Lënda përbëhet nga elementë kimikë dhe në

Leksion 2 kombinime të quajtura përbërje, komponime

• Organizmat përbëhen nga lënda

Komponimet Kimike: Pjesa I • Lënda është gjithçka që zë hapësirë ​dhe ka masë
• Lënda përbëhet nga elemente
• Një element është një substancë që nuk mund të
ndahet në substanca të tjera nga reaksionet kimike
PowerPoint® Lecture Presentations for
• Një përbërje është një substancë e përbërë nga dy
Biology
LEKSIONE BIOLOGJIE ose më shumë elementë në një raport fiks
PROGRAMI I STUDIMIT FARMACI
Eighth Edition • Një përbërës ka karakteristika të ndryshme nga ato
DEP I BIOLOGJISE,
Neil Campbell and Jane ReeceFSHN, UT të elementeve të tij
Lectures by Chris Romero, updated by Erin Barley with contributions from Joan Sharp
PREGATITI PROF.DR.MYNYR KONI
Copyright © 2008 Pearson Education, Inc., publishing as Pearson Benjamin Cummings

1 2

Elementet kimike thelbesor te jetes

Fig. 2-3 Veçoriye e nje perberje

• Rreth 25 nga 92 elementet janë thelbësore për

jetën
• Karboni, hidrogjeni, oksigjeni dhe azoti përbëjnë
96% të lëndës së gjallë
• Pjesa më e madhe tek 4% i mbetur përbëhet nga
kalcium, fosfor, kalium dhe squfur
Sodium Chlorine Sodium
chloride • Elementët gjurmë janë ato të kërkuara nga një
organizëm në sasi shume te vogla

3 4

1
 Table 2-1

Fig. 2-4 Efektet e mungeses se elementeve kimike

(a) Mungesa e azotit (b) Mungesa e jodit

5 6

Karakteristikat e një elementi varen nga struktura Fig. 2-5 Modeli i thjeshte i atomit te He
e atomeve të tij
Mbeshtjellja elekronike
• Secili element përbëhet nga atome unike (2 electrone) Electrone
t
• Një atom është njësia më e vogël e materies që ruan Berthama
akoma vetitë e një elementi
• Atomet janë të përbërë nga pjeseza nënatomike
• Pjesezat përkatëse subatomike përfshijnë:
− Neutronet (pa ngarkesë elektrike)
− Protonet (ngarkesa pozitive)
− Elektronet (ngarkesa negative)
• Neutronet dhe protonet formojnë bërthamën e atomit (a) (b)
• Elektronet formojnë një re perreth bërthamës

7 8

2
 Fig. 2-8
Nivelet energjitike te elektroneve (a) Një top që kërcej gjatë një
fluturimi e shkallëve ofron një
analogji për nivelet e energjisë
së elektroneve
• Energjia është aftësia për të shkaktuar
ndryshime, levizje
Shtresa e trete(niveli me i
• Energjia potenciale e nje elektroni varet nga larte energjitik)

largesia qe ka nga berthama

Shtresa e dyte(niveli i Thithje
• Elektronet ne një nivel energjitik formojne larte energjitik) energy
orbita elektronike, te cilat ndryshojnë në sasitë
e tyre të energjisë potenciale Shtresa e pare(niveli me i
ulet energjitik)
Humbje
• Gjendja e energjisë elektronike të një potenciali energjie
quhet niveli i tij i energjisë ose shtrese Berthama
atomike
elekronike (b)

9 10

Formimi dhe funksioni i molekulave varet nga lidhja Hydrogen

atoms (2 H)
kimike midis atomeve

• Atomet me mbeshtjellje elektronike jo te plote mund t’I

transferojne ose ndajne ato me atome te tjera
• Këto ndërveprime zakonisht rezultojnë në atomet që
qëndrojnë afër njëri-tjetrit, të cilet ruhen nga
bashkeveprimet qe quhen lidhje kimike
• Me lidhje kimike kovalente kuptohet ndarja e një Fig. 2-11 Formimi I lidhjes kovalente
çifti elektronesh valente nga dy atome
• Në një lidhje kovalente, elektronet e ndarë llogariten si
pjesë e mbeshtjelljes së valencës të atomit Hydrogen
molecule (H2)

