Δημήτρη Σταθακόπουλου Δρα κοινωνιολογίας της ιστορίας και

πολιτισμού ( οθωμανικής περιόδου) Παντείου Πανεπιστημίου, δικηγόρου παρ’ Αρείω Πάγω –

Μουσικολόγου.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ

Π.Π.ΓΕΡΜΑΝΟ – ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ
ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΟΧΩΡΙΑ- ΤΗΝ ΑΓ.ΛΑΥΡΑ – ΤΑ
ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ – ΤΟ Μ.ΣΠΗΛΑΙΟ – ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ
ΙΔΡΥΣΗ ΘΕΜΑΤΙΚΟΥ ΧΩΡΙΟΥ 1821

Ο ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΑΤΡΩΝ ΓΕΡΜΑΝΟΣ - ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ( 25.03.1771-

30.05.1826), γεννήθηκε από φτωχούς γονείς ( τον Ιωάννη Κόζη και την Κανέλα
Κουκουζή ) και το κοσμικό του όνομα ήταν Γεώργιος Γκότζιας . Φοίτησε στη Σχολή
Δημητσάνας, στο Άργος και στη Σχολή της Σμύρνης. Ήταν μακρινός συγγενής του
Πατριάρχη Γρηγορίου Ε'. Από μικρός διακρινόταν τόσο πολύ για την επιμέλειά του,
τη μελετηρότητα, και την σοβαρότητα που τον αποκαλούσαν "γέροντα".
Τελειώνοντας τη σχολή της Δημητσάνας έφυγε για το Άργος, όπου χειροτονήθηκε
διάκος και μετά πήγε στη Σμύρνη, κοντά στον Γρηγόριο, τον οποίο ακολούθησε
στην Πόλη.
Εκεί ερωτεύθηκε ( μάλλον το 1803, αλλά σε κάθε περίπτωση πριν την 25η Μαρτίου
1806 που χειροτονήθηκε άγαμος Μητροπολίτης Π.Πατρών ) την φαναριώτισσα
Αικατερίνη Γκίκα ( δόμνα Κατήνκω ) για την οποία έγραψε τουλάχιστον 3
μελωδικά ψαλτοποίηματα που σώζονται στην ανθολογία ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ( μονή
Βατοπεδίου αγ. Όρους ) το οποίο θα δούμε επισταμένως παρακάτω.
Η δόμνα, Αικατερίνη ( Κατήνκω ) Γκίκα , ήταν γόνος της ομώνυμης
φαναριώτικης οικογένειας των Γκίκα , ευγενών με καταγωγή από τη Βόρεια Ήπειρο
(Ζερβάτι Αργυροκάστρου) που κατά την διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας
αρχικά εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη. Κατά
τον 17ο και 19ο αιώνα πολλοί από την οικογένεια διορίστηκαν ηγεμόνες της Βλαχίας
και της Μολδαβίας και εγκαταστάθηκαν μόνιμα εκεί. Απόγονοι τους έχουν
διατελέσει πρωθυπουργοί της Ρουμανίας και διέπρεψαν σε πολλούς κλάδους
Τον έρωτα του διάκου Γεώργιου Γκότζια για τη δόμνα Κατήνκω, που ενδεχομένως
τον οδηγούσε σε γάμο και επομένως μόνον έως του αξιώματος του ιερέα ( παπά ),
πιθανολογείται ότι απέτρεψε ο Γρηγόριος Ε’, αφού προόριζε τον ερωτευμένο νέο και
συγγενή του για Δεσπότη. Έτσι, στις 25 Μαρτίου 1806 , ο Γεώργιος Γκότζιας
εκλέχθηκε μητροπολίτης Παλαιών Πατρών με το όνομα ΓΕΡΜΑΝΟΣ , ενώ μεταξύ
των ετών 1815-1817 διετέλεσε μέλος της Πατριαρχικής Συνόδου της
Κωνσταντινούπολης. Το Νοέμβριο του 1818 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία ,
προετοιμάζοντας την Επανάσταση στο Μο ριά . Με τη συνετή του διοίκηση στην
περιοχή της Μητρόπολής του είχε κατορθώσει να αποκτήσει την εμπιστοσύνη του
πασά της Πελοποννήσου δικαιολογώντας τις ενέργειες των Φιλικών στα μάτια των
Οθωμανών.
Όταν όμως το κίνημα είχε γίνει πια γίνει αντιληπτό και ο πασάς του Μοριά
κάλεσε στην Τρίπολη τους αρχιερείς και προύχοντες, ο Γερμανός δεν πήγε. Έμεινε
για 9 ημέρες στην Αγία Λαύρα και εκεί συνέταξε μαζί με τους προεστούς των
Καλαβρύτων τη διακήρυξη της επανάστασης, υψώνοντας το λάβαρο στις 17 Μαρτίου
1821 ( Αγ. Αλεξίου ). Στη συνέχεια μετέβη στην Πάτρα και σήκωσε κι’ εκεί σημαία
επαναστατική, επέδωσε δε στον Πούκεβιλ και τον Γκρήν ( προξένους ξένων
δυνάμεων ) τη διακήρυξη που είχε συντάξει στην αγ. Λαύρα, η οποία στη συνέχεια
μεταφράστηκε στα γαλλικά και δημοσιεύθηκε στο Παρίσι στην εφημερίδα Le
Constitutionnel ( 06.06.1821 ).
Στα χρόνια της Επανάστασης προσπαθούσε να συμφιλιώσει τους στρατιωτικούς
με τους πολιτικούς. Όταν η συνέλευση της Επιδαύρο υ αποφάσισε να στείλει
αντιπροσώπους στην Ευρώπη και στον Πάπα, για να ζητήσουν βοήθεια, έστειλε τον
Π. Πατρών Γερμανό ( Οκτ. 1822 ) . Δύο χρόνια έμεινε στο εξωτερικό μέσα σε
στερήσεις και αγώνες χωρίς όμως να κατορθώσει μεγάλα πράγματα. Ξαναγύρισε
στην Ελλάδα με κλονισμένη την υγεία του. Έτσι στα 1 8 2 6στο
, Ναύπλιο,
προσβλήθηκε από εξανθηματικό τύφο και απεβίωσε στις 30 Μαΐου 1826, πριν
προλάβει να ολοκληρώσει τα απομνημονεύματά του και ενώ ο Ιμπραήμ κατέκαιε τον
Μοριά. Τα οστά του μεταφέρθηκαν στην πατρίδα του Δημητσάνα όπου φυλάσσονται.
Ανδριάντας του υπάρχει στην Πάτρα, στη Δημητσάνα, καθώς στον Πειραιά
( Πασαλιμάνι ), και στην αγ. Λαύρα όπου οι δύο τελευταίοι τοποθετήθηκαν με έξοδα
και επιμέλεια των εν Πειραιεί Καλαβρυτινών « η αγ. ΛΑΥΡΑ» υπό την προεδρία του
κ. Αθ. Χρονόπουλου, ο οποίος με την αρωγή της ιεράς μονής αγ. Λαύρας , κάθε έτος
την 30η Μαΐου τελεί επιμνημόσυνη δέηση στη μνήμη του ιεράρχη, που η μοίρα το
έφερε να γεννηθεί 25η Μαρτίου, να χειροτονηθεί δεσπότης Πατρών 25η Μαρτίου και
να κάνει την επανάσταση ( 17 – 25 Μαρτίου 1821 στη βόρεια Πελοπόννησο ) που
τελικά με το γνωστό δ/γμα: 980 / 15(27)-3-1838 του Οθωνα ορίστηκε ως πανελλήνια
ημερομηνία της , η 25η Μαρτίου 1821.
Ας δούμε τώρα το μουσικό χ.φ «Μελπομένη» που μελέτησα και φωτογράφησα στην
ιερά μονή Βατοπεδίου αγ. Ορους την 29.08.1997, το οποίο είναι μία μουσική
χειρόγραφη ανθολογία ( μισμαγιά) που περιέχει φαναριώτικα στιχουργήματα τα
οποία κυκλοφορούσαν ευρέως την εποχή εκείνη και βρίσκονται σε πολλά χειρόγραφα
και έντυπα κείμενα , προεπαναστατικά και μετεπαναστατικά.
Συντάκτης της είναι ο Νικηφόρος Καντουνιάρης ο Χίος, «αρχιδιάκονος του
Πατριαρχικού θρόνου της Αντιοχείας» και «διδάσκαλος της κοινής μουσικής σχολής
του Ιασίου».

Το χ.φ Μελπομένη. Φωτογραφία Δημ. Σταθακόπουλος 29.08.1997

 Όπως προανέφερα, η «Μελπομένη» ανήκει στην ιερά μονή Βατοπεδίου του
Αγίου Όρους με κωδικό 1428. Η ύπαρξή της δηλώνεται στον κατάλογο χειρογράφων
της μονής, είναι γραμμένη το 1818 (;) σε χαρτί, με διαστάσεις 22 Χ 16 και εκτείνεται
σε 393 σελίδες, ενώ ως συγγραφέας της δηλώνεται ο Νικηφόρος Ναυτουνιάρης ( ή
Καντουνιάρης ) .
*Σημ.: Χαρτ. 22 Χ 16 αἰῶν. ιθ΄ (1818) σ. 393.
Μελπομένη βίβλος περιέχουσα σεμαγιά, σαρκία, καὶ πεστέδες, ἅτινα τῇδε
κἀκεῖσε σκορπισμένα ὄντα συνηθροίσθοισαν παρὰ Νικηφόρου Ναυτουνιάρη τοῦ
Χίου ἀρχιδιακόνου Ἀντιοχείας καὶ διδασκάλου τῆς ἐν Ἰασίῳ κοινῆς μουσικῆς
σχολῆς ἐν τῇ ἱερᾷ, σεβασμίᾳκαὶ περιφήμῳ ἕνεκα τῆς ἱερᾶς εἰκόνος τῆς ὑπεραγίας
Θεοτόκου τῆς πάνυ θαυματουργοῦ μονῇ τῆς Γκόλιας ἐπιλεγομένῃ (ἀνηκούσῃ τῇ
μονῇ Βατοπαιδίου) ἐπὶ ἡγουμενείας τοῦ πανιερωτάτου ἁγίου Εἰρηνουπόλεως [καὶ
Βατοπαιδίου] Γρηγορίου τοῦ Ἐφεσίου· 1818 κατὰ μῆνα νοέμβριον.
Ἐν ἀρχῇ «Καὶ τοῦτο κτῆμα Νικηφόρου ὑπάρχει ἀρχιδιακόνου τε Ἀντιοχείας,
οὗτινος πατρὶς ἡ περίφημος χίος».

Η «Μελπομένη» μνημονεύεται και από την καθηγ. Άντεια Φραντζή στην

εισαγωγή της έκδοσης της ανθολογίας του Ζήση Δαούτη αλλά και στο επίμετρο της
ίδιας έκδοσης από τον Μάρκο Δραγούμη, όπου ο Νικηφόρος αναφέρεται ως
Ναυτουνιάρης.
Από τα 3 ψαλτοποίηματα/τραγούδια της ανθολογίας, που ο Νικηφ. Ναυτουνιάρης
( Καντουνιάρης ) αποδίδει στον ερωτευμένο διάκο Γεώργιο Γκότζια ( μετέπειτα
Π.Π.Γερμανό ) προς τη δόμνα Κατήνκω ( Αικατερίνη Γκίκα ) , στιχουργημένα
περίπου το 1803 ( ασχέτως του εάν η ανθολογία/ μισμαγιά Μελπομένη γράφτηκε το
1818 (;) ) ιδιαίτερη εντύπωση κάνει το παρακάτω ερωτικό στιχούργημα με την
μορφή της ακροστιχίδας του ονόματος ΚΑΤΗΝΚΩ , καθώς και τα σχόλια του Νικ.
Ναυτουνιάρη για την εν λόγω δόμνα που είχε ξετρελάνει το νεαρό τότε διάκο. Λέει
λοιπόν :
στίχοι Γερμανοῦ τοῦ ἤδη Παλαιῶν Πατρῶν
μέλος δὲ Νικηφόρου ἀρχιδιακόνου
μακὰμ σεγγιὰχ (δ΄), μιξολύδιος, (ελαφρό πλάγιος) οὐσοὺλ
-----------------------------------------------
Καλλονὴ ὡραιοτήτων καὶ τερπνή μου χελιδών,
ὅλ’ αἱ χάριτες συνῆλθον, εἰς ἐσένα σωρηδόν
Απειρα τὰ κάλλη ἔχεις, κ΄ χωρὶς κουσοῦρι κᾄν,
συμμετρί(αν) τῶν μελῶν σου, κι εὐρυθμίαν φυσικιάν.
 Τέρας εἶσαι τῶν ὁρόντων, κ΄ τοῦ κάλλους ἡ πηγή,
σὰν κι ἐσένα ἄλλη φῶς μου δὲν εὑρίσκεται στὴν γῆ.
Ηλιος καθάπερ ἄλλος, πάντας ἀκτικοβολεῖς,
πανταχόθεν ἀπαστράπτει, μετ’ ἐκπλήξεως πολλῆς.
Νέος φάνηκες κομίτης, ἔκαμες νὰ ἀποροῦν,
τῶν ὡραίων τὰ πρωτεῖα ὅλαι σὲ παραχωροῦν.
Καταφλέγεις κ΄ δροσίζεις, τὰς καρδίας θεατῶν,
ὑπεξούσιόν σου ἔχεις κάθε κτίσμα ὁρατόν.
Ω ὡραία χελιδών μου, πάγκαλλος ἀκροστιχίς,
δοῦλον σου ἂν μ’ ἀξιώσῃς, εἶμ’ ὁ πλέον εὐτυχής.

