Ο Τέσλα, ο Έντισον, ο Γουεστινγκχάουζ

ΣΑΚΗΣ ΚΟΥΡΟΥΖΙΔΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

Η Ελένη Παπαδάκη και η εμφύλια βία

ΦΩΤΙΟΣ Γ. ΠΑΛΛΑΣ

Νανούρισμα για ένα ρομποτάκι

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΟΥΖΑΚΗΣ

Ο Νικολό κι ο Λεονάρντο
ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ

H λογοτεχνία και οι εχθροί της

ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ

Η διαχείριση της αβεβαιότητας

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Σταύρος Καπλανίδης
«Βλέπεις; Ακούς τον παφλασμό της θάλασσας;»
ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ, ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ, ΤΕΟΣ ΡΟΜΒΟΣ
ΝΙΚΗ ΤΣΙΛΙΓΚΙΡΟΓΛΟΥ, ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ

78 >

9 770001 792587
EDITORIAL Κάµελ άφιλτρο
Π
οιος ήταν ο Σταύ-
ρος Καπλανίδης;
Πολλά. Πώς να
τον περιγράψεις;
Ασθµαίνοντας. Τι
τον επηρέασε στη ζωή του; Πολλά
και βαθιά. Η φτώχεια, ο κοσµο-
πολιτισµός, η φιλία, η ελευθερία
(πόσο τυχερός που δεν κόλλησε σε
πολιτικά δόγµατα...). Η Αθήνα, το
Παρίσι. Η Μάνα, ο Τέος, ο Γιάν-
νης Σιδέρης, η Άννα, η Βαρντά, ο
Τορνές, ο Άλαν Πάρκερ, ο Γιώργος
Ιωάννου, ο Ελίας Κανέττι, ο Λάι-
µπνιτς, ο Καµύ, ο Ηλίας Λάγιος, ο
Χρήστος Βακαλόπουλος, ο Παπα-
γιώργης, ο Τσιώλης... Το σινεµά,
η δηµιουργικότητα. Το παιχνίδι.
Η συνάντηση µε τον άλλο, αυτόν
που δεν του ’µοιαζε.. Η Αµελί, ο
Κίµων – τα παιδιά. Ο Χρόνης, ο
Αλέκος, η Μπριζίτ, ο Φατούρος,
η Στέφι. Τα µέρη – η Αστυπάλαια,
ο Κάµπος Αβίας, οι Κιτριές και η
Καρδαµύλη, το Αιγαίο, το Ιόνιο –
ιδίως η Λευκάδα και η Κέρκυρα. Η
Ρώµη και το Τορίνο. Αλλά και το
Άργος, η ∆ράµα... Οι γλώσσες. Το
Ίντερνετ, τα δίκτυα, γενικώς η επι-
κοινωνία. Το καλό κόκκινο κρασί.
Η φτηνή µπύρα. Αλλά κυρίως το
κάµελ άφιλτρο.
Ποια ήταν η δουλειά του; Το σι-
νεµά. Όχι ως στρωµένο επάγγελµα
αλλά, κάθε φορά, ως άγνωστη ύλη
που πρέπει να κατακτηθεί. Στην
αρχή ως αντικείµενο σπουδής. Αρ-
γότερα, ως χώρος γνωριµιών και
συσσώρευσης εµπειριών. Ως εµπει-
ρία της έκφρασης. Ως ζωτικός χώ-
ρος. Ως επάγγελµα. Ως συµβολή
σε συλλογική δηµιουργικότητα. Ως
αφορµή παρέµβασης. Ως δήλωση
διαµαρτυρίας. Ως έκφραση ταυτό-
τητας. Ως έκφραση συµπαράστα-
σης. Ως δηµιουργικό παιχνίδι. Ως
εργαλείο µνήµης. Ως µέσο προσω-
πικής εκµυστήρευσης.
Έζησε καλά; Έζησε ζορισµένα.
Γούσταρε ελεύθερη και πλούσια
ζωή, και παρ’ ότι η ζωή του µπο-
ρούσε να είναι χρυσή µποεµία συ-
νεχώς αναγκαζόταν να επιλέγει
από µια εσωτερική παρόρµηση να
κάνει τα ουσιώδη. Προσπαθούσε
πάντα να είναι εκεί όπου χρεια-
ζόταν. Στρατεύθηκε στην πνευ-
µατικότητα και εκτίµησε τους πα-
θιασµένους δηµιουργούς για τους
οποίους η καλλιτεχνική έκφραση
(αλλά και κάθε άλλου είδους προ-
σωπική έκφραση) δεν ήταν δια-
µεσολαβηµένη από κανόνες που
έβαζαν άλλοι – ο συνδικαλισµός,
το κόµµα, η αγορά, ο κοµφορµι-
σµός... Γι’ αυτό, εκείνος, ένας κινη-
µατογραφιστής που είχε προσπε-
λάσει το Χόλιγουντ, ταυτίστηκε µε
πρόσωπα που εργάστηκαν στον
αντίποδα: τον Τορνέ, τον Βακαλό-
πουλο, τον Τσιώλη, τον ∆ήµο Θέο,
τον Αβδελιώδη. Γι’ αυτό, εκείνος,
ένας κινηµατογραφιστής ανέλαβε
να διοργανώσει και κάθε τόσο να
ξελασπώνει αυτό το περιοδικό, το
Books’ Journal – το αίτηµα του πε-
ριοδικού, η συγκέντρωση όλων των
ανθρώπων, ετερόκλητων µεταξύ
τους, που εκφράζονται µε πάθος
και µε όχηµα τη βαθιά γνώση των
πραγµάτων που καθένας και καθε-
µιά γνωρίζει, ήταν και το αίτηµα
της ζωής του Σταύρου.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 3
Είχε πάθη; Πολλά. Και κανένα.
Από όλα τα πάθη του έβγαινε νη-
φάλιος, πράος, απόµακρος. Στη
σχέση έσβηνε πάντα τον εαυτό του,
υποβάθµιζε το ρόλο του. Ήταν
πάντα ο µαθητής, ο συνοµιλητής,
ο σύντροφος. Ένας µοναδικός άν-
θρωπος στη ζωή µας που ήξερε να
κρύβει αυτή τη µοναδικότητα, για
να φαντάζει ένας από µας. Αυτός,
ο ξεχωριστός.
Ο Σταύρος Καπλανίδης ήταν
ένας σηµαντικός καλλιτέχνης και,
κυρίως, µια σηµαντική πνευµατική
προσωπικότητα, από εκείνες που
οι συρµοί τις προσπερνάνε επειδή
δεν τους πολιορκούν – δεν επιδιώ-
κουν τη δηµοσιότητα, την ανταµοι-
βή, δεν χάνουν χρόνο σε δηµόσιες
σχέσεις και ωφελιµιστικά νταραβέ-
ρια. Ένας άνθρωπος που, εν γνώ-
σει του, ξοδεύτηκε δηµιουργικά. Η
ανταµοιβή του, µερικές µικρές απο-
λαύσεις. Η χαρά των συναναστρο-
φών. Η κοινή δηµιουργική αγωνία.
Η επιβράβευση κάποιων εµµονών.
Οι φίλοι του. Συγκινήσεις. Τα βι-
βλία του. Η κατανόηση της λαϊκό-
τητας. Η λατρεία του ξεχωριστού.
Κάποια ταξίδια. Λίγα ποτά, λίγα
ξενύχτια, λίγες µουσικές. Πολλή
ανυστερόβουλη προσφορά.
∆εν προσδοκούσε ανταµοιβή για
ό,τι έκανε. Για εκείνον, όλα ήταν
καπνός. Σαν τον καπνό του τσιγά-
ρου του – κάµελ άφιλτρο.
ΥΓ. Ο Σταύρος Καπλανίδης, µετα-
ξύ πολλών άλλων, είναι ο βασικός
υπεύθυνος για την ύπαρξη του Books’
Journal. Έχει περάσει πολλές αγωνί-
ες, ιδίως τα πρώτα δύσκολα χρόνια,
µέσα στον κυκεώνα της χρεοκοπη-
µένης Ελλάδας, για να συνεχίσει να
κυκλοφορεί. Οι θυσίες του είναι ένας
από τους κύριους λόγους για τον οποίο
αξίζει να συνεχίζουµε.

Mηνιαία Eπιθεώρηση
Έτος 10ο / Tεύχος 104 / ∆εκέµβριος 2019 / τιµή 5€
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
info@booksjournal.gr
www.booksjournal.gr
Εκδότης-∆ιευθυντής: Hλίας Kανέλλης
Σύµβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά
Γραµµατεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης
Γραµµατεία Σύνταξης
Περικλής ∆ηµητρολόπουλος, ∆ηµήτρης ∆ουλγερίδης,
Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Μυρτώ Λιαλιούτη,
Kατερίνα Oικονοµάκου, Μαρίλια Παπαθανασίου,
Γιώργος Σιακαντάρης, Βίβιαν Στεργίου,
∆ηµήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
Επιστηµονική Eπιτροπή
Nοµικά: Νίκος Κ. Αλιβιζάτος
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισµική κριτική:
Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου
Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης
Ιστορία: Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Στέφανος Καβαλλιεράκης,
Βίκυ Καραφουλίδου, ∆ηµήτρης Κυρτάτας, Κωνσταντίνα Μπότσιου
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήµες:
Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος,
∆ηµήτρης A. Σωτηρόπουλος
Οικονοµία: Γιώργος Προκοπάκης
Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαµβακάς
∆ιεθνή: Φίλιππος Σαββίδης
∆ιπλωµατία: Άλκης Kούρκουλας
Art Director: Aνδρέας Pεµούντης
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουµπούλη,
Νατάσσα Πασχάλη, Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη
Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέµπης
∆ιαφηµίσεις: τηλ. 210 6450006
Λογιστήριο: Σταµάτης Ραγκούσης - τηλ. 210 6920390
Νοµικός σύµβουλος: Kώστας Kαρακώτιας
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6010758
∆ιανοµή: Άργος A.E.
Κεντρική ∆ιάθεση για βιβλιοπωλεία
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας):
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310-237515, 2310-237463,
fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr
Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα,
Tηλ./Fax: 210 6450006
Τα ενυπόγραφα κείµενα εκφράζουν
τις απόψεις των συντακτών τους
ISSN: 1792-5878
Συνδροµές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €,
φοιτητικές 40 €, οργανισµοί-τράπεζες 200 €,
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδροµείο) 80 €,
Eυρώπηεκτός EE 100 €, Aµερική 120 €.
Εµβάσµατα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασµός Alpha Bank: 142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
4 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
ΣYNEPΓATEΣ..................................................
Γιώργος Αναγνώστου. Καθηγητής στο πρόγραµµα
νεοελληνικών σπουδών στο Πολιτειακό Πανεπιστή-
µιο του Οχάιο. Συγγραφέας του βιβλίου, Contours of
White Ethnicity: Popular Ethnography and the Making of
Usable Pasts in Greek America (2009), και των ποιητι-
κών έργων ∆ιασπορικές διαδροµές (2012) και Γλώσσες
Χ επαφής, επιστολές εξ Αµερικής (2016). Επιµελείται
το διαδικτυακό περιοδικό Ergon: Greek American Arts
and Letters (https://ergon.scienzine.com).
Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας.
Μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, διατηρεί σηµαντι-
κό αρχείο το οποίο έχει χρησιµοποιηθεί στην έρευνα
πολλών εργασιών στο χώρο της νεοελληνικής φιλολο-
γίας. Σε λίγο κυκλοφορεί η έκδοση Ο Μανόλης Ανα-
γνωστάκης ανθολογεί.
Νίκος Θεοδοσίου. Συγγραφέας, σκηνοθέτης. Βιβλία
του: Στα Παλιά τα Σινεµά. Το χρονικό των κινηµατογρά-
φων στην Ελλάδα (2000), Κινηµατογραφικά µηχανήµατα
made in Greece (2009). Έχει γυρίσει δεκάδες ντοκι-
µαντέρ µε πιο πρόσφατο το Έλληνες στο Χόλιγουντ
(2019).
Π.Κ. Ιωακειµίδης. Οµότιµος καθηγητής του Πανε-
πιστηµίου Αθηνών, υπήρξε ο εκπρόσωπος της Ελλά-
δας στη ∆ιακυβερνητική ∆ιάσκεψη για τη σύνταξη της
Συνθήκης της Νίκαιας και αναπληρωµατικό µέλος
της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης (Convention) για την
επεξεργασία του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος. Πιο πρό-
σφατα βιβλία του: Ευρωπαϊκό σύνταγµα και ευρωπαϊκή
ενοποίηση (2005), Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση;
(2007), Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές, ευρωπαϊκό και
περιφερειακό σύστηµα (2007), Η Συνθήκη της Λισσα-
βώνας (2010), Κρίση, Ευρώπη και Αριστερά (2016),
Ελλάδα - Ευρωπαϊκή Ένωση. Τρία λάθη και πέντε µύθοι
(2018).
Παναγιώτης Ιωαννίδης. Ποιητής, κριτικός, δοκιµιο-
γράφος. Τέσσερα βιβλία ποίησης: Το σωσίβιο (2008),
Ακάλυπτος (2013), Πολωνία (2016)· Ρινόκερως (υπό
έκδοση). Πιο πρόσφατο βιβλίο, το συλλογικό δοκιµι-
ακό έργο Μια συζήτηση για την ποίηση τώρα (2018).
Μέλος της συντακτικής οµάδας του περιοδικού
ΦΡΜΚ και επιµελητής των ποιητικών εκδηλώσεων
«Με τα λόγια [γίνεται]».
Ηλίας Κανέλλης. ∆ηµοσιογράφος και κριτικός κινη-
µατογράφου. Πιο πρόσφατα βιβλία του, Εθνοχουλι-
γκανισµός (2005), Σταύρος Τσιώλης (2006).
Βίκυ Καραφουλίδου. ∆ιδάκτωρ ιστορίας, διδάσκει
στο τµήµα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστη-
µίου Θεσσαλονίκης. Βιβλία της: Η γλώσσα του σοσια-
λισµού (2011), «... της µεγάλης ταύτης ιδέας...»: Όψεις
της εθνικής ιδεολογίας 1770-1854 (2018).
Ισµήνη Καρυωτάκη. Αρχιτέκτων, ζωγράφος, συγ-
γραφέας. Πιο πρόσφατα βιβλία της: Στους δρόµους
(2017), Χωρίς ταξίµετρο (2019).
Γιώργος Καρουζάκης. ∆ηµοσιογράφος.
∆ηµήτρης Κωστόπουλος. Συγγραφέας. Βιβλία του:
Τα ∆ίπροκα (1991), Βαλκάνια: Η Οικογεωγραφία της
Οργής (1993), Ο Νταβέλης στο Σικάγο: Το γουέστερν
της ανάπτυξης (2007), και η συλλογή διηγηµάτων Ο
Φονέας και ο φονιάς (2015).
Θεοδόσιος Νικολαΐδης. Αναπληρωτής καθηγητής
νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστή-
µιο. Κυκλοφορεί το βιβλίο του Είδωλα του Μακιαβέλλι
(2003).
Φώτιος Γ. Πάλλας. ∆ικηγόρος.
Ανδρέας Πανταζόπουλος. Αναπληρωτής καθηγητής
στο τµήµα Πολιτικών Επιστηµών του Αριστοτελείου
Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Βιβλία του: Για το
λαό και το έθνος (2001), Η δηµοκρατία της συγκίνησης
(2002), Η Γαλλία φλέγεται; (2005), Με τους πολίτες
κατά του λαού (2006), Ο µαρασµός της σοσιαλδηµο-
κρατίας (2009), Λαϊκισµός και εκσυγχρονισµός 1965-
2005 (2011), Ο αριστερός εθνικολαϊκισµός 2008-2013
(2013), Ο αριστερός εθνικολαϊκισµός (2016).
Mαρίλια Παπαθανασίου. ∆ηµοσιογράφος.
Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Κυκλοφορεί
το βιβλίο του, Αθήνα, πόλη των γυναικών (2017). Μό-
λις επανακυκλοφόρησε, επαυξηµένο µε καινούργιο
υλικό, το λεύκωµά του, Εικόνες µιας άλλης Ευρώπης
1985-1989.
Τέος Ρόµβος. Συγγραφέας. Πρόσφατα βιβλία του:
Τρία φεγγάρια στην πλατεία (2009), Γεώργιος Νέγρος
(2012), Γεώργιος Κηπιώτης (2016), Ασσασίνοι του βορ-
ρά, ∆ροσουλίτες του νότου (2016).
Νικόλας Σεβαστάκης. Αναπληρωτής καθηγητής στο
τµήµα Πολιτικών Επιστηµών του Αριστοτελείου Πα-
νεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, ποιητής, και συγγραφέ-
ας. Βιβλία του: Φιλόξενος µηδενισµός, Μια σπουδή στον
homo democraticus (2008), Αυτό το πνεύµα που παραδί-
δει το πνεύµα (2009), ∆οκιµές και αναγνώσεις (2011), Η
τυραννία του αυτονόητου (2012), Φαντάσµατα του καιρού
µας (2017). Κυκλοφορούν ακόµα οι συλλογές διηγη-
µάτων του, Γυναίκα µε ποδήλατο (2014), Άνδρας που
πέφτει (2015) και το µυθιστόρηµα Άνθρωπος στη σκιά
(2019).
Αλεξάνδρα Στράτου. Αρχιτέκτων µηχανικός και
Industrial designer, ιδρυτικό µέλος της οµάδας εικα-
στικών site specific εγκαταστάσεων D.A.ST. Arteam.
∆ιδάσκει στο τµήµα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστηµί-
ου Πατρών.
Κατερίνα Σχινά. ∆ηµοσιογράφος, κριτικός λογοτε-
χνίας και µεταφράστρια. Μεταξύ άλλων έχει µεταφρά-
σει βιβλία των Τόνι Μόρισον, Φίλιπ Ροθ, Ίαν Μα-
κΓιούαν, Μάλκολµ Μπράντµπερι, Τζορτζ Στάινερ,
Τζόις-Κάρολ Όουτς. Το βιβλίο της, Καλή κι ανάποδη
(2014) τιµήθηκε µε το κρατικό βραβείο δοκιµίου. Πιο
πρόσφατα βιβλία της, Μυστικά του συρταριού (2017)
και το παιδικό Ιστορίες για ατρόµητα κορίτσια (2017).
Σώτη Τριανταφύλλου. Συγγραφέας. Πιο πρόσφατα
βιβλία της, το δοκίµιο Μόνοι στον κόσµο. Ευρωπαίοι
συγγραφείς, αντιαµερικανισµός και η αµερικανική µονα-
ξιά (2019), το µυθιστόρηµα Το λούνα παρκ στο ιερό βου-
νό (2019), η συλλογή άρθρων Σύντοµη δεκαετία (2019)
και το ταξιδιωτικό αφήγηµα Λος Άντζελες (2019).
Νίκη Τσιλιγκίρογλου. Επιµελήτρια εκδόσεων, δηµο-
σιογράφος.
Μιχάλης Τσιντσίνης. ∆ηµοσιογράφος στην Καθηµε-
ρινή.
Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το µυθιστόρηµα Αυτοβιο-
γραφία ενός βιβλίου (1994) µεταφράστηκε στα γαλλικά.
Η συλλογή διηγηµάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες
ιστορίες (1999) τιµήθηκε µε το Κρατικό Βραβείο ∆ιη-
γήµατος 2000. Πιο πρόσφατα βιβλία του, Κτερίσµατα.
Μια σπασµένη ιστορία (2012), αναθεωρηµένο το µυ-
θιστόρηµά του Aegypius Monachus (2013) και το θε-
ατρικό κείµενο Το παγκάκι του κανένα (2014), Από το
πουθενά (2015), Lady Cortizol (2016). Πιο πρόσφατο
βιβλίο του, Όπως ποτέ. Κωµωδία της κούρασης (2019).
Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας.
Πιο πρόσφατο βιβλίο του, Η κίνηση του εκκρεµούς.
Άτοµο και κοινωνία στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία,
1974-2017 (2018).
Κίµων Χατζηµπίρος. Καθηγητής οικολογίας στο
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Βιβλία του: Οικολο-
γία. Οικοσυστήµατα και Προστασία του Περιβάλλοντος
(2007), Ecology and Applied Environmental Science
(2014).
∆ήµητρα Χριστοπούλου. Eπίκουρoς καθηγήτρια φι-
λοσοφίας των µαθηµατικών στο Πανεπιστήµιο Αθη-
νών. Πρόσφατο βιβλίο της, Τα διλήµµατα του Paul
Benacerraf (2018).
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 5
20 10
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
10 ΠAPEMBAΣEIΣ
ΦΩΤΙΟΣ Γ. ΠΑΛΛΑΣ – «Γιατί τόσο µίσος;»
ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ – Η διαχείριση της αβεβαιότητας
ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ – Ελληνοαµερικανικοί τόποι

24
Σταύρος Καπλανίδης
41 Ο Σταύρος Καπλανίδης και το έργο του
42 ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΠΛΑΝΙ∆ΗΣ –«Βλέπεις; Ακούς τον παφλασµό της θάλασσας; Το εσωτερικό τραγούδι;»
47 ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ – Ο τελευταίος των Μοϊκανών
48 ΝΙΚΟΣ ΘΕΟ∆ΟΣΙΟΥ – Ένα ατελείωτο φλας µπακ για τον Σταύρο
48 ΝΙΚΗ ΤΣΙΛΙΓΚΙΡΟΓΛΟΥ – Στην ουσία
50 ΤΕΟΣ ΡΟΜΒΟΣ – Σταύρο, θυµάσαι;
52 58

52 ΜΑΡΙΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ – Ένας ελεύθερος Μεγάλος Αδερφός

54 ∆ΗΜΗΤΡΑ ΧΡΙΣΤΟ∆ΟΥΛΟΥ – Η αλήθεια και η απόδειξή της

58 ∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ – Έντισον, Τέσλα, Γουεστινγκχάουζ

62 ΣΑΚΗΣ ΚΟΥΡΟΥΖΙ∆ΗΣ – ∆εν είναι καιρός οι άνθρωποι να πετάξουν;

68 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΟΥΖΑΚΗΣ – Νανούρισµα για ένα ροµποτάκι

62 72 ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΣΙΝΤΣΙΝΗΣ – Ιστορία ενός εσωτερικού εµφυλίου

74 ΘΕΟ∆ΟΣΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΪ∆ΗΣ – Ο Νικολό κι ο Λεονάρντο

77 ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ – Μια άλλη λαϊκότητα

80 ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ – Η λογοτεχνία και οι εχθροί της

Βιβλία για τα Χριστούγεννα

83 Επιλέγουν: ΒΙΚΥ ΚΑΡΑΦΟΥΛΙ∆ΟΥ, ΜΑΡΙΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ,
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΙΩΑΝΝΙ∆ΗΣ, ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ, ∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
72 80

Στήλες
32 EX SCIENTIA #17
ΚΙΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡOΣ – Υπαρξιακά στοιχεία

36 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ – Η ιστορία µιας ηχογράφησης

38 ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων)

ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΑ ΣΤΡΑΤΟΥ – Οχτώ χιλιόµετρα ή Πορτοκαλί µε µακριές κόκκινες παύλες

40 TAURUS #51
Π.Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙ∆ΗΣ – «Πόσο µόνοι» θα είµαστε;
74
96 BREVIS IN LONGO
BΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ – Συζητώντας για µια νέα βιογραφία του Κάλβου

97 ΦΩΤΟ-ΓΡΑΦIΑ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ – Fin de partie

98 AΓΓEΛIEΣ

Λόγω πληθώρας ύλης αναβάλλονται οι στήλες: «Πήρα το γράµµα σου...» του Λάκη ∆όλγερα και «Ροµάντζο» του
Γιώργη Γιατροµανωλάκη. Απουσιάζουν, επίσης, κείµενα που είχαν προγραµµατιστεί. Ζητούµε επιείκεια και υποµο-
Στο εξώφυλλο: Ο Σταύρος Καπλανίδης από τον Αλέκο Παπαδάτο. νή ώς το επόµενο τεύχος. Χρόνια πολλά, καλά Χριστούγεννα.

6 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 7
8 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 9

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
«Γιατί τόσο μίσος;»
Η δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη, οι κατηγορίες εναντίον της, η μνήμη και η Αριστερά
Από τον Φώτιο Γ. Πάλλά
Στη µνήµη της αδελφής του πατέ-
ρα µου Πηνελόπης Χριστοδουλο-
πούλου, συγκρατούµενης της Ελέ-
νης Παπαδάκη και πηγής γνώσης
των τελευταίων ωρών της
Η
αναζωπύρωση της
συζήτησης για τη
δολοφονία από την
Πολιτοφυλακή του
ΕΑΜ της ηθοποιού
Ελένης Παπαδάκη, τον ∆εκέµβριο
του 19441, είναι µια καλή αφορµή
να ξαναδούµε υπό τη σύγχρονη
οπτική ένα τραγικό ιστορικό συµ-
βάν αλλά, κυρίως, να συζητήσουµε
όχι µόνο τον τρόπο µε τον οποίο η
ελληνική κοινωνία συζητεί (ή απο-
σιωπά) εγκλήµατα που διαπράχθη-
καν στο όνοµα ιδεολογιών, αλλά
και εάν είναι έτοιµη να αντιµετωπί-
σει κατά πρόσωπο τα ανακύψαντα
κατά τη δεκαετία 1940-50 δύσκο-
λα προβλήµατα.
Η αφορµή δόθηκε, αυτή τη
φορά, από τον διευθυντή του Εθνι-
κού Θεάτρου, ∆ηµήτρη Λιγνάδη,
ο οποίος, µε ασυνήθιστο θάρρος,
αποφάσισε να δώσει το όνοµα της
ηθοποιού σε αίθουσα του Rex της
οδού Πανεπιστηµίου. Και ακόµα
µια φορά οι συζητήσεις κατέτειναν
σε µια ισοπεδωτική ανάγνωση του
παρελθόντος – που πάντα ευνοεί
το «ηρωικό» αφήγηµα της Αριστε-
ράς. Ότι δήθεν πάντα είχε το δίκιο
µε το µέρος της κι ότι, σύµφωνοι,
διαπράχθηκαν και µερικά εγκλήµα-
τα αδίκως, αλλά συνέβαινε αυτό,
τότε, σε ένα κλίµα µίσους και σύ-
γκρουσης – και στο κάτω κάτω, η
Αριστερά έχει κάνει την αυτοκρι-
τική της. ∆ηλαδή ούτε γάτα ούτε
ζηµιά.
Τον τρόπο µε τον οποίο η Αρι-
στερά, όχι τόσο το ΚΚΕ αλλά ο
ΣΥΡΙΖΑ, το κόµµα τού «ή τους τε-
λειώνουµε ή µας τελειώνουν», και
ιδίως ο επιστηµονικός κόσµος που
συντάσσεται υπό τις κοµµατικές
προτάσεις του, αντιµετωπίζει κη-
10 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Η διαχείριση της αβεβαιότητας • Η µελέτη, η έρευνα και η αρχειακή συλλογή
της ελληνοαµερικανικής εµπειρίας
καταχρήσεις του µοντερνισµού και
Αρχείο Εθνικού Θεάτρου
της αναβίωσης της τραγωδίας στην
Ελλάδα του εµφυλίου». Η κύρια
θέση της εισηγήτριας ήταν ότι η
Παπαδάκη υπήρξε δωσίλογος, ορ-
θώς δε το Σωµατείο των Ηθοποι-
ών στη γενική συνέλευσή του, στις
20/10/1944, δίκην Λαϊκού ∆ικα-
στηρίου, αποφάσισε τη διαγραφή
της ακριβώς µε αυτή την κατηγο-
ρία, του δωσιλογισµού. Η οµιλή-
τρια επίσης έθεσε, ορθώς, το θέµα
κατά πόσον η καλλιτεχνική ιδιότη-
τα µπορεί να αποτελεί ασπίδα γι’
αυτούς, µε συνέπεια να κρίνονται
διαφορετικά οι φηµισµένοι καλλι-
τέχνες για τυχόν µεµπτές πράξεις
τους εν σχέσει µε τους απλούς
ανθρώπους. Επίσης καταφέρθηκε
κατά της εκλιπούσης, λόγω του
ότι, δήθεν, στη διάρκεια της Κα-
τοχής, δεν ενδιαφέρθηκε και δεν
έσωσε από το εκτελεστικό από-
σπασµα µια υπάλληλο του Εθνικού
Θεάτρου. Ισχυρίστηκε ακόµη ότι
για τη δολοφονία της το ΕΑΜ δεν
είχε καµία ευθύνη, προσθέτοντας
ότι ούτε η προηγούµενη καταδίκη
της επί δωσιλογισµώ από το ΣΕΗ
O Γεώργιος Γληνός µε την Ελένη Παπαδάκη, που υποδυόταν τη Λαίδη Τηζλ, έπαιξε ρόλο στην εκτέλεσή της –
στην παράσταση Σχολείο κακογλωσσιάς του Ρίτσαρντ Μπρίνζλυ Σέρινταν, που και για να αποδείξει τα λεγόµενά
είχε ανεβεί το 1939 στο Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη. Στην της παρέπεµψε στο γεγονός ότι το
ίδια παράσταση έπαιζαν οι ηθοποιοί Χριστόφορος Νέζερ, Τιτίκα Νικηφοράκη, ΚΚΕ εκτέλεσε το δολοφόνο της,
Μιχαήλ Ιακωβίδης, Βάσω Μανωλίδου, Ντόρα Βολανάκη, Χρήστος Ευθυµίου, τον καπετάν Ορέστη. Αξίζει ακόµα
Άρης Μαλλιαγρός, Γιάννης Βεάκης, Μαρία Αλκαίου, Μήτσος Λυγίζος, ∆ιονύσης
Παπαγιαννόπουλος κ.ά.
να σηµειωθεί ότι η εισηγήτρια, στη
διάρκειας 15-20 λεπτών εισήγησή
λίδες όπως η δολοφονία της Ελέ- ΔΙΑΣΤΡΕΒΛΏΝΟΝΤΑΣ της, εµφανώς αποστασιοποιηµένη
νης Παπαδάκη τον έχω αντιληφθεί ΤΗΝ ΠΑΠΑΔΑΚΗ από την, από ορισµένους από τους
πολύ καιρό πριν, και τον επιβεβαί- Σε εκείνη την όχι και τόσο µακρινή αξιολογότερους λογοτέχνες µας,
ωσα στις 12 και στις 13 ∆εκεµβρίου διηµερίδα, είχε ενδιαφέρον η οµι- πρόσληψη του θανάτου της και,
2014, όταν από τα Αρχεία Σύγχρο- λία του ερευνητή και συγγραφέα στην προσπάθειά της να αποδο-
νης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), Ιάκωβου Ανυφαντάκη, ο οποίος µήσει τη νεκρή, ενώ βρήκε χρόνο
και υπό την εποπτεία του καθηγη- ανέπτυξε το θέµα «Οι τρεις θάνα- δυο τρεις φορές να αναφερθεί στις
τή Πολυµέρη Βόγλη, διοργανώθη- τοι της Ελένης Παπαδάκη». Στην «σεξουαλικές ιδιαιτερότητές της»,
κε διηµερίδα µε θέµα: «∆εκέµβριος οµιλία του, πραγµατεύθηκε µε δεν βρήκε ούτε µία λέξη προκειµέ-
’44. Το παρελθόν και οι χρήσεις επάρκεια την πρόσληψη του θανά- νου να αποτιµήσει το µέγεθός της
του», στο κτίριο του Πανεπιστηµί- του της ηθοποιού από την ελληνική και, εν πάση περιπτώσει, έστω και
ου Αθηνών – το οποίο παρακολού- λογοτεχνία2. για τους τύπους να θρηνήσει την
θησα. Τον Ιάκωβο Ανυφαντάκη ακολού- «απώλειά της». Και τούτο όταν τα
Ανάµεσα στα διάφορα υπό ανά- θησε στο βήµα η Έλενα Πατρικί- 3/4 του ακροατηρίου των περίπου
πτυξη από διάφορους εισηγητές ου, το θέµα της οποίας είχε τίτλο: διακοσίων ατόµων ήσαν νέοι και
θέµατα ήταν και ο θάνατος της «Και πάλι για τη δολοφονία της προφανώς ελάχιστοι απ’ αυτούς
Ελένης Παπαδάκη. Παπαδάκη. Πολιτικές, χρήσεις και γνώριζαν το πραγµατικό µέγεθος
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 11
της εκλιπούσης. Ας σηµειωθεί ότι
αρκετές φορές η Έλενα Πατρικίου
ανέφερε µε υπερηφάνεια ότι πολ-
λές πτυχές της ιστορίας (εγώ λέω:
του δράµατος) τις γνωρίζει από δι-
ηγήσεις εντός της οικογενείας της3.
Τέλος ισχυρίσθηκε ότι ο Πολύβιος
Μαρσάν, στο θαυµάσιο βιβλίο του4
(απ’ όπου έλαβα πολλά στοιχεία),
αυθαιρέτως διαχώρισε τους τότε
ηθοποιούς σε δεξιούς και αριστε-
ρούς.
Μετά το τέλος της εισήγησης, ζή-
τησα το λόγο και, στον ελάχιστο
χρόνο µου, περίπου δύο λεπτά,
αντέλεξα τα ακόλουθα:
α) Η Ελένη Παπαδάκη δεν ήταν
απλώς καλή ηθοποιός ή απλώς µε-
γάλη ηθοποιός. Ήταν η µεγίστη
των συγχρόνων της, των προη-
γουµένων αλλά και των εποµένων
ελλήνων και ελληνίδων ηθοποιών.
Απόδειξη του µεγαλείου της απο-
τελεί το γεγονός ότι ξένοι κριτικοί
τη συνέκριναν µε τη µεγάλη Ελε-
ονόρα Ντούζε. Στη δε περιώνυµη
περιοδεία του Εθνικού Θεάτρου
το 1939, στην σνοµπ Αγγλία των
Λόρενς Ολίβιε, Άλεκ Γκίνες, Τζον
Γκίλγουντ, Βίβιαν Λη, Νάνσυ
Πράις, όπου τότε η θεατρική τέχνη
κατά πολλούς βρισκόταν στο από-
γειό της και οι κριτικοί της κάθε
άλλο παρά επιρρεπείς ήταν σε
αποθεωτικούς χαρακτηρισµούς, η
Παπαδάκη αποθεώθηκε, όπως εν
συνεχεία συνέβη και στη Γερµανία
του Μαξ Ράινχαρτ, µε την επίσης
µεγίστη θεατρική παράδοση, όπου
και συνεχίστηκε η περιοδεία. Το
Εθνικό Θέατρο παρουσίασε και
στις δύο αυτές χώρες Ηλέκτρα και
Άµλετ. Η ερµηνεία της ξεχωριστή
και οι κριτικές διθυραµβικές, µάλι-
στα δε στην κριτική των Times του
Λονδίνου (την εγκυρότερη τότε
εφηµερίδα) περιγραφόταν η ερ-
µηνεία της ως «εκπληκτική». Στο
ίδιο µήκος κύµατος ήταν οι κρι-
τικές και των άλλων βρετανικών
εφηµερίδων, όπως και οι κριτικές
στη Γερµανία, όπου µάλιστα της
έγιναν προτάσεις να µείνει και να
εργασθεί ως ηθοποιός σε γνωστά
θέατρα5. Ποιος άλλος Έλληνας ή
ποια άλλη Ελληνίδα απόλαυσε τέ-
τοια δόξα; Φρονώ ότι ίσως µόνο η
Παξινού, η µέγιστη υπονοµεύτριά
της, που επίσης εθριάµβευσε6.
β) Ο Πολύβιος Μαρσάν, στο βι-
βλίο του, κατηγοριοποίησε τους
τότε ηθοποιούς σε αριστερούς και
δεξιούς, βάσει δηµοσιευµάτων της
τότε εποχής – και οι δηµοσιογρά-
φοι γνώριζαν ασφαλώς τα τότε
πρόσωπα και πράγµατα. Μιλούν
πάντως οι φωτογραφίες της κηδεί-
12 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
ας της, όπου στο τότε άκρως πο-
λωµένο πολιτικό κλίµα της εποχής
απεικονίζονται πολλοί ηθοποιοί να
κρατούν το φέρετρό της και να το
συνοδεύουν πεζοί στην τελευταία
κατοικία της, από τη Μητρόπολη
στο Α΄ Νεκροταφείο – κι ας ήταν
το όνοµά της ανάθεµα για την Αρι-
στερά της εποχής, δηλώνοντας
έτσι εκκωφαντικά πού στέκονταν
πολιτικά. Για τους µη γνωρίζοντες,
αναφέρω απλώς τα ονόµατα των
«δεξιών» ηθοποιών που ήσαν στην
κηδεία της και ακολούθησαν το φέ-
ρετρό της: Κοτοπούλη, ζεύγος Μυ-
ράτ (όχι ο ∆ηµήτρης Μυράτ), Κυ-
βέλη, Κατερίνα Ανδρεάδη, Βάσω
Μανωλίδου, ζεύγος Αρώνη, Χορν,
Μερκούρη, Αργυρόπουλος, Λογο-
θετίδης, Μουσούρης, οι Φιλιππί-
δηδες, Ρόζαν, Έλσα Βεργή, Νέ-
ζερ, αδερφές Αλκαίου, Αυλωνίτης,
Αθ. Μουστάκα, Πέτρος Κυριακός
(Πετράν), αδελφές Άννα και Μα-
ρία Καλουτά, Κούλα Νικολαΐδου,
Κοκκίνης, Μαυρέας, Τζένη Αρ-
σένη, Ρένα Βλαχοπούλου, ∆εν-
δραµής, Μακρής κ.λπ.7 ∆ηλαδή,
σχεδόν όλη η αφρόκρεµα του τότε
ελληνικού θεάτρου, η καλλιτεχνική
και κοινωνική απήχηση του οποίου
στην αθηναϊκή κοινωνία ήταν σα-
φώς µεγαλύτερη απ’ ό,τι σήµερα.
Πιστεύω, πάντως, ότι ο διαχωρι-
σµός, τότε, των ηθοποιών από τον
Μαρσάν σε δεξιούς και αριστερούς
είναι αδόκιµος, δεδοµένου ότι η
µεγάλη πλειοψηφία του φιλελεύ-
θερου χώρου είχε ταχθεί, και τότε
και αργότερα, στον εµφύλιο που
επακολούθησε, µε το µέρος της
∆εξιάς. Ασφαλώς, έπραξαν έτσι
προκειµένου να «γλιτώσουν» από
την Αριστερά, το αληθές πρόσωπο
της οποίας και είχαν πλέον γνω-
ρίσει. Πολλοί δε απ’ όσους κινού-
νταν στην περιοχή του φιλελεύθε-
ρου χώρου µάλλον θα θεωρούσαν
απαράδεκτο ότι χαρακτηρίζονταν
«δεξιοί». Περαιτέρω, η Αριστερά,
όσο και εάν µάτωσε και αγωνίστη-
κε στην κατοχή ο ΕΑΜικός χώρος
και παρ’ ότι πολλοί αξιόλογοι άν-
θρωποι τάχθηκαν και στις τάξεις
της Αριστεράς, δεν ήταν η Αρι-
στερά ο λαός αλλά το αντίθετο: η
Αριστερά ήταν µειοψηφία. Μει-
οψηφία δε παρέµεινε και µετά τα
∆εκεµβριανά, λόγω των πολιτικών
επιλογών της και της δράσης της.
Μάλιστα, τα έργα της ΟΠΛΑ, του
Άρη Βελουχιώτη καθώς και των
«ταλιµπάν» του σε όλη την υπό-
λοιπη Ελλάδα συρρίκνωσαν ακό-
µα περισσότερο την επιρροή τής
Αριστεράς, όπως εξακολουθητικώς
έδειχναν τα µεταπολεµικά εκλογι-
κά της αποτελέσµατα.
γ) Ο κύριος λόγος καταδίκης της
Ελένης Παπαδάκη ήταν ο καλλι-
τεχνικός και ταξικός φθόνος των
συναδέλφων της προς το πρόσωπό
της και όχι ο δήθεν δωσιλογισµός
της. Σηµειώνω µόνο τον σπαρα-
κτικό επικήδειο που εκφώνησε
ο µεγάλος θεατράνθρωπος και,
ασφαλώς, γνώστης προσώπων και
καταστάσεων, Αλέξης Σολοµός,
και ιδίως ή τελική αποστροφή του:
«εκεί µέσα στις κουίντες του θεά-
τρου, στα καµαρίνια, ήταν οι δήµι-
οι […] αυτοί σκότωσαν την Ελένη
Παπαδάκη. Μια λέξη ακόµη. Συγ-
χώρεσέ µας…». Ας σηµειωθεί ότι ο
Σολοµός, αρχικώς, υπήρξε συµπα-
θών της Αριστεράς, πλην όµως οι
δολοφονίες του Κίτσου Μαλτέζου
και της Παπαδάκη τον «έκαναν να
δει το δρόµου της ∆αµασκού»8.
δ) Αλλά ακόµη και αν οι σχέσεις
της Παπαδάκη µε τον κατοχικό
πρωθυπουργό Ράλλη και τον τότε
δήµαρχο Γεωργάτο ήσαν αξιοκα-
τάκριτες, και πράγµατι ήταν, γιατί
άραγε αυτό έπρεπε να στιγµατι-
σθεί µε τόσο εκκωφαντικό τρόπο
από το λαϊκό δικαστήριο των
ηθοποιών; και, παράλληλα, γιατι
να αποσιωπηθούν ανεπίτρεπτα οι
προσφορές της; Εάν πράγµατι αι-
τία της καταδίκης της, όπως και
πολλών άλλων ηθοποιών, ήταν ο
δωσιλογισµός και όχι ο προς αυ-
τήν φθόνος, τότε π.χ. γιατί άραγε
το λαϊκό δικαστήριο ουδέ επίπληξη
έστω βρήκε να διατυπώσει κατά
της ηθοποιού Καίτης Ντιριντάουα;
∆εν ανέπτυξα το θέµα της Ντιρι-
ντάουα (µιας ηθοποιού της επιθε-
ώρησης) σε εκείνη την παρέµβασή
µου, δεδοµένου του ολιγολέπτου
του χρόνου, αλλά γιατί υπέβαλα,
εσφαλµένως ως απεδείχθη, ότι η
εισηγήτρια εγνώριζε το θέµα και
θα ήθελε να παραδεχθεί δηµοσίως
την ύπαρξη του προβλήµατος του
δωσιλογισµού της Ντιριντάουα
κατά τα πρώτα χρόνια της Κατο-
χής, πριν το 1944 µεταγραφεί στην
Αριστερά και επιτύχει έτσι πλήρη
άφεση των αµαρτιών της. Στη δευ-
τερολογία της, πάντως, η Έλενα
Πατρικίου απάντησε απλώς ότι
δεν εννοεί γιατί αναφέρθηκα στο
θέµα της Ντιριντάουα. Σηµειώνω
επιπροσθέτως ότι όταν πραγµα-
τεύθηκε το θέµα της η Πατρικίου,
είχε ήδη κυκλοφορήσει προς 10
ετών το γνωστό βιβλίο του Μάνου
Ελευθερίου για την Παπαδάκη9,
και θεωρώ αδιανόητο να µην το
είχε διαβάσει – και, µολονότι µυθι-
στόρηµα, να µην το είχε λάβει υπ’
όψη. Παρ’ όλα αυτά, η εισηγήτρια
απέφυγε να αντιµετωπίσει τα σο-
βαρά θέµατα τα οποία εµµέσως
αναδεικνύει ο χαµηλών τόνων αεί-
µνηστος συγγραφέας.
***
Στις 18/3/2015 ανέγνωσα στις
εφηµερίδες ότι ο πραγµατικά θαυ-
µάσιος ποιητής Τίτος Πατρίκιος
θα µιλούσε για τη ζωή του στο βι-
βλιοπωλείο Ιανός. Πήγα περίεργος
να ακούσω µήπως ο ποιητής έκανε
αναφορά στο θέµα της Παπαδάκη.
Αλλά δεν έγινε ούτε νύξη. Οπότε
σήκωσα το χέρι και, στον ολίγο
χρόνο που είχα στη διάθεσή µου.
είπα περίπου τα ακόλουθα:
Θα κάνω µία δύσκολη ερώτηση
– αλλά οι πνευµατικοί άνθρωποι
είναι για τα δύσκολα. Πριν από
λίγο καιρό, σε εκδήλωση στο Πα-
νεπιστήµιο Αθηνών, η εισηγήτρια
Έλενα Πατρικίου αναφέρθηκε στο
«δωσιλογισµό» της νεκρής και ότι
κύρια πηγή των γνώσεών της είναι
η οικογένειά της. Όταν ο Σικελι-
ανός θρηνεί το θάνατό της, όταν
ο Γιώργος Παππάς αποδοκίµασε
την ηθική δίωξή της, όταν ο Γλη-
νός, έστω µεταγενέστερα, εγγρά-
φως αποστασιοποιήθηκε, όταν ο
Βεάκης στο άκουσµα του θανάτου
της κατέρρευσε και όταν ο Σολο-
µός ευθέως µίλησε για φθόνο επι-
διώκοντας να εξηγήσει το θάνατό
της, εσάς ποια είναι η θέση σας;
Αν οι πράξεις της ήταν όντως «δω-
σιλογικές», γιατί άκρα του τάφου
σιωπή περιβάλλει τις πράξεις της
Ντιριντάουα;
Ο κ. Πατρίκιος µου απάντησε:
«Το ερώτηµά σας µου θυµίζει τα
διληµµατικά ερωτήµατα των αξιω-
µατικών στη Μακρόνησο. Εν πάση
περιπτώσει, σας λέω ότι η Παπα-
δάκη ήταν δωσίλογος10 και ότι εί-
σαστε κακώς πληροφορηµένος για
την Ντιριντάουα».
Έπειτα από περίπου 15 λεπτά,
στη διάρκεια της ίδιας βραδιάς, και
ενώ ο οµιλητής απαντούσε σε άλ-
λες ερωτήσεις, κάποια στιγµή θυ-
µήθηκε να πει µε µεγαλοψυχία ότι
οπωσδήποτε καταδικάζει τον φόνο
της Παπαδάκη.
ΑΝΑΣΚΑΛΕΎΟΝΤΑΣ
ΜΑΡΤΎΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ
Με βάση όλα τα παραπάνω,
αλλά διαβάζοντας ακόµη και σή-
µερα την εναντίον της λασπολογία
πολλών αριστερών κατηγόρων της,
αναγκάζοµαι να κάνω τη διαπίστω-
ση ότι διαπράττεται σε βάρος της
µνήµης της, εξακολουθητικώς, η
δεύτερη δολοφονία της, πολύ πιο
επώδυνη αυτή αφού είναι η ηθική
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 13

Στην κηδεία της Ελένης Παπαδάκη. ∆ιακρίνονται αριστερά η Μελίνα Μερκούρη και η Άννα Καλουτά (µε µαύρα γυαλιά,
πλάι στο φέρετρο) και δεξιά ο Νίκος ∆ενδραµής και η Μαρίκα Νέζερ (επίσης µε γυαλιά). Στο κέντρο, πίσω, ο Ανδρέας Φι-
λιππίδης. Η φωτογραφία προέρχεται από το βιβλίο του Πολύβιου Μαρσάν, Ελένη Παπαδάκη (Καστανιώτη, 2001).
δολοφονία της, και µάλιστα έπει-
τα από τόσα χρόνια. Πιστεύω ότι
τα αναπόφευκτα στην εµφύλια
σύγκρουση λάθη πρέπει να αντι-
µετωπίζονται µε στοιχειώδη νηφα-
λιότητα, και επειδή η όποια πνευ-
µατική ευαισθησία δεν µπορεί να
είναι «πολιτευοµένη ευαισθησία».
θέλω λοιπόν να θέσω τα ακόλουθα
θέµατα:
1) Στο πρόσφατο βιβλίο του
∆ηµήτρη Κουσουρή ∆ίκες των
δοσίλογων 1944-1949 (Πόλις,
2014), ο οποίος βεβαίως δεν γί-
νεται να κατηγορηθεί ως απολο-
γητής δωσιλόγων, αναγράφονται
τα ακόλουθα: «Αρχές ∆εκεµβρίου
’45 δικάστηκε από το ∆ικαστή-
ριο ∆οσιλόγων ο Κ. Πετρουτσό-
πουλος, εµβληµατική µορφή των
κοσµικών κύκλων της Αθήνας,
και καταδικάστηκε στην εσχάτη
των ποινών για εκβιασµούς και
καταδόσεις συµµάχων στις κατο-
χικές αρχές. Μαζί του δικάστηκε
και η ηθοποιός Ντιριντάουα, µε
την οποία ο Πετρουτσόπουλος
είχε συνάψει ερωτικές σχέσεις
την πρώτη περίοδο της Κατοχής.
Είχε δε στιγµατισθεί δηµοσίως
για τις σχέσεις της µε τον Πε-
τρουτσόπουλο και είχε στο µετα-
ξύ περάσει στο ΕΑΜ. Στη δίκη
της έλαβε την υποστήριξη πολ-
λών συναδέλφων της και τελικά
αθωώθηκε».
14 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Βεβαίως, η Ντιριντάουα αθω-
ώθηκε από τη «∆ικαιοσύνη των
αστών», αφού οι φιλικές της σχέ-
σεις µε τον δωσίλογο Πετρουτσό-
πουλο δεν ήταν δυνατόν να θεµε-
λιώσουν νοµικά στα δικαστήρια
κατηγορία περί δωσιλογισµού.
Αξίζει πάντως επί του θέµατος της
Ντιριντάουα να αναφέρω µόνο
ένα από τα στοιχεία µε τα οποία
µε εφοδίασε ο ιστορικός ερευνη-
τής ∆ηµοσθένης Κούκουνας. Στην
εφηµερίδα Ελληνικό Μέτρο, φύλλο
της 24ης/4/1945, δηµοσιεύεται
εκτενές ρεπορτάζ για την µεγάλη
ζωή της Ντιριντάουα και αναγρά-
φονται τα λεχθέντα από τη µητέρα
της, η οποία τότε κατήγγειλε ότι
η κόρη της εισέπραξε από καταγ-
γελία στην Γκεστάπο δύο άγγλων
αξιωµατικών, τους οποίους φι-
λοξενούσε στο διαµέρισµά της ο
εραστής της Πετρουτσόπουλος, το
ποσόν των 5 εκατοµµυρίων δραχ-
µών!
Γνωρίζω δε από παλαιότερες
διηγήσεις, ιδίως του πατέρα µου
(δικηγόρου, στελέχους του Ε∆ΕΣ
και γι’ αυτό προγραµµένου από
την ΟΠΛΑ, ο οποίος ως πηγή
των πληροφοριών του είχε τον
πελάτη του Π. Τσακαλίδη, γνω-
στό µαιτρ των τότε νυκτερινών
κέντρων), ότι στα ελάχιστα κο-
σµικά κέντρα της τότε Αθήνας,
όπου σύχναζαν µεγαλοµαυραγο-
πνεύµατος και της τέχνης. Σχε-
Καστανιώτη / Αρχείο The Books’ Journal
δόν κανέναν από τους παραπάνω
αγωνιστές η ηθοποιός δεν γνώριζε
προσωπικά και, απλούστατα, ενερ-
γούσε κατόπιν εγγράφων παρακλή-
σεων γνωστών της, ο δε κατάλογός
των ικετών περιλαµβάνει πολλά
από τα πλέον γνωστά και σεβαστά
ονόµατα ιδίως της πνευµατικής
Αθήνας. Έτσι έχουµε τον ακόλου-
θο κατάλογο:
Λιλίκα Νάκου: 2 επιστολές για 2
µεσολαβήσεις,
Λιλή Ιακωβίδη: 2 επιστολές για
επίσης 2 µεσολαβήσεις,
Άγγελος Σικελιανός: επιστολές
για 2 άτοµα,
Γιάννης Γληνός, Αιµίλιος Χουρ-
µούζιος, Αλ. Καµπάς, Π. Τριλίβα
(σύζυγος του Κ. ∆εσποτόπουλου):
επιστολές για έναν αγωνιστή καθέ-
νας και καθεµιά.
Είναι µάλιστα αξιοσηµείωτο ότι
µεταξύ των ευεργετηθέντων πε-
ριλαµβάνονται τρεις υπάλληλοι
του Εθνικού Θεάτρου καθώς και
δύο ηθοποιοί (Γιώργος ∆ήµου και
Νάσος Κεδράκας). Άξιο µνείας
είναι και το ότι η ικέτις ποιήτρια
Λίλη Ιακωβίδη ήταν στενή συγγε-
νής του προέδρου του Σωµατεί-
ρίτες, καταδότες και Γερµανοί και ου Ελλήνων Ηθοποιών Σπύρου
όπου η διασκέδαση ήταν ξέφρε- Πατρικίου, άλλοτε βασιλόφρονος
νη, αφού το µαύρο και µατωµένο και στη συνέχεια νεοφώτιστου
χρήµα κυριολεκτικώς έρεε, «πρώ- αριστερού. Ενδεικτικά σηµειώ-
το τραπέζι πίστα» ήταν η Ντιρι- νω πώς κατέληγε η παρακλητική
ντάουα µε τις γούνες της κ.λπ., προς την Παπαδάκη επιστολή
συνοδευόµενη από τον εραστή της Λιλίκας Νάκου: «εγώ θα βγω
της και µεγαλοδωσίλογο Πετρου- να πω σε όλους τα καλά που κά-
τσόπουλο (υπήρξε πιθανότατα ο νατε και τους ανθρώπους που
µεγαλύτερος καταδότης συµµά- σώσατε». Η συγγενής του προέ-
χων κατασκόπων και σαµποτέρ), δρου του ΣΕΗ, Λιλή Ιακωβίδου,
η οποία ασφαλώς κυκλοφορούσε επίσης έγραφε: «όλη η ελπίδα
και µετά την απαγόρευση της κυ- είναι η Ελένη µας, που δείχνει
κλοφορίας, αφού είχε τη σχετική τόση µεγαλοψυχία για όλους τους
πολυπόθητη ονοµαστική άδεια Έλληνες».
των αρχών κατοχής, εκµεταλ- ***
λευόµενη βεβαίως την ισχύ του Παρ’ όλα αυτά, στις 20/10/1944,
εραστή της. Ασφαλώς, δεν κατα- ο πρόεδρος του ΣΕΗ Σπύρος Πα-
γράφηκε κανένας πατριώτης ότι τρίκιος υπέβαλε στο διοικητικό
σώθηκε τότε λόγω της επέµβασης συµβούλιο την ακόλουθη πρόταση:
της Ντιριντάουα, η οποία είχε τη
σχετική δυνατότητα ευεργετικής Θλιβερό καθήκον µε αναγκά-
παρέµβασης υπέρ του στις κατο- ζει να µιλήσουµε για τη στάση
χικές αρχές. ελαχίστων ηθοποιών […] που
2) Στο βιβλίο του Μάνου Ελευ- πολλοί από αυτούς ευτυχώς δεν
θερίου11, ο συγγραφέας ο οποίος είναι ούτε καν Έλληνες […]
κατείχε το αρχείο της ηθοποιού, Προτείνω να διαγραφούν από
όπως επίσης και το αρχείο του το Σωµατείο και να στερηθούν
Μαρσάν, αναφέρει 35 ονόµατα κάθε δικαιώµατος να εργάζονται
προσώπων (στην πλειονότητά τους στο Ελληνικό Θέατρο…
αριστεροί) τους οποίους και έσωσε
η Παπαδάκη – είτε βοηθώντας να Το Λαϊκό ∆ικαστήριο προχώρησε
µην εκτελεστούν είτε µεσολαβώ- αµέσως στη διαγραφή 15 ηθοποι-
ντας ώστε να αποφυλακιστούν, κα- ών (µεταξύ αυτών και της Παπα-
τόπιν εγγράφων προς αυτήν παρα- δάκη), χωρίς καν να τους καλέσει
κλήσεων γνωστών ανθρώπων του για απολογία, όπως θα άρµοζε άλ-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 15
λωστε σε ένα Λαϊκό ∆ικαστήριο.
Η δε απόφαση, που επικυρώθηκε
µέσα σε απερίγραπτο πνεύµα µι-
σαλλοδοξίας και από τη Γενική
Συνέλευση της 20ής/11/1944,
δηµοσιεύθηκε και στις αθηναϊκές
εφηµερίδες.
Ουδείς, βεβαίως, από τους ευ-
εργετηθέντες-ικέτες τόλµησε να
εµφανισθεί στο «∆ικαστήριο» και
να εκθέσει τις ευεργεσίες της Πα-
παδάκη, αλλά και να υπενθυµίσει
το γεγονός ότι αυτή η δήθεν δωσί-
λογος είχε δεχτεί πρόθυµα να συµ-
µετάσχει, στις 27/2/1944, στην εκ-
δήλωση της Κρατικής Ορχήστρας
Αθηνών, προκειµένου να τιµηθεί η
επέτειος του θανάτου του Παλα-
µά, του οποίου ακόµα και η απλή
δηµόσια µνεία του ονόµατος στην
Κατοχή αποτελούσε πράξη αντί-
στασης12.
Προ αυτής της επιλησµοσύνης,
δειλίας και µισαλλοδοξίας, η Πα-
παδάκη, αηδιασµένη, δεν θέλη-
σε να εµφανιστεί µπροστά στους
έξαλλους διώκτες της για να τους
«πετάξει στα µούτρα» τις επιστολές
εκείνων από την Αριστερά που κά-
ποτε την παρακαλούσαν να µεσο-
λαβήσει ούτε θέλησε να αναφέρει
πόσους από τους ανθρώπους του
θεάτρου έσωσε, καθώς και τις άλ-
λες προς την κοινωνία και το έθνος
υπηρεσίες της13, κάτι που ασφαλώς
ο Πρόεδρος του ΣΕΗ αλλά και οι
άλλοι συνάδελφοί της εγνώριζαν.
Ούτε επίσης καταδέχτηκε να κα-
λέσει να την υπερασπιστούν µάρ-
τυρες. Συµπεριφορά που απέρρεε
από την κοινωνική αγωγή της. Τι
θα µπορούσε να πει άλλωστε στον
όχλο;
Η κατηγορία που της αποδόθη-
κε ήταν οι θρυλούµενες ερωτικές
σχέσεις µε τον τότε δωσίλογο πρω-
θυπουργό, αλλά και η δήθεν ολι-
γωρία της να σώσει µία υπάλληλο
του Εθνικού Θεάτρου, λες και 34
σωτήριες καταγεγραµµένες επεµ-
βάσεις της δεν είχαν καµία αξία
(δεν αποκλείεται, βεβαίως, να είχε
µεσολαβήσει κι άλλες φορές µέσω
προφορικών διαβηµάτων τρίτων
προσώπων, για τα οποία δεν υπάρ-
χουν αποδείξεις – όπως επίσης δεν
αποκλείεται να προσπάθησε να
σώσει τον 35ον και να µην µπόρε-
σε). Η Παπαδάκη παρέµεινε στις
κουίντες ακούγοντας τους έξαλ-
λους κατηγόρους της, στην ουσία
αρνούµενη να υπερασπιστεί τον
εαυτό της.
Πάντως, οι έλληνες ηθοποιοί,
αηδιασµένοι από την πρωτοφανή
εµπάθεια, τα ψεύδη και τις ακρότη-
τες, κινητοποιήθηκαν, µε συνέπεια
16 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
στα τέλη του Νοεµβρίου 1944, στις
εκλογές του ΣΕΗ, να επικρατήσει
το ψηφοδέλτιο της ∆εξιάς.
ΤΟ ΜΙΣΟΣ
Ελέχθη και προηγουµένως ότι, η
Ελένη Παπαδάκη θανατώθηκε
εξαιτίας τού προς αυτήν ταξικού
και καλλιτεχνικού µίσους. Προ-
ερχόταν από εύπορη αστική οι-
κογένεια και διέθετε Ι.Χ., όνειρο
άπιαστο για την τότε εποχή, είχε
µοναδική θεατρική παιδεία, γνώρι-
ζε άψογα αρχαία ελληνικά και τέσ-
σερις ξένες γλώσσες. Το ταλέντο
της ήταν µακράν ανώτερο παντός
άλλου συναδέλφου της στην Ελλά-
δα.
Το καλλιτεχνικό µίσος εναντίον
της τεκµηριώθηκε στην προανα-
φερθείσα νεκρολογία του Αλέξη
Σολωµού. Επιπλέον, υπάρχουν οι
ακόλουθες µαρτυρίες:
α) Ο γνωστός ηθοποιός Βασί-
λης Κανάκης γράφει: «οι ηθοποιοί
καταδίκασαν µετά βδελυγµίας την
πράξη, όλοι έριχναν τον λίθο του
αναθέµατος. Ουαί υµίν Γραµµατείς
και Φαρισαίοι Υποκριταί».
β) Η Θάλεια Καλλιγά διηγού-
νταν ότι, λίγο µετά το θάνατο
της Παπαδάκη, «συναγωνίστρια»
ηθοποιός στο Εθνικό Θέατρο δι-
ατυµπάνιζε: «φθάνει πια µε την
Παπαδάκη, εµείς πια θα παίζουµε
τραγωδία».
γ) Αλλά το πλέον συγκλονιστικό
στοιχείο νοµίζω ότι είναι το ακό-
λουθο:
Η αδελφή του πατέρα µου Πη-
νελόπη Χριστοδουλοπούλου ήταν
συγκρατούµενη µαζί µε την Πα-
παδάκη (γλίτωσε την εκτέλεση
την τελευταία στιγµή) και υπήρξε
η πηγή των πληροφοριών για τις
τελευταίες ώρες της.
Ενθυµούµαι πως κάποτε µας έλε-
γε ότι, όταν εξαντληµένη αποκοι-
µήθηκε στο κελί, ξύπνησε από όνει-
ρο πριν από το χάραµα και δίπλα
της η Παπαδάκη, ξάγρυπνη και
καθιστή, αγκαλιάζοντας τα γόνατά
της, έλεγε συνεχώς: «γιατί τόσο µί-
σος, γιατί τόσο µίσος;» Προφανώς,
η µεγάλη καλλιτέχνης είχε αδυνα-
µία να αντιληφθεί το µέγεθος του
µίσους, της κακίας και της µικρό-
τητας των ανθρώπων, και µάλιστα
των γνωστών της ανθρώπων του
«πνεύµατος και της τέχνης», όταν
αυτή τόσο απλόχερα είχε χαρίσει
όχι µόνο πνευµατική και ψυχική
ανάταση αλλά και τη βοήθειά της.
***
Ο κριτικός θεάτρου Κώστας Γεωρ-
γουσόπουλος κατέθεσε στην εφη-
µερίδα Τα Νέα 2ας/11/2019 τα
ακόλουθα σηµαντικά:
Ο αείµνηστος φίλος και εξαί-
σιος λόγιος Μάριος Πλωρίτης,
που για πολλά χρόνια υπήρξε
και οικογενειακός φίλος, όταν
αναφερόµαστε στις κοινές µας
αγάπες για το θέατρο, αφού
για χρόνια ήταν κορυφαίος κρι-
τικός θεάτρου, µου έλεγε, έχεις
λόγω ηλικίας µια αναπηρία στην
άσκηση του λειτουργήµατος: δεν
έχεις δει την Ελένη Παπαδάκη.
Ο δάσκαλός µου ∆ηµήτρης Ρο-
ντήρης, παρόλο που οι αφηγή-
σεις των συγχρόνων τον θεω-
ρούσαν σκηνοθέτη που ευνόησε
την Παξινού και τον Μινωτή,
χωρίς βεβαίως να παρακάµψει
στις διανοµές της ενδοξότερης
περιόδου του Εθνικού Θεάτρου
(1934-1940), πολύ συχνά, όταν
µας καθοδηγούσε σοφά στη
Σχολή ανέφερε ως µέγα πρότυ-
πο ηθοποιού µορφωµένου και
συνάµα χαρισµατικού την Ελένη
Παπαδάκη.
Σκέφτοµαι ότι ακριβώς µια τόσο
ξεχωριστή προσωπικότητα δεν
ήταν ανάθεµα για πολλούς λιγότε-
ρο προικισµένους; Μήπως άραγε
ακόµα και σήµερα η αριστεία δεν
πρέπει να θαυµάζεται αφού, κατά
ορισµένους, είναι ρετσινιά; Μή-
πως, παρ’ ότι αυτή αποκτάται µε
µόχθο, αντί να προκαλεί το σεβα-
σµό, δεν συγκεντρώνει τη χλεύη
και το µίσος;
ΠΑΓΏΝΙ ΣΤΟ ΔΑΣΟΣ
Η συµπεριφορά της Παπαδάκη,
βεβαίως, πολλές φορές εξόργιζε
τους συναδέλφους της. Ο Μάνος
Ελευθερίου γράφει σχετικά:
Την έστελνε χορτάτη µε το
πρωθυπουργικό αυτοκίνητο και
ο οδηγός τσακιζόταν να της
ανοίξει την πόρτα και οι άλλοι
κοιτούσαν έκθαµβοι µε δικαιο-
λογηµένο µίσος.14
Ήταν απολίτικη. Ζούσε στον κό-
σµο της, πιθανότατα διασκέδαζε
και το ρόλο της ως καλού αγγέλου,
που ήταν υπεράνω διαχωρισµών
και βοηθούσε όσους προσέτρεχαν
σε αυτή, αρνούµενη να καταλάβει
τους κινδύνους µιας φορτισµένης
και πολωµένης εποχής. Σαν το
παγώνι που ανέµελα τριγυρίζει στο
δάσος, το γεµάτο αγριεµένα θηρία.
Χαρακτηριστικό είναι το ότι
όταν ο Βεάκης έµαθε το θάνατό
της, είπε συντετριµµένος: «Ξέρεις,
σκοτώσανε την Παπαδάκη, κατα-
λαβαίνεις πόσο φρικτό είναι αυτό;
Μια γυναίκα που µόνο την τέχνη
ήξερε και λάτρευε».
Εντύπωση πάντως προκαλεί, ας
µου επιτραπεί ο όρος, η «ηθική
λιποταξία» γνωστών πνευµατικών
ανθρώπων της εποχής.
Μεταξύ της καταδίκης της
από το ΣΕΗ (Σωµατείο Ελλή-
νων Ηθοποιών), στη συνεδρίαση
της 20ής Οκτωβρίου 1944, και
της απόφασης της Γενικής Συ-
νέλευσης της 20ής Νοεµβρίου
1944, οπότε δηµοσιοποιήθηκε
ευρύτατα η καταδίκη της, µεσο-
λάβησε ένα διάστηµα κατά το
οποίο ο πνευµατικός κόσµος θα
µπορούσε να έχει κινητοποιηθεί
προκειµένου να προστατεύσει
την ηθοποιό. Και όµως, ούτε ο
Σικελιανός, ούτε η Λιλίκα Νά-
νου, ούτε η Λιλή Ιακωβίδη, ούτε
ο Κωνσταντίνος ∆εσποτόπου-
λος κ.ά. αισθάνθηκαν την ηθική
υποχρέωση να προστρέξουν και
να µαρτυρήσουν τις όποιες υπη-
ρεσίες πρόθυµα τους προσέφερε
η Παπαδάκη. Άλλοι γιατί το πο-
λιτικό µίσος αδρανοποιούσε κάθε
συναίσθηµα δικαιοσύνης, κι άλ-
λοι –φρονώ– λόγω ηθικής δειλίας
(αυτή είναι η περίπτωση Σικελια-
νού); Εγνώριζαν ότι η Παπαδάκη
δεν ήταν δωσίλογος, αλλά πώς
να τολµήσουν να το υποστηρί-
ξουν αυτό όταν η αρένα κραύγαζε
ζητώντας αίµα; Η αρένα, όπως
έχει αποδειχτεί, είναι ιδιαιτέρως
ευκολόπιστη στις διάφορες «ρε-
τσινιές». Ας αναλογιστεί µόνο
κανείς πόσα µέλη της Κεντρικής
Επιτροπής του ΚΚΕ έχουν κατη-
γορηθεί ως «χαφιέδες» από τους
ίδιους τους συντρόφους τους. Το
προβληµατικό όµως, στην περί-
πτωση της Παπαδάκη, είναι ότι
οι κατήγοροί της ήταν καλλιτέ-
χνες, κατά τεκµήριον άτοµα µε
ανεπτυγµένη ευαισθησία αλλά
συγχρόνως και άτοµα ανασφα-
λή µε οξυµένες αντιζηλίες, πλην
όµως επιρρεπείς σε εύκολες κα-
ταγγελτικές ηθικολογίες. Μεγάλα
στην Τέχνη αλλά και µεγάλα στην
µικροπρέπεια, ιδίως όταν επιτυγ-
χάνουν συγχρόνως δύο σκοπούς:
καταγγέλλοντας διαφόρους, εξα-
σφαλίζουν το φωτοστέφανο του
αγωνιστή και δωρεάν φανατικό
ακροατήριο, αλλά συγχρόνως
επιτυγχάνουν την εξουδετέρωση
των επικίνδυνων καλλιτεχνικών
τους ανταγωνιστών.
Στο σηµείο αυτό γεννάται το
ερώτηµα αν τα σφάλµατα πνευ-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 17
µατικών ανθρώπων µπορούν να
καλυφθούν από την «πανοπλία»
του πνευµατικού ανθρώπου, όπως
σωστά έθεσε το ζήτηµα η Έλενα
Πατρίκιου. ∆ικαιολογεί η καλλιτε-
χνική ιδιότητα συµπεριφορές όπως
των ικετών της που λιποτάκτησαν
και των κατηγόρων της του ΣΕΗ
που φαίνεται ότι κινήθηκαν από
τόσο ταπεινά ελατήρια;
Και εάν πρόκειται επιτέλους να
καταδικαστεί ως δωσίλογος η Πα-
παδάκη, πώς πρέπει να χαρακτη-
ρίσουν οι ροβεσπιέροι της ηθικής
τη συµπεριφορά των οµοϊδεατών
τους καλλιτεχνών; Μήπως πολι-
τευοµένη ευαισθησία; Ηθική µυω-
πία, υποκρισία; Νοµίζω ότι επί του
θέµατος οφείλεται µια ξεκάθαρη
απάντηση15.
***
Θα ήθελα να προσθέσω το στοι-
χείο ότι µέλη του «προοδευτικού
χώρου» δεν δίστασαν, προκειµένου
να θωρακίσουν την Αριστερά από
την κατακραυγή, να ισχυριστούν
µεταγενεστέρως ότι δήθεν ο δο-
λοφόνος της Παπαδάκη, καπετάν
Ορέστης, ήταν, όπως κατέθεσαν
«σκέτη αντίδραση, συνεργάτης των
Άγγλων, πιστοποιηµένο µάλιστα
από τα χαρτιά, ώστε να συκοφα-
ντηθεί το ΕΑΜικό κίνηµα». Τί εί-
δους χαρτιά, αναρωτιέται ειρωνικά
ο Μάνος Ελευθερίου. «Ίσως περ-
γαµηνή, δίπλωµα εξαίρετων πράξε-
ων µε τις σφραγίδες της Αυτοκρα-
τορίας»16.
Επίσης, συχνά χρησιµοποιεί-
ται το «επιχείρηµα» ότι το ΚΚΕ
εκτέλεσε το δολοφόνο της Πα-
παδάκη, καπετάν Ορέστη, απο-
δεικνύοντας έτσι την κοµµατική
αποδοκιµασία του για τη δολο-
φονία. Οι γνωρίζοντες καλύτερα
από εµένα το θέµα, Μαρσάν και
Ελευθερίου, το αποδοµούν και
αποδίδουν την εκτέλεση του κα-
πετάν Ορέστη στην έκθεση του
κινήµατος από τη συνολικότερη
δράση του, που βάρυναν οι κλο-
πές και διάφορες άλλες αυθαιρε-
σίες τις οποίες είχαν διαπράξει
αυτός και η παρέα του.
Προσωπική γνώµη µου είναι
ότι το ΕΑΜ, τροµαγµένο από
την κατακραυγή και θέλοντας να
προστατέψει τους προβεβληµέ-
νους ηθοποιούς-µέλη του που εί-
χαν καταδικάσει την Παπαδάκη,
φρόντισε θανατώνοντας τον κα-
πετάν Ορέστη να αποκόψει τον
οµφάλιο λώρο που συνέδεε τις
ενέργειες του ΕΑΜ των ηθοποι-
ών µε τους κοινούς δολοφόνους,
τους άσηµους, άρα αναλώσιµους.
Έπρεπε οι διώκτες της Παπαδά-
18 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
κη να προστατευτούν και να µη
δείξουν οι δολοφόνοι της από
πού έλαβαν την εντολή ή την
παρότρυνση, και ταυτόχρονα το
ΚΚΕ να µετριάσει την εναντίον
του κατακραυγή από τους καθη-
µερινά τότε αποκαλυπτόµενους
τάφους, ρίχνοντας την ευθύνη σε
ένα περιθωριακό άτοµο.
ΜΕΡΙΚΕΣ ΑΚΟΜΑ
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
1. Ως προς την πρόσληψη της Πα-
παδάκη από τους Αθηναίους της
εποχής, σηµειώνω ότι κατά τη δι-
άρκεια της Κατοχής υπήρξε µέ-
λος της διακεκεριµένης συντρο-
φιάς των Κατσίµπαλη, Τερζάκη,
Μυριβήλη κ.ά. και απολάµβανε
το σεβασµό τους. Αν λεχθεί ότι
οι ανωτέρω ήσαν δεξιοί, καλό
είναι να αναγνώσουν πόσο δέος
και πόσο θαυµασµό ένιωσε απέ-
ναντί της ο «αριστερός» Μάριος
Πλωρίτης, όταν τη γνώρισε.
2. Κατά την προαναφερθεί-
σα συνάντηση στον Ιανό της
18/3/2015, οφείλω να γράψω
ότι ο παρευρισκόµενος Μά-
νος Ελευθερίου ζήτησε, µέσω
άγνωστης εις εµέ παρευρισκό-
µενης, να µε συναντήσει έξω
από τον Ιανό µετά την εκδήλω-
ση. Πράγµατι, πρόθυµα δέχτη-
κα και τον συνάντησα (δεν τον
γνώριζα έως τότε). Εκεί, αφού
έλαβε πληροφορίες για την
Κατοχή, τον Πετρουτσόπουλο
και τις συνθήκες κράτησης της
Παπαδάκη (νοµίζω ετοίµαζε
ένα βιβλίο σχετικό µε την επο-
χή) µου εξέφρασε τη λύπη του
για το επεισόδιο. Με τη σειρά
µου, τον ρώτησα γιατί στο βι-
βλίο του δεν έχει θέσει ευθέως
το θέµα της «ηθικής λιποταξίας
των κατηγόρων» της Παπαδά-
κη. Απέφυγε να µου απαντήσει,
λέγοντας απλώς: «εγώ καταχώ-
ρισα και αποκάλυψα τα κρυµ-
µένα γεγονότα, ο αναγνώστης
θα κρίνει».
3. Τελειώνοντας θέλω να προσθέ-
σω ότι κατά την προαναφερθεί-
σα επιστηµονική διηµερίδα της
12-13 ∆εκεµβρίου 2014, που δι-
οργανώθηκε υπό την σκέπη του
Εθνικού Καποδιστριακού Πανε-
πιστηµίου Αθηνών, ακούστηκαν
20 περίπου εισηγήσεις επί σχετι-
κών µε την κατοχή θεµάτων. Οι
περισσότερες ήταν, από άποψη
τεκµηρίωσης και επιχειρηµάτων,
περίπου του αυτού επιπέδου µε
της Έλενας Πατρικίου. Περιττό
να σηµειώσω ότι ουδείς από το
πάνελ του προεδρείου των κα-
θηγητών, ενώ πάντοτε συµπλή-
ρωναν τις διάφορες εισηγήσεις,
αισθάνθηκε την ανάγκη να πει
έστω και µία κουβέντα για στοι-
χειώδη υπεράσπιση της µεγάλης
εκλιπούσης. zx
1. Το απόγευµα της Πέµπτης, 21 ∆ε-
κεµβρίου 1944, η Εθνική Πολιτοφυ-
λακή του ΕΑΜ στα Πατήσια, υπό τον
φοιτητή ιατρικής Κώστα Μπιλιράκη,
συνέλαβε την Ελένη Παπαδάκη στο
σπίτι του γραµµατέα του ΕΑΜ Θεά-
τρου ∆ηµήτρη Μυράτ. Το ίδιο βράδυ,
αφού δικάστηκε από λαϊκό δικαστή-
ριο, δολοφονήθηκε στην Ούλεν, στο
σηµερινό Γαλάτσι. Λίγες µέρες µετά
το θάνατό της, το ΚΚΕ εκτέλεσε τον
καπετάν Ορέστη, ο οποίος θεωρήθη-
κε υπεύθυνος για το θάνατό της, αφού
τον κατηγόρησε ότι δρούσε ως πρά-
κτορας της Intelligence Service και ότι
η δολοφονία της ηθοποιού είχε στόχο
να δυσφηµιστεί το ΕΑΜ. Ο γραµµα-
τέας του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης,
αργότερα, µετά την επιστροφή του
από τη Γερµανία, µιλώντας στον κινη-
µατογράφο Τιτάνια, αναφέρθηκε στη
δολοφονία της Παπαδάκη µε τη φρά-
ση «ήταν περισσότερο από έγκληµα,
ήταν σφάλµα».
2. Ο Ιάκωβος Ανυφαντάκης επεξεργά-
στηκε περαιτέρω και δηµοσίευσε εκεί-
νη την εργασία του στο Books’ Journal,
τχ. 56, Ιούνιος 2015. Είναι προσβάσι-
µο στη διαδικτυακή έκδοση του περιο-
δικού: http://booksjournal.gr.
3. Η Έλενα Πατρικίου είναι κόρη του
σηµαντικού ποιητή µας, Τίτου Πατρί-
κιου.
4. Πολύβιος Μαρσάν, Ελένη Παπα-
δάκη. Μια φωτεινή θεατρική πορεία µε
απροσδόκητο τέλος, Καστανιώτη, Αθή-
να 2001.
5. Και τούτο, παρ’ ότι το ζεύγος Μινω-
τή - Παξινού, το οποίο συστηµατικά
υπονόµευε την Παπαδάκη µέσω των
στενών του σχέσεων µε τον πανίσχυ-
ρο µεν, πλην ικανότατο διευθυντή του
Εθνικού Θεάτρου (τότε ακόµα Βασιλι-
κού Θεάτρου) Κωστή Μπαστά, είχε
πετύχει να αποκλείσει την Παπαδάκη
από κάθε «αβανταδόρικη» διανοµή.
6. Για περισσότερα από αυτή τη θρι-
αµβευτική περιοδεία, και για τις εντυ-
πωσιακές ξένες θεατρικές κριτικές,
βλ. Γιάννης Κ. Μπαστιάς, Κωστής
Μπαστιάς. Βιογραφία. ∆ηµοσιογραφία,
θέατρο, λογοτεχνία, Καστανιώτη, Αθή-
να 2005.
7. Πολύβιος Μαρσάν, ό.π.
8. Πολύβιος Μαρσάν, ό.π.
9. Μάνος Ελευθερίου, Η γυναίκα που
πέθανε δύο φορές. Μυθιστόρηµα. Με-
ταίχµιο, τρίτη έκδοση Αθήνα 2012. Η
πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε το 2006.
10. Αναζητώ τη σηµασία της λέξης
στο λεξικό του Μπαµπινιώτη. ∆ωσί-
λογος (α) {1840} 1. Πρόσωπο, που
υποχρεούται να λογοδοτήσει για τις
πράξεις του, για τις παρανοµίες που
έχει διαπράξει, υπόλογος, υπεύθυνος.
2. (ειδικότ.) πρόσωπο που συνεργά-
στηκε µε τον εχθρό την περίοδο της
Κατοχής. Ποιες συγκεκριµένες πρά-
ξεις της Παπαδάκη εµπίπτουν στον
ως άνω ορισµό;
11. Μάνος Ελευθερίου, ό.π.
12. Όταν στην εκδήλωση εκείνη η
Παπαδάκη τελείωσε τις προγραµ-
µατισµένες απαγγελίες ποιηµάτων
και, προ του γενικού ενθουσιασµού,
απήγγειλε το περίφηµο εθνεγερτήριο
ποίηµα-σάλπισµα του Παλαµά, τον
«Προφητικό» από το ∆ωδεκάλογο του
Γύφτου, αποθεώθηκε.
13. Ο Πολύβιος Μαρσάν, στο βιβλίο
του, εκτός από τις προαναφερθείσες
ευεργεσίες και δράσεις της, κάνει ανα-
φορά και σε πλήθος άλλων πατριωτι-
κών ενεργειών της. Όπως στη δήλω-
ση του γνωστού αριστερού χαράκτη
Τάσσου, ο οποίος οµολογεί ότι τόσο
αυτόν, όσο και τον οµοϊδεάτη του χα-
ράκτη Κεφαληνό, τους έσωσε η Πα-
παδάκη, όπως και το ότι η Παπαδάκη
είχε βοηθήσει στην απόκρυψη άγγλων
αξιωµατικών κατά την Κατοχή, παρά
τις γνωστές επαπειλούµενες συνέπει-
ες. Απλούστατα, η αγωγή της δεν της
επέτρεπε να διαφηµίζει τις ευεργεσίες
της, όπως έκαναν άλλοι.
14. Μάνος Ελευθερίου, ό.π.
15. Νοµίζω ότι είναι καιρός η επιστη-
µονική έρευνα να καθορίσει µε συγκε-
κριµένα κριτήρια ποίοι ήταν οι δωσί-
λογοι της Κατοχής και, βεβαίως, όλες
τις αποχρώσεις του δωσιλογισµού. ∆εν
έχω ακούσει ποτέ, π.χ., έστω και νύξη
για τον δωσιλογισµό των σιδηροδροµι-
κών, ακόµη και των ανωτέρων υπαλλή-
λων των ΣΕΚ, παρ’ ότι οι σιδηροδρο-
µικές γραµµές ευθέως εξυπηρετούσαν
τις προς τον Ρόµελ µεταφορές. Ποτέ,
εξάλλου, δεν έχει γίνει λόγος για τους
πολιτικούς µηχανικούς, τους εργολά-
βους και τους οικοδόµους οι οποίοι
οχύρωσαν τις ακτές της Ελλάδος ώστε
να διευκολυνθεί η απόκρουση της
αναµενόµενης συµµαχικής απόβασης
και έτσι, διά των οχυρώσεων, ευθέως
συνέβαλαν στην οικονοµία δυνάµεων
των Γερµανών. Μήπως δεν γίνεται
λόγος επειδή, σε αυτούς τους κλάδους,
το ΕΑΜ είχε ισχυρότατη επιρροή;
16. Μάνος Ελευθερίου, ό.π.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 19
Η διαχείριση της αβεβαιότητας
Από τη Σώτη Τριάντάφύλλού
O
κόσµος βρίσκεται
πάντοτε «σε µετά-
βαση», in transition·
και η διάρκεια της
ατοµικής ζωής πε-
ριορίζει την ορατότητά µας. Aνα-
δηµιουργούµε το χαµένο παρελθόν
για να το νοσταλγήσουµε (ο Ρωµα-
νός Γεροδήµος αναφέρεται συχνά
στη νοσταλγία χρόνου και τόπου)
ή εναποθέτουµε τις ελπίδες µας σ’
ένα µέλλον από το οποίο εµείς, ως
άτοµα, θα απουσιάζουµε. Τι είναι
αυτό που µας κάνει να ανησυχούµε
για το πού οδεύει ο κόσµος; Οι λα-
ϊκοί φιλόσοφοι που έχουν αναλάβει
να µας δείξουν τον δρόµο για την
ευτυχία µάς παρηγορούν: δεν µπο-
ρείς να αλλάξεις το παρελθόν αλλά
µπορείς να δηµιουργήσεις το µέλλον.
This is the first day of the rest of
your life.
Στο βιβλίο του, Ανταποκρίσεις
από τον 21ο αιώνα, ο Ρωµανός Γε-
ροδήµος ξεκινά από την άκρη της
Μάγχης, κοντοστέκεται στην ακτή
των ∆εινοσαύρων, και διασχίζει
τον κόσµο: Αθήνα, Ζάλτσµπουργκ,
Μπουένος Άιρες, Βοστόνη, Λονδί-
νο, Ρώµη – αστικά τοπία και τοπία
της ερήµου. Αργά βρετανικά τρένα,
αεροπλάνα και ρυθµός του flâneur.
Μερικές ερωτήσεις του βρίσκουν
απαντήσεις κι άλλες αιωρούνται
αναπάντητες. Προχωρούµε άραγε
αµέριµνοι σε µια παγκόσµια δυστο-
πία; Mήπως κάτω από τη στιλπνή
επιφάνεια της Βιέννης αναβιώνει
το τέρας της Anschluss; Το σίγουρο
είναι πως, στο πέρασµα του χρό-
νου, σ’ αυτή την transition, µερικά
πράγµατα καλυτερεύουν ενώ άλλα
χειροτερεύουν· µερικά επιζούν ενώ
άλλα πεθαίνουν. Στις δυτικές κοι-
νωνίες, οι νόµοι και οι διατάξεις
που διασφαλίζουν την καλοήθεια
(δικαιοσύνη, αλληλεγγύη) πληθαί-
νουν: για να περιοριστεί η αυθαι-
ρεσία, περιορίζεται η ελευθερία.
Η ανοιχτή κοινωνία έχει τους εσω-
τερικούς και τους εξωτερικούς της
εχθρούς.
*Το κείµενο της Σώτης
Τριανταφύλλου, που δηµοσιεύεται
εδώ, θα δηµοσιευτεί ως επίµετρο
στο βιβλίο του Ρωµανού Γεροδήµου,
Ανταποκρίσεις από τον 21ο
αιώνα, που θα κυκλοφορήσει τον
επόµενο Ιανουάριο από τις εκδόσεις
Παπαδόπουλος.
20 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Ζακ Ταρντί, Παρίσι, Gare de Lyon.
Αν ξεκινούσα να σχολιάσω όλα
τα θέµατα που απασχολούν τον
Ρωµανό Γεροδήµο –κι εµένα– θα
έγραφα ένα εξίσου πολυσέλιδο
βιβλίο. Θα αναφερθώ µονάχα σε
τρία από αυτά τα οποία αποτελούν
µέρος του δικού µου ερευνητικού
πεδίου: στην εξέλιξη του καπιτα-
λισµού και της φιλελεύθερης δη-
µοκρατίας, στη σύγκρουση µεταξύ
Ισλάµ-∆ύσης και στην κατάσταση
των µεγαλουπόλεων στον 21ο αι-
ώνα.
Ζούµε στον κόσµο που κληρο-
νοµήσαµε από την πολιτική του
Χένρυ Κίσινγκερ. Η Νέα Παγκό-
σµια Αταξία και η καινούργια φάση
του ψυχρού πολέµου είναι απότο-
κα της µυστικής διπλωµατίας στο
παιχνίδι Ανατολής-∆ύσης. Μέχρι
το 1991 την Ανατολή εκπροσω-
πούσε η Σοβιετική Ένωση –ένας
αντίπαλος που θα νοσταλγήσου-
µε– ενώ σήµερα συνωστίζονται δύο
αντίπαλοι: το Ισλάµ –ο προαιώνιος
εχθρός (ο «ισλαµιστικός φοίνικας»)
που αναβιώνει διαρκώς µέσα από
γεωπολιτικά και οικονοµικά συµ-
φέροντα– και η Ρωσία ως φυσικός
διάδοχος της σοβιετικής αυτοκρα-
τορίας που διαλύθηκε. Κι όπως
συµβαίνει πάντοτε, η παγκόσµια
πολιτική επηρεάζει τα πολιτικά συ-
στήµατα, ιδιαίτερα όταν αυτά είναι
φιλελεύθερα, άρα ευαίσθητα και
ευµετάβλητα.
Στις Ανταποκρίσεις του ο Ρωµα-
νός Γεροδήµος αναφέρεται επα-
νειληµµένα στην προεδρία του
Ντόναλντ Τραµπ: δεν θα µπο-
ρούσε να την αποφύγει· όχι µόνο
επειδή ο αµερικανός πρόεδρος
ασκεί πλανητική εξουσία αλλά
και επειδή καταδεικνύει την τάση
µας να εκλέγουµε κοινωνιοπαθείς
σε θέσεις εξουσίας· ίσως για τον
απλό λόγο ότι οι άνθρωποι που
κατεβαίνουν στην πολιτική πά-
σχουν συχνά από ναρκισσιστική δι-
αταραχή. Αλλά η προεδρία Τραµπ
είναι κάτι περισσότερο: πρόκειται
για την επικύρωση µιας θλιβερής
παρακµής, µιας ιστορικής φάρσας
µε την οποία ερωτοτροπούσαν οι
ΗΠΑ από τη γέννησή τους. Και
πάλι, δεν τίθεται ζήτηµα σύγκρισης
µε το παρελθόν ως προς την ου-
σία του αµερικανικού συστήµατος·
τίθεται ζήτηµα αποτίµησης ενός
µέλλοντος που δεν ήρθε. Ο αµε-
ρικανικός καπιταλισµός επέδειξε
δυναµισµό για τρεις αιώνες· στη δι-
άρκεια µερικών δεκαετιών ο οικο-
νοµικός δυναµισµός συνοδεύτηκε
από κοινωνική ανάπτυξη – σήµερα
όµως έχει περιοριστεί στην τροφο-
δότηση µιας δαιµονικής µηχανής
που κατασκευάζει και συσσωρεύει
χρήµα, προϊόντα χάρτινης οικο-
νοµίας, αφηρηµένα assets· δεν πα-
ράγει πολιτισµό, δεν παράγει σκέ-
ψη και ιδέες· ακόµα λιγότερο τις
εξάγει στον κόσµο. Η εκλογή του
Ντόναλντ Τραµπ, η αρχική επιλο-
γή ενός τέτοιου προσώπου για τη
θέση του προέδρου, φανερώνει τη
φτώχεια των ιδεών και φέρνει στην
επιφάνεια θεµελιώδη σφάλµατα
του αµερικανικού συστήµατος, µε-
ρικά από τα οποία οφείλονται στη
συνταγµατική του θεµελίωση, ενώ
άλλα πρέπει να αποδοθούν στην
Casterman
αδυναµία και στην απροθυµία του
να µεταλλαχθεί σε κράτος προνοί-
ας – στο «καλόηθες» κράτος που
προανέφερα. Στον 21ο αιώνα, η
ιδέα των δικτύων κοινωνικής προ-
στασίας απωθεί περισσότερο από
ποτέ τους Αµερικανούς φορολο-
γουµένους και αποτελεί αγκάθι
για τους liberals: η κοινωνική προ-
στασία που εγκαινίασε ο Λύντον
Τζόνσον και την οποία απέτυχε να
περικόψει ο Νίξον, χάνει έδαφος
ως «ευρωπαϊκή» ιδέα, σοσιαλδηµο-
κρατική και un-American.
Υπάρχουν πολλές αιτίες για την
εκλογή του Ντόναλντ Τραµπ οι
οποίες υπερβαίνουν τη δυσλειτουρ-
γία του συστήµατος – υπάρχουν
επίσης πολλές επιπτώσεις: από τον
εξευτελισµό του προεδρικού αξιώ-
µατος µέχρι τη γεωπολιτική του
τυχαίου που συνεπάγεται ακρο-
σφαλή διπλωµατία, ασυνάρτητες
αποφάσεις και trickling down αρ-
νητικού ηθικού παραδείγµατος.
Η γελοιότης του ανδρός και η αι-
σθητική του χρυσού πόµολου δεν
πρέπει να θεωρούνται µέρος ενός
πολιτικού ατυχήµατος: αντιθέτως,
είναι καθρέφτης του αµερικανικού
καπιταλισµού του 21ου αιώνα –
που συνοψίζεται στο στρόβιλο του
κέρδους τον οποίον εξασφαλίζει ο
κανόνας της πλειοψηφίας: οι Αµε-
ρικανοί –flithy rich, πλούσιοι, µε-
σαία τάξη, εργαζόµενοι µε το βασι-
κό ωροµίσθιο των 7 ή 8 δολαρίων,
underclass– µοιράζονται τις ίδιες
αξίες ή την απουσία τους. Έτσι,
η αµερικανική κοινωνία αργοπε-
θαίνει µέσα στην υλική αφθονία,
τη θρησκοληψία και την αµάθεια,
χωρίς αντίρροπη δύναµη, ή µάλλον
µε αντίρροπη δύναµη τη νεφελώδη
πολιτική ορθότητα των liberal ελίτ.
Μια από τις εκλογικευµένες αιτίες
της ανάδειξης του Τραµπ, εκτός
από ότι οι Αµερικανοί έχουν απο-
βλακωθεί από τα λιπώδη χάµπουρ-
γκερ και την trash tv, ήταν ακριβώς
αυτή η στάση εναντίον των ελίτ
που χαρακτηρίζει τις δυο πρώτες
δεκαετίες του 21ου αιώνα. Ο Ρω-
µανός Γεροδήµος σχολιάζει αυτή
την απαξίωση «που γίνεται νόρµα»:
από το θάµβος έναντι των ειδη-
µόνων περάσαµε βαθµιαία στην
εφαρµογή του κανόνα της πλειο-
ψηφίας ακόµα και σε ζητήµατα που
δεν αφορούν την πλειοψηφία και
στα οποία η πλειοψηφία έχει κενό
γνώσεως: τετριµµένο παράδειγµα
είναι η ξαφνική δηµοτικότητα των
ευρωπαϊκών δηµοψηφισµάτων.
Ως απάντηση στις ελίτ, ο Τραµπ
βλέπει τον κόσµο µέσα από το πρί-
σµα του ανιστόρητου κερδοσκόπου
που προωθεί, υποτίθεται, την µο-
νοπολικότητα – έναν άπιαστο στό-
χο δεδοµένου ότι υπάρχουν ισχυ-
ροί παίκτες και διελκυστίνδες: κάτι
που ο Κίσινγκερ εκµεταλλεύτηκε
εγκαινιάζοντας νέες αγορές για τα
αµερικανικά προϊόντα, αν και, εν
τέλει, οι Κινέζοι ήσαν εκείνοι που
ωφελήθηκαν περισσότερο από τις
«νέες αγορές». (Ο Ρωµανός Γερο-
δήµος αναλύει εδώ τον «αινιγµατι-
κό» ρόλο της Κίνας στον σύγχρονο
κόσµο· στην ουσία, τη συντριπτική
επιτυχία του κρατικού καπιταλι-
σµού). Η πολιτική µη επεµβάσεων
που υποσχόταν εµµέσως ο Τραµπ
στην προεκλογική του εκστρατεία
απεδείχθη αδύνατη εξαιτίας τόσο
του στρατιωτικο-βιοµηχανικού
συµπλέγµατος όσο και του παγκό-
σµιου συσχετισµού δυνάµεων έτσι
όπως τον είχαν αναδιευθετήσει οι
Κίσινγκερ και Μπρεζίνσκι κι όπως
εξελίχθηκε στη συνέχεια µε την ει-
σβολή στο Ιράκ, την ενίσχυση του
ρόλου της Ρωσίας και της Τουρ-
κίας –η οποία ήδη από το 1974
διεκδίκησε ρόλο διεθνούς παίκτη
ως rogue state– καθώς και της Σα-
ουδικής Αραβίας και του Ιράν. Κυ-
ρίως, η πολιτική µη επεµβάσεων,
ο ας πούµε «αποµονωτισµός», εί-
ναι εκτός πραγµατικότητας, διότι,
πέραν των διεθνών συµφερόντων,
οι ΗΠΑ είναι εθισµένες στη βία:
οπλοφορία, αστυνοµοκρατία, µιλι-
ταρισµός. ∆εν εξηγούνται όλα τα
πολιτικά φαινόµενα στη βάση της
οικονοµίας.
Η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ
δεν µπορεί να αλλάξει αν δεν αλ-
λάξει η φύση και η λειτουργία του
αµερικανικού καπιταλισµού: αλλά
υπάρχει κάποιος που πιστεύει ότι
µπορούµε να επιστρέψουµε στην
«πραγµατική» οικονοµία, στην πα-
ραγωγή αγαθών (όχι χρηµατιστη-
ριακών προϊόντων) µε παράλληλη
ενίσχυση των δικτύων κοινωνικής
προστασίας και αναδιανοµής του
εισοδήµατος; Ούτε ο Μπέρνι
Σάντερς το πιστεύει παρ’ ότι το
προτείνει. Στο µεταξύ, η Κίνα δεν
χάνει χρόνο: επενδύει 54 δις, µια
αποµίµηση Σχεδίου Μάρσαλ που
ενισχύει τις σχέσεις µε τον Ινδικό
Ωκεανό µέσω του Πακιστάν δηµι-
ουργώντας ένα εκατοµµύριο θέσεις
εργασίας. Ο Τραµπ τη διευκολύνει
αποσύροντας τις ΗΠΑ από τη Συ-
νεργασία του Ειρηνικού και απε-
λευθερώνοντας τους Κινέζους από
ενδεχόµενες δεσµεύσεις για το κλί-
µα. Κι ενώ ο Εµµανουέλ Μακρόν
και η Άνγκελα Μέρκελ προσπα-
θούν να διασώσουν την ευρωπαϊ-
κή ενότητα και να διορθώσουν τις
ζηµιές της µεταναστευτικής τους
πολιτικής και του Brexit –το οποίο
καθορίζει, τρόπον τινά, την ψυχι-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 21
κή διάθεση που διαπνέει το βιβλίο
του Ρωµανού Γεροδήµου– έχουν
απέναντί τους τον αµερικανό πρό-
εδρο, που, αφενός παραδέχεται
ότι στον διεθνή χώρο οι ΗΠΑ δεν
έχουν σηµειώσει καµιά επιτυχία
από την εποχή της κατάρρευσης
του κοµµουνισµού, αφετέρου απο-
µακρύνεται σπό την Ευρώπη απο-
δυναµώνοντας τον ευρω-ατλαντικό
κόσµο. Η πραγµατικότητα που δι-
αγράφεται περιέχει την προέλαση
του Ισλάµ, την ανάδυση οικονο-
µικών δυνάµεων χωρίς δηµοκρα-
τικά καθεστώτα, την αµερικανική
πλουτοκρατία, τους παροιµιώδεις
ugly Americans: δεν τίθεται ζήτη-
µα διαχείρισης µιας «κρίσης»· δεν
αντιµετωπίζουµε «κρίση», αντιµε-
τωπίζουµε αυξανόµενη εντροπία,
αυξανόµενη αβεβαιότητα· κίνδυνο
ενδόρρηξης.
Οι ιδεολογικοί εχθροί των ΗΠΑ
πιστεύουν ότι οι αµερικανικές
επεµβάσεις κάνουν τους Αµερικα-
νούς πλουσιότερους – κι ότι όλες
οι κινήσεις της εξωτερικής τους
πολιτικής γίνονται βάσει δόλιου,
πλην ιδιοφυούς, master plan µε
συγκεκριµένο υλικό όφελος. ∆εν
ήταν ποτέ αλήθεια· δεν είναι αλή-
θεια ούτε τώρα: τι όφελος µπορεί

