1

Μιχάλης Λυμπεράτος

ΕΡΓΑΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ Ο Ν. ΠΛΟΥΜΠΊΔΗΣ

Η προϊστορία

Αν ήταν κάτι που επιτάχυνε τη συγκρότηση, δημιούργησε τα

χαρακτηριστικά και εξασφάλισε τη μεγάλη απήχηση του ΕΑΜ κατά τη
διάρκεια της Κατοχής ήταν η οργάνωση των εργατικών αγώνων. Ήταν μια
σύνθετη διαδικασία που προϋπέθετε τη συγκρότηση μιας στρατηγικής
αγώνων στα πλαίσια ενός πραγματικού πολέμου με τις αρχές Κατοχής,
αλλά και την στήριξη σε ευρύτατα εργατικά σύνολα χωρίς τα οποία δεν
ήταν δυνατοί οι αγώνες αυτοί. Συστατικός όρος για τη δυνατότητα αυτή
ήταν η υπέρβαση του αρνητικού προηγούμενου διαίρεσης του εργατικού
κόσμου της χώρας, που δεν αφορούσε μόνο στις πολιτικές αντιδικίες των
συνδικαλιστικών παρατάξεων αλλά και σε αντιτιθέμενες νοοτροπίες και
την κοινωνική δυσπιστία που χαρακτήριζε τις σχέσεις μεταξύ τους.

Ο Νίκος Πλουμπίδης, ο οποίος ανέλαβε να συντονίσει τα εργατικά μέτωπα

στην πρώτη και πιο κρίσιμη φάση της Εθνικής Αντίστασης, είχε ένα
εξαιρετικά σύνθετο έργο να επιτελέσει. Διέθετε, όμως, μια μεγάλη
εμπειρία στη διοργάνωση μαζικών αγώνων και μάλιστα στις ανώμαλες
συνθήκες του πολιτικού κατατρεγμού της δικτατορίας Μεταξά. Αλλά και
την διορατικότητα να αξιοποιήσει τις ιστορικές απαιτήσεις σύνθεσης που
ο αντιφασιστικός αγώνας επέβαλε. Με εφαλτήριο το δημοσιο-υπαλληλικό
κίνημα, με το οποίο συνδέθηκε από την στιγμή που ήρθε στην Αθήνα στα
1929 ως νεαρός δάσκαλος για μετεκπαίδευση, ο Πλουμπίδης συνέδεσε τον
εαυτό του με τη μετατροπή του εργατικού κινήματος της χώρας σε ηγετικό
υποκείμενο της ιστορικής διαδικασίας. Ο ίδιος ως μέλος της Εκτελεστικής
Επιτροπής της Συνομοσπονδίας Δημοσίων Υπαλλήλων στα 1930 ανέδειξε
περαιτέρω, τη σημασία του συνδικαλιστικού ακτιβισμού που του στοίχισε,
μετά από ξυλοδαρμούς και φυλακίσεις, την απόλυση του από δημόσιος
υπάλληλος.

Το επόμενο διάστημα, ως επαγγελματικό κομμουνιστικό στέλεχος, ο

Πλουμπίδης, συνδεδεμένος με την ομάδα Θέου-Σιάντου στα 1929-1931,
εμβαπτίστηκε ακόμα περισσότερο στις αρχές των πολιτικών και
συνδικαλιστικών συνθέσεων, διατηρώντας άμεση επαφή με τις
αντιπαραθέσεις στρατηγικής στα πλαίσια του παγκόσμιου εργατικού
κινήματος, και μάλιστα στο ίδιο το κέντρο του, τη Μόσχα. Τόσο το
Δεκέμβριο του 1932, όσο και το Σεπτέμβριο του 1933 μέχρι τον Αύγουστο
του 1935 που έζησε στη Μόσχα, ο Πλουμπίδης αντιπροσώπευσε την
 2

Ενωτική Συνομοσπονδία στην Κόκκινη Συνδικαλιστική Διεθνή,

αποκτώντας, δια ζώσης, μια εικόνα των προβλημάτων και των τακτικών
υπέρβασης τους στα πλαίσια του διεθνούς συνδικαλιστικού κινήματος.
Μάλιστα, αντιπροσώπευσε το ΚΚΕ στο 7ο Συνέδριο της ΚΔ, όπου και
έγινε κοινωνός της κεφαλαιώδους αλλαγής που συντελέστηκε τότε στα
πλαίσια της λογικής των ευρέων αντιφασιστικών μετώπων.

Στην Ελλάδα, όταν επέστρεψε, κλήθηκε να υλοποιήσει τις νέες αρχές

στρατηγικής του Παλλαϊκού Μετώπου, του προπλάσματος του ΕΑΜ, σε
συνθήκες απηνών διωγμών, όπου ως καθοδηγητής του Γραφείου
Θεσσαλίας του ΚΚΕ στα 1937, συνέβαλε στην επιβίωση μιας οργάνωσης
από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα, που θα παίξει καθοριστικό ρόλο στη
μελλοντική ανάπτυξη του ΕΑΜ. Το ίδιο έγινε και όταν του ανατέθηκε η
καθοδήγηση του Γραφείο Μακεδονίας-Θράκης του ΚΚΕ, όταν και έγινε,
λόγω των επιτυχιών του, μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ.1