Το «επίμαχο» ερωτικό στιχούργημα/ ακροστιχίδα του Π.Π.Γερμανού προς τη

δόμνα Κατήνκω Γκίκα , με το απαξιωτικό σχόλιο του Ναυτουνιάρη.
Φωτογραφία : Δημ. Σταθακόπουλος 29.08.1997
Σημείωση του Ναυτουνιάρη !!!!!!!!!
*δὲν λέγω τί βρωμοῦν οἱ στίχοι. μὰ διὰ τὸ ὑποκείμενον εἰς τὸ ὁποῖον ἀνάγονται,
ἀνάγκη νὰ μασσᾷ τινὰς κουκκία, κ΄ νὰ τὸ φτύνῃ.

Γιατί ο αρχιδιάκονος Πατριαρχείου Αντιοχείας, Νικηφ. Ναυτουνιάρης, σχεδόν 15

χρόνια ( 1818 ) μετά τη σύνταξη του στιχουργήματος από τον Π.Π.Γερμανό ( 1803 ;),
κρίνει σκόπιμο να δείξει την απέχθειά του προς τη φαναριώτισσα δόμνα Κατήνκω
( Αικ. Γκίκα ) είναι άγνωστο : «ἀνάγκη νὰ μασσᾷ τινὰς κουκκία, κ΄ νὰ τὸ φτύνῃ» !!!!!!

Απομνημονεύματα Π.Π.Γερμανού. – Δεν πηγαίνει στην

Τριπολιτσά στις αρχές Μαρτίου 1821 που τον κάλεσε η
οθωμανική διοίκηση – Διανυκτέρευση είς Καρνέσι (;)
Τι αναφέρει ο ίδιος στα απομνημονεύματά του:
Απομνημονεύματα Π.Π.Γερμανού. – Αναχωρεί από αγ.
Λαύρα για Νεζερά Πατρών
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΦΩΤΑΚΟΥ. ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ
ΚΑΤΣΑΝΑΣ – ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ
Ιωάννης Φιλήμων, 3ος Τόμος ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΩΝ
ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΟΝ.ΚΟΚΚΙΝΟΥ
ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ: Μετάφραση από τα
Οθωμανικά Αρχεία: Ahmet Cevdet Pasha -
Τα Γεγονότα της Κατσάνας Καλαβρύτων
ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ: Μετάφραση από τα
Οθωμανικά Αρχεία: Ahmet Cevdet Pasha - Ο
Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ , απαγχονίζεται λόγω της
επανάστασης στα Καλάβρυτα
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΘΕΟΔ. ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ,
Επετηρίς των Καλαβρύτων, 1978-79, επιμέλεια Αθαν.
Φωτόπουλος
Τι γράφουν οι ιστοριογράφοι ( σε σύνοψη )

Σπυρίδων Τρικούπης: « Την δε επιο ύσαν μετέβησαν εις την μο νήν της Αγίας Λαύρας
(…) Υποπτεύοντες δ’ ένοπλην καταδίωξιν δια την παρακοήν, απεφάσισαν να
στρατολογήσωσι μυστικώς εις υπεράσπισιν, αν η χρεία το εκάλει».
Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. 1, βιβλίο 1, Α΄ μέρος,
σελ. 70, εκδ. ΔΟΛ.

Τζορτζ Φίνλεϋ: « Όλη η συνο δεία εξεκίνησε δια την μο νήν της Λαύρας (…) Όπως
αποφύγωσι το να συλληφθώσι εν σώματι, διεσκορπίσθησαν, και έκαστος ήρχισε να
συναθροίζη ενόπλους άνδρας προς υπεράσπισίν του. Τούτο δεν ήτον δύσκολον, καθότι
οι απόστολοι της Εταιρίας είχον επιμείνη όπως ορισθή η 25 Μαρτίου ως ημέρα της
ενάρξεως της Επαναστάσεως». Γ. Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ.
1ος, σελ. 193, εκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.

Ι. Φιλήμων: « Οι δ’ Αχαιο ί συνήλθο ν εν τη μο νή της Λαύρας, κειμένη κατά τα

Καλάβρυτα (…) Ο μητροπολίτης Γερμανός, την θέσιν του Μέντορος επέχων, και ο
Ασημάκης Ζαήμης εκυριεύοντο υπό δισταγμών. Αλλά, του Ασημάκη Φωτήλα και του
Σωτηρίου Χαραλάμπου υποστηρίζοντος, οι πλείους των συνελθόντων εδείχθησαν
ασπαζόμενοι την περί ενάρξεως του πολέμου σκέψιν τούτων (…) Προς τούτο δε
απεφάσισαν, όπως αποσυρθώσι μεν διαμεμερισμένοι εις δυνατούς της Αχαΐας τόπους,
αρχόμενοι μυστικώς της στρατολογίας». [5] Ιωάννης Φιλήμων, Ιστορικόν Δοκίμιον
περί Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ΄, σελ.5. Λίγες σελίδες πιο κάτω (σελ. 18) ο
ιστορικός αναφέρει ότι μεγάλη ανησυχία κυρίευσε τους Τούρκους των Πατρών, όταν
«ήκουσαν περί του μητροπολίτου Γερμανού και του Ανδρέου Ζαήμου, ότι επανέκαμψαν
εις Νεζερά, υπενεργούντες στρατολογίαν», αντί να μεταβούν στην Τρίπολη,
υπακούοντας στη διαταγή του Καϊμακάμη.

Ν. Σπηλιάδης: «Οι δε προσφυγόντες εις την Αγιαλαύραν έστειλαν τερτρακοσίους

Έλληνας στρατιώτας, όσους είχον ήδη συναγάγει περί αυτούς, εις Καλάβρυτα όθεν
παρέλαβον τας οικογενείας των προεστώτων και άλλων τινών, και τας εξασφάλισαν εις
το Μεγασπήλαιον». Ν. Σπηλιάδη Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 29. Αθήνησι 1851.

Α. Φραντζής: «Ανεχώρησαν άπαντες εκ της Μονής. και ο μεν Π. Πατρών, και ο

Ανδρέας Ζαήμης απήλθον εις Άγιον Βλάσιον, ο δε Σ. Χαραλάμπης, και Σ.
Θεοχαρόπουλος εις Ζαρο ύχλαν, ο Κερνίτζης και ο Α. Φωτήλας εις Κερπινήν, ο δε Α.
Λόντος εις Διακοπτόν, ωδηγήθησαν δε άπαντες δια να είναι προσεκτικοί καθ’ όλα, και
δια να έχωσι στρατιώτας προητοιμασμένους». Αμβροσίου Φραντζή: Επιτομή της
Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος, εν Αθήναις 1839, τ. Α΄, σελ. 145, 146

Φωτάκος: «Οι προύχοντες και οι αρχιερείς εκοιμήθησαν εκεί εις το μοναστήρι, και
ήσαν φοβισμένοι και απηλπισμένοι (…) Έως τότε δε δεν είχαν μάθει την επανάστασιν
της Βλαχίας. Τότε ο Ασημάκης Φωτήλας είπε τα εξής. «ό,τι εδυνήθημεν εκάμαμεν μέχρι
τούδε και αρκετά μακρύναμεν το ν καιρό ν, αλλ’ εις το εξής ο ι Το ύρκοι δεν μας
πιστεύουν, όσον και αν προσπαθήσουμε να τους γελάσωμεν. ώστε όπως έφθασαν τα
πράγματα αυτοί θα κόψουν τα κεφάλια μας, και όχι μόνο τα ιδικά μας, αλλά και όλων
των Χριστιανών, και Κύριος οίδεν, αν δεν στείλουν τις γυναίκες και τα παιδιά μας εις
την Ανατο λήν (…) Αλλ’ η γνώμη μο υ είναι να πιάσωμεν τα ό πλα και ο Θεό ς να μας
βοηθήση, και ό,τι γίνει ας γίνη (…) Οι λόγοι αυτοί του Φωτήλα υπήρξαν η υστερινή των
απόφασις». - Φωτάκου Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 72, εκδ. Βεργίνα

Επίσης:

Α) Με επιστολή του στις 2 0 Μαρτίου 1821, ο προεστός των Καλαβρύτων

Χαραλάμπης από τη Ζαρούχλα καλεί σε στρατολόγηση:

«Αγαπητοί γέροντες των χωρίων Κατσάναις και λοιποί σας χαιρετώ. Εις αυτόθι
εδιωρίσθη με γνώμην και απόφασιν εδικήν μας ο καπετάν Κωνσταντής Πετιμεζάς δια
να έλθη να συνάξη ανθρώπους. όσοι λοιπόν είσθε ικανοί και με άρματα όλοι θέλει
ακολουθήσετε κοντά του…» Βλ. Φωτάκου Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 80, εκδ.
Βεργίνα.

Β) Επιστολή αποδεικνύει ότι στα Νεζερά - όπου φεύγοντας από την Αγία Λαύρα
μετέβησαν οι Π. Π. Γερμανός και Ανδρέας Ζαΐμης, – βρισκόταν ήδη στις 23 Μαρτίου
1821 συγκεντρωμένο ελληνικό στράτευμα:

«Πανοσιώτατε καθηγούμενε και λοιποί πατέρες της αγίας Λαύρας παρ’ ελπίδα και με
μεγάλην μας απορίαν εμάθαμεν ότι τα διορισθέντα ζώα του μοναστηρίου σας δια να
μεταφέρουν ολίγας ημέρας αλεύρι, επέστρεψαν οπίσω χωρίς να σταθώσι μήτε μια
ημέραν. όθεν τι να σας γράψωμεν. Σας στέλνομεν λοιπόν επίτηδες τον παρόντα και την
ιδίαν στιγμήν να ξεκινήσετε τα ζώα με τα σακιά και κοπέλλια να προφθάσωμεν αύριον
το γεύμα εις Νεζερά, δια να υπάγουν εις Ομπλού*, δια να μη διασκορπισθώσιν οι
στρατιώται, επειδή ταύτην την ώραν ελάβομεν γράμμα με επίτηδες πεζόν και μας
βεβαιώσιν ότι αν αύριον δεν προφθασθή το στράτευμα αφεύκτως διαλύεται εκ της
ελλείψεως ζωοτροφίας και πλέον στοχάζεσθε τι θέλει μας ακολουθήσει…

Υγιαίνετε τη 23 Μαρτίου 1821 εν Καλαβρύτοις

Οι προσφιλείς σας ο Κερνίκης Προκόπιος, Ασημάκης Ζαΐμης, Ιωάννης Παπαδόπουλος,

Ασημάκης Φωτήλας, Δημητράκης Ζαΐμης, Σωτήριος Χαραλάμπης» - Η επιστολή
υπάρχει στο Αρχείο του Ανδρέα Ζαΐμη. Τη δημοσίευσε ο Δ. Γατόπουλος στην
εφημερίδα Εστία στις 9 Φεβρουαρίου 1938. Βλ. Σταύρου Σκοπετέα: Η έναρξις του
υπέρ ελευθερίας ιερού Αγώνος, στο ν τό μο «Η Καλαμάτα εις την Επανάστασιν του
21», σελ. 67, σημ. 42. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Γραμμάτων, 1948.