Ο Ρωµανός Γεροδήµος.
να προκύπτει όταν ένας πύραυλος
αξίας δύο εκατοµµυρίων δολα-
ρίων πέφτει πάνω σε αντίσκηνο
αξίας δέκα δολαρίων και χτυπάει
µια καµήλα; (Το επεισόδιο έλαβε
χώρα κατά τη διάρκεια της άλλης
λαµπρής φάσης της αµερικανικής
εξωτερικής πολιτικής, επί Τζορτζ
Γ. Μπους). ∆εν µπορούµε να ταυ-
τίζουµε τα οφέλη της πολεµικής
βιοµηχανίας µε τα οφέλη της χώ-
ρας, µολονότι, εν πολλοίς, ισχύει η
θεωρία του βιοµηχανικού-στρατιω-
τικού συµπλέγµατος. Το πιο ανη-
συχητικό είναι ότι η αµερικανική
εξωτερική πολιτική γίνεται όλο και
πιο παρορµητική και αντιπαραγω-
γική· αντιστοιχεί στην ψυχολογία
των χρηστών των social media·
οι συνωµοσιολόγοι διαψεύδονται
ξανά και ξανά.
Αν και το τροµοκρατικό χτύπηµα
της 11/9 έγινε ορόσηµο µιας και-
νούργιας εποχής αντιπαραθέσεων
µεταξύ Ανατολής-∆ύσης, η υπόθεση
είναι πολύ παλιά και, όπως υπαινί-
χθηκα, η αµερικανική πολιτική στο
Αφγανιστάν ενίσχυσε τους ισλαµι-
στές οι οποίοι στράφηκαν εναντίον
των δυτικών χωρών µε όποιον τρόπο
µπορούσαν. Η τροµοκρατία είναι ο
ήσσων αυτών των τρόπων: οι µεγά-
λες προκλήσεις στον 21ο αιώνα εί-
ναι η ανατροπή των δηµογραφικών
δεδοµένων, η de facto κατάρρευση
του κοσµικού κράτους και το φάσµα
της θεοκρατίας. Οι φιλελεύθερες
22 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
δηµοκρατίες απειλούνται σήµερα
από τον ίδιο τους τον φιλελευθε-
ρισµό, από τη θεµελιώδη ιδέα ότι
η διαφορά των απόψεων δεν είναι
κάτι «κακό» µολονότι οι εµφύλιοι
πόλεµοι και οι ένοπλες συγκρούσεις
µεταξύ των φατριών οδήγησαν, στην
πορεία της ιστορίας, σε καταστρο-
φή των κρατών. Αλλά η ειρήνη δεν
βασίζεται στην οµοφωνία, βασίζεται
στους συµβιβασµούς. Ανάµεσα στη
βεβιασµένη οµοφωνία από τη µία
πλευρά και στην ένοπλη αντιπαρά-
θεση από την άλλη υπάρχει ευρύ
πεδίο ελευθερίας ιδεών και µορφών
συµπεριφοράς που όχι µόνον δεν
υπονοµεύουν την κοινωνικοπολιτική
τάξη, αλλά µάλλον την εµπλουτίζουν
και την ενεργοποιούν. Μέχρις ενός
σηµείου. Όπως αναρωτιέται ο Τζι-
οβάννι Σαρτόρι, µέχρι ποιο σηµείο
η ανοιχτή κοινωνία µπορεί άραγε να
αντέξει την ίδια της την «openness»;
Η απολυταρχία, ο δεσποτισµός,
οι δικτατορίες είναι ένας µονόχρω-
µος κόσµος, ενώ οι δηµοκρατίες
µας είναι πολύχρωµες. Εµείς, οι
σύγχρονοι, όχι οι αρχαίοι Έλληνες,
επινοήσαµε το πώς να οικοδοµή-
σουµε µια τέτοια πολιτική τάξη
µέσω αυτής της πολλαπλότητας.
Κι όµως, κάτι πάει στραβά: ερευ-
νητές και µη συγχέουν τον πλου-
ραλισµό µε την πολυπολιτισµικό-
τητα την οποία αναδεικνύουν σε
αξία, σε συστατικό της openness
και της καλοήθειας. Αλλά εδώ το
Παπαδόπουλος
πράγµα µπερδεύεται: η αξία εί-
ναι ο πλουραλισµός που συνενώ-
νει όλα τα θρησκευτικά και ηθικά
συστήµατα σε έναν πολιτισµό, σε
ένα νοµικό σύστηµα. Ο πλουραλι-
σµός προϋποθέτει και συνεπάγεται
την ανεκτικότητα, απορρίπτει το
δογµατισµό, τη θρησκοληψία και
το φανατισµό· απαιτεί το διαχω-
ρισµό Εκκλησίας και κράτους και
δεν επιτρέπει στο κράτος να γίνε-
ται βραχίονας της Εκκλησίας. Το
Ισλάµ απορρίπτει βιαίως αυτό το
κοινωνικό όραµα µε αποτέλεσµα
τη σύγκρουση των πολιτισµών την
οποία περιέγραφε ο Σάµιουελ Χά-
ντινγκτον το 1996 προκαλώντας
έντονες αντιδράσεις: ο Χάντιν-
γκτον δεν ήταν «πολιτικώς ορθός»
ή, µάλλον, δεν εξυπηρετούσε ούτε
τα συµφέροντα των συµµάχων της
∆ύσης –της Σαουδικής Αραβίας
προπάντων– ούτε την πολιτική του
κατευνασµού.
Εκτυλίσσεται άραγε «θρησκευτι-
κός πόλεµος» χαµηλής εντάσεως;
Η σύγκρουση µεταξύ θρησκειών
έχει γίνει ασύµµετρη: από τη µία
πλευρά έχουµε µια θρησκεία –εφ’
όσον ο ισλαµικός κόσµος είναι
ακόµα θεοκρατικός– ενώ από την
άλλη πλευρά έχουµε την κοσµική
θεώρηση της ∆ύσης, ιδιαίτερα της
Ευρώπης. (Οι ΗΠΑ αντιπαρατί-
θενται στο Ισλάµ µέσω του χρι-
στιανισµού). Μόνο η µία από τις
«εµπόλεµες» πλευρές εµφορείται
από θρησκευτικό φανατισµό που
οδηγεί ακόµα και σε ανθρώπινες
βόµβες στο όνοµα του Αλλάχ. Το
ότι πολλοί δεν παραδέχονται ότι η
σύγκρουση είναι θρησκευτική προ-
τιµώντας να την ονοµάζουν ιδεο-
λογική, εντάσσεται στον πρότυπο
της συµπεριφοράς του ανθρώπου
στον 21ο αιώνα: τυφλότητα, ευ-
φηµισµοί, political correctness· η
συνεχής προσπάθεια να ακυρώ-
σουµε την πραγµατικότητα ακυ-
ρώνοντας τις λέξεις που την περι-
γράφουν, η προαναφερθείσα λαϊκή
φιλοσοφία του «all is good». Έτσι,
πολλά υπαρξιακά ζητήµατα όπως
ο υπερπληθυσµός (ήδη το «υπέρ-»
προδίδει τον επάρατο νεοµαλθου-
σιανισµό) και η κλιµατική αλλαγή
παραµερίζονται ή γίνονται αντικεί-
µενα επιλεκτικής όρασης, ενώ θε-
ωρίες όπως η πολυπολιτισµικότητα
γίνονται µόδα και στη συνέχεια sta-
tus quo. Η πολυπολιτισµικότητα,
αντίθετα από τον πλουραλισµό,
προωθεί τις ξεχωριστές ταυτότη-
τες (ταυτότητα: «µια επικίνδυνη
λέξη») της κάθε οµάδας· τις περισ-
σότερες φορές τις δηµιουργεί, τις
αναδεικνύει, τις υποδαυλίζει, τις
υπογραµµίζει. Το αποτέλεσµα της
πολυπολιτισµικότητας είναι κατα-
τεµαχισµένες κοινωνίες µε στεγα-
νοποιηµένα, ακόµη και εχθρικά,
τµήµατα µεταξύ τους, τα οποία
προβάλλουν ισχυρή ταυτότητα
«διαφορετικότητας» (µια ακόµα
πιο επικίνδυνη λέξη: διαφορά από
ποιον; Ποιος είναι το «µέτρο», το
«πρότυπο»;) ενώ στερούνται επιθυ-
µίας και ικανότητας να ενσωµατω-
θούν. Το αποτέλεσµα είναι ο κοι-
νοτισµός· παράγοντας κοινωνικής
διάλυσης, casus belli που βλάπτει
τις πόλεις κατατεµαχίζοντάς τες τη
στιγµή που είχαµε επιτύχει µείωση
της εγκληµατικότητας, οικολογικές
αναπλάσεις και υψηλό βαθµό συν-
δεσιµότητας µέσω των νέων τεχνο-
λογιών.
Όπως είπα στην αρχή, στο πέ-
ρασµα του χρόνου µερικά πράγµα-
τα βελτιώθηκαν ενώ άλλα επιδει-
νώθηκαν. Οι µεγαλουπόλεις είναι
ένα πεδίο όπου οι οικονοµικές και
κοινωνικές επιτυχίες και οι αποτυ-
χίες είναι εξίσου φανερές. H διαδι-
κασία της παρακµής της δεκαετίας
του 1970-1980 σε πολλές δυτικές
και τριτοκοσµικές µεγαλουπόλεις
ανετράπη: οι περισσότερες απ’
αυτές αναγεννήθηκαν ή έµειναν
στάσιµες, όσο «στάσιµο» µπορεί
να παραµείνει ένα σύστηµα σε πε-
ριβάλλον τεχνολογικής επανάστα-
σης. Η εγκληµατικότητα µειώθηκε
µαζί µε τις κοινωνικές ανισότητες
και την ψηφιακή τεχνολογία η
οποία συνέβαλε στην επικοινωνία,
την ασφάλεια και στην ευταξία: η
ποιότητα ζωής βελτιώθηκε σχεδόν
παντού· ακόµα και στο Μέξικο
Σίτυ, στο Καράκας, στο Σάο Πά-
ολο – σε ορισµένες περιπτώσεις,
όπως στη Νέα Υόρκη, ο εξευγε-
νισµός του άστεως µεταµόρφωσε
την αµερικανική µεγαλούπολη σε
αποικία του διεθνούς τζετ-σετ που
χρησιµοποιεί τα ρετιρέ των ουρα-
νοξυστών σαν pied-à-terre ενώ λεί-
πει σε επαγγελµατικά ταξίδια και
σε εξωτικές διακοπές: σε ένα είδος
παιχνιδότοπου των global nomads,
των δισεκατοµµυριούχων. Η πυ-
κνότητα αυτού του πληθυσµού αυ-
ξάνεται διαρκώς αφαιρώντας από
µεγαλουπόλεις σαν τη Νέα Υόρκη
τη «rootness», την ιδιοσυγκρασία,
την ταξική ποικιλοµορφία· εκείνη
τη δέσµη ιδιοτήτων που καθιστά το
Χονγκ Κονγκ «διαφορετικό» από
το Γιοχάνεσµπουργκ. Προπάντων,
αφαιρώντας τις ευκαιρίες που τις
χαρακτήριζαν. If you can make it
here you can make it everywhere. Στο
Παρίσι και στο Λονδίνο δεν υπάρ-
χουν πια γκέτο φτωχών, υπάρχουν
όµως γκέτο µουσουλµάνων, θύ-
λακες όπου οι κοινότητες ζουν µε
δικούς τους κανόνες αψηφώντας
τους νόµους και τα ήθη του κρά-
τους. Την οικονοµική αθλιότητα
έχει αντικαταστάσει η πολιτιστική
αθλιότητα.
Είναι δύσκολο να νοσταλγήσει
κανείς τις µεγαλουπόλεις της δε-
καετίας του 1970 και του 1980:
αποβιοµηχάνιση, κρίση στέγασης,
επιδηµία του κρακ, διαφθορά στην
αστυνοµία, υποδοµές υπό κατάρ-
ρευση. Ποιο είναι λοιπόν το πρό-
βληµα στον 21ο αιώνα; Συνοπτικά
µιλώντας είναι το ότι οι µεγαλοϊδι-
οκτήτες της γης έχουν αλλοιώσει
το χαρακτήρα των µεγαλουπόλεων
εκδιώκοντας τους φτωχότερους
στα προάστια και στον rurban
χώρο: µα µορφή flight των αστικών
πληθυσµών, αλλά όχι απαραιτή-
τως white flight. Aπό το 1980, τα
ενοίκια έχουν τετραπλασιαστεί –
οι υπόλοιπες τιµές έχουν σχεδόν
δεκαπλασιαστεί, ενώ οι µισθοί δεν
έχουν αυξηθεί κατ’ αναλογία. Στην
ευρύτερη περιοχή του Παρισιού
και σε πλείστες ευρωπαϊκές πόλεις
η γκετοποίηση που σχετίζεται µε
το Ισλάµ –συσπείρωση γύρω από
τα τοπικά τζαµιά– υποβαθµίζει την
ποιότητα ζωής δηµιουργώντας τον
φαύλο κύκλο που περιλαµβάνει την
κατάρρευση του δηµόσιου σχολεί-
ου και την επακόλουθη ανεργία.
Η δηµιουργία και η επέκταση των
γκέτο έχει πολλές αιτίες οι οποίες
συγκλίνουν σε µία: στο ότι φυλε-
τικές ή θρησκευτικές κοινότητες
(ακόµα και κοινότητες life-style)
είτε επιθυµούν, είτε έχουν οριστεί
απ’ έξω, από τους «άλλους», από το
mainstream, να ζουν χωριστά, σε
ένα είδος απαρτχάιντ: στην Αθήνα
αυτό συνέβη χαράσσοντας ένα δι-
αδοχικά επεκτεινόµενο όριο γύρω
από τα Εξάρχεια µε σκοπό την
αυτονοµία αναρχικών και «εναλ-
λακτικών» κοινωνικών οµάδων·
στις Ηνωµένες Πολιτείες συνέβη
µε συγκεκριµένη πολιτική (π.χ. µε
redlining) προκειµένου να διαχω-
ριστούν οι φτωχοί και θορυβώδεις
Αφροαµερικανοί από τους λευκούς
µικροαστούς· στη Γαλλία, καθώς
και σε όλες τις χώρες υποδοχής
µουσουλµάνων, συνέβη µέσω των
ίδιων των µουσουλµάνων οι οποί-
οι αρνήθηκαν να ενταχθούν. ∆εν
υπήρχε σχέδιο όπως δεν υπήρχε
αντι-σχέδιο.
Μπορείς να χάσεις µια πόλη µε
πολλούς τρόπους, αλλά συχνά στη
θέση της κερδίζεις µιαν άλλη: στο
Espèces d’espaces, ο Ζωρζ Περέκ πε-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 23
ριγράφει το χαµένο και ξανακερ-
δισµένο Παρίσι – ένα χρονικό που
αν αφορούσε την Αθήνα θα ξέπε-
φτε σε νοσταλγικές γραφικότητες,
στη γνώριµη nostalgie de la boue. Ο
Ρωµανός Γεροδήµος γράφει για το
«αστικό διακύβευµα» της Αθήνας:
η Αθήνα δεν είναι τόπος άσκησης
της επίσηµης εξουσίας· είναι τόπος
αντιπαράθεσης µικρών εξουσιών,
τόπος παραµέλησης, χαµένο έδα-
φος της δηµοκρατίας· µια ιδιότυπη
donut city που εξαπλώνεται στα
αδρανή τοπία πέραν των ορίων του
καταβυθισµένου κέντρου. Και παρά
τη νυχτερινή ζωή και µια µορφολο-
γία trendy/destroy που ίσως ελκύει
ένα µέρος της µητροπολιτικής νεο-
λαίας, στερείται µητροπολιτικών χα-
ρακτηριστικών (urbis, civis, spatium,
res publica)· της λείπει το υπόβαθρο
και η προοπτική. Προπάντων, της
λείπει εκείνο το genius loci, o χώρος
και το σηµείο του χρόνου όπου το
coming out είναι περιττό· όπου δεν
χρειάζεται να «βγεις από την ντου-
λάπα»· είσαι έξω. Κανείς δεν ενδι-
αφέρεται για την ταυτότητά σου: η
µεγαλούπολη είναι color-blind και
gender-blind – κι εµείς είµαστε αυτό
που είµαστε· γινόµαστε αυτό που
µπορούµε να γίνουµε. zx
Ελληνοαμερικανικοί τόποι
Η μελέτη, η έρευνα και η αρχειακή συλλογή της ελληνοαμερικανικής εμπειρίας
Από τον Γιώργο Ανάγνώστού
∆
εν θα ήταν υπερβολικό
να ισχυριζόταν κανείς
ότι τουλάχιστον κατά
τις τελευταίες τρεις
δεκαετίες διαδραµατί-
ζεται µια άνθηση της πολιτιστι-
κής παραγωγής για το ελληνοα-
µερικανικό φαινόµενο, τόσο στην
Ελλάδα όσο και στις ΗΠΑ. Ιστο-
ρικοί, κριτικοί λογοτεχνίας, µε-
ταφραστές, εκδότες, λογοτέχνες,
µουσικοί, ποιητές, κινηµατογρα-
φιστές, συνθέτες, λαογράφοι και
δηµοσιογράφοι, µεταξύ άλλων,
ελκύονται από το φαινόµενο, το
αποδίδουν και το εξετάζουν πο-
λύπλευρα.
Πρόκειται για µια πολιτιστι-
κή παραγωγή ποιότητας η αξία
της οποίας έχει αναγνωριστεί
διεθνώς. Να αναφέρω ως παρα-
δείγµατα τα βραβευµένα µυθι-
στορήµατα του Jeffrey Eugenides
Middlesex και της Κάλλιας Παπα-
δάκη ∆ενδρίτες· την πρωτοπορια-
κή βιογραφία του Zeese Papani-
kolas, Buried Unsung: Louis Tikas
and the Ludlow Massacre, η οποία
έχει µεταφραστεί και στα ελληνι-
κά· το ποιητικό αφήγηµα του Da-
vid Mason Ludlow: A Verse-Novel,
το οποίο έχει αναλυθεί από πα-
νεπιστηµιακούς· τα αστυνοµικά
µυθιστορήµατα του Τζωρτζ Πε-
λεκάνος, πολλά από τα οποία
είναι διαθέσιµα στην Ελλάδα· τη
λογοτεχνική µελέτη του Γιώργου
Καλογερά Ιστορίες της Πατρίδος
µου· το πρόσφατο µυθιστόρηµα
του Χρήστου Αστερίου Η Θερα-
πεία των Αναµνήσεων· το µουσικό
δρώµενο Καφέ Αµάν Αµέρικα· τα
ντοκιµαντέρ της Μαρίας Ηλιού,
Το Ταξίδι µου και της Φρόσως
Τσούκα, Λάντλοου: Οι ΄Ελληνες
στους Πολέµους του Άνθρακα· την
ποίηση του Χρήστου Τσιάµη· το
πρότζεκτ αρχειοθέτησης «Ελλη-
νική Μουσική στην Αµερική»,
που τιµήθηκε πρόσφατα µε επι-
χορήγηση από το National En-
dowment for the Arts. Αυτά απο-
τελούν απλώς µερικά ενδεικτικά
παραδείγµατα µεταξύ αρκετών
άλλων, και κάποιων που πρόκει-
ται σύντοµα να δουν το φως της
δηµοσιότητας.
Τα αφηγήµατα αυτά είναι απο-
τέλεσµα της διακίνησης γνώσεων,
24 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Ο Λούης Τίκας (Luis Tikas, και ελληνικά Ηλίας Σπαντιδάκης, 1886-1914, στη
µέση µε το αστέρι) ήταν έλληνας εργάτης στην Αµερική, µε συνδικαλιστική
δράση, που δολοφονήθηκε το 1914 στο Κολοράντο κατά τη διάρκεια µιας µεγα-
λειώδους εργατικής απεργίας στα ορυχεία του Λάντλοου. Ο Τίκας µνηµονεύεται
ακόµα από τα εργατικά συνδικάτα.
ανθρώπων και κεφαλαίων στο δι-
εθνικό πεδίο που διαµορφώνεται
µεταξύ των Ηνωµένων Πολιτει-
ών και της Ελλάδας – της “Greek
America”1. Η ταινία του Παντελή
Βούλγαρη Νύφες, για παράδειγ-
µα, βασίστηκε στο αρχειακό υλι-
κό που εντοπίστηκε στο µουσείο
της Νήσου Έλις, ενώ αποτελεί
επίσης ελληνοαµερικανική συ-
µπαραγωγή. Παρόµοια, η ιστο-
ρική µελέτη της Ιωάννας Λαλιώ-
του, ∆ιασχίζοντας τον Ατλαντικό,
απαίτησε έρευνα σε αρχεία στις
ΗΠΑ και µελέτη µονογραφιών οι
οποίες παρήχθησαν και χρηµατο-
δοτήθηκαν από αµερικανικά πα-
νεπιστήµια.
Η προσέγγιση του ελληνοαµε-
ρικανικού φαινοµένου ως πεδίου
διεθνικής πολιτιστικής διακίνη-
σης τονίζει τη σηµασία του διαµε-
σολαβητικού ρόλου των ατόµων
και των θεσµών σε αυτή τη δια-
δικασία. «Πολιτιστικοί εργάτες»,
όπως οι εκδότες, οι µεταφραστές,
οι καλλιτέχνες και οι ερευνητές,
δηµιουργούν διαύλους γνώσης,
απόλαυσης και διαλόγου µετα-
ξύ των Ελληνοαµερικανών και
των Ελλήνων. Οργανισµοί όπως
το Fulbright Greece, το Ίδρυµα
Νιάρχος, καθώς και Νεοελληνικά
Προγράµµατα στις ΗΠΑ, χρηµα-
τοδοτούν έρευνες σε ελληνοαµε-
ρικανικά θέµατα.
Η επένδυση αυτή εξοικειώνει
εντοπίζουµε τουλάχιστον τρία
Denver Public Library - Western History Collection
πεδία δράσης: (α) εθνοτικά µου-
σεία και κοινότητες· (β) αρχεία
εταιρειών µελέτης της ιστορίας,
όπως το Balch Institute στη Φι-
λαδέλφεια· (γ) πανεπιστηµιακές
συλλογές, όπως το αρχείο του
Θεόδωρου Σαλούτου στο Πανε-
πιστήµιο της Μινεσότα, καθώς
και συλλογές εποπτευόµενες
από προγράµµατα ή κέντρα νε-
οελληνικών σπουδών, όπως το
Tsakopoulos Hellenic Collection
στο Πολιτειακό Πανεπιστή-
µιο του Σακραµέντο και το The
Pyrros Papers στο Πανεπιστή-
µιο του Μίσιγκαν. Ταυτόχρονα,
υπό δηµιουργία βρίσκεται και το
ελληνοαµερικανικό αρχείο του
Queens College.
Ο τοµέας της έρευνας, της δι-
δασκαλίας και γενικώς της προ-
το ελληνικό κοινό µε την ελληνο- ώθησης της επιστηµονικής γνώ-
αµερικανική εµπειρία και τέχνη. σης για τους Ελληνοαµερικανούς
Είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε υπηρετείται κυρίως από δύο φο-
για το εργατικό κίνηµα των ελ- ρείς. Πρώτον, είναι οι ερευνη-
λήνων εργατών στις ΗΠΑ µέσα τές που λειτουργούν κυρίως έξω
από ντοκιµαντέρ όπως η Ταξι- από το πανεπιστηµιακό πλαίσιο.
συνειδησία. Τα τραγούδια και η Οι ιστορικοί Helen Papanikolas,
µουσική των µεταναστών έγιναν Dan Georgakas, Steve Frangos
ευρέως γνωστά στην Ελλάδα και η λαογράφος Tina Bucuva-
µέσω του νεοϋρκέζικου συγκρο- las είναι ερευνητές και ερευνή-
τήµατος Café Aman America, ενώ τριες που συνέβαλαν σηµαντικά
πιο πρόσφατα επανερµηνεύτη- και µε διάφορους τρόπους στον
καν από τους Τακίµ Καφέ Αµάν εµπλουτισµό της γνώσης µας.
Αµέρικα. Αυτή η κυκλοφορία Είναι αξιοσηµείωτο ότι αρκετοί
φέρνει τους Ελληνοαµερικανούς από τους παραπάνω λειτουργούν
πιο κοντά µας, τους κάνει λιγότε- µε πολλούς ρόλους ταυτόχρονα:
ρο άγνωστους. Να αναφέρω ένα αυτοβιογραφούνται, συγγράφουν
προσωπικό παράδειγµα: το 2018 βιογραφίες των µεταναστών γο-
βίωσα µια «κλασική» ελληνοαµε- νέων τους, αρθρογραφούν, δη-
ρικανική στιγµή στο Χαλάνδρι, µοσιεύουν ποίηση, συγγράφουν
όταν όλο το κοινό σε συναυλία επιστηµονικά βιβλία και άρθρα,
των Τακίµ συνευρέθηκε στο χώρο εκδίδουν περιοδικά, συµβάλλουν
της ποιητικής διγλωσσίας: «γιατί στη διατήρηση της υλικής και της
µωρό µου sweet heart / να µε πλη- άυλης πολιτιστικής κληρονοµιάς.
γώνεις τόσο hard?». Η πιο γνωστή προσωπικότητα
στην Ελλάδα είναι ο Νταν Γεωρ-
γακάς, κυρίως µέσω του ντοκιµα-
Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΓΙΑ ΤΟΎΣ ντέρ Ο Επαναστάτης της ∆ιασπο-
ΕΛΛΗΝΟΑΜΕΡΙΚΑΝΟΎΣ ράς και της αυτοβιογραφίας Το
Με αυτή την αρχική επισκόπη- ∆ικό µου Ντιτρόιτ. Σηµειωτέον
ση κατά νου, ας εστιάσουµε σε ότι ελληνοαµερικανοί ερευνητές
έναν συγκεκριµένο τόπο αυτού και λογοτέχνες οι οποίοι γεννή-
του χάρτη, τη συστηµατική µελέ- θηκαν πριν από το 1950, συµπε-
τη, την έρευνα και την αρχειακή ριλαµβανοµένων των Harry Mark
συλλογή της ελληνοαµερικανι- Petrakis, Elaine Thomopoulos,
κής εµπειρίας και έκφρασης στις και Thomas Doulis, συνέχισαν
ΗΠΑ. ΄Οσον αφορά τα αρχεία, και συνεχίζουν να παράγουν έργο
µέχρι τα βαθιά τους γεράµατα.
Κάποιοι από τους παραπάνω
ερευνητές συνεργάζονται µε τον
δεύτερο φορέα ελληνοαµερικα-
νικής µάθησης στις ΗΠΑ, τους
πανεπιστηµιακούς. Το αφιέρωµα
για τον ελληνοαµερικανικό κι-
νηµατογράφο στο επιστηµονικό
περιοδικό Journal of Modern Hel-
lenism είναι ένα τέτοιο παράδειγ-
µα. ∆εύτερο παράδειγµα είναι η
πολύχρονη συνεργασία του Γε-
ωργακά µε τον ιστορικό Αλέξαν-
δρο Κιτροέφ στη συνέκδοση του
Journal of the Hellenic Diaspora.
Ακόµη ένα αποτελεί η πρόσφατη
ανθολογία κειµένων και µελετών
στον τόµο Greek Music in Amer-
ica. Η σχέση µεταξύ των ακαδη-
µαϊκών και των εξωπανεπιστη-
µιακών ερευνητών, βεβαίως, δεν
είναι πάντοτε αρµονική. Υπάρ-
χουν περιπτώσεις στις οποίες οι
δεύτεροι καταγγέλλουν τους πρώ-
τους ότι δεν καλλιεργούν στο µέ-
γιστο δυνατόν την έρευνα για το
ελληνοαµερικανικό πεδίο.
Στο χώρο του αµερικανικού
πανεπιστηµίου, τα νεοελληνικά
προγράµµατα σπουδών έχουν να
επιδείξουν µια σύνθετη σχέση µε
το ελληνοαµερικανικό γνωστικό
αντικείµενο, η οποία, σηµειωτέ-
ον, δεν µπορεί να γενικευθεί. Κά-
ποια προγράµµατα, όπως αυτά
στο Πολιτειακό Πανεπιστήµιο
του Σαν Φρανσίσκο, επένδυσαν
στη διδασκαλία, στη διοργάνωση
συνεδρίων, στη δηµιουργία και
τον εµπλουτισµό του αρχειακού
υλικού, κυρίως µε τη συλλογή
προφορικών µαρτυριών από µε-
τανάστες και από τα παιδιά τους.
Άλλα προσφέρουν υποτροφίες
που µεταξύ άλλων υποστηρίζουν
τόσο µεταπτυχιακούς φοιτητές,
όσο και καθηγητές ειδικευόµε-
νους σε ελληνοαµερικανικά θέ-
µατα. Τα πανεπιστήµια του Co-
lumbia και του Princeton έχουν
πρωτοστατήσει σε αυτό τον το-
µέα. Πολλά πανεπιστήµια συ-
µπεριέλαβαν στα προγράµµατά
τους την παρουσίαση των ελλη-
νοαµερικανικών γραµµάτων στις
τοπικές κοινότητες. Κάποια χρη-
µατοδοτούν την έκδοση βιβλίων.
Κάποια άλλα, όπως το Universi-
ty of Michigan, καλλιεργούν την
έρευνα στο ευρύτερο διεθνικό πε-
δίο που αφορά τον ελληνοαµερι-
κανικό κόσµο, ενώ το πρόγραµµα
του Πολιτειακού Πανεπιστηµίου
του Οχάιο ενέταξε την έρευνα
για τους Ελληνοαµερικανούς και
τη διασπορά στους κεντρικούς
στόχους του. Η Εταιρεία Νεο-
ελληνικών Σπουδών στις ΗΠΑ
(MGSA) υποστηρίζει υλικά και
συµβολικά τις πρωτοβουλίες προ-
ώθησης των ελληνοαµερικανικών
σπουδών µε τη δηµιουργία βιβλι-
ογραφιών, τον εντοπισµό αρχεί-
ων και την έκδοση επιστηµονικών
περιοδικών.
Χάρη σε αυτές τις δραστηρι-
ότητες διαθέτουµε µελέτες για
τους ποιητές Nicholas Samaras
και George Economou, τον συγ-
γραφέα Harry Mark Petrakis, την
ιστορικό Helen Papanikolas, τον
συνδικαλιστή Louis Tikas, τη φε-
µινίστρια ακτιβίστρια Constance
Callinicos, καθώς και για τη λα-
ϊκή κουλτούρα (popular culture),
µε χαρακτηριστικά παραδείγµα-
τα τις ταινίες My Big Fat Greek
Wedding και My Life in Ruins.
Αυτή η αξιόλογη επένδυση όµως
δεν είναι αρκετή. Απουσιάζει ο
κρίσιµος όγκος των αναλυτών οι
οποίοι θα ήταν σε θέση να καλύ-
ψουν την κυριολεκτικά αλµατώδη
δηµιουργία νέων κειµένων, αλλά
και παγιωµένων φαινοµένων. Τα
φεστιβάλ στην Αµερική, η κωµω-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 25
δία, η κοινωνική σάτιρα, οι πολι-
τιστικές και πολιτικές πρακτικές
διάφορων φορέων, η προφορική
µαρτυρία, η ποίηση, το θέατρο,
οι προφορικές ιστορίες, η διατρο-
φική κουλτούρα δεν έχουν µελε-
τηθεί επαρκώς.
ΘΕΣΜΙΚΗ ΎΠΑΝΑΠΤΎΞΗ
∆εν είναι λοιπόν τυχαία η εξής
αναντιστοιχία που έχει αρχίσει
να διαφαίνεται σε αυτό το ρευστό
τοπίο: Μπορεί να είµαστε µάρτυ-
ρες µιας πλούσιας κυκλοφορίας
ελληνοαµερικανικών κειµένων,
αλλά όλη αυτή η παραγωγή και
η κατανάλωση δεν συνοδεύεται
από την αντίστοιχη πυκνότητα
των αναλύσεων των κειµένων.
Αξιόλογα µυθιστορήµατα στα ελ-
ληνικά µε θέµα την ελληνοαµερι-
κανική εµπειρία δεν συζητιούνται
από πανεπιστηµιακούς. Το έργο
τού πρόσφατα εκλιπόντος ελλη-
νοαµερικανού ποιητή Γιώργου
Οικονόµου, καθώς και αυτό της
Ελένης Σικελιανού, δεν έχουν
µελετηθεί επαρκώς. Η ανταλλα-
γή ιδεών µεταξύ πανεπιστηµίου
και δηµόσιας σφαίρας είναι πε-
ριορισµένη, κάτι που επιβραδύνει

Eθνική Πινακοθήκη #94
Από τον Mισελ Φάϊσ
Shelfie στο χιόνι.
τη δηµιουργία των κατάλληλων
συνθηκών για τη στοχαστική εµ-
βάθυνση, τις νέες ιδέες και τις
καινοτόµες ερµηνείες. Με άλλα
λόγια, ο δηµόσιος διάλογος για
τη σηµασία του φαινοµένου θα
µπορούσε να είναι εντονότερος.
Το γεγονός ότι τόσο στην Ελλά-
δα όσο και στις Ηνωµένες Πολι-
τείες δεν υφίστανται πανεπιστη-
µιακές έδρες ή κέντρα σπουδών
αποκλειστικά αφιερωµένα στις
ελληνοαµερικανικές σπουδές επι-
τείνει το πρόβληµα.
Ποιοι είναι οι λόγοι της θε-
σµικής υπανάπτυξης των ελλη-
νοαµερικανικών σπουδών; Ποια
τα κοινωνικά επακόλουθά της;
Όπως γίνεται κατανοητό, αυτά
τα ερωτήµατα απαιτούν πολύ-
πλευρη και εκτενή χαρτογράφη-
26 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
ση2. Για τα ζητούµενα της συζή-
τησής µας εδώ θα περιοριστώ σε
δύο αλληλένδετες πτυχές. Και οι
δύο έχουν να κάνουν µε βασικές
µου ανησυχίες ως πολίτη της δια-
σποράς και ως ερευνητή.
Πρώτον, η περιορισµένη πα-
ρουσία των ελληνοαµερικανικών
σπουδών στον δηµόσιο χώρο
έχει αφήσει ευρυχωρία κινήσεων
σε όλα τα είδη των απλουστευ-
τικών αφηγήσεων και στερεοτύ-
πων. Στην Ελλάδα είναι κυρίως
αρνητικά όσον αφορά το πολιτι-
κό ήθος των Ελληνοαµερικανών,
όπως διαπιστώθηκε στην πρό-
σφατη συζήτηση γύρω από την
ψήφο της διασποράς. ∆εν λείπει,
βέβαια, και η κοινότοπη εικόνα
του πετυχηµένου επιχειρηµα-
τία. Στην Αµερική, αντίθετα, τα
στερεότυπα είναι κυρίως θετικά,
χαρακτηριστική συνέπεια του
γεγονότος ότι εκείνοι που έχουν
πάρει την εποπτεία της παραγω-
γής αφηγηµάτων για την ταυτό-
τητα και την κουλτούρα είναι σε
µεγάλο βαθµό είναι οι ίδιοι οι Ελ-
ληνοαµερικανοί. Προκύπτει, λοι-
πόν, η ανάγκη για υπεύθυνες µε-
λέτες, ώστε αυτές οι ταυτότητες
να γίνουν κατανοητές υπερβαίνο-
ντας τα στερεότυπα, εξ ου και η
σηµασία της στιβαρής ύπαρξης
ελληνοαµερικανικών σπουδών.
Εν τέλει αυτή η κοινωνική ευθύνη
επαφίεται στο πανεπιστήµιο.
∆εύτερον, µε βάση τόσο τις συζη-
τήσεις µου µε διάφορους νέους επι-
στήµονες, όσο και την επαφή που
έχω µε την επαγγελµατική πορεία
αρκετών από αυτούς, εγείρεται το
επείγον ζήτηµα της υποστήριξης
της νέας γενιάς των ερευνητών. Το
υπάρχον και διαφαινόµενο τοπίο
δεν αφήνει χώρο για αυταπάτες.
Προσωπικά, γνωρίζω ικανότατους
ιστορικούς της ελληνοαµερικανικής
εµπειρίας οι οποίοι αναγκάστηκαν
να ξενιτευτούν λόγω της έλλειψης
επαγγελµατικών προοπτικών στο
ελληνικό πανεπιστήµιο. Γνωρίζω
κάποιες άλλες πολλά υποσχόµενες
νέες ερευνήτριες που εκ των πραγ-
µάτων άλλαξαν ακαδηµαϊκή κατεύ-
θυνση, τόσο στην Ελλάδα, όσο και
στην Ευρώπη. Άλλους που ακόµη
το παλεύουν, αλλά αµφιταλαντεύ-
ονται. Αρκετοί νέοι επιστήµονες
µε σχετικά ενδιαφέροντα υποα-
πασχολούνται στο πανεπιστήµιο
κάτω από αντίξοες οικονοµικές
συνθήκες. Η ενασχόληση για αρ-
κετούς είναι υποαµειβόµενη ή, µε-
ρικές φορές, µη αµειβόµενη, ένας
µόχθος από αγάπη για το αντικεί-
µενο. Χωρίς υποτροφίες και χωρίς
τις κατάλληλες εργασιακές συνθή-
κες, ώς πότε θα αντέξουν; Η απο-
καλούµενη «ηρωική περίοδος» των
ελληνοαµερικανικών σπουδών δεν
έχει λήξει ακόµη. Ποιος όµως θα
αντικαταστήσει τους εξηντάρηδες
και τους εβδοµηντάρηδες ερευνη-
τές που βρίσκονται στα πρόθυρα
της σύνταξης, αν δεν έχουν ήδη
συνταξιοδοτηθεί;
Η χαρτογράφησή µου λοιπόν
στρέφεται γύρω από αυτά τα δύο
αλληλένδετα πεδία των οποίων
οι συντεταγµένες συνεχώς µετα-
βάλλονται. ∆εν είναι σπάνιο, για
παράδειγµα, κάποιοι ερευνητές,
είτε νεοελληνιστές είτε Ελληνο-
αµερικανοί, οι οποίοι βρίσκονται
στα µέσα ή και στο πέρας της
σταδιοδροµίας τους, να προσελ-
κύονται από ένα ελληνοαµερικα-
νικό θέµα συναφές µε την επιστή-
µη τους και να το ενσωµατώνουν
στα ερευνητικά τους πλαίσια µε
εξαιρετικά αποτελέσµατα.
Στην Ελλάδα, τρεις είναι κυρί-
ως οι θεσµικοί χώροι που έχουν
συµβάλει τα µέγιστα στην παρα-
γωγή γνώσης για την ελληνοαµε-
ρικανική κοινωνία και κουλτούρα.
Τα τµήµατα Αγγλικής Γλώσσας
και Φιλολογίας, τα τµήµατα Ιστο-
ρίας, και εκείνα των Πολιτικών
και ∆ιεθνών Σπουδών. Μια µα-
τιά στην πορεία του ανθρώπινου
δυναµικού µε σηµαντική προσφο-
ρά στους χώρους αυτούς υποδει-
κνύει τη ρευστότητα του τοπίου.
∆εν είναι καθόλου δεδοµένο ότι
οι θέσεις αυτών που συνταξιο-
δοτούνται θα αναπληρωθούν και
δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα
συνεχιστεί αυτό το συγκεκριµέ-
νο ερευνητικό ενδιαφέρον, αν
όντως αναπληρωθούν. Είτε διότι
δεν υπάρχει η δέσµευση από τους
εµπλεκόµενους φορείς είτε διότι
λείπουν οι δοµές που θα υποστή-
ριζαν συστηµατικά την ελληνοα-
µερικανική έρευνα. Αξιοσηµείωτο
είναι ότι αρκετοί λαµπροί επιστή-
µονες και επιστηµόνισσες, που
το αρχικό τους ερευνητικό έργο
διακρίθηκε σε ελληνοαµερικανι-
κά θέµατα, αργότερα στράφηκαν,
για δικούς τους λόγους, προς άλ-
λους επιστηµονικούς τοµείς. Μια
παράλληλη στροφή παρατηρούµε
και στις λίγες αντίστοιχες ερευ-
νήτριες µε διατριβή σε ελληνοα-
µερικανικά θέµατα στην Ευρώπη,
συγκεκριµένα στη Γερµανία και
τη Σουηδία. Θα βοηθούσε να
κατανοήσουµε τη δυναµική αυ-
τού του χώρου µέσω της οπτικής
των ίδιων των εµπλεκοµένων. Σε
ένα δοµικό επίπεδο, ωστόσο, µια
αρχική αποτίµηση των αντικειµε-
νικών στοιχείων οδηγεί στο συ-
µπέρασµα ότι οι ελληνοαµερικα-
νιστές µε πλήρη πανεπιστηµιακή
απασχόληση µειώνονται.
Η σχετικά περιορισµένη πα-
ρουσία του ελληνοαµερικανικού
στοχαστικού λόγου στην Ελλάδα
αντιδιαστέλλεται µε την τεράστια
επένδυση στο λόγο για τις χαµέ-
νες πατρίδες, ο οποίος, µε όποιον
τρόπο και αν το εξετάσει κανείς,
άδραξε ιστορικά τη µερίδα του
λέοντος σε σχέση µε το λόγο για
τις νέες πατρίδες. Η νέα επώ-
νυµη έδρα Ποντιακών Σπουδών
στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο
Θεσσαλονίκης θα καλύπτει εκ
των πραγµάτων τις απανταχού
διασπορές των Ποντίων που δη-
µιουργήθηκαν, συµπεριλαµβανο-
µένων αυτών στις ΗΠΑ. Το όλο
εγχείρηµα εν τούτοις συνδέεται
µε τις χαµένες πατρίδες.
Στις ΗΠΑ, οι ελληνοαµερικα-
νικές σπουδές στο πανεπιστήµιο
έχουν τη δική τους πολύπλοκη
ιστορία. Πραγµατοποιούνται από
ερευνητές σε διάφορα ακαδηµαϊ-
κά τµήµατα, ιδίως όπως αυτά της
ιστορίας, της νεότερης αρχαιο-
λογίας, της κοινωνιολογίας και
των παιδαγωγικών, καθώς και σε
κάποια προγράµµατα νεοελληνι-
κών σπουδών. Τα τελευταία, σε
γενικές γραµµές και στην πλειο-
νότητά τους, δεν επικεντρώθηκαν
ερευνητικά στο ελληνοαµερικανι-
κό γνωστικό αντικείµενο. Αρχικά,
µάλιστα, υπήρξε κάποια θεσµική
εναντίωση στο κάλεσµα να ανοί-
ξουν οι νεοελληνικές σπουδές σε
έναν διεθνικό προσανατολισµό ο
οποίος θα εξέταζε την ελληνική
πολιτιστική και πολιτική παρα-
γωγή σε σχέση µε την κοινωνία
των ΗΠΑ και την Ελλάδα. ∆ηλα-
δή πολύ νωρίς, τις δεκαετίες του
1960 και του 1970, υπήρξε ένα
εξαιρετικά πρωτοποριακό κάλε-
σµα το οποίο έθετε την ελληνοα-
µερικανική εµπειρία σε δύο πλαί-
σια ταυτόχρονα, και εθνοτικά
και διασπορικά, µια διπλoεστια-
κή προοπτική, όπως απαιτείται
για κάθε διασπορικό µόρφωµα.
Ήταν ένα έντονα πολιτικοποιη-
µένο κάλεσµα, το οποίο µεταξύ
άλλων επιζητούσε να καλλιεργή-
σει την αλληλεγγύη των Ελληνοα-
µερικανών προς τους αγώνες των
«µειονοτήτων» κατά της καταπί-
εσης και τη δηµιουργία µιας ισό-
τιµης πλουραλιστικής κοινωνίας.
Οι τότε νεοελληνιστές ακολού-
θησαν άλλη πορεία, µε τη δική
της πολύπλοκη ιστορία. Αρχικά
αντιµετώπισαν τη µεγάλη πρό-
κληση της νοµιµοποίησης των
εκκολαπτόµενων προγραµµάτων
µέσω της καλλιέργειας του δια-
θέσιµου πολιτιστικού κεφαλαίου
της Ελλάδας, επικεντρώνοντας
το ενδιαφέρον στους ευρείας
φήµης πρόσφατους νοµπελίστες
ποιητές, καθώς και σε άλλους
διεθνώς αναγνωρισµένους συγ-
γραφείς, όπως ο Νίκος Καζα-
ντζάκης. Η πολιτικοποίηση των
εθνοτικών σπουδών µέσω της
κριτικής που άσκησαν στον λογο-
τεχνικό, ιστορικό και πολιτιστικό
κανόνα, καθώς και του οράµατος
του πολιτικού ρόλου των εθνοτι-
κών σπουδών, πραγµατοποιήθη-
κε σε σχέση µε την ελληνοαµε-
ρικανική πραγµατικότητα, αλλά
κυρίως υιοθετήθηκε από ερευ-
νητές έξω από το πανεπιστήµιο
στις ΗΠΑ και από τµήµατα της
αγγλικής φιλολογίας στην Ελ-
λάδα. Έπρεπε να συντελεστεί
η θεωρητική «επανάσταση» στο
χώρο των προγραµµάτων και να
αναπτυχθούν καινοτόµες µελέτες
περί διασποράς, ώστε ο χώρος
να ανοίξει, έστω σε περιορισµένο
βαθµό, στο ερευνητικό πεδίο «Ελ-
ληνοαµερικανοί» µε διατριβές και
µελέτες για την επόµενη γενιά
των πανεπιστηµιακών.
Είναι αξιοσηµείωτο ότι οι ελ-
ληνοαµερικανικές κοινότητες και
οι χορηγοί συνέχισαν και συνε-
χίζουν να υποστηρίζουν τα προ-
γράµµατα, αλλά η εστίαση των
επιχορηγήσεων επιδιώκει κυρί-
ως τη διδασκαλία της γλώσσας
και την καλλιέργεια της γνώσης
για την Ελλάδα. Για λόγους που
απαιτείται να ερευνηθούν, δεν
υπήρξαν πρωτοβουλίες να θεσπι-
στούν έδρες ειδικά αφιερωµένες
στην ελληνοαµερικανική ιστορία
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 27
και κουλτούρα, παρ’ ότι ή ίσως
λόγω του ότι τεράστια ποσά δια-
τίθενται από ελληνοαµερικανικές
οργανώσεις και επιχειρηµατίες
για αφηγήµατα της ελληνοαµερι-
κανικής ταυτότητας από το εσω-
τερικό της «κοινότητας».
Από την παραπάνω σύντο-
µη παρουσίαση, ας κρατήσουµε
αυτό: η πρόσκληση και η πρό-
κληση των ελληνοαµερικανικών
σπουδών ήταν και παραµένει το
επιστηµολογικό αίτηµα της γνώ-
σης των δύο εθνικών ιστοριών,
των δύο πολιτισµών και των µε-
ταξύ τους σχέσεων. Αυτή η πολλά
υποσχόµενη διπλή εστίαση απαι-
τεί ερευνητές µε γνώσεις και σε
αµερικανικές και σε νεοελληνικές
σπουδές, καθώς και την ανάλο-
γη θεωρητική κατάρτιση για τις
συγκριτικές και διαπολιτισµικές
προσεγγίσεις. Σε αυτό το πλαί-
σιο αναδύεται το ενδεχόµενο να
πραγµατωθεί η ελληνοαµερικα-
νική έρευνα σε χώρους πέραν
των νεοελληνικών σπουδών στα
τµήµατα Ιστορίας, Πολιτικών
Επιστηµών, Κοινωνιολογίας, Αν-
θρωπολογίας και Αµερικανικής
Λογοτεχνίας και Πολιτισµού,

Ο Νταν Γεωργακάς, αναρχοαριστερός ακτιβιστής, κριτικός κινηµατογράφου, ιστορικός, στη διάρκεια διαδήλωσης κατά
της χούντας, στη Νέα Υόρκη. Πίσω διακρίνεται το πρόσωπο της Μελίνας Μερκούρη.
όπως συνέβη σε κάποιον βαθ-
µό στο ελληνικό πανεπιστήµιο.
Η επικρατούσα στροφή των αν-
θρωπιστικών σπουδών στις ΗΠΑ
προς τον διεθνικό προσανατολι-
σµό και η σηµασία που αποδίδε-
ται πολιτικά και πολιτιστικά στη
διασπορά θα παρουσίαζε, εύλογα,
ευκαιρίες για το ζητούµενό µας.
Και όµως, ο διευρυνόµενος χώ-
ρος δεν έχει αξιοποιηθεί όσο θα
έπρεπε, εν µέρει ίσως λόγω του
σχετικά µικρού αριθµού ελληνο-
αµερικανών ερευνητών στις αν-
θρωπιστικές επιστήµες. Εκτός κι
αν πρόκειται για ιδιαίτερα δια-
κεκριµένους λογοτέχνες, όπως ο
Jeffrey Eugenides, οι αµερικανικές
σπουδές δεν έχουν γενικώς επι-
δείξει ενδιαφέρον για την ελλη-
νοαµερικανική «µειονοτική» και
εθνοτική λογοτεχνία. Εκτός από
µεµονωµένες (και εξαιρετικές,
όπως της Phyllis Pease Chock)
περιπτώσεις, η ανθρωπολογία
γενικά απέχει. Όπως απέχουν
και οι εθνοτικές σπουδές, εκ των
πραγµάτων, µια και οι λόγοι της
ίδρυσής τους ήταν η επικέντρωση
σε καταπιεσµένες µειονότητες.
Υπάρχει µια σηµαντική παρου-
σία, κυρίως στην ιστορία, ένα
πεδίο που προσφέρει πρόσθε-
τες δυνατότητες, και σε δεύτερο
λόγο κάποια δραστηριότητα στην
κοινωνιολογία, αλλά η κατάστα-
ση στη δεύτερη δεν είναι η κα-
28 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
λύτερη δυνατή. Με αφορµή την
εµπορική επιτυχία του Γάµος α λα
ελληνικά υπήρξε ενδιαφέρον στις
κινηµατογραφικές σπουδές των
ΗΠΑ, αλλά και της Βρετανίας,
ενώ στο χώρο αυτό διαφαίνονται
περαιτέρω προοπτικές, δεδοµέ-
νης και της άνθησης των φεστι-
βάλ ελληνικού κινηµατογράφου
στις ΗΠΑ.
ΝΑ ΚΑΛΎΦΘΕΙ
ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΕΔΑΦΟΣ
Οι λόγοι για αυτήν τη σχετική
περιθωριοποίηση σχετίζονται µε
τις γνωσιολογικές προτεραιότη-
τες και ιεραρχίες που συνυφαί-
νονται µε τη διαθεσιµότητα των
επιχορηγήσεων, το πολιτιστικό
κεφάλαιο του κάθε θέµατος και
την πολιτική σηµασία ποικίλων
φαινοµένων. Άλλο το κύρος του
Eugenides, άλλο της Παπάζογλου
Μάργαρη. Το Βραβείο Πούλι-
τζερ µε το οποίο τιµήθηκε ο πρώ-
τος έχει πυροδοτήσει το ενδιαφέ-
ρον των επιστηµόνων πέρα από
τα προγράµµατα νεοελληνικών
σπουδών, ενώ δεν συνέβη το ίδιο
µε το λογοτεχνικό έργο της δεύτε-
ρης, που είναι γραµµένο στα ελ-
ληνικά και βραβευµένο στην Ελ-
λάδα. Άλλη η διαθεσιµότητα των
κονδυλίων για τις εθνογραφίες µε
θέµα τους πρόσφυγες, άλλη η δι-
αθεσιµότητα για τις εθνογραφίες
πό σε µεταπτυχιακούς φοιτητές.
Ergon: Greek American Arts and Letters
Θα ήταν επιθυµητό να διατηρηθεί
αυτό το υποστηρικτικό δίκτυο και
να επαυξηθεί, αν είναι δυνατόν,
τουλάχιστον από τα πιο εύπορα
προγράµµατα. Μια εναλλακτική
προσέγγιση θα ήταν η αρχική
εδραίωση των νέων επιστηµόνων
σε ένα ηγεµονικό πεδίο σπουδών
–ιστορία, κοινωνιολογία, πολι-
τιστικές σπουδές, ανθρωπολο-
γία– και, κατόπιν, η επέκταση σε
θέµατα εθνοτικού ενδιαφέροντος.
Βέβαια υπάρχουν και αχαρτογρά-
φητες λύσεις, οι επιστήµονες θα
µπορούσαν να χαράξουν τις δικές
του καινοτόµες πορείες ανάλογα
µε τις συγκεκριµένες θεσµικές
συνθήκες που αντιµετωπίζουν.
β) Όσον αφορά τους πανεπι-
στηµιακούς που έχουν καταξιω-
θεί στον ακαδηµαϊκό τους κλάδο,
καλό θα ήταν να δοθούν κίνητρα
για να συµπεριλάβουν το ελληνοα-
µερικανικό φαινόµενο στην έρευ-
νά τους, εφόσον το επιθυµούν.
Υπάρχει ένα πολύτιµο απόθεµα
νεοελληνιστών µε υψηλό πανεπι-
στηµιακό κύρος στις ΗΠΑ, που
µε σχετικά λίγη επένδυση µπορεί
µε θέµα την αφοµοιωµένη ελλη- να προσφέρει πάρα πολλά. Ένα
νοαµερικανική ελίτ. Οι ευκαιρίες δοκίµιο, µια ανάλυση, ένα άρθρο,
για επαγγελµατική σταδιοδροµία µια παρέµβαση–όπως έχουν πρά-
των επιστηµόνων που έχουν εξει- ξει αρκετοί, όχι για ανταµοιβή,
δικευτεί στις ελληνοαµερικανικές αλλά επειδή αναγνωρίζουν τα
σπουδές είναι από απαγορευτικές διακυβεύµατα του ζητήµατος–
µέχρι αυστηρά περιορισµένες – θα καλύψουν καίριες γνωστικές
ιδιαίτερα στην τρέχουσα πραγµα- ανάγκες και θα θέσουν προκλη-
τικότητα των τεράστιων περικο- τικά ερωτήµατα για περαιτέρω
πών και της γενικότερης κρίσης έρευνα. Επιµέρους παρεµβάσεις,
των ανθρωπιστικών σπουδών στο όπως οι διεπιστηµονικές συνερ-
δυτικό κόσµο. γασίες, συµπεριλαµβανοµένων
Η παραπάνω χαρτογράφηση και των συµπράξεων µεταξύ επι-
συµβάλλει να εντοπίσουµε πιθανές στηµόνων σε διαφορετικές χώ-
παρεµβάσεις για την ενδυνάµωση ρες και ηπείρους, θα πρόσφεραν
και την αναπαραγωγή των ελληνο- πολλά. Επίσης, µεταφράσεις ελ-
αµερικανικών σπουδών, καθώς και ληνοαµερικανικής λογοτεχνίας,
για τον εµπλουτισµό του δηµόσιου ποίησης και άλλων κειµένων θα
λόγου τον οποίο συνεπάγεται. Η µπορούσαν να συνοδεύονται µε
τωρινή συγκυρία µε το έντονο εν- εκτενή σχολιασµό από πανεπι-
διαφέρον για τις διασπορές στις στηµιακούς.
ΗΠΑ και στην Ελλάδα ευνοεί την γ) Η χρηµατοδότηση εδρών και
προσπάθειά µας να καλυφθεί το ερευνητικών κέντρων αφιερωµέ-
χαµένο έδαφος. Προτείνω τα εξής: νων στην έρευνα για τους Ελλη-
α) Όσον αφορά τη νέα γενιά, νοαµερικανούς θα αποτελούσε
πιστεύω ότι από την πλευρά των προφανώς την κυρίως επιθυµη-
ενδιαφερόµενων επιστηµόνων τή ισχυρή ώθηση. Εξυπακούεται
απαιτείται υψηλής ποιότητας συ- ότι το όραµα αφορά ένα υψηλής
γκριτικός ερευνητικός προσανα- ποιότητας ερευνητικό πεδίο που
τολισµός και από την πλευρά των είναι ανοικτό σε νέες ιδέες και
φορέων να διατεθούν υποτροφίες καινοτόµες προσεγγίσεις.
ως κίνητρο καλλιέργειας του ελ- Συνέχιση των ελληνοαµερικα-
ληνοαµερικανικού σκέλους της νικών σπουδών σηµαίνει θεσµική
έρευνας. Αρκετοί επιµορφωτικοί συνέχεια, κάτι για το οποίο αρκε-
θεσµοί και νεοελληνικά προγράµ- τοί από εµάς αγωνιζόµαστε. Ας
µατα σπουδών στις ΗΠΑ διαθέ- κλείσω λοιπόν µε το παράδειγµα
τουν υποτροφίες γι’ αυτό το σκο- ενός δικού µου εγχειρήµατος. Στα
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 29
 ελληνοαµερικανικά γράµµατα και
τις τέχνες υπάρχει η σηµαντική
παράδοση των πολιτιστικών περι-
οδικών. Ανακαλώ από το παρελθόν
τους τίτλους The Coffeehouse, Aege-
an Review, Greece in Print, Mondo
Greco, The Charioteer. Τα περισσό-
τερα, αν όχι όλα, έχουν πάψει να
κυκλοφορούν. Ανακαλώ µε ιδιαί-
τερη αγάπη τα ειδικά αφιερώµατα
για τους Ελληνοαµερικανούς των
Mondo Greco και The Charioteer.
∆εν πρόσφεραν µόνο απόλαυση ή
πηγές µάθησης και αφορµές για
σκέψη, αλλά και πολυτιµότατο
υλικό για την έρευνά µου. Από το
χώρο της έρευνας δε, ιδιαίτερα
εκτιµώ το Journal of the Hellenic Di-
aspora, που µου υπενθύµιζε ότι σαν
ερευνητής ήµουν µέλος µιας κοινό-
τητας και το οποίο µε ενδυνάµωνε
να συνεχίσω, έδινε έναυσµα να συ-
νεισφέρω κι εγώ. «Να ένας ποιητής
που θα ήταν ωφέλιµο να προσε-
χθεί». «Να ένα θέµα που έχει πα-
ραµεληθεί». «Να ένα απόσπασµα
από ένα πρόσφατο µυθιστόρηµα».
«Να ένα νέο ντοκιµαντέρ»: τα περι-
οδικά µάς προέτρεπαν να τα προ-
σέξουµε. Τα περιοδικά ήταν κοµβι-
κά σηµεία αναφοράς. Συνέβαλλαν
στην κατανόηση του φαινοµένου,
εντόπιζαν εξελίξεις, πρόσφεραν
βιβλιογραφίες, έθεταν ερωτήµατα,
προκαλούσαν ενδιαφέρον. Ήταν
από τα µέσα που συνέβαλαν στη
διαµόρφωσή µου ως διασπορικού
πολίτη και ως ελληνοαµερικανιστή.
Τέτοια δώρα είναι ωφέλιµο να
ανταποδίδονται. Όταν τα νέα
έφθασαν για την επικείµενη δια-
κοπή της έκδοσης του Journal of
the Hellenic Diaspora αισθανθήκα-
µε την ανάγκη, µε την παρότρυν-
ση και την αρχική συµµετοχή της
συναδέλφου Μάρθας Κληρονό-
µου, να αρχίσουµε ως η επόµενη
γενιά το διαδικτυακό περιοδικό
Ergon: Greek American Arts and
Letters. Είναι µια πλατφόρµα ανοι-
κτή σε πολλά επίπεδα. Κατ’ αρ-
χάς είναι ανοικτής πρόσβασης.
Είναι φιλόξενο σε ποικίλα είδη:
στα αυτοβιογραφικά δοκίµια, τα
επιστηµονικά άρθρα, την ποίη-
ση, τις συνεντεύξεις, τις τέχνες,
τις βιβλιογραφίες, την κριτική
βιβλίων και το αρχειακό υλικό.
Παρεµβαίνει ώστε να καλύψει
τα θέµατα που προαναφέρθηκαν:
φέρνει στο προσκήνιο προσωπι-
κές και συλλογικές ταυτότητες τις
οποίες απέκλεισαν οι ηγεµονικοί
λόγοι κατά το παρελθόν, και συ-
νεχίζουν να τις αποκλείουν ακόµα
και σήµερα. Παρακολουθεί τη νέα
πολιτιστική παραγωγή και φέρνει
30 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
στο επίκεντρο σηµαντικά βιβλία
που έχουν αδίκως παραγκωνι-
στεί, ακόµα και από τµήµατα της
ελληνοαµερικανικής διανόησης.
Καλλιεργεί νέες τοπογραφίες δι-
ακίνησης ιδεών, όπως µεταξύ των
ΗΠΑ, της Αυστραλίας και της
Ελλάδας. Εµπλουτίζει το αρχείο.
Είναι ανεξάρτητο, στηριζόµενο
από πανεπιστηµιακούς φορείς και
ιδιώτες που αγαπούν τη γνώση και
τις δύσκολες αλήθειες. Έχει επι-
σκεψιµότητα από όλο τον κόσµο.
Είναι ένα διασπορικό εγχείρηµα,
κατά κύριο λόγο αγγλόγλωσσο,
που όµως κάνει προσπάθειες να
συµπεριλάβει υλικό και στα ελλη-
νικά. Αποτελεί έναν κόµβο σε ένα
πολύπλοκο δίκτυο µε σκοπό να
συνεισφέρει στην κατανόηση της
ολοένα µεταλλασσόµενης διασπο-
ράς.
Ελπίδα µου και απώτερος σκο-
πός αυτού του κειµένου είναι
ότι οι ενδιαφερόµενοι πολιτι-
στικοί παράγοντες, τα ιδρύµατα
και οι άνθρωποι των γραµµάτων
θα συνεχίσουν ή ακόµα και θα
εντείνουν τις προσπάθειες να
εµπλουτίσουν τους δικούς τους
ελληνοαµερικανικούς κόµβους σε
συνοµιλία µε τους άλλους. Πολ-
λά τα οφέλη που θα προκύψουν,
όπως πιστεύω, µέσα από αυτόν
τον πολιτιστικό ακτιβισµό και το
διάλογο. zx
1. Η διακίνηση είναι αµφίδροµη και
περιλαµβάνει µεταξύ άλλων µετα-
φράσεις ελληνικής λογοτεχνίας και
ποίησης στα αγγλικά, όπως επίσης
και ελληνοαµερικανικά φεστιβάλ ελ-
ληνικού κινηµατογράφου. Ας θυµη-
θούµε επίσης την παραγωγή αγγλό-
γλωσσης ποίησης στην Ελλάδα.
2. Έχω παρουσιάσει τις θέσεις µου
επί του θέµατος σε διάφορα αγ-
γλόφωνα και ελληνόφωνα βήµατα
διαλόγου. Ενδεικτικά αναφέρω τις
ακόλουθες τέσσερις: (α) “Where
does ‘Diaspora’ Belong? The Point
of View from Greek American Stud-
ies.” Journal of Modern Greek Stud-
ies 28.1, 2010. (β) “Empowering
‘Greek American Studies.’” http://
immigrations-ethnicities-racial.
blogspot.com/2013/12/empower-
ing-greek-american-studies.html
(2013). (γ) “Steve Frangos: Achiev-
ing an Archive.” Ergon: Greek/
American Arts and Letters, 2018. (δ)
«Ελληνοαµερικανική Πολιτισµική
Παραγωγή στην Ελληνική Γλώσσα».
Ergon: Greek American Arts and Let-
ters, 2019.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 31

Η
EX SCIENTIA #17
Από τον Κιμώνά Χάτζημπιρο
Η ανάλυση στα συστατικά τους
εξηγεί τη λειτουργία των υλικών
σωµάτων. Ποιοτικές διαφορές
καθορίζονται από τη χηµική
σύνθεση. Άνθρωποι, οργανισµοί,
πλανήτες και αστέρες είναι
παζλ άφθαρτων ατόµων που
συνδυάζονται σύµφωνα µε
κανόνες. Τα χηµικά στοιχεία
της ύπαρξής µας είναι λίγα,
σαφή και αναλλοίωτα, εκτελούν
δε αδιάκοπους κύκλους,
διαµορφώνοντας µια ευρύτερη
κυκλική οικονοµία της φύσης.
Η χηµική θεώρηση του κόσµου
προσφέρει στον άνθρωπο
ικανοποιητική αυτογνωσία, είναι
µηχανιστική, απαλλαγµένη
από αναζήτηση νοήµατος και
περιττό µεταφυσικό βάρος. Τα
πράγµατα είναι στην βάση τους
απλά, ωστόσο οι επικρατούσες
κουλτούρες δεν ωθούν τη
σκέψη προς απλές, θετικές
προσεγγίσεις.
32 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Υπαρξιακά στοιχεία
παρουσία µας ως
πρόσωπα στον κόσµο
οφείλεται σε συν-
δυασµούς απρόσω-
πων σωµατιδίων. Η
ύπαρξη δεν προηγείται της ουσίας, τα
στοιχεία που µας αποτελούν δεν στη-
ρίζουν υπαρξιστικές ενδοσκοπήσεις
ούτε ερωτήµατα περί ταυτότητας. Για
πολλούς είναι απογοητευτική η σκέψη
ότι υψηλά ιδανικά και συναισθήµατα
έχουν ως βάση κάποιες συναθροίσεις
ευτελών υλικών κοµµατιών. Η αδιαφο-
ρία όµως για τα χηµικά στοιχεία είναι
συγκρίσιµη µε τη στάση κάποιου που
θαυµάζει το τραγούδι µιας παιδικής
χορωδίας αλλά αγνοεί τα παιδιά που
την αποτελούν. Πάντως, αν και άψυ-
χα, τα στοιχεία της ύπαρξης έχουν µε
τους ανθρώπους µια κοινή συνήθεια:
τη δηµιουργία δεσµών. Το φαινόµενο
δεν έχει περάσει απαρατήρητο από
τη λαϊκή σκέψη, που επισηµαίνει την
ύπαρξη «χηµείας» ανάµεσα σε κάποια
πρόσωπα.
Τα σώµατά µας, τα πράγµατα
που µας περιβάλλουν, ολόκληρο το
Σύµπαν (πλην της άγνωστης σκοτει-
νής ύλης) είναι φτιαγµένα από τα 92
χηµικά στοιχεία που υπάρχουν στον
πλανήτη και στον υπόλοιπο κόσµο.
Τα στοιχεία παρουσιάζονται µε το
ελληνικό τους όνοµα, το οποίο ακο-
λουθείται (σε παρένθεση) από τον
ατοµικό αριθµό τους, δηλαδή τον
αριθµό πρωτονίων του πυρήνα και
ηλεκτρονίων γύρω από αυτόν, που
καθορίζει τη σειρά του στοιχείου
στον Περιοδικό Πίνακα.
Τα άτοµα κάθε στοιχείου, παντού
όµοια, χωρίς πρωτότυπα και αποµιµή-
σεις, υποδεικνύουν την υλική ενότητα
του κόσµου. Π.χ. το χλώριο (17) και
το νάτριο (11) είναι απαράλλαχτα στη
θάλασσα, στο φάσµα ενός αστέρα ή
στα δάκρυα ενός µωρού.
Ο Λουκρήτιος, το 50 π.Χ., ερµή-
νευε τη δοµή του κόσµου: «∆εν υπάρ-
χει τίποτα που να επιστρέφει στο
τίποτα, όλα επιστρέφουν διαλυµένα
στα στοιχεία τους». Απλή πεζή ιδέα
που αχρηστεύει τις άλογα πολύπλο-
κες εξηγήσεις, αφού δείχνει ότι οι
ουσίες είναι φτιαγµένες από συνδυ-
ασµούς ατόµων στοιχείων, τα οποία
είναι δυνατόν να αποσπασθούν από
αυτές και να επιστρέψουν στην αιώ-
νια καθαρή µορφή τους. Ο Ντιντε-
ρό, σκεπτόµενος υλιστικά, θεωρεί τη
Χηµεία πρότυπο για τη µελέτη του
Σύµπαντος: «Ονοµάζω στοιχεία τις
διάφορες ετερογενείς ύλες που εί-
ναι αναγκαίες για τη γενική παρα-
γωγή των φαινοµένων της φύσης.
Και ονοµάζω φύση το γενικό παρόν
αποτέλεσµα ή τα γενικά διαδοχικά
αποτελέσµατα του συνδυασµού των
στοιχείων». Ο δε Καρτέσιος, όχι υλι-
στής αλλά συνεπής ορθολογιστής,
δηλώνει: «∆ώστε µου ύλη και κίνηση
και θα φτιάξω ένα κόσµο».
ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΙΡΑ
Το 1869, ο Μεντελέγιεφ πρότεινε
τον Περιοδικό Πίνακα, που συνιστά
µια από τις µεγαλύτερες επιστηµονι-
κές ανακαλύψεις, δίπλα στη Θεωρία
της Εξέλιξης και τη Θεωρία της Σχε-
τικότητας. Κατέταξε όλα τα γνωστά
στοιχεία, αφήνοντας κενές θέσεις
για όσα δεν ήταν ακόµα γνωστά.
Π.χ. το γερµάνιο (32) ανακαλύφθη-
κε περίπου 20 χρόνια αργότερα, και
συµπλήρωσε ένα από τα κενά, έχο-
ντας ιδιότητες που ταίριαζαν σχεδόν
απόλυτα µε τις προβλέψεις του ρώ-
σου επιστήµονα. Σήµερα, ο Πίνακας
έχει γεµίσει και όλα τα στοιχεία του
Σύµπαντος έχουν καταγραφεί, χωρίς
διπλοεγγραφές ή κενά.
Το έξοχο βιβλίο The Elements. A Vi-
sual Exploration of Every Known Atom
in the Universe (2012), που εκδόθηκε
φέτος στα ελληνικά από τις Πανεπι-
στηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, συνιστά
έναν πολύ προσιτό και γοητευτικό
τρόπο γνωριµίας µε τους γνωστούς και
άγνωστους δοµικούς λίθους του κό-
σµου. Περιγράφονται µε γλαφυρότητα
τα 118 γνωστά στοιχεία και απεικονί-
ζονται µε εντυπωσιακές φωτογραφίες
οι µορφές και οι χρήσεις τους.
Στον πλανήτη βρίσκονται και τα
92 φυσικά στοιχεία, αν και κάποια,
όπως το αστάτιο (85), συναντώνται
εξαιρετικά σπάνια. Τα υπόλοιπα 26
από τα 118 είναι τεχνητά, βραχύ-
βια εργαστηριακά κατασκευάσµατα.
Ειδικότερα, τα στοιχεία 101-118
υπάρχουν µόνο σε ελάχιστους χρό-
νους και ποσότητες. Πολλά φυσικά
στοιχεία διαθέτουν ισότοπα, µε τις
ίδιες χηµικές ιδιότητες αλλά µε δια-
φορετικό αριθµό νετρονίων στον πυ-
ρήνα τους. Υπάρχουν 254 σταθερά
φυσικά και περισσότερα από 3.000
ραδιενεργά ισότοπα, εκ των οποίων
µόνο 84 συναντώνται στην φύση, τα
υπόλοιπα κατασκευάζονται στα ερ-
γαστήρια.
Η ζωή των ανθρώπων και των υπό-
λοιπων έµβιων όντων του πλανήτη
θεµελιώνεται σε χηµικές ενώσεις των
34 από τα 92 φυσικά στοιχεία. Το
οξυγόνο (8), ο άνθρακας (6) και το
υδρογόνο (1) είναι παρόντα σε όλες
τις οργανικές ενώσεις, το άζωτο (7) σε
όλες τις πρωτεΐνες, ο φώσφορος (15),
το θείο (16), το νάτριο (11), το ασβέ-
στιο (20), το κάλιο (19), το µαγνήσιο
(12), το χλώριο (17) και ο σίδηρος (26)
είναι πολύ σηµαντικά, ενώ πάνω από
20 άλλα στοιχεία είναι απαραίτητα, αν
και σε ελάχιστες ποσότητες.
Τα ελαφρότερα φυσικά στοιχεία
έχουν δηµιουργηθεί από την αρχική
έκρηξη (Bing Bang), τα υπόλοιπα
αργότερα, από διεργασίες του Σύ-
µπαντος. ∆εν µεταβάλλονται µε τις
χηµικές αντιδράσεις και παραµένουν
απαράλλαχτα επί δισεκατοµµύρια
χρόνια. Η επιστήµη οδηγεί τον άν-
θρωπο να συνειδητοποιήσει ότι π.χ.
το βανάδιο (23) ή το µαγγάνιο (25)
που έχει στο σώµα του φτιάχτηκαν
σε έκρηξη κάποιου υπερκαινοφα-
νούς αστέρα (supernova), ενώ το
σελήνιο (34) ή το ιώδιο (53) σε κά-
ποια σύγκρουση αστέρων νετρονίων.
Οι διεργασίες αυτές συνέβησαν πριν
από το σχηµατισµό του Ηλιακού Συ-
στήµατος (4,6 δισεκατοµµύρια έτη),
τα στοιχεία παρέµειναν αναλλοίωτα,
ενώ πέρασαν µέσα από πετρώµατα
και εκατοµµύρια σώµατα ανθρώπων
και άλλων οργανισµών που προηγή-
θηκαν της σηµερινής εποχής και θα
συνεχίσουν να συµµετέχουν στη ζωή
µελλοντικών ανθρώπων.
Ο χρυσός (79) δεν είναι το ακριβό-
τερο αλλά το ωραιότερο µέταλλο και
το καλύτερο υλικό για ηλεκτρικές επα-
φές, ο λευκόχρυσος (78) έχει τη µεγα-
λύτερη αίγλη και αντοχή στη διάβρω-
ση από οξέα, ο άργυρος (47) είναι το
πιο ανακλαστικό υλικό και ο καλύτε-
ρος ηλεκτρικός αγωγός. Το υδρογόνο
είναι το αφθονότερο και ελαφρότερο
στοιχείο στο Σύµπαν, ενώ τα ελαφρό-
τερα µέταλλα λίθιο (3) και νάτριο (11)
επιπλέουν στο νερό. Το σκληρότερο
στοιχείο (διαµάντι) είναι κρυσταλλικός
άνθρακας (6) αλλά εξ ίσου ωραίο και
σκληρό είναι το διοξείδιο του ζιρκονί-
ου (40).
Αφθονότερο στοιχείο στην Γη είναι
το οξυγόνο, ζωτικό αλλά, σε µεγάλη
συγκέντρωση, τοξικό για τη ζωή. Το
ευγενές αέριο νέον (10) είναι το πιο
αδρανές στοιχείο, ενώ το ευγενές
ξένο (54) εκτίθεται, σχηµατίζοντας
κάποιες χηµικές ενώσεις. Το τιτάνιο
(22) είναι το πιο αντιαλλεργικό, τα
ρόδιο (45) και χρώµιο (24) τα πιο
στιλπνά, ο σίδηρος (26) το πιο βιο-
µηχανικό, ο χαλκός (29) το πιο χρή-
σιµο για τον ηλεκτρισµό, το βολφρά-
µιο (74) το ανθεκτικότερο σε υψηλές
θερµοκρασίες. Πυκνότερα είναι το
όσµιο (76 ) και το ιρίδιο (77), ενώ το
αντιµόνιο (51) παράγει τους µελω-
δικότερους ήχους κατά την χύτευσή
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 33

του. Το βισµούθιο (83), τελευταίο
ευσταθές στοιχείο στον Περιοδικό
Πίνακα, είναι στην πραγµατικότητα
ελαφρά ασταθές, εκπέµποντας ραδι-
ενέργεια τόσο αργά, ώστε απαιτείται
ένα δισεκατοµµύριο φορές η ηλικία
του Σύµπαντος για να µεταστοιχειω-
θεί η µισή του ποσότητα.
Μοναδικά υγρά στοιχεία σε θερµο-
κρασία δωµατίου είναι ο υδράργυρος
(80) και το βρώµιο (35) αλλά, σε ζεστά
κλίµατα, προστίθενται το γάλλιο(31)
και το καίσιο (55), το οποίο είναι και
το δραστικότερο µέταλλο. Χειρότερο
είδος δηλητηρίου ο υδράργυρος (80),
αλλά πιο τοξικά το αρσενικό (33) και
το θάλλιο (81). Ο Μονέ και άλλοι ζω-
γράφοι χρησιµοποιούσαν τοξικά χρώ-
µατα, όπως το λευκό µολύβδου (82),
το κίτρινο καδµίου (48) και το πράσινο
αρσενικού (33). Ισχυρότερο σύµβολο
θανάτου και καταστροφής θεωρείται
το πλουτώνιο (94), ενώ πολλοί φοβού-
νται την λιγότερο επικίνδυνη µορφή
του απεµπλουτισµένου ουρανίου (92).
Εξαιτίας των επικίνδυνων συνθηκών
εργασίας των κοριτσιών του ραδίου
(88), αναπτύχθηκε το σχετικό εργα-
τικό δίκαιο. Η πιο ζηµιογόνα χηµική
αντίδραση, το σκούριασµα του σιδή-
Για να µάθετε περισσότερα
Theodore Gray (2019). Τα Στοιχεία, µια οπτική εξερεύνηση όλων των γνωστών ατόµων του Σύµπαντος, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, 240 σελ.
François Pépin (2012). Quelles perspectives chimiques pour le matérialisme? https://excerpts.numilog.com/books/9782919694143.pdf
Jean-Claude Guédon (1979). Chimie et matérialisme : la stratégie anti-newtonienne de Diderot. https://www.persee.fr/doc/dhs_0070-6760_1979_num_11_1_1230
Κίµων Χατζηµπίρος (2016). Χηµείας εγκώµιον. The Books’ Journal, 72, σελ. 26, 28
http://www.chemicalelements.com/elements/es.html
https://periodictable.com/
34 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
ρου (26), στοιχίζει δισεκατοµµύρια
κάθε χρόνο.
Η διατροφή του ραγδαία αναπτυσ-
σόµενου ανθρώπινου πληθυσµού εξα-
σφαλίσθηκε µε αµµωνιακά και νιτρικά
λιπάσµατα, µέσω δέσµευσης του ατµο-
σφαιρικού αζώτου (7), µια από τις ση-
µαντικότερες εφευρέσεις στην ιστορία.
Το τεχνήτιο (43), φυσικό στοιχείο που
λόγω ραδιενέργειας έχει µικρό χρόνο
ζωής και δεν απαντά στην φύση, είναι
πολύ χρήσιµο στο σπινθηρογράφηµα
(ανίχνευση καρκίνου των οστών) και
παράγεται επιτόπου στην συσκευή
από ραδιενεργό ισότοπο µολυβδαινί-
ου (42). Οι οθόνες χρειάζονται ίνδιο
(49), οι οπτικές ίνες και τα λέϊζερ έρ-
βιο (68), οι ισχυρότεροι µαγνήτες εί-
ναι κράµατα νεοδυµίου (60)-σιδήρου
(26)-βορίου (5). Σχεδόν κάθε συσκευή
µε ψηφιακή ηλεκτρονική διάταξη χρη-
σιµοποιεί πυκνωτές τανταλίου (73),
ενώ το δευτερόλεπτο και η παγκόσµια
ώρα ορίζονται µε ακριβέστατα ατοµι-
κά ρολόγια καισίου (55). Στις σπάνιες
γαίες ανήκουν οι λανθανίδες (57-71),
στοιχεία που χρησιµεύουν σε πολλές
σύγχρονες τεχνολογικές εφαρµογές.
Στην πραγµατικότητα δεν είναι τόσο
σπάνιες, άλλωστε εφευρίσκονται
τρόποι υποκατάστασης από άλλα
στοιχεία της ίδιας οµάδας που έχουν
συγγενικές ιδιότητες και µπορούν να
εναλλάσσονται. Έτσι, το άγχος που
γεννούν οι σχετικές γεωπολιτικές ανη-
συχίες είναι µάλλον υπερβολικό.
ΑΝΤΙΠΑΘΗΣ
Η ΑΤΟΜΙΚΗ ΘΕΏΡΙΑ
Όλα τα πράγµατα είναι αντικείµενα
της Χηµείας. Η Ατοµική Θεωρία και
ο Περιοδικός Πίνακας των στοιχείων
δίνουν ένα ολοκληρωµένο µοντέλο
αντίληψης του Σύµπαντος και φέρ-
νουν λογική αποµάγευση. Είναι ένας
τρόπος θέασης γνήσιος και αυθεντι-
κός, ορθολογικός και υλιστικός, µε
σπουδαίο εκπαιδευτικό ρόλο, αφού
προσφέρει µια πρακτική και κατα-
νοητή γραµµατική του αισθητού κό-
σµου. Ωστόσο, αποκαθηλώνοντας
αφηγήµατα και φανατισµούς, έρχεται
σε σύγκρουση µε κουλτούρες έµφορ-
τες ιδεαλισµού, που ευνοούνται από
ένα χηµικό αναλφαβητισµό. Σήµερα,
εξακολουθεί να είναι αντιπαθής στην
εκπαίδευση. Η Ατοµική Θεωρία,
όπως και γενικότερα οι µη µεταφυ-
σικές φιλοσοφίες, συγγενεύει µε τον
αθεϊσµό και καταπολεµήθηκε από τις
κάθε είδους θρησκείες. Ειδικά για τους
πρώτους χριστιανούς, η ορθολογική
εικόνα του κόσµου αποτελούσε αιτία
αναθέµατος.
Αρχαίοι φιλόσοφοι, µε πρωτοπόρο
τον Θαλή τον Μιλήσιο, απέρριψαν
µυθολογικές εξηγήσεις των φυσικών
φαινοµένων και άρχισαν να διαµορ-
φώνουν την αντίληψη ότι η ανθρώπινη
λογική, µε τη βοήθεια της εµπειρίας,
µπορεί να κατακτήσει έγκυρη γνώση
των φαινοµένων, πέραν θρησκευτικών
πεποιθήσεων. Για τον ∆ηµόκριτο, τα
άτοµα συγκροτούν τον κόσµο, είναι
αιώνια και άφθαρτα, άπειρα σε αριθ-
µό και σχήµατα, διασκορπισµένα στο
κενό, αλλά πολύ µικρά, έτσι δεν γίνο-
νται αντιληπτά από τον άνθρωπο. Οι
ποιοτικές διαφορές των αντικειµένων
εξαρτώνται από συνδυασµούς ατόµων.
Σπάνια βλέπουµε τη Χηµεία να πα-
ρεµβαίνει σε φιλοσοφικές συζητήσεις.
Σύγχρονοι φιλόσοφοι εµπνέονται πε-
ρισσότερο από τη Θεωρητική Φυσική,
ιδιαίτερα την Κβαντική. Οι αντιλή-
ψεις που κυριάρχησαν έχουν συνδέσει
τον υλισµό περισσότερο µε επιστήµες,
όπως η Μηχανική, η Ιατρική, η Βιολο-
γία αλλά και µε κοινωνικές προσεγγί-
σεις που δεν είχαν καν διαµορφωθεί σε
επιστήµες. Π.χ. ο ιστορικός υλισµός
απέκτησε µάλλον θρησκευτικά παρά
επιστηµονικά χαρακτηριστικά. Αν και
προσφέρει ενδιαφέροντα και πλού-
σια πεδία προβληµατισµού, η Χηµεία
αφέθηκε στο περιθώριο από την ιστο-
ρία των επιστηµών. Ωστόσο, αποτελεί
ένα σύνολο γνώσεων που προσφέρει
ισχυρά επιχειρήµατα, αφού, ως κατ’
εξοχήν επιστήµη της ύλης, οδηγεί σε
ένα είδος αυθόρµητου υλισµού.
Η σπουδαία φιλοσοφική παράδοση
της Ατοµικής Θεωρίας φυσιολογικά
δικαιώνεται µε το άτοµο του χηµικού
στοιχείου. Η παράβλεψή της οδηγεί
σε απώλεια µιας διάφανης, σαφούς,
υλιστικής αντίληψης. Η κατανόηση
του κόσµου µέσω των χηµικών στοι-
χείων προσφέρει την ικανοποίηση της
απλότητας και της αισθητικής από-
λαυσης, η οποία, στα ολοκληρωµένα
πνεύµατα, καταπραΰνει υπαρξιακές
αγωνίες και µειώνει τις ανάγκες µε-
θυστικών αφηγήσεων. Αποµένει όµως
µακρύς δρόµος µέχρι να κατακτηθεί
ξανά µια ευρύτερη κοινωνική εµπιστο-
σύνη σε επιστήµη και τεχνολογία. zx
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 35
 ΣΎΜΠΤΏΣΕΙΣ
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ
ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΎ
ΓΙΏΡΓΟΎ ΖΕΒΕΛΑΚΗ
ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ
Από το 1961 ο ποιητής είχε συλ-
λάβει την ιδέα ανθολόγησης – ή
µάλλον αισθάνθηκε την ανάγκη να
κάνει αυτή την επιλογή και να τη
δηµοσιοποιήσει. Παραπέµπω σε
δηµοσίευµα της εφηµερίδας Μακε-
δονία (2/2/1961):
Εις την καλλιτεχνικήν στέγην
της «Τέχνης» (Κοµνηνών 4) θα
πραγµατοποιηθή το τρίτον µά-
θηµα κατά το οποίον ο κ. Μανό-
λης Αναγνωστάκης θα αναπτύξη
το θέµα «Εισαγωγή στη σύγχρο-
νη ποίηση». Ειδικώτερον, θα
οµιλήση µε θέµα: «Η νεώτερη
ποίηση στην Ελλάδα µέσα από
τους κυριώτερους εκπροσώπους
της».
Οι διαλέξεις του εκείνες αποτέλε-
σαν το πρόπλασµα και, οπωσδή-
ποτε, εκδήλωση του ενδιαφέρο-
ντός του για την Ανθολογία που
θα εκφωνούσε ύστερα από είκοσι
επτά χρόνια. Είναι µάλιστα πολύ
πιθανόν οι ποιητές και τα ποιήµα-
τα στα οποία αναφέρθηκε τότε να
περιλήφθηκαν στο τελικό κόρπους.
Αυτό συµπεραίνεται και από το ότι
τα 197 ποιήµατα στο σύνολό τους
διαλέχτηκαν από εκδόσεις προγε-
νέστερες του 1961.
Στο σηµείωµα του επιµελητή
αναφέρω ότι το κίνητρο γι’ αυτή
την ανθολόγηση ήταν ότι ο Μα-
νόλης Αναγνωστάκης «ήθελε να
εκπληρώσει την οφειλή προς τους
οµοτέχνους του που πρώτοι άνοι-
ξαν τον δρόµο στον µοντερνισµό
τον οποίο και ο ίδιος ακολούθησε».
∆εν του αρκούσε όµως µόνον η επι-
λογή και η ουδέτερη δηµοσίευση,
*Το κείµενο του Γιώργου Ζεβελάκη,
γραµµένο για τη στήλη του στο
Books’ Journal, αναφέρεται
στην έκδοση Ο Μανόλης
Αναγνωστάκης ανθολογεί.
Ένα πανόραµα της νεωτερικής
µας ποίησης & ένα ηχητικό
ντοκουµέντο, που σε επιµέλεια
δική του µόλις κυκλοφόρησε
από το Μεταίχµιο. Το βιβλίο
είναι µια ποιητική ανθολογία του
Αναγνωστάκη, που µεταδόθηκε
σε είκοσι εκποµπές από τον
ραδιοφωνικό σταθµό του Ηρακλείου
Κρήτης, το 1988.
36 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Η ιστορία μιας ηχογράφησης
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ανθολογεί νεωτερικούς ποιητές*
ήθελε τη θέρµη µιας χειρονοµίας
που θα του παρείχε η ανάγνωση
των ποιηµάτων από τον ίδιο. Αυτό
αποτελεί και µία από τις ιδιαιτερό-
τητες του εγχειρήµατος.
ΠΡΟΗΓΟΎΜΕΝΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ
ΑΝΘΟΛΟΓΟΙ
Στο παρελθόν και άλλοι ποιητές σε
νεαρή, ως επί το πλείστον, ηλικία,
όταν ήταν ελάχιστα γνωστοί, συ-
νέλεξαν ποιήµατα. Στην παρούσα
όµως έκδοση, ο ανθολόγος βρι-
σκόταν στην ώριµη φάση της ζωής
του και ήταν ήδη αναγνωρισµένος.
∆ιάβασα κάποτε ότι ο Καζαντζά-
κης και ο Σεφέρης ασχολήθηκαν
µε την ανθολόγηση αλλά, ως γνω-
στόν, ουδέποτε προχώρησαν στην
ολοκλήρωση του σχεδίου τους.
Στον Μεσοπόλεµο εκδόθηκαν
από νέους, ή σχετικά νέους, ποιη-
τές δύο ανθολογίες που βρήκα να
έχουν σχέση µε τη συζητούµενη.
Προηγήθηκε η έκδοση του 1922:
Οι Νέοι, εκλογή από το έργο των
Ελλήνων ποιητών 1910-1920, επι-
µέλεια Τέλλου Άγρα. Στον εκτετα-
µένο επτά σελίδων πρόλογό του, ο
23άχρονος τότε επιµελητής κατα-
πιάνεται µε
το αισθητικό κριτήριο της Ποι-
ήσεως: κριτήριο ουσίας και
µορφής. Συναισθηµατικό ή ιδε-
ολογικό το πρώτο, τεχνικό, φι-
λολογικό το δεύτερο. Το πρώτο
είναι κριτήριο γενικό, κριτήριο
ποσού, εντάσεως, δυνάµεως,
βαθµού συγκινήσεων, πνευµα-
τικών ή συναισθηµατικών, που
ένα έργο Τέχνης περιέχει. Το
δεύτερο είναι κριτήριο ειδικό,
κριτήριο ποιού, δεξιότητος, κρι-
τήριο επαγγελµατικό, εγκεφαλι-
κό.
Μέσα στην ψυχή µας, συνοψίζει
παρακάτω, «υπάρχουν και χορδές
όχι µόνο παιάνων και διθυράµβων,
µα και σιγαλού, intime, καθηµερι-
νού πόνου άπειρα τραγικού». Το
τελευταίο συγκλίνει περισσότερο
µε τα κριτήρια και την αισθητική
του Αναγνωστάκη, ο οποίος όµως
δεν παραγνωρίζει, όπως ο Άγρας,
τους «κατασκευαστάς ωραίων
πραγµάτων, φιλολογικώς ωραίων».
∆ύο ποιητές (Αναστάσιος ∆ρίβας
και Τάκης Παπατσώνης) επιλέ-
χτηκαν και από τον Άγρα και από
τον Αναγνωστάκη. Είναι σαν να
µεταπηδούν από την παραδοσιακή
«οικογένεια» στη νεωτερική· µια
επιπλέον συσχέτιση των δύο ανθο-
λογιών.
Η δεύτερη ανθολογία, Εκλογή
από τα ωραιότερα νεοελληνικά ποιή-
µατα (1931), στην οποία συνέπρα-
ξαν ο 37χρονος Κλέων Παράσχος
και ο 35χρονος Ξενοφών Λευ-
κοπαρίδης, έχει µε την παρούσα
συγγένεια «τεχνική». Τα ποιήµα-
τα τυπώθηκαν τότε χωρίς δήλωση
πατρότητας στην κάθε σελίδα και
µόνο στο τέλος του βιβλίου, στα
περιεχόµενα, αποδόθηκαν στους
δηµιουργούς τους:
Μια καινοτοµία υπαγορευµέ-
νη από ένα ανώτερο αισθητικό
νόµο, µα που σίγουρα θα ξαφ-
νίσει πολλούς: δηµοσιεύουµε τα
ποιήµατα χωρίς –όπως αιώνες
τώρα συνηθίζεται– να τα συνο-
δεύουµε µε τα ονόµατα των ποι-
ητών.
Παρόµοια λογική ακολουθεί η
Ανθολογία του Αναγνωστάκη, η
οποία είχε υιοθετηθεί και στη Χα-
µηλή Φωνή, όπου στο πανωσέλιδο
απουσιάζουν τα ονόµατα των ποι-
ητών, αφαίρεση που αποσκοπεί
στην παρθενικότητα της ανάγνω-
σης και την αυτοτέλεια του ποι-
ήµατος. Ή όπως συµπληρώνει ο
Κλέων Παράσχος:
Πιστεύουµε ότι το όνοµα ρίχνει
έναν ίσκιο ατοµικό, «σωµατικό»
σε κάτι που, από τη φύση του,
πρέπει να µένει όσο το δυνατό
πιο πνευµατικό και απρόσωπο.
Ο ΑΝΘΟΛΟΓΟΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΑΝΑΓΝΏΣΤΑΚΗΣ
Ο ποιητής συνέδεσε το όνοµά
του µε δύο άλλες ανθολογίες: την
Πεζογραφική µας Παράδοση και
τη Χαµηλή Φωνή, και τις δύο στις
εκδόσεις Νεφέλη. Στην πρώτη,
µε την επιµέλειά του, κυκλοφόρη-
σαν πενήντα βιβλία πεζογραφίας,
γνωστών αλλά και ξεχασµένων
συγγραφέων του 19ου αιώνα και
των αρχών του 20ού. Στη δεύτερη,
την ανθολογία της παραδοσιακής
ποίησης, που µεταδόθηκε και ρα-
διοφωνικά, παρουσιάστηκαν 170
ποιήµατα 32 ποιητών. Σ’ αυτές
τις δύο πρέπει να προστεθεί η ρα-
διοφωνική σειρά «Φιλολογικοί πε-
ρίπατοι στον Μεσοπόλεµο», µια
ιδιότυπη ανθολογία που «έδωσε
βήµα» σε συγγραφείς, καλλιτέχνες
και κοινωνικούς παράγοντες της
περιόδου 1920-1940. Η ενασχό-
λησή του και στα τρία αυτά λογο-
τεχνικά εγχειρήµατα, δεν περιο-
ριζόταν στην επιλογή προσώπων
και έργων. Με εισαγωγές, σχόλια
και συνεντεύξεις, πρότεινε µια δική
του ανάγνωση και µια διαφορετική
γνωριµία µε τα πρόσωπα.
Η Ανθολογία της νεωτερικής ποί-
ησης, αντί εισαγωγής, ξεκινάει µε
συνέντευξη για τα κριτήρια επιλο-
γής, τον χαρακτήρα και το περι-
εχόµενό της. Αν και δεν την ονό-
µασε προσωπική, όπως τη Χαµηλή
Φωνή, η ιδιαίτερη αναφορά στον
Τάκη Παπατσώνη και οι ποσοτι-
κοί δείκτες υπαινίσσονται τις προ-
τιµήσεις του. Κατά την άποψή του,
ο Παπατσώνης
δεν είναι µόνο ο πρώτος που
σπάζει τη δεσποτεία του οµοι-
οκατάληκτου, του προσωδιακού
στίχου, […] αλλά και ο πρώτος
που, από το 1920 ακόµη, γράφει
συνειδητά και αποκλειστικά σε
ελεύθερο στίχο.
Η παρουσίαση των ποιητών έγινε
σε 15λεπτες αναγνώσεις των ποι-
ηµάτων τους ανισοµερώς. Στον
Γιώργο Σεφέρη αφιερώθηκαν τρία
15λεπτα, στον Οδυσσέα Ελύτη,
τον Νίκο Εγγονόπουλο και τον
Γιάννη Ρίτσο από δύο. Έκπληξη
της Ανθολογίας είναι η παρουσία
των δύο ηρακλειωτών ποιητών,
Άρη ∆ικταίου και Μηνά ∆ηµάκη,
που συνήθως κατατάσσονται στην
πρώτη µεταπολεµική γενιά. Συ-
γκριτικά µε τη Χαµηλή Φωνή (170
ποιήµατα 32 ποιητών), εδώ έχουµε
περισσότερα ποιήµατα (197) και
λιγότερους ποιητές (22). Στη Χα-
µηλή Φωνή διέκρινε και επέλεξε,
όπως λέει ο ίδιος, σπουδαία ποι-
ήµατα αλλά λίγους εξ ίσου σπου-
δαίους ποιητές, µε µετρηµένες στα
δάχτυλα εξαιρέσεις (Μελαχρινός,
Γρυπάρης, Φιλύρας, Καρυωτάκης,
Άγρας). Η νεωτερική Ανθολογία,
όπως αφήνει να εννοηθεί, κινείται 1 2
σ’ ένα κλίµα υψηλότερης πνευµατι-
κής στάθµης.

