Polemousame Tragoudousame 2003

valkan-cover.
indd 1 8/3/2004, 12:24:57

«ΠΟΛΕΜΟΥΣΑΜΕ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥ∆ΟΥΣΑΜΕ» 1
2 «ΠΟΛΕΜΟΥΣΑΜΕ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥ∆ΟΥΣΑΜΕ»
ΕΚ∆ΟΣΗ
© Ίδρυµα της Βουλής των Ελλήνων
για τον Κοινοβουλευτισµό και τη ∆ηµοκρατία Ευχαριστούµε θερµότατα
Το Συντονισµό της έκδοσης είχε το Τµήµα Εκδόσεων της Βουλής τους εκπροσώπους των φορέων που παρατίθενται και τα φυσικά πρόσωπα,
α/ για την άρτια συνεργασία και την αφιλοκερδή παραχώρηση φωτογραφιών,
ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΕΚ∆ΟΣΗΣ
αρχειακού υλικού και κειµηλίων που αποτελούν το εικαστικό µέρος της έκδοσης:
Κ.Α.Λ.Μ.Ε. - Θεοφάνης Σουλακέλλης
ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ - ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑΣ Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης,
Αικατερίνη Φλεριανού, Ευάγγελος ∆ρακόπουλος, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου,
Καρολίνα Στυλιανοπούλου, Ηλίας Μάρκου, Αντώνιος Καζάκος Τµήµα Ηλεκτρονικής Αποθήκευσης και Μικροφωτογράφησης
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑΣ Αρχείο Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ»
Πρόεδρος: Βασίλης Κρεµµυδάς, Καθηγητής του Πανεπιστηµίου Αθηνών Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών
Μέλη: Ελένη Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, Ερευνήτρια της Ακαδηµίας Αθηνών Εθνικό Ιστορικό Μουσείο
Γιάννης Γιαννόπουλος, Ιστορικός, Σύµβουλος ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο
Γιάννης Γιαννουλόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής του Παντείου Πανεπιστηµίου Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος
Ρένα Σταυρίδου-Πατρικίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστηµίου Ναυτικό Μουσείο Χίου
ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚ∆ΟΣΗΣ Εκδοτική Ερµής Ε.Π.Ε.
Βασιλεία Κατσάνη, Θεοφάνης Σουλακέλλης
Βέρα Παπαδάκη
Αναστασία και ∆ηµήτριο Μελά
ΚΕΙΜΕΝΑ Γρηγόρη Σινέκογλου
Σπύρος Καζιάνης, Συνθέτης, Μαργαρίτα Μηλιώρη, Ιστορικός, Νικήτα και Ευαγγελία Σταυρινάκη
Θεοφάνης Σουλακέλλης, Καθηγητής Ελληνικής Παραδοσιακής Μουσικής,
Νικήτας Σταυρινάκης, Ερευνητής-Συνεργάτης Κ.Α.Λ.Μ.Ε. Φωτογραφικό υλικό προέρχεται επίσης
από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους – Τµήµα Σάµου1,
ΕΡΕΥΝΑ-ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ τη ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής»1, το Κ.Α.Λ.Μ.Ε.,
Βασιλεία Κατσάνη, Αναστασία Μελά, Θεοφάνης Σουλακέλλης το Μουσείο Μπενάκη1 και το προσωπικό αρχείο του Θεοφάνη Σουλακέλλη.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ
Παντελής Μπουκάλας β/ για την πολύπλευρη συµβολή τους στη δηµιουργία του βιβλίου-λευκώµατος:
Αριστοτέλη ∆ήµιτσα
∆ΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ
Ευάγγελο ∆ρακόπουλο
Χρυσάνθη Αθηνάκη, Φιλόλογος, Θεόδωρος Σουλακέλλης, Φιλόλογος
Στέλιο Θεοδωρίδη
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ Χρήστο Λιάτση
Αντώνης Καπίρης Ηλία Μάρκου
ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Παντελή Μπουκάλα
Χρήστος Λιάτσης (Αθήνα), Κυριάκος Συκάς (Μυτιλήνη) Αλκµήνη Παπαδοπούλου
Κυριακή Σκοπελίτου
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Νικόλαο Σουλακέλλη
Ελίνα Ιωνά, Παναγιώτα Παπακωνσταντίνου Ιωάννη Σπινθουράκη
ΤΕΧΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Νικήτα και Ευαγγελία Σταυρινάκη
∆ηµήτρης Καλιακµάνης, Ηλίας Καλιακµάνης Ανδρέα Τσεκούρα
Αικατερίνη Φλεριανού
FILMS - ΕΚΤΥΠΩΣΗ- ΒΙΒΛΙΟ∆ΕΣΙΑ
Μάνο Χαριτάτο
Άρτιον Γραφικές Τέχνες Α.Β.Ε.Ε.Ε.
1
Από την έκθεση που διοργάνωσε η Βουλή των Ελλήνων το ∆εκέµβριο του 2003
ISBN 960560068-4 µε τον τίτλο «Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέµων, 1912-1913».
3
ΨΗΦΙΑΚΟΣ ∆ΙΣΚΟΣ
ΤΡΑΓΟΥ∆Α Η ΧΟΡΩ∆ΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ

Χρυσάνθη Αθηνάκη, Μυρσίνη Βέργου, Ειρήνη ∆ερέµπεη,
Στέλλα Καντούρου, Μαρία Καρύκη, Φωτεινή Κεχαγιόγλου,
Σοφία Κορρέ, Άννα Κουτούζου, Σωσώ Λέου, ∆ανάη Μπαλτάση,
Ευαγγελία Μυλωνά, Χρύσα Μυλωνά, Κατερίνα Παπαδοπούλου,
Παναγιώτα Παπακωνσταντίνου, Βασιλική-Αντωνία Σταµπολάκη,
Χρυσούλα Φύκα, Αγγελική Χανούµη, Νίκη Χούσου.
ΦΩΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ
Michèle Μαγκανάρη
∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ-∆ΙΕΥΘΥΝΣΗ
Θεοφάνης Σουλακέλλης
ΚΟΡΥΦΑΙΕΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Ειρήνη ∆ερέµπεη: 4· Μαρία Καρύκη: 7· Θεοφάνης Σουλακέλλης
Φωφώ Κεχαγιόγλου: 4· Σοφία Κορρέ: 5· Σωσώ Λέου: 4·
Κατερίνα Παπαδοπούλου: 6· Αγγελική Χανούµη: 4. ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ
Studio Polysound - ∆ηµήτρης Μουρλάς, Άκης Πασχαλάκης
ΚΟΡΥΦΑΙΟΙ ΜΙΞΗ ΗΧΟΥ-ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΥΝΑΡΜΟΣΗ (ΜΟΝΤΑΖ)
Μιχάλης Καλιοντζίδης: 10· Ζαχαρίας Σπυριδάκης: 11. ∆ηµήτρης Μουρλάς, Θεοφάνης Σουλακέλλης
Στο τραγούδι µε α/α 15 τη χορωδία ενισχύουν οι φωνές των µουσικών: ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ
Θεοφάνη Σουλακέλλη, Ανδρέα Τσεκούρα, ∆ηµήτρη Τσεκούρα. Θεόδωρος Χρυσανθόπουλος
ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ∆ΙΣΚΟΥ

Αλέξανδρος Αρκαδόπουλος: Κλαρίνο, Φλάουτο Fabelsound A.E.
Κυριάκος Γκουβέντας: Βιολί
Ειρήνη ∆ερέµπεη: Θιαµπόλι Έρευνα, καταγραφή πληροφορητών,
Μιχάλης Καλιοντζίδης: Λύρα Πόντου αποµαγνητοφώνηση υλικού προφορικών µαρτυριών
Βαγγέλης Καρίπης: Κρουστά Μέλη: Μυρσίνη Βέργου, Μαρία Καρύκη, Βασιλική-Αντωνία Σταµπολάκη
Κάρολος Κουκλάκης: Λαούτο Κρήτης Γραφή µουσικών κειµένων
Μάνος Μαρτίνης: Κανονάκι Θεοφάνης Σουλακέλλης
Μάριος Παπαδέας: Σαντούρι Ηλεκτρονική εγγραφή µουσικών κειµένων στην ευρωπαϊκή σηµειογραφία
Κωνσταντίνος Σιδερής: Λαούτο Μυρσίνη Βέργου
Σωκράτης Σινόπουλος: Λύρα Πολίτικη Ηλεκτρονική επεξεργασία µουσικών κειµένων στην ευρωπαϊκή σηµειογραφία
Ζαχαρίας Σπυριδάκης: Λύρα ∆ωδεκανήσου, Λύρα Κρήτης Σταύρος Κατηρτζόγλου
Βασίλης Τζωρτζίνης: Ούτι Επιµέλεια µουσικών κειµένων βυζαντινής σηµειογραφίας
Ανδρέας Τσεκούρας: Πιάνο, Ακορντεόν, Κιθάρα, Μαντολίνο Γεώργιος Καραφύλης
∆ηµήτρης Τσεκούρας: Μπάσο Καλλιγράφηση µουσικών κειµένων βυζαντινής σηµειογραφίας
Φάνης Φωτόπουλος: Τροµπέτα π. Νικόλαος Λαζαρόπουλος
Ε
νενήντα χρόνια από τη λήξη των Βαλκανικών Πολέ- στις νεότερες µέσα από βιωµατικές διαδικασίες, αποτελε
µων, η Βουλή των Ελλήνων τιµά τη µνήµη των ηρώων από τις σηµαντικότερες δυναµικές παραµέτρους ιστορ
που αγωνίστηκαν για την απελευθέρωση της Μακε- και πολιτισµικής συνέχειας του ελληνισµού.
δονίας, της Θράκης και των νησιών του Βορειοανατολικού Στη Μνηµοσύνη, την προσωποποίηση της ανθρώπ
Αιγαίου και την ενσωµάτωσή τους στον εθνικό µας κορµό. µνήµης, αναφερόµαστε και µε την παρούσα έκδοση. Ανα
Με σειρά δράσεων, που περιλαµβάνουν έκθεση κειµηλίων κνύουµε τη σηµασία της, αφήνοντας τον ελληνικό µου
και ενθυµηµάτων, οµιλίες, παιδαγωγικού χαρακτήρα προ- λόγο να περιγράψει τις πανανθρώπινες αξίες της ελευθε
γράµµατα για τους µαθητές και εκδόσεις, η Βουλή δίνει την της δηµοκρατίας, της διατήρησης των γλωσσικών, πολιτ
ευκαιρία στους απανταχού της γης Έλληνες να εγκύψουν κών και θρησκευτικών παραδόσεων των λαών.
στην ιστορία µας, να τη µελετήσουν και να αξιοποιήσουν «Πολεµούσαµε και Τραγουδούσαµε». Η φράση του αιγα
δηµιουργικά τα πολύτιµα συµπεράσµατα που προκύπτουν Στράτη Μυριβήλη µας ταξιδεύει στο Αιγαίο των Βαλκαν
από έναν ενδελεχή απολογισµό. Πολέµων, µέσα από τις µελωδίες και το λόγο που αποτυπ
Η λαϊκή παράδοση, µε τη χειροτεχνία, τη µουσική, το λόγο, η «Χορωδία και Ορχήστρα Αιγαίου» του Κέντρου Αιγαια
την κίνηση, τον τραγουδιστό χορό -την τελειότερη έκφραση Λαογραφικών και Μουσικολογικών Ερευνών.
του ελληνικού µουσικού πολιτισµού- κατέχει ρόλο καίριο Η Βουλή των Ελλήνων χαρίζει το έργο στους µαθητέ
στη διατήρηση της ιστορικής µας µνήµης. Ιδιαιτέρως δε, τους εκπαιδευτικούς, µε την ευχή να γίνει χρήσιµο παιδαγωγικό
επειδή µεταφέρει την κληρονοµιά των παλαιότερων γενεών εργαλείο µέσα στο σύγχρονο ευρωπαϊκό πολυθεµατικό σχολείο.
Ιανουάριος 2004
Απόστολος Χρ. Κακλαµάνης

Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων
9
Μ
11
Τραγούδια ιστορικής µνήµης
«Ο
12
Η δηµιουργία των τραγουδιών

της περιόδου των Βαλκανικών Πολέµων
Τ
να συνθέσει το νέο «προσοµοιακό» τραγούδι του. Πολλ

τραγούδια δηµιουργήθηκαν µε τον τρόπο αυτό την εποχ
εκείνη. Από αυτά, όµως, διαδόθηκαν και άντεξαν στο χρόν
µόνον όσα αναγνωρίσθηκαν για την αξία τους από την κο
νότητα. Τα υπόλοιπα αργά ή γρήγορα λησµονήθηκαν.
Όσα επέζησαν διαδόθηκαν στόµα µε στόµα, πρώτα στις γε

τονιές, ύστερα στο χωριό και, αν είχαν αξία, έφταναν και στ
γύρω χωριά ή και µακρύτερα. Όσο διευρυνόταν η χρήση του
όµως, πολλαπλασιάζονταν και οι αλλαγές, σε λέξεις, φράσει
ονόµατα, ακόµα και σε ολόκληρους στίχους. Κάθε τραγουδ
στής τα εναρµόνιζε µε τη δική του ευαισθησία, ανάλογα µε τ
περιστατικό ή το πρόσωπο που ήθελε να εξυµνήσει.
Περνώντας από τόπο σε τόπο, και χάρη στις αλλεπάλ

ληλες παραλλαγές και προσαρµογές, τα τραγούδια έλαβα
πληρέστερη µορφή. Ο αρχικός τους δηµιουργός ξεχάστηκ
η πρώτη µουσική τους επένδυση χάθηκε και έφθασαν ώς τ
µέρες µας, αποθησαυρισµένα µέσα από προφορικές µαρτυρ
ες και έντυπες µουσικές και ποιητικές συλλογές, ως ανώνυ
µα, συλλογικά δηµιουργήµατα του λαού. Ελάχιστα από αυτ
τα τραγούδια είναι έργα λόγιων ποιητών. Επειδή όµως αγα
πήθηκαν ιδιαίτερα από το λαό, θεωρούνται επίσης δηµοτικ
και περιλαµβάνονται στις σχετικές συλλογές.
Το τραγούδι και το σχολείο
Κ
ατά την Τουρκοκρατία αλλά και έως τις αρχές του Η Γυµναστική κρατύνει σώµα, ανδρίζει και ψυχήν.
20ού αιώνα οι σκλαβωµένοι Έλληνες τραγουδούσαν Τις µακράν αυτής θα µείνει; Παίδες κάµετε αρχήν.
τις ελπίδες και τους καηµούς τους στα σχολεία και Έν’-δυο! Έν’-δυο!
εκκλησίες. Το τραγούδι που ακολουθεί διδασκόταν στους Τις µακράν αυτής θα µείνει; Παίδες κάµετε αρχήν…
θητές από την περίοδο των Βαλκανικών πολέµων και έως
τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τα τραγούδια, που έρχονταν από την ελεύθερη κυρίως
Ελλάδα, ενίσχυαν το πατριωτικό συναίσθηµα των σκλαβω-
Να, της Ελλάδας η ελπίδα είµαστε όλα τα παιδιά, µένων Ελλήνων. Οι ποιητές των πατριωτικών τραγουδιών
γιατί την έχουµε πατρίδα, την αγαπούµε από καρδιά. συνήθως ήταν γνωστοί, ενώ οι µουσικοσυνθέτες παρέµεναν
Εµείς θα σ’ αγαπούµε, πατρίδα µας [Ελλάδα µας] γλυκιά, κατά κανόνα άγνωστοι.
και θα σ’ υπηρετούµε µε φλογερή καρδιά.
Κατά τον Κριµαϊκό πόλεµο (1853-1856) διαδόθηκε το τρα-
Σχολικό επίσης τραγούδι ήταν και το «Ελλάδα µας γλυκιά…»,
γούδι του Κ. Κοκκινάκη (ή ίσως του Στέφανου Κανέλλη) «Ο
υ το τραγουδούσαν οι µαθητές ώς τη δεκαετία του 1940.
τουρκοµάχος Έλλην», που είναι γνωστό ως « Ω, λυγηρόν και
κοπτερόν σπαθί µου». Το τραγούδι αυτό τραγουδήθηκε του-
Ελλάδα µας γλυκιά τρισδοξασµένη,
λάχιστον µέχρι το τέλος των Βαλκανικών Πολέµων:
συ που ήσουν τίποτα στη γη,
σαν ήρθε όµως η στιγµή
πετάχτηκες ορθή… Ω, λυγηρόν και κοπτερόν σπαθί µου…
Στο σχολικό πρόγραµµα, το τραγούδι έπαιζε σηµαντικό Ιδιαίτερα διαδεδοµένο ήταν επίσης και το εµβατήριο «Ο
λο, αφού συνδεόταν µε το µάθηµα και της Ωδικής και σκοπός», σε στίχους του Γεωργίου Παράσχου (αδελφού του
Σωµατικής Αγωγής. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές ποιητή Αχιλλέα Παράσχου):
20ού αιώνα η αξία της γυµναστικής «διδάχθηκε» µε το
αγούδι που ακολουθεί (ο στιχουργός και ο συνθέτης του Με το κράνος βαρύ στο σκοτάδι,
ραµένουν άγνωστοι): µε τη λόγχη σε χέρι θρασύ…
15
∆ηµώδη άσµατα ιστορικής µνήµης «Γιατί μαθές η λευτεριά,

