ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄß

ßÑßÐËßÐÈ
ÄÞÐÄ ÚÈËÄÄß

ÛV ÚÈËÄ

Ìåìóàðëàð, ìÿãàëÿëÿð, ìÿêòóáëàð

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ–2004
 Áó êèòàá “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè. 6 úèëääÿ” (Áàêû, Àçÿðíÿøð,
1982-1985) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà, ÿëàâÿëÿðëÿ òÿêìèëëÿøäèðèëÿðÿê
òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè âÿ
èçàùëàðûí ìöÿëëèôè: Èñà Ùÿáèááÿéëè
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí
ùÿãèãè öçâö

Ðåäàêòîðó: Âàãèô Ìÿììÿäîâ

894.3613 - dc 21
AZE
Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Úÿëèë. ßñÿðëÿðè. Äþðä úèëääÿ. ÛV úèëä. Áàêû, “Þíäÿð
íÿøðèééàò”, 2004, 472 ñÿù.

Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû âÿ áþéöê èúòèìàè õàäèì Úÿëèë Ìÿììÿä-

ãóëóçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíèí äþðäöíúö úèëäèíÿ ÿäèáèí ìåìóàðëàðû, ìÿãàëÿ âÿ
ìÿêòóáëàðû äàõèë åäèëìèøäèð. Úèëääÿ éàçû÷ûíûí 36 ìÿãàëÿñè âÿ 61 ìÿêòóáó èëê
äÿôÿ îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíóð.

ISBN 9952-416-20-1
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 ÌÅÌÓÀÐËÀÐ

ÕÀÒÈÐÀÒÛÌ
Ýþçöìö þìðöìäÿ áèðèíúè äÿôÿ à÷àí êèìè äöíéàíû ãàðàíëûã
ýþðìöøÿì. Áó ãàðàíëûãäà èëê äÿôÿ åøèòäèêëÿðèì áóíëàðäûð: “Àëëàùö
ÿêáÿð! Àëëàùö ÿêáÿð!”*. Ùÿìèí ñÿäà ãîíøóëóãäà ìöÿççèíèí**
àçàíûäûð. Âÿ ñîíðàëàð àäÿò åëÿìèøäèì êè, áó èêè êÿëìÿäÿí ñîíðà àçàí-
÷ûìûç Ìîëëà Êÿðèì áó ñþçëÿðè äÿ äåéèð: “ßøùÿäöÿí ëàèëàùÿ èëëÿëëàù”.
Âÿ áóíäàí ñîíðà äÿõè áþéöäöêúÿ ùÿð ýöí âÿ ùÿð ñààò ñàü âÿ ñîëäàí
åøèòäèêëÿðèì ñþçëÿðèí è÷èíäÿ ëàáöä ýÿðÿê “Àëëàùö ÿêáÿð” îëàéäû.
Ùÿð ñöáù âàõòû ìÿíè øèðèí éóõóäàí îéàäàí àòàìûí “Àëëàùö ÿêáÿð”
ñÿñè îëàðäû. Áóðàäà áàøà äöøÿðäèì êè, àòàì íàìàç ãûëûð. Ùàìàí ñþçëÿðè
àíàìäàí äà åøèäÿðäèì. Î äà ùàáåëÿ íàìàç ãûëàðäû. Âÿ áóíëàð ùÿð èêèñè
íàìàç âàõòû äà íàìàçûí ãåéðè èáàðÿëÿðèíèí è÷èíäÿ íàìàçû ãûëûá
ãóðòàðûíúà, áèð íå÷ÿ äÿôÿ óúàäàí âÿ íàãàôèë “Àëëàùö ÿêáÿð” ÷àüûðàð-
äûëàð. Áó äà ùÿìèí âàõò èòòèôàã äöøÿðäè êè, åâäÿ áèð êÿñ îëìàéà âÿ ïèøèê
ýÿëèá áàøëàéà ñöäö éàëàìàüà, éà ÿìúÿê óøàüû èìÿêëÿéÿ-èìÿêëÿéÿ îäà
éàâûã ýåäÿ. Äåìÿê, ÷öíêè íàìàç öñòÿ äàíûøìàã íàìàçû áàòèë åëÿéÿí-
ëÿðäÿíäèð, îíóí÷öí Àëëàùû ÷àüûðìàãäàí áàøãà íÿ ïèøèéÿ íÿ äÿ óøàüà áèð
ñþç äåìÿê îëàðäû.
Àòàìûí àíàìà àúûüû òóòàíäà “Àëëàùö ÿêáÿð” äåéÿðäè. Àíàìûí äà
áèçÿ àúûüû òóòàíäà ùÿì÷èíèí “Àëëàùö ÿêáÿð” ÷àüûðàðäû.
Åëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, î çàìàí àüûçëàðäà äàíûøûëàí êÿëìÿëÿðèí ö÷ö
àäè äàíûøûã îëñàéäû, áèð êÿëìÿ “Àëëàù” ëÿôçè èäè.
– Ñÿí àëëàù àòà, ìÿíÿ áó ýöí öçöì àë ýÿòèð.
– Îüëóì, âàëëàù, áàçàðà äÿõè öçöì ýÿëìèð.
– Ñÿí àëëàù àë.
– Ìÿí àëëàù ýÿëìèð.
– Àé áàúû, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, î óøàüû êö÷ÿäÿí ÷àüûð ýÿëñèí.
Áóíäàí àíëàøûëàí áóäóð êè, õàù ìÿíèì âàëèäåéíèì, õàù ãåéðè
âÿòÿíäàøëàðûì ùÿð áèð ñààò, ùÿð äÿãèãÿ âÿ ùÿð ñàíèéÿ Àëëàùûí àäûíû çèêð
__________
* Àëëàùö-ÿêáÿð – Àëëàù áþéöêäöð
** Ìöÿççèí – àçàí âåðÿí
4
åëÿìÿêäÿ èäè. Àëëàùû ùÿð äÿãèãÿ ÷àüûðìàãäà èäèëÿð, îíà éàâûã îëìàãäà
èäèëÿð. Âÿ áó Àëëàù ìÿùÿááÿòè, éàõóä àëëàù ãîðõóñó îíäàí þòðö èäè êè,
õàù ìÿíèì âàëèäåéíèì, õàù ñàèð âÿòÿíäàøëàðûì î çàìàí áó ÿãèäÿäÿ
èäèëÿð êè, Àëëàùûí áèð úÿííÿòè âàð, áèð úÿùÿííÿìè âÿ ùÿð áÿíäÿñèíè
àëëàù-òààëà èñòÿñÿ úÿùÿííÿìÿ äÿ âàñèë åëÿð, èñòÿñÿ áåùèøòÿ äÿ äàõèë åëÿð.
