικούς του
προϋπολογισμούς. Αυτή η επι-
νόηση είχε επισημανθεί και τότε
και αργότερα από τον Κώστα Ση-
μίτη. Ωστόσο ο μύθος απέκτησε τη
δική του ζωή. Εξάλλου, ας υπενθυ-
μίσουμε ότι, ενώ η Ελλάδα κατά
το 1999 εκπληρούσε τους όρους
για να μπει στην Ευρωζώνη, την
ίδια χρονιά η Γαλλία είχε έλλειμμα
3,3%, δηλαδή πάνω από το συμ-
φωνημένο στο Mάαστριχτ. Επο-
μένως, ας συμφωνήσουμε εδώ σε
δύο πράγματα. Το πρώτο αφορά
τους όρους με τους οποίους γίνεται
η συζήτηση: ακούγονται πολλές
ανακρίβειες. Το δεύτερο είναι
πόσο εύθραυστα υπήρξαν τα οικο-
νομικά κριτήρια. Ποια ευρωπαϊκή
χώρα σήμερα έχει έλλειμμα κάτω
του 3%, πληροί επομένως τα κρι-
τήρια του Μάαστριχτ; Αντί του πα-
ροξυσμού των στατιστικών, προ-
τείνω να σκεφτούμε περισσότερο
ώριμα τι σημαίνει ενιαίο νόμισμα,
που χρησιμοποιείται από χώρες με
διαφορετικό παραγωγικό επίπεδο
και χωρίς κοινά όργανα πολιτικής.
Το ευρώ ανταποκρινόταν στην
ιδέα ότι η ενοποίηση των αγορών
και το ενιαίο χρήμα θα δημιουρ-
γούσε την ενοποίηση της Ευρώ-
πης. Η πραγματικότητα δείχνει
ότι, αντί για τη σύγκληση των ευ-
ρωπαϊκών κοινωνιών, υπάρχει με-
γαλύτερη απόκλιση. Πάνω στο ση-
μείο αυτό, χρειάζεται να
σκεφτούμε τι να κάνουμε. Ποια
νέα κατεύθυνση πρέπει να πάρει η
ευρωπαϊκή ενοποίηση. Η κρίση
δείχνει ότι χρειάζεται μια νέα ευ-
ρωπαϊκή ιδέα για την Ευρώπη.
πώς επηρεάστηκε η Ελλάδα
από τη διεθνή ανακατανομή της
εργασίας; ποιες συνέπιες είχαν
ο εξευρωπαϊσμός, η παγκοσμιο-
ποίηση, οι καινούργιες μορφές
διεθνούς διασύνδεσης όπως το
διαδίκτυο;
Αυτή είναι μια πολύ καλή ερώτηση
γιατί μας βγάζει από τη στενή συ-
ζήτηση για την ελληνική κρίση. Βρι-
σκόμαστε, λοιπόν, σε μια κρίση που
άρχισε το 2008 στην Αμερική. Μια
κρίση παγκόσμια. Αλλά η κρίση
αυτή έχει κάτι το ιδιαίτερο, σε
σχέση με τις προηγούμενες. Δεν
οφείλεται μόνο στη διόγκωση του
χρηματοπιστωτικού συστήματος,
δηλαδή σε μια τεράστια φούσκα
αξιών. Αυτή η κρίση είναι στην
αιχμή τριών αλληλοεπικαλυπτόμε-
νων κρίσεων. Η μία αφορά έναν
νέο τρόπο χειρισμού της οικονο-
μίας και της κοινωνίας, το ρόλο του
κράτους κ.λπ. Πρόκειται για ένα
νέο υπόδειγμα πολιτικής που αντι-
κατέστησε εκείνο που καθοριζόταν
από τον κεϋνσιανισμό και το κρά-
τος πρόνοιας. Τα συλλογικά έξοδα
της κοινωνίας αυξάνονται χωρίς να
αυξάνονται οι υπηρεσίες προς τους
πολίτες - αλλά την αύξηση του κό-
στους οι πολίτες την επωμίζονται.
Τι σημαίνουν αυτά; Χειρότερες, λι-
γότερες και ακριβότερες υπηρεσίες
για τους πολλούς, καλύτερες αλλά
πολύ πιο ακριβές για τους λίγους. Η
δεύτερη κρίση αφορά τη μετατό-
πιση του κέντρου βάρους του κό-
σμου από τη Δύση στην Ανατολή,
από τις παλιές στις νέες αγορές.
Σε αυτές, όπως η Κίνα και η Ινδία,
το κόστος εργασίας είναι πολύ χα-
μηλό, άρα η Δύση πιέζεται να αυ-
ξήσει την ανταγωνιστικότητά της,
χαμηλώνοντας το βιοτικό επίπεδο
των εργαζομένων στρωμάτων. Οι
πρώτες όπου συμβαίνει αυτό εντο-
νότερα είναι οι χώρες της νότιας
Ευρώπης. Οι περίφημες μεταρρυθ-
μίσεις που απαιτούν το Διεθνές νο-
μισματικό Ταμείο (ΔνΤ) και η
τρόικα είναι μια κοινωνική μηχα-
νική που θέλει να χαμηλώσει με βί-
αιο τρόπο το βιοτικό επίπεδο των
κοινωνιών, αλλά και των τρόπων
λειτουργίας τους. Η κρίση είναι ένα
εργαλείο για τη μεταβολή των κοι-
νωνιών. Το τρίτο κύμα πάνω στο
οποίο ταξιδεύει η κρίση είναι η
σχέση οικονομίας και περιβάλλο-
ντος. Τα ενεργειακά αποθέματα
που ευνόησαν τη βιομηχανική ανά-
πτυξη μειώνονται ραγδαία, το κό-
στος της ενέργειας ακριβαίνει, και
ακόμη αυξάνονται τα έξοδα από τη
ζημιά στο περιβάλλον. Το φαινό-
μενο του θερμοκηπίου έχει συρρι-
κνώσει τη γεωργία σε μερικές χώρες
έως και 20% προκαλώντας μετα-
ναστευτικά ρεύματα με όλα τα επα-
κόλουθά τους. Αυτό είναι το υπό-
βαθρο της κρίσης. Η διαφθορά και
η κακοδιοίκηση είναι σαν τον κισσό
στο δένδρο. Είναι παράγωγα, όχι
πρωτογενή φαινόμενα. Αν δεν το
κατανοήσουμε ως ένα global φαι-
νόμενο, φοβάμαι ότι ομφαλοσκο-
πούμε. Βρισκόμαστε σε μια παγκο-
σμιοποιημένη εποχή, αλλά
σκεφτόμαστε την κρίση σαν να κρί-
νουμε το γείτονα που αφήνει σκου-
πίδια στον κήπο του. Πολύ επαρ-
χιώτικη στάση.
ποιες ευκαιρίες δημιουργήθη-
καν αλλά και ποιες προοπτικές
έκλεισαν μέσα από την ενσωμά-
τωση στους ευρωπαϊκούς μηχα-
νισμούς και τους κανόνες τους;
ποιες προοπτικές βλέπετε για
το μέλλον κάτω από τις παρού-
σες αντικειμενικές και υποκει-
μενικές συνθήκες; σε ποια
έκταση, η εξάρτηση από την Ευ-
ρώπη θίγει την ελληνική υπερη-
φάνεια και επηρεάζει την ελλη-
νική αυτοσυνειδησία;
Τι σημαίνει «εξάρτηση από την Ευ-
ρώπη»; Θα θέτατε με τον ίδιο
τρόπο το ερώτημα στη Γερμανία;
Μήπως ορισμένες χώρες θεωρούν
ότι είναι Ευρώπη και άλλες όχι; Και
ποιος καθορίζει τον κανόνα της ευ-
ρωπαϊκότητας; Αυτή είναι μια πα-
λιά συζήτηση. Ευρώπη είναι μόνο
οι χώρες της κεντροδυτικής Ευρώ-
πης, ή μήπως περιλαμβάνουν επί-
σης τη νότια και την κεντροανατο-
λική Ευρώπη; Η συζήτηση μας πάει
σε ένα είδος «κανόνα», του τι είναι
και τι δεν είναι Ευρώπη. Είναι μια
παλιά συζήτηση, η κατάληξη της
οποίας ήταν η φυλετική Ευρώπη
των ξανθών Αρίων, με τα γνωστά
τραγικά αποτελέσματα. Από τη
στιγμή όμως που θεωρούμε ότι Ευ-
ρώπη περιλαμβάνει το σύνολο της
εμπειρίας των κατοίκων της, ότι εί-
ναι ταυτόχρονα η Ευρώπη του Δια-
φωτισμού αλλά και του Άουσβιτς,
τότε τι νόημα έχει η φράση αυτή;
Σήμερα, δεν υπάρχει, όπως στον
Ψυχρό Πόλεμο, μια εναλλακτική
της ευρωπαϊκότητας πολιτική συ-
νείδηση. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα
περιλαμβάνει επίσης και τους
Τούρκους της Γερμανίας, τους Μα-
γκρεμπίνους της Γαλλίας, τους Πα-
κιστανούς της Βρετανίας – και βέ-
βαια τους Έλληνες, τους
 Αρχείο The Books’ Journal
Βούλγαρους, τους Ρουμάνους κ.λπ.
Χρειάζεται να διακρίνουμε επίσης
ανάμεσα στα πολιτικά και στα πο-
λιτισμικά όρια της Ευρώπης. Η ευ-
ρωπαϊκή ταυτότητα είναι μια πολ-
λαπλή και πολυεπίπεδη ταυτότητα.
Σ’ αυτήν ανήκει βεβαίως ο Βαν
Ρομπάυ και οι αξιωματούχοι των
Βρυξελλών, αλλά και οι νεαροί
anti-global και τα νέα κοινωνικά κι-
νήματα που διαμαρτύρονται για τα
μέτρα λιτότητας τα οποία επιβάλ-
λονται σε όλη την ήπειρο. Η απά-
ντησή μου, λοιπόν, είναι ότι για
τους κατοίκους της γεωγραφικής
Ευρώπης, δεν υπάρχει τρόπος να
μην είναι κανείς Ευρωπαίος σή-
μερα. Όσο για το αν αισθάνεται
υπερήφανος ή όχι για την ταυτό-
τητά του, εξαρτάται αν βλέπει κρι-
τικά την ιστορία της Ευρώπης ή,
αντίθετα, αν πιστεύει στους κυ-
ρίαρχους μύθους της, οι οποίοι εξω-
ραΐζουν την ευρωπαϊκή ιστορία,
κρύβοντας τις δυσάρεστες και τις
σκοτεινές πλευρές της.