η πιο αγνή ιδέα,
είναι γραμμένο να βγαίνει
των Βαλκανικών Πολέµων από το κακούργημα;»
Π
ολλά τραγούδια που δηµιουργήθηκαν την εποχή Μια ανώνυµη λαϊκή ποιήτρια, που έζησε στη Σκύρο και
εκείνη αναφέρονται στους απελευθερωτικούς πο- της οποίας οι τρεις γιοι είχαν πάει στον πόλεµο, γράφει:
λέµους του 1912-1913. Οι νίκες και οι ελπίδες κα-
Ήρθαν τα χρόνια κι ο καιρός, µε του Θεού τη δόση,
ταγράφονται σε αυτοσχέδια άσµατα που τα συνθέτουν είτε
το έθνος µας να δοξαστεί, η Ελλάς να µεγαλώσει.
στρατιώτες που ζουν έντονα τα γεγονότα είτε πολίτες που
………………………………………………
τους υποδέχονται ως απελευθερωτές. Καθώς πληθαίνουν
Θε µου µεγαλοδύναµε, κάµε κι αυτή τη χάρη,
οι περιοχές που απελευθερώνονται, επικρατεί ένα κλίµα
ό,τι της υπολείπεται τ’ς Ελλάδας να το πά
γιορτής. Ξεσπάσµατα χαράς µέσα σε ατµόσφαιρα εθνικής
………………………………………………
έξαρσης βρίσκουµε και στα γλέντια και στα τραγούδια. Την
Σαν έρθει οι στόλος µε καλό στον Πειραιά
περίοδο αυτή οι ορχήστρες παίζουν κυρίως δηµοτικά, κλέφτικα,
ούλος ο κόσµος µε χαρά το «ζήτω» θα φω
εµβατήρια, ο,τιδήποτε ενθουσιάζει το πλήθος.
Γραµµατισµένη δεν είµαι, πολύ ν’ απλώνε
Πασίγνωστες παραδοσιακές µελωδίες «ντύνονται στο χακί».
µόν’ η χαρά µου µ’ έκανε κι ο ενθουσιασµό
Γράφονται όπως όπως στίχοι δηλωτικοί της κάθε περίστα-
Τώρα ’ναι περισσότερη ακόµα η χαρά µου
σης. Χωρίς συνήθως να διακρίνονται για τον καλλιτεχνικό
που πήγανε στον πόλεµο και µένα τα παι
τους οίστρο, δίνουν παραστατικά το στίγµα της εποχής, τις
συναισθηµατικές µεταπτώσεις των πληθυσµών.
Αξιοπρόσεχτη είναι και η διασκευή γνωστο
Το δίστιχο:
της αγάπης πάνω σε µελωδία από την Καππαδο
Απεφάσισα να γίνω στην Ελλάδα ταχτικός,
στου «Μιαούλη» καπετάνιος και στον πόνο σου γιατρός. – Φέγγε µου, φεγγαράκι µου, να πάω στην
γίνεται: Φέγγε ψηλά και χαµηλά, γιατ’ είναι λάσπες
Απεφάσισα να γίνω στην Ελλάδα ταχτικός, – Εγώ φέγγω στην Τζουµαγιά, που πολεµού
στου «Μιαούλη» καπετάνιος, στ’ «Αβέρωφ» σηµατωρός. ∆ίχως ψωµί, δίχως νερό και πολεµάνε τον ο
1
Περιλαµβάνεται στο βιβλίο Το εθνικό µας τραγούδι, τόµ. Α΄, του Βασίλη Περσείδη, Αθήνα, 1983.
∆ηµώδη άσµατα
των Βαλκανικών Πολέµων
στα νησιά του Αιγαίου
Η αγάπη θέλει φίλημα κι ο πόλεμος τραγούδια.
Π
ολλά δηµώδη άσµατα όλης της ηπειρωτικής Ελλά- Ο στιχουργός δεν έχει καµιά αµφιβολία:
δας αναφέρονται στην έναρξη του πολέµου και στις
απελευθερωτικές µάχες. Υπάρχουν λοιπόν τραγούδια Του Βενιζέλου το µυαλό και του ∆αγκλή το βόλι
ην απελευθέρωση των Γιαννιτσών, της Θεσσαλονίκης και θα µας ανοίξουν τα Στενά, να πάροµε την Πόλη,
∆υτικής Μακεδονίας, για τις µάχες των Ιωαννίνων, του το στρατί που βγάζει πέρα στην Αγια-Σοφιά.
ς και του Λαχανά, για το θάνατο του Βελισσαρίου (ταγ-
ρχη του Ευζωνικού Σώµατος από την Κάρυστο) και άλλων Ο ενθουσιασµός σε όλη την Ελλάδα, και ιδιαίτερα στην
τών, για την Κρήτη. Κρήτη, υπήρξε µεγάλος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος πέρασε στη
σφαίρα του θρύλου. Όταν ο µεγάλος πολιτικός πέθανε (19
Εσείς πουλιά της άνοιξης, εσείς πουλιά του Μάη, Μαρτίου 1936) και ενταφιάστηκε στο Ακρωτήρι των Χανίων,
γρήγορα µας εφέρετε το Μάη, το καλοκαίρι. ο λαϊκός τραγουδιστής τον κατευόδωσε µε µία µαντινάδα:
Πώς λάµπ’ ο ήλιος στα βουνά; Τ’ Αυγούστου το φεγγάρι;
Έτσι έλαµπαν οι Έλληνες στα τούρκικα τα µέρη. Εκείνος που θα κείτεται αιώνες στ’ Ακρωτήρι,
Ζήτω του λεν του βασιλιά, ζήτω του Βενιζέλου. ποτές του δεν εχάλασε τση λευτεριάς χατίρι.
Ζήτω τα Ελληνόπουλα, να είν’ αντρειωµένα,
να πάνε στην Αγια-Σοφιά, που είναι σκλαβωµένη. Το 1916 ο µέραρχος ∆. Ιωάννου (1861-1927), στη Μυτιλήνη
όπου διοικούσε την Εθνική Άµυνα, τόνιζε ότι δύο συντάγµατα
Σε ένα κρητικό τραγούδι, που οι πρώτοι στίχοι του είναι µε µία σάλπιγγα είναι ισχυρότερα από τρία συντάγµατα χωρίς
όµοιοι, ανοίγει ο δρόµος για την Πόλη: σάλπιγγα.
Με µέριµνα του ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη, πάνω
Επήραµε τα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη στο «Αβέρωφ» βρισκόταν ολόκληρη µπάντα µε πνευστά και
και στην Κωνσταντινούπολη δα τελειώσ’ η νίκη. κρουστά, η οποία έπαιζε και κατά τη διάρκεια των ναυµαχιών.
Η µπάντα αυτή ξύπνησε το πρωί της 8ης Νοεµβρίου 1912

τους κατοίκους της Μυτιλήνης για να τους αναγγείλει την
απελευθέρωσή τους, παιανίζοντας το εµβατήριο «Μαύρη είν’
η νύχτα στα βουνά».
Τα νησιά, που προσδοκούσαν τη λευτεριά από τη θάλασσα,

τραγουδούσαν τα ελληνικά πολεµικά πλοία αποκαλώντας τα
«Θαλασσοπούλια». Το οµώνυµο πανελλήνιο τραγούδι της εποχής
εκείνης, αγνώστου συνθέτη και ποιητή, στη Μυτιλήνη και στο
Βορειοανατολικό Αιγαίο τραγουδήθηκε λίγο πριν από το 1912 και
ταυτίστηκε µε τα συνταρακτικά γεγονότα της απελευθέρωσης:
Ήρθαν τα θαλασσοπούλια, της πατρίδας το καµάρι,

όλο λεβεντιά και χάρη, όλο νιάτα και ορµή.
Γενιές και γενιές Ελλήνων γαλουχήθηκαν µε τραγούδια

που εξυµνούσαν το αυτοθυσιαστικό πνεύµα:
∆εν ποθώ να ευτυχήσω, δεν ποθώ να δοξαστώ.

Συ, Ελλάς, να ευτυχήσεις και να δοξαστείς ποθώ.
βεβαίωνε ο άγνωστος τραγουδοποιός της εποχής εκείνης.

20
Το γνωστό τότε γαλλικό τραγουδάκι «Μανταλέν, Μανταλέν, 1915), ακούγοντας να το τραγουδούν οι φαντάροι πάνω στο
Μανταλέν» διασκευάστηκε κατάλληλα από τον Μυριβήλη, βαπόρι που τους πήγαινε από τη Μυτιλήνη στη Θεσσαλονίκη
που έγραψε το τραγούδι «Στο καλό, στο καλό, στο καλό». για να πολεµήσουν.
Αντιπολεµικό, αν όχι και αντιστρατιωτικό, το ασµάτιο αυτό,
αγαπήθηκε πολύ από τους στρατιώτες, οι οποίοι έστρεφαν τη «Ο πόλεµος θέλει τραγούδια» έλεγε ένα τραγούδι κατά την
σκέψη τους στις κοπέλες που περίµεναν το γυρισµό τους. επιστράτευση του 1916, µε στίχους που είχαν πρωτοακουστεί
Παρωδώντας το επιθεωρησιακό τραγούδι «Οι µυλωνάδες», στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέµων (δηµοσιεύθηκε στην
που γνώριζε µεγάλη επιτυχία, ο Μυριβήλης έγραψε το εξής: εφηµερίδα Σάλπιγξξ της Μυτιλήνης), για τους Λέσβιους που
ντύνονταν στο χακί και κινούσαν για τη Μακεδονία:
Τι στρατός ειρηνικός, φτύστε τον µη βασκαθεί.
Τι σιτάρι ο εχθρός και δρεπάνι το σπαθί… Απόψε θα πλαγιάσουµε σε µαλακό χορτάρι,
θα δώσει και θα πάρει το γλέντι µας παιδιά.
Μετά την αποστράτευσή του, ο Μυριβήλης επέστρεψε στη Η αγάπη θέλει φίληµα κι ο πόλεµος τραγούδια,
Μυτιλήνη. Επιστρατεύτηκε και πάλι ως έφεδρος στην Εθνική στην κεφαλή λουλούδια και φλόγα στην καρδιά.
Άµυνα το 1916, ακολουθώντας, όπως και όλη η Λέσβος, τον Κι εµπρός, αρχίστ’ ένα χορό και πέστ’ αράδα αράδα:
Ελευθέριο Βενιζέλο στην εκστρατεία για την απελευθέρωση «Η Ελλάδα µας, η Ελλάδα, τ’ αστέρι της αυγής»,
και της υπόλοιπης Ελλάδας. Ενθουσιάζεται από το Κίνηµα κι ας έρθει ο Χάρος για να δει µε τι κορµιά θα παίξει
της Εθνικής Αµύνης στη Θεσσαλονίκη και διασκευάζει το κι ας έρθει να διαλέξει, να πάει στη µαύρη γης.
παρακάτω επιθεωρησιακό τραγουδάκι που παιζόταν στο
στρατό ως «εγερτήριο» κάλεσµα: Αργότερα, ακούστηκαν καινούρια τραγούδια για τη µι-
κρασιατική εκστρατεία και τη µικρασιατική καταστροφή.
Ξύπνα της Λέσβος λεβεντιά, ξυπνάτε ασίκικα παιδιά, Αµέσως έπειτα το έθνος δίπλωσε τα φτερά του κι έπαψε να
ξύπνα και χάραξ’ η αυγή, ξύπνα κι ο ήλιος θε να βγει. τραγουδά πολεµικά και πατριωτικά τραγούδια. Ξανατραγού-
δησε όταν µέθυσε και πάλι µε το «αθάνατο κρασί του Εικοσι-
Τον Ιούλιο του 1913, στην τελετή που έγινε στη Μυτιλήνη ένα»: το 1940. Τότε ακούστηκε για άλλη µια φορά το «Απόψε
για τους απόφοιτους του Γυµνασίου, οι µαθητές, τα πρώτα θα πλαγιάσουµε».
ελεύθερα Ελληνόπουλα του νησιού, τραγούδησαν ένα τραγούδι
που συντέθηκε τότε:
Τα πήραµε τα Γιάννενα –’µπρός λεβέντες στο χορό–

µάτια πολλά το λένε, οπού γελούν και κλαίνε…
Θεοφάνης Σουλακέλλης
«Τι θλίψη που έχει αυτό το τραγούδι», σχολιάζει ο Στράτης Καθηγητής Μουσικής
Μυριβήλης στην εφηµερίδα Σάλπιγξξ της Μυτιλήνης (27.10. Πρόεδρος / Καλλιτεχνικός ∆ιευθυντής Κ.Α.Λ.Μ.Ε.
Η µουσική στην Ελλάδα,

στις αρχές του 20ού αιώνα
Σύντοµη επισκόπηση
Γ
ια να αναφερθεί κάποιος στη µουσική πραγµατικότητα στο απόγειο της δόξας της, ενώ στη Γερµανία κάνουν την
της Ελλάδας στα χρόνια των Βαλκανικών Πολέµων εµφάνισή τους τα έργα των µετέπειτα αντιπροσώπων του
(1912-1913), πρέπει να ξεκινήσει την αναφορά του από µουσικού εξπρεσιονισµού. Παράλληλα, οι Εθνικές Μουσικές
λίγο νωρίτερα και να την επεκτείνει λίγο µετά τη λήξη των Σχολές που γεννήθηκαν κατά τον 19ο αιώνα στη Ρωσία, την
πολέµων, τουλάχιστον µέχρι το 1915. Το έτος αυτό σηµατο- Ισπανία, την Αγγλία και τις Ηνωµένες Πολιτείες διατηρούν
δοτεί το ξεκίνηµα της ανάπτυξης της Εθνικής Σχολής στη την παρουσία τους µε τους νεότερους εκπροσώπους τους.
µουσική, µε τη δηµιουργία ενός έργου-σταθµού, της όπερας Στο χώρο της «ελαφρότερης» µουσικής, και ιδιαίτερα στο
«Πρωτοµάστορας»1 του Μανόλη Καλοµοίρη. «ελαφρό» µουσικό θέατρο, κυριαρχεί η µορφή της οπερέτας,
Τα µουσικά «ενδιαφέροντα» της εποχής δεν περιορίζονται που είναι ένα θέαµα-ακρόαµα εύθυµο και ανέµελο. Η προ-
αποκλειστικά σε όσα γίνονται στο χώρο της λεγόµενης έλευσή της είναι κυρίως γαλλική και αυστριακή. Τα τραγού-
«σοβαρής µουσικής». Κάθε άλλο. Ο χώρος αυτός στέκει µάλλον δια και οι χοροί των έργων αυτών -κυρίως βαλς και πόλκες-
απρόσιτος και κατ’ επέκταση άγνωστος στο µεγαλύτερο µέρος κυριαρχούσαν στις αίθουσες χορού και στα λαϊκά θεάµατα.
του ελληνικού λαού. Ιδιαίτερα στα χαµηλότερα κοινωνικά Ήταν τα «σουξέ» της εποχής. Από αυτά τα είδη έλκουν την
στρώµατα των αστικών κέντρων και ακόµη περισσότερο προέλευσή τους και τα αντίστοιχα ελληνικά οπερετικά έργα,
στην περιφέρεια η ενασχόληση µε τη µουσική απέχει πολύ όπως και το ύφος πολλών τραγουδιών του συρµού που
από τις αντιλήψεις της «δυτικόφερτης» µουσικής αισθητικής. αγαπήθηκαν από το λαό την περίοδο 1900-1920. Όλα αυτά
Στην Ελλάδα εισήχθησαν πολλά µουσικά προϊόντα της Ευρώ- και άλλα ακόµη θα εισαχθούν στην Ελλάδα και θα διαµορ-
πης, είτε αυτούσια είτε µεταποιηµένα, ενώ ορισµένα τα επεξερ- φώσουν το µουσικό της περιβάλλον σε όλη τη διάρκεια του
γάστηκε και τα τυποποίησε η εγχώρια µουσική «βιοµηχανία». πρώτου µισού του 20ού αιώνα.
Εκείνη την εποχή, η Ευρώπη ησυχάζει από τους πολέµους Με την είσοδο του 20ού αιώνα και έως το 1907 η Αθήνα χρω-
του παρελθόντος. Στο διάστηµα αυτό, η πνευµατική και καλ- µατίζεται από τους συρµούς και τις συνήθειες των ευρωπαϊκών
λιτεχνική κίνηση γνωρίζει λαµπρές ηµέρες. Στο χώρο της πρωτευουσών. Η αναζήτηση εντούτοις της ουσιαστικής εθνικής
µουσικής δηµιουργίας, η τεχνοτροπία του ιµπρεσιονισµού ταυτότητας, µέσα και από το ιστορικό ερώτηµα που είχε θέσει
έχει κυριαρχήσει στη Γαλλία, στην Ιταλία η όπερα βρίσκεται ήδη από το 1842 ο Μάρκος Ρενιέρης περί του «Τι είναι η Ελλάς;
Ανατολή ή ∆ύσις;», είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που