Ο Πλουμπίδης συνελήφθη, τον Μάιο του 1939, στην Αθήνα, και

φυλακίστηκε στο τμήμα των φυλακών της Σωτηρίας για φυματικούς, όπου
και κρατήθηκε μέχρι τον Γενάρη του 1942. Κατά την μεταγωγή του στην
Τρίπολη, τον Φλεβάρη του 1942, με τη βοήθεια της οργάνωσης των
σιδηροδρομικών, απέδρασε, συναντήθηκε με τον Σιάντο στην Αθήνα,
όταν και του ανατέθηκε η καθοδήγηση του Εργατικού ΕΑΜ και της
ΟΚΝΕ. Ως μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, τον Απρίλιο του
1942, ο Πλουμπίδης είχε την ευκαιρία να συμβάλει και στις διεεργασίες
της Δεύτερης Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ, το Δεκέμβριο του
1942, αυτή που έθεσε τις βάσεις για την πολιτική και στρατιωτική
φυσιογνωμία του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ.

Ο Πλουμπίδης ως καθοδηγητής του ΕΕΑΜ ανέπτυξε περαιτέρω το πνεύμα

με βάση το οποίο συγκροτήθηκε η οργάνωση, στα μέσα Ιουλίου του 1941,
από αντιπροσώπους της Ενωτικής ΓΣΕΕ, της ΓΣΕΕ και αντιπροσώπων,
τον Σεπτέμβριο της ίδιας χροιάς, της παράταξη των Ανεξάρτητων
Συνδικάτων του Δ. Στρατής. Ήταν η απαίτηση της πλήρους
αποκατάστασης της εργατικής ενότητας που διασπάστηκε την περίοδο της
δικτατορίας του Πάγκαλου στα 1926 αυτό που πρυτάνευσε, ακόμα και αν
απαιτούσε συνεργασία και με ανθρώπους όπως ο Καλομοίρης, που ήταν
πρόεδρος της ΓΣΕΕ επί Μεταξά. Το ιδρυτικό Πρόγραμμα Δράσης του
ΕΕΑΜ, που είχε τη σφραγίδα του Κ. Λαζαρίδη προέδρου της
Καπνεργατικής Ομοσπονδίας και μέλος της Διοίκησης της Ενωτικής

1
Πόρισμα για τον Ν. Πλουμπίδη (Μ. Βατουσιανός, Ν. Κωτούζας) 23 Νοεμβρίου 1957, στο Δ.
Παπαχρίστου, Ν. Πλουμπίδης, Ντοκουμέντα, Γράμματα από τη Φυλακή 1953-1954, Αθήνα 1997, σ.
161-164.
 3

ΓΣΕΕ, αποτέλεσε, στην ουσία, και το πρόγραμμα δράσης που υιοθέτησε

η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ την 1η Ιουλίου 19412

Το Εργατικό ΕΑΜ

Η πρωτοφανής ταχύτατη διαδικασία ανάπτυξης του ΕΕΑΜ δικαίωσε τις

πολιτικές επιλογές με βάση τις οποίες αυτό συγκροτήθηκε. Γιατί
καλλιέργησε, από την πρώτη στιγμή, μια σαφή συνείδηση των
χαρακτηριστικών του νέου αγώνα, αλλά και της ιδιοσυστασίας του
αντιπάλου που δεν ήταν μόνο ο ξένος κυρίαρχος, αλλά και ο εγχώριος
ταξικός εχθρός. Το ΕΕΑΜ προσέφερε στον έλληνα εργάτη την εικόνα της
διαπλοκής ανάμεσα στην εκμετάλλευση που ασκούσε ο Έλληνας κάτοχος
των μέσων παραγωγής, με τον Γερμανό ή τον Ιταλό κατακτητή που
κατείχε την πραγματική οικονομική κυριότητα και την προσανατόλιζε
προς τις απαιτήσεις της πολεμικής βιομηχανίας. Με την έννοια αυτή, ο
αγώνας του Έλληνα εργάτη με επίδικο πεδίο πάλης την εντατικοποίηση
της εργασίας, την άνευ προηγουμένου καθήλωση των ημερομισθίων-
μέσω και της έμμεσης μορφής του δυσθεώρητου πληθωρισμού,- και την
αύξηση της παραγωγικότητας που επιδίωκαν οι κατακτητές, μετατρεπόταν
και σε εθνικοαπελευθερωτικό πρόταγμα.

Για αυτό ακριβώς το λόγο οι εργάτες και οι υπάλληλοι, έδωσαν, μέσω των
οργανώσεων τους, και τις πρώτες κατευθύνσεις της εαμικής συμμαχίας.3
Οι συνθέσεις και η συμφωνία στην συνδικαλιστική στρατηγική που
επετεύχθη, με βασικό χαρακτηριστικό την άρση των διαιρέσεων του
εργατικού κόσμου, παρήγαγαν το πρότυπο μιας ευρύτερης κοινωνικής
σύγκλισης και ταξικής συμμαχίας που επέτρεψε την τεράστια απήχηση
του ΕΑΜ, τον μόνο παράγοντα που αποδείχτηκε ότι θα μπορούσε να
καταστήσει αποτελεσματική την αντίσταση στον πάνοπλο κατακτητή.4

