04.10.

2012

MAK 351 İMAL USULLERİ

Doç.Dr. Murat VURAL

İTÜ Makina Fakültesi

METAL DÖKÜMÜNÜN ESASLARI

1. Döküm Teknolojisine Genel Bakış
2. Isıtma ve Dökme
3. Katılaşma ve Soğuma

1
 04.10.2012

Katılaştırma Yöntemleri
Başlangıç malzemesi, ya bir sıvıdır ya da yüksek
derecede plastikleştirilmiştir ve malzemenin
katılaştırılması sayesinde bir parça oluşturulur
 Katılaştırma yöntemleri, işlenen mühendislik
malzemesine göre sınıflandırılabilir:
 Metaller
 Seramikler, özel camlar
 Polimerler ve polimer matrisli karma malzemeler
(PMC’ler)

Bozulabilir kalıba
Kum döküm
döküm

Metallerin Diğer döküm

dökümü yöntemleri

Kalıcı kalıba
döküm

Katılaştırma Cam işleme

yöntemleri

Ekstrüzyon ve
ilgili yöntemler

Enjeksiyonla
kalıplama

Polimer ve PMC’ Diğer kalıplama

lerin imalatı yöntemleri

PMC’ler için özel

yöntemler

Şekil 10.1 Katılaştırma yöntemlerinin sınıflandırılması

2
 04.10.2012

Döküm
Erimiş metalin, kalıp boşluğunda katılaşacağı kalıba,
yerçekimi veya başka bir kuvvetle aktığı yöntem
 Döküm terimi yöntemle üretilen parçalar için de
kullanılmaktadır
 Dökümdeki adımlar görece olarak basittir:
1. Metalin eritilmesi
2. Kalıba dökülmesi
3. Katılaşmaya bırakılması

Dökümün Sınırları ve Üstünlükleri

 Karmaşık parça geometrileri oluşturulabilir
 Hem iç hem de dış şekiller oluşturulabilir
 Bazı döküm yöntemleri net şekil’dir; bazıları ise net
şekle yakın’dır.
 Çok büyük parçaları üretebilir
 Bazı döküm yöntemleri seri üretime uygundur

3
 04.10.2012

Dökümün Zayıflıkları
 Farklı döküm yöntemlerinin farklı zayıflıkları vardır:
 Mekanik özelliklerde sınırlamalar
 Bazı yöntemlerde düşük boyutsal doğruluk ve
yüzey kalitesi; örn. Kum döküm
 Sıcak erimiş metaller nedeniyle çalışanlara iş
güvenliği sorunları
 Çevre sorunları

Dökümle Yapılabilen Parçalar

 Büyük parçalar
 Otomotiv araçları için motor blokları ve silindir
kafaları, ağaç yakma fırınları, makina gövdeleri,
vagon tekerlekleri, borular, büyük heykeller,
pompa gövdeleri
 Küçük parçalar
 Diş kaplamaları, mücevher, küçük heykeller,
kızartma tavaları
 Demir esaslı ve demir dışı tüm metal türleri
dökülebilir

4
 04.10.2012

Döküm Teknolojisine Genel Bakış

 Döküm genellikle dökümhane’de yapılır
Dökümhane = kalıpların yapılması, erimiş metalin
eldesi ve taşınması, döküm işleminin yapılması ve
bitmiş dökümlerin temizlenmesi için donatılan
fabrika
 Döküm işini yapan işçiler dökümcü olarak
adlandırılır

10

5
 04.10.2012

Dökümde Kalıp
 Geometrisi parça şeklini belirleyen boşluklar içerir
 Kalıp boşluğunun gerçek boyut ve şekli,
katılaşma ve soğuma sırasında metalin
büzülmesine izin vermek üzere hafifçe daha
büyük olmalıdır
 Kalıplar, kum, alçı, seramik ve metal olmak
üzere değişik malzemelerden yapılır