Η ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ
Ένας επαγγελµατίας και έµπειρος
ηχολήπτης, ο Σπύρος Καβακόπου-
λος, µε καλά µηχανήµατα, ανέλα-
βε την ηχογράφηση στο σπίτι του
Μανόλη Αναγνωστάκη, υπό το
κράτος όµως της ανησυχίας για
την εξέλιξη της υγείας του ποιητή.
Ίσως και σ’ αυτό να οφείλονται
κάποιες ελάχιστες αβλεψίες και
αναντιστοιχίες. Μπορεί η εκφώνη-
ση να κράτησε λίγες σχετικά ώρες,
να έγινε µια κι έξω, η προετοιµασία
όµως, όπως διαπίστωσα από τις
κασέτες εργασίας του, έγινε σταδι-
ακά σε µεγάλο χρονικό διάστηµα.
Έχω συγκρατήσει δύο αντιδράσεις
ακροατών στο άκουσµα της ανά-
γνωσης των ποιηµάτων:
Ένας σοβαρός λόγιος στην Κρή-
τη, παρασυρµένος από τον προσω-
πικό τόνο της ανάγνωσης, µου έλε-
γε ότι άκουσε στο ραδιόφωνο τον
Μανόλη Αναγνωστάκη να διαβάζει
τα δικά του ποιήµατα και δεν τον
έπεισα ότι αυτά ήταν άλλων.
Όταν έγινε γνωστό το βαρύ 3
εγκεφαλικό που υπέστη, τον Μάιο
του 1989, ενδιαφέρθηκε αµέσως ο
Γιάννης Ρίτσος. Στη Νινέττα Μα-
κρυνικόλα έδωσα την κασέτα µε τα
ποιήµατά του που διάβαζε ο Ανα-
γνωστάκης. Μου µετέφερε τη συ-
γκίνησή του όταν τα άκουσε· έτυχε
να είναι ο µοναδικός ακροατής από
τους ανθολογούµενους.
Στα τριάντα ένα χρόνια που
πέρασαν από εκείνη την ηχογρά-
φηση, άκουσα πολλές φορές την 1. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης στο
ανάγνωση των ποιηµάτων. Τον στούντιο ηχογραφήσεων.
τελευταίο καιρό που έψαχνα να
τα αντιστοιχήσω µε τα τυπωµένα, 2. Το παλιό οικογενειακό ραδιόφωνο
διάβαζα τα ποιήµατα σαν λιµπρέτο του ζεύγους Αναγνωστάκη, της
µε µουσική τη φωνή του Αναγνω- Νόρας και του Μανόλη.
στάκη. 4
3. Με τον Μάνο Ελευθερίου, στην
Οι ανθολογίες συνέβαλλαν στη εκποµπή «Φιλολογικοί Περίπατοι».
µαθητεία του στην ποίηση, τον
καιρό που ήταν στη φυλακή. Πα- 4. Στην ηχογράφηση των
ρέκαµπταν τη λογοκρισία γιατί «Φιλολογικών Περιπάτων» µε τον
αυτά τα θεωρούσαν γεωπονικά Λάκη ∆όλγερα και τον ηχολήπτη της
βιβλία, έλεγε χαριτολογώντας, ενώ Ανθολογίας Σπύρο Καβακόπουλο.
όσα είχαν πρώτο συνδετικό το νέο
ή νέα απαγορεύονταν.

ΥΓ. Τον όρο νεωτερικός στην ποίη-

ση, βρήκα να χρησιµοποιεί ο Κω-
στής Παλαµάς ήδη από το 1908: «Κι
αγνάντια από το Σολωµό ο Κάλβος
των Ωδών, φωσκολικός και αρχαϊκός
όσο είναι ο Σολωµός µαντσονικός και
νεωτερικός» (“Ελληνικαί Πρόοδοι”,
Πανελλήνιον Λεύκωµα, 1908).

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 37

Μικροιστορίες
Ανθολόγιο νέων πεζογράφων
Κ
Γεννήθηκε το 1970 στην
Αθήνα, σπούδασε design
στο RISD των ΗΠΑ και
επέστρεψε στην Αθήνα
να ασχοληθεί με τα
εικαστικά. Είναι ιδρυτικό
μέλος της εικαστικής
ομάδας D.A.ST Arteam
που ολοκλήρωσε την
εγκατάσταση Desert Breath
στην έρημο της Αιγύπτου.
Συνέχισε τις σπουδές
της στην Architectural
Association του Λονδίνου,
μεταπηδώντας στην
Αρχιτεκτονική. Ζει στην
Αθήνα, όπου και την
εξασκεί, διατηρώντας την
επαφή της με τον κόσμο των
εικαστικών. Διδάσκει στην
σχολή Αρχιτεκτόνων του
Πανεπιστημίου Πατρών.
38 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Οχτώ χιλιόμετρα ή Πορτοκαλί
με μακριές κόκκινες παύλες
Από την Αλεξάνδρά Στράτού
ατεβαίνω την Κη-
φισίας, στην Πα-
νόρµου µε πιάνει
κόκκινο, πριν την
γέφυρα πήρε το µάτι
µου στον πίνακα ανακοινώσεων
«κέντρο 11 λεπτά». Το ίδιο µου
λέει και το google maps. Μια χαρά!
Ο µπροστινός µου κοιµάται. Πα-
λιά θα του κόρναρα αµέσως, τώρα
το έχω ελαττώσει λίγο, η µάλλον
έχω αυξήσει τον χρόνο που δίνω
στο άλλον να πατήσει το γκάζι πριν
πατήσω εγώ την κόρνα. ∆εν θέλω
να αργήσω, όχι ότι είναι τόσο ση-
µαντικό, στο σπίτι θα µε περιµένει,
όχι στον δρόµο, αλλά είναι σαν ένα
µικρό στοίχηµα, σαν µια απόδειξη
πίστης, η αγάπης, όχι, καλά λέω,
πίστης, λίγο βαριά µου ακούγονται
και τα δύο αλλά ναι, δεν ξέρω, σε-
βασµού, όχι κι αυτό ασήκωτο είναι,
τέλος πάντων µια δέσµευση. Άστο.
Τ ´αφήνω. Ούτε εκείνη αργεί ποτέ.
Λέει ότι είµαστε ψυχαναγκαστικοί,
γελάει, αλλά δεν το βρίσκω καθό-
λου αστείο, το να είσαι σωστός δεν
σηµαίνει ότι είσαι ψυχαναγκαστι-
κός, ίσα ίσα κάπου έχω διαβάσει
ότι όσοι αργούν, εκφράζουν έτσι
τον θυµό τους, η αργοπορία θεω-
ρείται επιθετική συµπεριφορά επι-
σήµως και από ψυχολόγους.
Οχτώ χιλιόµετρα. Ήταν όριο για
µένα, τόσο είχα βάλει και στο tinder
για το ένα φεγγάρι που είχα ασχολη-
θεί. Ήταν τότε που είχα χωρίσει µε
τον Ισπανό, που µε είχε ταλαιπωρή-
σει µε τα µπρος πίσω, όχι µε τα ταξί-
δια, τα ταξίδια ήταν ωραία, τα άλλα
µπρος πίσω ήταν το πρόβληµα. Και
είπα τέλος. Φτάνουν πια τα µπρος
πίσω. Οχτώ χιλιόµετρα max. Ούτε
µέτρο παραπάνω. Λες και έφταιγε η
απόσταση. Τέλος πάντων. Εκείνος,
ο τώρα, ο οχτώ χιλιόµετρα δηλαδή,
ούτως η άλλως δεν θα διανοείτο να
κάνει σχέση από απόσταση. Το έχει
πει ξεκάθαρα. Το θεωρεί ά-δί-ά-νό-
ή-τό. Τόσο καθαρά. Και η απόσταση
µένει σταθερή. Καλά, για να µεγαλώ-
σει ούτε λόγος, τα ‘παµε, είναι ορια-
κό. Μα ούτε και να µικρύνει µπορεί.
Το να µηδενιστεί έχει φάει χι, οπότε
την αφήνουµε εκεί, στο οχτώ. Και αν
το σκεφτείς, δεν είναι κακό το οχτώ.
Το καλοκαίρι, δεκαπενταύγουστο –
που είναι και η µέρα που γνωριστή-
καµε, η µάλλον για να είµαι ακριβής
γνωριστήκαµε δεκαεξαύγουστο- δεν
θέλεις πάνω από δέκα λεπτά, άντε
τέταρτο.
Σήµερα είναι καλά, φοβήθηκε ο
κόσµος, και δεν πήραν αµάξια να
κατέβουν στο κέντρο. Ξανανεβαί-
νω και ξανακατεβαίνω για πλάκα,
γρήγορα έφτασα. Αύριο να δω τι θα
κάνουµε, αύριο 17 Νοέµβρη, που
θα κοιµηθούµε, πάνω η κάτω; Αν
κοιµηθούµε κάτω θα εγκλωβιστώ
στο κέντρο µέχρι τις ότι ώρα τε-
λειώσει η πορεία, τα επεισόδια που
θα ακολουθήσουν, και καληνύχτα
γι’ αύριο. Ας µείνουµε πάνω, θα
εγκλωβιστεί εκείνη βέβαια. Εκτός
αν φύγει νωρίς, και δεν φάµε µαζί,
αλλά όχι, γιατί να µην φάµε µαζί;
Κάθε Κυριακή τρώµε µαζί µεσηµέ-
ρι. Είναι το πρόγραµµά µας. Τέλος
πάντων, θα δείξει. Είναι και τα µε-
τρό κλειστά, αυτά που θα βόλευαν,
Σύνταγµα, Μοναστηράκι, Ευαγγε-
λισµός, λες και το κάνουν επίτηδες.
Μια µέρα είναι και ξεµπερδεύουµε,
ήταν ανάγκη να πέσει Κυριακή;
Από ∆ευτέρα βέβαια θα ξαναπιά-
σουν τον ρυθµό τους, Τετάρτη Πέ-
µπτη διαδήλωση, κι αν δεν αρκεί
αυτό θα συµπληρώσουν κι άλλες
µέρες. Μετά ξέχνα το, έρχονται
Χριστούγεννα, ψώνια, χαµός. Το
βλέπω µπροστά µου, προµηνύε-
ται σαν µπόρα, το Golden Hall
το’χουνε κάνει λατέρνα, το Yava
στην Κατεχάκη, Λας Βέγκας. Που
οι Αµερικάνοι, που στολίζουνε την
εποµένη του Thanksgiving. Η µάλ-
λον, την εποµένη του Thanksgiving
αυτοί έχουνε Black Friday, πρώτα
τρώνε, µετά ψωνίζουνε, µετά στο-
λίζουνε, για να ξαναψωνίσουνε.
Όχι, εµείς να πρωτοστατήσουµε,
Eπιμέλεια: Μισέλ Φάις
να προλάβουµε, να στολίσουµε πιο
νωρίς. Το Black Friday πάντως µας
καλάρεσε, το υιοθετήσαµε, άσχετα
αν δεν καταλαβαίνουµε γιατί το
κάνουµε. Εκπτώσεις να ‘ναι, και
ότι να ‘ναι.
Μ ´αυτά και µε κείνα, έχουµε γίνει
λάστιχο. Μια πάνω, µια κάτω. Τα
οχτώ χιλιόµετρα έχουνε µείνει στα-
θερά, και αλλάζει µόνο ο χρόνος. Εί-
κοσι µε εικοσιπέντε λεπτά κάτω από
κανονικές συνθήκες – αυτές βέβαια
είναι ακριβοθώρητες. Τα πρωινά για
να κατέβω στο κέντρο βάζω σαρά-
ντα λεπτά, συν τα είκοσι που θα φάω
µόνο και µόνο για περάσω από το
σπίτι γιατί όλο και κάτι θα έχω ξεχά-
σει, µια ώρα µες το νερό. Τα βράδια
εξαρτάται. Αν είναι νωρίς και πέσω
σε τίποτα ξέφτια από πορεία, υπο-
λογίζω σαραντάλεπτο για σιγουριά.
Το καλοκαίρι είναι µαγεία. Κατε-
βαίνουν όλοι προς τα κάτω και αφή-
νουν τα δικά µας τα οχτώ χιλιόµετρα
ήσυχα. Το χειµώνα, ξεχειλώνει πάλι
ο χρόνος. Ο µεγάλος σύµµαχος είναι
ο google maps. Ενηµερώνεται για τις
πορείες, τις τάσεις και τις ορέξεις του
πλήθους - πως άραγε; - και προτείνει
εναλλακτικές διαδροµές. Ότι κύκλο
θέλεις έχω κάνει για να φτάσω πάνω,
για να ξανακατέβω πάλι κάτω. Θες
από Αλεξάνδρας-Εξάρχεια-Σταδί-
ου; θες από Ποτάµι-Οµόνοια και
κάτω, µέσα από του Ψυρρή; Αλλά κι
απ´ την άλλη µε έχει στείλει. Μεσο-
γείων-Μιχαλακοπούλου-Βασιλέως
Κωνσταντίνου. ∆εν πάω πουθενά αν
δεν ρωτήσω τον google maps. Μαρα-
θώνιος; Έχει τη λύση. Πολυτεχνείο;
Γρηγορόπουλος; Έχει λύση. Στά-
νταρ πορεία προς Βουλή; Έχει χί-
λιες λύσεις. Για τα Χριστούγεννα δεν
έχει. Στολίζεται κι ο χάρτης. Όλοι
οι δρόµοι χρωµατισµένοι στο χρώ-
µα της συµφόρησης. Πορτοκαλί µε
µακριές κόκκινες παύλες. Μόνο που
δεν αναβοσβήνουν. Όταν γκρινιάζω,
εκείνος γελάει. Μου λέει αν θέλω
µπορούµε να χωρίζουµε για λίγο τα
Χριστούγεννα. zx
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 39
 Taurus #51
Από τον Π.Κ. Ιωακειμιδη
«Πόσο μόνοι» θα είμαστε;
Ο
ι ΗΠΑ δεν πρόκει-
ται να στηρίξουν την
Ελλάδα σε περίπτω-
ση µιας σύγκρουσης
µε την Τουρκία, είπε
πρόσφατα ο Νίκολας Μπερνς, πρώ-
ην αµερικανός πρεσβευτής στην
Αθήνα. Και µάλλον η εκτίµησή του
ειναι ορθή. Τότε, µήπως έχει δίκιο ο
πρώην υπουργός Άµυνας Ευάγγελος
Αποστολάκης ο οποίος διατείνεται
ότι αν, ο µη γένοιτο, βρεθούµε σε
πόλεµο µε τη Τουρκία θα είµαστε
µόνοι µας; Εντελώς µόνοι µας! Και
ένα σενάριο σύγκρουσης δεν µπορεί
κατηγορηµατικά να αποκλειστεί.
Σε πρόσφατη έκθεση της Ευρω-
παϊκής Ένωσης, το σενάριο θερµής
σύγκρουσης µεταξύ Ελλάδας - Τουρ-
κίας θεωρείται αρκούντως πιθανό.
Αλλά αν είµαστε µόνοι µας, τότε οι
προοπτικές µας δεν είναι και τόσο
ευοίωνες, σύµφωνα µε τα διδάγµα-
τα της ιστορίας, ανεξάρτητα από το
υψηλό αξιόµαχο των ενόπλων δυνά-
µεων. Θα είµαστε όµως τόσο µόνοι,
χωρίς συµµάχους και συµπαραστά-
τες, έστω κα αν οι ΗΠΑ δεν είναι
µαζί µας; Βεβαίως, το ΝΑΤΟ («εγκε-
φαλικά νεκρό», κατά τον Εµµανουέλ
Μακρόν) δεν θα είναι εκ των πραγ-
µάτων µαζί µας, γιατί ως οργανισµός
δεν παρεµβαίνει σε διενέξεις µεταξύ
των κρατών µελών του, πέρα από το
να επιχειρήσει να τις σταµατήσει.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση όµως, στην
οποία επενδύσαµε τόσες προσδοκίες
για την ασφάλεια και ακεραιότητά
µας, τι θα κάνει; Θα είναι και αυτή
απούσα; Γιατί εάν είναι όντως έτσι,
τότε ένα από τα βασικότερα επιχει-
ρήµατά µας για την ένταξη µας στην
Ένωση υπονοµεύεται καίρια. Στην
Ένωση µπήκαµε πρωτίστως για να
διασφαλίσουµε ακεραιότητα και
ανεξαρτησία, όπως διακήρυττε µε
κάθε τρόπο ο Κωνσταντίνος Καρα-
µανλής.
Πόσο όµως ευσταθεί το επιχείρη-
µα ότι θα είµαστε εντελώς µόνοι;
Ας δούµε πρώτα τι ακριβώς έχει
υποχρέωση να κάνει η Ευρωπαϊκή
Ένωση σε περίπτωση που ένα κρά-
τος µέλος της αντιµετωπίσει ένοπλη
40 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
4 ∆εκεµβρίου 2019, Λονδίνο. Αντιπροσωπείες της Ελλάδας και της Τουρκίας,
υπό τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη και τον πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν,
συναντώνται στο περιθώριο της συνόδου του ΝΑΤΟ.
επίθεση. Πρώτα απ’ όλα, η Ένωση
αναγνωρίζει τα εξωτερικά σύνορα
ενός κράτους µέλους ως κοινά ευ-
ρωπαϊκά σύνορα, όχι απλά µε την
έννοια που συχνά αναφέρεται στο
πλαίσιιο της κοινής µεταναστευτικής
πολιτικής και εσωτερικής αγοράς,
αλλά ως την παράµετρο που προσ-
διορίζει την κυριαρχία ενός κράτους
µέλους και, κατά συνέπεια, της ίδιας
της Ένωσης. Έτσι, στον σχετικό τίτ-
λο για την κοινή εξωτερική πολιτική
(ΚΕΠΠΑ), ρητώς αναφέρεται (άρ-
θρο 21 ΣΕΕ) ότι στόχος της Ένω-
σης είναι η πρόληψη των συγκρού-
σεων µε δράσεις «που αφορούν και
τα εξωτερικά σύνορα». Η αναφορά
αυτή ενσωµατώθηκε στη Συνθήκη
του Άµστερνταµ (1997) έπειτα από
πρόταση και επιµονή της Ελλάδας
(κυβέρνηση Κώστα Σηµίτη). Επι-
πλέον, µε το ίδιο άρθρο, η Ένωση
δεσµεύεται για «τη διαφύλαξη της
ασφάλειας, της ανεξαρτησίας και της
ακεραιότητάς της». Η υποχρέωση
που ρητά απορρέει εποµένως από τη
Συνθήκη είναι ξεκάθαρη και δεν επι-
δέχεται παρερµηνείες. Πώς µπορεί
όµως να συνδράµει εµπράκτως ένα
πάσχον κράτος µέλος; Η απάντηση
στο θεµελιακό αυτό ερώτηµα είναι
επίσης ξεκάθαρη και βρίσκεται στο
άρθρο 42 παρ. 7 της Συνθήκης της
Λισσαβώνας – στη ρήτρα αµοιβαί-
ας συνδροµής. Η ρήτρα αυτή, που
προτάθηκε από την Ελλάδα στη δια-
δικασία (Συνέλευση) κατάρτισης του
Τα κράτη μέλη «οφείλουν» να συνδράμουν το
πάσχον κράτος. Δεν είναι απλά μια πολιτική
διατύπωση. Είναι νομικά δεσμευτικό. Επίσης
οφείλουν να συνδράμουν «με όλα τα μέσα».
Η φράση αυτή περιλαμβάνει διπλωματικά,
διοικητικά, τεχνικά αλλά και στρατιωτικά μέσα.
κρίσιµο ερώτηµα είναι: θα προσφέ-
Γραφείο Τύπου Πρωθυπουργού
ρουν τα κράτη µέλη τα στρατιωτικά
µέσα; Εδώ η απάντηση, που είναι
θέµα βούλησης, είναι δύσκολη –υπό
το φως και της εµπειρίας του προ-
σφυγικού-µεταναστευτικού–, αν και
η υποχρέωση-δέσµευση είναι ρητή.
Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι τα
κράτη µέλη δεν θα ενθουσιασθούν µε
την ιδέα να στείλουν στρατιωτικές
δυνάµεις τους στο Αιγαίο αλλά, από
την άλλη µεριά, η εκτίµησή µου είναι
ότι δεν µπορούν (τουλάχιστον όλα
τα κράτη µέλη) να αγνοήσουν πλή-
ρως τόσο τις δεσµεύσεις τους όσο
και το πραγµατικό γεγονός ότι, σε
περίπτωση µιας επίθεσης σε κράτος
Ευρωπαϊκού Συντάγµατος (η πρό- µέλος, βάλλεται συνολικά η ίδια η
ταση κατατέθηκε από τον γράφο- Ένωση.
ντα ως αναπληρωµατικό µέλος της Υπάρχει όµως ένα κενό σχετικά
Συνέλευσης) και, στη συνέχεια, «πέ- µε τη ρήτρα αµοιβαίας συνδροµής,
ρασε» αυτολεξεί στη Συνθήκη της για το οποίο ευθύνη φέρει και η ελ-
Λισσαβώνας, ορίζει: «σε περίπτωση ληνική πλευρά. Παρά το γεγονός ότι
κατά την οποία κράτος µέλος δεχθεί έχει ενεργοποιηθεί µια φορά (από
ένοπλη επίθεση στο έδαφός του, τα τη Γαλλία, 2015), δεν έχουν ακόµη
άλλα κράτη µέλη οφείλουν να του θεσπισθεί οι πρακτικές ρυθµίσεις
παράσχουν βοήθεια και συνδροµή µε (modalities) για την εφαρµογή της.
όλα τα µέσα που έχουν στη διάθεσή Τούτο όµως είναι αναγκαίο να γί-
τους». (Να επισηµανθεί εδώ ότι το νει (µε πρωτοβουλία της Ελλάδας).
πρωτότυπο κείµενο δεν αναφέρεται ώστε να µπορεί να ενεργοποιηθει
σε «επίθεση»/attack αλλά σε «επιθε- αποτελεσµατικά η ρήτρα .
τικότητα»/aggression και κακώς δεν Επιπλέον, η Ελλάδα οφείλει να
έχει διορθωθεί στα ελληνικά). στρέψει την προσοχή της προς του-
Έτσι, πρώτον, τα κράτη µέλη λάχιστον δύο ακόµη κατευθύνσεις:
«οφείλουν» να συνδράµουν το πά-
σχον κράτος. Και το «οφείλουν» δεν (i) την ανάπτυξη της κοινής
είναι απλά µια πολιτική διατύπωση. άµυνας και αξιοποίηση της
Είναι νοµικά δεσµευτικό, όπως έχει «διαρθρωµένης συνεργασίας»
αποφανθεί και η νοµική υπηρεσία (PESCO) στη λογική (και) στή-
του Συµβουλίου της Ένωσης. ∆εύ- ριξης των κρατών µελών, µε κα-
τερον, οφείλουν να συνδράµουν ταληκτικό στόχο την «ευρωπαϊ-
«µε όλα τα µέσα». Η φράση αυτή κή κυριαρχία» και την ανάδειξη
περιλαµβάνει διπλωµατικά, διοικη- της «στρατηγικής αυτονοµίας»
τικά, τεχνικά αλλά και στρατιωτικά της Ένωσης,
µέσα. Ναι, στρατιωτικά µέσα. Αλλά (ii) τη ρητή πρόβλεψη εγγύη-
όλα αυτά πρέπει να τα παράσχουν σης (όχι απλά προστασίας) των
τα κράτη µέλη και όχι η Ένωση ως (εξωτερικών) συνόρων της Ένω-
θεσµός, η οποία άλλωστε αυτή καθ’ σης και, εκ των πραγµάτων, των
εαυτή δεν διαθέτει, ακόµη τουλά- ελληνικών συνόρων, στο πλαίσιο
χιστον, στρατιωτικά µέσα. (Είναι της ευρωπαικής κυριαρχίας. Κα-
χαρακτηριστικό ότι, στη σχετική µία Ένωση δεν µπορεί να θεω-
παράγραφο, δεν αναφέρεται η λέξη ρηθεί κυρίαρχη αν πρώτα απ’
Ένωση, αν και είχε προταθεί από όλα δεν εγγυάται την ακεραιό-
την Ελλάδα η αναφορά της). Και το τητα των συνόρων της. zx

Παρίσι 1968. Ο Σταύρος Καπλανίδης, ηθοποιός
στη σπουδαστική ταινία ενός Έλληνα.
Ο Σταύρος Καπλανίδης
και το έργο του
Ο
στενός συνεργάτης
του Books’ Journal,
εκ των ιδρυτών
της επιθεώρησης
και υπεύθυνος της
γραµµατείας σύνταξης, Σταύρος
Καπλανίδης, δεν είναι πια ανάµε-
σά µας. Πέθανε λίγο πριν από τα
µεσάνυχτα της 15ης Νοεµβρίου
2019, έπειτα από σύντοµη πάλη
µε τον καρκίνο. Παράλληλα µε
την ανιδιοτελή συνεισφορά του
στην έκδοση και στην ανάπτυξη
του Books’ Journal, διέπρεψε στον
επαγγελµατικό στίβο, όπου άσκησε
µε πάθος και επιµονή το επάγγελ-
µα του κινηµατογραφιστή.
O Σταύρος Καπλανίδης είχε
σπουδάσει κινηµατογράφο στη
Γαλλία, όπου και έζησε έως το
1975. Εργάστηκε σε µεγάλες πα-
ραγωγές του ευρωπαϊκού και του
αµερικανικού κινηµατογράφου και,
µεταξύ άλλων, συνεργάστηκε µε
την Ανιές Βαρντά. Υπήρξε βοηθός
σκηνοθέτη σε πολλές ελληνικές και
ξένες παραγωγές (∆ιαδικασία του
∆ήµου Θέου, Mεγαλέξανδρος του
Θόδωρου Aγγελόπουλου, Λούφα
και παραλλαγή του Nίκου Περάκη,
Fedora του Μπίλι Γουάιλντερ, Το
εξπρές του µεσονυκτίου του Άλαν
Πάρκερ κ.ά.).
Μετά την επιστροφή του στην
Ελλάδα, στήριξε µε όλες τις δυνά-
µεις του τους ανεξάρτητους κινη-
µατογραφιστές, που συγκρούστη-
καν µε τη γραφειοκρατία και τον
συχνά απαγορευτικό της καλλιτε-
χνικής ελευθερίας συνδικαλισµό.
Συνεργάστηκε µε κινηµατογραφι-
στές όπως ο ∆ήµος Θέος, ο Σταύ-
ρος Τορνές, ο Γιάννης Παπαδά-
κης, ο Σταύρος Τσιώλης, ο ∆ήµος
Αβδελιώδης κ.ά.
Γύρισε σε µίνι τηλεοπτική σειρά
τον Λούσια του Νίκου Χουλιαρά
(1989). Ασχολήθηκε µε το ντοκι-
µαντέρ µε έµφαση σε δηµιουργικές
προσωπικότητες µε τις οποίες σχε-
τίστηκε και επηρεάστηκε. Το 1994
γύρισε το κινηµατογραφικό ντοκι-
µαντέρ Σταύρος Tορνές. O φτωχός
κυνηγός του Νότου και ακολού-
θησαν: Play it again, Χρήστο (για
τον Χρήστο Βακαλόπουλο, 2007),
Νίκος Θεοδοσίου
ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑΥΡΟΥ
ΚΑΠΛΑΝΙ∆Η (1945-2019)
Les Amants Terribles, σε συν-σκηνοθεσία µε την Daniell Dubroux
σε παραγωγή του Paolo Branco, 1984
Η Τράπουλα, παραγωγή ΕΡΤ 1987
Ο Λούσιας, σειρά πέντε επισοδίων στηριγµένη στο οµώνυµο µυθι-
στόρηµα του Νίκου Χουλιαρά, παραγωγή ΕΡΤ 1989
Τα πουλιά εδώ δεν τραγουδούν, παραγωγή ΕΡΤ 1990
WWF, Η φυσική µας κληρονοµιά, παραγωγή WWF, 1991
O φτωχός κυνηγός του Νότου, παραγωγή Ελληνικό Κέντρο Κινηµα-
τογράφου (ΕΚΚ), 1994
Θόδωρος Αγγελόπουλος, 1970, από τη σειρά Η Ιστορία των χρόνων
µου, Περίπλους, ΕΡΤ, 2005
Γιάννης Ψυχοπαίδης, από τη σειρά Η Ιστορία των χρόνων µου, Πε-
ρίπλους, EΡΤ, 2005
Μάρω ∆ούκα, από τη σειρά Η Ιστορία των χρόνων µου, Περίπλους,
EΡΤ, 2005
Play it Again, Χρήστο, ανεξάρτητη παραγωγή 2007
Η Καντίνα, ταινία µυθοπλασίας µεγάλου µήκους σε σενάριο Σταύ-
ρου Τσιώλη, παραγωγή ΕΚΚ-ΕΡΤ, 2008
Νίκος Περάκης, Λούφα και Παραλλαγή - 25 χρόνια µετά, για τη σει-
ρά Τοπία της Σιωπής, Περίπλους, ΕΡΤ, 2009
Anna Wich, Φωτογράφος, ανεξάρτητη παραγωγή 2013
Τέος Ρόµβος από τον Σταύρο Καπλανίδη, παραγωγή 2019
Anna Wich: Φωτογράφος (2013). νη Θεοχάρη, θα κάνει πρεµιέρα
Έχει γυρίσει ακόµα πολλά τη- στο προσεχές Φεστιβάλ Ντοκιµα-
λεοπτικά ντοκιµαντέρ µε θέµατα ντέρ Θεσσαλονίκης.
ιστορίας, καθώς και ένα πορτρέ- Συµµετείχε στη σύνταξη της
το της συγγραφέα Μάρως ∆ούκα κινηµατογραφικής µονογραφίας
(2005) κ.ά. Σταύρος Τορνές (µε τον Ηλία Κα-
Σκηνοθέτησε ακόµα τις ταινίες νέλλη, Καστανιώτη 2001) και,
µυθοπλασίας: Les amants terribles στην εµπλουτισµένη µε τη συνει-
(µε την Danièle Dubroux, 1985), σφορά του Sergio Grmeck Germani
Καντίνα (2009). Με τον ποιητή ιταλική έκδοσή της (Stavros Tornes.
Ηλία Λάγιο έγραψαν το σενάριο Cineasta Greco e Italiano), που συ-
Εύα, για τη ζωή και τις ιδέες της νοδεύτηκε από πλήρες αφιέρωµα
Εύας Σικελιανού, που δεν έγινε δυ- στον έλληνα σκηνοθέτη, το 2003,
νατή η παραγωγή της. από το Φεστιβάλ του Τορίνο.
Τον τελευταίο χρόνο, γύρισε ένα Από το 2010, ήταν η ψυχή του
ακόµα κινηµατογραφικό ντοκιµα- Books’ Journal. Η συµβολή του
ντέρ για τα Εξάρχεια της µεταπο- ήταν καθοριστική στη δηµιουργία
λίτευσης και τον Τέο Ρόµβο, ένα της επιθεώρησης, στην οποία ερ-
από τα πρόσωπα της εναλλακτικής γάστηκε ώς το θάνατό του.
κουλτούρας µε το οποίο συµπορεύ- Ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος
τηκε στη ζωή του. Η ταινία, που κι ένας µαχητικός καλλιτέχνης. Θα
ολοκληρώθηκε µε τις οδηγίες του τον τιµούµε και θα τον θυµόµαστε
Σταύρου Καπλανίδη από τον Χρό- µε αγάπη.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 41
«Βλέπεις; Ακούς τον παφλασμό της θάλασσας;
Το εσωτερικό τραγούδι;»
Το ημερολόγιο στο facebook του Σταύρου Καπλανίδη
Ο Σταύρος Καπλανίδης, τα τελευταία χρόνια, κρατούσε ένα προσωπικό ηµερολόγιο στο facebook. Ο κλειστός λογαριασµός του είναι
γεµάτες θραυσµατικές εγγραφές για τη ζωή του, τα παιδικά χρόνια του, τη µητέρα του, τους δασκάλους του, το στρατιωτικό στην Κύ-
προ, τους φίλους του, την Άννα Βιχ που ήταν ο άνθρωπος της ζωής του, τη φυγή στο Παρίσι και τον κινηµατογράφο, τα προσωπικά
του εγχειρήµατα. Παρεµβάλλονται σκέψεις του για την τέχνη του, τον κινηµατογράφο, για βιβλία, για τις ιδέες, για την πολιτική.
Επιλέξαµε µερικές από τις εγγραφές αυτές επειδή δείχνουν την πολυδιάστατη προσωπικότητά του.

2 Σεπτεµβρίου 2010. Σήµερα

ανοίγει η Καντίνα στον Απόλλωνα.
Τι σκέφτοµαι; Τον Τζαβέλλα, τον
Κανελλόπουλο, τον ∆αµιανό, τον
Τορνέ, τη Μαρκετάκη, την Άννα
Βιχ… και πολλούς άλλους ακόµη.
Από Μπάστερ Κήτον µέχρι Μονι-
τσέλι, Ρίτζι και Θανάση Βέγγο. Και
βέβαια τον Σταύρο Τσιώλη. Μα-
κάρι να είναι όλοι τους εκεί! Τους
ευχαριστώ.

10 Ιουλίου 2011. Κάθε φωτογρα-

φία µιλάει λίγο για τον κόσµο, λίγο
για τη φωτογραφία και λίγο για τον
φωτογράφο τον ίδιο.

20 Ιουλίου 2011. 1963 - Τρέχω

κι εγώ ο κακοµοίρης ανάµεσα σε
άλλους κάπου πίσω από το κόκκινο
λεωφορείο στην πλατεία Συντάγ-
µατος. Χρειάστηκε να περάσουν
λίγα χρόνια –όχι πολλά– για να κα-
ταλάβω. Ήµουν µικρός τότε. Πά-
ντως ακόµη και σήµερα µου αρέσει
το «Απάτσι» των Shadows

21 Ιουλίου 2011.  ...σκέφτοµαι.
Τι χειρότερο θα µπορούσε να µου
συµβεί; Να µην σκέφτοµαι.
22 Ιουνίου 2012. Έχουν περάσει
σχεδόν 25 χρόνια από το θάνατο του
σκηνοθέτη Σταύρου Τορνέ. Ενός κι-
νηµατογραφιστή χωρίς ισοδύναµο.
Ενός σκηνοθέτη που υπήρξε τόσο ρι-
ζοσπαστικός στη γραφή του ώστε να
παραµένει ακόµη και σήµερα «αδί-
κως» παραγνωρισµένος και αγνοη-
µένος από πολλούς, εκτός από το...
Υπουργείο Οικονοµικών! Ο Σταύ-
ρος Τορνές πέθανε στις 26 Ιουλίου
1988. [σχόλιο για ειδοποιητήριο της
εφορίας προς τον Σταύρο Τορνέ, για
την έκλειψη του οποίου προφανώς
ουδείς ειδοποίησε ποτέ το ελληνικό
κράτος.]
15 Οκτωβρίου 2014. 1989. Αύγουστος, οδός Σολωµού, στη µουβιόλα του Γιώργου Τριανταφύλλου. Ξενύχτι. Μοντάρουµε
µε τον αγαπηµένο µου φίλο και µοντέρ Χρόνη Θεοχάρη το 4ο από τα 5 ωριαία επεισόδια της σειράς «Λούσιας». Ο Αλέκος
Παπαδάτος παρακολουθεί συγκλονισµένος και «γράφει».
21 Μαΐου 2014. Η ταινία θα γυ- πανέµορφο σπίτι. Τα βράδια µετά Apollinaire. Λίγo µετά πήγα πιο
ριζότανε στην Ελλάδα, αλλά µπλέ- το γύρισµα, συντροφιά µε Billy κάτω, γωνία Bld Saint Germain &
ξαµε µε το υπουργείο Εξωτερικών. Wilder, Billy Holden, Hose Fer- Saint Michel στο cafe Cluny. Γνω-
Έπειτα από τρεις µήνες εντατική rer, Marthe Keller, Henry Fonda, ριµία στο πατάρι µε τους σουρεα-
προεργασία, η παραγωγή της µε- Hildegard Knef, Gottfried John, λιστές Lettristes. Μιλούσαµε για
ταφέρθηκε στη Μάλτα. Ο Άλαν Frances Sternhagen. Κουβέντες και ποίηση, λογοτεχνία και κινηµατο-
Πάρκερ εκτός από καλός σκηνο- καλό κρασί στο Νυδρί. γράφο, χωρίς να φωνάζουµε. Φω-
θέτης είναι και εξαιρετικός γελοι- λιάζαµε µε τον φίλο Ανδρέα Πα-
ογράφος. Επηρµένος ηθοποιός ο... 10 Ιουλίου 2014. Εκδιωχθήκαµε γουλάτο. ∆εν έχω φωτογραφίες.
Αφιερωµένο στους αγαπηµένους από το cafe Saint Claude ως φωνα-
Ζαννίνο και Μιχάλη Γιαννάτο. σκούντες και ενοχλητικοί πελάτες. 15 Ιουλίου 2014. Η επέτειος επι-
Πολιτικές ∆ιαφωνίες. Εσωτερικού, βάλλει: 1965, Κύπρος. Μαχητικοί
3 Ιουλίου 2014. Κάτι καλοκαιρινό Εξωτερικού, Μάο, Τρότσκι κ.λπ. στα χαρακώµατα µε τον καλό µου
από το 1977. Προετοιµασία του Το χειρότερο ήτανε το φλιπεράκι. φίλο Κώστα Κασσάµπαλη. ∆ιακο-
χώρου γυρισµάτων της Fedora στο Το τι γαλλικό άκουγε στα ελλη- σµητή και στη συνέχεια ταβερνιά-
ιδιόκτητο νησάκι της οικογένειας νικά δε λέγεται. Μετακοµίσαµε ρη στο Βερολίνο, εκεί που συχνάζει
Βαλαωρίτη, τη Μαδουρή, µε το στο ακριβώς απέναντι καφέ, το η Μέρκελ.

42 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

27 Σεπτεµβρίου 2014. Παρίσι
1973, σχεδίαζα τη ζωή. ∆εν ήξε-
ρα καµµιά Ζωή ή Ζωίτσα:) Απλώς
σχεδίαζα.
16 Νοεµβρίου 2014. 1969 - Pa-
ris. Pont de Grenelle. Η αρρώστια
είναι διαρκής... Είναι µόνιµη όπως
έλεγε ο Χ.Β.
22 Νοεµβρίου 2014. FEDORA
(1978). Production meeting στη
Λευκάδα. Από δεξιά: Stefan Arn-
sten, µοντέρ, Billy Wilder, σκη-
νοθέτης, Σταύρος Καπλανίδης,
βοηθός σκηνοθέτη, Willy Egger,
διευθυντής παραγωγής, I.A.L. Di-
amonde, σεναριογράφος, Άσπα
Σωτήρχου-Λάµπρου, διευθύντρια
παραγωγής, µεγάλη προσωπικό-
τητα στον ελληνικό κινηµατογρά-
φο. Θέλω να µνηµονεύσω και τον
αγαπηµένο φίλο, σπουδαίο σκηνο-
γράφο, Alexandre Traouner, που
δεν είναι σ’ αυτή τη φωτογραφία.
Άσπα σ’ ευχαριστώ για όλα.
23 Νοεµβρίου 2014. 1963. Γιώρ-
γος Λόης, ηλεκτρολόγος-σκηνοθέ-
της. Η πρώτη µου δουλειά στον
κινηµατογράφο. Κολοµπότσι. Κου-
βαλούσα κάβους, πήγαινα για τα
τσιγάρα του συνεργείου κ.λπ. φυσι-
κά τζάµπα. Αµοιβή µου, η ελεύθε-
ρη πρόσβαση στο µοντάζ αλλά και
στην αγαπηµένη Ζέτα.
2 Φεβρουαρίου 2015. 1976. Με-
ταµορφώσεις. Όταν το στρατσό-
χαρτο έγινε λάδι. Πασαλειφτεί-
τε:)))
11 Μαρτίου 2015. «Ή είµαστε
όλοι ποιητές ή µέζεα του στεατο-
πυγικού καλαβρέζικού µας συστή-
µατος» θα έπρεπε να έχει πει ο µα-
καρίτης Τορνές αντί του «αρχίδια
καλαβρέζικα» στον «Ερωδιό για τη
Γερµανία», ώστε να είναι πολιτικά,
γραµµατικά και γλωσσολογικά ορ-
θός ο διάλογος της ταινίας. Κρίµα
που δεν είναι όρθιος πια για να δώ-
σει εξηγήσεις.
3 Αυγούστου 2015. Βλέπεις;
Ακούς τον παφλασµό της θάλασ-
σας, τη σιωπή του ορίζοντα; Το
εσωτερικό τραγούδι.
6 Οκτωβρίου 2015. A propos de
Jean Vigo. 1969. Paris. Rue Mon-
sieur le Prince. ∆ιαγωγή 0. 1969.
∆ούλευα γκαρσόνι και µετά ανα-
βαθµίστηκα σε ταµίας.
8 Μαΐου 2016. Αρχές ΄70. Το ζε-
νερίκ τηλεοπτικής εκποµπής για το
βιβλίο από τον έξοχο Jean-Michel
Folon. Αγαπώ τις ακουαρέλες του.
Τότε µε ταξίδευαν σε άλλους κό-
σµους, όπως και τα βιβλία.
26 Ιουλίου 2016. Σαν σήµερα!
Πάνε 28 χρόνια που αυτός ο τα-
ξιδευτής περιπλανάται στο άπει-
ρο.Πάνε 22 χρόνια από τότε που
έκανα την ταινία για τον Σταύρο
[Τορνέ] και τη Σαρλότ. Ο πραγµα-
τικός κινηµατογράφος είναι αυτός
που µας κάνει να ξαναδούµε, είναι
αυτός που πρέπει να ξαναδούµε.
30 Αυγούστου 2016. Όχι, δεν
είναι ο Μίµης ο Σιδεράς, είναι ο
Γιάννης ο Σιδεράς κι εγώ µπρο-
στά στην είσοδο του εργαστηρίου
του (φούρνος, αµόνι, σφυριά κ.λπ.)
στην αυλή του σπιτιού που νοικι-
21 Οκτωβρίου 2014. Σταύρος Καπλανίδης, Κώστας Αριστόπουλος. Μια φορά
άζαµε ένα δωµατιάκι. Στην ίδια
κι έναν καιρό ήτανε δυο φίλοι που αγαπούσανε πολύ τον κινηµατογράφο, ακό-
αυλή νοίκιαζαν άλλες δυο οικογέ- µη περισσότερο τις γυναίκες, τα φλιπεράκια αλλά και την Αρχαία Σκουριά…
νειες. Η τέχνη της συνύπαρξης. Αστράφτανε σαν ασ-στάρ-ι.
26 Απριλίου 2017. Άλλο πάλι και Κι έµεινα σύριζα. Σε τι γιατρό να τσιρίκι στα «Κλασσικά Εικονογρα-
τούτο που τους έχει πιάσει όλους πάω; Καλά, ό,τι πεις, θα ρωτήσω φηµένα». Ένας τύπος καταδικασµέ-
µε το... αφήγηµα. τον Ξανθό που µιλάει τώρα και που νος να ζήσει για πάντα σε ένα πλοίο
είναι µελαχρινός. εν πλω.
26 Ιουλίου 2017. Ασθενής υπερή-
λικη καθηλωµένη στο κρεβάτι µε 11 Αυγούστου 2017. Επιγραµµατι- 11 Αυγούστου 2017. Τους Έλλη-
φοβερούς πόνους λόγω πτώσεως κά. Η ελεύθερη Ελλάδα, η σήµερα νες της Ελλάδας ούτε µε λοβοτοµή
χρειάστηκε επειγόντως µια εξου- ελεύθερη χώρα σας, ήτανε µια Ιδέα δεν τους σώζεις από την κατα-
σιοδότηση. Το αστυνοµικό τµήµα των Φιλικών που ξεκίνησε από το στροφή, ακόµα κι αν υποθέσουµε
Αµαρουσίου την περιπαίζει δυο εξωτερικό. Μέχρι τότε, τη χώρα ότι υπάρχει καλή πρόθεση σε κάτι
εβδοµάδες «µάλιστα κυρία µου θα κατοικούσανε χοιροβοσκοί. ∆υστυ- τέτοιο. ’Ντάξει, δεν πειράζει. Η
περάσουµε αύριο» µετά «µάλιστα χώς, αυτό δεν άλλαξε µέχρι σήµερα. κλεψύδρα του πλανήτη κάποτε θα
µόλις µπορέσουµε» κλπ. Κι ακόµη χειρότερα, την κυβερνάνε αδειάσει. Μέχρι τότε βλέπουµε.
Η µεσολάβηση αξιωµατούχου κιόλας. ∆εν δηλώνω. Λέω µόνο. Εγώ
του ∆ήµου Αµαρουσίου, την οποία είµαι εγώ, και άπατρις. «Ο άνθρωπος 12 Αυγούστου 2017. Όταν ήµου-
ευχαριστώ θερµά, είχε άµεσο απο- χωρίς πατρίδα», το είχα διαβάσει πι- να µικρός και καθόλου στρου-
τέλεσµα. Το «όργανο» ήταν στο
σπίτι δυο ώρες αργότερα. Έπεσε
η υπογραφή και το «όργανο» πάει
να φύγει.
-Η σφραγίδα;
Αυτός µε το γνωστό ύφος.
-Η σφραγίδα δεν βγαίνει από το
τµήµα.
-Γιατί; Φοβάστε µην αρπάξει κα-
νένα κρυολόγηµα;
-Πρέπει να έρθετε στο τµήµα για
να βάλουν σφραγίδα και να την πά-
ρετε.
Βάση του κανονισµού της αστυ-
νοµίας η διαδικασία ολοκληρώνε-
ται κατ’ οίκον.
Συνιστώ στην Γεροβασίλη να ξα-
νασκεφτεί το επίδοµα σφραγίδας.
Θα διευκόλυνε τους πολίτες.
2 Αυγούστου 2017. Κι ένα ωραίο.
Παρακολουθούσα Βουλή για την
υγεία, κι ακούω βουλευτή ΣΥΡΙ- 8 Ιουνίου 2015. Ανεβάζω και πάλι. 1960. Η αφεντιά µου. Οδός Καλλιρόης –
ρέµα τότε. Αφιέρωση στα παιδιά του Circo Cachivache. ΜΠΡΑΒΟ σε όλους.
ΖΑ Τρικάλων, Χρήστος Σιµορέλης
Ακροβάτες, µουσικούς, τραγουδιστές, σκύλους, µικρά παιδιά και τις µαµάδες
το όνοµα, να λέει: «γνωρίζω πολύ τους. Ήµουν «η Αλίκη στη χώρα των θαυµάτων» µέχρι τις τρεις το πρωί. ∆εν
καλά, καλύτερα κι από µένα...». άντεξα περισσότερο λόγω ηλικίας.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 43
µπουλός, µε είχανε στείλει στο
κατηχητικό του Άι Γιάννη στου
Μακρυγιάννη. (Κοίτα που κάνει
και ρίµα!) Μόλις λοιπόν αισθάν-
θηκα –κατάλαβα– την πλύση
εγκεφάλου που έκαναν εκεί µε τα
κηρύγµατα, την έκανα γρήγορα µε
µεγάλα, όχι µικρά, πηδηµατάκια
και έτσι γλίτωσα το µικρό µου το
µυαλό από ανήκεστη βλάβη. Αλλά
όταν έχεις µυαλό, αυτό µε τα χρό-
νια µεγαλώνει όπως κι όλα τα άλλα
στο σώµα σου. Κι εγώ ήµουνα γε-
µάτος περιέργεια για όλα. ∆ηλαδή
ήµουνα «περίεργος». Λίγα χρόνια
αργότερα, 1958-9 περίπου. Μά-
θηµα θρησκευτικών στο γυµνάσιο.
6ο Κουκακίου. ΕΓΩ: «Μα έτυχε να
γεννηθώ στην Ελλάδα. Με βαφτί-
σανε χριστιανό ορθόδοξο. ∆εν είχα
επιλογή. Αν είχα γεννηθεί στη ζού-
γκλα θα ήµουνα ανθρωποφάγος.»
Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ: «ΝΤΡΟΠΗ
σου Σταύρο.» Και τι δεν άκουσα.
Θυµάµαι µε είπε υλιστή κάποια
στιγµή. Ανάθεµα κι αν ήξερα τότε
τι είναι υλισµός, καθολικός, προτε-
στάντης, Λούθηρος, βουδιστής και
βάλε. Φαντάζεστε το βαθµό που
µου έβαλε. Εγώ πάντως του έβαλα
µηδέν κι έτσι γλίτωσα για δεύτερη
φορά το µυαλό µου.
12 Αυγούστου 2017. Η ΝΕΟΕΛ-
ΛΗΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ
ΜΥΘΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙ-
ΣΜΟΙ ΤΗΣ. Του Γιάννη Γεράση
(µε αφιέρωση στην Άννα). Εκδό-
σεις ΡΟΕΣ 1989. Σειρά ∆οκίµια.
Υπεύθυνος σειράς Κωστής Παπα-
γιώργης. Το ξαναδιάβασα έπειτα
από πολλά χρόνια. Πραγµατεύεται
τι είναι (και γι’ αυτό τι δεν είναι)
οντολογικά ο νεο-Έλληνας. Μια
τεκµηριωµένη µελέτη της ελληνι-
κής ταυτότητας από την αρχαιότη-
τα µέχρι σήµερα. Αν µπορέσετε να
το βρείτε, διαβάστε το. Είναι νοµί-
ζω σηµαντικό κείµενο. ∆εν το συ-
νιστώ σε αγράµµατους πολιτικούς.
17 Αυγούστου 2017. Χάζεψα κοι-
τώντας στην τηλεόραση τις δηλώ-
σεις του Αλέξη στο Πολυδένδρι.
Πριν τελειώσει κάθε κενή περιεχο-
µένου φράση του, λίγο πίσω ένας
αξιωµατικός της πυροσβεστικής
κουνούσε συνεχώς καταφατικά το
κεφάλι ως επιδοκιµασία. Μου θύ-
µισε τον Τσοχατζόπουλο. Έκανε
ακριβώς το ίδιο κάθε φορά που µι-
λούσε ο Ανδρέας. Είπατε κάτι για
αξιοπρέπεια;
22 Αυγούστου 2017. ∆ιάβασα
δηµοσίευµα για τις αλλαγές που
σχεδιάζει η Φιλανδία στην παιδεία
44 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
27 Αυγούστου 2015. Ξύλο απελέκητο
και θυµήθηκα αυτό: 6ο Γυµνάσιο
Κουκακίου. Ήµουν 1η τάξη αρρέ-
νων – αχ, τι τραβήξαµε κι εµείς ρε
κορίτσια να φυλάµε καραούλι έξω
από τα θηλέων πότε θα σχολάσε-
τε. Λοιπόν, ήµασταν 80 µαθητές
στην αίθουσα, κυριολεκτώ. ∆εν θα
περιγράψω τι γινότανε στην αίθου-
σα, στα διαλείµµατα αλλά και στις
τουαλέτες, από αυτοσεβασµό. Κι
όλα αυτά κάτω από τη µύτη του
Χριστούλη, της Παναγίας, και των
Βασιλέων της Μεγάλης Ελλάδος.
Στο µάθηµα των Νέων Ελληνικών
είχαµε καθηγητή τον αείµνηστο φι-
λόλογο, συγγραφέα και σπουδαίο
θεατρολόγο, Γιάννη Σιδέρη. Τα
Νέα Ελληνικά ήτανε πάντα την τε-
λευταία ώρα. Μάθηµα παρακατια-
νό. Το µόνο που παρακολουθούσα
πάντα. Ο Σιδέρης είχε ψυλλιαστεί
ότι είµαι λίγο διαφορετικός από
τους άλλους. Μετά το τέλος του µα-
θήµατος ανηφορίζαµε µαζί τον χω-
µατόδροµο Βεΐκου, που κατάβρεχαν
υδροφόρες. Φτάναµε µπροστά στην
πόρτα του σπιτιού όπου µέναµε µε
τη µάνα. Νεοκλασικό της εποχής
που είχε µια ιδιαιτερότητα. Η µε-
γάλη πόρτα είχε «µοντέρνα» µικρή
κλειδαριά, όχι τα τότε συνηθισµένα
σιδερικά. Ο Σιδέρης περίµενε υπο-
µονετικά να βγάλω από την τσάντα
το κλειδάκι µου και µε παρατηρού-
σε καθώς ξεκλείδωνα την πόρτα.
Κάποια στιγµή µου λέει: «Για κοίτα,
βρε Σταύρο, µ’ ένα τόσο δα µικρό
κλειδάκι ανοίγεις µια τόσο µεγά-
λη πόρτα. Πώς το καταφέρνεις;»
Θυµάµαι πάντα εκείνο το βλέµµα
πίσω από τα στρογγυλά γυαλάκια
να περιµένει µια απάντηση. Ήταν
κάτι αυτονόητο που ποτέ δεν είχα
σκεφτεί. Πέρασαν λίγες στιγµές. Τα
γόνατά µου έτρεµαν. ∆εν απάντησα
τίποτα. Μ’ ένα αµήχανο χαµόγελο
άνοιξα την πόρτα, µπήκα και την
έκλεισα πίσω µου. Είναι αυτό που
σε µεγάλο βαθµό διαµόρφωσε τον
άνθρωπο που είµαι σήµερα και µε
απασχολεί ακόµα. «Πώς µ’ ένα µι-
κρό κλειδάκι ανοίγεις µια µεγάλη
πόρτα». Αυτό είναι παιδεία. Ο Γιάν-
νης Σιδέρης δεν ήτανε καθηγητής
ούτε καθοδηγητής, όπως άλλοι, που
καπηλεύονται σήµερα την ιστορία,
τα θρησκευτικά, τη γεωγραφία,
ακόµα και τη γυµναστική για εθνι-
κούς κοµµατικούς σκοπούς.
Ήτανε ∆ΑΣΚΑΛΟΣ. Άνοι-
γε ορίζοντες. Αυτός «φταίει που
αγαπώ τα βιβλία, τις τέχνες, τον
πολιτισµό, την ελευθερία σκέψης
και έκφρασης – αλλά και άλλοι
αξιόλογοι άνθρωποι του πνεύµατος
που συνάντησα on the road. Οι κυ-
βερνώντες σήµερα δεν διαθέτουν
τίποτα απ’ αυτά. ∆εν µπορούν να
σκεφτούν ούτε την τρύπα της κλει-
δαριάς. Πόσο µάλλον το κλειδί.
-Έµεινα στην ίδια τάξη από
απουσίες.
28 Αυγούστου 2017. Με αφορµή
προηγούµενη ανάρτηση σχετικά
µε την παιδεία και τον Γιάννη Σι-
δέρη. Λίγα χρόνια πριν. Ήµουνα
8-9 χρονώ περίπου. Η µητέρα µε
έστειλε στον τσαγκάρη για να βά-
λει µπαλώµατα στις τρύπιες σόλες
των παπουτσιών µου και σιδερέ-
νια πεταλάκια µπρος - πίσω, για
να µη φθείρεται το τακούνι και η
µύτη. Το τσαγκαράδικο ήτανε ένα
µικροσκοπικό µαγαζάκι εφοδια-
σµένο µε τα απαραίτητα. Θυµάµαι
τη ραπτοµηχανή που µου φάνταζε
βάρβαρη, κάτι σαν τέρας, όχι σαν
τη ραπτοµηχανή που είχαµε σπίτι
για να ράβει τα ρούχα της και τα
δικά µου η µάνα. Ο τσαγκάρης,
ένας τεράστιος αξύριστος Μι-
κρασιάτης και αγριωπός, εµένα
τουλάχιστον έτσι µου φαινόταν
τότε, είχε κάτι τεράστιες παλάµες,
τρεις-τέσσερις φορές µεγαλύτερες
από τις δικές µου, κατάµαυρες από
το βερνίκι, σαν δεύτερο δέρµα επά-
νω τους. Στο µαγαζάκι του όλοι οι
τοίχοι ήτανε γεµάτοι µε κάδρα της
ΑΕΚ, δικέφαλους αετούς, ποδο-
σφαιριστές, φάσεις από αγώνες,
Αγια-Σοφιά κ.λπ. Έδωσα την πα-
ραγγελία ντροπαλά και ήµουν έτοι-
µος να φύγω όταν ξαφνικά σηκώνει
το κεφάλι και µε βροντερή φωνή µε
ρωτάει: «Ρε συ. Τι οµάδα είσαι;»
∆εν ήµουν µε καµιά οµάδα, δεν
είχα ιδέα από ποδόσφαιρο. Ακόµη
και σήµερα, το µόνο που ξέρω είναι
οι ιδιοκτήτες τους και πού και πού
παρακολουθώ ένα ντέρµπι ή την
Εθνική στην τηλεόραση. Γυρίζω
λοιπόν, τον κοιτάζω, ανασηκώνω
τους ώµους τροµαγµένος από φόβο
µη µου φέρει το µικρό σφυράκι των
παπουτσιών που κρατούσε στο κε-
φάλι. Με κοιτάζει βλοσυρά και µου
λέει: «Ρε, όταν σε ρωτάνε τι οµάδα
είσαι, θα λες ΑΕΚ». Ε, από τότε
όταν µε ρωτούσανε έλεγα ΑΕΚ.
Τώρα βλέποντας το αρχιτεκτονικό
εθνικιστικό κιτς της µακέτας του
γηπέδου ντρέποµαι. ∆εν θα λέω
πια ότι είµαι ΑΕΚ.
Τον τσαγκάρη, που στο µεταξύ
πρέπει να έχει πεθάνει, δεν τον
φοβάµαι πια. Λυτρώθηκα.
31 Αυγούστου 2017. Ο Κοτζιάς
δεν σπούδασε στην ανατολική
Γερµανία. Σπούδασε στην ∆υτική.
ΟΚ. Τόσο το χειρότερο και για
τους µεν και για τους δε, αλλά και
σήµερα για εµάς τους άλλους, τους
διαφορετικούς. ∆εν κατάλαβε τίπο-
τα. Γνώρισα αρκετούς τέτοιους και
στο Παρίσι.
8 Σεπτεµβρίου 2017. Αδύνατον να
συγκρατηθώ µέρα που είναι. Λοιπόν,
2004 Ολυµπιακοί αγώνες. Σύµβολο
η ελιά. Κάπου στο Ζάππειο µέγαρο
δεχόντουσαν προτάσεις για «λίγο απ’
όλα». Καταθέτω πρόταση έκδοσης
ενός προσεγµένου λευκώµατος φω-
τογραφιών της Άννας, του ελαιώνα
της Αθήνας. Στη ροή αποσπάσµατα
λογοτεχνών και ποιήµατα από την
αρχαιότητα µέχρι σήµερα, που εκεί-
νη είχε επιλέξει πριν πεθάνει. Οι πε-
ρίπου 30 φωτοτυπίες των φωτογρα-
φιών εξαιρετικές, συναγωνίζονταν τα
πρωτότυπα. Το σκεπτικό: το λεύκω-
µα να υποδέχεται τους καλεσµένους
στο δωµάτιο του ξενοδοχείου τους,
εκτός από τα λουλουδάκια, τα ουζά-
κια, τα µπλουζάκια, τη µασκότ ή οτι-
δήποτε άλλο στο τραπεζάκι τους. Ε,
δεν πήρα ποτέ απάντηση. Θα επα-
νέλθω σχετικά µε τη βαρβαρότητα
που κυριαρχεί στον αγαπηµένο τόπο
που δεν θεωρώ χώρα µου.
12 Σεπτεµβρίου 2017. Όταν όλοι
γιορτάζουν το τέλος του πολέµου,
η Ελλάδα σας γιορτάζει το όχι του
Μεταξά. Ο Καµµένος, λέει, θα
στείλει στη Θεσσαλονίκη το θωρη-
κτό Αβέρωφ. Τον βλέπω µε στολή
τσολιά και καρυοφύλλι στο χέρι να
χαιρετίζει στρατιωτικά τους λιµενι-
κούς της.
14 Σεπτεµβρίου 2017. Κοίτα
τώρα τι θυµήθηκα µέρα της ονο-
µαστικής γιορτής µου. 18 χρονών
περιπλανιόµουν κάθε βράδυ στις
µπουάτ της Πλάκας. Η γειτονιά
τότε ήταν ένας µαγικός χώρος
ποίησης και µουσικής. Εκεί γνώ-
ρισα πολλούς αξιόλογους καλλι-
τέχνες όλων των τεχνών, πυγο-
λαµπίδες που δεν έσβησαν ποτέ
από τη µνήµη µου. Ανάµεσά τους
ο Αρτέµης Μάτσας. Ο κακός του
ελληνικού κινηµατογράφου που
ήτανε γλυκύτατος άνθρωπος.
Μου µίλησε για την µπουάτ που
σχεδίαζε να ανοίξει. Τη «Γειτονιά
των αγγέλων». Μου πρότεινε να
αναλάβω το ντεκόρ, τη διακό-
σµηση της µπουάτ. Έτσι κι έγινε.
Στα εγκαίνια ήτανε χαρούµενος,
ενθουσιασµένος θα έλεγα. Εγώ
είχα µαύρα χάλια. Μόλις µε είχε
παρατήσει µια κοπέλα που δεν
αποχωριζότανε ούτε στο WC το
πεκινουά της. Στην έναρξη του
προγράµµατος, χαµηλώνουν τα
φώτα, ο Αρτέµης πλησιάζει το
αναλόγιο και αρχίζει να απαγγέλ-
λει µε σπαρακτική φωνή: «Σταύ-
ρο που σε σταυρώσανε και την
καρδιά µατώσανε...» Υπήρχε και
συνέχεια µε οµοιοκαταληξίες που
δυστυχώς δεν θυµάµαι γµτ. Ευτυ-
χώς το τελείωσε γρήγορα. Είχα
γίνει κατακόκκινος από ντροπή.
Μετά άλλαξε ο φωτισµός, µεσο-
λάβησε µια κιθαρίτσα και συνέ-
χισε µε το κανονικό πρόγραµµα.
Εκεί άκουσα για πρώτη φορά
απαγγελία ποιηµάτων σπουδαίων
ποιητών. Κάποιους είχα διαβά-
σει, άλλους όχι.
Μια ακόµη εισαγωγή µου στον
κόσµο ύστερα από αυτή του Γιάν-
νη Σιδέρη.
3 Οκτωβρίου 2017. ∆ΕΗ. Χρό-
νος αναµονής 6 λεπτά µόνο. Πάλι
καλά. Ζητάω µια πληροφορία για
έναν ανεξόφλητο λογαριασµό. Η
υπάλληλος απαντάει µε ύφος αυ-
τόµατου τηλεφωνητή. ∆ίνω όλα
τα στοιχεία που µου ζητάει. Όταν
βλέπει ότι ο λογαριασµός ανήκει σε
γυναικείο όνοµα θέλει να µιλήσει
µε την κυρία.
Εγώ: Είναι αδύνατον διότι πρό-
κειται για άτοµο που έχει περάσει
στη πέµπτη ηλικία και αδυνατεί
να µιλήσει.
Αυτή: Πρέπει να µιλήσω µε την 2 Σεπτεµβρίου 2017. Καθρέφτη καθρεφτάκι µου, και οι τρεις ήµασταν υπέ-
ίδια την κυρία. ροχοι. ∆εξιά ο Μενέλαος, αγαπηµένος φίλος. Ο κατόπιν ιδρυτής και ψυχή
Εγώ: Αν βάλω µια φίλη και σας του Πειρατή στην Ύδρα. Στη µέση Γερµανός, δεν θυµάµαι το όνοµα, ενώ θα
πει «εγώ είµαι»; έπρεπε. Αριστερά ο Ροµπέρτο, σύντροφος της Ματούλας τότε. Αγαπηµένη Μα-
τούλα. Κατέβαζε την τζαµαρία στο Ελληνικόν του Κολωνακίου επειδή δεν είχε
Αυτή: Οι κλήσεις ηχογραφούνται τα χαράµατα γάλα για το παιδί. Στο κάτω µέρος εγώ. Τι να πω για µένα; Είχαµε
και θα έχετε τις νόµιµες συνέπειες πάει για να καταλάβουµε τα Μετέωρα.
για πλαστοπροσωπία.
Η αντιπαράθεση συνεχίστηκε, τον, διότι κατάλαβα ότι ήτανε λόπουλου. Μερικοί είµαστε ακόµα
οργίζοµαι, αρχίζω το βρισίδι και πρακτικά αδύνατον να βρω µέσα ζωντανοί. Ακούτε νεκροθάφτες;
κλείνω το τηλέφωνο. Αυτό δεν εί- στο χάος αυτό που έψαχνα για
ναι ∆ΕΗ, είναι ∆ηµόσια Επιχείρη- την ταινία µου. Και δεύτερον, δι- 23 Οκτωβρίου 2017. Μαλλιά µα-
ση Ηλεκτροπληξίας. ότι αισθάνθηκα σαν να κείτονταν κριά είχαµε από πολύ µικροί, εντά-
εκεί όχι µποµπίνες φιλµ αλλά κου- ξει; Ένας ενδιαφέρων άνθρωπος
16 Οκτωβρίου 2017. Σχολή φάρια σκηνοθετών. Ένα από αυτά της γενιάς µου που οι φουρτούνες
Σταυράκου. Προβολή της «Καντί- είναι και η ταινία για τον Γιώργο της ζωής –όµορφες φουρτούνες,
νας». Η µικρή αίθουσα κατάµεστη, Ιωάννου. Μια παραδειγµατική γιατί υπάρχουν και τέτοιες– τον
όχι µόνον από φίλους. Τελειώνει η ποιητική σύζευξη ντοκιµαντέρ ξέβρασαν στο ερηµονήσι της γρα-
προβολή. Αυθόρµητο και παρατε- και κινηµατογράφου του Νίκου ∆. φής. Ως άλλος Ροβινσώνας επιβι-
ταµένο χειροκρότηµα. Ευχαριστώ Φατούρου και του Χρήστου Βακα- ώνει µέχρι σήµερα όταν ξαφνικά
για την παρουσία του αγαπηµένου
φίλου Σταύρου Τσιώλη που µου
εµπιστεύτηκε το σενάριό του. Ευ-
χαριστώ επίσης τον κριτικό κινη-
µατογράφου ∆ηµήτρη ∆ανίκα –τον
οποίο δεν γνώριζα προσωπικά–
που δέχτηκε να παραστεί και να
σχολιάσει την ταινία. Τώρα πάµε
µε δύναµη για άλλα.
20 Οκτωβρίου 2017. Το 1993
έψαχνα να βρω δυο ντοκιµαντέρ
µικρού µήκους του Τορνέ («Κυ-
κλάδες», «Μυκήνες»), παραγωγής
ΥΠΠΟ-ΕΟΤ. Με πήγανε σε µια
µεγάλη αποθήκη µε εκατοντάδες
µποµπίνες πεταµένες κατάχαµα,
µε πέντε δάχτυλα σκόνη επάνω
τους, όλες ανάκατα, µε ξεθωρια-
σµένες ετικέτες που δεν µπορού-
σες να διαβάσεις τίποτα από τη 12 Σεπτεµβρίου 2017. Τα χρόνια της αθωότητας. Στο νηπιαγωγείο. Πέντε αγό-
φθορά. Ένας θησαυρός ντοκουµέ- ρια και δέκα κορίτσια. Ε, όλο και κάτι γινότανε. Εκεί αισθάνθηκα για πρώτη
ντων άξιων µελέτης. Πόνεσα όταν φορά αγάπη για τα κορίτσια. Αυτός που θα βρει πού είµαι κερδίζει µια δωρεάν
αντίκρισα αυτό το έγκληµα. Πρώ- συνδροµή στο Books Journal. ∆εν είναι δύσκολο.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 45

4 Αυγούστου 2018. Μπαγιάτικη γενιά µου, το «φύσα αγέρι φύσα αγέρι» ήρθε
και σας πήρε και µας σήκωσε. Μαζί του τα αφύσικα φυσικά καιρικά και πο-
λιτικά φαινόµενα. Η χούντα, η Κύπρος ... Καταλαβαίνω τον καηµό σας και τις
φοβίες σας. Η ηλικία, η υγεία, ο µεταφυσικός φόβος του θανάτου εξορκίζοντας
µε το παγούρι του Αιόλου που κουβαλάτε παραµάσχαλα γεµάτο εµφιαλωµένο
νερό. Αν αληθεύει ότι η ελπίδα πεθαίνει τελευταία να τα εκατοστήσετε, θα το
αντέξουµε.
εµφανίζεται ο Παρασκευάς. Εγώ.
Και τότε όλα παίρνουν άλλη µορ-
φή. Κινηµατογραφική, εντάξει; Οι
ιθαγενείς, οι άγριοι, εντάξει;
24 Μαΐου 2018 Μάνα Μητέρα
Μαµά ∆εν αναφέροµαι στο θεατρι-
κό του Γ. ∆ιαλεγµένου που µε αφή-
νει παντελώς αδιάφορο.
Αναφέροµαι στη Γυναίκα διαµε-
σολαβητή ανάµεσα στο άπειρο και
σ’ αυτό που αποκαλούµε ζωή. Στη
γυναίκα που το 1945 µε έφερε στον
κόσµο και µε ανάθρεψε αντιπαλεύ-
οντας τους χρηστούς κανόνες της
εποχής. Ένα µωρό, εξέλιξη µπά-
σταρδου σπερµατοζωάριου που
κατάφερε να δραπετεύσει και να
επιβιώσει ανάµεσα σε εκατοµµύρια
άλλα. Γιατί εγώ κι όχι κάποιο άλλο
δεν µε ενδιαφέρει. Ακούσιοι λαθρε-
πιβάτες είµαστε σ’ αυτή τη ζωή.
Τα αρχιερατεία θρησκειών, αι-
ρέσεων και πολιτικών κοµµάτων
όλου του κόσµου εξακολουθούν
να ασχολούνται µε το µήλο της
αµαρτίας. Ε, λοιπόν, τους λέω:
κρετίνοι πολιτικοί και παπάδες
το µήλο σας σάπισε και σας το
πετάω στη µούρη.
Σήµερα εγώ, ο Σταύρος, σ’ αυτή
τη µαχήτρια γυναίκα, ∆έσποινα το
όνοµά της, δεν έχω τι να πω..
Ο τελευταίος µου χαιρετισµός
είναι:
Αντίο Μανούλα.
46 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
7 Ιουνίου 2018. ∆υο εβδοµάδες
µετά το θάνατο της µάνας, µητέ-
ρας, µαµάς, Μανούλας, προσπαθώ
ακόµα να βρω άκρη για να αποδεί-
ξω ότι είµαι γιος της!
13 Ιουνίου 2018. Θυµήθηκα τον
αγαπηµένο µου φίλο Ηλία Λάγιο.
Καθόµασταν, όπως συνηθίζαµε, σε
ένα καφενεδάκι στην Πλάκα. Ξε-
κοκαλίζαµε τις εφηµερίδες. Ο Ηλί-
ας που διάβαζε µέχρι και τις µικρές
αγγελίες µου λέει ξαφνικά: Κοίτα,
γράφουν γάµους, βαφτίσια και θα-
νάτους. Θα έπρεπε να γράφουν και
τα διαζύγια. Έτσι θα είχαµε µια πιο
ολοκληρωµένη εικόνα της πραγµα-
τικότητας.
2 Ιουλίου 2018. Το πάλαι ποτέ
για να βρεις γκόµενα έπρεπε να
έχεις αυτοκίνητο. Σήµερα, για να
βρεις αυτοκίνητο πρέπει να έχεις
γκόµενα.
3 Αυγούστου 2018. Ο πνευµατι-
κός χώρος αυτής της χώρας –ακα-
δηµαϊκοί, συγγραφείς, εικαστικοί,
ηθοποιοί, σκηνοθέτες, µουσικοί,
ποιητές– στέκεται µουγγός απένα-
ντι σ΄ αυτό που συµβαίνει στη χώρα
τους. Ελάχιστοι είναι αυτοί που
τολµούν να εκφράσουν δηµόσια,
ξεκάθαρα τη γνώµη τους. Η µε-
ταπολεµική γενιά, η αντιστασιακή
γενιά της χούντας, της ελευθερίας
έκφρασης, έχει εξοφληθεί εδώ και
χρόνια µε διπλώµατα, µε βραβεία,
µε χρυσούς δίσκους, διορισµούς και
συντάξεις αντιστασιακών! Οι απα-
τεώνες και οι ατάλαντοι δεν εξαι-
ρούνται. Μαζορέτες της κυβέρνη-
σης σήµερα, κάνουν ό,τι µπορούν
για να κρύψουν την κυτταρίτιδα
του µυαλού τους. Και η δηµοκρα-
τία; Στα παπάρια τους. Ανέχονται
µια κυβέρνηση προγλωσσικών,
αγράµµατων, άσχετων ΣΤΑΛΙΝΙ-
ΚΩΝ.
3 Αυγούστου 2018. ∆εκτή(!) από
Τσίπρα η παραίτηση Τόσκα που
δεν είχε γίνει δεκτή. Κατάλαβα.
Ήρθε η συνείδηση και του κρυφο-
µίλησε. Η επταετής χούντα έπεσε
από µόνη της λόγω αλαζονείας και
ασχετοσύνης. Αυτοί θα φύγουν για
τους ίδιους ακριβώς λόγους µε δη-
µοκρατικές εκλογές.
6 Αυγούστου 2018. Αθήνα. Αναρ-
τήσεις λόγω θερινής ραστώνης.
Πιστεύω, η τιµωρία που αξίζει να
υποστεί για τα πεπραγµένα του ο
αριστερός τσαµπουκάς υπουργός
Πολάκης είναι να του ξυρίσουν
γουλί, χρυσαυγίτικα, το κεφάλι και
το κρητικό µουστάκι. Εµπιστεύο-
µαι την Ελληνική ∆ικαιοσύνη.
21 Αυγούστου 2018. Όι πολιτικοί
νεο-αρχοντοχωριάτες και οι κειµε-
νογράφοι των λογυδρίων τους συ-
νεχίζουν να γράφουν και να κάνουν
αναφορές σε συγγραφείς αρχαίους
και σύγχρονους που ποτέ δεν διά-
βασαν. Ο λαός της φραπεδιάς µε
γάλα και παγάκια άκουσε τον Τσί-
πρα, δροσίστηκε, ευφράνθηκε και
είναι έτοιµος να πάµε να πολιορ-
κήσουµε την Τροία. Το θέµα είναι
πριν ή µετά την Κωνσταντινούπο-
λη; Πάντως η απαγγελία Τσίπρα
ήτανε πολύ καλή, ούτε η τραγωδός
Κονιόρδου δεν θα τα κατάφερνε
τόσο καλά. Αλλά άλλο το ∆ράµα κι
άλλο η Τραγωδία.
1 Σεπτεµβρίου 2018. Από τα
εφηβικά µου χρόνια ευελπιστούσα
ότι κάποτε θα πάψει αυτό το καρ-
ναβάλι ορκωµοσίας κυβερνήσεων
µε απαραίτητη την παρουσία γε-
νειοφόρων καρναβαλοντυµένων
εκκλησιαστικών που µε θρασύτα-
τα και βίαια σε καταβρέχουν στο
όνοµα της χριστιανικής ορθόδοξης
πίστης. Ο αγιασµός, η έκκληση
επιφοίτησης του αγίου πνεύµατος
τους έχει βαρέσει όλους κατακού-
τελα. Παπούληδες και πολιτικοί
περιφέρονται ως ζόµπι στο Μαξί-
µου σ’ ένα καρναβάλι που δεν χρει-
άζεται µάσκες.
1 Σεπτεµβρίου 2018. Πηγαίνεις
σε δηµόσια υπηρεσία µε πιστοποι-
ητικά θανάτου και αποτέφρωσης.
Η υπάλληλος έχει επάνω στο γρα-
φείο εργασίας, εκτός από τον φρα-
πέ, φωτογραφίες του άνδρα της,
των παιδιών τους και εικονίτσες
αγίων. Το πόσες µέρες θα σου πά-
ρει η δουλειά εξαρτάται.
22 Σεπτεµβρίου 2018. Νίκο η
ταινία έγινε όπως τη θέλαµε, µα-
κρόσυρτη και µε το αεράκι να φυ-
σάει. ∆εν ξέρω αν εκεί που είσαι
φυσάει αεράκι. Εδώ πάντως υπάρ-
χει άπνοια και σκοτάδι.
2 Οκτωβρίου 2018. 1976. Μετα-
πολίτευση. Μόλις έχω επιστρέψει
από τη Γαλλία και ψάχνω δουλειά
βοηθού σκηνοθέτη. Ο ∆ηµήτρης
∆ηµητριάδης έχει κλείσει την εκτέ-
λεση παραγωγής της ταινίας «Sky
Riders» και έχει ήδη προσλάβει
βοηθό σκηνοθέτη του Ελληνικού
συνεργείου. Μου λέει, καθ’ ότι
γαλλόφωνος εγώ, «οδηγός του Αζ-
ναβούρ και σκιά του, είσαι;» Λέω
oui. Αργότερα, µετά από ένα φοβε-
ρό ατύχηµα στο γύρισµα, ανέλαβε
την παραγωγή η Άσπα Σωτήρχου
Λάµπρου.
Με τον Charlie δέσαµε αµέσως.
Πολλές προσωπικές συζητήσεις.
Κάθε τόσο πηγαίναµε στο Μονα-
στηράκι, στους αρµένιους κεµπα-
πτζήδες. Ήθελε να φάει µεργκέζ
και να µιλήσει τη µητρική του
γλώσσα. Ενίσχυε οικονοµικά την
πολιτική τους δράση µε σηµαντικά
ποσά.
Όπου και να πηγαίναµε δεν
άνοιξα ποτέ την πόρτα για να µπει
στο αυτοκίνητο. ∆εν ήθελε και κα-
θόταν πάντα στη θέση του συνο-
δηγού. Συχνά καταλήγαµε αργά το
βράδυ ή νωρίς το πρωί στο µπαρ
του ξενοδοχείου για λίγη ακόµα
κουβεντούλα και κουτσοµπολιό
πριν καληνυχτιστούµε. Βonne nuit
et a demain Charles.
Έχω πολλές ιστορίες να διηγη-
θώ, αλλά τώρα…
23 Οκτωβρίου 2018. Πήγα για
τσιγάρα στο ψιλικατζίδικο. Στην
επιστροφή έπιασε µια ψιλοβροχού-
λα. Αυτή που «κάνει τα µαλλιά σου
να γυαλίζουν», όπως είχε γράψει ο
αγαπηµένος Γιώργος Ιωάννου. Τον
θυµήθηκα. ∆εν είχα και δεν έχω
οµπρέλα. Τα λιγοστά µαλλιά µου
γυαλίζουν.zx
Ο τελευταίος των Μοϊκανών
Από την Ισμηνη Κάρύώτάκη

Και ’σύ τι είσαι δηλαδή; Ο τελευ-

Αλέκος Παπαδάτος
ταίος των Μοϊκανών;

Σε αυτή την ερώτηση καταλήγει, ο

Σταύρος Καπλανίδης, στο σπικάζ της
πρώτης σεκάνς της ταινίας του Αννα
Βιχ, φωτογράφος, αναφερόµενος στη
σύντροφο της ζωής του:

Χρειάζεται µεγάλη προσπάθεια

για να µη φθαρείς, να µη γίνεις
κυνικός, γιατί κακά είν’ τα ψέµα-
τα, ζούµε σ’ έναν κόσµο που η επι-
τυχία είναι τα χρήµατα. Και ’σύ
τι είσαι δηλαδή; Ο τελευταίος των
Μοϊκανών;’