11 12

3
 • Një molekulë përbëhet nga dy ose më shumë
atome që qendrojne së bashku nga lidhje
kovalente
• Një lidhje kovalente, është ndarja e
mbeshtjelljes se nje cifti të elektroneve
• Një lidhje kovalente e dyfishtë, ose lidhje e
dyfishtë, është e mbeshtjelljes se dy çifteve të
elektroneve
13
• Lidhjet kovalente mund të formohen midis
atomeve të të njëjtit element ose atomeve të
elementeve të ndryshëm
• Një përbërje është një kombinim i dy ose më
shumë elementeve të ndryshëm
• Aftesia e lidhjes quhet valencë e atomit
• Elektronegativiteti është tërheqja e një atomi
për elektronet në një lidhje kovalente
• Sa më shumë elektronegativ një atom, aq më
fort tërheq elektronet e përbashkëta drejt vetes
15
• Shënimi i përdorur për të përfaqësuar
atomet dhe lidhjen quhet formulë
strukturore
− Për shembull, H – H
• Kjo mund të shkurtohet më tej me një
formulë molekulare
− Për shembull H2
14
• Në një lidhje kovalente jopolare, reja
elektonike ndahet në mënyrë të barabartë
midis atomeve
• Në një lidhje kovalente polare, një atom
është më elektronegativ, dhe reja
elektronike nuk ndahet ne menyre te
barabarte midis atomeve
• Ndarja e pabarabartë e rese se
elektroneve shkakton një ngarkesë të
pjesshme pozitive ose negative për secilin
atom ose molekulëI
16
4
 Lidhjet Jonike
Fig. 2-13 Lidhja kovalente polare tek molekula e ujit

• Shpeshhere elektronet largohen nga

atomet duke shkuar tek atomet partnere
–
ne lidhje
• Një shembull është transferimi i një
O
elektroni nga natriumi tek klori
H H
+
H2O
+ • Pas transferimit të një elektroni, atomet
kanë ngarkesa te ndryshme, positive apo
negative
• Keto atome te ngarkuara (ose molekulë)
quhet jone

17 18

Fig. 2-14-2

• Kationi është një jon i ngarkuar pozitivisht

• Anioni është një jon i ngarkuar negativisht
Na Cl Na Cl
• Lidhja jonike është një bashkeveprimi midis
një anioni dhe një kationi
Na Cl Na+ Cl–
Sodium atom Chlorine atom Sodium ion
(a cation)
Chloride ion
(an anion)
• Përbërjet e formuara nga lidhjet jonike quhen
përbërje jonike, ose kripëra
Sodium chloride (NaCl)

• Kripërat, të tilla si klorur natriumi (kripa),

shpesh gjenden në natyrë si kristale

19 20

5
 Lidhje të dobëta kimike
Fig. 2-15 Kristal NACL

• Shumica e lidhjeve më të forta në

organizma janë lidhje kovalente që
formojnë molekulat e një qelize
Na+
• Lidhjet e dobëta kimike, të tilla si lidhjet
Cl–
jonike dhe lidhjet e hidrogjenit, janë
gjithashtu të rëndësishme
• Lidhjet e dobëta kimike përforcojnë format
e molekulave të mëdha dhe ndihmojnë
molekulat të ngjiten njëra me tjetrën

21 22

Lidhjet Hydrogjenore − +

Water (H2O)
• Lidhje hidrogjenore formohen midis
bashkeveprimit te molekulave polare
• Pjesa e molekules e ngarkuar negatisht Fig. 2-16 Lidhja hidrogjenore +
zakonisht ndodhet ne atomin e Hydrogen bond
−
oksigjenit dhe azotit
• Pjesa e molekules ku ndodhet hidrogjeni Ammonia (NH3)
eshte e ngarkuar pozitivisht.
+ +

+

23 24

6
 Fig. 2-UN1
Forcat e Van der Waalsit

• Levizjet e elektroneve shkaktojne shperndarje

te pabarabarte te rese elektronike rreth
molekules, duke krijuar ngarkesa positive ose
negative
• Forcat e Van der Waalsit janë tërheqje midis
molekulave që janë afër njëra-tjetrës si rezultat
i këtyre ngarkesave, te krijuar nga levizjet e
elktroneve Hardhuca tropikale Gekko gecko.
Forcat lindin mes molekulkave te
qimeve dhe te substratit

25 26

Fig. 2-17
Forma dhe funksioni molekular s orbital
z
Three p
Four hybrid orbitals

orbitals
x

• Forma e një molekule është zakonisht shumë e y

Tetrahedron
rëndësishme për funksionin e saj (a) Hybridization of orbitals

Space-filling Ball-and-stick Hybrid-orbital Model

• Forma e një molekule përcaktohet nga Model Model (with ball-and-stick
model superimposed)

pozicionet e orbitaleve valente të atomeve të Unbonded

electron
pair
saj
104.5º

• Në një lidhje kovalente, orbitalet s dhe p mund Water (H2O)

të hibridizohen, duke krijuar forma specifike

molekulare
Methane (CH4)