Από την επιστολή αυτή διαπιστώνουμε, επιπλέον, ότι στην περιοχή σημειώνονταν
αξιόλογη κινητικότητα: Στις 23 Μαρτίου οι Κερνίκης Προκόπιος, Ασημάκης Ζαΐμης
και Ασημάκης Φωτήλας – οι οποίοι μετά την Αγία Λαύρα είχαν μεταβεί ο μεν
πρώτος στα Νεζερά με τον Π. Π. Γερμανό, οι δύο άλλοι δε στην Κερπινή ( Για το
πο ύ μετέβη έκαστο ς βλ. Π. Π. Γερμανο ύ Απομνημονεύματα, οπ.παρ. σελ. 28 )
βρίσκονταν πλέον στα Καλάβρυτα, όπου βρίσκονταν σε εξέλιξη η πολιορκία του
βοεβόδα Αρναούτογλου και των Τούρκων της πόλης - Βλ. Ι. Φιλήμων, Δοκίμιον, τ.
Γ΄, σελ. 11.

Από εκεί μεριμνούν για τη σίτιση και συντήρηση του συγκεντρωμένου στρατεύματος
στα Νεζερά (όπου είχε ήδη μεταβεί ο Π. Π. Γερμανός), το οποίο σε λίγο θα σπεύσει
στην Πάτρα. Το γεγονός τούτο όχι μόνο καταρρίπτει τον ισχυρισμό ότι οι απελθόντες
από τη μονή έφυγαν για να κρυφτούν, αντιθέτως, οργάνωναν και προωθούσαν τις
επαναστατικές διεργασίες στην περιοχή της Αχαΐας.

Σε όλα αυτά συνεπικουρεί και η μαρτυρία του Κολοκοτρώνη που λέει ξεκάθαρα:
Ο Ζαΐμης και οι άλλοι που ό δευσαν μαζί του για την Τρίπολη (Π. Π. Πατρών,
Χαραλάμπης, Λόντος κλπ) πήραν τα όπλα κατά των Τούρκων.

Θ. Κολοκοτρώνης: «Αφού επροετοιμάσαμεν και συναγροικήθημεν, ο Ζαΐμης με

τους άλλους, αναγκασμένοι να υπάγουν εις την Τριπολιτσά ή να μείνουν έτσι,
εχτύπησαν τον Βοϊβόδα των Καλαβρύτων». - Θ. Κολοκοτρώνη: Απομνημονεύματα,
σελ. 57, εκδ. Παναρκαδική Ομοσπονδία Ελλάδος.

Από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους πληροφορούμαστε ότι υπάρχουν «μαρτυρίες
από οικογενειακά αρχεία αγωνιστών που αναφέρουν ότι όχι μόνο αποφασίστηκε
τότε στην Αγία Λαύρα η έναρξη της Επαναστάσεως αλλά πως έγινε και ειδική
δοξολογία στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτής του τιμωμένου εκεί Αγίου Αλεξίου, και
επακο λο ύθησε ο ρκωμο σία. Οι ίδιοι συνδέο υν με αυτή τη σύσκεψη την απο στο λή
από τα Καλάβρυτα στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη μηνύματος των Σολιώτη και
Σκαλτσά με ημερομηνία 19 Μαρτίου, που συμβολικά ανέφερε:

‘’Εξοχώτατε Α. Μ. Χθες ετελέσθη το στεφάνωμα και έστω εις γνώσιν Σας.

Καλάβρυτα τη 19 Μαρτίου 1821.

Υπογραφαί: Νικόλαος Χριστοδούλου Σολιώτης, Α. Σκαλτσάς’’.

Και εξηγούν ότι η λέξη ‘’στεφάνωμα’’ σήμαινε πως κηρύχθηκε η Επανάσταση και
έγινε ορκωμοσία». - Βλ. Ιστορία του Ελληνικο ύ Έθνους, τ. ΙΒ΄, σελ. 8 2 , Εκδοτική
Αθηνών.

Ο γραμματέας του Δημητρίου Υψηλάντη και ιστορικός του Αγώνα Ιωάννης

Φιλήμων αναφέρει στο Ιστορικό του Δοκίμιο:

«Αι δύο μο ναί της Λαύρας και το υ Προ φήτο υ Ηλιο ύ αξιο ύνται της δάφνης περί
των πρωτείων κατά τον αγώνα. Η Λαύρα εδέχθη τους Αχαιούς συσκεφθέντας και
πρώτους κινηθέντας κατά την Πελοπόννησον. ο Προ φήτης Ηλίας εδέχθη το υς
Φωκείς συσκεφθέντας και πρώτους κινηθέντας κατά την Στερεάν».

Τέλος, Η Επιτροπή Εκδουλεύσεων, υπό την προεδρία του Γενναίου Κολοκοτρώνη,

στο Μητρώον Αγωνιστών υπ’ αριθ. 53 συγκατέλεξε το 1872 τον Π. Π. Γερμανό
στην πρώτη τάξη των Αγωνιστών, σημειώνοντας στη στήλη των υπηρεσιών:

«Υπηρέτησεν απ’ αρχής μέχρι τέλους του αγώνος σπουδαίως, υψώσας πρώτος εν
τη Μονή της αγίας Λαύρας την σημαίαν της Επαναστάσεως».

(Βλ. Σταύρου Σκοπετέα, στον συλλογικό τόμο Η Καλαμάτα εις την Επανάστασιν του 21,
σελ. 56).

Επίσης, σώζεται απόσπασμα από την ομιλία του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου το

1861, που εκφώνησε στο χώρο της μονής αγ. Λαύρας, ο οποίος, δηλώνει
αυτοπροσώπως πως παρέστη στη δοξολογία και την ύψωση του λαβάρου στην Αγία
Λαύρα το 1821:

«Θεωρώ εμαυτόν ευτυχή, διότι εν τω μέσω ευρεθείς της κλαγγής και του καπνού
αυτών των ιδίων τουρκοφάγων όπλων, των από του Ιερού λόφου αντηχησάντων
και υπό τον κυματισμόν αυτής της παρά το υ Ιεράρχο υ Γερμανο ύ υψωθείσης
Σημαίας του Σταυρού, εν τη αυτή του 1821 ημέρα (…)

»Εδώ επάνω, εις τούτον τον Ιερόν λόφον εις τον οποίον ιστάμεθα, ο
Αείμνηστος Ιεράρχης Γερμανός, με την αριστεράν κρατών τα πρακτικά της προ
μικρού αποτελεσθείσης μυστικής εν Αιγίω συνελεύσεως, και με την δεξιάν χείραν
υψόνων την Σημαίαν ταύτην του Σταυρού, αναγεγραμένην έχουσαν την κοίμησιν
της Θεοτόκου, και υπέρ ταύτην ανηρτημένον το σύνθημα ‘‘Ανάστηθι Ελλάς,
Ελευθερίαν ή Θάνατον ομνύομεν επί τω Ονόματί Σου’ - βλ. Σύντομον Πανηγυρικόν
Λογίδριον εκφωνηθέν εις την 25 Μαρτίου παρ’ Αλεξάνδρου Δεσποτόπουλου εν τη
Αγία Λαύρα, Πάτραι 1861.

Αξιοσημείωτη είναι και η μαρτυρία του Κανέλλου Δεληγιάννη: « Το απόγευμα

φτάνουν στα Λαγκάδια της Γορτυνίας δύο μοναχοί του Μεγάλου Σπηλαίου
απεσταλμένοι από το υς Π. Π. Γερμανό, Κερνίτζης Προκόπιο, Α. Ζαΐμη, Σ.
Χαραλάμπη, Φωτήλα, Λόντο και λοιπούς, για να μάθουν ποιες ήταν οι προθέσεις των
αδελφών Δεληγιάννη και των λοιπών προεστών σχετικά με την Επανάσταση, ώστε να
καθορίσο υν κι αυτοί τη στάση τους. Οι επτά αδελφοί Δεληγιάννη -που ήδη είχαν
συλλάβει 50 Τούρκους στα Λαγκάδια και είχαν σκοτώσει άλλους τρεις επισήμους-
τους διαβεβαιώνουν ότι προσφέρουν εκουσίως θύμα εις την πατρίδα τον έγκλειστο
στην Τρίπολη αδερφό τους Θεόδωρο , και ότι έχουν τη βεβαιότητα πως και οι
Μαυρομιχαλαίοι και οι λοιποί Μανιάτες καθώς και οι Παπατσώνηδες και όλη η
Μεσσηνία ‘‘είναι αδύνατον να μην κινηθώσιν όλοι ευθύς’’. Οι δύο μοναχοί το ν
πληροφορούν ότι οι συγκεντρωθέντες στην Αγία Λαύρα ‘‘είναι αποφασισμένοι και εις
πυρ και εις θάνατον να συναποθάνουν με υμάς και άμα φθάσωμεν και ημείς εκεί και
τους βεβαιώσωμεν αυτήν την απτόητον και αμετάβλητον απόφασίν σας, κινούνται και
αυταί και όλαι αι επαρχίαι των αφεύκτως (…) Άμα φθάσωμεν εκεί, σας υποσχόμεθα
μεθ’ όρκου, ότι αμέσως γίνεται το κίνημα, όταν τους βεβαιώσωμεν, όσα είδομεν ιδίοις
οφθαλμοίς (…)

«Κατά τας 20 Μαρτίου ανεχώρησεν ο Βοεβόδας των Καλαβρύτων

Αρναούτογλους να απέλθη εις Τριπολιτσάν, να διαβεβαιώσει τον Καϊμακάμην και
τους εντοπίους Οθωμανούς περί των διατρεξάντων εις την επαρχίαν εκείνην και να
μεσολαβήση δήθεν να συμβιβασθή το πράγμα, να γίνη μία φρόνιμος αμνηστία (κατά
τας εδικάς του σκέψεις) να μην ερεθισθώσι περισσότερον τα πράγματα και σχισθή το
προσωπείον αλλά να ησυχάση ο τόπος. Αλλ’ επειδή την προτεραίαν είχον φθάσει οι
δύο προηγούμενοι (μοναχοί) οίτινες ήτον φερμένοι εις ημάς και είχον την βεβαιότητα
των κινημάτων μας, έστειλαν οι εν Αγία Λαύρα τους αδελφούς Παπαδάτους
Σωτηράκην και Ηλίαν, τον Χονδρογιάννην και άλλους υπέρ τους 150, και κατέλαβον
του Χαμπήμπαγα το γεφύρι να μην αφήσουν μηδ’ αυτόν μήτ’ άλλους να διαβούν
εκείθεν πλέον δια την Τρίπολιν. Διερχόμενος λοιπόν ο Αρναούτογλους με τριάκοντα
περίπου Το ύρκους έστειλεν εμπρισθοφυλακήν τον καφετζήν του μ’ άλλους τρεις
ιππείς και φθάσαντες εις την γέφυραν, τους επυροβόλησαν και τους εφόνευσαν, ο δε
Αρναούτογλης υπέστρεψε τρέχων δρομαίως εις Καλάβρυτα, κατέλαβε μετά των
εντο πίων ό λο υς το υς πύργο υς και δυνατά ο σπίτια και ωχυρώθησαν, και οι
χριστιανοί της κωμοπόλεως τους επολιόρκησαν και ούτως ετελείωσαν πλέον όλαι
αι διαπραγματεύσεις μεταξύ Τούρκων και Χριστιανών και δεν εγνώριζον οι εν
Τριπόλει ουδέν των γινομένων κινημάτων εις τας επαρχίας. Οι συναχθέντες λοιπόν
εις την Αγίαν Λαύραν απεφάσισαν και ύψωσαν την σημαίαν της επαναστάσεως
κατά τας 23 Μαρτίου 1821, προσφέροντες πάνδημον δοξολογίαν προς τον
Ύψιστο ν και με το σύνθημα ¨ή ζωή και ελευθερία ή θάνατος¨». - Κανέλλος
Δεληγιάννης: Απομνημονεύματα, σελ. 183-4, 186-7, 197, 198, εκδ. Πελεκάνος.

