Μικ Τζάγκερ

Το όνομά μου είναι αναστάτωση

9 770001 792587

78>

ΧιλΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡιΟΥ

ΒαγγεληΣ Δ. ΠανταζηΣ, γιωργοΣ ΣιακανταρηΣ – Επιμύθιο στην «αριστερή» και τη «δεξιά» βία ΒαΣiληΣ ΒαμΒακaΣ – Τα τρα-
γούδια της κρίσης γιωργοΣ κτιΣτακηΣ – Οι δικαστικοί λειτουργοί και οι κινητοποιήσεις τους ΠαναγηΣ ΠαναγιωτοΠουλοΣ –
Η ελληνική οικογένεια και το νέο ελληνικό ζήτημα aντωνηΣ καλΔελληΣ – O φάκελος της ρωμαϊκής ταυτότητας του Βυ-
ζαντίου Kατερινα Σχινα – Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ: η θεά του «αγγίζω» γιωργοΣ ΣαρηγιαννιΔηΣ – Πειραματισμός και ευε-
λιξία γιωργοΣ ατΣαλακηΣ – Όσκαρ Νιμάγιερ, o αρχιτέκτονας του Ρίο ΔημητρηΣ Β. τριανταφυλλιΔηΣ – Το κίνημα σαμιζντάτ
editorial Ο απολίτιστος υπουργός Πολιτισμού
ριν από μερικές μέ-
Π ρες, ο κώστας τζα-
βάρας, αναπληρωτής
υπουργός Παιδείας,
Θρησκευμάτων και
ορισμένων άλλων πραγμάτων αλλά,
επί της ουσίας, υπεύθυνος για τα
πολιτιστικά πράγματα του τόπου
(τύποις και ουσία, δηλαδή, με τις
αρμοδιότητες υπουργού Πολιτι-
σμού), διαχειρίστηκε με ιδιαίτερη
βαναυσότητα ένα θέμα της αρμο-
διότητας του υπουργείου του. οδη-
γημένος από δημοσιεύματα που
κατήγγελλαν σκάνδαλο στο εθνικό
κέντρο Βιβλίου (εκεΒι) ανακοί-
νωσε δημοσίως τις παραιτήσεις του
προέδρου, συγγραφέα και ακαδη-
μαϊκού Θανάση Βαλτινού, της δι-
ευθύντριας κατρίν Βελισσάρη και
των μελών του ΔΣ. οι χειρισμοί
του, εκτός των άλλων, δυσφήμη-
σαν και έναν από τους πιο δρα-
στήριους εκδοτικούς οίκους, τον
Πατάκη, αφού έμεινε μετέωρη η
κατηγορία ότι, σε μια υπόθεση επι-
χορήγησης αγοράς βιβλίων, ο οίκος
φερόταν ως σκανδαλωδώς ευνοη-
μένος.
ο κώστας τζαβάρας επέτρεψε
να δοθεί η διάσταση του σκανδάλου
σε ένα έλασσον θέμα δεοντολογίας.
Δυο μέλη μιας επιτροπής ειδικών,
καθηγητών και συγγραφέων, που
κατάρτιζε λίστα για ένα εντεταγ-
μένο στο εΣΠα πρόγραμμα, το
Πρόγραμμα φιλαναγνωσία, το
οποίο προβλέπει δημιουργία μαθη-
τικών βιβλιοθηκών σε σχολεία της
χώρας και την αγορά ορισμένων
παιδικών βιβλίων βάσης, είχαν
εντάξει στη λίστα των προς αγορά
βιβλίων και δικά τους. ατόπημα;
το δίχως άλλο – η δεοντολογία ορί-
ζει ότι, αν θέλεις να είσαι υποψή-
φιος σε έναν διαγωνισμό, φροντί-
ζεις να μην είσαι και κριτής, ό,τι κι
αν είναι το αντικείμενο του διαγω-
νισμού, ένα κουμπί ή ένα υπερωκε-
άνιο.
από εκεί και πέρα, αρχίζουν οι
υπερβολές. φταίει ο εκδοτικός οί-
κος που εκπροσωπείται κατά 50%
με βιβλία του στην καταρτισθείσα
λίστα; και γιατί να φταίει από τη
στιγμή που και τα βιβλία του είναι
χωρίς αμφισβήτηση αξιόλογα
(ανάμεσά τους, και όλα τα βιβλία
της ζωρζ Σαρρή), ενώ το μερίδιο
του στη σχετική αγορά είναι ανά-
λογο, περί το 50%; φταίει η διοί-
κηση του εκεΒι και ο πρόεδρος
για μια υπόθεση η οποία βρισκόταν
σε εκκρεμότητα; Προφανώς, όχι –
αν πίστευε ο υπουργός ότι η διοί-
κηση δεν θα επιληφθεί του δεοντο-
λογικού (και μόνο) ζητήματος το
οποίο είχε προκύψει, θα μπορούσε
να ζητήσει εξηγήσεις αρμοδίως,
αντί να παριστάνει τον αυστηρό
βράχο ηθικής και να ανακοινώνει,
πομπωδώς, την παύση των στελε-
χών ενός κομβικού οργανισμού του
πολιτισμού, μάλιστα μιλώντας για
υποψίες κακοδιαχείρισης (αφήνο-
ντας, δηλαδή, υπόνοιες για την
ακεραιότητα των στελεχών που
έπαυσε) και για «τις κρίσιμες στιγ-
μές που περνάει ο τόπος». λες και
ο κ. τζαβάρας έχει συναίσθηση
της δουλειάς που έπρεπε να έχει
κάνει ώστε να είναι όντως χρήσι-
μος τις κρίσιμες στιγμές που περ-
νάει ο τόπος.
καταδικασμένος στην ανυπολη-
ψία, εξαιτίας των επιλογών του,
από την πρώτη στιγμή που βρέθηκε
σ’ αυτό το πόστο, ο υπουργός συ-
νεχίζει τις άστοχες ενέργειες. Συ-
νεχίζει, δηλαδή, να πορεύεται σαν
πολιτευτής επαρχίας σε μια υπό-
θεση που χρειάζεται αντανακλα-
στικά διανοούμενου. κολλημένος
με τ’ αρχαία, έχει καταδικάσει
όλους τους υπόλοιπους τομείς του
υπουργείου του σε μαρασμό. το
φεστιβάλ αθηνών, η καταξιωμένη
εκδήλωση βιτρίνας της χώρας,
αφού συκοφαντήθηκε, συνεχίζει να
βαλτώνει, και λίγους μήνες πριν τη
νέα περίοδο, δεν ξέρουμε ακόμα
ποιος θα κάνει τον προγραμματι-
σμό. το εθνικό Θέατρο, η λυρική,
το μέγαρο μουσικής είναι, γι’ αυ-
τόν, οι εποπτευόμενοι φορείς που,
απλώς, καλούνται να οργανώσουν
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 3
«πολιτιστικές εκδηλώσεις» στην πε-
ριφέρεια – να πάνε μπρεχτ στην
επικράτεια της τηλεοπτικής κουλ-
τούρας και του φραπέ, σύμφωνα με
την υπέροχη γελοιογραφία του
κυρ που πάντα είναι επίκαιρη. το
ελληνικό κέντρο κινηματογράφου
και το φεστιβάλ Θεσσαλονίκης εί-
ναι αφημένα στην τύχη τους – ιδίως
το φεστιβάλ Θεσσαλονίκης χωρίς
την ευρηματικότητα των στελεχών
του και την αυτοθυσία των εργαζο-
μένων του ίσως και να μην μπο-
ρούσε να διεξαχθεί. μόνο το
κΘΒε, το θέατρο που εσχάτως δο-
ξάζει τον εθνολαϊκισμό μοιάζει να
τον εκφράζει.
αλλά δεν έχει σημασία τι εκφρά-
ζει τον υπουργό. Σημασία έχει ότι
αν συνεχίσει λίγο ακόμα την πολι-
τική της αδράνειας και της κωλυ-
σιεργίας, της συκοφάντησης θεσμών
που λειτουργούν και προσώπων
που, αντικειμενικώς, έχουν υπηρε-
τήσει με συνέπεια, συχνά και με
έμπνευση το αντικείμενό τους, θα
τινάξει στον αέρα όλο το θεσμικό δί-
κτυο που κρατάει τη χώρα σε επαφή
με τον σύγχρονο πολιτισμό.
ο κ. τζαβάρας έχει όραμα. μια
έρημο του πολιτισμού, διακοσμη-
μένη με αρχαία ερείπια και σύγ-
χρονες εκκλησίες, μια απέραντη
ελληνική επαρχία. μπορεί να ταυ-
τίζεται με το όραμα του πολιτικού
προϊσταμένου του, αλλά είναι βέ-
βαιο ότι βρίσκεται στον αντίποδα
και των άλλων εταίρων της συγκυ-
βέρνησης και της αξιωματικής
αντιπολίτευσης. Πριν κάνει το
όραμά του πράξη, οφείλουν οι πο-
λιτικοί παράγοντες αυτοί να τον
οδηγήσουν στην έρημο της εκλογι-
κής του περιφέρειας, όπου ανήκει.
 12 10
ΠePieXoMeNa
8 ΔIAλOΓOΣ
Άξιζε το εγκώμιο ο Στουρνάρας; – γιωργοΣ ΣιακανταρηΣ, ηλιαΣ κανελληΣ

10 ΠAPEMBAΣEIΣ
ΒαγγεληΣ Δ. ΠανταζηΣ – επιμύθιο στην «αριστερή» και τη «δεξιά» βία
ΒαΣiληΣ ΒαμΒακaΣ – τα τραγούδια της κρίσης
γιωργοΣ κτιΣτακηΣ – οι δικαστικοί λειτουργοί και οι κινητοποιήσεις τους
ΠαναγιωτηΣ ΔημητραΣ – ελλάς ελλήνων χριστιανών ομοφοβικών
ΘαναΣηΣ μουτΣοΠουλοΣ – εξάρχεια: η επιστροφή του underground
ΠαναγηΣ ΠαναγιωτοΠουλοΣ – η ελληνική οικογένεια και το νέο ελληνικό ζήτημα
56 ΣΠυροΣ ΒλετΣαΣ – η αυτοκολακεία ως ιδεολογία

26

35 Kατερινα Σχινα – κατερίνα αγγελάκη-ρουκ: η θεά του «αγγίζω»

38 αντωνηΣ καλΔελληΣ – ανοίγοντας ξανά τον φάκελο της ρωμαϊκής ταυτότητας του Βυζαντίου
44 ΔημητρηΣ ΣκαλκοΣ – η κοινωνική προστασία στην ελλάδα του μνημονίου
46 χιλντα ΠαΠαΔημητριου – Mικ τζάγκερ: «το όνομά μου είναι αναστάτωση»
52 ΔημητρηΣ ΣκαλκοΣ – οι ωδίνες της προσαρμογής
54 γιωργοΣ ΣαρηγιαννιΔηΣ – Πειραματισμός και ευελιξία
60
56 γιωργοΣ ατΣαλακηΣ – Oscar Niemeyer, o αρχιτέκτονας του ρίο
38 60 γιωργοΣ μαρκαταΣ – ούτε θεός ούτε πατρίδα ούτε επανάσταση
62 κ. Π. αναγνωΣτοΠουλοΣ – ζωικά πνεύματα και αβεβαιότητα στον τζον μέυναρντ κέυνς
67 ελενη ΠαΠαγεωργιου – κάτω από στάχτη και πάγο
70 Kατερινα Σχινα – η ελλάδα και η σιωπή
72 γιωργοΣ ΣιακανταρηΣ – η βία εναντίον της Δημοκρατίας
76 ΔημητρηΣ Β. τριανταφυλλιΔηΣ – το κίνημα σαμιζντάτ
84 νικολαΣ ΒουλεληΣ – ο λίβανος, πεδίο εσωτερικών και διεθνών συγκρούσεων
62 76 87 φιλιΠΠοΣ φιλιΠΠου – Βροχή πέφτει στο Παρίσι

Bιογραφίες
88 κωνΣταντινοΣ ηροΔοτου – κώστας Στεργιόπουλος

Στήλες
27 ΓλΩΣΣιΔιΑ, ανΔρεαΣ ΠαΠΠαΣ – αγαπώ των πορτοκάλων
31 ΤΕλΕΥΤΑιΑ ΕξΟΔΟΣ – ΣΤΥΜφΑλιΑ #3, μιχαληΣ μοΔινοΣ – μπελ επόκ
94 ΔIΠλA ΒιΒλιΑ, ΔημητρηΣ ΔουλγεριΔηΣ – το χαλέπι, μια πόλη του μοντερνισμού
96 ΠΕΡΙλΗΨΗ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΝ #3 – Ένα αφήφημα σε συνέχειες
ικαροΣ μΠαμΠαΣακηΣ, εικονογράφηση: ελεαννα μαρτινου
97 DUCK SOUP, κριτων ωραιοΠουλοΣ – Στην κουζίνα της ανάγνωσης

84
Στο εξώφυλλο: ο Μικ Τζάγκερ από τον Αλέκο Παπαδάτο 98 AΓΓEλIEΣ

4 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 5

Mηνιαία Eπιθεώρηση
Έτος 3ο / Tεύχος 27 / ιανουάριος 2013 / τιμή 5€
ηλίας κανέλλης & Σια εε
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.gr
www.booksjournal.gr
Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης
Σύμβουλος Έκδοσης: Kατερίνα Σχινά
Aρχισυντάκτρια: Όλγα Σελλά
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης
Γραμματεία Σύνταξης:
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης,
ευαγγελία κουλιζάκη, Kατερίνα Oικονομάκου,
Tίνα μανδηλαρά, Eριφύλη Mαρωνίτη,
γιώργος Σιακαντάρης, Δημήτρης Σκάλκος
Eπιστημονική Eπιτροπή
Nομικά: Σταύρος Tσακυράκης
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική:
γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου
Θέατρο: iφιγένεια Tαξοπούλου
Ιστορία: Δημήτρης Δημητρόπουλος
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος,
Δημήτρης a. Σωτηρόπουλος
Οικονομία: γιώργος Προκοπάκης
Διεθνή: φίλιππος Σαββίδης
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας
Art Director: aνδρέας Pεμούντης
Eξώφυλλο: aλέκος Παπαδάτος
λογότυπο: Σταύρος Kούλας
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια
φωτογραφίες: Βίκυ γεωργοπούλου, aλεξία Tσαγκάρη
Ηλεκτρονική έκδοση: Δ. κ. Σωτηρόπουλος, www.moebius.gr
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006
λογιστήριο: νίκος μπαρούτας - τηλ. 210 6428180
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας
Παραγωγή: Z-axis, 210 6543298
Eκτύπωση: iRiS Eκτυπώσεις a.E.B.E.
Διανομή: Άργος a.E.
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας):
κέντρο του Βιβλίου - ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία ε.ε., λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των
συντακτών τους
iSSN: 1792-5878
Tο επόμενο τεύχος θα κυκλοφορήσει
την Πέμπτη 31 ιανουαρίου
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €,
Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank:
142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA
6 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
ΣYNePΓateΣ..........................................................
Κώστας Π. Αναγνωστόπουλος. καθηγητής στο τμήμα
μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης του Δημοκρίτειου
Πανεπιστημίου Θράκης. πρόεδρος και γενικός διευθυντής
του εθνικού ινστιτούτου εργασίας και ανθρώπινου Δυνα-
μικού. Πιο πρόσφατο, το βιβλίο του Το αόρατο και το ορατό
χέρι (2011). υπό έκδοση: Συγκινήσεις και αποφάσεις.
Γιώργος Ατσαλάκης. αρχιτέκτονας μηχανικός, υποψήφιος
διδάκτωρ στο εμΠ. από το 2007 είναι partner στο αρχι-
τεκτονικό γραφείο iSV architects. Έχει συμμετάσχει σε
αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και διαγωνισμούς industrial
design στην ελλάδα και το εξωτερικό.
Βασίλης Βαμβακάς. λέκτορας κοινωνιολογίας της επικοι-
νωνίας και της μαζικής κουλτούρας στο τμήμα Δημοσιο-
γραφίας και μμε του αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ-
σαλονίκης. Βιβλία του: Εκλογές και επικοινωνία στη
Μεταπολίτευση. Πολιτικότητα και θέαμα (2006), Η Ελλάδα
στη δεκαετία του ‘80 (μαζί με τον Παναγή Παναγιωτόπουλο,
επιμ., 2010).
Σπύρος Βλέτσας. κινηματογραφιστής και συγγραφέας.
Σκηνοθέτησε τις μικρού μήκους ταινίες Κατάθεση και Προς
το τέλος της διαδρομής. το 2006 εκδόθηκε η ποιητική συλ-
λογή του, Επί των στρωμάτων. Πιο πρόσφατο βιβλίο του, Ευ
ζην, όχι lifestyle! (2009).
Νικόλας Βουλέλης. Δημοσιογράφος, διευθυντής της Εφη-
μερίδας των Συντακτών. Ήταν διευθυντής ειδήσεων και ενη-
μέρωσης του αθηναϊκού Πρακτορείου ειδήσεων - μακε-
δονικού Πρακτορείου ειδήσεων (αΠε-μΠε) ώς τον
απρίλιο του 2011.
Παναγιώτης Δημητράς. εκπρόσωπος του ελληνικού Πα-
ρατηρητηρίου των Συμφωνιών του ελσίνκι (εΠΣε) και μέ-
λος της Συνέλευσης εκπροσώπων της Παγκόσμιας οργά-
νωσης κατά των Βασανιστηρίων (OMCT). Συγγραφέας
του βιβλίου Αναζητώντας τα χαμένα δικαιώματα στην Ελλάδα.
Η σκοτεινή πλευρά της ελληνικής δημοκρατίας (2007).
Δημήτρης Δουλγερίδης. Δημοσιογράφος στην εφημερίδα
Τα Νέα. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του, Δεύτερη
ανάγνωση (2012).
Κωνσταντίνος Ηροδότου. υποψήφιος διδάκτορας φιλο-
σοφίας στο Πανεπιστήμιο Paris 8.
Αντώνης Καλδέλλης. καθηγητής στο τμήμα ελληνικών
και λατινικών σπουδών του Ohio State University. Βιβλία
του: Λέσβος και ανατολική Μεσόγειος κατά τη ρωμαϊκή και
π ρώιμη βυζαντινή περίοδο (100 π.Χ – 600 μ.Χ.): Μελέτη των
κοινωνικών, πολιτικών και θρησκευτικών δομών (2002), Pro-
copius of Caesarea: Tyranny, History, and Philosophy at the
End of Antiquity (2004), Hellenism in Byzantium: The
Transformations of Greek Identity and the Reception of the
Classical Tradition (2007), The Christian Parthenon: Clas-
sicism and Pilgrimage in Byzantine Athens (2009). υπό έκ-
δοση: A New Herodotos: Laonikos Chalkokondyles on the
Ottoman Empire, the Fall of Byzantium, and the Emergence
of the West και Ethnography after Antiquity: The Representa-
tion of Other Lands and People in Byzantine Literature.
Γιώργος Κτιστάκης. Δ.ν. του Πανεπιστημίου αθηνών,
αντεισαγγελέας εφετών. Έχει δημοσιεύσει τα βιβλία Ο Ει-
σαγγελέας Πρωτοδικών και η άσκηση Ποινικής Δίωξης
(2003), Η Ποινική Διαδικασία (2005) και, πρόσφατα, Η
Απονομή της Ποινικής Δικαιοσύνης. Μια Κοινωνιολογική
προσέγγιση (2011).
Γιώργος Μαρκατάς. Πολιτικός επιστήμονας με μεταπτυ-
χιακές σπουδές στη μαζική κουλτούρα. Συγκαταλέγεται
στους συγγραφείς του τόμου, “Sex and The City”: Ταυτότητα
και αναζήτηση νοήματος στη μετανεωτερική αφήγηση, που
μόλις κυκλοφόρησε.
Ελεάννα Μαρτίνου. ζωγράφος, έχει εργαστεί για σκηνικά
στο θέατρο και για εικονογράφηση βιβλίων. είναι ιδρυτικό
μέλος του δημιουργικού εργαστηρίου FixatiF WorkS.
Μιχάλης Μοδινός. Συγγραφέας, περιβαλλοντολόγος και
γεωγράφος. κυκλοφορούν τα μυθιστορήματά του Χρυσή
Ακτή, Ο Μεγάλος Αμπάι και Επιστροφή και το πιο πρό-
σφατο Η Σχεδία. Στο δοκιμιακό και ερευνητικό του έργο πε-
ριλαμβάνονται τα βιβλία Μύθοι της Ανάπτυξης στους Τροπι-
κούς, Από την Εδέμ στο Καθαρτήριο, Το Παιγνίδι της
Ανάπτυξης, Τοπογραφίες και Η Αρχαιολογία της Ανάπτυξης.
Θανάσης Μουτσόπουλος. αναπληρωτής καθηγητής της
ιστορίας της τέχνης και της θεωρίας του πολιτισμού στο
Πολυτεχνείο κρήτης, επιμελητής της έκθεσης Το Αθη-
ναϊκό Underground που παρουσιάστηκε στο CaMP! το κα-
λοκαίρι του 2012 (και της ανάλογης έκδοσης). Άλλα βι-
βλία του: David Carson: μετά την καταστροφή (1990), Μοι-
άζει με άνθρωπο(ς). Ανθρωπομορφισμός, αφαίρεση και σχη-
ματοποίηση στη μαζική κουλτούρα (1997), No feelings: το
εικαστικό punk (1998), Τι τρέχει; Οι εικόνες του Πάνου Κου-
τρουμπούση (2000).
Γιώργος - Ίκαρος Μπαμπασάκης. Ποιητής, μεταφρα-
στής και συγγραφέας. μερικά από τα βιβλία του: Paris, Πα-
ρίσι (2003), Harmolypi ‘s blues (2003), La vie est belle, et facile
(2004), Ω! (2007), Μάης ’68 (2008), Ζενερίκ (2011). μόλις
κυκλοφόρησαν η συγκεντρωτική ποιητική δουλειά του Ho-
tel Hegel και το μυθιστόρημα Διασυρμός.
Παναγής Παναγιωτόπουλος. λέκτορας κοινωνιολογίας
στο τμήμα Πολιτικής επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης
του Πανεπιστημίου αθηνών. Βιβλία του: Το Γεγονός. Βα-
ναυσότητα, πόλεμος και πολιτική μετά την 11η Σεπτεμβρίου
(2002), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, πολιτικό
και πολιτισμικό λεξικό (με τον Βασίλη Βαμβακά, επιμ.,
2010). Σε λίγες μέρες κυκλοφορεί το βιβλίο του Τεχνολογι-
κές καταστροφές και πολιτικές του κινδύνου. Παλινδρομήσεις
του κοινωνικού εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα, 1947-2000.
Βαγγέλης Δ. Πανταζής. Διδάκτορας ιστορίας και συγγρα-
φέας των βιβλίων Χάρτες και Ιδεολογίες (1989), Ομηρική Γε-
ωγραφία και Ομηρική Εποχή (1996), Η ομηρική Ζάκυνθος
(2002), Όμηρος και Τροία (2006), Βασιλείς από την θάλασσα;
(2009).
Ελένη Παπαγεωργίου. Πτυχιούχος του τμήματος επικοι-
νωνίας, μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστη-
μίου και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Popular
Literature του Trinity College του Δουβλίνου και στη Δια-
χείριση Πολιτιστικών επιχειρήσεων.
Χίλντα Παπαδημητρίου. μεταφράστρια και συγγραφέας.
μεταξύ άλλων, έχει μεταφράσει μάλκολμ μπράντμερυ,
τζον μπαρθ, τζόναθαν κόε, Πέρσιβαλ Έβερετ, νικ χόρ-
νμπυ, ρέημοντ τσάντλερ, Άγκαθα κρίστι. το πρώτο της μυ-
θιστόρημα, Για μια χούφτα βινύλια, κυκλοφόρησε το 2011.
Έχει επίσης γράψει δυο βιογραφίες για τους Beatles και τους
Clash, ενώ συνεργάζεται συστηματικά με το διαδικτυακό
μουσικό περιοδικό www.mic.gr.
Ανδρέας Παππάς. μεταφραστής και επιμελητής κειμένων.
Βιβλία του: Μεταξύ Γουτεμβέργιου και Μαρξ (1999), Υπο-
γλώσσια (2004, γ’ έκδ. 2010), Υπο-γλώσσια Β (2005).
Γιώργος Σαρηγιαννίδης. μέλος της επιστημονικής ομά-
δας του φόρουμ για την ελλάδα. Συμμετείχε στον ομαδικό
τόμο Φύλλα Ελευθερίας (2010).
Γιώργος Σιακαντάρης. Διδάκτορας κοινωνιολογίας του
Πανεπιστημίου Σόφιας, επιστημονικός διευθυντής στο
ιΣταμε. Bιβλία του: Οι μεγάλες απουσίες. Η ελληνική δη-
μοκρατία σε άμυνα (2011), Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: Ο φιλόσοφος της
πεφωτισμένης δημοκρατίας (2012).
Δημήτρης Σκάλκος. Πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος,
αναπληρωτής επιστημονικός διευθυντής του φόρουμ για την
ελλάδα. τελευταίο του βιβλίο: Αλήθειες για το φιλελευθερι-
σμό (2008).
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας
και μεταφράστρια. μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία
των τόνι μόρισον, φίλιπ ροθ, Ίαν μακγιούαν, μάλκολμ
μπράντμπερι, τζορτζ Στάινερ, τζόις-κάρολ Όουτς.
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης. Δημοσιογράφος, συγ-
γραφέας και μεταφραστής από τα ρωσικά. μόλις κυκλο-
φόρησε το βιβλίο του Κάτοικος Μεταξουργείου: Ημερολόγιο
κρίσης.
Μισέλ φάις. Συγγραφέας. το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία
ενός βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. η συλλογή
διηγημάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τι-
μήθηκε με το κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πραγ-
ματοποίησε δύο ατομικές εκθέσεις φωτογραφίας. μόλις
κυκλοφόρησε το βιβλίο του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστο-
ρία (2010).
φίλιππος φιλίππου. Συγγραφέας. Έχει εκδώσει περισ-
σότερα από δέκα βιβλία. ειδικεύεται στην αστυνομική λο-
γοτεχνία, με βιβλία όπως Το τέλος της περιπλάνησης (1987),
Το μαύρο γεράκι (1996), Αντίο, Θεσσαλονίκη (1999), Νέα
Υόρκη, καλοκαίρι και μοναξιά (2005), Ο άντρας που αγαπού-
σαν οι γυναίκες (2009). Πιο πρόσφατο βιβλίο του, Ο ερω-
τευμένος Ελύτης (2012).
Κίμων Ωραιόπουλος. Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας
στο Πανεπιστήμιο αθηνών και ερασιτέχνης μάγειρας.
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 7
 ΔiaΛoΓoΣ

Άξιζε το εγκώμιο ο Στουρνάρας;

το Editorial αυτού εδώ «γιάννη Στουρνάρα εγκώμιον», αντισυστημικοί. από εδώ πίνει το τίστως στην «τιμωρητική» αντί-

Σ του περιοδικού έχουν

φιλοξενηθεί κείμενα
που χωρίς δυσκολία θα
μπορούσε κανείς να τα
κατατάξει στα υποδείγματα πολι-
τικής παρέμβασης. το μεγαλύτερο
όμως προσόν των κειμένων αυτών
δεν είναι η παρεμβατικότητά τους,
αλλά το κριτικό πνεύμα τους. αν ο
κύριος σκοπός εντύπων όπως το
Books’ Journal είναι η καλλιέργεια
του κριτικού πνεύματος για όλες
τις κοινωνικές και τις ανθρώπινες
δραστηριότητες, συμπεριλαμβανο-
μένης και της πολιτικής, τότε αυτό
το περιοδικό εκπληρώνει σε με-
γάλο βαθμό αυτή την αποστολή
του. Βεβαίως, κριτικό πνεύμα σα-
φώς και δεν σημαίνει ότι δεν ανα-
δεικνύονται εκείνες οι πολιτικές
και εκείνοι οι πολιτικοί οι οποίοι
με τις παρεμβάσεις τους επιδιώ-
κουν να εκσυγχρονίσουν τη χώρα.
αν κανείς αντιλαμβάνεται με τέ-
τοιο τρόπο την κριτική παρέμ-
βαση, τότε φυσικά πρέπει να κοι-
τάζει και να διατηρεί και τις
ισορροπίες μεταξύ της κριτικής και
του «εγκωμίου».
Δυστυχώς, το editorial του προ-
ηγούμενου τεύχους, 26, με τίτλο
δεν τήρησε αυτές τις ισορροπίες.
Στην προσπάθειά του να τονίσει
τις επιτυχίες του υπουργού οικο-
νομικών ξέφυγε από το ρόλο της
κριτικής και οδηγήθηκε στα αδιέ-
ξοδα του «εγκωμίου χωρίς σύ-
νορα». την ίδια στιγμή δεν κατά-
φερε να αποφύγει τη διολίσθηση
στην ιδεολογία της πλήρους απα-
ξίωσης των αρχηγών των τριών
κομμάτων της κυβέρνησης συνερ-
γασίας. αναφερόμενος στους τρεις
αρχηγούς, ο συντάκτης γράφει ότι
«κάνουν αντί πολιτικής συνδικαλι-
σμό (προφανώς είναι το μόνο που
ξέρουν να κάνουν)».
οι συγκεκριμένοι τρεις αρχηγοί
μπορούν να γίνουν αντικείμενο κρι-
τικής για πολλά πράγματα, το ότι
όμως σήμερα έχουμε μια κυβέρνηση
που μας κρατά στο ευρώ είναι απο-
τέλεσμα και της δικής τους απο-
φασιστικότητας να συνεργαστούν.
ο κ. Στουρνάρας είναι υπουργός
στην κυβέρνηση αυτών των τριών,
που μάλλον γνωρίζουν να κάνουν
και άλλα, πέρα από τον «συνδικα-
λισμό». τέτοιες απόψεις γενικευ-
μένης απόρριψης των πολιτικών
αρχηγών μάλλον ενισχύουν όλους
όσοι παρουσιάζονται ως γνήσιοι
νερό του το φίδι της χρυσής αυ-
γής, από την απόρριψη της πολι-
τικής και των πολιτικών.
ο υπουργός οικονομικών είναι
ένας τεχνοκράτης στον οποίο οφεί-
λουμε να αναγνωρίσουμε πως αφ’
ενός κάνει και λέει αυτά ακριβώς
που πιστεύει, αφ’ ετέρου εκπρο-
σωπεί επάξια τη χώρα στο διεθνές
περιβάλλον. αυτό όμως από μόνο
του δεν τον κάνει ένα άλλο πολι-
τικό άστρο. γιατί πολιτικό άστρο
θα ήταν εκείνος που θα άλλαζε σή-
μερα την πολιτική ατζέντα της χώ-
ρας.
και εξηγούμαι. Πολύ σωστά επι-
σημαίνεται στο editorial ότι ο κ.
Στουρνάρας, με συνέπεια και «συ-
στηματική, μεθοδική εργασία, με
επαγγελματισμό και με θάρρος, με
κούραση αλλά και με κουράγιο»,
εργάστηκε για την ολοκλήρωση της
διαπραγμάτευσης, αλλά φυσικά δεν
είναι απολύτως δίκαιο να θεωρεί
κανείς πως η ίδια η διαπραγμά-
τευση φέρει τη σφραγίδα του. η
διαπραγμάτευση φέρει τη σφρα-
γίδα μιας τριετούς «κολοβής» προ-
σπάθειας του πολιτικού μας συ-
στήματος από τη μια μεριά και των
δανειστών μας από την άλλη. και
ληψη των εταίρων μας για τα ελ-
λείμματα μιας χώρας και, δευτε-
ρευόντως στους πολιτικούς και
στους τεχνοκράτες μας, που δεν
κατόρθωσαν «να πείσουν» τους
πρώτους πως αυτή η πολιτική είναι
αδιέξοδη. και δεν κατόρθωσαν να
τους πείσουν όχι γιατί «δεν ξέρουν
να μιλούν ωραία», αλλά γιατί δεν
έκαναν όλα εκείνα που όφειλαν να
κάνουν, πριν προχωρήσουν στις
οριζόντιες περικοπές, εσχάτως και
στις οριζόντιες απολύσεις.
επί τη ευκαιρία, εδώ θα ήθελα να
θέσω και μια παρατήρηση που πάει
πέρα από το πρόσωπο και τις ικα-
νότητες του κ. Στουρνάρα. είναι
πολύ σωστό να αναζητούνται σ’
αυτήν εδώ τη χώρα οι τεχνοκρατι-
κές αρετές, αλλά δεν πρέπει να ξε-
χνούμε πως οι πολιτικές και οι πο-
λιτικοί ζυμώνονται στο χώρο της
λαϊκής κυριαρχίας και ψήφου. αν
θέλουμε, φυσικά, να μιλούμε για
δημοκρατίες.
αν κάποιος θεωρεί πως τα πα-
ραπάνω είναι πολύ «αριστερά» (αν
και δεν βλέπω γιατί κάτι τέτοιο εί-
ναι a priori κακό), θα μου επιτρέψει
να παραθέσω εδώ τη δήλωση
του διοικητή του οαεΔ και διευ-

ΚΕΠ και μεταρρύθμιση

μιλάω για «κολοβή» προσπάθεια,
γιατί αφ’ ενός το πολιτικό μας σύ-
στημα δεν έκανε όσα όφειλε να κά-
νει, αφ’ ετέρου οι δανειστές δεν
έκαναν όλα όσα το πνεύμα της με-
τα κεΠ [στα οποία, ως μεταρρυθμιστικό πείραμα, αναφέρθηκε ο συ- τριοπάθειας, της αλληλεγγύης, της
νεργάτης μας μάκης μυλωνάς, στο τχ. 25 του Books’ Journal], είναι μια κοινωνικής συνοχής και της σύ-
πολύ χρήσιμη υπηρεσία του Δημοσίου και της τοπικής αυτοδιοίκησης, δεν γκλισης απαιτούν να γίνονται στο
είναι όμως κατά τη γνώμη μου μεταρρύθμιση. είναι άλλη μια υπηρεσία του πλαίσιο της ευρωπαϊκής ιδέας.
Δημοσίου, που διευκολύνει τον πολίτη στην επαφή του με δεκάδες άλλες τελικά, δεν ξέρω πόσους επαί-
υπηρεσίες του Δημοσίου. η μεταρρύθμιση θα ήταν η απλοποίηση των νους αξίζει μια διαπραγμάτευση
απαιτήσεων του Δημοσίου έναντι του πολίτη κάθε φορά που αυτός θα που οδηγεί στην εμβάθυνση και
έπρεπε να κάνει κάποια πράξη. μεταρρύθμιση δεν είναι να επιβεβαιώ- στη διεύρυνση των ανισοτήτων στη
νει το γνήσιο της υπογραφής το κεΠ, αλλά να μη χρειάζεται επιβεβαί- χώρα (κορυφαίο παράδειγμα, οι
ωση του γνήσιου της υπογραφής. προτάσεις που κατατίθενται για το
τα κεΠ δημιούργησαν νέες θέσεις εργασίας στο δημόσιο και στους Δή- φορολογικό, όπου εντοπίζονται
θυντή ερευνών του εθνικού κέ-
ντρου κοινωνικών ερευνών
(εκκε), ηλία κικίλια, για το ότι
«1,6 εκατομμύρια   συμπολίτες μας
ζουν σε οικογένειες όπου δεν εργάζε-
ται κανείς». Σε τέτοιες συνθήκες,
«άστρο» είναι εκείνος ο πολιτικός
που αγωνίζεται –ακόμη και αν δεν
το κατορθώνει– για να αλλάξει την
πολιτική ατζέντα. και αυτό που
πρέπει να γίνει αυτή τη στιγμή, όχι
μόνο στη χώρα μας αλλά και στην
ευρώπη, είναι να αναδειχθούν πο-
λιτικοί, που θα αλλάξουν αυτήν
ακριβώς την ατζέντα.
μια τέτοια αλλαγή θα σήμαινε

—ΓΕωρΓια ΠανοΠουλου
μους, λες και δεν είχαμε ήδη αρκετούς.
Αθήνα
αυτοί οι οποίοι ήδη πληρώνουν και να εγκαταλειφτούν αφ’ ενός οι «τι-
υποχρεώνονται να πληρώσουν οι μωρητικές» αντιλήψεις για τα ελ-
ίδιοι άλλα 2,5 δισ. ευρώ). Δεν ξέρω λείμματα, αφ’ ετέρου οι λαϊκιστικές
επίσης πόσοι έπαινοι αξίζουν πρω- υποσχέσεις που «καλύπτονται»

8 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

μόνο με νέα ελλείμματα. κάποτε
και από κάποιους πρέπει να τονι-
σθεί ότι υπάρχει και άλλος δρόμος
πέρα απ’ αυτόν που ξεκινά από
την καταδίκη όλων των ελλειμμά-
των και καταλήγει σ’ αυτόν που
αδιαφορεί γι’ αυτά. υπάρχει και ο
δρόμος των σωστών και στοχευμέ-
νων ελλειμμάτων. γιατί πολύ σω-
στά είναι αυτά που αναφέρονται
στο editorial για την ανάγκη διαρ-
θρωτικών αλλαγών, τη δρομολό-
γηση των αποκρατικοποιήσεων και
τη βούληση για εξορθολογισμό
κ.λπ., αλλά τίποτα τέτοιο δεν μπο-
ρεί να γίνει σε μια χώρα όπου, σύμ-
φωνα με τα στοιχεία της Eurostat
για το 2011, κοντά στο όριο της
φτώχειας και του κοινωνικού απο-
κλεισμού ζει το 31% του πληθυ-
σμού της ελλάδας, το δε 21% ζει
με πενιχρό εισόδημα, ακόμα και
μετά τις μεταβιβάσεις των κοινω-
νικών επιδομάτων.
η χώρα για να προχωρήσει σε
μεταρρυθμίσεις χρειάζεται να ενι-
σχύσει το κράτος πρόνοιας των
υπηρεσιών και όχι των επιδομά-
των, να ενισχύσει επομένως τα ελ-
λείμματα για αυτές τις υπηρεσίες
και να περιορίσει όλες τις άλλες
σπατάλες. μια τέτοια πολιτική εί-
ναι πραγματικά δύσκολη, αλλά εί-
ναι η μόνη πολιτική που θα μας
βγάλει από το τούνελ.
φυσικά για να γίνει αυτό χρειά-
ζεται να ηττηθούν και εκείνες οι
πολιτικές δυνάμεις στην ευρώπη
οι οποίες θεωρούν πως όλα τα «ελ-
λείμματα» είναι τα ίδια. ε, όχι.
Όπως όλοι οι πολιτικοί δεν είναι
ίδιοι, ούτε όλα τα ελλείμματα είναι
ίδια – βεβαίως, ούτε όλες οι κεϋν-
σιανές πολιτικές είναι ίδιες. γιατί,
αντιθέτως με όσα ορισμένοι υπο-
στηρίζουν, η χώρα δεν χρειάζεται
«κεϋνσιανές» πολιτικές που θα ρί-
ξουν χρήμα στην αγορά για κατα-
νάλωση, αλλά τέτοιες κεϋνσιανές
(χωρίς εισαγωγικά) πολιτικές, που
θα ρίχνουν χρήμα στο κράτος πρό-
νοιας και παροχής υπηρεσιών ενώ
ταυτόχρονα θα ενισχύουν την πα-
ραγωγική και εξαγωγικά προσανα-
τολισμένη επιχειρηματικότητα.
μόνο σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον,
μπορούν να γίνουν οι αναγκαίες
μεταρρυθμίσεις που, με τη σειρά
τους, θα ενισχύσουν αυτό το περι-
βάλλον.
αν υπάρξουν πολιτικοί που θα
θέσουν με τέτοιο «πολιτικό» τρόπο
το ζήτημα των ανισοτήτων και των
ελλειμμάτων, τότε θα αξίζουν τον
κριτικό μας έπαινο. μέχρι να γίνει
αυτό, πρέπει να παραμένουμε στην
κριτική μας θέση.
αν τέλος υπάρξουν πολιτικοί
που θα θέσουν τη σοσιαλδημοκρα-
τική ατζέντα στο τραπέζι, μόνο
τότε θα μιλάμε και για άλλο πολι-
τικό παράδειγμα. Δυστυχώς όμως,
εδώ, όταν μιλάμε για σοσιαλδημο-
κρατική ατζέντα, εννοούμε μόνο
το υπό ποίον μανδύα θα κρυφτούν
οι προσωπικές στρατηγικές και
πορείες. γι’ αυτό και ο καυγάς εί-
ναι ποιος πρώτος θα προσκαλέσει
τον άλλο και πόσα και με ποιους
κοσμικά γεύματα θα πραγματο-
ποιηθούν. Πάντως τη σοσιαλδη-
μοκρατία δεν θα την κάνουν οι δη-
μοσιοσχεσίτες.
αλλά το τελευταίο είναι μια άλλη
πονεμένη κουβέντα.
—γιωργοΣ ΣιακανταρηΣ
Ο Ηλίας Κανέλλης απαντά:
ως εκδότης, που αναλαμβάνει την
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 9
ευθύνη του εισαγωγικού κειμένου
του περιοδικού, έχω να κάνω μόνο
μία παρατήρηση: ότι ο εγκωμια-
σμός του υπουργού οικονομικών
για τη δουλειά του κάθε άλλο παρά
εκδήλωση άκριτης προσωπολα-
τρίας είναι. το κείμενο ήταν όπως
όλα τα άλλα: κριτικό. και αντιπα-
ρέβαλλε νωθρούς εκπροσώπους
του αντιπροσωπευτικού συστήμα-
τος σε έναν «τεχνοκράτη», τον
μόνο που, κατά την ανάλυση του
περιοδικού, πήρε πολιτικό ρίσκο.
κατά τη γνώμη μου, στη συγκε-
κριμένη συγκυρία, η ελληνική πο-
λιτεία δεν είχε άλλη επιλογή από
την προσγείωση στο ρεαλισμό.
και ο υπουργός οικονομικών αυ-
τόν τον ρεαλισμό υπηρέτησε –
κάτι που δεν έκαναν, ή έκαναν
πλημμελώς, οι επικεφαλής των
κομμάτων της τρικομματικής κυ-
βέρνησης. αν δεν έμπαιναν οι βά-
σεις μιας συμφωνίας με τους εταί-
ρους και δανειστές, που θα
εξασφάλιζε και την απρόσκοπτη
χρηματοδότηση της ελληνικής οι-
κονομίας και τη συνέχιση των με-
ταρρυθμίσεων, το να μιλάμε για
οράματα είναι, θεωρώ, ανεδαφική
πολυτέλεια. zx
 Η κουλτούρα του ναρκισσισμού υπό απειλή • Οι δικαστικοί λειτουργοί και οι κινητοποιήσεις τους

ΠαρεΜβαΣειΣ
• Όλη η Ελλάδα σε ευρωδίκη για αποκλεισμό ομοερωτικών από σύμφωνο συμβίωσης • Μια νέα εκ-
δοτική άνθηση στην ακόμα ανήσυχη περιοχή του ιστορικού αθηναϊκού κέντρου • Η ελληνική οικο-

Επιμύθιο στην «αριστερή» και τη «δεξιά» βία

γένεια και το νέο ελληνικό ζήτημα • Παλιές και νέες εκδοχές της ελληνικής «υπεροχής»

από τον ΒαΓΓΕλη Δ. Πανταζη

αΠε
ερικοί αφελείς διατεί- όμως αντιτείνουν πως ισχύει κυ-

μ νονται πως η βία της

αριστεράς είναι ίδια
με εκείνη της Δεξιάς.
Όταν, λένε, κάποιος
ποθεί διακαώς το καλό της κοινωνίας
(όπως βεβαίως αυτός το αντιλαμβά-
νεται κατά την… αντικειμενική του
άποψη) και βιάζεται πολύ να το επι-
φέρει, αναπόφευκτα θα στραφεί ενα-
ντίον όχι μόνον αυτών που αρνούνται
το λαμπρό όραμά του, αλλά και εκεί-
νων που είναι απρόθυμοι να το δε-
χτούν ή απλώς νωθροί στην υλοποί-
ησή του. αυτή η ψυχαναγκαστική
ανυπομονησία –χαρακτηριστικό των
άκρων που έλκει την πάντα ανυπό-
μονη νεολαία– οδηγεί αναπόφευκτα
στη βίαιη επιβολή του «καλού» στο
σύνολο σχεδόν της κοινωνίας. η κοι-
νωνική συνδιαλλαγή αντιμετωπίζεται
ως ανήθικη συναλλαγή – άρα με βία.
το τελικό απόσταγμα είναι πάντα
ίδιο: το μίσος κατά της δυσκίνητης
Δημοκρατίας· και η διασπορά της
καταστροφής και του πόνου προς
κάθε κατεύθυνση. από οποιαδήποτε
πλευρά, λένε, και να ασκείται η βία,
αναπόφευκτα διαχέεται στο σύνολο
της κοινωνίας· και κάνει αφάνταστα
δύσκολη τη λειτουργία της ως «κοι-
νωνίας».
και όμως, κάνουν λάθος! η «αρι-
στερή» βία διαφέρει ριζικά από τη
«δεξιά», για συγκεκριμένους και εντε-
λώς σαφείς λόγους:
y η βία της αριστεράς στρέφεται ενα-
ντίον της Δεξιάς, ενώ αντίθετα, η
βία της Δεξιάς στρέφεται κατά της
αριστεράς!
y η βία της αριστεράς μάς οδηγεί
προς διαφορετική κατεύθυνση από
τη βία της Δεξιάς. οι μίζεροι βέ-
βαια επιμένουν ότι η γη, στην
οποία συμβαίνει να ζούμε, είναι
στρογγυλή, έτσι ώστε εκείνος που
κινείται διαρκώς και αριστερότερα
στην επιφάνειά της να επιστρέφει
στο σημείο εκκίνησης από τα δεξιά.
οι στενοκέφαλοι δεν κατανοούν
ότι οι ιδεολόγοι ατενίζουν πάντα
ευθύβολα και πολύ μακριά, εκεί
όπου βρίσκεται η αιωνιότητα ή το
απώτατο μέλλον.
13 Δεκεμβρίου 2012. Διαμαρτυρόμενος στη διάρκεια διαδήλωσης
συνδικαλιστών της ΠΟΕ-ΟΤΑ έχει αρπάξει από τη γραβάτα τον Μιχάλη
Χρηστάκη, πρόεδρο της Πανελλήνιας Ένωσης Γενικών Γραμματέων της
Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Τον είχε περάσει για τον γερμανό εντεταλμένο της
Ελληνογερμανικής Συνέλευσης, Γιόαχιμ φούχτελ.
y μπορεί η βία να μοιάζει ίδια, μπο-
ρεί τα άμεσα αποτελέσματά της να
είναι ίδια, τα ιδανικά όμως που εξυ-
πηρετεί η αριστερή βία είναι εντε-
λώς διαφορετικά από εκείνα της
Δεξιάς.
οι κακόπιστοι, βέβαια, ισχυρίζονται
πως τα ιδανικά είναι φαντάσματα,
οπότε στην απτή πραγματικότητα,
αυτή που μας πονάει, δεν διαφέρει σε
τίποτε η βία που τίθεται στην υπηρε-
σία του ενός φαντάσματος από εκείνη
που βρίσκεται στην υπηρεσία του άλ-
λου. Δεν καταλαβαίνουν οι ανόητοι
πως άλλο πράγμα είναι το «καλό» και
άλλο το «κακό» φάντασμα. το ένα
είναι οπτασία και το άλλο εφιάλτης.
επιμένουν πως δεν υπάρχει τρόπος
να τα ξεχωρίζουμε και πως, ενώ όλα
τα φαντάσματα είναι… φανταστικά,
η πραγματικότητα που μετράει είναι
η σχεδόν πανομοιότυπη βία που τα
εξυπηρετεί. Δεν μπορούν να κατα-
νοήσουν πως υπάρχει αλάνθαστος
τρόπος για να τα ξεχωρίζουμε: «καλό»
είναι πάντα το δικό μας φάντασμα,
«κακό» είναι των άλλων. αντιτείνουν
πεισμόνως πως η οπτασία του ενός
ανθρώπου μπορεί να είναι ο εφιάλτης
του άλλου.
–Ποιος δεν μπορεί να δει πως το
ιδανικό της ακροδεξιάς, το αμόλυ-
ντο Έθνος, είναι τόσο διαφορετικό
από το ιδανικό της ακροαριστεράς,
την αταξική κοινωνία; κι όμως, με-
ρικοί μίζεροι, πεζοί ή δειλοί, επιμέ-
νουν πως και τα δύο είναι ανεφάρμο-
στες ουτοπίες· πως οποιαδήποτε
προσπάθεια να επιβάλεις την ουτο-
πία οδηγεί αναπόφευκτα στη Δυστο-
πία· και πως όταν συγκρούονται ιδα-
νικά θυσιάζονται άνθρωποι με σάρκα,
αίμα και οστά.
τι μπορεί όμως να πει κανείς σε
ανθρώπους που αρνούνται να κατα-
λάβουν πόσο πιο σπουδαίο και ευγε-
νές είναι να πεθαίνει κανείς σε ένα
γκουλάγκ στο όνομα της παγκόσμιας
ισότητας από το να πεθαίνει σε ένα
στρατόπεδο συγκεντρώσεως στο
όνομα ενός καθαρού και υγιούς
έθνους;
y Όλοι ξέρουμε πως «ο σκοπός αγιά-
ζει τα μέσα», κάποιοι κακόπιστοι
ρίως το αντίστροφο, πως δηλαδή εν
τέλει «τα μέσα μολύνουν τους σκο-
πούς».
y η μόνη ίσως ποιοτική διαφορά ανά-
μεσα στην αριστερή με τη δεξιά
βία, που είναι διατεθειμένοι να ανα-
γνωρίσουν τούτοι οι δύστροποι επι-
κριτές της, βρίσκεται στο ότι η αρι-
στερή βία είναι κατ’ αρχήν «βία της
διασποράς», μια μάλλον πιο χα-
λαρά διάχυτη βία, ενώ εκείνη της
Δεξιάς είναι εξ αρχής περισσότερο
συγκεντρωτική. Έτσι, βεβαίως,
προσθέτουν, η Δεξιά καταλήγει να
εισπράττει τη σοδειά από τους
σπόρους που σκορπίζει η αριστερά.
εκτός κι αν βιαστεί η ίδια να γίνει
Δεξιά, τουτέστιν αυταρχική εξου-
σία, για να κάνει τις κεφαλαιοποι-
ήσεις που αντιστοιχούν στον σπά-
ταλο μόχθο της.
Όπως βλέπετε, υπάρχουν άνθρωποι
που δεν βρίσκουν ουσιαστικές διαφο-
ρές ανάμεσα στη «δεξιά» και την «αρι-
στερή» βία, θλιβεροί αχρωματοψικοί
που, αντί να δουν τους τόσο διαφο-
ρετικούς μεταξύ τους συμβολικούς
χρωματισμούς των παρατάξεων της
βίας, βλέπουν μόνο το χρώμα του αί-
ματος που χύνουν, που είναι πάντα το
ίδιο, κόκκινο. Όταν όμως αδυνατούν
να κατανοήσουν ή αρνούνται να δε-
χτούν τον τόσο σαφή «προσανατολι-
σμό» ανάμεσα στους δύο αντίθετα
φορτισμένους πόλους της βίας, τι
άλλο μένει στους αριστερούς ή δεξι-
ούς θιασώτες της από το «να τους
δώσουν να καταλάβουν με τη βία», εν-
δεχομένως σε μια κοινή επιχείρηση
σαν κι αυτήν της Σοβιετικής Ένωσης
και της ναζιστικής γερμανίας κατά
της Πολωνίας, ή έστω (για να κρα-
τάμε μια αίσθηση μέτρου και τόπου)
σαν κι αυτές των αγανακτισμένων
κουκουλοφόρων που –παλεύοντας για
μια πιο σωστή κοινωνία, βεβαίως!–
με το παραμικρό ξεσπούν επί προ-
σώπων και πραγμάτων στο κέντρο
της αθήνας; ευτυχώς οι κουκούλες
κρύβουν εξίσου καλά τα τόσο ευκρι-
νώς διαφορετικά χαρακτηριστικά των
δεξιών και αριστερών χρηστών της
βίας. zx

10 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 11
τα τραγούδια της κρίσης
η κουλτούρα του ναρκισσισμού υπό απειλή

από τον ΒαΣiλη ΒαμΒαΚa

γ. χρυσοχοΐδης
χώρος του ελληνικού

O τραγουδιού, με αργά
αλλά σταθερά βή-
ματα, έχει αρχίσει να
σχολιάζει ποικιλο-
τρόπως την εποχή της κρίσης. μά-
λιστα, σε αυτό το μουσικό και στι-
χουργικό ενδιαφέρον για την κρίση
δεν εμπλέκονται μόνο οι συνήθεις
ύποπτοι δημιουργοί (έντεχνο, ροκ,
lοw bap) αλλά και οι πιο «ελαφρο-
λαϊκές» εκδοχές της ελληνικής μου-
σικής βιομηχανίας (από την κουλ-
τούρα της νύχτας μέχρι τους δημο-
φιλείς ποπ σταρ) είτε με στιχουργι-
κές προσπάθειες είτε με δημόσιες
τοποθετήσεις τους. H πλούσια, δη-
λαδή, ιστορία πολιτικής στράτευ-
σης ή ένταξης του ελληνικού τρα-
γουδιού από τη δεκαετία του 1960
και ύστερα –ύστερα από μια με-
γάλη αγρανάπαυση– δείχνει να
γνωρίζει νέα πολυσυλλεκτική φάση
που χρήζει προσοχής.
το γεγονός ότι τα πιο ξένα προς
την πολιτική ευαισθητοποίηση
μουσικά είδη στρέφουν το ενδια-
φέρον τους στην κρίση έχει προ-
καλέσει τον δημοσιογραφικό σχο- «Ανάθεμα στο facebook / που πάταγα το like / που ψήφισα σοσιαλισμό και βγήκε τρίτο ράιχ». Μια από τις
λιασμό και τείνει να ερμηνευθεί εθνολαϊκιστικές κορώνες του Σταμάτη Κραουνάκη.
κυρίως κάτω από το σχήμα της
εμπορευματοποίησης του εξεγερ- λογική της εύκολης κατανάλωσης νικευμένου ναρκισσισμού της ύστε- κριση από την αναπτυσσόμενη κα-
σιακού κλίματος που δημιουργεί η της επαναστατικότητας και, κυ- ρης νεωτερικότητας στην ελλάδα. τανάλωση του μουσικού «κιτς» και
γενικευμένη δυσαρέσκεια των τρε- ρίως, να αγνοήσουμε ότι αυτό συμ- της νομιμοποίησης της αισθητικής

Οι εθνΟΛαϊκιΣΤικeΣ
χουσών εξελίξεων. Όμως αυτή η βαίνει πανομοιότυπα σε σημαντικό του «σκυλάδικου»3.

επεξήγηση είναι μερική για τρεις
τουλάχιστον λόγους. Πρώτον, γιατί
την ίδια τάση –όχι πάντα με δια-
φορετικό ύφος και περιεχόμενο–
αναπτύσσουν κι άλλες κατηγορίες
ελληνικού τραγουδιού λιγότερο
προσανατολισμένες στην εμπορι-
κότητα, οι οποίες εδώ και καιρό
έχουν επιδείξει μια ισόρροπη
αποχή ή υποτονική ενασχόληση
σχετικά με τον πολιτικοκοινωνικό
σχολιασμό. Δεύτερον, γιατί υποτι-
μώνται και άλλες στιγμές της δη-
μοφιλούς εγχώριας μουσικής βιο-
μηχανίας που, την εποχή της
ευημερίας, έστω και αποσπασμα-
τικά, έκαναν λόγο για ταξικές και
πολιτισμικές συγκρούσεις (π.χ.
φοίβος - μαζωνάκης, «Gucci φό-
ρεμα», 2004). τρίτον, δεν είναι
απολύτως ακριβές και ασφαλές να
κατατάξουμε όλες τις προσπάθειες
της «πίστας» στην καθαρά αντι-
μνημονιακή ρητορική και, άρα, στη
μέρος και της έντεχνης πλευράς.
Στο σημείωμα αυτό, η στιχουρ-
γική ενασχόληση με την κρίση θα
αντιμετωπιστεί δοκιμαστικά ως ένα
ενδιαφέρον πρώτο δείγμα έκφρα-
σης του τραυματισμένου ατομικι-
σμού της μεταπολιτευτικής περιό-
δου. τα «τραγούδια της κρίσης»,
δηλαδή, μπορούν να θεωρηθούν
ένα υλικό που δίνει πρωτογενή
συμβολικά αποτυπώματα και συ-
ναισθήματα για το πώς διαχειρίζε-
ται την εξωτερική αβεβαιότητα η
ύστερη μεταπολιτευτική ατομικό-
τητα που είχε μάθει να ασχολείται
κυρίως με το εσωτερικό της κενό
και τους τρόπους πλήρωσής του1.
τα τραγούδια αυτά αξίζει να τα
δούμε λίγο πιο προσεκτικά, ανε-
ξαρτήτως της κατάταξης τους σε
είδη και αισθητικές προτιμήσεις,
γιατί θα μπορούσαν να αποτελέ-
σουν χρήσιμο πεδίο για την κατα-
νόηση της διακινδύνευσης του γε-
κΟρωνεΣ
κατ’ αρχήν πρέπει να σημειωθεί
ότι αυτή η αναπτυσσόμενη επανα-
πολιτικοποίηση του ελληνικού τρα-
γουδιού έχει τεράστιες διαφορές
με την πολιτικοποίηση της ελληνι-
κής μουσικής της πρώτης μεταπο-
λιτευτικής περιόδου.2 ως γνωστόν,
μετά την πτώση της χούντας, η ελ-
ληνική μουσική σε μεγάλο βαθμό
ταυτίστηκε με τον μαζικό εκδημο-
κρατισμό και την ακραία πολιτικο-
ποίηση-κομματικοποίηση, που τον
ακολούθησε με προεξέχουσες φυ-
σιογνωμίες τον μίκη Θεοδωράκη,
τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον γιάννη
μαρκόπουλο. ακόμη και η πολι-
τικά λιγότερο στρατευμένη μου-
σική του μάνου χατζιδάκι και του
Διονύση Σαββόπουλου έτυχε πο-
λύπλευρης πολιτικής χρήσης αλλά
και κτήσης πολιτισμικού κεφα-
λαίου, με σκοπό την κοινωνική διά-
με αυτή την παράδοση πολιτι-
κοποίησης, τα σημερινά τραγούδια
έχουν ελάχιστη σχέση. κατά κύριο
λόγο, οι λαϊκές ή επιθεωρησιακές
εκδοχές τους αντί να υμνούν τον
εκδημοκρατισμό, όπως τα τραγού-
δια της πρώτης μεταπολίτευσης,
είτε τον αποδοκιμάζουν στο πρό-
σωπο της κίβδηλης και αναποτε-
λεσματικής κοινοβουλευτικής δη-
μοκρατίας (Mιλάνε για ένα τέλος που
είναι αίσιο / για όνειρα που γίνονται
εξατμίσεις / κοπάδι που μας κλείνουν
σ’ ένα πλαίσιο / και ΠΥΡ σ’ όποιον
έχει αντιρρήσεις, Notis, «Πλατεία»)
είτε στρέφονται σατιρικά στις υπο-
τιθέμενα ολοκληρωτικές παρεκκλί-
σεις της (Βαράτε τώρα Έλληνες / στα
μούτρα σας χαστούκια / που θέλατε
κυβέρνηση αυτά τα τουρλουμπούκια.
/ Ανάθεμα στο facebook / που πάταγα
το like / που ψήφισα σοσιαλισμό και
βγήκε τρίτο ράιχ, κραουνάκης, «Το
βαλς του 12»).

12 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 13

ουσιαστικά, ένα σημαντικό μέ-
ρος αυτών των τραγουδιών ανα-
πτύσσει την καταγγελτική μουσική
διάθεση που είχε προηγηθεί είτε
μέσα από της διάδοση της στι-
χουργικής του low bap (Και δεν
πληρώνω / κουφάλες, τα σπασμένα
σας / τα ξερατά σας και τα κλεμμένα
σας / εγώ ο αλήτης, ο ξενομερίτης / τη
σιωπή σας πιάνω απ’ την αρχή της,
active μember, «Δεν πληρώνω»)
είτε από πιο γκροτέσκο δημοφιλή
ακούσματα με αντιεξουσιαστικές
εγκλήσεις (Η εξουσία σε κοροϊδεύει
/ Σε εξαπατάει, σε ληστεύει / Και
λίγο πριν να τα τινάξεις / Της πείνας
σού δίνει τις συντάξεις, νίκος καρ-
βέλας, «ντου από παντού»).
μια ακόμη σημαντική διαφορά
της τρέχουσας μουσικής πολιτικο-
ποίησης είναι ότι δεν επιχειρεί κα-
μία ανάπλαση ή εκλαΐκευση της
«μεγάλης» ποίησης,4 όπως επιχεί-
ρησε η μεταπολιτευτική μουσική
πολιτικοποίηση, αλλά μάλλον ένας
συνθηματικός επιθετικός τρόπος
του στίχου, ώστε να προσομοιάζει
στους πολυποίκιλους –συχνά προ-
σβλητικούς– σχολιασμούς που ανα-
πτύσσονται στα social media (Είναι
τα αδέλφια μας οι Ευρωπαίοι / και την
Ακρόπολη έχουν βάλει στο χέρι / όπως
η γάτα το ποντίκι στο κλουβί / σε παί-
ζουν καρότο και μαχαίρι, λάκης Πα-
παδόπουλος, «Σκληρά Παιχνίδια»).
Όλα τα τραγούδια που έχουν
κυρίως τα παραπάνω χαρακτηρι-
στικά διαπνέονται από έναν συ-
νωμοσιολογικό - εθνολαϊκιστικό
οίστρο (Γίναμε σκλάβοι δέκα τυπά-
κων / που τον πλανήτη τον κρεμάνε
σαν μπρελόκ […] αχ Ελλάδα, σ’
αγαπώ και βαθιά σ’ ευχαριστώ / που
με έμαθες ποτέ να μην κωλώνω, κί-
τρινα Ποδήλατα, «Άμα τα πάρω»,
με παράφραση του γνωστού στί-
χου του μανώλη ρασούλη) και
στίχους που παραπέμπουν σε έμ-
μεση επιθετικότητα (Ααα, Ααα, να
φάνε σκατά / να φάνε σκατά / Ααα,
Ααα, Που μας κάναν τα σπίτια κιμά
/ Να φάνε σκατά, κραουνάκης, «το
βαλς του 12») ή και άμεση προ-
σφυγή στη βία (Κι άμα τα πάρω / θα
πάρω φόρα / θα σας ρημάξω στις
κλωτσιές στην ανηφόρα / άμα τα
πάρω/ δε θα μπορέσουν / δυο διμοι-
ρίες από ΜΑΤ να με βολέψουν, κί-
τρινα ποδήλατα, «Άμα τα πάρω»).
Στοιχεία που δεν υιοθετήθηκαν
ποτέ στο στρατευμένο μουσικό
παρελθόν, παρά τον έντονο εθνο-
ρομαντισμό που εξέπεμψε σε ορι-
σμένες περιπτώσεις το αντιιμπε-
ριαλιστικό πνεύμα του, αφού η
σωματική βία και οι συνέπειές της
συνιστούσαν τον βασικό πυρήνα
14 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
«Κι αν βάζουν σύρτες στις ψυχές μας / στο στόμα μας ταινία / υπάρχουν
πεζοδρόμια, υπάρχει κι η πλατεία». Νotis, αγανακτισμένος – πριν όμως το
σκέφτηκε καλά, όπως αποδεικνύει η προωθητική φωτογραφία του.
του αιτήματος για γενικό εκδημο-
κρατισμό.
ΤΟ ΠαρεΛθΟν ωΣ ΠαραΓων
καηΜΟυ και νΟΣΤαΛΓιαΣ
Παρά το ότι η νέα πολιτικοποίηση
του ελληνικού στίχου έχει συχνά
και εμφατικά τα παραπάνω γνωρί-
σματα, δεν είναι ούτε μονοσήμαντη
ούτε αποκλειστική τάση. Συχνά,
στο πλαίσιο του ίδιου τραγουδιού ή
στο ρεπερτόριο του ίδιου καλλιτέ-
χνη –και πέρα από τις διακρίσεις
λαϊκό/έντεχνο, ανατολικογενές/δυ-
τικογενές– παρατηρούνται διαφο-
ρετικές, ακόμη και αντίρροπες ανα-
ζητήσεις και ιδεολογικές απολήξεις.
κατά κύριο λόγο, αυτές οι «άλλες»
εκδοχές πατάνε στην κυρίαρχη
μουσική τάση των τελευταίων τριών
περίπου δεκαετιών που είχε αμ-
βλύνει ή αφαιρέσει τις πολιτικοκοι-
νωνικές αναφορές στα τραγούδια.
Πρόκειται για το «κόμμα του
έρωτα», στο οποίο εύστοχα είχε πα-
ρατηρήσει ο μουσικοσυνθέτης νί-
κος Ξυδάκης ότι εντάχθηκε σχεδόν
το σύνολο της μουσικής παραγωγής
στην ελλάδα (λαϊκό, ποπ, έντεχνο)
από τη δεκαετία του 1980 και
ύστερα.5 αυτή η γενική αποθέωση
του ατομικού συναισθηματισμού
είχε δύο βασικά ρεύματα: α) το κυ-
ρίαρχο εκφράστηκε με τα εσω-
αρχείο The Books’ Journal
οικονομικά «ριγμένο» (Υπάρ-
χουν δυο Ελλάδες, αλίμονο της
μιας / εκείνης που πληρώνει το
χρέος της ζημιάς. / Εκείνης που
ξοδεύει λεφτά το αίμα της καρ-
διάς, αντύπας, «υπάρχουν δύο
ελλάδες»),
συναισθηματικά εγκαταλε-
λειμμένο (Έφυγες κι εσύ πάνω
στη κρίση / φίλοι και γνωστοί με
έχουν αφήσει / κάτω από τα πό-
δια μου τη γη έχω χάσει / ζω στη
πιο τρελή μου και άσχημη φάση,
γονίδης, «Έφυγες κι εσύ»),
εθνικά φιμωμένο (Κι αν βά-
ζουν σύρτες στις ψυχές μας / στο
στόμα μας ταινία / υπάρχουν πε-
ζοδρόμια, υπάρχει κι η πλατεία,
νotis, «Πλατεία»),
πολιτικά εξαπατημένο (Κά-
ποιοι σκεφτήκαν ότι είμαστε χαζοί
/ πως θα είμαστε κωπηλάτες στη
γαλέρα / δεν θα μασήσουμε αν εί-
μαστε μαζί / θα καθαρίσουμε θα
φύγει η χολέρα, ζουγανέλης,
μπουλάς, χατζηγιάννης, «ακτή
-ελλάδα οικόπεδο»)
Παράλληλα, όμως, αναπτύσσεται
μια σαφής προσπάθεια προσδιορι-
σμού ατομικών και συλλογικών
σφαλμάτων. εδώ, οι υπαίτιοι δεν
στρεφή ιδιώματα της ερωτικής κα- είναι κάποιοι εσωτερικοί ή εξωτε-
ψούρας (στα λαϊκά-ποπ τραγούδια) ρικοί εχθροί αλλά το ίδιο το άτομο
και της υπαρξιακής αναζήτησης και το ευρύτερο περιβάλλον του
(έντεχνα τραγούδια), β) το λιγότερο επειδή:
διαδεδομένο με ενδιαφέρουσες εξω-
στρεφείς σημάνσεις στις νέες μορ- επιδόθηκε σε μια αλόγιστη
φές κοινωνικότητας και της ανικα- χλιδή και αγνόηση των βασι-
νοποίητης ιδιώτευσης (κυρίως πε- κών –ρομαντικών ή παραδο-
ριπτώσεις από την ελληνική ροκ6). σιακών– αξιών (Νόμιζες πως το
με αυτές τις δύο πλευρές της ελ- κενό / θα κλείσει αν το γεμίσεις
ληνικής μουσικής θα πρέπει να συ- με κάτι ακριβό / μόνο ένα στρώμα
σχετίσουμε μεγάλο μέρος της τρα- ζητάει το σώμα / αυτό είν’ το
γουδιστικής ευαισθητοποίησης που θέμα να πας στον ουρανό, όταν σε
προκύπτει από τη σημερινή κρίση. φιλώ, αντώνης ρέμος, «κομ-
το «κόμμα του έρωτα» ενεργοποι- μένα τα δανεικά»)
είται και φανερώνει τη χρόνια επιτέλεσε ρόλους αγνοώντας
κρυμμένη πολιτικότητά του, άλλοτε το μεγάλο ρίσκο που εμπεριεί-
θρηνώντας την επαπειλουμένη χαν (Δεν χρωστάμε πολλά / μα
κουλτούρα του ναρκισσισμού7, άλ- χρωστάμε σε όλους, /επικίνδυ-
λοτε στέκοντας αμήχανα ή αυτο- νους ρόλους / όλοι παίξαμε, που-
κριτικά απέναντι στον ορατό πε- θενά δεν προσέξαμε. / Μα προ-
ριορισμό των δυνατοτήτων επι- σέχουμε τώρα. / Την τρελή
λογής και αυτοεκπλήρωσης της ανηφόρα, / τη διαλέξαμε. […] /
σύγχρονης ταυτότητας8. Πάμε να αλλάξουμε τα πάντα, /
Σε αυτό το πλαίσιο παρατηρούμε θέλει καλύτερα κουμάντα, νίκος
τον ανδροπρεπή «καημό» να επα- μακρόπουλος, «Πάμε»)
νέρχεται δριμύτερος για να εξάρει απέτυχε να βρει ισορροπία
τις ατομικές ή συλλογικές αντιδρά- και ολοκλήρωση σε συνθήκες
σεις «λεβεντιάς», όχι βέβαια ως ευνοϊκές και τώρα η υπαρξιακή
ιδίωμα του κοινωνικού περιθωρίου δίνη είναι αξεπέραστη (Το
(όπως στην περίπτωση του ρεμπέ- σχοινί έχει τεντώσει / δίχως δίχτυ
τικου) αλλά εναντίον μιας απροσ- είναι η πτώση / ποιος αλήθεια θα
διόριστης εξουσίας (προσωπικής γλιτώσει, ποιος θα κρατηθεί; /
και δημόσιας) η οποία καθιστά το Έχουμε όλοι την ευθύνη, / για την
θύμα της: άμοιρή μας φήμη, / έχουμε και τη
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 15

ζωή μας / που ’μεινε μισή, Άλ-
κηστις Πρωτοψάλτη, κώστας
μακεδόνας, «κουρσάρα»)
είναι ενδιαφέρον βέβαια ότι αυτή η
αυτοκριτική διάθεση δεν οδηγεί πά-
ντα σε αναπόληση ενός πιο λιτού,
αυθεντικού ή άσπιλου παρελθόντος,
αλλά ότι σε ορισμένες περιπτώσεις
ριζοσπαστικοποιεί τη ναρκισσιστική
ταυτότητα made in Greece, ως εκ-
δήλωση ενός υπερ-ερωτικού υπο-
κειμένου που δεν δέχεται κανονι-
στικά όρια, ανεξάρτητα από το
κόστος: Μια σφαίρα έσπασε και
βγήκα μέσ’ στον κόσμο, / μου μάθαν’
γλώσσα να μιλάω ελληνικά. / Όσα
περισσότερα μου είπανε θα δίνεις /
τόσα λιγότερα θα παίρνεις τελικά. /
Μα εγώ αγάπησα την κάθε υπερβολή
μου / κι ας το πληρώνω όσο πάει
ακριβά. […] / Εγώ αγαπάω αναρχικά
και φτάνω ώς το τέρμα (μαζωνάκης,
«αγαπάω αναρχικά»). η «αναρχική»
αυτή τάση δεν είναι βέβαια μακριά
από έναν εθνικισμό που φαντασιώ-
νεται ότι αμύνεται υπέρ της ελληνι-
κής ανέμελης μοναδικότητας: Πρέ-
πει να τρέξω στην Ελλάδα πριν τη
χάσω / να τη γνωρίσω όλη, να το δια-
σκεδάσω! / Πρέπει να πάμε παντού
αυτό το καλοκαίρι, / η Γερμανίδα έρ-
χεται και έχει μακρύ χέρι (λάκης Πα-
παδόπουλος, «Σκληρά Παιχνίδια»).
Σε άλλα παραδείγματα η κριτική
στόχευση στο εσωτερικό της ελλη-
νικής κοινωνίας παίρνει ακόμη πιο
συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. εν-
δεικτική είναι η περίπτωση κατά
την οποία χρησιμοποιείται ο Σου-
ρής για να καταδειχτεί χιουμορι-
στικά η καταστροφική αμφιταλά-
ντευση της ελληνικής ταυτότητας
μεταξύ Δύσης και ανατολής: Θέλει
ακόμα –κι αυτό είναι ωραίο– / να πα-
ριστάνει τον Ευρωπαίο. / Στα δυο φο-
ρώντας τα πόδια που ’χει / στο ’να
λουστρίνι / στ’ άλλο τσαρούχι, (γιάν-
νης ζουγανέλης, «Δυστυχία σου η
ελλάς»). ακόμη πιο ενδιαφέρον το
παράδειγμα της απόδοσης όλων
των ευθυνών στην αμετροέπεια της
προηγούμενης γενιάς (με την πα-
ράλληλη απενοχοποίηση της νεό-
τερης) και η συνειδητοποίηση σε
ρεμπέτικους σκοπούς μιας πρωτό-
γνωρης οικογενειακής-οικονομικής
σύγκρουσης: Τα χρέη του πατέρα μου
/ που διογκώθηκαν / τα βρήκα μπρος
στο δρόμο μου / και τα φορτώθηκα. /
Οι βούτες, οι κομπίνες του / τώρα μου
τρών’ το βιός μου / κι αν δεν με φτά-
σει μια ζωή / θα τα πληρώσει ο γιος
μου, / γιατί όλα τα άφησε σε σένα / να
πληρώσεις τα σπασμένα (ορφέας
Περίδης, «ρεμάλι πατέρα»).
Συνοψίζοντας, ο οικογενειακός
16 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
«Νόμιζες πως το κενό / θα κλείσει αν το γεμίσεις με κάτι ακριβό / μόνο ένα
στρώμα ζητάει το σώμα / αυτό είν’ το θέμα να πας στον ουρανό, όταν σε
φιλώ». Ο Αντώνης Ρέμος από τον δίσκο «Κομμένα τα δανεικά».
και ιδιωτικός βίος περνούν με διά-
φορους τρόπους στο επίκεντρο των
σύγχρονων τραγουδιών της κρίσης
ως το πεδίο εξήγησής της – ειδικά
όσο απομακρυνόμαστε από το
εθνολαϊκιστικό υπόδειγμα που τεί-
νει να αναπτύξει μια αυτόνομη λο-
γική. Στις περισσότερες περιπτώ-
σεις αυτό γίνεται με σαφείς προ-
θέσεις αναστοχασμού του παρελ-
θόντος, ανεξάρτητα από το αν το
κάθε τραγούδι καταλήγει είτε σε
μια ρομαντική αναπόληση είτε σε
μια κριτική στόχευσή του. το πα-
ρόν φαντάζει –ιδίως στα τραγούδια
με πιο ροκ καταβολές– απολύτως
αβέβαιο, κυρίως επειδή δεν δίνεται
ο χρόνος και η δυνατότητα αναζή-
τησης προοπτικών διεξόδου (Μα
πού να πάμε / που τον ορίζοντα έχουν
κλείσει και χτυπάνε, / πού να πάμε; /
Μα πού να πάμε / αφού ακόμα είμα-
στε εδώ και πολεμάμε, Πλιάτσικας,
«μα πού να πάμε») είτε γιατί απλά
δεν έχει συνειδητοποιηθεί ή απο-
φεύγεται το πλήρες εύρος της κρι-
τικής και της αλλαγής που απαι-
τείται (Ίσως ποιος φταίει να βρούμε
/ μα ίσως και να μην ψάξουμε. / Ίσως
να φοβηθούμε, ναι / ίσως πως πρέπει
να αλλάξουμε. / Ίσως μια μέρα, να
πάμε πιο πέρα, / πιο πέρα απ’ τη νύ-
χτα, μέχρι την αυγή (νίκος Πορτο-
κάλογλου, «Ίσως»).
ανεξάρτητα βέβαια από τη στι-
αρχείο The Books’ Journal
κρίση που ξέσπασε απότομα (Δεν
ξέρω αν έχω αλήθεια κάτι να μοιρα-
στώ / Και σου ζητάω βοήθεια και
ντρέπομαι γι’ αυτό, Στάθης Δρογώ-
σης, «μην το πεις πουθενά»). το
πολιτικό δεν είναι πάντοτε «ερω-
τικό», η κρίση δεν μπορεί πια να
κωδικοποιηθεί μόνο με προσωπι-
κούς όρους κι αυτό δείχνει να κα-
θορίζει τόσο τις άγαρμπες (εθνικο-
λαϊκιστικές) όσο και τις αμφίθυμες
εκφάνσεις του σύγχρονου τραγου-
διού για αυτήν – όπως άλλωστε και
των άλλων κοινωνικών εκδηλώ-
σεων. zx
1
μια συνθήκη που δεν καθιστά τη
σύγχρονη ατομικότητα παθητική
αλλά πρόσφορη για διαρκή ευαισθη-
τοποίηση και πληροφόρηση, βλ ζ.
λιποβετσκί, Η εποχή του κενού. Δοκί-
μια για τον σύγχρονο ατομικισμό, νη-
σίδες.
2
γ. τσάμπρας, το ελληνικό τραγούδι,
1974-2000, στο Β. Παναγιωτόπουλος
(επιμ.), Η ιστορία του νέου ελληνισμού
1770-2000, ελληνικά γράμματα,
αθήνα 2003, σσ. 259-264.
3
Β. Βαμβακάς, Π. Παναγιωτόπουλος
(επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80,
Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λε-
χουργική διάσταση της «επαναπο-
ξικό, το Πέρασμα, αθήνα, 2010 (λήμ-
λιτικοποίησης» του ελληνικού τρα-
ματα: κιτς, χατζιδάκις, Σαββόπουλος,
γουδιού, πρέπει να μελετηθεί πιο
νταλάρας, Πάρτυ στη Βουλιαγμένη).
συγκεκριμένα το κύρος και η λει-
τουργία του κάθε δημιουργού του, 4
κ. μυλωνάς, Ιστορία του ελληνικού
καθώς και η πρόσληψη και η τραγουδιού 3: 1970-1980, κέδρος,
χρήση του από το κοινό για να αθήνα 1992.
αποτιμηθεί η όποια επιρροή του. 5
Π. Παναγιωτόπουλος, «τραγούδι και
επίσης χρειάζεται να ληφθεί υπ’ πολιτική, Στρατευμένη τέχνη και ανά-
όψη το νέο τεχνολογικό-επικοινω- δυση της ατομικότητας», στο Β. Πα-
νιακό περιβάλλον (βλ. social me- ναγιωτόπουλος (επιμ.), Η ιστορία του
dia) που, πέρα από τη διάδοση, νέου ελληνισμού 1770-2000, ελληνικά
συμβάλλει και στην «από τα κάτω» γράμματα, αθήνα 2003, σσ. 265-276.
παραγωγή αρκετών πολιτικών μου-
6
σικών παραδειγμάτων (διαιωνίζο- ν. μποζίνης, Ροκ παγκοσμιότητα και
ντας ή εμπλουτίζοντας τις πρακτι- ελληνική τοπικότητα. Η κοινωνική ιστο-
κές της μουσικής κεντρικής ρία του ροκ στις χώρες της καταγωγής
σκηνής). Θα μπορούσαμε όμως με του και στην Ελλάδα, νεφέλη, αθήνα
σχετική ασφάλεια να διατυπώ- 2007.
σουμε την υπόθεση εργασίας, ότι η 7
κουλτούρα που, βασισμένη σε με-
αναπτυσσόμενη μουσική ευαισθη- γάλο βαθμό στην καταναλωτική εγρή-
τοποίηση για την τρέχουσα συγκυ- γορση γύρω από το life style, συχνά
ρία εκπέμπει περισσότερο αμηχα- προσλαμβάνει και προβάλλει αντισυμ-
νία παρά βεβαιότητα, τόσο για τις βατικά πρότυπα μέσα από τη διαφή-
προσλαμβάνουσες του προβλήμα- μιση, βλ. ρ. Σένετ, Η τυραννία της οι-
τος όσο και για τους τρόπους αντι- κειότητας. Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός
μετώπισής του. η εγχώρια μουσική χώρος στον δυτικό πολιτισμό, νεφέλη,
παραγωγή, έχοντας συμβάλει τα αθήνα 1999.
μέγιστα στη διαμόρφωση της εξα-
8
τομικευμένης κουλτούρας της επι- με άλλα λόγια, την αδυναμία πλήρω-
τρεπτικότητας και της υποκειμενι- σης μιας συνεκτικής αυτοβιογραφίας,
κοποίησης των βιωμάτων και των βλ. U. Beck and E. Beck-Gernsheim, In-
αισθημάτων, στέκει χωρίς εύκαιρα dividualization: Institutionalized Individ-
εκφραστικά εργαλεία απέναντι ualism and its Social and Political Conse-
στην οικονομική και την κοινωνική quences, Sage, λονδίνο 2002.
Βασίλης Κρεμμυδάς

Η σύντομη ιστορία του ελληνικού κράτους

Η σύντομη ιστορία του ελληνικού κράτους, του Βασίλη
Κρεμμυδά, είναι μια αφήγηση μεστή και απλή, έτσι
που να μπορούν να τη διαβάζουν όλοι. Μια αφήγηση
που ανατέμνει το γνωστό ιστορικό υλικό για να το
ερμηνεύσει και για να αναδείξει την εξέλιξη της
νεοελληνικής ιστορίας και κοινωνίας από την εποχή
του Διαφωτισμού, τα στάδια διαμόρφωσης του
κράτους έως τη σημερινή εποχή.
Η αφήγηση αυτή στηρίζεται στο ιστορικό υλικό και σε
σημαντικά ερευνητικά δεδομένα αλλά δεν
εξαντλείται σε αυτά, ούτε τα προβάλλει ως κεντρικό
της αντικείμενο: τα κύρια ιστορικά γεγονότα στην
Ευρώπη και στον ελληνικό χώρο, στο μεγάλο
διάστημα σχεδόν δύο αιώνων, δεν παρουσιάζονται σε
μια παράθεση ονομάτων και χρονολογιών, αλλά
αναδεικνύονται πρώτιστα ως διαμορφωτικοί
παράγοντες της οικονομίας και της πολιτικής
ιστορίας και συνεπώς ως φαινόμενα της κοινωνίας
και του πολιτισμού που οδήγησαν σταδιακά στη
διαμόρφωση της σύγχρονης Ελλάδας.
Η σύντομη ιστορία του ελληνικού κράτους του Βασίλη
Κρεμμυδά είναι μια αφήγηση απλή σαν παραμύθι,
αλλά όχι και απλοϊκή, γιατί δεν συνιστά άλλο παρά το
καταστάλαγμα της θησαυρισμένης γνώσης, δοσμένο
σε μια ερμηνευτική προσέγγιση της εξελικτικής
διαμόρφωσης του σύγχρονου ελληνισμού.

Εκδόσεις Καλλιγράφος
Προφήτου Ηλία 41, Χαλάνδρι 15233
Τ. 210 2312317, F. 210 2313742
www.kalligrafos.com
info@kalligrafos.com

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς είναι ιστορικός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έκανε τις προπτυχιακές σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
και τις μεταπτυχιακές στο Πανεπιστήμιο της Lyon και στην École Pratique des Hautes Études στο Παρίσι. Έχει ειδικευθεί στην οικονομική και κοινωνική ιστο-
ρία. Έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με τη διατριβή του «Το εμπόριο της Πελοποννήσου στο 18ο αιώνα» το 1972. Το
1981 εκλέχτηκε Υφηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1982 Τακτικός Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης του οποίου ανέλαβε και τη Διοίκηση από
τη θέση του Αντιπροέδρου και του Προέδρου της Διοικούσας Επιτροπής κατά τα δύο τελευταία έτη του βίου της. Το 1988 εκλέχτηκε Καθηγητής του Τμήμα-
τος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών από όπου και συνταξιοδοτήθηκε. Έχει διατελέσει Πρόεδρος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος
και Διευθυντής της αυτοτελούς δημόσιας υπηρεσίας «Αρχεία Πρωθυπουργού, Υπουργών, Υφυπουργών και της Γενικής Γραμματείας της Κυβέρνησης».

