ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η Σ

Η «ΣΥΝΤΟΜΗ»
ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΑΥ '60
ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ,
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
ΑΛΚΗΣ ΡΗΓΟΣ ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟ

tf *
>
" %

* %
ν * ™

' * i V
 Σ Ε Ρ Α Φ Ε Ι Μ I. Σ Ε Φ Ε Ρ Ι Α Δ Η Σ

Συλλογικές δράσβ?, κτηματικές πρακτικές: η «σύντομη»

δεκαετία του '60 ω ? «συγκρονοίακός κύκλος»

Το κείμενο που, ακολουθεί περί κοινωνικών συγκρούσεων και της προβλη-

ματικής του «συγκρουσιακού κύκλου» κατά τη «σύντομη» δεκαετία, αντλεί
έννοιες και θεωρητικό προβληματισμό από ένα ειδικό υποσύνολο στον κορ-
μό της σύγχρονης πολιτικής κοινωνιολογίας -συγκεκριμένα, τη θεωρία της
συγχρουσιαχής πολιτικής και των κοινωνικών κινημάτων- προκειμένου να α-
ναδείξει, να «προβληματοποιήσει» και να «αναγνώσει» - θ α ήλπιζε κανείς
με τρόπο πρωτότυπο και ερευνητικά επωφελή- όψεις αυτής της κρίσιμης
περιόδου της ελληνικής ιστορίας.
Η δεκαετία του '60 αποτελεί περίοδο πυκνών εξελίξεων και ανακατα-
τάξεων σε πλειάδα τομέων της δημόσιας ζωής. Είναι συνεπώς αυτονόητο
ότι στους στόχους του κειμένου (όπως και του ανά χείρας τόμου στο σύ-
νολο του) προνομιακή θέση κατέχει η ιδιογραφική ανάδειξη όψεων της
συναφούς πραγματολογίας, τις οποίες είτε αγνοούμε είτε γνωρίζουμε λίγο
ή/και στρεβλά. Όμως σε καμία περίπτωση οι προθέσεις του δεν εξαντλού-
νται εκεί. Μείζων επιδίωξη αποτελεί η ανάδειξη και η αξιοποίηση της θεω-
ρητικής σημασίας της ελληνικής εμπειρίας. Προσεγγίζοντας με τον τρόπο
αυτό τη «σύντομη» δεκαετία - ω ς θεωρητική μήτρα-, το κείμενο θέτει δύο ει-
δών -συμπληρωματικά- ερωτήματα. Αφενός:

• Τι κομίζει η θεωρία στη μελέτη της Ελλάδας· πώς και πόσο καλά φω-
τίζει την ελληνική ιδιογραφία;

Όμως και αντίστροφα:

• Τι κομίζει η μελέτη της Ελλάδας στη θεωρία - πώς η μελέτη της ελληνι-
κής περίπτωσης επιβεβαιώνει, ενδεχομένως ανασκευάζει, εντέλει πώς
εμπλουτίζει τη θεωρία;
Ποιο είναι όμως το βασικό γνωστικό στίγμα της συγκρουσιακής πολιτικής;
5» ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

Η θεωρία

Θεωρητικός κλάδος σε φάση δύναμης ανάπτυξης, η συγκρουσιακή πολιτι-

κή αποσκοπεί στη διερεύνηση φαινομένων που αναφύονται στο χώρο της
κατά τεκμήριον ανεπίσημης πολιτικής, πολιτικής που διεξάγεται εκτός ή πέ-
ραν των επίσημων διαύλων του πολιτικού συστήματος (αν και σε στενή αλ-
ληλεπίδραση μαζί τους), με στόχο το θεσμικό μετασχηματισμό.1 Οι έννοιες,
οι επεξηγηματικές γενικεύσεις και οι θεωρητικές προτάσεις που οι μελετη-
τές της συγκρουσιακής πολιτικής διατυπώνουν προσπαθούν να φωτίσουν
τους μηχανισμούς διά μέσου των οποίων αναδύονται διεκδικητικά υποκεί-
μενα, ικανά να συγκροτούν οργανώσεις, να αρθρώνουν συνεκτικό πολιτικό
λόγο και να πλοηγούν με στρατηγική ορθολογικότητα στη μεταβαλλόμενη
πολιτικοθεσμική συγκυρία με στόχο -ακριβώς- να διεκδικήσουν: Να αντι-
παρατεθούν με αντιπάλους υπέρτερων υλικών και θεσμικών πόρων, για να
προωθήσουν συμφέροντα, ιδεολογικές αρχές ή πολιτισμικές ταυτότητες.
Στη συμβατική πολιτική επιστήμη (που εστιάζεται σε θεσμούς και δια-
δικασίες διακυβέρνησης), οι κοινωνικές συγκρούσεις συνιστούν κατά κα-
νόνα εξωγενή και συγκυριακό παράγοντα: διαταραχές. Το ερώτημα που
διέπει τη διερεύνηση τους οσάκις εκδηλώνονται είναι: Γιατί συγκρούσεις, Για-
τί αυτό το έκτακτο και, σε τελική ανάλυση, παθολογικό φαινόμενο; Η συ-
γκρουσιακή πολιτική αντιστρέφει αυτή την προσέγγιση με τρόπο πλήρη και
ριζικό: Στο βαθμό που -και για όσο διάστημα- στις ανθρώπινες κοινωνίες
υφίσταται κυριαρχία, οι συγκρούσεις όχι μόνο παρείσακτη παθολογία δεν
συνιστούν, αλλά - τ ο ακριβώς αντίθετο- αποτελούν εγγενή και συστατική
συνιστώσα του πολιτικού φαινομένου. Έπεται ότι, αφού οι συγκρούσεις εί-
ναι αναμενόμενες, το κρίσιμο ερευνητικό ενδιαφέρον μετατοπίζεται από το
γιατί στο πώς -πότε, με ποιο τρόπο και με ποιες προϋποθέσεις- σύγκρουση;
Πρόκειται για γνωστική μετάθεση με σημαντικότατες επιστημολογικές
συνέπειες και προεκτάσεις, που -ίσως με μια δόση υπερβολής- παραλληλί-
ζω με την επίδραση που άσκησαν στη μελέτη του φυσικού κόσμου τα πο-

1. Στο πλαίσιο αυτό εξετάζονται, μεταξύ άλλων, το ζήτημα της γένεσης και ιστορικής ιδιαι-
τερότητας των κοινωνικών κινημάτων η επίδραση που ασκούν στις συλλογικές δράσεις οι
κοινωνικές και πολιτικές δομές, η κουλτούρα και οι οργανώσεις· καθώς και η υφή της τρέ-
χουσας συγκυρίας (συλλογικές δράσεις στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης). Μια αποτύπωση
των βασικών θεωρητικών τεκταινόμενων στο εσωτερικό του κλάδου επιχείρησα πρόσφατα
στο Σεφεριάδης (2006). Εξαιρετικά εναργής είναι η τελευταία απόπειρα θεωρητικής κατα-
γραφής και σύνθεσης α π ό τους συνιδρυτές του πεδίου Charles Tilly και Sidney Tarrow (2007).
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 59

ρίσματα της σύγχρονης μηχανικής: Είναι γνωστό πως μετά τον Γαλιλαίο
(και ακόμη περισσότερο τον Νεύτωνα) επεξήγηση δεν απαιτεί η κίνηση αλ-
λά η στάση. Με ανάλογο τρόπο (αναδεικνύοντας την «κανονική» φύση των
κοινωνικών αντιπαραθέσεων), η συγκρουσιακή πολιτική έστρεψε την προ-
σοχή μας στις έλλογες -εργαλειακές-επιτελεστικές όσο και βιωματικές- ό-
ψεις του διεκδικητικού σύμπαντος, θέτοντας παράλληλα τις βάσεις για ένα
νέο, προωθητικό «ερευνητικό πρόγραμμα». 2

ΣΥΓΚΡΟΥΣΙΑΚΟΣ Κ Υ Κ Λ Ο Σ

Στο εσωτερικό αυτού του γενικού θεωρητικού πεδίου ιδιαίτερη θέση κα-
ταλαμβάνει η έννοια του «συγκρουσιακού κύκλου» (Zolberg 1972, Traugott
1995, Tarrow 1998, κεφ. 9), συγκυρίες επίτασης και διάχυσης κοινωνικοπο-
λιτικών διεκδικήσεων σε ολόκληρο το σώμα της κοινωνίας όταν -όπως
γλαφυρά έγραψε ο Aristide Zolberg (1972)- «όλα φαίνονται δυνατά» και ο
διαχωρισμός μεταξύ εργαλειακών και υπερβατικών δράσεων (στο βαθμό
που υφίσταται σε κανονικές συνθήκες) διαρρηγνύεται. Πρόκειται για πε-
ριόδους αβεβαιότητας και έντονων όσο και πολλαπλών ανακατατάξεων:
στιγμές προσδοκίας, ελπίδας, αλλά και φόβου - όπου η πολιτική, διαστελ-
λόμενη, εισβάλλει δραματικά στη ζωή των ανθρώπων και, όχι σπάνια, τη
μετασχηματίζει (σ. 183). Στα βασικά γνωρίσματα των «συγκρουσιακών κύ-
κλων» περιλαμβάνονται ακόμη:

• η εμφάνιση νέων διεκδικητικών οργανώσεων ή η συγκρουσιακή διεκ-

δίκηση/ιδιοποίηση παλαιών·
• η ενίσχυση και επέκταση υφιστάμενων ή η ανάδυση νέων διεκδικητι-
κών συμβόλων και αξιακών πλαισιώσεων
• η τροποποίηση και, κάποτε, η ανανέωση διεκδικητικών ρεπερτορίων
και μορφών συλλογικής δράσης· και -βέβαια-
• η συγκρουσιακή διάχυση: γρήγορη μετάδοση δΐ£κδικητικών δράσεων
από παραδοσιακά ενεργούς και δραστήριους σε λιγότερο ευεπίφορους
κλάδους.