Έμμεση επιβεβαίωση των ανωτέρω παρέχει έγγραφο της 2 Απριλίου 1821 που
υπογράφεται από τον επίσκοπο Έλους Άνθιμο και τους προύχοντες της
Λακεδαίμονος απευθυνόμενο στους προκρίτους και καπεταναίους των Σπετσών. Σ’
αυτό αναφέρονται τα εξής:

«Ο ιερός σκοπός επειδή και εξεσκεπάσθη εις τους Οθωμανούς και από διάφορα
κινήματα των Μοραϊτών και από τας χονδράς ετοιμασίας των Νήσων σας, βλέποντας
φανερά τον κίνδυνον και αφανισμόν του Γένους, εκινήθη η υπόθεσις πρώτον από τα
Καλάβρυτα και δεύτερον εκ Μάνης…» - Αναργύρου Αναργύρου: Τα Σπετσιώτικά,
τ. Α΄, σελ. 152. Το παραθέτει ο Απ. Δασκαλάκης, όπ. παρ. σελ. 71, σημ. 1. Για την
ταυτοποίηση των αναφερόμενων γεγονότων, ο αναγνώστης πρέπει να έχει υπόψη ότι
η Αγία Λαύρα απέχει μόλις 4 χμ. από την πόλη των Καλαβρύτων.

Τις παραπάνω μαρτυρίες μνημονεύει ο Γ. Παπανδρέου σε άρθρο του υπό τον

τίτλο «Περί της εν Καλαβρύτοις ιστορικής μονής της Αγίας Λαύρας», που
δημοσιεύτηκε στο Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας Ελλάδος, τ. Γ΄,
1889 (σελ. 428-445). Στις σελίδες του βεβαιώνει ότι επί των ημερών του
πιστοποιούνταν…

«…η πάγκοινος μαρτυρία επιζώντων εισέτι γερόντων, εκ τε της πο λίχνης των

Καλαβρύτων και εκ των πέριξ χωρίων, ανθρώπων φιλαλήθων και εξ όλου του βίου
αυτών γνωστών ως αποστρεφομένων τα ψεύδη και ομνυόντων εις το ιερόν όνομα του
αγώνος, ομοφώνως δ’ ομολογούντων ότι από της Αγίας Λαύρας εξώρμησαν μετά
σημαίας και ενός ευτελούς της μονής κανονίου οι επαναστάται οι πολιορκήσαντες και
κυριεύσαντες τα Καλάβρυτα». (Βλ. σελ. 435)

Ο αγωνιστής της επανάστασης Γεώργιος Αινιάν δημοσίευσε το 1840 ολιγοσέλιδο

κείμενο με τίτλο ¨Σύντομος Βιογραφία του Μακαρίτου Α. Ζαήμη συνταχθείσα υπό Γ.
Αινιάνος¨, όπου μεταξύ άλλων γράφει:

«Είναι αναντίρρητος αλήθεια ότι η Αχαΐα πρώτη εκίνησε με σημαίαν αναπεπταμένην

τον υπέρ ανεξαρτησίας πόλεμον, και ο μακαρίτης Α. Ζαήμης μετά του σεβαστού
αρχιερέως Γερμανού ήσαν οι πρώτοι αγωνισταί, και ούτε είναι δυνατόν να
διαφιλονκήση τις μετ’ αυτών περί του είδους τούτου της αρχαιότητος».

Μαρτυρίες ξένων
α) Τόμας Γκόρντον: Ο Φιλέλληνας συγγραφέας βρίσκονταν το 1821 στην Ελλάδα
κι έλαβε μέρος στην πολιορκία της Τρίπολης. Στο βιβλίο του, πο υ εξεδόθη στα
αγγλικά το 1832, έξι χρόνια, δηλαδή, πριν το οθωνικό διάταγμα, γράφει
αναφερόμενος στον Π. Π. Γερμανό (που αρνούμενος να πάει στην Τρίπολη είχε
μεταβεί με τους προκρίτους της Αχαΐας στην Αγία Λαύρα): «Από εκεί αυτός κι οι
σύντροφοί του έστειλαν γράμματα στους φίλους τους των άλλων επαρχιών και
προετοίμαζαν ψυχικά τους ορεσίβιους για την επανάσταση. Τελικά ύψωσαν τη σημαία
του Σταυρού και στις 21 Μαρτίου 1821 κυρίευσαν τα Καλάβρυτα». - Τόμας
Γκόρντον, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, βιβλίο Α΄, τ. 1 , σελ. 7 8 ,εκδ.
Μπάυρον.

β) Αντ. Πρόκες Όστεν: Υπήρξε πρέσβης της Αυστρίας στην Κωνσταντινούπολη την
περίοδο της Επανάστασης. Στην εξάτομη ιστορία του, της οποίας άρχισε τη
συγγραφή το 1834, γράφει: «Ο Ανδρέας Λόντος, ο Ζαΐμης και Γερμανός, ο
αρχιεπίσκοπος Πατρών, εξεκίνησαν μεν, αλλ’ εστάθησαν εις τα Καλάβρυτα, και μετ’
απατηλάς διαπραγματεύσεις μετά των Τούρκων διαδίδοντες την φήμην και εξ αυτής
δήθεν φοβούμενοι, ότι οι Τούρκοι εσκόπουν να σφάξωσιν όλους τους εν Τριπόλει
συνηγμένους αρχηγούς, ύψωσαν την 4 Απριλίου (δηλ. 23 Μαρτίου) την σημαίαν της
επαναστάσεως». - Αντ. Πρόκες Όστεν: Ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων, τ.
Α΄, σελ. 47, Αθήνησι 1868. Ο Πρόκες Όστεν ακολουθεί το νέο ημερολόγιο. Με βάση
το παλιό, που ήταν τότε σε χρήση στην Ανατολή, η 4η Απριλίου αντιστοιχεί στην 23η
Μαρτίου.

γ) Μαξίμ Ρεϊμπώ: Ο Γάλλος Φιλέλληνας ήρθε στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1821. Ο
Τ. Γκόρντον γράφει γι’ αυτόν ότι «υπηρέτησε στην Ελλάδα και μπο ρεί να το ν
εμπιστεύεται κανείς απεριόριστα για καθετί που συνέβη κάτω από τα μάτια του» - . Στο
βιβλίο του MemoiresSurlaGrece, που εξεδόθη στα Γαλλικά το 1824, ο Ρεϊμπώ
αναφέρει ότι «ο Π. Π. Γερμανός και οι προεστοί, κατόπιν κοινής συμφωνίας, ύψωσαν
το λάβαρο του σταυρού στα Καλάβρυτα, στις 4 Απριλίου 1821» (δηλ. στις 2 3η
Μαρτίου). - Βλ. Τό μας Γκόρντο ν, οπ. παρ. σελ. ιγ΄. Βλ. Maxime Raybaud,
Memoires Sur La Grece, τ. Α΄, σελ. 298, 1824. «D’ autres primats, et avec eux
Germanos, archeveque de Patras, qui s’ etaient egalement achemines vers Tripolitza,
voulant gagner du temps, s’ arreterent, sous diverses raisons, a Dimitzana et a
Calavryta. Apres avoir epuise differents pretextes pour eviter de se rendre a la
destination qui leur etait assignee, ils leverent, d’ un commun accord, l’ etendard de la
croix dans cette derniere ville, le 4 avril 1821. Les Turcs qui s’ y trouvaient furent
aussitôt desarmes, et gardes a vue dans quelques unes de leurs maisons ».

δ) ΣάμιουελΧάου:

«But Germanos, bishop of Patras, and the several of the most influential men,
delayed, under various pretexts, complying with the summons; till the former, arriving
at [1821. April.] Calavrita, and having no longer any excuse, suddenly displayed the
standard of the cross, and called upon the people, in the name of God, and liberty, to
take up arms against their oppressors. This was on the 4th; the people answered his
call, by a general rush to arms, and the few Turks who were in the place, were made
prisoners. The spark thus struck, mounted into a flame, and spread rapidly over the
Morea». - Samuel Howe M. D.; An Historical sketch of the Greek revolution New
York, 1828 (βλ. σελ. 18).

Μετάφραση : «Αλλά o Γερμανός, ο αρχιεπίσκοπος της Πάτρας, καθώς και αρκετοί

από τους άνδρες με επιρροή καθυστέρησαν, με διάφορες προφάσεις, να ανταποκριθούν
στο κάλεσμα. Όταν έφτασε [1821. Απρίλιος.] στα Καλάβρυτα, μη έχοντας πλέον καμία
δικαιολογία, προέταξε ξαφνικά το σύμβολο του σταυρού, και κάλεσε το λαό, εν ονόματι
του Θεού και της ελευθερίας, να πάρει τα όπλα εναντίον των καταπιεστών του. Αυτό
συνέβη στις 4. Ο λαός ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά του, έσπευσε να πάρει τα όπλα, και
οι λίγοι Τούρκοι που βρίσκονταν εκεί, πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Έτσι η σπίθα άναψε,
γιγαντώθηκε σε φλόγα, και εξαπλώθηκε γρήγορα στο Μοριά».

Γαλλικός Τύπος, 06.06.1821 – Εφημερίδα Le Constitutionnel

Ο Π.Π.Γερμανός στην αγ. Λαύρα στο όρος Βελιάς ξεκίνησε
την επανάσταση

Αναφορικά με την απελευθέρωση της πόλεως

των Καλαβρύτων στις 21 Μαρτίου 1821, όπως αυτή
αναφέρεται στις οθωμανικές πηγές - βλ. σχετ.:
Ahmed Cevdet Paşa ‫ﺍﺣﻤﺪ ﺟﻮﺩﺕ ﭘﺎﺷﺎ‬
http://archive.org/search.php?query=ahmet%20cevdet
αλλά και στο βιβλίο του σύγχρονου καθηγ. ιστορίας
Dr. Ali Fuat ORENC
http://www.avim.org.tr/uploads/dergiler/UST-sayi-11-12-pdf.pdf
όπου αναφέρει επί λέξει:
" Mora’daki ilk ciddi isyan hareketi Kalavrita Kazası’ndabaşladı. Bu
gelişme İstanbul’da büyük yankı uyandırdı. Aynı zamanda Mora Eyaleti’nin
yönetim merkezi Tripoliçe ve etraftaki kalelerde yaşanan hareketlenmeler
sonrası Balyabadra (Patras) Piskoposu Germanos önderliğindeki Rumlar, 6
Nisan 1821 (eski Yunan takvimine göre 21 Mart)’de
Kalavrita Kalesi’ne bağımsızlık bayrağını dikerek isyanı resmen ilan ettiler.
Dağlardan inen Rum asiler ise Kalavrita’daki 200’den fazlaMüslüman’ın evini
basılıp, bütün erkekleri katlettiler. Türk kadınlar esir alındı. Buradaki katliamlar
iki gün aralıksız sürdü. Kalavrita’da yaşanan katliamın haberleri hemen duyuldu ve
bölgedeki Türklerin kalelere kapanmasına neden oldu."

Δηλαδή σε ελεύθερη απόδοση:

" Το πρώτο σοβαρό επαναστατικό κίνημα στο Mora/ Μοριά, όπου ξεκίνησε
η συντριβή , έγινε στα Καλάβρυτα. Η εξέλιξη αυτή είχε μεγάλη επίδραση στην
Κωνσταντινούπολη. Ταυτόχρονα, η διοίκηση του Mora / Μοριά στην Tripoliç /
Τρίπολη , όπως και σε άλλα κάστρα κλείστηκε σ' αυτά .
Με επικεφαλής τον Επίσκοπο Γερμανό της Balyabadr (ΜπαλιάΜπάντρ = παραφθορά
του Παλιά Πάτρα ), οι Έλληνες, στις 6 Απριλίου 1821 (σύμφωνα με το
παλαιό ημερολόγιο στις 21 Μαρτίου) στα Καλάβρυτα φύτευσαν ( !!!! ) τη
σημαία της ανεξαρτησίας καικηρύχτηκε επισήμως η εξέγερση.
Από τα βουνά , οι έλληνες αντάρτες πίεσαν τα Καλάβρυτα και περισσότεροι από
200 μουσουλμάνοι σκοτώθηκαν, ενώ οι Τουρκάλες πιάστηκαν αιχμάλωτες. Δύο
ημέρες στη σειρά χρειάστηκαν για τις σφαγές . Τα νέα από τη σφαγή στα
Καλάβρυτα ,
ακούστηκαν και στην ευρύτερη περιοχή , γεγονός που προκάλεσε το κλείσιμο των
τουρκικών οχυρών".