Î áàõûð ñÿíèí ÿìÿëèíÿ. ßìÿëè-ñàëåùëÿð úÿííÿòÿ âÿ áÿäÿìÿëëÿð
úÿùÿííÿìÿ äàõèë îëàúàãäûð. Âÿ ñîíðà éàõøû éàäûìäàäûð êè, ãîíøó
ìîëëàìûç ìîëëà ßëè êè, ìÿíÿ âÿ ãàðäàøëàðûìà ñîíðàëàð äÿðñ äÿ äåéÿðäè,
ùÿð ýöí áó áàðÿäÿ ÿðÿá èáàðÿñèëÿ áåëÿ çèêð åëÿðäè. “Ôÿìÿí éÿìÿëÿ
ìèñãàëÿ çÿððÿòöí”. Óøàãëûãäà áó èáàðÿ ìîëëà ýåäÿíäÿí ñîíðà î ñààò
éàäûìäàí ÷ûõàðäû. Àíúàã áþéöéöá ñàâàäûìû àðòûðàíäàí ñîíðà áèëäèì êè,
ùÿìèí èáàðÿ ãóðàí àéÿñèäèð. “Ôÿìÿí éÿìÿëÿ ìèñãàëÿ çÿððÿòöí õåéðÿí
éÿðÿùó âÿìèí éÿìÿë...” âÿ èëàõûð. Âÿ ìÿëóì øåéäèð êè, î âàõò Ìîëëà
ÿëèëÿð àòàìû âÿ àíàìû þç ìîèçÿñèíäÿ èíàíäûðìûøäû êè, ÿìÿëè-õåéèð
èáàðÿòäèð ñþâìö ñÿëàòäàí* âÿ ÿìÿëè-øÿð èáàðÿòäèð îðóúó éåìÿêäÿí âÿ
áûüëàðûíûí óúóíó óçàòìàãäàí âÿ ìöñÿëìàí îëìàéàí èíñàíûí éàüûíû
éåìÿêäÿí âÿ èëàõûð. ßëáÿòòÿ, îüóðëóã âÿ àäàì þëäöðìÿéè äÿ Ìîëëà
ÿëèëÿð ãÿáèù ÿìÿë ãÿáèëÿñèíÿ éàçûðäûëàð. Àíúàã äöíéà ìÿèøÿòèíÿ äàèð
îëàí îüóðëóã âÿ àäàì þëäöðìÿê ñþùáÿòëÿðè ìîëëà ìîèçÿñèíäÿ éà ùå÷
çèêð îëóíìàçäû, éà äà ìöõòÿñÿð êå÷ÿðäè.
Ïÿñ ùÿð êÿñ êè, áó äöíéàäà õåéèð ÿìÿë ñàùèáè îëäó, àõèðÿòäÿ äÿ
îíóí ÿâÿçèíè ýþðÿúÿê, ùÿìèí õåéèð ÿìÿëèí ìöêàôàòûíû þëÿíäÿí ñîíðà
àëàúàãäûð. Íÿäèð î ìöêàôàò? Íÿäÿí èáàðÿò îëàúàãäûð? Âÿ Ìîëëà ÿëèëÿð
àòàìû, àíàìû âÿ ãîíøóëàðûìûçû èíàíäûðìûøäûëàð êè, õåéèð ÿìÿë ñàùèáëÿðè
þëÿíäÿí ñîíðà ïóëè-ñèðàòäàí êå÷èá äàõèë îëàúàãëàð úÿííÿòÿ. Î úÿííÿòÿ
êè, îðàäà Ìîëëà ßëèíèí ðÿâàéÿòèíäÿ “òöúðè ìèí òÿùòèùÿë ÿíùàð”: îðàíûí
áàüëàðûíûí àëòûíäàí íÿùðëÿð úàðè îëàúàã. Âÿ îðàäà ëÿçèç ìåéâÿëÿð áèòèð
âÿ îðàäà úÿííÿò ÿùàëèñè ö÷öí ïàêèçÿ þâðÿòëÿð ìöùÿééàäûð. Âÿ Ìîëëà
ßëè áóíó ãóðàí èáàðÿñè èëÿ áåëÿ ðÿâàéÿò åäÿðäè: “âÿëÿùöì ôèùà ÿçâàúè
ìöòÿùùèðÿòèí”; âÿ ùàìûñûíäàí ÿôçÿë áó èäè êè, áåëÿ-áåëÿ ïàê ãàäûíëàðûí
ìÿúëèñèíäÿ éàøàìàã èìàí ÿùëè ö÷öí ùÿìèøÿëèê áàãè-ÿáÿäè îëàúàãäûð
(“âÿùöì ôèùà õàëèäóí”), ùÿìèøÿëèê îëàúàã; íÿ àçàð òàïàúàãëàð, íÿ
ìþâò* îíëàðû äÿðê åäÿúÿê.
__________
* Ñþâìö-ñÿëàò – îðóú-íàìàç
** Ìþâò – þëöì
5
 Ïÿñ áó äÿñýàùûí ñàùèáè êèìäèð? Êèìäèð úÿííÿòè éàðàäàí? Êèìäèð
úÿùÿííÿìè éàðàäàí?
Ùàìàí áàðè-ïÿðâÿðäèýàðäûð. Ùàìàí áþéöê Àëëàùäûð êè, ÿðÿáëÿð îíà
äåéèðëÿð: “Àëëàùö ÿêáÿð”. Âÿ áó ùàìàí èáàðÿäèð êè, ùÿð úöð èáàäÿòèìèç
âÿ ðèéàçÿòèìèç ùàìàí èáàðÿ èëÿ áàøëàíûð.
“Àëëàùö ÿêáÿð”.
Ïÿñ õóäàâÿíäè-àëÿìÿ éàâûã îëìàã ö÷öí èáàäÿò ëàçûì, åëÿ áèð
èáàäÿò ëàçûì êè, Àëëàù áÿíäÿñèíèí áöòöí þâãàòûíû ìÿøüóë åòñèí, îíó áèð
àí äà Àëëàùû éàä åòìÿêäÿí ãàôèë ãîéìàñûí. Âÿ áó ìÿãñÿäÿ éåòèðÿí
èáàäÿòëÿðèí ÿí áèðèíúèñè, ÿí ìöñàèäè íàìàçäûð.

ÍÀÌÀÇ
Î ãàðàíëûã äöíéà êè, ìÿí èëê äÿôÿ ýþçöìö à÷ûá áàõìûøàì âÿ
ãóëàüûìû à÷ûá åøèòìèøÿì, ùàìàí ãàðàíëûã äöíéàäà ìÿí âàëèäåéíèìè,
ãîùóì-ÿãðÿáàìû, ãîíøóëàðûìû, úÿìè âÿòÿíäàøëàðûìû ùàìàí âàõò
íàìàç öñòÿ ýþðìöøÿì.
“Àëëàùö ÿêáÿð”.
Ùÿð äÿôÿ äàéûìýèëÿ ýåäÿíäÿ, î ðÿùìÿòëèéè íàìàç ãûëàí ýþðìöøÿì.
Àòàì ùÿìèøÿ íàìàç öñòÿ îëàðäû. Àíàì ùÿð ýöí íå÷ÿ äÿôÿ íàìàç
ãûëàðäû (éîìèééÿ íàìàçû).