Αυτή ακριβώς η κοινωνική σύνθεση που γέννησε η Κατοχή εξηγεί και το

γεγονός ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι ήταν εκείνοι που πρωτοστάτησαν
στους πρώτους απεργιακούς αγώνες. Ήταν αυτοί που πραγματοποίησαν
την πρώτη μεγάλη απεργία στην Ελλάδα, αλλά στην Κατεχόμενη Ευρώπη,
στις 12-21 Απριλίου 1942. Οι απεργία ξεκίνησε από τα ταχυδρομεία και
τηλεφωνεία της χώρας και επεκτάθηκε στις υπηρεσίες τηλεγράφων και
τηλεφώνων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας (Αθήνα, Πειραιά,
Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Βόλο, Λάρισα). Ιδρύθηκε και η Κεντρική
Πανυπαλληλική Επιτροπή, η οποία οργάνωσε τους 50.000 απεργούς. Η
2
Απόφαση της 6ης Ολομέλειας της ΚΕ ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, τομ. Ε, Αθήνα 1973, σ 60-65.
3Θ. Χατζής Η Νικηφόρα επανάσταση που Χάθηκε, τομ.Α, Αθήνα 1978, σ. 236
4 Είναι χαρακτηριστικό ότι μια περιορισμένη απεργία της «εργατικής αριστοκρατίας», αυτής των
τραπεζικών στην τράπεζα Αθηνών εξελίχθηκε σε ελάχιστο διάστημα σε γενική απεργία όλων των
υπαλλήλων. Ριζοσπάστης 10 Ιουνίου 1943.
 4

κατοχική κυβέρνηση, αν και επιστράτευσε την απειλή της ποινής του

θανάτου όσων απεργούσαν, αναγκάστηκε να υποχωρήσει στα αιτήματα
των απεργών, οι οποίοι και πέτυχαν πρωτίστως να τους δίνεται διπλή
μερίδα από τα συσσίτια. Ήταν προφανώς ένας στόχος που δεν αφορούσε
μόνο τους ίδιους αλλά και το σύνολο του πληθυσμού.5

Την πρωτομαγιά της ίδιας χρονιάς απέργησαν οι εργάτες των

μηχανουργίων του Πειραιά, των σιδηροδρόμων αλλά και των
εργοστασίων επεξεργασίας καπνού. Λίγο μετά, στις 7 Σεπτεμβρίου 1942,
ήταν η σειρά 60.000 εργατών και επαγγελματιών στην Αθήνα και τον
Πειραιά να απεργούν για μια εβδομάδα πάλι με αίτημα τη βελτίωση των
συσσιτίων και εναντίον της τρομοκρατίας των κατακτητών. Η κυβέρνηση
των Αθηνών αναγκάστηκε να τετραπλασιάσει τους μισθούς και να
επεκτείνει τα συσσίτια. Στις 22 Δεκεμβρίου 1942 είχαμε και τις πρώτες
αιματηρές μαζικές απεργίες, με τους πρώτους νεκρούς. Η διαδήλωση που
συγκροτήθηκε στους δρόμους της Αθήνας με κατάληξη το υπουργείο
Εργασίας δέχθηκε την επίθεση των δυνάμεων Κατοχής. Ένας φασίστας
Ιταλός αξιωματικός, πυροβολώντας από ένα αυτοκίνητο, σκότωσε 2
φοιτητές έξω από το υπουργείο.

Όμως παρά το δυναμισμό που εμφανίστηκε, πάντα υπήρχε ο κίνδυνος να

διολισθήσουν τα πράγματα στην αναπαραγωγή των συνδικαλιστικών
αντιθέσεων του παρελθόντος, ιδίως από τη στιγμή που οι κατοχικές αρχές
προσπαθούσαν να εμφανίσουν τους εργατικούς αγώνες ως κομμουνιστική
συνομωσία. Στο ΚΚΕ, υπό την καθοδηγητική διεύθυνση και του Ν.
Πλουμπίδη, πρυτάνευσε η λογική ότι κυρίαρχος στόχος ήταν αυτή-
καθεαυτή η ενότητα του κινήματος, ώστε να εξασφαλιστεί η μεγαλύτερη
δυνατή πρόσβαση σε ευρύτερα στρώματα και εργατικές μερίδες, και το
ΕΕΑΜ όφειλε να διασφαλίζει τα όρια της ισορροπίας αυτής.6

Για αυτό και το ΕΕΑΜ δεν διαμόρφωσε ποτέ ένα απολύτως σαφές και
συγκροτημένο πολιτικό και οικονομικό πρόγραμμα, που θα μπορούσε να
καταστρατηγήσει τις ισορροπίες. Ότι τις απειλούσε, καταγγελλόταν από
το ίδιο το ΚΚΕ ως εκδηλώσεις τροτσκισμού.7 Σχεδόν καμία αναφορά δεν
γινόταν σε θέματα εθνικοποιήσεων, εργατικής συμμετοχής, ταξικών
εξουσιών, ή σε σχέση με τους άξονες της μεταπολεμικής οικονομικής
ανασυγκρότησης. Όμως, η ίδια η δυναμική της αντιπαράθεσης και οι
επιτυχίες της ήταν αυτή που εμπλούτιζε με πραγματικούς επαναστατικούς
προσανατολισμούς το εγχείρημα αυτό.