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 17

οι δικαστικοί λειτουργοί
και οι κινητοποιήσεις τους
από τον ΓιωρΓο ΚτιΣταΚη
ελευταία, σε εφαρμογή
τ των συμφωνηθέντων
για το τρίτο μνημόνιο
μεταξύ ελλάδας και
τριμερούς (τρόϊκα),
εξαγγέλθηκαν και στη συνέχεια
ψηφίστηκαν σοβαρές μισθολογικές
περικοπές σε μεγάλες κατηγορίες
εργαζομένων στον δημόσιο τομέα
και σημαντικές στους λειτουργούς
της Δικαιοσύνης. η προοπτική των
περικοπών αυτών βρήκε αντίθε-
τους τους δικαστικούς (:δικαστές
και εισαγγελείς), με αποτέλεσμα
να αποτελέσουν το έναυσμα για
«αγωνιστικές» κινητοποιήσεις. αυ-
τές περιλάμβαναν: α) τα δικαστή-
ρια θα εκδικάζουν τις υποθέσεις
μεταξύ της 09.00 {που αρχίζει η
εκδίκαση των υποθέσεων} και
10.00. τότε οι δικαστικοί θα κατε-
βαίνουν από τις έδρες μέχρι τις
15.00 που τελειώνει το ωράριο εκ-
δίκασης (διότι οι δικαστικοί γραμ-
ματείς δεν συνεχίζουν μετά την
ώρα αυτή, αν και σε ορισμένα δι-
καστήρια οι γραμματείς συνεχίζουν
και μετά την ώρα αυτή την παρα-
μονή στην έδρα). επόμενο είναι
ότι στις 15.00 θα αναβάλλονται
όλες οι υπόλοιπες υποθέσεις. Δη-
λαδή θα δικάζουμε μία ώρα μόνο σε
κάθε δικάσιμο (λευκή απεργία ου-
σιαστικά). β) οι δικαστικοί λει-
τουργοί θα επιστρέψουν στους
προϊσταμένους των δικαστηρίων
και εισαγγελιών τις δικογραφίες
(και θα περαιώνουν μόνο επείγου-
σες υποθέσεις, κυρίως προσωρινά
κρατουμένων και υπό παραγραφή)
διεκδικώντας την απόκτηση προ-
σωπικών γραφείων στις υπηρεσίες
τους (και προσωπικούς υπολογι-
18 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
στές) και θα εργάζονται μόνο εκεί
στη διάρκεια του συνήθους ωρα-
ρίου. τέλος γ) ειδικά οι εισαγγελείς
θα σταματήσουν να εκτελούν άλλες
υπηρεσίες, όπως για παράδειγμα
στη διάρκεια αγώνων στα ποδο-
σφαιρικά γήπεδα. Σημειώνουμε ότι
οι δικαστές του Συμβουλίου της
επικρατείας, διαφωνώντας με την
αποχή, δεν συμμετέχουν σ’ αυτή
την κινητοποίηση, ενώ άλλοι δικα-
στές και εισαγγελείς διαφωνώντας
με την αποχή/απεργία συνεχίζουν
να δικάζουν κανονικά. Δηλαδή θα
σταματήσουν να εργάζονται, όπως
μέχρι τώρα, κυρίως στο σπίτι και σε
ωράριο που εκτείνεται σε πολύ πε-
ρισσότερες ώρες από το συνηθι-
σμένο. τέλος σε έκτακτες συνελεύ-
σεις στις 8, 9 και 10/12/2012 (και
μετά τη συνάντηση του Πρωθυ-
πουργού με τις ηγεσίες των ανωτά-
των Δικαστηρίων και τον υπουργό
Δικαιοσύνης στην οποία δόθηκαν
υποσχέσεις για μισθολογικές διευ-
θετήσεις – άγνωστου, μη επακρι-
βώς προσδιορισμένου δηλαδή, πε-
ριεχομένου) αποφασίστηκε η αποχή
/ απεργία να περιοριστεί στις ώρες
12.00 έως 15.00 (ενώ οι δικαστές
των διοικητικών δικαστηρίων απο-
φάσισαν την αναστολή της απερ-
γίας/αποχής).
1.Το περιεχόμενο των
κινητοποιήσεων
1.1. Η αποχή από τα δικαστήρια.
Όπως προσδιόρισε πολύ περιε-
κτικά το περιεχόμενο της αποχής
μέλος του Δ.Σ. της Ένωσης Δικα-
στών και εισαγγελέων «πώς είναι
δυνατόν ένας δικαστής να δικάσει
νηφάλια, ενώ θα σκέπτεται την
απλήρωτη δόση του δανείου του ή
τον απλήρωτο φόρο εισοδήματος».
«απέχει», δηλαδή, διότι δεν μπορεί
να εκδικάσει υπό την δαμόκλειο
σπάθη των οικονομικών του υπο-
χρεώσεων. Προφανώς, τον συνά-
δελφο και όσους υιοθετούν την
άποψη αυτή δεν τους απασχολεί
καθόλου το γεγονός ότι ο πολίτης
που προσφεύγει στη Δικαιοσύνη
μπορεί να έχει ακριβώς το ίδιο
πρόβλημα, αλλά αφ’ ενός δεν μπο-
ρεί λόγω της, κατ’ ευφημισμόν
αποχής αλλά στην ουσία, απεργίας
των δικαστικών να δικαστεί η υπό-
θεσή του, αφ’ ετέρου ο δικαστής
τού μετακυλύει και το προσωπικό
του πρόβλημα. κατά συνέπεια, δεν
θεωρώ πιθανό ότι ο πολίτης, η
υπόθεση του οποίου δεν εκδικάζε-
ται, θα αναφωνήσει μεγαλόψυχα
«ε! αφού κι ο δικαστής έχει παρό-
μοια προβλήματα δεν πειράζει που
η υπόθεσή μου θα εκδικαστεί στις
ελληνικές καλένδες». Όταν όμως
δεν αποδίδεται δικαιοσύνη μήπως
υπάρχουν κίνδυνοι για τη δημο-
κρατία;
1.2. μέχρι τώρα (σημειώνουμε ότι
εφεξής τα εντός εισαγωγικών απο-
σπάσματα προέρχονται από το άρ-
θρο της Βασιλικής Θάνου-χριστο-
φίλου, αρεοπαγίτη και προέδρου
της Ένωσης Δικαστών και εισαγ-
γελέων «Δικαστική ανεξαρτησία. η
θεσμική διάσταση που έχει απο-
κτήσει το ύψος των αποδοχών των
δικαστών» στην εφημερίδα Τα Νέα,
3/12/2012, «[…] με τις τόσο υψη-
λές μειώσεις των αποδοχών των δι-
καστών, καθίσταται πλέον προβλη-
ματική η άσκηση των καθηκόντων
τους διότι») «όλες τις αναγκαίες δα-
πάνες, για την άσκηση των καθη-
κόντων τους, τις οποίες μέχρι τώρα
κάλυπταν με δικά τους έξοδα και
όχι με έξοδα της υπηρεσίας τους
[…] θα είναι πλέον αδύνατον να
εξακολουθήσουν να τις καλύπτουν
οι ίδιοι», και πρόσθεσε ότι {η κυ-
βέρνηση} «αδιαφόρησε ακόμα για
το ότι μέσα στους τελευταίους δύο
μήνες έγιναν δύο βομβιστικές επι-
θέσεις κατά δικαστών». εν τούτοις:
α) οι δικαστικοί (και όχι μόνο οι δι-
καστές) ανέκαθεν εξ ιδίων κάλυ-
πταν τις αναγκαίες δαπάνες για την
άσκηση των καθηκόντων τους από
το 1983 –που θυμάμαι εγώ βέβαια–
και μέχρι τη, σύμφωνα με τις απο-
φάσεις του μισθοδικείου, μισθο-
λογική αναπροσαρμογή που εφαρ-
μόστηκε το 2009. β) ας θυμηθούμε
ότι ένα μέρος των δικαστικών λει-
τουργών της τακτικής δικαιοσύνης
έχει πάρει ηλεκτρονικό υπολογιστή
από την υπηρεσία, ενώ ένα άλλο
(μεγάλο) μέρος έχει αναλάβει μόνο
του το κόστος από την προμήθεια,
τις διαδοχικές αλλαγές, τα προ-
γράμματα και τα αναλώσιμα χωρίς
να διαμαρτυρηθεί, ή να ξεκινήσει
αποχή από την εκδίκαση υποθέ-
σεων. γ) Όσο για το ζήτημα των
δύο πρόσφατων βομβιστικών επι-
θέσεων κατά δικαστικών. Πριν δύο
δεκαετίες ήταν πολύ συχνές οι τρο-
μοκρατικές επιθέσεις κατά δικαστι-
κών με ευάριθμα θύματα, χωρίς και
πάλι να αποτελέσουν το έναυσμα
για το ξεκίνημα κινητοποιήσεων.
1.3. ζητούν γραφεία στις υπηρε-
σίες ώστε να εργάζονται σ’ αυτά,
διότι μέχρι τώρα «ο δικαστής είναι
ο μόνος κρατικός λειτουργός ο
οποίος εργάζεται καθημερινά,
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 19
ακόμα και τις εορτές και τις αρ-
γίες, επί δέκα ώρες, σε όλους τους
βαθμούς». Πράγματι, οι δικαστι-
κοί λειτουργοί εργάζονται με αυτά
τα ωράρια, χωρίς να ξεχωρίζουν
εργάσιμες ημέρες από αργίες ή
γιορτές. Συνήθως παραβιάζουν το
χρόνο από τις καλοκαιρινές τους
άδειες (ουσιαστικά δεν είναι άδεια,
αλλά δεν υπηρετούν όλο το καλο-
καίρι, μόνο ένα τμήμα του ανάλογα με
την υπηρεσία) για να περαιώσουν δι-
κογραφίες. μέχρι τώρα όμως πλην
των προέδρων πρωτοδικών και
των εισαγγελέων πρωτοδικών στα
πρωτοβάθμια δικαστήρια (αντί-
θετα οι δικαστικοί του δευτέρου
βαθμού διαθέτουν συνήθως γρα-
φείο στα δικαστήρια στα οποία
υπηρετούν) κανένας δεν είχε γρα-
φείο στις υπηρεσίες. από όσο γνω-
ρίζω όμως δεν ακούστηκε φωνή
διαμαρτυρίας, διότι όλοι κατανο-
ούσαν ότι τα δικαστήρια της Σχο-
λής ευελπίδων για παράδειγμα δεν
παρείχαν παρόμοια δυνατότητα,
ενώ οι πιστώσεις του υπουργείου
Δικαιοσύνης δεν επαρκούσαν για
να καλύψουν τις ανάγκες των δι-
καστικών υπηρεσιών σε όλη τη
χώρα. Όσοι διαθέτουν ακριβή
μνήμη θα θυμούνται ότι όσοι δικα-
στικοί ανακίνησαν το θέμα των
γραφείων στις υπηρεσίες τους
προτείνοντας διάφορες «πατέντες»
(για παράδειγμα, κλείσιμο των
ελεύθερων χώρων των ορόφων των
κτιρίων της Σχολής ευελπίδων με
γυψοσανίδες ώστε να προκύψουν
κάποια γραφεία για τους αρχαιό-
τερους δικαστικούς εκ του συνό-
λου), αντιμετωπίστηκαν με αδια-
φορία και σε κάποιες περιπτώσεις
με ειρωνεία από τους υπόλοιπους,
χωρίς οι συνδικαλιστές να ενεργο-
ποιηθούν (εν τούτοις διαπιστώ-
σαμε ότι στην πορεία ορισμένοι
ελεύθεροι χώροι στην εισαγγελία
Πρωτοδικών κλείστηκαν με τον
τρόπο αυτό και δόθηκαν γραφεία
στη γραμματεία που και αυτή
«στέναζε» για χώρο).
αν λοιπόν κατανοώ ορθά, οι δι-
καστικοί θα πάρουν τα γραφεία
στις υπηρεσίες τους και θα εργάζο-
νται τις πέντε, έξι ή επτά ώρες που
θα είναι ανοιχτές οι υπηρεσίες τους
(δεν νομίζω ότι θα καταστεί δυνατή
η φύλαξη των δικαστικών μεγάρων
από την αστυνομία για δέκα ή δε-
καπέντε ώρες την ημέρα, προκει-
μένου να εργάζονται εκεί οι δικα-
στικοί λειτουργοί). Διερωτώμαι
όμως: οι δικαστές κυρίως έχουν συ-
νηθίσει να εργάζονται στο σπίτι
τους (και παράλληλα να φροντίζουν
τα παιδιά τους, να τα πηγαίνουν
20 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
σε ιδιαίτερα, ξένες γλώσσες, αθλη-
τικές δραστηριότητες, να μαγει-
ρεύουν κ.λπ. Θα μπορέσουν να
έχουν την ίδια απόδοση στα γρα-
φεία που θα τους δώσει η ελληνική
πολιτεία, ή θα πολλαπλασιαστούν
οι καθυστερήσεις; Πέραν αυτού ελ-
λοχεύει ο κίνδυνος νέων διαμαρτυ-
ριών ή κινητοποιήσεων, διότι –προ-
φανώς– το νέο σύστημα θα τους
αλλάζει ριζικά τις συνήθειες και θα
δυσχεραίνει την οικογενειακή τους
ρουτίνα). Ποτέ λοιπόν, ακόμα και
όταν οι αποδοχές μας ήταν πολύ
υποδεέστερες των σημερινών, δεν
διεκδικήσαμε παρόμοιες συνθήκες
εργασίας. τότε δεν ετίθετο παρό-
μοιο αίτημα. τώρα τίθεται, είναι
όμως ανησυχητικά καθυστερημένο
ή ανησυχητικά επίκαιρο.
1.4. Σύμφωνα με ανακοίνωση δι-
καστικής ένωσης, μετά τις νέες
περικοπές υπάρχει κίνδυνος να
υποβαθμιστεί η ποιότητα της
απονομής της Δικαιοσύνης (ναι
είναι αλήθεια ότι μεταξύ των
όρων «υποβάθμιση … ποιότητα»
δεν υπάρχει άλλη λέξη). κάτι το
οποίο φαίνεται ότι δεν συμβαίνει
τώρα, με αστικές υποθέσεις για τις
οποίες η έκδοση τελεσίδικης από-
φασης απαιτεί αρκετά χρόνια, με
ποινικές υποθέσεις στις οποίες τα
πλημμελήματα εκδικάζονται σε δεύ-
τερο βαθμό στα επτά χρόνια και τα
κακουργήματα σε α’ βαθμό στα δέκα
ή στα δεκαπέντε χρόνια και με
165.000 εκκρεμείς φορολογικές
υποθέσεις. ας συνυπολογίσουμε το
ακόλουθο: πρόσφατα δημοσιεύ-
τηκε η είδηση ότι: στο Συμβούλιο
της επικρατείας (που δεν απέχει
από την εκδίκαση των υποθέ-
σεων) είχε προσφύγει πολίτης,
αλλά η έκδοση της απόφασης
στην υπόθεσή του καθυστέρησε
αρκετά χρόνια. εν τέλει, το Σ.τ.ε.
του επιδίκασε αποζημίωση για
την καθυστέρηση έκδοσης από-
φασης, παραδεχόμενο στην ου-
σία ότι το ίδιο το δικαστήριο είναι
υπαίτιο της καθυστέρησης. Έτσι
δεν απαιτείται πλέον: α) να ανα-
ρωτιέται ο πολίτης μη νομικός
γιατί το ε.Δ.Δ.α. καταδικάζει συ-
νεχώς την ελληνική Δημοκρατία
για καθυστερήσεις στην απονομή
της δικαιοσύνης που παραβιάζουν
την ευρωπαϊκή Σύμβαση. ούτε
β) γιατί αλλεπάλληλα δημοσιεύ-
ματα των εφημερίδων συνδέουν
την προοπτική οικονομικής ανά-
πτυξης στην ελλάδα (αυτής δη-
λαδή που μπορεί να προσφέρει στον
Ελλάδα τη σωτηρία από το ναυά-
γιο) με ένα πιο γρήγορο δικαστικό
σύστημα, που θα εκδίδει συντο-
μότερα τις αποφάσεις ώστε να εκ-
μηδενίζει τις έριδες και τις αμφι-
σβητήσεις. Διαφορετικά διατυ-
πωμένο: δεν θα έλθει κανένας
επενδυτής να διακινδυνεύσει να
χάσει τα χρήματά του στην ελ-
λάδα, αν πρόκειται να εμπλακεί
σε ένα δικαστικό σύστημα τόσο
αργό όσο το ελληνικό. το ζήτημα
όμως αυτό δεν αφορά την οικο-
νομία προσωπικής κλίμακας των
δικαστικών λειτουργών, ώστε να
μας απασχολεί. αφορά, αντίθετα,
το πεζό ζήτημα της οικονομικής
ανάκαμψης της χώρας, πώς θα
εξέλθει δηλαδή αυτή από τη στε-
νωπό και θα υπάρξει «φως στην
άκρη του τούνελ» κατά το συνη-
θισμένο κλισέ.
1.5. αρχικά είχε καταγραφεί στην
προοπτική των κινητοποιήσεων
και το ενδεχόμενο το Διοικητικό
Συμβούλιο μιας εκ των ενώσεων
να συλλέξει τις παραιτήσεις των
συναδέλφων από το δικαστικό
σώμα και, εφόσον υπερβούν το
50% του συνόλου, να τις υποβάλ-
λει αρμοδίως. φαίνεται ότι το σχέ-
διο εγκαταλείπεται.
2. Η θέση της δικαστικής
λειτουργίας στο πλαίσιο της
Ελληνικής Δημοκρατίας.
2.1. το Σύνταγμα κατοχυρώνει τη
διάκριση των λειτουργιών και τη συ-
νεπώς δεσπόζουσα θέση των δικα-
στικών. αναμφίβολα πρόκειται για
λειτούργημα υψηλού κοινωνικού κύ-
ρους αλλά, όπως είναι γνωστό, το
κύρος δεν απονέμεται και τελείωσε,
δεν είναι η άπαξ απονομή ενός τι-
μητικού τίτλου. το κύρος κατακτά-
ται και διατηρείται με συνεχή προ-
σπάθεια, χάνεται δε όταν πράξεις ή
παραλείψεις των λειτουργών (που
είναι περιβεβλημένοι με το κοινω-
νικό αυτό κύρος) το πλήττουν συνε-
χώς. Έτσι οι αλλεπάλληλες καθυ-
στερήσεις στην απονομή της
δικαιοσύνης το έχουν πλήξει σο-
βαρά, ενώ η τωρινή αποχή μας από
τα δικαστήρια τού προκαλεί ανήκε-
στο βλάβη, όπως δείχνουν περιστα-
τικά τα οποία έλαβαν χώρα σε κοι-
νωνικές εκδηλώσεις.
εντούτοις υποστηρίζονται από
τους συναδέλφους που απέχουν τα
ακόλουθα.
2.2. Οι μειώσεις μισθών προσβάλ-
λουν το ισόκυρο της δικαστικής λει-
τουργίας σε σχέση με τη νομοθετική
και την εκτελεστική. Οι μειώσεις
δε αυτές «συνυπολογιζομένου του πο-
σοστού της προηγούμενης μείωσης
των αποδοχών μας (38%), φτάνει
πλέον το υπερβολικό συνολικό πο-
σοστό πάνω από το 50%». α) το
είχα ήδη επισημάνει με άλλη
αφορμή ότι οι μειώσεις που είχαμε
υποστεί μέχρι τις πρόσφατες πε-
ρικοπές δεν ήταν 38%, όπως ισχυ-
ρίζονται, αλλά περίπου 22-24%
(ας είμαστε σοβαροί, οποιοσδή-
ποτε μέσης ικανότητας πολίτης
μπορεί να κάνει δυο αριθμητικές
πράξεις σωστά. Δεν χρειάζεται να
είναι μαθηματικός). β) Σε ποσο-
στό 22% ή 23% τις υπολόγισε
στην εφημερίδα Το Βήμα ο ζώης
τσώλης την κυριακή 9/9/2012.
γ) Στη συνέχεια διευκρίνισα ότι
για να βγει ο μαγικός αριθμός 38%
κάναμε λάθος υπολογισμούς, προ-
σθέτοντας στις άμεσες μηνιαίες
αποδοχές μας του 2009 ποσά τα
οποία δεν τους ανήκαν. η αλή-
θεια όμως δεν φαίνεται να ήταν
αρεστή και έτσι επανέρχομαι
στους υπολογισμούς. αν η περι-
κοπή που πρόκειται να ισχύσει
από τον ιανουάριο (και αναδρο-
μικά από τον αύγουστο) είναι
όντως 25% και όχι παραπάνω
(ακόμα δεν έχουμε πλήρη ενημέ-
ρωση από την ενιαία αρχή πλη-
ρωμών), τότε οι συνολικές μειώ-
σεις θα φτάσουν σχεδόν το 50%.
είναι πραγματικά μεγάλο το πο-
σοστό. αυτό δεν μας επιτρέπει να
υπερβάλλουμε στους υπολογι-
σμούς. Σε κάθε περίπτωση, δύο
επισημάνσεις που μας αφορούν
όλους: η πρώτη είναι ότι δεν αφή-
σαμε μισθολογική παροχή σε ερ-
γαζόμενο που να μην τη διεκδική-
σουμε και να την κερδίσουμε,
αφού δικοί μας συνάδελφοι εκδί-
καζαν τις υποθέσεις, με ακραίο
παράδειγμα τις εφημερίες των νο-
σοκομειακών γιατρών. η δεύτερη
είναι ότι όταν οι διαμαρτυρίες των
ελλήνων πολιτών για το φαινό-
μενο φούντωσαν («γιάννης κερ-
νάει και γιάννης πίνει» έλεγαν
αλλά, κακά τα ψέματα, δεν είχε
νομοθετηθεί άλλος τρόπος για τις
δικές μας μισθολογικές διεκδική-
σεις), τότε ιδρύθηκε το μισθοδι-
κείο (από τρεις δικαστικούς, τρεις
νομικούς πανεπιστημιακούς και
τρεις δικηγόρους) να τις εκδικάζει.
Ήδη δηλώσαμε ότι σ’ αυτό θα
προσφύγουμε και πάλι κατά των
περικοπών, κάτι που είναι νόμιμο,
ενώ η αποχή/απεργία δεν είναι.
Όταν όμως τέθηκε σε συζήτηση
το ενδεχόμενο να μην επιτραπεί
να μετάσχουν στην κλήρωση για
το μισθοδικείο ανώτατοι δικα-
στικοί που εξέφρασαν γνώμη στις
ολομέλειες των δικαστηρίων στα
οποία ανήκουν, ορισμένοι συνά-
δελφοι διαφώνησαν ήδη. είναι
όντως αντιφατικό ή πρόκειται για
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 21
δική μου εντύπωση;
2.3. οι δικαστικοί που ψήφισαν
τη συνέχιση των κινητοποιήσεων
απασχολούνται με την περικοπή
των αποδοχών μας και καταγγέλ-
λουν την παραβίαση της συνταγ-
ματικής νομιμότητας αφού δεν κα-
τοχυρώνεται πλέον το μισθολογικό
«ισόκυρο» με την εκτελεστική και
νομοθετική λειτουργίες του πολι-
τεύματος. Προφανώς δεν τους απα-
σχόλησε το ενδιαφέρον λογικά ερώ-
τημα πώς συμψηφίζουν την
αντισυνταγματικότητα της περικο-
πής των αποδοχών με την αντισυ-
νταγματικότητα της αποχής/απερ-
γίας. Έτσι όμως βλέπουν το δένδρο
της μείωσης των αποδοχών τους και
χάνουν το δάσος του κύρους των
δικαστικών στην κοινωνία. φαίνεται
ότι το κύρος του θεσμού τούς απα-
σχολεί ελάχιστα σε σχέση με το
«ισόκυρο» που έχει μισθολογικό
αντίκρισμα. υποστηρίζεται βέβαια
ότι δεν υπάρχει αντισυνταγματικό-
τητα διότι «[…] ο συνταγματικός
νομοθέτης, ο οποίος προέβλεψε στο
άρθρο 23 ότι απαγορεύεται η απερ-
γία υπό οιανδήποτε μορφή στους
δικαστικούς λειτουργούς, ασφαλώς
θεωρούσε ως αυτονόητη προϋπό-
θεση ότι και οι λοιπές εξουσίες του
κράτους θα τηρούν από τη δική τους
πλευρά τις υποχρεώσεις τους, τις
οποίες προβλέπει το Σύνταγμα […]
το κράτος με τις επιβληθείσες υπερ-
βολικού ύψους μειώσεις των απο-
δοχών των δικαστών (μη αναγκαίες
και μη ανάλογες) παραβιάζει αυτό
πρώτο τις ως άνω συνταγματικές
διατάξεις (26,87,88) […] είναι σα-
φές ότι δεν μπορεί να τίθεται θέμα
παραβίασης του Συντάγματος από
τους τελευταίους[…]». ο τζων
ρωλς, που κάνει εκτενώς λόγο για
την υποχρέωση τήρησης των νόμων
οι οποίοι έχουν θεσπιστεί νόμιμα
σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία,
πραγματεύεται και το ενδεχόμενο
της πολιτικής ανυπακοής, αλλά
προκρίνει ως αρχή τη συμμόρφωση
προς τον άδικο νόμο. κάνει λόγο
ακόμα και για πλειοψηφίες που κά-
νουν λάθη (βλ. τζων ρωλς, Θεωρία
της Δικαιοσύνης, μετάφραση: φί-
λιππος Βασιλόγιαννης, Πόλις,
αθήνα 2001, σελ. 388 κ.ε., 408-409
και ιδιαίτερα σ. 414). ακόμα και αυ-
τός όμως δεν εξαρτά την υποχρέ-
ωση της τήρησης του νόμου, πολύ
περισσότερο του Συντάγματος, από
το αν ο νόμος και το Σύνταγμα πα-
ραβιάζουν τις υποχρεώσεις του κρά-
τους απέναντι σε συγκεκριμένες κα-
τηγορίες πολιτών. επισημαίνω
όμως: στην προκειμένη περίπτωση
το κράτος προσβάλλει μια κατηγο-
22 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
ρία πολιτών με το να τους κάνει μι-
σθολογικές περικοπές και ενώ το
κράτος βρίσκεται σε μια συντεταγ-
μένη πτώχευση (ή μήπως το P.S.i. ή
ακόμα το παραπεμφθέν για το 2016
O.S.i. σημαίνει κάτι διαφορετικό
και δεν το κατάλαβα;). ως προς το
ζήτημα αν οι περικοπές είναι «μη
ανάλογες» δεν θα πω τίποτα. είναι
απλώς θέμα οπτικής γωνίας. «μη
αναγκαίες» όμως σημαίνει ότι δεν
έπρεπε να γίνουν περικοπές στους
δικαστικούς λειτουργούς (άρα σε
κανέναν έλληνα πολίτη, διότι δια-
φορετικά παραβιάζεται η ισότητα),
αλλά τότε πώς θα έπαιρνε η ελ-
λάδα τα δάνεια που της επιτρέπουν
να ζει; Θα επέστρεφε στη δραχμή;
οι οικονομικές μου γνώσεις διευ-
ρύνθηκαν τα τελευταία τρία χρόνια,
δεν είναι τόσο στέρεες -ούτε έγινα
βέβαια οικονομολόγος- ώστε να
μπορώ να απαντήσω το ερώτημα
αυτό. Πιθανολογώ βέβαια, όπως με
διαβεβαιώνουν έγκριτοι οικονομο-
λόγοι, πανεπιστημιακοί αλλά και
μέλη της κυβέρνησης, ότι η απά-
ντηση εκφεύγει της παραδοσιακής
οικονομικής θεωρίας. οι συνταγμα-
τικές μου όμως είναι περισσότερες,
ώστε μπορώ να εκτιμήσω πως
πλέον δεν κάνουμε λόγο για αποχή
των δικαστικών, αλλά για απεργία
που την αναγορεύουμε νόμιμη και
συνταγματική και η επιχειρηθείσα
ερμηνεία του Συντάγματος είναι αμ-
φίβολης ορθότητας λογικά, συνταγ-
ματικά και από άποψη πολιτικής
φιλοσοφίας. επομένως, διαφωνώ με
τη λογική διαφόρων κατηγοριών ερ-
γαζομένων στη χώρα μας ότι δεν
εφαρμόζουν συγκεκριμένο νόμο
διότι «νόμος είναι το δίκιο του ερ-
γάτη, του αγρότη, του φοιτητή, του νυ-
χτοφύλακα και κυρίως του ναυαγοσώ-
στη»: ο νόμος είναι ένας και ισχύει
για όλους τους πολίτες, είτε τους
αρέσει είτε δεν τους αρέσει. Όλοι
διατηρούν το συνταγματικά κατο-
χυρωμένο δικαίωμα στις επόμενες
εκλογές να καταψηφίσουν μια κυ-
βέρνηση που ψήφισε νόμους που
δεν τους αρέσουν. αρκεί να μπο-
ρούν να δώσουν πειστικές απαντή-
σεις στα κρίσιμα ερωτήματα που
αφορούν το σύνολο του πληθυσμού,
όπως για παράδειγμα πώς θα επι-
βιώσουμε χωρίς δανεικά από την
τριμερή και χωρίς να επιστρέψουμε
στη δραχμή. φοβάμαι μόνο ότι ερ-
μηνείες του Συντάγματος σ’ αυτή
την κατεύθυνση σπέρνουν καινά
δαιμόνια και οδηγούν σε σκολιές
ατραπούς που θα ήταν καλύτερο να
αποφεύγαμε (όπως άλλωστε εύ-
στοχα επισήμανε ο Πάσχος μαν-
δραβέλης, «Σύνταγμα είναι το δί-
κιο των δικαστών», εφημερίδα Η
Καθημερινή, 9/12/2012 και παρέ-
θεσε σχετικό σχόλιο ο Διόδωρος κυ-
ψελιώτης στην εφημερίδα Το Βήμα
9/12/2012, το επταήμερο του Διό-
δωρου, αλλά με πιο επιθετικό πε-
ριεχόμενο που κάνει λόγο για «”τα
καλά και συμφέροντα”, νόμος και
δίκαιο είναι δηλαδή ό,τι μας ωφε-
λεί;»). αλλά είναι εύλογη και ανα-
γκαία μία ακόμα επισήμανση. από
το 1983, από τότε δηλαδή που οι
αποδοχές μας ήταν απλά καλύτερες
από τον υπόλοιπο δημόσιο τομέα,
δεν έπεσε στην αντίληψή μου δικα-
στική κινητοποίηση ούτε καν δια-
μαρτυρία για το γεγονός ότι, παρά
τη θεσμική κατοχύρωση των δικα-
στικών ως τρίτου πυλώνα της δη-
μοκρατίας, δεν υπήρχαν και οι αντί-
στοιχες αποδοχές. τότε δεν λέγαμε
κουβέντα. γιατί όμως; μήπως ήμα-
σταν πιο μαλθακοί, ή λιγότερο
εγκρατείς στο Συνταγματικό Δίκαιο;
κάποιες φορές διερωτώμαι αν
θα έπρεπε να προτείνουμε τη θέ-
σπιση πριμ παραγωγικότητας για
τους δικαστικούς: εμείς θα ανα-
λάβουμε να επιταχύνουμε την
απονομή της αστικής-ποινικής-δι-
οικητικής δικαιοσύνης κατά συ-
γκεκριμένο αριθμό υποθέσεων ή
κατά συγκεκριμένη ποσοστιαία αύ-
ξηση των κατ’ έτος εκδιδόμενων
αποφάσεων και, εφ’ όσον τηρή-
σουμε τη δέσμευσή μας, η κυβέρ-
νηση θα μας ανταμείψει με το εκ
των προτέρων καθορισμένο και
συμφωνημένο πριμ. είναι γεγονός
ότι εργαζόμαστε ίσως περισσότερο
από όσο οι συνάδελφοί μας στην
ευρώπη. ας εργαστούμε λίγο πα-
ραπάνω (ή πιο μεθοδικά) και θα
έχουμε απτό αντίκρισμα. Θα ήθελα
να ελπίζω ότι μπροστά στο χάος
της καθυστέρησης απονομής της
δικαιοσύνης στην ελλάδα (και των
αλλεπάλληλων καταδικών της χώ-
ρας στο ε.Δ.Δ.α.) πρώτος ο υπουρ-
γός οικονομικών θα έτεινε ευήκοον
ους σε σχετική πρόταση. ας μην
αποδοκιμάσουν μετά βδελυγμίας οι
συνάδελφοι την πρόταση πριν τη
σκεφθούν, διότι τάχα μας εμφανίζει
ως «ευρωφονιάδες», ενώ εμείς μα-
χόμαστε υπέρ του ισόκυρου.
2.4. μήπως όμως αυτά που κάνει
η κυβέρνηση είναι διότι «έχει ως
στόχο την υποβάθμιση του θεσμού
της δικαιοσύνης και τον περιορι-
σμό της ανεξαρτησίας των δικα-
στών»; Δεν είμαι επιρρεπής στις
θεωρίες συνωμοσίας, προτιμώ να
βλέπω τα γεγονότα λογικά. καλώς
ή κακώς, χρειαζόμαστε δάνεια από
την τριμερή για να ζήσουμε. αυτή,
για να τα χορηγήσει, θέλει τη θέ-
σπιση και εφαρμογή μεταρρυθμί-
σεων στο κράτος, αυτών που για
δεκαετίες οι ελληνικές κυβερνήσεις
απέφευγαν να υλοποιήσουν (Προ-
σοχή, μνημονεύω τα επιχειρήματα
εκπροσώπων της τριμερούς, δεν
τα υιοθετώ και δεν νομίζω ότι η
σχετική συζήτηση είναι του παρό-
ντος ούτε μπορεί να γίνει από δι-
καστικό λειτουργό: απλά διότι δεν
μπορούμε να τα συζητήσουμε δη-
μόσια. επ’ αυτού παρακάτω). με-
ταξύ αυτών, οι μισθολογικές περι-
κοπές. είμαστε στα μισθολογικά
ρετιρέ και, παρά τις προσπάθειες
και μελών της κυβέρνησης να απο-
φευχθούν οι περικοπές των δικών
μας μισθών (σταχυολογώ από τα
αναφερθέντα στις εφημερίδες),
αυτό δεν κατέστη δυνατόν. Δεν
βλέπω κανένα στοιχείο που να μου
υποδεικνύει ότι η κυβέρνηση έχει
βάλει στο μάτι τη δική μου δικα-
στική ανεξαρτησία. αντίθετα, δια-
βάζω και ακούω κατά κόρον τη
φράση «όποιος διαφωνεί, να προ-
σφέρει ισοδύναμα μέτρα». ομολογώ
ότι προσπάθησα να ανακαλύψω πε-
τρέλαιο ή φυσικό αέριο στο υπό-
γειο πολυκατοικίας του κέντρου της
αθήνας. απέτυχα, άρα δεν είχα ισο-
δύναμα μέτρα να συνεισφέρω και
πρέπει να υποστώ τις μισθολογικές
περικοπές. αν όμως η μελέτη της
Deutsche Bank για τον πακτωλό
ευρώ που κρύβεται στα νότια της
κρήτης σε μορφή φυσικού αερίου
είναι σωστή, τότε κάτι μπορεί να
γίνει και για μας. Σε κάθε περί-
πτωση, θα επισημάνω ότι η δικα-
στική μας ανεξαρτησία εξαρτάται
από εμάς. αν κάποιος θέλει να είναι
και να παραμείνει ανεξάρτητος στη
δικαστική του κρίση θα παραμείνει,
όσα χρήματα και αν του κόψουν
από τον μισθό του. αν είναι ευεπί-
φορος σε πιέσεις, τηλεφωνήματα,
παρακλήσεις κ.λπ., τότε δεν χρειά-
ζεται καμία κυβέρνηση να μηχανευ-
τεί μισθολογικές περικοπές για να
τον καταστήσει μη-ανεξάρτητο. Θα
της προσφερθεί μόνος του. το δια-
πιστώσαμε με το παραδικαστικό κύ-
κλωμα (πιο περιορισμένο από όσο
το υπεδείκνυαν αρχικά) που η προ-
σωπική δικαστική ανεξαρτησία
προσφέρθηκε θυσία σε ανθρώπους
με καλές διασυνδέσεις.
3. Η θέση μας ως δικαστικών
λειτουργών στο πλαίσιο της
Ελληνικής Δημοκρατίας
3.1. ορισμένα φαινόμενα που ξε-
νίζουν εμφανίστηκαν τελευταία
και, ίσως, πληθαίνουν τα κρού-
σματα εκδήλωσης μιας νοοτροπίας
ξένης προς το δικαστικό σώμα: α)
 Eθνική Πινακοθήκη #19
στον ιστότοπο δικαστικής ένωσης
αναρτήθηκε κείμενο συναδέλφου

από τον MιΣΕλ ΦαϊΣ

υπέρ της απεργίας/αποχής, όχι
όμως το ιδιαίτερα νηφάλιο και εύ-
στοχο κείμενο του (μέλους της
ίδιας ένωσης) Πρωτοδίκη γρεβε-
νών μιχάλη ντόστα, «ο Έλλη-
νας δικαστής και ο Σωκράτης»,
κατά των κινητοποιήσεων. το άρ-
θρο αναρτήθηκε στο διαδίκτυο, εί-
ναι εύκολα προσβάσιμο και αξίζει
τον κόπο να το διατρέξει κανείς. β)
εισαγγελέας στρέφεται κατά της
κυβέρνησης και της Βουλής με ιτα-
μούς και απαξιωτικούς χαρακτηρι-
σμούς και δέχεται την επιδοκιμα-
σία άλλης συναδέλφου. Προφανώς
δεν απασχολήθηκε αν έτσι εκφρά-
ζεται υπέρ του αντιμνημονιακού
τόξου, δηλαδή έκφραση πολιτικής
τοποθέτησης. γ) το Δ.Σ. άλλης
ένωσης, με «ήξεις αφήξεις», δεν
πήρε θέση στο θέμα και περιορί-
στηκε να παραθέσει το κείμενο της
διάταξης που κατοχυρώνει το δι-
καίωμα έκφρασης γνώμης των δι-
καστικών λειτουργών, εκτός και αν
αυτή γίνεται με σκοπό τη μείωση
του κύρους της δικαιοσύνης, ή
παίρνει θέση υπέρ ορισμένου κόμ-
ματος. (Όταν μάλιστα ερώτησα
γιατί, πήρα την επίσημη απάντηση Καλή Χρονιά!
ότι δεν αποδοκίμασαν ούτε το
προγενέστερο δικό μου κείμενο
«κλαζομένιοι της Δικαιοσύνης», ντσάρισμα» και «έκτακτα δικα- ρονται για την περικοπή των απο- ταλάβουμε το λάθος μας.
που πρόσβαλε τους δικαστικούς με στήρια»; τέλος δ) στη γ.Σ. των δοχών μας θα είχαν διεκδικήσει την
τον τίτλο του. Συμψηφισμός, δη- εισαγγελέων, το προεδρείο της εισαγωγή τους στην εθνική Σχολή 4. Αντί επιλόγου
λαδή, της προσβολής των συνα- διέκοπτε ομιλητές που ήταν κατά Δικαστικών, αν οι αποδοχές των δι- Σε πρόσφατο συνέδριο για την
δέλφων -αν υπάρχει τέτοιος- με της απεργίας/αποχής, μακρηγο- καστικών ήταν όπως διαμορφώνονται επιτάχυνση της απονομής της ποι-
την προσβολή της κυβέρνησης και ρούσε επ’ αυτού και δεχόταν τις τώρα. αυτό όμως δεν τους εμποδί- νικής δικαιοσύνης στην ελλάδα,
της Βουλής που υπάρχει.) τι επευφημίες των παρισταμένων. ζει να ακολουθήσουν την προ- ένας εισηγητής πρότεινε (ευφυής η
σχέση έχει η έκφραση γνώμης με είχε δηλαδή πάρει θέση και την τροπή ομιλητή στη έκτακτη γ.Σ. μεταφορά από τη λειτουργία των
την παραβίαση διατάξεων του εκδήλωνε, ως να επρόκειτο για της Ένωσης εισαγγελέων (εισαγ- ηλεκτρονικών υπολογιστών) την
Ποινικού κώδικα; αν επεξεργά- φοιτητική συνέλευση, εκμεταλ- γελέας της ρομαντικής εποχής) ότι «επανεκκίνηση του συστήματος».
ζονταν έγκληση που περιείχε πα- λευόμενο τη θεαματική απουσία μπορούν να παραιτηθούν και να ολοκληρώνοντας τη δική του ει-
ρόμοιες εκφράσεις θα την αρχειο- συναδέλφων από τον β’ βαθμό. αναζητήσουν καλύτερη απασχό- σήγηση, ο καθηγητής Στ. Παύλου
θετούσαν ως αξιολογικές κρίσεις, 3.2. Προξενεί εντύπωση ότι η ληση με καλές αποδοχές. Σε κάθε επανήλθε στο θέμα, αλλά εκτιμώ-
ή θα ασκούσαν ποινική δίωξη; για εστία των κινητοποιήσεων και η περίπτωση ίσως θα έπρεπε όλοι ντας ότι η επανεκκίνηση δεν αρκεί
την αποφυγή παρανοήσεων διευ- μαχητική πρωτοπορία ανήκει στον μας πριν εκδηλώσουμε την υπέρ ή πρότεινε ότι το σύστημα χρειάζε-
κρινίζω ότι δεν εννοώ τίποτα πε- α’ βαθμό, διότι σε αρκετές περιο- κατά της απεργίας/αποχής γνώμη ται «διαμόρφωση δίσκου». Format
ρισσότερο παρά το ότι απλά θα χές, και κυρίως στον β’ βαθμό, μας να διερωτηθούμε αν έχουμε δηλαδή (για τους αμύητους, δια-
μπορούσαν να αποδοκιμάσουν έχουν εκφυλιστεί. γιατί όμως; καταλάβει το νόημα του να είσαι γραφή όλων των δεδομένων του
την ενέργεια του συναδέλφου, Όπως φαίνεται, κάποιοι νεότεροι εισαγγελέας ή γενικότερα δικαστι- σκληρού δίσκου και επανεγκατά-
αλλά και το δικό μου κείμενο αν συνάδελφοι δεν έχουν κατανοήσει κός. αλλά και να θυμηθούμε ότι σταση όλων των προγραμμάτων).
το έκριναν αναγκαίο. η ορθή το νόημα της δικαστικής λειτουρ- έχει ψηφιστεί και ισχύει ο νόμος Πιστεύω ότι αυτό πράγματι χρειά-
κρίση και ο κοινός νους πρέπει γίας την οποία επιτελούν. ούτε ότι και ότι ο όρκος που δώσαμε όταν ζεται, αρκεί να γίνει με αποφασι-
να πρυτανεύουν στη δικαιοδοτική αυτή η δικαστική λειτουργία χρει- αναλάβαμε υπηρεσία, έλεγε ότι στικό τρόπο και με πεποίθηση ότι
μας κρίση, αλλά μόνο σ’ αυτήν; άζεται κάποια αφoσίωση. το τε- ορκιζόμαστε «υπακοή στο Σύ- αυτοί που θα μείνουμε και δεν θα
ενδεχομένως να είναι δυσχερής λευταίο ίσως τους φανεί ρομαντικό νταγμα και τους νόμους»; αλλιώς αποχωρήσουμε οικειοθελώς από
η ισορροπία ανάμεσα στις δύο και παλαιολιθικό, αλλά φαίνεται θα προσφέρουμε χείριστες υπηρε- το δικαστικό σώμα θα έχουμε κα-
βάρκες της αξιοπρέπειας και της ότι παλιά κάποιος δεν αποφάσιζε σίες στη δημοκρατία και τους συ- ταλάβει το νόημα της επιτέλεσης
συνέπειας αφ’ ενός και της εκλο- να γίνει δικαστικός λειτουργός μπολίτες μας, αν και εμείς ως ει- δικαστικών καθηκόντων και τις
γικής επιτυχίας αφ’ ετέρου. Σε λόγω των θεαματικά καλύτερων σαγγελείς ακολουθούμε το συρμό απαιτήσεις αυτών των καθηκό-
κάθε περίπτωση ας αναλογιστούν αποδοχών, αλλά ίσως διότι του και φωνάζουμε: «θα ματώσουμε, ντων. κυρίως όμως ότι ο όρκος
αν υπάρχει και πόσο μεγάλη είναι άρεσε αυτό που θα έκανε. εύλογα εμείς δεν πουλάμε, νόμος είναι που έχουμε δώσει αναλαμβάνο-
η απόσταση από τις επίμαχες δη- διερωτώνται πολλοί αν οι περισ- και το δίκιο του εισαγγελέα ντας υπηρεσία και η αλήθεια είναι
λώσεις έως τις απειλές για «λυ- σότεροι από αυτούς που διαμαρτύ- κ.λπ.». Ποτέ δεν είναι αργά να κα- υπέρτερα όλων. zx

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 23

Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών ομοφοβικών
Όλη η Ελλάδα σε ευρωδίκη για αποκλεισμό ομοερωτικών από σύμφωνο συμβίωσης
από τον ΠαναΓιωτη Δημητρα
τις 16 ιανουαρίου 2013,
Σ το ευρωπαϊκό Δικαστή-
ριο Δικαιωμάτων του
ανθρώπου (εΔΔα) συ-
νεδριάζει σε ευρεία
Σύνθεση (κάτι αντίστοιχο της ολο-
μέλειας των ελληνικών ανώτατων
δικαστηρίων) με θέμα την ακροα-
ματική διαδικασία στην υπόθεση
Βαλλιανάτος και λοιποί κατά Ελλά-
δας.1 την υπόθεση παρέπεμψε τον
ιούλιο 2012 στην ευρεία Σύνθεση
το Πρώτο τμήμα του εΔΔα λόγω
της ιδιαίτερης σημασίας της.
η υπόθεση αφορά μια πανευρω-
παϊκή πρωτοτυπία της ελλάδας,
την καθιέρωση ενός συμφώνου συμ-
βίωσης μόνο για ζευγάρια διαφορε-
τικού φύλου το 2008: σε καμιάν
άλλη χώρα της ευρώπης όπου
υπάρχει κάποια μορφή νομικής ανα-
γνώρισης της συμβίωσης εκτός γά-
μου δεν αποκλείονται από αυτή τα
ζευγάρια ιδίου φύλου, ενώ ήδη σε
24 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
αρκετές χώρες έχει θεσμοθετηθεί
και γάμος για τα ζευγάρια ιδίου φύ-
λου. κατά της διακριτικής μεταχεί-
ρισης σε βάρος των ζευγαριών ιδίου
φύλου προσέφυγαν στο εΔΔα το
2009 οι γρηγόρης Βαλλιανάτος και
νίκος μυλωνάς μέσω του ελληνι-
κού Παρατηρητηρίου των Συμφω-
νιών του ελσίνκι (εΠΣε) και οι
C.S., K.T., E.D., M.P., a.H., D.N.
και η οργάνωση «Σύνθεση - ενημέ-
ρωση, ευαισθητοποίηση, Έρευνα
για το HiV / aiDS» μέσω του κα-
θηγητή του Πανεπιστημίου αθηνών
νίκου αλιβιζάτου και του δόκτορα
ευάγγελου μάλλιου.2 η προσφυγή
εκδικάσθηκε αρχικά το 2011 με
ανταλλαγή παρατηρήσεων μεταξύ
της ελλάδας και των προσφευγό-
ντων και ακολούθησε το 2012 η πα-
ραπομπή της στην ευρεία Σύνθεση.
την εποχή εκείνη, τα προσφεύ-
γοντα άτομα, οι οργανώσεις που
τα στηρίζουν καθώς και οι οργα-
νώσεις Lesb.Equal - λεσβίες για
την iσότητα, ομοφυλοφιλική λε-
σβιακή κοινότητα ελλάδας
(ολκε) και φεστιβάλ υπερηφά-
νειας αθήνας «athens Pride» έκα-
ναν δημόσια έκκληση στις 24 ιου-
λίου 2011 σε όλους/ες τους/ις
βουλευτές/ίνες (πλην αυτών του
λαοΣ) να παρέμβουν κοινοβου-
λευτικά με ερωτήσεις ή κατάθεση
τροπολογίας ή σχεδίου νόμου ώστε
να αρθεί η διάκριση και να μπο-
ρούν να συνάπτουν σύμφωνο συμ-
βίωσης και τα ζευγάρια του ίδιου
φύλου.3 Στην έκκληση θύμιζαν πως
το ΠαΣοκ ως αντιπολίτευση είχε
διαφωνήσει με τη διάκριση αυτή
όταν ψηφιζόταν ο νόμος και πως
ένα χρόνο νωρίτερα, το Σεπτέμ-
βριο 2010, ο τότε υπουργός Δικαι-
οσύνης χάρης καστανίδης είχε
αναγγείλει τροποποίηση του νόμου
ώστε να υπάρξει άρση της διάκρι-
σης. υπήρχε μάλιστα και σχετικό
σχέδιο νόμου εκσυγχρονισμού του
οικογενειακού δικαίου που είχε συ-
ντάξει νομοπαρασκευαστική επι-
τροπή καθηγητών νομικής και άλ-
λων νομικών κατ’ εντολή της
κυβέρνησης και είχε παραδοθεί σε
αυτή το Δεκέμβριο 2010, αλλά είχε
έκτοτε ξεχαστεί στα συρτάρια της.4
Σε αυτό καταργούνταν ο αποκλει-
σμός των ζευγαριών του ιδίου φύ-
λου από το σύμφωνο συμβίωσης,
όπως επίσης καταργούνταν και η
αναχρονιστική σαρία που ισχύει
για τη μειονότητα της Θράκης.
καμιά και κανένας βουλευτής δεν
απάντησε ούτε έκανε τότε καμιά
ενέργεια: όλες και όλοι έδειξαν
έμπρακτα περιφρόνηση προς τα
άτομα και τους φορείς που τους
απευθύνθηκαν. Δημιουργούνταν έτσι
η πεποίθηση πως, παρά τις ανώδυ-
νες διακηρύξεις τους, τα κόμματα
ΠαΣοκ, Συριζα και Δημαρ δεν
τολμούσαν να προσπαθήσουν να

άρουν τον θεσμικό αποκλεισμό και
τη θεσμική περιθωριοποίηση των
ομοερωτικών ατόμων στην ελλάδα,
αφού προφανώς εκτιμούσαν πως δεν
θα άντεχαν το κόστος των επιθέ-
σεων που θα δέχονταν από εκκλη-
σιαστικούς και άλλους συντηρητι-
κούς κύκλους. Έκτοτε, η χώρα
άλλαξε κυβέρνηση ουσιαστικά δύο
φορές. Στην κυβέρνηση Παπαδή-
μου η παρουσία του δημόσια ομοε-
ρωτοφοβικού λαοΣ ήταν αποτρε-
πτική για παρόμοια πρωτοβουλία.
η κυβέρνηση Σαμαρά, με συμμε-
τοχή των υποτιθέμενων αντίθετων
στη διάκριση κομμάτων ΠαΣοκ
και Δημαρ και με υπουργό Δικαι-
οσύνης τον υποτιθέμενο ευαίσθητο
αντώνη ρουπακιώτη, δεν έχει κάνει
απολύτως τίποτε, αφού ούτε στο πο-
λυνομοσχέδιο του υπουργείου Δι-
καιοσύνης που δόθηκε προς δια-
βούλευση τον οκτώβριο 2012
υπάρχει διάταξη που να αίρει τη
διάκριση και ας γνώριζε η κυβέρ-
νηση την επικείμενη δίκη στο
εΔΔα.5 αλλά ούτε ο Συριζα που
είναι πια αξιωματική αντιπολίτευση
και θέλει να εμφανίζεται πρωτοπό-
ρος σε δικαιωματικά θέματα έκανε
κάποια ενέργεια, συντασσόμενος
έτσι με τη σιωπή του με την (ομοε-
Στιγμιότυπο από το πρόσφατο gay pride του περασμένου καλοκαιριού - μια
εκδήλωση που διεκδικεί δικαιώματα για τους ομοφυλόφιλους, σε μια χώρα
βαθύτατα (και) ομοφοβική.
ρωτο)φοβική στάση των κυβερνητι-
κών κομμάτων. αξίζει να τονισθεί
πως, από τα μέσα του 2011, υπήρ-
ξαν από τα ενδιαφερόμενα άτομα
και φορείς παρασκηνιακές οχλήσεις
προς τα κόμματα αυτά και ακού-
στηκαν επανειλημμένα αόριστες
υποσχέσεις από πιθανότατα καλο-
προαίρετα στελέχη τους.
Βασίλης μαθιουδάκης
τέλος, εκτός από τα ομοερωτικά
άτομα και φορείς καθώς και το
εΠΣε, δεν έχει ακουσθεί καμιά
φωνή κατά της διάκρισης αυτής,
ούτε καν μετά την αναγγελία της
ευρωδίκης, από την υπόλοιπή κοι-
νωνία των πολιτών.
ουσιαστικά λοιπόν, στην ιστο-
ρική ευρωδίκη της 16 ιανουαρίου
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 25
2013, η ελλάδα (των ελλήνων χρι-
στιανών…) πορεύεται ομόφωνα και
διακομματικά συντεταγμένη πίσω
από την επίσημη ομοερωτοφοβική
θέση που υποστηρίζει η κυβέρνηση
στο εΔΔα. η κατάργηση της διά-
κρισης στο σύμφωνο συμβίωσης σε
βάρος των ζευγαριών ιδίου φύλου
θα αργήσει λίγο αλλά τελικά θα επι-
βληθεί, αφού όμως θα έχει προηγη-
θεί άλλος ένας διεθνής διασυρμός
της ελλάδας… zx
1
http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/
Header/The+Court/The+Court/The+
Grand+Chamber/faq.htm
2
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/
2011_files/ghm1378_echr_symfono_
symviosis_lgbt_greek.doc
3
http://cm.greekhelsinki.gr/index.php?
sec=192&cid=3752
4
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/
2011_files/nomoparaskevastiki_
allages_se_oik_dik_17-12-10.doc και
http://cm.greekhelsinki.gr/uploads/
2011_files/nomoparaskevastiki_eisigitiki_
gia_allages_se_oik_dik_17-12-10.doc
5
http://www.opengov.gr/
ministryofjustice/?p=2100
Εξάρχεια: η επιστροφή του underground
μια νέα εκδοτική άνθηση στην ακόμα ανήσυχη περιοχή του ιστορικού αθηναϊκού κέντρου
από τον ΘαναΣη μουτΣοΠουλο
ατά τη δεκαετία του
κ 1990, η μονότονη επω-
δός από το στόμα των
αρχιτεκτόνων έμοιαζε
να είναι αυτή για τη Με-
τάπολη, για την κατάσταση, δηλαδή,
που θα αντικαθιστούσε τις μητρο-
πόλεις οι οποίες, έλεγαν, ήταν
πλέον καταδικασμένες να παρακ-
μάσουν και να πεθάνουν σταδιακά,
αφού η νέα κατάσταση των υπερδι-
κτύων επέτρεπε στους κατοίκους
της να πραγματοποιούν την εργα-
σία τους ή τις ανάγκες τους μέσα
από τον διασυνδεδεμένο υπολογι-
στή τους, ενώ εκείνοι θα βρίσκο-
νται σε οποιοδήποτε μέρος του κό-
σμου, σε μια καλύβα στο βουνό ή σε
μια έρημο στην αφρική, στο λά-
γκος της νιγηρίας ή στο τόκιο της
ιαπωνίας. Δεν είχε πια σημασία πού
βρισκόσουν, ο κυβερνοχώρος σου
πρόσφερε τα πάντα: κατ’ αρχάς
πράγματα υλικά που ψώνιζες και
σου τα έφερνε η υπηρεσία κούριερ
όπου και αν βρισκόσουν, κατά δεύ-
τερον πράγματα άυλα που τα «κα-
τέβαζες» στον υπολογιστή σου, νό-
μιμα ή παράνομα (πληρώνοντας ή
όχι), και έτσι εξοικονομούσες χώρο,
βάρος και –ασφαλώς– πολλά λε-
φτά. μουσική, ταινίες, παιχνίδια,
τελικά και βιβλία, ίσως το τελευταίο
μέσο που αντιστάθηκε στην αποϋ-
λοποίησή του, ίσως λόγω της δυ-
σκολίας ανάγνωσης σ’ έναν υπολο-
γιστή. τα πιο πρόσφατα φορμά
έδωσαν τη χαριστική βολή. Έμοιαζε
πειστικό, έμοιαζε γοητευτικό...
οι πρώτες που υπέστησαν τερά-
στιο πλήγμα ήσαν οι δισκογραφι-
κές εταιρείες. ακολούθησαν και τα
άλλα μέσα. Όμως οι πόλεις δεν
εγκαταλείφτηκαν ιδιαιτέρως. Πά-
ντα έχει τη σημασία του το να βρί-
σκεσαι στο Παρίσι, στη νέα υόρκη,
στο τόκιο ή στην αθήνα. και στα
εξάρχεια, μια περιοχή σταθερά
υποβαθμιζόμενη από εμπόρους ναρ-
κωτικών και κτηματομεσίτες (;) που
μοιάζει να νοσταλγεί τα παλιά με-
γαλεία των underground χρόνων
του 1970 και του 1980, πριν από τις
επιχειρήσεις αρετή του νίκωνος
αρκουδέα.
τα εξάρχεια, λοιπόν, η πλατεία
και η γύρω περιοχή, στο συλλογικό
ασυνείδητο θα σηματοδοτούν όχι
26 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
Mια από τις ανατρεπτικές ιδέες της ομάδας KLF, όπως περιγράφεται στο
βιβλίο Πώς να κάνετε μια νούμερο ένα επιτυχία.
μόνο την ανάμνηση ενός αντισυ-
στημικού underground αλλά,
ακόμη, την ίδια την ιδέα μιας ανή-
συχης διανόησης. οι μορφές του
Παύλου Σιδηρόπουλου και του νι-
κόλα Άσιμου ή ακόμη και της κα-
τερίνας γώγου θα είναι πάντα οι
πρώτες, ίσως, που έρχονται στο
μυαλό, όμως θα είναι ο λεωνίδας
χρηστάκης αυτός που θα τα ενσω-
μάτωνε όλα σε μια μεγάλη μαγει-
ρική, που θα γινόταν τελικά το un-
derground. Όπως πρόλαβε να το
τονίσει ο ίδιος ο χριστάκης σε ένα
από τα τελευταία βιβλία του (Τα
Εξάρχεια δεν υπάρχουν στην ιστορία,
στο χάρτη, στη ζωή, εκδ. τυφλό-
μυγα), αλλά και σε άλλα διάσπαρτα,
η περίπτωσή του είναι άρρηκτα συν-
δεδεμένη με την τόσο ταλαιπωρη-
μένη περιοχή των εξαρχείων. Πρό-
λαβε να ζήσει τη μεταμόρφωσή της,
πριν ακόμη υπάρξει η ίδια η πλα-
τεία, από την κατοχική περίοδο του
λούστρου αγκόπ τοκατλιάν, τους
πρώτους υπαρξιστές, τη δημιουρ-
γία της «Σκηνής» και των μπήτνικ,
τη διαμόρφωση του χιπισμού, της
αμφισβήτησης, του φοιτητικού κι-
νήματος και της εξέγερσης στα τέλη
της δεκαετίας του 1960 και στις αρ-
χές του 1970, την έλευση της ηρω-
ίνης και των καταλήψεων μετά το
1980, τις αστυνομικές επιχειρήσεις
εκκαθάρισης, την υποβάθμιση και
την εγκατάλειψη, την απόδραση (ο
τέος ρόμβος θα εγκατασταθεί στη
Σύρο, ο Θανάσης γκαϊφύλλιας στο
Διδυμότειχο) μέχρι την επέλαση της
λουξ καφετέριας και τις πρόσφατες
συγκρούσεις... τα κατέγραψε όλα,
όσο κανένας. κανένας άλλος δεν
έμεινε τόσο πιστός στην περιοχή
όσο αυτός. και ο τέος ρόμβος στο
βιβλίο του Τρία Φεγγάρια στην πλα-
τεία (1η έκδοση: ο Σκύλος που
κλαίει, 1985. 2η έκδοση: απόπειρα,
1988. 3η έκδοση: γόρδιος, 1993)
θα καταγράψει τη «χρυσή εποχή»
της πλατείας.
Μια νεα ανθηΣη
και ξαφνικά, τη δεκαετία που δια-
νύουμε, πάλι στην ίδια περιοχή των
εξαρχείων, μια σειρά από νεαρούς
σχεδιαστές, εικαστικούς, μουσικούς
κάνουν κάτι που θυμίζει επικίνδυνα
τη δεκαετία του 1970 (αλλά και το
λίγο πριν και το λίγο πιο μετά), συ-
χνά με πολύ ενδιαφέρον αποτέλε-
σμα. Πολλές φορές (οι πιο παλιοί)
το χαρακτηρίζουμε «νεο-ψυχεδε-
λικό», «νεο-πανκ», «νεο-free jazz»...
Συχνά (κι αυτό είναι η μαύρη αλή-
θεια) αυτά τα πράγματα μοιάζουν
πιο ενδιαφέροντα, πιο ολοκληρω-
μένα από τα παλιά, τα «original»
εκείνης της εποχής. Ίσως να είναι η
μεγαλύτερη, η απεριόριστη ελευθε-
ρία. Ίσως να είναι η πιο ευθεία ενη-
μέρωση από το εξωτερικό. Ίσως...
Πολλοί λένε ότι η αθήνα του 2012
είναι η πρωτεύουσα της Street art
(παγκοσμίως), δηλαδή η πόλη όπου
το μεγαλύτερο ποσοστό επιφανειών
καλύπτεται με σχέδια, συνθήματα,
γκραφίτι. είναι γεγονός μάλλον,
αλλά στα εξάρχεια φιλοξενούνται
και άλλες δραστηριότητες.
οι εκδόσεις τοποβόρος, π.χ., εκδί-
δουν μικρά βιβλιαράκια, αλλά βι-
βλιαράκια και όχι φυλλαδιάκια,
όπως πλείστα όσα στην περιοχή
των εξαρχείων. τα βιβλία αυτά
έχουν μια πολύ χαρακτηριστική αι-
σθητική αφού δεν έχουν γράμματα ή
λεκτικές πληροφορίες στα εξώ-
φυλλα, ενώ και οι εικόνες που χρη-
σιμοποιούν είναι συνήθως ready-
made, παλιές φωτογραφίες από τα
σκουπίδια ή από το γιουσουρούμ. η
τιμή είναι προσιτή, από 4 έως 5
ευρώ ή 480-600 λιρέττες εξαρχείων
όπως γράφουν (άρα συμπεραίνουμε
ότι η συναλλαγματική ισοτιμία είναι
1 ευρώ = 120 λιρέττες). τα βιβλία
αυτά μπορείς να τα αγοράσεις μόνο

Ο ακτιβιστής Μπόμπυ Σηλ, συνιδρυτής μαζί με τον Χιούι Νιούτον των
Μαύρων Πανθήρων.
στην περιοχή των εξαρχείων, σε βι-
βλιοπωλεία (φυσικά), αλλά και σε
περίπτερα, μανάβικα, ψιλικατζί-
δικα, κουρεία... και πουθενά αλλού.
οι οκτώ, μέχρι στιγμής, τίτλοι τους
περιλαμβάνουν θέματα τόσο δια-
φορετικά (και αντιφατικά;), όπως
το ημερολόγιο μιας ελβετίδας πόρ-
νης ή το μανιφέστο των KLF, Πώς
να κάνετε μια νούμερο ένα επιτυχία, κι
από ένα κλασικό κείμενο των μαχη-
τικών 1970s γραμμένο από τον
«μαύρο Πάνθηρα» μπόμπυ Σηλ
έως μια ιστορική επισκόπηση των
πρωτο-αναρχικών πυρκαγιών στο
λονδίνο του 1780. και τι πιο χαρα-
κτηριστικό για ένα underground του
νέου αιώνα από το βιβλίο της τζέν-
νιφερ κόττον, Ταξική Πάλη και Ψη-
φιακός Φεμινισμός;
Θεωρώ όμως τα τρία βιβλία στα
οποία δεν έχω ακόμα κάνει ανα-
φορά ως τα πιο βασικά της βιβλιο-
γραφίας τους.
y οι Νεκρές Πόλεις του μάικ νταί-
ηβις είναι βιβλίο πολύτιμο γιατί η
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δεν
έχει ακόμη δει κάποιο «κανονικό»,
ολόκληρο έργο του καλιφορνέζου
αναλυτή του Πλανήτη των Πα-
ραγκουπόλεων.
y το Μέσα από τους Τοίχους του
εγυάλ γουάιζμαν σχετίζεται, ανω-
μάλως, με την πολεοδομία, αφού
αναφέρεται στην παράδοξη με-
θοδολογία του ισραηλινού στρα-
τού να ανοίγει τρύπες μέσα από
τους τοίχους των κατοικιών, για
να αιφνιδιάσει τον αντίπαλο. οι
μέθοδοι αυτές πέτυχαν το 2002
κατά τη διάρκεια της εισβολής σε
παλαιστινιακές πόλεις, ήταν όμως
ήδη γνωστές και γι’ αυτό δεν εί-
χαν επιτυχία στην επιχείρηση
κατά του λιβάνου το 2006.
y τέλος, το πιο παράδοξο βιβλίο
της σειράς είναι ready-made όσο
και τα εξώφυλλα των εκδόσεων:
όταν κάποιος αγόρασε ένα (κλεμ-
μένο;) κινητό τηλέφωνο από ένα
κατάστημα μεταχειρισμένων συ-
σκευών βρήκε αποθηκευμένα στη
μνήμη του 125 sms με τις ίδιες
μονότονες βλαστήμιες και κατά-
ρες ενός, προφανώς, απογοητευ-
μένου ερωτικά άντρα εναντίον της
πρώην του. το μονότονο μάντρα
του υβρεολόγιου γίνεται στο τέλος
εθιστικό για τον αδιάκριτο ανα-
γνώστη της κατεστραμμένης ζωής
ενός ξένου. αν η τέχνη λέει ψέ-
ματα εδώ έχετε μόνον αλήθεια.
για γερά στομάχια.
οι εκδόσεις τοποβόρος εξερευνούν
τις παρυφές μιας μητροπολιτικής
λαογραφίας και μιας επιστροφής
στα εξάρχεια που, αναγκαστικά, θα
διαβαστεί ως «νέο underground».
κατά τη γνώμη μου, όχι αδίκως. εξ
άλλου οι ίδιοι ανασύρουν την un-
derground παράδοση των εξαρ-
χείων τιμώντας προσωπικότητες
όπως ο λεωνίδας χρηστάκης και η
κατερίνα γώγου. μάλλον, τίποτε
δεν τελείωσε ακόμη. zx
γλωσσίδια
από τον aνΔρΕα ΠαΠΠα
αγαπώ των πορτοκάλων
ο αείμνηστος όσο και αμίμητος μποστ. –ο οποίος, με τον τρόπο του,
συνέβαλε όσο λίγοι στη γελοιοποίηση, και κατ’ επέκταση στην «ανα-
τροπή», του μιξοβάρβαρου και ασυνάρτητου εκείνου γλωσσικού ιδιώ-
ματος που, ως «καθαρεύουσα», διδασκόμασταν οι παλαιότεροι– έγραφε
σ’ ένα τετράστιχό του:
εκτός των άλλων
αγαπώ και των πορτοκάλων.
μαμά, ποίων μήνων
βγένουν των μανδαρίνων.
Πώς το θυμήθηκα; μα, επειδή η γενικολαγνεία δεν παύει να μου χτυ-
πάει καθημερινά την πόρτα, σε όλα τα πεδία, αλλά και σε όλα τα επί-
πεδα της μορφωτικής και κοινωνικής ιεραρχίας.
ως απηνής διώκτης, λοιπόν, του γενικισμού (ο καλός φίλος και συ-
νάδελφος αχιλλέας κυριακίδης είχε πει κάποτε πως έχω κηρύξει τζιχάντ
κατά της γενικής) δεν θα κουραστώ να επαναλαμβάνω ότι η νέα ελλη-
νική απεχθάνεται τη γενική.
Έχοντας γράψει επανειλημμένα και με διάφορες ευκαιρίες για να τεκ-
μηριώσω αυτή την άποψη (που, άλλωστε, δεν είναι «προσωπική»), ας
περιοριστώ εδώ να επισημάνω ή/και να υπενθυμίσω κάποια συνηθισμένα
λάθη, τόσο στον γραπτό όσο και στον προφορικό λόγο. κοινός παρο-
νομαστής τους, η «γενικολαγνεία», αλλά και ειδικότερα η αίσθηση πως,
όσο περισσότερες γενικές χρησιμοποιεί κανείς, τόσο πιο σικ και comme
il faut ακούγονται τα λεγόμενά του. Έχουμε, λοιπόν, και λέμε:
*Δεν θα έρθω «επί τούτου» αλλά «επί τούτο». επί τούτου σημαίνει
πάνω σ’ αυτό, ενώ εδώ πρόκειται για την ελληνική απόδοση του λατι-
νικού ad hoc.
zx τα μέτρα (για να ’μαστε και λίγο επίκαιροι) δεν είναι «υπέρ του δέο-
ντος» αλλά «υπέρ το δέον» αυστηρά.
zx τα μέτρα δεν εφαρμόζονται «επί δικαίων και αδίκων» αλλά «επί δι-
καίους και αδίκους». το επί+αιτιατική, και όχι με γενική, είναι που ση-
μαίνει κατά/εναντίον. εξ ου και Επτά επί Θήβας, που σημαίνει επτά
κατά των Θηβών, και όχι επτά που πάνε στη Θήβα (για γουίκεντ, ή
κάτι τέτοιο).
zx ρήματα όπως το επιδέχομαι ή το μετέρχομαι δεν συντάσσονται με γε-
νική ούτε καν στα αρχαία ελληνικά. επομένως, εκφράσεις όπως «οι
αποφάσεις δεν επιδέχονται κριτικής» ή αυτός «μετέρχεται ανόμων μέ-
σων» είναι ένδειξη όχι ορθοέπειας ή καλλιέπειας, όπως νομίζουν κά-
ποιοι, αλλά απλώς βλαχοδημαρχικού νεολογιοτατισμού. Όπως κατ’
εξοχήν δείγμα αρχοντοχωριάτικης αγραμματοσύνης είναι και τα «να
υπερασπιστούμε των θεσμών» ή «τα ερωτήματα χρειάζονται απαντή-
σεων», που έχουν ακουστεί κατά καιρούς από τα χείλη υπουργών!
zx Δεν υπάρχει «ανήμερα των χριστουγέννων» (για να φτιάξω και λίγο
εορταστικό κλίμα) αλλά, απλούστατα, «ανήμερα τα χριστούγεννα»,
και βέβαια την παραμονή ή την επομένη των χριστουγέννων.
zx και κάτι ακόμα, προσφορά πριν από μερικά χρόνια καλής μου μαθή-
τριας, που ήξερε πόσο μου αρέσει να συλλέγω «γενικολαγνικά» μαρ-
γαριτάρια. από πινακίδα στο κέντρο της αθήνας:
«το κατάστημα υποχρεούται έκδοσης θεωρημένων αποδείξεων ταμει-
ακής μηχανής». Πέντε γενικές στη σειρά, ζωή να ’χουν, αντί για το τόσο
απλό και τόσο νεοελληνικό «το κατάστημα έχει υποχρέωση να εκδίδει
θεωρημένες αποδείξεις ταμειακής μηχανής».
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 27
Eλληνική οικογένεια και νέο κοινωνικό ζήτημα
Πώς η κρίση ανέδειξε ένα νέο χάσμα γενεών
από τον ΠαναΓη ΠαναΓιωτοΠουλο
ελληνική κρίση ανέ-
η δειξε ξανά το κοινω-
νικό ζήτημα. Όσα
έμοιαζαν να έχουν λυ-
θεί την περίοδο της
μακράς μεταπολίτευσης είναι σή-
μερα ξανά στο τραπέζι και βιώνο-
νται με οδυνηρό τρόπο σε πολύ με-
γάλα τμήματα του πληθυσμού. η
κοινωνική και πολιτική συναίνεση,
αν δεν έχει ήδη καταρρεύσει, αμφι-
σβητείται με κάθε τρόπο και διακυ-
βεύεται στ’ αλήθεια. κανείς δεν μπο-
ρεί να μην αναγνωρίζει την πτώση
μεγάλων κοινωνικών μερίδων της πά-
λαι ποτέ κραταιάς μεσαίας τάξης,
την κάθοδό τους στη φτώχεια ή στην
ακραία ανασφάλεια. μια ανασφά-
λεια διπλή. για πολλούς, της καθη-
μερινής επιβίωσης. για κάποιους άλ-
λους, μιας προοπτικής ζωής
υπονομευμένης από τη βίαιη δημο-
σιονομική προσαρμογή και τη συ-
μπυκνωμένη ύφεση. οι βίαιες δια-
μαρτυρίες, η απονομιμοποίηση εν
πολλοίς του κοινοβουλευτισμού, η
άνοδος της φιλοναζιστικής άκρας Δε-
ξιάς, η υπονόμευση στοιχειωδών κα-
νόνων συμβίωσης και ευγένειας δεν
αφήνουν κανένα περιθώριο. η ειρη-
νική και ομαλή οργάνωση του κοι-
νωνικού ανταγωνισμού που γνωρί-
σαμε από το 1974 και μετά είναι
σήμερα ένα ζητούμενο, δεν είναι μια
ρεαλιστική πραγματικότητα. και
επανέρχομαι: βρισκόμαστε μπροστά
σε αυτό που μπορούμε να ονομά-
σουμε «νέο κοινωνικό ζήτημα».
αυτή η καινούργια κατάσταση
αντιμετωπίζεται στον δημόσιο λόγο,
με τις όποιες πολιτικές του διαφορο-
ποιήσεις και επιστημονικές αφετη-
ρίες, μέσα από δύο διαφορετικά και
εν πολλοίς ανταγωνιστικά μοτίβα κα-
τανόησης. Δύο κυρίαρχα πρίσματα
που φέρουν το καθένα ένα αξιοσέ-
βαστο φορτίο αλήθειας χωρίς όμως
δεν αποδίδουν, κατά τη γνώμη μου,
όλο το βάθος και να εξαντλούν τις
σημασίες αυτού του νέου κοινωνικού
ζητήματος. Θα προσπαθήσω συνο-
Οι σκέψεις αυτές παρουσιάστηκαν στην
εκδήλωση «Citizens in Protest – Europe
in Crisis» «Διαμαρτυρόμενοι πολίτες -
Ευρώπη σε κρίση» που διοργάνωσαν το
Ενημερωτικό Κέντρο της Γερμανικής
Υπηρεσίας Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών
DAAD στην Αθήνα & το ΕΛΙΑΜΕΠ,
στην Αθήνα στις 30 Νοεμβρίου 2012.
28 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
Νέα εναντίον παλαιάς γενεάς, από τις Χαμηλές Πτήσεις του Αρκά.
πτικά και σχηματικά να αποδώσω
αυτές τις δύο ερμηνευτικές γραμμές
και, κατόπιν, να προτείνω συμπλη-
ρωματικά μια τρίτη περιγραφή της
κοινωνικής αντιπαράθεσης όπως
αυτή διαμορφώνεται σήμερα στην
ελλάδα.
το πρώτο αναγνωστικό μοτίβο τεί-
νει να ανάγει τη διάρρηξη της κοι-
νωνικής συναίνεσης και τη ραγδαία
μεταβολή του πολιτικού συστήματος
σε μια ταξική αιτία. αυτό που στο συ-
γκεκριμένο γλωσσάρι ονομάζεται
«φτωχοποίηση της κοινωνίας» δεν
είναι άλλο από την ιδέα ότι αναδύο-
νται νέες κοινωνικές δυνάμεις οι
οποίες συγκροτούν τον εαυτό τους
μέσα από την ίδια την κρίση. τα ευ-
άλωτα στρώματα του πληθυσμού γί-
νονται ακόμα πιο ευάλωτα και εγκα-
ταλείπονται από τις προνοιακές
δομές του κράτους. η πολιτική του
μνημονίου επιτίθεται στο λαϊκό ει-
σόδημα και περιθωριοποιεί σημαντι-
κές μάζες του πληθυσμού. απέναντι
σε αυτές, αντίπαλες κοινωνικές δυ-
νάμεις οφελούνται και κυρίως προε-
τοιμάζονται να ωφεληθούν από μελ-
λοντικές σχέσεις εξάρτησης και
υποταγής. οι διαρθρωτικές μεταρ-
ρυθμίσεις θεωρούνται ακριβώς οι
αρκάς
όροι της διαιώνισης και της εμπέδω-
σης μιας ταξικής αναδιανομής του
πλούτου στο εγγύς μέλλον. το σύν-
θημα «τάξη εναντίον τάξης», που
αναφύεται συχνά, μπορεί να είναι
ιστορικά χρωματισμένο και ακραίο,
αποδίδει όμως συνοπτικά την πολι-
τική προοπτική μιας τέτοιας περι-
γραφής.
το δεύτερο αναγνωστικό μοτίβο
της κρίσης είναι και αυτό συγκρου-
σιακό. με την έννοια ότι αναγνωρί-
ζει την ύπαρξη μια υλικής συνθήκης
ανταγωνισμού μέσα στην κοινωνία.
η έννοια του κοινωνικού ανταγωνι-
σμού είναι και εδώ παρούσα.
ωστόσο, μετατοπίζεται. Όλα όσα
εξελίσσονται στο κοινωνικό πεδίο ως
εκφάνσεις μιας οιονεί πολεμικής συν-
θήκης γίνονται αντιληπτά ως αντι-
στάσεις και συγκρούσεις συμφερό-
ντων συγκεκριμένων ομάδων
απέναντι σε ημιτελείς απόπειρες
εξορθολογισμού της οικονομίας και
του πεδίου της κρατικής πολιτικής.
το πελατεικό σύστημα που αντιστέ-
κεται στην εξάντληση των πόρων
που το χρηματοδοτούσαν, οι συντε-
χνίες των προστατευόμενων από τον
ελέυθερο ανταγωνισμό επαγγελμα-
τιών, οι προσοδούχοι του συστήμα-
τος, τα καρτέλ της διαπλεκόμενης
ενημέρωσης, η καθηλωμένη δημοσια
υπαλληλία και, εν τέλει, ένα τεράστιο
κοινωνικό μόρφωμα που, παρ’ ότι
κατακερματισμένο, ενοποιείται εξαι-
τίας της εξάρτησής του από τις πρό-
νοιες της κρατικής εργοδοσίας και
χρηματοδότησης. Έτσι η διαιρετική
τομή βρίσκεται μεταξύ αφ’ ενός
εξαρτημένων αλλά και ευνοημένων
από το κράτος κοινωνικών μερίδων,
αφ’ ετέρου πολιτών-διαχειριστών του
εαυτού τους που δεν έχουν πρό-
σβαση στα κρατικά προνόμια. είναι
η διαίρεση που, συχνά στην πολιτική
επιστήμη και στην ειδίκευση της κοι-
νωνικής πολιτικής, αποτυπώνουμε
με το δίπολο insiders-outsiders.
και στις δύο αυτές αναγνώσεις του
κοινωνικού ζητήματος μπορεί κανείς
να ασκήσει κριτική, με πολλαπλούς
τρόπους. για την πρώτη θα έλεγε κα-
νείς ότι αναπαράγει όλες τις αδυνα-
μίες της παραδοσιακής ταξικής ανά-
λυσης, ότι υποτιμά τον κοινωνικό
κατακερματισμό και την αντιφατική
συμπεριφορά των υποκειμένων μέσα
στις συνθήκες της κρίσης και ότι
εξοικονομεί βιαστικά όλα εκείνα τα
σύνθετα χαρακτηριτικά του ελληνι-
κού κοινωνικού σχηματισμού, εκείνα
ειδικότερα που καθιστούν την απο-
τύπωση των κοινωνικών του διακυ-
βευμάτων ιδιαίτερα επισφαλή.
Όπως επίσης ότι δεν λαμβάνει υπ’
όψη τις εσωτερικές αντιφάσεις στις
οποίες υπόκεινται οι αντιμαχόμενες
ομάδες πληθυσμού (κοινωνικές τά-
ξεις) αλλά και τις ιδαιτερότητες εκεί-
νες που οδήγησαν τη χώρα στη χρε-
οκοπία. Στη δεύτερη αντίληψη
μπορεί κανείς να προσάψει ότι εξαι-
ρεί με μεγάλη ευκολία τις επιπτώ-
σεις την κοινωνικής πτώσης των υπο-
κειμένων και την απώλεια νοήματος
της ίδιας της ύπαρξης που προκαλεί
η βίαιη αλλαγή του κοινωνικού μο-
ντέλου. το αποτέλεσμα είναι να μη
βλέπει την ανάδυση νεόπτωχων
στρωμάτων, η αγωνιστική και ενίοτε
πολεμική συμπεριφορά των οποίων
δεν έχει σε τίποτα να κάνει με τη
δομή ανατιπαράθεσης που προκρί-
νεται σε αυτή την ανάλυση. ταυτό-
χρονα, ενώ περιγράφει πληθωρικά
και με ακρίβεια τις κοινωνικές ομάδες
που αντιδρούν στη μεταβολή του πα-
ραγωγικού μοντέλου και στον φιλε-
λεύθερο εκσυγχρονισμό των οικονο-
μικών σχέσεων, δεν ορίζει επακριβώς
τους outsiders και όσους υποκρύπτο-
νται κάτω από την έννοια γενικού
συμφέροντος ή την πολιτική του
εξευρωπαϊσμού.
Πέραν όμως αυτών των ιδιαίτερων
αδυναμιών, μπορεί κανείς να εντοπί-
σει και κάτι κοινό στις δύο μεγάλες
αυτές προσεγγίσεις. τον περιορισμό
της έννοιας της κοινωνικής αντιπα-
ράθεσης σε φαινόμενα που εκδηλώ-
νονται αποκλειστικά στο δημόσιο πε-
δίο και πολιτικοποιούνται άμεσα και
εύκολα. με άλλα λόγια, και τα δύο
πρίσματα εστιάζουν στην ίδια πραγ-
ματικότητα, στο ίδιο κοινωνιολογικό
υλικό. το οποίο είναι το πιο εμφανές,
το πιο απτό, εκείνο που εκδηλώνεται
άμεσα και γρήγορα μέσα στις συνθή-
κες της καλπάζουσας οικονομικής
ύφεσης. μπορούμε να πούμε ότι πά-
σχουν αμφότερες από έναν κοινω-
νιολογικό ντετερμινισμό παραδοσια-
κού τύπου, που δεν αποδίδει το
σύνολο των μετασχηματισμών οι
οποίοι συντελούνται μέσα στην
κρίση. Που δεν παίρνουν υπ’ όψη
τους παρά ελάχιστα τα διδάγματα
της κοινωνιολογίας εκείνης η οποία
μελετά την ανακλαστική νεωτερικό-
τητα και που μας έχει δείξει ότι οι
ιδιωτικοί κοινωνικοί θεσμοί, οι χώροι
του μύχιου, του προσωπικού, ο κύ-
κλος της ατομικότητας, είναι προ-
νομιακά πεδία παρατήρησης των
κοινωνικών μετασχηματισμών. Ότι
είναι πολύτιμες πηγές για την κατα-
νόηση της σύγχρονης εμπειρίας, των
σχέσεων εξουσίας όπως αυτές εξε-
λίσσονται, ένα αναγκαίο συμπλή-
ρωμα για τη σύλληψη των κυρίαρχων
διαιρετικών τομών. με άλλα λόγια,
ότι χρειάζεται και η μελέτη του ιδιω-
τικού κόσμου των ανθρώπων για να
μπορέσουμε να κατανοήσουμε τους
όρους συγκρότησης αυτού του νέου
κοινωνικού ζητήματος.
αυτό που προτείνω είναι να δοκι-
μάσουμε να μετατοπίσουμε τον
άξονα αντιπαράθεσης. Όχι για να
ακυρώσουμε τις προφανείς πτυχές
του κοινωνικού και πολιτικού αντα-
γωνισμού, αλλά για να μπορέσουμε
να κινηθούμε με μεγαλύτερη άνεση
ανάμεσα στο μικρο-επίπεδο της κα-
θημερινής εμπειρίας και στο μακρο-
ιστορικό επίπεδο, εκείνο που σχετί-
ζεται με τις γενεσιουργές αιτίες της
κρίσης και την πιθανή έκβασή της.
Συγκεκριμένα, προτείνω να αναζη-
τηθεί η κοινωνική σύγκρουση, το
ανταγωνιστικό αποτύπωμα της κρί-
σης, μέσα σε ένα θεσμό που παρα-
δοσιακά περιγράφεται ως αρμονικός
και προστατευτικός από τα κοινω-
νικά δεινά και που, πράγματι, μέσα
από την ιδιοκατοίκηση και την εσω-
τερική αναδιανομή εισοδήματος λει-
τουργεί ακόμη και σήμερα ως στοι-
χειώδες υποκατάστατο της κοινωνι-
κής προστασίας: την ελληνική
οικογένεια.
υπάρχει όμως κάποια κοινωνική
σύγκρουση μέσα σε αυτή; νομίζω
πως το ερώτημα μπορεί να απαντη-
θεί καταφατικά. υποστηρίζω ότι η
ελληνική οικογένεια είναι σήμερα,
και θα είναι ακόμη περισσότερο στο
μέλλον, το πεδίο ενός, ακήρυχτου
ίσως αλλά σφοδρού, κοινωνικού πο-
λέμου. Ένας χώρος όπου, με δεδο-
μένη την κοινωνική διαστρωμάτωση
και τις εισοδηματικές ανισότητες
όπως αυτές διευρύνονται σήμερα,
στοιχίζονται δύο σύνολα αντιπαλό-
τητας. οι γονείς και τα παιδιά τους.
οι μεγάλοι και οι μικροί. η γενιά
της ευμάρειας και της δημοκρατικής
ομαλότητας, της μεταπολίτευσης
και η γενιά της ανεργίας και της ευ-
ρωπαϊκής απαξίωσης.
γιατί όμως να θεωρήσουμε ότι
αυτό που στα ελληνικά αποδίδεται
ως χάσμα γενεών έχει τόσο έντονα
συγκρουσιακά χαρακτηριστικά; Ότι
συμπυκνώνει θεμελιώδεις αντιφάσεις
της κοινωνίας, ότι η ενδοοικογενει-
ακή σύγκρουση μπορεί να είναι εξί-
σου σημαντική για την κατανόηση
της ελληνικής κρίσης με την αντιπα-
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 29
ράθεση για την οικονομική πολιτική
και τις συγκρούσεις που ενδεχομέ-
νως μπορούν να αναχθούν στο χάσμα
μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας.
η γενεακή σύγκρουση που πι-
στεύω ότι σοβεί εδώ και καιρό δεν
έχει να κάνει με τις ελευθερίες, τις
προτιμήσεις και τους πολιτισμικούς
προσανατολισμούς, τις σεξουαλικές
επιλογές των γενεών που συγκρούο-
νται μέσα στην ελληνική οικογένεια.
Δεν πρόκειται για την καθυστερη-
μένη ελληνική επανάληψη των αντι-
παραθέσεων εκείνων που καθόρισαν
την πορεία της δυτικής οικογένειας
και εν τέλει του δυτικού πολιτισμού
την προηγούμενη 40ετία. αντιφά-
σεις που στην ευρώπη και στις ηΠα
είχαν οδηγήσει σε μείζονες αλλαγές,
στη μεγάλη υπονόμευση της κλασι-
κής πατριαρχικής οικογενειακής τά-
ξης, είχαν στη δική μας περίπτωση
γίνει αντικείμενο εσωτερικής διαχεί-
ρισης. μιας ενδο-οικογενειακής ρύθ-
μισης και συναίνεσης ανάμεσα σε γο-
νείς και παιδιά. η μεταπολιτευτική
ευμάρεια, ο ταχύς εκδυτικισμός των
πολιτισμικών προτύπων, ο εκδημο-
κρατισμός της καθημερινότητας, η
επικράτηση της αντιαυταρχικής παι-
δαγωγίας, η μητρική στροφή είχαν
πράγματι ενσωματωθεί μέσα στην
ίδια τη στρατηγική της ελληνικής οι-
κογένειας. Όχι με την επικράτηση
ενός αμιγούς φιλελεύθερου μοντέλου
εστιασμένου στην ατομική υπευθυ-
νότητα, αλλά μέσα από έναν ιδιό-
τυπο ιστορικό οικογενειακό συμβι-
βασμό μεταξύ γενεών.
Πώς οργανώθηκε κάτι τέτοιο και
τι απέδωσε; Ποιά ήταν δηλαδή η
μέχρι σήμερα δομή των σχέσεων
εξουσίας μέσα στην ελληνική οικο-
γένεια; Περιγράφοντάς την αδρά,
μπορούμε να πούμε ότι η ελληνική
μεσοαστική οικογένεια συναιρεί
(ακόμα και σήμερα) τα θεμέλια της
αναπαραγωγής της (τον εγγενή δη-
λάδη συντηρητισμό της) και τα στοι-
χεία του εκσυγχρονισμού της. κατά-
φερνε να αναπαράγει από τη μια
αρχαϊκές δομές, από την άλλη να λει-
τουργεί ως χώρος υποδοχής των σύγ-
χρονων εμπειριών του εξατομικευ-
μένου τρόπου της νεανικής ζωής.
Πιο συγκεκριμένα, αντιφάσεις που
σε άλλες κοινωνίες λύνονταν με σύ-
γκρουση μεταξύ γονέων και παιδιών,
αποστάσεις που χώριζαν τις οικογε-
νειακές πρακτικές ανάλογα με το τα-
ξικό-κοινωνικό στάτους, στην ελ-
λάδα ήταν περισσότερο αντικείμενο
εσωτερικής διαχείρισης.
Πώς προκύπτει αυτό; Πρώτον, η
δημιουργία οικογένειας, πυρηνικής
ως επί το πλείστον, μέσα από συ-
γκεκριμένες γαμήλιες διαδικασίες,
που οδηγεί στην τεκνοποιία, δεν
έθιγε παρά ελάχιστα από τον πολιτι-
σμικό και σεξουαλικό πλουραλισμό
που είχε εποικίσει το κοινωνικό πεδίο
τις τελευταίες δεκαετίες. οι πρακτι-
κές αυτοπραγμάτωσης των νέων,
ερωτικού πειραματισμού, εξατομί-
κευσης του γούστου και των καθημε-
ρινών επιλογών, η ιδέα ότι μπορεί
και δικαιούται ο καθένας να αναζη-
τήσει την ταυτότητά του πέρα από
παραδοσιακές αξίες και κανόνες
υποστηρίχθηκε από την ελληνική οι-
κογένεια. ο βαθμός ελευθερίας ήταν
μεγάλος, σχεδόν απεριόριστος. απ’
αυτή την άποψη, η ελληνική οικογέ-
νεια παραχωρούσε στις νέες γενιές
ένα ευρύχωρο πεδίο ανάπτυξης του
εαυτού και το χρηματοδοτούσε σε
πολύ μεγάλο βαθμό και μέχρι περί-
που την ηλικία των 30, η οποία απο-
τελεί ένα σημαντικό όριο. μέχρι
εκείνο το ηλικιακό σημείο, οι γονείς
επιτρέπουν, ανέχονται, δείχνουν τε-
ράστια ηθική ευλυγισία, κατανοούν
και αγαπούν. αποδέχονται και χρη-
ματοδοτούν τις ελευθερίες και τις
απολαύσεις των παιδιών τους. τι-
πότε όμως απ’ αυτά δεν είναι χωρίς
αντιστάθμισμα. η αγάπη και η με-
γάλη κατανόηση των γονέων μετα-
τρέπεται τότε σε ανοχή, σε «θυσίες»,
που οφείλουν να αντισταθμιστούν
καθώς η νεότερη γενιά μπαίνει στην
30 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
τέταρτη δεκαετία του βίου της. αυτό
γίνεται με την υπαγωγή του υποκει-
μένου στον κανόνα της δημιουργίας
της δικής του οικογένειας. μιας δι-
κής του οικογένειας που υπάγεται
όμως στις προδιαγραφές, τον έλεγχο
και την παρουσία των γονέων του. οι
πειραματισμοί της καθημερινότητας
κάπου εκεί ολοκληρώνονται και η
ζωή μπαίνει στις σιδηροτροχιές του
έγγαμου βίου – για την ακρίβεια,
στην πιο κομφορμιστική του εκδοχή.
και γνωρίζουμε καλά ότι η επιλογή
του/της συζύγου, του τόπου κατοι-
κίας του νέου ζεύγους είναι εξαρτη-
μένα από τη συναίνεση, την απο-
δοχή των μέχρι τότε ανεκτικών
γονέων. νωρίτερα, το συμβόλαιο
αυτό είχε ήδη προεγγράψει, μέσα
από τις σπουδές και τον ευρύτερο
επαγγελματικό προσανατολισμό,
τους όρους ζωής του νέου όταν θα
έμπαινε στην ζώνη της ενήλικης
υπευθυνότητας. με άλλα λόγια, σε
δύο στρατηγικά βιογραφικά ζητή-
ματα, οι γονείς θα καθόριζαν ή θα
ήλεγχαν τη βιογραφία των παιδιών
τους (γάμος, επιλογή συντρόφου,
επιλογή επαγγέλματος και τόπου κα-
τοικίας) και, σε αντιστάθμισμα, εί-
χαν επιτρέψει και χρηματοδοτήσει
μια παρατεταμένη νεανική ανεμελιά,
τις σύγχρονες απολαύσεις και τις πιο
μύχιες αναζητήσεις, μέχρι περίπου
τα 30. με άλλα λόγια, η ελληνική οι-
κογένεια, σε αντιστάθμισμα του συ-
ναισθηματικού της εκσυγχρονισμού,
οδηγούσε τις νεότερες γενιές σε ένα
σχήμα γραμμικής βιογραφίας, μειω-
μένης εξατομίκευσης, χαμηλής ανά-
ληψης ρίσκου και άγνοιας της προ-
σωπικής ευθύνης.
ΠΟιΟΣ ΠΛηρωνε,
ΠΟιΟΣ θα ΠΛηρωνει
κλειδί για να κατανοηθεί η σημασία
αυτής της εσωτερικής διαχείρισης
του αιτήματος της καταναλωτικής
και ηδονιστικής αυτοπραγ- μάτωσης
είναι το γεγονός ότι όλα αυτά δεν
έγιναν μέσα σε ένα οικονομικό κενό.
εκσυγχρονισμένα και αρχαϊκά, απο-
λαυστικά και καταπιεστικά, έπρεπε
να χρηματοδοτηθούν. αυτή η εξοι-
κονόμηση της σύγκρουσης των γε-
νεών είχε τη δική της οικονομία. και
ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, στις συν-
θήκες της οικονομικής δυσπραγίας
του σήμερα, ο μεταπολιτευτικός οι-
κογενειακός συμβιβασμός οδηγεί σε
σύγκρουση γενεών. και για να το
πούμε λιγότερο αινιγματικά: η συ-
ναίνεση αυτή, όπως και η γενική κοι-
νωνική συναίνεση –έξω από την οι-
κογένεια– πρέπει να συναρτηθεί με
το ελληνικό δημόσιο χρέος.
γνωρίζουμε καλά ότι όταν σχημα-
τίζεται ένα τεράστιο και μη εξυπη-
ρετήσιμο χρέος δημιουργείται ένα
καθεστώς μεταφοράς υποχρεώσεων
από γενιά σε γενιά. οι αριθμοί σε
αυτό το σημείο αποτυπώνουν μια με-
γάλη, ογκώδη και μακροσκοπική αδι-
κία: οι νέοι πληρώνουν (μέσα από
την ύφεση, την ανεργία αλλά και τα
χαμηλά εισοδήματα του μέλλοντος,
καθώς ακόμη και τις νέες συνθήκες
ακραίας εργασιακής ανασφάλειας)
το χρέος που τους άφησε η γενιά
των γονιών τους. αυτή η αντικειμε-
νική συνθήκη διαφοροποίησης και
σύγκρουσης έρχεται να υπονομεύσει
τη διαιώνιση αυτής της περιόδου
προστατευμένων νεανικών απολαύ-
σεων καθώς και τις στρατηγικές των
γονέων για την υψηλή εποπτεία της
ενήλικης ζωής των παιδιών τους. για
παράδειγμα, σήμερα είναι πλέον
εξαιρετικά δύσκολο να μπορεί μια
οικογένεια να χρηματοδοτεί σπου-
δές στο εμΠ και ταυτόχρονα μια
σχολή θεάτρου για την κόρη, όπως
και να οδηγεί μέσα από πελατειακές
σχέσεις το παιδί σε μια ασφαλή ερ-
γασία γύρω από τη δημόσια εργοδο-
σία.
η συχνή αναφορά γονέων, ενηλί-
κων αλλά και πολιτών και δημοσιο-
γράφων στα «όνειρα των παιδιών
που τα πήρε η κρίση και τα μνημό-
νια» δεν είναι τίποτε άλλο από μια
οργίλη ή/και αμήχανη αποτύπωση
της διάρρηξης των όρων αναπαρα-
γωγής της οικογενειακής συναίνε-
σης. τα όνειρα που χάνονται, όπως
και ο φοβικός λόγος περί μετανά-
στευσης των παιδιών, μεταφράζουν
πρωτίστως αγωνίες για την απώλεια
της συναίνεσης μεταξύ γενεών στο
εστιασμένο επίπεδο της εκάστοτε οι-
κογένειας. Στο μέτρο που δεν μπο-
ρούμε να γνωρίζουμε την εξέλιξη των
πραγμάτων στη χώρα, τους όρους
και τους χρόνους της οικονομικής
ανάκαμψης, δεν μπορούμε ούτε να
ορίσουμε ακριβώς την κοινωνική
διάρθρωση που μας κληροδοτεί η
σταδιακή και ελεγχόμενη χρεοκοπία.
αυτό όμως που είναι σχεδόν βέβαιο
είναι ότι αλλάζουν οριστικά οι ισορ-
ροπίες εκείνες, που επέτρεπαν την
ειρηνική συνύπαρξη γονέων και παι-
διών, εξατομικευτικών ευκαιριών, κα-
ταναλωτικών ηδονών της νιότης από
τη μία και την αναπαραγωγή του συ-
ντηρητικού μοντέλου επιβολής από
την άλλη. για λόγους που ξεκινούν
από το διαθέσιμο εισόδημα και κα-
ταλήγουν σε βαθιές και αναγκαστικές
αλλαγές του παραγωγικού μοντέλου
και της εκπαιδευτικής αναπαραγω-
γής, η συνύπαρξη των δύο πόλων δεν
είναι πλέον εφικτή. είναι πολύ πιθα-
νόν αυτό που μέχρι τώρα ήταν σε
επίπεδο επαγγελματικό και κοινω-
νικό ένα είδος γραμμικής βιογραφίας
του ατόμου να μην μπορέσει να συ-
νεχιστεί και να υποκατασταθεί από
διαφορετικές πρακτικές, που θα
διαρρήξουν τις άτυπες γενεακές συμ-
φωνίες της μακράς μεταπολιτευτι-
κής περιόδου: μικρότερη γονεϊκή
υποστήριξη σε περιφερειακά σχέδια
των παιδιών, σύντομες σπουδές και
ταχύτερη είσοδο στην αγορά εργα-
σίας (ή στην ανεργία), ταχύτερη δη-
μιουργία οικογένειας, μικρότερος
χρόνος εξαρτημένης αλλά ασφαλούς
περιπλάνησης και οικογενειακής
υποστήριξης.
ολοκληρώνοντας αυτές τις πρώτες
εκτιμήσεις για την ανάδυση του νέου
κοινωνικού κινήματος μέσα στη βα-
σική μονάδα οργάνωσης του ιδιωτι-
κού βίου, την οικογένεια, έχει ίσως
αξία να σκεφτεί κανείς το ενδεχό-
μενο αυτή η γενεακή σύγκρουση να
έχει ήδη κάνει της εμφάνισή της. και
αν ναι, πού; καθώς έντονη γενεακή
ρήξη δεν φαίνεται να συμβαίνει προς
το παρόν εντός της οικογενειακής
εστίας, πρέπει να κοιτάξουμε και
πάλι στο πολιτικό πεδίο. ανεξάρτητα
από την κοινωνική τους θέση και από
τη συμμετοχή τους στα συστήματα
εξουσίας της προηγούμενης περιό-
δου, οι γονείς τού σήμερα είναι αυτοί
που καταλείπουν μια γενιά, η οποία
θα μπορούσε να ονομαστεί και γενιά
του χρέους.
κατ’ αντιστοιχία, οι γενιές των ση-
μερινών γονέων είναι οι γενιές που
χρέωσαν τη χώρα, που μετακύλησαν
δηλαδή το κόστος της δικής τους ευ-
μάρειας στα παιδιά τους. είναι όμως
ταυτόχρονα και οι γενιές εκείνες που
ταυτίζονται με τη μεταπολιτευτική
δημοκρατία και τον πλήρη και ολο-
κληρωμένο της κοινοβουλευτισμό. η
μαζική συμμετοχή νέων στον ακραίο
και φιλοναζιστικό αντισυστημισμό
της χρυσής αυγής θα μπροούσε να
θεωρηθεί σύμπτωμα αυτής της κρί-
σης, της συνέχειας των γενεών και
της αλληλεγγύης τους. η ιστορική
εμπειρία της δημοκρατίας διαβάζεται
ως ιστορία μιας οικονομικής τραγω-
δίας και μιας θεσμικής φάρσας. η
απόρριψη της δημοκρατίας απ’ αυ-
τές τις όχι ευκαταφρόνητες νεανικές
μάζες του σήμερα (η σχολική εμπει-
ρία καθώς φάινεται είναι ήδη συ-
γκλονιστική ως προς αυτό) ενδέχεται
να είναι το πρώτο κρούσμα έμπρα-
κτης αμφισβήτησης της θεμελιώδους
δημοκρατικής συναίνεσης γύρω από
βασικές αρχές της ζωής και της οι-
κογενειακής οργάνωσης. μπορεί στ’
αλήθεια να αποκλείσει κανείς τους
νέους να τιμωρήσουν τους παλαιούς,
απορρίπτοντας τη θεμελιώδη δημο-
κρατική αρχή με την οποία τους ταυ-
τίζουν; zx