Ãîíøóëóãäà ñàü òÿðÿôäÿí Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿäýèëäÿ âÿ ñîë
òÿðÿôäÿí, äÿìèð÷èëÿð òÿðÿôäÿí ùÿìÿ âÿãò “Àëëàùö ÿêáÿð” ñÿäàñû
ãóëàüûìà ÷àòàðäû. Ìÿñúèä ùÿéÿòè ýåúÿ âÿ ýöíäöç íàìàç ãûëàí èëÿ äîëó
îëàðäû. Âÿ õöëàñåéè-êÿëàì, ùÿð ýöí ñöáù âàõòû, çþùð âàõòû âÿ øàì âàõòû
ìöÿççèí Ìîëëà Êÿðèìèí “Àëëàùö ÿêáÿð” íèäàñû àñèìàíà áöëÿíä îëàðäû.
Ùàìàí ñààò úÿìè ìþìöíëÿð ÿë àôòàáàéà éåòèðèá áàøëàðäûëàð äÿñòÿìàçû:
“ãöë ùöâÿëëàùö-ÿùÿä, àëëàùöñ-ñÿìÿä...” âÿ äÿñòÿìàç àëûá øöðó
åäÿðäèëÿð íàìàçà. Ñöáù âàõòû ñöáù íàìàçûíà, çþùð âàõòû çþùð
íàìàçûíà, øàì âàõòû øàì íàìàçûíà âÿ õèôòÿí íàìàçûíà.
Âÿ ëàêèí ìþùòÿðÿì ãàðå* åëÿ ýöìàí åòìÿñèí áó îí éåääè ðöêÿò
ïÿíúêàíåéè-éîìèééÿ íàìàçûíû ÿäà åòìÿê ö÷öí î ãÿäÿð âàõò äà ñÿðô
îëóíìàéà ýÿðÿê. Áó áàðÿäÿ öçð èñòÿéèá ÿðç åäèðÿì êè, î áàõàð íàìàç
_______________

* Ãàðå – îõóúó
6
ãûëàíûí ùÿâÿñèíÿ âÿ øþâãöíÿ. Ìöìêöíäöð âàõòà ãÿíàÿò åòìÿê âÿ
ìöõòÿñÿðúÿ ùÿìä-ñóðÿíè ãèðàÿò åäèá øöðó åòìÿê ðöêó âÿ ñö÷óäà âÿ
òÿøÿùùöä âÿ ñÿëàì. Àëëàùûí äà áîðúóíó âåðäèí ýåòäè, äÿõè ñÿíèí áàøûíûí
öñòÿ äóðóá äåìèð êè, éîõ, ãÿëÿò åëÿìÿ âÿ òÿëÿñìÿ.
Àììà ðÿâàéÿò åòäèéèì “ãàðàíëûã” ÿñðèí íàìàç ãûëàíëàðûíû áÿíäÿ
èíäè éàäûìà ñàëàíäà áóíó òÿñäèã åäèðÿì êè, èíäè ñÿëèãÿëÿð áöñáöòöí
äÿéèøèëèá âÿ áóíó ìÿí èíäè øÿùàäÿò åäèðÿì êè, î çàìàíûí äèíäàð ÿùëè-
èìàíëàðûíûí âÿ î úöìëÿäÿí ìÿíèì äàéûìûí, ãîíøóëóãäà äèíäàð âÿ
ÿùëè-èìàí Ìîëëà ÿëèëÿðèí, Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëèíèí âÿ úÿìè ôàçèëëÿðèí âÿ
ïàê-äàìÿí ùàúûëàðûí âàõòëàðûíûí ÷îõ ùèññÿñè íàìàç ãûëìàüà ñÿðô
îëóíàðäû. Âÿ ÷öí ìÿí óøàã èäèì âÿ ãåéðè àèëÿëÿðÿ î ãÿäÿð òÿðÿääöäöì
éîõ èäè, îíóí÷öí äÿ äàéûìûí íàìàçà âàõò ñÿðô åòìÿéè î âàõòûí ãåéðè
ìþìöíëÿðèíèí èáàäÿò âÿ ðèéàçÿòèíèí áèð íöìóíÿñè ýÿðÿê îëà.
Ñöáù àçàíûíäàí äàéûìûí äÿñòÿìàçà ùàçûðëûã äóà âÿ ñÿíàñû
áàøëàíàðäû; “Àëëàùö ÿêáÿð, Àëëàùö ÿêáÿð, áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì.
Ãöë ùöâÿëëàùö ÿùÿä, Àëëàùöñ-ñÿìÿä... Àëëàùöììÿ ñÿëëè ÿëà Ìöùÿì-
ìÿäèí âÿ àëè Ìöùÿììÿä, áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì, ëà ùþâëÿ âÿëà
ãöââÿòÿ èëëà-áèëëàùö ÿëèééöë ÿçèì. Àëëàùö ÿêáÿð”.
Ìÿí î âÿäÿëÿð óøàã èäèì âÿ éóõóì äà áó ñÿáÿáäÿí ýÿðÿê áÿðê âÿ
øèðèí îëàéäû âÿ åëÿ èíäè äÿ. Àíúàã î ùÿéÿúàíëà êè äàéûì íàìàç ãûëìàüà
ìÿøüóë îëàðäû, äÿõè ìöìêöí äåéèëäè éàòìàã âÿ îéàíìàìàã. ßââÿëà,
íàìàçûíû õåéëè óúàäàí ãûëàðäû âÿ èêèíúè åëÿ áÿòÿð ìÿõðÿúëÿ ÿðÿá
èáàðÿëÿðèíè òÿëÿôôöç åäÿðäè âÿ åëÿ áèð íàçö-ãÿìçÿ èëÿ íþâ-íþâ äóàëàð
çèêð åäÿðäè êè, ýöí ÷ûõàíäàí äà ñîíðà – êè, íàìàç ýÿðÿê òàìàì îëóá
ãóðòàðà èäè, – äàéûì øöðó åäÿðäè Ãóðàíûí áèð íå÷ÿ ñóðÿñèíè àõûðàäÿê òè-
ëàâÿò åëÿìÿéÿ. ßââÿë áàøëàðäû áþéöê ñóðÿëÿðäÿí, ìÿñÿëÿí, éàäûìäà
ãàëàí: “Âÿøøÿìñ” ñóðÿñèäèð. “Ãèéàìÿò” ñóðÿñèäèð, “ßììÿ” ñóðÿñè. Âÿ
áóíëàðäàí ñàâàéû ýåíÿ áèð íå÷ÿ ñóðÿíè ìÿðñèéÿõàí òÿê àâàçëà
õàíÿíäÿ-ìèñàë îõóéóá êå÷ÿðäè “Èííà ÿíçÿëíà” êèìè êè÷èê ñóðÿëÿðÿ âÿ
ñàããàëûíû òóìàðëàéà-òóìàðëàéà äóðàðäû àéàüà. Äÿõè èíäè äàéûì, ÿë-
áÿòòÿ, þçöíö äöíéàäà éàøàéàí ÿí õîøáÿõò Àëëàù áÿíäÿëÿðèíäÿí äÿõè äÿ
õîøáÿõò ùåñàá åäÿðäè. Áó ùàìàí äàéûìäûð êè, îòóç èë îíäàí ñîíðà Ñàáèð
îíóí øÿíèíäÿ áåëÿ áèð ãÿçÿë éàçäû:
Çàùèä þëìÿêäÿí ãàáàã ìÿãñóäèíÿ ÷àòìàã äèëÿð,
Úÿííÿòÿ óéãó èïèëÿ áèð êÿìÿíä àòìàã äèëÿð.