(b) Molecular-shape models

27 28

7
 Fig. 2-18
Key
Carbon Nitrogen
Hydrogen Sulfur
Natural endorphin Oxygen
• Molekulat biologjike njohin dhe bashkëveprojnë Morphine
me njëra-tjetrën në menyre specifikë, bazuar
në formën molekulare
• Molekulat me forma të ngjashme mund të kenë
efekte të ngjashme biologjike (a) Structures of endorphin and morphine

• Molekulat biologjike shpesh lidhen Natural

endorphin Morphine
perkohesisht me ane te lidhjeve te dobeta. Kjo
ndodh kur forma e tyre eshte komplementare
Endorphin
Brain cell receptors
(b) Binding to endorphin receptors

29 30

Fig. 2-UN2
Reaksionet kimike krijojnë dhe zberthejne lidhje
kimike
• Reaksionet kimike janë krijimi dhe
zberthimi i lidhjeve kimike
• Molekulat fillestare të një reaksioni kimik
quhen subsatanca bashkevepruese
• Molekulat e fundit të një reaksioni kimik
2 H2 O2 2 H2 O
quhen produkte
Reactants Reaction Products

31 32

8
 • Fotosinteza është një reaksion i rëndësishëm
kimik
• Rrezet e diellit fuqizojnë shndërrimin e dioksidit
të karbonit dhe ujit në glukozë dhe oksigjen
• 6 CO2 + 6 H20 → C6H12O6 + 6 O2
33
Molekula e Ujit
• Uji është mjedisi biologjik në Tokë
• Të gjithë organizmat e gjallë kërkojnë ujë më
shumë se çdo substancë tjetër
• Shumica e qelizave janë të rrethuara nga uji,
dhe vetë qelizat janë rreth 70-95% ujë
• Bollëku i ujit është arsyeja kryesore që Toka
është e banueshme
35
• Disa reaksione kimike shkojnë deri në
përfundim: të gjithë reaktantët shndërrohen
në produkte
• Të gjitha reaksionet kimike janë të
kthyeshme: ne kete rast dhe produktet e
reaksionit luajne rolin e substancave
bashkevepruese. Ky eshte reaksion i kundert
• Ekuilibri kimik arrihet kur shpejtësia e
reagimit përpara dhe të kundërt janë eq
34
Polariteti i molekulave të ujit formon lidhjet
hidrogjenore
• Molekula e ujit është një molekulë polare:
Skajet e kundërta kanë ngarkesa të kundërta
• Pjesa ku ndodhet hidrogjeni ngarkohet
pozitivisht, ndersa pjesa e oksigjenit mgarkohet
negativisht
• Polarizmi lejon që molekulat e ujit të formojnë
lidhje hidrogjeni me njëra-tjetrën
36
9
 Fig. 3-2
Vetite e ujit

–
• Katër nga vetitë e ujit që lehtësojnë një mjedis
Hydrogen për jetën janë:
+ bond
− Kohezioni dhe adezioni
H
− Kapaciteti i larte termik
O
–
+ H
+
− Zgjerimi pas ngrirjes
–
–
+ − Uji si tretës, tretes “universal”
− Treten komponimet jonike dhe polare

37 38

Fig. 3-3
Kohezion
Adhesion

• Me kohezion kuptojme mbajtjen e molekulave

te ujit se bashku, me ane te lidhjeve Water-conducting
cells
hidrogjenore
• Kohezioni ndihmon transportin e ujit ne drejtim
te kundert te gravitetit në bimë
Direction
• Ngjitja është një tërheqje midis substancave të of water
Cohesion
150 µm
ndryshme, për shembull, midis ujit dhe mureve movement

të qelizave të bimëve

39 40

10
 Fig. 3-4
Nxehtësia specifike e lartë e ujit
• Nxehtësia specifike e një substance është
sasia e nxehtësisë që duhet të absorbohet ose
humbet për 1 g të asaj lënde për të ndryshuar
temperaturën e saj me 1ºC
• Uji i reziston ndryshimit të temperaturës së tij
për shkak të nxehtësisë së tij specifike të lartë
• Nxehtësia e lartë specifike e ujit I dedikohet
pranise se lidhjeve hidrogjenore
• Nxehtësia e lartë specifike e ujit minimizon
luhatjet e temperaturës brenda kufijve që
lejojnë jetën