Το ότι η Ελλάδα έγινε μέλος της

«ευρωπαϊκής διαδικασίας», μή-
πως επηρέασε τη συνεκτικότητα
της κουλτούρας και της ταυτό-
τητάς της; υπάρχει αντίσταση
εναντίον της «Ευρώπης», με την
έννοια της αντίστασης εναντίον
του να πάψετε να είσαστε ο εαυ-
τός σας, του να έχετε την ιδιαί-
τερη δική σας ταυτότητα; και
ποιες κοινωνικές, πολιτικές ή
θρησκευτικές ομάδες αντιπρο-
σωπεύουν αυτή την άποψη;
Ποιος εκφράζει σήμερα την «Ευ-
ρώπη»; Αν με ρωτάτε αν υπάρχει
αντίσταση εναντίον της ηγεσίας
και της πολιτικής της Ευρωπαϊκής
Ένωσης, θα σας απαντήσω ότι ναι,
βεβαίως, υπάρχει. Αλλά η ίδια δυ-
σπιστία υπήρχε και όταν στη Γαλ-
λία και στην Ολλανδία απέρριψαν
το ευρωπαϊκό σύνταγμα. υπάρχουν
θεσμοί σήμερα στην Ευρώπη; Ή
μήπως διευθύνεται άτυπα από την
καγκελάριο της Γερμανίας και τον
πρόεδρο της Γαλλίας; Άλλα πράγ-
ματα, λοιπόν, είναι αιτίες αντίστα-
σης και άλλα πράγματα χρειάζο-
νται αποδοχή. Άλλωστε, την εποχή
της παγκοσμιοποίησης, τα πράγ-
ματα δεν είναι μόνο ευρωπαϊκά
ούτε μόνο αμερικανικά, αλλά μοι-
ράζονται χαρακτηριστικά της πα-
γκοσμιοποιημένης νεωτερικότητας.
Θα ήταν πολύ βολικό να πούμε ότι,
από τη μια, έχουμε τους μορφωμέ-
νους και τους πλούσιους που είναι
ευρωπαϊστές, από την άλλη τους
φτωχούς και αμόρφωτους που είναι
αντιευρωπαϊστές. Δεν αμφιβάλλω
ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ζοζέ μανουέλ μπαρόζο και ο νέος έλληνας πρωθυπουργός
λουκάς παπαδήμος.
ότι υπάρχουν κάποιοι, και στην Ελ-
λάδα και στη Γερμανία, που σκέ-
πτονται με αυτά τα στερεότυπα.
Αλλά η πραγματικότητα είναι πολύ
πιο σύνθετη και περιέχει πολλά πε-
ρισσότερα χρώματα από το μαύρο
και το άσπρο. Η έννοια της ευρω-
παϊκής ταυτότητας ήταν αντικεί-
μενο πολιτικής της Ευρωπαϊκής
Ένωσης τη δεκαετία του 1990. Πι-
στεύαμε ότι αν δημιουργήσουμε μια
ενιαία ταυτότητα Ευρωπαίων θα
δημιουργούσαμε την Ευρωπαϊκή
Ένωση. Αυτή ήταν μια κάπως
απλοϊκή πολιτική, για την οποία
ξοδεύτηκαν πολλά χρήματα, χωρίς
σπουδαίες αποδώσεις. Αν με ρω-
τήσετε για την πολύμορφη ευρω-
παϊκή ταυτότητα, την οποία κάθε
ομάδα τη διαβάζει ανάλογα με το
φύλο, την κοινωνική θέση και την
κουλτούρα της, θα σας πω ότι τη
βλέπουμε παντού, και κυρίως ανά-
μεσα στους νέους. Αν με ρωτήσετε
όμως αν αυτή η ταυτότητα δημι-
ούργησε ένα αίσθημα του συνανή-
κειν και, κυρίως, αν δημιούργησε
υπευθυνότητα και αλληλεγγύη από
τη μια άκρη της Ευρώπης στην
άλλη, τότε θα σας πω κατηγορη-
ματικά ότι απέτυχε. Οι διανοητικές
ομάδες, πάντως, τέμνουν οριζόντια
την Ευρώπη, και δεν περιορίζονται
από εθνικά σύνορα. Ένας έλληνας
ιστορικός μπορεί να έχει πολύ με-
γαλύτερη κοινότητα ιδεών με συ-
ναδέλφους του από τη Γερμανία,
την Ολλανδία και την Ισπανία,
παρά με συναδέλφους του στην Ελ-
λάδα.
με ποια στερεότυπα και προ-
καταλήψεις αναμετρώνται οι
Έλληνες σήμερα; μήπως αυτά
αντιπροσωπεύουν έστω και ένα
μικρό ψήγμα αλήθειας;
Θα ρωτούσατε έναν Αφροαμερι-
κανό των νότιων πολιτειών των
ΗΠΑ, τη δεκαετία του 1950, αν τα
στερεότυπα και οι προκαταλήψεις
με τις οποίες αντιμετωπιζόταν
έχουν έστω και ένα ψήγμα αλή-
θειας; Η ακόμη, θα ρωτούσατε ένα
θύμα του αντισημιτισμού, αν οι κα-
τηγορίες που του απευθύνονται
έχουν ένα κομματάκι αλήθειας; Εί-
ναι παραγωγικότερο να ερευνούμε
πώς δημιουργούνται οι προκατα-
λήψεις, παρά αν ανταποκρίνονται
ή όχι στην «αλήθεια».
πώς κρίνετε τον γερμανικό και
τον γαλλικό τρόπο δράσης;
Δεν υπάρχει γερμανικός ή γαλλι-
κός τρόπος δράσης. υπάρχει ο τρό-
πος δράσης της κυβέρνησης, οι
απόψεις της αντιπολίτευσης, οι
λαϊκές εφημερίδες και τηλεοράσεις,
οι απόψεις των διανοουμένων.
Πού θα εντάσσατε τις απόψεις του
Χάμπερμας; Οι γερμανοί πολιτικοί
ακολουθούν μια συντηρητική οικο-
νομική πολιτική, η οποία αντί να
βοηθήσει να βγει μια χώρα από την
ύφεση, να αναπτυχθεί και να πλη-
ρώσει εκείνα που χρωστάει, επι-
βάλλουν μέτρα λιτότητας τα οποία
βαθαίνουν την ύφεση και αυξάνουν
το φαύλο κύκλο της εξάρτησης.
Δεν έχουν όλοι οι κοινωνικοί επι-
στήμονες, ή όλες οι πολιτικές προ-
σωπικότητες την άποψη αυτή.
Ακούγονται βέβαια πολύ λιγότερο.
Θέλω να σας πω ότι δεν βρισκό-
μαστε σε μια σχέση χώρας έναντι
χώρας, αλλά σε ένα σύστημα πολι-
τικών και οικονομικών σχέσεων.
πώς κρίνετε το σαιξπηρικό
δράμα γύρω από την πρόταση
παπανδρέου για δημοψήφισμα;
δεν θυμίζει ξεχασμένες πρακτι-
κές ενός είδους νεοαποικιακής
επέμβασης;
Ήμουν εναντίον του δημοψηφί-
σματος, αλλά για λόγους διαφορε-
τικούς από αυτούς των ευρωπαίων
ηγετών. Η κ. Μέρκελ και ο κ. Σαρ-
κοζί μας υπέδειξαν ότι θα πρέπει
να ψηφίσουμε υπέρ ή κατά της πα-
ραμονής μας στην Ευρώπη. Αλλά
αυτό το δίλημμα είναι εκβιαστικό.
Είμαστε υπέρ της Ευρώπης, η πλει-
ονότητα του ελληνικού λαού, αλλά
εναντίον μιας πολιτικής που είναι
και λάθος και άδικη. Δεν έχουν οι
Έλληνες το δικαίωμα να θέσουν
τους όρους που νομίζουν στο ερώ-