Κι εγώ, κάθε φορά που τον επισκεπτό-

µουν, είτε στο υπερώο της Κόνιαρη,
στο στουντιάκι το τρία επι τέσσερα –
το απλό και απέρριτο– όπου έµενε τα
τελευταία χρόνια µετά το θάνατο της
Άννας, είτε στο γραφείο της Νικοτσά-
ρα όπου επέµενε αµετανόητα εργαζό-
µενος –ευγενής και τρυφερός πάντα,
αλλά και οργισµένος, είν’ αλήθεια,
πολλές φορές– ανάµεσα σε µποµπί-
νες ταινιών, µονταζιέρες, υπολογιστές,
στοίβες βιβλίων και περιοδικών, είχα
ακριβώς αυτή την ερώτηση στην άκρη
της γλώσσας µου: «Και ’σύ τώρα τι εί-
σαι δηλαδή Σταύρο; Ο τελευταίος των
Μοϊκανών;» Αυτό ήθελα να του φω-
νάξω. Γιατί, πράγµατι, τα τελευταία
χρόνια, ζούσε, εργαζόταν και διαβίωνε
σαν τον τελευταίο των Μοϊκανών.
Ο Καπλανίδης, στα δεκαοχτώ µε
είκοσι χρόνια του, έφυγε –απένταρος
ίσως– και έζησε για ένα διάστηµα στο
εξεγερµένο Παρίσι της δεκαετίας του
1970. Θα λέγαµε ότι –από τότε– πα-
ρέµεινε ενας εξεγερµένος, µε τον δικό
του, τον εντελώς ιδιαίτερο και προσω- Ο Σταύρος Καπλανίδης από τον Αλέκο Παπαδάτο.
πικό τρόπο –τον ίδιο µε της αγαπηµέ-
νης του Άννας– ώς το τέλος της ζωής τελευταία χρόνια που ζούσε αποµονω- εκείνος επέµενε σε αυτά που είδε, έζη- άφησε ο Σταύρος Καπλανίδης –βρα-
του. Ο Σταύρος και η Άννα µαζί, στα µένος και αφοσιωµένος στα δικά του σε και πίστεψε. Ο Σταύρος Καπλανί- βευµένα και τα τρία– είναι κεντηµένα
µέσα της δεκαετίας του 1970, επέ- –µάλλον συγκεντρωµένος µε εµµονή δης, µέσα από τις σεκάνς του ντοκι- µε την επίµονη σχολαστικότητα, τη
στρεψαν στην Ελλάδα και για µερικά στις µνήµες του παρελθόντος, αλλά µαντέρ Ο φτωχός κυνηγός του Νότου, συγκινητική τρυφερότητα και την εξαί-
χρόνια, “les amants terribles”, βίωσαν και συχνά έξω φρενών µε όσα απέρ- µας µιλάει για τις δικές του επιλογές. ρετη αισθητική της ξεχωριστής µατιάς
το κρεσέντο του έρωτα ζώντας µποέµι- ριπτε και µε όσους δεν αποδεχόταν–, Επιλογές της πραγµατικότητας του του, τρία µεγάλα διαχρονικά δώρα για
κα –µε το χρήµα να ρέει από τις αµερι- οι εξάρσεις δεν τον εγκατέλειπαν και, ανέφικτου και των εξωπραγµατικών εµάς και τις γενιές που έρχονται.
κανικές κινηµατογραφικές παραγωγές περιστασιακά, αραιά ίσως, απολαµβά- οραµάτων. Ακολουθώντας τα ίχνη του Θα µπορούσε κανείς να µιλάει ώρες
στις οποίες, ως νεαρός κινηµατογρα- ναµε τον Σταύρο Καπλανίδη εκείνης Φτωχού κυνηγού του Νότου, ο Καπλανί- για την αφοσίωση του Καπλανίδη
φιστής, ο Σταύρος τότε συνεργαζόταν. της µποέµ εποχής. δης ψηλαφίζει τις εικόνες του, αφου- στους ανθρώπους που αγάπησε, τους
Για όσους τον ζήσαµε από κοντά, ήταν ∆εν είναι καθόλου τυχαίο, ότι το γκράζεται τους ψιθύρους του, εισχωρεί ανθρώπους που ξεχώρισε, και επέλεξε
φανερό πως η τρέλα και η µέθη αυτής πρώτο κινηµατογραφικό πορτρέτο στις µνήµες του και εν τέλει ανοίγεται να παρουσιάσει ως πρωτογενή και φυ-
της δεκαετίας –από το Παρίσι ώς την που ο Σταύρος Καπλανίδης επέλε- ο ίδιος στο δικό του έργο, παραµένο- σικά φαινόµενα. Κάτι βέβαια που και
Αθήνα– συνέχιζαν να τον χαρακτηρί- ξε να µας παρουσιάσει έχει τον τίτλο ντας αµετακίνητος στο στίγµα του µά- ο ίδιος ήτανε. Γιατί είναι αλήθεια πως
ζουν σε ξεχωριστές στιγµές συνάφειας Ο φτωχός κυνηγός του Νότου. Και δεν γου της φυλής. το δικό του πορτρέτο –το πορτραίτο
και επικοινωνίας µε τους φίλους και είναι καθόλου τυχαίο ότι πρόκειται Ο φτωχός κυνηγός του Νότου για τον του Σταύρου Καπλανίδη– διαγράφε-
τους γνωστούς του –πρόσωπα αγα- για το πορτρέτο του ανεπανάληπτου Τορνέ, το Play it again, Χρήστο για τον ται καθαρά και ξάστερα εκεί µέσα.
πηµένα και όχι µόνο– και, ακόµη, στις Σταύρου Τορνέ: εκείνου που δηµιούρ- Βακαλόπουλο και βέβαια το Άννα Βιχ, Στην παρακαταθήκη των ξεχωριστών
καθηµερινές συνεργασίες του, τις κι- γησε µε τα ελάχιστα. Του µάγου της φωτογράφος για την Άννα, τα τρία κι- ντοκιµαντέρ και ταινιών που ο ίδιος
νηµατογραφικές και µη. Ακόµη και τα φυλής, που η ίδια τον αγνόησε όσο νηµατογραφικά πορτρέτα που µας δηµιούργησε και µας κληροδότησε. zx

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 47

Ενα ατελείωτο φλας μπακ για τον Σταύρο
Από τον Νικο Θεοδοσιού

Η
ταν ένας δύσκολος
αποχαιρετισµός.
Όχι σαν κι αυτόν
που συνέβη πενή-
ντα χρόνια µετά.
Αλλά κι αυτός σκληρός ήταν.
Την προηγούµενη µέρα πρέπει
να τα συµφωνήσαµε, ο Σταύρος κι
εγώ. Ο Θόδωρος (που δεν τον έλε-
γαν ακόµα Τέο) θα επέστρεφε στη
Γερµανία. ∆εν ξέρω αν είχε ήδη ξε-
κινήσει να δουλεύει για την τηλεό-
ραση. Ήρθε στο Παρίσι για λίγες
µέρες, να µας δει. Έµενε κι ο αδερ-
φός του εκεί, ο Μίµης ο ζωγράφος.
Ο Σταύρος, ελέω µιας φιλενάδας,
διέθετε αυτοκίνητο. Όχι «ντε σε
βο», όπως όλοι οι ταλαίπωροι της
δεκαετίας του 1960, αλλά ένα γα-
λάζιο «φολκσβάγκεν», της κακιάς
ώρας βέβαια, που τσούλαγε όµως.
Ο Θόδωρος σκόπευε να γυρίσει
στο Βερολίνο µε ωτοστόπ – φρά-
γκα δεν υπήρχαν. Σχεδίαζε να βγει
στην άκρη της πόλης, µέχρι εκεί
που έφτανε το µετρό, και να δο-
κιµάσει την τύχη του µε τους διερ-
χόµενους. Το γυρίσαµε από δω, το
γυρίσαµε από κει, κι αποφασίσαµε
να τον πάµε µε τ’ αµάξι λίγο παρα-
έξω, εκεί που θα είχε περισσότερες
πιθανότητες να βρει κάποιον.
Για την ακρίβεια, δεν ήταν εξυ-
πηρέτηση προς αυτόν, προς εµάς
ήταν. Μια παράταση της παραµο-
νής µαζί του, δυο κουβέντες ακόµα,
ένα αστείο, µια πλάκα... Ειδικά
όταν έχεις περάσει τόσα µαζί σ’
µηχανή λήψης. Πώς θα γυρνάγαµε
τις ταινίες µας; Είχαµε εντοπίσει
µια 16άρα, σε ένα µαγαζί στα µε-
γάλα µπουλβάρ. Μεταχειρισµένη
βέβαια, χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις.
Ρωτήσαµε, έκανε 200 φράγκα.
Κάτι χρήµατα είχα εγώ, κάτι ο Θό-
δωρος, αλλά και πάλι δε φτάνανε.
Μας λείπανε 40 φράγκα. Μόνη
µας ελπίδα, ο Σταύρος.
Υποσχέθηκε να µας δανείσει. Αυ-
τός κάτι είχε, ελέω µιας φιλενάδας,
µάλλον της ίδιας αλλά µπορεί και
άλλης, λεπτοµέρεια άνευ σηµα-
σίας. Φτάνοντας σπίτι βγάζει και
µας δίνει ένα δεκαδόλαρο. Όχι
φράγκα, δολάρια! Άγνωστο πού τα
βρήκε, αλλά ούτε και µας ένοιαζε.
Μόνο που έπρεπε να τα «χαλάσου-
µε». Γι’ αυτό βρίζαµε. Τότε τα «χά-
λαγαν» οι τράπεζες. Αλλά πού να
µπεις σε κείνα τα επιβλητικά κτίρια
µε τους βαριούς πολυελαίους κρα-
δαίνοντας ένα πράσινο κωλοχαρ-
τονόµισµα; Κοιτάξαµε να βρούµε
την πιο «ταπεινή».
Τη βρήκαµε. Μικρή, σαν τα ση-
µερινά ανταλλακτήρια. Μόνο που
είχε αραβικό όνοµα. Τόσο το καλύ-
τερο. Μέσα τρία γκισέ, δυο υπάλ-
ληλοι. ∆ίνουµε το χαρτί και περιµέ-
νουµε. Ο Θόδωρος µου δείχνει τα
ράφια πίσω από τους υπαλλήλους.
Πανέρια ξέχειλα από χαρτονοµί-
σµατα, πολλά χαρτονοµίσµατα,
πολύχρωµα, διαφόρων χωρών!
Πρώτο σοκ. Το δεύτερο έρχεται
όταν στο διπλανό γκισέ εµφανίζο-
στα 400 χτυπήµατα, που βουτάει
τη φωτογραφία από την προθήκη
του σινεµά και το βάζει στα πόδια.
Το ίδιο θα κάναµε µόλις τέλειωνε η
τελετουργία.
Αλλά ’κεί που πάει να µας δώσει
το τελευταίο χαρτονόµισµα των 100,
απλώνει το χέρι και τα παίρνει όλα
πίσω. Μας σπρώχνει ψυχρά τέσσε-
ρα µίζερα δεκάφραγκα, όσα έπρεπε
δηλαδή, και λέµε γεια. Αυτά ήταν
τα 40 χτυπήµατα! Η τύχη πάλι µας
έφτυσε. Τέλος πάντων, η σκηνή κα-
τεγράφη στη µνήµη, αποθηκεύτηκε
στο φάκελο µε τα «παράδοξα και
άλλα περίεργα» και ξεχάστηκε γιατί
σε λίγο η πολυπόθητη µηχανή βρι-
σκόταν στα χέρια µας!
∆εν θυµάµαι αν ποτέ επιστρέψα-
µε τα δανεικά στον Σταύρο. Αλλά
κι αυτός ποτέ δεν τα ζήτησε. Άρα,
χρέος δεν υπάρχει! Είτε παραγρά-
φηκε είτε ξεπληρώθηκε, καθαροί
είµαστε. Οι καλές δουλειές κάνουν
τους καλούς φίλους – ή το αντί-
στροφο.
***
Το αυτοκίνητο τρέχει κι ο δρόµος
φεύγει. Έχουµε βγει για τα καλά
έξω από την πόλη. Είναι εξοχή
πλέον. Χωράφια αριστερά και δε-
ξιά, δέντρα µε πλούσια φυλλώµα-
τα. Καιρό είχα να βγω παραέξω.
Νοµίζω πως η τελευταία φορά
ήταν πάλι µε τον Σταύρο και το
ίδιο αυτοκίνητο. Πήγαµε στη Ville-
d’Avray. Μια Κυριακή µε χιόνι και
πολύ κρύο. Γιατί στη Ville-d’Avray;
Γιατί µας είχε στοιχειώσει η ται-
νία του Σερζ Μπουργκινιόν, Les
Dimanches de Ville d’Avray. Είχε
πάρει και Όσκαρ καλύτερης ξένης
ταινίας. Έπρεπε να δούµε οπωσ-
δήποτε τη λίµνη. Μαζί είχαµε και
τον Τσάρλι. Ο Τσάρλι ήταν ο µαύ-
ρος γάτος µου, αγορασµένος φρά-
γκα 30 από τα µαγαζιά της quai
de la Mégisserie – οι µαύροι ήταν οι
πιο φτηνοί, δεν ξέρω γιατί.
Στη λίµνη σπάγαµε κοµµάτια
πάγο και τα στέλναµε µε δύναµη να
κυλήσουν στη λεία επιφάνεια του
παγωµένου νερού. Κι από την τρι-
βή έβγαινε µια θεϊκή µουσική που
χανόταν στο γυµνό δάσος. Ακόµα
την ακούω...
Μήπως να σταµατήσουµε εδώ;
Μπα, δε φαίνεται καλό µέρος.
Αυτοί που περνάνε πάνε σε κοντι-
νές αποστάσεις. Πάµε παραπέρα.
Και συνεχίσαµε την κουβέντα. Τι
λέγαµε, δε θυµάµαι. Είχαµε πάρα
πολλά να πούµε, είχαν συσσωρευ-
τεί τόσα εκείνα τα περίεργα χρόνια
του 1968 και του ’69. Μπορεί να
κάναµε και σχέδια που ξέραµε πως
δε θα υλοποιηθούν γιατί απλά ήταν
παράτολµα. Αλλά τα σχέδια δε
στοιχίζουν. Τουλάχιστον φανερά.
Εντάξει, τα πληρώνεις αργότερα.
Με καθυστέρηση. Και µε τόκο.
Αλλά πες µου, ζεις χωρίς όνειρα;
***
Κοίτα να δεις ένα περίεργο. Είχαµε

εκείνα τα ανελέητα σοκάκια του
Καρτιέ Λατέν, στα καφέ του Μον-
παρνάς, στις πέτρινες όχθες του
Σηκουάνα και στην Αλιάνς Φραν-
σέζ – την «πηγή των παρθένων»...
Είπα, είναι δύσκολη ιστορία οι
αποχαιρετισµοί.
Έτσι, πρωί κάποια ώρα, χωρίς
να βιαζόµαστε, ξεκινήσαµε. Κατεύ-
θυνση προς Ανατολάς. Ο καιρός,
καλός. Μάλλον άνοιξη.
***
∆εν είναι σίγουρο πως ήταν άνοιξη
όταν κινήσαµε να συναντήσουµε
τον Σταύρο στο σπίτι που έµενε
κάπου στο 9ο διαµέρισµα. Με τα
πόδια, φυσικά. ∆εν υπήρχε περί-
πτωση να χαλάσουµε χρήµατα για
το µετρό. Εδώ δε φτάναν να πά-
ρουµε τη µηχανή...
Ποια µηχανή; Αφού είχαµε
προσβληθεί από το µικρόβιο του
σινεµά, έπρεπε να αποκτήσουµε
νται από το πουθενά δυο κουστου-
µαρισµένοι. Έχουν µια µεγάλη τσά-
ντα. ∆εν θυµάµαι αν αντάλλαξαν
κουβέντα, αλλά άρχισε ένα περίεργο
τελετουργικό. Ο υπάλληλος έβγαζε
από κάπου ένα τούβλο χρυσού –όχι
ράβδο, τούβλο– και γκαπ, το ακού-
µπαγε στο γκισέ. Γκαπ, ο κουστου-
µαρισµένος το έπαιρνε και το ’χωνε
στην τσάντα. ∆εν ξέρω πόσα γκαπ
ακούστηκαν. Πολλά πάντως. Κι
όταν γέµισε η τσάντα, οι κουστουµα-
ρισµένοι κάνουν στροφή και φεύγουν
από µια πλαϊνή πόρτα. Μπαίνουν σε
ένα µαύρο αυτοκίνητο και εξαφανί-
ζονται. Κάτι σαν ληστεία!
Τρίτο σοκ. Ο υπάλληλος, αφού
ξεµπέρδεψε µε το χρυσό, απευθύν-
θηκε σε µας. Να µας δώσει τα 40
µίζερα φράγκα που αντιστοιχούσαν
στα 10 δολάρια. Κι αρχίζει να µας
δίνει 100, 200, 300... Κοιτάω το
Θόδωρο. Νιώθουµε Ζαν Πιερ Λεό
Στην ουσία
Από τη Νικη Τσιλιγκιρογλού
Προσπαθώ να ορίσω την ύπαρξή σου µέσα από τη µουσικότητά της,
κάτι µεταξύ κλασικής, τζαζ και ροκ.
Είχες την ιδιότητα να είσαι κινηµατογραφιστής αλλά και το χάρισµα να
ζεις κινηµατογραφικά. Να δηµιουργείς καταστάσεις, και περιβάλλοντα,
της δικής σου φιλµικής αλήθειας. Μπορούσες να ξεκινήσεις µια
συζήτηση για τα µικρά, τα «ασήµαντα», τα κοινά, για να καταλήξεις σε
κάτι απαράµιλλα δυνατό, στην ουσία. Σε ενοχλούσε βαθιά ο κάθε τύπου
εφησυχασµός, ήθελες να είσαι εν εγρηγόρσει.
Είχες δύναµη και σταθερότητα, συνδυασµένη µε µία ευάλωτη παρουσία
και γενναιοδωρία που όλο και σπανιότερα συναντάµε. Πάντα παρών δίπλα
σε όποιον είχε την ανάγκη σου, µε τρόπο αδιόρατο και διακριτικό.
Αξιοπρέπεια, αλητεία, κοσµοπολιτισµός και µία αύρα ανατολίτικη,
από τις ρίζες σου, συνυπήρχαν µε την βαθιά, πυρηνική µοναχικότητα,
µοναξιά και ευαισθησία σου. Ένα κράµα που «έντυνε» µε τον τρόπο του
τις ταινίες σου.
Καλό σου ταξίδι Σταύρο, στο σύµπαν που πηγαίνεις σου εύχοµαι
ταινίες συναρπαστικές.

48 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

Σταύρος Καπλανίδης
Ο Θεοδοσίου.
γνωρίσει ένα παιδί, έναν Έλληνα,
δεν ξέρω πώς κατέληξε στο Πα-
ρίσι. Αντρέα τον έλεγαν. Μάλλον
ήταν γκαρσόνι και ήθελε να φύγει
από το µαγκανοπήγαδο των ανή-
λιαγων εστιατορίων µε την έντο-
νη µυρωδιά καµένου σπορέλαιου.
Έτσι σκέφτηκε να σπουδάσει κι-
νηµατογράφο, να γίνει καµεραµάν.
Άλλες φιλοδοξίες, καλλιτεχνικές
δηλαδή, δεν είχε.
Είχε γραφτεί σε µια ιδιωτική
σχολή κι έφτασε στο δίπλωµα.
Χρειαζόταν να παρουσιάσει µια
εργασία, µια µικρή ταινία. Αναλά-
βαµε ο Σταύρος κι εγώ να τον βο-
ηθήσουµε. Μηχανή είχαµε, αυτή
µε τα 200 φράγκα, φτιάξαµε ένα
σενάριο, ανέλαβα τη σκηνοθεσία
κι ο Σταύρος να παίξει τον πρω-
ταγωνιστικό ρόλο. Έτσι κι αλλιώς
δεύτερος δεν υπήρχε.
Το σενάριο, απλό. Άλλωστε
µόνο µια µικρή µποµπίνα αρνητι-
κό ασπρόµαυρο µπορούσαµε να
χρησιµοποιήσουµε. Μήκος 30 µέ-
τρα, διάρκεια 2.30 λεπτά. Κατα-
λαβαίνω, αυτές είναι λεπτοµέρειες
που δε λένε τίποτα στον σηµερινό
αναγνώστη. Λεπτοµέρειες ζωής
ή θανάτου για µας τότε. Γιατί δεν
ξέρει πόσο κόστιζε το φιλµ και πό-
σους χτύπους έκανε η καρδιά όταν
άκουγε το φιλµ να ρολάρει µέσα
στη µηχανή λήψης. 24 καρέ το
δευτερόλεπτο «έτρωγε» η µηχανή,
άλλους τόσους παλµούς η καρδιά
µας. Το δευτερόλεπτο ρε φίλε!
Το σενάριο ήταν η ιστορία ενός
νεαρού σκηνοθέτη που έχει κάνει
µια ταινία. Παίρνει παραµάσχαλα
την µποµπίνα και πάει να την που-
λήσει στην τηλεόραση. Την απορ-
Νίκος Θεοδοσίου
Μια ζωή φεύγεις.
ρίπτουν όµως. Απογοητευµένος
βγαίνει από το µεγάλο κτίριο. Απέ-
ναντι, ο Σηκουάνας, το ποτάµι.
Κατεβαίνει κάτω, στην Αλέα των
Κύκνων, ένα στενόµακρο νησάκι,
σκέφτεται λίγο και µετά δίνει µια
και πετάει στα θολά νερά το έργο
του. Το πλάνο βγήκε µε τη µία.
Έτσι κι αλλιώς δεύτερο κουτί φιλµ
δεν είχαµε. Μπράβο Σταύρο!
Έχω τραβήξει και φωτογραφίες
του Σταύρου απ’ αυτή την ιστορία,
στον πρώτο και µάλλον µοναδικό
ρόλο στην καριέρα του. Κάθε φορά
που τις κοιτάω αναρωτιέµαι γιατί
διαλέξαµε αυτό το σενάριο. Αφού
ακόµα στην αρχή ήµασταν, ταινία
να πλασάρουµε δεν είχαµε, απόρ-
ριψη δεν είχαµε γνωρίσει. Γιατί η
απογοήτευση; Μήπως για να ξορ-
κίσουµε το µέλλον;
***
Στο µεταξύ, το γαλάζιο φολκσβά-
γκεν τρώει ανελέητα τα χιλιόµετρα
και φέρνει όλο πιο κοντά το τέλος
της αλλοπρόσαλλης εκδροµής και
την αναπόφευκτη στιγµή του απο-
χωρισµού. Και τότε, δεν θυµάµαι
ποιος, κάνει τη µεγάλη ανακάλυ-
ψη: πεινάµε! Μεγάλη εφεύρεση
η πείνα. Μέχρι και επαναστάσεις
έχει κάνει.
Ήµασταν κοντά σε ένα χωριό.
Στροφή αριστερά και βγαίνου-
µε από τον αυτοκινητόδροµο. Το
χωριό µοιάζει ξεχασµένο από το
χρόνο, στο Μεσαίωνα και κάτι.
Σταµατάµε στην πλατεία, όπου και
τα µαγαζιά, να κάνουµε προµήθει-
ες. Από το φούρνο µια µπαγκέτα
κι από το µπακάλη τυρί, µάλλον
γκρυγιέρ, καµαµπέρ αποκλείεται.
(Καµαµπέρ που βρώµαγε µόνο ο
Σταύρος έτρωγε. Εµείς δεν είχαµε
ακόµα εξασκήσει τον ουρανίσκο
µας σε τόσο λεπτές γεύσεις.) Και
φυσικά ένα µπουκάλι κρασί. Το
τυπικό γεύµα ενός κλοσάρ! Τριών
κλοσάρ.
Με τα φαγιά υπό µάλης κατευθυν-
θήκαµε στην όχθη του ποταµιού. Τα
απλώσαµε στο γρασίδι και έγινε αυτό
που φαντάζεται ο καθένας. Ένα πικ
νικ εξαιρετικό. ∆ίπλα, το ποτάµι να
ρέει, στη γέφυρα τα αυτοκίνητα να
κυλούν κι η ζωή να έχει σταµατήσει
στον Ζαν Ρενουάρ και την ηµιτελή
ταινία του Εκδροµή στην εξοχή (Partie
de campagne, 1936) – άµεση αναφο-
ρά στον διάσηµο πίνακα του πατέρα
του Ωγκύστ Ρενουάρ. Αν και πι-
στεύω ότι η παρέα θα προτιµούσε ως
σηµείο αναφοράς γι’ αυτή τη σεκάνς
στις όχθες του Μάρνη την Αταλάντη
του αναρχικού Ζαν Βιγκώ.
Όση η διάρκεια µιας ταινίας
µεσαίου µήκους άλλο τόσο κράτη-
σε αυτό το διάλειµµα. Κι ήρθε το
τέλος που τόσο αναβάλλαµε. Αφή-
νουµε τον Θόδωρο εκεί στην άκρη
του δρόµου να αναζητήσει µόνος
πλέον την τύχη του. Γιατί δεν πε-
ριµένουµε µαζί του; Γιατἰ κανείς
δεν θα σταµατήσει βλέποντας τρεις
µαντράχαλους να κάνουν ωτοστόπ.
Ένας µόνος του έχει περισσότερες
πιθανότητες. Οπότε, για µια ακό-
µα φορά, ο ρεαλισµός νικά τα αι-
σθήµατα. Λέµε γεια και γυρίζουµε,
ο Σταύρος κι εγώ, ηττηµένοι πίσω.
Με το µυαλό όµως στη ρεβάνς.
Ο Σταύρος πήρε τη ρεβάνς λίγο
αργότερα, φεύγοντας για τη Γερ-
µανία να κάνει µια νέα αρχή µε τον
Θόδωρο, στο Βερολίνο. Εκεί που
θα συναντήσει τη Χάννα, µετέπει-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 49
τα Άννα, την αδελφή της Μόνικα,
και θ’ αρχίσουν ιστορίες που άλλοι
θα αφηγηθούν.
***
Κάπως έτσι παρασύραµε τον
Σταύρο στο δρόµο του σινεµά. Κι
αυτός ήταν ο µόνος από τους τρεις
που τον ακολούθησε µε απόλυτη
συνέπεια. Οι άλλοι κάπου παρα-
στρατήσαµε, κάποια άλλα µονοπά-
τια πήραµε, χωρίσαµε, χαθήκαµε,
ξαναβρεθήκαµε και πάλι χαθήκαµε
στον «ανεµοστρόβιλο της ζωής»,
που λέει το τραγούδι....
Εδώ ακριβώς µπαίνει µουσική.
Μια κιθάρα και µετά η υπέροχη
φωνή της Ζαν Μορώ στο Ζυλ και
Τζιµ του Τρυφφώ (βρες το κοµµάτι
στο youtube και βάλ’ το να παίξει
δυνατά – “Le Tourbillon de la vie”
είναι στα γαλλικά):
On s’est connu, on s’est reconnu
On s’est perdu de vue, on
s’est r’perdu de vue
On s’est retrouvé, on s’est séparé
Puis on s’est réchauffé.
Ναι, ο Σταύρος κόλλησε. Γιατί το
σινεµά, όπως µου ’λεγε ο Βίλλυ, ο
µηχανικός προβολής (Γουλιέλµος
Σουβενέλ το όνοµα στην ταυτό-
τητα, Γουλιέλµος Σφέρτσνερ το
πραγµατικό, άλλη ιστορία κι αυτή),
γιατί το σινεµά είναι σαν ναρκω-
τικό. Έτσι και µπεις, δεν βγαίνεις
εύκολα. Μήπως κι εµείς ξεκολλή-
σαµε; Όχι. Απλά δοκιµάσαµε κι
άλλες «ουσίες». Ο Σταύρος, όχι.
Να έχουµε ενοχές ή να χαιρόµα-
στε που τον παρασύραµε τότε; ∆εν
ξέρω.
Α, ρε Σταύρο! zx

Tεό Ρόµβος και Σταύρος Καπλανίδης.
Θ
υµάσαι πώς µας
αποκαλούσαν τότε;
Μας λέγανε «οµο-
γάλακτους» κι εµείς
αγωνιζόµασταν να
καταλάβουµε το γιατί.
Τότε που γεννηθήκαµε, αµέσως
µετά τον πόλεµο, στο δεύτερο µισό
του 1945, τότε που ακούστηκε απ’
τον κοσµάκη ένα βαθύ ουουούφ
ανακούφισης και ελπίδας κι η αν-
θρωπότητα άρχιζε σιγά σιγά να χα-
σκογελάει, να ψιλοτρώει, να πηδι-
έται… Κι έτσι προκύψαµε κι εµείς
τα δύο οµογάλακτα, Σταύρος και
Τέος. Κι η ζωή ξεκίνησε µε τους
δυο µας γαντζωµένους στα  βυζιά
µιας µάνας, της δικής µου (από ένα
βυζί ο καθένας µας). απ’ όπου ρου-
φούσαµε ηδονικά την πρώτη ύλη,
ταυτίζοντας τη ζωή µε την ηδονή.
Η 20χρονη µητέρα σου, η υπέ-
ροχη ∆έσποινα, ένα όµορφο κι ευ-
αίσθητο κορίτσι, έδινε καθηµερινά
την προσωπική της άγρια µάχη µε
τη φτώχεια µέσα σε µια απόλυτα
συντηρητική και συνάµα εχθρική
κοινωνία, απέναντι σε µια ανύπα-
ντρη µητέρα, που έπρεπε να δου-
λεύει από το πρωί ώς το βράδυ.
Όπως και οι δικοί µου γονείς. Κι
εµείς, τα πιτσιρίκια, µεγαλώναµε
σχεδόν µόνα. Το δωµατιάκι που
ζούσατε ήταν στην οδό Μινιάκ 3,
απέναντι από το σπίτι που νοίκια-
ζαν οι γονείς µου. Μεγαλώναµε
παίζοντας στην αυλή του σπιτιού
µου, Μινιάκ 4,  µε τα µολυβένια
στρατιωτάκια µας. Σε θυµάµαι που
κούρδιζες εκείνο το ωραίο παιχνί-
δι, την τσίγκινη βάρκα που ’ταν
ζωγραφισµένη στο χέρι, και την
ακούµπαγες πάνω στα νερά της
γούρνας κι η βαρκούλα στριφογύρι-
ζε σαν φυλακισµένη κάνοντας πατ
50 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
πατ πατ, ενώ τα µυαλά µας ταξί-
δευαν µαζί της…
Πατέρα δεν είχες, εκείνο που
ήξερες ήταν ότι σκοτώθηκε πριν
προλάβει να παντρευτεί τη µαµά
σου.
Θυµάσαι αλήθεια την Τερέ-
ζα,  Μινιάκ 6,  τη σύντροφο στα
παιχνίδια µας, τον αδελφό της  τον
Φίλιππο, υπασπιστή µας σε όλες
τις κατεργαριές; Παίζαµε κουτσό
και την µπερλίνα µαζί µε την Τε-
ρέζα.
Και από εκείνη µάθαµε σε τι
ακριβώς διαφέρουνε τα κορίτσια
από τα αγόρια, όταν παρατηρήσα-
µε ότι η στάση της στο κατούρηµα
ήταν εντελώς διαφορετική από τη
δική µας.
Εσύ κουρεµένος αλά αµερικαίν, η
Τερέζα κατάξανθη κι εγώ µε µακριά
µαλλιά χτενισµένα σε µπούκλες ή
κοτσίδες, απαράλλαχτος κορίτσι,
και τα άλλα παιδιά που µας βλέπα-
νε ξεφώνιζαν: «µπαµπά, µαµά, δεί-
τε δω, ένα κορίτσι µε παντελόνια».
Εκείνα τα χρόνια, τα κορίτσια  δεν
είχαν ακόµη τολµήσει να φορέσουν
παντελόνια κι εγώ, χωρίς να το
γνωρίζω, δούλευα για την υπόθεση
της γυναικείας χειραφέτησης και
την εξίσωση των φύλων.
Ναι, πρέπει να ’ταν κάποια από
εκείνες τις µέρες που στην «Κοιλά-
δα των νεκρών ζώων» θάψαµε το
νεκρό µας σκυλάκι που το σκότωσε
ένα από τα πρώτα ΙΧ που κυκλο-
φόρησε στο Κουκάκι.
Θυµάσαι, τότε που κουβαλού-
σαµε  στη «Γη των Μεγάλων Μυ-
στικών» όλα τα θαυµαστά και πα-
ράξενα πραγµατάκια που είχαµε
µαζέψει, σπασµένα παιχνίδια,
σπάνιες πέτρες, γυαλιά, υπολείµ-
µατα και κοµµάτια γνωστών ή
Σταύρο, θυμάσαι;
Από τον Τεο Ρομβο
παντοειδώς αγνώστων υλικών, σή-
µατα αυτοκινήτων, µονοπόδαρα
µολυβένια στρατιωτάκια, σβούρες,
γκαζές, και τα θάβαµε σε διαφο-
ρετικούς λάκκους που µόνο εµείς
γνωρίζαµε;
Θυµάσαι που ανεβαίναµε στο
«Ιερό ∆έντρο» της οδού Μινιάκ,
κρυβόµασταν µέσα στο παχύ φύλ-
λωµα της συκιάς και παρακολου-
θούσαµε τα κορίτσια,  τη Φανή, τη
Μάνια,  την Ανναµπέλα, που τρέ-
χαν στο δρόµο  µας πάνω-κάτω και
κυνηγιόντουσαν, τσιµπιόντουσαν,
χαϊδευόντουσαν και ξεκαρδίζονταν
στα γέλια; Κι εµείς τρίβαµε τα τε-
ντωµένα τσουτσούνια µας και προ-
σπαθούσαµε να καταλάβουµε τι
ήταν αυτό το ζαχάρωµα στο στόµα,
γιατί αυτή  η χαύνωση του µυαλού
και τι σχέση είχαν τα ξεκαρδίσµα-
τα των κοριτσιών…
Αλήθεια, θυµάσαι τότε που συ-
ναντηθήκαµε γωνία Κολοκοτρώ-
νη και Ματρόζου για εξερεύνηση,
ανοίξαµε λίγο τη σχάρα στην άκρη
του δρόµου και πηδήσαµε µέσα στα
σκοτάδια για να περιπλανηθούµε
µε τους φακούς µας στους βρωµε-
ρούς υπονόµους που κατηφόριζαν,
ώσπου κάποια στιγµή βγήκαµε
στην κοίτη του Ιλισού ποταµού;
Θυµάσαι πότε χωριστήκαµε για
πρώτη φορά; Εσύ στο 71ο ∆ηµοτι-
κό, κι εγώ στο 83ο. Παρ’ όλα αυτά,
τα δυο κτίρια µοιράζονταν την ίδια
αυλή κι έτσι βρισκόµαστε ξανά και
ξανά όλα τα επόµενα χρόνια, µέχρι
τέλους, σαν να ήταν µοιραίο.
Θυµάσαι την Παιδική Χαρά,
τότε που κατεβαίναµε ζαλισµένοι
από τα ανεµοφουρφουρίσµατα της
ρόδας, δίπλα στις κούνιες για τα
χορευτικά των κοριτσιών που µας
έβλεπαν να παραπατάµε και σκά-
γανε στα γέλια;
Σε θυµάµαι στο «νέο σας σπίτι»,
στο δώµα της κυρίας Κικής στην
πλατεία Κουκακίου. Η µητέρα
σου έλειπε στη δουλειά κι εσύ, που
ένιωθες µόνος στη καινούργια σου
γειτονιά, µου µίλαγες για πράγµα-
τα που δεν καταλάβαινες και ζήτα-
γες απαντήσεις. Κι εγώ κατάλαβα
ότι είχες την ανάγκη ενός αδελφού
που θα σε συντροφεύει τις πολλές
ώρες της µοναξιάς και θα σε προ-
στατεύει.
Στα 13 µου άρχισα δουλειά και
τότε γράφτηκα στο νυχτερινό «κο-
λέγιο» της Λαζαροπούλου, ενώ εσύ
πήγαινες στο Ναυτικό Γυµνάσιο.
Τα πρωινά,  σαν να είχαµε ραντε-
βού,  συναντιόµασταν στη στάση
της λεωφόρου Συγγρού και παίρ-
ναµε το πράσινο λεωφορείο. Μέ-
χρι την Καστέλα, όρθιοι στο πίσω
µέρος, τα λέγαµε. Κι όπως εσύ έλε-
γες, «εγώ στην αλητεία» «κι εσύ το
καλό παιδί».
Θυµάσαι αλήθεια εκείνο το πρω-
ινό που συναντηθήκαµε στο Φλοί-
σβο, και πάλι τυχαία, και κολυµπή-
σαµε; Εγώ έτσι κι αλλιώς έκανα
κοπάνες από τη δουλειά, ενώ τα
βράδια δεν πάταγα στο σχολείο
µου –που πήγαιναν µόνο παπάδες
και µπάτσοι–, κι εσύ µόλις τότε άρ-
χιζες τις κοπάνες από το ηµερήσιο
σχολείο, έτσι βρισκόµασταν εκεί
άνοιξη και φθινόπωρο και κολυ-
µπούσαµε και τα λέγαµε.
Θυµάµαι το 1963, όταν επέστρε-
ψα µετά από δυο χρόνια απουσία
στο εξωτερικό, που, και πάλι  τυ-
χαία, συναντηθήκαµε στο κλα-
µπάκι Πινόκιο. Τρελαθήκαµε από
χαρά και βγήκαµε έξω να περπατή-
σουµε στη νύχτα και να τα πούµε.
Ήθελες να µάθεις, µου είπες,  για
τα ταξίδια µου και τις χώρες που
γύρισα. Κάτι όµως σε έπνιγε, το
’βλεπα, κι αντί να σου µιλήσω για 
το ταξίδι της επιστροφής µου λίγες
µέρες πριν από το Τόκιο, ένα µυθι-
κό ταξίδι 22 ωρών, και να σου πω
ότι το αεροπλάνο στην επόµενη
πτήση έπεσε στον Ινδικό και τόσο
απλά θα µπορούσα να έχω γίνει κι
εγώ ένα απειροελάχιστο κάτι στα
βάθη του ωκεανού, προτίµησα να
σου ζητήσω να µου µιλήσεις για
σένα και γι’ αυτό που σε βασάνιζε.
Και τότε θυµάµαι πως µου µίλη-
σες για το γεγονός που αποτέλεσε
την αιτία της «χρόνιας δηλητηρία-
σης» που σε συνόδεψε στην υπό-
λοιπη ζωή σου.  Ήταν η ιστορία
της µιας και µοναδικής συνάντη-
σής σου µε τον –εν ζωή– «πατέρα
σου», λίγες µέρες πριν.
∆εν είχε περάσει πολύς καιρός
που κάποιος καλοθελητής σου είχε
εκµυστηρευτεί: «ξέρεις, ο πατέρας
σου ποτέ δεν σκοτώθηκε, όπως σου
έχουν πει, αλλά ζει και µάλιστα εδώ
στην Αθήνα, κι έχει µια βιοτεχνία
στην Πλάκα». Είχες πάθει σοκ. ∆εν
µπορούσες να το πιστέψεις, όµως
δεν έφευγε κι από το µυαλό σου,
σε κυνηγούσε η ιδέα να τον δεις,
να τον ρωτήσεις  πώς και γιατί.
∆ίσταζες αλλά τελικά το αποφάσι-
σες. Πήγες στη δουλειά του και τον
ζήτησες. Σε πήγαν   στο γραφείο
του κι εκεί παίχτηκε το χειρότερο
σενάριο που θα µπορούσες ποτέ να
φανταστείς.
Αφού έµαθε ποιος είσαι, σήκωσε
το τηλέφωνο και κάλεσε την αστυ-
νοµία, λέγοντάς τους ότι βρίσκεται
κάποιος στο γραφείο του που θέλει
να τον εκβιάσει. Κι όταν οι αστυ-
νοµικοί ήρθαν, τους ζήτησε να σε
αποµακρύνουν και να µην τον ξα-
ναενοχλήσεις.
Η πληγή που άνοιξε µέσα σου
εκείνη την ηµέρα δεν θα επουλω-
νόταν ποτέ.
***
Τέλη του 1966 πήγα στο Παρίσι για-
τί µε γοήτευε η ιδέα να ζήσω εκεί και
κάτι να σπουδάσω. Θέατρο ίσως, ζω-
γραφική ή  κινηµατογράφο. Κι όταν
µετά από λίγους µήνες στην Ελλάδα
έγινε το στρατιωτικό πραξικόπηµα,
την κοπάνησες κι εσύ κι ήρθες στο
Παρίσι όπου –ω του θαύµατος– ξα-
ναβρεθήκαµε. Συζούσες τότε µε µια
Γαλλιδούλα που είχες γνωρίσει στην
Αθήνα και µένατε κεντρικά στο Πα-
ρίσι, κοντά στην Opera.  Όταν κου-
βεντιάσαµε, διαπίστωσα ότι ήσουν
πολύ πιο ξεκαθαρισµένος από µένα,
σκόπευες να σπουδάσεις σκηνοθε-
σία κινηµατογράφου. Και λίγο καιρό
µετά βρεθήκαµε ξανά στα γυρίσµατα
της ταινίας του Gérard Oury, Εγκέ-
φαλος, όπου παίζαµε, κοµπάρσοι.
Αργότερα ξαναβρεθήκαµε στα γυ-
ρίσµατα κι άλλων ταινιών, επειδή
ήταν ένας από τους λίγους τρόπους
να παρακολουθούµε τα γυρίσµατα
για να κάνουµε ένα είδος πρακτικής
αλλά και να βγάζουµε κάνα φρά-
γκο. Κι αργότερα, στη διάρκεια των
γεγονότων του Μάη  του ’68, όταν
βρεθήκαµε σε κάποια διαδήλωση
στο  Saint  Michel,  είχες το   κεφάλι
µπανταρισµένο και µου εξήγησες ότι
σε είχε χτυπήσει ένα δακρυγόνο.
Θυµάσαι εκείνο τον Σεπτέµβρη
του ’68  που συνεισέφερες κι εσύ
για να αγοράσουµε µε τον Νίκο
Θεοδοσίου την κινηµατογραφι-
κή κάµερα  κι αρχίσαµε αµέσως
τα γυρίσµατα και τις πρώτες µας
πειραµατικές  ταινίες; Εσύ µας δή-
λωσες ότι δεν βιάζεσαι. Μια µέρα
είπαµε µε τον Νίκο να έρθουµε να
σε επισκεφθούµε και στο δρόµο
σταµάτησα σ’ ένα βιβλιοπωλείο
κι έκλεψα ένα βιβλίο για να σ’ το
χαρίσω, ήταν η Κυρά Κυραλίνα του
Παναΐτ Ιστράτι. Στην πρώτη σελί-
δα, σου έγραψα µια αφιέρωση για
τους   ήρωές του, τον Σταύρο και
τον Αδριανό, που τόσο µας µοιάζα-
νε, και σ’ το έδωσα…
Θυµάµαι ότι είχες ήδη αρχίσει
µαθήµατα στη σχολή κινηµατογρά-
φου, ενώ εµείς έπρεπε να περιµέ-
νουµε να εγκριθεί η χρηµατοδό-
τηση για τα σεµινάρια της οµάδας
του Cinema Verite. Τελικά αυτά
έγιναν ένα χρόνο µετά, όταν πια
εγώ συζούσα µε την Κριστίν στη
Φραγκφούρτη κι έπρεπε να κατε-
βώ στο Παρίσι για τη σχολή.
Κι όταν τελείωσαν τα σεµινά-
ρια στη Ναντέρ, εγώ τράβηξα για
το Μόναχο, όπου έκανα τη σχολή
οπερατέρ κι έτσι προσλήφθηκα στη
γερµανική τηλεόραση  ARD,  όπου
έµεινα για δυο χρόνια κάνοντας
τον κάµερα-µαν στις ειδήσεις.
Ήδη, µετά τον πρώτο χρόνο, άρ-
χισα να χάνω το ενδιαφέρον µου,
άντεξα κι ένα δεύτερο και τελικά
τα παράτησα κι έφυγα.
Θυµάµαι λοιπόν που κάποια
µέρα στη Γερµανία πρότεινα στο
φίλο Μπόρο Πέτροβιτς να έρθου-
µε χειµωνιάτικα στο Παρίσι για
λίγες µέρες, έτσι, για να γνωρίσει
εκείνος την πόλη κι εγώ να σας δω,
εσένα και τον Νίκο. Βρεθήκαµε,
περάσαµε ωραία κι όταν κόντευε η
µέρα της επιστροφής σε έψησα να
’ρθεις κι εσύ µαζί µας.  Και πράγ-
µατι, έπειτα από δέκα ώρες ταξίδι
φτάσαµε ξηµερώµατα στη Φρα-
γκφούρτη, όπου ο Μπόρο µας άφη-
σε στον κεντρικό σταθµό των τρέ-
νων. Ενόσω πίναµε τον καφέ µας,
έσπαγα το κεφάλι µου για το πού
θα µπορούσαµε να µείνουµε.  Αφ’
ότου είχα φύγει από την τηλεόρα-
ση, ήµουν σχεδόν άφραγκος  και
δεν είχα καν σπίτι να µείνω. Τελικά
πήγαµε στη φίλη µου την Άννα, µε
την οποία παλιότερα νοικιάζαµε
από κοινού κάποιο σπίτι. Χτύπησα
το κουδούνι και κείνη µας άνοιξε
αγουροξυπνηµένη.  Ήταν εκεί και
η αδελφή της, η Μόνικα, που µόλις
είχε γυρίσει κι εκείνη από το Παρί-
σι, όπου δούλεψε για δυο χρόνια,
γυµνό µοντέλο στην Μποζάρ.
Θυµάσαι, εκείνο το βράδυ κοιµη-
θήκαµε σε διπλό κρεβάτι µε τις δύο
αδελφές και ύστερα από λίγο ακού-
γονταν µόνο ψίθυροι κι στεναγµοί.
Θυµάµαι µάλιστα ότι εσείς προ-
ηγηθήκατε στη νυχτερινή επικοι-
νωνία σας, ενώ εµείς αγωνιστήκα-
µε για να φτάσουµε στην κορυφή.
Ακούγονταν έντονα ρουθουνίσµα-
τα, κλαυθµοί κι αγκοµαχητά, και
µετά σιωπή. Την άλλη µέρα ήπια-
µε τον καφέ µας αγκαλιασµένοι κι
ερωτευµένοι, είχαµε γίνει πια ζευ-
γαράκια, οι οµογάλακτοι µε τις δύο
αδελφές. Τις επόµενες µέρες των
αποφάσεων, εσείς φύγατε µαζί για
Παρίσι, ενώ  η Μόνικα κι εγώ θα
µέναµε στο σπίτι της Φραγκφούρ-
της. Κανά χρόνο µετά ήρθατε κι
εσείς στη Γερµανία, όπου και τελι-
κά µείνατε.
Τον επόµενο χρόνο, δυο µήνες
µετά την πτώση της χούντας, Σε-
πτέµβρη του 1974, εγώ επέστρεψα
στην Ελλάδα, µαζί µου ήρθε και η
Μόνικα. Εσύ µε την Άννα ακολου-
θήσατε λίγους µήνες µετά.
Θυµάσαι τη χαρά της επανένω-
σής µας; Στην ουσία ήσουν ο µόνος
άνθρωπος στη γενέτειρα πόλη που
γνώριζα απ’ τα παλιά και που µόλις
είχε και κείνος επιστρέψει από τη
Γερµανία.  να κλείσεις τη σκληρή περιπέ-
Εντωµεταξύ είχα ανοίξει στα  τεια της ζωής σου που, µετά την
Εξάρχεια το βιβλιοπωλείο Οκτό-
πους και το ένα δωµάτιο το είχα
διαµορφώσει σε εκθεσιακό χώρο.
Και θυµάµαι ότι σε προσκάλεσα για
να εκθέσεις τα πολύ ωραία σχέδια
που έκανες τα τελευταία χρόνια.
Κι αυτή ήταν η πρώτη φορά (και η
τελευταία) που εξέθεσες έργα σου.
Παράλληλα, δούλευα τότε σε µια
ταινία του φίλου ∆ήµου Θέου, τα
λεφτά της παραγωγής όµως τελεί-
ωσαν γιατί η ταινία ήταν πολυδά-
πανη (στούντιο, σκηνικά, γνωστοί
ηθοποιοί, δεκάδες κοµπάρσοι) και
η ταινία έµεινε ηµιτελής. Κι όταν,
ένα χρόνο µετά, ο ∆ήµος κατάφερε
να βρει χρήµατα και ξεκίνησε ξανά
τα γυρίσµατα, στη θέση τη δική
µου δούλεψες εσύ. Και συνέχισες
να δουλεύεις στον κινηµατογράφο
και στις ξένες παραγωγές, ενώ εγώ
αποχώρησα γιατί αφιερώθηκα στο
γράψιµο.
***
Θυµάσαι που η Anna χανόταν στις
περιπλανήσεις της στην Αθήνα και
για δυο ολόκληρα χρόνια την εξε-
ρευνούσε φωτογραφίζοντας την
καθηµερινότητα των κατοίκων της;
Τη γοήτευε η απεραντοσύνη µιας
νέας πόλης που µεταπολεµικά επε-
κτάθηκε ασύστολα,
την ενδιέφερε η φωτογραφική
αποτύπωση του τρόπου συνύπαρ-
ξης και επικοινωνίας των κατοίκων
µιας µεγαλούπολης που λίγες δεκα-
ετίες πριν δεν υπήρχε.
Κι εσύ να περνάς αµέτρητες ώρες
στον υπολογιστή και να παλεύεις
µε τα προγράµµατα µοντάζ. Και η
Άννα, που είχε παίξει στην ταινία
του Τορνέ, άρχισε να ασχολείται
µε το µοντάζ και γρήγορα έγινε ση-
µαντική µοντέζ κοπής αρνητικού.
∆εν πέρασε πολύς καιρός και ξε-
κίνησες να κάνεις τις προσωπικές
σου ταινίες.
Εµπιστευόσουν πάντα την άπο-
ψη των φίλων και συνεργατών σου,
αλλά και όσων έρχονταν στο εργα-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 51
στήριό σου να δουν το υλικό της
ταινίας σου, το µοντάζ, την πρόοδο
στην αφήγηση, τους προκαλούσες
µάλιστα να εκφράσουν τη γνώµη
τους, να κάνουν παρατηρήσεις κι
εσύ προβληµατιζόσουν, και όλο
αυτό λειτουργούσε διαδραστικά.
***
Θυµάµαι, λίγο καιρό πριν πεθάνει
η υπέροχη µητέρα σου ∆έσποινα,
όταν αποφάσισες να κάνεις ταινία
για τον οµογάλακτο φίλο σου που
τον ένιωθες σύντροφο ζωής και µου
το είπες…
Ένιωσα ότι, κάπως, ετοιµάζεσαι
αποχώρηση της Άννας, τα χρόνια
µοναχικότητας που ακολούθησαν
και, τώρα, µε τον επικείµενο θάνα-
το της υπερήλικης πια ∆έσποινας,
έβλεπες µπροστά σου το τέλος –
και γω σου ζήτησα η ταινία που θα
κάνεις να είναι για εµάς τους δύο
και για τη σχέση µας.
***
Κάθισα πολλή ώρα µπροστά στο
τάφο σου και κοίταζα το φέρετρο
να σκεπάζεται, αυτούς τους αν-
θρώπους να φτυαρίζουν µε µανία
το χώµα για να σκεπαστείς, και θυ-
µήθηκα λίγα χρόνια πριν, τότε που
ζούσες στη συνοικία του Ζωγρά-
φου, εδώ λίγο πιο κάτω, και εγώ
είχα έρθει από τη Σύρα για να σε
δω, εσύ δούλευες στο µοντάζ, τότε
ολοκλήρωνες την ταινία σου Η Κα-
ντίνα, κι εκείνη τη µέρα είδα και την
αγαπηµένη µητέρα σου που έµενε
στον επάνω όροφο – κι όλοι µαζί
θυµηθήκαµε τα παλιά. Σε όλη τη
διάρκεια της εκεί παραµονής µου,
βλέπαµε από την τζαµαρία τον
Υµηττό να φλέγεται…
Ακόµη ένας εµπρησµός από τους
καταπατητές της περιοχής, τους
ανθρώπους που βλέπουν τη φύση,
τα δάση και τα βουνά σαν προσω-
πικό πλουτισµό.
Κι ενώ γύρω διαχεόταν η µυρω-
διά του θανάτου, οι κάτοικοι πα-
ρακολουθούσαν µουδιασµένοι την
καύση της φύσης και του βουνού
που έχει ήδη χτιστεί το µισό και
κοντοζυγώνει ο καιρός που θα χτι-
στεί ολόκληρο…
Κι εσύ, σύντροφε αγαπηµένε,
βρίσκεσαι θαµµένος στο χώµα του
Υµηττού, επειδή η φασίζουσα µο-
ναδικότητα της «ελληνικής ορθό-
δοξης εκκλησίας» και του θρησκευ-
τικού παραλογισµού σου στέρησε
την καύση, που τόσο επιθυµούσες,
και δεν σου επέτρεψε να επιλέξεις
να είναι το τέλος σου, έτσι όπως
ήταν κι η ζωή σου, µια διαρκής
εσωτερική φλόγα. zx

Mahir Guven, Μεγάλος
αδερφός, µετάφραση από τα
γαλλικά: Λίζυ Τσιριµώκου,
Ίκαρος, Αθήνα 2019, 312 σελ
H ζωή; Έµαθα να της µιλάω
στα ίσα πλησιάζοντας τη θανή.
Φλερτάρω τη µία µε τη σκέψη
στην άλλη. Συνέχεια, από τότε
που το άλλο το σκυλί, το αίµα
µου, η σάρκα µου, ο αδερφός
µου, έφυγε µακριά, για κει κάτω,
τον τόπο των τρελών και των
βλαµµένων. Εκεί όπου για ένα
αναµµένο τσιγάρο σε αποκεφα-
λίζουν. Στα Άγια Χώµατα. Στη
γειτονιά λέµε στη «Χάµα» [...]
Στον κόσµο των κανονικών αν-
θρώπων λέµε «στη Συρία», µε
πνιχτή φωνή και σοβαρό βλέµ-
µα, σαν να µιλούσαµε για την
κόλαση.
Α
πό την πρώτη πα-
ράγραφο αυτού του
πρώτου του βιβλί-
ου –το οποίο τιµή-
θηκε µε το βραβείο
Goncourt πρωτοεµφανιζόµε-
νου συγγραφέα για το 2018–, ο
Μαΐρ Γκουβέν, γάλλος συγγρα-
φέας, άπατρις γιος Τούρκων και
Κούρδων, δίνει το πλαίσιο της
ιστορίας που θα αφηγηθεί. Είναι
η ιστορία δύο αδελφών, του Μι-
κρού και του Μεγάλου. Παιδιά
κι οι δυο ενός σύρου πρόσφυγα,
κοµµουνιστή εναντίον του Άσαντ
και άθεου, και µιας Γαλλίδας από
τη Βρετάνη, η οποία πέθανε µια
8η Σεπτεµβρίου, στα γενέθλια
της Παναγίας, όταν τα αγόρια
της ήταν ακόµη µικρά.
Μεγαλώνοντας, οι γιοι της
έγιναν διαµετρικά αντίθετοι. Ο
Μεγάλος έγινε οδηγός ταξί που
δουλεύει για την Uber (τη γνωστή
εφαρµογή µετακινήσεων µε φα-
νατικούς χρήστες αλλά και φανα-
τικούς πολέµιους). Και ο Μικρός,
νοσηλευτής, που θα µπορούσε να
γίνει ακόµη και γιατρός, και έφυ-
γε στη Συρία µε µια µουσουλµα-
νική ανθρωπιστική οργάνωση. Η
αναχώρηση του αδελφού διαλύει
την οικογένεια καθώς τα ίχνη του
52 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Ενας ελεύθερος Μεγάλος Αδερφός
Από τη Μάριλιά Πάπάθάνάσιού
Είναι δυο αδέλφια. Σύροι γεννηµένοι στη Γαλλία. Ο ένας, ο Μεγάλος Αδερφός βρίσκει δουλειά ως οδη-
γός της Uber και µαθαίνει να ζει δύσκολα αλλά και ελεύθερα. Ο άλλος, ο Μικρός, ο οποίος από παιδί
είχε στο χέρι το Κοράνι, επιστρέφει από τη Συρία όπου πήγε να πολεµήσει, την ίδια περίοδο που αγρι-
εύει η ισλαµιστική τροµοκρατία στο Παρίσι. Κανείς δεν είναι ευτυχισµένος. Αλλά γιατί ο Μεγάλος λέει
ότι «αυτή η χώρα [η Γαλλία] µας πρόσφερε τα πάντα κι εµείς θελήσαµε να την καβαλήσουµε; [TBJ]
Ο Μαΐρ Γκουβέν.
χάνονται στα χαλάσµατα των
βοµβαρδισµένων συριακών πόλε-
ων.
ΟΙ ΑΠΟ ΚΑΤΏ
Σπανίως το πρώτο µυθιστόρηµα
ενός συγγραφέα είναι τόσο καθη-
λωτικό όσο ο Μεγάλος Αδερφός του
Μαΐρ Γκουβέν: οι λόγοι είναι πολ-
λοί, ας εστιάσουµε σε τρεις.
Πρώτον, ο Γκουβέν αφηγείται
αριστοτεχνικά την ιστορία µιας
οικογένειας που σπαράσσεται από
την ίδια τη ζωή, µια ιστορία που
θα µπορούσε να είναι αληθινή όχι
µόνο στη Γαλλία.
∆εύτερον, η ιστορία του είναι η
ιστορία της σηµερινής Γαλλίας,
της Γαλλίας “d’en bas”, των «απο-
κάτω», «εκείνων που είναι στην
απ’ έξω», µε όλα τα φλέγοντα ζη-
τήµατα που αντιµετωπίζει η χώρα:
το ζήτηµα της ταυτότητας, της έλ-
λειψης εκπαίδευσης, του θρησκευ-
τικού φανατισµού, το ζήτηµα της
Europa Editions
ισλαµικής τροµοκρατίας...
Τρίτον, µαζί µε τους ήρωές του,
κεντρικός ήρωας του βιβλίου εί-
ναι η γλώσσα, η προφορική κα-
θηµερινή γλώσσα των παρισινών
προαστίων, µια αργκό µε πολλούς
ιδιωµατισµούς και ακόµα περισ-
σότερες επιµειξίες. Αξίζουν θερ-
µά συγχαρητήρια στη Λίζυ Τσι-
ριµώκου, τη µεταφράστρια του
βιβλίου, η οποία απέδωσε στα
ελληνικά τη γλώσσα του Γκουβέν,
µε τρόπο τόσο επιτυχηµένο, ώστε
ο αναγνώστης να έχει την εντύ-
πωση ότι διαβάζει κείµενο στο
πρωτότυπο. Οι εκφράσεις και οι
ιδιωµατισµοί που επέλεξε η Τσι-
ριµώκου αποδίδουν στην εντέλεια
το ύφος του κειµένου και το ρυθ-
µό του.
Ο Μεγάλος Αδερφός –τα ονό-
µατα των ηρώων αποκαλύπτο-
νται στο τέλος του βιβλίου– εί-
ναι, λοιπόν, οδηγός ταξί για την
Uber. Φοράει «την κουστουµιά»,
δουλεύει έντεκα ώρες την ηµέρα,
χαµογελάει στους πελάτες, βγά-
ζει καλά λεφτά, νοικιάζει δικό
του διαµέρισµα. Καπνίζει χόρτο
για να τα βγάζει πέρα και πιστεύ-
ει ότι, σε σχέση µε τον πατέρα
του, ο οποίος ήρθε στη Γαλλία
από τη ∆αµασκό τη δεκαετία του
1980 και αναγκάστηκε να παρα-
τήσει τις σπουδές του και να γί-
νει ταξιτζής, εκείνος, ο γιος, είχε
περισσότερες ευκαιρίες: απόδει-
ξη, ότι ζει καλύτερα, κι ότι µιλά-
ει καλύτερα γαλλικά. Ο Μικρός
Αδερφός, που «από µικρός είχε
το κεφάλι στα σύννεφα και ένα
χέρι στο Κοράνι», φεύγει ξαφνικά
για τη Συρία εµφορούµενος από
αφελή ιδεαλισµό. Και βρίσκεται
στην κόλαση.
Ο Γκουβέν γνωρίζει καλά τα θέ-
µατα για τα οποία γράφει:
Για να περπατάς ίσια πρέπει
να έχεις γερή σπονδυλική στή-
λη. Και σε εµάς έλειψαν µερι-
κοί σπόνδυλοι. [...]Ανύπαρκτη
σπονδυλική στήλη: ούτε πραγ-
µατικά Γάλλοι, ούτε πραγµατικά
Σύροι, ούτε πραγµατικά µετα-
νάστες, ούτε χριστιανοί, ούτε
µουσουλµάνοι. Μέτοικοι χωρίς
να γνωρίζουµε το γιατί. (σελ. 81-
82)
Ο συγγραφέας ξέρει απο πρώ-
το χέρι πόσο σκληρό είναι να
νιώθεις µετέωρος στη χώρα που
έχεις γεννηθεί. Ξέρει ότι αυτοί
οι «µέτοικοι» έχουν λιγότερες ευ-
καιρίες από τον µέσο λευκό Γάλ-
λο το επώνυµο του οποίου είναι
Ντυπόν. Είναι ωστόσο σαφής: η
λύση δεν βρίσκεται ούτε στα τζα-
µιά, ούτε στον ισλαµικό φανατι-
σµό, ούτε στον αντισηµιτισµό,
ούτε στην τροµοκρατία. Είναι
εξαιρετικές οι σελίδες στις οποίες
ο Γκουβέν περιγράφει πώς διάφο-
ροι όψιµοι εραστές του Κορανίου,
σωµατώδεις τύποι που φορούν
αθλητικές φόρµες και κελεµπίες
και οι οποίοι, σε άλλες εποχές,
θα έβρισκαν ενδεχοµένως δου-
λειά ως µπράβοι σε νάιτ κλαµπ,
στρατολογούν νεαρούς µουσουλ-
µάνους µε κηρύγµατα στα τζαµιά
του γκέτο: «Παλεύουµε ενάντια
στη ∆ύση για να ζήσουµε ήσυ-
χα. Για να προστατέψουµε τους
αδελφούς και τις αδελφές µας
που υφίστανται καταπίεση ώστε
να µην µπορούν να ζήσουν σύµ-
φωνα µε τις επιταγές του βιβλί-
ου» (σελ. 86).
ΔΎΣΗ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜΙΚΗ
ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ
Όταν ωστόσο επιστρέφει ο Μι-
κρός Αδερφός από τη Συρία, ο
µεγάλος νιώθει ότι πρέπει να τον
προστατέψει, παρ’ ότι συνειδητο-
ποιεί ότι η επιστροφή του Ασώτου
θα τους διαλύσει τη ζωή. Η οικογέ-
νεια όµως είναι πάνω απ’ όλα και
δεν µπαίνει στο δίληµµα να κατα-
δώσει των αδελφό του ως ύποπτο
για τροµοκρατία, µολονότι
αυτή η χώρα [η Γαλλία] µας
πρόσφερε τα πάντα κι εµείς
θελήσαµε να την καβαλήσου-
µε. Στο φινάλε έχασαν όλοι.
14 Νοεµβρίου 2015, έξω από το θέατρο Μπατακλάν, Παρίσι. Ίχνη από τη φο-
νική τροµοκρατική επίθεση φανατικών ισλαµιστών το προηγούµενο βράδυ, στη
θεατρική αίθουσα, όπου κράτησαν οµήρους τους θεατές µιας συναυλίας, εκ των
οποίων σκοτώθηκαν περί τους 90.
(σελ. 294)
Ο Μαΐρ Γκουβέν δεν γράφει µε την
εµπάθεια ενός Μισέλ Ουελµπέκ.
∆εν θα µπορούσε άλλωστε, οι δυο
τους ανήκουν σε διαφορετική γε-
νιά, έχουν άλλες καταβολές, άλλη
συγκρότηση. Το βιβλίο του όµως
Reuters
είναι η καλύτερη απάντηση σε
όσους σπεύδουν να κατηγορήσουν
ως ισλαµόφοβους όσους ασκούν
κριτική στο φανατικό, στο πολιτι-
κό Ισλάµ. Ο Γκουβέν ανησυχεί βα-
θιά για όσους βρίσκουν στο Ισλάµ
ένα παραθυράκι για να νιώσουν ότι
ανήκουν κάπου – δεν είναι µόνο
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 53
φτωχοί µουσουλµάνοι αραβικής
καταγωγής αλλά και νεαροί Γάλλοι
που αλλάζουν πίστη, θύµατα θο-
λούρας και απαιδευσιάς. Μιλώντας
στον Μικρό, ο Μεγάλος Αδερφός
λέει:
Το βράδυ του Μπατακλάν [οι
πολύνεκρες ισλαµιστικές τρο-
µοκρατικές επιθέσεις στο Πα-
ρίσι, στις 13/11/2015, η πλέον
πολύνεκρη από τις οποίες έγινε
στο θέατρο Μπατακλάν] πίστε-
ψα πως ήρθε το τέλος µας. Πως
θα µας ξαπόστελναν όλους πίσω
στα µπλεντ µας. Φρουρούµε-
νους, µε συνοδεία, σε πλοία και
αεροπλάνα. Αντίο ασφάλιση,
iPhones, σύνταξη, εµπορικά κέ-
ντρα, ποδόσφαιρο, σχολείο, φό-
ροι, καθαροί δρόµοι, αυτοκίνητο
και όσα µας παρέχει ετούτη εδώ
η χώρα. (σελ. 271).
Υπάρχει κανείς που του δίνει άδι-
κο; Υπάρχει κανείς που δεν δικαι-
ούται να προσδοκά µια καλύτερη
ζωή, πλήρη ελευθερίας, την οποία,
µε όλες τις αδυναµίες της, µόνο µια
δυτική δηµοκρατική χώρα µπορεί
να εξασφαλίσει; zx

∆ιονύσης Αναπολιτάνος,
Φιλοσοφικές εξεικονίσεις,
αφηγήσεις και σχήµατα,
Εκκρεµές, Αθήνα 2019,
Σ
το νέο βιβλίο του, ο
οµότιµος καθηγητής
∆ιονύσης Αναπολιτά-
νος παρουσιάζει 23
κείµενα φιλοσοφίας
µε προβληµατισµούς που εντάσ-
σονται ειδικότερα στην οντολογία,
τη γνωσιολογία, τη σηµασιολογία
και τη φιλοσοφία της γλώσσας,
την φιλοσοφία των επιστηµών, τη
φιλοσοφία των µαθηµατικών και
τη φιλοσοφία της λογικής, τη φι-
λοσοφία της νόησης.  της ταυτότητας των αδιακρίτων
Τα οντολογικά/µεταφυσικά θέ-
µατα στα οποία εστιάζει µε εµ-
βρίθεια ο συγγραφέας αφορούν
τη σχέση µεταξύ διακριτού και
συνεχούς, την οντολογία των ιδιο-
τήτων και των σχέσεων, τις προϋ-
ποθέσεις πραγµάτωσης δυνητικο-
τήτων, την αιτιοκρατική δοµή του
κόσµου και το αίτηµα της προσω-
πικής ελευθερίας της βούλησης.
ΤΟ ΣΎΣΤΗΜΑ
ΛΑΙΜΠΝΙΤΣ
Το κεφάλαιο  «Το ∆ιακριτό και
το Συνεχές στην οντολογία του
Leibniz» προτείνει µια ερευνητική
προσέγγιση στην προσπάθεια του
γερµανού φιλοσόφου να συνδυά-
σει δύο οντολογικά αιτήµατα: από
τη µια πλευρά να οικοδοµήσει το
φιλοσοφικό σύστηµά του µε έναν
θεµελιοκρατικό τρόπο και από την
άλλη, να οργανώσει το φαίνεσθαι
µε ένα συνεχιστικό τρόπο. Στην
οντολογία του Λάιµπνιτς (1646-
1716), το πραγµατικό συντίθεται
από ουσιώδεις µονάδες, αµερείς
και αδιαίρετες. Αυτό το στοιχείο
επιθυµούσε να το συνδυάσει µε
την επ’ άπειρον διαιρεσιµότητα
παντός εκτατού. Εκείνη την επο-
χή µάλιστα, ήταν διαδεδοµένη η
αντίληψη ότι η επ’ άπειρον διαι-
ρεσιµότητα είναι ταυτόσηµη µε
τη συνέχεια. Ο δύσκολος συνδυ-
ασµός που επεδίωκε ο Λάιµπνιτς,
µεταξύ του πραγµατικού ως αποτε-
λούµενου από αδιαίρετες και αµε-
ρείς µονάδες και του φαίνεσθαι ως
54 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Η αλήθεια και η απόδειξή της
Από τη Δημητρά Χριστοδούλού
Κυκλοφόρησε µια νέα συλλογή κειµένων µε τους φιλοσοφικούς προβληµατισµούς του καθηγητή ∆ι-
ονύσιου Αναπολιτάνου. Στα διαφορετικών τύπων κεφάλαια, διατυπώνονται ερευνητικά φιλοσοφικά
ερωτήµατα και προβλήµατα που χαρακτηρίζονται «οριακά», διότι δεν µπορούν να επιλυθούν οριστικά
και διαφεύγουν κάθε επιστηµονικής προσπάθειας αντιµετώπισής τους.
Πορτρέτο του φιλοσόφου Γκότφριντ Βίλχελµ Λάιµπνιτς (1646-1716), από τον
ζωγράφο Christoph Bernhard Francke.
άπειρα διαιρέσιµου, επιτυγχάνεται
–όπως εξηγεί ο Αναπολιτάνος–
εφόσον θεωρηθεί ότι οι αµερείς
ουσίες (µονάδες) που συγκροτούν
το πραγµατικό δεν ανήκουν στον
χωροχρόνο αλλά σε ένα οντολο-
γικό υπόβαθρο. Ο χωροχρόνος
είναι συνεχής και τα εκτατά µπο-
ρούν να διαιρούνται επ’ άπειρον,
αλλά αυτή η διαίρεση συµβαίνει
µόνο στο επίπεδο των φαινοµέ-
νων. Έτσι, ο Λάιµπνιτς επιτυγχά-
νει να συνδυάσει τον χωροχρόνο
ως ένα συνεχές (µε βάση την τότε
κατανόηση του συνεχούς) µε µια
θεµελιοκρατική προσέγγιση του
πραγµατικού ως συγκροτούµενου
από αµερείς ουσίες.  χές είναι πάντα άπειρο, ενώ το
Στο κεφάλαιο «Οι βασικές αρ-
συνεχές. Άλλες δύο αρχές του
Herzog Anton Ulrich Museum
συστήµατος Λάιµπνιτς είναι η
αρχή της αντιφάσεως, σύµφωνα
µε την οποία οτιδήποτε εµπε-
ριέχει αντίφαση είναι ψευδές·
και η αρχή του αποχρώντος λόγου
σύµφωνα µε την οποία τίποτα
δεν µπορεί να συµβαίνει χωρίς
να υπάρχει αποχρών λόγος. Ο
λόγος δηµιουργίας του κόσµου
µας ως του καλύτερου δυνατού
είναι αποχρών. Επίσης, η αρχή
πρεσβεύει ότι δεν είναι δυνατό
να υπάρξουν δύο διαφορετικές
ουσίες που να έχουν ακριβώς τις
ίδιες ιδιότητες. Η αρχή βρίσκει
εφαρµογή στη θεωρία συνόλων
Zermelo-Fraenkel, διότι από την
ιδιότητα της ισότητας έπεται
ότι αν δύο σύνολα είναι ίσα τότε
έχουν ακριβώς τα ίδια στοιχεία,
ενώ, σύµφωνα µε το αξίωµα της
εκτάσεως, εάν δύο σύνολα έχουν
ακριβώς τα ίδια στοιχεία τότε
είναι ίσα. Εδώ η ισότητα των
συνόλων ερµηνεύεται βέβαια ως
ταυτότητα αντικειµένων. Τέλος,
σύµφωνα µε την αρχή της πλη-
ρότητας του Λάιµπνιτς, αφενός
στο επίπεδο του πραγµατικού οι
µονάδες µε τις αναπαραστασια-
κές τους δοµές σχηµατίζουν ένα
δοµηµένο plenum, αφετέρου,
χές του συστήµατος Leibniz», στο επίπεδο των φαινοµένων, η
η αρχή της συνέχειας συσχετίζε- χωροχρονικότητα είναι µια συ-
ται µε την αρχή του καλύτερου νεχιστικά δοµηµένη πληρότητα
δυνατού. Σύµφωνα µε τον Λάι- που δεν εµφανίζει κενά.
µπνιτς, η φύση δεν κάνει άλµα-
τα. Πρόκειται για µια αρχή γε-
νικής συµπαντικής τάξεως που ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
καθιστά τον κόσµο µας τον κα- ΣΤΙΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
λύτερο δυνατό. Γι’ αυτό ο Θεός Το κεφάλαιο «Η οντολογία των
επέλεξε να δηµιουργήσει αυτόν ιδιοτήτων και των σχέσεων» µας
τον κόσµο µέσα από µια απειρία οδηγεί εξίσου σε βαθιά µεταφυ-
δυνατών κόσµων. Είναι ο καλύ- σικά ύδατα, επιχειρώντας τον
τερος δυνατός κόσµος διότι εί- προσδιορισµό του οντολογικού
ναι ο καλύτερα διατεταγµένος. status των ιδιοτήτων. Αναγνωρί-
Στο ίδιο κεφάλαιο µελετάται η ζει δύο εκδοχές των ιδιοτήτων,
σχέση συνέχειας και απειρίας µία αριστοτελικής προέλευσης
και υποστηρίζεται ότι το συνε- και µία πλατωνικής προέλευσης,
αντιστοίχως, ως α) «µορφικά εν-
άπειρο δεν είναι κατ’ ανάγκην δύµατα» των αντικειµένων που
δεν µπορούν να υπάρξουν παρά
µόνον σε σχέση µε τα αντικείµενα
αυτά και µορφοποιώντας τα και β)
«µορφικά ενδύµατα» των αντικει-
µένων, τα οποία (µορφικά ενδύ-
µατα) έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη
αλλά, είτε κατά συγκυρία είτε κατ’
αναγκαιότητα, µορφοποιούν τα
αντικείµενα που ενδύουν. Το ίδιο
κεφάλαιο εστιάζει την προσοχή
στις τεχνικές έννοιες της έντασης
και της έκτασης για την κατανόη-
ση των ιδιοτήτων. Η ένταση αφο-
ρά το νοηµατικό περιεχόµενο που
αποδίδεται στις ιδιότητες και τότε
οι ιδιότητες θεωρούνται οντότητες
µε ανεξάρτητη ύπαρξη. Ανήκουν
σε ένα υπερσύµπαν ιδεών, ωστό-
σο µπορούν να έχουν και εµπειρι-
κή εφαρµογή στο φυσικό σύµπαν.
Αντίθετα ο εκτασιακός χαρακτή-
ρας των ιδιοτήτων προσδιορίζει το
σύνολο των αντικειµένων που ικα-
νοποιούν µια συγκεκριµένη ιδιότη-
τα. Στη δεύτερη περίπτωση, έχου-
µε υποστασιοποίηση των συνόλων
ως οντολογικά ανεξάρτητων αντι-
κειµένων. Η εκτασιακή προσέγγι-
ση στις ιδιότητες υιοθετείται στα
µαθηµατικά και γίνεται ιδιαίτερα
εµφανής στη θεωρία συνόλων, πχ.
κατά Zermelo-Fraenkel θεωρία
συνόλων. Ο συγγραφέας παρατη-
ρεί ότι το ίδιο σύνολο πραγµάτων
είναι δυνατό να έχει µια εντασια-
κή ποικιλοµορφία, µε άλλα λόγια
µία έννοια είναι δυνατό να έχει
την ίδια έκταση αλλά διαφορετι-
κές εντάσεις, συνεπώς η ταύτιση
ιδιοτήτων διευκολύνεται στο εκτα-
σιακό επίπεδο αλλά στο εντασια-
κό επίπεδο είναι τεχνικά δύσβατη.
Επίσης, σε ό,τι αφορά τις σχέσεις,
ο συγγραφέας κάνει µια ενδια-
φέρουσα ανάλυση επιχειρώντας
να τις αναγάγει σε ιδιότητες. Σε
συµβολικό επίπεδο, θεωρώντας τη
διµελή σχέση «AσB» (το αντικεί-
µενο Α σχετίζεται µε το αντικεί-
µενο Β µε τον τρόπο που ορίζει η
σχέση σ), επιχειρεί να την αναγά-
γει σε σύζευξη ιδιοτήτων «σΒ(Α)»
και «σΑ(Β)» (το αντικείµενο Α έχει
την ιδιότητα να σχετίζεται µέσω
της σ µε το αντικείµενο Β και το
αντικείµενο Β έχει την ιδιότητα να
σχετίζεται µέσω της σ µε το αντι-
κείµενο Α). Η κίνηση αυτή, αν και
τεχνική στο επίπεδο της λογικής,
είναι οντολογικά ενδιαφέρουσα.
Όπως ο συγγραφέας εξηγεί, εί-
ναι µια κίνηση µετάβασης από τις
σχέσεις στις ιδιότητες, δηλαδή µια
οντολογική αναγωγή σε ένα σύ-
µπαν εξατοµικευµένων οντοτήτων
που φέρουν ιδιότητες και άρα, µια
κίνηση αριστοτελικού χαρακτή-
ρα που ικανοποιεί συγχρόνως µια
αρχή οντολογικής οικονοµίας.
Το κεφάλαιο «Υπαρκτικές δυ-
νατότητες και πραγµατώσεις»
είναι ένα ακόµα κεφάλαιο οντο-
λογίας. Αναφέρεται σε δυνη-
τικές καταστάσεις και δυνατά
σύµπαντα και τις προϋποθέσεις
πραγµατώσεών τους. Προτείνει
τη διάκριση µεταξύ ήπιας δυνά-
µει ύπαρξης και ισχυρής δυνάµει
ύπαρξης. Σύµφωνα µε τον Ανα-
πολιτάνο, η ήπια δυνάµει ύπαρ-
ξη αφορά τη δυνατότητα ύπαρ-
ξης που, ακόµα και στην πλήρη
εκδίπλωση του σύµπαντος, θα
µπορούσε να µην πραγµατοποι-
ηθεί (παράδειγµα αποτελεί η
προσωπική ύπαρξη του καθενός
µας). Από την άλλη πλευρά, η
ισχυρή δυνάµει ύπαρξη είναι µία
δυνατότητα ύπαρξης που συνε-
πάγεται ισχυρά ότι στο πλαίσιο
της πλήρους εκδίπλωσης του σύ-
µπαντος, το κυοφορούµενο ως
ισχυρή δυνατότητα πρόκειται να
υπάρξει αναγκαία (παράδειγµα
αποτελεί η περίπτωση των µα-
θηµατικών που, σύµφωνα µε τον
συγγραφέα, επέπρωτο να γεννη-
θούν έτσι κι αλλιώς, ανεξάρτητα
από την ιστορική συγκυρία εµ-
φάνισής τους, δεδοµένης της εµ-
φάνισης του ελλόγου όντος). Η
έννοια της ήπια δυνάµει ύπαρξης
εµπίπτει στην περιοχή του δυνα-
τού, δηλαδή ο χώρος του ήπια
δυνάµει υπαρκτού είναι γνήσιο
υποσύνολο του χώρου του δυ-
νατού. Από την άλλη πλευρά, η
ισχυρή δυνάµει ύπαρξη συνδέε-
ται µε την έννοια του αναγκαί-
ου µε τον ακόλουθο τρόπο: ό,τι
είναι ισχυρά δυνάµει υπαρκτό
είναι αναγκαίο αλλά ό,τι είναι
αναγκαίο δεν είναι υποχρεωτι-
κά ισχυρά δυνάµει υπαρκτό. Η
διαφορά οφείλεται στο ότι το
αναγκαίο συµβαίνει ανεξάρτητα
από συνθήκες-προϋποθέσεις της
εµφάνισής του ενώ το ισχυρά δυ-
νάµει εξαρτάται από συνθήκες
που χρειάζεται να ικανοποιού-
νται για την εµφάνισή του. Ο
συγγραφέας υποστηρίζει επίσης
τη θέση ότι το σύµπαν µας εµπε-
ριείχε ισχυρά δυνάµει την ύπαρ-
ξη του ελλόγου όντος και κατά
συνέπεια, θα οδηγείτο κατά ανα-
πόφευκτο τρόπο, σε υποστασιο-
ποίηση ενός δυνάµει σύµπαντος
ιδεών.
Στο ιδιαίτερα βιωµατικό κε-
φάλαιο «Τα µικρά θαύµατα», ο
συγγραφέας υποθέτει κατ’ αρχήν
ότι η δοµή του κόσµου είναι αι-
τιοκρατική και θέτει το ερώτηµα
εάν είναι δυνατό να συµβαίνουν
«µικρά θαύµατα», µε την έννοια
των εγκοπών της αιτιοκρατι-
κής τάξης από όπου µπορούν
να προκύπτουν απροσδόκητα
γεγονότα. Η υποτιθέµενη επι-
στηµονική προβλεψιµότητα του
ελλόγου όντος βασίζεται στην αι-
τιοκρατική δοµή του φυσικού κό-
σµου και στην ύπαρξη φυσικών
νοµοτελειών χάρη στις οποίες
παράγονται προδιαγεγραµµένα
αποτελέσµατα. Τι θα µπορούσαν
να είναι τα «µικρά θαύµατα»; θα
ήταν ίσως «εγκοπές» της αιτι-
οκρατικής δοµής, µε πλήθος το
πολύ άπειρο αριθµήσιµο, εφόσον
δεχθούµε ένα πιθανώς άπειρο
µέλλον. O συγγραφέας επικε-
ντρώνει την προσοχή σε µια συ-
γκεκριµένη εκδοχή «µικρού θαύ-
µατος» που είναι η ύπαρξη της
ελεύθερης βούλησης. Τον απα-
σχολεί η ασυµβατότητα µεταξύ
της υποτιθέµενης αιτιοκρατικής
δοµής του σύµπαντος και της
άσκησης της ελευθερίας της βού-
λησης, µε την έννοια της ελεύ-
θερης επιλογής µεταξύ πολλών
δυνατοτήτων. Ο συγγραφέας
εντοπίζει την αίσθηση της ελεύ-
θερης επιλογής ειδικότερα στην
περίπτωση της γνωσιακής αυτο-
βελτίωσης η οποία είναι δυνατή
στο πλαίσιο προκαθορισµένων
διαδροµών. Η αίσθηση της ελευ-
θερίας δεν αποκλείει την ύπαρξη
αιτιοκρατικής αλυσίδας που κα-
ταλήγει σε πράξη. Και είναι δυ-
νατό να συνοδεύεται από άγνοια
της πιθανής αιτιακής αλυσίδας
που, πιθανόν, οδηγεί στη συγκε-
κριµένη πράξη. Ακόµα και η δι-
αµόρφωση ή η ικανοποίηση των
επιθυµιών µας µπορεί να θεωρη-
θούν στοιχεία της αιτιοκρατικής
αλυσίδας. Έτσι το συγκεκριµένο
κεφάλαιο καταλήγει στην άρ-
νηση της ύπαρξης εγκοπών της
αιτιοκρατικής τάξης. Τα «µικρά
θαύµατα» αποτελούν συµβάντα
επιλογής συγκεκριµένων διαδρο-
µών µέσα από προδιαγεγραµµέ-
νες εναλλακτικές οδούς πορείας
που µας δηµιουργούν απλώς την
εντύπωση της ελευθερίας.
Για να µεταβούµε στα γνωσιολο-
γικά κεφάλαια, αυτά επικεντρώνο-
νται στο πρόβληµα της αναπαρά-
στασης του κόσµου, στο θέµα της
αλήθειας και των ιδιαίτερων θεω-
ρητικών προσεγγίσεών της στην
σχέση µαθηµατικής αλήθειας και
µαθηµατικής απόδειξης και στον
προσδιορισµό της έννοιας της
επαλήθευσης στις επιστήµες.  και αναδύονται από τα βάθη
Το κεφάλαιο «Ο κόσµος και η
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 55
εικόνα του» συζητά το πρόβλη-
µα του όντος και της γνώσης
του το οποίο χαρακτηρίζεται ως
«οριακό» και εποµένως µη ορι-
στικά επιλύσιµο. Το κεφάλαιο
αναφέρεται σε αναπαραστασιακές
προσεγγίσεις που υποστηρίζουν
ότι ο κόσµος είναι υπαρκτός και
µοναδικός αλλά εµείς ως έλλο-
γα όντα τον αναπαριστάνουµε
σκιαγραφώντας διάφορες όψεις
του, διαφορετικές µεταξύ τους
αλλά όχι ουσιωδώς διαφορετι-
κές. Οι αναπαραστάσεις αυτές
διατηρούν έναν κοινό πυρήνα
χαρακτηριστικών. Ο συγγραφέ-
ας αναφέρεται επιπλέον σε φαι-
νοµεναλιστικές προσεγγίσεις που
αρνούνται την ύπαρξη εξωτερι-
κής προς τη νόηση πραγµατικό-
τητας. Η ύπαρξη αφορά µόνον
ιδέες και τους φορείς ιδεών ενώ
τα φυσικά αντικείµενα συνίστα-
νται µόνον σε πολλαπλότητες
αισθητηριακών δεδοµένων. Πα-
ράδειγµα του αναπαραστασια-
κού είδους προσέγγισης είναι το
φιλοσοφικό σύστηµα του Καρτέ-
σιου (Descartes), ενώ παράδειγ-
µα του φαινοµεναλιστικού είδους
προσέγγισης είναι το φιλοσοφι-
κό σύστηµα του Berkeley.
ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Ειδικότερα, το κεφάλαιο
«Descartes, αλήθεια και αναπα-
ράσταση» µελετά την επιστηµο-
λογική έννοια της αναπαράστα-
σης του κόσµου, σύµφωνα µε τον
Καρτέσιο. Η αναπαραστασιακή
λειτουργία, κατά τον 17ο αιώνα,
προϋπέθετε τον Θεό ως εγγυητή
της εγκυρότητας και της συµφω-
νίας των αναπαραστάσεων και
των αναπαριστωµένων. Στην πε-
ρίπτωση του Καρτέσιου, η αλή-
θεια εντάσσεται στο είδος της
θεωρίας αντιστοιχίας και προϋ-
ποθέτει την αναπαράσταση. Η
υλοενεργειακή πραγµατικότητα
αντιστοιχείται στην αισθητηρι-
ακή και νοητική πραγµατικότη-
τα. Πηγές αλήθειας είναι τόσο η
αισθητηριακή όσο και η νοητική.
Ως προς τη δεύτερη, ο Καρτέ-
σιος δέχεται έµφυτες γενικές
αλήθειες και κατατάσσει τις µα-
θηµατικές αλήθειες σε αυτές. Η
εσωτερική θέαση των αληθειών
αυτών οφείλεται στην εποπτεία,
στη λειτουργία της οποίας η ευ-
κρίνεια και η σαφήνεια παίζουν
ουσιαστικό ρόλο. Οι µαθηµατι-
κές αλήθειες ανακαλύπτονται
του νου µας για να οριοθετή-
σουν γνωσιολογικά το επιστητό.  και µεταγλώσσα) του Tarski. Πα-
Εκτός από την εποπτεία µέσω
της οποίας έχουµε πρόσβαση
στις αρχικές (αξιωµατικές) µα-
θηµατικές αλήθειες, απαιτείται
και η συµπερασµατική παρα-
γωγή για να γίνουν γνωστές πε-
ρισσότερο σύνθετες αλήθειες. Ο
συγγραφέας παρατηρεί ότι στον
Καρτέσιο η έννοια της αλήθειας
δεν διακρίνεται από την έννοια
της απόδειξης, διότι τον 17ο
αι. η εν λόγω διάκριση δεν ήταν
γνωστή.
Στο κεφάλαιο «Αλήθεια και
επαλήθευση», δίνονται αυστηρές
διευκρινίσεις ως προς τη σχέση
µεταξύ αλήθειας και απόδειξης,
όπως προσδιορίστηκε κατά τον
20ό αιώνα. Η απόδειξη έχει συ-
ντακτικό χαρακτήρα και αποτε-
λεί διαδικασία µετάβασης από
αξιώµατα σε θεωρήµατα µέσω
αποδεικτικών κανόνων και µιας
αλγοριθµικής ακολουθίας βη-
µάτων. Η αλήθεια είναι µια έν-
νοια ικανοποιησιµότητας σε
ένα σύµπαν µαθηµατικών αντι-
κειµένων. Οι δύο έννοιες της
απόδειξης και της αλήθειας δι-
ακρίνονται και συνδέονται µέσω
του Θεωρήµατος Πληρότητας
για τις πρωτοβάθµιες γλώσσες.
Όπως ο συγγραφέας αναφέρει,
µια πρόταση φ αποδεικνύεται
από µια θεωρία Τ αν και µόνο αν
κάθε µοντέλο της Τ ικανοποιεί  ες αντικειµενικά γεγονότα έχουν
αληθειακά τη φ. Με άλλα λόγια,
τα θεωρήµατα (οι προτάσεις που
αποδεικνύονται µε βάση τα αξι-
ώµατα της θεωρίας) είναι αληθή
σε κάθε µοντέλο των αξιωµάτων
και αντίστροφα. Κατά συνέπεια,
οι έννοιες της απόδειξης και της
αλήθειας, µολονότι διακριτές,
είναι ισοδύναµες στο επίπεδο
της µαθηµατικής πρακτικής. Το
ίδιο κεφάλαιο αναφέρεται στη
σηµασιολογική θεωρία αλήθειας
του Tarski ενώ παραθέτει και
συγκρίνει τη θεωρία αντιστοιχί-
ας µε τη συνεκτικιστική θεωρία
αλήθειας. Επιπλέον επεξηγεί τη
λειτουργία της επαλήθευσης ως
διαδικασίας ανεύρεσης µίας ήδη
υπάρχουσας αληθειακής σχέσης.
Στη συζήτηση περί αληθείας,
εντάσσεται και το διευκρινιστι-
κό κεφάλαιο «Το “meta” και το
“post”» όπου ασκείται κριτική στο
να µεταφράζεται η αγγλική λέξη
«post-truth» ως «µετα-αλήθεια».
Ο Αναπολιτάνος διασαφηνίζει
τον τρόπο χρήσης του προθέµα-
τος «meta» στη λογική και ιδιαίτε-
ρα στη διάκριση σηµασιολογικών
επιπέδων της γλώσσας (γλώσσα
56 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
ρόµοια είναι η χρήση του «meta»
σε τίτλους περιοχών έρευνας
όπως metatheory, metaethics,
metamathematics κ.λπ.  ζοντας το θέµα της συνείδησης,
Μεταγλώσσα είναι κάθε γλωσ-
σικό µόρφωµα µε αντικείµενο την
εξέταση και έρευνα µίας ή περισ-
σότερων επιµέρους γλωσσών.  χωρίς την οποία η µνήµη δεν θα
Μεταθεωρία είναι κάθε υπερθε-
ωρία µε αντικείµενο την ανάλυση,
εξέταση και έρευνα των κοινών
και µη κοινών δοµικών στοιχείων,
µεθόδων και ιδιοτήτων µιας οµά-
δας θεωριών.
Mεταµαθηµατικά είναι τα µαθη-
µατικά που αναπτύσσονται στο
πλαίσιο της λογικής µε βασικό
αντικείµενο έρευνας το συντακτι-
κό και σηµασιολογικό επίπεδο της
µαθηµατικής δραστηριότητας. Με
αυτή την έννοια, τα θεωρήµατα
Πληρότητας και µη Πληρότητας
του Gödel αποτελούν µετα-θεω-
ρήµατα.  Τόσο η γνωστική ικανότητα όσο
Αντίθετα, η χρήση του «post»
έχει χρονικό χαρακτήρα και όχι
µεταθεωρητικό. Έτσι, όροι όπως
postkantianism, postmodernism,
postimpressionism σηµατοδοτούν
την έννοια του «ύστερου» και την
έννοια µιας σύγχρονης µετάβασης
σε νέες θεωρήσεις. Όσο για το
«post-truth» (σύµφωνα µε το λε-
ξικό της Οξφόρδης), «υποδηλώνει
συνθήκες σύµφωνα µε τις οποί-
µικρότερη επίδραση στην κοινή
γνώµη απ’ ό,τι αυτά που σχετίζο-
νται µε το συναίσθηµα και τα προ-
σωπικά πιστεύω». To «post-truth»
συνδέεται κυρίως µε σχετικιστικές
προσεγγίσεις.
Στο εξαιρετικά πρωτότυπης
σύλληψης κεφάλαιο «Η ιδιωτι-
κότητα της µνήµης και του νο-
ητικού φαινοµένου», ο συγγρα-
φέας ψηλαφεί ένα άλλο οριακό
πρόβληµα: τη σχέση της συνεί-
δησης και της ύλης (νου-σώµα-
τος). Υποστηρίζει την άποψη ότι
οι επιστηµονίζουσες προσπάθει-
ες αναγωγής του νοητικού στο
υλικό είναι καταδικασµένες σε
αποτυχία διότι, στην καλύτερη
περίπτωση, επιτυγχάνουν όλο
και λεπτοµερέστερες περιγρα-
φές ακριβών αντιστοιχιών µετα-
ξύ του υλικού και του νοητικού.
Όµως το «γιατί» συνεµφανίζο-
νται οι υλοενεργειακές πραγ-
µατικότητες και οι αντίστοιχές
τους νοητικές δεν απαντάται.
Επιπλέον, το νοητικό αντίστοιχο
του υλικού χαρακτηρίζεται από
ιδιωτικότητα, λόγω των ιδιαζό-
ντων χαρακτηριστικών των νοη-
τικών συµβάντων. Η εν λόγω ιδι-
ωτικότητα δεν επιτρέπει έλεγχο
της αντιστοιχίας µεταξύ του υλι-
κού και του νοητικού. Προσεγγί-
ο συγγραφέας αναφέρεται στη
διάκριση «του ταυτού από το
έτερον» ως θεµελιώδη συνθήκη,
επέτρεπε την αίσθηση συνειδη-
σιακών εγκοπών και, εποµένως,
δεν θα µπορούσαµε να αναφερ-
θούµε στα (ή να περιγράψουµε
τα) πράγµατα. Ο αριθµός «δύο»
εκφράζει τη µετάβαση από το
ταυτό στο έτερον και ανακα-
λύπτεται ως προϋπόθεση της
διακριτής και πεπερασµένης
αυτογνωσίας µας. Άλλωστε, χα-
ρακτηριστικό της ανθρώπινης
γνώσης αλλά και της ανθρώπι-
νης µνήµης είναι το πεπερασµέ-
νο, ενώ το άπειρο προσεγγίζεται
ως η άρνηση του πεπερασµένου.
και η µνήµη έχουν διακριτό χα-
ρακτήρα. Το συγκεκριµένο κε-
φάλαιο στρέφει το ενδιαφέρον
του αναγνώστη στο ζήτηµα της
επικοινωνίας και της διυποκει-
µενικής συναίνεσης µέσω του
ερωτήµατος «πώς η ιδιωτικότη-
τα της µνήµης και του νοητικού
περιεχοµένου επιτρέπει την κοι-
νή θέαση των τεκταινοµένων;»
Πρόκειται για τη συµφωνία των
θεάσεων του ίδιου γεγονότος
που περνάει µέσα από την ιδι-
ωτική απεικόνιση του κόσµου.
Η φιλοσοφική λύση που δίνεται
στο πρόβληµα είναι γενικότερου
χαρακτήρα και αφορά τις διµε-
λείς σχέσεις και τον τρόπο κατα-
νόησής τους (βλ. κεφάλαιο «Ιδι-
ότητες και Σχέσεις»). Σύµφωνα
µε αυτή τη λύση, η επικοινωνια-
κή σχέση του Α µε τον Β πρέπει
να εκφράζεται ως σύζευξη του Α
ως έχοντος την ιδιότητα να επι-
κοινωνεί µε τον Β και του Β ως
έχοντος την ιδιότητα να επικοι-
νωνεί µε τον Α. Η διµελής σχέση
καθεαυτή δεν έχει οντολογική
υπόσταση. Όµως τα σχετιζόµε-
να βιώνουν την επικοινωνιακή
τους σχέση ως «εσωτερική» τους
ιδιότητα.
ΑΠΕΙΡΟΣΤΟ
Στο κεφάλαιο «Οι φιλοσοφικές
προϋποθέσεις της πρωτοβάθµιας
λογικής», ο συγγραφέας προσδι-
ορίζει και οριοθετεί την περιοχή
της πρωτοβάθµιας λογικής περι-
γράφοντας τα κύρια στοιχεία του
λεξιλογίου µιας πρωτοβάθµιας τυ-
πικής γλώσσας και τονίζοντας τις
οντολογικές της προϋποθέσεις.
Η πρωτοβάθµια λογική στηρίζε-
ται στο αντικείµενο ως θεµελιώδη
οντολογική µονάδα. Το οντολο-
γικό µοντέλο αριστοτελικής υφής
υιοθετεί οντότητες-αντικείµενα
που φέρουν συγκεκριµένες ιδι-
ότητες. Οι ιδιότητες δεν έχουν,
ωστόσο, ανεξάρτητη ύπαρξη. Σε
αυτό το οντολογικό υπόβαθρο
θεµελιώνεται η πρωτοβάθµια λο-
γική, επειδή στο ερµηνευτικό σύ-
µπαν της εµπεριέχονται ακριβώς
αντικείµενα που έχουν ιδιότητες.
Στο εν λόγω ερµηνευτικό σύµπαν
δεν εµπεριέχονται ως οντολο-
γικά ανεξάρτητες οντότητες οι
ιδιότητες. Αυτό γίνεται εµφανές
από τη χρήση των ποσοδεικτών
οι οποίοι εφαρµόζονται σε θέ-
σεις αντικειµένων και µόνον. Ας
σηµειωθεί, ωστόσο, ότι στο επί-
πεδο της θεωρίας συνόλων, στο
βαθµό που µια ιδιότητα θεωρεί-
ται (εκτασιακά) ως η συλλογή ή
το σύνολο των αντικειµένων που
ικανοποιούν την ιδιότητα, υπο-
στασιοποιούνται οι συλλογές ή τα
σύνολα ως νέα αντικείµενα, κάτι
που αποτελεί πράξη πλατωνικού
χαρακτήρα. Ως προς τη σηµασι-
ολογία της πρωτοβάθµιας λογι-
κής, ο συγγραφέας διακρίνει µια
ελαχιστοποίηση των προϋποθέ-
σεων αποτίµησης της αλήθειας.
Η πρωτοβάθµια λογική είναι «δί-
τιµη» λογική, µε το αληθές και το
ψευδές να αποτελούν τις µόνες
εναλλακτικές τιµές αληθείας των
προτάσεών της. Επίσης, ο συγ-
γραφέας αναφέρεται στην εκφρα-
στική οικονοµία της πρωτοβάθµι-
ας λογικής εντοπίζοντάς τη σε
τρεις όψεις: i) στην ανεξαρτησία
και την επάρκεια του χρησιµο-
ποιούµενου συνόλου συνδέσµων·
ii) στην αµοιβαία ανεξαρτησία
των µη λογικών συµβόλων στο
πλαίσιο µιας αξιωµατικής θεωρί-
ας· iii) σε αισθητικά και χρηστικά
στοιχεία που αφορούν την υιο-
θέτηση συµβόλων και το µήκος
εκφράσεων, τύπων και προτάσε-
ων. Η διάκριση µεταξύ γλώσσας
αντικειµένου και µεταγλώσσας
επανέρχεται σε αυτό το κεφάλαιο
σε σχέση µε την πρωτοβάθµια λο-
γική. Η ιεράρχηση των γλωσσών
εκφράζει ένα αίτηµα θεµελιοκρα-
τικού χαρακτήρα. Επίσης, το ίδιο
θεµελιοκρατικό αίτηµα εκδηλώ-
νεται στους ορισµούς των τύπων
µιας πρωτοβάθµιας γλώσσας,
από τους στοιχειώδεις µέχρι τους
συνθετότερους. Ο συγγραφέας
παρατηρεί ότι η εν λόγω αλγο-
ριθµική οικοδόµηση θεµελιοκρα-
τικού χαρακτήρα έχει πρότυπο
τους φυσικούς αριθµούς. Παρό-
µοιες εκφράσεις του θεµελιοκρα-
τικού αιτήµατος διαπιστώνονται
στους άπειρους διατακτικούς
αριθµούς, όπως και στους πληθα-
ρίθµους. Είναι ενδιαφέρον ότι ένα
καθαρά φιλοσοφικό αίτηµα όπως
το θεµελιοκρατικό κατανοείται
και φωτίζεται από τον συγγραφέα
µέσα από τη διασύνδεσή του µε
συνολοθεωρητικές έννοιες.
Το κεφάλαιο «Απειροστά: εισαγω-
γή, εξοβελισµός και παλινόρθωση»
αναφέρεται στην έννοια του απει-
ροστού και την περιπέτειά της
στην ιστορία των µαθηµατικών.
Ξεκινώντας από την αρχαιότητα,
ο συγγραφέας περιγράφει όψεις
της µεθόδου της εξάντλησης ως
µεθόδου επίλυσης συγκεκριµένων
προβληµάτων εύρεσης εµβαδών ή
όγκων µε χρήση της αρχής Αρχι-
µήδους - Ευδόξου. Έπειτα γίνεται
η µετάβαση στους µεσαιωνικούς
χρόνους όταν άκµασε η συζήτηση
για την ύστατη φύση των δοµικών
λίθων του συνεχούς. Το φιλοσοφι-
κό ερώτηµα είναι εάν οι δοµικοί λί-
θοι του συνεχούς είναι αδιάστατες
οντότητες ή απειροελάχιστες µη
περαιτέρω διαιρέσιµες. Στη συ-
νέχεια ο συγγραφέας αναφέρεται
στον Νεύτωνα και στον Λάιµπνιτς
και στη θεµελίωση του απειροστι-
κού λογισµού τον 17ο αιώνα, επι-
σηµαίνοντας ορισµένες διαφορές
τους. Τα απειροστά του Λάιµπνιτς
ήταν γι’ αυτόν χρήσιµα φανταστι-
κά κατασκευάσµατα (επινοήσεις).
Ωστόσο, η ασάφεια και η αντιφα-
τικότητα που συνόδευαν τη χρήση
τους προσέλκυσαν την κριτική του
Berkeley. Μόνον τον 19ο αιώνα οι
ασάφειες εξαλείφθηκαν.  επιστήµη, τη σχέση µεταξύ της
Χάρη στις εργασίες των Cauchy,
Riemann, Weierstrass, Dedekind,
Cantor και την εισαγωγή των ε-δ
τεχνικών, η έννοια του απειρο-
στού εγκαταλείφθηκε. Μέσω των
τεχνικών ε-δ κατέστη δυνατή η
οριστική θεµελίωση της πραγ-
µατικής ευθείας. Στη συνέχεια,
ο συγγραφέας επανέρχεται σε
µια συγκεκριµένη εκδοχή των
απειροστών του 20ού αιώνα
µέσω µιας περιγραφής στοιχεί-
ων της non standard analysis του
Robinson.
Το βιβλίο περιλαµβάνει επίσης
κάποια λιγότερο τεχνικά κεφά-
λαια αλλά µε εξαιρετικό ενδιαφέ-
ρον, όπως π.χ. «Λογοτεχνία και
επιστήµη: αφήγηση και αντικει-
µενικότητα», «Η φιλοσοφία δεν
είναι κοινωνιολογία», «Το ον και
το δέον», «Επιστηµονίζουσες προ-
καταλήψεις και η θέση της φιλο-
σοφίας», στα οποία ο συγγραφέας
µελετά τη σχέση ή τη διάκριση
της φιλοσοφίας µε/από άλλες πε-
ριοχές της νοητικής ανθρώπινης
δραστηριότητας όπως η κοινωνι-
ολογία ή η επιστήµη, καθώς και
τη σχέση της λογοτεχνίας µε την
λογικής και της φιλοσοφίας και
τη σχέση της οντολογίας µε την
ηθική.  ανίχνευσης πιθανών απαντήσεων
Επιχειρήθηκε µια σκιαγράφηση
των βασικών αξόνων των φιλο-
σοφικών διερευνήσεων που πε-
ριλαµβάνονται σε µια σειρά επι-
λεγµένων κεφαλαίων, στα οποία
διαπιστώνει κανείς το γνώριµο
(στους αναγνώστες του) ύφος του
∆ιονλυση Αναπολιτάνου, δηλαδή
µία σύνθεση βαθέος φιλοσοφικού
λόγου, αυστηρότητας διατυπώσε-
ων, συχνά µάλιστα µε λογοτεχνι-
κό χειρισµό της φιλοσοφικής έκ-
φρασης. Τα κείµενα διατυπώνουν
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 57
ερευνητικά φιλοσοφικά ερωτή-
µατα και προβλήµατα που χαρα-
κτηρίζονται «οριακά», διότι δεν
µπορούν να επιλυθούν οριστικά
και διαφεύγουν κάθε επιστηµονι-
κής προσπάθειας αντιµετώπισής
τους. Πρόκειται για προβλήµατα
της οντολογίας, της γνωσιολογί-
ας, της φιλοσοφίας της γλώσσας
και της λογικής, καθώς και της
φιλοσοφίας των µαθηµατικών,
τα οποία ο συγγραφέας επιχειρεί
να αναδείξει και να θέσει προς
συζήτηση µε γνήσιο βιωµατικό
τρόπο. Η σχέση του συγγραφέα
µε τη φιλοσοφία είναι η ίδια βιω-
µατική. Ο διερευνητικός τρόπος
εκδιπλώνει όψεις της εκάστοτε
φιλοσοφικής θεµατικής οι οποίες
αναδύονται για να οριοθετηθούν
µε ακρίβεια και να προσδιορι-
στούν συγκεκριµένες δυνατότη-
τες προσέγγισής τους. Είναι µά-
λιστα ενδιαφέρον το ότι πολλές
από αυτές τις όψεις, αν και γνή-
σια φιλοσοφικές και συχνά µη
εµφανώς συσχετιζόµενες µε τα
µαθηµατικά, προσεγγίζονται υπό
µία οπτική µαθηµατικής εννοιο-
λογικής προέλευσης. zx
 Εντισον, Τέσλα, Γουεστινγκχάουζ
Από τον Δημητρη Κώστοπούλο