επηρέασαν την Τέχνη, και ιδιαίτερα την Μουσική.
Η µουσική παιδεία των Ελλήνων την εποχή εκείνη περι-
οριζόταν σε ό,τι γνώριζαν ως παιδιά στο νηπιαγωγείο ή στο
δηµοτικό σχολείο, αν τύχαινε βέβαια να υπάρχει λίγη ώρα κατά
την οποία µπορούσαν να τραγουδήσουν, στο πλαίσιο του
µαθήµατος της ωδικής, µε την καθοδήγηση κάποιου σχετικώς
καταρτισµένου δασκάλου. Τα παιδικά «ασµάτια» όµως πολύ
µικρή σχέση είχαν µε την ελληνική πραγµατικότητα. Τα περισ-
σότερα προέρχονταν από συλλογές ευρωπαϊκών χωρών, όπως
τα «Παιδαγωγικά Άσµατα» προς χρήσιν των Νηπιαγωγείων
και των ∆ηµοτικών σχολείων, τα οποία εκδόθηκαν το 1876
στην Αθήνα από τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Στο ίδιο κλίµα
των µονόφωνων αυτών παιδικών τραγουδιών, µε έκδηλη την
έλλειψη χαρακτήρα, µουσικού ενδιαφέροντος και φυσικά
έµπνευσης, ήταν και τα πολύφωνα –ακόµη και τετράφωνα–
παιδικά και σχολικά τραγούδια µεταγενέστερων συλλογών.
Εξαίρεση µπορεί να θεωρηθούν οι συλλογές τραγουδιών του
Αλέξανδρου Κατακουζηνού, διευθυντή της χορωδίας των
Ανακτόρων. Αρκετά τραγούδια των συλλογών αυτών ήταν
δικές του συνθέσεις, πάνω σε γερµανικά πρότυπα. Αυτά βέβαια,
αφορούσαν τα παιδιά που είχαν το προνόµιο να φοιτούν σε
σχολείο, το οποίο µάλιστα να διαθέτει χρόνο για λίγη µου-
σική. Για τα υπόλοιπα, που κατοικούσαν έξω από τα αστικά
κέντρα, δεν µπορεί να γίνει λόγος για µουσική παιδεία.
Με τέτοιο µουσικό πλαίσιο, η Ελλάδα έφτασε στον 20ό
αιώνα µε τους κατοίκους των αστικών κέντρων, σε αντίθεση
µε τους κατοίκους της υπαίθρου, να έχουν συνηθίσει στις
επιταγές του εκάστοτε ευρωπαϊκού µουσικού συρµού και µε
µουσική παιδεία και αισθητική περιορισµένη και µονοµερή.
Από τη µια τα ελαφρά θεάµατα-ακροάµατα, όπως οι επιθεω-
ρήσεις και οι οπερέτες, η µουσική των µιούζικ χωλ και των
γαλλικών καµπαρέ, και από την άλλη το κατεξοχήν παράγωγο
του πρώιµου ιταλικού µπελ κάντο, η Επτανησιακή Σχολή,
25
26
Η συµµετοχή των νησιωτών

του Ανατολικού Αιγαίου
στον πόλεµο του 1912-13
Η
κήρυξη του πολέµου εναντίον της Οθωµανικής νικητών στη διάσκεψη του Βουκου
Αυτοκρατορίας από τη Σερβία, τη Βουλγαρία και Έτσι µεγιστοποίησε τα εδαφικά της
την Ελλάδα στις αρχές του Οκτωβρίου του 1912 µέσα στο πλαίσιο βέβαια που της επέ
(το Μαυροβούνιο είχε προηγηθεί κατά µερικές ηµέρες) ροπίες και οι περιφερειακές συνθήκε
δηµιούργησε έντονες προσδοκίες για µια συνολική επίλυση Ελλάδα κατοχύρωσε (τουλάχιστον d
του «Ανατολικού Ζητήµατος» και, κατά συνέπεια, για την συνέχισε µέχρι το 1923 να αρνείται π
ικανοποιητική εκπλήρωση των ελληνικών πόθων για την σει την προσχώρησή τους στην Ελλά
απελευθέρωση των ελληνικών πληθυσµών και των εδαφών µάτωση στην ελληνική επικράτεια τω
στα οποία κατοικούσαν. Καθώς η Ελλάδα είχε αναλάβει την νατολικού Αιγαίου, πλην της Ίµβρου
υποστήριξη της κοινής πολεµικής προσπάθειας από τη θά- Η de facto ενσωµάτωση των νησιώ
λασσα, το Αιγαίο έµελλε να αναδειχθεί σ’ αυτόν τον πόλεµο βαθµό στις επιτυχίες του ελληνικού
θέατρο µάχης κατεξοχήν ελληνικό και να αποκτήσει νέα, τικού κατά τους πρώτους τέσσερις
αναβαθµισµένη σηµασία µέσα στη συλλογική πατριωτική πολέµου. Η ταχύτατη κατάληψη της
συνείδηση των εµπόλεµων Ελλήνων. (στις 8.10.1912, τρεις µόλις µέρες µετ
Ο πόλεµος που ακολούθησε δικαίωσε σε µεγάλο βαθµό έναρξη των εχθροπραξιών) και η εγκα
τις ελληνικές προσδοκίες. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου, στις σταση ελληνικής ναυτικής βάσης εκ
17/30 Μαΐου 1913, οι σύµµαχοι εξασφάλισαν την οριστική επέτρεψε τον έγκαιρο αποκλεισµό
αποχώρηση της οθωµανικής εξουσίας από τα πρώην ευρω- του τουρκικού στόλου και εξασφά-
παϊκά της εδάφη, πλην της ανατολικής Θράκης. Επίσης, παρότι λισε την κατίσχυση των συµµαχικών
η σύγκρουση µε τη Βουλγαρία τελικά δεν αποφεύχθηκε και δυνάµεων στα ηπειρωτικά µέτωπα.
ο ∆εύτερος Βαλκανικός –ή, σύµφωνα µε την τότε ορολογία, Ακολούθησε η απελευθέρωση της
«Βουλγαρικός»– Πόλεµος (16.6.1913-17.7.1913) υπήρξε Θάσου, της Σαµοθράκης, της Ίµβρου
ιδιαίτερα αιµατηρός, η Ελλάδα βρέθηκε µε το µέρος των και της Τενέδου, του Αγίου Ευστράτιου
και των Ψαρών (18-24 Οκτωβρίου 1912), της Ικαρίας (στις 4

Νοεµβρίου) και, τέλος, η απελευθέρωση της Λέσβου και της
Χίου στις 8 και στις 11 Νοεµβρίου αντίστοιχα.
Οι Έλληνες που ζούσαν στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου,
και οι τύχες των οποίων µέχρι το ξέσπασµα του πολέµου συν-
δέονταν άρρηκτα µε τα τεκταινόµενα εντός της οθωµανικής
επικράτειας, αντέδρασαν κατά κανόνα µε ενθουσιασµό στις
εξελίξεις. Ήδη, µε την κήρυξη της επιστράτευσης, άρχισαν να
καταφθάνουν στον Πειραιά εθελοντές, οι οποίοι δεν προέρ-
χονταν µόνο από την Κρήτη και τις εστίες της υπερπόντιας
µετανάστευσης, αλλά και από τα νησιά του βορειοανατο-
λικού Αιγαίου, τη Σάµο και τα µικρασιατικά παράλια.
Στο πλήθος και στον ενθουσιασµό αυτού του κύµατος εθε-
λοντών, που ανανεωνόταν συνεχώς κατά τους πρώτους µήνες
του πολέµου, συνέτεινε και η πάγια αντίδραση των χριστιανών
υπηκόων της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας σε κάθε προσ-
πάθεια στρατολόγησής τους στον οθωµανικό στρατό. Είναι
µάλιστα χαρακτηριστικό ότι στην εφηµερίδα της Σµύρνης
Αµάλθεια της 22ας Σεπτεµβρίου 1912 βρίσκουµε δίπλα δίπλα
ανακοινώσεις στρατολόγησης αναφερόµενες στους αντίπα-
λους στρατούς. Στην ανακοίνωση που αφορούσε τα διατάγµατα
της ελληνικής επιστράτευσης ο συντάκτης σηµειώνει την προ-
θυµία των Ελλήνων της Σµύρνης να καταταγούν:
«…Τα εν λόγω διατάγµατα, τα οποία δηµοσιεύοµεν εν

άλλη στήλη, ετοιχοκολλήθηκαν αµέσως εις την είσοδον
του γενικού προξενείου, ήρξαντο δε αθρόοι να προσέρ-
χονται οι ενδιαφερόµενοι και να λαµβάνωσι τα σχετικά
διαβατήριά των...».
Λίγο πιο κάτω, όµως, ο ίδιος συντάκτης µεταφέρει την απει-

λητική ανακοίνωση του οθωµανικού στρατολογικού γραφείου
ότι «εάν οι νεοσύλλεκτοι δεν παρουσιασθώσιν εις τον στρατώνα
κατά την 30ήν Σεπτεµβρίου, θα προσάγωνται διά της βίας».
Για τους πολυάριθµούς νησιώτες που βρίσκονταν ήδη της 15ης Νοεµβρίου 1912, για παράδειγµα, αναφέρεται η
στην Αθήνα, η κατάταξη στον ελληνικό στρατό ήταν πολύ προσφορά 25 χιλιάδων φράγκων του χιώτη οµογενούς από
πιο φυσική υπόθεση, όπως φαίνεται και από την παρακάτω το Λονδίνο Τζώρτζη Μιχαλινού προς τον υπουργό των Ναυ-
αγγελία που δηµοσιεύθηκε στην Ακρόπολι της 24ης Σεπτεµ- τικών «επί τω χαρµοσύνω αγγέλµατι της απελευθερώσεως της
βρίου 1912, µε την ελπίδα να στρατεύσει τους «αιγαιοπελα- Χίου». Τα χρήµατα αποφασίστηκε να διατεθούν «ως πυρήν
γίτες» στον πατριωτικό αγώνα, συσπειρώνοντάς τους γύρω προς κατασκευήν ενός νέου πολεµικού σκάφους, εις το οποίον
από την «κοινή» νησιωτική τους καταγωγή. Υπό τον τίτλο να δοθή το όνοµα της µυροβόλου νήσου».
«Φάλαγξ των αιγαιοπελαγιτών» διαβάζουµε: Αλλά ο πιο συνήθης τρόπος εκδήλωσης των πατριωτικών
αισθηµάτων και συµµετοχής στα τεκταινόµενα παρέµενε ο
«Συνελθόντες επί τω αυτώ οι ενταύθα και εν Πειραιε
Αιγαιοπελαγίται οµοθύµως και απαξάπαντες απεφά-
σισαν όπως καταρτίζοντες ίδιον σώµα “Αιγαιοπελα-
γιτικόν” συµµετάσχωσιν εις τον αγώνα της Πατρίδος
ίνα και διά του αίµατός των διακηρύξωσιν την ένωσιν
και το αδιαίρετον του ελληνικού έθνους και αντιπρο-
σωπεύσωσι το Αιγαίον επισήµως, µαχόµενοι υπό τας
ελληνικάς σηµαίας».
Οι νησιώτες ανταποκρίθηκαν µε ακόµη µεγαλύτερο εν-