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 91

τημα του δημοψηφίσματος; Οι
αντιδράσεις των ευρωπαϊκών ελίτ
είναι ενδεικτικές ενός κλίματος στο
οποίο οποιαδήποτε λαϊκή ανά-
μειξη, με τη μορφή έγκρισης ή
απόρριψης της πολιτικής, δημι-
ουργεί πανικό. Η Ευρωπαϊκή
Ένωση είναι ένα γραφειοκρατικό
σύστημα καλά προφυλαγμένο απέ-
ναντι στη λαϊκή ψήφο. Οι αποφά-
σεις παίρνονται μέσα από διαμε-
σολαβημένους θεσμούς. Είναι ένα
σύστημα αδιάβροχο απέναντι στη
δημοκρατία. Και φοβικό επίσης.
οικογενειεσ, κλαν, ελιτ
Η κρίση του ευρώ είναι κρίση της
πολιτικής συνείδησης της Ευρώπης.
Βεβαίως και ο Παπανδρέου δεν συ-
μπεριφέρθηκε ως υπεύθυνος πολι-
τικός. Είναι γόνος μιας οικογένειας
πρωθυπουργών –ο παππούς του και
ο πατέρας του ήταν πρωθυπουρ-
γοί–, δεν έχει ασκήσει ποτέ στη ζωή
του άλλο επάγγελμα εκτός του πο-
λιτικού, δεν έχει σοβαρές σπουδές,
θεωρεί το κόμμα του κληρονομική
περιουσία και βλέπει την Ελλάδα
και τους Έλληνες περισσότερο ως
φιλέλληνας παρά ως Έλληνας. Κυ-
βέρνησε την Ελλάδα σαν ξένος πρί-
γκιπας. Βλέπει την Ελλάδα περισ-
σότερο από την οπτική των global
ελίτ, παρά από την πλευρά του λαού
στον οποίο ηγείται.
Είναι δυνατό να βρεθεί μια λύση
χωρίς ισχυρές κοινωνικές συ-
γκρούσεις;
Δεν το πιστεύω. Αυτό που συμβαί-
νει είναι μια τεράστια μεταφορά
πλούτου σε άλλα χέρια. Η Ελλάδα
δεν ήταν μια εξισωτική κοινωνία.
Αλλά η κρίση αυτή κάνει τις ανισό-
τητες πολύ μεγαλύτερες, ακραίες.
Για ποιο λόγο δεν θα έπρεπε να
αντιδράσουν οι πολίτες; Έχουν
πληρώσει για να πάρουν συντάξεις
(τις οποίες δεν τις παίρνουν στην
ηλικία των 50, όπως διαδίδουν τα
γερμανικά ΜΜΕ) και βλέπουν να
εξανεμίζονται οι ασφαλιστικές τους
καταθέσεις. Πληρώνουν φόρους
που όλο και αυξάνονται, αλλά βλέ-
πουν τις εταιρείες off shore να εξά-
γουν τα κέρδη τους στο εξωτερικό.
Γιατί να μην αντιδράσουν; Είναι
δείγμα υγείας. Η κινητοποίηση των
πολιτών είναι μέρος της ευρωπαϊ-
κής ιστορίας, ας μην το ξεχνάμε.
Δεν ανήκουν τα κινήματα διαμαρ-
τυρίας στην ευρωπαϊκή ταυτότητα;
Θα πρέπει ασφαλώς να αποφύ-
γουμε κρίσεις που θα οδηγήσουν
στη διάλυση της χώρας. Από την
άλλη μεριά, όμως, δεν πρέπει να
92 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
δείξουν οι ευρωπαίοι πολίτες κόκ-
κινη κάρτα στους ηγέτες τους;
μπορείτε να μου μιλήσετε για
την αραβική Άνοιξη; περιμένετε
αναλογικά επιπτώσεις στο εσω-
τερικό της Ελλάδας;
h Αραβική Άνοιξη είναι ένα σπου-
δαίο γεγονός. Βρέθηκα στην πλα-
τεία Ταχρίρ τις μέρες που προη-
γήθηκαν της πτώσης του
Μουμπάρακ. Η επίδραση αυτών
των γεγονότων, παρά τη σκληρή
εμπειρία και την επέμβαση των δυ-
τικών δυνάμεων στη Λιβύη, έχει
διαχυθεί σε όλο τον κόσμο, το εί-
δαμε στις αρχές του καλοκαιριού
στην Ισπανία και στην Ελλάδα,
τώρα στη νέα υόρκη και στο Λον-
δίνο. Είναι γεγονός ότι έχει κάπως
μπει σε κίνηση μια διαδικασία κρι-
τικής στις πολιτικές των ηγετικών
ελίτ και των τραπεζών. Τα πράγ-
ματα δεν είναι όπως πριν από δυο
χρόνια, όταν αυτό που έλεγε η Ευ-
ρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ή η
Κομισσιόν θεωρούνταν ορθοδοξία.
Αρχίζει να υπάρχει μεγάλη ανησυ-
χία για το πού οδηγείται το καράβι
της Ευρώπης, για τη μορφή που
παίρνει η ευρωπαϊκή κοινωνία. Γι’
αυτό άλλωστε και, στην περίπτωση
της Ελλάδας, εκ μέρους της Γερ-
μανίας, χρησιμοποιήθηκε ένας λό-
γος τιμωρητικός. Οι Έλληνες
αμάρτησαν, τώρα πρέπει να τιμω-
ρηθούν για να παραδειγματιστούν
όλα τα παιδιά της Ευρώπης, καλά
και κακά.
ποιο ρόλο παίζει το ότι οι κυ-
βερνώσες πολιτικές ελίτ στην Ελ-
λάδα (και τα πελατειακά τους συ-
στήματα) είναι μάλλον στην
Ελλάδα (βλ. για παράδειγμα τη
συνεχή παρουσία των μεγάλων
οικογενειών παπανδρέου, μη-
τσοτάκη, καραμανλή και άλλων
κλαν); ποιο ρόλο παίζουν αυτοί
που κυριαρχούν στην οικονομία,
στο στρατό και στην πολιτική;
και ποιος ο ρόλος της Εκκλησίας
με τα προνόμια που διαθέτει;
Φοβάμαι ότι όλες αυτές οι ερωτή-
σεις έχουν ως υπόβαθρο το ότι η
σημερινή κρίση είναι ελληνική υπό-
θεση. Αφαιρούν από το πλαίσιο
την οικονομία που είναι παγκο-
σμιοποιημένη, αφαιρούν το νέο
παράδειγμα πολιτικής που ποινι-
κοποιεί το κράτος, αφαιρούν την
αρχιτεκτονική του ευρώ που συμ-
βάλλει στην κρίση. Βεβαίως, υπάρ-
χει στην Ελλάδα μια κλειστή
υψηλή κοινωνία, η οποία φορολο-
γείται ελάχιστα, και της οποίας οι
επιχειρήσεις είναι κυρίως έξω από
την Ελλάδα – ή μέσα και έξω. Η
ελληνική εμπορική ναυτιλία, λ.χ.,
μια από τις μεγαλύτερες στον κό-
σμο, συμβάλλει ελάχιστα στα
εθνικά έσοδα, ενώ δεν φορολογεί-
ται. Η ελίτ αυτή επωφελείται από
τις μεγάλες αλλαγές. υπήρξε προ-
μηθευτής του κράτους, το δανείζει
για τις βραχυχρόνιες ανάγκες του,
διαθέτει ΜΜΕ με τα οποία εκβιά-
ζει την πολιτική κ.λπ. Μέρος αυτού
του κατεστημένου είναι και οι ξένες
εταιρείες, όπως η siemens, η οποία
υπήρξε μεγάλη πηγή διαφθοράς,
καθώς χρηματοδοτούσε έλληνες
πολιτικούς και κόμματα.
ισχύει η φόρμουλα «δημόσια
φτώχεια/ιδιωτικός πλούτος»;
και αν ναι, πώς εξηγείται ο με-
γάλος γραφειοκρατικός τομέας;
δεν είναι παράξενο ότι ένα κρά-
τος που κυβερνούνταν για τόσο
μακρό χρονικό διάστημα από
σταθερές ελίτ, το οποίο μάλιστα
έχει μεγάλα έξοδα για αμυντικές
δαπάνες, δεν είναι σε θέση να
εγκαθιδρύσει αποτελεσματικό
φορολογικό σύστημα;
υπάρχει ένας μύθος για το μέγεθος
του κράτους. Στην πραγματικό-
τητα, το μέγεθος του ελληνικού
κράτους δεν είναι πάνω από τον
μέσο όρο της Ευρώπης. Σ’ αυτό
περιλαμβάνονται οι εκπαιδευτικοί,
οι νοσηλευτές, οι υπάλληλοι της
κοινωνικής πρόνοιας κ.λπ. Το πρό-
βλημά του είναι η αναποτελεσμα-
τικότητα, οι μακρές, περίπλοκες
και δαπανηρές γραφειοκρατικές
διαδικασίες. ναι, υπάρχει δια-
φθορά στη διοίκηση. Την εποχή
του Ψυχρού Πολέμου η διοίκηση
προερχόταν αποκλειστικά από τα
κόμματα της Δεξιάς. Όταν ήλθε
το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, χρησι-
μοποίησε και αυτό κομματικά κρι-
τήρια. Με τον τρόπο αυτό, ο κρα-
τικός μηχανισμός εξαρτιόταν και
έδινε λόγο περισσότερο στην πολι-
τική εξουσία, παρά στους πολίτες.
Ωστόσο, η κριτική του κράτους γί-
νεται σε ένα πλαίσιο λόγου που
αποσκοπεί όχι στη βελτίωσή του,
αλλά στον περιορισμό του και στην
αντικατάστασή του από ιδιωτικές
υπηρεσίες.
στρατοσ, εκκλησια,
μεταναστεσ
πόσο επηρεάζει ο στρατός στο
παρασκήνιο; πώς εξηγούνται οι
τεράστιες εξοπλιστικές δαπάνες;
Ο στρατός δεν έχει πλέον τη δύ-
ναμη που είχε στην Ελλάδα κά-
ποτε. Αλλά οι εξοπλιστικές δαπά-
νες είναι πολύ υψηλές και είναι μια
από τις αιτίες λόγω των οποίων
γονάτισε η χώρα. Οι κατά κεφαλήν
εξοπλιστικές δαπάνες στην Ελλάδα
και το ποσοστό τους επί του ΑΕΠ
είναι από τα υψηλότερα στην Ευ-
ρώπη. Την περίοδο 2005-09, η Ελ-
λάδα ήταν ο πέμπτος μεγαλύτερος
εισαγωγέας όπλων στον κόσμο! Η
Ελλάδα έχει τον πέμπτο σε μέγε-
θος στόλο πολεμικών αεροπλάνων
Μιράζ στον πλανήτη, και έναν από
τους μεγαλύτερους στόλους F16
στην Ευρώπη. Παρά τη βύθιση της
χώρας στην κρίση, το 2009 ο αμυ-
ντικός προϋπολογισμός της Ελλά-
δας ανέβηκε κατά 6,9% σε σχέση
με τον προηγούμενο χρόνο και
έφτασε από τα 5,81 δισ. € στα
6,24 δισ. €. Ενώ το 2010 υπήρξαν
πολλές περικοπές στις συντάξεις,
στους μισθούς, στην υγεία και στην
εκπαίδευση, δεν υπήρξαν περικο-
πές στις αμυντικές δαπάνες μετά
το δάνειο των 110 δισ. από το
ΔνΤ και την Κεντρική Ευρωπαϊκή
Τράπεζα. Την ίδια χρονιά, μόνο
έξι από τις 26 ευρωπαϊκές χώρες
έπιασαν τους στόχους που είχε βά-
λει το νΑΤΟ, να μη μειωθούν οι
εξοπλισμοί σε ποσοστό μεγαλύτερο
του 2%. Ανάμεσά τους, βέβαια,
ήταν η βαριά χρεωμένη Ελλάδα.
Το 2009, η Ελλάδα ήταν ο δεύτε-
ρος μεγαλύτερος πελάτης της Γερ-
μανίας σε όπλα, ακολουθώντας την
Τουρκία που βρισκόταν στην
πρώτη θέση. Επίσης, ήταν ο τρίτος
σημαντικότερος πελάτης της Γαλ-
λίας. Ποιες είναι οι αιτίες; Καλό θα
ήταν να ερωτηθούν οι κυβερνήσεις
της Γερμανίας, της Γαλλίας και των
ΗΠΑ που πουλάνε όπλα στην Ελ-
λάδα και εξαρτούν την ευνοϊκή
αντιμετώπιση των ελληνικών ελ-
λειμμάτων από τις ελληνικές εξο-
πλιστικές παραγγελίες. Ένα μέρος
των χρημάτων που οι Γερμανοί δα-
νείζουν την Ελλάδα επιστρέφει
στις πολεμικές τους βιομηχανίες
με τη μορφή αγοράς υποβρυχίων,
τανκς, συστημάτων ραντάρ, συ-
στημάτων ασφαλείας κ.λπ. Οι Γάλ-
λοι πιέζουν την ελληνική κυβέρ-
νηση να εφαρμόσει μέτρα
λιτότητας (να αφαιρέσει, δηλαδή,
χρήματα από την παιδεία και την
υγεία), αλλά να αυξήσει τις παραγ-
γελίες γαλλικών πολεμικών αερο-
πλάνων.
αν ταξιδέψει κανείς σήμερα
στην Ελλάδα, αν για παράδειγμα
περάσει οδικώς από την πελο-
πόννησο, θα δει καινουργιοχτι-
σμένες εκκλησίες. Φαίνεται πως
από την Εκκλησία δεν λείπουν
 AP/Angelo Carconi
τα μέσα. Τι γίνεται με τα προνό-
μιά της, με τα ακίνητά της;
πόσο ισχυρή είναι στην ελλη-
νική κοινωνία; μπορείτε να
ισχυριστείτε ότι η Ελλάδα είναι
μια εκκοσμικευμένη χώρα όπου
ισχύει ο διαχωρισμός δημόσιων
και εκκλησιαστικών υποθέσεων;
πώς διαπλέκεται η εκκλησία με
τις ελίτ;
Η Εκκλησία είναι μάλλον περιθω-
ριοποιημένη στην τρέχουσα κρίση.
Δεν έχει κάποιες ιδέες να προβάλει.
Προσπαθεί να σώσει την περιουσία
της. Βέβαια, σε πολλές πόλεις όπου
υπάρχουν πολλοί μετανάστες και
φτωχοί, η Εκκλησία οργανώνει συσ-
σίτια ή μοιράζει τρόφιμα σε άπορες
οικογένειες. Αλλά καμία σύγκριση
δεν μπορεί να γίνει σήμερα ως προς
την ανάμειξη της Εκκλησίας στην
καθημερινή ζωή, με ό,τι συνέβαινε
πριν από δέκα χρόνια, τον καιρό του
προηγούμενου αρχιεπίσκοπου Χρι-
στόδουλου. Την ορθόδοξη Εκκλη-
σία πρέπει να την καταλάβει κανείς
ως συνιστώσα του ελληνικού εθνικι-
σμού. Συνεχίζουν να υπάρχουν πολ- 15 οκτωβρίου 2011, ρώμη. ιταλοί αστυνομικοί «αμύνονται» απέναντι σε διαδηλωτές του κινήματος «Kαταλάβετε τη
λοί ακροδεξιοί επίσκοποι οι οποίοι Wall Street». σύμφωνα με τον αντώνη λιάκο, «η σύγχρονη ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι μια πολλαπλή και πολυεπίπεδη
μετατρέπουν το κήρυγμα σε προπα- ταυτότητα. σ’ αυτήν ανήκει βεβαίως ο βαν ρομπάυ και οι αξιωματούχοι των βρυξελλών, αλλά και οι νεαροί anti-global
γάνδα εναντίον των μεταναστών ή και τα νέα κοινωνικά κινήματα που διαμαρτύρονται για τα μέτρα λιτότητας τα οποία επιβάλλονται σε όλη την ήπειρο».
των βαλκάνιων γειτόνων, εναντίον
των προοδευτικών μεταρρυθμίσεων του δανείου και η διαδικασία της εκείνης της εποχής. Το δεύτερο ως έναν από τους όρους της συμμε-
στην εκπαίδευση. Αλλά ο τωρινός αποπληρωμής του. Ο συνάδελφός κύμα έφτασε την πρώτη δεκαετία τοχής του στην κυβέρνηση συνερ-
αρχιεπίσκοπος, ο οποίος εξάλλου μου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, του νέου αιώνα και προέρχεται από γασίας να ανακληθεί ο νόμος για
έχει σπουδάσει αρχαιολογία, είναι καθηγητής Χάγκεν Φλάισερ, έχει περιοχές της Βόρειας Αφρικής, από την ιθαγένεια της προηγούμενης κυ-
μετρημένος άνθρωπος που ενδιαφέ- γράψει πολλά πάνω σ’ αυτό το ζή- τη Μέση Ανατολή, απ’ το Αφγανι- βέρνησης, επειδή δήθεν ήταν ευνοϊ-
ρεται η Εκκλησία να περάσει την τημα. Οι νέες γενιές, βεβαίως, δεν στάν, το Πακιστάν και το Μπα- κός προς τους μετανάστες. Αλλά φο-
κρίση με τις μικρότερες δυνατές έχουν εμπειρία αυτών των γεγονό- γκλαντές. Μεγάλο μέρος από αυ- ρέας του ρατσισμού, κυρίως, είναι ο
απώλειες. των, αλλά τα τραύματα γίνονται τούς χρησιμοποιεί την Ελλάδα ως Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός, ο
πολιτισμικά τραύματα και μεταφέ- μεταβατικό σταθμό προς την Ιτα- ΛΑΟΣ, που επίσης συμμετέχει, δυ-
ποια ιστορική εμπειρία (σοκ, ρονται από τη μια γενιά στην άλλη. λία και την υπόλοιπη Ευρώπη, ένα στυχώς, στην κυβέρνηση με τέσσερις
πόλεμοι, μετασχηματισμοί) έχει άλλο μεγάλο μέρος εργάζεται στην υπουργούς! Επαναλαμβάνω, πά-
εντυπωθεί βαθύτερα και έχει Φαίνεται ότι υπάρχει μαζική αγροτική παραγωγή. Ο τρόπος με ντως: ο τρόπος με τον οποίο η Ελ-
σχηματίσει την εθνική «ψυχή»; παρουσία ξένων εργατών στην τους οποίους το ελληνικό κράτος και λάδα υποδέχτηκε τους μετανάστες
υπάρχουν τραύματα που δεν Ελλάδα που εργάζονται στην οι Έλληνες μεταχειρίστηκαν τους είναι εθνική ντροπή. Μια κηλίδα στη
επουλώθηκαν ποτέ, τα οποία μαύρη οικονομία. λέγεται ότι ερ- μετανάστες αποτελεί μαύρη κηλίδα νεοελληνική ιστορία.
πρέπει να λαμβάνουν υπ’ όψη γάζονται περισσότεροι από ένα στη νεοελληνική ιστορία. Η Ελλάδα
τους οι δυτικοευρωπαίοι και κυ- εκατομμύριο ξένοι, οι μισοί μά- έχει το μεγαλύτερο ποσοστό μετα-
ρίως οι γερμανοί παράγοντες; λιστα χωρίς συμβόλαια κι οι άλ- ναστών (εγκατεστημένων και transit) Διαμαρτυρια
ναι, υπάρχουν τραύματα. Το με- λοι μισοί παράνομα, ή με πολύ στην Ευρώπη. Αυτό δημιούργησε και Δημιουργικοτητα
γαλύτερο είναι ο πόλεμος και η χαμηλούς μισθούς (στη δυτική μεγάλη όξυνση σε προβλήματα, η αρχαία Ελλάδα υπήρξε πηγή
γερμανική κατοχή της χώρας. πελοπόννησο είδα ο ίδιος εκα- ιδίως στην Αθήνα, όπου σε μερικές και ενέπνευσε τη φιλοσοφία, το
Προκάλεσε πολύ μεγάλες κατα- τοντάδες αφρικανούς, πακιστα- περιοχές του κέντρου της πόλης η θέατρο, τη δημοκρατία. και στα
στροφές και, κυρίως, δημιούργησε νούς και ινδούς εργάτες στις φυ- μαζική συσσώρευση άστεγων μετα- νεότερα χρόνια υπήρξε πατρίδα
τις συνθήκες μέσα στις οποίες εκ- τείες). από τη μια μεριά αυτό ναστών έχει προκαλέσει κατάρ- ξεχωριστών δημιουργών, του σε-
κολάφθηκε ένας τρομερός εμφύ- είναι δείγμα οικονομίας σε ανά- ρευση του κοινωνικού και οικονομι- φέρη, του Ελύτη, του ρίτσου,
λιος πόλεμος, ο οποίος ενθαρρύν- πτυξη… δεν αντιπροσωπεύει κού ιστού της πόλης. Από την άλλη του Θεοδωράκη, του βασιλικού,
θηκε από τις γερμανικές αρχές όμως κι ένα πρόβλημα ή μια πι- πλευρά, δημιουργείται έντονος ρα- του αγγελόπουλου, πολλών
κατοχής, πριν αποχωρήσουν από θανή κοινωνική διαμάχη; τσισμός, τόσο διάχυτος όσο και ακόμα. Ήταν και θεωρείται πως
τη χώρα. Πολλοί Έλληνες θυμού- Οι μετανάστες είναι ένα μεγάλο κε- εντοπισμένος σε μερικές ακροδεξιές είναι η γη της ποιητικής ομορ-
νται ότι η Γερμανία απέφυγε να φάλαιο της ελληνικής ιστορίας. Το ομάδες, νοσταλγούς του Χίτλερ, τα φιάς, της φιλοξενίας και της γεν-
πληρώσει το κατοχικό «δάνειο» το πρώτο κύμα των μεταναστών ήλθε μέλη των οποίων δέρνουν, δολοφο- ναιοδωρίας, ενώ εκτιμάται και
οποίο επέβαλε να της παραχωρή- από τα Βαλκάνια και την ανατολική νούν και λυντσάρουν μετανάστες – το πνεύμα ελευθερίας του λαού.
σει η φτωχή Ελλάδα, παρά το γε- Ευρώπη, τη δεκαετία του 1990, και ομάδες όπως η Χρυσή Αυγή. Ο ρα- Τι είδους πολιτισμικές εξελίξεις
γονός ότι τον τελευταίο χρόνο της συνέβαλε πολύ στους υψηλούς ανα- τσισμός υποστηρίζεται ανοικτά από έχουν επέλθει, ποια μεγαλεία
Κατοχής υπολογιζόταν και το ύψος πτυξιακούς ρυθμούς της οικονομίας τον αρχηγό της νΔ, ο οποίος έθετε μπορεί να επικαλεσθεί ο σύγ-