2. Για την «κανονικοποίηση» των κοινωνικών συγκρούσεων, βλ. Piven/Cloward (1992). Για-
την έννοια των προωθητικών «ερευνητικών προγραμμάτων» [progressive research program-
mes] (που αντιδιαστέλλονται με τα «εκφυλιστικά» [degenerative]), βλ. Lakatos (1977).
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

Συνδιαλεγόμενος συστηματικά με αυτό το θεωρητικό σώμα στο υπό-

λοιπο μέρος του κειμένου, επιδιώκω τρία πράγματα:

- Πρώτον, τη συνοπτική διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους η θεω-

ρία του συγκρουσιακού κύκλου αναδεικνύει κρίσιμες -και ως ένα βαθ-
μό παραμελημένες- όψεις των διεκδικητικών δράσεων της σύντομης
δεκαετίας στους τομείς που μόλις επισημάνθηκαν: οργανώσεις, σύμβο-
λα, μορφές δράσης, διεκδικητική διάχυση·
- στη βάση αυτή, και έχοντας προβεί σε μια πρώτη χαρτογράφηση των
κρίσιμων πραγματολογικών διαστάσεων (και νέων ερευνητικών προ-
κλήσεων) του θέματος, επιχειρώ στη συνέχεια μια συνθετική αφήγη-
ση της συγκρουσιακότητας της περιόδου·
- προς το τέλος (χωρίς αυτό να αποτελεί ιδιαίτερη ενότητα του κειμέ-
νου), αναλογίζομαι επίσης αν είναι κάτι που η ελληνική εμπειρία κο-
μίζει στη θεωρία.

Η ανάλυση οργανώνεται κατά τομέα, αρχής γενομένης από το ζήτημα

της οργάνωσης.

Ερευνητικές διαστάσεις
Α) Ε Μ Φ Α Ν Ι Σ Η Ν Ε Ω Ν ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΙΑΚΗ ΙΔΙΟΠΟΙΗΣΗ Π Α Λ Α Ι Ω Ν

Η δεκαετία του '60 είναι εμβληματική βαθιών οργανωτικών ανακατατάξεων

στους χώρους που θα τροφοδοτήσουν τη διεκδικητική συγκρουσιακότητα.
Δεσπόζουν οι εξελίξεις στο συνδικαλισμό και στη νεολαία, όμως μαζί με
αυτές πρέπει να εξεταστεί και η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ διεκδι-
κητικών υποκειμένων και των κομμάτων που επιδίωξαν προνομιακή έκ-
φραση και εκπροσώπησή τους, την Ένωση Κέντρου (ΕΚ) και την Ενιαία Δη-
μοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ).
Οι εξελίξεις στο συνδικαλισμό χαρακτηρίζονται από επέκταση και επί-
ταση της αντιπολίτευσης, με άξονα τις δράσεις του Δημοκρατικού Συνδι-
καλιστικού Κινήματος (ενεργού ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1950)
και-κυρίως- των 115 Συνεργαζόμενων Εργατοϋπαλληλικών Οργανώσεων,
που αναπτύσσονται από το 1962 μέχρι και την ημέρα της δικτατορικής επι-
βολής (Χατζηβασιλείου 1987, Σεφεριάδης 1998, Κουκουλές 2000, Λιβιεράτος
2003). Το εγχείρημα των 115 είναι, από θεωρητική άποψη, ιδιαίτερα ενδια-
 59
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

φέρον κατά το ότι κινείται στην τομή μιας έμπρακτης πολιτικοποίησης (το
αίτημα του «εκδημοκρατισμού» συνέχει πολλές εκ πρώτης όψεως αποκλει-
στικά οικονομικές διεκδικήσεις) και της αντίστασης απέναντι στην κομμα-
τική χειραγώγηση. Αν και τα εμπειρικά κενά είναι, δυστυχώς, περισσότερα
από τα σημεία που ελέγχουμε, είναι ωστόσο σαφές πως η οργανωτική ευε-
λιξία και η διεκδικητική μαχητικότητα αποτελούν καθοριστικά στοιχεία της
συλλογικής ταυτότητας των 115. Όπως έγραψε ο βιωματικός και ακαταπό-
νητος Μίμης Λιβιεράτος (2003,17):

... καμιά σκληροπυρηνική διοίκηση, καμιά εσωκομματική πειθαρχία. Πολ-

λές φορές πολύβουες και θυελλώδεις συνελεύσεις. Αλλά [και] μια αποφα-
σιστικότητα στους αγώνες...

Στο χώρο της νεολαίας, με την ανάπτυξη της Δημοκρατικής Κίνησης

Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης (και στη συνέχεια -μετά από συγχώνευση με
τη Ν. ΕΔΑ- της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη - ΔΝΛ), οι διαστάσεις
αυτές είναι ακόμη πιο εντυπωσιακές. Για όσο διάστημα διαρκεί, η ανάπτυ-
ξη των Λαμπράκηδων αποτελεί πρωτότυπο υπόδειγμα υπέρβασης του ιε-
ραρχικού οργανωτικού προτύπου που ως τότε ακολουθεί η Ν. ΕΔΑ, προς
όφελος μιας ευέλικτης -αλλά σαφώς διαρθρωμένης- δομής δικτύου (εγχεί-
ρημα ιδιαίτερα δύσκολο, με χαρακτηριστικά και προϋποθέσεις σε μεγάλο
βαθμό αδιευκρίνιστες ακόμα και σήμερα - βλ., π.χ., Tarrow 1998,128-32). Οι
οργανώσεις βάσης δημιουργούνται πρωτοβουλιακά, συντονίζονται χαλα-
ρά και, παρότι διατηρούν δεσμούς με το κέντρο, μετασχηματίζουν τις γενι-
κές αρχές της οργάνωσης προσαρμόζοντάς τες στις τοπικές συνθήκες - κά-
τι που συχνά πυκνά τις φέρνει σε αντιπαράθεση με την «επίσημη κομματι-
κή γραμμή». Ό π ω ς σχολίασε η Κατερίνα Σαιν-Μαρτέν (1984,59) στην πρω-
τοπόρα μελέτη της:

... [ε]φαρμόζοντας μια πρωτότυπη οργανωτική δομή και ξεπερνώντας τα

αυστηρά πολιτικά πλαίσια λειτουργίας μιας οργάνωσης, η κίνηση αποκτά έ-
να εργαλείο πλούσιο σε δυνατότητες, σημασίες και πολυεδρικότητα. Οι λέ-
σχες αποτελούν σύμβολο της δραστηριότητάς της, αλλά και αντικείμενο αμ-
φισβήτησης...

Αναφερόμενος στην ίδια πραγματικότητα, ο πρώτος γραμματέας της

οργάνωσης Μίκης Θεοδωράκης αφηγήθηκε πρόσφατα (Μαλούχος 2004,515,
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

517, 518) τόσο για το μηχανισμό μέσω του οποίου προέκυπταν οι λέσχες ό-
σο και για τα πρακτικά πολιτικά προβλήματα που η δικτυακή λειτουργία
τους δημιουργούσε στην ιεραρχική δομή της ΕΔΑ:

Τα παιδιά έπιαναν ένα δωμάτιο, έγραφαν «Δημοκρατική Νεολαία Λαμπρά-

κη» και γινόντουσαν Λαμπράκηδες μόνοι τους. Αυτο-οργάνωση. Ξεπήδη-
σαν οργανώσεις σε απίθανα μέρη... Ήταν ένα τεράστιο κίνημα... με... ζω-
ντανή γλώσσα... ζωντανά συνθήματα... ζωντανές μεθόδους... [Όμως] δεν ή-
θελε το κόμμα να πάρει η νεολαία αυτή την έκταση και αυτή τη σημασία...