Τελευταία έξοδος – Στυμφαλία
Μπελ Επόκ
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΣΕ ΕΞΕΛΙΞΗ
ΣΥΜΜΟΡιΕΣ
η βροχή βομβαρδίζει το καπό. κα-
τεβάζω ταχύτητα – ποιος ο λόγος να
βιάζομαι τώρα πια;
Πάει κι ο τίτο Πουέντε. COS-
MOS 93.6. Ώρα ελλάδος μία της
16ης φεβρουαρίου 2017, ανακοι-
νώνει μια γατίσια φωνή. λίγες ώρες
απέμειναν. τελεία και παύλα.
Δελτίο ειδήσεων σε δύο λεπτά. οι
ειδικές Δυνάμεις συνέλαβαν μετά
από καταδίωξη έναν από τους νεα-
ρούς που εκσφενδόνισαν μολότοφ
στο προαύλιο του πρώην Προεδρι-
κού μεγάρου ανήμερα του αγίου
Βαλεντίνου. το νατο ανακοίνωσε
διά του ναυάρχου τζων ρηντ χτες
στο ταλίν της εσθονίας ότι, μετά
και από τις πρόσφατες λεηλασίες
ερημωμένων στρατοπέδων, υπάρ-
χουν έντονες ανησυχίες στους κόλ-
πους της Συμμαχίας για την απο-
σάθρωση των ενόπλων Δυνάμεων
της συμμάχου ελλάδας στο μαλακό
υπογάστριο της νοτιοανατολικής
ευρώπης. Στο σκοτάδι παραμένουν
επί τρία εικοσιτετράωρα η Θεσσα-
λονίκη, η κοζάνη, η Πτολεμαΐδα, το
κιλκίς, οι Σέρρες και η Δράμα μετά
από την συντονισμένη βομβιστική
ενέργεια σε αγωγούς υψηλής τά-
σεως στο νομαρχιακό Διαμέρισμα
Πιερίας. Δύο νέα συσσίτια εγκατέ-
στησε η εκκλησία της ελλάδας σε
συνεργασία με τους λάιονς της εκά-
λης. η μαύρη αγορά φωτιστικού πε-
τρελαίου, ασετυλίνης, ξυλείας και
ξυλοκάρβουνου θα παταχθεί αμείλι-
κτα, δήλωσε ο εκπρόσωπος τύπου
της Συνόδου μακεδόνων Δημάρ-
χων υπό τον γιάννη μπουτάρη.
Έντονες ανησυχίες για τα φημολο-
γούμενα πέντε νέα κρούσματα χο-
λέρας στην Σπάρτη. οι τοπικές αρ-
χές αρνούνται να επιβεβαιώσουν
τον αριθμό με την επιπρόσθετη δή-
λωση του Δημάρχου ότι αυτά συμ-
βαίνουν μόνο στον τρίτο κόσμο.
Συνεχίζονταν ως αργά τη νύχτα
στην Άνω τούμπα, υπό την δια-
κριτική εποπτεία των οργάνων της
τάξεως, οι αιματηρές συγκρούσεις
νιγηριανών και Πακιστανών μετα-
ναστών που είχαν δραπετεύσει μα-
από τον MιΧαλη MοΔινο
ζικά την περασμένη βδομάδα από
τα ειδικά Στρατόπεδα χορτιάτη και
Πολυγύρου. Άγνωστος ο αριθμός
των θυμάτων. ομάδα ρώσων τουρι-
στών κατέφτασε στον Πειραιά με
κρουαζιερόπλοιο συνοδευόμενο από
αντιτορπιλικό. οι αρχές της πόλης
τους δεξιώθηκαν στο χώρο των
εγκαταστάσεων του ολΠ με νη-
σιώτικους χορούς και ουζοποσία. οι
αδελφοί ρώσοι μετέβησαν με ένο-
πλη συνοδεία στον ιερό βράχο όπου
τους υποδέχτηκε ο υπουργός Διοι-
κητικής ανασυγκρότησης, μεταρ-
ρύθμισης του κράτους και ηλε-
κτρονικής Συνδιαχείρισης. Ένοπλη
ομάδα από μασκοφόρους καρναβα-
λιστές, οι επονομαζόμενοι Επτά επί
Θήβας, διέρρηξε εν μέσω του τριω-
δίου το κλειστό εδώ και οκτώμιση
χρόνια αρχαιολογικό μουσείο της
πόλης. η απογραφή των κλεμμέ-
νων, ανυπολογίστου αξίας αντικει-
μένων, συνεχιζόταν ως αργά το
βράδυ, ενώ η παραίτηση του υπουρ-
γού Πολιτισμού, αθλητισμού και
Δεν Ξέρω τι Άλλο δεν έγινε αποδε-
κτή από τον επίτροπο. τρία κέντρα
υποδοχής αστέγων με παράλληλη
λειτουργία ιατρείων πρωτοβάθμιας
περίθαλψης από τους γιατρούς του
ελέους. νέο αεροπορικό κομβόι
διατροφικής βοήθειας αναμένεται
να προσγειωθεί την επόμενη βδο-
μάδα στο καλά φυλασσόμενο από
διεθνική δύναμη αεροδρόμιο της
τανάγρας ανακοίνωσε η εκπρόσω-
πος του οηε στη νέα υόρκη Δρ.
ναντίν Βάλλερσταϊν, διατυπώνο-
ντας ταυτόχρονα την ευχή τα σι-
τηρά να φτάσουν την φορά αυτή
στους έχοντες χρείαν. ο ερυθρός
Σταυρός θα ενεργοποιηθεί στα σχο-
λεία, στις περιοχές όπου είναι
ακόμη δυνατή η πρόσβαση. Έξη λη-
στές της ομάδας Νέοι Αρματωλοί
συνελήφθησαν από την πολιτοφυ-
λακή μετά από ανταλλαγή πυροβο-
λισμών σε μπλόκο είκοσι χιλιόμε-
τρα δυτικά της καστοριάς, στον
επαρχιακό δρόμο προς γράμμο, όχι
μακριά από τα υψώματα όπου δό-
θηκε η τελική μάχη του εμφυλίου
τον μακρινό αύγουστο του ‘49.
#3
Ένοπλες ομάδες λυμαίνονται την
ύπαιθρο...
χα! εδώ είμαστε. Προηγουμέ-
νως, προ καταστροφής εννοώ, την
ύπαιθρο λυμαίνονταν άοπλες ομά-
δες – υπέρβαροι αγροσυνδικαλι-
στές, οραματιστές της εκτροπής
του αχελώου, διαχειριστές των
ολοκληρωμένων μεσογειακών
Προγραμμάτων, του πακέτου ντε-
λόρ και του εΣΠα, γεωργικοί συνε-
ταιρισμοί ειδικευμένοι στην εκταμί-
ευση των κοινοτικών επιδοτήσεων
με την τρυφερή ανοχή των ευρω-
παίων εταίρων, ενδιάμεσοι τεχνο-
γνωστικοαναπτυξιακοί φορείς με
ασαφές έργο, γραφεία συμβούλων
με εμπειρία στην παραποίηση στοι-
χείων δια της μεθόδου του συσσω-
ρευμένου στρογγυλέματος, γαιο-
κτήμονες με τους μετανάστες
κολίγους τους – κατασκευαστές της
ανάστροφης κοινωνικής εξέλιξης
που θα ‘κανε να τρίζουν τα κόκαλα
του μαρξ. από τον σοσιαλισμό
στον καπιταλισμό, και από την φε-
ουδαρχία στην δουλοπαροικία - το
βέλος της ιστορίας έδειχνε ανά-
ποδα.
ΚΟΥιζ
ο τολστόι είχε πει ότι οι βασιλείς
είναι οι σκλάβοι της ιστορίας. αγνο-
ούσε βέβαια την ελλάδα.
μια θειούχα αστραπή καρφώνε-
ται στον υδροκρίτη των γερανίων.
Έξοδος προς Άνω λιόσια, Πε-
ριφερειακή αιγάλεω – η μεγάλη
φωσφορίζουσα πινακίδα, εμφανώς
πυροβολημένη και ελαφρώς γερ-
μένη, θυμίζει ταπεινωμένο σκύλο.
Άνω λιόσια λοιπόν. κατανικώ την
επαγγελματική μου διαστροφή.
Δεν προτίθεμαι να βγω στην άλ-
λοτε χωματερή, συμπύκνωση της
πάλαι ποτέ ανάπτυξης, χώρο κα-
τοικίας άγριων φυλών - μετεξέλι-
ξης των ρακοσυλλεκτών και τυμ-
βωρύχων. Θα τα ξέρεις, ίσως,
φανταστικέ μου νυχτερινέ συντα-
ξιδιώτη: ούτε οι αλεπούδες και οι
γλάροι δεν βρίσκουν πια τροφή
στις χωματερές, θες επειδή μειώ-
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 31
θηκε δραματικά ο όγκος των απορ-
ριμμάτων, θες επειδή οι άνθρωποι
προκάνουν τα ζωντανά. Όχι, δεν
θα πάρω. ευθεία, φίλε μου, ενώ οι
στάλες της βροχής φτιάχνουν αση-
μένια ρέλια. ευθεία, με τον ουρανό
να’ χει γίνει ένα κατάμαυρο φου-
σκωμένο πέλαγος.
το κεφάλι μου σφυροκοπά, ώρα
για ντεπόν. Πατάω ενστικτωδώς τα
φώτα στάσεως – για ποιο λόγο; εί-
μαι μόνος κι έρημος, τυλιγμένος από
το μαύρο υγρό μπαμπάκι της αττι-
κής νύχτας, σ’ αυτή την αττική οδό
όπου άλλοτε αναθεμάτιζα το μποτι-
λιάρισμα και τα καγιέν. Στην μπά-
ντα πληβείοι! τώρα ψυχή, πoιος
έχει λεφτά για βενζίνη, ποιος πάει
στην Πάτρα για την επιτροπή Πα-
ρακολούθησης του κΠΣ, στον
ισθμό για σουβλάκια, στο λουτράκι
για μπλακ τζακ, στο Άργος για πορ-
τοκάλια και μολδαυές καμπαρε-
τζούδες, στο ναύπλιο για ένα ρο-
μαντικό γουηκέντ κάτω από το
Παλαμήδι, με υποχρεωτική επί-
σκεψη της φυλακής του γέρου του
μοριά, εκείνου που μας απεκάλεσε,
βρε Έλληνες, και έκτοτε δεν μπο-
ρούμε να ξεμπλέξουμε;
φύγαμε, φίλε μου. Πίσω στους
αριθμούς. ας συλλάβουμε την αλή-
θεια ως φάρσα. τι θα ‘λεγες για ένα
κουίζ; Πόσες φορές πήγε ο υιός του
Πατρός στην κόστα ρίκα μεσού-
σης της κρίσης εκείνο το μακρινό
2011, ενώ η τρόικα ξημεροβραδια-
ζόταν στο υπουργείο οικονομικών,
στο πολλοστό σήριαλ που έσπασε
τα νεύρα του έθνους και ολόκληρου
του πλανήτη; Πόσες στη νέα
υόρκη ή την κουάλα λουμπούρ ή
την ουλάν μπατόρ για να βελτιώ-
σει την εικόνα της χώρας; για πόσες
μέρες (ή βδομάδες); Πόσοι σύμβου-
λοι, απόφοιτοι αγνώστων κολεγίων
της Βόρειας ντακότα και του γου-
αϊόμινγκ τον συνόδευαν; Πόσοι δη-
μοσιογράφοι; Σταμάτησε ή όχι στο
λονδίνο για να επισκεφθεί το γιο (ή
την κόρη) του; Συνοδευόταν από
αδέλφια και νύφες, από την πεθερά
και την άλαλη σύζυγο; τι έφαγαν
σύμβουλοι, κηπουροί και σόγια; Πό-
σες θερμίδες έκαστος (σε kcal πα-
ρακαλώ), πόση ζωική πρωτεΐνη (σε
γραμμάρια); τι στοίχισε στον ειδικό
λογαριασμό του υΠεΞ το κινητό
γυμναστήριο στην σουίτα του Προ-
έδρου στο χίλτον του Σαν χοζέ;
ο ουμπέρτο Έκο θα κατήρτιζε
απέραντες λίστες μετακινήσεων και
επισήμων δείπνων, ξενοδοχείων και
φαγητών, ξεναγήσεων και αγορών
στα ντιούτι φρι. εγώ ένας απλός μη-
χανικός είμαι. και δεν έχω τον απαι-
τούμενο χρόνο. ευτυχώς ίσως. zx
η αυτοκολακεία ως ιδεολογία
Παλιές και νέες εκδοχές της ελληνικής «υπεροχής»
από τον ΣΠυρο ΒλΕτΣα
η στιγμή που παρακο-
τ λουθούμε έκπληκτοι τη
μεγέθυνση της πιο απο-
κρουστικής μορφής της
ακροδεξιάς, αξίζει να
σταθούμε σε μερικές εκδοχές του
ελληνοκεντρικού ανορθολογισμού
μέσω του εθνικιστικού και ρατσι-
στικού λόγου που κυκλοφορεί σε
πολλούς και διαφορετικούς χώ-
ρους.
Στα χρόνια της ευημερίας που
προηγήθηκαν, πίσω από κάθε διε-
θνή επιτυχία ελληνικών ομάδων και
αθλητών ξεπρόβαλλε ο λόγος περί
ανωτερότητας της φυλής, η οποία
φυλή θεωρούνταν μονίμως ως δε-
δομένη. ελάχιστοι αναρωτιούνταν
πού είχε πάει αυτή η ανωτερότητα
στις τόσες αποτυχίες των ελλήνων
αθλητών που είχαν προηγηθεί.
ακόμα λιγότεροι διέκριναν στη φυ-
λετική κατάταξη των ανθρώπων
τον πυρήνα της ναζιστικής και φα-
σιστικής ιδεολογίας.
την ίδια περίοδο, κάθε ζήτημα
που προέκυπτε στην εξωτερική πο-
λιτική της ελλάδας (μακεδονικό,
Ίμια, σχέδιο αννάν) ερμηνευόταν
σαν μέρος της επιδίωξης των ξένων
μεγάλων δυνάμεων για τη συρρί-
κνωση του ελληνισμού.
με όλη αυτή την παράδοση, δεν
είναι δύσκολο να καταλάβουμε
πώς μεγάλο μέρος των ελλήνων
αναγνώρισε την οικονομική κρίση
σαν εθνικό ζήτημα, σαν ένα ακόμη
επεισόδιο μέσα στη διαρκή προ-
σπάθεια των ξένων κέντρων να
πλήξουν την ελλάδα και να υπο-
δουλώσουν τον περήφανο λαό
της. οι ξένοι δεν ήταν μόνο τοκο-
γλύφοι αλλά και κατακτητές και
όσοι είχαν διαφορετική γνώμη
ήταν συνεργάτες των κατακτητών,
Γερμανοτσολιάδες. Μόνο στην Ελ-
λάδα η οικονομική κρίση αντιμετω-
πίστηκε σαν εθνικό ζήτημα. Στην
ισπανία, στην Πορτογαλία ή στην
ιρλανδία δεν βρέθηκε κανείς να
μιλήσει για κατοχή, προδότες
κ.λπ.
από τους πρώτους μήνες της κρί-
σης, ο γιώργος Παπανδρέου, αντί
να πάρει μέτρα που θα μείωναν το
έλλειμμα, μιλούσε για επίθεση των
αγορών και των κερδοσκόπων ενα-
ντίον της ελλάδας. Έλεγε ότι βρι-
32 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
σκόμαστε στο στόχαστρο των αγο-
ρών –λες και διάλεξαν εμάς για κά-
ποιον ειδικό λόγο–, ενώ απλώς δεν
προτιμούσαν πλέον τα ελληνικά
ομόλογα εκείνοι που έως τότε μας
δάνειζαν, προβλέποντας τη χρεο-
κοπία.
από την άλλη πλευρά, ο αντώ-
νης Σαμαράς συνεχώς προσέφευγε
στη βοήθεια του Θεού και της Πα-
ναγίας για το ξεπέρασμα της κρί-
σης. αν όμως οι θεϊκές δυνάμεις
παρενέβαιναν στα οικονομικά ζη-
τήματα των λαών θα ξεκινούσαν
από τις πάμπτωχες χώρες της
αφρικής. εκτός κι αν επιφύλασσαν
προνομιακή μεταχείριση στους
Έλληνες, λόγω της «ιδιαίτερης
αξίας τους».
ακόμη και τμήματα της ελληνι-
κής αριστεράς εγκατέλειψαν την τα-
ξική θεώρηση των πραγμάτων και
κατέφυγαν στην εθνική. τον φε-
βρουάριο του 2012, ο αλέξης τσί-
πρας αναφερόμενος στην κυβέρ-
νηση Παπαδήμου, δήλωσε:
μπορεί οι ευρωπαίοι να λένε
ότι είμαστε όλοι Έλληνες,
αλλά μάλλον κάποιοι Έλληνες
δεν είναι και τόσο Έλληνες.
αυτοί που μας κυβερνούν.1
Δεν μίλησε για υπηρέτες των καπι-
ταλιστών, όπως θα περίμενε κα-
νείς, αλλά για λιγότερο Έλληνες.
Έτσι προσχώρησε και εκείνος
στους οπαδούς της εθνικοφροσύ-
νης, που χρησιμοποιεί ένα είδος
μέτρου των πραγμάτων, το μέτρο
του υποτιθέμενου πατριωτισμού,
το ελληνόμετρο, στο οποίο έχει δια-
πρέψει κάθε εκδοχή της ελληνικής
άκρας Δεξιάς, παλιάς και σύγχρο-
νης.
ο ίδιος πολιτικός, λίγους μήνες
αργότερα, κατά τη διάρκεια συνέ-
ντευξης, έδειξε σε γερμανό δημο-
σιογράφο την ακρόπολη από το
γραφείο του και δήλωσε:
Ξέρετε; αυτό είναι το πλεονέ-
κτημά μου απέναντι στην κυ-
ρία μέρκελ. εγώ από το γρα-
φείο μου έχω θέα σε 2.500
χρόνια ιστορίας της Δημοκρα-
τίας κι εκείνη μόνο στο ράιχ-
σταγκ.2
με αυτή τη φράση, ο αλέξης τσί-
πρας, όχι απλώς επανέλαβε την
ανοησία για την προνομιακή δια-
φοροποίηση των ελλήνων από
τους άλλους λόγω της ιστορίας
τους, άλλα παρέβλεψε την ιδεολο-
γία, μια ακόμη βασική παράμετρο
της αριστερής θεώρησης των
πραγμάτων. ισχυρίστηκε ότι ο
ίδιος είναι πιο πολιτισμένος και
πιο δημοκράτης από τη μέρκελ
λόγω της ελληνικής ιστορίας που
τον συνδέει κατ’ ευθείαν με τον
Περικλή, έστω κι αν δηλώνει θαυ-
μαστής δικτατόρων όπως ο μάο
και ο κάστρο. αντίθετα η γερμα-
νίδα καγκελάριος και όλοι οι γερ-
μανοί είναι αιωνίως καταδικασμέ-
νοι, όχι για όσα πράττουν οι ίδιοι,
αλλά λόγω του παρελθόντος της
πατρίδας τους.
Στη διάρκεια της οικονομικής
κρίσης γίνεται από πολλούς ανα-
φορά στην ιστορία της ελλάδας
και στην προσφορά της στον πα-
γκόσμιο πολιτισμό, λες και αυτά
θα μπορούσαν να αποτελέσουν
αντίβαρο στα τεράστια οικονομικά
προβλήματα που αντιμετωπίζει η
χώρα μας. Σαν να ήταν ποτέ δυ-
νατό κάποιοι ξένοι να μας εξα-
σφαλίζουν ένα άνετο και υψηλό
επίπεδο διαβίωσης, χωρίς αυτό να
ανταποκρίνεται στις δυνατότητες
της οικονομίας μας μόνο και μόνο
λόγω της αξίας των αρχαίων προ-
γόνων μας. ο συνθέτης και τρα-
γουδιστής Σταμάτης κραουνάκης
δήλωσε για την επίσκεψη μέρκελ
στην αθήνα:
καλώς ήρθατε μερκέλα, κα-
γκελάριος, κιγκλιδωματάριος
της ευρωζώνης, του κεφαλαίου
ιμπρεσάριος, των συμφερό-
ντων τοπαμάριος. αισχύλος,
Σοφοκλής, ευριπίδης, αριστο-
φάνης, καβάφης, Σολωμός,
γκάτσος, Σαπφώ, μίκης, μά-
νος κι εγώ σου δηλώνουμε:
μας χρωστάτε, μωρή μουλα-
ροζαργάνα, δεν χρωστάμε. αν
δεν ήταν οι Έλληνες, μερκέλα
μου, θα ’σουν… καπάκι μπί-
ρας.3
και ο τραγουδιστής μανώλης μη-
τσιάς για την ίδια επίσκεψη είπε:
Έχετε προφανώς ξεχάσει ότι
όταν εσείς ήσασταν ακόμα
πάνω στα δέντρα στην αρχαία
ελλάδα ανέβαιναν τραγωδίες
και κωμωδίες, που ώς σήμερα
παίζονται σε όλο τον κόσμο.4
Όλα αυτά μπορεί να ακούγονται
γραφικά, αλλά τα πιστεύουν όλο
και περισσότεροι. Πρόκειται για
μια ακόμη παρενέργεια της μεγά-
λης ιδέας που έχουμε για τον εαυτό
μας και αποτελούν μέρος της πλή-
ρους έλλειψης αυτογνωσίας που
μας χαρακτηρίζει.
μια προέκταση αυτής της έλ-
λειψης αυτογνωσίας αποτελεί και
ο ρατσισμός που υποκρύπτεται
στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η
αναφορά στους μισθούς Βουλγα-
ρίας. Πολλοί μιλούν για τους πολύ
χαμηλούς μισθούς της γειτονικής
χώρας, αφήνοντας να εννοηθεί ότι
οι μισθοί αυτοί ταιριάζουν στους
Βούλγαρους, αλλά όχι στους Έλ-
ληνες. η Βουλγαρία είχε την ατυ-
χία μετά το τέλος του Β’ Παγκό-
σμιου Πολέμου να βρεθεί στη
λάθος πλευρά. το γεγονός αυτό
είχε –εκτός των άλλων– συνέπεια
τη μεγάλη καθυστέρηση της πα-
ραγωγικής ικανότητας της χώρας
σε σχέση με τις χώρες της δυτικής
ευρώπης. ο πλούτος που παρά-
γεται είναι τόσο λίγος ώστε ακόμη
και μια δικαιότερη ανακατανομή
του δεν θα βελτίωνε ικανοποιητικά
το επίπεδο ζωής. μάλιστα απο-
τελεί τραγική ειρωνεία το ότι μι-
λούν για μισθούς Βουλγαρίας και
εκείνοι οι οποίοι θρηνούν, ακόμη
και σήμερα, για τη συμφωνία της
Βάρκιζας και την ήττα στον εμφύ-
λιο, ανυπομονώντας για τη ρεβάνς.
ωστόσο, ο κίνδυνος είναι υπαρ-
κτός. αν η ελλάδα δεν αποκατα-
στήσει ένα επίπεδο παραγωγικότη-
τας και ανταγωνιστικότητας ικανό
να στηρίξει το σημερινό βιοτικό μας
επίπεδο, μπορεί να κατρακυλή-
σουμε ακόμη πιο κάτω και από τους
μισθούς των γειτονικών χωρών.
Διότι αν φτάσουμε στο σημείο να
παράγουμε λιγότερο πλούτο από τη
Βουλγαρία πώς θα έχουμε τη απαί-
τηση να ζούμε καλύτερα; Πώς μπο-
ρούμε να συνεχίσουμε να εισάγουμε
περισσότερα απ’ όσα εξάγουμε; με
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 33
τον αισχύλο και τον Σοφοκλή;
φυσικά, οι περισσότεροι από
εμάς θα προτιμούσαμε μισθούς Δα-
νίας και Σουηδίας και ανάλογο κοι-
νωνικό κράτος. Όμως τα επιτεύγ-
ματα των χωρών αυτών είναι
αποτελέσματα μεγάλης συλλογικής
προσπάθειας και όχι δώρα κάποιας
εύνοιας της τύχης ή της ιστορίας.
το τελευταίο διάστημα γίνεται
επίσης λόγος και για μια άλλη υπε-
ροχή μας απέναντι στους λαούς
της βόρειας ευρώπης, την υπεροχή
του τρόπου της ζωής μας. ακούμε
συχνά ότι εμείς ξέρουμε να ζούμε,
να απολαμβάνουμε τη ζωή, ενώ
εκείνοι ξέρουν μόνο να δουλεύουν.
την αντίληψη αυτή εκφράζει με
λόγιο τρόπο ο καθηγητής Βασίλης
καραποστόλης:
για τον γερμανό και τον ολλανδό
το βασικό προσωπικό του επίτευγμα
είναι το προϊόν της εργασίας του.
για τον άνθρωπο της μεσογείου εί-
ναι η πράξη του. Θέλει περισσό-
τερο να πράττει, παρά να παράγει.
Θέλει να έχει την ικανοποίηση ότι
είναι αυτός που ρυθμίζει τη σχέση
του με την αδρανή ύλη, αντί να ικα-
νοποιείται με το να υπακούει στην
ύλη ώστε να μπορεί να τη δαμάσει
34 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
στη συνέχεια. Βαθιές διαφορές στο
πνεύμα, στις στάσεις των λαών.5
αν κάποιος υπέκυπτε στον πει-
ρασμό της γενίκευσης και έκανε το
ίδιο σφάλμα, αποδίδοντας χαρα-
κτηριστικά προσώπων σε ολόκλη-
ρους λαούς, θα μπορούσε να αντι-
τείνει ότι οι βόρειοι θέλουν όντως
να παράγουν και εμείς απλώς να
καταναλώνουμε.
οι λαοί, όμως, είναι σύνολα απο-
τελούμενα από διαφορετικά και συ-
χνά αντιτιθέμενα υποσύνολα και
δεν μπορούν να καταταγούν με
έναν τόσο αυθαίρετο τρόπο σε κα-
τηγορίες. ο Βασίλης καραποστό-
λης αναφέρεται στην πράξη των
νοτίων χωρίς να την ορίζει, δημι-
ουργεί μια φανταστική κοινότητα
με εξιδανικευμένες ιδιότητες και
την αντιπαραβάλλει με μια άλλη
κοινότητα, επίσης φανταστική,
αυτή των Βορείων.
αναζητώντας την πράξη στη
χώρα μας μπορούμε να διακρί-
νουμε μεγάλα κομμάτια του πλη-
θυσμού να επιδίδονται ακόμη και
σήμερα σε μια αντικοινωνική κα-
τανάλωση που δεν σέβεται τους
κανόνες συμβίωσης και το περι-
βάλλον. κραυγαλέα παραδείγματα
είναι η χρήση του ιδιωτικού αυτο-
κινήτου, με την επιθετικότητα πού
οδηγεί στην αλληλοεξόντωση των
ελλήνων στα τροχαία δυστυχή-
ματα και η απερίγραπτη ρύπανση
των παραλιών με σκουπίδια. αντί-
θετα, στις περισσότερες ευρωπαϊ-
κές χώρες –όχι μόνο του Βορρά
αλλά και του νότου– η συμπερι-
φορά της συντριπτικής πλειονότη-
τας των πολιτών είναι πολύ δια-
φορετική, με σεβασμό στους
άλλους και στα συλλογικά αγαθά.
λες οι απόψεις, στις
O οποίες έγινε ανα-
φορά παραπάνω
έχουν ως χαρακτηρι-
στικό την αναγωγή
της αυτο-κολακείας σε ιδεολογία.
Έτσι διευκολύνεται η μετάθεση
των ευθυνών. οι οδυνηρές συνέ-
πειες της οικονομικής κρίσης έγι-
ναν ακόμη χειρότερες από την αδυ-
ναμία του πολιτικού συστήματος
να τις διαχειριστεί. Σε αυτό το έδα-
φος γίνεται από πολλούς προσπά-
θεια η δίκαιη οργή και αγανάκτηση
εκείνων που πληρώνουν τις συνέ-
πειες της κατάρρευσης να ενωθεί
με το θράσος όσων υπερασπίζο-
νται τα προνόμιά τους. Σαν συ-
γκολλητική ουσία διοχετεύεται από
πολιτικούς, δημοσιογράφους και
καλλιτέχνες ένα είδος συναισθη-
ματικής αναπηρίας, μέσα από τη
συνεχή μετατόπιση της κύριας
υπαιτιότητας για τα δεινά μας, την
οποία φέρουμε βεβαίως εμείς και
το ελληνικό πολιτικό σύστημα,
στους ξένους που δήθεν επιβου-
λεύτηκαν την ευτυχία μας. ευτυχία
την οποία χτίσαμε –κατά ένα με-
γάλο μέρος– με τα δανεικά και τις
επιδοτήσεις τους. zx
1
2
Δηλώσεις αλέξη τσίπρα, 20/2/2012.
αλέξης τσίπρας, συνέντευξη στην
ηλεκτρονική έκδοση του γερμανικού
περιοδικού Stern, βλ. στα ελληνικά:
http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid
=4725734.
3
εφημ. ελεύθερος τύπος, 9/10/2012.
4
Ό.π.
5
Βασίλης καραποστόλης, «Πώς θα
μπει η ψυχή στη μηχανή μας», στην
εφημ. Καθημερινή, 22/7/2012.
 Κατερίνα αγγελάκη-ρουκ:
η θεά του «αγγίζω»
από την KατΕρινα ΣΧινα

Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ,
Η ανορεξία της ύπαρξης.
Ποιήματα, Καστανιώτη,
Αθήνα 2011,
52 σελ. Κρατικό βραβείο
ποίησης 2012.
Αντισυμβατική από φύση, πάντα αναζητώντας έναν ιδιαίτερο τρόπο μεσολάβησης ανάμεσα στο ιδιω-
τικό και το δημόσιο, και κυρίως «κανονικός άνθρωπος», όπως χαρακτηρίζει η ίδια τον εαυτό της («Ούτε
νόμιζα πως ήμουν σκόνη, ούτε όμως και ο Παρθενώνας» έλεγε σε μια συνέντευξή της), η Κατερίνα
Αγγελάκη-Ρουκ τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο για την ποιητική της συλλογή «Η ανορεξία της ύπαρ-
ξης». Αφορμή για μιαν αναδρομή σε ένα έργο που πολύ αγαπήσαμε.

αλέξανδρος καγιάς
ιασταυρώθηκα με την που δεν παύει ποτέ να αντηχεί στο

Δ ποίηση της κατερίνας

αγγελάκη-ρουκ παιδί
ακόμα, μέσα στη δικτα-
τορία· ψάχνοντας εντε-
λώς ακαθοδήγητα στους πάγκους
της παλιάς εστίας της οδού Στα-
δίου, έπεσα πάνω σ’ ένα από τα
πρώτα της βιβλία, έκδοση του ερ-
μεία, θυμάμαι. Ήταν μια εποχή
που αναζητούσαμε στην ποίηση
πολιτικό περιεχόμενο, διαβάζοντας
μετά μανίας τον ρίτσο, τον ανα-
γνωστάκη, τον λειβαδίτη· όμως τα
ποιήματα της αγγελάκη-ρουκ ήταν
αλλιώς πολιτικά: μέσα στους στί-
χους της ο αναγνώστης παρακο-
λουθούσε το έμφυλο ερώτημα να
ξεδιπλώνεται και να απαιτεί, αν
όχι απάντηση, πάντως ευθεία δια-
πραγμάτευση. Ήτανε ποιήματα
που διερευνούσαν τη σχέση ανά-
μεσα στη γράφουσα και το σώμα
της, ανάμεσα στη γλώσσα και τη
σάρκα – αδήριτο πεπρωμένο της
και τα δυο. και το σώμα αναδει-
κνυόταν εδώ ως ένας τόπος όπου η
τρωτότητα, ο ερωτισμός, το μυ-
στήριο, το αίνιγμα, το γκροτέσκο, η
φθορά διασταυρώνονταν με «τη μο-
νοτονία του άγευστου χρόνου», με
την «αοριστία της ύπαρξης». Ήταν
ποιήματα που δεν αναδείκνυαν την
κατερίνα αγγελάκη-ρουκ ως ταγ-
μένη φεμινίστρια, αλλά ως γυναίκα
που βίωνε το σώμα της –και ως εκ
τούτου τον κόσμο της– με έντονη
αυτεπίγνωση. αυτοβιογραφικός
στοχασμός, μυθολογικές αναφορές,
συχνά βέβηλα αντεστραμμένες, συ-
νομιλία με τη θεότητα της φύσης
που ολοένα δίνει δίχως να ζητά
(και γι’ αυτό αποστρέφεται τη θρη-
σκευτικότητα που βλέπει την προ-
σευχή ως ανταλλαγή) και, βεβαίως,
βαθιά υπαρξιακή αγωνία και ανα-
ζήτηση, ορίζουν την ποίησή της,
δίνουν σχήμα στο σταθερό θεμα-
Πορτρέτο της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ από τον Αλέξανδρο Καγιά.
τικό της δίπολο («τα κύρια θέματα
της ζωής μου / πόθος-θάνατος»
γράφει στον «επίλογο αέρα») και
αδιάκοπα μεταμορφώνονται, πά-
ντα υπηρετώντας το ιδιοφυές τέ-
χνασμα του σώματος να χρησιμο-
ποιεί την ποιητική πράξη ώστε να
μιλήσει για τον εαυτό του.
η ποίηση της κατερίνας αγγε-
λάκη-ρουκ δοξολογεί το σώμα και
μοιρολογεί το σώμα – σώμα που
ζητιανεύει κι απαιτεί, σώμα τρο-
παιοφόρο και φθαρτό, όλο χυμούς
μα και πληγές, σώμα που δεν γίνε-
ται ποτέ «ο βρόχος της ψυχής»
όπως το αποκαλούσε ο μπράου-
νινγκ, αλλά η βασιλική οδός προς
την εκδήλωσή της, σώμα που εν-
διαφέρει, καθώς η ίδια έχει πει,
«σαν εσωτερική ορμή και έκφραση
προς τα έξω αυτού που γίνεται
μέσα, κι όχι σαν είδωλο στον κα-
θρέφτη». ραψωδός του σώματος, η
ποιήτρια επιμένει σ’ ένα στοιχείο
έργο της, και που μας χαρίζεται ως
ξεχείλισμα, ως ανάληψη του κινδύ-
νου που ενέχει το μη μετρήσιμο –
στο τραγούδι. Στη συλλογή της Ο
θρίαμβος της σταθερής απώλειας
αφιερώνει την πρώτη ενότητα στα
έντερα, στα αγγεία, στα σπλάχνα,
στο συκώτι, στην καρδιά, στα πό-
δια, στο κεφάλι και στα μάτια, και
τα τραγουδάει σαν να τα εξευμενί-
ζει. «μες στη νύχτα / ακούω την
καρδιά μου / κι είναι ο χτύπος της
/ η μελωδία ερωτευμένου μουσικού
/ π’ αγάπησε το χάος», γράφει. κι
όσο ακούει την καρδιά της, περι-
μένει θαρρείς να την επισκεφτεί η
ποίηση, «περιμένω ν’ αναδυθεί /
αιμόφυρτη η τραγουδίστρια της
ζωής μου / μέσα απ’ τις λάσπες».
τούτη η αιμόφυρτη τραγουδίστρια
είναι εκείνη που θα επιτρέψει τις
ρήξεις, τα μοιράσματα, τους απο-
χωρισμούς, εκείνη που θα διευκο-
λύνει τη χωρίς τέλος κυκλοφορία
της επιθυμίας του ενός σώματος
για το άλλο, εκείνη που θα μιλήσει
τόσο τολμηρά για την έμφυλη δια-
φορά. γιατί η κατερίνα αγγελάκη-
ρουκ διατρανώνει την έμφυλη δια-
φορά, όχι όμως υποκύπτοντας σε
φαλλοκεντρικές κανονιστικές συμ-
βάσεις, όχι μιλώντας λόγο ανδρικό
με γυναικείο κοστούμι, αλλά επιλέ-
γοντας το έργο της ερωτικής ακρί-
βειας, στο οποίο και συνίσταται η
ποιητική ονοματοδοσία. το ότι βέ-
βαια –παραφθείρω ελαφρά κάποι-
ους στίχους της– ανοίγει το στόμα
της και μες στο πάθος της προ-
σπαθεί να βάλει σε μια σειρά τα χι-
λιάδες καλοκαιρινά τραγούδια που
στοιβάζονται μέσα της, επιτρέπο-
ντας στη λίμπιντο να ανακτήσει τη
δύναμή της και στην άγρια, μη εξη-
μερωμένη, μη πολιτισμένη γλώσσα
να ακουστεί, την κάνει να τραγου-
δάει «άσχημα», δηλαδή έξω από

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 35

την ανδρική συμβολική τάξη.
«αλλά χάρη στο τραγούδι μου ξε-
χωρίζω από τις φλούδες των κλά-
δων και από τ’ άλλα άφωνα ηχεία
της φύσης», γράφει στο ποίημα της
με τίτλο «ο τζίτζικας» από τη συλ-
λογή Ενάντιος έρωτας.
με άλλα λόγια: είμαι γυναίκα,
βιώνω τη φύση μου· η ποίησή μου,
το τραγούδι μου, είναι ο μόνος μου
τρόπος να υπάρχω. τα ποιήματά
της, λοιπόν, βρίσκονται πολύ κο-
ντά στη φωνή, πολύ κοντά στη
σάρκα της γλώσσας – ίσως γιατί
δεν σπεύδει προς το θέλω να πω
αλλά εγκαταλείπεται στο θέλω να
αισθανθώ. η αφή, η θωπεία, το
εμπύρετο άγγιγμα είναι έκτυπα
στους στίχους της: «αγγίζω κι ονει-
ρεύομαι / το παρελθόν του κόσμου
/ όταν ανοίγαν τα κορμιά / βεντά-
λιες του απείρου», γράφει στο «Ξε-
νοδοχείο» από τη συλλογή Ενάντιος
έρωτας· και στο ποίημα «κομπάρ-
σος» από τη συλλογή Μεταφράζο-
ντας σε έρωτα της ζωής το τέλος, κα-
θώς ονοματίζει τα μέλη του θεϊκού
θιάσου που ορίζει τη ζωή –η θεά
του μέλλοντος, ο θεούλης του πα-
ρόντος, η ιέρεια της έξαρσης– κρα-
τάει για το τέλος ένα παντοδύναμο
θεό , «τον θεό του αγγίζω».
ΤραΓΟυΔι Για ΤΟ ΣωΜα
η ποίηση της ρουκ είναι ένα τρα-
γούδι συνεχές, αδιάκοπα μετατονι-
ζόμενο, για το σώμα, πρόξενο οδύ-
νης από τη μια, τσακισμένο,
πληγωμένο, τραυματισμένο από
την αναπηρία, από την άλλη όμως
μέσο απόλαυσης, και κυρίως μέσο
ευρετικής με όχημα την εμπειρία –
δηλαδή μέσο αυτογνωσίας. κι έτσι,
μιλώντας για το σώμα, η ποιήτρια
καταφέρνει να αποδεσμεύσει τόσο
τη γυναικεία όσο και την ανδρική
σεξουαλικότητα, να απαλλάξει το
σώμα από τον φαλλοκεντρισμό, και
καθώς θα έλεγε και η γαλλίδα φε-
μινίστρια ελέν Σιξούς, «να απε-
λευθερώσει και τον άνδρα από τον
φαλλό του, να τον κάνει να επι-
στρέψει σε μια σωματική επιφά-
νεια διάχυτου ερωτισμού και σε μια
λίμπιντο που δεν θα οργανώνεται
ηλιθιωδώς γύρω από το φαλλικό
μνημείο, αλλά θα είναι μετακινού-
μενη, διάχυτη, και ανοιχτή στους
άλλους της».
Βέβαια, τα φύλα έχουν ανυπέρ-
βλητα όρια: ακόμη και μέσα στην
προσπάθεια να υπερβούμε αυτά τα
όρια, είναι αναγκαίο να τα ανα-
γνωρίσουμε. κι όμως, ακόμη και
στο πεδίο της έμφυλης διαφοράς, η
αγγελάκη-ρουκ προκρίνει την αλ-
36 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
ληλοπεριχώρηση της ύπαρξης, των
θελημάτων, των ενεργημάτων, την
εναλλαξιμότητα των ρόλων, που
καμιά φορά εκδηλώνεται και σαν
σεξουαλική αντιμετάθεση. Στα ποι-
ήματα, π.χ. «Παραβίαση» ή «το
πλαστικό πράγμα» από τη συλλογή
Ενάντιος έρωτας, η ρουκ αναδεικνύει
την ουσία της ερωτικής επιθυμίας –
να γίνω ο άλλος, να δοκιμάσω ό,τι
γεύεται κι εκείνος, να τον κατα-
νοήσω μέσα από την απόλυτη πα-
ράδοσή του: «ανταλλάσσουμε υπο-
δοχές κι ό,τι χάθηκε ξαναβρίσκεται
γάργαρο στα βάθη», γράφει. γυ-
ναίκα ή άντρας, όλοι μας είμαστε
ασυνεχή όντα, που υποφέρουμε με
οδύνη μια συμπτωματική ατομικό-
τητα, μια ατομικότητα φθαρτή. η
ερωτική επικοινωνία αντιτάσσεται
στην κλειστή κατάσταση, στην ασυ-
νεχή ύπαρξη, αποκαλύπτει την πι-
θανότητα μιας αλληλουχίας του
όντος, πέρα από την αναδίπλωση
στον εαυτό του. τα σώματα δια-
νοίγονται στην αλληλουχία με τις
μυστικές τους συμπεριφορές που
συντελούνται μέσα σε μια σφοδρή
αταξία, ικανή να διασαλεύσει τα
όρια, να καταργήσει την ατομικό-
τητα, να οδηγήσει στην απώλεια
του εαυτού. κι αυτή η απώλεια εί-
ναι, όπως και να το κάνουμε, ένας
μικρός θάνατος. Στο ποίημα
«Όνειρο αράχνης», το ομιλούν υπο-
κείμενο, κατά τα άλλα σαρκοβόρο
έντομο, λαχταράει «τον άτρωτο αρ-
σενικό που θα με γευματίσει», «όσο
τα Ποιητικα ΒιΒλια
τηΣ κατεριναΣ αγγελακη-ρουκ
Η ανορεξία της ύπαρξης, Καστανιώτη, 2011
Στον ουρανό του τίποτα με ελάχιστα, Καστανιώτη, 2005
Μεταφράζοντας σε έρωτα της ζωής το τέλος, Καστανιώτη, 2003
Η ύλη μόνη, Καστανιώτη, 2001
Ποιήματα 1986-1996, Καστανιώτη, 2000
Ποιήματα, Καστανιώτη, 1998
Ποιήματα 1963-1977, Καστανιώτη, 1997
Ωραία έρημος η σάρκα, Καστανιώτη, 1995
Άδεια φύση, Κέδρος, 1993
Επίλογος αέρας, Κέδρος, 1990
Οι μνηστήρες, Κέδρος, 1988
Ο θρίαμβος της σταθερής απώλειας, Κέδρος, 1987
Ενάντιος έρωτας, Κέδρος, 1986
Μαγδαληνή το μεγάλο θηλαστικό, Ερμής, 1974
να γκρεμιστώ απ’ την κορφή της
αδηφάγας φύσης / στον ερωτικό
δήμιό μου ολότελα δοσμένη».
Πάθος και θάνατος είναι, λοι-
πόν, το θεματικό δίπολο της κα-
τερίνας αγγελάκη-ρουκ. Στα ποιή-
ματά της, η σεξουαλικότητα
επιβάλλεται ως μια από τις δαιμο-
νικές δυνάμεις της ανθρώπινης συ-
νείδησης που κυμαίνεται από την
παρόρμηση της κατοχής –η οποία
φτάνει ώς και στην καταβρόχθιση
του ερωτικού συντρόφου– μέχρι
τον διεγερτικό πόθο για τον ίδιο
τον θάνατο. είναι θανάσιμη η ηδυ-
πάθεια του ερωτικού εναγκαλι-
σμού· κι αν η περίπτυξη συνιστά
την πιο ανθηρή, την πιο ευτυχι-
σμένη στιγμή της ζωής, το απόγειό
της έχει μια πένθιμη διέξοδο. είναι,
όπως έχει γράψει ο μπατάιγ, το
συναίσθημα του χαώδους βάθους,
μιας μέθης στην οποία οδηγεί η κί-
νηση της γοργής απώλειας –έτσι
ονομάζει ο μπατάιγ τη σεξουα-
λική συνομιλία–, μιας απώλειας
που ολισθαίνει, με ολοένα αυξανό-
μενη ένταση, προς τη βίαιη λιπο-
θυμία των αισθήσεων, το «γκρέμι-
σμα» για το οποίο μιλάει η ρουκ. η
κατάληξη του πόθου ενδέχεται να
είναι, και είναι συχνά, «η βία και η
εκμηδένιση». αν όμως χαρακτηρι-
στικό στοιχείο του ερωτισμού είναι
να επιθυμεί το αδύνατο, να λαχτα-
ράει με ιλιγγιώδη ένταση το ανέφι-
κτο, τότε η ερωτική εκμηδένιση
ενέχει ένα στοιχείο μυστικιστικής
μέθεξης, υπερβατικής σαγήνης1.
Θ’ αγαπηθούμε όπως μπορούμε
Μες στο σκοτάδι του χρόνου
Μες στο έρεβος του κορμιού
Επιδεικνύοντας ο καθένας
Τη δική του ευρεσιτεχνία
θανάτου
Χαϊδεύοντας τις παρά φύσιν έδρες
του ωραίου.
Θ’ αγαπηθούμε όπως μπορούμε
Μέσα στις προθεσμίες του
ανέφικτου
Στα περιβόλια της τρέλας
Χώνοντας ο ένας στο στόμα
του άλλου
Καρπούς λαμπερούς μα σάπιους
Κυνηγώντας στις εσωτερικές
υγρασίες
Το μαγικό αμφίβιο του Λόγου
Που θα μας οδηγήσει έξω
απ’ το έλος της ύπαρξης.
από το σώμα, από τον έρωτα, από
την πληγή του έρωτα, από την
απουσία, από την έλλειψη απορ-
ρέει λοιπόν το ποίημα. από το
σώμα: «Όταν το σώμα / υποσχεθεί
τον εαυτό του / κι εκπληρώσει την
υπόσχεσή του/ επιθυμώντας με
φωνές» (…) «όταν το σώμα εξαρθεί
αναγγέλλοντας “υπάρχω απόλυτα
στο χάος” και κάτω από δυνατούς
γλόμπους / ανοίξει στα δυο / για να
χωθεί μισό / στο άλλο μισό του άλ-
λου» (…) «ένα πουλί κρυμμένο
αλώβητο στα τόσα σάλια και φιλιά
/ πετάει, φεύγει πάνω / απ’ τον
ερημότοπο / σπαρμένο δόντια και
μαλλιά που άφησε πίσω του το
σώμα» – ένα πουλί, η ποίηση.
απορρέει από τον έρωτα – «εκείνο
το λαγούμι που βυθιζόσουν απαλά
/ κι έβγαινες νωχελικά κρατώντας
ένα ποίημα». από την έλλειψη.
από μια πληγή, που επουλώνεται
αφήνοντας πίσω της το σημάδι, το
ποίημα – «για να ομορφοντύσω την
αναπηρία μου υιοθέτησα την ποί-
ηση», εξομολογείται η ποιήτρια.
από τον πόνο, «αυτό το πηχτό και
αδιάλυτο σύννεφο, που στέκεται
ακίνητο πάνω από τους ανθρώ-
πους, είτε βγαίνει από τη φρικαλε-
ότητα της κοινωνίας των ανθρώ-
πων είτε από την εσωτερική
κόλαση της προσκόλλησης και του
πόθου είτε ακόμη κι όταν είναι
έργο της φύσης, του φοβερού αυ-
τού καταστροφέα-κρόνου», όπως
έγραψε κάποτε σ’ ένα κριτικό της
κείμενο για τον νίκο καζαντζάκη
η ρουκ. κι όσο περνούν τα χρόνια,
και η ποιήτρια παρακολουθεί το
σώμα να γερνάει, τον έρωτα να
σβήνει, την απουσία να βαθαίνει
και τον πόνο να πολλαπλασιάζεται,
πάλι απ’ τις ίδιες πηγές αναβλύζει
το ποίημα.
Σαν σκοροφαγωμένα υφάσματα
απλώνουν την ασχήμια τους
τα γεράματα
ακόμα κι αν είχαν ένα ωραίο
παρελθόν
αλύγιστα πάντα τα νιάτα
κάπου μυστικά λάμπουν
σαν αστέρια
όσο άκομψα κι αν είναι, όσο κι αν
κολυμπούν ανέραστα στα
θολά νερά της ζωής.
Την ομορφιά της όμως της
δικής μου νιότης δεν τη
γνώρισα ποτέ
της ύπαρξης, η κατερίνα αγγελάκη
ρουκ κοντοστέκεται μπροστά στο
κατώφλι του σφαγείου, όπως προ-
σφυώς έχει χαρακτηρίσει τα γηρα-
τειά ο φίλιπ ροθ, και διαπιστώνει,
σχεδόν απορημένη, το παράδοξο
αυτής της ηλικίας: την αποξένωση
από το σώμα και ταυτόχρονα την
ολοένα και μεγαλύτερη εγγύτητα
με τη νωθρή, συχνά ενοχλητική του
μάζα. «η σάρκα έγινε σελίδα / το
δέρμα χαρτί / το χάδι έννοια αφη-
ρημένη / το σώμα καινούργια θεω-
ρία του ανύπαρχτου» γράφει στην
Ανορεξία της ύπαρξης.
«γερνώντας», σημειώνει ο ζαν
αμερύ στο υπέροχο δοκίμιό του για
νεύσει στην αδιάκοπα παρούσα
επιρροή του. κι αυτό το καταφέρ-
νει η ρουκ ζευγαρώνοντας το πέν-
θος με τη χαρά και αποδεχόμενη
ότι τα πάντα χάνονται, τα πάντα
εξαντλούνται μέσα στη στιγμή, τα
πάντα ανθίζουν σαν εφήμερα λου-
λούδια στο έδαφος της θεμελιώ-
δους προσωρινότητας μιας ύπαρ-
ξης ταγμένης στο θάνατο, χωρίς
να προβάλλουν κανέναν άπειρο
ορίζοντα δυνατής επαναλειπτικό-
τητας. «ας κλαίμε, λοιπόν, κι ας το
λέμε χαρά / χαρά γιατί είμαστε
ακόμη εδώ υποφέροντας», γράφει
στο ποίημά της «λυπιού».
ζεις το φθαρτό για να παραμερί-
σεις το θάνατο», η βακτηρία αυτή
είναι η γλώσσα· η γλώσσα, που
ανασταίνει ως όντα τα πράγματα
και αποσπά από την αβυσσαλέα
λήθη και την απεριόριστη έκλειψη
την ουσία τους καθεαυτή – όχι δη-
λαδή την απλή αισθητή τους ιδιαι-
τερότητα, ούτε την καθαρά αφη-
ρημένη έννοιά τους, αλλά την
εκθαμβωτική τους ετερότητα.
ακόμη και μέσα στην «ανορεξία
της ύπαρξης» κι ενώ «το άδειο λι-
μνάζει μέσα σου», «όλα τα αποθέ-
ματα ζωής που ’χεις συλλέξει δεν
φτάνουν» και «το μαύρο αντίθετο
της ζωής / όλο και πλησιάζει», εσύ

«Ο,Τι χανειΣ
αλλά ξέρω τώρα πως ναι τα γηρατειά, «είμαστε υποχρεωμέ- «πιάνεις την πένα/ και νομίζεις

Μενει Μαζι ΣΟυ»

την κρατούσα αγκαλιά.
Μακριά απ’ τον καθρέφτη, με τη
φύση μοιραζόμουνα άνθιση
και καρποφορία
σε θάλασσες επιθυμίας ταξίδευα
και έβλεπα στα πρόσωπα
των αγοριών
μια φανταστική εικονογράφηση
του μέλλοντός μου.
Η ιδέα του θανάτου ερχόταν μόνο
σαν έμπνευση
όταν το ποίημα γεννιόταν και
διέλυε τη φοβερή υποψία
ότι ως και ο πόθος υποχωρεί
μπρος στην αλήθεια του χρόνου.
Το ξέρω πως θα ‘ρθει η στιγμή
που σφιχτά αγκαλιασμένα το
όμορφο και το άσχημο μαζί
θα με συνοδεύουν στου τέλους
την αρχή.
Στις τελευταίες της συλλογές, Η
ύλη μόνη, Μεταφράζοντας σε έρωτα
της ζωής το τέλος, Στον ουρανό του
τίποτα μ’ ελάχιστα και Η ανορεξία
νοι να ζήσουμε με την ιδέα του θα-
νάτου, θρασύτατη, σκανδαλώδη,
ταπεινωτική ιδέα που καμιά δεν εί-
ναι όμοιά της και που την αποδε-
χόμαστε, όχι ταπεινοί αλλά ταπει-
νωμένοι». Ποιήτρια που δεν έπαψε
ποτέ να συνδιαλέγεται με τον θά-
νατο, η κατερίνα αγγελάκη-ρουκ
παρακολουθεί έμφοβη «το μαύρο
αντίθετο της ζωής που όλο πλη-
σιάζει» κι αναρωτιέται: «από ποιον
ουρανό στάζει / αυτό το δηλητήριο
/ που με μια στάλα την ημέρα / τη
ζωή μου ποτίζει;» και παρ’ όλα
αυτά, η γνώση – για να μην πω η
σοφία – με την οποία έζησε και
έγραψε, εξακολουθεί να τη συνο-
δεύει: κι αυτή η γνώση δεν είναι
άλλη από τη βαθιά συνειδητοποί-
ηση ότι για να βρει κανείς την πηγή
της ζωής μέσα στην περατότητα
του χρόνου, δηλαδή μέσα στον ίδιο
το θάνατο, απαιτείται να παραδο-
θεί ανεπιφύλακτα στον τρόμο που
αυτός προκαλεί και να συγκατα-
η κατερίνα αγγελάκη-ρουκ έζησε
με την έλλειψη, για να την μετα-
τρέψει σε δαψίλεια ποίησης, ανα-
δέχτηκε την οδύνη του τραύματος,
περιφρόνησε την οικονομία της
απώλειας, αφού γνώριζε από πολύ
νωρίς πως «[ό],τι χάνεις μένει μαζί
σου για πάντα». γνωρίζει επίσης
ότι η ζωή δεν είναι παρά η δωρεά
που μας κάνει ο θάνατος μέσα
στην παντοδυναμία του· ότι η
ύπαρξή μας έχει τα θεμέλιά της
στην άβυσσο μιας έκλειψης και
μιας απεριόριστης λήθης, απ’ όπου
αναδυόμαστε μονάχα για να την
επιβεβαιώσουμε. αν όμως υπάρ-
χει μια βακτηρία που μας στηρίζει
ώστε να περάσουμε από το απύθ-
μενο σκοτάδι της αναπόφευκτης
θνητότητας στο ξέφωτο του κό-
σμου, πέρα φυσικά από τον έρωτα
και την ηδονή, μέσα από την
οποία, όπως γράφει η ρουκ «αγγί-
πως γίνεσαι ένα / με την ωραιό-
τητα και την αθανασία».
η ακατάλυτη ενέργεια της γλώσ-
σας διανοίγει μια ρωγμή στον
«κλειστό ορίζοντα του μέλλοντος»
της ποιήτριας. και παρ’ όλο που
στην τελευταία της συλλογή διαπι-
στώνει οδυνηρά ότι «οι πληγές δεν
ανθίζουν πια / σε ποιήματα και
τραγούδια», η κατερίνα αγγελάκη
ρουκ συνεχίζει να χαρίζει στην ποί-
ηση «τις έμπειρες πληγές» της, και
να μοιράζεται μαζί μας το μέγα μυ-
στικό:
«ο λόγος όσο πιο έντεχνος / τόσο
φυλάει το μυστικό της επιβίω-
σης»2 zx
1
απόσπασμα από το ποίημα «Όπως
μπορούμε», από τη συλλογή Ωραία
έρημος η σάρκα.
2
«επαγγελματικά μυστικά», από το
Μεταφράζοντας σε έρωτα της ζωής το
τέλος.

ΛΙΖΑ ΜΙΧΕΛΗ

ΤΟ ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΤΗΣ ΕΡΑΤΩΣ

Η Σμυρναϊκή Κουζίνα (1867-1919) – Συνταγές και Ιστορία
Συνταγές και ιστορία βγαλμένα μέσα από τη σμυρναϊκή κουζίνα της περιόδου 1867-1919 με την υπογραφή της
λίζας μιχελή. μόλις κυκλοφόρησε η 3η έκδοση του βιβλίου.

το Τετράδιο της Ερατώς δεν είναι καινούργια ιστορία. αντίθετα, έχει τις ρίζες του στις σημειώσεις μιας αυθεντικής
σμυρνιάς αρχόντισσας που έζησε στην πρωτεύουσα των Ελλήνων της μικράς ασίας την εποχή της ακμής της πόλης.
μιας εποχής γεμάτης αρώματα και γεύσεις απ' όλες τις γωνιές του κόσμου, που συναντιόντουσαν και ανακατεύονταν
για να συνθέσουν την αίγλη μιας κοινωνίας η γοητεία της οποίας αντανακλάται μέχρι τις μέρες μας. οι 236 σελίδες του
βιβλίου ακολουθούν τη νοσταλγική αισθητική του τέλους του 19ου αιώνα και εικονογραφούνται με πλήθος γκραβούρες,
γελοιογραφίες και τεκμήρια της εποχής. Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Γαλάτεια σε όλα τα κεντρικά βιβλιοπωλεία.

Η Λίζα Μιχελή (1935-1994), συγγραφέας, αρχαιολόγος και ξεναγός, γεννήθηκε στη Μυτιλήνη από πατέρα Μικρασιάτη.
Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και απόφοιτος της Σχολής Ξεναγών, ξεναγούσε σε
τέσσερις γλώσσες και άφησε πλούσια βιβλιογραφία και αρθρογραφία.

εκΔΟΣειΣ ΓαΛαΤεια Ν. Βάμβα 4, Αθήνα 10674, Τηλ. 210 7227493, e-mail: galateia@ath.forthnet.gr

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 37

ανοίγοντας ξανά τον φάκελο της ρωμαϊκής
από τη ρώμη στη νέα ρώμη, από την αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος
ταυτότητας του Βυζαντίου
από τον αντωνη ΚαλΔΕλλη
Φαντάζει ίσως παράδοξο να προβάλλει
κανείς τον εθνικό χαρακτήρα της αυ-
τοκρατορίας, ενώ ταυτόχρονα επιμένει
στην κοσμοπολίτικη φύση της· ασφα-
λώς, αν ο όρος εθνικότητα υποδηλώνει
ένα κοινό εθνολογικό παρελθόν, τότε οι
Βυζαντινοί δεν διέθεταν ανάλογο.
Όμως ένα τέτοιο παρελθόν δεν είναι
απαραίτητο, όπως μαρτυρούν σήμερα
οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής·
και στο Βυζάντιο η παράδοση που
κληρονομήθηκε από το παγκόσμιο
κράτος της Ρώμης […] [προσέδωσε]
στους Βυζαντινούς μια εθνική ενότητα
που εξουδετέρωσε τις εθνολογικές δια-
φορές – μια εθνική ενότητα πολύ πιο
πραγματική από αυτήν που επρόκειτο
να υπάρξει στη Δυτική Ευρώπη μέχρι
και την περίοδο της Μεταρρύθμισης.
Κάθε Βυζαντινός πολίτης, είτε είχε ελ-
ληνικό είτε αρμενικό είτε σλαβικό
αίμα, υπερηφανευόταν με πατριωτική
συνείδηση ότι είναι Ῥωμαῖος […] Η
εθνικότητα αυτή έφθανε μέχρι και του
σημείου να διαπλάθει τους ανθρώπους
βάσει μιας σταθερής μορφής· και είναι
εξίσου δυνατόν να μιλήσουμε για βυ-
ζαντινά χαρακτηριστικά, όπως μιλάμε
για ρωμαϊκά ή βρετανικά χαρακτηρι-
στικά.
Steven Runciman, Τhe Emperor
Romanus Lecapenus and His Reign,
(ο αυτοκράτορας ρωμανός
λεκαπηνός και η βασιλεία του),
1929
υτό που συμβατικά απο-
α καλούμε σήμερα «βυζα-
ντινή αυτοκρατορία»
έχει λάβει πολλά άλλα
ονόματα στα χρονικά
της δυτικής ιστοριογραφίας, μεταξύ
άλλων «αυτοκρατορία της κωνστα-
ντινούπολης», «αυτοκρατορία των
ελλήνων», «μεσαιωνική ελληνική
αυτοκρατορία», «ορθόδοξη αυτο-
κρατορία» και, σπάνια αλλά ακρι-
38 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
βέστερα, «ανατολική ρωμαϊκή αυ-
τοκρατορία». μέχρι το 800 μ.χ. οι
δυτικοί συγγραφείς συνέχιζαν να
την αποκαλούν imperium ή res pub-
lica Romanorum. Όλους αυτούς
τους υπόλοιπους όρους που προέ-
κυψαν μετά το 800 τους επινόη-
σαν, στην πραγματικότητα, με τον
ειδικό σκοπό να αποφύγουν να
αποκαλέσουν τους «Βυζαντινούς»
με το πραγματικό τους όνομα – δη-
λαδή ρωμαίους· αυτή συνεχίζει να
είναι και σήμερα η λειτουργία των
όρων αυτών, αν και η ανάγκη για
παρόμοιες ρητορικές στρατηγικές
έχει εκλείψει. οι βυζαντινές σπου-
δές είναι ίσως το μόνο επιστημο-
νικό πεδίο που ενεργά αρνείται την
ταυτότητα των υποκειμένων του
και, επιλέγοντας αυτή τη στάση,
επιμένει να αγνοεί βασικές μεθο-
δολογικές αρχές που έχουν καθιε-
ρωθεί στις κοινωνικές επιστήμες
από τα μέσα του εικοστού αιώνα.
ας σημειωθεί επιπλέον ότι το βυ-
ζαντινό κράτος είχε διακριτή ονο-
μασία, Ρωμανία, αν και ποτέ δεν
τη χρησιμοποιούμε, όχι επειδή
μπορεί να προκληθεί σύγχυση με
το σημερινό κράτος της ρουμανίας,
αλλά επειδή δεν πιστεύουμε ότι οι
Βυζαντινοί ήταν ρωμαίοι, παρά τις
σχετικές διακηρύξεις τους. Ένας
εξέχων ιστορικός το δήλωσε, προ-
σφάτως, ρητά: «δεν έχει σημασία
αν οι Βυζαντινοί σχεδόν πάντοτε
αποκαλούσαν το κράτος τους ρω-
μαϊκή αυτοκρατορία και τους εαυ-
τούς τους ρωμαίους».1
Πρόκειται, για να το θέσω
κομψά, για μια στάση περίεργη των
μελετητών απέναντι στο αντικεί-
μενό τους. Έχω συλλέξει σ᾽ έναν
μεγάλο φάκελο τους λόγους που
έχουν επικαλεστεί τόσοι πολλοί, σε
υποσημειώσεις, παρενθέσεις ή προ-
λόγους, αναφορικά με το γιατί δεν
θεωρούν ότι οι Βυζαντινοί είναι ρω-
μαίοι. οι λόγοι αυτοί είναι άκρως
ιδιοσυγκρασιακοί και μεθοδολογικά
ασυνεπείς, έως και αντιφατικοί.
Στις περιπτώσεις αυτές ο κάθε με-
λετητής επιχειρεί να δικαιολογήσει
στον εαυτό του τη χρήση συμβά-
σεων που έχουν χαρακτήρα πολε-
μικής, συμβάσεων που έχει εσωτε-
ρικεύσει χωρίς να γνωρίζει για ποιο
σκοπό είχαν αρχικά καθιερωθεί. η
ειρωνεία είναι ότι δεν θα έτρεφαν
ιδιαίτερη συμπάθεια για τον σκοπό
αυτό αν είχαν υπόψη τους τις ιστο-
ρικές του παραμέτρους. αν και ορι-
σμένοι, ολιγάριθμοι έστω, ιστορι-
κοί, όπως ο J. B. Bury, ο Steven
Runciman (βλ. παραπάνω) και ο
H.-G. Beck, αντιστάθηκαν σ᾽ αυ-
τές τις συμβάσεις, οι παρατηρήσεις
τους για τη συνέχεια της ρωμαϊκής
ιστορίας δεν κατόρθωσαν ποτέ να
γίνουν κοινό κτήμα του επιστημο-
νικού τους πεδίου.
από την άλλη πλευρά, το πεδίο
υπόκειται σε τεράστιες αλλαγές και
έχουμε λόγους να ελπίζουμε ότι νε-
ότερες γενιές μελετητών θα πά-
ψουν πλέον να αποδέχονται παθη-
τικά αυτή τη στάση της άρνησης
(και του αρνητισμού). εκείνο που
χρειαζόμαστε είναι η αποκατά-
σταση των Βυζαντινών ως ρωμαίων
και μια καλύτερη κατανόηση του
πώς η ταυτότητα εκείνη δόμησε τον
πολιτισμό τους και διαμόρφωσε (ή
και διαμορφώθηκε από) την ιστορία
τους. Στον περιορισμένο χώρο που
διαθέτω εδώ θα προσφέρω μια προ-
καταρκτική, αν και ρηξικέλευθη,
απάντηση σ᾽ ένα μεγάλο ερώτημα:
τι ήταν ακριβώς η οντότητα που
αποκαλούμε «βυζαντινή αυτοκρα-
τορία» και με ποια έννοια υπήρξε
αυτοκρατορία «ρωμαϊκή»; τι χαρα-
κτήρα είχε –αν τη συγκρίνουμε, δη-
λαδή, με παρόμοιες κρατικές οντό-
τητες– και πώς έβλεπαν τους
εαυτούς τους όσοι ζούσαν στην επι-
κράτειά της; Πρόκειται, επομένως,
για ερώτημα που αναφέρεται τόσο
στις σύγχρονες ταξινομήσεις όσο
και στις υποκειμενικές αξιώσεις
ταυτότητας των ιστορικών μας υπο-
κειμένων. οι δύο αυτές όψεις δεν
θα πρέπει να συζητηθούν ανεξάρ-
τητα η μία απ᾽ την άλλη.
Θα ξεκινήσω αντιπαραθέτοντας
δύο αντιλήψεις για το Βυζάντιο:
εκείνη που έχει λίγο-πολύ καθολικά
επικρατήσει στις ιστορικές μελέτες
και την ακριβώς αντίθετή της, η
οποία τώρα πλέον φαίνεται (σε
μένα τουλάχιστον) να βρίσκεται
πλησιέστερα στην αλήθεια. Πρό-
κειται αντιστοίχως, για την «πο-
λυεθνική αυτοκρατορία με μια επι-
κρατούσα χριστιανική ιδεολογία»
και το «έθνος-κράτος του ρωμαϊκού
λαού». Ένα επιπλέον ζήτημα που
τίθεται είναι να εξηγήσουμε τους
λόγους για τους οποίους σχηματί-
στηκε αρχικά η καθιερωμένη
άποψη, εκείνη δηλαδή που απορ-
ρίπτει τη ρωμαϊκή διάσταση του
Βυζαντίου. επιπλέον, ιδιαίτερη
προσοχή θα δοθεί στον (υποτιθέ-
μενο) καθοριστικό ρόλο της κων-
σταντινούπολης για την άρθρωση
και εξέλιξη της βυζαντινής ταυτό-
τητας. ας σημειωθεί ότι, παραδό-
ξως, η Πόλις χρησιμοποιήθηκε ως
επιχείρημα ενάντια στον ισχυρισμό
των Βυζαντινών ότι είναι οι γνή-
σιοι ρωμαίοι. Πρόσφατα, ο Paul
Magdalino επιχείρησε να χαράξει
μια μέση οδό μεταξύ των δύο το-
ποθετήσεων: ενώ παραδέχεται ότι
«το Βυζάντιο ανέπτυξε μια σχέση
μεταξύ πρωτεύουσας και επαρχιών
ανάλογη αυτής ενός συγκεντρωτι-
κού σύγχρονου έθνους-κράτους»,
προσθέτει ότι «ο αυτοκράτορας
ήταν αὐτοκράτωρ Ρωμαίων επειδή
ασκούσε την εξουσία του στην βα-
σιλεύουσαν [και ότι] οι κάτοικοι των
βυζαντινών επαρχιών ήταν Ρωμαῖοι
επειδή η νέα ρώμη ήταν η “κοινή
πατρίδα” τους».2 Ήταν όμως οι
ρωμαίοι του Βυζαντίου ρωμαίοι
επειδή ο αυτοκράτορας και η πρω-
τεύουσά τους έφερε αυτή την προ-
σηγορία ή ισχύει το αντίστροφο;
Ή μήπως υπήρξε μια πιο διαλε-
κτική σχέση; Προτού αποσαφηνί-
σουμε τον ρόλο της νέας ρώμης

στην ιδεολογική αυτή εξίσωση, εί-
ναι απαραίτητο να συγκρίνουμε
αντικρουόμενα ερμηνευτικά μο-
ντέλα σχετικά με την ταυτότητα
του Βυζαντίου.
χριΣΤιανικΟΣ
ΟικΟυΜενιΣΜΟΣ;
Σύμφωνα με την κυριαρχούσα
αντίληψη, το Βυζάντιο ήταν μια
πολυεθνική και πολύγλωσση αυτο-
κρατορία, οι ποικίλες περιοχές της
οποίας διατηρούσαν την ενότητά
τους μόνο στον βαθμό που υπέκει-
ντο στον έλεγχο της πρωτεύουσας,
της κωνσταντινούπολης. Θεωρεί-
ται, λοιπόν, ότι έχουμε μια περί-
πτωση αντίθετη από εκείνη του
έθνους-κράτους, καθώς η ιδεολογία
του βυζαντινού κράτους προω-
θούσε τον χριστιανικό οικουμενι-
σμό: επρόκειτο για μια αυτοκρα-
τορία με «οικουμενικές» φιλοδοξίες
(ή αξιώσεις), τόσο εδαφικές όσο
και θρησκευτικές. οι Βυζαντινοί
μπορεί να ισχυρίζονταν ότι είναι
ρωμαίοι, όμως στην πραγματικό-
τητα αυτό σήμαινε απλώς ότι είναι
ορθόδοξοι χριστιανοί. Ήταν ο
αληθινός ισραήλ και η ιστορία
τους ως κοινότητα ήταν συμβολική
και βασιζόταν στην Παλαιά Δια-
θήκη (ακόμη και η κωνσταντινού-
πολη αποκαλείται νέα ιερουσα-
λήμ σε κάποια κείμενα3). Στην
πολιτική σφαίρα, το να είναι κανείς
ρωμαίος σήμαινε μόνο (δηλαδή
απέρρεε και προσδιοριζόταν από το
γεγονός) ότι ήταν υπήκοος του αυ-
τοκράτορα, ο οποίος διατηρούσε
τον τίτλο αὐτοκράτωρ Ρωμαίων για
λόγους προπαγάνδας. Δεν έχουμε
εδώ «πραγματικούς» ρωμαίους, δε-
δομένου ότι κανείς δεν μιλούσε λα-
τινικά. νεοέλληνες (και ελληνοα-
μερικανοί) ιστορικοί, προωθώντας
τη σύγχρονη εθνική ιδεολογία,
ισχυρίστηκαν επιπρόσθετα ότι το
Βυζάντιο υπήρξε «στην πραγματι-
κότητα» η μεσαιωνική φάση της
ιστορίας των ελλήνων.4 Άρα, ενώ
οι Βυζαντινοί αυτοαποκαλούνταν
ρωμαίοι, «στην πραγματικότητα»
πολλοί ή οι περισσότεροι από αυ-
τούς ήσαν εν τέλει Έλληνες, οι
οποίοι δεν μπόρεσαν να χρησιμο-
ποιήσουν το κανονικό τους όνομα
εξαιτίας του (μη άμεσα συνδεόμε-
νου) γεγονότος ότι η εκκλησία ονό-
μαζε Έλληνες τους παγανιστές,
καθιστώντας τον τίτλο αυτόν (προ-
σωρινά) ανεπιθύμητο.
η εικόνα αυτή έχει κατά το
πλείστον υιοθετηθεί από την κα-
τεστημένη ακαδημαϊκή γραμμή.
κάθε μελετητής/-τρια του Βυζα-
Χάρτης της Κωνσταντινούπολης, του Hartmann Schedel, επιζωγραφισμένος
στο χέρι. Νυρεμβέργη, 1493.
ντίου αρχίζει την καριέρα του/της
μ᾽ ένα έτοιμο σύνολο διατυπώ-
σεων που υποτίθεται ότι καλύ-
πτουν κάθε μείζον ζήτημα, επι-
τρέποντας στους ερευνητές να
εστιάσουν σ᾽ εκείνον συγκεκρι-
μένα τον αυτοκράτορα, σ᾽ εκείνο
το κείμενο ή την εικόνα. Παρατη-
ρείται, ωστόσο, πλέον, μια αυξα-
νόμενη απογοήτευση αναφορικά με
αυτό το μοντέλο, το οποίο υιοθετεί
κατά γράμμα ισχυρισμούς που απα-
ντούν σε περιορισμένο αριθμό πα-
νηγυρικών κειμένων, ενώ αποκλείει
στην πλειονότητά τους όσα οι ίδιοι
οι Βυζαντινοί δήλωναν για τους
εαυτούς τους· όλα αυτά δε, προκει-
μένου να στηριχθούν δυτικές αφη-
γήσεις σχετικά με τη ρωμαϊκή πα-
ράδοση. εδώ, λοιπόν, προτείνεται
μια εναλλακτική προσέγγιση, η
οποία συνιστά, ειδικότερα, ένα μο-
ντέλο για το Βυζάντιο της μέσης
περιόδου, δηλαδή από το 700 ώς το
1200 μ.χ. περίπου. το έδαφος είχε
ήδη προετοιμαστεί από τη ρωμαϊκή
κατάκτηση της ελληνικής ανατο-
λής κατά τον πρώτο και δεύτερο
αιώνα π.χ., ενώ οι κυρίαρχες τάσεις
της περιόδου είχαν ισχυροποιηθεί
κατά τη διάρκεια των επτά πρώ-
των μεταχριστιανικών αιώνων, οδη-
γώντας στη μεταμόρφωση του αρ-
χαίου κόσμου σ᾽ εκείνο που
ονομάζουμε «Βυζάντιο». κατά την
ύστερη περίοδο αντιθέτως, δηλαδή
από το 1204, άρχισε πλέον η απο-
σύνθεση – με κατάληξη το 1453.
Nuremberg chronicle
ΤΟ εθνικΟ κραΤΟΣ
Των ρωΜαιων
για να μη μακρηγορούμε, αυτό που
ονομάζουμε «Βυζάντιο» ήταν το
εθνικό κράτος των ρωμαίων. υπήρξε
έθνος-κράτος όσο και οποιοδήποτε
άλλο στη σύγχρονη περίοδο, μολο-
νότι κατά καιρούς ασκούσε αυτο-
κρατορική εξουσία σε ξένους λαούς
που ζούσαν στις εσχατιές του. Ένα
πυκνό δίκτυο θεσμών, που αξίωναν
αποκλειστική δικαιοδοσία στις αντί-
στοιχες σφαίρες τους (στρατιωτική,
δικαστική, θρησκευτική και δημο-
σιονομική) διοικούσε, ένωνε και με-
ταμόρφωνε τις εκτεταμένες κεντρι-
κές περιοχές του κράτους ως
συστατικά τμήματα μιας ενιαίας πο-
λιτικής οντότητας, η ταυτότητα της
οποίας οριζόταν με βάση τον αυτο-
προσδιορισμό του πληθυσμού της
ως ρωμαίων. η τυπική δικαιοδοσία
αυτών των θεσμών, θεωρητικά,
έφτανε μέχρι τα σύνορα του κρά-
τους και περιλάμβανε όλους τους
ρωμαίους. το να είσαι ρωμαίος στο
Βυζάντιο δεν ήταν ζήτημα εθνικό-
τητας, δεν ήταν «απλώς» μια νο-
μική ιδιότητα ή ένας (συμβατικός)
προσδιορισμός της πολιτικής «αφο-
σίωσης» του υπηκόου στον αυτο-
κράτορα και τους θεσμούς του κρά-
τους. με άλλα λόγια, οι υπήκοοι
του αυτοκράτορα δεν ήταν ρωμαίοι
επειδή υπάγονταν στον αὐτοκράτορα
τῶν Ρωμαίων, στην πραγματικότητα
ίσχυε το αντίθετο: εκείνος αποκα-
λούνταν αὐτοκράτωρ τῶν Ρωμαίων
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 39
επειδή έργο του ήταν η διακυβέρ-
νηση του ρωμαϊκού λαού. από τον
λαό των ρωμαίων απέρρεε η εξου-
σία και ο τίτλος του· δεν είχαν λάβει
αυτοί το συλλογικό τους όνομα από
εκείνον.5 αξίζει να δούμε τι έγραψε
ο Θεόδωρος Δαφνοπάτης στον Συ-
μεών της Βουλγαρίας κατά τον
πρώιμο δέκατο αιώνα, όταν ο τε-
λευταίος άρχισε να αναφέρεται
στον εαυτό του ως αυτοκράτορα
των ρωμαίων:
το ότι έχεις αιχμαλωτίσει μερι-
κούς ανθρώπους του λαού μας
μέσω των επιδρομών και των
κατακτήσεών σου δεν πρόκειται
να σε κάνει αυτοκράτορα των
ρωμαίων. Δεν είναι αυτοί μαζί
σου από δική τους ελεύθερη
βούληση, αλλά διά της βίας και
του πολέμου. Δραπετεύουν από
σένα και έρχονται σε μας, τους
δικούς τους ανθρώπους. αν δη-
λαδή κάποιοι Βούλγαροι έλθουν
σε μας, θα πρέπει να λάβουμε
το όνομα «αυτοκράτωρ των
Βουλγάρων»; Ποιων ρωμαίων
θεωρείς τον εαυτό σου αυτο-
κράτορα;6
Σε άλλο σημείο ο Δαφνοπάτης ισχυ-
ρίζεται «ότι είναι αισχρό να αποδέ-
χονται οι ρωμαίοι ως αυτοκράτορα
κάποιον που δεν είναι ρωμαίος».7
το να είναι κανείς ρωμαίος σή-
μαινε ότι, σιωπηρά ή ανοικτά, ταυ-
τιζόταν με το κοινωνικό, πολιτι-
σμικό και ιστορικό consensus που
βρήκε πολιτική έκφραση στη ρω-
μαϊκή πολιτεία ή κοινόν (έτσι μετέ-
φραζαν οι Βυζαντινοί τον λατινικό
όρο res publica των προγόνων τους).
το consensus εκείνo διαμορφώθηκε
από την ύπαρξη κοινής γλώσσας,
θρησκείας, τέχνης, κοινωνικών
ηθών και από την εθνική αποκλει-
στικότητα και ρωμαϊκή ιδεολογία
που χαρακτήριζε όλους τους τομείς
της διακυβέρνησης. οι ρωμαίοι αυ-
τοί αποτελούσαν έθνος και η ρω-
μανία ήταν το κράτος τους.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τo
εναλλακτικό μοντέλο που προτεί-
νουμε θα συναντήσει αντιδράσεις,
αν και έχω ενθαρρυνθεί από την
ευνοϊκή του αποδοχή σε πολλές
ακαδημαϊκές συναντήσεις. Όπως
αποδεικνύεται πλέον, από τη
«συμβατική» θέαση του Βυζαντίου
έλειπε εξ αρχής η συστηματική
τεκμηρίωση ή η θεωρητική στή-
ριξη, διαδικασία που θα απαι-
τούσε κριτική θεώρηση των τεκ-
μηρίων και εξονυχιστική ανάλυση
των εννοιών που εμπλέκονται (τι
εννοούμε με τον όρο «πολυεθνική
αυτοκρατορία», οικουμένη κ.λπ.;)
Έχουμε μονάχα λογοτυπικές επα-
ναλήψεις μιας θεωρίας που έχει
καθιερωθεί λόγω συσσωρευμένης
αυθεντίας και επειδή υπηρετεί (ή
μάλλον υπηρετούσε κάποτε)
ισχυρά ιδεολογικά συμφέροντα.
το γεγονός ότι δεν υπήρξε συ-
στηματική συζήτηση γύρω από τη
συγκεκριμένη θεωρία ομολογείται
χωρίς περιστροφές από τους υπο-
στηρικτές της κατεστημένης άπο-
ψης, κάτι όμως που κατά τη
γνώμη τους δεν αποτελεί πρό-
βλημα, καθώς τα πράγματα είναι
τόσο προφανή.8 και όμως, καθό-
λου προφανή δεν είναι. ωστόσο
οι βυζαντινές σπουδές αποτελούν
ένα κατ’ εξοχήν συντηρητικό επι-
στημονικό πεδίο, το οποίο δεν
έχει δώσει ακόμη υψηλή προτε-
ραιότητα στον κριτικό έλεγχο των
απαρχών και της ιστορίας του.9
οφείλει όμως τώρα πια να επανε-
ξετάσει κριτικά τις έννοιες πάνω
στις οποίες όρθωσε το οικοδό-
μημά του. ας εστιάσουμε, λοιπόν,
σε μερικές από τις βασικές έννοιες
που άπτονται των δύο απόψεων οι
οποίες αντιπαρατέθηκαν προη-
γουμένως.
ας αρχίσουμε με την «εθνικό-
τητα». το Βυζάντιο σαφώς και δεν
ήταν μια «πολυεθνική αυτοκρατο-
ρία» όπως η περσική, η (πρώιμη)
ρωμαϊκή, η οθωμανική και η «αγία
ρωμαϊκή» αυτοκρατορία. Σ᾽ αυτά
τα κράτη μπορεί κανείς να ξεχωρί-
σει ποικίλες πληθυσμιακές ομάδες
που είχαν κατά το μάλλον ή ήττον
συνειδητή αίσθηση της διακριτής
τους υπόστασης σε σχέση με άλλες
ομάδες ή την κυβερνώσα πληθυ-
σμιακή ομάδα – ανεξάρτητα από
την εκάστοτε συγκεκριμένη βάση
της εσωτερικής τους συνοχής (θρη-
σκευτική, εθνική, φυλετική, πολι-
τική κ.λπ.). η υποτιθέμενη ύπαρξη
παρόμοιων υποδιαιρέσεων στο Βυ-
ζάντιο δεν αποτελεί παρά μια ψευ-
δαίσθηση. η συντριπτική πλειο-
ψηφία του πληθυσμού ήταν
ρωμαίοι και διαφοροποιούνταν
μόνο ως προς την περιοχή – με
άλλα λόγια, ήταν ρωμαίοι από την
ελλάδα, τη Θράκη, την καππαδο-
κία, την Παφλαγονία και ούτω κα-
θεξής. ενδεχομένως να υπήρχαν
ακόμη και στερεότυπα, συνήθως
αρνητικά (όπως κατά κανόνα συμ-
βαίνει), αναφορικά με ορισμένες
από αυτές τις περιοχές. αλλά το να
είσαι «Παφλαγών» στο Βυζάντιο
δεν συνιστούσε εθνική ταυτότητα
που ανταγωνιζόταν τον ρωμαϊκό
κανόνα· απλώς τον τροποποιούσε:
κάτι παρόμοιο με το να κατάγεσαι
40 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
στη σημερινή ελλάδα από την
κρήτη ή τη Θεσσαλονίκη. Δεν
υπήρχε και δεν υπάρχει τρόπος να
ορίσει κανείς τους κυβερνώντες
«ρωμαίους» της αυτοκρατορίας
αντιθετικά προς τους Έλληνες,
Θράκες ή κίλικες υπηκόους τους·
και μόνη η ιδέα είναι παράλογη.
κάθε βυζαντινολόγος θα αναγνω-
ρίσει ότι η παρακάτω εικόνα της
μικράς ασίας στα μέσα του ενδέ-
κατου αιώνα, παρμένη από ένα
σύγχρονο ιστορικό μυθιστόρημα,
είναι παντελώς λανθασμένη: η
χώρα, διαβάζουμε, κατοικούνταν
«από αρχαίες φυλές που αναγνώ-
ριζαν τον αυτοκράτορα του ανα-
τολικού κράτους ως αρχηγό τους,
αποδίδοντάς του τιμές, αλλά όχι
αφοσίωση».10 καμιά τέτοια φυλή
δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί. και
όμως, πρόκειται ακριβώς για την
εντύπωση που δίνουμε σε μη ειδι-
κούς, με όλες αυτές τις χαλαρές
αναφορές μας σε «πολυεθνική αυ-
τοκρατορία».
aπό την οπτική γωνία της γενε-
τικής ο πληθυσμός ήταν φυσικά
ετερογενής, καθώς αποτελούνταν
από τους απογόνους πολλών αρ-
χαίων λαών και των μεταξύ τους
επιμειξιών, αλλά αυτό ισχύει για
όλα τα σύγχρονα έθνη, είτε το
αναγνωρίζουμε είτε όχι. Πολλοί
βυζαντινοί ιστορικοί και λόγιοι το
γνώριζαν αυτό και, όπως υποψιά-
ζομαι, και πολλοί μη λόγιοι. Δεν
ενδιαφέρονταν όμως ιδιαίτερα για
το υπόβαθρο της εθνικής τους κα-
ταγωγής (όπως αντίστοιχα η πλει-
ονότητα της λευκής αμερικής δεν
έχει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον
για την ακριβή καταγωγή των προ-
γόνων της). υπήρχε, αντιθέτως,
έντονη η αίσθηση ότι κάποιοι λαοί
είχαν αφομοιωθεί στη ρωμανία
από πολύ πιο πρόσφατα ενσωμα-
τωμένες ομάδες, όπως τους Σκαν-
διναβούς, τους αρμένιους, τους
Σλάβους, τους Πέρσες, τους Άρα-
βες και άλλους. εδώ οι σύγχρονες
μελέτες προκαλούν σύγχυση, απο-
καλώντας αυτούς τους ανθρώπους,
σύμφωνα με τις ανάγκες των ση-
μερινών εθνικισμών, «αρμένιους»,
«Βούλγαρους», «Άραβες» κ.ο.κ.
Στη συντριπτική πλειοψηφία των
περιπτώσεων, ωστόσο, θα έπρεπε
να ονομαστούν ρωμαίοι αρμενικής
καταγωγής (ή σλαβικής ή οτιδή-
ποτε άλλο) και κατά κανόνα δεν θα
έπρεπε να τους αποδοθεί καν αυ-
τός ο χαρακτηρισμός χωρίς να συ-
ντρέχει ιδιαίτερος λόγος. υπάρ-
χουν πολλαπλές ενδείξεις ότι
εκείνοι ή οι άμεσοι απόγονοί τους
είχαν πλήρως αφομοιωθεί ως προς
τα έθιμα, τη γλώσσα, τη θρησκεία
και το κοινωνικό consensus που
συντηρούσε –και, στην πραγματι-
κότητα, συναποτελούσε– το (βυ-
ζαντινό) ρωμαϊκό έθνος. Όσο
νόημα έχει να αποκαλέσει κανείς
«Άγγλο» τον μπιλ κλίντον ή «κε-
νυάτη» τον μπαράκ ομπάμα,
άλλο τόσο –ή και λιγότερο– έχει
να αποκαλέσει κανείς τον ηρά-
κλειο ή τον Βασίλειο α´ «αρμένι-
ους», ιδιαίτερα μάλιστα καθώς οι
τελευταίοι αυτοί χαρακτηρισμοί εί-
ναι μάλλον υποθετικοί.11 Δεν υπάρ-
χει καμία απόδειξη ότι οι αυτο-
κράτορες αυτοί μιλούσαν τις δήθεν
«πατρογονικές γλώσσες» τους ή
γνώριζαν πολλά για τα έθιμα των
υποτιθέμενων προγόνων τους.
αλλά, καθώς δεν έλαβαν ποτέ σο-
βαρά υπόψη τις ρωμαϊκές εθνικές
αξιώσεις, οι βυζαντινολόγοι κάλυ-
ψαν το κενό με συγχρονες επινοή-
σεις. ούτε αποτελεί, επίσης, σύ-
μπτωση ότι σύγχρονοι ιστορικοί
θα αποδώσουν σ᾽ έναν Βυζαντινό
τον χαρακτηρισμό «αρμένιος» (ή
κάποιον άλλο αντίστοιχο) σε εκεί-
νες, κατά κανόνα, τις περιπτώσεις
που υφίσταται ένα σύγχρονο έθνος
το οποίο αντιστοιχεί σ᾽ αυτό τον
τίτλο και επιμένει στη διεκδίκηση
του εθνικού του παρελθόντος.
λαοί που δεν έχουν πλέον τη δυ-
νατότητα να λειτουργούν ως «λό-
μπι» –οι γότθοι, επί παραδείγματι,
οι Πετσενέγοι και πολλοί άλλοι–
έχουν περιέργως απολέσει τα
αποικιακά τους δικαιώματα στο
βυζαντινό «αφομοιωμένο» υποκεί-
μενο. η αντίφαση αυτή αποκαλύ-
πτει τη σύγχρονη δυναμική που
υποκρύπτεται πίσω από τον ιστο-
ρικό αυτό λόγο ο οποίος εμμένει σε
εθνικές διαφοροποιήσεις στο πλαί-
σιο του Βυζαντίου.
υπήρχαν βεβαίως στο Βυζάντιο,
σε κάθε εποχή, ποικίλες ομάδες
που δεν ήθελαν ενδεχομένως να
αφομοιωθούν πλήρως στη ρωμαϊκή
κοινωνία – για παράδειγμα, πάροι-
κοι έμποροι, Άραβες και λατίνοι,
κάποιοι από τους εβραίους της αυ-
τοκρατορίας, ορισμένοι σλαβικής
καταγωγής υπήκοοί της (οι Βούλ-
γαροι κατά την περίοδο 1018-
1185), πολλοί αρμένιοι τον ενδέ-
κατο αιώνα (και νωρίτερα) και
άλλοι. Δεν πρέπει, βάσει του «εθνι-
κού» μοντέλου της ρωμαϊκής κοι-
νωνίας, να αρνηθούμε την ύπαρξη
και τη διακριτή ταυτότητα των
ομάδων αυτών. Όλα τα σύγχρονα
έθνη περιλαμβάνουν παρόμοιες
ομάδες, που συγκροτούν ενίοτε μέ-
χρι και το ήμισυ του πληθυσμού
τους, χωρίς όμως να διακυβεύεται η
ύπαρξή τους ως εθνών. αποκαλού-
νται μειονότητες και παρέχουν πολ-
λές αφορμές για συναρπαστικές με-
λέτες. η ιστορία τους στο Βυζάντιο
δεν έχει ακόμη γραφτεί από μια
οπτική γωνία αδέσμευτη από σύγ-
χρονους εθνικισμούς, αλλά τούτο
οφείλεται στο γεγονός ότι η ιστο-
ρία του (βυζαντινού) ρωμαϊκού
έθνους δεν έχει ούτε εκείνη ακόμη
γραφτεί. οι πηγές μας καθιστούν
πολύ σαφές ότι δεν ήταν ρωμαίοι
όλοι οι υπήκοοι του αυτοκράτορα
που είχε έδρα την κωνσταντινού-
πολη: ασφαλώς και δεν λογίζονταν
ως ρωμαίοι όλοι όσοι υπηρετού-
σαν τον αυτοκράτορα.12 αντί της
«πολυεθνικής αυτοκρατορίας»,
όμως, προτείνουμε εδώ το μοντέλο
μιας εθνικής πολιτείας των ρω-
μαίων που ασκεί κατά περιόδους
αυτοκρατορική εξουσία σε άλλους
λαούς: λαούς τους οποίους δεν πα-
ραδεχόταν η αυτοκρατορία ως ρω-
μαίους αν δεν ενσωματώνονταν
προηγουμένως στους πολιτισμι-
κούς (δηλαδή εθνικούς) κανόνες
της ρωμαϊκής πολιτείας.
ο δεύτερος όρος-κλειδί είναι το
«έθνος» (nation). Έχουμε, προφα-
νώς, πολύ θεωρητικό έδαφος να κα-
λύψουμε εδώ.13 Θα πραγματευθώ
μόνο μερικές διαδεδομένες μεθοδο-
λογικές ανησυχίες. Δύο διαφορετι-
κές ομάδες μελετητών αρνήθηκαν
την άποψη ότι το Βυζάντιο αποτε-
λεί έθνος, ανεξάρτητα όμως η μία
από την άλλη. από τη μια πλευρά,
πολλοί παλαιότεροι θεωρητικοί της
έννοιας του έθνους ισχυρίστηκαν
ότι η εθνική ταυτότητα (national
identity) και τα κράτη είναι απο-
κλειστικά σύγχρονα φαινόμενα,
ενίοτε μάλιστα τα συνδέουν με τη
Βιομηχανική επανάσταση. η θέση
αυτή υπόρρητα απέκλειε το Βυζά-
ντιο από το να αποτελεί έθνος-κρά-
τος. ωστόσο, οι θεωρητικοί αυτοί
αγνοούσαν, τουλάχιστον από πρώτο
χέρι, τα τεκμήρια που αφορούσαν
τις αρχαίες και τις μεσαιωνικές κοι-
νωνίες, αν και οι ορισμοί τους, όταν
εφαρμόζονταν σ᾽ αυτές τις κοινω-
νίες, φαινόταν ενίοτε να ταιριάζουν
πολύ καλά. ως εκ τούτου, προσε-
κτικότερη, μελέτη των τεκμηρίων
οδήγησε, τις δύο τελευταίες δεκαε-
τίες, σημαντικό αριθμό μελετητών
(μη εθνικιστικού προσανατολισμού)
να επιβεβαιώσει τη δυνατότητα
ύπαρξης προνεωτερικών εθνών.14
από την άλλη πλευρά, η άποψη ότι
το Βυζάντιο υπήρξε έθνος-κράτος
έχει ρητά απορριφθεί από ορισμέ-
νους βυζαντινολόγους, οι οποίοι
όμως, με τη σειρά τους, αγνοούσαν
τις θεωρητικές αναλύσεις σχετικά