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 93

χρονος Έλληνας και ποιες κα-
ταστροφές ενδεχομένως έχουν
πλήξει τη χώρα;
Το διάστημα αυτό, είναι πολύ εν-
διαφέρουσα περίοδος για την καλ-
λιτεχνική δημιουργία αλλά και τη
διανοητική κινητοποίηση στην Ελ-
λάδα. Αν κάνετε μια βόλτα στην
συνοικία των Εξαρχείων, κοιτάζο-
ντας τις αφίσες και τις εφημερίδες
τοίχου, αν περιηγηθείτε στην ελ-
ληνική μπλογκόσφαιρα του Διαδι-
κτύου, αν επισκεφτείτε τα εκατο-
ντάδες μικρά θεατράκια στην
Αθήνα, δείτε τις μπάντες και τις
χορευτικές ομάδες που λειτουρ-
γούν, θα διαπιστώσετε ότι η πόλη
σφύζει από συζητήσεις, από καλλι-
τεχνικά δρώμενα, από δημιουργία.
Είναι ένας πολιτισμός χαμηλού
προϋπολογισμού, αλλά ένας πολι-
τισμός ζωντανός. Η διαμαρτυρία
τρέφει την δημιουργία, καλεί το
στοχασμό. Στην Αθήνα δεν πλήτ-
τει κανείς ποτέ. Φτάνει να επισκε-
φθεί κάποιος τα ελληνικά μουσεία
και να παρακολουθήσει τα εκπαι-
δευτικά τους προγράμματα, να μι-
λήσει με συγγραφείς και μεταφρα-
στές που τροφοδοτούν έντονη
εκδοτική παραγωγή, να γνωρίσει
νέους επιστήμονες, αρχιτέκτονες,
σχεδιαστές, καλλιτέχνες για να δια-
πιστώσει αρετές και αξίες που
έχουν να κάνουν με τη φιλομάθεια,
την τολμηρή ανταλλαγή ιδεών, τον
σε βάθος προβληματισμό και την
ερευνητική και διανοητική ανησυ-
χία. Επίσης, μια νέα γενιά έχει δώ-
σει το στίγμα της στη σύγχρονη
μουσική, στα εικαστικά, στη λογο-
τεχνία, στη φωτογραφία, στον κι-
νηματογράφο... Όλοι αυτοί έχουν
στενές σχέσεις και ανταλλαγές με
την υπόλοιπη Ευρώπη και τον κό-
σμο, παίρνουν υποτροφίες και βρα-
βεία στα φεστιβάλ, χαίρουν εκτί-
μησης στις αντίστοιχες κοινότητες
των ομοτέχνων τους…
Θέατρο και χορός, σινεμά και
λογοτεχνία
Στην Αθήνα υπάρχουν πάνω από
150 θεατρικές σκηνές. Θα μπο-
ρούσε να μιλήσει κανείς για μια θε-
ατρική πόλη. Πολλά είναι τα γνω-
στά ονόματα, σκηνοθέτες π.χ.
όπως ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ο
Γιάννης Χουβαρδάς, ο Λευτέρης
Βογιατζής, ο Θόδωρος Τερζόπου-
λος, ο Βασίλης Παπαβασιλείου….
Πολλές καλές και νέες δουλειές
παρουσιάζονται στο εντελώς ανα-
νεωμένο Φεστιβάλ Αθηνών, το
οποίο δεν γίνεται πλέον αποκλει-
στικά στο Ηρώδειο κάτω από την
Ακρόπολη, αλλά σε εγκαταλελειμ-
94 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
μένα βιομηχανικά κτίρια της οδού
Πειραιώς, η οποία έχει γίνει ένας
από τους νέους πολιτισμικούς άξο-
νες της Αθήνας. Μια από τις πιο
δυναμικές θεατρικές ομάδες είναι ο
«Δρόμος με τα δέντρα», της Μάρ-
θας Φριντζήλα και του Βασίλη
Μαντζούκη. Ασχολήθηκαν στη
αρχή με το αρχαίο δράμα, αλλά
σταδιακά έχουν κάνει κι άλλες δου-
λειές. Ένας χώρος που δουλεύει
αποκλειστικά με μικρές ομάδες εί-
ναι το θέατρο Φούρνος στην οδό
Μαυρομιχάλη – έχει φιλοξενήσει
ομάδες όπως η Ομάδα splish
splash, οι Δύτες, οι Σκαραβαίοι, οι
Παίκτες, οι Παπαλάγκι, η ομάδα
Ωκύπους, η ομάδα Μαύρη Γάτα.
Θα αναφέρω ακόμα την μάδα Ζάω
Ζω της Εύας Κουκούτση, τον
θίασο Κανιγκούντα και τους Nova
Melalcholia. Πολλές καλές δου-
λειές θεάτρου και όπερας ανεβαί-
νουν σε χώρους όπως το Bios στην
οδό Πειραιώς. Θεατρικές ομάδες,
όπως η ομάδα Όχι Παίζουμε, δια-
χέουν τη δραστηριότητά τους στην
πόλη, σε νοσοκομεία, σε γειτονιές
μεταναστών, σε εγκαταλελειμμένα
σπίτια κλπ.
Ο χορός, εξάλλου, βρίσκεται σε
άνθηση από την εποχή των
Oλυμπιακών αγώνων. Μερικά ονό-
ματα με τις αντίστοιχες ομάδες: ο
Δημήτρης Παπαϊωάννου που είχε
σκηνοθετήσει την εναρκτήρια τε-
λετή, ο Κωνσταντίνος Ρήγος με την
ομάδα Οκτάνα, η νένη Ευθυμίου,
η Αποστολία Παπαδαμάκη, ο Δη-
μήτρης Σωτηρίου και ο Φώτης νι-
κολάου, η 14η Ημέρα της Μαρίας
Αγγέλου. Βεβαίως, σπουδαία φήμη
έχει και το Φεστιβάλ Χορού Καλα-
μάτας, που γίνεται κάθε καλοκαίρι.
Από κινηματογραφικές ταινίες,
αξίζει να δει κανείς τα έργα του
Γιώργου Λάνθιμου, Κυνόδοντας
(2009) και Αλπεις (2011), τη
Στρέλλα του Πάνου Κούτρα (2010),
την ταινία της Αθηνάς Ραχήλ Τσα-
γκάρη, Attenberg (2010), τον Μα-
χαιροβγάλτη του Γιάννης Οικονο-
μίδη και, βέβαια, το παλιότερο φιλμ
του Κωσταντίνου Γιάνναρη, Από
την άκρη της πόλης, που αναφέρεται
στις φυλές των μεταναστών της
Αθήνας. Αξίζει επίσης να αναφερ-
θεί ότι σε ένα κατειλημμένο σπίτι
στα Εξάρχεια, στην οδό Τσαμαδού,
στεγάζεται το Σχολείο του Σινεμά,
όπου λειτουργούν κινηματογραφικά
εργαστήρια και γίνονται σεμινάρια.
Στην ποίηση, δίπλα στο πολύ
καλό και καθιερωμένο περιοδικό
Ποίηση, του Χάρη Βλαβιανού,
υπάρχουν πειραματικά περιοδικά
νέων ποιητών όπως το Τεφλόν –
αλλά θα έλεγα ότι αναφορικά με τη
δημιουργική γραφή, η κατάσταση
στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή, εκτός
από ενδιαφέρουσα, είναι και εξαι-
ρετικά χαοτική. Το τετράμηνο
Μάιος - Αύγουστος 2010, η βι-
βλιογραφική βάση δεδομένων bib-
lionet.gr καταχώρισε τουλάχιστον
εκατό ποιητικά βιβλία (σε τέσσερις
μήνες!). Βεβαίως η ποσότητα δεν
επιβεβαιώνει την ποιότητα, αλλά
δείτε το φαινόμενο ως πολιτισμική
πρακτική. Από αυτή την άποψη
υπάρχουν κίνηση, επιθυμία ανθρώ-
πων να εκφραστούν, πειραματι-
σμοί, συζητήσεις. Μια ωραία προ-
σπάθεια από τη Θεσσαλονίκη,
ήταν το ποιητικό περιοδικό Ο Φτω-
χούλης. Επίσης, κατά καιρούς, κυ-
κλοφορούν πολλά φανζίν και και-
νούργια περιοδικά με ωραία ύλη
(το poetix, το κουκούτσι, το littera-
terra, και βέβαια τα Βooks‘ Journal
και Athens Review of Books. Το
Ίδρυμα Τάκη Σινόπουλου, όπου
γίνονται δωρεάν σεμινάρια δημι-
ουργικής γραφής, εκδίδει κάθε
χρόνο ένα περιοδικό με τα ποιή-
ματα των πολύ νέων ανθρώπων
που φοιτούν εκεί, τις μεταφράσεις
τους, τις συνεντεύξεις που παίρ-
νουν από συγγραφείς. Και να μη
λησμονούμε την τεράστια σημασία
του διαδικτύου για το πώς νέοι λο-
γοτέχνες προωθούν τη δουλειά
τους.
Θα αποφύγω να υποδείξω ονό-
ματα συγγραφέων, είναι κάπως δύ-
σκολο να προσδιοριστεί κι άλλωστε
οι κατάλογοι, συνήθως, δημιουρ-
γούν κανόνα, κάτι που δεν είναι
στις προθέσεις μου. Θα έλεγα, πά-
ντως, ότι το γερμανικό κοινό αξίζει
να διαβάσει κείμενα όπως Το σπίτι
μου της Μέλπως Αξιώτη, Το κιβώ-
τιο του Άρη Αλεξάνδρου, τους Φι-
λέλληνες της Μιμίκας Κρανάκη, τη
Βέβηλη πτήση του Γκουρογιάνη,
τον Βομβιστή του Παρθενώνα του
Χρυσόπουλου, τη Μητρική γλώσσα
του Αλεξάκη, τον Αιώνα των λαβυ-
ρίνθων της Ρέας Γαλανάκη – εκτός
από τα βιβλία του νίκου Θέμελη,
που έχουν μεταφραστεί στα γερ-
μανικά. Το νεανικό κοινό στην Ελ-
λάδα, βέβαια, θα έβρισκε πολύ συ-
ντηρητικούς πλέον αυτούς τους
συγγραφείς, θα έλεγε ότι δεν μπο-
ρούν να ανταποκριθούν στις νέες
διανοητικές αναζητήσεις, αλλά στο
γερμανικό κοινό θα ανατρέπονταν
πολλά από τα στερεότυπα που κυ-
κλοφορούν απέναντι στο τι είναι
και τι δεν είναι οι Έλληνες.
Όσο για τα μυθιστορήματα που
προκύπτουν από την προβλημα-
τική που προκάλεσε η κρίση, θα
είχα να επισημάνω τα εξής: νίκος
Παναγιωτόπουλος, Τα παιδιά του
Κάιν, όπου προσπαθεί να δείξει την
πορεία της γενιάς της μεταπολί-
τευσης και τις αιτίες της σημερινής
κρίσης. Χρήστος Οικονόμου, Κάτι
θα γίνει, θα δεις, που αποδίδει με
πολύ σύγχρονο τρόπο κοινωνικά
θέματα όπως η ανεργία και η περι-
θωριοποίηση. Γιάννης Μακριδά-
κης, Η άλωση της Κωνσταντίας, που
αναφέρεται σε ζητήματα φύλου,
ταυτότητας κ.λπ. Αντζελα Δημη-
τρακάκη, Μέσα σ’ ένα κορίτσι σαν
εσένα, που αναφέρετα σε ζητήματα
γυναικείας ταυτότητας και σεξου-
αλικότητας. Βασιλική Πέτσα, Θυ-