θουσιασµό στην απελευθέρωση του τόπου τους µε τη βοή-
θεια του ελληνικού στόλου. Το Νοέµβριο και το ∆εκέµβριο
οργανώθηκαν σώµατα εθελοντών στη Χίο, για να βοηθήσουν
στην εδραίωση της ελληνικής κυριαρχίας εκεί, ενώ στη Λέ-
σβο, στις αρχές του Ιανουαρίου του 1913, οργανώθηκαν πο-
λυπληθή συλλαλητήρια, µε αίτηµα την οριστική ένωση του
νησιού µε την Ελλάδα. Ο συντάκτης της εφηµερίδας Σάλπιγξ
της Μυτιλήνης, στο φύλλο της 6ης Ιανουαρίου 1913, όπου
περιγράφονται αυτά τα συλλαλητήρια, πρότεινε την οργά-
νωση ταγµάτων εθελοντών, οι οποίοι, µιµούµενοι το παρά-
δειγµα των Κρητών, θα υπερασπίζονταν µέχρις εσχάτων το
αίτηµα της ένωσης µε την Ελλάδα.
Από πιο µακριά, ξενιτεµένοι νησιώτες υπερθεµάτιζαν σε
άλλου είδους προσφορές υπέρ του αγώνα. Στο Νέον Άστυ
912 διαβάζουµε ότι «η είδησις της καταλήψεως της Θεσσα- στο Αιγαίο· τα κάλαντα που τραγούδησαν τα παιδιά του
ονίκης υπό του ελληνικού στρατού επανηγυρίσθη εν Σάµω Γυµνασίου την Πρωτοχρονιά του 1913 στη Μυτιλήνη «υπέρ
ετ’ εξαιρετικού ενθουσιασµού. Κατανυκτικώταται δοξολογίαι των οικογενειών των πεσόντων» (Σάλπιγξ, ό.π, σελ. 2)· τις συ-
τελέσθησαν εις την πόλιν, δονουµένην από πυκνούς πυροβο- χνές αναφορές, µέσα στα τραγούδια, στους Έλληνες ηγέτες
ισµούς και ατελευτήτους ζητωκραυγάς». Στη Σάλπιγγα της των Βαλκανικών Πολέµων –στον Βενιζέλο, στον βασιλιά
Μυτιλήνης (6.1.1913), δηµοσιεύεται εκτενής περιγραφή της Κωνσταντίνο, στον αρχηγό του στόλου ναύαρχο Παύλο
ποδοχής του ελληνικού στόλου στο νησί µετά τη νικηφόρα Κουντουριώτη.
αυµαχία της Λήµνου (5.1.1913). ∆ιαβάζουµε, λοιπόν, το ίδιο Όλα αυτά αποτελούν τεκµήρια της ενεργητικής συµµε-
πόγευµα: τοχής των νησιωτών του ανατολικού Αιγαίου στους Βαλκα-
νικούς Πολέµους. Καταδεικνύουν, δηλαδή, ότι ο πόλεµος
«Χιλιάδες πυροβολισµών ερρίφθησαν, µικραί δε διαδη- για τα νησιά αυτά σήµαινε κάτι πολύ περισσότερο από µια
λώσεις ενθουσιωδών πολιτών καταρτισθείσαι περιήρ- διαδικασία παθητικής ενσωµάτωσης στον ελληνικό εδαφικό
χοντο τας οδούς ζητωκραυγάζουσαι υπέρ του έθνους, κορµό: σήµαινε τον συνειδητό επαναπροσανατολισµό της
του ∆ιαδόχου και του κ. Κουντουριώτου. Συγχρόνως ταυτότητάς τους –προσωπικής και κοινωνικής– σύµφωνα µε
από του φρουρίου εξεσφενδονίζοντο εις τον ουρανόν τα κριτήρια ένταξης στο χώρο και στο χρόνο που υπαγόρευε
ολύχρωµοι πύραυλοι. Η χαρά και η αγαλλίασις είχε η ένταξη και η στράτευσή τους στο ελληνικό έθνος-κράτος.
Ωστόσο, αυτός ο επαναπροσανατολισµός δεν απέκοψε
εταδοθή και εις τον σοβαρώτερον κόσµον. Πυροβολι-
τους παραδοσιακούς δεσµούς των νησιωτών µε τις απέναντι
µοί αραιοί ερρίπτοντο και καθ’ όλην την νύχταν».
µικρασιατικές ακτές. Μπορεί στη δεκαετία των πολέµων
που ακολούθησε τα νησιά να αποµακρύνθηκαν πλήρως,
Οι πληροφορίες µας για την αθρόα κατάταξη
από οικονοµική άποψη, από την πρώην µικρασιατική τους
των νησιωτών εθελοντών στον ελληνικό στρατό ενδοχώρα, άρχισαν όµως από πολύ νωρίς (ήδη στα 1913) να
συνάδουν µε τα επιστολικά δελτάρια της εποχής δέχονται πολλούς µικρασιάτες πρόσφυγες, η παρουσία των
που απεικονίζουν τις µόλις απελευθερωµένες οποίων υπήρξε σηµαντική για την περαιτέρω πληθυσµιακή,
νησιωτικές πρωτεύουσες του Βορειοανατολικού κοινωνική και πολιτισµική τους εξέλιξη. Η αποτύπωση της
Αιγαίου· τις έγχρωµες λιθογραφίες που παρου- κοινής εµπειρίας των Βαλκανικών αλλά και των µετέπειτα
σιάζουµε εδώ, για τις οποίες διαβάζουµε στον πολέµων στη συλλογική εντόπια και προσφυγική µνήµη
τύπο της εποχής ότι στόλιζαν τα καΐκια και φωτίζει ακόµη περισσότερο τη σηµασία αυτών των δεσµών.
τις βάρκες των νησιωτών όταν πήγαιναν να
προϋπαντήσουν τα πλοία του ελληνικού στόλου
κατά τις περιοδικές επισκέψεις τους· τις πολυάριθ-
µες απεικονίσεις –καλλιτεχνικές και µη– του θω-
ρηκτού «Αβέρωφ», που αναδείχθηκε σε σύµβολο Μαργαρίτα Μηλιώρη
της νικηφόρας προσπάθειας του ελληνικού στόλου Ιστορικός
Λαϊκές εικόνες
των Βαλκανικών Πολέµων
Ο
ι λαϊκές εικόνες της εποχής των Βαλκανικών Πολέ- συµµετείχε στον εθνικό αγώνα µαθαίνοντας τα νέα, διαβά-
µων είναι χαρακτικά (κυρίως λιθογραφίες, ξυλογρα- ζοντας τις εφηµερίδες και βλέποντας στις λαϊκές εικόνες τα
φίες, χαλκογραφίες) που φιλοτέχνησαν λαϊκοί, ως περίλαµπρα γεγονότα, ταυτιζόµενος έτσι µε το θρίαµβο.
επί το πλείστον, ζωγράφοι αλλά και ακαδηµαϊκοί καλλιτέχνες. Ωστόσο, οι λαϊκές εικόνες των µαχών του 1912-13 δεν απο-
Κατά κανόνα απεικονίζουν γεγονότα της επικαιρότητας που σκοπούσαν στο να απεικονίσουν επακριβώς τις πραγµατικές
κέντριζαν και προκαλούσαν το ενδιαφέρον των ευρύτερων συνθήκες των διαφόρων συµβάντων. Πρώτιστος στόχος ήταν
λαϊκών στρωµάτων, στα οποία και απευθύνονταν. να καταδειχθεί η σκληρότητα του αγώνα, ο ηρωισµός των
Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέµων, µε τις λαµπρές ελληνικών δυνάµεων και η επικράτησή τους στη στεριά και
νίκες του ελληνικού στρατού εναντίον των Τούρκων και αρ- στη θάλασσα. Έτσι, κυριαρχεί το εξωπραγµατικό στοιχείο, η
γότερα εναντίον των Βουλγάρων, αποκαταστάθηκε η εθνική αφέλεια και η φαντασία των λαϊκών δηµιουργών. Χάρη στην
υπερηφάνεια που είχε τρωθεί µετά τον άτυχο πόλεµο του αµεσότητα της επαφής µε το ευρύ κοινό, στα λαϊκά χαρακτικά
1897 και τον διασυρµό της Ελλάδας. απέδιδαν µε συνοπτικό τρόπο τα γεγονότα του πολέµου και
Οι λαϊκές εικόνες της εποχής εξέφραζαν την εθνική έπαρ- το τροφοδοτούσαν µε παραστάσεις εύληπτες, ώστε να δια-
ση και τις ελπίδες για πραγµάτωση των οραµάτων. Οι περισ- µορφώσει µια ευρύτερη αντίληψη για τα γεγονότα, πέρα από
σότερες αναπαριστούσαν τα κατορθώµατα του ελληνικού το εκάστοτε απεικονιζόµενο επεισόδιο, πάντα όµως µέσα στο
στρατού και στόλου και πρόβαλλαν, σε ορισµένες περιπτώ- πλαίσιο της «νίκης του καλού επί του κακού» και πάντα υπό το
σεις, τη γενναιότητα του διαδόχου και στη συνέχεια βασιλιά πρίσµα της εθνικής υπερηφάνειας και της αναγέννησης.
Κωνσταντίνου και την προσφορά της βασιλικής οικογένειας Τα χαρακτικά των Βαλκανικών Πολέµων ήταν προϊόντα
στον πόλεµο, καθώς και τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως ικανότατο, ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Οι εκδότες τους αφουγκράζονταν
πολυµήχανο και συνετό πρωθυπουργό. τις επιθυµίες και τη διάθεση του κόσµου και προχωρούσαν
Ο λαός είχε έντονη την επιθυµία να «δει» τις µάχες και στην έκδοσή τους, αποβλέποντας στην εµπορική τους επιτυχία.
τις ναυµαχίες. Να έχει «εικόνα» από τις νίκες του ελληνικού Κύριο στοιχείο της λαϊκής εικόνας ήταν το πώς θα γίνει
στρατού και στόλου και την απελευθέρωση των διαφόρων αρεστή, ώστε να πουληθεί στο πλατύ κοινό. Έπρεπε, ως εκ
περιοχών στη στεριανή και τη νησιωτική Ελλάδα. Ζούσε και τούτου, να αντανακλά τη νοοτροπία του λαού, να ανταπο-
ται στο φρόνηµα και την πίστη του, να εκφράζει την ∆υστυχώς, λόγω της φθηνής ποιότητας του χαρτιού και
τική του καιρού και να είναι σύµφωνη µε την ηθική του της συνεχούς αντικατάστασής τους από νεότερες, πολλές
ύ. Παράλληλα, έπρεπε να υπηρετεί την πληροφόρηση, χάθηκαν και καταστράφηκαν. Μολαταύτα, µουσεία και ιδιώτες
ντας συχνά χρήση και του στοιχείου της υπερβολής. συλλέκτες συγκέντρωσαν µε πολλή αγάπη και µεράκι και δι-
σης, για να είναι προσιτές οι λαϊκές εικόνες στις πλατιές έσωσαν ό,τι µπορούσαν από αυτά τα κειµήλια της νεότερης
έπρεπε να είναι φθηνές. Τις τύπωναν, λοιπόν, σε φθηνό ελληνικής ιστορίας.
µε χαµηλής ποιότητας µελάνια και η τιµή τους ήταν Τα όπλα σίγησαν τον Ιούλιο του 1913. Η Ελλάδα σχεδόν διπλα-
λεπτά. Ο κόσµος τις αγόραζε και αρκετοί τις τοποθε- σιάστηκε σε έκταση και σε πληθυσµό και οι λαϊκές εικόνες των
αν σε κορνίζες και στόλιζαν τα σπίτια ή τα καταστήµατά Βαλκανικών Πολέµων εκπλήρωσαν την αποστολή τους. Κάποιες
Πολλές τις τοιχοκολλούσαν σε πλατείες, σε δηµόσια έµειναν για χρόνια ξεχασµένες, κολληµένες σε τζάµια ή τοίχους,
ηµοτικά κτίρια, καθώς και σε πολυσύχναστα µαγαζιά, για να θυµίζουν και να προσφέρουν κάποιας µορφής γνώση
καφενεία, παντοπωλεία, φούρνους, κουρεία. Σε λίγο στους απλούς ανθρώπους και στα παιδιά της εποχής.
, τις παλιότερες τις έβγαζαν και στη θέση τους έµπαιναν Η µορφή αυτή ενηµέρωσης του µεγάλου κοινού προϋπήρχε
που ιστορούσαν νεότερα συµβάντα του πολέµου. των Βαλκανικών Πολέµων και συνεχίστηκε και µετά απ’ αυτούς,
γεγονότα έτρεχαν και οι δηµιουργοί και οι εκδότες των µέχρι τη µεταπολίτευση του 1974. Σήµερα, η λαϊκή εικόνα έχει
ν χαρακτικών επιδίδονταν σε αγώνα δρόµου για να προ- πια εκλείψει. Έχει όµως διασωθεί µε άλλη µορφή ως τις µέρες
ν. Μόλις µαθεύονταν τα χαρµόσυνα νέα, οι καλλιτέχνες µας. Είναι η τοιχοκολληµένη πολιτική, καλλιτεχνική και δια-
ρισσή φαντασία φιλοτεχνούσαν τις εικόνες, όπου πάντα φηµιστική αφίσα, η οποία όµως δεν διαθέτει τον αυθορµητι-
ροπωνόταν ο εχθρός ή παρέδιδε ταπεινωµένος τα απελευ- σµό και την αµεσότητα της σχέσης µε το πλατύ κοινό, όπως η
µένα µέρη. Τυπογράφοι και λιθογράφοι τύπωναν νύχτα- προκάτοχός της, ενενήντα χρόνια πριν, τότε που συντελέσθηκε
για να διαθέσουν οι εκδότες στο κοινό όσο πιο γρήγορα ο πρώτος θρίαµβος της λαϊκής εικονογραφίας.
ούσαν τα καινούργια χαρακτικά. Η ταχύτητα στην έκδοσή
ο εντυπωσιασµός του θεατή και ο αριθµός των αντιτύπων Νικήτας Γ. Σταυρινάκης
λούσαν τη µεγάλη δύναµη των λαϊκών εικόνων. Ερευνητής-Συνεργάτης Κ.Α.Λ.Μ.Ε.
Περιεχόµενα
Ψηφιακού ∆ίσκου
Τραγούδια Ιστορικής Μνήµης των Βαλκανικών Πολέµων
Στη δεκαετία 1912-1922 1. Κάλαντα Πρωτοχρονιάς .........................................................2:41

δηµιουργήθηκαν πολλά τραγούδια
2. Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά .............................................2:58
που αναφέρονταν στα σπουδαία γεγονότα της εποχής.
Τόσο οι στρατιώτες όσο και οι πολίτες 3. Μισεύγω, χαϊδεμένη μου ........................................................5:19
εξέφραζαν µε το τραγούδι τα συναισθήµατα
4. Ως πολεμά ο Έλληνας .............................................................4:26
που τους γεννούσα
5. Ανάθεμα το Σύνταγμα ............................................................2:07
6. Αυτό το όπλο το βαρύ .............................................................4:04
7. Άσπρο πουλί της θάλασσας ..................................................2:47
8. Του πόλεμου τα βάσανα .........................................................2:11
9. Ήλιε μου και κυρ-ήλιε μου ....................................................3:26
10. Για τη Παλκανί’ τον πόλεμον ...............................................8:38
11. Η Κρήτη μαυροντύθηκε .........................................................7:55
12. Ο ερχομός των Ιταλών ...........................................................1:40
13. Ο «Αβέρωφ» στη Σμύρνη ......................................................4:12
14. Βενιζέλε, Βενιζέλε ....................................................................3:05
15. Έν’-δυο .................................................................................2:47
16. Ζήτω ο «Αβέρωφ» ....................................................................2:28
40
Κάλαντα Πρωτοχρονιάς
41
Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά

Γ
Μισεύγω, χαϊδεµένη µου

Η
ώρα του αποχωρισµού και οι ευχές για την επιστρο- του δροµικού άσµατος «Καλώς ανταµωθήκαµε» από την
φή από το µέτωπο, ανεξάρτητα από την έκβαση Προποντίδα. Πιστοποιείται και από ηχητική καταγραφή του
του πολέµου, τραγουδιόνταν µε οµοιοκατάληκτα καθηγητή Σταύρου Παρασκευαΐδη (1895-1978), την οποία
δίστιχα κοινά σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Τα δίστιχα αυτά µας παραχώρησε ο γιος του Παναγιώτης Παρασκευαΐδης.
τραγουδήθηκαν και στη Λέσβο, πάνω στη γνωστή µελωδία
Μισεύγω, χαϊδεμένη μου, στον πόλεμο πηγαίνω,

στο τάγμα το Ευζωνικό, κει μ’ έχουνε σταλμένο.
Τούτος ο ντουνιάς δεν είναι πια για ’μάς.
Μισεύγω, χαϊδεμένη μου, κι έβγα και συ στο δώμα

και πες μου «άμε στο καλό» με το γλυκό σου στόμα.
Έβγα να σε δω, να παρηγορηθώ.
Όταν μου είπες «έχε γεια» και μπήκες στο καΐκι,

σαν βρύσες τα ματάκια μου έβρεξαν στο χαλίκι.
Δεν τον νταγιαντώ ’γώ τούτον τον καημό.
Αγια-Σοφιά μου Τούρκισσα και ζωγραφιά Ρωμαίισσα

και πώς το καταδέχτηκες να έμπει ο Τούρκος μέσα.
Όξω τα σκυλιά, στην Κόκκινη Μηλιά.
Στο Γενί τζαμί, πια, Τούρκος μη φανεί.
Μισεύγω (λατιν. missum): αποδηµώ, ξενιτεύοµαι.

∆ώµα: εδώ, η ταράτσα.
Νταγιαντώ (τουρκ. dayandim): υποµένω.
Γενί (τουρκ. yeni):το νέο, το καινούριο.
Ως πολεµά ο Έλληνας
Π
ροσαρµογή γνωστών δίστιχων της αγάπης στο αυτούς που έφευγαν στο µέτωπο και για όσους περίµεναν το
ιδεώδες του ιερού αγώνα υπέρ της πατρίδας. Τρα- γυρισµό τους. Προσαρµοσµένα στην ευρύτατα διαδεδοµένη
γουδιούνταν κάθε φορά που το απαιτούσε η συγκυ- µελωδία των επτά αργών χρόνων για τα µέρη της Μικράς
ρία. Όρκοι και υποσχέσεις για παντοτινή και γνήσια αγάπη, Ασίας και των σύντοµων επτάσηµων της Μακεδονίας, δηµο-
ισχυρά εφόδια πίστης και αφοσίωσης και για τα δύο µέρη, γι’ σιεύονται σε πάρα πολλές συλλογές.
45
Ανάθεµα το Σύνταγµα
Σ
Αυτό το όπλο το βαρύ

∆
ιασκευή σε τραγούδι της αγάπης, γνωστή από την εποχή ξανατραγουδήθηκε την εποχή της µικρασιατικής εκστρατείας.
των Βαλκανικών Πολέµων σε όλα τα µικρασιατικά πα- Ως δηµώδες άσµα, διασκευασµένο και εναρµονισµένο κα-
ράλια. Είναι τονισµένη πάνω στην ευρύτατα διαδεδοµένη τά το ευρωπαϊκό ύφος από τον Ν. Κόκκινο, δηµοσιεύεται στη
µελωδία του τραγουδιού «Στη Σµύρνη, µες στην Αρµενιά», που Μουσική φυλλάδαα του Γεωργίου ∆. Φέξη (Αθήνα, χ.χ.).
Τα μάτια μου βαρέθηκαν εις το στρατό να βλέπουν,

τον ταχυδρόμο να ρωτούν και γράμμα να μην έχουν.
Αχ! Όποιος ξέρει τον καημό μου, με παρηγορεί,
αχ! για να σβήσει ο σεβντάς σου, που με τυραννε
Αυτό το όπλο το βαρύ και το κοντό σπαθάκι

θε να με κάνουν ν’ αρνηστώ δυο χρόνια την αγάπη.
Αχ! Όρκο έχω κάνει φως μου και δεν τον πατώ,
αχ! απ’ τον πόλεμο ώσπου νά ’ρθεις, θα σε καρτερ
Ώρα καλή σ’, αγάπη μου, όπου κι αν είσαι γεια σου.

Αν είσαι και στο μέτωπο, η Παναγιά κοντά σου.
Αχ! Παναγιά μου, στ’ όνομά σου μαύρα θα φορώ,
αχ! για να φέρεις το πουλί μου πίσω ζωντανό.
Σεβντάς (τουρκ. sevda): ερωτικός καηµός.

Άσπρο πουλί της θάλασσας

Σ
υχνά ο λαϊκός ποιητής χρησιµοποιεί το πουλί σαν Ερωτικά δίστιχα της περιόδου των Βαλκανικών Πολέµων.
µέσο γρήγορης και ασφαλούς επικοινωνίας, ώστε να Αποτελούν παραλλαγές διστίχων της ξενιτιάς. Η µελωδία ήταν
δώσει παραγγελίες ή να στείλει σοβαρά και επείγοντα δανεισµένη από τις περιοχές της Σµύρνης, από αφηγηµατικό
ύµατα. Άλλοτε πάλι το πουλί παρουσιάζεται στην κρίσιµη άσµα για την Αναγνώριση του ξενιτεµένου, το οποίο χορευόταν
ίσταση, όταν ο άνθρωπος, µη µπορώντας να βρει πουθενά ως δετός χορός κατά την περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής.
θεια, καταφεύγει στη µητέρα-φύση και ζητά από το πουλί Καταγραφή από πρόσφυγες, από τα Καράµπουρνα της
τον πληροφορήσει για γεγονότα και καταστάσεις. µικρασιατικής Ερυθραίας, Θεσσαλονίκη, 1997, Κ.Α.Λ.Μ.Ε.
Άσπρο πουλί της θάλασσας,

–έβγα στη στράτα να σε δω– στάσου να σε ρωτήσω.
Αν είδες την αγάπη μου, κόκκινα θα σε ντύσω.
Είδα την την αγάπη σου, στον πόλεμο γυρίζει,

κοντό σπαθάκι κουβαλά, τους Τούρκους φοβερίζει.
49
Του πόλεµου τα βάσανα

Π
Ήλιε µου και κυρ-ήλιε µου

Τ
η θέση των πουλιών, ως µέσου διαβίβασης παραγγε- περίοδο των Βαλκανικών Πολέµων πάνω σε µελωδία δανει-
λιών και µηνυµάτων, συχνά την παίρνει ο ήλιος, τα σµένη από δροµικό άσµα «Της αυγής» από τις περιοχές της
άστρα και προπάντων το φεγγάρι. Τα ουράνια σώµατα, Μικράς Ασίας Λιβίσι και Μάκρη. Ενδιαφέρουσα παραλλαγή
ψηλά όπως βρίσκονται, επιβλέπουν τη γη ολάκερη και είναι συναντούµε στο γειτονικό τους Καστελόριζο.
σε θέση να γνωρίζουν και να µεταφέρουν το καθετί. Καταγραφή από πρόσφυγες από τις προαναφερθείσες περιο-
∆ίστιχα του αποχωρισµού που τραγουδήθηκαν κατά την χές, Αττική, 1994, Κ.Α.Λ.Μ.Ε.
Ήλιε μου και κυρ-ήλιε μου και κοσμογυριστή μου,

στον κόσμο όπου γύριζες, μπας κι είδες το παιδί μου;
Είδα το το παιδάκι σου στης Πόλης το λ

και τρέχανε τα μάτια του σαν το βουβό π
Μπας (ιδιωµ.): µήπως.

