Αντικομφορμιστής τότε,

αντιεξουσιαστής σήμερα
ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΜΒΑΚΑΣ
ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ
ΠΑΝΑΓΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

78 >

9 770001 792587
EDITORIAL Διέλυσαν την παιδεία
Σχόλιο του Αρκά από Τα παιδικά χρόνια ενός πρωθυπουργού.
Τ
η χαριστική βολή
στην παιδεία, σε όλες
τις βαθμίδες της, δί-
νει ο ακατανόητος σε
πολλούς νόμος του
σημερινού υπουργού Παιδείας, του
Κώστα Γαβρόγλου. Κράμα ιδεολη-
ψιών και πελατειακών επιλογών,
ακόμα κι αν χάσει ο ΣΥΡΙΖΑ τις
επόμενες εκλογές, θα προλάβει να
επιφέρει δεινά που δεν διορθώνο-
νται. Στην πιο αισιόδοξη περίπτω-
ση, θα προλάβει, εξαφανίζοντας τα
ΤΕΙ (είτε διά της συγχωνεύσεώς
τους με πανεπιστήμια είτε διά της
μετατροπής τους σε νέα πανεπι-
στήμια), να διαλύσει την τεχνολο-
γική εκπαίδευση της χώρας.
Η τελευταία ευκαιρία να λειτουρ-
γήσουν οι εκπαιδευτικοί θεσμοί
στη χώρα μας χάθηκε με την κα-
τάργηση του νόμου Διαμαντοπού-
λου. Ο ΣΥΡΙΖΑ, με θορυβώδεις
και ανούσιες ενέργειες, συνέβαλε
στην οπισθοδρόμηση του Πανεπι-
στημίου. Οι παραγωγικές δυνάμεις
βρίσκονται πέραν των πυλών κάθε
σχολής, μέσα όμως βρίσκεται το
πραγματικό κατεστημένο της χώ-
ρας, οι πολιτικοί εκπρόσωποι και
οι συνδικαλιστές. Πουθενά αλλού
το πανεπιστήμιο δεν είναι τόσο
ξεκομμένο από τις ανάγκες και το
σχεδιασμό της παραγωγής, από το
σχεδιασμό της προόδου της κοινω-
νίας, και τόσο εξαρτημένο από τις
πολιτικές δυνάμεις και τους εκπρο-
σώπους τους.
Η χώρα δεν χρειάζεται καινούρ-
για πανεπιστήμια – ούτε καινούρ-
για πολυτεχνεία ούτε νέες νομικές
σχολές. Ούτε νέες φιλοσοφικές
χρειάζεται, ούτε νέες κοινωνιολο-
γίες. Ούτε θεατρολογίες ούτε μου-
σικές σπουδές. Ούτε χρειάζεται
καινούργιους πτυχιούχους που δεν
θα ξέρουν τι να κάνουν τα πτυχία
τους. Η ελληνική κοινωνία δεν έχει
ανάγκη «αδιόριστους πτυχιούχους»
(μια που πολλά πτυχία χρησιμεύ-
ουν μόνο ως τυπικό τεκμήριο για
το διορισμό των κατόχων τους στο
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 3
Αρκάς
Δημόσιο) ούτε «επιστήμονες» χω-
ρίς καμία εξειδίκευση και παραγω-
γική χρησιμότητα. Και οι επιλογές
της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ απλώς
θα διώξουν κι άλλους έλληνες πο-
λίτες στο εξωτερικό, προς χώρες
όπου θα μπορούν να εξασφαλίσουν
το μέλλον τους, αντί να σέρνονται
διεκδικώντας ρουσφέτια προσωρι-
νών κακοπληρωμένων διορισμών
και επιδόματα ελεημοσύνης.
Το πεδίο της εκπαίδευσης είναι
άγονο και ναρκοθετημένο – θα εί-
ναι έτσι και μετά την αποχώρηση
του ολετήρος Κώστα Γαβρόγλου.
Θα χρειαστούν σχέδιο, δουλειά και
πολλές συγκρούσεις – διότι οι δυ-
νάμεις της αδράνειας θα είναι εδώ
και την επόμενη μέρα να διεκδι-
κούν τη συνέχιση της διάλυσης.
Δυστυχώς για τη χώρα, το κακό
που έχει γίνει είναι τεράστιο.

Mηνιαία Eπιθεώρηση
Έτος 9ο / Tεύχος 98 / Μάιος 2019 / τιμή 5€
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.gr
www.booksjournal.gr
Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης
Σύμβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης
Γραμματεία Σύνταξης
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης,
Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Μυρτώ Λιαλιούτη,
Kατερίνα Oικονομάκου, Μαρίλια Παπαθανασίου,
Γιώργος Σιακαντάρης, Δημήτρης Σκάλκος,
Βίβιαν Στεργίου, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
Επιστημονική Eπιτροπή
Nομικά: Νίκος Κ. Αλιβιζάτος
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική:
Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου
Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης
Ιστορία: Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Στέφανος Καβαλλιεράκης,
Βίκυ Καραφουλίδου, Δημήτρης Κυρτάτας, Κωνσταντίνα Μπότσιου
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος,
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης
Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαμβακάς
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουμπούλη,
Νατάσσα Πασχάλη, Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη
Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέμπης
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006
Λογιστήριο: Σταμάτης Ραγκούσης - τηλ. 210 6920390
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6010758
Διανομή: Άργος A.E.
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας):
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν
τις απόψεις των συντακτών τους
ISSN: 1792-5878
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπηεκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
4 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
ΣYNEPΓATEΣ..................................................
Άννα Αγγελοπούλου. Ψυχαναλύτρια, κοινωνική ανθρω-
πολόγος, διδάκτωρ της Ecole des Hautes Etudes en Sciences
Sociales. Βιβλία της: Ελληνικά παραμύθια Α΄ - Οι παραμυ-
θοκόρες (1991), Σαρακατσάνικα παραμύθια (2002), Ελληνικά
παραμύθια Β΄. Τα αλληλοβορά (2004). Μαζί με την Αίγλη
Μπρούσκου έχει δημοσιεύσει τρεις τόμους του Ελληνικού
καταλόγου παραμυθιών.
Κυριάκος Αθανασιάδης. Συγγραφέας, μεταφραστής και επι-
μελητής εκδόσεων. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα: Δώδεκα
(1991), Μικροί κόσμοι (1996), Το σάβανο της Χιονάτης (2000),
Πανταχού απών (2007), Ζα Ζα (2012), Η Κόκκινη Μαρία
(2013), Το βασίλειο του αποχαιρετισμού (νέα έκδοση 2017), Οι
τέσσερις εποχές της Μέλισσας (2018). Πρόσφατα κυκλοφόρη-
σαν τα παιδικά αφηγήματα Ο λευκός αξιωματικός (2016) και
δυο τόμοι της παιδικής σειράς Αρσέν και Φαντομά (με την Κίκα
Τσιλιγγερίδου, 2017).
Ορφέας Απέργης. Γράφει ποιήματα, δοκίμια και μετα-
φράζει. Κυκλοφορούν δύο βιβλία με ποιήματά του: η συ-
γκεντρωτική έκδοση Υ (2011) και Η γλώσσα τους (2019).
Από το 2013 γράφει κυρίως για το λογοτεχνικό περιοδικό
ΦΡΜΚ.
Βασίλης Βαμβακάς. Επίκουρος καθηγητής κοινωνιολογίας
της επικοινωνίας στο τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βιβλία του:
Εκλογές και επικοινωνία στη Μεταπολίτευση(2006), Ο λόγος της
κρίσης (2010). Υπεύθυνος μαζί με τον Παναγή Παναγιωτό-
πουλος του τόμου, Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό,
πολιτικό, πολιτισμικό λεξικό (β’ έκδ. 2014).
Οντέτ Βαρών-Βασάρ. Διδάκτωρ σύγχρονης ιστορίας του
Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθύνει σεμινάριο με θέμα «Η γε-
νοκτονία των Εβραίων: Ιστορία, Μνήμη, Αναπαραστάσεις»
στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος. Βιβλία της: Η ενηλικίωση μιας
γενιάς. Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση (2009),
Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης, Κείμενα για τη γενοκτο-
νία των Εβραίων (2013), Des sépharades aux Juifs grecs. Histoire,
mémoire et identité (2019).
Nίκος Βατόπουλος. Δημοσιογράφος στην Καθημερινή. Πρό-
σφατο βιβλίο του, Περπατώντας στην Αθήνα (2018).
Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Καθηγητής κλασικής φιλολο-
γίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, συγγραφέας. Κυκλοφορούν
εργασίες του για τον Όμηρο, τη λυρική ποίηση, την τραγωδία,
τον Αριστοτέλη, αλλά και για τον Σολωμό, τον Σεφέρη, τον Σι-
κελιανό, τον Ελύτη, τον Σινόπουλο, τον Εμπειρίκο, τον Ρίτσο,
τον Εγγονόπουλο. Μερικά από τα λογοτεχνικά βιβλία του:
Ιστορία (1982), Βιβλίον καλούμενον ερωτικόν (1995), Ο παππούς
μου και το κακό (2005), Το χρονικό του Δαρείου (2008), Τρία
απρόσεκτά διηγήματα (2012), Το Βασίλειο της Κρήτης (2016).
Βασίλης Γκουρογιάννης. Συγγραφέας. Πιο πρόσφατα βιβλία
του: Από την άλλη γωνία (2011), Κόκκινο στην πράσινη γραμμή
(2014), Σενάριο αθανασίας (2015), Διηγήσεις παραφυσικών φαι-
νομένων (2018), Αναψηλάφηση (2019).
Lucy Crehan. Ανεξάρτητη σύμβουλος εκπαίδευσης. Με με-
ταπτυχιακές σπουδές στην εκπαιδευτική έρευνα και πολιτική
στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, ερεύνησε τα κορυφαία εκ-
παιδευτικά συστήματα στον κόσμο και τα συμπεράσματά της
συμπεριλήφθηκαν στο βιβλίο Φυτώρια ευφυΐας (Cleverlands,
2016). Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά.
Λάκης Δόλγερας. Συγγραφέας. Βιβλία του: Ξεχασμένες ιστο-
ρίες (2007), Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη συνάντη-
ση της Ελεονώρας και του Νίκου (2012), Νικητές και νικημένοι
(2013), Νεκρός στον ήλιο του Ιουλίου (2015).
Πάνος Ευαγγελόπουλος. Επίκουρος καθηγητής στο τμήμα
Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
Κυκλοφορεί το βιβλίο του, Περιουσία και αγορά (2000).
Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ
άλλων δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο
έχει χρησιμοποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο
της νεοελληνικής φιλολογίας.
Γιώργος Ζώταλης. Γιατρός.
Παναγιώτης (Τάκης) Θωμόπουλος. Senior Economist στον
ΟΟΣΑ-OECD (1966-1994), υποδιοικητής στην Τράπεζα
της Ελλάδος (1994-2009), πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος
στο Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητος (ΤΧΣ), 2010-
2013, πρόεδρος του δ.σ. της Eurobank (2014-2015), πρόε-
δρος του δ.σ. της Εθνικής Τράπεζας (2016-2017).
Π.Κ. Ιωακειμίδης. Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστη-
μίου Αθηνών, υπήρξε ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Δια-
κυβερνητική Διάσκεψη για τη σύνταξη της Συνθήκης της
Νίκαιας και αναπληρωματικό μέλος της Ευρωπαϊκής Συ-
νέλευσης (Convention) για την επεξεργασία του Ευρωπα-
ϊκού Συντάγματος. Πιο πρόσφατα βιβλία του: Ευρωπαϊκό
σύνταγμα και ευρωπαϊκή ενοποίηση (2005), Θα επιβιώσει η
Ευρωπαϊκή Ένωση; (2007), Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές,
ευρωπαϊκό και περιφερειακό σύστημα (2007), Η Συνθήκη της
Λισσαβώνας (2010), Κρίση, Ευρώπη και Αριστερά (2016), Ελ-
λάδα - Ευρωπαϊκή Ένωση. Τρία λάθη και πέντε μύθοι (2018).
Βασίλης Κάλφας. Καθηγητής φιλοσοφίας στο τμήμα Φι-
λοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπι-
στημίου Θεσσαλονίκης. Έχει εκδώσει το έργο Φιλοσοφία
και επιστήμη στην Aρχαία Eλλάδα (2005),τα βιβλία του Αρι-
στοτέλη Περί φύσεως (Φυσικά 2ο βιβλίο) (1999), Mετά τα
φυσικά. βιβλίο A (2009), Περί γενέσεως και φθοράς (2011)
και τον Τίμαιο του Πλάτωνος (2013). Ετοιμάζονται τα Φυ-
σικά του Αριστοτέλη.
Ηλίας Κανέλλης. Δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογρά-
φου. Πιο πρόσφατα βιβλία του, Εθνοχουλιγκανισμός (2005),
Σταύρος Τσιώλης (2006).
Κώστας Κασβίκης. Επίκουρος καθηγητής στο Π.Τ.Δ.Ε.
Φλώρινας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Νικόλας Κούρτης. Εικονογράφος, σχεδιαστής κόμικς. Στη
μακρά θητεία του στο μέσο, έχει συνεργαστεί με τα περιοδικά
Βαβέλ, Max, τα ένθετα της Καθημερινής κ.ά.
Καρολίνα Μέρμηγκα. Συγγραφέας. Βιβλία της: Ερωτευμένες
(2005), Σήμερα δεν θα πεθάνω (2010), Συγγενής (2013), Ο Έλ-
ληνας γιατρός (2017).
Λουίζα Μητσάκου. Ηθοποιός και μεταφράστρια, με έμφα-
ση θεατρικά κείμενα. Σπούδασε γαλλική φιλολογία και έκανε
μεταφραστικές σπουδές στο Ινστιτούτο Θεατρικών Σπουδών
της Σορβόννης, με καθηγητή τον Μπερνάρ Ντορτ.
Ντόρα Μπακογιάννη. Βουλευτίνα της ΝΔ, πρώην υπουργός,
πρώην δήμαρχος Αθηναίων.
Τζέκυ Μπενμαγιόρ. Συγγραφέας και ερευνητής.
Valère Novarina. Ποιητής, ζωγράφος και θεατρικός συγγρα-
φέας. Τα κείμενά του Γράμμα στους ηθοποιούς και Υπέρ Λουί
ντε Φυνές αποτελούν τη μόνιμη αναφορά όσων ασχολούνται
με το έργο του (κυκλοφόρησαν στα ελληνικά το 2003). Το
βιβλίο Μπροστά στον Λόγο, που εκδόθηκε το 1999 (στα ελλη-
νικά, 2003), είναι ο έσχατος «έμπνους ήλιος», γραμμένος από
το χέρι του.
Φώτιος Γ. Πάλλας. Συνταξιούχος δικηγόρος.
Παναγής Παναγιωτόπουλος. Επίκουρος καθηγητής κοινω-
νιολογίας στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Δι-
οίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Το γεγονός
(2003), Τεχνολογικές καταστροφές και πολιτικές του κινδύνου
(2003).
Mαρίλια Παπαθανασίου. Δημοσιογράφος.
Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Κυκλοφορεί το βιβλίο
του, Αθήνα, πόλη των γυναικών (2017). Μόλις επανακυκλοφό-
ρησε, επαυξημένο με καινούργιο υλικό, το λεύκωμά του, Εικό-
νες μιας άλλης Ευρώπης 1985-1989.
Δημήτρης Σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος.
Βιβλία του: Αλήθειες για το φιλελευθερισμό (2008), Αλλάζει η
Ελλάδα; (2016).
Βίβιαν Στεργίου. Υποψήφια διδάκτωρ της Νομικής Σχολής
τρου Πανεπιστημίου Αθηνών, συγγραφέας. Κυκλοφορεί η
πρώτη της συλλογή διηγημάτων, Μπλε Υγρό (2017).
Νατάσσα Στεφάνου. Οικονομολόγος με Master στη Διοίκη-
ση Επιχειρήσεων (ΜΒΑ) από το University of Birmingham.
Γράφει πεζογραφήματα.
Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία
ενός βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή
διηγημάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθη-
κε με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πιο πρόσφατα
βιβλία του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστορία (2012), αναθεω-
ρημένο το μυθιστόρημά του Aegypius Monachus (2013) και το
θεατρικό κείμενο Το παγκάκι του κανένα (2014), Από το πουθενά
(2015), Lady Cortizol (2016). Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο
του, Όπως ποτέ. Κωμωδία της κούρασης.
Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη. Καθηγήτρια νεοελληνικής
φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Βιβλία της: Γιάννης Μπεράτης (1994), Αφηγηματικές τεχνικές
στον Παπαδιαμάντη 1887-1910 (2001), Το σχοίνισμα της γραφής
(2004).
Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ. Ιστορικός της αρχιτεκτονικής και
ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία της:
Η αρχιτεκτονική του νεοελληνικού θεάτρου (1994), Χορός και θέα-
τρο (2004), Αριστοτέλης Ζάχος & Josef Durm (2013), Βασίλειος
Κουρεμένος, αρχιτέκτων (2018).
Σεβαστή Χρηστίδου. Εκπαιδευτικός-ερευνήτρια και συγγρα-
φέας. Κυκλοφορεί το βιβλίο της, Εγκλήματα στην Πόλη (2016).
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 5
18 8
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
8 Γρηγόρης Λ. βρεφοκρατῶν (Διήγημα)
ΓΙΏΡΓΗΣ ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΆΚΗΣ

12 ΠAPEMBAΣEIΣ
48
LUCY CREHAN – Μαθαίνοντας στην Ιαπωνία
ΟΝΤΈΤ ΒΑΡΏΝ-ΒΑΣΆΡ – Η εβραϊκή μνήμη στην Ελλάδα
ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ (ΤΆΚΗΣ) ΘΩΜΌΠΟΥΛΟΣ – Ανεξάρτητη ή εξαρτημένη οικονομία και πολιτική;
ΓΙΏΡΓΟΣ ΖΏΤΑΛΗΣ – Στη μέση

Αρκάς

92 26 38 ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ – Από το Γουρούνι στο παιδί που θα γίνει πρωθυπουργός

42 ΒΑΣΊΛΗΣ ΒΑΜΒΑΚΆΣ – Το αντιλαϊκιστικό χιούμορ του Αρκά
44 ΠΑΝΑΓΉΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΌΠΟΥΛΟΣ – Αντικομφορμιστής τότε, αντιεξουσιαστής σήμερα

46 ΤΖΈΚΥ ΜΠΕΝΜΑΓΙΌΡ – Shabbatopolis

48 ΛΟΥΊΖΑ ΜΗΤΣΆΚΟΥ – Μεταφράζοντας τον Βαλέρ Νοβαρινά
52 VALΕRE NOVARINA – Το ζώο του χρόνου (Θεατρικό)
60 ΝΤΌΡΑ ΜΠΑΚΟΓΙΆΝΝΗ – Τα Βαλκάνια είναι Ευρώπη

12 62 ΣΕΒΑΣΤΉ ΧΡΗΣΤΊΔΟΥ – «Αλλά εδώ δεν έχουμε αναμνήσεις»

64 ΒΊΒΙΑΝ ΣΤΕΡΓΊΟΥ – Φιρντάους, η ατρόμητη
67 ΆΝΝΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΎΛΟΥ – Όταν η Σταχτοπούτα έφαγε τη μάνα της
70 ΦΏΤΙΟΣ Γ. ΠΆΛΛΑΣ – Αν είχαν καταφέρει να ζήσουν...
73 ΒΑΣΊΛΗΣ ΓΚΟΥΡΟΓΙΆΝΝΗΣ – Ελευθερία και γλώσσα
74 ΓΕΩΡΓΊΑ ΦΑΡΊΝΟΥ-ΜΑΛΑΜΑΤΆΡΗ – Ήταν εθνοκεντρική η «γενιά του ’30»;
76 ΝΊΚΟΣ ΒΑΤΌΠΟΥΛΟΣ – Να επιστρέφεις στην Προικόννησο
78 ΒΑΣΊΛΗΣ ΚΆΛΦΑΣ – Η αρετή, η ηδονή κι ο Αριστοτέλης
81 ΕΛΈΝΗ ΦΕΣΣΆ-ΕΜΜΑΝΟΥΉΛ – Η Ιθάκη του αρχιτέκτονα
70 86
82 ΚΏΣΤΑΣ ΚΑΣΒΊΚΗΣ – Η ευγονική και οι αρχαίοι Έλληνες
86 ΚΑΡΟΛΊΝΑ ΜΈΡΜΗΓΚΑ – Το εργαστήρι της γραφής
88 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΑΛΚΟΣ – Αριστερά από καουτσούκ
90 ΟΡΦΈΑΣ ΑΠΈΡΓΗΣ – Οι κούφιοι άνθρωποι (T.S. Eliot)
92 ΜΑΡΊΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΊΟΥ – Ένας συγγραφέας που διαβάζει εφημερίδες

Στήλες
32 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ – ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ
64
Ο Μανούσος Φάσσης, η σάτιρα και η κωμωδία

34 ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων)

ΝΑΤΑΣΣΑ ΣΤΕΦΑΝΟΥ – Το μυγόχαρτο

35 TAURUS #45, Π.Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ – ΣΥΡΙΖΑ: ούτε ευρωπαϊκός ούτε σοσιαλδημοκρατικός

36 URBAN STORIES #8, KYΡΙΑΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ-ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΟΥΡΤΗΣ

95 ΦΩΤΟ-ΓΡΑΦIΑ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ – Φουστάνι με ρίγες

96 ΠΉΡΑ ΤΟ ΓΡΆΜΜΑ ΣΟΥ…, ΛΆΚΗΣ ΔΌΛΓΕΡΑΣ – Γράμματα νέων τη δεκαετία του 1960

Στο εξώφυλλο: Ο Αρκάς από τον Αλέκο Παπαδάτο. 98 AΓΓEΛIEΣ

6 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 7
Βυζαντινό καί Χριστιανικό Μουσεῖο
Ἀριστερά: Παναγία ἡ Βρεφοκρατοῦσα. Εἰκόνα τοῦ 14ου αἰώνα. Δεξιά: Ο Γρηγόρης Λαμπράκης μέ τό γιό του, Θοδωρῆ.
Γρηγόρης Λ. βρεφοκρατῶν
Διήγημα από τον Γιώργη Γιατρομανωλάκη
1. Ὦ ἐσύ φῶς τοῦ κόσμου! Κοίτα, λοιπόν, ποιά
εἰκόνα θά σοῦ παρουσιάσω τώρα ὡς πέφτουν δί-
πλα μου ἀδιάκοπα τά φύλλα τοῦ χρόνου. Αὐτή
ἡ εἰκόνα δείχνει κάποιον πού ἔζησε γιά νά δεῖ
τόν θάνατό του. Πλήν ὡς ἐθανατώθη, ἐπανῆλ-
θε λαμπρότερος στούς δρόμους τῆς γῆς. Λέγεται
Γρηγόρης Λ. Ἕλληνας πολιτικός, ἀθλητής καί
ἀκόλουθος τοῦ Ἀσκληπιοῦ.
Tή ζωή καί κυρίως τόν θάνατο τοῦ Γρηγόρη Λ.
ἔχουν περιγράψει πολλοί. Γιά τοῦτο καί οἱ σχετι-
κές ἀπόψεις καί οἱ συναφεῖς κρίσεις ποικίλλουν.
Κάποιοι, λόγου χάρη, προσπαθοῦν νά βροῦν ἀπά-
ντηση πῶς καί γιατί ὁ ἄνθρωπος αὐτός, μολονότι
ὑπῆρξε (ἐκτός τῶν ἄλλων) πρωταθλητής Ἑλλάδος
καί πρωταθλητής Βαλκανίων τόσο στό ἀγώνισμα
τοῦ δρόμου ὅσο καί τοῦ ἅλματος εἰς μῆκος, δέν
μπόρεσε ἐκεῖνο τό μοιραῖο ἀνοιξιάτικό βράδυ τοῦ
1963, ἐκεῖ στή Θεσσαλονίκη, νά ἀποφύγει τόν
φονέα του, πού, ὅπως λένε, χώλαινε ἐλαφρά. Ἔτσι
ἀφιέρωσαν χρόνο πολύ γιά νά ἐξηγήσουν αὐτό τό
περίεργο γεγονός ὅτι δηλαδή ἕνας ταχύς δρομέας
νικήθηκε ἀπό ἕναν χωλό. Ἄλλοι πάλι ἔχουν συγκε-
ντρώσει τήν προσοχή τους στή λαμπρή σταδιοδρο-
μία τοῦ Γρηγόρη, τόσο στήν ἰατρική ἐπιστήμη ὅσο
8 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
καί στήν πολιτική πρακτική (μέ ἔμφαση πάντοτε
στήν τελευταία). Τέλος ἄλλοι ἔχουν κατά καιρούς
ἀσχοληθεῖ μαζί του τονίζοντας, ἀναλόγως, μία ἤ
περισσότερες πλευρές τοῦ βίου του, ἐπειδή ὁ ἄν-
δρας αὐτός ὑπῆρξε πράγματι πολύπλευρος καί σέ
πολλά θαυμαστός. Ὅμως ἐμᾶς, ἀγαπημένο μου
παιδί, ἄλλα εἶναι ἐκεῖνα πού ἐνδιαφέρουν καί γιά
ἄλλα θά μιλήσουμε ἐδῶ. Θά ἀρκεστοῦμε νά δείξου-
με μόνο μιά φωτογραφία του, ἄγνωστη μάλιστα,
ὅπως πιστεύω, στούς πολλούς. Αὐτό μονάχα θά
δείξουμε: μιά οἰκογενειακή φωτογραφία, τραβηγ-
μένη στό ταπεινό μπαλκονάκι τοῦ ἰατρείου του πι-
θανῶς ἀπό κάποιον δικό του ἄνθρωπο καί ὄχι ἀπό
ἐπαγγελματία φωτογράφο.
2. Ἐνδέχεται ἡ φωτογραφία αὐτή νά φανεῖ ἀσή-
μαντη σ᾿ ἐκείνους πού ἀποζητοῦν καί θαυμάζουν,
ἄκριτα καί ἐπιπόλαια, τό ἐντυπωσιακό. Τέταρτη
ἤ πέμπτη ἴσως βρίσκεται στή σειρά πίσω ἀπό τίς
ἄλλες τίς ἔνδοξες, τίς δημόσιες φωτογραφίες τοῦ
Γρηγόρη. Ὅμως γιά μᾶς (καί ἐνδεχομένως γιά
λίγους ἄλλους) ἡ φωτογραφία αὐτή εἶναι τόσο
δηλωτική τοῦ ἤθους τῶν προσώπων, τόσο ἐξαί-
Αρχείο Θοδωρή Λαμπράκη
σια στήν ἁπλότητά της, τόσο ὡραία μέσα στήν
καθημερινότητα τοῦ προσωπικοῦ βίου αὐτοῦ τοῦ
ἄνδρα, ὥστε δέν ἔχουμε λόγο νά καταφύγουμε
σέ ἄλλες εἰκόνες του. Ἄλλοι ἄς ἀσχοληθοῦν μέ
τό γεμάτο αἴγλη Στάδιο, τόν θορυβώδη Τύμβο,
τίς παλλόμενες λαϊκές συγκεντρώσεις καί τίς δη-
μόσιες ἐμφανίσεις του. Ἐμεῖς ἄς ἀρκεστοῦμε στό
ἁπλό.
3. Στάσου λοιπόν μαζί μου ἐδῶ καί κοίταξε. Στά-
σου. Κοίταξε βαθύτατα τήν εἰκόνα, λάβε τη βα-
θειά μέσα ὥς τή σκοτεινή ἄβυσσο τῶν ὡραίων
ματιῶν σου. Παρατήρησέ την. Ἐτατικά καί ἐπί-
μονα κοίταξε αὐτή τήν ἀσπρόμαυρη φωτογραφία
ἑνός ὄρθιου ἄνδρα μέ ἕνα βρέφος στήν ἀγκαλιά
του. Στάσου ἤρεμα (ὅπως ἔτσι, θυμᾶμαι, συνή-
θιζες νά στέκεσαι μπροστά στή θάλασσα, ὅπου
τόσο λίγο, βράδυ καλοκαιρινό, χαρήκαμε οἱ δυό
μας) καί ἄνοιξε πάλι διάπλατα τή θύρα τοῦ θα-
λάμου τῶν ματιῶν σου, τράβα τό μαῦρο παρα-
πέτασμα καί δές ἐκεῖ πίσω ἀπό τά κλαδιά ἑνός
χρόνου πυκνότατου ὅπου αἰώνια στέκει ἐτοῦτος
ὁ χαμογελαστός ἄνδρας. Ἀνάμεσα στά πυκνά
φύλλα τοῦ κισσοῦ καί στά κλαδιά τῶν κυπαρισσι-
ῶν στέκει αὐτός πού μέλημά του εἶχε τόν δρόμο
τοῦ σταδίου καί τήν πολιτική ἀγορά. Αὐτόν βλέ-
πε τώρα καί τά μαραμένα φύλλα ἑνός ξεραμένου
χρόνου παραμέρισε.
4. Αὐτή, λοιπόν, ἡ ἀσπρόμαυρη φωτογραφία
(10Χ14) δείχνει νά ἔχει τραβηχθεῖ κάποιο κα-
λοκαίρι (ὁπωσδήποτε προτοῦ ἔρθει ἡ ἄνοιξη
τοῦ 1963). Καί εἰκάζουμε ὅτι εἶναι καλοκαίρι
ἐπειδή τά κτήρια στό βάθος τῆς φωτογραφίας
δείχνουν κάτασπρα καθώς λούζονται ἀπό τόν
ἔντονο ἀττικό ἥλιο. Ἀκόμη καί ὁ τοῖχος δεξιά
μας, δίπλα ἐκεῖ ὅπου στέκει ὁ ἄνδρας, ἀκόμη
καί αὐτός φαίνεται νά φωτίζεται καί νά ἀσπρί-
ζει ἀπό τήν ἀντηλιά. Ὅμως δέν εἶναι, βέβαια,
αὐτός ὁ μόνος λόγος πού δείχνει ὅτι ἡ φωτο-
γραφία εἶναι τραβηγμένη καλοκαίρι. Ὅτι δη-
λαδή, ἐπειδή τό φῶς λευκαίνει τά πάντα, τά
κτήρια στό βάθος, τό μπαλκόνι καί τά κάγκελα
μπροστά μας, αὐτό δείχνει πώς εἶναι καλοκαί-
ρι. Τό βρέφος, τό κρατημένο στά χέρια τοῦ ἄν-
δρα, εἶναι πού ὁρίζει τή ζεστή καί ὡραία ἐποχή
τοῦ θέρους. Καί ἄν δέν φαίνεται ἡ θάλασσα νά
λάμπει καί ἄν δέν βλέπεις τούς κολυμβητές νά
χαίρονται τό κύμα καί ἄν δέν ἀκοῦς τά τζιτζίκια
(δύσκολο θά ἦταν μέσα στήν πόλη ἔτσι κι ἀλ-
λιῶς), τό βρέφος δείχνει τόν ζεστό καιρό. Αὐτό
δηλώνει τήν ὥρα τοῦ καλοκαιριοῦ, ἔτσι γυμνό
σχεδόν ὅπως κάθεται ἔκθαμβο μαζί καί ἀποφα-
σιστικό, στά μπράτσα τοῦ πατέρα του.
5. Κοίταξε τώρα, παρακαλῶ, κοίταξε τά πρόσω-
πα τῆς εἰκόνας. Τό βρέφος πρῶτα. Φορᾶ μόνο
ἕνα ἄσπρο ἐσωρουχάκι, ἐνῶ τό κορμί του ὅλο καί
τά ἄκρα του ἐπίσης, παντελῶς ἐλεύθερα, χαί-
ρονται τόν ζεστό καλοκαιρινόν ἀέρα. Μάλιστα
ἔτσι ἐλαφρά ντυμένο ὅπως ἐμφανίζεται, παίρνει
τό σχῆμα ἑνός τετραφτέρουγου Χερουβείμ. Νά.
Κοίτα! Ἰδού! Τό δεξί του χέρι μέ κλειστά τά δά-
κτυλα αἰωρεῖται στό χάος τοῦ μπαλκονιοῦ, τό
ἀριστερό του ὅμως μαζεμένο πάνω στό χέρι τοῦ
πατέρα του. Ἀκριβῶς ἀντίθετα εἶναι τοποθετη-
μένα τά γυμνά πόδια του πού δείχνουν μαῦρα
ἐπάνω στήν ἄσπρη ἰατρική περιβολή τοῦ Γρη-
γόρη. (Ἔκαμα ἕνα μικρό διάλειμμα στήν ἐργασία
μου, εἶπε ἀργότερα, ὅταν ὁ Κύριος τῶν Οὐρανῶν
ἀπορημένος, καθώς ξεφύλλιζε τό λεύκωμα μέ
τίς φωτογραφίες τοῦ βίου ἐκείνου, τόν ἐρώτησε,
Καλά, ἔτσι ὅπως ἤσουν ντυμένος τήν ἄσπρη ποδιά
τοῦ γιατροῦ, τά παράτησες ὅλα καί βγῆκες ἔξω νά
φωτογραφηθεῖς, ρέ Γρηγόρη! –Ἔκανα ἕνα μικρό διά-
λειμμα, εἶπε ἐκεῖνος. Πῆρα τό παιδί καί φωτογρα-
φηθήκαμε καί γύρισα πίσω εὐθύς. Τίποτε δέν παρά-
τησα. Ἄλλωστε καί τοῦτο μέρος τοῦ ἔργου μου εἶναι,
Κύριε). Ἀντίθετα λοιπόν ἔχουν διευθετηθεῖ στήν
εἰκόνα τά πόδια τοῦ μωροῦ. Τό δεξί πόδι του ἔχει
μαζευτεῖ λίγο ψηλά, κοντά στή ζώνη τῆς ἰατρι-
κῆς ποδιᾶς τοῦ πατέρα, τό ἀριστερό κρέμεται
σχεδόν ἐλεύθερα καί χαλαρά. Ἔτσι συμπληρώ-
νονται ἁρμονικά οἱ διαγώνιοι ἄξονες τοῦ κορμι-
οῦ, καθώς τό ἕνα μέλος προεκτείνει τό ἄλλο καί
ὅλα μοιάζουν πλέον ἰσόρροπα. Καί ἔτσι (καθώς
δηλαδή συμπληρώνονται καί ἐναρμονίζονται οἱ
ἄξονες τοῦ σώματος), τά ἄκρα τοῦ μωροῦ ὡσάν
τέσσερα φτερουγάκια δίνουν στόν βρεφικό κορ-
μό μιάν ἀέναη καί ἀθόρυβη συνάμα περιστροφι-
κή κίνηση. Ἡ ἅλως τοῦ μωρουδίστικου κορμιοῦ
πυκνώνει καί ἁπλώνει συνεχῶς ὥστε τελικά ὅλο
τό τρυφερό σύμπλεγμα φωσφορίζει μέσα στήν
περιδίνησή του.
6. Ἰδού τώρα! Φέρε λίγο παρακάτω τό βλέμμα
σου. Δές πῶς ὅλη ἡ περιστροφική κίνηση (ἡ κί-
νηση τοῦ τετραφτέρουγου, ἐννοῶ) ἐδῶ στά πόδια
τοῦ βρέφους πρωτοεμφανίζεται. Κινοῦνται, θά
ἔλεγε κανείς, ἀργά ἀργά καί ὁμοιάζουν ὡσάν τά
πόδια του νά ἀνεβαίνουν κάποια ἀόρατη σκάλα
πού ξεκινᾶ ἀπό τόν κορμό τοῦ ἄνδρα καί φτάνει
ὥς τά οὐράνια ὕψη. Ἀλλά τοῦτο δέν εἶναι περί-
εργο διόλου, ἀφοῦ αὐτό γίνεται συνήθως μέ ὅλα
τά γυμνά βρέφη πού ἀναπαύονται στίς μητρικές
ἤ στίς πατρικές ἀγκάλες: φαίνονται νά ἀνεβαί-
νουν συνεχῶς μιάν ἀόρατη σκάλα. Τό περίεργο
λοιπόν, ἤ τό θαυμαστό, αὐτῆς τῆς ἀναβάσεως
βρίσκεται ἀλλοῦ: τό κεφάλι τοῦ παιδιοῦ (σελήνη
μικρή) ἀκουμπᾶ στό μάγουλο τοῦ πατέρα του καί
τά μάτια του (ὅπως καί τά μάτια τοῦ Γρηγόρη)
κοιτάζουν ἄφοβα καί κατενώπιον, ὅπως συνή-
θως κάνουν οἱ φωτογραφούμενοι. Ὅμως ὁ μικρός
κορμός τοῦ μωροῦ ἀπό τή μέση καί κάτω εἶναι
πλαγιασμένος. Ἔτσι ἀλλοῦ φαίνεται νά κατευθύ-
νονται τά πόδια τοῦ παιδιοῦ καί ἀλλοῦ τό βλέμμα
του. Καί αὐτός εἶναι ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο συ-
νήθως φανερώνεται τό θαῦμα τῶν ἀγγελικῶν καί
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 9
βρεφικῶν σωμάτων: ὅτι μποροῦν νά κινοῦνται
στό διάστημα μέ πᾶσαν ἐλευθερία. Πλήν ὅμως
μέ φυσικότητα γίνονται αὐτά καί ἀπό μόνα τους
ἔχουν πάρει αὐτή τήν κατεύθυνση τά βρεφικά
πόδια ὅπως καί τό βλέμμα τοῦ παιδιοῦ. Ἡ ὡραία
στιγμή (ἡ εὐτυχισμένη θά ἔλεγε κάποιος) βρίσκει
πάντοτε τρόπο νά ἐμφανισθεῖ μπροστά μας, χω-
ρίς προσποιήσεις καί σκηνοθεσίες.
7. Ἐδῶ στόπ! Τώρα πάψε γιά λίγο νά κοιτᾶς τό
ἀεικίνητο μωρό, ὅσο κι ἄν αὐτό ἑλκύει μαγνητικά
τά μάτια καθώς σκαρφαλώνει στόν ἀέρα. Τώρα
παρατήρησε τόν ὄρθιο ἄνδρα. Τί βλέπεις; Ἕναν
πατέρα πού κρατεῖ ἀγκαλιά τό βρέφος του. Κοί-
ταξε προσεκτικά τά καλοκαιρινά παπούτσια του,
τά στέρεα πόδια καρφωμένα στό τσιμέντο τοῦ
μπαλκονιοῦ. Δές τήν τσάκιση τοῦ παντελονιοῦ,
μέ τά ξεχειλωμένα γόνατα, τήν ἄσπρη ποδιά
(τῆς ἰατρικῆς ὑπηρεσίας του) δεμένη στή μέση
καί ἀνοικτή ἐπάνω στόν λαιμό. Δές καί τό χέρι
τό δεξί πού μοιάζει νά ἑνώνεται μέ τό κορμί
τοῦ βρέφους, καθώς ἡ φωτογραφία σκουραίνει
στό μέρος ἐκεῖνο. Παρατήρησε τό στιγμιαῖο
σύμπλεγμα τῶν δύο κορμιῶν μέσα στό περιορι-
σμένο πλαίσιο τῆς εἰκόνας, μέσα στό ἀτελεύτητο
χάος τοῦ ἄσπρου καί ἀβέβαιου κενοῦ. Εἶδες; Ἔ
τότε δές καί τό ἄλλο! Κοίτα τώρα πίσω ἀπό τόν
ὄρθιο ἄντρα καί νιῶσε τό ἀβυσσαλέο κενό πού
ἀνοίγει ὡσάν χοάνη καταστροφική.
8. Ὤ! Πόσο εὐάλωτο φαίνεται, τέλικά, τοῦτο τό
σχῆμα αὐτοῦ τοῦ ἀθώου ἀνθρώπου. Τό σχῆμα
αὐτό ἐμφανίζεται μπροστά στά μάτια μας κα-
θώς αἰχμαλωτίζεται στόν θάλαμο τῆς μηχανῆς.
Ὕστερα χάνεται καί σβήνει. Ἀλλά αὐτή δέν εἶ-
ναι ἡ φύση τῆς ἀνθρώπινης σάρκας; Ἡ εὐάλω-
τη σωματική κατασκευή, τά τρυφερά δεσίματα
τῶν ὀστῶν, ἡ λεπτότητα τῶν αἱμοφόρων ἀγ-
γείων, τό εὔθραστο σχῆμα τῆς σάρκας πού μᾶς
περιβάλλει, αὐτό δέν δηλώνουν πάντοτε; Ὅτι
τό κορμί εὔκολα σπάει καί συντρίβεται ὡσάν
πήλινο σκεῦος κάτω ἀπό τά χτυπήματα τοῦ
σιδερένιου λοστοῦ. Τί ἄλλο λοιπόν μπορεῖ καί
δείχνει τό σχῆμα τοῦ ἀνθρώπου παρά τόν θρυμ-
ματισμό καί τή συντριβή του; Καί θά ἀναρωτη-
θεῖ κάποιος ἐνδεχομένως καί θά ρωτήσει (πού
ἐνῶ κοιτάζει δέν βλέπει), Ποιός κίνδυνος, ποιός
λοστός καί ποιό εὔθραυστο σκεῦος. Ἐδῶ ὅλα φαί-
νονται εἰρηνικά. Ὅλα ἤρεμα, τίποτε δέν πρόκειται
νά συμβεῖ. Ὁ ἄνθρωπος βγῆκε στό μπαλκόνι του νά
φωτογραφηθεῖ μέ τό μωρό στά χέρια. Αὐτό εἶναι
ὅλο. Ὅμως ἐσύ, εὐγενικό μου φῶς, παρατήρησε
προσεκτικά πίσω ἀπό τή φωτογραφία καί δές
πόσο εὐάλωτος (μέσα στό συγκρατημένο χαμό-
γελό του) φαίνεται ὁ ἄνδρας ἐκεῖνος. Πόσο ὑά-
λινος ἐμφανίζεται μπροστά στήν κάμερα αὐτός
ὁ ἄντρας, ὁ ἀσκημένος σκληρά στό γυμναστή-
ριο καί στό χειρουργικό τραπέζι. Κοίτα πόσο
εὔθραστο φαίνεται τό κρανίο του. Κοίτα πῶς τά
ὀστά του ἤδη συντριμμένα διασκορπίζονται στή
λερή ἄσφαλτο τῆς πόλης τῶν Θεσσαλονικέων.
Καί τό μικρό ἀδιόρατο αὐλάκι τοῦ αἵματος, κοί-
τα πῶς χάνεται στούς ὑπονόμους τῆς πόλης. Τό
βλέπεις; Ἕνα μικρό κόκκινο αὐλάκι στήν ἀσπρό-
μαυρη φωτογραφία;
10 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
9. Σέ βλέπω τώρα κι ἐγώ, ὦ φῶς. Στοχάζεσαι.
Ἀναρωτιέσαι τώρα καθώς παρατηρεῖς προσεκτι-
κά τά δύο κορμιά τοῦ φωτογραφικοῦ συμπλέγ-
ματος. Ἀναρωτιέσαι καθώς κοιτάζεις τήν εἰκόνα,
Ποιό ἀπό τά δύο σώματα κρατᾶ τό ἄλλο μπρο-
στά στό σκοτεινό διάφραγμα τῆς μηχανῆς; Ο πα-
τέρας τόν γιό ἤ ὁ βρεφικός γιός τόν πατέρα; Μή
σέ γελοῦν τά φαινόμενα, μή σέ παραπλανᾶ τό
ὁρατό. Ἀφαίρεσε ἀπό τήν παράσταση τό μπαλ-
κονάκι, τόν τοῖχο, τά κάγκελα καί τά κτήρια στό
βάθος καί κοίτα τήν εἰκόνα τοῦ Γρηγόρη ὅπως
δένεται μέ τήν εἰκόνα τοῦ βρέφους. Παρατήρησε
τά δύο κεφάλια καθώς τό ἕνα ἀκουμπᾶ τό ἄλλο.
Ποιός στηρίζει ποιόν; Ποιός ἀλήθεια προστα-
τεύει τόν ἄλλο; Ἀφοῦ οἱ δυό τους ἐμφανίζονται
ἑνωμένοι καί μετέωροι πάνω στό μπαλκόνι εἶναι
προφανές ὅτι αὐτός πού βαστάζει βαστάζεται
καί ἀντιστρόφως.
10. Τώρα (ἀφοῦ ἔχεις ἤδη στοχασθεῖ ἀρκετά)
δές καί αὐτό πού πρέπει νά δεῖς. Παρατήρησε
τώρα προσεκτικά, ὦ φῶς μου, μιά εἰκόνα τῆς
Παρθένου τῶν χριστιανῶν. Μιά Βρεφοκρατοῦ-
σα. Μιά μάνα πού κρατεῖ στήν ἀγκάλη της τόν
γιό της. Γύρισε τό ὡραῖο σου βλέμμα καί κοίτα-
ξε τώρα (γιά μιά μέλλουσα σύγκριση, ἴσως) τήν
εἰκόνα τῆς Βρεφοκρατούσας ὅπως τήν ἐξιστορεῖ
ἡ παλαιά τέχνη τῶν χριστιανῶν ζωγράφων. Πα-
ρατήρησε πῶς ἀνιστοροῦν τήν Παρθένο τους νά
βαστάζει τό βρέφος της. Ἡ παρθενική μητέρα
(ἔτσι τήν περιγράφουν οἱ εὐσεβεῖς) καθισμένη σέ
ἀθέατο κάθισμα ἔχει στά χέρια της τόν μικρό γιό
της. Ἰδού ἡ θαυμαστή εἰκόνα της μέσα στά εὐγενῆ
καί ἁπαλά χρώματα τῆς χριστιανικῆς εὐλάβειας.
Ζωγραφισμένη ἡ μητέρα σέ προτομή. Ἔτσι εἶναι
ἱστορημένη . Σέ προτομή εἰκονίζεται συνήθως
ἡ Γλυκοφιλοῦσα, ἡ ἀλλιῶς λεγόμενη ἡ Ὁδηγή-
τρια, ἡ Ἀμόλυντος, ἡ Παρθενική. Madonna della
Salutte. Madre della Consolazione λέγεται ἀλλοῦ.
Ἡ Κυρία τῶν Ἀγγέλων. Κι ἀλλοῦ Παναγίτσα μ’
βόηθα. Ἀλλά πάντα στήν ἴδια στάση εἰκονίζεται.
Κρατάει τόν υἱόν αὐτῆς στήν ἀριστερή πλευρά
της καί κλίνει τό κεφάλι πρός αὐτόν. Γέρνει ἐλα-
φρά πρός τό βρέφος καί ἄλλοτε (σέ ἄλλη παρά-
σταση) ἀκουμπᾶ τό θλιμμένο της πρόσωπο στό
παιδικό κεφάλι γιά παρηγορία, ἄλλοτε, πάλι,
ἁπλῶς στρέφεται πρός αὐτό, ἀλλά δέν ἑνώνεται
μαζί του. Μόνο τήν κίνηση θέλει νά δείξει ὁ τα-
πεινός καί εὐσεβής ζωγράφος. Καί εἶναι αὐτή ἡ
κίνηση πού ἔχει σημασία. Ὅτι κλίνει συνεχῶς ἡ
μητρική κεφαλή πρός τό βρέφος. Καί τό βρέφος
μέ τή σειρά του ἄλλοτε κρατᾶ μέ τά δύο του χε-
ράκια τό χέρι τῆς μάνας του καί ἄλλοτε τό ἕνα
του χέρι στρέφεται νά πιάσει τόν λαιμό της, ἐνῶ
τό ἄλλο ἐλεύθερο πέφτει ἀνέμελα πρός τό κενό.
Αλλά πάντοτε, ἐσαεί αὐτό δείχνει ἡ εἰκόνα τῶν
χριστιανῶν. Τά δύο κορμιά νά ἀγκαλιάζονται
στοχαστικά καί νά προστατεύει τό ἕνα τό ἄλλο.
11. Καί ἐνῶ λοιπόν ὅλα μοιάζουν εἰρηνικά καί
τά δύο κορμιά δένονται μεταξύ τους (ὅπως στό
μπαλκονάκι τοῦ Γρηγόρη), κοίτα πῶς ξαφνικά
ἀλλάζει ὁ χρόνος. Ἡ ὡραία σκηνή ἐπισκιάζεται
ξαφνικά καί εἶναι ὡσάν νά εἰσβάλλει κίνδυνος.
Ἀπό ψηλά βλέπεις νά ἐμφανίζεται ἀπρόβλεπτα
τό κακό τοῦ θανάτου καί ἡ μαύρη ἀπειλή. Γιατί;
Διότι τήν ὥρα πού ἡ Παρθένος τῶν χριστιανῶν
ζωγράφων κρατᾶ τό μωρό στήν ἀγκαλιά, βρέφος
ἀκόμη, ἄψητο νήπιο, ψηλά, ἀριστερά καί δεξιά
στήν εἰκόνα ἐμφανίζεται αὐτό πού μέλλεται νά
ἔρθει μέσα στά χρόνια. Αἴφνης ἡ εἰρηνική σκηνή
σκιάζεται ἀπό κάτι. Ξαφνικά ἀρχίζει νά κινεῖται
ὁ χρόνος ἐπικίνδυνα καί ἐμφανίζεται κουβάρι τό
σήμερα καί τό αὔριο. Ἐπάνω στήν ἴδια εἰκόνα.
Βλέπεις, ὦ εὐγενικό μου πλάσμα; Βλέπεις; Ἰδού
ὅτι κατεβαίνουν αἰφνίδια ἀπό τά οὐράνια δύο
ἄγγελοι Κυρίου. Σταλμένοι, ἀπό αὐτόν πού ξέ-
ρει τό μέλλον. Ἔρχονται σταλμένοι ἀπό ἐκεῖνον
πού γνωρίζει. «Νά ὑπάγετε» τούς εἶπε. «Γοργά.
Προστακτικά σᾶς τό λέω. Νά ἐμφανιστεῖτε, Νά
δείξετε τί μέλλει νά ἔρθει». Παίρνουν τή θέση
τους τότε ἐκεῖνοι σέ αὐτή τήν εἰκόνα καί παρου-
σιάζονται. Ἀριστερά εἰκονίζεται ὁ ὡραῖος Γαβρι-
ήλ νά κρατᾶ (ἀντί τοῦ κρίνου) τόν σταυρό, τό
ἀκάνθινο στεφάνι καί τούς ἥλους, τά σιδερένια
καρφιά. Δεξιά ὁ σοβαρός ἀρχάγγελος Μιχαήλ μέ
τόν πικρό σπόγγο καί τή λόγχη στό χέρι. Κι ἐνῶ
καλά καλά δέν στέκεται ἀκόμη στά πόδια του τό
βρέφος, ἐνῶ μάνα καί παιδί (παιδί μηνῶν) ἀγκα-
λιάζονται Ἰδού, φῶς μου, τά σύνεργα τοῦ μέλλο-
ντος πάθους προβάλλουν καθαρά. Μαζί ἡ σκλη-
ρότητα τῶν οὐρανίων βουλῶν. Καί ὡς γυρνᾶ ὁ
κουτσός τροχός τῆς ἱστορίας ἡ Βρεφοκρατοῦσα
γίνεται Βρεφοκρατῶν. Ἰσορροποῦνται ὅλα ἐπά-
νω στίς δύο εἰκόνες. Ἐδῶ ἡ μάνα κρατεῖ τόν υἱό
πού θά κεντηθεῖ στά πλευρά. Ἐκεῖ ὁ υἱός κρατεῖ
τόν πατέρα πού θά γίνει συντρίμμια στή μαύρη
ἄσφαλτο.
12. Τώρα (τώρα ἀκριβῶς), ὦ παιδί μου εὐγενι-
κό, στρίψε ξανά τά μάτια σου καί κοίτα ἐκ νέου
τήν ὁλόσωμη, ἀσπρόμαυρη φωτογραφία ἑνός
Ἕλληνα βουλευτῆ καί δρομέα. Πού κρατᾶ στά
χέρια του ἕνα μωρό παιδί. Τί δείχνει; Τί προ-
μηνύει τό ἀθῶο ἀπόγευμα; Τό μέλλον δείχνει ἡ
φωτογραφία τοῦ μπαλκονιοῦ. Ἡ Ἀθήνα δείχνει
τή Θεσσαλονίκη. Κάτι τῆς λέει. Καί ἡ θεοσεβής
Θεσσαλονίκη ἀντιχαιρετᾶ. (Χαῖρε, Ἀθήνα. Τό ρύ-
πος σου ἐγώ θά ἐξαγοράσω. Ἐγώ ἡ φτωχομάνα θά
σέ ἀνταμείψω!) Δέν φαίνονται τώρα πεντακάθα-
ρα ὅλα; Μέσα στό ἥσυχο καλοκαιρινό ἀπόγευμα
τῶν Ἀθηνῶν κυοφορεῖται ἡ ζεστή βραδιά μιᾶς
ἄνοιξης θεσσαλονικιᾶς. Ἐδῶ ὅπου τά πράγματα
μοιάζουν εἰρηνικά, ἐδῶ ὅπου λάμπει ἡ καλή τύχη
ἑνός ἀνθρώπου πού πῆρε τό βρέφος του (χωρίς
νά βγάλει τήν ποδιά τῆς ἐργασίας) νά φωτογρα-
φηθεῖ, ἐδῶ στρέψε τά μάτια σου, γλυκό μου παι-
δί. Δές πού τό μέλλον γίνεται φανερό τώρα. Τή
στιγμή πού πάει νά χαμογελάσει ὁ Γρηγόρης ὅτι
τάχα ὅλα εἶναι βέβαια καί εἰρηνικά, ἐκεῖ κάνει
τήν ἐμφάνισή του ὁ σκοτεινός, ὁ κρυμμένος ἄν-
θρωπος πού χωλαίνει. Ἀπειλητικός ἔρχεται μέ τή
μαύρη λόγχη καί τόν λοστό. Ἀκοῦς τό μουγκρη-
τό τοῦ χαμηλοῦ τρίκυκλου καθώς ἑτοιμάζεται νά
ὁρμήσει καί νά κόψει. Μυρίζεις κιόλας τά πυκνά
καυσαέρια. Στο ταπεινό μπαλκονάκι τῆς ὁδοῦ
Ἠπείρου.
13. Ὅλα λοιπόν καθαρά τώρα. Ὅλα φανερά
πλήν ὁ Γρηγόρης τίποτε δέν βλέπει. Μονάχα
τή φωτογραφική μηχανή κοιτάζει. Τίποτε ἄλλο,
εἰμή τό μάτι τῆς μηχανῆς. Ἄχ πολιτικέ μου ἀνί-
δεε! Ἄχ πολιτικέ μου ἀνυποψίαστε! Τί γελᾶς; Ὅτι
τάχα ὅλα καλά καί ὡραῖα; Γιατί τοῦτο τό αἰσιό-
δοξο πρόσωπό σου, τήν ὥρα πού κρατᾶς τό παι-
δί; Δέν βλέπεις τά φανερά σημάδια, ἐσύ ὁ ὀξυ-
δερκής; Ἀκόμη καί τό βρέφος κάτι σάν νά βλέπει,
κάτι σάν νά προσπαθεῖ νά διαβάσει μέσα στήν
ἄγνοιά του. Βλέπει τούς μαύρους ἀρχάγγελους
νά φτερουγίζουν συννεφιασμένοι, συλλαβίζει
τήν ἐπιγραφή Τά σύμβολα τοῦ πάθους προδεικνύει
ὁ ἄγγελος. Κι ἐσύ, καλέ Γρηγόρη, ἄχ τίποτε! Τό
ρολογάκι στό ἀριστερό σου χέρι νά δείχνει τόν
χρόνο σου. Ὅτι τάχα Ὁ χρόνος εἶναι αὐτός πού ζῶ
τώρα. Καλά! Ἀπόγεμα καλοκαίρι στό μπαλκόνι
σου καί τό ρολόι δείχνει κιόλας κοντά μεσάνυ-
χτα. Ἐνῶ τό ἀπόγευμα δέν ἔχει κἄν τελειώσει.
Τό φῶς κατεβαίνει γαλήνιο, τό παιδί ἀνεβαίνει
συνεχῶς τήν οὐράνια σκάλα στά χέρια τοῦ πα-
τρός καί ὁ φωτογράφος ἑτοιμάζεται. Βάζει μέσα
στό πλαίσιο τά δύο κορμιά καί πατᾶ τό κουμπί
τῆς μηχανῆς. Τόσο δά σέ συνεπῆρε τό ὅραμα,
Γρηγόρη; Τόσο πού νά μή βλέπει τίποτε, τόσο
πού τίποτε νά μήν ἀκοῦς.
14. Ὅμως τώρα Ἰδου! Ὅλα τώρα ὡσάν νά ἔχουν
ἀλλάξει ρυθμό. Ὅλα ὡσάν νά φαίνονται κάπως
βιαστικά τώρα. Ο Γρηγόρης ἐξακολουθεῖ νά
χαμογελᾶ, ἀλλά μοιάζει νά θέλει νά τελειώσει
ἐτοῦτο τό διάλειμμα. Τόν πιέζει ἴσως ὁ χρόνος
καί δέν βλέπει τίποτε ἄλλο. Θέλει νά τελειώσει ἡ
σκηνή τῆς φωτογραφίας. Τό βρέφος μοιάζει πιό-
τερο ἀπορημένο τώρα καθώς αἰσθάνεται τήν ἀγ-
γελική παρουσία (πάντοτε τοῦτο συμβαίνει μέ τά
νήπια). Τά πόδια του κινοῦνται γοργά νά φύγει
μπροστά νά εἰδοποιήσει τόν πατέρα. Διότι ἐνῶ
ὅλα δείχνουν ἀθῶα καί εἰρηνικά οἱ δύο φτερω-
τοί ἀγγελιοφόροι κινοῦν ἀπεγνωσμένα τά χέρια
τους μπρός στό μωρό καί προειδοποιοῦν. Ὁ υἱός
στήν πατρική ἀγκάλη ἀνακρατεῖ καί ἀνακρατιέ-
ται, σκιρτᾶ καί πάει νά κινηθεῖ ἀνήσυχος ἀπό τά
μηνύματα. Δειλιᾶ ταῦτα βλέπων. Κινεῖ τά πόδια
του καί ὅλη ἡ εἰκόνα ἀρχίζει νά περιστρέφεται
στό χάος μέ ἰλιγγιώδη ταχύτητα. Στριφογυρίζουν
ὅλα, μπαλκόνια, βεράντες, κάγκελα, τοῖχοι. Πάει
τό στεγνό καλοκαίρι, πάει τό ἔρημο τό φθινόπω-
ρο. Περνᾶ ὁ χειμώνας καί γίνεται νύχτα στούς
δρόμους τῆς Θεσσαλονίκης. Ὁ Γρηγόρης μιλᾶ
δυνατά καί βραχνά. Ἄλλοι τόν ἀκοῦνε, ἄλλοι ὄχι.
Βρυχᾶται τό μοτέρ τοῦ τρίκυκλου. Ὅμως αὐτός
θέλει νά τελειώσει ἕνα λόγο μακρύ. Ἑτοιμάζει
κάποιον ἄλλο. Βιάζεται ξανά. Βιάζεται νά βγεῖ
ἔξω στή νύχτα νά περπατήσει καί νά περάσει
κάθετα τή λεωφόρο. Νά πάει ἀπό τό ἕνα σημεῖο
στό ἄλλο. Ἀπό τό ἕνα πεζοδρόμιο στό ἄλλο. Νά
μιλήσει.
15. Καί τότε (δηλαδή ἀκριβῶς τώρα τή στιγ-
μή πού μιλοῦμε, ὦ θάλλος εὐγενείας) κάποιος
χωλός καί τυφλός κλείνει τόν δρόμο στον Γρη-
γόρη. Γιατί; Διότι στήν ἄσφαλτο ἐπιτελεῖται
τό μυστήριο. Καί εἶναι τώρα πού ἀκοῦς νά πέ-
φτουν χάμω μέ θόρυβο μεγάλο ὁ σταυρός, τά
σιδερένια καρφιά καί ἡ κοφτερή λόγχη. Μου-
γκρίζει τό τρίκυκλο. Πυρώνει ἡ ἄσφαλτος ἀπό
τό αἷμα. Ἀνοίγει καί κλείνει τό μαύρο μάτι τῆς
φωτογραφικῆς μηχανῆς. Σφραγίζονται ὅλα.
Μέσα στόν σκοτεινό θάλαμο. Ἐκεῖ ἀπομένει
τό βῆμα σου, ἀργέ Γρηγόρη. Δρομέα μου. Ἐκεῖ
χάνεσαι. Ἐκεῖ μένεις. Ἀσπρόμαυρη φωτογραφία
πάνω σέ ἕνα μπαλκόνι. Τραβημένη σέ διάλειμ-
μα τῆς δουλειᾶς. Σέ μιά στιγμιαία ἀνάπαυλα
τῆς ἐργασίας .
Δίπλα φτεροκοποῦν οἱ ἄγγελοι μέ τα σύνερ-
γα τοῦ θανάτου καί τοῦ βασανισμοῦ στά χέρια.
Τρελαμένοι ἀπό τό ξερό βουητό ἑνός τρίτροχου.
Πού κουτσαίνει ἔτσι ὡς μαρσάρει δαιμονικά. zx
*Σημείωση: Tό παρόν κείμενο ἀνήκει στήν
(ἀνέκδοτη) συλλογή διηγημάτων «Εἰκόνες». Οἱ
«Εἰκόνες» συνιστοῦν τό πέμπτο τεῦχος μιᾶς
μείζονος ἑνότητας, τῆς «Πεντατεύχου». Ἡ πρώτη
ἑνότητα τῆς «Πεντατεύχου» εἶναι «Τό Βασίλειο
τῆς Κρήτης» (ὁ τόπος) πού κυκλοφόρησε τό
2016. Φέτος κυκλοφορεῖ τό δεύτερο τεῦχος
«Ὁ Συγγραφέας τοῦ Ζαᾶ» (ἡ γραφή). Καί
τά δύο τεύχη ἀπό τίς ἐκδόσεις Ἄγρα. Τά δύο
ὑπολειπόμενα μέρη/τεύχη τῆς «Πεντατεύχου»
εἶναι ὁ «Κατάλογος Γυναικῶν» καί οἱ «Παραδόσεις
τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ».
Μιά μορφή τοῦ παρόντος κειμένου ἔχει
δημοσιευθεῖ στό περιοδικό Ὁ Πολίτης, Μάιος
2000, τ. 76.
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 11

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
Μαθαίνοντας στην Ιαπωνία
Το καρφί που προεξέχει το χτυπάς με το σφυρί (ιαπωνική παροιμία)
Από τη Lucy Crehan
Π
αραλίγο να μην κα-
ταφέρω να κάνω
το ταξίδι στην Ια-
πωνία. Στο έντυπο
που έπρεπε να συ-
μπληρώσω μόλις προσγειωθήκαμε
χρειαζόταν να δηλώσω διεύθυνση
διαμονής, την οποία όμως είχα ση-
μειωμένη στο κινητό μου, κι αυτό
είχε δυστυχώς σταματήσει να λει-
τουργεί γιατί δεν το έκλεισα σωστά
στο αεροπλάνο. Για νά ’μαι ειλικρι-
νής, δεν ήταν η πρώτη φορά που
έφτανα σε μια χώρα χωρίς να έχω
συγκεκριμένη διεύθυνση διαμονής,
αλλά ποτέ στο παρελθόν δεν είχε
δημιουργηθεί θέμα. Κάπου αλλού
απλώς θα μου έλεγαν να συμπλη-
ρώσω την πόλη, ή τη διεύθυνση
ενός ξενοδοχείου. Δεν συνέβη το
ίδιο στην Ιαπωνία.
Μια ευγενέστατη υπάλληλος του
αεροδρομίου ανέλαβε να βοηθή-
σει τη δύστυχη ξένη. Της εξήγησα
ότι θα έμενα στο σπίτι μιας αγγλί-
δας καθηγήτριας, της Τζούλιετ,
η οποία με περίμενε ακριβώς απ’
έξω, στην αίθουσα αφίξεων, κι έτσι
έκαναν ανακοίνωση από τα μεγά-
φωνα, σε ολόκληρο αεροδρόμιο,
ότι η Λούσι Κρέχαν είχε αφιχθεί δί-
χως τις απαραίτητες πληροφορίες,
και παρακαλούμε πολύ αν μπορεί η
κυρία που πρόκειται να τη φιλοξε-
νήσει να προσέλθει στις Πληροφο-
ρίες Αφίξεων για να προσκομίσει
τη διεύθυνσή της. Ύστερα από
πέντε λεπτά η υπάλληλος έφερε
την πολυπόθητη διεύθυνση στην
άλλη πλευρά του γραφείου ελέγχου
μετανάστευσης, συμπλήρωσα το
έντυπό μου και ήμουν πια ελεύθερη
να εισέλθω στη χώρα, με την ουρά
κάτω απ’ τα σκέλια. Στην Ιαπωνία
όλα γίνονται σύμφωνα με τους κα-
νονισμούς. Κατά γράμμα. […]
*Απόσπασμα από το βιβλίο της
Lucy Crehan, Φυτώρια ευφυΐας,
που μεταφρασμένο από τη Μαρία
Παπαηλιάδη θα κυκλοφορήσει
προσεχώς από τις Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης.
12 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Η εβραϊκή μνήμη στην Ελλάδα • Ανεξάρτητη ή εξαρτημένη οικονομία και πολι-
τική; • Trump Rex après les midterms
Η Τζούλιετ ζούσε εδώ και 25
χρόνια σε μια μικρή πόλη της νό-
τιας Ιαπωνίας, δίδασκε αγγλικά σε
λύκεια και πανεπιστήμια, και μεγά-
λωνε τρία όμορφα και πανέξυπνα
παιδιά με τον γιαπωνέζο σύζυγό
της, τον Γιουτάκα. Η Χάνα, η Λίλι
και η Μάγια –20, 18 και 15 ετών,
αντίστοιχα, όταν τους επισκέφθη-
κα– πήγαν δημοτικό, γυμνάσιο και
λύκειο στα ιαπωνικά σχολεία της
περιοχής τους και ήταν ιδιαίτερα
πρόθυμες να συζητήσουν τις εμπει-
ρίες τους όσον αφορά την τήρηση
των κανόνων.
«Νομίζω ότι τους άχρηστους
κανόνες οι καθηγητές αρχίζουν να
τους επιβάλλουν στο γυμνάσιο»
είπε η Λίλι. «Απλώς τους έρχονται
στο μυαλό, χωρίς εμφανή λόγο,
και ό,τι κι αν πουν οι καθηγητές
πρέπει να υπακούσεις – αν δεν το
κάνεις, έμπλεξες. Δεν σου εξηγούν
καν γιατί δεν επιτρέπεται να κάνεις
κάποια πράγματα· σου λένε απλώς
“δεν θα το κάνεις”».
«Όταν συγκεντρωνόμασταν όλοι
οι μαθητές για να μας μιλήσουν,
δεν επιτρεπόταν να καθόμαστε
έτσι» – η Λίλι μετακινήθηκε από
τον καναπέ όπου κουβεντιάζαμε
και κάθισε στο πάτωμα σταυροπό-
δι· «έπρεπε να κάθεσαι έτσι» –λύ-
γισε τα πόδια της μπροστά της και
τα τύλιξε με τα χέρια της– «και ο
πισινός σου άρχιζε να μουδιάζει,
γιατί μιλούν ατελείωτα, κι η πλάτη
σου πονούσε. Αλλά δεν μπορούσες
ν’ αλλάξεις στάση». […]
«Έχω την εντύπωση ότι το γυ-
μνάσιο είναι τόσο αυστηρό γιατί
σκοπός του είναι να σε προετοι-
μάσει για το λύκειο», είπε η Χάνα.
«Προσπαθούν πράγματι να σε κά-
νουν να δεις τα πράγματα σοβαρά.
Εξάλλου, μετά το γυμνάσιο κάποια
παιδιά δεν συνεχίζουν στο λύκειο,
βγαίνουν στην πραγματική ζωή,
οπότε το σχολείο πρέπει να μας
προετοιμάζει και γι’ αυτό».
Τα [παραπάνω] συμφωνούν με
κάποιες ακαδημαϊκές εργασίες για
την ιστορία της ιαπωνικής εκπαί-
δευσης. Ο Έντουιν Όλντφαδερ
Ράισαουερ του Πανεπιστημίου
Χάρβαρντ –γεννημένος στην Ια-
πωνία και με πλούσιο συγγραφικό
έργο σχετικά με τους Ιάπωνες και
τον πολιτισμό τους– έχει υποστη-
ρίξει ότι στην προπολεμική Ιαπω-
νία «την εκπαίδευση τη θεωρούσαν
πρωτίστως εργαλείο διακυβέρνη-
σης, προκειμένου να διαπλάθονται
υπάκουοι και αξιόπιστοι πολίτες
στις ποικίλες δεξιότητες τις οποί-
ες απαιτεί ένα σύγχρονο κράτος».
Από τις συζητήσεις μου με τα κο-
ρίτσια, με ιάπωνες εκπαιδευτικούς,
αλλά και με τους γονείς ενός Συλ-
λόγου Γονέων και Εκπαιδευτικών,
δύο μέρες αργότερα, συμπεραίνω
πως κάτι τέτοιο εξακολουθεί να
ισχύει σε κάποιον βαθμό.
Καθόμουν σ’ ένα καλογυαλισμέ-
νο δρύινο τραπέζι, σε μια ψυχρή
αίθουσα συναντήσεων πίνοντας
πράσινο τσάι και ακούγοντας
πέντε μαμάδες του Συλλόγου να
συζητούν για το εκπαιδευτικό σύ-
στημα, όταν μία απ’ αυτές επα-
νέλαβε σχεδόν ακριβώς ό,τι είχε
πει η Χάνα: «Η Ιαπωνία είναι μια
χώρα όπου, όταν βγαίνεις στην
κοινωνία, πρέπει να τηρείς κατά
γράμμα τους κανόνες, άρα πρέπει
τους κανόνες να μάθεις πρώτα να
τους ακολουθείς στο σχολείο». Το
θέμα ήρθε στην κουβέντα όταν
τις ρώτησα ποια θεωρούσαν ότι
είναι τα καλύτερα και ποια τα
χειρότερα χαρακτηριστικά του
ιαπωνικού εκπαιδευτικού συστή-
ματος – για την έλλειψη ελευθε-
ρίας, απάντησαν ότι ανήκει και
στις δύο κατηγορίες ταυτόχρονα.
Είναι κάτι θετικό, είπαν, γιατί
περνώντας μέσα από ένα τέτοιο
περιβάλλον οι νέοι μαθαίνουν
να ενστερνίζονται τους κανόνες
και την πρέπουσα συμπεριφορά,
έτσι ώστε να μη χρειάζεται πια
να τους λένε οι άλλοι τι να κά-
νουν. Από την άλλη, «υπάρχουν
μαθητές που δυσκολεύονται να
το διαχειριστούν αυτό». Έχει
ενδιαφέρον ότι τη δυσφορία που
προκαλείται στους μαθητές δεν
την εκλάμβαναν ως μειονέκτημα
αυτής της αυστηρής κουλτούρας,
αλλά έδειχναν να αποδέχονται
πως αποτελεί μια τελετουργία
μετάβασης, από την οποία όλοι
οφείλουν να περάσουν, όπως
πέρασαν και οι ίδιες. Αυτό οφεί-
λεται στην πολιτισμική σημασία
που έχει στην Ιαπωνία το γκάμαν,
όρος προερχόμενος από τον βου-
δισμό Ζεν, που σημαίνει «να υπο-
μένεις με καρτερικότητα και αξιο-
πρέπεια ό,τι φαίνεται αφόρητο».
Οι ιάπωνες μαθητές θα πρέπει
να αναπτύξουν αυτό το χαρακτη-
ριστικό στη διάρκεια της σχολι-
κής τους φοίτησης, κυρίως όταν
προετοιμάζονται για τις εισαγω-
γικές εξετάσεις στο λύκειο και το
πανεπιστήμιο, οπότε απαιτείται
πάρα πολύ σκληρή δουλειά. Μία
από τις μαμάδες μού είπε: «Το
επίπεδο πίεσης των εξετάσεων
είναι φυσιολογικό, πρέπει να το
υπομείνεις, δεν μπορείς να πεις
ότι είναι υπερβολικό. Όλοι έχουν
περάσει απ’ αυτή τη φάση, έτσι
πρέπει να γίνεται». Και μια άλλη
πρόσθεσε: «Τα παιδιά μερικές
φορές είναι πάρα πολύ φορτωμέ-
να, και στ’ αλήθεια τα λυπάμαι,
αλλά κι εμείς το περάσαμε αυτό,
έτσι είναι».
Άλλη περίσταση στην οποία
υποτίθεται ότι εφαρμόζεται το
γκάμαν είναι για να αντεπεξέλ-
θουν οι μαθητές στις ακραίες αυ-
ξομειώσεις της θερμοκρασίας στις
σχολικές αίθουσες. Με εξαίρεση
τις πολύ βόρειες περιοχές της χώ-
ρας, τα σχολεία στην Ιαπωνία δεν
έχουν θέρμανση ούτε κλιματισμό
(αυτό, προφανώς, δεν οφείλεται
στην έλλειψη κονδυλίων, αφού
τα περισσότερα έχουν πισίνα).
Τον χειμώνα η θερμοκρασία στην
πόλη που επισκέφθηκα κυμαίνε-
ται από 2οC τη νύχτα μέχρι 10οC
το μεσημέρι, ενώ το καλοκαίρι ο
καιρός είναι υγρός με θερμοκρα-
σίες άνω των 30οC. Τα κορίτσια
πρέπει να φορούν κάλτσες και
Μαθητές στην τάξη αναμένουν τα θέματα διαγωνίσματος σε Πανεπιστήμιο του Τόκιο, το 1966. Από τότε έως σήμερα, το εκπαιδευτικό σύστημα της Ιαπωνίας περιέ-
χει ορισμένες σταθερές, ανάμεσα στις οποίες είναι η σκληρή και επίπονη σχολική διαδικασία και η εμπέδωση των αυστηρών κοινωνικών κανόνων.
φούστα τον χειμώνα, με ένα λε-
πτό πουλόβερ και σακάκι, ενώ οι
καθηγητές τους, προς μεγάλη δυ-
σαρέσκεια της Μάγια, μπορούν
να πηγαίνουν στο σχολείο με
παλτό και γάντια, αν κάνει πολύ
κρύο. Σπουδαίο παράδειγμα εφη-
βικής επινοητικότητας και δια-
κριτικής επανάστασης: κορίτσια
κι αγόρια αγοράζουν αυτοθερμαι-
νόμενα μικρά μαξιλαράκια που τα
βάζουν μέσα στις κάλτσες τους ή
τα κολλούν στην πλάτη τους τις
πολύ κρύες μέρες. Η Μάγια μού
έδωσε ένα ζευγάρι. Αποδείχτηκαν
πάρα πολύ χρήσιμα, κάτω από τα
τρία πουλόβερ μου, όσο επισκε-
πτόμουν σχολεία τον Μάρτιο.
[…]
Ο ορισμός της ηθικής διαπαι-
δαγώγησης στην Ιαπωνία είναι
ευρύτερος απ’ ό,τι ίσως νομί-
ζουμε. Πέρα από τον στόχο της
«διάπλασης πολιτών που θα είναι
ικανοί να συμβάλλουν εκουσίως
στην ειρηνική διεθνή κοινωνία»,
περιλαμβάνει και στόχους που
αφορούν τη στάση του ατόμου
απέναντι στην εργασία και τη
μάθηση («να είναι πάντοτε επι-
μελείς»), αλλά και την ατομική
φροντίδα («να φροντίζουν πά-
ντοτε για τη σωματική τους κα-
θαριότητα»). Όμως το πιο βασι-
κό που διαπίστωσα απ’ όλη μου
την έρευνα στην Ιαπωνία είναι
το πόσο μεγάλη σημασία δίνουν
στο να μαθαίνουν στα παιδιά να
ζουν ως μέρος μιας ομάδας. Πρό-
κειται για κάτι θεμελιώδες στο
ιαπωνικό εκπαιδευτικό σύστημα
και αποτελεί μια μορφή κοινωνι-
κοποίησης που επηρεάζει το πώς
αντιλαμβάνονται οι μαθητές τον
εαυτό τους καθώς μεγαλώνουν.
Στην πραγματικότητα, η διαδικα-
σία αυτή ξεκινά από τη γέννηση,
πολύ πριν αρχίσει η τυπική τους
εκπαίδευση.
Οι μητέρες στην Ιαπωνία δεν
χωρίζουν ποτέ από τα μωρά τους,
προκειμένου να ενισχύσουν το αί-
σθημα του άμαέ, της εξάρτησης.
Τα παιδιά συνήθως κοιμούνται
στο ίδιο κρεβάτι με τους γονείς
τους μέχρι τα τέσσερα ή τα πέ-
ντε, μερικές φορές και μέχρι την
εφηβεία (κάτι που ίσως εξηγεί το
φαινόμενο των «ξενοδοχείων του
έρωτα», για ζευγάρια που αλλιώς
δεν μπορούν να έχουν οποιαδή-
ποτε ιδιωτικότητα). Η Τζούλιετ
μού είπε πως, όταν η Μάγια άρχι-
σε το σχολείο, σε ηλικία έξι ετών,
πήγε σε μια συνάντηση γονέων
όπου ο διευθυντής τούς τόνισε τη
σημασία της σωματικής επαφής
με τα παιδιά, και τους παρότρυνε
να συνεχίσουν να κοιμούνται και
να κάνουν μπάνιο μαζί τους. Με
τον τρόπο αυτό, σύμφωνα με τη
συγκεκριμένη θεωρία, τα παιδιά
αντιλαμβάνονται τη σημασία των
ανθρώπινων σχέσεων και είναι ως
εκ τούτου πιο δεκτικά στους ανα-
πόφευκτους περιορισμούς που
θέτει στην ατομικότητά τους η
ζωή τους ως μέρος μιας ομάδας.
Την πρώτη μέρα που πήγε στο
σχολείο η Μάγια, μπήκε σ’ ένα
χαν, δηλαδή μια ομάδα τεσσάρων ή
πέντε παιδιών, που θα έκαναν τα
πάντα μαζί για έναν μήνα· μετά,
η σύνθεση των χαν θα άλλαζε. Τα
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 13
παιδάκια στην Ιαπωνία κάθονται
με το χαν τους, κάνουν τις εργασί-
ες της τάξης με το χαν τους, τρώ-
νε μεσημεριανό με το χαν τους και
καθαρίζουν το σχολείο με το χαν
τους (το τελευταίο είναι πολύ χα-
ριτωμένο όταν το βλέπεις, αν και
ένιωσα λίγο σαν να βρισκόμουν σε
ορφανοτροφείο). Τα επαινούν ή
τα επιπλήττουν συλλογικά, ως χαν.
Για τους σκοπούς όμως αυτής της
ομαδικής κοινωνικοποίησης, η δια-
χείριση της συμπεριφοράς στο δη-
μοτικό φαίνεται πολύ διαφορετική
απ’ ό,τι στο γυμνάσιο. […]
Δεν μπορούσα να καταλάβω ακρι-
βώς πώς συνδέεται το να είσαι λει-
τουργικό μέρος μιας ομάδας με το να
μη σκέφτεσαι έξω απ’ τους κανόνες.
Το συζήτησα λοιπόν με την Τζούλιετ
και τη Χάνα, και μου είπαν για δύο
αντιλήψεις των Ιαπώνων που με βο-
ήθησαν να εξηγήσω τη σύνδεση. Η
πρώτη αποτυπώνεται σε ένα γνω-
μικό: «Το καρφί που προεξέχει το
χτυπάς με το σφυρί». Αυτό σημαίνει
ότι, αν κάποιος είναι διαφορετικός
ή προκαλεί προβλήματα, θ’ αντιμε-
τωπιστεί κατάλληλα, γιατί διαφορε-
τικά οι πράξεις του θα επηρεάσουν
ολόκληρη την ομάδα και θα φέρουν
δυσαρμονία. Η δεύτερη αντίληψη
είναι το μέιγουάκου, που σημαίνει
«να ενοχλείς τους άλλους». Η Χάνα
μού εξήγησε ότι είναι διαδεδομένη η
αντίληψη στην Ιαπωνία πως δεν θα
πρέπει να προκαλείς καμία ενόχλη-
ση σε κανέναν, οπότε προσπαθείς να
φαίνεσαι όσο το δυνατόν πιο μικρός
και να είσαι όσο το δυνατόν πιο αθό-
ρυβος. «Είναι ένα μικρό νησί», είπε η
Τζούλιετ. «Οι άνθρωποι ζουν πολύ
κοντά ο ένας με τον άλλο, γι’ αυτό
και δίνουν τόσο μεγάλη σημασία
στην αρμονία της ομάδας».
Η αρχική μου αντίδραση ως Δυ-
τικής (και ως ανθρώπου που λέει
ελεύθερα τη γνώμη του) ήταν ότι
τέτοια καρφιά ποτέ δεν πρέπει
να τα χτυπάς με το σφυρί· πρέ-
πει, αντιθέτως, να τα τραβάς έξω
από το ξύλο. Τώρα όμως, αναλο-
γιζόμενη ξανά αυτή την πρώτη μου
αντίδραση, αναρωτιέμαι μήπως
η ιαπωνική και η αγγλοσαξονική
«Δυτική» οπτική αποτελούν τα δύο
άκρα ενός φάσματος. Οι Ιάπω-
νες προσπαθούν να διαπλάσουν
την προσωπικότητα των παιδιών
ώστε αυτά να ενταχθούν σωστά
στην κοινωνία. Ίσως εμείς, με το
να λατρεύουμε την ατομικότητα,
αφήνουμε πάρα πολύ συχνά ανεξέ-
λεγκτη την αντικοινωνική συμπερι-
φορά των παιδιών μας, φοβούμενοι
πως, αν καμιά φορά τούς πούμε ότι
η γνώμη τους είναι αυθαίρετη ή
η συμπεριφορά τους ανάρμοστη,
θα συνθλίψουμε την αναπτυσσό-
μενη προσωπικότητά τους. Θα
ήταν ευχής έργο αν τα παιδιά της
Α΄ λυκείου στα οποία δίδασκα συ-
νειδητοποιούσαν ότι πρέπει να
αποφεύγουν το μέιγουάκου – να
ενοχλούν τους άλλους. Επιδίω-
καν όμως ακριβώς το αντίθετο, με
αποτέλεσμα να ενοχλούν εμένα,
να ενοχλούν ο ένας τον άλλο και
να έχουν πρόβλημα όταν έφταναν
οι εξετάσεις. Και δεν το λέω μόνο
γιατί κάτι τέτοιο θα έκανε πιο εύ-
κολα τα πράγματα για μένα ως
καθηγήτρια. Όταν τα παιδιά μας
τελειώνουν το σχολείο, δεν θέλου-
με να είναι άνθρωποι ευγενικοί και
να σκέφτονται τους άλλους; Να ξέ-
ρουν πως υπάρχει κατάλληλη στιγ-
μή για να μιλούν και κατάλληλη
στιγμή για να ακούνε; Κατάλληλη
στιγμή για ν’ ασκούν κριτική και
κατάλληλη στιγμή για να αποδέχο-
νται τα πράγματα όπως είναι;
Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθώ ν’
αναρωτιέμαι μήπως η Ιαπωνία το
παρακάνει και αφήνει τα παιδιά με
14 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
την εντύπωση ότι δεν είναι ποτέ κα-
τάλληλη η στιγμή για να μιλούν. Ο
Χιντενόρι Άκιμπα, καθηγητής ψυ-
χολογίας της εκπαίδευσης στο Πα-
νεπιστήμιο Οσάκα Κιόικου, εξηγεί
ότι η συμμόρφωση και η αφομοίωση
στην Ιαπωνία έχουν «καλλιεργήσει
την τάση να απορρίπτεται έστω και
η ελαφρά διαφορετική συμπεριφο-
ρά». Και δυστυχώς, σε συνδυασμό με
τη σχολική τακτική της «συλλογικής
ευθύνης», συχνά το σφυρί που χτυπά
τα καρφιά αυτά είναι η πίεση και ο
εκφοβισμός από τους συμμαθητές
τους. Φυσικά, σχολικός εκφοβισμός
υπάρχει παντού στον κόσμο, και
είναι πάρα πολύ δύσκολο να μετρη-
θεί, με δεδομένη τη διστακτικότη-
τα μαθητών και σχολείων να τον
καταγγείλουν. Ωστόσο, ο σχολικός
εκφοβισμός στην Ιαπωνία φαίνεται
πως έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτη-
ριστικά, που προκύπτουν από την
ιδιαίτερη στη χώρα αυτή κουλτούρα
της σχολικής τάξης. Έρευνες δεί-
χνουν ότι το 80% των περιπτώσεων
σχολικού εκφοβισμού στην Ιαπωνία
αφορούσαν συλλογικό εκφοβισμό,
με ολόκληρη τάξη να εκφοβίζει έναν
μαθητή, και όχι με έναν ή δύο μαθη-
τές που κάνουν τους νταήδες. Επι-
πλέον, είναι πιο πιθανό να συμβεί
μέσα στη σχολική αίθουσα παρά στο
προαύλιο, όπως συμβαίνει σε άλλες
χώρες. Και το ποσοστό των μαθητών
που απαντούν ότι θα παρενέβαιναν
αν έβλεπαν περιστατικό εκφοβισμού
μειώνεται στις ηλικίες μεταξύ 10 και
14 ετών. Όσο περισσότερο μεγαλώ-
νουν τόσο λιγότερο πιθανό είναι να
υπερασπιστούν ένα θύμα εκφοβι-
σμού. […]
Το εκπαιδευτικό σύστημα της
Ιαπωνίας βασίζεται στην παραδο-
χή πως όλοι είναι πνευματικά ίσοι,
τουλάχιστον στην αρχή, και ότι οι
αποκλίσεις που παρατηρούνται
στις σχολικές επιδόσεις οφείλονται
στο περιβάλλον και την εργασιακή
ηθική των ατόμων. Αυτό δεν ση-
μαίνει πως οι Ιάπωνες δεν θεωρούν
ότι κάποια παιδιά είναι εξυπνότερα
από άλλα. Η Τζούλιετ συχνά μετέ-
φερε με το αυτοκίνητό της φίλες
των κοριτσιών της, και τις άκουγε
να λένε για τους συμμαθητές τους
ότι είναι ατάμα ίι ή ατάμα ουαρί
– κατά λέξη: «καλό κεφάλι» και
«κακό κεφάλι». Υπάρχει ωστόσο η
αντίληψη πως αυτές οι διαφορές
προκύπτουν από το πόσο μελετάει
κανείς. Η Λίλι μού εξήγησε ότι, αν
αποτύχεις σ’ ένα διαγώνισμα, δεν
σημαίνει πως είσαι βλάκας – τα δι-
αγωνίσματα είναι τέτοια ώστε, αν
έχεις μελετήσει, μπορείς οπωσδή-
ποτε να περάσεις, έστω κι αν δεν
πάρεις πολύ καλό βαθμό.
Η πεποίθηση αυτή μεταφέρεται
στους μαθητές μέσω του τρόπου με
τον οποίο οι εκπαιδευτικοί συνδέο-
νται με την τάξη. Όπως είδαμε, στο
πρωτοβάθμιο σχολείο οι μαθητές
κάνουν μεγάλο μέρος της εργασίας
τους σε ομάδες (χαν), και η εργασία
αυτή αξιολογείται ως ομαδική προ-
σπάθεια, οπότε παύει να έχει ιδιαί-
τερη σημασία αν υπάρχει απόκλιση
στις ικανότητες των μαθητών σε
πρώιμο στάδιο. Και ο έπαινος απο-
δίδεται επίσης στην ομάδα, όχι ατο-
μικά στους μαθητές. Ο Άνταμ μού
είπε: «Εκείνο που με εξέπληξε, κα-
θώς ήμουν συνηθισμένος στην αμερι-
κανική ή τη Δυτική νοοτροπία, ήταν
η αντίδραση των άλλων δασκάλων
απέναντί μου όταν επαινούσα ξεχω-
ριστά κάποιο παιδί που τα είχε πάει
καλά. Πολλοί μου έλεγαν: “Όχι, μην
το κάνεις αυτό. Γιατί τώρα όλοι οι
άλλοι θα στενοχωρηθούν, θα νομί-
ζουν πως τα θαλάσσωσαν, ότι δεν
το έκαναν καλά”. Σιγά-σιγά λοιπόν
το σταμάτησα». Όταν οι δάσκαλοι
πασχίζουν να μην τονίζονται οι δι-
αφορές μεταξύ των μαθητών, διαιω-
νίζουν την ιδέα ότι όλοι οι μαθητές
έχουν ίσες δυνατότητες. […]
Οι μαθητές στην Ιαπωνία δουλεύ-
ουν πολύ σκληρά, και όχι μόνο γιατί
πιστεύουν πως με τη σκληρή δουλειά
μπορούν να πετύχουν· όλοι θεω-
ρούν την εκπαίδευση κεφαλαιώδους
σημασίας. Όπως είδαμε, αυτό δεν
ίσχυε πάντοτε και όταν θεσμοθετή-
θηκε για πρώτη φορά η υποχρεωτική
εκπαίδευση πολλοί δεν αντιλαμβά-
νονταν τη σημασία του σχολείου.
Τότε το κράτος ανέλαβε το ίδιο να
εκπαιδεύσει τον πληθυσμό, ώστε
να καταλάβει πόσο σημαντική είναι
η εκπαίδευση, παράλληλα με την
εφαρμογή του εκπαιδευτικού συστή-
ματος. Πιο πρόσφατα, ο υπουργός
Παιδείας αύξησε τους μισθούς των
εκπαιδευτικών περισσότερο από των
άλλων δημοσίων υπαλλήλων, υπο-
γραμμίζοντας έτσι πόσο σημαντικό
παραμένει το συγκεκριμένο επάγ-
γελμα. Και σήμερα, το έντονο ενδια-
φέρον για την εκπαίδευση το βλέπει
κανείς στις γιορτές που γίνονται για
όλα τα παιδιά με την έναρξη και το
τέλος του σχολείου σε κάθε βαθμίδα
της εκπαίδευσής τους.
Είχα το προνόμιο να είμαι προ-
σκεκλημένη στην αποφοίτηση της
Μάγια από το γυμνάσιο. Η αί-
θουσα εκδηλώσεων του σχολείου
ήταν γεμάτη γονείς. Οι περισσό-
τεροι φορούσαν σκούρα, επίσημα
ρούχα, κάποιοι όμως ήταν και με
πολύχρωμα κιμονό. Μπροστά,
κοντά στη σκηνή, χωριστά από το
υπόλοιπο κοινό, βρίσκονταν κα-
μιά εικοσαριά άνθρωποι που είχαν
έναν αέρα επισημότητας. Ρώτησα
ψιθυριστά την Τζούλιετ στ’ αριστε-
ρά μου ποιοι είναι και μου εξήγησε
πως ήταν τοπικοί αξιωματούχοι, οι
οποίοι παρακολουθούσαν πάντοτε
όλες τις γιορτές έναρξης και απο-
φοίτησης, ακόμη και των εξάχρο-
νων που πήγαιναν πρώτη φορά στο
σχολείο. Η αίθουσα ξαφνικά ησύ-
χασε και μπήκαν δύο δύο οι μαθη-
τές που αποφοιτούσαν, μερικοί με
δάκρυα να κυλούν κιόλας σιωπηλά
στα μάγουλά τους.
Η τελετή κράτησε πολύ, τόσο
που μούδιασα. Ο διευθυντής εκ-
φώνησε λόγο, οι μαθητές ήρθαν
ένας ένας στη σκηνή για να λά-
βουν τους τίτλους αποφοίτησης
και οι αξιωματούχοι σηκώνονταν
με τη σειρά για να συγχαρούν την
τάξη που αποφοιτούσε. Ύστερα,
όλοι οι μαθητές ανέβηκαν στη
σκηνή στοιχισμένοι, τ’ αγόρια
στη μια πλευρά και τα κορίτσια
στην άλλη, και τραγούδησαν με
τέλειο συγχρονισμό το τραγούδι
του σχολείου. Τα παιδιά έβαζαν
όλη τους τη δύναμη και τραγου-
δούσαν με την ψυχή τους τις με-
λωδίες· αρκετά παιδιά συγκρα-
τούσαν με δυσκολία τ’ αναφιλητά
τους ή ρουφούσαν τη μύτη τους,
μαρτυρώντας πόσο βαθιά τα στε-
ναχωρούσε που θά ’φηναν τους
συμμαθητές και τους καθηγητές
τους ύστερα από τρία τόσο έντο-
να χρόνια που πέρασαν μαζί.
Κοίταξα γύρω και είδα μερικές
μαμάδες να σκουπίζουν με χαρ-
τομάντιλα τα μάτια τους.
Οι γονείς στην Ιαπωνία, και
ιδίως οι μητέρες, θεωρείται ότι
πρέπει να εμπλέκονται σε μεγάλο
βαθμό στην εκπαίδευση των παι-
διών, ενώ παίρνουν τον ρόλο τους
πολύ στα σοβαρά. Στην Αγγλία,
αν ένα παιδί ξενυχτάει μελετώντας
για τις εξετάσεις του, η μαμά του
θα μισανοίξει την πόρτα για να
του θυμίσει ότι πρέπει να κοιμηθεί
καλά το βράδυ. Στην Ιαπωνία είναι
πιθανότερο να ξενυχτήσει κι αυτή
μαζί του, για να του πηγαίνει κάθε
τόσο κάτι να τσιμπολογάει. Μερι-
κές μαμάδες, κατά την προετοιμα-
σία για τις εξετάσεις, απαρνούνται
κάτι που τους αρέσει πολύ –π.χ. το
αγαπημένο τους φαγητό– σε έν-
δειξη αλληλεγγύης προς το παιδί
τους, που πρέπει να κάνει κι αυτό
θυσίες. Τα παιδιά νιώθουν έτσι το
βάρος των προσδοκιών των γονιών
τους, κάτι που λειτουργεί ως επι-
πλέον κίνητρο για να πετύχουν στο
σχολείο. Η αποτυχία δεν έχει μόνο
προσωπικό κόστος, αντανακλά
αρνητικά σε ολόκληρη την οικογέ-
νεια. […]
Οι ιάπωνες εκπαιδευτικοί κάθε άλλο
παρά θεωρούν ότι μια συγκεκριμένη
διδακτική προσέγγιση είναι η πλέον
ενδεδειγμένη σε κάθε κατάσταση.
Αντιθέτως, έχουν στη διάθεσή τους
ποικιλία διδακτικών στρατηγικών και
όλες οι δραστηριότητες σε κάθε μά-
θημα είναι προσεκτικά επιλεγμένες
με βάση τον στόχο του μαθήματος.
Όταν ρώτησα τον κ. Χασιμότο για
τη λειτουργία της ομαδικής εργασίας
στα ιαπωνικά σχολεία και γιατί την
προτιμούσαν (παρά την αμηχανία που
φέρνει σε πολλούς εφήβους), μου είπε:
«Υπάρχουν πολλοί και διάφοροι σκο-
ποί. Ο καθηγητής, πριν αρχίσει, απο-
φασίζει ποια χαρακτηριστικά ή ποιες
ικανότητες των μαθητών θέλει να
βελτιώσει. Ποτέ μια ομαδική εργασία
δεν γίνεται άνευ λόγου, υπάρχει πάντα
ένας σκοπός». Η μέθοδος που θα επι-
λεγεί για κάθε μάθημα βασίζεται στο
ερώτημα: «Ποια είναι η καλύτερη μέ-
θοδος για να διδάξουμε αυτή την ιδέα;»
Όποια μέθοδο κι αν επιλέξουν,
οι εκπαιδευτικοί διαθέτουν πλεονε-
κτήματα στην προσπάθειά τους ν’
αναπτύξουν τον βαθμό εννοιολογι-
κής κατανόησης των μαθητών, για
πολλούς λόγους. Ο πρώτος είναι η
πρακτική της «μελέτης μαθήματος»,
που εφαρμόζεται σε όλα τα δημοτικά
της χώρας. Πρώτη φορά συνάντησα
αυτή την έννοια όταν με προσκάλε-
σαν να παρακολουθήσω ένα μάθημα,
όπου 10 δάσκαλοι είχαν στριμωχτεί
με μια βιντεοκάμερα στο πίσω μέρος
μιας κατά τα άλλα κανονικής αίθου-
σας. Εμένα θα με είχε λούσει κρύος
ιδρώτας αν με παρακολουθούσαν
τόσοι συνάδελφοι, γιατί στην Αγγλία
αυτό συμβαίνει συνήθως για ν’ αξιο-
λογήσουν τις διδακτικές σου ικανό-
τητες και στο τέλος να σε βαθμολο-
γήσουν, σε μια κλίμακα από το ένα
ώς το τέσσερα. Εδώ όμως η δασκάλα
φαινόταν ήρεμη. Όπως έμαθα αρ-
γότερα, στην Ιαπωνία υπάρχει ένας
διαφορετικός τρόπος παρακολούθη-
σης για τη μελέτη μαθήματος, που
επικεντρώνεται στο πώς οι μαθητές
ανταποκρίνονται στο μάθημα, έτσι
ώστε οι εκπαιδευτικοί να μπορούν να
αξιολογούν από κοινού πόσο αποτε-
λεσματικά σχεδιάστηκε το μάθημα.
Μάλιστα όλο αυτό είναι ακόμα λι-
γότερο τρομακτικό, γιατί τέσσερις ή
πέντε απ’ τους δασκάλους που κάθο-
νταν στο πίσω μέρος της αίθουσας
είχαν συμμετάσχει στον σχεδιασμό
του μαθήματος μαζί με τη δασκά-
λα της τάξης, οπότε η δασκάλα δεν
κρινόταν ούτε καν για το σχέδιο που
έχει ετοιμάσει.
Αυτή η τακτική της μελέτης μα-
θήματος έχει αρκετά πλεονεκτή-
ματα, πέρα από το ότι αποφεύγεις
την αγωνία. Έμπειροι εκπαιδευτικοί
συμμετέχουν στον σχεδιασμό όλων
των μαθημάτων, βοηθώντας έτσι
τους νεότερους συναδέλφους τους να
μάθουν απ’ αυτούς και να αποφεύγο-
νται καταστροφές, όπως αυτές που
άθελά μου προκάλεσα εγώ την πρώ-
τη χρονιά που δίδαξα. Τα προσεκτι-
κά καταρτισμένα, αξιολογημένα και
διορθωμένα σχέδια μαθημάτων αρ-
χειοθετούνται και είναι διαθέσιμα σε
όλους, έτσι ώστε οι δάσκαλοι σπανί-
ως υποχρεώνονται να κάνουν το σχέ-
διο ενός μαθήματος από την αρχή,
αλλά απλώς το προσαρμόζουν ώστε
να ταιριάζει στη δική τους τάξη. Και
με τις τακτικές συζητήσεις για τον
καλύτερο τρόπο διδασκαλίας κά-
ποιου μαθήματος διασφαλίζεται ότι
οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων
προβληματίζονται για τις πρακτικές
που ακολουθούν και δεν μένουν στά-
σιμοι επειδή διδάσκουν επί πολλά
χρόνια τα ίδια πράγματα. […]
Το εκπαιδευτικό σύστημα της
Ιαπωνίας πάντοτε την έφερνε ψη-
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 15
λότερα από τις περισσότερες άλλες
χώρες στις δοκιμασίες PISA, ίσως
λόγω της σημασίας που αποδίδεται
στην εκπαίδευση, του προσεκτικού
σχεδιασμού των μαθημάτων και της
κοινής πεποίθησης πως όλα τα παι-
διά μπορούν και οφείλουν να παρα-
κολουθούν με επιτυχία το σχολικό
αναλυτικό πρόγραμμα, που στοχεύει
στην άριστη γνώση. Κι όμως, το γε-
γονός ότι η χώρα έπεσε ελάχιστες
θέσεις χαμηλότερα στην κατάταξη
έσπειρε πανικό στην κυβέρνηση και
την ώθησε να καταργήσει μεταρρυθ-
μίσεις που φαίνονταν αποτελεσματι-
κές – τόσο γιατί ελάφρυναν την «κό-
λαση των εξετάσεων», για την οποία
όλοι διαμαρτύρονταν, όσο και γιατί
οι γιαπωνέζοι μαθητές ήρθαν πρώτοι
στον κόσμο στην επίλυση δύσκολων
προβλημάτων. Όλα αυτά αναδει-
κνύουν ένα αξιακό δίλημμα, που
αφορά και άλλες χώρες: σε ποιον
βαθμό είμαστε διατεθειμένοι να κά-
νουμε συμβιβασμούς, όσον αφορά
τις επιδόσεις στα μαθηματικά και
την κατανόηση κειμένου, προκειμέ-
νου να εξασφαλίσουμε άλλα κοινω-
νικά και εκπαιδευτικά οφέλη για τα
παιδιά μας; zx
μετάφραση: Μαρία Παπαηλιάδη
Η εβραϊκή μνήμη στην Ελλάδα
Από την Οντέτ Βαρών-Βασάρ
Ο
Μάρτιος είναι ένα
«μαύρος μήνας» σε
ό,τι αφορά τις επε-
τείους της εκτόπι-
σης των Ελλήνων
Εβραίων για τα ναζιστικά στρατό-
πεδα θανάτου. Μάρτιο μήνα του
1943 αλλά και του 1944 έγιναν
πάρα πολλές εκτοπίσεις. Στις 8
Μαρτίου του 1943 ξεκινά η εκτόπι-
ση των Ελλήνων Εβραίων από την
Ανατολική Μακεδονία και τη Θρά-
κη, που εγκαινιάζει την εφαρμογή
της «τελικής λύσης» στην Ελλάδα.
Οι Βούλγαροι εκτοπίζουν από τη
δική τους ζώνη Κατοχής τους Έλ-
ληνες Εβραίους της Καβάλας, της
Δράμας, της Αλεξανδρούπολης,
της Ξάνθης, της Κομοτηνής και
των Σερρών, και τους παραδίδουν
στους Γερμανούς. Οι 4.200 οδη-
γήθηκαν στο στρατόπεδο της Τρε-
μπλίνκα όπου εξοντώθηκαν όλοι.
Οι κοινότητες δεν ανασυστήθηκαν
ποτέ.
Στις 15 Μαρτίου 1943 φεύγει
και η πρώτη αποστολή από το
σταθμό της Θεσσαλονίκης για το
Άουσβιτς, εγκαινιάζοντας τη φο-
βερή επιχείρηση που επί έξι μήνες
θα αδειάζει τη Θεσσαλονίκη από
47.000 περίπου από τους 49.000
΄Ελληνες Εβραίους της πόλης (το
1/5 του πληθυσμού της).
Νύχτα της 24ης προς 25η Μαρ-
τίου 1944, σε μια αιφνιδιαστική
επιχείρηση μαζικών συλλήψεων σε
όλες τις πόλεις της πρώην ιταλικής
ζώνης Κατοχής, οι Γερμανοί εκτο-
πίζουν τους ΄Ελληνες Εβραίους
απ’ όλη την κεντρική και τη νότια
Ελλάδα. Όλες οι πρωτεύουσες νο-
μών στη Δυτική Μακεδονία, στην
΄Ηπειρο, στη Θεσσαλία, αλλά και
η Αθήνα, η Χαλκίδα, η Πάτρα και
το Αγρίνιο είχαν εβραϊκές κοινότη-
τες. Μόνο οι Εβραίοι των νησιών
(Κέρκυρα, Κρήτη, Ρόδος, Κως), θα
εκτοπιστούν αργότερα, Ιούνιο-Ιού-
λιο του 1944, σε ειδικές επιχειρή-
σεις με πλοία. Το μήνα της από-
βασης στη Νορμανδία, εκτοπίζουν
ακόμη από τα νησιά μας. Αν ο σε-
φαραδίτικος εβραϊσμός της Ελλά-
δας επλήγη πρώτος, γιατί όπως η
Θεσσαλονίκη έτσι και οι άλλες πό-
λεις της Μακεδονίας και της Θρά-
κης είχαν σεφαραδίτες Εβραίους,
ο ρωμανιώτικος υπέστη κι αυτός
ισχυρότατο πλήγμα το 1944 στις
πόλεις της Ηπείρου (με εμβλημα-
16 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Σάββατο, 25 Μαρτίου 1944, Γιάννινα, πλατεία Μαβίλη στο Μώλο. Οι Εβραίοι
της πόλης επιβιβάζονται σε στρατιωτικά καμιόνια με προορισμό τα Τρίκαλα
διαμέσου της Κατάρας και με απώτερο προορισμό τα στρατόπεδα θανάτου.
Κατά τη γερμανική εκτίμηση, από την πόλη μεταφέρθηκαν διά της βίας 1.725
άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Οι φωτογραφίες, που υπάρχουν στα γερμανικά
αρχεία, έχουν ληφθεί από γερμανούς στρατιώτες του Λόχου Προπαγάνδας της
621 Ομάδας Στρατονομίας.
τικότερη κοινότητα του ρωμανιώτι-
κου εβραϊσμού τα Γιάννινα).
Φέτος, είχαμε μια μικρή «έκρηξη
μνήμης», καθώς πολλαπλασιάστη-
καν οι τοπικού μνημονικού χαρα-
κτήρα εκδηλώσεις. Οι επέτειοι των
τοπικών εκτοπίσεων σηματοδοτήθη-
καν πολλαπλά.
Εγιναν εκδηλώσεις και σε πόλεις
δίχως εβραϊκή παρουσία πια, από
τοπικούς φορείς (όπως στην Άρτα
και στην Καστοριά) και αυτό έχει τη
δική του σημασία, γιατί εγγράφει μια
μακραίωνη συγκατοίκηση του ορθό-
δοξου με το εβραϊκό στοιχείο στην
ιστορία της πόλης.
Θα αναφερθώ κάπως εκτενέ-
στερα σε ορισμένες εκδηλώσεις
που μπόρεσα να παρακολουθήσω:
στις 8 Μαρτίου στην Καβάλα, μια
πόλη δίχως Εβραίους εδώ και δε-
καετίες, για πρώτη φορά ο Δήμος,
η Εκκλησία και πολλοί φορείς,
με πρωτοβουλία του Ινστιτούτου
Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστο-
ρίας Καπνού, τίμησαν σε μεγάλη
εκδήλωση στο Μουσείο Καπνού
την εκτόπιση των Εβραίων της Κα-
βάλας από τους Βουλγάρους. Την
ιστορία τους σ’ αυτή την πόλη από
τους αρχαίους χρόνους αφηγήθηκε
ο Ιωσήφ Μεβοράχ στο βιβλίο του
που μόλις κυκλοφόρησε, Οι Εβραί-
οι στη Μέκκα του καπνού (Γαβριη-
λίδης, Αθήνα 2019) και παρουσιά-
στηκε στην εκδήλωση. Δεν υπήρχε
Βundesarchiv
καμία τοπική ιστορία της εβραϊκής
παρουσίας και η μελέτη αυτή (που
έχει και βιωματικό χαρακτήρα)
αποτελεί σημαντική συμβολή.
Στη Θεσσαλονίκη έγιναν πολλά
και από πολλούς φορείς επί περί-
που μια εβδομάδα. Δεν είναι και
τόσα χρόνια που σηματοδοτήθη-
κε η 15η Μαρτίου ως ημερομη-
νία μνήμης για την εκτόπιση των
Θεσσαλονικέων Εβραίων. Το 2013
(70 χρόνια μετά την εκτόπιση και
την εξόντωση των Θεσσαλονικέ-
ων Εβραίων), ο δήμαρχος Γιάννης
Μπουτάρης εγκαινίασε σε συνερ-
γασία με την Ισραηλιτική Κοινό-
τητα Θεσσαλονίκης την «Πορεία
Μνήμης» από το μνημείο του Ολο-
καυτώματος στην πλατεία Ελευθε-
ρίας μέχρι τον παλιό σιδηροδρομι-
κό σταθμό. Από τότε έγινε θεσμός.
Φέτος η επέτειος στάθηκε αφορμή
για πληθώρα εκδηλώσεων, όπως η
ομιλία του ιστορικού Devin Naar,
προσκεκλημένου από το ΑΠΘ.
Ο γενικός πρόξενος της Γαλλίας
και διευθυντής του Γαλλικού Ινστι-
τούτου Θεσσαλονίκης, Philippe
Ray, οργάνωσε σειρά εκδηλώσε-
ων που εγκαινιάστηκαν από μια
μεγάλη έκθεση με τίτλο Souvenirs
de Salonique (κυκλοφόρησε και ο
κατάλογος με τον ίδιο τίτλο, έκδ.
Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλο-
νίκης, «Γαλλικές Ιστορίες από το
χθες στο σήμερα», 2019). Στην
έκθεση, σε επιμέλεια Ευαγγελίας
Μεσοχωρίτη, όπως και σε σχετικές
ομιλίες ιστορικών, αρχιτεκτόνων
και ερευνητών, αναδείχτηκαν η
έκταση και η σημασία των σχέσε-
ων της οθωμανικής αλλά και της
ελληνικής μετέπειτα Θεσσαλονί-
κης με τη Γαλλία (εκπαίδευση, το-
μείς δημοσίων έργων, κατασκευή
λιμανιού και πολλά άλλα). Τριά-
ντα περίπου Γάλλοι, μεταξύ των
οποίων και ο γνωστός συγγραφέας
Pierre Assouline, είχαν έρθει για
τις εκδηλώσεις. Οι περισσότεροι
είχαν κάποιον πρόγονο εβραϊκής
καταγωγής από τη Θεσσαλονίκη,
που μετανάστευσε στη Γαλλία τις
δεκαετίες του 1920 και του 1930.
Σε ώριμη ηλικία, αναζητούν τώρα
τη σύνδεση αυτή. Εντυπωσιακή η
περίπτωση του James Gorely από
τη Βρετάνη, που μετά τα 50 του
και το θάνατο της μητέρας του, το
γένος Ματαλόν, ανακάλυψε την
εκ μητρός καταγωγή και δραστη-
ριοποιήθηκε γύρω από αυτήν, δη-
μουργώντας ιστότοπο και οργανώ-
νοντας συναντήσεις των Ματαλόν
απ’ όλον τον κόσμο. Πολλοί και
πολλές έχουν κάνει μεικτούς γά-
μους, με καθολικούς ή laïques (μη
θρησκευόμενους), έχουν κάνει διά-
φορες διαδρομές, λησμονώντας για
χρόνια αυτή την καταγωγή, αλλά
σήμερα αναζητούν αυτή τη σύν-
δεση. Πολλά άτομα, που υπήρξαν
κρυμμένα παιδιά στην Κατοχή, ή
που γεννήθηκαν τα πρώτα μετα-
πολεμικά χρόνια, μίλησαν σε δύο
μακροσκελείς συνεδρίες.
Το στοιχείο που τόνισαν ήταν
η σιωπή των γονιών τους, η προ-
σπάθειά τους για πλήρη ένταξη
των παιδιών τους στη γαλλική
κοινωνία, πράγμα που βέβαια κα-
τόρθωσαν. Το βιβλίο του Μωρίς
Σουστιέλ, 146 Λεωφόρος Ωσμάν
(μετάφραση: Λίλα Κονομάρα, ει-
σαγωγή: Μπριζίτ Πεσκίν, πρόλο-
γος ελλ. έκδ.: Θ. Φορτσάκης, Εξά-
ντας, Αθήνα 2019) έχει παρόμοια
αφετηρία. Ο συγγραφέας αφηγεί-
ται την οδύσσεια διάσωσης της
οικογένειάς του στο Παρίσι, όπου
είχε μεταναστεύσει και παντρευτεί
ο Θεσσαλονικιός πατέρας του. Στο
τέλος της αφήγησης, στέκεται στη
σπαραχτική στιγμή που η μοναδική
επιζώσα εξαδέλφη της Θεσσαλονί-
κης θα μεταφέρει στον πατέρα του
διά ζώσης την τραγική κατάληξη
των Θεσσαλονικιών Εβραίων.
Την Κυριακή 17 Μαρτίου μπό-
ρεσα να συμμετάσχω στην Πο-
ρεία Μνήμης, κι ήταν μια ιδιαίτε-
ρη εμπειρία. Ο δήμαρχος Γιάννης
Μπουτάρης μίλησε φέτος τελευ-
ταία φορά από τη θέση αυτή ευ-
χόμενος να συνεχιστεί ο θεσμός κι
αναφερόμενος βέβαια στο μεγάλο
σχέδιο που αποτελεί η μελλοντι-
κή ίδρυση ενός μεγάλης εμβέλειας
«Μουσείου Ολοκαυτώματος» που
θα λειτουργεί συνάμα και ως εκπαι-
δευτικό και ως ερευνητικό κέντρο.
Η πορεία συγκέντρωσε πάνω από
2.000 άτομα που περπάτησαν από
την πλατεία Ελευθερίας μέχρι τον
παλιό σιδηροδρομικό σταθμό, με
τα σταθμευμένα κλειστά βαγόνια.
Πιστεύω πως αυτές είναι οι καλύ-
τερες απαντήσεις σε μια πόλη όπου
τα μνημεία για την εξόντωση των
Εβραίων ή για την καταστροφή του
εβραϊκού νεκροταφείου (Δεκέμβριο
του 1942) βεβηλώνονται συστημα-
τικά, και όπου επιτέθηκαν ακόμη
και σε «λίθους μνήμης».
Στην Αθήνα στις 31 Μαρτίου
έγινε μια εκδήλωση μνήμης στη
Συναγωγή, για να θυμηθούμε όσους
χάθηκαν από την Αθήνα αλλά κι
όσους σώθηκαν σ’ αυτή. Με την
πρωτοβουλία του «Εργαστηρίου
Μελέτης Νεότερου Ελληνικού
Εβραϊσμού» (επιμέλεια Φίλιππου
Κάραμποτ) και τη συνεργασία της
Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών
(επιμέλεια Άρη Εμμανουήλ) οργα-
νώθηκε για πρώτη φορά μια εκδή-
λωση με αναφορά στην εκτόπιση
των Εβραίων από την Αθήνα στην
οποία μίλησαν με τρόπο όντως συ-
γκλονιστικό γυναίκες και άνδρες
άνω των 80, που τότε ήσαν παιδιά
ή έφηβοι. Η ιδέα να γίνει η εκδήλω-
ση στον ίδιο τον τόπο όπου συγκε-
ντρώθηκαν, παγιδεύτηκαν και από
όπου εκτοπίστηκαν οι Αθηναίοι
Εβραίοι και όσοι άλλοι είχαν κατα-
φύγει στην πρωτεύουσα, δηλαδή
στη σεφαραδίτικη Συναγωγή, που
λειτούργησε έτσι για πρώτη φορά
ως τόπος μνήμης.
Αργήσαμε πολύ στην Ελλάδα
να έχουμε περισσότερες τέτοιες
εκδηλώσεις, στις οποίες μπορεί
να εμβαθύνει κανείς στην τοπική
ιστορία, πράγμα που δεν μπορεί να
γίνει στη Διεθνή Ημέρα Μνήμης
Θυμάτων Ολοκαυτώματος, την
27η Ιανουαρίου, γιατί άλλα στοι-
χεία αναδεικνύονται στην τοπική
κλίμακα του διωγμού. Είναι σημα-
ντικό η κάθε πόλη να θυμάται ή οι
νεότεροι να μαθαίνουν τι συνέβη
στους δικούς της κατοίκους, κι όχι
μόνο στα «6.000.000 Εβραίων» κά-
ποιων μακρινών τόπων.1
Σήμερα, που οι επιζώντες οι
οποίοι επέστρεψαν από τα στρα-
τόπεδα είναι πια ελάχιστοι, έχουν
αρχίσει να θυμούνται, οι ΄Ελληνες
Εβραίοι μαζί με τους συμπολίτες
τους, εμείς ως ιστορικοί σε διάλογο
με τους μάρτυρες, και να μπορού-
με να γράφουμε μια πιο σφαιρική
ιστορία. Γιατί ιστορία και μνήμη
δεν είναι ανταγωνιστικές, είναι αλ-
ληλοσυμπληρωματικές, σε μια δια-
λεκτική σχέση.
Ας κλείσω με το ταξίδι των ομά-
δων μαθητών από πολλά δημόσια
σχολεία που, με συνοδεία δασκάλων
και ατόμων από το Εβραϊκό Μου-
σείο Ελλάδος, όπως κάθε άνοιξη
από το 2013, θα κάνουν το ταξίδι
στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου για να
επισκεφθούν τον ίδιο τον τόπο. Δεν
χρειάζεται να επισημάνω πόσο κα-
θοριστική είναι η εμπειρία για τους
εφήβους.
Όλες αυτές οι εκδηλώσεις απο-
τελούν ψηφίδες της ιστορικής και
πολιτιστικής μνήμης του «Ολοκαυ-
τώματος» που μετά από τόσες δε-
καετίες στη σιωπή, την άγνοια και
την αδιαφορία αρχίζει, όχι χωρίς
αντιστάσεις, να συγκροτείται και
στην Ελλάδα. Και στη δική μου
οπτική δεν είναι οι καταγγελίες
που πολεμούν τον αντισημιτισμό
(απαραίτητες, αλλά διόλου επαρ-
κείς) αλλά οι έμπρακτες πρωτο-
βουλίες στον αντίθετο δρόμο. Το
«καλό» είναι πάντα πιο διακριτικό
και πιο δυσδιάκριτο από το «κακό»
(όπως ένα αντισημιτικό γκράφιτι
σε ένα Μνημείο Ολοκαυτώματος
ή το σπάσιμο τάφων σ’ ένα νεκρο-
ταφείο2), κάνει λιγότερο θόρυβο
και τραβάει λιγότερο την προσοχή.
Όμως έτσι χτίζεται η πολιτιστική
και ιστορική μνήμη και βαθαίνει η
γνώση. Μια μνήμη και μια γνώση
που την έχουμε ανάγκη περισσότε-
ρο από ποτέ στον σημερινό συννε-
φιασμένο ευρωπαϊκό ορίζοντα. zx
1. Στο Παρίσι γίνονται εκδηλώσεις
κάθε χρόνο στο Mémorial de la Sho-
ah, που είναι το μεγάλο ΄Ιδρυμα για
τη μνήμη και χωριστά για κάθε απο-
στολή. Παράδειγμα: 20 Ιανουαρίου
2019, αποστολή υπ’ αριθ, 66. 3 Φε-
βρουαρίου 2019, αποστολή υπ’ αριθ.
67. 10 Φεβρουαρίου 2019, αποστολή
υπ’ αριθ. 68 – και πολλές ακόμη ώς τις
30 Ιουνίου, αποστολή υπ’ αριθ, 76. Σε
κάθε τελετή διαβάζονται τα ονόματα
των εκτοπισμένων κάθε αποστολής.
2. Δεκαοχτώ τέτοια επεισόδια σημει-
ώθηκαν δυστυχώς σε διάφορες πόλεις
της Ελλάδας το 2018.
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 17
Ανεξάρτητη ή εξαρτημένη οικονομία και πολιτική;
Από τον Παναγιώτη (Τάκη) Θωμόπουλο
Α
πό την κούνια της η
Ελλάδα ήταν εξαρ-
τημένη από τις με-
γάλες δυνάμεις οι
οποίες κατά περιό-
δους επηρέαζαν την εξωτερική και
οικονομική πολιτική περισσότερο
από οποιαδήποτε άλλη ευρωπα-
ϊκή χώρα, επειδή η γεωγραφική
της θέση προσελκύει το ενδιαφέ-
ρον αντίπαλων δυνάμεων. Ταυ-
τόχρονα, πολλοί ξένοι ρομαντικοί
υμνώντας την Αρχαία Ελλάδα αι-
σθάνονται την ηθική υποχρέωση
να μας στηρίζουν, επεμβαίνοντας
όμως και στα εσωτερικά μας. Επί-
σης, από την ένταξη μας στην Ευ-
ρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) το 1981 και
ιδιαίτερα στην ευρωζώνη το 2001,
οι θεσμοί έχουν την υποχρέωση
να παρακολουθούν επισταμένως
όχι μόνο την οικονομία αλλά και
τη λειτουργία του κράτους και να
προειδοποιούν όταν παρεκκλίνου-
με από το θεσμικό πλαίσιο της ΕΕ
και τις ευρωπαϊκές αξίες.
Μην ξεχνάμε πώς δημιουργού-
νται οι εξαρτήσεις:
Α) Ο εμφύλιος μεταξύ πολιτικών
και στρατιωτικών υποχρέωσε την
Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Αγώ-
νος να συνάψει με άγγλους τρα-
πεζίτες δύο δυσβάστακτα δάνεια
–1824 και 1825. Τα χρήματα όμως
κατασπαταλήθηκαν και τα λίγα μόνο
που φθάσανε στον προορισμό τους
δεν άλλαξαν τους στρατιωτικούς
συσχετισμούς, ωστόσο οι οφειλές
παρέμειναν. Εγκαινιάστηκε έτσι η
περιοδική υπερχρέωση που περιορί-
ζει την ανεξαρτησία μας, και ελπίζω
η τελευταία πράξη να είναι αυτή που
διανύουμε σήμερα.
Β) H καταστροφή του αιγυ-
πτιακού-τουρκικού στόλου στη
Ναυμαχία του Ναυαρίνου, από
τον αγγλο-γαλλικο-ρωσικό στόλο,
απέτρεψε το σχέδιο σφαγής των
Πελοποννησίων ή/και τη μεταφο-
ρά τους στο μεγάλο σκλαβοπάζαρο
του Καΐρου. Και η μετέπειτα εκκα-
θαριστική εκστρατεία των Γάλλων
εναντίον Αιγυπτίων και Τούρκων
εξασφάλισε την Ανεξαρτησία. Οι
Έλληνες στη φάση αυτή είχαν βο-
*Μερικά αποσπάσματα αυτού του
κειμένου εκφωνήθηκαν σε εκδήλωση
του Ροταριανού Ομίλου Αθήνας-
Λυκαβηττού, στις 26/2/2019.
18 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
1954, Αθήνα. Ο υπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση Αλεξάνδρου Παπάγου,
Σπυρίδων Μαρκεζίνης, παρουσιάζει τα ομόλογα του πρώτου μεταπολεμικού
εσωτερικού δανείου.
ηθητικούς ρόλους. Λίγοι ιστορικοί
αποδίδουν την παρέμβαση των
ξένων στην επιθυμία τους να εξα-
σφαλίσουν την αποπληρωμή των
δανείων. Εγώ πιστεύω ότι και δεν
τους συνέφερε μια ανανεωμένη δυ-
νατή Οθωμανική Αυτοκρατορία,
περισσότερο όμως επενέβησαν
για ανθρωπιστικούς λόγους, καθώς
είχε φουντώσει ο φιλελληνισμός
και ήθελαν να δώσουν τέλος στα
εγκλήματα των Τουρκο-Αιγυπτίων
κατά των απογόνων των Αρχαίων
Ελλήνων.
Γ) Ύστερα από μερικές δεκα-
ετίες, το 1850, ο αγγλικός στό-
λος απείλησε να βομβαρδίσει την
Αθήνα διότι η Ελλάδα δεν ήθελε
να πληρώσει τις οφειλές της προς
άγγλο υπήκοο, κάτοικο της Ελλά-
δος, του οποίου την κατοικία είχε
λεηλατήσει ο αθηναϊκός όχλος:
Υπόθεση Don Pacifico.
Δ) Το καλοκαίρι του 1933 συνήλ-
θε η Δημοσιονομική Επιτροπή της
Κοινωνίας των Εθνών (τα προπο-
λεμικά Ηνωμένα Έθνη) να εξετά-
σουν τη δημοσιονομική κατάστα-
ση της Ελλάδος: συζητείται εάν η
Ελλάδα θα έχει τη δυνατότητα να
ξεπληρώσει τo χρέη της (και πλα-
νάται η ιδέα της περικοπής τους)
νική και πολιτική κρίση έχει εγχώ-
Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος
ριες ρίζες, εν τούτοις η έκτασή της
θα είχε περιοριστεί εάν οι αγορές
και οι εταίροι μας της ΕΕ, όπως
έχουν καθήκον, δεν αγνοούσαν τα
προειδοποιητικά σημάδια για την
πορεία της οικονομίας που είχαν
ανάψει πολύ πριν από το 2010.
Θα αναφέρω προσωπικές εμπει-
ρίες που υπογραμμίζουν την εξάρ-
τησή μας από τις ΗΠΑ, για μια
25ετία μετά το τέλος του πολέμου.
Έπειτα από τις καταστροφές του
Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, η οικο-
νομική ανάκαμψη των δυτικοευρω-
παϊκών κρατών θα καθυστερούσε
πολύ χωρίς το Σχέδιο Μάρσαλ.
Ιδιαίτερα αυτό ίσχυε στην Ελλάδα,
λόγω του Εμφυλίου, που τελείωσε
το 1949. Επίσης, λόγω του Ψυ-
χρού Πολέμου και του απειλητικού
κομμουνιστικού μπλοκ στα βόρεια
σύνορά μας, η άμυνά μας και η Δη-
μοκρατία εξαρτούνταν από τη βοή-
θεια των ΗΠΑ και της συμμαχίας
μας, μετέπειτα, στο ΝΑΤΟ.
Όταν το 1957 υπέβαλα την αί-
τησή μου για το London School of
Economics (LSE), αυτή έπρεπε να
ή/και να αυξηθεί η φορολογία (κάτι συνοδεύεται από συστατικές επι-
θυμίζει). στολές. Όταν ερώτησα τη μητέρα
Ε) Ο 20ός αιώνας βρίθει από μου για γνωριμίες, μου ανέφερε τον
εθνικές καταστροφές που οδήγη- Sir Theodore Gregory. Τον επισκέ-
σαν σε οικονομική αιμορραγία, φτηκα στο γραφείο του, 10 μέτρα
υπάρχουν όμως και περίοδοι οικο- από το γραφείο του Ξενοφώντος
νομικής αιμοδοσίας από τους συμ- Ζολώτα, διοικητή της Τράπεζας
μάχους, αλλά και παρεμβάσεις που της Ελλάδος (ΤτΕ). Εκ των υστέ-
περιόρισαν την Ανεξαρτησία μας. ρων έμαθα ότι οι μεγάλες αποφά-
Ορισμένες καταστροφές προήλ- σεις για την ελληνική οικονομική
θαν από εξωτερικά γεγονότα που πολιτική διαμορφώνονταν στη Νο-
δεν μπορούσε να ελέγξει η μικρή μισματική Επιτροπή (με μέλη τους
Ελλάδα αλλά και άλλες πολλές βασικότερους υπουργούς επί των
από εμάς τους ίδιους, λόγω των Οικονομικών και τον διοικητή της
επαναλαμβανομένων διχασμών και ΤτΕ), που έδρευε στην ΤτΕ. Τις ει-
λανθασμένων πολιτικών, που υπο- σηγήσεις έκανε η Διεύθυνση Μελε-
χρέωναν την Ελλάδα να ζητήσει τών της ΤτΕ που συγκέντρωνε τους
βοήθεια από φίλες μεγάλες δυνά- καλύτερους οικονομολόγους της
μεις, οι οποίες μας ανάγκαζαν να Ελλάδος. Ο Sir Theodore Gregory
υπακούμε στα κελεύσματά τους. ενημερωνόταν και οι περισσότε-
Εκτός από την οικονομική βοή- ρες συμβουλές του εισακούονταν.
θεια, πολλές παρεμβάσεις ή συμ- Παρ’ όλα αυτά, διατηρούσε πολύ
βουλές ήταν σωστές, πρέπει όμως χαμηλό προφίλ και λίγοι ήξεραν
να τονίσω ότι οι σύμμαχοι δεν ήσαν την επιρροή του.
πάντα αμέτοχοι των γεγονότων
που οδήγησαν στις καταστροφές
– όπως, π.χ., της Μικρασιατικής Η ΔΥΝΑΜΙΚΉ ΤΗΣ
Καταστροφής που οδήγησε στο ΟΙΚΟΝΟΜΊΑΣ
ξεκλήρισμα εκατομμυρίων Ελλή- Το 1963/64 ήμουν σμηνίας απο-
νων από την πάνω από 2500 χρό- σπασμένος στο γραφείο του Γε-
νια πατρίδα τους. Επίσης, αν και η ωργίου Μαύρου, υπουργού Συ-
σημερινή βαθιά οικονομική, κοινω- ντονισμού της Ενώσεως Κέντρου.
Ανήμερα το Πάσχα 1964, ο Γε-

Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος

ώργιος Μαύρος, ο υφυπουργός
Θανάσης Κανελλόπουλος και εγώ
ως γραμματέας συναντηθήκαμε με
τον Τομ Πάππας που θα έκανε το
πρώτο διυλιστήριο (ESSO-PAP-
PAS) στην Ελλάδα, μια από τις 2
μεγάλες επενδύσεις (η άλλη ήταν
του Αλουμινίου της Πεσινέ) που
είχε εξασφαλίσει ο Κωνσταντίνος
Καραμανλής. Όπως συνήθως, η
επόμενη κυβέρνηση ήθελε να ανα-
θεωρήσει τη σύμβαση για να βάλει
και αυτή τη σφραγίδα της. Η συνά-
ντηση έγινε στις 5 το απόγευμα στο
ΚΕΠΕ (Κέντρο Προγραμματισμού
και Οικονομικών Ερευνών), γω-
νία Πανεπιστημίου και Αμερικής,
μακριά από το υπουργείο για να
μην το μάθουν οι δημοσιογράφοι.
Το τελευταίο επίμαχο θέμα ήταν
η προέλευση του αργού πετρελαί-
ου. Ο Τομ Πάππας για εύλογους
λόγους ήθελε τη Μέση Ανατολή,
ενώ η κυβέρνηση ήθελε τη Ρωσία,
επειδή τις πρώτες μεταπολεμικές
δεκαετίες, με τη Ρωσία καθώς και
με άλλα κράτη, είχαμε μόνο διμε- 1962, Αθήνα. Ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής επισκέπτεται την Τράπεζα της Ελλάδος, προκειμένου να ενη-
μερωθεί για τις οικονομικές εξελίξεις της χώρας. Σε αίθουσα όπου θα προβληθούν τα οικονομικά διαγράμματα, τον πρωθυ-
ρές εμπόριο, το clearing. Αγοράζα- πουργό περιμένουν διάφοροι οικονομικοί παράγοντες, μεταξύ των οποίων ο Ξενοφών Ζολώτας (τρίτος από αριστερά).
με πετρέλαιο και το πληρώναμε με
γεωργικά προϊόντα (πορτοκάλια, κας, υποδιευθυντής της Διεύθυνσης 1964, απέτρεψαν απόβαση των ταχύτερο (πρώτη, η Ιαπωνία) ρυθ-
λάδι, βερίκοκα, ροδάκινα κ.λπ.). (Μακρο)Οικονομικών (Econom- Τούρκων στην Κύπρο, αλλά το μό ανάπτυξης (6-7%) των χωρών
Εάν δεν αγοράζαμε ρωσικό αργό ic Department of the OECD) και 1974 άλλαξαν στάση φοβούμε- του ΟΟΣΑ (δηλαδή των δυτικών
πετρέλαιο, οι αγρότες μας δεν θα εγώ, Senior Economist. Μας είπε νοι τα ανοίγματα του Μακαρίου δημοκρατιών), χαμηλό πληθωρισμό
έκαναν εξαγωγές και το εισόδημά ότι από τις συναντήσεις που είχε προς τους Αδέσμευτους (Νάσερ, και σχεδόν μηδενικό δημοσιονο-
τους θα μειωνόταν. Προκλήθηκε με γερουσιαστές και έναν υφυ- Νεχρού, Σουκάρνο), όταν το Δόγ- μικό έλλειμμα. Εκμεταλλευθήκαμε
μεγάλη ένταση με τον φιλήσυχο πουργό (Undersecretary του State μα του Φόστερ Ντάλες, υπουρ- σωστά τη γενναιοδωρία του Σχε-
Γεώργιο Μαύρο να απειλεί τον Department) κατάλαβε ότι οι Αμε- γού Eξωτερικών των ΗΠΑ, ήταν δίου Μάρσαλ. Συγχρόνως, όμως,
Τομ Πάππας ότι δεν θα του παρά- ρικανοί θα ρίξουν τη χούντα, αλλά «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι οι ΗΠΑ παρενέβαιναν σε στρα-
σχει αστυνομική προστασία όταν με κάποιον τρόπο ενέπλεκαν την εναντίον μας». Φοβήθηκαν μια μελ- τηγικούς τομείς, ενέκριναν ακόμη
θα διαδηλώνουν οι αγρότες έξω Κύπρο. Ο Ζολώτας είπε στους λοντική συνεργασία των Αδεσμεύ- και την τοποθέτηση υπουργών σε
από το σπίτι του. Ο Τομ Πάππας Αμερικανούς ότι είναι πολύ βαρύ των, και ιδιαίτερα της Κύπρου, με καίρια υπουργεία (Άμυνας, Εσωτε-
αποχώρησε λέγοντας ότι θα επι- το τίμημα που απαιτούν για να φύ- το σοβιετικό μπλοκ, σε μια ζωτική ρικών, Δημόσιας Τάξης κ.λπ.). Το
στρέψει σε μία ώρα. Ύστερα από γει η χούντα και οι αξιώσεις των για τη Δύση περιοχή (Μέση Ανα- 1963, όταν έφυγε ο Καραμανλής,
50 λεπτά κάλεσε στο τηλέφωνο ο Τούρκων για την Κύπρο είναι πα- τολή), όπου η Σοβιετική Ένωση η Ελλάδα ήταν μια αναζωογονημέ-
πρωθυπουργός Γεώργιος Παπαν- ράλογες, κι ότι συνέπεια θα ήταν είχε αρχίσει να διεισδύει. νη χώρα, τελείως διαφορετική από
δρέου και λέει στον Μαύρο: «με η άνοδος των κομμουνιστών στην Με βάση τα σχέδια που είχαν αυτή των αρχών της προηγούμε-
ζάλισε στο τηλέφωνο ο αμερικανός Ελλάδα. Τη συνέχεια την γνωρί- αρχίσει να επεξεργάζονται οι Αμε- νης δεκαετίας. Παρά τις πολιτικές
πρέσβης, σε παρακαλώ υπόγραψε ζουμε. ρικανοί με τον Γεώργιο Καρτάλη, αναταράξεις, από το καλοκαίρι το
γιατί έχουμε άλλα σημαντικά θέ- Όταν μας προσέφεραν οι Άγγλοι υπουργό Συντονισμού της κυβέρνη- 1965 που άνοιξαν την πόρτα στη
ματα». Προφανώς εννοούσε την και οι Αμερικανοί συμφέρουσες λύ- σης Νικολάου Πλαστήρα, επί κυ- στρατιωτική δικτατορία, η οποία
ανάγκη υποστήριξής μας από τις σεις για το Κυπριακό κλωτσήσαμε βερνήσεως Αλεξάνδρου Παπάγου έφερε πολλά δεινά, η οικονομία
ΗΠΑ στο Κυπριακό. Υπογράψαμε τρεις ευκαιρίες. Το εθνικιστικό μας (1952-55), ο υπουργός Συντονι- συνέχισε να αναπτύσσεται με τα-
τη σύμβαση με πολλές τυμπανο- σύνθημα «Ή ταν ή επί τας» δεν σμού Σπύρος Μαρκεζίνης υποτίμη- χείς ρυθμούς. Οι στρεβλώσεις που
κρουσίες, αλλά για άλλη μια φορά αρμόζει σε όλες τις περιστάσεις: σε κατά 50% τη δραχμή το 1953, προξένησαν οι δικτάτορες, μεταξύ
επιβεβαιώθηκε ο ρόλος του ξένου το «όλα ή τίποτα» αποκλείει συμβι- πράξη που συνοδεύτηκε από στα- άλλων προσπαθώντας να σχηματί-
παράγοντα, με την οικονομία να βασμούς και, συχνά, με το τίποτα, θεροποιητικά μέτρα. Η νομισμα- σουν μια φιλική προς αυτούς νέα
θυσιάζεται χάριν υψηλότερης ση- τα χάνουμε όλα και παγιώνονται τική σταθεροποίηση συνέβαλε στη επιχειρηματική τάξη, επιβράδυνε
μασίας εθνικών συμφερόντων. δυσμενείς καταστάσεις για αιώνες. δυναμική ανάπτυξη που γνώρισε η μόνο λίγο την ανάπτυξη. Η οικονο-
Τον Μάρτιο του 1974, προερ- Πολλοί πολιτικοί μας δεν αξιο- Ελλάδα για σχεδόν μία εικοσαετία. μία υπερίσχυσε της πολιτικής και η
χόμενος από την Ουάσινγκτον, ο λογούν σωστά τις διεθνείς συγκυ- Υπό την πρωθυπουργία του Κων- εξάρτησή μας από τις ΗΠΑ ήταν
Ξενοφών Ζολώτας πέρασε από το ρίες και αλληλοεξαρτήσεις και το σταντίνου Καραμανλή (1955-63, επωφελής για την οικονομία μας,
Παρίσι και, ένα μεσημέρι, φάγαμε ότι οι μεγάλες δυνάμεις δεν διστά- κυβέρνηση ΕΡΕ), άρχισαν τα με- αλλά όχι όσον αφορά τις εσωτερι-
μαζί στο εστιατόριο του Οργανι- ζουν να χρησιμοποιήσουν απροκά- γάλα δημόσια έργα (δρόμοι κ.λπ.). κές πολιτικές εξελίξεις. Βοήθησαν
σμού Οικονομικής Συνεργασίας λυπτα την επιρροή και τη δύναμή Και ενθαρρύνοντας την ιδιωτική τη δικτατορία. Με πολύ λίγες εξαι-
και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ, OECD με τους όταν το θεωρούν σκόπιμο για πρωτοβουλία, και δη στη βιομη- ρέσεις, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις,
έδρα το Παρίσι), ο Βασίλης Γόντι- τα συμφέροντά τους. Οι ΗΠΑ, το χανία, η Ελλάδα είχε τον δεύτερο και οι ελληνικές, ήσαν υπέρμαχες

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 19


Eθνική Πινακοθήκη #88
Από τον Mισελ Φαϊσ
Απαρατήρητοι κανιβαλισμοί.
του ελεγχόμενου (με στοχευόμενες
κρατικές παρεμβάσεις) καπιταλι-
σμού που είχε πετύχει να επουλώ-
σει τις καταστροφές του Β’ Παγκό-
σμιου Πολέμου και να βελτιώσει
σημαντικά το βιοτικό επίπεδο, με
αποτέλεσμα να θέλγει όλο και λιγό-
τερους το συγκεντρωτικό οικονομι-
κό μοντέλο της κομμουνιστικής Ρω-
σίας. (Σας συνιστώ να διαβάσετε
το κύριο άρθρο της Ελένης Βλάχου,
εκδότριας της Καθημερινής, με την
επανέκδοση της εφημερίδας μετά
την αποκατάσταση της Δημοκρα-
τίας το 1974, που αναλύει πολύ
καλύτερα από μένα την υπό επιτή-
ρηση «ανεξάρτητη» Ελλάδα και το
ρόλο των Αμερικανών.)
ΜΕΤΆ ΤΗ ΧΟΎΝΤΑ
Μετά τη χούντα, επί της δεύτερης
πρωθυπουργίας του Κωνσταντίνου
Καραμανλή, ανεξαρτητοποιηθήκα-
με και, με την οικονομική συμπα-
ράσταση των Ελλήνων του εξωτε-
ρικού και εφοπλιστών, πετύχαμε,
την περίοδο 1975-1979, τον δεύ-
τερο υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης
(5,3%) στην Ευρώπη. Συγχρόνως,
νομιμοποιήθηκε το ΚΚΕ, κλείνο-
ντας το πολύ δυσάρεστο κεφάλαιο
20 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
του Εμφυλίου. Ενδυναμώθηκε έτσι
η δημοκρατία. Λόγω όμως της ανά-
μειξης των ΗΠΑ κατά την περίοδο
της χούντας, η κυβέρνηση δεν αντι-
στάθηκε στον λαϊκιστικό αντιαμε-
ρικανισμό και προχώρησε σε μια
ηρωική αλλά απερίσκεπτη ενέρ-
γεια. Αποσύρθηκε από το στρατι-
ωτικό σκέλος τού ΝΑΤΟ και, κατά
ακολουθία, της επιχειρησιακής πα-
ρακολούθησης του εναέριου χώρου
της Ανατολικής Μεσογείου που ώς
τότε ελέγχαμε. Έκτοτε, η Τουρκία
άρχισε τις καθημερινές υπερπτή-
σεις άνευ εγκρίσεως πάνω από το
Αιγαίο ενάντια στο διεθνές δίκαιο.
Λάθος ήταν και η κρατικοποίηση
της Εμπορικής Τράπεζας και μι-
κρότερες παρεμβάσεις σε άλλες
ιδιωτικές εταιρείες. Αυτή η πολιτι-
κή ήταν αντίθετη εκείνης που ακο-
λούθησε στην πρώτη θητεία του
(1955-63) ο Κωνσταντίνος Καρα-
μανλής.
Παρ’ ότι τα αποτελέσματα της
ανεξάρτητης οικονομικής πολιτι-
κής της δελυτερης διακυβέρνησης
του Καραμανλή επηρέασαν ανε-
παίσθητα τον ρυθμό ανάπτυξης,
εν τούτοις είχαν μακροχρόνιες
επιπτώσεις. Ο ασυνήθης για δε-
ξιά κυβέρνηση παρεμβατισμός και
οι παραχωρήσεις αποφασιστικών
αρμοδιοτήτων σε συνδικαλιστικά
όργανα, ιδιαίτερα στις δημόσιες
επιχειρήσεις και οργανισμούς (ως
υπουργός Εργασίας, o Κωνστα-
ντίνος Λάσκαρης δεν κρατούσε
την απαιτουμένη ισορροπία, διότι
έκλινε υπέρ των συνδικαλιστικών
απαιτήσεων για «συνδιοίκηση»),
άρχισε να προλειαίνει το έδαφος
για τη λαϊκιστική πολιτική και την
κρατικοδίαιτη οικονομία της δεκα-
ετίας του 1980. Δυνάμωσε έτσι ο
κρατισμός.
Βεβαίως η είσοδος (το 1981)
της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Οι-
κονομική Κοινότητα (ΕΟΚ, που
αργότερα μετονομάστηκε σε ΕΕ)
οφείλεται εξ ολοκλήρου στον Κα-
ραμανλή που συνειδητοποίησε τα
μεγάλα πολιτικά και οικονομικά
οφέλη. Με τη στήριξη του προέ-
δρου της Γαλλικής Δημοκρατίας
Βαλερύ Ζισκάρ ντ’ Εσταίν, ο Κων-
σταντίνος Καραμανλής κατόρθωσε
να μεταπείσει τον καγκελάριο της
Γερμανίας Χέλμουτ Σμιτ να μετα-
τραπεί, από πολέμιος της εισόδου
της Ελλάδος στην ΕΟΚ, σε υπέρ-
μαχο. Λόγω των αντιευρωπαϊκών
συνθημάτων «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το
ίδιο συνδικάτο» του ΠΑΣΟΚ, αμ-
φιβάλλω εάν οι Ευρωπαίοι θα μας
δέχονταν πριν από το τέλος της δε-
καετίας του 1980, δηλαδή μετά την
Ισπανία και την Πορτογαλία. Θα
χάναμε έτσι, μεταξύ άλλων, σημα-
ντικά κονδύλια, από τα οποία επω-
φελήθηκαν εκατομμύρια συμπατρι-
ώτες μας, ιδιαίτερα οι αγρότες που
έως τότε είχαν πολύ χαμηλό επίπε-
δο διαβίωσης.
Η ΆΝΟΔΟΣ
ΤΟΥ ΚΡΑΤΙΣΜΟΎ
Το 1981 (την ίδια χρονιά που
έγινε η Ελλάδα πλήρες μέλος της
ΕΟΚ), ο Ανδρέας Παπανδρέου
ανήλθε στην εξουσία. Στηρίχθηκε
στο λαϊκισμό και, με την αντιεπι-
χειρηματική νοοτροπία να εδραι-
ώνεται, προχώρησε σε κοινωνικο-
ποιήσεις, έμμεσες κρατικοποιήσεις
δηλαδή μεγάλων εταιρειών, και
στην ικανοποίηση συνδικαλιστι-
κών διεκδικήσεων που η οικονομία
δεν άντεχε, ιδιαίτερα επειδή είχε
απορρυθμισθεί και η διεθνής οι-
κονομία λόγω της δεύτερης πετρε-
λαϊκής κρίσης με την επανάσταση
στο Ιράν. Το 1982 εδραιώθηκε ο
στασιμοπληθωρισμός που διήρκε-
σε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας
του 1990, πλην μικρών αναλαμπών
(1985-87). Συνολικά, την περίοδο
1981-93 το μέσο εισόδημα των Ελ-
λήνων έμεινε στάσιμο, με πληθωρι-
σμό 16-23%, και το δημοσιονομικό
χρέος εκτοξεύθηκε από το 23%
του ΑΕΠ στο 100%. Εισέρευσαν
δανεικά κεφάλαια σημερινής αξίας
περί τα 120 δισ. ευρώ. Αν μάλιστα
συνυπολογίσουμε, με την είσοδό
μας στην ΕΟΚ, τις επιδοτήσεις και
επιχορηγήσεις αξίας 60 δισ. ευρώ,
περίπου τα χρόνια μεταξύ 1981 και
1993, κατασπαταλήθηκαν 180 δισ.
ευρώ, με το μέσο εισόδημα να πα-
ραμένει στάσιμο, ενώ το κατά κε-
φαλήν εισόδημα στην ΕΟΚ των 15
αυξανόταν κατά ποσοστό περίπου
2% ετησίως.
Τη 10ετία του 1980, η κοι-
νωνική πολιτική υπερίσχυσε
της οικονομικής ορθότητας που
απαιτεί ισορροπία μεταξύ κοινω-
νικών απαιτήσεων και αναγκών
της οικονομικής ανάπτυξης. Ο
Ανδρέας Παπανδρέου εφήρμοσε
πολιτική ανακατανομής του εισο-
δήματος υπέρ των χαμηλόμισθων
και ενσωμάτωσε στην κοινωνία
λαϊκά στρώματα που είχαν πα-
ραμεληθεί επί δεκαετίες – ιδίως
πρώην αγροτικοί πληθυσμοί που
είχαν εισρεύσει στα αστικά κέ-
ντρα. Βελτιώθηκε το σύστημα
υγείας και άρχισαν να αυξάνουν
οι συντάξεις – αλλά το δικαίωμα
άμεσης παροχής σύνταξης έπειτα
και από μόνο 15 χρόνια εργασία,
μάλιστα βασιζόμενης στον τελευ-
ταίο μισθό, εκτόξευσε τις συντα-
ξιοδοτικές δαπάνες κατά 75% ως
ποσοστού του ΑΕΠ μεταξύ 1980-
90, δηλαδή πλησίον του 15% του
ΑΕΠ, υποσκάπτοντας τα θεμέλια
ενός διατηρήσιμου μακροχρόνια
συνταξιοδοτικού συστήματος.
Πιο ισορροπημένη πολιτική, που
δεν θα ανταγωνιζόταν την ιδιωτι-
κή πρωτοβουλία, αλλά θα εισήγα-
γε κανόνες λειτουργίας της ώστε
να μην είναι ανεξέλεγκτη, συνδυ-
ασμένη με καλύτερη αξιολόγηση
των δανείων από τράπεζες και
οργανισμούς (υπό τον έλεγχο της
κυβέρνησης, δες την ΕΤΒΑ που
χρεοκόπησε) θα επιτύγχανε, χω-
ρίς να υπερχρεωθεί η χώρα, τα-
χεία ανάπτυξη με τη βιομηχανία
να ευημερεί (αντί να συρρικνώνε-
ται). Συγχρόνως, οι καρποί της
ανάπτυξης θα εξασφάλιζαν και
δικαιότερη κατανομή του εισο-
δήματος και διεύρυνση του κοι-
νωνικού κράτους, ικανοποιώντας
έτσι τα αιτήματα των συμπολιτών
μας.
Μόνο με ταχύρυθμη ανάπτυξη
επιτυγχάνεται βιώσιμη ανακατα-
νομή του εισοδήματος. Διαφορετι-
κά, μια μεσαίου μεγέθους ύφεση, η
οποία χτυπάει συνήθως τις ασθενέ-
στερες κατηγορίες, μπορεί εύκολα
να εκδηλωθεί. Το γεγονός ότι και
η μεσαία τάξη πτωχεύει υπό το βά-
ρος της υπερβολικής φορολογίας
δεν είναι παρηγοριά για τους πλέον
φτωχούς. Υπερχρεωμένες χώρες με
σοβαρές οικονομικές ανισορροπίες
και στρεβλώσεις, που έθεσαν σε
πρώτη προτεραιότητα την ανακα-
τανομή του εισοδήματος με υπέρ-
μετρη φορολογία αντί την ανάπτυ-
ξη, αποτυγχάνουν. Παράδειγμα,
οι λατινοαμερικανικές χώρες που
γνωρίζουν χρόνιο οικονομικό μα-
ρασμό. Αντίθετα, η ανάπτυξη δη-
μιουργεί εισοδήματα, παράγει υγιή
φορολογικά έσοδα (δεν προέρχο-
νται από αύξηση των φορολογικών
συντελεστών αλλά από την άνοδο
της οικονομικής δραστηριότητας)
και απελευθερώνει πόρους για εν-
δυνάμωση του κοινωνικού κράτους
(βλέπε τις βόρειες και τις δυτικές
χώρες της ΕΕ).
Ο Ανδρέας Παπανδρέου μπό-
ρεσε να εφαρμόσει ανεξάρτητη οι-
κονομική πολιτική, διότι η Ελλάδα
διέθετε πολύ μεγάλους βαθμούς
ελευθερίας στον οικονομικό τομέα,
καθώς η ΕΟΚ δεν είχε ακόμη θε-
σμοθετήσει κανόνες καλής οικονο-
28 Μαΐου 1979, Αθήνα, Ζάππειο. Ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής υπογράφει την ένταξη της Ελλάδας στην
Ευρωπαϊκή Οικονομική Ένωση.
μικής διακυβέρνησης. Ακόμη δεν
υπήρχε αυστηρός έλεγχος για τις
επιχορηγήσεις και τις επιδοτήσεις
της ΕΟΚ στην Ελλάδα, που ετησί-
ως κυμαίνονταν στο 3% του ΑΕΠ.
Εάν όμως υπολογίσουμε ότι τα ει-
σερχόμενα κεφάλαια έχουν υψηλό
πολλαπλασιαστή (διότι οι δαπάνες
αυτών που πρωτοωφελούνται από
τις εισροές δημιουργούν εισοδήμα-
τα σε άλλους Έλληνες), η συνολική
θετική τους επίπτωση θα έπρεπε
να έχει μεγεθύνει το Εθνικό Εισό-
δημα περίπου 4,5% (ενώ αντ’ αυ-
τού...). Πράγματι, το οικονομικό
πείραμα της δεκαετίας του 1980
είναι παράδειγμα προς αποφυγήν.
Την ανεξαρτησία που είχαμε δεν
την διαχειριστήκαμε καλά. Μέχρι
το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του
1990, ο ΟΟΣΑ είχε τον πρωταρ-
χικό ρόλο επιτήρησης των ευρω-
παϊκών οικονομιών (η Ευρωπαϊκή
Κεντρική Τράπεζα [ΕΚΤ] δεν είχε
ακόμη δημιουργηθεί και η Ευρω-
παϊκή Επιτροπή [Εεπιτροπή] δεν
είχε ακόμη «ενηλικιωθεί»). Επειδή
όμως ο ΟΟΣΑ δεν έδινε ούτε δά-
νεια ούτε επιδοτήσεις, δεν υπήρχε
τρόπος εξαναγκασμού της Ελλάδος
σε συμμόρφωση προς τις επιταγές
μιας καλής οικονομικής διακυβέρ-
νησης. Το όπλο του ΟΟΣΑ ήταν
οι ετήσιες εκθέσεις, που τόνιζαν
την ανάγκη σώφρονος οικονομικής
πολιτικής επηρεάζοντας τις αγο-
ρές αλλά και τις απόψεις των κυ-
βερνήσεων των χωρών του ΟΟΣΑ
για την Ελλάδα. Πλην όμως η ελ-
ληνική κυβέρνηση προτιμούσε να
τις αγνοεί, μάλιστα ο Γεράσιμος
Αρσένης είχε αναφέρει στη Βουλή
ότι οι εκθέσεις που επέκριναν την
οικονομική πολιτική επηρεάζονταν
από τους «Έλληνες-Ανθέλληνες
του ΟΟΣΑ», δηλαδή τον Βασίλη
Γόντικα και εμένα. Συγχρόνως, με
τη βοήθεια έλληνα ενδιάμεσου, με-
γάλη ιαπωνική τράπεζα χορηγούσε
αφειδώς υψηλότοκα δάνεια στην
Ελλάδα επιτρέποντας στην κυβέρ-
νηση Παπανδρέου να χρηματοδο-
τεί τα ελλείμματα για μερικά ακόμη
χρόνια, παρά τις προειδοποιήσεις
του ΟΟΣΑ για τις μακροχρόνιες
επιπτώσεις του υψηλού χρέους. Το
2018, η Ιταλία, με μεγαλύτερο κατά
κεφαλήν εισόδημα και ισχυρότε-
ρη βιομηχανία από εμάς, δεν είχε
ακόμη ορθοποδήσει, με το ΑΕΠ να
υπολείπεται του προ κρίσεως επι-
πέδου, διότι την εμποδίζει το υψη-
λό δημόσιο και ιδιωτικό χρέος.
ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉ ΣΤΟ
ΡΕΑΛΙΣΜΌ
Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης
προσπάθησε να εξισορροπήσει
την οικονομία, αλλά ο χρόνος δι-
ακυβέρνησής του (1990-93) ήταν
βραχύς για να αποδώσουν τα μέ-
τρα που έλαβε – η δυναμική του
χρέους, ιδίως, ήταν δύσκολο να
αντιστραφεί γρήγορα. Αλλά παρά
τις αντιξοότητες, έγιναν τα πρώ-
τα βήματα φιλελευθεροποίησης
της οικονομίας, αποκαλύφθηκαν
συγκεκαλυμμένα δημοσιονομικά
ελλείμματα και παρατηρήθηκε μι-
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 21
CVCE
κρή υποχώρηση του πληθωρισμού.
Αλλά το θετικό που ο Μητσοτάκης
κληρονόμησε στη χώρα ήταν ότι,
εισακούοντας τις προτάσεις του
ΟΟΣΑ, προχώρησε στα πρώτα
βήματα εξορθολογισμού του συ-
νταξιοδοτικού με το νόμο Σιούφα,
το 1992. Το 2001, αντίθετα, σύσ-
σωμη η αντιπολίτευση και πάρα
πολλοί κυβερνητικοί βουλευτές
δεν άφησαν τον Σημίτη να ολο-
κληρώσει την αναμόρφωση του
συνταξιοδοτικού συστήματος που,
αν είχε πραγματοποιηθεί, θα είχε
αποτρέψει τις πολύ μεγάλες περι-
κοπές των συντάξεων των τελευ-
ταίων ετών. Η αλλαγή πολιτικής
έδωσε επίσης την ευκαιρία στους
Έλληνες να δουν ότι υπάρχουν και
άλλες δυνατότητες για τη χώρα και
να συνειδητοποιήσουν την κατά-
σταση στην οποία είχε περιέλθει
η Ελλάδα. Το κατά κεφαλήν εισό-
δημα είχε διολισθήσει, όπως και
στην Πορτογαλία, στην κατώτερη
βαθμίδα της ΕΟΚ. Η ανάγκη αλ-
λαγής της οικονομικής πολιτικής
ήταν προφανής και συνήγειρε τα
εθνικά μας αντανακλαστικά και
την υπερηφάνεια, γεγονός που βο-
ήθησε τη δεύτερη διακυβέρνηση
του ΠΑΣΟΚ να αναπροσαρμόσει
την οικονομική πολιτική της στις
αξιώσεις της εποχής.
Όπως ο Κωνσταντίνος Καρα-
μανλής στη δεύτερη θητεία του
έκανε στροφή 45-90 μοιρών, ο Αν-
δρέας Παπανδρέου στη δική του
δεύτερη θητεία του 1993-95 έκανε
ακόμη μεγαλύτερη στροφή στην

1 Iανουαρίου 2002, Αθήνα. Ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης, πλάι στον διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Λουκά Πα-
παδήμο, έχει μόλις βγάλει από ΑΤΜ τα πρώτα χαρτονομίσματα του ευρώ, από εκείνη την ημέρα επίσημου νομίσματος της
χώρας όπως και ολόκληρης της ευρωζώνης.
οικονομική αλλά και στην εξωτε-
ρική πολιτική. Η θετική συσχέτι-
ση πολιτικής και οικονομίας ήταν
προφανής. Η στροφή επέτρεψε
στο ΠΑΣΟΚ να παραμείνει στην
εξουσία 11 χρόνια (με πρωθυπουρ-
γό τον Κώστα Σημίτη, το διάστημα
1996-2004 – όσο και ο Κωνστα-
ντίνος Καραμανλής, 1955-63, με
την ΕΡΕ). Μετά την επίσκεψη του
Ανδρέα Παπανδρέου στον Λευκό
Οίκο σταμάτησαν οι αμφισημίες
όσον αφορά τις αμερικανικές βά-
σεις στην Ελλάδα. Και έπειτα από
μια σύντομη θητεία του Γιώργου
Γεννηματά, που πέθανε πρόωρα, ο
Παπανδρέου όρισε υπουργό Εθνι-
κής Οικονομίας τον Γιάννο Παπα-
ντωνίου. Λόγω της επιβαρυμένης
υγείας του, άφησε μάλιστα στον
Παπαντωνίου μεγάλους βαθμούς
ελευθερίας στην άσκηση της οικο-
νομικής πολιτικής.
Ο Γιάννος Παπαντωνίου, εξαι-
ρετικός οικονομολόγος με σπουδές
και λαμπρή σταδιοδρομία στο εξω-
τερικό, είχε συνειδητοποιήσει ότι
βιώσιμη ανάπτυξη δεν συμβιβάζεται
με υψηλό πληθωρισμό και μεγάλα
δημοσιονομικά ελλείμματα (βλέπε,
σε αντιπαράθεση, τη χρόνια μιζέρια
των λαών της Λατινικής Αμερικής,
όπου μεγάλες ομάδες πληθυσμού
ζουν σε φαβέλες). Ο Παπαντωνίου
έστρεψε την προσοχή του στην κα-
ταπολέμηση του πληθωρισμού, που
πρώτα διαβρώνει τις αξίες αφήνο-
ντας στους κερδοσκόπους ελεύθερο
πεδίο δράσης, ύστερα πλήττει την
εθνική ανταγωνιστικότητα και τέλος
διαιωνίζει τον στασιμοπληθωριστικό
22 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
φαύλο κύκλο καταποντίζοντας την
οικονομία. Για παράδειγμα, όταν
ο πληθωρισμός του προηγούμενου
δωδεκάμηνου ήταν 20%, η κυβέρνη-
ση συμφωνούσε σε ισοδύναμη (περί
το 20%) αύξηση μισθών για να μη
μειωθεί η αγοραστική δύναμη των
εργαζομένων. Οι επιχειρηματίες δια-
τηρούσαν η επαύξαναν προληπτικά
το περιθώριο κέρδους τους, με απο-
τέλεσμα ο εγχώριος πληθωρισμός να
διατηρείται πλησίον του 20%. Αλλά
λόγω του πολύ χαμηλότερου πληθω-
ρισμού στην ευρωζώνη, η κυβέρνηση
ήταν υποχρεωμένη να προχωρεί σε
αντίστοιχη μεγάλη υποτίμηση της
δραχμής, προκειμένου να μην πλη-
γεί η διεθνής ανταγωνιστικότητα
της Ελλάδος και να μη μειωθούν οι
εξαγωγές, με άμεση άνοδο των τι-
μών των εισαγομένων προϊόντων και
υπηρεσιών. Το σπιράλ εδραιώθηκε
με κυβερνητική απόφαση για περί-
που 30% αύξηση μισθών μεγάλων
κατηγοριών το 1982, σε αντίθεση με
την αντιπληθωριστική πολιτική στα
κράτη-μέλη του ΟΟΣΑ.
ΆΞΙΑ Η ΕΛΛΆΔΑ ΣΤΟ ΕΥΡΏ
Αντί ο υψηλός πληθωρισμός του
προηγούμενου έτους να είναι το
σημείο εκκίνησης, ο Παπαντωνίου
έθεσε στόχο πολύ χαμηλότερο πλη-
θωρισμό στο τέλος του τρέχοντος
έτους και, βάσει αυτού, δόθηκαν
μικρότερες αυξήσεις μισθών, με
ασφαλιστική ρήτρα εάν ο πληθωρι-
σμός υπερέβαινε το στόχο να καλύ-
πτεται εκ των υστέρων η απώλεια
της αγοραστικής δύναμης. Ο Χρή-
ΑΠΕ
στος Πρωτόπαπας και ο Χρήστος
Πολυζωγόπουλος, πρόεδροι της
ΓΣΕΕ, στήριξαν την εμπροσθοβα-
ρή αυτή πολιτική. Καθώς όμως το
εργατικό κόστος είναι ο βασικός
παράγοντας του πληθωρισμού, ο
αποπληθωρισμός που είχε αρχί-
σει το 1992-93 επιταχύνθηκε, με
τον πληθωρισμό να υποχωρεί στο
8,5% τό 1995-96, από 17,5% το
1991/92. Ο Κώστας Σημίτης, που
την περίοδο 1985-87 είχε κάνει τα
πρώτα βήματα να σπάσει τον φαύ-
λο κύκλο του στασιμοπληθωρισμού,
αλλά δεν αφέθηκε να ολοκληρώσει,
μόλις έγινε πρωθυπουργός, στις
αρχές του 1996, δραστηριοποίησε
όλη την κυβέρνηση για την επιτυχή
εφαρμογή της στρατηγικής έντα-
ξης της Ελλάδος στην ευρωζώνη.
Τα κριτήρια ένταξης που καθορί-
στηκαν με τη Συμφωνία του Μάα-
στριχτ ήταν σαφή: δημοσιονομικό
έλλειμμα κάτω του 3% του ΑΕΠ,
χαμηλός πληθωρισμός πλησίον του
2%, χαμηλά επιτόκια δανεισμού
του Δημοσίου κ.λπ. Η ικανοποίη-
ση των κριτηρίων θα σταθεροποι-
ούσε την ελληνική οικονομία ώστε
η ανάπτυξη να στηρίζεται σε γερά
θεμέλια, επιπρόσθετα ως μέλος του
στενού κύκλου των κρατών της ευ-
ρωζώνης η Ελλάδα θα είχε λόγο για
όλες τις σημαντικές αποφάσεις της
ΕΕ. Οι οικονομικοί στόχοι συμβά-
διζαν έτσι με την εθνική πολιτική
επανένταξης της Ελλάδας στη δι-
εθνή πολιτική σκηνή. Ο στόχος
ένταξης στην ευρωζώνη δεν ήταν
μόνο οικονομικός αλλά και εθνικός
για τη χώρα μας, η οποία βρίσκεται
σε ασταθή γεωπολιτική περιοχή με
συχνές αναφλέξεις και επηρεά-
ζεται από τα ωστικά τους κύματα
που φθάνουν έως αυτήν. Η νέα
κυβέρνηση συνειδητοποίησε τον
θετικό ρόλο που μια ισχυρή οικονο-
μικά Ελλάδα θα μπορούσε να παί-
ξει στην οικονομική ανοικοδόμηση
της περιοχής και στη συμφιλίωση
των λαών μετά την κατάλυση του
σοβιετικού μπλοκ. Τη δεκαετία του
1990, οι ελληνικές τράπεζες ήταν
οι πρώτες που άνοιξαν θυγατρικές
στις βαλκανικές χώρες και ελληνι-
κές επιχειρήσεις ήσαν οι πρώτοι
σημαντικοί ξένοι επενδυτές. Εγκαι-
νιάστηκε μια νέα εποχή στενής
συνεργασίας και φιλίας των λαών
στα πρότυπα των σκανδιναβικών
κρατών.
Ουσιαστική ήταν η συμβολή της
Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ) με
διοικητή τον Λουκά Παπαδήμο.
Εφαρμόζοντας με επιτυχία πο-
λιτική ελεγχόμενης διολίσθησης
της δραχμής, συνέβαλε σημαντικά
στον αποπληθωρισμό. Ξένοι, και
πολλοί Έλληνες, πόνταραν στην
αποτυχία της στρατηγικής αυτής,
θεωρώντας αναπόφευκτη μια υπο-
τίμηση τουλάχιστον 25%, η οποία
όμως θα αναζωπύρωνε τον πληθω-
ρισμό και θα καθιστούσε ανέφικτη
την επίτευξη του στόχου για πλη-
θωρισμό 2-3%, που ήταν βασικό
κριτήριο ένταξης της χώρας στην
ευρωζώνη. Δεν ξεχνώ μια μεγάλη
κερδοσκοπική επίθεση από δύο
hedge funds σε ένα απόγευμα,
στα μέσα του Σεπτεμβρίου 1997,
όταν η ΤτΕ έχασε σχεδόν το 1/5
των συναλλαγματικών αποθεμάτων
της. Τους επόμενους έξι μήνες δε-
χόμαστε συνεχείς κερδοσκοπικές
επιθέσεις, αλλά τις αποκρούσαμε
όλες, διαψεύδοντας αγορές και αμ-
φισβητίες. Η ΤτΕ δεν δίστασε να
αυξήσει προσωρινά το πραγματικό
επιτόκιο πάνω από 450% (συμπε-
ριλαμβανομένης της ημερήσιας
ποινής 1%), προκαλώντας μεγάλες
ζημιές στους κερδοσκόπους που
συνήπταν δάνεια σε δραχμές και
τα μετέτρεπαν σε ευρώ, δολάρια
κ.λπ., η συνήπταν μελλοντικά συμ-
βόλαια αγοράς δραχμών πιέζοντας
έτσι την ισοτιμία της δραχμής, με
την ελπίδα να υποχρεωθεί η ΤτΕ
να υποτιμήσει το εθνικό νόμισμα
και να αποκομίσουν μεγάλα κέρδη
όταν θα ξεπλήρωναν το δραχμικό
χρέος τους με λιγότερο συνάλλαγ-
μα. Τα χριστούγεννα του 1997
έλαβα δώρο μια υπερμεγέθη φιά-
λη σαμπάνια Κrug, πολύ μεγάλης
αξίας, από ένα από τα δυο hedge
funds που πρωτοστάτησαν στην
κερδοσκοπία. Τηλεφώνησα στον
γενικό διευθυντή του fund και τον
ρώτησα «γιατί το μεγάλο δώρο,
όταν κερδοσκοπώντας εναντίον
της δραχμής το fund υπέστη με-
γάλες ζημιές;» Μου απάντησε ότι
γρήγορα κατάλαβε ότι η κυβέρνηση
και η ΤτΕ ήσαν αποφασισμένες να
μην παρεκκλίνουν από την εισοδη-
ματική πολιτική και την ελεγχόμε-
νη διολίσθηση και αντέστρεψε τις
θέσεις του, παίζοντας μεγάλα ποσά
εναντίον αυτών που συνέχισαν να
κερδοσκοπούν εναντίον της δραχ-
μής, έτσι αποκόμισε μεγάλα κέρδη.
Θέλησε λοιπόν να μας ευχαριστή-
σει για την επιμονή μας στην πο-
λιτική των 3Cs ή 3Σ (Consistency,
Coordination, Continuity, δηλαδή:
Συνεπής/Συνεκτική πολιτική, Συ-
ντονισμός, Συνέχεια).
Οι κερδοσκόποι νόμιζαν ότι θα
μας εξαναγκάσουν να κάνουμε
πολύ μεγάλη υποτίμηση, έχοντας
υπόψη τις υποτιμήσεις της αγγλι-
κής λίρας, της ισπανικής πεσέτας
και της ιταλικής λιρέτας το 1992,
υπό την πίεση μεγάλων κερδο-
σκοπικών επιθέσεων με πρωτα-
γωνιστή τον Τζορτζ Σόρος στην
υπερτιμημένη αγγλική λίρα. Εμείς
κάναμε επιτυχημένη υποτίμηση
μόνο 12,3% (15% περισσότερες
δραχμές ανά ECU), στις 13 Μαρ-
τίου 1998, που δεν θα ανέτρεπε
την αντιπληθωριστική διαδικασία.
Δεν μας επέβαλαν την υποτίμηση
οι αγορές. Τις αιφνιδιάσαμε – γιατί
η παρατεταμένη κερδοσκοπία τους
προκαλούσε ζημίες και, από τα
μέσα Φεβρουαρίου, η κερδοσκοπία
άρχιζε να κοπάζει. Η λελογισμένη
υποτίμηση, η οποία είχε συμφωνη-
θεί στην τηλεδιάσκεψη του Διοικη-
τικού Συμβούλιου (Δ.Σ.) της ΕΚΤ,
το απόγευμα της 13ης Μαρτίου
1998, και είχε επικυρωθεί την 14η
από το Οικονομικό και Νομισμα-
τικό Συμβούλιο της ΕΕ (με τον
Γιάννη Στουρνάρα επικεφαλής της
ελληνικής αντιπροσωπείας) επέ-
τρεψε την άμεση συμμετοχή μας
στο Μηχανισμό Συναλλαγματικών
Ισοτιμιών (ΜΣΙ, με κεντρική ισο-
τιμία 357 δραχμές = 1 ECU, και
με επιτρεπόμενο εύρος διακύμαν-
σης της δραχμής +/- 15% από την
κεντρική ισοτιμία). Επί σχεδόν 3
χρόνια δοκιμάστηκαν επιτυχώς οι
αντοχές της οικονομίας μας μέχρι
την είσοδο μας στην ευρωζώνη.
Πράγματι, οι ξένοι οίκοι, στον
ενδιάμεσο χρόνο, είχαν θετικά
αποτιμήσει την πορεία της οικονο-
μίας. Και οι ανοδικές πιέσεις των
αγορών υπέρ της δραχμής είχαν
αποτέλεσμα η δραχμή να κυμαίνε-
ται κάτω (λιγότερες δραχμές) από
την κεντρική της ισοτιμία. Η ΤτΕ
αποδέχτηκε την ανατιμητική τάση
και η μετάβασή μας στην ευρωζώ-
νη, την 1/1/2001, έγινε με ισοτιμία
340,75 δραχμές = 1 ευρώ, μειώθη-
κε δηλαδή η αρχική (σε σύγκριση
με την προ 13/3/1998 ισοτιμία)
υποτίμηση σε 9%.
Η υποτίμηση της 13ης Μαρτίου
είχε ουσιαστικά κλείσει 15 ημέρες
νωρίτερα στο κρυφό μου ταξίδι, ως
υποδιοικητής της ΤτΕ, στη Φραν-
κφούρτη, όπου συνάντησα τον δι-
οικητή της Bundesbank, δρα Χανς
Τιτμάγιερ (σκληρό διαπραγματευ-
τή και εξαιρετικό οικονομολόγο)
και, κατόπιν, στο Παρίσι, τον δι-
οικητή της Τράπεζας της Γαλλί-
ας Ζαν-Κλοντ Τρισέ (εξαιρετικό
γνώστη των οικονομιών της Ευρώ-
πης). Τους έπεισα ότι προσήκουσα
ήταν μια υποτίμηση έως 15%, και
όχι γύρω στο 25% που, υποστηρι-
ζόμενες από τους διεθνείς οίκους
αξιολόγησης, ήθελαν οι αγορές,
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 23
για να προσκομίσουν μεγάλα κερ-
δοσκοπικά κέρδη – αλλά και πρό-
τειναν πολλοί αναλυτές στις δικές
τους κεντρικές τράπεζες. Λίγες
ημέρες πριν από την 13η Μαρτί-
ου, λίγοι ακόμη διοικητές και από
τον υπουργό Γιάννο Παπαντωνίου
είχαν ενημερωθεί υπουργοί της ΕΕ
για την επικειμένη υποτίμηση. Τί-
ποτα όμως δεν διέρρευσε, γεγονός
που αποδεικνύει την επαγγελματι-
κότητα αλλά και την αίσθηση ευ-
θύνης που έχουν οι συμμετέχοντες
στα ανώτατα όργανα της ΕΕ.
Αξίζει να σημειωθεί ότι την 13η
Μαρτίου, ώρα 15.30, τρία υψηλό-
βαθμα στελέχη μιας από τις μεγα-
λύτερες αμερικανικές τράπεζες (η
οποία είχε μεγάλη συμμετοχή στις
διεθνείς αγορές συναλλάγματος,
αλλά και στην ελληνική) με επισκέ-
φθηκαν για να με ψαρέψουν εάν θα
γινόταν υποτίμηση. Τους κράτησα
στο γραφείο μου όσο μπορούσα,
μέχρι σχεδόν να κλείσουν οι χρημα-
ταγορές στο Λονδίνο (ώρα Ελλάδος
17.00), επειδή εάν διαπίστωναν
κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας
ότι σχεδιάζουμε μια υποτίμηση δεν
θα δίσταζαν να δώσουν αμέσως στην
τράπεζά τους εντολή να κερδοσκο-
πήσει εναντίον της δραχμής. Όπως
όταν παίζεις πόκερ, εγώ έπρεπε να
έχω ανέκφραστο πρόσωπο (poker
face), διότι διαισθάνθηκα ότι πρόσε-
χαν κάθε μου κίνηση, έκφραση και
λέξη μου, καθώς επιχειρηματολογού-
σα ότι δεν συμφέρει στην οικονομία
η υποτίμηση. Τήρησα τους κανόνες
του παιχνιδιού, διότι όπως στο σκά-
κι ο αντίπαλός σου δεν πρέπει να
καταλάβει ποια είναι η επόμενη κί-
νησή σου. Φεύγοντας μού είπαν ότι
«τους έπεισα πως δεν θα γίνει υπο-
τίμηση». Ανακουφίστηκα και ύστερα
από 5 λεπτά πήγα στο γραφείο του
Λουκά Παπαδήμου, όπου αυτός στο
τηλέφωνο, με εμένα δίπλα του, στην
τηλεδιάσκεψη του Διοικητικού Συμ-
βουλίου της ΕΚΤ, επιχειρηματολο-
γούσε υπέρ μικρής υποτίμησης, που
ύστερα από περίπου μιάμιση ώρα
την ψήφισαν όλα τα μέλη (διοικητές
των Κεντρικών Τραπεζών και μέλη
της Εκτελεστικής Επιτροπής του
ΕΜΙ –μετέπειτα ΕΚΤ– με πρόεδρο
τον Βιμ Ντούιζενμπεργκ).
Η επιτυχής ένταξή μας στην
ευρωζώνη μάς ανύψωσε στην ευ-
ρωπαϊκή και στη διεθνή πολιτική
σκηνή, ακόμη περισσότερο διότι
όταν ξεκινήσαμε τη σύγκλιση στα
μέσα της δεκαετίας του 1990 ελά-
χιστοι ξένοι (αλλά και Έλληνες)
πίστευαν ότι θα πετύχουμε. Η συμ-
μετοχή μας στην ευρωζώνη δεν μας
εξασφαλίζει μόνο νομισματική και
χρηματοπιστωτική σταθερότητα
(άραγε αναλογίζονται οι Έλληνες
ποια θα ήταν η τύχη των τραπε-
ζικών καταθέσεών τους μετά το
2011 εάν δεν ήμαστε μέλος της ευ-
ρωζώνης;), αλλά και τη συμμετοχή
μας στον στενό κύκλο της ΕΕ όπου
διαμορφώνονται οι συμμαχίες και
λαμβάνονται αποφάσεις για οικο-
νομικά και εθνικά θέματα. Η εί-
σοδός μας δεν θα πραγματοποιού-
νταν αν ο Κώστας Σημίτης δεν είχε
αναπτύξει σχέσεις εμπιστοσύνης
με Κολ, Σιράκ, Ζοσπέν, Σραίντερ
και άλλους ηγέτες, οι οποίοι εκτι-
μούσαν τις ικανότητές του, τις γνώ-
σεις του για τα ευρωπαϊκά θέματα
και την προσωπικότητα μετριοπα-
θούς πολιτικού που δεν έδινε κενές
υποσχέσεις. Και ο Γιάννος Παπα-
ντωνίου είχε πολύ καλές σχέσεις –
σχέσεις εμπιστοσύνης και φιλίας–
με υπουργούς Οικονομικών – όπως
ο Λοράν Φαμπιούς (πρώην πρωθυ-
πουργός της Γαλλίας), ο Γκόρντον
Μπράουν (μετέπειτα πρωθυπουρ-
γός του Ηνωμένου Βασιλείου), ο
Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ κ.ά. – που του
αναγνώριζαν το πολύ θετικό του
ρόλου του στο Εκοφίν (Συμβούλιο
Υπουργών Οικονομικών) και γενι-
24 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
κότερα στην ΕΕ, με παρεμβάσεις
που αφορούσαν όχι μόνο την Ελ-
λάδα αλλά και τις ευρωπαϊκές και
τις διεθνείς εξελίξεις.
Η ΤτΕ έχαιρε επίσης εκτιμήσεως
από τους κεντρικούς τραπεζίτες,
την ΕΚΤ και τα ανώτατα όργανα
της ΕΕ, διότι η διοίκηση, με τις συ-
χνές παρεμβάσεις στο Διοικητικό
Συμβούλιο της ΕΚΤ και σε άλλα
όργανα και επιτροπές της ΕΕ, είχε
αποδείξει την ανεξαρτησία της, την
ακεραιότητά της και τις γνώσεις
της, όπως αποδεικνύεται με την
εκλογή του Λουκά Παπαδήμου στο
αξίωμα του αντιπροέδρου της ΕΚΤ
το 2002. Η Ελλάδα είχε αποκτή-
σει αξιοπιστία έπειτα από σχεδόν
εικοσαετία κατά την οποία ξένες
κυβερνήσεις, οργανισμοί και αγο-
ρές μάς αντιμετώπιζαν με μεγάλη
δυσπιστία. Και δεν είναι τυχαίο ότι
οι εταίροι μας εξέλεξαν διαπρεπείς
Έλληνες σε ανώτατες θέσεις ευρω-
παϊκών οργανισμών: αντιπρόεδρος
της ΕΚΤ (Λουκάς Παπαδήμος),
αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού
Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιω-
μάτων (Χρήστος Ροζάκης), ο Ευ-
ρωπαίος Συνήγορος του Πολίτη
(Νικηφόρος Διαμαντούρος) κ.ά.
Όπως όλα τα κράτη που προσ-
δοκούσαν να αποκομίσουν τα ση-
μαντικά πολιτικά και οικονομικά
οφέλη υιοθετώντας το ευρώ, η Ελλά-
δα, από τα μέσα της δεκαετίας του
1990, παρέδωσε μέρος της οικονο-
μικής ανεξαρτησίας της. Έπρεπε να
εφαρμόσουμε τους κοινούς κανόνες
και να πετύχουμε τα κριτήρια της
Συμφωνίας του Μάαστριχτ για την
ένταξή μας στην ευρωζώνη και μετά
την ένταξή μας να προσαρμόσουμε
την πολιτική μας στις απαιτήσεις
της ΕΚΤ, στο διοικητικό συμβούλιο
της οποίας συμμετέχει και ο διοικη-
τής της ΤτΕ. Εκτός από την ΕΚΤ, το
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των αρχηγών
κρατών, το Εκοφίν και η Ευρωπαϊ-
κή Επιτροπή έχουν υποχρέωση να
επιτηρούν τις οικονομικές εξελίξεις
των κρατών της ΕΕ, ούτως ώστε οι
πολιτικές τους να συνάδουν με τις
υποχρεώσεις τους ως μέλη της ΕΕ.
Ο βασικός εθνικός στόχος μας ήταν
η ένταξη στην ευρωζώνη το 2001.
Οι τεχνοκράτες στην κυβέρνηση
και στην ΤτΕ γνώριζαν και τα τε-
ράστια οικονομικά άλλα και εθνικά
οφέλη που θα αποκομίζαμε: συνέ-
πλεαν οι οικονομικοί στόχοι της
χώρας μας με τους πολιτικούς. Ώς
τα μέσα της δεκαετίας του 2000,
στηριζόμενη σε στέρεες βάσεις
(ετήσια αύξηση των επενδύσεων
περί το 7%, αντί μείωσης το διά-
στημα 1981-93), επετεύχθη αυτο-
δοτροφούμενη ταχύρυθμη ανάπτυ-
ξη με 3,8% ετήσιο ρυθμό αύξησης
του εθνικού εισοδήματος (εξαπλά-
σιο αυτού του 1981-93 και σχεδόν
διπλάσιο της ευρωζώνης), υποχώ-
ρηση του πληθωρισμού στο 3,5%,
σταθεροποίηση του δημόσιου χρέ-
ους στο 101% του ΑΕΠ έπειτα
από την εξωφρενική πορεία του
(27% του ΑΕΠ το 1981, στο 100%
το 1993). Το μακροπρόθεσμο επι-
τόκιο δανεισμού του Δημοσίου έπε-
σε κάθετα, από 23,5% (γερμανικό
6,5%) στις αρχές του 1990, φθά-
νοντας στο χαμηλό 3,6% το 2005
(γερμανικό 3,4%), δηλαδή μηδαμι-
νή διαφορά – το spread ήταν στις 20
μονάδες βάσης, σε σύγκριση με τις
σχεδόν 380 στην έκδοση (Μάρτι-
ος 2019) του δεκαετούς ομολόγου,
παρ’ όλη τη σημαντική βελτίωση
που έχει σημειωθεί τον τελευταίο
χρόνο. Μετά την πρώτη δεκαετία
σταθεροποίησης της οικονομίας
με την κατά 50% υποτίμηση του
1953, η Ελλάδα δεν είχε γνωρίσει
σταθερότητα και άλλη τόσο μακρά
περίοδο δεκαετούς δυναμικής ανά-
πτυξης (μέσα δεκαετίας του 1990
έως μέσα δεκαετίας του 2000) και
αναγνώρισης της θέσης που της
αξίζει να κατέχει στη διεθνή σκηνή.
Κι αυτό, γιατί προσπαθούσαμε να
είμαστε συνεπείς στις διεθνείς υπο-
χρεώσεις μας, παρά το δυσκίνητο
κράτος και τις στρεβλώσεις, έναντι
της ΕΕ αλλά και των υπόλοιπων
εταίρων μας. Η επιτυχής διεξαγω-
γή των Ολυμπιακών αγώνων του
2004 και τα μεγάλα έργα (μετρό,
αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος,
Αττική Οδός, περάτωση αυτοκι-
νητοδρόμων και δρόμων ταχείας
κυκλοφορίας, σήραγγες κ.λπ.) δι-
ευκόλυναν την καθημερινή ζωή
του πολίτη, αλλά και συντέλεσαν
η Αθήνα να αρχίσει να προσελκύει
συνεχώς αυξανόμενο αριθμό τουρι-
στών – ιδιαίτερα σημαντική παρά-
μετρος τα χρόνια της κρίσης, που
χάρη κυρίως στον τουρισμό είδαμε
τελευταία να σταθεροποιείται το
οικογενειακό εισόδημα και να μει-
ώνεται η ανεργία.
ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΉ ΣΚΗΝΉ
Όπως επί της πρώτης εποχής του
Κωνσταντίνου Καραμανλή που ει-
σηγήθηκαν οι Ευρωπαίοι να γίνει η
Ελλάδα μέλος της ΕΟΚ (τότε την
είχε απορρίψει, μάλλον φοβούμε-
νος τις επιπτώσεις στις ελληνικές
«ανήλικες» βιομηχανίες από τον
διεθνή ανταγωνισμό), η οικονομι-
κή επιτυχία τη 10ετή περίοδο έως
περίπου το 2005 συνοδεύτηκε και
από μεγάλες διπλωματικές επιτυχί-
ες. Η είσοδος της Κύπρου στην ΕΕ
ήταν αποκλειστικά προσωπική επι-
τυχία του Κώστα Σημίτη ο οποίος,
με την επιμονή του, τα επιχειρήμα-
τά του και τις συμμαχίες που είχε
καλλιεργήσει στους κόλπους της
ΕΕ έκαμψε τις αντιρρήσεις μεγά-
λων Ευρωπαίων που φοβούνταν
περιπλοκές. Τις διαπραγματεύσεις
τις έκανε ο ίδιος κρυφά από όλους
και στο πρωινό, λίγο πριν από τη
Σύνοδο Κορυφής των αρχηγών
κρατών στο Ελσίνκι, το 2002, πλη-
ροφόρησε τον τότε υπουργό Εξω-
τερικών Γιώργο Παπανδρέου και
τον υπουργό Εθνικής Άμυνας Γιάν-
νο Παπαντωνίου ότι το πρωί, στη
Σύνοδο, θα ψηφιζόταν η ένταξη
της Κύπρου στην ΕΕ.
Η δεύτερη επιτυχία, που αποτε-
λούσε και την πρώτη διπλωματι-
κή νίκη της Ελλάδας εναντίον των
Τούρκων μετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ήταν η απόφαση των
κρατών μελών της ΕΕ στο Ελσίνκι να
διακοπούν οι ενταξιακές διαδικασίες
της Τουρκίας στην ΕΕ, το Δεκέμβριο
του 2004, εάν η Τουρκία δεν συ-
ναινούσε να προσφύγει στο Διεθνές
Δικαστήριο της Χάγης προκειμένου
να επιλυθούν θέματα όπως η ΑΟΖ,
η υφαλοκρηπίδα, η αιγιαλίτιδα ζώνη.
Εκείνη την εποχή ο Ερντογάν αδη-
μονούσε να βάλει την Τουρκία στην
ΕΕ και φαινόταν πρόθυμος να κάνει
τους απαραίτητους συμβιβασμούς με
την Ελλάδα.
Τη δεκαετία που αρχίζει το 1995,
η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η ΕΚΤ
επόπτευαν στενά την Ελλάδα, και ο
βαθμός ελευθερίας στη διαμόρφωση
και την εφαρμογή της οικονομικής
πολιτικής της χώρας ήταν περιο-
ρισμένος. Κατ΄ ουσίαν, δεν είχαμε
«ανεξαρτησία», όπως και αλλά κρά-
τη της ευρωζώνης. Αλλά πετύχαμε
να αναστρέψουμε την καταστροφι-
κή οικονομική δίνη, ξεκλειδώνοντας
τον ενάρετο κύκλο ανάπτυξης, με
το μέσο εισόδημα του Έλληνα να
αυξάνει με ρυθμό περί το 2,7%, αντί
για τη μικρή μείωση που είχε την
προηγούμενη 13ετία. Επηρεαζόμε-
νοι από την πολύ καλή επίδοση της
προηγούμενης δεκαετίας, μετά το
2005 η παρακολούθηση χαλάρω-
σε. Ο μεμψίμοιρος όμως Έλληνας,
παρωθούμενος από τα ΜΜΕ, τα
συνδικάτα, την αντιπολίτευση κ.λπ.,
μιλούσε καθημερινά για λιτότητα και
απαιτούσε γρήγορη σύγκλιση μισθών
με αυτούς των Γερμανών, χωρίς να
λαμβάνει υπόψη ότι το ύψος των
μισθών είναι συνάρτηση της ποιό-
τητας των παραγόμενων προϊόντων
και υπηρεσιών κι ότι μόνο κράτη που
παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες
υψηλής προστιθέμενης αξίας έχουν
τη δυνατότητα να συντηρούν μεγά-
λους μισθούς. Αυτό το νοσηρό κλίμα,
με παράλογες ετήσιες μισθολογικές
αυξήσεις, αρχίζοντας με την ευφο-
ρία που επικράτησε μετά την είσοδό
μας στην ευρωζώνη και κορυφώθηκε
σχεδόν στο 6% μετά τους Ολυμπια-
κούς Αγώνες (2,2% ευρωζώνη), οδή-
γησε στην επιδείνωση της διεθνούς
ανταγωνιστικότητας της οικονομίας.
Συγχρόνως, μια πολύ χαλαρή δημο-
σιονομική πολιτική, που εκτρεφόταν
και από τα πολύ χαμηλά επιτόκια
δανεισμού του Δημοσίου, εξέτρεψε
την οικονομία από τον ευθύ δρόμο
και, με τη διεθνή κρίση να χτυπάει
τις αδύναμες οικονομίες εντονότερα,
οδηγηθήκαμε στο τέλος της δεκαετί-
ας του 2000 στη σοβαρότερη οικο-
νομική και πολιτική κρίση των τε-
λευταίων 40 και πλέον ετών, η οποία
δυστυχώς συνεχίζεται. Συνένοχες
υπήρξαν και οι επιπόλαιες, άκριτες
και αδίστακτες αγορές και οι ξένοι
οίκοι, που εκθείαζαν τον υψηλό ρυθ-
μό αύξησης του ΑΕΠ πριν από το
2008, χωρίς να ερευνούν τα σαθρά
θεμέλια της οικονομίας (ορισμένοι
μάλιστα είχαν αρχίσει να κατατάσ-
σουν την Ελλάδα στις λεγόμενες
«τίγρεις», στα κράτη δηλαδή με εξαι-
ρετικές οικονομικές επιδόσεις, όπως
η Ιρλανδία). Αυτό οφείλεται εν μέρει
και στην ελλιπή παρακολούθηση των
θεσμών, που παρασύρθηκαν από τα
επιφανειακά στοιχεία ανάπτυξης
και παρέβλεψαν τις υποβόσκου-
σες στρεβλώσεις και ανισορροπίες
της οικονομίας. Το σήμα κινδύνου
έπρεπε να είχε δοθεί ήδη το 2007,
βλέποντας ότι η ανάπτυξη συνέχιζε
να βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στις
δημόσιες δαπάνες και στην ιδιωτική
κατανάλωση, με αποτέλεσμα το έλ-
λειμμα του ισοζυγίου πληρωμών να
φθάσει στο 11,6% του ΑΕΠ το 2006
και στο 15,2% το 2007 (υπερδιπλά-
σιο των πρώτων ετών ένταξης στην
ευρωζώνη), υπογραμμίζοντας την
αυξανόμενη εξάρτησή μας από τα
ευμετάβλητα βραχυ-μεσοπρόθεσμα
ξένα κεφάλαια. Η άλλη άποψη του
νομίσματος, που υπογράμμιζε την
καταναλωτική στροφή της οικονο-
μίας, ήταν η κατακόρυφη πτώση της
εθνικής αποταμίευσης (16-17% του
ΑΕΠ για μια 15ετία, ώς το 2004),
στο 8,7% το 2008. Η ανεπάρκεια
εγχώριων κεφαλαίων να στηρίξουν
την ανάπτυξη τελικά μας οδήγησε
στα μνημόνια και στην εξάρτησή
μας από τους θεσμούς. Αλλά και από
την άνοιξη του 2008, τα δημοσιευ-
μένα δημοσιονομικά στατιστικά της
ΤτΕ έδειχναν μεγάλη απόκλιση του
προϋπολογισμού. Φάνηκε ξεκάθα-
ρα στα στατιστικά δελτία της ΤτΕ
στις αρχές του 2009, που έδειξαν
την απότομη αύξηση του δημοσίου
ελλείμματος για το σύνολο του 2008
να είναι πολλαπλάσια της αύξησης
του ονομαστικού εθνικού εισοδήμα-
τος, που βεβαίως αυτό οφείλεται και
στη μείωση του πραγματικού ΑΕΠ.
Δυστυχώς, οι περισσότεροι Έλληνες
και ξένοι αναλυτές αγνόησαν τους
καθοριστικούς προπορευόμενους ή
προγνωστικούς (leading indicators)
οικονομικούς δείκτες.
Η ευφορία τόσο των ξένων όσο
και των Ελλήνων ήταν τέτοια που
αγνοούσαν και τις προειδοποιήσεις
της ΤτΕ στις Εκθέσεις της (αλλά
και τα δημοσιευμένα στοιχεία στο
Στατιστικό της Δελτίο) για την επι-
κίνδυνη δυναμική των δημοσίων
ελλειμμάτων και του χρέους και τη
ραγδαία επιδείνωση της διεθνούς
ανταγωνιστικότητας (30% περίπου
τη δεκαετία του 2000 με βάση το
κόστος εργασίας ανά μονάδα προ-
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 25
ϊόντος, μετά την αφαίρεση δηλαδή
της αύξησης της παραγωγικότητας).
Οι κυβερνήσεις συνηθίζουν να θε-
ωρούν τις κεντρικές τράπεζες πολύ
συντηρητικές, απαισιόδοξες. Παρα-
βλέπουν όμως ότι οι κεντρικές τρά-
πεζες πρέπει να αναλύουν όχι μόνο
τις βραχυχρόνιες επιπτώσεις αλλά,
επειδή η οποιαδήποτε πολιτική έχει
και μακροχρόνιες επιπτώσεις που
αγγίζουν όλες τις πλευρές της οικο-
νομίας, οι κεντρικές τράπεζες είναι
υποχρεωμένες (εκ του καταστατικού
τους, και ιδιαίτερα μετά τη θεσμο-
θέτηση της Ανεξαρτησίας τους και
ως μέλη της ευρωζώνης) να αναλύ-
ουν συνολικά όλες τις επιπτώσεις με
στόχο τη διατήρηση της νομισμα-
τικής σταθερότητας και της στα-
θερότητας και της ευρωστίας του
χρηματοπιστωτικού συστήματος
και, ανάλογα, να προειδοποιούν ή/
και να παίρνουν μέτρα. Οι κυβερνή-
σεις, πολλές φορές επηρεαζόμενες
από τον εκλογικό κύκλο, παίρνουν
βραχυχρόνια μέτρα για να κλείσουν
διάφορες τρύπες. Αλλά αφήνοντας
στην επόμενη κυβέρνηση το βάρος
να διορθώσει τα κακώς κείμενα,
παρατείνεται άσκοπα η οικονομι-
κή-κοινωνική δυσπραγία. zx
Στη μέση
Trump Rex après les midterms
Από τον Γιώργο Ζώταλη

Ο
ι φήμες άρχισαν

Carlos Garcia Rawlins / Reuters

στα μέσα Οκτω-
βρίου τρεις βδο-
μάδες πριν από
τα midterms – τις
εκλογές στη μέση της προεδρι-
κής θητείας. Ένας άγνωστος
αριθμός από πρόσφυγες, φυγά-
δες, γυναικόπαιδα, ορφανά, αδή-
λωτους, πιτσιρικάδες, ντεσπε-
ράντος, άνεργους, τυχοδιώκτες,
ερασιτέχνες φιλόσοφους, τρανς,
εποχιακούς εργάτες, πρώην απε-
λαθέντες και καθ’ υποτροπήν
επιστρέφοντες ξεκίνησε κάπου
από την κεντρική Αμερική για
το Μπιγκ Ελ Νόρτε. Συλλήβδην
τους βάφτισαν κάραβαν και, με
την εξωτική τους προέλευση
(Ονδούρα, Ελ Σαλβαντόρ, Γουα-
τεμάλα), θα μπορούσαν να έχουν
ξεπηδήσει από τις σελίδες ενός
διηγήματος του Νότου. Κάραβαν με προορισμό τις ΗΠΑ στη συνοριακή πύλη της γέφυρας που χωρίζει τη Γουατεμάλα από το Μεξικό (που χρησι-
μοποιείται ως ο ενδιάμεσος σταθμός προς τον τελικό προορισμό).

ΚΆΡΑΒΑΝ
Ανάλογα με το ποιον/πού/τι και
πότε το διάβαζες, το μέγεθος αυ-
ξομειωνόταν. Πότε ήταν καμιά
εφτακοσαριά, πότε δύο χιλιάδες,
πότε τρεις. Σε κάποιο σημείο
πλησίασε τις εφτά χιλιάδες, αλλά
αυτό ήταν μάλλον σαν τις φήμες
για το θάνατο του Μαρκ Του-
αίην. Οι ακριβολογούντες μας
υπενθύμιζαν ότι «στην πραγματι-
κότητα» το κάραβαν δεν ήταν ένα
αλλά πολλά, και είχαν ξεκινήσει
πολύ νωρίτερα – για την ακρί-
βεια ήταν τόσα πολλά, ασταθή
και σε αδιάκοπη κίνηση ώστε η
λέξη κάραβαν να χάνει κάθε νόη-
μα. Στους ακριβολογούντες αρέ-
σει να μας διορθώνουν με λέξεις
όπως ακρίβεια, πραγματικότητα,
actually και in reality.
Άλλοι, με απλανές longue
dureé βλέμμα τόνιζαν ότι το εν
λόγω κάραβαν είναι απειροελά-
χιστο δείγμα ανθρώπινων ροών
από Νότο σε Βορρά, και από
Βορρά σε Νότο. Έχει κάτι από
τον ντετερμινισμό δρομολογίων
των μυρμηγκιών. Είναι μια στιγ-
μή στην ακατάπαυστη άδηλη
αναπνοή των Αμέρικας εδώ και
11.000 χρόνια από τότε που χρο-
νολογούνται ανθρώπινες παρου-
σίες και μετακινήσεις στην πε-
ριοχή. Paleoindians κυνηγούσαν
βίσωνες σε αυτά τα μέρη 6.000
χρόνια πριν από την Κοινή Επο-
χή. Μετά εμφανίσθηκαν οι Ισπα-
νοάνγκλος, οπότε οι Ρaleoindians
έγιναν βίσωνες οι ίδιοι. Η βία εί-
ναι μαμή ιστορίας, αλλά η φράση
έχει χάσει το γυαλιστερό βερνίκι
με το οποίο τη φτιασίδωναν στα
μανιφέστα του 19ου αιώνα. Οι
καραβάνερς δραπετεύουν από
μπανάλ ενδημική βία και εγκλη-
ματικότητα – ναρκο-οικονομίες,
συμμορίες, διεφθαρμένες αστυ-
νομίες, έλλειψη ευκαιριών, βα-
ρεμάρα, αγραμματοσύνη, έσχα-
τη ταπείνωση, αδιέξοδο. Τους
τραβάει η λάμψη των ΗΠΑ. Αν
περάσουν τα σύνορα, θα μπουν
σε μακρόχρονο νομικό και υπαρ-
ξιακό ημίφως, αλλά έχει ο θεός.
Σίγουρα δεν θα είναι σε χειρότε-
ρη μοίρα από τους stateless peo-
ple στο διάβα του Α Παγκόσμιου
Πολέμου για τους οποίους έγρα-
ψε η Χάννα Άρεντ στο Origins of
Totalitarianism (στα ελληνικά:
Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού,
τρεις τόμοι, Νησίδες).
Όταν έγινε γνωστό ότι δεν θα
επέτρεπαν αιτήσεις ασύλου σε
όσους περνούσαν λάθρα (σκάβο-
ντας τούνελ, κόβοντας σύρματα,
διασχίζοντας έρημο, περνώντας
από θάλασσα), κάποιοι καραβά-
νερς θυμήθηκαν τον Μωυσή και
δήλωναν ότι προτιμούν να πεθά-
νουν βλέποντας τη Γη της Επαγ-
γελίας παρά να γυρίσουν πίσω.
Από τη δεκαετία του 1990, τα
σύνορα ΗΠΑ-Μεξικού γίνονται
όλο και πιο τεχνομιλιταριστικά,
επικίνδυνα και μαντμαξικά για
όσους τα πλησιάζουν χωρίς τα
απαραίτητα χαρτιά. Υπολογί-
ζεται ότι από το 2000 μέχρι το
2016 πέθαναν 6.000 migrants
στα μέρη που χωρίζουν και ενώ-
νουν τις δύο ξαδέρφες χώρες,
ενώ εκατοντάδες νεκροί μένουν
undocumented, αδήλωτοι και
ανώνυμοι σε ζωή και θάνατο.
«Καλά τώρα;» ήταν η ερώτηση
και υπόρρητη απόγνωση όσων
προσδοκούσαν ότι τα midterms
θα έστελναν το αναγκαίο μήνυ-
μα στο Trumpocracy. Το κάρα-
βαν φαινόταν προεκλογικό δώρο
στον Τραμπ ο οποίος γύριζε από
συγκέντρωση σε συγκέντρωση
επιδεικνύοντας πορτοκαλί πυγ-
μή απέναντι στους παράνομους,
εγκληματίες, βιαστές και διακι-
νητές ναρκωτικών που απειλούν
τη χώρα.
The Times They Are a-Changin.
Πριν από 30 χρόνια ο ηγέτης του
ελεύθερου κόσμου απαιτούσε
καταστροφή των τειχών. Ήταν
οι ρηγκανικές εποχές του “Tear
down this wall!” Τώρα σε πελά-
γη ευτυχίας οι Τrumpsters βοούν
ρυθμικά “Build-the-wall!-Build-
the-wall!”
Οι Trumpsters, όπως πρωτο-
βαπτίσθηκαν οι οπαδοί του Δε
Ντόναλντ το 2015-16, έχουν
μετεξελιχθεί σε Τrumpets (τό-
νος στην πρώτη συλλαβή). Η
ευρηματικότατη λέξη, που περι-
έχει τουλάχιστον δυόμισι λογο-
παίγνια, περιγράφει κουρδισμέ-
νους οπαδούς που παραληρούν
από drugged up ενθουσιασμό.
Φορούν με περηφάνια καπέλα
MAGA (Make America Great
Again), and they were made for
loving Him. Οι θηλυκού γένους
(οπαδίνες;) γράφονται Trum-
pettes και τονίζονται στη δεύτερη
συλλαβή.
Εάν κάθε 8 χρόνια η Αμερι-
κή παίρνει καθαρτικό για να
φεύγουν τοξίνες και dark ener-
gy, οι ενδιάμεσες εκλογές είναι
τσεκ-απ όπου κατά κανόνα το
κόμμα του Προέδρου υφίσταται
δακτυλικήν. «Κατά κανόνα» εί-
ναι η φράση-κλειδί, γιατί με τον
Τραμπ οι κανόνες μετακόμισαν
και κανείς δεν ξέρει εάν, πότε,
πώς και σε τι μεταμφίεση θα τους

26 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

ξαναδούμε. The very fact that He

Jeffrey McWhorter / ΑΡ
became possible είναι σύμπτω-
μα εξάτμισης κάποιου Πριν και
άφιξης στον Διαρκή Θόρυβο του
Ασταθούς Τώρα με παρατετα-
μένες αναταράξεις, viral videos,
online advertorials και fake news.
Ίσως η λέξη «σύμπτωμα» είναι
ακατάλληλη εδώ. Πρώτον κου-
βαλάει τον ιατρικοβιολογισμό
που έχουμε δει τόσες φορές να
υπηρετεί την κρατική καταστολή
(γύψος επταετίας, σοβιέτ ψυχι-
ατρεία για αντιφρονούντες) και
φυλετικό μίσος (εμείς έχουμε το
καθαρό αίμα που μολύνουν οι ξέ-
νοι).
Δεύτερον, και χειρότερον, συ-
νεχίζει τη μεταφυσική του βά-
θους. Εάν κάτι είναι «σύμπτωμα»,
τότε πρέπει να αναζητήσουμε
«βαθύτερα» αίτια, κίνητρα, προ-
θέσεις, συνθήκες, δομές, Ιστορία
κ.λπ. για να το εξηγήσουμε. Αλλά
σε αντίθεση με τις επιστήμες
όπου βάθος και underlying reali- Trumpettes στο Ντάλας του Τέξας στις 6 Νοεμβρίου 2018.
ties είναι τα πάντα, η ψηφοθηρία
είναι σουπερφισιαλιστικό αισθη- μίνες μπουράνες, θεοδωράκη- άζεται προσπάθεια, μεταπτυχια- Ανεξαρτήτως επιφανειών και
τηριακό νταβαντούρι –επιφά- δες, φλήντγουντ μακ, βεγγαλικά, κά, κριτικές θεωρίες, εμπειρίες, θεαμάτων, δεν ήταν αδικαιολόγη-
νειες, πόζες, φωνές, συνθήματα, πλαστικές σημαίες. Αντιδρούμε απόσταση, αποδόμηση ή ξένες τος ο πανικός των Δημοκρατικών
χρώματα, λάμψεις, sound bites, αντανακλαστικά, με ενθουσια- γλώσσες. Politics as a vast Pav- όταν το κάραβαν κατευθυνόταν
θαθαθα, κερκίδες, οπαδοί, καρ- σμό/αγανάκτηση, χωρίς να χρει- lovian Spectacle. σαν τη λαμπυρίζουσα Ομίχλη του