Graham Moore, Οι
τελευταίες µέρες της νύχτας.
Μυθιστόρηµα, µετάφραση
από τα αγγλικά: Αλέξης
Καλοφωλιάς, Κλειδάριθµος,
Αθήνα 2019, 510 σελ.
Τρία πρόσωπα βρέθηκαν µαζί, ανταγωνίστηκαν, κέρδισαν και έχασαν στον αδυσώπητο εµπορικό
πόλεµο του ηλεκτρικού ρεύµατος, στη Νέα Υόρκη, στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Τόµας Έντισον,
ιδιοκτήτης της Edison General Electric του που είχε κατοχυρώσει την πατέντα του λαµπτήρα πυ-
ρακτώσεως, ο ανταγωνιστής του Γουεστινγκχάουζ, της Westinghouse Electric Company και ο Νί-
κολα Τέσλα, ένα οραµατιστής και επίµονος ερευνητής των δυνατοτήτων του ηλεκτρισµού. Μέσα
από τις συγκρούσεις των τριών αυτών προσωπικοτήτων, και την επένδυσή τους στην καινοτοµία,
πρόβαλε ο εικοστός αιώνας. [ΤΒJ]

«Ο κόσµος δεν τη χωρούσε τέτοιαν
απόγνωση και κανένας θεός δεν έβγα-
ζε σπινθήρα»
Νίκος Καρούζος
περνούν σήµερα τις 200.000.
Σχεδόν αποκλειστικός τρο-
φοδότης ενέργειας του πλανή-
τη είναι ο Ήλιος. Ο πλανήτης
µας, σαν καθρέφτης, αντανακλά
ροής ενέργειας από τον ήλιο στις
τροφικές αλυσίδες. Το πετρέλαιο,
που υπάρχει άφθονο στην περιοχή
και εµφανίζεται ξαφνικά σε πηγά-
δια τα οποία καίγονται, χρησιµο-
δεύτερο δώρο του Προµηθέα,
την τεχνολογία για πρακτικούς
σκοπούς, αντίθετα µε την αριστο-
κρατική τεµπέλικη αυταρέσκεια
της κοσµοπολίτισσας Μεσογείου,

Η
εναλλαγή της νύ-
χτας µε την ηµέρα,
όσο και η διάρκειά
τους, σαν να τρώει
η µια την άλλη, εί-
ναι ένα καθαρά φυσικό φαινόµενο
που οφείλεται στην περιφορά της
γης γύρω από τον ήλιο αλλά και
στην περιστροφή της γύρω από
έναν κεκλιµένο άξονα. Αλλά η δυ-
νατότητα του ανθρώπου να επεµ-
βαίνει, αλλάζοντας το µικροκλίµα
του και αυξάνοντας τον χρήσιµο
χρόνο του, αποτελεί µια κρίσιµη
συνιστώσα της διαχρονικής εξέλι-
ξης των πολιτισµών και των γεω-
πολιτικών ανακατατάξεων. Με τον
µυθολογικό Προµηθέα, συµβολικά,
να αποτελεί το ορόσηµο του αν-
θρώπινου πολιτισµού.
Κάποτε, ο επιπόλαιος Επιµη-
θέας µοίρασε όλες τις φυσικές δυ-
νάµεις στα ζώα και άφησε τελείως
γυµνό και ανυπεράσπιστο, σε έναν
αφιλόξενο κόσµο, τον άνθρωπο.
«Μα τότε ο γιος του Ιαπετού την κλέ-
βει, για τον άνθρωπο από τον ∆ία τον
σοφό µέσα σ’ ένα καλάµι κι από τον
θεό κρυφά». Είναι ο Προµηθέας
(αυτός που προ-µαθαίνει) και µε τη
φωτιά, αλλά και µε τις πρωτόγονες
τεχνικές διατήρησης και αναπαρα-
γωγής της, η γνώση γίνεται κτήµα
του ανθρώπινου είδους που γρήγο-
ρα, σε σχέση µε τους γεωλογικούς
αιώνες, θα κυριαρχήσει πάνω στον
πλανήτη. Οι ενεργειακές ανάγκες
του ανθρώπου, που είναι µόλις
2.000-3.000 θερµίδες (όσο η τρο-
φή του), εκτοξεύονται στις 10.000
θερµίδες µε τη χρήση της φωτιάς.
Πολύ µακριά βέβαια από τις ση-
µερινές ενεργειακές ανάγκες του
µέσου αµερικανού πολίτη, που ξε-
το µεγαλύτερο µέρος αυτής της
ενέργειας. Σε αυτή την επαφή, η
Γη πρέπει να δεσµεύσει όσο πε-
ρισσότερη ενέργεια µπορεί. Αλλά
µε την παρέµβαση της χλωρο-
φύλλης, που δεσµεύει τεράστιες
ποσότητες ηλιακής ενέργειας µε
τη µορφή των υδατανθράκων, τα
φυτά καταφέρνουν να δηµιουρ-
γήσουν αυτό που οι επιστήµο-
νες σήµερα ονοµάζουν «νησίδες
απολιθωµένης ενέργειας». Απλώς
να υπενθυµίσω ότι µέρος από το
µεγάλο αυτό φυτικό απόθεµα του
πλανήτη, κάποιες εποχές γεωλο-
γικά κατάλληλες, θα εγκλωβιστεί
σε µεγάλες λεκάνες, όπου θα µε-
τασχηµατιστεί στα µεγάλα κοιτά-
σµατα άνθρακα και, µε πιο σύν-
θετες διαδικασίες, σε κοιτάσµατα
πετρελαίου, η κατοχή και εκµε-
τάλλευση των οποίων άλλαξε τον
γεωπολιτικό χάρτη του κόσµου.
Η στιγµή που ο άνθρωπος, µε ή
χωρίς τον Προµηθέα, βρίσκει τον
τρόπο να απελευθερώσει αλλά και
να ελέγξει αυτή την απολιθωµένη
ενέργεια στα ξυλώδη µέρη των φυ-
τών, είναι η αφετηρία του ανθρώ-
πινου πολιτισµού. Για πρώτη φορά
κάποιο πλάσµα πάνω στον πλανή-
τη έχει τη δυνατότητα να αλλάζει
το µικροκλίµα του και να εκτοπίζει
το σκοτάδι.
Στη Μεσοποταµία, η γεωργική
επανάσταση θα δηµιουργήσει τις
πρώτες µεγάλες πόλεις κατά µήκος
των δυο ποταµών που αποτελούν
το ενεργειακό όχηµα της επικοι-
νωνίας τους. Γιατί οι επικοινωνίες
είναι η αρχή και το τέλος του πο-
λιτισµού µας. Αλλά και η γεωργική
επανάσταση είναι µια ενεργειακή
επανάσταση, γιατί δεν είναι τίποτε
άλλο παρά µια εντατικοποίηση της
ποιείται τότε ως δοµικό υλικό και
λατρευτικό στοιχείο. Αργότερα θα
στεγανοποιήσει και τα φοινικικά
καράβια που, έτσι, θα µπορέσουν
να ανοιχτούν στη Μεσόγειο και να
την κατακτήσουν.
Το κέντρο του κόσµου, σιγά
σιγά, µετατοπίζεται πια στη Με-
σόγειο. Το συγκεκριµένο γεωγρα-
φικό πλάτος, µε το κλίµα του και
τη µεγάλη διάρκεια και ένταση
του ηλιακού φωτός, εξασφαλί-
ζει κάτι πολύτιµο. Παράταση
του χρήσιµου χρόνου χωρίς πρό-
σθετες ενεργειακές επιδοτήσεις.
Ταυτόχρονα, υπάρχει η θάλασσα
που δηµιουργεί µεγάλο ζωτικό
χώρο, ένα τεράστιο πεδίο κίνη-
σης µε ελάχιστες τριβές. Σε αυτό
το ανοιχτό πεδίο ελαχίστων τρι-
βών θριαµβεύει η αιολική ενέρ-
γεια. Συµβολικά, στις ελληνικές
τριήρεις και στις ρωµαϊκές γαλέ-
ρες συνυπάρχουν οι δυο µεγάλες
κυρίαρχες µορφές ενέργειας της
εποχής. Η µυϊκή δύναµη των
δούλων στα κουπιά και ο άνεµος
στα ιστία. Η φυσική ενεργεια-
κή υπεροχή της Μεσογείου έχει
αποτέλεσµα, γύρω από αυτή, να
αναπτυχθεί όλος ο γνωστός τότε
κόσµος, σαν τα βατράχια που,
σύµφωνα µε τον Πλάτωνα, είναι
στραµµένα προς το εσωτερικό
της λίµνης και κοάζουν.
Ο Μεσαίωνας ξεκινάει µε µια
αργή επανάσταση που µετατο-
πίζει σιγά σιγά το κέντρο του
κόσµου στο Βορρά. Πρώτα αλ-
λάζουν οι κυρίαρχες αντιλήψεις
ξεκινώντας από τα µοναστήρια.
Το laborare est orare διαπερνά
τον καθυστερηµένο ευρωπαϊκό
ιστό, που ανακαλύπτει την αξία
της εργασίας και αξιοποιεί το
που τη χρησιµοποιεί για εντυπω-
σιασµό ο κόσµος των µηχανικών
που έρχεται στο προσκήνιο. Σε
αυτόν των κόσµο των µηχανικών
που κυριαρχεί στην οικονοµική
ζωή αλλά και στην καθηµερινό-
τητα της Ανατολικής Ακτής των
ΗΠΑ, στα τέλη του 19ου αιώνα,
µας µεταφέρει το µυθιστόρηµα
του Γκράχαµ Μουρ, Οι τελευταίες
µέρες της νύχτας.
Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Αλλά το annus mirabilis της Ευ-
ρώπης είναι το 1764. Τη χρονιά
εκείνη, ο Τζέιµς Βατ ανακαλύ-
πτει την ατµοµηχανή. Το κέ-
ντρο του κόσµου µετατοπίζεται
στις ανθρακοφόρες πεδιάδες
της Κεντρικής Ευρώπης και της
Βρετανίας. Για πρώτη φορά, ο
άνθρωπος χώνει το χέρι του βα-
θιά στη Γη και ανασύρει αυτά τα
τεράστια κοιτάσµατα απολιθω-
µένης ενέργειας. Απελευθερώνει
τεράστιες ποσότητες ενέργειας
που οι τεχνολογίες του ατµού
µετατρέπουν σε χρήσιµο έργο.
Η θερµότητα δεν θα είναι πια
µια «πεθαµένη ενέργεια». Αυτή η
τεχνολογική και ενεργειακή επα-
νάσταση αλλάζει άρδην την τύχη
και τη µορφή του πλανήτη. Τα
πάντα αρχίζουν να τρέχουν πολύ
γρήγορα. Το 1767, ο Τζέιµς Χαρ-
γκρέιβς, µε την περίφηµη Speedy
Jane, δεκαπλασιάζει την ταχύτη-
τα γνεσίµατος στα εργοστάσια
υφαντουργίας. Το 1807 εµφανί-
ζεται στον ποταµό Χάντσον το
πρώτο ατµοκίνητο ποταµόπλοιο
και το 1814 ο Στήβενσον θα κα-
ταφέρει να σύρει µε µια ατµοµη-

58 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]


χανή οκτώ µεγάλα βαγόνια.
Η χρήση του ατµού έχει δηµι-
ουργήσει τεράστιες βιοµηχανι-
κές µονάδες που, µε τη λογική
της αύξησης της παραγωγής,
χρειάζεται να αυξήσουν τον ερ-
γασιακό χρόνο. Το λάδι της φά-
λαινας, ταυτόχρονα, έχει την
πρωτοκαθεδρία ως φωτιστικό,
για τις ανάγκες της αναβαθµι-
σµένης αισθητικά καθηµερινό-
τητας της ανερχόµενης αστικής
τάξης. Είναι ιδανικό γιατί µυρίζει
λιγότερο, έχει λιγότερη καπνιά
και µεγαλύτερη φωτεινότητα. Η
κηροζίνη, που θα ανακαλύψει το
1849 ο Καναδός Αβραάµ Γκέν-
σερ, θα σώσει τις φάλαινες από
τον πλήρη αφανισµό. Το 1857, ο
Μάικλ Ντιτζ ανακαλύπτει τη λά-
µπα πετρελαίου. Την ίδια εποχή,
ένας πολωνός φαρµακοποιός, ο
Λουκίσεβιτς, θα φωτίσει το τοπι-
κό νοσοκοµείο για µια επείγουσα
εγχείρηση µέσα στην άγρια νύ-
χτα. Τότε θα παραγγελθούν χί-
λιες λάµπες πετρελαίου µέσα σε
µια νύχτα.
Το 1847, ένας ρώσος µηχανικός,
ο Σιµιένοφ, θα αντλήσει πετρέ-
λαιο από ένα πηγάδι στο Μπακού.
Και είναι ο «Συνταγµατάρχης»
Ντρέικ1 που, το 1859, κατορθώνει
µε ένα χειροποίητο γεωτρύπανο να
βρει πετρέλαιο σε βάθος 23 µέτρων
στην Πενσυλβάνια. Με την ίδρυση,
το 1863, από τον Ροκφέλερ, του
πρώτου διυλιστηρίου στο Κλήβε-
λαντ, περνάµε στην εποχή του πε-
τρελαίου, αν και η κύρια χρήση του
στην αρχή είναι φωτιστική. Στην
Ευρώπη όµως, το 1873, καταφέρ-
νουν να βγάλουν φωταέριο (αέριο
που φωτίζει) από το κάρβουνο.
Όλοι προσπαθούν να κάνουν τη
νύχτα µέρα. Ο ανταγωνισµός, τε-
χνολογικός και οικονοµικός, για τις
τελευταίες µέρες της νύχτας είναι
σκληρός. Τότε κάποιος άναψε την
πρώτη λάµπα ηλεκτρισµού. Ο τη-
λέγραφος είχε µικρύνει την υδρό-
γειο, οι ηλεκτρικές λυχνίες θα συρ-
ρίκνωναν τη νύχτα.
ΜΕΤΑΞΎ ΕΝΤΙΣΟΝ
ΚΑΙ ΓΟΎΕΣΤΙΝΓΚΧΑΟΎΖ
Η εποχή του ηλεκτρισµού τυπικά
ξεκινάει µε τον Αλεσάντρο Βόλτα.
Τα ηλεκτρικά φαινόµενα εµφα-
νίζονται συχνά στη φύση αλλά το
ίδιο ξαφνικά εξαφανίζονται. Τότε,
κάπου στη δεκαετία του 1790,
ανάµεσα στις έρευνές του, ο Βόλ-
τα παρατήρησε ότι αν τοποθετήσει
έναν χάλκινο δίσκο, σαν νόµισµα,
στη µια πλευρά της γλώσσας και
Φλόριντα, 11 Φεβρουαρίου 1929. Τρεις από τους πατέρες του µοντέρνου κό-
σµου. Από αριστερά, ο αυτοκινητοβιοµήχανος Χένρι Φορντ, ο Τόµας Έντισον
και ο ζάπλουτος επιχειρηµατίας Χάρβεϊ Φάιρστοουν.
ένα αντίστοιχο από ψευδάργυρο
στην άλλη, και µετά ενώσει τους
δυο δίσκους, θα νιώσει ένα µούδια-
σµα. Το 1800, ο Βόλτα παρουσία-
σε την «ηλεκτρική στήλη» του, την
πρώτη µπαταρία παραγωγής συ-
νεχούς ηλεκτρικού ρεύµατος, στη
Βασιλική Ακαδηµία του Λονδίνου.
Εντυπωσιασµένος ο Ναπολέων
τον καλεί στο Παρίσι την επόµενη
χρονιά, όπου θα επαναλάβει την
επίδειξη. Ο 19ος ήταν ο αιώνας
που θα οδηγούσε στον ηλεκτρικό
µετασχηµατισµό της κοινωνίας.
Το 1888, στη Νέα Υόρκη, «τα
καλώδια του ηλεκτρικού, τα χο-
ντρά µαύρα σύρµατα [...] είχαν
αρχίσει πρόσφατα να χαράζουν
τους ουρανούς της πόλης. Καθώς
διασταυρώνονταν µε τα πιο λε-
πτά παλιότερα καλώδια του τηλέ-
γραφου, οι ανοιξιάτικοι άνεµοι τα
είχαν µπλέξει σε έναν µπερδεµέ-
νο σωρό». Προσπαθώντας να τα
ξεµπλέξει, ένας εργάτης, στις 11
Μαΐου εκείνης της χρονιάς, θα γί-
νει κάρβουνο. Οι New York Times,
την εποµένη, θα κυκλοφορήσουν
µε πρωτοσέλιδο τίτλο «Θάνατος
ανάµεσα στα καλώδια». Με την
περιγραφή αυτού του περιστατικού
ξεκινάει την αφήγησή του ο, βρα-
βευµένος µε Όσκαρ για το σενάριο
της ταινίας Η τέχνη της µίµησης,
Herbert Hoover Library
η τεχνολογική εξέλιξή του και η
σταθεροποίησή του θα ήταν δρό-
µος χωρίς γυρισµό. Καθισµένος
πίσω από το γραφείο του από µα-
όνι, µε το πούρο στο χέρι, ο Τό-
µας Έντισον απευθύνεται στον
γεµάτο τρακ νεαρό δικηγόρο και
κεντρικό ήρωα του µυθιστορήµα-
τος, Πολ Κράβαθ:
Με την ευλογία του φωτός µου,
το ωράριο των εργαζοµένων δεν
περιορίζεται από τη δύση του
ηλίου. ∆εν µπορείς να ξεχωρί-
σεις πια τα µεσάνυχτα από το
µεσηµέρι. Η νύχτα των προγό-
νων µας τελειώνει. Το ηλεκτρικό
φως είναι το µέλλον.
Αυτό το µέλλον και, κυρίως, την
οικονοµική του εκµετάλλευση δι-
εκδικούσαν οι ποικιλόµορφες επι-
χειρήσεις που ξεφύτρωναν σαν
µανιτάρια. Γιατί, από τη δεκαετία
του 1870, ένας συνεχώς αυξανόµε-
νος αριθµός ανακαλύψεων γινόταν
από µεγαλύτερες οµάδες ερευνη-
τών που δούλευαν σε ένα καινούρ-
γιο είδος βιοµηχανικού εργαστη-
ρίου έρευνας. Οι νέοι διευθυντές
ερευνών έπρεπε φυσικά να κα-
τανοήσουν τον ηλεκτρισµό, αλλά
ταυτόχρονα έπρεπε να δεχτούν να
Γκράχαµ Μουρ2. δουλέψουν µε ανάθεση έργου ό,τι
Αλλά η Νέα Υόρκη είναι ακόµα και αν αυτό συνεπαγόταν. Σε αυτή
µια σκοτεινή πόλη. την επιχειρηµατική κανονικότητα
δεν µπόρεσε ποτέ να προσαρµο-
Η Μπρόντγουεϊ ήταν µισοσκό- στεί η οραµατική ιδιοφυΐα του Νί-
τεινη τόσο αργά τη νύχτα. Οι κολα Τέσλα.
λιγοστές λάµπες φωταερίου που Το 1888, το τοπίο είχε ξεκαθα-
φώτιζαν το δρόµο έδιναν στο ρίσει. ∆υο παίκτες και οι εταιρεί-
πλακόστρωτο µια αµυδρή κί- ες τους διεκδικούν το ηλεκτρικό
τρινη λάµψη. Μόνο ένα σηµείο µέλλον της Αµερικής. Η Edison
άστραφτε πιο µακριά. Η Γουόλ General Electric του Έντισον
Στριτ, στα νότια, ήταν µια ακρό- και η Westinghouse Electric
πολη από λαµπερό φως που ξε- Company του Γουεστινγκχάουζ.
πρόβαλλε ανάµεσα στη ζοφερή Τα εργαστήρια της πρώτης βρί-
καπνιά και στα καυσαέρια του σκονταν στο Νιου Τζέρσεϊ αλλά
Μανχάταν. τα γραφεία της στο κέντρο της
Νέας Υόρκης, στην έως και σή-
Εκτός από την περιοχή της Γου- µερα µοδάτη 5η Λεωφόρο. Αντί-
όλ Στριτ, ελάχιστοι δρόµοι, όπως θετα ο δεύτερος είχε τα εργαστή-
η Μάντισον και η 34η Οδός ρια του στο Πίτσµπουργκ και την
όπου κατοικούσαν οι πλούσιοι έπαυλή του στο ύπαιθρο. Το νο-
ιδιοκτήτες της πόλης, φωτίζο- σηρό κλίµα της Νέας Υόρκης του
νταν µε ηλεκτρικό ρεύµα. Επί- ήταν ανυπόφορο. Αλλά, εκτός
σης, µια γεννήτρια ηλεκτρικού από τα εργαστήρια, η µάχη θα
ρεύµατος που είχε εγκαταστήσει κρινόταν και στα νοµικά γραφεία
ο Έντισον φώτιζε τον πυρσό του της πόλης. Συµβολικό αντικείµε-
Αγάλµατος της Ελευθερίας. Όλοι νο της διαµάχης ήταν ο λαµπτή-
αυτοί χρησιµοποιούσαν περίπου ρας και οι 312 αγωγές που είχαν
το 99% της συνολικής παραγω- κατατεθεί και είχαν αντικείµενο
γής ηλεκτρικού ρεύµατος στις το ∆ίπλωµα Ευρεσιτεχνίας Νο
ΗΠΑ. Ήταν η αρχή και, παρ’ 223.898-27/1/1880, το οποίο
ότι το ηλεκτρικό ρεύµα ήταν ακό- χορηγήθηκε στον Έντισον για
µα κάτι αβέβαιο και για πολλούς την εφεύρεση του «ηλεκτρικού
επικίνδυνο, γινόταν φανερό ότι λαµπτήρα πυρακτώσεως». Ο νε-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 59

αρός φιλόδοξος δικηγόρος Πολ
Κράβαθ εκπροσωπούσε τον Γου-
εστινγκχάουζ.
Στις 16 Σεπτεµβρίου 1878, ο
Έντισον είχε ανακοινώσει στην
εφηµερίδα New York Sun ότι είχε
λύσει το πρόβληµα της δηµιουρ-
γίας αξιόπιστων, ασφαλών και,
το πιο σηµαντικό, ευχάριστων
συνθηκών φωτισµού για εσωτε-
ρικούς χώρους. Στους έκθαµβους
δηµοσιογράφους ανακοίνωνε ότι,
σύντοµα, θα περνούσε καλώδια
στο Κάτω Μανχάταν. Την ίδια
ηµέρα, οι τιµές των µετοχών των
µεγάλων εταιρειών αερίου στις
ΗΠΑ και τη Βρετανία έπεσαν
πάνω από 20%.
Ο Έντισον, ένα κακοποιηµένο
από τον πατέρα του παιδί, που
είχε εγκαταλείψει το σχολείο στο
µακρινό Μίσιγκαν, όταν έφτασε
στη Νέα Υόρκη ήταν φτωχός και
δυστυχισµένος. Ήταν όµως και
ευφυής. Ο, επίσης νεαρός, Άλεκ
Μπελ µόλις έχει ανακαλύψει την
αρχή λειτουργίας του τηλεφώνου,
για χατίρι της βαρύκοης Μέιµπελ
µε την οποία ήταν ερωτευµένος
Οι µεγάλες τηλεγραφικές εται-
ρείες ένιωσαν την απειλή. Η µε-
γαλύτερη απ’ αυτές, η Western
Union, απευθύνθηκε στον νεαρό
Τόµας Έντισον. Ήταν η εποχή
που οι πλούσιοι επενδυτές, όταν
εντόπιζαν ένα νέο ηλεκτρικό
προϊόν, έβρισκαν έναν τεχνο-
λογικό µισθοφόρο, αρκετά εξει-
δικευµένο, για να δηµιουργήσει
την ίδια συσκευή ελαφρά διαφο-
ροποιηµένη. Βέβαια, ακολουθού-
σαν αγωγές. Ήταν καιροί και για
δικηγόρους.
Ο νεαρός Έντισον τα κατάφερε
τοποθετώντας µια µπαταρία µπρο-
στά στο µικρόφωνο, αυξάνοντας
έτσι την ένταση και τη διάρκεια
του σήµατος. Ενθουσιασµένος ο
επικεφαλής της Western Union,
Γουίλλιαµ Όρτον, τον αντάµειψε
µε ένα ποσό ισοδύναµο µε µερικά
εκατοµµύρια σηµερινά δολάρια,
αλλά αυτό δεν τον εµπόδισε να δη-
λώσει αργότερα: «Έχει ένα κενό
εκεί που έπρεπε να βρίσκεται η συ-
νείδησή του».3
ΤΣΑΜΠΑ ΚΑΙΕΙ Η ΛΑΜΠΑ;
Ο καταξιωµένος Έντισον, ένας
Προµηθέας της σύγχρονης επο-
χής, ένας Μαγος που µπορούσε
«να κλείσει µια αστραπή σ’ ένα
µπουκάλι µε γυαλί, φωνές σε ένα
χάλκινο σύρµα», διεκδικούσε την
αποκλειστικότητα στην κατασκευή
λαµπτήρων πυρακτώσεως, που θα
60 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
O Τζορτζ Γουεστινγκχάουζ το 1884, την εποχή της δόξας.
τίναζε στον αέρα τους ανταγωνι-
στές του. Ο Γουέστινγκχαουζ χρη-
σιµοποιούσε τους λαµπτήρες των
Γουίλλιαµ Σόγερ και Άλµπον Μαν.
Στην πραγµατικότητα, οι πρώ-
τοι ηλεκτρικοί λαµπτήρες είχαν
παρουσιαστεί περίπου έναν αι-
ώνα πριν. Το 1809, ο σερ Χάµ-
φρεϊ Ντέιβι είχε προβεί σε µια
δηµόσια επίδειξη των «λαµπτή-
ρων τόξου». Η έκρηξη ήταν εκτυ-
φλωτική, ιδανική για το φωτισµό
υπαίθριων χώρων. Χρειαζόταν
όµως βελτιώσεις. Τη δεκαετία
του 1870, ο Αµερικανός Τσαρλς
Μπρας είχε αρχίσει να πουλάει
µεγάλα συστήµατα λαµπτήρων
τόξου για το φωτισµό υπαίθριων
χώρων σε όλη τη χώρα. Την ίδια
εποχή, στη Ρωσία, ο Αλεξάντερ
Λοντίγκιν τοποθέτησε 200 ηλε-
κτρικές λάµπες γύρω από το ναυ-
πηγείο στην Αγία Πετρούπολη,
αλλά αυτές καίγονταν σε λίγες
ώρες. Οι µεγάλες θερµοκρασίες
και ο κίνδυνος φωτιάς τις έκανε
ακατάλληλες για οικιακή χρήση.
Το αέριο ήταν ακόµα προτιµότε-
ρο.
Τότε µπήκε στο παιχνίδι ο Έντι-
σον. Το πρώτο µέταλλο που δοκί-
Wikipedia
µασε ήταν η πλατίνα, αλλά ήταν
πολύ ακριβή, το νικέλιο φωτοβο-
λούσε πολύ δυνατό φως που δεν
άντεχαν τα µάτια και τελικά και-
γόταν κι αυτό. Αφαίρεσε τον αέρα
µέσα από τις λάµπες, αλλά πάλι δεν
υπήρχε µέταλλο που να άντεχε πα-
ραπάνω από µερικές δεκάδες ώρες.
∆οκίµασε απανθρακωµένο χαρτί,
κοµµάτια φελλού και ίνες βαµβα-
κιού. Τελικά, το εργαστήριό του,
ψάχνοντας σε όλο τον κόσµο, βρή-
κε το γιαπωνέζικο µπαµπού. Αυτό
άντεχε σχεδόν για 1.500 ώρες. Οι
λάµπες του έγιναν βιδωτές και, δι-
εκδικώντας το µονοπώλιο του ηλε-
κτρικού ρεύµατος, σχεδίαζε δίκτυα
διανοµής και χρέωσης.
Η ουσιαστική όµως διαφορά της
διαµάχης µεταξύ των δυο ανδρών
και των εργαστηρίων τους ήταν η
µορφή του ηλεκτρικού ρεύµατος
που θα κυριαρχούσε στην Αµερική
και, κατόπιν, στον κόσµο όλο. Συ-
νεχές ή εναλλασσόµενο;
Το συνεχές το οποίο χρησιµο-
ποιείται αδιάλειπτα από την
εποχή του Φαραντέι. Και το
εναλλασσόµενο, το οποίο έχει
την ίδια ηλικία αλλά δεν βρίσκε-
ται πουθενά εκτός από το εργα-
στήριο. Επειδή είναι άχρηστο.
Τότε όµως εµφανίστηκε ο Νίκολα
Τέσλα.
Ήταν αδύνατος, «µε ύψος πάνω
από δυο µέτρα, λεπτό τσιγκελωτό
µουστάκι και µια φαρδιά χωρίστρα
στη µέση των γυαλιστερών µαύρων
µαλλιών του. Οι πρώτες σκέψεις
του Πολ ήταν πως έδειχνε σαν
να το είχε σκάσει από το τσίρκο».
Στην καθοριστική για την εξέλιξη
των πραγµάτων και επεισοδιακή
(εµφανίστηκε, αποσύρθηκε ξαφνι-
κά και το ίδιο ξαφνικά επανήλθε
µπροστά στο αµήχανο κοινό των
µηχανικών) διάλεξή του στο Πανε-
πιστήµιο Κολούµπια, όταν απέδει-
ξε ότι το εναλλασσόµενο ρεύµα όχι
µόνο µπορούσε να λειτουργήσει
αλλά θα ήταν ιδανικό µε τη βοήθεια
µετασχηµατιστών για να µεταφερ-
θεί σε µεγάλες αποστάσεις, χωρίς
τις απώλειες που είχε το συνεχές.
∆εν χρειαζόταν κάθε σπίτι ή κάθε
µικρό οικιστικό σύνολο να έχει τη
δική του γεννήτρια.
Ο Νίκολα Τέσλα γεννήθηκε
στις 10 Ιουλίου 1856 σε ένα χω-
ριό της σηµερινής Κροατίας, από
σέρβους γονείς, µε καταγωγή από
το Μαυροβούνιο. Ο πατέρας του,
Μιλούτιν, ήταν ορθόδοξος ιερέ-
ας. Η αυταρχική συµπεριφορά
του πατέρα του και ο θάνατος του
αδελφού του Ντάνε σε ατύχηµα
ίσως και να έπαιξαν ρόλο στη δι-
αµόρφωση του χαρακτήρα του.
Χρειάστηκε να κινδυνέψει η ζωή
του από µια επιδηµία χολέρας για
να του επιτρέψει ο πατέρας του
να σπουδάσει µηχανικός. Φοί-
τησε µε υποτροφία στο Πολυτε-
χνείο του Γκρατς. Στο τέλος του
δεύτερου έτους, µη αντέχοντας
το χλευασµό των συµφοιτητών
του για τον σχεδόν µοναστικό
τρόπο ζωής του, τα παράτησε.
Θα περνούσε στη συνέχεια µια
περίοδο ασωτίας και χαρτοπαι-
ξίας. Στο τρίτο έτος τον έδιωξαν.
Συνέχισε σπουδές στην Πράγα,
στο Πανεπιστήµιο του Καρόλου,
αλλά και εκεί διέκοψε. Στη Βου-
δαπέστη εργάστηκε ως τεχνικός
σχεδιαστής σε µια επιχείρηση τη-
λεφωνικού κέντρου που διηύθυνε
ο αργότερα διάσηµος ποδοσφαι-
ριστής Φέρεντς Πούσκας. Όταν
πωλήθηκε η επιχείρηση, έφυγε
στο Παρίσι, όπου προσελήφθη
στη Societe Electrique Edison.
Εντυπωσιασµένος, ένας συνερ-
γάτης του Έντισον τον έπεισε να
τον ακολουθήσει στη Νέα Υόρκη.
Ο Τέσλα έφτασε στη Νέα Υόρκη

τον Ιούνιο του 1884 µε το πλοίο
Satournia. Ήταν 28 ετών.4
Ωστόσο η ακαταστασία και το
κακό εργοστασιακό περιβάλλον
στα εργαστήρια του Έντισον, αλλά
κυρίως η απαξιωτική συµπεριφορά
του τελευταίου στο πρόσωπό του,
θα ταράξουν τον έτσι κι αλλιώς
υποχόνδριο και περίεργο στην συ-
µπεριφορά του, Τέσλα. Κάποια
στιγµή τα παράτησε και έφυγε.
Άνοιξε έτσι ο δρόµος για τον Γουε-
στινγκχάουζ.
Έκπληκτος ο δικηγόρος του
Πολ Κράβαθ που ανέλαβε να τον
προσεγγίσει, βρέθηκε αντιµέτω-
πος τόσο µε τις εµµονές του όσο
και µε την αδιαφορία του για τα
χρήµατα. «Μπορώ να χωνέψω
µόνο ένα δείπνο που ο όγκος του
εκφράζεται από έναν αριθµό δι-
αιρούµενο διά του τρία», έλεγε,
αλλά στο τέλος του δείπνου, ο
Τέσλα, που είχε φτάσει στη Νέα
Υόρκη µε κάτι περισσότερο από
πέντε σεντς στην τσέπη, είχε ξε-
χάσει από αφηρηµάδα πάνω στο
τραπέζι µια επιταγή 50.000 δο-
λαρίων. Όµως ο δικηγόρος του
Τέσλα δεν είχε την ίδια αντίληψη
για το χρήµα και πρόσθεσε στη
συµφωνία 30.000 ακόµα δολάρια
και µεγάλα ποσοστά – και ναι µεν
ο Γουεστινγκχάουζ είχε το φάκε-
λο της ευρεσιτεχνίας, αλλά δεν
είχε τον ίδιο τον Τέσλα. Αυτός θα
έστηνε ένα δικό του εργαστήριο
στη Νέα Υόρκη, στον τέταρτο
όροφο ενός βιοµηχανικού κτιρίου
της οδού Γκραντ. Αλλά οι ατέλει-
ωτες ώρες δουλειάς πάνω στην
ιδέα του «ασύρµατου τηλεφώνου»
θα τον οδηγούσαν το 1892 σε
νευρική κατάρρευση και αµνη-
σία. Τρία χρόνια αργότερα, µια
ανεξήγητη µέχρι σήµερα πυρκα-
γιά θα κατέστρεφε το εργαστήριό
του.
Αυτά τα δυο σε χρονική από-
σταση γεγονότα, ο Μουρ τα συγ-
χωνεύει σε ένα για τις ανάγκες της
µυθοπλασίας.
ΕΤΣΙ ΚΕΡΔΗΘΗΚΕ
Ο 20ός ΑΙΏΝΑΣ
«Ο Πόλεµος του Ρεύµατος»,
σύµφωνα µε τις εφηµερίδες, είχε
ξεκινήσει. Αλλά σε µια κοινωνία
που θριάµβευε η Οικονοµία της
Αγοράς και θεµελιώδης πυλώ-
νας της ήταν το Κράτος ∆ικαίου.
Έτσι, το πεδίο της µάχης συχνά
µεταφερόταν στις αίθουσες των
δικαστηρίων, ενώ στο παρασκή-
νιο την τελική λύση έδιναν οι µε-
γάλες επιχειρηµατικές συµφωνίες
O Νίκολα Τέσλα µπροστά από ένα σπειροειδές πηνίο το οποίο χρησιµοποιού-
σε στα πειράµατά του για την ασύρµατη µεταφορά ενέργειας. Η φωτογραφία
αγνώστου δηµοσιεύθηκε στην επιθεώρηση Electrical Review, στο τεύχος της
20ής Μαΐου 1896.
και συµβιβασµοί. Αλλά η αγορά
πάντα ήταν και θα είναι µια υπό-
θεση κλίµατος και εντυπώσεων.
Οι τίτλοι των εφηµερίδων έχουν
καµιά φορά µεγαλύτερη σηµασία
από όλα τα άλλα. Την 7η Αυγού-
στου, το πρωτοσέλιδο των New
York Times, «Ηλεκτρική θηριω-
δία στο Μπάφαλο. Υπεύθυνος ο
Έντισον;» θα γύριζε το παιχνίδι.
Η χρησιµοποίηση της ηλεκτρι-
κής καρέκλας ως µέσου εκτέλεσης
της θανατικής ποινής, αντί να δεί-
ξει την επικινδυνότητα των υψη-
λών τάσεων του εναλλασσόµενου
ρεύµατος, είχε δείξει το ακριβές
αντίθετο. Η αποκαθήλωση του
Έντισον από το θρόνο του είχε ξε-
κινήσει.
Όµως, παρ’ όλα αυτά, η κα-
τάρρευση της Τράπεζας Baring
Brothers στο Λονδίνο, που τάραξε
και τη Wall Street αλλά και τα υψη-
λά ποσοστα που έχει συµφωνήσει
µε τον δικηγόρο του να δίνει στον
Τέσλα, οδήγησαν την ηλεκτρική
εταιρεία του Γουεστινγκχάουζ στα
πρόθυρα της χρεοκοπίας. Tο δικό
Tonnelé and Co
του όµως κατοχυρωµένο εναλλασ-
σόµενο ρεύµα είναι το µέλλον, και
αυτό το βλέπουν όλοι. Αδιέξοδο.
Τελικά, τη λύση βρήκαν οι δι-
κηγόροι και οι επενδυτές, υπό
την υψηλή εποπτεία του Τζ.Π.
Μόργκαν, του πλουσιότερου τότε
ανθρώπου στον κόσµο αλλά και
χρηµατοδότη του Έντισον. Η
συνταγµατική παρακαταθήκη του
Μάντισον και κινητήριος δύναµη
κάθε φιλελεύθερης δηµοκρατίας,
δηλαδή ο συµβιβασµός, θα βρει
την εφαρµογή του και στον κόσµο
των επιχειρήσεων. Ίσως δεν είναι
τυχαίο ότι το deal αποτελεί µια
συνηθισµένη λέξη του καθηµερι-
νού λεξιλογίου των ανθρώπων.
Τότε βέβαια, για πολλούς, γεν-
νήθηκε και η ιδέα των µεγάλων
δικηγορικών εταιρειών, ένα είδος
βιοµηχανικού συστήµατος για τις
νοµικές υποθέσεις.
Η Edison General Electric
Company έγινε General Electric,
ο Έντισον εκθρονίστηκε από
την εταιρεία που ο ίδιος είχε
δηµιουργήσει. Ταυτόχρονα, ο
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 61
Τέσλα πείστηκε να παραιτηθεί
από τα θηριώδη ποσοστά του
(2,5 δολάρια για κάθε συσκευή).
Τα χρόνια που ακολούθησαν, η
Westinghouse Electric Company
έγινε η εθνική σταθερά για την
παραγωγή και την εκµετάλλευση
της ηλεκτρικής ενέργειας από τη
µια ακτή ώς την άλλη. Παράλ-
ληλα, η General Electric άλλαξε
πρωτόκολλα και σχεδόν µονοπώ-
λησε την αγορά λαµπτήρων. Την
1η Μαΐου 1893, η ∆ιεθνής Έκθε-
ση του Σικάγου φωταγωγήθηκε
µε λαµπτήρες που λειτουργούσαν
µε εναλλασσόµενο ρεύµα.
Όσον για τον Τέσλα, αυτή την
ιδιοφυΐα που, κατά τη γνώµη πολ-
λών, κινούνταν στα όρια της σχι-
ζοφρένειας, αποτελεί σήµερα ένα
σχεδόν ιερό τέρας της ιστορίας
των επιστηµών. Καθώς µόνο αυτός
κατάφερε τις παραισθήσεις που
τον ταλαιπωρούσαν σε όλη του την
ζωή5 να τις χρησιµοποιήσει για να
καταλάβει καλύτερα, να διεισδύσει
στον κόσµο των µηχανηµάτων που
ό ίδιος σχεδίαζε. Έβλεπε τον κό-
σµο όπως κανένας άλλος ποτέ δεν
µπόρεσε να τον δει. Αν ο Προµη-
θέας είχε δώσει στους ανθρώπους
τη φωτιά, ο Τέσλα, ο «Προµηθέας
του ηλεκτρισµού», τους είχε δώσει
τον 20ό αιώνα.
Πέθανε φτωχός και µόνος, κλει-
σµένος στο δωµάτιο 3327 του 33ου
ορόφου (η εµµονή του µε τον αριθ-
µό 3) του ξενοδοχείου New Yorker,
όπου έµενε τρεφόµενος αποκλει-
στικά µε µπισκότα και γάλα, τον
Ιανουάριο του 1943. Μετά το θά-
νατό του, το όνοµά του δόθηκε στη
µονάδα µέτρησης της Επαγωγής
Μαγνητικού Πεδίου. zx
1. Ο Έντουιν Λόρεντιν Ντρέικ ήταν
ένας συνταξιούχος ελεγκτής τρένων
που αποκαλούσε ο ίδιος τον εαυτό του
«Συνταγµατάρχη».
2. Η ταινία αναφέρεται στη ζωή του
Άλαν Τούρινγκ.
3. David Bodanis, Electric Universe,
Broadway Books (µάλλον αυτοέκδοση),
2006.
4. Πάρα πολλές λεπτοµέρειες της
ζωής του περιέχονται στο βιβλίο του
Vladimir Pistalo, Τέσλα. Το πρόσωπο
πίσω από τη µάσκα, µετάφραση: Χρή-
στος Γκούβης, Καστανιώτη, Αθήνα
2019.
5. Οι εφευρέσεις µου. Η παράξενη αυτο-
βιογραφία του Νίκολα Τέσλα, µετάφρα-
ση: Θεοπίστη Καβακοπούλου, Πύρι-
νος Κόσµος, Αθήνα 2016.
 Δεν είναι καιρός οι άνθρωποι
να πετάξουν;
Από τον Σάκη Κούρούζιδη

Βλάντιµιρ Πίσταλο, Τέσλα.
Το πρόσωπο πίσω από
τον καθρέπτη, µετάφραση
από τα σερβικά: Χρήστος
Γκούβης, Καστανιώτη, Αθήνα
2019, 525 σελ.
Η προσωπικότητα και η πορεία του εφευρέτη, µηχανολόγου και ηλεκτρολόγου µηχανικού Νίκο-
λα Τέσλα, δίνονται µε συναρπαστικό τρόπο από την µυθιστορηµατική βιογραφία του οµοεθνούς
του, Βλάντιµιρ Πίσταλο. Ο επιστήµονας, ο αφοσιωµένος στο όραµά του εφευρέτης µε τις αντι-
επιχειρηµατικές συµπεριφορές περιγράφεται µε ενάργεια. Ο συγγραφέας δεν παρακάµπτει ούτε
τις κοινωνικές αναφορές του διανοούµενου Τέσλα, αναφορές ανάµεσα στα ηλεκτρικά πεδία που
περιβάλλουν το σώµα του και φωτίζουν την ανθρωπότητα µε ιδέες αλλά και σταθερές και καθαρές
αντιλήψεις. [ΤΒJ]

«Να γίνεις εφευρέτης»!
«Ναι!», τον βεβαίωσε ο Νίκο-
λα µε περηφάνια. «Εκείνος που
βγάζει τον επίδεσµο από τα µά-
τια της ανθρωπότητας».
«Και πώς τον βγάζεις αυτόν...
τον επίδεσµο;» τον ειρωνεύτηκε
ο φίλος του.
«Για παράδειγµα, φαντάσου
να φτιάχναµε ένα δαχτυλίδι
γύρω από τον ισηµερινό, που θα
επέπλεε δίχως να κινείται από
την αδράνεια και µε την αντί-
σταση του ανέµου. Εκµεταλλευ-
όµενοι αυτόν τον κυκλικό δρόµο
γύρω από τη γήινη σφαίρα, οι
άνθρωποι θα µπορούσαν να δι-
ανύσουν αποστάσεις χιλιάδων
χιλιοµέτρων την ηµέρα».
Αυτά, την εποχή που στους
ουρανούς πετούσαν µόνο που-
λιά.
Η Γη κινείται και το δακτυλίδι
ακίνητο. Ανεβαίνεις στο δακτυ-
λίδι και από κάτω σου εναλλάσ-
σονται τόποι και θάλασσες. Κι
εσύ, µένοντας ακίνητος, ταξι-
δεύεις και κατεβαίνεις όπου θέ-
λεις!
∆εν έπεισε, βέβαια, το φίλο του.
Ούτε όµως και τον ιερωµένο, ορ-
θόδοξο πατέρα του.
Αυτός ήθελε να ακολουθήσει την
παράδοση της οικογένειας: «Όλοι
στην οικογένειά µας ήταν ιερωµέ-
νοι».
Πώς συνοµιλεί ένας φτασµένος
ώριµος θεολόγος µε τον έφηβο γιο
του, αυτόν που θέλει να πετάξουν
οι άνθρωποι, για την αξία της επι-
στήµης έναντι της ιερωσύνης;
«Η επιστήµη για την οποία καί-
γεσαι είναι ένα τίποτα», συνέχισε
την προσπάθεια να µεταπείσει το
γιο του που δεν τον άκουγε καν.
«Αυτό το τίποτα και αυτή η σφο-
δρή επιθυµία δεν είναι παρά αέρας
κοπανιστός. Το ν’ αποφεύγεις το
λιβάνι για χάρη του εγωισµού σου
δεν είναι άλλο από παιδικά καµώ-
µατα».
Το αίµα του Νίκολα πάγωσε. Με
δυσκολία βρήκε τη δύναµη ν’ αντι-
σταθεί:
«Εγώ σου µιλάω, πατέρα, κι εσύ
κάνεις τον κουφό».
«∆εν υπάρχει νόµος που σε υπο-
χρεώνει ν’ ακούς αυτόν που µιλά-
ει».
Ο Νίκολα, επέβαλε την επιλογή
του, κατάφερε δηλαδή να µη γίνει
ιερωµένος. Αλλά, για επιστήµονας,
εφευρέτης, είχε πολύ δρόµο µπρο-
στά του.
***
Πώς γίνεται κανείς επιστήµονας
στην Ευρώπη του 1860-70, ορµώ-
µενος από ένα χωριό της Γιουγκο-
σλαβίας;
«Εκείνος διάβαζε και ο κόσµος
πλάταινε. Στο τέλος τέλος λαχτα-
ρούσε να γίνει εφευρέτης, κι οι
εφευρέτες δεν είναι παρά το πλά-
τεµα του κόσµου».
Βολταίρος, Πλάτων, Καντ... εί-
ναι µέρος της βασικής παιδείας ή
της συνεχιζόµενης εκπαίδευσης;
Αν έρθεις σε επαφή µε αυτούς στα
γυµνασιακά σου χρόνια, θα το κά-
νεις για πάντα. Ειδικά αν ψάχνεις
επιχειρήµατα για να πολεµήσεις
τις απόλυτες επιθυµίες του πατέρα
σου.
Η γνώση η πραγµατική σού κό-
βει την ανάσα και σε συγκινεί πιο
πολύ από την πρακτική ζωή.
Ο θάνατος του µεγαλύτερου
κατά επτά χρόνια αδερφού του
Ντάνε σηµάδεψε αυτόν, την οικο-
γένειά του και τις µεταξύ τους σχέ-
σεις. Καθώς οι αιτίες του θανάτου
τού πολυτάλαντου αδερφού είναι
αµφιλεγόµενες, επικρέµαται κά-
ποια ευθύνη στον Νίκολα.
Ξαπλωµένος ανάσκελα κάτω
στα σκαλιά, ο Ντάνε έδειχνε µε
τον δείκτη του χεριού του προς
τον Νίκολα.
«∆εν µου λες, πού νοµίζεις ότι
βρίσκεται η κόλαση;» ρώτησε ο
Νίκολα.
Ίσως γι’ αυτόν η κόλαση να
βρισκόταν στο µέρος που ο πα-
τέρας του αναζητούσε τον «πα-
ράδεισο».
ΕΝΑΣ ΑΝΎΠΟΜΟΝΟΣ
ΑΝΘΡΏΠΟΣ
Για τον Τέσλα, το συνώνυµο της
ευφυΐας ήταν η ανυποµονησία. Κι
ας έλεγε ο Μπυφφόν ότι «µεγα-
λοφυΐα είναι µόνο η µεγάλη υπο-
µονή». Ανυποµονούσε να απο-
µακρυνθεί από την επιλογή του
πατέρα του, να υπερβεί τη δόξα
και τις προσδοκίες που είχαν
επενδυθεί στον αδερφό του, γι’
αυτό και «πέρασε τις εξετάσεις
σε ένα χρόνο για δύο χρόνια µαζί
κι οι βαθµοί του ήταν “καλύτεροι
από τους καλύτερους...”»!
Η Ευρώπη πριν από τον Α’ Πα-
γκόσµιο Πόλεµο ήταν µια ανοιχτή
Ευρώπη, η πιο ανοιχτή που υπήρ-
ξε ποτέ. Την περιγράφει έξοχα ο,
λίγο µεταγενέστερος του Τέσλα,
Στέφαν Τσβάιχ, στον Κόσµο του
χτες. Κινητικότητα των ανθρώπων,
των φοιτητών, των γνώσεων, των
εφευρέσεων και των εφευρετών.
Μετακινούµενος, ο Τέσλα έµαθε
διάφορες γλώσσες: σερβοκροατικά
(η µητρική του γλώσσα), τσέχικα,
ουγγρικά, γερµανικά, αγγλικά, γαλ-
λικά, ιταλικά και λατινικά!
Πράγα, Βουδαπέστη, Παρίσι και
µετά Αµερική...
Με ποια εφόδια;
Ο Νίκολα άνοιξε τη σάκα του κι
έδειξε στον καθηγητή τα σχέδια
της ιπτάµενης µηχανής του που
κινούνταν µε ηλεκτρική ενέρ-
γεια. «∆εν είναι καιρός να πε-
τάξουν οι άνθρωποι;», ρώτησε ο
Νίκολα γεµάτος έξαψη.
Και τι άφηνε πίσω του;
***
«Έχετε φιλενάδα;»
Το ερώτηµα του (φίλου του) Σί-
γκετι έµοιαζε σαν να είχε διατυπω-
θεί σε άγνωστη γλώσσα.
Ο Νίκολα πάνω στο θέµα αυτό
δεν είχε τίποτα να πει.
***
Ο έρωτας του Νίκολα για τον ηλε-
κτρισµό ξεχώρισε από τους άλλους
νεανικούς έρωτες.
Είχε όµως και άλλους έρωτες: τα
µαλλιά της µάνας του, τη βιβλιο-
θήκη του πατέρα του, τη δόξα του
αδερφού του, τις καλοκαιρινές νύ-
χτες και την απλωσιά του κόσµου
όπως τον αισθανόταν.
∆ιάβαζε συνέχεια και ο κόσµος
πλάταινε... Ήξερε απ’ έξω όλα τα
ποιήµατα του Μπάυρον... «∆ιαβά-
στε µου την αρχή οποιουδήποτε
ποιήµατος του Μπάυρον κι εγώ θα
το αποτελειώσω», έλεγε.
Ρίχτηκε στη δουλειά και κοιµό-
ταν τέσσερις ώρες το εικοσιτετρά-
ωρο.
«Ο πατέρας µου ήταν τίµιος άν-
θρωπος, αλλά δεν ήταν καλός».
[...] Μουρµούριζε: «∆εν υπάρχει
τίποτα χειρότερο από το ν’ αγγί-
ξεις τις προκαταλήψεις των αν-
θρώπων, όταν οι ίδιοι νοµίζουν
πως δεν έχουν».
ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ
«Εκεί, στην Αµερική, και οι κα-

62 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

 Wikipedia
µαριέρες έχουν καµαριέρες».

Αφού δούλεψε για ένα διάστηµα

στην εταιρεία του Έντισον στο Πα-
ρίσι, βρέθηκε στην απέναντι πλευρά
του Ατλαντικού, έξω από την πόρτα
«του ενδοξότερου επιστήµονα του
κόσµου». Αυτού που θα µπορούσε να
γίνει ο πραγµατικός του πατέρας.
∆ούλευε από τις δεκάµισι το
πρωί µέχρι τις πέντε το πρωί της
άλλης ηµέρας. Και κάποια στιγµή
συνάντησε τον Τόµας Έντισον:
Έντισον: «Το ενενήντα τοις
εκατό της ικανότητας του εφευ-
ρέτη είναι το να µπορεί να εκτι-
µήσει τι είναι δυνατόν και τι αδύ-
νατον να γίνει, και αυτό που εσύ
λες...» έκανε στροφή και κοίταξε
τον Τέσλα σαν να του ’δινε ελπί-
δα. Και αφού ο Τέσλα δεν απά-
ντησε, ο Έντισον έκλεισε µε ένα
«Είναι αδύνατον...»
Όµως ο Τέσλα το έκανε δυνατό.
Ίσως αυτό να ενέπνευσε και ένα
από τα πιο πετυχηµένα διαφηµι-
στικά σλόγκαν της Τζένεραλ Μό-
τορς: «∆εν µπορούµε να κατασκευ-
άσουµε µόνον ό,τι δεν µπορούµε να
φανταστούµε»!
Ο Τέσλα ήταν εφευρέτης, µόνον.
Ο Έντισον ήταν –και– επιχειρηµα-
τίας. ∆εν θα έφτιαχνε ποτέ τίποτα
που δεν θα µπορούσε να πουληθεί.
Μάλιστα, πίστευε πως «αν ξε- Ο Νίκολα Τέσλα.
γελούσε κάποιον, εκείνος θα τον
σεβόταν περισσότερο, κι ότι ο άν- ναξιά ανυπόφορη. τροπόλιταν Όπερα. Αγάπησε την ∆ούλευε µε τροµακτικούς ρυθµούς.
θρωπος που φέρεται µε ευγένεια «Μόνον για µια εβδοµάδα», του όπερα στην Πράγα, και πιο πολύ Προχωρούσε τόσο γρήγορα όσο
αισθάνεται ένοχος για κάτι». είπαν κάποιοι. στο Παρίσι, αλλά εδώ έπρεπε να οι µηχανικοί µπορούσαν να ακο-
Ύστερα από ακριβώς ένα χρό- Μετά: «Μόνον για δύο µέρες». αποσυρθεί «στο κρεβάτι, δίχως πα- λουθούν. Τη συνολική ιδέα του για
νο, ο παραγιός (Τέσλα) του µάγου Στο τέλος: «∆εν έχει δουλειά, ραβάν». την παραγωγή ενός επαγωγικού κι-
(Έντισον) πέτυχε το αδύνατον: δουλειά δεν υπάρχει». νητήρα τη µετέτρεψε σε µια σειρά
τελείωσε µε την κατασκευή είκοσι Πρόγευµα τέσσερα σέντσια. Για από πατέντες.
τεσσάρων, διαφόρων τύπων, µονο- γεύµα άλλα τόσα. Για αύριο; Το ΕΠΙΤΕΛΟΎΣ, ΕΦΕΎΡΕΣΕΙΣ
φασικών κινητήρων. αύριο θα φροντίσει για το αύριο. Επιτέλους, κάποια στιγµή έκλει-
*** Για τις πρώτες φθινοπωρινές σε ένα ραντεβού για εφευρέσεις. ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΗΛΕΚΤΡΙΣΜΟ
«Όλες οι πατέντες είναι εδώ. Είχα- βροχές άρχισε να νοικιάζει µόνο Συνάντησε τον Τσαρλς Πεκ, δι- Οι λάµπες του Τέσλα, «δίχως φα-
τε πει για αµοιβή πενήντα χιλιάδων κρεβάτι, δίχως παραβάν, µε δέκα κηγόρο από το Νιου Τζέρσεϊ, µε σαρία και καµώµατα», φώτισαν µια
δολαρίων», είπε δειλά ο Τέσλα! σέντσια. Ο ύπνος στο πάτωµα τον οποίο διηµείφθη ο παρακάτω µικρή πολιτεία στο Νιου Τζέρσεϊ.
«Νεαρέ µου, δεν αποκτήσατε στοίχιζε πέντε... διάλογος: ***
ακόµη την αίσθηση του αµερικάνι- Πήγαινε στη βιβλιοθήκη, δανει- «Για να σας πείσω, κατασκεύασα «Του είπα πως για µένα η ευγένεια
κου χιούµορ». ζόταν το περιοδικό Scientific Amer- ένα µοντέλο όπου το αυγό γυρίζει είναι το ψηλό καπέλο του Καρα-
*** ican και το διάβαζε «στο κρεβάτι, πάνω σε σίδερο». γκιόζη».
Ο βοηθός του µάγου πίστευε ότι δίχως παραβάν». Μπροστά στα µάτια του Πεκ ***
το κακό γίνεται από την κακή συ- ∆ούλεψε και στα έργα του δήµου: πάτησε τον διακόπτη κι άφησε ∆εν ήταν µόνον εφευρέτης. Ήταν
νεννόηση. Πίστευε πως οι χαρι- «Η µηχανική εργασία µε βοηθάει ανάλαφρα το αυγό να πέσει από και δηµόσιος οµιλητής, συνεπαρ-
σµατικοί άνθρωποι είναι φυσικοί στο σκάψιµο, αλλά µου νεκρώνει την παλάµη του στο µαγνητικό πε- µένος από τις εφευρέσεις του και
σύµµαχοι. το µυαλό», έλεγε. δίο. Το αυγό άρχισε να γυρίζει και, πιο πολύ από τις µελλοντικές του
*** Όµως, δούλευε για το ∆ήµο της περιστρεφόµενο, να δηµιουργεί φαντασιώσεις. Και τη φλόγα αυτή
«Αλλά...», τον έκοψε βιαστικά ο Νέας Υόρκης σκάβοντας τα χαντά- ένα µεταλλικό ήχο. Με την επι- την µετέδιδε στο ακροατήριό του.
Έντισον, «είµαι έτοιµος ν’ αυξήσω κια όπου θα έµπαιναν... τα καλώ- τάχυνση της περιστροφής, η βουή Σε οµιλία του στο Σωµατείο των
τον µισθό σας από δεκαοχτώ στα δια της εταιρείας του Έντισον, από σταµάτησε και το αυγό σηκώθηκε Ηλεκτρολόγων-Μηχανολόγων είπε
είκοσι έξι δολάρια την εβδοµάδα». την οποίο είχε παραιτηθεί... όρθιο, περιστρεφόµενο µέσα στο πως «το ηλεκτρικό ρεύµα µοιάζει
«∆εν υπάρχει “αλλά” κύριε», είπε Στους δρόµους της Νέας Υόρ- ηλεκτρικό κύκλωµα. µε αείροη πηγή. Είναι η βασική
ήρεµα ο Τέσλα. «Παραιτούµαι!» κης, οι αφίσες ανήγγελλαν ότι, στις «Στείλτε µου αύριο τα σχέδιά οργανωτική αρχή της ύλης, µε την
*** 9 Νοεµβρίου 1885, θα ανέβαινε ο σας», του είπε ψυχρά ο Πεκ. οποία συνυπάρχει. Από µόνος του,
Η επιτυχία έγινε µοναξιά, µια µο- Ζίγκφριντ του Βάγκνερ στη Με- *** ο ηλεκτρισµός υπάρχει ελάχιστα. Αν

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 63


υπήρχε ανισορροπία της ηλεκτρικής
τάσης, η δύναµή της θα εξουσίαζε το
σύµπαν, γιατί είναι πολύ δυνατότερη
από τη βαρύτητα».
Το πάθος του ήταν το ηλεκτρικό
ρεύµα και µάλιστα το εναλλασσό-
µενο, επιλογή δικαιωµένη έως σή-
µερα.
Είπε πως ο ηλεκτρισµός είναι η
καθαρή ουσία ενός βρώµικου κό-
σµου.
Μιλούσε για τα φαινόµενα έλξης
και απώθησης, ενώ στους ακροατές
ακουγόταν σαν να µιλάει για την
αγάπη και το µίσος... Το βασικό
πρόβληµα που αντιµετωπίζουµε,
έλεγε, είναι: Είναι δυνατόν αυτές οι
δύο δυνάµεις να χρησιµοποιηθούν;
Και δεν είχε καµιά αµφιβολία γι’
αυτό!
***
«Γιατί σε µια µεγάλη πόλη χρειάζε-
ται να ’χουµε δυο χιλιάδες κέντρα
ηλεκτρισµού όταν µόνο ένα είναι
αρκετό;», ρώτησε.
«Είστε βέβαιος ότι το σύστηµα
που προτείνετε είναι ασφαλές;»
«Και από ποια απόσταση µπορεί
να µεταφερθεί το ηλεκτρικό ρεύµα
χωρίς απώλειες;»
***
Ο Τζορτζ Γουέστινχαουζ του είπε:
«Άκουσα τη διάλεξή σας. Με πεί-
σατε. Θ’ αγοράσω τις πατέντες
σας». Αλλ’ οι µηχανικοί του Γουέ-
στινχαουζ δεν ήθελαν να τον βλέ-
πουν. «Σε ζηλεύουν πιο πολύ γιατί
εσύ δεν ζηλεύεις κανέναν»!
«Θα µείνω στο Πίτσµπουργκ»,
υποσχέθηκε ο Τέσλα. «Θα δουλέ-
ψω για να προσαρµόσω τον κινη-
τήρα µου στο δικό σας σύστηµα».
«Τότε θα γίνει έτσι», του είπε ο
Γουέστινχαουζ σε µια συνάντηση
κεκλεισµένων των θυρών που είχαν
οι δυο τους. «Σας προσφέρω πέντε
χιλιάδες δολάρια µετρητά για ένα
διάστηµα εξήντα ηµερών. ∆έκα
χιλιάδες δολάρια στο τέλος αυτής
της προθεσµίας, αν αγοράσω τις
πατέντες. Τρεις φορές από είκοσι
χιλιάδες σε διαστήµατα από δυο
φορές το µήνα. ∆υόµισι δολάρια
ανά βατ και διακόσιες µετοχές τη
εταιρείας µου».
Πολύ γενναιόδωρος, αλλά τα
πράγµατα δεν εξελίχθηκαν οµαλά.
***
«∆εν έχω επιλογή!» ξέσπασε ο
Γουέστινχαουζ. «Σας ικετεύω: Πα-
ραιτηθείτε από την αµοιβή σας».
Οι άνθρωποι του Τζ.Π. Μόργκαν
αγόρασαν την εταιρεία του Έντι-
σον και έκαναν προσφορές ν’ αγο-
ράσουν και τη δική του.
«Καλά!» αναστέναξε ο Τέσλα και
άφησε το χρήµα, παραιτούµενος
64 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Άνοιξη του 1894. Ο Μαρκ Τουέιν στο εργαστήριο του Νίκολα Τέσλα, ο οποίος
διακρίνεται στο βάθος. Η φωτογραφία δηµοσιεύτηκε στο Century Magazine τον
Απρίλιο του 1895.
από τη συµφωνηµένη αµοιβή, για
τη δόξα.
***
Όµως, η Αµερική λειτουργεί δια-
φορετικά. «Ο νόµος του συναγω-
νισµού είναι δύσκολος συνήθως
για τον έναν. Πολύ καλός όµως για
το ανθρώπινο είδος. Εξασφαλίζει
την επικράτηση των καλυτέρων σε
όλους τους τοµείς», έλεγε ο Άντρι-
ου Λαρνέγκι.
Όσο για τον Τέσλα, είχε τις
προδιαγραφές να δουλέψει για το
ανθρώπινο είδος. Παρά τον «αθέ-
µιτο» πόλεµο του επιχειρηµατία
Έντισον.
***
Σε τσίρκο του Ιλινόι: «Ο Γουέ-
στινχαουζ µας λέει ότι το δικό του
ρεύµα µπορεί να ’ρθει από µακριά
και εύκολα. Είναι όµως αυτό το
ρεύµα ακίνδυνο; Είναι ασφαλές;...
Ε, τώρα θα δούµε».
Με µια κίνηση του χεριού του
τρελο-καθηγητή σηκώθηκε η αυ-
λαία και εµφανίστηκαν τα φοβερά
πηνία του Τέσλα.
«Τράβα τον µοχλό»!
Ο καθηγητής έβαλε το πόδι
του στα πλευρά του µισοπεθα-
Wikipedia
µένου σκύλου και ανακοίνωσε:
«Γι’ αυτό που βλέπετε φρόντισε ο
κύριος Γουέστινχαουζ»!
***
Ο Τέσλα ήξερε ότι απέναντι στο...
πείραµα στο τσίρκο δεν είχε άλλη
επιλογή από το να αποδείξει ότι το
εναλλασσόµενο ρεύµα δεν σκοτώ-
νει, και γι’ αυτό «θα ’ρχόταν ο ίδιος
προσωπικά σ’ επαφή µε το ηλε-
κτρικό ρεύµα».
Η δόξα επιτάχυνε τη ζωή του
Τέσλα... Η επιτυχία µύριζε θύελ-
λα...
Το πηνίο αποφόρτισε ένα
πλέγµα από αστραφτερές κλω-
στές, σαν µπάλα... ∆ίχως προ-
ειδοποίηση τέντωσε το χέρι του
προς τον κινητήρα. Το ηλεκτρικό
ρεύµα διαπέρασε το σώµα του. Ο
λαµπτήρας στο χέρι του άρχισε
να αναβοσβήνει... Επί δεκαπέ-
ντε λεπτά περπατούσε ανάµεσα
στους θεατές µε σηκωµένες τις
τρίχες του κεφαλιού του, ανάβο-
ντας µε ένα του άγγιγµα ηλεκτρι-
κούς λαµπτήρες. Απέδειξε πως οι
λαµπτήρες µέσα στο ηλεκτρικό
πεδίο µπορούν να φωτίσουν µια
ολόκληρη αίθουσα χωρίς σύνδεση
µε το ηλεκτρικό ρεύµα.
«Ήσασταν τόσο σίγουρος για
τους υπολογισµούς σας; Ή µήπως
κάνατε πρώτα πειράµατα σε κά-
ποιο ζώο;», ερωτήθηκε µετά απ’
αυτό.
«Μόνο στον εαυτό µου», απα-
ντούσε ο παραζαλισµένος Τέσλα.
«Τον εαυτό µου χρησιµοποίησα».
ΣΎΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ
ΣΤΗΝ ΕΎΡΏΠΗ
Ο δρόµος για τη δόξα ξανάνοιξε.
Μια ειδοποίηση από τη πατρίδα
ότι η µητέρα του είναι πολύ άρρω-
στη τον έφερε πίσω στην Ευρώπη.
Πριν πάει στη Γιουγκοσλαβία,
έδωσε µια διάλεξη στο Βασιλικό
Ινστιτούτο του Λονδίνου, τον Φε-
βρουάριο του 1892. Εκεί, µεταξύ
άλλων, είπε:
Εσύ ξέρεις ότι ρεύµα χιλίων
βολτ σκοτώνει; Στο Βασιλικό
Ινστιτούτο άφηνα να περάσει
από το αδύνατο σώµα µου ρεύ-
µα διακοσίων χιλιάδων βολτ
δίχως να πάθω το παραµικρό.
Τέτοιο ρεύµα δεν σκοτώνει.
Αυτό είναι ρεύµα που σιγο-
τρέµει εκατοµµύρια φορές το
δευτερόλεπτο. Το νευρικό σύ-
στηµα του ανθρώπου δεν είναι
τόσο έξυπνο για να αισθανθεί
το ρεύµα..
Αποδείχτηκε ότι έτσι είναι. ∆εν
ήταν τρικ, ήταν πείραµα µε «πειρα-
µατόζωο» τον ίδιο.
Αυτό άνοιγε τους ορίζοντές του
για νέα πεδία εφευρέσεων.
Άρχισε τότε να σκέφτεται πώς
θα µπορούσε να µεταφέρει φωνή
και εικόνα µε ασύρµατο τρόπο.
Κάτι σαν «τηλεπάθεια», µε µικρή
µηχανική βοήθεια...
Επισκέφτηκε το πατρικό του και
συµβούλευσε τους συµπατριώτες
του να προτιµήσουν το εναλλασσό-
µενο ρεύµα, το οποίο και «ο ίδιος ο
Έντισον αναγκάστηκε να το απο-
δεχτεί».
«Πόσος χρόνος πέρασε αφότου
ιδωθήκαµε για τελευταία φορά;»,
τον ρώτησαν.
«Χρόνος δεν υπάρχει!»,απάντη-
σε.
Πράγµατι, στην Αµερική, η
General Electric του Έντισον πέ-
ρασε στο εναλλασσόµενο ρεύµα.
Βέβαια, όχι µε την πατέντα του
Τέσλα, αλλά µε µια δικιά τους,
αφού άλλαξαν λίγο τον κινητή-
ρα ώστε να τον πατεντάρουν µε
άλλο όνοµα.
***
«Γιατί ο Γουέστινχαουζ δεν έκανε
µήνυση στον Έντισον, που άρπαξε
την πατέντα του κινητήρα σας;»
Ο Τέσλα κοίταξε τον Μάρτιν µε
µάτια που γυάλιζαν από πονηράδα.
«Αν σας το πω πρέπει αµέσως
να σας σκοτώσω», τον προειδο-
ποίησε.
«Μα γιατί;», ρώτησε µε πείσµα ο
ατρόµητος Μάρτιν.
«Γιατί κι αυτός άρπαξε πατέντες
του Έντισον για λαµπτήρες διαφό-
ρων ειδών».
Αυτή είναι η Αµερική.
Η ΑΠΟΓΕΙΏΣΗ
ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ
«Νίκολα, πήραµε τη δουλειά».
«Ποια;» χαµογέλασε καρτερικά ο
Τέσλα.
«Θα φωταγωγήσουµε τη ∆ιεθνή
Έκθεση του Σικάγου».
Στο κέντρο του περιπτέρου
«Ηλεκτρισµός» ξεφύτρωσε ένα κιό-
σκι ύψους δεκαεφτά µέτρων:
WESTINGHAUS ELECTRIC
&MANUFACTURING CO.
TESLA POLYPHASE
SYSTEMS
∆εν ήταν µόνο το πολυφασικό
σύστηµα, αλλά και οι νέες ιδέες.
Παλµογράφους τόσο µικρούς που
χωρούσαν στο καπέλο του. Ένα
ηλεκτροµαγνητικό φάσµα ραδιοκυ-
µάτων, που τη σηµασία του κανέ-
νας δεν κατάλαβε.
Αλλά και πάλι εκτέθηκε στο δικό
του πείραµα. ∆ιακόσιες χιλιάδες
βολτ ηλεκτρικού ρεύµατος πέρα-
σαν πάλι µέσα από το σώµα του.
Έγινε και ο ίδιος κύκλωµα ηλεκτρι-
κού ρεύµατος. Οι τρίχες των µαλ-
λιών του σηκώθηκαν όρθιες, αλλά
ο ίδιος έβγαζε ιδέες, Κάθε τρίχα
σηκωµένη και µια ιδέα.
Η ευρωπαϊκή του περιοδεία και
η ∆ιεθνής Έκθεση έκαναν πασί-
γνωστο τον Τέσλα και τον δόξα-
σαν. Ένας νέος Προµηθέας!
***
Ο Τέσλα πήγαινε στους χορούς,
αλλά δεν χόρευε.
«Χορεύω µε το µυαλό, όχι µε τα
πόδια µου», έλεγε.
Γνώρισε τον Μαρκ Τουέιν, τον
Αντονίν Ντβόρζακ. τον Ράντγιαρντ
Κίπλινγκ.
Μαρκ Τουέιν: «Ο Ρόµπερτ µού
είπε πως δουλεύετε πολύ».
Τέσλα: «Αν η διανοητική εργα-
σία δεν λογίζεται ως εργασία, εγώ
θα ήµουν ο πιο τεµπέλης άνθρω-
πος στον κόσµο».
Μαρκ Τουέιν: «Ας µη µαλώνου-
µε νεαρέ µου, ο πιο τεµπέλης είµ’
εγώ. Όλη µου τη ζωή απέφευγα,
ενσυνείδητα, τη δουλειά. Αν κάτι
πέτυχα, δεν είναι γιατί εργαζό-
µουν αλλά γιατί έπαιζα». «Εσείς
φύγατε για την Αµερική κι εγώ
φεύγω από την Αµερική», είπε
εµπιστευτικά ο Τουέιν στον Τέ-
σλα.
***
Ο Τέσλα, είχε πάρει φόρα, µιλούσε
και ονειρευόταν. Ανακάτευε τη Γη,
µετέφερε ενέργεια, σήµατα και φα-
ντασιώσεις.
«Μερικές από τις συσκευές που
βλέπετε δηµιουργούν ταλαντώσεις,
τόσο δυνατές όσο ποτέ άλλοτε.
Όταν οι ταλαντωτές µου συντονι-
στούν µε τη συχνότητα της Γης, θα
µπορέσω να µεταφέρω ασύρµατα
όχι µόνο πληροφορίες αλλά και
ενέργεια».
«Και τι είναι τούτο εδώ;» ρώτησε
ο Τουέιν.
«Όλη η ενέργεια της ζωής, από
τον Ήλιο µέχρι την ανθρώπινη
καρδιά, δεν είναι τίποτε άλλο από
παλµούς και ταλαντώσεις σε ορι-
σµένη συχνότητα...»
Και όσο το δάχτυλό του έδειχνε
τη µία συσκευή µετά την άλλη, η
φωνή του πέταγε κατά ριπάς τη
λέξη «αυτό».
«Αυτό είναι ταλαντωτής, και
µπορεί µε τις ταλαντώσεις του να
γκρεµίσει τη γέφυρα του Μπρού-
κλιν...»
«Αυτό εδώ είναι λαµπτήρας που
ανάβει µόνος του».
«Αυτό είναι «σκιαγραφικό» µηχά-
νηµα».
«Αυτό, τέλος, είναι το πνεύµα
που ζει στο πηνίο µου».
Έκανε και ένα νέο πρακτικό
βήµα.
Φωτογράφησε, χρησιµοποιώ-
ντας για περισσότερο φως τους
φωτοσωλήνες του... Τα τεράστια
µουστάκια του Τουέιν ήταν τα
τελευταία που φωτογράφησε. Ο
Τουέιν κρατούσε έναν αποσυν-
δεδεµένο φωτεινό λαµπτήρα στο
χέρι.
Αυτές ήταν φωσφορίζουσες φω-
τογραφίες. Οι πρώτες στον κόσµο!
Και όταν ο Τουέιν έστριβε το µου-
στάκι του, το ηµερολόγιο στον τοί-
χο έδειχνε 26 Απριλίου 1894.
Όλα, από τον ήλιο µέχρι την
καρδιά του ανθρώπου, πάλλονται
σε συγκεκριµένη συχνότητα, αλλά
πιο πολύ πάλλεται η σκέψη του
Νίκολα.
Και η ηρεµία; Η ηρεµία είναι η
ισορροπία ανάµεσα στους διάφο-
ρους παλµούς.
Ο δίµετρος εφευρέτης µε βάρος
µικρότερο από εβδοµήντα κιλά
ήταν σχεδόν εξαϋλωµένος.
Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
«Η καταστροφή του εργαστηρίου
του Νίκολα Τέσλα µε το αναντι-
κατάστατο περιεχόµενό του είναι
κατά πολύ περισσότερο από µια
προσωπική αναποδιά. Είναι δυ-
στύχηµα για ολόκληρο τον κόσµο»,
έγραψε η New York Sun στις 13
Μαρτίου 1895.
«Το ’καψαν!» είπε µε πείσµα και
σκληράδα στην έκφρασή του...
Εκεί ήταν όλα. Έγγραφα και ση-
µειώσεις, σχέδια, µηχανές. Το ερ-
γαστήριο αλλά και το προσωπικό
του µουσείο.
Και πολλές ιδέες σε εξέλιξη.
Αυτό που αργότερα θα ονοµαζό-
ταν ακτίνες Ρέντγκεν. Πάει αυτό,
τελείωσε.
Αυτό που αργότερα ονοµάστηκε
ροµποτική. Πάει κι αυτό.
Παραγωγή υγρού οξυγόνου. Κι
αυτό πάει, τελείωσε.
Ένας κινητήρας που δουλεύει
µε τη δύναµη του ατµού και στην
παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας
στη συνέχεια, όπου θα υπήρχε και
η ηλεκτροθεραπευτική δυνατότητα
. Και αυτό καταστράφηκε.
Οι λαµπτήρες φθορίου βρίσκο-
νταν ακόµη σε πειραµατική φάση.
∆εν σώθηκαν ούτε αυτοί.
Ο Τέσλα και ο Κόλοµαν Τσί-
το είχαν κιόλας στείλει ασύρµατα
µηνύµατα από το εργαστήριο στο
ξενοδοχείο Γκέρλαχ, τριάντα τε-
τράγωνα πιο πέρα. Ετοιµάζονταν
να στείλουν µηνύµατα από το ξενο-
δοχείο Γκέρλαχ σ’ ένα ατµόπλοιο
στον ποταµό Χάντσον.
«Το εργαστήριο ήταν ασφαλι-
σµένο;»,ήταν οι πρώτες λέξεις που
άκουσε.
«∆εν ήταν»
«Γιατί;»
«Όσα υπήρχαν είχαν αξία, όχι
όµως τιµή».
Ο πόνος έρχεται από την προ-
σπάθειά µας να κάνουµε µόνιµο το
περαστικό.
Ωστόσο, ο Τέσλα επανήλθε.
Ένα καινούργιο εργαστήριο
ήταν έτοιµο!
«Η µοναδική αρραβωνιαστικιά
µου είναι η επιστήµη», έλεγε.
Όποιες κι αν ήταν οι σεξουαλι-
κές του τάσεις, δεν ενδιαφερόταν
να ασχοληθεί µε αυτές. Η ανακά-
λυψη ήταν γι’ αυτόν η µεγαλύτερη
ευχαρίστηση στον κόσµο.
Ήδη, στο µυαλό των Αµερικανών,
το εναλλασσόµενο ρεύµα από διάβο-
λος µεταµορφώθηκε σε άγγελο.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 65
Τώρα πια, στη σκέψη και στην
εργασία του µπήκε το «τηλε», η
ασύρµατη µετάδοση, η ασύρµατη
εντολή. Ο τηλε-αυτοµατισµός, οι
τηλεκατευθυνόµενες τορπίλες, οι
τηλεαυτόµατες συσκευές.
«Ψάχνουµε για εναλλακτικές πη-
γές ενέργειας», έλεγε – αυτό που
σήµερα λέµε ΑΠΕ. «Για ζωή σε
παράλληλα σύµπαντα. Για το πώς
θα επιβιώνουµε στο µέλλον δίχως
τροφή». (Αυτό αργεί!)
***
Η Ευρώπη έχει καθεδρικούς να-
ούς. Η Αµερική έχει άγια φύση
«Πίστεψέ µε, Ρόµπερτ, µε έναν
ταλαντωτή τριών χιλιάδων ίππων
θα µπορούσα να φωτίσω µε λα-
µπτήρες οποιοδήποτε µέρος της
γης». Κοντά είσαι, προχώρα!
Και έρχεται ο καινούργιος αιώ-
νας. Τρία... δύο... ένα... Και!...
Εκείνη την ευφραντική στιγµή,
ο Μαρκ Τουέιν γύρισε την πλάτη
του στον κεραυνολάτρη εφευρέτη.
Έσβησε την πίπα του από ξύλο
τριανταφυλλιάς και ανακοίνωσε:
«Εγώ δεν ανήκω σ’ αυτόν τον αιώ-
να».
Ο Τέσλα όµως µπήκε –και– στον
εικοστό αιώνα. Είναι µόλις 44
ετών. Ο Τουέιν ήταν ήδη 65.
***
Τέσλα προς Μόργκαν, τον γνω-
στό οικονοµολόγο και τραπεζίτη
Τζέι Πι Μόργκαν (Τζον Πιερπόντ
Μόργκαν): «Η συσκευή µου επιτρέ-
πει τη µεταφορά πληροφοριών και
εικόνων σ’ οποιαδήποτε απόσταση
ασύρµατα, και µάλιστα µε απόλυτη
εξασφάλιση της ιδωτικότητας» –
αυτό που σήµερα λέµε «προστασία
προσωπικών δεδοµένων».
Τον χαρακτηριζαν ένας καται-
γισµός ιδεών, µια έξαψη που δεν
γνώριζε όρια και φραγµούς τη στιγ-
µή της σύλληψης µιας καινοτοµίας:
«Θα προσθέσουµε µηχανισµό
για τη διεθνή πρόγνωση του καιρού
(φυσικά, γίνεται) και τη διαπλα-
νητική επικοινωνία. Θ» αχρηστέ-
ψουµε όχι µόνο τα καλώδια αλλά
και τις εφηµερίδες, που δεν θα
µπορέσουν να επιβιώσουν όταν ο
καθένας θα έχει κι από µια φτηνή
µηχανή να παρακολουθεί τις ειδή-
σεις, κι αν θέλει να τις τυπώσει κιό-
λας και να τις αρχειοθετεί όπως τις
εφηµερίδες» – ως προάγγελος του
Ίντερνετ ακούγεται!
***
Ο Τέσλα, όπως ακριβώς και ο Σω-
κράτης, αγαπούσε περισσότερο
την ανθρωπότητα από τους αν-
θρώπους.
Το Νόµπελ, όµως, το πήρε ο