52
Για τη Παλκανί’ τον πόλεµον

Π
53
Η Κρήτη µαυροντύθηκε
Π
ιθανολογείται ότι το έγραψε κάποιος Σήφης Καντι- συλλογή κρητικών δηµοτικών ασµάτων, υπ’ αριθµ. 26, σελ. 17,
λιέρης. Είναι ριζίτικο τραγούδι που τραγουδιέται Χανιά, Οκτώβριος 1959.
πάνω στη µελωδία του τραγουδιού «Ο ∆ιγενής ψυ- Μετά το ριζίτικο τραγούδι ακολουθεί συνήθως γρήγορος
χοµαχεί». Περιέχεται στο βιβλίο του Μιχ. Βλαζάκη Μουσική συρτός χορός µε κατάλληλα επιλεγµένη µαντινάδα.
Η Κρήτη μαυροντύθηκε, γιατί ’χασε κοπέλια,

νιους δυνατούς και έμορφους, πού ’νταν σωστά καμάρια.
Σε ξένα μέρη εβγήκανε να πα’ να πολεμήσουν,
Βαλκάνια και Ήπειρο κι εις την Μακεδονία,
μα λίγοι οπίσω γύρισαν.
Ο άντρας κάνει τη γενιά κι όχι η γενιά τον άντρα,

σαν είν’ ο τράγος δυνατός, δεν τον χωράει η μάντρα.
Κοπέλια (ιδιωµ): παιδιά, αγόρια.

Ο ερχοµός των Ιταλών

Τ
ο τραγούδι αναφέρεται στην κατάληψη της Καλύµνου απάλλασσε από τον µακραίωνο τουρκικό ζυγό. Περιέχεται
από τους Ιταλούς το 1912. Οι απελπισµένοι νησιώτες στο βιβλίο Τραγούδια και σκοποί στην Κάλυµνο του Γεωργίου
είχαν θεωρήσει λυτρωτικό το γεγονός, εφόσον τους Χατζηθεοδώρου, Κάλυµνος, 1989.
Είκοσι εννιά Απριλίου, Κυριακή πρωί πρωί

ανεφάνησαν στους δρόμους οπλισμένοι Ιταλοί.
Όταν ήρθεν η τορπίλα στο λιμάνι κι άραξε,
τον Καϊμακάμη αφέντη πόνος τον ετάραξε.
Όταν ήρθεν η τορπίλα και τους ημπαρκάρασι,
τα βιβλία της καζάρμας έξω τα πετάξασι.
Σαν υψώθη η σημαία εις το δικαστήριο(ν),
του προέδρου μας η κόρη πήρε δηλητήριο(ν).
Είκοσι εννιά Απριλίου εννιακόσα δώδεκα,
εις τους Ιταλούς οι Τούρκοι τ’ άρματά τους έδωκα(ν).
Τον Ιταλικό(ν) το στόλο ο Θεός να ευλογεί,
μέλι, γάλα να του κάμνει θάλασσα την γαλανή.
Εκυρίεψαν τας νήσους, Ρόδο, Σύμη, Νίσυρο,
και την Κω του Ιπποκράτη, χώρα την περίφημο.
Καϊµακάµης (τουρκ. kaymakam): προϊστάµενος διοικητικής περιφέρειας, έπαρχος.

Τορπίλα: ελαφρό πολεµικό πλοίο εφοδιασµένο µε τορπίλες, τορπιλάκατος.
Ηµπαρκάρασι (ιδιωµ. εµπάρκαραν): τους έβαλαν µέσα για να τους µεταφέρουν.
Καζάρµα: κτίριο που στέγαζε στρατό.
Ο «Αβέρωφ» στη Σµύρνη

Τ
ραγούδι του οποίου τα δίστιχα ίσως δηµιουργήθηκ
σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Ο ερχοµός τ
«Αβέρωφ» στο λιµάνι της Σµύρνης προκάλεσε ενθο
σιασµό στους Έλληνες. Το τραγούδι δανείζεται µια µελωδ
Ο «Αβέρωφ» ήρθε κι άραξε στης Σμύρνης το λιμάνι

και σκάσαν Τούρκοι, Γερμανοί και Ιταλοβουλγάροι.
Γεια σου, καπετάν Παυλάκη, –τραλαλαλαλά–
του Αιγαίου παλικάρι – τραλαλαλαλά–.
Για σήκω, καπετάνιε μας, και πιάσε το τιμόνι,

να ελευθερώσεις τα νησιά και να χαρούμε όλοι.
Καπετάνιε μας λεβέντη, –τραλαλαλαλά–
ό,τι πεις εσύ θα γένει–τραλαλαλαλά–.
Άντε, «Αβέρωφ», στο καλό και στην καλή την ώρα

και να γεμίσει η ρότα σου τριαντάφυλλα και ρόδα.
Ναύαρχέ μας πατριώτη, –τραλαλαλαλά–
γεια σου Παύλε Κουντουριώτη –τραλαλαλαλά–
Βενιζέλε, Βενιζέλε
Θ
ριαµβικοί στίχοι για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που µια στο Αιγαίο-Λέσβος (19ος –20ός αιώνας), εκδ. Υπουργείου
προσαρµόστηκαν πάνω στο πρώτο µουσικό θέµα Αιγαίου-Πανεπιστηµίου Αιγαίου.
γνωστής µελωδίας αντικρυστού χορού από την πε- Καταγραφή από πρόσφυγες της περιοχής των Αλατσάτων,
ριοχή της Κάτω Παναγιάς, στην Ερυθραία της Μικράς Ασίας. Θεσσαλονίκη, 1997, Κ.Α.Λ.Μ.Ε.
Φέσιι (τουρκ. fes): κόκκινος σκούφος µε φούντα.

Ταχτικός: µέλος του οργανωµένου ελληνικού στρατού.
Σηµατωρός: ειδικότητα ναύτη µε καθήκοντα στη γέφυρα του πλοίου. Εκτός από τον ασύρµατο τηλέγραφο του πλοίου, για κοντινές αποστάσεις, όταν
υπήρχε οπτική επαφή µεταξύ των πλοίων του στόλου, η επικοινωνία γινόταν µε τον γνωστό κλασικό τρόπο της εποχής εκείνης, τις «επάρσεις» (σηµαίες
σηµατωρίας). Ο ναύτης σηµατωρός, στα σήµατα «διά βραχιόνων», κρατώντας δύο όµοιες πάντα σηµαίες, µετέδιδε «γράµµα»-«γράµµα» το µήνυµά του.
Κάθε γράµµα του αλφαβήτου είχε δικό του συµβολισµό, ανάλογα µε τη θέση των χεριών. Με τον τρόπο αυτό, και επειδή ο αντίπαλος βρισκόταν µακριά,
δεν ήταν δυνατόν να «κλαπεί» το µήνυµα.
60
Έν’-δυο
Τ
Ζήτω ο «Αβέρωφ»
Λ
όγιο τραγούδι της περιόδου 1912-1913, το οποίο Λέσβου την 8η Νοεµβρίου του 1912. Το θωρηκτό «Γεώργιος
αναφέρεται στην απελευθέρωση των νησιών του Αβέρωφ», το καµάρι του ελληνικού στόλου την εποχή εκείνη,
Ανατολικού Αιγαίου από τον ελληνικό στόλο. Τα προσέλαβε µυθικές διαστάσεις στη συνείδηση των κατοίκων
πολεµικά «Ύδρα» και «Ψαρά» και άλλα πλοία του στόλου, και έγινε τραγούδι. Περιλαµβάνεται ηχογραφηµένο στον ψη-
µε επικεφαλής το θωρηκτό «Αβέρωφ» υπό τον ναύαρχο φιακό δίσκο Λέσβος Αιολίς Τραγούδια και χοροί της Λέσβου
Κουντουριώτη, κατέπλευσαν ως ελευθερωτές στα νερά
Ζήτω ο «Αβέρως», μπροβάλλει με χαρά

και ρίχτει τα κανόνια στης Λέσβους τα νερά.
Γεια σας θαλασσοπούλια, γεια σ’ έμορφο νησί,

γεια σας ξανθιές κοπέλες και λεβεντιά χρυσή.
Ζήτω ο «Αβέρως», «Ύδρα» και τα «Ψαρά»,

τα στέλνει ο Βενιζέλος να πάρουν τα νησιά.
Για δέστε τον «Αβέρω» πώς λάμπει και βροντά

και ρίχτει τα κανόνια και παίρνει τα νησιά.
Αβέρως (ο): Αβέρωφ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι στο στόµα του λ

στο κλιτικό σύστηµα της ελληνικής, έγινε «Αβέρως» (αιτιατική, τον «Αβέρω»).
Μουσικά Κείµενα
ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ
ΜΙΣΕΥΓΩ, ΧΑΪ∆ΕΜΕΝΗ ΜΟΥ

ΩΣ ΠΟΛΕΜΑ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ
ΑΝΑΘΕΜΑ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ
ΑΥΤΟ ΤΟ ΟΠΛΟ ΤΟ ΒΑΡΥ

ΑΣΠΡΟ ΠΟΥΛΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ

76
ΗΛΙΕ ΜΟΥ ΚΑΙ ΚΥΡ-ΗΛΙΕ ΜΟΥ

ΓΙΑ ΤΗ ΠΑΛΚΑΝΙ’ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ

Η ΚΡΗΤΗ ΜΑΥΡΟΝΤΥΘΗΚΕ
Ο ΕΡΧΟΜΟΣ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ

Ο «ΑΒΕΡΩΦ» ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ

84
ΕΝ’-∆ΥΟ
86
ΖΗΤΩ Ο «ΑΒΕΡΩΦ»
Βιβλιογραφία
Εκδότες
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ, Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέµων, 1912 –1913,
Οδηγός της Έκθεσης της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Αθήνα, 2003.
ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. Ι∆΄: Ο νεώτερος ελληνισµός από το 1881 ώς το 1913, σσ. 279-395.
ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, Παγκόσµιο βιογραφικό λεξικό, 1985.
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ – ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ, Βαλκανικοί Πόλεµοι 1912-13.
Ελληνική Λαϊκή Εικονογραφία, Αθήνα, 1992.
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ, Το Έπος του ’40 – Λαϊκή Εικονογραφία, Αθήνα, 1987.
ΚΕΝΤΡΟ ΑΙΓΑΙΑΚΩΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ, ∆ηµώδη άσµατα Ρεΐς-Ντερέ, Αθήνα, 2002.
ΡΓΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ – ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ, Το Αιγαίο των Βαλκανικών Πολέµων 1912-1913, Αθήνα, 2002.
ΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, Aσµάτια παιδαγωγικά, Αθήνα, 1876.
EC A.E., Το θωρηκτό Αβέρωφ.
ICAS D. and ISSAWI CHARLES (eds), Ottoman Greeks in the Age of Nationalism, Princeton, New Jersey: The Darwin Press, 1999.
ELL - Χρυσός Τύπος, Ιστορία του 20ού αιώνα, Αθήνα, 1975.
ηµερίδες
ΠΟΛΙΣ, Αθήνα, Ιανουάριος 1912 – Ιούνιος 1913.
ΛΘΕΙΑ, Σµύρνη, Σεπτέµβριος - Οκτώβριος 1912.
ΑΠΗ, Αθήνα, Σεπτέµβριος – ∆εκέµβριος 1912.
ΘΗΜΕΡΙΝΗ – ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Βαλκανικοί Πόλεµοι, 20 Οκτωβρίου 2002.
ΑΣΤΥ, Αθήνα, Σεπτέµβριος- Οκτώβριος 1912.
ΜΗΟΣ, Αθήνα, Ιανουάριος – Μάρτιος 1913.
Σ, Αθήνα, 1912-1913.
ΙΓΞ, Μυτιλήνη, Ιανουάριος – Ιούνιος 1913, 1914, 1915.
γραφείς
ΟΥΛΙ∆ΑΚΗΣ, Γ., «Τα κάλανδα εν Σίφνω», Λαογραφία, τ. Γ΄, 1911-1912.
ΝΟΣ, Μανόλης, Μελί Μικράς Ασίας, Μελί Μεγάρων, 1981.
ΑΚΗΣ, Μιχαήλ, Ριζίτικα τραγούδια Κρήτης, Χανιά, 1959.
ΩΤΗΣ-ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗΣ, Ηλίας, Ελληνική λαϊκή µούσα, Αθήνα, 1997.
ΟΥΚΛΑΚΗΣ, Ι. (∆ΟΓΗΣ), Τραγούδια του πολέµου, Αθήνα, 1913.
ΟΥΚΛΑΚΗΣ, Ι. (∆ΟΓΗΣ), Τραγούδια του Στόλου, Αθήνα, 1913.
ΓΑΡ∆ΙΚΑ-ΚΑΤΣΙΑ∆ΑΚΗ, Ελένη και ΛΥΝΤΙΑ ΤΡΙΧΑ (επιµ.), Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέµων, 1910- 1914, Αθήνα, 1993.
ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ, Γιάννης, «Η ευγενής µας τύφλωσις...»
Εξωτερική πολιτική και «εθνικά θέµατα» από την ήττα του 1897 έως τη Μικρασιατική Καταστροφή, Βιβλιόραµα, Αθήνα, 2003.
∆ΕΛΗΣΑΒΒΑΣ, Μιχάλης, Λαογραφικά Μάκρης και Λιβισίου Λυκίας Μικράς Ασίας, Αθήνα, 1988.
∆ΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Σοφοκλής, Ιστορία και δηµοτικό τραγούδι, Αθήνα, 1993.
ΖΗΚΑΣ, Ιωάννης, Αρχαίαι Ερυθραί, Αθήνα, 1979.
ΚΑΛΥΒΙΩΤΗΣ, Αριστοµένης, Σµύρνη: Η µουσική ζωή 1900-1922, Αθήνα, 2002.
ΚΑΡΑΚΑΝΤΑΣ, Γ., Άπαντα του Λυρικού Θεάτρου, Αθήνα.
ΚΑΡΑΧΡΗΣΤΟΣ, Σπύρος, Ελληνικές Αφίσες, Αθήνα, 1984.
ΚΟΥΤΣΟ∆ΟΝΤΗ, Ευαγγελία, Αλάτσατα Μικράς Ασίας, Χίος, 2001.
ΛΑΜΠΡΙΝΟΣ, Γεώργιος, Το δηµοτικό τραγούδι, Αθήνα, 1981.
ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ιωάννης, Η δεύτερη µεγάλη εξόρµησις εις την λαϊκήν εικονογραφίαν, Αθήνα, 1973.
ΜΗΛΙΩΡΗΣ, Νικόλαος, Απόηχοι του µικρασιατικού ολέθρου στην ποίηση: Γεώργιος Σεφέρης, Αθήνα, 1980.
ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ν., Ποιητική Ανθολογία, Αθήνα, 1888.
ΜΟΤΣΕΝΙΓΟΣ, Σπ., Νεοελληνική µουσική : Συµβολή εις την ιστορία της, Αθήνα, 1958.
ΜΥΛΩΝΑΣ Κ., Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού, 3η έκδοση, Αθήνα, 1985.
ΝΕΣΤΟΡΙ∆ΗΣ, Σπυρίδων, Προκοννησιακά και εθνικά ενθυµήµατα, Αθήνα-Γιάννινα, 1992.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪ∆ΗΣ, Παναγιώτης, «Τραγουδούσαµε και πολεµούσαµε», Αιγαιοπελαγίτικα θέµατα, τχ. 26, Μυτιλήνη, 1992.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪ∆ΗΣ, Παναγιώτης, «Τα τραγούδια µού τα ’λεγες όλα», Μανταµαδιώτικα, τχ.36, Αθήνα, 1987.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪ∆ΗΣ, Παναγιώτης, «Μια εκδήλωση του αδούλωτου πνεύµατος των υποδούλων Λεσβίων», Λεσβιακά, τ. Ζ΄, Μυτιλήνη,
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪ∆ΗΣ, Παναγιώτης, «Η ιστορία µιας φωτογραφίας: Τα κάλαντα του 1912 απ’ τους µαθητές του γυµνασίου Μυτι
Λεσβιακή Παροικία, τχ. Μαΐου, Μυτιλήνη, 1984.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪ∆ΗΣ, Παναγιώτης, «Ο πολεµικός Μυριβήλης», Αιολικά Φύλλα, τχ. 43, Μυτιλήνη, 1996.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪ∆ΗΣ, Παναγιώτης, «Τελειώνοντας το γυµνάσιο το 1913», Μανταµαδιώτικα, τχ.45, Αθήνα, 1989.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪ∆ΗΣ, Παναγιώτης, «Το αντιπολεµικό ξεκίνηµα του Μυριβήλη», Τα Ψαρά, τχ. 49, Αθήνα, 1984.
ΠΕΡΣΕΙ∆ΗΣ, Βασίλειος, Το εθνικό µας τραγούδι, τ. Α΄-Β΄, Αθήνα, 1983-1984.
ΠΟΜΟΝΗΣ, Π., Τα νέα τραγουδάκια, Κωνσταντινούπολις, 1914.
ΣΑΡΡΗΓΙΑΝΝΗΣ, Άγγελος, Ιγώ είµ’ ιγώ, Θεσσαλονίκη, 1914.
ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Κωνσταντίνος, Η Ελληνική εξωτερική πολιτική από τις Αρχές του 20ού αιώνα ώς τον ∆εύτερο Παγκόσµιο πόλεµ
ΣΟΥΛΑΚΕΛΛΗΣ, Θεοφάνης, Αιγαίο των Αγγέλων, 15 τραγούδια σε βυζαντινή και ευρωπαϊκή µουσική σηµειογραφία, Αθήνα, 1999.
ΣΟΥΛΑΚΕΛΛΗΣ, Θεοφάνης, Μικρασιατικά άσµατα, 15 τραγούδια σε βυζαντινή και ευρωπαϊκή µουσική σηµειογραφία, Αθήνα, 2000.
ΣΥΜΕΩΝΙ∆ΟΥ, Α., Λεξικό Ελλήνων Συνθετών, Αθήνα, 1995.
ΣΥΡΙΑΝΟΓΛΟΥ, Παρασκευάς, Θεµέλια του πολιτισµού µας, Ρέθυµνο, 1998.
Σχολιασµός εικαστικού υλικού