Η δολοφονία του Βάρδα από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄, 866. Ο Μιχαήλ, στη συνέχεια, έχρισε συμβασιλέα τον παρακοιμώμενο Βασίλειο, ο οποίος τον
δολοφόνησε ένα χρόνο μετά, κατέλαβε το θρόνο, ιδρύοντας έτσι την Μακεδονική Δυναστεία η οποία διαδέχθηκε τη φρυγική Δυναστεία. Μινιατούρα από το
Εικονογραφημένο Χρονικό του ιωάννη Σκυλίτζη, Μαδρίτη, Editio Princeps, σσ. 112-113.
με τα έθνη και τα έθνη-κράτη.
Σε μία υπό προετοιμασία μελέτη
μου σκοπεύω να επιχειρηματολο-
γήσω ότι οι Βυζαντινοί ταιριάζουν
στους σύγχρονους θεωρητικούς
ορισμούς για το τι σημαίνει έθνος
και ότι θα πρέπει να ενταχθούν
στον συνεχώς διευρυνόμενο κατά-
λογο των αρχαίων και μεσαιωνι-
κών λαών στους οποίους έχει απο-
δοθεί ο χαρακτηρισμός αυτός.
μερικές όμως πιο διαδεδομένες
ανησυχίες πρέπει να κατευναστούν
εδώ προκαταβολικά. Πρώτον, πρέ-
πει να είμαστε προσεκτικοί ώστε
να μην αφήσουμε τη (νόμιμη) αγω-
νία μας μήπως ολισθήσουμε στον
αναχρονισμό να γίνει εμπόδιο που
δεν θα μας επιτρέψει να διακρί-
νουμε γνήσια κοινά σημεία ανά-
μεσα σε διαφορετικές περιόδους.
Ένας συνήθης τρόπος να δείξει
«θεωρητική αυτοσυνειδησία» ένας
σύγχρονος μελετητής είναι να ισχυ-
ριστεί ότι αυτή ή εκείνη η κατηγο-
ρία της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως
τη γνωρίζουμε εμείς –για παρά-
δειγμα, η «τέχνη», η «θρησκεία», ο
«αθεϊσμός», η «μυθολογία», η
«εθνική ταυτότητα», η «οικονομία»
ή ό,τι άλλο–, δεν αποτελεί, στην
πραγματικότητα, παρά μια σύγ-
χρονη επινόηση, που ανάγεται στη
μεταρρύθμιση, στον Διαφωτισμό,
στη Βιομηχανική επανάσταση
κ.ο.κ. το αποτέλεσμα είναι να
αποσταθεροποιείται η ανθρώπινη
ύπαρξη, καθώς κατανέμεται σε
ασύμμετρες ιστορικές καταστάσεις
που χωρίζονται μεταξύ τους με
αγεφύρωτα γνωσιολογικά χά-
σματα. αλλά οι περισσότερες από
αυτές τις αξιώσεις είναι τόσο από-
λυτες που μπορούν να ανασκευα-
στούν με ένα μόνο στέρεο αντιπα-
ράδειγμα ή, καλύτερα ακόμη, με το
να εστιάσουμε την προσοχή μας
στον ειδικό τρόπο με τον οποίο έχει
οριστεί η κάθε κατηγορία προκει-
μένου να παραγάγει, μέσω «αντί-
στροφης μηχανικής», τον αρχικά
αναπάντεχο ισχυρισμό (π.χ. ότι η
«τέχνη» ορίζεται με βάση τις συ-
γκεκριμένες συνθήκες του περα-
σμένου αιώνα, αποκλείοντας έτσι
εξ ορισμού την ύπαρξη προνεωτε-
ρικής τέχνης). Δεύτερον, στην πε-
ρίπτωση της εθνικής ταυτότητας,
πρέπει να αποφύγουμε το λάθος
να θέσουμε πολύ υψηλότερο πήχυ
στον προνεωτερικό υποψήφιο σε
σχέση με τα κριτήρια που χρησι-
μοποιούμε στην ανάλυση των σύγ-
χρονων περιπτώσεων. Όσο και να
ακούγεται ανόητο ή περιττό, αξίζει
να το επαναλάβουμε: πρέπει στις
ιστορικές αποτιμήσεις μας να χρη-
σιμοποιούμε τα ίδια μέτρα και
σταθμά. επί παραδείγματι, ένας
Βυζαντινός του οποίου η αίσθηση
του ανήκειν ήταν «αμφίσημη» ή
«τοπική» δεν θα αμφισβητούσε πε-
ρισσότερο την ύπαρξη της ρωμα-
νίας απ᾽ όσο ένας αμφίσημος γάλ-
λος την ύπαρξη του γαλλικού
έθνους.
ροκειμένου να απο-
Π δείξω οριστικά ότι το
Βυζάντιο υπήρξε έ-
θνος-κράτος θα έ-
πρεπε να παρου-
σιάσω και να αναλύσω τεκμήρια
από πηγές που συμμορφώνονται με
σύγχρονα μοντέλα εθνικής ταυτό-
τητας και κρατικής υπόστασης. εδώ
θα παραθέσω απλά έναν σύγχρονο
ορισμό του έθνους-κράτους στον
οποίο οι περισσότεροι βυζαντινο-
λόγοι θα αναγνωρίσουν την κοινω-
νία που μελετούν μέσα απ᾽ τις πηγές
της. αρκεί για την ώρα να αναγνω-
ριστεί το Βυζάντιο ως κάτι που μοι-
άζει με έθνος-κράτος, καθώς αυτό
από μόνο του ακυρώνει την άποψη
πως επρόκειτο για κάτι εντελώς δια-
φορετικό από τα εγνωσμένα έθνη-
κράτη. το εθνικό κράτος, λοιπόν,
απαιτεί μια αίσθηση πολιτικής κοι-
νότητας, «έστω και επιπόλαια», κα-
θώς και «ορισμένους κοινούς θε-
σμούς και έναν ενιαίο κώδικα
δικαιωμάτων και καθηκόντων για
όλα τα μέλη της κοινότητας»· επί-
σης μια περιοχή που να ελέγχεται
από το εν λόγω κράτος και να κα-
ταξιώνεται από θρησκευτικούς ή
ιστορικούς δεσμούς· επιπλέον, «ο
πληθυσμός ή, εν πάση περιπτώσει,
ο “πυρήνας” της κοινότητας να δια-
θέτει κοινές, ώς ένα βαθμό, αξίες
και παραδόσεις». το Βυζάντιο εύ-
κολα καλύπτει αυτές τις προϋποθέ-
σεις, διαθέτοντας μία κυρίαρχη
γλώσσα, θρησκεία, κρατικό μηχα-
νισμό, καθώς και ομοιογενή κουλ-
τούρα.15
ως προς την υποχρεωτική πλέον
προϋπόθεση να υπάρχει μια «φα-
ντασιακή κοινότητα»,16 είναι πα-
ρομοίως γεγονός ότι στον πυρήνα
της βυζαντινής επικράτειας οι Βυ-
ζαντινοί –είτε κατάγονταν από τη
ναύπακτο είτε απ᾽ την αττάλεια–
μιλούσαν την ίδια γλώσσα, προ-
σεύχονταν σε ιδίου τύπου εκκλη-
σίες, υπάκουαν στους ίδιους νό-
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 41
χρονικό ιωάννη Σκυλίτζη, μαδρίτη
μους και αξιωματούχους, υπηρε-
τούσαν στον ίδιο στρατό, μοιράζο-
νταν το ίδιο ημερολόγιο, τις ίδιες
γιορτές, τα ίδια μέτρα και σταθμά,
νομίσματα, φόρους, δικαστήρια,
κρατικά αρχεία, κοινωνικές και πο-
λιτικές ευκαιρίες – όπως και κάθε
άλλος Βυζαντινός οπουδήποτε αλ-
λού. με μία λέξη, μοιράζονταν ό,τι
οι πηγές μας επανειλημμένα και
εμφατικά αποκαλούν «ρωμαϊκά
ήθη». επίσημα έγγραφα, όπως αυ-
τοκρατορικές αποκρίσεις που στέλ-
νονταν στις επαρχίες, αποτιμήσεις
περιουσιών και φορολογικές απο-
δείξεις, ετήσιοι όρκοι αφοσίωσης,
καθώς και φορολογικές απογρα-
φές, προδιόριζαν, διαρκώς επανα-
θέσπιζαν και ενίσχυαν τη ρωμαϊκή
ταυτότητα σε ποικίλα συμφραζό-
μενα, τόσο συλλογικά όσο και ατο-
μικά.17 επιπρόσθετα, κάθε Βυζα-
ντινός γνώριζε πως μοιραζόταν όλα
αυτά τα στοιχεία από κοινού με
όλους τους άλλους Βυζαντινούς σε
άλλες περιοχές και πίστευε πως
ήταν όλοι ρωμαίοι επειδή ακριβώς
είχε συνείδηση αυτής της ομοιό-
τητας. Δεν υπήρχαν βιώσιμες αντα-
γωνιστικές θεωρήσεις που να απει-
λούν να προκαλέσουν ρήγμα στο
consensus αυτό – εθνικές διαιρέ-
σεις ή συμπαγείς κοινωνικές τά-
ξεις, όπως υπήρχαν σε άλλες «αυ-
τοκρατορίες», ιδίως «πολυεθνικές».
Όλα αυτά καθιστούσαν το Βυζά-
ντιο την πιο ενοποιημένη φαντα-
σιακή κοινότητα ανάλογου μεγέ-
θους στον μεσαίωνα. (και ίσως δεν
θα πρέπει να αποκαλούμε πλέον
αυτοκρατορία το Βυζάντιο, καθώς
υπάρχει μια τάση να θεωρούμε ότι
όλες οι αυτοκρατορίες είναι εξ ορι-
 σμού «πολυεθνικές» – κατά ένα
ΒιΒλιογραφια τρόπο, προφανώς, που τα σύγ-
χρονα κράτη δεν είναι).18 Πολλοί
Anderson, B. 1983. Imagined Communities: Reflections on the Ori- ιστορικοί που αρχίζουν να αντι-
gin and Spread of Nationalism. Νέα Υόρκη. μετωπίζουν κριτικά το παράδοξο
σύμπλεγμα όρων με το οποίο
Ando, C. 2000. Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Ro- προσδιορίζεται παραδοσιακά το
man Empire. Berkeley. Βυζάντιο καταλήγουν σε παρό-
μοια συμπεράσματα. Σε μια αρι-
Angold, M. 1999. “Autobiography and Identity: The Case of the στοτεχνική επισκόπηση του πρώ-
Later Byzantine Empire”. Byzantinoslavica 60: 36–59 ιμου μεσαίωνα, ο Chris Wickham
Angold, M. 2001. Byzantium: The Bridge from Antiquity to the επισημαίνει ότι ορισμένες εθνικές
ταυτότητες πράγματι υπήρχαν
Middle Ages, λονδίνο.
εκείνη την εποχή και προσθέτει ότι
Bachrach, B. S. 1998. “Pirenne and Charlemagne”. Στο: A. C. Mur- «με τη βυζαντινή “εθνική ταυτό-
ray (επιμ.). After Rome’s Fall: Narrators and Sources of Early Me- τητα” δεν έχουν απασχοληθεί ιδι-
dieval History. Essays presented to Walter Goffart. Τορόντο: 214- αίτερα οι ιστορικοί, καθώς εκείνη η
231. αυτοκρατορία δεν υπήρξε πρόγο-
νος κάποιου σύγχρονου εθνικού
Cormack, R. & E. Jeffreys (επιμ.). 2000. Through the Looking Glass: κράτους, αλλά θα μπορούσε να
Byzantium through British Eyes. Aldershot. υποστηριχτεί ότι ήταν η πλέον ανε-
πτυγμένη στην ευρώπη προς το
Fenster, E. 1968. Laudes Constantinopolitanae. Μόναχο. τέλος της περιόδου μας.»19
Hankins, J. 2010. “Exclusivist Republicanism and the Non-Monar- από την πολιτισμική ταυτότητα
chical Republic”. Political Theory 38: 452-482. και την εθνικότητα θα στραφώ στη
θρησκεία, μια μείζονα ασφαλώς πε-
Jenkins, R. J. H. 1966. “The peace with Bulgaria (927) celebrated ριοχή εστίασης των βυζαντινών
by Theodore Daphnopates”. Στο: P. Wirth (επιμ.). Polychronion. σπουδών, περιοχή, ωστόσο, που
Festschrift Franz Dölger zum 75. Geburtstag. Χαϊδελβέργη: 287-303. υποφέρει από μια θεμελιώδη σύγ-
χυση κατηγοριών. Πολλοί βυζαντι-
Kaegi, W. E. 2003. Heraclius: Emperor of Byzantium. Καίμπριτζ. νολόγοι ισχυρίζονται πως το να εί-
σαι ρωμαίος στο Βυζάντιο σήμαινε
Kaldellis, A. 2010. Κριτική της Page (2008), The Medieval Review
στην πραγματικότητα να είσαι χρι-
[https://scholarworks.iu.edu/dspace/bitstream/handle/2022/ στιανός ορθόδοξος, ότι ως όνομα
6476/09.04.10.html?sequence=1 (τελ. επίσκεψη 30-11-2012)] δεν είχε για τους Βυζαντινούς ση-
Magdalino, P. 2010. “Byzantium = Constantinople”. Στο: L. James μασία ανεξάρτητη από αυτήν.
(επιμ.). Companion to Byzantium, Οξφόρδη: 43-54. αναμφισβήτητα, η ορθοδοξία απο-
τελούσε βασικό συστατικό της βυ-
McCormick, Μ. (1998). “The Imperial Edge: Italo-Byzantine Iden- ζαντινής εθνικής ταυτότητας, αλλά
tity, Movement and Integration, A.D. 650-950”. Στο: H. Ahrweiler δεν συνιστούσε σε καμία περίπτωση
& A. E. Laiou (επιμ.). Studies on the Internal Diaspora of the ικανή προϋπόθεση και, βεβαίως, δεν
Byzantine Empire: 17-52. ταυτιζόταν σημασιολογικά με το
όνομα «ρωμαίος». αυτό φανερώνε-
Page, G. 2008. Being Byzantine: Greek Identity Before the Ot- ται από το απλό γεγονός ότι οι Βυ-
tomans, 1200-1420. Καίμπριτζ. ζαντινοί αναγνώριζαν την ύπαρξη
άλλων ορθοδόξων λαών, αλλά δεν
Rathbone, J. 1997. The Last English King. λονδίνο. τους θεωρούσαν ρωμαίους. οι λαοί
Runciman, S. 1929. Τhe Emperor Romanus Lecapenus and His αυτοί αποκαλούνταν συστηματικά
Reign: A Study of Tenth-Century Byzantium. Καίμπριτζ. «βάρβαροι», έστω και με έννοια ου-
δέτερη (όπως εκείνη που απαντά
Schofield, M. 1995. “Cicero’s Definition of Res Publica”. Στο: J. G. σε σημερινούς τίτλους βιβλίων).
F. Powell (επιμ.). Cicero the Philosopher: Twelve Papers. Οξφόρδη: Παρά την ευφυή ανάλυση και τη
63-83 [= M. Schofield. Saving the City: Philosopher-Kings and Other δημοτικότητα της μελέτης του D.
Classical Paradigms. λονδίνο 1999: 178-194]. Obolensky The Byzantine Common-
wealth (Η βυζαντινή κοινοπολιτεία), η
Smith, A. D. 1991. National Identity. λονδίνο. οποία ιχνηλατεί τα περιγράμματα
και την ιστορία ενός κατά κύριο
Vryonis Jr., S. 1978. “Recent Scholarship On Continuity and Dis- λόγο θρησκευτικού συνεχούς, ο συγ-
continuity of Culture: Classical Greeks, Byzantines and Modern γραφέας της δεν μπόρεσε να βρει
Greeks” Στο: S. Vryonis Jr. (επιμ.). The «Past» in Medieval and καμία απόδειξη ότι οι Βυζαντινοί
Modern Greek Culture. Malibu: 237-256. σκέπτονταν ποτέ μ᾽ αυτούς τους
Wickham, C. 2010. The Inheritance Of Rome: A History of Europe όρους. για τους Βυζαντινούς, οι
Σέρβοι και οι προσήλυτοι ρως ήταν
from 400 to 1000. λονδίνο.
εξίσου βάρβαροι και μη ρωμαίοι όσο
Wolf, Κ. B. 1990. Conquerors and Chroniclers of Early Medieval οι λατίνοι και οι Άραβες· ο Obolen-
Spain. λίβερπουλ. sky δεν βρήκε παρά ελάχιστα ή και
καθόλου τεκμήρια προκειμένου να
42 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
στηρίξει την άποψη ότι η ορθοδοξία
μεταφραζόταν σε κάποιου είδους
στενότερους δεσμούς σε κοινωνικό
και πολιτικό επίπεδο, έστω με
μορφή στρατιωτικών συμμαχιών
εναντίον μη ορθοδόξων. το να είσαι
ρωμαίος δεν αποτελούσε, λοιπόν,
μια αναλυτική κατηγορία ισόκυρη
με το να είσαι ορθόδοξος. αυτό εξη-
γεί επίσης πώς οι Βυζαντινοί ήταν
δυνατόν να επιτίθενται σε παγανι-
στές ή αιρετικούς αυτοκράτορές
τους ως «εχθρούς των χριστιανών»,
ενώ ταυτόχρονα αναγνώριζαν ότι
υπήρξαν καλοί διαχειριστές των ρω-
μαϊκών υποθέσεων.
η ιΣΤΟρικη αναΓνωΣη
οι Βυζαντινοί διέθεταν επίσης μια
συνεκτική αντίληψη για τον ιστο-
ρικό χρόνο που είχαν συλλογικά
διανύσει ως ρωμαίοι. ασφαλώς, η
πολυπλοκότητα του πολιτισμού
τους ενεργοποιούσε σειρά «δυνητι-
κών παρελθόντων», ανάλογα με τον
ακριβή περίγυρο όπου λειτουργούσε
το εκάστοτε κείμενο. για παρά-
δειγμα, ως χριστιανική κοινότητα
μπορούσαν να φαντάζονται τον
εαυτό τους ως το νέο ισραήλ,
ομάδα που ήταν δυνατόν να περι-
λάβει μη ρωμαίους χριστιανούς. η
ιστορία που είχε καταγραφεί στην
Παλαιά Διαθήκη λειτουργούσε ως
πρότυπο για την ιστορία κάθε λαού
επιλεγμένου από τον Θεό και σ᾽
αυτή την περίπτωση μπορούσε να
υπάρχει απόσταση ανάμεσα στις
ιδιότητες του ρωμαίου και του χρι-
στιανού μεγαλύτερη απ᾽ ό,τι συνή-
θως, καθώς πρακτικά τον περισσό-
τερο καιρό δεν υπήρχε λόγος να
ξεχωρίσει κανείς τις δύο αυτές ιδιό-
τητες (δεδομένου μάλιστα ότι η αυ-
τοκρατορία περιστοιχιζόταν από μη
χριστιανικούς λαούς). υπήρχε επί-
σης το κλασικό ελληνικό παρελθόν,
το οποίο παρείχε πρότυπα φυσικής
αρετής, λογοτεχνίας και φιλοσο-
φίας, και ήταν πάντοτε παρόν στα
μυαλά των μορφωμένων. τα δύο
αυτά παρελθόντα, ωστόσο, είχαν,
αντίστοιχα, συμβολικό και λογοτε-
χνικό (ή φιλοσοφικό) χαρακτήρα.
Ένα διαφορετικό είδος παρελθό-
ντος, που έπαιξε ρόλο στην εθνική
ιδεολογία ήταν η ιστορία του ρω-
μαϊκού λαού από τον τρωικό πό-
λεμο ώς και το βυζαντινό παρόν.
Όταν οι Βυζαντινοί αντιμετώπι-
ζαν τους εαυτούς τους ως εθνική
κοινότητα, δεν στρέφονταν στο αρ-
χαίο ισραήλ ή στην ελλάδα, αλλά
στη ρώμη. η ιστορία της ρώμης
άρχιζε γι᾽ αυτούς από τον τρωικό
πόλεμο και συνεχιζόταν καθ᾽ όλη

την περίοδο των βασιλέων, της res
publica και της αυτοκρατορίας, της
οποίας, εξ άλλου, ήταν οι άμεσοι
κληρονόμοι. για τους Βυζαντινούς
δεν υπήρχε καμία δραματική ρήξη
στη συνέχεια μεταξύ του ρωμύλου
και, επί παραδείγματι, του κων-
σταντίνου Θ´ του μονομάχου –
μόνο μια μεταβολή ως προς τον
τύπο του πολιτικού συστήματος βά-
σει του οποίου διοικούνταν η ρω-
μαϊκή πολιτεία (απ᾽ τη μοναρχία
στην αριστοκρατία ή τη δημοκρατία
και μετά πάλι πίσω στη μοναρχία).
το ρωμαϊκό έθνος, κατά τη γνώμη
τους, υφίστατο για αιώνες με πυ-
ρήνα των εδαφών του την ιταλία,
κατόπιν γύρω από τη μεσόγειο,
έπειτα κυρίως στην ανατολή: έτσι
είχε γραφτεί σύμφωνα μ᾽ εκείνους η
ιστορία της «ρώμης». η πατρογο-
νική γλώσσα των ρωμαίων γνώρι-
ζαν βέβαια ότι ήταν η λατινική· κα-
τόπιν, για αιώνες από κοινού
λατινική και ελληνική· τέλος το
έθνος έγινε μονόγλωσσο καθιερώ-
νοντας την ελληνική (τον δέκατο
αιώνα ο αυτοκράτορας κωνσταντί-
νος ζ´ ο Πορφυρογέννητος τοπο-
θετούσε χρονολογικά την οριστική
μετάβαση στον πρώϊμο έβδομο αι-
ώνα).20 οι περισσότεροι από τους
κυβερνητικούς, πολιτικούς, νομι-
κούς και στρατιωτικούς θεσμούς,
καθώς και πολλά από τα κοινωνικά
τους θέσμια, είχαν διακριτή ρω-
μαϊκή καταγωγή και είχαν μεταφυ-
τευθεί στην ανατολή, όπως ακρι-
βώς ο κωνσταντίνος αποφάσισε να
ιδρύσει τη νέα ρώμη πάνω στον
Βόσπορο. Ένα μείζον ζητούμενο
της μελέτης που ετοιμάζω θα είναι
να δείξω ότι οι Βυζαντινοί είχαν μια
ειδικώς ρωμαϊκή αντίληψη για την
πολιτική σφαίρα, αυτό που αποκα-
λούσαν πολιτεία, το οποίο συνιστά
μετάφραση και επέκταση του λατι-
νικού res publica. αυτή αποτελούσε
την πιο σημαντική έννοια στην πο-
λιτική οντολογία των Βυζαντινών
(μαζί με τη βασιλεία) και δεν ανα-
φερόταν στον τύπο του καθεστώτος
που διηύθυνε τη δημόσια σφαίρα,
αλλά περισσότερο στην πηγή νομι-
μοποίησής της, η οποία ήταν ο ρω-
μαϊκός λαός. μόνο στη σύγχρονη
περίοδο έφτασαν οι όροι που ανά-
γονται στην λατινική res publica
(όπως π.χ. republic) να υποδηλώ-
νουν αποκλειστικώς μη μοναρχικά
καθεστώτα.21
η ρωμανία, λοιπόν, αποτέλεσε
τη μόνη άμεση συνέχεια τη αρ-
χαίας res publica και όχι απλώς
μια ιδεολογική «πρόσληψη» και
«αναβίωση», όπως τη συναντούμε
στη μεσαιωνική Δύση και, γενικά,
Το τρίπτυχο της Αρμπαβίλ. Περίφημο γλυπτό από ελεφαντόδοντο, στην
παράδοση των ανάλογων κατασκευών που χρησιμοποιούνταν ως φορητά
τέμπλα για υπαίθριες θρησκευτικές τελετές, 10ος αιώνας.
σε οποιονδήποτε άλλο χρόνο ή
τόπο διεκδικήθηκε η ρωμαϊκή
κληρονομιά. Σε κάθε περίπτωση,
η αυτοκρατορική ιδέα στη Δύση
συνιστούσε μια παράξενη δια-
στρέβλωση: το να είσαι αυτοκρά-
τορας στη Δύση σήμαινε ότι διοι-
κείς περισσότερα του ενός
βασίλεια,22 ενώ για την αρχαία και
βυζαντινή ρωμαϊκή παράδοση σή-
μαινε ότι είσαι ο κορυφαίος εκτε-
λεστικός παράγοντας μιας συγκε-
κριμένης res publica – στη
συγκεκριμένη περίπτωση εκείνης
των ρωμαίων, δηλαδή μιας εθνι-
κής ομάδας. επιπλέον, στο Βυζά-
ντιο το ρωμαϊκό όνομα είναι πα-
νταχού παρόν στις ιστορικές
αφηγήσεις, εμφανίζεται σχεδόν
σε κάθε σελίδα· μνημονεύεται σε
συνάφεια με σύνορα, νόμους και
έθιμα. είχε συναφθεί στον τίτλο
του μονάρχη, της πρωτεύουσας
(νέα ρώμη) και του ίδιου του
ονόματος του κράτους (ρωμανία),
ενώ το επικαλούνταν σε επίσημα
έγγραφα, νομίσματα, κάθε είδους
διακηρύξεις, τελετές, καθώς και
στη χριστιανική λειτουργία – όχι
μόνο στην πρωτεύουσα, αλλά και
σ᾽ όλη την εθνική επικράτεια. Συ-
μπερασματικά, το βάρος της από-
δειξης ανήκει εξ ολοκλήρου σ᾽
εκείνους που ισχυρίζονται ότι οι
Βυζαντινοί δεν διέθεταν πλήρως
ανεπτυγμένη ρωμαϊκή ταυτότητα·
και δεν είναι σαφές πού μπορούν
να βρουν τεκμήρια ικανής βαρύ-
τητας προκειμένου να στηρίξουν
την άρνησή τους με δεδομένη την
ισχύ με την οποία επέμεναν οι Βυ-
μουσείο λούβρου
ζαντινοί στον αυτοπροσδιορισμό
τους. Ένας πολιτισμός τόσο ση-
μαντικός όσο εκείνος του Βυζα-
ντίου δεν είναι πια δυνατόν να
κρύβεται πίσω από παραπλανη-
τικές ονομασίες και ασαφείς έν-
νοιες. κάποια μέρα, οι ρωμαίοι
του Βυζαντίου θα λάβουν επάξια
τη θέση τους ανάμεσα στους γνω-
στούς λαούς που κατοίκησαν τον
κόσμο μας. zx
1
angold (2001) 2. αντίστοιχα παρα-
θέματα μπορούν να σταχυολογηθούν
από τα έργα πολλών ιστορικών. οι Έλ-
ληνες μελετητές έχουν με εξίσου με-
γάλη ευκολία απορρίψει τη ρωμαϊκή
ταυτότητα των Βυζαντινών – π.χ. Vry-
onis (1978).
2
Magdalino (2010) 43.
3
Βλ. Fenster (1968) 97-131. για να
αφήσουμε χώρο για την έκθεση από-
ψεων που δεν έχουν υποστηριχθεί ώς
τώρα, οι παραπομπές στις σημειώσεις
μας θα περιοριστούν στο ελάχιστο.
4 Pertusi).
η θέση αυτή προτάθηκε κατά τον
ύστερο 19ο αιώνα από τον κ. Παπαρ-
ρηγόπουλο και είναι ακόμη ευρέως (αν
και όχι δίχως εξαιρέσεις) αποδεκτή
στην ελλάδα. Βλ., πιο πρόσφατα, Vry-
onis (1978).
5
για μια συζήτηση της αντίστροφης
θέσης, βλ. καλδέλλη (2010), κριτική
της Page (2008).
6 με την ευγενική χορηγία του Προ-
Θεόδωρος Δαφνοπάτης, Ἐπ. 5 (σελ.
58-59, έκδ. Darrouzès και Westerink).
7
Έχει δημοσιευτεί στον Jenkins (1966)
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 43
291.
8
Π.χ. angold (1999) 36.
9
Παρά τις πολύτιμες συμβολές που
περιέχει, από φιλοσοφικής και κριτι-
κής απόψεως ο τόμος των Cormack
και Jeffreys (2000) υπήρξε μια χαμένη
ευκαιρία.
10
Rathbone (1997) 21.
11
Βλ. τώρα Kaegi (2003) 21: «Δεν
έχουμε καμία απόδειξη για την αρμε-
νική συνείδηση που διέθετε ο ηρά-
κλειος, αν τελικά τη διέθετε…» ωστόσο
το μοντέλο της εθνικής διαφοροποίη-
σης διατηρείται από τον συγγραφέα.
12
Πληθώρα παραδειγμάτων στην Page
(2008).
13
οι θεωρητικές προσεγγίσεις είναι
δύο. η μία βλέπει τα έθνη ιστορικά και
τα κατηγοριοποιεί, ενώ η άλλη προ-
βαίνει σε μια θεωρητική αποδόμηση
της εθνικής ιδεολογίας, προς την οποία
συχνά διάκειται εχθρικά. ως αποτέλε-
σμα προκύπτει ένα κάπως σχιζοφρε-
νικό επιστημονικό πεδίο.
14
Σήμερα διαθέτουμε μελέτες των αρ-
χαίων και των μεσαιωνικών εθνών και
εθνών-κρατών, καθώς και μελέτες που
ασκούν κριτική σε παλαιότερες αντι-
λήψεις που ήθελαν το έθνος να αποτε-
λεί έννοια νεωτερική.
15
Smith (1991) 8-15. O ορισμός είναι
τετριμμένος: παρόμοιοι μπορούν να
βρεθούν σε πολλά βιβλία με το ίδιο
αντικείμενο.
16
Όρο τον οποίο εισήγαγε στις ανα-
λύσεις μας ο anderson (1983).
17
για ένα εντυπωσιακό παράδειγμα
από τόπο που βρίσκεται μακριά από
ό,τι έχω αποκαλέσει «περιοχές του πυ-
ρήνα», βλ. McCormick (1998). η ιστο-
ρική βάση αυτής της εξέλιξης αναλύε-
ται από τον ando (2000).
18
αντίστοιχη τάση ανιχνεύεται, π.χ.,
στον Wolf (1990) 38.
19
Wickham (2010) 4-5.
20
κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος,
Περί των θεμάτων 1 προ. (σ. 60, έκδ.
21
για τη σύγχρονη εξέλιξη της res pub-
lica, βλ. ηankins (2010). για τη χρήση
του όρου στον κικέρωνα ως αναφερό-
μενου στην πηγή της πολιτικής νομι-
μοποίησης, βλ. Schofield (1995).
22
Πρβλ. Bachrach (1998) 219.
μετάφραση: Άγις Μαρίνης
γράμματος «Σπουδές στον Ελληνικό
Πολιτισμό» του Ανοικτού Πανεπιστη-
μίου Κύπρου

Μάνος Ματσαγγάνης,
Χρύσα λεβέντη & Ελένη
Καναβιτσά, Διαστάσεις της
φτώχειας στην Ελλάδα της
κρίσης, Ενημερωτικό Δελτίο
1/2012, Οικονομικό
Πανεπιστήμιο Αθηνών -
Ομάδα Ανάλυσης Δημόσιας
Πολιτικής
(http://www.kritiki.gr/attach
ments/article/4/PARU_News
Letters_01_12.pdf)
πολιτική συζήτηση
η στη χώρα μας καλύ-
πτεται από ένα πέπλο
επιθετικού λαϊκισμού
και ιδεολογικής αλα-
ζονείας, στη βάση της οποίας βρί-
σκεται η διανοητική οκνηρία. λίγοι
νιώθουν την αναγκαιότητα να τεκ-
μηριώσουν τα λεγόμενά τους και
ελάχιστοι μπαίνουν στον κόπο να
ελέγξουν την ορθότητα των διαθέ-
σιμων δεδομένων.
Στην ελλάδα του μνημονίου, η
κατάσταση έχει χειροτερεύσει δρα-
ματικά, επιβεβαιώνοντας τον
τζωρτζ Όργουελ που παρατηρούσε
ότι το πολιτικό χάος συνοδεύει πά-
ντοτε την παρακμή του πολιτικού
λόγου. ειδικά στα ευαίσθητα από
τη φύση τους ζητήματα κοινωνικής
προστασίας, το έλλειμμα γνώσης
στρεβλώνει την πραγματικότητα και
φορτίζει τον διάλογο, δυσχεραίνο-
ντας την επίτευξη κοινωνικής συ-
ναίνεσης για την υλοποίηση των
αναγκαίων μεταρρυθμίσεων. Έτσι
λοιπόν, στο πεδίο της εφαρμοσμέ-
νης πολιτικής, προβάλλει επιτακτική
η ανάγκη της κάλυψης του διευρυ-
μένου χάσματος για τα ζητήματα
της κοινωνικής πολιτικής, ανάμεσα
σε αυτούς που επιμένουν σχεδόν αυ-
τιστικά να αγνοούν τις κοινωνικές
επιπτώσεις των υφεσιακών πολιτι-
κών και σε εκείνους που καταχρη-
στικά κάνουν λόγο για «ανθρωπι-
στική καταστροφή».
ο αναπληρωτής καθηγητής κοι-
νωνικής Πολιτικής στο οικονομικό
Πανεπιστήμιο αθηνών μάνος μα-
τσαγγάνης και η ερευνητική ομάδα
ανάλυσης Δημόσιας Πολιτικής, της
οποίας έχει την ευθύνη, αναλαμβά-
νουν να συμβάλουν στην κάλυψη αυ-
τού του κενού πληροφόρησης. τα
βασικά σημεία και τα συμπεράσματα
της ερευνητικής δουλειάς τους ανα-
μένεται να παρουσιαστούν στο ευρύ
κοινό σε μια σειρά ενημερωτικών
δελτίων (newsletters). Στο πρώτο
ενημερωτικό δελτίο το οποίο εκδό-
44 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
η κοινωνική προστασία
στην Ελλάδα του μνημονίου
από τον Δημητρη ΣΚαλΚο
Η αναποτελεσματική αντιμετώπιση των κοινωνικών συνεπειών της ύφεσης φαίνεται να οδηγεί στο
κατώφλι της ακραίας φτώχειας το 19,5% των ανέργων, το 14% των παιδιών μέχρι 17 ετών και συ-
νολικά το 8,5% του πληθυσμού, με προφανείς συνέπειες για την κοινωνική συνοχή, το κοινωνικό «συμ-
βόλαιο» και, πρώτιστα, την επιβίωση των συμπολιτών μας.
Άστεγος στην πλατεία Συντάγματος.
θηκε πρόσφατα, με την υποστήριξη
των εκδόσεων κριτική, επιχειρείται
μία καταγραφή και ανάλυση των βα-
σικών επιπτώσεων της οικονομικής
κρίσης των τελευταίων ετών στο πο-
λυδιάστατο φαινόμενο της φτώ-
χειας.
η μελέτη των κοινωνικών επι-
πτώσεων της υφιστάμενης οικονο-
μικής κρίσης πραγματοποιήθηκε με
βάση τρεις δείκτες φτώχειας. Πρώ-
τον, τον κυμαινόμενο δείκτη σχετι-
κής φτώχειας (ήτοι, ποσοστό πλη-
θυσμού με εισόδημα χαμηλότερο
από το 60% του διάμεσου ισοδύνα-
μου διαθέσιμου εισοδήματος – υπο-
λογίζεται σήμερα σε 486 ευρώ για
ένα άτομο και 1.020 ευρώ για μια τε-
τραμελή οικογένεια με δυο ανήλικα
παιδιά), σύμφωνα με τον οποίο η
σχετική φτώχεια ανάμεσα στο 2009
και το 2012 μεταβάλλεται οριακά.
Δεύτερον, ο δείκτης της τιμαριθμικά
αναπροσαρμοσμένης (σταθερής)
σχετικής φτώχειας, όπου η αύξηση
της φτώχειας καταγράφεται δραμα-
τική, καθώς εκτοξεύεται από το
18,5% στο 36% του πληθυσμού!
τρίτος και περισσότερο ανησυχητι-
κός δείκτης είναι ο δείκτης της
ακραίας φτώχειας, ο οποίος μετρά
το ελάχιστο κόστος αξιοπρεπούς
διαβίωσης με βάση ένα αναγκαίο
ελάχιστο καλάθι αγαθών (το όριο
του οποίου προσδιορίζεται από τους
συγγραφείς σε 224 ευρώ για ένα
άτομο και 686 ευρώ για μια τετρα-
μελή οικογένεια στην αθήνα, χωρίς
δαπάνες ενοικίου ή στεγαστικών δα-
νείων). εδώ τα ευρήματα είναι δρα-
ματικά καθώς η αναποτελεσματική
αντιμετώπιση των κοινωνικών συ-
νεπειών της ύφεσης φαίνεται να
οδηγεί στο κατώφλι της ακραίας
φτώχειας το 19,5% των ανέργων,
το 14% των παιδιών μέχρι 17 ετών
και συνολικά το 8,5% του πληθυ-
σμού, με προφανείς συνέπειες για
την κοινωνική συνοχή, το κοινωνικό
«συμβόλαιο» και, πρώτιστα, την επι-
βίωση των συμπολιτών μας.
ΤΟ «νεΟ κΟινωνικΟ
ζηΤηΜα»
η μελέτη επισημαίνει τις δραματι-
κές συνέπειες της οικονομικής ύφε-
σης στην κατηγορία των ανέργων.
τούτο δεν αποτελεί κατ’ ανάγκην
αναπόφευκτη εξέλιξη. τουναντίον,
σε συστήματα κοινωνικής προστα-
σίας που διαθέτουν αποτελεσματι-
κούς «αυτόματους σταθεροποιητές»
είναι σε θέση να αναπληρώνουν ένα
μέρος του απολεσθέντος εισοδήμα-
τος μέσω διαφόρων κατηγοριών κοι-
νωνικών παροχών (επιδόματα ανερ-
γίας, κ.λπ.). αυτή βέβαια δεν είναι η
ελληνική περίπτωση, στην οποία η
λογική της προσοδοθηρίας που κυ-
ριάρχησε στη διάρκεια της μεταπο-
λίτευσης οδήγησε στη διαμόρφωση
ενός κοινωνικού κράτους «δύο τα-
χυτήτων», τους ευνοημένους και
τους αγνοημένους του συστήματος.
Δυστυχώς η κυριαρχία αυτών των
ομάδων συνεχίζει να επιβεβαιώνεται
την περίοδο του μνημονίου με την
οριζόντια (πλην όμως ανισομερή)
κατανομή των βαρών της οικονομι-
κής προσαρμογής. είναι ενδεικτική,
π.χ., η ευκολία με την οποία περι-
κόπτονται πλήθος επιδόματα ήσ-
σονος δημοσιονομικής σημασίας
(αλλά απολύτως αναγκαία για την
επιβίωση ευπαθών κοινωνικών ομά-
δων), τη στιγμή που δίνεται πραγ-
ματικός αγώνας μεγάλου μέρους του
πολιτικού προσωπικού της χώρας
για κάποιες από τις πλέον ευνοημέ-
νες συντεχνίες και επαγγελματικές
ομάδες.
Έτσι, όπως ορθά επισημαίνεται
στη μελέτη:
τα αποτελέσματά μας επιβε-
βαιώνουν ότι οι δείκτες φτώ-
χειας των ανέργων είναι πολύ
υψηλότεροι από ό,τι στο γενικό
πληθυσμό. αυτό οφείλεται κυ-
ρίως στο ότι το σύστημα κοινω-
νικής προστασίας στην ελλάδα
(αντίθετα από ό,τι συνέβη σε
άλλες ευρωπαϊκές χώρες) δεν
ανταποκρίθηκε στην αύξηση
του αριθμού των ανέργων θέτο-
ντας σε κίνηση συμπαγείς μη-
χανισμούς στήριξης του εισοδή-
ματος των οικογενειών τους.
(σελ. 5-6)
Διόλου τυχαία, λοιπόν, το ποσοστό
της σταθερής σχετικής φτώχειας
ανάμεσα στους ανέργους το 2012
ξεπερνά το 58% και το 31% για
τους αυτοαπασχολούμενους, τη
στιγμή που δεν ξεπερνά το 8% για
τους εργαζόμενους σε Δημόσιο-
Δεκο-τράπεζες. φυσικά, στην προ
κρίσης περίοδο (2009) τα πράγματα
δεν διέφεραν σημαντικά, με τα αντί-
στοιχα ποσοστά σχετικής φτώχειας
να εκτιμώνται σε 34% για τους
ανέργους, 17% για τους αυτοαπα-
σχολούμενους και μόλις 1% για τους
εργαζόμενους σε Δημόσιο-Δεκο-
τράπεζες. Θα μπορούσε να πει κά-
ποιος ότι, η κρίση αποκάλυψε με
καταθλιπτικά επώδυνο τρόπο τις
χρόνιες στρεβλώσεις ενός προκλη-
www.booksjournal.gr
τικά αναποτελεσματικού και προ- Σε λίγες μέρες το ολοκαίνουργιο διαδραστικό χρήσιμο site του Books’ Journal
σβλητικά πελατειακού συστήματος
κοινωνικής προστασίας.
και οι συγγραφείς καταλήγουν:

η εργασία μας επιβεβαιώνει ότι

η θεαματική αύξηση του αριθ-
μού των ανέργων, σε συνδυα-
σμό με τα τραγικά κενά που πα-
ρουσιάζει το δίχτυ ασφαλείας,
κινδυνεύει να παρασύρει ολό-
κληρες οικογένειες στη φτώ-
χεια. κατά τη γνώμη μας, αυτό
το φαινόμενο –το οποίο δεν έχει
γνωρίσει τη δημοσιότητα και
την προσοχή που του αξίζει–
ισοδυναμεί με το «νέο κοινωνικό
ζήτημα» της εποχής μας. η
αντιμετώπισή του, στο σημερινό
δυσμενές οικονομικό περιβάλ-
λον, θα απαιτήσει γενναία
στροφή στην κοινωνική πολι-
τική που ακολουθείται τις τε-
λευταίες δεκαετίες, προς την
κατεύθυνση της ενδυνάμωσης
του κοινωνικού διχτυού ασφα-
λείας. (σελ. 6)

τελικά, η πρώτη δημοσιευμένη ερ-

γασία της ομάδας ανάλυσης Δημό-
σιας Πολιτικής δείχνει να επιβεβαι-
ώνει την άποψη των, περισσότερο
υποψιασμένων, πολιτών για το εγ-
χώριο σύστημα κοινωνικής προστα-
σίας. Ένα σύστημα οικονομικά ανα-
ποτελεσματικών και κοινωνικά
άδικων παροχών που αποτυγχάνει
στην κύρια λειτουργία του, αυτή της
παροχής ασφάλειας («κοινωνικό μα-
ξιλάρι») στους πολίτες σε εξαιρετικά
δύσκολους οικονομικά καιρούς. ει-
δικά στην παρούσα δυσμενή οικο-
νομική συγκυρία, το προβληματικό
σύστημα κοινωνικής προστασίας
αδυνατεί να προστατεύσει εκείνες
τις κοινωνικές ομάδες που το έχουν
περισσότερο ανάγκη. είναι προφα-
νές ότι ο ήδη καθυστερημένος πολι-
τικός διάλογος για τη μετά το μνη-
μόνιο ελλάδα πρέπει να εδράζεται
σε στέρεα επιστημονικά θεμέλια.
και σε αυτή την κατεύθυνση, οι Δια-
στάσεις της φτώχειας στην Ελλάδα της
Κρίσης αποτελούν μια ιδιαίτερα δια-
φωτιστική βάση συζήτησης για τις
προτάσεις πολιτικής που θα διατυ-
πωθούν το επόμενο διάστημα στο
Όλη η ύλη του περιοδικού και πολλές ακόμα εκπλήξεις
πεδίο της κοινωνικής πολιτικής. zx

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 45

 «Το όνομά μου είναι αναστάτωση»
από τη Xιλντα ΠαΠαΔημητριου

10 Μαΐου 1963. Σ’ ένα από τα 3-4 ανεξάρτητα στούντιο του Λονδίνου, το Ολύμπικ Σάουντς, συναντι-
ούνται οι Rolling Stones για την πρώτη τους ηχογράφηση. Η δισκογραφική εταιρεία Decca, μετά την απόρ-
ριψη των Μπητλς –τη θεωρούμενη μεγαλύτερη γκάφα στην ιστορία της μουσικής βιομηχανίας– είχε
αποφασίσει να ανταγωνιστεί την ΕΜΙ επί ίσοις όροις. Η ηχογράφηση έπρεπε να γίνει μέσα σε τρεις ώρες,
διότι ο μάνατζερ Άντριου Όλντχαμ είχε κλείσει το στούντιο για ένα τρίωρο μόνο, στην προνομιακή τιμή
των 40 λιρών. Τα δύο κομμάτια που ηχογράφησαν οι Rolling Stones –κάπως χλιαρά, για να λέμε την
Philip Norman, Mick Jagger,
μετάφραση από τα αγγλικά: αλήθεια– ήταν το «Come On» του Τσακ Μπέρι, με το «I wanna be loved» του Γουίλλι Ντίξον στη δεύ-
Σέβη Σπυριδογιαννάκη, τερη όψη. Ο τραγουδιστής των Stones λεγόταν ακόμα Μάικ και είχε πάει στην ηχογράφηση κουβαλώ-
Ψυχογιός, Αθήνα 2012,
648 σελ.
ντας μια στοίβα βιβλία της σχολής του, του LSE (London School of Economics). The rest is history, όπως
λένε οι αγγλοσάξονες. Ή μάλλον, υλικό για μία ακόμα βιογραφία του Μικ Τζάγκερ.

βιογραφία του μικ φύγει; ο μικ, ο κηθ (τζάρετ) και που τα πράγματα ήταν –ή έμοιαζαν μπληρώνει τις προηγούμενες ανε-

η τζάγκερ, που κυκλο-

φόρησε πρόσφατα
από τις εκδόσεις Ψυ-
χογιός, σε μετάφραση
Σέβυς Σπυριδογιαννάκη, θα μπο-
ρούσε να έχει τον υπότιτλο το
Έπος του ροκ-εν-ρολ ή η Άνοδος
και η Πτώση μιας μπάντας που
Ήθελε να μείνει στο Προσκήνιο
εσαεί. είναι η τρίτη βιογραφία του
μικ και, αναμφίβολα, η πιο εμπε-
ριστατωμένη. εν τούτοις, παρά το
ενδιαφέρον που παρουσιάζει η ζωή
του ανθρώπου που το Όνομά του
είναι αναστάτωση –όπως έγραψε ο
ίδιος προσφυώς στους στίχους του
«Street Fighting Man»–, δεν γίνεται
να μην αναλογιστούμε σε ποιον
απευθύνεται και ποιον αφορά το
συγκεκριμένο βιβλίο. η πλειονό-
τητα των μουσικόφιλων έχει δια-
γράψει τους Stones εδώ και σχεδόν
τρεις δεκαετίες. φταίνε οι ίδιοι,
ασφαλώς, διότι έχουν να βγάλουν
αξιοπρεπή δίσκο από τα μέσα της
δεκαετίας του 1980. Όσοι πάλι
αρέσκονται σε ηδονοβλεπτικές μα-
τιές στα βρώμικα μυστικά των διά-
σημων μάλλον θα βαρεθούν να ανα-
σύρουν τις σκανδαλιστικές
λεπτομέρειες μέσα από έναν πο-
ταμό πληροφοριών. και για να τε-
λειώνουμε με το ρόλο του δικηγόρου
του διαβόλου –για τον οποίο τρέ-
φουμε συμπάθεια, όπως και ο μικ–
δεν μπορεί να μην αναρωτηθούμε:
μα υπάρχει κάτι για τον τζάγκερ
που να μην το ξέρουμε ήδη; τι έχει
ξεφύγει από τα κυριακάτικα ένθετα
που ξεσαλώνουν κάθε πενταετία πε-
ρίπου, εν όψει της νέας περιοδείας
των Rolling Stones; Ποιο περιστα-
τικό της ζωής του μικ έχει μείνει
κρυφό, ποιο φλερτ του μας έχει δια-
τα άλλα παιδιά έχουν γίνει από
αντικείμενο παρωδίας σε αμερικα-
νικά κωμικά σήριαλ (Saturday Night
Live) μέχρι ήρωες σε κόμικς της
μάρβελ.
ναι, αλλά τότε πώς εξηγείται η
λατρεία των μουσικών εντύπων γι’
αυτούς, πώς εξηγούνται τα πλήθη
του κόσμου που στοιβάζονται στις
αρένες για να δουν τον τζάγκερ να
τραγουδάει σε γιγαντοοθόνες; αρκεί
ο μηχανισμός της μουσικής βιομη-
χανίας, η νοσταλγία για την εποχή
τα 10 κορυφαια τραγουΔια των
ROLLiNG STONES
1. Paint it Black
2. Sympathy for the Devil
3. (i can’t get no) Satisfaction
4. Gimme Shelter
5. Midnight Rambler
6. You can’t always get what you want
7. Jumpin’ Jack Flash
8. Brown Sugar
9. Wild Horses
10. Start me Up
και τα 10 υΠοτιμημενα
1. No expectations
2. Salt of the Earth
3. it’s only rock’n’roll
4. Ruby Tuesday
5. Stray Cat Blues
6. Mother’s Little Helper
7. Under my Thump
8. Lady Jane
9. 2000 Light Years from Home
10. Sister Morphine
να είναι– πιο αθώα και πιο αυθε-
ντικά; και πώς μπορεί κανείς να
κριτικάρει τους Rolling Stones, χω-
ρίς να νιώσει μίζερος, γκρινιάρης
και τυφλωμένος από την αντιπά-
θεια γι’ αυτούς τους τύπους που, αν
μη τι άλλο, ξαναθύμισαν στους αμε-
ρικανούς τις μουσικές τους ρίζες;
Θα μου επιτρέψετε να συστηθώ
Παρά τις όποιες αντιρρήσεις μπορεί
να έχει κανείς για τον όγκο του βι-
βλίου, η βιογραφία του νόρμαν συ-
παρκείς απόπειρες άλλων συγγρα-
φέων. το πιο ενδιαφέρον κομμάτι
είναι οι εκατό πενήντα πρώτες σε-
λίδες, στις οποίες συμπυκνώνεται
όλη η ουσία: των Rolling Stones,
της έκρηξης του ροκ-εν-ρολ, αυτού
που συνηθίσαμε να αποκαλούμε νε-
ανική κουλτούρα της δεκαετίας του
1960. ο 70χρονος φίλιπ νόρμαν,
δημοσιογράφος των Sunday Times
και συγγραφέας πολλών μουσικών
βιογραφιών (των Rolling Stones,
των Beatles και του τζων λένον,
του μπάντι χόλι και του Έλτον
τζων) γνωρίζει από πρώτο χέρι τις
μέρες πριν από το ροκ-εν-ρολ – για να
χρησιμοποιήσουμε τους στίχους
ενός άλλου μεγάλου βρετανού λευ-
κού μπλουζίστα, του Βαν μόρισ-
σον.
ας πάρουμε όμως τα πράγματα
από την αρχή. η μεγάλη Βρετανία
–όπως οι περισσότερες ευρωπαϊκές
χώρες, άλλωστε– βίωσε μια παρα-
τεταμένη μεταπολεμική περίοδο,
στη διάρκεια της οποίας όλα ήταν
εν ανεπαρκεία, και κυρίως η δια-
σκέδαση. και ενώ στην αμερική οι
έφηβοι αποτελούσαν ήδη από τα
μέσα της δεκαετίας του 1950 μια
ισχυρή καταναλωτική δύναμη, η
οποία απαιτούσε τη δική της μου-
σική, στη μεγάλη Βρετανία η επο-
νομαζόμενη νεανική κουλτούρα
ήταν ανύπαρκτη. η λέξη «κουλ-
τούρα» από μόνη της είχε ταξικές
προεκτάσεις, σήμαινε κάτι σοβα-
ροφανές και αποστεωμένο, ενώ η
«νεανική» μουσική φιλτραριζόταν
πάντοτε από το «καλό γούστο» και
την ευπρέπεια του BBC. αυτό εξη-
γεί τη στροφή της βρετανικής νεο-
λαίας στην αμερικανική μουσική –
τη μουσική των νικητών του πολέ-

46 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

 aλέκος Παπαδάτος
μου, η οποία είχε τη σπιρτάδα και
την τρέλα που έχει ανάγκη κάθε
νέα γενιά.
Σ’ αυτή την ατμόσφαιρα, στο συ-
ντηρητικό και μικροαστικό κεντ,
μεγάλωσε ο μικ τζάγκερ, που τότε
όλοι αποκαλούσαν μάικ. μόνο
που αντίθετα από κάποιους συνο-
μηλίκους του στο λίβερπουλ, η
αστική του καταγωγή δεν του επέ-
τρεπε να σαγηνευτεί από τον Έλβις
και το ροκ-εν-ρολ. για να φτάσει
στα μπλουζ, χρειάστηκε να περάσει
από την τζαζ, μια μουσική αρκετά
αξιοπρεπή για να την ακούει στη
σχολική λέσχη δίσκων μαζί με τον
επόπτη καθηγητή.
οι καιροί άλλαζαν, όμως, όπως
θα έγραφε λίγα χρόνια αργότερα
ένας άλλος ομότεχνός του. μια χα-
ρακτηριστική παράγραφος του βι-
βλίου λέει:

μόλις δύο χρόνια στην και-

νούργια δεκαετία, το λονδίνο
είχε κάνει ήδη τεράστια βήματα
από την πνιγηρή, νυσταλέα δε-
καετία του ’50… Ένα αίσθημα
ενθουσιασμού και προσμονής
δονούσε απ’ άκρη σ’ άκρη την
παλιά, σκουριασμένη βικτο-
ριανή μητρόπολη σε όλα τα επί-
πεδα: από τους ουρανοξύστες
που άρχισαν να υψώνονται και
τις περιελισσόμενες ανισόπεδες
και υπόγειες διαβάσεις μέχρι τα
αυθάδικα μίνι αυτοκίνητα, μίνι
βαν και μίνι ταξί και τις όλο με-
γαλύτερες σειρές παρκόμετρων·
από τα καινούργια μπαρ, τα
μπιστρό και τις ιταλικές τρατο-
ρίες μέχρι τις σοφιστικέ και-
νούργιες διαφημίσεις και μάρ-
κες· από τους νεαρούς με τα O Mικ Τζάγκερ από τον Αλέκο Παπαδάτο.
μοδάτα πιο στενά παντελόνια,
τα πουκάμισα με τις φαρδιές ρί- αμερικανική μουσική βιομηχανία ιστορικά, δουλειά της βρετανι- ριστούν και να αναμετρηθούν οι
γες και τα τετραγωνισμένα πα- είχε φροντίσει να βρει διάφορα άνο- κής ποπ είναι να ερμηνεύει τη βρετανοί μπλουζίστες (Rolling
πούτσια μέχρι τις νεαρές με στα λευκά κακέκτυπα των πρωτο- μουσική της μαύρης αμερικής, Stones, animals, αλέξις κόρνερ,
αντρικά Σέτλαντ πουλόβερ με πόρων του ροκ-εν-ρολ: ο ρίκι νέλ- και να την κάνει κατανοητή στη Yardbirds) και για να ακούσουν τα
V, σειρές κολιέ με χάντρες στυλ σον, ο ντιόν, ο φάμπιαν και ο λευκή αμερικανική αγορά. μπλουζ οι πιο υποψιασμένοι νεαροί
δεκαετίας του ’20, ψηλές μαύ- φράνκι Άβαλον δεν τρόμαζαν τη μουσικόφιλοι. τα συγκροτήματα
ρες κάλτσες και ριζικά πιο κο- γενιά των γονιών τους, και δεν απει- οι Rolling Stones δημιουργήθηκαν αυτά αποτέλεσαν το πρώτο κύμα
ντές φούστες. λούσαν να παντρευτούν τη δεκα- από την αγάπη του μικ τζάγκερ της Βρετανικής εισβολής στις
τριάχρονη ξαδέλφη τους. από τα και του κηθ ρίτσαρντς για τα ηΠα. Όπου με τον όρο Βρετανική
ωστόσο, για κάποιο διάστημα η τέλη της δεκαετίας του 1950, οι πιο μπλουζ., κάτι που φαίνεται από τον εισβολή εννοούμε τα βρετανικά συ-
μουσική πραγματικότητα έμοιαζε ανήσυχοι νεαροί Βρετανοί είχαν αρ- τίτλο που διάλεξαν για το συγκρό- γκροτήματα που κατέκλυσαν με τε-
να μη συμβαδίζει με την αισθητική χίσει να ακούνε με φανατισμό –και τημά τους: κυλιόμενες Πέτρες – ράστια επιτυχία τις ηΠα, την τριε-
αναγέννηση των νεαρών Βρετανών. ενίοτε να αντιγράφουν– τους μαύ- από το ομώνυμο τραγούδι του μά- τία 1964-1967.
το ροκ-εν-ρολ ήταν μια ξεχασμένη ρους πρωτοπόρους των μπλουζ, ενώ ντι γουώτερς. Δεν ήταν οι μόνοι.
«περιστασιακή μόδα», λησμονημένη οι αμερικανοί συνομήλικοί τους δια- Στον αντίποδα των συγκροτημάτων Μια μουσική που δεν ξεθωριάζει
ακόμα και στις ηΠα, αφού ο τσακ σκέδαζαν με σαχλή ποπ – και οι πιο του μέρσι που έδιναν έμφαση στα οι επόμενες 300 σελίδες του βι-
μπέρι ήταν πολύ μαύρος, ο τζέρι σοβαροί έκλαιγαν τη μοίρα τους, περίτεχνα φωνητικά και τις κιθά- βλίου περιγράφουν λεπτομερώς τη
λη λιούις είχε μπει στη μαύρη λίστα ακούγοντας τους πουρίστες της ρες, μια καινούργια μουσική τάση χρυσή δεκαετία των Stones, η οποία
λόγω των σκανδάλων της προσωπι- φολκ. Ή, όπως έγραψε ο βρετανός έπαιρνε σάρκα και οστά στο λον- για πολλούς τελειώνει με την κυ-
κής του ζωής και ο Έλβις ασχολιό- δημοσιογράφος και συγγραφέας δίνο. το κλαμπ μαρκί του λονδί- κλοφορία του Exile on the Main
ταν περισσότερο με τον κινηματο- Πωλ ντυ νουαγιέ στο μουσικό πε- νου έγινε ό,τι ήταν το κάβερν για το Street (1972). το ιδανικό είναι να
γράφο παρά με τη μουσική. η ριοδικό Mojo: λίβερπουλ – ένας χώρος για να γνω- τις διαβάσει κανείς παράλληλα με

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 47


τις αυτοβιογραφίες του κηθ ρί-
τσαρντς και της μάριαν φέιθφουλ,
που αναφέρονται ενδελεχώς στην
ίδια χρονική περίοδο. Πέρα από τις
πληροφορίες για τη ζωή του τζά-
γκερ, αποτελεί μια οξυδερκή ματιά
στους μηχανισμούς της μουσικής
βιομηχανίας, η οποία ήδη από τα
μέσα της δεκαετίας του 1960 έβρι-
σκε τρόπους ανάπτυξης που μόνο
με τη μουσική δεν είχαν σχέση. η
στημένη κόντρα μεταξύ Beatles και
Stones που οδηγούσε σε συμπλοκές
ανάμεσα στους οπαδούς τους, η
προσπάθεια να φανούν οι Stones
επικίνδυνοι με ερωτήσεις όπως:
«Θα αφήνατε την αδελφή σας να
βγει μ’ έναν από τους Stones;» δεν
ήταν παρά οι ευφυείς χειρισμοί του
μάνατζερ Άντριου Όλντχαμ, ο
οποίος μπορεί να μην έφτανε τον
συνταγματάρχη τομ Πάρκερ σε αυ-
ταρχισμό, αλλά δεν απείχε πολύ.
Όσοι ενδιαφέρονται για τις αμι-
γώς μουσικές περιπέτειες των
Rolling Stones δεν θα απογοητευ-
τούν, αν και θα πρέπει να τις ανα-
ζητήσουν ανάμεσα στα κουτσομπο-
λιά για τις φιλενάδες του μικ, τη
μύησή του στα κάθε λογής ναρκω-
τικά και τις ενδυματολογικές του
επιλογές. τα μουσικά στοιχεία που
έχει παραλείψει ο φίλιπ νόρμαν
μπορεί κανείς να τα βρει στην αυ-
τοβιογραφία του μπασίστα μπιλ
γουάιμαν, Stone Alone, η οποία όμως
δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.
Παρ’ ότι η βιογραφία του μικ δεν
είναι «εγκεκριμένη», ο νόρμαν έχει
συγκεντρώσει εντυπωσιακό όγκο
υλικού, στον οποίο δεν διστάζει να
απομυθοποιήσει ενίοτε τον τζά-
γκερ. για παράδειγμα, αναφέρει
ρητά ότι, παρά τις περί του αντιθέ-
του απόψεις, οι Stones δεν είχαν
ούτε εξέφραζαν ρηξικέλευθες πολι-
τικές απόψεις. Όσο κι αν οι νεαροί
αμερικανοί ξεσπάθωναν κατά του
πολέμου στο Βιετνάμ με σάουντρακ
(εκτός άλλων) τους δίσκους των
Stones, τόσο εκείνοι απείχαν από
κάθε πολιτική δραστηριότητα, βυ-
θισμένοι στις ηδονές μιας ζωής πα-
ραμυθένιας.
κάποιες άλλες πληροφορίες πα-
ρουσιάζονται για πρώτη φορά,
όπως η ανάμειξη του FBi στη σύλ-
ληψη των μικ, κηθ και μάριαν
το 1967 για κατοχή και χρήση
ναρκωτικών. ο συγγραφέας πα-
ραθέτει στοιχεία ότι η καταγγελία
που οδήγησε την αστυνομία την
αγροικία ρέντλαντς, του Δυτικού
Σάσεξ, έγινε από τον πράκτορα
ντέηβιντ Σνάιντερμαν, γνωστό
ως Βασιλιά του Άσιντ, κατ’ εντολή
του τζέι Έντγκαρ χούβερ, ο
48 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
O Μικ Τζάγκερ στο λος Άντζελες το 1972.
οποίος μισούσε τον τζάγκερ.
Καιρός κατάλληλος
για επανάσταση στα Ανάκτορα
μια ενδιαφέρουσα αντίφαση της
βρετανικής πραγματικότητας, είναι
ότι παρά τη σύλληψη των μικ, κηθ
και μάριαν, τον φεβρουάριο του
1967, η κυβέρνηση των εργατικών
του ουίλσον, σε μια προσπάθεια να
προσελκύσει τη νεολαία στην ιδεο-
λογία της, πλησίασε τον τζάγκερ
την επόμενη χρονιά με μια απί-
στευτη πρόταση: να βάλει υποψη-
φιότητα για βουλευτής του κόμμα-
τος. ο φόβος των εργατικών ήταν
μήπως η ανησυχία που είχε κατα-
λάβει τους νέους απ’ άκρη σ’ άκρη
στην ευρώπη ξέφευγε από τους
δρόμους του Παρισιού και της Πρά-
γας και περνούσε τα σύνορα των
βρετανικών νησιών. ο τζάγκερ,
παρ’ ότι δεν είχε τις ευαισθησίες
του λένον, αρνήθηκε την πρόταση
και ανταποκρίθηκε στην υπόγεια
ανησυχία της βρετανικής νεολαίας
με το Street Fighting Man – στο
οποίο αναρωτιόταν τι μπορεί να κά-
Jim Marshall Photography LLC, Courtesy Steven Kasher Gallery, New York
νία – ένα φλερτ που δεν απέδωσε
ποτέ ικανοποιητικούς καρπούς.
Παρά τις προσπάθειές του να εμ-
φανιστεί σε σοβαρούς ρόλους, η λί-
στα με τις ταινίες για τις οποίες
κρίθηκε ανεπαρκής είναι εντυπω-
σιακή: το Κουρδιστό Πορτοκάλι, η
κινηματογραφική μεταφορά του
Μαιτρ και της Μαργαρίτας, το μιού-
ζικαλ Τόμυ των Who, η ταινία επι-
στημονικής φαντασίας Ζαρντόζ (με
τον Σων κόννερυ και τη Σαρλότ
ράμπλινγκ), ο Άνθρωπος που έπεσε
στη Γη (τον οποίο υποδύθηκε εξαι-
ρετικά ο ντέηβιντ μπόουι), το Φι-
τζκαράλντο του Βέρνερ χέρτσογκ,
κ.ά. μόνο στο Περφόρμανς του νί-
κολας ρεγκ είναι πειστικός, ίσως
επειδή υποδύεται τον εαυτό του.
Βλέποντάς τον σήμερα στην άλλη
μεγάλη κινηματογραφική του εμ-
φάνιση, στη βιογραφία του αυ-
στραλού ληστή νεντ κέλι, σε σκη-
νοθεσία του τόνυ ρίτσαρντσον,
αντιλαμβάνεσαι γιατί δεν τα κατά-
φερε ποτέ στη μεγάλη οθόνη.
Προτιμώ να πεθάνω παρά
να τραγουδάω το «Satisfaction»
στα 45 μου
Σε γενικές γραμμές, ο νόρμαν πα-
ρουσιάζει τον τζάγκερ σαν έναν πα-
ράδοξο συγκερασμό αντιφατικών
χαρακτηριστικών: μπλούζμαν και
συγχρόνως μπίζνεσμαν, μια «φευ-
γαλέα πεταλούδα» της οποίας τη
λιγότερο γενναιόδωρη πλευρά δεν
διστάζει να εκθέσει. Όπως, για πα-
ράδειγμα, στην ιστορία της σχέσης
νει ένας φουκαράς νεαρός στο κοι- του μικ με τη μαύρη αμερικανίδα
μισμένο λονδίνο, παρά μόνο να τραγουδίστρια μάρσια χaντ, για
τραγουδάει σε μια ροκ-εν-ρολ μπά- την οποία έγραψε το «Brown
ντα. Sugar», αλλά αρνήθηκε να στηρίξει
το τραγούδι αυτό στάθηκε η οικονομικά όταν γέννησε την κόρη
αφορμή της γνωριμίας των Stones του. ο τζάγκερ αναγνώρισε την
με τον σκηνοθέτη ζαν-λυκ γκο- κόρη του μια δεκαετία αργότερα,
ντάρ, ο οποίος τους ζήτησε να εμ- έπειτα από πολλές δικαστικές δια-
φανιστούν σε μια αγγλική παρα- μάχες.
γωγή που σκόπευε να γυρίσει στο Στα μείον του βιβλίου εντάσσεται
λονδίνο, με τίτλο Ένα συν Ένα. ο η ωραιοποιημένη αναφορά στη συ-
γκοντάρ είχε οραματιστεί ένα πολι- ναυλία των Rolling Stones στο Άλ-
τικό ντοκιμαντέρ, ο πυρήνας του ταμοντ, στις 6 Δεκεμβρίου 1969,
οποίου ήταν οι πρόβες των Stones στη διάρκεια της οποίας δολοφο-
στο στούντιο ολύμπικ Σάουντς και νήθηκε ο νεαρός μέρεντιθ χάντερ
η ηχογράφηση εν τέλει του Street την ώρα που ο τζάγκερ τραγου-
Fighting Man. το αποτέλεσμα ήταν δούσε το «Sympathy for the Devil».
«ένα ακατάληπτο μαρξιστικό-μα- ο συγγραφέας επιρρίπτει την ευ-
οϊκό παραλήρημα», από το οποίο θύνη στους Grateful Dead και βρί-
διασώζονταν μόνο οι Stones. σκει ένα σωρό δικαιολογίες για τον
Ήδη πριν από τη γνωριμία τους τζάγκερ. το Άλταμοντ παραμένει
με τον γκοντάρ, οι Stones, και ειδι- για πολλούς το απόλυτο Βατερλώ
κότερα ο τζάγκερ, ήθελαν να γυρί- των Stones – μια στιγμή χειρότερη
σουν μια δική τους ταινία – όπως κι από τα χειρότερα άλμπουμ των
είχαν κάνει ήδη οι Beatles με με- τελευταίων είκοσι χρόνων τους.
γάλη επιτυχία. το Ένα συν Ένα ανα- οι τελευταίες 200 σελίδες του βι-
ζωπύρωσε το φλερτ του τζάγκερ βλίου αναλώνονται περισσότερο σε
με την κινηματογραφική βιομηχα- κουτσομπολιά και σκάνδαλα, παρά
σε ουσιαστικές πληροφορίες. Ίσως
επειδή δεν υπάρχουν πολλά αξιό-
λογα μουσικά κατορθώματα για να
διηγηθεί ο συγγραφέας. εκεί όπου ο
νόρμαν μας απογοητεύει αληθινά
είναι στον τρόπο με τον οποίο πα-
ρουσιάζει τον κηθ ρίτσαρντς – ή
που ξεχνάει να αναφερθεί στον
μπράιαν τζόουνς. Ξοδεύει πολλές
σελίδες στους δεσμούς του τζάγκερ
για την τζέρρυ χωλ και την κάρλα
μπρούνι, αφήνοντας στη σκιά τον
τζόουνς και αμαυρώνοντας τον
κηθ, για τον οποίο υπαινίσσεται ότι
έχει κατασκευάσει μέρος της αυτο-
βιογραφίας του. ο κηθ όμως έχει
ορίσει με τον πιο περιεκτικό τρόπο
τη διαφορά του από τον μικ:
ο μικ θέλει να ξέρει τι θα κά-
νει αύριο. εγώ χαίρομαι απλώς
να ξυπνάω και να βλέπω ποιος
είναι κοντά μου. ο μικ είναι το
ροκ· εγώ είμαι το ρολ.
τον επόμενο ιούλιο ο μικ θα κλεί-
σει τα 70. Παρά τις αλλοτινές δη-
λώσεις του, το καλοκαίρι που μας
πέρασε γιόρτασε την 50ή επέτειο
των Rolling Stones με μια σειρά συ-
ναυλίες. είναι φανερό ότι στο δί-
λημμα να καεί ή να ξεθωριάσει, προ-
τίμησε το δεύτερο. ο τσάρλι γου-
ότς, ο ντράμερ των Stones, αυτός
που όπως γράφει ο φίλιπ νόρμαν
έμεινε περισσότερο αλώβητος από
την τρέλα της φήμης, έχει πει για
τον τζάγκερ: «τον μικ δεν τον εν-
διαφέρει τι έγινε χθες. το μόνο που
τον ενδιαφέρει είναι το αύριο».
Ο άγνωστος Τζάγκερ
μια πλευρά της προσωπικότητας
του μικ που είναι λιγότερο γνωστή
είναι η ενασχόλησή του με τον
αθλητισμό. ο πατέρας του, ο τζο,
ήταν γυμναστής, και τόσο ο μικ,
όσο και ο μικρότερος αδελφός του,
ο κρίστοφερ, γυμνάζονταν σε κα-
θημερινή βάση στο ποδόσφαιρο, το
κρίκετ, το μπάσκετ, το ράγκμπι και
το ακόντιο. Ίσως έτσι εξηγείται η
άριστη φυσική κατάσταση του μικ,
που του επιτρέπει, στο κατώφλι των
70 χρόνων, να κινείται επί σκηνής
με άνεση κι ευλυγισία 30άρη.
Beatles και Stones
Παρά την υποτιθέμενη κόντρα των
Rolling Stones με τους Beatles, ο
νόρμαν αναφέρει πολύ συχνά τις
φιλικές σχέσεις των μελών των δύο
συγκροτημάτων. ο τζάγκερ είχε
πει σε μια συνέντευξή του:
τα πηγαίναμε πολύ καλά. εί-
χαμε φυσικά μεγάλο ανταγωνι-
σμό, αλλά οι Beatles ήταν ασύλ-
ληπτα πιο δημοφιλείς και είχαν
ξεκινήσει πρώτοι. αλλά είχαμε
καλές σχέσεις και μας βοήθη-
σαν πολύ. μας έδωσαν ένα
τραγούδι τους, το «i wanna be
your man», οποίο έγινε η πρώτη
μεγάλη επιτυχία μας στην αγ-
γλία.
Δεν μπορείς να τα έχεις
πάντοτε όλα – ή μήπως μπορείς;
ο μικ τζάγκερ, ο οποίος δηλώνει
συντηρητικός με το σίγμα μικρό,
μπορεί να μην είχε την υπομονή ή
το ταλέντο να γράψει την αυτο-
βιογραφία του, όπως έκανε ο κηθ.
οι διάφορες δηλώσεις του όμως
δείχνουν έναν άνθρωπο που παρά
το υπερβολικό εγώ του, αντιλαμ-
βάνεται με διαύγεια τον διπλό
ρόλο του σαν μαριονέτας και μα-
ριονετίστα του ροκ-εν-ρολ τσίρ-
κου.
Οι άνθρωποι έχουν μια εμμονή.
Σε θέλουν όπως ήσουν το 1969.
Επειδή αλλιώς θα νιώσουν ότι
μαζί με σένα, χάνουν τα νιάτα
τους. Είναι εγωιστικό, αλλά είναι
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 49
κατανοητό.
Μπήκα στη μουσική επειδή
ήθελα τα φράγκα. Αλήθεια είναι.
Κοίταξα γύρω μου και μου φά-
νηκε ο μόνος τρόπος για να απο-
κτήσω όσα φράγκα ήθελα.
Το παρελθόν είναι σπουδαίο
και δεν θέλω να το διαγράψω,
δεν μετανιώνω γι’ αυτό` αλλά
ούτε θέλω να μείνω φυλακισμέ-
νος εντός του.
Είμαι συντηρητικός με το σίγμα
μικρό. Μπορείς να είσαι συντη-
ρητικός στα οικονομικά θέματα,
και ανεκτικός σε ζητήματα ηθικής
ή ελευθερίας της έκφρασης.
Οι άνθρωποι νομίζουν ότι σε
ξέρουν. Ξέρουν πράγματα για σένα
που εσύ τα έχεις ξεχάσει.
Ό,τι αξίζει να το κάνεις, αξίζει
και να το παρακάνεις.
Όσο οι εφημερίδες έχουν τη
φάτσα μου στην πρώτη σελίδα,
δεν με απασχολεί τι γράφουν για
μένα στη δέκατη έβδομη.
Ή θα μείνουμε στα σπίτια μας
και θα παριστάνουμε τους στυ-
λοβάτες της κοινωνίας, ή θα
βγούμε έξω και θα αρχίσουμε τις
περιοδείες. Δεν έχουμε βρει κα-
μία κοινωνία που να χρειάζεται
στυλοβάτες. zx
50 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 51

Stathis Kalyvas, George
Pagoulatos and Haridimos
Tsoukas (edit.), From
Stagnation to Forced
Adjustment (Από τη
στασιμότητα στην
επιβαλλόμενη προσαρμογή),
London, Hurst & Company,
2012, 332 σελ.
πλειονότητα των ελ-
H λήνων πολιτών, σύμ-
φωνα με τις καταγε-
γραμμένες έρευνες
των διαθέσεων της
κοινής γνώμης των πολλών τελευ-
ταίων ετών, φέρεται να ομνύει στην
αναγκαιότητα των μεταρρυθμίσεων.
ταυτόχρονα, η προώθηση μιας σει-
ράς αλλαγών στο πολιτικό και οικο-
νομικό σύστημα της χώρας βρίσκε-
ται στις προτεραιότητες των
πολιτικών κομμάτων και των δια-
μορφωτών της κοινής γνώμης, όπως
αυτές καταγράφονται στον δημό-
σιο λόγο. Πολίτες και πολιτικό προ-
σωπικό αναγνωρίζουν και επιβεβαι-
ώνουν τις διαπιστώσεις διεθνών
οικονομικών οργανισμών (εκθέσεις
οοΣα, κ.λπ), οι οποίοι κατ’ επα-
νάληψη έχουν επισημάνει τη δρα-
ματική υστέρηση της ελλάδας σε
μία σειρά δεικτών οικονομικής και
πολιτικής ανάπτυξης. Παρ’ όλα
αυτά, το ισχυρό αίτημα των μεταρ-
ρυθμίσεων παρέμεινε και παραμένει
πεισματικά μετέωρο.
η σημερινή κρίση, αν μη τι άλλο,
απογύμνωσε την πολιτική και οικο-
νομική ζωή του τόπου και αποκά-
λυψε ένα σαθρό πολιτικο-οικονο-
μικό σύστημα σε φανερή αναντι-
στοιχία με τις αυξημένες απαιτήσεις
του νέου διεθνούς περιβάλλοντος.
και οι ωδίνες της, αναγκαστικής
πλέον, προσαρμογής της χώρας στη
νέα πραγματικότητα υπογραμμίζουν
τις τρομακτικές δυσχέρειες μετα-
σχηματισμού της, η οποία εμφανίζει
τα χαρακτηριστικά μιας «μπλοκαρι-
σμένης» κοινωνίας – «μιας κοινω-
νίας όπου η αναγκαιότητα αλλαγών
είναι εμφανής, όχι μόνο στους πολί-
τες, αλλά και σε κάθε ενημερωμένο
παρατηρητή – ωστόσο ο συντηρητι-
σμός, τα κατεστημένα συμφέροντα,
ή και τα δύο, αποτρέπουν την εμ-
φάνιση των αναγκαίων αλλαγών».
(Άντονυ γκίντενς, Europe in the
Global Age, Polity Press, 2007).
52 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
οι ωδίνες της προσαρμογής
από τον Δημητρη ΣΚαλΚο
Ποια είναι τα ακριβή αίτια της αποτυχίας υλοποίησης των ζητούμενων μεταρρυθμίσεων και ποιες οι
προϋποθέσεις της επιτυχούς προώθησής τους; Μπορεί να σχεδιαστεί ένας λεπτομερής «οδικός χάρτης»
των αναγκαίων αλλαγών; Έλληνες καθηγητές προσεγγίζουν τις παραμέτρους της αναγκαίας ανασυ-
γκρότησης, αποτιμώντας το κόστος της, τα χαρακτηριστικά της και τις κοινωνικές συμμαχίες που απαι-
τεί. Και ναι, αισιοδοξούν για μια καλύτερη χώρα, στην οποία η ευημερία θα πηγαίνει χέρι χέρι με την
καινοτομία αλλά και την αλληλεγγύη. [ΤΒJ]
Ποια είναι λοπόν τα ακριβή αίτια
της αποτυχίας υλοποίησης των ζη-
τούμενων μεταρρυθμίσεων και ποιες
οι προϋποθέσεις της επιτυχούς προ-
ώθησής τους; μπορεί να σχεδια-
στεί ένας λεπτομερής «οδικός χάρ-
της» των αναγκαίων αλλαγών; Στα
παραπάνω ερωτήματα, η ελληνική
ακαδημαϊκή κοινότητα πρσπαθεί να
απαντήσει, περισσότερο ή λιγότερο
συγκροτημένα, ήδη από την προη-
γούμενη δεκαετία. Σε αυτή την κα-
τηγορία εντάσσεται ο συλλογικός
τόμος με τον χαρακτηριστικό τίτλο
Από τη στασιμότητα στην επιβαλλό-
μενη προσαρμογή που κυκλοφόρησε
πρόσφατα στα αγγλικά με την επι-
μέλεια των Στάθη καλύβα, γιώρ-
γου Παγουλάτου και χαρίδημου
τσούκα. Στις φροντισμένες σελίδες
του βιβλίου συγκεντρώνονται δώ-
δεκα κείμενα δεκαπέντε γνωστών
ελλήνων πανεπιστημιακών, οι
οποίοι με τη χρήση διαφορετικών
μεθοδολογικών εργαλείων, ερμη-
νευτικών σχημάτων, αλλά και εκκι-
νώντας από διαφορετικές ιδεολογι-
κές αφετηρίες, προσφέρουν στον
αναγνώστη μία πολυεπίπεδη προ-
σέγγιση του φαινομένου της
«εμπλοκής των μεταρρυθμίσεων».
τα ερευνητικά πεδία των συγγρα-
φέων περιλαμβάνουν μία σειρά το-
μέων δημόσιας πολιτικής –δημόσια
διοίκηση, δημόσια υγεία, εκπαιδευ-
τικό σύστημα, ασφαλιστικό σύ-
στημα, εξωτερική πολιτική–, κάτι
που επιτρέπει μια ολοκληρωμένη
προσέγγιση του ζητήματος. ταυτό-
χρονα, το βιβλίο επωφελείται από
την καίρια χρονική στιγμή της συγ-
γραφής των κειμένων του, καθώς
παρακολουθούν τη ραγδαία εξέλιξη
του ελληνικού δράματος των τελευ-
ταίων τριών ετών. Βάση των κειμέ-
νων αποτέλεσε συνέδριο με θέμα
την «πρόκληση των μεταρρυθμί-
σεων στην ελλάδα», το οποίο ορ-
γανώθηκε στο πανεπιστήμιο του
γέηλ το 2009, στις απαρχές της κρί-
σης, η συμπλήρωση και η τελική
επεξεργασία των κειμένων, όμως,
έγινε το 2011, όταν η χώρα ακρο-
βατούσε στο χείλος μιας καταστρο-
φικής χρεοκοπίας. ας τα δούμε ανα-
λυτικότερα.
ΜεΤαρυθΜιΣΤικη αΠΟΤυχια
και ειΔικα ΣυΜΦερΟνΤα
Στο πρώτο κείμενο του συλλογικού
τόμου, ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος
πραγματεύεται το παράδοξο της
μη-μεταρρύθμισης σε ένα περιβάλ-
λον σαν έτοιμο από καιρό. τοπο-
θετεί τα αίτια των μεταρρυθμιστι-
κών αποτυχιών στο επίπεδο των
σχέσεων κράτους-κοινωνίας και
προτείνει μια χρήσιμη κατηγοριο-
ποίησή τους. κατά τον Σωτηρό-
πουλο, η αποτυχία των μεταρρυθ-
μιστικών προσπαθειών δεν
οφείλεται σε κάποια «ελληνική ιδι-
αιτερότητα», αντίθετα είναι αποτέ-
λεσμα της ισχυρής διαπλοκής ιδιω-
τικών και δημόσιων συμφερόντων
και των σχέσεων αμοιβαίας εξάρ-
τησης που αναπτύσσονται μεταξύ
τους, έχουν άλλωστε παρατηρηθεί
και σε άλλες χώρες της νότιας ευ-
ρώπης. ειδικότερα, καθ’ όλη τη
διάρκεια της μεταπολιτευτικής πε-
ριόδου, ένα ισχυρό κράτος εμφανί-
ζεται να παρεμβαίνει στην κοινωνία
προς όφελος ισχυρών ομάδων συμ-
φερόντων επιτρέποντάς τους να
παρεμποδίζουν τις επιχειρούμενες
μεταρρυθμίσεις. η αδύναμη δημό-
σια διοίκηση και ο (εσω-)κομματι-
κός ανταγωνισμός υπονομεύουν πε-
ραιτέρω την εφαρμογή τους.
Στο δικό τους κείμενο, ο Kevin
Featherstone και ο Δημήτρης Πα-
παδημητρίου συνεχίζουν την προ-
βληματική του Σωτηρόπουλου, επι-
λέγοντας και αυτοί με τη σειρά τους
να πραγματευτούν την προβλημα-
τική εκπροσώπηση των αντιτιθέμε-
νων οικονομικών συμφερόντων σε
ένα «μεσογειακού τύπου» παρεμβα-
τικό κορπορατιστικό κράτος. τε-
λικά, η απουσία ενός ισχυρού πολι-
τικού σώματος που θα υποστηρίξει
την εισαγωγή και την εφαρμογή των
αναγκαίων μεταρρυθμίσεων εμφα-
νίζεται μάλλον ως αναμενόμενο
αποτέλεσμα σε ένα έντονα ανταγω-
νιστικό περιβάλλον το οποίο χαρα-
κτηρίζεται από έλλειψη κοινωνικής
εμπιστοσύνης και προσπάθεια απο-
φυγής του ρίσκου σε συνθήκες χα-
μηλής κοινωνικής προστασίας.
τους ακριβείς τρόπους λειτουρ-
γίας των ειδικών συμφερόντων στο
χώρο της δημόσιας υγείας και της
εκπαίδευσης αντίστοιχα, αναλύουν
ο μάνος ματσαγγάνης και ο απο-
στόλης Δημητρόπουλος. ο χώρος
της δημόσιας περίθαλψης βρίθει ει-
δικών συμφερόντων. Πολλές κατη-
γορίες συναλλασομένων με το
εθνικό σύστημα υγείας φαίνεται να
επωφελούνται από τον τρόπο λει-
τουργίας του, εκτός από τους άμε-
σους δικαιούχους των υπηρεσιών
του, δηλαδή τους ασθενείς. η πα-
γίωση αυτών των συμφερόντων έχει
βαθμιαία οδηγήσει σε μια «ηθική
κρίση», όπου κάθε αίσθηση δημό-
σιου συμφέροντος έχει αντικατα-
σταθεί από έναν προσοδοθηρικό
ατομισμό. για τον ματσαγγάνη, η
κινητοποίηση μιας «κρίσιμης μάζας»
εργαζομένων στο σύστημα υγείας
αποτελεί την αναγκαία συνθήκη
κάθε αποτελεσματικής εισαγωγής
μεταρρυθμίσεων στον παρακμάζο-
ντα χώρο της περίθαλψης, καθώς η
έλλειψη «επαγγελματικού ήθους»
αποτελεί το ανάχωμα σε κάθε με-
ταρρυθμιστική προσπάθεια.
τελικά, η δυνατότητα των ομά-
δων ειδικών συμφερόντων να λει-
τουργούν ως «παράγοντες αρνησι-
κυρίας» (veto players), παρεμπο-
δίζοντας κάθε προσπάθεια προώ-
θησης μεταρρυθμίσεων, εδράζεται
στην κεντρική επιλογή των πολιτι-
κών ελίτ της μεταπολίτευσης να
αρθρώσουν το πολιτικο-οικονο-
μικό σύστημα της χώρας γύρω από

τον άξονα της ανεξέλεγκτης «προ-
σοδοθηρίας» (rent-seeking), ανταλ-
λάσσοντας τον αναδιανεμόμενο
πλούτο με πολιτική δύναμη. Όπως
επισημαίνουν ο μιχάλης μητσό-
πουλος και ο Θοδωρής Πελαγίδης
στη δική τους συνεισφορά στον
τόμο, η προσοδοθηρία συνέβαλε
στη βαθμιαία απώλεια της αντα-
γωνιστικότητας της ελληνικής οι-
κονομίας και, τελικά, στην πρό-
κληση της οικονομικής κρίσης, με
τα γνωστά αποτελέσματα.
ΜεΤαρρυθΜιΣειΣ και
ΔηΜΟΣια ΔιΟικηΣη
Πέραν όμως της στόχευσης, ποιο
μπορεί να είναι το ακριβές περιεχό-
μενο, η «τεχνολογία των μεταρρυθ-
μίσεων»; ο ανδρέας αντωνιάδης
και ο Βασίλης μοναστηριώτης ανα-
δεικνύουν τις αρνητικές συνέπειες
της «πολιτικοποίησης» της διαδικα-
σίας των μεταρρυθμίσεων, η οποία
έχει λειτουργήσει ανασχετικά στην
παραγωγή της απαιτούμενης «ειδι-
κής γνώσης» από τις διάφορες κοι-
νότητες των επιστημόνων, οι οποίες
θα έπρεπε να είναι σε θέση να συμ-
βάλουν αποτελεσματικά στη μορ-
φοποίηση των προωθούμενων νέων
ρυθμίσεων.
χρειάζεται, επίσης, να συμφωνή-
σουμε σε μια γενικής χρήσης πα-
ραδοχή: καμία μεταρρύθμιση δεν
μπορεί να υλοποιηθεί χωρίς την
επαρκή υποστήριξη της δημόσιας
διοίκησης. η προώθηση των με-
ταρρυθμίσεων σε κάθε πεδίο δημό-
σιας πολιτικής προϋποθέτει την
προηγούμενη μεταρρύθμιση της δη-
μόσιας διοίκησης, αυτού του «με-
γάλου ασθενούς» του ελληνικού
κράτους. η αγγελική Σπανού υπο-
γραμμίζει το διαβρωτικό ρόλο της
πολιτικοποίησης, δηλαδή της κομ-
ματικοποίησης στη λειτουργία της
δημόσιας διοίκησης, τις επιπτώσεις
της κυριαρχίας του πελατειακού
κράτους, την έλλειψη εμπιστοσύ-
νης των πολιτών στους δημόσιους
λειτουργούς. ιδιαίτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζει η καίρια επισήμανσή
της για την κυριαρχία μιας «νομικι-
στικής» προσέγγισης στις μεταρ-
ρυθμίσεις, αντί της «τεχνοκρατικής».
Όπως χαρακτηριστικά γράφει,
η κυρίαρχη νομική προσέγγιση
της μεταρρύθμισης της δημό-
σιας διοίκησης είναι στην πραγ-
ματικότητα μια παγίδα: περισ-
σότεροι νόμοι που εισάγουν
μεταρρυθμίσεις υποτίθεται πως
παράγουν αλλαγή, παραβλέπο-
ντας την αναγκαιότητα για στα-
θερούς κανόνες του παχνιδιού
9/10/2012, πλατεία Καραϊσκάκη, Αθήνα. Ντυμένοι γερμανοί ναζί,
διαδηλωτές της ΠΟΕ- ΟΤΑ, διαμαρτύρονται για την έλευση της Άνγκελα
Μέρκελ στην Ελλάδα.
ως προαπαιτούμενο για τη βελ-
τίωση της απόδοσης. την ίδια
στιγμή, αυτή η προσέγγιση εκ-
φράζει μια βαθειά έλλειψη κα-
τανόησης ή αδιαφορία απένα-
ντι στα κοινωνικο-πολιτικά
αίτια και τους παράγοντες που
ευθύνονται για την υπάρχουσα
κατάσταση. (σελ. 190)
τελικά, ο διοικητικός «φορμαλι-
σμός» καταλήγει στην υποχώρηση
των τυπικών κανόνων μπροστά στις
άτυπες πρακτικές.
ακόμη, η επιτυχής εισαγωγή μιας
μεταρρύθμισης σε καμία περίπτωση
δεν αποτελεί ένα απλό τεχνικό ζή-
τημα. κάθε μεταρρύθμιση ακολου-
θεί μια «διανοητική αλλαγή» η
οποία έχει προηγουμένως εμπεδω-
θεί. ο Παναγιώτης τσάκωνας, επι-
κεντρώνοντας την ανάλυσή του
στην ομολογουμένως επιτυχή «αλ-
λαγή παραδείγματος» στην ελλη-
νική εξωτερική πολιτική απέναντι
στην τουρκία μετά τη λήξη του Ψυ-
χρού Πολέμου, επισημαίνει την κα-
θοριστική σημασία των αντιλήψεων
που υιοθετούν οι διαμορφωτές της
πολιτικής, οι οποίες αλληλεπιδρούν
με το περιβάλλον. εκείνοι που χα-
ράζουν την πολιτική πρέπει να είναι
σε θέση να αναγνώσουν σωστά τις
ευκαιρίες και τις προκλήσεις του με-
ταβαλλόμενου περιβάλλοντος, να
ιεραρχήσουν στόχους και να σχε-
διάσουν εναλλακτικές στρατηγικές.
η ΠΟΛιΤικη ΟικΟνΟΜια
Των ΜεΤαρρυθΜιΣεων
τέλος, ο γιώργος Παγουλάτος ανα-
δεικνύει τα ζητήματα της πολιτι-
κής οικονομίας των μεταρρυθμί-
σεων, επισημαίνοντας ότι οι
μεταρρυθμίσεις αποτελούν πρώτι-
στα ένα πολιτικό ζήτημα. ζητήματα
όπως ο χρόνος και η ταχύτητα
εφαρμογής των μεταρρυθμίσεων ή
αΠε
η έκταση και η ιεράρχησή τους, η
αποζημίωση των «χαμένων» και η
οικοδόμηση κοινωνικών συμμαχιών,
συχνότατα αποδεικνύονται αποφα-
σιστικής σημασίας για την επίτευξή
τους. Θυμίζει έτσι την παλιά ρήση
του Πρζεβόρσκι, πως οι οικονομι-
κές μεταρρυθμίσεις είναι πολύ ση-
μαντικές για να τις αφήσουμε στους
πολιτικούς. γράφει χαρακτηρι-
στικά:
τυπικό φανόμενο των πολιτικά
αναπτυγμένων οικονομιών, οι
μεταρρυθμίσεις στην ελλάδα ξε-
διπλώθηκαν ανάμεσα σε έντονα
διανεμητικές συγκρούσεις, δια-
μορφωμένες από τις θεσμικές
διευθετήσεις του κυρίαρχου πε-
ριβάλλοντος. η μεταρρύθμιση
παραμένει ένα πολιτικό εγχεί-
ρημα όπου οι δυνητικοί χαμένοι
πρέπει να πειστούν, να αποζη-
μιωθούν, να παρακαμφθούν, να
ηττηθούν ή να εξισορροπηθούν
από την οικοδόμηση μιας φιλο-
μεταρρυθμιστικής συμμαχίας
ανάμεσα σε πιθανούς οφελημέ-
νους της μεταρρύθμισης. με
αυτή την έννοια, η προσπάθεια
της κυβέρνησης να κατασκευά-
σει υποστηρικτικές συμμαχίες
για τις μεταρρυθμίσεις, ακόμη
και με τη στοίχιση δίπλα σε συ-
γκεκριμένες ομάδες για το γε-
νικό δημόσιο συμφέρον, ήταν
ένα σημαντικό στοιχείο της με-
ταρρυθμιστικής στρατηγικής.
Παρ΄όλα αυτά, η επένδυση της
κυβέρνησης σε μια επίδειξη
αντιπαράθεσης με συγκεκριμέ-
νες ομάδες δεν σήμαινε ότι θα
ήταν πρόθυμη να τα βάλει με
όλες τις ομάδες συμφερόντων
ταυτόχρονα· η πολιτική των με-
ταρρυθμίσεων ολοφάνερα περι-
λαμβάνει ακόμη την τέχνη της
διαπραγμάτευσης και του συμ-
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 53
βιβασμού. (σελ. 273 – η μετά-
φραση δική μας)
Όπως ελπίζουμε να γίνεται αντι-
ληπτό, όλα τα παραπάνω κείμενα,
μέσα από την πολυπρισματική προ-
σέγγιση που υιοθετούν, προσφέρουν
μια σχεδόν ολοκληρωμένη εικόνα
της μεταπολιτευτικής μεταρρυθμι-
στικής αδράνειας. ωστόσο, θα ήταν
ίσως χρήσιμο οι παραπάνω προ-
σεγγίσεις να εμπλουτιστούν με κά-
ποια ειδικότερη πραγμάτευση των
«άτυπων» θεσμών και, κυρίως, του
ρόλου της «ιδεολογίας» στην
εμπλοκή των μεταρρυθμίσεων. οι
ιδεολογίες, όπως μας υπενθυμίζει ο
αμερικανός πολιτικός επιστήμονας
ντάγκλας νορθ, αποτελούν συλ-
λογικές διανοητικές κατασκευές που
παρέχουν ταυτόχρονα μια ερμηνεία
του περιβάλλοντος και έναν τρόπο
διαχείρισής του. το ιδεολογικό πα-
ράδειγμα που κυριάρχησε μεταπο-
λιτευτικά στη χώρα μας, προσάρ-
μοσε σταδιακά τους θεσμούς, τις
συμπεριφορές και τις νοοτροπίες
στις επιταγές του κρατισμού και της
προσοδοθηρίας. η δυσπιστία
(ενίοτε και ανοιχτή εχθρότητα)
στους θεσμούς της ανοιχτής οικο-
νομίας, αν μη τι άλλο, λειτούργησε
ενισχυτικά σε κάθε προσπάθεια
μπλοκαρίσματος των μεταρρυθμί-
σεων. και για να θυμηθούμε τον
κέυνς, η δυσκολία δεν βρίσκεται
στις νέες ιδέες αλλά στο να απο-
δράσουμε από τις παλαιές. χωρίς
λοιπόν τις κατάλληλες ιδέες, οι θε-
σμοί είναι καταδικασμένοι να πα-
ραμείνουν «κούφιες» ρυθμίσεις κενές
περιεχομένου.
Σε κάθε περίπτωση, έχοντας
πλέον σήμερα αποφύγει την πιθα-
νότητα μιας αιφνίδιας οικονομικής
κατάρρευσης, το επόμενο διάστημα
η δημόσια συζήτηση πρέπει να
στραφεί στο ζήτημα της προώθησης
των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων.
αποτελούν το πεδίο όπου θα κριθεί,
όχι μόνο το ζήτημα της μελλοντικής
οικονομικής ευημερίας της χώρας,
αλλά και η δυνατότητά μας να οι-
κοδομήσουμε μία κοινωνία αξιο-
πρέπειας, δικαιοσύνης και συνοχής,
αντί της κυριαρχίας του «εσφαλμέ-
νου ατομισμού» που εξέθρεψε το
φαύλο σύστημα το οποίο οδήγησε
στη σημερινή κατάσταση. Σε αυτή
την κατεύθυνση, ευελπιστούμε ότι
αυτός ο περιεκτικός και διεισδυτι-
κός συλλογικός τόμος θα βρει σύ-
ντομα το δρόμο του στις προθήκες
των ελληνικών βιβλιοπωλείων
εμπλουτίζοντας τον δημόσιο διά-
λογο για την επόμενη μέρα της ελ-
λάδας. zx

Mary Hilson, Το
Σκανδιναβικό Μοντέλο.
Αποτελεσματικότητα και
αλληλεγγύη, συναίνεση και
θεσμικός πειραματισμός,
μετάφραση από τα αγγλικά:
Νίκος Κουμπιάς, επιμέλεια:
Θάνος Σαμαρτζής,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, 2012, 422 σελ.
Πειραματισμός και ευελιξία
από τον ΓιωρΓο ΣαρηΓιαννιΔη
Η εικόνα του σκανδιναβικού μοντέλου φιλοδοξεί να απαντήσει στην ένσταση διάφορων φιλελεύθερων δια-
νοητών ότι δεν μπορεί να συνυπάρξει η ελευθερία της αγοράς με συγκεντρωτικές μορφές κρατικού σχε-
διασμού. Ωστόσο, η ένσταση αυτή δεν είναι παντελώς δίχως περιεχόμενο. Σχεδόν σε όλες τις δυτικές χώ-
ρες συναντάμε κάποια μορφή κράτους πρόνοιας. Εκεί όπου το σκανδιναβικό μοντέλο διαφέρει έντονα από
αυτά των υπόλοιπων δημοκρατικών χωρών είναι ότι δεν περιορίστηκε απλώς στην παροχή ενός διχτυού
ασφαλείας για τους πολίτες, αλλά είχε, από τη θεμελίωσή του, πολύ μεγαλύτερες φιλοδοξίες.