Οι παραπάνω οθωμανικές και τουρκικές πηγές επαληθεύονται και από τον

καθηγ. Απ.Βακαλόπουλο :

Ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος έγραψε μια πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα

μελέτη, αναφορικά με τους οθωμανούς αιχμαλώτους των Ελλήνων κατά τη διάρκεια
της επανάστασης του 1821 ( εκδ. Ηρόδοτος ). Μέσα στην πυκνή και συγκεντρωμένη
βιβλιογραφία, στις σελ. 3 7 και 3 8 ( βλ. σχετ. ) , αναφέρεται στα γεγονότα της
κατάληψης της πόλεως των Καλαβρύτων , καθώς και στην τύχη των οθωμανών
αιχμαλώτων ( δηλ. όλων των μη ορθοδόξων πο υ οι έλληνες ο νόμαζαν συλλήβδην
Τούρκους ή Περσιάνους, έστω και εάν είχαν ποικίλες άλλες καταγωγές ).
Από την ανάγνωση και την παραπομπή των πηγών, εύκολα συνάγεται το
συμπέρασμα ότι πλην των «κεφαλών» των οθωμανών που παρέμειναν
προστατευμένα ζωντανοί, προκειμένου να είναι ανταλλάξιμοι με αντίστοιχες
«κεφαλές» των Ελλήνων που είχαν αιχμαλωτιστεί από τους οθωμανούς, όλοι οι άλλοι
– ακόμα και γυναικόπαιδα- εξοντώθηκαν συν τω χρόνω.
Για να μην κάνω τον απλό μεταφορέα και σχολιαστή των πηγών, παρακάτω τις
παραθέτω αυτούσιες και τα συμπεράσματα δικά σας.
 Με αφορμή τα προεπαναστατικά γεγονότα της Κατσάνας
και εν γένει του Χελμού, μερικές ετυμολογικές προσεγγίσεις
των ονομάτων του σκηνικού που έγιναν τα γεγονότα:

Με αφορμή συζήτηση πο υ είχα με το φίλο Λεωνίδα Πετρόπουλο ( Σουδενά και

Ντούνιτσα ) σχετικά με τους παλαιούς νομάδες περιφερόμενους Τσέλιγκες
( отшельник = ερημίτης στα σλάβικα και σήμερα στα ρώσικα. Μάλλον δεν σημαίνει
γενάρχης/ оснивач / όσνιμπατς όπως πιστεύεται μιάς και η λέξη δεν ομοηχεί προς το
τσέλιγκας, όπως το отшельник / ατσέλνικ = ερημίτης) , καθώς και τους ποιμένες/
τσοπαναραίους ( çoban στα τούρκικα) , αγναντεύοντας την ποτιστική από ποτάμια ,
κοίλη ( ως φυσική δεξαμενή υδάτων ) κοιλάδα της Κατσάνας ( Κατζάνας ) από το
χωριό Μάζι ( Ελατόφυτο ) του Χελμού, με φίλους Μαζαίους και ειδικά τον Χρ.
Καμπέρο πιάσαμε κουβέντα για τις ετυμολογήσεις των ονομάτων ΧΕΛΜΟΣ
( Αροάνια όρη ) και ΚΑΤΣΑΝΑ ( Κατζάνα- στους νεώτερους χρόνους , κοιλάδα των
αρχαίων Κλειτορίων Αζάνων ) .
Γλωσσολόγος δεν είμαι, και ότι θα αναφέρω παρακάτω σημειώνεται με πάσα
επιφύλαξη:
Διαβάζοντας παλαιές Καλαβρυτινές πηγές, το ΧΕΛΜΟΣ που ορίζει τα Αροάνια όρη
( Α επιτατικό + ροή = Συνεχής/ πολλή ροή ( εννοείται υδάτων )) ετυμολογείται είτε
από μια Αρβανίτικη ρίζα helm που σημαίνει δηλητήριο, είτε από μια Σλαβική ρίζα
Хълм ( χλιούμ ) που σημαίνει λόφος και όχι «χιονισμένο βουνό» όπως συχνά
αναφέρεται .
Προσωπικά κλείνω προς την 1η ετυμολογία από το Αρβανίτικο helm (δηλητήριο )
και όχι το σλαβικό Хълм ( χλιούμ ) που σημαίνει λόφος, διότι ο Χελμός κάθε άλλο
παρά λόφος είναι !!!!
Σύμφωνα με το Albanische Etymologien (Untersuchungen zum albanischen
Erbwortschatz), Bardhyl Demiraj, Leiden Studies in Indo-European - Amsterdam -
Atlanta 1997, η λέξη helm (δηλητήριο ) προέρχεται από μια πρωτοαλβανική ρίζα
hal(i)m και αυτή με τη σειρά της από την Proto-Indo-European ρίζα sKel που
σημαίνει «κόβω» συγγενή με την πρωτογερμανική scalmo που σημαίνει: « μάστιγα
λοιμός».
Ας πιθανολογήσουμε, γιατί οι Αρβανίτες είπαν τα Αροάνια όρη helm-ο (δηλητήριο):
Ως γνωστόν στα Αροάνια όρη πήγαζε ( πηγάζει ) η Στύγα , το «αθάνατο νερό» των
αρχαίων ελλήνων το οποίο ήταν δηλητηριώδες/ θανατηφόρο , ουδείς μπορούσε να το
πιεί και να το κρατήσει σε δοχείο, εκτός και το δοχείο ήταν από οπλή ( νύχι ) όνου
( γαϊδάρου ) , σύμφωνα με το ν Ησίοδο ( Θεογονία, 361) και τον Παυσανία (8.1
Αρκαδικά ), εκεί δε εμβαπτίστηκε και ο Αχιλλέας από την μητέρα του Θέτις μία από
τις Νηρηίδες της ελληνικής μυθολογίας, κόρη του Νηρέα και απόγονο (εγγονή) της
Τιθύoς, προκειμένου ανεπιτυχώς να γίνει αθάνατος .
Έχουμε λοιπόν το 1ο στοιχείο πο υ αναζητούμε: Αροάνια όρη = Στύγα = νερό
Δηλητηριώδες δηλ. helm !!!
Αλλά το νερό της Στύγας ονομαζόμενο και «αθάνατο νερό», καθώς και «μαυρονέρι»
ήταν/ είναι δηλητηριώδες ;
Σύμφωνα με τους αρχαίους , τη μυθολογία και τις δοξασίες των ντόπιων ποιμενικών
πληθυσμών , τις οποίες άκουσαν και πιθανώς υιοθέτησαν και οι Αρβανίτες ποιμένες:
ΝΑΙ.
Συνεπικουρούμενα και σύμφωνα με την τοξικολόγο Antoinette Hayes, ερευνήτρια
στο Πανεπιστήμιο STANFORD των ΗΠΑ, η φήμη ότι το «αθάνατο νερό» ήταν
δηλητηριώδες πιθανώς να διαθέτει δόσεις αλήθειας, αφού περιέχει ένα βακτήριο
ονόματι «Μicromonospora echinospora», που παράγει την ουσία καλιχεαμυκίνη
(calicheamicin) , η οποία προξενεί βλάβες στο DΝΑ, με αρχικά συμπτώματα αίσθημα
αδυναμίας, κόπωσης και πόνους, εν συνεχεία κατάρρευση των εσωτερικών οργάνων
και του νευρικού συστήματος του ανθρώπου. Έχουμε λοιπόν και το 2ο στοιχείο, την
επιστημονική τεκμηρίωση.
Έτσι κατά την άποψή μου «δένουν» τα Αροάνια όρη, με τα δηλητηριώδη ύδατα της
Στυγός των αρχαίων, τις δοξασίες και τις ποιμενικές παραδόσεις για το «μαυρονέρι»,
το αρβανίτικο helm-οs (δηλητήριο ) και την σύγχρονη επιστήμη και επομένως
Χελμός = δηλητηριώδες βουνό και όχι το σλαβικό Хълм ( χλιούμ ) που σημαίνει
λόφος, ή όπως λένε «χιονισμένο βουνό» (sic ) .
Ας δούμε / πιθανολογήσο υμε και το έτυμο ν της κοιλάδας της ΚΑΤΣΑΝΑΣ
( Κατζάνας ) στην ευρύτερη περιοχή της Κλειτορίας.
Απ’ ότι είδα σχεδόν όλοι το ετυμολογούν από το τουρκικό Kaçan ( Κατσάν ) που
σημαίνει Φυγή ή και Αποστασία , το οποίο χρησιμοποιείται στην ελληνική ως
συνθετικό άλλων λέξεων π.χ Καρά-Κατσάν-ος ( Σαρα-Κατσάν-ος ), με την έννοια των
φευγαλέων νομάδων ποιμένων/τσοπάνηδων, ή ως επιθετικός προσδιορισμός , όπως
στο όνομα Κατσ-Αντώνης ( ο αποστάτης/ φυγάς Αντώνης ), αλλά και ως επώνυμο
π.χ: Κατσ-ής, Κάτσαν-ος ( ο φυγάς, αποστάτης , κυνηγημένος ). Όμως η ετυμολογία
με αυτή την αιτιολογική βάση, δεν στέκει . Γιατί ένα μέρος να ονομάζεται Φυγή ή
Αποστασία ; Η μόνη περίπτωση να προέρχεται η ονομασία Κατσάνα/ Κατζάνα από
το τουρκικό Kaçan είναι να θεωρείτο τόπος Κατσάν-ων ( φυγάδων, αποστατών ή
νομάδων φευγαλέων ποιμένων/ τσοπάνηδων που εκεί είχαν τα κονάκια τους ). Ήταν
όμως τόπος φυγάδων, νομάδων και μάλιστα σε τόσο έντονο και διαρκή βαθμό
ούτως ώστε να πάρει η κοιλάδα ( και όχι τα δυσπρόσιτα βουνά ) το όνομα αυτό ;
Κάπου συνάντησα και την πιθανή παραφθορά τους ονόματος των αρχαίων
ΑΖΑΝΩΝ, κατοίκων της περιοχής σε Κ-αζάνες , Κ-α-τσ-άνες, η οποία είναι πολύ
δελεαστική και αρχαιοπρεπής, όχι απίθανη να συμβαίνει μιάς και υπάρχουν
πάμπολλα τέτοια γλωσσολογικά παραδείγματα, όπου το γράμμα Κε προφέρεται με
δασυνόμενη προσφορά Τσε ( π.χ στην Κρήτη Τσε, αντί Και , Διφθέρα = defter =
δεφτέρι, ή Ρωμαίος-Ρωμιός-Rum στα τούρκικα κλπ ), όμως δεν μπο ώ
ρ να
δικαιολογήσω το Kaçan από το Κ-αζάνες , αφού το αρχικό Κ φαίνεται ξεκρέμαστο.
Το ενδιάμεσο γράμμα ç προφέρεται Τσ, αλλά θα μπορο ύσε να είναι και C
προφερόμενο Τζ , γι’ αυτό ενίοτε προφέρεται Κατσάνα και παλαιότερα Κατζάνα.
Όμως προσωπικά ρέπω προς μία άλλη ετυμολογία της λέξης ΚΑΤΣΑΝΑ/
ΚΑΤΖΑΝΑ που έχει Σλάβικη ρίζα και σχετίζεται με το σχήμα και τη μορφολογία
της περιοχής, η οποία είναι Κοιλάδα, έχει κοίλο ως δεξαμενή σχήμα όταν την κοιτάς
από ψηλά και ειδικά από τον Χελμό ( Μάζι ) και σ’ αυτή περνούν ποτάμια ενώ συχνά
πλημμύριζε. Η σλάβικη ρίζα είναι Kaça ( Κάτσα ) και σημαίνει δεξαμενή ακόμα και
σήμερα στα Σέρβικα, τα Κροατικά και τα Βοσνιακά, απ’ όπου πιθανολογώ το
ελληνοποιημένο Κατσάνα/ Κατζάνα = μορφολογία εδάφους σαν δεξαμενή το
οποίο «δένει» ως τοπωνύμιο που περιγράφει μορφολογία τόπου/ περιοχής.