Σελ. 1: Μετάλλιο από λευκό µέταλλο. Εικονίζεται η κεφαλή του ∆ία µε στεφάνι και την Σελ. 19, πάνω: Υφαντή Πάντα «28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912» που απεικονίζει τη θριαµβευτική είσοδο
επιγραφή ΖΕΥΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ. Kάτω δεξιά ΚΕΛΑΙ∆ΗΣ. (Βλ. και οπισθόφυλλο έκδοσης). Η στη Θεσσαλονίκη των Γεωργίου Α΄ και Κωνσταντίνου. ∆ιακρίνονται το Θωρηκτό Αβέρωφ, ο
άλλη όψη εικονίζεται στη σελ. 7. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Λευκός Πύργος µε εύζωνα που κρατεί την ελληνική σηµαία, εύζωνες, πλήθος κόσµου και στο
Σελ. 3: Στρατιωτική σάλπιγγα. Μουσείο Στρατηγείου Πολέµου 1912-1913, Χάνι Εµίν Αγά. βάθος το Επταπύργιο. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Σελ. 5: Η κατάληψη της Χίου. Πίνακας του Αριστείδη Γλύκα. Ναυτικό Μουσείο Χίου. Σελ. 19, δεξιά: Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. Επιστολικό δελτάριο του εκδοτικού
Σελ. 6: Χρωµολιθογραφία. Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ. Συλλογή Νικήτα και οίκου ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Αθήνα, χ.χ. Συλλογή Βέρας Παπαδάκη.
Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Σελ. 20, πάνω: Η ΚΑΤΟΧΗ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΥΠΟ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ. 8
Σελ. 7: Η άλλη όψη του µεταλλίου της σελ. 1. Στο επάνω µέρος φέρει δάφνινο στεφάνι και ΝΟΕΜΒΡΊΟΥ 1912. Επιστολικό δελτάριο από τη Συλλογή Βέρας Παπαδάκη.
από κάτω την επιγραφή ΕΛΕΥΘΕΡΙΩ ΒΕΝΙΖΕΛΩ 1909-1919. Υπάρχει κρίκος εξάρτησης. Σελ. 20, κάτω: Ο ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ ΜΟΙΡΑΖΩΝ ΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΑ ΠΡΟΣ
Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. ΤΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΣ ΤΗΣ 4ΗΣ ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ. Επιστολικό δελτάριο του εκδοτικού οίκου
Σελ. 8: Πολεµικό πλοίο, από ξύλο και τσίγκο. Χρονολογείται στις αρχές του 20ού αιώνα. ΠΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΚΟΤΖΙΑΣ, Αθήνα, 1912. Συλλογή Βέρας Παπαδάκη.
Μουσείο Μπενάκη, Τµήµα Παιδικής Ηλικίας και Συλλογής Παιχνιδιών. Σελ. 21: Χαλί µε δεσπόζουσα στο κέντρο τη µορφή του Ελευθερίου Βενιζέλου σε κόκκινο
Σελ. 10: Χρωµολιθογραφία. Η ΜΕΓΑΛΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟ-ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ φόντο, πλαισιωµένη από επαναλαµβανόµενα συνήθη σχέδια χαλιών. Προέλευση από τη
ΣΤΟΛΟΥ…. 5 ΙΑΝ.1913. Αφορά τη Ναυµαχία της Λήµνου. Υπογραφή Yόza Zaborsky 1913. Μικρά Ασία. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Έκδοσις Μαντζεβελάκη. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Σελ. 22: Χρωµολιθογραφία. Η ΚΑΤΑΛΗΨΙΣ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΤΗΝ 11ΗΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1912. Η
Σελ. 11, κάτω: Αραβίδα Ιππικού Gras Μ 1874. Μanufacture d’ Armes - Γαλλία. Συλλογή ΑΛΗΘΕΣΤΑΤΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΤΑΤΗ ΕΚ∆ΟΣΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΧΙΟΥ. Σύνθεση µε την πόλη
Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. της Μυτιλήνης και στο βάθος ελληνικά πλοία µε τα ονόµατά τους. Λιθ. Α. Ρουφογάλη Αθήναι.
Σελ. 11, δεξιά: Φυλαχτό του στρατιώτου Μελά Βασιλείου του Γεωργίου. Συλλογή ∆ηµη- Υπογραφή Σβολόπουλος, 1913. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
τρίου και Αναστασίας Μελά. Σελ. 23, πάνω: ΑΠΟ ΤΑ ΘΕΑΤΡΑ, Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 14.10.1913, σελ.1. Βουλή των Ελλήνων
Σελ. 12: Ασηµένιο στρογγυλό αναµνηστικό µετάλλιο µε έκτυπη επιγραφή ΕΝ ΤΟΥΤΩ - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονι-
ΝΙΚΑ και ενεπίγραφες προτοµές: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ∆ΙΑ∆ΟΧΟΣ και ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ κής αποθήκευσης και µικροφωτογράφησης.
ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ. Μουσείο Μπενάκη. Σελ. 23, κάτω: ΜΑΡΙΚΑ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ, Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 10.10.1913, σελ.1. Βουλή των
Σελ. 13, αριστερά: Καρτέλλα Τόµπολας, που χρονολογείται µεταξύ 1912 και 1913. Μουσείο Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα
Μπενάκη, Τµήµα Παιδικής Ηλικίας και Συλλογής Παιχνιδιών. Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και µικροφωτογράφησης.
Σελ. 13, δεξιά: Τα τραγούδια της λευτεριάς του ενδόξου Πολέµου, 1912. Αρχείο Θωρη- Σελ. 24, πάνω αριστερά: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΚΟΥΪΝΤΕΤΟ, Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 27.01.1912,
κτού «Γ. Αβέρωφ». σελ.1. Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού
Σελ. 14: Ναύτης. Φιγούρα για το θέατρο σκιών, κατασκευασµένη από τον καραγκιοζοπαίχτη Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και µικροφωτογράφησης.
Βασίλη Ανδρικόπουλο ή Βασίλαρο. Ο Κόσµος του Καραγκιόζη – Φιγούρες, Απ. Γιάγιανος- Σελ. 24, πάνω δεξιά: ΑΠΟ ΤΑΣ ΧΘΕΣΙΝΑΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΟΙΚΟΥ
Αρ. Γιάγιανος-Ι. ∆ιγκλής, Εκδ. Ερµής, Αθήνα, 1976. ΤΥΦΛΩΝ, Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 30.06.1913, σελ.1. Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθή-
Σελ. 15, πάνω: Τετράδιον Καλλιγραφίας, από το Ε.Λ.Ι.Α. κης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και
Σελ. 15, κάτω: Τετράδιον Γραφής, από το Ε.Λ.Ι.Α. µικροφωτογράφησης.
Σελ. 16: Χρωµολιθογραφία. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΣΤΡΑΤΗΓΕΙΟΝ. Ο ∆αφνοστεφής Βασιλεύς Σελ. 24, κάτω: Το εσωτερικό του διπτύχου προγράµµατος που εικονίζεται στη σελ. 17.
και ο Πολυµήχανος Πρωθυπουργός µετά του Επιτελείου, καθορίζοντες εν Χατζή-Μπεηλίκ Αρχείο Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ».
τους όρους της εν Βουκουρεστίω Συνθήκης, τη 14 Ιουλίου 1913. Λιθ. Β. Αυλής Γ. Στάγγελ & Σελ. 25, πάνω: (µεταφρ.) Ενθύµιον από τη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΑΡΜΟΝΙΚΗ
Σας Αθήναι. ΄Εκδοσις ∆ράκου Παπαδηµητρίου, Αθήναι - οδός Αιόλου 203. Συλλογή Νικήτα ΒΑΙΝΕΙ ΠΡΟΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ ΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑΣ. Συλλογή Βέρας Παπαδάκη.
και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Σελ. 25, κάτω: Θεσσαλονίκη. Μία ελληνική στρατιωτική µπάντα σε ηµέρα γιορτής. Συλλογή
Σελ. 17: ΧΟΡΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ, Αλεξάνδρεια, 22/5 Μαΐου 1912. Βέρας Παπαδάκη.
∆ίπτυχο πρόγραµµα χορών, το περιεχόµενο του οποίου εικονίζεται στη σελ. 24. Αρχείο Σελ. 26, πάνω: Ο Μουσουργός ∆ιονύσιος Λαυράγκας, ιδρυτής του ελληνικού µελοδράµατος.
Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ». Φωτογραφία από το περιοδικό Μηνιαία Εικονογραφηµένη ΑΤΛΑΝΤΙΣ, έτος 7ο, αριθ. 10,
Σελ. 18: Χάλκινο µετάλλιο διπλής όψεως, µε ενεπίγραφες προτοµές: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ Οκτώβριος 1916. Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά.
ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1913 και ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β΄ 976-1025. Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά. Σελ. 26, κάτω: Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής. Φωτογραφία από το βιβλίο Ανθολογία Ποιητική
ήτοι Συλλογή Εκλεκτών Ασµάτων Συλλεγέντων υπό Ν. Μιχαλοπούλου, Εν Αθήναις, 1888. της εσωτερικής πλευράς αναγράφεται ο κατασκευστής ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ∆.Γ. ΜΑΓΕΙΡΟΥ
Βιβλιοθήκη Θεοφάνη Σουλακέλλη. ΠΡΑΞΙΤΕΛΟΥΣ 29 ΑΘΗΝΑΙ. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Σελ. 27: Χρωµολιθογραφία. ΤΑ ΝΕΑ ΘΩΡΗΚΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ ΚΙΛΚΙΣ ΚΑΙ ΛΗΜΝΟΣ. Σελ. 36, πάνω: Μετάλλιο ασηµένιο. Εικονίζεται ανάγλυφη ολόσωµη γυναικεία φιγούρα
Λιθ. Χατζη-Σάββα. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. (Νίκη ή ∆όξα) που κρατεί γιρλάντα. Σχεδόν περιµετρικά, ΙΕΡΟΣ ΑΓΩΝ 1912. Στο επάνω
Σελ. 28: Χρωµολιθογραφία. ΣΧΕ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΝΑΥΜΑΧΙΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ. µέρος υπάρχει κρίκος εξάρτησης. Στην άλλη όψη εικονίζεται ο βασιλιάς Κωνσταντίνος.
Η έκδοσις επετράπη διά του υπ’ αριθµόν 211 ε.ε. εγγράφου του Γενικού Ναυτικού Επιτελείου. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Απεικονίζονται σχεδιαγράµµατα Ναυµαχιών Λήµνου και ΄Ακρας-΄Ελλης, υποµνήµατα Σελ. 36, κάτω: Επάργυρο στρογγυλό ρολόι τσέπης µε υπογραφή Cortébert από το Μουσείο
στόλων, σχεδιαγράµµατα πλοίων και χρωµολιθόγραφη παράσταση Θωρηκτού Αβέρωφ. Μπενάκη. Στην πλευρά που δεν εικονίζεται φέρει την έκτυπη υπογραφή ΕΝ ΤΟΥΤΩ
Εκδότης Χ. Γαβαλάς - Στρατιωτική Βιβλιοθήκη. Λιθ. Β. Αυλής-Γ.Στάγγελ & Σας Αθήναι. ΝΙΚΑ, που απολήγει σε κλαδιά από δάφνη, επιστέφει σταυρό που εκπέµπει ακτίνες,
Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. δύο ελλειψοειδή διάχωρα µε ενεπίγραφες προτοµές: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ∆ΙΑ∆ΟΧΟΣ και
Σελ. 29, πάνω: Σηµειωµατάριο µε το αλφάβητο Μορς και άλλες σηµειώσεις του στρατιώτη ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ και τη χρονολογία 1912-1913. Οι στενές πλαϊνές πλευρές
των Βαλκανικών Πολέµων Μελά Βασιλείου του ∆ηµητρίου. Συλλογή ∆ηµητρίου και Ανα- διακοσµούνται µε έκτυπα φυλλοειδή και άνθινα θέµατα.
στασίας Μελά. Σελ. 37: Χρωµολιθογραφία. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΘΩΡΗΚΤΟΝ Υ∆ΡΑ. Εκδότης Χρωµολιθ. Ε.
Σελ. 29, κάτω: Κυλινδρικό κουτί µε δόσεις φαρµάκου σε σκόνη και τη συνταγή 3 την ηµέ- Λοβέρδου & Γ. Γρίσπου. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
ραν, του στρατιώτη των Βαλκανικών Πολέµων Μελά Βασιλείου του ∆ηµητρίου. Συλλογή Σελ. 38: Β.Ν. Μουσική – Θωρηκτού Αβέρωφ. Ενθύµιον Κωνσταντινουπόλεως, 15.08.1921.
∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά. Φωτογραφία· στην οπίσθια όψη φέρει σφραγίδα ταχυδροµείου και αποστέλλεται προς τον
Σελ. 30: Χρωµολιθογραφία. ΠΑΥΛΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΗΣ. Εκδότης Σωτ. Χρηστίδης. Κύριον Σπυρίδωνα Βλαχόπουλον - Κέρκυραν από το γιο τους, Νίκο. Αρχείο Θωρηκτού «Γ.
Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Αβέρωφ».
Σελ. 31, αριστερά: ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ 1912-1913, ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ ΚΑΤΑ Σελ. 39: Παρέα στρατευσίµων στην Αγία Παρασκευή Αττικής, πριν την αρχή του πολέµου
ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟ-ΤΟΥΡΚΙΚΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ. Επιστολικό δελτάριο χ.χ. και αγνώστου εκδο- (τέλη 1910, αρχές 1911). Όσοι επέζησαν, επέστρεψαν στις οικογένειές τους 10 χρόνια αρ-
τικού οίκου. Συλλογή Βέρας Παπαδάκη. γότερα. Από ιδιωτική συλλογή.
Σελ. 31, δεξιά: Η ΚΑΤΑΛΗΨΙΣ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ. Επιστολικό δελτάριο χ.χ. και αγνώστου Σελ. 40, πάνω: ΤΑ ΚΑΛΑΝ∆Α ΕΙΣ ΤΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ. Απόκοµµα εφηµερίδος του 1912.
εκδοτικού οίκου. Συλλογή Βέρας Παπαδάκη. Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά.
Σελ. 32, πάνω: Μετάλλιο του στρατιώτη Μελά Βασιλείου του Γεωργίου. Στη µία όψη φέρει Σελ. 40, κάτω: Έτερος όµιλος µαθητών, ψαλλόντων τα κάλανδα. Φωτογραφία της «Πατρί-
τους τίτλους ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ-ΗΠΕΙΡΟΣ-ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ και στην άλλη έκτυπο σταυρό µε δος». Εφηµερίδα ΠΑΤΡΙΣ, 14.01.1913, σελ.1. Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθή-
δύο χιαζόµενα ξίφη, τα αρχικά Χ και Κ µε το στέµµα, στέµµα στη θέση του χιασµού των κης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και
αξόνων του σταυρού και την επιγραφή ΣΥΝ ΘΕΩ ΥΠΕΡ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙ∆ΟΣ µικροφωτογράφησης.
1912-1913. Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά. Σελ. 40, δεξιά: Προτοµή του Ελευθερίου Βενιζέλου µε το χαρακτηριστικό δίκοχο, από
Σελ. 32, κάτω: Θυρεός του Ελληνικού Προξενείου της Σάµου. Γενικά Αρχεία του Κράτους φαγεντιανή ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
– Τµήµα Σάµου. Σελ 41: Εύζωνοι. Ενθύµιο από τη Βυτίνα, 1912. Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά.
Σελ. 33: Λιθόγραφο. Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. Υπογραφή Σωτ. Χρηστίδης. Σελ. 42, αριστερά: Η δεύτερη όψη της µεταλλικής θήκης για κουτί σπίρτων, που εικονίζεται
(Εκδότ)ης Σ. Χρηστίδης οδός Θεάτρου 9 Αθήναι. Πάσα αντιγραφή ολική (ή µε)ρική καταδιω- στη σελ. 35. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
χθήσεται νοµ(ίµως). Σύνθεση µε τον Ελ. Βενιζέλο και την Ελλάδα σε άρµα που το σύρουν 2 Σελ. 42, δεξιά: Ατελές επιστολικό δελτάριο που χρησιµοποιούσαν οι στρατιώτες για την
άλογα (οι Εθνικές ∆υνάµεις) και περιστοιχίζεται από 7 γυναικείες φιγούρες (Κρήτη, Θρά- αλληλογραφία τους. Φέρει σφραγίδα του Στρατιωτικού Ταχυδροµείου µε ηµεροµηνία 5
κη, Μακεδονία, Ιωνία, Ήπειρος, Νήσοι του Αιγαίου και ∆ωδεκάνησοι) και επάνω αριστερά Σεπτ. 13. Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά.
η Ελευθερία µε ελληνική σηµαία. (Υπάρχει επεξηγηµατική λεζάντα). Συλλογή Νικήτα και Σελ. 43, αριστερά: Χρωµολιθογραφία. ΕΥΛΟΓΗΜΕΝΗ Η 5Η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912. 1821-
Ευαγγελίας Σταυρινάκη. 1912. Ο ∆ΙΑ∆ΟΧΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. ΑΡΧΙΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ.
Σελ. 34: Χρωµολιθογραφία. ΤΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ ΟΝΕΙΡΟΝ. Απεικονίζεται ο Κωνστα- Σύνθεση µε κεντρικό µοτίβο τον Κωνσταντίνο. Πλαισιώνεται από τους Γεώργιο Α΄,
ντίνος και εύζωνας που του παραδίδει το κλειδί για την Κωνσταντινούπολη. Εκδότης Γ. Ελευθέριο Βενιζέλο, Πέτρο της Σερβίας, Νικόλαο του Μαυροβουνίου, Φερδινάνδο της
Χρηστίδης. Υπογραφή Σ. Χρηστίδης. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Βουλγαρίας, τη ∆όξα, χάρτη µε την ένδειξη ΕΛΛΑΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ, την Ακρόπολη και την
Σελ. 35, πάνω: Καρφίτσα γυναικεία σταυρόσχηµη µε στρογγυλεµένες τις κεραίες και διά- Αγια-Σοφιά. Λιθογ. Φ. Χαρίδου εν Πειραιεί, Κολοκοτρώνη 44. Πωλείται εις Βιβλιοπωλεία
τρητο διάκοσµο µε φύλλα και άνθη. Στο κέντρο στρογγυλή θήκη µε φωτογραφία του βασι- Ανδρ. Πάσχα εν Αθήναις και Πάτραις. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
λικού ζεύγους Κωνσταντίνου και Σοφίας. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Σελ. 43, δεξιά: Χρωµολιθογραφία. Η ΕΛΛΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝΟΥΣΑ ΤΗΝ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΝ
Σελ. 35, κάτω: Θήκη µεταλλική για κουτί σπίρτων. Τσιγκογραφία µε τη µορφή του Ελ. 1912-1913. Σύνθεση µε την Ελλάδα µε χλαµίδα και τη Μακεδονία µε σπασµένες αλυσίδες.
Βενιζέλου και γυναικεία µορφή επάνω δεξιά να τον στεφανώνει. Επάνω αριστερά η ελλη- Επάνω δεξιά ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο Βενιζέλος. Κάτω δεξιά ο Παύλος Κουντουριώτης
νική σηµαία και κάτω η επιγραφή Ε. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ. Στην άλλη πλευρά υπάρχουν ελληνικές και ο Νικόλαος Βότσης. Απεικονίζονται επίσης το Θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ, Εύζωνας, Ναύτης,
σηµαίες και χάρτης της Ελλάδος µε την επιγραφή επάνω Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΣ. Στη στενή Κρητικός και άλλοι. Λιθ. Β. Αυλής Ε. Λοβέρδου και Γ. Γρύσπου εν Πειραιεί. Εκδότης Βιβλιοπω-
πλευρά, εικονίζεται χάρτης της Κρήτης µε την επιγραφή ΗΡΩΪΚΗ ΚΡΗΤΗ. Στο χείλος λεία Ανδρ. Β. Πάσχα εν Αθήναις και Πάτραις. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Σελ. 44: Μετάλλιο από µπρούντζο. Εικονίζεται ανάγλυφη προτοµή του Ελευθ. Βενιζέλου Σελ. 52, δεξιά: 5 Οκτωβρίου 1912. Τα Βαλκάνια κατά του τυράννου. Έγχρωµη λιθογραφία
και περιµετρικά ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ. Κάτω δεξιά JEXBRAYAT. Στην άλλη όψη, του καλλιτέχνη Βεντούρη, έκδοση του λιθογραφείου του Β. Παπαχρυσάνθου, Αθήνα.
οµοίως µε το µετάλλιο της σελ. 36. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Σελ. 44: Αραβίδα Πυροβολικού Gras M 1874. Steyer - Αυστροουγγαρία. Το κοντάκι στη Σελ. 53: Πιάτο µε φυτικό διάκοσµο στο χείλος. Στον πυθµένα απεικονίζεται ο Κωνστα-
ράχη του έχει σφραγίδα µε το Ελληνικό Εθνόσηµο (στέµµα). Συλλογή Νικήτα και Ευαγ- ντίνος µπροστά σε πυροβόλο και αναγράφεται: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ο ΝΙΚΗΤΗΣ. Βουλή
γελίας Σταυρινάκη. των Ελλήνων.
Σελ. 45: Ο ΡΩΜΗΟΣ, ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΠΟΥ ΤΗ ΓΡΑΦΕΙ Ο ΣΟΥΡΗΣ, 9.3.1913. Βουλή των Σελ. 54: «Τα σώµατα καπετάν Μπογιατζή και Σταυρουλάκη δράσαντα στην γραµµή Φανα-
Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα ρίου στο Φρούριον Καστρί κυριεύσαντα 2 Σηµαίας. 2 Ιανουαρίου 1913». Φωτογραφία από το
Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και µικροφωτογράφησης. αρχείο Γρηγόρη Σινέκογλου.
Μεσ’ στο Καρναβάλι το πολεµικό, να το Γαϊτανάκι το Βαλκανικό. Από την ίδια εφηµερίδα, Σελ 55: Ο Στυλιανός Φραγκιαδάκης ή καπετάν Μπογιατζής, προπάππους του Γρηγόρη Σινέ-
σελ. 3. κογλου, από το Ρέθυµνο της Κρήτης. Φωτογραφικό αρχείο Γρηγόρη Σινέκογλου.
Σελ. 46: Χρωµολιθογραφία. Ο ΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ ∆ΙΑ∆ΟΧΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΑ∆Ι- Σελ. 56: ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΩΝ ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ ΝΗΣΩΝ. – Το τελευταίον
∆ΩΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ ΠΑΤΕΡΑ ΤΟΥ ΤΗΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΝ ΤΗ 29η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ συλλαλητήριον εις Κάρπαθον, υπέρ της Ενώσεως. Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 21.02.1913, σελ. 1. Βουλή
1912. Λιθ. Β.Αυλής Γ.Στάγγελ & Σας. Αθήναι. ΄Εκδοσις ∆ράκου Παπαδηµητρίου. Αθήναι των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα
οδός Αιόλου 203. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και µικροφωτογράφησης.
Σελ. 47, πάνω: Οπίσθια όψη αναµνηστικού επιστολικού φακέλλου της εποχής των Βαλκανι- Σελ. 57, πάνω: Ο ΒΟΤΣΗΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΓΕΦΥΡΑΣ ΤΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ ΤΟΥ. GUERRE
κών Πολέµων. Φέρει στρογγυλή σφραγίδα µε τα στοιχεία: ΝΑΥΠΛΙΟΝ – 18.ΝΟΕΜ.13 (βλ. και GRECOTURQUE – LE TORPILLEUR VOTIS. Επιστολικό δελτάριο χ.χ., του εκδοτικού
σελ. 9). Στο φάκελλο εσωκλείεται γράµµα του στρατιώτου Βασιλείου Γ. Μελά, που βρισκόταν οίκου Γ. ΑΣΠΙΩΤΗ – ΚΕΡΚΥΡΑ. Συλλογή Βέρας Παπαδάκη.
στο στρατόπεδο της Μακεδονίας, προς τους γονείς του, µε ηµεροµηνία 10 Νοεµβρίου 1913. Σελ. 57, κάτω: Χειρόγραφο γράµµα και ποίηµα προς τον Παύλο Κουντουριώτη, το 1913.
Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά. Αρχείο Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ».
Σελ. 47, κάτω: Έντυπο έγχρωµο σύµπλεγµα σε επιστολόχαρτα του 1914. Συλλογή ∆ηµη- Σελ. 58: Σηµατωρός. Ναύτης του «Αβέρωφ». Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 12.08.1912. Βουλή των
τρίου και Αναστασίας Μελά. Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα
Σελ. 48, πάνω: Η οπίσθια όψη του µεταλλίου που εικονίζεται στη σελ. 32, στη θήκη του. Η Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και µικροφωτογράφησης.
πρόσθια όψη του καλύµµατος φέρει εθνόσηµο. Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά. Σελ. 58, δεξιά: Πιάτο από φαγεντιανή µε την επιγραφή Η ∆ΟΞΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ (πάνω)
Σελ. 48, κάτω: Ξιφολόγχη µε µπρούντζινη λαβή σε σιδερένια θήκη. Χρησιµοποιήθηκε σε ΤΟ ΘΩΡΗΚΤΟΝ ΑΒΕΡΩΦ (κάτω). Στη µέση απεικονίζεται το πλοίο. Το χείλος διακοσµείται
τυφέκια Chassepot, στις αραβίδες πυροβολικού Gras και, µε τροποποίηση, στα τυφέκια µε δάφνινο στεφάνι. Στην πίσω πλευρά αναγράφονται Creil et Montereau. Labrador. Email
Peabody-Martini. Γαλλία. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. sans plomb. Depose. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Σελ. 49: ΄Εγχρωµο επιστολικό δελτάριο µε τον τίτλο ΟΛΟΚΛΗΡΟΣ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ Σελ. 59: ∆ίπλωµα απονοµής µεταλλίων στο στρατιώτη Μελά Βασίλειο του Γεωργίου.
ΣΤΟΛΟΣ - MARINE DE GUERRE DE GRECE, όπου απεικονίζονται 28 πλοία και ανα- Συλλογή ∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά.
γράφονται τα ονόµατά τους (ΜΙΑΟΥΛΗΣ, ΑΜΦΙΤΡΗΤΗ, ΠΗΝΕΙΟΣ, ΑΛΦΕΙΟΣ, ΕΥΡΩ- Σελ. 60, αριστερά: Η ∆ΗΜΟΤΙΚΟΤΗΣ ΤΟΥ ΕΝ∆ΟΞΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΜΑΣ ΕΙΣ ΤΟ ΘΕΑ-
ΤΑΣ, ΑΧΕΛΩΟΣ, ΨΑΡΑ, ΚΑΝΑΡΗΣ, ΑΜΒΡΑΚΙΑ, ΑΡΗΣ, ΚΡΗΤΗ, ΜΥΚΑΛΗ, ΑΚΤΙΟΝ, ΤΡΟΝ. Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 19.09.1913, σελ. 1. Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης,
ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΝΑ, ΣΥΡΟΣ, Υ∆ΡΑ, ΣΠΕΤΣΑΙ). Τα πλοία αυτά αποτελούσαν το ελληνικό Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και
πολεµικό ναυτικό κατά τα τέλη του 19ου / αρχές του 20ού αιώνα. Συλλογή Νικήτα και µικροφωτογράφησης.
Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Σελ. 60, δεξιά: Εύζωνοι, ενθύµιον. Σµύρνη, 1919. Από ιδιωτική συλλογή.
Σελ. 50, αριστερά: Χρυσό (22Κ) µετάλλιο µε ανάγλυφη προτοµή του Ελευθερίου Βενιζέ- Σελ. 61: Χρωµολιθογραφία. Ο ΘΡΙΑΜΒΕΥΣΑΣ ΑΒΕΡΩΦ. Στις τέσσερις γωνίες απεικονίζονται
λου και την επιγραφή ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ. Κάτω δεξιά BRULA. οι : Βασιλιάς Κωνσταντίνος, Γεώργιος Αβέρωφ, Παύλος Κουντουριώτης και Ελευθέριος Βενιζέλος.
Στην πίσω όψη έχει δικέφαλο αετό µε ένσταυρο εθνόσηµο στο κέντρο και στέµµα στο Γύρω-γύρω, ανάµεσα σε φύλλα δάφνης, υπάρχουν ονόµατα πόλεων και νησιών. Στη µέση
επάνω µέρος. Περιµετρικά αναγράφονται οι περιοχές ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ - ΘΡΑΚΗ - ΚΥΠΡΟΣ επάνω: 3η ∆εκεµβρίου 1912 5η Ιανουαρίου 1913. Εκδότης Σωτ. Χρηστίδης. Λιθ. Χ. Λεβαντής.
– ∆Ω∆ΕΚΑΝΗΣΑ 1919. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Υπογραφή Σ. Χρηστίδης. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Σελ. 50, δεξιά: Έγχρωµο Αναµνηστικόν Πολεµικόν ∆ελτάριον µε τον τίτλο ΕΠΙ∆ΡΟΜΗ Σελ. 62: Το πλήρωµα και η µπάντα (επάνω αριστερά) του Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ στην πρύµνη του
ΚΑΤΑ ΤΟΥ … ΤΗΓΑΝΙΟΥ. Γελοιογραφικό επιστολικό δελτάριο µε ναυτικό θέµα και λο- πλοίου, 1912-1913. Φωτογραφικό Αρχείο Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος.
γοπαίγνιο µε το τηγάνι και το Τηγάνι της Σάµου. Εκδοτικαί & Τυπογραφικαί Επιχειρήσεις Σελ. 63: ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ ΤΟΥ 1913. ΑΝΝΙΝΟΥ-∆ΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ-
- Λεωχάρους 6. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. ΤΣΟΚΟΠΟΥΛΟΥ. ΕΚ∆ΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ «ΜΟΥΣΙΚΗ». Προµηθευταί της Β. Αυλής, 13-15
Σελ. 51: Χρωµολιθογραφία. Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ. Συλλογή Νικήτα Στοά Αρσακείου. Αθήναι. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Σελ. 64: ΟΙ ΤΕΛΕΙΟΦΟΙΤΟΙ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΟΙ ΨΑΛΑΝΤΕΣ ΤΑ ΚΑ-
Σελ. 52, αριστερά: ΟΙ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΙ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΘΑ ΣΥΝΕΡΓΑΣΤΟΥΝ, Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, ΛΑΝ∆Α ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΟΡΦΑΝΩΝ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΤΩΝ ΛΕΣΒΟΥ. Εταιρεία Λεσβιακών
24.05.1913, σελ. 1. Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περι- Μελετών.
οδικού Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και µικροφωτογράφησης. Σελ. 65: ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ 1912. Εφηµ. ΡΩΜΗΟΣ, 31.12.1911, σελ.3.
Τα κάλαντα τα φετεινά, που µοιάζουν σαν τα περσυνά. ΡΩΜΗΟΣ, ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΠΟΥ κανόνια. Στην πίσω πλευρά, η βασίλισσα Σοφία µε στέµµα στο επάνω µέρος, δεξιά ελλη-
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΣΟΥΡΗΣ, 31.12.1911, σελ. 1. Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση Βιβλιοθήκης, νικές σηµαίες και κάτω λουλούδια, ένσταυρο εθνόσηµο και την επιγραφή ΒΑΣΙΛΗΣΣΑ
Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονικής αποθήκευσης και ΣΟΦΙΑ. Στη στενή πλευρά υπάρχει δικέφαλος αετός που στο κέντρο έχει στέµµα και τα
µικροφωτογράφησης. αρχικά Κ/ΙΒ, επάνω στέµµα και στο κάτω µέρος ένσταυρο εθνόσηµο. Συλλογή Νικήτα και
Σελ. 66: Όρθιος εύζωνας µε πλήρη εξάρτηση και τουφέκι, Θεσσαλονίκη, 27 ∆εκεµβρίου Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
1912. Σχέδιο µε µολύβι, της Θάλειας Φλωρά – Καραβία (1871-1960). Εθνικό και Ιστορικό Σελ. 79: Χρωµολιθογραφία. ΑΒΕΡΩΦ. Απεικονίζεται το θωρηκτό στη θάλασσα και επάνω
Μουσείο. σε ελλειψοειδές πλαίσιο ο ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ ανάµεσα σε Ελληνικές σηµαίες.
Σελ. 67: Σηµειωµατάριο µε το αλφάβητο Μορς και άλλες σηµειώσεις του στρατιώτη των Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Βαλκανικών Πολέµων Μελά Βασιλείου του ∆ηµητρίου (εικονίζεται και στη σελ. 29). Συλλογή Σελ. 80: Το Αβέρωφ. Κατασκευή για το θέατρο σκιών, που χρησίµευε ως «εργαλείο» στον
∆ηµητρίου και Αναστασίας Μελά. καραγκιοζοπαίχτη Μάνθο. Ο Κόσµος του Καραγκιόζη – Σκηνικά, Απ. Γιάγιανος-Αρ. Γιάγια-
Σελ. 68: Ηλείοι πολεµισταί του 1912 υπό τον αρχηγόν Καραθανάσην. Ασπρόµαυρο επιστο- νος-Ι. ∆ιγκλής, Εκδ. Ερµής, Αθήνα, 1976.
λικό δελτάριο, εκδ. Α. Β. ΠΑΣΧΑΣ. Αθήναι Πλατεία Εθν. Τραπέζης. Συλλογή Νικήτα και Σελ. 81: Χρωµολιθογραφία. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΘΩΡΗΚΤΟΝ «ΣΠΕΤΣΑΙ». Λιθ. Γ. Κοντογό-
Ευαγγελίας Σταυρινάκη. νη. Έκδοσις κεντρικού βιβλιοπωλ. ∆ράκου Παπαδηµητρίου. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας
Σελ. 69: Χρωµολιθογραφία. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ. Ο ΕΛΛΗΝ ΚΑΒΟΥΡ. Στην παρά- Σταυρινάκη.
σταση υπάρχουν µέσα σε κύκλους οι χρονολογίες 1453, 1821, 1912. Απεικονίζονται: επάνω Σελ. 82: Φωτογραφία µε την Τριανδρία: Ελευθέριος Βενιζέλος, Παύλος Κουντουριώτης,
αριστερά ο Γεώργιος Α΄, δεξιά ο Φερδινάνδος της Βουλγαρίας, κάτω αριστερά ο Πέτρος Στρατηγός ∆αγκλής. Αρχείο Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ».
της Σερβίας και δεξιά ο Νικόλαος του Μαυροβουνίου. ∆εξιά και αριστερά του Βενιζέλου Σελ. 83: Ο ∆αγκλής. Φιγούρα για το θέατρο σκιών, κατασκευασµένη από τον καραγκιο-
ολόσωµες ∆όξες και στην κεφαλή η Νίκη. Λιθ. Βασιλικής Αυλής Γ.Στάγγελ & Σιας. Έκδοση ζοπαίχτη Βασίλη Ανδρικόπουλο ή Βασίλαρο. Ο Κόσµος του Καραγκιόζη – Φιγούρες, Απ.
∆ράκου Παπαδηµητρίου. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. Γιάγιανος-Αρ. Γιάγιανος-Ι. ∆ιγκλής, Εκδ. Ερµής, Αθήνα, 1976.
Σελ. 70: Το ένα και µοναδικό γραµµατόσηµο της Χίου του 1913. Αντίτυπο από τη συλλογή Σελ 84: ΑΙ ΕΠΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ, 1830-1913. Ε.Λ.Ι.Α.
του Φ. Αργέντη, από τη ∆ηµόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής». Σελ. 85: Χειρόγραφα ποιήµατα προς τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. Αρχείο Θωρη-
Σελ. 71: Χρωµολιθογραφία. ΤΟ ΝΕΟΝ ΘΩΡΗΚΤΟΝ ΚΙΛΚΙΣ. Επάνω αριστερά υπάρχει κτού «Γ. Αβέρωφ».
σχόλιο µε χαρακτηριστικά του πλοίου. Έκδοση κεντρ. βιβλιοπωλ. ∆. Παπαδηµητρίου, Αθήναι Σελ. 86: Το θωρηκτόν καταδροµικόν ο «Αβέρωφ». Συλλογή Βέρας Παπαδάκη.
– οδός Αιόλου αρ. 203. Λιθ. Β. Αυλής Γ. Στάγγελ & Σιας. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σελ. 87: ∆ίπτυχο Ενθύµιον Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ». Αρχείο Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ».
Σταυρινάκη. Σελ. 88: Η σκηνή του βασιλιά Κωνσταντίνου, από το λαϊκό ζωγράφο Φώτη Ράµµο, Αγρίνιο,
Σελ. 72: Χρωµολιθογραφία. ΕΚ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1912. Η ΚΑ- 1937. Ο Κόσµος του Καραγκιόζη – Σκηνικά, Απ. Γιάγιανος-Αρ. Γιάγιανος-Ι. ∆ιγκλής, Εκδ.
ΤΑΛΗΨΙΣ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΥΠΟ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ ΤΗ 8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ. Ερµής, Αθήνα, 1976.
Υπογραφή Κ. Χάουπτ. Λιθ. Βασιλικής Αυλής Γ. Στάγγελ & Σας Αθήναι. Εκδότης: ∆ράκος Σελ. 89: Μαχαιρίδιο από λευκό µέταλλο, µε ολόσωµο τον Κωνσταντίνο µε στρατιωτική
Παπαδηµητρίου. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη. στολή. Στην άλλη όψη φέρει τη Σοφία. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
Σελ. 73, αριστερά: ∆ΕΛΤΙΟΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΕΡΑΝΟΥ, 5 Ιαν. 1914. Συλλογή Νικήτα και Σελ. 90: Χρωµολιθογραφία. Η ΑΝΑΤΙΝΑΞΙΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΘΩΡΗΚΤΟΥ ΦΕΤΙΧ
Ευαγγελίας Σταυρινάκη. ΜΠΟΥΛΕΝΤ ΥΠΟ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΟΥ 11 ΕΝ ΤΩ ΛΙΜΕΝΙ ΤΗΣ ΘΕΣ-
Σελ. 73, δεξιά: ∆ίπτυχο Ενθύµιον Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ». Αρχείο Θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ». ΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΗΝ 19ΗΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912. Έκδ. ∆ράκου Παπαδηµητρίου Αθήναι οδός
Σελ. 74: Η ΚΑΤΑΛΗΨΙΣ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ ΚΑΙ ΧΙΟΥ του Αγγέλου Τανάγρα. Πολεµική Βιβλιο- Αιόλου 203. Λιθ. Β. Αυλής Γ. Στάγγελ & Σας Αθήναι. Επάνω δεξιά υπάρχουν τα πορτραίτα
θήκη Φέξη, Εν Αθήναις, 1914. Βουλή των Ελλήνων – Βιβλιοθήκη. του Νικολάου Βότση και του Παύλου Κουντουριώτη σε ελλειψοειδές πλαίσιο. Συλλογή
Σελ. 75, αριστερά: Ελλάς. Χορός Ευζώνων. Επιστολικό δελτάριο του εκδοτικού οίκου Νικήτα και Ευαγγελίας Σταυρινάκη.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ∆ΑΚΗΣ, χ.χ. Συλλογή Βέρας Παπαδάκη. Σελ. 92, κάτω: Εξώφυλλο βιβλιαρίου µε τον τίτλο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ,
Σελ. 75, δεξιά: Μπάντα. Επιστολικό δελτάριο από την Ιταλία, του εκδοτικού οίκου B. R. D. Υπουργείο Στρατιωτικών, Εν Αθήναις, 1912. Από ιδιωτική συλλογή.
Συλλογή Βέρας Παπαδάκη. Σελ. 94: Τα νέα τραγουδάκια, Εν Κων)πόλει, 1914. Το ευζωνάκι. Ε.Λ.Ι.Α.
Σελ. 76: Ο Βαλκανικός Πόλεµος, 1912-1913. Επιστολικό δελτάριο από τη Συλλογή Βέρας Σελ. 95: Η ΝΕΑ ΒΟΥΛΗ ΤΗΣ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ. Περιοδικό ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΙΚΟΝΟ-
Παπαδάκη. ΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΑΤΛΑΝΤΙΣ, Έτος 6, Αρ. 9, Σεπτέµβριος 1915. Συλλογή ∆ηµητρίου και
Σελ. 77: Η ΗΡΩΪΚΗ ΚΟΡΗ ΕΛΕΝΗ ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΚΡΗΝ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ Αναστασίας Μελά.
ΑΣΙΑΣ ΗΤΙΣ ΥΠΗΡΕΤΗΣΕΝ ΕΝΝΕΑ ΜΗΝΑΣ ΑΝΤΙ ΤΟΥ Α∆ΕΛΦΟΥ ΤΗΣ ΕΙΣ ΤΟΝ
ΤΟΥΡΚΙΚΟΝ ΣΤΡΑΤΟΝ. Εφηµ. ΠΑΤΡΙΣ, 17.09.1913. Βουλή των Ελλήνων - ∆ιεύθυνση
Βιβλιοθήκης, Τµήµα Ηµερησίου και Περιοδικού Τύπου και Τµήµα Ηλεκτρονικής αποθή-
κευσης και µικροφωτογράφησης.
Σελ. 78: Θήκη µεταλλική για κουτί σπίρτων. Τσιγκογραφία µε τη µορφή του βασιλιά Κων- Εξώφυλλο: Χρωµολιθογραφία. ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΛΗΜΝΟΥ. 5 Ιανουαρίου 1913. Υπογραφή
σταντίνου. Εικονίζονται δάφνινο στεφάνι µε στέµµα στο επάνω µέρος, δεξιά και αριστερά Α. Προσαλέντης. Χρωµοτυπολίθ. Γ. Ασπιώτη - Κέρκυρα. Συλλογή Νικήτα και Ευαγγελίας
ελληνικές σηµαίες και κάτω δικέφαλος αετός, ένσταυρο εθνόσηµο και χιαστί τυφέκια και Σταυρινάκη.
ΚΕΝΤΡΟ ΑΙΓΑΙΑΚΩΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ
Ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 1991, µε πρωτοβουλία του Θεοφάνη Σουλακέλλη, Καθηγητή Ελληνικής Παραδοσιακής Μουσικής.
Πρόκειται για Ν.Π.Ι.∆. µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, µε κοινωφελείς µορφωτικούς και πολιτιστικούς σκοπούς, αναγνωρι-
σµένους µε κοινή απόφαση των Υπουργών Πολιτισµού, Εθνικής Οικονοµίας και Οικονοµικών.
Σκοποί του Κέντρου είναι η έρευνα και καταγραφή, η εµπεριστατωµένη µελέτη, η πιστή ανάδειξη και η διάδοση του πλούτου
του λαϊκού παραδοσιακού πολιτισµού των νησιών του Αιγαίου Πελάγους και της Μικράς Ασίας.
Η οργάνωση και πραγµατοποίηση του πολιτισµικού και µορφωτικού έργου στηρίζονται στον εθελοντισµό, υποστηρίζονται
από εξειδικευµένους επιστήµονες και ενισχύονται από αρωγούς, οι οποίοι είναι ευαισθητοποιηµένοι σε θέµατα που αφορούν
τον ελληνικό πολιτισµό.
Κύριο µέληµα παραµένει η βιωµατική προσέγγιση των στοιχείων του πολιτισµικού χώρου των νησιών του Αιγαίου Πελάγους
και της Μικράς Ασίας και ο επαναπροσδιορισµός των ανθρώπινων σχέσεων και του προσώπου, µέσα από τις διαχρονικές
αξίες που προβάλλουν το ελληνικό πνεύµα και ο πολιτισµός.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
• Έρευνα και καταγραφή πληροφοριών.