ßáëÿùèí ôèêðèíúÿ, úÿííÿò áèð Áóõàðà øÿùðèäèð,
Áå÷÷ÿ òÿê ãèëìàíëàðû áóëäóãúà îéíàòìàã äèëÿð.
7
 Âÿ ùÿëÿ åëÿ ýöìàí åòìÿéèí êè, äàéûì þç òÿêëèôèíè ãóðòàðäû âÿ äóà-
ñÿíàäàí àçàä îëäó. Õåéð, ýþðÿðäèí êè, íàìàçû áó ãÿäÿð ùÿíýàìÿ èëÿ
ãûëûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà äóðàðäû àéàüà âÿ òÿñáåù ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ ýåíÿ þç-
þçöíÿ äîäàãëàðûíûí àëòûíäà âèðä åëÿðäè: “Àëëàùöììÿ ñÿëëè ÿëà
Ìöùÿììÿäèí âÿ àëè Ìöùÿììÿä”, “ëàùþâëÿ âÿëà ãöââÿòÿ èëëà áèëëàùè
ÿëèééèë-ÿçèì, ëàùþâëÿ âÿëà ãöââÿòÿ èëëà áèëëàùè ÿëèééèë-ÿçèì”.
Áóíà äà äèããÿò åëÿìèøÿì êè, äàèì íàìàçû ÿäà åäèá ãóðòàðàíäàí
ñîíðà õîø-ÿùâàë íÿçÿðÿ ýÿëÿðäè. Áóíóí ñÿáÿáèíè î âÿäÿëÿð ìÿí áàøà
äöøÿ áèëìÿçäèì, àììà ñîíðà áàøà äöøäóì êè, íàìàçäàí ñîíðà äàéûì
ö÷öí öç âåðÿí ñÿàäÿòèí ÿñë ìÿíáÿéè áóäóð êè, èíäè äÿõè äàéûì þçöíö
ãóðàíäà èìàí ÿùëëÿðèíÿ âÿäÿ âåðèëÿí íåìÿòëÿðÿ ùàãëû ùåñàá åäèð. Î
êÿñëÿðèí êè, “àìÿíó âÿ ÿìÿëöñ-ñÿëèùàò”, î êÿñëÿðè êè, èìàí ýÿòèðèá
ÿìÿëëÿðè ñàëåùäèð, éÿíè þç âàõòûíäà íàìàçëàðûíû áåëÿ åøãè-öáóäèééÿòëÿ
ÿäà åäèáëÿð. “Èííÿ ëÿùöì úÿííàò”, îíëàð ö÷öíäöð áåùèøòèí áàüëàðû êè,
“òöúðè ìèí òÿùòèùÿë-ÿíùàð”, ùàìàí áàüëàð êè, îðàäà àüàúëàðûí àëòûíäà
ùÿìèøÿ àðõëàð àõàúàãäûð. Âÿ ùÿëÿ áó êèôàéÿò äåéèëäèð âÿ äàéûì ö÷öí
òÿê áèðúÿ ñóëó áàüûí âÿäÿñè î ãÿäÿð äÿ ãèéìÿòëè îëìàéà ýÿðÿê, ÷öíêè
äàéûìûí þçöíöí î ýöíëÿðè éàõøû ìåéâÿëè àüàúëàðû âÿ ñóëó àðõëàðû âàð
èäè. Àììà äàéûì ö÷öí ÿí ãèéìÿòëè âÿ ÿí ìàðàãëû î èäè êè, áó áàüëàðäà
ñåéð åäÿí ãàäûíëàð, ÿââÿëà, ïàêèçÿäèðëÿð (“âÿëÿùöì ôèùà ÿçâàúè
ìöòÿùùèðÿòèí”) âÿ ñàíèéÿí, áó áàüûí ïàêèçÿ ùóðèëÿðè îðàäà ùÿìèøÿëèê
âÿ áàãè èäèëÿð: “âÿ ùöì ôèùà õàëèäóí”.
Áóíà áè÷àðÿ äàéûì êÿìàëè-åòèãàäëà èíàíûðäû, ÿëáÿòòÿ êè, èíàíûðäû.
Éîõñà ÿýÿð èíàíìàñà èäè, ýöìàí åäÿ áèëìÿíÿì êè, áöòöí þìðöíöí
øèðèí ñöáù éóõóñóíó þçöíÿ âÿ þç áè÷àðÿ îüóë-óøàüûíà ùàðàì åäÿ èäè.
Îíóí÷öí äÿ Ñàáèð áóðàäà ñþéëÿäèéèíèí áó ãèñìèíèí äàéûìà ýÿðÿê äÿõëè
îëìàéà:
Ìÿãñÿäè ñþâìö ñÿëàòèëäÿí áó èìèøêÿí, éàçûã
Ùÿì õóäàíû, ùÿì äÿ ìÿõëóãàòû àëäàòìàã äèëÿð.

Áóðàäà áè÷àðÿ êèøè òÿðÿôèíäÿí áóíó ìÿí ñÿäàãÿòëÿ ÿðç åäÿ áèëÿðÿì
êè, äàéûìûí ñþâìó ñÿëàòèíäÿí ìÿãñÿäè òÿê áèðúÿ ùÿìèøÿëèê úÿííÿòäÿ
ìöòÿùùèðÿ ãàäûíëàðëà ùÿìèøÿëèê âÿ òöêÿíìÿéÿí þìöð êå÷èðìÿê èäè.
Áóðàäà þç èáàäÿòèëÿ äàéûì íÿ õóäàíû, íÿ äÿ áÿíäÿíè àëäàòìàã ôèêðèíäÿ
éîõ èäè.
Áó ùÿëÿ ñöáù íàìàçûäûð. Ìöëàùèçÿ åëÿìÿê ëàçûìäûð êè, áóðàäà
äàéûìûí íÿ ãÿäÿð âàõòû áó íàìàçû ÿäà åòìÿéÿ ñÿðô îëóíäó. Âÿ áóíó
8
ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, íåúÿ êè, äàéûì, ùàáåëÿ äÿ âÿòÿíèìèí ãåéðè
äèíäàðëàðû.