5
Στ, Πανίδου, «Συνδικαλιστική οργάνωση και απεργιακές κινητοποιήσεις των δημοσίων υπαλλήλων
την περίοδο της Κατοχής», Επιθεώρηση Εργατικών Σχέσεων, ω. 43, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2006, σ.
52-52.
6 ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα του ΚΚΕ, τομ. 5, Αθήνα 1981, σ. 50.
7 Θ. Χατζής, ο.π. σ. 51.
 5

Να σημειωθεί ότι δεν απαιτήθηκαν καν οι συνήθεις αυστηρές οργανωτικές

συνδικαλιστικές δομές, αλλά επιλέχθηκαν σχετικά χαλαρά οργανωτικά
σχήματα, αφού άλλωστε και οι συνθήκες του αγώνα προϋπέθεταν
ευελιξία, και σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτονομία στη λήψη των
αποφάσεων.8 Επιπλέον, η δημοκρατική λειτουργία κατέστη ως εκ των ων
ουκ άνευ, και οι Επιτροπές Πόλεων του Ε.ΕΑΜ διατηρούσαν σημαντικό
ποσοστό αυτονομίας και εκλέγονταν με πλήρως αντιπροσωπευτικές
διαδικασίες.9 Εκλεγμένες οργανώσεις, κατανεμημένες κατά τόπους
δουλειάς (κλαδικές επιτροπές) έδιναν κυρίαρχο ρόλο στις διαδικασίες
βάσης. 10 Γεγονός ιδιαιτέρως ιδιάζον για έναν σχηματισμό, άξονας του
οποίου ήταν ένα κόμμα (ΚΚΕ)11, που τυπικά ήταν συγκροτημένο στη βάση
ενός αδήριτου συγκεντρωτισμού.12

Στην ίδια βάση προσέχθηκε ιδιαίτερα η διαφύλαξη των σχέσεων

συνδικαλιστικής αντιπροσώπευσης, χωρίς εξαιρέσεις και
υποκαταστάσεις. Και μάλιστα με ίσο αριθμό αντιπροσώπων, ανεξαρτήτως
της δύναμης της κάθε παράταξης. Το ίδιο συνέβη με την τριμελή
γραμματεία του ΕΕΑΜ (Θέος, Καλομοίρης, Στρατής).13 Είναι
αξιοσημείωτο ότι όταν μια από τις βασικές παρατάξεις δεν είχε επαρκή
αριθμό στελεχών, μόνο τότε άλλη παράταξη, επίσης αναλογικά,
συμπλήρωνε τον αριθμό αντιπροσώπων, παρά το γεγονός ότι το ΚΚΕ είχε
τεράστια επιρροή στις εργατικές μάζες έναντι των άλλων παρατάξεων.14

Όλα πάνω αυτά δημιούργησαν και ένα πρωτοφανές επίπεδο σχέσεων

μεταξύ εργατών και δημοσίων υπαλλήλων. Οι τελευταίοι, έχοντας λόγω
της Κατοχής χάσει τα προπολεμικά ειδικά εργασιακά προνόμια, που τους
καθιστούσαν ένα από τα ισχυρότερα στηρίγματα των αστικών κοινωνικών
συμμαχιών, βρέθηκαν σε μια σχέση μάχης με το αστικό κράτος και τους
συνεργάτες των κατακτητών.15

8
ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα τομ. 5, Αθήνα 1981, σ. 50.
9
Κ. Θέος, Τα Εργατικά Συνδικάτα και η Πάλη τους κατά του Φασισμού, Αθήνα 1947, σ. 22-29, 73-81.
10
. Με συγκεκριμένη διακήρυξη, το ΠΓ του ΚΚΕ ζητούσε όλες τις οργανωτικές αλλαγές που
απαιτούνταν για να μετατραπεί το ΕΕΑΜ σε οργάνωση που θα περιελάμβανε όλους χωρίς καμία
εξαίρεση Απόφαση ΠΓ του ΚΚΕ, Ριζοσπάστης 20 Απριλίου του 1943.
11
Η ίδια η «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» μέμφονταν όλους όσοι καθυστερούσαν να εντάξουν και το
100% των εργαζομένων στις εαμικές οργανώσεις Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τευχ. 14 Ιούνιος του
1943.
12
Για την οργανωτική μορφή του ΕΕΑΜ, Το Πρόγραμμα του ΕΕΑΜ, 16 Ιουλίου 1943 και 1η
Πανελλήνια Συνδιάσκεψη του ΕΕΑΜ, Φεβρουάριος του 1944, Κείμενα Εθνικής Αντίστασης, τομ.
Αθήνα 1981, 177 και 179-189.
13
Βλ. και Α. Αυγουστίδης, Το Εργατικό ΕΑΜ, στο πρακτικά του Διεθνούς Ιστορικού Συνεδρίου, Η
Ελλάδα 1936-1944, Αθήνα 1989, σ. 284.
14
Απόφαση 1ης Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΕΕΑΜ, Φεβρουάριος 1944, Κείμενα Εθνικής
Αντίστασης, οπ.
15
Να σημειωθεί ότι με βάση στοιχεία των ίδιων των αρχών κατοχής, στη διαδήλωση της 4 Μαρτίου
1943 που προκήρυξε το ΕΑΜ συμμετείχε το 65% των δημοσίων υπαλλήλων της χώρας. Ι. Χόνδρος, Η
 6

Αυτά ήταν τα χαρακτηριστικά και οι αναγκαιότητες τις οποίες

διαχειρίστηκε ο Πλουμπίδης ως υπεύθυνος του ΕΕΑΜ. Ήταν οι ίδιες
αρχές που αξιοποίησε και στα 1950, μεθοδεύοντας επιτυχώς τη
συγκρότηση του «νέου ΕΑΜ», της ΕΔΑ. Ήταν και αυτό ένα εγχείρημα
εξαιρετικά σύνθετο που προϋπέθετε σαφή γνώση και ανάλυση της
πολιτικής κατάστασης, αποστασιοποίηση από τις υπερφίαλες
σχηματοποιήσεις, συνέπεια και επινοητικότητα, ώστε να υπερβεί κανείς
τις προσωπικές στρατηγικές και να επιδιαιτητεύσει στις καταιγιστικές
ενδο-αριστερές αντιθέσεις που γεννούσαν οι τότε πυκνές πολιτικές
διαδικασίες..