Στη βάση αυτών των παρατηρήσεων, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ό-

τι οι νέες οργανώσεις 3 υπήρξαν μαχητικές ακριβώς λόγω της περιορισμένης
-ή, ακριβέστερα, μη αυστηρά ιεραρχικής- θέσμισής τους· γεγονός που τους
επέτρεπε να είναι καλοί αγωγοί των διεκδικητικών διαθέσεων της βάσης.
Πρόκειται για άποψη ιδιαίτερα διαδεδομένη στην κινηματική βιβλιογρα-
φία (μεταξύ άλλων, και ως αντίστροφη επικύρωση του μικελικού «νόμου
της ολιγαρχίας» - βλ., π.χ., Rucht 1999, Voss/Sherman 2000), όμως ακριβή
συμπεράσματα δεν είναι δυνατόν να συναχθούν, αν στις οργανωτικές ό-
ψεις του φαινομένου δεν συνυπολογιστεί και η επίδραση του εκπεμπόμε-
νου πολιτικού λόγου (τόσο ως προγραμματικό περιεχόμενο όσο και ως εκ-
φορά/πλαισίωση) - ζήτημα στο οποίο θα επανέλθουμε αμέσως παρακάτω.
Η συγκρουσιακή αναζωπύρωση της «σύντομης» δεκαετίας δεν φαίνε-
ται όμως μόνο στις νέες οργανώσεις που αναδύθηκαν. Φαίνεται εξίσου
γλαφυρά και στον τρόπο με τον οποίο τα διεκδικητικά υποκείμενα διεκδί-
κησαν και επιχείρησαν να «ιδιοποιηθούν» τις παλαιότερες και πιο θεσμο-
θετημένες οργανώσεις που επικαλέστηκαν λαϊκά συμφέροντα. 4 Αναφέρο-
μαι πρωτίστως στην ΕΚ, όμως - υ π ό όρους- παρόμοια ισχύουν και για την

3. Στις νέες νεολαιίστικες οργανώσεις πρέπει ακόμη να συμπεριληφθούν η Ανανεωτική Ο-

μάδα Δημοκρατικής Αριστεράς (ΑΟΔΑ), η ομάδα γύρω α π ο το περιοδικό Αναγέννηση, η Κί-
νηση Αντιαποικιακής Αλληλεγγύης Φίλοι Νέων Χωρών και η Πανσπουδαστική Δημοκρατι-
κή Κίνηση «Σωτήρης Πέτρουλας» (Σαιν-Μαρτέν 1984,195-201), Νικολόπουλος (1994).
4. Νεότερες, σχεσιακές επεξεργασίες στην κινηματική βιβλιογραφία θεωρούν την «οργα-
νωτική ιδιοποίηση» [organizational appropriation] ως ιδιαίτερο αιτιώδη μηχανισμό με μεγάλη
βαρύτητα στην ερμηνεία και την επεξήγηση συγκρουσιακών επιτάσεων. Ό π ω ς έθεσαν το ζή-
τημα οι McAdam, Tarrow και Tilly (2001, 47), «[ε]ίναι η ικανότητα των διεκδικητών να ιδιο-
ποιούνται μέλη και άλλους οργανωτικούς πόρους ... - κ α ι όχι η οργάνωση καθ' εαυτήν- που
κάνουν την κινητοποίηση δυνατή».
 59
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

ΕΔΑ. Μελετητές, παρατηρητές και χρονογράφοι της σύντομης δεκαετίας

μπορεί να διαφωνούν για το περιεχόμενο και τη βαθύτερη πολιτική σημα-
σία των διεκδικητικών δράσεων, όμως είναι σαφές ότι οι βάσεις των ορ-
γανώσεων βρέθηκαν, κατά κανόνα, πολύ πέραν των επιδιώξεων των ηγε-
σιών.5
Στέφθηκε όμως από επιτυχία αυτή η απόπειρα συγκρουσιακής ιδιοποίη-
σης θεσμικών δομών; Το ερώτημα είναι δυσκολότερο απ' ό,τι εκ πρώτης ό-
ψεως φαίνεται. Σε πρώτο χρόνο (και ιδωμένα στατικά) τα πολιτικά χαρα-
κτηριστικά της ΕΚ και της ΕΔΑ παρέμειναν βέβαια αναλλοίωτα. Όμως η
διαπίστωση αυτή δεν περαιώνει τη συζήτηση. Αν οι δομές της ΕΚ και δευ-
τερευόντως της ΕΔΑ ήταν μόνο «ό,τι φαίνονταν» (οργανώσεις που είχαν
κατά βάση αποδεχτεί τους υφιστάμενους καθεστωτικούς διακανονισμούς),
τότε γιατί η προοπτική μιας νέας εκλογικής νίκης της ΕΚ θεωρούνταν τό-
σο «επικίνδυνη» για την «κοινωνική ομαλότητα» από τόσο μεγάλη μερίδα
της συντηρητικής κοινής γνώμης;6 Μήπως αυτό πράγματι αποτελεί ένδειξη
(ή υποψία) συγκρουσιακών ιδιοποιήσεων - έστω οργανωτικά ισχνών ή και

5. Για διαφορετικές εκτιμήσεις αναφορικά με τον πολιτικό χαρακτήρα των Ιουλιανών, βλ.
Χαραλάμπης (1985) και Βερναρδάκης/Μαυρής (1991). Για την ολοένα εντεινόμενη απόκλιση
διεκδικητικής δυναμικής και πολιτικής των ηγεσιών, βλ. επίσης Λιβιεράτος/Καραμπελιάς (1985)
και Νικολόπουλος (1994). Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Γεώργιος Π α π α ν δ ρ έ ο υ δεν επικύρωσε πο-
τέ την de facto σύμπλευση Κέντρου - Αριστεράς που παρατηρήθηκε σε επίπεδο βάσης κατά
τη διάρκεια των Ιουλιανών. Παρότι η διεκδικητική δυναμική της περιόδου τροφοδοτούνταν
- α ν δεν απέρρεε ευθέως- α π ό αυτή τη συνεργασία (ή ίσως ακριβώς εξαιτίας αυτού), ο Πα-
πανδρέου μερίμνησε ιδιαίτερα ώστε να αποτραπεί το ενδεχόμενο παγίωσης ενός -έστω de
facto- μετώπου συνεργασίας:«... Αποκλείω... παντελώς το ενδεχόμενον Λαϊκού Μετώπου. Αν
αι μάζαί επί κατωτέρου επιπέδου προσκαψως συνεννοούνται ψυχικώς διά να εκφράσουν την δια-
μαρτυρίαν των, η σύ^ιπτωσις αύτη δεν είναι αποτέλεσμα επαφών των ηγετικών κομματικών κλιμα-
κίων» (συνέντευξη στο Βήμα, 22 Ιουλίου 1965 - παρατίθεται α π ό την Τάκου 2005, έμφαση δική
μου). Και, μία μέρα αργότερα, σε συνέντευξη προς ανταποκριτές και απεσταλμένους του ξέ-
νου Τύπου: «Η ιστορία μου αποδεικνύει ότι υπήρξα ο σκληρότερος αντίπαλος του κομμουνι-
σμού... [Ε]γώ... εστάθην αντίπαλος των και συνέτριψα την στάσιν του κομμουνισμού... Η Δε-
ξιά της ΕΡΕ είχεν αναβιβάσει την ΕΔΑ εις το 24%. Εγώ, με τον ανένδοτον αγώνα, ως αντιπο-
λίτευσις, υποβίβασα την ΕΔΑ εις 12%» (στο Κορέσης 1966,483). Ό τ ι ο 2ος Ανένδοτος ήταν κυ-
ρίως υπόθεση της βάσης φαίνεται και από το ότι η συνοχή του μετώπου θα διατηρηθεί και με-
τά την υπερψήφιση της κυβέρνησης Στεφανόπουλου τον Σεπτέμβριο του 1965 (Παρασκευό-
πουλος 1988, 239). Για την αντικομμουνιστική πλειοδοσία του Γεωργίου Παπανδρέου το διά-
στημα αυτό (αλλά και κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο γενικότερα), βλ. Παπαδημητρίου (2006,
266-67).
6. Σε βαθμό, μάλιστα, π ο υ αργότερα να θεωρείται ότι «εχρειάσθη η 21η Απριλίου διά να
μην απωλεσθεί η νίκη του Γράμμου», όπως πειστικά επισήμανε η Δέσποινα Παπαδημητρίου
(1999).
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

αδιόρατων; 7 Και τι είναι αυτό που θα μπορούσε να προδικάσει τη δυναμι-

κή των οργανωτικών ισοζυγίων έτσι όπως αυτή διαμορφωνόταν στις πα-
ραμονές της δικτατορικής επιβολής; Πρόκειται για ερωτήματα που, παρό-
τι δεν μπορούν να απαντηθούν με βεβαιότητα, δημιουργούν ωστόσο όρους
για μια περισσότερο ενδελεχή διερεύνηση της οργανωτικής ιδιομορφίας (και
των αποτελεσμάτων) των διεκδικητικών δράσεων.
Παρεμφερούς χαρακτήρα προβληματισμοί εμφανίζονται και στο εξαι-
ρετικά ευρύ και κρίσιμο πεδίο του πολιτικού λόγου.