Ùÿëÿ áó ñöáù íàìàçûäûð, ùÿëÿ áó èêèúÿ ðöêÿò ñöáù íàìàçûäûð. Ùÿëÿ
îí éåääè ðöêÿò éîìèééÿ íàìàçûíûí, äåìÿê, îí áåø ðöêÿòè ãàëûð.
Äîüðóäóð, çþùð, ÿñð âÿ øàì èëÿ õèôòÿí íàìàçëàðûíûí íÿäÿíñÿ
åùòèðàìû ñöáù íàìàçû åùòèðàìûíúà äåéèë âÿ áó ñàéäûüûìûç íàìàçëàð
ñöáù íàìàçû òÿê òÿìòÿðàã èëÿ ÿäà îëóíìóðëàð. Âÿ ëàêèí ýåíÿ ÿäà
îëóíóðëàð.
Õóá ÿýÿð ñþùáÿò òÿê áèðúÿ îí éåääè ðöêÿò éîìèééÿ íàìàçû áàðÿ-
ñèíäÿäèð, áóíó èø àðàñûíäà ýåíÿ ãûëûá ãóðòàðìàã îëàð. Ïÿñ î íÿäèð êè, áó
ìÿãàëÿíèí éóõàðûñûíäà çèêð îëóíäó êè, î ãàðàíëûã äöíéà êè, ìÿí èëê
äÿôÿ ýþçöìö à÷ûá áàõìûøàì âÿ ãóëàüûìû à÷ûá åøèòìèøÿì, ùàìàí
ãàðàíëûã äöíéàäà ìÿí âàëèäåéíèìè, ãîùóì-ÿãðÿáàìû, ãîíøóëàðûìû âÿ
úÿìè âÿòÿíäàøëàðûìû ùÿìÿâÿãò, ýåúÿ âÿ ýöíäöç íàìàç öñòÿ ýþðìö-
øÿì? Ñþùáÿò ÿýÿð òÿê áèðúÿ éîìèééÿ íàìàçûäûð, áó êè, úÿìÿí îí éåääè
ðöêÿòäèð. Ñþçäÿ õèëàô éîõäóð. Ïÿñ î ùàíñû íàìàçëàðäûð êè, îíëàðû èë îí èêè
àé ýåúÿ âÿ ýöíäöç, ìÿíèì éàçûã âÿòÿíäàøëàðûì ãûëìàãäàí ãóðòàð-
ìàçäûëàð? Âÿ åëÿ êè, ñîíðàëàð áèð àç éåêÿëäèì âÿ Ìîëëà ßëèíèí ìÿêòÿ-
áèíäÿ áàøëàäûì ùÿìèí àõèðÿò öëóì âÿ ôöíóíóíäàí òÿùñèë åëÿìÿéÿ î,
âàõò ìöðóð èëÿ áàøëàäûì âàãèô îëìàüà êè, äàéûëàðûì, ãîíøóëàðûì âÿ úÿ-
ìè âÿòÿíäàøëàðûì, ýåúÿ âÿ ýöíäöç ãûëäûãëàðû íàìàçûí áèðèíèí àäû
íÿìàçè ïÿíúýàíåéè-éîìèééÿäèð.
Äÿõè áó?
Íÿ ãÿäÿð êè óøàãäûì, áó èøëÿðè àüëûì äÿðê åëÿìèðäè, àììà åëÿ êè
áþéöäöì, î âÿäÿ áàøà äöøäöì êè, äàéûì âÿ àòàì éîìèééÿ íàìàçûí-
äàí ñàâàéû ãûëäûãëàðû íàìàçëàð éîìèééÿ íàìàçû äÿðÿúÿñèíäÿí âàúèáè
íàìàçëàðäûð. Áåëÿ êè, óøàãëûãäà, ìÿñÿëà, Ãóðáàí áàéðàìû ýöíö ìÿùÿë-
ëÿìèçèí ôàçèëëÿðèíè âÿ ìþìöíëÿðèíè íàìàç ãûëàí ýþðÿíäÿ åëÿ ýöìàí
åäÿðäèì êè, îíëàð ìÿùç áèêàð÷ûëûã áàáÿòèíäÿí íàìàç ãûëûðëàð. Àììà
áþéöéÿíäÿí ñîíðà êèòàáëàðäà îõóäóì âÿ øÿðèÿòøöíàñëàðäàí þéðÿíäèì
êè, Ãóðáàí áàéðàìû íàìàçû ñöáù âÿ éà øàì íàìàçû äÿðÿúÿñèíäÿ âàúèáè
íàìàçäûð. Áåëÿ êè, ãóðáàí íàìàçûíû ÿäà åòìÿìÿê ñöáù íàìàçûíû ÿäà
åòìÿìÿê ìÿíçèëÿñèíäÿíäèð. Âÿ ùàáåëÿ Ðÿìÿçàí àéû íàìàçû âÿ ãåéð
âàúèáè íàìàçëàð. Ìÿñÿëà, íÿ àüëûí êÿñèð äöíéàäà éàçûã ìöñÿëìàí öì-
ìÿòè ö÷öí íÿ ãÿäÿð íàìàç éàçûëûá?
Ùÿð÷ÿíä øÿðèÿòìÿäàðëàð íàìàçëàðû èêè ùèññÿéÿ áþëöá, áèð ùèññÿñèíÿ
âàúèáè âÿ áèðèíÿ ñöííÿòè àäû ãîéóáëàð, àììà ìÿí ýþðäöêëÿðèìè áó ñààò
9
îðòàëûüà ãîéñàì, î âÿäÿ ìöëàùèçÿ áóéóðà áèëÿðñèíèç êè, ìÿí ðÿâàéÿò
åòäèéèì “ãàðàíëûã”äà éàøàéàí èñëàì öììÿòè ö÷öí, ãûëäûãëàðû íàìàçû
ñàéûá ãóðòàðìàã îëñà, î âàõò ýþéäÿêè óëäóçëàðû äà ñàéûá ãóðòàðìàã îëàð.
Ðÿùìÿòëèê âÿòÿíäàøëàðûì úöìÿ ýöíëÿðè úöìÿ íàìàçûíà äóðàðäûëàð,
þëö þëÿíäÿ ìåéèò íàìàçûíà äóðàðäûëàð, ýþé ýóðóëäàéàíäà íàìàç ãûëàð-
äûëàð (àéÿò íàìàçû), àé òóòóëàíäà íàìàç ãûëàðäûëàð (õöñóô íàìàçû), ýöí
òóòóëàíäà íàìàç ãûëàðäûëàð, ãàðà éåë ÿñÿíäÿ íàìàç ãûëàðäûëàð, ãûðìûçû
éåë ÿñÿíäÿ íàìàç ãûëàðäûëàð, àíä è÷ÿíäÿ íàìàç ãûëàðäûëàð, íÿçð
åëÿéÿíäÿ íàìàç ãûëàðäûëàð, èúàðÿ åëÿéÿíäÿ íàìàç ãûëàðäûëàð.