Αλλά, πέρα από το περιεχόμενο, ο Πλουμπίδης έδωσε σαφές στίγμα και

στη μορφή που πήραν οι εργατικοί αγώνες. Το βάπτισμα του πυρός για τον
ίδιο ήταν η διοργάνωση της μεγάλης απεργίας των δημοσίων υπαλλήλων
στις 12 Απριλίου 1942. 16

Ακολούθησε η μεγάλη διαδήλωση της 16ης Ιούνιου 1942 με αφορμή την

πληροφορία ότι θα διακόπτονταν τα συσσίτια. Ήταν και η πρώτη εμφάνιση
του ΕΛΑΣ της Αθήνας.17 Την διαδήλωση οργάνωσε η επιτροπή
Συστεγαζόμενων Εργατο-υπαλληλικών Συνεταιρισμών, ένα ακόμα βήμα
για την ενοποίηση των εργατικών και δημοσιουπαλληλικών σωματείων. Ο
Πλουμπίδης οργανώνει και τις κινητοποιήσεις σε σχέση με την επέτειο της
έναρξης του ελληνι-ιταλικού πολέμου στις 28 Οκτωβρίου 1942, ενώ
ακολούθησε και η εργατο-υπαλληλική απεργία στις 22 Δεκεμβρίου 1942,
όπου στο εργατικό μέτωπο εμφανίστηκαν διαδηλώνοντας και οι φοιτητές.

Η ματαίωση της επιστράτευσης

Εκεί, όμως, που το εργατικό κίνημα της χώρας πέτυχε τη μεγαλύτερη

επιτυχία του ήταν όταν οι κατακτητές επιχείρησαν να επιστρατέψουν
Έλληνες εργάτες για να δουλέψουν στα γερμανικά εργοστάσια. Όταν τον
Ιανουάριο του 1943 εκδόθηκε διάταγμα «περί υποχρεωτικής εργασίας του
πληθυσμού της Ελλάδας» και δημιουργήθηκαν κατάλογοι
επιστράτευσης, τότε εκδηλώθηκε και η πλήρης σύμπλευση εργατών και
18

δημοσίων υπαλλήλων.19 Γιατί δεν ήταν μόνο οι κινητοποιήσεις έξω από τα

γραφεία Εργασίας και τα Υπουργεία, ήταν η καταστροφή του μηχανισμού
της επιστράτευσης, μέσα σε αυτά.

Ελληνική Αντίσταση 1940-1944, Μία Επανεκτίμηση, στο Η Ελλάδα στη Δεκαετία 1940-1950, Ένα
Έθνος σε Κρίση, Αθήνα 1984, σ. 73.
16
Απόφαση του ΠΓ, 25 Απριλίου 1942, ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, τομ. Ε, Αθήνα 1973, σ103-104.
17
Το Πρόγραμμα του ΕΕΑΜ, Πρακτικό ΚΚΕ, ο.π, σ. 159-161.
18
Νεολαία, 16 Φεβρουαρίου 1943
19
Α. Πεπονής, Προσωπική Μαρτυρία, Αθήνα 2001, σ, 46-50.
 7

Ειδικά σε αυτές τις κινητοποιήσεις ο Πλουμπίδης έπαιξε καθοριστικό

ρόλο. Ήταν αυτός στο σπίτι του οποίου το πρωί της 20ης Φεβρουαρίου
1943 ο γραμματέας της ΚΟΑ του ΚΚΕ Κώστας Χατζημάλης του μετέφερε
την είδηση ότι η ομάδα Αχτίδων των Δημοσίων Υπαλλήλων του ΚΚΕ
αποφάσισαν απεργία. Τότε ο Πλουμπίδης επενέβη και έδωσε ρητή εντολή
να μην πραγματοποιηθεί η απεργία σε εκείνη τη φάση, γιατί οι
εργαζόμενοι στα ΤΤΤ και οι υπάλληλοι του Υπουργείου Οικονομικών, με
το πολύ ισχυρό σωματείο τους, δεν είχαν προετοιμαστεί και δεν θα
έπαιρναν μέρος στην κινητοποίηση.

Διαβλέποντας την έκταση των απαιτήσεων αυτής της κινητοποίησης και

τη σημασία της για την γενικότερη προοπτική του αντικατοχικού αγώνα,
ο Πλουμπίδης έκρινε ότι δεν ήταν επαρκής η προετοιμασία της απεργίας.
Μαζί με τον συνεργάτη του Σπ. Καλοδίκη ανέβαλε την απεργία για μια
εβδομάδα και έδωσε συγκεκριμένες οδηγίες για την εκλογή απεργιακών
επιτροπών. Ταυτόχρονα έδωσε εντολή στην ΚΟΑ του ΚΚΕ να
προετοιμάσει όλους τους εργατο-υπαλληλικούς κλάδους, και όχι μόνο τα
σωματεία των δημοσίων υπαλλήλων. Επιπλέον, και τις λαϊκές μάζες των
συνοικιών της Αθήνας και του Πειραιά. ώστε να υποστηριχθεί η
κινητοποίηση ευρύτερα και να εξελιχθεί σε γενική πολιτική απεργία.