Β) Δ Ι Α Χ Ε Ι Ρ Ι Σ Η ΣΥΜΒΟΛΩΝ, Α Ξ Ι Α Κ Ε Σ ΠΛΑΙΣΙΩΣΕΙΣ, Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Ο Σ Λ Ο Γ Ο Σ

Τα συνθήματα, οι διεκδικητικές αξιακές πλαισιώσεις και ο ανηλεής πόλε-

μος νοηματοδοτήσεων της «σύντομης» δεκαετίας δεν έχουν μελετηθεί όσο
θα έπρεπε. Όμως για το σκοπό αυτό η συγκρουσιακή πολιτική παρέχει
πλούσιο εννοιολογικό εξοπλισμό. Η ίδια η έννοια της αξιακής πλαισίωσης
(συνεκτικά ερμηνευτικά σχήματα που απλοποιούν και συμπυκνώνουν την
πραγματικότητα μέσω επιλεκτικών τονισμών και κωδικοποιήσεων) στρέ-
φει την προσοχή μας στη διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους φαινο-
μενικά ήπια σύμβολα, συνθήματα ή αναπαραστάσεις μπορούν να γίνουν α-
γωγοί και ιμάντες μεταβίβασης συγκρουσιακών μηνυμάτων και διαθέσεων.
Η θεωρία περιγράφει πως επιτυχείς είναι οι πλαισιώσεις που καταφέρνουν
να πλοηγούν μεταξύ δύο αντίθετων, αλλά εξίσου ατελέσφορων άκρων: της
οικείας αλλά άνευρης παραδοσιακότητας από τη μια και του ρηξικέλευ-
θου, αλλά ανοίκειου νεωτερισμού από την άλλη (βλ. ιδιαίτερα, Snow/ Ben-
ford 1988,1992 και Tarrow 1998, κεφ. 7).8

7. Και βέβαια, δεν θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι καθ' όλο το κρίσιμο διά-
στημα οι πολιτικές αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό των κομμάτων βρίσκονταν σε πλήρη έξαρ-
ση. Για βιωματικές περιγραφές των τεκταινόμενων στην ΕΚ και την ΕΔΑ χρήσιμες παραμέ-
νουν {και για λόγους πολιτικού περιεχομένου) οι μαρτυρίες των Παπανδρέου (1974, 205-316,
passim) και Μπριλλάκη (1980,135-47). Στο κείμενο του στον παρόντα τόμο (44-45), ο Κωνστα-
ντίνος Τσουκαλάς (2005) μίλησε πάντως για «άρρητη μετασχηματιστική βούληση», επισημαί-
νοντας παράλληλα ότι «μετά το 1965 ήταν σαφές ότι ο... Γεώργιος Παπανδρέου ήταν πλέον α-
νίκανος να ελέγξει τη χειραφετητική ταξική δυναμική που είχε εξαπολύσει».
8. Αξίζει όμως να τονιστεί πως η «αξιακή πλαισίωση» συνιστά διάσταση σαφώς διακριτή
α π ό τον προγραμματικό πολιτικό λόγο. Είναι δηλαδή δυνατόν ένας συντηρητικός προγραμ-
ματικός λόγος (περιεχόμενο) να εκφέρεται μέσω μιας ρηξικέλευθης αξιακής πλαισίωσης (φόρ-
μα) και το αντίστροφο.
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 65

Ο συγκρουσιακός κύκλος της «σύντομης» δεκαετίας ωθεί σε συνθέσεις

ακριβώς ενός τέτοιου τύπου. Το «1-1-4», που πρωτοδιατυπώθηκε σε φοι-
τητικές συγκεντρώσεις τον Απρίλιο του 1962, δεν συνιστούσε βέβαια απλή
επίκληση στην κολοβή νομιμότητα του Συντάγματος του '52, αλλά, όπως ε-
πισήμανε και ο Ηλίας Ηλιού (1972,187-204) σε ένα κλασικό κείμενο γραμ-
μένο τον Αύγουστο του 1965 («Περί πεζοδρομίου και οχλοκρατίας»), έ-
βαλλε ευθέως κατά της θεωρίας της εν λευκώ «αντιπροσωπευτικής εντο-
λής» πρωτίστως προς βουλευτές, αλλά και, διασταλτικά, και προς πάντα ε-
μπλεκόμενο ή ενδιαφερόμενο. Γινόταν έτσι νομιμοποιητικός παράγοντας
και προπομπός της αυτόβουλης και αδιαμεσολάβητης κοινωνικής παρέμ-
βασης, με στόχο -ακριβώς- την αποτροπή παραμορφωτικών διαμεσολα-
βήσεων και ελλειμματικών εκπροσωπήσεων: είτε «επιβουλής» (όπως στην
περίπτωση της Βασιλικής Εκτροπής) είτε «υπαναχωρήσεων» (όπως στην
περίπτωση της διστακτικότητας των συνδικαλιστικών και νεολαιίστικων
ηγεσιών).
Μελετώντας συνθήματα όπως το «1-1-4», βλέπει κανείς γλαφυρά αυτό
που στη θεωρία των πλαισιώσεων αποκαλείται αξιακή ενίσχυση και επέ-
κταση: Διεκδικητικός λόγος που, εκκινώντας από ένα γνωστό -«οικείο»-
πυρήνα (εν προκειμένω την τήρηση του Συντάγματος), καταδεικνύει είτε
στρεβλές χρήσεις και εμπράγματες παραχαράξεις που πρέπει να αρθούν (η
περίπτωση της «ενίσχυσης»), είτε ανεπάρκειες που πρέπει να συμπληρω-
θούν (η περίπτωση της «επέκτασης»).
Στη θεωρία των πλαισιώσεων όμως εξέχουσα θέση καταλαμβάνουν
και οι «αξιακοί μετασχηματισμοί»: Ρηξικέλευθες αναγνώσεις της πραγ-
ματικότητας που αντιτίθενται ριζικά σε παραδοσιακές γνωστικές κατη-
γορίες, επιδιώκοντας τον παραγκωνισμό ή και τον οριστικό εκτοπισμό
τους. Υπάρχουν τέτοιες στο διεκδικητικό λόγο της «σύντομης» δεκαε-
τίας;
Στη βάση των ακόμη ελλιπών εμπειρικών δεδομένων μας, οποιαδήποτε
απάντηση θα ήταν -για άλλη μια φορά- πρόωρη. 9 Δεν πρέπει όμως να δια-
φύγει της προσοχής μας το γενικότερο πλαίσιο εντός του οποίου διαμορ-
φώνεται ο διεκδικητικός λόγος. Σύμφωνα με το χρονογράφο και φωτο-

9. Δεν είναι όμως υπερβολικό να υποστηρίξει κανείς ότι αυθόρμητα αντιμοναρχικά συν-
θήματα των Ιουλιανών («Πάρ' τη μάνα σου και μπρος, δε σε θέλει ο λαός», ή « Έ ξ ω η Γκε-
σταπίτισσα», «Κάτω η Αυλή», «Κάτω η Χούντα» κτλ.), αφιστάμενα α π ό κυρίαρχες, «κανονι-
κές» διεκδικητικές εκφορές, απηχούν μιαν έντονη δυναμική χειραφέτησης.

3
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

γραφικό καταγραφέα της διεκδικητικής έκρηξης των Ιουλιανών, Φώντα

Λάδη (1985, 9):10

... κύριο στοιχείο των λαϊκών εκδηλώσεων ήταν το κέφι, η αισιόδοξη μαχη-
τικότητα, η ανεξάντλητη δημιουργικότητα και εφευρετικότητα στα πανώ,
στα συνθήματα, στα τραγούδια.

Πρόκειται και πάλι για ενδείξεις αξιακών μετασχηματισμών, που για να

τεκμηριωθούν, απαιτείται περαιτέρω εμπειρική έρευνα.
Ο πολιτικός λόγος και η διαχείριση συμβόλων δεν είναι όμως έργο ενός
μόνο ρόλου. Πρόκειται για σχεσιακή αντιπαράθεση, στην οποία εξίσου ση-
μαντικό ρόλο διαδραματίζει ο αποδέκτης των διεκδικήσεων, ο «αντίπαλος».
Αναπαραστάσεις, συνθήματα, αλλά και απλές λέξεις-σύμβολα (όπως: «15%»,
«1-1-4», «εκδημοκρατισμός», «δημοψήφισμα» κτλ.) αποκτούν τη σημασία
τους στο φόντο εγκλήσεων που διατείνονται: «πεζοδρόμιο», «στίφη», «αλή-
τες». Σε κάθε περίπτωση, οι διεκδικητικές δράσεις επέδρασαν καταλυτικά
στα γνωστικά ισοζύγια της εποχής με τρόπους που -όπως διεισδυτικά πα-
ρατήρησε ο Jean Meynaud (2002β, 92-3) στην κλασική μελέτη του- απέ-
κλεισαν «επιβίωση των παλαιών ταμπού που είχε κληροδοτήσει ο εμφύλιος
πόλεμος», κάνοντας το συστηματικό αντικομμουνισμό να τείνει

... να θεωρείται φθηνό σύνθημα, άδειο από περιεχόμενο, όπως κάθε φθηνή
δημαγωγία. Km βέβαια την τάση αυτή δεν [επρόκειτο] να ανατρέψουν... το
στρατιωτικό πραξικόπημα και η δικτατορία που προέκυψε από αυτό.

Πρόκειται για ανάγνωση της συμβολικής έκβασης των αντιπαραθέ-

σεων, σύμφωνα με την οποία η βραχυπρόθεσμη πολιτική «ήττα» των Ιου-
λιανών συνδυάστηκε με μεσο-μακροπρόθεσμη αξιακή καταξίωση.
Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει όμως και η μελέτη των βασικών μορ-
φών συλλογικής δράσης, του αποκαλούμενου «διεκδικητικού ρεπερτορίου».