11

Açık Kalıplar ve Kapalı Kalıplar

Şekil 10.2 İki kalıp türü: (a) sadece istenen parçanın şeklindeki bir kap
olan açık kalıp; ve (b) kalıp geometrisinin daha karmaşık olduğu ve
kalıp boşluğuna giden bir yolluk sistemi (geçiş yolları) gerektiren kalıp
geometrisinin olduğu kapalı kalıp
12

6
 04.10.2012

Döküm Yöntemlerinin İki Kategorisi

1. Bozulabilir kalıp yöntemleri – dökümü çıkarmak
için dağıtılması gereken bir kalıp kullanır
 Kalıp malzemeleri: kum, alçı ve benzer
malzemeler, ayrıca bağlayıcılar
2. Kalıcı kalıp yöntemleri – çok sayıda döküm
üretmek için tekrar tekrar kullanılabilecek bir kalıcı
kalıp kullanır
 Metalden (veya, nadiren) seramik bir refrakter
malzemeden yapılır

13

Üstünlükleri ve Eksiklikleri
 Bozulabilir kalıp yöntemleriyle daha kesin
geometriler oluşturulabilir
 Kalıcı kalıp yöntemlerindeki parça şekilleri, kalıbın
açılması gerektiğinden sınırlıdır
 Kalıcı kalıp yöntemleri, yüksek üretim işlemlerinde
daha ekonomiktir

14

7
 04.10.2012

Kum Döküm Kalıbı

Şekil 10.2 (b) Kum döküm kalıbı.

15

Kum Döküm Kalıp Terimleri

 Kalıp iki yarıdan oluşur:
 Üst derece = kalıbın üst yarısı
 Alt derece = alt yarısı
 Kalıp yarıları, derece denen bir kutunun içindedir
 İki yarı, ayırma yüzeyinde birbirinden ayrılır

16

8
 04.10.2012

Kalıp Boşluğunun Oluşturulması

 Kalıp boşluğu, parçanın şekline sahip olan bir
model çevresinde kumun sıkıştırılmasıyla
oluşturulur
 Model çıkarıldığında, sıkıştırılmış kumda kalan
boşluk, dökme parçanın istenen şekline sahiptir
 Model, katılaşma ve soğuma sırasında metalin
büzülmesine izin vermek üzere genellikle daha
büyük yapılır
 Kalıp kumu nemlidir ve şeklini koruması için bir
bağlayıcı içerir

17

Kalıp Boşluğunda Bir Maça Kullanımı

 Kalıp boşluğu, dökülecek parçanın dış yüzeyini
oluşturur
 Ek olarak parçanın iç geometrisini belirleyecek
şekilde, kalıp boşluğunun içine yerleştirilen bir
maça tarafından belirlenen iç yüzeylere de sahip
olabilir
 Kum dökümde maçalar genellikle kumdan yapılır

18

9
 04.10.2012

Yolluk Sistemi
Erimiş metalin kalıp dışından kalıp boşluğuna doğru
aktığı kanal
 Metalin içinde akarak yatay yolluğa ulaştığı bir
düşey yolluk içerir
 Düşey yolluğun üstünde, genellikle sıçramayı en
aza indirecek ve metalin düşey yolluğa
türbülanssız girmesini sağlayacak bir döküm ağzı
bulunur

19

Besleyici
Katılaşma sırasında parçanın büzülmesini karşılamak
üzere bir sıvı metal orijini olan, kalıp içindeki depo
 Besleyicinin fonksiyonunu yerine getirebilmesi için,
esas dökümden sonra katılaşacak şekilde
tasarlanmalıdır

20

10
 04.10.2012

21

Metalin Isıtılması
 Isıtma fırınları, metali döküme yeterli sıcaklığa
ulaşacak şekilde eritmede kullanılır
 Gerekli ısı aşağıdakilerin toplamından oluşur:
1. Sıcaklığı erime sıcaklığına yükseltecek ısı
2. Katıyı sıvıya dönüştürecek eritme ısısı
3. Erimiş metali döküme uygun sıcaklığa
yükseltecek ısı