Στις 27 Φεβρουαρίου συνεδρίασε ξανά η Επιτροπή των Δημοσίων

Υπαλλήλων του ΕΕΑΜ, και εκεί ο Πλουμπίδης τόνισε ότι απεργία δεν
γινόταν για την απεργία, αλλά για να επιτύχει την προώθηση των
εργατικών διεκδικήσεων και ότι έπρεπε να κερδηθεί πάση θυσία και όχι
απλώς να διεξαχθεί.

Ήταν πρόβλημα για τον Πλουμπίδη και το γεγονός ότι δεν είχε καθοριστεί
διεξαγωγή συνεδρίασης του Π.Γ του ΚΚΕ και έπρεπε μόνος του να πάρει
την απόφαση. Όμως, οι καιροί ου μενετοί, και τις επιφυλάξεις υπερκέρασε
η πληροφορία που μετέφερε, στις 4 Μαρτίου, στο σπίτι του Πλουμπίδη ο
Χατζημάλης, ότι αναμενόταν από στιγμή σε στιγμή η ανακοίνωση της
επιστράτευσης από τον Λογοθετόπουλο μέσω ραδιοφώνου. Τότε ο
Πλουμπίδης αποφάσισε να μην επιτρέψει καν στον κατοχικό
πρωθυπουργό να ανακοινώσει δημοσίως την πρόθεση του.

Ζήτησε να συγκληθεί αμέσως η Επιτροπή Πόλης και με συνδέσμους να

ειδοποιηθούν όλα τα μέλη της ΚΟΑ να βρίσκονται σε επιφυλακή.
Αποφάσισε δε να παρακάμψει την τακτική συνεδρίαση του ΠΓ, να
αναλάβει ο ίδιος την ευθύνη, και έδωσε άμεσες εντολές να μετεξελιχθεί η
κινητοποίηση σε γενική πολιτική απεργία. Παράλληλα, να κληθεί όλος ο
 8

λαός της Αθήνας σε παλλαϊκή συγκέντρωση, με το σύνθημα «κάτω η

πολιτική επιστράτευση, ψωμί, δουλεία, ελευθερίες».

Στη συνεδρίαση της Επιτροπής Πόλης της ΚΟΑ του ΚΚΕ που
ακολούθησε ο Πλουμπίδης αφού τόνισε την κρισιμότητα των στιγμών,
όρισε το γενικό πλαίσιο δράσης. Ειδοποιήθηκε και η ΚΟ Πειραιά του
ΚΚΕ για να συμβάλει και αυτή. Έτσι, από το μεσημέρι της Τρίτης 4
Μάρτιου όλος ο μηχανισμός των δημοσίων υπαλλήλων και του Εργατικού
ΕΑΜ δούλευε πυρετωδώς, όπως και τα τυπογραφεία, οι πολύγραφοι, τα
πλακάτ και τα χωνιά, που τότε πρωτοεμφανίστηκαν. Τα ξημερώματα της
Τετάρτης 5 Μαρτίου 1943 όλες οι υπηρεσίες σταμάτησαν, τα εργοστάσια
έβαλαν λουκέτο και η γενική απεργία ήταν καθολική. 20

Μετά από ατέλειωτες αιματηρές συμπλοκές σε όλα τα σημεία της

Αθήνας,21 αφού οι κατακτητές επιστράτευσαν ακόμα και άρματα μάχης, ο
κύριος όγκος των διαδηλωτών κατευθύνθηκε στο υπουργείο Εργασίας,
στην οδό Μπουμπουλίνας που ήταν και το γερμανικό φρουραρχείο.22
Εισέβαλαν στο υπουργείο, εντόπισαν τους καταλόγους επιστράτευσης, και
τους έκαψαν στους δρόμους.23 Μόνο στην Αθήνα σε όλες αυτές τις
συγκρούσεις 18 διαδηλωτές σκοτώθηκαν από τα πυρά των κατακτητών,
ενώ τραυματίστηκαν σοβαρά πάνω από 200 άτομα,24 από τους οποίους
τέσσερις εξέπνευσαν τις επόμενες μέρες στα νοσοκομεία.25 Οι κηδείες των
θυμάτων, και τα μνημόσυνα στα νεκροταφεία, αποτέλεσαν νέες εστίες
αντιπαράθεσης με τους κατακτητές,26 που κατέληξαν σε μια νέα μεγάλη
διαδήλωση στις 21 Μαρτίου 1943.27

Στελέχη που συμμετείχαν στην οργάνωση της κινητοποίησης ήταν ο Κ.