Âÿ áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ùÿìÿ âÿãò áåêàð ãàëàíäà áàøëàðäûëàð
íàìàçû. À áàëàì, äÿõè áó íÿ íàìàçäû? Áó äà àòàäàí ãàëìà íàìàçäûð;
àòàíûí ãÿçà íàìàçëàðûäûð êè, þâëàäà îíëàðû ÿäà åòìÿê âàúèáäèð.
Åëÿ áó?
Ìÿí õèëàô ÿðç åäÿ áèëìÿíÿì âÿ î øåé êè, óøàãëûãäà ýþðìöøÿì, èíäè
áèðáÿáèð íàüûë åëÿéèðÿì. Âÿ øàéÿä ìÿí áóðàäà èíäè úûçìà-ãàðàëàäûüûì
ðÿâàéÿò ýÿëÿúÿêäÿ áèð êÿñÿ ëàçûì îëà âÿ áó ñÿòèðëÿðè îõóìàüûí îíà
ëöçóìó îëà âÿ øàéÿä áó ñþùáÿò îíëàðà òÿÿúúöáëö ýþðöêÿ. Âÿ ëàêèí èí-
äè áó ñààò êè, ùàìàí óøàãëûã ýöíëÿðè àéûí-øàéûí ýþçöìöí ãàáàüûíäàäûð,
ìÿí î âàõò âÿòÿíèìèí úÿìè ìþìöí áÿíäÿëÿðèíè ýåúÿ âÿ ýöíäöç íà-
ìàç öñòÿ ýþðÿðäèì.
Ñþùáÿò áóðàäàäûð êè, èíäèéÿäÿê éóõàðûäà ñàéäûüûì íàìàçëàð àíúàã
âàúèáè íàìàçëàðäûð âÿ ìÿëóìäóð êè, âàúèáè íàìàçëàðäàí áàøãà ìö-
ñÿëìàí öììÿòè ö÷öí ñöííÿòè íàìàçëàð äà òÿéèí îëóíóáäóð. Áó äà î
íàìàçëàðäûð êè, îíó ãûëìàã äà îëàð, ãûëìàìàã äà îëàð. Éÿíè ãûëìàìàã
äåéÿíäÿ íåúÿ ãûëìàìàã? ßëáÿòòÿ, ìöìêöíäöð ãûëìàìàã âÿ î äà áà-
õàð èíñàíûí þç ìÿçàãûíà âÿ äèíäàðëûüûíûí äÿðÿúÿñèíÿ. ßýÿð ñÿí èñòÿ-
éèðñÿí î äöíéàéà èêè öçö ñóëó ýåäÿñÿí êè, ùå÷ áèð éàëàí÷ûëûüûí ãàëìàéà
âÿ ðóçè-ìÿùøÿðäÿ ñóàë-úàâàá âàõòû ùàìûäàí ãàáàüà éåðèéèá äöíéàäà
òóòäóüóí ÿìÿëèí ìöãàáèëèíäÿ þçöíÿ ìöêàôàò èñòÿéÿñÿí, îíäà, ÿëáÿòòÿ,
âàúèáè íàìàçëàðäàí áàøãà ñöííÿòè íàìàçëàðû äà ãûëàúàãñàí. Çèðà
áóíëàðûí ùàìûñûíûí ìöãàáèëèíäÿ ñÿíÿ ìöêàôàò âåðèëÿúÿê âÿ áóíëàð
áèùóäÿ äåéèë.
Âÿ íÿ ãÿäÿð êè óøàã èäèì, áó èøëÿðèí ìÿíàñûíû î ãÿäÿð äÿðê åäÿ
áèëìèðäèì; àíúàã àõûð âàõòëàðäà Ìîëëà ßëèíèí ìÿêòÿáèíäÿ Ãóðàíäàí
äÿðñ àëàíäà î éåðÿ ýÿëäèê ÷àòäûã êè, õóäàâÿíäè-àëÿì þçö êèòàáûíäà
áóéóðóáäóð êè “ôÿìÿí éÿìÿëÿ ìèñãàëÿ çÿððÿòèí õåéðÿ éÿðÿùó âÿ
èëàõ...” Éÿíè èíäè ñÿíÿ ìÿëóì îëäó êè, âàúèáè íàìàçäàí áàøãà ñöííÿòè
10
íàìàçëàð äà ñÿíÿ íèøàí âåðèëèá. ßýÿð îíëàðû äà ÿäà åòìÿçñÿí, ìöêàôàò
äà àëìàçñàí, ÿýÿð ÿäà åäÿðñÿí, îíóí äà õåéðèíè ýþðÿðñÿí âÿ èëàõ.
Îíóí÷öí äÿ ìÿíèì äèíäàð âÿòÿíäàøëàðûì âàúèáè íàìàçëàðûíäàí áàøãà,
ñöííÿòè íàìàçëàðûíäàí äà äÿõè áîéóí ãà÷ûðìàçäûëàð.
Âÿ éàäûìäàäûð êè, ìÿðùóì äàéûì, ãîíøóìóç Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè
âÿ ñîë òÿðÿôäÿ ìþìöí äÿìèð÷è ãîíøóëàðûìûç íàìàç ãûëàí çàìàí ýþðÿð-
äèì êè, áóíëàð ñàâàéû éîìèééÿ íàìàçûíäàí, ýåíÿ íàìàç ãûëûðëàð. Ùåé
íàìàç ãûëûðëàð. Î âÿäÿ áàøà äöøìöðäöì êè, î äÿõè íÿ íàìàçäûð; ñîí-
ðàëàð øÿðèÿò äÿðñëÿðèíè äÿðê åäÿíäÿí ñîíðà áàøà äöøäöì êè, ÿââÿëà,
ýöíîðòà íàìàçûíäàí ãàáàã ñÿêêèç ðöêÿò íàôèëÿ [íàìàçû] ãûëìàã ëà-
çûìäûð. ßñð íàìàçûíäàí ãàáàã éåíÿ ñÿêêèç ðöêÿò íàôèëÿ íàìàçû ãûëìàã
ëàçûìäûð. Ñîíðà äþðä ðöêÿò ìÿüðèá íàìàçû ãûëìàã ñöííÿòäèð. Ýöí
áàòàíäàí ñîíðà êè, áóíà “âèòðÿ” íàìàçû äÿõè äåéèëèð. Ñîíðà ñÿêêèç ðöêÿò
õèôòÿí íàìàçûíäàí ñîíðà ýåíÿ íàôèëÿ íàìàçûäûð. Ñîíðà ýåíÿ áèð ðöêÿò
“íàôèëåéè-âèòð” íàìàçûäûð. Ñîíðà èêè ðöêÿò íàìàçè-íàôèëåéè-ñöáùäöð.