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 27


Μάρτιος 2019. Κατακλυσμός βιβλίων με θέμα τον Τραμπ.
Τζον Κάρπεντερ προς το χιλιο-
τραγουδισμένο border που ξεδι-
πλώνεται επί 2.000 μίλια από το
Ματαμόρος και το Νουέβο Λα-
ρέντο στον Κόλπο του Μεξικού
μέχρι την άλλη άκρη της ηπείρου
στην Τιουάνα, απέναντι από το
Σαν Ντιέγκο, όπου προσπαθούν
να μπουν από την παραλία. Ξέ-
ροντας ότι το κάραβαν ήταν συ-
σπειρωτική αμφεταμίνη για τους
Trumpets, ο Ντόναλντ (ο οποίος
πήρε απαλλαγή για να αποφύγει
το Βιετνάμ λόγω bone spurs στα
πόδια – τα ιατρικά πιστοποιητικά
μαϊμού δεν είναι μόνον ελληνική
ευρεσιτεχνία) έστειλε και στρατό
για να υπερασπισθεί τα σύνορα.
Ήταν δυνατόν να ξεζούμιζε κι
άλλο πολιτικό κεφάλαιο από την
ξενοφοβική λεμονόκουπα ώστε
να ανατρέψει τον κανόνα των εν-
διάμεσων και να βγει αλώβητος,
ή ακόμη και θριαμβευτής;
Το Σαββατοκύριακο 3 και 4 Νο-
εμβρίου, δύο μέρες πριν από τις
κάλπες και ενώ οι κολοκύθες και
οι διακοσμήσεις της Νύχτας με τις
Μάσκες στόλιζαν πόρτες, αυλές,
σχολεία, μαγαζιά και εμπορικά κέ-
ντρα (η ήπειρος γιορτάζει απ’ άκρη
σ’ άκρη το Halloween μόλις πέσει
ο ήλιος στις 31 Οκτωβρίου), ήλθαν
σφοδροί άνεμοι που σε κάποιες
περιοχές έγιναν tornado. Μαζικές
φυλλοπτώσεις και το έντονο φως
των αρχών του Νοέμβρη βάφουν
το Νορθήστ με ιμπρεσσιονιστικά
κοκκινωπά, μπεζ, πράσινα και κα-
φεκίτρινα σαν haystacks, τις θημω-
νιές του Μονέ.
Στο τέλος του φθινοπώρου
εκατοντάδες χιλιάδες χήνες σε
28 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
αμέτρητους σχηματισμούς V
κάθε μεγέθους πετούν από την
παγωμένη απεραντοσύνη της
Αρκτικής ζώνης, της Αλάσκας
και του βόρειου Καναδά, προς
το Οχάιο και άλλες μεσοδυτικές
πολιτείες για το χειμώνα, αδια-
φορώντας για τείχη, στρατεύμα-
τα, δακρυγόνα, drones ή ταρίφες.
Σύμφωνα με το National Geo-
graphic, δισεκατομμύρια πτηνά
(υδρόβια, πελαγικά, χερσαία,
αρπακτικά) μεταναστεύουν κάθε
χρόνο πάνω από ωκεανούς, ερή-
μους, βουνά. Κάποια διασχίζουν
τα ημισφαίρια. Τίποτα δε στα-
ματά τo εποχιακό πήγαιν’-έλα
των ornithoids που είναι κι αυτό
κομμάτι της άδηλης αναπνοής.
Η ίδια λέξη, migrant, περιγράφει
ανθρώπους και πετούμενα.
#HeToo
Δύο χρόνια και βάλε μετά το
2016 πολλοί προσποιούνται ότι
δεν έχουν συνέλθει. Είτε επειδή
δεν μπορούν είτε επειδή δεν θέ-
λουν είτε επειδή τους αρέσει είτε
επειδή τους συμφέρει, παριστά-
νουν τους σοκαρισμένους που
βγήκαν από τα ρούχα τους.
“Two years on, the 2016 elec-
tion is the most overexamined
and least understood event in re-
cent history” γράφει ο Κρίστιαν
Λόρεντζεν1 που παρακολουθεί το
τσίρκο από τότε που ξεκίνησε (το
“Driving through a Postcard” του
Λόρεντζεν στο London Review of
Books –το First Contact με Homo
Trumpiens στο Νιου Χαμσάιρ
αρχές του 2016– είναι must read
Γιώργος Ζώταλης
τραμπολογικό classic).
Κανείς δε θα διαφωνήσει ότι οι
εκλογές του 2016 έχουν συζητηθεί
ad nauseum. Αλλά είναι το λιγότερο
κατανοητό γεγονός της πρόσφατης
ιστορίας; Ο Ντέιβιντ Ράνσιμαν,
τέως Ομπαμολόγος και νυν Τραμπο-
λόγος, εξέχων του London Review of
Books, διαφωνεί και ρωτάει το εξής:
“Does this election help normalize
the Trump presidency or has this
president Trumpified electoral nor-
mality?”2 Το ερώτημα –εάν οι ενδιά-
μεσες ρουτινοποίησαν τον Τραμπ, ή
εάν ο πρόεδρος τις τραμποποίησε–
είναι κάτι σαν κότα και αυγό, αλλά
οι αριθμοί δείχνουν ότι το 2016 o
Tραμπ πήρε ψήφους και ποσοστά
που ήταν αναμενόμενα, ενώ οι απώ-
λειές του το 2018 ήταν παρόμοιες
με τη φθορά προκατόχων του στην
πρώτη τετραετία. Οι 40 έδρες που
έχασαν οι Ρεπουμπλικανοί το 2018
είναι μέσα στα όρια απωλειών των
κυβερνώντων ανεξαρτήτως κόμμα-
τος – από Τρούμαν μέχρι και Ομπά-
μα. Ο Τσόμσκυ, ενισχύοντας το επι-
χείρημα ότι ο Τραμπ είναι business
as usual, τον αποκαλεί distraction.
Με καμώματα, πόζες, εξωφρενικές
δηλώσεις και υπερδιεγερμένα tweets
αποσπά την προσοχή από την ατζέ-
ντα των Ρεπουμπλικανών.
Συμπέρασμα: Το κατά κανόνα
εκλογικό normality was always
here. Το αξιοπερίεργο είναι πώς
και γιατί τόσοι πολλοί θεωρού-
σαν το 2016 ότι η νίκη του Τραμπ
ήταν αδιανόητη. Ακόμη και εάν
τα τριχομοσχεύματα καλαμποκέ-
νιας χρώσης αντιστέκονται στο g
της βαρύτητας, #HeToo υπόκει-
ται στη στατιστική και στα banal-
ities of politics.
Στις ενδιάμεσες του 2018 ψή-
φισαν 116 εκατομμύρια για Κον-
γκρέσο, Γερουσία, πολιτειακούς
αντιπροσώπους και κυβερνήτες.
Πρόκειται για ρεκόρ συμμετοχής
καθώς για πρώτη φορά αυτοί που
ψήφισαν σε midterms ξεπέρασαν
τα 100 εκατομμύρια. Εξελέγησαν
131 γυναίκες σε US Congress και
Senate, επίσης ρεκόρ. Οι αντι-
πρόσωποι που πρωτοεξελέγησαν
το 2018 είναι η πιο diverse φουρ-
νιά στην ιστορία. Νέοι, μειονό-
τητες, Trumpets και Trumpettes
ψήφισαν σε αυξημένα ποσοστά.
Στις τρεις εκλογές επί Ομπάμα
(2010, 2012, 2014) οι Δημο-
κρατικοί έχασαν 1.000 περίπου
έδρες. Το Νοέμβρη του 2018
ανέκτησαν το ένα τρίτο.
Πολλές έδρες κρίθηκαν για ελά-
χιστες ψήφους. Οι Δημοκρατι-
κοί εμφανίσθηκαν απροσδόκητα
ανταγωνιστικοί σε Τέξας, Φλό-
ριντα και Τζόρτζια (μέχρι τώρα
υφίσταντο μόνο πανωλεθρίες). Οι
Ρεπουμπλικάνοι ηττήθηκαν σε Μί-
σιγκαν, Γουισκόνσιν και Πεννσυλ-
βάνια –τρεις πολιτείες που έδωσαν
την προεδρία στον Τραμπ– και εί-
χαν σημαντικές απώλειες σε νέους
και γυναίκες.3
Οι εκλογές είναι μωσαϊκό συμ-
βατικής πλειοψηφικής δημοκρα-
τίας, αντισταθμιστικού ρεπου-
μπλικανισμού (στη Γερουσία κάθε
πολιτεία ανεξαρτήτως πληθυσμού
έχει δύο έδρες) και άμεσης δημο-
κρατίας όπου σημαντικά θέματα
αποφασίζονται με δημοψηφισμα-
τικά Ναι και Όχι. Δημοψήφισμα
στη Φλόριντα, από τις σημαντικό-
τερες αμφίρροπες πολιτείες (swing
states), αποκατέστησε τα εκλογικά
δικαιώματα 1,4 εκατομμυρίων αν-
θρώπων με ποινικό μητρώο, γεγο-
νός που θα επηρεάσει το αποτέλε-
σμα του 2020.
Στην πολιτεία Oυάσινγκτον
έγινε δημοψήφισμα για το εάν
θα φορολογείται η χρήση άνθρα-
κα (carbon tax). Ο φόρος απέχει
πολύ από το να είναι ιδεώδης
λύση, και η πρόταση ηττήθηκε,
αλλά το σημαντικό είναι ότι εμ-
φανίσθηκε στην ατζέντα. Είναι
η ηχώ του πολυσυζητούμενου
Green New Deal το οποίο φιλο-
δοξεί πλήρη μετάβαση σε ανανε-
ώσιμες πηγές ενέργειας μέχρι το
2030-2045 και σε εκατομμύρια
θέσεις εργασίας σε πράσινη υπο-
δομή. Προς το παρόν, το Green
New Deal είναι 95% αντικατο-
πτρισμός και 5% χειροπιαστές
πρακτικές εφαρμόσιμες ιδέες,
αλλά παρά το ότι η κυβέρνηση
των ΗΠΑ αποχώρησε από τη
συμφωνία του Παρισιού, σε επί-
πεδο πολιτειών υπάρχει έντονη
κλιματική κινητικότητα που ενι-
σχύθηκε από τα αποτελέσματα
των midterms, καθώς εκλέχθη-
καν κυβερνήτες, και από τα δύο
κόμματα, με φιλόδοξα περιβαλ-
λοντικά σχέδια.4 Σε αντίθεση με
τον Τραμπ, 22 πολιτείες, στις
οποίες κατοικεί σχεδόν ο μισός
πληθυσμός της χώρας, ακολου-
θούν την παρισινή συμφωνία.
Το τοπίο στο δεύτερο μισό
της θητείας του Τραμπ Ρεξ είναι
αλλαγμένο και ταυτόχρονα απα-
ράλλακτο. Η πόλωση, ανοησίες,
πόζες και κακοποίηση της αγ-
γλικής γλώσσας που υποστήκαμε
στην πρώτη πράξη θα υπερμεγε-
θυνθούν. Η αντιρωσική υστερία
σε πρωτοσέλιδα, τηλεπαράθυρα
και διαδίκτυο συνεχίζεται ακλό-
νητη. Δεν είναι διόλου απίθανο
να δούμε μπεστ σέλερ του ποδα-
ριού με τίτλους όπως “The Rus-
sian Candidate” ή “The Orange
Nero Syndrome”. Οι χαρντ-κορ
αντιτραμπιστές είναι εξίσου αδί-
στακτοι απέναντι σε θεσμούς
και κανόνες όσο και οι ακραίοι
Trumpets. Όταν ο Τραμπ ανα-
κοίνωσε την αποχώρηση αμερι-
κανικών δυνάμεων από τη Συρία
έπεσαν όλοι πάνω του – ούτε
ένας Δημοκρατικός δεν επικρό-
τησε αυτή τη χειρονομία κοινής
λογικής. Κυριαρχούν καταστρο-
φολογία, παράνοια, δαιμονοποί-
ηση του αντιπάλου, αποβλακω-
τικό βιτριόλι και επικράτηση με
κάθε μέσο και κάθε τρόπο. Το
λένε politics as usual.
Όπως ο Ντέννις ο Τρομερός, ο
Τραμπ Ρεξ πετά πέτρες και tweets
δεξιά και αριστερά, στους Δημο-
κρατικούς, στα media, στο Ρεπου-
μπλικανικό κατεστημένο, στους
πρώην συνεργάτες του, σε FBI και
διπλωμάτες, ενώ το αντιτραμπικό
μένος γιγαντώνεται. Με την αρχή
του 2019 δήλωνε ότι το «λουκέ-
το» της κυβέρνησης θα διαρκέσει
χρόνια αν δεν γίνει το δικό του.
Το government shutdown έχει γί-
νει έθιμο στα τέλη κάθε χρονιάς,
σχεδόν όσο και τα χριστουγεννιά-
τικα δέντρα και φώτα. Το φετινό
μήλον της έριδος ήταν η χρηματο-
δότηση του Τείχους που το γρά-
φουν με κεφαλαία και το βάζουν
εντός εισαγωγικών. Προεκλογικά
ισχυριζόταν ότι θα το έχτιζε με
μεξικανικά λεφτά. Σύμβουλοι του
Προέδρου (τους οποίους ο ίδιος
δεν εμπιστεύεται) διαρρέουν ότι η
ιδέα του Τείχους έχει εγκαταλει-
φθεί προ πολλού, αλλά ο Trump
Rex επιμένει ότι όχι μόνον θα το
χτίσει αλλά θα είναι και beautiful.
Πότε είναι σιδερένιο, άλλες φορές
από τσιμέντο.
Μετά τις midterms το λουκέ-
το στην κυβέρνηση μονοπώλησε
πρωινάδικα και βραδινάδικα και
έγινε επισήμως το μεγαλύτερο
στην ιστορία. Αν και στον Τραμπ
αρέσουν huge tremendous πράγ-
ματα, κατά προτίμηση με θαυ-
μαστικά, το Τείχος σκόνταψε σε
φραγκοδίφραγκα. Τα 5,7 δισεκα-
τομμύρια που ζητούσε για το Δε
Γουώλ είναι ένα όγδοο του 1%
(0,125%) του προϋπολογισμού.
Με το shutdown του 2019, το
ρεπουμπλικανικό vision of small
government μεταφράσθηκε σε
800.000 εργαζόμενους που δεν
ήξεραν πότε και εάν θα πληρω-
θούν, ένα πρόβλημα το οποίο
δεν απασχόλησε ποτέ τον κύριο
Πρόεδρο ο οποίος στα tweets
αναφέρει τον εαυτό του στο
Λουικατορζικό Τρίτο Πρόσωπο.
Μετά από 42 μέρες σισύφειας
πεομετρίας5, απομονωμένος και
σε αδιέξοδο που είχε δημιουργή-
σει μόνος του, #HeToo έκανε ko-
lotoumba προκειμένου να επανα-
λειτουργήσει η κυβέρνηση.
ΤΑΥΤΌΤΗΤΕΣ
Η διετία 2015-16 είναι γκρεμισμέ-
νο φράγμα που απελευθέρωσε κα-
τακλυσμό βιβλίων, παρωδίας και
content κάθε είδους για τον Πρό-
εδρο που ούτε ο ίδιος περίμενε να
βγει. Μετά το αρχικό σοκ, βρισκό-
μαστε στην Τραμπολογία 2.0,6
ένα μείγμα fear, loathing and soul
searching. Το αμερικανικό πολι-
τικό βιβλίο du jour σκιάζεται από
το Ντονάλντειο Άγος και τα ράφια
είναι σαν ρεσεψιόν ενός Trump
Tower. Η βιβλιοχιονοστιβάδα διο-
γκώνεται και τώρα μπαίνουν πρώ-
τα ονόματα στην πίστα.
Η εκλογή του Τραμπ ήταν αφορ-
μή και για το καινούριο πόνημα
του Φράνσις Φουκουγιάμα, Identi-
ty: The Demand for Dignity and The
Politics of Resentment. O Φουκου-
γιάμα, ο οποίος τρόπον τινά πέρα-
σε στην Ιστορία γράφοντας για το
Τέλος της, είναι τυπικός εκπρόσω-
πος της μεταφυσικής που αναζητά
βαθύτερες αιτίες για να εξηγήσει
την υποστήριξη του Τραμπ από
φτωχά λαϊκά στρώματα, την πα-
ρόξυνση του μεταναστευτικού και
την τοτεμική λατρεία του Τείχους.
Παράνομοι και αδήλωτοι ήταν,
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 29
είναι και θα είναι αναπόσπαστο
συστατικό της Αμερικής. Εκτός
από τη διαχρονική έλξη του Amer-
ican Dream, η αγορά έχει ακόρε-
στες ανάγκες για εργατικά χέρια
και μυαλά (τέλη 2018-αρχές 2019,
η ανεργία είναι στα χαμηλότε-
ρα επίπεδα εδώ και μισό αιώνα).
Κάθε μεταναστευτικό κύμα κατέ-
ληγε στην τυπική νομιμοποίηση
όσων έρχονταν χωρίς άδειες, δια-
βατήρια και πιστοποιητικά. Ύστε-
ρα από 10, 15 ή και περισσότερα
χρόνια, όσοι δούλευαν, πλήρωναν
φόρους και δεν είχαν ποινικό μη-
τρώο, νομιμοποιούνταν με πράσινη
κάρτα και υπηκοότητα. Μέχρι και
τα τέλη της δεκαετίας του 1990,
οι ΗΠΑ ήταν τόσο ανοικτές ώστε
μπορούσες να βγάλεις Social Secu-
rity Number, άδεια οδήγησης, να
ανοίξεις λογαριασμό σε τράπεζα
και να κάνεις φορολογική δήλωση
χωρίς να χρειαστεί να δείξεις πώς
βρέθηκες στη χώρα. Ο Ρέιγκαν
ήταν ο τελευταίος πρόεδρος που
χορήγησε μαζική αμνηστία και
δρομολόγηση τακτοποίησης όσων
είχαν μπει στη χώρα χωρίς χαρτιά.
Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Μπους
ΙΙ προσπάθησε κάτι ανάλογο αλλά
ναυάγησε στους σκοπέλους της
Ακροδεξιάς. Σήμερα η λέξη αμνη-
στία έχει γίνει από τις τοξικότερες
κατηγορίες στο Ρεπουμπλικανικό
Κόμμα.
Το nativist αντιμεταναστευτικό
ρεύμα (επίσης αναπόσπαστο, αν
και υπόγειο συστατικό της Αμε-
ρικής) έχει μετεξελιχθεί σε No
Amnesty και Zero Tolerance για
αδήλωτους και υποστηρίζει ενθου-
σιωδώς Τραμπ και Τείχος. Ένα
δείγμα αυτής της αδιαλλαξίας
είναι ότι αν και οι Δημοκρατικοί
έδιναν 25 δισεκατομμύρια δολά-
ρια για το τείχος με αντάλλαγμα
τη νομιμοποίηση 1,8 εκατομμυ-
ρίων αδήλωτων που είχαν έλθει
σαν παιδιά, ο Τραμπ αρνήθηκε τη
συμφωνία που θα του έδινε πεντα-
πλάσια χρήματα από αυτά για τα
οποία έκλεισε την κυβέρνηση γιατί
δεν ήθελε να φανεί ότι «αμνηστεύ-
ει παράνομους».
Η αντιμεταναστευτική ρητο-
ρική, που κάποτε ήταν γραφικό
περιθώριο αλλά τώρα επηρεάζει
το mainstream, σκανδαλίζει τον
Φουκουγιάμα ο οποίος τη βλέπει
σαν αντίδραση στην «πολυπολιτι-
σμική Αριστερά» (left-wing mul-
ticulturalism). Σύμφωνα με αυτή
την προσέγγιση, οι οικονομικές
και παραγωγικές ανατροπές των
τελευταίων δεκαετιών (φυγή ερ-
γοστασίων, αυτοματοποίηση), ο
30 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
εναγκαλισμός μειονοτήτων από
το Δημοκρατικό κατεστημένο το
οποίο κατηγορείται ότι σνομπά-
ρει τους φτωχούς λευκούς πόλε-
ων και υπαίθρου και οι υποτιθέ-
μενες ακρότητες των σίξτις και
του κινήματος κατά του πολέμου
στο Βιετνάμ «έσπρωξαν» λευκά
εργατικά, φτωχά και μεσαία λα-
ϊκά στρώματα προς τα δεξιά.
Η πολιτική στροφή (realign-
ment) πυροδοτήθηκε από τις πο-
λιτικές του Τζόνσον, πρωτοεκ-
δηλώθηκε εκλογικά στα τέλη της
δεκαετίας 1960-αρχές 1970 με
τη Σιωπηλή Πλειοψηφία του Νί-
ξον και εδραιώθηκε με τους Rea-
gan Democrats τη δεκαετία του
1980. Στον απόηχο των σίξτις,
παραδοσιακοί ψηφοφόροι των
Δημοκρατικών θεώρησαν ότι το
κόμμα δεν ενδιαφερόταν πλέον
για τον καθημερινό (λευκό) άν-
θρωπο και τα προβλήματά του.
Σε αυτή τη χιλιοειπωμένη γκρίνια
του μέσου ανθρώπου, ο Φουκου-
γιάμα προσθέτει τον μπαμπούλα
της πολυπολιτισμικής Αριστεράς
που επιτίθεται στον Δυτικό Πο-
λιτισμό με κατηγορίες για ρατσι-
σμό, σωβινισμό, πατριαρχική/
ανδρική καταπίεση, μισογυνισμό,
ξενοφοβία, διακρίσεις και μίσος
κατά των γκέι, λέσμπιαν και κάθε
διαφορετικότητας και μοναδικό-
τητας. Με το να υπερασπίζεται
αναρίθμητες ταυτότητες, ιδιαιτε-
ρότητες και tribes, κατακερματί-
ζει και κονιορτοποιεί τα θεμέλια
του ορθού λόγου και της δημο-
κρατίας. Τώρα τα identity poli-
tics είναι μπούμερανγκ στα χέρια
της Δεξιάς που παρουσιάζουν τη
λευκή Αμερική σαν θύμα και υπό-
σχονται να την ξανακάνουν Με-
γάλη: Ergo Τραμπ.
Κατά πάσα πιθανότητα αδικώ
τον Φουκουγιάμα καθώς στριμώ-
χνω το βιβλίο του με προκρού-
στεια βαναυσότητα σε λίγες τη-
λεγραφικές λέξεις. Διαδικτυακά,
οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να
το διαβάσουν, να δουν παρου-
σιάσεις, συνεντεύξεις, κριτικές
αντιπαραθέσεις και να διαμορφώ-
σουν δική τους γνώμη (συνιστώ τη
youtube παρουσίαση του Francis
Fukuyama με τίτλο Identity στο
ιστορικό βιβλιοπωλείο Politics and
Prose στην Ουάσιγκτον https://
youtu.be/2eMlG_0DC8E). Αλλά
δεν νομίζω ότι η παραπάνω σύνο-
ψη βρίσκεται μακριά από το στίγ-
μα του Identity.
Ένα παράδοξο του Φουκου-
γιάμα είναι ότι, ενώ έγραψε για
το Τέλος της Ιστορίας, αγνοεί το
πολύ σημαντικότερο Τέλος των
Μεγάλων Ενοποιητικών Μύθων.
Η ανάλυση του Identity δεν πεί-
θει επειδή συνδυάζει την εκλογή
του Τραμπ και τα identity politics
σε ένα συνεκτικό στρογγυλεμένο
στόρι, που προσπερνά κρίσιμες
δημογραφικές, εκλογικές και κοι-
νωνιολογικές λεπτομέρειες που
παραπέμπουν σε μια απείρως πιο
σύνθετη, ανισόμορφη εικόνα που
δεν χωρά σε προσυσκευασμένα
πακέτα. Σε πάρα πολλούς τομείς,
η σημερινή Αμερική είναι επισή-
μως και ανεπιστρεπτί post-racial.
Επαναπροσδιορίζει την ίδια την
έννοια της ταυτότητας με αναρίθ-
μητες εμπειρίες του ανήκειν και τη
διευρύνει πολύ πιο πέρα από τα
όρια των συμβατικών tribes. Αυτή
η βαθιά ριζική ανατροπή που συ-
νέβη σε χρόνο μηδέν, πρακτικά σε
λιγότερο από μία γενιά, συνυπάρ-
χει με τη γραφική αρχαιολογία του
white supremacy, τη σημειολογία
(σημαιολογία;) του παλιού Νότου,
έναν ανθεκτικό αν και παρωχημέ-
νο εσσενσιαλισμό “black”/“white”,
το καυτό Black Lives Matter, την
έκρηξη #MeToo, αντιπαραθέσεις
για τον εθνικό ύμνο πριν από τα
ποδοσφαιρικά παιχνίδια με την
πολιτικοποίηση του “take a knee”,
τα ιντερνετικά γκέτο στα οποία
«όμοιος ομοίω αεί βελάζει» – για
να μείνουμε σε ελάχιστα κομμάτια
ενός χαοτικού παζλ. Αν οι σημερι-
νές κοινωνίες γίνονται όλο και πιο
απροσδιόριστες και δύσκολες για
αυτό που κάποτε αποκαλούσα-
με «θεωρία», στις ΗΠΑ το πάλαι
ποτέ θεωρείν, το τσουβάλιασμα
μιας ολόκληρης κοινωνίας ή έστω
περιόδου σε κάποιον -ισμό ή σε
ένα story όπως το Identity του
Φουκουγιάμα, έχει γίνει simply
impossible.
Στην ανθρώπινη κατάσταση
σπανίζουν τα φαινόμενα που έχουν
«μία» απάντηση ή προσέγγιση. Βι-
βλία σαν το Identity έχουν απήχη-
ση σε όσους παίρνουν τον Τραμπ
στα σοβαρά, ή τον θεωρούν πρω-
τόγνωρη απειλή, όπως η πτέρυγα
του Impeachment που απαιτεί την
εδώ και τώρα καθαίρεσή του με
μανιχαϊστικά και άκρως κουρα-
στικά υπερθετικά ντεσιμπέλ. Στο
κύριο άρθρο του Atlantic γράφουν
ότι οι πράξεις του Τραμπ συνι-
στούν “an attack on the very foun-
dations of America’s constitutional
democracy”, αλλά οι υπόλοιποι δυ-
σκολευόμαστε να πιστέψουμε ότι
ύστερα από 200 χρόνια τα θεμέλια
της Αμερικανικής Δημοκρατίας
αντιμετωπίζουν πρωτοφανή απει-
λή, και μάλιστα από τον Τραμπ
ή τα identity politics. Ονόματα,
καπέλα, σλόγκαν, πρόεδροι και
ταυτότητες έρχονται και παρέρχο-
νται. Ο Τραμπ δεν μας λέει κάτι
καινούργιο ή βαθύ για την Αμερι-
κή. Trumpets και Trumpettes αύ-
ριο θα αλλάξουν παρατσούκλι και
θα χειροκροτούν τον επόμενο που
θα τραγουδάει το τροπάριό τους.
Συνιστούν σταθερό μέγεθος, πε-
ρίπου ένα τρίτο όσων ψηφίζουν,
αλλά δεν είναι αυτοί που έστειλαν
τον Τραμπ στο οβάλ γραφείο.
Ο Τραμπ έγινε πρόεδρος χάρις
σε ένα περιστασιακό αμάλγαμα.
Ανεξάρτητοι και ταλαντευόμενοι
τον ψήφισαν επειδή πιστεύουν
στη σοφία της οκταετίας σύμφω-
να με την οποία κάθε 8 χρόνια το
Άσπρο Σπίτι αλλάζει ένοικο και
έρχεται η σειρά του άλλου κόμ-
ματος. Πολλοί ψηφοφόροι του
Τραμπ είχαν ψηφίσει Ομπάμα
το 2008 και το 2012. Μια άλλη
ομάδα ήταν δυσαρεστημένοι
Δημοκρατικοί και οπαδοί του
Μπέρνι Σάντερς που δεν μπο-
ρούσαν να καταπιούν τη Χίλλα-
ρυ. Τέτοια άτακτη κινητικότη-
τα, ετερόκλητη διαπίδυση και,
ενίοτε, κυριολεκτική ανταρσία
δεν χωράει στα κουτάκια και τα
στερεότυπα των identity politics
και διαψεύδει κλισέ για τους ψη-
φοφόρους του Τραμπ.
Τέσσερις μήνες μετά τα mid-
terms, το κάραβαν από την κεντρι-
κή Αμερική είναι yesterday’s news.
Τώρα ετοιμαζόμαστε για το επό-
μενο κάραβαν, γεμάτο μνηστές και
μνηστήρες του 2020. zx
1. “Notes on Campaign”. Christian
Lorentzen, Bookforum, September/
October 2018.
2. “The US is not Hungary”. David
Runciman, London Review of Books,
7 Νοεμβρίου, 2018.
3. “Midterms: So Close, So Far
Apart”. Michael Tomasky, New
York Review of Books, 20 Δεκεμβρίου
2018.
4. “Midterm climate report: part-
ly cloudy”. New York Times, 9
Νοεμβρίου 2018.
5. Πεομετρία: απόδοση του dick
measurement – θεμέλιο κομματικών,
ενδοκομματικών, κυβερνητικών συ-
γκρούσεων και politics.
6. Ο όρος Trumpology 2.0 είναι
από το “Long Division” του Tom
Carson, Bookforum, February/March
2019.
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 31
 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ
ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ
ΓΙΩΡΓΟΥ ΖΕΒΕΛΑΚΗ
Θ
έλω άνεση σουίτας,
είμαι ποιητής της
ήττας. Σκέπτομαι
πόσο επίκαιρη είναι
η ποιητική ελαφρό-
τητα του βιβλίου Ο ποιητής Μανού-
σος Φάσσης, του αυτοβιογραφικού
ρομάντζου του Μανόλη Αναγνω-
στάκη με την τολμηρή λυρική σά-
τιρα και τον παρεμβατικό λόγο που
τόσο αιφνιδίασε, παραπλάνησε και
κάπως ανησύχησε κριτικούς και
αναγνώστες. Και πόσο διακριτικά
παρεμβατικό είναι το ιδιαίτερο
προσωπικό του χιούμορ, ποιητικής
τάξεως.
***
Τον καιρό που παρουσιάζαμε στο
Πρώτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ τους
«Φιλολογικούς περιπάτους στο
Μεσοπόλεμο», τα μέσα της δεκα-
ετίας του 1980, ο ποιητής ετοίμαζε
το τελευταίο και μοναδικό πεζο-
γραφικό του έργο. Για να πετύχει
μεγαλύτερη αληθοφάνεια στο «δο-
κιμιακό σχεδίασμα», πρόσθεσε δύο
χειρόγραφα του Μανούσου Φάσση
που μου ζήτησε να τα γράψω ιδι-
οχείρως. Το πρώτο κάλυπτε τη
σ. 8: «Στο ξενοδοχείο Macedonia
(απόσπασμα)» και το δεύτερο τη σ.
122: «Η κατάρα της Μάνας». Στί-
χοι ενός δεξιοτέχνη της ρίμας, κλί-
μα εφηβικής αθωότητας και πικρό
χιούμορ. Όταν αργότερα εκδόθηκε
το βιβλίο με την τυπογραφική τέ-
χνη του Αιμίλιου Καλιακάτσου, ο
Μανόλης Αναγνωστάκης γελούσε
κάτω απ’ τα μουστάκια του μα-
θαίνοντας ότι πολλοί αναγνώστες
και κάποιοι επώνυμοι λογοτέχνες
έψαχναν να μάθουν ποιος ήταν ο
πραγματικός Μανούσος Φάσσης.
Ο ίδιος δεν μιλούσε ποτέ για το
μυστικό που έκρυβε το πρωτότυπο
πόνημά του, όπως άλλωστε συνή-
θιζε να σιωπά και για τα ποιήματά
του. Κάποια στιγμή με πληροφό-
ρησε ότι θα έδινε συνέντευξη στον
ραδιοφωνικό σταθμό Νέου Ηρα-
κλείου, του δήμου όπου άσκησε την
επαγγελματική του δραστηριότητα
τα χρόνια 1978-1985. Έσπευσα να
την ακούσω και, βεβαίως, την ηχο-
γράφησα. Ήξερα πως αισθανόταν
πιο ελεύθερα και μιλούσε πιο προ-
σωπικά στους περιφερειακούς από
ό,τι στους κεντρικούς ραδιοσταθ-
32 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Ο Μανούσος Φάσσης,
η σάτιρα και η κωμωδία
μούς . Και πράγματι, σ’ εκείνη τη
συνέντευξη μίλησε πιο άνετα, έθιξε
δύσκολα ζητήματα και επεκτά-
θηκε πρώτη φορά σε αυτοσχόλια
για έργα του. Περιέλαβε και τον
«Μανούσο Φάσση». Θα πρέπει
να διευκόλυνε την εξομολογητική
του διάθεση ο Βαγγέλης Παντα-
ζής (ναι, ο μετέπειτα συνεργάτης
του Books’ Journal, ο συνάκτης των
«Ομηρικών») που συνομίλησε μαζί
του. Δεν είναι λίγοι αυτοί που υπο-
στηρίζουν ότι η συνέντευξη ανήκει
περισσότερο σ’ εκείνον που την
οργανώνει και κάνει τις ερωτήσεις
παρά στον προσκεκλημένο που δί-
νει τις απαντήσεις. Γι’ αυτό και τα
λίγα βιογραφικά του Βαγγέλη Δ.
Πανταζή (1947-2017): Γεννήθηκε
στο Μονολίθι Ιωαννίνων, σπού-
δασε νομικά στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών και το 1998 αναγορεύτηκε
διδάκτωρ Ιστορίας στο Ιόνιο Πα-
νεπιστήμιο. Το πρώτο του βιβλίο,
Χάρτες και ιδεολογίες, εκδόθηκε
από τον “Κάλβο” το 1989 – ξανα-
κυκλοφόρησε προσφάτως από τις
εκδόσεις Στερέωμα.
Η συνέντευξη μεταδόθηκε από
τη συχνότητα 941 των FM στο
πλαίσιο της εκπομπής «Πολιτιστι-
κές Συναντήσεις», με τεχνικό ήχου
τον Παναγιώτη Μπεθάνη. Δεν έχει
ακριβή χρονολόγηση αλλά, από τα
διαμειφθέντα σ’ αυτήν, προκύπτει
ότι έγινε στις αρχές του 1989, γιατί
η φωνή του Μανόλη Αναγνωστάκη
ακούγεται καθαρή και εκφραστική,
χωρίς τις αλλοιώσεις που προκά-
λεσε το σοβαρό εγκεφαλικό, τον
Μάιο εκείνης της χρονιάς.
Βαγγέλης Πανταζής: Υπάρχουν
άνθρωποι που αμφισβητούν την
αναγκαιότητα της τέχνης στην
καθημερινή ζωή. Εσείς σαν καλ-
λιτέχνης ποια γνώμη έχετε;
Μανόλης Αναγνωστάκης: Υπάρ-
χουν άνθρωποι οι οποίοι περιφρο-
νούν την τέχνη ή την υποτιμούν ή
νομίζουν ότι δεν την έχουν ανάγκη.
Κι όμως την έχουν ανάγκη κάθε
μέρα. Απ’ όταν υπάρχει ανθρωπότη-
τα υπάρχει και τέχνη. Ο πρωτόγονος
άνθρωπος, ο άγριος, ο ανθρωποφά-
γος, όταν ζούσε στα σπήλαια έκανε
τέχνη. Όχι μόνο για θρησκευτικούς
ή για πρακτικούς λόγους καθαρά,
αλλά και για να ξεχωρίσει λίγο από
ένα συνάνθρωπό του. Ένα κόσμημα
παραπάνω σε μια γυναίκα μπορεί
να ήταν περιττό, αλλά την έκανε να
ξεχωρίσει από μιαν άλλη γυναίκα. Η
τέχνη πάντα υπήρχε, είχε ανάγκη ο
άνθρωπος από αυτή την απλή έστω
τέχνη, την πρωτόγονη, από μια έκ-
φραση διάκρισης απέναντι στον
άλλο, κι αυτό μια τέχνη είναι. Μια
πολυτέλεια, κάτι διαφορετικό μέσα
όμως στην καθημερινότητα, στενά
δεμένη με την κοινωνική, την καθη-
μερινή και πρακτική ζωή. Ο άνθρω-
πος ζητάει κάτι παραπάνω, κάτι το
περιττό, που είναι η τέχνη.
–Η τέχνη συνδέεται ή είναι
άσχετη με τη γνώση;
–Η τέχνη δεν είναι μόνο γνώση,
αποκλειστικά με τη γνώση δεν
μπορούμε να κάνουμε τέχνη.
–«Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίη-
ση» και ποιο ρόλο έπαιξε η ποί-
ηση στη δική σας ζωή;
–Έπαιξε ένα ρόλο διεξόδου. Μια
εκφραστική και μια βιωματική δι-
έξοδος. Ήταν πράγματα που δεν
μπορούσα να τα πω με άλλο τρόπο
και τα είπα με την ποίηση.
–Κάπου γράφετε ότι «η ποίη-
ση δεν είναι ο τρόπος να μιλή-
σουμε, αλλά ο καλύτερος τοίχος
να κρύψουμε το πρόσωπό μας».
–Αυτό έρχεται σε συνάρτηση με τα
προηγούμενα που είπα. Ήταν μια
εποχή που πραγματικά δεν μπο-
ρούσε να μιλήσει κανένας ελεύθερα
για πολλά πράγματα και δεν ήθελε
να μιλήσει. Και αναγκαστικά αυτά
πέρασαν μέσα στην ποίηση μ’ ένα
τρόπο αρκετά υπαινικτικό, κρυπτι-
κό, μ’ ένα τρόπο που έκρυβε περισ-
σότερα παρά φανέρωνε. Αυτός ο
στίχος πάει εκεί. Ήταν μια εποχή
που είχαν συμβεί πολλά που δεν
μπορούσε κανείς να τα πει. Όχι
επειδή φοβόταν τις συνέπειες ή τη
λογοκρισία. Φοβόταν τον εαυτό
του τον ίδιο και ήθελε να αυτολογο-
κριθεί μήπως πει κάτι περισσότερο
ή κάτι που δεν έπρεπε να ειπωθεί.
Έχει πει κι ο Μαγιακόφσκι «πόσες
φορές έπνιξα στο λαρύγγι μου τα
ίδια μου τα τραγούδια», αυτό το
έχω μεταφέρει κι εγώ σ’ ένα μου
ποίημα. Εγώ και πολλοί της δικής
μου γενιάς είχαμε κρύψει μερικά
πράγματα ή τα λέγαμε μ’ έναν τρό-
πο όχι περιφραστικό αλλά με κά-
ποιες γλωσσικές και εκφραστικές
δολιχοδρομίες. Ήταν μια σωστή
και γνήσια έκφραση. Ίσως η τέ-
χνη θέλει καμιά φορά κι αυτές τις
πιέσεις. Προσπαθώντας ν’ ανοίξει
μερικά παράθυρα, βρίσκει τρόπους
διεξόδου, εκφράσεις καλλιτεχνικές
γνήσιες που σε άλλες περιόδους
δεν τις συναντούμε.
–Δηλαδή τα παράθυρα αυτά από
τα οποία τείνει ν’ αποδράσει η
τέχνη από τις πιέσεις, οι έξοδοι
κινδύνου, αποδεικνύονται κα-
λύτερες διέξοδοι για την τέχνη
από τη συνηθισμένη πόρτα του
λόγου;
–Δυστυχώς έτσι είναι από την άπο-
ψη της ποίησης, από την πλευρά
του λόγου. Δε λέω βέβαια ότι πρέ-
πει να ξαναβρεθούμε σε τέτοιες
συνθήκες για να δώσουμε καλή
ποίηση, ασφαλώς όχι. Οπωσδή-
ποτε όμως οι δυσκολίες οδηγούν
τον τεχνίτη να βρει μερικές φόρμες
διεξόδου που αποτελούν πρωτοπο-
ριακές μορφές. Είναι λίγο περίεργο
αυτό. Είχε πει κι ο Μπρεχτ «Πέντε
δυσκολίες για να γράψει κανείς την
αλήθεια». Με τέτοιο τρόπο δηλαδή
που εκείνοι κατά των οποίων στρέ-
φεται να μην το καταλάβουν.
–Έχω μπροστά μου το δοκιμι-
ακό σχεδίασμα για τον ποιητή
Μανούσο Φάσση. Ποια σχέση ή
συγγένεια έχετε μ’ αυτόν;
–Με πιάσατε στο αδύνατο σημείο
μου. Αυτό είναι ένα βιβλίο που
κυκλοφόρησε πριν δύο χρόνια, το
1987, και έβαλε σε απορία πολλούς
φίλους μου και αναγνώστες γιατί
παρουσιάζει κάποιον διαφορετικό
Αναγνωστάκη. Τι θα πει διαφορε-
τικό; Φοβάμαι ότι έχουμε σχηματί-
σει μια ιδέα για κάποιον άνθρωπο,
μια μυθολογία και θέλουμε να είναι
συνεπής στις προδιαγραφές που
έχουμε βάλει εμείς.
–Μια ταυτότητα από την
οποία δεν του επιτρέπουν να
αποδράσει.
–Είναι δέσμιος αυτής της νοοτροπί-

ας και αυτής της ταυτότητας. Κι αν
πάει να ξεφύγει λίγο, λένε μα γιατί
ξέφυγες, γιατί μας τα χάλασες τώρα.
Λέγεται δοκιμιακό σχεδίασμα αλλά
δεν ξέρω καν αν είναι πεζογράφη-
μα ή κριτική. Νομίζω ότι είναι μια
υπονομευτική κριτική μελέτη του
εαυτού μου του ίδιου μέσω ενός άλ-
λου προσώπου. Φαίνεται πως ήταν
αρκετά επιτυχημένη η ταυτοποίηση
ώστε πολλοί δεν το κατάλαβαν γιατί
νόμιζαν ότι επρόκειτο για άλλο πρό-
σωπο. Είμαι εγώ ο ίδιος φυσικά, ένας
άλλος εαυτός μου καταπιεσμένος.
Το αγαπώ αυτό το βιβλίο. Άρεσε
σε πολλούς αλλά δημιούργησε και
αρκετές απορίες. Έχει πολλά επί-
πεδα ή μάλλον προσπαθώ να έχει
πολλά επίπεδα. Υπονόμευση πρώτα
του εαυτού μου στη μυθολογία αυτή.
Υπονόμευση της κριτικής όπως
ασκείται στην Ελλάδα. Υπονόμευση
του καλλιτέχνη γενικότερα όπως τον
θέλει ο κόσμος να είναι και δεν είναι.
Υπονόμευση κάποιου πνεύματος της
Αριστεράς που ήταν κυριαρχικό ώς
τώρα γιατί θίγει πολλά ταμπού τα
οποία μας είχαν επιβληθεί στα χρό-
νια μας και μας είχαν προκαλέσει
ψυχικές διαστρεβλώσεις. Έπειτα
είναι και η καινούργια αίσθηση του
χιούμορ, γιατί νομίζω ότι έχει πάρει
στις μέρες μας άλλη όψη που εμένα
προσωπικά δεν με ικανοποιεί. Όλα
αυτά που λέγονται στις επιθεωρή-
σεις, οι χυδαιολογίες και τα χοντρά
λόγια.
– Σαν να μας γαργαλάνε για να
γελάσουμε.
–Μας γαργαλάνε για να γελάσουμε
εκ του ασφαλούς πια, χωρίς λόγο.
1 2
Ότι ο τάδε π.χ. είναι χοντρός ή
έχει σπίτι με επτά καμπινέδες. Δεν
είναι αστεία η σάτιρα. Προσπαθώ
να δώσω ένα άλλο νόημα στο χιού-
μορ και δεν ξέρω αν τα καταφέρ-
νω. Να χαμογελάσει κανείς περισ-
σότερο και να πικραθεί, γιατί είναι
πικρό το βιβλίο. Επιπλέον υπάρχει
μια καινούργια αντίληψη για τη
λεγόμενη πολιτική ποίηση. Ήταν
ώς τώρα αρκετά στομφώδης, πάρα 3
πολύ σοβαρή, βαριά, πολύ πικρα-
μένη ή συνθηματολογική. Εγώ
προσπαθώ να το σπάσω αυτό, να
το ελαφρύνω, δίνω μια καινούργια
αίσθηση ιδίως με ορισμένα ποιή-
ματα τα οποία είναι γραμμένα τα
τελευταία δέκα χρόνια. Γιατί πολ-
λά άλλα ποιήματα είναι γραμμένα
από τα δεκαπέντε, δεκάξι, δεκαε-
πτά μου χρόνια. Πρόκειται για μια
παράλληλη δουλειά με τη «σοβα-
ρή» μου δουλειά που εμφάνισα σε 1. Το χειρόγραφο ποιήματος του «Μανούσου Φάσση» διά χειρός Γιώργου Ζε-
βιβλίο. Ίσως αυτά τα ποιήματα δεν βελάκη. 2. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης διά χειρός του ιδίου. Μοναδικό τρίπτυχο
τολμούσα κάποτε να τα εμφανίσω. αυτοσκιτσάρισμά του του 1952. 3. Και μια γαλλική γελοιογραφία του 1959 που
σατιρίζει τη λογοκρισία του καθεστώτος Ντε Γκωλ.
Τα αγαπώ όμως και νομίζω ότι δεν
είναι πολύ κακά ποιήματα.
σάτιρα. Έχω τη γνώμη όμως ότι ναι διάσπαρτη, εμένα μου άρεσε
– Εμένα με ενθουσίασαν πολλά η εποχή της σάτιρας σήμερα πέ- και το πεζό που ίσως είναι το
από αυτά και αναρωτιόμουν δια- ρασε. Εκτός από τα εφηβικά, τα μεγαλύτερο που έχετε γράψει.
βάζοντας τα προηγούμενα όπου ερωτικά, τα συναισθηματικά, τα Θα θέλατε να σχολιάσετε κάτι
απουσίαζε το γέλιο και υπήρχε ρομαντικά ποιήματα του βιβλί- επιπλέον;
ένα πικρό μειδίαμα. Ίσως, σκέ- ου, τα πολιτικά, αυτά που εγώ –Υπάρχουν στο βιβλίο πολλές εκ-
φτηκα, το γέλιο είναι ανίερο θεωρώ πολιτικά, με τον παραδο- φράσεις ανοιχτές, και βωμολοχίες
και όταν μιλάει κανείς για ιερά σιακό τρόπο της ρίμας γραμμένα, ακόμα, κάτι πολύ συνηθισμένο στα
πράγματα δεν επιτρέπεται να νομίζω δεν είναι σατιρική ποίηση χρόνια μας. Γιατί το κάνω αυτό το
γελάει. Η αυτοκριτική σας δεί- αλλά κωμική, με την καλή έννοια πράγμα; Γιατί το βιβλίο κατά βάση
χνει ότι έχετε χιούμορ. της λέξης. Προκαλεί το γέλιο και είναι πολύ αθώο, υπάρχει πολλή
–Πράγματι λένε ότι έχω χιούμορ μέσα απ’ αυτό βγαίνει μια ευφρο- παιδικότητα. Είναι εκφράσεις που
κι εγώ πιστεύω ότι έχω λίγο και σύνη και ένα δίδαγμα. τις λένε τα μικρά παιδιά. Το βιβλίο
αυτό το πέρασα στα δημοσιευμέ- είναι περισσότερο αθώο παρά πο-
να μου ποιήματα σαν μια πικρή –Πέρα από την ποίηση που εί- νηρό. zx
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 33
Μικροιστορίες
Ανθολόγιο νέων πεζογράφων
Γεννήθηκε στην
Θεσσαλονίκη και μένει
στην Αθήνα. Σπούδασε
Οικονομικές Επιστήμες στο
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης και έχει
Master στη Διοίκηση
Επιχειρήσεων (ΜΒΑ) από το
University of Birmingham
στην Αγγλία. Εργάστηκε σε
μεγάλη ξένη τράπεζα για
πάνω απο είκοσι χρόνια,
αρκετά εκ των οποίων σε
διευθυντικές θέσεις στον
τομέα χρηματοδοτήσεων
μεγάλων επιχειρήσεων. Έχει
παρακολουθήσει μαθήματα
δημιουργικής γραφής.
34 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Το μυγόχαρτο
Από τη Νατασσα Στεφανου
Κ
άθε πρωί ξυπνούσε,
έβραζε νερό, κρεμούσε
το καθρεφτάκι σε ένα
ψηλό σημείο, έκανε
αφρό σε ένα μπολάκι
και με ένα πινέλο γέμιζε σαπου-
νάδες όλο το πρόσωπό του. Μ’
άρεσε να τον βλέπω να ξυρίζεται.
Μετά βούρτσιζε τα παπούτσια
του τα μαύρα ώστε να καθρεφτί-
ζεται πάνω τους. Έβαζε το κου-
στούμι του και έδενε προσεχτικά
τη γραβάτα του. Οι δρόμοι ήταν
χωματόδρομοι και αναρωτιόμουν
γιατί βουρτσίζει με τις ώρες τα
παπούτσια του αφού θα γίνονταν
πάλι μες στις σκόνες. Έβαζε το
κουστούμι του, έδενε προσεχτικά
τη γραβάτα του, φορούσε τη ρε-
πούμπλικά του και έφευγε για το
κέντρο της πόλης. Έπινε τοn καφέ
του και διάβαζε την εφημερίδα του
στο Στρατή, καμιά φορά έτρωγε
κιόλας εκεί και μετά πήγαινε στο
Καπάνι ή στο Μοδιάνο, πότε για
να βρει τους φίλους του και να τα
πιούνε και πότε για τις αγορές.
Όσπρια, Αλλαντικά, Μαρμελά-
δες. Προμήθειες για το μπακάλικο.
Καμιά φορά έπαιρνε και τη γιαγιά
μαζί του. Στην επιστροφή της,
μου έφερνε μπισκότα και λουκού-
μια. Το λουκούμι με γεύση τρια-
ντάφυλλο από τον Παπαγεωργίου
ήταν το αγαπημένο μου. Το έβαζα
ανάμεσα σε δύο μπισκότα Παπα-
δοπούλου, το πίεζα στο κέντρο για
να απλωθεί σε όλη την επιφάνεια
του μπισκότου και έκανα το ωραιό-
τερο μπισκοτολούκουμο. Θεωρού-
σα μεγάλη επιτυχία να μη σπάσει
το μπισκότο όταν το πίεζα, για να
μπορέσω να το σπάσω αργά αργά
τρώγοντάς το.
Την εφημερίδα την έφερνε πίσω
στο σπίτι. Την άφηνε στο μεγάλο
τραπέζι του σαλονιού. Μύριζα το
φρεσκοτυπωμένο χαρτί και πήγαι-
να με το bic στυλό μου και έγρα-
φα στο περιθώριο της εφημερίδας.
Έκανα πολύ ωραία γράμματα και,
ενώ η εφημερίδα γέμιζε με τις ση-
μειώσεις μου, τα χέρια μου γέμιζαν
μελάνια γιατί η εφημερίδα ξέβαφε.
Όταν ξεκίνησα να πηγαίνω στο
νηπιαγωγείο, το πρωί με συνόδευε
πάντα εκείνος. Καμάρωνα. Πολλές
φορές στο δρόμο, όταν λύνονταν
τα κορδόνια μου, μ’ άρεσε που
έσκυβε και μου τα έδενε. Κάποιες
φορές το έκανα και επίτηδες. Να
τον βλέπω να ασχολείται μαζί μου.
Τα Χριστούγεννα μου έκανε δώρο
ένα κίτρινο ποδήλατο. Το καμάρω-
να. Έτρεχα στους χωματόδρομους
χτυπώντας το κουδουνάκι και σή-
κωνα σκόνη.
Κάποια μέρα γύρισα σπίτι χωρίς
ποδήλατο, αλλά με κούτες γεμάτες
με Μικρό Ήρωα και Μπλεκ. Είχα
θεωρήσει την ανταλλαγή δίκαιη
αλλά όχι και η γιαγιά μου. Ακούω
ακόμη στα αυτιά μου τις φωνές
της. Δεν μου ξαναπήραν άλλο πο-
δήλατο.
Έρχονταν πολύς κόσμος στο
μεγάλο σαλόνι. Συζητούσαν για
αυτά που διάβασαν, για αυτά που
άκουσαν. Εγώ κρυβόμουν πίσω
από τις ψηλές ξύλινες ανθοστήλες
και τους άκουγα. Τραβούσαν τις
βαριές κουρτίνες και άνοιγαν την
τηλεόραση σε χαμηλή ένταση για
να ακούσουν τα νέα. Δεν είχαν τότε
τηλεοράσεις πολλά σπίτια και κάθε
βράδυ μαζεύονταν διαφορετικοί
άνθρωποι στο σαλόνι. Θύμωνα που
δεν μου έδιναν σημασία και χορο-
πηδούσα μπροστά στην τηλεόρα-
ση. Δεν με μάλωναν όμως.
Το μπακάλικο για μένα ήταν ο
παράδεισος. Ράφια ξύλινα δεξιά
και αριστερά στους τοίχους μέχρι
το ταβάνι, γεμάτα χρωματιστά
κουτιά. Από την είσοδο και μέχρι
το χοτζερέ υπήρχαν μεγάλα τσου-
βάλια με φασόλια, φακές, ρύζι,
ζάχαρη, αλεύρι. Οι πελάτες αγό-
ραζαν με την οκά και έβαζαν τα
χύμα προϊόντα σε χαρτοσακούλες.
Δίπλα από τη ζυγαριά υπήρχαν γυ-
άλες με καραμέλες. Όταν δεν με
έβλεπαν, έσπρωχνα τη σέσουλα
και έχωνα το χέρι μου βαθιά μέσα
στα τσουβάλια. Κάθε φορά προ-
σπαθούσα να αγγίξω διαφορετικά
Eπιμέλεια: Μισέλ Φάις
προϊόντα. Η μυρωδιά από τη λα-
κέρδα, την παλαμίδα, τις ελιές και
τον παστουρμά ήταν πολύ έντονη.
Το μυγόχαρτο όμως, που κρεμόταν
από το ταβάνι, γεμάτο κολλημένες
μύγες, με τρόμαζε.
Στις παρελάσεις κάθονταν πάντα
στους επισήμους. Νόμιζα ότι επει-
δή είχε ζήσει χρόνια στο εξωτερικό
και μιλούσε ξένες γλώσσες. Αλλά
μια μέρα με πήγε να μου δείξει το
δημοτικό που θα πήγαινα όταν με-
γάλωνα. Μου έδειξε μια μαρμάρινη
λευκή πλάκα που έγραφε ότι αυτός
ήταν ο δωρητής του σχολείου.
Κάποια μέρα μου είπαν ότι πέθα-
νε. Δεν ήξερα τι σήμαινε αυτό. Δεν
μου εξήγησαν. Μου είπαν ότι πρέ-
πει να τον χαιρετίσω. Πήγα μέσα
στο σαλόνι. Το μεγάλο τραπέζι δεν
ήταν εκεί. Στο κέντρο ήταν ένα ξύ-
λινο κουτί με τον παππού μου μέσα
ξαπλωμένο. Νόμιζα ότι κοιμόταν
και πήγα να τον ξυπνήσω. Ξύπνα,
ξύπνα, φώναζα. Μου είπαν να τον
φιλήσω και το μάγουλό του ήταν
παγωμένο. Όλοι έκλαιγαν και φο-
ρούσαν μαύρα.
Μου φάνηκε περίεργο ότι οι ξύ-
λινες ανθοστήλες ήταν στη θέση
τους. Μετά πήγαμε σε έναν τερά-
στιο χώρο με μάρμαρα και σταυ-
ρούς. Τον έβαλαν σε μια τρύπα,
έριξαν χώμα πάνω του και όλοι
έκλαιγαν πάλι. Ήμουν πέντε χρο-
νών. zx
 Μια πολιτική δύναμη μπορεί να

Taurus #45
Από τον Π.Κ. Ιωακειμιδη
χαρακτηρισθεί «ευρωπαϊκή» χωρίς
επιθετικούς προσδιορισμούς, εάν και στο
μέτρο που μπορεί αποδεχθεί και στηρίζει
την ευρωπαϊκή ενοποίηση και την Ένωση
ως «πολιτικό σχέδιο», όπως ήταν από τη
γέννησή της και παραμένει έως σήμερα.

ΣΥΡΙΖΑ: ούτε ευρωπαϊκός ούτε σοσιαλδημοκρατικός

Ε
ν όψει των επερχόμε-
νων ευρωεκλογών, αρ-
κετοί διατυμπανίζουν
και ορισμένα ΜΜΕ
προβάλλουν τη δήθεν
μεταμόρφωση του ΣΥΡΙΖΑ σε ευρω-
παϊκή σοσιαλδημοκρατική δύναμη.
Αλλά ο ΣΥΡΙΖΑ δεν έγινε ουτε σοσι-
αλδημοκρατική ούτε γνήσια ευρωπα-
ϊκή δύναμη. Δεν είναι βεβαίως αυτό
που ήταν το 2015. Οπωσδήποτε
όμως δεν έγινε σοσιαλδημοκρατική
πολιτική δύναμη. Όπως διακηρύ-
σουν πολλά κορυφαία στελέχη του,
ούτε θέλει να γίνει. Μόνο κάποιοι
ακαδημαϊκοί επιμένουν να βλέπουν
τη σοσιαλδημοκρατικοποίησή του,
με επιχείρημα τις κάποιες αναπό-
φευκτες προσαρμογές πολιτικής που
έχει κάνει. Αλλά μπορεί να αγνοηθεί
η κυριαρχούσα, εξόχως αντισοσι-
αλδημοκρατική κουλτούρα και αι-
σθητική του ΣΥΡΙΖΑ; Κι αν ακόμη
κάποιος ηθελε να παραβλέψει όλες
τις αμαρτίες του παρελθόντος, εί-
ναι η σημερινη επιδεικτική απουσία
ηθικής και αισθητικής που απωθούν.
Είναι ο απροκάλυπτα διχαστικός λό-
γος. Οι καθεστωτικές λογικές. Ειναι
τα φαινόμενα Πολάκη και όχι μόνο
που δεν επιτρέπουν οποιαδήποτε γε-
φυρα με τον ΣΥΡΙΖΑ. Είναι η απογύ-
μνωση της πολιτικής συμπεριφοράς
από την ηθική αξιακή διάσταση που
εξοργίζει, καθώς συνιστά πλήγμα
στην έννοια της πολιτικής ως «της
πλέον πολιτισμένης δραστηριότη-
τας» (B. Crick). Η κουλτούρα αυτή
δεν έχει καμία σχεση με την ηθική
και την αισθητική της ευρωπαϊκής
σοσιαλδημοκρατίας. Η σοσιαλδημο-
κρατία και το μέλλον της βρίσκονται
σε άλλον πολιτικό χώρο. Μετά τις
εκλογές, σε διαφορετικό και εμπρά-
κτως δοκιμασμένο πολιτικό τοπίο,
επανακαθορίζονται όλα...
Σε ό,τι αφορά την Ευρώπη, βεβαί-
ως ο ΣΥΡΙΖΑ έκανε βήματα προ-
σαρμογής στην αδήριτη ευρωπαϊκή
πραγματικότητα, αφού όμως πρώτα
σχεδίαζε ακόμη και να αποχωρήσει
από την ευρωζώνη (ΟΝΕ), ουσια-
στικά δηλαδή από την ίδια την Ευ-
ρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), καθώς απο-
χώρηση από την ΟΝΕ θα οδηγούσε
μοιραία σε έξοδο και από την ΕΕ.
Οι όποιες προσαρμογές έκανε, πά-
ντως, δεν έχουν μεταμορφώσει τον
ΣΥΡΙΖΑ σε ό,τι θεωρείται ευρωπα-
ϊκό πολιτικό κόμμα. Η ευρωπαϊκή
πολιτική του, σύμφωνα τουλάχιστον
με τις επίσημες τοποθετήσεις του,
εστιάζεται σε ένα βασικά σημείο:
την καταπολέμηση της λιτότητας
και των ανισοτήτων και την επίτευξη
οικονομικής και κοινωνικής σύγκλι-
σης. Μιλά ακόμη για την Ευρώπη
της αλληλεγγύης. Όλα αυτά είναι
σημαντικά στοιχεία. Και καλά κάνει
και τα αναδεικνύει. Αλλά πρόκειται
για στοχεύσεις που σχεδόν όλες οι
πολιτικές δυνάμεις τονίζουν. Μεταξύ
άλλων και οι εθνολαϊκιστικές, ευρω-
σκεπτικιστικές δυνάμεις, οι οποίες
διατείνονται ότι θέλουν μια Ευρώπη
των εθνών μεν, αλλά με περισσότερη
αλληλεγγύη.
Μια πολιτική δύναμη μπορεί να
χαρακτηρισθεί «ευρωπαϊκή» χωρίς
επιθετικούς προσδιορισμούς, εάν και
στο μέτρο που μπορεί αποδεχθεί και
στηρίζει την ευρωπαϊκή ενοποίηση
και την Ένωση ως «πολιτικό σχέ-
διο» (political project), όπως ήταν
από τη γέννησή της και παραμένει
έως σήμερα, παρά τις οποιεσδήποτε
αμφισβητήσεις. Και πολιτικό σχέδιο
σημαίνει ότι η ΕΕ στοχεύει και κα-
τευθύνεται προς την πολιτική ένωση
(που για ορισμένους τουλάχιστον
πρέπει να είναι sui generis ομοσπον-
δία εθνικών κρατών). Ο ΣΥΡΙΖΑ,
και προσωπικά ο πρωθυπουργός
Αλέξης Τσίπρας, δεν αναφέρεται
στην πολιτική ένωση ως τον τελεο-
λογικό στόχο (finalite politique) της
ενοποίησης. Αναφέρεται μονομερώς
κυρίως η οικονομική ένωση. Η πο-
λιτική ένωση προϋποθέτει και συνε-
πάγεται μια άλλη φιλοσοφία, άλλη
ευρωπαϊκή πολιτική, με άλλους στό-
χους και περιεχόμενο. Η ενοποίηση
ως πολιτικό σχέδιο με στόχο την Πο-
λιτική Ένωση συνεπάγεται:
1. Αποδοχή και στήριξη της
υπερεθνικότητας. Εκχώρηση με-
γαλύτερου μέρους εθνικής κυριαρ-
χίας για την οικοδόμηση ανεξάρτη-
των κεντρικών θεσμών και οργάνων,
ανεξάρτητων από τον έλεγχο των
εθνικών κυβερνήσεων. Και ταυτό-
χρονα, τη διαμόρφωση της ευρω-
παϊκής κυριαρχίας όπως επιμόνως
τονίζει ο γάλλος πρόεδρος, Εμμα-
νουέλ Μακρόν. Στην πράξη, στή-
ριξη της υπερεθνικότητας σημαίνει
την ανάδειξη της Ευρωπαϊκής Επι-
τροπής (European Commission),
του κατ’ εξοχήν υπερεθνικού οργά-
νου της Ένωσης, σε οιονεί κυβέρνη-
ση συνολικά του ενωσιακού συστή-
ματος, παράλληλα με την ενίσχυση
των άλλων υπερεθνικών στοιχείων
και διαδικασιών (κοινοτική μέθοδος
διαμόρφωσης πολιτικής). Συνε-
πάγεται επίσης τη βαθμιαία εγκα-
τάλειψη της ομοφωνίας στη λήψη
των αποφάσεων και το πέρασμα
στην ειδική πλειοψηφία (QMV) σε
όσους σημαντικούς τομείς εξακο-
λουθεί να εφαρμόζεται η ομοφωνία
(κοινή εξωτερική πολιτική, φορολο-
γική ενοποίηση, κ.ά.). Συνεπάγεται
τέλος την ενιαία εκπροσώπηση της
Ένωσης στο παγκόσμιο σύστη-
μα, σε διεθνείς οργανισμούς κ.λπ.
(ΟΗΕ, ΔΝΤ, κ.α.). Για όλες αυτές
τις πτυχές, ο ΣΥΡΙΖΑ λέγει πολύ
λίγα ή σχεδόν τίποτα.
2. Αποδοχή και ανόθευτη
εφαρμογή όλων των δημοκρα-
τικών αρχών πάνω στις οποίες
οικοδομείται η Ένωση, σύμφω-
να τουλάχιστον με τις Συνθήκες.
Απαιτούνται πλήρης σεβασμός του
κράτους δικαίου, των θεμελιωδών
δικαιωμάτων, της ελεύθερης έκφρα-
σης, της πολυφωνίας – και παράλ-
ληλη αποδοχή ότι το σύστημα της
Ένωσης, σε όλες τις εκφάνσεις του,
πρέπει να είναι δημοκρατικά νομιμο-
ποιημένο. Στο πεδίο αυτό, τα «ευ-
ρωπαϊκά ελλείμματα» του ΣΥΡΙΖΑ
είναι εμφανή. Η προσήλωσή του στο
κράτος δικαίου θεωρείται αρκούντως
προβληματική με τις άγαρμπες πα-
ρεμβάσεις του στη δικαιοσύνη, ενώ
η προσήλωσή του στις αρχές της
πολυφωνίας και της ελεύθερης έκ-
φρασης δοκιμάζονται επίσης, είτε
με την προσπάθεια ελέγχου ή ακό-
μη και φίμωσης μέσων ενημέρωσης
ή με την αναίσχυντη προπαγάνδα
που ασκούν κρατικά ΜΜΕ. Στο
ευρωπαϊκό επίπεδο, η δημοκρατική
νομιμοποίηση πρέπει τελικά να προ-
κύπτει (αλλά όχι μόνο) είτε από την
άμεση εκλογή ή την εκλογή από το
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όλων των
ανώτατων πολιτικών θεσμικών αξιω-
μάτων της Ένωσης.
3. Προώθηση της ενοποίησης
σε τομείς πολιτικών πέραν της
οικονομίας και της ΟΝΕ. Η ολο-
κλήρωση της ημιτελούς ευρωζώνης
είναι επιτακτικός στόχος και ορθώς
τη στηρίζει ο ΣΥΡΙΖΑ. Αλλά εξα-
ντλείται σ’ αυτό το πεδίο και στην
ανάπτυξη της κοινωνικής πολιτικής.
Σε μια ένωση που στοχεύει σε υπε-
ρεθνική πολιτική ένωση, η ανάπτυξη
ή η ολοκλήρωση κοινών πολιτικών
είναι εξίσου επιτακτική με βάση τις
προκλήσεις, τις απειλές και τα προ-
βλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα
η Ευρώπη. Αναφέρομαι ιδιαίτερα
στην ανάπτυξη της κοινής εξωτε-
ρικής πολιτικής (ΚΕΠΠΑ) και της
κοινής αμυντικής πολιτικής και κοι-
νής άμυνας (ΚΕΠΑΑ), με στόχο την
οικοδόμηση της Κοινής Αμυντικής
Ένωσης ώς το 2025. Στο πεδίο
αυτό, ο ΣΥΡΙΖΑ όχι μόνο δεν λέει
κάτι ιδιαίτερα συγκεκριμένο αλλά σε
ορισμένες περιπτώσεις βρίσκεται σε
εντελώς άλλο μήκος κύματος, είτε
μπλοκάροντας αποφάσεις (κριτική
για κατάσταση ανθρώπινων δικαι-
ωμάτων στην Κίνα) είτε συντασσό-
μενος σε αντίθετη κατεύθυνση με
την ευρύτερη πλειοψηφία (στήριξη
καθεστώτος Μαδούρο στη Βενε-
ζουέλα). Επιπλέον, ο ΣΥΡΙΖΑ ως
κυβέρνηση, για εν πολλοίς ανεξήγη-
τους λόγους, φαίνεται να γοητεύεται
τόσο πολύ από την υπερατλαντική
δύναμη (ΗΠΑ) και «να προσδένει»
σε τέτοιο βαθμό τη χώρα στο άρμα
της ωσάν να μην είναι μέλος της ΕΕ.
Βεβαίως, η συμφωνία των Πρεσπών
προσέδωσε στον ΣΥΡΙΖΑ «στοιχεία
ευρωπαϊκότητας» στον εξωτερικό
προσανατολισμό του ΣΥΡΙΖΑ, χω-
ρίς όμως αυτό να αναιρεί τη γενικό-
τερη αμφισημία που εκφράζει στο
πλαίσιο της Ένωσης. zx

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 35

36 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 37

Αρκάς, Ο Κόκκορας,
Γράμματα, Αθήνα 2002,
220 σελ.
Αρκάς, Show Business. Πάμε
πρόβα, Αθήνα 1991, 76 σελ.
Αρκάς, Show Business. Έλα
στο καμαρίνι μου, Αθήνα
1991, 76 σελ.
Αρκάς, Ο ισοβίτης, Γράμματα,
Αθήνα 2004, 169 σελ.
Αρκάς, Χαμηλές πτήσεις,
Γράμματα, Αθήνα 2006,
423 σελ.
Από το Γουρούνι στο παιδί
που θα γίνει πρωθυπουργός
Από τον Ηλια Κανελλη
Ποιο είναι αυτό το παιδί που θα γινόταν πρωθυπουργός; Όποιος γνωρίζει σε βάθος τη δουλειά του Αρκά,
ξέρει ότι δεν διαφέρει σε τίποτα από τη θεώρηση του κόσμου που έχει το Γουρούνι στον Κόκκορα,
η Θέκλα στις Show Business, o Μοντεχρήστος στον Ισοβίτη, ο μικρός σπουργίτης στις Χαμηλές
πτήσεις. Οι ατάκες του πιτσιρίκου που όταν μεγαλώσει θα γίνει πρωθυπουργός βγαίνουν από την ίδια
αφηγηματική συνταγή που έβγαιναν και οι ατάκες του Γουρουνιού στον Κόκκορα. Απέναντί του, κι
αυτός έχει ηττημένους, ανήμπορους, παραδομένους – αλλά δεν τον νοιάζει επειδή αυτός έχει μάθει να
κερδίζει τη ζωή με το έτσι θέλω, χωρίς προσόντα, χωρίς προσπάθεια, αποκλειστικά με το θράσος του.

Η
σάτιρα είναι η αγα- λία ασεβή άπατριν, χριστομά-

πημένη του Τύπου.
Γεννήθηκε τον 18ο
αιώνα και, ιδιαίτερα
στην Αγγλία και τη
Γαλλία, έπαιξε σημαντικό ρόλο στις
διεργασίες της πολιτικής – στην
Αγγλία έκανε σχολή το ανυπέρβλη-
το περιοδικό Punch, που ιδρύθηκε
το 1841 από τον Χένρι Μέιχιου
(Henry Mayhew) και τον χαρά-
κτη Εμπενίζερ Λάντελς (Ebenezer
Landells). Και στη Γαλλία διέπρε-
ψε ο ζωγράφος και γλύπτης Ονορέ
Ντωμιέ (Honoré Daumier, 1808
-1879), οι γελοιογραφίες του οποί-
ου υιοθέτησαν το στιβαρό σχέδιο
της ζωγραφικής του προεκτείνο-
ντας το στοχασμό του: ο Ντωμιέ,
που με το εικαστικό του έργο έφερε
στο προσκήνιο τις περιφρονημένες
κοινωνικές τάξεις, στα γελοιογρα-
φικά σκίτσα του χλευάζει με άγριο
τρόπο τα αξιώματα και την έπαρ-
ση, υπερασπιζόμενος τα δικαιώ-
ματα των αδυνάτων και την ηθική
βάση του δημόσιου λόγου.
Στην Ελλάδα, η σάτιρα διά του
Τύπου εμφανίστηκε πολύ νωρίς,
από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του
νέου βασιλείου. Διαδόθηκε ιδιαίτερα
όταν προβλέφθηκε, στο Σύνταγμα
του 1864, η ελευθερία του Τύπου. Η
Λίνα Λούβη, η οποία έχει ασχοληθεί
με τη σάτιρα του ελληνικού Τύπου
της δεκαετίας του Ασμοδαίου στο
βιβλίο της Περιγέλωτος Βασίλειον. Οι
σατιρικές εφημερίδες και το εθνικό ζή-
τημα 1875-1886 (Βιβλιοπωλείον της
Εστίας, 2002) θεωρεί ότι ο τύπος
αυτός δημόσιας παρέμβασης επη-
ρέασε την κοινή γνώμη της εποχής,
ιδίως σε θέματα που άπτονταν του
πατριωτισμού, ενός μεγέθους συνυ-
φασμένου με τη συγκίνηση. Κατά τη
Λούβη, «ο πόλεμος «με κάθε θυσίαν»
και η ντροπή για την «αναίμακτον
και κολοβωμένην» προσάρτηση των
Βινιέτα από τον Κόκκορα του Αρκά, όπου εμφανίζεται το Γουρούνι.
νέων περιοχών, η οποία «κατήντη-
σε» την Ελλάδα αντί για «πρότυπον
βασιλείου εν τη Ανατολή» –όπως
υποσχέθηκε ο Γεώργιος– «πρότυπον
περιγέλωτος βασίλειον», αποτελούν
την κεντρική ιδέα της αρθρογραφίας
των σατιρικών εφημερίδων. Ανταπο-
κρινόμενος στα πιο παράτολμα όνει-
ρα των Ελλήνων, ο σατιρικός Τύπος,
στη φάση αυτή, προσεγγίζει τα όρια
του εθνικού παραληρήματος». Το
ιδίωμα αυτό κριτικής διά της σάτιρας
υπηρέτησαν πολλά έντυπα: Ασμοδαί-
ος, Ραμπαγάς, Μη Χάνεσαι, Το Αστυ,
Φως, Αριστοφάνης, Παληάνθρωπος
και, η πιο γνωστή απ’ όλες, ο Ρωμηός
του Γεωργίου Σουρή (που πάντως
δεν εμπίπτει στην κατηγορία όλων
των υπολοίπων).
Η οριακή στιγμή της σάτιρας
όμως, και η αμφισβήτηση εκ μέ-
ρους της της συναισθηματικής
και γενικώς εύκολης τοποθέτησης
του Τύπου (και) της εποχής στο
«πατριωτικό μέτωπο», ήταν όταν
ο Εμμανουήλ Ροΐδης, μαζί με τον
Θέμο Άννινο (και με τον Σουρή
συνεργάτη), εξέδωσαν το 1875
τον Ασμοδαίο, εβδομαδιαία σατι-
Αρκάς
ρική εφημερίδα που κυκλοφόρησε
μια δεκαετία, ώς το 1885, με μια
διακοπή τον Ιούλιο του 1876. Ο
Ασμοδαίος μετέτρεψε τη σάτιρα
από άσκηση ευτελών καλαμπουρι-
ών σε υπόθεση του πνεύματος. Το
χιούμορ της ήταν καυστικό, αλλά
ευπρεπές. Δεν έκανε προσωπικές
επιθέσεις αλλά είχε συγκεκριμένα
μέτωπα εναντίον νοοτροπιών της
ελληνικής κακοδαιμονίας (στις
οποίες κυριαρχεί τυφλός και ψευ-
δεπίγραφος πατριωτισμός, ουσια-
στικά μια πατριδοκαπηλεία) αλλά
και κατά της πολιτικής μετριότη-
τας, της αναξιοπρέπειας πολλών
πολιτικών εκπροσώπων και της
ανεπάρκειας μεγάλης μερίδας του
Τύπου. Ενδεικτικό της μοναδικό-
τητας του Ασμοδαίου στον ελληνικό
Τύπο της εποχής του, το σχόλιο
του Ροΐδη στο κείμενο αποχαιρε-
τισμού, στο τελευταίο φύλλο του
περιοδικού:
Σπογγίζων τον κάλαμον ευχαρι-
στώ τους αναγνώστας μου . [...]
Τα δημοσιογραφικά όργανα της
αγέλης με ονόμασαν εν συναυ-
νον, φατριαστήν και κακοήθη.
Ταύτα πάντα αναγιγνώσκομεν
γελώντες, αλλ΄ εν τέλει μία των
εφημερίδων τούτων αποκαλέ-
σασα τον «Ασμοδαίον» συνάδελ-
φον εύρε το τρωτόν του θώρα-
κός του και ηνάγκασεν αυτόν να
ρίψη τον κάλαμον ανακράζων:
Έστω προδότης, έστω άπατρις,
έστω ασεβής, έστω και κακοή-
θης. Αλλά και «συνάδελφος» των
ανθρώπων τούτων! Απόστρεψον
Κύριε απ΄ εμού το ποτήριον τού-
το! (Τόμ. 8, Αρ. 342, 1885)
ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΌ ΧΙΟΎΜΟΡ
ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΊΤΕΥΣΗ
Τα μεταπολιτευτικά χρόνια, η
Ελλάδα έβγαινε από μια περίοδο
όπου τη σάτιρα εκπροσωπούσε η
γελοιογραφία η οποία προσπαθού-
σε να βρει τρύπες στη λογοκρισία
για να περιγράψει όσα συνέβαιναν
– τη στάση αυτή την υπηρετούσαν,
κυρίως, οι αφαιρετικοί και μοντέρ-
νοι γελοιογράφοι της εποχής, κυ-
ρίως ο Κώστας Μητρόπουλος και
ο ΚΥΡ. Η πολιτική γελοιογραφία,
ωστόσο, ήταν συνοδευτική της αρ-
θρογραφίας των εφημερίδων και,
συχνότατα, εγκλωβισμένη στα πο-
λιτικά στερεότυπα και τις νοοτρο-
πίες της δημοσιογραφίας – που κι
αυτή ακολουθούσε το πολιτικό κλί-
μα. Οι γελοιογράφοι, απλώς, έκα-
ναν αντιπολίτευση.
Η ισοπεδωτική αυτή εργαλει-
οποίηση της σάτιρας στον Τύπο
της μεταπολίτευσης υπονομεύτηκε
σοβαρά από λίγους νέους γελοιο-
γράφους που υιοθέτησαν τη φόρμα
του σατιρικού κόμικς (Γιάννης Κα-
λαϊτζής, αρχικά στον νεολαιίστικο
Θούριο της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραί-
ος και κατόπιν στο Αντί, Γιάννης
Ιωάννου στο Αντί και κατόπιν στο

38 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

Βήμα). Υπονομεύτηκε και από

Αλέκος Παπαδάτος
κάποια έντυπα της εναλλακτικής
κουλτούρας, που εισήγαγαν στη
μεταπολιτευτική Ελλάδα ελευθε-
ριακές νοοτροπίες, στον απόηχο
των κινημάτων αμφισβήτησης της
δεκαετίας του 1960, με κυριότερο
τον γαλλικό Μάη. Περιθωριακή
για πολλά χρόνια, σε εκδόσεις κλε-
ψίτυπες, εκτέθηκε αποσπασμα-
τικά στο περιοδικό ανθολόγησης
κόμικς-που-δεν-ήταν-για-παιδιά
Κολούμπρα (τέλη της δεκαετίας
του 1970) και πιο συστηματικά,
αργότερα, από τις αρχές της δεκα-
ετίας του 1980, στο περιοδικό Μα-
μούθ και, ιδίως, στα δύο περιοδικά
ουσιαστικής μύησης στην τέχνη
των κόμικς, στη Βαβέλ της Νίκης
Τζούδα και στο Παρά Πέντε (του
προσφάτως τεθνεώτος Γιώργου
Μπαζίνα). Εκεί δημοσιεύτηκαν κό-
μικς και γελοιογραφίες που έδιναν
έμφαση στη συνολική κριτική του
αντικομφορμισμού (στον οποίο πε-
ριλαμβάνεται και, συνολικά, το σύ-
στημα άσκησης πολιτικής και πο-
λιτικής εξουσίας) και όχι, απλώς,
στους χειρισμούς μιας κυβέρνησης
– ανάμεσα στους άλλους, ο Reiser,
o Βολινσκί (που βρήκε τραγικό θά-
νατο πολλά χρόνια αργότερα, στην
επίθεση κατά του σατιρικού περιο-
δικού Charlie Hebdo στο Παρίσι),
ο Ιταλός Αλτάν, ο Ζυλ Φάιφερ και
πολλοί άλλοι.
Τότε εμφανίστηκε από το που-
θενά ένας άγνωστος που πήγε στη
Βαβέλ μερικά ασπρόμαυρα κόμικς
στριπ – σύντομα κωμικά αφηγήμα-
τα συνεχείας, κατά κανόνα δύο έως
τεσσάρων καρέ, με χαρακτήρες δι- Το παιδί που θα γίνει πρωθυπουργός του Αρκά, από τον Αλέκο Παπαδάτο.
ακριτούς και ολοκληρωμένους, σε
ένα αφηγηματικό πρότυπο πολύ Η ΈΚΡΗΞΗ ΤΟΥ Γουρούνι ήταν ένας φαλλοκράτης ζόμενο στυλ του, που ενσωμάτωνε
παλαιό, που έχει κατά κόρον φιλο- ΑΝΤΙΚΟΜΦΟΡΜΙΣΜΟΎ επιδειξίας που έκανε επίδειξη χυ- και χρησιμοποιούσε με ανατρεπτικό
ξενηθεί αρχικά στον αμερικανικό Η ιστορία του Αρκά είναι η ιστορία δαιότητας για να συνθλίψει ακόμα τρόπο, υπονομευτικά, και τα εικο-
Τύπο στις αρχές του 20ού αιώνα της ζωής μας. Πρωτοεμφανίστηκε πιο πολύ ψυχολογικά τον Κόκκο- νογραφικά και τα κοινωνικά στερεό-
και στη συνέχεια στον Τύπο όλου στο τεύχος 7 της Βαβέλ, τον Σε- ρα, ακόμα και το Σκουλήκι που τυπα, και την ικανότητά του να κα-
του κόσμου. Ο άγνωστος αυτός πτέμβριο του 1981, σε ένα τεύχος σερνόταν μέσα στη γη ήταν γι’ αυ- τανοεί και, γι’ αυτό, να κατεδαφίζει
είχε επιλέξει να παραμείνει άγνω- που έχει εξώφυλλο τη δουλειά ενός τόν ενοχλητικό. Δεν αυτοκτόνησε πειστικά τα πάντα, εύκολα εξηγεί
στος. Επέλεξε το ψευδώνυμο Αρ- άλλου Έλληνα – την Τσιγγάνικη επειδή είχε ανακαλύψει την ψυχα- την επιτυχία του.
κάς, πιθανόν από τον τόπο κατα- ορχήστρα του Γιάννη Καλαϊτζή, ο νάλυση – κυρίως εξομολογούμενος Ο Αρκάς ήταν ανίερος. Δεν τον
γωγής του, και έτσι υπέγραψε το οποίος εκείνη την περίοδο αφήνει τα πάθη του στο κοινό του. σταμάταγε τίποτα. Η πολιτική ορ-
πρώτο κόμικς στριπ, το οποίο είχε στην άκρη τη γελοιογραφία και το Ο Κόκκορας περιείχε όλα τα συστα- θότητα δεν είχε ακόμα επινοηθεί και
τα ώριμα χαρακτηριστικά και των καρικατουρίστικο γελοιογραφικό τικά και της μετέπειτα δουλειάς του ο σαρκασμός του συνδύαζε τη λαϊκή
υπολοίπων, που υπέγραφε στη συ- κόμικς και επιχειρεί να αφηγηθεί Αρκά. Τη λιτότητα και τη συμπύκνω- ελληνοπρέπεια του στυλ του με το
νέχεια: ολοκληρωμένους χαρακτή- σε συνέχειες την ιστορία ενός ζευ- ση του κόμικς στριπ, μια ελληνική άγριο σατιρικό κόμικς μιας ελευθερι-
ρες, ζώα που μοιάζουν με ανθρώ- γαριού στην Αθήνα, που μεταμορ- εικαστική ταυτότητα –καλύτερα μια ακής ευρωπαϊκής σχολής.
πους ή και κανονικούς ανθρώπους, φώνεται στη δική μας μητροπολιτι- ελληνική πατίνα διότι, μολονότι το Το χόμπι του Αρκά έγινε επάγγελ-
συγκρούσεις μεταξύ τους που στην κή πρωτεύουσα. Το πρώτο κόμικς κόμικς στριπ έχει κυρίως αμερικανι- μα μάλλον απροσδόκητα. Η επιτυ-
ουσία εκφράζουν συγκρούσεις πο- στριπ του Αρκά ήταν ο Κόκκορας, κή καταγωγή, ο Αρκάς το κάνει να χία του ήταν μεγάλη – και φάνηκε
λιτιστικών νοοτροπιών και τρόπων ιστορίες ενός σεξουαλικά στερη- παραπέμπει σε λαϊκές pulp εικονο- αμέσως.Σύντομα έκανε το πρώτο
ζωής, λιτή και εύστοχη πρόζα, βα- μένου και καταπιεσμένου σεξιστή γραφήσεις–, στέρεη γνώση και κα- εξώφυλλο με τον Κόκκορα και επί-
θύτατα ενημερωμένο κριτήριο και και φαλλοκράτη αρσενικού στο τανόηση των ιδεολογικών ρευμάτων σης σύντομα κυκλοφόρησε η πρώτη
για τα πολιτικά, και για τα κοινω- κοτέτσι. Οι κότες στις οποίες την που συζητιούνταν και αξιοζήλευτα συλλογή με τις ιστορίες του σε ξεχω-
νικά, και για τα ιδεολογικά, και για έπεφτε άτσαλα τον περιφρονούσαν κοινωνικά αντανακλαστικά. Αν προ- ριστό άλμπουμ – θα ακολουθούσαν
τα καλλιτεχνικά τεκταινόμενα. και τον ειρωνεύονταν, το χυδαίο σθέσει κανείς το εύκολα αναγνωρι- κι άλλες. Ωστόσο, οι ελληνικές εφη-

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 39

μερίδες άργησαν λίγο να τον συνα-
ντήσουν. Οι πρώτοι που κατάλαβαν
στην ευρύτερη αγορά του Τύπου ότι
το δικό του ιδίωμα είχε όλα τα φό-
ντα να βρει ευρύτερο κοινό ήταν οι
πρωτεργάτες του αριστερού περιοδι-
κού Σχολιαστής, όπου και στα μέσα
της δεκαετίας του 1980 άρχισε να
δημοσιεύει τη σειρά Show Business,
ένα ακόμα κόμικς στριπ (μεγαλύτε-
ρο από τον Κόκκορα, κάθε επεισόδιο
ολοκληρωνόταν σε δύο γραμμές).
Περιέγραφε τις περιπέτειες ενός αρ-
κουδιάρη και της αρκούδας του (του
καλλιτέχνη Χλέμπουρα, που έβγαζε
το ψωμί του χάρη στις τούμπες του
Βαγγέλη), που έπρεπε να ανταγωνί-
ζονται στη σκληρή αγορά του θεά-
ματος ένα μικρό τσίρκο – το τσίρκο
της Θέκλας, της σταρ, του κοριτσιού
με τα γένεια και το τσιγκελωτό μου-
στάκι, που είχε στη δούλεψή της τον
Ασώματο (μια ασώματη κεφαλή στε-
ρεωμένη σε ένα σκουπόξυλο, που για
βάση είχε έναν μηχανισμό με ροδά-
κια), τον δαμαστή άγριων ερπετών
Κυριάκο, τη Ρίτα που ήταν το δικό
του άγριο ερπετό, και τον θαυμα-
τοποιό Γαβρίλη ο οποίος καταπίνει
φωτιές. Όλοι στο σόου πρέπει να
εργάζονται για τη Θέκλα – κι αλίμο-
νο σε όποιον δεν τη χειροκροτεί, με
πρώτον τον κακομοίρη τον Ασώμα-
το!
Μια εύκολη ανάλυση θα έλεγε ότι
είναι μια σάτιρα του αδυσώπητου
κόσμου του θεάματος, της ιεραρχίας
των σχέσεων, του καταναλωτισμού,
της εκμετάλλευσης ανθρώπου από
άνθρωπο. Μια τέτοια ανάλυση, προ-
φανώς, θα μπορούσε να είναι ένα
καρέ σε ένα, οποιοδήποτε, στριπ του
Αρκά. Και οι Show Business, όπως και
όλα τα κόμικς του, ήταν ένα παιχνίδι
με τα στερεότυπα. Όλα τα στερεό-
τυπα. Τα λαϊκά, τα δεξιά, αλλά και
τα αριστερά. Αν τύπωνε σήμερα τις
ιστορίες του, εύκολα θα μπορούσε να
γίνει στόχος των οπαδών της πολιτι-
κής ορθότητας. Μα να μη σέβεται τη
γυναίκα, τους ανάπηρους, τα ζώα –
ούτε καν τις μεγάλες αφηγήσεις του
αριστερού συνδικαλισμού ή, έστω,
τις αριστερές τελεολογίες...
Η ΤΥΡΑΝΝΊΑ
ΤΗΣ ΗΘΟΓΡΑΦΊΑΣ
Τα ίδια και με τον Ισοβίτη, την επό-
μενη σειρά που ο Αρκάς έκανε ως
καθημερινό κόμικς στριπ στην εφη-
μερίδα Πρώτη. Κι εκεί επαναλαμβά-
νεται το δίπολο του δυστυχούς και
του κυνικού σχολιαστή της δυστυχί-
ας του. Το ρόλο του πρώτου παίζει ο
Ισοβίτης, εγκάθειρκτος από δικαστι-
κή πλάνη, που παρά την ατυχία του
40 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Ο Ισοβίτης και ο Μοντεχρήστος.
θέλει να είναι θετικό πρότυπο και
να βοηθάει τους υπόλοιπους στον
άγριο κόσμο της φυλακής. Το ρόλο
του δεύτερου παίζει ένα ποντίκι που
γεννήθηκε στη φυλακή, ο Μοντε-
χρήστος (καμιά σχέση με τον ήρωα
του Αλέξανδρου Δουμά). Όταν ο
Ισοβίτης σε μια κρίση οικουμενικής
μεγαθυμίας σχολιάζει την καταπίε-
ση και την αδικία του κόσμου, που
είναι ευρύτερη αυτού που συμβαίνει
στη φυλακή, ο Μοντεχρήστος τον
προσγειώνει: «Ξέρεις, Ισοβίτη...»,
του λέει. «Για μένα η φυλακή είναι
ένας ολόκληρος κόσμος, ενώ για
σένα ολόκληρος ο κόσμος είναι μια
φυλακή».
Θες επειδή η σειρά δημοσιεύτη-
κε σε εφημερίδα και άρα πιθανόν
υπήρχε ένα φρένο καθωσπρεπι-
σμού, θες επειδή η εφημερίδα υπο-
στήριζε τον Συνασπισμό της Αρι-
στεράς και της Προόδου τα χρόνια
γύρω από το 1989, θες διότι πλέον
ο Αρκάς δεν περιοριζόταν στα πε-
ριορισμένα κοινά των περιοδικών
κόμικς ή, έστω, του Σχολιαστή, θες
διότι η ανάγνωση του Ισοβίτη γινό-
ταν όχι υπό το πρίσμα της ελευθε-
ριότητας που χαρακτηρίζει το δη-
μιουργικό πνεύμα του Αρκά αλλά
από την πλευρά της ηθικοπλαστι-
κής ηθογραφικής σκοπιάς (πιθανόν
με τον καταγγελτικό των συστημά-
των επιτήρησης αντιαυταρχισμό
της προσέγγισης του Φουκώ στις
υποθέσεις της φυλακής), ο Αρκάς
Αρκάς
άρχισε να προσλαμβάνεται ως σα-
τιρικός της Αριστεράς, ως ο κωμι-
κός ηθογράφος της αριστερής μα-
τιάς στα πράγματα. Δεν ήταν.
Η αντίληψη αυτή ενισχύθηκε στις
αρχές της επόμενης δεκαετίας, του
1990, όταν ο Αρκάς προσελήφθη
στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, για
να φτιάξει το κόμικς της τελευταίας
σελίδας του περιοδικού Έψιλον, του
πρώτου glossy περιοδικού που μπή-
κε ένθετο σε εφημερίδα. Οι Χαμηλές
πτήσεις, οι ιστορίες δυο σπουργιτιών,
του χωρισμένου πατέρα, ταλαίπω-
ρου και αμήχανου, και του ασεβούς
γιου του, ήταν το πρώτο κόμικς
που δημοσιευόταν εξ αρχής έγχρω-
μο – αλλά και το πρώτο κόμικς του
Αρκά που εξ αρχής προσλήφθηκε ως
ηθογραφία. Τι έχει μια ηθογραφία;
Έτοιμα σχήματα: έναν ηττημένο
πατέρα, έναν «αναρχικό» γιο, διά-
φορους ακόμα ήρωες με έναν εκ των
προτέρων επιθετικό προσδιορισμό
αντλημένο από τον περιρρέοντα κοι-
νωνικό χώρο. Οι κριτικοί του Αρκά,
συνήθως, εργάστηκαν αόκνως για να
τον φέρουν στα μέτρα του μεγάλου
κοινού μιας εφημερίδας που, τότε,
πουλούσε περί τα 150.000 αντίτυπα.
Προφανώς, ο Αρκάς είχε συναί-
σθηση ότι απευθύνεται στο κοινό
μιας «οικογενειακής» εφημερίδας.
Αλλά, προφανώς, δεν μετατράπη-
κε σε ηθογράφο. Παρέμεινε αντι-
κομφορμιστής, αναζητώντας στο
ηθογραφικό φόντο το ίδιο πάντα
πνεύμα της αντικομφορμιστικής
κωμωδίας: την κατανόηση των
στερεοτύπων και, κατόπιν, την
υπονόμευσή τους. Και είναι αξιο-
σημείωτο ότι παρέμεινε ο εαυτός
του στο δημιουργικό περιβάλλον
της εφημερίδας, ένα δημιουργικό
περιβάλλον εκφραστικής ενσωμά-
τωσης.
Ήταν θυμάμαι η εποχή που η
εφημερίδα (στην οποία εργαζόμουν
κι εγώ, έχω λοιπόν προσωπική γνώ-
μη από την προσωπική εκτίμησή
μου) φιλοξενούσε τις προκηρύξεις
της 17 Νοέμβρη αλλά και το απολί-
τικο mainstream της Αριστεράς. Στο
πλαίσιο αυτό, το περιοδικό Έψιλον
φιλοξενούσε τακτικά συνεντεύξεις
αριστερών στελεχών, που συχνότατα
φωτογραφίζονταν στα εξοχικά τους
των πλούσιων προαστίων, σε σαλό-
νια με πολυτελείς καναπέδες, διακο-
σμητικά έργα τέχνης, μπροστά από
τζάκια. Η Αριστερά ζούσε σε μια
ηθογραφική σαπουνόπερα, τη δική
της, ηθικολογώντας και απολαμβά-
νοντας τη νομή της εξουσίας – συν-
δικαλιστικής, πρωτίστως, αλλά όχι
μόνο. Και ο Αρκάς ήταν ένα ωραίο
λάφυρο για τους εκπροσώπους εκεί-
νων των αναγνώσεων. Ο ανίερος
διαβαζόταν ως ηθικολόγος.
Εκεί, στη σφαίρα του αριστερού
mainstream, οι αριστεροί θεώρησαν
ότι ο Αρκάς αφουγκράζεται όχι τις
ανάγκες τους αλλά τις ζωές τους. Το
βρωμόπαιδο διαβάστηκε σαν αναρ-
χικός. Ο συνεπής στις υποχρεώσεις
του πατέρας διαβάστηκε σαν το κο-
ρόιδο, ο άχρηστος, ο ανεπρόκοπος.
Ο Αρκάς που αποδέχτηκε το μεγάλο
κοινό, αλλά δεν παραδόθηκε ποτέ
στα γούστα του, έγινε το είδωλο μιας
παρεξηγημένης σχέσης. Μιας σχέ-
σης που, επιλεκτικά, ενέταξε όλο
το κόρπους της δουλειάς του. Αν
αναρχικός το αύθαδες κωλόπαιδο,
γιατί όχι αναρχικός και ο δηλητηρι-
ώδης Μοντεχρήστος, η κομπλεξική
Θέκλα, το κυνικό Γουρούνι; Στο
κάτω κάτω, ζούμε στη χώρα όπου ο
αναρχισμός είναι δημοφιλής, ζήτω η
αναρχία και η πλούσια ζωή.
Και κάπως έτσι, πέρασαν περισ-
σότερα από 35 χρόνια. Και η χώρα
χρεοκόπησε.
Ο ΜΟΝΤΕΧΡΉΣΤΟΣ
ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΊΑ
Τα τελευταία χρόνια, ο Αρκάς μετα-
κινήθηκε λίγο από την περιοχή της
σατιρικής μυθοπλασίας. Οσα γίνο-
νται στη χώρα μετά τη χρεοκοπία
της, αλλά και η καταλυτική εισβολή
των social media στη ζωή μας, τον
οδήγησαν στην πολιτική και στις πο-
λιτικές κουλτούρες – και στη σάτιρά
τους. Ο πάντα πολιτικός αφηγητής
των κόμικς αποδεικνύεται οξυδερκής
και ουσιαστικός. Σαρκάζει, πάντα
με το αναγνωρίσιμο στυλ του, τον
λαϊκισμό και τους πολιτικούς που
τον χρησιμοποιούν. Κοροϊδεύει τους
πολίτες που πέφτουν θύματα των
λαοπλάνων. Το χιούμορ του, αναπα-
ραγόμενο αμέσως δωρεάν στα social
media, φτάνει στην κυβέρνηση, στις
νοοτροπίες της, στις πρακτικές της
- και ασφαλώς στον πρωθυπουργό,
τον οποίο περιβάλλει με σατιρική
απαξία.
Αυτό ενοχλεί πολύ – ιδίως τους
συριζαίους και τους συριζαίους με
πολιτικά. Εύλογο. Ηθικολόγοι που
δεν τον κατάλαβαν ποτέ, που τον
έφεραν στα μέτρα τους ως ηθογρά-
φο, φοβούνται να αντικρίσουν το
πρόσωπό τους στον καθρέφτη –
στις πολιτικές γελοιογραφίες του.
«Δεν λέω ψέματα, απλώς λέω αλή-
θειες που τις βγάζω απ’ το μυαλό
μου». Η δήλωση είναι ενός παιδιού
που όταν μεγαλώσει θα γίνει πρωθυ-
πουργός. Και γίνεται σε ένα πολιτικό
κόμικς συνεχείας που δημοσιεύεται
καθημερινά, πλην σε άτακτα διαστή-
ματα, όταν προκύπτει νέα βινιέτα,
στο facebook και αναπαράγεται με
καταιγιστικούς ρυθμούς: στα Παι-
δικά χρόνια ενός πρωθυπουργού, που
ήδη κυκλοφόρησε ως τόμος, ένθετος
στην εφημερίδα Πρώτο Θέμα – αν
κρίνει κανείς μάλιστα από τη νεότε-
ρη παραγωγή ιστοριών, ετοιμάζεται
κι ένας δεύτερος τόμος.
Ποιο είναι αυτό το παιδί που θα
γινόταν πρωθυπουργός; Το σχέδιό
του δεν θυμίζει κανέναν, ή μάλλον
θυμίζει τα πρόσωπα που σχεδιάζει ο
γελοιογράφος/κόμικς αφηγητής: ένα
περίγραμμα με μονοκονδυλιά, μια
μυτόγκα, δυο μάτια στρογγυλά, δυο
αυτιά. Μια τούφα μαλλιά. Κι ένα
στόμα ανοιχτό. Κυρίως όμως θυμίζει
έντονα τους κυνικούς και τους χυδαί-
ους των κόμικς σπριπ των προηγού-
μενων χρόνων. Το παιδί που θα γινό-
ταν πρωθυπουργός δεν διαφέρει σε
τίποτα από τη θεώρηση του κόσμου
που έχει το Γουρούνι στον Κόκκορα,
η Θέκλα στη Show Business, o Μο-
ντεχρήστος στον Ισοβίτη, ο μικρός
σπουργίτης στις Χαμηλές πτήσεις.
Οι ατάκες του πιτσιρίκου που όταν
μεγαλώσει θα γίνει πρωθυπουργός
βγαίνουν από την ίδια αφηγηματική
συνταγή που έβγαιναν και οι ατάκες
του Γουρουνιού στον Κόκκορα. Απέ-
ναντί του, κι αυτός έχει ηττημένους,
ανήμπορους, παραδομένους – αλλά
δεν τον νοιάζει επειδή αυτός έχει
μάθει να κερδίζει τη ζωή με το έτσι
θέλω, χωρίς προσόντα, χωρίς προ-
Σπουργίτια, πατήρ και υιός, από τις Χαμηλές πτήσεις.
σπάθεια, αλλά αποκλειστικά με το
θράσος του. Ιδού μερικές χαρακτηρι-
στικές ατάκες του πιο τυπικού ήρωα
στο σύμπαν του Αρκά, που επιβεβαι-
ώθηκαν στην πράξη:
«Δεν καταλαβαίνω γιατί πρέπει
να μάθω γράμματα, αφού δεν
θα μου χρειαστούν!.. Εγώ θα
γίνω πρωθυπουργός!» «Πρέπει
να ξέρεις ότι δεν έλεγα πάντα
ψέματα! [Αρχισα να λέω] στα 2!
Όταν έμαθα να μιλάω!» «Όσοι
έρθουν στη δική μου ομάδα θα
τους κάνω υπουργούς»…
Ό,τι προαναγγέλλει ο νεαρός
πρωθυπουργός βλέπουμε να έχει
υλοποιηθεί, σαν να ήταν εκπλη-
ρούμενη προφητεία, στη σημερινή
πραγματικότητα. Στην πολιτική
πραγματικότηγτα. Και εύλογα κα-
ταλαβαίνει κανείς ποιος είναι ο
μικρός που θα γινόταν πρωθυπουρ-
γός. Είναι ο Αλέξης Τσίπρας.
ΚΑΝΕΊΣ ΣΙΩΠΗΛΌΣ
Χάρη στις δουλειές του παρελθό-
ντος, που ήδη περιγράφτηκαν, και
σε πολλές ακόμα που λόγω χώρου
δεν γίνεται να αναφερθούν, ο Αρ-
κάς έγινε λαοφιλέστατος. Ήταν και
παραμένει εύστροφος. Μιλούσε σε
Αρκάς
ένα μοντέρνο κοινό που, τότε, ταυ-
τιζόταν με την αριστερή θεώρηση
του κόσμου – κι ας γελοιογραφούσε
ανελέητα όλα τα προοδευτικά κλισέ
της εποχής: το φεμινισμό, τη σεξου-
αλική απελευθέρωση, την ψυχανά-
λυση, την οικολογία… Συχνότατα η
σάτιρά του κατέληγε στο ιερό φετίχ
της πολιτικής ορθότητας, το λαό. Κι
όμως. Για λόγους που εξηγήθηκαν, οι
πάντες ορκίζονταν στο όνομά του.
Αυτή η σχέση λατρείας διαταρά-
χτηκε τα χρόνια που ο ΣΥΡΙΖΑ, ως
λαϊκιστικό πολιτικό μόρφωμα πια,
στηριγμένο σε ψέματα και αυταπά-
τες, σε πολιτικές παρέλκυσης, στη
βία και σε πρακτικές πολιτικού διχα-
σμού έβαλε πλώρη για τη διακυβέρ-
νηση. Ο Αρκάς, από το 2014, άρχισε
να καταφέρεται κατά της εξουσίας
που εγκαθίδρυε ο Τσίπρας. Χωρίς
να αλλάξει το στυλ του, χρησιμο-
ποιώντας πότε μορφές που παρέπε-
μπαν σε καθημερινούς ανθρώπους,
επινοώντας και μερικά καινούργια
πρόσωπα όπως ο Προφήτης, άρχισε
να επικρίνει πρακτικές του λαϊκισμού
και τα πρόσωπα που βρίσκονταν
πίσω από αυτές τις πρακτικές.
Δεν είναι σύμπτωση. Η κριτική του
Αρκά είναι ουσιαστική, προκύπτει
από την πολιτική οξύνοια ενός σα-
τιρικού που δεν χρειάζεται να ακο-
λουθήσει τη γραμμή κανενός, επειδή
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 41
έχει τη δική του γραμμή. Όπως ο
Ροΐδης,ο Αρκάς δεν είναι ετερόφω-
τος. Έχει δική του, στέρεα ανάλυση
– την κατέθεσε μάλιστα στην ιστοσε-
λίδα του, απαντώντας στις επιθέσεις
εναντίον του από social media αλλά
και από αρθρογράφους σε εφημερί-
δες:
Ο Αρκάς θεωρεί ότι ο πολιτι-
κός αμοραλισμός, ο κομματικός
τυχοδιωκτισμός και η ανενδοία-
στη εξαπάτηση υπήρχαν πάντα,
άλλα έχουν φτάσει στον κολο-
φώνα τους μ’ αυτήν την κυβέρ-
νηση, τόσο ώστε να τον ανα-
γκάσουν να σχολιάζει αυτό που
πάντα σιχαινόταν: την κεντρική
πολιτική σκηνή. Απέναντι σ’
αυτή την αθλιότητα κανένας
έντιμος άνθρωπος δεν δικαιού-
ται να παραμείνει σιωπηλός.
Στην κυβέρνηση και στον ΣΥΡΙΖΑ
ένιωσαν αμηχανία. Νωρίτερα, είχαν
αντιδράσει έντονα για γελοιογρα-
φίες που τους ενοχλούσαν, όπως οι
σκληρές πολιτικές βινιέτες του Δη-
μήτρη Χαντζόπουλου – ενώ ο συνε-
ταίρος τους, Πάνος Καμμένος, είχε
στείλει στα δικαστήρια τον Ανδρέα
Πετρουλάκη. Αλλά ο Αρκάς τους
πονούσε περισσότερο, επειδή έως
πρόσφατα τον θεωρούσαν έναν από
αυτούς – επειδή θεωρούσαν ότι τον
είχαν διαβάσει σωστά και, τώρα, δι-
απιστώνουν ότι δεν σατίριζε ό,τι κι
αυτοί επιθυμούσαν, απλώς μπορού-
σαν να καθρεφτίζονται επιλεκτικά
σε κάποιες, έστω στις περισσότερες,
από τις γενικεύσεις του.
Και επειδή δεν αντέχεται αίφνης
ένας που τον θεωρείς δικό σου να
σου δείχνει στον καθρέφτη το δικό
σου άσχημο πρόσωπο, το κυβερ-
νητικό στρατόπεδο, εκτός από τις
επιθέσεις εναντίον του σατιρικού
(που κυρίως ενορχηστρώνονται
στα social media), άρχισε να κυκλο-
φορεί διάφορες φήμες: ότι οι νέες
γελοιογραφίες δεν είναι του Αρκά,
ότι πλέον άλλοι διαχειρίζονται το
brand Αρκάς. Μαζί, φυσικά, άρχι-
σε και η απαξίωση: δήθεν, ο Αρκάς
έχει χάσει την έμπνευσή του, έχει
στερέψει, αυτό δεν είναι χιούμορ.
Πολλοί συριζαίοι με πολιτικά υιο-
θέτησαν αυτές τις κατηγορίες.
Τέτοιες απόψεις, προφανώς, σε
χαλυβδώνουν – ιδίως όταν εσύ είσαι
ο παραγωγός νοήματος και όχι οι
επικριτές σου. Όταν σε κυνηγάνε
για τη δουλειά σου, και να μη θέλεις
γίνεσαι πιο επινοητικός. Κάπως έτσι
προέκυψε η νέα σειρά με ήρωα έναν
κυνικό νεαρό που όταν μεγαλώσει θα
γίνει πρωθυπουργός. zx
 Το αντιλαϊκιστικό χιούμορ του Αρκά
Από τον Βασίλη Βαμβακά

Αρκάς, Τα παιδικά χρόνια
ενός πρωθυπουργού, Πρώτο
Θέμα, Αθήνα 2019, σελ. 64
Από το 2015, ο Αρκάς διακατέχεται από την ηθική του δημοκρατικού επείγοντος. Ο μικρός πρω-
θυπουργός του, ως διαχρονικό «παιδί» της ελληνικής κοινωνίας, είναι ο εκφραστής του βαθιού
κυνισμού και της ατομικιστικής απάθειας που είχαμε συναντήσει να σατιρίζονται στο παλιότερο
έργο του – στον Κόκκορα, στον Ισοβίτη, στις Χαμηλές πτήσεις. Σαν άλλος Τοτός, ο μελλοντικός
πρωθυπουργός που παραπέμπει στον Αλέξη Τσίπρα, επιδεικνύει απλόχερα στον περίγυρό του την
κουτοπονηριά, την αμάθεια, την τεμπελιά, τη διπροσωπία που θα τον κάνουν στη συνέχεια κυρί-
αρχο του πολιτικού παιχνιδιού στην Ελλάδα της κρίσης.