Χατζημάλης γραμματέας της Επιτροπής Πόλης του ΚΚΕ, ο οποίος
πιάστηκε στα 1944 στη Θεσσαλονίκη από Γερμανούς και συνεργάτες και
εκτελέστηκε, ο Σπ. Καλοδίκης μέλος της Γραμματείας της Επιτροπής
πόλης του ΚΚΕ που σκοτώθηκε σε μάχη στη Λάρισα στα 1948. Η Καίτη
Ζεύγου, μέλος της γραμματείας της επιτροπής πόλης, ο Σπ. Κωτσάκης, ο

20
Π. Ανταίος, Συμβολή στην Ιστορία της ΕΠΟΝ, τομ. Β, Αθήνα 1977, σ. 15-51.
21
Ι. Τσάτσου, Φύλλα Κατοχής, Αθήνα 1976, σ.78-82.
22
Δ. Λιβιεράτος, Μεγάλες Ώρες της Εργατικής Τάξης, Αθήνα 2006, σ.122-131.
23
J.Hondros, Occupation and Resistance, The Greek Agony 1941-1944, New York, Della Publicing
Company 1983, s.. 67-78.
24
Ν. Βρεττάκος, Στη Μνήμη του 1940-1944, Αθήνα 1981, σ. 9-10.
25
Βλ. και Χρ. Χρηστίδης, Χρόνια Κατοχής 1941-1944, Μαρτυρίες Ημερολογίου Αθήνα 1971, σ. 366-
368.
26
Π. Ρούσος, Η Μεγάλη Πενταετία, τομ. 1, Αθήνα 1982, σ. 277-282.
27
Β. Μπαρτζιώτας, Εθνική Αντίσταση στην Αδούλωτη Αθήνα, Αθήνα 1984, σ. 122-123.
 9

Β. Μαρκεζίνης ο οποίος εκτελέστηκε στην Αθήνα στα 1949, ο Θ. Χατζής,

ο Γιάννης Ποτήρης και Σπύρος Αντύπας. 28

Ήταν τέτοια η εντύπωση που προκάλεσε η αντίδραση του ελληνικού λαού

στους κατακτητές, ώστε το σχέδιο της επιστράτευσης ματαιώθηκε μέσα σε
λίγες ώρες, και η Ελλάδα ήταν η μοναδική κατεχόμενη χώρα στην
Ευρώπη, όπου δεν υλοποιήθηκε η υποχρεωτική εργατική επιστράτευση.
Να σημειωθεί ότι το Σεπτέμβριο του 1944 υπήρχαν 7.500.000 τέτοιοι
Ευρωπαίοι εργάτες στη Γερμανία, συνιστώντας ως όμηροι το 21% της
συνολικής εργατικής δύναμης της χώρας. 29

Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι, παρά την επιτυχία, με βάση τη μαρτυρία

του ίδιου του Πλουμπίδη, όταν στις 7 Μαρτίου 1943 πραγματοποιήθηκε
μια ευρεία συνδικαλιστική σύσκεψη αποτίμησης των αποτελεσμάτων της
κινητοποίησης, ο Πλουμπίδης κατηγορήθηκε από τον ίδιο το Σιάντο, γιατί
δεν ειδοποίησε το ΠΓ για την κινητοποίηση αυτή.30

Ακολούθησε νέα κινητοποίηση στις 25 Μαρτίου 1943, την ημέρα της

εθνικής εορτής.31 Έχει καταγραφεί ως μαρτυρία οι φωνές που έβγαλε ο
Πλουμπίδης, στη συνεδρίαση της ΚΟΑ που ακολούθησε, όταν διαπίστωσε
ότι δεν τηρήθηκαν οι κανόνες προφύλαξης των στελεχών και τέθηκε σε
κίνδυνο η ζωή της Καίτης Ζεύγου, μέλους της Γραμματείας του Γραφείου
της Επιτροπής Πόλη και του Σπύρου Κωτσάκη, του μετέπειτα Καπετάν
Νέστορα. Γιατί για τον Πλουμπίδη δεν περίσσευε κανείς. 32

Άλλη μια επιτυχία της καθοδήγησης Πλουμπίδη ήταν η Απελευθέρωση 56

ακροναυπλιωτών από τη «Σωτηρία», στις 7 Απριλίου 1943, την ίδια μέρα
που ανέλαβε πρωθυπουργός ο Ράλλης.33 Αλλά και λίγο αργότερα ο
Πλουμπίδης, παρότι είχε παραδώσει την καθοδήγηση της ΚΟΑ στον Β.
Μπαρτζιώτα, οργάνωσε μαζί με τον Νικόλαο Τζαμαλούκα την 8ημερη
απεργία των κατώτερων αστυνομικών, στις 23 Ιουνίου 1943, την πρώτη
αυτού του τύπου σε ολόκληρη της Ευρώπη, που ήθελε ειδικούς και
εξαιρετικά λεπτούς χειρισμούς.34

28
Απάντηση σε ερωτήματα από τον Ν. Πλουμπίδη προς τον Δημ. Παπαχρίστου, Δεκέμβριος του 1953,
Δημ. Παπαχρίστου, Νίκος Πλουμπίδης, Ντοκουμέντα, Γράμματα από τη Φυλακή 1953-1954, Αθήνα
1997, σ. .
29
Stockelberg, R. 1999, Hitler`s Germany, Origin, Interpretations, Legacies, London and New York,
Routledge, pp. 203-204
30
Γράμμα του Ν. Πλουμπίοδη από τις φυλακές 5 Μαρτίου 1954 στο Απάντηση σε ερωτήματα από τον
Ν. Πλουμπίδη προς τον Δημ. Παπαχρίστου, Δεκέμβριος του 1953, Δημ. Παπαχρίστου, ο.π. σ .147-150.
31
J. Hart, New Voices in the Nation, Women and Greek Resistance, 1941-1964, Cornell University
Press1996, σ. 91-93.
32
Σπ. Κωτσάκη, Εισφορά, Αθήνα 19886, σ. 112-113.
33
Ο.π. σ. 126
34
Νέα Γενιά, 30 Ιουνίου 194.3
 10