22

11
 04.10.2012

Erimiş Metalin Dökülmesi

 Bu aşamada başarılı olmak için, katılaşmadan
önce metalin kalıbın tüm bölgelerine, en önemlisi
de kalıp boşluğuna akması gerekir
 Başarıyı belirleyen faktörler
 Döküm sıcaklığı
 Döküm hızı
 Türbülans

23

Sıvı Metalin Akıcılık Testi

(Spiral Döküm Testi)

Döküm ağzı

Düşey yolluk

Spiral kalıp

Katılaşmadan önceki akış sınırı

Şekil 10.3 Sıvı metalin akıcılığının belirlenmesi için uygulanan spiral

kalıba döküm testi
24

12
 04.10.2012

Metalin Katılaşması
Erimiş metalin tekrar katı hale dönüşümü
 Katılaşma, metalin durumuna bağlı olarak değişir
 Saf bir element, veya
 Bir alaşım

25

Saf Metalin Soğuma Eğrisi

 Saf bir metal katılaşma sıcaklığına eşit bir sabit
sıcaklıkta katılaşır (erime sıcaklığıyla aynıdır)

Şekil 10.4 Saf bir metalin katılaşma sırasındaki soğuma eğrisi.

26

13
 04.10.2012

Saf Metallerin Katılaşması

 Kalıp cidarının soğuma eylemi (chilling) sırasında,
dökümden hemen sonra ara yüzeyde ince bir katı
metal filmi oluşur
 Katılaşma sürerken film kalınlığı, erimiş metalin
çevresinde bir kabuk oluşturacak şekilde artar
 Katılaşma hızı, kalıba ısı transferine ve ayrıca
metalin ısıl özelliklerine bağlıdır

27

Şekil 10.5. Kalıp cidarı yakınında rastgele yönlenmiş ince taneleri ve dökümün
merkezine doğru yönlenmiş büyük kolonsal taneleri gösteren, saf bir metalin
dökümündeki karakteristik tane yapısı
28

14
 04.10.2012

Alaşımların Katılaşması
 Çoğu alaşım, sabit bir sıcaklık yerine bir sıcaklık
aralığında katılaşır

Şekil 10.6 (a) Bir bakır-nikel alaşım sisteminin faz diyagramı; ve

(b) döküm sırasında % 50 Ni - % 50 Cu bileşimindeki bir
alaşımın soğuma eğrisi
29

Şekil 10.7 Döküm merkezinde alaşım elemanlarının segregasyonunu

gösteren, bir alaşım dökümündeki karakteristik tane yapısı.
30

15
 04.10.2012

Katılaşma Süresi
 Katılaşma belirli bir süre alır
 Toplam katılaşma süresi TTS = dökümden sonra
katılaşma için gerekli süredir
 TTS aralarındaki ilişki Chvorinov Kuralı olarak
bilinen, dökümün boyut ve şekline bağlıdır
n
V
TTS  Cm  
A
burada TTS = toplam katılaşma süresi; V =
dökümün hacmi; A = dökümün yüzey alanı; n =
üstel sayı (tipik değeri = 2); ve Cm kalıp sabiti.

31

Chvorinov Kuralındaki Kalıp Sabiti

 Cm kalıp sabiti aşağıdakilere bağlıdır:
 Kalıp malzemesi
 Döküm metalinin ısıl özellikleri
 Erime sıcaklığına oranla döküm sıcaklığı
 Belirli bir döküm işlemi için Cm değeri, parça şekli
çok farklı olsa bile, aynı kalıp malzemesi, metal ve
döküm sıcaklığı kullanılan önceki deneysel verilere
dayanabilir

32

16
 04.10.2012

Chvorinov Kuralının Anlamı

 Daha yüksek bir hacim/yüzey oranına sahip bir
döküm, düşük oranlı olana göre daha yavaş soğur
 Erimiş metali kalıp boşluğuna beslemek için,
besleyicinin TTS değerinin ana dökümün TTS
değerinden daha büyük olması gerekir
 Besleyici ve dökümün kalıp sabitleri birbirine eşit
olacağından, ana dökümün önce katılaşması için,
besleyicinin daha büyük hacim/yüzey oranına
sahip olacak şekilde tasarlanması gerekir
 Bu tasarım, büzülmenin etkilerini en aza indirir