10. Ο Λάδης επιμελήθηκε το πλούσιο φωτογραφικό λεύκωμα Ιουλιανό 1965.100 μέρες που
συγκλόνισαν την Ελλάδα και η μαρτυρία του απηχεί τη διερεύνηση ενός κατά βάση οπτικού υ-
λικού.
 59
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Γ) Τ Ο Δ Ι Ε Κ Δ Ι Κ Η Τ Ι Κ Ο Ρ Ε Π Ε Ρ Τ Ο Ρ Ι Ο

Σύμφωνα με τις επεξεργασίες του Charles Tilly και συνεργατών, τα «ρεπερ-

τόρια» (επαναλαμβανόμενες, προβλέψιμες και σχετικά περιορισμένες δρά-
σεις που τα συλλογικά υποκείμενα χρησιμοποιούν στο πλαίσιο της διεκδι-
κητικής τους κίνησης) δεν είναι μόνο προϊόντα στρατηγικής επιλογής, αλλά
επιτελούν και κρίσιμες εκφραστικές-πολιτισμικές λειτουργίες (Tilly 1995,2004).
Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη ότι τα διεκδικητικά ρεπερτόρια αλλάζουν αρ-
γά και οριακά. Όμως αλλάζουν - και αλλάζουν κυρίως σε περιόδους επίτα-
σης του συγκρουσιακού κύκλου. Τι εμφανίζεται στον τομέα αυτό;
Χωρίς η «σύντομη» δεκαετία να εφευρίσκει διεκδικητικές μορφές (ο ελ-
ληνικός Μεσοπόλεμος και η Κατοχή περιέλαβαν σχεδόν τα πάντα: από
συμβατικές συγκεντρώσεις σε κλειστούς χώρους και συλλογές υπογραφών
μέχρι καταλήψεις εργοστασίων και ένοπλα συλλαλητήρια - βλ. Seferiades
1998,2005), κομίζει ωστόσο νέες ποιότητες μέσα από την εκρηκτική αύξηση
της ποσότητας. Οι 70 μέρες των Ιουλιανών (με τις 400 και πλέον υπαίθριες
συγκεντρώσεις) διαρρηγνύουν τις μετεμφυλιακές συμβάσεις των ασφυκτι-
κά ελεγχόμενων συγκεντρώσεων σε κλειστό χώρο και διαμορφώνουν το
πλαίσιο της διεκδικητικής τελετουργίας που θα ακολουθείται εφεξής και
κατά τα χρόνια της μεταπολίτευσης - ειδικά στην πόλη της Αθήνας, η δια-
δρομή Προπύλαια - Ομόνοια - Σταδίου - Σύνταγμα είναι κληροδότημα
αυτής ακριβώς της περιόδου.
Έχει επίσης ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι η διεκδικητική το-
πογραφία κατοπτρίζει και μεταβάλλεται ανάλογα με τη διεκδικητική έντα-
ση. Ενώ η έναρξη και η ανοδική φάση του συγκρουσιακού κύκλου συνο-
δεύονται από τη μαχητική επανεμφάνιση του -για τα πρώτα μετεμφυλια-
κά χρόνια ανέφικτου- ανοιχτού συλλαλητηρίου, η ύφεσή του επαναφέρει
τις συγκεντρώσεις στα θέατρα και στις αίθουσες των κινηματογράφων. Δεν
πρόκειται μόνο για πρόβλημα αριθμών - αν και, προφανώς, οι μεγάλοι α-
ριθμοί επιβάλλουν τις συγκεντρώσεις σε ανοιχτούς χώρους. Εξίσου - α ν ό-
χι περισσότερο- σημαντικός είναι ο ρόλος που διαδραματίζουν οι προθέ-
σεις των διοργανωτών και ο πολιτικός ορίζοντας της διεκδίκησης. Αυτό
φαίνεται γλαφυρά στην ειδική ιστορία της κλασικής διαδρομής που προα-
νέφερα (Προπύλαια - Σύνταγμα μέσω Ομόνοιας και Σταδίου). Η συμβολι-
κή «κατάληψη» του Συντάγματος κατά το δεύτερο δεκαπενθήμερο του
Ιουλίου 1965 (αιματηρή και ιδιαίτερα φορτισμένη λόγω της δολοφονίας του
Σωτήρη Πέτρουλα στις 21 Ιουλίου) καταγράφεται στο συλλογικό φαντα-
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

σιακό ως νικηφόρος φραγμός στην κυβέρνηση Νόβα, κι αυτό προσδίδει

στις δράσεις ιδιαίτερη δυναμική (Χάρτης 1). Από τα μέσα Αυγούστου ό-
μως, η κατάσταση αλλάζει. Με παρέμβαση της αστυνομίας, αλλά και τη
συνέργεια πολιτικών στελεχών (των λεγόμενων «πυροσβεστών» ή «εφόρων
της τάξεως»), η κίνηση προς το Σύνταγμα θα απαγορευτεί και η πορεία θα
επιστρέφει στα Προπύλαια μέσω της οδού Κοραή (Λιβιεράτος 2003,130-31)
(Χάρτης 2). Η αρχή του τέλους του συγκρουσιακού κύκλου αποτυπώνεται
εμβληματικά και στο χώρο.
Όμως οι συγκρουσιακοί κύκλοι είναι οργανικά συνυφασμένοι και με
διάχυση συλλογικών δράσεων. Τι ισχύει εδώ;

Δ) Δ Ι Ε Κ Δ Ι Κ Η Τ Ι Κ Η Δ Ι Α Χ Υ Σ Η

Η σύντομη δεκαετία ξεκινά με την εμβληματική απεργία των οικοδόμων το

Δεκέμβριο του 1960 (Κατσαρλίνος χχ, Στάβερης 2003, Λαμπροπούλου, στον
τόμο). Η ανοιχτή σύγκρουση με τις κατασταλτικές δυνάμεις (πάνω από 150
τραυματίες και 179 συλλήψεις) προοιωνίζεται μια πορεία σκληρών αγώνων
(Αύγουστος του '61, Απρίλιος του '62, Ιανουάριος του '63 κτλ.), που πέρα
και πάνω από τη συγκεκριμένη συνδικαλιστική τους έκβαση (εν προκειμέ-
νω επιτυχή) καταδεικνύουν και αναδεικνύουν το ευάλωτο της εξουσίας. Δη-
μιουργούν έτσι ένα ζωτικό διεκδικητικό χώρο, ο οποίος θα καλυφθεί πά-
ραυτα από πλήθος εργατικών κλάδων (και τη φοιτητική νεολαία) με ταχύ-
τητα που μαρτυρεί συγκρουσιακό κύκλο: διεκδικητική επίταση και διάχυ-
ση.11 Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό που δεν πρέπει να διαφύγει της προ-
σοχής μας είναι πως για πρώτη (και τελευταία;) φορά στη σύγχρονη ελλη-
νική εργατική ιστορία (αν εξαιρέσουμε τους μεσοπολεμικούς καπνεργάτες
και το κατά πολύ ισχνότερο εργοστασιακό κίνημα της μεταπολίτευσης)
πρωτεύοντα ρόλο θα διαδραματίσουν βιομηχανικοί κλάδοι: κλωστοϋφα-
ντουργοί, μεταλλωρύχοι, τσιμεντεργάτες και πλειάδα άλλων εργαζομένων
σε μικρές και μεσαίες μονάδες.12

11. Με την έννοια αυτή, οι οικοδόμοι της δεκαετίας του '60 αποτελούν - ό π ω ς και οι κα-
πνεργάτες του Μεσοπολέμου- κλασική περίπτωση «εναρκτήριας κινηματικής κίνησης» [ini-
tiator movement]: κλάδοι κομβικά τοποθετημένοι, με αιτήματα που απηχούν τις επιδιώξεις
ευρύτερων κοινωνικών ομάδων (McAdam 1995).
12. Ό μ ω ς η αλματώδης αύξηση - κ α τ ά 190%- στον αριθμό χαμένων ωρών από απεργιακούς
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 59

Χάρτης 1:
Συγκρουσιακή
τοπογραφία: η κλασική
πορεία στο κέντρο της
Αθήνας (Πανεπιστημίου
- Ομόνοια - Σταδίου) με
συμβολική πολιορκία
της Βουλής...