μάμαι, μια αφήγηση για τη βία στην
εφηβεία, ένα φαινόμενο που απα-
σχολεί τις ελληνικές πόλεις…
Κι όσο για τους νέους συγγρα-
φείς που είναι πάνω-κάτω στα 30,
με περίπου μια δεκαετία δημιουρ-
γική δουλειά πίσω τους, θα μπο-
ρούσα να αναφερθώ στον Χάρη
Ψαρρά (έχει βγάλει τρία βιβλία,
γράφει και σε ελεύθερο και σε πα-
ραδοσιακό στίχο κι είναι διδάκτο-
ρας της Φιλοσοφίας του Δικαίου
στο Εδιμβούργο), στον Παντελή
Δημητριάδη (ποιητή, δάσκαλο, μου-
σικό, το βασικότερο μέλος του κερ-
κυραϊκού συγκροτήματος Κόρε
Ύδρο (ακούστε το τραγούδι του στο
Διαδίκτυο, http://www.youtube.
com/watch?v=TaiuhTlnWxo, προ-
έρχεται από τον δίσκο Φτηνή ποπ
για την ελίτ!). Ο νίκος Βιολάρης εί-
ναι, επίσης, ένας από τους νέους
καλούς συγγραφείς με σπάνια και
global καλλιέργεια.
εικαστικεσ Παρεμβασεισ
Η κρίση και οι λαϊκές διαμαρτυ-
ρίες απέναντι στα μέτρα λιτότητας
δημιούργησαν νέες μορφές πολιτι-
κής και καλλιτεχνικής παρέμβασης.
Για τους νέους συγγραφείς, καλλι-
τέχνες και διανοούμενους, μεγάλο
ρόλο παίζει στη φετινή κατάσταση
η αυτοοργάνωση στις γειτονιές και
σε δημόσιους χώρους (πρβλ:
http://kinisimavili.blogspot.com/p/
blog-page_9347.html). Για παρά-
δειγμα, στην κατ’ εξοχήν φοιτητο-
γειτονιά της Αθήνας, στα Ιλίσια,
άνοιξε πρόσφατα το στέκι Μπερ-
ντές, όπου δραστηριοποιούνται
ομάδα βιβλιοθήκης και ομάδες σύγ-
χρονου χορού, ελεύθερου σχεδίου,
θεάτρου κ.ά., με υψηλά, μέχρι στιγ-
μής, ποιοτικά κριτήρια (και, μολο-
νότι υπάρχει σαφής κλίση προς τα
αριστερά, οι ομάδες αυτές δεν
έχουν καμία σχέση με τη συνδικα-
λιστική μανία της παραδοσιακής
Αριστεράς). Ανάλογη πρωτοβου-
λία έχει πάρει και η ομάδα Καισα-
ριανής Επίσης, αξίζει να αναφερ-
θούν οι πολλές λογοτεχνικές
εκδηλώσεις που γίνονται, με θέμα
την επικαιρότητα, με τη συμμετοχή
πολλών νέων ποιητών. υπάρχουν
χώροι (όπως το νοσότρος, το dasein,
η υπό κατάληψη παλαιά αγορά της
Κυψέλης) όπου σχεδόν κάθε βδο-
μάδα γίνονται αναγνώσεις ποίησης
και πεζογραφίας, συναυλίες, poetry
slam, stand up comedy...
Ομάδες νέων αρχιτεκτόνων,
εξάλλου, που εκπονούν σχέδια και
μελέτες για το υποβαθμισμένο κέ-
ντρο, όπως η sarcha (www.sar-
cha.gr), δίκτυα νέων ιστορικών
που οργανώνουν συζητήσεις και
συνέδρια εκτός των ιεραρχικών
ακαδημαϊκών δομών (ΟΜΙΚ, so-
cial history), άλλες ομάδες που
κάνουν παρεμβάσεις στις πόλεις
όπως οι Ατενίστας κι ακόμα κινή-
σεις που βοηθούν τους μετανά-
στες και τα παιδιά τους, τις γυ-
ναίκες των μεταναστών, όπως το
Δίκτυο για τα δικαιώματα του παι-
διού ( http://ddp.org.gr/), με πο-
λύπλευρη δράση, υποστηρικτική Άνγκελα μέρκελ, γιώργος παπανδρέου (και πίσω του ο Χέρμαν βαν ρομπάυ) και νικολά σαρκοζί σε παλαιότερη συνομιλία
και καλλιτεχνική, στα παιδιά των τους, πριν διαταράξει οριστικά τη σχέση τους η επιλογή του τέως έλληνα πρωθυπουργού να προσφύγει σε δημοψήφισμα.
μεταναστών και στις μητέρες τους, κατά τον αντώνη λιάκο, «η κ. μέρκελ και ο κ. σαρκοζί μας υπέδειξαν ότι θα πρέπει να ψηφίσουμε υπέρ ή κατά της
δίνουν την αίσθηση μιας δραστή- παραμονής μας στην Ευρώπη. αλλά αυτό το δίλημμα είναι εκβιαστικό. Είμαστε υπέρ της Ευρώπης, η πλειονότητα του
ριας, εξωστρεφούς κοινωνίας. ελληνικού λαού, αλλά εναντίον μιας πολιτικής που είναι και λάθος και άδικη».
Και βέβαια δίπλα σ’ αυτές, τις
πειραματικές και low budget ή no της απειλής και του φόβου, στη η ελλαΔα τησ κρισησ εμπειρία και πώς κατέληξε η δη-
budget δραστηριότητες, πλούσια μέση ανατολή και στον ισλα- Τι συμβαίνει με τους Έλληνες; μοκρατία της Βαϊμάρης.
δραστηριότητα διατηρούν το Δί- μικό κόσμο; μήπως εδώ υπάρ- μήπως παραλύουν ή παραπλα-
κτυο Μουσείων Θεσσαλονίκης, η χει ένα στοιχείο που εμποδίζει νούνται από το μεγάλο πολιτι- μήπως η Ελλάδα περνάει έναν
Biennale Αθήνας και Θεσσαλονί- την ισχυρή αποδοχή των «βο- σμικό τους παρελθόν; Τι σημαίνει βαθύ διχασμό ταυτότητας ανά-
κης, το Ίδρυμα Μιχάλης Κακο- ρειοευρωπαϊκών» απαιτήσεων; να είσαι Έλληνας σήμερα; υπάρ- μεσα σε δυο διαφορετικούς τύ-
γιάννης, η Στέγη Γραμμάτων και Φοβάμαι ότι περιστρεφόμαστε χει ισχυρή ελληνική συνείδηση; πους κοινωνίας, έναν περισσό-
Τεχνών (που χρηματοδοτείται από γύρω από μια οριενταλιστική και πώς θα την περιγράφατε; τερο δυτικό και έναν άλλο
το Ίδρυμα Ωνάση)… οπτική. Από τη μια η γειτονία με τη Το Αρχαίο παρελθόν πάντα βα- περισσότερο ανατολικό; μήπως
Όλα τα παραπάνω, βεβαίως, εί- Μέση Ανατολή, από την άλλη μου ραίνει πάνω στους Έλληνες. Και υπάρχει ένα είδος διπλής συνεί-
ναι αποτέλεσμα της δικής μου υπο- λέτε για την αποδοχή των βορειο- βέβαια είναι ενδιαφέρον ότι οι νε- δησης στην κουλτούρα, στις
κειμενικής και μερικής ματιάς, κι ευρωπαϊκών απαιτήσεων. Ε, λοι- οέλληνες πήραν τον άμετρο θαυ- αξίες, στην αυτοπεποίθηση; μια
όχι αποτέλεσμα ενδελεχούς έρευ- πόν, θα σας προκαλέσω λέγοντας μασμό προς τους αρχαίους από δυσκολία να αποφασίσει; μήπως
νας και αντικειμενικής στάθμισης ότι τα καλύτερα κινηματογραφικά τους Γερμανούς κλασικιστές του η Ελλάδα θέλει περισσότερο θε-
και αξιολόγησης. Αλλά εκείνο που έργα που είδα τον τελευταίο καιρό 19ου αιώνα. Ο πρώτος βασιλιάς ραπεία παρά επανάσταση; και τι
θέλω να δείξω είναι ότι δεν είναι είναι ιρανικά και τουρκικά, γυρι- της Ελλάδας, ο Όθων, ήταν ένας τύπου θεραπεία; μήπως κάτι
παρακινδυνευμένο να ισχυριστεί σμένα με τη συμμετοχή βορειοευ- βαυαρός πρίγκιπας που μεγάλωσε άλλο, διαφορετικό;
κανείς πως αυτή τη στιγμή η Ελ- ρωπαϊκών εταιρειών. ξετυλίξτε μό- σε μια οικογένεια που θαύμαζε Είναι στερεότυπο αυτό του διχα-
λάδα είναι, πολιτισμικά, μια από νοι σας το κουβάρι. Δεν υπάρχει άμετρα την αρχαιότητα και έκανε σμού των Ελλήνων ανάμεσα σε μια
τις πιο ζωντανές γωνιές της Ευρώ- καθαρό «βορειοευρωπαϊκό πνεύμα» το Μόναχο μια κλασικιστική πόλη. ανατολική και σε μια δυτική ψυχή.
πης; σήμερα, χωρίς την εμπειρία των Οι Γερμανοί βέβαια ξεπέρασαν την Αυτά ήταν θεωρίες και αντιλήψεις
ανθρώπων από τη νότια Ευρώπη αρχαιολατρία τους, αυτή έμεινε της δεκαετίας του 1960, τον καιρό
ποιος είναι ο ρόλος της γεωγρα- και τη Μέση Ανατολή, οι οποίοι κληρονομιά στους Έλληνες. Πά- που η Ελλάδα ήταν συρτάκι, ούζο,
φίας, της σχέσης ανάμεσα στη έχουν συμπληρώσει μισό αιώνα ντως οι Έλληνες απέκτησαν με τον Zorba the Greek και Μελίνα Μερ-
στεριά και τα νησιά, στη στεριά ζωής στις χώρες της Βόρειας Ευ- καιρό μια ισχυρή εθνική ταυτό- κούρη. Έχει περάσει μισός αιώνας
και τη θάλασσα για τον αυτο- ρώπης. Απέναντι στον νέο κοσμο- τητα. Ωστόσο δέχτηκαν πολλές τα- από τότε και η κοινωνία έχει αλλά-
προσδιορισμό των Ελλήνων; πολιτισμό που εκδηλώνεται ανά- πεινώσεις από τότε που άρχισε η ξει ριζικά. Η Ελλάδα δεν χρειάζεται
ποια είναι η επιρροή του μεσο- μεσα κυρίως σε νέους ανθρώπους, κρίση. Και πώς αντιδρά ένας λαός «θεραπεία» (για όνομα του Θεού, τι
γειακού στοιχείου; πώς επηρε- οι μεσήλικοι νοσταλγοί μιας Ευρώ- σε δυσπραγία και φτώχεια, ο έκφραση!) ούτε επανάσταση. Δεν
άζει την κατανόηση του εαυτού πης δομημένης σύμφωνα με μια ιε- οποίος έχει ταπεινωθεί και εξευτε- χρειάζεται τίποτε παραπάνω από
η εγγύτητα στις αραβικές χώ- ραρχία πολιτισμών φαίνεται αφό- λιστεί ηθικά; Η απάντηση δεν είναι ό,τι χρειάζεται όλη η Ευρώπη. Μια
ρες, στην Τουρκία με το σενάριο ρητα επαρχιακή. μακριά. Σκεφτείτε τη δική σας ισχυρή μεταρρύθμιση της οικονο-