Αλλά και Kaça ( Κάτσα ) σημαίνει Κορυφή στα σημερινά σλαβογενή Τσέχικα και
Σλοβάκικα, ενώ σημαίνει Φίδι στα ομοίως σλαβογενή Σλοβένικα και Πονοκέφαλος
στα Πολωνικά, ενώ σημαίνει και Ξυλεία στα Ουγγρικά , λέξεις που δεν πιθανολογώ
για την ετυμολογία που μας ενδιαφέρει, αν και οι λέξεις ομοηχούν.

Τέλος, Kaça ( Κάτσα ) σημαίνει στα Καταλανικά: Κυνήγι και ίσως

Κατσάνα/Κατζάνα να σημαίνει : Κυνηγότοπος. Πώς βρέθηκαν Καταλανοί στην
περιοχή των Καλαβρύτων που ίσως έδωσαν και τοπωνύμια ; Μας το λέει το Χρονικό
του Μορέως. Η Βαρονία των Καλαβρύτων (Colovrate στη Γαλλική έκδοση του
Χρονικού) , ήταν μία από τις 12 υψηλές Βαρονίες του Πριγκηπάτου της Αχαϊας, που
είχαν δοθεί σε σημαντικούς ακόλουθους του Πρίγκηπα Γοδεφρείδου Βιλεαρδουίνου
ως ανταμοιβή για τις στρατιωτικές υπηρεσίες τους κατά τη διάρκεια της κατακτήσεως
της Πελοποννήσου :« Τὸν μισὲρ Ὄτον ντὲ Ντουρνᾶ ἐπρόνοιασεν ὡσαύτως νὰ ἔχῃ τὰ
Καλάβρυτα καὶ φίε δέκα καὶ δύο». Πολλοί εκ των στρατιωτών τους ήταν Καταλανοί
μισθοφόροι.
 Τα παραπάνω δημοσιεύονται με πάσα επιφύλαξη, από έναν ερασιτέχνη της
γλωσσολογικής ετυμολογίας , με ερευνητική διάθεση και καθόλου αναιρετική των
προηγούμενων ή σύγχρονων ερευνητών της περιοχής, ενώ δεν αποτελούν θέσφατα

Ahmet Cevdet Pasha ιστορία

 Εν τω μεταξύ, άλλος ένας σύγχρο νος ( αυτή την φορά ) Τούρκος ιστορικός
καθηγητής, ο Δρ Ali Fua t ORENC με το βιβλίο του: « Unuttuğumuz Mora
Türkleri Balkanlarda İlk Dram ve Eyaletten Bağımsızlığa Yunanistan
Οι /
ξεχασμένοι Τούρκοι του Μοριά. Το πρώτο βαλκανικό δράμα και η κατάσταση
ανεξαρτησίας της Ελλάδας» ( ISBN: 978 – 9944-118-37-8 ), το οποίο έχει ήδη δύο
εκδόσεις, κάνει 10 αναφορές στα Καλάβρυτα και στον ηγετικό ρόλο της περιοχής
στην επανάσταση του ’21, στηριζόμενος στα οθωμανικά αρχεία και την επίσημη
ιστοριογραφία του Ahmet Cevdet Pasa , του Esad Efendi κ.ά

Πλέον συγκεκριμένα στη σελ. 22, κάνει αναφορά στα Καλάβρυτα και τα Ορλωφικά.

Στη σελ. 29: αναφέρεται στην κατάσταση των μουσουλμάνων της περιοχής
Καλαβρύτων και τις φρουρές τους.
Στις σελ. 33 -35 και σελ. 38: Η επανάσταση άρχισε στα Καλάβρυτα στις 21 Μαρτίου
1821 ( παλαιό ημερολόγιο ). Σφαγιάστηκαν 200 Τούρκοι ( βιβλιογ.: Esad Tarih
σελ..144-159, Cevdet Tarih IX, σελ.50-55 ).

Στη σελ. 39: … Μετά την σφαγή των Καλαβρύτων, ακολούθησε η ακόμα μεγαλύτερη
της Τριπολιτσάς .

Σελ. 53: …. Οι ειδήσεις της σφαγής ( επανάστασης ) των Καλαβρύτων έφτασαν στην
Πόλη και άρχισαν οι εκτελέσεις ( Πατριάρχη κ.λ.π ).

Σελ. 54: Ο Πατριάρχης γνώριζε τι θα γινόταν στην ιδιαίτερη πατρίδα του, Μοριά , και
ειδικά στα Καλάβρυτα, γι αυτό εκτελέστηκε …

Σελ. 112: Στις 21 Μαρτίου 1821 σφαγιάστηκαν περίπου 200 Τούρκοι, κάηκαν 100
σπίτια και 2 τεμένη στα Καλάβρυτα.

Σελ. 138: Ο Ιμπραήμ ζήτησε από τα Καλαβρυτοχώρια να προσκυνήσουν ( af ) , αλλά

αυτά αρνήθηκαν. Αναφορά σε μάχες και στο Μ. Σπήλαιο .

Το ότι τα Καλάβρυτα και τα Καλαβρυτοχώρια πρωτοστάτησαν στον αγώνα της

ανεξαρτησίας («πρώτοι μεταξύ ίσων»), επ’ ουδενί μειώνει το ν ρόλο , την
σπουδαιότητα και την σημασία των υπολοίπων αγωνιστών ( στεριανών και
θαλασσινών), καθώς και της απελευθερώσεως των πόλεων, χωριών και νησιών τους,
μιας και το κίνημα/ αγώνας ήταν μαζικός και όχι αγώνας δρόμου για το ποιος θα βγει
πρώτος !!!

Θερμή παράκληση λοιπόν στους ερευνητές των ιστορικών πηγών, πριν αβασάνιστα
υιοθετήσουν νέες όψιμες «ανατρεπτικές» απόψεις, να έχουν πρόσβαση στα
οθωμανικά αρχεία και Τούρκικες πηγές/ ιστοριογραφία και σε συνδυασμό με μια
καλόπιστη ματιά στα ελληνικά αρχεία και πηγές να επαναπαρουσιάζουν μεν τα
γεγονότα, με σύγχρονη ματιά, αλλά χωρίς εμπάθεια και τοπικισμό …!!!

Αγαπητοί, τα παραπάνω γεγονότα, με την συμβολική συγκέντρωσή τους το 1838

(διάταγμα Όθωνα) σε μία ημερομηνία (25η Μαρτίου/Ευαγγελισμού, συμβολισμός,
θέλημα θεού να σκλαβωθούμε, θέλημα θεού να ελευθερωθούμε), ουδέποτε
αμφισβητήθηκαν έντονα ή ανατρεπτικά από τους ζώντες Αγωνιστές του 1821,
τουναντίον τελικά τα συμφώνησαν και είπαν: «Οι Καλαβρυτινοί πρώτοι, μεταξύ
ίσων, εκεί στην Άγια Λαύρα». Αν η Αγ. Λαύρα ήταν «μύθος» δε θα το
συνομολογούσαν ο Κολοκοτρώνης και ο Πλαπούτας,, ενώ αν ήταν απλά μια εμμονή
της εκκλησίας για να έχει μερίδιο στη δόξα τότε γιατί να μην ήταν συμβολικά
οποιοδήποτε άλλο μοναστήρι ή εκκλησία της Πελοποννήσου; Όχι όμως, ήταν ειδική
αναφορά. Εκεί στην Άγια Λαύρα, πιστοποιώντας τα γεγονότα της 1 7 ης Μαρτίου
1 8 2 1και τις πηγές ( Ελληνικές και Οθωμανικές ). Το λένε τα τραγούδια, οι
αδιαμφισβήτητοι καταγραφείς των γεγονότων όπως έλεγε και ο Κολοκοτρώνης, το
λένε οι προφορικές παραδόσεις εκατοντάδων δήθεν «μυθοπλαστών/sic»
προπαππούδων μας.

25.03.1932:
Η φλόγα της αγ. Λαύρας εγκαθίσταται μονίμως για να καίει άσβεστα στο μνημείο του
αγνώστου στρατιώτη

Το κράτος σε ένδειξη σεβασμού στα παραπάνω , το 1932 έφερε «φλόγα» από την
καντήλα της αγ. Λαύρας την οποία κρατά άσβεστη μέχρι σήμερα στο Μνημείο του
αγνώστου στρατιώτη. Αυτό λέει πολλά για εμάς !!! Ίσως δεν λέει για κάποιους
άλλους, αυτό όμως είναι δικό τους πρόβλημα και όχι δικό μας. Όσοι δεν πείθονται,
για λεπτομέρειες παραπέμπω στις πηγές και μετά ( εάν θέλουν ) «αναστοχαζόμαστε»
από κοινού την ιστορία. Μέχρι τότε εγώ δεν πείθομαι από το ν αόριστο και
ανεπίδεκτο επιστημονικής εκτιμήσεως λόγο τους. Άλλο κάτι δεν έχω να προσθέσω
στο παρόν .-
 Ο ΚΑΛΟΓΕΡΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ – Μ.ΣΠΗΛΑΙΟ
Ιούνιος 1827
Οι εθνικές επέτειοι και οι γιορτές μνήμης σαν την σημερινή, κατά την ταπεινή
μου άποψη, δεν είναι μόνον ιερατικά μνημόσυνα ούτε ευκαιρία για
παρελθοντολαγνεία ( περασμένα μεγαλεία και διηγώντας να κλαις), αντιθέτως είναι
γιορτές αναστοχασμού, αυτοκριτικής και ώθησης με έμπνευση προς το μέλλον, σε
μια αγαστή συνεργασία όπου το διαχρονικό «Αξιακό» υφέν συνδέει το παρελθόν, το
παρόν και το μέλλον σ’ ένα χωροχρονικό συνεχές.

Υπ’ αυτό το πρίσμα λοιπόν και εν μέσω ενός σύγχρονο υ ρευστού και πτωτικού
κοινωνικού περιβάλλοντος, δέχθηκα την τιμητική πρόσκληση της ΠΓΚ να εκφωνήσω
τον πανηγυρικό της ημέρας, μετά από την τιμή που μου έχει γίνει στο παρελθόν να
μιλήσω στην αγ. Λαύρα, στα Καλάβρυτα, και στην αρχαιολογική εταιρεία για την
25η Μαρτίου, κλείνοντας έτσι το 4πτυχο των εκδηλώσεων αυτών.

Ενώπιον της ιεράς σεπτής και θαυματουργής εικόνας της Παναγιάς μας, του
Ευαγγελιστή Λουκά, αδελφής των εικόνων της Τήνου και της Σουμελά , στην μονή
της μεγαλοσπηλιώτισσας που πρέπει να ιδρύθηκε στα 840 μ.Χ , υπό τον βράχο και το
βάρος της ιστορίας της μο νής και την ανάμνηση του εκ μητρός προγό νου μου
μοναχού Συμεών Τσερνοτόπουλου που κάηκε στην πυρκαγιά του 1639, θ’ αναφερθώ
στο παρελθόν, το παρόν και θα πιθανολογήσω / ευχηθώ/ ονειρευτώ το μέλλον της
πατρίδας μας, με αφορμή την μάχη των μοναχών και λοιπών αγωνιστών τον Ιούνιο
του 1827 κατά του Ιμπραήμ Πασά.

Η εξιστόρηση της μάχης, αυτή καθ’ αυτή, είναι λίγο πολύ γνωστή στους ερευνητές,
ενώ σε κάθε περίπτωση έγινε περαιτέρω γνωστή με την καθιέρωση της εκδήλωσης
μνήμης με την πρωτοβουλία της ΠΓΚ και επο μένως, έστω και εάν ισχύει το «
επανάληψις μήτηρ μαθήσεως », επέλεξα ν’ αναφερθώ λιγότερα στα γεγονότα , μη
επαναλαμβάνοντάς τα και περισσότερο στο διαχρονικό μήνυμα της μάχης αυτής,
καθώς και στον εν γένει ρόλο της εκκλησίας κατά τη διάρκεια του αγώνα .