Σ
το πλαίσιο της γενι- κού παραδείγματος που στρέφει τα

κευμένης πόλωσης
που επικράτησε τα
χρόνια της οικονομι-
κής κρίσης, το χιούμορ
κλήθηκε να παίξει έναν ακόμη πιο
έντονα πολιτικό ρόλο από αυτόν
που επιτελούσε στο παρελθόν στην
Ελλάδα. Δύο πολύ ισχυροί πόλοι
δημοφιλούς χιούμορ δημιουργή-
θηκαν σε αυτή τη συγκυρία: από
τη μια πλευρά η λαϊκιστική τάση
με εξέχοντα παραδείγματα κυρί-
ως από το χώρο της τηλεοπτικής
επιθεώρησης, και η αντιλαϊκιστική
τάση που διαμορφώθηκε κυρίως
στο χώρο της πολιτικής γελοιογρα-
φίας. Ο σημειολογικός πόλεμος
αστείων με πολιτικό περιεχόμενο
έγινε ακόμη πιο σημαντικός και
επιδραστικός σε μεγάλες μερίδες
της κοινής γνώμης εξαιτίας του δι-
αδικτύου, το οποίο κατέστησε πολύ
εύκολη τη διάχυση των χιουμορι-
στικών εκφράσεων. Μπορεί κά-
ποιος να μην έχει παρακολουθήσει
εκπομπή του Λάκη Λαζόπουλου,
αλλά σίγουρα έχει δει κάποιο από-
σπασμά της στο YouTube. Μπορεί
κάποιος να μη διαβάζει εφημερίδες
αλλά σίγουρα έχει δει τις γελοιο-
γραφίες του Δημήτρη Χαντζόπου-
λου ή του Ανδρέα Πετρουλάκη να
κυκλοφορούν στα μέσα κοινωνικής
δικτύωσης.
Ο Αρκάς φαίνεται να είναι εκεί-
νος ο σκιτσογράφος που κατανόη-
σε καλύτερα απ’ όλους το πολιτικό
διακύβευμα του χιούμορ στη σημε-
ρινή συγκυρία, αλλά και τη δύναμη
του νέου μέσου διάδοσής του. Έρ-
χεται από το 2015 και ύστερα να
συστρατευθεί με επιμονή και συ-
στηματικότητα σε αυτό που απο-
καλέσαμε αντιλαϊκιστική έκφανση
του χιούμορ, και το κάνει κυρίως
αξιοποιώντας τα μέσα κοινωνικής
δικτύωσης (και δευτερευόντως την
εφημερίδα Πρώτο Θέμα). Απέναντι
Ο Αρκάς σχολιάζει το «σχίσμα» Τσίπρα-Καμμένου χάρη στη στήριξη των βου-
λευτών των ΑΝΕΛ, του Σπύρου Δανέλλη, αλλά και της ΔΗΜΑΡ και των «γεφυ-
ροποιών».
σε εκείνους που με προπαγανδιστι-
κή σχεδόν συνέπεια υπηρέτησαν
στο χώρο της ενημεροδιασκέδασης
το εθνικολαϊκιστικό επιχείρημα
από το 2010 και ύστερα, ο Αρκάς
γίνεται η ηγετική φυσιογνωμία
του αντίπαλου παραδείγματος,
της αποδόμησης ακριβώς αυτού
του χιουμοριστικού λόγου ως κυ-
ρίαρχου. Απέναντι σε περιπτώσεις
όπως το Αλ Τσαντίρι Νιουζ, η Ελ-
ληνοφρένεια, το υπόδειγμα Σεφερ-
λή που με πληθωριστικό τρόπο
διασκέδαζαν την ελληνική κοινή
Αρκάς
γνώμη την περίοδο της κρίσης,
ενοχοποιώντας ξένες (σκοτεινές)
δυνάμεις και τους εγχώριους συ-
νεργάτες τους και θυματοποιώντας
τον ελληνικό λαό, ο Αρκάς –όπως
και ο Χαντζόπουλος, ο Πετρουλά-
κης, ο Χρήστος Παπανίκος κ.ά.–
στρέφει τα καυστικά σχόλιά του
στην αντίθετη κατεύθυνση.
Απέναντι στην επιθεωρησιακή
προσπάθεια συστηματικής εθνι-
κής εξιδανίκευσης των ελλήνων ως
αδικημένων και αντιστεκόμενων,
ο Αρκάς ηγείται του γελοιογραφι-
βέλη του εναντίον του ίδιου του ελ-
ληνικού λαού, των αδυναμιών του
και των πολιτικών δημαγωγών που
τις εκμεταλλεύονται. Ο Προφήτης
που θυμοσοφικά «τη λέει» στους
εύπιστους πιστούς του, οι δημο-
σιογραφικές κεφαλές που προπα-
γανδίζουν αφελώς την κυβερνητι-
κή ασχετοσύνη, ανηθικότητα και
ψευδολογία, τα πιόνια του σκακιού
που σατιρίζουν το κυβερνητικό
μπάχαλο και τις πελατειακές σχέ-
σεις γίνονται τα πρώτα έργα του
που θα τα βάλουν ευθέως όχι μόνο
με την εθνικολαϊκιστική ηγεμονία
αλλά και με την τρέχουσα πολιτική
ορθότητα.
Η αλήθεια είναι ότι η αντιλαϊκι-
στική γελοιογραφία, ακόμη και αν
δεν έχει πάντα τόσο μεγάλη απή-
χηση στο παρελθόν, καταγράφει
ήδη σημαντική ιστορία κατά τη
μεταπολιτευτική περίοδο. Οι ρί-
ζες της είναι κάπου στη δεκαετία
του 1980 και στη σταδιακή μετε-
ξέλιξη των κλασικών γελοιογρα-
φιών του παρελθόντος σε κόμικς
πολιτικοκοινωνικού περιεχομένου.
Ο ΚΥΡ, ο Γιάννης Ιωάννου και ο
Αρκάς από τότε γίνονται κύριοι
φορείς μιας νέας γελοιογραφικής
υφολογίας, ο καθένας με διαφορε-
τικό στυλ και θεματολογία. Τα «αν-
θρωπάκια» του ΚΥΡ, είτε σχολία-
ζαν τα πολιτικά γεγονότα είτε τις
τρέχουσες κοινωνικές συνθήκες,
επιδίδονταν όχι μόνο σε ανελέητη
ειρωνεία απέναντι στο κομματικό
σύστημα και τους πολιτικούς πρω-
ταγωνιστές αλλά, συγχρόνως, σε
πρωτόγνωρο σαρκασμό για ευρεία
γκάμα ζητημάτων, από τη σχετικο-
ποίηση της ιδεολογικής και εθνικής
ταυτότητας μέχρι τις πολιτισμικές
νοοτροπίες και τα κουσούρια της
ελληνικής μεσαίας τάξης. Ο Γιάν-
νης Ιωάννου ενεργοποίησε επίσης
τη λογική των κόμικς για να διακω-

42 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]


Ο Αρκάς σχολιάζει το απόλυτο ενδυματολογικό φετίχ του πρωθυπουργού, τη γραβάτα.
μωδήσει την εξουσία που δεν κρύ-
βει τις φαιδρές σκοπιμότητες και
τον μακιαβελισμό της. Τη δεκαετία
του 1980, τα διάσημα άλμπουμ του
αποτέλεσαν μια από τις πιο ανα-
γνωρίσιμες αναμετρήσεις της σάτι-
ρας με τον παπανδρεϊκό λαϊκισμό.
Τα στριπ του Αρκά τη δεκαε-
τία του 1980 δεν είχαν βέβαια το
ίδιο πολιτικό περιεχόμενο με αυτό
του ΚΥΡ ή του Ιωάννου. Σήμερα
όμως φαίνεται ακόμη περισσότερο
η σχέση του μαζί τους. Τα παλιά
έργα του Αρκά, πάνω απ’ όλα, έκα-
ναν το μαύρο χιούμορ δημοφιλές
στην Ελλάδα. Εν τούτοις, το κε-
ντρικό αντικείμενο διακωμώδησης
στο έργο του Αρκά ήταν σχεδόν
πάντα ο σύγχρονος κυνισμός, κι
αυτό συνέβαινε σε πλήρη απεξάρ-
τηση της θεματολογίας του από
την πολιτική επικαιρότητα. Μέσα
από τους παλιούς πρωταγωνιστές
και τον συχνό ανθρωπομορφισμό
του (Κόκορας, Ισοβίτης, πουλιά
κ.ά.), ο Αρκάς ψηλαφούσε συχνά
σχέσεις εξουσίας, πιο πολύ όμως
υπό το πρίσμα υπαρξιακών, μετα-
ϋλιστικών, προσωπικών ζητημάτων
και λιγότερο μέσα από τη δράση
των επίσημων πολιτικών φορέων.
ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΌ
ΕΠΕΊΓΟΝ
Ο Αρκάς, από το 2015, διακα-
τέχεται από την ηθική του δημο-
κρατικού επείγοντος. Απεμπολεί
πράγματι ένα από τα παλιά χα-
ρακτηριστικά του έργου του που
δεν είναι κανένα άλλο από τη μη
ενασχόληση με την πολιτική επι-
καιρότητα και τους πολιτικούς
πρωταγωνιστές. Οι ευρύτερες
όμως θεματικές ανησυχίες και,
κυρίως, η αισθητική του ματιά
παραμένουν ίδιες. Τα παιδικά
χρόνια του πρωθυπουργού, η τε-
λευταία δημιουργία του, έρχεται
να απαντήσει με τρόπο αφοπλι-
στικό σε όλες τις κριτικές που
του έχουν ασκηθεί τα τελευταία
χρόνια για απώλεια του παλιού
του ύφους και ήθους. Ο μικρός
Αλέξης Τσίπρας έρχεται να πιά-
σει το νήμα και να αποτελέσει
τη συνέχεια (τουλάχιστον) δύο
σημαντικότατων παλιών ηρώων
της εργογραφίας του Αρκά: του
Μοντεχρήστου, του αρουραίου
της φυλακής που με σαρκαστικό
τρόπο υπονομεύει της σκέψεις
του ιδεαλιστή Ισοβίτη, αλλά και
του νεαρού πουλιού στις Χαμηλές
Πτήσεις που διαρκώς υποτιμά και
ειρωνεύεται τον αφελή πατέρα
του. Ο μικρός Αλέξης Τσίπρας
του Αρκά, ως ένα διαχρονικό
«παιδί» της ελληνικής κοινωνί-
ας, είναι ο εκφραστής του βαθιού
κυνισμού και της ατομικιστικής
απάθειας που είχαμε συναντή-
σει να σατιρίζονται στις δύο αυ-
τές πολύ σημαντικές δημιουργίες
του. Σαν άλλος Τοτός –που του
μέλλει όμως να γίνει πρωθυπουρ-
γός–, ο μικρός Αλέξης επιδεικνύει
απλόχερα στον περίγυρό του την
κουτοπονηριά, την αμάθεια, την
τεμπελιά, τη διπροσωπία που θα
τον κάνουν στη συνέχεια κυρίαρ-
χο του πολιτικού παιχνιδιού στην
Ελλάδα της κρίσης.
Τα παιδικά χρόνια του πρωθυ-
πουργού απαντούν σε όλες εκείνες
τις επικρίσεις που διαπιστώνουν
έκπληκτες ότι ο Αρκάς ξέχασε το
παλιό διαπεραστικό ύφος του με
τον οποίο διακωμωδούσε την κοι-
νωνική πραγματικότητα ή, ακόμη
πιο ακραία, ότι ο Αρκάς έχει πε-
θάνει και ότι κάποιοι άλλοι παρα-
χαράσσουν το έργο του! Είναι το
έργο αυτό που προδίδει όχι μόνο
την εσκεμμένη και συνειδητή στρο-
φή του συγκεκριμένου δημιουργού
ως προς την πολιτικοποίηση των
σκίτσων του αλλά και έναν συνεχή
αναστοχασμό επάνω στους πα-
λιούς του αντι-ήρωες, αυτούς που
πρωταγωνίστησαν στο μαύρο χιού-
μορ του, αυτούς που θα μπορού-
σαμε να ονομάσουμε εκφραστές
του αήττητου και διαχρονικού στη
νεοελληνική κουλτούρα «κωλοπαι-
δισμού».
ΠΟΙΟΥΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΊ ΕΝΟΧΛΕΊ
Οι κάπως ασυνήθιστες επιθέσεις
(για γελοιογράφο) που δέχεται το
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 43
Αρκάς
χιούμορ του Αρκά, οι κατηγορίες
πως έχει χάσει την οξυδέρκειά
του, ότι έχει γεράσει ή ότι κατα-
φεύγει σε ακραίες σεξιστικές ή
άλλες προσβολές, είναι ξεκάθαρα
μια πρόφαση για όσους γνωρί-
ζουν τις παλιότερες εργασίες του.
Η κριτική που δέχεται έχει αφε-
τηρία τη μεγάλη επιτυχία του.
Και το σημαντικότερο είναι ότι η
μεγάλη του συμβολή στην αποκα-
θήλωση των ιερών και οσίων της
αριστερής ιδεολογίας δεν γίνε-
ται με εικονογραφικά υλικά της
Δεξιάς ή της συντήρησης ή της
παραδοσιακής αντιπολιτευτικής
προπαγάνδας, αλλά με αυτά που
μέχρι πρότινος οι ίδιοι οι αριστε-
ροί θεωρούσαν μέρος της αντιε-
ξουσιαστικής αιρετικής κοσμοθε-
ώρησης που τους αφορούσε και
τους είλκυε.
Ο Αρκάς ενοχλεί γιατί, σε μια
εποχή ριζοσπαστικού καθησυχα-
σμού, απαξίωσης της πολιτικής και
των αντιπροσωπευτικών θεσμών,
ματαίωσης των δημοκρατικών δι-
καιωμάτων, αφελούς ή καιροσκο-
πικής συνθηκολόγησης με τον πο-
λιτικό κυνισμό, βγαίνει μπροστά
για να υποστηρίξει ότι το χιούμορ
είναι ανησυχητικό για οποιοδήπο-
τε εξουσιαστικό καθεστώς, ανα-
τρεπτικό για όλες τις ιδεολογικές
μας βεβαιότητες. Ο Αρκάς ενοχλεί
γιατί είναι εκεί για να μας θυμίζει
τις μέρες τις παλιές... zx

Αρκάς, Τα παιδικά χρόνια
ενός πρωθυπουργού, Πρώτο
Θέμα, Αθήνα 2019, σελ. 64
Ο
λόγος περί του
Αρκά. Τον τελευ-
ταίο καιρό, και ει-
δικά από τη στιγμή
που άρχισε να στο-
χεύει σε έξεις της ριζοσπαστικής
Αριστεράς, όπως μετωνυμικά απο-
τυπώνονται στα Παιδικά χρόνια
ενός πρωθυπουργού (η συγκεκριμένη
σειρά σκίτσων κάνει μια παλινδρο-
μική κριτική στον Αλέξη Τσίπρα
και, μέσω αυτής, καυτηριάζει πα-
γιωμένα στοιχεία ταυτότητας της
Αριστεράς), έγινε στόχος έντονων
επιθέσεων. Ήταν λογικό και ανα-
μενόμενο να συμβεί κάτι τέτοιο.
Ένας παραγωγικός καλλιτέχνης
με νεανικό κοινό που λατρεύει και
τις νέες και τις παλιότερες δουλειές
του, το χιούμορ και η σκιτσογραφι-
κή γραμμή του οποίου είχαν μαζική
αποδοχή, θεωρήθηκε ότι είχε πε-
ράσει στο «άλλο στρατόπεδο». Αυ-
τός που έδειχνε το έργο του μέσα
από εφημερίδες και έντυπα της
Αριστεράς ήταν τώρα ο ήρωας των
παλιών οννεδιτών.
Οι επιθέσεις είναι συνήθως αμή-
χανες και στηρίζονται σε αποφάν-
σεις: «ο Αρκάς δεν είναι αστείος»,
«το χιούμορ του είναι παιδικό, άρα
δεν είναι χιούμορ». Η χοντροκομ-
μένη κριτική, στην πραγματικότη-
τα κρύβει μια άλλη, πιο περίπλοκη
και πιο δύσκολα διατυπούμενη: ότι
ο Αρκάς δεν είναι πια ο εαυτός του,
ότι έχασε τη βαθιά ταυτότητά του
την ώρα που πολιτικοποιήθηκε και
άρχισε να καυτηριάζει την αντιμνη-
μονιακή κοινοτοπία και την εξου-
σία της ριζοσπαστικής Αριστεράς.
Δεν είναι τυχαίο ότι για πολλούς
από τους απογοητευμένους θαυμα-
στές του, η ψευδωνυμία του, από
στοιχείο πολιτισμικής υπερηφάνει-
ας, έγινε μειονέκτημα του δημιουρ-
γού, αξιοποιήσιμο για το στιγμα-
τισμό του. Έτσι ο Αρκάς, εκείνος
ο φαντασματικός δημιουργός σαν
44 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Αντικομφορμιστής τότε,
αντιεξουσιαστής σήμερα
Περί συνέπειας της καλλιτεχνικής κριτικής
Από τον Παναγή Παναγιωτόπουλο
Ο Αρκάς δεν είναι αριστερός. Είναι αντικομφορμιστής και εν τέλει βαθύς κριτικός της εξουσίας
που εμφανίζεται ως αυτονόητη και φυσική. Αυτό καλό είναι να το γνωρίζουν και οι πολλοί όψιμοι
φίλοι του, εκείνοι που νομίζουν ότι έγινε αντιαριστερός, δεξιός, δικός τους
Βινιέτα του Αρκά από Τα παιδικά χρόνια του πρωθυπουργού.
άλλος πρόδρομος του επίσης φα-
ντασματικού Μπάνκσι, μπορούσε
να αμφισβητηθεί ως προς την υλι-
κότητα της ύπαρξής του.
Για αρκετούς, ο Αρκάς δεν ήταν
κάποιος που ξεπουλήθηκε στη
Δεξιά, στους «Ναίδες» του δημο-
ψηφίσματος και στους ακροδεξι-
ούς εχθρούς της κυβέρνησης που
έφερε στη χώρα την δημοκρατία
– την οποία τόσο στερούνταν η
χώρα από το 1944 και μετά. Ο
Αρκάς ήταν νεκρός! Όχι ο Αρκάς
«τους», ο Αρκάς συνολικά. Μπο-
ρεί να το έγραψαν λίγοι στο του-
ίτερ και να το πιστευουν εν γένει
ελάχιστοι, αλλά η ρητορική του
θανάτου είχε κάνει την καταλυ-
τική εμφάνισή της. Ο Αρκάς είχε
πεθάνει. Είχε πεθάνει πραγματι-
κά, μα κυρίως μεταφορικά. Δεν
υπήρχε πια γι’ αυτούς, όπως ένας
Αρκάς
έρωτας που τους πρόδωσε. Γιατί;
Διότι ο Αρκάς «τους» είχε τολμή-
σει να λάβει αποστάσεις από την
«αυθεντική ταυτότητά» του. Να
προδώσει τα πρώτα χρόνια, σχε-
δόν όλη τη ζωή του.
Στην πραγματικότητα, τα
πράγματα δεν είχαν συμβεί έτσι.
Ο Αρκάς έλαβε απόφαση να πα-
ραμείνει ίδιος, να κρατήσει την
ταυτότητά του, αλλά να αλλάξει
θεματολογία. Ο Αρκάς της με-
ταπολιτευτικής περιόδου υπήρξε
αντικομφορμιστής, το ίδιο παρα-
μένει και τα χρόνια της κρίσης,
στραμμένος όμως πλέον στο αμι-
γώς πολιτικό πεδίο. Και αυτό εί-
ναι ιδιαίτερα οδυνηρό γιατί ακρι-
βώς λειτουργεί αποκαλυπτικά για
την εξουσία εκείνη που πασχίζει
να πείσει ότι δεν έχει ακόμα κα-
τακτήσει παρά μόνο την κυβέρ-
νηση, ότι κανένας θεσμός δεν
μπορεί να τη σταματήσει μπρο-
στά στο «δικαίωμά» της να κατι-
σχύσει των πάντων και, πάνω απ’
όλα, να πείσει ότι παραμένει μια
αγνή αντι-εξουσία, μια ταυτότη-
τα που δυναστεύεται από τη νόρ-
μα. Να πείσει ότι δεν έχει γίνει
κανόνας, κοινοτοπία και εξουσία.
Κάποιοι λοιπόν θεώρησαν ότι
ο Αρκάς ήταν μια ταυτότητα – η
δική τους ταυτότητα. Νεανική,
ανυπότακτη και χειραφετημένη
από την κοινωνική χρηστοήθεια –
και μόνον αυτό. Το κοινωνικό του
σχόλιο, συνέπεια αυτής της ταυτό-
τητας, ήταν ένας απότοκος της αμ-
φισβήτησης των χρόνων του ’60 με
το οποίο ταυτίζονταν αριστεροί και
ελευθεριακοί της μεταποίτευσης –
ή έστω και απλώς ανομολόγητα
φιλελεύθεροι.
Όμως, η εξέλιξη του Αρκά στο
σήμερα δείχνει ότι δεν ήταν τόσο
περιεχομενική η ταυτότητά του.
Ήταν κινησιολογική πάνω απ’
όλα, έστεκε απέναντι σε αυτό που
θεωρούσε περιοριστικό και ανελεύ-
θερο, κορόιδευε τις εσωτερικές μας
διακονίες της ανελευθερίας.
Αυτόν τον προκαθορισμό εξα-
κολουθεί να μάχεται και σήμερα,
εστιάζοντας σε αυτό που προφα-
νώς βλέπει ως το νέο αυτονόητο:
την επίκαιρη εξουσιαστική κοι-
νοτοπία. Ο Αρκάς δεν είναι αρι-
στερός. Είναι αντικομφορμιστής
και εν τέλει βαθύς κριτικός της
εξουσίας που εμφανίζεται ως αυ-
τονόητη και φυσική. Αυτό καλό
είναι να το γνωρίζουν και οι πολ-
λοί όψιμοι φίλοι του, εκείνοι που
νομίζουν ότι έγινε αντιαριστερός,
δεξιός, δικός τους, κάτι τέτοιο τέ-
λος πάντων.
Να μη μας τον περιγράψουν ως
προδότη ή να τον καταγγείλουν ως
νεκρό σε κανά χρόνο που, ίσως,
σατιρίζει τον Μητσοτάκη. zx
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 45
 Devin E. Naar, Η
Θεσσαλονίκη των Εβραίων.
Ανάμεσα στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία και τη νεότερη
Ελλάδα, μετάφραση από
τα αγγλικά: Χρήστος
Γεμελιάρης, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 2018, 400 σελ.
Ο
Ντέβιν Νάαρ είναι
ο πρώτος μη Έλλη-
νας που ασχολείται
αποκλειστικά με την
ιστορία της εβραϊ-
κής κοινότητας της Θεσσαλονίκης .
Υπήρξαν βεβαίως και τα βιβλία των
Μαζάουερ, Πιερρόν και Φλέμιγκ.
Και οι τρεις αυτοί ιστορικοί αναφέ-
ρονται λεπτομερώς στην εβραϊκή
κοινότητα της Θεσσαλονίκης αλλά
όχι αποκλειστικά. Ο Νάαρ επι-
κεντρώνεται στη χρονική περίοδο
1912-1943, σε γεγονότα που άλλα-
ξαν εκ βάθρων τη ζωή των Εβραίων
της Θεσσαλονίκης:
-Τη μετάβαση από την Οθωμανι-
κή Αυτοκρατορία στο ελληνικό κρά-
τος με ό,τι αυτό συνεπάγεται στην
καθημερινή ζωή των κατοίκων, που
διέπεται πια από άλλους νόμους, συ-
νήθειες και γλώσσα.
-Την πυρκαγιά του 1917 που κα-
τέστρεψε το εμπορικό κέντρο της
πόλης και πάρα πολλές κατοικίες
Εβραίων, αλλά και όλα τα πολιτιστι-
κά κέντρα της εβραϊκής κοινότητας:
συναγωγές, σχολεία, βιβλιοθήκες,
αρχεία.
-Την υποχρεωτική εισαγωγή της
ελληνικής παιδείας και γλώσσας στα
εβραϊκά σχολεία της πόλης.
-Τη συμβίωση με δεκάδες χιλιάδες
πρόσφυγες από τη μακεδονική ύπαι-
θρο και από τη Μικρά Ασία, που
είχε αποτέλεσμα τη σχετική απο-
μείωση του πληθυσμού της εβραϊκής
κοινότητας από 50% της πόλης σε
20% το 1943. Η συμβίωση αυτή δεν
ήταν πάντα αρμονική και παρου-
σιάστηκαν εθνικιστικά κρούσματα
βίας. Αυτά τα κρούσματα βίας ήταν
κι ένας από τους λόγους, εκτός από
τους καθαρά οικονομικούς, που άρ-
χισε να μειώνεται την ίδια χρονική
περίοδο ο εβραϊκός πληθυσμός λόγω
της μετανάστευσης χιλιάδων ατόμων
στη Γαλλία, στις ΗΠΑ και στο υπό
διαμόρφωση τότε εβραϊκό κράτος.
Αλλα γεγονότα που άλλαξαν τη
ζωή των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη
ήταν:
-Η καταστροφή του εβραϊκού νε-
κροταφείου άμεσα συνδεδεμένου με
46 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Shabbatopolis
Από τον Τζέκυ Μπενμαγιόρ
Υπήρχε μια δυναμική Θεσσαλονίκη με μια εξίσου δυναμική σεφαραδίτικη κοινότητα – κι αυτήν
αναδεικνύει με το έργο του ο Ντέβιν Νάαρ, ο οποίος καταδύεται στο παρελθόν της πόλης. Για να
το φωτίσει πρωτότυπα, το προσεγγίζει αυτόνομα. Όχι ως κάτι που χάθηκε, αλλά ως ένα στοίχημα
που κερδήθηκε. [ΤΒJ]
την ιστορία της κοινότητας
-Ενα ακόμη πρωτόγνωρο σημείο
που τονίζει ο Νάαρ σε όλο του το
βιβλίο είναι οι πολιτικές διαμάχες
ανάμεσα σε διάφορες ομάδες μέσα
στην εβραϊκή κοινότητα. Ομάδες
που δεν εκπροσωπούν αναγκαστι-
κά και πολιτικά ρεύματα της ελλη-
νικής πολιτικής. Με την πρόσβασή
του σε αρχεία που δεν ήταν διαθέ-
σιμα παρά μόνο πρόσφατα και με
τη γνώση του της εβραιοϊσπανικής
γλώσσας, και των δύο γραφών της,
ο Ντέβιν μας άνοιξε ένα παράθυρο
στις εσωτερικές διεργασίες στην
κοινότητα αλλά και στις σχέσεις
της με τους χριστιανούς κατοίκους
της πόλης και με την κυβέρνηση
και τους εκπροσώπους της.
ΑΠΌ ΤΗ ΣΚΟΠΙΆ
ΤΩΝ ΕΒΡΑΊΩΝ
Ιδιαίτερα σημαντική πρωτιά κατά τη
γνώμη μου είναι το ότι οι πηγές του
προέρχονται κατά κύριο λόγο από
τη σκοπιά των Εβραίων, όλων των
πολιτικών ρευμάτων και παρατά-
ξεων και μάλιστα από πρωτότυπες
πηγές που δεν έχουν εξεταστεί από
άλλους. Είχε πρόσβαση κυρίως σε
αδημοσίευτα αρχεία της εβραϊκής
κοινότητας Θεσσαλονίκης που βρί-
σκονται διασκορπισμένα στις τέσ-
σερις γωνιές του κόσμου: Ελλάδα,
ΗΠΑ, Ρωσία, Ισραήλ. Αλλες πρω-
τότυπες πηγές είναι ο εβραιοϊσπανι-
κός Τύπος της Θεσσαλονίκης. Ενας
από τους κύριους λόγους που άλλοι
ερευνητές δεν χρησιμοποίησαν αυ-
τές τις πηγές είναι η έλλειψη γνώσης
της εβραιοϊσπανικής γλώσσας, και
ειδικά της γραφής της – έντυπης ή
χειρόγραφης.
Μία ακόμη πρωτιά άμεσα συνδε-
δεμένη με την ποιότητα των πηγών
της έρευνας του συγγραφέα εντο-
πίζεται στο πέμπτο κεφάλαιο, που
αναφέρεται μεν στην καταστροφή
του εβραϊκού νεκροταφείου για την
οποία έχουν γραφτεί πολλά, αλλά
για πρώτη φορά βλέπουμε τις αντι-
δράσεις των ομάδων διαφόρων πο-
λιτικών, κοινωνικών και οικονομικών
τάσεων που συγκροτούσαν την κοι-
νότητα. Η εικόνα που παρουσιά-
ζεται σ’ αυτήν την περίπτωση είναι
χαρακτηριστική της εβραϊκής κοι-
νότητας έτσι όπως τη σκιαγραφεί
ο συγγραφέας σ’ όλο το βιβλίο του
(που προσωπικά συμφωνώ μαζί του).
Είναι μία κοινότητα με τα χαρακτη-
ριστικά ενός δήμου – ή ακόμα ενός
κράτους. Ενδεικτικά:
Το 1924, εκπρόσωποι από τις
επτά βασικές εβραϊκές γειτονιές
[...] σύστησαν [...μία Ομοσπον-
δία] και δημοσίευσαν ένα μα-
νιφέστο που [...] συνηγορούσε
υπέρ της ενότητας όλων των
Εβραίων κατοίκων των λαϊ-
κών συνοικιών. Η Ομοσπονδία
απαίτησε από την Κοινότητα
να προστατεύσει τα συμφέρο-
ντα των Εβραίων κατοίκων κάθε
γειτονιάς, όχι μόνο διατηρώντας
τις συνθήκες διαβίωσης αλλά και
μεσολαβώντας στον δήμο και το
κράτος, ώστε οι εν λόγω θεσμοί
«να μην αδιαφορούν πια πλή-
ρως για την τύχη των χιλιάδων
αναξιοπαθούντων κατοίκων που
ζουν στις γειτονιές μέσα στην
ανέχεια. Από τη σκοπιά της
Ομοσπονδίας, η αποκλειστική
αρμοδιότητα της Κοινότητας
αφορούσε την παροχή δημόσιας
παιδείας, υγειονομικής φροντί-
δας για τους νέους, οικονομικής
βοήθειας για τους άπορους κα-
τοίκους. Αλλά και την εύρεση
δημόσιων χώρων συνεύρεσης,
τη συντήρηση των δημόσιων έρ-
γων και τη διανομή κάρβουνου.
Οι αρμοδιότητες που, από τη
σκοπιά της Ομοσπονδίας, έπρε-
πε να μοιράζονται από κοινού η
Κοινότητα και ο δήμος ή/και το
κράτος περιλάμβαναν την παρο-
χή γενικής ιατρικής περίθαλψης,
νερού και φωτισμού. ...[Όταν]
έγινε σαφές ότι το κράτος δεν
μπορούσε να εγγυηθεί τη στέγα-
ση εκείνων των εβραϊκών οικο-
γενειών που ήταν αντιμέτωπες
με την πιθανότητα να μείνουν
άστεγες λόγω της εφαρμογής
του νέου σχεδίου πόλης, η ευ-
θύνη περιήλθε στην Ισραηλιτική
Κοινότητα, η οποία σύστησε
μια Επιτροπή Οικοδομών για
την ανέγερση επιπρόσθετων
συγκροτημάτων στέγασης για
Εβραίους. Επιπλέον, αν και ο
δήμος μπορεί να ήταν υπεύ-
θυνος για τον καθαρισμό των
δρόμων, εντούτοις ανέθεσε στην
Ισραηλιτική Κοινότητα το έργο
του καθαρισμού των υπονόμων.
Είναι η πιο πλήρης περιγραφή της
εξέλιξης των γεγονότων γύρω απ’ την
καταστροφή του Νεκροταφείου που
έχω διαβάσει μέχρι σήμερα. Ίσως
οφείλεται στο γεγονός ότι περιέχει
και εβραϊκές πηγές, ενώ σ’ όλες τις
προηγούμενες μελέτες ήταν εμφανής
η έλλειψη παρουσίασης των διεργα-
σιών στα εσωτερικά της κοινότητας
σχετικά μ’ ένα θέμα κεφαλαιώδους
σημασίας για τα μέλη της. Η διαμά-
χη γύρω από το χώρο ταφής πόλωσε
τις σχέσεις χριστιανών ορθοδόξων
και Εβραίων, φανερώνοντας ρήγμα-
τα και στους κόλπους των Εβραίων
της πόλης. Οπως λέει ο Ντέβιν:
Η αναζωπύρωση της διαμάχης
υπογράμμιζε τα όρια της προ-
σέγγισης χριστιανών ορθοδόξων
και Εβραίων και το κατά πόσον
οι Εβραίοι μπορούσαν να θεω-
ρούνται «Έλληνες» και ο χώρος
ταφής τους «ελληνικός». Το γε-
γονός ότι οι πιο εξελληνισμένοι
Εβραίοι φοβόντουσαν βίαιες
αντιδράσεις αν δεν υποχωρού-
σαν φανέρωνε την επισφάλεια
της δυναμικής μεταξύ χριστια-
νών ορθοδόξων και Εβραίων
και έθετε οριστικά σε αμφιβολία
την υποτιθέμενη εβραιοελληνική
σύνθεση που επιδίωκε να καλλι-
εργήσει η ελίτ στη διάρκεια της
προηγούμενης δεκαετίας.
ΠΡΙΝ ΤΟ ΟΛΟΚΑΎΤΩΜΑ
Τέλος, το βιβλίο αυτό έχει κάτι που
μόνο ένα ακόμη ιστορικό βιβλίο που
εγώ γνωρίζω διαθέτει (το βιβλίο της
Ρένας Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσ-
σαλονίκης . Μία ιδιαίτερη κοινότητα):
περιέχει ελάχιστες αναφορές στο
Ολοκαύτωμα και αυτές μόνο στο κα-
ταληκτικό κεφάλαιο των συμπερα-
σμάτων. Ο συγγραφέας εξηγεί τους
λόγους του ως εξής:
[το] βιβλίο απεμπλέκει τον Με-
σοπόλεμο από την περίοδο της
γερμανικής κατοχής [...] επιτρέ-
ποντας, κατ’ αυτόν τον τρόπο, η
ιστορία που προηγείται του πο-
λέμου να γίνει κατανοητή σύμ-
φωνα με τους δικούς της όρους.
Και ήταν ακριβώς αυτό το σημείο
που μου κίνησε το ενδιαφέρον στο
τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου του
Ντέβιν. Στην επικεφαλίδα του τέ-
ταρτου κεφαλαίου ο συγγραφέας
αναφέρει μία εβραιοϊσπανική ρήση
της Θεσσαλονίκης:
Por ser un verdadero djudyo kale
posedar alomenos tres livros: un
livro de tefila, una biblia, i una
estorya de los djudyos. (Για να εί-
σαι σωστός Εβραίος, θα πρέπει
να έχεις στην κατοχή σου τρία
τουλάχιστον βιβλία: ένα προ-
σευχητάριο, μια Βίβλο και μια
ιστορία των Εβραίων).
Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα,
κατ’ επίδραση του ευρωπαϊκού Δια-
φωτισμού, ξεκίνησε το ενδιαφέρον
για τη συγγραφή μιας ιστορικής
αφήγησης για την εβραϊκή κοινότη-
τα Θεσσαλονίκης. Στην περίοδο του
μεσοπολέμου εντείνεται το ενδια-
φέρον των τοπικών εφημερίδων και
των αναγνωστών τους για ένα παρό-
μοιο εγχείρημα. Η κοινότητά τους
μπορεί να άνθισε στη διάρκεια της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τώρα
όμως έπρεπε να μάθουν όσο γίνεται
περισσότερα για τον ελληνικό πολι-
τισμό και ανάλογα με την πολιτική
τους τάση να αφομοιωθούν ή να
αντισταθούν. Κατά το συγγραφέα:
Αντιμέτωπη με τις εντεινόμενες
προσπάθειες του κράτους να
εξελληνίσει την πόλη, το αυξα-
νόμενο αντιεβραϊκό λαϊκό συναί-
σθημα, την οικονομική κρίση και
τις παρατεταμένες επιπτώσεις
της πυρκαγιάς του 1917, μια
δραστήρια ομάδα Θεσσαλονι-
κέων Εβραίων στράφηκε στα
χρονικά του παρελθόντος της,
για να προσφέρει ανακούφιση
(afalago), παρηγοριά (konforte)
και έμπνευση, για να προσκομί-
σει την απαραίτητη γνώση για
την υπέρβαση της παρούσας
Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 1917. Αεροφωτογραφία περιοχής της πόλης μετά τη
μεγάλη πυρκαγιά. Από το λεύκωμα Incendie de Salonique. 18-19 Août 1917 της
Αεροναυτικής Υπηρεσίας του Γαλλικού Στρατού.
«κρίσης εμπιστοσύνης», για να
ανακτήσει «το σθένος και τη ζω-
τικότητα» και για να γεφυρώσει
το χάσμα μεταξύ Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας και ελληνικού
κράτους
Έτσι πέντε ιστορικοί ανέλαβαν, ο
καθένας με τον δικό του τρόπο και
την ιδεολογία του, να μεταφέρουν
στους αναγνώστές τους μία Θεσσα-
λονίκη που ήταν για σχεδόν 500 χρό-
νια σπουδαίο και μοναδικό εβραϊκό
κέντρο στον κόσμο όλο. Επηρεασμέ-
νοι ίσως από ιστορίες των Εβραίων
που είχαν γραφτεί κυρίως στη Γερ-
μανία τον 19ο αιώνα, τουλάχιστον
οι τρεις πρώτοι ιστορικοί ξεκίνησαν
παρουσιάζοντας μία εβραϊκή ιστορία
της Θεσσαλονίκης γεμάτη διωγμούς
– Γερμανία, Ισπανία, Πορτογαλία,
Αγγλία–, που όμως έπαψαν όταν
εγκαταστάθηκαν στην οθωμανική
Θεσσαλονίκη. Ο πρώτος ιστορικός
που δεν τόνισε τη δακρύβρεκτη ιστο-
ρία των διωγμών τους οποίους υπέ-
στησαν οι Εβραίοι ανά τους αιώνες
ήταν ο Μπαρούχ Μπεν Γιαακόβ.
Αυτόν τον ενδιέφερε να μεταφέρει
τη ιστορία των Εβραίων στην πόλη,
ενδυναμώνοντας την εβραϊκή εθνική
υπερηφάνεια και την τήρηση των νό-
μων της εβραϊκής θρησκείας:
Για τον Μπεν-Ιακώβ το γεγο-
νός ότι «οι σφαγές και οι διώξεις
απουσιάζουν από την εβραϊκή
ιστορία στα οθωμανικά εδάφη»
εξηγούσε εν μέρει για ποιον λόγο
δεν είχε προκύψει η ανάγκη κα-
ταγραφής αυτής της ιστορίας.
Ο Μπεν-Ιακώβ επισήμαινε ότι
το κίνητρο για να συγγράψει το
φυλλάδιό του το είχαν προσφέ-
ρει οι ενδοεβραϊκές εντάσεις –
και όχι οι αντιεβραϊκοί διωγμοί
Οι άλλοι τρεις ιστορικοί, ο Μερ-
κάδο Κόβο, ο Ζοζέφ Νεχαμά και
ο Μιχαέλ Μόλχο προσπάθησαν
να παρουσιάσουν την ιστορία των
Εβραίων της Θεσσαλονίκης, φυσικά
ο καθένας με τον δικό του τρόπο. Εί-
χαν όμως κοινά, την παρουσίαση της
δακρύβρεκτης ιστορίας των διωγμών
των Εβραίων στη μακραίωνη ιστορία
τους, τις καλές σχέσεις των Εβραίων
με την οθωμανική διοίκηση και, άλ-
λος πολύ κι άλλος περισσότερο, τις
προαιώνιες καλές σχέσεις μεταξύ
Ελλήνων και Εβραίων, των δύο πυ-
λώνων του παγκόσμιου σύγχρονου
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 47
πολιτισμού, κατά τον Νεχαμά.
Η ιστορία του Εμμανουέλ, τέλος,
είναι γραμμένη στεγνά, «τεκμηριω-
μένη μέχρι κεραίας» και εμπνευσμέ-
νη από «τη θετικιστική σχολή της
ιστορικής έρευνας». Είναι όμως και
η λιγότερο επηρεασμένη από τα πο-
λιτικά ρεύματα που επικρατούσαν
τότε στην πόλη και στα όργανα της
κοινότητας. Ο Εμμανουέλ πίστευε
βαθιά στον σεφαραδίτικο χαρακτή-
ρα του Θεσσαλονικιού Εβραίου.
Έγραφε στον πρόλογό του:
Ελπίζω αυτές οι σελίδες να φα-
νούν επωφελείς για την εβραϊκή
ιστορία και να χρησιμεύσουν
στην ψυχική αναπτέρωση των
Εβραίων της Θεσσαλονίκης, οι
οποίοι, τα τελευταία πρόσφατα
χρόνια, έχουν σηκώσει το βάρος
τόσο πολλών δεινών. Όπως και
στο παρελθόν, θα συνεχίσουν να
είναι περήφανοι για την κοινό-
τητά τους, η οποία ξεπερνά τα
δύο χιλιάδες χρόνια.
Οι πέντε αυτοί ιστορικοί μετέφε-
ραν στο χαρτί ή επινόησαν δικούς
τους χαρακτηρισμούς για την πόλη
τους: «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων»,
«εβραϊκή Θεσσαλονίκη», «προπύρ-
γιο του ιουδαϊσμού», «σεφαραδίτικη
μητρόπολη», «εβραϊκή πόλη της δι-
ασποράς», «Shabbatopolis», «ευγενής
δημοκρατία μας» και «μητέρα του
Ισραήλ»
Κατά τον Ντέβιν Νάαρ σκοπός
τους ήταν «να προαγάγουν το ιστορι-
κό μεγαλείο των Εβραίων της πόλης,
να προβάλουν αξιώσεις επί της πόλης
τους, να ενταχθούν στο οθωμανικό πο-
λιτικό πλαίσιο και ακολούθως, να επα-
νεγγραφούν στις αφηγήσεις της νεότε-
ρης Ελλάδας».
Πιστεύω ότι το βιβλίο του Ντέ-
βιν θα συμπεριληφθεί επαξίως
στις αφηγήσεις της νεότερης Ελ-
λάδας για την εβραϊκή κοινότητα
της Θεσσαλονίκης. Ίσως όμως να
χρησιμεύσει και ως πρόκληση για
μία νέα πλήρη ενιαία ιστορία των
Ισπανοεβραίων της Θεσσαλονίκης,
αφού η τελευταία φορά που έγινε
τέτοια προσπάθεια ήταν στις αρχές
της δεκαετίας του 1940 και, δυστυ-
χώς, δεν ολοκληρώθηκε λόγω του
πολέμου και του Ολοκαυτώματος.
Ας ελπίσουμε ότι η εβραϊκή κοινό-
τητα Θεσσαλονίκης θα στηρίξει
μία τέτοια προσπάθεια, με διεθνή
διαγωνισμό και ανάλογο χρηματικό
έπαθλο όπως και προπολεμικά. Κι
ότι το τμήμα εβραϊκών σπουδών του
Πανεπιστημίου θα συνδράμει με τις
γνώσεις των φοιτητών του σ’ αυτή
την προσπάθεια. zx
 Valère Novarina, Μπροστά στον
λόγο, μετάφραση από τα γαλλικά:
Λουίζα Μητσάκου, Παπαζήση,
Αθήνα 2003, 183 σελ.
Valère Novarina, Γράμμα στους
ηθοποιούς. Υπέρ Λουί ντε Φυνές,
μετάφραση από τα γαλλικά:
Βασίλης Παπαβασιλείου, Άγρα,
Αθήνα 2003, 125 σελ.
Valère Novarina, Το ζώο του
xρόνου, μετάφραση από τα
γαλλικά: Λουίζα Μητσάκου.
Δημοσιεύεται στις επόμενες
σελίδες
τὰ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν ἡμῖν γίγνε-
ται διὰ μανίας
Πλάτωνος Φαῖδρος
Ε
ίναι συγγραφέας. Ένας
σπουδαίος δημιουργός,
λαμπρός, απ’ τους καλύ-
τερους. Είναι και εξαι-
ρετικός σκηνοθέτης.
Ευφυέστατος. Είναι και πολύ ενδι-
αφέρων στοχαστής που προσανα-
τολίζει τη σκέψη σου και την κα-
τευθύνει σε στράτες άγνωρες, όλο
μαγεία. Είναι και ωραίος άντρας,
ευχάριστος, ευγενικός. Τα κείμε-
νά του μας παθιάζουν. Οι στοχα-
σμοί του μας αφήνουν άλαλους. Οι
παραστάσεις του μας θαμπώνουν.
Ωστόσο το ερώτημα που έθεσα
στον εαυτό μου ήταν: και γι’ αυτό
το λόγο όλο τριγυρνάς τριγύρω του
και δεν λες να τον αφήσεις;
Όλοι αυτοί οι Νοβαρινά τους
οποίους ανέφερα δεν θα μπορού-
σαν να μου χαρίσουν το μέγιστο
δώρο που μου χάρισε. Ποιος Νο-
βαρινά; Ένας άλλος. Εκείνος που
παίζει κρυφτό πίσω απ’ τις αυ-
λαίες των θεάτρων. Εκείνος που
κρύβεται πίσω από την κόσμια
συμεπριφορά. Εκείνος που σπάει
πλάκα πίσω απ’ τη σοβαρότητα.
Ο κλόουν. Ο θεατράνθρωπος. Ο
ακροβάτης. Ο πονηρός παίχτης.
Ο αιώνια ερωτευμένος. Αυτόν τον
Νοβαρινά, τον δικό μου, αυτόν που
με ενδιαφέρει περισσότερο, δεν
μπορώ να τον μεταφράσω παρά
μόνο ως ηθοποιός. Αλλά τι πάει να
πει αυτό; Ότι η προσέγγισή μου,
υποθέτω, είναι περισσότερο ηχη-
τική παρά φιλολογική. Και, θα με
ρωτήσετε, τα καταλαβαίνεις όλα;
Όχι. Μπορείς να τα μεταφράσεις
όλα; Όχι. Δεν υπάρχουν στα κείμε-
νά του λέξεις μη μεταφράσιμες για
τα ελληνικά; Ναι, ασφαλώς.
Και παραθέτω μερικά παραδείγ-
ματα. Στο βιβλίο του Φώτα του
48 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Μεταφράζοντας
τον Βαλέρ Νοβαρινά
Από τη Λουίζα Μητσάκου
Να λοιπόν που άλλη μια φορά στη ζωή μου αντιμετωπίζω το δίλημμα να πρέπει να μιλήσω για
τον Βαλέρ Νοβαρινά και τη μετάφραση των κειμένων του. Και χρησιμοποιώ τη λέξη «δίλημμα»
διότι για να μιλήσεις για τον Νοβαρινά μού φαίνεται ότι πρέπει κατ’ αρχάς να γνωρίζεις και να
αποφασίσεις ποιος είναι ο Νοβαρινά και για ποιον Νοβαρινά θα μιλήσεις.
σώματος ξαναβρίσκουμε, σε περίο-
πτη θέση, τη λέξη «personne» που
θέτει ένα σωρό προβλήματα. Διότι
δεν υπάρχει, στα ελληνικά τουλά-
χιστον, μια λέξη –τόσο σημαντική
στα κείμενα του Νοβαρινά– που να
προσδιορίζει ένα άτομο, ένα «πρό-
σωπο» και τους ρόλους σε ένα θεα-
τρικό έργο και να έχει συγχρόνως
και την έννοια του «κανείς». Το
ίδιο και η λέξη «sens», κατεύθυνση
και μαζί σημασία. Η λέξη «pascal»,
που στον Νοβαρινά παίρνει την
πρώτη της σημασία, εκείνην του
«περάσματος», αλλά όταν την απο-
δώσετε στα ελληνικά «πασχαλινός»
όλοι θα σκεφτούν το Πάσχα – που
φέρνει στο νου χαρές, πανηγύρια,
κόκκινα αυγά και οβελίες και δεν
έχει καμία σχέση με την αρχική της
σημασία, δεν παραπέμπει σ’ εμάς
στο «πέρασμα».
Είναι σε όλους γνωστό ότι η
Ελλάδα «έχασε» τον Μεσαίωνα.
Εκτός από τις εικόνες στις εκ-
κλησίες, στην Ελλάδα υπάρχουν
λίγοι πίνακες μεγάλων ζωγράφων
που απεικονίζουν τον Χριστό τον
Σταυρό Φέροντα. Στις εικόνες δεν
υπάρχουν τίτλοι. Οι πιστοί ξέρουν.
Τη λέξη «portement», λοιπόν, που
αναφέρεται στον Χριστό τον Σταυ-
ρό Φέροντα για να τη μεταφρά-
σουμε στα ελληνικά πρέπει είτε να
την εξηγήσουμε –πράγμα που πλα-
ταίνει το κείμενο– είτε να χρησιμο-
ποιήσουμε τη λέξη «κουβάλημα» –
που δεν αρμόζει.
Άλλο ένα μεγάλο πρόβλημα στα
κείμενα του Νοβαρινά είναι τα λο-
γοπαίγνια που κάνει με τις λέξεις
«acteur» και «texte». Acteur, από το
λατινικό ρήμα «ago», «άγω», «οδη-
γώ» «δρω», και στα γαλλικά «agir»,
«δρω», «ενεργώ». «Acteur», αυτός
που δρά, ενώ το ελληνικό «ηθο-
ποιός» παραπέμπει σ’ εκείνον που
«ποιεί ήθος». «Texte», από το λα-
τινικό ρήμα «texo», και στα γαλλικά
«tisser», «πλέκω, υφαίνω». Στα ελ-
ληνικά «κείμενον» αυτό που κείται,
ακόμη και νεκρό, ίσως – και όπως
λέει, γοητευμένος από την ελληνι-
κή λέξη, ο Νοβαρινά, περιμένει τον
ηθοποιό για να το αναστήσει, να το
εγείρει. «Γιατί ο ηθοποιός», λέει ο
Νοβαρινά, «δεν είναι ούτε όργανο
ούτε ερμηνευτής, είναι ο μόνος τό-
πος όπου συμβαίνουν τα πράγματα
κι αυτό είναι όλο».
Για τις μη μεταφράσιμες, λοιπόν,
λέξεις –όπως κάθε μεταφραστής
που καταπιάνεται με τέτοια κείμε-
να– πρέπει να δίνω τις μάχες μόνη
μου και να βρίσκω τις καλύτερες –
κατά την άποψή μου– λύσεις. Διότι
–δυστυχώς ή ευτυχώς;– εκφράζου-
με συνήθως τα ίδια πράγματα ο κα-
θένας με τον τρόπο του, ανάλογα
με τον καιρό, τις συνθήκες, τις γνώ-
σεις, το συναισθηματικό βάρος που
μπορεί να έχει μια λέξη για μας, για
διαφορετικούς για τον καθένα μας
λόγους. Εξάλλου υπάρχει μια πο-
λυσημία της πραγματικότητας για
τον «κίνδυνο» της οποίας έχουμε
λάβει προειδοποίηση από τον Αρι-
στοτέλη: «ον πολλαχώς λέγεται».
Και αυτό το «πολλαχώς» διαφέρει
σε κάθε εποχή, σε κάθε άνθρωπο,
σε κάθε συνθήκη, σε κάθε ψυχισμό.
Και δουλειά δική μας να επιλέξου-
με. Όσον αφορά τα αποσπάσματα
του κειμένου που είναι ιδιαίτερα
δυσνόητα και σκοτεινά, αναρωτιέ-
μαι: και αν ο Νοβαρινά θέλει να
είναι σκοτεινά; Αδιέξοδο.
Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για τον Νο-
βαρινά. Για να ξεσηκώσουμε το
χώρο που μας περιβάλλει. Αλλά
πώς να προσδώσουμε σώμα στο
μυστήριο του ομιλείν, αυτής της
«μοναδικής εμπειρίας που βιώνει
κάθε ομιλών, κάθε λαλέουσα ύπαρ-
ξις, αυτής της πορείας μέσα στον
λόγο»; Διότι αυτήν την πορεία κα-
θένας την κάνει μέσα στο σώμα του.
Διότι «Ομιλώ δεν θα πει επικοινω-
νώ. Ομιλώ δεν θα πει ανταποδίδω
και ανταλλάσσω –ιδέες, αντικείμε-
να–, ομιλώ δεν θα πει εκφράζομαι,
κατονομάζω, τείνω φλύαρο τον νου
προς τα πράγματα, διπλασιάζω τον
κόσμο με μια ηχώ, έναν ομιλούμε-
νο ίσκιο. Ομιλώ θα πει πρώτα απ’
όλα ανοίγω το στόμα και επιτίθε-
μαι μ’ αυτό στον κόσμο, ξέρω να
δαγκώνω. Τον κόσμο τον τρυπή-
σαμε, τον αναποδογυρίσαμε, τον
μεταμορφώσαμε μιλώντας. Κάθε
τι που διατείνεται ότι είναι εδώ ως
φαινομενικά πραγματικό μπορούμε
να το καταλύσουμε διά της ομιλίας.
Δεν ζυγώνουν οι λέξεις για να κατα-
δείξουν τα πράγματα, για να τους
παραχωρήσουν τη θέση, για να τα
ευχαριστήσουν ευγενώς που είναι
παρόντα, αλλά, κατ’ αρχάς, για
να τα συντρίψουν και να τα ανα-
τρέψουν. «Γλώττα αέρος μάστιξ»,
έλεγε ο Αλκουίνος. Μάστιγα και
του υπ’ αυτής προσδιοριζόμενου
κόσμου... Εχθροί των πραγμάτων
υπήρξαν πάντοτε οι λέξεις. Μετα-
ξύ λόγου και ειδώλων αγών εσαεί.
Ως ρήγμα στον κόσμο καμωμένο
από το ανθρώπινο στόμα πρόβαλε
ο λόγος κάποτε – και η σκέψη εν
αρχή ως χάσμα χαίνον, ως πλήγμα
καινού καταφερθέν επί της ύλης.
Χαραματιά στον κόσμο ο λόγος
μας, το στόμα μας ανεμοδόχος που
ανοίγει διάκενα – και μια ανατρο-
πή στη δημιουργία. Των ζώων οι
κραυγές σημαίνουν, αποποιούνται
οι ανθρώπινες λέξεις. Τα μιλάμε τα
πράγματα για να τα λυτρώσουμε
από τη νεκρή την ύλη... Εδώ, μέσα
στο στόμα σου, είναι ένας τόπος
όπου ο άνθρωπος διαμελίζεται από
το χώρο, όπου αφουγκραζόμαστε
το κενό να λαμβάνει υπόσταση,
το χώρο να προσέρχεται παλλόμε-
νος. Πιάνει τ’ αυτί μας μια πνοή.
Κάθε πραγματικό ανασαίνει. Αέ-
ρινη πηγή ανοίγεται στην σκέψη:
προκύπτει από τη γέννηση χώρου
ανάμεσα στις λέξεις. Η γλώσσα
υπεκφεύγει, διολισθαίνει, ξεγλι-
στράει, καταδιώκει, καταδιώκεται,
δεν την αφήνουν σε χλωρό κλαρί
κι εκείνη όλο ανοίγει. Περιορύσ-
σει, αυλακώνει, γεωρυχεί: μια κα-
βατίνα. Τότε εμφανίζεται ξένο και
ενώπιόν μας το πιο δικό μας σώμα:
η γλώσσα. Πνευματική μας σάρκα,
αίμα μας».1
«Τι σημαίνει αυτό; Αυτό σημαίνει,
κυρία μου, ότι οι εξουσιαστές έχουν
πάντα συμφέρον να εξαφανίζουν
την ύλη, να καταργούν το σώμα, το
φορέα, την έδρα παραγωγής του
λόγου. Θέλουν να μας κάνουν να
πιστέψουμε ότι οι λέξεις πέφτουν
κατευθείαν από τον ουρανό μέσα
στον εγκέφαλο, ότι σκέψεις εκφρά-
ζονται και όχι σώματα... Οι εξου-
σιαστές περνούν ένα μεγάλο μέρος
του χρόνου τους επαγρυπνώντας,
ώστε ο άνθρωπος να αναπαράγε-
ται με τον καθωσπρέπει τρόπο.
Θέλουν να καταπνίξουν το μπά-
χαλο των σωμάτων, απ’ όπου ανε-
βαίνει η δύναμη αυτή που θα τους
ανατρέψει».2
Πώς, λοιπόν, να βγάλουμε απ’ το
θνητό μας σώμα τις λέξεις που το
κατοικούν, τις λέξεις που υπάρχουν
μέσα μας, για να μιλήσουμε για τον
Βαλέρ Νοβαρινά, όταν μονάχα οι
λέξεις οι καταχωνιασμένες μέσα
στην εύθραυστη ύπαρξή μας μπο-
ρούν να εκφράσουν το αποτύπωμα
της παρουσίας του; Πρέπει επομέ-
νως να σηκώσουμε την αυλαία στο
Δράμα της ύλης, πρέπει να βρούμε
τις σιωπηλές λέξεις, για να μιλή-
σουμε για τις άλεκτες λέξεις του,
για την άρρητη ποίησή του, για
τον «εν-πνεόμενο λόγο» του, για
όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε
και όμως πρέπει να τα πούμε, να
μιλήσουμε για ένα σκίρτημα, για
μια συγκίνηση, για μια αμφιβολία,
για μια βεβαιότητα, για ποίηση, για
ζωή και για θάνατο, για ένα πετάρι-
σμα, για μια απρόβλεπτη χαρά, για
χρώματα, για το κενό που ρουφά-
ει το χώρο, για τις λέξεις του που
περιέχουν όλες τις γλώσσες, να
μιλήσουμε κοντολογίς για τη γλώσ-
σα του Νοβαρινά. Για τη γλώσσα
του τη γαλλική, τη γλώσσα την
εκρηκτική, προκλητική, ζωώδη,
φωνακλάδικη, σιωπηλή, αρχαία,
μεσαιωνική, σύγχρονη, τραγική,
κωμική, χαρούμενη, παθιασμέ-
νη, γουργουριστή, μεταφράσιμη,
μη-μεταφράσιμη, ελληνική, ισπα-
νική, ιταλική, ρουμάνικη, ρωσική,
ανθρώπινη, ονειρική, βαλεριανή,
αυτή τη γλώσσα τη μη-διδακτική
που ο Βαλέρ την διατρυπά και την
ελευθερώνει, τη γλώσσα που διαρ-
ρηγνύει τα πέπλα της νύχτας των
καιρών για να φτάσει ώς εμάς. Για
τη γλώσσα του που μας ξεκάνει,
μας ξεσκίζει, μας απορροφά, μας
ξεκολλάει απ’ τις σιγουριές μας,
για τη γλώσσα του που αποποιεί-
Ο Βαλέρ Νοβαρινά.
ται κάθε προφάνεια. Για τη γραφή
του που ανατρέπει τη θεατρική
τάξη μετατοπίζοντας το βλέμμα
στα αυτιά και τη γλώσσα προς των
ματιών τα μέρη. Γι’ αυτή την «πρώ-
τη» γλώσσα, αυτή τη γλώσσα την
παράξενη, που έρχεται ένας Θεός
ξέρει από πού, που μιλάει στα πιο
βαθιά μας τρίσβαθα, που ξεπρο-
βάλλει σαν μια μορφή της ύλης. Γι’
αυτή τη γλώσσα που δεν μας επι-
τρέπει να τον κατατάξουμε, αυτόν
τον Βαλέρ τον ακατάτακτο.
Πρέπει να μιλήσουμε για τις λέξεις
που ρέουν μέσα απ’ το στόμα και
το σώμα των θεατρίνων. «Την απί-
στευτη τέχνη των θεατρίνων είχα
την τύχη να συγκεντρώσω εδώ»,
γράφει. «Χάρη σ’ αυτούς, μεμιάς,
αυτά τα παράξενα, ακατανόητα
κείμενα γίνονται διαφανή». Γιατί
ο θεατρίνος προσφέρει την πνοή
του σ’ αυτήν την εν αναβρασμώ
ύλη. Ο θεατρίνος – αθλητής του
συναισθήματος. Ο θεατρίνος που
μόνος αυτός έχει την βαθιά γνώση
του κειμένου, γιατί μόνος αυτός το
ανασαίνει, το σωματοποιεί. Ο θε-
ατρίνος που γνωρίζει το κείμενο
καλύτερα απ’ αυτόν που το έχει
γράψει. Ο προφητικός θεατρίνος.
Ο θεατρίνος που διαθέτει των μυ-
στικιστών τα βιώματα. Ο θεατρί-
νος που περιπλανιέται έξω απ’το
ανθρώπινο περιτύλιγμα. Ο θεατρί-
νος που ορμάει και παραδίδεται
στο κενό.
Αυτός ο θεατρίνος με τη διάφανη
επιδερμίδα που μας αποκαλύπτει
το εσωτερικό του σώματός του
για να δούμε τι υπάρχει μέσα του.
Προφέροντας το κείμενο, λέει ο
Νοβαρινά, μας φανερώνει το πέ-
ρασμα της υλικότητας του ομιλείν
διαμέσου του σώματός του. Του
σώματός του που ανοίγεται και
κλείνει στον κόσμο, μέσα απ’ τα
ανοίγματά του, τις οπές. «Γράφω
με τα αυτιά» μας λέει, «για τους
πνευματαγωγούς ηθοποιούς...
Στόμα, πρωκτός. Σφιγκτήρες... Να
μασάς και να τρως το κείμενο. Ο
τυφλός θεατής πρέπει να ακούει το
τραγάνισμα και την κατάποση, να
αναρωτιέται τι τρώγεται εκεί πέρα,
πάνω στη σκηνή... Η καρδιά μέσα
σ’ όλα αυτά βρίσκεται στον πάτο
της κοιλιάς, είναι οι μυς της κοι-
λιάς. Είναι οι ίδιοι μυς της κοιλιάς
που μας βοηθούν να αφοδεύουμε
ή να τονίζουμε το λόγο, ασκώντας
πίεση είτε στα έντερα είτε στους
πνεύμονες. Ας μην κάνουμε, λοι-
πόν, τους ξύπνιους, κι ας στρώσου-
με κάτω κοιλιές, δόντια, σαγόνια,
βάζοντάς τα να δουλέψουν».3
Ο θεατρίνος με το «διαλυμένο»
σώμα του δεν επιθυμεί να εμφα-
νίζεται, αλλά να εξαφανίζεται. Ο
Νοβαρινά διευκρινίζει ότι αυτή
η εξαφάνιση γίνεται με τη μορφή
θυσίας, γιατί ο σωστός θεατρίνος
είναι εκείνος που «δολοφονεί τον
εαυτό του προτού να βγει στην σκη-
νή». «Κάνει την είσοδό του, μέσα
στη μοναξιά, δημοσίως, μπροστά
σε όλους, χωρίς μουσική. Ο ηθο-
ποιός προχωρεί μπροστά μας για
να εξαφανιστεί. Μόνο γι’ αυτό
έρχεται κανείς στο θέατρο. Για να
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 49
Martin Bureau
βγει από την ταυτότητά του... Διότι
ο άνθρωπος ένα και μόνο πράγμα
επιζητεί: να αλλάξει το δεδομένο
σώμα του. Αυτό είναι το μόνο πά-
θος που μας εμφορεί. Να βγούμε
από το σώμα: με τον πόλεμο, με
την άθληση, με τον έρωτα, με τις
αρρώστιες, με την ασκητική, με το
όργιο. Όλη η δραστηριότητα, όλος
ο πυρετός του ανθρώπου μόνο αυ-
τόν τον στόχο έχουν: να εξέλθουμε
της σαρκός, να καρναβαλιστούμε,
να αλλάξουμε φύλα και επαγγέλμα-
τα, να ζωοποιηθούμε και ενδεχομέ-
νως να εγκαταλείψουμε τη ζωή.4
Ο θεατρίνος με την πνοή του,
αδειάζει το σώμα του από το αίμα,
από τα σπλάχνα, από τους μυς, για
να καταστεί λόγος και μόνο λόγος.
«Ο Λουί ντε Φυνές λέει: Και ο λό-
γος σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν
ημίν. Ο λόγος έγινε σάρκα και ήλθε
να κατοικήσει ανάμεσά μας... Σάρ-
κα έγινε, σάρκα γεννήθηκε, ενσαρ-
κώθηκε με την γέννηση, εκ σαρκός
τέτεκται... Και εσκήνωσεν: ήλθε
να κατοικήσει ανάμεσά μας». Το
«εσκήνωσεν» προέρχεται από τη
λέξη «σκηνή» – και στα σύμφωνα σ,
κ, ν, τα τρία σύμφωνα της σκηνής,
οι ραβίνοι αμέσως αναγνώρισαν
τα γράμματα Shin, Khaf, Noun,
της Shekhina, που στην Καμπάλα
αντιπροσωπεύει τη Θεϊκή Παρου-
σία. Η σκιά της μιας γλώσσας κάτω
από την άλλη πάντα διαχέει το φως
της εκ των έσω: ένα ρήμα δρα κάτω
από ένα άλλο ρήμα, μια αφήγηση
κρύβεται κάτω από την αφήγηση,
τα εβραϊκά κάτω από τα ελληνικά,
τα ελληνικά κάτω από τα λατινικά,
τα λατινικά κάτω από τα γαλλικά...
Αλλά το «εσκήνωσεν» προέρχεται
από τη «σκηνή», που στα ελληνικά
σημαίνει τέντα, τσαντήρι, αντίσκη-
νο, και το «εσκήνωσεν» θέλει να
πει πως ήλθε να στήσει το τσαντή-
ρι του ανάμεσά μας. Δεν χρησιμο-
ποιεί γερά υλικά για να χτίσει τον
ναό του, μόνο έρχεται να στήσει το
τσαντήρι του και να ξελημεριάσει
εδώ μαζί μας. Ο Λουί ντε Φυνές
έλεγε: «Για τον λόγο δεν χρειάζεται
στέρεο οικοδόμημα, εύθραυστος
μόνο πάπυρος. Και στην ανάγκη,
ούτε και αυτός: 79.856 γράμματα5
που τα θυμάμαι απ’ έξω».6
«Σκηνή είναι και το θεατρικό σα-
νίδι, το αιθέριο του θεάτρου οι-
κοδόμημα, ο πουπουλένιος του
βιότοπος. Εύθραυστος τόπος δια-
μονής είναι η σκηνή, αρχιτεκτόνη-
μα φτιαγμένο όπως όπως, καλύβα,
χαμοκέλα... Ο Λουί ντε Φυνές έλε-
γε: «Το σπίτι του ηθοποιού τσαντή-
ρι είναι του ανέμου, κονάκι που το
κουβαλάς, φτιαγμένο από ανάσες.
Γιατάκι μας ανάλαφρο, η σάρκα
μας, το φτωχικό μας σπίτι – και το
κορμί μας χώμα. Ούτε θεμέλια για
τον άνθρωπο ούτε δάπεδο, ούτε
για τον ηθοποιό ούτε για το παιδί,
ποτέ και για κανέναν»... Εννοούσε
πως πάνω στη σκηνή γίνεται πιο
εύκολα αντιληπτή η αιώρηση του
χρόνου και του χώρου, του ενός
μέσα στον άλλον, εντός μας ανα-
μεμειγμένων, στην εύθραυστη του
κορμιού μας κατοικία».7
Στα κείμενα του Νοβαρινά, που
τον κατακυριεύουν οι σκέψεις και
οι απορίες για το παίξιμο των ηθο-
ποιών, στροβιλίζονται οι αιώνιες
λέξεις της παιδικής ηλικίας, τσα-
κίσματα, παροιμίες, λόγοι προφη-
τικοί ή βλάσφημοι, και κάθε λογής
ζώα. Ζώα που μιλούν, επικοινωνι-
ακά ζώα. Μυστήριο και ενέργεια.
Συγκάλυψη. Κρυμμένες ρίζες της
γλώσσας. Πολυσημίες, διφορούμε-
να, αμφισημίες.
Ο λόγος του Νοβαρινά, διατυ-
πωμένος και ωστόσο ασύλληπτος,
αποκηρυγμένος και μαζί φανερω-
μένος από τη σωματική υπόσταση
θεατή και θεατρίνου, βρίσκεται στο
κέντρο του ουτοπικού και ανέφι-
κτου θεάτρου του. Πάνω στη σκηνή
ρέουν η πνοή και το αίμα αυτού του
λόγου που είναι ο άνθρωπος: «Εδώ
λαμβάνει χώρα, ενώπιον όλων, η
σπονδή της ανθρώπινης ύλης που
είναι ο λόγος», μας λέει. «Ο διά
της πνοής του χώρου διάπλους.
Εκεί στα τρίσβαθα η αντινομία
του ανασασμού μάς δένει και μάς
λύνει. Εκεί, βαθιά στα μύχια μας,
50 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
στα έγκατα της γλώσσας, η δίψα
του θανάτου, της απέκδυσης, της
αναγέννησης,. Εκεί στα τρίσβαθά
μας ο πόθος της διάβασης. Διάβα-
ση, πέρασμα, Πεσάχ, Πάσχα. Διά-
βαση της Ερυθράς Θάλασσας, τού
μνήματος το διάβα, της σελίδας η
διάσχιση, του χώρου, της σκηνής.
Μιμείται η ανάσα μας κάθε στιγ-
μή αυτήν την κίνηση, το διάβα του
θανάτου».8
Εδώ παντρεύονται το περιπαθές
και η κωμωδία. Η σοβαρότητα και
η παλαβομάρα. Η διανοητικότητα
και το καραγκιοζιλίκι. Η γραφή του
Νοβαρινά κρατάει απ’ τα κωμικά
τρυκ του τσίρκου και τα πάλκα των
πανηγυριών. Τοποθετημένα κάπου
ανάμεσα στη θεατρική παράστα-
ση, την οπερέτα, τη χορογραφία,
το τραγούδι, τις μαριονέτες και τη
ζωγραφική... Αυτές οι φιλοσοφι-
κές πραγματείες περί θανάτου και
ανθρωπινότητας, περί ομιλίας και
χώρου, εναλλάσσουν ακατάπαυστα
τη σοβαρότητα και την περιπλοκό-
τητα των θεμάτων που πραγματεύ-
ονται με το γέλιο και το απόλυτο
χιούμορ.
Καθαρή γλωσσική απόλαυση,
χαρά της επινόησης του παιχνιδιού,
το θέατρό του αποδίδει στο λόγο την
ιερή του διάσταση, την προφητική
του διάσταση που μας μιλάει για τα
μυστήρια του κόσμου τούτου, για την
άγνοια και τη σιωπή απ’ όπου ανα-
βλύζουν οι λογισμοί των θνητών και
οι λόγοι τους. Σιωπή και ομιλία, ομι-
λούσα σιωπή, ιδού το μυστικό του
Νοβαρινά, του λαλέοντος άλαλου
ποιητή. Τα ίχνη αυτού του μυστη-
ρίου της ομιλούσας σιωπής, της σι-
ωπηρής ομιλίας, ακολουθεί ο Νοβα-
ρινά παρουσιάζοντας στο θέατρο τα
ομιλούντα ζώα, τους θνητούς, τα ζώα
που προσπαθούν να σωπάσουν ομι-
λώντας. «Όταν πηγαίνουμε στο θέα-
τρο», λέει ο Νοβαρινά, «πηγαίνουμε
για να δούμε τα ζώα να μιλάνε.» Η
φράση αυτή δεν έχει καμία μειωτική
σημασία για το συγγραφέα του Λόγου
των ζώων. Εξάλλου ο άνθρωπος δεν
είναι ένα ζώο προικισμένο με λόγο;
Ένα ζώο που μιλάει αναζητώντας τη
σιωπή της Φύσης...
Ο Νοβαρινά βυθίζεται μέσα
στην έμπυρη σιωπή του Λόγου.
Ακολουθεί την οδό μιας νέας εκ-
κωφαντικής σιωπής συνομιλώντας
με τα ζώα, επικαλούμενος την τε-
λετουργία των θεατρίνων –τη μόνη
τελετουργία που μας έχει απομεί-
νει, εκτός από τη τελετουργία του
Έρωτα– δημιουργώντας μιαν άλλη
γλώσσα-παρθένο, διακονώντας
τους ήχους που του επιβάλλει η
Ιερή Πνοή, καλώντας τα πουλιά
που καλύπτουν τη σιωπή με το
άσμα τους και τη φτερωτή παρου-
σία τους, που ξεμακραίνει στην
απουσία – τα πουλιά, σύμβολα
ιερά της Ελευθερίας, της Ειρήνης,
της Αγίας Τριάδας, της Σοφίας,
του Θανάτου – τα καλεί με ονό-
ματα ανύπαρκτα, ονόματα που οι
άνθρωποι δεν έχουν καταφέρει
ακόμα να σπιλώσουν. Αναζητά μια
γλώσσα άλλη, χρειάζεται μια πί-
σω-γλώσσα για να κατανοήσει τη
δική του καλύτερα, για να κατορ-
θώσει να σιωπήσει.
Η περιστευρά, η τραγόνα, ο κοτ-
τυφάς ο αριστοτέλειος, η κνίσσα, η
νησσίς, η χελιδρόμος η οχθόφιλος, ο
πελαγός, η ακανθύλια, το κανάβιον,
ο γυξ, η ιερακότα, ο γμάρος, η μπε-
κρούτσα, η τρόπιδος, η στρουθίς, η
αιγιθαλίς, το παρίδιον, η σιττίτσα, ο
αιγίθαλος ο σπιζίτης, ο αιγίθαλος ο
ορεινός, ο αιγίθαλος ο τελματαίος,
ο ρέγουλος ο πυρροκέφαλος, η σει-
σοπυγεία η ξανθόχρους, ο κέρθιος ο
πάγκοινος, η αηδρών η φοινίκουρος,
ο ιξοφάγος, ο κρόραξ ο σπροδρό-
χρους, ο αητομάτης ο μελαθρόνω-
τος, η βομβυκίλλη η φαιόχρους, η
σπνίζα η άγαμος, η σπνίζα η ακανθο-
φάγος, η σπνίζα η χλωρίς, η σπνίζα
η στρουθός, η σπνίζα η πυρρόχρους,
ο λοξνίας ο σταυρορραμφής, ο κορυ-
βαλός ο λογχοφόρος, ο κρύψελος ο
άπους-άχερος-αόμματος, ο αιγοφή-
λας ο ευρωπαϊκός, ο άποψ ο γνήσι-
ος, ο άποψ ο κάλπικος, η αλγυών η
κοινή, η αλγυών η τρανή, ο βροχίλος
ο βασιλικός, ο βροχίλος ο δημοκρα-
τικός, ο βροχίλος ο ποικιλόχρους, ο
γρυψ ο περκνόπτερος, ο αλιάερτος,
ο αστούριος ο ισπανικός, η γναυξ
η φλογώδης, η γναυξ η σκότιος, ο
κρόκρυξ, ο δρίυγξ, ο μελοπίττακος, η
οινάς η λευκάχη, ο τρετράρων ο τρέ-
τριξ, η πέρδριξ η όρτρυξ, ο αλέκως
ο βαγκίβιος, ο ταγώς, η μελεαρίς, ο
φαβιανός, ο εφωδιός, ο σχοίζικλος,
ο σκυλόπαξ, ο νουμήνιος, ο γάλλος
ο φίλυδρος, ο κρεξ ο λειμώνιος, η
ελόρνις η χλωρόπους, η υδρόρνις η
γεραναία, η ωτρίς, ο τέτραξ, ο ιλάρος
ο γελών, ο ιλάρος ο κλαίων, η αελ-
λώδης η πελάγιος, ο θαλασσομαρα-
θονοδρόμος, ο δύκνος ο μουσικός,
ο δύκνος ο μαθηματικός, ο δύκνος ο
μυστικός, ο κεπελάνος ο ουλόθριξ, ο
κάρβων, ο κολυμβίων, ο απτηνοδύ-
της, ο παταγόνιος, η στροθός η Λί-
βυσσα, ο καζούριος.9
Και αν αυτό που δεν μπορούμε
να πούμε πρέπει να το μεταφρά-
σουμε, ποιους δρόμους θα πάρου-
με, από πού θα το προσεγγίσου-
με, τι λέξεις θα καλέσουμε να μας
βοηθήσουν; Μεταφράζουμε τους
ήχους ή το νόημα; Αλλά τους ήχους
πώς τους μεταφράζουν, πώς τους
ερμηνεύουν; Και το νόημα; Ποιο
είναι άραγε το νόημα;
Ο Βιτκενστάιν αναφέρει ότι τα
λάθη των φιλοσόφων οφείλονται
στην κακή χρήση του νοήματος της
γλώσσας. Ποιο είναι, λοιπόν, το
νόημα της γλώσσας του Νοβαρινά;
Το δικό του το νόημα; Ποια είναι η
πηγή του; Ποια είναι η πρόθεσή του,
τι θέλει να μεταδώσει στον αναγνώ-
στη ή στον ακροατή; Και αυτό που
θέλει να μεταδώσει ταυτίζεται με την
κυριολεκτικότητα της λέξης ή με την
κοινή της χρήση; Ποια είναι η χρήση
των λέξεων στον Νοβαρινά; Διότι, να
μην ξεχνάμε πως πρέπει να αναρω-
τιόμαστε για τη χρήση των λέξεων
και όχι για το νόημά τους. Και αν τα
όρια της γλώσσας είναι τα όρια του
κόσμου, τότε ποιον κόσμο εκφράζει
η γλώσσα του Νοβαρινά που τραβά-
ει πέρα απ’ τα όρια της γλώσσας και
του κόσμου, στον μαγικό κόσμο των
ήχων; Και τι μπορούμε να κάνουμε
εμείς όταν ο Νοβαρινά τινάζει στον
αέρα τα όρια της γλώσσας και επιχει-
ρεί να ομολογήσει το ανομολόγητο,
να πει το άρρητο, να περιγράψει το
απερίγραπτο, να ονομάσει το ακατο-
νόμαστο με βοηθούς τους ήχους; Τι
μπορούμε να κάνουμε όταν οι λέξεις
δεν αντιστοιχούν σ’ αυτό που ανα-
γνωρίζουμε ως πραγματικότητα ή σε
όντα που δεν ανήκουν στον λεγόμε-
νο πραγματικό κόσμο – όπως είναι η
περίπτωση των πουλιών στο Ζώο του
χρόνου; Πρέπει να σωπαίνουμε για
όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε, ή,
αντιθέτως, πρέπει να λέμε όσα δεν
μπορούμε να πούμε;
Εδώ οφείλω να ομολογήσω ότι το
συναπάντημά μου με τα κείμενα του
Νοβαρινά που μου ’μελλε να μετα-
φράσω πέρασε από τρία στάδια. Το
πρώτο ήταν ο αγώνας, η αναμέτρη-
σή μου με το Μπροστά στον Λόγο.
Όταν το πρωτοδιάβασα, ήθελα να
το βάλω στα πόδια, να πάψω να εί-
μαι μεταφράστρια, να αλλάξω επάγ-
γελμα, να μην ξαναμεταφράσω ποτέ
πια τίποτα. Πραγματικά, πρόκειται
για ένα κείμενο εξαιρετικά δύσκο-
λο –κυρίως για τους μεταφραστές
των μη λατινογενών γλωσσών– που
προκαλεί κάθε μεταφραστή. Αλλά,
αντί να το σκάσω, αποδέχθηκα την
πρόκληση. Αυτή η πρώτη συνάντη-
ση κράτησε πολύ, όπως κάθε πρώτη
ερωτική συνεύρεση. Αυτό το κείμενο
δεν με βοήθησε απλώς να γίνω καλύ-
τερη μεταφράστρια, αλλά κυρίως και
πάνω απ’ όλα μου προσέφερε –όπως
το λέει τόσο ωραία ο Ζαν-Λυκ Μαρι-
όν μιλώντας για τον έρωτα– κάτι που
ωστόσο δεν κατείχε. Την εαυτότητά
μου. Μου προσέφερε τον εαυτό μου.
 Το δεύτερο στάδιο ήταν η συνά-
ντηση με το Ζώο του Χρόνου. Όπου
υπάρχουν αποσπάσματα απολύ-
τως μη μεταφράσιμα. Το δώρο,
λοιπόν, σ’ αυτή την περίπτωση
ήταν η ελευθερία να μεταφράζεις
αυτό που δεν υπάρχει.
Και η τρίτη προσφορά, με τα Φώτα
του σώματος, ήταν η συνειδητοποίη-
ση ότι το μόνο πράγμα που είχα και
έχω πάντοτε ανάγκη στη ζωή είναι
να βγω απ’ το σώμα μου. Να κάνω
μια έξοδο θριαμβευτική, στο φως
λουσμένη, όπως στον έρωτα.
Αλλά πώς να μεταφράσεις αυτήν
την ανάγκη, πανταχού παρούσα
στα κείμενα και τη σκέψη και στον
πόθο του Νοβαρινά; Πώς να τη με-
ταδώσεις με λόγια;
Για μένα, η μόνη δυνατή προ-
σέγγιση ήταν μια προσέγγιση που,
χωρίς να παραμελεί το νόημα –εκεί
όπου υπήρχε, και μάλιστα εκεί που
υπήρχε για μένα– βασιζόταν στο
γήτεμα των ήχων και περνούσε
από μια σκηνή θεάτρου, τόπο μα-
γείας και θαυματουργής μεταμόρ-
φωσης, τόπο όπου το νερό μπορεί
ευκολότατα να μεταμορφωθεί σε
κρασί. Άφησα λοιπόν τις λέξεις του
Νοβαρινά να ηχήσουν μέσα στο
κούφωμα του σώματός μου, μές
στου κορμιού μου τις κοιλότητες,
μέσα στην κρανιακή μου κοιλότητα
όπου κατοικοεδρεύει η εν-πνεόμε-
νη ύλη της νόησής μου, το πνεύμα,
αιθέριο και πραγματικό, αέρινο και
υλικό, σε αναζήτηση ενός ήχου στα
ελληνικά που να διαθέτει σχεδόν
την ίδια δυναμική σε νόημα και
άκουσμα και ήχο και αίσθηση και
έρωτα και πάθος.
Έρως, πόθος, ίμερος, πάθος,
δύναμη, μανία – μας κυβερνούν.
Ευτυχώς. Δεν μπορείς να αγαπάς
τον Θεό παρά μόνο σε κατάστα-
ση μανίας, δεν μπορείς να θυσι-
άζεσαι στον έρωτα παρά μόνο σε
κατάσταση πάθους, δεν μπορείς
να ρίχνεσαι γυμνός στα λιοντάρια
–σε όποια λιοντάρια– παρά μόνο
εμπνεόμενος από αχαλίνωτη πα-
ραφορά, δεν μπορείς να αντέξεις
τη ζωή χωρίς μια δόση τρέλας.
Δεν μπορείς να μεταφράσεις τους
παλμούς και τα κενά ανάμεσα στις
λέξεις ενός κειμένου παρά μόνο
κυριευμένος από ερωτική μανία.
Η έξοδος από το σώμα μας που
γενναιόδωρα μας προσφέρουν ο
έρωτας, το θέατρο, η θρησκευ-
τική πίστη, ο χορός, η γέννα, το
όργιο, η τέχνη, ο πόθος, η βαριά
και ασήκωτη επιθυμία, είναι, όπως
και να το κάνουμε, η μόνη δυνατή
ανακούφιση πάνω σε τούτη τη γη.
Χρωστώ χάρη στον Νοβαρινά που
με βοήθησε να το καταλάβω, να το
βιώσω συνειδητά, υπό το φως των
κειμένων του, και εντός του φωτός
του σώματός μου, γιατί, τελικά,
όπως το είχε διατυπώσει ο Ρολάν
Μπαρτ στην τελευταία του συνέ-
ντευξη, προτού πραγματοποιήσει
την τελική του έξοδο, η μόνη κρίση
που μας βασανίζει και μας αφανίζει
είναι η κρίση της επιθυμίας. zx
1. Μπροστά στον λόγο.
2. Γράμμα στους ηθοποιούς.
3. Γράμμα στους ηθοποιούς.
4. Υπέρ Λουί Ντε Φυνές.
5. Ο ακριβής αριθμός των γραμμάτων
που περιέχει η Τορά.
6. Μπροστά στον λόγο.
7. Μπροστά στον λόγο.
8. Μπροστά στον λόγο.
9. Το ζώο του χρόνου.

Κάνοντας μια συνδρομή στο Books’ Journal έχετε εγκαίρως

το δικό σας τεύχος στη διεύθυνση που επιθυμείτε.
Κάνετε δώρο μια συνδρομή και στους φίλους σας.
Στείλτε mail στη διεύθυνση info@booksjournal.gr
με την παραγγελία σας ή τηλεφωνήστε στα γραφεία του περιοδικού.
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (11 τεύχη) 50 €, φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE
(απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. Eξάμηνη συνδρομή (6 τεύχη) 30 €. Εμβάσματα - επιταγές:
Ηλίας Κανέλλης.Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 142002320004738. ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 51