∆ιάσηµη φωτογραφία του Νίκολα Τέσλα στο εργαστήριό του, στο Κολοράντο Σπρινγκς, τραβηγµένη κατά πάσα πιθανό-
τητα το 1899, µπροστά από τον περίφηµο µεγεθυντικό ποµπό του. Η φωτογραφία, πάντως, ήταν ένα διαφηµιστικό κόλπο
του φωτογράφου Dickenson V. Alley, ο οποίος πέτυχε τη συγκεκριµένη εικόνα µε τη µέθοδο της διπλής έκθεσης του φιλµ.
Πρώτα φωτογράφησε στον σκοτεινό θάλαµο τις τεράστιες σπίθες του µηχανήµατος. Στη συνέχεια, η φωτογραφική πλάκα
ξαναεκτέθηκε στο φως, αυτή τη φορά µακριά από το µηχάνηµα µε τον Τέσλα να κάθεται στην καρέκλα.
Μαρκόνι. Όταν το έµαθε, είπε:
«Έβαλε ο άνθρωπος στο δικό µου
πηνίο κάτι σαν χώρισµα. Έτσι
πήρε το βραβείο Νόµπελ...»
***
Αυτό που ο Έµερσον ονόµαζε
εσωτερικό φως, αυτό συσσώρευε ο
Τέσλα, πάντα. Και όταν το εσωτε-
ρικό αυτό φως ξεχείλιζε, άστραφτε
παντού: φώτισε βιτρίνες καταστη-
µάτων αλλά και τρένα, σταθµούς
του µετρό. Βοστώνη - Νέα Υόρκη
- Παρίσι...
Την επόµενη χρονιά, κυκλοφό-
ρησε µια φήµη. Ο Έντισον και ο
Τέσλα θα πάρουν το Βραβείο Νό-
µπελ!
Ήθελε να πάρει το βραβείο Νό-
µπελ µετά τον Μαρκόνι – και µά-
λιστα µαζί µε τον Έντισον; Τι παι-
χνίδια θα έπαιζε η ζωή!
«Όχι, δεν έχει ακόµα ειδοποιηθεί
επίσηµα. Πιστεύει πως εκείνο για
το οποίο θα βραβευθεί είναι η ανα-
κάλυψη της ασύρµατης µεταφοράς
ηλεκτρικής ενέργειας. Ο κύριος
Έντισον αξίζει δεκάδες βραβείων
Νόµπελ; Όχι. ∆εν ξέρει τίποτε για
την ανακάλυψη που έκανε την αρ-
µόδια επιτροπή της Σουηδίας να
επιλέξει τον κύριο Έντισον γι’ αυτή
τη µεγάλη τιµή».
66 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Το Νόµπελ Φυσικής δεν απονε-
µήθηκε εκείνο το χρόνο...
Η ΠΤΏΣΗ
Τέσλα: Στα ελληνικά οι λέξεις
υποµένω και υποφέρω δεν έχουν
παρόµοια σηµασία;
Ο Νίκολα Τέσλα εγκατέλειψε
ήσυχα το αστραφτερό ξενοδοχείο
όπου έµεινε είκοσι ολόκληρα χρό-
νια. «Πάντα αρχάριοι είµαστε σ’
αυτή τη ζωή!»
***
«Ξέρετε τον τίτλο της βιογραφίας
που θα γράψω για σας;» τον ρώτη-
σε.
«Τι;», γέλασε ο Γκέρνσµπακ.
«Να ο τίτλος! Ο Χριστός, ο Βούδας
κι εγώ. Οι κρυφές διαφορές».
«Όχι, ο τίτλος θα είναι Οι ζωές
µου», απάντησε ο Τέσλα.
Συνέχισε να ταξιδεύει σε νέες
ανακαλύψεις.
«Έχεις δει ποτέ κανένα θαύµα;»
«Ποτέ; Πάντα!» θύµωνε ο Τέ-
σλα.
Ζητούσε τον έλεγχο του κλίµα-
τος σε µία Γη που είχε µετατραπεί
σε λαµπτήρα – παρών και στο µεί-
ζον θέµα της εποχής µας, την κλι-
Dickenson V. Alley
µε το παράσηµο του Λευκού Αετού.
***
Ο δίµετρος «κινούµενος σκελετός
µε το φράκο» συνέχισε να φαντάζε-
ται, µάλλον να προφητεύει πια. «Η
τάση να ξοδεύονται περισσότερα
για πολέµους και λιγότερα για την
παιδεία θα αντιστραφεί στο µέλλον
και θα προκύψουν νέες πηγές ενέρ-
γειας που θα λύσουν τα προβλήµα-
τα της ανθρωπότητας». Και αυτό
θα γίνει, γίνεται...
Έκανε µεταµεσονύκτιους περι-
πάτους στο Μπρόντγουεϊ την ώρα
που µπορούσε να ακούει τα βήµα-
τά του.
***
Ευφυΐα και ταλέντο. Ανυποµονη-
σία και ισχυρή προσωπικότητα.
Γιατί «ταλέντο δεν είναι τίποτε
άλλο από µια ισχυρή προσωπικό-
τητα».
Πέθανε στις 7 Ιανουαρίου 1943,
σε ηλικία 87 ετών, στο ξενοδοχείο
Νιου Γιορκ. Βρέθηκε νεκρός δύο
µέρες αργότερα, καθώς είχε κρεµά-
σει στην πόρτα του δωµατίου του
την επιγραφή «Μην ενοχλείτε».
«Το καλύτερο µέρος του ταξιδιού
είναι το τέλος του».
***
Η προσωπικότητα και η πορεία
του Νίκολα Τέσλα, δίνεται µε µο-
ναδικό, συναρπαστικό τρόπο από
την µυθιστορηµατική βιογραφία
µατική αλλαγή... του οµοεθνούς του, Βλάντιµιρ Πί-
Όλη η ζωή του έρχεται και επα- σταλο. Η αφήγησή του έχει την
νέρχεται και µέσα από τις γνώµες ένταση που διαπερνά τη βιογρα-
φίλων και κακεντρεχών. φία του Νίτσε από τον Στέφαν
«Τρελός και απατεώνας είναι! Τσβάιχ. Παραπέµπει στην από-
Ένας οµοφυλόφιλος βαλκάνιος µυ- πειρα του Γκαστόν Μπασλάρ,
θοµανής! Μονοµανής κι εχθρικός». στην, στην Ποιητική του χώρου, να
«Με τι θα ζεσταινόταν η µοναξιά καταστήσει συµπληρωµατικές δύο
αν όχι µε τον ναρκισσισµό;» αντίθετες έννοιες, την ποίηση και
Το µυστήριο που κάλυπτε την επιστήµη. Καθόλου δεν παρα-
τη ζωή του ήταν οι γυναίκες, η κάµπτει τις κοινωνικές αναφορές
ερωτική του ζωή. Είχε ερωτι- του διανοούµενου Τέσλα, αναφο-
κή ζωή ή κυριολεκτούσε όταν ρές ανάµεσα στα ηλεκτρικά πεδία
έλεγε ότι η µόνη αρραβωνια- που περιβάλλουν το σώµα του και
στικιά του ήταν η επιστήµη; φωτίζουν την ανθρωπότητα µε
«Απέφευγε τις γυναίκες και τα ιδέες αλλά και σταθερές και καθα-
µικρόβια. Ο σατανάς τον χάιδευε ρές αντιλήψεις.
µε ηλεκτροφόρα σύρµατα. Οι γυ- Ναι, ο άνθρωπος «πέταξε» και
ναίκες ποτέ!» αυτό το πέτυχε ο Νίκολα Τέσλα.
«Πσσσστ...» Η Ευρώπη και η Αµερική επιβρα-
«Μήπως δεν ισχύει αυτό το βεύουν και «τιµωρούν» το «αντι-επι-
“ποτέ;”» χειρηµατικό» πνεύµα, αλλά και την
*** επινοητικότητα του ασυγκράτητου
Έγινε ογδόντα ετών, «πού το βλέ- εφευρέτη. ∆οσµένα έµµεσα αλλά µε
πετε το αστείο;» πιστότητα, όχι σε βάρος της µυθι-
Η δόξα δεν σταµατά να αντικα- στορίας αλλά υπέρ της βιογραφίας.
θιστά το χρήµα. Η µετάφραση του Χρήστου
Ο πρεσβευτής της Τσεχοσλοβα- Γκούβη από τα σερβικά, πολύ
κίας τον τίµησε µε το µεγαλύτερο καλή, το κείµενο ρέει αβίαστα,
παράσηµο της χώρας... Ο πρε- χωρίς να προκαλεί, ούτε για µια
σβευτής της Γιουγκοσλαβίας καρ- στιγµή, αµηχανία ή απορία νοή-
φίτσωσε στο πέτο του την ταινία µατος. zx
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 67
 Νανούρισμα για ένα ρομποτάκι
Από τον Γιώργο Κάρούζάκη

Μαθηµατικά, φιλοσοφία
και τεχνητή νοηµοσύνη.
Ένας διάλογος µε τον Gian-
Carlo Rota και τον David
Sharp, επιµέλεια: Γιώργος Λ.
Ευαγγελόπουλος, µετάφραση
από τα αγγλικά: Ανδροµάχη
Σπανού, Ευρασία, Αθήνα
2019, 58 σελ.
Είναι δυνατή η διεύρυνση των επιστηµονικών ορίων και η επιπλέον ανάπτυξη της τεχνολογίας; Μπο-
ρούν οι εφαρµογές τεχνητής νοηµοσύνης να τείχνουν να προσεγγίσουν την πολυπλοκότητα της ανθρώ-
πινης σκέψης; Θα µπορούσε να γίνει πραγατικότητα αυτό που τραγούδησε η Γαλλίδα της προγκρέσιβ
ροκ Mama Béa Tekielski, η οποία έχει πει µια εξαιρετική ροκ µπαλάντα για µια µητέρα-ροµπότ µε το
ροµποτάκι της, που το νανουρίζει λέγοντάς του να πάψει να κλαίει; ∆υο σπουδαίες προσωπικότητες της
φιλοσοφίας των µαθηµατικών, o Τζιαν-Κάρλο Ρότα και ο Ντέιβιντ Σαρπ, συζητούν για την επιστήµη,
τα όρια και τις προϋποθέσεις της. [ΤΒJ]

Α
ν κάτι παραµένει στα- επειδή µας βοηθά να εντοπίζουµε

θερό στο πέρασµα
του χρόνου, παρά τη
θεαµατική εξέλιξη της
τεχνολογίας και την
υποδοχή της Τέταρτης Βιοµηχανι-
κής Επανάστασης µε την ανάπτυξη
της τεχνητής νοηµοσύνης και της ρο-
µποτικής, είναι οι ανθρώπινες αντι-
δράσεις απέναντι στα τεχνολογικά
επιτεύγµατα. Από τους φόβους που
εκφράζονται στον Φαίδρο του Πλά-
τωνα για το «φαρµάκι της γραφής
(τεχνικό εργαλείο της εποχής) που
οδηγεί στη λήθη» έως τους Λουδίτες
της Βιοµηχανικής Επανάστασης και
τους σύγχρονους αρνητές της τε-
χνολογίας, η τεχνολογική ανάπτυξη
µοιάζει να απορρυθµίζει µια µορφή
εσωτερικής τάξης, να προκαλεί την
ανησυχία ή το φόβο σε µεγάλες οµά-
δες ανθρώπων.
Την ίδια στιγµή, οι ένθερµοι υπο-
στηρικτές των τεχνολογικών και-
νοτοµιών και των επιστηµονικών
επιτευγµάτων είναι, σχεδόν, έτοιµοι
να εποικίσουν τον Άρη και να περι-
πλανηθούν µε αστρόπλοια στο βαθύ
διάστηµα, αφού, πρώτα, στρώσουν
στη δουλειά στρατιές από αυτο-α-
ναπαραγόµενα ροµπότ. Η πληρο-
φοριακή έκρηξη της εποχής σίγου-
ρα µεγεθύνει και παραµορφώνει τις
ανησυχίες, τους ευσεβείς πόθους και
τις προσδοκίες µας, αυτός δεν είναι,
όµως, σοβαρός λόγος για να αφε-
θούµε αµαχητί στις παρορµήσεις και
στις idées reçues που, αρκετά συχνά,
µάς κατακλύζουν.
Γι’ αυτό είναι χρήσιµο να αναζη-
τούµε τη νηφαλιότητα και την ισορ-
ροπηµένη σκέψη των επιστηµόνων,
όσων έχουν ασχοληθεί σε βάθος µε
ένα αντικείµενο ή µε ζητήµατα όχι
άµεσα κατανοητά στο σύνολό τους.
Και να αντιστεκόµαστε στην ανθρώ-
πινη παρόρµηση που εντοπίζει τάχι-
στα ξεκάθαρο νόηµα και ερµηνεία σε
πολλά σύνθετα φαινόµενα. Σε αυτή
την κατεύθυνση εντάσσεται το µινι-
O Τζιάν-Κάρλο Ρότα.
µαλιστικό, µόλις 56 σελίδες, ανάγνω-
σµα που έφτασε πρόσφατα στα χέ-
ρια µας. Είναι το βιβλίο Μαθηµατικά,
Φιλοσοφία και Τεχνητή Νοηµοσύνη.
Ένας διάλογος µε τον Gian-Carlo Rota
και τον David Sharp (Εκδόσεις Ευρα-
σία), που µετέφρασε υποδειγµατικά
η θεωρητική φυσικός Ανδροµάχη
Σπανού και επιµελήθηκε επιστηµο-
νικά ο Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος,
ο οποίος και το προλογίζει.
Πρόκειται για µια συνοµιλία, µια
ζωηρή κουβέντα, ανάµεσα σε δύο
εξέχουσες προσωπικότητες της επι-
στήµης του 20ού αιώνα, τον µαθηµα-
τικό, φιλόσοφο και έναν εκ των θεµε-
λιωτών της συνδυαστικής ανάλυσης
Τζιαν-Κάρλο Ρότα (1932 - 1999)
και τον θεωρητικό φυσικό Ντέιβιντ
Χ. Σαρπ (γενν. 1938). Η συζήτηση
δηµοσιεύθηκε στο επιστηµονικό πε-
ριοδικό Los Alamos Science, στο τεύ-
χος Άνοιξη-Καλοκαίρι του 1985. Οι
διακριτικές παρεµβάσεις του δηµοσι-
ογράφου βοηθούν τον αναγνώστη να
εισχωρήσει ευκολότερα στη σκέψη
που εκφράζουν οι επιστήµονες και
να κατανοήσει τις απόψεις τους.
Η χρονική απόσταση που µας χω-
ρίζει από τη διεξαγωγή της συζήτη-
giancarlorota.org
σης –η απόδοσή της στα ελληνικά
αναδεικνύει τις χιουµοριστικές νύ-
ξεις και τον χαλαρό τόνο της προ-
φορικότητας– δεν µειώνει καθόλου
τη σηµασία των θεµάτων που ανα-
πτύσσονται σ’ αυτή. Ακόµα και όταν
ορισµένες αναφορές δεν λαµβάνουν,
όπως είναι φυσικό, υπόψη τα πρό-
σφατα επιστηµονικά βήµατα, η ου-
σία όσων λέγονται παραµένει καίρια,
άκρως διαφωτιστική και χρήσιµη.
Ποιοι λόγοι καθιστούν, λοιπόν,
σηµαντικά τα λεγόµενα των δύο
επιστηµόνων στην εποχή µας, που
όλα µοιάζουν να εξελίσσονται µε αρ-
κετά ταχύτερους ρυθµούς από το...
αναλογικό 1985; Ο επιµελητής της
έκδοσης δίνει µια πρώτη απάντη-
ση στον πρόλογο, γράφοντας ότι
«ο διάλογος Rota και Sharp είναι
διάλογος περί ορίων, γι’ αυτό είναι
τόσο κρίσιµος και ενδιαφέρων τόσα
χρόνια µετά». Αναφέρεται στα όρια
της µαθηµατικής επιστήµης και της
τεχνητής νοηµοσύνης αλλά και στα
διλήµµατα εκείνης της εποχής, που
παραµένουν, όπως διαπιστώνουµε,
ιδιαιτέρως επίκαιρα. Και επισηµαί-
νει τη σηµασία που αποδίδουν οι δύο
οµιλητές στη φιλοσοφία, όχι µόνο
τα όρια και τις επιστηµονικές δυ-
νατότητες κάθε εποχής, αλλά γιατί
αποδεικνύεται χρήσιµη και στη δια-
δικασία ανάπτυξης της τεχνολογίας
και αρκετών ακόµα επιστηµονικών
αναζητήσεων.
ΑΣΚΗΣΗ
ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑΣ
Πριν αναφερθούµε αναλυτικά στο
περιεχόµενο του βιβλίου, ας δού-
µε ορισµένα βιογραφικά χαρακτη-
ριστικά των δύο συνοµιλητών. Ο
Τζιαν-Κάρλο Ρότα σπούδασε στο
Princeton και στο Yale και υπήρξε
καθηγητής εφαρµοσµένων µαθηµα-
τικών και φιλοσοφίας στο Τεχνολο-
γικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης,
θέση που κανείς άλλος, µέχρι σήµε-
ρα, δεν έχει καταλάβει. Το ενδιαφέ-
ρον του για τα µαθηµατικά και τη
φιλοσοφία παρέµεινε αµείωτο και
αδιαχώριστο σε όλη του τη ζωή, κα-
θώς το ένα πεδίο τροφοδοτούσε αρ-
µονικά το άλλο στη σκέψη του.
Εµπνεύστηκε από τις ιδέες του
γερµανού φιλοσόφου και θεµελιω-
τή της φαινοµενολογίας Έντµουντ
Χούσσερλ (Edmund Husserl, 1859-
1938), γι’ αυτό και όρισε τη διαδρο-
µή του στην επιστήµη ως µια άσκηση
φαινοµενολογίας, λέγοντας χαρακτη-
ριστικά ότι όποιος θέλει να κατανοή-
σει τη φαινοµενολογία δεν έχει παρά
να διαβάσει τα πρωτότυπα κείµενα
του Χούσσερλ και των µαθητών του,
αφού είναι σαν να µαθαίνεις µαθη-
µατικά διαβάζοντας Νεύτωνα και
Λάιµπνιτς1.
Ο Ρότα άντλησε, εκτός των άλ-
λων, από τη φαινοµενολογία του
Χούσσερλ ένα ιδανικό ρεαλισµού, το
οποίο αποκαλούσε «ρεαλιστική πε-
ριγραφή»2. Σύµφωνα µε τις παρατη-
ρήσεις του, στους σχετικούς κανόνες
που είχε συντάξει, «οι µαθηµατικοί,
συχνά διστακτικοί να οµολογήσουν
τι περιλαµβάνει η καθηµερινή τους
ασχολία, οφείλουν να φέρνουν στο

68 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

φως κρυµµένα χαρακτηριστικά των
εργασιών τους. [...] Οι καθηµερινές
συζητήσεις των µαθηµατικών περι-
λαµβάνουν λέξεις όπως κατανόηση,
βάθος, είδος απόδειξης, βαθµός σαφή-
νειας και πολλά άλλα. Μια αυστηρή
συζήτηση για το ρόλο και τη σηµα-
σία αυτών των όρων, θα πρέπει να
αποτελεί µέρος της φιλοσοφίας της
µαθηµατικής απόδειξης».
Στην οµορφιά της επιστήµης και
στη διαδικασία µιας µαθηµατικής
επιτυχίας αναγνώριζε τη σηµασία
που έχουν οι λάθος κινήσεις και οι
αποτυχίες, ενώ ένα από τα φιλο-
σοφικά του παράπονα ήταν, όπως
υπενθυµίζει ο καθηγητής φιλοσοφίας
Robert Sokolowski3, η συνήθεια των
ανθρώπων «να παραβλέπουν ό,τι βρί-
σκεται µπροστά στα µάτια τους, να
υπεραπλουστεύουν τα πράγµατα και
να τα διαχωρίζουν από το εννοιολο-
γικό τους πλαίσιο (context), αντιµε-
τωπίζοντας το µέρος ενός πράγµατος
ως σύνολο. Στα µαθηµατικά, τέτοιου
είδους επιπόλαιες διορθώσεις και
αποσαφηνίσεις δεν έχουν θέση, αφού
η αναζήτηση της απόδειξης ενός θε-
ωρήµατος είναι το µόνο πράγµα που
έχει σηµασία για να φτάσει κάποιος
στην αλήθεια του».
Ο Ντέιβιντ Χ. Σαρπ αποφοίτησε,
όπως και ο Ρότα, από το Princeton,
ενώ από το 1984 έως και σήµερα εί-
ναι εταίρος στο θεωρητικό τµήµα του
Εθνικού Εργαστηρίου Los Alamos.
Κοινό χαρακτηριστικό του µε τον
Ρότα είναι το ζωηρό ενδιαφέρον για
την κατάκτηση και τη µελέτη διαφο-
ρετικών επιστηµονικών πεδίων. Πε-
ρισσότερο γνωστός για το έργο του
στην κβαντική θεωρία πεδίου, την
υδροδυναµική και τη θεωρία της βα-
ρύτητας, κινείται µε ενθουσιασµό σε
ένα ευρύτερο φάσµα επιστηµονικών
περιοχών το οποίο περιλαµβάνει τα
νευρωνικά δίκτυα και τη φιλοσοφία
των µαθηµατικών.
Το πρώτο µέρος του βιβλίου, αν
επιχειρήσουµε να το χωρίσουµε σε
δύο µέρη µε βάση τη θεµατολογία
των ερωτήσεων που δέχονται οι
επιστήµονες, αποτελεί ένα είδος φι-
λοσοφικού στοχασµού πάνω στις έν-
νοιες της επιστήµης, του επιστήµονα
και ειδικότερα της ιδιοφυΐας, ενώ το
δεύτερο µέρος επικεντρώνεται µε
αξιοθαύµαστη ευστοχία και διαύγεια
στην τεχνητή νοηµοσύνη, καθώς η
συζήτηση για την επίδρασή της στη
ζωή των ανθρώπων ήταν αρκετά
έντονη ήδη από εκείνα τα χρόνια.
Ο Τζιαν-Κάρλο Ρότα έβλεπε ξε-
κάθαρα, από το 1985, την έλευση
ενός κύµατος κινητικότητας και συ-
νεργασίας µεταξύ επιστηµόνων από
διαφορετικά γνωστικά αντικείµενα.
«Άνθρωποι που µπορούν να εργα-
στούν σε περισσότερα από ένα επι-
στηµονικά πεδία και διαθέτουν την
ικανότητα να βλέπουν αναλογίες
µεταξύ φαινοµενικά ανοµοιογενών
εννοιών, θα είναι εκείνοι που θα
πρωτοστατήσουν στις µελλοντικές
εξελίξεις», απαντά σε σχετικό ερώτη-
µα. Την τάση για σύνθεση εντοπίζει
και ο Ντέιβιντ Χ. Σαρπ, υπενθυµίζο-
ντας το «γάµο της φυσικής στοιχειω-
δών σωµατιδίων και της κοσµολογί-
ας που οδηγεί σε µια κατανόηση του
πρώιµου σύµπαντος».
Οι παρατηρήσεις τους αποδεικνύ-
ονται εύστοχες στην ψηφιακή εποχή
µας, αφού οι ανακαλύψεις των τε-
λευταίων δεκαετιών και οι ποικίλες
συνεργασίες επιστηµόνων από τη θε-
ωρητική επιστήµη των υπολογιστών,
τη φυσική, τη µαθηµατική θεωρία
της πληροφορίας έως τη µοριακή
βιολογία, τη γνωσιακή επιστήµη και
την οικονοµία δίνουν το πρόσταγµα
για τη διάχυση των ορίων ανάµεσα
στους επιστηµονικούς κλάδους και
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 69
αλλάζουν σιγά σιγά την ιδέα που
έχουµε για την επιστήµη.
Η έννοια της διεπιστηµονικότητας
και της σύνθεσης στην εκπαίδευση
και την έρευνα είναι ζητήµατα ορ-
γάνωσης και ανάπτυξης της γνώσης
που άρχισαν να απασχολούν την επι-
στηµονική κοινότητα, µε τον τρόπο
που τα παρατηρούµε σήµερα, από
τις πρώτες δεκαετίες του προηγούµε-
νου αιώνα. Τα αρχικά παραδείγµατα
αφορούσαν, κυρίως, τη συνεργασία
ερευνητών από τους κλάδους της
φυσικής και της χηµείας, ενώ ακόµη
και ο Α’ Παγκόσµιος Πόλεµος είχε
σταθεί αφορµή να αναπτυχθούν τέ-
τοιου είδους συνεργασίες4, καθώς
επιστήµονες από διαφορετικούς το-
µείς είχαν κληθεί να βρουν λύσεις σε
στρατιωτικά προβλήµατα.
Ο Ρότα θεωρεί ότι η κινητικότη-
τα στην επιστήµη της εποχής του
ενισχύεται από ποικίλα εξωτερικά
ερεθίσµατα, αναφερόµενος, για πα-
ράδειγµα, στα ερεθίσµατα που λαµ-
βάνουν οι µαθηµατικοί από τη φυ-
σική και από τους υπολογιστές. Γι’
αυτό αναγνώριζε στους λογικολόγους
–απόδοση του αγγλικού logician για
τους ειδικούς της µαθηµατικής λογι-
κής, σηµειώνει η µεταφράστρια– την
ικανότητα να δηµιουργούν εξεζητη-
µένες γλώσσες προγραµµατισµού και
ανώτερο λογισµικό.
Ο ενθουσιασµός, όµως, του Ρότα
και του Σαρπ για τη διεύρυνση των
επιστηµονικών ορίων και την ανά-
πτυξη της τεχνολογίας δεν τους
εµποδίζει να εκφράσουν σθεναρά
την κριτική τους απέναντι σε µια µο-
νοδιάστατη, µηχανιστική θεώρηση
της επιστήµης. Το βαθύ ενδιαφέρον
τους για τη φιλοσοφία και η πίστη
τους στον κόσµο των ιδεών παραµε-
ρίζει τις ιαχές εκείνων που έµεναν,
από τότε, έκθαµβοι µπροστά στις
δυνατότητες των υπολογιστών της
δεκαετίας του 1980 να λύνουν δύ-
σκολα µαθηµατικά προβλήµατα.
«Αυτό που θέλουµε είναι µια λο-
γική απόδειξη. ∆εν µας βοηθά να
έχουµε µια αριθµητική απόδειξη που
κτηνωδώς ξέρασε ένας υπολογιστής.
Ένα πρόβληµα είναι ενδιαφέρον
µόνο όταν οδηγεί σε ιδέες», σηµειώ-
νει ο Ρότα. Άποψη η οποία συνδέε-
ται µε τη συνολική τους θεώρηση για
την επιστήµη, η οποία θα λέγαµε ότι
συνοψίζεται στην έννοια της κατανό-
ησης, όπως την εκφράζει και σε µία
φιλοσοφική αποστροφή της κουβέ-
ντας ο Ρότα:
Οι επιστήµονες πάντα επιθυ-
µούν να δείξουν ότι πράγµατα
που δεν µοιάζουν είναι στην
πραγµατικότητα τα ίδια. [...] Η
επιστήµη µετατρέπει το παρά-
δοξο σε κάτι τετριµµένο.
Στο ίδιο πνεύµα, αποστρέφονται µε
αφοπλιστική απλότητα τις στρεβλώ-
σεις περί ιδιοφυών επιστηµόνων που
µας κληροδότησαν, όπως τονίζουν, ο
19ος αιώνας και εν πολλοίς οι γερ-
µανοί ροµαντικοί. Χωρίς να υποτιµά
αλλά και ούτε να παρουσιάζει τον
επιστήµονα µε το φωτοστέφανο της
ροµαντικής ιδιοφυΐας, ο Ρότα θεωρεί,
για παράδειγµα, εξέχον χαρακτηρι-
στικό του µαθηµατικού ταλέντου την
ικανότητα να εντοπίζει αναλογίες ή να
επιλέγει από έναν λαβύρινθο πειραµα-
τικών δεδοµένων τις δύο τρεις σχετικές
παραµέτρους και να απορρίπτει τις
άσχετες. Όσο για την αναλογία µε
την οποία µπορούµε να µετρήσουµε
πόσο καλός είναι ένας µαθηµατικός,
αυτή σχετίζεται, σύµφωνα µε τον
Ρότα, µε το «πόσες παλαβές ιδέες
πρέπει να έχει προκειµένου να έχει
µία καλή. Αν αυτή η αναλογία είναι
δέκα, προς ένα, τότε πρόκειται για
ιδιοφυΐα».
ΝΑΝΟΎΡΙΣΜΑ ΓΙΑ ΡΟΜΠΟΤ
Το 1978, επτά χρόνια πριν από τη
συζήτηση του Ρότα µε τον Σαρπ, η
70 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Εικόνα από την Μπαλάντα για ένα µωρό-ροµπότ, το graphic novel των Cédric
Villani και Baudoin.
γαλλίδα τραγουδίστρια της προγκρέ-
σιβ ροκ Mama Béa Tekielski είχε
κυκλοφορήσει µια εξαιρετική ροκ
µπαλάντα, που µιλούσε για µια µητέ-
ρα-ροµπότ η οποία νανουρίζει το µω-
ρό-ροµπότ της, λέγοντάς του να πά-
ψει να κλαίει, και ότι οι δυο τους είναι
προϊόντα µιας λανθασµένης εξίσωσης
που µια µέρα θα εκραγούν για να γεν-
νηθεί ένα λαµπερό πλάσµα από πηλό
και ορείχαλκο. Πρόκειται για ένα
µουσικό διαµάντι της δεκαετίας του
1970, το οποίο αξιοποίησε, πρόσφα-
τα, ως έµπνευση, ο σπουδαίος γάλλος
µαθηµατικός (τιµήθηκε το 2010 µε το
Μετάλλιο Fields) και πολιτικός Cédric
Villani για να γράψει ένα graphic
novel επιστηµονικής φαντασίας.
Η τεχνητή νοηµοσύνη και η ρο-
µποτική εξάπτουν τη φαντασία των
ανθρώπων εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Από το αεριοπροωθούµενο περιστέ-
ρι-πτητική µηχανή που κατασκεύασε
ο κορυφαίος µηχανικός, µαθηµατι-
κός και Πυθαγόρειος φιλόσοφος
Αρχύτας ο Ταραντίνος (428-347
π.Χ), τα περίφηµα αυτόµατα της
αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας και
του Μεσαίωνα, έως τους ανθρώ-
πους-µηχανές που οραµατίστηκε
στα βιβλία του ο Ιούλιος Βερν και τις
έρευνες για τις γνωστικές ικανότητες
των µηχανών του βρετανού µαθηµα-
τικού, θεωρητικού της λογικής και
κρυπτογράφου Άλαν Τούρινγκ, οι
µηχανές µε τη θεϊκή πνοή της ζωής
αποτέλεσαν ιδανικό µέσο έµπνευσης
ποικίλων µυθικών ενοράσεων και αν-
θρωποµορφικών κατασκευών.
Σήµερα, έχουµε την τύχη να απο-
λαµβάνουµε αρκετά αγαθά αυτή
της µακρόχρονης εξέλιξης στην κα-
θηµερινότητά µας, αν σκεφτούµε
µόνο την επαφή µας µε τις ψηφια-
κές υπηρεσίες αναγνώρισης φωνής
και µετάφρασης, την αναγνώριση
εικόνας κ.ά. Η λαχτάρα να ζήσουµε
στον κόσµο της τεχνητής νοηµοσύ-
νης που φαντάζονται οι συγγραφείς
Gallimard
και οι επιστήµονες είναι µεγάλη, αν
και τα ψυχρά επιστηµονικά δεδοµέ-
να δείχνουν ότι αυτό το ταξίδι δεν
είναι τόσο εύκολο όσο, αρχικά, εί-
χαµε πιστέψει. Ο Ρότα και ο Σαρπ
γνωρίζουν, από το 1985, αυτό το
έλλειµµα και το συνδέουν, κυρίως, µε
την αδυναµία των επιστηµόνων της
τεχνητής νοηµοσύνης να διαχειρι-
στούν τους δοµικούς λίθους της αντιλη-
πτικής διαδικασίας που αποδεικνύονται
εντελώς απρόσµενοι.
Τα εµπόδια συνδέονται, όπως
τονίζουν, µε την αδυναµία των επι-
στηµόνων που ασχολούνται µε την
τεχνητή νοηµοσύνη να συνειδητο-
ποιήσουν τις µη εκπεφρασµένες
προκαταλήψεις στις διαδικασίες
σκέψης και οµιλίας. Γι’ αυτό και οι
δύο επιστήµονες πίστευαν, τότε, ότι
οι φιλόσοφοι όφειλαν να πουν στους
µηχανικούς κάποιες δυσάρεστες
αλήθειες.
Ο πυρήνας του προβλήµατος που
εµποδίζει ακόµη και σήµερα τις µη-
χανές να ενηλικιωθούν εντοπίζεται
στη δηµιουργία νοήµατος και ειδι-
κότερα στη στενά εξαρτώµενη σχέ-
ση του νοήµατος µε ένα, θα λέγαµε,
εννοιολογικό πλαίσιο, το περίφηµο
περικείµενο (context). «Αναγνωρί-
ζουµε οπτικές σκηνές εξαιτίας των
προσδοκιών µας να δούµε συγκεκρι-
µένα συµβάντα που εξαρτώνται από
συγκεκριµένα περικείµενα. Η έννοια
της προσδοκίας είναι η πιο θεµελι-
ώδης στην επίλυση προβληµάτων
αναγνώρισης προτύπων», εξηγεί ο
Σαρπ, ενώ ο Ρότα προσθέτει: «το να
είναι κάτι κλειδί, φλιτζάνι, βιβλίο εί-
ναι λειτουργία και όχι πράγµα». Και
αναφέρεται στην έννοια της προ-
θετικότητας (intentionality), σε ένα
είδος δηλαδή επιλεκτικότητας της
αντίληψης, η οποία πρέπει να τυπο-
ποιηθεί στις εφαρµογές της τεχνη-
τής νοηµοσύνης. «Όταν κοιτάζουµε
µια τυπωµένη σελίδα και βλέπουµε
τη λέξη “άλογο” αντί να δούµε µια
άνευ νοήµατος συλλογή κουκίδων
µελανιού, επιλέγουµε µια λειτουργία
αυτού που βλέπουµε έναντι κάποιας
άλλης», καταλήγει.
Οι σύγχρονες µηχανές τεχνη-
τής νοηµοσύνης κατανοούν ακόµη
στατικά ένα περιεχόµενο, έχοντας
ικανότητες που θα µπορούσαν να
συγκριθούν µε εκείνες που αναπτύσ-
σουν τα βρέφη κατά τα πρώτα χρό-
νια της ζωής τους. Σε µια, σχετικά,
πρόσφατη, συζήτηση που είχαµε για
το θέµα µε τον καθηγητή της επι-
στήµης των υπολογιστών στο ΜΙΤ,
Κωνσταντίνο ∆ασκαλάκη, διαπιστώ-
σαµε ότι το έλλειµµα των µηχανών,
σχετικό µε την αίσθηση νοήµατος σε
βάθος χρόνου, παραµένει τεράστιο.
Σύµφωνα µε τον έλληνα καθηγητή,
στο άµεσο µέλλον θα δούµε αρκετές
ειδικές εφαρµογές της τεχνητής νοη-
µοσύνης στη βιολογία, στην ιατρική,
στη στατιστική, στην οικονοµετρία
και σε αρκετές ακόµη εφαρµογές κα-
θηµερινής χρήσης.
Για να φτάσουµε σε αυτό που λέ-
γεται Γενική Τεχνητή Νοηµοσύνη,
σύµφωνα µε τον Κωνσταντίνο ∆α-
σκαλάκη, πρέπει να φτιάξουµε ένα
agent, µία οντότητα την οποία θα
αφήσουµε να περιπλανηθεί στον
κόσµο µας, να συλλέξει ερεθίσµατα
και να προσπαθήσει να ταξινοµήσει
αυτή την εµπειρία µε τέτοιο τρόπο
ώστε οι γνωστικές της ικανότητες
να είναι αρκετά ανταγωνιστικές µε
εκείνες του ανθρώπου. Επίτευγµα
που µέχρι σήµερα δεν έχει ολοκλη-
ρωθεί. Γι’ αυτό και ο διάλογος, οι
προβληµατισµοί και τα ερωτήµατα
που εκφράζονται µε τόση διαύγεια
και απλότητα στο ολιγοσέλιδο αυτό
βιβλίο αποτελούν εξαιρετική ευκαι-
ρία να πλησιάσουµε και να προσπα-
θήσουµε να κατανοήσουµε ζητήµατα
τη νηφάλια προσέγγιση των οποίων
παραµορφώνει ή δυσκολεύει ο πλη-
ροφοριακός θόρυβος της εποχής. zx
1. Gian-Carlo Rota, “Lectures on Being
and Time” (1998), The New Yearbook
for Phenomenology and Phenomenological
Philosophy, Volume 8.
2. Mirja Hartimo, “Husserl’s Pluralistic
Phenomenology of Mathematics”, Phi-
losophia Mathematica, Volume 20, Issue
1, February 2012, Pages 86–110, https://
doi.org/10.1093/philmat/nkr032.
3. Fabrizio Palombi, The Star and the
Whole: Gian-Carlo Rota on Mathematics
and Phenomenology, CRC Press, Taylor
& Francis Group.
4. Practising Interdisciplinarity, edited by
Peter Weingart and Nico Stehr, Univer-
sity of Toronto Press.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 71
 Ιστορία ενός εσωτερικού εμφυλίου
Από τον Μιχάλη Τσιντσινη

Ηλίας Μαγκλίνης, Είµαι όσα
έχω ξεχάσει. Μυθιστόρηµα,
Μεταίχµιο, Αθήνα 2019,
264 σελ.
Πόση ιστορική αλήθεια αποκαλύπτεται σε αυτή την «αληθινή ιστορία»; Θέλει ο Μαγκλίνης να
παραδώσει ένα ντοκουµέντο για την εποχή στην οποία σκοτώθηκε ο πατέρας του πατέρα του; Αν
υπάρχει αλήθεια στο τέλος αυτής της εις βάθος πτήσης δεν είναι η αλήθεια των γεγονότων. Είναι
η ιστορία όχι ενός, αλλά όλων των εσωτερικών εµφυλίων. Των αναίµακτων σφαγών, που συνεχί-
στηκαν ανειρήνευτες, όταν έξω είχαν ησυχάσει όλα.

Τ
ι είναι αυτό το βιβλίο;

Χριστίνα Μπρατούσκα
Οι συνάδελφοι του
Μαγκλίνη στην Κα-
θηµερινή, µεταξύ των
οποίων και ο γράφων,
όταν άκουσαν το θέµα –«είναι η
ιστορία του παππού µου που δο-
λοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ το
1944»– υποψιάστηκαν ότι θα διά-
βαζαν µια Ελένη, ένα αφήγηµα
αφηρωισµού των προγόνων που
δεν πρόλαβαν να δουν τη ιστορική
τους δικαίωση.
Το εξώφυλλο επιβεβαίωνε τη συ-
ναδελφική καχυποψία. Αλλά µόνο
το εξώφυλλο. Θα µπορούσε κανείς
να περιγράψει αυτό το βιβλίο είτε
ως δηµοσιογραφική έρευνα είτε ως
οικογενειακό χρονικό. Και οι δυο
ορισµοί όµως θα ήταν παραπλανη-
τικοί. Το αφήγηµα δεν έχει ούτε το
ηµερολογιακό ύφος που υπαινίσσε-
ται ο αποφθεγµατικός τίτλος του,
ούτε τη ρεπορταζιακή αυστηρότη-
τα («Μια αληθινή ιστορία») που
υπόσχεται ο υπότιτλός του.
Η ιστορία ξεκινά στο µισοσκότα-
δο. Χαράµατα, σε ένα διαµέρισµα Ο Ηλίας Μαγκλίνης.
στις αρχές της δεκαετίας του 1990,
ο µετέφηβος γιος συναντά ξάγρυ- ρανούς. Να γίνει Ίκαρος, προκει- λοφονούσαν µε τόση ευκολία. έτσι να συνιστούν µια όψη του εµ-
πνο τον πατέρα του να σκοτώνει µένου να αποδράσει από τα τραύ- ∆εν είχε καµία ιδιαίτερη σηµα- φυλίου πολύ µερική –και µερολη-
το χρόνο του λύνοντας σταυρόλε- µατα του. σία, µια σφαίρα πάνω µια σφαί- πτική– για να την πάρει κανείς στα
ξα. Γιατί δεν µπορεί να ησυχάσει; Η αφήγηση από το 1944 –χρόνο ρα κάτω, κανένας δεν κρατάει σοβαρά σαν ιστορικό τεκµήριο.
Ενα αόρατο χέρι, λέει στο γιο του, του εγκλήµατος– στο 2004 δεν είναι λογαριασµό. (σ. 149) Κι ωστόσο, το βιβλίο φωτίζει το
τον απειλεί. Είναι το χέρι του σκο- γραµµική. Ο χρόνος γέννησης των ιστορικό βίωµα από κάτω – όπως
τωµένου πατέρα –του παππού του ερωτηµάτων του συγγραφέα για το δεν θα µπορούσε να το κάνει µια
συγγραφέα– που απειλεί να τεντω- παλιό αίµα στην οικογένειά του πλέ- Η ΚΑΎΤΗ ΣΦΡΑΓΙΔΑ επιστηµονικώς αποστασιοποιηµέ-
θεί µέσα στο σκοτάδι για να τον κεται µε τις ιστορίες των προσώπων Πόση ιστορική αλήθεια αποκα- νη αναδίφηση. Φωτίζει την εσω-
αρπάξει. που ποζάρουν στις παλιές φωτογρα- λύπτεται σε αυτή την «αληθινή τερική ποικιλία των προσώπων,
Το αίνιγµα του πατέρα αρπάζει φίες. Φωτογραφίες από απόλεµες ιστορία»; Θέλει ο Μαγκλίνης να την οποία ισοπεδώνουν οι εκ των
και το γιο. Το, ας πούµε, αστυνο- στιγµές, γλέντια και εκδροµές από παραδώσει ένα ντοκουµέντο για υστέρων ταξινοµήσεις – οι γενικεύ-
µικό µυστήριο –ποιος δολοφόνησε τις οποίες πιάνεται η αναπαράσταση την εποχή στην οποία σκοτώθηκε σεις που επιβάλλει η οικονοµία της
τον παππού Μαγκλίνη;– είναι το της εφιαλτικής ατµόσφαιρας της κα- ο πατέρας του πατέρα του; επιστηµονικής έρευνας, αλλά η λο-
όχηµα προκειµένου ο Μαγκλίνης τοχής και του εµφυλίου. Το Αγρίνιο Λένε ότι στενεύει κανείς µέχρι γοτεχνία οφείλει να εξοβελίζει.
να ερµηνεύσει αυτή τη λιγοµίλητη των αρχών της δεκαετίας του 1940 συσκοτίσεως την Ιστορία όταν την Πριν από την πολιτική τους ταυ-
και άστοργη πατρική φιγούρα που ζωντανεύει έτσι σαν επικράτεια του βλέπει µέσα από τη µικρή, ιδιωτική τότητα, τα πρόσωπα που παρουσι-
βράζει βουβά σε µια αγωνιώδη µό- τρόµου. Σαν τόπος µιας ανθρωπο- σφαίρα. Οι πληγές της οικογένει- άζονται εδώ είναι τραγικά, ακριβώς
νωση, κλειστή ακόµη και απέναντι κτονικής επιδηµίας. ας Μαγκλίνη –ο παππούς ένα χει- επειδή δεν φέρουν ατόφια ευθύνη.
στα ίδια τα παιδιά του. Στο εµφυ- µωνιάτικο βράδυ µεταφέρεται στα ∆εν πορεύτηκαν όλοι τους µε την
λιακό έγκληµα κρύβονται οι λόγοι Ήταν εκείνα τα χρόνια στα πόδια της γυναίκας του και των ταυτότητα στα δόντια. ∆εν ήθελαν
που έκαναν αυτόν τον πατέρα να οποία οι άνθρωποι δολοφονού- παιδιών του νεκρός πάνω σε µια να σκοτώσουν και να σκοτωθούν.
θέλει να δραπετεύσει προς τους ου- νταν µε τόση ευκολία. Που δο- ξηλωµένη πόρτα– θα µπορούσαν Τους σάρωσε όµως η βία της ιστο-

72 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

ρίας. ∆ιαπότισε τις ζωές τους και
τις ζωές των απογόνων τους, αλυ-
σιδωτά, για γενιές.
Παραδόξως, στην οικογένεια τού
Είµαι όσα έχω ξεχάσει δεν επιζεί πο-
λιτικά το εµφυλιακό µίσος. ∆εν εκ-
δηλώνεται κανένας θυµός. Καµία
µνησικακία. Το τραύµα όµως είναι
ενεργό. Και, ως επί το πλείστον,
βουβό. Στάζει τη µέρα και κυρίως
τη νύχτα ανεξάντλητος ένας µνησι-
πήµων πόνος, που παραµένει οξύς
παρ’ ότι –ή µάλλον επειδή– δεν
ψάχνει πολιτική προβολή και «επι-
καιροποίηση» στο παρόν.
Χωρίς ποτέ να έχει λερώσει τα
χέρια του µε αίµα, κι ας τον τρα-
βούσαν τα ορατά χέρια της µάνας
και της κοινότητας για εκδίκηση·
χωρίς να έχει στρατευτεί σε κάποιο
φρόνηµα, κι ας φόρεσε στολή αξι-
ωµατικού, ο γιος του δολοφονηµέ-
νου, και πατέρας του συγγραφέα,
παραµένει αιχµάλωτος του εµφυ-
λίου. ∆οκίµασε –και κυριολεκτικά–
να γυρίσει την πλάτη του στη φρί-
κη. ∆οκίµασε να µην την κοιτάξει,
αλλά δεν τα κατάφερε.
Ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής
θα συναντήσει στον οικογενειακό
του κύκλο κι άλλους σηµαδεµένους
από την ιστορία – και από τις δύο
όχθες του διχασµού. Ολοι τους,
αριστεροί και δεξιοί, µαρτυρούν
πώς ο πόλεµος σκίζει τα νήµατα
των σχέσεων που συνείχαν την κοι-
νότητα αλλά και την οικογένεια. Η
ιστορία τσακίζει. Αφήνει το αποτύ-
πωµά της «σαν την καυτή, πύρινη
µεταλλική σφραγίδα πάνω στο δέρ-
µα τρυφερών µοσχαριών» (σ. 165).
Αυτό το σηµάδι –που κληρο-
δοτείται από γενιά σε γενιά– ει-
κονογραφείται µοναδικά µε την
ελληνική σηµαία να τυλίγει το φέ-
ρετρο του πατέρα του αφηγητή.
Η σηµαία, σύµβολο της «µεγάλης»
ιστορίας, τυλίγει τους «µικρούς» βί-
ους των ακούσιων τριταγωνιστών
της σαν ένας χιτώνας του Νέσσου,
τον οποίο ξεκολλά από πάνω τους
µόνο το «χάδι» του θανάτου.
ΜΎΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
ΧΏΡΙΣ ΜΎΘΟ
Γραµµένο σε µια περίτεχνη, αλλά
αβίαστη πρόζα –τόσο φροντισµέ-
νη ώστε να µη φαίνονται οι ρα-
φές της– το Είµαι όσα έχω ξεχάσει
ανήκει στο είδος εκείνο της λογο-
τεχνίας που περιφρονεί τη µυθο-
πλαστική σύµβαση· που προκαλεί
τον αναγνώστη προτείνοντάς του
την αλήθεια σαν γυµνό καλώδιο.
Θυµίζει ως προς τη µέθοδο το
µεγαλεπήβολο αυτοβιογραφικό
πείραµα του Καρλ Ούβε Κνάου- λη αποβαίνει για το γιο η ανασκα- Ο δικός του, εσωτερικός εµφύλιος.
σγκορντ – αφιερωµένο, επίσης, σε σφή της αλήθειας. Η κληρονοµηµένη δυστυχία. Πάλι
έναν δυσλειτουργικό πατέρα και το ο Λάρκιν: Man hands on misery to
θάνατό του. Είναι µια λογοτεχνία man. Το παρελθόν και το παρόν
που, την εποχή του κατακλυσµού BUT THEY WERE FUCKED µπλεγµένα «σαν µια πλεξούδα έντερα
του πρώτου ενικού, µε δισεκατοµ- UP IN THEIR TURN σφαγµένου ζώου».
µύρια αυτοβιογραφούµενους και Σε ένα από τα παρένθετα, ποιη- H αστρονοµία νοµιµοποιεί τη
αυτοφωτογραφιζόµενους εαυτούς, τικά µέρη, ο συγγραφέας παρου- λογοτεχνική συµπλοκή του παρό-
δεν διστάζει να χρησιµοποιήσει τη σιάζει τους γονείς του ως δίδυµο ντος µε το παρελθόν. Το φως πολ-
φωνή του συρµού για να τη στρέ- παραπληρωµατικών ψυχικών ανα- λών άστρων ταξιδεύει ώς εµάς αφ’
ψει αναπόταµα του συρµού. Για να πηριών: ότου τα άστρα αυτά έχουν σβήσει.
τη στρέψει κατά βάθος. Οποιος κοιτάει αυτό το φως, βλέ-
Τι σηµαίνει «κατά βάθος»; Ενώ Είναι επειδή τους εµπιστεύοµαι πει το παρελθόν τώρα. Αντιστοί-
όλη η αφήγησή του είναι γραµµένη τυφλά. / Την υστερία της. / Την χως, όποιος κοιτάει τους νεκρούς
σε πρώτο ενικό, ο Μαγκλίνης πα- παθητικότητά του. / Τα ψυχοδρά- του, πίσω από τη νεκρική τους
ρεµβάλλει ορισµένα διαλείµµατα, µατά της. / Τα κλεισίµατά του. / µάσκα δεν βλέπει µόνο όσα έγιναν,
τυπωµένα µε πλάγια στοιχεία, που Τους τεράστιους ιστούς της. / Την αλλά και όσα έγινε ο ίδιος. Τα νε-
είναι γραµµένα σε πιο «πρώτη» – ηττοπάθειά του. / Τους θυµούς της. κρά σώµατα ακτινοβολούν.
πιο µύχια και πιο ελεύθερη– φωνή. / Την ευθυνοφοβία του. / Την κιν- Αν υπάρχει αλήθεια στο τέλος
Πρόκειται για εξοµολογήσεις που, δυνολογία της. αυτής της εις βάθος πτήσης δεν
όσο η ιστορία προχωράει, την τυ- είναι η αλήθεια των γεγονότων. Εί-
λίγουν, ολοένα και πυκνότερα, σαν Οπως έλεγε κι ο Φίλιπ Λάρκιν, ναι η ιστορία όχι ενός, αλλά όλων
λυρικός κισσός. «They fuck you up, your mum των εσωτερικών εµφυλίων. Των
Η αφήγηση εκτυλίσσεται έτσι and dad». Ο Μαγκλίνης όµως δεν αναίµακτων σφαγών, που συνεχί-
και καθ’ ύψος και κατά βάθος. Ο σταµατά εκεί. ∆ένει στο τέλος την στηκαν ανειρήνευτες, όταν έξω εί-
Μαγκλίνης µιµείται τον πατέρα ιστορική µε την προσωπική του χαν ησυχάσει όλα.
του διπλά. ∆ραπετεύει κι εκείνος µοίρα. Το Είµαι όσα έχω ξεχάσει είναι,
στους ουρανούς, όπως ο Ίκαρος, όντως, ένα «χρήσιµο» βιβλίο για
αλλά µόνο µε το βλέµµα – σαν Αυτός ο προσωπικός Παγκόσµιος τον εµφύλιο, κι ας µοιάζει µε ανα-
ερασιτέχνης αστρονόµος. Τα θνή- Ατλας των νεφών µου / ο δικός µου ψηλάφηση ενός οικογενειακού
σκοντα άστρα και οι µαύρες τρύπες εµφύλιος / ολόγραµµα ενός αόρα- δράµατος. Οποιος ζει βαθιά ένα
τού χρησιµεύουν ως αντανακλάσεις του σύµπαντος δράµα, το ζει για όλους. zx
των επίγειων –και των υπόγειων–
παθών. Παράλληλα, ο συγγραφέ-
ας κληρονοµεί και στη γραφή την
πτητική µέθοδο: η πρώιµη γενιά
υπερηχητικών, µε την οποία πε-
τούσε ο πατέρας Μαγκλίνης τη
δεκαετία του 1950, µπορούσε να
σπάσει το φράγµα του ήχου µόνο
σε βύθιση. Ο υιός Μαγκλίνης βυθί-
ζεται ιλιγγιωδώς για να σπάσει το
φράγµα της πατρικής σιωπής. Για
να σπάσει το φράγµα της λήθης η
οποία κάλυπτε τα γεγονότα που
κατέλιπαν τον απόµαχο πιλότο ερ-
µητικό και απόµακρο – καταλληλό-
τερο για πατέρα ενός σκύλου.
Ο Μαγκλίνης ρώτησε συγγενείς
και ξένους. Έψαξε τα συρτάρια και
τα αρχεία. Και βρήκε. Βρήκε πολ-
λά για το φόνο που καθόρισε τον
πατέρα του. Αλλά αυτή η αλήθεια
των γεγονότων είναι ατελέσφορη.
Ψυχικά άκαρπη. Τι τον ωφελεί να
ξέρει υπό ποίες συνθήκες σκοτώθη-
κε ο παππούς του; Η γνώση αυτή
δεν θα µπορούσε να θεραπεύσει τη
σχέση του µε τον πατέρα. ∆εν είναι
µια αλήθεια που λυτρώνει. Είναι
µια αλήθεια που µετράει µόνο ως
αντίθετο της λήθης.
Συντελείται µε αυτόν τον τρό-
πο και µια τρίτη συµµετρία, µετα-
ξύ γιου και πατέρα: όσο αδιέξοδη
αποδείχτηκε για τον πατέρα η
ασκητική της λήθης, τόσο ανώφε-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 73
 Ο Νικολό κι ο Λεονάρντο
Από τον Θεοδοσιο Νικολάϊδη

Patrick Boucheron, Λεονάρντο
και Μακιαβέλλι, µετάφραση
από τα γαλλικά: Ρίκα
Μπενβενίστε, Πόλις, Αθήνα
2019 (2008), 239 σελ.
Είχαν συναντηθεί ο Λεονάρντο ντα Βίντσι κι ο Νικολό Μακιαβέλλι, όπως πιθανολογείται; Κανείς
δεν µπορεί να το πει µε βεβαιότητα επειδή δεν υπάρχουν πηγές. Αλλά ένας ιστορικός µε την επιδε-
ξιότητα του Πατρίκ Μπουσρόν δεν χρειάζεται πηγές. «∆ύο άνδρες αναµφίβολα συνοµιλούν αλλά
δεν τους ακούµε», σηµειώνει. «Τι άλλο µπορούµε να κάνουµε παρά να συναρµόσουµε αυτές τις
σιωπηρές συνοµιλίες ή τα κείµενα που απαντούν το ένα στο άλλο και απηχούν το ένα το άλλο;».
Κι όπως δίδασκε ο Μπρωντέλ, γεµίζει το κενό. [ΤΒJ]

Ε
ίναι ένα ασυνήθιστο δηλαδή η πρώτη δεκαετία του 16ου

Google Art Project

βιβλίο ιστορίας αυτό
που έγραψε ο Πατρίκ
Μπουσρόν για τον Λε-
ονάρντο ντα Βίντσι και
τον Νικολό Μακιαβέλλι. Mιλά για
τρεις συναντήσεις ανάµεσα στον
ζωγράφο και τον πολιτικό στοχα-
στή που δεν [ξέρουµε αν] έγιναν κι
έχουν βασανίσει αρκετά τους ιστο-
ρικούς. Ο συγγραφέας ωστόσο δεν
φέρνει, όπως θα περίµενε κανείς,
νέα στοιχεία προορισµένα να στη-
ρίξουν ή να αποδυναµώσουν την
υπόθεση της συνάντησης. Ούτε
προσπαθεί να αναπλάσει τις πι-
θανές συζητήσεις των δύο πρωτα-
γωνιστών µε τη φαντασία του. Τη
φαντασία του, που είναι αδάµαστη
σαν τα άλογα του Λεονάρντο, τη
χρησιµοποιεί αλλιώς: την αφήνει
να περπατήσει στο πλαίσιο που
οριοθετούν οι πηγές· για να το πω
µε τα λόγια ενός µεγάλου γάλλου
ιστορικού της προηγούµενης γε-
νιάς, ο Μπουσρόν γεµίζει µε την
αφήγησή του τα κενά που αφήνουν
µεταξύ τους τα τεκµήρια που έχουν
σωθεί. Αλλά αυτό δεν γίνεται ούτε
αυθαίρετα, µε τη µέθοδο δηλαδή
του µυθιστορήµατος, ούτε απλώς
χάριν παιδιάς· ο ιστορικός παίρ-
νει αφορµή από τις κατά πρόσωπο
συναντήσεις που υποθέτουµε πως
έγιναν για να στοχαστεί, µε βάση
αυτά που γνωρίζουµε για τα έργα
τους, πάνω στα θέµατα που έφερ-
ναν τον ένα κοντά στον άλλο:
δύο άνδρες αναµφίβολα συνο-
µιλούν αλλά δεν τους ακούµε.
Τι άλλο µπορούµε να κάνουµε
παρά να συναρµόσουµε αυτές
τις σιωπηρές συνοµιλίες ή τα
κείµενα που απαντούν το ένα
στο άλλο και απηχούν το ένα το
άλλο; (σ. 137)
Η ΙΤΑΛΙΑ ΤΏΝ ΠΟΛΕΜΏΝ
Το φόντο των συναντήσεων είναι
η Ιταλία των Ιταλικών Πολέµων: η
Αυτοπροσωπογραφία του Λεονάρντο ντα Βίντσι (περ. 1510), που βρίσκεται
στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Τορίνο.
πιο εύπορη περιοχή της Ευρώπης, ο
τόπος που πρωτοπορούσε στα γράµ-
µατα και τις τέχνες, επειδή παρέµει-
νε πολιτικά κερµατισµένος σε πέντε
µείζονες κι αρκετές άλλες ήσσονες
δυνάµεις, δεν κατόρθωσε να αντι-
σταθεί ούτε στο συγκεντρωτικό κρά-
τος που είχαν αρχίσει να οικοδοµούν
οι βασιλείς της Γαλλίας ούτε στην
ισχύ του Καρόλου των Αψβούργων,
που ήταν συγχρόνως αυτοκράτορας,
βασιλέας της Ισπανίας, κύριος των
Κάτω Χωρών, βασιλέας της Νάπο-
λης. Έτσι, µέσα σε λίγα χρόνια, το
Μιλάνο πέρασε στους Γάλλους κι
έπειτα στους Αψβούργους της Μα-
δρίτης, η Φλωρεντία, µετά από τρεις
αιώνες ρεπουµπλικανικού πολιτεύ-
µατος, έγινε δουκάτο και ουσιαστικά
δορυφόρος τους ενώ ο πάπας, µε
τη δήωση της Ρώµης, ταπεινώθηκε
ανεπανόρθωτα. Με τους πολέµους,
ο ρυθµός της ιστορίας επιταχύνθηκε:
τα χρόνια για το οποία µιλά το βιβλίο,
αιώνα, είναι πολύ µακριά από την
ήρεµη Αναγέννηση του Μποτιτσέλ-
λι, του Πάολο Ουτσέλο, του Πίκο
ντέλλα Μιράντολα· η furia francese,
οι Ελβετοί φαντάροι, οι Γερµανοί
µισθοφόροι του πεζικού ―οι περιώ-
νυµοι landsknechte― έφεραν, όπως
σηµείωνε ο Γκουιτσαρντίνι, νέες
µορφές πολέµου, ήττες και ντροπή
που στους Ιταλούς γέννησαν πίκρα.
Οι δύο ήρωες του βιβλίου είχαν πλή-
ρη συνείδηση για το τι συνέβαινε
γύρω τους· ο Λεονάρντο, την τελευ-
ταία περίοδο της ζωής του, µετανά-
στευσε στη Γαλλία, µπαίνοντας υπό
την προστασία του Φραγκίσκου Α’·
ο Μακιαβέλλι, από την πλευρά του,
δεν έπαψε να στοχάζεται πάνω στην
τύχη της Ιταλίας και, ως γραµµατέας
της Φλωρεντινής Πολιτείας αρχικά
(1498-1512) κι ως σύµβουλος του
πάπα αργότερα (1525-1527), να
αγωνίζεται να περισώσει ό,τι µπο-
ρούσε.
Η πρώτη συνάντηση Λεονάρντο
και Νικολό [πιθανόν να] έγινε µε-
ταξύ του 1502 και του 1503 στην
περιοδεύουσα αυλή του Καίσαρα
Βοργία. Γιος του πάπα Αλέξανδρου
ΣΤ’, ο νεαρός αυτός, που ονειρευ-
όταν να τιµήσει το όνοµά του, είχε
επωφεληθεί από την παρουσία του
γαλλικού στρατού στη Λοµβαρδία,
για να καταλάβει µια σειρά πόλε-
ων στη Ροµάνια και να ιδρύσει ένα
µικρό κράτος που απειλούσε τη
Φλωρεντία, στην άλλη πλευρά των
Απέννινων. Αντιµέτωπες µε τον
κίνδυνο, οι απόλεµες αρχές της πό-
λης είχαν στείλει τον νεαρό γραµ-
µατέα των ∆έκα (του υπουργείου
Άµυνας κι Εξωτερικών, θα λέγαµε
σήµερα) να διερευνήσει τις προθέ-
σεις του Καίσαρα Βοργία και, µε
ψεύτικες υποσχέσεις, να καθυστε-
ρήσει την επίθεση στην πόλη του
Άρνου. Ο Μακιαβέλλι είχε την ευ-
καιρία να παρατηρήσει από κοντά
τον Καίσαρα και να εκτιµήσει την
ταχύτητα στις αποφάσεις και τις κι-

74 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

νήσεις του, την ορµητικότητα, την
ικανότητά του να εκµεταλλεύεται
τις ευκαιρίες, τον κυνισµό, το χει-
ρισµό της εικόνας του. Και καθώς
δεν ήταν άνθρωπος που η αγάπη
για την πόλη του θα τον έκανε να
υποτιµήσει τον αντίπαλο, έγραψε
για όλα αυτά στους προϊσταµένους
του αλλά κι αργότερα, στον Ηγεµό-
να, ορισµένα κεφάλαια του οποίου
γεννήθηκαν απ’ αυτήν ακριβώς την
εµπειρία του, 1502-1503.
Στη διάρκεια της µακράς πα-
ραµονής κοντά του, ο φλωρεντι-
νός γραµµατέας θα µπορούσε να
έχει συναντήσει τον συµπατριώτη
του ζωγράφο και µηχανικό πολε-
µικών έργων ― ως τέτοιος κυρί-
ως παρουσιάζεται στο βιβλίο του
Μπουσρόν ο Λεονάρντο· είχε µό-
λις εγκαταλείψει το Μιλάνο µετά
από δεκαπενταετή παραµονή στην
αυλή του άρχοντα της πόλης Λου-
δοβίκο Σφόρτσα, ο οποίος είχε χά-
σει οριστικά το κράτος του από τον
Γάλλο βασιλέα.
ΔΎΟ ΣΎΝΑΝΤΗΣΕΙΣ
∆εύτερη ευκαιρία κατά πρόσωπο
συνάντησης, δόθηκε λίγο αργότερα
όταν ο Λεονάρντο, που στο µεταξύ
είχε εγκαταλείψει τον Καίσαρα κι
εγκατασταθεί στη Φλωρεντία, ανέ-
λαβε να υλοποιήσει, για λογαριασµό
των αρχών της πόλης, το σχέδιο της
εκτροπής του Άρνου στα περίχωρα
της Πίζας. Οι Φλωρεντινοί πολιορ-
κούσαν επί καιρό πλην χωρίς αποτέ-
λεσµα την πόλη, κι οι ∆έκα µαζί µε
τον Μακιαβέλλι είχαν ελπίσει πως η
παρέµβαση του Λεονάρντο θα τους
βοηθούσε να υποτάξουν επιτέλους
την περήφανη ναυτική πολιτεία που,
το 1494, µε αφορµή την πρώτη κά-
θοδο των Γάλλων στην Ιταλία, είχε
εξεγερθεί κι απαλλαγεί από το ζυγό
των ισχυρών γειτόνων τους. Εκτός
από την εκτροπή του ποταµού, ο
Μακιαβέλλι είχε επενδύσει τις ελ-
πίδες ανακατάκτησης της Πίζας και
σ’ ένα άλλο σχέδιο, τη δηµιουργία
στρατού αποτελούµενου από πολί-
τες της Φλωρεντίας και υπηκόους
του contado που θ’ αντικαθιστούσε
τους µισθοφόρους. Οι τελευταίοι
ήταν η λύση που η φλωρεντινή ελίτ
είχε υιοθετήσει για να αντικαταστή-
σει στα πολεµικά έργα την παλιά
στρατιωτική αριστοκρατία ―άλλες
οικογένειες της οποίας είχαν σβήσει
κι άλλες είχαν προσαρµοστεί στα
πρότυπα των νέων αρχόντων της
πόλης, δηλαδή των εµπόρων― χω-
ρίς να εξοπλίσει τα κατώτερα στρώ-
µατα της πόλης και της υπαίθρου, τα
οποία της ενέπνεαν φόβο.
Οι ύστατες ευκαιρίες που ο καλ-
Πορτρέτο του Νικολό Μακιαβέλλι από τον Cristofano dell’Altissimo, που βρί-
σκεται στο Palazzo Doria Pamphilj της Ρώµης.
λιτέχνης κι ο πολιτικός στοχαστής
είχαν για να συναντηθούν και να
κουβεντιάσουν δόθηκαν µεταξύ
1503-1506, µετά δηλαδή τη συµ-
φωνία που έκανε ο Λεονάρντο µε
τις φλωρεντινές αρχές να διακο-
σµήσει την αίθουσα του Μεγάλου
Συµβουλίου του Παλάτσο Βέκιο.
Η επιµήκης αίθουσα είχε φτιαχτεί
για να χωρέσει το κατά πολύ διευ-
ρυµένο σώµα των πολιτών που είχε
δηµιουργηθεί µετά τις συνταγµα-
τικές µεταρρυθµίσεις του τέλους
του 15ου αιώνα, όταν στη δίνη που
είχε προκαλέσει η κάθοδος των
Γάλλων, ο Πιέρο των Μεδίκων,
γιος του Μεγαλοπρεπούς, είχε
αναγκαστεί να εγκαταλείψει την
πόλη στην οποία η οικογένειά του
είχε κυριαρχήσει για εξήντα χρό-
νια. Στον Λεονάρντο ανατέθηκε να
απεικονίσει, στον έναν από τους
δύο µεγάλους τοίχους της αίθου-
σας, τη µάχη του Ανγκιάρι όπου το
1440, στις 29 Ιουνίου 1440, ανήµε-
ρα των αγίων Πέτρου και Παύλου,
ο φλωρεντινός στρατός είχε νική-
σει εκείνον του δούκα του Μιλά-
Google Art Project
νου. Ήταν φυσικά ένας τρόπος να
δοξάσει η πολιτεία τον εαυτό της,
όπως ακριβώς θα έκανε λίγο αργό-
τερα εγκαθιστώντας τον ∆αυίδ του
Μικελάντζελο µπροστά από το
ίδιο Παλάτσο.
Ο Μακιαβέλλι υπέγραψε ως
µάρτυρας το συµβόλαιο ανάµεσα
στην φλωρεντινή κυβέρνηση και
τον Λεονάρντο.
ΣΎΝΘΕΤΟΝΤΑΣ ΤΑ
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΝΑ
Η υπόθεση του Ανγκιάρι ωστόσο
πάει πιο πέρα: περισσότερο από
είκοσι χρόνια αργότερα ―κι αφού
οι Μέδικοι είχαν επιστρέψει κατα-
λύοντας το ρεπουµπλικανικό πολί-
τευµα, ο ίδιος είχε χάσει τη θέση
του, είχε περάσει µια άχαρη (γι’
αυτόν· ευτυχή όµως για την πο-
λιτική σκέψη και τη λογοτεχνία)
περίοδο στην οποία αναζητούσε
να επιστρέψει στη ∆ιοίκηση, και
εν τέλει είχε αποκτήσει την εύνοια
του καρδινάλιου Ιουλίου των Μεδί-
κων που του ανέθεσε να συγγράψει
τις Φλωρεντινές Ιστορίες― σηµείω-
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 75
νε πως η µάχη που είχε επιχειρήσει
ν’ απαθανατίσει ο Λεονάρντο ήταν
στην πραγµατικότητα µια παρω-
δία µε έναν µόνο νεκρό, κι αυτόν
από ατύχηµα, όπου οι µισθοφόροι
ενδιαφέρονταν περισσότερο να δι-
αφυλάξουν τη ζωή τους και να πιά-
σουν αιχµαλώτους ή λάφυρα που
θα αντάλλασσαν µε χρήµατα παρά
για τη νίκη και το λάβαρο. Ήξερε
φυσικά ότι βιάζει την αλήθεια: «Τα
ιστορικά γεγονότα», σχολιάζει ο
Μπουσρόν, «λυγίζουν σα στάχυα
κάτω από τον δυνατό άνεµο µιας
επιχειρηµατολογίας που δεν µπο-
ρεί να αποδεχτεί τον ηρωισµό των
µισθοφόρων αλλά, αντίθετα, επιδι-
ώκει να τους παρουσιάσει σαν αδι-
όρθωτους συµφεροντολόγους...»
(σ. 206-207)
Κι ο Λεονάρντο όµως κάτι ανά-
λογο έκανε ― αν κρίνουµε του-
λάχιστον από τα προσχέδια που
έχουν σωθεί και τα αντίγραφα του
έργου που άφησε ηµιτελές στους
τοίχους της µεγάλης αίθουσας και
το οποίο λίγο αργότερα, στη δου-
κική εποχή, θα καλύψει ο Βαζάρι,
αµέτοχος της εµµονής στην κληρο-
νοµιά που ανήκει µόνο, σηµειώνει
εν παρόδω ο Μπουσρόν, στη δική
µας «ανήσυχη νεωτερικότητα» (σ.
202): ο Λεονάρντο αδιαφόρησε για
τις καθιερωµένες περιγραφές της
µάχης και την εν ουρανοίς εµφάνι-
ση του Αγίου Πέτρου που µε την
παρουσία του, έλεγαν, ήθελε να
βοηθήσει τους Φλωρεντινούς, δεν
επεδίωξε την οµοιότητα, δεν ανα-
παρέστησε την πραγµατικότητα
αλλά, επιµένοντας στις εκφράσεις
που παίρνουν τα πρόσωπα τη στιγ-
µή που αγωνίζονται για να πάρουν
το λάβαρο ενώ οι αντίπαλοι πασχί-
ζουν να το κρατήσουν, θέλησε να
δείξει τις κινήσεις των ψυχών και
των παθών τους (σ. 208-09).
Ιδού λοιπόν κάτι που µας δίνει,
πιστεύω, µια ιδέα για τη µέθοδο και
τους στόχους του Μπουσρόν: από
τη στιγµή που οι πηγές σιωπούν
για τη συνάντηση, η δουλειά του
ιστορικού στρέφεται προς µια άλλη
κατεύθυνση: ξέροντας ότι οι δύο
πρωταγωνιστές δεν µοιράζονταν
απλώς την ίδια κουλτούρα αλλά
δούλευαν δίπλα δίπλα (σήµερα, ο
επισκέπτης που βγαίνει από την
αίθουσα του Μεγάλου Συµβουλίου,
συναντά ένα χάλκινο µπούστο του
Μακιαβέλλι και µια επιγραφή που
δείχνει πού ήταν το γραφείο του),
προσπαθεί να διαβάσει τα έργα
τους εκ παραλλήλου έτσι που το
ένα να φωτίσει το άλλο.
Το νερό, το ποτάµι είναι ένα άλλο
θέµα που τους συνδέει. Ο Λεονάρ-
ντο είχε µανία µε τα νερά σε ση-
µείο που ο Βαλερύ τον αποκαλούσε
«υµνητή των υδάτων». Ο Μπουσρόν
µιλά για τα σχέδια του Άρνου και τις
σηµειώσεις που άφησε ο ζωγράφος
- µηχανικός την εποχή που δούλευε
για την εκτροπή του, εν παρόδω δε
υποβάλλει στον αναγνώστη την ιδέα
πως απ’ αυτά µπορεί ν’ αντλήσει
στοιχεία για να δει την Τζοκόντα:
είναι πιθανόν η γραµµή των χειλιών
της, δηλαδή το περίφηµο χαµόγελό
της, να ενώνει τη λίµνη Τρασιµένη,
στο δεξιό άκρο του πίνακα µε τα έλη
του Βαλ ντ’Άρνο στο αριστερό, υπο-
νοώντας ότι τροφοδούνταν από ένα
υπόγειο υδάτινο ρεύµα που ξεκινού-
σε από τη λίµνη (σ. 143).
Το νερό, η πληµµύρα παθιάζουν
τον ζωγράφο - µηχανικό· ξέρει ότι
δεν µπορεί να το αποδώσει µε το
πινέλο ή µε τα λόγια· αξίζει όµως να
εργαστεί ως µηχανικός για να µην
επιστρέψει ― ακριβώς όπως ο Μα-
κιαβέλλι προσπαθεί, ώς το τέλος της
ζωής του, όχι να αποτρέψει την κα-
ταστροφή που έχει γίνει αλλά να µην
υποστεί η Ιταλία κι άλλες και γι’ αυτό
αλληλογραφεί, τα δύο τελευταία
χρόνια της ζωής του, µε τον Γκου-
ιτσαρντίνι, παρακολουθεί τί συµ-
βαίνει στις ευρωπαϊκές αυλές µετά
την ήττα του Φραγκίσκου Α’ στην
Παβία, ακολουθεί ως σύµβουλος το
συµµαχικό στράτευµα που ετοιµά-
ζεται ν’ αντισταθεί σ’ αυτό του Κα-
ρόλου Ε’. Κυρίως προσπαθεί να δει,
λέει ο Μπουσρόν, το νέο, αποκρου-
στικό πρόσωπο του πολέµου, που οι
σύγχρονοί του Ιταλοί δεν θέλουν να
αντικρίσουν (σ. 152). Ο ιστορικός
βλέπει εδώ καθαρά πώς ακριβώς
γεννήθηκε και σε ποιο ακροατήριο
απευθυνόταν ο περιλάλητος «ρεαλι-
σµός» του Φλωρεντινού γραµµατέα,
που οι µεταγενέστεροι άλλοτε επαί-
νεσαν κι άλλοτε στιγµάτισαν.
Προβάλλει επίσης, από τις σε-
λίδες αυτές, το ιδεώδες του vir
virtutis που παλεύει µε την Τύχη
(Fortuna) ― θέµα τελείως διαφο-
ρετικό από εκείνο το αυγουστίνειο
του πιστού που υποτάσσεται στην
Θεία Πρόνοια: όταν ο καιρός εί-
ναι καλός και τα νερά ήρεµα, «ο
ενάρετος άνθρωπος θα στήσει ανα-
χώµατα απέναντι στην Τύχη», θα
γράψει στον Ηγεµόνα.
Ξέρουµε ότι ο Μακιαβέλλι, µε τη
δύναµη της σκέψης του, λύγισε την
έννοια της virtù: στα γραπτά του δεν
παραπέµπει τόσο στις τέσσερις κύ-
ριες αρετές του Αριστοτέλη όσο σε
κάτι που έχει σχέση µε το έτυµό της:
virtù και vir είναι λέξεις οµόρριζες
κι η µακιαβέλλεια virtù συνδηλώνει
την «ανδρεία», την τόλµη, την αυ-
76 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Λεονάρντο ντα Βίντσι, Σπουδή σε δυο κεφάλια πολεµιστών στη Μάχη του Αν-
γκιάρι (περ. 1504-5). Μαύρη κιµωλία ή κάρβουνο, µερικά ίχνη κόκκινης κιµωλί-
ας σε χαρτί, 19,1 x 18,8 εκ. Μουσείο Καλών Τεχνών, Βουδαπέστη.
τοπεποίθηση. Να όµως που οι «συ-
ναντήσεις» του Μακιαβέλλι και του
Λεονάρντο θυµίζουν στον Μπουσ-
ρόν ότι το πεδίο αναφοράς της virtù
δεν είναι µόνο η πολιτική αλλά και
η καλλιτεχνική δηµιουργία ― σε µια
εποχή, ακριβώς, που το status του
ζωγράφου αλλάζει: από τεχνίτης γί-
νεται καλλιτέχνης (όπως οι χθεσινοί
µάγειρες έγιναν σήµερα chefs), φορέ-
ας κι αυτός της virtù που, τώρα, ανα-
φέρεται στη «δηµιουργική ενέργεια
του πράττειν...» (σ. 125).
Ας επιστρέψουµε για µια στιγµή
στο ποτάµι. Ο Λεονάρντο, παρα-
τηρώντας πως άλλοτε φαρδαίνει
και κυλά αργά κι άλλοτε στενεύ-
ει και χύνεται µε ορµή, σηµειώνει
πως είναι σαν το χρόνο που αλλά-
ζει ταχύτητα και δεν τρέχει ποτέ
οµοιόµορφα. Αλλά είναι επίσης
σαν το χρόνο γιατί πάντα περνά,
µας ξεπερνά.
Θα σταθώ σ’ ένα ακόµη από τα
πολλά θέµατα που ο Μπουσρόν
εντοπίζει τόσο στο ζωγράφο όσο
και στο στοχαστή: τον καιρό που
ο Λεονάρντο ήταν µε τον Καίσαρα
Βοργία, του ζητήθηκε, µεταξύ άλ-
λων, να κάνει µελέτες για οχυρω-
µατικά έργα. Οι Γάλλοι είχαν φέρει
για πρώτη φορά στη χερσόνησο
βαριά αλλά ευκίνητα πυροβόλα
όπλα µε µεταλλικά βλήµατα, πράγ-
µα που έφερε επανάσταση στις
οχυρώσεις των πόλεων. Από την
εποχή εκείνη, έχουν σωθεί χάρτες
του Λεονάρντο που αναπαριστούν
Google Art Project
ένα σηµείο από πολλές οπτικές γω-
νίες: ο µηχανικός ανεβαίνει σ’ ένα
λόφο για να σχεδιάσει, µετά σχεδι-
άζει το ίδιο σηµείο έχοντας κατεβεί
χαµηλά και µετά πάλι από ψηλά
αλλά από έναν άλλο λόφο. Αλλά κι
ο Μακιαβέλλι, µας υποβάλλει την
ιδέα ο Μπουσρόν, όταν λ.χ., πάει
να συζητήσει στη Γαλλία µε τον
ισχυρό άνθρωπο του βασιλείου,
τον καρδινάλιο της Αµπουάζ, κάτι
παρόµοιο κάνει: βλέπει τη χωρι-
σµένη σε µικρά κράτη Ιταλία από
την οπτική γωνία που του προσφέ-
ρει το συγκεντρωτικό πια γαλλικό
βασίλειο κι αντιλαµβάνεται ότι σ’
αυτόν τον νέο συσχετισµό δυνά-
µεων, η Ιταλία, αν µείνει έτσι, δεν
θα αντέξει. Η µετατόπισή του επι-
τρέπει στον παρατηρητή να δει δι-
αφορετικά αυτό που ώς τώρα ήξε-
ρε. Η αποστολή στη Γαλλία ήταν
αυτή που έκανε τον Μακιαβέλλι να
δει την αδυναµία της Ιταλίας και
να πασχίσει να τη σταµατήσει: το
τελευταίο κεφάλαιο του Ηγεµόνα,
γραµµένο πολλά και πυκνά χρόνια
µετά, από εκεί κατάγεται.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΧΝΗΣ ΤΟΎ
ΎΠΑΙΝΙΓΜΟΎ
Σκοπός των όσων προηγήθηκαν
ήταν να δείξουν ότι το βιβλίο ανοί-
γει στη σκέψη δρόµους που, χωρίς
την απρόσµενη, εκ πρώτης όψεως,
παράλληλη ανάγνωση του ζωγρά-
φου και του πολιτικού στοχαστή,
µόνη της δεν θα βάδιζε. Η αρετή του
ωστόσο δεν εξαντείται εδώ ούτε σ’
αυτά που θα προσθέσω. Ο συγγρα-
φέας –µε την πλήρη σηµασία της λέ-
ξεως κι όχι µε την ισχνή, του συντά-
κτη δηλαδή του βιβλίου– είναι ένας
αριστοτέχνης του υπαινιγµού και
του λεπτού αυτοσαρκασµού. Γιατί τι
άλλο από λεπτότατο αυτοσαρκασµό
µαρτυρά το εδάφιο εκείνο που µιλά
για το φτηνό σηµειωµατάριο του
Λεονάρντο, που σήµερα, στη βιβλι-
οθήκη, θα το φέρει στον ερευνητή
ένα «γαντοφορεµένο χέρι» και θα
το ακουµπήσει για να «καθήσει ηγε-
µονικά πάνω στο αναλόγιο»; (σ. 76)
Έχει επίσης χιούµορ, και µάλιστα
χιούµορ λογίου που µάλλον σπανίζει:
η γύµνια του γιγαντιαίου ∆αυίδ του
Μικελάντζελο, που τοποθετήθηκε το
1502 µπροστά στο Παλάτσο Βέκιο,
σοκάριζε, µας λέει, τις περαστικές.
Ήθελε άραγε να τις σοκάρει ακόµη
περισσότερο ο Μακιαβέλλι που, την
ίδια χρονιά, έγραψε την Compagnia
del piacere; Ίσως κι ο Μπουσρόν ο
ίδιος να µην το ξέρει. Πέρα απ’ το
χιούµορ όµως, η συµπαράθεση των
δύο φανερώνει ένα µεγάλο ταλέντο
ιστορικού: µε δυο πινελιές έχει δο-
θεί η ατµόσφαιρα της εποχής κι οι
εντάσεις της. Εξάλλου, από το θάνα-
το του Σαβοναρόλα, στο όνοµα του
οποίου θα όµνυαν, υποθέτω, οι σο-
καρισµένες περαστικές της Πιάτσα
ντελλα Σινορία, δεν είχαν περάσει
ούτε τέσσερα χρόνια.
Το βιβλίο είναι γεµάτο από τέτοιες
αστραφτερές σκέψεις που δεν συνο-
ψίζονται. Ο αναγνώστης θα τις ανα-
καλύψει και, ελπίζω, θα τις απολαύ-
σει. Πόσο µάλλον που η µετάφραση
της Ρίκας Μπενβενίστε είναι άριστη
γιατί όχι µόνο είναι πιστή αλλά επί-
σης «δεν µυρίζει µεταφρασίλα»: το
κείµενο ρέει σαν να ήταν ελληνικό
πρωτότυπο και µάλιστα καλογραµ-
µένο. Η επιµέλεια του βιβλίου από
την Άννα Μαραγκάκη είναι επίσης
εξαιρετική. Σηµειώνω ελάχιστες
ανώδυνες παραδροµές: ενώ τα κύ-
ρια ονόµατα δεν έχουν εξελληνιστεί,
γίνεται εξαίρεση για τον Πέτρο των
Μεδίκων στη σελ. 49 που, για την
ταυτότητα του λόγου, θα έπρεπε να
µείνει “Πιέρο”. Προς το τέλος του
βιβλίου (σ. 215), ο Λορέντσο [ο Νε-
ώτερος], γιος του Πιέρο κι εγγονός
του Λορέντσο του Μεγαλοπρεπούς,
αναφέρεται ως θείος του Τζουλιάνο,
ενώ στην πραγµατικότητα είναι ανι-
ψιός του. Επίσης η ωδή της Κόλασης
του ∆άντη όπου γίνεται λόγος για
την Πίζα είναι η 33η κι όχι η 23η (σ.
131). Οι τελευταίες αυτές παραδρο-
µές, όµως, ίσως οφείλονται στο πρω-
τότυπο το οποίο δεν έχω µπροστά
µου. zx
Μια άλλη λαϊκότητα
Από τον Ανδρεά Πάντάζοπούλο

Έφεραν οι εκλογές του Ιουλίου 2019 τη «νέα κανονικότητα»; Είναι ισχυρές (και για πόσο;) οι
δυνάµεις της µεταρρύθµισης; ∆ικαιούµαστε να «αισιοδοξούµε»; Η εκλογική ήττα των δυνάµεων ∆ηµήτρης Καλουδιώτης, Νέα
κανονικότητα. ∆υνατότητες
του λαϊκισµού πριν από λίγους µήνες είναι πράγµατι προϊόν µιας νέας «αυτογνωσίας»; Μπορούµε και περιορισµοί, πρόλογος:
να είµαστε αισιόδοξοι µια περίοδο κατά την οποία το Κέντρο είναι αποκοινωνικοποιηµένο, χωρίς Γιώργος Φλωρίδης, Κριτική,
λαό; [ΤΒJ] Αθήνα 2019, 160 σελ.