Ειδικότερα:

Περί τα μέσα Ιουνίου 1827, ο Ιμπραήμ Πασά περιφερόμενος και κατακαίοντας τον
Μοριά, στρατοπέδευσε στη Σάλμαινα Καλαβρύτων, κοντά στην Βυσωκά ( Σκεπαστό
). Σκοπός του ήταν οι δηώσεις, η κάμψη του ηθικού των επαναστατημένων και
φυσικά η λαφυραγωγία/ ληστεία των δύο ιερών μονών της περιοχής που
αποτελούσαν σύμβολα , αλλά και προπύργια της επαναστάσεως, ήτοι της αγ. Λαύρας
και του Μ. Σπηλαίου.

Στην περίπτωση που μας ενδιαφέρει, οι μοναχοί του Μ. Σπηλαίου, αντιλαμβανόμενοι

τον κίνδυνο, ζήτησαν από τον Γέρο του Μοριά Θ.Κολοκοτρώνη ( ευρισκόμενο τότε
εις Βόχαν Κορινθίας ) στρατιωτική ενίσχυση, με άγγελους μηνύματος το Νικ.
Πετμεζά και τους μοναχούς Ιωάννη Κανελλόπουλο και Παγκράτιο Πολυζωγόπουλο,
η οποία βοήθεια έφτασε αμέσως στη μο ήν αποτελο μύενη από τμήμα της
σωματοφυλακής του γενικού Αρχηγού, με επικεφαλής τον υπασπιστή του Φωτάκο.
Στις 21 Ιουνίου 1827, αυτό που ανέμεναν οι μοναχοί συνέβη. Ο Ιμπραήμ απέστειλε
τελεσίγραφο αμαχητί παράδοσης της μονής, ειδάλλως θα την κατέστρεφε. Για την
ιστορική τεκμηρίωση η επιστολή του Ιμπραήμ που υπογράφεται από τον Σάμη Εφέντι
είχε ως εξής:

Ευγενέστατε ηγούμενε και επίλοιποι παπάδες και καλόγεροι Μεγάλου Σπηλαίου.

Σας σημειώνω ότι είμεθα φερμένοι με τον υψηλότατον Ιμβραήμ Πασάν αφέντη μας
εις κάμπον Καλαβρύτων εδώ και τέσσαρες ημέρες προτηνότερα και έχομεν μεγάλας
ορδινίας και ετοιμασίας δια την πολιορκίαν μοναστηρίου Μεγάλου Σπηλαίου. Και ως
τάχυ προσμένομεν να μας έλθουν και τόπια και αι μπόμπες και αρκετά σύνεργα δια
μήνες και έπειτα από μία η και δυό ημέρας να ρίξωμεν τα ορδιά μας περί πολιορκίας
του μοναστηρίο υ, εις αυτά τα μέρη δια τούτο σας φανερώνω ότι να λυπηθήτε το
μοναστήρι σας να μην τύχη και χαλάση και ο,τι εις τον άλλον καιρόν δεν εχάλασε
μην τύχη και χαλάση: και τώρα μάλιστα οι πλέον άγνωστοι (οι αμαθέστεροι) από
λόγου σας ήρθαν και προσεκύνησαν τον αφέντη μας και εγλύτωσαν τα χωριά τους
και τόσον λαό και την ζωήν τους και το πράγμα τους. Λοιπό ν του λόγου σας είσθε
γνωστικότεροι από εκείνους και θέλει στοχασθήτε το κάθε πράγμα καλλίτερα. Παρά
πάνω δεν σας γράφω, θέλει πληροφορηθήτε και από το γράμμα το υ φίλου μου του
Φωτήλα, θέλει σας συμβουλεύση ο ίδιος.

Ηγούμενε, θέλει στοχαστής ετούτο το κίνημα των Ρωμαίων δεν θέλει εύγει σε
κεφάλι. Λοιπόν σαν φρόνιμος οπού είσαι στοχάσου βαθειά πως δεν ευρίσκεις καλό
τέλος και θα είσαι νικημένος θέλεις εξεύρη ότι αυτό όπου σας γράφω, το γράφω με
του υψηλοτάτου αφέντη μας τον ορισμόν και να με αποκριθήτε εις τα όσα σας
γράφω.

Σάμη Εφέντι τη 21η Ιουνίου 1827 Σεγνεζτίπ εφέντι (Τ.Σ.)»

Μετά από σύσκεψη οι μοναχοί το υ Μ. Σπηλαίου δια στόματος και γραφής του
ηγουμένου Δαμασκηνού , ως άλλοι Λεωνίδες η Παλαιολόγοι απάντησαν τα εξής στις
22 Ιουνίου 1827:

«Υψηλότατε αρχηγέ των Οθωμανικών αρμάτων, χαίρε.

Ελάβαμεν το γράμμα σου και είδομεν τα όσα γράφεις, ηξεύρομεν πως είσαι εις τον
κάμπον των Καλαβρύτων πολλάς ημέρας και ότι έχεις όλα τα μέσα του πολέμου.
Ημείς δια να προσκυνήσωμεν είναι αδύνατον, διότι είμεθα ορκισμένοι εις την πίστιν
μας, η να ελευθερωθώμεν η να αποθάνωμεν πολεμούντες και κατά το χαΐνι μας δεν
γίνεται να χαλάση ο ιερός όρκος της πατρίδος μας. Σε συμβουλεύουμε όμως να
υπάγης να πολεμήσης σε άλλα μέρη, διότι, αν έλθης εδώ να μας πολεμήσης και μας
νικήσης, δεν είναι μεγάλο ν κακόν, διότι θα νικήσης παπάδες, αν όμως νικηθής, το
οποίον ελπίζομεν άφευκτα, με την δύναμιν του Θεού, διότι έχομεν και θέσιν δυνατήν
και θα είναι εντροπή σας και τότε οι Έλληνες θα εγκαρδιωθούν και θα σε κυνηγούν
πανταχού. Ταύτα σε συμβουλεύομεν και ημείς, κάμε ως γνωστικός το συμφέρον σου,
έχομεν και γράμματα από την βουλήν και από τον αρχιστράτηγον Θεόδωρον
Κολοκοτρώνην, ότι εις πάσαν περίπτωσιν πολλήν βοήθειαν θα μας στείλη,
παλληκάρια και τροφάς και ότι η θα ελευθερωθώμεν τάχιστα η θα αποθάνωμεν κατά
τον ιερόν όρκον της Πατρίδος μας.
ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ
Ο Ηγούμενος και συν εμοί παπάδες και καλόγεροι τη 22α Ιουνίου 1827, Μέγα
Σπήλαιον

Αναπόφευκτα, το πρωί της 2 4 ης Ιουνίου 1 8 2 ,7 άρχισε η μάχη στον ψηλό Σταυρό

ανατολικά της μονής, ενώ λόγω της σθεναρής αντίστασης και των απωλειών, ο
Ιμπραήμ διέταξε να μπει στη μάχη και το ιππικό μέσω Βουραϊκού ποταμού. Με την
βοήθεια της Παναγίας, όπως ανέφεραν οι μοναχοί, και αρχηγό τους τον μοναχό
Γεράσιμο Τυρολό, ο ηγέτης των Ελλήνων στη μάχη αυτή Νικ. Πετμεζάς,
συνεπικουρούμενος από τους Φωτάκο, Μέλλιο και Σαρδελιάνο με τα στρατεύματά
τους, απωθούσαν τους εχθρούς επί 13 ώρες ανηλεούς μάχης κατά την οποία
σκοτώθηκαν 650 αντίπαλοι και 3 αγωνιστές μεταξύ των οποίων ο εκ Κερπινής
προαναφερόμενος Ανδρέας Σαρδελιάνος. Μετά από αυτά ο Ιμπραήμ αποτραβήχτηκε
ηττημένος και άπραγος προς τη νότια Πελοπόννησο.

Με τα Καλαβρυτοχώρια, την αγ. Λαύρα και τα Καλάβρυτα άνοιξε ο επικός αγώνας

της ανεξαρτησίας του ’21 και στην ίδια μαρτυρική γη έκλεισαν οι χερσαίες μάχες του
Ιμπραήμ στο Μοριά, με «καλογερικό ντουφέκι» στο Μ. Σπήλαιο έως που ήρθε η ώρα
της κατατροπώσεώς του στο Ναβαρίνο και την οριστική αποχώρησή του.

Όμως σήμερα, ο ρόλος και ο αγώνας του κλήρου λοιδορείται και απαξιώνεται από
όψιμους «αντικληρικούς» ερευνητές, μη συνειδητοποιώντας πως στον Ελλαδικό
χώρο και σε αντίθεση με τη Δύση, ο κλήρος στάθηκε διαχρονικά στο πλευρό του
λαϊκού ανθρώπου και ουδέποτε ενάντιός του.

Ας δούμε μερικά ιστορικά στατιστικά στοιχεία που ανατρέπουν τις απόψεις των
αρνητών:

Ο Charles Frazee στο βιβλίο του «Ορθόδοξος Εκκλησία και ελληνική ανεξαρτησία
1821-1852», διασώζει το υπόμνημα του Βρετανού δραγουμάνου Pisani, όπου μεταξύ
άλλων αναφέρει : «Πρέπει να μην ξεχνάμε ότι η τουρκική κυβέρνηση θεωρεί πως ο
ελληνικός Κλήρος είναι η πραγματική αιτία της εξεγέρσεως των Ελλήνων υπηκόων
της Τουρκίας» !!

Επίσης ο Ch.Frazee αποδεικνύει, με βάση τις πηγές και άλλες μαρτυρίες, ότι κατά τον
καιρό της Επαναστάσεως σε ολόκληρο το Οθωμανικό κράτος υπήρχαν 195-200
Αρχιερείς. Απ’ αυτούς αποδεδειγμένα οι 81 είχαν μυηθεί στην Φιλική Εταιρεία, χωρίς
να υπολογισθούν και οι άλλοι που τυχόν ήταν Φιλικοί, αλλά δεν έχουμε επίσημες
μαρτυρίες. Επίσης, αποδεικνύει ότι από τους 200 Αρχιερείς οι 73, ποσοστό 36,5%,
έλαβαν ενεργό μέρος στον αγώνα «επώνυμα και αδιαμφισβήτητα», οι 42 Αρχιερείς,
ποσοστό 21,0%, ταλαιπωρήθηκαν, φυλακίσθηκαν και βασανίσθηκαν, 45 Αρχιερείς,
ποσοστό 22,5%, «θυσιάσθηκαν για την ελευθερία, είτε από βασανιστήρια και
θανατώσεις των Τούρκων, είτε σε πολεμικές συρράξεις», το δε συνολικό ποσοστό
αυτών που συμμετείχαν ενεργώς στον αγώνα ανέρχεται στο 80%.

Επιπλέον, αντικρούοντας , τα όσα αναφέρονται περί προδοσίας και αφορισμού της

επαναστάσεως, επαναλαμβάνω ότι, ο «αφορισμός» δεν ήταν αποτέλεσμα της
βουλήσεως του « ελεύθερου πολιορκημένου » Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου
του Ε’ , ο ύτε καν των Συνο δικών Αρχιερέων, αλλά ήταν απόφαση μιας μεγάλης
Κληρικολαϊκής Συνελεύσεως, που αποτελείτο από 72 εγκρίτους Ρωμηούς της Πόλης,
εκ των οποίων οι 49 ήταν λαϊκοί και οι 23 Κληρικοί - Αρχιερείς. Στην Κληρικολαϊκή
λοιπόν αυτή σύναξη αποφασίστηκε, οι μεν λαϊκοί να υποβάλλουν αναφορά
αποκηρύξεως της επαναστάσεως και δήλωση υποταγής, οι δε Κληρικοί να συνθέσουν
την πράξη του αφορισμού πο υ το υς ζητήθηκε από την Υψηλή Πύλη ( Bab-i
Humayun) και αυτό, βέβαια, για να καθησυχάσουν τους Τούρκους, επειδή οι
συνθήκες ήταν τραγικές για τους κατοίκους της Κωνσταντινουπόλεως, που
απειλούντο με σφαγή. Ο αφορισμός αυτός, εκτός του ότι δεν εξεδόθη με τις
απαραίτητες προϋποθέσεις του Κανονικού δικαίου , συγχρόνως το πρώτο κείμενό του
είναι διατυπωμένο σε έγκλιση ευχετική ευκτική («αφωρισμένοι υπάρχειεν»), στο δε
δεύτερο «αφοριστικό» κείμενο από τους 12 ρηματικούς τύπους, οι 8 είναι σε έγκλιση
ευχετική ευκτική, οι 3 σε έγκλιση προστακτική και μόνο 1 σε έγκλιση οριστική, αλλά
και σε αυτήν την περίπτωση δεν είναι διατυπωμένο σε δεύτερο πρόσωπο ενικού η
πληθυντικού αριθμού. Δηλ. για όσους ξέρουν ακόμα ελληνικά « ήξεις αφήξεις» και
αοριστολογίες για να ρίξουν «στάχτη στα μάτια», να γλυτώσουν τις σφαγές, αλλά και
οι απομακρυσμένοι από την Πόλη επαναστάτες ( Μολδοβλαχία και Μοριά ) να
λάβουν το μήνυμα πως ο αφορισμός είναι « ψεύτικος» και να ξεκινήσουν την
επανάσταση χωρίς ηθικές/ θεολογικές αναστολές, γεγονός που διευκρίνισε ο
εθνομάρτυρας Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ σε επιστολές που έστειλε στους
επαναστάτες, αλλά πιάστηκαν από τους Τούρκους και αποτέλεσαν μεταξύ άλλων και
την αιτία απαγχονισμού του όπως αναφέρει και ο τούρκος ιστοριογράφος Αχμέτ
Δζεβδέτ Πασά, μία όμως εξ αυτών των επιστολών έφτασε στο ν Αλεξ. Υψηλάντη
όπως επιβεβαίωσε ο ίδιος στα απομνημονεύματά του.