^Ο^ϋ.Τρ^ΟΑΟΜ,.Λ?
),»JkYU li

Χάρτης 2:... και ο

περιορισμός της μέσω
της οδού Κοραή.
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

Αν και το απεργιακό κύμα θα διατηρηθεί και μετά τα Ιουλιανό, σημά-

δι εξάντλησης του συγκρουσιακού κύκλου αποτελεί η σταδιακή αποχώρη-
ση της πρώιμης πρωτοπορίας (Βερναρδάκης/Μαυρής 1991,157). Οι διεκδι-
κητικοί κλάδοι που ακολουθούν είναι κι αυτοί μαχητικοί, όμως αφενός κα-
τατείνουν προς πιο συμβατικές μορφές δράσης και αφετέρου θέτουν τα
πολιτικά αιτήματα σε δεύτερη μοίρα. Αδιάψευστο σημάδι της διεκδικητι-
κής ύφεσης είναι επίσης το γεγονός πως η επανάκαμψη των συμβατικών
διεκδικητικών μορφών συμβαδίζει -όχι παράδοξα- με αύξηση της βίας.13
Η μαρτυρία ενός αυτόπτη αποδίδει γλαφυρά αυτή την εξέλιξη (στο Βερ-
ναρδάκης/Μαυρής 1991,161):

[Η] αυτόνομη παρουσία των λαϊκών δυνάμεων ανακόπτεται. Από τις λαο-
θάλασσες των Ιουλιανών περνάμε σε μικροσυγκεντρώσεις στα θέατρα... [Α]πό
τις θριαμβευτικές προελάσεις στις αιματηρές και απομονωμένες συγκρού-
σεις... [Α]πό κατήγοροι [γινόμαστε] απολογούμενοι... από [την] αισιοδοξία
σε ένα καταθλιπτικό ερώτημα: [Θ]α γίνει δικτατορία; Πότε; Ποιος;

Πώς όμως -και υπό το φως των παραπάνω- θα μπορούσαμε να αφη-

γηθούμε τις κρίσιμες καμπές του συγκρουσιακού κύκλου;

αγώνες στη βιομηχανία μεταξύ των δεκαετιών '50 και '60 δεν συνοδεύτηκε και α π ό ανάλογη αύ-
ξηση στον αριθμό των απεργών. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για γεγονός που υποδηλώνει ό-
τι η διεκδικητική ένταση των απεργιών αυξήθηκε (Φακιόλας 1978,106-07) - στοιχείο που και η
διεθνής εμπειρία τείνει να επιβεβαιώσει (π.χ. Franzosi 1995,8-9, Shorter/Tilly 1974,51-5).
13. Η θεωρητική επεξήγηση που δίνεται υποστηρίζει ότι με την παρέλευση της διεκδικη-
τικής κορύφωσης, η «λογική της παρεμπόδισης» (βασικές μορφές: συγκρουσιακά συλλαλητή-
ρια, καταλήψεις, μαχητικές και παρατεταμένες απεργίες κτλ.) φαντάζει εξαντλημένη. Ως α-
ποτέλεσμα, ένα τμήμα των διεκδικητών τείνει να αναδιπλωθεί σε συμβατικές μορφές (παντοει-
δείς παραστάσεις σε δημόσια πρόσωπα, συλλογές υπογραφών, σύννομες πικετοφορίες κτλ.),
ενώ ένα άλλο (μειοψηφικό) έλκεται α π ό περισσότερο δυναμικές δράσεις (απρόκλητες επιθέ-
σεις, βιαιοπραγίες, εμπρησμούς κτλ.). Αυτές οι «φυγόκεντρες» - α π ό τον παρεμποδιστικό κα-
ν ό ν α - τάσεις αντανακλούν (αλλά και επιτείνουν) διασπάσεις στο εσωτερικό του διεκδικητι-
κού μετώπου. Ο Tarrow (1989) διαπιστώνει ένα παρόμοιο σύνδρομο -ταυτόχρονης επίτασης
τόσο συμβατικών όσο και βίαιων μ ο ρ φ ώ ν - και μετά την κορύφωση του ιταλικού autunno
caldo το 1969: Κατά τα έτη 1971 (για τις συμβατικές μορφές) και 1972 (για τις βίαιες). Πάντως,
η βία της ελληνικής περίπτωσης ελέγχεται για την αυθεντικότητά της. Η παρακάτω αποστρο-
φή α π ό τις εξιστορήσεις του Π. Κανελλόπουλου (1976, 92) για μια αυγουστιάτικη νύχτα επει-
σοδίων είναι ενδεικτική: «... [ Π]ήρα το αυτοκίνητο μου και οδηγώντας το μόνος μου κατευ-
θύνθηκα στην Ομόνοια... [Ε]ίδα με τα μάτια μου τις φωτιές... Οι εικόνες που έπιασε η ματιά
μου μου φάνηκαν περίεργες. Δεν επείσθηκα ότι όσα είχαν συμβεί την βραδιά εκείνη ήταν έρ-
γο μόνο των διαδηλωτών».
 59
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Διεκδικητική ιστορία: οι καμπές

Με δεδομένο τον «κανονικό» χαρακτήρα των κοινωνικών συγκρούσεων,

το βασικό ερώτημα που η προβληματική την οποία εξετάζουμε θέτει είναι
ο χρονισμός του συγκρουσιακού κύκλου, το timing·, όχι γιατίχ] κοινωνική α-
ντιπαράθεση ξεσπά, αλλά γιατί αυτή ξεσπά τη δεδομένη στιγμή.14
Η διερεύνηση αυτού του προβλήματος όμως αναδεικνύει την πολιτι-
κή (ως εμπρόθετες στρατηγικές επιλογές και παρεμβάσεις) σε παράγο-
ντα εκ των ων ουκ άνευ, προκειμένου για μια επαρκή επεξήγηση. Ο συ-
γκρουσιακός κύκλος της σύντομης δεκαετίας εκδηλώνεται και φθίνει
όχι ως φυσικό φαινόμενο (όπως μια ρηχή ανάγνωση της θεωρίας του
συγκρουσιακού κύκλου θα μπορούσε να προκρίνει), αλλά εξαιτίας συ-
γκεκριμένων πολιτικών επιλογών και των συνακολουθών τους διαμεσο-
λαβήσεων.
Εδώ η μελέτη της ελληνικής περίπτωσης μπορεί να αποτελέσει συμβολή
«τον εμπλουτισμό της θεωρίας. Ο καθοριστικός ρόλος που η πολιτική δια-
δραματίζει στις κινηματικές εκβάσεις αποτελεί διόραση και εύρημα που η
Ελλάδα κομίζει στη συγκρουσιακή θεωρία. Ας δούμε όμως επιγραμματικά
τις καταλυτικές εξελίξεις:15

• Η πρώτη συνίσταται στη δημόσια και μαχητική αμφισβήτηση της νο-

μιμότητας της εξουσίας που γίνεται από την ΕΚ στο πλαίσιο του Α-
νένδοτου από τα τέλη του 1961. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1962 ο α-
ριθμός των απεργιών αυξάνεται κατά 62% σε σχέση με το 1961, ενώ ο
αριθμός των χαμένων ωρών κατά περίπου 50%.16 Ο Ανένδοτος δη-
μιουργεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσονται επιμέρους διεκδική-
σεις, αποκρυσταλλώνοντας παράλληλα ένα εφικτό πολιτικό εγχείρη-
μα: την απομάκρυνση της ΕΡΕ από την εξουσία. Με όρους συγκρου-

14. Δεν επιχειρείται βέβαια εδώ κανενός είδους πρωτογενής εξιστόρηση. Α π ό την πλού-
σια βιβλιογραφία, βλ. ενδεικτικά, Βουρνάς (1981), Λιναρδάτος (1986α, 1986β), Βερναρδάκης/
Μαυρής (1991).
15. Περαιτέρω πραγματολογικό υλικό για την ενότητα αυτή αντλείται ελεύθερα α π ό το
Σεφεριάδης (1998).
16. Α ν και ως απόλυτοι αριθμοί τα στοιχεία για το απεργιακό κίνημα είναι αντιφατικά, ω-
στόσο οι τάσεις που αναδεικνύουν είναι αναμφισβήτητες (Στεφανάτος 1966, Φακιόλας 1978,
[(οάννου 1989, Βερναρδάκης/Μαυρής 1991).
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

σιακής πολιτικής/πολιτικής διαδικασίας, ο Ανένδοτος δεν εκμεταλλεύε-

ται, αλλά δημιουργεί «πολιτικές ευκαιρίες».17
• Η δεύτερη κομβική εξέλιξη προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά «πολι-
τικής απειλής». Είναι η σκλήρυνση των κατασταλτικών και παρακρα-
τικών μηχανισμών (με ορόσημο τη δολοφονία του Λαμπράκη), που ό-
μως -εξαιτίας της δυναμικής του Ανένδοτου- έχουν αποτέλεσμα αντί-
θετο του επιδιωκόμενου: «Προσωποποιούν» τον αντίπαλο, αναδια-
τάσσουν αξιακές προτεραιότητες για μεγάλες λαϊκές μάζες, επαναφέ-
ροντας στο προσκήνιο συγκρουσιακές συλλογικές ταυτότητες της δε-
καετίας του '40 και καθιστούν την επίτευξη του πολιτικού στόχου που
θέτει ο Ανένδοτος περισσότερο ελκτική. Κομβικό σημείο αποτελεί ε-
δώ η δολοφονία του Λαμπράκη, τον Μάιο του 1963, που λειτουργεί ως
τομή στη ροή του διεκδικητικού κινήματος. Είναι ενδεικτικό ότι ενώ
το δεύτερο τρίμηνο του 1963 ο αριθμός των απεργιακών κινητοποιή-
σεων πέφτει από 56 σε 40, το τρίτο τρίμηνο (το διάστημα αμέσως μετά
τη δολοφονία του Λαμπράκη) εκτινάσσεται σε 84.
• Η νίκη της ΕΚ στις εκλογικές αναμετρήσεις του '63 και '64 αφενός θα
οδηγήσει το αντιπολιτευτικό συνδικαλιστικό κίνημα σε οργανωτική ε-
κτίναξη (είναι η περίοδος που τα 115 συνεργαζόμενα σωματεία θα ξε-
περάσουν τα 400) και αφετέρου θα δώσει ώθηση στο απεργιακό κίνη-
μα μετά από μια εξαιρετικά σύντομη περίοδο χάριτος. Ενώ το πρώτο
τρίμηνο του 1964 οι απεργίες θα είναι μόνον 40, το δεύτερο φτάνουν
τις 100, επίπεδο στο οποίο θα παραμείνουν και κατά το τρίτο τρίμηνο.
Πρόκειται και πάλι για σύνδρομο πολιτικών ευκαιριών, που η αξιο-
ποίησή του οδηγεί σε πραγματική διεκδικητική έκρηξη.
• Η βασιλική εκτροπή θα ανακόψει τις εξελίξεις και θα οδηγήσει στα
Ιουλιανό: Πρόκειται για κορύφωση του συγκρουσιακού κύκλου (ό-
ταν, σε διάστημα 40 ημερών, θα έχουμε 400 περίπου λαϊκές συγκεντρώ-
σεις με συμμετοχή δεκάδων -κάποτε εκατοντάδων- χιλιάδων διεκδι-