μυρωδιά του πεύκου, διαπραγματεύσεων”», δεν προσφέ-

η η θερμή υγρασία που

αναδύεται από τις
πέτρες πάνω στην
ξυλόσομπα, το λιγο-
στό φως που μπαίνει από το μικρό
παράθυρο... Δεν υπάρχει πιο κα-
θαρτήρια εμπειρία από μια βουτιά
στα κρυστάλλινα νερά μιας σουη-
δικής λίμνης ύστερα από την έκ-
θεσή σου στον καυτό αέρα της
πλωτής σάουνας. κι ύστερα, το
κρύο νερό να τεντώνει το δέρμα
σου και να ξυπνά όλες σου τις αι-
σθήσεις. τα ξύλινα σπίτια στο βά-
θος, σε αρκετή απόσταση το ένα
από το άλλο, κρυμμένα μέσα στα
πεύκα και τα έλατα, αποκομμένα
από τον κόσμο, δίνουν την αίσθηση
της απόλυτης γαλήνης.
το παράξενο είναι ότι η αίσθηση
αυτή της γαλήνης δεν σε εγκατα-
λείπει όταν επιστρέφεις στην πόλη.
Παρά τα αυτοκίνητα, το πλήθος
στα πεζοδρόμια, τα εμπορικά κέ-
ντρα, τα ποδήλατα, τα τραμ, τους
ήχους της μεγαλούπολης, η Στοκ-
χόλμη καταφέρνει να διατηρεί την
ηρεμία και την ισορροπία. είναι ο
τρόπος που στέκεται καθένας μέσα
στο περιβάλλον του, δίπλα στον
συνάνθρωπό του, απέναντι από
τον κόσμο γύρω του. η ζωή της
πόλης κυλά όχι σαν ατέρμονη
σειρά ρήξεων και αντιθέσεων, αλλά
σαν ένας χώρος λειτουργικά κατα-
σκευασμένος για να φιλοξενήσει τη
δημιουργικότητα, τη δράση, την κί-
νηση των πολιτών και των επισκε-
πτών.
O κεντρικός σιδηροδρομικός σταθμός της Στοκχόλμης, στη Σουηδία. Η
καθημερινότητα καθρεφτίζει την πραγματικότητα: το σκανδιναβικό μοντέλο
επιμένει σε έναν μεγάλο δημόσιο τομέα με «υψηλά επίπεδα του εθνικού
εισοδήματος να δαπανώνται για τη διατήρηση του περίφημου σκανδιναβικού
κράτους πρόνοιας».
τητας και της συναίνεσης. η ισορ-
ροπία δεν είναι απλώς το αποτέλε-
σμα του μοντέλου, αλλά θεμελιώ-
δες χαρακτηριστικό του. κάθε
αλλαγή, είτε σχεδιασμένη από
πάνω (συχνότερα) είτε προερχό-
μενη από κάτω (αρκετά πιο σπά-
νια), περνά από όλες τις φάσεις
της αναζήτησης, του πειραματι-
σμού, της συζήτησης, της συμφω-
νίας, μέχρι που κάθε εμπλεκόμε-
νος να είναι έτοιμος να υποστηρίξει
την εφαρμογή της και να εγγυηθεί
την επιτυχία της. (το μοναδικό μέ-
ρος του κόσμου, εκτός Σκανδινα-
βίας, που μπορεί κανείς να συνα-
τελεσματικότητα. «η έκδηλη ικα-
νότητα των σοσιαλδημοκρατών να
λειτουργούν συναινετικά» δημιούρ-
γησε μια παράδοση αποφυγής συ-
γκρούσεων που καθορίζει πλέον
πλήρως το χώρο κάθε πολιτικής
αναζήτησης.
αυτό που δεν καταφέρνουμε, δυ-
στυχώς, να απαντήσουμε, διαβά-
ζοντας την εργασία της μαίρης
χίλσον, είναι τα σχετικά ερωτή-
ματα για τις αιτίες και τον τρόπο
σχηματισμού αυτής της παράδο-
σης. απουσιάζει η μεγάλη αφή-
γηση, η κινηματογραφική ροή που,
χωρίς να υπεραπλουστεύει, θα
ρουν τα απαραίτητα εργαλεία κα-
τανόησης του φαινομένου. αν και,
σε δεκάδες σελίδες καταγραφής τε-
τριμμένων μεγεθών και ασήμαντων
συμβάντων, διαβάζουμε κάθε λε-
πτομέρεια αυτών των «ατέρμονων
εννοιολογικών διαπραγματεύ-
σεων»: εκλογικά ποσοστά, εναλλα-
γές κομματικών σχηματισμών στην
κυβέρνηση, μετεξελίξεις και συνα-
σπισμοί κομμάτων, πολιτικές συ-
ναντήσεις, στατιστικά στοιχεία, βι-
βλιογραφικές αναφορές.
η περιοχή αυτή που παραδο-
σιακά ονομάζεται Σκανδιναβία, ο
ευρωπαϊκός Βορράς, κατάφερε να
διασχίσει τον προηγούμενο αιώνα
με ελάχιστες απώλειες και να με-
τατραπεί από μια καθαρά αγρο-
τική κοινωνία σε μια υβριδική
μορφή αγροτικού και βιομηχανικού
πολιτισμού, με έμφαση στην υψηλή
τεχνολογία, τις τηλεπικοινωνίες και
τις εξαγωγές. Όποια κι αν είναι η
ιδεολογική μας αφετηρία, «ο μύ-
θος της σκανδιναβικής οικονομι-
κής ιδιαιτερότητας παραμένει ένα
πανίσχυρο ρητορικό σχήμα». το
Σκανδιναβικό μοντέλο παραμένει
ένας πολιτικός μύθος από εκείνους
που καταφέρνουν να επιβιώσουν,
κυριαρχώντας ενίοτε στο πεδίο των
ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, χω-
ρίς ποτέ κανείς να αναρωτηθεί για
το πραγματικό του περιεχόμενο.
είναι αλήθεια ότι οι κρατικές δα-
πάνες είναι μεγαλύτερες στις χώ-
ρες της Σκανδιναβίας από ό,τι
στην υπόλοιπη ευρώπη, αλλά
αυτό δεν είναι μάλλον επαρκές για

ΠαραΔΟΣη αΠΟΦυΓηΣ
ντήσει αυτό το μοντέλο πολιτικής μπορούσε ίσως να σκιαγραφήσει να μιλήσουμε για κάποιο κοινό μο-

ΣυΓκρΟυΣεων
Διαβάζοντας Το Σκανδιναβικό Μο-
ντέλο της μαίρης χίλσον καταλα-
βαίνεις γιατί. ο σκανδιναβικός πο-
λιτισμός φαίνεται να έχει χτιστεί
πάνω στις αρχές της λειτουργικό-
οργάνωσης είναι οι κάτω χώρες.)
κι αν αυτό σημαίνει, κάποιες φο-
ρές, αργούς ρυθμούς προσαρμογής
και καθυστέρηση στο σχεδιασμό
αποφάσεων, σημαίνει επίσης και
ειρήνη (εργασιακή, πολιτική, κοι-
νωνική), βαθμιαία εξέλιξη και απο-
κάπως την εικόνα της σκανδιναβι-
κής εξέλιξης. φράσεις όπως «η
Σκανδιναβία (ή ο ευρωπαϊκός Βορ-
ράς) “δεν μπορεί να θεωρηθεί ως
ένα δεδομένο γεγονός αλλά, αντί-
θετα, αποτελεί το θεωρητικό
προϊόν ατέρμονων εννοιολογικών
ντέλο αναφοράς σε όλες αυτές τις
χώρες. η κοινωνική οργάνωση, το
μέγεθος και η ποιότητα της κρατι-
κής παρέμβασης, η ευελιξία της
οικονομικής δραστηριότητας, εμ-
φανίζουν διαφορετικά χαρακτηρι-
στικά, στη Δανία, για παράδειγμα,

54 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

από ό,τι στη φινλανδία ή στη Σου-
ηδία. αυτό που πιθανόν έχουμε ως
σημείο αναφοράς όταν μιλάμε για
το σκανδιναβικό μοντέλο, είναι
μάλλον το μοντέλο που εφαρμό-
στηκε, και σε μεγάλο βαθμό συνε-
χίζεται να εφαρμόζεται, στη Σου-
ηδία. Σύμφωνα με τη χίλσον, «το
αρχέτυπο της Σκανδιναβίας ήταν
ανέκαθεν η Σουηδία, και μάλιστα
σε βαθμό που να αναρωτιέται κα-
νείς μήπως το αποκαλούμενο
σκανδιναβικό μοντέλο δεν ήταν,
στην πραγματικότητα, παρά μο-
νάχα σουηδικό».
κές διαπραγματεύσεις είναι θε-
σμικά κατοχυρωμένες και έντονα
συγκεντρωτικές» και το σύστημα
πρόνοιας που έχει αναπτυχθεί ξε-
περνά σε έκταση κάθε άλλο δημο-
κρατικής χώρας. από την άλλη, η
αγορά της Σουηδίας είναι από τις
πιο ελεύθερες του κόσμου: στην
ετήσια κατάταξη οικονομικής ελευ-
θερίας του ιδρύματος Heritage, η
Σουηδία βρίσκεται στην 21η θέση
(ενώ η ελλάδα βρίσκεται μόλις
στην 119η!). Όπως γράφει η χίλ-
σον, η «επιτυχία των σκανδιναβι-
κών χωρών αποδόθηκε, πάνω από
οραματίζονταν για το κοινω-
νικό κράτος στις χώρες τους,
και στην αυτοπεποίθησή τους
ότι μπορούσαν να δημιουργή-
σουν μια «καλή καγαθή» κοι-
νωνία. Σε καμία άλλη δημο-
κρατική χώρα δεν έλαβε η
κρατική παρέμβαση τόσο με-
γάλες διαστάσεις, παρεισφρέ-
οντας σε κάθε πτυχή της αν-
θρώπινης ζωής.
και τα εργαλεία που χρησιμοποί-
ησε ξεπερνούσαν, κατά καιρούς,
τα όρια του δημοκρατικού κράτους
οικονομική αποτελεσματικό-
τητα και η παραγωγική ικανό-
τητα, όχι η καθαρότητα της
φυλής: για να ξεπεραστεί η χα-
μηλή γεννητικότητα, ήταν
απαραίτητο να δημιουργηθεί
ένας πληθυσμός υγιής, αποδο-
τικός και παραγωγικός.
το πρόγραμμα ευγονικής συνεχί-
στηκε μέχρι και το 1976.
λίγοι αντιλήφθηκαν την εγγενή
αντίφαση ανάμεσα στη φιλε-
λεύθερη έμφαση στην ελευθε-

ΤΟ ΣΟυηΔικΟ αρχεΤυΠΟ
Στην πολιτική λογοτεχνία, η
Σουηδία έχει ταυτιστεί με τον
τρίτο δρόμο – την εναλλακτική
πορεία ανάμεσα σε δύο ουτοπικά
άκρα, τον καπιταλισμό και το σο-
σιαλισμό.
Ήδη από τη δεκαετία του ’30,
διάφοροι ξένοι παρατηρητές
υποστήριζαν ότι οι Σκανδινα-
βοί είχαν κατορθώσει να συμ-
φιλιώσουν με επιτυχία τον κα-
πιταλισμό με τον σοσιαλισμό,
συνδυάζοντας την αναδιανομή
του κοινωνικού προϊόντος με
έναν ανθηρό ιδιωτικό τομέα.
Έτσι γεννήθηκε η ιδέα περί
μιας σκανδιναβικής «μέσης
οδού».
Στην πολιτική πρακτική, η Σουη-
δία ακροβατεί μεταξύ δύο φαινο-
μενικά παράταιρων κόσμων. από
τη μία, οι δαπάνες του σουηδικού
κράτους ξεπερνούν κατά πολύ τον
μέσο ευρωπαϊκό όρο. οι «συλλογι-
όλα, σε ένα είδος συμβιβασμού
ανάμεσα στον φιλελεύθερο καπι-
ταλισμό και στον κρατικό σοσιαλι-
σμό».
η εικόνα αυτή του σκανδιναβι-
κού μοντέλου φιλοδοξεί να απα-
ντήσει στην ένσταση διάφορων φι-
λελεύθερων διανοητών ότι δεν
μπορεί να συνυπάρξει η ελευθερία
της αγοράς με συγκεντρωτικές μορ-
φές κρατικού σχεδιασμού. ωστόσο,
η ένσταση αυτή δεν είναι παντελώς
δίχως περιεχόμενο. Σχεδόν σε όλες
τις δυτικές χώρες συναντάμε κά-
ποια μορφή κράτους πρόνοιας.
εκεί όπου το σκανδιναβικό μο-
ντέλο διαφέρει έντονα από αυτά
των υπόλοιπων δημοκρατικών χω-
ρών είναι ότι δεν περιορίστηκε
απλώς στην παροχή ενός διχτυού
ασφαλείας για τους πολίτες, αλλά
είχε, από τη θεμελίωσή του, πολύ
μεγαλύτερες φιλοδοξίες:
εκεί που οι σκανδιναβικές κυ-
βερνήσεις φαίνεται να διαφο-
ροποιούνται είναι στο εύρος
και τη διεισδυτικότητα που
δικαίου. από τον κρατικό έλεγχο
στην κατανάλωση αλκοόλ, μέχρι
και πιο κυνικές μορφές ελέγχου του
πληθυσμού, τις περισσότερες φο-
ρές με την συγκατάθεση και την
ανοχή των ίδιων των πολιτών:
το 1934, θεσπίστηκε νόμος
που επέτρεπε την καταναγκα-
στική στείρωση για λόγους ευ-
γονικής, όταν το άτομο κρινό-
ταν νομικά ανίκανο να δώσει
τη συγκατάθεσή του, συνήθως
λόγω νοητικής υστέρησης.
[…] Συχνά, η στείρωση απο-
τελούσε προϋπόθεση για να
δοθεί εξιτήριο από κάποιο
ίδρυμα, π.χ. από ένα άσυλο ή
ειδικό σχολείο, ή άδεια γάμου
μεταξύ ατόμων που είτε το ένα
είτε και τα δύο είχαν θεωρηθεί
ότι πάσχουν από κληρονομική
νόσο (αξίζει να σημειωθεί ότι ο
γάμος μεταξύ επιληπτικών
απαγορευόταν στη Σουηδία
μέχρι το 1968). […] το σκε-
πτικό πίσω από τις στειρώσεις
για λόγους ευγονικής ήταν η
ρία του ατόμου και στη φιλο-
δοξία να αξιοποιηθούν τα
εργαλεία του κρατικού προ-
γραμματισμού και της κρατι-
κής παρέμβασης προκειμένου
να δημιουργηθεί μια «καλή κα-
γαθή» κοινωνία.
ακόμη και σήμερα, και παρά τις
ριζικές μεταρρυθμίσεις που ακο-
λούθησαν την κρίση της δεκαετίας
του 1990, το σκανδιναβικό μοντέλο
επιμένει σε έναν μεγάλο δημόσιο
τομέα με «υψηλά επίπεδα του εθνι-
κού εισοδήματος να δαπανώνται
για τη διατήρηση του περίφημου
σκανδιναβικού κράτους πρόνοιας».
οι μαύρες σελίδες του παρελθό-
ντος έχουν πια αντικατασταθεί με
πρωτοπόρους πειραματισμούς
(όπως το σύστημα κουπονιών εκ-
παίδευσης στη Σουηδία ή το flexi-
curity στην εργασιακή αγορά της
Δανίας) και τη συμφιλίωση με το
ευρωπαϊκό μέλλον της περιοχής
και τις αξίες της ανοιχτής αγοράς.
το εγχείρημα του συμβιβασμού
παραμένει ανοικτό. zx

Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική

Tετραμηνιαία Πολιτική και Οικονομική Επιθεώρηση
Το (η) Ευρώ (πη) και η Ελλάδα
J. Habermas, P. Bofinger, J. Nida-Rumelin, G. Brown, J. Pisani-Ferry, T. Garton Ash, Π.Κ. Ιωακειμίδης, Ν. Καραμούζης,
Γκ. Χαρδούβελης, Κ. Μποτόπουλος, Θ. Μητράκος, Γ. Τσαμουργκέλης, Α. Ζαΐρης, Γ. Σταμάτης, Γ. Καπόπουλος

Η άνοδος του εξτρεμιστικού ακροδεξιού μορφώματος

Γ. Βούλγαρης, Β. Γεωργιάδου, Α. Πανταζόπουλος, Δ. Χριστόπουλος, Κ. Παπαϊωάννου

Tο Ισλάμ και η Αραβική Άνοιξη

T. Todorov, J. Solana, S. Ben Ami, Θ. Κουλουμπής, J. Singh, Β. Keller,
S. Anziska, Β. Κεφαλά, Ν. Παπαδημητρίου, Σ. Ντάλης

Νικηταρά 2 & Εμμ. Μπενάκη-10678 Αθήνα Τηλ.: 210 38.22.496, 210 38.38.020, 210 38.08.173
Fax: 210 38.09.150, 210 38.16.476 e-mail: papazisi@otenet.gr

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 55

 Oscar Niemeyer,
o αρχιτέκτονας του ρίο
από τον ΓιωρΓο ατΣαλαΚη

Ο Όσκαρ Νιμάγιερ πέθανε στις 5 Δεκεμβρίου σε ηλικία σχεδόν 105 χρόνων. Σε μια εποχή που η
καλή αρχιτεκτονική είναι προνόμιο των οικονομικά ευκατάστατων, αυτό που ενδιέφερε τον θεμε-
λιωτή του βραζιλιανικού αρχιτεκτονικού μοντερνισμού ήταν η διάχυση της αισθητικής ικανοποίησης
που προκύπτει από την αρχιτεκτονική του σε όσο περισσότερο κόσμο είναι δυνατόν. Τα δημόσια κτί-
ριά του, με τις καμπύλες τους να κυριαρχούν στο χώρο, είναι φορείς αυτής της διαδικασίας εκδημο-
κρατισμού και μάρτυρες της βαθιά ουμανιστικής κουλτούρας του.

agencia Estado / aP
Όσκαρ νιμάγιερ δεν λαρό και φιλήδονο τρόπο που χα-

ο ταξίδευε πολύ εκτός

Βραζιλίας. Έτρεφε
μια παθολογική αντι-
πάθεια στα αερο-
πλάνα, ώστε ακόμα και τα βραβεία
του τα παραλάμβανε δι’ αντιπρο-
σώπου, όταν η βράβευση γινόταν
εκτός ακτίνας δράσης αυτοκινή-
του. την τετραετία που χτιζόταν η
μπραζίλια, προτιμούσε να ταξιδέ-
ψει οδικώς τα 1.100 χιλιόμετρα της
απόστασης από το ρίο ντε τζα-
νέιρο. οδηγούσε καλά. Όσες φο-
ρές χρειάστηκε να πετάξει ήταν
για κάτι επείγον που δεν μπορούσε
να περιμένει ή γιατί κάποια σκο-
τεινή δύναμη τον έδιωχνε μακριά
από τη γενέτειρα πόλη του. ο νι-
μάγιερ μόνο στο ρίο μπορούσε να
λειτουργήσει.
Όμως, δεχόταν συχνά επισκέ-
ψεις από τους συναδέλφους του -
αν και οι ευρωπαίοι πρωτοπόροι
αρχιτέκτονες του μοντέρνου κινή-
ματος δεν πρέπει να είχαν και τις
καλύτερες αναμνήσεις από τα ταξί-
δια τους την ώρα που έπαιρναν το
δρόμο της επιστροφής. η Βραζιλία
Ο Όσκαρ Νιμάγιερ στο σχεδιαστήριο.
θανε στις 5 Δεκεμβρίου 2012, σε
ηλικία 105 ετών.
του για το σχεδιασμό του κτιρίου.
η άφιξή του με το μήκους 237 μέ-
τρων αερόπλοιο Graf Zeppelin
ρακτήριζε τη ζωή στο ρίο. Δεν είχε
ακόμα υλοποιήσει καμία δική του
μελέτη και στο γραφείο του κόστα
εργαζόταν αμισθί.
ο νεαρός νιμάγιερ –ο οποίος
είχε πιέσει σθεναρά τον κόστα για
να συμμετάσχει στο συγκεκριμένο
project– έδειχνε να απολαμβάνει τη
συνεργασία με τον Le Corbusier,
αφομοιώνοντας άμεσα τα βασικά
εργαλεία σχεδιασμού του δασκάλου
του: γραμμικά παράθυρα που δια-
σχίζουν τις όψεις του κτιρίου, στα-
θερά σκίαστρα ηλιοπροστασίας,
φυτεμένα δώματα που αποκτούν
χαρακτήρα πέμπτης όψης, τοποθέ-
τηση του κτιρίου σε pilotis για την
απομάκρυνσή του από το έδαφος
και χρήση της ελεύθερης κάτοψης
η οποία ρέει απρόσκοπτα ανάμεσα
στα υποστηλώματα του κτιρίου.
από την άλλη μεριά, ο Le Cor-
busier ενεργούσε με τον αναμενό-
μενο, ελαφρώς υπεροπτικό τρόπο
μιας αυθεντίας, που ήρθε στο ρίο
για να επιβάλει τους όρους της.
Στην αρχή δέχτηκε να δει τη με-
λέτη του λούσιο κόστα. την απέρ-

Ο εΠιΣκεΠΤηΣ
ήταν το αναμφισβήτητο αρχιτεκτο- ήταν γεγονός αντίστοιχο της φήμης ριψε με συνοπτικές διαδικασίες,

αΠΟ ΤΟν ΟυρανΟ

νικό βασίλειο του Όσκαρ και προ-
καλούσε αμηχανία σε όσους δεν
ήταν εξοικειωμένοι με αυτή την
πραγματικότητα.
Δύο από αυτές τις επισκέψεις
ήταν πολύ σημαντικές γιατί έδω-
σαν τον τόνο για την αποκλίνουσα
πορεία που θα ακολουθούσε η
σχέση του Nιμάγιερ και της αρχι-
τεκτονικής της Βραζιλίας με το ορ-
θόδοξο ρεύμα του μοντέρνου
κινήματος. το αποτέλεσμα αυτών
των επισκέψεων, σε συνδυασμό με
τις αριστερές πολιτικές πεποιθή-
σεις του, ρίχνουν φως στο παρα-
σκήνιο του έργου του μεγάλου
βραζιλιάνου αρχιτέκτονα που πέ-
τo 1936, o Le Corbusier επισκέ-
πτεται για δεύτερη φορά το ρίο ντε
τζανέιρο, προσκεκλημένος του αρ-
χιτέκτονα λούσιο κόστα (Lucio
Costa). Σε μια εποχή που η ανά-
πτυξη της μοντέρνας αρχιτεκτονι-
κής είχε γίνει ζήτημα εθνικής
πολιτικής στη Βραζιλία, ο κόστα
είχε αναλάβει το σχεδιασμό του
νέου κτιρίου που θα στέγαζε το
υπουργείο Παιδείας και υγείας, αρ-
γότερα γνωστό και ως MES. με
σκοπό να δώσει κύρος στο όλο εγ-
χείρημα, ο κόστα κάλεσε τον Le
Corbusier ως επίσημο σύμβουλό
του αρχιτέκτονα που, λίγα χρόνια
πριν, όρισε την κατοικία ως μια μη-
χανή κατοίκησης. ως θεός από τον
ουρανό, ο Le Corbusier θα διέμενε
για τέσσερις εβδομάδες στην πόλη
του ρίο. γι’ αυτό το διάστημα, ο
λούσιο κόστα είχε ορίσει ως προ-
σωπικό βοηθό και μεταφραστή του
έναν νεαρό αρχιτέκτονα του γρα-
φείου του: τον Όσκαρ νιμάγιερ.
γόνος μεσοαστικής οικογένειας
του ρίο, με τον πατέρα του να
ασχολείται με τις γραφικές τέχνες,
ο νιμάγιερ είχε αποφοιτήσει το
1934 από την εθνική Σχολή καλών
τεχνών, έχοντας ζήσει τα πρώτα
29 χρόνια της ζωής του με τον χα-
κάτι που ο κόστα δέχτηκε αδια-
μαρτύρητα. Στη συνέχεια αγνόησε
το οικόπεδο στο οποίο επρόκειτο
να ανεγερθεί το κτίριο, προτιμώ-
ντας να αναπτύξει τις ιδέες του σε
ένα άλλο σημείο της πόλης, δίπλα
στην παραλία, η οποία τον είχε εν-
θουσιάσει. επέλεξε μάλιστα ένα
επίμηκες και χαμηλού ύψους σχήμα
κτιρίου, σε αντίθεση με τον ουρα-
νοξύστη που είχε τεθεί ως αρχική
απαίτηση. οι μέρες περνούσαν,
ώσπου λίγο πριν επιστρέψει στο
Παρίσι ο Le Corbusier πείστηκε ότι
το σημείο που προτιμούσε δεν ήταν
διαθέσιμο για το κτίριο του υπουρ-
γείου και έστησε –κάπως βιαστικά

56 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]


και απρόθυμα– ένα προσχέδιο για
το αρχικό οικόπεδο που του είχε
υποδειχθεί. με πολλές και διατυ-
πωμένες αμφιβολίες για την ορθό-
τητα αυτής της μεταστροφής,
παρέδωσε τα σχέδια στην ομάδα
του κόστα, ολοκληρώνοντας τον
συμβουλευτικό του ρόλο, και απο-
χώρησε.
Δίπλα στον Le Corbusier, o νι-
μάγιερ επεξεργαζόταν τη δική του
παραλλαγή στο ίδιο θέμα. ο μύθος
λέει ότι ο κόστα αντιλήφθηκε την
παράλληλη δραστηριότητα του
νιμάγιερ, ζήτησε να δει τα σχέδια,
ο νιμάγιερ τα πέταξε από το πα-
ράθυρο για να μην θίξει τον από-
ντα Le Corbusier, ο κόστα έστειλε
να τα μαζέψουν από το δρόμο, τα
είδε και χαμογέλασε με ευχαρί-
στηση. Ήταν ένας μικρός θρίαμ-
βος για την ομάδα του κόστα και
τον νιμάγιερ προσωπικά, ο οποίος
με μερικές απλές κινήσεις έδωσε
στο κτίριο το χαρακτήρα που του
έλειπε, βάζοντας τις βάσεις για τη
βραζιλιανική εκδοχή της μοντέρ-
νας αρχιτεκτονικής.
Έχοντας ένα διαμορφωμένο
κορμό κτιρίου στα χέρια του, η επι-
δίωξη του νιμάγιερ ήταν να το
προσαρμόσει στις κλιματικές συν-
θήκες της πόλης. το κτίριο του Le
Corbusier ήταν ένα κλειστό κέλυ-
φος από μπετόν και γυαλί, θα
μπλόκαρε την κυκλοφορία του
αέρα στην περιοχή και θα επιβά-
ρυνε το μικροκλίμα – μια διαμόρ-
φωση που ίσως λειτουργούσε σε
ψυχρότερα ευρωπαϊκά κλίματα
αλλά όχι στο θερμό και υγρό ρίο.
ο νιμάγιερ αφαίρεσε τα υαλοστά-
σια από το ισόγειο και διπλασίασε
το ύψος των υποστηλωμάτων του.
μετέτρεψε τις περσίδες ηλιοπρο-
στασίας από σταθερές σε κινούμε-
νες. Βελτίωσε τις αναλογίες των
επιμέρους όγκων και σχημάτων.
εκμεταλλεύτηκε τη δεξιοτεχνία
του ρομπέρτο μπούρλε μαρξ
(Roberto Burle Marx) στη διαμόρ-
φωση των φυτεμένων δωμάτων και
των κήπων. τέλος, τροποποίησε
τη διαμόρφωση του αμφιθεάτρου
ώστε να καταλαμβάνει μικρότερη
κάλυψη, απελευθερώντας πολύ-
τιμο αστικό χώρο. το πρώην κλει-
στό κέλυφος απέκτησε ένα
εμβληματικό δημόσιο πέρασμα στο
ισόγειό του, μια όαση φυσικού
δροσισμού, διακοσμημένη με κε-
ραμικά εφυαλωμένα πλακίδια που
έκαναν τη σύνδεση με την πορτο-
γαλική παράδοση του ρίο. ο
Όσκαρ νιμάγιερ μπήκε εμφατικά
στην ομάδα των αρχιτεκτόνων που
θα διαμόρφωναν τη νέα αρχιτε-
Το μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Museu de Arte Contemporânea de Niterόi – MAC) στην εργατούπολη του Νιτερόι,
Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία.
κτονική σκηνή της Βραζιλίας.
το κτίριο εγκαινιάστηκε το
1943, με τον νιμάγιερ σε θέση γε-
νικού συντονιστή του έργου για όλο
το διάστημα της κατασκευής.
μπορεί η αναμνηστική πλακέτα
των εγκαινίων να έγραφε ότι επρό-
κειτο για ένα κτίριο του Le Cor-
busier, όλοι όμως γνώριζαν ότι η
αλήθεια ήταν διαφορετική. ο ίδιος
ο Le Corbusier, από την ασφαλή
απόσταση της ευρώπης, είχε δη-
λώσει ότι «από την αρχή ο νιμά-
γιερ ήξερε πώς να απελευθερώνει
στον μέγιστο βαθμό τις ανακαλύ-
ψεις της μοντέρνας αρχιτεκτονι-
κής», αναγνωρίζοντας εμμέσως τη
συνεισφορά του βραζιλιάνου συνα-
δέλφου του στο κτίριο.
η υποβόσκουσα ανταγωνιστική
σχέση ανάμεσά τους συνεχίστηκε
σε ακόμα υψηλότερο επίπεδο το
1947, στις εργασίες της διεθνούς
επιτροπής αρχιτεκτόνων για το
σχεδιασμό της έδρας του οηε στη
νέα υόρκη. O Le Corbusier κατα-
θέτει την πρόταση με αριθμό 23.
Όμως η πρόταση του νιμάγιερ, με
κωδικό αριθμό 32, ήταν αυτή που
επιλέχθηκε ως η επικρατέστερη. το
κύριο χαρακτηριστικό της πρότα-
σης νιμάγιερ ήταν μια μεγάλη κε-
ντρική πλατεία, με το κτίριο του
OHE τοποθετημένο στο άκρο της
διαθέσιμης έκτασης. το παρασκή-
νιο φουντώνει και την επόμενη
μέρα Le Corbusier και νιμάγιερ κα-
ταθέτουν από κοινού την πρόταση
23/32, χωρίς κεντρική πλατεία, η
οποία γίνεται τελικά αποδεκτή. η
υποχωρητικότητα και η γενναιοδω-
ρία του νιμάγιερ απέναντι στον
κατά 20 χρόνια μεγαλύτερο δά-
σκαλό του ήταν μια καλά υπολογι-
σμένη κίνηση, γνωρίζοντας ότι δεν
θα μπορούσε να αποβεί υπέρ του
μια ενδεχόμενη σύγκρουση με τον
Le Corbusier. ο νιμάγιερ είχε αφή-
σει ανεξίτηλο το σημάδι του στη
διαδικασία και δεν υπήρχε λόγος να
επιμείνει περισσότερο.
με την αναπάντεχη επιτυχία
του στην επιτροπή του οηε, ο
νιμάγιερ έδειχνε πλέον στον Le
Corbusier ότι ο παλιός μαθητής
του 1936 είχε αποκτήσει το δικό
του, ανεξάρτητο και ολοένα δυνα-
τότερο αρχιτεκτονικό στίγμα. το
momentum ήταν με το μέρος του.
νιμάγιερ και Le Corbusier δεν ξα-
ναβρέθηκαν ποτέ αντίπαλοι.
Ο εΠιΣκεΠΤηΣ
αΠΟ ΤΟ Bauhaus
το 1953 ο Όσκαρ νιμάγιερ έχει
ολοκληρώσει την κατοικία του στο
κανόας του Σάο κονράδο, ένα
ύψωμα στις παρυφές του ρίο ντε
τζανέιρο με πυκνή βλάστηση και
ανοίγματα προς τη θέα. O νιμά-
γιερ δεν επιδίωξε την εκτενή δημο-
σίευση των κατοικιών που είχε
σχεδιάσει, αλλά η κατοικία του
αποτέλεσε εξαίρεση στον κανόνα.
το κτίριο, σε δύο επίπεδα, είναι εν
μέρει υπόσκαφο, καθώς εκμεταλ-
λεύεται την κλίση του εδάφους, με
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 57
Marcela V. Grassi
τα υπνοδωμάτια να βρίσκονται στο
χαμηλότερο επίπεδο. μια επίπεδη
πλάκα μπετόν, με ελεύθερο κα-
μπύλο περίγραμμα και στηριγμένη
πάνω σε λεπτά υποστηλώματα στε-
γάζει τους χώρους υποδοχής οι
οποίοι αναπτύσσονται ελεύθερα και
ενοποιούνται με το χώρο της πισί-
νας. Ένας ογκώδης βράχος εισχω-
ρεί από το χώρο της πισίνας στο
εσωτερικό του σπιτιού, με το σχήμα
του να συνδιαλέγεται με τις καμπύ-
λες της οροφής. τα όρια του εσω-
τερικού με τον εξωτερικό χώρο
γίνονται σκοπίμως ασαφή, επεκτεί-
νοντας τον ορίζοντα πολύ πέρα από
το θεωρητικό όριο του οικοπέδου.
η αίσθηση που δίνεται είναι αυτή
της ελεγχόμενης διαφάνειας, της
απόλυτης ένταξης στο τοπίο και
μιας έντονης θεατρικότητας της έν-
νοιας της κατοίκησης, καθώς κτίριο
και ανάγλυφο συμπλέκονται σε
ατέρμονους συνδυασμούς σχημά-
των κατά την κίνηση στο χώρο. Σε
συνδυασμό με τη θάλασσα, το απο-
τέλεσμα είναι υποβλητικό και πα-
ράλληλα ανάλαφρο και λυρικό. το
σπίτι δεν κυριαρχεί στο χώρο, αλλά
δημιουργεί το υπόβαθρο πάνω στο
οποίο θα ξετυλιχτεί η απολαυστική
ζωή των ενοίκων του.
η αρχιτεκτονική της κατοικίας
στο κανόας ήταν αντίστοιχη των
βημάτων που είχε κάνει ο νιμάγιερ
από την εποχή της κατασκευής του
MES και του crash course με τον Le
Corbusier. η σταδιακή εισαγωγή
της καμπύλης γραμμής στην αρχι-
τεκτονική του ξεπέρασε την εφαρ-
μογή της στις ελεύθερες κατόψεις
των χώρων και επεκτάθηκε συνο-
λικά στο σχεδιασμό του κελύφους
των κτιρίων του. Ήταν μια απε-
λευθερωτική επιλογή, που δημι-
ουργούσε ορατή διάκριση ανάμεσα
στο καθιερωμένο international
Style και στη σύγχρονη αρχιτεκτο-
νική της Βραζιλίας. αν και στην
εσωτερική διάρθρωση του MES οι
καμπύλες δεν έλειπαν, ήταν με το
σχεδιασμό του συγκροτήματος
αναψυχής Pampulha (1940) που οι
καμπύλες καθιερώθηκαν ως το
πρωταρχικό εργαλείο στις αρχιτε-
κτονικές συνθέσεις του νιμάγιερ.
από εκεί και μετά ακολούθησε μια
σειρά καμπυλόμορφων κτιρίων, η
οποία έφτανε μέχρι το κανόας.
Ένα χρόνο μετά την ολοκήρωση
της κατοικίας του νιμάγιερ, το
1954, ο Βάλτερ γκρόπιους (Wal-
ter Gropius) επισκέπτεται τη Βρα-
ζιλία με σκοπό να συμμετάσχει
στις εργασίες της τοπικής ομάδας
CiaM (Congrès ιnternationaux
d’αrchitecture μoderne) μαζί με
άλλους επιφανείς αρχιτέκτονες
στην έκφραση. από τη στιγμή που
μπορούσε πολύ εύκολα να προσαρ-
μοστεί σε οποιοδήποτε κλίμα, ανά-
γλυφο εδάφους και χρήση, ο
νιμάγιερ δεν έβλεπε κανέναν απο-
λύτως λόγο να ασχοληθεί με την τυ-
ποποίηση της αρχιτεκτονικής πα-
ραγωγής. Άλλωστε, ακολουθούσε
το ρητό του Le Corbusier: «η αρχι-
τεκτονική είναι μια συνεχής επι-
νόηση» που δεν μπορεί να ακο-
λουθεί μια απλή σειρά από κανόνες.
ανεβάζοντας κατά καιρούς τους τό-
νους, δεν ήταν λίγες οι φορές που ο
νιμάγιερ αναφέρθηκε απαξιωτικά,
προβοκατόρικα –και εν τέλει
άδικα– στο Bauhaus, αποκαλώντας
το «παράδεισο της μετριότητας»
που έχει μπερδέψει τη δημιουργία
με την τυποποιημένη επανάληψη.
«μιλούν για πουρισμό χωρίς να κα-
ταλαβαίνουν ότι όλα αυτά θα χα-
θούν μόλις βρεθούν αντιμέτωπα με
την πλαστική ελευθερία που επι-
τρέπει το οπλισμένο σκυρόδεμα. η
αρχιτεκτονική τους θα εξαφανιστεί
μέσα στους επαναλαμβανόμενους
γυάλινους κύβους τους».
από την πλευρά του, ο γκρόπι-
τους είχαν αρκετά σημεία επαφής,
καθώς η βαθύτερη αγωνία τους
ήταν κοινή. είχε να κάνει με τη
βελτίωση της κοινωνίας μέσω της
αρχιτεκτονικής και της επούλωσης
των πληγών που είχαν αφήσει οι
ταραγμένες δεκαετίες που προη-
γήθηκαν. ο γκρόπιους προσέγγιζε
αυτό το στόχο απλοποιώντας την
αρχιτεκτονική του στα απολύτως
απαραίτητα, ώστε να μπορεί να
αναπαραχθεί μαζικά. Πίστευε ότι
μια τέτοια αρχιτεκτονική μπο-
ρούσε να αλλάξει τον κόσμο. αντί-
θετα με τον γκρόπιους, ο νιμάγιερ
εξατομικεύει την αρχιτεκτονική έκ-
φραση και την απογειώνει σε ένα
επίπεδο μορφολογικής εκζήτησης,
που είχε σκοπό να αφήσει τον πα-
ρατηρητή έκπληκτο από το ξάφ-
νιασμα και έκθαμβο από την
ομορφιά. γι’ αυτόν, η κοινωνική
αλλαγή δεν θα έρθει από την επα-
ναλαμβανόμενη διαδικασία παρα-
γωγής ενός εργοστασίου, αλλά από
την αισθητική ικανοποίηση που
μπορεί να προσφέρει η εμπειρία
της αρχιτεκτονικής.
λένιν. Διατηρούσε φιλικές σχέσεις
με προσωπικότητες της αριστεράς,
όπως ο φιντέλ κάστρο, ο οποίος
αποκαλούσε τον εαυτό του και τον
νιμάγιερ «τους δύο τελευταίους
κομμουνιστές του πλανήτη».
η σαφής και διατυπωμένη πολι-
τική του τοποθέτηση δημιούργησε
στον νιμάγιερ πολλές δυσκολίες
στην επαγγελματική και ακαδη-
μαϊκή του σχέση με τις ηΠα, με
αποκορύφωμα την αδυναμία του να
αναλάβει κοσμήτορας το 1953 στο
Harvard Graduate School of Design,
καθώς δεν του έδιναν βίζα. το στρα-
τιωτικό πραξικόπημα του 1964 στη
Βραζιλία ανάγκασε τον νιμάγιερ να
εγκαταλείψει τη θέση του στο Πα-
νεπιστήμιο της μπραζίλια και, τε-
λικά, να αυτοεξοριστεί για σχεδόν
δύο δεκαετίες στο Παρίσι.
Θα περίμενε κανείς ότι όλες
αυτές οι δυσκολίες θα τον είχαν
κάνει έναν σκληροπυρηνικό αρχιτέ-
κτονα που θα προσπαθούσε μέσα
από την αρχιτεκτονική του να συνε-
χίσει την πολιτική πάλη. Άλλωστε οι
ευρωπαίοι συνάδελφοί του, όπως ο
Βάλτερ γκρόπιους, προσπαθούσαν

Mia καΜΠυΛωΜενη
της διεθνούς σκηνής. ανάμεσα ους, αναζητώντας τη δυνατότητα μέσα από την αρχιτεκτονική να δη-

στα κτίρια που επισκέπτονται
κατά τη διάρκεια της συνάντησης
είναι και η κατοικία νιμάγιερ. το
σχόλιο του γκρόπιους ήταν σύ-
ντομο: «είναι στ’ αλήθεια ένα
όμορφο σπίτι, αλλά δεν μπορεί να
παραχθεί μαζικά».
η αντίδραση του νιμάγιερ σε
αυτό το σχόλιο φτάνει σε εμάς
από πολλά διαφορετικά κανάλια.
ο νιμάγιερ έχει αναφερθεί στο
περιστατικό σε πολλές έντυπες
συνεντεύξεις καθώς και σε ένα
ντοκιμαντέρ με θέμα τη ζωή του.
η αναφορά του στο γεγονός είναι
κάθε φορά λίγο διαφορετική και
πάντα γλαφυρή. Δεν έχει σημασία
με ποιούς επιθετικούς προσδιορι-
σμούς απευθύνθηκε στον γκρόπι-
ους, αλλά η απάντηση καθεαυτή:
το σπίτι είχε σχεδιαστεί για αυτό
το συγκεκριμένο σημείο και μόνο,
επομένως δεν είχε κανένα νόημα
η συζήτηση για μαζική αναπαρα-
γωγή του.
το περιστατικό είναι ενδεικτικό
της διάστασης που εμφανιζόταν
εκείνη την εποχή ανάμεσα στους
κόλπους του μοντέρνου κινήμα-
τος. O νιμάγιερ για να υλοποιήσει
τις καμπύλες χαράξεις του χρησι-
μοποιούσε εκτενώς το μπετόν σαν
υλικό κατασκευής. Ήταν φτηνό,
μπορούσε να κατασκευαστεί χωρίς
μεγάλες απαιτήσεις εξειδίκευσης
των εργατών και είχε ανεξερεύνη-
τες δυνατότητες πλαστικότητας
αριΣΤερα
μαζικής παραγωγής στην κατοικία, μιουργήσουν έναν καλύτερο κόσμο,
ήταν απόλυτα συνεπής με τη δική μια δικαιότερη κοινωνία.
του διαχρονική στάση. μπορεί η ο νιμάγιερ ήταν αριστερός. το τα πράγματα με τον νιμάγιερ
σχολή του Bauhaus να ήταν παρελ- 1945 διέθεσε έναν όροφο του γρα- δεν είχαν ακριβώς έτσι, καθώς
θόν, αλλά ο γκρόπιους εξακολου- φείου του για να στεγάσει αριστε- είχε τοποθετήσει μια σαφή δια-
θούσε να είναι ο φορέας μιας ρούς πολιτικούς κρατούμενους, που χωριστική γραμμή ανάμεσα στην
αρχιτεκτονικής θεώρησης που διε- μόλις είχαν απελευθερωθεί από το αρχιτεκτονική πρακτική και τις πο-
πόταν από αυστηρά διατυπωμένους καθεστώς. γνώρισε τον ηγέτη τους, λιτικές του πεποιθήσεις. ο διατυ-
κανόνες - κανόνες - κανόνες. η τυ- λουίς κάρλος Πρέστες, και του πωμένος στόχος της μοντέρνας
ποποιημένη μαζική αναπαραγωγή, παραχώρησε το κτίριο που αποτέ- αρχιτεκτονικής να λύσει τα κοινω-
ανεξάρτητα από το αν αφορά ένα λεσε πρώτη έδρα του BCP (κομ- νικά προβλήματα της εποχής ήταν
πηρούνι ή ένα κτίριο, ήταν μια ιδε- μουνιστικό κόμμα Βραζιλίας). για τον νιμάγιερ καθαρά δημαγω-
ατή ρασιοναλιστική επιλογή που θα Πολύ αργότερα, το 1992, σε μια γικός, ένα απατηλό όνειρο που
εκπαίδευε την κοινωνία, θα την εξό- περίοδο δύσκολη για το κόμμα, ο προωθούσε την καριέρα κάποιων
πλιζε με ένα νέο αισθητικό πρότυπο νιμάγιερ διατέλεσε επίτιμος πρόε- αρχιτεκτόνων. η πραγματική σο-
και θα την οδηγούσε σε μια νέα βιο- δρός του, θέση που διατήρησε σιαλιστική επανάσταση ήταν μια
μηχανική εποχή. μέχρι το 1996. το 1963 του απο- πολιτική διεργασία που δεν περ-
Στην πραγματικότητα, οι δυο νεμήθηκε το Βραβείο ειρήνης νούσε από το σχεδιαστήριο. Σύμ-
φωνα με τον νιμάγιερ, εξασκώντας
την αρχιτεκτονική σε μία καπιταλι-
ΒιΒλια για τον οΣκαρ νιμαγιερ στική χώρα, ο αρχιτέκτονας οφείλει
κυρίως να εξερευνήσει την πρόοδο
της τεχνολογίας και των μορφών.
Guido Lagana, Marcus Lontra (ed.), Niemeyer 100, Electa, 2008. αν θέλει να παλέψει για την κοινω-
νική αλλαγή, αυτό μπορεί να το
Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, κάνει ως πολίτης.
Δεν είναι υποχρεωτικό να συμ-
μετάφραση: Θ. Ανδρουλάκης, Μ. Παγκάλου, Θεμέλιο, 1987. φωνήσει κανείς με τον νιμάγιερ
στο διαχωρισμό ανάμεσα στην αρ-
Kenneth Frampton, Building Brasilia, Thames & Hudson, 2010. χιτεκτονική και την πολιτική. το
ενδιαφέρον είναι όμως ότι, απε-
Julius Shulman, Modernism Rediscovered, Taschen, 2007. ξαρτώντας την αρχιτεκτονική από
οποιοδήποτε πολιτικό άρμα, είναι
Oscar Niemeyer, The Curves of Time, Phaidon, 2000. ελεύθερος να πετύχει το στόχο του.
«κάποια κτίρια έχουν δώσει σε
Allan Hess, Allan Weintraub, Oscar Niemeyer Houses, Rizzoli, 2006. αδύναμους ανθρώπους μια στιγμι-
αία αίσθηση απόλαυσης. αυτό

58 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

 Montana State University
είναι το μόνο που μπορούν να πε-
τύχουν οι αρχιτέκτονες. τίποτε
άλλο». με αυτή τη σκέψη, ο νι-
μάγιερ νομιμοποιεί τον εαυτό του
να δημιουργήσει χωρίς κανένα
φραγμό πρωτοποριακά κτίρια με
τα χρήματα των οικονομικά ισχυ-
ρών, για την αισθητική τέρψη των
οικονομικά αδυνάτων. μια πρα-
κτική αριστερά. μια αισθητική
αναδιανομή του πλούτου, που ξε-
περνά τις ουτοπίες του μοντέρνου
κινήματος όπως διατυπώθηκαν
στην ευρώπη.
το οπλισμένο σκυρόδεμα ήταν
ένα υλικό με ιδιαίτερη και ανεξε-
ρεύνητη πλαστικότητα. επιλέγο-
ντας από τη δεκαετία του 1940 και
μετά τη χρήση καμπύλων μορφών
σε δύο ή τρεις άξονες, ο νιμάγιερ
πέτυχε να συστηματοποιήσει την
έρευνά του για τις μορφολογικές δυ-
νατότητες του σκυροδέματος: η κα-
μπύλη θα ήταν το σήμα κατατεθέν
του τόσο αρχιτεκτονικά όσο και
στατικά. η ρητορική που χρησιμο-
ποίησε για τις καμπύλες ήταν κα-
θαρά επεξηγηματική, τίποτε άλλο
Το σπίτι του Όσκαρ Νιμάγιερ στο Κανόας του Σάο Κονράδο, ένα ύψωμα στις παρυφές του Ρίο ντε Τζανέιρο, που
από την προσπάθειά του να μετα-
τέλειωσε το 1953. Σε δύο επίπεδα, είναι εν μέρει υπόσκαφο, καθώς εκμεταλλεύεται την κλίση του εδάφους, με τα
φέρει στον κόσμο με απλό και κα- υπνοδωμάτια να βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο. Μια επίπεδη πλάκα μπετόν, με ελεύθερο καμπύλο περίγραμμα
τανοητό τρόπο την έρευνά του και στηριγμένη πάνω σε λεπτά υποστηλώματα στεγάζει τους χώρους υποδοχής οι οποίοι αναπτύσσονται ελεύθερα και
πάνω στο σκυρόδεμα. ενοποιούνται με το χώρο της πισίνας. Ένας ογκώδης βράχος εισχωρεί από το χώρο της πισίνας στο εσωτερικό του
Ξαφνικά η συζήτηση για την σπιτιού, με το σχήμα του να συνδιαλέγεται με τις καμπύλες της οροφής.
αρχιτεκτονική παίρνει έναν αι-
σθησιακό χαρακτήρα, αντιδιαμε- ο νιμάγιερ δεν αστειευόταν. παρακμάζοντος φορμαλισμού. αισθητικής ικανοποίησης που προ-
τρικά αντίθετο από το σοβαρό, μπορεί να έθετε σαν αισθητικό ακόμα και αυτός ο νιμάγιερ κύπτει από την αρχιτεκτονική του
κανονιστικό ύφος των γερμανών ιδεατό της αρχιτεκτονικής του τις υπήρχαν φορές που χρειαζόταν σε όσο περισσότερο κόσμο είναι
του Bauhaus: καμπύλες των ποταμών και των τους περιορισμούς ενός σκληρού δυνατόν. τα δημόσια κτίριά του,
κοριτσιών της κόπα καμπάνα, κτιριολογικού προγράμματος για με τις καμπύλες τους να κυριαρ-
Δεν με ελκύουν οι ορθές γωνίες όμως η τελική υλοποίηση των κτι- να πειθαρχήσει την αχαλίνωτη χούν στο χώρο, είναι φορείς αυτής
ή η ευθεία γραμμή, σκληρή και ρίων του δεν είχε τίποτα το γρα- δημιουργικότητά του σε αυτό. της διαδικασίας εκδημοκρατισμού
άκαμπτη, φτιαγμένη από τον φικό ή γκοτέσκο. τα κτίριά του από την άλλη, βλέποντας τους και μάρτυρες της βαθιά ουμανιστι-
ήταν αφαιρετικά όπως τα σκίτσα κατοίκους από τις φαβέλες της ερ- κής κουλτούρας του δημιουργού
τους. zx
άνθρωπο. με ελκύουν οι ρευ-
στές αισθησιακές καμπύλες. του, όπου με ελάχιστες γραμμές γατούπολης του νιτερόι να συνα-
οι καμπύλες που βρίσκω στα μπορούσε να συλλάβει το σχήμα θροίζονται γύρω από το μουσείο
βουνά της χώρας μου, στο ελι- και την κίνηση. για το τελικό απο- μοντέρνας τέχνης, παιδιά να κά-
κοειδές σχήμα των ποταμών τέλεσμα, η διελκυστίνδα με τους νουν σκέιτμπορντ στις καμπυλό- ΠΗΓΕΣ
της και στο σώμα της αγαπη- δομοστατικούς μηχανικούς ήταν μορφες ράμπες του και όλοι μαζί Concrete optimism - Julie iovine - Wall
μένης γυναίκας. καμπύλες συνεχής: ο στόχος κάθε φορά να κοιτούν εκστατικοί τον λευκό Street Journal - 20121210
συνθέτουν ολόκληρο το σύ- ήταν ακόμα λεπτότεροι φορείς, αιωρούμενο δίσκο καθώς αλλάζει
μπαν, το καμπυλωμένο σύ- ακόμα μεγαλύτερα ανοίγματα, χρώματα μέσα στη μέρα, καταλα- Oscar Niemeyer had the vision our
μπαν του αϊνστάιν. ακόμα πιο αέρινες καμπύλες. βαίνει κανείς ότι τελικά ο νιμά- leadres lack - Deyan Sudjic - The Inde-
Όταν το 1960 είχε ολοκληρωθεί γιερ είχε δίκιο. ο λυρισμός και η pendent - 20121207
το κοινό του τον παρακολουθούσε το έπος της κατασκευής της πλαστικότητα του καμπυλόμορ- Oscar Niemeyer, architect who gave
εκστατικό. κανείς δεν είχε μιλήσει μπραζίλια, το στατικό σύστημα φου μπετόν δημιουργεί μια αί- Brasilia its flair, dies at 104 - Nicolai
για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική χρη- των κτιρίων του είχε φτάσει στο σθηση ανάτασης και αισιοδοξίας Ouroussoff - New York Times -
σιμοποιώντας τόσο ευθείς ερωτικές απώγειο της κομψότητάς του. και ήταν ο ενδεδειγμένος τρόπος 20121205
αναφορές. οι περιγραφές του χτυ- Δεν ήταν όλα τέλεια. μερικές για τη συμμετοχή της Βραζιλίας
πούσαν μια ευαίσθητη χορδή στο φορές, ιδιαίτερα μετά την μπρα- στο μοντέρνο κίνημα με τους δι- The last of the moderns - Micjael Kim-
θυμικό των κατοίκων του ρίο, ανε- ζίλια, η αναζήτηση για το ανα- κούς της όρους. melman - New York Times - 20050515
ξαρτήτως τάξης, συνδέοντας την τρεπτικό και το αναπάντεχο O νιμάγιερ σκοπίμως πρόβαλε i pick up my pen. a building appears. -
αρχιτεκτονική με τη χαρά της ζωής κατέληξε σε κτίρια χωρίς ουσια- τα δημόσια κτίριά του και όχι τις Jonathan Glancey - The Guardian -
και την απόλαυση, κάτι επαναστα- στικό λόγο ύπαρξης, που δικαίω- ιδιωτικές κατοικίες που σχεδίαζε. 20070801
τικό τότε και τώρα. «Form follows ναν όσους κατηγορούσαν τη Σε μια εποχή που η καλή αρχιτε-
feminine», έλεγε, αποδομώντας με βραζιλιάνικη μοντέρνα αρχιτε- κτονική είναι προνόμιο των οικο- Oscar Niemeyer obituary - Martin
ευχαρίστηση το περίφημο catch- κτονική ότι εμπεριείχε εν τη γε- νομικά ευκατάστατων, αυτό που Pawley and Jonathan Glancey - The
phrase του μοντέρνου κινήματος. νέσει της τους σπόρους ενός τον ενδιέφερε ήταν η διάχυση της Guardian - 20121206

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 59

 ούτε θεός ούτε πατρίδα
ούτε επανάσταση
από τον ΓιωρΓο μαρΚατα

«Το ζήτημα δεν είναι πλέον πώς να συντηρήσουμε ή να διευρύνουμε τη δόξα της Γαλλίας ούτε πώς
να αλλάξουμε τον κόσμο με τη βία στο όνομα της ουτοπίας, αλλά κυρίως αυτό το “τι κόσμο εμείς οι
Luc Ferry, Η επανάσταση ενήλικες που τον διαχειριζόμαστε, έχουμε το θάρρος να αφήσουμε στα παιδιά μας”». Μια πραγματεία
της αγάπης, μετάφραση από
τα γαλλικά: λίνα για τον μετα-μεταφυσικό ανθρωπισμό αλλά και ένα βιβλίο που επιχειρεί τη συμφιλίωση των ευρω-
Σιπητάνου, Πλέθρον, παίων πολιτών με την καθημερινότητα και τις απαιτήσεις της, διότι παρά τις κοινωνικές αδικίες και
Αθήνα 2012, 433 σελ.
την ανισότητα, η ζωή μας έχει γίνει καλύτερη από τη ζωή παλαιότερων γενεών. [ΤΒJ]

λυκ φερρύ γεννή- από εκείνον του (κλασικού) δια-

ο θηκε το 1951 στο
Colombes, Hauts-de-
Seine της γαλλίας.
είναι καθηγητής πο-
λιτικής φιλοσοφίας στο Πανεπι-
στήμιο ντενί ντιντερό/Paris 7 και
έχει διδάξει στο ινστιτούτο Πολι-
τικών επιστημών της λυών, στη
Σορβόνη/Paris i και στο Πανεπι-
στήμιο της καέν. το 1985 εξέ-
δωσε, μαζί με τον αλαίν ρενώ, το
περιβόητο έργο La pensée ’68, το
οποίο αμφισβητεί την εγκυρότητα
των διαφόρων ακαδημαϊκών και
κοινωνικών ερμηνειών και εκτιμή-
σεων για τον γαλλικό μάη του
1968, διατυπώνοντας την άποψη
ότι οι κινητοποιήσεις της περιό-
δου αποτελούν την πιο εναργή έκ-
φραση μιας ατομικιστικής-ηδονι-
στικής ηθικής, αποδεσμευμένης
από οποιαδήποτε μέριμνα αντιπα-
ράθεσης με την καθεστηκυία τάξη
με όρους συλλογικότητας. Πρόκει-
ται για ένα φιλοσοφικό κείμενο που
αντιπαρατίθεται κριτικά στις κυ-
ρίαρχες αντιανθρωπιστικές ακαδη-
μαϊκές πειθαρχίες της γαλλίας της
δεκαετίας του 1960, από τον μι-
σέλ φουκώ και τον λουί αλτουσέρ
έως τον ζακ λακάν και τον Πιερ
μπουρντιέ, αλλά και την αναδυό-
μενη τότε σκέψη του μεταμοντερι-
σμού. την περίοδο 2002-04, ο
φερρύ υπήρξε υπουργός Παιδείας
στην κυβέρνηση ραφαρέν, υπό την
προεδρία του ζακ Σιράκ, και ήταν
υπεύθυνος για την εκτέλεση του
νόμου περί απαγόρευσης εμφανών
θρησκευτικών συμβόλων στις αί-
θουσες διδασκαλίας των δημόσιων
σχολείων.
Συνεχίζοντας αυτό που ξεκίνησε
με τους δύο τόμους του Μαθαίνο-
ντας να ζούμε (ελληνική μετάφραση
από τις εκδόσεις Πλέθρον), ο λυκ
O λυκ φερρύ.
φερρύ σκιαγραφεί το πρόγραμμα
για μία «φιλοσοφία του παρόντος».
Όπως προδίδουν οι τίτλοι των δύο
προηγούμενων έργων του –Φιλο-
σοφική πραγματεία για τις νεότερες
γενιές και Η σοφία των μύθων–,
τόσο η δυτική φιλοσοφική παρά-
δοση, από τους στωικούς έως τον
νίτσε, όσο και τα διδάγματα της
αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, η
εκκοσμίκευση των οποίων αποτελεί
την ουσία της κλασικής φιλοσοφι-
κής σκέψης, μπορούν να συνδρά-
μουν στην προσπάθεια νοηματο-
δότησης της ύπαρξής μας και, το
κυριότερο, στην επιδίωξη της ευ-
τυχίας. η φιλοσοφία για τον
φερρύ είναι το φιλοσοφείν σε
χρόνο ενεστώτα, η όσο το δυνα-
τόν πιο συνειδητή βίωση του εδώ
και τώρα. Προκειμένου να επιτύ-
χουμε αυτόν το στόχο οφείλουμε
να σταματήσουμε να στοχαζόμα-
στε πάνω στις δύο «μη υπαρκτές»
MEDEF
διαστάσεις του χρόνου, ήτοι το πα-
ρελθόν και το μέλλον, στην πρώτη
περίπτωση νοσταλγώντας την ευ-
τυχία ή αναμοχλεύοντας τα δεινά
που βιώσαμε, στη δεύτερη φοβού-
μενοι για τους ενδεχόμενους κιν-
δύνους ή προσδοκώντας την
έλευση «καλύτερων ημερών».
Στο παρόν έργο, ο συγγραφέας,
αφού επαναλαμβάνει τη γενεαλογία
της δυτικής φιλοσοφίας, όπως την
επεξεργάστηκε στο Μαθαίνοντας να
ζούμε, προσθέτει ένα ακόμα σχήμα
περιοδολόγησης των πέντε μεγά-
λων ηθικών κοσμοθεωριών, οι
οποίες καθόρισαν την αντίληψη
του δυτικού ανθρώπου για το καλό
και το κακό, το ηθικό και το ανή-
θικο, το δίκαιο και το άδικο, και κα-
ταλήγει στο εξής συμπέρασμα: η
τελευταία από τις πέντε ηθικές κο-
σμοθεωρίες, ο επονομαζόμενος
«δεύτερος ανθρωπισμός» «απομα-
κρύνεται κάθε μέρα περισσότερο
φωτισμού.[...] αυτός ο ανθρωπι-
σμός δεν είναι πλέον ο ανθρωπι-
σμός του Βολταίρου ούτε του
καντ, των ανθρωπίνων δικαιωμά-
των και της λογικής [...], είναι ένας
μετααποικιακός και μετα-μεταφυ-
σικός ανθρωπισμός, ένας ανθρωπι-
σμός της υπερβατικότητας του άλ-
λου και της αγάπης [...]», που έχει
οδηγήσει σε μια νέα ηθική, οριακά
επαναστατική, με επίκεντρο τη συ-
ναισθηματική και σαρκική αγάπη
για τον άνθρωπο, χωρίς τις δικαιο-
ορθολογικές συνδηλώσεις του πρώ-
του ανθρωπισμού, ή τις θεολογικές
συνδηλώσεις της ιουδαιο-χριστια-
νικής παράδοσης.
η ηθική αυτή θεώρηση του κό-
σμου είναι ιστορικά πρωτότυπη και
κυοφορεί μια δεύτερη σημαντική
εξέλιξη: ο (δυτικός) άνθρωπος δεν
είναι πλέον διετεθειμένος να θυ-
σιαστεί ούτε στο όνομα του θεού,
ούτε της πατρίδας, ούτε της επα-
νάστασης. η ιεροποίηση του αν-
θρώπινου προσώπου έχει εξουδε-
τερώσει το νόημα της θυσίας στο
όνομα αφηρημένων αξιών. αντιθέ-
τως, η θυσία στο όνομα της αγάπης
είναι μια ιδέα εξαιρετικά διαδεδο-
μένη. αυτή η επανάσταση της αγά-
πης που διενεργείται στον ιδιωτικό
χώρο προκαλεί τη γέννηση του γά-
μου από έρωτα, την επινόηση του
διαζυγίου, την έλευση της κοσμικό-
τητας, τη γένεση της οικειότητας
και, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται,
την επανεπινόηση του πολιτικού
χωρίς τις στρεβλώσεις του πρώτου
διαφωτισμού (ρατσισμός, σεξισμός,
ιμπεριαλισμός):
η άνοδος στην εξουσία του
έρωτα, με το πέρασμα από το
συνοικέσιο στην ελεύθερα επι-
λεγμένη ερωτική ένωση, με την

60 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

 Minneapolis institute of arts
ιεροποίηση της παιδικής ηλι-
κίας αλλά και του ατόμου γενι-
κότερα που εμπλέκει, αλλά-
ζουν ριζικά τα δεδομένα σε όλα
τα επίπεδα, συμπεριλαμβανο-
μένου και του δημοσίου και του
πολιτικού.

Βρισκόμαστε μπροστά σε ιστορικά

καινοφανείς πηγές νοηματοδότη-
σης του πολιτικού και υβριδικές
πολιτικές ταυτότητες, συμφυείς με
τις τάσεις ιεροποίησης του ανθρώ-
που. αν το καλοσκεφτούμε, ισχυ-
ρίζεται ο φερρύ, ο σύγχρονος επα-
ναστάτης που απεκδύεται του
εγωισμού του και στρέφεται προς
τον πλησίον του, τον άλλο, τον
ξένο, αποτελεί, έστω και εν αγνοία
του, υποκείμενο που έχει διαμορ-
φωθεί μέσα στην ιστορία της ιδιω-
τικής ζωής, στο πλαίσιο της νέας
συναισθηματικότητας που καλ-
λιεργείται εντός της οικογένειας:

αν κινητοποιούμαστε όταν
ένας σεισμός ή ένας πόλεμος
διαλύουν τη ζωή φτωχών αν-
θρώπων στην ταϊλάνδη ή στην
αϊτή, δεν είναι πλέον από κα-
θήκον [...] ούτε επειδή οι άν-
θρωποι είναι ελεύθερα και ορ-
θολογικά υποκείμενα, αλλά
πολύ απλά γιατί αγαπώντας
περισσότερο από οτιδήποτε
άλλο κάποιους από αυτούς, τα
παιδιά μας και τους οικείους
μας, νιώθουμε να σχετιζόμα-
στε και να συμπονούμε τους
άλλους.
Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938), Μοντέρνα μποεμία, λάδι σε καμβά, άγνωστη χρονολογία. Σύμφωνα με τον λυκ
φερρύ, «οι μποέμ πίστευαν ότι κατέστρεφαν την κοινωνία της κατανάλωσης, την οποία θεωρούσαν χυδαία και
αποξενωτική, οι αστοί τους απεχθάνονταν λόγω του φόβου που τους ενέπνεαν, μέχρι που κατάλαβαν και οι δύο ότι
δούλευαν στην πραγματικότητα προς την ίδια κατεύθυνση, εκείνη της κινητικότητας με κάθε κόστος, της διαρκούς
αλλαγής, της ανησυχίας για τον εαυτό μας, της λογικής του ηδονισμού, της διασκέδασης και της κατανάλωσης…»
ρούσαν χυδαία και αποξενω- ανυπόφορες δεν σημαίνει ότι η νοεί, καινοτομεί και δημιουργεί
τική, οι αστοί τους απεχθάνο- πραγματικότητα είναι χειρότερη, αδιάκοπα αξίζει να ζει!
νταν λόγω του φόβου που τους αλλά ότι οι απαιτήσεις μας, μέσω
ενέπνεαν, μέχρι που κατάλα- των διεργασιών που συντελέστηκαν Παρά τα δεινά και τις παλινδρο-
βαν και οι δύο ότι δούλευαν στην ιδιωτική σφαίρα, έχουν γίνει μήσεις του καπιταλισμού το σημα-
στην πραγματικότητα προς μεγαλύτερες. Παράλληλα, αναδει- ντικότερο είναι η αναμφίλεκτη

η ΛαΤρεια ΤΟυ εαυΤΟυ

εμβριθής γνώστης της δυτικής φι-
λοσοφίας, ο λυκ φερρύ κινείται με
άνεση ανάμεσα στην κοινωνιολο-
γία, το δοκίμιο, την ιστοριογραφία,
το μύθο. ο λόγος του είναι εμποτι-
σμένος από την πρόζα του μονταί-
νιου· το λεπτοφυές χιούμορ, τα αυ-
τοβιογραφικά στοιχεία, η επιείκεια
απέναντι στο ανθρώπινο σφάλμα
συνθέτουν ένα ευανάγνωστο, εκλαϊ-
κευμένο δοκίμιο, το οποίο ανασκευ-
άζει τον κυρίαρχο μύθο της ηθικής
της αποδόμησης: από τους μποέμ
του 19ου αιώνα στη μοντέρνα τέχνη
των αρχών του 20ού και από εκεί
στο μάη του 1968, η ηθική της αυ-
θεντικότητας και της λατρείας του
εαυτού που τη συνοδεύει, αποτε-
λούν θεμελιώδεις αρχές για την εξά-
πλωση του καπιταλισμού.
οι μποέμ πίστευαν ότι κατέ-
στρεφαν την κοινωνία της κα-
τανάλωσης, την οποία θεω-
την ίδια κατεύθυνση, εκείνη
της κινητικότητας με κάθε κό-
στος, της διαρκούς αλλαγής,
της ανησυχίας για τον εαυτό
μας, της λογικής του ηδονι-
σμού, της διασκέδασης και της
κατανάλωσης, της καινοτομίας
για την καινοτομία, χωρίς την
οποία μια οικονομία βουτηγ-
μένη στον παγκόσμιο ανταγω-
νισμό, απλούστατα, δεν μπορεί
να ανθίσει.
ο συγγραφέας διεκπεραιώνει με
επιτυχία το δύσκολο έργο να απα-
ντήσει στις αριστερόστροφες απαι-
σιόδοξες εκτιμήσεις περί του ηθι-
κού τέλματος της σύγχρονης Δύσης·
στην κατηγορία ότι οι ανισότητες
είναι πιο έντονες από ποτέ, αντι-
τείνει ότι στη σημερινή ευρώπη η
αφοσίωση στην ελευθερία, στα δι-
καιώματα και στην ευημερία βρί-
σκεται στο υψηλότερο επίπεδο ανά-
πτυξης. το γεγονός ότι οι αδικίες
και οι ανισότητες μας φαίνονται
κνύει τις ηθικές και πολιτισμικές
αντιφάσεις του ανθρώπου της Δεξιάς,
υποστηρίζοντας ότι ο συνδυασμός
του ηθικού συντηρητισμού των πα-
ραδοσιακών αξιών και ιεραρχιών με
τη φιλελεύθερη έως υπερμοντέρνα
αντίληψη για την επιχειρηματικό-
τητα δεν μπορεί παρά να οδηγήσει
σε αξεπέραστες αντιφάσεις:
ως πατέρας και οικογενειάρ-
χης είσαι συντηρητικός ή και
αντιδραστικός. χειροκροτείς
τους υπουργούς Παιδείας όταν
υποσχεθούν ότι «θα σφίξουν τα
λουριά» […]. ως επιχειρημα-
τίας, αντίθετα, είσαι λυσσα-
σμένος μοντερνιστής. Όχι
μόνο επιδεικνύεις την αρέσκειά
σου για την πρωτοπορία ακόμη
και μέσα στα γραφεία σου,
αλλά δεν σταματάς να επανα-
λαμβάνεις στο προσωπικό σου
ότι πρέπει να ξεχάσουν τις πα-
λιές συνήθειες, τις παραδόσεις,
και ότι μόνο αυτός που επι-
τάση για πρόοδο, επιβεβαιώνοντας
τη ρήση του μαρξ ότι «ο καπιτα-
λισμός είναι ταυτοχρόνως ό,τι κα-
λύτερο και ό,τι χειρότερο για την
ανθρωπότητα», προκρίνοντας την
εγκυρότητα του πρώτου σκέλους
της διατύπωσης.
Στον αστερισμό της συναισθη-
ματικής εγγύτητας, λοιπόν, οι ηθι-
κές και πολιτικές στοχοθεσίες
έχουν μετατοπιστεί. από τη δόξα
του έθνους και το επαναστατικό ιδε-
ώδες, το νέο πολιτικό πάθος οργα-
νώνεται γύρω από την ιδέα της μέ-
ριμνας για τις μελλοντικές γενιές:
το ζήτημα δεν είναι πλέον πώς
να συντηρήσουμε ή να διευρύ-
νουμε τη δόξα της γαλλίας
ούτε πώς να αλλάξουμε τον κό-
σμο με τη βία στο όνομα της
ουτοπίας, αλλά κυρίως αυτό το
τι κόσμο εμείς οι ενήλικες που
τον διαχειριζόμαστε, έχουμε το
θάρρος να αφήσουμε στα παιδιά
μας. zx

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 61

 ζωικά πνεύματα και αβεβαιότητα
στον τζον μέυναρντ Κέυνς
από τον Κ. Π. αναΓνωΣτοΠουλο

Ως φιλοσοφικός και επιστημονικός όρος, τα «ζωικά πνεύματα» έχουν πίσω τους μια μακραίωνη παρά-
δοση: τα βρίσκουμε στον Ερασίστρατο τον Χίο, δεσπόζουν πάνω από χίλια χρόνια στη νευρο-φυσιολο-
γία χάρη στην αναντίρρητη αυθεντία του Γαληνού, γνωρίζουν την τελευταία τους μεγάλη στιγμή με τον
Ρενέ Ντεκάρτ και εκτοπίζονται οριστικά από την επιστήμη τον 18ο αιώνα από τον τότε ανερχόμενο «ζω-
ικό ηλεκτρισμό». Εντελώς απρόσμενα, η νεκρεγερσία τους θα έρθει το 1936 με τη δημοσίευση της γε-
νικής Θεωρίας1 του Τζον Μέυναρντ Κέυνς, αλλά έκτοτε θα βρίσκονται σε ημιθανή μάλλον κατάσταση.

δημοσίευση του βι- τας, όταν δηλαδή βρίσκονται σε θρέφοντας το σώμα. το πνεύμα του εγκεφάλου» (Les passions de

η βλίου των G. akerlof

και R. Shiller, Ζωικά
Πνεύματα θα τα ανα-
ζωογονήσει.2 Πράγ-
ματι, εξαιρώντας ορισμένες σπορα-
δικές, κυρίως μετα-κεϋνσιανών
τάσεων, μελέτες την προηγούμενη
τριακονταετία, «τα ζωικά πνεύματα
πετάχτηκαν στον κάδο των αχρή-
στων της διανοητικής ιστορίας»
(akerlof & Shiller, σ. 34), εξαιτίας
ουσιαστική αδυναμία να εκτιμή-
σουν τις συνέπειες των επιλογών
τους. πώς εμπλέκονται τα «ζωικά
πνεύματα» (τα μη οικονομικά κί-
νητρα, οι θυμικές συμπεριφορές)
στη λήψη τέτοιων αποφάσεων. και
πώς η συμπεριφορά των δρώντων
απέναντι στην αβεβαιότητα βρί-
σκεται εν τέλει πίσω από την αστά-
θεια των οικονομιών της αγοράς.
ζωτικόν (spiritus vitalis), το οποίο
εισάγεται στο σώμα με την ανα-
πνοή, μετακινείται μέσω της καρ-
διάς και των αρτηριών, διασφαλί-
ζοντας τη λειτουργία των οργάνων
του σώματος. το πνεύμα ψυχικόν
(spiritus animalis), αποτέλεσμα
μετατροπής του ζωτικού πνεύμα-
τος μέσα στον εγκέφαλο, το
οποίο, μετακινούμενο μέσω των
νεύρων, είναι υπεύθυνο για την αί-
l’âme, art. 10), απ΄όπου ορισμένα
από αυτά φθάνουν μέσω των νεύ-
ρων στους μύες και επιτυγχάνεται
η κίνηση. τα ζωικά πνεύματα είναι
οι αγγελιοφόροι του εγκεφάλου (α.
Vesalius, 1453). οι αγγελιοφόροι
ανάμεσα στην ψυχή και τον έξω
κόσμο (G. Berkeley, 1732). Όχι
μόνο προκαλούν την κίνηση, αλλά
έχουν ενεργό ρόλο και στα πάθη,
δηλαδή τις «αντιλήψεις ή αισθή-

Οι αΓΓεΛιΟΦΟρΟι
της απόλυτης ηγεμονίας της νεο- σθηση και την κίνηση. ματα, ή συγκινήσεις της ψυχής,

κλασικής οικονομικής. μετά την
πρόσφατη οικονομική κρίση, όμως,
τα πράγματα αλλάζουν άρδην. Δια-
λύονται οι ψευδαισθήσεις ότι «το
κεντρικό πρόβλημα της ύφεσης-
πρόβλεψης έχει επιλυθεί, όσον
αφορά κάθε πρακτική επιδίωξη» (R.
Lucas) και η αξιοπιστία δήθεν ακλό-
νητων θεωριών εξαερώνεται (ορθο-
λογικές προσδοκίες, υπόθεση της
αποτελεσματικότητας των αγορών).
Παράλληλα, ενηλικιώνονται εναλ-
λακτικές προσεγγίσεις των οικονο-
μικώς δρώντων (συμπεριφοριστική
οικονομική, νευροοικονομική). και
ο homo economicus -αυτό το υπερ-
φυσικό ον το οποίο, προικισμένο με
απεριόριστη ορθολογικότητα και
απέραντη βούληση, το μόνο που ξέ-
ρει να κάνει είναι να μεγιστοποιεί το
ίδιον συμφέρον του- αρχίζει επιτέ-
λους να εξανθρωπίζεται.
η επιστροφή στην κεϋνσιανή οι-
κονομική, που γεννήθηκε σε παρό-
μοιους με τους σημερινούς καιρούς,
ήταν αναπόφευκτη: οι οικονομίες
έπρεπε επειγόντως να σταθούν στα
πόδια τους και οι οικονομολόγοι
να σώσουν την ψυχή τους.3 αυτή η
φρέσκια ματιά ανέδειξε παραμελη-
μένα, αλλά ιδιάζουσας σημασίας,
ερωτήματα που διατρέχουν την κε-
ϋνσιανή σκέψη: πώς ενεργούν οι
άνθρωποι σε συνθήκες αβεβαιότη-
ΤηΣ ψυχηΣ
η μακρόχρονη επιστημονική κυ- που αποδίδουμε ειδικώς σε αυτή,
ριαρχία του γαληνού καταρρέει τον και οι οποίες προκαλούνται, συ-
φιλόσοφοι, ιατροφιλόσοφοι και 17ο αιώνα, όταν ο ντεκάρτ5 θα ντηρούνται και ενισχύονται από κι-
ιατροί από τους προσωκρατικούς υποστηρίξει τον διαχωρισμό σώ- νήσεις των πνευμάτων» (Les pas-
και εντεύθεν θα διατυπώσουν διά- ματος-ψυχής, θα θεωρήσει ως έδρα sions de l’âme, art. 27). τα ζωικά
φορες θεωρίες για τη νευρο-φυ- της ψυχής την επίφυση ή κωνάριο πνεύματα επηρεάζονται επίσης
σιολογία του ανθρώπου.4 τα (pineal gland) στον εγκέφαλο, και από τις συγκινήσεις και τα πάθη
πράγματα θα σταθεροποιηθούν θα αναγνωρίσει μόνο ένα είδος και μπορούν να επιδρούν στην
όταν ο γαληνός (περί το 130-περί πνευμάτων, τα ζωικά - «… τα πιο ψυχή ωθώντας τον άνθρωπο να
το 200 μ.χ.) θα προτείνει έναν ζωηρά και λεπτά τμήματα του αί- δρα εναντίον του συμφέροντος του.
τριμερή διαχωρισμό των πνευμά- ματος που η θερμότητα απόσταξε και, αντιστρόφως, η ψυχή μπορεί
των. το πνεύμα φυσικόν (spiritus μέσα στην καρδιά [τα οποία] ει- να τα ανακατευθύνει ούτως ώστε
naturalis), το οποίο παράγεται στο σέρχονται ασταμάτητα σε μεγάλη να αποτρέπονται ανεπιθύμητες
ήπαρ και ρέει μέσω των φλεβών, ποσότητα μέσα στις κοιλότητες πράξεις του.
Σχετικά σύντομα τα ζωικά πνεύ-
ματα θα αρχίσουν να περιθωριο-
ΒιΒλια Που Πραγματευεται ποιύνται, καθώς θα αναδύεται ένα
νέο παράδειγμα στη νευρο-φυσιο-
το κειμενο λογία του ανθρώπου. εστιασμένη
πρωτίστως στη μυϊκή σύσπαση, η
J. M. Keynes, Η Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου επιστημονική κοινότητα θα ελέγ-
και του Χρήματος, μετάφραση από τα αγγλικά: Θανάσης ξει την υπόθεση ότι το σχετικό με
Αθανασίου, επιμέλεια: Μιχάλης Ψαλιδόπουλος, Παπαζήση, τη νευρική λειτουργία ρευστό δεν
Αθήνα 2001 [1936], 479 σελ. είναι τα ζωικά πνεύματα αλλά ο
George A. Akerlof, Robert J. Shiller, Ζωικά πνεύματα : Πώς η «ζωικός ηλεκτρισμός» (animalis
ανθρώπινη ψυχολογία οδηγεί την οικονομία και γιατί έχει electricitas) - όρο που θα επινοήσει
σημασία για τον παγκόσμιο καπιταλισμό, μετάφραση από τα ο καθηγητής φυσικής Pierre
αγγλικά: Ελένη Κοτσυφού, επιμέλεια: Κ. Π. Αναγνωστόπουλος, Berthollon και θα υιοθετήσει και ο
Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2009, 470 σελ. καθηγητής του Πανεπιστημίου
της μπολόνια Luigi Galvani.
Robert Skidelsky, Keynes: Επιστροφή στη διδασκαλία του, Ύστερα από πολυετείς έρευνες, ο
μετάφραση από τα αγγλικά: Χρυσούλα Μεντζαλίρα, επιμέλεια: Galvani δημοσιεύει το βιβλίο De
λευτέρης Τσουλφίδης, Κριτική, Αθήνα 2012, 325 σελ. Viribus Electricitatis in Motu Mus-
culari Commentarius (1791) και γί-

62 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

νεται «ο πρώτος που παρέσχε
αποδείξεις για την ηλεκτρική
φύση του μυστηριώδους ρευστού
(επί μακρόν γνωστόν ως «ζωικά
πνεύματα») το οποίο εμπλέκεται
στη νευρική μεταγωγή και τη μυ-
ϊκή συστολή».6 εφεξής, τα ζωικά
πνεύματα θα αποτελούν αντικεί-
μενο των ιστορικών της επιστή-
μης.
Δεν εξαφανίζονται, όμως. επι-
ζούν στη λογοτεχνία, στα γραπτά
των ντάνιελ ντεφόε, τζέην
Ώστεν, μπέντζαμιν ντισραέλι,
γκυστάβ φλωμπέρ - εμφανίζονται
άπαξ και στο Κεφάλαιο του καρλ
μαρξ. χάνεται, όμως, το επιστη-
μονικό τους νόημα. τώρα πια, τα
ζωικά πνεύματα ή απλώς «πνεύ-
ματα» σημαίνουν ευδιαθεσία, σφρί-
γος, ευεξία, ζωντάνια, ενεργητικό-
τητα, η δε έντασή τους ποικίλλει,
προκαλώντας αναλόγως αισθήματα
χαράς ή θλίψης - στο Περηφάνια
και Προκατάληψη, η νεότερη των
αδελφών μπένετ, η απειθάρχητη
λίντια, έχει «έντονα ζωικά πνεύ-
ματα».
εύλογα θα υπέθετε κανείς ότι
ένας άνθρωπος της παιδείας του
κέυνς γνώριζε αυτά τα κείμενα και
συνεπώς τον όρο «ζωικά πνεύ-
ματα». το βέβαιο είναι ότι το ακα-
δημαϊκό έτος 1902-03, ως φοιτη-
τής, παρακολούθησε μια διάλεξη
του μαθήματος της φιλοσοφίας. Σε
χειρόγραφες σημειώσεις του, δί-
πλα σε μια «περικοπή» από το Les
passions de l’âme («το σώμα κινείται
από ζωικά πνεύματα, τα φλογερά
σωματίδια του αίματος που απο-
στάζονται από τη θερμότητα της
καρδιάς. κινούν το σώμα, διαπερ-
νώντας και κινώντας τα νεύρα και
τους μύες. τα ζωικά πνεύματα βρί-
σκονται πάντα σε κίνηση – η βού-
ληση μόνο τα κατευθύνει»), ο
κέυνς σχολιάζει: «ασυνείδητη νοη-
τική δράση». αυτή είναι η πρώτη
από τις τέσσερις φορές που βρί-
σκουμε τον όρο «ζωικά πνεύματα»
σε γραπτά του κέυνς. οι υπόλοι-
πες τρεις βρίσκονται στο κεφάλαιο
12 της ΓΘ, στη σελίδα 190.
Θα χρειαστεί να αναφερθεί
(προφανώς μεταφορικά) σε αυτά
προκειμένου να εξηγήσει πώς συ-
μπεριφέρονται οι άνθρωποι, όταν
πρόκειται να πάρουν αποφάσεις
υπό αβεβαιότητα. για τον κέινς
ζωικά πνεύματα και αβεβαιότητα
είναι αλληλένδετα.7 και αυτή η αλ-
ληλεξάρτηση έχει μείζονες συνέ-
πειες για την οικονομική θεωρία,
διότι «η υπόθεση ενός υπολογίσι-
μου (calculable) μέλλοντος οδηγεί
σε εσφαλμένη ερμηνεία των αρχών
O Τζον Μέυναρντ Κέυνς (1883-1946).
της συμπεριφοράς που η ανάγκη
για δράση μάς επιβάλλει να υιοθε-
τήσουμε… το αποτέλεσμα υπήρξε
μια εσφαλμένη θεωρία του επιτο-
κίου» (ΓΘΑ). Στην υπόθεση αυτή
στηρίζεται επίσης η θεωρία της ορ-
θολογικής επιλογής (ή του οικονο-
μικού μοντέλου των αποφάσεων),
όπως διαμορφώθηκε στο δεύτερο
αΠΛωΣ Δεν ΓνωριζΟυΜε
μισό του προηγούμενου αιώνα.
Στη θεωρία της ορθολογικής επι-
λογής, πρώτον, οι εναλλακτικές
ενέργειες είναι δεδομένες. δεύτε-
ρον, είναι γνωστές, αντικειμενικά ή
υποκειμενικά, οι πιθανότητες υλο-
ποίησης των δυνατών ενδεχομένων
κάθε ενέργειας. και, τρίτον, επιλέ-
γεται εκείνη η απόφαση που μεγι-
στοποιεί μια συνάρτηση χρησιμό-
τητας, ο λήπτης της απόφασης
δηλαδή διαθέτει ένα συνεπές σύ-
νολο προτιμήσεων επί των δυνα-
τών επιπτώσεων των επιλογών
του.8 είτε επειδή το παρελθόν θε-
ωρείται αξιόπιστος οδηγός για το
μέλλον είτε επειδή οι σημερινές πε-
ποιθήσεις πιστεύεται ότι συγκεφα-
λαιώνουν το μέλλον, η αβεβαιό-
τητα θεωρείται ότι μπορεί να
αντιμετωπιστεί υπολογιστικά κατά
βάση ομοιοτρόπως με τη βεβαιό-
τητα, ως «το αποτέλεσμα ενός
σταθμικού μέσου ποσοτικών ωφε-
λημάτων πολλαπλασιασμένων με
ποσοτικές πιθανότητες» (ΓΘ, κεφ.
12). ακριβώς με την μπενθαμιανή
λογική του υπολογισμού των υπέρ
και κατά μιας απόφασης.
η θεωρία της ορθολογικής επι-
λογής προσδιόρισε το τι σημαίνει
ένας λήπτης αποφάσεων να λει-
τουργεί ορθολογικά απέναντι στην
αβεβαιότητα. καθόρισε ένα κανο-
νιστικό πλαίσιο, το οποίο ωστόσο
χρησιμοποιήθηκε και για να ανα-
λυθεί η πραγματική συμπεριφορά
των οικονομικώς δρώντων. αντί-
θετα, ο κέυνς υποστηρίζει ότι η
αβεβαιότητα δεν μπορεί να αντι-
μετωπιστεί με ποσοτικές, στοχα-
στικές αναλύσεις οφέλους-κόστους.
οι αποφάσεις λαμβάνονται σή-
μερα, αλλά οι επιπτώσεις τους ανα-
κύπτουν στο μέλλον. Συνεπώς,
προκειμένου να αξιολογηθούν
εναλλακτικές ενέργειες, θα πρέπει
να υπάρξουν προβλέψεις, να δια-
μορφωθούν προσδοκίες. ο κέυνς
διαχωρίζει σαφώς τις βραχυπρόθε-
σμες από τις μακροπρόθεσμες
προσδοκίες. οι βραχυπρόθεσμες
προσδοκίες αφορούν τον όγκο της
παραγωγής, δεδομένης της δυνα-
μικότητας της επιχείρησης, και την
προσδοκώμενη τιμή διάθεσης του
προϊόντος. Δεν φαίνεται πάντως
να τον απασχολούν ιδιαιτέρως:
«συχνά θα είναι ασφαλές να παρα-
λείπεται η ρητή αναφορά στις βρα-
χυπρόθεσμες προσδοκίες» (ΓΘ,
κεφ. 5). γιατί; Διότι οι επιχειρημα-
τίες «φρονίμως επιλέγουν» να θεω-
ρούν ότι οι παρούσες συνθήκες θα
συνεχιστούν. και, κυρίως, διότι
στην πράξη «οι προβλέψεις των
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 63
παραγωγών συχνότατα τροποποι-
ούνται βαθμηδόν βάσει των απο-
τελεσμάτων παρά με πρόγνωση
των ενδεχόμενων αλλαγών» (ΓΘ,
κεφ. 5). αν διαβάζω καλά, αυτό
ισοδυναμεί με τη λογική των μηχα-
νισμών αρνητικής ανάδρασης. ού-
τως ή άλλως, η αρνητική ανάδραση
και οι ομοιοστατικοί μηχανισμοί
(π.χ. αυξομείωση των αποθεμάτων)
έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικοί
για τη διαχείριση των βραχυπρό-
θεσμων διακυμάνσεων του περι-
βάλλοντος, καθιστώντας σχετικώς
ήσσονος σημασίας τις αντίστοιχες
προβλέψεις.
με τις μακροπρόθεσμες προσ-
δοκίες, που αφορούν επενδύσεις
σε κεφαλαιουχικό εξοπλισμό, τα
πράγματα είναι εντελώς διαφορε-
τικά. ο αποφασίζων πρέπει να δει
μακριά μέσα στο μέλλον. η από-
σταση, όμως, συνεπάγεται άγνοια,
άρα αβεβαιότητα. «η έννοια με
την οποία χρησιμοποιώ τον όρο εί-
ναι αυτή κατά την οποία η προο-
πτική ενός ευρωπαϊκού πολέμου
είναι αβέβαιη, ή η τιμή του χαλκού
και το επιτόκιο σε είκοσι χρόνια, ή
η απαξίωση μιας εφεύρεσης…»
(ΓΘΑ). μεταξύ της απόφασης της
επένδυσης και των αποτελεσμάτων
της μεσολαβεί ένα χρονικό διά-
στημα στο οποίο μπορεί να συμ-
βούν απρόβλεπες αλλαγές: να εμ-
φανιστούν νέες τεχνολογίες,
επιχειρήσεις, αγορές, θεσμοί, να
αλλάξουν οι προτιμήσεις των κα-
ταναλωτών, να μεταβληθεί το γεω-
πολιτικό και κοινωνικο-πολιτικό
περιβάλλον. ο εμφύλιος πόλεμος
στη γιουγκοσλαβία κατέστρεψε
επιχειρήσεις στη Βόρεια ελλάδα.
εξάλλου, ποιος θα φανταζόταν ότι
η αυτοπυρπόληση και ο θάνατος
του μοχάμεντ μπουαζίζι, του τυ-
νήσιου πλανόδιου οπωροπώλη, θα
σάρωνε μακρόβια καθεστώτα; Όσο
μάλιστα αυξάνεται αυτό το χρο-
νικό διάστημα, τόσο αυξάνεται η
άγνοιά μας για το μέλλον.9 με την
αβεβαιότητα, ισχυρίζεται, «δεν εν-
νοώ μόνο να διακρίνουμε ό,τι είναι
γνωστό ως βέβαιο από ό,τι είναι
μόνο πιθανόν. το παιχνίδι της ρου-
λέτας δεν υπόκειται, με τούτη την
έννοια, σε αβεβαιότητα. […] η έν-
νοια με την οποία χρησιμοποιώ
τους όρους είναι ότι […] δεν υπάρ-
χει επιστημονική βάση επί της
οποίας να διαμορφωθεί οποιαδή-
ποτε υπολογίσιμη πιθανότητα.
απλώς δεν γνωρίζουμε» (ΓΘΑ).
εξαιρώντας φαινόμενα που πα-
ρουσιάζουν μια κανονικότητα ώστε
να μπορεί να γίνει η προβολή τους
στο μέλλον, τα ελάχιστα προαπαι-