41 42

Fig. 3-6a
Uji eziston ne tre gjendeje: te ngurte, te lengshme
dhe avull
• Gjendjet e ndyshme te ujit kane te bejne me
lidhjet hidrogjenore
• Tek akulli lidhjet hidrogjenore jane te
qendrueshme, ndersa tek uji keto lidhje
keputen dhe formohen
• Ne rast se shkeputen pothuajse lidhjet Hydrogen
bond
hidrogjenore atehere eshte gjendja avull, ne Ice Liquid water
Hydrogen bonds are stable Hydrogen bonds break and re-form
kete rast kemi humbje te energjise gjate
avullimit

43 44

11
 Tretshmeria e ujit

• Një tretësirë është një lëng që është një përzierje
homogjene e substancave
• Tretësi është agjenti tretës i një tretësire
• Substance e treturnështë substanca që tretet
• Një tretësirë ujore është ajo në të cilën uji është tretës
• Uji është një tretës i gjithanshëm për shkak të
polaritetit të tij
• Kur një përbërje jonike tretet në ujë, secili jon
rrethohet nga molekulat e ujit
• Uji është një tretës i gjithanshëm për shkak të
polaritetit të tij, i cili i lejon asaj të formojë
lehtësisht lidhje hidrogjeni
• Kur një përbërje jonike tretet në ujë, secili jon
rrethohet nga një shtresë e molekulave të ujit
• Uji gjithashtu mund të shpërbeje përbërjet e
bëra nga molekula polare jo jonike
• Edhe molekulat e mëdha polare siç janë
proteinat mund të treten në ujë nëse kanë
rajone jonike dhe polare

45 46

Fig. 3-7 Fig. 3-8bc

–
Na+ +
+ –
– +
– –
Na+ –
+ +

Cl– Cl– – +
– +
–
+
–
–

(b) Lysozyme molecule (purple) in an aqueous (c) Ionic and polar regions
environment on the protein’s surface
attract water molecules.

47 48

12
 Substancat hidrofile dhe hidrofobe Acidet dhe bazat

• Një substancë hidrofile është ajo që ka afinitet • Molekula e ujit shperbehet me nje jon hidrogjeni
te ngarkuar pozitivisht (H+)
për ujin
• Gjithashtu molekula e ujit mud te shperbehet duke
• Një substancë hidrofoe është ajo që nuk ka u ngarkuar negativisht, nga ku formohet joni
afinitet për ujin hydroksil (OH–)

• Molekulat e vajit janë hidrofobe, sepse kanë
lidhje relativisht jopolare
• Reaksioni i zberthimit te ujit ne jone eshte
reversible.
• Acidet jane ato substance qe kur treten ne uje
leshojne jone pozitive(H+)
• Bazat jane ato substance, qe kur treten ne uje
leshojne jone negative (OH–)

49 50

Fig. 3-UN2

• Acid është çdo substancë që rrit përqendrimin

H + të një tretësire
H H • Baza është çdo substancë që zvogëlon
O H O O H O
H
përqendrimin H + të një tretësire
H H H
2H2O Hydronium Hydroxide • Tretsirat acide kanë vlera pH më pak se 7
ion (H3O+) ion (OH–)
• Tretsirat bazike kanë vlera pH më të mëdha se
7
• Shumica e lëngjeve biologjike kanë vlera të pH
në intervalin prej 6 deri në 8

51 52

13
 Fig. 3-9
pH Scale
0 Tamponet
1
Battery acid
Gastric juice,
2 lemon juice
H+
H+ OH
H+
– H
+
3 Vinegar, beer,
• PH i brendshëm i shumicës së qelizave të
gjalla duhet të mbetet afër pH 7
OH– H+ H+ wine, cola
H+ H+

Acidic 4 Tomato juice

solution
Black coffee

• Buferat, tamponet janë substanca që

5
Rainwater
6 Urine

OH–
OH–
Neutral
Saliva minimizojnë ndryshimet në përqendrimet e H +
– 7 Pure water
dhe OH– në një tretësirë
H+ H+ OH [H+] = [OH–]
OH– OH– + Human blood, tears
H + H+ H
8 Seawater
Neutral
solution
9
• Shumica e tamponëve përbëhen nga një çift
OH–
10
Milk of magnesia acid-bazë që kombinohet në mënyrë të
OH–
OH– H+ OH–
OH– OH
–

H+ OH
–
11
Household ammonia kthyeshme me H +
12
Basic
solution Household
13 bleach
Oven cleaner
14

53 54

14