17. Το ότι οι ευκαιρίες «δημιουργούνται» (ή, κατά τη νεότερη ορολογία, «αποδίδονται»

στην πραγματικότητα) α π ό τη σύντονη πολιτική παρέμβαση του Ανένδοτου (και δεν «εμφα-
νίζονται» α φ ' εαυτού τους και αδιαμεσολάβητα) αποτελεί παράγοντα που πρέπει ιδιαίτερα
να τονιστεί. Πολλώ μάλλον, καθώς, θεωρούμενη α π ό ένα «αντικειμενικό» πρίσμα, η συγκυρία
των αρχών της δεκαετίας του '60 είναι συνυφασμένη περισσότερο με περιστολή παρά με διεύ-
ρυνση των λαϊκών ελευθεριών. Για την προβληματική της «απόδοσης πολιτικών ευκαιριών»
[attribution of opportunity], βλ. McAdam/Tarrow/ Tilly 2001, 46-7. Για έναν εκτενέστερο σχο-
λιασμό, βλ. Σεφεριάδης (2006,12-9).
 59
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

κητών) και στη συνέχεια έναρξη της φθοράς του, που θα οδηγήσει και
στη δικτατορία. Φυσιολογικά, νομοτελειακά και αναπόδραστα; Απε-
ρίφραστα όχι. Ο ρόλος της πολιτικής είναι και πάλι καθοριστικός. Στην
κρίσιμη συγκυρία της περιόδου μετά τα Ιουλιανό, και σε αντίθεση με
ό,τι είχε συμβεί το 1961, η δυναμική του διεκδικητικού κινήματος δεν
θα βρει επαρκή πολιτική στόχευση. Το καθεστωτικό δεν θα τεθεί και,
αντ' αυτού, θα καταβληθεί προσπάθεια ώστε το κίνημα να περιχαρα-
κωθεί στο αίτημα περί περιορισμού των βασιλικών παρεμβάσεων στα
συνταγματικά όρια.18 Ο εφησυχασμός που οι ηγεσίες καλλιεργούν θα
γίνει καταλύτης κινηματικής ύφεσης, που εντέλει θα διευκολύνει την ε-
πιβολή της δικτατορίας (αν και οι απεργίες θα συνεχίζονται μέχρι και
πριν λίγο από την παραμονή του πραξικοπήματος).

Καταληκτικά

Στις μέρες μας, ο συγκρουσιακός κύκλος της σύντομης ελληνικής δεκαε-

τίας φαντάζει πολλαπλώς μακρινός και τα αποτελέσματά του ανεπαίσθη-
τα. Είναι όμως έτσι; Αποτιμώντας τις βραχυπρόθεσμες εκβάσεις των συλ-
λογικών δράσεων της περιόδου, και γράφοντας κυριολεκτικά μέσα στη ζέ-
ση των γεγονότων, ο Jean Meynaud άσκησε κριτική στις καταθλιπτικά μο-
νοσήμαντες εκτιμήσεις των «μακιαβελικών» - σχολιαστών που υποστήρι-
ζαν πως δεσπόζον δεδομένο των πολιτικών αγώνων είναι «η απάθεια της
κοινής γνώμης...[:] «Όταν ο λαός κουρασθεί να εκφράζει την οργή του, ε-
πιστρέφει στα σπίτια του -στην ανάγκη αφού θάψει προηγουμένως τους
νεκρούς του- και το γλέντι των προνομιούχων ξαναρχίζει». Παρότι η άπο-
ψη συχνά δεν στερείται αληθείας, επισημαίνει ο Meynaud, επειδή αποδίδει
τμήμα μόνο της πραγματικότητας, είναι ελλιπής και ως εκ τούτου ανακρι-
βής. Το ζήτημα είναι ευρύτερο (Meynaud 2002α, 564):

18. Νεότερες εμπειρικές έρευνες έχουν μάλιστα υποστηρίξει ότι, πέρα α π ό την άρνηση
των ηγεσιών να θέσουν το καθεστωτικό, ιδιαίτερα σύντονες υπήρξαν οι μέριμνες του Γεωργίου
Παπανδρέου να παρουσιάσει την εκτροπή απλώς ως «έργον ολέθριων συμβούλων». Η πα-
ρακάτω δήλωση είναι ενδεικτική: «Αν οι κύριοι αυτοί [οι αποστάτες] δεν είχαν διαβεβαιώσει
τον βασιλέα ότι θα υπήρχε μετά α π ό εμένα Κυβέρνησις απολαύουσα της εμπιστοσύνης του
Κοινοβουλίου, τότε - π ε ρ ί αυτού δε είμαι βέβαιος- ο Βασιλεύς δεν θα απετόλμα το εγχείρημά
του» (Το Βήμα, 22 Ιουλίου 1965 - παρατίθεται α π ό την Τάκου, 2005).
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

... [Σ]υμβαίνει συχνά ορισμένες εκδηλώσεις, που επιφανειακά δεν φέρνουν

κανένα αποτέλεσμα, να αφήνουν ανεξίτηλα ίχνη στη συνείδηση του λαού
και να αποτελούν τελικά την αφετηρία ή την υπόσχεση νέων αγώνων... Έχου-
με ακριβώς την εντύπωση ότι... όσο και αν [η περίοδος αυτή] κλείνει με την
επιτυχία των σχεδίων του κοινωνικού συντηρητισμού, δημιούργησε νέα στοι-
χεία που θα μπορούσαν να του καταφέρουν, σε ένα όχι και απαραίτητα α-
πομακρυσμένο μέλλον, σοβαρότατα πλήγματα...

Πρόκειται για πρόβλεψη που, τουλάχιστον εν μέρει, επαληθεύτηκε και

απηχεί πλήρως το σύγχρονο θεωρητικό προβληματισμό περί κινηματικών
εκβάσεων και των συνεπειών των συγκρουσιακών κύκλων.19 Κλείνω με ένα
παράθεμα από την κλασική ανάλυση του Sidney Tarrow (1993,110-11):

[Οι συγκρουσιακοί κύκλοι] εμφανίζονται ως απότομες κορυφώσεις στη μα-

κρά καμπύλη της ιστορίας. Όσο διαρκούν, νέες μορφές διεκδίκησης, σαν α-
ναλαμπές, εμφανίζονται και εξαφανίζονται, ενώ ο ρυθμός απορρόφησής
τους στις υφιστάμενες διεκδικητικές πρακτικές είναι αργός και μερικός. Ό-
μως [στην πραγματικότητα] οι συγκρουσιακοί κύκλοι... διαρκούν πολύ πε-
ρισσότερο και έχουν [πολύ] ευρύτερη επίδραση... [Ε]ίναι... σαν ένα παλιρ-
ροϊκό κύμα που [και] λειαίνει σημαντικά το έδαφος, και αφήνει προσχωμα-
τικά αποθέματα στο διάβα του...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βερναρδάκης Χ., Μαυρής Γ. (1991), Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική
Ελλάδα. Οι προϋποθέσεις της μεταπολίτευσης, Εξάντας, Αθήνα
Βουρνάς Τ. (1981), Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Από τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια ως την
ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών (21 Απριλίου 1967), Εκδόσεις
Α φ ώ ν Τολίδη Ο. Ε., Αθήνα
Ηλιου Η. (1972), Η κρίση εξουσίας, 2η έκδοση, «Ελεύθερα Κείμενα», Αθήνα
Franzosi R. (1995), The Puzzle of Stakes: Class and State Strategies in Postwar Italy, Cambridge
University Press, Cambridge

19. To ζήτημα των κινηματικών εκβάσεων αποτελεί χώρο έντονου προβληματισμού με α-

κόμη ακαταστάλακτα πορίσματα - προφανώς λόγω της ιδιαίτερης πολυπλοκότητάς του. Εί-
ναι πάντως γενική η πεποίθηση ότι η τάση πολλών παρατηρητών να αποτιμούν τα αποτελέ-
σματα των διεκδικητικών δράσεων στη βραχεία διάρκεια και επί τη βάσει διακηρυγμένων
-προγραμματικών ή άλλων- στόχων αδικεί καταφανώς την υφή του φαινομένου. Για τα ζη-
τήματα αυτά, βλ. ιδιαίτερα, Giugni/McAdam/Tilly 1999.
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 59