τούμενα προκειμένου να υπάρξει
αυτή η «επιστημονική βάση» είναι,
αφ’ ενός μια στέρεη θεωρία για τα
προς πρόβλεψη φαινόμενα, αφ’ ετέ-
ρου αξιόπιστα δεδομένα για τις αρ-
χικές συνθήκες. ούτε το ένα υπάρ-
χει ούτε το άλλο. αν δεν υπάρχει
πλήρης ή έστω ικανοποιητική
γνώση, κάθε μακροπρόθεσμου χα-
ρακτήρα δράση φαίνεται σαν βήμα
στο κενό. ακόμη περισσότερο. η
έτσι νοούμενη αβεβαιότητα καθι-
στά ασαφή αυτή την ίδια την έννοια
της ορθολογικής συμπεριφοράς.
εν πάση περιπτώσει, στην κεϋν-
σιανή προσέγγιση υπάρχει ένα αγε-
φύρωτο χάσμα μεταξύ επικινδυνό-
τητας (risk) και αβεβαιότητας
(uncertainty): «η γνώση μας σχε-
τικά με το μέλλον είναι κυμαινό-
μενη, ασαφής και αβέβαιη», αλλά
«με τη φράση “πολύ αβέβαιο” δεν
εννοώ το ίδιο με το “πολύ απί-
θανο”» (ΓΘ, κεφ. 12). Πολύ απί-
θανο γεγονός είναι να κερδίσεις
στο τζόκερ ή να δεις έναν μαύρο
κύκνο πριν από το 1697 όταν τους
πρωτοείδαν στην αυστραλία. αβέ-
βαιο γεγονός είναι το αν ο κόσμος
θα είναι εκ νέου διπολικός ή όχι
ύστερα από πενήντα, ας πούμε,
χρόνια. οι απόψεις αυτές είναι συ-
ναφείς με τη θέση του F. H. Knight
ότι η επικινδυνότητα είναι θεμε-
λιωδώς διαφορετική από την αβε-
βαιότητα, με την έννοια ότι στη
μεν πρώτη ο αποφασίζων μπορεί
να επισυνάψει κατανομές πιθανό-
τητας στα ενδεχόμενα μιας από-
φασης, στη δε αβεβαιότητα η τυ-
χαιότητα δεν μπορεί να εκφραστεί
με μαθηματικές πιθανότητες, κυ-
ρίως επειδή δεν γνωρίζουμε τις
«καταστάσεις της κόσμου». με δυο
λόγια: η επικινδυνότητα ποσοτικο-
ποιείται, η αβεβαιότητα όχι.10
κάποιος θα αντέτεινε στην απο-
λυτότητα της κεϋνσιανής άποψης
ότι ναι μεν δεν υπάρχουν σήμερα οι
θεωρίες και τα εργαλεία ώστε η
αβεβαιότητα να ποσοτικοποιηθεί,
αλλά είναι πιθανόν να υπάρξουν
αύριο, δηλαδή ότι η αβεβαιότητα
είναι επιστημολογικού χαρακτήρα.
Όπως και στη θεωρία της ορθολο-
γικής επιλογής, η υπόρρητη παρα-
δοχή είναι ότι το μέλλον είναι ου-
σιαστικά προκαθορισμένο (χάρη σε
κάποιο είδος υπερ-ντετερμινισμού)
και ότι οι καταστάσεις του κόσμου
μπορούν να ορίζονται ανεξάρτητα
από τις ενέργειες των ανθρώπων.
για όσους δεν πιστεύουν ότι «η
αλήθεια είναι κάπου εκεί έξω» πε-
ριμένοντας να την ανακαλύψουμε,
το μέλλον δεν είναι προβλέψιμο,
διότι προκύπτει από αστοχίες και
64 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
Αναπαράσταση των περίφημων ζωικών πνευμάτων από το εξώφυλλο της
αγγλικής έκδοσης του βιβλίου Animal Spirits των G. Akerlof (Νόμπελ
οικονομίας) και R. Shiller.
επιτυχίες, απρόβλεπτες δομικές
αλλαγές, λογικές και παράλογες
συμπεριφορές, υπερβολική αισιο-
δοξία ή απαισιοδοξία. διότι είναι
αποτέλεσμα της ανθρώπινης βού-
λησης, της ανθρώπινης δημιουργι-
κότητας - «Πρόσθεσε όσες ταχυ-
δρομικές άμαξες σου αρέσει,
ουδέποτε θα πάρεις έτσι τον σιδη-
ρόδρομο», θα έλεγε ο τζ. Σουμπέ-
τερ. η αβεβαιότητα είναι οντολο-
γικού χαρακτήρα, και αυτή είναι η
άποψη του κέυνς.
απέναντι σε ένα μέλλον απρο-
σπέλαστο, οι άνθρωποι θα παρέ-
λυαν. αλλά αυτό δεν συμβαίνει. επο-
μένως, κάπου αλλού πρέπει να
αναζητηθεί ο μηχανισμός υποκίνη-
σης της δράσης τους. κατά τον Ed-
mund Phelps, ο κέυνς είχε τη ριζο-
σπαστική σκέψη ότι «το
φυσιολογικό ποσοστό ανεργίας δεν
μπορεί να προσδιοριστεί πλήρως
από τους οικονομολόγους. η προ-
Princeton University Press
Στη συλλογιστική του κέυνς, αυ-
τός ο οικονομικός λογισμός είναι
μεν χρήσιμος, αλλά πάντως ούτε
αναγκαίος ούτε ικανός είναι για τη
λήψη της απόφασης. απεναντίας,
η απόφαση για επένδυση είναι
αποτέλεσμα των ζωικών πνευμά-
των, δηλαδή μιας «αυθόρμητης
ώθησης σε δράση παρά σε αδρά-
νεια», μιας εγγενούς διάθεσης για
την ανάληψη κινδύνου που δεν
απορρέει από αναλυτική γνώση
(ΓΘ, κεφ. 12).12
η θετική διάθεση, η αισιοδοξία
τείνει να υποτιμά τους κινδύνους
και να υπερτιμά τα οφέλη, και ο
επιχειρηματίας μπορεί να προχω-
ρήσει στην επένδυση, έστω κι αν ο
οικονομικός λογισμός υπαγορεύει
το αντίθετο (δηλαδή, αν η καθαρή
παρούσα αξία είναι αρνητική). εάν
η ψυχολογική διάθεση του επιχει-
ρηματία είναι κακή, η επένδυση
δεν πρόκειται να πραγματοποιη-
θεί, ακόμη κι αν οι ψυχροί αριθμοί
υποδεικνύουν ότι είναι συμφέ-
ρουσα, μολονότι αυτή η ψυχολο-
γική του κατάσταση μπορεί να εί-
ναι εντελώς αδικαιολόγητη: «η
ατομική πρωτοβουλία θα είναι
επαρκής μόνον όταν ο λογικός
υπολογισμός συμπληρώνεται και
υποστηρίζεται από ζωικά πνεύ-
ματα, ώστε η σκέψη της τελικής
καταστροφής, που συχνά κυριεύει
τους πρωτοπόρους […] παραμερί-
ζεται, όπως ο υγιής άνθρωπος πα-
ραμερίζει την πρόβλεψη του θανά-
του» (ΓΘ, κεφ. 12). ο Πυθεύς και
ο κολόμβος χρειάζονταν κάτι πε-
ρισσότερο από μιαν ανάλυση οφέ-
λους-κόστους για να ξεκινήσουν το
ταξίδι στο άγνωστο.
θυμία των επιχειρηματιών να και- τα αποτελέσματα μιας γενικευ-
νοτομήσουν ή απλώς να επενδύσουν μένης αρνητικής διάθεσης μπορεί
-και άρα να δημιουργήσουν νέες θέ- να είναι ολέθρια. Δεν έχει μάλιστα
σεις εργασίας- προωθείται από τα σημασία αν οι φόβοι που την προ-
“ζωικά πνεύματά” τους…»11 καλούν εδράζονται σε πραγματική
βάση. το ουσιαστικό είναι τι πι-
αυθΟρΜηΤη
στεύουν οι επιχειρηματίες. «αν τα
ωθηΣη Σε ΔραΣη
ζωικά πνεύματα εξασθενήσουν και
η αυθόρμητη αισιοδοξία κλονιστεί,
ο κέυνς χρησιμοποιεί τον όρο αφήνοντας μας να εξαρτιόμαστε
«ζωικά πνεύματα» αναφερόμενος από μαθηματικές και μόνο προσ-
σε επιχειρηματίες που σκοπεύουν δοκίες, τότε η επιχειρηματικότητα
να επενδύσουν σε κεφαλαιουχικό θα σβήσει και θα πεθάνει -αν και οι
εξοπλισμό. εξαιτίας του μακρο- φόβοι της απώλειας μπορεί να μην
χρόνιου χαρακτήρα αυτών των έχουν περισσότερη βάση από ό,τι
επενδύσεων, ο επιχειρηματίας είχαν πριν οι ελπίδες του κέρδους»
πρέπει να κάνει μακροπρόθεσμες (ΓΘ, κεφ. 12).
προβλέψεις, να διαμορφώσει Στη ΓΘ τα ζωικά πνεύματα θεω-
προσδοκίες για τη μελλοντική χρη- ρούνται δεδομένα και δεν εξηγείται
ματορροή προκειμένου να αξιολο- ο μηχανισμός λειτουργίας τους. μια
γήσει την επένδυση (υπολογίζο- ερμηνεία θα μπορούσε να βασιστεί
ντας π.χ. την καθαρή παρούσα στη «θυμική ευρετική» (affect
αξία) και να πάρει μιαν απόφαση heuristic).13 τα εξωτερικά ερεθί-
στο παρόν. σματα ερμηνεύονται ποικιλοτρόπως
και δημιουργούνται «εικόνες» που
«σημαδεύονται» με μια ενσυνείδητη
ή μη, θετική ή αρνητική θυμική
αξιολόγηση, διαφορετικής έντασης.
Δημιουργείται έτσι μια «δεξαμενή»
αυτών των σημαδιών που συσχετί-
ζονται με τις εικόνες. Στις διεργα-
σίες λήψης αποφάσεων ο αποφασί-
ζων συμβουλεύεται αυτή τη «θυμική
δεξαμενή» και η δημιουργούμενη
συνολική, συγκινησιακή εντύπωση
χρησιμοποιείται ως οδηγός για την
απόφαση. υπ’ αυτό το πρίσμα, η
απόφαση φαίνεται σαν να βγαίνει
από τα «σωθικά» του. κάτι παρό-
μοιο μάλλον εννοεί ο κονοσούτε
ματσουσίτα όταν ισχυρίζεται ότι,
ανεξαρτήτως του βάθους της μελέ-
της που έκανε κάποιος, αυτό που
όντως πρέπει να κάνει είναι να
«στηριχθεί στη διαίσθησή του», υπο-
γραμμίζοντας μάλιστα ότι το τι θα
συμβεί θα το μάθει μόνον όταν υλο-
ποιήσει την απόφασή του.
Παρά ταύτα, ο κέυνς απορρί-
πτει την ιδέα της πλήρους ανορθο-
λογικότητας: «αυτό δεν σημαίνει
ότι όλα εξαρτώνται από κύματα
άλογης ψυχολογίας» (ΓΘ, κεφ.
12).14 ενίοτε αρκούμαστε σε μια
βολική απλοποιητική παραδοχή
περί διαχρονικής κανονικότητας
και συνοχής του κόσμου. άλλοτε
κατασκευάζονται εναλλακτικά σε-
νάρια και ελέγχεται η ευαισθησία
τους. και γενικά κάνουμε υπολογι-
σμούς «όπου μπορούμε». εν πάση
περιπτώσει, η ύπαρξη μιας ανορ-
θολογικής ώθησης δεν σημαίνει ότι
τσαρλατάνοι, καφετζούδες και
ωροσκόπια θα υποκαταστήσουν
την κρίση και τη λογική.
αυτή η έμφυτη ώθηση σε δράση,
η εμπιστοσύνη στις προβλέψεις, το
επίπεδο των επενδύσεων, εν τέλει η
οικονομική ευημερία «εξαρτώνται
υπερβολικά από την πολιτική και
κοινωνική ατμόσφαιρα, η οποία εί-
ναι ευχάριστη στον μέσο επιχειρη-
ματία» (ΓΘ, κεφ. 12). ιστορίες, ει-
κόνες, αφηγήσεις αποτελούν το
υπόβαθρο των αισθημάτων. κυ-
βερνητική αστάθεια, κοινωνικές τα-
ραχές, ασάφεια σχετικά με θεσμικές
αλλαγές δείχνουν ότι «τα πράγματα
δεν πάνε καλά», υπονομεύουν την
αισιοδοξία. αν αλλάξει το zeitgeist
επανέρχεται η αισιοδοξία, η ζωτι-
κότητα, η ευδιαθεσία, ενεργοποι-
ούνται τα ζωικά πνεύματα. «για την
εκτίμηση των προοπτικών της
επένδυσης πρέπει, επομένως, να
αξιολογούμε τα νεύρα και την υστε-
ρία, ακόμη και τη χώνευση και τις
αντιδράσεις στον καιρό, εκείνων
από τους οποίους εξαρτάται σε με-
γάλο βαθμό η αυθόρμητη δραστη-
ριότητα» (ΓΘ, κεφ. 12).
Δεδομένου ότι οι επενδύσεις αφ’
ενός εξαρτώνται από τις μακρο-
πρόθεσμες προσδοκίες, αφ’ ετέρου
είναι βασική παράμετρος της ζή-
τησης, το επίπεδο της απασχόλη-
σης και της παραγωγής εξαρτώ-
νται από τις μακροπρόθεσμες
προσδοκίες. αλλά αυτές με τη
σειρά τους εξαρτώνται πρωτίστως
από την αυθόρμητη αισιοδοξία
παρά από τον οικονομικό λογισμό.
Συνεπώς, κατά μεγάλο μέρος η οι-
κονομική αστάθεια οφείλεται σε
συγκινησιακούς παράγοντες, οι
οποίοι εντείνονται από την πολι-
τική και οικονομική ατμόσφαιρα,
με αποτέλεσμα οι «οικονομικές κρί-
σεις και υφέσεις [να] μεγαλοποι-
ούνται ως προς την έντασή τους»
(ΓΘ, κεφ. 12). οι οικονομικοί κύ-
κλοι φαίνεται να αντιστοιχούν σε
κύματα υπερβολικής αισιοδοξίας ή
υπερβολικής απαισιοδοξίας.
Ένας τρόπος για να αντιμετωπί-
σουμε την άγνοιά μας σχετικά με
το μέλλον είναι να θεωρήσουμε ότι
το παρελθόν θα συνεχιστεί ως έχει.
Ένας άλλος είναι η συμβατική
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 65
(conventional) κρίση, δηλαδή η
προσαρμογή στις απόψεις της
πλειονότητας, ελπίζοντας ότι ίσως
οι άλλοι γνωρίζουν κάτι παρα-
πάνω.15 μια τέτοια συμπεριφορά
σώζει τα προσχήματα ότι λειτουρ-
γούμε «ως ορθολογικοί, οικονομικοί
άνθρωποι» (ΓΘΑ), διότι «[η] σο-
φία, παγκοσμίως, διδάσκει ότι για
τη φήμη είναι καλύτερα να αποτύ-
χει κανείς συμβατικά παρά να πε-
τύχει αντισυμβατικά» (ΓΘ, κεφ.
12). ωστόσο, τόσο οι συμβάσεις
όσο και η πεποίθηση ότι το πα-
ρελθόν είναι αμερόληπτος οδηγός
για το μέλλον υπόκεινται σε από-
τομες αλλαγές. η βεβαιότητα και η
ασφάλεια καταρρέουν, νέοι φόβοι
και ελπίδες καθοδηγούν τις συμπε-
ριφορές, η διάλυση των αυταπα-
τών οδηγεί σε νέα συμβατική βάση
αξιολόγησης, η εντύπωση ότι οι
αγορές αυτορυθμίζονται αποσυντί-
θεται και ακαθόριστοι φόβοι και
αδικαιολόγητες ελπίδες βγαίνουν
στην επιφάνεια (ΓΘΑ).
ο κέυνς ούτε γράφει, ούτε θέλει
να γράψει πραγματεία περί ψυχο-
λογίας. ως εκ τούτου, χρησιμοποί-
ησε τα ζωικά πνεύματα σαν «ετι-
κέτα» των ψυχικών καταστάσεων
και διεργασιών που δημιουργούν τα
μη οικονομικά κίνητρα και αντικίνη-
τρα των οικονομικώς δρώντων, δί-
χως να επιμείνει σε θέματα ορισμών
ή περιγραφής των μηχανισμών λει-
τουργίας τους. εν τούτοις, θεωρεί
απαραίτητη μια «γενική, φιλοσοφική
εξέταση» της συμπεριφοράς του αν-
θρώπου, διότι πιστεύει πως σχετίζε-
ται με την οικονομική θεωρία που
τον απασχολεί (ΓΘΑ). Πάντως, η
χρησιμοποιούμενη ορολογία (αυ-
θόρμητη αισιοδοξία, νεύρα και υστε-
ρία, αισιόδοξη ιδιοσυγκρασία, ιδιο-
τροπίες ή αισθήματα, αμφιβολία,
ελπίδες και φόβοι κ.ο.κ.) δεν αφήνει
περιθώρια παρερμηνείας: για να
εξηγήσουμε τα σημαντικά οικονο-
μικά γεγονότα, θα πρέπει να κατα-
νοήσουμε «τις διακυμάνσεις στα
ατομικά συναισθήματα, τις εντυπώ-
σεις και τα πάθη» (akerlof & Shiller,
σ. 41) και να λάβουμε «υπ’ όψη τον
βαθμό κατά τον οποίο είναι παρά-
λογοι ή παραπλανημένοι» (akerlof
& Shiller, σ. 46).
εΠιΜυθιΟ
Συμπεριφοριστής οικονομολόγος
avant la lettre, ο κέυνς υποστήριξε
ότι, εξαιτίας της αβεβαιότητας, εί-
ναι αδύνατον να υπάρξουν αξιόπι-
στες μακροπρόθεσμες προβλέψεις.
αν οι άνθρωποι ήταν απολύτως ορ-
θολογικοί τα πράγματα θα ήταν
απλά: δεν θα υπήρχαν υφέσεις και
κρίσεις. οι επενδύσεις, και άρα η
οικονομία, δεν θα κατέρρεαν, διότι
τα επιτόκια θα εξισορροπούσαν
αυτόματα την αποταμίευση και την
επένδυση και η αγορά θα αυτορυθ-
μιζόταν. οι κρίσεις, όμως, υπάρ-
χουν. Συνεπώς, προκειμένου να
διατυπωθούν αποτελεσματικές πο-
λιτικές, πρέπει οι οικονομικώς δρώ-
ντες να αντιμετωπιστούν όπως
πράγματι είναι και όχι ως λαπλα-
σιανοί δαίμονες.
μάταια θα ψάξει κανείς να βρει
στα γραπτά του κέυνς μια συγκρο-
τημένη θεωρία περί «ζωικών πνευ-
μάτων». Δεν θα δυσκολευθεί, όμως,
να αναγνωρίσει, πρώτον, τη σημα-
σία που απέδιδε στις προσδοκίες,
τις συμβάσεις, τα κίνητρα, την ψυ-
χολογική αβεβαιότητα, τις προθέ-
σεις. και, δεύτερον, έναν σύμμαχο
όσων υποστηρίζουν σήμερα ότι,
προκειμένου να κατανοηθεί η πραγ-
ματική συμπεριφορά των οικονομι-
κώς δρώντων, η μόνη διέξοδος είναι
να σπάσουν τα στεγανά και να
υπάρξει ώσμωση με την ψυχολογία
και τις άλλες κοινωνικές επιστήμες.16
η Γενική Θεωρία μας προειδο-
ποιεί ότι, εξαιτίας της αβεβαιότη-
τας και των ζωικών πνευμάτων, οι
66 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
καπιταλιστικές οικονομίες είναι εγ-
γενώς ασταθείς αν απουσιάζει η
κυβερνητική παρέμβαση. ασφα-
λώς, το εύρος και το βάθος των
ρυθμιστικών παρεμβάσεων είναι
υπό συζήτηση, αλλά όχι και η ανα-
γκαιότητά τους. μέχρι και ο
τζορτζ μπους το κατάλαβε. Στην
τελευταία του συνέντευξη ως πρό-
εδρος, τον Δεκέμβριο του 2009,
εξομολογήθηκε ότι «εγκατέλειψα
τις αρχές της ελεύθερης αγοράς για
να σώσω το σύστημα της ελεύθε-
ρης αγοράς». Ήταν σαν να έλεγε:
«κοιτάξτε, τα πράγματα ήταν πολύ
σοβαρά για να μείνουμε κολλημέ-
νοι στις ιδεοληψίες μας»... zx
1
J. M. Keynes (2001 [1936]), Η Γε-
νική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τό-
κου και του Χρήματος, αθήνα: εκδόσεις
Παπαζήση. Βλ. επίσης, J. M. Keynes
(1937), “τhe general theory of em-
ployment”, The Quarterly Journal of
Economics, 51(2): 209-223 (εφεξής ΓΘ
και ΓΘΑ αντιστοίχως).
2
G. a. akerlof, R. J. Shiller (2009),
Ζωικά Πνεύματα, επιστημονική επι-
μέλεια και εισαγωγή κ. Π. αναγνω-
στόπουλος, Θεσσαλονίκη: εκδόσεις
επίκεντρο. Παρεμπιπτόντως, ο Βη-
ματοδότης (Το Βήμα, 27/7/2010) xα-
ρακτήρισε «κωμικοτραγική» την από-
δοση του «animal spirits» ως «ζωικά
πνεύματα». αντιπρότεινε μάλιστα το
«ζωώδη ένστικτα», καταφέρνοντας με
δύο μόνον λέξεις και να διαγράψει πε-
ρισσότερους από είκοσι αιώνες ζωής
του όρου και να διαστρεβλώσει την
ουσία της δουλειάς των συγγραφέων.
3 ως όντα περιορισμένης ορθολογικό-
να σημειωθεί, πάντως, ότι «δυστυ-
χώς υπάρχουν λίγες ενδείξεις ότι αυ-
τός ο νέος τρόπος σκέπτεσθαι εισέ-
δυσε στην επικρατούσα τάση του
επαγγέλματος του οικονομολόγου».
Geoffrey M. Hodgson (2011), “The
eclipse of the uncertainty concept in
mainstream economics”, Journal of
Economic Issues, XLV(1): 160-175.
4
Βλ. σχ. S. Ochs (2004), A History of
Nerve Functions: From Animal Spirits to
Molecular Mechanisms, Cambridge:
Cambridge University Press. χ. αν-
δρέου, χ. Δεσερή, α. καφαντάρη, Β.
τσιπροπούλου, Θ. καραβάτος (2012),
“Στις ρίζες της νευρο-Ψυχο-φυσιο-
λογίας: από την ελληνική αρχαιότητα
έως τον 19ο αιώνα”, Αντίφωνο
24/4/2012, http://www.antifono.gr/.
5
ο ντεκάρτ έγραψε εκτενώς περί ζω-
ικών πνευμάτων στο Traité de l’homme
(Πραγματεία του ανθρώπου) και στο
Les passions de l’âme (τα πάθη της ψυ-
χής), το τελευταίο δημοσιευμένο εν
ζωή βιβλίο του (1649).
6 ται σε αυτά: i Barens (2011), “‘animal
M. Piccolino (1998), “animal elec-
tricity and the birth of electrophysiol-
ogy: The legacy of Luigi Galvani”.
Brain Research Bulletin, 46: 381-407.
η δημοσίευση του De Viribus Electric-
itatis προκάλεσε θύελλα στις επιστη-
μονικές κοινότητες συγκρίσιμη, κατά
τον γερμανό φυσιολόγο Emil Du Bois-
Reymond, μόνο με την πολιτική
θύελλα που κυριαρχούσε στην ευρώπη
την ίδια περίοδο.
7 Slovic, S. M. Johnson (2000), “The af-
ο Paul Davidson και ο Robert
Skidelsky είναι οι δύο γνωστότεροι με-
λετητές από όσους υποστηρίζουν ότι η
αβεβαιότητα βρίσκεται στον πυρήνα
της κεϋνσιανής σκέψης. Βλ. σχ. P.
Davidson (1991), “is probability the-
ory relevant for uncertainty? a post
keynesian perspective”, The Journal of
Economic Perspectives, 5(1): 129-143
και R. Skidelsky (2011), “The rele-
vance of Keynes”, Cambridge Journal of
Economics, 35(1): 1-13. Άλλοι κεϋν-
σιανοί, μεταξύ αυτών και ο Πωλ κρού-
γκμαν, θεωρούν πιο βασική την απόρ-
ριψη του νόμου του Say.
8
Βλ. σχ. J. Elster (ed.) (1986), Ra-
tional Choice, New York: New York
University Press. η θεωρία της ορθο-
λογικής επιλογής θεμελιώθηκε αξιω-
ματικά σε δύο μείζονος σημασίας
έργα, το Theory of games and economic
behavior των von Neumann και
Morgenstern (1944) και το The foun-
dations of statistics του L. J. Savage
(1954), στα οποία ορίστηκαν τα μο-
ντέλα αντιστοίχως της προσδοκώμε-
νης χρησιμότητας και της υποκειμενι-
κής προσδοκώμενης χρησιμότητας.
9 conventions”, Revue Économique,
τητας δεν είμαστε σε θέση να σκεπτό-
μαστε με συνεκτικό τρόπο για το μα-
κρινό μέλλον, και ειδικότερα για τις
απώτατες συνέπειες των πράξεων μας,
και συνεπώς «η μυωπία μας δεν είναι
προσαρμοστική, είναι σύμπτωμα των
ορίων της προσαρμοστικότητάς μας».
Βλ. σχ. H. a. Simon (2006), Οι Επι-
στήμες του Τεχνητού, εισαγωγή-μετά-
φραση-σημειώσεις κ. Π. αναγνωστό-
πουλος, Θεσσαλονίκη: εκδόσεις
επίκεντρο, κεφ. 6.
10
Frank H. Knight (1921), Risk, Uncer-
tainty and Profit, New York: Houghton
Mifflin. ο Frank Knight, όπως και ο
Nassim Taleb (Ο Μαύρος Κύκνος,
αθήνα: εκδόσεις φερενίκη, 2010), κλί-
νουν σε μιαν επιστημολογικού χαρα-
κτήρα άποψη της αβεβαιότητας.
11
Edmund S. Phelps, “Our uncertain
economy”, The Wall Street Journal,
14.03.2008.
12
για παράδειγμα, βλ. τα επόμενα άρ-
θρα και τη βιβλιογραφία που περιέχε-
spirits’ in John Maynard Keynes’s Gen-
eral Theory of Employment, Interest and
Money”, Darmstadt University of
Technology Discussion Papers in Eco-
nomics, no. 201. a. Dow, S. C. Dow
(2011), “animal spirits revisited”, Cap-
italism and Society, 6(2), article 1. R.
Marchionatti (1999), “On Keynes’s
animal spirits”, Kyklos, 52: 415-439.
13
M. L. Finucane, a. alhakami, P.
fect heuristic in judgment of risks and
benefits”, Journal of Behavioral Deci-
sion Making, 13(1): 1–17. Συναφής εί-
ναι η άποψη του antonio Damasio στο
Descartes΄ Error ότι οι συγκινήσεις είναι
ουσιαστικές για την έλλογη δράση.
14
ορισμένοι υποστηρίζουν ότι τα ζω-
ικά πνεύματα μπορούν να ερμηνευ-
θούν ως ορθολογική απάντηση στην
αβεβαιότητα. η θέση αυτή είναι εντε-
λώς αυθαίρετη, αν προηγουμένως δεν
οριστεί η ορθολογική συμπεριφορά.
εάν, λόγου χάρη, υιοθετηθεί ως σημείο
αναφοράς το κανονιστικό μοντέλο της
ορθολογικής επιλογής, η συμπεριφορά
μόνο ανορθολογική θα μπορούσε να
χαρακτηριστεί.
15
αξίζει να σημειωθεί, ότι με αφετηρία
αυτή την ευφυή ιδέα και την παρα-
δοχή περιορισμένης ορθολογικότητας
για τους δρώντες, η «γαλλική σχολή
των συμβάσεων» έχει προτείνει πρω-
τότυπες προσεγγίσεις σε ζητήματα συ-
ντονισμού και συμπεριφορών υπό αβε-
βαιότητα. «ιδρυτική» της διακήρυξη
αποτελούν τα κείμενα που δημοσιεύ-
θηκαν στο αφιέρωμα “Economie des
40(2), 1989.
16
Δριμεία επίσης κριτική ασκείται στη
μανιώδη χρήση των μαθηματικών στις
οικονομικές μελέτες. «μεγάλο μέρος
της σύγχρονης (οικονομικής) βιβλιο-
γραφίας προοδευτικά πέρασε υπό τον
έλεγχο καθαρών μαθηματικών, οι
οποίοι ήταν απορροφημένοι με θεω-
ρήματα παρά με την ανάλυση της
πραγματικότητας» (M. allais, Le
Monde 4/9/2009). Βλ. επίσης Hodgson
(2011) και Skidelsky (2011), ό.π. το
πρόβλημα είχε εγκαίρως επισημανθεί
στη ΓΘ (κεφ. 21, σελ. 320): «η υπερ-
βολικά μεγάλη δόση, πρόσφατα, “μα-
θηματικών οικονομικών” δεν είναι
παρά απλή επινόηση, τόσο μάλιστα
ανακριβής όσο και οι αρχικές συνθήκες
πάνω στις οποίες στηρίζονται, που επι-
τρέπουν στο συγγραφέα να χάσει την
πολυπλοκότητα και την αλληλεξάρ-
τηση του πραγματικού κόσμου σε έναν
κυκεώνα εξεζητημένων και άχρηστων
συμβόλων».
Κάτω από στάχτη και πάγο
από την ΕλΕνη ΠαΠαΓΕωρΓιου
«Ένας τόπος παράξενος. Μια χώρα που δεν συμβαδίζει πολιτικά και πολιτιστικά με τις υπόλοιπες
σκανδιναβικές χώρες. Στην επιφάνεια, φαίνεται να είναι ειδυλλιακή, καθαρή, ασφαλής και ήσυχη σε
αξιοσημείωτο βαθμό, αλλά κάτω από το λαμπερό περίβλημα υπάρχει κάτι που θυμίζει φωλιά αρου-
ραίων σε αναταραχή».1 Με αυτά τα λόγια περιγράφει την Ισλανδία ο Κουέντιν Μπέιτς (Quentin Bates),
βρετανός συγγραφέας που τοποθετεί τα αστυνομικά του μυθιστορήματα στην Ισλανδία.
ισλανδία βρίσκεται
η ανάμεσα στην ευ-
ρώπη και την αμε-
ρική, όχι μόνο γεω-
γραφικά αλλά και
πολιτιστικά. Where Europe meets
America, Εκεί όπου η Ευρώπη συνα-
ντά την Αμερική, αυτό είναι άλλωστε
το κεντρικό σλόγκαν που διαβά-
ζουμε στον επίσημο διαδικτυακό
τόπο της χώρας. μια νεαρή νησιω-
τική χώρα, με λιγότερο από μισό
εκατομμύριο κατοίκους, με μονα-
δική γεωλογία και γεωγραφία, η
ισλανδία έχει δεχτεί επιρροές από
τις υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες
αλλά και από τις ηΠα. αν και επι-
σήμως ουδέτερη, άλλωστε, η ισλαν-
δία είχε σταθεί δίπλα στη Βρετανία
και στην αμερική στον Β’ Παγκό-
σμιο Πόλεμο, μάλιστα η Βρετανία
ίδρυσε εκτεταμένες στρατιωτικές
βάσεις στην ισλανδία στις αρχές
του πολέμου, τις οποίες από το κα-
λοκαίρι του 1941 ανέλαβε ο αμερι-
κανικός στρατός. εκείνη την εποχή,
οι χιλιάδες αμερικανοί στρατιώτες,
που στρατοπέδευσαν για μεγάλο
διάστημα στη χώρα, αναστάτωσαν
και γοήτευσαν τους απομονωμένους
ισλανδούς και ιδιαίτερα τις νεαρές
γυναίκες. Πολλές από αυτές απέ-
κτησαν παιδιά με τους στρατιώτες
και η αλληλεπίδραση με τους αμε-
ρικανούς έχει σφραγίσει την ισλαν-
δική κοινωνία έως και σήμερα.
η ισλανδία είναι ένας τόπος
άγνωστος. η πραγματική χώρα δεν
είναι ορατή στον επισκέπτη, κρύβε-
ται κάτω από ένα πλαστό τουρι-
στικό επικάλυμμα. ο Έτλεντουρ,
ήρωας των αστυνομικών μυθιστο-
ρημάτων του Άρναλδουρ ινδρίδα-
σον, κάνει μερικές πνευματώδεις
σκέψεις για λογαριασμό του ανα-
γνώστη, αναφερόμενος στην εικόνα
που επιδιώκει το ισλανδικό κράτος
να προβάλλει προς τα έξω. Στο,
αμετάφραστο στα ελληνικά, μυθι-
στόρημα Voices, ο Έτλεντουρ πα-
ρατηρεί τα σουβενίρ σε ένα τουρι-
Ο Άρναλδουρ ινδρίδασον.
στικό κατάστημα, προϊόντα από
δέρμα φώκιας και αλεπούς, εικόνες
από φάλαινες που κολυμπάνε κοντά
στις ακτές, μικρογραφίες αρχαίων
θεών. τότε, ομολογεί, «σκέφτηκ[ε]
να αγοράσ[ει] ένα αναμνηστικό αυ-
τής της ιδιαίτερης τουριστο-ισλαν-
δίας που υπάρχει μόνο στο μυαλό
των εύπορων ξένων επισκεπτών,
αλλά δεν μπορούσ[ε] να εντοπίσ[ει]
τίποτα αρκετά φθηνό».2
ακόμα και η ύπαρξη της ισλανδι-
κής αστυνομικής λογοτεχνίας είναι
Random House
ένα παράδοξο. η ισλανδία είναι
ίσως μια από τις ειρηνικότερες χώ-
ρες παγκοσμίως, μια χώρα όπου το
έγκλημα είναι σπάνιο και όπου οι
στρατιώτες και οι αστυνομικοί είναι
άοπλοι. είναι σύνηθες να περνά και
ένας ολόκληρος χρόνος χωρίς να
σημειωθεί ούτε ένας φόνος. επι-
πλέον, στη χώρα αυτή δεν υπάρχει
παράδοση μυθιστορήματος: το
πρώτο κείμενο, γραμμένο στα
ισλανδικά, που εμπίπτει στο είδος
δημοσιεύτηκε μόλις το 1850.
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 67
ωστόσο, είναι γνωστό ότι σήμερα οι
ισλανδοί διαβάζουν αξιοσημείωτα
πολύ, ενώ παράλληλα εξασκούν με
επιτυχία όλα τα λογοτεχνικά είδη.
και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το
σημαντικότερο εξαγώγιμο λογοτε-
χνικό προϊόν τους είναι το αστυνο-
μικό μυθιστόρημα. είναι χαρακτη-
ριστικό ότι, αναζητώντας στη βάση
δεδομένων biblionet.gr έργα μετα-
φρασμένα στα ελληνικά από την
ισλανδική γλώσσα, ανάμεσα στα
δώδεκα αποτελέσματα που εμφα-
νίζονται τα έξι ανήκουν στην κατη-
γορία των αστυνομικών μυθιστορη-
μάτων.
η ισλανδική αστυνομική λογοτε-
χνία έχει έναν βασιλιά και μια βα-
σίλισσα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι
δεν υπάρχουν και άλλοι αξιόλογοι
συγγραφείς που το έργο τους περνά
τα σύνορα της χώρας. Στα ελλη-
νικά έχουν κυκλοφορήσει δύο μυθι-
στορήματα του Άρναλδουρ ινδρί-
δασον και, αντιστοίχως, τρία
μυθιστορήματα της Ίρσα Σιγκουρ-
δαρντότιρ, αλλά και ένα ιδιαίτερο
νουάρ μυθιστόρημα του Άρνι Θο-
ράρινσον.
αναΜεΣα ΣΤΟ ΣηΜερα
και ΤΟ χΤεΣ
ο Άρναλδουρ ινδρίδασον είναι πα-
γκοσμίως γνωστός για τη σειρά
αστυνομικών μυθιστορημάτων με
κεντρικό ήρωά του τον μεσήλικα
επιθεωρητή Έτλεντουρ. ο Έτλε-
ντουρ είναι ένας άντρας μοναχικός
και μελαγχολικός. Όταν γυρνά στο
σπίτι δεν τον περιμένει τίποτα,
«μόνο η μισοχαλασμένη τηλεόραση,
μια πολυθρόνα, ένα φθαρμένο χαλί,
περιτυλίγματα από έτοιμα γεύματα
στην κουζίνα και ολόκληροι τοίχοι
γεμάτοι βιβλία που διάβαζε μες
στην μοναξιά του».3 ο επιθεωρη-
τής εγκατέλειψε τη γυναίκα του
όταν τα δύο παιδιά τους ήταν
ακόμα νήπια και έχασε την επαφή
μαζί τους μέχρι που εκείνα τον έψα-
ξαν ξανά. η οικογενειακή του ζωή
συνοψίζεται στις περιστασιακές συ-
ναντήσεις του με την κόρη του, εύα
λιντ. Στην αρχή της Φορμόλης τη
συστήνει ως εξής στους αναγνώ-
στες:
η εύα λιντ φορούσε σκισμένο
μπλουτζίν και ένα μαύρο δερ-
μάτινο μπουφάν μοτοσικλετι-
στή. τα μαλλιά της ήταν κοντά
και κατάμαυρα. Δύο ασημένια
κρικάκια ήταν περασμένα στο
δεξί της φρύδι και ένας ασημέ-
νιος σταυρός κρεμόταν από το
αυτί της. κάποτε είχε μια υπέ-
ροχη, αστραφτερή οδοντοστοι-
χία, τα σημάδια όμως είχαν αρ-
χίσει να διακρίνονται και εκεί:
όταν χαμογελούσε πλατιά, δια-
πίστωνες ότι της έλειπαν δύο
δόντια στο πίσω μέρος της άνω
γνάθου. Ήταν πολύ αδύνατη,
με τραβηγμένο πρόσωπο και
μαύρους κύκλους γύρω από τα
μάτια.4
η εύα λιντ είναι ναρκομανής και ο
τρόπος της ζωής της αυτοκατα-
στροφικός. ο Έτλεντουρ προσπα-
θεί να την προστατέψει αλλά δεν
τολμά να παρέμβει δυναμικά, κα-
θώς έχει ενοχές, πιστεύει ότι η κόρη
του οδηγήθηκε εκεί εξαιτίας της δι-
κής του συμπεριφοράς ως πατέρα.
ο κόσμος των ναρκωτικών γίνεται
συχνά θέμα στα βιβλία του ινδρίδα-
σον. Ψάχνοντας τη συχνά εξαφανι-
ζόμενη εύα λιντ, ο επιθεωρητής
επισκέπτεται τις τρώγλες όπου
εκείνη ζει κατά καιρούς και γνωρίζει
τους ανθρώπους που συναναστρέ-
φεται. ο αναγνώστης σχηματίζει
τελικά μια ολοκληρωμένη εικόνα
του αναπάντεχα σκοτεινού υπόκο-
σμου του ρέικιαβικ.
αυτό που ο ινδρίδασον φαίνεται
ότι, κυρίως, ενδιαφέρεται να ανα-
δείξει μέσα από τα κείμενά του είναι
ο προβληματισμός για την ιστορία
της χώρας του αλλά και για τις με-
γάλες αλλαγές των τελευταίων δε-
καετιών. η αντιπαράθεση της πα-
λογοτεχνία είναι πρωτεύον ζήτημα.
η Ίρσα Σιγκουρδαρντότιρ, από τη
δική της πλευρά, σχολιάζει κι αυτή
σε ορισμένα σημεία τη μεταμόρ-
φωση της ισλανδίας. Στην Έκρηξη,
για παράδειγμα, η Θόρα, η δικηγό-
ρος ηρωίδα των δικών της μυθιστο-
ρημάτων, που βρίσκεται σε ένα μι-
κρό νησί για να υπερασπίσει έναν
πελάτη της, ξαφνιάζεται καθώς η
κοινότητά του της θυμίζει «την
ισλανδία του παλιού καιρού – την
εποχή πριν από την εμφάνιση των
μεγαλοκαρχαριών της οικονομίας,
όταν σχεδόν δεν υπήρχαν ταξικές
διαφορές και οι πλουσιότεροι άν-
θρωποι ήταν οι φαρμακοποιοί».6
ο ινδρίδασον επιλέγει να εικονο-
γραφήσει τη νέα ισλανδία προσω-
ποποιώντας τη στο χαρακτήρα του
συνεργάτη τού επιθεωρητή Έτλε-
ντουρ, του Σίγουρδουρ Όλι. Ψη-
λός και όμορφος, απόφοιτος εγκλη-
ματολογίας, ο Σίγουρδουρ Όλι είναι
ένας αστυνομικός του μέλλοντος.
τον συνάδελφο του Έτλεντουρ εν-
διαφέρουν τα ταξίδια, οι ανέσεις,
τα ακριβά έπιπλα και τα ανάλογα
ρούχα – και η πένα του συγγραφέα
δεν είναι καθόλου επιεικής μαζί του.
η κάτριν γιακομπσντόττιρ (Katrin
Jakobsdottir), σε ένα άρθρο της για
την εθνική ταυτότητα στο ισλαν-
δικό αστυνομικό μυθιστόρημα, σχο-
λιάζει ότι ο Σίγουρδουρ Όλι «σατι-
ρίζεται σταθερά. Παρ’ όλο που είναι
μοντέρνος, εξοικειωμένος με τις
νέες τεχνολογίες και μαυρισμένος,
είναι επίσης στενόμυαλος και άγαρ-
μπος στις διαπροσωπικές του σχέ-
σεις και δεν καταλήγει να είναι κα-
λύτερος αστυνομικός ή καλύτερος
ιΣλανΔικα αΣτυνομικα
μυΘιΣτορηματα Που
κυκλοφορουν Στα ελληνικα
Άρνι Θοράρινσον, Ο καιρός της μάγισσας, μετάφραση: Χαρά Κα-
τσέλα, Πόλις, Αθήνα 2010.
άνθρωπος από τον Έτλεντουρ».7
οι υποθέσεις που παθιάζουν τον
Έτλεντουρ δεν είναι εγκλήματα
του σήμερα. Στη Σιωπή του τάφου
προσπαθεί να ανακαλύψει τα μυ-
στικά ενός μυστηριώδους πτώμα-
τος που βρίσκεται θαμμένο στα θε-
μέλια μιας οικοδομής, στα νέα
προάστια του ρέικιαβικ. Στη Φορ-
μόλη η δολοφονία ενός άντρα οδη-
γεί σε αποκαλύψεις εγκλημάτων
που έγιναν σαράντα χρόνια πριν.
το χθες τον αφορά:
ο Έτλεντουρ είχε διαβάσει κά-
ποτε ότι το παρελθόν ήταν μια
άλλη επικράτεια, και αυτό το
καταλάβαινε. […] ωστόσο δεν
ήταν διατεθειμένος να διαγρά-
ψει το παρελθόν.8
η λύση της υπόθεσης δεν πρόκειται
να οδηγήσει κάποιον επικίνδυνο
εγκληματία στη φυλακή αλλά μάλ-
λον να επιφέρει τη δικαιοσύνη, να
διορθώσει λάθος εκτιμήσεις του πα-
ρελθόντος, να δικαιώσει τους αδι-
κημένους. Στη Φορμόλη, ο Έτλε-
ντουρ λέει κατηγορηματικά στους
συνεργάτες του:
ο φόνος είναι φόνος. […] Δεν
έχει σημασία πριν από πόσα
χρόνια έγινε. αν είναι φόνος
πρέπει να μάθουμε τι συνέβη,
ποιον σκότωσαν και γιατί και
ποιος ήταν ο δολοφόνος.9
ο ινδρίδασον συμπλέκει με αριστο-
τεχνικό τρόπο την προσωπική ζωή
των ηρώων του με την πορεία της
έρευνας. τα προσωπικά προβλή-
ματα του επιθεωρητή λειτουργούν
άλλοτε ως καύσιμο και άλλοτε ως
τροχοπέδη για την επίλυση της υπό-
θεσης που έχει αναλάβει, ενώ οι
κρυμμένες ιστορίες που αποκαλύ-
πτονται με τη λύση του αινίγματος
τον κάνουν να προβληματίζεται για
τις δικές του επιλογές και τον τρόπο
ζωής του. Στη Σιωπή του τάφου θα
φτάσει να ομολογήσει στην κόρη
του, που βρίσκεται σε κώμα, την
κρυφή του ενοχή για την εξαφάνιση
του αδερφού του σε μια χιονοθύελλα
όταν ήταν μικρός. ο Έτλεντουρ
«πολεμούσε ενάντια σε αυτή τη χιο-
νοθύελλα σ’ όλη του τη ζωή, και το
μόνο που έκανε το πέρασμα του
χρόνου ήταν να τη δυναμώνει».10 εί-
ναι μια ιστορία που τον στοιχειώνει
και η προσπάθεια να λύσει το αί-
νιγμα μιας άλλης εξαφάνισης θα λει-
τουργήσει γι΄ αυτόν λυτρωτικά. με
την αποκάλυψη αυτή εξηγείται και
το πάθος του Έτλεντουρ για ιστο-
ρίες εξαφανίσεων και επιβίωσης αν-
θρώπων στην άγρια φύση της ισλαν-
δίας.
ο επιθεωρητής Έτλεντουρ κατά-
γεται από αυτήν ακριβώς την άγρια
ισλανδική επαρχία. γι’ αυτόν, το
ρέικιαβικ είναι «μια σύγχρονη πόλη
που είχε κατακλυστεί από ανθρώ-
πους που δεν ήθελαν να ζουν πια
στην επαρχία […] και είχαν έρθει
στην πόλη για να φτιάξουν μια νέα
ζωή, αλλά είχαν χάσει τελικά τις ρί-
ζες τους και είχαν απομείνει χωρίς
παρελθόν και με ένα αβέβαιο μέλ-
λον». για τον επιθεωρητή Έτλε-
ντουρ, οι ρίζες των ανθρώπων είναι
οι ιστορίες τους, οι αφηγήσεις τους
για τις ζωές των ανθρώπων που έζη-
σαν και ζουν γύρω τους. αφηγήσεις
για γέννες, θανάτους και εξαφανί-
σεις σε διαδρομές μέσα σε αφιλό-
ξενα τοπία. αυτή είναι η σύνδεση με
το παρελθόν που χάνεται όταν κά-
ποιος έρχεται από το χωριό του
στην πρωτεύουσα. ο ίδιος ο ήρωας
του ινδρίδασον ομολογεί ότι στο
ρέικιαβικ «ένιωθε πάντα ξένος».11
βαθια θαΜΜενα

λιάς και της νέας ισλανδίας είναι
ένα σταθερό μοτίβο. κατά τον
μπάρρυ φόρσω (Barry Forshaw),
τον βρετανό ειδικό της αστυνομι-
κής λογοτεχνίας, ο ισλανδός συγ-
γραφέας προκρίνει τα κοινωνικά ζη-
τήματα, δίνοντας έμφαση στην
επιρροή του Ψυχρού Πολέμου. επι-
χειρεί μια ανασκόπηση του ισλαν-
δικού παρελθόντος και των ιδεολο-
γικών ματαιώσεων της γενιάς του.5
αυτό δεν σημαίνει ότι η αλλαγή
της ζωής στην ισλανδία αφορά μόνο
τον ινδρίδασον, απλώς στη δική του
ΜυΣΤικα
Άρναλδουρ ινδρίδασον, Φορμόλη: Έγκλημα και μυστήριο στο Ρέι-
κιαβικ, μετάφραση: Έφη Τσιρώνη, Α.Α. λιβάνη, Αθήνα 2007.
η Θόρα, η ηρωίδα των μυθιστορη-
Άρναλδουρ ινδρίδασον. Η σιωπή του τάφου, μετάφραση: Γιώργος μάτων της Ίρσα Σιγκουρδαρντότιρ,
Μπαρουξής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2012. δεν είναι αστυνομικός αλλά, όπως
ελέχθη, δικηγόρος – χωρισμένη μη-
Ίρσα Σιγκουρδαρντότιρ, Ο κύκλος του κακού, μετάφραση: Βασί- τέρα δύο παιδιών. η προσπάθειά
λης Καραγιώργος, Διήγηση, Αθήνα 2006. της να συνδυάσει καριέρα και οικο-
Ίρσα Σιγκουρδαρντότιρ, Οι χαμένες ψυχές, μετάφραση: Μαρία γενειακή ζωή δεν στέφεται πάντα
Μπεζαντάκου, Διήγηση, Αθήνα 2009. από επιτυχία, συχνά λοιπόν η μα-
γειρική της δεινότητα δεν ξεπερνά
Ίρσα Σιγκουρδαρντότιρ, Η έκρηξη, μετάφραση: Αρετή Κοντο- την αγορά κατεψυγμένων γευμά-
γιώργη, Διήγηση, Αθήνα 2010. των. η Σιγκουρδαρντότιρ, πολιτι-
κός μηχανικός και πολυβραβευμένη

68 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]


συγγραφέας παιδικών βιβλίων, εί-
ναι και εκείνη μητέρα δύο παιδιών.
γράφοντας επιπλέον σε μια χώρα
στην οποία οι δείκτες ισότητας των
φύλων είναι εξαιρετικά υψηλοί, εί-
ναι αναμενόμενο να δημιουργήσει
έναν θηλυκό λογοτεχνικό χαρα-
κτήρα τόσο δυναμικό όσο η Θόρα.
αν ο ινδρίδασον επιμένει να διε-
ρευνά το θέμα της εθνικής ταυτό-
τητας και του παρόντος της ισλαν-
δίας, την Σιγκουρδαρντότιρ ενδια-
φέρουν περισσότερο οι μύθοι και οι
θρύλοι της, αλλά και κάποια γεγο-
νότα - σταθμοί της εθνικής ιστο-
ρίας. Στον Κύκλο του κακού κάνει
αναφορά στο κυνήγι μαγισσών ενώ
στην Έκρηξη τοποθετεί την υπό-
θεση στην υπό ανασκαφή Πομπηία
του Βορρά, την εποχή όπου –πραγ-
ματικά– γίνονταν αρχαιολογικές
έρευνες σε μια προσπάθεια να
αποκαλυφθούν κάποια από τα σπί-
τια που σκεπάστηκαν από λάβα
και στάχτη όταν το 1973 εξερράγη
το ηφαίστειο στο νησί χεϊμαέυ, με
αποτέλεσμα, για να σωθούν, οι κά-
τοικοί του να το εκκενώσουν μέσα
σε μια νύχτα. Στο μυθιστόρημα
που λαμβάνει χώρα στο νησί, την
Έκρηξη, η Θόρα θα ασχοληθεί και
με τον Πόλεμο του μπακαλιάρου
μεταξύ ισλανδίας και Βρετανίας
που έλαβε χώρα τα πρώτα χρόνια
της δεκαετίας του 1970. η σύγ-
χρονη πολιτική, πάντως, δεν έχει
θέση στα βιβλία της Σιγκουρδαρ-
ντότιρ. η συγγραφέας διετείνεται
ότι δεν αξίζει να ασχοληθεί κανείς
με την ισλανδική πολιτική σκηνή,
εκείνη τη βρίσκει «βαρετή – και γε-
λοία. αρκεί που είναι αναγκασμέ-
νος κανείς να έχει αυτή την κατά-
σταση να επικρέμαται πάνω από
το κεφάλι του σαν ένα βαρύ σύν-
νεφο που σκιάζει την καθημερινή
ζωή».12
η ισλανδή συγγραφέας προτιμά
να φέρνει στο προσκήνιο λιγότερο
λαμπερά αλλά πιο ουσιαστικά ζη-
τήματα, όπως η ανορεξία, πρόβλημα
που αγγίζει στην Έκρηξη. η μικρή
τίνα, καρπός μιας σχέσης χωρίς
αγάπη, πάσχει από ανορεξία και η
περιγραφή της ψυχολογίας και των
σκέψεων της ασθενούς είναι τόσο
ρεαλιστική που γίνεται αφόρητη για
τον αναγνώστη. Όπως και ο ινδρί-
δασον όταν ασχολείται με το πρό-
βλημα των ναρκωτικών, έτσι και η
Σιγκουρδαρντότιρ φαίνεται να ανη-
συχεί για την κατάσταση της οικο-
γένειας και των προσωπικών σχέ-
σεων στην ισλανδία. η Θόρα έχει
έναν διαλυμένο γάμο, ο Έτλεντουρ
το ίδιο, ενώ η εύα λιντ είναι έγκυος
από έναν άγνωστο άντρα.
Η Ίρσα Σιγκουρδαρντότιρ.
είναι κοινός τόπος στη σκανδι-
ναβική αστυνομική λογοτεχνία η
διερεύνηση της σχέσης γονέων και
παιδιών. η πατρότητα είναι ένα
θέμα που επανέρχεται συνεχώς στα
μυθιστορήματα του σουηδού Άρνε
νταλ ενώ στα Οικογενειακά Μυ-
στικά της ομοεθνούς του καμίλα
λάκμπεργκ όλη η υπόθεση περι-
στρέφεται γύρω από τη μητρότητα.
Στη Σιωπή του τάφου, ο Έτλεντουρ,
με τη σειρά του, εκθέτει τους δι-
κούς του προβληματισμούς:
Σκέφτηκε τα παιδιά που δεν
γνωρίζουν ποτέ ουσιαστικά
τους γονείς τους, δεν μαθαίνουν
ποτέ τι άνθρωποι είναι πραγ-
ματικά. γεννιούνται όταν οι γο-
νείς τους βρίσκονται στα μισά
της ζωής τους και δεν έχουν
ιδέα ποιοι είναι. […] Δεν ανα-
καλύπτουν ποτέ τα κοινά και
ξεχωριστά μυστικά τους […].
αναλογίστηκε πώς καταφέρ-
νουν οι γονείς να κρατούν τα
παιδιά τους σε απόσταση μέ-
χρι που απομένει μόνο μια επί-
κτητη ευγενική συμπεριφορά,
με μια τεχνητή ειλικρίνεια που
πηγάζει από την κοινή εμπειρία
μάλλον παρά από πραγματική
αγάπη.»13
Tim Duncan
η κριτική της λογοτεχνίας του ιν-
δρίδασον απευθύνεται ώς ένα
βαθμό στην αναποτελεσματικό-
τητα των κοινωνικών υπηρεσιών
και του ίδιου του κοινωνικού συνό-
λου που αφήνουν ναρκομανείς να
μεγαλώνουν μικρά παιδιά ή βίαιους
άντρες να κακοποιούν επανειλημ-
μένα την οικογένειά τους. η φυ-
σική ή η σεξουαλική βία κατά των
γυναικών είναι στην ουσία το
έγκλημα στα δύο μεταφρασμένα
στα ελληνικά βιβλία του συγγρα-
φέα, αλλά και στην Έκρηξη της
Ίρσα Σιγκουρδαρντότιρ, όπου ο
κύκλος της βίας ξεκινάει με το βια-
σμό μίας έφηβης που θα αναγκα-
στεί να «θυσιαστεί» για την οικο-
γένειά της. Στη Σιωπή του τάφου, η
μάργκριετ, θύμα πολύχρονης οι-
κογενειακής βίας, αποκαλύπτει τις
σκέψεις και τα συναισθήματά της,
καθώς παραιτείται από κάθε ελ-
πίδα λύτρωσης:
ντρεπόταν που την έδερνε
και την ξυλοκοπούσε εκεί που
δεν το περίμενε. […] ντρε-
πόταν για τη ζωή που ζούσε,
που σίγουρα θα ήταν ακατα-
νόητη στους άλλους, εξευτε-
λιστική. […] Ήταν αναγκα-
σμένη να υπομένει την
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 69
κακομεταχείρισή του. για κά-
ποιο λόγο αυτός ήταν το πε-
πρωμένο της, ένα πεπρωμένο
απόλυτο και αμετάβλητο.14
Στην ισλανδία τα μυστικά είναι
θαμμένα βαθιά. κάτω από στρώ-
σεις πάγου και ηφαιστειακής τέ-
φρας ή πίσω από τη μάσκα της ευ-
τυχισμένης οικογένειας κρύβονται
φριχτές ιστορίες βίας και καταπίε-
σης. η αστυνομική έρευνα του επι-
θεωρητή Έτλεντουρ ή αυτή της δι-
κηγόρου Θόρα, θυμίζει ανασκαφή
και φέρνει στο νου τον αρχαιολόγο
Σκάρπχιεδιν στη Σιωπή του τάφου,
για τον οποίο «η ανασκαφή ήταν
μια ιερή τελετουργία κατά την
οποία το έδαφος έπρεπε να αφαι-
ρεθεί σε διαδοχικά στρώματα μέ-
χρι να βγει στο φως το ιστορικό
που υπήρχε κρυμμένο από κάτω
και να αποκαλυφθούν όλα τα μυ-
στικά».15 zx
1
Forshaw, Barry. Death in a cold cli-
mate.A guide to Scandinavian crime fic-
tion. Basingstoke και νέαυόρκη, 2012.
σ. 128
2
ινδρίδασον, Άρναλδουρ.Voices.λον-
δίνο: Harvill, 2006, σ. 185. η μετά-
φραση του αποσπάσματος από τα αγ-
γλικά είναι της γράφουσας.
3
ινδρίδασον, Άρναλδουρ. Η σιωπή του
τάφου. μτφρ. γιώργος μπαρουξής.
αθήνα : εκδόσεις μεταίχμιο, 2012, σ.
37
4
ινδρίδασον, Άρναλδουρ. Φορμόλη:
Έγκλημα και μυστήριο στο Ρέικιαβικ.
μτφρ. Έφη τσιρώνη. αθήνα : εκδοτι-
κός οίκος α.α. λιβάνη, 2007, σ. 29
5
Death in a cold climate, ό.π., σ. 135
6
Σιγκουρδαρντότιρ, Ίρσα. Η έκρηξη.
μτφρ. αρετή κοντογιώργη. αθήνα :
εκδόσεις Διήγηση, 2010, σ.88
7
Jakobsdottir, Katrin. “Meaningless ica-
landers: icelandic Crime Fiction and
Nationality”. Scandinavian Crime Fic-
tion. επιμ. andrew Nestingen και Paula
arvas. Cardiff: University of Wales
Press, 2011, σ. 55
8
Φορμόλη. ό.π., σ. 87
9
Η σιωπή του τάφου,ό.π., σ. 79
10
ό.π., σ. 274
11
ό.π., σ. 49
12
Death in a cold climate,ό.π.,σ. 137
13
Η σιωπή του τάφου, ό.π., σ. 156
14
ό.π., σ. 65
15
ό.π., σ. 67
 η Ελλάδα και η σιωπή
από την KατΕρινα ΣΧινα

Το Μάιο του 1948 η Ελλάδα σπαρασσόταν από τον εμφύλιο πόλεμο, το σχέδιο Μάρσαλ είχε αρχίσει να
υλοποιείται, οι πρώτες ναπάλμ είχαν πέσει στις θέσεις των ανταρτών, ο Ζαχαριάδης είχε αποχωρήσει από
την ηγεσία του Δημοκρατικού Στρατού, την οποία είχε αναλάβει ο Μάρκος, η ήττα της Αριστεράς φαι-
νόταν προδιαγραμμένη. Ώσπου ένα πρωινό, το πτώμα ενός ανθρώπου, του αμερικανού δημοσιογράφου του
Σοφία Νικολαΐδου,
CBS Τζορτζ Πολκ, βρέθηκε να επιπλέει στον Θερμαϊκό, κοντά στην παραλία της Θεσσαλονίκης. Κά-
Χορεύουν οι ελέφαντες, ποιος έπρεπε να πληρώσει - και οι διωκτικές αρχές βρήκαν τον επίσης δημοσιογράφο Γρηγόρη Στακτό-
μυθιστόρημα, Μεταίχμιο, πουλο για να του φορτώσουν την ενοχή. Τι γίνεται, όμως, όταν δεκαετίες μετά, η ιστορία αυτή ανασύρε-
Αθήνα 2012, 345 σελ.
ται ως τραύμα ακόμα ανοιχτό από μια λογοτέχνη που εξερευνά την ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας; [ΤΒJ]

κώστας αμοιρίδης
πάρχει μια φράση που του αμερικανού δημοσιογράφου

υ πάνω της σκοντάφτει ο

αναγνώστης λίγο πριν
κλείσει το βιβλίο της Σο-
φίας νικολαΐδου, φράση
που διαπερνά και τα δύο τελευταία
μυθιστορήματα της συγγραφέως και
συνοψίζει την ουσία της πρόσφα-
της μυθιστορηματικής της παραγω-
γής. Προτάσσεται στο σύντομο,
προτελευταίο κεφάλαιο με τίτλο
«και όσα θα μπορούσαν να γίνουν»:
«αν η ελλάδα ήταν μια χώρα όπου η
σιωπή δεν μεταβιβαζόταν όπως το
γενετικό υλικό», διαβάζουμε· αν η
ελλάδα, με άλλα λόγια, ήταν μια
χώρα που αντιμετώπιζε με γενναιό-
τητα το παρελθόν της, και δεν προ-
σπαθούσε με αποσιωπήσεις, απο-
κρύψεις και στρεβλώσεις να το
θάψει κάτω από τις επιστρώσεις του
χρόνου, να το διαγράψει και να το
λησμονήσει· αν η ελλάδα ήταν μια
χώρα που μπορούσε πραγματικά να
επιτελέσει αυτό που οι σύγχρονοι
θεωρητικοί ονομάζουν εργασία μνή-
μης – να περάσει δηλαδή από την
απώθηση, την αποσιώπηση, την
ενοχή και τον εξορκισμό του τραυ-
ματικού γεγονότος στην πλήρη ανα-
γνώριση της ιστορικής του διάστα-
σης· να υπερβεί την αδιαφορία ή
ακόμη και τον απωθημένο τρόμο της
ευημερούσας μεταπολεμικής κοινω-
νίας μας και να βάλει επιτέλους το
δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων.
Η Σοφία Νικολαΐδου.
κάθαρση που επέρχεται όταν μια
χώρα καταφέρει να αντικρίσει κα-
τάματα το επίμαχο και τραυματικό
παρελθόν της, αλλά και κάτι ακόμη
πιο σημαντικό: το ότι πάνω στο
χώμα που σκεπάζει το σιωπηλό,
ανείπωτο και γι’ αυτό αδικαίωτο πα-
ρελθόν μας, φυτρώνουν, όπως το
είδαμε να συμβαίνει τις τελευταίες
δεκαετίες, άνθη του κακού. η ατι-
ντες, είναι μια ακόμη κουκίδα στη
διαδρομή προς τον ευτελισμό της
έννοιας του Δικαίου στη χώρα μας,
όπως τη ζούμε σήμερα. ταυτό-
χρονα, όμως, είναι μια από τις πολ-
λές σκοτεινές υποθέσεις του μετα-
πολεμικού μας βίου, που δεν
σηματοδοτούν μόνο την ανευθυνό-
τητα και την εθελοδουλία των ελ-
λήνων πολιτικών ή τη μεγάλη επι-
μέσα στην καρδιά του εμφυλίου,
όσο ο ίδιος περιμένει τη συνάντηση
με τον αρχιστράτηγο του Δημοκρα-
τικού Στρατού μάρκο Βαφειάδη
για να του πάρει συνέντευξη, η προ-
σπάθεια των αρχών να εφεύρουν
έναν ένοχο, η απόδοση του εγκλή-
ματος σε έναν έλληνα δημοσιο-
γράφο αριστερών καταβολών, τον
συντάκτη της Μακεδονίας γρηγόρη
Στακτόπουλο, η καταδίκη του τε-
λευταίου, παρά το διάτρητο κατη-
γορητήριο, σε δώδεκα χρόνια κά-
θειρξη και οι οδυνηρές επιπτώσεις
αυτής της εγκληματικής ετυμηγο-
ρίας στη μάνα και τις δυο αδελφές
του. και παρ’ ότι τα ονόματα πα-
ραλλάσσονται (ο Πολκ αναφέρεται
ως τζακ τάλας, ο γρηγόρης Στα-
κτόπουλος ως μανόλης γκρης και ο
διαβόητος επικεφαλής της γενικής
ασφάλειας της Θεσσαλονίκης
μουσχουντής γίνεται στο βιβλίο
τζιλιλής), καμβάς και ψίχα του βι-
βλίου είναι η ζέουσα ιστορική ύλη.
αλλά το μυθιστόρημα δεν αποσκο-
πεί στην εξιστόρηση της περιπέ-
τειας του Στακτόπουλου. επιχειρεί
να δει πώς ένα τέτοιο σκοτεινό γε-
γονός βγάζει πλοκάμια στο χρόνο,
επηρεάζοντας τρεις γενιές: τη γενιά
του πολέμου και του εμφυλίου, τη
γενιά των παιδιών και τέλος τη γε-
νιά των εγγονών της.

ΣΤΟν ιΣΤΟρικΟ χρΟνΟ

γιατί να σκαλίζουμε τα περα-
σμένα; θα έμπαινε στον πειρασμό
να ρωτήσει όποιος ακόμη κουβα-
λάει στο νου του την παροιμία «κα-
λύτερα τ’ αμίλητα παρά τα μιλη-
μένα», μια ρήση που συνεχίζει να
επαναλαμβάνεται μέσα στις οικο-
γένειες ή τις τοπικές κοινωνίες απη-
χώντας την τάση της απόκρυψης
που ταλανίζει τον σύγχρονο βίο μας.
γιατί να τα σκαλίζουμε, λοιπόν; μα
επειδή δεν είναι μόνο η ψυχολογική
μωρησία των δωσίλογων, π.χ., όπως
αποτυπώνεται στο πρώτο βιβλίο
μιας προαναγγελθείσης άτυπης τρι-
λογίας της Σοφίας νικολαϊδου
Απόψε δεν έχουμε φίλους, αφήνει
ανεκρίζωτο τον βολβό του φασισμού
που σήμερα θάλλει οργιαστικά και
μας γεμίζει τρόμο· η καταδίκη ενός
αθώου για τη δολοφονία του αμερι-
κανού δημοσιογράφου τζορτζ Πολκ
τον μάιο του 1948, ο πυρήνας του
νέου βιβλίου της Χορεύουν οι ελέφα-
βολή των ξένων δυνάμεων στον
τόπο μας, αλλά και τη σπουδή μιας
κοινωνίας να ενταφιάσει μια ανεξι-
χνίαστη δολοφονία και μια άδικη
καταδίκη, όπως ακριβώς σήμερα
σπεύδει να κρύψει κάτω από το χαλί
τα οδυνηρά καθημερινά της προ-
βλήματα και τις ευθύνες της που
συναρτώνται με αυτά.
η ανεξιχνίαστη υπόθεση Πολκ,
λοιπόν, βρίσκεται στο επίκεντρο του
Χορεύουν οι ελέφαντες. η δολοφονία
Παραμονές των Πανελλαδικών εξε-
τάσεων –καυδιανά δίκρανα τις απο-
καλεί η συγγραφέας, φιλόλογος η
ίδια σε σχολείο, εξευτελισμό που
υποχρεώνονται να υποστούν οι μα-
θητές εν είδει διαβατήριας τελετής
προς το πολυπόθητο Πανεπιστή-
μιο–, παραμονές των πανελλαδικών
εξετάσεων, λοιπόν, ο ατίθασος έφη-
βος μηνάς, ώς τότε άριστος μαθη-

70 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

 american Stamps
τής, αρνείται να δοκιμαστεί στην
πρέσα των εισαγωγικών. ο καθη-
γητής του, ο ιδιόρρυθμος Σουκιού-
ρογλου που έχουμε συναντήσει και
στο Απόψε δεν έχουμε φίλους, τον
παροτρύνει να ασχοληθεί με την
έρευνα της υπόθεσης τάλας (χρη-
σιμοποιώ τα ονόματα των πρωτα-
γωνιστών όπως αναφέρονται στο
βιβλίο). είναι μια πρόταση που προ-
καλεί ψυχική ανάφλεξη στον μηνά
και τον οδηγεί σε μια καταβύθιση
στα αρχεία των εφημερίδων της
εποχής, με τη συνεπικουρία του πα-
τέρα του, δημοσιογράφου σε μεγάλη
εφημερίδα της Θεσσαλονίκης, ο
οποίος πριν από χρόνια, νεαρό τότε
φιντάνι στο επάγγελμα, είχε επίσης
επιχειρήσει να φέρει στο φως την
υπόθεση – αλλά εις μάτην: η έρευνά
του είχε τότε σκοντάψει στην άρ-
νηση των επικεφαλής της εφημερί-
δας του να αναψηλαφήσουν την πα-
λιά εκείνη ιστορία. ο μηνάς θα
ριχτεί με τα μούτρα στη μελέτη του
αρχειακού υλικού, για να διαπιστώ-
σει ό, τι ακριβώς έχει επισημάνει η
συγγραφέας και στο προηγούμενο
βιβλίο της: ότι η ιστορία δεν είναι
κάτι που διαβάζουμε στα βιβλία
αλλά κάτι που συνέβη σε ζωντανούς
ανθρώπους, οι οποίοι ενδεχομένως Ο αμερικανός δημοσιογράφος Τζορτζ Πολκ, σε αμερικανικό γραμματόσημο. Βρέθηκε δολοφονημένος στον Θερμαϊκό,
είναι και πολύ κοντινοί μας. η ιστο- το πρωί της 16ης Μαΐου 1948.
ρία δεν έχει συμβεί μόνο στον πα-
τέρα του μηνά, αλλά και στη γιαγιά ότι το βιβλίο της Σοφίας νικο- δρούσε αν επιχειρούσαμε να τη χα- παραινέσεις των ανωτέρων του, και
του, φίλη νεανική και κρυφό ερω- λαΐδου, είναι μυθιστόρημα ιστορικό, ρακτηρίσουμε πολιτική συγγραφέα, «προσκύνησε την ανάγκη». Πενθεί ο
τικό καημό του ντινόπουλου, του ή μυθιστόρημα πολιτικό. ωστόσο με το έργο της αναλαμβάνει μια λει- δικηγόρος ντινόπουλος που «στίλ-
συνήγορου υπεράσπισης του γκρη, στην ομολογημένη της απέχθεια για τουργία πολιτική – εκείνη του φρου- βωσε την αίτηση (για την αναψη-
που κι αυτός τυχαίνει να είναι παπ- τα κουτάκια και τις ταμπέλες, ο ρού στη σκοπιά, που δεν παράγει λάφηση της δίκης) με μαεστρία και
πούς της συμμαθήτριάς και φίλης αναγνώστης οφείλει να απαντήσει ψυχρή γνώση για τα συλλογικά υπομονή», αλλά δεν πέτυχε ένα
του, η οποία επίσης κουβαλάει ανα- μη κατηγοριοποιώντας το, αλλά τραύματα του παρελθόντος μας, αποτέλεσμα που να δικαιώσει τον
πόφευκτα το ιστορικό αποτύπωμα, αντιμετωπίζοντάς το με τους όρους αλλά συμμετέχει στη δημιουργία, αθώο γκρη. Όλοι πενθούν τις μα-
όπως εξάλλου και κάποιες φευγα- που θέτει το ίδιο το βιβλίο – ως μυ- και στη συνέχεια στη μεταβίβαση ταιώσεις τους, το άδοξο τέλος των
λέες μορφές τις οποίες συναντάει θιστόρημα, δηλαδή, που αποτυπώ- της κοινωνικής μνήμης. η νικο- ηρωικών τους εγχειρημάτων. Όμως
συμπτωματικά ο νεαρός μηνάς (η νει μυθοπλαστικά, τουτέστιν με λαΐδου δομεί τη μνήμη και αναπα- το πένθος των γενεών του παρό-
έγκλειστη σε ψυχιατρικό ίδρυμα αφήγηση και πλοκή, την παθογέ- ριστά την αποκρυστάλλωσή της ντος που στρέφονται προς το πα-
αδελφή του γκρη, για παράδειγμα). νεια της ελληνικής κοινωνίας η φέρνοντας στο φως διαδοχικά ρελθόν αναζητώντας απαντήσεις,
γιατί η ιστορία, όπως υπενθυμίζει σε οποία μετασχηματίζεται από γενιά στρώματα ιστορικής ύλης, που αποτελεί, όπως και να το κάνουμε,
όλους τους τόνους η Σοφία νικο- σε γενιά, καθώς και τη συμπλοκή έχουν μεν υποστεί καθίζηση, αλλά την πηγή της ηθικής της ευθύνης.
λαΐδου, είναι υπόθεση προσωπική: της ιστορίας με τη μικροϊστορία των δεν έχουν χωνευτεί στη λήθη, δεν και ο πιο ενδιαφέρων ρόλος αυτής
τη φέρουμε έκτυπη εντός μας, δεν ανθρώπων. Ένα τέτοιο συγγραφικό έχουν αποσυντεθεί. και ταυτό- της δράσης μνήμης δεν είναι μόνο ο
μπορούμε να της ξεφύγουμε· όσο πρόταγμα αντιστέκεται στην κυ- χρονα, βάζοντας τον καθηγητή αγώνας κατά της απουσίας, της έλ-
για τα σφάλματα και τις κακοδαι- ριαρχία του στιγμιαίου και του εφή- Σουκιούρογλου να ζητά από τον μα- λειψης, αλλά και η ανάληψη της ευ-
μονίες του παρελθόντος, αυτά κλη- μερου που υποβάλλουν (ή επιβάλ- θητή του να ερευνήσει την υπόθεση θύνης, με άλλα λόγια η προετοιμα-
ροδοτούνται από τη μια γενιά στην λουν) τα σύγχρονα τεχνολογικά τάλας (δηλαδή την υπόθεση Πολκ), σία του μέλλοντος. χωρίς αυτήν ο
άλλη. μπορεί να μεταλλάσσονται, μέσα· αντιδρά στο αίσθημα της υπογραμμίζει την αναγκαιότητα της φόβος του μέλλοντος θα έμοιαζε με
αλλά δεν εξαφανίζονται. το σχήμα απώλειας –το αίσθημα ότι κάτι χά- δράσης –στην περίπτωσή μας την μια τεράστια τρύπα, όπως λέει ο
πάνω στο οποίο η συγγραφέας έχει νεται στο βάθος του χρόνου, κάτι αναγκαιότητα δημιουργικής έρευ- Πωλ ρικέρ. και ίσως γι’ αυτό, όταν
δουλέψει το Απόψε δεν έχουμε φί- που δεν προλάβαμε να επεξεργα- νας– ως τον μόνο τρόπο αντιμετώ- πια ο μηνάς έχει επιτελέσει τη
λους είναι ορατό και στο Χορεύουν οι στούμε, με αποτέλεσμα το νόημά πισης του ηθικού πένθους της ιστο- δράση που του αναλογεί, όταν έχει
ελέφαντες. κι αυτό το σχήμα δεν εί- του να μας διαφεύγει– που παράγει ρίας. καταβυθιστεί στο παρελθόν για να
ναι άλλο από τη συνύφανση παρό- η καθήλωση στο παρόν, και το αντι- Ίσως δεν είναι ορατό στην πρώτη ανασκάψει την ιστορία και την
ντος και παρελθόντος και την πικρή στρατεύεται εν ονόματι ενός μέλλο- ανάγνωση, ωστόσο και οι ήρωες του ιστορία του (την καταγωγική του
διαπίστωση ότι αυτή η συνάφεια ντος απαλλαγμένου από τα βαρίδια βιβλίου της Σοφίας νικολαΐδου ιστορία), είναι πια έτοιμος να ξορ-
ενδέχεται να απειλήσει με ολοκλη- αυτής της απώλειας, της έλλειψης, πενθούν. Πενθεί ο πατέρας του κίσει την άρνηση και να αναμετρη-
της απουσίας. Παρ’ ότι, λοιπόν, η μηνά, που έκρυψε τα χαρτόκουτα θεί με την πρόκληση της αυριανής
μέρας. zx
ρωτική υποθήκευση το μέλλον.
Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε Σοφία νικολαΐδου μάλλον θα αντι- με το υλικό του υπακούοντας στις

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 71

 η βία εναντίον της Δημοκρατίας
από τον ΓιωρΓο ΣιαΚανταρη

Πέντε δημοσιογράφοι γράφουν για την πολιτική βία, έτσι όπως εκδηλώνεται στην Ελλάδα της κρίσης
ξένια Κουναλάκη, Πάσχος – και με τις διάφορες εκδοχές της, ανάμεσα στις οποίες και η ακροδεξιά ρατσιστική βία της Χρυσής
Mανδραβέλης, Μιχάλης
Μητσός, Τζίνα Μοσχολιού, Αυγής, αλλά και η ακροαριστερή βία στην οποία συχνά κλείνει τα μάτια και μεγάλο μέρος της υπό-
Τάσος Παππάς, Η βία, λοιπης Αριστεράς. Για τα αίτια, τις διαφορές των βίαιων εκφράσεων κάθε πλευράς, για το πολιτικό
Πόλις, Αθήνα 2012, 182
σελ.
(ή μήπως, απλώς, απολιτικό) κίνητρο των συμπεριφορών αυτών. Και για το δικαίωμα άμυνας της Δη-
μοκρατίας απέναντι σε συμπεριφορές που συνιστούν βίαιη αντιδημοκρατική εκτροπή. [ΤΒJ]

αλεξία τσαγκάρη
’ αυτό το βιβλίο, πέντε και μετανεωτερικό τρόπο με τον

Σ δημοσιογράφοι ενώνουν
τη γραφή και τη φωνή
τους για να περιγρά-
ψουν ένα κοινωνικό φαι-
νόμενο, όπως η άσκηση βίας στην
πολιτική ζωή της ελλάδας. Ένα
φαινόμενο το οποίο τα τελευταία
χρόνια έχει τεθεί, για τα καλά, στο
προσκήνιο της πολιτικής και της
ιδεολογικής αντιπαράθεσης. από
την εν ψυχρώ δολοφονία του γρη-
γορόπουλου, στους ξυλοδαρμούς
και τις ύβρεις κατά πολιτικών, στα
φαινόμενα της κερατέας και της
Ύδρας, φθάσαμε στις χρυσαυγίτι-
κες επιθέσεις κατά μεταναστών,
αλλά και κατά όσων διαφωνούν με
τις πρακτικές του νεοελληνικού να-
ζισμού.
αν μείνουμε όμως στην παρα-
πάνω περιγραφή, κινδυνεύουμε να
φανούμε πως ενστερνιζόμαστε την
άποψη που θέλει τη βία να εκπο-
ρεύεται από την ακροαριστερά και
Καλοκαίρι 2011. Περίπτερο της πλατείας Συντάγματος έχει αρπάξει φωτιά,
έπειτα από συγκρούσεις «αγνώστων» διαδηλωτών με πέτρες και μολότωφ.
άσκηση βίας στις κοινωνίες γενικά,
και στις νεωτερικές κοινωνίες ειδι-
κότερα.
ταυτίζεται εσωτερικά, τότε δεν
υπάρχει λόγος να θεωρεί κανείς και
πως το καλό δεν ταυτίζεται εσωτε-
ρικά, αλλά κυρίως δεν υπάρχει λόγος
οποίο αντιμετωπίζεται η πολιτική
βία.
οι συγγραφείς αυτού του βιβλίου
κατανοούν σε βάθος την ανάγκη
απόρριψης του μανιχαϊσμού ως ερ-
γαλείου για την ερμηνεία της νεο-
ελληνικής βίας και προσπαθούν να
τεκμηριώσουν, με διαφορετικό, φυ-
σικά, τρόπο, λόγο και επιχειρήματα,
την ανάγκη δημιουργίας μιας θεω-
ρίας κατά της παραγόμενης βίας.
ας πάρουμε όμως τα πράγματα
από την αρχή.
η Ξένια κουναλάκη γράφει για
το τέλος της ελληνικής εξαίρεσης.
μια εξαίρεση που ήθελε τους Έλ-
ληνες να μη είναι ρατσιστές. η δη-
μοσιογράφος εντοπίζει την απαρχή
της ανόδου της χρυσής αυγής στην
ενσωμάτωση του αντιμεταναστευ-
τικού και ρατσιστικού λόγου στο
λόγο και στις πρακτικές των συστη-
μικών πολιτικών δυνάμεων. τα
αντιρατσιστικά αντανακλαστικά,

Τα ακρα Δεν ειναι ΟΜΟια

στη συνέχεια να βρίσκει την ολο-
κλήρωσή της στην ακροδεξιά. μια
τέτοια ερμηνεία όμως καθόλου δεν
ταιριάζει με όσα εκθέτουν οι συγ-
γραφείς αυτού εδώ του βιβλίου,
αλλά και με τις πεποιθήσεις μου.
κανείς δεν μπορεί να μιλήσει για
τα κοινωνικά φαινόμενα, χωρίς να
σταθεί στους τρόπους με τους οποί-
ους αυτά εκδηλώνονται, χωρίς να
αναφερθεί στα γεγονότα που τα συ-
νοδεύουν και τα «στοιχειώνουν».
φυσικά και δεν μπορούμε να μι-
λάμε για καλή και κακή βία όταν
περιγράφουμε στάσεις και συμπε-
ριφορές όπως αυτές που αναφέρο-
νται παραπάνω. από την άλλη,
όμως, η αναζήτηση αναλογιών που
οδηγεί στην εξομοίωση διαφορετι-
κών πολιτικών και ιδεολογικών στά-
σεων είναι ο πιο κατάλληλος δρό-
μος για τη λανθασμένη ανάγνωση
ενός τόσο πολυσύνθετου και ποικί-
λου φαινομένου, όπως είναι η
οι δημοσιογράφοι Ξένια κουνα-
λάκη, Πάσχος μανδραβέλης, μι-
χάλης μητσός, τζίνα μοσχολιού
και τάσος Παππάς δεν πέφτουν
στην παγίδα να απλοποιήσουν ένα
τόσο σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο.
Άλλος περισσότερο και άλλος λιγό-
τερο, άλλος πιο στοχευμένα και άλ-
λος πιο εμπειρικά, απορρίπτουν την
επιδερμική άποψη περί της ταύτι-
σης των άκρων. η άποψη που θέλει
τα άκρα να είναι όμοια, αποδυνα-
μώνει την ιδεολογική συζήτηση για
την πολιτική ως πεδίο συμπύκνω-
σης διαφορετικών αντιλήψεων και
ιδεών. το ακραίο σημείο της θεω-
ρίας περί ταύτισης των άκρων είναι
η απόρριψη της πολιτικής ως ουρά-
νιο τόξο που εκτείνεται από τη δη-
μοκρατία και τον πλουραλισμό και
φθάνει ώς τη δικτατορία και τον
ολοκληρωτικό μονισμό. αν το κακό
να μην ταυτίζονται το κακό με το
καλό. οι μανιχαϊστικές θεωρίες ποτέ
δεν αποτελούσαν στοιχεία του δη-
μοκρατικού και πλουραλιστικού λό-
γου. ούτε βεβαίως και του ορθού
λόγου.
Στην ελλάδα, η εξομοίωση των
άκρων παρουσιάζεται ως αντί-
σταση του φιλελευθερισμού κατά
του ακροαριστερού και ακροδεξιού
ολοκληρωτικού πνεύματος. Στην
ουσία, όμως, αποτελεί την παρά-
δοση του ίδιου του πνεύματος του
φιλελευθερισμού στις πιο ακραίες
ιδεολογίες. μετατρέπει τον φιλε-
λευθερισμό σε ρηχή, μονιστική και
απλουστευτική θεωρία.
το παρουσιαζόμενο βιβλίο –αν
και όχι όλοι οι συγγραφείς του με
την ίδια επιτυχία– όχι μόνο απο-
φεύγει να πέσει στην παγίδα της
υπεραπλούστευσης, αλλά και δημι-
ουργεί μια βάση για να ξεφύγει ο δη-
μόσιος διάλογος από τον απολίτικο
υποστηρίζει, είχαν αμβλυνθεί πολύ
πριν η χρυσή αυγή περάσει από το
0,03% στο 7%. Θραύσματα ρατσι-
στικής ρητορικής διακρίνονταν στο
λόγο των κεντρώων κομμάτων, στα
μμε, ακόμα και σε άρθρα αριστε-
ρών αναλυτών. Όλοι αυτοί, αντί να
μιλούν για το μεταναστευτικό ζή-
τημα, μιλούσαν για το μεταναστευ-
τικό πρόβλημα, στέλνοντας με αυτό
τον τρόπο μια ευεπίφορη στα ρα-
τσιστικά κελεύσματα μάζα πολιτών
στις αγκαλιές των ανθρώπων με τα
μαύρα. και μη μου πείτε πως αυτοί
που ψηφίζουν χρυσή αυγή δεν είναι
μάζα.
τελικά, η ενσωμάτωση της ακρο-
δεξιάς ρητορικής στις εκδοχές του
πολιτικού κέντρου, η οποία συνε-
πικουρήθηκε από τη συμμετοχή του
λαοΣ στην κυβέρνηση, στέρησε
τους απόκληρους της οικονομικής
κρίσης από μια δεξαμενή δυσαρέ-
σκειας και τους οδήγησε απ’ ευ-

72 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

θείας στη χρυσή αυγή. νομίζω
όμως πως μια τέτοια αντίληψη στε-
νεύει το εύρος του μεταναστευτικού
ζητήματος, αλλά κυρίως περιορίζει
τις πηγές από τις οποίες ανέβλυσε
το φαινόμενο της χρυσής αυγής. η
κουναλάκη είναι πολύ πιο πειστική
όταν βλέπει στο «Σύνταγμα της
αγανάκτησης», στην πολύμηνη συ-
νύπαρξη της αριστεράς με ακρο-
δεξιά και απολίτικα στοιχεία στην
πλατεία Συντάγματος με φόντο
κρεμάλες και ελικόπτερα, μια
ακόμη αιτία για την άνοδο αυτού
του κόμματος.
το κείμενό της όμως είναι ιδιαί-
τερα χρήσιμο όταν προτείνει τρό-
πους για την αντιμετώπιση της ανό-
δου του νεοναζισμού στην ελλάδα.
κατ’ αρχάς, επικαλούμενη και την
ευρωπαϊκή εμπειρία, υποστηρίζει
πως η απαγόρευση τέτοιων κομμά-
των είναι αναποτελεσματική. μόνο
«μια διακομματική «υγειονομική
ζώνη» που δημιουργείται με στόχο
την εκλογική συρρίκνωση ή τον
αποκλεισμό των ακροδεξιών κομ-
μάτων από την εξουσία, μοιάζει μέ-
χρι στιγμής η ενδεδειγμένη μέθο-
δος για την αντιμετώπιση του
φαινομένου», σημειώνει (σελ. 43).
Βεβαίως συμφωνώ απόλυτα μαζί
της όταν δηλώνει πως το αποδιδό-
προς τους σκοπούς και τις πρακτι-
κές τους. αυτό που υποστηρίζει δεν
είναι η «μπαρούφα» πως η αριστερή
βία, αυτή καθαυτή, γέννησε την
ακροδεξιά, αλλά ότι η αριστερή βία
βοήθησε την ακροδεξιά «πάρα
πολύ στην κοινωνική της νομιμο-
ποίηση» (σελ. 53). Δεν μπορώ όμως
να παραβλέψω πως μιλά για αρι-
στερή βία σε αντιδιαστολή με την
ακροδεξιά, και όχι για ακροαρι-
στερή βία σε αντιδιαστολή με την
ακροδεξιά. εδώ, ίσως και από στιγ-
μιαία αβλεψία, γίνεται θύμα μιας
αντίληψης που θέλει όλη την αρι-
στερά να ταυτίζεται με τη βία.
Θα προχωρήσω όμως στο μεί-
ζον, το οποίο είναι οι παρατηρή-
σεις του για τη μετατροπή της χώ-
ρας σ’ ένα απέραντο εργαστήρι
ιδεολογικής ασυναρτησίας, γεγο-
νός που συνέβαλε στην ιδεολογική
νομιμοποίηση του ναζισμού. Συμ-
βαδίζω απόλυτα μαζί του, όταν το-
νίζει πως η μεταμοντέρνα σχετικο-
ποίηση των πάντων, όπως για
παράδειγμα η ταύτιση της ανομίας
με την επανάσταση ή η απόρριψη
του κοινοβουλευτισμού στο όνομα
της αγανάκτησης, συνέβαλαν στη
νομιμοποίηση του νεοναζιστικού
φαινομένου. Σ’ αυτή τη σχετικο-
ποίηση, βεβαίως, θα προσέθετα και
δημοκρατικές επαναστάσεις σε αγ-
γλία, αμερική και γαλλία. αυτή η
σχετικιστική ασυναρτησία, γράφει
ο μανδραβέλης, «δεν απαντά μόνο
σε αριστερίστικα φόρουμ αλλά,
επειδή ακριβώς είναι ευκολομά-
σητη, διεισδύει και στον λόγο πολ-
λών νέων ανθρώπων, ακόμη και δε-
ξιών» (σελ. 56). Προσωπικώς, θα
προσέθετα τη διείσδυση και στο
λόγο κάποιων φιλελεύθερων.
Στη συνέχεια κωδικοποιεί τις βα-
σικές συνιστώσες αυτού του μετα-
νεωτερικού χυλού, ο οποίος εκλαμ-
βάνεται ως αριστερή πρόταση και
ιδεολογία. Πρώτη συνιστώσα είναι
η αυτή που δηλοί πως νόμος είναι
ό,τι συμφέρει εμένα και τη συντε-
χνία μου. η δεύτερη, αυτή που θε-
ωρεί την ανομία και την παρανομία
ως πολιτικές πράξεις. η τρίτη,
αυτή που ταυτίζει τη δικτατορία με
τη δημοκρατία, εκφραζόμενη με το
σύνθημα «η χούντα δεν τελείωσε το
’73». η τέταρτη αφορά την ελλη-
νική εκδοχή της πολιτικής ανυπα-
κοής και της άρνησης εφαρμογής
των νόμων. εδώ οι «ανυπάκουοι»
αρνούνται να εφαρμόσουν το νόμο,
αλλά δεν δέχονται και να παραπεμ-
φθούν σε δίκη, ώστε εκεί να κατα-
δείξουν πως ο συγκεκριμένος νόμος
είναι άδικος. Πέμπτη είναι η θεωρία
φθάνει μάλιστα έτσι να υποστηρί-
ξει, όπως ήδη προανέφερα, πως με-
ταξύ των διαφόρων μορφών βίας
υπάρχουν «ποιοτικές» διαφορές.
Θέση που, μέσα στο χυλό των με-
τανεωτερικών αναγνώσεων, θεω-
ρείται κόκκινη γραμμή για κάποι-
ους που νομίζουν πως είναι
φιλελεύθεροι. ο μανδραβέλης
όμως δεν νομίζει. είναι φιλελεύθε-
ρος.
οι περισσότεροι οπαδοί της ταύ-
τισης των άκρων, της ταύτισης της
βίας με την επανάσταση και της γε-
νικόλογης και ηθικολογικής της άρ-
νησης, μάλλον χρωστούν αυτές τις
απόψεις στην ατελή (πολιτικά και
θεωρητικά) μετάβασή τους από τον
σταλινισμό στον φιλελευθερισμό.
από τον μανδραβέλη κρατώ κάτι
ακόμη: τον ισχυρισμό ότι οι ρίζες
της αποδοχής της βίας στην ελλη-
νική κοινωνία βρίσκονται και στην
απουσία παιδείας που θα δίδασκε τι
είναι νόμος, τι είναι παρανομία, τι
σημαίνει ανοχή, δημοκρατία, κοι-
νωνική συμβίωση. για να ξεκινήσει
κάτι τέτοιο προτείνει τη δημιουργία
μιας οργάνωσης του τύπου «Δάσκα-
λοι χωρίς (πολιτικά και ιδεολογικά)
σύνορα», η οποία θα αναλάβει να δι-
δάξει όλα αυτά.

μενο στον Βολταίρο ρητό, «Δια-
φωνώ μαζί σου, αλλά θα υπερα-
σπίσω έως θανάτου το δικαίωμά
σου να μιλάς», αποτελεί την «κερ-
κόπορτα», μέσα από την οποία περ-
νάει ο ρατσισμός και ο ναζισμός.
αυτή είναι η μία κερκόπορτα. γιατί
η άλλη είναι η εξομοίωση των
άκρων. αυτή η εξομοίωση μετατρέ-
πει το απόλυτο κακό σ’ ένα κακό
όπως όλα τα άλλα. και όλοι γνωρί-
ζουμε τι αποτελέσματα έχουμε όταν
παρουσιάζουμε το κακό ως κοινο-
τοπία. Βεβαίως, για να είμαστε δί-
καιοι και με τον Βολταίρο, η συγκε-
κριμένη ρήση τού αποδίδεται
ανεκδοτολογικά. Πουθενά στο έργο
του δεν υπάρχει η υποστήριξη μιας
τέτοιας αβάστακτης κοινοτοπίας.
ο Πάσχος μανδραβέλης, παρα-
δόξως μόνο για όσους τον διαβά-
ζουν με προκαταλήψεις, ή μάλλον
τον έχουν από πριν κατατάξει στον
επιδερμικό φιλελευθερισμό, αναφέ-
ρεται στις «ποιοτικές» διαφορές με-
ταξύ ακροαριστερής και ακροδε-
ξιάς βίας, αλλά και εντοπίζει τις
κοινές ιδεολογικές συνιστώσες
όλων των εκδοχών της βίας στο
όνομα της πολιτικής. ισχυρίζεται
πως η χρυσή αυγή δεν είναι το ίδιο
πράγμα με τις μαχητικές συνιστώ-
σες του Συριζα, ούτε ως προς τις
αφετηρίες τους ούτε επίσης ως
εΛΛηνικΟ ΦαινΟΜενΟ
την ταύτιση της αριστεράς με την πως υπάρχει συμβολική βία, μια θε-
ακροδεξιά, την ταύτιση των άκρων, ωρία που στρώνει το δρόμο στην
αλλά κυρίως τη θεώρηση που πραγματική σωματική και λεκτική ο μιχάλης μητσός, από τη δική
απορρίπτει κάθε αντίσταση στη βία και, έκτη, η θεωρία της «βίας του σκοπιά, τονίζει πως αντίστοιχα,
βία με βίαιο τρόπο. μια θεώρηση στη βία». και πολλές φορές και πιο έντονα,
που θα έβγαζε εκτός της νεωτερι- ο μανδραβέλης υποστηρίζει πως φαινόμενα πολιτικής βίας παρατη-
κής κοινωνίας την αντίσταση κατά η μετατροπή της έννοιας της βίας ρούνται και σε άλλες δυτικές, νεω-
του γερμανικού ναζισμού ή και σε «καθημερινή καραμέλα» ή σε κοι- τερικές κοινωνίες. οι Βάσκοι της
εκτός δημοκρατικού πλαισίου τις νοτοπία οδηγεί στη δικαιολόγηση ετα, οι ιρλανδοί του ιRa, αλλά και
Τα νοήματα της φωτογραφίας
Γρηγόρης Πασχαλίδης
u Ποια είναι η γλώσσα που μιλάει η φωτογραφία;
u Γιατί η ίδια φωτογραφία έχει τόσο διαφορετικό νόημα για διαφορετικούς
ανθρώπους;
u Tι ακριβώς διακυβεύεται στη διαμάχη για τις φωτογραφίες πολέμου και οδύνης;
u Έχει η ψηφιακή τεχνολογία επιφέρει το τέλος της φωτογραφίας, τουλάχιστον με τη
μορφή που την ξέραμε;
u Ποιες είναι οι συνέπειες του γεγονότος ότι η ιστορία, είτε η προσωπική είτε η
συλλογική, είναι πλέον για τους περισσότερους ταυτόσημη με τις παλιές
φωτογραφίες;
Ο Γρηγόρης Πασχαλίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και
Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το
διδακτικό και συγγραφικό του έργο επικεντρώνεται στις πολιτισμικές και οπτικές σπουδές.
της πραγματικής βίας. www.universitystudiopress.gr
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Αρμενοπούλου 32, T.K.: 546 35, Τηλ: (+30) 2310 208.731, 209.637, Fax: (+30) 2310 216.647

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 73

η ιταλική τρομοκρατία σκόρπισαν
πολλές φορές το θάνατο. υπάρχουν
όμως κάποιες θεμελιώδεις διαφο-
ρές. Στις άλλες δυτικές κοινωνίες,
ακόμη και οι πιο ακραίες τρομο-
κρατικές ενέργειες, κάποια στιγμή,
συνοδεύτηκαν από ένα στάδιο με-
ταμέλειας, εξιλέωσης και συγγνώ-
μης εκ μέρους των ίδιων των στοι-
χείων που ασκούσαν τις βίαιες
πολιτικές πρακτικές. από την άλλη
πλευρά, η κοινωνία όπου ασκήθηκε
τέτοιας μορφής βία, ουδέποτε εν-
στερνίσθηκε τις πρακτικές της και,
από μια στιγμή κι ύστερα, σύσσωμη,
τις καταδίκασε.
οι δυτικές κοινωνίες, υποστηρίζει
ο μητσός, κατέφυγαν και αυτές
πολλές φορές στη βία, ποτέ όμως
εκεί δεν δημιουργήθηκαν κινήματα
θεωρητικής και πολιτικής υποστή-
ριξής της. Βεβαίως, αυτό δεν είναι
απολύτως ορθό, γιατί είχαμε και
στις άλλες δυτικές κοινωνίες θεω-
ρητικοποιήσεις της βίας ως μέσο
για την επίτευξη μιας καλύτερης και
δικαιότερης κοινωνίας. αυτό όμως
που επίσης είχαμε εκεί –και δεν
έχουμε εδώ– ήταν οι θεωρητικοποι-
ήσεις του μεταρρυθμισμού και του
πνεύματος του Διαφωτισμού. Πά-
ντως, ο μητσός, υποστηρίζει ευ-
στοχότατα ότι «μόνο στην ελλάδα η
βία και η ανομία αποτελούν συστα-
τικό στοιχείο της καθημερινής ζωής
και θεωρούνται περίπου “δικαίωμα”
του κάθε κατατρεγμένου κι αδικη-
μένου» (σελ. 96). αυτή η λανθά-
νουσα επιδοκιμασία της βίας οδηγεί
σε παράλυση το πολιτικό σύστημα,
αλλά και κάθε μεταρρυθμιστική
προσπάθεια.
Δεν είναι χωρίς σημασία ούτε οι
κριτικές επισημάνσεις του μιχάλη
μητσού για τους αντιδημοκρατι-
κούς –ο χαρακτηρισμός δικός μου–
διαχωρισμούς του Σλάβοϊ ζίζεκ με-
ταξύ των δυο «αντικειμενικών τύ-
πων βίας», μεταξύ δηλαδή της συ-
στημικής και της συμβολικής βίας.
Βεβαίως, ο ζίζεκ και πρόσωπα που
σκέπτονται όπως αυτός, θέτουν στο
στόχαστρο την αντικειμενική βία,
για να δικαιολογήσουν κατόπιν την
υποκειμενική βία τύπου μπιν λά-
ντεν και χαμάς.
η ελλάδα, σημειώνει ο μητσός,
είναι μια χώρα που χρειάζεται και
άλλου τύπου ηρωικές μορφές, πέρα
από τον τσε, τον φιντέλ και τον
Βελουχιώτη. είναι μια χώρα που
χρειάζεται «να παραδειγματιστεί και
από “αστικούς” ήρωες, ανθρώπους
που δεν ασκούν βία, αλλά αντιστέ-
κονται σ’ αυτήν» (σελ. 97). Έχει
απόλυτο δίκιο. η ελλάδα δεν έχει
κάνει τη δική της αστική επανά-
74 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
σταση ούτε έχει συγκροτήσει τη
δική της αστική κοινωνία και την
αντίστοιχη κοινωνική τάξη. αυτό
ακριβώς θα είναι το ζητούμενο στη
μετά μνημόνιο εποχή.
τέλος και ο μητσός, όπως και ο
μανδραβέλης, υποστηρίζει πως
υπάρχουν ποιοτικές διαφορές με-
ταξύ των διαφορετικών πηγών πα-
ραγωγής βίας, αλλά ότι υπάρχει κι
ένα νήμα που τις ενώνει. και το
νήμα αυτό βρίσκεται στον μη πολι-
τικό χαρακτήρα των περιστατικών
βίας που παρατηρούνται στην ελ-
λάδα, στο όνομα της πολιτικής, κάτι
που εξασφαλίζει και την αποδοχή
της βίας από ευρύτατα κοινωνικά
στρώματα.
εδώ πιάνει το νήμα η τζίνα μο-
σχολιού, η οποία, στο δικό της κεί-
μενο, παρατηρεί τους τρόπους με
τους οποίους οι νεότερες γενιές βιώ-
νουν την παραγόμενη στην ελλη-
νική κοινωνία βία για να καταλήξει
κι αυτή στο συμπέρασμα πως ο βα-
σιλιάς όχι μόνο είναι απολίτικος.
Παρατηρεί επίσης πως αυτό που
ζητούσαν οι «αγανακτισμένοι» του
2010 ήταν η επιστροφή της χώρας
στο 2008, στην κατάσταση εναντίον
της οποίας κινήθηκε η εξέγερση του
Δεκεμβρίου 2008 – εξέγερση που,
μετά την πρώτη αμηχανία, θεοποι-
ήθηκε από τα μμε και από μερι-
κούς αριστερούς διανοούμενους. η
μοσχολιού δεν είναι σίγουρη ποιο
ακριβώς αίτημα εξέφραζε εκείνη η
«εξέγερση». αν δηλαδή εξέφραζε
μια «αδικημένη» γενιά ή, αντιθέτως,
μια γενιά «επαναστατών του κα-
ναπέ». το σίγουρο όμως γι’ αυτήν
είναι το γεγονός ότι εκείνη η εξέ-
γερση δεν είχε συνέχεια. και το αί-
τημα του μαΐου 2010 ήταν «να
πάμε πίσω στο 2008», όχι για να συ-
νεχίσουμε την εξέγερση αλλά για
να την απολιτικοποιήσουμε ακόμη
περισσότερο.
Σε αυτό το σημείο, η τζίνα μο-
σχολιού κάνει την, κατά τη γνώμη
μου, πιο καίρια παρατήρησή της,
τονίζοντας πως το να «είναι κανείς
αντιμνημονιακός ή αντισυστημικός
(όπως και γενικά “μεταρρυθμιστής”)
δεν αποτελεί ιδεολογική ή πολιτική
ταυτότητα» (σελ. 132). η μοσχο-
λιού, ορθώς, δείχνει τον απολίτικο
χαρακτήρα αυτής της συσσωρευμέ-
νης, στο σώμα της ελληνικής κοι-
νωνίας, συνείδησης βίας.
Θα ήθελα, όμως, στο σημείο
αυτό, να προσθέσω πως αυτό το
απολίτικο δεν είναι κάτι που προ-
κύπτει με τυχαίο τρόπο, αλλά έχει
τις ρίζες του και σε πολιτισμικά αί-
τια (ο μανδραβέλης θα τα εντό-
πιζε στο έλλειμμα παιδείας). ακρι-
βώς αυτό το πολιτισμικό υπόβαθρο
της βίας είναι το πιο επικίνδυνο,
γιατί στο πεδίο αυτό εκκολάπτεται
το ναζιστικό αυγό του φιδιού. Σε
τελική ανάλυση, εκεί όπου το απο-
λίτικο εκπορεύεται από πολιτισμικά
αίτια, εκεί ελλοχεύουν η αγένεια και
το αντιδημοκρατικό πνεύμα. αυτή
όμως η πλευρά απουσιάζει από την
ανάλυση της μοσχολιού.
κΟΜΜΟυνιΣΤικΟΣ
και ΦαΣιΣΤικΟΣ
ΟΛΟκΛηρωΤιΣΜΟΣ
ο τάσσος Παππάς μάς επαναφέ-
ρει στην προβληματική για τη
σχέση των δυο άκρων με τη βία. αν
και θέλει να διαχωρίσει τα δυο
άκρα, ξεκινά από ένα σημείο το
οποίο ουσιαστικά οδηγεί στην ταύ-
τισή τους. αυτό το σημείο είναι οι
ολοκληρωτικές κοινωνίες που και
τα δυο άκρα δημιούργησαν. ο
Παππάς αμφισβητεί την άποψη
που εξομοιώνει τον φασιστικό ολο-
κληρωτισμό με την κομμουνιστική
ιδεολογία. και έχει δίκιο.
Δεν έχει όμως δίκιο όταν κάνει
ένα δεύτερο βήμα, με το οποίο αρ-
νείται το πασιφανές –τουλάχιστον
μετά το 1989– γεγονός ότι και οι ρί-
ζες του κομμουνιστικού ολοκληρω-
τισμού εντοπίζονται στις αρχές του
και όχι στη διαστρέβλωσή τους. ο
κομμουνισμός ήταν και αυτός ένα
ολοκληρωτικό σύστημα. ριζικά δια-
φορετικό από τον φασισμό, αλλά
επίσης ολοκληρωτικό. ο Παππάς
προσπαθεί με αξιωματικό τρόπο να
αποκαθάρει τους «κλασικούς» του
μαρξισμού από την κατηγορία του
ολοκληρωτισμού. και λέω πως το
κάνει με αξιωματικό τρόπο, γιατί
καμία θεώρηση του κομμουνιστικού
ολοκληρωτισμού, ως ατύχημα που
προέκυψε λόγω της απομάκρυνσης
του Στάλιν και των γραφειοκρατών
του κόμματος από τις αρχές του
μαρξισμού, δεν θίγει την ουσία της
κομμουνιστικής δυστοπίας. ουσία
που λέει πως οποιαδήποτε μονι-
στική εξήγηση των ιστορικών εξελί-
ξεων δεν μπορεί παρά να οδηγεί
στον ολοκληρωτισμό.
Ξεκινώντας, με αυτό τον τρόπο,
την προσπάθειά του να εξηγήσει
γιατί τα άκρα δεν ταυτίζονται (καλή
θεωρία - κακή πρακτική), υποσκά-
πτει την ίδια του τη θέση. κάθε
άλλη επιχειρηματολογία του τύπου
ότι δεν πρέπει να ταυτίζεις τον
οπαδό του «στρατοπεδικού κομ-
μουνισμού» με τον αριστερό (βε-
βαίως, το ερώτημα παραμένει, αν ο
οπαδός του στρατοπεδικού κομ-
μουνισμού είναι αριστερός) ή του
τύπου πως δεν πρέπει να ταυτίζεις
την αριστερά με τη βία, βρίσκεται
εκτεθειμένη στην αρχική άρνησή
του να παραδεχτεί ότι στην κομ-
μουνιστική θεωρία ενυπάρχουν και
δεν προστέθηκαν εκ των υστέρων οι
αρχές του ολοκληρωτισμού.
γι’ αυτό το λόγο, αν και υποστη-
ρίζω το ίδιο πράγμα με τον Παππά,
πως δηλαδή η θεωρία της εξομοίω-
σης των άκρων αποδυναμώνει το
μέτωπο της δημοκρατίας έναντι του
πιο επικίνδυνου ολοκληρωτισμού,
του φασιστικού, δεν μπορώ να συμ-
φωνήσω με την άρνησή του να απο-
δεχτεί πως ένας διαφορετικός και
επίσης απειλητικός ολοκληρωτι-
σμός ενυπάρχει στις αρχές όλης της
μη δημοκρατικής αριστεράς.
υγ. Σκεφτόμουν να απαντήσω, με
μεγάλο σεβασμό και εκτίμηση, στις
κριτικές επισημάνσεις που έκανε
στο προηγούμενο τεύχος του Books’
Journal ο φίλος και ομοϊδεάτης Πέ-
τρος Παπασαραντόπουλος, για την
άποψη που μαζί με τον μάνο μα-
τσαγγάνη και τον Δημήτρη Σκάλκο
εκφράσαμε σε άρθρο μας που δη-
μοσιεύτηκε στα Νέα (13/11/2012)
με τίτλο «ανοιχτή κοινωνία ή βαρ-
βαρότητα». εκεί γράφαμε για «ποι-
οτικές» διαφορές μεταξύ της ακρο-
αριστερής και της ακροδεξιάς βίας,
αναφορά που υποβάλλει σε κριτική
ο Παπασαραντόπουλος, αλλά και
πολλοί άλλοι. το κείμενο αυτό που
διαβάζετε, μου έδωσε την ευκαιρία
να απαντήσω και στην κριτική του
Παπασαραντόπουλου. Θα ήθελα
μόνο να προσθέσω κάτι ακόμη:
ο Παπασαραντόπουλος γράφει:
«η βία ήταν αναπόφευκτη για την
επιβολή της νεωτερικότητας απέ-
ναντι στα προνεωτερικά καθεστώτα
(καπιταλισμός και φεουδαρχία με
άλλη ορολογία). εντός της νεωτερι-
κότητας, όμως, για όσους υποστη-
ρίζουν το μεταρρυθμιστικό πρό-
ταγμα και όχι την επανάσταση, η
βία, από όπου και εάν προέρχεται,
δεν είναι αποδεκτή. αξίζει ίσως να
συζητήσουμε περισσότερο τα ζητή-
ματα αυτά». Όμως η Δημοκρατία
είναι ένα καλό αλλά όχι και αγαθό
πολίτευμα. αν θέλει να αποδείξει
πως δεν είναι μόνο καλό, αλλά και
έξυπνο πολίτευμα, πρέπει διαρκώς
να αγρυπνεί κατά των εχθρών της.
και αυτό μπορεί να το κάνει, αν εί-
ναι έτοιμη να χρησιμοποιήσει και
βία για να προστατέψει τον εαυτό
της. για το πόση σημασία έχει κάτι
τέτοιο, ας στραφούμε στις βιογρα-
φίες αφ’ ενός του τσώρτσιλ και του
ντε γκολ, αφ’ ετέρου του κερένσκι
και του αλλιέντε. zx
Συμπληρώνουμε δυόμισι χρόνια κυκλοφορία και αντικρίζουμε με αισιοδοξία τον νέο χρόνο.
Σας προσκαλούμε να γιορτάσουμε μαζί την Κυριακή 20 Ιανουαρίου μετά τις 6 το απόγευμα.