Θ
υµάµαι τον ∆ηµή-

Αρχείο The Books’ Journal

τρη Καλουδιώτη
ως σηµαντικό,
ιδιαίτερα καλλι-
εργηµένο πολιτι-
κό στέλεχος του «Κινήµατος»,
όπως αποκαλούσαµε τότε το
ΠΑΣΟΚ, µε αυθεντικά αριστε-
ρά διαπιστευτήρια – εγγύηση γι’
αυτό ήταν η δράση του στο αντι-
δικτατορικό φοιτητικό κίνηµα
και τα πρώτα µεταδικτατορικά
χρόνια. Αυτό που µου έχει µεί-
νει από την πρώτη γνωριµία µας,
πέρα από το θαυµασµό µου για
την πολιτική εµπειρία του, την
προέλευσή του και τις γνώσεις
του, ήταν και κάτι που τώρα θα
το έλεγα πολιτική αρετή, φρόνη-
ση. Απέπνεε και ενέπνεε πολιτι-
κό ρεαλισµό χωρίς να αφίσταται
των αριστερών αρχών του. Ήδη
από τότε είχε καταλάβει, όπως
σήµερα µπορώ να ξανασκεφτώ
εκείνη την περίοδο (βρισκόµα-
σταν στα πρόθυρα ανόδου του
ΠΑΣΟΚ στην εξουσία), τα όρια 22 Ιουνίου 2015, πλατεία Συντάγµατος, Αθήνα. Περίπου 20.000 πολίτες διαδηλώνουν κατά των αντιµνηµονιακών δυνάµε-
ων και του ΣΥΡΙΖΑ µε σύνθηµα «Μένουµε Ευρώπη», στην πιο αξιοσηµείωτη πρόσφατη λαϊκή κινητοποίηση του πολιτι-
µιας πολιτικής αλλαγής, ότι µια κού Κέντρου και της Κεντροαριστεράς.
τέτοια «αλλαγή» δεν µπορεί να
κάνει τα πάντα, να αλλάξει ως τρόπο, ενδεχοµένως ασυνείδητα, µη ηγεµονία». Σύµφωνα µε τον στην πολιτική τους µετάφραση,
διά µαγείας τον κόσµο, όπως αρ- υπό αµφισβήτηση το εν εξελίξει συγγραφέα, η ηγεµονία της πα- στην κυβερνητική συµπόρευση
κετοί πιστεύαµε. ΄Ηταν µια τέ- µεταπολιτευτικό αφήγηµα, τη ραδοσιακής Αριστεράς κατά τη του ΣΥΡΙΖΑ µε τους ΑΝΕΛ το
τοια πίστη, κοινά συµµεριζόµενη «δίδυµη ηγεµονία», όπως την µεταπολίτευση βασίσθηκε στην 2015-19. Σε αυτή την ανάλυ-
τότε, που ο ∆ηµήτρης Καλουδιώ- αποκαλεί στο τωρινό του βιβλίο, αξιοποίηση του αντιαµερικανι- ση, προσωπικά, δεν έχω κάτι να
της τη «διαλεκτικοποιούσε», επι- της Αριστεράς µε την ευρεία έν- σµού και του αντιευρωπαϊσµού, αντιτείνω, την προσυπογράφω1.
καλούνταν το συσχετισµό δυνά- νοια, δηλαδή του ΠΑΣΟΚ περι- καθώς και στην ακτινοβολία στη Κεντρική κοινωνική φιγούρα αυ-
µεων, αναφερόταν στην τακτική λαµβανοµένου. Κάπως προσπα- χώρα µας της ΕΣΣ∆-Ρωσίας. Η τού του λαϊκιστικού αστερισµού
και τη στρατηγική, «πάγωνε» τον θεί να πει κάποιες από αυτές τις ηγεµονία του ΠΑΣΟΚ, ουσια- είναι, όπως ορθά επισηµαίνει ο
αριστερίστικο ενθουσιασµό µας. εµπειρίες του, στο τελευταίο, δυ- στικά του Ανδρέα Παπανδρέου, Καλουδιώτης, ο αυτοθυµατοποι-
∆ιέθετε ήδη από τότε µια σύνθε- στυχώς πολύ σύντοµο, µέρος του στηρίχθηκε στην αντιδεξιά ρητο- ηµένος λαός, ο οποίος θεωρεί ότι
τη σκέψη, έθετε, µε έναν κάποιο βιβλίου του, στο «Παράρτηµα ρική, τον αντιστασιακό τριτοκο- αποτελεί διαρκώς στόχο άνωθεν
ΙΙ», αλλά νοµίζω ότι επιβάλλεται σµικό λαϊκισµό και στη συµµαχία και έξωθεν επιβουλών. Η κοινω-
Ελαφρώς επεξεργασµένο κείµενο να επανέλθει, µε ένα καινούργιο του µε τα λαϊκίζοντα σοσιαλιστι- νική ανευθυνοποίηση συµβαδί-
οµιλίας που εκφωνήθηκε στην του δοκίµιο, πιο προσωπικό αυτή κά κόµµατα της Νότιας Ευρώ- ζει µε τη µετάθεση σε άλλους,
παρουσίαση του βιβλίου του την φορά, κάτι σαν «µαρτυρία». πης. Ουσιαστικά, πρόκειται για σε «σκοτεινούς άλλους», προσί-
∆ηµήτρη Καλουδιώτη, Νέα την ενοποίηση αυτών των δύο διων προβληµάτων, σε µεγάλο
Κανονικότητα. ∆υνατότητες και σχηµάτων ιδεολογικοποιηµένης βαθµό δηλαδή οφειλόµενων σε
περιορισµοί, στη Θεσσαλονίκη, Η «ΔΙΔΎΜΗ δράσης και τη διαιώνισή τους, εσωτερικές αιτίες οι οποίες βέ-
στις 11/11/2019 (µε τη συµµετοχή ΗΓΕΜΟΝΙΑ» την οποία ξανασυναντάµε, σε βαια αναζωπυρώνονται µε την
της Νιόβης Παυλίδη, του Γιώργου Θα θίξω τρία, νοµίζω σηµα- άλλες βέβαια συνθήκες, το καλο- επίδραση δυσµενών εξωτερικών
Φλωρίδη και του συγγραφέα. ντικά, σηµεία του νέου βιβλίου καίρι του 2011 στις πλατείες των εξελίξεων. Η ενοποιηµένη «δίδυ-
Συντονισµός: Κώστας Μπλιάτκας. του. Το πρώτο αφορά τη «δίδυ- «Αγανακτισµένων» και, από εκεί, µη» λαϊκιστική ηγεµονία, δηλαδή

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 77

οι λαϊκιστικές ελίτ, εκµεταλλεύ-
ονται την κοινωνική δυσφορία,
ακόµα και την υποδαυλίζουν,
µε αποκλειστικό σκοπό τη δική
τους κυριαρχία.
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι αυ-
τός ο ιστορικός κύκλος έκλεισε
ή, έστω, ότι δείχνει σηµάδια κό-
πωσης, όχι τόσο γιατί αυτές οι
λαϊκιστικές ελίτ προσηλυτίσθη-
καν στο δρόµο τον καλό, αλλά
γιατί η ίδια η κοινωνία, δηλαδή
ένα κρίσιµο µέρος της, συνειδη-
τοποίησε, µετά την εµπειρία του
ΣΥΡΙΖΑ, το αδιέξοδο στο οποίο
οδηγεί µια τέτοια προοπτική.
Εµφανίζεται αισιόδοξος ή, έστω,
συγκρατηµένα αισιόδοξος για το
µέλλον και βλέπει να αρχίζει να
κατασκευάζεται µια νέα κοινω-
νική συναίνεση γύρω από αυτό
που ο ίδιος ονοµάζει «νέα κανο-
νικότητα»: να γίνουµε µια «κανο-
νική κοινωνία», όπως οι άλλες, οι
δυτικές, ξεφεύγοντας από θεσµι-
κές, πολιτικές και αξιακές αγκυ-
λώσεις.
Ο δικός µου προβληµατισµός
αρχίζει ακριβώς από εδώ. ∆ικαι-
ούµαστε να «αισιοδοξούµε»; Η
εκλογική ήττα των δυνάµεων του
λαϊκισµού πριν από λίγους µή-
νες είναι πράγµατι προϊόν µιας
νέας «αυτογνωσίας»; Ή, έστω,
κάποιου πρωτοβάθµιου συλλογι-
κού αναστοχασµού για τις αιτίες
της κρίσης; ∆εν το πιστεύω, ούτε
µε πείθουν οι έρευνες κοινής
γνώµης που επικαλείται ο συγ-
γραφέας, οι οποίες έχουν πολ-
λαπλές αναγνώσεις. Νοµίζω ότι
έχουµε να κάνουµε µε µια πα-
θητική αποδοχή, µια «παθητική
συναίνεση», παθητική κοινωνική
προσαρµογή στα νέα δεδοµέ-
να που σφραγίζονται από την
αποτυχία του ΣΥΡΙΖΑ να δώ-
σει µια εναλλακτική προοπτική
στη διαίρεση µνηµόνιο/αντιµνη-
µόνιο. Πρόκειται, ακριβώς, για
παθητική προσαρµογή της κοι-
νωνίας, και όχι για κάποια νέα
ενεργητική συναίνεση γύρω από
συγκεκριµένους αναπτυξιακούς
και θεσµικούς στόχους εκσυγ-
χρονισµού. Άλλωστε, αυτό είναι
ένα βασικό χαρακτηριστικό της
ελληνικής πολιτικής κουλτού-
ρας, της ελληνικής νοοτροπίας
και των αντίστοιχων κοινωνικών
συµπεριφορών και πρακτικών το
οποίο διαιωνίζεται, θα το έλεγα
πρόχειρα: ο κονφορµισµός της,
ένας αυθόρµητος στρατηγικός
προσαρµοστισµός της σε κατα-
στάσεις που αλλάζουν. Ώς τώρα,
τίποτα δεν δείχνει, κατά τη γνώ-
78 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
µη µου, ότι υπάρχει κοινωνική
τάση υπέρβασης µιας χρόνιας
«αντικανονικότητας». Αυτό που
σκιαγραφείται, στο πεδίο πάντα
της κοινωνικής κίνησης, όπως
εγώ το βλέπω, είναι µια µετάθε-
ση, µια µετατόπιση της κοινωνι-
κής δυσφορίας αφενός µέσα στο
–πάντα ρευστό– πολιτικό σύ-
στηµα, αφετέρου στο εσωτερικό
της Νέας ∆ηµοκρατίας. Με την
έννοια αυτή, αποκτά σηµαντι-
κό ενδιαφέρον, ίσως για πρώτη
φορά µετά τη Μεταπολίτευση, ο
συσχετισµός δυνάµεων στο εσω-
τερικό της Ν∆, µια άτυπη διαί-
ρεση λαϊκής/φιλελεύθερης ∆εξι-
άς, που δεν ταυτίζεται πάντα µε
τους θεωρούµενους δηµόσιους
εκπροσώπους της, αλλά ούτε και
τέµνει το κυβερνητικό κόµµα κά-
θετα, σε δύο σαφώς οριζόµενα
στρατόπεδα. Πρόκειται περισ-
σότερο για οριζόντια διαίρεση,
όπου ευαισθησίες λαϊκής, ακόµα
και εθνικής, ∆εξιάς ενσωµατώ-
νονται σε φιλελεύθερα πλαίσια
και αντίστροφα. ∆εν έχω χώρο
να επεκταθώ εδώ για µια ενδο-
παραταξιακή ιστορία που µόλις
ξεκίνησε.
Αυτή όµως η θεµιτή προσδο-
κία για τη νέα κανονικότητα νο-
µίζω ότι προσκρούει και σε ένα
άλλο εµπόδιο, σηµαντικότερο
και ακόµα πιο δύσκολα ελέγξι-
µο από το προηγούµενο – αυτό
είναι το δεύτερο σηµείο που θα
ήθελα να επισηµάνω. Αφορά την
«ευρωπαϊκή κανονικότητα» την
οποία επικαλείται ο ∆ηµήτρης
Καλουδιώτης και στην οποία
αποδίδει τέσσερα χαρακτηριστι-
κά: α) φιλελεύθερη αντιπροσω-
πευτική δηµοκρατία, β) κράτος
δικαίου / ανεξαρτησία δικαιο-
σύνης, γ) ισχυρός ιδιωτικός το-
µέας, δ) κοινωνικό κράτος. ΄Ισως
δεν θα εξέπληττα αν έλεγα ότι
δύο από αυτά τα στοιχεία δοκι-
µάζονται ιδιαίτερα τα τελευταία
χρόνια: η φιλελεύθερη δηµοκρα-
τία και το κοινωνικό κράτος.
Κατά ένα µέρος, η άνοδος της
ευρωπαϊκής Ακροδεξιάς οφείλε-
ται, ακριβώς, σε αυτή τη διπλή
δοκιµασία, στην κατάλυση της
κοινωνικής εµπιστοσύνης στην
πολιτική και στην περιστολή,
κατ’ άλλους «µεταµόρφωση»,
του κράτους-πρόνοιας, µια δο-
κιµασία από την οποία αυτή τη
στιγµή δεν φαίνεται διέξοδος. Αν
προσθέσουµε το µεταναστευτικό
ζήτηµα, στο οποίο ο συγγραφέας
αφιερώνει αρκετές σελίδες, αλλά
και τα ζητήµατα «εθνικής ταυτό-
τητας», στα οποία επίσης ανα-
φέρεται, τότε για ποια «ευρω-
παϊκή κανονικότητα» µπορούµε
να µιλήσουµε; Και όλα αυτά, σε
συνθήκες κρίσης του λεγόµενου
«πολυµερισµού», επιστροφής της
«γεωπολιτικής», αδύναµης ΕΕ;
Η ευρωπαϊκή κρίση θα µπορού-
σε ίσως να γίνει η αιτία µιας εν-
δεχόµενης επόµενης ελληνικής
κρίσης.
ΚΕΝΤΡΟ
ΧΏΡΙΣ ΛΑΟ
Η απαισιοδοξία µου συµπληρώ-
νεται, τέλος, από την κατάσταση
που επικρατεί στο χώρο του Κέ-
ντρου, της Κεντροαριστεράς, η
οποία συνεχίζει να κουβαλάει το
«καταραµένο απόθεµα» του µνη-
µονίου και την αντιδηµαγωγική
της συµπεριφορά, αφού όντως οι
εκπρόσωποί της ανέλαβαν την
ευθύνη της διάσωσης της χώρας
από τη χρεοκοπία. Αυτή όµως
η υπεύθυνη στάση έχει διαµορ-
φώσει για το Κέντρο µια ψυχρή
εικόνα, το έχει αποκόψει από
ευρύτατα τµήµατα των λαϊκών
τάξεων που παραδοσιακά υπήρ-
ξαν το βασικό του έρεισµα. Τόσο
στην Ελλάδα, όσο και στην υπό-
λοιπη Ευρώπη, παρατηρούµε το
ίδιο φαινόµενο (παρά τις διαφο-
ρετικές αφετηρίες του, συνεχίζω
να πιστεύω ότι η Ελλάδα αποτε-
λεί ιδιαίτερη περίπτωση, «εξαί-
ρεση»), τελευταία χρονολογικά
απόδειξη η πρόσφατη εκλογική
καταβαράθρωση του ισπανικού
Θιουνταντάνος (το οποίο από
τις 57 έδρες που κατείχε στην
προηγούµενο Κοινοβούλιο έπεσε
στις 10): η προγραµµατική ασά-
φεια, οι τακτικισµοί προδίδουν
και ανατροφοδοτούν την απο-
στασιοποίηση από τα βασικά
κοινωνικά στηρίγµατα που είναι
τα λαϊκά στρώµατα. Σε κάθε πε-
ρίπτωση, το Κέντρο είναι αποκοι-
νωνικοποιηµένο, χωρίς λαό. Και
ναι µεν, όπως λέει ο συγγραφέ-
ας, ο σηµερινός λαός δεν έχει τα
κοινωνιολογικά και πολιτισµικά
χαρακτηριστικά του µεταπολε-
µικού λαού, ωστόσο συνεχίζει να
«υπάρχει» σε πείσµα της υπαρ-
κτής ανόδου του ατοµικισµού.
Αυτό λοιπόν συνιστά πρόκλη-
ση για το χώρο του Κέντρου, ο
οποίος πρέπει να αποκτήσει µια
νέου τύπου λαϊκότητα που να
µη στηρίζεται στον πελατειασµό
και την δηµαγωγία – λαϊκότητα,
διότι ένας αποστειρωµένος ελι-
τίστικος εκσυγχρονισµός, ακό-
µα και αν είναι προγραµµατικά
«σωστός», λέγοντας την «αλή-
θεια», δεν µπορεί να συνάψει τις
αναγκαίες κοινωνικές συµµαχίες
ώστε να εξοµαλύνει, να «κανονι-
κοποιήσει» το πολιτικό σύστη-
µα. Ένα ελιτίστικο «κέντρο», που
σνοµπάρει τις κοινωνικές ευαισθη-
σίες δεν έχει πολλές πιθανότητες
ύπαρξης. Μόνον όταν «συµφι-
λιώνεσαι», όταν δηλαδή µπορείς
να επικοινωνείς µε τις αξίες του
ακροατηρίου σου, µόνον «όταν
είσαι ένας από αυτούς» που θέ-
λεις να εκπροσωπήσεις, µόνο
τότε µπορείς να διαµεσολαβή-
σεις τα πάθη και τα συµφέροντά
τους, πράγµα που σηµαίνει να
τα τροποποιείς, να τα εξοµαλύ-
νεις, να τα «κανονικοποιείς», να
τους δίνεις έλλογη προοπτική.
Αυτός ο συνδυασµός του θερµού
µε το ψυχρό, της λογικής µε το
συναίσθηµα είναι βέβαια από
τα δυσκολότερα πράγµατα στην
πολιτική, αλλά τυχαίνει να είναι
και η ίδια η «ουσία» της. Είναι
θέµα στυλ; Ναι, είναι και θέµα
ύφους, αν σκεφθούµε ότι ο λαϊ-
κισµός, ο αντίπαλός µας δηλαδή,
θέµα στυλ είναι εν πολλοίς. Περί
στυλ, ή, αν θέλετε, περί ρητο-
ρικής ο λόγος – στην πολιτική,
στυλ και ρητορική περίπου ταυ-
τίζονται.
Γι’ αυτό το περί λαϊκότητας
και ρητορικής πρόβληµα, παρα-
πέµπω σε ένα απόσπασµα από
την περιγραφή µιας δηµόσιας
πολιτικής συγκέντρωσης που
έγινε πριν από πάρα πολλά χρό-
νια στην Αθήνα. Η περιγραφή
αυτή είναι κορυφαίο µάθηµα πο-
λιτικής ρητορικής, που θέλει να
δείξει την αναπόφευκτη, τη «φυ-
σική» άρθρωση του λόγου µε την
ψυχή, όπως εντοπίζονται στην
κίνηση του χεριού ενός πολιτι-
κού ρήτορα, ενός πολιτικού αρ-
χηγού. Το άρθρο, άλλωστε, έχει
τίτλο: «Το χέρι».
Από τα ύψη του εξώστου τής
επί της λεωφόρου του Πανε-
πιστηµίου κατοικίας του ενε-
πιστεύετο εις τον αθηναϊκόν
λαόν την λογοδοσίαν του.
Από χειρογράφου, αν καλώς
ενθυµούµαι. ∆ιότι αν ο από
στήθους λόγος υπερτερεί εις
κάποιαν θεατρικήν παρα-
στατικότητα, η από χειρο-
γράφου οµιλία υπερέχει κατά
την ωραιότητα της ακριβείας
εκείνης, την οποίαν αξιούµεν
από άνδρα µεγαλεπήβολον
πολιτευτήν, ηγήτορα ενός
έθνους, θετικώς κυβερνώντα,
και εις οποίους καιρούς!, και
την πειθώ θηρεύοντα όχι δι’
αυτοσχεδίου εξάρσεως ρητο-
ρικών επιχειρηµάτων, αλλά
διά της απαριθµήσεως πραγ-
µάτων. Αλλ’ ό,τι τότε µου είχε
γεννήσει την κυρίαρχον εντύ-
πωσιν, εις ό,τι είχα συγκε-
ντρώσει την προσοχήν µου,
δεν ήτο το µόλις διαφαινό-
µενον χειρόγραφον· δεν ήτο
η φωνή, η µη καταφθάνουσα
ευκρινώς εις την ακοήν µου·
δεν ήτο η κεφαλή, την οποίαν
µου απέκρυπτεν από καιρού
εις καιρόν διασαλευόµενον
προ εκείνου πυκνόφυλλον
δένδρον. ∆εν ήσαν οι λόγοι
του. Ήτο η χειρονοµία. Όλη
η ψυχή του ρήτορος ενόµιζες
ότι είχε συσπειρωθή εις το
δεξιόν χέρι. Ο βραχίων ολό-
κληρος ετεντώνετο κ’ ελυγί-
ζετο, ωρθούτο και εκάµπτε-
το, ηπείλει και ενουθέτει,
συνέσφιγγε και απέλυε, ηυ-
λόγει και κατηράτο, προσέ-
φερε και εξουδένιζε, κατέλυε
κ’ εδηµιούργει, υπέσχετο και
απέτρεπεν, επάλλετο και συ-
νεκινείτο, αυτόνοµος κόσµος
εκείνος, ως απεσπασµένος
του όλου σώµατος, µε νουν
και καρδίαν, ερρητόρευε και
εκυβέρνα, εκήρυττε και ενήρ-
γει. Όλα αυτά, µε µίαν ρυθ-
µικήν επάνω κάτω ταλαντευ-
οµένην κίνησιν, διασπωµένην
εις αποχρώσεις πολλαπλάς
χειρονοµιών. Κ’ ενεθυµήθην
τότε τον βέλγον διδάσκαλόν
µου, όστις προ ετών είχε την
καλωσύνην να πλουτίση την
φιλοµάθειάν µου µε ολίγα
µαθήµατα ρητορικής: Η χει-
ρονοµία είναι ο σύνδεσµος
αισθήσεως και σκέψεως.
Συνθετικώς εκφράζει τα εν-
δόµυχα ηµών και τα αποκα-
λύπτει βαθύτερον της φωνής
και του λόγου. Είναι η γλώσ-
σα η µάλλον προσκειµένη εις
την φύσιν. Ο διανοητικός άν-
θρωπος κινεί την κεφαλήν, ο
ευαίσθητος την ωµοπλάτην· ο
άνθρωπος της δράσεως, τον
βραχίονα.2
Ο πολιτικός ρήτορας που χει-
ρονοµεί δεν είναι άλλος από τον
Ελευθέριο Βενιζέλο (που αποτε-
λεί τη µείζονα ιστορική, ιδρυτι-
κή αναφορά του Κέντρου στην
Ελλάδα), και αυτός που περι-
γράφει, που «προσλαµβάνει», τη
χειρονοµία δεν είναι άλλος από
τον βενιζελικό Κωστή Παλαµά.
Η πολιτική συγκέντρωση γίνεται
κάπου στα µέσα της δεύτερης
δεκαετίας του προηγούµενου αι-
ώνα. Και όπως εξηγεί ο ποιητής,
στο ίδιο κείµενο, εκφράζοντας
την λύπη του γιατί δεν µπόρεσε
να παρακολουθήσει, λόγω του
µεγάλου πλήθους («κοσµοθάλασ-
σα»), µία επόµενη συγκέντρωση
του «µεγάλου εθνεγέρτου», αυτό
που προσδοκούσε να δει δεν
ήταν «τι» θα έλεγε ο οµιλητής,
αλλά «πώς» θα τα έλεγε:
Το ουσιώδες δι’ εµέ δεν ήτο
να ακούσω τι θα µας έλεγε.
Βεβαίως το τι αυτό θα µετέ-
διδεν η εφηµερίς. Αλλά θα
το µετέδιδε καθώς άχρους
ξυλογραφία, όσο και αν ήτο
πιστή, την πρωτότυπον εικό-
να. Το ουσιώδες δι’ εµέ ήτο
να ακούσω πώς θα τα έλεγε.
Τα άλλα δι’ εµέ, δευτερεύ-
οντα. Πρώτον η αισθητική,
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 79
και έχει ο Θεός διά την πο-
λιτικήν.3
Ακόµα και αν δεν συµµεριζόταν
κάποιος, όπως ο γράφων, τον
παλαµικό αισθητισµό σε µια
εικαζόµενη απολυτότητά του,
θα µπορούσε παρ’ όλα αυτά να
αναρωτηθεί: τα ξύλινα λόγια, η
«άχρους ξυλογραφία», µπορούν
να «ενθουσιάσουν», να φτιάξουν
νόηµα; Γιατί κάποιοι θα έλεγαν
ότι µέσω του νοήµατος είναι που
η αλήθεια παρουσιάζεται στο
πνεύµα και εισχωρεί στην καρ-
διά. zx
1. Βλ. και Ανδρέας Πανταζόπουλος,
«Η λαϊκιστική µνησικακία», στην
ιστοσελίδα του ekyklos, https://
ekyklos.gr/sb/453-i-laikistiki-
mnisikakia.html (6/6/2017).
2. Κωστής Παλαµάς, «Το Χέρι»,
στο Κωστής Παλαµάς, Τα Χρόνια
µου και τα χαρτιά µου. Περασµένα
Χρόνια, τόµος 8, Αθήνα, Γκοβόστης,
σ. 565-567 (το κείµενο φέρει ηµε-
ροµηνία 1919).
3. Οι υπογραµµίσεις στο κείµενο.

William Marx, Το µίσος για
τη λογοτεχνία, µετάφραση
από τα γαλλικά: Αντώνης
Αθανασόπουλος, επιµέλεια:
Αγγελίνα Μιχάλη, Πόλις,
Αθήνα 2019, 312 σελ.
Η λογοτεχνία και οι εχθροί της
Από τον Νικολά Σεβάστάκη
Έχει η λογοτεχνία εχθρούς; Ή µήπως στις περισσότερες σύγχρονες κοινωνίες, και ιδίως στην
ελληνική, µπορούµε να υποθέσουµε ότι η λογοτεχνία έχει γίνει, κατά κανόνα, όχι µισητή αλλά
αδιάφορη και ανάξια πια να προκαλεί πάθη;

1. 2.

Ο καθηγητής συγκριτικής φιλολο-
γίας στο Κολλέγιο της Γαλλίας και
συγγραφέας Ουίλλιαµ Μαρξ προ-
τείνει να προσεγγίσουµε το µίσος για
τη λογοτεχνία, αυτό το οποίο ονοµά-
ζει «αντιλογοτεχνία», ως µια πληθω-
ρική σειρά λόγων και συναισθηµά-
των που κρατάει από τον Ξενοφάνη,
τον Κολοφώνα και τον Πλάτωνα
και φτάνει ώς τον Τσαρλς Πέρσυ
Σνόου ή τον Gregory Currie. Ο τίτ-
λος του δοκιµίου ηχεί ακραίος αφού
αναφέρεται σε µίσος (haine), όµως η
στοχαστική επισκόπηση την οποία
υποβάλλει ο συγγραφέας περιλαµ-
βάνει διαφορετικές αποχρώσεις της
δυσφορίας για τη λογοτεχνία: από
την απλή περιφρόνηση και τη φοβία
µέχρι την απώθηση και την καχυπο-
ψία. Ή, ακόµα, µέχρι εκείνη την
πονηρή διευθέτηση των σχέσεων µε
τη λογοτεχνία µε κάποια υπό όρους
αποδοχή της – σε ρόλο κοµπάρσου
και τερψιλαρύγγιου αναψυκτικού.
Αυτές οι στάσεις οργανώνονται σε
διαφορετικές παραδόσεις λόγου και,
συχνά, έχοντας διαφορετικό πρόση-
µο και σκεπτικό. Ο Μαρξ προτείνει
συγκεκριµένα ένα σχήµα ταξινόµη-
σης όπου επιµέρους εκφράσεις της
αντιλογοτεχνίας –ονόµατα και έργα
κριτικής– συναρθρώνονται σε βα-
σικά µοτίβα καταδίκης της λογοτε-
χνίας. Άξονας του συλλογισµού του
είναι η υπόθεση ότι, στο πέρασµα
των αιώνων, η λογοτεχνία δικάστη-
κε και καταδικάστηκε στο όνοµα
κάποιων αρχών και αξιών τις οποί-
ες τάχα υπονόµευε και διέστρεφε.
Ωστόσο, η αφετηρία του επιχειρή-
µατος του Μαρξ είναι η παράδοξη,
εν πρώτοις, ιδέα ότι, κατά κάποιον
τρόπο, η λογοτεχνία ως αντικείµε-
νο κατασκευάζεται στην ιστορία από
την πρώτη µεγάλη επίθεση εναντί-
ον της, από την πρώτη σηµαντική
ανάδυση της «αντιλογοτεχνίας». Η
έξωση των ποιητών από την πολι-
τεία, η γνωστή και πολυσυζητηµένη
χειρονοµία του Πλάτωνα, θα κάνει
φανερή την ύπαρξη της λογοτεχνί-
ας: θα δείξει δηλαδή τη λογοτεχνία
ως σκάνδαλο και πρόβληµα. Με τα
Ο συγγραφέας και φιλόσοφος του 18ου αιώνα, Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, σε πορτρέτο
του 1764. Η καχυποψία του για τους γραπτούς νόµους και τα περίτεχνα αντι-
κείµενα που συνέπλεε µε το εγκώµιο της αυθορµησίας και της φυσικότητας,
διότι αυτές οι ποιότητες δεν είχαν διαφθαρεί ακόµα από τις συµβάσεις και την
υποκρισία, τον οδήγησε σε απέχθεια εναντίον της λογοτεχνίας.
λόγια του Μαρξ, «η λογοτεχνία δεν
αρχίζει παρά τη στιγµή που αποκτά
µπελάδες» (σ. 42).
Ποιοι είναι όµως οι µπελάδες που
θα πάρουν τη µορφή ιδιαίτερων κα-
τηγορητηρίων; Ο συγγραφέας βλέ-
πει, όπως είπαµε, τέσσερις µεγάλες
ιστορικές δίκες της λογοτεχνίας ή
τέσσερις θεµελιώδεις αιτιάσεις ενα-
ντίον της. Η πρώτη στο όνοµα του
κύρους, η δεύτερη στο όνοµα της
αλήθειας, η τρίτη στο όνοµα της
Ιδιωτική συλλογή
ηθικής και η τέταρτη στο όνοµα της
κοινωνίας.
Στη συνέχεια θα σταθούµε σε ορι-
σµένα ζητήµατα αιχµής αυτών των
κατηγορητηρίων και του τρόπου
µε τον οποίο ο Ουίλλιαµ Μαρξ τα
ξανασκέφτεται, δίχως να κρύβει το
σκανδαλισµό του και τη θερµή διάθε-
ση να ενστερνιστεί την υπόθεση της
λογοτεχνίας ως υπόθεση ουσιωδώς
δίκαιη και όχι απλώς ως αισθητική
πρόκληση.
Γιατί ο Πλάτων θέλησε και ονει-
ρεύτηκε την έξωση των ποιητών; Η
ανάγνωση που προτείνει ο Ουίλλιαµ
Μαρξ διακρίνει κυρίως τον αντα-
γωνισµό του ιδρυτή της µεταφυσι-
κής για το κύρος, για τη συµβολική
εξουσία στην πόλη. Η αρχικά υψηλή
θέση των ποιητών-ραψωδών στον
αρχαϊκό ελληνικό κόσµο προκαλεί
και γίνεται στόχος επίθεσης στο όνο-
µα της µιας και µοναδικής αυθεντίας
του λόγου. Παρά το ότι η γλώσσα
των πλατωνικών κειµένων περιέχει
ποίηση και υψηλή λογοτεχνική ποι-
ότητα, ο φιλόσοφος τοποθετεί τη
«Μούσα» στους αντίποδες της αλη-
θούς γνώσης. Η φιλοσοφία αναδύε-
ται και συγκροτείται ως προσπάθεια
να µειωθεί η ισχύς των ποιητών, να
παραµεριστεί η επίδρασή τους στην
κοινωνία, πράγµα που σήµερα, βέ-
βαια, θα φάνταζε εξωπραγµατική
ιστορία. Γι’ αυτό, όπως τονίζει ο
Μαρξ, ο Πλάτων έχει µεν νικήσει,
αλλά νίκησε µε τρόπους και σε εκδο-
χές που δεν είναι αυτοί του ίδιου του
Πλάτωνα και του Σωκράτη. Η πρώ-
τη λοιπόν σοβαρή αντιλογοτεχνία
–η οποία, όπως είπαµε, καθιδρύει
ουσιαστικά τη λογοτεχνία ως αυτό-
νοµο πνευµατικό πεδίο– στηριζόταν
στην ιδέα ότι κάποτε ο ποιητής είχε
µεγάλη ισχύ και η ποίηση µια ευρύτε-
ρη παιδευτική σηµασία. Άρχιζε, έτσι,
ένας αγώνας για τον περιορισµό ή
την καθοδήγηση της λογοτεχνίας,
για την περιθωριοποίηση ή τη συρ-
ρίκνωση του ρόλου της.
Μετά την πλατωνική στιγµή, η
αντιλογοτεχνία θα αναδυθεί µε αξιώ-
σεις στην πρώιµη χριστιανική µάχη
εναντίον τής κατά κόσµον σοφίας.
Ο πρώιµος χριστιανισµός ανοίγει
µέτωπο τόσο µε την παγανιστική
φιλοσοφία όσο και µε τη λογοτεχνία.
Ο Απόστολος Παύλος, όµως, είναι
µεγάλος τεχνίτης του λόγου και η
παρουσία του εγκαινιάζει την «αµ-
φιλεγόµενη σχέση» των χριστιανών
µε τα γράµµατα. Οι Πατέρες της
Εκκλησίας θα ενσαρκώσουν, ας πού-
µε, µια διπλή απαίτηση, αφενός για
απαλλαγή από τις σκιές της ειδωλο-

80 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

λατρίας και το βασίλειο της πλάνης,
αφετέρου για την αφοµοίωση των
γραµµάτων και των τεχνών της ελ-
ληνορωµαϊκής κληρονοµιάς. Οι Έλ-
ληνες και αργότερα οι Λατίνοι λόγιοι
και εκκλησιαστικοί µάς προσφέρουν
την αφορµή να δούµε πώς παράγε-
ται η αντίθεση ανάµεσα στην οµορ-
φιά και στην αλήθεια, αντίθεση που
παραπέµπει στις αµφιταλαντεύσεις
και στην ενοχική σχέση των χριστια-
νών λογίων µε την προ-χριστιανική
αισθητική και παιδεία.
Η αντιλογοτεχνία δεν έγινε ποτέ
µια απλοϊκή λογική της αντίθεσης δι-
ότι διαθέτει µύριες αποχρώσεις, κλί-
µακες, στρατηγικές και παίγνια που
διαµορφώνουν µια ζωντανή Ιστορία,
παράλληλη µε αυτή της λογοτεχνί-
ας. Σε αυτή την Ιστορία µετέχουν
µείζονες και ελάσσονες µορφές, ο
Αυγουστίνος αλλά και ο Ισίδωρος
ή ο Πέτρος ∆αµιανός, ο οποίος θα
εκστοµίσει την τροµερή φράση: «η
γραµµατική µου είναι ο Χριστός». Η
χριστιανική κριτική της λογοτεχνίας
στον Μεσαίωνα θα υπερασπιστεί
συχνά τη χρήση ενός ανεπιτήδευτου
και άχαρου ύφους, αφού στα µάτια
πολλών ζηλωτών η ίδια η ποιητική
χάρις, το ύφος και η απαλότητά του
παραπέµπουν στον παγανισµό και
στον κίνδυνο µιας αποπλανητικής
γοητείας. Οι ποιητές, έτσι, αντιδια-
στέλλονται στους βιβλικούς προφή-
τες όπως ο ελαφρόµυαλος παγανι-
σµός στην κρίσιµη αλήθεια της θείας
Αποκάλυψης.
Παρ’ όλα αυτά, ο συγγραφέας δεν
προχωράει έχοντας κατά νου µια µο-
νόπλευρα αντιλογοτεχνική χριστια-
νική σοφία. ∆ιακρίνει µάλιστα και
εκδοχές υπεράσπισης της λογοτε-
χνίας στους χριστιανούς λογίους και
επιχειρήµατα αποκατάστασης της
λογοτεχνίας όπως αυτό του Θωµά
Ακινάτη. Ο Ακινάτης συστήνει, µε
έναν τρόπο, µια νεοαριστοτελική
στρατηγική, σύµφωνα µε την οποία
µία «κατώτερη» διαλεκτικά µορφή
γνώσης του κόσµου (όπως η λογο-
τεχνία) µπορεί να αποδεικνύει την
ηθική ανωτερότητα του λόγου της
θρησκείας. Η υποδεέστερη αλήθεια
µπορεί να είναι µια στιγµή καθ’ οδόν
προς την ανώτερη αλήθεια, µε τον
τρόπο που θα δούµε αργότερα στην
εγελιανή αισθητική.
3.
Από µια άποψη, το κεντρικό ζήτη-
µα στο δοκίµιο του Ουίλλιαµ Μαρξ
δεν αφορά τόσο το κύρος της λογο-
τεχνίας και την αµφισβήτησή του
όσο το δεσµό µε την αλήθεια. Εξάλ-
λου, όπως βλέπουµε, τα επιµέρους
Ο γάλλος σηµειολόγος Ρολάν Μπαρτ στο Μιλάνο, το 1974. Ο Ουίλλιαµ Μαρξ
τον θεωρεί τον υποδειγµατικό άνθρωπο των γραµµάτων, κάποιον του οποίου
«η φυσική και πνευµατική ύπαρξη δοµείται γύρω από τα κείµενα και τα βιβλία·
ζώντας µεταξύ τους, ζώντας από αυτά, χρησιµοποιώντας τη ζωή του για να τους
δώσει ζωή και ιδίως για να τα διαβάσει».
κατηγορητήρια συνδέονται µεταξύ
τους και µε τον τρόπο τους συνυφαί-
νονται και το ένα οδηγεί στο άλλο.
∆ρασκελώντας εποχές και φτάνο-
ντας στη µεταπολεµική περίοδο του
εικοστού αιώνα και στην περίφηµη
διάλεξη του Tσαρλς Πέρσυ Σνόου
(Charles Percy Snow) για τις «δυο
κουλτούρες», ο Μαρξ ανιχνεύει µια
ιδιαζόντως ύπουλη εκδοχή αντιλο-
γοτεχνίας. Ενώ το θέµα της διάλεξης
ήταν, υποτίθεται, το κόστος που έχει
ο χωρισµός και η αποξένωση ανά-
µεσα στην επιστηµονική/θετική και
στη λογοτεχνική/ουµανιστική κουλ-
τούρα, ο Σνόου, συγγραφέας και ο
ίδιος, σπεύδει στην υποτίµηση της
λογοτεχνίας. Θα αποδώσει έτσι όλες
τις βασικές αρετές στο επιστηµονι-
κοτεχνικό πνεύµα και τις περισσό-
τερες αρνητικές ιδιότητες στον λο-
γοτεχνικό κόσµο. Ο Μαρξ διαβάζει
την έκκληση του Σνόου όχι ως συνη-
γορία για γεφύρωση του χάσµατος
ανάµεσα στις δυο κουλτούρες αλλά
ως αντιλογοτεχνικό τέχνασµα. Η λο-
γοτεχνική κουλτούρα παρουσιάζεται
από τον Σνόου ως τόπος υποκρισί-
ας, φαύλου ατοµικισµού και σνοµπι-
σµού, ενώ η κουλτούρα των επιστη-
µόνων εκθειάζεται ως πεδίο όπου
επικρατούν η απλότητα, η ευθύτητα
Carla Cerati
και η θετικότητα. Πάνω σε αυτή τη
σκέψη, ο Μαρξ θα προβάλει ένα από
τα θέµατα που θα αποτελέσουν στο
συγκεκριµένο δοκίµιο ιδίως, αλλά και
στο κατοπινό έργο του, ένα σηµείο
αιχµής: το οµοφοβικό κίνητρο πίσω
από την περιφρόνηση στη λογοτε-
χνία .
Σε µια συνέντευξή του, όπου ανα-
φέρεται στο τελευταίο δοκίµιό του
για την οµοφυλόφιλη επιθυµία και τη
γνώση, ο Μαρξ σηµειώνει:
Η σύγχρονη αντιλογοτεχνία εί-
ναι πραγµατικά συνδεδεµένη µε
την οµοφοβία: εάν οι τρέχουσες
αιτιάσεις περί στειρότητας, δι-
αστροφής και τεχνητού χαρα-
κτήρα που απευθύνονται στη
λογοτεχνία έχουν ισχύ επίσης
και εναντίον των οµοφυλοφίλων,
αυτό δεν είναι σύµπτωση· η ανα-
φορά ανατρέχει στο µύθο του
Ορφέα ο οποίος παρουσιάζεται
στην παράδοση ως ο πρώτος
ποιητής και συνάµα ως ο επινο-
ητής του οµόφυλου έρωτα1.
Ο συγγραφέας εντοπίζει, για πα-
ράδειγµα, στον Σνόου εκφράσεις
που ταυτίζουν την επιστήµη µε την
αρρενωπότητα και αντιστοίχως τη
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 81
λογοτεχνία ή, για την ακρίβεια, ένα
µεγάλο µέρος της µοντερνιστικής
λογοτεχνίας µε έναν ηθικά άρρωστο
και σεξουαλικά ύποπτο «αλεξαν-
δρινισµό». Η λογοτεχνία, λοιπόν,
αν θέλει να επιζήσει, καλείται να
προσαρµοστεί στην επιστήµη όπως
το «ασθενές φύλο» οφείλει να προ-
σαρµοστεί στις ανάγκες του ισχυ-
ρού. Ο Μαρξ επιµένει αρκετά στο
στοχασµό περί οµοφοβίας και δεν
ανιχνεύει, όπως ίσως θα έπρεπε, την
καλά τεκµηριωµένη γυναικοφοβική
ρίζα: στο ότι για πολλά χρόνια, και
κατ’ εξοχήν στον καταλυτικό για το
µυθιστόρηµα δέκατο ένατο αιώνα, η
λογοτεχνία επικρίθηκε ως υπόθεση
γυναικεία, ως ένα τεκµήριο της πο-
ρείας προς την εκθήλυνση2.
Μια άλλη ενδιαφέρουσα τροπή
που την αξιοποιεί ο Μαρξ είναι η
γραµµή σκέψης που, από τον υλιστή
Ντ’ Αλαµπέρ έως τον Ερνέστ Ρενάν,
είδαν στη λογοτεχνία µια ανωριµό-
τητα και έναν αναχρονισµό ως προς
τις «απαιτήσεις των καιρών». Ο Ντ’
Αλαµπέρ θα στιγµατίσει το ανάλα-
φρο βασίλειο των στίχων, ο Ρενάν
θα προφητεύσει την παρακµή της
οµορφιάς και την έλευση ενός λο-
γικού κόσµου όπου η ενηλικιωµένη
ανθρωπότητα δεν θα «παίζει» πια µε
τους στίχους.
4.
Πάντως, η πιο γνωστή δίκη στη λο-
γοτεχνία –γνωστή στο ευρύτερο κοι-
νό– είναι αυτή εν ονόµατι της ηθικής,
των χρηστών ηθών και αξιών. Aρκεί
να φέρουµε στο νου τις περιπέτειες
του Φλωµπέρ µε τη Μαντάµ Μπο-
βαρύ, το διαρκές σκάνδαλο (ακόµα
και πρόσφατα) των Κιβδηλοποιών
του Ζιντ3 και τόσα άλλα επεισόδια
από την ιστορία της λογοτεχνίας; Σε
αυτή την πλευρά της συζήτησης, ο
Μαρξ θα ανασύρει έναν συγγραφέα/
λιβελογράφο της Κλασικής Εποχής
στη Γαλλία, τον Τannegue Le Fèvre
και το κείµενο Περί µαταιοσπουδίας
της ποίησης, όπου στη λέξη µαται-
οσπουδία [futilitate] αντηχούν όλες
οι µειωτικές γνώµες, η ιδέα περί
ελαφρότητας, έλλειψης κύρους και
αναλήθειας. Γι’ αυτόν τον εµπαθή
αντιλογοτέχνη του δέκατου έβδο-
µου αιώνα, η ποίηση το πολύ να
παρουσιάζει µια ελάχιστη χρησιµό-
τητα –για τη γλωσσική παιδεία των
ανθρώπων–, ενώ συνάδει περισσό-
τερο µε αρνητικές καταστάσεις: τη
µαταιοδοξία, την ανηθικότητα ή
«την αποχαύνωση των αρρένων». Η
µαταιοσπουδία, όπως την ερµηνεύ-
ει ο Μαρξ, παραπέµπει στην αση-
µαντότητα και στην ανάξια λόγου
ενασχόληση. Στις κοινωνίες µάλιστα
που επιζητούν το χρήσιµο, η ποίηση
συνιστά µια κενή περιεχοµένου δρα-
στηριότητα, αντίληψη που ο Μαρξ
τη συνδέει και µε τη µετεγκατάστα-
ση του Le Févre στο «αστικό και βιο-
µηχανικό» Άµστερνταµ (σε αντίστιξη
µε το ακόµα αριστοκρατικό Παρίσι
του δέκατου έβδοµου αιώνα).
Απέναντι βεβαίως στη «θετικιστι-
κή» επίθεση στην ποίηση και στις
προσπάθειες καθυπόταξης της λο-
γοτεχνίας στον διδακτισµό του κη-
ρύγµατος θα ορθωθούν πολλές φω-
νές – η αντιλογοτεχνία θα γνωρίσει
κατά κανόνα ισχυρότατους αντίλο-
γους. Η εµµονή όµως µε τη βλάβη
που µπορεί να προκληθεί στο παιδί,
στη γυναίκα ή και στον άνδρα από
τη λογοτεχνία θα έχει µέλλον πολύ
πέραν της επικράτειας του θρησκευ-
τικού δογµατισµού. Η επίθεση του
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ στα γράµµατα, ο
θαυµασµός για το αντικαλλιτεχνικό
πνεύµα της Σπάρτης και η σύνδεση
της ποίησης µε τη µαλθακότητα και
την κοινωνική υποκρισία, όλα αυτά
θα εµφανιστούν αναµφίβολα σε µια
ορισµένη «επαναστατική» στάση
απέναντι στη λογοτεχνία και στο
ήθος της: ο ριζοσπαστισµός –τόσο ο
αστικός όσο, αργότερα, και ο σοσια-
λιστικός και κοµµουνιστικός– θα έχει
πάντα ενδοιασµούς και επιφυλακτι-
κότητα έναντι των «αργόσχολων»
έξεων που πηγάζουν από µια αρι-
στοκρατική αντίληψη του κόσµου,
έξω από το θεωρούµενο κοινωνικά
αναγκαίο ή το ηθικά παραγωγικό.
Ο Μαρξ βρίσκει στον Ρουσσώ και
τη βασική αντίφαση πολλών αντιλο-
γοτεχνών: ενώ εκφράζονται µε άψο-
γη πρόζα, την ίδια στιγµή καλούν σε
καύσεις βιβλίων ή στην καταστροφή
των «κολεγίων και των ακαδηµιών».
Στον Ρουσσώ είναι η καχυποψία για
τους γραπτούς νόµους και τα περί-
τεχνα αντικείµενα που συµπλέει µε
το εγκώµιο της αυθορµησίας και της
φυσικότητας, διότι αυτές οι ποιότη-
τες δεν έχουν διαφθαρεί ακόµα από
τις συµβάσεις και την υποκρισία.
Από εκεί και πέρα, όµως, δεν είναι
καθόλου ασυνήθιστη η αντιλογοτε-
χνική προκατάληψη να προέρχεται
από ανθρώπους µε σηµαντικό λογο-
τεχνικό ταλέντο κατά τον ίδιο τρόπο
που η ακραία περιφρόνηση προς τον
διανοούµενο βγήκε συχνά από στό-
µατα διανοουµένων και ανθρώπων
των γραµµάτων4.
5.
Το κεφάλαιο της ηθικής βλάβης
οδηγεί, εν τέλει, στην καταδίκη της
λογοτεχνίας στο όνοµα κοινωνικών
82 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
δεσµεύσεων και αρχών. Εδώ όµως
βρισκόµαστε πια στη σύγχρονη
εποχή, στην εποχή δηλαδή όπου
ορισµένες από τις παλαιές επιθέ-
σεις στη λογοτεχνία δεν µπορεί να
επανέλθουν µε αξιώσεις. Εδώ επίσης
χωρούν πολλά και διαφορετικά ερω-
τήµατα: πόσο καλά «αναπαριστά» η
λογοτεχνία την κοινωνία, τις εξελί-
ξεις των ηθών, τους χαρακτήρες και
τα ταµπεραµέντα; Μήπως ως ρεαλι-
σµός υπήρξε µια αδέξια µίµηση του
επιστηµονικού και κοινωνιολογικού
βλέµµατος; Μήπως ως καθαρή λο-
γοτεχνία επικεντρωµένη στη γλώσσα
και στο ύφος, γίνεται ένας φορµαλι-
σµός χωρίς επαφή µε άλλα αιτήµατα
αλήθειας και δικαιοσύνης;
Τα παραπάνω ερωτήµατα διασχί-
ζουν τον εικοστό αιώνα και προσφέ-
ρουν πρώτη ύλη για επιθέσεις στη
λογοτεχνία οι οποίες όµως παρου-
σιάζονται µε σύνθετο και πιο έµµεσο
τρόπο. Αυτό όµως που προβάλλει
ως σύγχρονη απειλή –ή απειλή από
το µέλλον– είναι η συρρίκνωση της
λογοτεχνίας στην απλή ηδονή µιας
«καταναλωτικής» ανάγνωσης και η
τοποθέτησή της σε ένα χώρο δίχως
αξιώσεις, σε ένα αδιάφορο πεδίο.
∆ιαβάζοντας το Μίσος για τη Λογοτε-
χνία, ο νους µας τρέχει στον Ρολάν
Μπαρτ και στον Νίτσε. Άλλωστε,
ένα από τα πρώτα βιβλία του Μαρξ
αποδίδει τιµές στον Μπαρτ ως κα-
τεξοχήν lettré. Κατά τον Μαρξ ο
άνθρωπος των γραµµάτων ως lettré
είναι:
Κάποιος του οποίου η φυσική και
πνευµατική ύπαρξη δοµείται γύρω
από τα κείµενα και τα βιβλία· ζώ-
ντας µεταξύ τους, ζώντας από αυτά,
χρησιµοποιώντας τη ζωή του για
να τους δώσει ζωή και ιδίως για να
τα διαβάσει.5
Ο Μαρξ εγγράφει σαφώς το εγχεί-
ρηµά του στη συνέχεια της ιδέας του
Μπαρτ για τη λογοτεχνία ως τέχνη
του βίου και υπαρξιακή υπόθεση.
Σε αυτό το σηµείο, ένας γενεα-
λογικός ορίζοντας Νίτσε / Μπαρτ
έρχεται να συγκρουστεί µε εκεί-
νη την κριτική κοινωνιολογία της
χειραφέτησης. Αυτή η τελευταία
θα συσχετίσει την ανατίµηση της
λογοτεχνικής παιδείας µε τις δια-
κρίσεις που εισάγουν οι κυρίαρχες
τάξεις εις βάρος άλλων εµπειριών –
της εµπειρίας, δηλαδή, των πληβεί-
ων και κυριαρχούµενων. Σε πολλές
φυσικά από τις στάσεις της κοινω-
νιολογικής παράδοσης επιδρά µια
αντιλογοτεχνική προδιάθεση. Από
τον θετικισµό του Αύγουστου Κοντ
µέχρι κάποιες εκδοχές µαρξιστικής
κοινωνιολογίας, διαπιστώνει κα-
νείς κοινά νήµατα περιφρόνησης
και υποψίας. Η σύγχρονη αναγωγή
της λογοτεχνίας στην κουλτούρα
και από εκεί σε όλες τις πολιτισµι-
κές πρακτικές –αναγωγή την οποία
εξερευνά ο πολιτισµικός µαρξισµός
της δεκαετίας του 1960 και ιδίως η
βρετανική κοινωνιολογία της κουλ-
τούρας– θα γεννήσει πολλές στρε-
βλώσεις µέσα στις ριζοσπαστικές
πολιτισµικές σπουδές. Ο Μαρξ
αντιµετωπίζει πιο αιχµηρά την πα-
ρέµβαση της γαλλική κοινωνιολο-
γίας των Pierre Bourdieu και Jean-
Claude Passeron. Θεωρεί ότι από
τη γνωστή παρέµβαση των Bour-
dieu και Passeron λείπει η ιδιαίτερη
λογοτεχνική ενσυναίσθηση η οποία
διαπνέει, αντιθέτως, τα γραπτά του
βρετανού µαρξιστή Raymond Wil-
liams. Η γαλλική κριτική κοινωνιο-
λογία θα παγιώσει µία «πανεπιστη-
µιακή ρητορική», βασικό µέληµα
και στόχος της οποίας είναι να
δείξει ότι η λογοτεχνική κουλτούρα
χρησιµεύει κατά βάση για την ανα-
παραγωγή των πολιτισµικών ελίτ
και του πολιτισµικού διαχωρισµού.
Το πρόβληµα έτσι είναι ότι, µέσα
από αυτό το βλέµµα, η λογοτεχνία
χάνεται πίσω από την κριτική της
κυριαρχίας και των ανισοτήτων,
πράγµα που υπονοµεύει την ιδία
αξία της, τη δυνατότητά της δη-
λαδή να εµπλουτίζει αισθητικά και
ηθικά τη ζωή των ατόµων. Για τον
Μαρξ, κάθε θεωρία που υπερτονί-
ζει απαισιόδοξα τους κοινωνικούς
καθορισµούς και περιορισµούς
(από διάφορες δοµές εξουσίας και
κυριαρχίας) υποτιµά τις δυνάµεις
και την κρίση των υποκειµένων ως
αναγνωστών.
6.
Στους δηµοκρατικούς καιρούς, η
λογοτεχνία θα αντιµετωπίσει από
κοινού και εναλλάξ τη µοµφή του
ελιτισµού, της µη επαφής µε το
κοινωνικό, του φορµαλισµού ή της
ελαφρότητας. Οι ποιητές ως «λα-
πάδες» –φράση που πέρασε στην
ανεκδοτολογική σκηνή της εγχώ-
ριας (παρα)πολιτικής– είναι ένα
µοτίβο που θα συνδεθεί µε συντη-
ρητικές και αριστερές προγραφές
της λογοτεχνίας ως µη αρκούντως
εθνικής ή µη επαρκώς ταξικής, ως
ηθικά διαβλητής ή κοινωνικά αµέ-
τοχης και αδιάβροχης.
Παρ’ όλα αυτά, στη νεωτερική
αίσθηση η εµπειρία της λογοτεχνί-
ας θα συνδεθεί, αναπότρεπτα, µε
την εµπειρία της ελευθερίας. Παρά
την ύπαρξη σπουδαίων ποιητών και
πεζογράφων στα απολυταρχικά κα-
θεστώτα –ή στο λογοτεχνικό τους
underground, όπως στη Ρωσία των
σαµιζντάτ–, ισχύει σε µεγάλο βαθµό
αυτό που έγραφε στην εποχή της η
Μadame De Stαël:
Η πρόοδος της λογοτεχνίας, δη-
λαδή η τελειοποίηση της τέχνης
του στοχασµού και της έκφρα-
σης, είναι αναγκαία στην εγκα-
θίδρυση και στη συντήρηση της
ελευθερίας.6
Το µίσος για τη λογοτεχνία δεν κα-
τάφερε ποτέ να εξαλείψει τη σαγή-
νη της. Όσες ηθικές, πολιτικές και
θεολογικές µηχανές και αν επιστρά-
τευσε, το µίσος αυτό δεν µπόρεσε
να γεννήσει εξουσίες ικανές να συ-
ντρίψουν την ισχυρή αντι-εξουσία
της λογοτεχνίας ως υπαρξιακής
εµπειρίας. Η ήττα πλέον µπορεί να
προέλθει από την απαξία και την
αφροντισιά, όχι από κάποια οργα-
νωµένη αντιλογοτεχνική επίθεση. Η
αδιαφορία είναι η τελευταία λέξη της
αντιλογοτεχνίας – και, µάλλον, η πιο
επίφοβη και τροµακτική. zx
1. William Marx, “L’homosexualité
n’est pas prévue par l’ordre social”, Re-
vue Diakritik (συνέντευξη στον Jo-
han Faerber), χειµώνας 2018: https://
diacritik.com/2018/01/11/william-
marx-lhomosexualite-nest-pas-prevue-
par-lordre-social/#more-29243. Βλ. επί-
σης William Marx, Un savoir gai, Paris,
Minuit, 2018.
2. Dorothy Kelly, Reconstructing woman.
From fiction to reality in nineteenth-cen-
tury French novel, Penn State University
Press, 2007.
3. Με αφορµή την εισαγωγή των Κιβδη-
λοποιών στο πρόγραµµα του Μπακαλο-
ρεά, υψώθηκαν φωνές διαµαρτυρίας που
επανέφεραν το παλαιό θέµα της «ηθικής
διαφθοράς» στη λογοτεχνία του Ζιντ.
Βλ. Stephanie Bertrand, “Enseigner une
œuvre ‘immorale’? L’exemple de Gide”,
Τhe Conversation, 18/2/2018. http://
theconversation.com/enseigner-une-oeu-
vre-immorale-lexemple-de-gide-90733.
4. Βλ. την έξοχη µελέτη της Sarah Al-
Matary, La haine des clercs. L’anti-intellec-
tualisme en France, Paris, Seuil, 2019 και
για την Αµερική, το κλασικό του Richard
Hofstadter. Anti-intellectualism in Ameri-
can life, Knopf, 1963.
5. William Marx, Vie du lettré, Paris, Edi-
tions de Minuit, 2009, σ. 11.
6. Madame de Staël, Περί λογοτεχνίας,
Αθήνα, Εξάντας (µετάφραση: Μαίρη
Λεοντσίνη), 2004, σ. 31.
 Βιβλία για τα
Χριστούγεννα
Επιλογή με εκδόσεις που αξίζει να διαβάσετε
Επιλέγουν: ΒΙΚΥ ΚΑΡΑΦΟΥΛΙΔΟΥ, ΜΑΡΙΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ, ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ,
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Τάκης Καµπύλης, Γίγαντες και φασόλια να γίνουν και ένας που µοιάζει να γεννά το ίδιο εικόνες αρχέγονες,
(ή δεν γίνονται αυτά εδώ), άνθρωπος προσπά- µύθους παλαιούς καταχωνιασµένους στο συλλο-
Καστανιώτη, 704 σελ. θησε να τα κάνει». γικό ασυνείδητο. Ένα εξαιρετικά τολµηρό βι-
Ιδανικός µυθιστο- βλίο, τόσο αφηγηµατικά όσο και γλωσσικά· µια
Αρχίζοντας από µια ρηµατικός ήρωας ο εσχατολογική αλληγορία όπου ο ορθός λόγος και
Αθήνα µελλοντική, πρώτος κυβερνήτης η µαγική σκέψη συγκρούονται ασταµάτητα, η
που δεν διαφέρει της Ελλάδας, συ- σεξουαλικότητα κατέχει προνοµιακή θέση, αλλά
παρά µόνο στον βαθ- νοδεύει µε τη σκιά τα ηνία τα κρατά η ενόρµηση του θανάτου. Κ.Σ.
µό της εξαθλίωσης και του τη συγγραφέα
της βίας από τη σηµε- από την αρχή ώς το
ρινή, αλλά επανερ- τέλος, και θαρρείς Θεόδωρος Γρηγοριάδης,
χόµενος στο παρόν πως της υπαγορεύει Το τραγούδι του πατέρα, Πατάκη, 130 σελ.
για να καταδείξει τα το πάθος και τη δια-
σηµεία της επερχό- κριτικότητα µε την οποία προσεγγίζει έναν άν- Μοιάζει µεγάλη τύχη
µενης κατάρρευσης, ο θρωπο µε αντιφάσεις και έντονο εσωτερικό βίο, ένα παιδί να χει πα-
συγγραφέας συνθέτει έναν πολιτικό που θέλησε µα δεν τον άφησαν, τέρα µουσικό. Οι
ένα πολυφωνικό, πο- και έναν τόπο που ξαστόχησε και εξακολουθεί µελωδίες µπαίνουν
λυπρισµατικό µυθιστόρηµα µε καθοδηγητικό νήµα να ξαστοχεί. Κ.Σ. µε τρόπο φυσικό στη
την εν πολλοίς άγνωστη ιστορία του αναρχικού ζωή του, γίνονται
κινήµατος στην Ελλάδα. Θέτοντας συνεχώς ερω- προέκτασή της, τον
τήµατα για την αλήθεια της ιστορίας, τις στρεβλώ- Αντώνης Νικολής Το σκοτεινό νησί, συνοδεύουν σαν γο-
σεις της ιδεολογίας, την απογύµνωση των λέξεων Ποταµός, 206 σελ. νεϊκή ευχή. Πόσο
από το νόηµά τους και την υπαρξιακή µοναξιά, ο µάλλον όταν αυτό το
Καµπύλης µιλάει για την «αχρείαστη βία» και τον Το Σκοτεινό Νησί παιδί δεν θα αποκλει-
άδικο θάνατο, σ’ ένα έξοχα χτισµένο µυθιστόρηµα (τοπωνύµιο και όχι στεί από τα γλέντια
ιδεών. Κ.Σ. ουσιαστικό µε επι- και τις αποσπερίδες
θετικό προσδιορισµό όπου παίζει ο κιθαρίστας πατέρας µαζί µε τους φί-
σύµφωνα µε τον συγ- λους του, έναν ακορντεονίστα κι ένα βιολιστή, από
Καρολίνα Μέρµηγκα, Κάτι κρυφό µυστήριο, γραφέα) είναι ό,τι τις αυλές και τα καφενεία όπου το τρίο των φίλων
Μελάνι, 296 σελ. έχει αποµείνει από ξετυλίγει το ταλέντο του στα «ευρωπαϊκά», φτάνο-
Η επίµονη συνοµιλία της Καρολίνας Μέρµηγκα την άνοδο των υδά- ντας µάλιστα στη συλλογική σύνθεση ενός ταγκό,
µε την ιστορία έδωσε πριν από δύο χρόνια τον των, µετά από µια αλλά θα παρακολουθήσει έκθαµβο και ευτυχισµέ-
Έλληνα γιατρό, ένα έξοχο µυθιστόρηµα χτισµένο απροσδιόριστη στο νο. Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης γράφει ένα θερµό,
µε τα «µπερδεµένα, πονεµένα, ανθρώπινα υλι- χρόνο περιβαλλο- βιωµατικό βιβλίο γι’ αυτή την παρέα που φώτισε
κά», θεµελιωµένο, ωστόσο, σε στέρεη γνώση και ντική καταστροφή. την παιδική του ηλικία, διανθίζοντας τις αναµνή-
νηφάλια προσέγγιση της ιστορικής πραγµατικό- Τρία πρόσωπα θα το σεις του µε φωτογραφίες της δεκαετίας του 1950
τητας· τώρα η σχέση αυτή καρποφορεί και πάλι κατοικήσουν (ή µήπως τρεις εκφάνσεις του ίδιου και του 1960, σταµατώντας το χρόνο σε µια εποχή
καθώς το πρόσωπο που την απασχολεί είναι ο προσώπου;), τρεις παράδοξες σχέσεις θα ανα- που αυτοί οι φίλοι ήταν παιδιά, µε όνειρα για µια
Ιωάννης Καποδίστριας κι εκείνη η σύντοµη «φω- πτυχθούν, τρεις διαφορετικοί λόγοι θα συνηχή- καριέρα στη µουσική, όνειρα που εξάντλησε το «δέ-
τεινή εισπνοή ελπίδας» όπου «όλα µπορούσαν σουν σ’ αυτό το δυστοπικό, απειλητικό πουθενά, σιµό τους µε τον κάµπο». Κ.Σ.

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 83

Γιάννης Κωνσταντίνου, Από το προσωπικό χιλιάδες τα θύµατα – ποιήτρια Κατερίνα
µου συναξάρι, Eπίκεντρο, 77 σελ. και στην καρδιά της Ηλιοπούλου καλλι-
Αθήνας µια µαύρη εργεί έναν πεζό λόγο
Για την πολιτική τρύπα χωρίζει την διόλου ‘ποιητικίζο-
επιστήµη η Κυρια- πόλη στα δυο και ντα’, αλλά καίριο σαν
κή των Βαΐων είναι την ψυχική ζωή των τον ποιητικό. Ένας
πλέον σχολικό πα- ανθρώπων σε πριν γέρος κι ένας νεαρός
ράδειγµα µάχης δύο και µετά. Ο άνεργος µεταβάλλουν την ζωή
γύρων. Με εικονο- µεταφραστής και ο ένας του άλλου µε
κλαστικό χιούµορ κι επιµελητής εκδόσε- τρόπο απρόβλεπτο·
ευφρόσυνη τόλµη, ο ων που φεύγει για ένας άντρας αφήνει
Γιάννης Κωνσταντί- ένα χωριό της Βό- την παλιά του αγάπη
νου, σ’ αυτό το πρώ- ρειας Εύβοιας ανα- να φύγει απ’ το εστι-
το του λογοτεχνικό ζητώντας εκεί καταφύγιο, η πρώην αρχαιολόγος ατόριο, µαγνητισµένος από την διήγηση ενός µου-
βιβλίο, αλλοιώνει και Ειρήνη µε την οποία συνδέεται, ποιητές, µετα- σικού· ένα γατάκι γίνεται το σήµα µιας φιλίας που
παρωδεί το συναξάρι νάστες, παιδιά προσπαθούν να ξαναδώσουν αξία αποσυντίθεται. Μείναµε εκεί λίγο ακόµα, µετέωροι
αληθινών αγίων (και ολίγων άλλων), για να µι- σε ό,τι µοιάζει να έχει αδειάσει από νόηµα και να κι αµίλητοι, περικυκλωµένοι από τους ήχους του
λήσει για το ελλαδικό σήµερα. Η αποκριά αρχί- ξαναβρούν µέσα από τα ερείπια την ποίηση της κήπου, όπου κάθε τόσο κάτι έσπαγε. Π.Ι.
ζει την ηµέρα του Τελώνου και του Φαρισαίου ζωής. Ένα στοχαστικό βιβλίο για την αδήριτη
για να µας θυµίζουν ετησίως οι δύο λειτουργοί ανάγκη να διαµορφωθεί µια νέα σχέση ανάµεσα
το αιώνιο καρναβάλι της δηµόσιας διοίκησης. στις λέξεις και στα πράγµατα, ανάµεσα στον άν- Μαριέλ Νικόδηµος, 40 γράµµατα πένθους,
Με αφοπλιστική ευστοχία και σατανική ευρη- θρωπο και στον κόσµο, ανάµεσα στον άνθρωπο Εξάντας, 232 σελ.
µατικότητα, σχολιάζει αµείλικτα, στηλιτεύει µε και στην πρόοδο. Κ.Σ.
τρυφερότητα. ∆εν «γλιτώνουν» ούτε οι «µεγά- Πώς µπορεί κανείς
λες εορτές»: τα Χριστούγεννα γίνονται επεισό- να απαλλαγεί από
διο των Star Wars, υπό τους ήχους του ψαλµού Μιχάλης Μαλανδράκης, Patriot, ένα αγαπηµένο πρό-
Starman του ∆αυίδ Μπ.· τη Μεγάλη Πέµπτη, η Πόλις, 96 σελ. σωπο που τον στοι-
συνεδρίαση της ανώτατης καθοδήγησης των δώ- χειώνει µε την αιφνί-
δεκα ήταν σκέτη τραγωδία. Το ηθικό πεσµένο, οι Ρεαλιστική στιβα- δια απουσία του, µε
εσωτερικές διενέξεις ανεξέλεγκτες, η ηγεσία υπό ρή γραφή, ιδιαίτε- την προδοσία; Πώς
αµφισβήτηση. Π.Ι. ρα οξυµµένη µατιά συντελείται η ερ-
πάνω στην ετερότη- γασία πένθους που
τα και τα στερεότυ- ακολουθεί την από-
Ηλίας Μαγκλίνης, Είµαι όσα έχω ξεχάσει, πα περί καταγωγής, τοµη διάρρηξη µιας
Μεταίχµιο, 264 σελ. σχεδόν κινηµατο- πολύτιµης σχέσης,
γραφική αποτύπωση η αργή και επίπονη
Αυτοβιογραφία, στο- του κόσµου της νύ- προσπάθεια απόσπασης από αυτήν; Σαν ασθε-
χασµός, ιστορική χτας είναι στοιχεία νής, που επιµένει να αντιστέκεται προσκολληµέ-
έρευνα συνδυάζο- που εντυπωσιάζουν νος στα συµπτώµατά του, η συγγραφέας διαλέγει
νται στο σπαρακτι- στο πρώτο βιβλίο το λόγο για να αντιµετωπίσει τη θλίψη και την
κό βιβλίο ενός γιου του µόλις 23χρονου άρνηση. Σαράντα µέρες πένθους, σαράντα επι-
που καταδύεται στο συγγραφέα, το οποίο παρακολουθεί την καθηµε- στολές προς την απελθούσα αγαπηµένη, ένας
οικογενειακό παρελ- ρινότητα, τα όνειρα, τα αδιέξοδα και το αδόκητο λόγος ωµός και τρυφερός, κατεδαφιστικός και
θόν µε την ελπίδα να τέλος ενός νεαρού αλβανού οργανοπαίκτη που υψιπέτης, εµβαπτισµένος στη λογοτεχνία και τη
ερµηνεύσει τον πα- βρίσκεται σχεδόν ανεπίγνωστα παγιδευµένος µουσική. Ένα θέατρο σκληρότητας στη σκηνή
τέρα το, πρώην πιλό- µεταξύ νοµιµότητας και εγκλήµατος. Ο Μαλαν- του χαµένου έρωτα. Κ.Σ.
το και νυν σιωπηλό δράκης σκιαγραφεί µε εξαιρετική ενσυναίσθηση
συνταξιούχο, µια αι- τον ξένο που θέλει, αλλά δεν του επιτρέπεται να
νιγµατική παρουσία, ενταχθεί στη νέα του πατρίδα, κι έτσι καταδικά- Σώτη Τριανταφύλλου, Το λούνα παρκ
που µοιάζει να την βαραίνει ένα αθέατο φορτίο ζεται σ’ έναν ατέρµονο µετεωρισµό ανάµεσα στο στο ιερό βουνό, Πατάκη, 352 σελ.
µνήµης και ενοχής. Από το Αγρίνιο της Κατο- εκεί και στο εδώ, ξένος παντού, και στη χώρα
χής ώς την Κορέα και από τα βάθη της Αφρικής από την οποία έφυγε και σ’ εκείνη που τον υπο- Τρίτο βιβλίο µιας
ως την αστική Γλυφάδα µια περιπλάνηση επί τα δέχτηκε χωρίς ποτέ να τον αποδεχτεί. Σπάνια άτυπης τετραλογίας
ίχνη ενός συνεχώς διαφεύγοντος ανθρώπου που ωριµότητα για το πρώτο βιβλίο ενός τόσο νέου µε θέµα τη Σοβιετι-
µπορεί να ήταν και να µην ήταν αυτό που είδε συγγραφέα. Κ.Σ. κή Ένωση (το τέ-
ο γιός του. Και παράλληλα µια τολµηρή κατά- ταρτο αποµένει να
δυση στα µυστικά της τροµερής κατοχικής και γραφτεί µέσα στο
εµφυλιακής περιπέτειας. Αληθινό, συγκινητικό, Κατερίνα Ηλιοπούλου, ∆εν είναι ακόµα, πλαίσιο που ορίζει
βαθύ. Κ.Σ. Μελάνι, 71 σελ. η ερευνητική δίψα
“Όπου είναι αυτός θα είµαι κι εγώ, σκέφτηκα. Αυτό και η µυθοπλαστική
µου φάνηκε ξαφνικά πολύ παράξενο. [...] Όπου δεξιότητα της συγ-
Αλεξάνδρα ∆εληγιώργη, Κοιλάδες του φόβου, πήγαινε ήτανε τόπος. Από ποια θραύσµατα παρελ- γραφέα) το Λούνα
Εκκρεµές, 376 σελ. θόντος συντάσσεται αυτό που είµαστε, και καθοδη- παρκ... παρακολου-
Μια Κυριακή Σεπτεµβρίου του 2029, όλες οι γείται στο παρόν; Πώς µας αλλάζει και µας κατευ- θεί τη δραµατική
µεγάλες πόλεις του πλανήτη συγκλονίζονται από θύνει κάθε τόπος; Πόσο τυχαίες και καθοριστικές απόπειρα µιας παρέας παθιασµένων µε το ροκ
µια τροµακτική έκρηξη. Βόµβες σκορπίζουν το είναι οι συναντήσεις µας µε πρόσωπα γνωστά και εντ ρολ νεαρών να αυτοµολήσουν στη ∆ύση,
θάνατο στις κεντρικές πλατείες, εκατοντάδες άγνωστα;” Στο πρώτο της βιβλίο διηγηµάτων, η ενώ ταυτόχρονα αποτυπώνει την κοινωνική

84 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

και πολιτική ατµόσφαιρα της δεκαετίας του ου είναι βαθύς γνώ- νάση Βαλτινού. Με
1980 σ’ ένα καθεστώς που οδεύει προς το τέ- στης της µουσικής, µεγάλες διαφορές,
λος του. Στο επίκεντρο, η νεαρή γεωργιανή της µυθολογίας του ωστόσο: ο Βαλτινός
δηµοσιογράφος Ιρίνα Νόζατζε, µουδιασµέ- ροκ, αλλά το βιβλίο χρησιµοποιεί το ντο-
νη από την πλήξη της καθηµερινής ανούσιας του δεν αφορά µό- κουµέντο ως την οδό
δουλειάς (αντιγράφει δελτία Τύπου για τα νον τους φανατι- για την αποτύπωση
επιτεύγµατα της σοσιαλιστικής δηµοκρατίας) κούς µουσικόφιλους του κλίµατος µιας δε-
που βλέπει σταδιακά τον κόσµο και τον εαυτό παρότι ο συγγραφέ- καετίας, ο Τζαµιώτης
της µέσα σ’ αυτόν να αλλάζει. Μυθιστόρηµα ας ισχυρίζεται ότι κατασκευάζει έξοχα
ενηλικίωσης, αδρά χρωµατισµένη τοιχογραφία ήρθε στον κόσµο µικρά πεζά µέσα από
µιας δύσκολης και ανήσυχης εποχής. Κ.Σ. για να προσηλυτίζει τα οποία ξετυλίγεται
και άλλους στη λα- η ελληνική πραγµα-
τρεία της µουσικής. τικότητα των τελευ-
Μπάµπης Αργυρίου, Άλµπουµ ∆ιασκευών, Tαλέντο και χιούµορ σε µια συλλογή ροκ διη- ταίων διακοσίων χρόνων. Ανάµεσα στην επινόηση
Mic Books, 336 σελ. γηµάτων. Μ.Π και την ιστορική πραγµατικότητα, από τον ιδιωτικό
O συγγραφέας πλάθει ιστορίες εµπνεόµενος βίο στον δηµόσιο και τούµπαλιν, µε πρόσωπα που
από τους δικούς του ήρωες του ροκ, άλλους αποκτούν συµβολικό βάρος ή εξαχνώνονται µέσα
περισσότερο και άλλους λιγότερο γνωστούς, Κωνσταντίνος Τζαµιώτης, στη δύναµη της αλληγορίας την οποία εξυπηρε-
και το αποτέλεσµα είναι ευφάνταστο και παι- Σε ποιον ανήκει η κόλαση, τούν, ο συγγραφέας προτείνει ένα υβριδικό γρα-
γνιώδες: ένας οπλαρχηγός του 1821 συναντά Μεταίχµιο, 440 σελ. πτό, ένα θρυµµατισµένο κάτοπτρο του ελληνικού
τον Μποµπ Μάρλεϊ, µια δικαστής ερωτεύεται Αν αναζητούσε κανείς να βρει κάτι ανάλογο µε το βίου, µια καλειδοσκοπική σύνθεση άλλοτε κωµική,
τον Ίγκυ Ποπ, τα τραγούδια των Μπιτλς απο- συναρπαστικό εγχείρηµα του Τζαµιώτη, ίσως το άλλοτε βαθιά ανησυχητική, γραµµένη µε διαύγεια,
δεικνύονται ότι τα έγραψαν άλλοι. Ο Αργυρί- εντόπιζε στα Στοιχεία της δεκαετίας του ‘60 του Θα- χιούµορ και συµπονετική ειρωνεία. Κ.Σ.

ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Patrick Hamilton, Πλατεία Χανγκόβερ,
επίµετρο Νίκος Μάντης, µετάφραση:
Κατερίνα Σχινά, Στερέωµα, 432 σελ.
Λονδίνο, 1939. Η
συµφωνία του Μο-
νάχου έχει συναφθεί,
οι φασίστες του Μό-
σλεϊ κυκλοφορούν
ανεξέλεγκτοι στους
δρόµους, οι νεαρές
φιλενάδες τους θαυ-
µάζουν τον Χίτλερ
και τις στολές των
Ναζί. Ανάµεσα στα
µπαρ και τις παµπ
περιφέρεται ο µονα-
χικός Τζορτζ Μπόουν, βασανισµένος από τον
αδιέξοδο έρωτά του για τη Νέττα, µια γυναίκα
που τον εκµεταλλεύεται, αλλά και από την ψυχι-
κή του ασθένεια που επιβαρύνεται όσο η σκληρή
Νέττα και οι φίλοι της τον περιγελούν και τον
χρησιµοποιούν. Η εξαιρετική εµβάθυνση στον
ψυχισµό ενός σχιζοφρενούς και, συνάµα, η υπόρ-
ρητη πολιτική διαµαρτυρία συναντιούνται σε µια
noir, άκρως ατµοσφαιρική αφήγηση, σ’ ένα ζο-
φερό Λονδίνο πνιγµένο στο ποτό και τις ανού-
σιες διασκεδάσεις, ενώ τα σύννεφα του πολέµου
πυκνώνουν βαριά πάνω από την Ευρώπη. Η.Κ.
Mahir Guven, Μεγάλος αδερφός, µετάφραση
Λίζυ Τσιριµώκου, Ίκαρος, 312 σελ.
∆υο αδέλφια, µετανάστες δεύτερης γενιάς, µε-
γαλώνουν στο σηµερινό Παρίσι. Ο σύρος πατέ-
ρας τους είναι ταξιτζής, κοµµουνιστής, άθεος. Η
Γαλλίδα µητέρα τους
έχει πεθάνει. Σ’ έναν
κόσµο που δεν τους
περιέχει, µακριά από
έναν άλλο κόσµο που
θα µπορούσε ίσως να
τους υποδεχθεί αλλά
τους είναι ξένος, πα-
σχίζουν να ορίσουν
την ταυτότητά τους,
να αντισταθούν στις
κοινωνικές διακρί-
σεις που τους βαραί-
νουν, να βρουν ένα σκοπό. Ώσπου ο µικρότερος
αδελφός, νοσηλευτής σε γαλλικό νοσοκοµείο,
φεύγει για τη Συρία µε µια ανθρωπιστική οργά-
νωση… Με γλώσσα αφοπλιστικά καθηµερινή, ο
συγγραφέας περιγράφει ένα Παρίσι ιδωµένο µε
τα µάτια ενός οδηγού ταξί, ένα Παρίσι γκρίζο
και εχθρικό που δεν δίνει ευκαιρίες· παράλληλα
σκιαγραφεί µε ξεχωριστή ευαισθησία τα πρόσω-
πα των δύο ολότελα διαφορετικών µεταξύ τους,
αλλά παγιδευµένων λίγο ώς πολύ στην ίδια πε-
ριπέτεια, αδελφών και δηµιουργεί µια πυρετική
ατµόσφαιρα στην οποία η ισλαµική τροµοκρατία
δεν είναι παρά µία µόνο παράµετρος. Κ.Σ.
Arnold Bennett, Θαµµένος ζωντανός.
Μια ιστορία του καιρού µας, µετάφραση:
Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Πατάκη, 320 σελ.
Όταν ο υπηρέτης ενός διάσηµου ζωγράφου
πεθαίνει στο παραχωρηµένο από τον κύριό του
πολυτελές κρεβάτι του, ο γιατρός που πιστοποι-
εί το θάνατό του νοµίζει ότι έχει µπροστά του
τον επιφανή ζωγράφο· εκείνος, όµως, πάντοτε
επιζητώντας µια ζωή
στη σκιά, θα δια-
βλέψει σ’ αυτή την
παρεξήγηση τη µο-
ναδική ευκαιρία να
οικειοποιηθεί την
ταυτότητα του υπη-
ρέτη του και να ζή-
σει τον ανακουφιστι-
κά ανώνυµο βίο του,
φτάνοντας να πα-
ντρευτεί τη δι’ αλλη-
λογραφίας αγαπηµέ-
νη του. Η αλήθεια, ασφαλώς, θα αποκαλυφθεί·
στο µεταξύ, όµως, ο Μπένετ θα έχει προλάβει να
στηλιτεύσει µε λεπτή ειρωνεία και χιούµορ ένα
Λονδίνο των αρχών του εικοστού αιώνα επικριτι-
κό και υποκριτικό, καχύποπτο και εκφυλισµένο.
Μια διασκεδαστική, καυστική σάτιρα που βάζει
στο στόχαστρο τη µαταιόδοξη άρχουσα τάξη της
εδουαρδιανής Αγγλίας, αποκαλύπτοντας ταυτό-
χρονα τη διαφθορά της δικαιοσύνης, την εµπο-
ρευµατοποίηση της τέχνης, την απατηλή λάµψη
της εφήµερης δηµοσιότητας. Κ.Σ.
David Foster Wallace, Σύντοµες
συνεντεύξεις µε απαίσιους άντρες,
µετάφραση: Γιώργος-Ίκαρος
Μπαµπασάκης, Κριτική, 448 σελ.
Μα τι µελαγχολικά, καταπιεσµένα, ανασφαλή
πλάσµατα φαντάζουν µερικές φορές οι άντρες
όταν µιλούν για τις γυναίκες! Πόσο συχνά ο
επιθετικός ανδρισµός τους, η βίαιη διατράνω-
ση της υπεροχής τους, η κενή τους αυταρέσκεια
φανερώνουν την παραλυτική τους αδυναµία να

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 85

 επικοινωνήσουν µε συναρπαστικό µυθι- λαδή, γλιστράει κα-
το άλλο φύλο! Πόσο στορηµατικό τρόπο νείς από την πρώτη
οδυνηρή µπορεί να της, περιστατικά στη δεύτερη. Η Φαίη
είναι η εφηβεία τους, της ζωής της: από έχει, ωστόσο, αφήσει
πόσο ανησυχητική τα παιδικά της χρό- πίσω της τη θλίψη,
η ωριµότητά τους, νια, µέχρι και τη συ- την απώλεια και την
πόσο αλλόκοτη νταρακτική ζωή της ντροπή, προχωρεί σε
ακόµη και για τους ως νέας γυναίκας: ανακαθορισµό της
ίδιους η σεξουαλική «Όταν έφτασα στη ταυτότητάς της και
τους συµπεριφορά! Ρώµη, πήρα ανάσα βρίσκει επιτέλους
Άλλοτε δοµηµένα µε και πίστεψα ότι θα βηµατισµό που δεν
τη µορφή ερωταπο- ξεκινούσε µια ευτυ- είναι πια αντικατο-
κρίσεων ανάµεσα σε χισµένη περίοδος πτρισµός ξένων βιω-
δυο ανώνυµους συνοµιλητές (τις περισσότερες για µας. ∆εν είχα πολλές αντίστοιχες ενδείξεις, µάτων. Μια σπουδαία συγγραφέας. Κ.Σ.
φορές, ο ερωτών θα µπορούσε να είναι ψυχο- αλλά έτσι πίστεψα. [...] Ο Λεόνε διηύθυνε ένα
θεραπευτής), και άλλοτε µικρές σπουδές στον παράνοµο έντυπο και ήταν πάντοτε εκτός σπι-
µηχανισµό της κατάθλιψης, τα αφηγήµατα του τιού. Τον συνέλαβαν είκοσι µέρες µετά την άφι- José Eduardo Agualusa,
δαιµόνιου αυτού συγγραφέα δονούνται από ει- ξή µας· και δεν τον ξαναείδα πια». Π.Ι.  Ο πωλητής παρελθόντων, µετάφραση:
ρωνεία αλλά και ηθικό ζήλο καθώς ξεφλουδίζουν Μαρία Μπεζαντάκου, Opera, 144 σελ.
το σωβινιστικό περίβληµα του λευκού άνδρα για
να φέρουν στο φως την αποξένωση, τη µοναξιά Bruno Schulz, Άπαντα τα πεζά, µετάφραση: Τι συµβαίνει όταν το
και τη θλίψη των ακατόρθωτων σχέσεων στη Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Καστανιώτη, 480 σελ. παρελθόν µας φα-
«µεταβιοµηχανική µας εποχή». Ιδιοφυές και πι- ντάζει αταίριαστο µε
κρό. Κ.Σ. Συµβολικά, ονειρι- το παρόν που ζούµε
κά πεζά τα κείµενα και µε το µέλλον στο
του πληθωρικού πο- οποίο προσβλέπουµε;
André Malraux, Η ανθρώπινη µοίρα, λωνού συγγραφέα, Το διαγράφουµε, το
µετάφραση: Ρίτα Κολαΐτη, Μεταίχµιο, 408 σελ. που πέθανε από µια ξεχνάµε, ή το ανασυν-
σφαίρα αξιωµατι- θέτουµε. Στο στοχα-
Όταν το 1927 ο εθνι- κού της Γκεστάπο στικό µυθιστόρηµα
κιστής Τσανγκ Κάι το 1942, συνθέτουν του γεννηµένου στην
Σεκ πήρε τον έλεγχο µια οιονεί αυτοβιο- Αγκόλα πορτογάλου
του Εθνικού Λαϊκού γραφία του και ταυ- συγγραφέα, ο µοναχι-
κόµµατος της Κίνας τόχρονα οικοδοµούν κός αλµπίνος Φελίξ Βεντούρα είναι επινοητής και
(Κουοµιτάνγκ) και έναν κόσµο σαγήνης, πωλητής περικλεών παρελθόντων. Πελάτες του εί-
στράφηκε εναντίον όπου κάθε πρόσωπο ναι κυρίως αστοί, που του ζητούν να κατασκευάσει
των χιλιάδων ενταγ- κρύβει ένα µυστικό και κάθε αντικείµενο είναι για λογαριασµό τους πλαστά γενεαλογικά δέντρα,
µένων στο Κόµµα δυνάµει µαγικό. Μάστορας της παροµοίωσης επιφανείς και ένδοξους προγόνους· κινούνται από
κοµµουνιστών, δια- και της µεταφοράς, ψυχολογικά βαθύς, συγκρι- καθαρή µαταιοδοξία και ο Φέλιξ κατά βάθος τους
τάζοντας τη σύλληψη νόµενος µε τον Προυστ για την ανακλητική του περιφρονεί. Όταν όµως στο σπίτι του φτάνει ένας
και εξόντωσή τους, δύναµη και µε τον Κάφκα για την εµµονή του µε απρόβλεπτος επισκέπτης που θέλει να εξαλείψει
ενώ ταυτόχρονα έπνι- τον πατέρα (το πρόσωπο που επανέρχεται διαρ- το παρελθόν του για να σβήσει µαζί µ’ αυτό και τον
γε στο αίµα την εξέγερση στην Καντόνα, ο Αντρέ κώς στις αναπολήσεις του), αλλά ταυτόχρονα δυ- πόνο από την απώλεια της γυναίκας και της κόρης
Μαλρώ ήταν µόλις είκοσι έξι ετών. Έξι χρόνια σοίωνος όταν τα οράµατά του χορδίζονται στην του, ο Φέλιξ δεν του παρέχει απλώς ένα παρελθόν
αργότερα θα δηµοσίευε την Ανθρώπινη µοίρα, κο- κλίµακα µιας αόριστης µεταφυσικής απειλής, ο αλλά µια ολοσχερώς νέα ταυτότητα. Ένα βιβλίο για
ρυφαίο µυθιστόρηµα τοποθετηµένο στο ιστορικό Μπρούνο Σουλτς είναι ένας από τους µεγαλύτε- την επισφάλεια της µνήµης και για την επανεπινό-
πλαίσιο του κινεζικού επαναστατικού δράµατος, ρους ανατολικοευρωπαίους συγγραφείς του 20ού ηση του εαυτού από ένα µάστορα της αφήγησης,
περισσότερο υπαρξιακό, ωστόσο, παρά πολιτικό, αιώνα, ένας κόσµος από µόνος του. Κ.Σ. που οµολογεί τις οφειλές του στον Μπόρχες. Κ.Σ.
καθώς τον νεαρό τότε συγγραφέα ενδιέφερε κυρίως
η φύση της επαναστατικής παρόρµησης, ο βαθµός
ελευθερίας που επιτρέπει στον άνθρωπο η εµπλοκή Rachel Cusk, Κύδος, µετάφραση Ondjaki, Οι διάφανοι, µετάφραση:
του µε την ιστορία, η εργαλειοποίησή του στο βωµό Αθηνά ∆ηµητριάδου, Gutenberg, 248 σελ. Μαρία Παπαδήµα, Αιώρα, 448 σελ.
της σκοπιµότητας, η ψυχική του απογύµνωση λόγω Η τολµηρή τριλογία της Ρέιτσελ Κασκ, εν µέρει
ιδεολογίας. Γραφή µεγάλης έντασης, φρόνηµα σχε- αυτοβιογραφούµενης, εν µέρει παρατηρήτριας, Από το ∆έκα του Κα-
δόν νιτσεϊκό. Κ.Σ. δοχείου εξοµολογήσεων των ιστοριών των άλλων ραγάτση ώς το Μέγα-
υπό το λογοτεχνικό προσωπείο της ηρωίδας της, ρο Γιακουµπιάν του Αλ
της Φαίη, ολοκληρώνεται µε το Κύδος – την οµηρι- Ασουάνι, η ιδέα µιας
Natalia Ginzburg, Οικογενειακό λεξικό, κή λέξη που σηµαίνει δόξα και φήµη και, ίσως, στα πολυκατοικίας που
µετάφραση: Βασιλική Πέτσα, συµφραζόµενα του µυθιστορήµατος, την κατάλη- λειτουργεί σαν ένας
Καστανιώτη, 342 σελ. ξη µιας µακράς διαδροµής από την οποία η Φαίη µικρόκοσµος αντι-
Επιτέλους, έχουµε στη γλώσσα µας το θεωρού- βγαίνει πιο δυνατή και σίγουρα όχι πλέον παθητική προσωπευτικός της
µενο magnum opus της σπουδαίας ιταλίδας συγ- παρατηρήτρια αλλά ενεργά παρούσα στη ζωή της. ευρύτερης κοινωνίας
γραφέως, µόνον δύο, φευ, άλλα βιβλία της οποίας Σκέφτοµαι βέβαια ότι «κύδος» σηµαίνει φήµη, ανα- υπήρξε πάντοτε συγ-
κυκλοφορούν (ακόµα) στα ελληνικά. Με αφορ- γνώριση στο ουδέτερο γένος· στο αρσενικό («ο κύ- γραφικά γόνιµη. Ο
µή και πυρήνα την ίδια τη γλώσσα και τη χρή- δος») σηµαίνει µοµφή, λοιδορία, όνειδος – κι ίσως νεαρός συγγραφέας
ση της από τους οικείους της, η Γκίντζµπουργκ αυτή η διττότητα να σηµατοδοτεί την ανησυχητική (γενν. 1977) από την
διηγείται, µε τον χαρακτηριστικά ήσυχο αλλά εγγύτητα των δύο καταστάσεων, πόσο εύκολα, δη- Αγκόλα διαλέγει µια ετοιµόρροπη πολυκατοικία