33

Katılaşma ve Soğumadaki Büzülme

Şekil 10.8 Silindirik bir dökümün katılaşma ve soğuma sırasındaki büzülmesi:

(0) erimiş metalin dökümden hemen sonraki seviyesi; (1) soğuma sırasında
sıvının kendini çekmesinin neden olduğu küçülme (boyutsal küçülmeler,
anlaşılabilirliği arttırmak için abartılmıştır).
34

17
 04.10.2012

Katılaşma ve Soğumadaki Büzülme

Şekil 10.8 (2) Katılaşma büzülmesinin neden olduğu büzülme boşluğunun

oluşumu ve yükseklikteki azalma; (3) katı metalin soğuması sırasında
ısıl kendini çekme (büzülme) nedeniyle yükseklik ve çaptaki ek küçülme
(boyutsal küçülmeler, anlaşılabilirliği arttırmak için abartılmıştır).
35

Katılaşma Büzülmesi
 Katı faz sıvı fazdan daha yüksek yoğunluğa sahip
olduğundan, hemen tüm metallerde meydana gelir
 Böylece, katılaşma, birim metal ağırlığı başına
hacimde bir küçülmeye neden olur
 İstisna: Yüksek C içerikli dökme demir
 Katılaşmanın son aşamasındaki grafitleşme, faz
dönüşümüyle ilgili hacimsel azalmanın aksine,
genleşmeye neden olur

36

18
 04.10.2012

Büzülme Toleransı
 Model yapımcıları, kalıp boşluğunun ölçüsünü
büyük yaparak katılaşma büzülmesi ve ısıl
küçülmeyi hesaba katarlar
 Kalıbın son döküm boyutuna göre daha büyük
yapılma miktarı, model büzülme toleransı olarak
adlandırılır
 Döküm boyutları, lineer olarak belirtilir; böylece
toleranslar buna göre belirlenir

37

Yönlenmiş Katılaşma
 Büzülmenin zararlı etkilerini en aza indirmek için,
sıvı metalden en uzak döküm bölgelerinin ilk önce
katılaşması ve katılaşmanın bu bölgelerden
besleyici(ler)e doğru ilerlemesi istenir
 Böylece, büzülme boşluklarının önlenmesi için
erimiş metal sürekli olarak besleyiciden
çekilebilir
 Yönlenmiş katılaşma terimi, katılaşma kavramını
ve bunu kontrol edildiği yöntemleri kapsar

38

19
 04.10.2012

Yönlenmiş Katılaşmanın Eldesi

 İstenen yönlenmiş katılaşma, dökümün kendisini,
kalıbı yönlenmesini ve bunu besleyen besleyici
sistemini tasarlamak için Chvorinov kuralını
kullanarak başarılır.
 Dökümün küçük V/A oranına sahip kesitlerinin
besleyiciden uzağa yerleştirilmesiyle, katılaşma ilk
olarak bu bölgelerde başlar ve dökümün diğer
bölgeleri için sıvı metalin önü açık kalır.
 Soğutucular - dökümün belirli bölgelerinde hızlı
katılaşmayı sağlayan iç ve dış ısı emiciler

39

Dış Soğutucular

Kum
kalıp
Dış
soğutucular

Şekil 10.9 (a) Dökümün kalın kesitlerindeki erimiş metalin hızlı

katılaşmasını desteklemek için dış soğutucu; ve (b) dış
soğutucunun kullanılmaması durumundaki muhtemel sonuç.
40

20
 04.10.2012

Besleyici Tasarımı
 Besleyici, dökümden ayrılan ve sonraki dökümleri
yapmak için yeniden eritilen bir atık metaldir
 Bir işlemde atık miktarını en aza indirmek için,
besleyicideki metal hacminin en düşük değerde
olması istenir
 Besleyici geometrisi genelde, V/A oranını en büyük
yapacak şekilde seçildiğinden, bu durum besleyici
hacminin mümkün olan en düşük değere
indirilmesini sağlar

41

21