λυκαβηττού & αλεξάνδρου Σούτσου 19, Κολωνάκι

Τ. 210 3388941
www.tea.gr

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 75

cамиздат
Από αριστερά: μια αφίσα, το χειροποίητο κάλυμμα μιας κασέτας, ένα χειροποίητο βιβλίο ενδεικτικό της σοβιετικής λογοκρισίας, ένα
πόστερ του Στάλιν: το σαμιζντάτ ήταν η χειροποίητη τέχνη της αντίστασης στους μηχανισμούς καταστολής της ΕΣΣΔ.
η ποίηση πίσω από το συρματόπλεγμα
το κίνημα σαμιζντάτ
μεταφράζει και προλογίζει ο ΔημητρηΣ Β. τριανταΦυλλιΔηΣ
Самиздат (σαμιζντάτ) – τρόπος
ανεπίσημης και ως εκ τούτου μη
λογοκριμένης διάδοσης λογοτεχνι-
κών έργων, καθώς επίσης και θεο-
λογικών και πολιτικών κειμένων
στην εΣΣΔ, όπου τα αντίγραφα
τα έφτιαχνε ο συγγραφέας ή οι
αναγνώστες χωρίς προηγούμενη
γνώση και έγκριση των επίσημων
αρχών. Συνήθως ήταν δαχτυλο-
γραφημένα ή χειρόγραφα, μερικές
φορές και φωτογραφημένα. τα τε-
λευταία χρόνια πριν την κατάρ-
ρευση του σοβιετικού συστήματος
πολλές τέτοιες εκδόσεις γινόταν με
την βοήθεια υπολογιστικών συστη-
μάτων. Στον τομέα της μουσικής
τα έργα διαδίδονταν με τη βοήθεια
μαγνητοφωνημένων εγγραφών.
ως η πιο πιθανή προέλευση του
όρου, θεωρείται η αναφορά του
ποιητή νικολάι γκλαζκόφ, ο
οποίος στη δεκαετία του 1940
προετοίμασε μια σειρά ποιητικών
του συλλογών σε δαχτυλογραφη-
μένα αντίτυπα και στη θέση όπου
συνήθως μπαίνει ο εκδοτικός οί-
κος στο εξώφυλλο, έβαλε αυτή τη
λέξη.
Στο Σαμιζντάντ δεν κυκλοφο-
76 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
ρούσαν όμως μόνο πολιτικά αντι-
πολιτευτικά κείμενα ή έργα απα-
γορευμένα από την επίσημη λογο-
κρισία. μεγάλη διάδοση γνώρισαν
και οι αναπαραγωγές έργων των
μεγάλων ρώσων λογοτεχνών, τα
οποία εκδίδονταν από τις αρχές σε
μικρό τιράζ με αποτέλεσμα να μην
μπορούν να καλύψουν τη ζήτηση
που υπήρχε.
από ένα καπρίτσιο της ιστορίας,
το εναρκτήριο σήμα για την μα-
ζική έκδοση Σαμιζντάντ το έδωσε
ο ίδιος ο γενικός γραμματέας του
κκΣε νικήτα χρουστσώφ, αφού
η ομιλία του στην κλειστή συνε-
δρίαση του 20ού συνεδρίου του
κόμματος ήταν το πρώτο κείμενο
που κυκλοφόρησε κρυφά από τις
αρχές σε εκατοντάδες αντίγραφα,
την εποχή εκείνη. η ομιλία αυτή,
ολόκληρη, δημοσιεύτηκε για πρώτη
φορά στη ρωσία μετά την κατάρ-
ρευση του κομμουνιστικού καθε-
στώτος.
η δημιουργία, κατοχή και διά-
δοση έργων Σαμιζντάτ ήταν ποι-
νικό αδίκημα κακουργηματικού χα-
ρακτήρα και αρμόδια όργανα για
τη δίωξη και την τιμωρία των ενό-
χων ήταν η κα.γκε.μΠε και η
γενική εισαγγελία της εΣΣΔ. Σή-
μερα υπάρχει στη διάθεση των
ερευνητών Το χρονικό των τρεχό-
ντων γεγονότων, μια ανθολογία των
διώξεων κατά τις δεκαετίες 1950,
1960 και 1970. η δίωξη των αντι-
φρονούντων, κυρίως, για εκδόσεις
Σαμιζντάτ, έρχονταν σε αντίθεση
με τις διεθνείς συνθήκες που είχε
υπογράψει η εΣΣΔ στο ελσίνκι.
οι σοβιετικές αρχές όμως αγνοού-
σαν επιδεικτικά το σεβασμό στο
ανθρώπινα δικαιώματα. Ήταν η
εποχή όπου στην εΣΣΔ άνθιζε η
κατασταλτική ψυχιατρική.
ανεξάρτητα όμως από τις διώ-
ξεις, το κίνημα Σαμιζντάτ ολοένα
και μεγάλωνε. ο πρόεδρος της
κα.γκε.μΠε (και μετέπειτα
πρόεδρος της εΣΣΔ) γιούρι
αντρόποφ, το 1970, στη μυστική
ολομέλεια της κε του κκΣε, ση-
μείωνε: «από το 1965 μέχρι σή-
μερα δημοσιεύτηκαν περισσότερες
από 400 έρευνες και άρθρα για οι-
κονομικά, πολιτικά και φιλοσοφικά
ζητήματα, στα οποία από διαφο-
ρετικές οπτικές γωνίες επικρίνεται
η ιστορική εμπειρία της σοσιαλι-
στικής οικοδόμησης στη Σοβιετική
Ένωση, αναθεωρείται η εξωτερική
και εσωτερική πολιτική του κκΣε,
προβάλλονται διαφόρων τύπων
προγράμματα αντιπολιτευτικής
δράσης».
Στο μικρό αφιέρωμα που ακο-
λουθεί επιλέχθηκαν ποιήματα από
διάφορες δεκαετίες και δημιουρ-
γούς σε μια προσπάθεια σφαιρικής
παρουσίασης αυτού του σημαντι-
κού λογοτεχνικού και πολιτικού κι-
νήματος, που αγνόησε επιδεικτικά
τις διώξεις, τα βασανιστήρια και
τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της
τυραννίας, αλλά και τη χλεύη των
ομοϊδεατών των τυράννων στις χώ-
ρες της Δύσης όπου, λίγο-πολύ, τα
τοπικά κ.κ. μιλούσαν για παρά-
φρονες ή πράκτορες των δυτικών
μυστικών υπηρεσιών. τελικά, η
εΣΣΔ κατέρρευσε μέσα σε μία νύ-
χτα, τα περισσότερα κκ εξαφανί-
στηκαν από τον πολιτικό χάρτη
των χωρών τους, ενώ τα λογοτε-
χνικά έργα του Σαμιζντάτ στις μέ-
ρες μας γνωρίζουν μια δεύτερη
ζωή.
 Βαρλάμ Σαλάμοφ Ίσως, δεν υπάρχουν μήτε πόλεις
μήτε περιβόλια πράσινα,
της Ποίησης και υπάρχει μόνο η δύναμη των πάγων
και των αλμυρών πελάγων.
αν τις δυνάμεις μου δε χάσω
αν όλο και κάτι θα φτιάξω, Ίσως ο κόσμος –σκέτο χιόνι–
είναι η δύναμη κι η βούληση – η δική σου. να ναι ο έναστρος δρόμος.
Ίσως ο κόσμος – να ναι μια ταϊγκά
Σε αυτό – του τραγουδιού το νόημα, Στην αντίληψη του Θεού.
Σε αυτό – των λέξεων το ξεσκέπασμα,
το ανόητο το μυστικό του είναι.
Μπορίς Σλούτσκι
την ψυχή μου οδηγείς
Σε θάλασσα και σε στεριά, η ευτυχία – είναι κύκλος. και ο άνθρωπος
ανάμεσα σε φυτά, πουλιά και θεριά. αργά, σαν δείκτης ρολογιού,
κινείται προς το τέλος, δηλαδή προς την αρχή,
απ’ τις σφαίρες προστατεύεις κινείται κυκλικά, δηλαδή στην παιδική ηλικία,
τον ιούλη πάντα φέρνεις Στη ροδαλή φαλάκρα του μωρού,
Στου αιώνιου Δεκέμβριου τη θέση. Στη ζωηρή προσχολική σβελτάδα,
Στην καλοσύνη, την ευθυμία, ακόμη και την ανοησία.
Ψάχνεις τον καλό το δρόμο,
φέρνεις δροσερό νερό η δυστυχία όμως – είναι μια οξεία γωνία.
Στο στόμα μου το στεγνό. ο ωροδείκτης του ρολογιού – σταμάτησε!
και ο λεπτοδείκτης – βιαστικά σκύβει
αρραβωνιασμένος μαζί σου είμαι Στριμώχνοντας τον άνθρωπο στη γωνιά.
γοητευμένος μαζί σου είμαι
Δίχως φόβο στο σκοτάδι θε να μπω. Στη θέση της ύστερης φαλάκρας η δυστυχία
επιλέγει τις πρώτες λευκές τρίχες
μακρινές αστραπές στον ουρανό, και ήρεμα ανοίγει τρύπες
Σαν τα φτερά του δράκοντα Στη ζώνη – μια, δεύτερη,
Άγνωστων μέχρι τώρα νησιών. τρίτη, χωρίς να περιμένει τίποτα,
γνωρίζοντας τα πάντα.
είναι του κόσμου τα όρια, η δυστυχία – είναι γνώση.
είναι του κόκκου η ευτυχία
είναι των λαμπερών λέξεων το κοίτασμα. * * *

* * * Όσο κλαίνε πάνω από στίχους,

Όσο τους συκοφαντούν στις εφημερίδες,
γιατί με βασανίζεις; γιατί με τρομάζεις; Όσο στ’ απόμερο συρτάρι τους κρύβουν,
Πως τολμάς μπροστά μου απ’ όπου για τα στρατόπεδα τους προορίζουν –
να γελάς, σχεδόν γυμνή μέχρι τότε δεν θα χαθεί τίποτα,
στο φεγγαρόφωτο λουσμένη; Δεν θα ξεχαστεί η υπόθεσή μας.
είναι σαν την Πολωνία, δεν προσκύνησε,
είσαι σαν την αλήθεια – γυμνή Παρά το ότι άντεξε τρεις διασπάσεις.
κάνεις το αίμα να παγώνει. για εκείνους που πριν τη σύγκριση με το βερνίκι,
με βασανίζουν οι κινήσεις εγώ ακρίβεια δεν ξέρω μεγαλύτερη,
με βασανίζει ο έρωτας… Σε τι ο ρωσικός στίχος συγκρίνεται με τον πολωνικό,
η ποίηση η μητρική – με την Πολωνία.
* * * χθες ακόμη έτρεχε,
κουνώντας με φρίκη τα χέρια,
Πού είναι η ζωή; Θροΐζοντας το φύλλο χθες ακόμη ξάπλωνε
ας μιλούσε αυτή. Σχεδόν στο δέκατο ικρίωμα.
μα από την πλάτη πίσω – ερημιά. και να που φτιάχνει μυθιστορήματα
μα από την πλάτη πίσω – ηρεμία. και με γέλιο αύθαδες γελάει.
και για όλα όσα υπήρξαν,
Παράξενα που πρέπει να βαδίσω μπρος, και για όλα όσα θα υπάρξουν –
να περπατώ, σαν σε λακκούβα, μέσα στο σκοτεινό το δάσος, Δεν θέλει να ξέρει τίποτα.
εκεί όπου η μνήμη απ’ το χέρι με πιάνει
εκεί όπου δεν υπάρχει ουρανός. * * *

* * * λουστράρω την πραγματικότητα –

Διορθώνω στίχους.
η μνήμη έκρυψε τόσο κακό – τους ξαναδιαβάζω –εκπληκτικό–
χωρίς σταθμά και μέτρο. και ήρεμοι είναι και ήσυχοι.
Όλη της τη ζωή ψέματα έλεγε, ψέματα, και μόνο υπάκουοι
Δεν της απέμεινε καθόλου πίστη. Σε όλους τους νόμους της χώρας –
αντιστοιχούν στο κανονικό!

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 77

Συμφωνούν με το πρόγραμμα! Σε «ξένα έλκηθρα»,
‘Ώστε αμέσως εκείνοι με τα ρολόγια,
να τους επιτρέψουν να δημοσιευτούν, εκείνοι με τις ζυγαριές,
ανέθεσαν σ’ εμένα εκείνοι με τις κρίσεις
την αλήθεια να κυνηγήσω. τις βαθυστόχαστες,
Έτσι όμως δρόμος ευθύς υπεκφεύγουν με ένα τσιτάτο,
θα τους οδηγήσει κατευθείαν στο ρούβλι, για τον «βούρδουλα και την ανάποδη πλευρά του μαχαιριού»,
τότε τα χέρια τους θα σπάσω για δες όμως εκεί –
τα πόδια τους θα κόψω, τα χέρια σταυρώνει
το κεφάλι τους θα βγάλω, και το στόμα ανοίγει
Θα τα λουστράρω και στο ψέμα… και ξερνά «να ζήσεις με τους λύκους!»
Όμως όλο και κάτι θα κρύψω, Όταν η συμμορία
Όλο και κάτι θα φυλάξω. Σ’ αρπάζει απ’ το λαιμό
τους πιο δυνατούς και γενναίους Στην παροιμία
Δεν θα τους δώσω σε κανέναν. γαντζώνεται ο αλήτης,
και χωρίς διορθώσεις και τελικά καλύτερα το αίμα σου
αυτό το βιβλίο θα εκδώσω! να χύσεις
Παρά σε τούτη τη βρωμιά
* * * τα λόγια να λερώσεις…

τον ελεύθερο από την εργασία χρόνο μου

Θέλω να διαβάζω εκείνο που θέλω, Στο φυλάκιο
ενώ εκείνο που δε θέλω – δεν θα το διαβάζω.
η ελευθερία της ανάγνωσης – στην ηλικία μας Περπατάμε δίπλα σε γυναίκες που κλαίνε
είναι η καλύτερη ελευθερία. Περπατάμε, βαδίζοντας σιωπηλοί,
είναι πολύ πιο σημαντική από την ελευθερία του συνέρχεσθαι, Δεν τολμούμε ούτε λέξη να πούμε σ’ αυτές,
αναγκαία για τη νεολαία, Δε θέλουμε με το χέρι να τις χαιρετήσουμε,
και την ελευθερία των διαδηλώσεων, Περπατάμε, μα απ’ τους ώμους τους πίσω –
αναγκαία για τον περίπατο, Σακίδια με καπνό και τροφή,
ακόμη και από την ελευθερία της σκέψης, Σακίδια με αξόδευτο πάθος
την οποία έτσι κι αλλιώς δεν μπορείς να καταργήσεις Σακίδια με νοσταλγία πολυετή.
από εκείνους που
είναι ικανοί να σκέφτονται. ωχ, δύσκολα μάλλον θα ήταν
Δεκάρες μαζεύοντας για το εισιτήριο,
κομμάτια μαζεύοντας για το δέμα
Γιούλι Ντάνιελ για τους αταξίδευτους στρατιώτες.
και, σαν δάκρυα, κέρματα πετώντας,
Μισώ τσιγάρα ν’ αγοράσουν, ν’ αγοράσουν.
και ν’ αντέξουν, και ν’ αντέξουν τα δεινά,
μισώ για ν’ ακούσουν: «φέρ’ τους πίσω!»
το σάπιο πλήθος
των παλιών παροιμιών Συνηθισμένοι ήταν εδώ πέρα
και αινιγμάτων για τον έρωτα χυδαία να μιλούν,
για τον «Βούρδουλα και την ανάποδη πλευρά του μαχαιριού», Περνάμε υπάκουα και ήρεμα
για το «μέτωπο και τον τοίχο», - χωρίς βρισιές κι εκνευρισμούς
της σοφίας αυτής γιατί δεν είμαστε λιμοκοντόροι
γνωρίζω την αξία. γιατί είναι οι σύζυγοί μας κουρασμένες,
γεννάει, φτηνές δεν είναι, ούτε τσούλες και κυράτσες,
το γνωρίζω αυτό, μα του κρατούμενου οι επίσημες αδελφές.
«το δικό σου πουκάμισο»
και «ένα σπιτάκι στην άκρη του χωριού». Περπατάμε, άνθρωποι απλοί μα κι οι ποιητές,
είναι η βάση ανταλλάσσοντας την οικογένεια και την ελευθερία,
για την απρόσωπη φήμη: ανταλλάσσοντας των γυναικών τα χάδια
«Έπεσες, λοιπόν, στα σκατά, με τα λόγια, τις ελπίδες και τα όνειρα·
μη μιλάς! τι πρέπει όμως να κάνουμε όλοι εμείς
Έξω – η μουρμούρα, Όταν το ποίημα το γράφουμε με αίμα;
Έξω – η θύελλα…» αυτοί οι σύζυγοι μας έλαχαν –
και κάθε τιποτένιου Συγχωρήστε μας, μάλλον, ήσασταν υποχρεωμένοι…
αξίζει
να του βαρέσεις την μούρη στο τραπέζι
Σε τελική ανάλυση: Βιβλικά θέματα
«Πού χώνεις τη μύτη σου;!
μάθε ποια είναι η θέση σου!..» ας μάθουν όλοι,
Όπου κι αν φτύσεις Ποιος
Παντού τέτοιες σκηνές, είμαι
από το «μέτωπο κι ο τοίχος» εγώ:
από κείνους που δειλιάζουν, - Ύψος – 177·

78 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

Βάρος – 66· το χειμώνα: τα όνειρα, οι τοίχοι των φυλακών, το παλτό,
τα χέρια μου είναι λεπτά. οι τουαλέτες των αρραβωνιαστικών – λευκές πρωτοχρονιάτικες,
οι μυς μου αδύναμοι, ποτά, αστραπιαίοι δείκτες.
και περιφρονούν τους τόρνους γκρίζες ζακέτες και βρωμιά κατά τους βαθμούς της αλκοόλης·
της κακιάς μου μοίρας· πουριτανικά ήθη. εσώρουχα. και στα χέρια του βιολιστών –
εκ της γεννήσεως μου – χρόνια σαράντα, ξύλινες θερμοφόρες.
Βιωμένα ολόκληρα,
Ήρθε εποχή – το παραλήρημα η περιοχή αυτή ακίνητη είναι. υπολογίζοντας συνολικά
υπερνικώ από το πέραμα: τον χυτοσίδηρο και τον μόλυβδο, κουνάς έκπληκτος το κεφάλι.
εναντίον μου – στρατεύματα, θυμάσαι την προηγούμενη εξουσία με τις ξιφολόγχες και τα μαστίγια
εναντίον μου – ξιφολόγχες, των κοζάκων.
εναντίον μου – νοσταλγία κάθονται όμως οι αετοί, σαν μαγνήτες, στο σιδηρομετάλλευμα.
(τα χέρια μου είναι λεπτά)· ακόμη και οι πλεκτές καρέκλες στηρίζονται εδώ
εναντίον μου – στο ζενίθ Σε βίδες και σε παξιμάδια.
είναι πεταμένο ραδιομήνυμα,
ο γρανίτης του γκρίζου κτιρίου μόνο τα ψάρια στα πελάγη γνωρίζουν την αξία της ελευθερίας·
αρχίζει τις περιπτύξεις μαζί μου· η μουγκαμάρα τους
μπορεί να με κοπανήσει όμως μας υποχρεώνει να δημιουργήσουμε τις ετικέτες και τα ταμεία μας.
και να φάει με τα εντόσθια και ο χώρος κρέμεται σα τιμολόγιο. ο χρόνος δημιουργήθηκε από το
την εύθραυστη αυτή σάρκα θάνατο. Έχοντας ανάγκη σώματα και πράγματα, τις ιδιότητες και
(Βάρος – 66)· των μεν και των δε τις αναζητάει στα γκρίζα λαχανικά.
μπορεί να με τσακίσει ο πετεινός ακούει το ρολόι.
(εκ της γεννήσεως – 40 χρόνια),
μπορεί να μου ρίξει τη βρωμιά Δυστυχώς, είναι δύσκολο πολύ να ζεις την εποχή των επιτευγμάτων,
των συγκεντρώσεων και των εφημερίδων· έχοντας υψηλό ήθος. της καλλονής το παλτό σκίζοντας,
μπορεί να με εξαφανίσει – βλέπεις εκεί που έψαχνες, και όχι νέες εκπληκτικές ντίβες.
να κινήσει το μεγαθήριο του και όχι γιατί εδώ τηρούν με ευλάβεια τον λομπατσέβσκι,
και να κόψει το ένα τρίτο της ζωής αλλά ο διογκωμένος κόσμος πρέπει κάπου να χωρέσει, και εδώ –
(Ύψος – 177). εδώ μπαίνει τέλος στην προοπτική.
- Ξεκάθαρη η έκβαση της μάχης!..
- καιρός τον εαυτό σου να λυπηθείς!.. είτε έκλεψαν τον χάρτη της ευρώπης οι πράκτορες των αρχών,
(οι μυς μου αδύναμοι) είτε τα πέντε έκτα της γης που απέμειναν
μπορείς να με μαστιγώσεις, είναι πολύ μακριά. είτε κάποια μοίρα αγαθή
μπορείς να μου στερήσεις το φως, προβλέπει την τύχη μου, από δω όμως να φύγω δεν μπορώ.
να μ’ εμποδίσεις να δραπετεύσω!.. μόνος μου γεμίζω το ποτήρι με καγκόρ –για να μη φωνάξω την υπηρέτρια–
μπορείς και μπορείς… και ξύνω τον Παπουτσωμένο γάτο ...
Όχι. είτε σφαίρα στον κρόταφο, θαρρείς κι είναι το μέρος του λάθους με το δάχτυλο,
Βλέπεις εγώ δεν είμαι άνθρωπος: είτε να την κοπανήσεις από δω μέσω θαλάσσης σα νέος χριστός.
(Ύψος – 177) αλλά και πώς να μην μπερδέψεις μεθυσμένος, αποτρελαμένος
είμαι το χαράκωμα σου, το καλό, απ’ την παγωνιά,
(Βάρος – 66), το ατμόπλοιο με το καράβι – έτσι κι αλλιώς από ντροπή δεν θα καείς:
είμαι η χαραμάδα παρακολούθησης όπως και τα μονόξυλα στο νερό, έτσι και ο τροχός του ατμόπλοιου,
(τα χέρια μου είναι λεπτά), δεν αφήνει ίχνη στο διάβα του.
του κανονιού σου το βλήμα
(οι μυς μου είναι αδύναμοι), τι γράφουν στις εφημερίδες στο τμήμα «από τις δικαστικές αίθουσες»;
η πέτρα στη σφεντόνα σου. η καταδίκη τέθηκε σε εφαρμογή. κοιτώντας εκεί,
ο μικροαστός βλέπεις μέσα από τα γυαλιά του με τον μολυβένιο σκελετό,
πως είναι ξαπλωμένος μπρούμυτα ένας άνθρωπος στον πλινθόκτιστο τοίχο·
ιωσήφ Μπρόντσκι μα δεν κοιμάται. γιατί το να σιχαίνεσαι τον θόλο του ύπνου
με βαλσαμόχορτο έχεις δικαίωμα.
Το τέλος μιας θαυμάσιας εποχής
η οξυδέρκεια της εποχής μπλέκει τις ρίζες της σ’ εκείνες
επειδή η τέχνη της ποιήσεως απαιτεί λόγια, τις εποχές, ανίκανες στην γενική τους τυφλότητα
εγώ –ένας από τους κωφούς, φαλακρούς, σκυθρωπούς πρεσβευτές να ξεχωρίσουν εκείνους που έπεσαν από την κούνια
δευτεροκλασάτου κράτους, συνδεδεμένο με αυτήν– από τις πεσμένες κούνιες.
μη θέλοντας να βιάσω τον δικό μου εγκέφαλο, η λευκομάτα πέρα από το θάνατο δε θέλει να κοιτάξει.
φορώντας μόνο μου τα ρούχα μου, κατεβαίνω στο περίπτερο κρίμα, το πιάτο είναι γεμάτο, μόνο που δεν υπάρχει κανείς το τραπέζι
για την απογευματινή εφημερίδα. να φέρουμε βόλτα, ώστε να σ’ το ζητήσω, ριούρικ.

ο άνεμος διώχνει τα φύλλα. το χλωμό φως των γέρικων λαμπών
σ’ αυτές τις καταθλιπτικές περιοχές, επίγραμμα τινός – η νίκη των κατόπτρων,
γεννάει το αποτέλεσμα της αφθονίας με τη συνεργασία των ακτινών.
ακόμη και οι κλέφτες κλέβουν πορτοκάλια, ξύνοντας το αμάλγαμα.
Άλλωστε, ξέχασα το αίσθημα –
με το οποίο βλέπεις τον εαυτό σου.
η οξυδέρκεια αυτών των εποχών – είναι η οξυδέρκεια για τα πράγματα του
αδιεξόδου. και δεν είναι έξυπνο να φλυαρείς προς το παρόν,
μα να φτύνεις στον τοίχο. και μην ξυπνήσετε τον πρίγκιπα – δεινόσαυρο.
για την τελευταία γραμμή, αχ, μην βγάζεις το φτερό απ’ το πουλί.
η αθώα κεφαλή όλων το μόνο που έχει είναι να περιμένει το τσεκούρι
και τη σιδερένια δάφνη.

Σ’ αυτές τις καταθλιπτικές περιοχές όλα είναι υπολογισμένα με βάση Δεκέμβριος 1969

[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 79

 Γιούρι Άϊχενβαλντ και ο οποίος, όπως άκουσα,
πέθανε στο νοσοκομείο της φυλακής.
Ο Άμλετ το 1937 με γομολάστιχα σβήνουν
το τελειωμένο σκίτσο από το χαρτί.
Έχετε ακούσει το κελάηδισμα Δεν θέλει σούπα με ρέγκες.
των αηδονιών στα νησιά Σολοβκί; Ξαπλώνει, καρφιτσωμένος στο χώρο.
- για μπείτε στη γραμμή, μούχλα, τον σβήνουν.
με τους λοστούς στα χέρια! Δεν έχει δουλειά!..
εσύ, με τα γυαλιά, γιατί δεν προσέχεις; κοιτάζει η διοίκηση της φυλακής,
αποβάλλεσαι πως το λευκό χρώμα αχνοφέγγει το παράθυρο.
από την εργατική οικογένεια, κι εκείνος μιλάει για τον μονέ,
και πάρε δρόμο από τη γη ζωγραφίζει μ’ αναμμένα σπίτι
για την Θεομήτορα! στην πίσω πλευρά
κι έσπασαν οι κούπες, των πακέτων από τσιγάρα.
μόνιασαν τα φιλαράκια, Πότε το μαύρο, πότε το γκρίζο χρώμα
γιατί στην ιστορία καλύπτει ξανά το λευκό.
αρέσουν τα άλματα,
γιατί ο παράφρονας 1962
χορευτής πάνω στη γούμενα
μισεί
των εποχών τη διαβόητη σχέση. Γκλέμπ Γκορμπόβσκι
Πρίγκιπα της Δανίας
παραδώστε το καπέλο και το σπαθί σας! Στο Νέβα
Σκάψτε!
γιατί η Δανία σας Δεν μπορώ να επιστρέψω στο νέβα
χωρίς μάχη παραδόθηκε. νεαρός …
κι έσπασαν οι κούπες τότε τι;
δείλιασαν τα φιλαράκια, Πώς να αντέξω το νέβα;
γιατί στην ιστορία τα κορίτσια δίπλα μου
αρέσουν τα άλματα. σαν πάγοι,
Βάλτε μια δεκάρα στο δίσκο της εκκλησίας! θα πλέουν,
Προσευχηθείτε θαρρείς κι είμαι ξένος,
για ολόκληρα δοχεία νυκτός αδιάφορος στα κορίτσια,
της Θεομήτορος-Παρθένου, σ’ αυτά
της πάναγνης γριούλας! δε μπορώ να επιστρέψω στο νέβα νεαρός …
απαγορεύεται να λέγεσαι πώς τότε θα του χαμογελάσω
Πρίγκιπας της Δανίας χωρίς τη Δανία. με το γερασμένο στόμα ;
να η γη και το φτυάρι – ρευματοπαθής σκελετός
να το «να ζει κανείς ή να μη ζει». όπως τότε χωρίς τις γαλότσες,
Πρίγκιπα της Δανίας, χωρίς επένδυση από βαμβάκι ραμμένη
τι πιο ανόητο, αστείο και ατάλαντο, στο έρημο παλτό
να μην ξεχάσεις να κυνηγάς στην ομίχλη
τον τίτλο, το αξίωμα σου;! τη νεολαία;
ο πρίγκιπας της Δανίας Θα επιστρέψω σ’ εσένα
αποσύρεσαι στα πυκνά δάση. πιστός –
Ξαπλώνει, μου έχει δοθεί αυτό –
πεθαίνει στο διάφανο κρεβάτι, μου έχουν δοθεί πολλά
σιωπά για τα χρόνια που έρχονται…
με βασιλική αξιοπρέπεια υπομένει θα επιστρέψω σ’ εσένα αγαπώντας σε
και, φυσικά, πληρώνει έτσι κι αλλιώς,
για όλες τις ρήτρες… ακόμη κι αν γυρνώντας
και στο διαμέρισμα Πρόκειται να πεθάνω…
τελείωσε η ευτυχισμένη παιδική ηλικία:
ο καλλιεργημένος νέος, Από το samizdat περιοδικό «Sintaksis»
από καλή οικογένεια.
και για το λόγο αυτό
του δόθηκε, σαν κληροδότημα, Τηλεφωνικός θάλαμος
ο τίτλος του Πρίγκιπα της Δανίας,
Βασιλέα Διάφανος θάλαμος, γυάλινοι τοίχοι.
χωρίς γη. Θέλετε να συναντηθούμε το βράδυ,
Θέλετε να βρίσετε τον φίλο σας,
1961 Θέλετε να μαλώσετε μέχρι τη σύζυγο μέχρι ν’ αφρίσει,
μέχρι να βγάλει αφρούς στο στόμα, μέχρι το μεδούλι
Ο θάνατος του καλλιτέχνη των κοκάλων – παρακαλώ!
φωνάξτε στο καλώδιο, ευλογία – «ελεύθερα»,
αφιερώνεται στο ζωγράφο λ, μέχρι να χτυπήσουν με ένα κέρμα στο γυαλί,
με τον οποίο ήμουν στο ίδιο κελί όσο δεν έχει εξαντληθεί ο χρόνος σας.

80 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]

 Γιεβγκένι Γιεφτουσένκο
Γράμμα στον Γιεσένιν
ρώσοι ποιητές! ο ένας τον άλλον βρίζουμε
κουτσομπολιά γεμάτος της ρωσίας ο Παρνασσός
μα συγγενείς είμαστε όλοι μας
με τον γιεσένιν έστω και λίγο.
κι εγώ γιεσένιν είμαι, μα εντελώς διαφορετικός
Στο κολχόζ εκ γενετής το άτι μου το ροδαλό.
Σαν τo «ρωσία», πιο ατσάλινος είμαι,
και σαν τη ρωσία – λιγότερο ξύλινος είμαι.
καλέ μου γιεσένιν, άλλαξε η ρους,
Άσκοπο, κατ’ εμέ, είναι να κλαις,
για το καλύτερο, φοβάμαι σαν μιλάς
για το χειρότερο, επικίνδυνο είναι να μιλάς.
τι έργα, τι δορυφόρους έχει η χώρα,
μα χάσαμε στο δρόμο τον τραχύ
εκατομμύρια 20 στον πόλεμο
κι άλλα τόσο στον πόλεμο με τον λαό.
Ξέχνα τα όλα, τη μνήμη κόψε
μα πού είναι το τσεκούρι τη μνήμη μ’ ένα χτύπημα να κόψεις;
κανείς άλλος, σαν τους ρώσους, δεν μπορεί τον εαυτό του να σκοτώνει,
κανείς άλλος, σαν τους ρώσους, δεν έσωζε έτσι τους άλλους.
Πλέει όμως το καράβι μας. Όταν τα νερά είναι ρηχά,
απ’ τη στεριά τη ρωσία θα σύρουμε.
Ότι πολλά καθάρματα υπάρχουν – δεν είναι συμφορά.
Δεν ζει ο λένιν. αυτό είναι βαρύ πολύ
μα πιο βαρύ είναι που δεν ζεις κι εσύ
και ο αντίπαλός σου – ο φωνακλάς.
μα, φυσικά, δε θέλω να σας κρίνω
φύγατε, όμως, πολύ νωρίς.
Όταν ο ροδομάγουλος της κομσομόλ ηγέτης
εμάς, τους ποιητές, με τη γροθιά του απειλεί
και θέλει να λιώσει τις ψυχές μας, σαν κερί,
κι ομοίωμα του μ’ αυτό να φτιάξει,
τα λόγια του, γιεσένιν, δεν είναι τρομερά,
μα δεν μπορείς μ’ αυτό χαρούμενος να είσαι,
και θέλω, πίστεψέ με, το παντελόνι σκίζοντας
να τρέξω πίσω απ’ αυτόν τον κομσομόλο.
ο κομσομόλος μου – μαζί του στην ίδια είμαι τη γραμμή,
Άλλος στο μπρατσκ χτίζει, άλλος στο αλτάι σπέρνει,
ο κομσομόλος πίσω από τον οποίο θέλω να τρέξω,
είστε εσείς – Πούσκιν, μαγιακόφσκι και γιεσένιν.
υπάρχουν στιγμές που ο λαιμός πονάει
Δυνάμεις στη βλακεία ν’ αντισταθώ δεν έχω,
και με τραβάει κάτω απ’ τον τροχό η ζωή,
Όπως το σάλι τράβηξε την ισιδώρα.
να ζήσω πρέπει, ούτε η βότκα, ούτε η θηλιά,
ούτε η γυναίκα – δεν είναι η σωτηρία.
η σωτηρία είσαι εσύ γη της ρωσίας,
η σωτηρία είναι η ειλικρίνειά σου, γιεσένιν.
Ποιος λέει ότι στους μαχητές δεν ανήκεις –
η μάχη – σε οποιαδήποτε, ακόμη και την πιο ήρεμη, μα δίκαιη.
Ήσουν πιο κομματικός από τόσα καθάρματα
Που προσπάθησαν την κομματικότητα να σου διδάξουν.
και κουβαλώντας την τιμή του πολίτη
μέσα απ’ τις βρωμιές του κοινοβιακού Παρνασσού,
Έστω και μόνο επειδή σ’ αυτήν υπάρχει ο γιεσένιν,
λέω: ρωσία – είσαι πανέμορφη.
* * *
κι η ποίηση η ρωσική βαδίζει
εμπρός, μέσα από υποψίες κι επιθέσεις
και με τη λαβή του γιεσένιν ρίχνει
την ευρώπη, σαν τον Παντούμπνι, να φάει χώμα.
Πηγή: χειρόγραφο samizdat
Η νεότερη εταιρεία μεγαλοφυϊών
Εμείς μπορέσαμε
εμειΣ!
επιτέλους καταφέραμε να μιλήσουμε για μας δυνατά, χωρίς
να φοβόμαστε για τις φωνητικές μας χορδές.
εμειΣ!
εδώ και οκτώ μήνες όλη η ρωσία μάς παρακολουθεί, περιμένει
από εμάς … τι περιμένει;
τι μπορούμε να της πούμε, μερικές δεκάδες νεαρών ανθρώπων, ενωμένων
στην Πιο νεαρή εταιρεία μεγαλοφυϊών. – μΠορουμε (СМОГ)
τι;
Πολλά. και λίγο. Όλα και τίποτα.
μπορούμε να ραντίσουμε τη ψυχή των χοντρών φυσιογνωμιών
των «σοβιετικών συγγραφέων». γιατί όμως; τι θα καταλάβουν;
η ψυχή μας χρειάζεται στο λαό, στον μεγάλο και ασυνήθιστο ρωσικό λαό.
και η ψυχή πονάει. της είναι δύσκολο άρρωστη να χτυπά στους τοίχους
του κελιού του σώματος. Ήρθε η ώρα να την απελευθερώσουμε.
εμειΣ!
είμαστε λίγοι και πάρα πολλοί. εμείς όμως είμαστε η νέα ανατολή
του μέλλοντος, που ξεπροβάλλει στην ευλογημένη γη.
είμαστε, ποιητές και ζωγράφοι, συγγραφείς και γλύπτες, αναζωογονούμε
και συνεχίζουμε την παράδοση της αθάνατης τέχνης μας.
ο ρουμπλιόφ και ο μπαγιάν, ο ραντίσεφ και ο ντοστογιέφσκι,
η τσβετάγιεβα και ο Παστερνάκ, ο μπερντιάγιεφ και ο ταρσίς
χύθηκαν στις φλέβες μας, σαν αίμα ζωντανό, σαν νερό ζωντανό.
και δεν θα ντροπιάσουμε τους δασκάλους μας, θα αποδείξουμε πως
είμαστε άξιοί τους. Σήμερα απεγνωσμένα μαχόμαστε εναντίον όλων:
από την κομσομόλ μέχρι τους απλούς ανθρώπους, από τους
τσεκίστες1 μέχρι τους μικροαστούς, από τους ατάλαντους μέχρι
τους βάρβαρους – όλοι είναι εναντίον μας. ο λαός μας όμως
είναι μαζί μας, μαζί μας!
απευθυνόμαστε στον ελεύθερο κόσμο, ο οποίος πολλές φορές μας
έχει δείξει το πραγματικό του πρόσωπο αναφορικά με τη ρωσική
τέχνη: βοηθήστε μας, μην αφήσετε τη βάρβαρη μπότα
να πνίξει τις νεαρές αποδράσεις.
να θυμάστε ότι υπάρχουμε στη ρωσία.
ρωσία, 20ός αιώνας
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 81
 Γιούρι Γκαλανσκόφ το πιέζω με δύναμη στον κρόταφο…
Δεν θ’ αφήσω κανέναν να τσαλαπατήσει
τις ψυχές του κατάλευκων κουρελιών.
Ανθρώπινο μανιφέστο Άνθρωποι,
Ποίημα φύγετε, δε χρειάζεται…
Πάψτε πια να με παρηγορείτε.
Έτσι κι αλλιώς μέσα στην κόλασή σας
1 δεν μπορώ να αναπνεύσω!
ολοένα και πιο συχνά στη νυχτερινή σιγαλιά χαιρετήστε την αθλιότητα και την πείνα!
άξαφνα αρχίζω να κλαίω. κι εγώ, ριγμένος στο χώμα,
αφού ακόμη κι ένα μέρος του πλούτου της ψυχής φτύνω στη σιδερένια πόλη σας,
είναι αδύνατο να δώσω. που ’ναι γεμάτη με λεφτά και βρωμιές.
Δε χρειάζεται σε κανένα:
Στην αναζήτηση του ηλίθιου
εξαντλείστε μέσα σε μία ημέρα! 5
και οι άνθρωποι προχωρούν, έχοντας δουλέψει, ουρανέ !
εκεί, όπου έχει λεφτά και κουρέλια. Δεν ξέρω, τι να κάνω…
Έστω όμως Έχω ένα μαχαίρι τιμωρό!
μέσα από τη χιονοστιβάδα των ανθρώπων Βλέπεις, πως κάποιος στο λευκό
θα περάσω ανόμοιος με όλους, μόνος, λέρωσε με μαύρο ψέμα.
θαρρείς κι είμαι ένα κομμάτι ρουμπινιού, Βλέπεις πως τα βράδια το σκοτάδι
που λάμπει ανάμεσα στους πάγος. μασουλάει το ματωμένο λάβαρο…
ου-ρα-νέ! και η ζωή τρομακτική, σα φυλακή,
Θέλω να λάμψω· χτισμένη σε κόκαλα!
τη νύχτα επίτρεψε μου Πέφτω!
στο μαύρο βελούδο του φορέματος Πέφτω!
να σκορπίσω τα διαμάντια της ψυχής. Πέφτω!
Σας αφήνω να κάνετε φαλάκρα.
Δεν θα τραφώ με ψοφίμια –
2 όπως οι υπόλοιποι.
Στους υπουργούς, τους ηγέτες και τις εφημερίδες – μην πιστεύετε! Δεν πρόκειται άντερα να κόβω
Σηκωθείτε, ξαπλωμένοι φτωχοί! κατά παραγγελία στους τάφους.
Βλέπετε, τα μπαλόνια του πυρηνικού θανάτου Δεν μου χρειάζεται το ψωμί σας,
στου κόσμου τους τάφους κόγχες είναι. ανακατεμένο με δάκρυα.
Σηκωθείτε! και πέφτω, και πετάω
Σηκωθείτε! μισοπαραληρώντας
Σηκωθείτε! μισοκοιμισμένος.
ω, αίμα πορφυρό της εξέγερσης! και νιώθω, πως ανθίζει
Πηγαίνετε και ολοκληρώσετε το σπάσιμο μέσα μου
της σάπιας φυλακής του κράτους! το ανθρώπινο.
Βαδίστε πάνω στα πτώματα των δειλών
να σύρουν για τους πεινασμένους ανθρώπους
τις μαύρες βόμβες, σαν δαμάσκηνα 6
στις ακολασίες των πλατειών. Συνηθίσατε να βλέπετε,
περιδιαβάζοντας
κατά μήκος των δρόμων στον ελεύθερο χρόνο σας,
3 πρόσωπα, βασανισμένα από τη ζωή,
Πού είναι εκείνοι – ίδια με τα δικά σας.
που χρειάζονται και ξαφνικά -
για να σφίξουν το λαρύγγι των κανονιών, θαρρείς κι είναι βροντή στο δείλι
για να κόψουν τα έλκη του πολέμου θαρρείς και είναι η εμφάνιση στον κόσμο του χριστού,
με το ιερό μαχαίρι της ανταρσίας; εξεγέρθηκε
Πού είναι αυτοί; η τσαλαπατημένη
Πού είναι αυτοί; ανθρώπινη ομορφιά!
Πού είναι αυτοί; εγώ είμαι,
Ή μήπως δεν υπάρχουν καθόλου; - που σας καλώ στην αλήθεια και την εξέγερση,
να στους τόρνους οι σκιές τους που δε θέλω άλλο να υπηρετήσω,
αλυσοδεμένες με μια χούφτα δεκάρες. που σας κόβω τους μαύρους δρόμους,
υφασμένους στο ψέμα!
εγώ είμαι!
4 αλυσοδεμένος από το νόμο
ο άνθρωπος εξαφανίστηκε, φωνάζω το ανθρώπινο μανιφέστο,
μηδαμινός, σα μύγα, κι είθε η κουρούνα να σκαλίσει
με το ζόρι κινείται στις γραμμές των βιβλίων. στο μάρμαρο του κορμιού
Βγαίνω στην πλατεία και στο αυτί της πόλης ένα σταυρό.
ρίχνω με απόγνωση μια κραυγή!
και στη συνέχεια, αφού βρήκα ένα πιστόλι, 1960

82 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]


Βαρλάμ Τίχονοβιτς Σαλάμοφ
(1907-1982), ο συγγραφέας του κύ-
κλου διηγημά-
των Οι νύχτες της
Κολιμά, ο αυτό-
πτης μάρτυρας
του σταλινικού
ζόφου, ο «ντο-
στογιέφσκι» του
20ού αιώνα.
Έμεινε κρατούμενος στα γκουλάγκ
επί 27 ολόκληρα χρόνια και όταν
απελευθερώθηκε αφιέρωσε τη ζωή
του στη καταγραφή των αναμνή-
σεών του. Ποιήματά του μεταφρά-
ζονται για πρώτη φορά στην ελλη-
νική γλώσσα.
Μπορίς Αμπράμοβιτς Σλούτσκι
(1919-1986), ποιητής της σοβιε-
τικής περιόδου.
Παρ’ όλο που
πολλά έργα του
δημοσιεύτηκαν
από τις αρχές,
το πιο ενδιαφέ-
ρον κομμάτι του
δημιουργικού
του έργου ήταν εκείνο που δεν δη-
μοσιεύτηκε παρά μόνο μετά την
πτώση του καθεστώτος. αμφιλεγό-
μενη προσωπικότητα ο ίδιος, υπη-
ρέτησε στον σοβιετικό στρατό
κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκο-
σμίου Πολέμου, τραυματίστηκε βα-
ριά και αποστρατεύτηκε με τον
βαθμό του ταγματάρχη. Ήταν
ένας από εκείνους που μίλησαν
κατά του μπορίς Πάστερνακ στη
συνέλευση της Ένωσης Σοβιετι-
κών Συγγραφέων με αφορμή τη δη-
μοσίευση του Δόκτορα Ζιβάγκο στο
εξωτερικό. φίλοι του ισχυρίζονται
πως οι τύψεις για αυτή του την
ενέργεια τον συνόδευαν μέχρι το
τέλος της ζωής του.
Γιούλι Μάρκοβιτς Ντανιέλ
(1925-1988) [ψευδώνυμο νικολάι
αρζάζ], ποιητής
και πεζογράφος
της σοβιετικής
περιόδου, επι-
φανές μέλος
του κινήματος
των αντιφρο-
νούντων. εργά-
στηκε ως μεταφραστής και δημο-
σίευσε κρυφά και με ψευδώνυμο
τα Βιογραφικα των Ποιητων
στη Δύση τα έργα του. Συνελή-
φθη μαζί με τον αντρέι Σινιάφσκι
και καταδικάστηκε σε 5ετη κά-
θειρξη σε στρατόπεδα κατανα-
γκαστικών έργων.
ιωσήφ Αλεξάντροβιτς Μπρό-
ντσκι (1940-1996), ποιητής της
σοβιετικής πε-
ριόδου, δραμα-
τουργός, δοκι-
μιογράφος,
μεταφραστής
τιμήθηκε το
1987 με το βρα-
βείο νόμπελ
και το βραβείο ποίησης των ηΠα
το 1991-1992. Θεωρείται ένας
από τους μεγαλύτερους ποιητές
του 20ού αιώνα. Ήρθε σε ρήξη με
το καθεστώς, καταδικάστηκε με
την κατηγορία του «παρασιτισμού»
σε πενταετή φυλάκιση. Ήταν φί-
λος με την Άννα αχμάτοβα μέχρι
το τέλος της ζωής της. το 1972
του στέρησαν τη σοβιετική υπηκο-
ότητα και τον απέλασαν από την
εΣΣΔ. Έζησε το υπόλοιπο της
ζωής του στη Δύση.
Γιούρι Αλεξάντροβιτς Άιχενβαλντ
(1928-1993), ποιητής, φιλόσοφος,
κριτικός της λο-
γοτεχνίας, δοκι-
μιογράφος, υπε-
ρασπιστής των
ανθρωπίνων δι-
καιωμάτων και
αντιφρονών.
Ήταν εγγονός
του γνωστού λογοτεχνικού κριτικού
και δοκιμιογράφου Άιχενβαλντ γι-
ούλι ισάγιεβιτς που είχε απελαθεί
από την εΣΣΔ το 1922. ο πατέρας
του, αλεξάντρ γιούλεβιτς ήταν κομ-
μουνιστής, επιφανές στέλεχος της
εσωκομματικής αντιπολίτευσης του
μπουχάριν, συνελήφθη το 1933 και
στη συνέχεια εκτελέστηκε.
Γκλεμπ Γιάκοβλεβιτς Γορμπόβ-
σκι (1931), ποιητής και πεζογρά-
φος, μέλος του ρωσικού Pen Club
(1996), μέλος της ρωσικής ακαδη-
μίας της ρωσικής γραμματείας
(1996). η οικογένειά του ανήκει
στη θρησκευτική κοινότητα των
Παλαιόπιστων και ο πατέρας του
συνελήφθη το
1936. ο ίδιος
δημοσιεύει έργα
του τόσο μέσα
από τους επίση-
μους εκδοτικούς
οίκους, όσο και
παράνομα από
τις αρχές της δεκαετίας του 1960.
Γιεβγκένι Αλεξάντροβιτς Γιε-
φτουσένκο (1933), ποιητής της
σοβιετικής πε-
ριόδου. ασχολή-
θηκε επίσης με
την πεζογραφία,
τη συγγραφή σε-
ναρίων, τη σκη-
νοθεσία κινημα-
τογραφικών
ταινιών, ηθοποιός. Πολυτάλαντη
και πολυσχιδής προσωπικότητα,
έχει παντρευτεί τέσσερις φορές και
έχει 5 γιους. αγαπημένο παιδί κοι-
νού, κριτικών και εξουσίας, ο γιε-
φτουσένκο ζούσε με άνεση και
στους δύο κόσμους: τον επίσημο και
εκείνο του samizdat. Πολλοί τον
επικρίνουν γι’ αυτό, άλλοι τον θεω-
ρούν όργανο της εξουσίας, ενώ κά-
ποιοι άλλοι τον λατρεύουν.
Σεργκέι Αλεξάντροβιτς Γιεσέ-
νιν (1895-1925). ρώσος ποιητής,
εκπρόσωπος,
αρχικά, του λο-
γοτεχνικού κι-
νήματος της
νεοαγροτικής
ποίησης, στη
συνέχεια όμως
προσχώρησε
στο κίνημα του ιμαζινισμού.
Το λογοτεχνικό κίνημα «Η νεό-
τερη εταιρεία μεγαλοφυϊών»
(СМОГ) είναι μια ακροστιχίδα και
ένα λογοπαίγνιο με τις ρωσικές λέ-
ξεις «сила» (δύναμη), «мысль»
бина» (βάθος), το οποίο εμφανί-
(σκέψη), «образ» (μορφή) και «глу-
στηκε στη μόσχα τον ιανουάριο
του 1965, ως αποτέλεσμα της πρω-
τοφανούς ποιητικής έκρηξης στα
τέλη της δεκαετίας του 1950 και
στις αρχές της δεκαετίας του 1960.
από τα ιδρυτικά μέλη του κινήμα-
τος ήταν ο λεονίντ γκουμπάνοφ
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 83
(1946-1982), ο Βλαδίμηρος αλέινι-
κοφ (1949), ο Βλαδίμηρος μπα-
τσέφ (1957) και ο γιούρι κου-
μπλανόβσκι (1949). Όλοι τους
ήταν τότε 17 και 18 χρονών. Σύ-
ντομα ενώθηκαν μαζί τους ο Σάσα
Σόκολοβ (1943), ο αρκάντι Παχό-
μοφ (1944), ο Σεργκέι μορόζοφ
(1946-1985), ο Βαντίμ ντελόνε
(1947-1983), ο Βλαδίμηρος Σερ-
γκιένκο και πολλοί άλλοι. επίτιμο
μέλος της εταιρείας ήταν ο φιλό-
σοφος αρσένι τσάνισεφ (1926).
υπάρχουν μαρτυρίες ότι στην πλα-
«μανιφέστο» του СМОГ, το κεί-
τεία μαγιακόφσκι διαβάστηκε το
μενο αυτό όμως δεν σώθηκε. υπάρ-
χουν μερικά αποσπάσματα του από
την επιφυλλίδα του λ. λιχοντέγιεφ
στην εφημερίδα Κοσμομόλσκαγια
Πράβντα της 20ής ιουνίου 1965.
Γιούρι Γκαλανσκόφ (1939-
СМОГ, αλλά
1972). τυπικά δεν ήταν μέλος του
μονίμως απήγ-
γελλε ποιήματά
του μαζί με άλ-
λους στην πλα-
τεία μαγιακόφ-
σκι. το ποίημά
του «ανθρώπινο
μανιφέστο» ήταν το πιο δημοφιλές
ποιητικό κείμενο σε αυτές τις συ-
γκεντρώσεις-απαγγελίες. τον ια-
νουάριο του 1967 συνελήφθη από
την κα.γκε.μΠε και καταδικά-
στηκε σε 7 χρόνια καταναγκαστικά
έργα. Πέθανε στο νοσοκομείο του
στρατοπέδου. zx
1
τσεκίστες, τα μέλη της μυστικής
αστυνομίας των πρώτων χρόνων μετά
το 1917. η περιβόητη τΣε.κα.
(Έκτακτη επιτροπή) του φέλιξ
εντμουόντοβιτς τζερζίνσκι, γνωστή
και ως «σιδηρά χειρ της επανάστα-
σης» είναι η μήτρα όλων των μεταγε-
νέστερων ονομασιών όπως NKVD,
KGB κ.λπ.

Vivi Kefala, L’évolution du
Liban. Les facteurs
determinants, L’Harmattan,
Paris, 2011, 311 σελ.
ο εξαιρετικό αυτό βι-
τ βλίο της καθηγήτριας
Βιβής κεφαλά είναι το
καλύτερο εφόδιο που
θα μπορούσε να έχει ο
πολίτης που βομβαρδίζεται καθη-
μερινά με αποσπασματικές πληρο-
φορίες για τις συγκρούσεις στη
μέση ανατολή και θέλει να απο-
κτήσει μια ουσιαστική και σφαι-
ρική γνώση για τις εξελίξεις στην
πολύπαθη αυτή περιοχή.
η μέση ανατολή είναι μια πε-
ριοχή που βρίσκεται επί δεκαετίες
στο επίκεντρο του διεθνούς ενδια-
φέροντος, λόγω της αυξημένης γε-
ωπολιτικής, γεωστρατηγικής και
γεωοικονομικής της σημασίας.
Πρόκειται για ένα υποσύστημα, το
οποίο θα μπορούσε να χαρακτηρι-
στεί εθνικό και θρησκευτικό «μω-
σαϊκό», παρ’ ότι κυρίαρχη εθνική
ομάδα είναι οι Άραβες και κυ-
ρίαρχο θρησκευτικό ρεύμα είναι το
σουνιτικό ισλάμ.
η μέση ανατολή χαρακτηρίζε-
ται επίσης από μεγάλες ανισότητες
στην κατανομή του πληθυσμού και
των φυσικών πόρων, κυρίως υδά-
των και πετρελαίου, ενώ παράλ-
ληλα αποτελεί περιοχή στην οποία
βρίσκονται συγκεντρωμένα όλα τα
παραδείγματα αντιθέσεων και σύ-
γκρουσης. επίκεντρο των συ-
γκρούσεων αυτών, με την έννοια
ότι επηρεάζει καθοριστικά τις δια-
κρατικές σχέσεις αλλά και τις γενι-
κότερες ισορροπίες στην περιοχή,
αποτελεί το Παλαιστινιακό πρό-
βλημα, το οποίο κάνει την εμφά-
νιση του στα τέλη του 19ου αιώνα
και παραμένει άλυτο έως σήμερα.
τα χαρακτηριστικά αυτά διευκο-
λύνουν την πάλη μεταξύ των εκά-
στοτε μεγάλων Δυνάμεων για τον
έλεγχο της μέσης ανατολής,
84 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
ο λίβανος, πεδίο εσωτερικών
και διεθνών συγκρούσεων
από τον νιΚολα ΒουλΕλη
Η πορεία της χώρας των Κέδρων από την ανεξαρτησία της έως σήμερα είναι μία διελκυστίνδα ανάμεσα
σε πολέμους και σε διαστήματα ειρήνης, ανάμεσα στις επί μέρους ταυτότητες των κατοίκων του και
τη «λιβανικότητα» μιας εθνικής ολοκλήρωσης, ανάμεσα σε πολέμους και διαστήματα ειρήνης – κα-
θώς ο Λίβανος βρίσκεται ανάμεσα σε δύο ισχυρούς γείτονες που βρίσκονται σε σύγκρουση, αποτελώ-
ντας πρόσφορο πεδίο εκδήλωσης κάθε είδους ανταγωνισμού και σύγκρουσης. Ένα βιβλίο για τον Λί-
βανο είναι, μοιραία, ένα βιβλίο για το δισεπίλυτο πολιτικό πρόβλημα της Μέσης Ανατολής. [ΤΒJ]
πράγμα που έχει καθοριστικές συ-
νέπειες στην πορεία της. τα ίδια
αυτά χαρακτηριστικά δημιουργούν
στην περιοχή μια «σχέση συγκοι-
νωνούντων δοχείων», μια αλληλε-
πίδραση δηλαδή η οποία επηρεάζει
αμέσως ή εμμέσως, περισσότερο ή
λιγότερο, όλα τα κράτη της μέ-
σης ανατολής, οι σχέσεις των
οποίων κυμαίνονται από την ανοι-
κτή εχθρότητα, όπως συμβαίνει με-
ταξύ αράβων και ισραηλινών, έως
τους συγκαλυμμένους αλλά έντο-
νους ενδο-αραβικούς ανταγωνι-
σμούς, χωρίς να ξεχνάμε τους
ανταγωνισμούς των εκάστοτε με-
γάλων δυνάμεων για τον έλεγχο
της περιοχής.
οι ανταγωνισμοί αυτοί εκδηλώ-
νονται με διάφορους τρόπους και
ευκαιρίες, καθώς η κυβέρνηση κάθε
αραβικού κράτους προσπαθεί να
χειριστεί τα προβλήματα της πε-
ριοχής, και πρωτίστως το Παλαι-
στινιακό που θεωρείται από την
αραβική κοινή γνώμη εθνικό θέμα,
με τρόπο που να ευνοεί τα συμφέ-
ροντά της. Στην ήδη περίπλοκη
αυτή κατάσταση πρέπει να προ-
στεθεί και το φαινόμενο των λεγό-
μενων κυμαινόμενων συμμαχιών.
κυμαινόμενες συμμαχίες είναι οι
περιστασιακές συμμαχίες περιφε-
ρειακών δρώντων με βάση συγκυ-
ριακά συμφέροντα, στη βάση της
αντίληψης «ο εχθρός του εχθρού
μου είναι φίλος μου», φαινόμενο
που χαρακτήρισε, για παράδειγμα,
τον πόλεμο που συγκλόνισε το λί-
βανο από το 1974 ώς το 1989.
τέλος, σε όλες αυτές τις μετα-
βλητές πρέπει να συνυπολογιστεί
και το ότι λόγοι εσωτερικής πολι-
τικής αποδεικνύονται πολύ ισχυ-
ρότεροι από εθνικές, ιδεολογικές,
θρησκευτικές ή πολιτικές συγγέ-
νειες, όπως μαρτυρά η ιστορία του
Παλαιστινιακού ή η ανελέητη σύ-
γκρουση ανάμεσα σε «αδελφά»
κόμματα, όπως το συριακό και ιρα-
κινό μπάαθ και η άμεση ή έμμεση
ανάμειξη των αραβικών κρατών
στον δεκαπενταετή πόλεμο του λι-
βάνου, αλλά και μετά την ειρηνευ-
τική συμφωνία της τάεφ.
Έτσι, μαζί με το Παλαιστινιακό,
ο λίβανος αναδεικνύεται σε προ-
νομιακό πεδίο εκδήλωσης όλων αυ-
τών των συγκρούσεων και αντιπα-
λοτήτων από το 1943, οπότε έγινε
ανεξάρτητο κράτος, έως σήμερα.
εδώ πρέπει να επισημανθεί η δια-
φορετική νομική φύση των δύο αυ-
τών περιφερειακών δρώντων: οι
Παλαιστίνιοι αγωνίζονται ακόμα
για την εκπλήρωση του εθνικού
τους δικαιώματος, δηλαδή την
ίδρυση παλαιστινιακού κράτους,
ενώ οι λιβανέζοι είναι υπήκοοι
ενός «εύθραυστου κράτους», το
οποίο υφίσταται έντονες εξωτερι-
κές επεμβάσεις, ενώ στο εσωτερικό
κυριαρχούν αντιφατικές αν όχι
αντιθετικές τάσεις, που ευνοούν τις
εξωτερικές επεμβάσεις.
Οι ιΔιαιΤερΟΤηΤεΣ
ΤΟυ ΛιβανΟυ
ο λίβανος αποτελεί, από πολλές
απόψεις, μια χώρα με ιδιαιτερότη-
τες, και κατά μια έννοια μπορεί να
θεωρηθεί ότι συνοψίζει τα προ-
βλήματα της μέσης ανατολής,
αφού αντιμετωπίζει προβλήματα
ταυτότητας, αλλά και επιβίωσης,
καθώς βρίσκεται στο επίκεντρο
των πολιτικών των κατά πολύ ισχυ-
ρότερων γειτονικών του κρατών.
Όντως, η γεωπολιτική θέση του
λιβάνου, οι εσωτερικές του αντι-
φάσεις και οι ασταθείς εσωτερικές
του ισορροπίες, επιτρέπουν στις
γειτονικές χώρες να χρησιμοποι-
ούν τον λίβανο ως μοχλό προώθη-
σης των συμφερόντων τους στην
περιοχή, πρωτίστως η Συρία και
το ισραήλ.
επίσης, οι επιδράσεις των υπό-
λοιπων αραβικών χωρών στον λί-
βανο προσδιορίζουν σε μεγάλο
βαθμό την πολιτική του, μετατρέ-
ποντας τη χώρα των κέδρων σε
ένα «εύθραυστο κράτος» που βρί-
σκεται στην πρώτη γραμμή της
αραβο-ισραηλινής σύγκρουσης.
Έτσι, ο λίβανος αποτελεί πεδίο
σύγκρουσης ανάμεσα στο ισραήλ
και τη Συρία, ενώ, παράλληλα, οι
εσωτερικές αντιφάσεις του λιβά-
νου βρίσκουν διέξοδο στην ισ-
ραηλο-παλαιστινιακή σύγκρουση,
όπως έγινε σαφές κατά τη διάρ-
κεια του πολέμου 1974-1989.
η καθηγήτρια Βιβή κεφαλά χει-
ρίζεται με εξαιρετική επιστημονική
επάρκεια αυτό το δύσκολο θέμα,
αναλύοντας τους παράγοντες που
καθόρισαν την πορεία της χώρας
των κέδρων από την κατάκτηση
της ανεξαρτησίας μέχρι σήμερα, με
τρόπο σαφή, περιεκτικό και αντι-
κειμενικό, αποφεύγοντας τα ευρέως
διαδεδομένα –αλλά λανθασμένα–
στερεότυπα, όπως για παράδειγμα
ότι για τα δεινά του λιβάνου υπεύ-
θυνοι είναι οι Παλαιστίνιοι ή ότι
για όλα τα προβλήματα της περιο-
χής ευθύνονται οι αποικιοκρατικές
δυνάμεις και στη συνέχεια οι δύο
υπερδυνάμεις ή ο αμερικανικός ηγε-
μονισμός.
αντίθετα, οι αιτίες που καθιστούν
το λίβανο «εύθραυστο κράτος» βρί-
σκονται, κατά τη συγγραφέα,
πρώτα απ’ όλα στις ιδιάζουσες εσω-
τερικές πολιτικές δομές της χώρας,
εντοπίζονται δηλαδή κατ’ αρχήν

στο γεγονός ότι ο λίβανος μετά την
κατάκτηση της ανεξαρτησίας δεν
κατόρθωσε να απαλλαγεί από το
κοινοτικό σύστημα διακυβέρνησης
το οποίο θέσπισε η γαλλία κατά τη
διάρκεια της εντολής της στη χώρα
των κέδρων. Έτσι, το εκ πρώτης
όψεως απόλυτα αντιπροσωπευτικό
αυτό σύστημα, δηλαδή η κατανομή
της εξουσίας στις διάφορες θρη-
σκευτικές κοινότητες της χώρας
ανάλογα με την πληθυσμιακή τους
βαρύτητα, αν και ήταν μία μεταβα-
τική ρύθμιση που περιλαμβανόταν
στο εθνικό Σύμφωνο του 1943, πα-
ρέμεινε, διαιωνίστηκε και παγιώ-
θηκε.
μέχρι σήμερα, λοιπόν, ο κοινο-
τισμός αποτελεί το επίκεντρο της
πολιτικής ζωής της χώρας, θεω-
ρούμενος ως ικανοποιητικός τρό-
πος εξισορρόπησης των εσωτερι-
κών εντάσεων και ως μέσο
διαφύλαξης των κεκτημένων της
κάθε θρησκευτικής κοινότητας.
ωστόσο, ο κοινοτισμός απέτυχε,
πρώτον γιατί η ίδια του η βάση, η
πληθυσμιακή αναλογία δηλαδή άλ-
λαξε, όπως ήταν αναμενόμενο, και
δεύτερον γιατί η περιχαράκωση
κάθε θρησκευτικής κοινότητας στο
θεσμικό πλαίσιο του κοινοτισμού
μετατράπηκε σε ανασταλτικό πα-
ράγοντα για την κατάκτηση της
πολιτικής νεωτερικότητας, που συ-
μπεριλαμβάνει τη δημιουργία μιας
εθνικής ταυτότητας απαλλαγμένης
από τις αντιφάσεις και τους ασφυ-
κτικούς όρους που θέτει η εξυπη-
ρέτηση του θρησκευτικώς ανήκειν
από τη μία μεριά και η «λιβανικό-
τητα» από την άλλη.
μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η συγ-
γραφέας εξετάζει την ανάδυση του
πολιτικού ισλάμ στο λίβανο όπου,
όπως και στα υπόλοιπα αραβικά
κράτη, η αποτυχημένη εφαρμογή
δυτικού τύπου πολιτευμάτων, σε
συνδυασμό με την αδυναμία αντι-
μετώπισης του ισραήλ, αναδεικνύει
το ισλάμ ως τη μόνη ικανή ιδεολο-
γία για την επίτευξη ζωτικής σημα-
σίας στόχων, τόσο της εσωτερικής
όσο και της εξωτερικής πολιτικής.
επομένως, σύμφωνα με τη συγγρα-
φέα, η ανάδυση του πολιτικού
ισλάμ στο λίβανο δεν καταγράφε-
ται ως έξαρση φανατισμού, αλλά ως
διαφοροποιητικό στοιχείο μεταξύ
των κοινοτήτων του λιβάνου, καθώς
και στοιχείο που τους ξεχωρίζει
όσον αφορά τις πολιτικές επιλογές
τους σε σχέση με τους ισχυρούς γεί-
τονές τους, δηλαδή με το ισραήλ
και τη Συρία.
Έτσι, για τους σιίτες του λιβά-
νου, που κατοικούν στο νότο της
25 Νοεμβρίου 2012. Μαχητές της Χεζμπολάχ σε θρησκευτική τελετή. Στην πρόσφατη κρίση του Παλαιστινιακού, όταν
το ισραήλ βομβάρδιζε θέσεις της Χαμάς στη Γάζα, ο Χασάν Νασράλα απειλούσε ότι διαθέτει στο οπλοστάσιο της
οργάνωσής του πλήθος από ρουκέτες έτοιμες να εκτοξευθούν εναντίον ισραηλινών εδαφών.
χώρας και επομένως βρίσκονται σε
άμεση γειτνίαση με το ισραήλ και
τον κατεχόμενο ώς το 2000 νότιο
λίβανο, το πολιτικό ισλάμ αποτε-
λεί τον καταλύτη ριζοσπαστικο-
ποίησής τους και λειτουργεί ως πο-
λιτικό όχημα για την επίτευξη δύο
στόχων: αφ’ ενός τη βελτίωση της
θέσης τους στο εσωτερικό της χώ-
ρας, αφ’ ετέρου την απελευθέρωση
του νοτίου λιβάνου από την ισ-
ραηλινή κατοχή. επίσης, αποτελεί
όχημα εσωτερικής και περιφερεια-
κής πολιτικής, όπως δείχνει η συμ-
μαχία ανάμεσα στη λιβανική χεζ-
μπολάχ και το ιράν, αλλά και
ανάμεσα στην τεχεράνη και τη Δα-
μασκό, η οποία ώς το 2005 ήλεγχε
τη Βηρυττό. η ριζοσπαστικοποί-
ηση όμως των σιιτών του λιβάνου
ενεργοποίησε τα εξαρτημένα αντα-
νακλαστικά των υπόλοιπων κοινο-
τήτων, κυρίως των χριστιανών μα-
ρωνιτών και των σουνιτών, γεγονός
που διευκόλυνε τη μετατροπή του
λιβάνου σε πεδίο ισραηλο-συρια-
κής αναμέτρησης.
η Συρια, ΤΟ ιΣραηΛ
και Ο ΛιβανΟΣ
Στο δεύτερο κεφάλαιο, η συγγρα-
φέας αναλύει ακριβώς αυτή την
αναμέτρηση, μια και είναι αδύνατον
να ασχοληθεί κανείς με το λίβανο
χωρίς να λάβει υπ’ όψη του αυτή τη
διαρκή σύγκρουση. Πράγματι, τόσο
η Δαμασκός όσο και το τελ-αβίβ
αντιλαμβάνονται τον έλεγχο του λι-
βάνου, ή τμημάτων του, ως ανα-
γκαία προϋπόθεση για να πετύχουν
τους στόχους τους σε σχέση με ευ-
ρύτερα διακυβεύματα που τίθενται
σχετικά με την ασφάλειά τους και
την περιφερειακή τους πολιτική.
κατ’ αρχήν για τη Συρία, ο λίβανος
αποτελούσε τμήμα της μεγάλης
Συρίας τη δημιουργία της οποίας
επιδίωκαν οι σύριοι εθνικιστές,
τόσο για λόγους πολιτικούς και ιδε-
ολογικούς, όσο και για λόγους
στρατηγικούς και οικονομικούς.
η γαλλία, εντολοδόχος δύναμη
στη Συρία και στο λίβανο, φρό-
ντισε όμως να μην πραγματοποιη-
θεί αυτός ο στόχος, ώστε να μην
ενισχυθεί υπερβολικά το μελλο-
ντικό συριακό κράτος. ωστόσο,
από τη στιγμή που η ένταξη του λι-
βανικού εδάφους στη Συρία δεν
ήταν δυνατή, η Δαμασκός προ-
σπάθησε και κατάφερε, κυρίως στη
διάρκεια του λιβανικού πολέμου,
να ελέγξει αποτελεσματικά τη
χώρα των κέδρων και μάλιστα με
αραβική νομιμοποίηση, όπως υπο-
γραμμίζει η συγγραφέας.
Έτσι, η Συρία χρησιμοποιεί το
λίβανο ως ασφαλές πεδίο αντιπα-
ράθεσης με το ισραήλ αλλά και ως
σημαντικό μοχλό πίεσης επί του
εβραϊκού κράτους, το οποίο συνε-
χίζει να κατέχει τα υψώματα του
γκολάν, συριακό έδαφος που κα-
τέλαβε κατά τον πόλεμο των Έξι
ημερών το 1967. μάλιστα, η ανα-
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 85
Reuters
γκαιότητα του ελέγχου του λιβά-
νου γίνεται ακόμα μεγαλύτερη για
τη Συρία μετά την αποτυχία της
Δαμασκού να εξασφαλίσει μία συμ-
φωνία ανάλογη με αυτήν που υπέ-
γραψε το ισραήλ με την αίγυπτο
στο καμπ ντέιβιντ το 1979.
από την πλευρά του, το ισραήλ,
υπογραμμίζει η συγγραφέας, αντι-
λαμβάνεται τον έλεγχο του λιβά-
νου ως μία αναγκαιότητα για την
ασφάλεια του. ο έλεγχος αυτός θα
μπορούσε να επιτευχθεί με δύο
τρόπους. κατ’ αρχήν με την εφαρ-
μογή της θεωρίας των συμμαχιών
ανάμεσα σε όλους τους μη αραβι-
κούς λαούς και τις μη μουσουλμα-
νικές πληθυσμιακές ομάδες, την
οποία είχε αναπτύξει ο ιδρυτής του
εβραϊκού κράτους νταβίντ μπεν
γκουριόν, ώστε να αντιμετωπιστεί
αποτελεσματικά ο εχθρικός αρα-
βικός περίγυρος του ισραήλ. μέσα
σε αυτό το πλαίσιο, το τελ-αβίβ
επιδίωξε συστηματικά την προσέλ-
κυση των μαρωνιτών του λιβά-
νου, αποσκοπώντας σε μία συμμα-
χία μαζί τους, την οποία παρά λίγο
να καταφέρει το 1983.
η επόμενη επιλογή του ισραήλ
αναφορικά με το λίβανο ήταν η
χρήση στρατιωτικής ισχύος τόσο
εναντίον των σιιτών της χώρας όσο
και, κυρίως, εναντίον των παλαι-
στίνιων μαχητών, οι οποίοι μετά
την κατάληψη ολόκληρης της Πα-
λαιστίνης από τους ισραηλινούς το
1967, εγκαταστάθηκαν με τον

18 ιουλίου 2012, Χαρέτ Χρέικ, Βυρηττός. Χιλιάδες οπαδοί παρακολουθούν τον ηγέτη της Χεζμπολάχ Χασάν Νασράλα
ενώ χαιρετίζει από video wall την έκτη επέτειο του πολέμου ανάμεσα στο ισραήλ και την οργάνωσή του.
οπλισμό τους, με βάση τη Συμφω-
νία του καΐρου του 1969, στο νό-
τιο λίβανο. αυτό το τμήμα του λι-
βανέζικου εδάφους, σε άμεση
γειτνίαση με το ισραήλ, επέτρεπε
στους Παλαιστίνιους να έχουν
βάση εγγύτητας και, επομένως,
μπορούσαν να συνεχίσουν τον
αγώνα εναντίον των ισραηλινών.
Έτσι, μετά τη συμφωνία του
καμπ ντέιβιντ και το κλείσιμο του
μετώπου με την αίγυπτο, το ισ-
ραήλ εξαπέλυσε επίθεση εναντίον
του λιβάνου το 1982, η οποία βε-
βαίως στέφθηκε με επιτυχία καθ’
όσον αφορά την εκδίωξη των πα-
λαιστινίων μαχητών από τη χώρα
των κέδρων, δημιούργησε όμως
έναν νέο αντίπαλο, ο οποίος με τον
καιρό θα ισχυροποιούνταν και με
τον οποίο θα αναγκαζόταν να έρθει
σε σύγκρουση. Πρόκειται για την
χεζμπολάχ, τη σιιτική οργάνωση
του λιβάνου, η οποία θα διαδρα-
ματίσει σημαντικό ρόλο τόσο στο
εσωτερικό της χώρας όσο και στην
επόμενη σύγκρουση με το ισραήλ.
ΜεΤα Την
11η ΣεΠΤεΜβριΟυ 2001
οι τρομοκρατικές επιθέσεις της
11ης Σεπτεμβρίου εναντίον των
ηΠα είχαν εξαιρετικά σοβαρές
συνέπειες για ολόκληρη τη μέση
ανατολή, που δεν θα μπορούσαν
παρά να επηρεάσουν καθοριστικά
και το λίβανο. κατά συνέπεια, στο
τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου της, η
Βιβή κεφαλά αναλύει τις άμεσες
86 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
και έμμεσες συνέπειες που είχε η
11η Σεπτεμβρίου στη χώρα των
κέδρων. Έτσι, η αμερικανική
στρατηγική για την πάταξη της
τρομοκρατίας και τον εκδημοκρα-
τισμό, που κυριάρχησαν κατά την
οκταετία μπους, σήμαινε ότι η
κρατούσα κατάσταση στο λίβανο
έπρεπε να ανατραπεί.
με αυτά τα δεδομένα, η Συρία, η
οποία παρέμενε επικυρίαρχη δύ-
ναμη στο λίβανο, καθώς και ο στρα-
τηγικός της σύμμαχος, δηλαδή το
θεοκρατικό ιράν, που εντάχθηκαν
από την ουάσιγκτον στον κατά-
λογο των κρατών που απαρτίζουν
τον «Άξονα του κακού», έπρεπε να
απομονωθούν και να χάσουν την
επιρροή τους στο λίβανο. με αυτόν
τον τρόπο, η χώρα των κέδρων
αποτελεί διακύβευμα για την αμερι-
κανική πολιτική, αφού με την επιρ-
ροή που είχαν στο λίβανο τα καθε-
στώτα της Δαμασκού και της
τεχεράνης απειλούσαν τον στρα-
τηγικό εταίρο των ηΠα στην πε-
ριοχή, δηλαδή το ισραήλ, και ενί-
σχυαν αντιπάλους του όπως η
λιβανέζικη χεζμπολάχ και η παλαι-
στινιακή χαμάς, που και οι δύο θε-
ωρούνταν από τις ηΠα και τους
συμμάχους τους τρομοκρατικές ορ-
γανώσεις. επιπλέον, η ουάσιγκτον
κατηγορούσε τις δύο χώρες ότι υπο-
θάλπουν την τρομοκρατία στο ιράκ.
κατά συνέπεια, η εκδίωξη της Συ-
ρίας από το λίβανο μετατρέπεται
σε σημαντικό στόχο της περιφερει-
ακής πολιτικής της ουάσιγκτον και
του τελ-αβίβ, που πραγματοποιεί-
Sharif Karim / Reuters
ται με τη βοήθεια της γαλλίας, η
οποία επιθυμεί να γεφυρώσει το χά-
σμα που ανοίχτηκε με την αντί-
δραση του Παρισιού στην εισβολή
ηΠα και Βρετανίας στο ιράκ το
2003. Έπειτα από απόφαση του
Συμβουλίου ασφαλείας του οηε,
τον Σεπτέμβριο 2004, η Συρία ανα-
γκάζεται να αποσύρει όλο το στρα-
τιωτικό και πολιτικό προσωπικό που
διατηρούσε στο λίβανο από τη δε-
καετία του 1970. Πρόκειται για ένα
πολύ βαρύ πλήγμα στη συριακή πο-
λιτική, το οποίο ανοίγει το δρόμο
για την επόμενη εισβολή του ισραήλ
στο λίβανο, εναντίον της χεζμπο-
λάχ αυτή την φορά. Όμως ο πόλε-
μος των «33 ημερών», που εξαπέ-
λυσε το ισραήλ εναντίον του νοτίου
λιβάνου, με αφορμή τη σύλληψη
δύο ισραηλινών στρατιωτών τον ιού-
λιο του 2006, όχι μόνο δεν είχε τα
αναμενόμενα από το τελ-αβίβ απο-
τελέσματα, αλλά και μετατράπηκε
σε θρίαμβο της χεζμπολάχ, αφού
ανάγκασε τις ισραηλινές δυνάμεις
να αποσυρθούν χωρίς να έχει επι-
τευχθεί κανένας από τους στόχους
τους.
τέλος, η συγγραφέας εξετάζει
την πολιτική δύο άλλων διεθνών
δρώντων, της ευρωπαϊκής Ένω-
σης και της ομοσπονδίας της ρω-
σίας, στο λίβανο. το συμπέρασμά
της είναι ότι η πρώτη, αφού δεν
έχει μπορέσει να αρθρώσει μια αυ-
τόνομη εξωτερική πολιτική, ο ρό-
λος που διαδραματίζει στην ευρύ-
τερη μέση ανατολή, άρα και στο
λίβανο, είναι παραπληρωματική
της αμερικανικής πολιτικής. το γε-
γονός αυτό εξανεμίζει την όποια
αξιοπιστία της εε στον αραβικό
κόσμο και τη μετατρέπει σε χρη-
ματοδότη της μεσανατολικής πο-
λιτικής των ηΠα, τα όποια υλικά
αποτελέσματα της οποίας κατα-
στρέφει συστηματικά το ισραήλ.
Όσον αφορά την ομοσπονδία
της ρωσίας, η συγγραφέας παρατη-
ρεί ότι η οικονομική ανάκαμψη της
μόσχας συνοδεύτηκε από μία επι-
τυχημένη, δεδομένων των συνθη-
κών, πολιτική η οποία οδήγησε τη
χώρα στην απόκτηση της μεγάλης
αεροναυτικής βάσης της ταρτούς
στη Συρία, καθώς και στη σύναψη
άμεσων σχέσεων της μόσχας με τη
Βηρυττό. ωστόσο, όπως συμβαίνει
και με την ευρωπαϊκή πολιτική, η
ρωσική πολιτική δεν μπορεί να επι-
φέρει σημαντικές αλλαγές στο υπο-
σύστημα της μέσης ανατολής ούτε
να επεκταθεί πέραν ορισμένων
ορίων. Έτσι, οι ηΠα συνεχίζουν να
αποτελούν τον σημαντικότερο διε-
θνή δρώντα στη μέση ανατολή, μία
περιοχή στην οποία κυριαρχούν,
αλλά την οποία δεν ελέγχουν.
το βιβλίο της Βιβής κεφαλά για
το λίβανο αποτελεί μια μοναδική
στο είδος της εργασία και, ταυτό-
χρονα, μια λαμπρή ελληνική συμ-
βολή στη σχετική βιβλιογραφία. η
ίδια ολοκληρώνει το έργο της με
ορισμένες καταληκτικές σκέψεις.
για τη συγγραφέα, στο σύστημα συ-
γκοινωνούντων δοχείων που είναι η
μέση ανατολή, οι αντιφάσεις και
οι συγκρούσεις στο εσωτερικό του
λιβάνου επιδεινώνονται και ανα-
τροφοδοτούνται, καθώς συναντούν
τα υπόλοιπα περιφερειακά προ-
βλήματα και τις συγκρούσεις, που
διεξάγονται ακατάπαυστα ανάμεσα
σε τοπικούς, περιφερειακούς και
διεθνείς δρώντες.
Πράγματι, η πορεία της χώρας
των κέδρων από την ανεξαρτη-
σία της μέχρι σήμερα είναι μία
διελκυστίνδα ανάμεσα στις επί μέ-
ρους ταυτότητες και τη «λιβανι-
κότητα», ανάμεσα σε πολέμους
και διαστήματα ειρήνης, καθώς ο
λίβανος βρίσκεται ανάμεσα σε
δύο ισχυρούς γείτονες που βρί-
σκονται σε σύγκρουση, αποτελώ-
ντας πρόσφορο πεδίο εκδήλωσης
κάθε είδους ανταγωνισμού και σύ-
γκρουσης. αν αυτά τα δεδομένα
δεν αλλάξουν, ο λίβανος φαίνε-
ται καταδικασμένος να σπαράσ-
σεται από τις εσωτερικές του αντι-
φάσεις και να υφίσταται τις
οδυνηρές συνέπειες που απορρέ-
ουν από τα μεγάλα άλυτα προ-
βλήματα της περιοχής. zx
Βροχή πέφτει στο Παρίσι
από τον ΦιλιΠΠο ΦιλιΠΠου
Ένα μικρό μυθιστόρημα νουάρ, φόρος τιμής στον Ρέημοντ Τσάντλερ, γραμμένο από έναν Έλληνα, απο-
δεικνύεται ευχάριστη έκπληξη – έστω κι αν η δράση του τοποθετείται στο βροχερό χειμωνιάτικο Παρίσι.
γαλλική λέξη noir
η (μαύρος, σκούρος,
σκοτεινός), όταν συ-
νοδεύει τις λέξεις ro-
man και film χαρα-
κτηρίζει συγκεκριμένο λογοτεχνικό
και κινηματογραφικό είδος. τα μυ-
θιστορήματα και οι ταινίες που ανή-
κουν σε αυτό προσδιορίζονται από
κάποιες καταστάσεις τις οποίες βιώ-
νουν οι ήρωές τους: μοναξιά, ενοχή,
απόγνωση, φόβο, τρόμο, ερωτικό
πόθο, σεξουαλική στέρηση. ενίοτε,
οι νουάρ ιστορίες καταγράφουν τον
αγώνα για επιβίωση ανθρώπων από
ευπαθείς κοινωνικές ομάδες και, συ-
νήθως, δεν έχουν ευτυχισμένο τέ-
λος. Συχνά, οι ήρωες παίζουν με το
θάνατο –ενώ αγαπούν τη ζωή–, λα-
βώνονται ανεπανόρθωτα ή αφανί-
ζονται εντελώς, διότι γι’ αυτούς δεν
υπάρχει ούτε κάθαρση ούτε λύ-
τρωση. Θα έλεγε κανείς πως είναι
καταδικασμένοι από τη μοίρα. Στις
συγκεκριμένες ιστορίες ο παράγων
άνθρωπος και η πορεία του προς
την εκμηδένιση αποτελούν βασικά
στοιχεία της πλοκής, η οποία εκτυ-
λίσσεται σε κοινωνίες που πλήττο-
νται από τη διαφθορά, κυρίως σε
περιόδους παρακμής ή αθλιότητας.
Δύο είναι τα βασικά κίνητρα που
οδηγούν τους ήρωες των νουάρ στο
πεπρωμένο τους: ο έρωτας και το
χρήμα. Στην προσπάθειά τους να
αποκτήσουν χρήματα ή να χαρούν
τον έρωτα γίνονται αθύρματα των
επιθυμιών τους και της τύχης. Όπως
είναι γνωστό, ο έρωτας και το χρήμα
είναι τα αίτια για τη διάπραξη
εγκλημάτων.
η νουβέλα Επτά ημέρες βροχή του
αναστάση Σιχλιμίρη, μια μικρή ελε-
γεία αφιερωμένη στον ρέημοντ
τσάντλερ, θα έλεγε κανείς, διεκδικεί
τον χαρακτηρισμό του νουάρ, αφού
σε αυτό συναντάμε όλα τα στοιχεία
του είδους. κυρίως φιλία, έρωτα,
προδοσία, απογοήτευση. αποτελεί-
ται από επτά κεφάλαια, όπου σε
κάθε κεφάλαιο αντιστοιχεί μια μέρα,
και διαδραματίζεται στο Παρίσι. ο
κεντρικός ήρωας και αφηγητής, ο
Σαρλ, πρώην τρομπετίστας σε ορ-
χήστρα (ουσιαστικά, έκανε μια δου-
λειά χωρίς προοπτικές), τώρα ανέ-
Το Παρίσι μετά τη βροχή. Επιχρωματισμένη βινιέτα του Ταρντί, από το βιβλίο του Ομίχλη στη γέφυρα του Τολμπιάκ.
στιος και πένης, κατεβαίνει από ένα
τρένο στο σταθμό γκαρ ντε νορντ
με μια βαλίτσα στο χέρι και κατευ-
θύνεται σ’ ένα μπαρ, στο μαγαζί του
φρανκ, τον μικρό γάτο. Θέλει να
μάθει τι απέγινε ο τζιμ, παλιός του
φίλος, και η λιο, η παλιά του αγάπη.
επειδή δεν διαθέτει αρκετά χρή-
ματα, μένει σ’ ένα φτηνό ξενοδο-
χείο, καπνίζοντας και πίνοντας αλ-
κοόλ. Σιγά σιγά, κι ενώ μέσω της
βροχής που πέφτει συνεχώς και
αδιαλείπτως, ο αναγνώστης βιώνει
τη βαριά και νοσηρή ατμόσφαιρα
που ζει ο ήρωας, μαθαίνουμε πως ο
Σαρλ έχει βγει από τη φυλακή αφού
εξέτισε ποινή, καταδικασμένος για
ληστεία. Ψάχνει να βρει τους φί-
λους του, τον τζιμ και τη λιο, με
τους οποίους έκλεψε ένα περιδέραιο
από έναν πλούσιο. κι ύστερα, κά-
ποιος τον πυροβολεί, καθώς περπα-
τάει αμέριμνος. ευτυχώς, ο δολο-
φόνος αστοχεί. η περιπλάνησή του
στους δρόμους και στις γειτονιές του
Παρισιού (κλισύ, καρτιέ λατέν,
Σαιν ντενί), με τον Σηκουάνα ν’
αποτελεί μέρος του ντεκόρ, κι ενώ
βρέχει ασταμάτητα (οι μουσκεμένοι
δρόμοι της πόλης θυμίζουν υγρά χω-
ράφια), κάτι που εντείνει την απαι-
σιοδοξία του, τον βοηθάει να θυμη-
θεί την προηγούμενη ζωή του και,
ταυτόχρονα, μαζί με τις αναπολή-
σεις, τον κάνει να επιχειρεί να στο-
χαστεί πάνω στα μελλούμενα. Πιο
πολύ τον πληγώνει η προδοσία της
λιο, μιας ασήμαντης σερβιτόρας
που ονειρευόταν καριέρα ηθοποιού,
την οποία προστάτευε και ήθελε να
τη βοηθήσει να πραγματοποιήσει τη
φιλοδοξία της.
Στην πορεία πληροφορείται πως
έπεσε θύμα: οι δυο φίλοι του τον
παγίδευσαν ή, καλύτερα, τον πρό-
δωσαν. αυτός, έντιμος καθώς είναι,
δεν τους κάρφωσε μετά τη σύλληψή
του, τώρα όμως, εκτός φυλακής
πλέον, ζητάει τη δικαίωσή του και
προσπαθεί να επωφεληθεί, κάτι που
αποδεικνύεται επικίνδυνο. εκτός
των άλλων, εδώ έχουμε και την κλα-
σική ιστορία αγάπης ανάμεσα στον
Σαρλ και τη λιο, τη «φαμ φατάλ», ο
έρωτας των οποίων δεν ευδοκίμησε,
αφού το χρήμα όχι μόνο τους χώ-
ρισε, μα προξένησε ένα απύθμενο
χάσμα ανάμεσά τους.
το ποιητικό τούτο μικρό μυθιστό-
ρημα θυμίζει τις καλύτερες στιγμές
του είδους, δηλαδή τα αρτιότερα
νουάρ δείγματα της παγκόσμιας λο-
γοτεχνίας, μια και παρόμοια λογο-
τεχνία δεν καλλιεργείται στην ελ-
λάδα, εκτός από εξαιρέσεις (λ.χ. τον
κώστα καλφόπουλο). Δεν είναι ποι-
ητικό μόνο εξαιτίας της ποιητικής
διάθεσης του συγγραφέα, αλλά και
διότι στην αρχή κάθε κεφαλαίου
υπάρχει ένα ποίημα ως μότο. επί
παραδείγματι, στην αρχή της «Δεύ-
τερης μέρας» διαβάζουμε τους εξής
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 87
Αναστάσης Σιχλιμίρης,
Επτά ημέρες βροχή,
Μπαρτζουλιάνος, Αθήνα
2011, 112 σελ.
Casterman
στίχους: «ένα παραμύθι με ροδοπέ-
ταλα, μια παγίδα / και ένα αμίλητο τέ-
ρας· κλείδωσέ τα και πέτα το κλειδί
μακριά». Σε κάθε περίπτωση πρό-
κειται για ένα αριστουργηματικό
δείγμα νουάρ, γραμμένο με ποιητική
διάθεση που θα γοητεύσει τους θαυ-
μαστές του είδους. αυτή η διάθεση
είναι εμφανής σε όλο το μυθιστό-
ρημα το οποίο ολοκληρώνεται ως
εξής: «Όλα πίσω έμοιαζαν ψεύτικα.
Τα Παρίσι από ψηλά κοιμισμένο και
κρύο, πολλά ασήμαντα φώτα μετά από
όλα αυτά, μετά από επτά μέρες βροχή,
ήσυχος, κοιμήθηκα, δεν ζητάω τίποτα,
ψιθύρισα».
αφηγούμενος μια νουάρ ιστορία
με ήρωα έναν μουσικό, ο συγγρα-
φέας μιμείται ουσιαστικά τους μου-
σικούς της τζαζ. Στο εγχείρημά του
υπάρχει μια συνεχής εναλλαγή κα-
ταστάσεων, απρόοπτες εξελίξεις
που θυμίζουν τους αυτοσχεδιασμούς
των μουσικών της τζαζ την οποία ο
ήρωας λατρεύει. Όπως αρκετοί συγ-
γραφείς νουάρ ιστοριών, αμερικανοί
και ευρωπαίοι, ο αναστάσης Σιχλι-
μίρης, που γεννήθηκε στην αθήνα το
1968, είναι μουσικός και κάποτε είχε
ένα δικό του συγκρότημα, τους
Bankshot, και μια εκπομπή στον
JαZZ fm. τώρα είναι d.j. και πι-
στεύει ότι ο ήχος της τζαζ δημιουρ-
γεί το κατάλληλο κλίμα και την ιδα-
νική ατμόσφαιρα για το γράψιμο
μιας νουάρ ιστορίας. zx
 ο Κώστας Στεργιόπουλος, η ποίηση,
ο τέλλος Άγρας και ο Καρυωτάκης
Συνέντευξη στον ΚωνΣταντινο ηροΔοτου