86 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

στην καρδιά της Λουάντας, και στα ξεχαρβαλω-
µένα της διαµερίσµατα εγκαθιστά ένα πλήθος από
χαρακτήρες γεµάτους ζωή, που παρά τις έντονες
κοινωνικές ανισότητες, τις ανεπούλωτες ακόµη
πληγές του µακροχρόνιου εµφύλιου και τις οξυµέ-
νες οικονοµικές δυσκολίες, βλέπουν µε αισιοδοξία
το µέλλον. Μαεστρία, κέφι, µικρές δόσεις µαγικού
ρεαλισµού που αρδεύουν µε ποίηση την καυστική
σάτιρα του Οντζάκι και βαθιά ενσυναίσθηση για
τα ανθρώπινα συνθέτουν ένα µυθιστόρηµα που µας
αποκαλύπτει όλες τις αντιθέσεις και τον πλούτο
του αφρικανικού αστισµού. Κ.Σ.
Peter Handke, Σύντοµο γράµµα για έναν
µεγάλο αποχαιρετισµό, µετάφραση:
Μαρία Αγγελίδου, Άγρα, 224 σελ.
Εσωτερικό ταξίδι και
µαζί περιπλάνηση
στην αχανή Αµερική
από την ανατολική
ώς τη δυτική ακτή,
εξερεύνηση των νέων
ψυχικών τοπίων (που
διαµορφώνονται σχε-
δόν ανεπίγνωστα
καθώς ο αφηγητής
βιώνει έναν πολύ
πρόσφατο χωρισµό)
και ταυτόχρονα στο-
χαστική παρατήρηση των τοπίων που αλλάζουν
επίσης έξω από το παράθυρό του, το αφήγηµα του
Χάντκε είναι οργανωµένο όπως οι αντιστικτικές µε-
λωδικές γραµµές σε µια σύνθεση φούγκας. Το Σύ-
ντοµο γράµµα παρακολουθεί µια πειραµατική έξοδο
προς το καινούργιο, ένα διστακτικό βήµα απελευ-
θέρωσης και επανανακάλυψης των εσωτερικών
ορίων του εαυτού, µέσα στα εξωτερικά όρια µιας
άγνωστης χώρας. Ποιητικό και ενδοσκοπικό, εν
πολλοίς αυτοβιογραφικό καθ’ οµολογίαν του συγ-
γραφέα, το αφήγηµα δηµοσιεύτηκε το 1972, λίγο
µετά το χωρισµό του Χάντκε από τη γυναίκα του,
και εντάσσεται στη µακρά γερµανική παράδοση
της λογοτεχνίας της περιπλάνησης. Κ.Σ.
Hans Magnus Enzensberger,
Το σύντοµο καλοκαίρι της αναρχίας,
µετάφραση: Σπύρος Μοσκόβου,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 424 σελ.
Εκπληκτικό υβρίδιο
µαρτυρίας, ιστορι-
κής έρευνας, πολι-
τικής ανάλυσης και
επινόησης, ευφυές
µοντάζ έντυπου υλι-
κού και προφορικών
αφηγήσεων, το κλα-
σικό βιβλίο του γερ-
µανού συγγραφέα
είναι ό,τι πιο διαυγές
και πλούσιο µπορεί
να διαβάσει κανείς
για τον Ισπανικό Εµφύλιο. Στο επίκεντρο, ασφα-
λώς, βρίσκεται ο Μπουοναβεντούρα Ντουρούτι,
ατρόµητος επαναστάτης, ήρωας του Εµφυλίου,
στοργικός πατέρας και σύζυγος, ανθρώπινος,
πολύ ανθρώπινος. Η συγκίνηση αναδύεται από
τις προφορικές αφηγήσεις και η ιστορική και
πολιτική στιβαρότητα από τις παρεµβάσεις του
συγγραφέα, που ανατέµνει τον ισπανικό αναρ-
χισµό και φωτίζει µε νηφαλιότητα και γνώση το
πολιτικοκοινωνικό υπόβαθρο µιας εποχής από
τις πλέον δραµατικές στη σύγχρονη ιστορία της
Ισπανίας. Κ.Σ.
Delia Owens, Εκεί που τραγουδάνε
οι καραβίδες, µετάφραση:
Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, ∆ώµα, 466 σελ
Σε ηλικία 69 ετών
η Ντέλια Όουενς,
αµερικανίδα ζωο-
λόγος που έζησε 23
χρόνια στην Αφρι-
κή, παρέδωσε στο
αναγνωστικό κοινό
το πρώτο της µυθο-
πλαστικό έργο. Οι
καραβίδες της σά-
ρωσαν στις λίστες
των µπεστ σέλερ και
πούλησαν εκατοµµύ-
ρια αντίτυπα. ∆ικαίως. Είναι ένα µυθιστόρηµα
µε µια αρχετυπική ηρωίδα, την Κάια, το κορίτσι
του Βάλτου, τη ζωή της οποίας παρακολουθούµε
από το 1952, ενώ παράλληλα διαγράφονται οι
συνθήκες στην αµερικανική ύπαιθρο της εποχής:
φτώχεια, φυλετικές διακρίσεις, οπισθοδρόµηση,
σε συνδυασµό µε οικογενειακά δράµατα, και µε
αφηγηµατικό όχηµα την αστυνοµική πλοκή. Η
Ντέλια Όουενς δεν είναι η Χάρπερ Λη και οι
Καραβίδες δεν είναι το Όταν σκοτώνουν τα κοτσύ-
φια. Όµως ελάχιστη σηµασία έχει, διότι η Όου-
ενς έγραψε ένα µυθιστόρηµα µε όλα τα συστα-
τικά της σπουδαίας λογοτεχνίας: µυθοπλαστική
δύναµη, µε τη φύση να πρωταγωνιστεί, και επι-
πλέον σε µια ρέουσα γλώσσα η οποία ευτύχησε
να µεταφραστεί στα ελληνικά από τη Μαργαρί-
τα Ζαχαριάδου. Μ.Π.
Jaume Cabré, Η σκιά του ευνούχου,
µετάφραση: Ευρυβιάδης Σοφός,
Πόλις, 528 σελ.
Το σπίτι των παι-
δικών µας χρόνων,
πεδίο διαµόρφωσης
του εαυτού και αρ-
γότερα κιβωτός µνή-
µης, άλλοτε µισητό
και άλλοτε προσφι-
λές, είναι για τον
καθένα µια άγκυρα
στον κόσµο. Όταν,
λοιπόν, ο αφηγητής
του Καµπρέ βρίσκε-
ται κατά τύχη στον
χώρο του οικογενειακού του µύθου που πια έχει
µετατραπεί σε πολυτελές εστιατόριο, είναι σαν
να σπάζει ένας κυµατοθραύστης και να τον κα-
τακλύζουν βιωµένα ή αφηγηµένα περιστατικά,
πρόσωπα που γνώρισε, σκιές προγόνων, βαριά
µυστικά. Και καθώς τα αφηγείται στη νεαρή
γυναίκα µε την οποία δειπνεί, χωρίς να µπορεί
να σταµατήσει, χωρίς να αγγίζει το φαγητό του,
µέσα από τα λόγια του αναβιώνει ολόκληρη η
ιστορία του φρανκισµού, της νεανικής του στρά-
τευσης, των φιλιών και των ερώτων του, της αγά-
πης του για την τέχνη. Χρησιµοποιώντας πότε
το τρίτο και πότε το πρώτο πρόσωπο στην ίδια
πρόταση, αλλάζοντας διαδοχικά τις αποστάσεις
του αφηγηµατικού του φακού από τα πρόσωπα
και επιστρατεύοντας µια γλώσσα µε λεπτότα-
τες αποχρώσεις, πάντοτε συµβατές µε τον χα-
ρακτήρα και την κατάσταση που περιγράφει, ο
Καµπρέ δίνει ένα ολικό µυθιστόρηµα σπάνιας
αρτιότητας. Κ.Σ.
Ian McEwan, Μηχανές σαν κι εµένα,
µετάφραση: Κατερίνα Σχινά,
Πατάκη, 416 σελ.
Ο δαιµόνιος Μακ-
Γιούαν, µέγας µά-
στορας της ανα-
πάντεχης πλοκής,
στήνει την ιστορία
του στο Λονδίνο της
δεκαετίας του 1980,
ένα Λονδίνο όµοιο
και συνάµα εντελώς
διαφορετικό από το
πραγµατικό, όπου
οι Άγγλοι έχουν χά-
σει στα Φώκλαντ, η
Μάρκαρετ Θάτσερ ηττάται από τον ηγέτη των
Εργατικών Τόνι Μπεν, ο Άλαν Τούρινγκ βρίσκε-
ται εν ζωή δουλεύοντας µε τον (στην πραγµατι-
κότητα γεννηµένο το 1976!) Ντέµις Χασάµπις
στο πεδίο της τεχνητής νοηµοσύνης, το διαδί-
κτυο υπάρχει από χρόνια και στους δρόµους κυ-
κλοφορούν αυτοκίνητα χωρίς οδηγό. Ένας νεα-
ρός ανθρωπολόγος αγοράζει ένα από τα πρώτα
ανθρωποειδή που διοχετεύονται στην αγορά,
σχεδιάζει µαζί µε τη φίλη του την προσωπικότη-
τά του και ανακαλύπτει ότι ο Αδάµ (αυτό είναι
το όνοµα του ανδροειδούς) δεν είναι µόνο ωραίο,
δυνατό και ευφυές αλλά και πρόξενος ηθικών δι-
ληµµάτων. Ένα διασκεδαστικό µυθιστόρηµα που
φέρνει αντιµέτωπες βιολογία και τεχνολογία,
φύση και εκπαίδευση, θέτοντας θεµελιώδη ερω-
τήµατα: Τι µας κάνει ανθρώπους; Οι πράξεις ή
τα συναισθήµατά µας; Ως πού µπορεί να φτάσει
η ανθρώπινη διάνοια; Μπορεί να δηµιουργήσει
ζωή; Και αν ναι, πώς µπορεί να χαλιναγωγήσει
τις διεκδικήσεις της; Η.Κ.
Σινάν Αντούν, Η ροδιά µονάχα ξέρει,
µετάφραση: Ελένη Καπετανάκη,
Καστανιώτη, 288 σελ.
Στο βιβλίο του Ιρακινού Σινάν Αντούν, ο θά-
νατος είναι ο µέγας σµιλευτής, ο γλύπτης του
τετελεσµένου. Και ο ήρωάς του, ο Τζαουάντ,
άλλοτε φοιτητής Καλών Τεχνών µα τώρα ένας
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 87
 µγεσίλζι, εντεταλ-
µένος µε την περι-
ποίηση των νεκρών
πριν από την ταφή
τους, παρακολου-
θεί µε απόγνωση τα
καταστροφικά του
έργα. Ο Τζαουάντ
ασκεί µε ευσυνειδη-
σία τις ιεροπραξίες,
αδιαφορεί ωστόσο
για την καλαισθη-
σία των πτωµάτων:
για κείνον η οµορφιά βρίσκεται στην πέτρα και
στο µέταλλο, στα χρώµατα και στα πινέλα και
όχι στο θρησκευτικό καθήκον του καθαρµού των
άψυχων σωµάτων. Μα µέσα στο θάλαµο όπου
γίνεται η προετοιµασία των νεκρών βιώνει ώς
το µεδούλι τη φρίκη της αιµατοχυσίας στο Ιράκ·
εκεί εξερευνά τα πολλά πρόσωπα της βίας, τη
βία στους δρόµους, και την πιο καταστροφική,
τη βία που έχει κυριαρχήσει στις καρδιές των
Ιρακινών. Μόνος σαν τη ροδιά της αυλής έξω
από το νεκροθάλαµο, πίνει όπως και το δέντρο
«το νερό του θανάτου», ενώ η καρδιά του, σαν
ξεραµένο ρόδι, «πέφτει από το κορµί του και βυ-
θίζεται σε µιαν άβυσσο δίχως πάτο». Μια ελε-
γεία στα νεανικά όνειρα που µόνο σε περιόδους
ειρήνης µπορούν να ανθίσουν, ένας θρήνος για
την τραγική µοίρα του Ιράκ, γραµµένος από το
χέρι ενός ποιητή. Κ.Σ.
Adam Kay, Αυτό θα πονέσει.
Το ηµερολόγιο ενός νέου γιατρού,
µετάφραση: Γιώργος Μαραγκός,
Κλειδάριθµος, 280 σελ.
Ο Άνταµ Κέι είναι
πρώην γιατρός, µαι-
ευτήρας, στο Εθνικό
Σύστηµα Υγείας της
Βρετανίας (NHS).
Αγαπούσε πολύ τη
δουλειά του παρ’ ότι
τον απασχολούσε
100 ώρες την εβδο-
µάδα, τού εκµηδέ-
νιζε την προσωπική
και κοινωνική ζωή
και τον επιβράβευε
µε κέρδη «χαµηλότερα από αυτά των παρκόµε-
τρων». Ένα τραγικό περιστατικό τον ανάγκασε
να αποφασίσει να εγκαταλείψει την Ιατρική. Για
καλή του τύχη, και των εκατοµµυρίων αναγνω-
στών που διάβασαν το Αυτό θα πονέσει, ο Κέι
κρατούσε σηµειώσεις σε όλη τη διάρκεια της
ζωής του ως γιατρός: οι σηµειώσεις έγιναν ένα
συναρπαστικό βιβλίο το οποίο δεν χαρίζεται σε
κανέναν, ούτε στους ασθενείς (µεταξύ των οποί-
ων και οι κατά φαντασίαν, αλλά και οι «κυβερνο-
χόνδριοι», αυτοί που ερευνούν ιατρικά ζητήµατα
στο ∆ιαδίκτυο) ούτε στους γιατρούς (εύστοχες
οι περιγραφές µεγαλογιατρών που δεν εµφανί-
ζονται στις κλινικές), ούτε στον πρώην υπουργό
Υγείας της Βρετανίας, τον Συντηρητικό Τζέ-
ρεµι Χαντ, ο οποίος χαρακτήρισε «άπληστους»
88 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
τους βρετανούς γιατρούς. Ο Κέι υπογράφει ένα ση του υπαρξιακού µετεωρισµού των ανθρώπων
αστείο και πολύ τρυφερό βιβλίο ζητώντας από που η πατρίδα τους τους κάνει να ασφυκτιούν
τους αναγνώστες του ένα µόνο πράγµα: να κα- και η ∆ύση, τροµακτική και επιθυµητή µαζί, δεν
τανοήσουν ότι «και οι γιατροί δεν είναι παρά τους χωρά. Κ.Σ.
άνθρωποι εξίσου ευάλωτοι µε οποιονδήποτε άλ-
λον». Μ.Π.
James Baldwin, Τo Κουαρτέτο του Χάρλεµ,
µετάφραση Χρήστος Οικονόµου,
Ντάβιντ Γκρόσµαν, Πόλις. 768 σελ.
Ένα άλογο µπαίνει σ’ ένα µπαρ, µετάφραση:
Λουίζα Μιζάν, Ψυχογιός, 312 σελ. Η ιστορία µιας πα-
ρέας φίλων, από
Σε µια µικρή πόλη τις εκκλησίες του
του Ισραήλ, σ’ ένα Χάρλεµ στον ανοι-
κλαµπ stand up κω- χτό κόσµο· από το
µωδίας, ανεβαίνει προστατευµένο πε-
επί σκηνής ο γνω- ριβάλλον της κοινό-
στός, µεσήλικος τητας, στον πόλε-
κωµικός Ντόβα- µο, στο κίνηµα για
λε Γκρίνσταϊν. Το τα δικαιώµατα των
κοινό προσδοκά µαύρων, στον αγώ-
µια διασκεδαστική να για προσωπική
βραδιά, επευφηµεί, απελευθέρωση και
ενθαρρύνει, όµως ο αυτοπροσδιορισµό· και από τη Νέα Υόρκη στην
ηθοποιός, αντί να Κορέα, την Αφρική, το Παρίσι. Στο κέντρο του
προσφέρει µια παράσταση άξια του ονόµατός µυθιστορήµατος βρίσκεται ο αδελφός του αφη-
του, αρχίζει σιγά σιγά να παραπαίει µπροστά γητή Χολ Μοντάνα, ο οµοφυλόφιλος, χαρισµα-
στα µάτια τους, να διαλύεται, να καταρρέει. Γοη- τικός µουσικός Άρθουρ, νεκρός πριν από µια διε-
τευτικός, απρόβλεπτος, αποκρουστικός, µεταξύ τία από καρδιακή προσβολή στις τουαλέτες µιας
αστειότητας και υστερίας, ο Ντόβαλε αποκαλύ- λονδρέζικης παµπ. Παρ’ όλη τη θεµατική και τη
πτει ένα τραύµα µε το οποίο αναγκάστηκε να ζή- γεωγραφική ευρύτητα της αφήγησης, ωστόσο, ο
σει επί χρόνια: µια µοιραία, φρικτή επιλογή που τόνος του συγγραφέα παραµένει ιδιαίτερα προ-
αναγκάστηκε να κάνει ανάµεσα στους δυο πιο σωπικός, τρυφερός και ενδόµυχος, αφού επιλέγει
αγαπηµένους του ανθρώπους. Το κοινό δεν ξέρει να µιλήσει µάλλον για τα εσωτερικά συµβάντα,
αν πρέπει να γελάσει ή να κλάψει και ο παλιός αφήνοντας στο περιθώριο τις κινήσεις της ιστο-
συµµαθητής του ηθοποιού, ο δικαστής Λαζάρ ρίας. Παρ’ όλα αυτά, το κίνηµα για τα πολιτικά
δεν καταλαβαίνει για ποιο λόγο τον έχει καλέσει δικαιώµατα των µαύρων παραµένει το φόντο
ο Ντόβαλε να παρακολουθήσει την παράσταση. αυτής της σάγκας αγάπης και πένθους, και µαζί
Οδυνηρό και ανθρώπινο, ένα σύντοµο αριστούρ- το αίτηµα για ένα µέλλον όπου ούτε η φυλετική
γηµα που σφύζει, σαν ανοιχτή πληγή. Κ.Σ καταγωγή ούτε ο σεξουαλικός προσανατολισµός
θα αποτελούν πλέον στίγµα. Κ.Σ.
Maxim Leo, Ψηλά τις καρδιές,
µετάφραση: Γιώτα Λαγουδάκου, Ford Madox Ford, Το τέλος της
∆ώµα, 336 σελ. παρέλασης. Κάποιοι όχι… (Α΄τόµος),
µετάφραση: Κατερίνα Σχινά,
Ο ένας παππούς Εξάντας, 366 σελ.
ενταγµένος στο να-
ζιστικό κόµµα, ο Πρώτος τόµος του
άλλος Εβραίος που µεγαλειώδους έργου
διέφυγε στη Γαλλία, του Φορντ Μάντοξ
µπήκε στην Αντί- Φορντ, µια τοιχο-
σταση και µετά το γραφία της ανώτερης
τέλος του πολέµου αγγλικής κοινωνίας,
έγινε υψηλόβαθµος λίγο πριν - λίγο µετά
κρατικός αξιωµατού- τον Α’ Παγκόσµιο
χος· η µητέρα, πιστό Πόλεµο. Πρωταγω-
µέλος του κόµµατος· νιστής είναι εδώ ο
ο πατέρας, ασυµβί- Κρίστοφερ Τίτζενς,
βαστος καλλιτέχνης που δεν βολεύεται πουθενά. ένας συντηρητικός,
Μ’ αυτό το οικογενειακό ιστορικό καλείται ο ιδιόρρυθµος Άγγλος
αφηγητής να ερµηνεύσει τη Λαϊκή ∆ηµοκρατία που δεν µπορεί να συµβαδίσει µε τον κόσµο στον
της Γερµανίας όπου γεννήθηκε και µεγάλωσε, µ’ οποίο ζει, λόγω της ασυµβίβαστης, εντελώς προ-
αυτό το παρελθόν να αναµετρηθεί για να δώσει σωπικής, ηθικής του. Έρωτες, πάθη, κοινωνικές
απαντήσεις στα ερωτήµατα που τον ταλανίζουν. συγκρούσεις, ο πόλεµος έρχεται να σαρώσει
Μια έξοχη περιγραφή της καθηµερινότητας στη κάθε βεβαιότητα και να οδηγήσει τα πρόσωπα
Ανατολική Γερµανία, µια σπαρακτική αποτύπω- σε µια οδυνηρή αναµέτρηση µε τον εαυτό τους.
Μια συναρπαστική αφήγηση καταστροφής και
αναγέννησης γραµµένη σε απαράµιλλο ύφος από
έναν µεγάλο µοντερνιστή. Η.Κ.
Don Carpenter, Σκληρή βροχή,
µετάφραση Κατερίνα Σχινά,
Κλειδάριθµος, Αθήνα, 464 σελ.
Ένα hardboiled µυ-
θιστόρηµα για τη
ζωή του αµερικανι-
κού περιθωρίου, από
τα µπιλιαρδάδικα
του Πόρτλαντ ώς τα
κελιά του Σαν Κουέ-
ντιν, µια ντοστογιεφ-
σκική ιστορία εγκλή-
µατος και τιµωρίας
που είναι αδύνατον
να οδηγήσει στη λύ-
τρωση. Με ήρωες
τον ορφανό έφηβο Τζακ Λέβιτ και τον µαύρο
φίλο του και δεξιοτέχνη του µπιλιάρδου Μπίλι
Λάνσινγκ, το µυθιστόρηµα αποτυπώνει µε ωµό
λυρισµό µια οδύσσεια παιδικής κακοποίησης,
σκληρού σωφρονισµού και κοινωνικής υποβάθµι-
σης. Όσο και να προσπαθούν, οι δυο ήρωες δεν
θα καταφέρουν ποτέ να ενταχθούν, να ζήσουν
µια κανονική οικογενειακή ζωή, να αποκτήσουν
ένα επάγγελµα. Η µόνη παρηγοριά είναι ο οµο-
φυλόφιλος έρωτάς τους – κι αυτός, όµως, στην
Αµερική της δεκαετίας του 1950 δεν µπορεί
παρά να έχει πικρό τέλος. Βίαιο και τρυφερό,
αποπνικτικά µοιρολατρικό, ένα µυθιστόρηµα φυ-
λακής που θεωρείται σήµερα κλασικό. Η.Κ.
Antonio Lobo Antunes,
Πάνω στα ποτάµια που κυλούν, µετάφραση:
Μαρία Παπαδήµα, Πόλις, 276 σελ.
Ο Αντόνιο Λόµπο
Αντούνες, από τις
σηµαντικότερες λο-
γοτεχνικές φωνές
της Πορτογαλίας,
έχει δηλώσει ότι δεν
γράφει µυθιστορή-
µατα χωρίς ωστό-
σο να προσδιορίζει
το είδος στο οποίο
κατατάσσει τα βι-
βλία του. Τα πρώτα
βιβλία του Λόµπο
Αντούνες ήταν πρωτίστως αυτοβιογραφικά,
αναφέρονταν στις εµπειρίες του ως γιατρός στην
Ανγκόλα και αργότερα ως ψυχίατρος στη Λισσα-
βώνα. Το Πάνω στα ποτάµια που κυλούν είναι ένα
βιβλίο µε αφορµή την ασθένεια –ο συγγραφέας
διαγνώστηκε µε καρκίνο το 2007 από τον οποίο
επιβίωσε–, χωρίς όµως να είναι το κεντρικό θέµα
του έργου. Οι ηµέρες που ο αφηγητής περνά στο
νοσοκοµείο δίνουν το έναυσµα για αναπόληση
στο παρελθόν του, στην παιδική ηλικία, στην οι-
κογένεια, στους πρώτους έρωτες. Με ύφος απο-
λύτως προσωπικό, ο Αντούνο Λόπες καταφεύγει
στην αθωότητα της παιδικής ηλικίας, µια στιγµή
που η ζωή και η επιβίωσή του παραµένουν αβέ-
βαιες, καταδεικνύοντας τον θεραπευτικό χαρα-
κτήρα της µνήµης. Μ.Π.
Elizabeth Strout, Το όνοµά µου είναι
Λούσυ Μπάρτον, µετάφραση:
Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, Άγρα, 195 σελ.
Η Λούσυ Μπάρτον
βρίσκεται στο νο-
σοκοµείο αναρρώ-
νοντας αργά, όταν
η µητέρα της, στην
οποία έχει να µιλή-
σει πολλά χρόνια,
έρχεται να τη δει.
Η αναπάντεχη επί-
σκεψη µιας µητέρας
που υπήρξε άστορ-
γη, βίαιη, ξένη για
την κόρη της, φέρνει
στο νου της Λούσυ την αφόρητη οικογενειακή
κατάσταση από την οποία θέλησε να δραπετεύ-
σει φεύγοντας από το σπίτι της, την καθηµερινή
φτώχεια και κακοποίηση, την αποµόνωση, τη
θλίψη, την ντροπή. Κι όµως, σ’ αυτή τη συνά-
ντηση η Λούσυ προσπαθεί να αποσπάσει από
τη µητέρα της µια ένδειξη αγάπης, προσπαθεί
να την κατανοήσει, να τη δεχτεί. Η συγγραφέ-
ας χειρίζεται τη συνοµιλία µητέρας-κόρης, δυο
γυναικών ουσιαστικά άγνωστων µεταξύ τους, µε
αλάθητο ένστικτο. Αναµοχλεύοντας το παρελ-
θόν, αναπλάθοντας και ανακατασκευάζοντάς το,
η συγγραφέας αποκαθιστά, µέσω της γραφής,
την τραυµατισµένη σχέση µε τη µητέρα· κι έτσι,
µέσα από αυτή τη δύσκολη νοητική και συναι-
σθηµατική επεξεργασία, η κόρη κατορθώνει να
αφουγκραστεί την ουσιαστικά άγνωστη φωνή
της µάνας και να της επιτρέψει, επιτέλους, να
συνηχήσει µε τη δική της. Κ.Σ.
Albert Cohen, Σολάλ, µετάφραση,
σηµειώσεις, επίµετρο: Οντέτ Βαρών-Βασάρ,
Εξάντας, 326 σελ.
Πρώτο µυθιστόρηµα
του Αλµπέρ Κοέν,
γραµµένο το 1930, το
Σολάλ είναι η µεγα-
λειώδης µυθιστορη-
µατική ανατροπή της
στερεότυπης εικόνας
του αδύναµου, άσχη-
µου, υποτακτικού
Εβραίου. Ο ήρωας
του βιβλίου, γιος ενός
σεβάσµιου ραβίνου
της Κεφαλονιάς, είναι
µια συναρπαστική προσωπικότητα που καλπάζει
στη ζωή µε ακαταδάµαστο σφρίγος, τορπιλίζει τις
κοινωνικές συµβάσεις, περιπλανιέται ανά την Ευ-
ρώπη χωρίς να στεριώνει πουθενά αλλά και χωρίς
να πτοείται – µια δύναµη της φύσης προικισµένη
µε ξεχωριστή ευφυΐα και γοητεία. Μυθιστόρηµα
γραµµένο µε εξαιρετικά πλούσια γλώσσα εµποτι-
σµένη στα χρώµατα και τα αρώµατα του Νότου,
είναι ένας ύµνος στον έρωτα, την περιπέτεια, τη
ζωή και µαζί µια συγκινητική µαρτυρία για τα ήθη
και την κουλτούρα των Λεβαντίνων Εβραίων που
πολύ σύντοµα θα συντρίβονταν από τη ναζιστική
ωµότητα. Κ.Σ.
Isaac Bashevis Singer, Σώσα,
µετάφραση: Μιχάλης Πάγκαλος, Κίχλη
Βαρσοβία, δεκα-
ετία του 1930. Ο
νεαρός συγγραφέ-
ας Άαρον Γκρέιντι-
γκερ βρίσκεται σε
µια δίνη ερώτων και
δηµιουργικότητας,
απορροφηµένος από
τον ξέφρενο βίο της
πρωτεύουσας. Συν-
δέεται ερωτικά µε
τη µία γυναίκα µετά
την άλλη, γράφει ένα
θεατρικό έργο για µια αµερικανίδα ηθοποιό που
του υπόσχεται να τον πάρει µαζί της στην Αµε-
ρική, γλιτώνοντάς τον έτσι από τη βέβαιη µοίρα
των Εβραίων της Ευρώπης. Όµως προοπτικές
και σχέδια θα ανατραπούν όταν σε µια επίσκεψή
του στη γενέτειρά του ξανασυναντάει την αγα-
πηµένη των παιδικών του χρόνων, τη Σώσα, ένα
κορίτσι που µια αναπάντεχη ασθένεια έχει καθη-
λώσει στη διανοητική ηλικία ενός παιδιού. Ένα
λυρικό αριστούργηµα για τη σαρκική επιθυµία
και την ενοχή, την πίστη και την αµφιβολία, τη
δράση και το στοχασµό, τη γοητεία της αυταπά-
της και το απρόβλεπτο της ανθρώπινης φύσης
σε µια αφήγηση πάνω από την οποία βαραίνει
αδιάκοπα ο θάνατος. Κ.Σ.
Toni Morrison, Αγαπηµένη,
µετάφραση: Κατερίνα Σχινά,
Παπαδόπουλος, Αθήνα, 432 σελ.
Νέα µετάφραση του
πιο γνωστού έργου
της νοµπελίστας συγ-
γραφέα, ένα βιβλίο
για τη θέση της γυναί-
κας στη δουλοκτητική
κοινωνία, για την έν-
νοια της µητρότητας
και της κληροδοσίας,
της αγάπης και της
προδοσίας. Μια γυ-
ναίκα σκοτώνει την
κορούλα της για να
τη γλιτώσει από τα δεινά της δουλείας κι εκείνη
επιστρέφει, νέα γυναίκα πια, για να στοιχειώσει τη
ζωή της µητέρας και των οικείων της. Βασισµένο
σε µια αληθινή ιστορία είναι λυρικό αριστούργηµα,
όπου ο ωµός ρεαλισµός συνδιαλέγεται µε το υπερ-
φυσικό, οι βιβλικοί τόνοι καταλήγουν σε καθαρή
ποίηση και η αποτύπωση της οδύνης γίνεται ένας
ύµνος προς την ελευθερία. Η.Κ.
the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 89
 ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Don Winslow, Η µονάδα, συρτάρια 35 χρόνια, των του Λε Καρέ. Ως µετρ του είδους, εντάσσει
µετάφραση Χρύσα Φραγκιαδάκη, ο δηµοσιογράφος της την σηµερινή Βρετανία του Brexit στους γεωπο-
Αθενς Bookstore, 530 σελ. Corriere della Sera µας λιτικούς σχεδιασµούς τόσο του Πούτιν («ήταν
µεταφέρει στο νοση- και θα είναι κατάσκοπος»), όσο και του Τραµπ
Ένα αστυνοµικό µυ- ρό κλίµα της εποχής («ο στόχος του είναι να καταστρέψει την πολιτι-
θιστόρηµα µε πρωτα- και στις λεπτοµέ- σµένη κοινωνία, όχι να ενταχτεί σε αυτή»). Αλλά
γωνιστές αστυνοµι- ρειες της υπόθεσης. πάνω απ’ όλα υποστηρίζει την ιδέα της Ενωµέ-
κούς και µια πόλη, τη Ένα καθηλωτικό non νης Ευρώπης. ∆.Κς
Νέα Υόρκη. Κυρίως fiction novel µε µυστι-
το τµήµα της γύρω κές υπηρεσίες αλλά
από την περιοχή του και την πανταχούσα Ροµπέρτο Σαβιάνο Η τράτα των παιδιών,
Χάρλεµ, το Βόρειο παρούσα υψηλή αρι- µετάφραση: Μαρία Οικονοµίδου,
Μανχάταν. Εκεί όπου στερή διανόηση, σε Πατάκη, 455 σελ.
σήµερα συνυπάρχουν ρόλο καθοδηγητή αλλά και προστάτη της τροµο-
τα ηλιόλουστα και- κρατίας. ∆.Κς Τράτα είναι στην αρ-
νούργια συγκροτήµα- γκό οι συµµορίες που
τα κατοικιών και οι διακινούν ναρκωτικά
παλιές βρώµικες λαϊκές πολυκατοικίες. Βασιλιάς Carmen Mola, Η Κόκκινη Μαδρίτη, στις γειτονιές που
στους δρόµους της, ο ιρλανδός αρχιφύλακας Μα- µετάφραση: Αγγελική Βασιλάκου, ελέγχουν. Παρακλά-
λόουν που στο τέλος, όταν η µαύρη φίλη του τον Κλειδάριθµος, 456 σελ. δια ουσιαστικά της
ρωτά: «Χριστέ µου, ποιοι σε κυνηγάνες» εκείνος ναπολιτάνικης Κα-
απαντά: «Η πόλη της Νέας Υόρκης». Σκεφτείτε Το πρώτο best- µόρα. Με το πρώτο
το Νονό, αλλά µε αστυνοµικούς. Τόσο καλό - όπως seller noir από την του µυθιστόρηµα, ο
επισηµαίνει και ο Στήβεν Κινγκ. ∆.Κς (τον;) αγνώστου µελετητής της Κα-
ταυτότητας Κάρµεν µόρα, Ροµπέρτο Σα-
Μόλα. Πρωταγω- βιάνο (ζει υπό αστυ-
Γιάννης Ράγκος, Μυρίζει αίµα, νιστεί η εκκεντρική νοµική προστασία)
Καστανιώτη, 302 σελ. αστυνόµος Έλενα αφηγείται τη σχεδόν πραγµατική ιστορία µιας
Μπλάνκο, η µάλλον συµµορίας πιτσιρικάδων που, σαν τα στριµωγ-
Το καλοκαίρι του άγνωστη λογοτεχνι- µένα ψαράκια της τράτας, ορµάνε από ένστικτο
1969, δυο γερµανοί κά Μαδρίτη και ο στο φως από το πυροφάνι. «Είχαν µηχανάκια,
ληστές, ο Χέρµαν κόσµος των τσιγγά- αν και δεν ήταν σε ηλικία για να οδηγούν. [...]
Ντουφτ και ο Χανς νων, καθώς η φρικτή Μινώταυρος, µισός άνθρωπος µισός ρόδες» Η
Μπασενάουερ, δια- δολοφονία µιας µελ- κινηµατογραφική µεταφορά του βιβλίου, µε τίτ-
σχίζουν την Ελλάδα λόνυµφης τσιγγάνας –έχουν εισαχθεί στο κρανίο λο Η µεγάλη νύχτα της Νάπολης, κέρδισε Αργυρή
των συνταγµαταρ- της προνύµφες µιας µύγας που της έφαγαν τον Άρκτο στο Φεστιβάλ Βερολίνου. ∆. Κς
χών και, µέσα σε εγκέφαλο– είναι το γεγονός γύρω από το οποίο
σαράντα ηµέρες, εξελίσσεται η αφήγηση. Το ότι µε τον ίδιο τρόπο
αφήνουν πίσω τους είχε δολοφονηθεί και η αδερφή της, αλλά και το Ανδρέας Αποστολίδης,
έξι νεκρούς και έναν γεγονός ότι η ίδια είναι οµοφυλόφιλη, αυξάνουν Μονοµαχία στην Ιερά Οδό, Άγρα, 190 σελ.
βαριά τραυµατισµέ- το σασπένς. ∆.Κς
νο. Μια αυθεντική Όλος ο κόσµος των
ελληνική εκδοχή “non fiction novel” που περι- εγχώριων νονών, τα
γράφει, εκτός των άλλων, την ατµόσφαιρα µιας Τζον Λε Καρέ, Ένας έντιµος άνθρωπος, ξεκαθαρίσµατα λογα-
ξεχασµένης εποχής. Παραπέµπει στο Εν ψυχρώ µετάφραση: Μαρία Παπανδρέου, ριασµών τους και οι
του Τρούµαν Καπότε, τόσο ως ύφος γραφής Bell, 355 σελ. σχέσεις τους µε αστυ-
αλλά και θεµατικά, γιατί και οι δυο σφαγές απο- νοµικούς, δικαστι-
τελούν ιστορική αναφορά µετάβασης σε µια νέα Ο Νατ είναι ένας κούς, λιµενικούς αλλά
εποχή όσον αφορά τη βία. ∆.Κς βετεράνος των βρε- και «αντεξουσιαστές»,
τανικών µυστικών µε κύριο σκηνικό την
υπηρεσιών που άγρια ανθρωπογεω-
Antonio Ferrari, Το Μυστικό. Η αληθινή ι επιστρέφει στην γραφία και το τοπίο
στορία της απαγωγής του Άλντο Μόρο, δουλειά. Πρωτα- της ∆υτικής Αττικής.
µετάφραση: ∆ηµήτρης Μαµαλούκας, γωνιστεί αυτός, και Ένα ακόµα πολιτικό
Κέδρος, 448 σελ. ο συµπαίκτης του και αστυνοµικό νουάρ από τον Ανδρέα Αποστολί-
Τον Μάρτιο του 1978, οι Ερυθρές Ταξιαρχίες απά- στο µπάτµιντον, ο δη, µια µεταποίηση του αστυνοµικού ρεπορτάζ σε
γουν τον πρώην πρωθυπουργό και πρωτεργάτη του νεαρός Εντ. Η γε- λογοτεχνία. Εύκολα µπορεί κανείς να ταυτίσει µε
«ιστορικού συµβιβασµού», χριστιανοδηµοκράτη ωπολιτική της κάθε τους λογοτεχνικούς ήρωες τα υπαρκτά πρόσωπα
Άλντο Μόρο. Στις 9 Μαΐου θα βρεθεί το πτώµα εποχής πάντα ήταν του ελληνικού οργανωµένου εγκλήµατος – αλλά και
του µέσα σε ένα παρκαρισµένο αυτοκίνητο. Με το σταθερό πλαίσιο τον πρόεδρο ποδοσφαιρικού σωµατείου στο λαθρε-
αυτό το µοναδικό µυθιστόρηµά του, που έµεινε στα αναφοράς των κατασκοπευτικών µυθιστορηµά- µπόριο πετρελαίου. ∆.Κς.

90 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

Hugues Pagen, Χαµένο προφίλ, Karin Brynard, Ματωµένη έρηµος, Μπεν Παστόρ, Απατηλή σελήνη,
µετάφραση: Γιάννης Καυκιάς, µετάφραση: Χρήστος Αρµάντος Γκέζος, µετάφραση: Χρήστος Καψάλης,
Πόλις, 570 σελ. Μεταίχµιο, 538 σελ. Μίνωας, 354 σελ.

Η θριαµβευτική επι- Ένας αστυνοµικός, Ακόµα ένα ιστορικό

στροφή µετά από ο Αλµπέρτιους Μπί- αστυνοµικό µυθιστό-
είκοσι έτη του µε- σλααρ, έχει µετα- ρηµα της Μπεν Πα-
γάλου στυλίστα του τεθεί από το Γιοχά- στόρ που αυτήν την
γαλλικής λογοτεχνί- νεσµπουργκ κάπου φορά µας µεταφέρει
ας και του noir Υγκ κοντά στην έρηµο στον Σεπτέµβριο του
Παγκάν (φιλολογικό Καλαχάρι, αφήνοντας 1943, όταν η Ιταλία
ψευδώνυµο). Μια πίσω του το ναυάγιο συνθηκολογεί και ο
πόλη της γαλλικής µιας σχέσης. «Ένα Μπαντόλιο αναλαµ-
επαρχίας και ατµό- αληθινό παιδί της πό- βάνει τη διακυβέρ-
σφαιρα ταινίας του λης αµήχανο σε έναν νηση. Οι φασίστες
Μελβίλ. Υπάρχει κόσµο µε αγρότες και περιορίζονται στο βό-
και εδώ ο µοναχικός ζώα και άµµο και φί- ρειο µέρος της χώρας,
αστυνοµικός, η µοιραία γυναίκα και ο φόνος της δια και υπερβολική ζέστη χωρίς κλιµατισµό». Μια στη «∆ηµοκρατία του Σαλό». Πρωταγωνιστεί παλι
κόρης ενός τοπικού παράγοντα. Αλλά αυτό που εκκεντρική λευκή ζωγράφος επιστρέφει στην οικο- ο γερµανός αξιωµατικός Μάριν Μπόρα που µόλις
το κάνει να ξεχωρίζει είναι η δύναµη της γραφής. γενειακή φάρµα και δολοφονείται µαζί µε τη θετή έχει γυρίσει από τη Ρωσία. Ένα τοπικό στέλεχος
Από την αρχή, ένα αστυνόµος και ένα πρεζόνι τετράχρονη µαύρη κόρη της. Βασικός ύποπτος του φασισµού δολοφονείται και, ταυτόχρονα, η το-
σε ένα δωµάτιο, παραµονή Πρωτοχρονιάς, µέ- είναι ο ιθαγενής µαύρος επιστάτης. Θυµίζει τόσο πική αστυνοµία αναζητά έναν σίριαλ κίλερ. «“Luna
χρι την τελική ερωτική σκηνή. Χάµετ και Σιοράν στην υπόθεση όσον και στη σεµιναριακού επιπέδου mendax”. Είπε στα λατινικά ο Μπόρα. ”Η σελήνη
µαζί. Απόλαυση ανάγνωσης. ∆.Κς ποιότητα γραφής την Ξηρασία της Χάρπερ. ∆.Κς. είναι απατηλή, ψεύτρα;» ∆.Κς

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΔΟΚΙΜΙΑ

Μ.Ζ. Κοπιδάκης, Πέθανε πράγµατι επισκόπηση ανάλογων αινιγµατωδών εκφράσεων Albert Weale,
ο Μέγας Παν; – και άλλα κείµενα παντοδαπά, του Ησιόδου. Π.Ι. H βούληση του λαού.
φιλολογική επιµέλεια: Κώστας Ένας σύγχρονος µύθος,
Μπουρναζάκης, πρόλογος Νίκος Κ. Αλιβιζάτος,
Βικελαία ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη, 416 σελ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Θ’, Επίκεντρο, 136 σελ.
φιλ. επιµ.: Κατερίνα Κρίκου-Davis,
Συναγωγή ποικίλων Ίκαρος, Αθήνα, 346 σελ. «Ο λαός είναι εδώ,
–παντοδαπών– δο- ενωµένος, δυνα-
κιµίων του Μιχάλη «Φάγαµε εκεί και τός». Ορισµένα από
Κοπιδάκη µε την ευ- χωριστήκαµε. Πριν, τα συνθήµατα της
ρηµατική σκέψη, το στα Τέµπη, κατεβή- ελληνικής µεταπο-
γλαφυρότατο ύφος, καµε στον Ποταµό λίτευσης φθάρηκαν
και τα θαυµαστά ελ- – ο Ζήσιµος θυµή- ή χρησίµευσαν για
ληνικά. Αν η Κρήτη θηκε: “[...]κοµµένος να στηρίξουν αντι-
και η λογοτεχνία της και σφαµένος κι ανε- δηµοκρατικές πρα-
έχουν την τιµητική γνώριστος”. Του κτικές στο πέρασµα
τους, καταλαµβάνο- άρεσε η απλότητα του χρόνου, µε κο-
ντας περίπου το ένα αυτής της έκφρασης, ρυφαίο παράδειγ-
τρίτο του τόµου, αυ- η ωριµότητα και η µα όσα συνέβησαν
τός ανοίγει µε άλλο ένα τρίτο αφιερωµένο στην ασφάλειά της· και η µετά την ελληνική χρεοκοπία και τα µνηµόνια
αρχαιότητα και τις καταβολάδες της. Βιβλικά και αλληλεγγύη της ακό- σωτηρίας της, ιδίως µε το λεγόµενο «Κίνηµα
νεοελληνικά κείµενα επίσης γίνονται αντικείµενο µη». Ο τόµος αυτός µας φέρνει στη χρονιά που των Αγανακτισµένων». Στο βιβλίο αυτό, ο
θελκτικής διερεύνησης. Και πάντα δίνουν αφορµή πέθανε ο ποιητής. Αν και ο ίδιος καλλιέργησε το Άλµπερτ Γουίλ εξηγεί τη µυθολογική διάστα-
για ευρύτερης εφαρµογής διαπιστώσεις. Έτσι ξεκι- ηµερολόγιο ως λογοτεχνικό είδος –επιµελούµε- ση αυτού που αποκαλείται λαϊκή βούληση,
νά ένα κείµενο για τον αρχαίο ποιητή Σιµωνίδη: «Ο νος εγκαίρως παλαιά τετράδιά του–, εδώ έχουµε όταν µάλιστα συνδυάζεται µε πρακτικές της
θαυµασµός που νιώθει το πλήθος για τα ινδάλµατά µεταγραµµένες αυτούσιες, ηµερολογιακές και συµµετοχικής δηµοκρατίας που αµφισβητούν
του (πολιτικούς, τραγουδιστές και αθλητές) είναι άλλες σηµειώσεις του. Τόµος πολύτιµος και γι’ το αντιπροσωπευτικό δηµοκρατικό πολίτευµα
άκριτος και άµετρος. [...] Η εύνοια του δήµου είναι αυτό, µα και για την καίρια, θαυµαστή, πάντα και τη λειτουργία των Κοινοβουλίων. Ο Γουίλ
το διάβροχο σφουγγάρι που σβήνει έξωθεν κηλίδες αξιοµνηµόνευτη φωνή του Σεφέρη – όπως όταν, υποστηρίζει ότι είναι καιρός να αποδοµηθεί ο
και ρύπους, έσωθεν τύψεις και ενοχές». Κάποτε τα για παράδειγµα, γράφει για την απαγωγή της µύθος της βούλησης του λαού. Ανοιχτή κοι-
δοκίµια πατούν σ’ ένα θέµα για να περάσουν προ- Αντιόπης από τον Θησέα, που είδε στο µουσείο νωνία, η επιδίωξη των δυτικών δηµοκρατιών,
σφυώς σ’ ένα άλλο – όπως σε αυτό για τις ευφάντα- της Χαλκίδας: Θα ήταν το µακρύ αντίκρισµα της δεν σηµαίνει ότι πολίτες και πολιτικό σύστηµα
στες (κινδυνώδεις θα έλεγαν οι αρχαίοι) µεταφορές θάλασσας του Ευρίπου, ένιωσα το άγαλµα σαν πρέπει να είναι όµηροι των λαϊκιστών και των
της κρητικής διαλέκτου, που ανοίγει µε µια γοργή µια µαρµαρωµένη δίνη. Π.Ι. δηµοκόπων. Η.Κ.

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 91

Γ.Β. ∆ερτιλής, Λερναίον Κράτος. µε ειδίκευση στα θέµατα της Ρωσίας, Ρόµπερ µην το βάλει στα πόδια». Και επίσης ότι επηρέα-
Πλέγµατα εξουσίας στην ιστορία, Σέρβις, έχει το χάρισµα της γλαφυρής αφήγη- σε ευρεία γκάµα καλλιτεχνών από τους γάλλους
Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, 191 σελ. σης της ιστορίας, σε µια τοιχογραφία όπου τα σουρεαλιστές και τους επιγόνους τους σε χώρες
πρόσωπα, οι ιδέες και οι συνέπειες των πολιτι- όπως η Ελλάδα (Ανδρέας Εµπειρίκος), µέχρι
Ο δοκιµιακός λόγος κών αντιπαραθέσεων αποδίδονται µε ακρίβεια. τους αµερικανούς µπήτνικ ποιητές. Μ.Π.
του Γ. Β. ∆ερτιλή, Ωραίο ανάγνωσµα. Η.Κ.
σαφής και καλαίσθη-
τος, πραγµατεύεται Σωτήρης Ριζάς,
µεθοδικά το κρατικό Ελισσάβετ Τσακανίκα, Βενιζελισµός και αντιβενιζελισµός. Στις
φαινόµενο. Χρησι- Αγωνιστές του 1821 µετά την Επανάσταση, απαρχές του εθνικού διχασµού, 1915-1922,
µοποιώντας επτά Ασίνη, 311 σελ. Ψυχογιός, 168 σελ.
θεµελιακές µεταφο-
ρικές εικόνες –το Ιστορία και κοινω- Μιλώντας για τον
κράτος ως νοµική νιολογία συναντιού- Εθνικό ∆ιχασµό
κατασκευή του ∆ι- νται γόνιµα στο βι- συνήθως αναφερό-
εθνούς ∆ικαίου, ως βλίο της Ελισάβετ µαστε στη διένεξη
συνεκτικό και ιεραρ- Τσακανίκα για την διένεξη µεταξύ του
χικό σύνολο θεσµών εξουσίας, ως µηχανισµός τύχη των Αγωνιστών τότε πρωθυπουργού,
διαµεσολάβησης των κοινωνικών σχέσεων, ως του 1821 τις πρώτες Ελευθερίου Βενιζέ-
πεδίο ανταγωνισµών και συγκρούσεων, ως αντι- δεκαετίες µετά την λου, και του Βασιλιά
κείµενο προς κατάκτηση και ως κέντρο ηθικής ίδρυση του ελληνι- Κωνσταντίνου Α΄,
νοµιµότητας, που συνέχει κάθε κοινωνία–, ο κού κράτους. Η συγ- µε αντικείµενο αν
συγγραφέας εξετάζει το αντικείµενό του, όχι υπό γραφέας τοποθετεί η χώρα έπρεπε να
το πρίσµα µιας οντότητας υπαρκτής και ακλό- στο επίκεντρο την συµµετάσχει ή όχι
νητης, αλλά πρωτίστως σαν ένα δαιδαλώδες έννοια του Αγωνι- στον Α’ Παγκόσµιο
πλέγµα µορφών, λειτουργιών και ρόλων που αέ- στή, όπως διαµορφώνεται µέσα από πολλαπλά Πόλεµο. Ο ιστορικός Σωτήρης Ριζάς, ωστόσο,
ναα µετασχηµατίζεται µέσα στην ιστορία. Μια και διαρκώς διασταυρούµενα µεταξύ τους κανά- γύρω από τα δυο πρόσωπα στα οποία προσω-
τέτοια στόχευση, να εικονογραφηθεί το «αίνιγµα λια· αφενός µέσα από τις διεκδικήσεις των αν- ποποιήθηκε ο διχασµός βλέπει µια διαµάχη
του κράτους» και να διερευνηθούν προσεκτικά οι θρώπων των όπλων και τις αντιπαραθέσεις τους ανάµεσα σε δυο γεωπολιτικές στρατηγικές: ο Βε-
δυνατότητες ερµηνείας του, εξηγεί ιδανικά την µε τις προεπαναστατικές και τις νεότερες πολι- νιζέλος είναι µε την Αγγλία και τη Γαλλία, ο βα-
επανέκδοση ενός έργου εξαντληµένου επί δεκα- τικές ελίτ, αφετέρου µέσω της άρθρωσης συµφι- σιλιάς µε τη Γερµανία και την Αυστροοουγαρία.
ετία. Β.Κ. λιωτικών και συναινετικών λόγων που στοχεύ- Η βασική σύγκρουση της φιλελεύθερης µε τη συ-
ουν στην εδραίωση της εθνικής οµοψυχίας, στη ντηρητική παράταξη, στην πορεία, ίσως χάνει τη
σφυρηλάτηση της εθνικής ταυτότητας και τελικά σηµασία της. Επειδή, παρατηρεί ο συγγραφέας,
Robert Service, στην ίδια τη µνηµειοποίηση της Επανάστασης. εκείνο που θα έπρεπε να είχε µεγαλύτερη σηµα-
Ο τελευταίος τσάρος. Ο Νικόλαος Β’ Τεκµηριωµένη, συστηµατική και καλογραµµένη, σία ήταν να αποφευχθεί ο οιονεί εµφύλιος που η
και η Ρωσική Επανάσταση, η µελέτη απευθύνεται εξίσου στο ειδικό και στο Ελλάδα τον πλήρωσε πολλαπλά. Μια υποδειγ-
µετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου, ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Β.Κ. µατική ιστορική τοιχογραφία µιας εποχής που,
Πατάκη, 415 σελ. ουσιαστικά, βάρυνε στην ελληνική ιστορία όπως
βαραίνουν οι εµφύλιοι πόλεµοι στα έθνη. Η.Κ.
Τον Μάρτιο του Francis Picabia,
1917, λίγους µήνες Ιησούς Χριστός Ραστακουέρος,
πριν από την Οκτω- µετάφραση Ευγενία Γραµµατικοπούλου, Μαίρη Μικέ,
βριανή Επανάσταση, Οκτάνα, 51 σελ. ∆οκιµασίες. Όψεις του οικογενειακού
ο τσάρος Νικόλαος πλέγµατος στο νεοελληνικό
Β΄ της δυναστείας Το 2019 συµπληρώ- µυθιστόρηµα 1922-1974,
των Ροµανόφ ανα- θηκαν εκατό χρόνια Gutenberg, 486 σελ.
γκάζεται να παραι- από την έκρηξη του
τηθεί από το θρόνο. Dada, του πρωτοπο- Καρπός πολύχρονης
Τους επόµενους 18 ριακού καλλιτεχνι- έρευνας, η εργασία
µήνες η τσαρική οι- κού ρεύµατος των της Μ. Μικέ διε-
κογένεια βρίσκεται αρχών του εικοστού ρευνά προσεκτικά
όµηρος των µπολσε- αιώνα, το οποίο το πλέγµα των οικο-
βίκων, των πολιτικών τους αλλά και των εσωτε- επηρέασε από τη γενειακών σχέσεων
ρικών διαφωνιών τους. Η περίοδος της οµηρεί- λογοτεχνία µέχρι τις σε ένα επιλεγµένο
ας του περνά από τρεις φάσεις. Ένα µέρος της καλές τέχνες. Τιµώ- σώµα µυθιστορη-
διαδραµατίζεται στο αυτοκρατορικό µέγαρο του ντας την επέτειο, µάτων µιας ευρείας
Τσάρσκαγιε Σελό, όπου τα µέλη της οικογένει- οι εκδόσεις Οκτάνα περιόδου. Αξιοποι-
ας παριστάνουν ότι συνεχίζουν να ζουν ανέµε- της Θεσσαλονίκης κυκλοφόρησαν τον Ιησού Χρι- ώντας συνδυαστικά
λα. Όταν όµως µεταφέρονται στο µακρινό Τα- στό Ραστακουέρο του Γάλλου Φρανσίς Πικαµπιά, ερµηνευτικά εργα-
µπόλσκ, είναι εύκολο αντικείµενο εξευτελισµού το οποίο συνοψίζει τη φιλοσοφία του Dada. Σε λεία από το χώρο
από κοµισάριους της Επανάστασης αλλά κι από αυτό το ολιγοσέλιδο βιβλίο, ο Πικαµπιά, παρ’ ότι της λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής, της
απλούς επαναστάτες. Η τελευταία πράξη του ο ίδιος το αποκήρυξε ως σοβαροφανές το 1921, ιστορίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, η
δράµατος γράφτηκε στο Εκατερίνενµπουργκ, καταδεικνύει ότι το Dada ήταν πολύ περισσότε- συγγραφέας αναδεικνύει πέντε κοµβικούς τό-
τον Ιούλιο του 1918, όπου όλα τα µέλη της τσα- ρα από προκλητικές φράσεις όπως «Η Παναγία πους µε τους οποίους τέµνεται η λογοτεχνική
ρικής οικογένειας συγκεντρώθηκαν σε ένα δωµά- χορεύει τανγκό µε τον µεγάλο προαγωγό» και αναπαράσταση των οικογενειακών δεσµών: την
τιο και δολοφονήθηκαν. Ο βρετανός ιστορικός αφορισµοί όπως «Αποφεύγω την ευτυχία για να ιδέα της κληρονοµικότητας, την ιδέα του έθνους,

92 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

την ταξική προοπτική, την εµποδισµένη ερωτική κών εθνικών διεκδικήσεων και της τραυµατικής τον αγαπηµένο του
επιθυµία, τη συνάντηση της ιδιωτικής και δηµό- σχέσης µε τη Ρωσία, το οποίο δυναµιτίστηκε µε Αδελφό Γερβάσιο,
σιας σφαίρας. Η διαρκής εποπτεία και η τελική νέες ιδεολογικές και κοινωνικές παραµέτρους. µε στόχο, όπως
ανασύνθεση των επιµέρους αναλύσεων επιτρέπει Υπογραµµίζει το βάθος των αντιθέσεων πό- γράφει στην εισα-
την επισήµανση των αισθητικών και ιδεολογικών λης/υπαίθρου, της αγροτικής νοοτροπίας µε τη γωγή του ο Στέφα-
µεταβολών, αλλά και των τοµών που σηµειώνο- µπολσεβίκικη θεώρηση της βιοµηχανικής επιτά- νος Ελµάζης, «να
νται στο βάθος του χρόνου, καθιστώντας έτσι τις χυνσης, ενώ αποτιµά το κόστος συγκεκριµένων αντλήσει από τις
∆οκιµασίες µια σηµαντική συµβολή στο πεδίο πολιτικών στόχων, ως προς τις µαζικές εξαγωγές Γραφές το πνευµα-
των νεοελληνικών σπουδών. Β.Κ. και τις αναγκαστικές επιτάξεις. Η µεθοδική ανα- τικό τους νόηµα».
συγκρότηση των ιστορικών συµφραζοµένων και Τέσσερα τα στάδια
γεγονότων καταδεικνύει πώς µια λιµοκτονία, εν της πνευµατικής
Ουρανία Καϊάφα (επιµ.), δυνάµει διαχειρίσιµη µέχρι κάποια στιγµή, κατέ- άσκησης: Την απε-
Περιπέτειες του ιδιωτικού στη στη τελικά εγκληµατικά ανεξέλεγκτη. Β.Κ. ρίγραπτη γλυκύτητα
µεταπολιτευτική Ελλάδα, της ευλογηµένης ζωής την επιδιώκουµε µέσα
Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών από την ανάγνωση, τη βρίσκουµε στον διαλο-
Νεοελληνικού Πολιτισµού και Benjamin Carter Hett, γισµό, την επικαλούµαστε µε την προσευχή και
Γενικής Παιδείας, 304 σελ. Ο θάνατος της δηµοκρατίας. Η πτώση την απολαµβάνουµε µε τον στοχασµό. Υπέροχο
της Βαϊµάρης και η άνοδος του ναζισµού, λογοτεχνικό κείµενο και οδός σοφίας, όποιος
Σε αντίθεση µε τις µετάφραση: Φωτεινή Πίπη, κι αν είναι για καθεµιά και καθέναν ο «Κύρι-
γενικότερες τάσεις ∆ιόπτρα, 384 σελ. ος»: «Αυτός είναι που δίνει στη σοφία γεύση
των κοινωνικών επι- και Αυτός είναι που µπορεί να επιτρέψει στην
στηµών παγκοσµίως, Η ∆ηµοκρατία της ψυχή να τη γευτεί». Π.Ι.
η παραµέληση της Βαϊµάρης θα µπο-
ιδιωτικής σφαίρας ρούσε να έχει γλι-
στην εγχώρια ερευ- τώσει τα χειρότερα, Μιχαήλα Καραµπίνη-Ιατρού,
νητική παραγωγή θα αν είχε εξουδετε- Μούσαις χάρισι θύε και Νέκυιαι – καθηγητές,
µπορούσε να αποδο- ρώσει τον Χίτλερ (συµ)φοιτητές, φιλόλογοι,
θεί στην καχυποψία εγκαίρως. Ο πρα- Ένεκεν, 195 σελ.
που µεταπολιτευτικά ξικοπηµατίας της
επέδειξαν απέναντι µπυραρίας δεν ήταν «Όταν έδινα προ-
στο ιδιωτικό τόσο ισχυρός όταν ξεκι- πτυχιακές εξετάσεις,
η αριστερή όσο και η συντηρητική σκέψη. Το νούσε. Αλλά ιδίως συµπτωµατικά ήµουν
κενό αυτό επιχειρεί να θεραπεύσει το συγκεκρι- οι συντηρητικοί πο- έγκυος και [... σ]
µένο συλλογικό εγχείρηµα, αναδεικνύοντας την λιτικοί, που αρχικά τη βυζαντινή λογο-
ιδιωτική ζωή ως ένα κρίσιµο κανάλι εκσυγχρονι- τον υποτίµησαν, στη συνέχεια επένδυσαν στην τεχνία το θέµα ήταν
σµού της ελληνικής κοινωνίας, όπως επισηµαίνει άνοδό του, διότι σχεδίαζαν κάποια στιγµή να Ευστάθιος, για την
εισαγωγικά ο Γιάννης Βούλγαρης. Οι συµβολές τον χρησιµοποιήσουν επ’ ωφελεία τους, ως αι- άλωση της Θεσσαλο-
του τόµου φωτίζουν µια σύνθετη προβληµατική µοδότη των δικών τους κοµµατικών σχηµατι- νίκης και για σφαγές
σε όλο το φάσµα των εκφάνσεών της: τον ατοµι- σµών. Έκαναν λάθος. Ο Χίτλερ γιγαντώθηκε, εγκύων γυναικών».
κισµό και τα ζητήµατα ταυτότητας, την κατανά- η δηµοκρατική κατίσχυσή του ανέτρεψε πολ- «Πανεπιστηµιακό
λωση, τη διαφήµιση, την πληροφόρηση, την ποπ λές βεβαιότητες και, στη συνέχεια, η πορεία αποµνηµόνευµα»
κουλτούρα, το περιοδικό, τη λογοτεχνία, το θέ- του προς τον αυταρχισµό και η επιβολή του ονοµάζει η Μιχαή-
ατρο, τη θρησκεία, τους ηµιυπαίθριους χώρους. ναζιστικού καθεστώτος ήταν πλέον αδύνατον λα Καραµπίνη-Ιατρού –γνωστότερη σε εµάς
Β.Κ. να αντιστραφεί. Ο αµερικανός ιστορικός Μπέ- κυρίως από τη στενή συνεργασία της µε τον
ντζαµιν Κάρτερ Χετ ρίχνει µια καθαρή µατιά Γ.Π. Σαββίδη στη θηριώδη βιβλιοθήκη και το
στη χαµένη περίοδο της γερµανικής ιστορίας αρχείο του– το γλαφυρό είδος, 17 δείγµατα
Anne Applebaum, επισηµαίνοντας τα ολέθρια λάθη. Μοιάζει η του οποίου συγκεντρώνει εδώ. Από τους καθη-
Ο κόκκινος λιµός. Ο πόλεµος του Στάλιν περίοδος της δηµοκρατίας της Βαϊµάρης µε γητές της στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήµιο Ιωαν-
εναντίον της Ουκρανίας, τη σηµερινή; Κανένας σοβαρός ιστορικός δεν νίνων και τον Λίνο Πολίτη στη Θεσσαλονίκη,
µετάφραση Μενέλαος Αστερίου, θα πει ότι η ιστορία επαναλαµβάνεται. Ωστό- τον Σαββίδη προφανώς, και ώς τον ∆ανιήλ
Αλεξάνδρεια, 453 σελ. σο, ας κρατήσουµε την επισήµανση ότι όσοι Ιακώβ και τον ∆ηµήτρη Μαρωνίτη, οι αναµνή-
συνέβαλαν τότε στην άνοδο του γερµανικού σεις της σχεδιάζουν τις προσωπογραφίες τους,
Η µελέτη της εθνικισµού, µεταξύ άλλων, το έκαναν στο όνο- ενώ πλέκονται και µε προσωπικές ιστορίες που
Aπλµπάουµ επιχει- µα µιας οικουµενικότητας µε τη ρητορική που εν τέλει ανασυνθέτουν το πνεύµα της εποχής.
ρεί µια πολυπρισµα- χρησιµοποιούν σήµερα πολλά αντιπαγκοσµιο- Καλοδιαλεγµένες στιγµές, χιούµορ, γλωσσική
τική εξιστόρηση του ποιητικά κινήµατα. Η.Κ. χάρη· ένα άκρως αξιανάγνωστο βιβλίο. Π.Ι.
λιµού στην Ουκρα-
νία, αποτέλεσµα της
βίαιης κολεκτιβοποί- Γκουίγκο ο Β’, Anne Carson,
ησης που οργάνωσε Η µυστική σκάλα των µοναχών, Έρως ο γλυκόπικρος,
το σταλινικό καθε- µετάφραση: Χριστίνα Λάσκη, µετάφραση: Ανδρονική Μελετλίδου,
στώς, οδηγώντας Αρχέτυπο, 76 σελ ∆ώµα, 230 σελ.
στο θάνατο εκατοµ- ∆εν χρειάζεται να είναι κανείς πιστός, χριστια- «Η εµπειρία του έρωτα είναι µια µελέτη των αµ-
µύρια ανθρώπων την νός, και δη καθολικός, καρθουσιανός µάλιστα φισηµιών του χρόνου. Οι ερωτευµένοι πάντοτε
περίοδο 1931-1933. κατά το µοναχικό τάγµα σαν τον Γκουίγκο περιµένουν. Μισούν την αναµονή· αγαπούν την
Η συγγραφέας αναδεικνύει το προϋπάρχον (1114-περ. 1193), για να απολαύσει και να αναµονή». Σε αυτό το έργο της «περί έρωτος»
υπόστρωµα της βίας, συνάρτηση των ουκρανι- ωφεληθεί από αυτήν την επιστολή του προς –ένα από τα εκθαµβωτικότερα βιβλία της– η

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 93

 σπουδαία καναδή οι Σαντάνα, η Τζά- µε είχαν στριµώξει
ποιήτρια και φιλόλο- νις Τζόπλιν, ο Τζίµι στο πίσω κάθισµα
γος, µε τη µοναδική Χέντριξ, η Τζόαν ενός ΙΧ που ξεκίνη-
ευκινησία του νου Μπαέζ, όλοι οι καλ- σε γρήγορα για να
της, την τερατώδη λιτέχνες εκείνης της φτάσει στην Ασφά-
ευρυµάθειά της και θρυλικής καλλιτεχνι- λεια της οδού Με-
το απαράµιλλο ύφος κής συγκέντρωσης. σογείων». Έπειτα
της, περνά απ’ το Η προβολή του ντο- από συνοπτικές δι-
ένα στο άλλο, συνδέ- κιµαντέρ για το Γού- αδικασίες βρέθηκε
οντάς τα όλα – αίφ- ντστοκ, την επόµενη στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Τα
νης όταν παραλλη- χρονιά, µάλλον ως βασανιστήρια στη
λίζει την εισαγωγή, ψευδαίσθηση ελευ- διάρκεια της κράτη-
από τους Έλληνες, θερίας και κοσµο- σης ήταν µεθοδικά:
των φωνηέντων στο φοινικικής προέλευσης αλ- πολιτισµού εισπράχτηκε. Τελικά ήτα, απλώς, περιλάµβαναν σωµατική ταλαιπωρία, άγριο ξύλο
φάβητο, και τη λειτουργία τους, µε τις λαχτάρες µια µακρόθεν ψευδαίσθηση συµµετοχής σε µια και ψυχική πίεση. Τις µνήµες του από τη χούντα,
και τα πάθη του ερωτευµένου. Ή, όταν σχολι- γιορτλη ριζοσπαστικοποίησης των κινηµάτων την κράτηση και τους βασανισµούς, το κλίµα φό-
άζει την απέχθεια (γνωστή όσο και παράδοξη) για αυτοδιάθεση και ελευθερία; Όχι, απαντά ο βου της εποχής και την αντίσταση λίγων, τις πο-
του Πλάτωνος για τον γραπτό λόγο ως εξής: «Ο Σαββόπουλος, µέσα από το ίδιο βιβλίο. Το Γού- λιτικές θέσεις όσων έβαλαν το κεφάλι τους στιν
άνθρωπος που εκλαµβάνει εσφαλµένα το σύµβο- ντστοκ «ήταν ένας χείµαρρος. Τα νερά βέβαια ντορβά παρουσιάζει στο βιβλίο του, που µόλις
λο ως πραγµατικότητα αποµένει µ’ ένα νεκρό µετά τραβήχτηκαν, αλλά το σηµάδι που έφτα- κυκλοφόρησε, ο νοµικός Γιάννης Σεργόπουλος.
περιβόλι». Π.Ι. σε η στάθµη τους, ψηλά στον βράχο, υπάρχει Σήµερα, θεωρεί ότι έπραξε καλά – έστω κι αν
πάντοτε για να µας θυµίζει ότι η αληθινή τέχνη η µεταδικτατορική πορεία της χώρας επιφύλα-
οφείλει να εκφράζει πάντα την αξεδίψαστη δίψα ξε πολλές διαψεύσεις σε πολλούς πολίτες. Η
Μαρία Λαϊνά, Θυµάσαι τι είναι ποίηση;, µας». Η.Κ. χούντα, λέει, ήταν µια ύβρις. Και κάθε αγώνας
Πατάκη, 345 σελ. απέναντι σε κάθε αντιδηµοκρατική ύβρη είναι
δίκαιος. Η.Κ.
«Ξαναπλησιάζο- recto / verso,
ντας ένα κείµενο τ. 1, ∆εκέµβριος 2018, 199 σελ.
[...,] βγαίνουµε Γεώργιος Ι.Γκέκος,
από τα βάθη του «Υπάρχουν εφτά είδη Η Επιστροφή: Οι αγωνιστές του Αλέξανδρου
νερού, στη λάµψη ανθρώπων που δεν θα Υψηλάντη στο δρόµο για την Ελλάδα,
του ήλιου – ακό- έπρεπε να έχει κανείς Καπόν, 190 σελ.
µα βρεγµένοι». Για φίλους»· «Περιοδικό
όσες/ους αγαπούν δοκιµιακού λόγου»: Τον Σεπτέµβριο
την ποίηση –και ήδη από το εξώφυλ- του 1922, περί τους
όχι µόνον–, η στήλη λο, το νέο (κυκλο- χίλιους πολεµιστές
«Πεντάλ» τής ποιή- φορεί ήδη και το 2ο που, υπό τον Αλέ-
τριας Μαρία Λαϊνά τεύχος του), καλοδε- ξανδρο Υψηλάντη
στη «Βιβλιοθήκη» χούµενο έντυπο δι- είχαν συµπράξει
της Ελευθεροτυπίας το 2009-11 ήταν ένας ατρανώνει την αφο- στην αποτυχηµένη
από τους βασικότερους λόγους αγοράς της σίωσή του σ’ αυτό εξέγερση στη Μολ-
εφηµερίδας. Ο «ποδηλάτης» της, στις ελεύθε- το πνευµατικά απα- δοβλαχία την προ-
ρες βόλτες του, αλίευε, συχνά σε σπάνια νερά, ραίτητο όσο και απαιτητικό στην καλλιέργειά ηγούµενη χρονιά,
ποιήµατα και άλλα, και µας τα παρουσίαζε συ- του είδος του πεζού λόγου. ∆εν ξέρει κανείς τι ξεκίνησαν από την
νοδεύοντάς τα µε σχόλια µεστά, άλλοτε σαν να πρωτοδιαλέξει από τα περιεχόµενά του: τον Οδησσό µε προορι-
αστραπές που το φως τους διαρκεί, κι άλλοτε Ιάπωνα του 13ου αιώνα Γιοσίντα Κενκό (µτφρ. σµό τη Μασσαλία,
σαν επίµονες δαγκωµατιές. «Το περίεργο µε Παναγιώτη Ευαγγελίδη), τον ποιητή Γαίητς απ’ όπου έλπιζαν ότι θα κατλαφερναν να φτά-
την ποίηση είναι ότι όλοι την εκθειάζουµε, και (µτφρ. Μυρτώ Παπαχριστοφόρου), τον σύγχρο- σουν στην Ελλάδα όπου, στο µεταξύ, διεξάγο-
σχεδόν όλοι τη δοκιµάζουµε, αλλά δύσκολα νο σκηνοθέτη Πήτερ Μπρουκ (µτφρ. ∆έσποινα νταν εκτεταµένες εχθροπραξίες στο πλαίσιο του
την παίρνουµε στο κρεβάτι προτού κοιµηθού- Γεωργακοπούλου), ή τη νέα γενιά άξιων ελλήνων εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Η πορεία της
µε [..., ]γιατί ίσως κανείς δεν θέλει να χαλάσει δοκιµιογράφων: ∆ηµήτρη Καράµπελα, Νικήτα επιστροφής αποδείχθηκε ολέθρια. Περί τους
[...] τον ύπνο του». Πάντως, τα εδώ συγκε- Σινιόσογλου, ∆ηµήτρη-Χρυσό Τοµαρά, Κωνστα- 800 απ’ αυτούς έχασαν τη ζωή τους στο δρόµο.
ντρωµένα κείµενα αποτελούν ιδανικό «βιβλίο ντίνο Χατζηνικολάου; Η τυποτεχνική εµφάνιση Κι όσοι επιβίωσαν, περί τους 160, τον Ιανουάριο
του προσκέφαλου». Π.Ι. του περιοδικού –στοιχεία, σελιδοποίηση, κοσµή- του 1823 έφτασαν στην Ελβετία όπου, τουλάχι-
µατα, δέσιµο– είναι αντάξια των πολύτιµων κει- στον, τους περιέθαλψαν. Η Οδύσσεια των αν-
µένων, και εξίσου άξια του επαίνου και της ανα- θρώπων αυτών κράτησε αρκετούς µήνες ακόµα.
Κώστας ∆. Μπλιάτκας, γνωστικής προσοχής µας. Σπεύσατε: τυπώθηκαν Η γαλλική κυβέρνηση επέτρεψε να µπουν στα
Στέφανος Σακελλαρίδης, µόνο 300 αριθµηµένα αντίτυπα! Π.Ι. γαλλικά εδάφη τον επόµενο Μάιο – κι έπρεπε
Το Woodstock και ο µύθος του, να έρθει το καλοκαίρι και το φθινόπωρο για να
Επίκεντρο, 224 σελ. φτάσουν στον τελικό προορισµό τους. Η περι-
Τον Αύγουστο του 1969, 400.000 νέοι µαζεύ- Γιάννης Σεργόπουλος, φερειακή περιπέτεια των ελλήνων αγωνιστών δί-
τηκαν σε ένα λασπωµένο χωράφι στην πολιτεία Στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Μια µαρτυρία για τα χρόνια νεται µε γλαφυρότητα από τον ερασιτέχνη ιστο-
της Νέας Υόρκης, σ’ ένα φεστιβάλ για την Ειρή- της δικτατορίας, ριοδίφη Γεώργιο Γκέκο, οµότιµο καθηγητή στο
νη, την Αγάπη και τη Μουσική, που άλλαξε την Πόλις, 175 σελ. Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, ο οποίος φωτίζει το
πορεία του ροκ. Στην αποµονωµένη Ελλάδα της Το αυτοκίνητο της ασφάλειας τον εντόπισε στην επαναστατικό πάθος που ενέπνεε η ιδέα της νε-
χούντας, όµως, ακόµα κι οι περισσότερο υπο- οδό Ακαδηµίας, έξω από την εκκλησία της Ζω- οελληνικής ανασυγκρότησης – και την αποδοχή
ψιασµένοι δεν είχαν ιδέα τις εκπροσωπούσαν οδόχου Πηγής. «Πριν καταλάβω τι συµβαίνει του στον δυτικό κόσµο. Η.Κ.

94 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]

 ΠΟΙΗΣΗ
Θ.∆. Φραγκόπουλος, την κορφή του Υµηττού, που πάντα είν’ ανθισµέ- δική του, την προσωπική ρυθµική αναρχία, που
Τροίας επίλογος – µια εκλογή ποιηµάτων, νος, / και µ’ άρπαξε κι ας µην το ’θελα») , Ορά- δεν υπακούει σε κανέναν κανόνα, αλλά δηµιουρ-
εισαγωγή - επιµέλεια: Μίλτος Φραγκόπουλος, τιος, Προπέρτιος, Μαρτιάλης, ... Με χρήσιµη γεί τους δικούς του. Τα θέµατά του; ∆υνητικά, τα
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 210 σελ. εισαγωγή για κάθε ποιητή, και επεξηγηµατικές πάντα – µε κορυφαίο χαρακτηριστικό, τη διαρ-
σηµειώσεις. Π.Ι. κή πρόσκληση στον αναγνώστη να συµµετάσχει
«Εκεί / που άνθισε στην κατανόηση του έργου του, δηµιουργώντας
κάποτε η ανώφελη το αυτόνοµο δικό του: «Όποιος κι αν είσαι, βάζω
παλικαριά / αφήσα- Ματσούο Μπασό, τώρα το χέρι µου πάνω σου, να είσαι συ το ποί-
µε στη θεά λουρίδες Ο στενός δρόµος προς τα βάθη του Βορρά, ηµά µου». Η µετάφραση, στιβαρή και ρωµαλέα,
απ’ τη µνήµη µας». µετάφραση - σχόλια: Μαρία Αρώνη είναι µια άλλη εποποιία. Η.Κ.
Ο επιµελητής ανθο- και Κυόκο Σιµπαγιάµα,
λογεί από την από εισαγωγή: Μαρία Αρώνη, Άγρα, 194 σελ.
καιρού εξαντληµένη Γιώργος Ζεβελάκης (επιµ.),
συγκεντρωτική έκ- «Αλίµονο – / κάτω Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ανθολογεί.
δοση των ποιηµά- απ’ το κράνος / ένα Ένα πανόραµα της νεωτερικής µας ποίησης &
των του συγγραφέα τριζόνι». Επιστέγα- ένα ηχητικό ντοκουµέντο,
(1923-1998) –γνω- σµα της συγγραφι- Μεταίχµιο, 330 σελ.
στότερου ως πεζο- κής δραστηριότητας
γράφου και δοκιµιογράφου– και σηµαντικού, πο- του µεγάλου Ιάπωνα Το καλοκαίρι του
λυσχιδούς πνευµατικού ανθρώπου. «Γνώρισα τον (1644-1694) –και 1988, ο Μανό-
τόπο µου, τίποτ» άλλο, τον τόπο µου, / κρατώ- σηµαντικού, ανεξαρ- λης Αναγνωστάκης
ντας τον σαν παιδική ανάσα». Η αξιανάγνωστη τήτως χρόνου και έφτιαξε µια δική του
εισαγωγή του βιβλίου λειτουργεί και ως ευπρόσ- τόπου– ποιητή που ποιητική ανθολογία.
δεκτη, σχεδόν συναρπαστική, γνωριµία µε τον ανανέωσε το χάι- Επέλεξε ποιήµατα
άνθρωπο και το έργο. «Ιδού αυτός που µας ξα- κου, το κείµενο αυτό από το έργο 22 ποι-
ναγνωρίζει / τον κόσµο σαν εικόνες, σαν φυγή». (πεζό µε ταξιδιωτι- ητών του νεοελλη-
Ποιήµατα στοχαστικά, που συνδιαλέγονται µε κές εντυπώσεις, και διάσπαρτα σχετικά ποιή- νικού µοντερνισµού,
την ιστορική στιγµή, και άλλα, µ’ έναν ζυγισµένο µατα) υπάρχει επιτέλους και στην γλώσσα µας. για να µεταδοθούν
λυρισµό. «Γυάλιζε η βροχή / γεµάτη µικρά λου- «Από σήµερα – / σβήνουν οι λέξεις / δροσιά στο σε 20 εκποµπές του
λούδια / πάνω σ’ αόρατα τζάµια / και είπες / καπέλο µου». Η εισαγωγή είναι διαφωτιστική και Ραδιοφωνικού Σταθ-
ποιος ξέρει πότε / ξανάδα τούτο το λιβάδι». Π.Ι. διαβάζεται µε µεγάλο ενδιαφέρον, όχι µόνο για µού Ηρακλείου της
το εν λόγω έργο και τον συγγραφέα του, όσο και κρατικής ραδιοτηλεόρασης. Ο χαλκέντερος µε-
για την λογοτεχνία χαϊκάι, γενικότερα. «Ήταν λετητής της ελληνικής ποίησης και της λογοτε-
Ανδρέας Ν. Μιχαλόπουλος - σαν να έβλεπα την ψυχή των αρχαίων. Αυτή εί- χνίας, Γιώργος Ζεβελάκης, συγκέντρωσε όλες τις
Χαρίλαος Ν. Μιχαλόπουλος ναι η αξία του ταξιδιού, η χαρά τού να είµαι ζω- ηχογραφήσεις και, µε τη βοήθεια του φιλόλογου
(επιλογή - µετάφραση - σχόλια), ντανός. Ξέχασα τις δοκιµασίες του ταξιδιού και Θανάση Γαλανάκη, τύπωσε την ανθολογία ενός
Ανθολογία λατινικής ερωτικής τα µάτια µου βούρκωσαν». Π.Ι. ποιητή ο οποίος, την εποχή εκείνη, είχε πάψει
ποίησης, Κέδρος, 239 σελ. να γράφει – πλην κάποιων ποιητικών αφορισµών
και ορισµένων σύντοµων σηµειωµάτων στον
Για όσους/ες δεν Walt Whitman, Φύλλα χλόης. Τύπο, υπαινικτικά κριτικών κυρίως σε πολιτικές
γνωρίζουµε λατι- Ανθολογία, µετάφραση: Κατερίνα και συµπεριφορές του χώρου του, της ανανεωτικής
νικά αλλά αγαπά- Ελένη Ηλιοπούλου, Κέδρος, 350 σελ. Αριστεράς, παρά της ποίησης. Η ανθολογία του
µε την ποίηση, µια αυτή είναι ένα νεύµα στους ποιητές τη λυρική
τέτοια ανθολογία, Πρόκειται για µο- πλευρλα των οποίων συµµεριζόταν, αγαπούσε
ευσύνοπτη αλλά ναδικό κεφάλαιο, και ίσως ζήλευε. Από τον Τάκη Παπατσώνη
αντιπροσωπευτική, µπορεί κανείς να στον Γεωργιο Βαφόπουλο κι από τον Γιώργο
είναι πραγµατικό πει ότι είναι το ανά- Σαραντάρη ώς τον Άρη ∆ικταίο, σε αυτή τη αν-
δώρο. Ειδικά όταν λογο στην ποίηση θολογία συνοψίζεται ένα µεγάλο κοµµάτι της νε-
ανοίγει µε τον πιο του Χέρµαν Μέλβιλ, οελληνικής ποιητικής ιστορίας. Η.Κ.
«σύγχρονο» εκ των συγγραφέα του Μό-
λατίνων ποιητών, µπι Ντικ. Από το
τον Κάτουλλο: «Κα- 1855, όταν το βιβλίο
ταραµένα του Άδη σκοτάδια, / που αχόρταγα του Φύλλα χλόης,
καταπίνετε κάθε οµορφιά! / Τόσο όµορφος ήταν µια δειλή συλλογή
ο σπουργίτης που µου αρπάξατε. / Τι συµφορά! µερικών δεκάδων
Σπουργίτη καηµενούλη, / για σένα τα µατάκια σελίδων, χαιρετίστη-
της κοπέλας µου / κοκκίνισαν πρησµένα από το κε ως το «ξεκίνηµα µιας σπουδαίας σταδιοδρο-
κλάµα». Μα κι «όλοι οι άλλοι» είναι εδώ: Βιργίλι- µίας», έως το τέλος της ζωής του, ένας εκ των
ος, Οβίδιος («Τον δεύτερο µήνα του γάµου µας / πρώτων αµερικανών ποιητών που χρησιµοποί-
για ελάφια έστηνα δίχτυα, / όταν η χρυσαφένια ησε ελεύθερο στίχος και, σίγουρα, ένας που δι-
Αυγή έδιωξε τις σκιές πρωί πρωί, / και µ’ είδε απ’ καίως χαρακτηρίστηκε αιρετικός, υπηρέτησε τη

the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019] 95

 Συζητώντας για μια νέα
BREVIS βιογραφία του Κάλβου
IN LONGO
Γιώργος Ανδρειωµένος,
Βιογραφικά στον Ανδρέα
Κάλβο (µε αφορµή τα 150
χρόνια από τον θάνατό του),
Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2019, 142
v σελ.  και επαναστατικές. Τι άλλο µπορεί να γίνει και προς ποια ακριβώς κατεύθυνση;
Π
αρά τις όχι λίγες
προσπάθειες που
έχουν καταβληθεί
και κατατεθεί µέχρι
σήµερα, το αίτηµα
για την εκπόνηση µιας βιογραφί-
ας του Ανδρέα Κάλβου παραµένει
ένα ανοιχτό ζητούµενο – και γύρω
ακριβώς από αυτό το ζητούµενο
έρχεται να συζητήσει το καινούρ-
γιο βιβλίο του Γιώργου Ανδρειω-
µένου, ο οποίος ασχολείται µε τον
ποιητή από τα νεανικά του χρόνια.
Ο µελετητής ξεκινάει από τις θεω-
ρητικές προϋποθέσεις της λογοτε-
χνικής βιογραφίας, εξετάζοντας τις
σχέσεις της µε το πεδίο της λογο-
τεχνίας και της κριτικής, συνεχίζει
µε µια καταγραφή των φιλολογι-
κών και µυθιστορηµατικών βιογρα-
φιών του Κάλβου και καταλήγει
µε µιαν ενότητα για το τι ακριβώς
πρέπει να δοκιµάσει ένα καινούρ-
γιο βιογραφικό εγχείρηµα. Ανα-
γκαία συµπληρώµατα µιας τέτοιας
εργασίας είναι, βέβαια, αυτά µε τα
οποία κλείνει το βιβλίο του ο Αν-
δρειωµένος: ένα λεπτοµερές πλην
σύντοµο και πυκνό χρονολόγιο του
ποιητή µαζί µε µια επιλεκτική βι-
βλιογραφία.  τικούς τόπους: από το Λιβόρνο, τη
ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΙ
ΣΤΗ ΖΏΗ ΤΟΎ
Θέλω προκαταρκτικά να πω, όπως
το λέει κι ο Ανδρειωµένος, ότι ο Κάλ-
βος έχει µέχρι τώρα βιογραφηθεί όχι
µόνο µέσω των προσεγγίσεων που ξε-
διπλώνουν ιστορικά ή µυθοπλαστικά
την πολυκύµαντη ζωή του, αλλά και
µέσα από τις µελέτες για τις πολλα-
πλές λογοτεχνικές, επαγγελµατικές
και πολιτικές του δραστηριότητες:
θεατρικές, ποιητικές, µεταφραστι-
κές, διδακτικές και επαναστατικές.
Γιατί αλλιώς είναι οι περιστάσεις και
οι φάσεις του βίου του όταν γράφει
θέατρο, αλλιώς όταν στιχουργεί, αλ-
λιώς όταν µεταφράζει θρησκευτικά
κείµενα ή διδάσκει ξένες γλώσσες
και φιλοσοφία και αλλιώς όταν συ-
στρατεύεται µε τις ριζοσπαστικές
πολιτικές κινήσεις του καιρού του.
96 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]
Από τον Bάγγελη Χάτζηβάσιλειού
Ο Κάλβος έχει µέχρι τώρα βιογραφηθεί όχι µόνο µέσω των προσεγγίσεων που ξεδιπλώνουν ιστορικά ή
µυθοπλαστικά την πολυκύµαντη ζωή του, αλλά και µέσα από τις µελέτες για τις πολλαπλές λογοτεχνικές,
επαγγελµατικές και πολιτικές  του δραστηριότητες: θεατρικές, ποιητικές, µεταφραστικές, διδακτικές
Ανδρέας Κάλβος: προσωπογραφία κατ’ εικασία. Χαρακτικό του Παναγιώτη
Γράββαλου, 49,0x32,3 εκ.
Και οι διαφορετικές περιστάσεις και
δράσεις µάς οδηγούν σε διαφορε-
Φλωρεντία, τη Ζυρίχη, το Παρίσι,
τη Γενεύη, το Λονδίνο, το Ναύπλιο
και την Κέρκυρα µέχρι το Λάουθ της
Βορειοανατολικής Αγγλίας, όπου και
θα αφήσει ο Κάλβος την τελευταία
του πνοή. Και χωρίς τις αµιγώς βι-
ογραφικές προσεγγίσεις, λοιπόν, η
έρευνα έχει ήδη συνεισφέρει πληθώ-
ρα βιογραφικών ψηφίων, τα οποία
έστω και σε µια λοξή ή αποσπασµα-
τική γραµµή σωρεύουν και συντονί-
ζουν, αν συνεξεταστούν, ένα κάθε
άλλο παρά ευκαταφρόνητο υλικό,
όπου η γεωγραφία συναντιέται µε τη
λογοτεχνία, την επαγγελµατική απα-
σχόληση και την πολιτική.     ντας διάλογο µε την κοινωνιολογία,
Από τις ιστορικές και µυθοπλα-
στικές βιογραφίες που καταγράφει ο
Ανδρειωµένος (όλες µετά το 1940),
προσωπικά θα µείνω στις πιο ευδι-
άκριτες περιπτώσεις, προσυπογρά-
φοντας τα επιχειρήµατά του για τη
σηµασία τους. Και οι περιπτώσεις
αυτές είναι ο Γεώργιος Θ. Ζώρας, ο
Κ. Πορφύρης και ο Λεύκιος Ζαφειρί-
ου: ο Ζώρας για τη σφαιρικότητα και
την τεκµηρίωση της σύνθεσής του, ο
Πορφύρης για την πρώιµη ανακάλυ-
ψη των δεσµών του Κάλβου µε τους
Καρµπονάρους και ο Ζαφειρίου  για
τη διασύνδεση της εργοβιογραφίας
του µε κρίσιµα κοινωνικοπολιτικά
δεδοµένα της εποχής του.     του, η αλήθεια της ζωής είναι οι όροι
ΤΙ ΝΑ ΑΚΟΛΟΎΘΗΣΕΙ;
Με βάση αυτή τη διαδροµή, και
συνυπολογιζοµένου του γεγονότος
ότι η βιογραφία ως είδος τείνει να
αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια σε
ένα ευρύ εποπτικό φάσµα, ανοίγο-
την ψυχανάλυση, αλλά και µε την
ιστοριογραφία ή µε τον κλάδο των
πολιτισµικών σπουδών, και βά-
ζοντας στο παιχνίδι παράγοντες
όπως η µυθιστορηµατική φαντασία
ή η αυτοβιογράφηση του βιογρά-
φου (βλ. τις ευσύνοπτες παρατη-
ρήσεις του Ανδρειωµένου στην
πρώτη και την τρίτη ενότητα του
βιβλίου), τι ακριβώς είναι ευκταίο
να ακολουθήσει, αν θεωρήσουµε
ότι µπορεί να µιλήσει κανείς εκ των
προτέρων; Εκείνο το οποίο οφεί-
λει να διερευνήσει σε µεγαλύτερο
βάθος µια νέα βιογραφία του Κάλ-
βου είναι το πώς αντιλαµβανόταν
ο ίδιος την ποιητική του τέχνη (τι
επιζητούσε από αυτήν και πώς τη
συσχέτιζε µε τις άλλες καλλιτεχνι-
κές πλευρές του) ή το µε ποια λο-
γοτεχνικά, πολιτικά και κοινωνικά
κυκλώµατα τον έφερναν σε επαφή
τα πρόσωπα που µπήκαν µε τον
έναν ή τον άλλο τρόπο στον κύκλο
του.  
Το ερώτηµα, πάντως, στο οποίο
απαιτείται πρωτίστως να απαντή-
σει µια νέα βιογραφία είναι το προς
τα πού θα επιτρέψει να γείρει η ζυ-
γαριά: προς τον Κάλβο ποιητή και
δραµατουργό ή προς τον λόγιο µε τα
ποικίλα διανοητικά ενδιαφέροντα; Η
απόκριση, νοµίζω, σε ένα ανάλογο
ερώτηµα δεν χρειάζεται να είναι δια-
ζευκτική και επιµεριστική, αλλά συν-
θετική, όπως πλαγίως (σε µη βιογρα-
φικά συµφραζόµενα) το υποδεικνύει
η Αγγέλα Γιώτη στο βιβλίο της Ο
Κάλβος στα ίχνη του «Λογγίνου». Ένας
άνθρωπος των γραµµάτων στην Ευρώ-
πη του 18ου αιώνα (Αντίποδες, 2019).
∆ιά µέσου των ελλειπτικών και ασυ-
νεχών διαδροµών που διέγραψε ο
ποιητής κατά τη διάρκεια του βίου
της διαπλοκής της τέχνης του µε τον
καθηµερινό του βίο. Ο Κάλβος δεν
έγραψε συνέχεια των Ωδών, επέµεινε
στο ρόλο του ως παιδαγωγού, περι-
πλανήθηκε επί µεγάλο διάστηµα ανά
την Ευρώπη και κατέληξε ένας αφα-
νής αυτοεξόριστος, εντάσσοντας τον
ετερογενή και κατακερµατισµένο κό-
σµο του σε ένα έκκεντρο όλον. Προς
τα εκεί, νοµίζω, δείχνουν τόσο οι
στοχαστικά διατυπωµένες παρατη-
ρήσεις του Ανδρειωµένου όσο και τα
προσεκτικά συγκεντρωµένα στοιχεία
της έρευνάς του. zx
Φωτο-γραφία Fin de partie
Γραφή με αφορμή μια εικόνα
Παρίσι, Γαλλία, 1985
Φωτογραφία-Κείμενο: Κώνστάντινοσ Πιττάσ

Τ
ο να παρατηρείς τους
άλλους, ή το να τους
φωτογραφίζεις, σε κά-
νει λιγάκι σκηνοθέτη
της ζωής τους. Περνάς
και βλέπεις φευγαλέα µια εικόνα, και
µια ιστορία πίσω από αυτήν: δύο νέα
παιδιά έχουν ένα πρόβληµα, ίσως να
χωρίζουν, ποιος να ξέρει… Και αυτό-
µατα το µυαλό σου πάει πιο πίσω: τι
πρόλαβαν να ζήσουν µαζί αυτοί οι δύο;
και πιο πέρα: πώς συναντήθηκαν, πώς
έσµιξαν;
Εχεις µπει στα βαθιά τώρα. Γιατί η
συνάντηση δύο υπάρξεων είναι µεγά-
λο µυστήριο για σένα. Αυτό που φέρ-
νει κοντά δύο πλάσµατα, αυτό που τα
ενώνει, που µπορεί να είναι η αγάπη
αλλά και η ανάγκη, δεν το εξηγεί η φω-
τογραφία, είναι κάτι άπιαστο. Η συνά-
ντηση που βγάζει τους ανθρώπους από
τη µοναξιά τους, και κάποια στιγµή,
όταν τελειώσει, τους παραδίδει πίσω
σε αυτήν για να πορευτούν και πάλι
µόνοι, ίσως και πιο µόνοι από πριν,
είναι το µεγαλύτερο απ' όλα τα µυστή-
ρια, είναι καθαρή µαγεία!
Πέρασα πρόσφατα από το σηµείο
αυτής της φωτογραφίας, το τρίτο
υπόγειο στις Halles, στο Παρίσι.
Όλα έχουν αλλάξει, µόνο τα σκαλιά
της εικόνας έµειναν τα ίδια. Ανα-
λογιζόµουν τον χρόνο που πέρασε
από τότε, πού είναι πιθανό να βρί-
σκονται σήµερα αυτοί οι δύο, αν θα
θυµούνται ότι κάποτε υπήρξαν µαζί.
Η µνήµη δεν βοηθάει πολλές φορές,
µπορεί να ξεχάσεις τα πάντα, ακόµη
και τη θέρµη του άλλου σώµατος. zx
 ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ
Τα χριστούγεννα είναι μια πολύ
μοναχική εποχή. Αντρας, μόνος, 71
χρόνων, καθηλωμένος σε καροτσά-
κι, ζητεί γυναικεία συντροφιά για
τις μέρες των εορτών, 22 Δεκεμ-
βρίου έως και 8 Ιανουαρίου. Κυρία
της ηλικίας του, ή λίγο νεότερη, με
ενδιαφέροντα τη λογοτεχνία, τον
κινηματογράφο και την κλασική
μουσική. Παρέχονται φιλοξενία σε
δικό της δωμάτιο και το απαραίτητο
γιορτινό περιβάλλον με γλυκά, καλά
κρασιά και πολλά φώτα. Στείλτε μή-
νυμα, αφήνοντας και ένα τηλέφω-
νο: evan.gerouk48@yahoo.gr.

Los Angeles man, 75, is ready to share

life. What possibilities could your let-
ter begin? NYR Box 68250.

Asian Beauty in her accomplished 30s,

intelligent, warm, and pleasingly upbeat
seeks gentleman 30s–50 for love, mar-
riage, and beautiful future together. Be-
cause life is always better and more fun
as a sweetly loving couple. Reply with
bio/photo in confidence: phoebe@sei-
club.com.

ΑΓΓΕΛΙΕΣ
Στείλε και εσύ την αγγελία σου
στα Προσωπικά του Books’ Journal
(info@booksjournal.gr,
με την ένδειξη: για τις αγγελίες).
Επικοινωνία και συντροφιά,
σχέσεις και έρωτας… Μείνε σε
σύνδεση με ένα κοινό υψηλών
ενδιαφερόντων και μοναδικών
ποιοτήτων. Είναι δωρεάν.
ΠΩΛΗΣΕΙΣ
Πουλάω και χαρίζω: Α. Ελληνική λο-
γοτεχνία κ.λπ. Εκατοντάδες βιβλία.
Τερζάκης, Θεοτοκάς, Γ. Π. Σαββίδης,
Θέμελης, Μανιώτης και πολλοί πολ-
λοί ακόμα έλληνες συγγραφείς. Πε-
ρισσότερα: τηλ. 6944 533 233, μέιλ
d.fyssas@gmail.com, φέισμπουκ /
μέσιντζερ Δημήτρης Φύσσας.
Πουλάω και χαρίζω: Β’ Ξένη λογοτε-
χνία κ.λπ. Εκατοντάδες βιβλία. Μαρ-
κήσιος Ντε Σαντ αλλά και Βικτόρια
Χίσλοπ, Γουόρις Ντίρι αλλά και Ντι-
ντερό... Περισσότερα: τηλ. 6944 533
233, μέιλ d.fyssas@gmail.com, φέι-
σμπουκ / μέσιντζερ Δημήτρης Φύσ-
σας.
Πουλάω και χαρίζω: Γ’ Βιβλία πολιτικής
- ιστορίας. Σημίτης αλλά και Γιάννης
Λούλης. Θέσεις για τα σαραντάχρονα
του Κομμουνιστικού Κόμματος στην
Ελλάδα αλλά και Διατί έγινε η Επανά-
στασις της 21 Απριλίου 1967. Το πι-
στεύω μας του Παπαδόπουλου και Οι
δίκες της χούντας είναι πλήρεις σειρές.
Περισσότερα: τηλ. 6944 533 233, μέιλ
d.fyssas@gmail.com, φέισμπουκ / μέσι-
ντζερ Δημήτρης Φύσσας.
Πουλάω και χαρίζω: Δ. Δίσκοι βινυλί-
ου. Από Ακη Πάνου μέχρι Deep Pur-
ple. Περισσότερα: τηλ. 6944 533 233,
μέιλ d.fyssas@gmail.com, φέισμπουκ
/ μέσιντζερ Δημήτρης Φύσσας.
ΜΑΘΗΜΑΤΑ
Μαθήματα ρωσικής γλώσσας. Ατο-
μικά ή ομαδικά μαθήματα κατ’ οίκον.
Ατομική ή ομαδική προετοιμασία
για όλα τα πτυχία (Α1-C1) στο νέο
σπουδαστήριο ρωσικής γλώσσας
AKADEMIA, Ακαδημίας 57 Αθήνα. Ει-
δικές γνώσεις στη λογοτεχνία και την
πολιτική ιστορία. Γκαλίνα Γκοντσάρ,
φιλόλογος-γλωσσολόγος. Τηλέφωνο
επικοινωνίας: 6944574510
Μπόρχες, Κορτάσαρ, Λόρκα, Θερνού-
δα. Θέλετε να μάθετε ισπανικά, αλλά
και την ισπανόφωνη λογοτεχνία; Εκπαι-
δευτικός αναλαμβάνει την εκμάθηση
της γλώσσας σε παιδιά και ενήλικες,
με τη χρήση λογοτεχνικών και άλλων
κειμένων, καθώς και οπτικοακουστικού
υλικού. Δυνατότητα για μαθήματα και
μέσω skype. Τηλ.: 6973912395
Δάσκαλος με εμπειρία στην παράλ-
ληλη στήριξη και στην οργάνωση δη-
μιουργικών δραστηριοτήτων αναλαμ-
βάνει μελέτη ή συμπληρωματικά μα-
θήματα σε μαθητές δημοτικού, τιμή
συζητήσιμη. Τηλ.: 6973912395
Ισπανικά με τον Ιγνάθιο. Δάσκαλος
απο Ισπανία (Βαρκελώνη) προσφέρει
ιδιαίτερα μαθήματα ισπανικών με
τρόπο δυναμικό και δημιουργικό για
όλα τα επίπεδα. Μέσα διδασκαλίας/
εκμάθησης: κείμενα, ήχος, βίντεο,
συνομιλία κ.λπ. Δυνατότητα και για
ομαδικά μαθήματα. Μιλάω ελληνικά.
Τηλ. 6983650442, Μail: nachoqf@
gmail.com
ΔΙΑΦΟΡΑ
Ζητώ να αγοράσω το βιβλίο Απάν-
θισμα διηγημάτων Αλεξάνδρου Πα-
παδιαμάντη, εκδόσεις Δόμος, Αθή-
να 2006.Τηλέφωνο επικοινωνίας
6972812764

98 the books’ journal #104 [Δεκέμβριος 2019]