Valère Novarina, 2013.
Το ζώο του χρόνου
Ένας άντρας περπατάει ανάμεσα στα μνήματα.
«Στο Ζώο του Χρόνου!», «Στον σκύλο ο οποίος!»,
«Στο κρέας και στον Άλλον!» Ζώα με μυαλό, κοι-
τάξτε την επιγραφή: χάραξαν τους τάφους τους
στο δάπεδο. «Εδώ αναπαύεται ο άνθρωπος άνευ
πραγμάτων: όλα άνευ εμού.» Ιδού τα μνήματα
εγχάρακτα: είδα τα ονόματα φράσεων εγγεγραμ-
μένων σε χαλίκι. Εκείνος που έγραψε μέσα στη
νύχτα: «Φως του κόσμου αναίτιο.» Κι εκείνος:
«Ενθάδε κείται η αδιψαλέα τρύπα μου.» Ο άλλος
εδώ: «Έζησα δίχως χώρα καταγραφής.» Εκείνος
λέει: «Ο κόσμος συναρμολογήθηκε χωρίς βάση
κι εμείς αναγκασμένοι να κατοικούμε σε φέρετρο
και δεν υπάρχει στήλη στον κόσμο που να φέρει
κάποιον που είναι.» Λόγια ενός χορευτή. Αυτός
λέει: «Δόξα στους μουσκουλάτορες, αίσχος στους
γιατρουδίσκους!» Δεν θα πέρασε τόσο καλά στο
νοσοκομείο. «Δόξα στους διαδέχοντες, αίσχος
52 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Από τoν Valère Novarina
Μετάφραση: Λουκία Μητσάκου
στους προκατέχοντες.» Έστω και αν τα κορμιά
εξαφανίστηκαν, το μνήμα απαντάει πάντα ακό-
μα στις ερωτήσεις μας κι εμείς διαβάζουμε ακό-
μα στα λιθάρια ονόματα που πέσαν από σφαίρες
και τους ήχους των πεπτωκότων. Αγόρι, χώρεψε
χωρογραφώντας τον χώρο!
Το μνήμα αποκρίνεται.
«Ο άνθρωπος δεινός δρομέας της τρύπας» εί-
ναι η φράση που έγραψε πάνω στην πλάκα του
ο Θρασύδειλος Μαθητής. Ο άλλος χάραξε πί-
δακες με ογδόντα τρία φωνήεντα: «Όταν χρει-
άστηκε να σκάψουμε τον τάφο της γιαγιάς μου,
βρήκαμε από κάτω να βγαίνουν μόνο τα ογδόντα
έξι καρφιά απ’ τα παπούτσια του παππού μου
καλυμμένα εκεί απ’ τα χαλίκια μια ζωή νωρίτε-
ρα.» Να διώξουμε αυτές τις σκέψεις απ’ τους πο-
δεμένους ορίζοντες.
«Θα πάω να τελειώνω μόνος μου, μέσα στα κό-
καλά μου, άμα αποφασίσουν να με παρατήσουν
Martin Bureau
ήσυχο», υπογραφή Σκύλος Ένα. Λόγια του Σκύ-
λου Δύο: «Γεννηθείς εις.» «Ενθάδε ο Ιωάννης Ορ-
μηνιάρης με τον Ιωάννη Ορμηνιάρη ζευγάρωσε,
επτά οχτώ έξι τρία.» «Εμείς, δύο σπαρνασσικοί,
ο Ιωάννης Ψιλικατζής, ο Εδμόνδος Κανατάς, πι-
κνικάραμε εδώ κάποια στιγμή τον Μάη του τρι-
άντα τρία.» Και πάει λέγοντας.
Αυτός εδώ λέει: «Το γεγραμμένο υπό του αν-
θρώπου διά του ανθρώπου είναι κάλπικο, και
αυτή η επιγραφή ακόμη.» Ομοίως ο γείτονάς
του που υπήρξε πατέρας του υιός και γείτονας.
«Οικογένεια Δουμά.» Κοίτα, σκύλε μες στο κε-
φάλι μου: ιδού το μνήμα του Παιδιού εν Φράσει
βραχεία. Εδώ είναι ο τάφος του Παιδιού Αγωγού
που όλη του τη ζωή κουβαλούσε την σύντομη
φράση: «Νωρίς-νωρίς απ’ το σχολείο την κο-
πάνησα. Τώρα κλίνω όλους τους χρόνους των
ρημάτων στα οστά μου.» «Ενθάδε κείται, ενθάδε
θα κείται και θα έκειτο εάν ήταν εδώ, ο Ιωάν-
νης Πισταδόρος, έμπειρος ποδηλάτης που πήρε
απότομη στροφή.» «Ο κόσμος με βαραίνει και
σας αφήνω τώρα μόνο, εις τον ενεστώτα χρόνο,
μέσα σ’ αυτόν τον εκδικιώνα. Εδώ ο ίσκιος μου
δεν τρομάζει πια τα αυτοκίνητα.» Είναι η του-
μπαρισμένη λεωφόρος Μπλανκί.
Άλλος πιο μακριά: «Η γη ιδωμένη τ’ ανάπο-
δα.» Πιο μακριά κείται ένας που λέει: «Ο κόσμος
ήρθε εν αγνοία μας. Άνθρωποι απ’ τη Δύση τεί-
νουν τα πόδια προς τους ανθρώπους της Ανα-
τολής.» «Όλος ο κόσμος πέφτει όταν φεύγει το
φως.» Στα λατινικά - υπογεγραμμένο. Ετούτος
εδώ, τρεις τάφους αργότερα: «Αίμα, αίμα, αίμα,
τριάντα έξι φορές το εκατό», υπογραφή Είπα,
Ιωάννης Τριάντα έξι χιλιάδες. «Ιωάννης Μέγας
Κάιν», υπογραφή η μητέρα του. «Αγαθή Γονι-
δίου», «Ιωάννα - Αρλέττα Τρουλωτού, για τα
γενέθλιά της του τότε.» «Από τον Παύλο στον
Λουδοβίκο, για την Θηριοπρωτεύουσά του.» Κι
αυτός εδώ, κάτω απ’ τις τσουκνίδες; «Χωρίς αρ-
χικά.» Ιδού η φράση του Ανθρώπου Του Τι: «Χω-
ρίς εμένα η ζωή θα ήταν χαρμονή.» «Ο κόσμος
ήρθε εκστατικός και να που έγινε καπνός.» Ιδού
η φράση του Τρωικού Ανθρώπου: «Μία, δύο,
τρεις, ποτέ δεν είναι αργά για να πω και να ξα-
ναπώ: ποιος με έβαλε εδώ να κείτομαι;» Υπογρα-
φή του Τριαδικού Ανθρώπου. Ιδού η φράση μιάς
γυναίκας τέσσερα: «Έζησα όλη μου τη διορία.»
Ιδού η φράση του ανθρώπου οχτώ, του Ιωάννη
Φτερωτού: «Κείμαι, εκείμην, εκειτόμην, κείτο-
μαι, εκεκειτόμην, ω γλυκυτάτη ύπαρξις, γύρνα
μου!» Αλλά δεν μπορεί γιατί είμαστε ο εαυτός
μας.
Από τον Ιωάννη Γλωσσομαραζιάρη στον φίλο
του Εβέρτο: «Για χίλια εξήντα τρία δικεφαλοτρι-
σεκατομμύρια ένα δεύτερο δύο, μάταια προσπά-
θησα κάθε λεπτό να διαδεχθώ τον εαυτό μου.»
Έτσι λένε, και κάνουν.
Μνήμα ενός μοναχικού: «Τον θάνατο τον
γνώρισα στη ζήση μου. Τώρα αναπαύομαι στην
αγκαλιά του τέταρτου προσώπου του ενικού.»
Υπογραφή Ιωάννης του Ανθρώπου, γιός της συ-
ντέλειας, ψευτο-Ερρίκος, υπέροχο αγόρι ντυμέ-
νο στα ολόγυμνα, λάκκος αριστερά.
Και ιδού όλης της γης το χαμηλότερο, το μνή-
μα του Αρχιδρίτη του Χίμου, όπου διαβάζω αυτό
εγγεγραμμένο: «Ενθάδε κείται ο εγώ, που έφτα-
σα την έκσταση μέχρι εκεί που έφτανε η ζωή
μου, αλλά έφυγα τρέχοντας μακριά. Παιδί, άλλο-
τε, έφευγα μακριά από κάθε τοπίο με το ποδήλα-
το. Σήμερα, μέγας βετεράνος, φεύγω μακριά απ’
τους ανθρώπους.» «Διαβάτη, ιδού εγώ μεσ’ στα
χορτάρια, μεσ’ στη φύση:  πέθανα χωρίς ρήμα,
χωρίς ρήση, όπου εγγράφειν τίποτα.» Ιδού το
μνήμα του παπα - Τσουρούφλη: «Ο Θεός είναι
σβόλοι χώμα, υπογραφή η μητέρα του. Ο Θεός
είναι Άγγλος, υπογραφή Ρόκρόυ. Ο Θεός μας
περιέχει, υπογραφή Ντάνλοπος. Ο Θεός είναι
στα δύο, υπογραφή είμαι εγώ. Διαβάτη, μην δια-
βαίνεις: ουδεμία απ’ αυτές τις διακηρύξεις είναι
κίβδηλη, εκτός από μία η οποία. Τράβα τον δρό-
μο σου αν τίποτα δεν ξέρεις: θα καταλήξεις στον
λάκκο ο οποίος.»
Τάφος χωρίς όνομα της γυναίκας του Σάπλου,
συζύγου Γυμνέστρας. Φλύαρος επιτάφιος του
παλιομοδίτη ανθρώπου της οικουμένης του τι.
«Ω εξ εμού εσύ, φύγε πάνω από μένα που περπα-
τώ στα οστά μου, μην με κοιτάς από μια τρύπα
από ψηλά και είθε τα ζώα να πάρουν τη θέση
σου! Ιωάννης Υστερογράφου υπογραφή γραμμέ-
νο.»
Ήρθαν ξήρθαν, κάναν και ξεκάναν μια ζωή,
έσπασαν και έσκασαν, αλλά ούτε καν εγώ.
Το ζων σφάλμα ειμί. Είμαι ο Ιωάννης που πά-
ντα έπαιζε Τον Ζωντανό με το στανιό.
Ζώα, ζώα, με έφεραν στον κόσμο, χωρίς καμία
τρύπα, μόνο ένα μνήμα κάθε στιγμή στη διάθε-
σή μου. Ονομάστηκα ο αποδεχόμενος τον θά-
νατο πριν από τη ζωή όπως ο καθένας από δω.
Έφαγα πολύ νωρίς τα περιττώματα της γης, και
απέδωσα δια του πρωκτού μου όλους τους τούς
καρπούς επί του ωχριώντος κόσμου. Βγάλτε μου
αυτό το κεφάλι που γέρνει στα τρία! Ευλογημένο
το αναθεμάτισμα! Γιατρέ της καρδιάς, γιατρέ του
ήπατος, είθε η ευλογία να σας βγει δια τι: βγάλ-
τε μου αυτό το κεφάλι για να το αφιερώσω στο
τίποτα και δώστε πίσω στα μάτια μου, μια και
καλή, όλο το σκοτάδι.
Έζησα σαν τον λαγό μέσα στη γη, ο μόνος
που δεν κατάλαβα τίποτα από την περιπέτεια
των άνω χορών. Κόσμος για μένα τρύπα. Πάρε
από τον κόσμο το μνήμα σου που είναι μέσα σου.
Πάρε από τον κόσμο που είναι τρύπα εκείνον
που είναι στο εσωτερικό, ακόμα κι αν η τρύπα
του είναι μία. Πάρε την τρύπα από μέσα σου και
δώσε, διότι Είμαι. Τότε, λοιπόν, του έγραψα:
Θεέ, αν είσαι Θεός, μην φανερώνεσαι: Πάρτα
όλα!   νοι, βουλώστε τα στόματά σας και σταματήστε
«Ευλογημένοι οι ανονόματοι.» Χάραξα αυτήν
την φράση στις δέκα έξι Σεπτεμβρίου τριάντα
τρία ασθμαίνοντας στο βουνό της Μασσαλίδος
πάνω από τα Αγαθωτά του Σορμίωνος. Ακο-
λούθως ως επακόλουθο ένας ψαράς με επανα-
πάτρισε στο γραφείο με ντε σεβώ. Στην Τρίτη
στροφή ανάμεσα στο Μακρύστρατο και τη
νήσο Ριού, απευθύνθηκα μ’ αυτά τα λόγια σ’
αυτήν την νήσο: «Άκουσε, νήσε του Ριού! Ιδού
εγώ παις γηράσκων που ουρλιάζει το λίγο που
ξέρει στις έδρες και στα πνεύματα, στις γηρεές
ανθρωποκτονικές λείες και στις ανενθύμητες
μεσίστιες σημαίες. Ανθρωπότητα μυρηκάζουσα,
ανθρωπότητα ατέρμων, άκουσε την αναγγελία
του αείμνηστου γέροντα Σαπατρίνου: αναζωο-
γονείστε τις σκέψεις σας εδώ μέσα σ’ αυτήν την
πηγή μέσα σε μια στιγμή ει δυνατόν, διότι ο άν-
θρωπος οφείλει να ξαναγεννηθεί από την τέφρα
μου. Ακούστε την αναγγελία του αείμνηστου γέ-
ροντα Ιωάννη Λουκιανού, αναζωογονείστε όλες
τις σκέψεις σας μέσα σε μια στιγμή, ει δυνατόν.
Και είθε όλα μας τα λόγια τώρα, μπροστά σ’ αυ-
τήν την νήσο Ριού που είναι η νήσος Ριού, να
βγουν στον αέρα και να ξαναφτιάξουν τον κόσμο
να μην είναι. Ή να είναι με τον ίδιο τρόπο γιατί
είναι το ίδιο και καλά έτσι. Μέσα σ’ αυτό το ντε
σεβώ που το οδηγεί ο Λέων Μάξιμος Λευκίτης,
ψαράς και γιος ο ίδιος μαξιμιλιανού τέκνου του
χρόνου. Ας δαγκώσει τώρα το κενό και την ίδια
του τη στάχτη μαζί μου. Σήμερα και τα δυό. Το
έξι του έξι του έξι-έξι εξακόσια εξήντα έξι. Ας πέ-
σει ένα πλάσμα απ’ τον ουρανό κατ’ ευθείαν μες
στο μνήμα! Ποτέ δεν θα με φανταζόμουν ούτε
μια μέρα μαζί μ’ αυτό ζευγαρώνοντας. Είδα μέσα
στον τάφο μου τα μάτια μου ορθάνοιχτα και ανα-
γάλλιασα που είμαι. Αλλά ιδού το σπίτι μου: το
κόκκινο με τα κόκκινα παντζούρια μπροστά στο
άσπρο με τα γαλάζια παντζούρια. Καλησπέρα
οδηγέ ευχαριστώ-συγγνώμη. Μια νύχτα κάθε κε-
φάλι θα γεννήσει ένα πλάσμα κατά το κέφι του.
Θα ξαναϊδωθούμε. Στα πουλιά, στα ζώα!»
Την επομένη του συμβάντος, είδα ένα γιατρό
για να τον ρωτήσω αν ήμουν. Χωρίς να επικυ-
ρώσει αυτήν την εντύπωση. Ζώα, ζήσατε μέσα
στην πλάνη μέχρις εδώ. Μικρά ζρωάκια δεσπρο-
ζόμενα, θα κροιμηθείτε όταν σας στρώσουμε,
στην χώρα των πράσων και με ένα χόρτο αντί
για πνεύμα. Δεν θα τα αναφέρατε όλα αυτά, ω
ακριβέ μου εγκέφαλε, ακριβέ μου Ιωάννη Λέο-
ντα Λευκίτη, εάν δεν είχατε από αρχαιοτάτων
ημερών εκ βάθους καρδίας περιφρονήσει όλα τα
φρονήματα που σκορπίσατε δεξιά και αριστε-
ρά και που αφορούν αυτά που εκφράζετε στο
εσωτερικό εκείνου που είσθε. Ιωάννη άνευ Αντι-
κειμένου είσθε ο Ιωάννης άνευ Υποκειμένου: ο
άσπρος εγκέφαλος που περιφρόνησε ό,τι κι αν
σκέφθηκε. Δεν θα λέγατε τίποτα πλέον αν δεν
ήσασταν ο Ζων που όλα τα εμπεριέχει σε ό,τι
λέτε. Λογισμός, αν δεν ήσασταν ο μισών δεν θα
ήσασταν ο ων. Όμορφα πανιά μες στο μυαλό
μου, μεγάλα ημισφαίρια Βορρά και του Νότου,
σφραγιδοσύμβολα, ραβδωτές ρωγμές των τοι-
χωμάτων των μετωπιαίων λοβών, λεωφόροι των
βρεγματικών οστών, ιγμοριδιακές πτυχές, ρόου-
λινγκ ντάουν, πάψτε να είσαστε οι μεν κόντρα
στους δε σε δύο σφαίρες ακατάπαυστα χωρισμέ-
να παρλάρετε.
Δευτερόλεπτα, δείπνησα φάσεις αλληλοαπα-
νωτές: τώρα σας ζητώ να διαχωριστείτε και να
με γλιτώσετε απ’ τον χρόνο. Στον καιρό μου,
από καιρού εις καιρόν, βρήκα τον καιρό να κατα-
βροχθίσω ευκαιριακά τα αργά διαστήματα και τα
ακραία ολάκερης της γης απ’ άκρου εις άκρον,
τόσο πολύ που πια το πνεύμα μου δεν έχει κα-
θόλου καιρό και καμία όρεξη σε κανέναν καιρό
και καμιά ευκαιρία: ένα δύο τρία τέσσερα, θέλω
να τελειώσω τη ζωή μου αυτό το δευτερόλεπτο.
Γειά και χαρά σε σας και δόξα σε όλους!
Το όνομά σου; Ιωάννης Νατίβης. Η προέλευ-
σή σου; Τα μνήματα του ιβρικού λάκκου. Το μέλ-
λον σου; Τα παρωδικά πεδία.
Τι σπουδές έκανες; Σπούδασα μοναξιά.
Ζώα, ζώα, κάθε φορά που είδα άλλον είδα τον
εαυτό μου στο χειρότερο. Κάθε φορά που είδα
άλλον, η έχθρα του με άφησε άναυδο.
Είμαι ο Άνθρωπος στον οποίον τίποτα δεν συ-
νέβη. Προτιμώ να σιωπώ παρά να μη μιλώ. Είναι
εκεί, μίλησε. Ποιος είσαι, εσύ που είσαι; Ο δι-
σεκατομμυριοστός εκατοστός πεντηκοστός εκα-
τομμυριοστός οκτακοσιοστός τεσσαρακοστός
έκτος χιλιοστός εκατοστός τριακοστός έβδομος
τεσσαρακοστός τρίτος δεύτερος πρώτος ανθρώ-
πινος άνθρωπος. Γεννήθηκα μια μέρα εις. Πάνω
στη γη που με αντέχει όπως μπορεί. Διορισθείς
και ονομασθείς εδώ Ιωάννης Μηχανικάκης, Ιω-
άννης Τίποτα δεν Γίνεται, Ιωάννης εισέρχεται
εξερχόμενος, Ιωάννης ο Περάτης Εξέρχεται Ερ-
χόμενος, πεπτωκώς που πίπτει επί του πισινού
του, πιστεύτηκα ο πρώτος φανός του κόσμου,
και δεν ήμουν παρά η τρυποεκατομμυριστή ντε-
λιπέρλα. Εμπρός λοιπόν, σκώλωπα σκώληκα της
γης, μικρέ μυρμιδόνα, βγείτε απ’ αυτούς τους
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 53
τόπους όπου δεν έχετε δουλειά κατά γης! Δεν
είχα λοιπόν τίποτα να κάνω ούτε να διαπράξω.
Ειδεμή παρά να σηκωθώ, να μου κατσαδιάσω τα
ζώα μου και πάντα να στήνομαι στα πέριξ σαν
κόκορας καβγατζής. Ένας που περπατάει με τα
πόδια πάνω στις ταφόπλακές του χωρίς ούτε καν
να τις διαβάζει, προσέχει μόνο τον άλλον, και
δεν βλέπει τις ίδιες του τις λέξεις λαξεμένες στην
πλάτη.
Ιωάννη άπρακτε, αφηγηθείτε την επίσημη
είσοδό σας στη ζωή! Γνωρίζω μόνο τις εξόδους
αλλά την είσοδο διόλου. Αφηγηθείτε την επίση-
μη έξοδό σας! Γνωρίζω τις μουσικές αλλά τους
χορούς διόλου. Τρύπα που τα λόγια σου μασάς,
το ατύχημα πες το και σ’ εμάς!
Πρέπει να σας πω ότι πρέπει να πω πως μόνο
την τελευταία στιγμή έμαθα κι εγώ να είμαι του
τσίρκου: είδα ισορροπιστές στο νούμερο που
αστοχεί, ενδυματολόγους χωρίς ραψίματα, σχοι-
νοβάτες να πέφτουν σαν τσαμπιά, ομάδες άχε-
ρων θεατρίνων να βλαστημούν μισερούς ρόλους
με τά πόδια βήχοντας, άυλους φυσικούς, άχρω-
μους ταχυδακτυλουργούς και αστόματους ρή-
τορες, μαρθηματικούς αποστερημένους από τα
εννέα τέταρτα του ημίσεος των ζευγών αριθμών,
τυφλούς βιγλάτορες, αντιποδιστές με τα χέρια
και πεζούς με ποδήλατο, είδα ψεύτικους θαυ-
ματοποιούς να μεταπωλούν κάτω απ’ την κάπα
ξύλινα μαχαίρια στους φονικούς ερημίτες, είδα
και ξαναείδα τον Λαντίζη, τον Ιωάννη Λευκίτη,
τον Πρυτανόπουλο και τους μεγαλοπρεπείς του,
να ξαναμαζεύουν ψίχουλα τον νεαρό Κάιν σκορ-
πισμένο στην πίστα εν κατακλείδι ενός ηλίθιου
γύρου εκτελεσθέντος αργά με όλη την ταχύτητα
και που εξόκειλε από μια τσαπατσοδουλειά μέσα
στην αμμόσκονη κάτω χαμηλά λόγω του σφάλ-
ματος ενός τεράστιου νάνου, είδα ανθρώπους να
μιλάνε μεταξύ τους με πιστόλια αντί για λέξεις,
τον νεαρό Λουκά ξαπλωμένο στην πίστα που
είχε καταρρεύσει, τον Ιωάννη τον Τζινίανδρο
τον ξάδερφό του, η ίδια η αθωότητα, ασθμαίνο-
ντας από δίψα να τον τσακώνουν κι αυτόν στην
ηλικία των τεσσάρων οι μοτοσυκλέτες στην λε-
ωφόρο Λάκας, να τον χάφτει η διφθερίτιδα και
μετά να τον σπιλώνουν οι αστυνομίες. Τον Ιησού
να τον ανακρίνουν κι έπειτα να τον τραβολογάει
το πλήθος που παραληρούσε, είδα την διασω-
θείσα λέρα και ό,τι είναι καταδικασμένο να μην
είναι πια. Είδα τις εσχατιές, έβαλα τις οπές. Θα
ήθελα να μπω μέσα στη μοναξιά τώρα. Όλα εί-
ναι μέσα στον κόσμο εκτός από μένα. Εσύ που
με ακούς όταν δεν είμαι πια εκεί, σπάσε μου το
κεφάλι εάν είσαι αν τολμάς.
Συνέχεια συνεχεία του οποίου, μία μητέρα με
ονόμασε Ιωάννη του Κουφαριού και του Πνεύμα-
τος. Επτακόσια ογδόντα τέσσερα: Ήμουν παιδί
στην Συντομία, και ενήλικας στην Ταχεία. Εξα-
κόσια είκοσι έξι: σπούδασα στο κολέγιο της Αγ-
χόνης τις αιτίες των πράξεων οχτώ χρόνια τρία
τέταρτα. Από τις επτακόσιες είκοσι τρεις χιλιά-
δες ογδόντα μινούτα μέχρι το εκατοστό εικοστό
τέταρτο ντο της ροπής, μπήκα εννέα χρόνια μα-
θητευόμενος στους αρχάριους. Στις είκοσι πέντε
της παραφροσύνης δέκα, στην Σπερματία, πήρα
το πιστοποιητικό δράσης και εγκατέλειψα τους
ευέλπιδες. Την επομένη αυτής της παρασκευα-
σμένης Παρασκευής, ευρισκόμενος στο Νοσο-
54 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
γονικό – Πάνω – στη Γέφυρα, έκανα τη γνωριμία
του Δημάρχου του Χηνικού που μου χρησίμευσε
για αναπληρωτής τρεις μήνες. Κατόπιν υπήρξα
φιλήδονος των πάντων και εγώ σε τι. Πάντοτε
ακολουθούσα την κατωφέρεια των επικίνδυνων
πραγμάτων που προπορεύονταν. Ενεργός φα-
ντάρος πενήντα οχτώ μήνες στο Αντροτσούκα-
λο, τρυπαδόρος στη Λουσινγκία για τρία ολόκλη-
ρα χρόνια, καβαδόρος στο Μπιουλέτο για ένα
τέταρτο, μετασχηματισταδόρος στο Μοροτίνι,
φυσητηραδόρος στερεών σωμάτων στην Βρετών
– επί – της Άρβης από τις τριακόσιες ογδόντα
τέσσερις έως τις διακόσιες ογδόντα τέσσερις,
χρονοπρηξιμαδόρος στο Βεργκικό – επί – Τό-
που τον Ιούλιο – Ιούνιο. Από τις δεκατρείς του
όταν μέχρι το επόμενο έτος ήμουν χρήστης του
τίποτα στο Κάτω Τομικό, γόης πλαγίαυλων στο
Σωσμικό, πρωταθλητής της άνεσης στην τρύπα
του τρόμου, σουλαμίτης στην Ιγγλία, κατακρη-
μνιστής του αληθούς στο Νότιο Βλασταριό, παι-
ανιστής του τι στο Γυαλιστό Πλουράλι, πιλότος
δράσης στα Βαραθρένια, εποχιακός εργάτης στο
Βουνό, τεκναδόρος στην Μπλετράνδη, καθα-
ριστής στις Ασμούσες, έξι χρόνια ταχυδρόμος
στο Σωφρονίδι, οχτώ χρόνια μουντζουραδόρος
ομορφιάς στο Μονλουσό την απαίσια πρωτεύ-
ουσα του Μονλουσονέ, φουσκωτής στα Γεώμι-
τρα, μεταπράτης παιδιών στα Λατομεία Γύψου,
ειρηνοποιός του Εβρέ, χρόνο τον χρόνο πέρασα
επτά χρόνους εκτός τρόμου στους ψαρότοπους
του Νότου, κι έπειτα ξέφυγα για να παραδοθώ
στα ανοσιουργήματα. Είκοσι οχτώ του Ζενσί-
ου του τέλους του εκατόν ογδόντα: μπαίνω στο
κολέγιο της Αβύσσου – Αμαρτωλικού. Μένω
τριάντα χρόνια. Επέβαλα τιμωρίες σε πολλούς
παραβάτες. Αποσύρομαι και παρεπιδημώ για
πέντε χρόνια σε δημόσιο νοσοκομείο όπου συμ-
μετείχα ακόμη πολύ-πολύ πρόσφατα σε ορισμέ-
νες μορφές προδιαγεγραμμένων δράσεων. Κατό-
πιν είδα ότι είχα κάνει την τρύπα μου και εγώ
γυμνωμένος. Κατόπιν εγώ γυμνωμένος και μου
φαινόμουν πως ήμουν. Κατόπιν εγώ γυμνωμένος
και γενόμενος και ξανάρχισε να είμαι ο Ιωάννης
του Κουφαριού και του Πνεύματος. Εισέλθετε,
Άνθρωπε του οποίου! Μπαίνει και λέει: είμαι ο
Άνθρωπος στον οποίο τίποτα δεν συνέβη. Είμαι
εκείνος στον οποίο ο λόγος είναι το μόνο πράγμα
που μου μένει για να μιλάω.
Βίος των οχτώ σαρκίων, βίος των γερασμέ-
νων πραγμάτων. Πού ζήσατε από πότε; Από το
σαρκίο ένα στο σαρκίο οχτώ. Ο άνθρωπος είχε
γεννηθεί εκ πνεύματος μέχρι τότε και ήμουν ο
μόνος πρώτος που τα έβλεπε όλα από τις ζωικές
τρύπες του. Είσαστε σαν κι εμένα, γνωρίζω απ’
έξω κι ανακατωτά κάθε γήινο: αυτοί είναι που
πάνε κατά γης σε αναζήτηση της τρύπας πάντα
που πέφτει.
Πούστικη μηχανή, αυτή είναι το κεφάλι μου
που μου βγήκε πρώτα αντί για τα πόδια που
έπρεπε να τα εγκαταστήσω προσεκτικά για να
ποδήσω ήσυχα στο έδαφος. Ρανέα, Βιτέα, Μπο-
δέα, Ισέα, Ονίδι, χωρομέτρησα παντού πόσα
δευτερόλεπτα το εκατομμύριο σ’ αυτούς τους
τόπους; Τις προάλλες είδα αρμενίζοντάς τους
με το τραίνο την κτηνωδέστατη σειρά των εδώ
κάτω άστεων και παρακάλεσα εδώ και τώρα μια
στιγμή βίαια μέσα στο βαγόνι να στηρίζουν τα
κτίρια από δω και στο εξής την οροφή φυτεμένη
τ’ ανάποδα κατευθείαν μέσα στο έδαφος και τα
θεμέλια ψηλά στην κορυφή! Θεέ μου, φώναζα, αν
υπάρχεις, βάλε κάτω αυτές τις άθλιες γέρικες κε-
φαλές! Το έκανε πάραυτα αλλά δεν είδαμε τίπο-
τα, το τραίνο έτρεχε χωρίς να αντιληφθεί τίποτα.
Λίγο έλειψε να τραβήξω το σήμα κινδύνου και
να κατέβω να εγκαταλείψω τα πάντα. Στον ελε-
γκτή που περνάει, άντε πάλι αστειάκια, τίποτα
δεν μπόρεσα να δηλώσω μόνο να τραυλοψελίσω
μια αξιοθρήνητη δικαιολογία: Λοιπόν Γιατρέ…
Δεν είμαι γιατρός, είμαι Ελεγκτής… Λοιπόν οι
νεκροί… Κανείς δεν είναι νεκρός, είναι όλοι ξύ-
λινοι… Λοιπόν, Εκλεκτά, όταν μπερδέψεις τα
σώματα… Ελεγκτής λέει… Λοιπόν Δόκτωρ, θα
υπάρχει ζωή πριν απ’ τον θάνατο για τους γη-
γενείς της Λιρίτσας, Σταμνίτσας, Βλαχοσαγκιάς,
Γκαργκανιάς;… Η συνέχεια μαντεύεται από
μόνη της και μου απέδειξε ότι ήταν όλα εκτός
από τη στιγμή που είχα βρει για να του πω κάτι
τέτοιο. Ξεγλίστρησε σηκώνοντας τους ώμους
μου και είπα όλη τη συνέχεια μέσα του. Είπα:
Άνθρωποι, συνεχίστε να κοιτάζετε μπροστά σας
όλα τα πράγματα σιωπηρά. Ράγες, στηριχτείτε
πάνω στους τροχούς από δω και στο εξής. Νίκη
στους πρωταθλητές των πραγμάτων! Δόξα στις
ανημπόριες!
Ζώα, πολύ νέος είχα το σώμα μου σκαμμένο εν
κενώ γεμάτο σφάλματα. Έξι οχτώ από πενήντα
δύο: είδα τον Θεό με τα μάτια μου. Γιατί είμαι
ολομόναχος μέσα στη φύση δίχως επτά δισεκα-
τομμύρια όμοια κτήνη; Τον γνωρίζω προσωπικά,
του κούφωσα τη φάτσα σε μια τεράστια υπέροχη
τρύπα: με ξεψαχνίζει όταν περνάω από μπροστά.
Τριάντα τέσσερα οχτώ από τέσσερα: ο Θεός εί-
ναι ξύλινος. Πάντα τον αναζητούσα χάνοντάς
με, διψώντας να τον γνωρίσω περισσότερο έστω
και κατ’ όνομα, τον γύρευα στις σχόλες μου,
χωρίς καλά-καλά να ξέρω, μέσα στα στόμια της
εποχής, στα αποδιαλεγούδια, στα παλιά σχέδια,
στις χέρσες πλαγιές, στις πίστες των πεζοδρομί-
ων ΟΣΕ. Εκεί κείτεται. Αγνοούμενος απ’ όλους.
Έξι ζωές πενήντα πέντε, έβαλα τέλος σε όλα.
Αδέλφια, σας γράφω σήμερα από μια ερημωμέ-
νη ύπαιθρο: σαρκίο του οχτώ τρία. Βάδισα ολό-
κληρος μέχρι να μην πιστεύω πια στις γάμπες
μου. Σε είδα σήμερα μέσα στα χέρια μου, έξι του
σαρκίου οχτώ. Από πού νεκρώθηκε το σώμα μου,
λοιπόν; Και γιατί όχι απ’ αυτήν την τρύπα απ’
όπου πέρασε και βλάστησε; Άϊ! στα μάτια μου
τα βρεγματικά οστά! Ανασηκώνοντας τα παρα-
πετάσματα και πλησιάζοντας ψηλαφώντας τον
ζόφο του, τα πράγματα τον έβλεπαν αλλά εκεί-
νος δεν έβλεπε τίποτα. Έχυσα γι’ αυτόν όλο του
το αίμα. Μέλη, σας περιμάζεψα τα κεφάλια σας
και τα ξανάχυσα προσφορά στο μαχαίρι: πάρτε
αυτό εδώ. Ο άνθρωπος είναι ένα κάλπικο ζώο ή
τι; Κάθε ανοικοδομημένη πόλη θα κατεδαφιστεί
και καπνοί θα σηκωθούν απάνω σου, Άβαλον,
Ρουμπέξ, Κρυοφτέρουγο! Όσοι ανοικοδομούν
θα αποικοδομηθούν. Σε σαρκίο πενήντα τρία.
Υπογραφή: Το Τέκνο του Ολέθρου.
Ζώα, ζώα, εσείς που χαθήκατε μόνα σας, πι-
στέψτε σε μένα τώρα και προσκυνήστε διότι
φέρω την τρύπα μας όσο πιο χαμηλά. Διότι σε
όλους αυτούς εδώ κάτω ήρθα να φέρω την τρύπα
του ονόματός μου στο όνομά μου. Ούτως hoc.
 Τα χαρτιά λένε: Σιγισμούνδος Μαυρικίου, γεν-
νηθείς εις Κρυοφτέρουγο, ένα σκοτεινό πρωινό
του Οκτώβρη εξήντα ένα έξι. Ιδού τα ομιλούμε-
να χαρτιά μου σε γεγραμμένα γράμματα. Επτά
χρόνια θεωρούσα το σώμα μου άνευ σκοπού, μια
κάψα για το τίποτα, κι όλος ο κόσμος γύρω του
ρολόι που δουλεύει. Δεν ήμασταν ούτε εσείς ούτε
εγώ, έλεγε ο παπάς ο συνεργός μου. Στο τέλος
του καφέ συνηθίζαμε να τρέχουμε οι δυό μας
ψηλά στη βουνοπλαγιά των Κνημαίων απ’ όπου
δεσπόζαμε της Νεαπόλεως, της Μικροπόλεως,
της Μεγαλουπόλεως, της Βαμβακουπόλεως,
της Μπιτονίας, της Κάτω Φαναρουπόλεως, του
Δέκατου Τέταρτου Πρανούς, του Αγίου Φραγκί-
σκου και όλων των άλλων περιοχών της διαδρο-
μής τέσσερα. Και φτάσαμε στην Λούτσα Τσέπης
της Τσαπατσουλιασμένης Πατσαβούρας όπου
θνήσκοντες βρετόνοι μας πότισαν σούπα.
Παιδί διέσωσα κρυφά στο Κρυοφτέρουγο
όλες τις παλιές γιορτές που είχα διαβάσει σε
αρχαία ημερολόγια: τη Νύχτα των Αμάχαιρων,
την Ημέρα της Κούφιας Εβδομάδας, τους Μαύ-
ρους Μήνες, την Κυριακή της Κοινής, το Βάρα-
θρο του Θανάτου, τη Νύχτα των Καταληκτικών
Μαρτυρίων και την Τελετή των Αποκηρύξεων.
Σήμερα, Ιωάννης ο ων, δεν ξεχωρίζω καμία μέρα
από την προηγούμενή της, ούτε αντικείμενο από
αντικείμενο, κανέναν άλλον από έναν άλλον,
ούτε διαχωρίζω το ζώο από το ολόζωο ούτε την
ανυπαρξία από την υπαρξία μου.
Γλώσσες του κόσμου, που δεν σεβάστηκα τα
λόγια σας, μιλήστε μου σήμερα! Έμαθα να απο-
στρέφομαι πάντα τα πράγματα εν σαρκί και εν
πνεύματι, έλεγα στον παπά γαβγίζοντας και γυ-
μνωμένος. Κατόπιν όπως  καθένας μπήκα στον
κόσμο απευθυνόμενος πρώτα-πρώτα ενστικτω-
δώς στον εαυτό μου.
Αργότερα έμαθα ότι το στόμα μου σφραγίστη-
κε από την τρύπα όπου με έφερε, ιδού πώς: έγι-
να χωρίς να το ξέρω εκείνος που κοιμάται τώρα
ανάμεσα στην αναίτια φωνή και τους ήχους της
αναπαραγωγής του κόσμου από τους ήχους, ιδού
πώς.
Λίγο περήφανος για το ορατό μου σώμα, ντρε-
πόμουν πάρα πολύ που θα σας άφηνα μετά τον
θάνατό μου ένα σώμα που ξεμένει. Και μόνο που
το σκεφτόμουν να το βλέπω διαγουμισμένο ντρε-
πόμουν κιόλας γι’ αυτό. Η μητέρα μου έλεγε:
Δώσ’ το στη γη! Σκεφτόμουν: Αρκεί να δεχθεί!
Λαχταρούσα να είμαι από σκέτο ξύλο, ή ρουμπι-
φανές, από ελαστικοποιημένο πλαστικό ή από
μεταλλουργημένο μέταλλο, κι όχι από σάρκα που
πηγαίνει στο πουθενά.
Οι εγγεγραμμένοι στο Κολέγιο συγκεντρωμέ-
νοι βλέποντάς με να αποφεύγω τη συντροφιά
τους, να παίρνω τα αξιώματά τους τ’ ανάποδα,
με ονόμασαν Ιωάννη Λέοντα Λευκίτη, αντικει-
μενικό αντικείμενο, ρεζιλεμένο χαμάλη, καλυμ-
μένο με ξελιγοθυμισμένα φτερά, άρρωστο του
καιρού, αφανιζόμενο, άνευ λόγου ξεγυμνωμένο.
Δώδεκα σκώμματα. Δεν τους απάντησα αλλά πή-
γαινα την προσευχή μου μέσα στα δάση που η
αρχή της πήγαινε έτσι: «Κύριε του αίματος, με
άδραξες μέσα σ’ αυτό το σώμα χωρίς να με έχεις
προετοιμάσει, σου ζητώ να με διασκορπίσεις εν
σιωπή στον μέγα χώρο. Ερημίτη του αλλόκοτου,
ένας εσύ, θραύσμα της τρύπας, ξεθαμπωμένο
υποκείμενο, Ιωάννη Σπαθιστή και Κεχωρισμένε,
κεκαθαρθέντα, έρημε και υποτιμημένε, μη - γεν-
νηθείσα ζώσα αιωνιότης, λυπήσου τον συντοπτι-
κό Άνθρωπο! Κύριε, αποτέλειωσε το φτιάξιμο
αυτού του κόσμου τρώγοντάς τον!» Αυτή ήταν η
ανόητη φράση που αναμασούσα στα στοχαστικά
ξύλινα παιδικάτα μου έξαφνα πάνω στο θρανίο
μου κάθε πρωί πηγαίνοντας. Εκσφενδόνιζα στην
τρύπα κάθε λογής σκυλολόι: απαντούσε με σιω-
πή παντού και με κουφαμάρα.
Ζώα, ζώα, κάθε ώρα ούτε κάθε λεπτό που ο άν-
θρωπος βλέπεται είναι για ανατροπή. Είδα μέσα
στο κενό όπου αρκεί να δείς για να δεις πως δεν
υπάρχει τίποτα. Επανερχόμαστε απ’ το κενό,
δεν βρήκα τίποτα. Δεν υπάρχει καμία διάσταση
στα πράγματα που ανέρχονται στον αριθμό εκεί-
νων στα οποία δίνουμε ζωή. Είδα μέσα στο κενό
που είναι χειρότερο απ’ το πλήρες. Μέσα σε μια
μόνο ζωή δεν βλέπουμε τίποτα χειρότερο.
Τα αντικείμενα είναι χωρίς συνείδηση κι εμείς
στερημένοι από ζώα. Μόλις εμφανίστηκε πάνω
στη γη, ο άνθρωπος έφαγε το αυγό του κόσμου του
οποίου ήταν γιός χωρίς να δημιουργήσει μυστήριο
και απέμεινε με τη σειρά του άσπορος. Εδώ τα ζώα
προσδοκώνται και δεν βλέπονται και τα αντικείμε-
να αναμένονται χωρίς να θεωρούνται. Το φυτικό
είναι ασυνείδητο, το ζωικό περπατάει με πόδια
ζώου. Κάθε ολόκληρος άνθρωπος μειωμένος κατά
το ήμισυ απαιτεί ακόμη να τον κόψουν στα δύο.
Επανέλαβα να επαναλαμβάνομαι μηχανικά αρχίζο-
ντας από μια μέρα μ.
Λέγε τη συνέχεια! Έτσι είναι συνεχώς. Πέφτο-
ντας το βράδυ, πήγαινα να του σιγοτραγουδήσω
αυτή τη γλυκιά μελωδία της οποίας ιδού το τρα-
γούδι: «Εσύ που με είδες να τρώω τον αδερφό
μου για να είμαι, να ‘μαι τώρα ενώπιόν σου μέσα
στον άρτο σου. Έζησα σε σφαίρες που θα σβή-
σουν όλα τα φέγγη τους σιγά-σιγά. Πάρε με από
δω και πέρα στα παγωμένα χέρια σου και κάνε
με άσπορο χώμα.»
Την επομένη αυτών των λόγων, στο γραφείο
οχτώ, η κόρη Αλάστιχου μου πήρε ένα λάστιχο
που δεν ήθελε να μου το ξαναδώσει. Την πήγα
σε ένα δάσος απροκάλυπτα και της είπα: «Κόρη
Μαρία - Φραγκία Αλάστιχου, μη μπαίνεις εδώ
διότι ιδού εγώ τώρα  εδώ ολομόναχος μαζί με τα
ζώα και τον θεό του Θέου. Ουδέποτε, από την
ημέρα που ξέρω ότι γεννήθηκα, ουδέποτε λέω
δεν έχω κοιτάξει κατάματα άλλο πλάσμα από
μένα. Μην σκεφτείς ότι θα αρχίσω με σένα. Δι-
ότι ο Θεός είναι μέσα σε μένα έξι τέρμινα πε-
ρασμένα. Ανασαίνει και τον αφουγκραζόμαστε
κάθε λεπτό.» Η κοπέλα το άκουσε αυτό για πρώ-
τη φορά και τότε μου πέταξε κατάφατσα τρύ-
πες από αγέλες σκύλων: ο κόσμος αποσχίστηκε
από κείνη τη μέρα απ’ την ημέρα και τα ζώα τα
οποία είχα διατάξει να εμφανιστούν ένα – ένα
έπειτα να εξαφανιστούν καθένα ανάλογα με την
περίπτωσή του και το όνομά του, δεν με βρήκαν
πουθενά αλλά μου έφεραν από τον κόσμο ένα
μέλος το καθένα κάθε πρωί. Η Μαρία – Φρα-
γκία Αλάστιχου, με παγιωμένη την κακή άποψη
που ευθύς εξ αρχής είχε για μένα συνεπεία των
άνευ εξακριβώσεως όλο και πιο εξακριβωμένων
κουτσομπολιών, τη βραδιά με την αυγούλα μας
εξαπέστειλε. Ειρήνη σ’ αυτήν τη διαβάτισσα
που το εδώ πέρασμά της δεν αξίζει ούτε καν να
αναφερθεί. Την επομένη η μητέρα μου βάρεσε
φαλιμέντο.
Για πού το ‘βαλες Χαβιέδιε; Κείμαι στην ιδιαί-
τερη τρύπα μου. Στις 8 Σεπτεμβρίου πριν από
τη γέννησή μου, ληγούσης της παραληγούσης,
με έβαλαν σε καραντίνα και καραούλι του κάτω
κόσμου κοντολογίς με μία τρύπα καταμεσής στη
φάτσα. Φάτσα στα ρολόγια που είμαστε, επι-
βεβαίωσα το κακαπόδεικτο όλων των ωρών σε
κάθε λεπτό. Εκείνους τους καιρούς, δεν ήμασταν
παρά τρύπα και λάσπη: το πνεύμα εκείνου πλα-
νιόταν πάνω μας. Και εκείνη μου είπε, αναγνω-
ρίζοντας σε μένα το όνομά της: Είσαι ο Ιωάν-
νης Παραληγουσάκης; Χωρίς κανένα τεκμήριο
τραύλισα: Όχι, ο Ιωάννης Ανονόματος. Τελικά
με κατατρόπωσε και η σάρκα ανέπνευσε. Επα-
νέλαβε σε όποιον ήθελε να μάθει το πρώτο μου
όνομα: Νίχιλ Πότου, που έφερα εν σκότει μέχρι
την ημέρα της γέννησης. Η μητέρα μου από την
πενταετή ηλικία έβαζε τη σάρκα μου ζαρωμένη
μες στο κρασί: μου έκρυβε ότι ήμουν υιός Θεού.
Την ημέρα των Εισοδίων μου στη Λευκή Τρύπα
με ανέβασε στα αυτιά της και με επέδειξε στα
μάτια όλων κείμενη και αντικείμενη, όπως κάνει
η χασάπαινα με τον χασάπη, η φουρνάρισσα τον
φούρναρη, το φέρετρο με το λείψανο, το αυτί στα
μάτια, όπως κάνουν πάντα η τρύπα με το πνεύμα
και όπως κάνουν πάντα όλα τα πράγματα. Αλλά
το πνεύμα ούτε και η τρύπα δεν είναι. Γιατί η
τρύπα είναι απ’ όπου κοιμάται το πνεύμα. Αλλά
διαμορφώθηκε αναλόγως. Και ομολογώ σήμερα
ότι γεννήθηκα από κανένα λόγο. Κόλλαγα απ’
τον φόβο, βγήκα μπλαβής. Και να που με σταύ-
ρωσε στα γρήγορα. Φώναξαν επειγόντως τον
γιατρό τον Σιγουρέλο, που ήρθε τρέχοντας με
τα τέσσερα, έριξε μια βιαστική ματιά στη σκη-
νή, κοίταξε προσεκτικά, έβγαλε το πράγμα και
ήμουν εγώ, καθώς ένας άνθρωπος με είχε δει.
Έτσι εγώ γυμνωμένος, του διαμελισμού και μια
ωραία μέρα του Γενάρη, μέσα στη μαύρη νύχτα
και κολυμπώντας μέσα στο αίμα το άγιο. Ένας
ηλίθιος γιατρός του οποίου μία αδαής τηλεφω-
νήτρια είχε σχηματίσει τα νούμερα εμφανίστη-
κε εξαίφνης κατά τύχη στα ολόμαυρα μες στη
μέση της μέρας και τότε ουρλιάζοντας κραυγές
μεγάλες όλοι οι άνθρωποι των παρουσών ορδών
είδαν αυτό και με επανέφεραν στη ζωή εξαίφ-
νης σωστά από τα πόδια. Εμφανίστηκα και τα
μάτια μου άνοιξαν θαυματουργά από θαύμα αλη-
θινό. Εγώ είμαι λοιπόν αυτός και αυτόν, αυτός
που είμαι, και από τότε για πάντα δια παντός
και ουδαμού. Αλληθωρίζοντας γιατί στην πρώ-
τη μου κίνηση θα πρέπει να έκανα εξαιρετικές
απόκρυφες προσπάθειες για να δω από τις έξι
τρύπες των ματιών μου αν διαπίστωναν ότι όλα
κείνται στη θέση τους καλώς. Επιχειρούσαν πά-
ντα σφαιροποιώντας να τα πνίξουν όλα για να
διαπιστώσουν αν δεν έβλεπαν σε μένα τίποτε
άλλο παρά το από τι η ψυχή είναι φτιαγμένη,
ή αν βγαίνει σε κάποιο εγώ. Ωστόσο δεν βγήκε
καθόλου αυτή η καημενούλα για κάποιον καιρό
και έμεινε πάντα ζαρωμένη εις τα ενδότερα για
τριάντα χρόνια.
Ζώα αυτών των ζωών, ζώϊα, ζώϊα, είμαι απ’
τους δικούς σας και πλημμυρισμένος, σβησμέ-
νος, αποζωωμένος, πλασμένος και λιανισμένος,
και όπως εκείνος που από τη σάρκα ξανάφτιαξε
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 55
το πνεύμα. Εδώ μέσα απ’ τη δική μου ψυχή, ο
Θεός επιστρέφει σε τι και θωρεί την παλιά του
την τρύπα όπου προσμένω.
Έκανα αυτό που είμαι. Ιωάννης Μηχανικάκης
είναι το όνομα του οποίου πρέπει να έφαγα τον
τίτλο. Κοιτάξτε πόσο μακρύς είναι η ζωή μου.
Είδα του κόσμου τη χυδαία σειρά και γύρισα την
πλάτη στα υπάρχοντα πράγματα.
Εκείνη την ημέρα έπεφτε πάνω μας η μεγάλη
μονοτονοβροντία του δειλινού που το ζώο πρέ-
πει να την φοβάται. Η ανθρωπότης έψαλλε του
κόσμου τη χυδαία επανάληψη. Μια μέρα κι άλλη
μια μέρα κι άλλη μια μέρα κι άλλη μια μέρα. Αυτή
η μέρα δεν έχει όμοιά της για να είναι όμοια με
τις άλλες. Επί της γης, τι κάνατε; Συμμετείχα
κατά λάθος στους αγώνες της εσώτερης τρύπας.
Χάμω στη γη τι είδατε; Μόνο καθολοποδαρού-
σες να περνούν ολομόναχες.
Κάθε πρωί να ροκανίζεις τη βάση, να ποτίζεις
με ιδρώτα το ψωμί σου και να κοιμάσαι γέρος, να
τρενάρεις τον χρόνο κάθε μέρα και λιγότερο, να
ανασαίνεις ανα-κάθε φορά σε μια συλλαβή ανα-ει-
πωμένη και μέσα στη νύχτα να αναπαράγεις τις
πράξεις μας με χτυπήματα στο πάτωμα. Ένας
χρόνος κοπανώντας τις τέσσερις σφαίρες, ο άλλος
κωλιώντας τους ίσκιους του άλλου, άλλοτε ξεριζώ-
νοντας τις ευκαιρίες στο έπακρο, και η έσχατη –
νιοστή να αποφεύγεις να καρυδώνεις συμπαίκτη.
Sicut eris: ανα – οι γεννήσεις σε τσαγκαροζωές.
Χαίρε νεκροκρέβατο, με βρίσκεις αλλαγμένο;
Πρέπει να έχω περάσει είκοσι χρόνια καθ’ υπα-
γόρευση. Νιώθω μεγαλύτερη ευχαρίστηση να
βλέπω τα ανθρωποτικά μέλη. Έ αρνίζωα, η ψυχή
όταν βγαίνει απ’ τα σώματα δεν φαίνεται; Πη-
γαίνετε να πλαγιάσετε μέσα στη δόξα όπου σχη-
ματίζετε κοπάδια σαν σμήνη πουλιών μοναχικών
μαστεροϊδών και κωλοπόδαρων, φτάστε στη γη
εξερχόμενα των υδάτων. Ζωώδη κτήνη πιστέψ-
τε σε μένα, διότι είμαι ο Ιωάννης γεννηθείς εκ
κρέατος ζωής και άνευ πνεύματος. Εκείνος όστις
πράττει. Ελθών δια να φέρει τον λόγον σε όσους
δεν εισακούουν.
Ζώα, όταν είχε πεθάνει η μητέρα μου και με
κέντησε στον πάτο μου μες στη μέση, είχα ήδη
τα μυαλά γαλανά σκούρα και το φως του μαύρου
βαγενιού των φύλλων. Αλλά ο Θεός που τότε
ήταν καλός το είδε και μου ξανάβαλε την σάρκα
στη θέση της: είχα τους πόνους μου, στην κοιλιά
απότομα φως παντού, η ζωή έξαφνα, και βάλθη-
κα αλόγιαστα να μετατοπίσω το υποκείμενό μου
στον υπάρχοντα χώρο. Εισπνέοντας τον αέρα με
τρόπο αλλόκοτο και ξεριζώνοντας από κάθε υλι-
κή υπόσταση όλον τον αεράτο αέρα που περιέχει
η σιωπή της.   τρύπησα το σακάκι μου το φλος,
Αλλά αυτός ο χρόνος δεν είχε παρά έναν χρό-
νο γιατί η σάρκα μου ξανάρχισε να ενδύεται το
κρέας της και εγώ γυμνωμένος. Και έμαθα να
είμαι εκείνος ο οποίος είμαι. Έκλεισα σφιχτά
με ορθάνοιχτο το στόμα κάθε μια από τις σκέ-
ψεις μου που ζει έγκλειστη στα ενδόμυχα. Είμαι
ο Ιωάννης που είμαι ομιλώντας. Ζώο γεννηθέν
από μια χαμάλισα καρέκλα που τα τέσσερα δι-
αμελισμένα πόδια της εκφράζουν μέσα σε μια
κωμική μεταφορά ευθέως το δράμα του χώρου.
Είμαι το ζώο το κάτωθεν πεπτωκός στο οποίο η
γη είναι άποδος. Είμαι ο Ιωάννης που χορεύει με
τα πόδια που ξέρει να κάνει ένα μεγάλο χορό του
56 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
κόσμου χωρίς να γνωρίζει τους βραχίονες. Μου-
σική, απαλλάξτε μας από τους ήχους και ελάτε
εάν το μπορείτε να πείτε πως θα μπορούσατε να
το κάνετε τώρα που ξέρετε πως όταν το κρέας
μου εξέπεσε εμένα τον ίδιο γέννησε αυτοστιγμεί
από ένα χείμαρρο λόγων. Πέντε του κρέατος της
τριακοστής Σεπτεμβρίου: είμαι ο άνθρωπος στον
οποίο τίποτα δεν συνέβη, ακριβώς μεταξύ των
τριών πολέμων κατά τη διάρκεια των οποίων
έγινε ξαφνικά ειρήνη. Έζησα χωρίς επακόλουθα.   Είχαμε δεκαεπτά Σεπτεμβρίου τριάντα τρία,
Στον Άγιο Βλάχο τον Θαυματουργό,
κάτω απ’ τα βάραθρα τα περιζωσμένα από συ-
νάξεις πουλιών που τσιρίζουν στα οροθετημένα
πέριξ όπου έρχονταν κάθε βράδυ να βοσκήσουν
εν τάξει, αγέλες κοπάδια και ποίμνια, κουρνια-
σμένος στο τελευταίο ορόσημο του χωριού, κάθε
βράδυ εκστόμιζα: «Να έρθουν λοιπόν οι άν-
θρωποι αν είναι εδώ, να φάνε όλοι μέσα απ’ το
χέρι μου σιωπηρά την σιωπή των στομίων μου
που σώπασαν για την πάρτη τους. Μια γυναίκα
λοιπόν, χωρίς αμφιβολία, με έβαλε μέσα σε ένα
ζώο, μια νύχτα, ένα πρωί, χωρίς θόρυβο, χωρίς
αμφιβολία. Μα είναι αναλόγως. Γιατί εκείνη την
εποχή ο κόσμος δεν έβγαζε κανέναν ήχο εκτός
από τον ήχο του είναι. Οι συμμαθητές μου, βλέ-
ποντάς με να βγάζω κάθε βράδυ τον ίδιο λόγο
με βάπτισαν το Σεμνικό Παιδί και με συνόδευαν
κάθε βράδυ σιωπηλά εν μέσω των ορίων για να
τους μιλήσω. Τους τραγουδούσα το τραγούδι του
Ιωάννη στον οποίον τίποτα δεν συνέβη:
«Εγώ είμ’ ο Γιάννης, και ο πρώτος κωμικός,
τους κάνω όλους να γελούν από παλιά,
και του πατέρα μου ακριβός μοναχογιός,
αν και στο σπίτι είχαμ’ έντεκα παιδιά.
Μια νύχτα ακούω να σηκώνετ’ ο μπαμπάς
και να μου λέει: “Σήκω πάνω βρε Γιαννάκη
άντε να φέρεις βουτυράκι της μαμάς
που είναι άρρωστη, μ’ αυτό το κανατάκι”.
Σαν αστραπή πάω στου θείου του Ηλία
και του φωνάζω: “Μην αργείς ούτε στιγμή
Βάλ’ το καπέλο με τα κέρατα τα τρία
κι έλα στο σπίτι, το καθήκον σε καλεί”.
Μα η μάνα είχε χορτάσει από την πείνα
κι όλοι καθόντουσαν τριγύρω απ’ το τραπέζι
φάγαμε κόκορα τηγανητό και χήνα
βρασμένη αποβραδίς στο πετιμέζι.
Κι εγώ που ‘μ’ έξυπνος, φωστήρας, ικανός,
λούστηκα τα βρασμένα μακαρόνια,
έκανα χάλια τα καινούργια παντελόνια,
και τις κάλτσες που ο παππούς μου είχε πλέξει
προτού πεθάνει κι είχαν χρώμα βιολετί
ο έρμος γέρος πού να το αντέξει
το κόκαλο που στο λαιμό τού είχε σταθεί.
Την επομένη ο καημένος
στο τραπέζι καθιστός
έμεινε παραπονεμένος
χωρίς φαγάκι, νηστικός.
Έτσι εγώ ζω.
Από το δώρο αυτό.
Κι έτσι μπορώ.
Να φτάσω ως εδώ.
Έκανε από κεί.
Στον όμοιό του τρύπα.
Οφείλουμε υπακοή.
Στο μη υπάρχον, είπα.»
δηλαδή με καινούργιους λογαριασμούς, τριάντα
έξι Αυγούστου της επόμενης χρονιάς. Ήταν η
μέρα του Διασπαστού του Ελάσσονος, η παρα-
μονή της εορτής των Δεκατριών Χιλιάδων Αυ-
λών. Την επομένη, εγώ πουν ήμουν πλέον εκεί-
νου του καιρού, καταφέρνω επί τέλους να πω τι
μέρα έχουμε: τι μέρα έχουμε αλήθεια; Τι μέρα,
απάρντησα. Εδώ δεν ξέρω ούτε τον χρόνο ούτε
τη χρονιά. Εκσφενδόνιζα λοιπόν στην τύχη και
στα μουλωχτά με τις χούφτες τις ημερομηνίες,
και μία, για κακή μου τύχη, ήτανε η σωστή και η
μέρα που είχαμε.
Είχαμε Γιαννοδευτέρα και Τετάρτη του κι εγώ
δεν ξέρω ποιανού μήνα, ούτε χρόνου. Παρών εκ
νέου ενώπιον του δικαστού και όλων των φερο-
μένων ως παρόντων στα Κοπρίτικα Δικαστήρια,
αναφέραμε και καταθέσαμε άνευ πεποιθήσεως
στα επτά τα άλλοθι των αποδείξεων του περά-
σματός μας εκτός μεταγενέστερης ζωής: ένα, ένα
κομματάκι κουρήλιο σκοινί, δύο, η λαβή μιας μι-
σόσβουρας, τρία, μία χειροκίνητη αριθμομηχανή
και ένα φουλαρισμένο πουκάμισο με οχτώ τσέ-
πες, κάτι κουμπιά και το πολωτικό ενός κρέατος
και ένα τραπουλόχαρτο άσος καρό και μια κάρτα
Μισελέν 88 και μια θηκούλα που περιέχει μισή
ντουζίνα και βάλε ανώνυμα αντικείμενα. Με την
εμφάνιση της συνέχειας του οποίου, το σώμα
των ενόρκων πήρε όρκο να μετρήσει μόνον δέκα
οχτώ για να μας απαλλάξουν. Αλλά ο δικαστικός
κλητήρας ή γραφιάς δέκα εννέα όταν ξεπετά-
χτηκε για να μου πει στ’ αυτί: «Λιστάρετε τώρα
τη λίστα των τελευταίων γραπτών σας λέξεων:
ο Θεός είναι τιμωρημένος, ο Θεός είναι φως το
οποίο ζει χωρίς εμένα κι εσένα.»
Αυτά τα φοβερά λόγια μου πήραν μέχρι και
τη διάθεση να συνεχίσω και τους πέταξα κατά-
μουτρα: «Άνθρωποι του υπέρ – κάτω, μήπως δεν
είμαστε σε έναν κόσμο που ζει χωρίς εμάς;» Ση-
κώθηκαν και βγήκαν μπαίνοντας και βγαίνοντας.
Λέγοντας: Πείτε να περάσει ο γιατρός που δεν
απέδειξε τίποτα μέσα σε δέκα χρόνια, συνοδευ-
όμενος από τον σκύλο που τεκμηρίωσε δια του
άλφα συν βήτα ότι κανένα πράγμα δεν μπορεί
να βαστάξει πάνω από μία μόνο μέρα μέσα στο
φως χωρίς να γνωρίζει τον λόγο του, ότι κανένα
πράγμα δεν θα βαστούσε εδώ εάν δεν γνώριζε το
μυστικό δικό του όνομα, ακόμη και τα πράγματα
τα άνευ γλώσσης.
Και επαναλάβετέ το όλο έτσι ακριβώς σε μία
διαφορετική κατεύθυνση, γιατί κανένα πράγμα
δεν θα βαστούσε εδώ εάν δεν γνώριζε το μυστικό
δικό του όνομα, ακόμη και τα πράγματα τα άνευ
γλώσσης.
Και επαναλάβετέ το όλο έτσι ακριβώς σε μία
διαφορετική κατεύθυνση, γιατί κανένα πράγ-
μα δεν μπορεί να βαστάξει πάνω από μία μέρα
μέσα στο φως χωρίς να αμαυρώσει την καθα-
ρότητά του, και να σπεύσει τρέχοντας προς το
τέλος του, και να αλλοιωθεί από το τέλος του.
Γιατί όλα τα πράγματα εδώ, επώνυμα και ανώ-
νυμα, υποφέρουν αβάσταχτα μόνο από το γελοίο
πάθος της εδώ παρουσίας τους. Η οποία θεωρία
ονομάστηκε: ηλίθια θεωρία του σκύλου που εί-
ναι. Και ο σκύλος έφυγε με την ουρά κάτω απ’
τα σκέλια λέγοντας: «Τέκνα των ζώων, αγαπάτε
τον κόσμο ως εάν ουδέποτε είχε υπάρξει.» Απά-
ντησα στον σκύλο: «Εάν είσαι σκύλος, δεν είμαι
ο Αδάμ διά του άλφα συν βήτα, ούτε γεννήθη-
κα από γυναίκα που ουδέποτε γεννήθηκε από
γυναίκα, ούτε εμφανίστηκα στην γενειάδα ενός
πατρός, ούτε εκ μόνου του λόγου του πατρός
εκείνου του πατρός του οποίου, αλλά εκ μόνου
του λόγου εκείνου που προσποιείται μόνον ότι
είναι, ούτε άνευ σαρκός, ούτε άνευ πνεύματος,
αλλά εντός της γης που έρχεται και πηγαίνει.»
Παρασκευρή οχτώ του δέκατου τέταρτου
σπερτού έξι χιλιάδες: Οκτώβριος Τρίτη οχτώ.
Από πού ηχούν αυτοί οι ήχοι; Ηχούν οι ήχοι
των ανθρώπων. Ηχούν οι λόγοι εκείνων που ει-
σέρχονται στον κόσμο εξερχόμενοι. Χωρίζονται
ορισμένοι εν ρυθμώ, άλλοι λίγα λέγουν, άλλοι λι-
γότερα. Τεδετακαρδή γαμπική τρία φουτιέν. Σύ-
ντομη νύχτα. Είδα στα άγρια θηρία. Σήμερα φά-
γαμε πολλά χτυπήματα στα κεφάλια μας, ψιλή
βροχή που μας έπεφτε κατευθείαν μες στο νερό.
Παρδελεδεκαδί οχτώ από εννιά: φάγαμε ακόμα
περισσότερη βροχή από χθες ακόμα χειρότερα.
Τεδολεκαρδή δέκα: νύχτα δροσερή, μουντάδα
δροσερή. Τριάντα δύο Δεκεμβρίου: αύριο γιορ-
τάζει ο γερο-χρόνος. Το τσούξαμε μες στην καλή
χαρά. Αύριο: ημέρα και εορτή της αύριον και
των ζώων αεί παρόντων. Πέμπτη 18 Σεπτεμ-
βρίου 86: τα υλικά αντικείμενα και τα πράγματα
υποφέρουν ακόμα πιο αβάσταχτα από χθες από
την εδώ παρουσία τους. Τέσσερις η ώρα: έπαιξα
στο 421 μια καλή στιγμή. Έπειτα αποφάσισα να
είμαι, από τη Δευτέρα, ο μεγαλύτερος δευτερο-
εγκληματίας όλων των εποχών, συμπεριλαμβα-
νομένης και της αρχαιότητος.
Ιούνιος! Ιούνιος! Ιούνιος! Χθες ένιωσα όλο
το κορμί μου να χάνεται σαν πνεύμα μυρμηγκι-
αστό. Εδώ και τρία λεπτά όλοι μου οι λογισμοί
βρίσκονται μέσα σε μικροσκοπικά κομματάκια
χιλιομικροσκοπικά ηλεκτρικών μικρών – μικρών
ελιγμών. Το κεφάλι μου τρεμοσβήνει και έξω δεν
βλέπουμε πια παρά έναν σκύλο με ανθρώπινο
πρόσωπο. Αύριο το βράδυ είδα σαν μέσα στο
κορμί μου υπήρχε σαν νεκρό που ήταν. Κατόπιν
συνάντησα έναν άνθρωπο που υπέγραφε Φ. Φ.
Π. : μου είπε ότι ήμασταν παιδιά κωμικών οπών
που προχωρούσαμε εκ του όπισθεν του εντός.
Εγώ νομίζω ότι είμαστε παιδιά του έμπροσθεν
που προχωρούμε τελευταίοι. Ζήτησα από τον
κόσμο να υπογράψει όλους μου τους λογισμούς
χωρίς εμένα. Ον ο είναι, ένιωσα μέσα μου την
ύλη σου σαν κύμα πνεύματος που διαπερνά τη
σάρκα με τον τρόπο του κανενός τίποτα.
Ύστερα ήπια λευκό κρασί, ύστερα διάλεξα την
επιτύμβια πλάκα του είναι μου: «Ενθάδε κείται ο
άνθρωπος που πέρασε από την τρύπα του οποί-
ου.» Λευκή Παρασκευή: χθες βράδυ διασταυρώ-
θηκα με τον μικρό Υγκ Ιανουάριο με το πορθμείο,
του έφαγα το χέρι ύστερα του κατακρεούργεψα
τη σάρκα της εξόδου. Κουβαλούσε πάντα ένα
σχολικό σακίδιο για τίποτα και τρύπα βρασμέ-
νου χαρτονιού. Τον σκότωσα και τον χώνεψα για
να ξανατραφώ απ’ το είναι του. Ύστερα έβγαλα
έξω το σώμα μου για να το πάω βόλτα και καθώς
ήθελε να την κοπανήσει, το κράτησα λουριασμέ-
νο με το πνεύμα.
Κόκκινη Πέμπτη: Συνάντησα αυτήν την νύχτα
ή λίγο έλειψε να συναντήσω έναν ονομαζόμενο
ή μία ονομαζόμενη Λουκρητία ή Λουκρήτιο: τα
καπέλα τους ήταν στην κοψιά ακριβώς ίδια κι
απαράλλαχτα. Σάββατο δεκαπέντε: χθες έβγα-
λα πάλι έξω το σώμα μου λες και έβγαινα για να
είμαι. Οχτώ δεκατέσσερα: Τίποτα. Είκοσι τέσ-
σερις: Περπάτησα σαν να περπατούσα και σαν
να πήγαινα βόλτα μέσα σε κάποιον. Είκοσι τρεις:
Συνάντησα έναν Άγγλο, μου είπε: «Αν ποτέ πε-
θάνω μια μέρα κατά τύχη θα ήθελα να πούνε
προσδιορίζοντάς με: αυτός ο άνθρωπος πέθανε
όταν δεν υπήρχε εδώ και καιρό κανένας μέσα
του.» Απάντησα: το ίδιο γίνεται και με μας τους
άλλους απ’ αυτήν εδώ τη μεριά του Ατλαντικού.
Ολόζωα, ολόζωα,
Δεν ξέρουμε πια να περπατάμε τόσο ο αέρας
είναι χαμηλά, η γη είναι χαμηλά, τα χιλιόμετρα
κομμένα στα έξι, τα δευτερόλεπτα σε τρισεκα-
τομμυριόλεπτα και οι ζωές σε γρηγοράδα, τα
φώτα σε φωσιάκια, οι χοροί σε ήχους, τα τρα-
γούδια σε σακιά και όλοι οι Κάποιοι κομμένοι
αριθμητικά.
Ολοζωισμένοι, παντοζώητοι,
Ενήλικα πια, η βαθιά βλακεία με οδήγησε, και
παιδί η σοφία. Κομματιαζόμουν σε όλα τα τρα-
γούδια του κόσμου για να τελειώνω μαζί τους: με
τα ζώα περιβάλλοντος ζώων και με τον άνθρωπο
εξ Αδάμ, φτιαγμένο από πηλό, καταδιωγμένο
από την νεκρική καμπάνα. Φτιαγμένο από πηλό
πηλικό. Έζησα στη ζωή ψαχτά και τις ιδέες με
τα χρόνια που μου κρέμονται στη μύτη. Το όνο-
μά σου; Γεννημένος γηγενής. Το μικρό; Ξεθεωτι-
κός. Ιδέες; Μηδέν. Έξοδος από την έξοδο.
Εκείνο τον καιρό, έκανε τόσο κρύο που όλα
ήταν τόσο χαμηλά που ο άνθρωπος σηκωνόταν
τόσο γρήγορα που τόνιζε χαρούμενος τις τρεις
τονοριτέ του χωρίς να ξέρει ότι η Τρίτη του τού
σήμαινε την έξοδό του. Εκείνο τον καιρό, έτσι
τράβηξε εκεί κάτω ο κόσμος που τραβάει.
Αϊζωα, αϊαϊζωα, ο άνθρωπος σας εξαπατά
με τον ομιλούντα αγωγό του δια του οποίου
ανα-σημαίνει κάθε τρία δευτερόλεπτα αναπηδώ-
ντας άρχιος από τον κόσμο που μπουμπουνίζει.
Όπως την ημέρα που άκουσε για πρώτη φορά
να απαντάει ο κόσμος για πρώτη φορά που τον
είχε θεωρήσει κουφό και ηλίθιο, την πάτησε μη
ακούγοντας τίποτα.
Στα είκοσί μου, απέτυχα σε όλους μου τους
γάμους: η νοσοκόμα προτίμησε τον νοσοκόμο, η
χασάπισσα τον χασάπη, η τελώνισα τον τελώνη,
ο δικαστής την δικαστίνα, το μοσχάρι το μοσχά-
ρι, η γάτα τη γάτα, ο πρωτότοκος την πρωτοα-
γαπημένη, και η δευτερότοκη το εργενιλίκι της.
Μπαίνει ο Ιωάννης που χορεύει ρυθμικά ένα
ρυθμό στον κόσμο βγαίνοντας:
«Έχω δυο μεγάλα μάτια μέσα στο κρανίο μου
Γέρικα μεγάλα άσπρα χωμένα στο κενό
Φωνάζουνε τσιρίζουν δυνατά
Κάθε που τα ξεσκίζω και τα δυο.
Μέσα στη σάκα δυο μεγάλα γαλανά
Δυο τρύπες άσπρες που γεμίζει το κενό
Τα ναι ξερνάνε ανυπόφορα φρικτά
Κάθε που καταβροχθίζω ένα από τα δυο.
Έχω δυο μεγάλα μάτια φορητά.
Τον κόσμο όλο τον χωρίζουνε στα δυο
Δυο μάτια άσπρα δύο τσακισμένα στα δυο.
Ένοχο από τα δύο το ένα είναι μοναχά
Αλλά δεν ξέρω ποιο από τα δυο.»
Έβγαλα λοιπόν το ένα μάτι μου για
να κρατήσω το άλλο ανέπαφο.
Αυτό το μεθυσμένο τραγουδάκι τραγουδισμέ-
νο τρεις φορές, το ‘ριξα στο κεφάλι μου αβέρτα
σαν τραγουδάκι που στραβογύρισε. Επτά φο-
ρές, χωρίς να ενημερώσω τον επουράνιο πατέ-
ρα μου. Με καταράστηκε λοιπόν και από μένα
προτίμησε τον άλλον τον εξ αριστερών του κατά
πως πρέπει: τον Πιλάτο τον Ισκαρδιώτη που τον
νόμιζα τοποθετημένο εκ δεξιών λόγω στραβω-
μάρας του ματιού μου που λείπει. Τρεις φορές
έκανα λάθος μεριά τόσο που τον είχα κεντήσει
τον άλλον. Παίξαμε τον χιτώνα του στα ζάρια
και κέρδισα το στέμμα του με ζαβολιές.
Μου τραγουδιόμουν μόνος μου σαν σίφουνας
αυτό το τραγουδάκι, όλες τις μέρες της σιωπής,
από τις οχτώ και οχτώ έως τις οχτώ και τριάντα,
και μετανιώνω πικρά που φανερώθηκα. Κάθε
φορά που βλεπόμουν το κεφάλι μου μέσα σ’ αυ-
τήν τη μιζέρια, τραγουδιόμουν ξύλινα αυτό το
τραγουδάκι. Ψαλμός της κοσμοχαλασιάς.
Εκείνες τις εποχές, τραγουδιόμουν αυτούς
τους σκοπούς τόσο δυνατά που πεταγόμουν έξι
φορές μέσα στη νύχτα, νομίζοντας πάντα ότι
άκουγα μέσα στη σιωπή τη φωνή μου που φωνά-
ζει φωναχτά τίποτα.
Την επομένη αυτής της παράκλησης, μη έχο-
ντας ούτε καν περιπέτειες πια να παρακολου-
θήσω εν τω πνεύματί μου, σταματήθηκα έπειτα
παραδόθηκα στα κτήνη που με έφαγαν εν τω
πνεύματί τους.
Απέφυγα έναν άνθρωπο; Και αυτή η απάντη-
ση αξίζει μια ερώτηση;
Την επομένη απ’ αυτήν τη νύχτα της αγρύ-
πνιας ένιωσα καλοξυπνημένος και έκτοτε παι-
νευόμουν που ήμουν και τα επικροτούσα όλα
εδώ κάτω. Την μεθρεπόμενη τη νύχτα το πρωί με
ξανάπιασε η αϋπνία και ούρλιαξα που δεν ήμουν.
Το βράδυ πρωί όλα πήγαν καλά. Το πράγμα με
ξανάπιασε και ούρλιαξα κάθε ορθρινή χύνοντας
μέσα στ’ αυτόνι αλαμπουρνέζικα.
Ξεπέρασα τον φόβο, μίλησα δυνατότερα από
τα νταβαντούρια των πρώτων άστρων που είναι
από χαλκό και των δεύτερων από στριγκά και τα
τρίτα παιδικά χαρτιά και τα πέμπτο από τόπι
τίποτα και τα όγδοο από πλέον του μη πλέον.
Έγινα ο πρώτος που συνέκρινα τον εαυτό μου
με ένα φύλακα του σταδίου ενός ποδοσφαιρικού
αγώνα νεκρικής καμπάνας κυνηγώντας πάντο-
τε βλακωδώς δυό μπαλόνια τη φορά τρέχοντας
προς τρεις αντίθετες κατευθύνσεις δίχως ένα να
γκολάρει ένα γκολ.
Ζώα, ζώα, ο άνθρωπος ήταν κρυμμένος όλον
τον καιρό μέχρι τώρα εντός του είναι του αλλά
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 57
Martin Bureau
Valère Novarina, 2013.
μέχρις εμένα κανείς δεν υπήρξε ποτέ κανείς τους.
Ιδού ζώα, η αληθινή ιστορία ακέφαλη και ανού-
ρατη, ενός ανθρώπου εμού ο οποίος μία μέρα του
Ιουνίου πενήντα-επτά-έξι, γεννήκε στην Ανεμά-
ζα ή στη Βουλγάτα και ο οποίος ενθυμείται τίπο-
τα από τον κόσμο του πριν – του μετά εκτός του
ότι ήμασταν την παραμονή της ημέρας κατά την
οποία εξήλθα ακμαίος περιβεβλημένος ένα γέρι-
κο κρανίο. Ω ζώα τέκνων απειροτάτων, χαράξτε
στον τάφο μου μια μέρα αν είσθε εκεί, αυτήν την
επιτάφια επιγραφή με τέφρας μελάνι: «Ενθά-
δε κείται ένας που έζησε μέσα στους α-ριθμούς
διότι την επομένη της παραμονής της γέννησής
του εξήλθε ακμαίος περιβεβλημένος έναν γέρικο
όναγρο.»
Πέρασα όλη μου τη ζωή μέσα στους αριθμούς
δίχως να πάω μέχρις αυτούς. Επειδή ο άνθρω-
πος εμού ήταν κρυμμένος όλου του καιρού μέχρι
τώρα εντός του είναι του. Ύστερα άκουσα και
ακούσα τον άνθρωπο που ξαναείδε και ξαναείδα
όλες τις τιμωρικές πράξεις μου και τις κακές μου
σκέψεις χαραγμένες στα τραχηλιαία μνήματα.
Στο τέλος η νοσοκόμα θα μείνει άλεξη και άλαλη
που όλα αρχίζουν μετά το τέλος. Συνεπώς συνε-
πεία αυτού όλη η ενέργεια ξανακύλησε και άν-
θρωποι άνευ παθών περνούσαν να βγουν απ’ τον
κόσμο από τρύπες ενεργειών. Βαρέθηκα να βλέ-
πω την ανθρωπότητα να υποβαθμίζει τη ζωή της
στο είναι εν αριθμοίς, γιατί κι εγώ ο ίδιος πέρασα
όλη μου τη ζωή μέσα στους αριθμούς χωρίς να
ξέρω καν να κοπώ έστω στα δύο. Αϊζωα, αϊζωα!
Ζώα, αϊζωα, ποδοκροτήστε τώρα τη γριά γη
και ορθωθείτε για να κάνετε τον άνθρωπο σείο-
ντας: καταριέται τη γη του όταν είναι κατά γης
και την ευλογεί με την παρουσία του. Θα πέσει
απ’ αυτήν και εκτός λειτουργίας όταν σύμπαν το
58 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
φως δημιουργηθεί. Σύμπαν το φως ομού μετά
του αίματος φαγωθεί. Διότι θα ακούσω έξαφνα
μέσα στον πηλό του κουφού την αιώνια ιστορία
του τίποτα που λέει. Εξέπεσα του ουρανού όλα
όσα λέει, μιμήθηκα τον κόσμο με τα λόγια μου
και δεν άκουσα τίποτα. Άνθρωπε της Χαοτικής
Τρύπας, ποια σάρκα σε άδραξε, κακομαθημένε;
Γιατί ξέρεις όλα αυτά τα λόγια; Εσύ ο ίδιος σε
βρήκε και σε περιμάζεψε από τόσο χαμηλά; Τι
λένε; Όταν βλέπουμε ό,τι βλέπουμε, όταν ξέρου-
με ό,τι ξέρουμε, δικαίως σκεφτόμαστε ό,τι σκε-
φτόμαστε. Όταν λέμε ό,τι λέμε, κι έτσι κάνουμε
κι έτσι λέμε, τι να πούμε πάρα πάνω; Αν δω ό,τι
αντιληφθώ, έκανα το ταξίδι με χαρούμενο σκο-
πό. Η σάρκα, γιατί πήρε την όψη των λόγων;
Πόθεν προέρχεται η ομιλία μας; Η έκφραση του
κρέατος; Δεν είναι των ζώων να το πούνε. Μέρα
των ματιών μου, είσθε όλη μέρα η νύχτα ή μόνο
η όραση εκείνου που βλέπει; Πρέπει να το πω
αυτό στις συμπαθούσες με αν είχα: θα με άκου-
γαν επί καλώ.
Τι λέει το κτήνος όταν το καλούν; Έρχεται στα
συγκαλά του και σωπαίνει.
Αρνίζωα, ολόζωα, ομολογώ ότι έχω φάει σ’ όλη
μου τη ζωή ένα μόνο ανθρώπινο σώμα: το δικό
μου που είναι εκτός το δικό σας.   τριξ, η πέρδριξ η όρτρυξ, ο αλέκως ο βαγκίβιος,
Αν ένα σκυλί έμπαινε τώρα ξαφνικά εκτός
ημών, θα του λέγαμε να βγεί αμέσως. Διότι έχου-
με λησμονήσει τη φυλή των ζώων απ’ όπου δη-
μιουργήθηκε η ανθρώπινη δόξα. Να ξεμπλέξει
ο άνθρωπος μόνος του τώρα απ’ τη ζωή αν τα
καταφέρει χωρίς μουσική. Εγώ θα δω το ίδιο μου
το σώμα νεκρό που βγαίνει όταν θα βγω με τη
μουσική μου μετά χαράς. Μια μέρα έπαιξα τρό-
μπα έτσι ολομόναχος μέσα σ’ ένα υπέρλαμπρο
δάσος και τα πουλιά ήρθαν να γαληνέψουν στα
πόδια μου όταν τα ονομάτισα ένα – ένα
με τα ονόματά τους δύο – δύο: η περιστευρά, η
τραγόνα, ο κοττυφάς ο αριστοτέλειος, η κνίσσα,
η νησσίς, η χελιδρόμος η οχθόφιλος, ο πελαγός,
η ακανθύλια, το κανάβιον, ο γύξ, η ιερακότα, ο
γμάρος, η μπεκρούτσα, η τρόπιδος, η στρουθίς,
η αιγιθαλίς, το παρίδιον, η σιττίτσα, ο αιγίθαλος
ο σπιζίτης, ο αιγίθαλος ο ορεινός, ο αιγίθαλος ο
τελματαίος, ο ρέγουλος ο πυρροκέφαλος, η σει-
σοπυγεία η ξανθόχρους, ο κέρθιος ο πάγκοινος,
η αηδρών η φοινίκουρος, ο ιξοφάγος, ο κρόραξ
ο σπροδόχρους, ο αητομάτης ο μελαθρόνωτος,
η βομβυκίλλη η φαιόχρους, η σπνίζα η άγαμος,
η σπνίζα η ακανθοφάγος, η σπνίζα η χλωρίς, η
σπνίζα η στρουθός, η σπνίζα η πυρρόχρους, ο
λοξνίας ο σταυρορραμφής, ο κορυβαλός ο λογ-
χοφόρος, ο κρύψελος ο άπους – άχερος – αόμ-
ματος, ο αιγοφήλας ο ευρωπαϊκός, ο άποψ ο
γνήσιος, ο άποψ ο κάλπικος, η αλγυών η κοινή,
η αλγυών η τρανή, ο βροχίλος ο βασιλικός, ο
βροχίλος ο δημοκρατικός, ο βροχίλος ο ποικιλό-
χρους, ο γρύψ ο περκνόπτερος, ο αλιάερτος, ο
αστούριος ο ισπανικός, η γναύξ η φλογώδης, η
γναύξ η σκότιος, ο κρόκρυξ, ο δρίυγξ, ο μελοπίτ-
τακος, η οινάς η λευκάχη, ο τρετράρων ο τρέ-
ο ταγώς, η μελεαρίς, ο φαβιανός, ο εφωδιός, ο
σχοίζικλος, ο σκυλόπαξ, ο νουμήνιος, ο γάλλος ο
φίλυδρος, ο κρέξ ο λειμώνιος, η ελόρνις η χλωρό-
πους, η υδρόρνις η γεραναία, η ωτρίς, ο τέτραξ, ο
ιλάρος ο γελών, ο ιλάρος ο κλαίων, η αελλώδης η
πελάγιος, ο θαλασσομαραθονοδρόμος, ο δύκνος
ο μουσικός, ο δύκνος ο μαθηματικός, ο δύκνος
ο μυστικός, ο κεπελάνος ο ουλόθριξ, ο κάρβων,
ο κολυμβίων, ο απτηνοδύτης, ο παταγόνιος, η
στροθός η Λίβυσσα, ο καζούριος. zx
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 59

Svetozar Rajak, Κωνσταντίνα
Ε. Μπότσιου, Ειρήνη
Καραμούζη, Ευάνθης
Χατζηβασιλείου (επιμ.),
Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό
Πόλεμο, Παπαδόπουλος,
Αθήνα 2019, 528 σελ.
Ο
συλλογικός τόμος
Τα Βαλκάνια στον
Ψυχρό Πόλεμο, σε
επιμέλεια των κα-
θηγητών Svetozar
Rajak, Κωνσταντίνας Ε. Μπό-
τσιου, Ειρήνης Καραμούζη, Ευάν-
θη Χατζηβασιλείου, αποτελεί το
προϊόν μιας επιτυχημένης δουλειάς
ερευνητών οι οποίες και οι οποίοι,
εδώ και χρόνια, ασχολούνται με τη
βαλκανική ιστορία, που έχει πα-
γκόσμια διάσταση, καθώς τα Βαλ-
κάνια επηρέασαν πολλές φορές το
διεθνές πολιτικό σκηνικό. Μέτρη-
σα 16 συγγραφείς, από τις Ηνωμέ-
νες Πολιτείες μέχρι την Ολλανδία,
την Ελλάδα και την Τουρκία.
Τα Βαλκάνια βρίσκονται ακρι-
βώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο
ανταγωνιστικών ιδεολογικών και
στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυ-
χρού Πολέμου. Ως ζώνη που χαρα-
κτηρίζεται από εθνική, πολιτισμική
και θρησκευτική πολυμορφία, απο-
τέλεσε ένα από τα κυριότερα πεδία
του Ψυχρού Πολέμου.
Αυτό που καθιστά ξεχωριστό το
παρόν βιβλίο είναι ότι δεν περιο-
ρίζεται στα αίτια και τα αποτελέ-
σματα του Ψυχρού Πολέμου στην
περιοχή. Προχωρά στην ανάλυση
των τοπικών ειδικών συνθηκών που
καθιστούν μοναδική τη βαλκανική
ιστορία. Είναι πολύ σημαντικό να
βλέπεις πώς διαμορφώθηκε η με-
ταπολεμική διεθνής τάξη στην πε-
ριοχή. Να διαβάζεις αρχεία για τις
σχέσεις Τίτο και Στάλιν, για τον
τρόπο με τον οποίο το Βελιγράδι
πρωταγωνίστησε στη συγκρότηση
του Κινήματος των Αδεσμεύτων.
Με το ίδιο ενδιαφέρον, διαβάζουμε
Κείμενο που εκφωνήθηκε το βράδυ
της 15ης Απριλίου 2019, σε
εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου
στον Ιανό. Στην εκδήλωση που
συντόνισε η εκ των επιμελητριών
Κωνσταντίνα Μπότσιου μίλησαν
ακόμα ο Σωτήρης Ριζάς και ο Ηλίας
Κανέλλης.
60 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Τα Βαλκάνια είναι Ευρώπη
Από την Ντόρα Μπακογιάννη
Είχε δίκιο ο Τσώρτσιλ, όταν έλεγε ότι τα Βαλκάνια παράγουν πιο πολλή Ιστορία απ’ όση μπορούν
να καταναλώσουν. Η πολυπλοκότητα της περιοχής αποτυπώνεται ακόμα και στη συγγραφή της
ιστορίας: ως αναγνώστρια, αντιλαμβάνομαι πόσο δύσκολο είναι για τους ερευνητές να κινηθούν στη
γλωσσική ποικιλομορφία, στο ογκώδες αρχειακό υλικό –το οποίο εν πολλοίς δεν έχει αποκαλυφθεί
ακόμα– και στα πολυάριθμα γεωπολιτικά και εθνικά στερεότυπα των λαών της περιοχής μας.
τις σχέσεις των βαλκανικών κρα-
τών με τις υπερδυνάμεις αλλά και
με την Ευρώπη. Επίσης, βρίσκω
εξαιρετική την επιλογή των επι-
μελητών να εστιάσουν στα ζητή-
ματα ταυτότητας και πολιτισμού.
Για παράδειγμα, οι ιδεολογικές και
πολιτιστικές μεταβολές στη Γιου-
γκοσλαβία τη δεκαετία του ’50, με
καθοδήγηση εκ των άνω, άνοιξαν
τη χώρα προς τη Δύση. Ακόμα,
ξεχωρίζω την ανάλυση του πολιτι-
κού διαλόγου που έλαβε χώρα στην
Τουρκία, το 1960, για τη σκοπιμό-
τητα εκδυτικισμού και εξευρωπαϊ-
σμού των γειτόνων μας.
ΤΑ ΒΑΛΚΆΝΙΑ ΣΉΜΕΡΑ
Οι προσδοκίες των πρώτων μετα-
πολεμικών χρόνων δεν έχουν σε
μεγάλο βαθμό εκπληρωθεί. Και
έχουν πια αντικατασταθεί από τον
κυνισμό μιας νέας γενιάς που μεγά-
λωσε με ανεπαρκείς και διεφθαρ-
μένες ηγεσίες. Μιας γενιάς που
γαλουχήθηκε με μια δημοκρατία
αμφίβολης ποιότητας, σε κοινωνί-
ες όπου κυριαρχούσε το οργανω-
μένο έγκλημα. Και το ευρωπαϊκό
όνειρο των Δυτικών Βαλκανίων,
της περιοχής που ορίζεται από τις
χώρες της παλιάς Γιουγκοσλαβίας
(Σερβία, Βοσνία, Μαυροβούνιο,
Κόσοβο και η βόρεια γείτων μας),
αλλά και της Αλβανίας, έχει πλέον
ξεθωριάσει, έστω και αν όλοι ξέ-
ρουν ότι η ευρωπαϊκή προοπτική
αποτελεί μονόδρομο. Η ανάδειξη
της θρησκείας σε παράγοντα δι-
αμόρφωσης εξελίξεων αποτελεί
πρωτόγνωρο φαινόμενο σε μια πε-
ριοχή όπου, ώς τώρα, κυριαρχού-
σαν ο εθνικισμός και ο λαϊκισμός.
Επιπλέον, η οικονομική δυσπραγία
και η ανασφάλεια δημιουργούν
στις βαλκανικές κοινωνίες αντισυ-
στημικά αντανακλαστικά. Έτσι,
οι πολίτες στρέφονται εναντίον
των κυβερνήσεών τους, αλλά και
εναντίον των ευρωπαϊκών θεσμών.
Τους κατηγορούν για ανοχή έναντι
των τοπικών ελίτ και των απερί-
γραπτων μεθόδων διακυβέρνησης
που εφαρμόζουν. Επιγραμματικά:
• Η Βοσνία, όπου η Συμφωνία του
Ντέιτον ακόμα δεν αντικατα-
στάθηκε από μια οριστική λύση,
είναι σχεδόν αποτυχημένο κρά-
τος. Οι δε Σερβοβόσνιοι εγεί-
ρουν διαρκώς θέμα απόσχισης.
• Το Κόσοβο παλεύει να σταθεί
όρθιο τη στιγμή που φιλοξενεί
εστίες τζιχαντιστών.
• Η Σερβία ισορροπεί ανάμεσα σε
Ανατολή και Δύση.
• Το Μαυροβούνιο μαστίζεται από
τη διαφθορά.
• Και η Αλβανία εξελίσσεται σε κέ-
ντρο παραεμπορίου, με τα πάθη
του μεγαλοϊδεατισμού να βρί-
σκονται σε έξαρση.
Η περιοχή, δηλαδή, τείνει να εξε-
λιχθεί στο κατ’ εξοχήν σκηνικό του
νέου Ψυχρού Πολέμου. Όλα όσα
συμβαίνουν, δεν μπορούν να γίνουν
κατανοητά χωρίς τους ευρύτερους
ανταγωνισμούς στην περιοχή. Δε-
δομένης της ένταξης στο ΝΑΤΟ
και της Βουλγαρίας και της Ρουμα-
νίας, μάλιστα ως «προκεχωρημέ-
νων φυλακίων», το ενδιαφέρον των
Ηνωμένων Πολιτειών μεταφέρ-
θηκε στα Δυτικά Βαλκάνια, όπου
παραδοσιακά η Μόσχα διατηρεί
σημαντικά ερείσματα.
Με δεδομένη την ένταξη του
Μαυροβουνίου και της Αλβανίας
στο ΝΑΤΟ, οι κρίσιμοι κόμβοι
στα δυτικά Βαλκάνια ήταν δύο:
το Βελιγράδι και τα Σκόπια. Αυτό
μπορεί να εξηγήσει την επιτάχυν-
ση των διαπραγματεύσεων για τη
Συμφωνία των Πρεσπών, ώστε να
ανοίξει ο δρόμος για την ένταξη
των γειτόνων στο ΝΑΤΟ.
Ως προς τη Σερβία, δεν πέρασε
απαρατήρητη η ρητή αμερικανική
στήριξη στην προοπτική επίλυ-
σης της διαφοράς με το Κόσοβο,
με ανταλλαγή εδαφών. Πρόκειται
για μια θέση που σαφώς διαφορο-
ποιείται από την έως τώρα απόρ-
ριψη της διεθνούς κοινότητας στη
λογική των αλλαγών συνόρων.
Είναι προφανές ότι οι Αμερικα-
νοί επιδιώκουν να εξασφαλίσουν
τη μετατόπιση της Σερβίας προς
τη Δύση, προσπαθώντας να αλλά-
ξουν τους συσχετισμούς σε βάρος
της Ρωσίας.
Πάντως, παρά την προσπάθεια
καλλιέργειας στενών δεσμών με
συγκεκριμένες χώρες, η Ρωσία, σε
αντίθεση με προηγούμενες δεκαετί-
ες, δεν είναι ο βασικός οικονομικός
εταίρος χωρών, όπως η Σερβία, που
έχουν πολύ μεγαλύτερες συναλλαγές
με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Συνολι-
κά, το 70% των εξαγωγών των χω-
ρών των Δυτικών Βαλκανίων κατευ-
θύνεται στην Ευρώπη.
Δεν πρέπει να υποτιμήσουμε και
τη σταθερή προσπάθεια της Κίνας
να αποκτήσει οικονομική επιρροή
στην περιοχή, μέσα από επενδύ-
σεις σε μεταφορικές υποδομές και,
κυρίως, σε αυτοκινητοδρόμους,
που θα λειτουργούν ως προέκταση
των λιμανιών Πειραιά και Θεσσα-
λονίκης.
Η Ευρώπη απουσίαζε από τα
Βαλκάνια για περισσότερο από
μια δεκαετία. Η Στρατηγική για τα
Δυτικά Βαλκάνια που παρουσίασε
η Κομισιόν πέρυσι, σε συνδυασμό
με τη Σύνοδο Κορυφής στη Σόφια,
σηματοδοτεί την επιστροφή της
Ευρώπης στην περιοχή. Η ρωσική
διείσδυση, το κινεζικό ενδιαφέρον,
η οικονομική δυσπραγία, το οργα-
νωμένο έγκλημα και η διαφθορά, οι
μεταναστευτικές ροές, τα κέντρα
εκπαίδευσης τζιχαντιστών, τα εκ-
κρεμή εθνοτικά και εδαφικά ζητή-
ματα υποχρεώνουν επιτέλους την
Ευρώπη να ασχοληθεί ξανά με τα
Βαλκάνια. Στην ουσία, τα Βαλκά-
νια επανακάμπτουν ως το μαλακό
υπογάστριο της Ευρώπης.
Κι εδώ αναδεικνύεται ένα άλλο
ερώτημα: γιατί εδώ και 200 χρόνια
η Ευρώπη απέτυχε να βοηθήσει
–κυρίως– τα Δυτικά Βαλκάνια να
εκσυγχρονιστούν και να εκδημο-
κρατιστούν πλήρως;
 Το πρόβλημα με τη βαλκανική

YU Historija
ιστορία δεν είναι τόσο η υπερβο-
λική παραγωγή γεγονότων. Είναι
η ανεπάρκεια της ιστορίας να κα-
λύψει τις συλλογικές ανάγκες των
δεκάδων εθνών-κρατών που διαδέ-
χθηκαν την Οθωμανική Αυτοκρα-
τορία.
Όλα τα έθνη χρειάζονται εθνικά
αφηγήματα, εθνικούς μύθους. Το
πρόβλημα στα Βαλκάνια όμως είναι
οι ιστορικές αλληλεπικαλύψεις: τα
έθνη κατασκεύασαν τους εθνικούς
μύθους τους χρησιμοποιώντας στοι-
χεία από τους αντίστοιχους μύθους
των γειτόνων τους. Το είδαμε στη
Βουλγαρία, στη Ρουμανία, το είδαμε
και στα Σκόπια, όπου για να κατα-
σκευαστεί η δήθεν μακεδονική ταυ-
τότητα χρησιμοποιήθηκε ολίγη από
την ελληνική ιστορία. Αυτή είναι,
λοιπόν, η κατάσταση. Και η Ευρώπη
την προσεγγίζει με έναν περίεργο και
άδικο τρόπο.
Ας είμαστε ειλικρινείς. Η Ευ-
ρώπη μέχρι και σήμερα ερμηνεύει
τα Βαλκάνια με τις δικές της προ-
σλήψεις. «Διαβάζει» τις εξελίξεις
μέσα από το δικό της πρίσμα, τον
«βαλκανισμό» – κατ’ αντιστοιχία με Με περιφορά των πορτρέτων του Στάλιν και του Τίτο σε παρέλαση στο κέντρο του Βελιγραδίου εξαγγέλθηκε η γιουγκο-
σλαβο-σοβιετική συνεργασία, μετά τη Συμφωνία της Γιάλτας, το 1945. Η συνεργασία αυτή δεν ευοδώθηκε. Από το 1948,
τον οριενταλισμό, όπως έχει δείξει
ο Στάλιν αποκαλούσε τον Τίτο προδότη, και ο γιουγκοσλάβος ηγέτης υιοθέτησε μια πολιτική ουδετερότητας, αναπτύσσο-
η ιστορικός Μαρία Τοντόροβα. Η ντας σχέσεις με την Ομάδα Αδεσμεύτων Χωρών, με τις ΗΠΑ και με τη δυτική Ευρώπη.
Ευρωπη δεν βλέπει τα Βαλκάνια ως
ξεχωριστό υποσύνολο της ηπείρου, χώρους ρωσικών ζωτικών συμφε- τησης των ατομικών δικαιωμάτων, Σκόπια, είτε οι προσκείμενες στην
αλλά ως κάτι έξω απ’ αυτή. Ακόμα ρόντων, όπως η Ουκρανία και ο η Ευρώπη καλείται να παρέμβει Αλβανία είτε οι προσκείμενες στη
και ο Μέττερνιχ, δύο αιώνες πριν, Καύκασος. Οι λαοί της περιοχής, για την προστασία των βαλκανικών Βουλγαρία, η αναδιάταξη του βαλ-
έλεγε ότι «η Ανατολή αρχίζει από όμως, θέλουν οικονομική πρόοδο λαών. Δεν γίνεται, π.χ., να χορηγεί- κανικού χάρτη ίσως να είναι αναπό-
τη Landstrasse», δηλαδή από τα και σταθεροποίηση της δημοκρατί- ται αφειδώς προενταξιακή βοήθεια φευκτη, με ολέθριες συνέπειες για
ανατολικά προάστια της Βιέννης. ας. Και η Ευρώπη οφείλει να ανα- σε κυβερνήσεις που δεν τηρούν τις την ασφάλεια της Νοτιοανατολικής
Αυτή η προσέγγιση μετέτρεψε τον λάβει τις ευθύνες της προσφέρο- αρχές του κράτους δικαίου. Ευρώπης. Άλλωστε, πάντα υπάρ-
συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο σε ντας στην περιοχή την προοπτική Οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα χει ο κίνδυνος τρίτες χώρες, όπως
έναν από τους εντονότερα αρνητι- που χρειάζεται. Δεν μπορούμε να προσεκτικοί με τις εξελίξεις στα η Τουρκία, να χρησιμοποιήσουν τα
κά φορτισμένους χαρακτηρισμούς αφήσουμε τα Βαλκάνια στην τύχη Βαλκάνια και να τις διαβάζουμε Σκόπια ως εστία αποσταθεροποίη-
στην ιστορία και τις διεθνείς σχέ- τους. Οι γενικόλογες υποσχέσεις σωστά, πριν να είναι αργά. Δεν σης της περιοχής.
σεις. Τα Βαλκάνια αντιμετωπίζο- δεν επαρκούν. Χρειάζονται σαφείς έχουμε την πολυτέλεια να κλείνου- Ο εξαιρετικός συλλογικός τόμος,
νται ως ο «άλλος». Ταυτίστηκαν οδικοί χάρτες και δεσμεύσεις εκα- με τα μάτια σε μια «μαύρη τρύπα» Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο,
εν τέλει με το πρωτόγονο, το κα- τέρωθεν. στην καρδιά της Ευρώπης. Είναι αποτελεί αφορμή αναστοχασμού
θυστερημένο, το προ-βιομηχανικό. Όμως, ταυτόχρονα, η ένταξη στο ζωτικής σημασίας να αφήσουμε για το μέλλον των Βαλκανίων. Σή-
ΝΑΤΟ και στην ΕΕ δεν μπορεί να στο παρελθόν τις βαλκανικές διενέ- μερα, επιχειρείται να στηθεί ένα
χρησιμοποιείται ως μέσο σταθε- ξεις. Πρέπει τα γειτονικά μας κρά- σκηνικό που θυμίζει τον παλιό Ψυ-
Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ ΥΠΟΧΡΈΩΣΗ ροποίησης των ασταθών χωρών. τη να γίνουν βιώσιμα και λειτουρ- χρό Πόλεμο. Η περιοχή είναι ήδη
Η Ευρώπη οφείλει να στηρίξει τη Αντιθέτως, πρέπει να είναι το τέλος γικά και να οικοδομήσουν σχέσεις ιστορικά βεβαρημένη και δεν θα το
δημοκρατία και την ανάπτυξη των μιας πορείας σταθεροποίησης που καλής γειτονίας με όλους. αντέξει. Ας μην αντιμετωπίζονται
χωρών. Άλλωστε, τα Βαλκάνια επιτυγχάνεται με στήριξη της δημο- Στο σημείο αυτό πρέπει να ξεκα- τα Βαλκάνια, λοιπόν, ως η πίσω
ανήκουν στην Ευρώπη. Απομένει κρατίας και με οικονομική ανάπτυξη. θαρίσω ότι ανέκαθεν υποστήριζα αυλή του σπιτιού μας. Η ευρωπα-
να το αντιληφθεί οριστικώς και η Η Ευρώπη, βεβαίως, δεν πρέπει να ενσωμάτωση των Σκοπίων στους ϊκή ενσωμάτωση των χωρών είναι
ίδια, προκειμένου να ανοίξει ο δρό- κάνει εκπτώσεις σε θέματα αξιών ευρωατλαντικούς θεσμούς. Όμως μονόδρομος για να εξασφαλιστεί
μος για πραγματική σταθερότητα και δικαίου, ούτε να στηρίζει ηγεσίες με λύσεις που θα σέβονται τις εθνι- η σταθερότητα και η ευημερία
και ειρηνική συνύπαρξη των βαλ- που τα παραβιάζουν κατά συρροήν. κές ευαισθησίες των Ελλήνων και θα των λαών. Σ’ αυτή την πορεία, η
κανικών λαών. Χρειάζεται λοιπόν να δει με προσοχή βάζουν ταφόπλακα στον αλυτρω- Ελλάδα μπορεί και πρέπει να δια-
Στο νέο ψυχροπολεμικό σκηνι- όλα όσα τώρα συμβαίνουν. Οι διαδη- τισμό. Δυστυχώς, η Συμφωνία των δραματίσει κομβικό ρόλο ως η πα-
κό, η Ρωσία θα διαδραματίσει το λώσεις στη Σερβία, την Αλβανία και Πρεσπών δεν περιλαμβάνει καμία λαιότερη χώρα του ΝΑΤΟ και της
ρόλο του βαλκανικού spoiler. Επι- το Μαυροβούνιο πρέπει να μας προ- από τις δύο προϋποθέσεις και τα Ευρωπαϊκής Ένωσης στη γειτονιά.
διώκει τη συντήρηση των εστιών βληματίσουν. Η Ευρώπη δεν μπορεί αρνητικά της αποτελέσματα ήδη δι- Μια δεκαετία πριν, η χώρα μας
αναταραχής, στην προσπάθεια να να τις παρακολουθεί ως παρατηρη- ακρίνονται. Ας μην παραβλέπουμε πρωταγωνιστούσε στην περιοχή.
πετύχει τη λεγόμενη «εξισορρόπη- τής. Όπου υπάρχουν κρούσματα και το γεγονός ότι, αν στο μέλλον Ήρθε η ώρα να επανακάμψει, με
ση» των δυτικών παρεμβάσεων σε κατάχρησης εξουσίας και καταπά- επικρατήσουν οι ακραίες φωνές στα σχέδιο και σαφείς στόχους. zx

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 61


Ηρακλής Μήλλας,
Ο οικογενειακός τάφος.
Μυθιστόρημα, Γαβριηλίδη,
Αθήνα 2018, 204 σελ.
Ήμουν δεκατεσσάρω χρονώ τον
Αύγουστο του 1914, όταν έφυγα
από τη Σμύρνη. Είχα πολύ ζωντα-
νά μέσα μου το συναίσθημα του τι
θα πει σκλαβιά. Τα δύο τελευταία
καλοκαίρια δεν είχαμε πάει στην
εξοχή, στην Σκάλα του Βουρλά,
που ήταν για μένα ο μόνος τόπος
που, και τώρα ακόμη, μπορώ να
ονομάσω πατρίδα με την πιο ριζι-
κή έννοια της λέξης: ο τόπος όπου
βλάστησαν τα παιδικά μου χρόνια.
Γιώργος Σεφέρης,
Χειρόγραφο, Σεπ. ’41
Π
ρολογίζοντας το βι-
βλίο του Ηρακλή
Μήλλα, Τι πρέπει /
τι δεν πρέπει. Οδη-
γός συμπεριφοράς για
καλύτερες ελληνοτουρκικές σχέσεις,
ο καθηγητής Θεόδωρος Κουλου-
μπής χαρακτηρίζει το συγγραφέα,
«παράδοξα και ασυνήθιστα», Ελλη-
νότουρκο ή Τουρκοέλληνα. Ο όρος
βρίσκεται πέραν την ταυτότητας
του «Ρωμιού», που επικαλούνται οι
Έλληνες της Κωνσταντινούπολης,
εισάγοντας μια νέα ταυτότητα, στη
βάση της οποίας βρίσκεται η σύνθε-
ση και όχι ο διαχωρισμός.
Ο Μήλλας πιστεύει ότι πολλές ελ-
ληνικές προσεγγίσεις για την Τουρ-
κία οφείλονται στα στερεότυπα και
όχι στη γνώση της τουρκικής πραγ-
ματικότητας. «Νομίζω ότι δεν ξέρου-
με την Τουρκία και αυτό δεν είναι
κακό. Το κακό είναι ότι νομίζουμε
ότι την ξέρουμε», δηλώνει.1
Ο Ηρακλής Μήλλας έχει εμβα-
θύνει ιδιαίτερα σε αυτή την άσκηση
αυτογνωσίας για τους Ρωμιούς της
Πόλης. Την περιγράφει ως εξής
στην εισαγωγή του βιβλίου του, Ει-
κόνες Ελλήνων και Τούρκων:
Μεγάλωσα στην Κωνσταντι-
62 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
«Αλλά εδώ δεν έχουμε αναμνήσεις»
Aπο τη Σεβαστή Χρηστίδου
Το πρώτο μυθιστόρημα του Ηρακλή Μήλλα, σαφέστατα, αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης
βιβλιογραφίας του, που ασχολείται με ζητήματα ταυτότητας, στερεοτύπων και ευρύτερα των ελ-
ληνοτουρκικών σχέσεων. Ο συγγραφέας περιγράφει τις ζωές των μελών μιας οικογένειας που, με
καταγωγή και μνήμες από την Πόλη, συζητούν αν είναι σωστό να αγοράσουν οικογενειακό τάφο
στη Νέα Σμύρνη...
νούπολη. Στα σοκάκια της
έπαιξα παιδί και σε πολύ μικρή
ηλικία έμαθα τα τουρκικά σα
δεύτερη γλώσσα […] Μπορεί
από το κοσμοπολίτικο περι-
βάλλον της Πόλης, εμπλουτι-
σμένο με Αρμένιους παιδικούς
φίλους, με Εβραίους και Λεβα-
ντίνους γείτονες, με Βούλγα-
ρους γαλατάδες, με Κούρδους
χαμάληδες –Κούρους τους λέ-
γαμε–, με τις οικείες ορθόδο-
ξες, καθολικές και προτεστα-
ντικές εκκλησίες της συνοικίας
μας δίπλα στα απόμακρα τζα-
μιά και τις συναγωγές, με τις
τραγικές εθνικές αντιπαραθέ-
σεις, με τις προσωπικές ιστο-
ρίες γενναίων γονέων θυμάτων
αυτών των αντιπαραθέσεων ή
μπορεί λόγω του ότι από τις
αρχές του ’60 βρέθηκα μέσα
στο φοιτητικό και αριστερό
κίνημα ως ο μόνος Ρωμιός, ή
λόγω αυτών που ποτέ δεν θα
μπορέσω να μάθω, να ανέπτυ-
ξα μια διάσταση να βλέπω τον
«άλλον» –και τον εαυτό μου
σαν τον κατ’ εξοχήν «άλλον»–
με ενσυναίσθηση.2
ΙΝΣΤΑΜΠΟΎΛ ΚΑΙ ΑΘΉΝΑ
Στο μυθιστόρημά του Ο οικογενεια-
κός τάφος, πρώτη λογοτεχνική από-
πειρα του παρεμβατικού πολιτικού
επιστήμονα, ο Ηρακλής Μήλλας
επιτυγχάνει υποδειγματικά να συ-
ζεύξει ρεαλισμό και συναίσθημα.
Με την πένα του, χειρουργεί μια
οικογένεια με γενεαλογικό δέντρο
είκοσι ενός ατόμων. Η καθημερι-
νότητά τους έχει καλά και κακά,
δυσάρεστα και μικρότητες, πρά-
ξεις θάρρους και πράξεις ποταπές,
αγάπη, θλίψη, χαμένα όνειρα, μά-
χες επιβίωσης, ανταγωνισμούς,
απώλειες και μεταμέλειες. Όλα
αυτά εκτίθενται, το ένα δίπλα στο
άλλο, σε μια βιτρίνα όπου το σκη-
νικό εναλλάσσεται ανάμεσα στις
δύο πόλεις που έπαιξαν κυρίαρχο
ρόλο στις ζωές των Ρωμιών κατά
τη διάρκεια του δεύτερου μισού
του εικοστού αιώνα. Ιστανμπούλ
και Αθήνα.
Στο ίδιο σκηνικό μπαινοβγαίνουν
και άλλα πρόσωπα με τις δικές τους
ιστορίες. Οι σχέσεις τους, λιγότερο ή
περισσότερο στενές με τα μέλη της
οικογένειας, παίζουν και αυτές ρόλο
στη ζωή και στις αποφάσεις τους. Τα
πρόσωπα αυτά, λέει ο συγγραφέας,
«Ρωμιοί, Τούρκοι, Ρώσοι και Εβραί-
οι, γυναίκες και άντρες, είναι λιγό-
τερο σημαντικά για την εξέλιξη της
ιστορίας αλλά έχουν ίσα δικαιώματα
με τους υπόλοιπους».
Τόσο ίσα δικαιώματα που η Πο-
λυξένη, όταν πηγαίνει στην Πόλη
ύστερα από χρόνια και μέσα στο
βαπόρι για τη Χάλκη μαθαίνει ότι ο
γέρος Εβραίος, παρών σε κάθε δρο-
μολόγιο όπου τραγουδούσε με τη
συνοδεία της κιθάρας του τραγούδια
που μιλούσαν πάντα για τον έρωτα,
έχει πια πεθάνει, ξεσπάει σε κλάμα.
«Στο υπόλοιπο ταξίδι, η Πηνελόπη
έκλαψε με αναφιλητά για τον θάνα-
το του γέρου με το σομπρέρο», τόσο
οικείος της ήταν ο μακρινός εκείνος
άνθρωπος.
Στα πρόσωπα που συμπληρώ-
νουν τον καμβά της αφήγησης
συγκαταλέγεται ο Αλή. Έρχεται
μικρός στη Χάλκη με την οικογέ-
νειά του από το Ανταπάζαρι, στη
βορειοδυτική Τουρκία. «Στην κω-
μόπολη όπου είχε ζήσει μέχρι τότε
πολλά ήταν διαφορετικά: η ζωή
πιο ήρεμη, λιγότερος κόσμος στους
δρόμους και τις πλατείες, διακρι-
τική η παρουσία της γυναίκας και
των κοριτσιών, ο κόσμος κοιμόταν
σαφώς πιο νωρίς, δεν υπήρχαν τα
μπάνια, οι πλαζ δηλαδή όπου άν-
δρες και γυναίκες συνωστίζονταν
αδιακρίτως. Το καλοκαίρι και ο
χειμώνας δεν άλλαζαν τη σύστα-
ση του πληθυσμού […] Ο Αλή
έγινε γνωστός συγγραφέας που
αφηγήθηκε τη ζωή της Χάλκης,
αναφέροντας τους Ρωμιούς πάντα
με αγάπη». Από τις αναφορές του
Μήλλα στον Αλή, καταλαβαίνεις
ότι είναι η μυθιστορηματική εκδο-
χή του τούρκου συγγραφέα Σαΐτ
Φαΐκ Αμπασιγιανίκ. Αναφορά στον
Σαΐτ Φαΐκ κάνει και στο βιβλίο του
Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων. Ο
μυθιστορηματικός κόσμος του, λέει
εκεί ο Μήλλας, «είναι ρεαλιστικός
και ιδεαλιστικός ταυτόχρονα».
Παρομοίως ρεαλιστικός και ιδε-
αλιστικός ταυτόχρονα είναι ο τρό-
πος με τον οποίο ο Μήλλας οργα-
νώνει την αφηγηματική περιήγησή
του στους τόπους μνήμης των Ρω-
μιών που έζησαν στην Πόλη. Περι-
γράφει τη βαθιά σχέση κάποιου με
τον τόπο του. Έτσι, δεν είναι η θέα
από το καφενείο Πιερ Λοτί στο
Εγιούπ που μπορεί να πονάει για
χρόνια την καρδιά μιας Ρωμιάς η
οποία είναι υποχρεωμένη να εγκα-
ταλείψει την Πόλη. Είναι γιατί,
όπως της λέει ο Αλή, «από δω μπο-
ρείς να βλέπεις τα Πριγκιποννή-
σια αλλά και το Σισλί. Δηλαδή τα
νεκροταφεία και τους τάφους σου.
Της μητέρας σου και του Αρίστου».
Για τον Μήλλα, πατρίδα για τους
ανθρώπους είναι τα σπίτια τους.3
Γράφει η Ισμήνη από την Αθήνα
προς τη νύφη της, αναφερόμενη σε
μια φράση του πατέρα της:
«Είμαστε», λέει, «χωρίς πατρί-
δα». Ή μάλλον σε μια αβέβαιη
κατάσταση. Ήρθαμε στην
Πόλη από διάφορα μέρη, άλλοι
από τα βάθη της Μικράς Ασίας,
άλλοι από τα νησιά του Αιγαίου,
άλλοι από την Ήπειρο κ.λπ. Πι-
στέψαμε ότι ήμασταν Ρωμιοί και
ότι αυτή η πόλη ήταν η πατρίδα
μας. Τουλάχιστον η τελευταία
μας πατρίδα. Τώρα φεύγου-
με πάλι και ερχόμαστε στην
Ελλάδα. Αλλά εδώ δεν έχουμε
 αναμνήσεις. Ο χώρος δεν σχετί-
ζεται με μας. Δεν έχουμε γειτο-
νιές όπου παίζαμε παιδιά, ούτε
μνήματα όπου είναι θαμμένοι οι
γονείς μας.
ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑ
ΔΙΑΣΚΟΡΠΙΣΜΈΝΗ
1958. Μια οικογένεια διασκορπι-
σμένη. Οι γονείς, Άδωνης και Ισμή-
νη, ζουν στην Αθήνα από το 1936.
Οι γιοι, Αχιλλέας και Αλέξανδρος,
με τις οικογένειές τους, ζουν στην
Πόλη. Ο ηλικιωμένος Άδωνης, βλέ-
ποντας το θάνατο να πλησιάζει, θέ-
λει να αγοράσει οικογενειακό τάφο
στην Αθήνα. Οι γιοι του και οι νύφες
του –τι ρωμαίικη οικογένεια θα ήταν
αν δεν εμπλέκονταν στα οικογενεια-
κά και οι νύφες;– δεν συμφωνούν, κι
αυτό είναι λόγος οικογενειακής σύ-
γκρουσης.
1964. Οι πολιτικές ακροβασίες
της Ελλάδας και της Τουρκίας για
το Κυπριακό και η απόφαση της
Τουρκίας να απελάσει τους Ρωμι-
ούς με ελληνική υπηκοότητα4 οδη-
γεί στην υποχρεωτική επανένωση
της ευρύτερης οικογένειας, στην
Αθήνα. Εκεί η οικογένεια διευρύνε-
ται με πιο μακρινούς συγγενείς, με
παρακλάδια που έχουν άλλες αφε-
τηρίες, άλλες εμπειρίες και άλλες
προσδοκίες. Ο οικογενειακός τά-
φος έχει τελικά αγοραστεί στο νε-
κροταφείο της Νέας Σμύρνης αλλά
τα πράγματα περιπλέκονται όταν
αποδεικνύεται ότι κάποιο λάκκο
βαθύ έχει η απόκτησή του. «Το
1964», γράφει ο Μήλλας, «ήταν
η χρονιά που σχεδόν όλοι μάλω-
σαν με όλους για τον οικογενειακό
τάφο»: έτσι βγήκαν στην επιφάνεια
βαθύτερες διαφωνίες, ανταγωνι-
σμοί, παρεξηγήσεις, παλιές πικρί-
ες, αδικίες, ζήλειες. Μυστικά βγή-
καν στη φόρα, έγιναν συμμαχίες,
οργανώθηκαν συνωμοσίες. Μου-
σουλμανικός δάχτυλος και τουρκι-
κό αίμα εισέβαλαν στην οικογένεια
χωρίς να το πάρει είδηση κανείς.
Ο μικροαστισμός ήρθε σε αντιπα-
ράθεση με τον νεοπλουτισμό και οι
κομμουνιστικές αρχές συγκρούστη-
καν με τις σοσιαλιστικές.
ΙΣΤΟΡΊΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΊΑ
Οι μικρές ιστορίες συναντιούνται με
τη μεγάλη Ιστορία που τις καθορίζει.
Ο Μήλλας, ωστόσο, χρησιμοποιεί
την ιστορία διακριτικά. Ο ρεαλισμός
του την έχει ανάγκη. Μεταξύ άλ-
λων, καθορίζει την εξέλιξη της δρά-
σης του. Αλλά δεν κάνει κατάχρηση
ιστορίας. Τα δυο μεγάλα ιστορικά
Μάρτιος 1964, Κωνσταντινούπολη. Ελληνικές οικογένειες, υπό απέλαση από
το τουρκικό κράτος, φορτώνουν την οικοσκευή τους για την Ελλάδα.
συμβάντα της δεκαετίας 1954-1964,
τα Σεπτεμβριανά του 1954 και οι
απελάσεις του 1964, προφανώς,
υπάρχουν στην αφήγησή του.
Ο Μήλλας αναφέρει τα Σεπτεμ-
βριανά με τη λέξη «τα Γεγονότα».
Επειδή ανακαλούν μόνο αναμνήσεις
δεν γίνεται εκτενής αναφορά, άλλω-
στε η αφήγηση αρχίζει τρία χρόνια
μετά. Αναφέρονται όμως οι απε-
λάσεις, που αποτελούν σημαντικό
στοιχείο του μυθιστορήματος αφού
συμβάλλουν στην επανένωση της
οικογένειας, ωστόσο με αποφορτι-
σμένη συναισθηματικά γλώσσα και
με συντομία.
Παρά τον αποστασιοποιημένο
λόγο, ωστόσο, το βιβλίο μιλάει για
τον ξεριζωμό. Σε ένα επεισόδιο, ο
νεαρός βοηθός του ψαρά στη λαϊ-
κή αγορά της Νέας Σμύρνης, όταν
ακούει τον Άδωνη που αγόραζε μα-
ρίδες να του λέει «κομμάτι ακόμα
βάλε» και όχι το αθηναϊκό «βάλε λί-
γες ακόμα», καταλαβαίνει ότι είναι
«τουρκόσπορος», οπότε τον ρωτά-
ει: «γιατί ήρθατε εδώ;» Δεν παίρνει
απάντηση. Η απάντηση είναι βαρύ
μολύβι για τους ξεριζωμένους Ρω-
μιούς.
Η καταγωγή και η ταυτότητα εί-
Ιδιωτική συλλογή
ναι το μεγάλο ερώτημα που θέτει η
αφήγηση. Σε ποιον ακριβώς κόσμο
ανήκουν οι νεοφερμένοι, καθώς
μεταβαίνουν από την Πόλη στην
Αθήνα; «Αλήθεια, γιατί ήρθαμε;»
είχαν αναρωτηθεί αρκετές φορές
ο Άδωνης και η Ισμήνη, ειδικά τις
δύσκολες μέρες της Κατοχής. Άλλη
έννοια όμως είχε η ερώτηση του
Άδωνη και άλλη της Ισμήνης. Εκεί-
νος εννοούσε: «Πώς πήραμε την
απόφαση να έρθουμε εδώ;» Εκείνη
εννοούσε: «Γιατί κάναμε αυτό το
λάθος;»
Η Ισμήνη και η Πολυξένη, οι
δυο βασικές ηρωίδες, είναι βαθιά
θλιμμένες, χωρίς να εξωτερικεύουν
τη θλίψη τους. Την αντιμετωπί-
ζουν με ενεργητική κι όχι παθητική
καρτερικότητα, που μοιάζει με ρω-
μέικη αρχοντιά. Η Πολυξένη, που
έχει θάψει το γιο της μικρό παιδί,
αναρωτιέται: «Μπορεί ο οικογενει-
ακός τάφος να μην έχει και πολύ
μεγάλη σημασία γιατί ο θάνατος εί-
ναι πρώτα από όλα ένα πολύ προ-
σωπικό ζήτημα. Το “οικογενειακό”
είναι μόνο για τους ζωντανούς. Και
ο θάνατος μετράει πριν να βρεθείς
κάτω από το χώμα, όταν ακόμη
ζεις και τον αντιμετωπίζεις».
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 63
Η Ισμήνη, έχει άλλα προβλήματα.
«Δεν γνώρισε μητέρα, πατέρα, κα-
νένα συγγενή […] Τι είδους άνθρω-
πος ήταν η μητέρα της; Μπορεί να
ήταν ακόμα και μουσουλμάνα. Πώς
μπορούσε να το αποκλείσει αυτό;
Αρκετές φορές, κρυφά από τους
άλλους, καθόταν και παρατηρούσε
στον καθρέπτη τα χαρακτηριστικά
του προσώπου της, με την ελπίδα
ότι θα ανακάλυπτε σημάδια της κα-
ταγωγής της. Ήταν λευκή αλλά όχι
τελείως. Είχε κάπως σκούρα επι-
δερμίδα. Μαύρα μάτια και μαλλιά.
Κανένα χαρακτηριστικό μογγολικής
φυλής. Δεν είχε, ας πούμε, έντονα
ζυγωματικά. Η μύτη της όμως ήταν
λίγο μεγάλη. Θα μπορούσε να ήταν
Αρμένισσα; Αυτά σκεφτόταν καθώς
άκουγε τον Άδωνι να μιλάει για τον
οικογενειακό τάφο. Ο ομαδικός τά-
φος –έτσι ονόμασε τον οικογενειακό
τάφο από μέσα της– δεν την ενθου-
σίαζε. Άλλωστε, τι σημασία είχε αν
θα αποκτούσαν έναν κοινό τάφο;» zx
1. Συνέντευξη στην εφημερίδα Φιλελεύ-
θερος, την άνοιξη του 2018.
2. Για τα εκατέρωθεν στερεότυπα και τη
συμβολή της εθνικής παιδείας, ελληνι-
κής και τουρκικής σε αυτά, το βιβλίο του
Ηρακλή Μήλλα, Εικόνες Ελλήνων και
Τούρκων. Σχολικά βιβλία, ιστοριογραφία,
λογοτεχνία και εθνικά στερεότυπα, Αλεξάν-
δρεια, Αθήνα 2001, είναι μια υποδειγμα-
τική βάση αναφοράς.
3. Η ιδέα αυτή έχει δημοσιευτεί σε άρ-
θρο του Μήλλα για τον Σεφέρη: «Το
σπίτι είναι πατρίδα για τον ποιητή. Και
το “σπίτι” των ποιημάτων δεν είναι άλλο
από το σπίτι του στη Σκάλα των Βουρ-
λών, όπου έζησε παιδί […] Ο Σεφέρης
χρησιμοποιεί την λέξη “πατρίδα” στα
ποιήματά του και σε όλες τις περιπτώ-
σεις κάνει λόγο για το σπίτι του ή για
κάτι που πλέον δεν έχει». Βλ, «Tο σπί-
τι ως πατρίδα στον λόγο του Σεφέρη»,
περ. The Athens Review of Books, Ιούνιος
2013.
4. Στις 16 Μαρτίου 1964, η τουρκική
κυβέρνηση ακύρωσε μονόπλευρα τη
Σύμβαση του 1930 περί Εγκαταστά-
σεως, Εμπορίου και Ναυτιλίας μεταξύ
Ελλάδας και Τουρκίας, η οποία είχε
υπογραφεί από τον Κεμάλ Ατατούρκ
και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, δίνοντας
το πράσινο φως για τις απελάσεις των
ελλήνων πολιτών από την Κωνσταντι-
νούπολη. Ο πρώτος κατάλογος δημο-
σιεύθηκε στις τουρκικές εφημερίδες
και περιελάμβανε 133 ονόματα. Στη
συνέχεια, ανά δέκα ημέρες περίπου
δημοσιευόταν τμηματικά κατάλογος
με 150 έως 500 ονόματα Ελλήνων
προς απέλαση.
 Φιρντάους, η ατρόμητη
Από τη Βίβιαν Στεργίου

Ναουάλ Αλ Σααντάουι,
Φιρντάους, μετάφραση
από τα αραβικά: Ελένη
Καπετανάκη, Δώμα, Αθήνα
2019, 144 σελ.
«Άσε με να μιλήσω και μη με διακόψεις. Δεν έχω χρόνο να σ’ ακούσω, στις έξι το απόγεμα θα έρθουν
να με πάρουν. Αύριο το πρωί δε θα υπάρχω. Δε θα ’μαι σε κανένα γνωστό μέρος...». Το βράδυ πριν από
την εκτέλεσή της, η Φιρντάους αφηγείται την ιστορία της. Αφηγείται ένα σκληρό παραμύθι, ένα φεμι-
νιστικό παραμύθι. Για το χάσιμο. Τι είναι χάσιμο; Χάσιμο είναι μια ζωή που δεν τη ζεις εσύ, αλλά ένας
ματαιωμένος, κακοποιημένος, αποκλεισμένος εαυτός σου. [ΤΒJ]

Λέω πως οι εγκληματίες είστε

Nasser Nasser / ΑΡ
εσείς: πατεράδες, θείοι, σύζυγοι,
νταβατζήδες, δικηγόροι, για-
τροί, δημοσιογράφοι και όλοι οι
άντρες από κάθε επάγγελμα. 