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 95

 Καλή κι ανάποδη
Η ιστορία και η φιλοσοφία του πλεκτού σε συνέχειες
Από την ειρΗνΗ ΦωΚιΑνΟυ

μια μαθηματικός από τη λεττονία

(από το προηγούμενο) κτικά κουταλάκια στο Τρίτο τους το διασκεδάζουν. η επιφάνεια αυτή να μοιάζει ογδόντα χρόνια αργότερα, ο

Η
ντάινα Τάιμινα εί-
ναι μαθηματικός.
Διδάσκει στο Κορ-
νέλ και είναι η
πρώτη που εισή-
γαγε στα αμφιθέατρα νήματα
και βελόνες. Το 2005, οι New
York Times τη σύστηναν ως
«νοικοκυρά», πλην έκκεντρη:
αντί για βαζάκια με μαρμε-
λάδα είχε αραδιασμένα στον
πάγκο της κουζίνας της κάτι
περίεργα «μοτίφ» (δανείζο-
μαι τη λέξη από τις γιαγιάδες
μας), πλεγμένα με το βελο-
νάκι στα πιο εκτυφλωτικά
χρώματα, «καμπυλωτές δημι-
ουργίες» που «άλλοι τα έβλε-
παν ως “funky” έργα τέχνης,
άλλοι ως αναπαραστάσεις
ανώτερης γεωμετρίας». Πέντε
χρόνια αργότερα, το βιβλίο
της Πλέκοντας περιπέτειες με
υπερβολοειδείς επιφάνειες
θα κέρδιζε το βραβείο του πε-
ριοδικού Bookseller για τον
πιο παράξενο τίτλο, επικρα-
τώντας του εξίσου απρόβλε-
πτου αντιπάλου της Συλλε-
Ράιχ. σήμερα, είναι η κορυ-
φαία πλέκτρια-μαθηματικός,
εμπνεύστρια ενός ολόκληρου
ρεύματος πλεκτικών μαθημα-
τικών εφαρμογών. υπήρξε η
πρώτη διδάξασα, πριν η Οσίν-
γκα πλέξει την πολλαπλότητά
της, πριν η καθηγήτρια στο
Πανεπιστήμιο μέρσερ Κάρο-
λιν Γιάκελ φτιάξει τους τόρους
τους («εκ περιστροφής επιφά-
νειες που παράγονται από την
περιστροφή ενός κύκλου στον
τρισδιάστατο χώρο γύρω από
άξονα συνεπίπεδο με τον κύ-
κλο», είναι ο επίσημος ορι-
σμός αυτών των δακτυλιοει-
δών μπαλονιών), πριν η νεαρή
λέκτορας στο Άμχερστ της μα-
σαχουσέτης σάρα - μαρί
μπελκάστρο παρουσιάσει, σε
πλεγμένη μορφή, λωρίδες
μoebius και μπουκάλια Klein,
όπου εσωτερική και εξωτερική
επιφάνεια ταυτίζονται. Άλλες
μαθηματικοί (οι άνδρες εδώ
απουσιάζουν) παιδεύονται με
αντικείμενα φράκταλ ή με
πλεκτές εκδοχές των πέντε
πλατωνικών στερεών. Όλες
με καταγωγή από τη λεττο-
νία και παρελθόν πειθαρχημέ-
νων «χειροτεχνικών» μαθητικών
χρόνων, η Τάιμινα χρησιμοποί-
ησε την πλεκτική της δεξιότητα
για διδακτικούς, κατ’ αρχάς,
σκοπούς. Χρόνια ολόκληρα, κα-
θηγητές γεωμετρίας προσπα-
θούσαν να εξηγήσουν την υπερ-
βολοειδή επιφάνεια μέσω
επίπεδων μοτίβων που στρέ-
βλωναν απόλυτα τη γεωμετρία
της, κάνοντας, για παράδειγμα,
τις γραμμές να μοιάζουν με ημι-
κύκλια· ή πάλι, επιχειρώντας να
«γεωμετρικοποιήσουν» τις πολ-
λαπλότητες στις οποίες δεν μπο-
ρεί να αποδοθεί μια μοναδική
γεωμετρία, κατατέμνοντάς τες.
Η Τάιμινα, όμως, ήθελε μια
ακριβέστερη, μια πληρέστερη
οπτικοποίηση.
σε μια επίπεδη επιφάνεια ή
σε μια σφαίρα, η περιφέρεια
ενός κύκλου αυξάνεται κατά
κανόνα γραμμικά, όσο αυξάνε-
ται η ακτίνα. Αντίθετα, σε μια
υπερβολοειδή επιφάνεια, η
περιφέρεια ενός κύκλου αυξά-
νεται εκθετικά, με αποτέλεσμα
με χαλί, που καθώς είναι πολύ
μεγάλο για έναν δεδομένο
χώρο, πτυχώνεται και φαρδαί-
νει όσο περισσότερο μεγαλώ-
νει. Η αιτία είναι απλή, ή του-
λάχιστον απλή τη θεωρούν οι
μαθηματικοί: ενώ μια σφαίρα
έχει σταθερή θετική κυρτό-
τητα, ένα υπερβολοειδές πε-
δίο είναι το αντίθετο μιας
σφαίρας, μια και διαθέτει στα-
θερή αρνητική κυρτότητα.
Αυτή ακριβώς η ιδιότητα δημι-
ουργεί τις πτυχώσεις που βλέ-
πουμε στη φύση –στα λάχανα,
στα πολύπτυχα άγρια μανιτά-
ρια, στα υβριδικά πλάσματα
του βυθού– και βέβαια στα μα-
θηματικά εγχειρίδια.
Το 1901, ο μαθηματικός ντέ-
ηβιντ Χίλμπερτ απέδειξε ότι εί-
ναι αδύνατο να κατασκευαστεί
ένα λείο μοντέλο του υπερβο-
λοειδούς πεδίου. Ο λόγος; μα
οι πτυχώσεις, οι ζάρες, οι αρ-
νητικές του καμπυλότητες. Το
συμπέρασμά του, ωστόσο,
άφηνε την πόρτα ανοιχτή για
μοντέλα που δεν είναι απολύ-
τως λεία και ισόρροπα. Κοντά
Γουίλλιαμ Θέρστον, σήμερα
συνάδελφος της Τάιμινα στο
Κορνέλ, βάλθηκε να κατα-
σκευάσει ένα κατά προσέγγιση
φυσικό μοντέλο της υπερβο-
λοειδούς επιφάνειας, συνδέο-
ντας χάρτινα τόξα σε δακτύλι-
ους που οι περιφέρειές τους
αυξάνονταν εκθετικά. ωστόσο,
αυτά τα μοντέλα απαιτούν
αναρίθμητες ώρες κατασκευής
και είναι τόσο ευαίσθητα ώστε
αρκεί ένα άγαρμπο χέρι για να
τα διαλύσει. Ακόμα και στα χέ-
ρια της επιδέξιας Τάιμινα το
μοντέλο του Θέρστον, από
χαρτί και μονωτική ταινία,
αποσυναρμολογήθηκε. Ακρι-
βώς εκείνη τη στιγμή της αμη-
χανίας και του εκνευρισμού,
αναδύθηκε η ιδέα του πλε-
κτού.
Η Τάιμινα κατάλαβε ότι μπο-
ρούσε να πλέξει με το βελονάκι
ένα ανθεκτικό μοντέλο υπερ-
βολοειδούς επιφάνειας χρησι-
μοποιώντας έναν απλό κανόνα:
αυξάνοντας τον αριθμό των πό-
ντων σε κάθε σειρά μέσω συ-
γκεκριμένου διαιρέτη, προσθέ-