Âÿ ùÿëÿ áóíóíëà òÿêëèô ðÿô îëìóð. Íàôèëÿ íàìàçëàðûíûí ùÿëÿ þçöíÿ
ìÿõñóñ äóàëàðû äà âàðäûð êè, îíëàðû äà çèêð åòìÿê âÿ òèëàâÿò åòìÿê éåíÿ
âàúèáàòäàíäûð. Áåëÿ êè, ùÿçðÿò èìàì Ìÿùÿììÿä Áàüûð ÿëåéùöñ-
ñÿëàìäàí ðÿâàéÿòäèð êè, íåúÿ êè, þç èêè ýþçöíö ÿçèç òóòóðñàí, çþùð âàõòû
âàúèáè âÿ ñöííÿòè íàìàçëàð ÿäà åäÿíäÿí ñîíðà îíó áèë êè, ñÿíèí èìàìûí
ùÿìèøÿ çþùð íàìàçû ÿñíàñûíäà îòóç äþðä äÿôÿ ãöë ùöâÿëëàùö ÿùÿä”
ñóðÿñèíè âÿ áèð äÿôÿ “ãöë éà åééöùÿë êàôèðóí” ñóðÿñèíè òèëàâÿò åòìÿìèø
àéàüà äóðìàçäû. Âÿ ùàáåëÿ ýöíäÿëèê íàôèëÿ íàìàçëàðûíûí éàíûíäà î
ãÿäÿð äóà âÿ ñóðÿëÿðèí îõóíìàüû òÿéèí îëóíóá êè, îíëàðû áóðàäà áèð-áèð
çèêð åòìÿê èñòÿñÿê, ýÿðÿê ùÿäñèç ìöðÿêêÿá âÿ êàüûç áóðàäà ñÿðô åäÿê.
Áóðàéàäÿê ñþéëÿäèéèì ìÿëóìàòû ìÿí ùÿëÿ óøàãëûãäà òÿùñèë
åòìèøäèì âÿ ñÿêêèç-äîããóç éàøà ÷àòàíàäÿê íàìàçëàðûí ãÿâàèäèíè,
ìÿçìóíóíó âÿ îíëàðû ÿäà åòìÿéè þéðÿíìèøäèì. Âÿ ùÿëÿ ìÿêòÿáÿ
ýåòìÿìèø âÿ ñàâàä þéðÿíìÿìèø íàìàçûí úÿìè èáàðÿëÿðèíè ÿçáÿð
áèëèðäèì, ÷öíêè áó ñèíäÿ íàìàç ãûëûðäûì. Âÿ íàìàçû ãûëìàã ö÷öí ùå÷
ñàâàäûí ëöçóìó éîõ èäè. Íåúÿ êè, î âÿäÿ áó íàìàçëàðûí úöìëÿñèíè ãûëàí
ìþìöí âÿòÿíäàøëàðûìûí ÷îõó ñàâàäñûç èäè. Âÿ áóðàäà ñàâàäûí ùå÷
ëöçóìó éîõ èäè. Ñÿáÿá áó êè, íàìàçûí âÿ äóàëàðûí ìÿòí èáàðÿëÿðèíè
ÿçáÿðëÿéèá, ìÿíàñûíû áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ íàìàç ãûëûðäûëàð; íåúÿ êè, èíäè
âÿ ùÿìèøÿ ãûëûðëàð.
Áèçÿ íàìàçû òÿëèì åäÿí åâèìèçäÿ ùàúû äàéûì èäè âÿ ñîíðà äà
ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì Ìîëëà ßëè èäè. Ùàúû äàéûìûí ùå÷ ñàâàäû éîõ èäè.
11
Àììà Ìîëëà ßëè, ÷óí Íÿúÿôöë-ßøðÿôäÿ òÿùñèë òàïìûøäû, àëèì àäàì èäè.
Ùàúû äàéûì úÿìè íàìàçëàðûí, äóàëàðûí âÿ ñóðÿëÿðèí èáàðÿñèíè åëÿ òÿêìèë
ÿçáÿðëÿìèøäè êè, ýöìàí åäÿ áèëìÿçäèí êè, áó êèøè àäûíû éàçà áèëìÿçäè.
Ùàúû äàéûì ÿëëè-ÿëëè áåø éàøûíäà áèð êèøè èäè. Àììà åëÿ ãîúàëìûøäû
êè, íàìàçûí ðöêó âÿ ñöúóäóíó ùûããàíà-ùûããàíà ÿäà åäÿ áèëÿðäè.
Áóíóíëà áÿðàáÿð î ãÿäÿð ìþìèí âÿ î ãÿäÿð íàìàç ãûëàí èäè êè,
ñÿùÿðäÿí-àõøàìàäÿê ñÿúúàäÿ ãàáàüûíäà íàìàç ãûëàðäû. Âÿ áèíÿâà
ìÿí âÿ õàëîüëóì ßùìÿä óøàã âàõòëàðûìûçäà, éÿíè àíëàìàç
âàõòëàðûìûçäà îíà áàõûá ýöëÿðäèê, àììà ñîíðàëàð, áèð òÿðÿôäÿí äàéûì
áèçè äþéÿ-äþéÿ ãîðõóòäó âÿ áèð òÿðÿôäÿí äÿ ìÿñúèäëÿðäÿ âàèçëÿðèí
úÿííÿò âÿ úÿùÿííÿì ìîèçÿëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà áàøëàäûã éàâàø-éàâàø
àüûëëàíìàüà. Âÿ ñÿêêèç éàøûíäà îëàíäà ìÿí – íåúÿ êè, éóõàðûäà ÿðç
îëóíäó, – éîìèééÿ íàìàçëàðûíû ãûëìàüà áàøëàìûøäûì. Àììà õàëîüëóì
ßùìÿä øàëàïàé ÷ûõäû âÿ þçöíö áèíàìàçëàðà éàâûã ñàõëàäû. Îíóí
ñÿáÿáè áó èäè êè, ßùìÿäèí éåçíÿñè ðóñ äÿðñè îõóìóøäó âÿ î ðóñ äÿðñè
îõóéàí áèíàìàç (àäû Ìèðçÿ ßëÿñýÿð èäè), äåéèðäèëÿð íÿ þçö íàìàç
ãûëûðäû, íÿ óøàãëàðû ãîéóðäó ãûëñûíëàð.
Äàéûì áó áàðÿäÿ ìÿíè áÿðê ñàõëàäû. Âÿ äîüðóäóð, þçö ãûëäûüû úÿìè
íàìàçëàðû ìÿíÿ ãûëäûðìàçäû, àíúàã àíàìà ãûëäûðàðäû. Àììà éîìèééÿ
íàìàçûíû ìÿíäÿí áÿðê òÿëÿá åäÿðäè. Ãàëàí íàìàçëàðû äà àíúàã ìÿíÿ
òÿëèì åòìÿê èñòÿðäè êè, éåêÿëäèêúÿ ìÿí äÿ îíëàðû éàâàø – éàâàø ãûëûì.