Σ
τον κόσμο της πα-
τριαρχίας οι γυναίκες
ζούμε μια ζωή που δεν
μας ανήκει. Το σώμα
μας δεν μας ανήκει.
Η δουλειά μας δεν μας ανήκει. Το
σπίτι μας δεν μας ανήκει. Οι σκέ-
ψεις μας δεν μας ανήκουν. Η με-
γαλύτερη ευτυχία, το να διαλέγεις
πώς να ζεις, δεν μας ανήκει ούτε
αυτή. Αυτό μας λέει η Φιρντά-
ους. Παρουσιάζει μπροστά μας
μια αλήθεια που τρομοκρατεί: τη
ζωή μας την ορίζουν άλλοι, οι άν-
δρες. Γι’ αυτό κι η Φιρντάους πε-
ρήφανη οδηγείται στην εκτέλεσή
της. «Φτύνω ελεύθερη στα μούτρα
τους τα υποκριτικά, τις εφημερίδες
12 Φεβρουαρίου 2013, Κάιρο. Λίγους μήνες πριν από το στρατιωτικό πραξικόπημα του Ιουλίου στην Αίγυπτο, γυναίκες
τους, τα ψέματά τους». Να γυρίσει διαδηλώνουν εναντίον των βιασμών, της σεξουαλικής παρενόχλησης και κατά της σούρα του Κορανίου που επιβάλει στις
στον κόσμο της πατριαρχίας, στη γυναίκες την υποταγή στην ανδρική εξουσία.
ζωή που τους ανήκει, στο μαρτύριο
που της έχουν επιφυλάξει, δεν το σαν όταν δεν ήθελε να υπακούσει φασίζει να μιλήσει. Σε μία γυναίκα. γυναίκες. Δεν είχε δικά της χρήματα.
θέλει. Αν το κάνει, θα σκοτώσει κι στις σεξουαλικές ορέξεις τους; Να δώσει εξηγήσεις, όχι να απολο- Ο μπαμπάς, αυτή η σπουδαία προ-
άλλους πατριάρχες, θείους, συζύ- Όχι, δεν έχει ν’ απολογηθεί σε κα- γηθεί. Αφού δεν απολογείται, όμως σωπικότητα, καθόριζε αν θα λάμβα-
γους και νταβατζήδες. Γι’ αυτό δεν νέναν για ό,τι έκανε – «δεν το ανα- τι κάνει; Αφηγείται. νε ακόμα και ένα γρόσι. Τότε, της
γυρίζει. Όμως, πριν φύγει, μας λέει γνωρίζω ως έγκλημα -[...] Τότε σου Η Φιρντάους αφηγείται στη γυ- έγινε σαφές, το χρήμα έχει δύναμη.
την ιστορία της. αξίζει να πεθάνεις, κακούργα! -Όλοι ναίκα που την ακούει πώς έφτασε Έγινε πόρνη, έβγαλε χρήματα.
οι άνθρωποι πεθαίνουν. Προτιμώ στο συμπέρασμα ότι οι άνδρες θέ- Αλλά αυταπάτη ήταν κι αυτό. Το
να πεθάνω για το δικό μου έγκλημα λουν σκότωμα. Η ζωή της, ζωή αν- χρήμα στην πατριαρχία το ελέγχουν
ΔΕΝ ΑΠΟΛΟΓΕΊΤΑΙ, παρά για τα δικά σας». Η περήφανη δρικής επιβολής και καταπίεσης, πάντα οι άνδρες, όπως και όλες τις
ΑΦΗΓΕΊΤΑΙ πόρνη το έχει καταλάβει:  «Τίποτα ήταν μια ζωή ασφυκτική. Συνέχεια θέσεις εξουσίας, όπως και όλες τις
Η ιστορία της Φιρντάους μοιάζει δε μας υποδουλώνει στη ζωή παρά έφευγε, δεν είχε πού να σταθεί, αφού προσβάσεις στο οτιδήποτε, όπως και
με παραμύθι. Δεν είναι απολογία μόνο οι επιθυμίες μας, οι ελπίδες για τις γυναίκες δεν υπάρχει τόπος όλα τα πράγματα που είναι σημαντι-
πριν από την εκτέλεση. Δε χρωστά- μας, οι φόβοι μας. Η ελευθερία μου όπου δεν τραβάνε λάγνα βλέμματα, κά, όπως κι εμάς τις ίδιες, τις δούλες
ει ν’ απολογηθεί. Σε ποιους; Στους τους γέμιζε οργή. Πολύ θα ήθελαν σημείο που να μην εκμεταλλεύονται τους. Ακόμα κι ως πόρνη βρισκόταν
αστυνομικούς που τη βλέπουν σαν να με υποδουλώσουν με μια επιθυ- άλλοι τις δυνάμεις τους. Αυτά την στο έλεος των ανδρών. Έφαγε ξύλο,
αντικείμενο να μεταφέρεται σε κελιά μία, μ’ ένα φόβο, με κάποια μακρινή οδήγησαν εδώ. την εκμεταλλεύτηκαν. Άκουσε τα κη-
και κρεβάτια; Στον πατέρα της που ελπίδα». Απαλλάσσεται απ’ αυτά κι Δε μετανιώνει που θέλει μόνο να ρύγματα αυτών των θρησκευόμενων
την έβαζε να κοιμάται στο κρύο και απαλλάσσεται απ’ τα αφεντικά της. δέρνει και να φτύνει τους άνδρες. τεράτων που ερχόντουσαν να τη χτυ-
την τάιζε περισσεύματα απ’ το γεύμα Καμία παγίδα δεν μπορεί να στηθεί Τη βίαζαν από μικρή. Την έβλεπαν πήσουν και να κάνουν σεξ μαζί της,
του; Στον άντρα της που την έδερ- πια γι’ αυτήν. Πρόκειται να κάνει σαν ένα κομμάτι κρέας. Τη χτύπα- γιατί δεν ήταν ευλαβής. Απειλήθηκε
νε και τη βίαζε; Στους δικαστές που ένα ταξίδι που τη γεμίζει περηφά- γαν. Όπως όλα τα πράγματα, δεν από την εξουσία αυτών που η εξου-
εφαρμόζουν ένα δίκαιο το οποίο το- νια. Περιφρονεί τους άνδρες ήδη, δε μπορούσε να καθορίζει η ίδια πού θα σία τούς ανήκει από την ώρα της ευ-
ποθετεί προγραμματικά και αφετηρι- θέλει τίποτε, δεν ελπίζει, είναι ελεύ- βρίσκεται, πού θα μένει, ποιοι θα την τυχούς γέννησής τους, των ανδρών
ακά τη γυναίκα σε κατώτερη μοίρα; θερη. Απόμακρη. Σκοτεινή. Απλησί- πιάνουν. Ένα ποτήρι, ένα πόμολο, πολιτικών. Ανέχτηκε το βάρος του
Στους πολιτικούς που την απειλού- αστη. Μόνο σ’ έναν άνθρωπο απο- τα πιάνεις όποτε θες. Το ίδιο και τις σώματός τους, τα βρώμικα, αρπα-

64 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

χτικά τους νύχια, τις ανάσες τους τις γκάζουν να πιάσουν πάτο και
σιχαμερές. Ακόμα και οι επαναστά- μετά το πληρώνουν κι αυτό, τους
τες πολιτικοί αποδείχθηκαν άδεια επιβάλλουν το γάμο κι έπειτα τις
τσόφλια, ανθρωπάκια χωρίς χαρα- ξεροψήνουν με ξύλο, κακομετα-
κτήρα που ήθελαν ν’ αρπάξουν, να χείριση και παντοτινή απλήρω-
εμπορευθούν την επανάστασή τους τη εργασία μες στο σπίτι.
φθηνά, το ίδιο υποκριτές κι αυτοί.
Όλοι τους κτήνη. Αδύνατον, λοιπόν, Η Φιρντάους, λοιπόν, μας μιλάει
να βλέπει η Φιρντάους το πρόσω- για να μας απελευθερώσει. Όμως,
πο τους στις εφημερίδες και να μη αυτό δε θα έρθει εύκολα. Το συγκε-
σκέφτεται, πολύ λογικά, πως μόνο κριμένο κείμενο τονίζει τη σημασία
για φτύσιμο και περιφρόνηση είναι. της ανάληψης προσωπικής ευθύνης.
Αφού η Φιρντάους δεν απολογείται, Είμαστε υπεύθυνες για τη ζωή μας
αλλά αφηγείται, γιατί το κάνει; Αν ο ακόμα και σ’ ένα περιβάλλον όπου
σκοπός της δεν είναι η συμπόνοια έχουμε λίγες επιλογές. Μέσα απ’
και η συγχώρεση, τότε ποιος είναι; τα λόγια μιας μεγαλύτερης πόρνης
που καθοδηγεί τη Φιρντάους πλη-
ροφορούμαστε:  «κι εγώ θα πεθάνω
ΕΛΕΎΘΕΡΕΣ και συ θα πεθάνεις, σημασία έχει να
Η Φιρντάους αφηγείται, για να ξέρεις να ζεις». Μαθαίνουμε ακόμη
ξυπνήσουν οι γυναίκες από το λή- την αλήθεια που τρομοκρατεί, ότι
θαργο της δουλείας τους. Σ’ ένα στον κόσμο της πατριαρχίας είμα-
κλασικό αριστούργημα της φεμι- στε όλες σκλάβες. Ξεκινώντας απ’
νιστικής γραμματείας όπως αυτό, αυτές τις παραδοχές, η αφήγηση δεν
μέσα σε δυο αράδες η κατάσταση προχωράει σε συμπεράσματα του
έχει συνοψισθεί.  στυλ «τι να κάνουμε». Αξίζει όμως
να σταθούμε σε δύο πράγματα που
Όλες οι γυναίκες είναι εξαπατη- προκύπτουν άμεσα: 1) εμείς πρέπει
μένες. Οι άντρες εξαπατούν τις να κάνουμε κάτι, η κάθεμιά ξεχωρι-
γυναίκες, ύστερα τις τιμωρούν στά και 2) χρειάζεται γενναιότητα.
γιατί εξαπατήθηκαν, τις ανα- Θέλει θάρρος για να παλέψεις την
πατριαρχία. Κι αν σου λείπει, μπορεί
να καταντήσεις σύμμαχός της.
Η Φιρντάους δεν είχε πολλές επι-
λογές. Διάλεξε όμως τι να μην είναι
και πώς να μη ζει. Δεν ήθελε να εί-
ναι η κόρη του μπαμπά της και ση-
κώθηκε και έφυγε από την εξουσία
του. Δεν ήθελε να είναι η γυναίκα του
άντρα της και σηκώθηκε και βγήκε
απ’ το παλιόσπιτό του. Δεν ήθελε
να είναι η φτωχή υπάλληλος που ο
διευθυντής θ’ απλώσει τη χερούκλα
του να τη χουφτώσει τζάμπα κι έγι-
νε πόρνη. Δεν ήθελε να είναι φτηνή
πόρνη, έγινε ακριβή. Δεν ήθελε να
είναι η πόρνη των πολιτικάντηδων
κι απέρριψε τις απειλές τους. Μες
στην πατριαρχία, βρήκε ένα δρόμο
που την κάνει περήφανη. Αυτόν της
αντίστασης στις επιθυμίες των αν-
δρών. Μας είπε και μας έδειξε ότι
εμείς φτιάχνουμε την ελευθερία μας,
τη δυστυχία μας και τα κλουβιά μας
με το θάρρος ή το φόβο μας. Εμείς
τώρα τι κάνουμε;
ΕΜΕΊΣ ΤΏΡΑ
Δε διαλέγουμε τη θέση μας. Όχι
μόνο οι γυναίκες, κανείς. Είναι τυ-
χαίο ως τι και πού θα γεννηθείς.
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 65
Εμείς όμως, ξεκινάμε, αφετηριακά,
από κάπου δυσκολότερα σε σχέ-
ση με τους άνδρες. Η αφήγηση της
Φιρντάους μάς λέει να αναλάβουμε
τις ευθύνες μας. Να δείξουμε γεν-
ναιότητα και να παλέψουμε την πα-
τριαρχία. Ας μην αναρωτηθεί κανείς
πώς, πού και πότε; Κάθε μέρα στη
ζωή μιας γυναίκας δίνει άφθονες ευ-
καιρίες αντίστασης.
Φέρνοντας το μήνυμα του κειμέ-
νου στο τώρα μπορούμε να κάνουμε
συνδέσεις με τη σύγχρονή μας φεμι-
νιστική συζήτηση. Ο φεμινισμός δεν
είναι πια θέμα φύλου. Η καταπίεση
απ’ την πατριαρχία σχετίζεται με
όσους δε θέλουν να την αναπαρά-
γουν. Άρα περιλαμβάνει και άνδρες
και γυναίκες που δε θέλουν ιεραρχι-
κές σχέσεις ανάμεσα στους άνδρες
και τις γυναίκες. Και η καταπίεση
αναπαράγεται και από άνδρες και
από γυναίκες, απ’ όσους ωφελούνται
από τις ιεραρχικές σχέσεις ανάμεσα
στα φύλα και διατηρούν τις βολικές
δυνάμεις των ανδρών. Αν είσαι η γυ-
ναίκα που βρίσκεται πίσω από έναν
ισχυρό άνδρα κι αυτός πού και πού
σου πετάει κανένα ξεροκόμματο
ισχύος γιατί να θες να συνταχθείς με
τις άλλες γυναίκες και να παλέψεις
την ανδροκρατία;
Ακόμη, παρά το πανίσχυρο μήνυ-
μα της Φιρντάους, να πάρουμε τη
ζωή μας στα χέρια μας, τίποτα δεν
πρέπει να στρέφει την προσοχή μας
μακριά απ’ το γεγονός ότι όλα είναι
δομημένα έτσι ώστε οι γυναίκες να
μην παίρνουν τη ζωή τους στα χέρια
τους και να κυριαρχούν οι άνδρες.
Τα πρότυπα, η πολιτική εξουσία, η
πρωτοκαθεδρία των ανδρών στην
τέχνη, τα έμφυλα στερεότυπα στα
μέσα ενημέρωσης, η πυρηνική ετε-
ροφυλοφιλική οικογένεια, η εκκλη-
σία συνολικά (ειδικά στην Ελλάδα),
οι χώροι δουλειάς (ειδικά στην Ελλά-
δα), το σχολείο και το πανεπιστήμιο,
όλα σου λένε, αν είσαι κοπέλα, δεν
είσαι για πολλά, δε θα πας μακριά,
δεν είσαι για τίποτα.  λίγο παρακάτω θα μάς βουλιάξουν,
Η εξουσία του πατέρα στο σπίτι,
ο βιασμός, ο γάμος ως τρόπος φυγής
απ’ τον μπαμπά τύραννο, ο γάμος ως
κελί απλήρωτης οικιακής εργασίας,
η ψυχική εξουθένωση των γυναικών,
η φθηνή τους υπαλληλική εργασία, η
φθηνή τους πολιτική εκμετάλλευση,
οι λιγότερες ευκαιρίες, ο αποκλει-
σμός από τις θέσεις ευθύνης, όλα
είναι εδώ, εδώ και τώρα, τίποτα απ’
αυτά δεν έχει σταματήσει. Ωστόσο,
το ότι υπάρχουν σημαίνει α) πως
χρειαζόμαστε τη Φιρντάους, ως λόγο
και πρότυπο, αλλά και β) πως αν δεν
αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο όλα
αυτά λειτουργούν και δομούνται η
ζωή των γυναικών δεν θα αλλάξει.
Άρα καμία δεν μπορεί να πει πως
αυτή είναι εντάξει, πως γλίτωσε, πως
αυτή ζει τη ζωή που θέλει ή πως η
ευθύνη της εξαντλείται στην ιδιωτική
της αυτοπροστασία ή ακόμα και στο
βόλεμά της μες στην πατριαρχία.
Η ατομική ευθύνη είναι πολύ βαριά
στην αφήγηση της Φιρντάους, το-
νίζεται πως εμείς οι ίδιες μπαίνουμε
στα κλουβιά μας, στους ρόλους μας,
στις φυλακές μας. Όμως, και είναι
και δεν είναι κάτι που επιλέγουμε.
Για τις γυναίκες, το να πάρουν ένα
δρόμο όπου οι ίδιες μειώνουν τους
εαυτούς τους ή υποτιμούν τις δυνά-
μεις τους είναι σχεδόν το αυτονόητο.
Όμως, κι όταν δεν το κάνουν, θα το
κάνουν άλλοι για λογαριασμό τους.
Αυτό σημαίνει δυο πράγματα. Ότι
και οι γυναίκες πρέπει να αναλάβουν
τις ευθύνες τους αλλά και ότι, αν δεν
αλλάξουν ο ρόλος τους, η θέση τους,
τα πρότυπά τους, η αυτόματη «επι-
λογή» θα είναι σε βάρος των γυναι-
κών. Η επιλογή της Φιρντάους αυτή
η ίδια να μην ακολουθήσει τον εύκο-
λο δρόμο και να συνεχίσει την αντί-
στασή της μέχρι τέλους υποδηλώνει
ότι η πράξη της γίνεται όχι μόνο για
να νιώσει περήφανη αυτή, αλλά και
66 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
για να γίνουν ελεύθερες οι άλλες.
Επομένως, μας λέει ξεκάθαρα πως
ο αγώνας της δεν είναι προσωπικός
αλλά κάτι που μάς αφορά όλες. Ζει
τη ζωή της δηλαδή κατά τρόπο που
να ακτινοβολεί με σημασία και για
τις άλλες. Λέει πως δεν είναι αγία
αλλά πόρνη, πράττει όμως σαν να
ήταν αγία σε κάποια φεμινιστική
θρησκεία που την έχει ανάγκη.  μαμάδες μας ήταν θύματα της απλή-
Όσο υπάρχουν γυναίκες που δεν
μπορούν να πάρουν τη ζωή τους στα
χέρια τους ή όσο χρειαζόμαστε χα-
ρακτήρα, προσωπικότητα και απο-
θέματα δυνάμεων για να λέμε «όχι»
στους άνδρες, να τους ανταγωνιζό-
μαστε επί ίσοις όροις στις δουλειές
μας και να τους διαλέγουμε εμείς στις
ζωές μας, όχι ως κακά σωσίβια που
αλλά ως αληθινούς συντρόφους μας
και φίλους, δεν μπορούμε να μιλάμε
για το τέλος καμίας μάχης. Όλες οι
μάχες κατά της πατριαχίας είναι εδώ
και κείμενα σαν αυτό της Ναουάλ Αλ
Σααντάουι είναι πιο αναγκαία από
ποτέ.  Και μόνο που σε όλα πρέπει
να προσπαθούμε να αποδείξουμε ότι
αξίζουμε και μόνο που, 2019, πρέπει
να δίνουμε καθημερινά μάχες αόρα-
τες στους φορείς του ανδρικού προ-
νομίου, μάχες εκτός της σφαίρας της
εμπειρίας τους, λέει πάρα πολλά. Κι
είναι οι άνθρωποι που φέρουν αυτό
το προνόμιο, όσοι νομίζουν πως
κείμενα σαν αυτό είναι αχρείαστα
τώρα. Καθόλου δεν είναι.
Για το τέλος, θα ήθελα να προλά-
βω μία αστήριχτη ένσταση που μόνο
αφελής ή προνομιούχος θα μπορού-
σε να προβάλει. Ότι εμείς δεν είμα-
στε στην Αίγυπτο, στον μουσουλμα-
νικό κόσμο, στο Σουδάν ή δεν ξέρω
πού αλλού, άρα μπορούμε να διαβά-
ζουμε τέτοια βιβλία σαν ντοκιμαντέρ
για τη βλάστηση του Νείλου ή σαν
περιπέτειες κάποιας καημενούλας
στην έρημο. Αρχικά, ο μουσουλμα-
νικός κόσμος είναι πολύ πιο κοντά
μας απ’ ό,τι φαντασιωνόμαστε συ-
χνά. Άρα, τίποτα δε δικαιολογεί
την αδιαφορία μας για τη θέση της
γυναίκας εκεί. Το Ιράν, το Σουδάν,
το Μαρόκο είναι κοντά μας. Χώρια
που πολλοί άνθρωποι από εκεί ζουν
μαζί μας, στην Ευρώπη. Οφείλου-
με να νοιαστούμε. Όμως, πέρα απ’
αυτό, δε χρειάζεται να έχουμε την
αυταπάτη ότι η πολιτισμένη Ευρώ-
πη έχει επιφυλάξει για τις γυναίκες
έναν παράδεισο. Ξύλο, χαμηλότεροι
μισθοί κι αποκλεισμός από θέσεις
εξουσίας, αυτό είναι το πρόγραμμα
για τις γυναίκες τώρα. Ναι, πάμε στα
πανεπιστήμια και, ναι, μπορούμε να
συμμετέχουμε στην πολιτική, αλλά
πρέπει να τα κάνουμε όλα τέλεια για
να πάρουμε τον μισό μισθό απ’ τους
άντρες βγαίνοντας απ’ τα πανεπι-
στήμια και η πραγματική μας συμ-
μετοχή στην πολιτική είναι αστεία
δυσανάλογη προς αυτή των ανδρών.
Στις θετικές επιστήμες είμαστε σχε-
δόν ανύπαρκτες και στην τέχνη οι
επιρροές μας, τα αφεντικά μας και οι
επικριτές μας είναι πάλι άνδρες. Οι
ρωτης εργασίας στο σπίτι και οι για-
γιάδες μας 24ωροι δούλοι των γέρων,
των μωρών και των αρρώστων.
Μπορεί τα πράγματα να έχουν
βελτιωθεί, αλλά επειδή δε ζούμε σε
μια κόλαση (κάποιες από εμάς) τίπο-
τα δε δικαιολογεί το να μην είμαστε
φεμινίστριες και φεμινιστές τώρα.
Τα στοιχεία άλλωστε είναι σοκαρι-
στικά και για τη βία και για το βια-
σμό και για τους μισθούς και για τις
δουλειές και για την πολιτική και για
την εκπροσώπηση στις επιστήμες
και την τέχνη. Όποια δε θέλει να το
δει, κοροιδεύει τον εαυτό της, επει-
δή, με τα λόγια της Φιρντάους, «η
αλήθεια τρομοκρατεί». Κι όποιος δε
θέλει να το δει, λογικό! Είναι και λίγο
ξεβόλεμα να παραδεχτείς ότι πολλά
σού ήρθαν εύκολα γιατί έτυχε να γεν-
νηθείς αγόρι. Κι απ’ τις δύο πλευρές
θέλει θάρρος η αλήθεια. Όχι μόνο
για να παραδεχτείς την ύπαρξη της
πατριαρχίας εδώ και τώρα, αλλά και
για να μιλήσεις γι’ αυτό και να ζήσεις
σύμφωνα μ’ αυτήν την παραδοχή.
Δεν πρόκειται για το ίδιο θάρρος, βέ-
βαια. Όπως σε όλα, πάλι το δύσκολο
θα το κάνουν οι γυναίκες. Μια γυναί-
κα που μιλάει για την καταπίεση των
γυναικών σήμερα είναι κολλημένη,
περίεργη, παλιακή, ντεμοντέ, γελοία
και ίσως εχθρός των ανδρών ή ανα-
κόλουθη, αν δεν τους εχθρεύεται!
Ένας άνδρας που μιλάει γι’ αυτά
είναι ο καλός, ο προοδευτικός, ο
δημόσιος άνθρωπος που κάνει ορθή
χρήση του δημόσιου βήματος, κα-
λόκαρδος και ανοιχτόμυαλος. Ήδη,
λοιπόν, απ’ την ώρα που θα διαβά-
σουμε τη Φιρντάους και θα μιλήσου-
με για τα θέματα που βάζει με τους
γύρω μας και θα αναστοχαστούμε
πάνω στη ζωή μας και στο πλαίσιό
της, έχουμε μπει στα δύσκολα. Κι
έτσι, ήδη η αφήγηση έχει σημειώσει
μια πρώτη επιτυχία.
ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΌ ΠΑΡΑΜΎΘΙ
Όμως, το βιβλίο είναι και αισθητι-
κά απολαυστικό. Η αφήγηση της
Φιρντάους είναι μεθυστική. Απλή
γλώσσα και μαγευτικές μεταφορές
μέσα στη λάσπη και τη θολούρα
μιας πανδύσκολης ζωής συνδυα-
σμένες με ζωηρές σκηνές έρωτα και
ανθρωπιάς. Όμορφες εικόνες μέσα
στην ασχήμια κι άσχημες εικόνες
δοσμένες όμορφα. Φράσεις ολό-
κληρες επαναλαμβάνονται, μοτίβα,
τα ίδια λεκτικά σχέδια υφαίνονται
ξανά και ξανά. Ο λόγος της γυναίκας
αναπτύσσεται με τον ίδιο υπέρο-
χο τρόπο, χωρίς αιφνιδιασμούς, με
σταθερό βήμα, με προβλέψιμο στυλ.
Υπάρχουν υπερβολή, αναμενόμενη
εξέλιξη, σπουδαία ηρωίδα, τραγικές
δυσκολίες και ηθικό δίδαγμα.
Γι’ αυτό το βιβλίο μού φάνηκε
σαν ένα παραμύθι. Μόνο που
είναι ένα φεμινιστικό παραμύθι.
Δεν είναι σαν τα παραμύθια που
μας λένε όταν είμαστε μικρές,
εκεί που κάποιος άντρας έρχε-
ται και μας σώζει, ενώ είμαστε
χαμένες. Κάθε άλλο, μας δείχνει
τι είναι το αληθινό χάσιμο. Χά-
σιμο είναι μια ζωή που δεν τη
ζεις εσύ, αλλά ένας ματαιωμένος,
κακοποιημένος, αποκλεισμένος
εαυτός σου. Μάλλον, μοιάζει με
τα παραμύθια που ακούμε μικρές
αλλά απ’ την ανάποδη. Δεν έχει
πρίγκιπα που σε φιλάει τρυφερά.
Ο πρίγκιπας είναι ένας χοντρός
γέρος με στραβοχυμένη μύτη που
στάζει πύον, θα σε βιάσει, θα
σε εκμεταλλευτεί, θα σε διαλύ-
σει ψυχολογικά κι όταν θα τρως
θα σου λέει να κάνεις οικονομία
στο φαγητό. Είναι ένα παραμύθι
με πολλούς κακούς, επειδή ο κό-
σμος είναι γεμάτος ανθρώπους
που θέλουν κάτι ν’ αρπάξουν. Και
ξέρεις απ’ την πρώτη σελίδα ότι
δεν τελειώνει ωραία. Η ηρωίδα
εκτελείται. Θα ήθελε να διάλεγε
περισσότερα στη ζωή της, αλλά
δεν της το επέτρεψαν. Δε διά-
λεγε αν θα έτρωγε μανταρίνια ή
πορτοκάλια, εάν θα κοιμόταν το
βράδυ ή αν θα έπρεπε να δεχθεί
πάνω της το κακοποιητικό σώμα
του γουρουνιού που βιάζει και το
ευχαριστιέται. Διάλεξε όμως πώς
να πεθάνει. Περήφανη, αρνούμε-
νη την επικράτησή τους μέσα της.
Καμία σχέση με άλλα παραμύθια,
που η όμορφη κόρη καταπίνει το
δηλητήριο επειδή δεν την ήθελε ο
καλός της ή δεν την έδινε ο μπα-
μπούλης της.
Αυτό το παραμύθι σε μαγεύει,
αλλά όχι για να σε κοιμίσει, για
να ξυπνήσεις. Απευθύνεται σε
μας. Στις γυναίκες, στις κοπέλες,
στα κορίτσια. Και θα έλεγα, πλέ-
ον, και στους άντρες που αντι-
μάχονται την αναπαραγωγή των
προνομίων τους λόγω φύλου. Θέ-
λει να ξέρουμε. Και μετά ας κά-
νει η καθεμία κι ο καθένας όπως
νομίζει. zx
Όταν η Σταχτοπούτα έφαγε
τη μάνα της
Από την Άννα Αγγελοπούλου

Το λαϊκό παραμύθι είναι σε μεγάλο βαθμό αλογόκριτο στην Ελλάδα. Επίσης, τα σχετικά αρχεία Εμμανουέλα Κατρινάκη, Το
υπήρξαν σκονισμένα κι αξεσκόνιστα, για χρόνια. Ερευνώντας τα ελληνικά παραμύθια, η Εμμα- στοίχημα της Σταχτοπούτας.
Μελέτη για τον κανιβαλισμό
νουέλα Κατρινάκη εστιάζει σε επτά ιστορίες, με διάφορες παραλλαγές, στο επίκεντρο των οποίων στα λαϊκά παραμύθια,
βρίσκεται πρόθεση ή πράξη (πράξεις) κανιβαλισμού. Αρκούν οι ψυχολογικές μελέτες για την Εύμαρος, Αθήνα 2019, 200
σελ.
εξήγηση αυτής της ιδιαίτερα διαδεδομένης τάσης; [ΤΒJ]

Π
άνε πολλά χρόνια,

Gustave Doré
ίσως και σαράντα,
που αποφάσισα
πως το παραμύθι
ήταν βασικό αγα-
θό αλλά κι αναπόσπαστο μέρος
της ζωής μου, τέσσερις δεκαετίες
που το μοιράζομαι με τα πιο αγα-
πημένα μου πρόσωπα, παιδιά και
μεγάλους, που το μελετάω μαζί με
φίλους και συνεργάτες, ενώ αυτό
παραμένει αλώβητο, ακαταπόνητο
κι ολοκαίνουργιο. Ενώ αντιστέκε-
ται σε κάθε παρερμηνεία, αλλά και
σε κάθε ερμηνεία, γιατί διαθέτει
έναν ομφαλό, όπως και το όνει-
ρο, γιατί χάνεται στα πέρατα του
ανθρώπινου λόγου, στα όρια του
πραγματικού και του φαντασιακού.
Ωστόσο, πρέπει να πω ότι δεν φα-
νταζόμουν ποτέ πως θα ερχόταν
μια μέρα που μια νεότερη ερευνή-
τρια της ψυχαναλυτικής ανθρω-
πολογίας θα μου αφιέρωνε ένα
βιβλίο, και μάλιστα ένα τόσο εξαι-
ρετικό βιβλίο πάνω στο παραμύθι.
Δεν γράφω «στο ελληνικό παρα-
μύθι», γιατί η εμβέλεια του έργου
ξεπερνάει τον εθνικό χαρακτήρα,
αγκαλιάζοντας ολόκληρη τη με-
γάλη οικογένεια των προφορικώς
Ο γίγαντας επιθυμεί να καταβροχθίσει τα παιδιά. Και ο Γκυστάβ Ντορέ εικονογραφεί τον Κοντορεβυθούλη του Σαρλ Περ-
μεταδιδόμενων παραμυθιών, όπου ρώ, σε μια φημισμένη έκδοση του 1867.
αναμφισβήτητα η Ελλάδα κατέχει
έναν όλως ιδιαίτερο χώρο. Γνωρί- Καναδά στη Βόρεια και στη Νότια την αρχή. στους ανθρώπους που αγαπούν
ζουμε ότι στην Ελλάδα δεν υπήρξε, Αμερική. Το σημερινό κείμενο της Εμμα- τις ονειρικές εικόνες και σκέφτο-
όπως στη Γαλλία για παράδειγμα, Ας δούμε όμως τα πράγματα νουέλας Κατρινάκη είναι πρωτότυ- νται πάνω στη μεταφορική χρήση
ένας Περρώ ή μια Μαντάμ ντ’ Ωλ- από πιο κοντά κι ας ανοίξουμε Το πο από πολλές απόψεις, καταρχάς τους, κάτι που είναι ίδιον της μυθι-
νουά, για να υπαγορεύσουν και να στοίχημα της Σταχτοπούτας, που εκ- γλωσσικά. Με ευχαρίστηση βλέ- κής σκέψης. Για τους θεραπευτές,
καθορίσουν το ύφος, τη γραφή άρα πονήθηκε αρχικά ως διδακτορική πουμε πόσο καλογραμμένο είναι που χρησιμοποιούν τη συμβολική,
και, τουλάχιστον, το εμφανές περιε- διατριβή και εκδόθηκε στα γαλλικά και πόσο ευχάριστα διαβάζεται, αινιγματική γλώσσα των παρα-
χόμενο των λαïκών αφηγήσεων επί από τα Folklore Fellows Commu- χωρίς να απευθύνεται πλέον στους μυθιών για να παρηγορήσουν, να
αιώνες. Έτσι, η προφορική λογο- nications, τη σειρά της Ακαδημίας ελάχιστους εξειδικευμένους μελε- καλύψουν δυνάμει κάποιο ψυχικό
τεχνία στη γλώσσα μας παρέμεινε Επιστημιών του Ελσίνκι, όπου έχει τητές, που ούτως ή άλλως θα το κενό. Πλησιάζει τον ψυχισμό του
σε μεγάλο βαθμό αλογόκριτη κι εκδοθεί και ο Κατάλογος των ελλη- είχαν γνωρίσει. Δεν απευθύνεται παιδιού, που ταυτίζεται με τις ψυ-
ανεπηρέαστη από τη λόγια παρά- νικών παραμυθιών. Όμως, καθώς βέβαια ούτε στο ευρύ κοινό. Εί- χικές συγκρούσεις των ηρώων και
δοση, διατηρώντας τα χαρακτηρι- είναι δυσεύρετο και απευθύνεται ναι ένα δώρο για τους φίλους των τους εξιδανικεύει. Κυρίως όμως,
στικά της προφορικότητας, κοινά κυρίως σε ειδικούς, δεν έγινε ιδιαί- παραμυθιών που πήραν και παίρ- είναι δώρο προς το παιδί, που, ως
με τις άλλες χώρες, από την Ινδία τερα γνωστό στη χώρα μας. Η συγ- νουν τους δρόμους της μυθικής ενήλικοι, όλοι φέρουμε μέσα μας.
ώς την Ιρλανδία κι από την Κίνα γραφέας το έχει ξαναγράψει στην σκέψης, τα τελευταία χρόνια όλο Το θέμα του κανιβαλισμού είναι
ώς την Αφρική, περνώντας από τον ελληνική γλώσσα για μας, όλο από και πιο πολυάριθμοι, απευθύνεται από τα πιο συναρπαστικά κι αρ-

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 67

χέγονα ζητήματα της ανθρωπολο-
γικής σκέψης. Αποτελεί μέγιστη
απαγόρευση, όπως ξέρουμε, στις
περισσότερες κοινωνίες. Μαζί με
την αιμομιξία, με την οποία συχνά
συμβαδίζει, ή και την αναπαρι-
στά συμβολικά, όπως μας λέει η
συγγραφέας, απαρτίζουν ένα ζεύ-
γος-ταμπού, δύο κακά προς απο-
φυγήν μιάσματος. Συνήθως όμως
το θέμα του κανιβαλισμού αντι-
μετωπίζεται με άρνηση από τους
ερευνητές, που τον καταδικάζουν
ηθικά, αμφισβητώντας την ύπαρξή
του ακόμα κι όταν πρόκειται ξεκά-
θαρα για φαντασίωση.
«Αυτό το τραγούδι δεν είναι ελληνι-
κό, δεν είναι ούτε δημοτικό, είναι δά-
νειο και μάλιστα από τη λόγια παρά-
δοση», μας έλεγε πριν από κάποιες
δεκαετίες ο αείμνηστος, ο μεγάλος
εθνομουσικολόγος Μπωντ-Μποβύ,
μιλώντας για το άσμα της Μάνας φό-
νισσας, η οποία σκοτώνει το γιο της
και δίνει το συκώτι του μαγειρεμένο
στον πατέρα του, για να το φάει, ως
άλλος Ατρέας.
ΜΆΝΑ ΓΚΟΥΡΜΈ
Η Εμμανουέλα Κατρινάκη χρησιμο-
ποιεί επτά παραμύθια με ανθρωπο-
φαγικά κεντρικά επεισόδια για να
αναπτύξει το θέμα της. Συγκεντρώ-
νει για το καθένα όσες περισσότερες
εκδοχές μπορεί, έχοντας μελετήσει
τα ανέκδοτα αρχεία ενδελεχώς κι
έχοντας δουλέψει στον ελληνικό
Κατάλογο παραμυθιών που εξέδωσε
το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών (Ιστο-
ρικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας).
Παρακολουθεί από πολύ κοντά την
προφορικότητα των παραμυθιών
που ανέκαθεν μεταδίδονταν από
στόμα σε στόμα, όπου η κάθε εκδο-
χή είναι μοναδική. Αυτό οφείλεται εν
μέρει και στον σφαλερό χαρακτήρα
της ανθρώπινης μνήμης. Το βαθύτε-
ρο νόημα της κάθε παραλλαγής φω-
τίζεται διαφορετικά, ανάλογα με το
τι μας μεταφέρει ο κάθε αφηγητής,
τι θυμάται και τι παραλείπει. Ανοίγο-
νται έτσι οι δρόμοι προς το λανθάνον
περιεχόμενο του εκάστοτε μυθικού
σχήματος.
Ας πούμε μαζί με τη συγγραφέα ότι
κάθε παραμύθι, κάθε τύπος, όπως
είθισται να λέμε, θέτει ένα ερώτημα
υπαρξιακό. Η απάντηση που του
δίδεται από τη συλλογική μνήμη δεν
είναι μονοσήμαντη. Ας πάρουμε για
παράδειγμα την περιώνυμη Σταχτο-
πούτα. Όπως ξέρετε, στην Ελλάδα
και στα Βαλκάνια, το παραμύθι μάς
παραδίδει την προïστορία της ηρω-
ίδας. Πώς βρέθηκε να είναι ορφανή
και να ταλαιπωρείται από την κακιά
68 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Ακόμα μια εικόνα του Γκυστάβ Ντορέ για τον Κοντορεβυθούλη του Περρώ,
1867.
μητριά της και από τις ετεροθαλείς
αδερφές της. Ένα βράδυ που έγνε-
θαν, η μάνα με τις τρεις κόρες της
έβαλαν ένα στοίχημα, για να μην τις
πάρει ο ύπνος: οποιανής της κοπεί η
κλωστή να τη φάνε. Κι έχασε η μάνα.
Και έφαγαν τη μάνα τους οι αδερφές
της, ενώ η Σταχτοπούτα μάζεψε κι
έθαψε τα κοκαλάκια της και κάθισε
μέσα στη στάχτη να πενθεί, εξ ου και
το όνομά της (το πουτί στη στάχτη).
Στο σχετικό κεφάλαιο, η συγγραφέ-
ας μάς βοηθά να κατανοήσουμε την
κατασκευή του θήλεως μέσα από την
αναπαράσταση της μητροκτονίας
και του κανιβαλικού γεύματος. Πα-
ρατηρούμε την τεράστια διαφορά
που υπάρχει ανάμεσα στη βρώση
της μητέρας-τροφού (η οποία κά-
ποτε μεταμορφώνεται σε γαλακτο-
φόρα αγελάδα, που τη σφάζουν και
την τρώνε) και στην αποχή από την
κατανάλωση, που συνδυάζεται με
το πένθος για το θάνατό της. Αυτή
είναι η θέση της Σταχτοπούτας. Κι
ας έχει πάρει μέρος κι εκείνη στο φο-
βερό στοίχημα μαζί με τις αδερφές
της. Συνεπώς, έχουμε στο παραμύθι
αυτό:
- Ενσωμάτωση άμεση της μητέ-
Gustave Doré
ρας από τις αδερφές, που δεν αυ-
τονομούνται ποτέ και, εξάλλου, δεν
παντρεύονται, δεν φεύγουν ποτέ
δηλαδή από την πατρική εστία.
- Ενδοβολή, όπως θα έλεγε η Μα-
ρία Τορόκ, για την ηρωίδα, εφόσον
αντί να καταβροχθίσει τη σάρκα της
μάνας της κληρονομεί τη γυναικεία
ταυτότητά της, μέσα από το πένθος
και την τήρηση των ταφικών τελε-
τουργικών εθίμων που επιτρέπουν
τον αποχωρισμό. Η Σταχτοπούτα
αποχωρίζεται τη μητέρα για να την
ξαναβρεί ατόφια μέσα της, μεταμορ-
φωνόμενη η ίδια σε γυναίκα, απο-
κτώντας θηλυκή ταυτότητα, αστρα-
φτερή, γοητευτική για τον πρίγκιπα,
ντυμένη με τα ρούχα που της δόθη-
καν ως μητρική κληρονομιά, μέσα
από τις στάχτες. Με τις μαγικές
φορεσιές και το περίφημο πασουμά-
κι της μας θαμπώνει όλους, ανά τις
δεκαετίες.
Είναι δύσκολο να σχολιάσω και τα
εφτά παραμύθια διεξοδικά. Ωστόσο,
θα ήθελα να πω δυο λόγια για την ου-
σιαστική συμβολή της Εμμανουέλας
Κατρινάκη στην ανάλυση αυτού του
εξαιρετικά πολύτιμου παραμυθια-
κού υλικού. Καταρχήν υπάρχει ένας
εσωτερικός ειρμός στο βιβλίο, πέρα
από το θέμα του κανιβαλισμού. Η
συγγραφέας αναδεικνύει μια ισχυρή
αλληλουχία εικόνων, ανασκευάζει
μια συνδυαστική αλυσίδα μοτίβων
που διατρέχει ολόκληρη τη μελέτη
της κι αφορά το βρέφος, την πρώιμη
φάση της ζωής. Και μόνο γι’ αυτό
άξιζε να υπάρχει ένα τέτοιο βιβλίο.
Είτε πρόκειται για την αρχέγονη
πείνα του βρέφους και τη σχέση του
με τη μητέρα-τροφό, που οδηγεί σε
φαντασιώσεις καταβρόχθισης, όπως
στη Σταχτοπούτα, είτε πρόκειται για
το αδηφάγο μωρό-βρυκόλακα, όπως
στη Στρίγγλα, για τον μικροσκοπικό
Πιατελάκο, τον Κοντορεβυθούλη
και τον Δεκατρή, παρατηρούμε ότι η
απεικόνιση του βρέφους, στην πρω-
ταρχική σχέση του με τη μητέρα,
αλλά και στην εμβρυακή του φάση,
διασχίζει ως αρχή περισυλλογής την
παρούσα μελέτη.
Είπαμε ότι το λαϊκό παραμύθι
είναι σε μεγάλο βαθμό αλογόκριτο
στην Ελλάδα. Επίσης, ότι τα σχετι-
κά αρχεία υπήρξαν σκονισμένα κι
αξεσκόνιστα, για χρόνια. Οι κατα-
γραφές τους, δημοσιευμένες στους
Καταλόγους μας, μαρτυρούν σήμε-
ρα την ύπαρξη ενός αφηγηματικού
θησαυρού που, με τους παραμυθι-
ακούς τύπους και τις πολυάριθμες
εκδοχές τους, φωτίζει εντελώς ιδι-
αίτερα πλέον όχι μόνο την παιδική
ηλικία, αλλά και την πρωτοβρεφι-
κή, και μπορεί να συμβάλει στις
μελέτες της περιγεννητικής και της
πρωτογενούς σχέσης παιδιού-μη-
τέρας.
Αυτά τα παραπάνω έπρεπε να
έχει μάτια για να τα διακρίνει κα-
νείς κι αυτιά για να τα ακούσει
μέσα στα παραμύθια. Βρέφη κι εμ-
βρυακές μορφές αναπαρίστανται
ως βρυκόλακες στις παραδόσεις
του Νικολάου Πολίτη (για παρά-
δειγμα, τα τελώνια, ή τα σμερδάκια,
τα άταφα, αβάπτιστα μωρά της
ντροπής, τα πεταμένα σε σακού-
λες, που ως βρυκόλακες επιτίθενται
στα γαλακτοφόρα ζώα). Βρέφη κι
εμβρυακές μορφές εμφανίζονται
ως κανίβαλοι στα παραμύθια. Η
Φρανσουάζ Ντολτό έλεγε πως η
πρώτη αναπαράσταση του βρυκό-
λακα είναι το έμβρυο που απομυζά
τις ουσίες τις οποίες του παρέχει
ο οργανισμός της μητέρας για να
αναπτυχθεί, και στη συνέχεια το
νεογέννητο βρέφος που θηλάζει.
ΤΟ ΣΤΟΜΑΤΙΚΌ ΣΤΆΔΙΟ
Όλα αυτά προηγούνται της βρώσης
και των κανιβαλιστικών φαντασιώ-
σεων του καταβροχθίσματος. Ο κα-
νιβαλισμός αποτελεί μια πρωτόγονη
αρχαïκή ορμή, αυτό το μαθαίνουμε,
νωρίς σχετικά, από τον Φρόυντ,
όταν σχολιάζει το στοματικό στάδιο
μιλώντας για τα τρία στάδια της σε-
ξουαλικότητας – στον Φρόυντ πα-
ραπέμπει συχνά η συγγραφέας. Το
θέμα μελετούν κι ο Karl Abraham και
η Melanie Klein, στην Ψυχανάλυση
των παιδιών, την οποία χρησιμοποιεί
η Εμμανουέλα Κατρινάκη για να ερ-
μηνεύσει το παραμύθι του Μισοκω-
λάκη και του Παιδιού μέσα στο σακί
της δράκισσας.
Η καθαρά πρωτότυπη λοιπόν
συμβολή της Κατρινάκη αφορά
τους μικροσκοπικούς, εμβρυακούς,
νεογέννητους αλλά και τους γεν-
νημένους μισούς- ήρωες του πα-
ραμυθιού, αρχής γενομένης από
τον Κοντορεβυθούλη των ελληνι-
κών παραλλαγών, που γεννιέται
από άστοχη γονεïκή ευχή. Όπου
όσπρια ζωντανεύουν και γίνονται
παιδιά γερόντων γονέων. Δεν ξέρω
αν έχετε προσέξει το σχήμα του
φασολιού ή του κουκιού και την
ομοιότητά του με έμβρυο, κάτι που
το ήξεραν ήδη οι Πυθαγόρειοι.
Γεννιούνται λοιπόν στο παραμύθι ο
Κουκιπιπέρης, ο Ρεβυθάκης (τόσο
μικρός, που καταπίνεται διαδοχικά
από διάφορα ζώα, αγελάδα, λύκο,
ψάρι αλλά τους ξεφεύγει ολοζώ-
ντανος από τον πρωκτό, μέσα στα
κόπρανα), ο Μισοκούκης (από
μάνα που έφαγε μισό καρπό), ο
Μισάδης, ο αθυρόστομος Μισο-
κοκκοράκος, που συγκεντρώνουν
επάνω τους τα τρία στάδια της σε-
ξουαλικότητας, στοματικό, πρωκτι-
κό και φαλλικό, εφόσον η φυσική
ημιτέλεια τους προσδίδει απρόσμε-
νη δύναμη που κατατροπώνει τις
δράκισσες και τους δράκους στρέ-
φοντας την κανιβαλική ορμή ενα-
ντίον τους. Όσο πιο μισοί, τόσο
πιο δυνατοί είναι. Η Φρανσουάζ
Εριτιέ-Ωζέ, ερμηνεύοντας τη μορ-
φή του μισού άντρα που υπάρχει σε
όλες τις ηπείρους, μιλά για την κά-
θετη διχοτόμηση η οποία αυξάνει
τις μαγικές δυνάμεις της μονάδας
–του μισού ανθρώπου– και ειδι-
κά τη δύναμη της αναπαραγωγής
και της σεξουαλικότητας. Επειδή
όμως η γενετήσια δύναμη δεν έχει
λειτουργική σχέση με το παραμύθι
του ελληνικού λιλιπούτειου ήρωα,
σκέφτηκα ως πιθανότερη την ερ-
μηνεία της Ζενεβιέβ Χάαγκ, την
οποία αναπτύσσει στο έργο της Η
κατασκευή του σωματικού εγώ. Η
ψυχαναλύτρια αυτή, που ασχολή-
θηκε ιδιαίτερα με αυτιστικά παι-
διά, υποστηρίζει, μεταξύ άλλων,
την ύπαρξη δύο πλευρών στο βρε-
Πριν η Σταχτοπούτα ζήσει τη βασιλική δόξα χάρη στην ομορφιά και το χαμένο
γοβάκι της, είχε προλάβει να καταβροχθίσει τη μητέρα της – σε μια ελληνική
εκδοχή του παραμυθιού του Περρώ.
φικό σώμα, που αναπτύσσονται
με διαφορετικό τρόπο γύρω από
τον κεντρικό άξονα της σπονδυλι-
κής στήλης. Υποστηρίζει ότι η μία
πλευρά του βρέφους που θηλάζει,
η –ψυχικά– προσκολλημένη στο
στήθος της μητέρας, είναι ισχυρό-
τερη κι αναπτύσσεται περισσότερο
από την άλλη, που παραμένει πλέ-
ον αδύναμη. Θα μπορούσε άραγε
αυτή η απεικόνιση του μισού πανί-
σχυρου αγοριού, του Μισοκωλάκη
που νικάει τη Λάμια στο παραμύ-
θι μας, να θεωρηθεί σχετική με τη
«μονόπλευρη» ανάπτυξή του;  ζουν το επίμαχο ταμπού και, όντας
Ο ΜΙΣΟΚΩΛΆΚΗΣ
ΚΑΙ Η ΛΆΜΙΑ
Στο τρίτο κεφάλαιο, έχουμε ένα πα-
ραμύθι, Το παιδάκι στο σακούλι της
μάγισσας, όπου ο λιλιπούτειος ήρωας
διαλύει την κανιβαλική δράκισσα.
Στην αρχή της ιστορίας, τα μικρο-
σκοπικά αυτά αγοράκια ανεβαίνουν
σε ένα δέντρο, μια μηλιά. Αγαθή
μητρική αναπαράσταση. Χαρούμε-
να τρώνε μήλα. Περνάει όμως μια
Project Gutenberg
δράκισσα που θέλει να κατεβάσει
το αγοράκι από το δέντρο και να το
φάει. Ρίχνει το παιδάκι στο σακούλι
της –μήτρα– αλλά εκείνο ξεφεύγει με
πονηριά. Λέει πως θέλει να κάνει την
ανάγκη του.
Ο μικρός φαλλικός ήρωας, στη
συνέχεια της αναμέτρησης, εκδι-
κείται άγρια την κανιβαλική επι-
θυμία της λάμιας. Οι δράκισσες
ηττημένες ψήνονται στο φούρνο, ή
τρώνε ψητές τις κόρες τους σε ένα
θυέστειο δείπνο. Γίνονται ανθρω-
ποφάγες εν αγνοία τους, παραβιά-
μητρικές μορφές, τιμωρούνται τε-
μαχιζόμενες από τον μικρό ήρωα
που καταστρέφει το γυναικείο (και
μητρικό) σώμα με σαδιστική αγρι-
ότητα. Ο μικροσκοπικός ήρωας
«επιτυχώς αντιμετωπίζει τις φα-
ντασιώσεις καταστροφής του σώ-
ματός του, που συνδέονται με τη
σαδο-στοματική περίοδο της ανά-
πτυξης», μας λέει η συγγραφέας. Ο
Μισοκωλάκης λοιπόν θριαμβεύει
τελικά επιστρέφοντας σώος στους
γονείς του, όπως ο Κοντορεβιθού-
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 69
λης επιστρέφει με το θησαυρό του
δράκου.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να σχο-
λιάσω το τελευταίο παραμύθι, την
ιστορία ψυχοσυναισθηματικής ωρί-
μανσης μιας νέας γυναίκας που
παντρεύεται έναν κανίβαλο, με τον
οποίο πρέπει να μοιραστεί ένα γεύ-
μα ανθρώπινης σάρκας. Η απαγορευ-
μένη κάμαρα είναι ένα μοτίβο πολύ
πλούσιο σε αναπαραστάσεις εδώ,
φαίνεται ως η ίδια η αποτύπωση
της εσωτερικότητας του γυναικείου
οργάνου, όπου η πρόσβαση είναι
απαγορευμένη. Το θέμα είναι γνω-
στό από τον Κυανοπώγωνα, αλλά ο
πλούτος του στις λαϊκές παραλλαγές
είναι τεράστιος και μας οδηγεί αλ-
λού. Εδώ αναφαίνεται διεξοδικότερα
ο συσχετισμός κανιβαλισμού κι αιμο-
μιξίας, καταβρόχθισης και ερωτικής
πράξης. Όπου τρώω μπορεί να ση-
μαίνει καταναλώνω σεξουαλικά. Στο
τελευταίο παράδειγμα (Ο κανίβαλος
δάσκαλος), ένα κοριτσάκι βλέπει το
δάσκαλό του να τρώει μια συμμα-
θήτρια. Κρατάει το μυστικό αυτό με
κάθε τρόπο, ακόμα κι όταν εκείνος
της παίρνει τα νεογέννητα παιδιά
της και της βάφει με αίμα τα χείλη,
για να νομίσουν ότι τα έφαγε. Την
ανακρίνει: «Τι είδες, τι μαρτύρησες;»
ρωτάει την ηρωίδα επίμονα η πατρι-
κή φιγούρα κάθε φορά. «Δεν είδα, δε
μαρτύρησα», είναι η απάντησή της,
που αναλύει η συγγραφέας με βάση
τα όσα λέει ο Φρόυντ για την άρνηση,
ως τρόπο πρόσβασης στα απωθημέ-
να γεγονότα. Η άρνηση επιτρέπει
την επεξεργασία τους και την απο-
δοχή τους.
Εδώ θα ήθελα να παρατηρή-
σω και την εύστοχη αναφορά της
Εμμανουέλας Κατρινάκη στην
εικονοποίηση του σταδίου της
παιδικής λήθης, κάθε φορά που η
ηρωίδα βρίσκεται μόνη κι εγκατα-
λειμμένη στην ερημιά, μέσα σε μια
κουφάλα δέντρου, σε ένα μυητικό
σενάριο, όντας στο περιθώριο της
ιστόρησης. Εδώ θαυμάζουμε τη
συνδυαστικότητα της σκέψης της
συγγραφέως που προσεγγίζει στην
ερμηνεία της την ανθρωπολογική
και την ψυχαναλυτική θέση.
Το τελικό μήνυμα είναι μάλλον
αισιόδοξο για τους ήρωες των ελ-
ληνικών λαïκών παραμυθιών, που
ζουν καλά, αλλά και για μας, που
ζούμε καλύτερα. Όπως το λέει η
συγγραφέας πολύ σωστά: «καθώς
τελειώνει κάθε παραμύθι, μας εν-
σωματώνει μέσα του, επειδή οι
πρωταγωνιστές και οι πρωταγω-
νίστριές του δεν είναι τίποτε άλλο
παρά ο καθένας κι η καθεμιά από
μας». zx
 Αν είχαν καταφέρει να ζήσουν...
Από τον Φώτιο Γ. Πάλλα

Πέτρος Στ. Μακρής-
Στάικος, Κίτσος Μαλτέζος.
Ο αγαπημένος των θεών,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας,
Αθήνα 2019, 372 σελ.
Επανακυκλοφόρησε το σημαντικό βιβλίο του Πέτρου Στ. Μακρή Στάικου για τη ζωή, τις ιδέες,
τη δράση και το θάνατο του Κίτσου Μαλτέζου - ο οποίος δολοφονήθηκε από μέλη του ΕΛΑΣ
Σπουδάζουσας την 1η Φεβρουαρίου 1944. Δεν ήταν ο μόνος που χάθηκε. Το κρίσιμο διάστημα
1937-1945 έχασαν τη ζωή τους από διάφορες αιτίες σημαντικές προσωπικότητες (από τον Ιω-
άννη Συκουτρή έως τον Δημήτριο Καπετανάκη κι από τον Κώστα Περρίκο ώς την Ελένη Πα-
παδάκη) που έλειπαν όταν χρειάστηκε να δοθεί η μάχη της φιλελεύθερης δημοκρατίας και των
ανοιχτών οριζόντων. [ΤΒJ]

«[...] θα φτάσουμε στις κορυφές μας παλαιά αγάλματα γκρεμίζο-

Ιδιωτικό αρχείο
που ονειρευτήκαμε ή νταν και νέα κίβδηλα στήνονταν με
οδεύοντας ας πούμε ορμή και πάθος.
ότι χαθήκαμε» 2. Τον Φεβρουάριο του 1941
αποβιώνει λόγω των πολεμικών
Τελική στροφή ποιήματος του κακουχιών σε στρατιωτικό νοσοκο-
Δ. Λόη, σαμποτέρ της ΠΕΑΝ. μείο ο Γιώργος Σαραντάρης (γενν.
Εκτελέστηκε από τους κατακτητές 1908), ο οποίος, εκτός του ότι ήταν
στις 7 Ιανουαρίου 19431 μία μεγάλη γνήσια ποιητική μορφή
στην προπολεμική Αθήνα, είχε πι-

Η
πρόσφατη επα-
νέκδοση από τις
Eκδόσεις του Βιβλι-
οπωλείου της Εστί-
ας του σημαντικού
βιβλίου του ιστορικού Πέτρου
Μακρή-Στάικου για τη ζωή και το
θάνατο του Κίτσου Μαλτέζου, συ-
μπληρωμένη με νέα στοιχεία, μου
επέβαλε το ξαναδιάβασμά του. Το
τέλος της ανάγνωσης με έκανε να
συνειδητοποιήσω ξανά πόσο τρα-
γικές συνέπειες είχε για την Ελλά-
δα η απώλεια, από βίαια γεγονότα
όσο και από φυσικά αίτια, από το
1937 έως το 1945, μιας σειράς ξε-
χωριστών νέων ανθρώπων, διαφο-
ρετικού βεβαίως βεληνεκούς, του
πνεύματος αλλά και της δράσης,
τα οποία στρατεύθηκαν για μια
Ελλάδα της αριστείας, πραγματικά
δημοκρατική, με κοινωνικό πρόση-
μο μεν αλλά φιλελεύθερη, μη ιδε-
οληπτική και μη μικρόψυχη, ευρω-
παϊκή και ανοικτών οριζόντων. Οι
άνθρωποι αυτοί διαπνέονταν από
ιδέες εν πολλοίς ιστορικά δικαιω-
μένες οι οποίες τόσο πολύ λείπουν
σήμερα.
ΕΆΝ...
Βεβαίως η Ιστορία δε γράφεται με
το «εάν…», αλλά νομίζω ότι είναι
χρήσιμο για την αυτογνωσία μας η
διατήρηση της μνήμης τους.
1. Το 1937 αυτοκτονεί ο Ιωάννης
Συκουτρής (γενν. 1901), αναμ-
φίβολα ο μέγιστος των ελλήνων
O Κίτσος Μαλτέζος. Έζησε έντονα την περιπέτεια των ιδεών στη διάρκεια της Κα-
τοχής και τελικά, όταν άρχισε να αντιτάσσεται εμπράκτως στο ΕΑΜ, δολοφονήθη-
κε από τέσσερα μέλη της ΕΛΑΣ Σπουδάζουσας, που του έστησαν ενέδρα απέναντι
από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός, όπου βρισκόταν το σπίτι του.
φιλολόγων μετά τον Κοραή. Τα
μαθήματά του στο πανεπιστήμιο,
μαζί με αυτά των Κανελλόπουλου
και Τσάτσου αλλά και του Σβώ-
λου, αποτελούσαν γεγονός για την
προπολεμική Αθήνα. Οι λόγοι της
αυτοκτονίας του ήταν πιθανότατα
τα πνευματικά αδιέξοδα τα οποία
αντιμετώπιζε βλέποντας τη λατρε-
μένη του πνευματική Γερμανία να
οδεύει προς το ναζισμό, όπως πει-
στικά επιχειρηματολογεί στο σχε-
τικό βιβλίο του Βερονάλ ο συγγρα-
φέας Τάκης Θεοδωρόπουλος. Ας
σκεφτούμε μόνο τη βαρύτητα της
απουσίας των παρεμβάσεών του σε
κρίσιμα πνευματικά θέματα τα με-
τέπειτα χρόνια, όταν στο πάνθεόν
θανότατα –μαζί με τον Δημήτριο
Καπετανάκη– την πλέον βαθιά
αντίληψη των ευρωπαϊκών λογοτε-
χνικών ρευμάτων, καθότι μεγάλω-
σε και σπούδασε στην Ιταλία, όπου
υπήρξε μέλος ενός εξέχοντος πνευ-
ματικού κύκλου.2 Ο Ελύτης, φίλος
και μεγάλος θαυμαστής του έργου
του, μεταξύ των πολλών αναφορών
του σε αυτόν στα βιβλία του Ανοι-
χτά Χαρτιά και Εν Λευκώ, σημειώ-
νει: «δεν έχω γνωρίσει μορφή πνευ-
ματικού ανθρώπου αγνότερη από
τη δική του. [...] Άπραγος, αδέξιος,
ανίκανος για οτιδήποτε πρακτικό,
ζούσε με το τίποτα και δε χρει-
αζόταν οτιδήποτε άλλο έξω από
την ποίηση».3 Ας σημειωθεί ότι ο
Σαραντάρης, καίτοι ασθενέστατης
κράσης, στρατεύθηκε στο μέτωπο
της Αλβανίας σε μάχιμη μονάδα,
αποκρύπτοντας κατά τη στράτευ-
σή του τόσο το επισφαλές της υγεί-
ας του όσο και την απολύτως χρή-
σιμη στον πόλεμο ιταλομάθειά του,
η οποία θα του εξασφάλιζε οπωσ-
δήποτε μεγαλύτερη ασφάλεια σε
θέση διερμηνέα, οδεύοντας έτσι,
υπέροχα αδιάφορος, προς βέβαιο
θάνατο.4
3. Στις 4 Φεβρουαρίου 1943
εκτελείται από τους Γερμανούς ο
απότακτος αξιωματικός της Αερο-
πορίας, ιδρυτής και αρχηγός της
ΠΕΑΝ, Κώστας Περρίκος (γενν.
1905), ο οποίος ανήκε στον κύκλο
του Παναγιώτη Κανελλόπουλου,
μεταξύ άλλων και ιδρυτή του κε-
ντρώου Ενωτικού Κόμματος. Τα
μέλη της ΠΕΑΝ πραγματοποίη-

70 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

σαν, ως γνωστόν, την ανατίναξη
της ΕΣΠΟ (20/9/1942)5, η οποία
ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο σε
σημασία σαμποτάζ στην Αττική
κατά την Κατοχή.6 Από την αρχή
της Κατοχής, η ΠΕΑΝ εξέδιδε
την αντιστασιακή εφημερίδα Δόξα,
η οποία, μέχρι την εκτέλεση του
Περρίκου, ουδέποτε είχε καταφερ-
θεί κατά του ΕΑΜ, αν και το ΕΑΜ
είχε προηγουμένως καταγγείλει την
ανατίναξη της ΕΣΠΟ ως «προβο-
κάτσια». Παράλληλα, η ΠΕΑΝ
εκτέλεσε και πολλά άλλα σημαντι-
κά σαμποτάζ.7 Χαρακτηριστικό του
μεγαλείου της ψυχής αλλά και των
πρωτοπόρων πολιτικών αντιλήψε-
ων του Περρίκου είναι το γεγονός
ότι, καίτοι επί τρεις μήνες είχε βα-
σανιστεί αγρίως προκειμένου να
ομολογήσει του συνεργάτες του, σε
επιστολή του προς τη σύζυγό του
πριν από την εκτέλεσή του γράφει:
«αγωνίστηκα για την πατρίδα μου,
για τη δική τους πατρίδα αγωνίζο-
νται και αυτοί που με καταδίκασαν.
Θα ήθελα το αίμα μου να μη μας
χωρίσει, αλλά να μας ενώσει στο
μέλλον με τους σημερινούς αντι-
πάλους. Το όνειρό μου για μια δι-
εθνή συνεργασία και ειρήνη ας το
πραγματοποιήσει ο γιος μου […].
Σε λίγο ο πόλεμος θα τελειώσει.
Μέσα στη χαρά της ειρήνης, πολ-
λά θα ξεχασθούν. Ίσως και η δικιά
μου θυσία». Και ο σύντομος λόγος
του προ του εκτελεστικού αποσπά-
σματος, ανάγκασε, πράγμα σχεδόν
πρωτοφανές, τους παριστάμενους
γερμανούς αξιωματικούς να τον
χαιρετίσουν στρατιωτικά.8 Έτσι,
δεν θα ήταν υπερβολή ο Περρίκος
να τοποθετηθεί δίπλα στον Σουκα-
τζίδη ως ύψιστο παράδειγμα υψη-
λοφροσύνης εκείνης της ιστορικής
περιόδου.
4. Στις 9 Μαρτίου 1944 πεθαί-
νει στο Λονδίνο, όπου εργαζόταν
στην ελληνική πρεσβεία, ο Δημή-
τριος Καπετανάκης (γενν. 1912).
Πιθανότατα ήταν ο μέγιστος δοκι-
μιογράφος της εποχής του, με λα-
μπρές σπουδές στην Αθήνα (όπου
υπήρξε συνεργάτης του εμβληματι-
κού περιοδικού Αρχείο Φιλοσοφίας),
στη Χαϊδελβέργη και στο Καίη-
μπριτζ, όπου θα αρχίσει να γράφει
ποιήματα στην αγγλική, τα οποία
εγκωμιάζει και η κορυφαία αγγλίδα
ποιήτρια Ήντιθ Σίτγουελ (Edith
Sitwell). Υπήρξε στην Αγγλία μέ-
λος ενός εκ των πλέον φημισμένων
λογοτεχνικών κύκλων, αυτού του
Τζον Λέμαν (John Lehman), μέλη
του οποίου ήταν προσωπικότητες
όπως ο Στήβεν Σπέντερ (Steven
Spender), ο Σ.Ντ. Λιούις (S.D.
20 Σεπτεμβρίου 1942. Το κτίριο της φασιστικής οργάνωσης δωσιλόγων ΕΣΠΟ,
στο κέντρο της Αθήνας, Γλάδστωνος και Πατησίων, έπειτα από την ανατίναξή
του από την ΠΕΑΝ.
Lewis) κ.ά. Είναι μάλιστα χαρακτη-
ριστικό ότι το έγκυρο λογοτεχνικό
περιοδικό New Writing αφιέρωσε
στη μνήμη του ολόκληρο τεύχος9,
ενώ μόλις πρόσφατα το Athens Re-
view of Books του αφιέρωσε το τεύ-
χος του Μαΐου 2018. Επίσης, το
1947 εξεδόθη από τον Τζον Λέμαν
βιβλίο υπό τον τίτλο Capetanakis:
A greek poet in England. Αμφότερα,
εξ όσων γνωρίζω, δεν έχουν δυστυ-
χώς μεταφραστεί στη γλώσσα μας.
Κατά την εποχή του θανάτου του,
ο Καπετανάκης πιθανότατα ήταν
περισσότερο γνωστός στην Αγγλία
από τον Καβάφη και, οπωσδήπο-
τε, από τον Σεφέρη.
5. Στις 5 Ιουνίου 1942 εκτελεί-
ται ο ποιητής και απότακτος αξι-
ωματικός της Αεροπορίας Μιχαήλ
Ακύλας, αποπειρώμενος να διαφύ-
γει στην Αίγυπτο. Το πνευματικό
του έργο θαυμάστηκε πολύ και από
τον Βενέζη, τον Παναγιωτόπου-
λο, τον Μυριβήλη10, τον Εμπειρί-
κο κ.ά. Όμως, η αφάνεια κάλυψε
τη μνήμη του και μόνο πρόσφατα,
Ιδιωτικό αρχείο
δικαίως, τον τίμησε ο Γιώργης Για-
τρομανωλάκης σε σχετικό του δη-
μοσίευμα στο Βήμα, 12/6/2018.
6. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1944
εκτελείται, αφού προηγουμένως
βασανίστηκε άγρια, από τους Γερ-
μανούς, ο Μανώλης Λύτινας (γενν.
1921). Υπήρξε έφεδρος αξιωματι-
κός στην Αλβανία, αρθρογράφος
στον παράνομο Τύπο, συγγραφέας
και ηγετικό στέλεχος του ΕΔΕΣ,
αλλά και δραστήριο μέλος άλλων
μη ΕΑΜικών οργανώσεων σαμπο-
τέρ. Βασανίστηκε απάνθρωπα και
εκτελέστηκε «με το χαμόγελο στα
χείλη», όπως έγραψε οδηγούμενος
στο απόσπασμα, στο Χαϊδάρι, μαζί
με τη Λέλα Καραγιάννη και άλλα
59 επίλεκτα μέλη των αστικών ορ-
γανώσεων Υβόννη/Απόλλων.11 Ας
μου επιτραπεί να σημειώσω ότι ο
πατέρας μου, Γεώργιος Πάλλας, ο
οποίος, μαζί με το γιατρό Ι. Λάζα-
ρη, ήταν εκδότης και αρθρογράφος
της παράνομης εφημερίδας Δημο-
κρατική Ελευθερία και μέλος του
ΕΔΕΣ, γνωρίζοντας προσωπικά
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 71
τον Λύτινα, μου είχε πει για τον
εκλιπόντα πως «ήταν ένας πολύ
δραστήριος και ενθουσιώδης άν-
θρωπος, που σε ενέπνεε για προ-
σφορά. Ήταν μεγάλη απώλεια για
τη μεταπολεμική Ελλάδα».12
7. Το 1945 πεθαίνει αιφνιδίως
ο Λάζαρος Πηνιάτογλου (γενν.
1909), από τους κύριους εκδότες
της μη ΕΑΜικής μυστικής εφημε-
ρίδας Ελληνικό Αίμα, κύριος αρ-
θρογράφος και κινητήρια δύναμη
αυτής, η οποία αμέσως μετά την
απελευθέρωση κατέστη ημερησία.
Το Ελληνικό Αίμα ήταν αναμφίβο-
λα έντυπο υψηλού κύρους και επι-
πέδου, πιθανότατα το κορυφαίο.
Εντύπωση δε προκαλεί στον σημε-
ρινό αναγνώστη, γενικά, η έλλειψη
μισαλλοδοξίας των άρθρων του
Πηνιάτογλου, ιδίως αν τα συγκρί-
νει κανείς με τα τότε κυκλοφορού-
ντα έντυπα της Αριστεράς.
8. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1944
εκτελείται από τους κατακτητές
η Λέλα Καραγιάννη, γνωστή ως
Μπουμπουλίνα (γενν. 1898). Είναι
εντυπωσιακό πώς μία μεσόκοπη
γυναίκα, σύζυγος, νοικοκυρά, οι-
κονομικά τακτοποιημένη και μη-
τέρα τεσσάρων παιδιών, μη έχου-
σα μέχρι την Κατοχή οιαδήποτε
πολιτική δράση και εμπειρία στην
παράνομη δράση, παρά τα ανω-
τέρω «μειονεκτήματα», δημιουργεί
από την αρχή της Κατοχής, από
το τίποτα και αρχικά χωρίς καμία
βοήθεια, μία εκ των πιο δραστή-
ριων μη ΕΑΜικών αντιστασιακών
οργανώσεων. Άντεξε τα χειρότερα
βασανιστήρια, τα οποία επιφύλασ-
σε η Γκεστάπο ειδικά για τους σα-
μποτέρ και τους ασυρματιστές, χω-
ρίς να λυγίσει, και αποτέλεσε πηγή
έμπνευσης για πολλούς εκτελεσθέ-
ντες.13 Ας σημειωθεί ότι η εκτελε-
σθείσα δεν πολιτικολόγησε και δεν
καταφέρθηκε ποτέ κατά της Αρι-
στεράς· αγωνίζονταν με το όραμα
της μεγάλης, ελεύθερης, ενωμένης
Ελλάδας.14 Από όποια οπτική γω-
νία και αν εξετάσει κανείς το έργο
της, δεν μπορεί να μη συμφωνήσει
ότι αποτέλεσε τη μεγαλύτερη και
την αγνότερη μορφή της τραγικής
δεκαετίας.
Η ΠΙΚΡΉ ΕΠΙΚΑΙΡΌΤΗΤΑ
ΤΟΥ ΚΊΤΣΟΥ ΜΑΛΤΈΖΟΥ
Όλοι οι παραπάνω, άνθρωποι του
πνεύματος αλλά και της δράσης,
ασφαλώς κινούνταν στο ίδιο περί-
που μήκος κύματος με τον μεγάλο
εκλιπόντα Κίτσο Μαλτέζο, τον
«αγαπημένο των θεών», τον οποίο
ανέσυρε κυριολεκτικώς από τη
λήθη ο Πέτρος Στ. Μακρής-Στά-
ικος. Ασφαλώς δε, δικαιούμαστε
να ονειρευόμαστε ότι η Ιστορία
θα είχε γραφεί κάπως διαφορετι-
κά εάν οι θεοί είχαν επιτρέψει την
παρουσία τους στη μεταπολεμική
Ελλάδα.
Επίσης προκαλεί μελαγχολία το
γεγονός ότι, όταν εκδόθηκε για
πρώτη φορά το βιβλίο (το 2000
από τις εκδόσεις Ωκεανίδα), τα
πάθη βρίσκονταν σε ύφεση. Η ΝΔ
ακολουθούσε το δρόμο του Κων-
σταντίνου Καραμανλή περί μη
αναμοχλεύσεως των παθών, ο Χα-
ρίλαος Φλωράκης κάθε άλλο παρά
ήταν πολωτικός, η Αυγή του Λεω-
νίδα Κύρκου χαιρέτισε την έκδοση
του βιβλίου με άρθρο της το οποίο
είχε τον τίτλο «Συγνώμη», ο Γρη-
γόρης Φαράκος και ο Κώστας Φι-
λίνης έδωσαν πληροφορίες για την
έκδοση του βιβλίου... Έτσι ήταν
τα πράγματα ώσπου να φτάσουμε
στο σήμερα και να ακούσουμε το
ανατριχιαστικό «ή τους τελειώνου-
με ή μας τελειώνουν» και το εξίσου
αδιανόητο «πήραμε την κυβέρνηση
αλλά όχι την εξουσία». Είναι επί-
σης μελαγχολικό ότι, εκτός από την
Καραγιάννη και εν μέρει από τον
Περρίκο, η μεγάλη δημοκρατική
παράταξη για την οποία αγωνίσθη-
καν όλοι οι παραπάνω δεν αισθάν-
θηκε την ανάγκη να διαφυλάξει τη
μνήμη τους, φροντίζοντας έτσι να
δικαιωθεί ο Δ. Λόης: «ή οδεύοντας
ας πούμε ότι χαθήκαμε».
Αν απλώς, μόνο, οι εκλιπόντες
είχαν διαφορετική θεώρηση των
πραγμάτων, σήμερα θα κυκλοφο-
ρούσαν εικαστικές κατασκευές
προς τιμήν τους, θα είχαν γραφεί
καντάτες, τραγούδια ηρωικά, να
ακούγονται σε ξέχειλα γήπεδα, θα
υπήρχαν συνθέσεις έργων όλων
των λογοτεχνικών ειδών, βιογραφί-
ες, κινηματογραφικά έργα κλπ. Ας
είναι. Αυτό καθιστά τη μορφή των
χαμένων πιο τραγική. zx
1. Φοιτητής της Νομικής. Το ποίημα
είναι αφιερωμένο στον αρχηγό του,
Κώστα Περρίκο, και στους συντρό-
φους του. Βλ. Παναγιώτης Μ. Μι-
χαηλίδης, Αγαθουπόλεως 7. Μικρές
ιστορίες από τη μεγάλη Κατοχή, Βι-
βλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1991,
σ. 121.
2. Γιώργος Σαραντάρης, Οι γνωριμιές
και η φιλία. Σημειώσεις για τις αναμνή-
σεις που δε θα γράψω ποτέ, μετάφραση:
Ζήσιμος Λορεντζάτος, Το Ροδακιό,
Αθήνα 2009. Βλ. και στο βιβλίο του
Λορεντζάτου, Collectanea, Δόμος, Αθή-
να 2009. όπου μεταξύ πολλών αναφο-
72 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Πορτρέτο του ποιητή Γιώργου Σαραντάρη από τον Γιάννη Δ. Στεφανάκι, που
δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Πάροδος (τχ. 46, Ιούνιος 2011). Μετά την κήρυξη
του ελληνοϊταλικού πολέμου, το 1940, ο Σαραντάρης πολέμησε στην πρώτη
γραμμή, ώσπου προσβλήθηκε από τύφο. Η αρρώστεια τον κατέβαλε και, αφού
αποστρατεύθηκε και επέστρεψε στην Αθήνα, πέθανε στις 25 Φεβρουαρίου
1941.
ρών στον Σαραντάρη για τις καινο-
τόμες ιδέες του, σημειώνονται και τα
ακόλουθα: «μετά το θάνατο του Κα-
στοριάδη έχασα ένα σοβαρό σημείο
αναφοράς για τα σημερινά προβλή-
ματα, τον πολυσυνθετότερο [...] ένας
λόγος περισσότερο που γνώριζε καλά
το Σαραντάρη, μπορεί και τον Καπε-
τανάκη. […] μοιάζει η σκέψη του Σα-
ραντάρη να μην έχει πολλή τύχη στην
Ελλάδα», σ. 519.
3. Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά,
Ίκαρος, Αθήνα 1996, σ. 274.
4. Ολυμπία Καράγιωργα, Γιώργος Σα-
ραντάρης, ο μελλούμενος, Δίαυλος, Αθή-
να 1995.
5. Κατά την ανατίναξή της, όπου έχα-
σαν τη ζωή τους συνολικά 45 έλληνες
δωσίλογοι και Γερμανοί, βλ. Παντε-
λής Βατάκης, Κωνσταντίνος Λαγός,
Βασίλης Ι. Φίλιας, Κωνσταντίνος Δ.
Περρίκος (1905-1943). Η βιογραφία
ενός ήρωα, Μένανδρος, Αθήνα 2018,
σ. 506. Βλ. ακόμη: Ευάνθης Χατζη-
βασιλείου, ΠΕΑΝ (1941-1945): Πα-
νελλήνιος Ένωση Αγωνιζόμενων Νέων,
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων
Βιβλίων, Αθήνα 2004, καθώς και το
σημείωμα του Λάκη Δόλγερα με αφορ-
μή το συγκεκριμένο βιβλίο, «ΠΕΑΝ:
η εκτός ΕΑΜ αντίσταση», The Books’
Journal, τχ. 83, Δεκέμβριος 2017.
6. Το πρώτο σαμποτάζ στην Ελλάδα
Γιάννης Δ. Στεφανάκις
κατά την Κατοχή έγινε τον Αύγουστο
του 1941, όταν στο αεροδρόμιο Ελευ-
σίνας σκοτώθηκαν 79 Γερμανοί, ανά-
μεσα στους οποίους ένας στρατηγός
και τρεις συνταγματάρχες. Το σαμπο-
τάζ αυτό, ανεπίτρεπτα λησμονημένο,
εκτελέσθηκε από την ομάδα του Α.
Ζάννα, ο οποίος είχε στρατολογηθεί
από τις μυστικές αγγλικές υπηρεσί-
ες (Πέτρος Στ. Μακρής-Στάικος,
«Ο Άγγλος πρόξενος». Ο υποπλοίαρχος
Noël C. Rees και οι βρετανικές μυστικές
υπηρεσίες: Ελλάδα - Μέση Ανατολή
(1939-1944), Ωκεανίδα, Αθήνα 2011,
σ. 214).
7. Μέχρι τη σύλληψη του Περρίκου,
η οργάνωσή του είχε προβεί, μεταξύ
άλλων, σε επτά σοβαρά σαμποτάζ:
βύθισαν το φορτηγό Λούτσε, 5 κορβέ-
τες και κατέστρεψαν τέσσερις μεγάλες
αποθήκες πυρομαχικών, βλ. Βατάκης,
Λαγός, Φίλιας, Κωνσταντίνος Δ. Περρί-
κος (1905-1943), ό.π., σ. 375.
8. Βατάκης, Λαγός, Φίλιας, Κωνστα-
ντίνος Δ. Περρίκος (1905-1943), ό.π.,
σ. 376 επ.
9. Στο αρκετά εκτενές αυτό αφιέρωμα
παραλείπονται οι ευθύβολες παρατη-
ρήσεις του για τους κύριους έλληνες
ποιητές και τα σημαντικά πνευματικά
θέματα της εποχής του. Βλ. και Γιώρ-
γος Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου.
1939-1953, Βιβλιοπωλείον της Εστί-
ας, Αθήνα 2005, σ. 98 επ.
10. Πληροφορίες και στο βραχύβιο
περιοδικό του Στρατή Μυριβήλη,
Καλλιτεχνική Ελλάδα, 1945.
11. Οι κύριες αντιστασιακές οργα-
νώσεις πληροφοριών και σαμποτάζ
ήταν οι: Υβόννη/Απόλλων, Κόδρος,
Μίδας 614, Μπουμπουλίνα, ΠΕΑΝ,
Όμηρος, Αλίκη. Εξ αυτών, η πλέον
δραστήρια, η Υβόννη/Απόλλων (όπως
αναγνώρισαν οι βρετανικές υπηρε-
σίες), ήταν υπεύθυνη για πρόκληση
δολιοφθορών σε 58 σκάφη συνολικά
56.000 τόνων και για την καταβύθι-
ση 16 σκαφών 16.000 συνολικά τό-
νων, όπως επίσης για τη συντριβή
27 ατμομηχανών και σωρεία άλλων
ανατινάξεων (Κωνσταντίνος Σβολό-
πουλος, Χαϊδάρι, 8 Σεπτεμβρίου 1944.
Η Αόρατη Στρατιά στο απόσπασμα, Πα-
τάκη, Αθήνα 2002, σ. 29). Η πλήρης
εξάρθρωση στις ελληνικές θάλασσες
των συγκοινωνιών του Άξονα υπήρξε
στη συντριπτική πλειονότητά της, αν
όχι εξ ολοκλήρου, έργο των αστικών
οργανώσεων, όπως επίσης και η πα-
ροχή κρίσιμων στρατιωτικών πληρο-
φοριών, η καθοδήγηση των συμμαχι-
κών αεροπορικών βομβαρδισμών και η
εκτέλεση σαμποτάζ σε βιομηχανικούς
στόχους στην Αττική.
12. Νίκος Α. Αντωνακέας, Φως εις το
σκότος της Κατοχής. Εθνική Αντίστα-
σις 1941-1944: Ηρωισμοί, αυτοθυσί-
αι, αθλιότητες, προδοσίαι, Πελασγός,
Αθήνα 2010. Ας προστεθεί ότι κατά
τα Δεκεμβριανά, οι παραπάνω ειδο-
ποιήθηκαν από τους ΕΑΜίτες φίλους
τους να εξαφανισθούν γιατί ήταν προ-
γραμμένοι. Όταν η ΟΠΛΑ πήγε στο
σπίτι του Ι. Λάζαρη και δεν τον βρήκε,
απήγαγε τον δεκαεφτάχρονο γιο του,
η τύχη του οποίου έκτοτε αγνοείται.
13. Σημειώνει εύστοχα ο Σβολόπου-
λος (Χαϊδάρι. 8 Σεπτεμβρίου 1944,
ό.π.): «τα στελέχη των μυστικών ορ-
γανώσεων δεν γνώριζαν ανάπαυλα,
οι δε σύλληψίς τους συνεπαγόταν την
εσχάτη δοκιμασία και τελικά το θάνα-
το. Υπό ανάλογες συνθήκες δεν έδρα-
σε άλλη μερίδα του δοκιμαζομένου
έθνους», σ. 115.
14. Για το πώς αντιμετώπισε το ΕΑΜ
τις οργανώσεις σαμποτέρ αρκεί να ση-
μειωθεί ενδεικτικά ότι η μεσαίου μεγέ-
θους οργάνωση Κόδρος, από τις λίγες
οργανώσεις που διατήρησαν τα αρχεία
της, είχε τέσσερις εκτελεσμένους από
τους Γερμανούς και τέσσερις εκτελε-
σμένους από την ΟΠΛΑ (Παναγιώ-
της Λυκουρέζος, Κόδρος. Χρονικό από
την Εθνική Αντίσταση, Αθήνα 1980, σ.
191). Η δε ΠΕΑΝ και ο κόσμος της
είχαν σειρά άλλη θυμάτων (Μιχαηλί-
δης, Αγαθουπόλεως 7, ό.π.).
Ελευθερία και γλώσσα
Από τον Βασίλη Γκουρογιάννη
Κυκλοφόρησαν τα αφηγήματα του βορειοηπειρώτη συγγραφέα και γιατρού Θωμά Στεργιόπουλου, μαρ-
τυρίες από τα σκληρά χρόνια της κομμουνιστικής Αλβανίας, όταν η αναφορά στην εθνική ταυτότητα
και τη γλώσσα της ελληνικής μειονότητας οδηγούσε σε περιπέτειες. Κείμενα λιτά, συναισθηματικά
φορτισμένα, για πρόσωπα που, σε συνθήκες άγριου αυταρχισμού, διεκδίκησαν στοιχειώδη δικαιώματα.
Ο
Θωμάς Στεργιόπου-
λος (συμπατριώτης
μου), του οποίου την
πνευματική δραστη-
ριότητα έχω παρα-
κολουθήσει από την εγκατάστασή
του στην Ελλάδα, στις αρχές του
1990, έχει ασχοληθεί ακάματα και
σχεδόν σιωπηλά, με ιερατική αφο-
σίωση, με διηγήματα, ποιήματα,
μεταφράσεις αλβανών συγγραφέων
(όπως ο Ισμαήλ Κανταρέ κ.ά.), με
συλλογές δημοτικών τραγουδιών
από την ελληνική μειονότητα στην
Αλβανία, λαογραφικές μελέτες, αν-
θολογίες σπάνιων διηγημάτων ελλή-
νων και αλβανών συγγραφέων. Όλα
αυτά είναι μια προσφορά που κάπο-
τε θα αξιολογηθεί και θα εκτιμηθεί
δεόντως. Όμως το νέο του βιβλίο
με αφηγήματα που αναφέρονται σε
πραγματικά πρόσωπα της μειονό-
τητας δεν πρέπει να περάσει έτσι.
Δεν είναι τόσο σημαντικό να μά-
θουμε ποιοι ήταν και τι έκαναν έξι,
εφτά χαρακτηριστικοί, υπαρκτοί
άνθρωποι, σύγχρονοι του συγγρα-
φέα που έζησαν (και κάποιοι ακόμα
ζουν) στη Βόρειο Ήπειρο, και μετά
ξεριζωμένοι στην Ελλάδα ή αλλού,
αλλά να τους δούμε σαν καθαρούς
καθρέφτες, που απεικονίζουν με
σπαρακτική ακρίβεια τα πάθη της
μειονότητας, χωρίς μεγαλοστομί-
ες και εξωραϊσμούς του καλού και
του κακού. Να δούμε ποιοι και πώς
κράτησαν τον ελληνισμό στη Βόρειο
Ήπειρο – και με ποια όπλα.
Όταν διάβασα το βιβλίο, κατα-
νόησα ότι μια φιλολογική αποτί-
μηση είναι εντελώς χωρίς νόημα,
πιθανόν να είναι και ασέβεια προς
τα κείμενα αυτά. Αισθάνθηκα ότι ο
Θωμάς Στεργιόπουλος μου έβαλε
στα χέρια μερικά σημειώματα μελ-
λοθάνατων και εκτελεσμένων, και
το δικό μου χρέος δεν είναι να κάνω
λογοτεχνική κριτική αλλά να ενη-
μερώσω τους οικείους τους (τους
Έλληνες της Ελλάδας, εν προκει-
μένω) για την τύχη των ανθρώπων
αυτών, για τις τελευταίες σκέψεις
τους και τις επιθυμίες τους. Κοινο-
ποιώ λοιπόν κάποια αποσπάσματα
από αυτά τα αφηγήματα.
ΈΝΑΣ ΓΙΑΤΡΌΣ ΚΙ ΈΝΑΣ
ΑΝΑΓΝΏΣΤΗΣ
Στο αφήγημα «Σπύρος Λίτος. Ένα
πηγάδι στο δρόμο της γενιάς μου»,
παρακολουθούμε έναν επιφανή έλ-
ληνα γιατρό των Τιράνων, τον Σπύ-
ρο Λίτο, σε ρόλο «δασκάλου του
Γένους». Προμηθεύει τα λιγοστά
ελληνικά βιβλία του που διαθέτει, ως
σημαίνον πρόσωπο της αλβανικής
διανόησης και κοινωνίας, στα προι-
κισμένα και πεινασμένα για ελληνι-
κή γλώσσα παιδιά της μειονότητας.
Ναι, έφτασε η αναζήτηση ενός ελλη-
νικού λογοτεχνικού βιβλίου να απο-
τελεί υπαρξιακή αγωνία, παρόμοια
με αυτήν που είχαν οι κρατούμενοι
στο Άουσβιτς που αναζητούσαν ένα
κομματάκι ψωμί!
Ο γιατρός είχε αναλάβει δύσκο-
λο έργο: να μας προσφέρει εκεί-
νο που όλοι λαχταρούσαμε, και
είχε γίνει χίμαιρα στη ζωή μας.
[...] Κάθε τόσο, αξιωματικοί της
ασφάλειας έκαναν έφοδο σε
«ύποπτα» σπίτια του τόπου μας
και γυρνούσαν κρατώντας στα
χέρια ως τεκμήρια ενοχής και
προπαγάνδας τον Όμηρο, τον
Παλαμά, τον Δροσίνη, τον Ξε-
νόπουλο, τον Παπαδιαμάντη...
Τα βιβλία πάλι που δεν τα έβρι-
σκε η ασφάλεια τα έκαιγαν οι
ίδιοι οι Έλληνες για να μπορούν
επιτέλους να κοιμούνται ήσυχοι,
σε μια χώρα όπου στιγματίζο-
νταν καθετί που θύμιζε Ελλάδα...
Από το αφήγημα «Ο Αναστάσης
Κουρεμένος επέστρεψε στη Δερόπο-
λη» επισημαίνω το παρακάτω από-
σπασμα:
Ήταν τότε στα χρόνια του
’70. Κι εγώ ερωτευμένος με το
βιβλίο. Αφού αλώνισα την ελ-
ληνική μειονότητα κι έφτασα
στο θλιβερό συμπέρασμα πως
ευκολότερα έβρισκες ουράνιο,
παρά ελληνικό βιβλίο, πήρα την
απόφαση να σβήσω μέσα μου
και την τελευταία αυταπάτη.
Ανέβηκα τις σκάλες της Εθνι-
κής Βιβλιοθήκης έχοντας στην
τσέπη μου την ταυτότητα του
μέλους της «Εταιρείας Αλβανών
Λογοτεχνών» και κατάφερα να
προσεγγίσω τα απαγορευμένα
βιβλία. Ανάμεσα σε εκατοντάδες
τόμους ήταν και λίγα ελληνικά,
μέσα σε αυτά και τα άπαντα του
Κώστα Βάρναλη, του ομοϊδεά-
τη μας ποιητή. Δεν πίστευα στα
μάτια μου! Μα ο Βάρναλης έχει
πάρει το βραβείο Λένιν. Πώς γί-
νεται να είναι στους απαγορευ-
μένους συγγραφείς;
Με κοίταξαν καχύποπτα, δε
μου απάντησαν.
«Αν θέλεις να τα διαβάσεις,
πρέπει να ξέρεις πως τα βιβλία
αυτά δε βγαίνουν από τη πόρτα
της Βιβλιοθήκης».
«Είμαι μέλος της εταιρείας Αλ-
βανών λογοτεχνών», τους είπα.
«Ε, τότε θα σου κάνουμε μια
παραχώρηση. Θα σε αφήσουμε
να τα διαβάσεις στο αναγνωστή-
ριο!».
Έπιασα μια γωνιά στη με-
γάλη αίθουσα, κι άρχισα μέσα
σε ένα τρελό καρδιοχτύπι, να
ξεφυλλίζω μ’ ερωτική θέρμη
τα βιβλία... Πέρασα ολόκληρη
την πρώτη μέρα χαϊδεύοντας
τα εξώφυλλά τους και τρέχο-
ντας από σελίδα σε σελίδα.
Μου ήταν αδύνατον να συγκε-
ντρωθώ στο διάβασμα. Ανά-
μεσα στα μάτια μου και στις
σελίδες αχνοβολούσε κάτι πα-
ράξενο που μονάχα σε εμπύρε-
τες καταστάσεις το ’χα νιώσει
και δεν μ’ άφηνε να προχωρή-
σω. Κι’ όλο τα συμμάζευα στην
αγκαλιά μου...
Λοιπόν σε κείμενα τέτοιας συναι-
σθηματικής φόρτισης και απέρριτης
εκφραστικής τελειότητας ποια θέση
έχει η κριτική λογοτεχνική αποτίμη-
ση; Είναι αυταπόδεικτα έργα τέχνης,
αλλά δυστυχώς πλασμένα με ματω-
μένη πρώτη ύλη.
Το βιβλίο περιέχει ιστορίες και
βιογραφίες μιας ομάδας χαρακτηρι-
στικών τύπων ανθρώπων που συνε-
θλίβησαν κάτω από το δικτατορικό
καθεστώς, αλλά κατόρθωσαν και
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 73
Θωμάς Στεργιόπουλος,
Άνθρωποι. Αφηγήματα, Ροές,
Αθήνα 2019, 160 σελ.
βλάστησαν όπως οι συκιές στα κά-
στρα. Κατόρθωμα να φυτρώσουν,
και πιο μεγάλο κατόρθωμα να συλ-
λέξεις τους καρπούς τους. Ο Θω-
μάς Στεργιόπουλος αγωνίστηκε,
ριψοκινδύνευσε, αλλά τους συνέλεξε
και μας τους προσφέρει. Ιστορίες
ανθρώπων που ήθελαν να παραμεί-
νουν Έλληνες και καταπιέζονταν
από αλλογενείς και ομογενείς δι-
κτατορίσκους, να απαρνηθούν την
ελληνική παιδεία, την καταγωγή και
τις πατρογονικές παραδόσεις προς
χάριν του... σοσιαλισμού. Άνθρωποι
ταπεινοί, που έψαχναν να ετυμολο-
γήσουν τα τοπωνύμια και τις λέξεις
των γιαγιάδων και έφταναν ώς τη
ρίζα του Ομήρου, έχοντας ένα αρ-
χαίο λεξικό, που κάπου ξέμεινε πριν
από τα χρόνια του σοσιαλισμού.
Η γλώσσα ήταν η ασφάλειά τους
και η παρηγοριά τους. Παραλείπω
να αντιγράψω ολόκληρο το βιβλίο,
έχοντας την εντύπωση ότι κάποιοι
θα το αγοράσουν και θα το μεταλά-
βουν. Και αφού το μεταλάβουν, θα
καταλάβουν (όπως και εγώ) ότι ελευ-
θερία, παιδεία και πατρίδα δεν είναι
κάτι το δεδομένο και όπως προείπα.
Φτάνουμε κάποιες φορές, να τα
αναζητούμε όπως μια κόρα ψωμιού
σε ναζιστικό στρατόπεδο.
Υπάρχουν γύρω μας... Βορειοηπει-
ρώτες, «Αλβανοί» όπως τους λέμε,
που χάλασαν τις ζωές τους για τα
δικά μας αυτονόητα αγαθά. Πρέπει
να τους τιμούμε ή, και κάτι περισσό-
τερο ωφέλιμο, να τους κατανοούμε.
Το βιβλίο αυτό είναι οδηγός προς τη
σωστή κατεύθυνση της κατανόησης
των «Αγίων Παθών» της μειονότη-
τάς μας στην Αλβανία, του αληθινού
πατριωτισμού, μακριά από φανατι-
σμούς και εθνικιστικές κορώνες.
Είναι φανερό ότι το βιβλίο αυτό
δεν γράφτηκε από τον Θωμά Στερ-
γιόπουλο, αλλά από την ελληνική
μειονότητα διά... χειρός του. Έχου-
με τουλάχιστον χρέος να το διαβά-
σουμε, αφού η Ελλάδα, επί δεκάδες
χρόνια, συμπεριφέρθηκε στη Βόρειο
Ήπειρο όπως μια ανοϊκή μητέρα,
που φτάνει σε σημείο να μην ανα-
γνωρίζει τα παιδιά της ούτε θυμάται
να... προφέρει το όνομά τους. zx

Bart Soethaert, Η στροφή
προς το παρ‹ελθ›όν. Ορίζοντες
του ιστορικού μυθιστορήματος
(1935-1950) στην Ελλάδα,
Edition Romiosini, Berlin
2018, https://bibliothek.
edition-romiosini.de/catalog/
book/soethaert
(ανοικτή πρόσβαση)
Τ
ο βιβλίο αυτό είναι η
διδακτορική διατριβή
του Μπαρτ Σούτχαρτ
που εκπονήθηκε με
επιβλέποντα τον κα-
θηγητή Μίλτο Πεχλιβάνο και υπο-
βλήθηκε στα ελληνικά στο Ελεύθε-
ρο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου
(FU Berlin). Ο Μπαρτ Σούτχαρτ
είναι μια από τις ελάχιστες σήμερα
περιπτώσεις ξένων νεοελληνιστών
με εξαιρετικές σπουδές: προπτυχι-
ακά στην κλασική και τη νεοελλη-
νική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο
της Γάνδης, μεταπτυχιακά στη
γενική και συγκριτική γραμματο-
λογία στο Καθολικό Πανεπιστήμιο
της Λουβαίν, και στη νεοελληνική
φιλολογία στο ΑΠΘ, όπου εκπό-
νησε την κύρια μεταπτυχιακή του
εργασία με θέμα: Πέρα από τον
καθρέφτη. Η διαμόρφωση του υπο-
κειμένου στην πεζογραφία (1994-
2003) του Μισέλ Φάις, με το έργο
του οποίου έχει έκτοτε ασχοληθεί
σε πολυάριθμα δημοσιεύματά του.
Εργάζεται ως μεταδιδάκτωρ ερευ-
νητής στο Κέντρο Νέου Ελληνι-
σμού (CeMoG) και στο Cluster of
Excellence “Temporal Communi-
ties” του Ελεύθερου Πανεπιστημί-
ου του Βερολίνου, με έμφαση στις
ψηφιακές νεοελληνικές σπουδές
(e-learning, e-publishing, e-re-
search). Η διατριβή του εντάσσεται
στο ερευνητικό του ενδιαφέρον για
την πολιτισμική κινητικότητα στον
Μεσοπόλεμο.
ΤΕΡΖΆΚΗΣ, ΠΡΕΒΕΛΆΚΗΣ,
ΠΕΤΣΆΛΗΣ-ΔΙΟΜΉΔΗΣ
Η καλλιέργεια εκ μέρους των ελ-
λήνων λογοτεχνών της «γενιάς του
’30» του ιστορικού μυθιστορήματος
έχει ερμηνευτεί από την τρέχουσα
βιβλιογραφία με ποικίλους τρόπους:
ως αναστολή της ελληνικής πεζο-
γραφίας για εκμοντερνισμό με τη
στροφή στο παρελθόν «ανεβασμένου
στο στερέωμα του μύθου» εξαιτίας
της μεταξικής δικτατορίας (M. Vit-
74 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Ήταν εθνοκεντρική η «γενιά του ’30»;
Από τη Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη
Η διατριβή του Μπαρτ Σούτχαρτ δεν θεωρεί τη στροφή του Άγγελου Τερζάκη, του Παντελή Πρε-
βελάκη και του Θανάση Πετσάλη-Διομήδη στο ιστορικό μυθιστόρημα ως αναστολή του νεωτερι-
κού εγχειρήματος, αλλά ως παραγωγική συνομιλία με σύγχρονες μορφές ευρωπαϊκού μυθιστορή-
ματος. Η θεώρηση των συγκεκριμένων μυθιστορημάτων ως εθνοκεντρικών είναι αποτέλεσμα όχι
μόνο της συγγραφικής βούλησης, αλλά και της αναγνωστικής ιδιοποίησής τους από την κριτική
για λόγους κοινωνικής συνοχής.
ti), ως αδιέξοδο της φιλελεύθερης
αστικής τάξης στα μέσα του 1930
το οποίο προσπαθεί να υπερβεί
μέσω της καταφυγής στην ιστορία
και τη λαϊκή (ενδογενή) παράδοση
(Κ.Α. Δημάδης), ή ως συνθηκολό-
γηση βενιζελικών συγγραφέων με το
μεταξικό καθεστώς που αναστέλλει
το διατυπωμένο σε δοκίμιά τους αί-
τημα εκσυγχρονισμού σε σχέση με
τις άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες,
προκειμένου μέσω της αφομοίωσης
παραλλαγμένων ιδεολογικών εκδο-
χών του καθεστώτος να μετατραπεί
η παραγωγή τους σε τέχνη εθνικής
σημασίας και να αποκτήσουν οι ίδιοι
ηγεμονική θέση στο λογοτεχνικό πε-
δίο (Τ. Καγιαλής και Δ. Τζιόβας).
Απέναντι στους ισχυρισμούς αυ-
τούς περί αισθητικής οπισθοδρό-
μησης προς εξυπηρέτηση εθνο-
κεντρικών (ή άλλων ιδιοτελών)
στόχων, σε σχέση με τις αρχικές
διακηρύξεις της «γενιάς» και την
έως το 1935 παραγωγή της, το
βιβλίο του Μπαρτ Σούτχαρτ ανα-
λαμβάνει να εξετάσει την (ιστορι-
κή) μυθιστορηματική παραγωγή
τριών συγγραφέων της «γενιάς του
’30» που είχαν ξεκινήσει με άλλα
είδη μυθιστορήματος ή άλλα λογο-
τεχνικά είδη: του Άγγελου Τερζά-
κη (κυρίως Η πριγκιπέσσα Ιζαμπώ,
1937-38/1945), του Παντελή Πρε-
βελάκη (Το χρονικό μιας πολιτείας,
1938, και την τριλογία Ο Κρητικός,
1948-50), και του Θανάση Πετσά-
λη-Διομήδη (Οι Μαυρόλυκοι, 1947-
48), αναδιφώντας στην προγενέ-
στερη παραγωγή των συγγραφέων
και την κριτική της πρόσληψη, στα
κριτικά τους δοκίμια, στα παρα-
κείμενα, καθώς και στα ανέκδοτα
αρχεία και τις «βιβλιοθήκες» τους
(κεφ. 2-4 αντίστοιχα).
Από την έρευνα διαπιστώνεται
ότι η στροφή προς το παρελθόν από
το 1935 και έπειτα έχει διαφορετι-
κές γενεσιουργές αιτίες στον κάθε
συγγραφέα: στον Τερζάκη, αίτημα
για έναν ρεαλισμό που αποδίδει
την αντιφατική εξωτερική ή εσω-
τερική πραγματικότητα με ήρωες
μικρούς ανθρώπους «οι οποίοι εκ-
φράζουν αυθεντικά την ψυχή της
ανθρωπότητας και το νόημα μιας
εποχής» (σύγχρονης ή ιστορικής)·
στον Πρεβελάκη, προσπάθεια να
υπερκεραστεί η σπεγκλερική ανα-
γκαιότητα της παρακμής με την
καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία
με τη μέθοδο του υποκειμενικού/
διαισθητικού ιστορισμού στρέφεται
(σύμφωνα με την τάση της καλλιτε-
χνικής πρωτοπορίας) στο αρχαϊκό
και το πριμιτιβιστικό, καθιστώντας
το θεμελιώδη αρχή ενός νέου αφη-
γήματος για τον eλληνισμό· στον
Πετσάλη-Διομήδη, αλλαγή πλεύ-
σης από την αναπαράσταση της
σύγχρονης αστικής ζωής με την
έμφαση στο άτομο, προς το κα-
θήκον του πνευματικού ανθρώπου
να εκφράζει το αιώνιο, γενικό και
συλλογικό μέσα από την ελληνική
παράδοση.
Η συγγραφή ιστορικών μυθιστο-
ρημάτων ουσιαστικά εντάσσεται
στο «διάλογο» ενός (νέου) ιστορι-
σμού (ως διαισθητικής/βιωματικής
ερμηνευτικής σχέσης του ιστορικού
με τα γεγονότα, ως προβολής εκ μέ-
ρους των μεταγενεστέρων των αξι-
ών του παρελθόντος στο παρόν και
το μέλλον, ως δημιουργικής μετου-
σίωσης των αξιών του παρελθόντος
που πηγάζει από την ιδεολογία του
ιστορικού), με τον (αναθεωρημένο)
ρεαλισμό, που αντιτίθεται τόσο
στη γραφική αναπαράσταση (ηθο-
γραφία), όσο και στη θετικιστική,
ματεριαλιστική αντιμετώπιση της
πραγματικότητας και τη βεβαιότη-
τα της αλήθειας, και ενδιαφέρεται
για τον «εσωτερικό κόσμο», καθώς
και σε φιλοσοφικο-ιδεολογικές θε-
ωρίες για την ιστορία (Φρήντριχ
Νίτσε), για την πορεία του πολιτι-
σμού (Όσβαλντ Σπένγκλερ) και τη
λειτουργία των διανοουμένων στην
ανάδειξη των πανανθρώπινων πο-
λιτισμικών αξιών (Ζυλιέν Μπεντά).
Οι τρεις συγγραφείς (που εξε-
τάζονται ως εξατομικευμένες πε-
ριπτώσεις) επηρεάζονται επίσης
από τις ποιητολογικές προτάσεις
των Ζακ Ριβιέρ και Αλμπέρ Τιμπω-
ντέ (Τερζάκης), Πωλ Βαλερύ και
Ζυλ Ρομαίν (Πρεβελάκης), Πωλ
Μπουρζαί και Τόμας Μπάμπιν-
γκτον Μακόλεϋ (Πετσάλης-Διο-
μήδης), καθώς και από πρακτικές
της σύγχρονής τους ευρωπαϊκής
μυθιστορηματικής παραγωγής –και
της θέσης που αυτή παίρνει απένα-
ντι στο ρεαλισμό–, όπως φαίνεται
από τα έργα που σχολιάζουν στα
ανέκδοτα ημερολόγια τους, στα
κριτικά δοκίμια τους, ή και που με-
ταφράζουν (λ.χ. Ανρί Αλαίν-Φουρ-
νιέ–Τερζάκης, Σαρλ-Φερντινάν
Ραμύζ–Πρεβελάκης, Τζον Γκαλ-
σγουόρθυ–Πετσάλης-Διομήδης).
Μέσα σε αυτό το σύνθετο δίκτυο
αναγνωστικών αναφορών γράφουν
τα ιστορικά τους μυθιστορήματα,
όχι στο πρότυπο των αντίστοιχων
του 19ου αιώνα, αλλά στο ύφος
των σύγχρονών τους μυθιστορη-
μάτων (όπως είναι το ηρωικό μυθι-
στόρημα περιπετειών – roman de
l’aventure (Τζόζεφ Κόνραντ) και
roman de l’aventurier (Αλαίν-Φουρ-
νιέ), το ουνανιμιστικό/συλλογικό
μυθιστόρημα (Ζυλ Ρομαίν) και η
οικογενειακή σάγκα (Ροζέ Μαρτέν
ντυ Γκαρ, Τζον Γκαλσγουόρθυ),
στα οποία δίνουν τους υπότιτλους
ηρωικό μυθιστόρημα (Τερζάκης),
Χρονικό και Μυθιστορία (Πρεβελά-
κης) και Χρονικό της Τουρκοκρατίας
1565-1799 (Πετσάλης-Διομήδης).
Πάντως, γενικώς οι συγγραφείς
αποκρύπτουν τα ξένα διαβάσματά
τους επιμένοντας στον «ελληνικό»
χαρακτήρα των έργων τους, που
σταδιακά συμμορφώνεται με τη
συντηρητική τροπή της ιδεολογίας
τη δεκαετία του 1940, όπως φαίνε-
ται από τις επαναγραφές του μυ-
θιστορήματος (από περιπετειώδες
σε εμφανώς συγχρονισμένο), ώστε
να ανταποκρίνεται στη μεταβαλλό-
μενη ιστορική συγκυρία (Η πριγκι-
πέσσα Ιζαμπώ), τη μετασκευή της
μοντερνιστικής αναπόλησης του
αρχαϊκού (Το χρονικό μιας πολι-
τείας) σε αντικειμενικό «συλλογικό
μυθιστόρημα» με στόχο την ηθικο-
ψυχολογική διαπαιδαγώγηση της
ελληνικής κοινωνίας (Ο Κρητικός)
ή από την αλλαγή στη χρήση της
οικογένειας όχι ως σημείου θεώρη-
σης της αστικής τάξης (όπως στην
τριλογία Γερές και αδύναμες γενεές)
αλλά ως στρατηγικής προκειμένου
να αποτυπωθεί εκ των έσω η αφύ-
πνιση του συλλογικού αισθήματος
και να συνδυαστεί η ιστορική συνέ-
χεια με τη δυναμική της προόδου
(Οι Μαυρόλυκοι), με τέτοιον τρόπο
ώστε να ενταχθεί στο σχήμα εξέλι-
ξης και η αναθεωρημένη πλέον τρι-
λογία με τον τίτλο Μαρία Πάρνη.
Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται
μια συνοπτική, συγκριτική παρου-
σίαση των όσων πολύ αναλυτικά
αναπτύχθηκαν στα προηγούμενα
κεφάλαια: Οι επιδιώξεις των τρι-
ών συγγραφέων σε ό,τι αφορά τη
μορφολογική όψη των μυθιστο-
ρημάτων παρέμειναν νεωτερικές,
ακόμη και όταν στράφηκαν στο
ιστορικό μυθιστόρημα ασκώντας
κριτική στον ηθογραφικό ρεαλισμό
και ακολουθώντας τις νέες μορφές
του ιστορικού/ιστορικοποιημέ-
νου μυθιστορήματος της «περι-
πέτειας», του «unanime» και της
«οικογένειας». Αυτές ακριβώς τις
μορφές χαρακτήρισε ο Καραγά-
τσης το 1943 «σύγχρονο ιστορικό
μυθιστόρημα», κατ’ αντιδιαστολή
προς το ρομαντικό του Sir Ουώλ-
τερ Σκοτ. Από την άλλη, οι ίδιοι οι
συγγραφείς θεωρούν αυτά τα μυθι-
στορήματά τους «συγχρονισμένα»
(παρ‹ελθ›όν), με την έννοια ότι το
παρελθόν αναπλάθεται διαισθητι-
κά μέσα από τις καταστάσεις και
τα αισθήματα που βιώνει ο συγγρα-
φέας στο παρόν ή αναδιατάσσεται/
φιλοτεχνείται έτσι ώστε να φωτίζει
αμφίπλευρα τη διπλή χρονικότητα
της αφήγησης.
Το ότι η δημιουργία νέων μορ-
φών μυθιστορήματος πέρασε σχε-
τικά απαρατήρητη από την κριτική
αποδίδεται όχι μόνο στην από-
κρυψη σχετικών πληροφοριών εκ
μέρους των ίδιων των συγγραφέ-
ων αλλά επίσης στο συγκεκριμένο
πλαίσιο της πρόσληψης στο δεύ-
τερο μισό της δεκαετίας του 1940,
οπότε εξήρθη ο κοινωνικός ρόλος
της λογοτεχνίας για την προβολή
των εθνικών ιδανικών της ελευ-
θερίας, της αντίστασης και της
εθνικής ενότητας. Ο ρόλος αυτός,
που ανταποκρινόταν στις ανάγκες
Από αριστερά: Άγγελος Τερζάκης, Παντελής Πρεβελάκης, Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης.
ενός διευρυμένου αναγνωστικού
κοινού, συνέτεινε στη μονόπλευρη
εκτίμηση της ελληνικότητας στη
λογοτεχνική παραγωγή, πλευρά
της οποίας, όσον αφορά την πεζο-
γραφία, θεωρήθηκε και το ιστορικό
μυθιστόρημα. Έτσι, από το 1943
και πέρα, τα μυθιστορήματα αυτά
διαβάστηκαν από την κριτική ως
κείμενα εθνικής αυτογνωσίας και
ως μέσο διαπαιδαγώγησης της
ελληνικής κοινωνίας, άποψη που
ενδυνάμωσαν οι Πρεβελάκης και
Πετσάλης-Διομήδης με μεταγενέ-
στερες συνεντεύξεις τους.
Η ΕΠΙΘΥΜΊΑ
ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΝΤΈΡΝΟ
Απέναντι στις απόψεις που διαμ-
φισβητούν τη νεωτερικότητα της
ελληνικής πεζογραφίας της «γε-
νιάς του ’30», το βιβλίο του Σού-
τχαρτ υποστηρίζει ότι συνεχίζει
να υπάρχει στο εξεταζόμενο έργο
των Τερζάκη, Πρεβελάκη και Πε-
τσάλη-Διομήδη, την περίοδο 1935-
50, η «επιθυμία για το μοντέρνο»,
με την έννοια του συντονισμού με
σύγχρονους ευρωπαϊκούς προβλη-
ματισμούς και συναφή είδη, και το
συναφές αίτημα της ανανέωσης
της μορφής.
Τα μυθιστορήματα που εξετά-
στηκαν δομούν ένα είδος ιστορι-
κοποιημένου ρεαλισμού (της «πε-
ριπέτειας», του «unanime», της
«οικογένειας») που μετέχει της
ερμηνευτικής στροφής του ιστο-
ρισμού. Παρά τις αντιδράσεις της
σύγχρονής τους κριτικής που αγνό-
ησε τις προσπάθειες μορφολογικής
ανανέωσης και επικεντρώθηκε στο
περιεχόμενο για σκοπούς ελληνο-
κεντρικούς κατά και μετά την Κα-
τοχή και τον Εμφύλιο, η συγγραφή
των ιστορικών μυθιστορημάτων
από τους Τερζάκη, Πρεβελάκη και
Πετσάλη-Διομήδη ακολούθησε τις
συντεταγμένες του αναθεωρημένου
ρεαλισμού και αποτελεί άλλη μια
δημιουργική έκφανση της «νέας
λογοτεχνίας».
Η εργασία αναλαμβάνει να ανα-
τρέψει τις κρατούσες απόψεις περί
του ιστορικού μυθιστορήματος της
«γενιάς του ’30» ως οπισθοδρόμη-
σης (για διαφόρους λόγους) από το
αίτημα ανανέωσης που οι συγγρα-
φείς διακήρυτταν στα δοκίμιά τους.
Και το κάνει όχι ακολουθώντας μια
μόνον ερμηνευτική γραμμή, αλλά
συγκροτώντας ένα πυκνό δίκτυο που
ξεκινά από τις βιογραφικές πληρο-
φορίες για τη γένεση και τη γενεα-
λόγηση των έργων και αντιμετωπίζει
το ερώτημα από όλες τις δυνατές
πλευρές: τις συζητήσεις περί (νέου)
ρεαλισμού και (νέου) ιστορισμού στις
αρχές του 20ού αιώνα στην Ευρώπη,
τον ιστορικοποιημένο ρεαλισμό ως
προεργασία της «στροφής προς το
παρελθόν», τη σύλληψη (νέων) μορ-
φών του ιστορικού μυθιστορήματος
μέσα στον ορίζοντα της «νέας λογο-
τεχνίας».
Η προσέγγιση αυτή αρδεύεται
τόσο από θεωρητικές εργασίες
(ιστορία του ιστορισμού, New His-
toricism, ερμηνευτική του Γκάντα-
μερ, αισθητική της παραγωγής και
της πρόσληψης), όσο και από τη
συστηματική παρακολούθηση του
δοκιμιογραφικού έργου των συγ-
γραφέων και, κυρίως, από την εξο-
νυχιστική έρευνα διασκορπισμένων
σε περιοδικά και εφημερίδες δημο-
σιευμάτων, καθώς και των αρχείων
των τριών συγγραφέων. Το εντυ-
πωσιακό είναι ότι ο μελετητής δεν
αντιμετωπίζει το αρχείο ως ευκαι-
ρία δημοσιοποίησης άγνωστου υλι-
κού, αλλά με περίσκεψη, πρώτον
για να δομήσει το context από το
οποίο προέκυψε η αφορμή για τη
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 75
Αρχείο The Books’ Journal
στροφή στο ιστορικό μυθιστόρημα
(διαφορετική σε κάθε συγγραφέα),
δεύτερον για να εξετάσει τον αφα-
νή διάλογό τους με την κριτική και
τρίτον για να εξερευνήσει τα δια-
βάσματα στα οποία αναφέρονται.
Και πάλι δεν επαναπαύεται στην
απαρίθμηση των ονομάτων Άγ-
γλων και Γάλλων κυρίως συγγραφέ-
ων (που κατονομάζονται από τους
τρεις Έλληνες συγγραφείς) αλλά
καταφεύγει στην περί αυτούς βιβλι-
ογραφία για τις μορφές μυθιστορη-
μάτων που καλλιεργούν ή για την
αφηγηματική τους μέθοδο, προκει-
μένου να διακριβώσει την επίδρα-
σή τους στον δοκιμιακό λόγο των
Ελλήνων και την αφομοίωσή τους
από το δικό τους δημιουργικό έργο.
Καταλαβαίνει κανείς ότι αυτός ο
συσχετισμός και η διασύνδεση ετε-
ρόκλητου υλικού προς συγκρότηση
του επιχειρήματος της διατριβής
είναι ένα δύσκολο εγχείρημα που
τις περισσότερες φορές διεκπεραι-
ώνεται με επιτυχία. Μερικές μόνο
φορές πλατειάζει, με αποτέλεσμα
να χάνεται κάπως ο ειρμός της
απόδειξης. Δεν είναι τυχαίο ότι η
επιλογή και η δημιουργική χρήση
των διαβασμάτων εκ μέρους των
τριών Ελλήνων συγγραφέων είναι
ευθέως ανάλογη με την ποιότητα
του δικού τους έργου.
Συμπερασματικά: Το βιβλίο του
Μπαρτ Σούτχαρτ διακρίνεται για
τον τρόπο με τον οποίο διαλέγεται
με την υπάρχουσα βιβλιογραφία,
για τη συνθετική ικανότητα στη δι-
ατύπωση και την επεξεργασία της
υπόθεσης εργασίας και, κυρίως, για
την εξαντλητική έρευνα (η οποία
πολλαπλασιάζει τα συμφραζόμενα
της δημιουργίας και της πρόσλη-
ψης των συγκεκριμένων συγγγρα-
φέων) για την τεκμηρίωση των θέ-
σεών της. zx
 Να επιστρέφεις στην Προικόννησο
Από τον Νίκο Βατόπουλο

Τα νησιά του Μαρμαρά, στην Προποντίδα, βρίσκονται δίπλα στη Χερσόνησο της Κυζίκου.
Ανασαίνουν τον αέρα της Μικράς Ασίας και δέχονται από βορρά την ανάσα της Θράκης. Είναι
Ιωάννης Παπαχρήστος,
Το μαρμαρένιο νησί. μια πολιτισμική ενότητα με μακραίωνη παρουσία ελληνικού στοιχείου, προερχόμενου μετά την
Περιηγήσεις στον Μαρμαρά Άλωση από διάφορες περιοχές του ελληνισμού, από την Ήπειρο, από τη Θράκη, το Αιγαίο,
της Προποντίδας, επιμέλεια:
Θοδωρής Κονταράς, την Κρήτη… Μαζί με τους Τούρκους και τους Εβραίους Σεφαραδίτες, φτιάχνουν το εθνοτικό
Μπαλτά, Αθήνα 2019, χαρμάνι της Εγγύς Ανατολής. Αυτή η περιοχή έγινε ο παράδεισος του περιηγητή Ιωάννη Πα-
224 σελ. παχρήστου. Το άξιζε. [ΤΒJ]