Τον συνήρπασαν τα γράμματα. Ο ποιητής και κριτικός Κώστας Στεργιόπουλος έζησε μια «κανονική»
ζωή, αφιερωμένη σε διαβάσματα και σε σκέψεις που προέρχονται κυρίως από διαβάσματα. Δεν πήγε
με το ρεύμα, δεν έκανε τίποτα περισσότερο από το να δουλεύει σκληρά υπηρετώντας το πάθος του – τις
λέξεις και τις ποιητικές μορφές. «Πιστεύω στη μοναδικότητα της ατομικής ψυχής», δηλώνει στη συ-
νέντευξη που μας παραχώρησε. «Και ο ποιητής και ο πεζογράφος, γενικά ο συγγραφέας, πρέπει να εκ-
βιογραφίες φράζει κάτι που δεν το έχει ένας άλλος. Η μοναδικότητα της ατομικής ψυχής του συγγραφέα είναι αυτό
που περνάει μέσα στη λογοτεχνία του. Κι αυτό που έχει να πει αναζητεί τη μορφή του». Πάντως, η ποι-
ητική του ιδιαιτερότητα δεν τον απέτρεψε από τη συστηματική μελέτη του Καρυωτάκη και, κυρίως, του
ΣYZHTHΣEIΣ Τέλλου Άγρα – του οποίου ποιήματα αλλά και σκόρπια κριτικά κείμενα μελέτησε, συγκέντρωσε και άρ-
ME ΣHMANTIKOYΣ χισε να εκδίδει, ήδη από το 1980. Σε λίγο καιρό, θα κυκλοφορήσει ο πέμπτος και τελευταίος τόμος με
ANΘPΩΠOYΣ
τη δουλειά αυτή. Χαλκέντερος και χαμηλόφωνος ταυτόχρονα, έχει τόσα να μας πει…

ε τον κώστα Στερ- πρόσωπο, το έχω περιγράψει στο πάψανε. κι αυτό το γεγονός πέ- είναι γραμμένο τότε. τα πολιτικά

μ γιόπουλο, ποιητή,
πεζογράφο, κριτικό
της λογοτεχνίας και
ομότιμο καθηγητή
νεοελληνικής φιλολογίας του Πα-
νεπιστημίου ιωαννίνων, συναντηθή-
καμε στο κέντρο της αθήνας. Συμ-
φωνήσαμε γρήγορα να κινηθούμε
αντίθετα από τις αναγνωστικές
προσδοκίες του καιρού. Συμφωνή-
σαμε, δηλαδή, να μη μιλήσουμε για
την κρίση. «Θα σταθούμε, όμως, σε
κάποια ποιήματά μου», μού είπε.
Ένας ποιητής μιλά μέσα από το
έργο του, όπως λένε. αρκεί να πα-
ρακολουθήσουμε τη γραφή του κώ-
στα Στεργιόπουλου, μέσα από τη
διαλογική και πρωτοπρόσωπη αφή-
γησή του. Θα ήταν, άλλωστε, εντε-
λώς περιττή ή υπερβολικά σχολα-
στική, η παράθεση εδώ ενός
βιογραφικού σημειώματος.
ο κώστας Στεργιόπουλος, πριν
από τη συνέντευξη, είχε πάει στον
μάστορα, στον ρολογά, κάπου πιο
δίπλα, για να επιδιορθώσει το ρολόι
του, που είχε σταματήσει. Ήταν
πολύ ωραία πρόφαση για να αρχίσει
η συζήτηση:
Ποιες φορές σταμάτησε το ρο-
λόι της ζωής σας;
το ρολόι της ζωής μου, με τον
τρόπο που το εννοείτε, σταμάτησε
για πρώτη φορά πολύ νωρίς. Όταν
ήμουνα τεσσάρων χρόνων, χώρι-
σαν οι γονείς μου. το γεγονός
αυτό, με άλλα ονόματα και σε τρίτο
διήγημα «το σπίτι», που βρίσκεται
στη συλλογή Το φτερό και το χώμα.
αλλά οι πιο δυσάρεστες για μένα
συνέπειες ακολούθησαν αργότερα,
όταν, δέκα χρονών, βρέθηκα μα-
κριά απ’ τη μητέρα μου στην Άν-
δρο, όπου ο πατέρας μου ήταν τότε
διευθυντής στο εκεί υποκατάστημα
της εθνικής τράπεζας και όπου
έμελλε να δεινοπαθήσω στα χέρια
της μητριάς μου – και η ιστορία
αυτή υπάρχει στο πρώτο μου βι-
βλίο με διηγήματα, τους Πρώτους
Αποχωρισμούς, συγκεκριμένα στο
πρώτο και στο τελευταίο διήγημα.
Στην καρδιά αυτών των διηγη-
μάτων υπάρχει ένας αποχωρι-
σμός;
είναι συμβολικός. εκτός από τον
αποχωρισμό από τους δικούς μου,
είναι και ο αποχωρισμός από τη
μακαριότητα και την άγνοια της
παιδικής ηλικίας.
Οπότε αυτός ο αποχωρισμός
δεν είναι αιώνιος, δεν είναι πέν-
θος…
Όχι, άλλα είναι βίαιος.
Πότε ξανασταμάτησε το ρολόι
της ζωής σας;
για δεύτερη φορά, όταν με έπα-
ψαν από το Πανεπιστήμιο τον
καιρό της χούντας. Ήμουν τότε
λέκτορας στη φιλοσοφική Σχολή
του Πανεπιστημίου αθηνών και με
καλούσαν κάθε τόσο στην ασφά-
λεια, με ανακρίνανε και τελικά με
ρασε στην ποίησή μου, και μπορώ
να πω ότι είναι από τις πιο οργι-
σμένες σελίδες που έχω γράψει.
Έμεινα από το 1972 ώς το 1974
χωρίς να έχω από πουθενά πόρους
ζωής. Προσπαθούσα να ζήσω κά-
νοντας τυπογραφικές διορθώσεις
και μεταφράσεις από τα γαλλικά.
Στο μεταξύ, το 1973, με είχαν
εκλέξει καθηγητή της νέας ελλη-
νικής φιλολογίας στο Πανεπιστή-
μιο των ιωαννίνων, αλλά και πάλι η
χούντα δεν με άφηνε να πάω.
Ποια ήταν η αιτία της δίωξης;
αντεθνική διδασκαλία και δράση.
Σ’ ένα από τα μαθήματά μου είχα
διδάξει μακρυγιάννη και κάποιος
–ανώτατος μάλιστα– αξιωματικός
της ασφάλειας με ρώτησε: «Στο
μάθημά σας είπατε αυτά και αυτά».
«Δεν τα λέω εγώ», του απάντησα,
«τα λέει ο μακρυγιάννης». «Ποιος
είναι αυτός;», έκανε ενοχλημένος.
«Δώστε μου το τηλέφωνό του και
τη διεύθυνσή του και θα τον κανο-
νίσουμε!». Ήταν ανώτατος αξιω-
ματικός της ασφάλειας, με χρυσά
άστρα στις επωμίδες…
Δεν «εξαργυρώσατε», στη συνέ-
χεια, αυτή τη δίωξη…
εννοείτε να βγω να διακηρύξω ότι
υπήρξα θύμα της χούντας; Όχι βέ-
βαια. Πήγα στο πανεπιστήμιο,
έγινα καθηγητής στα γιάννινα και
το θέμα έληξε εκεί. αλλά το γεγο-
νός έχει περάσει μέσα στα κείμενά
μου. Θα σταθώ σ’ ένα ποίημα που
στοιχεία στην ποίησή μου ξεκίνη-
σαν από την πολιτική κρίση του
1965, με τα ιουλιανά, και κορυφώ-
θηκαν με τη χούντα. Θα σταθώ στο
ποίημα «Ξαναγυρίζουμε», από τη
συλλογή Τα τοπία του ήλιου, ενώ
ολόκληρη η συλλογή Έκλειψη είναι
γραμμένη όταν είχε πάθει «έκλειψη»
όλος ο τόπος.
Στην ίδια συλλογή, στα Τοπία
του ήλιου, υπάρχει και το δί-
στιχο: «Να σταματήσει το κο-
μπρεσέρ. / Ν’ αρχίσει ξανά το
πολυβόλο.»
ναι, και γι’ αυτή τη συλλογή με εί-
χαν σύρει στην ασφάλεια. μάλι-
στα, για έναν άλλο στίχο: «εδώ που
άνθρωποι κοντοί μάς τσαλακώ-
νουν». Ήθελαν να τους πω ποιοι
είναι αυτοί οι κοντοί άνθρωποι!
τους απάντησα πως, αν κρίνουμε
από το ανάστημα, ούτε ο Παπα-
δόπουλος, ούτε ο Παττακός είναι
κοντός, ούτε ο μακαρέζος... «Σω-
στά», συμφώνησαν.
Γιατί ζητήσατε πρόωρη συντα-
ξιοδότηση;
Όταν ψηφίστηκε η εθελουσία έξο-
δος, τη χρησιμοποίησα αμέσως για
να μπορέσω να κάνω την άλλη μου
δουλειά, τη λογοτεχνική και την
κριτική. είχα μείνει ήδη έντεκα
χρόνια στα γιάννινα, μόνος σ’ ένα
ξενοδοχείο.
Διαβάζουμε σε ένα ποίημά σας
από τη συλλογή Αλλαγή φωτι-

88 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]


σμού: «Τι σχέση έχω εγώ μ’ αυτό
το πρόσωπο στον καθρέφτη / τι
σχέση έχω εγώ με τον καθη-
γητή!».
ναι, γιατί ο καθηγητής ήτανε το
κοινωνικό μου πρόσωπο, αυτό που
προκύπτει από το είδωλό μου.
αλλά εγώ, όμως, δεν ήμουν αυτός.
Δεν ήταν το πρόσωπό μου αυτό.
Δάσκαλος, όμως, ήσαστε…
εκ των υστέρων… με έπεισαν,
τελικά, οι μαθητές μου. Ξεκίνησα
από την ποίηση, δεν ξεκίνησα για
καθηγητής, ξεκίνησα για την ποί-
ηση, έκανα πεζογραφία και ταυτο-
χρόνως έγραφα και κριτικές και
φιλολογικές μελέτες. και τα τρία
είδη ήταν από το ξεκίνημά μου.
αλλά πρόθεση να γίνω καθηγητής
δεν είχα. Έγινα καθηγητής, πρώτα
στη μέση ιδιωτική εκπαίδευση,
γιατί έπρεπε να έχω κάποιο βιο-
πορισμό.
Εσείς πιστεύετε στις προθέσεις
του συγγραφέα. Δεν είναι έτσι;
Πιστεύω στη μοναδικότητα της
ατομικής ψυχής. και ο ποιητής και
ο πεζογράφος, γενικά ο συγγρα-
φέας, πρέπει να εκφράζει κάτι που
δεν το έχει ένας άλλος. η μοναδι-
κότητα της ατομικής ψυχής του
συγγραφέα είναι αυτό που περνάει
μέσα στη λογοτεχνία του. κι αυτό
που έχει να πει αναζητεί τη μορφή
του.
Τι έχει περισσότερη σημασία,
αυτό που έχει να πει ή η μορφή;
η μορφή είναι ταυτόσημη με την
ουσία.
Στο ποίημά σας που κλείνει τον
τρίτο και τελευταίο συγκεντρω-
τικό τόμο των Ποιημάτων σας,
στις εκδόσεις Νεφέλη, γράφετε
για την ποίηση: «Πράξις λα-
θραία, / που κάποτε κι αυτή τε-
λειώνει/ σαν τη ζωή.» Γιατί είναι
«πράξις λαθραία» η ποίηση;
η φράση και ο τίτλος «πράξις λα-
θραία», γραμμένος έτσι, στην κα-
θαρεύουσα, είναι τίτλος ειρωνικός.
Στον καιρό μου ο ποιητής, όταν
δεν είχε άλλη ιδιότητα και άλλη
δουλειά, ας πούμε καθηγητής,
υπάλληλος σε τράπεζα, αξιωματι-
κός, εθεωρείτο παρίας της κοινω-
νίας, και νομίζω ότι δεν έπαψε να
θεωρείται ακόμα. η λέξη ποιητής
ήταν κάτι που δημιουργούσε θυμη-
δία..
Σε αισθητικό, λογοτεχνικό επί-
πεδο, είναι λαθραία η ποίηση;
Όχι, κάθε άλλο παρά λαθραία εί-
Ο Κώστας Στεργιόπουλος τον Σεπτέμβριο 2012 στο σαλόνι του σπιτιού του.
ναι. Προκύπτει, άλλωστε, απ’ το
ίδιο το ποίημα.
Έχει κάποιο αποτέλεσμα τελικά
η ποίηση;
μπορεί να εκφράζει τα κοινωνικά
δρώμενα μέσα στο χώρο της, αλλά
δεν ξέρω κανέναν ποιητή, καμιά
ποίηση που να έριξε κυβερνήσεις.
Μιλήσαμε πριν για το ρολόι, για
τους αποχωρισμούς… Με ποιο
τρόπο η ποίησή σας εγγράφει
και εγγράφεται στο βίωμα;
η ποίησή μου είναι κατά βάση
βιωματική και υπαρξιακή, με αρ-
κετά κοινωνικά στοιχεία, αλλά και
συμβολιστική. Δημιουργεί ατμό-
σφαιρα, εκφράζει διαθέσεις και κα-
ταστάσεις κι άλλοτε δίνει συγκε-
κριμένο νόημα στα σύμβολα. ας
σταθούμε σ’ ένα ποίημά μου, από
τη συλλογή Ο ήλιος του μεσονυ-
κτίου. (Βλ. σελ. 81)
Στην κηφισιά υπήρχε το περιβόλι
ενός θείου μου, όπου έζησα ένα μέ-
ρος από τα παιδικά μου χρόνια,
πριν φύγω για την Άνδρο. καθαρές
Δευτέρες, Πάσχα, καλοκαίρια, και
βέβαια το περιβόλι στο ποίημα
συμβολίζει τον χαμένο Παράδεισο.
Εσείς βρίσκεστε ταυτόχρονα και
μέσα και έξω απ’ το κιγκλίδωμα;
εγώ βρίσκομαι μάλλον πια έξω από
το κιγκλίδωμα…
Ως κριτικός τι θα λέγατε σήμερα
για την ποιητική σας πορεία, για
τα χαρακτηριστικά της;
για την ποιητική μου πορεία έχω
γράψει ένα κείμενο το 2003, στο
περιοδικό Θέματα Λογοτεχνίας, στο
τεύχος 22, και θα σας διαβάσω από
κει ένα χαρακτηριστικό απόσπα-
σμα: «μιλώντας γενικότερα για
την […] ποιητική μου πορεία, αν
επιτρέπεται να τη χαρακτηρίζω μό-
νος μου, θα έλεγα πως είναι μια
ιστορία ψυχής με υπαρξιακές και
μεταφυσικές προεκτάσεις και […]
με στοιχεία κοινωνικά, που διευ-
ρύνεται βαθμιαία, καθολικεύοντας
την ατομική μου περίπτωση, δίχως
ν’ απομακρύνεται κατά βάση από
τη βιωματική της προέλευση. μα
όσο κι αν τη διακρίνει η εσωτερι-
κότητα δεν παύει να παρακολουθεί
και ν’ απεικονίζει […] τον έξω κό-
σμο. […] υπάρχουν, βέβαια, και
αντιφάσεις, αναπόφευκτη συνέ-
πεια ενός έμφυτου διχασμού και
μιας αξεπέραστης διχοστασίας, κα-
θώς κινούμαι από την απιστία προς
την πίστη, από την απελπισία στην
ελπίδα και το αντίστροφο, σε μια
προσπάθεια να συμφιλιώσω τις
αντιθέσεις μου, να σταθώ σ’ ένα
μεταίχμιο και να εξοικειωθώ με
[…] την ιδέα του θανάτου.»1 η
ποιητική μου πορεία αρχίζει με μια
στάση ευαισθησίας απέναντι στον
κόσμο. Στη συλλογή Τα τοπία του
φεγγαριού, που είναι η πρώτη ου-
σιαστικά –γιατί έχω νωρίτερα και
δυο αποκηρυγμένες συλλογές–, ξε-
κινώ από τον συμβολισμό και τον
νεοσυμβολισμό, για να τον προω-
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 89
αλεξία τσαγκάρη
θήσω σ’ έναν συνδυασμό με την εκ-
φραστική τόλμη των νεωτερικών
ρευμάτων, ενώ η πνευματικότητα
έχει περάσει στη φόρμα. με τη
συλλογή Η σκιά και το φως περ-
νάω στην υπαρξιακή ποίηση και
τους νέους εκφραστικούς τρόπους,
σ’ έναν αγώνα που συμβολίζεται
με την κίνηση. η κίνηση είναι ένα
στοιχείο που έμελλε ν’ αποτελέσει
βασικό γνώρισμα και στη συνέχεια.
η μάχη σκιάς και φωτός συνεχίζε-
ται εντονότερα στην τρίτη συλλογή
Το χάραμα του μύθου. αλλά εκεί
όπου υπάρχει συμπυκνωμένο, κα-
λύτερα από κάθε άλλη προσπά-
θεια, το ιδεολογικό μου περιεχό-
μενο είναι στη συλλογή Ο κίνδυνος,
μια ποιητική σύνθεση –δεν είναι
ακριβώς συλλογή– όπου εκδηλώ-
νονται πιο φανερά και οι ψυχολο-
γικές μου αντιθέσεις και αντιφά-
σεις. η κίνηση γίνεται το ίδιο
επικίνδυνη όσο και η ακινησία, η
πίστη όσο και η απιστία, το άφημα
στους πειρασμούς όσο και ο συ-
γκρατημός, τα όνειρα όσο και τα
πράγματα. και συμβαίνει να σω-
νόμαστε από εκεί που κινδυνεύ-
ουμε και να χανόμαστε από εκεί
που νομίζουμε πως θα σωθούμε.
με τον Κίνδυνο κλείνει άλλωστε
και ο πρώτος τόμος των ποιημάτων
μου και μπορώ να πω ότι μέσα σ’
αυτόν τον τόμο εκείνο που επικρα-
τεί περισσότερο είναι τα υπαρ-
ξιακά στοιχεία. με τον δεύτερο
τόμο, που αρχίζει απ’ Τα τοπία του
ήλιου, απομακρύνομαι κάπως από
τον μεταφυσικό προβληματισμό
και τα υπαρξιακά μοτίβα, για να
περάσω στην ίδια τη ζωή, στο εδώ
και στο τώρα. Ένα μεγάλο μέρος
είναι επηρεασμένο, όπως το είπα
και νωρίτερα, από τα μετά τον ιού-
λιο του 1965 πολιτικά γεγονότα
και την πολιτική κρίση στη χώρα
μας. οξύτερα ωστόσο η κρίση
αυτή εκφράζεται στην Έκλειψη,
όπου ο βαρύς ίσκιος της δικτατο-
ρίας και οι εμπειρίες μου από τη
ζοφερή εκείνη επταετία κακοφορ-
μίζουν όλες τις παλιές και τις νέες
πληγές μου. ο τρίτος τόμος αρχί-
ζει με τη συλλογή ο Ήλιος του με-
σονυκτίου και ό,τι άλλο ακολουθεί
αποτελεί μια ανακεφαλαίωση θε-
μάτων και μοτίβων, αλλά κοιταγ-
μένων από διαφορετική οπτική γω-
νία και σε μιαν άλλη χρονική
στιγμή. κυρίως δύο θέματα συνε-
χίζει, προεκτείνοντας τις δύο αμέ-
σως προηγούμενες, Τα μισά του
πλου και την Αλλαγή φωτισμού.
από τη μια μεριά, είναι το θέμα
του χρόνου και η κρίση της ηλι-
κίας, σε πιο κρίσιμη καμπή τώρα
Ξαναγυριζουμε
Ξαναγυρίζουμε στην εποχή του χαλκού
και του λίθου.
κυκλοφορούμε ανάμεσα στα τελευταία μαμούθ,
με ξύλινα ρόπαλα και δέρματα ζώων,
κυνηγώντας το ρέννο και τον τάρανδο,
ανάβοντας δαδιά και λυχνάρια, για να φωτίσουμε
τις τρώγλες μας,
πασχίζοντας πάνω σε κέρατα και κόκαλα
να ιστορήσουμε τη ζωή μας.
Ξαναγυρίζουμε στην εποχή των παγετώνων,
στη μεγάλη αδράνεια.
ο ήλιος δε μπορεί να λιώσει τους πάγους μας,
δε μπαίνει απ’ τα παράθυρά μας.
Ξάφνου, φουντώνει σα σβηστή φωτιά,
μας καίει τα βλέφαρα,
κι ώσπου να λάμψει,
βυθίζεται ξανά στο υπερπόντιο χάος.
αποτραβιόμαστε στα σκοτεινά μας σπήλαια·
Βουλιάζουμε στην προϊστορική νύχτα.
ζώα θηριόμορφα, που μόλις σέρνονται στη γη
βγαίνοντας απ’ το τέλμα τους,
ιπτάμενα ερπετά,
υδρόβια σαρκοφάγα, πτεροδάκτυλα
μαρτυρούνε το πέρασμά μας.
Ξαναγυρίζουμε στην εποχή των θαλασσίων τεράτων.
από τη συλλογή «τα τοπία του ήλιου», 1965-1968, Τα ποιήματα, Β’,
1965-1983, αθήνα, νεφέλη, 1992, σσ. 37-38
90 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
και σε πιο επιδεινωμένο ψυχολο-
γικό στάδιο. απ’ την άλλη, είναι η
χρεοκοπία των αξιών και η εξα-
θλίωση της κοινωνικής ζωής, επί-
σης σε μεγαλύτερη επιδείνωση, θέ-
ματα που τα έγραφα τότε, αλλά
έμελλε να επαληθευθούν περισσό-
τερο σήμερα. Ήδη στην επόμενη
συλλογή μου Παλίρροια υπάρχει
ένα ποίημα γραμμένο πριν από τη
σημερινή αθλιότητα. Θα το δια-
βάσω κι αυτό, γιατί είναι χαρακτη-
ριστικό και του τρόπου που βλέπω
σήμερα τη γύρω μου ζωή (διαβάζει
το ποίημα «χωρίς δελτίο καιρού»,
βλ. σε πλαϊνή στήλη).
Εσείς το περιμένατε;
ο βούρκος υπήρχε, τον είχα δει,
αλλά σήμερα που έγινε απ’ όλους
ορατός, αυτό το ποίημα είναι σαν
να γράφτηκε τώρα.
Πώς καταλάβατε ότι είστε ποιη-
τής;
είχα καταστάσεις και διαθέσεις
που ήταν ποιητικές, χωρίς να το
έχω συνειδητοποιήσει. τον καιρό
που ήμουν στην Άνδρο –όπου φοί-
τησα στην έκτη δημοτικού και στην
πρώτη γυμνασίου– και έχοντας
αυτή τη δυσάρεστη ψυχολογική
κατάσταση μακριά από τη μητέρα
μου, η μόνη μου φυγή ήταν στη
φύση και στην ατμόσφαιρα του νη-
σιού. και αυτό ακριβώς μου έδωσε
τη διάθεση να γράψω ποιήματα.
το πρώτο ποίημα που έγραψα
ήταν για το κάστρο της Άντρου:
Κάστρο παλιό, απ’ τον άσπλαχνο το
χρόνο ρημαγμένο,
στέκεις εκεί αμίλητο, ακίνητο, βουβό·
της Άντρου ήσουνα εσύ στολίδι
ακριβό,
τώρα ρημάδι σε χτυπάει το κύμα τ’
αγριεμένο.
Γιατί αποκηρύξατε την πρώτη
σας συλλογή;
Πρώτα πρώτα γιατί την έβρισκα
τεχνικά ανώριμη και γιατί το πε-
ριεχόμενό της ακόμη δεν είχε πα-
γιωθεί όπως το ήθελα. ο τέλλος
Άγρας όμως έγραψε τότε μια επαι-
νετική κριτική. κι ήτανε αυτός κι
ένας λόγος που γνωριστήκαμε.
Ήταν σχέση φιλίας ή μαθη-
τείας;
Ήταν πιο πολύ σχέση φιλίας.
Αληθεύει ότι λέγατε στον Άγρα
ότι στα τελευταία του ποιήματα
επαναλαμβάνεται;
ναι, είχα το θράσος να του κάνω
κριτική.
Να μιλήσουμε για τα Τριαντά-
φυλλα μιανής ημέρας και για το
κριτικό έργο του Άγρα. Πόσο
επίπονη ήταν για σας η φιλολο-
γική επιμέλεια αυτών των εκδό-
σεων;
η φιλολογική επιμέλεια της συλ-
λογής Τριαντάφυλλα μιανής ημέρας
μου κόστισε είκοσι χρόνια. ο
Άγρας μου άφησε χειρόγραφα πριν
πεθάνει. αυτά τα χειρόγραφα δεν
είχανε οριστική μορφή, ούτε ήταν
ταξινομημένα. υπήρχε ένας κατά-
λογος με τη διαίρεση σε ενότητες
και με τη σειρά που ήθελε να ταξι-
νομηθούν. αλλά ούτε οι ενότητες
ήταν ολοκληρωμένες, ούτε όλα τα
ποιήματα είχαν ταξινομηθεί στον
κατάλογο. εκεί που είχε κάνει
διορθώσεις πάνω από τους στί-
χους, χωρίς να σβήνει τους προη-
γούμενους, έπρεπε να διαλέγω εγώ.
Έπειτα, έπρεπε να βρω πού ήταν
δημοσιευμένα αρχικά τα ποιήματα,
για να δώσω με τις «Σημειώσεις»
μου και τις προηγούμενες μορφές.
μετά την έκδοση των Τριαντάφυλ-
λων μιανής ημέρας, άρχισα να συ-
γκεντρώνω σε τόμους και τα κρι-
τικά κείμενα.
ο Άγρας πέθανε και δεν άφησε
ούτε ένα βιβλίο με το κριτικό του
έργο, που ήτανε σκόρπιο στα πε-
ριοδικά και τις εφημερίδες. το
1980 κυκλοφόρησε ο πρώτος τό-
μος: Καβάφης – Παλαμάς. Συγκέ-
ντρωσα εκεί όσα είχε γράψει για
δυο μείζονες ποιητές. ο δεύτερος
τόμος ήταν όσα είχε γράψει για
άλλα Ποιητικά πρόσωπα και κεί-
μενα. Ύστερα ακολούθησαν ο τρί-
τος τόμος Μορφές και κείμενα της
πεζογραφίας και ο τέταρτος Γενικά
και ειδικά θέματα. αυτή τη στιγμή
ετοιμάζω τον πέμπτο και τελευταίο
τόμο Δικοί μας και ξένοι. ο τόμος
αυτός είναι πολυσέλιδος, πάνω
από 800 σελίδες, γι’ αυτό αναγκά-
στηκα να τον χωρίσω σε δυο μέρη.
Στον «πέμπτο τόμο» 1, βρίσκεται
το κυρίως σώμα. Στον «πέμπτο
τόμο» 2, ακολουθούν πέντε πα-
ραρτήματα, οι σημειώσεις οι δικές
μου και ένα ευρετήριο όλων των
τόμων, που έχει αναλάβει να κάνει
η μάρω Στασινοπούλου.
Έχετε επιμεληθεί βέβαια και τό-
σες άλλες εκδόσεις…
Έχω εκδώσει τα ποιήματα του καί-
σαρα εμμανουήλ και τα ποιήματα
του ρήγα γκόλφη σε συγκεντρω-
τική έκδοση, Είκοσι και ένα ποιή-
ματα του ι.μ. Παναγιωτόπουλου,
μια επιλογή από τα διηγήματα του
Πλασκοβίτη, όλες τις μεταφράσεις
του Πέτρου Δήμα. Σχεδόν πλέον
δεν θυμάμαι τι άλλο έχω κάνει…
Για τον Γεραλή;
αυτό είναι ανθολόγηση στη σειρά
«ο ανθολόγος ερμής». Στην ίδια
σειρά υπάρχει και η ανθολόγησή
μου του Άγρα.
Αισθάνεστε κληρονόμος του
Άγρα, συνεχιστής;
Όχι, γιατί δεν μοιάζουν τα έργα
μας.
Ούτε στην κριτική;
Στην κριτική έχουμε κάποιες συγ-
γένειες και υπήρξε ώς ένα σημείο
δάσκαλός μου. Ξεκίνησα να γράφω
κριτική από το περιοδικό Ξεκίνημα
το 1946-47. εκεί κρατούσα τη
στήλη της κριτικής του βιβλίου.
κατόπιν συνέχισα να γράφω βι-
βλιοκρισίες στην εφημερίδα Νίκη
και πιο εκτεταμένες κριτικές για
την ποίηση στο περιοδικό Εποχές.
Θυμάστε για ποιο έργο ήταν η
πρώτη σας κριτική;
Ήταν για μια νουβέλα του Δρο-
σίνη, με τον οποίο είχα στενή γνω-
ριμία, από τα 17 μου χρόνια. κάθε
τόσο πήγαινα και τον έβλεπα στο
σπίτι του στην κηφισιά.
Γράφετε καινούργια ποιήματα;
Όταν δημοσιεύθηκε η τελευταία
μου συλλογή, μου είπαν ότι βρί-
σκομαι σε άνοδο. Δεν ήθελα, λοι-
πόν, να σταματήσω σε πτώση. γι’
αυτό από τότε δεν έχω γράψει
άλλα.
Ούτε ένα;
αν υπάρχει, το έχω στα σημειωμα-
τάριά μου.
Τι είναι αυτά τα σημειωματάρια;
Άρχισα να κρατάω σημειώσεις από
το 1943 και συνεχίζω και μέχρι σή-
μερα, με στοχασμούς, κρίσεις για
διάφορα κείμενα ή πρόσωπα, εντυ-
πώσεις από ταξίδια, περιγραφές
γεγονότων, αυτοβιογραφικά στοι-
χεία. κάποια στιγμή αποφάσισα
να τα συγκεντρώσω σε δύο τόμους:
ο πρώτος τόμος είναι από το 1943
έως το 1965, τότε που ξεσπάει η
πολιτική κρίση, ο δεύτερος τόμος
αρχίζει από το 1966, όταν έγινα
λέκτορας στο Πανεπιστήμιο αθη-
νών, έως σήμερα. τον πρώτο τον
έχω καθαρογράψει. από τον δεύ-
τερο έχω καθαρογράψει ένα πολύ
μεγάλο μέρος και έχει μείνει απέξω
μόνον το σημειωματάριο που κρα-
τάω τώρα.
Εξακολουθείτε να γράφετε δη-
λαδή;
κρατάω σημειώσεις πάντα… Ένα
βράδυ, όταν ήμουνα στα γιάννινα,
αποφάσισα να τα συγκεντρώσω
όλα αυτά και να τα τιτλοφορήσω
Ex nihilο, γιατί, όπως γράφω στο
δεύτερο τόμο, εκ του μηδενός γρα-
φτήκανε κι εγώ εκ του μηδενός ξε-
κίνησα. Στον πρώτο τόμο έχω ολό-
κληρες σελίδες από τον εμφύλιο
Πόλεμο, όπου υπηρέτησα δυο χρό-
νια στη ζώνη επιχειρήσεων…
Τα γράψατε χωρίς σκοπό να δη-
μοσιευθούν;
Δε λογάριαζα να τα εκδώσω, ώς το
βράδυ εκείνο στα γιάννινα, όταν
αποφάσισα να τα συγκεντρώσω,
αλλά δεν πρόκειται να δημοσιευ-
θούν όσο ζω.
Γιατί;
κ.Σ. -Πρώτα απ’ όλα τα θεωρώ
«εκ του μηδενός». και υπάρχουν
στοιχεία που δεν θα ήθελα να δω
να δημοσιεύονται.
Είναι ένα είδος διαθήκης;
Όχι, δεν είναι διαθήκη, έχουν πολ-
λές εξομολογήσεις, άλλοτε επικαι-
ρικές, άλλοτε ανεπίκαιρες.
Είναι ένα μεικτό είδος δηλαδή,
ένα διακείμενο...
κατά κάποιον τρόπο.
Από την ποίηση περνάτε στην
πεζογραφία και από την πεζο-
γραφία στην ποίηση. Ποια εί-
ναι η σχέση της ποίησης με την
πεζογραφία στο έργο σας;
είναι αρκετά συγγενική. μέσα
στην πεζογραφία μου υπάρχουν
στοιχεία ποιητικά (ο συμβολισμός,
που υπάρχει και στην ποίησή μου)
και μέσα στην ποίηση υπάρχουν
και στοιχεία πεζογραφικά. επομέ-
νως, αλληλοσυμπληρώνονται. η
πεζογραφία μού δίνει την ευκαιρία
να εκφράσω πράγματα που δεν
μπορεί να τα εκφράσει η ποίηση
και η ποίηση πράγματα που δεν
μπορεί να εκφράσει η πεζογραφία.
Θα έλεγα ότι υπάρχουν περισσό-
τερα ποιητικά στοιχεία στην πεζο-
γραφία μου από ό,τι πεζογραφικά
στοιχεία στην ποίησή μου.
Το μυθιστόρημά σας Η κλειστή
ζωή έγινε δεκτό με ενθουσιασμό
από την κριτική…
είναι ένα μυθιστόρημα εμπνευ-
σμένο απ’ τις εμπειρίες μου από
την Άνδρο. εκτυλίσσεται στην Άν-
δρο της περιόδου 1936-39, όταν
ήμουνα εκεί. γράφτηκε βέβαια αρ-
γότερα, γιατί και πολύ αργότερα
πήγαινα στην Άνδρο, είχα δεσμό
με το νησί αυτό. η Κλειστή ζωή
γράφτηκε από το 1947 έως τον Δε-
κέμβριο του 1949. και από το
1949 ώς το 1950-51 ξαναγράφτηκε
από την αρχή. Όταν κυκλοφόρησε,
το 1952, έγινε δεκτή με θερμά σχό-
λια, αλλά μερικοί νόμισαν ότι πρό-
κειται για την κλειστή ζωή της
επαρχίας. φυσικά, υπάρχουν ηθο-
γραφικά στοιχεία, ήταν αναπόφευ-
κτο. αλλά δεν είναι η κλειστή ζωή
μόνο μιας επαρχιακής κοινωνίας.
είναι και η κλειστή ζωή του καθε-
νός από τους ήρωες, αν λάβουμε
υπ’ όψη και τα ψυχογραφικά στοι-
χεία της.
Η Κλειστή ζωή ανοίγει κάποτε;
εκεί που τελειώνει το βιβλίο δεν
ανοίγει. Βρισκόμαστε ακόμη στο
1938-39.
Θα λέγατε ότι τα χρόνια αυτά
που ζούμε είναι χρόνια κλειστής
ζωής;
Όχι, δεν είναι κλειστή η ζωή σή-
μερα, είναι άθλια.
εΞω αΠο το κιγκλιΔωμα
Πάνω σε μια κλωστή αράχνης λάμπει και ζυγιάζεται το
φως,
σαν σε φανταστική αιώρα,
ύστερα από σημεία και τέρατα που προμηνούσαν έναν
τέτοιο βαρύ χειμώνα,
κι ο άνεμος που διαβαίνει ανάερος σου φέρνει μνήμες.
τόσο μακρινή, τόσο βαθιά μουσική –
μα τι να ελπίσω…
τον κήπο αυτόν πόσον καιρό τον ξέρω!
χλωρός ερχότανε ο αέρας απ’ τις φυλλωσιές,
πριν τα κλαδιά του γίνουν σκέλεθρα
και πριν τον πνίξουνε τ’ αγκάθια και τα φίδια.
οι σκιερές συστάδες γεμάτες πουλιά.
τα παρτέρια όλο χρώμα και βλάστηση.
ετούτη η ερημιά σου φέρνει ακόμη
αχνά γαυγίσματα και ήχους της νύχτας,
τα σκυλιά που συντρόφευαν τον ύπνο σου
και θυμίζαν «ποιμένες αγραυλοῦντες»,
κι ύστερα, μόνο τη σιωπή του κάμπου.
Δε μπορώ πια να κοιμηθώ και να ξυπνήσω καινούργιος.
Στερήθηκα τη μεγάλη Άγνοια,
στερήθηκα τον ύπνο του ζώου.
κι απόμεινα έξω από το κιγκλίδωμα,
μέσα σε τόση νέκρα κι ερημιά,
να βλέπω αυτόν τον κήπο πιο παλιό κι απ’ τα δικά μου
χρόνια.
(Σ’ αρέσαν πάντα οι ρημαγμένοι κήποι.)
από τη συλλογή «ο ήλιος του μεσονυκτίου»,1983-1991,
Τα ποιήματα, Γ’, 1983-2005, αθήνα, νεφέλη, 2006, σσ. 55-56
χωριΣ Δελτιο καιρου
κυκλοφορούσαμε σε στοιχειωμένα χρόνια,
χωρίς δελτίο και πρόγνωση καιρού.
Σκύβαμε σαν τους οδοιπόρους που τους μαστιγώ-
νει ο άνεμος σε χιονισμένο τοπίο.
την αλλαγή την οσμιζόμαστε στον αέρα.
Βλέπαμε τ’ ανταριασμένα σύννεφα να πυκνώνουν
στη δύση,
τις παγωμένες νύχτες τον ξάστερο ουρανό
που προμηνούσε καλοκαιρία.
κάτι περιμέναμε, κάτι παλιό ξαναζούσαμε,
για το χτες και το αύριο χάναμε το τώρα,
δίχως κάποιος επίσημα να προαναγγέλλει
πώς θα ξημερωνόμαστε την άλλη μέρα.
φτάσαμε ώς εδώ, χωρίς πυξίδα και χωρίς
δελτίο καιρού.
κανείς δεν περίμενε πως ο δρόμος θα μας έβγαζε
σ’ αυτόν τον απέραντο βούρκο.
από τη συλλογή «Παλίρροια», 1991-1996,
Τα ποιήματα, Β’, op. cit., σ. 93
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 91
«Το φτερό και το χώμα». Γιατί
επιλέξατε αυτόν τον τίτλο για
τη δεύτερη συλλογή διηγημάτων
σας;
το φτερό, από τη μια, συμβολίζει
τον έρωτα και ό,τι μας δίνει φτερά,
ενώ το χώμα, από την άλλη, το θά-
νατο και ό,τι μας βαραθρώνει. Όλα
μαζί τα διηγήματα, στο σύνολό
τους, κινούνται σε ένα μεταίχμιο
ανάμεσα στο παλιό και το σύγ-
χρονο, στο παρόν και το παρελ-
θόν, στο αστικό και το φυσικό πε-
ριβάλλον, στην επαρχία και την
αθήνα, με τύπους και χαρακτήρες
απ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα
(υπάρχει στο τέλος και ο μπαρμπα-
γιώργης που άναβε το φανάρι),
συνδυάζοντας το συμβολισμό και
την ποιητική διάθεση με τον ρεα-
λισμό και τη σάτιρα και τον σαρ-
κασμό με το παράδοξο και το ασυ-
νήθιστο. ο ψυχολογικός και ο
κοινωνικός χαρακτήρας, η ατμό-
σφαιρα και το στοιχείο της υπο-
βολής είναι από το επικρατέστερα
γνωρίσματα, ενώ συχνά στο υπό-
στρωμά τους υπάρχει αθέατος ένας
ιδεολογικός πυρήνας.
Τι εννοείτε με τον όρο «ιδεολο-
γικός πυρήνας»;
Ότι υπάρχει ένα νόημα, μια ιδέα.
ας πούμε στο διήγημα «μαγδα-
λένα», όπου διαβάζουμε για δυο δί-
δυμες αδερφές, υπάρχει η σχέση
προσώπου και ειδώλου. ως προς
το είδωλο είναι πανομοιότυπες,
αλλά ως προς το πρόσωπο, που εί-
ναι ο εσωτερικός τους κόσμος, δια-
φέρουν βασικά. τον ήρωα του διη-
γήματος, κατά κάποιον τρόπο, τον
εμπαίζουν. Άλλοτε εμφανίζεται η
μία και άλλοτε εμφανίζεται η άλλη.
Έτσι όπως μοιάζουν δεν είναι δυ-
νατόν να ξεχωρίσει για ποια από
τις δύο πρόκειται. νομίζει πως εί-
ναι το ίδιο πρόσωπο.
Τις ξεχωρίζει τελικά;
ναι, στο τέλος όμως. Όταν, στο
τέλος, γδύνεται η μία, φαίνεται η
ουλή από μια εγχείρηση σκωληκο-
ειδίτιδας, και όταν γδύνεται αργό-
τερα η άλλη, δεν υπάρχει αυτή η
ουλή.
Ποια από τις δύο είναι η Μα-
γδαλένα;
η μαγδαλένα είναι και οι δύο. η
μάγδα, η πιο ευαίσθητη και ντρο-
παλή, και η λένα, η πιο αδίστακτη.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το
εξάτομο, στον Κέδρο, Περιδια-
βάζοντας, είναι μια ιστορία της
λογοτεχνίας;
92 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
ιστορία της λογοτεχνίας δεν είναι ρίοδος, γιατί δεν είχε μελετηθεί τρίτος τόμος, η διδακτορική δια-
ακριβώς. το Περιδιαβάζοντας είναι τότε αρκετά, ούτε γραμματολογικά τριβή δημοσιευμένη το 1972. τέ-
ένας πιο ελαφρός χαρακτηρισμός. είχαν συλλάβει ότι πρόκειται για ταρτος τόμος, Νεορομαντικοί και
Έχει όμως τα στοιχεία της γραμ- τη νεορομαντική και νεοσυμβολι- νεοσυμβολιστές, που επίσης δεν εκ-
ματολογίας. στική Σχολή. για τον καρυωτάκη δόθηκε, αλλά δημοσιεύτηκε κομ-
ξεκίνησα να γράφω ένα συγκριτο- ματιαστά στους τόμους τού Περι-
Ως κριτικό γνώμονα έχετε τη λογικό βιβλίο που ήταν και η διδα- διαβάζοντας.
ζωή. Τι σημαίνει αυτό; κτορική μου διατριβή: Οι επιδρά-
η λογοτεχνία αντλεί από τη ζωή κι σεις στο έργο του Καρυωτάκη. Ποιον Καρυωτάκη να διαβά-
απ’ τους προβληματισμούς για τη κατόπιν επρόκειτο να συνεχίσω, σουμε σήμερα;
ζωή και την ύπαρξη. αλλά διάφορα περιστατικά ζωής τον ενιαίο: τον «ελάσσονα» και τον
δεν με άφησαν να ολοκληρώσω μια «μείζονα» Ώς τα Νηπενθή είναι
Αν εγκαταλείψει κανείς την ποί- σύνθεση με το γενικό τίτλο Η ποί- λίγο ώς πολύ «ελάσσων». από κει
ηση εγκαταλείπει και τη ζωή; ηση και το πνεύμα μιας εποχής. ο και πέρα, είναι πια «μείζων».
καμιά φορά συμβαίνει κι αυτό. ο πρώτος τόμος ήταν Ο Τέλλος
καρυωτάκης αυτοκτόνησε εγκατα- Άγρας και το πνεύμα της παρακμής, Αναφερθήκατε σε πολλά ονό-
λείποντας και τις δύο. που κυκλοφόρησε το 1962. ο δεύ- ματα ποιητών. Οι περισσότεροι
τερος τόμος θα ήταν Κ. Γ. Καρυω- απ’ αυτούς θεωρούνται ελάσσο-
Γιατί ασχοληθήκατε τόσο εκτε- τάκης, η μαρτυρία κι η διαμαρτυρία, νες. Υπάρχουν μείζονες και
νώς με τον Καρυωτάκη; που γράφτηκε, χωρίς να πάρει την ελάσσονες ποιητές; Πώς κρίνετε
με ενδιέφερε πάντα αυτή η πε- οριστική του μορφή και να εκδοθεί. αυτούς τους όρους;
Δεν είναι ακριβώς έτσι, όπως στε-
ρεότυπα και τυποποιημένα εξακο-
λουθούν να λένε. υπάρχουν δια-
ΒιΒλια βαθμίσεις. «ελάσσονες», βέβαια,
αποτελούν όποιοι έχουν μόνο ποί-
του κωΣτα ΣτεργιοΠουλου ηση χαμηλόφωνη, χωρίς κανένα
από τα χαρακτηριστικά όσων θεω-
Επιλογή απ’ τα ποιήματα, ανθολόγηση-επιμέλεια: Στέφανος Δια- ρούνται «μείζονες». Δηλαδή: ιδεο-
λησμάς, Ερμής, 2008, 176 σελ. λογικό περιεχόμενο, υψωμένη
Τα ποιήματα: 1983-2005, Νεφέλη, 2006, 213 σελ. φωνή και ισχυρούς τονισμούς, γε-
νικά θέματα και εύρος θεματολο-
Οι επιδράσεις στο έργο του Καρυωτάκη, Σοκόλη - Κουλεδάκη, γίας. υπάρχουν και ποιητές που
2005 [1972], 245 σελ. τους χαρακτήρισαν ελάσσονες και
δεν είναι μόνο ελάσσονες, γιατί
Πρώτοι αποχωρισμοί, Κέδρος, 2005, 139 σελ. έχουν κάτι απ’ όλα τ’ άλλα στοι-
Περιδιαβάζοντας: Από τα σχήματα στα πρόσωπα, Κέδρος, 2004, 319 χεία. ας πούμε τον Σεφέρη, τον
σελ. χαρακτηρίζουν μείζονα ποιητή. ο
Σεφέρης έχει ιδεολογικό περιεχό-
Η κλειστή ζωή. Μυθιστόρημα, Κέδρος, 2002 (β’ έκδ.), 301 σελ. μενο, αλλά σπάνια ισχυρούς τονι-
σμούς, όπως στις «μυκήνες»
Το φτερό και το χώμα. Διηγήματα, 2001, 210 σελ. («Βουλιάζει όποιος σηκώνει τις με-
Περιδιαβάζοντας: Γύρω στη νεοτερική ποίησή μας, Κέδρος, 2000, γάλες πέτρες».) Σε κάτι τέτοιες κο-
339 σελ. ρυφώσεις, ο Σεφέρης είναι και μεί-
ζων ως προς τους ισχυρούς
Περιδιαβάζοντας: Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας, Κέδρος, τονισμούς, αλλά συνήθως η ποί-
1999 [1986], 187 σελ. ησή του κινείται σε χαμηλότερους
τόνους. Όμως, είναι μείζων. Δια-
Παλίρροια: 1991 – 1996, Γαβριηλίδης, 1998, 62 σελ. θέτει ιδεολογικό περιεχόμενο και
γενικά θέματα. και ο καρυωτάκης
Περιδιαβάζοντας: Στους ίδιους και σ’ άλλους καιρούς, Κέδρος, 1996,
είναι μείζων ποιητής, καθώς έχει
279 σελ. ισχυρούς τονισμούς που δεν τους
Περιδιαβάζοντας: Από τη μεσοπολεμική στη μεταπολεμική πεζο- πρόσεξαν ίσως. Ένα σχετικό με-
γραφία, Κέδρος, 1994, 259 σελ. λέτημά μου βρίσκεται στον τέταρτο
τόμο τού Περιδιαβάζοντας, «η μαρ-
Τα ποιήματα 1965-83, Νεφέλη, 1992, 246 σελ. τυρία της μορφής στην ποίηση του
καρυωτάκη». εκεί, το έχω απο-
Ο ήλιος του μεσονυκτίου. Ποιήματα 1983-1991, Νεφέλη, 1991, 68 δείξει με συγκεκριμένα παραδείγ-
σελ. ματα, πως ο καρυωτάκης δεν εί-
Τα ποιήματα: 1944-1965, Νεφέλη, 1988, 256 σελ. ναι ελάσσων ποιητής. Βέβαια,
στην πρώτη του συλλογή και στα
Αλλαγή φωτισμού: 1979-1983, Κέδρος, 1984, 70 σελ. Νηπενθή έχει ελάσσονες τόνους,
αλλά στην τελευταία έχει και γε-
Περιδιαβάζοντας: Από τον Κάλβο στον Παπατσώνη, Κέδρος, 1982, νικά θέματα και ιδεολογικό περιε-
197 σελ. χόμενο και, κυρίως, ισχυρούς το-
Τα μισά του πλου: 1973-1979, Κέδρος, 1979, 70 σελ. νισμούς («ατίθασα μέλη, διαφανή
ρούχα / γλοιώδη στόματα υποκρι-
τικά»). είναι μείζων ποιητής. Όσο
για τον Άγρα, στις Καθημερινές εί-
ναι εντελώς ελάσσων, στην τελευ-
ταία του συλλογή, Τριαντάφυλλα
μιανής ημέρας, έχει και ιδεολογικό
περιεχόμενο –που το επισημαίνω
στο βιβλίο μου Ο Τέλλος Άγρας
και το πνεύμα της παρακμής–,
ενίοτε και ισχυρούς τονισμούς
(«αφού έχω τέτοια μαύρα δάκρυα
χύσει / κι άδραξα μόνο εντός μου
απαντοχή / ο πλάστης μου είμαι,
ακέρια είμαι μια χτίση / πάρεξ
εντός μου, αλλού δεν έχω αρχή» ή
κι αλλού «Δαίμονα για ουρανέ, εγώ
είμαι, ναι»).
Άρα θα λέγατε ότι υπάρχουν
μέσα στο ίδιο έργο και στιγμές
μείζονες και στιγμές ελάσσονες.
ναι, ας πούμε ο Παλαμάς και ο Σι-
κελιανός είναι μείζονες ποιητές,
αλλά έχουν και ελάσσονα ποιή-
ματα. υπάρχουν διαβαθμίσεις και
υπάρχουν και τα άκρα. εκείνοι που
είναι πράγματι ελάσσονες κι αυτοί
που είναι πράγματι μείζονες.
Τι επιβιώνει;
φοβάμαι πως πολύ άξιοι ποιητές
έχουν λησμονηθεί..
Σχέδια του Τέλλου Άγρα (αριστερά), αγνώστου σχεδιαστή, και του Κώστα
Καρυωτάκη (δεξιά), από τον Δημήτρη Μυταρά. Και οι δύο ποιητές
απασχόλησαν το μεγαλύτερο μέρος της ερευνητικής δουλειάς του Κώστα
Στεργιόπουλου.
Γιατί;
είναι άγνωστο γιατί. Έχουν λη-
σμονηθεί, ενώ άλλοι αναφέρονται
κάθε τόσο. είναι κι αυτός ένας λό-
γος που ασχολήθηκα με κριτικές
και φιλολογικές εκδόσεις, για να
φέρω στη δημοσιότητα και στο
προσκήνιο ποιητές λησμονημένους
ή αγνοημένους.
φταίει η κριτική;
η κριτική ή δεν τους είχε ανακα-
λύψει στα σωστά τους μέτρα ή τους
άφησε να λησμονηθούν.
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 93
Στο τέλος μένει η ποίηση ή η
κριτική;
αν η κριτική είναι πειστική, μένει
και η κριτική και η ποίηση.
Είναι η συνέντευξη λογοτεχνικό
είδος;
εξαρτάται απ’ αυτόν που την παίρ-
νει και απ’ αυτόν που τη δίνει…
Ήταν καλή αυτή η συνέντευξη;
αυτό εξαρτάται τελικά απ’ την
κρίση του αναγνώστη. zx
1
κώστας Στεργιόπουλος, «η ποιητική
μου πορεία από τη δική μου σκοπιά»,
Θέματα Λογοτεχνίας (αφιέρωμα στον
γιώργο Σεφέρη και τον κώστα Στερ-
γιόπουλο), τχ. 22, αθήνα, ιανουάριος-
απρίλιος 2003, γκοβόστη, σσ. 130-131.
ο Στεργιόπουλος παραπέμπει με προ-
σεκτικά επιλεκτικό τρόπο στο κείμενό
του, παραλείποντας, για παράδειγμα,
το «ώς τώρα» από τη φράση «την ώς
τώρα ποιητική μου πορεία», πράγμα
που σημαίνει ότι αυτή τη φορά, προση-
λωμένος στο κείμενο, κοιτάζει την ποι-
ητική του πορεία εκ των υστέρων, από
μεγαλύτερη απόσταση, με ένα βλέμμα,
πια, σχεδόν οριστικό.
 το Χαλέπι,
μια πόλη του μοντερνισμού
ΔIΠλA
ΒιΒλιΑ
από τον Δημητρη ΔουλΓΕριΔη

ίναι ένα συναρπαστικό υπαλλήλους γραφείου και αξιωμα- άτομο, τα φύλα, τον ορθολογι-

ε βιβλίο, χωρίς περιστρο-

Κρυμμένες ιστορίες σε
εξαντλημένες εκδόσεις
ή τίτλους που χάθηκαν
από τη μετάφραση.
Το Books’ Journal διαβάζει
και συστήνει, με τη μορφή
σύντομων σημειωμάτων,
βιβλία που αξίζουν μια
δεύτερη ευκαιρία
Keith David Watenpaugh,
Being modern in the Middle
East. Revolution, nationalism,
colonialism and the Arab middle
class, Princeton University
Press, 2006, 325 σελ.
φές. και αξίζει να ξεκι-
νήσει κανείς ανορθόδοξα
αυτό το σημείωμα – από
τα συμπεράσματα. Παράλληλα,
όμως, γεννάει πρόσθετη θλίψη
στον αναγνώστη, κάθε φορά που
συγκρίνει ασυναίσθητα το μεγαλείο
μιας πόλης της ανατολικής μεσο-
γείου, στις αρχές του 20ού αιώνα,
με τη σημερινή αφόρητη κατάληξη,
στο χαλέπι του δικτάτορα Άσαντ.
η μεσαία τάξη φέρεται να τον
υποστηρίζει μπροστά στον φόβο
μιας «ισλαμικής εκτροπής», η με-
σαία τάξη πρωταγωνιστεί και στο
φλας μπακ πέντε δεκαετιών, που
υπογράφει ο κηθ ντέιβιντ γουό-
τενποφ, καθηγητής Σύγχρονων
ισλαμικών Σπουδών στο Πανεπι-
στήμιο της καλιφόρνιας.
Πάρτε, για παράδειγμα, την ει-
κόνα στο λογοτεχνικό σαλόνι της
ποιήτριας μπιντ φικρ (σελ. 52), η
οποία δίνει ένα μέτρο για την
άγνωστη ιστορία της περιοχής: οι
συνδαιτυμόνες φορούν όλοι μαύρα
ή λευκά κοστούμια, τα οποία έχουν
παραγγείλει από το Παρίσι. Όταν
δεν παίζουν σκάκι ή χαρτιά, μελε-
τούν το έργο του ραμπελαί και δια-
γωνίζονται σε εξεζητημένους αγώ-
νες ποίησης. Πολλοί από αυτούς
είναι απόφοιτοι της τοπικής χρι-
στιανικής ιεραποστολής ή δημό-
σιων λυκείων που ακολουθούν τους
δυτικούς κανόνες. γνωρίζουν ξένες
γλώσσες –οι περισσότεροι γαλ-
λικά–, όχι μόνο λόγω της εκπαί-
δευσής τους αλλά χάριν και των
εμπορικών συναλλαγών σε μια
αγορά που εκτείνεται μέχρι τη
μασσαλία και το μάντσεστερ.
Στο γενικό κάδρο, την παραμονή
της επανάστασης των νεότουρ-
κων (το 1908), τα σουαρέ του χα-
λεπίου ασφυκτιούν από άντρες και
γυναίκες, χριστιανούς και μου-
σουλμάνους, με παρεμφερές εκ-
παιδευτικό υπόβαθρο, που πίνουν
κρασί και καπνίζουν αμερικανικά
ή τουρκικά τσιγάρα πολυτελείας
(όχι πάντως τον αναμενόμενο ναρ-
γιλέ). η μεσαία τάξη αναπνέει
μέσα σε μια κουλτούρα ελευθερίας,
αναγνωρίζοντας ίσα δικαιώματα
ανάμεσα σε γιατρούς, δικηγόρους,
τούχους.
με άλλα λόγια, δεν ζούσαν όλοι
οι Άραβες όπως ο Σερίφ αλή, τον
οποίο υποδύεται ο ομάρ Σαρίφ
στον Λώρενς της Αραβίας. ο περφε-
ξιονισμός του ντέιβιντ λην επέ-
βαλε ίσως έναν ακόμη συναρπα-
στικό χαρακτήρα, αλλά συγχώνευσε
κάμποσα από τα κλισέ του οριε-
νταλισμού. ούτε καν οι Άραβες του
1919 δεν θα αναγνώριζαν τον
εαυτό τους σαν τους «ευγενείς αγρί-
ους» που πολεμούν για να διώξουν
τους «τρομερούς τούρκους» από τη
γη τους. μια τέτοια αφήγηση προ-
έκυψε –και όχι με αυτούς τους
όρους– σε μεταγενέστερη περίοδο,
σημειώνει ο συγγραφέας, σηκώνο-
ντας κόκκινη κάρτα στη θεωρία του
«αυθόρμητου εθνικισμού»:
η αφήγηση αυτή δεν παίρνει
υπ’ όψη της ότι η γενεαλογία
του εθνικισμού είναι «παρά-
γωγη», «φαντασιακή» και
προϊόν των ελίτ, με τον τρόπο
που την έχουν περιγράψει οι
θεωρητικοί από τον Έρνεστ
γκέλνερ ώς τον μπένεντικτ
Άντερσον. είναι, σαν να λέμε,
ότι μπορεί κανείς να έχει εθνι-
κισμό χωρίς εθνικιστές (σ.
183).
ο ίδιος προτείνει εξ αρχής την ονο-
μασία «ανατολική μεσόγειος» αντί
του δοκιμασμένου όσο και φορτι-
σμένου όρου «μέση ανατολή» (ο
οποίος επιλέγεται μάλλον από τον
εκδοτικό οίκο στο εξώφυλλο). Στην
περιοχή αυτή εντοπίζεται γεωγρα-
φικά η υπόθεση εργασίας του: μετά
το 1908, τον α’ Παγκόσμιο Πό-
λεμο και τις απαρχές της αποικιο-
κρατίας, διαμορφώθηκε μία δια-
κριτή μεσαία τάξη, βασικό
χαρακτηριστικό της οποίας δεν
ήταν ο πλούτος, η επαγγελματική
ενασχόληση ή το επίπεδο μόρφω-
σης, αλλά ο τρόπος που εσωτερί-
κευσε την ιδέα της νεωτερικότη-
τας. Πώς, δηλαδή,
ενσωμάτωσε στην καθημερινό-
τητα και την πολιτική ζωή μία
ποικιλία ηθών, τρόπων και τά-
σεων, έναν όγκο ιδεών για το
σμό και την εξουσία, κατ’ ευ-
θείαν προερχόμενων από αυτό
που οριζόταν ως πολιτιστική,
κοινωνική και ιδεολογική πρα-
κτική των σύγχρονών τους δυ-
τικών μητροπόλεων.
υπ’ αυτό το πρίσμα, ο ίδιος ο συγ-
γραφέας θα πρέπει να επιλέξει με
ποιους θα πάει και ποιους θ’ αφή-
σει. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει
δικαιωματικά ο Έντουαρντ Σαΐντ,
ο Έρικ χόμπσμπωμ, αλλά και ο
Πήτερ γκέυ. Στη δεύτερη εντάσ-
σεται ο μπέρναρντ λιούις, ο
οποίος καταλογίζει στην υστερο-
οθωμανική κοινωνία την τάση «να
κερδίσει τον σεβασμό της ευρώ-
πης υιοθετώντας ευρωπαϊκούς κα-
νόνες πολιτισμού και οργάνωσης».
αυτή την οπτική αντικρούει ο συγ-
γραφέας:
αποκλείει τη δυνατότητα για
τους αναμορφωτές και τα μέλη
των αναδυόμενων τάξεων να
προσαρμόσουν τη νεωτερικό-
τητα στους δικούς τους σκο-
πούς, μακριά από την αντί-
σταση ή τη συνεργασία με τη
Δύση. οι παρατηρήσεις, όπως
του λιούις, στερούν τη δυνα-
τότητα από όσους επιδίωξαν
τη νεωτερικότητα να είναι δη-
μιουργοί της δικής τους ιστο-
ρίας.
Πώς αλλιώς εξηγείται, ρωτάει με
τον τρόπο του, το γεγονός ότι στην
περίοδο 1908-1912 κυκλοφόρησαν
23 νέες εφημερίδες και επιθεωρή-
σεις στο χαλέπι, όταν την περίοδο
1864-1908 ιδρύθηκαν μόλις τέσσε-
ρις; από τους τίτλους πολλών εφη-
μερίδων –«Διαφωτισμός», «Πρόο-
δος»– μέχρι τους καινούργιους όρους
που επιβάλλουν –«σύνταγμα», «πο-
λιτισμός»–, το ιακωβίνικο πνεύμα
των καιρών έρχεται για να μείνει.
οι γαλλοσπουδαγμένοι δημοσιο-
γράφοι της εποχής ανταποκρίνονται
στο πρότυπο του «παρεμβατικού
διανοουμένου», έχοντας ως μόνιμη
αναφορά την υπόθεση ντρέυφους.
το έργο τους συμπληρώνεται από
τα κλειστά κλαμπ κοινωνικής αλ-
ληλεγγύης (aleppo Mutual aid

94 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]


Αριστερά: Άποψη της κεντρικής αγοράς του Χαλεπίου, από την περίοδο 1900-1920. Δεξιά: Το Χαλέπι με το κάστρο στο βάθος, από την ίδια περίοδο.
Society), που επιθυμούν επίσης
την πολιτική αλλαγή. η «χαρού-
μενη γνώση» διαχέεται στα μέλη
τους μέσω αναγνωστηρίων, γυ-
μναστηρίων, χορωδιών και σεμι-
ναρίων. Σε ένα από αυτά, τον φε-
βρουάριο του 1910, ο μπατρίκι
καγιάτ αναλύει με τόλμη τις «αι-
τίες της καθυστέρησής μας». η
πρώτη αφορά την προεπαναστα-
τική διακυβέρνηση του χαμιδικού
καθεστώτος και η δεύτερη την
άκριτη αποδοχή των δυτικών
ηθών. αυτό που χρειάζεται, όμως,
είναι η συλλογική θυσία και η
άρση της στασιμότητας:
τι ήταν αυτό που έδωσε θάρρος
στην ιουδήθ να κόψει το κεφάλι
του ολοφέρνη; Ήταν ο ζήλος
για το έθνος [al-hamiyya al-
wataniyya] και τίποτε άλλο! ρω-
τήστε τους γάλλους για τον ζήλο
της ζαν ντ’ αρκ. τους Άγγλους
για τον λεοντόκαρδο, τους Άρα-
βες για τον Σαλαδίνο...
Σε μια στιγμή σπάνιας ιστορικής
ειρωνείας, ένας ισλαμιστής επικα-
λείται τη φαντασιακή προϊστορία
των εβραίων και των ευρωπαίων,
για να τονώσει τη μιμητική επιθυ-
μία των ακροατών του! την ίδια
χρονιά, ο ομοϊδεάτης του φατάλα
καστούν, εκδότης της γραμμένης
στα αραβικά εφημερίδας Λαός,
ένιωθε άνετα όταν ρωτούσε τους
συμπατριώτες του: «γιατί δεν
έχουμε δανειστεί περισσότερα
στοιχεία από την ευρώπη;».
είναι μια εικόνα απολύτως ιστο-
ρική, όσο και εύθραυστη. Όλα αλ-
λάζουν με την είσοδο της τότε κα-
ταρρέουσας οθωμανικής αυτο-
κρατορίας στον α’ Παγκόσμιο Πό-
λεμο, στο πλευρό της γερμανίας. η
συνδρομή του κάιζερ στον εκσυγ-
χρονισμό του οθωμανικού στρα-
τεύματος και η αξιοποίηση του
ισλαμικού στοιχείου ως αντίβαρο
στους Βρετανούς δεν θα αφήσει
ανέπαφο το χαλέπι. η πόλη της
Συρίας θα γίνει επίκεντρο μιας ιδε-
ολογικής σύγκρουσης για την
εθνική ταυτότητα (Άραβας ή τούρ-
κος;), τη γλώσσα και την πολιτι-
σμική ομοιογένεια των κατοίκων.
την ίδια εποχή που η εφημερίδα
Haleb γιορτάζει την ενοποίηση της
«αραβικής Συρίας, όπου δεν υπάρ-
χουν διαφορές μεταξύ μουσουλμά-
νων, χριστιανών και εβραίων», τα
επίλεκτα μέλη της μωαμεθανικής
κοινότητας στο χαλέπι γιορτάζουν
την καταστροφή της Σμύρνης με
ενθουσιώδεις μαζικές προσευχές
στα τοπικά τζαμιά (πρακτική που
εξαπλώνεται στη Δαμασκό και τη
Βηρυττό).
ιδεολογική διαμάχη
H θα συνεχιστεί με την
κατάληψη του χαλε-
πίου από τους γάλ-
λους, το 1920, όταν η
κοινωνία διχάζεται ανάμεσα σε
όσους υποδέχονται το ξένο σώμα
σαν δίοδο προς το άδυτο του μο-
ντερνισμού και σε εκείνους που
επιμένουν στην ανάδυση ενός νεω-
τερικού ισλαμικού κινήματος. Σε
όλη τη διάρκεια της αποικιοκρατι-
κής περιόδου, η Συρία θα επιδιώξει
την εφαρμογή του πολιτικού νεω-
τερισμού οργανώνοντας κόμματα
και ενσωματώνοντας στον δημό-
σιο διάλογο τις ιδεολογίες της αρι-
στεράς και της Δεξιάς. τα μικρά
κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά κι-
νήματα, ειδικότερα, θα αναπτύξουν
ισχυρούς δεσμούς με τις διεθνείς
οργανώσεις-ομπρέλα. μέσα σε ένα
σκηνικό συχνών εντάσεων, το να
είναι κανείς φασίστας, κομμουνι-
στής ή φιλελεύθερος εθνικιστής θα
αποτελέσει δείγμα νεωτερικής γρα-
φής στην πολιτική αρένα.
ο δρόμος της μεσαίας τάξης
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 95
ρhotographium
προς τον μοντερνισμό δεν είναι,
έτσι κι αλλιώς, στρωμένος με τις
καλύτερες προθέσεις. λίγο πριν
από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο,
δύο ομάδες θα συγκρουστούν στους
δρόμους του χαλεπίου, λειτουργώ-
ντας μέσα στο «μαγνητικό πεδίο
του φασισμού». οι «χαλύβδινοι χι-
τώνες» (παραστρατιωτικό σώμα,
σουνιτικών πεποιθήσεων, που ενα-
ντιωνόταν στον αραβικό εθνικισμό)
και το «λευκό σήμα» (επίσης πα-
ραστρατιωτικοί, μέλη της καθολι-
κής κοινότητας) επικαλούνται τον
ευρωπαϊκό φασισμό, ως ένδειξη νε-
ωτερικότητας.
οι παραδοσιακές μορφές αστι-
κής βίας παραδίδουν τη θέση τους
σε καινούργιες και, κυρίως, διευρύ-
νουν το πεδίο του κοινωνικού εξ-
τρεμισμού: δικαίωμα πλέον να πα-
ριστάνουν τους «ένοπλους ιερα-
πόστολους» έχουν ολοένα και πε-
ρισσότερες κοινωνικές ομάδες. ο
μεγαλύτερος αντίκτυπος που θα έχει
η ταύτιση των 20άρηδων και 30άρη-
δων με τη βία θα είναι η υποστήριξή
τους προς τα μοναρχικά καθεστώτα
του μέλλοντος. Όταν η «νεωτερικό-
τητα του αυταρχισμού» χρησιμοποι-
ηθεί, δηλαδή, σαν φράγμα απέναντι
στην ισλαμοποίηση της ευρύτερης
περιοχής. zx

ο να ετοιμάζεις ένα
T ούζο είναι λογοτεχνική
πράξη, σύμφωνα ασφα-
λώς με την ρήση του με-
γάλου χιλιανού ποιητή
νίκανορ Πάρρα, ο οποίος, καίτοι
γεννημένος το χίλια εννιακόσια
δέκα τέσσερα, εθεάθη μόλις προ-
χθές, ήτοι στις 14 Δεκεμβρίου,
ημέρα Παρασκευή, στις είκοσι και
τριάντα, ώρα ελλάδος, να ανάβει
ένα εκλεκτό πούρο αβάνας, και να
πίνει μια γουλιά κονιάκ, αναθυ-
μούμενος, έναν ακαριαίο στίχο του
από το Δέκατο πέμπτο (XV) μέρος,
εκ των Δεκαεφτά (XVii), της ποι-
ητικής σύνθεσης Cartas del poeta
que duerme en una silla (γράμματα
του Ποιητή που κοιμάται μια κα-
ρέκλα), έναν στίχο που αποτέλεσε,
από το 1969, ημερομηνία δημοσί-
ευσής του, το λογοτεχνικό του
credo, έναν στίχο που αποτέλεσε,
και εξακολουθεί να αποτελεί, το
νόημα της ζωής του εικαστικού Δα-
βίδ φοίβου Βαλλάση, από τότε που
συναντήθηκε/ έσμιξε/ υπάρχει με
την ιστορικό Έλλη ιωάννα φρα-
ντζάκη – αλλά ας θυμηθούμε τον
στίχο που αναθυμόταν, μόλις προ-
χθές, καπνίζοντας το πούρο αβά-
νας του και σιγοπίνοντας το κο-
νιάκ του ο Πάρρα: Fornicar es un
acto literario.
* * *
το να ετοιμάζεις ένα ούζο – πο-
τήρι σωλήνας καφενείου, δύο πα-
γάκια πάντα, ευμεγέθη, παλαιάς
κοπής, όχι, παλαιάς ψύξεως και
παλαιάς εικαστικής δομής, τέλος
πάντων, πρώτα τα δύο παγάκια, οι
πάγοι, ο πάγος, στο ποτήρι, κατό-
πιν να ρίχνεις αργά, με ραθυμία
ακριβείας, πες, το ούζο, κι αυτό,
μεθοδικά να λευκαίνει, να παίρνει
εκείνο το περιλάλητο υπογαλα-
κτώδες χρώμα, ολόκληρη διαδικα-
σία, ολόκληρη ιστορία, με ούζο
πάντα εύκαιρο, λαϊκό, του απλού
εμπορίου, το βρίσκεις παντού, όχι
ούζο σπάνιο, όχι ούζο βιολογικό,
όχι ούζο εξαπλής αποστάξεως, όχι
ούζο με τρέχα-γύρευε υπερονομα-
σία προέλευσης, όχι, όχι, χίλιες
φορές όχι ούζο καζανιστό, ή κα-
ζαν’στό όπως το λέγανε στην
Ψάπφα, το κουτούκι εκείνο στην
πόλη της μυτιλήνης οι δύο γερά-
κοι, πολύ ωραίοι τύποι, που κου-
96 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
Περίληψη
Προηγουμένων
#3 άλλων – το να ετοιμάζεις ένα ούζο
Ένα αφήγημα σε συνέχειες
από τον iκαρΟ MΠαΜΠαΣακη
eικονογράφηση: eΛεαννα MαρΤινΟυ
είναι λογοτεχνική πράξη. Όπως
και το γαμήσι, έγραψε ο νίκανορ
Πάρρα. για άκου, για φαντάσου,
για σκέψου: Fornicar es un acto lit-
erario που σημαίνει Το γαμήσι είναι
πράξη λογοτεχνική.
* * *
η φραντζάκη έπινε το ούζο της με
μικρές γουλιές, επιβραδύνοντας τις
Οι κεντρικοί χαρακτήρες (η ιστορικός Έλλη ιωάννα φραντζάκη στιγμές, διακόπτοντας το διαρκές,
που ερευνά τη Γερμανία του Αδόλφου Χίτλερ και, παραλλήλως, κατεβάζοντας το volume του χρό-
τη δολοφονία του Τζον φιτζέραλντ Κέννεντυ, και ο εικαστικός νου, επιβάλλοντας στον χρόνο τη
Δαβίδ φοίβος Βαλλάσης) συναντιούνται με τους θρυλικούς σιωπή, επιχειρώντας την επανεξέ-
Ηλεκτρολεττριστές Νίκο Βελή και Μάνο Γιαννόπουλο, οι οποίοι ταση, και αυτή, όπως και ο Βαλλά-
σε μιαν απέλπιδα απόπειρα απόδρασης από τον λαβύρινθο του σης, το rewind των γεγονότων, και
αλκοόλ καταπιάνονται με τη συγγραφή ενός βιβλίου σχετικά με τέτοια ώρα, πίνοντας το ούζο της
τον παράφρονα πράκτορα James Jesus Angleton. επιχειρούσε την αναδιάταξη των
Η εικονογράφηση, σε κάθε συνέχεια, είναι της ζωγράφου σκέψεων της ημέρας, μιαν ανα-
Ελεάννας Μαρτίνου. σκόπηση σε θραύσματα επιβραδυ-
νόμενου χρόνου, κατασιγασμένου
χρόνου, άηχου, σιωπηλού χρόνου.
Όχι μονάχα το να το ετοιμάζεις,
αλλά και να το πίνεις, το ούζο,
είναι πράξη λογοτεχνική.
* * *
ο Βαλλάσης κοιτάζει την φρα-
ντζάκη την στιγμή που φέρνει στα
χείλη της το ποτήρι και πίνει την
τελευταία γουλιά. Σηκώνεται για
να της σερβίρει το επόμενο ούζο
και σκέφτεται ότι εδώ και πέντε
χρόνια αυτή η τελετουργία είναι η
κλεψύδρα τους, είναι ένα κομπο-
σκοίνι, μια συνεκτική επικύρωση
της άρσης του χρόνου, όπως είχαν
συνωμοτήσει να κάνουν από τα
πρώτα τους κοινά, λατρεμένα ει-
Ἑλεάννα Μαρτίνου, Silent time, μεικτὴ τεχνική, 2012.
κοσιτετράωρα: θα αναιρέσουμε,
είχαν συμφωνήσει, το απηνές
«εγώ χαλάω τον χρόνο, κι ο χρό-
τσόπιναν και κουβεντιάζανε ένα επιχειρήσει να κάνει μες στα εικα- νος χαλάει εμένα», και με μικρούς,
βραδάκι, άνοιξη ήτανε, απρίλιος, στικά πράγματα, επανεξέταση της απανωτούς, καθημερινούς θριάμ-
το 1990, όπου καθόταν ο Βαλλά- εμπλοκής του με τη λογοτεχνία, βους του έρωτος και της αγάπης,
σης και χουχούλιαζε χέρια και επανεξέταση της συμπλοκής του θα χαλάσουμε εμείς το χάλασμα
ψυχή, όπου ξαπόσταινε ύστερα με την τεθλασμένη τζαζ της επιμε- του χρόνου. Θα γίνει ο χρόνος
από το άχθος και άγος και άλγος λώς αχαλίνωτης πρόζας, όπως έλε- σιωπηλός. Silent time.
της ετοιμασίας εκείνης της έκθε- γαν, και με τον μπαρόκ βηματισμό * * *
σης, εκείνης της μοιραίας έκθεσης, των γεγονότων στο δεύτερο μισό ο Βαλλάσης βάζει στο πικάπ τον
εκείνης της έκθεσης με θέμα τον του εικοστού αιώνα, μιαν επανε- δίσκο. Glenn Gould. Σφαγείο
κατατεμαχισμό της πραγματικότη- ξέταση που θέλησε να την εμπνευ- νούμερο Πέντε. και ιωάννης Σε-
τας και την ανασύνθεσή της, την στεί από το ποίημα «Σχέδιο για το βαστιανός μπαχ. η παράνοια της
εκ νέου συναρμολόγησή της μέσα μέλλον του ουρανού» που είχε γρά- Δρέσδης. η Έλλη γυρίζει, στραγ-
από τη σιωπή του χρόνου, μια έκ- ψει ο νίκος καρούζος, ένα ποίημα γίζει το ποτήρι, λέει: «χάλασαν
θεση που τον είχε ωθήσει, σιγά- που εξέτρεπε τις βεβαιότητες, όλα. από τότε. το αίμα δεν είναι
σιγά στην αρχή και μετά απότομα, όπως, αισθανόταν ο Βαλλάσης, θα πια ασπρόμαυρο. το αίμα έγινε έγ-
σε μιαν οδυνηρή επανεξέταση των όφειλε να κάνει και η ζωγραφική χρωμο. ακούς, Δαβίδ; Δεν είναι πια
πάντων και του ίδιου του εαυτού του, να εκτρέπει τις βεβαιότητες, ασπρόμαυρο το αίμα. είναι κόκ-
του, επανεξέταση των όσων είχε τις δικές του πρώτα, και μετά των κινο. είναι έγχρωμο. το αίμα».
–Μα να μην μπορείς να βράσεις
ούτε ένα αυγό. Ούτε ένα αυγό…
Ο πατέρας μου με μάλωνε συχνά
επειδή δεν τα κατάφερνα με τις
πρακτικές δουλειές του σπιτιού.
Εκείνος έκανε τα πάντα και τα έκανε
θαυμάσια. Η μητέρα ήταν για τα συ-
νήθη. Αλλά όταν ο πατέρας έμπαινε
στην κουζίνα παραμέριζε. Τις ημέ-
ρες εκείνες το φαγητό ήταν πιο νό-
στιμο και το τραπέζι ιεροτελεστία.
Το ελαιόλαδο, παραγωγής μας, πε-
ρίμενε το μαύρο ψωμάκι, φρεσκο-
φρυγανισμένο στο τζάκι, βαθύ πρά-
σινο στο πιατάκι μπροστά μας. Η
σαλάτα ήταν πιο γλυκιά, πιο γευ-
στική, πιο ζουμερή και πιο πολύ-
χρωμη. Η κνίσσα του ψητού σε
έκανε να θέλεις να στηθείς μια ώρα
πριν το σερβίρισμα μπρος στην
κουζίνα. Στις πατάτες είχε, επιτέ-
λους, χρησιμοποιηθεί εκείνη η ρίζα
με την τραχιά επιφάνεια, που την
είχε φέρει περήφανος πριν δέκα μέ-
ρες στο σπίτι ο πατέρας εισπράττο-
ντας γκρίνια για ακριβές εκκεντρι-
κότητες. Και το κρασί – το κρασί,
κόκκινο ρουμπινί, δεν ήταν απ’ το
βαρέλι, ταγκισμένο και θολό, κα-
τάλληλο για τα γούστα μόνο της για-
γιάς (ούτε για να μαρινάρουμε το
κοτόπουλο, όπως έλεγε ο πατέρας).
Συνήθως, ήταν ένα ακριβό για το
επίπεδο της ζωής μας ξινόμαυρο
από τη Γουμένισσα, νομίζω του οι-
νοποιείου Μπουτάρη. Ήμουν παιδί
αλλά με άφηναν να πίνω δυο ρακο-
πότηρα. Κι έπειτα, έπινα και δυο
γουλιές πικρό καφέ, από της γιαγιάς.
Συνήθως, οι ιεροτελεστίες αυ-
τού του τύπου λάμβαναν χώρα τις
Κυριακές. Και ως προς εμένα, εξα-
ντλούνταν στην αναμονή της κα-
τανάλωσης και στην ίδια την κατα-
νάλωση. Ο πατέρας είχε βγει νωρίς,
είχε κάνει μερικά τελευταία ψώνια
απ’ το μπακάλικο και είχε γυρίσει
μαζί με την κυριακάτικη εφημερίδα.
Τα ψώνια ήταν αστεία πράγματα –
παστές σαρδέλες, που συχνά τον
έβλεπα να τις ανακατεύει σε διά-
φορους πολύχρωμους πολτούς
μέσα στο γουδί, πολτούς οι οποίοι
σύντομα θα κατέληγαν γαρνιτούρα
στα πιάτα· ελιές, σε διάφορα χρώ-
ματα και με διάφορες επεξεργασίες,
που έκαναν τη γιαγιά να τον μαλώ-
νει, γιατί έκανε περιττά έξοδα αφού
έχουμε τις δικές μας· ζαχαροκάντιο,
ένα κατασκεύασμα μπλε, σαν τη
μαστίχα, που το έλιωνε πάνω στα
γλυκά (κι αν παρίστανα τον αδιά-
φορο και δεν χωνόμουν πολύ μέσα
στα πόδια του μου έδινε να πιπι-
λίσω ένα δυο κομμάτια)· πιπέρια,
σε διάφορες συσκευασίες και με
DUCK
SOUP
σ τ η ν κ ο υ ζ ί ν α
Σούπα πάπιας
από τον Κριτωνα ωραιοΠουλο
διάφορα χρώματα…
Όση ώρα ο πατέρας παιδευόταν
με τους πολτούς και τα καρυκεύ-
ματα, η μητέρα έπαιρνε τους δρό-
μους για να επισκεφτεί συγγενείς
και τις φίλες της, η γιαγιά μουρμού-
ριζε από την πολυθρόνα της από
την οποία δεν κουνιόταν ρούπι
ώσπου να στρωθεί το τραπέζι κι
εγώ χάζευα τις στήλες στην εφημε-
ρίδα. Ανάμεσα στις ειδήσεις για την
κρίση στο Σουέζ και τα σάπια κρέ-
ατα, το μεγάλο σκάνδαλο Μπαλό-
πουλου την εποχή της χούντας (ναι,
ήταν τα πρώτα χρόνια της δεκαε-
τίας του 1970), μεγάλη εντύπωση
μου είχε κάνει η περιγραφή ενός
αμερικανικού τραπεζιού για την
Ημέρα των Ευχαριστιών στην Αμε-
ρική. Το έδειξα στον πατέρα, χαμο-
γέλασε – και την ημέρα εκείνη τη
σαλάτα χρωμάτιζαν λεπτές λωρίδες
από κίτρινη κολοκύθα, ελαφρά ψη-
μένες στο φούρνο, αρωματισμένες
με μυρώνια, που τότε τα λέγαμε
σφολίκι.
Τέτοιος ήμουνα. Μάζευα πληρο-
φορίες, παρατηρούσα διακριτικά –
και δεν ανακατευόμουνα σε τίποτα.
Για τη μάνα μου καλύτερα, δεν μπλε-
κόμουν στα πόδια της. Αλλά ο πατέ-
ρας απελπιζόταν. «Ούτε ένα αυγό;
Μα να μην μπορείς να βράσεις ούτε
ένα αυγό; Πώς θα ζήσεις όταν θα
έχεις φύγει για να σπουδάσεις;».
Δεν το σκεφτόμουν, είχα μπρο-
στά μου πολλά χρόνια ακόμα. Και
συνέχιζα να παρακολουθώ διακρι-
τικά, μερικές φορές και αδιάκριτα.
Μου έκανε εντύπωση ότι ο πατέ-
τ η ς α ν ά γ ν ω σ η ς
ρας, συχνά, όταν ήταν σίγουρος ότι
περνούσε απαρατήρητος, συμβου-
λευόταν ένα βιβλίο που το ξεφύλ-
λιζε βιαστικά στην κρεβατοκάμαρα.
Αδιάφορος, υποτίθεται, από τον
διάδρομο, έχοντας υποτίθεται
στραμμένη την προσοχή μου αλ-
λού, με την άκρη του ματιού μου
τον έβλεπα να ξεφυλλίζει ασθμα-
τικά το βιβλίο κι ύστερα τον έβλεπα
να ανασηκώνει το στρώμα του κρε-
βατιού και να το χώνει από κάτω.
Μια μέρα, που ήμουν μόνος στο
σπίτι, αποφάσισα να γίνω συμμέτο-
χος στην παρανομία. Ελπίζοντας ότι
θα είναι κάποιο πολύ αισχρό πορ-
νογραφικό κείμενο, ανασήκωσα το
στρώμα και τράβηξα προσεκτικά
το κρυμμένο βιβλίο, προσέχοντας
τη θέση στην οποία ήταν τοποθε-
τημένο, για να το ξαναβάλω ακρι-
βώς. Ήταν διαλυμένο, οι σελίδες εί-
χαν γίνει φύλλο φτερό, ντυμένο με
κάλυμμα από εφημερίδα. Κι ήταν
βιβλίο συνταγών. Πολύχρωμο βι-
βλίο, σε γυαλιστερό χαρτί, πολύ
πολύ προσεγμένο τυπογραφικά,
δεν συγκράτησα τον εκδότη, αλλά
θυμάμαι, έχοντας διαβάσει τον κο-
λοφώνα, ότι είχε τυπωθεί στο τυ-
πογραφείο Τσιβεριώτη (ήταν ο τυ-
πογράφος και των αγαπημένων
μου κόμικς, των εκδόσεων Ηλία Κα-
μπανά, πολύ αργότερα τον συνά-
ντησα σε ένα τραπέζι, μεγάλο και
τρανό, αρχιτυπογράφο της Ελευθε-
ροτυπίας) κι ότι ήταν γραμμένο από
τη Σοφία Σκούρα. Το διέτρεξα με
απληστία, σαν έφηβος που μυείται
στην πορνογραφία. Περιέγραφε, με
[Ιανουάριος 2013] #27 the books’ jοurnal 97
φωτογραφίες και με αναλυτικές
οδηγίες τα φαγητά της Κυριακής –
τα φαγητά που, συνήθως, «πείραζε»
ο πατέρας για να εντυπωσιάζει και
να μαζεύει το θαυμασμό. Έκτοτε,
το διάβασα και το ξαναδιάβασα,
σχεδόν έμαθα τις συνταγές απ’ έξω
– από θεωρία έσκιζα, έμεναν μόνο
τα εργαστήρια για να πάρω πτυχίο
μαγείρου ελληνικής κουζίνας.
Είχα αρχίσει ήδη τη μακρά θητεία
στον εφαρμοσμένο ναρκισσισμό.
Ήθελα δηλαδή να με προσέχουν, να
με αγαπούν και να με θαυμάζουν.
Και ήδη είχα βρει έναν δρόμο, εύ-
κολο σχετικά όπως πίστευα, για να
το κατορθώσω. Άρχισα ήδη να σχε-
διάζω με το νου μου ένα μέλλον στο
επίκεντρο – εγώ να μαγειρεύω και
διάφορα ωραία κορίτσια να με θαυ-
μάζουν. Με το νου πλουταίνει η
κόρη, όπως έλεγε η γιαγιά.
Λίγα χρόνια μετά, πριν από ένα
ακόμα εντυπωσιοθηρικό κυριακά-
τικο τραπέζι του πατέρα, και ενώ
εγώ είχα ξεσκονίσει ένα άρθρο
στην εφημερίδα για τους αδελφούς
Μαρξ, στο πλαίσιο της καινούργιας
λόξας, εκείνης του κινηματογρά-
φου, που είχε προστεθεί στους
γνωστικούς τομείς τους οποίους
έπρεπε να προσπελάσω, ζήτησα να
βοηθήσω στην παρασκευή του φα-
γητού. Ο πατέρας με κοίταξε έκ-
πληκτος. «Εσύ; Εσύ που δεν έχεις
μάθει να βράζεις ούτε ένα αυγό;»,
έβαλε την κασέτα της απαξίωσης.
Του απάντησα ότι κάνει λάθος. Άρ-
χισα να του απαριθμώ συνταγές
(κοτόπουλο ψητό στο φούρνο με
πατάτες, κοτόπουλο με δαμάσκηνα,
μοσχάρι ψημένο σε σάλτσα λευκού
κρασιού με ρίγανη και ρόκα…) –
αλλά κοντοστάθηκα. Δεν ήθελα να
καταλάβει ότι έχω απομνημονεύσει
το μυστικό βιβλίο του.
«Σούπα πάπιας», πρόσθεσα,
ύστερα από ένα κόμπιασμα.
Ο πατέρας γέλασε. Ήρθε πάνω
από το κεφάλι μου, είδε τι διάβαζα
στην εφημερίδα, μου χάιδεψε το κε-
φαλάκι, με κοίταξε στα μάτια με το
διαπεραστικό βλέμμα του και μου
είπε μια φράση, αινιγματική για μένα
πολύ καιρό μετά:
«Με τους Μαρξ και τους μαρξι-
σμούς, καλύτερα να έχεις σχέση του-
ριστική. Άσε τη σούπα πάπιας. Μάθε
πρώτα να βράζεις κανένα αυγό».
Δεν άκουσα τη συμβουλή του. Στη
ζωή, λίγο αργότερα, μπήκα από τα
δύσκολα. Σούπα πάπιας και βαθύς
μαρξισμός. Γιατί να μην τον ακούσω;
Γιατί να μην αρχίσω κανονικά, μα-
θαίνοντας πρώτα απ’ όλα να βράζω
κανένα αυγό; zx
 ΠPoΣωΠiKa
ζω στην επαρχία, αλλά ονειρεύομαι
πολυκατοικίες. οι φίλες μου λένε πως
με ζηλέυουν που τώρα με την κρίση
κοιμάμαι και ξυπνάω σε αυτό το ρου-
στίκ περιβάλλον, ακούγοντας τις αγε-
λάδες να μηρυκάζουν. ας ήξεραν μόνο
την πλήξη που μου φέρνει το πράσινο
χρώμα, ο καθαρός αέρας, τα ψόφια
βλέμματα των θαμώνων του καφενείου
του χωριού. αν είσαι τριαντάρης (συν ή
πλην) κι αγαπάς το μπετόν, στείλε μου
μήνυμα στο Bovary.Peponi@gmail.com,
θα το δω μόλις επισκεφτώ το internet
καφέ που έχει το διπλανό κεφαλοχώρι.
ΠωΛΟυνΤαι
Το περιοδικό art1 iNterNatioNal εί-
ναι ένας καθρέφτης της εικαστικής κίνη-
σης για πολλά χρόνια. Προσφέρω μια
(σχεδόν) πλήρη σειρά σε συλλέκτες, τα
τεύχη 2-29 (δυστυχώς, λείπει το πρώτο
τεύχος). τιμή, 350 ευρώ.
Γράψτε: kakarleo@otenet.gr
επί της οδού ερεχθείου (ακρόπολη), πω-
ΜικρεΣ αΓΓεΛιεΣ
λείται διαμέρισμα 73 τετραγωνικά, δια-
μπερές, με θέα την ακρόπολη. Πλήρως
ανακαινισμένο, με μπάνιο μίνιμαλ αι-
98 the books’ journal #27 [Ιανουάριος 2013]
ζητείται παραγωγός διαφήμισης
για την έντυπη έκδοση και το ιnternet
To Books’ Journal ενδιαφέρεται να συνεργαστεί με επαγγελματία παρα-
γωγό διαφήμισης, για τις μηνιαίες εκδόσεις του και για την επερχόμενη
ιντερνετική νέα έκδοση.
Όσες και όσοι ενδιαφέρονται, παρακαλούνται να στείλουν βιογραφικά
στη διεύθυνση: νικοτσάρα 1, αθήνα, ή ηλεκτρονικά στα e-mail:
info@booksjournal.gr, ekanellis2000@gmail.com
Όλες οι σοβαρές προτάσεις θα απαντηθούν.
σθητικής και κουζίνα με εξοπλισμό γερ- συλλέκτες τα τεύχη 1-8 (εκτός από το
μανικής τεχνολογίας. Και το ηρώδειο, σε 2). Γράψτε: kakarleo@otenet.gr
απόσταση 100 μέτρων. τιμή 265.000
ευρώ. τηλ.: 6978 509705, 6976 684917.
Το περιοδικό ζυΓΟΣ είναι ένα από τα
σπουδαιότερα έντυπα για τις εικαστι-
Ξεστοκάρω – και προσφέρω σε συλλέ-
κές τέχνες – μοντέρνο για την εποχή του,
εξαιρετικά καλογραμμένο με τη συνερ-
κτες μια εξαιρετική προσφορά: μια (σχε-
γασία των σημαντικότερων εικαστικών
δόν) πλήρη σειρά του περιοδικού Σι-
κριτικών και υποδειγματικά τυπωμένο.
νΕμα, από το τεύχος αρ. 1 έως και το
Είναι σπάνιο και διαθέτω τα τεύχη 1-7,
τεύχος αρ. 226. Επιπλέον προσφορά, αρ-
του 1973, σε τιμή για συλλέκτες: 350
κετά DVD με ταινίες της αρεσκείας σας.
ευρώ. Γράψτε: kakarleo@otenet.gr
τιμή, 1.500 ευρώ.
Γράψτε: kakarleo@otenet.gr
MaθhMata
Το περιοδικό ΣΠειρα, από την μακρινή learn Greek at home with an experi-
δεκαετία του 1970, εξέφρασε στην Ελ- enced, qualified teacher. Creative play /
λάδα δυνάμεις που ασχολήθηκαν με τον Conversation / Grammar / Literature /
υπερρεαλισμό και με τις πρωτοπορίες, Exam preparation. Preschoolers, school-
σε τέχνες, ποίηση, σκέψη. Διατίθενται σε children, adults. Tel.: 6932 438480.