Ανάμεσα στα θύματα όλων αυτών των διαδηλώσεων ήταν η 17χρονη

Ελένη Παπαγεωργίου που δέχεται μια ριπή πολυβόλου, όταν χαστουκίζει
έναν Γερμανό αξιωματικό. Την ίδια τύχη είχαν και στην επόμενη
διαδήλωση, στις 22 Ιουλίου 1943, τρεις άλλες νέες, η Παναγιώτα
Σταθοπούλου, που μπαίνει με μια σημαία μπροστά σε ένα τανκ και
συνθλίβεται, αλλά και οι Κούλα Λίλη και η Όλγα Μπακόλα, που
πυροβολήθηκαν, αφού σκαρφάλωσαν σε ένα τανκ προσπαθώντας να
κτυπήσουν τον οδηγό του με τα τακούνια των παπουτσιών τους. 35

Ο Πλουμπίδης, μετά τις επιτυχίες αυτές, λόγω κόπωσης αλλά και της
ασθένειας του, παρέδωσε αρκετές από τις αρμοδιότητες του, διατηρώντας
τη διεύθυνση της σύνταξης της εφημερίδας «Δημοκράτης» των
εκαπειδευτικών. Η 10η Ολομέλεια του Ιανουαρίου του 1944 αποφάσισε να
παραμείνει ο Πλουμπίδης μαζί με τον Στέργιο Αναστασιάδη, Βασίλη
Μπαρτζιώτα, και Χρύσα χατζηβασιλείου ως τμήμα του ΠΓ που θα
παρέμεινε στην Αθήνα. Ο Κώστας Θέος πλέον ανέλαβε ΓΓ του ΕΕΑΜ.

Στα μέσα του 1944 ο Πλουμπίδης ανέλαβε υπεύθυνος του ασυρμάτου του
ΚΚΕ στην Αθήνα με τον οποίο επικοινωνούσε το ΠΓ του κόμματος και
κατά τη διάρκεια της Απελευθέρωσης και εκείνος που διαχειρίστηκε το
σύνολο των πληροφοριών μέσω ασυρμάτου που διοχετεύτηκαν στον
ΕΛΑΣ Αθήνας ώστε να αποφευχθούν οι προκλήσεις, οι αοριστίες και οι
ασάφειες σε σχέση με την τότε πολιτική του κόμματος που ήταν η
διατήρηση της απόλυτης τάξης στην πρωτεύουσα.

Ο Πλουμπίδης αρρώστησε, το Νοέμβριο του 1944, και κατά τα

Δεκεμβριανά παρέμεινε ως επί το πλείστον κλινήρη, χωρίς να
εγκαταλείψει τη δουλειά του στον σταθμό. Ενεργοποιήθηκε ξανά το
Γενάρη του 1945 στη συνεδρίαση του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ που
πραγματοποιήθηκε στη Θήβα μετά την επίτευξη της ανακωχής των μαχών
του Δεκέμβριου. 36 Τον Απρίλιο τον 1945 με την 11η ολομέλεια του ΚΚΕ
ανέλαβε την οργάνωση των δημοσίων υπαλλήλων και αποσύρθηκε από το
ΠΓ του ΚΚΕ

Το επόμενο διάστημα, και μετά την έλευση του Ζαχαριάδη, τον Μάιο του
1945, στην Αθήνα, ο Πλουμπίδης περιήλθε σε δυσμένεια και
απομονώθηκε στον Τύρναβο, λόγω των φερόμενων ως διαφωνιών σε
σχέση με την πολιτική του κόμματος στα Δεκεμβριανά αλλά και εξαιτίας
της παλιάς αντιπαράθεσης με τον Ζαχαριάδη για την πολιτική του

35
Π. Ανατίος, ο.π σ. 497-498.
36
Απάντηση σε ερωτήματα από τον Ν. Πλουμπίδη προς τον Δημ. Παπαχρίστου, Δεκέμβριος του 1953,
Δημ. Παπαχρίστου, ο.π, σ. 118.
 11

κόμματος την περίοδο του ελληνο-ιταλικου πολέμου. Ωστόσο στο 7ο

Συνέδριο του Σεπτεμβρίου του 1945 επανέρχεται και εκλέγεται μέλος της
ΚΕ του ΚΚΕ, αν και όχι στο Π.Γ του κόμματος.

Την περίοδο το εμφυλίου ο Πλουμπίδης καθοδηγούσε το παράνομο

κλιμάκιο του ΚΚΕ από ένα σπίτι στον Άγιο Μελέτιο. Τότε γεννήθηκε, το
Μάιο του 1948, και ο γιος του. Τον Μάρτιο του 1949 συνελήφθη η γυναίκα
του Ιουλία. Εξαιτίας αυτού έφυγε από το πρώτο του καταφύγιο, και
εγκαταστάθηκε στo σπίτι του Κούλη Ζαμπαθά στην Κυψέλη τον Απρίλιο
του 1949. Μετά βρέθηκε στο σπίτι της οικογένειας Τριανταφυλλίδη στο
Παλαιό Φάληρο μέχρι το φθινόπωρο του 1951, όπου και ανέλαβε την
ανασυγκρότηση της ΕΔΑ..