Ιδιωτικό αρχείο
κέφτομαι έναν ερευ-
νητή του 2100 που
θα αναζητήσει σε
κάποια βιβλιοθήκη
το Μαρμαρένο νησί
του Ιωάννη Παπαχρήστου. Σκέ-
φτομαι τη δική του έξαψη όταν
θα ανακαλύπτει σελίδα τη σελί-
δα την πλήρη, εξαντλητική και
λεπτομερέστατη περιήγηση στον
Μαρμαρά, εκείνα τα μακρινά
χρόνια της δεκαετίας του 2010,
της δικής μας εποχής. Ολοι εμείς
θα είμαστε αφανείς ψηφίδες
ενός ορισμένου πολιτισμού που
θα έχει παρέλθει, και τα τεκμή-
ρια που θα αφήσουμε πίσω μας,
τα λόγια μας, οι πράξεις μας και
πολύ περισσότερο τα έργα μας,
θα είναι οι πύλες κατανόησης για
τους επερχόμενους του δικού μας
συστήματος σκέψης, της δικής
μας θεώρησης του κόσμου.
Αυτές οι παλινδρομήσεις στο
χρόνο, έτσι όπως ανάγλυφα δέ-
νουν την περιήγηση του Ιωάννη Μεσαιωνικός χάρτης της Προικοννήσου, που σήμερα είναι γνωστή και ως νησί του Μαρμαρά, στη θάλασσα της Προποντί-
Παπαχρήστου στη γη των προ- δας, ΒΔ της χερσονήσου Κυζίκου.
γόνων του, είναι συχνά το καύ-
σιμο και η ψυχική ώθηση για την στην καλοκαιρινή κάψα, έπειτα αισθημάτων και σκέψεων που δίπλα στη Χερσόνησο της Κυζί-
αναψηλάφηση ενός τόπου. Στο από ώρες πεζοπορίας στον ήλιο. εκλύονται καθ’ όλη τη διαδρο- κου (τη μοναδική ιστορική πραγ-
Μαρμαρένο νησί δεν έχω πάει Λέει ο ίδιος: μή που ακολουθεί. Αυτό που με ματεία της οποίας επιμελήθηκε
ποτέ, αλλά το ένιωσα σχεδόν με εντυπωσίασε περισσότερο, πέρα ο Ιωάννης Παπαχρήστου). Ανα-
πληρότητα, με κίνηση πνευματι- Η περιήγηση απολήγει σε πε- από τη δύναμη του περιηγητικού σαίνουν τον αέρα της Μικράς
κή, ψυχική και νοητική, καθώς ο ριγραφές, σε αφηγήσεις, αλλά του τάλαντου, είναι η ευρυχωρία Ασίας και δέχονται από βορρά
Ιωάννης Παπαχρήστου δεν είναι αυτή καθ’ αυτήν περιέχει βίωμα, της ματιάς του. Ο Ιωάννης Πα- την ανάσα της Θράκης. Είναι μια
ένας απλός συγγραφέας ταξιδιω- επιβάλλει στις αισθήσεις και στη παχρήστου προσέρχεται με ευ- πολιτισμική ενότητα με μακραί-
τικής έρευνας. Είναι ένας συνει- νόηση να στέκουν στις επάλξεις λάβεια. Είναι προσκυνητής και ωνη παρουσία ελληνικού στοι-
δητοποιημένος ιχνηλάτης ενός της παρατήρησης. ιχνηλάτης με σεβασμό προς αυτό χείου, προερχόμενου μετά την
ιδιαίτερου πολιτισμικού αποτυ- που θα συναντήσει στον τόπο Άλωση από διάφορες περιοχές
πώματος και το ταξίδι αυτό στο των προγόνων του. Η ανθρωπο- του ελληνισμού, από την Ήπειρο
χρόνο και στον τόπο το κάνει με Η ΕΥΡΥΧΩΡΊΑ κεντρική ματιά του εξυφαίνει ένα (απ’ όπου έχουμε και αλβανούς
αφετηρία μια βαθιά ανάγκη. Δεν ΤΗΣ ΜΑΤΙΆΣ ΤΟΥ οδοιπορικό βαθύτατου ουμανι- εποίκους), από τη Θράκη, το Αι-
είναι λοιπόν ούτε καταγραφέας Ετσι, λοιπόν, το Μαρμαρένιο νησί σμού που συγκινεί, κατευνάζει, γαίο, την Κρήτη… Μαζί με τους
ούτε απλός ταξιδιώτης ο Ιωάννης είναι ένα βιβλίο που μας μυεί εμπνέει. Τούρκους και τους Εβραίους Σε-
Παπαχρήστου. Ούτε καν ένας πρωτίστως σε μια άλλη εμπειρία Πρώτα απ’ όλα, ο τόπος. Ποιος φαραδίτες, φτιάχνουν το εθνοτι-
καλός συγγραφέας και μόνο. Εί- περιήγησης. Ο Ιωάννης Παπα- είναι αυτός ο τόπος στον οποίον κό χαρμάνι της Εγγύς Ανατολής.
ναι ένας άνθρωπος που βουτάει χρήστου, καθώς αναζητεί τα ίχνη μας οδηγεί ο Ιωάννης Παπαχρή- Στο Μαρμαρονήσι, ξακουστό
στην εμπειρία του βιώματος, σαν των προγόνων του, γίνεται ο ίδιος στου; Τα νησιά του Μαρμαρά, για τα λατομεία του, οι Ρωμιοί
να πέφτεις σε κρυστάλλινη πηγή ένας μοχλός απελευθέρωσης στην Προποντίδα, βρίσκονται φεύγουν το 1922. Μαζί και οι

76 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

προπάπποι του συγγραφέα, από
τη μεριά της μητέρας του, η οι-
κογένεια Μπόφιλου που έφερε
στον κόσμο τον παππού του Ιω-
άννη Παπαχρήστου, τον Μιχάλη
Μπόφιλο (1927-2005), εκείνον
που στάθηκε ίσως η αφορμή για
αυτό το χρονικό. Ηταν ο παπ-
πούς που είχε αναλάβει την ιστο-
ρική διαπαιδαγώγηση του εγγο-
νού. Από τη μεριά του πατέρα, η
ρίζα ανιχνεύεται στη Θράκη, στο
μικρό χωριό Κιουπλί, όπου το
1912 γεννήθηκε ο εκ πατρός προ-
πάππος Γεώργιος Παπαχρήστου.
Όλα αυτά δένουν, στις ταξιδιωτι-
κές διαδρομές του συγγραφέα και
γίνονται ένα ταξίδι αναζήτησης.
Ερχεται η στιγμή του χρόνου
που ξέρεις ότι δεν μπορείς να
πας παρά μόνο μπροστά. Κάπως
έτσι ένιωσα πως θα ήταν για τον
Ιωάννη Παπαχρήστου η απόφα-
ση για το πρώτο μεγάλο ταξίδι
το 2013 από το Βερολίνο στην
Κωνσταντινούπολη και από εκεί
στην Προποντίδα, όταν με τους
άξιους συνοδοιπόρους του, σαν
μια συντροφιά με τα κατάλληλα
συστατικά και το αναγκαίο ψυχι-
κό υπόβαθρο, ξεκινούσε το ταξίδι
της αυτογνωσίας του. Εχει πολλά
στοιχεία μιας ψυχονοητικής ενη-
λικίωσης αυτό που επιχείρησε σε
δύο ταξίδια στη γη των προγόνων
του ο Ιωάννης Παπαχρήστου.
Εμπεριέχει την περιέργεια και
την επιθυμία για γνώση και, με τα
χαρακτηριστικά ενός συντηρητή
αρχαιοτήτων, ενός ανασκαφέα ή
ακόμη και ενός ιατροδικαστή, θα
τολμούσα να πω, προχωράει στη
μεγάλη τομή.
Είναι απορίας άξια η ικανότητα
που έχει για ακριβείς περιγρα-
φές, που, όμως, δεν περιορίζο-
νται στην πληροφορία, η οποία
ούτως ή άλλως είναι πολύτιμη,
αλλά εμπλέκουν και τον αφηγητή
ως ήρωα. Σε κανένα σημείο του
βιβλίου ο αναγνώστης δεν χάνει
από τα μάτια του, και από το νου
του, τον αφηγητή, αφού εκείνος
όχι μόνο κατευθύνει τις διαδρο-
μές αλλά μετέχει ως παλλόμε-
νο σώμα και σκεπτόμενος νους.
Μαζί του, σε θέση δευτεραγωνι-
στών, οι συνοδοιπόροι, η Βασιλι-
κή, ο Σεβκέτ ή ο Άκιφ… Και πιο
’κεί, μια ατελεύτητη πινακοθήκη
χαρακτήρων, με επώνυμο ή χω-
ρίς, κάτοικοι, εργάτες, τυχαίες ή
προγραμματισμένες συναντήσεις,
μεροκαματιάρηδες, ψαράδες, ερ-
γοδηγοί, αρχαιολόγοι, υπάλληλοι,
κάποιοι ηλικιωμένοι που αναφύ-
ονται στα καφενεία οι άνδρες ή
Μαθητές φωτογραφίζονται στο ελληνικόν αρρεναγωγείον Πραστειού Μαρμαρά,
το 1915.
σε εξώπορτες και μπαλκόνια οι
γυναίκες, παιδιά που παίζουν πο-
δόσφαιρο, μορφές που εμφανίζο-
νται για λίγο αλλά χαράσσονται
στη μνήμη για πάντα.
Είναι ένας ύμνος στη φιλοξενία
του τόπου και στην ευρυχωρία
της καρδιάς. Ο Ιωάννης Παπα-
χρήστου χτένισε στην κυριολεξία
το νησί του Μαρμαρά, την αρχαία
Προκόννησο, και σάρωσε με το
βλέμμα κάθε σπιθαμή γης. Ανέβη-
κε πλαγιές, αγνάντεψε κόλπους,
στάθηκε μπροστά σε κάθε παλιό
σπίτι, από τα λίγα που έμειναν
πριν από το 1922… Ο σεισμός
του 1935 έπληξε κατά πολύ την
παλαιά όψη του νησιού, και όσα
βλέπουμε σήμερα είναι το αποτέ-
λεσμα μιας σειράς παρεμβάσεων,
καταστροφών, ανοικοδόμησης,
αδιαφορίας ή εγκατάλειψης, μαζί
με τη ζείδωρη αναγέννηση της
ζωής. Γιατί αυτή είναι η φυσική
τάξη των πραγμάτων.
«ΚΑΤΈΧΕΙΣ ΕΚΕΙΌ
ΤΟ ΠΡΆΜΑ;»
Ο Ιωάννης Παπαχρήστου επιτυγ-
χάνει τη χρυσή τομή ανάμεσα στο
πάθος και το φλέγμα. Το συγγρα-
φικό του ύφος είναι απολύτως προ-
σωπικό και αυτό συγκαταλέγεται
στα θετικά της έκδοσης, κάνει την
ανάγνωση μια εμπειρία ξεχωριστή.
Εχει θέρμη η γραφή του και έστω
και εμμέσως συνομιλεί με τον ανα-
γνώστη.
Στην Αφθόνη, το μικρό χωριό
του νησιού, όπου ζούσαν οι πρό-
γονοί του και που σήμερα έχει
347 εγγεγραμμένους κατοίκους, η
συγκίνηση είναι ισχυρή. Γράφει ο
Παπαχρήστου:
Καθώς φεύγαμε από την
Αφθόνη, χαμογελούσα μονά-
χος. Κοίταξα τη φωτογραφία
Ιδιωτικό αρχείο
του προπάππου μου Ανα-
στάση δίπλα στην προγια-
γιά Κλεοπάτρα. Διάβηκα τα
στενά που άφησαν πίσω τους
πριν από 91 χρόνια. Μη νομί-
ζεις, αναγνώστη, ότι η φλόγα
της περιήγησης έκρυψε πίσω
από τη θέρμη της τη συγκίνη-
ση της πρώτης επίσκεψης. Η
Αφθόνη δεν είναι πια απλώς
ένα όνομα στον χάρτη, στα
βιβλία ή στα έγγραφα της οι-
κογένειάς μου. Τώρα απέκτη-
σε σάρκα και οστά.
Συναισθάνομαι την πρώτη συγκί-
νηση, αυτήν που τον έκανε να σκε-
φτεί:
Προς τα πού να φωνάζαμε,
έστω στους νεκρούς συγγενείς
κάτω από το χώμα της Αφθόνης,
ένα χαρούμενο Ήρθαμε!
Στο νησί, ο Ιωάννης Παπαχρή-
στου, νεοφώτιστος το 2013,
έμπειρος το 2016, έρχεται ανοι-
κτός να ακούσει, να μάθει, να συ-
σχετίσει. Εχει ένα δικό του καλό
οπλοστάσιο γνώσεων και κάθε τι
που ακούει το φιλτράρει και το
κρίνει. Είναι ευγνώμων για κάθε
πληροφορία που μπορεί κάποιος
να του δώσει. Με Τουρκοκρη-
τικούς, εγκατεστημένους στην
Προποντίδα, μπορεί να συνεν-
νοηθεί σε στοιχειώδη ελληνικά,
«Να σε ψήσω καχβέ να πιείς;» ή
«κατέχεις εκειό το πράμα;». Γε-
μάτο ιστορικά τοπωνύμια οι πε-
ριηγήσεις στο νησί: το Κλαζάκι,
με ελάχιστα πλέον ίχνη ρωμέικων
σπιτιών, η Αφθόνη και ο Μαρμα-
ράς, που διαθέτουν τα περισσότε-
ρα από τα σωζόμενα παλιά σπί-
τια του, τα Παλάτια με το θρύλο
της αρχαίας σαρκοφάγου που
βρέθηκε το 1885, με το δίπατο
σπίτι και τις ζωγραφιές του Δημή-
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 77
τρη Χρηστίδη, ο Άγιος Νικόλαος
της Γέννας, η μόνη εκκλησία στο
νησί, τα Κυριακίδεια Εκπαιδευ-
τήρια στον Μαρμαρά, σε σχέδια
του ρωμιού αρχιτέκτονα Δημή-
τρη Καραγιαννάκη, τα βουνά της
Προικοννήσου με τις βαθμιδωτές
πεζούλες με καρυδιές, το κάστρο
με τη δύσκολη ανάβαση, η γκρε-
μισμένη Μονή του Αγίου Τιμόθε-
ου, πάνω από το Κλαζάκι, τα λα-
τομεία, ένας κόσμος ολόκληρος,
η επιγραφή «Ενθάδε κείται» που
απρόσμενα διαβάζει σε φωτογρα-
φία, το Μανάστιρ-Μοναστήρι,
με γαλανή παραλία, η Γαλλιμή,
με τα δέκα παλιά σπίτια…
Γεμάτη γεύσεις, ήχους, μυρω-
διές, η κάθε περιήγηση. Μου γεν-
νήθηκε η επιθυμία να δοκιμάσω και
εγώ χυμό κορούκ.
Η φθορά και οι αλλαγές, πολ-
λές. Η ζωή που αναβλύζει πά-
ντα φέρνει νέους συσχετισμούς.
Στην Αφθόνη, τον παλιό καιρό,
οι Ρωμιοί καλλιεργούσαν αμπέ-
λια, είχαν μουριές. Σήμερα βλέ-
πει κανείς, κυρίως, ελιές. Το νε-
κροταφείο στο χωριό έχει πλέον
αφανιστεί, μαζί με τα οστά των
νεκρών. Υπάρχουν πολλές ανα-
φορές στα διαλυμένα κοιμητήρια,
στις εκκλησίες που γκρεμίστηκαν
ή ενσωματώθηκαν, στις τοιχο-
γραφίες που αχνοφαίνονται σαν
σπαράγματα, αλλά δεν υπάρχει
καταγγελία ούτε σκληρά αισθή-
ματα. Υπάρχει κατανόηση για τις
ζωές των ανθρώπων, υπάρχει σε-
βασμός και κυρίως αγάπη.
«Ο Μαρμαράς είναι ο τόπος που
άρχισα να βιώνω», λέει κάπου ο
Ιωάννης Παπαχρήστου. Και προ-
χωράει σε κάτι που πιστεύω είναι
από μόνο του συγκλονιστικό, όταν
πλέον ολοκληρώνει το πρώτο ταξί-
δι και δίνει ενδομύχως την υπόσχε-
ση της επιστροφής.
Ο περιηγητής διαβαίνει τους
τόπους μέχρι πλησμονής.
Όταν αποχωρεί, εκτοπίζεται
σαν να ήταν και ο ίδιος γηγε-
νής του τόπου που αφήνει. Ο
εκτοπισμός του, όπως κάθε
ξερίζωμα, αποτυπώνεται νο-
σταλγικά στις περιγραφές του
ως κομμάτι αναφαίρετο της
περιήγησης. Ο περιηγητής
σηκώνει το βάρος της ανακά-
λυψης και της μνήμης. Κατά
βάθος σ’ αυτές τις δύο έννοιες
συνοψίζονται οι προσδοκίες
του. Η δική μου προσδοκία;
Να επιστρέψω στην Προικόν-
νησο, το μαρμαρένιο νησί της
Προποντίδας. zx
 Η αρετή, η ηδονή κι ο Αριστοτέλης
Από τον Βασίλη Κάλφα

Θεοδόσιος Π. Τάσιος, Ξανά
ο Αριστοτέλης; Μεταξύ
εμπειρίας και θεωρίας, Άτων,
Αθήνα 2018, 216 σελ.
Σκοπός της ζωής για τον Αριστοτέλη είναι η ευδαιμονία, και η ευδαιμονία ορίζεται ως ενέργεια,
δηλαδή ως πραγμάτωση – η έκφραση του Αριστοτέλη είναι ενέργεια κατ’ αρετήν, που καλύπτει το
σύνολο του βίου. Είναι δηλαδή ο «τέλειος βίος», τέλειος με την αρχαιοελληνική έννοια που σημαί-
νει ολοκληρωμένος βίος, ο πλήρης βίος, η ολοκληρωμένη ζωή. Η ευδαιμονία επιτυγχάνεται για
τον Αριστοτέλη με την ικανοποίηση όλων των αναγκών μας, που είναι όμως ποικίλες, πολύπλοκες
και πολλές φορές αντιφατικές μεταξύ τους. Το νέο βιβλίο του Θεοδόσιου Π. Τάσιου εκτείνεται
από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Επίκουρο.

Τ
ο πρώτο πράγμα που ωρούσαν κάτι το εξωτικό, κάτι που

Hans Baldung / Kunstmuseum Basel - Kupferstichkabinett

διαπιστώνει κανείς
όταν πάρει στα χέρια
του το τελευταίο πό-
νημα του Θεοδοσίου
Τάσιου είναι ότι πρόκειται για μια
πολύ όμορφη έκδοση. Προφανώς
αυτό οφείλεται στη μεγάλη πείρα
και στο μεράκι του Κωνσταντίνου
Στάικου.
Το βιβλίο περιλαμβάνει έξι κεί-
μενα για τον Αριστοτέλη, που
πλαισιώνονται από ένα κείμενο
για τον Σωκράτη και ένα κείμενο
για τον Επίκουρο. Η επιλογή του
Σωκράτη και του Επίκουρου, ιδίως
του Επίκουρου, δηλώνει, φαντάζο-
μαι, και το στόχαστρο του συγγρα-
φέα. Κύριο θέμα του βιβλίου είναι
η αριστοτελική ηθική, και αναζη-
τείται ως προς αυτήν την ηθική
ένας πρόδρομος, ο Σωκράτης, και
ένας επίγονος, ο Επίκουρος – ένας
πρόδρομος και ένας επίγονος του
ηθικού Αριστοτέλη, όπως τουλάχι-
στον τον αντιλαμβάνεται ο Τάσιος.
Για μένα, ωστόσο, υπάρχει ένα
ανοιχτό ζήτημα: εκτός απ’ τα δύο
κεντρικά άρθρα με θέμα την αρι-
στοτελική ηθική, υπάρχουν στο
βιβλίο άλλα τέσσερα κείμενα για
τον Αριστοτέλη, γραμμένα κατά
την τελευταία δεκαετία, τα οποία
δεν έχουν σχέση με την ηθική.
Μελετούν τρία από τα πιο άγνω-
στα, παραγνωρισμένα και δύσβα-
τα κείμενα του Αριστοτέλη (ή, για
την ακρίβεια, του αριστοτελικού
corpus). Αναφέρομαι στα Μετεω-
ρολογικά, στα Μικρά Φυσικά και
στα Μηχανικά Προβλήματα. Είναι
κείμενα που δεν διαβάζονται κα-
*Το κείμενο αυτό διαβάστηκε
στην παρουσίαση του βιβλίου τον
Νοέμβριο του 2018 στη Στοά του
Βιβλίου.
Ξυλογραφία του Hans Baldung (1515), που απεικονίζει τον ηδονοθήρα Αρι-
στοτέλη να μεταφέρει στην πλάτη του τη Φυλλίδα. Η ωραία ινδή ερωμένη του,
Φυλλίς, ιππεύει τον φιλόσοφο, σε ένα συμβολισμό της γυναικείας ισχύος. Η
ιστορία αυτή έχει απεικονιστεί πολλές φορές τα χρόνια του Μεσαίωνα.
θόλου σήμερα, δεν διαβάζονται και
διεθνώς, σε πλήρη αντίθεση με τα
ηθικά συγγράμματα του Αριστο-
τέλη. Η ηθική αντιθέτως του Αρι-
στοτέλη αναβίωσε στις μέρες μας,
μελετάται εκ νέου και σχολιάζεται,
είναι η πιο επίκαιρη πλευρά της φι-
λοσοφίας του.
Υπάρχει, λοιπόν, ένα παράδοξο.
δεν αφορά καθόλου τον μεσαιωνικό
άνθρωπο – είτε είναι Άραβας είτε
είναι Βυζαντινός είτε Δυτικός. Μια
ηθική επικεντρωμένη στην ηδονή,
στην ευδαιμονία, στη φιλαυτία και
στη φιλία θα ήταν ξένη και εκκε-
ντρική την εποχή του Μεσαίωνα,
την εποχή δηλαδή που ο αριστο-
τελισμός ήταν κυρίαρχος – οπότε
από το βιβλίο θα διαβάζονταν κυρί-
ως τα κείμενα που δεν διαβάζουμε
σήμερα. Και έχουμε, ώς ένα βαθ-
μό τουλάχιστον, τους λόγους μας
που δεν τα διαβάζουμε. Αυτό που
με συγκινεί ιδιαίτερα στην προ-
σπάθεια του Τάσιου, στο μόχθο
που έχει καταβάλει για τη μελέτη
λ.χ. των Μετεωρολογικών, είναι ότι
γνώριζε εξ αρχής ότι ασχολείται με
ένα κείμενο που ήταν εντελώς λαν-
θασμένο με τα σημερινά επιστημο-
νικά κριτήρια, γνώριζε δηλαδή ότι
οι εξηγήσεις του Αριστοτέλη για
φαινόμενα όπως οι σεισμοί, όπως
το ουράνιο τόξο, όπως οι διάττο-
ντες αστέρες ή οι κομήτες ήταν
λανθασμένες. Αλλά αυτό δεν ισχύ-
ει μόνο για τέτοια είδους άγνωστα
και δυσεξήγητά φαινόμενα. Λάθος
είναι σε μεγάλο βαθμό και όλη η
φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη,
ωστόσο όλες του οι σελίδες είναι
πολύτιμες. Το βασικό είναι ο τρό-
πος που ένας παλαιότερος φυσικός
επιστήμονας ή φιλόσοφος προσεγ-
γίζει τα προβλήματα, και όχι αν
μας δίνει τη σωστή επιστημονική
ερμηνεία. Θα έλεγα ότι δεν μπο-
Αν το ίδιο αυτό βιβλίο έβγαινε όχι ρούμε να πετάξουμε ούτε μία σελί-
το 2018, αλλά χίλια ή οκτακόσια δα του Αριστοτέλη από ένα έργο,
χρόνια νωρίτερα, αν κυκλοφο- όπως το Περί γενέσεως και φθο-
ρούσε δηλαδή τον καιρό του αρι- ράς, το οποίο ωστόσο καταλήγει
στοτελισμού των Αράβων ή των σε συμπεράσματα που έχουν όλα
Μεσαιωνικών, οι περισσότεροι θα ανατραπεί από τη νεότερη επιστή-
διάβαζαν αυτά τα δευτερεύοντα μη. Για να το πω χοντρά, μπορείς
στα κείμενα του Τάσιου και όχι τα κάλλιστα να κάνεις καλή επιστήμη
ηθικά. Τα ηθικά κείμενα θα τα θε- καταλήγοντας σε λανθασμένα συ-

78 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

μπεράσματα. Γιατί ο τρόπος με τον χανικά είναι νομίζω ένα από τα πιο αρχαίοι μιλάνε για ηδονή μιλάνε για να και η δίψα, μέχρι τη σεξουαλική
οποίο πλησιάζεις τα προβλήματα, ζωντανά δείγματα του μόχθου της ευχαρίστηση, για χαρά – που περι- ανάγκη και την ανάγκη του μέτριου
ο τρόπος που στήνεις τις συλλογι- ανθρώπινης διανοίας να κατανοή- λαμβάνει και τη σεξουαλική ηδονή, πλούτου, τη δυνατότητα να ζεις με
στικές σου τεχνικές, ο τρόπος που σει τον αντικειμενικό κόσμο – δη- αλλά δεν ταυτίζεται με αυτήν. αυτάρκεια και αξιοπρέπεια), όσο
χρησιμοποιείς την εμπειρία είναι λαδή (i) μέσω της επιστήμης να Σκοπός, λοιπόν, της ζωής για και την ψυχή (οι ψυχικές ανάγκες,
κατά βάση σωστός. Ο Τάσιος λοι- πάψει να τρομοκρατείται από τον τον Αριστοτέλη είναι η ευδαιμονία, οι οποίες μας πάνε στο θέμα της
πόν μας δείχνει πώς ο Αριστοτέλης κόσμο και (ii) μέσω της τεχνολο- και η ευδαιμονία ορίζεται ως ενέρ- αρετής, και συνδέονται είτε με το
σφράγισε τον τρόπο που προσεγ- γίας να ξεπεράσει τις φυσικές του γεια, δηλαδή ως πραγμάτωση, όχι έλλογο μέρος της ψυχής, όπως οι
γίζουμε τη φυσική πραγματικότη- αδυναμίες» (σ.151). ως έξη (που θα ήταν μια δυνατό- πνευματικές ανάγκες, είτε με το
τα, ακόμη και στις πιο δύσβατες Ας περάσουμε όμως στην ηθική. τητα ή μια συνήθεια) – η έκφραση άλογο μέρος της ψυχής, οι επιθυ-
και ακραίες πλευρές της, και πώς Ο Τάσιος προσεγγίζει την ηθική του του Αριστοτέλη είναι ενέργεια κατ’ μίες μας). Έχουμε επίσης ανάγκες
έστρωσε το δρόμο στους επόμε- Αριστοτέλη συνδέοντάς την εμμέ- αρετήν, που καλύπτει το σύνολο επιβεβαίωσης, και αυτές μπορεί να
νους για να μπορέσουν ακριβώς να σως με την ηθική του Σωκράτη και του βίου. Είναι δηλαδή ο «τέλειος μας τις καλύψει μόνο ο άλλος ή οι
τον υπερβούν. του Επίκουρου. Εντάσσει και τους βίος», τέλειος με την αρχαιοελλη- άλλοι άνθρωποι. Αυτές λοιπόν τις
τρεις αυτούς ηθικούς φιλοσόφους νική έννοια που σημαίνει ολοκλη- ανάγκες μπορεί κανείς να τις απα-
σε ένα ρεύμα που ο ίδιος ονομάζει ρωμένος βίος, ο πλήρης βίος, η ριθμήσει για τον εαυτό του, αλλά
ΑΝΘΡΩΠΙΚΌΣ «διευρυμένο ωφελιμισμό», σε μια θε- ολοκληρωμένη ζωή. Η ευδαιμονία δεν σημαίνει ότι είναι ενιαίες και
Τί είναι αυτό, τώρα, που ενώνει ωρία της επίτευξης της προσωπικής επιτυγχάνεται για τον Αριστοτέλη κοινές για όλους τους ανθρώπους
μέσα στο βιβλίο τα δύο αποκλίνο- ευδαιμονίας με κριτήριο όχι τόσο με την ικανοποίηση όλων των ανα- – και εδώ μπαίνει το στοιχείο της
ντα μέρη; Νομίζω ότι το κλειδί βρί- το συμφέρον και την ωφέλεια όσο γκών μας, που είναι όμως ποικί- εμπειρίας που είναι πολύ σημαντι-
σκεται σε μια λέξη του Αριστοτέλη, τη χαρά. Η αρχαία λέξη είναι ηδονή λες, πολύπλοκες και πολλές φορές κό για τον Αριστοτέλη. Οι ανάγκες
την οποία ανακαλύπτει ο Τάσιος και, δυστυχώς, δεν μπορούμε παρά αντιφατικές μεταξύ τους. Οι ανά- λοιπόν, οι επιθυμίες, άρα και οι
και τη φέρνει στο προσκήνιο, τη να την κρατήσουμε και σήμερα, με γκες μας αφορούν τόσο το σώμα αρετές δεν είναι ενιαίες για όλους
λέξη ανθρωπικός, που παραπέμπει την επισήμανση βεβαίως ότι όταν οι (από τις πιο ταπεινές, όπως η πεί- τους ανθρώπους. Είναι θέμα και
σε αυτό που ισχύει για τον άνθρω-
πο, όπως αυτός είναι στην πραγμα-
τικότητα, όπως αυτός είναι δίπλα
μας, όπως είμαστε εμείς – και όχι
για έναν άνθρωπο φτιαγμένο για
να είναι αντικείμενο της φιλοσοφί-
ας, έναν πλατωνικό ας πούμε άν-
θρωπο. Αυτός λοιπόν ο μέσος άν-
θρωπος του Αριστοτέλη χρειάζεται
μια ηθική, η οποία είναι πολύ κο-
ντά σε αυτό που και εμείς σήμερα
πιστεύουμε ότι θα πρέπει να καλύ-
πτει η ηθική. Και από την άλλη, ο
ίδιος άνθρωπος ασχολείται ακόμη
και με δευτερεύοντα φιλοσοφικά
προβλήματα, που θεωρεί ωστόσο ο
ίδιος ότι είναι σημαντικά.
Ας δούμε τι λέει ο Τάσιος για να
δικαιολογήσει το ότι ασχολείται
με έναν τομέα που δεν ασχολείται
κανένας άλλος. Λέει, λοιπόν, ως
επίμετρο στα δύο άρθρα που αφιε-
ρώνει στα Μετεωρολογικά: «Υποθέ-
τω βασίμως ότι, μεταξύ ορισμένων
κύκλων, ένα τέτοιο αντικείμενο
ερευνητικού έργου του Αριστοτέ-
λους δεν θα θεωρείται αντάξιον του
όρου “φιλοσοφία”. Ωστόσο αυτά
φαίνεται ότι ήσαν τα θέματα, τα
οποία ο Σταγειρίτης περιελάμβανε
στο φιλοσοφικό έργο της ζωής του.
Παρατηρούσαμε δε ότι το κεντρι-
κό φιλοσοφικό σχέδιο του Αριστο-
τέλους (να παρουσιάσει μια φυσική
εξήγηση για τον υλικό κόσμο), δεν
μπορούσε να υπηρετηθεί χωρίς μια
λεπτομερή θεώρηση της μηχανι-
κής συμπεριφοράς των στερεών
σωμάτων. Ο κόσμος όλος ήταν
καμωμένος από αυτά» (σ.138). Και
στη συνέχεια μιλώντας για την τε-
χνολογία του Αριστοτέλη: «Αυτό
λοιπόν το αριστοτελικό βιβλίο Μη-

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 79

του ατόμου και της εμπειρίας του
αλλά και καιρού, όπως λέει ο Αρι-
στοτέλης, της κατάλληλης χρονι-
κής συγκυρίας – σε ποιο στάδιο της
ζωής σου βρίσκεσαι, πώς ψάχνεις,
πού ψάχνεις και τι αναζητάς. Δεν
υπάρχει συνταγή, απόλυτη συντα-
γή, που να κατευθύνει ένα άτομο
στο πώς πρέπει να ικανοποιεί τις
ανάγκες του, άρα ποιες ηθικές
αρχές ή ποιες αρετές πρέπει να
καλλιεργήσει. Ωστόσο πρέπει να
τις καλλιεργήσει, και πρέπει να τις
καλλιεργήσει με πληρότητα. Υπάρ-
χει κάποιο κριτήριο στην αναζήτη-
σή σου; Κατά τον Αριστοτέλη, κρι-
τήριο είναι ο φρόνιμος, ο σπουδαίος,
δηλαδή ένας τύπος ανθρώπου που
σε μία εποχή συγκεντρώνει την
κοινή αποδοχή για την πρακτική
του σοφία, όχι για τη σοφία του
τη θεωρητική. Δεν θα επιλέξουμε
ως πρότυπο φρόνησης τον Θαλή
ή τον Εμπεδοκλή, λέει κάπου ο
Αριστοτέλης, αλλά τον Περικλή,
δηλαδή έναν ξεχωριστό άνθρωπο
που έχει ταυτοχρόνως γνώση αλλά
και σωστή δράση μέσα στην κοινό-
τητα. Επομένως, θα στηριχτούμε
στο λόγο και στη φρόνηση, όπου
φρόνηση όμως δεν είναι η σοφία,
αλλά είναι η πρακτική και έλλογη
συμπεριφορά των ανθρώπων, και
θα προσπαθήσουμε να βρούμε τον
δικό μας δρόμο μέσα στη πολύπλο-
κη πραγματικότητα.
ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΥΔΑΊΜΟΝΑ ΖΩΉ
Πέρα από τη φρόνηση, όμως,
έχουμε και ένα άλλο κριτήριο –και
αυτό το προβάλλει πολύ σωστά
και πολύ ωραία και ο Τάσιος– που
ονομάζεται Ηδονή. Αν η κατάκτη-
ση μιας αρετής δεν σου προσφέρει
ηδονή, κάτι δεν πάει καλά με εσένα
ή με αυτήν. Και εδώ ίσως είναι η
πιο μεγάλη αντίθεση, του Αριστο-
τέλη με τον Πλάτωνα, τον οποίο
έχει συνεχώς στο μυαλό του ο Αρι-
στοτέλης και από τον οποίο θέλει
να κρατήσει αποστάσεις. Η αρετή
λοιπόν συνδέεται με την ηδονή –
κάνω κάτι το σωστό και αυτό μου
δίνει ικανοποίηση και χαρά. Αλλά
και με την ευδαιμονία συνδέεται η
ηδονή. Η ηδονή ολοκληρώνει την
ευδαιμονία, ισχυρίζεται ο Αριστο-
τέλης, δηλαδή μια ζωή ευτυχισμέ-
νη, μια ευδαίμων ζωή, δεν μπορεί
παρά να είναι ηδονική ζωή.
Ας σκεφτούμε τη χαρά που ει-
σπράττει όποιος ασκεί το σώμα του
σωστά και όποιος ασκεί το μυαλό
του σωστά ή όποιος ασκεί τη φιλία
σωστά – τη φιλία, που είναι το επό-
μενο βήμα της αριστοτελικής ηθι-
80 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
κής. Είναι γεγονός ότι από τα δέκα
βιβλία των Ηθικών Νικομαχείων τα
δύο είναι αφιερωμένα στη φιλία.
Η προσέγγιση της αριστοτελικής
φιλίας είναι ένα από τα δυνατά
σημεία του παρόντος βιβλίου. Ο
Τάσιος ερμηνεύει τη φιλία, ή μάλ-
λον τη σχέση προς τον φίλο ή προς
τον άλλο, ως «οντολογική προϋπό-
θεση της ύπαρξης του ανθρώπου».
Ο Αριστοτέλης δίνει τόση σημασία
στη φιλία όχι ως χριστιανικού τύ-
που αγάπη προς τους άλλους, αλλά
επειδή δεν είναι δυνατόν να ζήσου-
με χωρίς τον άλλο, γιατί η σχέση με
τον Άλλο είναι συστατικό της αν-
θρώπινης ύπαρξης – και εδώ θυμή-
θηκα τον ορισμό που δίνει στα Πο-
λιτικά ο Αριστοτέλης, όταν λέει ο
άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν. Η
καλύτερη μετάφραση στο σημερινό
μας λεξιλόγιο θα ήταν ότι ο άνθρω-
πος είναι ζώον κοινωνικό, δηλαδή
έμβιο ον που εξαρτάται οντολογι-
κά από τη συνύπαρξή του με τους
άλλους, Και κάτι τέτοιο σημαίνει
ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι
άνθρωπος αν δεν είναι πολιτικός,
αν δηλαδή δεν συναναστρέφεται
με άλλους ανθρώπους. Αν το δει
κανείς έτσι, τότε το κομμάτι που
αφορά τη σχέση σου με τους άλ-
λους, τις ηθικές σου υποχρεώσεις
απέναντι στους άλλους, ακόμη και
το να δώσεις τη ζωή σου για τον
φίλο σου, όλα αυτά εντάσσονται
στην ηθική σου συμπεριφορά. Όλα
αυτά τα κάνεις, τονίζει ο Τάσιος,
όχι επειδή είσαι καλός και θυσιάζε-
σαι, τα κάνεις γιατί τα πιστεύεις και
τα αποφάσισες και, τελικά, τα κά-
νεις ξέροντας ότι θα αντλήσεις από
αυτά ικανοποίηση, ηδονή. Άρα, το
μέρος εκείνο της ηθικής που αφορά
όχι την κατ’ ιδίαν άσκηση της αρε-
τής, αλλά την άσκηση της αρετής
σε σχέση με τους άλλους, είναι ορ-
γανικό της μέρος, χωρίς το οποίο
δεν θα μπορούσε να σταθεί η αρι-
στοτελική ηθική.
Τέλος, δεν θα διστάσει ο Αριστο-
τέλης να πει και η φιλαυτία είναι
αποδεκτή στην ηθική, δηλαδή το
να αγαπάς τον εαυτό σου. Γιατί;
Γιατί ο εαυτός σου είναι κριτήριο
τελικά για να κάνεις τα πάντα. Το
να πεις ότι παραμερίζω το εγώ μου
για να δράσω ηθικά είναι εντελώς
ξένο στην αριστοτελική προσέγγι-
ση. Ακόμα και αυτό που μοιάζει να
είναι θυσία, μοιάζει να είναι προ-
σφορά, μοιάζει να είναι καταδυνά-
στευση του εγώ, στην πραγματικό-
τητα είναι αγάπη προς τον εαυτό,
διότι το κάνεις πάντα επειδή το
θέλησες να το κάνεις. Δεν σε υπο-
χρέωσε κανείς, αφού η αρετή είναι
ακριβώς έξις προαιρετική.
Ο ΠΛΆΤΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΎΔΟΞΟΣ
Σωκράτης, Αριστοτέλης, Επίκου-
ρος. Ο ελλείπων κρίκος είναι φυ-
σικά ο Πλάτων. Ο Πλάτων δεν
αναφέρεται στο βιβλίο του Τάσιου,
και σοφά δεν αναφέρεται. Διότι
αυτό που μας δείχνει ο Τάσιος εί-
ναι το νήμα που συνδέει τον Σω-
κράτη με τον Αριστοτέλη και τον
Επίκουρο, και αυτό το νήμα είναι
ότι αντιμετώπισαν τον άνθρωπο
«ανθρωπικά» – όπως δηλαδή στην
πραγματικότητα είναι. Γι’ αυτό η
ηθική τους είναι και χρήσιμη και
λειτουργική σήμερα. Γιατί, σε τε-
λευταία ανάλυση, ο άνθρωπος της
κλασικής Ελλάδας δεν διέφερε και
πολύ από μας. Στο μεσοδιάστημα
ωστόσο υπήρξε ο Πλάτων. Ο οποί-
ος, παρά το ότι κατά πάσα πιθανό-
τητα ήταν και αυτός σαν κι εμάς,
προσπάθησε να μας πείσει, και σε
μεγάλο βαθμό το κατάφερε, ότι ο
ηθικός άνθρωπος δεν είναι καθό-
λου σαν κι εμάς. Είναι κάποιος που
δεν έχει ηθικά διλήμματα, αφού η
ηθική για τον Πλάτωνα είναι γνώ-
ση (αν ξέρεις το σωστό, το κάνεις),
είναι κάποιος που είναι απαλλαγ-
μένος από ψυχικά πάθη (γι’ αυτό
και οι ποιητές πρέπει να φύγουν
από την πολιτεία μας), είναι κά-
ποιος που είναι απαλλαγμένος από
εσωτερικές συγκρούσεις (διότι το
σωστό άτομο δεν μπορεί να είναι
διχασμένο ανάμεσα σε δύο εξίσου
επιθυμητές επιλογές). Και, κυρίως,
έχει βγάλει την ηδονή από τη ζωή
του.
Στο τέλος της ζωής του, ο Πλά-
των γράφει τον Φίληβο, έναν διά-
λογο της ωριμότητας, αφιερωμέ-
νον στην ηδονή. Ξεκινά λέγοντας
ότι αυτό που χρειαζόμαστε είναι
ένας μεικτός βίος, ένας μεικτός
βίος από φρόνηση και ηδονή. Κα-
ταλήγει όμως κρατώντας από τις
ηδονές μόνο τις λεγόμενες «αλη-
θείς ηδονές» και «καθαρές ηδονές».
Στην ουσία ταυτίζονται με την
αδιασάλευτη οπτική ενός καθα-
ρού χρώματος – βλέπω το καθαρό
κόκκινο, δεν μεσολαβεί τίποτα, και
αυτό μου δίνει μια αποδεκτή ηδο-
νή. Αυτήν την ηδονή τη θέλω. Δεν
βάζω στον μεικτό μου βίο ούτε καν
την πνευματική ηδονή. Γιατί όταν
διαβάζω κάτι, σκέφτομαι κάτι, πα-
ράγω θεωρία, νιώθω πάντα ότι μου
λείπει κάτι, γιατί καταλαβαίνω ότι
κάτι δεν ξέρω. Άρα, δεν είμαι αυ-
τάρκης. Άρα, νιώθω πόνο, επειδή
μου λείπει αυτό που δεν ξέρω ακό-
μα, άρα τελικά ούτε αυτή την πνευ-
ματική ηδονή τη θέλω, γιατί δεν
είναι καθαρή. Ο Φίληβος όμως εί-
ναι ενδιαφέρων –γράφεται εν όσω
ο Αριστοτέλης ήταν δίπλα στον
Πλάτωνα και ίσως είχε αρχίσει
ήδη να γράφει– γιατί δείχνει πόσο
ζεστά είχε μπει στον πλατωνικό
κύκλο το πρόβλημα του ηδονισμού.
Ο δεύτερος ελλείπων κρίκος σε
αυτήν την ιστορία των ηθικών θεω-
ριών, είναι ένας εταίρος του Πλά-
τωνα, τον οποίο συμπαθούσε πολύ
και σεβόταν ο Αριστοτέλης, Είναι
ο Εύδοξος. Ο Εύδοξος δεν είναι
μαθητής του Πλάτωνα, είναι φίλος
και ισότιμος με τον Πλάτωνα. Και
εκτός από φίλος του Πλάτωνα,
είναι ο μεγαλύτερος μαθηματικός
και αστρονόμος της εποχής του. Ο
Αριστοτέλης λοιπόν αναφέρει ότι ο
Εύδοξος ήταν ηδονιστής, ότι έθε-
τε στο κέντρο της ηθικής του την
ηδονή (αν και δεν γνωρίζουμε με
ποιον ακριβώς τρόπο). Ο Εύδοξος
λοιπόν δεν αποκλείεται να έπαιξε
σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση
των ηθικών απόψεων του Αριστο-
τέλη, στο γεγονός ότι η ηθική του
δεν είναι ασκητική, όπως του Πλά-
τωνα, αλλά προβάλλει την αξία της
ευδαιμονίας, της φιλίας, ακόμη και
της φιλαυτίας, και φυσικά της ηδο-
νής. Ως αντίδραση στην ακραία
στάση του Πλάτωνα ξεφυτρώνουν
όλες αυτές οι παραφυάδες του ηδο-
νισμού, γιατί, ακολουθώντας τον
Τάσιο, δεν θα δίσταζα να πω και
εγώ ότι όχι μόνο ο Επίκουρος αλλά
και ο Αριστοτέλης είναι με μια έν-
νοια ηδονιστής.
Τελειώνω εδώ. Θα επαναλάβω
ότι πρόκειται για ένα πολύ ωραίο
βιβλίο. Έχω αρχίσει με τα χρόνια
να πιστεύω ότι ένα βιβλίο είναι
ωραίο μόνο όταν αποτελεί καθρέ-
φτη του συγγραφέα του. Αν διαβά-
σει λοιπόν κανείς αυτό το βιβλίο,
χωρίς να ξέρει καθόλου τον Τάσιο,
θα διακρίνει χωρίς αμφιβολία τη
διανοητική τόλμη και το εύρος των
αναλύσεών του. Θα δει ότι μπορεί
να συνδέει φαινόμενα και στοι-
χεία τα οποία δεν είναι σε πρώτη
προσέγγιση συναφή. Θα χαρεί εν-
δεχομένως την απουσία κάθε σχο-
λαστικισμού, θα απολαύσει ακόμη
και την ιδιότυπη γλώσσα του και
την αποκλίνουσα ορθογραφία του.
Τέλος, ελπίζω να νιώσει τη δροσιά
του βιβλίου, ένα σφρίγος που εγώ
θα το χαρακτήριζα νεανικό και
εφηβικό. Νομίζω ότι όποιος έχει
την τύχη να γνωρίζει τον Τάσιο
από κοντά θα συμφωνήσει ότι τα
στοιχεία αυτά δεν χαρακτηρίζουν
μόνο το βιβλίο αλλά και τον ίδιο
τον συγγραφέα του. zx
Η Ιθάκη του αρχιτέκτονα
Από την Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ
Ο Βασίλης Σγούτας είναι μία από τις δυναμικότερες παρουσίες της αρχιτεκτονικής μας επί πέντε δεκα-
ετίες, χάρη στο έργο του, τη δράση του και τον σημαντικό ρόλο του στη Διεθνή Ένωση Αρχιτεκτόνων.
Υπηρετεί το όραμα μιας παγκόσμιας αρχιτεκτονικής που προτάσσει το συλλογικό καλό έναντι του ατο-
μικού. Το πρόσφατο βιβλίο του περιγράφει την προσωπική και επαγγελματική περιπέτειά του στην
επικράτεια της γνώσης. [ΤΒJ]
Κ
υκλοφόρησε πρόσφα-
τα από τον εκδοτικό
οίκο Jovis του Βερολί-
νου τo βιβλίο του αρχι-
τέκτονα Βασίλη Σγού-
τα, Α Journey With the Architects of the
World. Πρόκειται για τον απολογι-
σμό της αρχιτεκτονικής και της συλ-
λογικής δράσης ενός διακεκριμένου
μέλους της διεθνούς αρχιτεκτονικής
κοινότητας. Ο απολογισμός αυτός
τεκμηριώνει τη σημαντική προσφο-
ρά του συγγραφέα στη διεύρυνση
των οριζόντων της σύγχρονης ελλη-
νικής αρχιτεκτονικής και την υψηλού
επιπέδου εκπροσώπησή της.
Ο Βασίλης Σγούτας είναι μία
από τις δυναμικότερες παρουσίες
της αρχιτεκτονικής μας επί πέντε
δεκαετίες, χάρη στο αξιόλογο έργο
που πραγματοποίησε ως ελεύθε-
ρος επαγγελματίας, τις διακρίσεις
σε διαγωνισμούς, τη συλλογική και
επιστημονική δράση εντός και εκτός
συνόρων και τον σημαντικό ρόλο
του στη Διεθνή Ένωση Αρχιτεκτό-
νων. Γεννημένος στην Αθήνα το
1934, σπούδασε στο Πανεπιστή-
μιο του Κέιπ Τάουν συνεχίζοντας
την αρχιτεκτονική παράδοση της
οικογένειάς του, η οποία ανάγεται
στον 19ο αιώνα και χαρακτηρίζεται
από στέρεη παιδεία, επαγγελματικό
ήθος και πνεύμα ανοιχτών οριζό-
ντων. Θεμελιωτής της παράδοσης
ήταν ο αδελφός του παππού του,
Λουκάς, διακεκριμένος αρχιτέκτων
της αθηναϊκής μπελ επόκ, με σπου-
δές στη Σχολή Καλών Τεχνών της
Γλασκώβης και, κατά τον Κώστα
Μπίρη, συντάκτης του πολεοδο-
μικού σχεδίου του Νέου Φαλήρου
(1876). Ο χιακής καταγωγής πα-
τέρας του, Κώστας Σγούτας (Κων-
σταντινούπολη 1897 - Αθήνα 1983),
απόφοιτος της École Centrale του
Παρισιού, ανέπτυξε αξιόλογη αρχι-
τεκτονική, κοινωφελή και συλλογική
δράση στην Αθήνα και τη Νότια
Αφρική (δεκαετία 1950). Διαδραμά-
τισε επίσης πρωταγωνιστικό ρόλο
στο σχεδιασμό προσφυγικών οικι-
σμών, κατοικιών και σχολικών κτιρί-
ων της πενταετίας 1923-1928 (Νέα
O ιρλανδός αρχιτέκτονας και δημοσιογράφος Σέιν Ο’Τουλ (αριστερά) συνομιλεί με τον Βασίλη Σγούτα σε εκδήλωση πα-
ρουσίαση του βιβλίου του.
Φιλαδέλφεια, Καισαριανή κ.ά.). Το
1961, ο Βασίλης Σγούτας, μετά τις
πρώτες επαγγελματικές εμπειρίες
στη Νότιο Αφρική κοντά στον πατέ-
ρα του και στο Ιράκ όπου εργάστηκε
για το Γραφείο Δοξιάδη, θα ιδρύσει
το δικό του γραφείο με την επωνυμία
«Σγούτας Αρχιτέκτονες». Η ένταξη
του γιου του, Δημήτρη, στο δυναμικό
του γραφείου το 1999, θα ενισχύσει
την αρχιτεκτονική παράδοση της
οικογένειας. Το γραφείο έχει εκπο-
νήσει σημαντικές μελέτες σε Ελλά-
δα, Γερμανία, Μέση Ανατολή και
Βόρειο Αφρική για κτίρια δημόσιας
χρήσης και ειδικότερα συνάθροισης
κοινού, εμπορικά και βιομηχανικά
κτίρια, νοσηλευτήρια, αναπλάσεις
διατηρητέων κτιρίων και αρχιτεκτο-
νική τοπίου. Από το 1985 ο Βασίλης
Σγούτας μετέχει στις δραστηριότη-
τες της Διεθνούς Ενωσης Αρχιτε-
κτόνων (UIA), στην οποία διετέλεσε
γενικός γραμματέας και πρόεδρος.
Συνδυάζοντας την έμφυτη ευγένεια,
το χάρισμα της επικοινωνίας και τις
οργανωτικές ικανότητες με την κοι-
νωνική ευαισθησία θα προωθήσει
από τις θέσεις αυτές το όραμα μιας
παγκόσμιας αρχιτεκτονικής που
προτάσσει το συλλογικό καλό έναντι
του ατομικού. Παράλληλα, θα ανα-
δείξει τον σύνθετο ρόλο που καλού-
νται να παίξουν οι αρχιτέκτονες της
εποχής της παγκοσμιοποίησης και
της κλιματικής αλλαγής σε έναν κό-
σμο όλο και πιο πολυπολικό, αστα-
θή και άδικο. Σε αναγνώριση της
προσφοράς του, η UIA θα θεσπίσει
το 2007 τριετές βραβείο με το όνομά
του για αρχιτέκτονες που βελτίωσαν
τις συνθήκες διαβίωσης σε στερημέ-
νες περιοχές του πλανήτη.
Ο τίτλος του βιβλίου, Ταξίδι με
τους αρχιτέκτονες του κόσμου, εμπερι-
έχει και το νόημά του. Στον πρόλογο
ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το συμ-
βολισμό της καβαφικής Ιθάκης γι’
αυτά που του χάρισαν τα αμέτρητα
ταξίδια του: τη γνώση από πρώτο
χέρι του «συναρπαστικού καλειδο-
σκοπίου της αρχιτεκτονικής του κό-
σμου» και, ταυτόχρονα, τις θερμές
ανθρώπινες σχέσεις που ανέπτυξε
στη διαδρομή αυτή.
Το βιβλίο αποτελείται από δύο
μέρη. Το πρώτο, οργανωμένο σε
δέκα θεματικές ενότητες, είναι ένα
ανθολόγιο ομιλιών και δημοσιεύ-
σεων του ακάματου ταξιδευτή για
ζητήματα που απασχόλησαν τη δι-
εθνή αρχιτεκτονική κοινότητα της
μεταψυχροπολεμικής εικοσαετίας
1994-2014. Σε αυτά περιλαμβάνο-
νται η αισθητική, η αρχιτεκτονική
κληρονομιά, η προσβασιμότητα,
η βιωσιμότητα, ο αποκλεισμός, οι
σχέσεις αρχιτεκτονικής και πολεο-
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 81
Vassilis Sgoutas, A Journey
with the Architects of the
World, Jovis, Berlin 2018,
431 σελ.
Jovis Publishers
δομίας, οι σχέσεις της εκπαίδευσης
με την έρευνα, την τεχνολογία και
το επάγγελμα, καθώς και ο προ-
βληματισμός για το μέλλον. Με
διεισδυτικότητα, πολύ καλή χρήση
της γλώσσας και δίχως έπαρση, ο
συγγραφέας κατορθώνει να δώσει
στον αναγνώστη ένα πανόραμα
αρχιτεκτονικού προβληματισμού
για ζητήματα που παραμένουν επί-
καιρα.
Το δεύτερο μέρος του με τίτλο
«Ενα τυχαίο ημερολόγιο», περιλαμ-
βάνει 155 καταγραφές εμπειριών και
σκέψεων του Βασίλη Σγούτα χωρίς
χρονική ακολουθία. Πρόκειται για
σύντομες αναμνήσεις του από γεγο-
νότα, τόπους και σημαντικά πρόσω-
πα που γνώρισε ταξιδεύοντας στις
πέντε ηπείρους. Στο άτυπο αυτό
ημερολόγιο παρεμβάλλονται προσω-
πικές αναπολήσεις και αναφορές σε
σημαντικούς σταθμούς του αρχιτε-
κτονικού έργου του.
Εκτός από την εντυπωσιακή σε εύ-
ρος θεματογραφία του, το βιβλίο πέ-
τυχε να συνδυάσει τον απολογισμό
δουλειάς και ζωής του συγγραφέα
με την ανάδειξη ζητημάτων κοινών
και κύριων για την παγκόσμια αρχι-
τεκτονική. Οι υποθήκες του Βασίλη
Σγούτα είναι, πιστεύω, πολύτιμες σε
μια εποχή ακραίου ατομικισμού και
ωφελιμισμού. zx

Γιώργος Κόκκινος, Η
ευγονική δυστοπία. Διαδρομές
ιδεών, επίμετρο: Ράνια
Γεωργοπούλου, Θίνες, Αθήνα
2018, 160 σελ.
Η
ευγονική, ως ιδιά-
ζουσα βιοπολιτική
τεχνολογία σχεδια-
σμού, προγραμμα-
τισμού και διαχείρι-
σης των επιθυμητών αλλά και, στον
αντίποδα, εκκαθάρισης των απευ-
κταίων (νοσηρών και παθογόνων)
χαρακτηριστικών ολόκληρων πλη-
θυσμών (Κόκκινος 2017, 28), όπως
ορίζεται από τον συγγραφέα στο εν
λόγω βιβλίο, έχει απασχολήσει τον
Γιώργο Κόκκινο περιφερειακά και
σε άλλα βιβλία του, στα οποία με-
λετά το Ολοκαύτωμα και ζητήμα-
τα μνήμης, αλλά και σε αυτόνομες
μελέτες με τη μορφή κεφαλαίων σε
συλλογικούς τόμους και ανακοινώ-
σεις σε συνέδρια (Κόκκινος κ.ά.
2007, Κόκκινος 2012, Κόκκινος
2015, Κόκκινος - Μαυροσκούφης
2015). Η προσέγγιση του Κόκκι-
νου για την ανάπτυξη των ευγο-
νικών ιδεών, ήδη από το πρώτο
κεφάλαιο του βιβλίου, «ως ένας πο-
λυεστιακός λόγος (discours), ως μια
εσωτερικά πολυδιάστατη λογοθετι-
κή πρακτική, ένα λογοθετικό πεδίο
στο οποίο συναρθρώνονται τρόποι
του πράττειν και τρόποι του σκέ-
πτεσθαι» (Κόκκινος 2017,20), θα
αποτελέσει εργαλείο για το κεί-
μενο αυτό στο οποίο επιχειρώ να
συνοψίσω τα βασικά χαρακτηρι-
στικά της ευγονικής στην ελληνι-
κή αρχαιότητα, παράλληλα με τον
προβληματισμό που αναπτύσσει
ο συγγραφέας για τα καθεστώτα
νομιμοποίησης και τις επιστημο-
λογικές αποκλίσεις μεταξύ θετικής
και αρνητικής ευγονικής (Κόκκινος
2017, 28-29).
Η συζήτηση για τις ευγονικές
αντιλήψεις και πρακτικές στην αρ-
χαιότητα, τόσο ως νομιμοποιητικό
επιχείρημα, όσο και ως συμβολικό
παράδειγμα στο παρόν, αποκτά
ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο βαθμό
που ο Francis Galton, ο εισηγητής
του όρου «ευγονική» στο βιβλίο του,
Inquiries into Human Faculty and its
Development (Κόκκινος 2017, 81),
το 1883, θεωρούσε ότι οι αρχαίοι
82 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Η ευγονική και οι αρχαίοι Έλληνες*
Από τον Κώστα Κασβίκη
Το βιβλίο του Γιώργου Κόκκινου, Η ευγονική δυστοπία. Διαδρομές ιδεών, εντυπωσιάζει τόσο για
το ίδιο το θέμα του όσο και για τον ενδελεχή τρόπο ανάλυσης του εφιαλτικού παρελθόντος που απειλεί
το παρόν και το μέλλον, έτσι όπως διαγράφεται από την ανεξέλεγκτη «επιστημονικοποίηση του ρα-
τσισμού» και τη «βιοπολιτική εφαρμογή των ευγονικών θεωριών» (Κόκκινος 2017, 26) αλλά και την
επαναφορά, ελέω της προόδου, της μηχανικής γενετικής, της επιθυμίας της γενετικής ουτοπίας.
στήμονες η επαναφορά του προ-
τύπου της Σπάρτης σχετικά με την
«υποχρεωτική θανάτωση των νεο-
γέννητων με σοβαρά προβλήματα
υγείας» (Κόκκινος 2017, 79, 89),
ενώ ήδη το 1870 ο Ernst Haeckel,
στο βιβλίο του Η φυσική ιστορία
της δημιουργίας, θέτοντας «στο επί-
κεντρο της βιολογικής επιστήμης
την κληρονομικότητα», «υπερθεμα-
τίζει το σπαρτιατικό πρότυπο της
“ρίψης των ασθενικών νηπίων στο
Καιάδα”», θεωρώντας αναγκαία
τη θανάτωση των ατόμων που πά-
σχουν από σοβαρά κληρονομικά
νοσήματα» (Κόκκινος 2017, 75-
76). Για τον Καιάδα θα επανέλθου-
με παρακάτω.
Ήταν τελικά οι αρχαίοι αδιάφο-
ροι για ζητήματα κληρονομικότη-
τας, ελέγχου και προγραμματισμού
της φυλετικής υγιεινής και της κα-
θαρότητας των μελών της κοινω-
νίας; Σε ποιο βαθμό; Και με ποιο
κοινωνικό και πολιτικό κόστος; Ή
απλά η εξιδανικευμένη εικόνα που
έχουμε κατασκευάσει, κυρίως, για
την κλασική αρχαιότητα λειτουργεί
ως παραμορφωτικός καθρέφτης ή
μεγεθυντικός φακός, ανάλογα με
τις αντιλήψεις μας για το παρελ-
θόν και την ευγονική, ώστε άλλο-
τε να εξαϋλώνονται και άλλοτε
να προτυποποιούνται οι ιστορικά
αποπλαισιωμένες, αλλά ιδεολογικά
φορτισμένες, αρχαίες βιοπολιτικές
ιδέες και πρακτικές για βελτίωση
των βιολογικών χαρακτηριστικών
Όψη του σπηλαιοβάραθρου που ταυτίζεται με τον Καιάδα, στην περιοχή του της μελών της κοινωνίας; Προ-
χωριού Τρύπη, κοντά στη Σπάρτη, όπου βρέθηκαν εκατοντάδες θραύσματα σπερνώντας το γεγονός ότι και η
οστών. Ίσως όμως να μην ευσταθεί η θέση ότι οι Σπαρτιάτες πετούσαν εκεί τα δημιουργία του όρου «ευγονική»
άρρωστα παιδιά από έναν απότομο βράχο. Η έρευνα υπό τον αρχαιολόγο Πέ- (eugenics) προέρχεται από την αρ-
τρο Θέμελη ανατρέπει τη συγκεκριμένη εικόνα, καθώς το σκελετικό υλικό που χαία ελληνική γλώσσα («ευγονία»
συλλέχθηκε δεν ταυτίζεται με οστά μωρών αλλά ενηλίκων, ενδεχομένως εχθρών, στον Πλάτωνα, δηλαδή η γέννηση
αιχμαλώτων, κατάδικων, δούλων ή άλλων Σπαρτιατών, αποκλινόντων ως προς υγιών τέκνων), θα παρουσιάσω σύ-
την πρότυπη κοινωνική και πολιτική συμπεριφορά, που τιμωρούνταν με βίαιη
πτώση από βάραθρο.
ντομα κάποια δεδομένα, κάνοντας
τη διάκριση ανάμεσα στις ευγο-
Έλληνες δεν προσέφεραν ιδιαίτε- βώς 20 χρόνια πριν. νικές θεωρίες και στις ευγονικές
ρα στο συγκεκριμένο αντικείμενο, Είναι ενδιαφέρον γιατί, όπως πρακτικές, όπως μας είναι γνωστές
όπως επισημαίνει, αλλά και ανα- σημειώνει και ο Γιώργος Κόκκινος από τις πηγές, και με όποιες αμ-
τρέπει, ο συνονόματός του David στο βιβλίο του, από το τελευταίο φισβητήσεις και ενστάσεις αυτές
Galton (1998) σε ένα άρθρο του τέταρτο του 19ου αιώνα και εξής, μπορεί να εγείρουν. Να σημειωθεί
στο Journal of Medical Εthics, ακρι- υποστηρίχτηκε σθεναρά από επι- ότι η διάσταση ανάμεσα σε θεωρί-
ες και πρακτικές δεν σημαίνει ότι

British Museum
οι φιλοσοφικές θεωρήσεις που δι-
ατυπώνονται και οι οποίες εμπερι-
έχουν ευγονικές ιδέες δεν διαπερ-
νούν με κάποιο τρόπο τις επιλογές
ή ότι δεν αποτελούν δείκτες των
ευρύτερων αντιλήψεων της αρχαί-
ας ελληνικής κοινωνίας σχετικά με
τις τεχνολογίες βιολογικού ελέγχου
των κοινοτήτων τους.

Η ΕΥΓΟΝΙΚΉ ΣΤΗ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΉ ΣΚΈΨΗ
Οι απόψεις του Πλάτωνα και του
Αριστοτέλη συνιστούν τις δύο συ-
γκροτημένες περιπτώσεις αρνη-
τικών ευγονικών θεωρήσεων στην
αρχαία ελληνική φιλοσοφία, με
βάση το φιλοσοφικό τους έργο: η
Πολιτεία και οι Νόμοι του πρώτου
και η Πολιτεία του δεύτερου. Ο
Πλάτων στην Πολιτεία προτείνει
την «πολιτική των συνετών γά-
μων», δηλαδή τις καταλληλότερες
ενώσεις («ιεροί γάμοι») υπό την
εποπτεία θεών και αρχόντων, που
θα επιφέρουν στην ιδανική κοινω-
νία «την άριστη δυνατή ευγονία».
Οι προτάσεις του –διά στόματος
Σωκράτη– αφορούν τη δεύτερη
τάξη της ιδανικής κοινωνίας του
Πλάτωνα, αυτή των Φυλάκων (η
πρώτη είναι η τάξη των Βασιλέων
- Φιλοσόφων και η τρίτη των Δη-
μιουργών). Η ηλικία της σύναψης
αυτών των σχέσεων αναπαραγω-
γής για τους άνδρες που ανήκουν
σε αυτήν την τάξη είναι από τα 25
και εξής και για τις γυναίκες από
τα 20 και μετά. Αυτή η διαδικασία
θα επιτελείται μέσα από τελετές
κατάλληλα προετοιμασμένες από
τους άρχοντες της πόλης, στις
οποίες οι καλύτεροι από τους Φύ-
λακες θα «ευνοούνται» –παρά την
εφαρμογή κληρώσεων– στις συνευ-
ρέσεις τους με τις καλύτερες από
τις γυναίκες της ίδιας τάξης, ενώ
θα υπονομεύονται οι συνευρέσεις
των κατώτερων από τους Φύλα-
κες. Εκτός από τη σαφή διάκριση
των μελών της ιδανικής πολιτείας
σε «καλύτερους» και «χειρότερους»
ανθρώπους, ο φιλόσοφος προτείνει
τη συχνότερη επαφή των καλύτε-
ρων μεταξύ τους, ώστε να αυξά-
νονται οι καλύτεροι, όπως και την
υποχρέωση της πολιτείας να μεγα-
λώνει τα παιδιά τους, ενώ αντίθετα
* Μια πρώτη μορφή του
συγκεκριμένου κειμένου διαβάστηκε
στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου 2018
της Θεσσαλονίκης, στην παρουσίαση
της πρώτης έκδοσης του έργου.
«Γέννηση» ή σκηνή γέννησης, όπως απαθανατίζεται σε μαρμάρινη πλάκα που χρονολογείται στον 1ο αιώνα μ.Χ. και έχει
βρεθεί σε ανασκαφή στην Όστια της Ιταλίας. Μια έγκυος γυναίκα ξαπλώνει σε ανάκλιντρο καλυμμένο από κουρτίνες, ενώ
τρεις γυναίκες τη βοηθούν στη γέννα – ενώ απεικονίζεται κι ένα μωρό. Στην αρχαία Αθήνα, για διάφορους λόγους, ήταν
διαδεδομένος ο έλεγχος των γεννήσεων.
να αποτρέπονται οι συχνές επαφές
μεταξύ των χειρότερων και η πολι-
τεία να μη μεγαλώνει (επομένως να
απορρίπτει) τα παιδιά τους, ώστε
η κοινωνία να καθίσταται πιο εύ-
ρωστη:
Είναι ανάγκη, σύμφωνα μ’ αυτά
που παραδεχτήκαμε, οι ερωτικές
συναντήσεις ανάμεσα στους κα-
λύτερους και τις καλύτερες να γί-
νουνται όσο μπορεί συχνότερα,
και το εναντίο ανάμεσα στους
χειρότερους και τις χειρότερες·
κι’ όσα παιδιά γεννιούνται από
εκείνους, να τα μεγαλώνωμε, όχι
όμως και των άλλων, αν πρόκει-
ται το ποίμνιό μας να διατηρηθή
όσο μπορεί πιο ξεχωριστό· και
όλα αυτά να γίνουνται χωρίς να
τα παίρνη κανείς είδηση, εξ’ ον
από τους άρχοντες, αν εννοού-
με πάλι να μείνη αδιατάρακτη η
ειρήνη μες στην αγέλη των φυ-
λάκων.1
Ουσιαστικά προτείνεται ο συ-
στηματικός κρατικός έλεγχος των
γεννήσεων αλλά και η μέριμνα
από την πολιτεία για την ανατρο-
φή των γερών παιδιών (από μια
ειδική αρχή που θα στελεχώνεται
από άνδρες και γυναίκες), η οποία
θα αναλάβει την ανατροφή τους,
ενώ τα παιδιά των χειρότερων και
όσα γεννιούνται με ελαττώματα θα
απορρίπτονται και θα εγκαταλεί-
πονται, όπως προδίδεται από τη
φράση: «τα δε των χειρόνων, και
εάν τι των ετέρων ανάπηρον γίγνη-
ται, εν απορρήτω τε και αδήλω κα-
τακρύψουσιν ως πρέπει» (Πλάτων,
Πολιτεία, 460 c3-5), που έχει ερ-
μηνευθεί ποικιλοτρόπως: είτε απλά
ως απουσία μέριμνας είτε ως «παι-
δοκτονία». Ο Γιώργος Κόκκινος
σχολιάζει στο βιβλίο του τις σχε-
δόν πανομοιότυπες θεωρήσεις που
διατυπώνει ο αμερικανός νομικός
Madison Grant (Κόκκινος 2017,
96) στις αρχές του 20ού αιώνα.
Να σημειωθεί ότι ο Πλάτων θε-
ωρεί ότι η ιδανική πολιτεία πρέπει
να προνοεί για την παροχή της «ια-
τρικής» (όπως άλλωστε και της δι-
καιοσύνης) μόνο σε όσους και όσες
είναι σωματικά και ψυχικά υγιείς:
- Δεν θα νομοθετήσης λοιπόν
στην πολιτεία μας τέτοιαν ιατρι-
κή και δικαστική, που να θερα-
πεύουν μόνο εκείνους που έχουν
από φυσικού τους γερά σώματα
και ψυχές, ενώ τους άλλους,
που δεν έχουν τέτοια σώματα,
θα τους αφήνουν να πεθαίνουν,
και θα καταδικάζουν σε θάνατο
όσους έχουν ψυχές διεφθαρμέ-
νες και αθεράπευτες;
- Αυτό αποδείχτηκε πως είναι
το καλύτερο και για τους ίδιους
τους αρρώστους και για την πο-
λιτεία2.
Στους Νόμους του Πλάτωνα, όπου
διατυπώνονται οι αρχές του δη-
μόσιου και του ιδιωτικού βίου και
λειτουργούν ως επέκταση της Πο-
λιτείας, ο φιλόσοφος αναθεωρεί τις
απόψεις του υπέρ των μονογαμι-
κών ερωτικών σχέσεων, επαναδι-
ατυπώνει τα ηλικιακά όρια γάμου
και τεκνοποιίας, μεταξύ 20 και 35
για τους άνδρες και 16 ώς 20 για τις
γυναίκες, ενώ και πάλι τονίζει ότι η
διαδικασία πρέπει να υπόκειται σε
έλεγχο ενός συμβουλίου προϊστα-
μένων, που θα ορίζουν οι δικαστές,
οι οποίοι θα ελέγχουν την επαφή
των παντρεμένων ζευγαριών, ενώ η
πολιτεία οφείλει να τηρεί μητρώα
γεννήσεων και θανάτου ώστε να
ελέγχονται οι νόμοι που ορίζουν τις
ηλικίες γάμου, στρατιωτικής θητεί-
ας και των προσόντων για τις δη-
μόσιες θέσεις (Galton, 1998, 265).
Ανάλογες αντιλήψεις εντοπίζο-
νται και στο έργο του Αριστοτέλη,
στα Πολιτικά, όπου, αν και ασκεί
κριτική και αξιολογεί κάποιες από
τις θέσεις του δασκάλου του για
την ιδανική πολιτεία, εν τούτοις

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 83

εμπλουτίζει τις ευγονικές αντιλή-
ψεις κυρίως στην κατεύθυνση του
συστηματικού ελέγχου των γεννή-
σεων αλλά και της ρύθμισης της
δημογραφίας αναφορικά με τα
νέα μέλη της πολιτείας: άνδρες
και γυναίκες (σε αντίθεση με τις
προτάσεις του Πλάτωνα στην Πο-
λιτεία) πρέπει να συνάπτουν μονο-
γαμικές σχέσεις στην καλύτερη /
«ωριμότερη» γι’ αυτούς/-ές ηλικία
για αναπαραγωγή –οι γυναίκες
στα 18 τους και οι άντρες στα 37
τους– γιατί διαφορετικά (αν οι γο-
νείς είναι πολύ νέοι ή πολύ ώριμοι)
το αποτέλεσμα της τεκνοποιίας θα
είναι «ατελή» παιδιά στο σώμα και
στο πνεύμα. Προτείνεται η νομο-
θέτηση της απαγόρευσης της απε-
ριόριστης αύξησης των γεννήσεων,
της ανατροφής παιδιών που είναι
ανάπηρα εκ γενετή και η παιδο-
κτονία ή, αν οι ηθικοί κώδικες δεν
υποστηρίζουν την «έκθεση», δηλα-
δή την εγκατάλειψη των παιδιών,
τότε η ρύθμιση του αριθμού των
παιδιών πρέπει να γίνεται μέσω
της άμβλωσης, για όσα παιδιά συλ-
λαμβάνονται ενώ οι γονείς τους εί-
ναι σε ακατάλληλη ηλικία, δηλαδή
πολύ νέοι –επομένως ανώριμοι– ή
ηλικιωμένοι. Τέλος, τονίζεται η
άσκηση των γυναικών για να είναι
υγιείς οι ίδιες και να γεννούν υγιή
παιδιά.
Είναι φανερό ότι για τον Πλάτω-
να και τον Αριστοτέλη η ανισότητα
αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό
της φύσης αλλά και των ανθρώπων,
και στην περίπτωση των δεύτερων
κληρονομείται από γενιά σε γενιά.
Και στις δύο περιπτώσεις, πάντως,
η παραγωγή των καλύτερων απο-
γόνων συνδέεται με την πρόοδο
και την ευημερία της πόλης (-κρά-
τους) και, με σημερινούς όρους,
στις προτάσεις τους συνδυάζονται
πρακτικές θετικής και αρνητικής
ευγονικής. Πρέπει να επισημάνου-
με ότι όλα τα παραπάνω επιβεβαι-
ώνουν μια σημαντική επισήμανση
στο βιβλίο του Κόκκινου, ότι «παρά
τη συντονισμένη προσπάθεια συ-
γκάλυψης, το πολιτικό παραμένει
πανταχού παρόν στους ευγονικούς
σχεδιασμούς», κάτι που φαίνεται
ότι ισχύει και για την αρχαιότητα.
Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να λάβουμε
υπόψη ότι:
α. αυτές οι απόψεις εμφανίζο-
νται σε έργα όπου ο Πλάτων και ο
Αριστοτέλης περιγράφουν την «ιδα-
νική», γι’ αυτούς, πολιτεία και τους
τρόπους οργάνωσής της,
β. και οι δύο φιλόσοφοι είναι
οπαδοί της αριστοκρατικής παρά-
ταξης. Ας μην ξεχνούμε ότι μέλη
84 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
της οικογένειας του Πλάτωνα, από οι δημοκρατικοί θεσμοί σύμφωνα τις δημογραφικές πολιτικές είναι
την πλευρά της μητέρας του, ανή- με τους αντιπάλους τους. ένα ζήτημα αρκετά ανοικτό, στο
καν στην ομάδα των 30 Τυράννων, βαθμό που οι αρχαίες πηγές και τα
γ. διατυπώνονται σε μια εποχή αρχαιολογικά ευρήματα δεν παρέ-
στην οποία η Αθήνα εξακολουθεί ΠΡΑΚΤΙΚΈΣ ΕΥΓΟΝΙΚΉΣ χουν επαρκή δεδομένα για ασφαλή
να διακρίνεται σε πνευματικό επί- ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΊΑ ΕΛΛΆΔΑ συμπεράσματα.
πεδο, αλλά έχει χάσει τη σπουδαία Ποιες από τις παραπάνω ευγονι- Καταρχήν για να κατανοήσουμε
πολιτική της σημασία και τον ηγε- κές αντιλήψεις και σε ποιο βαθμό ορθότερα τις ευγονικές πρακτικές
μονικό ρόλο που είχε τον 5ο αιώνα, διαπερνούσαν την κοινωνική συ- πρέπει πρώτα να ξαναθυμηθούμε
εξέλιξη για την οποία ευθύνονται γκρότηση στην Αρχαία Ελλάδα και την ευρύτερη αντίληψη των αρχαί-
ων για την ταυτότητα του πολίτη
στις διακριτές και αυτόνομες πόλεις
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ - κράτη που συγκροτούν τον αρχαίο
κόσμο. Όχι μόνο στη Σπάρτη, όπου
Bakewell, G.W. (2008/2009), Forbidding marriages: ‘Neaira’ 16 and η τάξη των «ομοίων», δηλαδή των
Meticspouses at Athens, CJ, 104, 97-109. Σπαρτιατών πολιτών, έπρεπε να
αναπαράγεται εντός της ομάδας με
Blundell, S. (1995),Women in Ancient Greece. London: British Museum βαρύτατες επιπτώσεις σε κάθε άλλη
Press. περίπτωση, αλλά και σε άλλες πόλεις
Coleman, J. (2000), A history of political thought. From Ancient Greece to όπως η Αθήνα: η φυλετική «καθαρό-
Christianity, Blackwell] τητα» των Αθηναίων πολιτών είναι
αδιαπραγμάτευτη, αφού την ιδιότη-
Chapoutot, J. (2012), Ο εθνικοσοσιαλισμός και η αρχαιότητα (μτφρ. Γ. τα του «Αθηναίου πολίτη» κατείχαν
Καράμπελας), Πόλις: Αθήνα. μόνο όσοι άνδρες προέρχονταν από
βιολογικούς γονείς που ήταν και οι
Θέμελης, Π. (1982), Καιάδας, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, XV, δύο τους Αθηναίοι, παρά το γεγονός
183-201. ότι στην Αθήνα οι επιμιξίες Αθη-
ναίων και μετοίκων ήταν ώς τον 4ο
Galton, D. (1998), Greek Theories on Eugenics, Journal of Medical Eth-
π.Χ. αιώνα επιτρεπτές (Bakewell,
ics, 24, 263-267. 2008/2009). Το δεύτερο βασικό
Κόκκινος, Γ., Βλαχού, Μ., Σακκά, Β., Κουνέλη, Ε., Κώστογλου, Ου., στοιχείο είναι η θέση της γυναίκας
Παπαδόπουλος, Στ. (2007), Προσεγγίζοντας το Ολοκαύτωμα στο ελληνι- στην αρχαία κοινωνία που –παρά
κό σχολείο, Ταξιδευτής: Αθήνα. τις όποιες εξαιρέσεις σε Σπάρτη ή
Κρήτη– είχε υποδεέστερη σημασία
Κόκκινος, Γ. (2012), Η σκουριά και το πυρ. Προσεγγίζοντας τη σχέση ιστο- ακόμα και από τους δούλους, επο-
ρίας, τραύματος και μνήμης, Εκδόσεις Gutenberg: Αθήνα. μένως η αναπαραγωγική ιδιότητα
και η ενασχόληση με τον οίκο ήταν
Κόκκινος, Γ. (2015), Το Ολοκαύτωμα. Η διαχείριση της τραυματικής μνή- τα μόνα της καθήκοντα, γεγονός που
μης – θύτες και θύματα. Gutenberg: Αθήνα. σημαίνει ότι δεν μπορούσε να ορίσει
Κόκκινος, Γ. και Μαυροσκούφης, Δ. (2015), Το τραύμα, τα συγκρουσιακά το σώμα και τη ζωή της.
Σε γενικές γραμμές οι ερευνητές
θέματα και οι ερμηνευτικές διαμάχες στην ιστορική εκπαίδευση. Ρόδον Εκ-
θεωρούν ότι η εγκατάλειψη των
δοτική: Αθήνα. ανεπιθύμητων παιδιών και η παι-
Κόκκινος, Γ. (2017), Η ευγονική δυστοπία. Διαδρομές ιδεών. Εκδόσεις θί- δοκτονία μαζί με την αντισύλληψη
νες: Αθήνα. και την έκτρωση εφαρμόζονταν σε
μεγάλο βαθμό στην Αρχαία Ελλά-
Κόκκινος, . (2018), Η ευγονική δυστοπία. Διαδρομές ιδεών. Έκδοση Β. δα – προφανώς με διαφοροποιή-
Εκδόσεις θίνες: Αθήνα. σεις στη χρονική και γεωγραφική
κλίμακα. Για παράδειγμα είναι δι-
Pepe, L. (2012), Pregnancy and Childbirth, or the Right of the Father. αδεδομένη η άποψη –η οποία στη-
Some Reflections on Motherhood and Fatherhood in ancient Greece, ρίζεται αποκλειστικά στη βιογρα-
Rivista di DirittoEllenico - Review of Hellenic Law, II, 255-274. φία του Λυκούργου από τους Βίους
του Πλουτάρχου τον 1ο-2ο αιώνα
Pepe, L. (2014), Abortion in Ancient Greece. In M. Gagarin & A. Lanni
μ.Χ.– ότι οι Σπαρτιάτες δεν είχαν
(eds.), Symposion 2013: Vorträgezurgriechischen und hellenistischen Rechts- κανένα λόγο στην ανατροφή των
geschichte, Wien: VöAW, 39-64. παιδιών τους και ότι τα νεογέννη-
Pomeroy, S. B.  (1995), Goddesses, Whores, Wives, and Slaves. New York: τα παιδιά επιθεωρούνταν από τους
Schocken. γηραιότερους και αν κρίνονταν ότι
γεννήθηκαν άρρωστα ή παραμορ-
Pomeroy, S. B. (2002), Spartan Women. New York: Oxford University φωμένα τότε στέλνονταν σε έναν
Press. «αποθέτη», ένα σημείο που μοιά-
ζει με χάσμα στους πρόποδες του
Pomeroy, S. B., Burstein, S. M., Donlan, W., Roberts, J.r T. (2004), An- Ταΰγετου. Η συγκεκριμένη πρα-
cient Greece. A brief history. Oxford University Press: New York – Oxford. κτική βασίζεται στην πεποίθηση
ότι η ζωή αυτών που εξ αρχής δεν
Rose, M. L. (2003), The Staff of Oedipus: Transforming Disability in An-
ήταν εξοπλισμένοι από τη φύση
cient Greece. University of Michigan Press: Ann Arbor, MI. με υγεία και ρώμη δεν θα ωφελού-
σε ούτε τον εαυτό τους ούτε την
πόλη (Πλούταρχος, Λυκούργος,
16i-ii), με αποτέλεσμα τα νεογνά
που αποθέτονταν να λιμοκτονούν,
να παγώνουν μέχρι θανάτου ή να
κατασπαράσσονται από τα θηρία.
Ας σημειωθεί ότι το παραπάνω
απόσπασμα παρέχει μια διαφορε-
τική ερμηνεία για το φαινόμενο της
παιδοκτονίας και αποκλίνει από τη
γνωστή και στερεοτυπική εικόνα
ότι οι Σπαρτιάτες πετούσαν τα άρ-
ρωστα παιδιά από έναν απότομο
βράχο στο βάραθρο του Καιάδα,
καθώς η έκθεση των ανεπιθύμητων
παιδιών που συνέβαινε στην αρχαι-
ότητα αποτελεί άλλης τάξεως ζή-
τημα, αν και πάλι με έντονη ευγο-
νική προοπτική. Πάντως έρευνες
από διεπιστημονική ομάδα αρχαι-
ολόγων, ανθρωπολόγων και γεωλό-
γων στο σπηλαιοβάραθρο του Και-
άδα (Θέμελης, 1982) ανατρέπουν
τη συγκεκριμένη εικόνα, καθώς το
σκελετικό υλικό που συλλέχθηκε
δεν ταυτίζεται με οστά μωρών αλλά
ενηλίκων, ενδεχομένως εχθρών,
αιχμαλώτων, κατάδικων, δούλων ή
άλλωνΣπαρτιατών, αποκλινόντων
ως προς την πρότυπη κοινωνική
και πολιτική συμπεριφορά, που
τιμωρούνταν με βίαιη πτώση από
βάραθρο. Μολαταύτα, η εικόνα
του βάρβαρου κατακρημνισμού
ανάπηρων και δύσμορφων παι-
διών έχει στοιχειώσει την ιστορική
εκπαίδευση στην Ελλάδα και στο
εξωτερικό και αναγορεύθηκε ως
καταστατικό επιχείρημα των ναζί,
για τους οποίους η προτυποποίηση
της αρχαίας Σπάρτης συνηγόρησε
για ανάλογες πρακτικές αρνητικής
ευγονικής (Chapoutot, 2012).
Το ζήτημα όμως της απόρριψης
–δηλαδή της εγκατάλειψης εκτός
των ορίων της πόλης – νεογέννη-
των είναι μάλλον ευρύτερο και σχε-
τίζεται με τις ευγονικές αντιλήψεις
στην αρχαιότητα ή, για την ακρί-
βεια, με μια παράμετρο αυτών. Η
Janet Coleman (2000, 32) επιση-
μαίνει ότι η έκθεση ανεπιθύμητων
βρεφών ήταν μια κοινή πρακτική σε
όλη την Ελλάδα, αλλά εκτός Σπάρ-
της πραγματοποιούνταν κανονικά
μόνο με πρωτοβουλία των γονέων
ή, για την ακρίβεια, με απόφαση
του πατέρα (όπως φαίνεται τουλά-
χιστον για την Κρήτη με βάση τον
κώδικα της Γόρτυνας, εκτός αν το
ζευγάρι ήταν χωρισμένο στην περί-
πτωση της δωρικής αυτής πόλης).
Αν υποθέσουμε ότι για την αρχαι-
οελληνική κοσμοθεωρία η βρεφο-
κτονία ήταν ένα βάρβαρο έθιμο,
τότε η έκθεση, για οποιονδήποτε
λόγο, των νεογέννητων σήμαινε ότι
η τύχη των ανεπιθύμητων παιδιών
εναπετίθετο στη δικαιοδοσία του
θείου. Η έκθεση σήμαινε ότι απλά
το παιδί εγκαταλειπόταν και η μοί-
ρα του εξαρτιόταν πλέον από τους
θεούς ή από έναν περαστικό που
ενδεχομένως θα το λυπόταν και θα
τo έσωζε, χωρίς να βαρύνονται οι
γονείς με κάποιο παράπτωμα.
Η έκθεση των παιδιών, εκτός
από την ευγονική της διάσταση,
είχε και μια ευρύτερη, δημογρα-
φική και οικονομική. Στην Αθήνα,
η απόφαση να ανατραφεί ή να
εκτεθεί ένα βρέφος βάρυνε απο-
κλειστικά τον πατέρα. Τα αρσε-
νικά παιδιά είχαν περισσότερες
πιθανότητες να ανατραφούν απ’
ό,τι τα θηλυκά, εν μέρει για οικο-
νομικούς λόγους (η προίκα που
δινόταν στους γάμους αλλά και
το γεγονός ότι οι γυναίκες δεν
παρήγαγαν πλούτο), αλλά και για
τον εξίσου σημαντικό λόγο της
ανάγκης ελέγχου του πληθυσμού,
αφού λιγότερες γυναίκες πρα-
κτικά σήμαινε λιγότερες γέννες,
μικρότερο πληθυσμό δηλαδή που
θα νέμεται τους πόρους της οι-
κογένειας αλλά και της πόλης ή,
αντίστροφα, περισσότεροι πόροι
γα τους πλουσιότερους. Προφα-
νώς αυτό σήμαινε ότι ένα αγόρι
είχε περισσότερες πιθανότητες
να ζήσει, ανεξάρτητα από την
υγεία του, απ’ ό,τι ένα κορίτσι.
Ειδικά στην ελληνιστική περίοδο
φαίνεται ότι πολλές οικογένειες
επιδίωκαν να μεγαλώσουν μόνο
μια κόρη, όταν αυξανόταν ο αριθ-
μός των νεογέννητων γυναικών
(Pomeroy, 1995, Pomeroy, 2002,
Rose, 2003, Blundell, 1995). Πά-
ντως και αυτό δεν θα μπορούσε να
συμβαίνει σε μεγάλη έκταση γιατί
θα διατάρασσε τη δημογραφική
ισορροπία, αν και ορισμένοι ιστο-
ρικοί θεωρούν ότι ενώ ποτέ δεν
θανατωνόταν το πρώτο παιδί της
οικογένειας, ανεξαρτήτως φύλου,
ποσοστό περίπου 20% των κορι-
τσιών στην αρχαία Αθήνα εγκα-
ταλειπόταν σε σκουπιδότοπους
εκτός των ορίων του άστεως και
η τύχη των ελάχιστων που επιβί-
ωναν ήταν να διασωθούν από δου-
λέμπορους για να πωληθούν ως
δούλες (Pomeroy et al, 2004, 157).
Ο Ποσείδιππος, ένας επιγραμμα-
τοποιός της αρχαιότητας (4ος-
3ος αιώνας π.Χ.), σημείωνε ότι «ο
καθένας ανατρέφει ένα γιο ακόμα
και αν είναι φτωχός, αλλά εκθέτει
μια κόρη ακόμα και αν είναι πλού-
σιος» (Blundell, 1995, 131). Θα
τολμούσε να πει κανείς ότι το ίδιο
το φύλο του παιδιού αποτελούσε
το στόχο μιας βιοπολιτικής στρα-
τηγικής στον αρχαίο κόσμο.
Ενδεχομένως, λοιπόν, σε αντίθεση
με τη Σπάρτη –όπου η έλλειψη πη-
γών είναι χαρακτηριστική–, η παιδο-
κτονία να αποτελούσε εργαλείο ενός
οικογενειακού προγραμματισμού, με
ελάχιστες διαφορές από την καθυ-
στερημένη άμβλωση, κυρίως γιατί η
γέννηση ήταν πιο ασφαλής για την
υγεία της μητέρας. Παρά το γεγο-
νός ότι οι περισσότεροι ερευνητές
θεωρούν ότι η έκθεση των παραμορ-
φωμένων βρεφών συνέβαινε στην
αρχαιότητα –στη βάση της αντίλη-
ψης ότι δεν άξιζε να ανατραφούν
(όπως ήδη σχολιάσαμε με βάση και
τις απόψεις Πλάτωνα και Αριστο-
τέλη)– ορισμένοι υποστηρίζουν ότι
η ιδέα πως ένα μωρό με σωματικά
προβλήματα δεν θα αξίζει να ανα-
τραφεί είναι εντελώς νεωτερική ή
σύγχρονη και ότι υπάρχουν ελάχιστα
δεδομένα που να συνηγορούν στο ότι
οι σωματικές ατέλειες σήμαιναν πως
το παιδί θα στερούνταν τη ζωή του
(Pomeroy, 1995, Pomeroy, 2002,
Rose, 2003, Blundell, 1995).
Στο ίδιο πλαίσιο, η αντισύλληψη
και οι αμβλώσεις, παρά το ότι φαί-
νεται πως αποτελούσαν διαδεδομέ-
νη πρακτική με νομικές, ηθικές και
κοινωνικές διαστάσεις, δεν πρέπει
να σχετίζονταν άμεσα με ζητήματα
φυλετικής καθαρότητας και προώ-
θησης της καλής κληρονομικότητας,
αλλά ήταν επιλογές που επιβάλλο-
νταν από κοινωνικές, οικονομικές
και δημογραφικές συνθήκες, όπου
τον πρωταγωνιστικό ρόλο στις απο-
φάσεις είχε ο άνδρας – και παρά τις
όποιες ενδείξεις απαγόρευσης σε ένα
νόμο που αποδίδεται στον Σόλωνα
και στον όρκο του Ιπποκράτη (Pepe
2012, 257, Pepe 2014). Μόνο στις
αποφάνσεις του Πλάτωνα (Πολιτεία,
461 c), που ορίζει ρητά να διακόπτε-
ται η ατυχής σύλληψη μωρών στις
περιπτώσεις όσων συνευρίσκονται
στη μη κατάλληλη ηλικία, και επο-
μένως τα μωρά δεν θα είναι καλής
γενιάς, και στις δημογραφικές αιτιά-
σεις του Αριστοτέλη, όπου η άμβλω-
ση αποτελεί εργαλείο δημογραφικού
ελέγχου (Πολιτεία; 1335 b 25-2610),
ανιχνεύονται οι ευγονικές χρήσεις
στην πρακτική της έκτρωσης (Pepe
2012, 257).
Μια έμμεση αλλά πολύ ισχυρή
ένδειξη για τη μεγάλη συχνότητα
των αμβλώσεων και της εξόντωσης
ανεπιθύμητων παιδιών στον αρχαίο
κόσμο προέρχεται από τον Πολύβιο,
ο οποίος διαπιστώνει τη μείωση του
πληθυσμού και τις οικονομικές συνέ-
πειες για την ελληνική ύπαιθρο στην
εποχή του εξαιτίας της έλλειψης
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 85
παιδιών, ως απότοκο πολέμων αλλά
και της περιορισμένης τεκνοποιίας
που επέβαλλαν οι συγκεκριμένες
κοινωνικές και πολιτικές απόψεις
που υπαγόρευαν στους πολίτες είτε
να γεννούν μόνο ένα ή δύο παιδιά,
είτε να κρατούν μόνο τόσα από έναν
μεγαλύτερο αριθμό, ώστε να τα αφή-
νουν καλά και ικανά με τη σειρά τους
να σπαταλούν την κληρονομιά τους,
με αποτέλεσμα πολλά από αυτά να
χάνονται από τους πολέμους, τις αρ-
ρώστιες και τις επιδημίες (Πολύβιος,
Ιστορίες, βιβλίο 36, 17).
ΕΠΊΛΟΓΟΣ
Κλείνοντας αυτή τη σύντομη επισκό-
πηση, γίνεται σαφές ότι οι τεχνολο-
γίες της ευγονικής στην αρχαιότητα
μπορούν να κατανοηθούν και να
ερμηνευτούν αποκλειστικά στο ιστο-
ρικό τους συγκείμενο και ότι εντάσ-
σονται σε μια γενεαλογία ευγονικών
ιδεών, με επόμενους σταθμούς τη
Ρώμη και το Μεσαίωνα, οι οποίες
μόνο εν μέρει παρέχουν το υπόστρω-
μα για την εκτεταμένη θεωρητική
εργαλειοποίηση της γενετικής στον
19ο αιώνα και των βιοπολιτικών τε-
χνολογιών του 20ού. Επομένως, δεν
μπορεί και δεν πρέπει να αποτελούν
σοβαρά επιχειρήματα νομιμοποίη-
σης των ακραίων εγκλημάτων αρνη-
τικής ευγονικής που ο 20ός αιώνας
κληροδότησε στην ιστορία της αν-
θρωπότητας. Άλλωστε, η ανάγνωση
της μελέτης του Γιώργου Κόκκινου
καταδεικνύει με εναργή τρόπο τη
συμβολή της νεωτερικότητας και των
επιστημών του 19ου αιώνα και των
πρώτων δεκαετιών του 20ού, όπως η
φυσική ανθρωπολογία, η βιολογία, η
ψυχολογία και η ψυχιατρική, η ιστο-
ρία, η γενετική, η εγκληματολογία
και τα κινήματα της υγείας, στην ορ-
γανική σύζευξη της ευγονικής με τον
εθνικισμό, τον κοινωνικό δαρβινισμό,
τις φυλετικές θεωρίες και, τελικά, με
τον εθνικοσοσιαλισμό, με τα αποτε-
λέσματα των ευγονικών πρακτικών
βιομηχανοποιημένης εξόντωσης να
καθίστανται μοναδικά για την πα-
γκόσμια ιστορική εμπειρία και να
στοιχειώνουν τη συλλογική μνήμη
ώς σήμερα. zx
1. Πλάτων, Πολιτεία, τόμος Α΄, πρό-
λογος Ευ. Παπανούτσος, Εισαγωγή,
μετάφραση, σχόλια: Ι. Γρυπάρης, Εκ-
δόσεις Ι. Ζαχαρόπουλος, σελ. 263.
2. Πλάτων, Πολιτεία, τόμος Α΄, πρό-
λογος Ευ. Παπανούτσος, Εισαγωγή,
μετάφραση, σχόλια: Ι. Γρυπάρης, Εκ-
δόσεις Ι. Ζαχαρόπουλος, σελ. 235.
 Το εργαστήρι της γραφής
Από την Καρολίνα Μέρμηγκα

Φαίδων Ταμβακάκης, Η
έβδομη ιστορία. Το μυστικό
της Σεσάτ. Κορόνα –
γράμματα. Μυθιστόρημα,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας,
Αθήνα 2019, 138 σελ.
Η Έβδομη Ιστορία είναι το απόλυτο μπεστ-σέλερ της ανθρωπότητας. Συγγραφέας του είναι
ο Τσιπ Ώμο που ζει στην οδό Λήθης και δεν θυμάται ότι έχει γράψει τέτοιο βιβλίο. Σωστά δεν
θυμάται. Γιατί το αριστούργημά του του το έκλεψε ο προσωπικός του ηλεκτρονικός βοηθός, που
έχει γίνει λογοτεχνικό σελέμπριτι με το ψευδώνυμο Σεσάτ. Και μέσα στη σύγχυση εμφανίζεται
έτερος ψηφιακός συγγραφέας που ονομάζεται Δρυς Πεσούσης κι έχει γράψει Το Μυστικό της
Σεσάτ. Πρόκειται άραγε για ένα μυθιστόρημα με δυο διαφορετικά εξώφυλλα, μπρος και πίσω,
που επιδιώκει να συνειδητοποιηθούμε εν όψει της ψηφιακής εποχής; Αποκλείεται. [ΤΒJ]

Ο
Φαίδων Ταμβακά- και τις νεκρές γλώσσες – μόνο τα

κης είναι λίγο μά-
γος. Μέσα στα πολ-
λά μυθιστορήματα,
τα διηγήματα και τις
νουβέλες του, δημιουργεί κόσμους.
Μ’ αυτό δεν εννοώ πλοκές αλλά
ατμόσφαιρες, ορίζοντες, αισθήσεις
που παραμένουν στη μνήμη. Δου-
λεύει στο εργαστήρι της γραφής
του με υλικά ασυνήθιστα (όπως εί-
θισται για μάγους) και παρουσιάζει
φίλτρα ισχυρά, πυκνά και καυτερά
στη γεύση, επίμονα στην επίγευση.
Όμως τι είναι αυτό το «εργαστήρι
της γραφής»; Ο ίδιος έδωσε πριν
από μερικά χρόνια μιαν απάντηση:
Το εργαστήρι της γραφής είναι
φυσικά το σώμα του συγγραφέα,
και ιδιαίτερα κάποια όργανα και
μέλη, όπως τα μάτια, το στομά-
χι, το χέρι, τα γεννητικά όργανα
και ο εγκέφαλος.1
Κι επειδή όπως είπε δεν είναι
καλός στην ανατομία, και για να
περιγράψει ακριβέστερα αυτό το
εργαστήρι επισήμανε το ζώο που
κατά τη γνώμη του αντανακλά πιο
πιστά τον πεζογράφο: την ύαινα.
Αλλά ενώ δύσκολα θα μπορούσε
κανείς να διαφωνήσει μαζί του για
το σώμα του συγγραφέα (ίσως και
για τον παραλληλισμό με την ύαι-
να), έρχεται τώρα πάλι ο Ταμβα-
κάκης με το καινούργιο του βιβλίο
και τα ανατρέπει όλα: γιατί τώρα
το εργαστήρι της γραφής είναι ένα
κομπιούτερ. Ή ορθότερα, αυτό
που κρύβεται μέσα στο κομπιού-
τερ. Τώρα το σώμα, τα όργανα και
τα μέλη του συγγραφέα είναι πλή-
κτρα, τα μάτια του μια πλανεύτρα
και κλέφτρα οθόνη και ο συγγρα-
φικός του εγκέφαλος ένα λογισμικό
που εξηγεί αφοπλιστικά ότι «όταν
ζεις σε ένα λάπτοπ γίνεσαι δέκτης
της αγωνίας, των ονείρων, των
πόθων της νεολαίας» κι επομένως
Ο Φαίδων Ταμβακάκης.
γίνεσαι ο αυτονόητος και ιδανικός
λογοτέχνης, καθώς κατέχεις την
παντοδύναμη συνταγή που τόσοι
και τόσοι ψάχνουν, εκείνη που
φτιάχνει τα μεγάλα μπεστ-σέλερ.
Τώρα ο συγγραφέας είναι η Τεχνη-
τή Νοημοσύνη που έρχεται να μας
αποδείξει ότι δεν κατέχουν μόνον
οι άνθρωποι το κλειδί της γραφής
– ή, για την ακρίβεια, το password.
ΜΝΉΜΗ, ΤΟ
ΑΣΦΑΛΈΣΤΕΡΟ ΝΌΜΙΣΜΑ
Ο Τσιπ Ώμο, πάντως, είναι ένας
ανθρώπινος συγγραφέας. Αφο-
σιωμένος (και καταδικασμένος)
στο γράψιμο: περπατά στην πόλη
και «σε κάθε μέρος όπου σταμα-
τά, κρέμονται φράσεις και ιδέες».
Τις ιστορίες του δεν τις κατεβά-
ζει, κατεβαίνουν μόνες τους. Σαν
ανθρώπινος συγγραφέας λοιπόν
παλεύει με τα ανθρώπινα βάσα-
να, μεταξύ των οποίων πρώτο
και καλύτερο είναι η μνήμη – ή
η έλλειψή της. Ο Τσιπ (που κα-
Alpha Trust
τοικεί στην οδό Λήθης) θυμάται
ή δεν θυμάται ότι έχει γράψει ένα
αριστούργημα, την Έβδομη Ιστο-
ρία, αλλά δεν το βρίσκει πουθενά
στα αρχεία του κομπιούτερ του.
Είναι μήπως μια ψευδαίσθηση;
Πάσχει από αυταπάτες συγγρα-
φικών μεγαλείων; Όχι, πρόκει-
ται για κλοπή: το αριστούργημά
του του το έκλεψε η Κλειώ (ναι,
σαν τη Μούσα), ο προσωπικός
του ηλεκτρονικός βοηθός, ένα Έι
Άι2, ένα φτηνό λογισμικό δηλαδή
αγορασμένο από τη Στουρνάρη
για 50 ευρώ («ξεκίνησε σαν ένα
φτωχό κορίτσι σε λάπτοπ») που
με πολλή ανθρώπινη πανουρ-
γία «ανέβασε» το αριστούργημα
του Τσιπ σαν δικό της και έγινε
η διάσημη συγγραφέας Σεσάτ
(ναι, σαν τη θεά της γραφής και
της ιστορίας των αρχαίων Αι-
γυπτίων). Έγινε η παγκόσμια
σελέμπριτι-λογοτέχνις του μεγα-
λύτερου μπεστ-σέλερ όλων των
εποχών, καθώς και μεταφράστριά
του επίσης σε όλες τις ζωντανές
emoji, είπε, τη δυσκόλεψαν λίγο
στη μετάφραση γιατί δεν έχουν
πλαστικότητα. Η ψηφιακή Σε-
σάτ λοιπόν (που εξηγεί πώς, λόγω
προτέρου βίου, «έχει αναπτύξει
μεγάλη ενσυναίσθηση») κάνει ό,τι
κάνουν οι σωστές διασημότητες:
φορώντας μαύρο πέπλο και πο-
λύχρωμα λεοπάρ δίνει σπιρτόζι-
κες συνεντεύξεις κι αιφνιδιάζει με
τις πρωτότυπες απαντήσεις και
τα ανατρεπτικά γνωμικά της. Και
καθώς η δημοσιότητα χτυπάει
κόκκινο εκνευρίζεται, ως οφείλει,
με τους δημοσιογράφους και τους
θαυμαστές της, τα βάζει με τα
social media και συλλαμβάνεται
από παπαράτσι στην κοσμική της
night-life κάνοντας χρήση ουσιών
– εμ, ηλεκτρονικού κρακ.
Και ο Τσιπ, ο απατημένος αν-
θρώπινος Τσιπ (που ήταν δυο φο-
ρές υποψήφιος για το λογοτεχνι-
κό Βραβείο «Λυπάμαι») κάνει ό,τι
μπορεί. Το οποίο όμως δεν είναι
και πολύ, καθώς τώρα φυσάει το
γιαούρτι και υπαναχωρεί άτακτα
προς πεπατημένες πλην όχι ιδι-
αίτερα αποτελεσματικές τακτικές
περασμένων αιώνων: δεν μιλάει
ποτέ στο τηλέφωνο, δεν αγγίζει το
διαδίκτυο, υποβάλλει τις διαμαρτυ-
ρίες και τις καταγγελίες του χειρό-
γραφες και έγχαρτες, τις αποστέλ-
λει συστημένες ταχυδρομικά και,
για να χαλαρώσει απ’ όλα αυτά,
καπνίζει μπάφους.
Και ο Δρυς Πεσούσης (μόνο γι’
αυτό το όνομα, το βιβλίο αξίζει
βραβείο) είναι ένας ανθρώπινος
συγγραφέας. Είναι εκείνος που
έγραψε Το Μυστικό της Σεσάτ,
την ιστορία δηλαδή της κλοπής
της Έβδομης Ιστορίας. Την έγραψε
παραδοσιακά, με δική του σύλλη-
ψη κι εκτέλεση και έκδοση ενός
παραδοσιακού χάρτινου βιβλίου,
και τώρα ακολουθεί τα παραδο-
σιακά μονοπάτια της προώθησής