Ηθελημένη σύγχυση λοιπόν, απαξίωση και αποδόμηση της ιστορικής αλήθειας και
των διαχρονικών παραδοσιακών αξιών που λειτούργησαν ως συνεκτικός κρίκος της
κοινωνίας, οικονομικοί δείκτες που θέλουν τον άνθρωπο ως απλή οικονομική
φορολογική μονάδα , υπήκο ο ( υπό + ακούω ) και όχι ενεργό Πολίτη είναι τα
σημερινά σύγχρονα όπλα καταλύσεως της πατρίδας. Ο εχθρός είναι εντός των πυλών.
Η Πόλις εάλω. Τότε μείναμε 400 χρόνια υπόδουλοι, χωρίς κράτος, αλλά με πατρίδα
( δηλ. παράδοση όπως λέει ο Σεφέρης ) και γι’ αυτό επιζήσαμε. Σήμερα έχουμε ( ; )
Κράτος, αλλά χάνουμε την κοινωνική μας συνοχή, δηλ. την έννοια πατρίδα και γι’
αυτό πρώτη φορά στην ιστορία κινδυνεύουμε πραγματικά. Πέραν από ατομικά
συμφέροντα και κόμματα ( δηλ. κομμάτια ), πρέπει να λειτουργήσουμε συλλογικά,
συναινετικά και με όραμα προοπτικής και αξιοπρέπειας. Η σημερινή εκδήλωση είναι
ένα παράδειγμα τέτοιας ομοψυχίας και γι’ αυτό πάντα επίκαιρη η μάχη του Μ.
Σπηλαίου.

*ομιλία στο Μέγα Σπήλαιο (Κυριακή 26/6/2011) εκδήλωση Τιμής και Μνήμης στην
επέτειο της νικηφόρου μάχης των Μοναχών και άλλων Καλαβρυτινών Αγωνιστών κατά
των ορδών του Ιμπραήμ Πασά, που έλαβε χώρα στις 24 Ιουνίου 1827.Την εκδήλωση
διοργάνωσε η «ΠΑΓΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΗ ΕΝΩΣΗ»
 ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΘΕΜΑΤΙΚΟΥ
ΧΩΡΙΟΥ 1821

Στα πλαίσια της προβολής και της αναθέρμανσης της ιστορικής μνήμης - ρόλου
της επαρχίας Καλαβρύτων στην επανάσταση του 1821, καθώς και στα πλαίσια της
αέναης διαπαιδαγώγησης των νέων και όχι μόνον, σε αξίες όπως ο αγώνας, η
ελευθερία, η ιστορία, η παράδοση, προτείνονται τα εξής:
1 ) Σε δημοτικό χώρο, επιλογής του Δήμου Καλαβρύτων, με αυτοχρηματο δότηση,
κονδύλια της Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος, ή εν γένει κρατικά, καθώς και δωρεές, θα
οικοδομηθεί μια «κατασκήνωση», της οποίας ο ευρύτερος χώρος και τα κτίσματα, θα
αναπαριστούν ένα πρότυπο – τυπικό Καλαβρυτινό χωριό της περιό δου των αρχών
του 19ου αιώνα (1800 – 1830), ενώ διάσπαρτα στο χώρο θα υπάρχουν και άλλα
καταλύματα , όπως κονάκια και λημέρια αγωνιστών, καθώς και μεϊντάνια (πλατείες,
αλάνες, ανοιχτοί χώροι).
2) Στο χώρο αυτό, όπως προαναφέρθηκε, θα δημιουργηθούν καταλύματα για την
διαμονή επισκεπτών (αλλά και του προσωπικού συντήρησης και οργάνωσης του
χωριού), στα οποία θα ενδιαιτούνται είτε δωρεάν, είτε έναντι χαμηλού τιμήματος, -
για λίγες ώρες, ή και ημέρες -, θα υπάρχει μόνιμος μουσειακός χώρος αντικειμένων
( πρωτοτύπων , ή απομιμήσεων/ replica ) του αγώνα, ειδών λαϊκής τέχνης, παλαιών
φωτογραφιών κ.λ.π. Επίσης μόνιμη αίθουσα σεμιναρίων – διδασκαλίας, όπου ειδικοί
« δάσκαλοι » θα διδάσκουν τους επισκέπτες, με σύγχρονα τεχνολογικά
οπτικοακουστικά μέσα ( κομπιούτερ, προτζέκτορες, τρισδιάστατες εικονικές
πραγματικότητες κ.λ.π ), τα γεγονότα της επανάστασης στην επαρχία Καλαβρύτων,
ακόμα και λαογραφικά στοιχεία όπως η Στύγα ή ο Τάσος και η Γκόλφω, ή θέματα
περιβάλλοντος κ.λ.π.
3) Πλέον των παραπάνω, οι επισκέπτες ( σχολεία, φοιτητές, ομάδες, παιδιά, νέοι,
μεγάλοι κ.λ.π ) θα μπορούν να διασκεδάσουν μαθαίνοντας και με τις εξής
δραστηριότητες, οι οποίες αναφέρονται ενδεικτικά και όχι περιοριστικά :
α) Αναπαραστάσεις, τοπικών μαχών ( Χελωνοσπηλιά, Φροξυλιά, ύψωση του
λαβάρου στην Αγία Λαύρα, μάχη Καλαβρύτων, μάχη Μ. Σπηλαίου κ.λ.π ), είτε με
την μορφή παιχνιδιού, ακόμα και με το σύστημα paint ball, είτε με την μορφή απλού
κυνηγητού για τα παιδάκια, είτε μέσω ηλεκτρονικών παιχνιδιών σε τρισδιάστατες
οθόνες κ.ο.κ
β) Διαβίωση σε κονάκια, ή λημέρια, οπλογνωσία (καριοφιλιού και ξιφών),
ενδυματολογία εποχής ( φουστανέλες, τσαρούχια κ.λ.π ) καθώς και μαγειρική και
διατροφή εποχής.
γ) Περιβάλλον, ζωοτεχνολογία, γεωπονική κ.λ.π, δηλαδή επαφή με την φύση,
διαβίωση εντός της, σεβασμός στα είδη της, εξοικείωση με ζώα όπως το πρόβατο, η
κατσίκα, το άλογο, το γαϊδούρι, τα φυτά και τα βότανα. Πορείες στο Χελμό, Στύγα,
επίσκεψη και γνώση για το τηλεσκόπιο, χιονοδρομίες τον χειμώνα και πέρασμα του
Βουραϊκού.
δ) Επισκέψεις και ενημερώσεις αναφορικά με τις ιερές μονές Αγ. Λαύρας και Μ.
Σπηλαίου , του πύργου του Τρεμουλά, της Παλαιολογίνας και φυσικά του λόφου
εκτέλεσης Καπή.
ε) Σεμινάρια παραδοσιακής και βυζαντινής μουσικής, παραδοσιακών μουσικών
οργάνων που χάνονται ( π.χ ταμπουράς, ζουρνάς, νταούλι, λαούτο, σαντούρι, βιολί
κ.λ.π ) , καθώς και χορών σε συνδυασμό με συχνές συναυλίες και διαγωνισμούς
παραδοσιακής μουσικής – χορού.
4) Η κατασκευή του έργου (θεματικό χωριό και περιβάλλον χώρος), θ’ ανατεθεί μέσω
διαγωνισμού, σε κατασκευαστική εταιρεία με μηχανικούς και αρχιτέκτονες που θα
έχουν αισθητική και συνείδηση της ιστορικότητας το υ τόπου και θα είναι
«ειδικευμένοι» σε κτίσματα εποχής.
5) Η διαχείριση της «κατασκήνωσης» (θεματικού Καλαβρυτινού χωριού του 1821)
θα πρέπει να παραμείνει ΕΣΑΕΙ στο ν ΔΗΜΟ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ και να μην
μετακυλήσει σε ιδιώτες, ο οποίος Δήμος θα ασκεί τις διαχειριστικές πράξεις είτε
μέσω της Δ.ΕΠ.ΚΑ, είτε μέσω μιάς Μ.Κ.Ο, με συμβούλιο στο οποίο πάντοτε θα είναι
ο εκάστοτε Δήμαρχος Καλαβρύτων , καθώς και ο εκάστοτε Πρόεδρος της ΠΓΚ
Ένωσης, μαζί με άλλα τρία ( 3 ) μέλη της επιλογής τους, ήτοι 5μελές Δ.Σ. Το Δ.Σ θ’
ασκεί τα καθήκοντά του με την αρωγή λογιστού εγνωσμένου και κοινώς αποδεκτού
κύρους, Δ/ ντή διοίκησης και προσωπικού ( manag er ), υπεύθυνο διαφήμισης και
δημοσίων σχέσεων, καθώς και ειδικών επιστημόνων συμβούλων για κάθε θεματική
(π.χ: ιστορικούς, λαογράφους, μουσικούς, κ.λ.π ), ενώ τα έσοδα από την διαμονή των
επισκεπτών, τις χορηγίες, τις επιδοτήσεις, τις δωρεές κ.λ.π, θα χρησιμοποιούνται για
συντήρηση του « Καλαβρυτινού χωριού 1 8 2 (διακριτικός
1 » τίτλος της
κατασκήνωσης, που θα πρέπει να αναρτηθεί εμφανώς στην είσοδο του χώρου) ,
μισθοδοσίες του προσωπικού και την αέναη ανάπτυξή του.
6 ) Όλα τα παραπάνω θα πρέπει να τύχουν της μέγιστης προβολής, τόσο από το ν
τοπικό τύπο και φορείς, όσο και σε πανελλήνιο επίπεδο ΜΜΕ, αφ’ ενός λόγω της
πρωτοτυπίας (δεν υπάρχει άλλο θεματικό ιστορικό χωριό πανελληνίως) , αλλά κυρίως
για να καταδειχτεί η πρωτιά των Καλαβρυτινών (μεταξύ ίσων - primus ante pares) ,
στην ιστορία, στους αγώνες, στις ιδέες, στη συλλογικότητα, στο μέλλον και στην
προοπτική. Αν επιτύχει η ιδέα, θα βρεθούν πάμπολλοι χορηγοί και αρωγοί του έργου,
που θ’ αναβαθμίσει και θα φέρει ξανά στο προσκήνιο την επαρχία Καλαβρύτων.
Να συμπεριληφθώ ως μόνιμος άμισθος επιστημονικός ιστορικός σύμβουλος στην
ομάδα διοίκησης - διδασκαλίας και να μπορώ να κάνω σεμινάρια ιστορίας,
λαογραφίας, μουσικής και οργανογνωσίας – οργανοχρησίας.

( Ιδέα πνευματικά κατοχυρωμένη δυνάμει της υπ’ αριθμ. 21995/ 29.07.2009

πράξης της συμβολ. Πειραιά Αννας Παναγοπούλου-Καλλίτση )