μίας, μια δημοκρατική πολιτική και
συνειδητοποίηση ότι χρειάζεται να
βρούμε έναν τρόπο ζωής που να κο-
στίζει λιγότερο, αλλά να είναι πιο
ανθρώπινος και ποιοτικά καλύτερος,
που να βλάπτει λιγότερο το περι-
βάλλον – το οποίο άλλωστε είναι το
όριο του πολιτισμού μας. Στην ελ-
ληνική κρίση, η υπόλοιπη Ευρώπη
καλό είναι να σκέπτεται ότι βλέπει
το δικό της μέλλον. Επειδή όμως
φοβάται να δει το μέλλον αυτό, έχει
μετατρέψει τους Έλληνες σε μαύρα
πρόβατα της ευρωπαϊκής οικογέ-
νειας.
Είναι οι Έλληνες ικανοί να υπε-
ρασπίσουν τα θαυμάσια δώρα
που τους έχουν δοθεί και τις ικα-
νότητές τους απέναντι στους μη-
χανισμούς της παγκόσμιας αγο-
ράς και στις απαιτήσεις της; η
μαγεία και η ομορφιά των της Ελ-
λάδας και των Ελλήνων μπορεί
να διατηρηθεί;
Ας μη μιλάμε για την Ελλάδα σαν
μια εξωτική χώρα. Ας μην τη βλέ-
πουμε σαν τους φιλέλληνες του
19ου αιώνα, που θαύμαζαν τους νε-
κρούς Έλληνες (δηλαδή τους αρ-
χαίους) περιφρονώντας ταυτόχρονα
τους ζωντανούς. Η κρίση στην
οποία βρισκόμαστε είναι μεγάλη, κι
είναι μεγάλη διότι οφείλεται σε επι-
καλυπτόμενα κύματα κρίσης. Είναι
κρίση του ανεξέλεγκτου χρηματο-
πιστωτικού συστήματος, είναι κρίση
του τρόπου με τον οποίο συγκροτή-
θηκε η Ευρωπαϊκή Ένωση και της
αρχιτεκτονικής του ευρώ, είναι
κρίση της αλλαγής ισορροπίας δυ-
νάμεων ανάμεσα στην Ανατολή
(Κίνα, Ινδία, Βραζιλία) και στην ευ-
ρωαμερικανική Δύση, είναι κρίση
της εξάντλησης των ενεργειακών
αποθεμάτων του πλανήτη και, μαζί,
ενός τρόπου ζωής που βασίστηκε
στη φτηνή ενέργεια, είναι κρίση πε-
ριβαλλοντική. Στην κρίση αυτή
σπάνε οι πιο αδύναμοι κρίκοι. Και η
Ελλάδα αποδείχτηκε πως ήταν ένας
αδύνατος κρίκος. Δεν θα είχε κρίση
αν ήταν πολύ πιο φτωχή, δεν θα
είχε κρίση αν ήταν πολύ πιο ισχυρή
οικονομικά. Αδύνατος κρίκος της
παγκοσμιοποιημένης οικονομίας εί-
ναι εκείνος που, όταν σπάσει, έχει
το μεγαλύτερο κόστος. Αυτό συνέβη
με την Ελλάδα.
Θεωρείτε πως η Ελλάδα χρειάζε-
ται ένα ειδικό είδος εκμοντερνι-
σμού και μεταρρυθμίσεων; η μή-
πως έχει τα ίδια προβλήματα με
όλα τα άλλα μέλη της ευρωζώνης;
αν ναι, θα μπορούσατε να μας
σκιαγραφήσετε εν ολίγοις μερικά
από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά
αυτών των μεταρρυθμίσεων, όχι
αναγκαστικά στο πνεύμα της
προσαρμογής στους βορειοευρω-
παϊκούς όρους;
Πρώτα να ορίσουμε τι εννοούμε με
τον όρο εκμοντερνισμός και τον όρο
μεταρρυθμίσεις. Η τρέχουσα σημα-
σία είναι η προσαρμογή στην αλ-

96 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]

 τοντας ένα νέο πόντο μετά, για
παράδειγμα κάθε δύο, τρεις,
τέσσερις ή ν πόντους. Τα μο-
ντέλα της διευκόλυναν τη με-
λέτη των υπερβολοειδών γραμ-
μών – των συντομότερων
μονοπατιών ανάμεσα σε δύο
σημεία της υπερβολοειδούς
επιφάνειας. με δεδομένα αυτά
τα δύο σημεία, το μόνο που
χρειάζεται είναι να πιάσεις τον
πόντο που αντιστοιχεί στο ση-
μείο και να σφίξεις απαλά το
πλεκτό ανάμεσα στους δυο.
Ύστερα –για τις ανάγκες του
παραδείγματος– πρέπει να ση-
μαδέψεις αυτή τη γραμμή, περ-
νώντας χρωματιστή κλωστή
κατά μήκος της.
Η Τάιμινα χρησιμοποίησε τις
συγκεκριμένες σημαδεμένες με
κλωστή γραμμές στο μάθημα,
σαν ένα τρόπο εικονοποίησης
της πιο σημαντικής ιδιότητας
της υπερβολοειδούς επιφά-
νειας –της παραβίασης της βα-
σικής αρχής της παραλληλίας
του ευκλείδη, η οποία (θυμίζω)
ορίζει ότι αν έχουμε μία δεδο-
μένη γραμμή και ένα σημείο
εκτός της γραμμής, μέσα από
το σημείο περνάει μια γραμμή
που ποτέ δεν πρόκειται να συ-
ναντήσει τη δεδομένη γραμμή–
που δεν την τέμνει δηλαδή,
άρα είναι παράλληλή της. ση-
μαδεύοντας τις γραμμές με το
νήμα, οι φοιτητές της Τάιμινα
παρατήρησαν ότι στην υπερ-
βολοειδή επιφάνεια μέσα από
το δεδομένο σημείο δυνητικά
περνούν άπειρες γραμμές, χω-
ρίς ποτέ να συναντήσουν τη δε-
δομένη γραμμή. Απλοϊκά μιλώ-
ντας, αυτό συμβαίνει επειδή οι
υπερβολικές πτυχώσεις της
υπερβολοειδούς επιφάνειας
κάνουν κάποιες συγκεκριμένες
γραμμές να αποκλίνουν η μία
από την άλλη, αντί να τέμνο-
νται όπως σε μια επίπεδη επι-
φάνεια.
Απλοϊκά μιλώντας; Ήδη έχω
αρχίσει να ζαλίζομαι προσπα-
θώντας να εξηγήσω τα μοντέλα
της Τάιμινα. Παρά τα πολύ-
πλοκα πατρόν με τα οποία έχω
κατά καιρούς κονταροχτυπη-
θεί, ο μαθηματικός πυρήνας
των πλεκτικών σχεδίων μού
έφερνε πάντα πονοκέφαλο· κι
όσα προσπάθησα να εξηγήσω
παραπάνω, δεν ομολογούν
παρά την αδεξιότητα και το νηματικά γλυπτά – υπερβολοειδή πεδία της ντάινα Τάιμινα.
δέος μου. (Για μια στιγμή, η μο-
ναξιά της αδαούς μετριάστηκε τρίας: «Για όνομα του Θεού, και οι πρωτοπόροι, λοιπόν, τα- της Τάιμινα είδα την ομορφιά
κάπως όταν διάβασα μια παράτα τα, σε παρακαλώ. μην λαντεύονταν ανάμεσα στον της γεωμετρίας απαλλαγμένη
φράση του Ούγγρου μαθημα- τα φοβάσαι λιγότερο από τα φόβο και τον θαυμασμό!) Κι από τον τρόμο των ορισμών
τικού Φάρκας μπολιάι, που πάθη της σάρκας, γιατί κι αυτά όμως: χάρη στις ενορατικές μα- και των αξιωμάτων και την αι-
στις αρχές του 19ου αιώνα πα- επίσης, μπορεί να καταβροχθί- θηματικές συλλήψεις ίσως να σθητική πολυπλοκότητα της
ρότρυνε τον επίσης μαθημα- σουν όλο τον χρόνο σου και να μην κερδήθηκε ευτυχία, σί- φύσης σαν κάτι που μπορεί και
τικό γιο του Γιάννος να πάψει σου στερήσουν την υγεία, την γουρα πάντως κερδήθηκε να μην υπερβαίνει τη δεξιό-
να ταλανίζεται με τη μελέτη πνευματική σου γαλήνη και ομορφιά. Όσο για μένα, μέσα τητα των χεριών μας.
της μη ευκλείδειας γεωμε- την ευτυχία στη ζωή». Ακόμη από τα μικρά νημάτινα γλυπτά (συνεχίζεται)

λαγή του παραδείγματος (νεοφιλε-
λεύθερη οικονομία, New Public
Management, χρηματοπιστωτική
παγκοσμιοποίηση, ανατροπή των
σχέσεων κράτους-αγορών). Από
αυτή την άποψη, θα ακούσετε να
μιλάνε για εκμοντερνισμό και με-
ταρρυθμίσεις και στη Γαλλία και
στην ίδια την Αμερική. Το μεγάλο
ερώτημα της σύγχρονης κρίσης είναι
το εξής. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, οι
οποίες αλλάζουν συνεχώς, έχουν
επιβληθεί στις περισσότερες χώρες,
ή σε όλες τις χώρες κατά το μεγα-
λύτερο μέρος, εδώ και δυο δεκαετίες.
η κρίση είναι αποτέλεσμα της μη
πλήρους εφαρμογής των μεταρ-
ρυθμίσεων αυτών ή ακριβώς της
εφαρμογής αυτών των μεταρρυθ-
μίσεων;
Προφανώς στην Ελλάδα χρειάζο-
νται μεταρρυθμίσεις. Έχουμε ένα
άδικο σύστημα φορολογίας που ευ-
νοεί τους πλούσιους σε βάρος των
φτωχών, τους ελεύθερους επαγγελ-
ματίες έναντι των μισθωτών και των
συνταξιούχων, που ευνοεί τους φο-
ροφυγάδες σε σχέση με όσους πλη-
ρώνουν με συνέπεια τους φόρους.
Η φορο-ασυλία και η φοροδιαφυγή
έχει τεράστιες διαστάσεις στην Ελ-
λάδα. Έχουμε ένα εξαιρετικά αργό
και πολυδάπανο σύστημα απονομής
Δικαιοσύνης. Χρειάζονται λειτουρ-
γικές μεταρρυθμίσεις στις κρατικές
υπηρεσίες, στην εκπαίδευση και
στην υγεία. Βεβαίως, βαθιές μεταρ-
ρυθμίσεις, αλλά με μια λογική, με
στόχους, με αξίες. Αυτό που γίνεται
τώρα είναι μια περικοπή των πά-
ντων στο όνομα των δημοσιονομι-
κών περικοπών. Ένα παράδειγμα:
καταργείται το Εθνικό Οπτικοα-
κουστικό Αρχείο, το οποίο είναι η
σύγχρονη εκδοχή μιας Εθνικής Βι-
βλιοθήκης. Ποιος φορέας θα συγκε-
ντρώσει το οπτικοακουστικό υλικό
που παράγει μια κοινωνία, θα εξα-
σφαλίσει τη συντήρησή του, την τεκ-
μηρίωση, την ευρετηρίαση; Είναι
σαν να καταργείται η Εθνική Βι-
βλιοθήκη της ψηφιακής εποχής. Ο
λόγος; Θέλει η κυβέρνηση να που-
λήσει το κτιριακό συγκρότημα όπου
στεγάζεται το αρχείο. Τόσο απλά.
Όσο για την Εθνική Βιβλιοθήκη,
σώζεται γιατί την έχει αναλάβει το
Ίδρυμα νιάρχου. Η Ελλάδα σε λίγο
θα μοιάζει με βομβαρδισμένο τοπίο,
και με θύλακες ευημερίας οι οποίοι
δεν θα συμμετέχουν στην οικονομία
της χώρας αλλά στις διεθνείς ροές
κεφαλαίου που θα περνούν από τη
χώρα. Όλα αυτά γίνονται με τις ευ-
λογίες της κ. Μέρκελ, της Ευρωπαϊ-
κής Κεντρικής Τράπεζας, του ΔνΤ
και της Commission, όλων εκείνων
που δεν χάνουν ευκαιρία να παρα-
δίδουν μαθήματα εκπολιτισμού
στους Έλληνες. zx
η συνέντευξη δημοσιεύθηκε
στο γερμανικό Lettre
International, τχ. #95,
χειμώνας 2011, σσ. 19-24