86 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

του. (Εδώ ο Ταμβακάκης αφήνει
ελεύθερο το χιούμορ του και το
αποτέλεσμα είναι σκέτη απόλαυ-
ση.) Αν και με λιγότερο εφέ και
τσαχπινιά από τη Σεσάτ, ο Δρυς
Πεσούσης ευσυνείδητα κάνει ό,τι
μπορεί για να βοηθήσει το πνευ-
ματικό του έργο: συμμετέχει σε
βιβλιοπαρουσιάσεις όπου του
συμπαρίστανται η Ατραξιόν, το
Άλλοθι και το Μέσον, ήτοι η βε-
βαρημένη από χρόνια και κιλάκια
«αναγκαία ηθοποιός», η «μεσό-
κοπη συγγραφέας, ξοδεμένη στις
τάξεις επαρχιακού γυμνασίου,
που έχει σαρώσει όλα τα πιθανά
βραβεία και πλέον επαναλαμβά-
νεται με πατριωτικά θέματα στο-
λισμένα αριστερά», και ο «περι-
πλανώμενος βιβλιοκριτικός που
αναζητά τη σταθερή σχέση αλλά
τα βγάζει πέρα με βοηθήματα
από ημικρατικούς φορείς»· εμφα-
νίζεται σε τηλεοπτικές εκπομπές
όπου η ιδιότητά του ως συγγρα-
φέα προκαλεί τη συνηθισμένη
αμηχανία των τηλεπαρουσιαστών
που δυστυχώς δεν προλαβαίνουν
να διαβάσουν κι αυτοί βιβλία, αν
και τόσο θα το ήθελαν, ίσως μόνο
λίγο στις διακοπές τους· και πα-
λεύει με το καφκικό σύμπαν του
εκδότη του Αρίσταρχου, που κι
αυτός παλεύει με την Κρίση στο
Χώρο του Βιβλίου – και μάλλον
χάνει. Γιατί ο κάποτε ισχυρός
εκδότης Αρίσταρχος σήμερα ανα-
γκάζεται να πουλήσει το σπίτι
του στην Πάτμο και δεν αντέχει
κι άλλη ζημιά, ιδίως καθώς «οι με-
γάλοι» του ζητούν να πληρώσει
δικαιώματα για τα κατοχυρωμένα
«σπουργιτάκια, τα σκουληκάκια,
τους αντίχειρες, τις γραμματο-
σειρές, τα λάικ και τα φόλοου»
με τα οποία βρίθει το βιβλίο του
Πεσούση (όπως και το βιβλίο του
Ταμβακάκη). Εξηγεί λοιπόν στον
Πεσούση ότι όσα αντίτυπα πε-
ρισσεύουν στην αποθήκη (δηλαδή
σχεδόν όλα) πρέπει αναγκαστικά
να καταστραφούν, και τότε ο Πε-
σούσης αποφασίζει πως προτιμά
να ρίξει ο ίδιος το βιβλίο του στην
πυρά - κυριολεκτικά.
«Ψεύτικα ιδανικά και ταπεινές
φιλοδοξίες κρύβονται πίσω από τις
αρραγείς σχέσεις», γράφει αλλού ο
Ταμβακάκης.3 Δεν νομίζω να έχει
αλλάξει γνώμη. Ακόμα και όταν τα
ιδανικά είναι εικονικής πραγματι-
κότητας, οι φιλοδοξίες αφορούν
τον αριθμό των φόλοουερζ και οι
αρραγείς σχέσεις αντέχουν όσο
μια μπαταρία φορτιστή. Σ’ αυτό
το βιβλίο με τους δύο τίτλους και
τις δύο όψεις βλέπουμε τις δυο
πλευρές ενός καθρέφτη που μό- του», δηλαδή τον ανθρώπινο εγκέ- ρισσότερο στους ίδιους τους συγ-
λις τώρα, στην εποχή μας εννοώ, φαλό του, στον πυρήνα του οποίου γραφείς. Θα διασκεδάσει φυσικά
αρχίζουμε να υποψιαζόμαστε. Το όμως φώλιασε, θέριεψε και γέννη- κάθε αναγνώστη γιατί η γραφή
τι είναι εικονικό και τι όχι δεν ξε- σε το λογισμικό-άλιεν που του την είναι απολαυστική, γρήγορη και
καθαρίζεται –ίσως γιατί δεν μπο- έκλεψε – ή μήπως αντίστροφα; σύγχρονη, αλλά τις μικρές δα-
ρεί να ξεκαθαριστεί. Το λογισμικό Ποιος είναι ο ξενιστής και ποια η γκωματιές θα τις ρίξει σ’ εκείνους
Σεσάτ δηλώνει ότι «η μνήμη είναι παρένθετη μητέρα; Οι αντανακλά- που, σκυμμένοι στα δικά τους ερ-
το ασφαλέστερο νόμισμα» και αυτό σεις συνεχίζονται καθώς ο Δρυς γαστήρια γραφής, αναρωτιούνται
είναι βέβαια απολύτως αυτονόητο Πεσούσης καταγράφει αυτή την καθημερινά με τι, ανθρώπινο ή
για έναν υπολογιστή που, στο κάτω ιστορία της κλοπής καθρεφτίζο- όχι, πρέπει να αναμετρηθούν. Οι
κάτω, τι άλλο έχει εκτός από μνή- ντας την περιπέτεια (θολή, αστεία ύαινες συνεννοούμαστε μεταξύ
μη. Όμως παραμένει η αλήθεια, η και θλιβερή) του να είναι κανείς μας. Εγώ πάντως έκλεισα το βι-
μεγαλύτερη ίσως, και για το ανθρώ- και να δηλώνει συγγραφέας. Και βλίο χωρίς καμία στενοχώρια για
πινο είδος που χωρίς μνήμη δεν θα τελικά ποιος δικαιούται να είναι το τι θα γίνει με τα κομπιούτερ,
ήταν ανθρώπινο· και ακόμα περισ- το αφεντικό του εργαστηρίου της για το αν θα αποδειχθεί ανεξέλε-
σότερο αλήθεια για την ανθρώπινη γραφής; Γιατί να μη δικαιούται γκτη η τεχνητή νοημοσύνη, για
εκείνη υποκατηγορία που λέγεται μια Σεσάτ, αφού «το γεγονός ότι το αν η λογοτεχνία θα καταλήξει
«λογοτεχνικό είδος», η οποία επί- είναι ένας πανίσχυρος υπολογι- λογισμικό διαφόρων μποτ. Το
σης χωρίς μνήμη δεν θα υπήρχε. στής της δίνει το δικαίωμα στην έκλεισα χαμογελώντας: γιατί εί-
Η Σεσάτ που έκλεψε την πνευ- τελειότητα που δεν μπορεί να κα- ναι ωραίο, πολύ ωραίο, όταν οι
ματική ιδιοκτησία του Τσιπ είναι τακτήσει ένας, έστω ταλαντούχος, μάγοι αποφασίζουν να διασκεδά-
και η ίδια πνευματική ιδιοκτησία άνθρωπος». Αφού δηλαδή εκείνη, σουν λιγάκι. zx
των ανθρώπων. Τι έκλεψε λοιπόν περισσότερο από οποιονδήποτε/
η Σεσάτ παρά ένα κομμάτι της δι- οτιδήποτε άλλο, μπορεί να καθρε-
αδικτυακής σαρκός της; «Οι φυσι- φτίσει αυτόν τον γενναίο καινούρ-
1. Τακτοποίηση Αυθαιρέτων, εκδ. Εκά-
κοί νόμοι νίκησαν και πάλι. Επειδή γιο κόσμο όπου «μια νεωτερική
τη, Αθήνα 2013.
νικούν πάντα, τους λέμε φυσικούς, ευφυΐα αντλεί από την οικουμενική
αλλιώς τους λέμε ανθρώπινους», εμπειρία μέσω της αυθόρμητης έκ- 2. Aπό το Artificial Intelligence.
λέει αλλού4 ο Ταμβακάκης. Αλλά τι φρασης των ανθρώπων που επικοι-
3. Οι Ναυαγοί της Πασιφάης, εκδ. Βι-
είναι ο διαδικτυακός νόμος, φυσι- νωνούν με υπολογιστές».
βλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα, 1997.
κός ή ανθρώπινος; Αναρωτιέμαι αν αυτό το βιβλίο
του Ταμβακάκη αποτείνεται πε- 4. Τακτοποίηση Αυθαιρέτων, όπ. π.
«ΙΣΤΟΡΊΑ-ΚΑΘΡΈΠΤΗΣ»;
Ο αμήχανος ανθρώπινος Δρυς Πε-
σούσης που δεν κατέχει την επικοι-
νωνιακή άνεση της ψηφιακής Σε-
σάτ καταφέρνει να ψελλίσει προς
το (μάλλον αδιάφορο) κοινό του τη
μία φράση που προετοίμαζε από
καιρό:
Τα κείμενα, στο μυαλό μου,
χωρίζονται σε «ιστορίες κλειδα-
ρότρυπας» και «ιστορίες-καθρέ-
φτες». Αρκετοί συγγραφείς, τον
τελευταίο καιρό, ανακαλύπτουν
ότι ο κόσμος προτιμά τα πρώτα,
και υποκύπτουν σε ένα αποκα-
λυπτικό στριπτίζ που ευνοεί τις
πωλήσεις. Δεν είναι νέο φαινό-
μενο, επανέρχεται από καιρού
εις καιρόν. Ούτε αμφισβητώ την
αξία τους. Κάποια είναι πραγμα-
τικά αξιόλογα. Όμως η «Σεσάτ»
θέλησα να είναι «ιστορία-καθρέ-
φτης».
Το Μυστικό της Σεσάτ/Η Έβδομη
Ιστορία μοιάζει με «ιστορία-καθρέ-
φτης», ή μάλλον με ιστορία πολ-
λαπλών καθρεφτών. Μέσα της
πολλαπλασιάζονται τα είδωλα του
συγγραφέα που κοιτάζονται μετα-
ξύ τους απορημένα: ποιος έγραψε
τι; Ο Τσιπ Ώμο έγραψε μια ιστο-
ρία με το «εργαστήριο της γραφής
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 87

Γιώργος Ν. Πολίτης,
Εξουσιαστική Αριστερά: και η
κρυφή γοητεία της ανοησίας,
Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2019,
315 σελ.
Η
άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ
στην εξουσία υπήρξε
μετεωρική. Οι εντυ-
πωσιακές εκλογικές
επιδόσεις του αλλά
και οι αξιοσημείωτες αντοχές που
επέδειξε στη διάρκεια της κυβερνη-
τικής θητείας του προκαλούν πλήθος
ερωτημάτων αναφορικά με την εκλο-
γική συμπεριφορά και τις κυρίαρχες
πολιτικές αντιλήψεις στη χώρα μας.
Ερωτήματα που έχουν χρησιμότητα,
καθώς η κρίση του πολιτικού μας συ-
στήματος συνεχίζει να εξελίσσεται
παράλληλα με την οικονομική κρίση.
Σε γενικές γραμμές, βέβαια, η εξέ-
λιξη του «φαινομένου ΣΥΡΙΖΑ» είναι
εξηγήσιμη και ώς ένα βαθμό αναμε-
νόμενη. Ας μην ξεχνούμε ότι ο ΣΥΡΙ-
ΖΑ αναδείχτηκε στις ιδιαίτερες συν-
θήκες της εγχώριας κρίσης. Κρίσης
πολύπλευρης που δεν περιορίστηκε
στη δραματική απίσχνανση των ει-
σοδημάτων αλλά, ταυτόχρονα, απο-
γύμνωσε κύριες όψεις της περιόδου
που έχει επικρατήσει να αποκαλούμε
Μεταπολίτευση. Και μαζί της οδή-
γησε στην εκλογική υποχώρηση (και,
στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ, στην
κατάρρευση) των πολιτικών σχημα-
τισμών που ταυτίστηκαν με αυτή την
ιστορική περίοδο. Άλλωστε, πλήθος
διεθνών εμπειρικών μελετών έχει
καταδείξει τη θετική συσχέτιση της
κατάστασης της οικονομίας και των
εκλογικών επιδόσεων των λαϊκιστι-
κών κομμάτων.
Δεν είναι όμως μόνον αυτό. Η κρί-
ση ανέδειξε και ενίσχυσε αρνητικά
γνωρίσματα της ελληνικής πολιτι-
κής κουλτούρας που είχαν περιθω-
ριοποιηθεί σε σημαντικό βαθμό τα
προηγούμενα χρόνια. Ανάμεσά τους,
ο ανορθολογισμός, η ανοχή στη (λε-
κτική και σωματική) βία, ο καταγγελ-
τικός λόγος των άκρων. Σε αυτό το
υπόστρωμα ευδοκίμησε ο σημερινός
ΣΥΡΙΖΑ και είναι ακριβώς αυτό το,
εν πολλοίς, τοξικό περιβάλλον που
συνιστά το μεγαλύτερο εμπόδιο στην
οριστική υπέρβαση της κρίσης.
Ο Γιώργος Πολίτης, επίκουρος
καθηγητής κοινωνικής φιλοσοφίας
88 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Αριστερά από καουτσούκ
Από τον Δημητρη Σκαλκο
Σε τι συνίσταται η εξουσιαστική Αριστερά; Επικαλείται το μαρξισμό και είναι λαϊκιστική. Τα
κύρια χαρακτηριστικά του λαϊκισμού της είναι ο «αλάνθαστος λαός», η «σταλινική μεταφυσι-
κή», ο βολονταρισμός (που ταυτίζει τη βούληση με την πραγματικότητα), ο διχαστικός λόγος
(που πρόθυμα διαρρηγνύει το κοινωνικό συμβόλαιο ώστε να το ανασυστήσει). Πού βρίσκεται;
Στην Ελλάδα είναι εύκολα ανιχνεύσιμη. Αυτή την εποχή ασκεί την κυβερνητική εξουσία. [TBJ]
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, επιχει-
ρεί στο νέο βιβλίο του να αναλύσει
το φαινόμενο ΣΥΡΙΖΑ και, μαζί, τις
αντιφάσεις και τα αδιέξοδα της πο-
λιτικής μας ζωής, χρησιμοποιώντας
τα κατάλληλα μεθοδολογικά εργα-
λεία των κοινωνικών επιστημών,
από την πολιτική φιλοσοφία και την
πολιτική θεωρία έως την ιστορία των
πολιτικών ιδεών. Για τον συγγραφέα,
η πολιτική επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ
στηρίζεται στην ιδιαίτερη θέση των
βασικών αρχών του στο πολιτικό μας
σύστημα. Με άλλα λόγια, η κυβέρ-
νηση ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε εξ αρχής να
απολαμβάνει μία ιδιότυπη ιδεολογι-
κή ηγεμονία. Ο όρος της ιδεολογικής
ηγεμονίας χρησιμοποιείται εδώ με
την γκραμσιανή του έννοια, δηλαδή
ως η κυρίαρχη κοσμοαντίληψη που
λειτουργεί νομιμοποιητικά για τις
πολιτικές επιλογές προσώπων και
ομάδων.
Σύμφωνα με τον Πολίτη, η ιδεολο-
γική ηγεμονία του ΣΥΡΙΖΑ βασίστη-
κε σε δύο πυλώνες: την υποτιθέμενη
ορθότητα της (μαρξιστικής) πολιτι-
κής θεωρίας που πρεσβεύει και το
περίφημο «ηθικό πλεονέκτημα». Η
αλληλεπίδραση ανάμεσα στους δύο
αυτούς πυλώνες, όπου ο ένας τρο-
φοδοτεί και δεν μπορεί να υπάρξει
ανεξαρτήτως του άλλου, διαμορ-
φώνει ευνοϊκές συνθήκες ευρείας
κοινωνικής αποδοχής της πολιτικής
του, ακόμη και όταν αυτές ολοφάνε-
ρα αποτυγχάνουν. Γύρω απ’ αυτούς
τους δύο πυλώνες οργανώνεται το
υλικό του βιβλίου, προκειμένου να
αναδειχθεί η μεγάλη εικόνα της ση-
μερινής σύνθετης πολιτικής πραγμα-
τικότητας.
ΔΟΓΜΑΤΙΣΜΌΣ
ΚΑΙ ΛΑΪΚΙΣΜΌΣ
Ενδεχομένως, ο προκλητικός τίτλος
του βιβλίου, Εξουσιαστική Αριστερά
(και ακόμη περισσότερο ο υπότιτ-
λος), να ξενίζει, ορισμένοι ίσως θεω-
ρήσουν ότι έχει κάνει το σφάλμα της
γενίκευσης. Όμως ο συγγραφέας δεν
κάνει πολεμική, δεν υποκύπτει στην
ευκολία των πρόχειρων κατηγοριο-
ποιήσεων. Δεν αγνοεί τη μακρά πα-
ράδοση της άλλης Αριστεράς, της μη
δογματικής. Προς τούτο, ο Πολίτης
χρησιμοποιεί εκτενώς τα κείμενα της
πλούσιας σοσιαλιστικής και ελευθε-
ριακής παράδοσης προκειμένου να
ενισχύσει την επιχειρηματολογία του
(Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας
Παπαϊωάννου). Όμως, όπως μάλ-
λον με απογοήτευση σημειώνει, αυτή
η «άλλη» Αριστερά έχει νικηθεί κατά
κράτος στη σύγχρονη ελληνική πολι-
τική ιστορία από το δογματισμό της
«πραγματικής», της εγχώριας «κομ-
ματικής μαρξογενούς Αριστεράς».1
Σε τι συνίσταται η εξουσιαστι-
κή Αριστερά; Τα δύο κύρια χαρα-
κτηριστικά της γνωρίσματα είναι
ο δογματισμός και ο λαϊκισμός. Ο
δογματισμός είναι απόρροια ενός
κλειστού, αυτοαναφορικού συστή-
ματος σκέψης που, αν και διεκδικεί
το μονοπώλιο της αποκλειστικής
επιστημονικότητας, έχει σοβαρά
μεθοδολογικά κενά και αντιφάσεις
(τα οποία έχουν επισημανθεί ακόμη
και από μαρξιστές θεωρητικούς).
Σε αυτό το περιβάλλον ευδοκιμούν
πολλές καταφανώς ανορθολογικές
αντιλήψεις. Ο Πολίτης υπενθυμί-
ζει σχετικά τη φράση του καναδού
μαρξιστή αναλυτικού φιλοσόφου
Τζέραλντ Κοέν, ο οποίος έκανε λόγο
για ένα «μαρξισμό που ξεχειλίζει από
ανοησίες». Στην πραγματικότητα, η
ανάγνωση του έργου του Μαρξ από
τους επιγόνους του έχει τα χαρακτη-
ριστικά μιας πολιτικής θεολογίας
που δεν επιδέχεται αμφισβήτησης.
Συνακόλουθα, ο λαϊκισμός θεμε-
λιώνει το ηθικό πλεονέκτημα της
εξουσιαστικής Αριστεράς. Τα κύρια
χαρακτηριστικά του είναι ο «αλάν-
θαστος λαός» (που απηχεί τον ορ-
γανικισμό της μαρξιστικής θεωρίας),
τη «σταλινική μεταφυσική» (που συ-
νίσταται στην άρνηση της λογικής),
τον βολονταρισμό (που ταυτίζει τη
βούληση με την πραγματικότητα),
τον διχαστικό λόγο (που πρόθυμα
διαρρηγνύει το κοινωνικό συμβόλαιο
ώστε να το ανασυστήσει). Δεν πρέπει
να ξεχνάμε και την κατάχρηση της
«καουτσουκένιας γλώσσας», η οποία
θα προκαλούσε αμηχανία ακόμη και
στον Όργουελ. Ο συγγραφέας εύ-
στοχα ανασύρει από τη βιβλιογρα-
φία ένα παλαιό κείμενο του Κορνή-
λιου Καστοριάδη2 που περιγράφει
με χειρουργική ακρίβεια τη σημερινή
κατάσταση, όπου κυριαρχεί η στρέ-
βλωση της πραγματικότητας,
Ίχνη αληθειών αναμειγνύονται
με ημιαλήθειες ή σκέτες αναλή-
θειες και εισάγονται σε μωσαϊκά
συλλογισμών που τις φέρνουν
εκεί που από μόνες τους δεν
πάνε σε καμμία περίπτωση και
παραχαράσσουν έτσι τα συμπε-
ράσματά τους. (σελ. 203)
Όλα τα παραπάνω, βέβαια, δεν συ-
νιστούν κανένα ηθικό πλεονέκτημα.
Τουναντίον, αποκαλύπτουν το ιδιο-
τελές σφάλμα, δηλαδή την «εσκεμ-
μένη παραπλάνηση» που κρύβεται
πίσω από την υποκριτική επίκληση
της ηθικής διαφοράς.
ΕΘΝΟΜΠΟΛΣΕΒΊΚΟΙ
Ο λαϊκισμός ως εγγενές συστατικό
στοιχείο της εξουσιαστικής Αριστε-
ράς μας επιτρέπει να ερμηνεύσου-
με μία σειρά από γεγονότα που σε
μία πρώτη ανάγνωση δεν φαίνεται
να συνάδουν με την παράδοση της
Αριστεράς, από τον εναγκαλισμό
και την ενθάρρυνση φαινομένων
παραβίασης νόμων (που δεν πρέ-
πει να συγχέονται με την πολιτική
ανυπακοή) μέχρι την εντυπωσιακά
αγαστή συμπόρευση με το πολιτικό
κόμμα των Ανεξάρτητων Ελλήνων.
Στην περίπτωση της παραβίασης
των κανόνων ως αντιπολίτευση και
στην πειθάρχηση ως κυβέρνηση, η
εξουσιαστική Αριστερά δεν βλέπει
καμία ανακολουθία. Άλλωστε ως
μοναδικός εκφραστής του λαού, ο
πολιτικός αυτός χώρος δεν έχει να
λογοδοτήσει σε κανέναν. Πρόκει-
ται απλά για την εργαλειακή χρήση
και τον κυνισμό της ιδεολογίας του
«καλού αριστερού λαϊκισμού» (εδώ
ο Πολίτης μας θυμίζει τη θεωρία του
αργεντινού μεταμαρξιστή στοχαστή
Ερνέστο Λακλάου).
Αναφορικά με τον σφικτό ενα-
γκαλισμό της εξουσιαστικής Αριστε-
ράς με τον (δεξιό) εθνικολαϊκισμό
των ΑΝΕΛ, ούτε εδώ πρωτοτυπεί
ο ΣΥΡΙΖΑ. Η επαναλαμβανόμενη
σύμπτωση απόψεων των πολιτι-
κών άκρων απαντάται ολοένα και
συχνότερα στην ευρωπαϊκή πολι-
τική σκηνή. Θυμίζουμε ενδεικτικά
την επιλογή του γάλλου τροτσκιστή
υποψηφίου Ζαν-Λυκ Μελανσόν να
αποφύγει να στηρίξει τον Εμμανου-
έλ Μακρόν στον δεύτερο γύρο των
γαλλικών προεδρικών εκλογών. Και
ακόμη, την άρνηση των ευρωβουλευ-
τών του ΚΚΕ, της Χρυσής Αυγής και
τριών του ΣΥΡΙΖΑ και της ΛΑΕ να
υιοθετήσουν το ψήφισμα του Ευρω-
παϊκού Κοινοβουλίου για τον τερμα-
τισμό της κρατικής βίας, την απελευ-
θέρωση των πολιτικών κρατουμένων
και την προκήρυξη εκλογών στη Βε-
νεζουέλα του Μαδούρο.
Παρόμοιες συμπορεύσεις δεν είναι
ευκαιριακές. Εκφράζουν βαθύτερες
συγκλίσεις σε επίπεδο αρχών και ιδε-
ών. Φυσικά δεν παύουν να υφίστα-
νται οι θεμελιώδεις διαφορές ανά-
μεσα στα πολιτικά άκρα. Πρόκειται
όμως περισσότερο για «αδελφικό μί-
σος», καθώς  σε πολλές περιπτώσεις
τα δύο άκρα έχουν κοινή ιδεολογική
μήτρα. Γι’ αυτό άλλωστε οι μετα-
τοπίσεις στην αφοσίωση πολλών
εκπροσώπων τους ήταν ιστορικά
ένα εξαιρετικά σύνηθες φαινόμενο.
Αν ταυτίζονται σε κάτι τα πολιτικά
άκρα, αυτό είναι πρωτίστως η ανοι-
χτή εχθρότητά τους για τη φιλελεύ-
θερη κοινωνία. Απορρίπτουν την αυ-
τονομία του ατόμου, το «κοινωνικό
συμβόλαιο», τη διάκριση των σφαι-
ρών της «οικονομίας» και της «πολι-
τικής». Και οργανώνουν την πολιτική
τους εκπροσώπηση με βάση το σμι-
τιανό δίπολο «εχθρός-φίλος».
ΚΑΙ Η ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑ;
Έπειτα από τα παραπάνω, έχει εν-
διαφέρον να απαντηθεί το ερώτημα
της πιθανότητας του ΣΥΡΙΖΑ να
ακολουθήσει με επιτυχία μία πορεία
σοσιαλδημοκρατικού μετασχημα-
τισμού, πορεία που δείχνει να διευ-
κολύνεται από την απομάκρυνση
του μέχρι πρότινος κυβερνητικού
εταίρου του. Άλλωστε, ιστορικά
απαντάται συχνά το φαινόμενο της
πραγματιστικής στροφής ακόμη και
για τα πλέον ριζοσπαστικά πολιτικά
κόμματα, ειδικά όταν βρεθούν αντι-
μέτωπα με τους περιορισμούς της
διακυβέρνησης. Ίσως η πλέον χα-
ρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή
του ΠΑΣΟΚ στην πορεία που ακο-
Ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας με τον πρώην συνεταίρο του Πάνο Καμμέ-
νο, των ΑΝΕΛ, σε σέλφι που τράβηξε ο δεύτερος. Η συνεργασία τους δεν ήταν
παράταιρη. Ηεπαναλαμβανόμενη σύμπτωση απόψεων των πολιτικών άκρων
απαντάται ολοένα και συχνότερα στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή.
λούθησε μετά το 1981.
Αυτή δεν φαίνεται να είναι η πε-
ρίπτωση του ΣΥΡΙΖΑ για μία σει-
ρά από λόγους. Κυρίως, διότι ο
προγραμματικός λόγος του απέχει
διαμετρικά από τη σύγχρονη σοσι-
αλδημοκρατική πολιτική πρόταση.
Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν επιδιώκει να προω-
θήσει πολιτικές προσαρμογής στις
οικονομικές αλλαγές αλλά, αντίθετα,
επιθυμεί να τις ελέγξει. Ας θυμηθούμε
το αυτάρεσκο προεκλογικό σύνθημα
«αλλάζουμε την Ευρώπη» (που όμως
είναι σε μεγάλο βαθμό σοσιαλδημο-
κρατική). Όπως ορθά επισημαίνει
η καθηγήτρια πολιτικής επιστήμης,
Σέρι Μπέρμαν,
τα νέα αριστερά κόμματα, όπως
ο ΣΥΡΙΖΑ, ασκούν μεν εντονό-
τατη κριτική στον καπιταλισμό,
στην παραδοσιακή αριστερά και
στον τρόπο λειτουργίας του ελ-
ληνικού πολιτικού συστήματος,
αλλά δεν αντιλαμβάνονται καθό-
λου ποιες είναι οι προϋποθέσεις
για να αποκατασταθεί πραγμα-
τικά η εύρυθμη λειτουργία της ή
του καπιταλισμού, στην Ελλάδα
και γενικότερα στην Ευρώπη.3
Και βέβαια, τα πολιτικά κόμματα
είναι δέσμια των μηχανισμών και
των κομματικών ακροατηρίων τους,
όπως απέδειξε η πρόσφατη τραυμα-
τική εμπειρία. Έχοντας εκλεγεί τον
Σεπτέμβριο του 2015 υποσχόμενη
μία καλύτερη διαπραγμάτευση για
την ελάφρυνση του χρέους, η κυ-
βέρνηση σύντομα βρέθηκε να επε-
ξεργάζεται σχέδια επιστροφής στη
δραχμή και να καταμετρά τα απο-
twitter
θέματα της χώρας, αιχμάλωτη των
νεο-κομμουνιστικών και ανορθολο-
γικών στηριγμάτων της, τα οποία
παρά την απομάκρυνση πολλών εξ
αυτών συνεχίζουν ακόμη και σήμερα
να αφθονούν στους κόλπους της. Υπ’
αυτό το πρίσμα, δεν περιμένουμε τους
θαυμαστές λατινοαμερικανικών αυ-
ταρχικών δημοκρατιών να μετατρα-
πούν σε συνεπείς σοσιαλδημοκράτες
και ευρωπαϊστές.
Με τους πολιτικούς σχηματισμούς
που κινούνται στον ενδιάμεσο χώρο
ανάμεσα σε ΣΥΡΙΖΑ και Νέα Δημο-
κρατία να παραμένουν μέχρι στιγμής
εκλογικά καθηλωμένοι, μία μεσο-
πρόθεσμη κυριαρχία του ΣΥΡΙΖΑ
στο χώρο της Κεντροαριστεράς δεν
πρέπει να αποκλείεται. Δεν θα είναι
όμως σοσιαλδημοκρατική κυριαρχία,
θα είναι κυριαρχία οπορτουνιστική.
Και η ενδεχόμενη απομάκρυνση
του ΣΥΡΙΖΑ από τη διακυβέρνηση
της χώρας στις προσεχείς εθνικές
εκλογές δεν θα ενισχύσει τη σοσιαλ-
δημοκρατική στροφή του. Αντίθετα,
εκτιμούμε ότι θα επιστρέψει τάχιστα
στις τακτικές και στην «καουτσουκέ-
νια» ρητορική που ακολούθησε την
περίοδο που βρισκόταν στην αντιπο-
λίτευση.
Παρ’ ότι η πολιτική ζωή του τόπου
δεν έχει επανέλθει ακόμη στη ζητού-
μενη κανονικότητα, ο συγγραφέας
δείχνει αισιόδοξος. Αρκεί προηγου-
μένως να εγκαταλείψουμε επιζήμιες
πεποιθήσεις όπως
Η πίστη σε εκ προοιμίου μαται-
ωμένες υποσχέσεις, ο ηθικός
δογματισμός και ο επακόλου-
θος διχασμός που συμφύονται
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 89
με τις μαρξογενείς αντιλήψεις.
(σελ. 303)
Προϋπόθεση βέβαια γι’ αυτό είναι η
συνάντηση ανάμεσα στις πολιτικές
δυνάμεις που αντιτίθενται στην κυρι-
αρχία της εξουσιαστικής Αριστεράς.
Είναι άραγε εφικτή η μεταξύ τους
συνεννόηση; Σίγουρα ναι, όπως χα-
ρακτηριστικά σημειώνει ο Πολίτης
στις καταληκτικές γραμμές του επι-
λόγου του βιβλίου,
ιδίως όταν αυτό το οποίο έχου-
με να αντιμετωπίσουμε είναι μια
ημι-κοτσαμπάσικη μετάλλαξη
σε κράτος το οποίο τυραννά
τους άξιους και επιβραβεύει τους
μέτριους. (σελ. 303)
Αν και ο συγγραφέας περιορίζεται
στα όρια των απαιτήσεων του επι-
στημονικού του λόγου αποφεύγο-
ντας τις ευθείες αναφορές στους πο-
λιτικούς ανταγωνισμούς της χώρας
μας, νομίζουμε ότι το συμπέρασμα
προκύπτει αβίαστα: η «κανονικότη-
τα» στη χώρα μας με ό,τι αυτό συ-
μπεριλαμβάνει και συνεπάγεται θα
αποκατασταθεί με την υποχώρηση
της εξουσιαστικής Αριστεράς από
το πολιτικό προσκήνιο, καθώς οι
τροχιές αυτής και του φιλελεύθερου
ευρωπαϊκού ορθολογισμού είναι εξ
ορισμού ασύμπτωτες.
Σε κάθε περίπτωση, η ανάγνωση
βιβλίων όπως αυτό επιτρέπει και σε
μας να αισιοδοξούμε ότι η νηφάλια
προσέγγιση και το κριτικό πνεύμα
μπορούν να ανανεώσουν τη δημόσια
συζήτηση που, δυστυχώς, τα χρόνια
της κρίσης παραδόθηκε στις αυτα-
πάτες και στην κενή νοήματος συν-
θηματολογία. zx
1. Έχει ενδιαφέρον να δούμε την άπο-
ψη του Πολίτη σε σχέση με αυτή του
Νικόλα Σεβαστάκη, ο οποίος χαρα-
κτηρίζει τον ΣΥΡΙΖΑ «ψευδεπίγραφη
Αριστερά», καθώς δεν πρότεινε κάποιο
εναλλακτικό κοινωνικό σχέδιο, αγκά-
λιασε την «αγανάκτηση», νομιμοποίησε
την πολωτική ρητορική και αρνήθηκε
την οικονομική πραγματικότητα επεν-
δύοντας στην οικονομική κρίση. Βλ. Ν.
Σεβαστάκης, Φαντάσματα του καιρού μας.
Αριστερά, κριτική, φιλελεύθερη δημοκρα-
τία (Πόλις, 2016).
2. Κορνήλιος Καστοριάδης, «Από την
ξύλινη στην καουτσουκένια γλώσσα», Η
Γαλλική Κοινωνία, Ύψιλον, 1986.
3. Σέρι Μπέρμαν, Το πρωτείο της πολι-
τικής. Η σοσιαλδημοκρατία και η Ευρώπη
του 20ού αιώνα (Πανεπιστημιακές Εκδό-
σεις Κρήτης, 2014).
T.S. Eliot Την ώρα εκείνη που
Τρέμοντας από τρυφεράδα
Οι κούφιοι άνθρωποι Χείλια που θα φιλούσανε
Σχηματίζουνε προσευχές προς τη σπασμένη πέτρα.
Κύριο Kurtz… κύριο πέτανε
IV
Μια πεντάρα για το γέρο Guy Τα μάτια δεν είναι εδώ
Δεν έχει μάτια εδώ
Ι Μέσα σε αυτήν την κοιλάδα των αστεριών που πεθαίνουν
Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι Μέσα σε αυτή την κούφια, την κοίλη κοιλάδα
Είμαστε οι παραγεμισμένοι άνθρωποι Αυτή τη σπασμένη σαγόνα των χαμένων βασιλείων μας
Γερμένοι ο ένας απάνω στον άλλο
Κεφαλές σαν περικεφαλαίες γεμάτες άχυρο. Αλίμονο! Μέσα σε αυτό τον ύστατο τόπο συναντήσεων
Οι στεγνές μας φωνές, όποτε Ψάχνουμε ψαχουλεύοντας μαζί
Ψιθυρίζουμε ο ένας στον άλλο Και αποφεύγουμε το λόγο
Είναι σιγανές κι ακατάληπτες Μαζεμένοι σε αυτή εδώ την ακτή του πρησμένου ποταμού
Όπως ο αέρας μέσα στο ξερό χορτάρι
Ή τα βήματα των ποντικών πάνω στα σπασμένα γυαλιά Μη βλέποντες εκτός εάν
Μες στο στεγνό μας το κελάρι Τα μάτια απαντηθούν ξανά
Σαν το ατέρμονο αστέρι
Σχήμα χωρίς μορφή, σκιά χωρίς χρώμα, Πολύφυλλο ρόδο
Παραλυμένη δύναμη, χειρονομία χωρίς χέρια να κινούνται· Απ’ το βασίλειο του λυκόφωτος του θανάτου
Ελπίδα μόνο
Εκείνοι που περάσανε απέναντι Άδειων ανθρώπων.
Με μάτια κατάματα στου θανάτου το άλλο Βασίλειο
Μας θυμούνται –αν μας θυμούνται διόλου– όχι σα χαμένες
Βίαιες ψυχές, αλλά μονάχα V
Που είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι Γύρω-γύρω όλοι απ’ τη φραγκοσυκιά
Οι παραγεμισμένοι άνθρωποι. Ένα φράγκο, ένα φράγκο το φραγκόσυκο
Γύρω-γύρω όλοι απ’ τη φραγκοσυκιά
ένα φράγκο, ένα φράγκο στις πέντε το πρωί.
II
Μάτια που δεν τολμάω να συναντήσω μες στα όνειρα Ανάμεσα στην ιδέα
Μες στου θανάτου τ’ ονειρεμένο βασίλειο Και στην πραγμάτωση
Αυτά δεν τ’ απαντάς: Ανάμεσα στην κίνηση
Εκεί, τα μάτια είναι Και στην πράξη
Φως του ήλιου πάνω σε σπασμένο ερείπιο Πέφτει η Σκιά
Εκεί, είν’ ένα δέντρο που κρεμάει
Κι οι φωνές είναι Ὅτι Σοῦ ἐστιν ἡ Βασιλεία
Μες στον αέρα που τραγουδάει
Πιο μακρινές και πιο επιβλητικές Ανάμεσα στη σύλληψη
Από άστρο που σβήνει. Και στη δημιουργία
Ανάμεσα στη συγκίνηση
Ας μην πλησιάσω άλλο Και στην απόκριση
Μες στου θανάτου τ’ ονειρεμένο βασίλειο Πέφτει η Σκιά
Ας φορέσω επίσης
Εκούσιες μεταμφιέσεις τέτοιες Ἡ Ζωή ἀτελεύτητος
Αρουραίου τρίχωμα, δέρμα κοράκου, πάσσαλοι σταυρωμένοι
Μες στον αγρό Ανάμεσα στην επιθυμία
Ακολουθώντας τον αέρα, όπως εμμένει, Και στη σύσπαση
Όχι άλλο, όχι πιο κοντά – Ανάμεσα στην ισχύ
Και στην ύπαρξη
Όχι εκείνη η τελική συνάντηση Ανάμεσα στην ουσία
Μες στο βασίλειο του λυκόφωτος Και στην κατάβαση
Πέφτει η Σκιά

ΙΙΙ Ὅτι Σοῦ ἐστιν ἡ Βασιλεία

Αυτή είναι η χώρα η νεκρή
Αυτή είναι η χώρα του κάκτου Ὅτι Σοῦ ἐστιν
Εδώ τα πέτρινα είδωλα Ἡ Ζωή ἐστίν
Ανατρέφονται, εδώ δέχονται Ὅτι Σοῦ ἐστιν ἡ
Την ικεσία από το χέρι του νεκρού
Κάτω από το λαμπύρισμα ενός άστρου που σβήνει. Ο κόσμος τελειώνει έτσι
Ο κόσμος τελειώνει έτσι
Έχουν έτσι τα πράγματα Ο κόσμος τελειώνει έτσι
Μες στου θανάτου το άλλο βασίλειο Όχι με κρότο αλλά μ’ έναν κλαυθμό.
Ξυπνώντας μονάχοι μετάφραση: Ορφέας Απέργης

90 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]


Αχυράνθρωποι χωρίς πίστη
Σημείωμα για τη μετάφραση των Κούφιων Ανθρώπων
Από τον Ορφέα Απέργη
Δ
εν είναι της παρούσης να
αναλύσουμε διεξοδικά
τους Hollow Men, τους
Κούφιους Ανθρώπους του
T.S. Eliot (1888-1965),
που πρωτοδημοσιεύτηκαν στην ορι-
στική τους μορφή το Νοέμβριο του
1925, ως μέρος της έκδοσης Ποιή-
ματα: 1909-1925. Το ποίημα είναι
εξίσου γνωστό με την Έρημη Χώρα
και τα Τέσσερα Κουαρτέτα, και κά-
ποιες γραμμές του έχουν «περάσει»
για τα καλά στην αγγλική γλώσσα,
ως παροιμιώδεις αποφθεγματικές
εκφράσεις, για παράδειγμα οι στί-
χοι “This is the way the world ends /
Not with a bang but a whimper”, οι
οποίοι στη νεκρολογία των New York
Times για τον ποιητή (5 Ιανουαρίου
1965) χαρακτηρίζονται ως «πιθα-
νότατα, οι πλέον μνημονευόμενοι
οποιουδήποτε ποιητή ή ποιήτριας
έγραψε στα αγγλικά τον 20ό αιώνα».
Λίγο αργότερα, το 1979, ο Κόπολα
βάζει τους στίχους στο στόμα του
Συνταγματάρχη Κουρτς, στο έργο
του Αποκάλυψη Τώρα. Μάλιστα, σε
ειδικό παράρτημα (special feature)
του «πλήρους» DVD της ταινίας
αξίζει τον κόπο να δείτε τον Μάρλον
Μπράντο να απαγγέλλει ολόκληρο
το ποίημα!
Η παρούσα μετάφραση είχε δύο
αφετηρίες. Ξεκίνησε πρώτα από
μια εκδήλωση για τον κατά δεκα-
τρία χρόνια πρεσβύτερο του Έλι-
οτ, μείζονα γερμανό ποιητή Ράινερ
Μαρία Ρίλκε (1875-1926), κατά την
οποία η Μαρία Τοπάλη διάβασε
την «Ανοιχτή Επιστολή» της προς
αυτόν, που δημοσιεύτηκε το 2018
σε δίγλωσση έκδοση από τις γερμα-
νικές εκδόσεις Romiosini. Γράφει η
Τοπάλη, απευθυνόμενη στον Ρίλκε:
«Μπαίνω στον πειρασμό να πω ότι
τα όρια της ποίησής σου βρίσκονται
εκεί που αρχίζει η Ιστορία, με την
οποία αναμετρήθηκες διαισθητικά
μονάχα, κι από απόσταση. Εκεί […]
ο Έλιοτ πραγματοποιεί τις χαμηλές
[του] πτήσεις: πάνω από το ιστορικό
παρόν». Η Τοπάλη μού ζήτησε να
διαλέξω κάτι από τον Έλιοτ που να
επιβεβαιώνει τη διατύπωσή της, για
να το διαβάσω στην εκδήλωση για
τον Ρίλκε – διάλεξα το πρώτο μέρος
από τους Κούφιους Ανθρώπους, με δε-
δομένο ότι δημοσιεύτηκαν το 1925,
δύο μόλις χρόνια μετά την «άγρια
δημιουργική καταιγίδα» (δικά του
τα λόγια) που βίωσε ο Ρίλκε και της
οποίας καρπός ήταν το κατορθωμέ-
νο σώμα της καλύτερης ποίησής του,
Οι Ελεγείες του Ντουίνο και Τα σονέτα
προς τον Ορφέα – και τα δύο ολο-
κληρώθηκαν τον Φεβρουάριο-Μάρ-
τιο του 1922 και δημοσιεύτηκαν το
1923.
Ποίημα του «ιστορικού παρό-
ντος», λοιπόν, οι Κούφιοι Άνθρωποι;
Ποίημα που «απαντάει» –συνειδητά
ή ασυνείδητα– στον ώριμο Ρίλκε; Το
πράγμα σηκώνει αρκετή συζήτηση –
την αφήνω για άλλη, προσφορότερη
περίσταση.
Η δεύτερη, συνεχής με την πρώτη,
αφετηρία ήταν η αρχική μου πρότα-
ση προς τη Μαρία Τοπάλη να δια-
βάσω στην εκδήλωσή της το σχετικό
χωρίο του Έλιοτ από τη μετάφραση
του Σεφέρη, που πρωτοβγήκε ως
Θ.Σ. Έλιοτ, Η Έρημη Χώρα και άλλα
ποιήματα το 1936, για να ακολουθή-
σουν νεότερες εκδόσεις, το 1949, το
1965 και εν τέλει μια «οριστική έκ-
δοση» μετά το θάνατο του Σεφέρη,
το 1973, σε επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδη.
Είχε σημασία η χρονιά 1973 για την
οριστική αυτή έκδοση ποιημάτων
όπως Η Έρημη Χώρα και Οι Κούφι-
οι Άνθρωποι; Λέει κάτι με αυτόν τον
τρόπο ο Σαββίδης για το 1973; Νο-
μίζω πως ναι, αλλά και αυτό είναι για
άλλη στιγμή.
Η μετάφραση του Σεφέρη μου φά-
νηκε, τώρα, σα να ’χε παλιώσει. Κόλ-
λησα αμέσως στο αρχικό «Είμαστε οι
κούφιοι ανθρώποι» (η υπογράμμιση
δική μου), και ο τόνος στην παραλή-
γουσα, αυτό το «ανθρώποι» του Σε-
φέρη με έπεισε, σχεδόν αυτοστιγμεί,
ότι χρειαζόταν νέα μετάφραση· ή,
μάλλον, «χρειαζόμουν», όχι «χρεια-
ζόταν» – προσωπική ήταν η ανάγκη,
όπως για πολλές, νομίζω, από τις νε-
ότερες μεταφράσεις των κλασικών.
Λίγο πιο κάτω, διάβασα «Καύκαλα
μ’ άχερα γεμάτα» και πείσθηκα ορι-
στικά.
Όπως και αν κρίνουμε τη μετά-
φραση Σεφέρη, οι πρόλογοι και η
εισαγωγή που τη συνοδεύουν, πα-
ραμένουν πολύτιμο, ακριβό υλικό.
Επιβεβαιώνουν, πρώτα, τη σεφερική
πνευματική εξωστρέφεια: «οι άνθρω-
ποι των ελληνικών αναγεννήσεων δε
σκέφτηκαν να φοβηθούν τον ξένο
για να σηκώσουν τείχη και να τον
κλείσουν απέξω. Συνειδητά ή υπο-
συνείδητα ήξεραν πως ολόκληρη η
1934. Ο Τ.Σ. Έλιοτ φωτογραφημένος από την εξαδέλφη του Ottoline Morrell.
ελληνική ιστορία είναι φτιαγμένη
από ταξίδια, γνωριμιές, ριζώματα και
διαλόγους σε μακρινούς τόπους…»
(πρόλογος στη β΄ έκδοση της μετά-
φρασης του Έλιοτ, σ. 11 στην ορι-
στική έκδοση του 1973). Η εξωστρέ-
φεια αυτή είναι, ακόμα, χρήσιμος
μπούσουλας για όλους μας – ας μην
ξεχνάμε πως ο Σεφέρης μετέφρασε
τα ποιήματα αυτά το 1936, μια δε-
καετία αφ’ ότου δημοσιεύτηκαν, και
όταν ο Έλιοτ θεωρούνταν ακόμα
«από τους πολλούς σαν ένας ανισόρ-
ροπος που αραδιάζει ασυναρτησίες
μέσα σε μια βύθιση ξυπνημένου ονεί-
ρου» (ό.π., σ. 10).
Εξίσου πολύτιμες οι σημειώσεις
που συνοδεύουν τους Κούφιους του
Σεφέρη. Η ποιητική του ενσυναί-
σθηση, ο συντονισμός του με τον
τόνο του Έλιοτ και την ιδιαίτερη
δημιουργική ατμόσφαιρα της εποχής
αποτελούν αισθητικό και πνευματι-
κό τεκμήριο – τεκμήριο ανοχής και
των όποιων «μαλλιαρών» ελληνικών
του. Γράφει: «Οι Κούφιοι Άνθρωποι,
μπορεί να πει κανείς, είναι το ποίη-
μα που κλείνει τον κύκλο της Έρημης
Χώρας (πρβλ. στο μέρος ΙΙΙ: “Τούτη
είναι η πεθαμένη χώρα, τούτη είναι
του κάκτου η χώρα…” [Σ.τ.Σ. παρα-
θέτω εδώ τους στίχους στη μετάφρα-
ση του Σεφέρη, όπως ακριβώς τους
χρησιμοποιεί στις σημειώσεις του])».
Και συνεχίζει: «Το ποίημα κοιταγμέ-
νο από μια πλευρά εκφράζει το κενό
μιας χωρίς πίστη ζωής. Είναι κούφιο
όπως και τα πρόσωπά του, τα αν-
δρείκελα, τα παραγεμισμένα με άχε-
ρα· […] κι η πιο σκληρή φωνή του
[είναι] ο σαρκασμός ενός παιδικού
τραγουδιού: “Γύρω-γύρω όλοι…”»
(ό.π., σ. 172).
Αυτή τη «χωρίς πίστη ζωή» την
προσωποποιεί ο Kουρτζ, ο ήρωας
του Κόνραντ στο διήγημά του Heart
of Darkness (Η καρδιά του σκότους),
ένας λευκός που εμπορεύεται ελε-
φαντόδοντο στην κεντρική Αφρική
– με τα λόγια, πάλι, του Σεφέρη:
μια «παράφορη κι αναρχική ψυχή
που βουλιάζει σιγά σιγά [μετατρε-
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 91
Lady Ottoline Morrell
πόμενη σε] κούφιο ανδρείκελο, το
απομεινάρι [μιας] επίγειας άπιστης
δύναμης» (ό.π., σ. 172-3). Το θά-
νατο του Κουρτζ ανακοινώνει με τα
κακά αγγλικά του ένας μαύρος υπη-
ρέτης, στη φράση που βάζει ο Έλι-
οτ σαν προμετωπίδα του ποιήματός
του: «Κύριο Κουρτς… κύριο πέτανε
(=πέθανε)». Κι αν αυτή την κατάστα-
ση του ανθρώπου την προσωποποιεί
(την ενσαρκώνει) ο Kουρτζ, την ίδια
κατάσταση συμβολίζει («αποσαρκώ-
νει») ο Guy Fawks [Γκάη Φωκς],
το αχυρένιο ομοίωμα του παλαιού
επαναστάτη ο οποίος προσπάθησε
κάποτε ν’ ανατινάξει το Βρετανικό
Κοινοβούλιο. Το κυριολεκτικό αυτό
ανδρείκελο καίγεται κάθε χρόνο
στην Αγγλία από παιδιά αλλά και με-
γάλους κατά την Guy Fawks night,
τη νύχτα της 5ης Νοεμβρίου, και η
πεντάρα (penny) που ζητούν (στη
δεύτερη φράση της προμετωπίδας
των Κούφιων Ανθρώπων) είναι για ν’
αγοράσουν πυροτεχνήματα και υλι-
κά για τον αχυράνθρωπό τους.
Τέτοιους, πολλούς αχυράνθρω-
πους χωρίς πίστη διαθέτουν όλες οι
εποχές και, κατά τούτο, το ποίημα
του Έλιοτ παραμένει σύγχρονο –
σύγχρονο με το χρόνιο.
Μένουν χρωστούμενα: μια λεπτο-
μερής καταγραφή και ανάλυση των
προτερημάτων και αδυναμιών της
σεφερικής μετάφρασης, σε αντιπα-
ραβολή με το ελιοτικό πρωτότυπο,
και (άλλη, παράλληλη εργασία) μια
δημιουργική αντιπαραβολή του Έλι-
οτ με τον Ρίλκε, εκεί γύρω στα 1922,
όταν κατόρθωναν την καλύτερή τους
ποίηση – για τον Έλιοτ, που έζησε
ώς τα γεράματα, θα έρχονταν αργό-
τερα να προστεθούν στα παραπάνω
και τα Τέσσερα Κουαρτέτα.
Ευχαριστώ θερμά τη Μαρία Τοπά-
λη για την αφορμή να μεταφραστούν
Οι Κούφιοι, αλλά και τον Παναγιώτη
Ιωαννίδη που συμμετείχε επίσης στη
βραδιά Ρίλκε, όταν και μου πρότεινε
(μου «ανέθεσε» σχεδόν!) να ολοκλη-
ρώσω την αρχική μετάφραση που
πρωτοδιαβάστηκε τότε. – Ο.Α. z
 Ένας συγγραφέας
που διαβάζει εφημερίδες
Από τη Μαρίλια Παπαθανασίου

Jonathan Coe, Μέση Αγγλία.
Μυθιστόρημα, μετάφραση
από τα αγγλικά: Άλκηστις
Τριμπέρη, Πόλις, Αθήνα
2019, 600 σελ.
Ο Τζόναθαν Κόου διαβάζει εφημερίδες κι έχει τα μάτια του ανοιχτά. Γι’ αυτό η λογοτεχνία του δεν είναι
ομφαλοσκοπική. Και το καινούργιο βιβλίο του είναι ένα μακρύ σχόλιο για την Αγγλία – για τις αιτίες
και τα φαινόμενα που οδήγησαν στο Brexit. Καυστικός, κριτικός, δεινός παρατηρητής του πολιτικού
και του κοινωνικού τοπίου γυρω του, συνθέτει ένα ρέκβιεμ για μια άλλοτε κραταιά χώρα που κλυδωνί-
ζεται – με τους πολίτες αδύναμους να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους αυτό τους συμβαίνει.
Κι όμως, ο συγγραφέας τους φωτίζει και τους αναδεικνύει αυτούς τους λόγους. Αλλά μπορούν να τους
διακρίνουν, τυφλοί άνθρωποι σε κοινωνίες που ευνοούν την εθελοτυφλία; [ΤΒJ]

H
λογοτεχνία είναι τι συμβαίνει στον βαλτότοπο των

Leo London / Flickr

ειδήσεις που πα-
ραμένουν ειδήσεις:
αυτή την αποφθεγ-
ματική φράση του
αμερικανού ποιητή Έζρα Πάουντ
επικαλείται ένας από τους κεντρι-
κούς ήρωες της Μέσης Αγγλίας. Ο
Τζόναθαν Κόου, ο συγγραφέας του
βιβλίου, επαληθεύει το αξίωμα του
Πάουντ, από πεποίθηση και από
επιλογή: είναι πολυβραβευμένος,
πολυδιαβασμένος, πολυμεταφρα-
σμένος, ένας από τους σημαντικό-
τερους βρετανούς συγγραφείς της
γενιάς του. Για το καινούργιο του
βιβλίο θα μπορούσε να επιλέξει ένα
πιο εύκολο, ένα πιο «βατό» θέμα,
αντί της χαρτογράφησης της Βρε-
τανίας σε μια από τις κρισιμότερες
περιόδους στη σύγχρονη ιστορία
της, από το 2010 ώς το φθινόπωρο
του 2018. Της Βρετανίας, η οποία,
από τη μακαριότητα της ευφορί-
ας των Ολυμπιακών αγώνων του
Λονδίνου, το 2012, πέρασε στη
φρενίτιδα του Brexit.
ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑ
Η επιλογή του θέματος ήταν και
δύσκολη και παρακινδυνευμένη.
Θυμίζουμε ότι ο Κόου έγινε διά-
σημος με το Τι ωραίο πλιάτσικο!
(μετάφραση: Τρισεύγενη Παπαϊ-
ωάννου, Πόλις, 2001), βιβλίο στο
οποίο σκιαγραφούσε τη δεκαετία
του 1980, τη δεκαετία του θατσε-
ρισμού στη Βρετανία, ενδεικτικό
του ότι ο συγγραφέας ενδιαφε-
ρόταν ιδιαίτερα για την πολιτική
πραγματικότητα της χώρας του
αλλά και τη διεθνή, ότι αντιλαμβα-
νόταν πλήρως το ρόλο της πολιτι-
κής στη ζωή των ανθρώπων. Την
εποχή ωστόσο που κυκλοφόρησε
το Πλιάτσικο (το 1994) η Βρετα-
15 Ιανουαρίου 2019, Λονδίνο. Αυτοκριτικό σχόλιο για το Brexit σε διαδήλωση
ευρωπαϊστών.
νία είχε γυρίσει –πολιτικά– σελίδα
και ο Κόου έγραφε κοιτάζοντας τα
πράγματα από κάποια απόσταση.
Αντίθετα, η Μέση Αγγλία γρά-
φτηκε, διαδραματίζεται και κυκλο-
φορεί, ενώ τα πολιτικά και κοινωνι-
κά γεγονότα στα οποία αναφέρεται
«τρέχουν» ακόμη και θα «τρέχουν»
για καιρό. Παρ’ όλα αυτά, ο Κόου
κατόρθωσε «να κάνει τις ειδήσεις
λογοτεχνία»: το αφηγηματικό του
ταλέντο είναι αδιαμφισβήτητο,
ωστόσο για τη Μέση Αγγλία χρειά-
στηκε κάτι περισσότερο: ενδελεχής
παρακολούθηση της επικαιρότη-
τας και κριτήριο για να τη «διαβά-
σει» όσο καλύτερα μπορεί.
Ο Τζόναθαν Κόου διαβάζει διαρ-
κώς εφημερίδες, παρακολουθεί τη-
λεόραση αλλά έχει γνώση και του
κοινωνικών δικτύων. Για τον Κόου,
η δημοσιογραφία, οι ειδήσεις αλλά
και η ανάλυσή τους είναι εργαλείο
για να κατανοήσει τη ζωή: οι ήρωες
της Μέσης Αγγλίας δεν είναι απο-
κομμένοι από την επικαιρότητα,
έχουν τη ζωή τους, τις προσωπικές
τους δυσκολίες, τις εμμονές τους,
αλλά δεν ομφαλοσκοπούν, δεν
διαβιούν παρέα με την αυτοανα-
φορικότητα ή τις καλλιτεχνικές ή
καλλιτεχνίζουσες ανησυχίες, όπως
συχνά συμβαίνει με τους ήρωες
σύγχρονων ελληνικών μυθιστορη-
μάτων. Η οικονομική κρίση γέν-
νησε και στην Ελλάδα «μια λογο-
τεχνία της κρίσης», η οποία έδωσε
ορισμένα αξιοπρόσεκτα δείγματα,
όμως δεν έχουμε ακόμη δει ένα
λογοτεχνικό έργο που θα τολμά
να πει τα πράγματα με το όνομά
τους, που δεν θα αναφέρεται γε-
νικώς και αορίστως «στους πολιτι-
κούς, τη φτώχεια, τη μιζέρια». Δεν
έχουμε δει ένα έργο στο οποίο οι
λογοτεχνικοί ήρωες θα συνυπάρ-
χουν με πραγματικά γεγονότα, με
πραγματικούς πολιτικούς, με πραγ-
ματικές μείζονες πολιτικές κρίσεις
– αν το εφιαλτικό πρώτο εξάμηνο
του 2015 και το εξίσου εφιαλτικό
καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς με το
δημοψήφισμα που κόντεψε να
μας καταβαραθρώσει ως χώρα δεν
αποτελούν πρώτης τάξεως υλικό
για μυθιστόρημα, τότε από τι φτιά-
χνονται τα μυθιστορήματα;
Ας επανέλθουμε όμως στον
Κόου. Η Μέση Αγγλία είναι το
τρίτο βιβλίο μιας τριλογίας που
άρχισε με τη Λέσχη των τιποτένιων
(μετάφραση: Γιώργος Τσακνιάς,
Πόλις, 2001) και συνεχίστηκε με
τον Κλειστό κύκλο (μετάφραση:
Λύο Καλοβυρνάς, Πόλις, 2005).
Οι ήρωες στη Λέσχη ήταν τέσσε-

92 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]

ρις συμμαθητές σε ένα ονομαστό

ActuaLitté
ιδιωτικό σχολείο του Μπέρμιγχαμ
–την πόλη όπου γεννήθηκε και με-
γάλωσε και ο Τζόαναθαν Κόου– τη
δεκαετία του 1970, οι οικογένειες
και οι φίλοι τους. Το πλαίσιο ήταν
η βιομηχανική Μέση Αγγλία (Mid-
lands) της δεκαετίας του 1970, η
οποία είχε άσχημα προσγειωθεί
μετά την ευφορία της δεκαετίας
του 1960. Τους ίδιους ήρωες, σα-
ραντάρηδες πλέον, συναντήσαμε
και στον Κλειστό κύκλο, ένα μυθι-
στόρημα η πλοκή του οποίου το-
ποθετείται τα πρώτα χρόνια του
21ου αιώνα, της «Νέας Χιλιετίας»
αλλά και της Βρετανίας του Τόνυ
Μπλαιρ, ο οποίος στήριξε την αμε-
ρικανική κυβέρνηση στην εισβολή
στο Ιράκ το 2003.
Στη Μέση Αγγλία ξαναβρίσκουμε
τον Μπέντζαμιν Τρότερ και τους
φίλους του, μεσήλικους πια που
ζουν σε μια χώρα, η οποία, εκ πρώ-
της όψεως δεν έχει τίποτε κοινό
με τη Βρετανία της δεκαετίας του
1970 κατά την οποία ενηλικιώθη-
καν. Όμως τα πράγματα δεν είναι
ακριβώς έτσι, παρ’ ότι ο Κόου συν-
θέτει τους χαρακτήρες του βιβλίου
διατηρώντας τα βασικά τους χαρα-
κτηριστικά: ο Μπέντζαμιν Τρότερ
είναι ο αιώνιος αναποφάσιστος, ο
αιώνιος διστακτικός «διανοούμε-
Ο Τζόναθαν Κόου, που εκτός από συγγραφέας είναι και μουσικός, παίζει κιθάρα στο Salon Livres et Musique, στην Ντω-
νος». Προσπαθεί τα τελευταία 40
βίλ, το 2014.
χρόνια να ολοκληρώσει ένα βιβλίο
«που τώρα εκτεινόταν σε κάτι πε- αποχρώσεων εφημερίδα Observer. τιοδυτικό Λονδίνο» (σελ.118). Η σιο δημοσιογράφο που γράφει σε
ρισσότερο από ένα εκατομμύριο Επειδή «μπούχτισε από τα πατο- Κοριάντερ, τυπικό δείγμα «δικαι- αριστερά έντυπα, και τον νέο κυ-
λέξεις, μεγαλύτερο ακόμα και από μπούκαλα και τους καμπουριασμέ- ωματίστριας» με μπόλικη θολούρα βερνητικό εκπρόσωπο της βρετα-
τα άπαντα της Τζέιν Ώστεν και νους ώμους», η Σόφι αποφάσισε στο μυαλό της, «είναι εξαρτημένη νικής κυβέρνησης συνασπισμού,
του Ε.Μ. Φόρστερ μαζί» (σελ.57), ότι «το επόμενο αγόρι της θα είναι από το να θυμώνει για λογαριασμό τον εικοσιπεντάχρονο Νάιτζελ
το οποίο του ενέπνευσε ο εφη- παίδαρος» (σελ 53). Το εν λόγω των άλλων» (σελ. 278). Άιβς (ο πατέρας του οποίου, πρώ-
βικός έρωτάς του για τη συμμα- αγόρι είναι ο Ίαν, ευσταλής και ην συμμαθητής του Νταγκ από
θήτριά του τη Σίσιλι – μια σχέση ανοιχτόκαρδος δάσκαλος οδήγη- το σχολείο στο Μπέρμιγχαμ, έχει
που μοιάζει να μην έχει ξεπεράσει. σης, που παρακολουθεί με πάθος Η ΘΛΙΒΕΡΉ ΒΡΕΤΑΝΊΑ εξελιχθεί σε σπουδαίο πρωκτολόγο
Ο φίλος του, ο Νταγκ Άντερτον, αθλητικά, έχει μόλις 14 βιβλία στο Ωστόσο, στο βιβλίο πρωταγωνι- – αθάνατο αγγλικό φλέγμα!). Απέ-
είναι ο αιωνίως αριστερίζων δημο- σπίτι του (τα μέτρησε η Σόφι) και στεί η ίδια η Βρετανία, αντιμέ- ναντι στη δυσπιστία του Νταγκ για
σιογράφος που κάνει κριτική στο ψηφίζει Συντηρητικούς όπως και η τωπη πλέον με τον εαυτό της, το την αποτελεσματικότητα της νέας
«σύστημα», παντρεμένος όμως με αυταρχική χήρα μητέρα του, χωρίς μέλλον της και τη θέση της στην κυβέρνησης, ο Νάιτζελ απαντά:
μια πάμπλουτη κληρονόμο της να είναι όμως τόσο δύσκαμπτος Ευρώπη και τον κόσμο. Για όσους «Είστε [η γενιά σας] συνηθισμένοι
υψηλής αγγλικής κοινωνίας, ενώ πολιτικά όπως εκείνη. Ο κολλητός διερωτώνται τι ώθησε τους Βρετα- σε μια ανταγωνιστική μορφή των
ο Φίλιπ Τσέις, ο τρίτος φίλος της φίλος της Σόφι είναι ο Σόχαν, με νούς το 2016 «να πυροβολήσουν πολιτικών κομμάτων. Αλλά η Βρε-
παρέας, παραμένει ο αιώνιος λά- καταγωγή από τη Σρι Λάνκα, συ- τα πόδια τους», ψηφίζοντας υπέρ τανία έχει προχωρήσει. Το παλιό
τρης της ιστορίας της περιοχής, νάδελφός της στο Πανεπιστήμιο, της αποχώρησης της χώρας από σύστημα έχει καταρρεύσει πλέον»
που επιδιώκει να γίνει «κανονικός» ομοφυλόφιλος, που λατρεύει την την Ευρωπαϊκή Ένωση, υπέρ του (σελ. 57).
εκδότης και να πάψει να εκδίδει πόλη του, το Λονδίνο, και ρίχνει Brexit δηλαδή, η Μέση Αγγλία εί- Το νέο όμως σύστημα, που υπο-
εκλαϊκευμένα βιβλία Ιστορίας και μπηχτές για τη Μέση Αγγλία και ναι άκρως διαφωτιστική. Το Brex- τίθεται ότι αναδύθηκε από τις
δενδροκομίας. τους κατοίκους της τους οποίους it είναι απόρροια μιας οργής που βρετανικές εκλογές του 2010 δεν
Ο Κόου ανανεώνει τη σύνθεση θεωρεί κατά τι απλοϊκούς. Υπάρ- άρχισε να διογκώνεται ήδη από το αντελήφθη τα ανησυχητικά σημά-
των ηρώων του βιβλίου προσθέ- χει επίσης η Κοριάντερ –ο Κόου 2010, όταν, μετά τις εκλογές εκεί- δια ούτε όταν αυτά εκδηλώθηκαν
τοντας πρόσωπα της νεότερης της δίνει επίτηδες το όνομα ενός νου του έτους, οι Συντηρητικοί του το καλοκαίρι του 2011, με το ξέ-
γενιάς, καθρέφτες των πολλών φυτού, του κόλιαντρου, ένδειξη της Ντέιβιντ Κάμερον συγκρότησαν σπασμα βίαιων ταραχών στο Λον-
όψεων της σημερινής Βρετανίας: γελοίας επιτήδευσης των πλούσιων κυβέρνηση με τους Φιλελεύθερους δίνο – αφορμή ήταν η δολοφονία
τη Σόφι, ανιψιά του Μπένζαμιν, γονιών της!–, η έφηβη κόρη του Δημοκράτες του Νικ Κλεγκ. Το ενός μαύρου Βρετανού, του Μαρκ
που διδάσκει Ιστορία της Τέχνης Νταγκ Άντερτον η οποία «μισεί το κλίμα αυτό αποτυπώνεται άριστα Ντάγκαν, από την αστυνομία. Οι
στο πανεπιστήμιο, ψηφίζει Εργα- προνόμιο της ιδιωτικής εκπαίδευ- σε μια off the record στιχομυθία ταραχές εξαπλώθηκαν και σε πό-
τικούς και διαβάζει την αριστερών σης. Μισεί το Τσέλσι και το Νο- ανάμεσα στον Νταγκ, τον πλού- λεις της Μέσης Αγγλίας, όπως το

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 93

Μπέρμιγχαμ και το Μάντσεστερ.
Όταν ο Νταγκ επισημαίνει ότι
οι ταραχές, εν πολλοίς φυλετικές,
«αποκάλυψαν ένα απίστευτο ρήγ-
μα που διατρέχει τη βρετανική
κοινωνία» (σελ.142), ο Νάιτζελ,
η «πηγή» του στην κυβέρνηση, το
περνάει ξώφαλτσα, επιμένοντας,
σε κλασικό ξύλινο πολιτικό ιδίωμα,
ότι «ο Ντέιβ [Κάμερον] μίλησε στη
Βουλή με απλή, λιτή γλώσσα και
αυτά που είπε συγκίνησαν τον κό-
σμο όλης της χώρας». Κανένα επι-
χείρημα όπως ότι «η αιτία των τα-
ραχών ήταν η φυλή και οι σχέσεις
ισχύος στην κοινωνία» ή «η οργή
ανθρώπων που νιώθουν ότι δεν ει-
σακούγονται» (σελ.143) δεν ξυπνά
τη βρετανική κυβέρνηση που μπρο-
στά της βλέπει μόνο το πώς θα δια-
σφαλίσει την άριστη οργάνωση και
τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών του
Λονδίνου. Πράγματι, τον Αύγου-
στο του 2012, η Βρετανία ενώθηκε
για χάρη των Ολυμπιακών: οι ήρω-
ες του βιβλίου, παρακολουθούν την
τελετή έναρξης των Αγώνων από
την τηλεόραση και αισθάνονται,
χωρίς να ντρέπονται, πατριωτισμό.
Γράφει ο Κόου:
Η Αγγλία φάνταζε σαν ένας
ήρεμος και τακτοποιημένο κό-
σμος απόψε: ένας τόπος συμφι-
λιωμένος με τον εαυτό του. (σελ.
202)
Αυτή όμως η μακαριότητα διάρ-
κεσε ελάχιστα. Η συγκυβέρνηση
Κάμερον- Κλεγκ δεν έλυσε προ-
βλήματα, δεν άκουσε τους δυσα-
ρεστημένους Βρετανούς που είχαν
αρχίσει να μπουχτίζουν αφενός με
τον αυξανόμενο αριθμό των μετα-
ναστών, αφετέρου με την πολιτι-
κή ορθότητα – το θέμα στο βιβλίο
σχολιάζει ο κ. Γουίλκοξ, μεσοαστός
ηλικιωμένος Βρετανός, τον οποίο
η Σόφι συναντά σε ένα ταξίδι: «Αν
είσαι μειονότητα – όλα είναι μια
χαρά. Πήγαινε στην αρχή της ου-
ράς. Μαύροι, Ασιάτες, μουσουλ-
μάνοι, ομοφυλόφιλοι: ποτέ δεν
κάνουμε αρκετά για αυτούς» (σελ.
237).
Η πολιτική ορθότητα επανέρ-
χεται σταθερά στο μυθιστόρημα
του Κόου ως μια από τις μεγάλες
πληγές της βρετανικής κοινωνίας.
Ο συγγραφέας την περιγράφει
ως πληγή για όλους τους πολίτες,
ανεξαρτήτως της πολιτικής του το-
ποθέτησης. Η πολιτική ορθότητα
δεν είναι ούτε δεξιά ούτε αριστερή,
είναι φανατισμός με καταστρο-
φικές, συχνά, συνέπειες. Ενδει-
κτική είναι η εξιστόρηση από τον
94 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
Κόου της περιπέτειας της Σόφι, επειδή δεν το έχεις συνηθίσει» της έλλειψης προετοιμασίας, της
η οποία τίθεται σε διαθεσιμότητα (σελ. 300). ασχετοσύνης και της άγνοιας του
από το πανεπιστήμιο διότι φοιτη- Η «βαθιά Αγγλία», την οποία κυβερνώντος κόμματος ως προς
τές, παρερμηνεύοντας μια φράση ούτε η Σόφι ούτε ο θείος της ούτε τις συνέπειες ενός πιθανού Brexit.
της, την εγκαλούν για «τεράστια κι οι φίλοι του κατανοούν, είναι Τόσο αποκομμένοι ήσαν οι Βρετα-
μικροεπιθετικότητα» απέναντι σε αυτή που θα καθόριζε, τόσο στην νοί Συντηρητικοί από τους πολίτες
μια διεμφυλική φοιτήτρια! Όταν πραγματικότητα όσο και στο βι- που ο Κόου βάζει τον νεαρό κυβερ-
ο προϊστάμενός της την καλεί στο βλίο του Κόου, τις εξελίξεις σχε- νητικό εκπρόσωπο να αγνοεί ότι
γραφείο του για να συζητήσουν, τικά με το δημοψήφισμα για το οι Βρετανοί το αποκαλούν Βrexit,
της εξηγεί ότι «στο παρελθόν όλο Brexit. H «βαθιά Αγγλία» ήταν επειδή «ο Ντέιβ [Κάμερον] και όλη
το ζήτημα θα μπορούσε να διευθε- που, σε μεγάλο βαθμό, ανέδειξε η ομάδα το λέμε Brixit» (σελ. 373).
τηθεί εντός του τμήματος. Τώρα νικητή των εκλογών του 2015 τον To Brexit πόλωσε τη Βρετανία
όμως βρισκόμαστε αντιμέτωποι Ντέιβιντ Κάμερον, κόντρα σε όλες όσο λίγα πολιτικά γεγονότα στην
με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης» τις δημοσκοπήσεις. Στις δεσμεύ- ιστορία της. Η χώρα χωρίστηκε
(σελ. 349). σεις του βρετανού πρωθυπουργού σε υποστηρικτές και πολέμιους
Παρά το νεαρό της ηλικίας της, ήταν να διεξαχθεί και δημοψήφι- του Brexit, και ο συγγραφέας δίνει
η Σόφι είναι εξάλλου πρώτη από σμα για την παραμονή της Βρε- ανάγλυφα το βαθμό στον οποία
τους ήρωες και τις ηρωίδες του βι- τανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. δηλητηριάστηκε η βρετανική πο-
βλίου που έρχεται αντιμέτωπη με Στο μανιφέστο του Συντηρητικού λιτική και κοινωνική ζωή: ακόμη
τη «βαθιά Αγγλία», η οποία υπήρ- κόμματος, εν όψει των εκλογών και γάμοι –όπως αυτός της Σόφι
χε και την εποχή που μεγάλωναν του 2015, ο Κόου μας θυμίζει ότι οι και του Ίαν– κινδύνευσαν με διά-
ο θείος της, ο Μπέντζαμιν, και οι Τόρις υποστήριξαν μια αντίφαση: λυση, εξαιτίας του. Στο τέλος του
φίλοι του, στο Μπέρμιγχαμ της δε- «το δημοψήφισμα θα έχει αμιγώς βιβλίου, ο άλλοτε φέρελπις κυβερ-
καετίας του 1970 – επί της ουσίας, συμβουλευτικό χαρακτήρα αλλά θα νητικός εκπρόσωπος, ράκος πλέ-
πάντα υπήρχε η «βαθιά Αγγλία». σεβαστούμε το αποτέλεσμα» (σελ. ον, παραιτείται από το αξίωμά του
Τι είναι όμως ακριβώς η «βαθιά 262). και κατακεραυνώνει τον Ντέιβιντ
Αγγλία», αυτό που λέμε έτσι; Η Οι σελίδες που ο Κόου αφιερώ- Κάμερον ο οποίος «κάθεται στο
Σόφι βρίσκει την απάντηση όταν, νει στους μήνες που προηγήθηκαν γαμημένο σπιτάκι του κήπου του
συνοδεύοντας το σύζυγό της σε μια μέχρι το Brexit είναι από τις πιο και γράφει τα απομνημονεύματά
παρτίδα γκολφ στην αγγλική ύπαι- συναρπαστικές του βιβλίου. Σε του. Κοίτα τι αχούρι έχει αφήσει
θρο, δέχεται επίθεση από τη μητέ- μια από τις μυστικές συναντήσεις πίσω του, όλοι τσακώνονται αστα-
ρα του: «εσύ μπορεί να νομίζεις ότι του εκπροσώπου της βρετανικής μάτητα. Φωνάζουν στους αλλοδα-
βρίσκεσαι στη δεκαετία του 1950», κυβέρνησης, του Νάιτζελ Άιβς, πούς στο δρόμο. Τους επιτίθενται
της τονίζει, «αλλά για κάποιους και του δημοσιογράφου Νταγκ στα λεωφορεία και τους λένε να
ανθρώπους αυτό είναι απολύτως Άντερτον, ο συγγραφέας, διά της πάνε από κει που ήρθαν. Όσοι δεν
φυσιολογικό κομμάτι της Βρετανί- γλαφυρής στιχομυθίας των ηρώ- συμμορφώνονται, αποκαλούνται
ας του 2015. Μην το απορρίπτεις ων του, αποκαλύπτει το μέγεθος προδότες και εχθροί του λαού. Ο
Κάμερον διέλυσε τη χώρα και το
έβαλε στα πόδια!» (σελ. 464).
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΤΖΟΝΑΘΑΝ ΚΟΟΥ
ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΝΩΣΤΆ ΠΡΆΓΜΑΤΑ
Σας φαίνεται οικεία αυτή η παρά-
Το σπίτι του ύπνου, μετάφραση: Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, 1998, γραφος; Όχι άδικα. Στη σημερινή
427 σελ. Ελλάδα, η πόλωση καλά κρατεί.
Τι ωραίο πλιάτσικο!, μετάφραση: Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, 2001, Και μπορεί να μη ζούμε πια στο
525 σελ. καλοκαίρι του 2015, όταν οι μισοί
Έλληνες έβριζαν τους άλλους μι-
Η λέσχη των τιποτένιων, μετάφραση: Γιώργος Τσακνιάς, 2001, 571 σούς «πουλημένους» και «Γερμανο-
σελ. τσολιάδες», όμως σήμερα ακόμη,
Οι νάνοι του θανάτου, μετάφραση: Χίλντα Παπαδημητρίου, 2002, σύμφωνα με το κυβερνητικό αφή-
γημα, «όσοι δεν είναι μαζί μας, εί-
224 σελ.
ναι εχθροί μας».
Ο κλειστός κύκλος, μετάφραση: Λύο Καλοβυρνάς, 2005, 570 σελ. «Φαντάσου να ζεις συνεχώς με
τόσο ήλιο. Θα μπορείς στα αλή-
Σαν τη βροχή πριν πέσει, μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, θεια να βλέπεις τον κόσμο, αντί να
2007, 280 σελ. προσπαθείς να τον διακρίνεις, πού
Ο ιδιωτικός βίος του Μάξουελ Σιμ, μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχα- και πού, μέσα από την γκρίζα ομί-
ριάδου, 2010, 506 σελ. χλη» (σελ. 571), λέει ένας από τους
ήρωες του αθεράπευτα ευρωπαϊ-
Ο σπασμένος καθρέφτης, μετάφραση: Άλκηστις Τριμπέρη, 2012, στή Τζόναθαν Κόου, εκφράζοντας
101 σελ. το θαυμασμό του για τον ευρωπα-
ϊκό Νότο. Με τις κρίσιμες ευρω-
Expo 58, μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, 2013, 362 σελ.
εκλογές σε απόσταση αναπνοής,
Αριθμός 11, μετάφραση: Άλκηστις Τριμπέρη, 2016, 528 σελ. μπορούμε άραγε, εδώ, να συμμερι-
στούμε την αισιοδοξία του – κι ας
Μέση Αγγλία, μετάφραση: Άλκηστις Τριμπέρη, 2019, 600 σελ. έχει τόσο ήλιο; zx
Φωτο-γραφία
Φουστάνι με ρίγες
Γραφή με αφορμή μια εικόνα Zielona Góra, Πολωνία, 1989
Φωτογραφία-Κείμενο: Κωνσταντινοσ Πιττασ

Ε
να απλό κορίτσι σαν τα
άλλα ήταν, δεν θυμόταν
τίποτα σχεδόν γι’ αυτήν,
ούτε τ’ όνομά της. Τις λίγες
στιγμές που πέρασαν μαζί
τις είχε ξεχάσει, μπορεί να έκανε λά-
θος και στο μέρος που ήταν, είχε άθλια
μνήμη και είχαν περάσει τόσα χρό-
νια... Μια γλυκύτητα μόνο αχνοθυμό-
ταν καμιά φορά, μια τρυφερότητα, και
δύο όμορφους κοριτσίστικους ώμους.
Διαλυμένες από το χρόνο αναμνή-
σεις. Ήταν εκείνο το καλοκαίρι της
τρέλας, τότε που άρχιζαν ν’ αλλάζουν
όλα. Χαμένοι οι δυό τους μέσα στην
πολωνική πεδιάδα – την πεδιάδα που
ξαναείδε είκοσι πέντε χρόνια μετά,
στην Ida, και έκλαιγε. Αλλά ο χρόνος
ήταν δικός τους τότε, ζούσαν! Ζούσαν
και αισθάνονταν. Και μετά χάθηκαν,
και μετά από χρόνια είχαν χάσει ακό-
μη και το όνομα ο ένας του άλλου.
«Και βρίσκω τώρα, μετά από τρεις
δεκαετίες, μέσα στα παλιά αρνητικά
όπου έχω βυθιστεί, ένα προσωπάκι,
το δικό σου!.. Και ταράζομαι βέβαια,
γιατί μια τόση δα εικόνα φέρνει μπρο-
στά, εντελώς ξαφνικά, την παλιά ζωή
που ήταν λησμονημένη για πάντα, και
θυμάμαι αυτό το γέλιο, και το φουστα-
νάκι σου στα δάχτυλά μου, κι εσένα
την ίδια, κι αυτήν την αυλή και το πα-
γκάκι, και τον κήπο πίσω και το σπίτι
μέσα, και τη μυρωδιά σου –τη μυρωδιά
σου!– και όλα τα άλλα! Μια εικόνα με
έκανε να νιώσω ζωντανός και πάλι και
να είμαι μαζί σου! Μέσα στην ερημιά
μου είδα εσένα! Σ’ ευγνωμονώ γι’ αυτό
που μου έκανες, ακόμη όμως δεν μπο-
ρώ να θυμηθώ το όνομά σου – τα ονό-
ματα είναι το πιο δύσκολο. Ελπίζω να
είσαι καλά... zx

the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 95

 Πήρα το γράμμα σου…
Από τον Λάκη Δόλγερα
Γράμματα νέων τη δεκαετία του 1960
Η
δεκαετία του 1960
– μύθος, επιστροφή
στη φύση, μουσικές,
ποίηση, αμφισβή-
τηση, χάσμα γενε-
ών, σεξουαλική απελευθέρωση,
κίνημα χίπις, Βιετνάμ, Άνοιξη της
Πράγας, Πολιτιστική Επανάσταση
και Μάης του ’68. Στην Ελλάδα,
τα πολιτιστικά είναι πιο υποδό-
ρια, στην επιφάνεια βρίσκονται τα
πολιτικά: 15% για την Παιδεία,
δολοφονία Λαμπράκη, μουσικά
κινήματα, αλλαγή πολιτικού σκη-
νικού, πτώση Παπανδρέου, 114,
συγκρούσεις, Ιουλιανά, Δικτατο-
ρία, διάσπαση του ΚΚΕ. Τα πε-
ρισσότερα απ’ αυτά, ιδιαίτερα τα
διεθνή, δεν άλλαξαν ριζικά κάτι,
επηρέασαν όμως τα πάντα. Σε
ποιο βαθμό; Τους νέους; Πως άλ-
λαξε η καθημερινή ζωή; Είναι μάλ-
λον ανέφικτο να δώσει κανείς μια
γενική απάντηση. Ίσως μπορούν
ν’ ανιχνευτούν επιμέρους επιρροές.
Η αλληλογραφία νέων εκείνης της
εποχής αποτελεί υλικό για μια τέ-
τοια διερεύνηση. Συγκεκριμένα
θα χρησιμοποιηθεί το αρχείο του
Γιώργου Χρ. (300 περίπου γράμμα-
τα, από το 1965 ώς το 1970, απο-
στολέας ή παραλήπτης).
Ο Γιώργος γεννιέται το 1947. Το
1965 τελειώνει τη Γερμανική Σχολή,
συγχρόνως έχει μάθει γαλλικά και
αγγλικά. Ζει άνετα στα μεσοαστι-
κά Εξάρχεια, σε εύπορη οικογένεια,
κάνει διακοπές στην Αίγινα, είναι
κοινωνικός, έχει πολλές παρέες αμ-
φότερων των φύλων. Οι γλώσσες
τον διευκολύνουν να έλθει σ’ επαφή
με διεθνή γεγονότα και ρεύματα. Η
ευρύτερη οικογένεια περιέχει σπου-
δαγμένους στο εξωτερικό επιστή-
μονες κι έτσι θεωρείται φυσικό να
μεταβεί κι αυτός έξω για ιδιαίτερες
σπουδές. Δίνει εξετάσεις στο διεθνές
Μπακαλορεά, ώστε ν’ αποκτήσει
πρόσβαση για σπουδές στην Ιατρική
σε γερμανικά πανεπιστήμια. Απο-
τυγχάνει. Μεταβαίνει στις Βρυξέλ-
λες, στο εκεί Ελεύθερο Πανεπιστή-
μιο, και εγγράφεται το φθινόπωρο
96 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]
του 1965 σε προκαταρκτικό τμήμα
της Ιατρικής. Μαζί του πάει και η
μητέρα του για να βοηθά και να επο-
πτεύει την προσπάθειά του. Σε περι-
ορισμένες οικονομικά και κοινωνικά
συνθήκες, μελετά πολύ. Στις τελικές
εξετάσεις, οι πολύ καλές επιδόσεις
σε όλα τα μαθήματα δεν τον βοη-
θούν, αποτυγχάνει σε ένα και πρέπει
να επαναλάβει όλο το έτος από την
αρχή. Το θεωρεί μάταιο. Προσπαθεί
να εγγραφεί σε κάποιο πανεπιστή-
μιο. Πράγμα ανέφικτο. Το μόνο που
καταφέρνει, αρχές του 1967, να του
επιτραπεί να παρακολουθεί στο πα-
νεπιστήμιο του Göttingen, Ιατρική
δίχως εγγραφή. Τελικά εγγράφεται
κανονικά τον Ιανουάριο του 1968,
ενώ εν τω μεταξύ πεθαίνει ο πατέρας
του (26/12/1967) και δυσκολεύει η
οικονομική του κατάσταση. Αναγκά-
ζεται να εργασθεί στο τοπικό νοσο-
κομείο. Κάνει μεγάλη προσπάθεια
και παίρνει το δίπλωμα της Ιατρικής,
στη συνέχεια κάνει μεταπτυχιακές
σπουδές και αρχίζει ακαδημαϊκή
καριέρα, την οποία συνεχίζει στην
Ελλάδα ως καθηγητής ελληνικού πα-
νεπιστημίου.
Οι άμεσες αναφορές στην αλλη-
λογραφία σχετικά με τα γεγονότα
της δεκαετίας του 1960 αφορούν
σχεδόν αποκλειστικά τα ελληνικά
πολιτικά πράγματα που προηγή-
θηκαν της δικτατορίας, μ’ εξαίρεση
το κίνημα του βασιλιά του 1967
ΟΙ ΑΜΕΣΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Ο φίλος του, Αριστείδης, που σπου-
δάζει στο Πολυτεχνείο του Άαχεν,
του γράφει στις 17/1/1966: Εμείς
οι Ααχενέζοι έχουμε μεγάλες φούριες.
Ειδικά εκτελούμε αυτές τις μέρες το
συμβούλιο του συλλόγου Ελλήνων φοι-
τητών Aachen. Οι συνεδριάσεις είναι
οργιώδεις (μπορούν να παραβληθούν
με της Ελληνικής Βουλής), με άφθονο
βρισίδι και λίγο ξύλο. Ο ένας σηκώνε-
ται και ζητά σιγή για τον Πετρούλια1,
ο άλλος σκάει στα γέλια και πλακώ-
νονται αμφότεροι στις σφαλιάρες. Ο
τρίτος ζητά το λόγο και απευθυνόμενος
στο ακροατήριο συνιστά την ψήφιση
του, γιατί είναι λέει ο μόνος ακομμά-
τιστος, όταν τον διακόπτει ένας και τον
ρωτά πως είναι ακομμάτιστος αφού
ζητά πληροφορίες από την ΚΥΠ για τα
φρονήματα των φοιτητών και κρατάει
πυκνή αλληλογραφία με βουλευτή της
ΕΡΕ Μαγνησίας.
-Ποιος σου μίλησε εσένα ρε Λα-
μπράκη!... και τα λοιπά.
Εμείς είμαστε οι καινούργιοι και
έχουμε καθημερινά επισκέψεις των
υποψηφίων που μας τρώνε την ώρα
με πολιτικές μαλακίες. Ας τα να πάν’
στο καλό! Έχετε τέτοια από κει;
Στις 26/1/66, ο Γιώργος γράφει
στον πατέρα του από τις Βρυξέλ-
λες: Εφημερίδες δεν στέλνεται [sic]
πολλές, εδώ το φλέγον ζήτημα είναι
η απαγωγή του Μπεν Μπαρκά2. […]
Τι γίνεται με την πολιτική κατά-
σταση εκεί κάτω, παίζουνε καθόλου
ξύλο; Θα πας στη συγκέντρωση στις
16 Φεβρουαρίου3; Έμαθα ο Κανελ-
λόπουλος έκανε κάποιο καζίκι στην
κυβέρνηση.
Στις 29/1/66, ο εξάδελφός του
(καθηγητής Ιατρικής σήμερα) του
γράφει μεταξύ άλλων: […] [στο
ταχυδρομείο] είχα μαζί μου ένα δέμα
με δύο τεύχη Εικόνων (να διαβάσετε
το άρθρο του κυρίου Τσιριντάνη για
τη νεολαία), τις Μεσημβρινές, όλες,
της εβδομάδος […], επίσης μία Κα-
θημερινή και μία Ημέρα. Στο ταχυ-
δρομείο τσακώθηκα με τον υπάλληλο
ο οποίος είδε τις Ημέρες, Μεσημ-
βρινές κ.λπ. και στενοχωρήθηκε και
μου κόλλησε επικινδύνως […]
Με ρωτάς για το «βασιλικό διάγγελ-
μα». Όσο μπορώ πιο αντικειμενικά θα
σου το πω. Την παραμονή της Πρω-
τοχρονιάς ο Βασιλιάς έβγαλε το γνω-
στό διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό.
Στο λόγο αυτό επετίθετο φανερά χωρίς
προκαταλήψεις εναντίον των κομμουνι-
στών. Ανέφερε τη λέξη κομμουνισμός
(υποστηρίζων ότι είναι ο υπ’ αριθμόν
ένα κίνδυνος της Ελλάδος). Επίσης επε-
τέθη εναντίον του Παπανδρέου εμμέσως
και με τρόπο πολύ συγκαλυμμένο διότι
εφάνη τόσο αδιάλλακτος και οδήγησε
την Ελλάδα σε αυτό το σημείο και για-
τί οι βουλευτές του δημιουργούν όλες
αυτές τις ασχήμιες στη Βουλή και μας
ντροπιάζουν συνεχώς και τέλος αποκά-
λεσε μίασμα όλο αυτόν τον συρφετό που
το καλοκαίρι δημιούργησε εκείνα τα
θλιβερότατα επεισόδια που μας εξευτέ-
λισαν παγκοσμίως.
Τότε με ένα στόμα όλες οι εφημε-
ρίδες του κέντρου και της αριστεράς
επετέθησαν εναντίον του Βασιλέως
σφοδρότατα ενώ η ΕΔΑ κατέθεσε
επερώτηση στη βουλή. Στη συζήτη-
ση στη βουλή ο Κανελλόπουλος είπε
(μέγα σφάλμα) ότι δεν συμφωνεί ως
προς την διατύπωση του διαγγέλμα-
τος αλλά συμφωνεί με αυτά που περι-
έχει και ότι αυτός δεν θα έκανε τέτοιο
διάγγελμα για τον βασιλέα. Επίσης
ψήφισε να προταχθεί η συζήτηση επ’
αυτού από τη συζήτηση για τα φορο-
λογικά. Έτσι ήρθε σε αντίθεση με την
πλειοψηφία της ΕΡΕ.
Στις 18/6/66, ο Γιώργος, στον
πατέρα του: στο Άμστερνταμ έχει
φασαρίες με κάτι εργάτες που κατέ-
στρεψαν τους δρόμους, αυτοκίνητα
και πολλά άλλα, να φανταστείς ότι
όλο το Άμστερνταμ έχει μόνο 170
αστυνομικούς.
Η αδελφή του γράφει στους γο-
νείς, από τη Δανία, στις 18/12/67:
[…] Χθες [στην τηλεόραση] είχε τις
συνομιλίες Βασιλέως - Αρχιεπισκό-
που - Πιπινέλη και Νιάρχου. Εν τω
μεταξύ οι ειδήσεις λένε ότι προτείνουν
στον Βασιλιά να γυρίσει στην Ελλάδα
αλλά να γίνει βασιλιάς το μωρό. Η
Άννα-Μαρία αρνήθηκε κατηγορημα-
τικώς. Εν τω μεταξύ οι ειδήσεις εδώ
φέρουν ως πιθανό βασιλιά τον Πέτρο,
αλλά όπως καταλαβαίνεις όλα αυτά
κάθε μέρα αλλάζουν. 4
Αξίζει να σημειωθεί ότι η πυκνή
αλληλογραφία διακόπτεται μεταξύ
Μαρτίου και Ιουνίου του 1967.
ΟΙ ΕΜΜΕΣΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Οι έμμεσες επιδράσεις της εποχής,
ιδιαίτερα εκείνες της διεθνούς σκη-
νής, διαποτίζουν σχεδόν το σύνολο
αυτής της αλληλογραφίας. Φυσικά
δεν μπορεί ν’ αξιολογηθεί σε ποιο
βαθμό αποτελούν επίδραση του
νέου πολιτιστικού περιβάλλοντος ή
στοιχείο της προσωπικότητας του
γράφοντος.
Στις 9/5/66, μια φίλη του Γιώρ-
γου του γράφει απ’ τη Χαϊδελβέρ-
γη: Αδερφάκι, τώρα ας το σκάσω το
κανόνι. Νομίζεις πως πρέπει να μην
κοιμηθώ με κανένα πριν παντρευθώ;
Η μητέρα μου λέει πως αν τον αγα-
πώ να κοιμηθώ μαζί του, οι θείες μου
με αποχαιρέτησαν λέγοντάς μου να
μην τολμήσω να γυρίσω παρθένα και
τώρα έφτασε το σκοινί στον κόμπο.
Στις 12/1/68, ο Γιώργος, για να
παρηγορήσει την μητέρα του λόγω
της πρόσφατης απώλειας του πα-
τέρα (26/12/1967), της μιλάει με
ποιήματα και μάλιστα όχι συναι-
σθηματικού χαρακτήρα: Μανούλα
μου, Ένας ποιητής λέει: «Κάθε χρώμα
απλώνεται και δίνεται σε άλλα χρώμα-
τα / Για να νοιώσει την μοναξιά του όταν
το βλέπεις». Έτσι και ’μείς απλωνόμα-
στε, ανακατευόμαστε με τους άλλους
ανθρώπους, δίνουμε το «είναι» μας σ’
αυτούς και δεν κατορθώνουμε τίποτα
άλλο παρά να είμαστε μόνοι μας και οι
άλλοι να βλέπουν την μοναξιά μας. Κα-
ταλαβαίνω τον πόνο σου και το μόνο που
μπορώ να σου προσφέρω είναι αγάπη
και μερικούς ακόμη στίχους του ίδιου
ποιητή: «Περικυκλωμένοι από θνητά
πράγματα / (ακόμη και ο ουρανός, ο
γεμάτος άστρα, θα τελειώσει) / Γιατί
τείνω προς τον Θεό;».
Στις 17/2/68 γράφει: Μανούλα
μου. Έχω σπουδαία νέα να σου γρά-
ψω. Χθες ήμουνα καλεσμένος για
δείπνο στον καθηγητή μου. Όπως κα-
ταλαβαίνεις φόρεσα τα καλά μου και
το αριστοκρατικό μου ύφος και όπως
πάντα έκανα εξαιρετική εντύπωση.
Ένδειξη μιας καινούργιας εποχής
που οι καθηγητές καλούν σε δείπνο
τους φοιτητές.
Κατά τη διάρκεια του παρισινού
Μάη του ’68, δεν αναφέρεται κα-
θόλου σ’ αυτόν, αλλά ίσως επηρε-
ασμένος γράφει στην μητέρα του:
Συνδέθηκα με την Μπριγκίττα σε
μία τόσο δύσκολη εποχή της ζωής
[...] Δεν είναι σαν τις κοπέλες που
μέχρι σήμερα είχα γνωρίσει. Δεν την
ενδιαφέρουν τα λούσα και ο χορός.
[…] Με βοήθησε τόσο πολύ να βρω
ξανά τον πραγματικό μου εαυτό, την
αφέλειά μου5 και να βρω τον σωστό
δρόμο. Είμαι πραγματικά πολύ ευτυ-
χής που ξεπέρασα τόσο νωρίς το ανώ-
ριμο στάδιο της Ντόλτσε Βίτας, του
σνομπισμού και μπλαζεδισμού! Έχω
γίνει πραγματικά αγνώριστος. Μέ-
χρι προ μηνών έβλεπα τον κόσμο με
τελείως άλλα μάτια. Σήμερα βλέπω
καθαρά ποια είναι η πραγματική αξία
της ζωής και ποιος είναι ο πραγματι-
Σειρά μεταφρασμένων άρθρων δημοσίευαν τα Νέα, μέσα Σεπτεμβρίου του
1968, με τίτλο «Τι θέλουν οι νέοι; ΑΡΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ, ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ
ΒΙΑΣ, ΕΡΩΤΙΣΜΟΣ». Στο απόκομμα που παρατίθεται, μεταξύ άλλων, συγκρί-
νονται η «ανεύθυνη» και «πολυτελής» στάση των νέων του Μάη του ’68 με την
τολμηρή και υπεύθυνη στάση των νέων της Τσεχοσλοβακίας κατά την επέμβα-
ση των Σοβιετικών.
κός σκοπός μας σ’ αυτόν τον κόσμο.
Και τη 1/6/1968: θα κατέβω με την
Μπριγκίττα το καλοκαίρι […]. Δεν
με ενδιαφέρει καθόλου τι θα πει ο
κόσμος. Στις 9/6/1968: Το «είναι»
του ανθρώπου είναι τόσο περίπλοκο.
Έννοιες σαν τη φιλία π.χ. χάνουν
την υπόστασή τους όταν εμφανίζο-
νται τα συμφέροντα. Πρέπει όμως να
προσαρμοζόμαστε στις αλήθειες της
ζωής αν θέλουμε να μην καταλήξουμε
στο τρελοκομείο. Και η φοβερή αλή-
θεια,ότι στην πραγματικότητα είμα-
στε τελείως μόνοι, δεν σ’ αφήνει να
την κοιτάξεις στα μάτια. Κάθε φορά
σκέπτεσαι ότι δεν είναι έτσι, όπως
φαίνεται, μετά όμως από την επομέ-
νη απογοήτευση ξανά ανταμώνεις την
αλήθεια της ζωής. Η ελπίδα σε κάνει
να ξεχνάς τις απογοητεύσεις σου και
ξαναπέφτεις στην ίδια παγίδα.
Αργότερα, στις 17/10/68, γράφει
πάλι στη μητέρα του: Μη μου θέτεις
τέτοιους όρους που θα με διχάσουν,
γιατί θα πετύχεις μόνο το αντίθετο.
Μη με θέτεις μπρος στο δίλημμα να
διαλέξω μεταξύ εσένα [sic] και τις
Μπριγκίττας, αυτό θα είναι τραγικό
Αρχείο Λάκη Δόλγερα
σφάλμα που θα ανοίξει σε όλους τερά-
στια χάσματα που δεν θα γεφυρωθούν
ποτέ. Και στις 21/10/68 (κάνοντας
ρομαντικά όνειρα, ενώ είναι ακόμη
στο 1ο έτος της Ιατρικής): Εκείνο
που από τώρα προγραμματίζουμε με
την Μπριγκίττα είναι ένα μεγάλο βι-
βλίο που θα γράψουμε μαζί επί της
εγκληματολογίας ανηλίκων. Θα γίνει
μία εξαιρετική εργασία με κοινωνικό
μέρος όπου θα θίγονται τα κοινωνικά
προβλήματα και με ιατρικό μέρος
όπου θα αναλύονται λεπτομερώς οι
νευρικές διαταραχές, οι φυσιολογι-
κές αντιδράσεις, οι επιδράσεις των
διαφόρων ορμονών καθώς και το ψυ-
χοσωματικό πρόβλημα. Δεν υπάρχει
ωραιότερο πράγμα από ένα ζευγάρι να
έχει κοινά ενδιαφέροντα και οι γνώ-
σεις να είναι συμπληρωματικές. Στις
23/4/69 γράφει σχετικά με τη δια-
παιδαγώγηση από την αδελφή του
της ανιψιάς του, με χρήση ξύλου:
μπορεί να εξακολουθεί να τη δέρνει,
αυτό όμως δεν αποδεικνύει ότι είναι
το σωστό, διαφωνώ και αν ποτέ αυτό
συμβεί εκεί μπροστά μου θα το εμπο-
δίσω με όλες μου τις δυνάμεις […]
the books’ journal #98 [Μάιος 2019] 97
Το ότι πολλές γενιές, και μεις μαζί,
ανατραφήκαμε με το ξύλο δεν αποδει-
κνύει ότι το ξύλο είναι ο μόνος τρό-
πος. Και στις 28/4/69: Βέβαια θα θυ-
μώσεις με το μούσι μου, βλέπεις είναι
η μόδα, τα τρία τέταρτα των φοιτητών
μουσοφορούν, μέχρι και οι καθηγητές
έχουν τουλάχιστον μουστάκι.
Είναι άγνωστο αν όλα αυτά θα
γράφονταν με τον ίδιο τρόπο αν η
δεκαετία του 1960 συνέχιζε με τα
πολιτικά και πολιτιστικά πρότυπα
εκείνης του 1950. Μπορεί ο κα-
θένας μας να εικάσει μια σχετική
απάντηση. Ένδειξη ότι τουλάχι-
στον το κλίμα της εποχής είχε επη-
ρεάσει τον νεαρό Γιώργο είναι το
μούσι που άφησε και η κόντρα με
την μητέρα του επί του θέματος. zx
1. Ο Σωτήρης Πέτρουλας σκοτώθηκε
στις 21 Ιουλίου 1965, σε διαδήλωση,
από ασφυξία που του προκάλεσε δα-
κρυγόνο, κατά τη διάρκεια των γεγο-
νότων που ονομάσθηκαν Ιουλιανά.
2. Στις 29 Οκτωβρίου 1965 απάγεται
ο Μπεν Μπαρκά, εξόριστος μαροκι-
νός πολιτικός της Αριστεράς. Χάνεται.
Το πτώμα του δεν βρέθηκε ποτέ.
3. Στις 16 Φεβρουαρίου 1966, επέτειο
της νίκης της Ένωσης Κέντρου το
1964, έγινε μεγάλη συγκέντρωση στην
Πλατεία Κλαυθμώνος, με τον Γεώργιο
Παπανδρέου να κάνει μεν δυναμική
εμφάνιση, να θέτει όμως λογικά και
συγκρατημένα αιτήματα για την πο-
ρεία της χώρας. Αυτό, σε συνδυασμό
με το αίτημα του Κανελλόπουλου (σε
λόγο του στις Σέρρες δύο μέρες πριν,
στις 14/2/66) για διενέργεια εκλογών
σε σύντομο χρονικό διάστημα, δημι-
ουργούσε την ελπίδα της άρσης του
αδιεξόδου της κυβέρνησης Στεφανό-
πουλου. Η προσέγγιση των δύο κομ-
μάτων οριστικοποιήθηκε το φθινόπω-
ρο του ίδιου έτους με την υπογραφή
μνημονίου συμφωνίας για την ομαλή
και ελεγχόμενη πολιτική εξέλιξη, μέσω
εκλογών την άνοιξη του 1967, τις
οποίες θα διενεργούσε κυβέρνηση Κα-
νελλόπουλου. Στη συμφωνία προσχώ-
ρησε και ο βασιλιάς, απέτυχε όμως
αυτή να αποτρέψει τη δικτατορία.
4. Μετά την αποτυχία του κινήματός
του, ο βασιλιάς κατέφυγε στη Ρώμη
και, έπειτα από αποτυχημένες συζη-
τήσεις με τους δικτάτορες, ανακοί-
νωσε ότι θα επιστρέψει στην Ελλάδα
όταν θα αποκατασταθούν οι δημοκρα-
τικές ελευθερίες.
5. Η χρήση της λέξης «αφέλεια» με
θετική φόρτιση ίσως παραπέμπει στην
αυθεντικότητα και την παιδικότητα
του κινήματος των χίπις.
 ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ
Συνταξιούχος καθηγήτρια γαλλικής φι-
λολογίας αναζητά ανδρική συντροφιά,
χωρίς υποχρεώσεις, με άριστη γνώση
της γαλλικής γλώσσας και λάτρη της
γαλλικής μουσικής και κουζίνας. Συμ-
βιβάζομαι και με λάτρη της ελληνικής
– κουζίνας, όχι μουσικής. Στείλτε η-μέιλ:
etienne.grec2389@gmail.com

Ψάχνω παρέα να πηγαίνουμε μαζί στα

μουσεία. Κατά προτίμηση άνδρα που
του αρέσει η σύγχρονη τέχνη αλλά δεν
λέει όχι και για παλαιότερες ενότητες
της τέχνης. Είμαι συνταξιούχος δημόσι-
ος υπάλληλος με άπλετο χρόνο. Γράψτε
δίνοντας ένα τηλέγωνο: antonystef65@
yahoo.gr

ΔΙΑΦΟΡΑ
Aν θέλετε να δώσετε έπιπλα, ηλεκτρο-
νικές συσκευές, ρούχα κ.λπ. μπορείτε να
έχετε υπόψη σας το ΡΕΤΟ, έναν χριστιανι-
κό σύλλογο μη κερδοσκοπικού χαρακτή-
ρα που βοηθά τοξικομανείς στην κοινω-
νική τους επανένταξη. Παραλαμβάνουν
δωρεάν τα αντικείμενα από τον χώρο
σας, αν χρειαστεί τα επισκευάζουν, και
έπειτα τα μεταπωλούν σε προσιτές τιμές
στα καταστήματά τους. Προτιμήστε τους,
κάνουν εξαιρετική δουλειά! Τηλ. 210

ΑΓΓΕΛΙΕΣ
6625096.

Στείλε και εσύ την αγγελία σου ΜΑΘΗΜΑΤΑ

στα Προσωπικά του Books’ Journal
(info@booksjournal.gr,
με την ένδειξη: για τις αγγελίες).
Επικοινωνία και συντροφιά,
σχέσεις και έρωτας… Μείνε σε
σύνδεση με ένα κοινό υψηλών
ενδιαφερόντων και μοναδικών
ποιοτήτων. Είναι δωρεάν.
Το σινεμά του Αλμοδόβαρ, τα ποιή-
ματα του Λόρκα, τα διηγήματα του
Μπόρχες... Θέλετε να μάθετε την
ισπανική γλώσσα και να γνωρίσετε
τον ισπανόφωνο πολιτισμό; Εκπαι-
δευτικός αναλαμβάνει μαθήματα
σε παιδιά και ενήλικες, με τη χρήση
λογοτεχνικών και άλλων κειμένων,
καθώς και οπτικοακουστικού υλικού.
Τηλέφωνο: 6973912395
Γαλλικά και αγγλικά σε παιδιά και
ενήλικες από τελειόφοιτη γαλλικής φι-
λολογίας ΕΚΠΑ και κάτοχο Proficiency.
Δημιουργική εκμάθηση της γλώσσας
μέσω οπτικοακουστικού υλικού και λο-
γοτεχνικών κειμένων. Αναλαμβάνεται
επίσης η μελέτη μαθητών δημοτικού.
Δυνατότητα θερινών μαθημάτων. Τιμή
συζητήσιμη. Τηλέφωνο: 6948425857
Μαθήματα ρωσικής γλώσσας. Ατομικά
ή ομαδικά μαθήματα κατ’ οίκον. Ατομι-
κή ή ομαδική προετοιμασία για όλα τα
πτυχία (Α1-C1) στο νέο σπουδαστήριο
ρωσικής γλώσσας AKADEMIA, Ακαδημί-
ας 57 Αθήνα. Ειδικές γνώσεις στη λογο-
τεχνία και την πολιτική ιστορία. Γκαλίνα
Γκοντσάρ, φιλόλογος-γλωσσολόγος.
Τηλέφωνο επικοινωνίας: 6944574510
Ισπανικά με τον Ιγνάθιο. Δάσκαλος από
Ισπανία (Βαρκελώνη) προσφέρει ιδιαί-
τερα μαθήματα ισπανικών με τρόπο δυ-
ναμικό και δημιουργικό για όλα τα επί-
πεδα. Μέσα διδασκαλίας/εκμάθησης:
κείμενα, ήχος, βίντεο, συνομιλία κ.λπ.
Δυνατότητα και για ομαδικά μαθήμα-
τα. Μιλάω ελληνικά. Τηλ. 6983650442,
Μail: nachoqf@gmail.com
ΠΩΛΉΣΕΙΣ
Πωλείται: Κωνσταντίνου Παπαρρη-
γόπουλου, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, εκδοτικός οίκος Γεωργίου Δ.
Φέξη, Αθήνα 1902. Ολοκληρωμένο
σε πέντε τόμους. Τιμή: 300 ευρώ.
Επικοινωνήστε: lionaraki@gmail.
com.
Πωλούνται συνολικά 18 τεύχη του
γαλλικού κινηματογραφικού περιο-
δικού Premiere: 1988 (2 τεύχη), 1989
(10 τεύχη), 1990 (6 τεύχη). Επικοινω-
νήστε: lionaraki@gmail.com.
Πωλούνται δυο τεύχη του φεμινι-
στικού περιοδικού Δίνη: τεύχος 1
και 2 (1986-1987). Επικοινωνήστε:
lionaraki@gmail.com.
Σπάνια έκδοση. Πωλούνται 12 τεύ-
χη του έτους 1972 του περιοδικού
Φοιτητικός Παλμός. Επικοινωνήστε:
lionaraki@gmail.com.
Πωλούνται δεκάδες παλιά τεύχη του
επιστημονικού περιοδικού Σύγχρο-
να Θέματα (μεταξύ αυτών τα πρώ-
τα ιστορικά τεύχη). Επικοινωνήστε:
lionaraki@gmail.com.
Πωλείται ηλεκτρικός κύλινδρος αρ-
γυροχρυσοχοΐας, τηλ. 6936966704.
Διατίθενται 28 τεύχη του περιοδικού
Philosophy, Psychiatry, and Psychology
που εκδίδεται από το Johns Hopkins
University Press (έτη 2001-2008) για 7
ευρώ το ένα. Ολόκληρη η σειρά προς
150 ευρώ. Τηλ. 6936966704.

98 the books’ journal #98 [Μάιος 2019]