• ∆ηµιουργία αρχείου εγγράφων, εντύπων και φωτογραφιών.
• Συγκρότηση βιβλιοθήκης και δισκοθήκης.
• Συλλογή κειµηλίων και ενθυµηµάτων, αντικειµένων και εξαρτηµάτων λαϊκής χειροτεχνίας.
• ∆ηµιουργία αρχείου υφαντικής και κεντητικής τέχνης.
• ∆ιεξαγωγή εργαστηρίων µελέτης και ανάδειξης του µουσικού
και ορχηστικού πολιτισµού και της χειροτεχνίας.
• Υποστήριξη των εργαστηρίων µε ευρύτερης παιδείας συναντήσεις προετοιµασίας
της φωνής και του σώµατος, θεωρίας της µουσικής και της όρχησης.
• Οργάνωση παιδαγωγικών εργαστηρίων βραχείας διάρκειας εντός και εκτός
των σχολικών χώρων, για µαθητές και ενηλίκους.
• Λειτουργία σε µόνιµη βάση από το 1992 των µουσικών συνόλων ΧΟΡΩ∆ΙΑ & ΟΡΧΗΣΤΡΑ ΑΙΓΑΙΟΥ και του ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΧΟΡΟΥ «ΚΑΣΣΙΑΝΗ Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΣ» και από το 1996 της οµάδας µελέτης των ελληνικών
παραδοσιακών χορών ΚΑΛΛΙΧΟΡΟΣ .
• Εκδοτικό έργο, το οποίο συνδέεται µε την ερευνητική εργασία.