[Ιανουάριος 2012] #15 the books’ jοurnal 97


μικρεσ αγγελιεσ
to BooKS' JourNal εγκαινίασε στήλη
μικρών αγγελιών, στα πρότυπα των
βρετανικών και των αμερικανικών εκ-
δόσεων για το βιβλίο. Προσωπικά,
ανταλλαγές, ενοικιάσεις σπιτιών για
φοιτητές και συγγραφείς, σπουδές, τα-
ξίδια, εκδρομές, εκδόσεις, αναζήτηση
εκδοτών – και ό,τι άλλο νομίζετε ότι
μπορεί να ενδιαφέρει αναγνώστες που
μπορεί να ανταποκριθούν... Για αρχή,
και δοκιμαστικά, η δημοσίευση των
αγγελιών θα γίνεται δωρεάν. στόχος, η
καθιέρωση μιας στήλης που υπάρχει
σε αντίστοιχα περιοδικά στην Αμερική
και στην ευρώπη. σας παρακαλούμε
στείλτε την αγγελία σας (προσπαθή-
στε να μην υπερβαίνει τις 30 λέξεις,
αλλά αν τις υπερβεί δεν θα τα χαλά-
σουμε κιόλας ) στην ηλεκτρονική μας
διεύθυνση info@booksjournal.gr. Δώ-
στε ζωή στις σελίδες μας εκθέτοντας
μικρές ή μεγαλύτερες επιθυμίες της
ζωής σας.
98 the books’ journal #15 [Ιανουάριος 2012]
ΠPoσωΠiKa
Έκτωρ και ανδρομάχη. είμαι άνθρωπος
του βιβλίου. Αλλά μου αρέσουν ακόμα τα
ταξίδια, η ορειβασία, το κολύμπι, η
όπερα, οι συντροφιές και το καλό κρασί.
είμαι τρυφερός, διασκεδαστικός, γενναι-
όδωρος και προστατευτικός. Αναζητώ κο-
πέλα γύρω στα 38-40 για να μοιραστώ
μαζί της αυτά τα ενδιαφέροντα. Αν είσαι
αυτή η κοπέλα επικοινώνησε με τον
Έκτορα στη διεύθυνση
dxou11@otenet.gr
γυναίκα μόνη ψάχνει συγκάτοικο. Έχω
ανάγκη να ζήσω σε μια πιο ευχάριστη
και πιο ασφαλή περιοχή από αυτή που
μένω προς το παρόν και επειδή τα οικο-
νομικά μου είναι περιορισμένα αναζητώ
κάποιον/ κάποια / κάποιους που θα ήθε-
λαν να συγκατοικήσουμε και να μοιρα-
ζόμαστε τα έξοδα. Δεν καπνίζω και δεν
αντέχω τη βρώμα, ούτε τη –μεγάλη– ακα-
ταστασία, αυτές είναι οι βασικές μου εν-
στάσεις, όλα τα άλλα συζητιούνται. Αν
λοιπόν θέλεις να βρούμε μαζί ένα με-
γάλο σπίτι /διαμέρισμα (στην Αθήνα) ή
διαθέτεις/-ετε ένα και θα ήθελες/θέλατε
να το μοιραστείτε μαζί μου γράψτε μου.
kikitri@hotmail.com
Διαφορα
αναζητώ για αγορά τα εξής βιβλία: 1)
ρόδη ρούφου, Η Χάλκινη εποχή (1960), 2)
νίκου Κάσδαγλη, Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός
σου (1961) – μόνο οι πρώτες εκδόσεις. 3)
ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής.
επικοινωνήστε παρακαλώ μαζί μου στο
6972812764.
μαΘηματα
με λένε μαρία, είμαι από την Πόλη, δι-
δάσκω τουρκικά που είναι η δεύτερη μη-
τρική μου γλώσσα, με μέθοδο φιλική για
τους Έλληνες και τιμές προσιτές (κέντρο
Αθήνας, νότια προάστια και Πειραιάς).
Τηλεφωνήστε 7-9 μ.μ. στο 210 9845367.
Πωλουνται
το βιβλιοπωλείο NiGhTrEAD και οι εκ-
δόσεις Ars NOCTUrNA σας προσκαλούν
στο ΤριΗμερΟ ΧρισΤΟυΓεννιΑΤιΚΟ ΠΑ-
ΖΑρι ΤΟυ ΦΑνΤΑσΤιΚΟυ (22, 23, 24 Δε-
κεμβρίου, 11πμ.- 20.00, ναυαρίνου 8,
4ος όροφος, εξάρχεια, τηλ. 211
1835524). Οι λάτρεις του Φανταστικού
και της ‘σκοτεινής’ λογοτεχνίας θα έχουν
την ευκαιρία να επιλέξουν για τα χρι-
στουγεννιάτικα δώρα τους από μια με-
γάλη ποικιλία βιβλίων και κόμιξ, από μια
πληθώρα εκδοτικών οίκων στο χώρο του
φανταστικού και όχι μόνο..
Διατίθεται η μεγάλη εγκυκλοπαίδεια
του Πυρσού (28 ογκώδεις τόμοι). επίσης
βραβεια λογοτεχνικησ μεταφρασησ 2012
To ευρωπαϊκό Κέντρο μετάφρασης λογοτεχνίας και επιστημών του Ανθρώπου (εΚε-
μελ) και τα ινστιτούτα της Αθήνας -ελληνοαμερικανική Ένωση, ινστιτούτο Γκαίτε, ιν-
στιτούτο Θερβάντες και ιταλικό μορφωτικό ινστιτούτο - θα απονείμουν τα Βραβεία
λογοτεχνικής μετάφρασης 2012 σε πέντε μεταφραστές της αγγλόφωνης, γαλλό-
φωνης, γερμανικής, ισπανόφωνης και ιταλικής λογοτεχνίας αντίστοιχα. Η απονομή
των βραβείων θα γίνει την Κυριακή 30 σεπτεμβρίου, παγκόσμια Ημέρα μετάφρασης.
Το βραβείο σε κάθε νικητή συνοδεύεται από το χρηματικό ποσό των 2.000 ευρώ και
δικαίωμα διαμονής για ένα μήνα στο «σπίτι της λογοτεχνίας» στις λεύκες της Πάρου
ή στο «σπίτι της λογοτεχνίας» στο Κράσι μαλίων στην Κρήτη.
Δικαίωμα συμμετοχής έχουν οι λογοτεχνικές μεταφράσεις που εκδόθηκαν το 2011,
ανήκουν στο χώρο του μυθιστορήματος, του διηγήματος, της ποίησης και του θεά-
τρου και έχουν κατατεθεί στην εθνική Βιβλιοθήκη έως και την 31η ιανουαρίου 2012.
Πληροφορίες στα τηλέφωνα 210 - 3639520, 3639525,
καθώς και στην ιστοσελίδα του εΚεμελ www.ekemel.gr
σεμινάρια
στο οξυγονο:
ιανουάριος-μάρτιος
Το ΟξυΓΟνΟ έχει προγραμματίσει για τη νέα χρονιά ένα πλούσιο πρόγραμμα σεμι-
ναρίων και εργαστηρίων για ενηλίκους με άξονα το βιβλίο και την ανάγνωση, τη
γλώσσα, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό.
Πιο συγκεκριμένα, θα πραγματοποιηθούν τα εξής σεμινάρια-εργαστήρια:
• σεμινάριο Κατάρτισης επιμελητών - Διορθωτών Κειμένων, με την Άννα ιορδανίδου
• σεμινάριο Οπτικοακουστικής μετάφρασης – υποτιτλισμού, με την Κατερίνα Γου-
λέτη
• εργαστήριο δημιουργικής γραφής: «Διαβάζοντας λογοτεχνία, γράφοντας λογοτε-
χνία», με τον Κώστα Ακρίβο
• Θεατρικό εργαστήριο για την προσέγγιση της λογοτεχνίας στην Πρωτοβάθμια και
στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με την Άβρα Αυδή και την μελίνα Χατζηγεωργίου
• Κύκλος βιωματικών σεμιναρίων αφήγησης: «Πες μου ένα παραμύθι», με την Ανθή
Θάνου
• «Γονιός δε γεννιέσαι, γίνεσαι!»: μια αλλιώτικη σχολή γονέων, με την Καλλιόπη εμ-
μανουηλίδου
Όλα τα σεμινάρια πραγματοποιούνται στο φωτεινό, άνετο πατάρι του ΟξυΓΟνΟυ με
θέα στη ρωμαϊκή Αγορά. στο διάλειμμα προσφέρεται καφές ή τσάι σε όλους τους συμ-
μετέχοντες. με την ολοκλήρωση κάθε σεμιναρίου παρέχεται σχετική βεβαίωση πα-
ρακολούθησης. με διδάσκοντες καταξιωμένους επιστήμονες με μεγάλη επαγγελμα-
τική πείρα, με την απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή και πάνω απ’ όλα με μεράκι για
γνώση και διά βίου μάθηση, το ΟξυΓΟνΟ είναι σε θέση να προσφέρει ουσιαστική κα-
τάρτιση και δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου σε κάθε ενδιαφερόμενο.
Πληροφορίες για το αντικείμενο κάθε σεμιναρίου, τους διδάσκοντες, τη διάρκεια, τις
μέρες και τις ώρες των μαθημάτων, το κόστος και για τον τρόπο πληρωμής των δι-
δάκτρων θα βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση
http://www.oxygono-metaixmio.gr/news_in.php?lg=gr&pg=&read=24
Για περισσότερες πληροφορίες και εγγραφές, επικοινωνήστε στο: τηλ.: 2310 260085
(Δευτέρα-Παρασκευή, 16.00-21.00) και στο e-mail info@oxygono-metaixmio.gr.
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ. ΘΑ ΤΗΡΗΘΕΙ ΣΕΙΡΑ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ
και η σειρά δίσκων 45 στροφών lingua- σε προνομιακή τιμή, τα βιβλία Mobile in
phone για εκμάθηση γαλλικών, μεταχει- NY (€ 20) και Καπνομάγαζα (€45) του Κα-
ρισμένη, σε πολύ καλή κατάσταση. Πω- μίλο νόλλα και εντός 24 ωρών θα τα πα-
λείται και ραδιοπικάπ καινούργιο ραλάβετε (εντός Αττικής) με αντικατα-
αμεταχείριστο. Τηλ. 6936966704. βολή στο σπίτι σας. μαζί δώρο, ειδική
αφιέρωση από τον δημιουργό... Place
your order (only for Athens, Greece):
για φωτογραφόφιλους και βιβλιοφά- kamnolbooks@gmail.com και στο τηλέ-
γους. μία ιδέα για δώρο. Παραγγείλετε φωνο (+30) 6932495695.