Giungi Μ., McAdam D., Tilly C. (επιμ.) (1999), How Social Movements Matter (Social Move-
ments, Protest, and Contention), University of Minnesota Press, Minneapolis
Ιωάννου X. (1989), Μισθωτή απασχόληση και συνδικαλισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Μεσογεια-
κών Μελετών, Α θ ή ν α
Κανελλόπουλος Π. (1976), Ιστορικά δοκίμια, χ.ε., Αθήνα
Κ,ατσαρλίνος Γ. (χ.χ.), Οικοδόμοι 1960-1980, «Ενότητα», Αθήνα
Κορέσης Κ. (1966), Γεώργιος Παπανδρέου. Η ζωή του, Εκδόσεις Καμαρινόπουλου, Αθήνα
Κουκουλές Γ. Φ. (2000), Το εργατικό κίνημα και ο μύθος του Σίσυφου (1964-1966), Οδυσσέας, Α-
θήνα
Λάδης Φ. (1985), «Εισαγωγή», στο Ιουλιανά 1965.100 μέρες που συγκλόνισαν την Ελλάδα. 170 φω-
τογραφίες-ντοκουμέντα και χρονικό των γεγονότων, Καστανιώτης, Αθήνα
I .akatos I. (1977), The Methodology of Scientific Research Programmes: Philosophical Papers Volu-
me 1, Cambridge University Press, Cambridge
Λιβιεράτος Δ., Καραμπελιάς Γ. (1985), Ιούλης '65. Η έκρηξη, Κομούνα/Ιστορική Μνήμη, Αθήνα
Λιβιεράτος Δ. (2003), Η κίνηση των 115: κοινωνικοί αγώνες 1962-1967, Προσκήνιο - Άγγελος Σι-
δεράτος, Αθήνα
Λιναρδάτος Σ. (1986α), Από τον εμφύλιο στη χούντα, τόμος Δ' (1961-1964), Παπαζήσης, Αθήνα
Λιναρδάτος Σ. (1986β), Από τον εμφύλιο στη χούντα, τόμος Ε' (1964-1967), Παπαζήσης, Α θ ή ν α
Μαλοΰχος Γ. (2004), Άξιος εστί: ο Μίκης Θεοδωράκης αφηγείται τη ζωή του στον Γ. Π. Μαλούχο
και συνθέτει την ιστορία της νεότερης Ελλάδας, I. Από τον Μεσοπόλεμο στην 21η Απριλίου,
Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη, Α θ ή ν α
McAdam D. (1995), "'Initiator' and 'Spin-off' Movements: Diffusion Processes in Protest Cy-
cles", στο Traugott M. (1995) (επιμ.), Repertoires & Cycles of Collective Action, Duke Uni-
versity Press, Durham/London, 217-39
McAdam D., Tarrow S., Tilly C. (2001), Dynamics of Contention, Cambridge University Press,
Cambridge/New York
Meynaud J. (2002α), Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Α' τόμος. 1946-1965, μετ. Π. Μερλόπου-
λος, Σαββάλας, Α θ ή ν α
Meynaud J. (2002β), Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Β'τόμος. Βασιλική εκτροπή και στρατιω-
τική δικτατορία, μετ. Π. Μερλόπουλος, Σαββάλας, Αθήνα
Μπριλλάκης Α. (1980), Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα: ιστορική διαδρομή, κρίση, προοπτικές,
Εξάντας, Α θ ή ν α
Νικολόπουλος Η. (1994), «Ιουλιανά 1965: οι κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της κρίσης», στο
Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Η ελληνική κοινωνία κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο
(1945-1967), Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, σ. 714-33
Παπαδημητρίου Δ. (1999), «"Και εχρειάσθη η 21η Απριλίου για να μη απωλέσθη η νίκη του
Γράμμου": Η ιδεολογία της μετεμφυλιακής Δεξιάς και η κατάργηση της Ιστορίας στο λό-
γο της "Επανάστασης"», στο Γ. Αθανασάτου, Α. Ρήγος, Σ. Σεφεριάδης (επιμ.), Η δικτα-
τορία 1967-1974. Πολιτικές πρακτικές, ιδεολογικός λόγος, αντίσταση, Ελληνική Εταιρεία Πο-
λιτικής Επιστήμης, Καστανιώτης, Αθήνα, σ. 153-65
Παπαδημητρίου Δ. (2006), Από το λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συ-
ντηρητική σκέ·ψη στην Ελλάδα 1922-1967, Σαββάλας, Αθήνα
1 Ιαπανδρέου Α. (1974), Η δημοκρατία στο απόσπασμα, Εκδόσεις Καρανάση, Αθήνα
5»
ΣΕΡΑΦΕΙΜ I. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

Παρασκευόπουλος Π. (1988), Γεώργιος Παπανδρέου. Τα δραματικά γεγονότα, 1961-1967, Φυ-

τράκης, Α θ ή ν α
Piven F. F., Cloward R. (1992), "Normalizing Collective Protest", στο Morris Α., McClurg Muel-
ler C. (επιμ.), Frontiers in Social Movement Theory, Yale University Press, New Haven,
σ. 301-25
Rucht D. (1999), "Linking Organization and Mobilization: Michel's 'Iron Law of Oligarchy'
Reconsidered", Mobilization, 4, σ. 151-70
Σαιν-Μαρτέν Κ. (1984), Λαμπράκηδες. Ιστορία μιας γενιάς, Πολύτυπο, Αθήνα
Σεφεριάδης Σ. (1998), «Διεκδικητικό κίνημα και πολιτική: ο ελληνικός συνδικαλισμός πριν την
δικτατορία (1962-1967), Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 12, σ. 5-34
Σεφεριάδης Σ. (2006), «Συγκρουσιακή πολιτική, συλλογική δράση, κοινωνικά κινήματα: μια α-
ποτύπωση», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 27, Μάιος, σ. 7-42
Seferiades S. (2005), "The Coercive Impulse: Policing labour in Interwar Greece", Journal of
Contemporary History, 40 (I), σ. 55-78
Στάβερης Η. (2003), Οικοδόμοι. Ηρωικοί αγώνες μιας 7ετίας, 1960-1967, Παρασκήνιο, Αθήνα
Στεφανάτος Γ. (1966), «Η άνοδος της πάλης της εργατικής τάξης στη δεκαετία 1956-1966», Ελ-
ληνική Αριστερά, 33-34, 72-82
Snow D., Benford R. D. (1988), "Ideology, Frame Resonance, and Participant Mobilization",
International Social Movement Research, 1, σ. 197-217
Snow D., Benford R. D. (1992), "Master Frames and Cycles of Protest", στο Morris Α., McClurg
Mueller C. (επιμ.), Frontiers in Social Movement Theory, Yale University Press, New Haven,
σ. 133-55
Στεφανάτος Γ. (1966), «Η άνοδος της πάλης της εργατικής τάξης στη δεκαετία 1956-1966», Ελ-
ληνική Αριστερά, Απρίλης-Μάης, σ. 72-82
Shorter Ε., Tilly C. (1974), Strikes in France, 1830-1968, Cambridge University Press, Cambridge
Τάκου Ε. (2005), «"Ιουλιανά": ο λόγος της Ένωσης Κέντρου κατά τη διάρκεια της κρίσης του
Ιουλίου 1965», αδημοσίευτη εργασία, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Tarrow S. (1993), "Cycles of Collective Action: Between Moments of Madness and the Reper-
toire of Contention", Social Science History 17,2 (Καλοκαίρι), σ. 281-308
Tarrow S. (1989), Democracy and Disorder: Protest and Politics in Italy, 1965-1975, Oxford Uni-
versity Press, Oxford
Tarrow S. (1993), "Cycles of Collective Action: Between Moments of Madness and the Reper-
toire of Contention", στο Traugott M. (1995) (επιμ.), Repertoires & Cycles of Collective
Action, Duke University Press, Durham/London, σ. 89-115
Tarrow S. (1998), Power in Movement: Social Movements and Contentious Politics (2η έκδοση),
Cambridge University Press, Cambridge
Tilly C. (1995), Popular Contention in Great Britain, 1758-1834, Harvard University Press, Cam-
bridge, Mass.
Tilly C. (2004), Social Movements, 1768-2004, Paradigm Publishers, London
Tilly C , Tarrow S. (2007), Contentious Politics, Paradigm Publishers, Boulder/London
Traugott M. (1995) (επιμ.), Repertoires & Cycles of Collective Action, Duke University Press,
Durham/London
 59
ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ, ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Voss Κ., Sherman R. (2000), "Breaking the Iron Law of Oligarchy: Union Revitalization in the
American Labor Movement", American Journal of Sociology 106, 2 (Σεπτέμβριος), σ. 303-49
Φακιόλας P. Ε. (1978), Ο εργατικός συνδικαλισμός στην Ελλάδα. Οικονομική ανάλυση των βασι-
κών δραστηριοτήτων - Οργανωτικά προβλήματα - Θέματα συνδικαλιστικής πολιτικής, Εκδό-
σεις Παπαζήση, Α θ ή ν α
Χαραλάμπης Δ. (1985), Στρατός και πολιτική εξουσία. Η δομή της εξουσίας στη μετεμφυλιακή Ελ-
λάδα, Εξάντας, Αθήνα
Χατζηβασιλείου Ο. (1987), Συνδικαλισμός και κοινωνική αντίδραση (1947-1987), Οδυσσέας, Α-
θήνα
Zolberg Α. (1972), "Moments of Madness", Politics and Society (χειμώνας), σ. 183-207