Περιεχόµενα
Σελ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕ∆ΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, κ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΚΑΚΛΑΜΑΝΗ ......................................7
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ............................................................................................................................................................................9
ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ....................................................................................................................................................11
Η ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ..................................................12
ΤΟ ΤΡΑΓΟΥ∆Ι ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ..........................................................................................................................................................14
∆ΗΜΩ∆Η ΑΣΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ....................................................................17
∆ΗΜΩ∆Η ΑΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ..............................................................18
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α, ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ. Σύντοµη επισκόπηση. .................................................................23
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1912-13 ...............................29
ΛΑΪΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ .....................................................................................................................35
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ∆ΙΣΚΟΥ .................................................................................................................................................39
ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΩΝ .........................................................................................................................40
ΜΟΥΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ...............................................................................................................................................................................63
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ...........................................................................................................................................................................................88
ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ................................................................................................................................................91
ΙΣΤΟΡΙΚΟ Κ.Α.Λ.Μ.Ε. ...............................................................................................................................................................................95
valkan-cover.indd 1 8/3/2004, 12:24:57

Polemousame Tragoudousame 2003

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Polemousame Tragoudousame 2003

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

valkan-cover.

indd 1 8/3/2004, 12:24:57

ΤΡΑΓΟΥ∆Α Η ΧΟΡΩ∆ΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΚΟΡΥΦΑΙΕΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΠΑΙΖΟΥΝ ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ∆ΙΣΚΟΥ

Απόστολος Χρ. Κακλαµάνης

Τραγούδια ιστορικής µνήµης

Η δηµιουργία των τραγουδιών

να συνθέσει το νέο «προσοµοιακό» τραγούδι του. Πολλ

Όσα επέζησαν διαδόθηκαν στόµα µε στόµα, πρώτα στις γε

Περνώντας από τόπο σε τόπο, και χάρη στις αλλεπάλ

Το τραγούδι και το σχολείο

∆ηµώδη άσµατα ιστορικής µνήµης «Γιατί μαθές η λευτεριά,

των Βαλκανικών Πολέµων από το κακούργημα;»

Η µπάντα αυτή ξύπνησε το πρωί της 8ης Νοεµβρίου 1912

Τα νησιά, που προσδοκούσαν τη λευτεριά από τη θάλασσα,

Ήρθαν τα θαλασσοπούλια, της πατρίδας το καµάρι,

Γενιές και γενιές Ελλήνων γαλουχήθηκαν µε τραγούδια

∆εν ποθώ να ευτυχήσω, δεν ποθώ να δοξαστώ.

βεβαίωνε ο άγνωστος τραγουδοποιός της εποχής εκείνης.

Τα πήραµε τα Γιάννενα –’µπρός λεβέντες στο χορό–

Η µουσική στην Ελλάδα,

Ανατολή ή ∆ύσις;», είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που

Η συµµετοχή των νησιωτών

και των Ψαρών (18-24 Οκτωβρίου 1912), της Ικαρίας (στις 4

«…Τα εν λόγω διατάγµατα, τα οποία δηµοσιεύοµεν εν

Λίγο πιο κάτω, όµως, ο ίδιος συντάκτης µεταφέρει την απει-

Οι νησιώτες ανταποκρίθηκαν µε ακόµη µεγαλύτερο εν-

Στη δεκαετία 1912-1922 1. Κάλαντα Πρωτοχρονιάς .........................................................2:41

Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά

Μισεύγω, χαϊδεµένη µου

Μισεύγω, χαϊδεμένη μου, στον πόλεμο πηγαίνω,

Μισεύγω, χαϊδεμένη μου, κι έβγα και συ στο δώμα

Όταν μου είπες «έχε γεια» και μπήκες στο καΐκι,

Αγια-Σοφιά μου Τούρκισσα και ζωγραφιά Ρωμαίισσα

Μισεύγω (λατιν. missum): αποδηµώ, ξενιτεύοµαι.

Αυτό το όπλο το βαρύ

Τα μάτια μου βαρέθηκαν εις το στρατό να βλέπουν,

Αυτό το όπλο το βαρύ και το κοντό σπαθάκι

Ώρα καλή σ’, αγάπη μου, όπου κι αν είσαι γεια σου.

Σεβντάς (τουρκ. sevda): ερωτικός καηµός.

Άσπρο πουλί της θάλασσας

Άσπρο πουλί της θάλασσας,

Είδα την την αγάπη σου, στον πόλεμο γυρίζει,

Του πόλεµου τα βάσανα

Ήλιε µου και κυρ-ήλιε µου

Ήλιε μου και κυρ-ήλιε μου και κοσμογυριστή μου,

Είδα το το παιδάκι σου στης Πόλης το λ

Μπας (ιδιωµ.): µήπως.

Για τη Παλκανί’ τον πόλεµον

Η Κρήτη μαυροντύθηκε, γιατί ’χασε κοπέλια,

Ο άντρας κάνει τη γενιά κι όχι η γενιά τον άντρα,

Κοπέλια (ιδιωµ): παιδιά, αγόρια.

Ο ερχοµός των Ιταλών

Είκοσι εννιά Απριλίου, Κυριακή πρωί πρωί

Καϊµακάµης (τουρκ. kaymakam): προϊστάµενος διοικητικής περιφέρειας, έπαρχος.

Ο «Αβέρωφ» στη Σµύρνη

Ο «Αβέρωφ» ήρθε κι άραξε στης Σμύρνης το λιμάνι

Για σήκω, καπετάνιε μας, και πιάσε το τιμόνι,

Άντε, «Αβέρωφ», στο καλό και στην καλή την ώρα

Φέσιι (τουρκ. fes): κόκκινος σκούφος µε φούντα.

Ζήτω ο «Αβέρως», μπροβάλλει με χαρά

Γεια σας θαλασσοπούλια, γεια σ’ έμορφο νησί,