Âÿ èíäè áó ñàéäûüûì íàìàçëàðûí úöìëÿñèíè âÿ îíëàðûí úÿìè èáàðÿëÿðèíè
âÿ ùÿòòà ãóðàíûí íàìàç âàõòûíäà òèëàâÿò îëóíàí úÿìè ñóðÿëÿðèíè ìÿí
èíäèéÿäÿê ÿçáÿð áèëèðÿì. Âÿ ìÿíèì áó åëìèì, ÿââÿëÿí, äàéûìûí
òÿðáèéÿñè íÿòèúÿñèäèð, ñàíèéÿí, ìöäÿððèñ Ìîëëà ßëèíèí ìÿíÿ âåðäèéè
äÿðñëÿðäÿí ìÿíÿ ùàñèë îëóáäóð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð ìÿí âÿ ßùìÿä, ùÿð÷ÿíä óøàãëûãäà ôàíàòèê
äÿðÿúÿñèíäÿ ìþìèí èäèê, äàéûìûí äèíäàðëûüûíà âÿ áèçÿ ùÿääÿí çèéàäÿ
íÿçÿðÿ ýÿëÿí íàìàçïÿðÿñòëèéèíÿ ýàù äîüðóäàí äà óøàã êèìè ýöëÿðäèê
âÿ äàéûì íàìàçäà îëàíäà ÷öí äàíûøà áèëìÿçäè êè, íàìàçû áàòèë
îëìàñûí, – àíúàã áèð íå÷ÿ äÿôÿ “Àëëàùö ÿêáÿð” ÷ûüûðàðäû âÿ ýþçëÿðèíèí
éàíû èëÿ åëÿ àúûãëû áàõàðäû êè, áèç áèëÿðäèê êè, áèçèìêèíè áèçÿ âåðÿúÿêäèð.
Ìÿñÿëÿí, áèð ýöí ýÿëäèê, ýþðäöì äàéûì éåíÿ íàìàç öñòÿäèð.
Ýöíîðòàäàí áèð-èêè ñààò êå÷ìèøäè. Âÿ áèëäèì êè, áó íàìàç çþùð íàìàçû
äåéèë, ÷öíêè çþùð íàìàçûíû äàéûì áàøëàéàíäà åëÿ áàøëàðäû êè, ìöÿççèí
Ìîëëà Êÿðèì (éà ñîíðàëàð Ìîëëà Áàõøÿëè) ìèíàðÿäÿí éåðÿ äöøñöí.
12
 Ýþçëÿäèì, äàéûì íàìàçûíû ãóðòàðäû. Åëÿúÿ õÿòà îëäó êè, äàéûìäàí
áó íàìàçûí ùàíñû íàìàç îëäóüóíó ñîðóøäóì. Áóðàäà ðÿùìÿòëèê,
ÿââÿëÿí, áàøëàäû ìÿíè ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ êè, ìÿí îí áèð éàøà
÷àòìûøàì âÿ ùÿëÿ èíäèéÿäÿê “Úÿôÿðè-òÿééàð” íàìàçûíû åøèòìÿìèøÿì.
Âÿ áàøëàäû ìÿíÿ ÷îõ áèð òÿíÿëè âÿ àúûãëû ñÿñëÿ âÿç åòìÿéÿ êè, “Úÿôÿðè-
òÿééàð” íàìàçû äþðä ðöêÿòäèð. Âÿ ÿââÿëèíúè ðöêÿòèíäÿ èêè äÿôÿ ñàëàì
çèêð îëóíóð. Ôàòèùÿ ñóðÿñèíäÿí ñîíðà “èçà çöë-çöëÿò” ñóðÿñè îõóíóð âÿ
èêèíúè ðöêÿòèíäÿ ôàòèùÿäÿí ñîíðà “ãöë ùöâÿëëàùö ÿùÿä” âÿ ðöêóäàí
ãàáàã îí áåø äÿôÿ îõóíóð: “ñöáùàíàëëàù ÿëùÿìäöëèëëàù âÿ ëàèëàùÿ-
èëëÿëëàù âÿ Àëëàùö ÿêáÿð”. Âÿ äÿõè íÿ ýÿðÿê îõóíà âÿ íå÷ÿ äÿôÿ íÿ
îõóíà... Âÿ áó ÷àðÿ ãîúà äàéûì áàøëàäû ýåíÿ íå÷ÿ äÿôÿ “ñöáùàíàëëàù
âÿëëàùö ÿêáÿð” äóàëàðûíû ñàéìàüà.
Éàäûìäàí ÷ûõìûð êè, áóðàäà õàëîüëóì ßùìÿä áàøëàäû ýöëìÿéÿ.
Äàéûì áàøìàã òàéûíû ýþòöðäö àòäû îíóí äàëûéúà. Áàøìàã òàéû ýåòäè
ßùìÿäèí ÿâÿçèíäÿ äÿéäè äàéûúàíûìûí àëíûíà. Áè÷àðÿ àðâàä ÿëèíè àëíûíà
áàñûá åëÿ îðàäàúà ãàëäû.
Áèð ãÿäÿð êå÷äè, äàéûì ãÿëéàí èñòÿäè âÿ áèëìèðÿì ùÿìèí þâãàò-
òÿëõëèêäÿíìè ñÿáÿá îëäó, éà ãåéð áèð ñÿáÿá îëäó, àíúàã äàéûì áèð
ãÿäÿð éóìøàëäû âÿ ìÿíè éàâûã ÷àüûðûá áàøëàäû íÿñèùÿòèíè:
– Áàëà, ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí. Ìÿí äåìèðÿì êè, áó íàìàçëàðûí ùàìûñûíû
ñÿí äÿ ýÿðÿê ãûëàñàí, ÷öíêè ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí, ãûëà áèëìÿçñÿí, ùàìûñûíû
ãûëà áèëìÿçñÿí. Âÿ äöíÿí ùàúû Ìîëëà Òàüû ìÿñúèääÿ ìîèçÿ åëÿéÿíäÿ
ôÿðìàéèø áóéóðäó êè, óøàãëàðà áó íàìàçëàðûí ùàìûñû úàèç äåéèë. Àíúàã
ñÿíÿ éîìèééÿ íàìàçûíû ãûëìàã êèôàéÿòäè, àììà áÿøÿðòèùà-áÿøÿðòèùà
êè*, ãÿçàéà ãîéìàéàñàí. Éîõñà äîüðóñó äöíÿí ìÿí ñÿíäÿí ÷îõ
èíúèäèì; ÷öíêè äöíÿí ýöí ãàëõìûøäû, ñÿí ùÿëÿ, ãûðûøìàë, øèðèí éóõóäà
èäèí.
Äàéûì ãÿëéàíû ñöìöðöá áàõäû öçöìÿ âÿ áèëìèðÿì íÿ ôèêèð åëÿäèñÿ
àðâàäûíûí êåôèíè ñîðóøäó âÿ ìÿíÿ äåäè:
– Áàëà, ùå÷ åéèá åëÿìÿç êè, èíñàí äöíéàäà åëìëè îëà. Èíäè ìÿí
ýþðöðÿì êè, ñÿí ùÿëÿ íàìàçëàðûí äàùà ïèñèíè-éàõøûñûíû áèëìèðñÿí,
àììà èíäèäÿí áèëìÿéèí ùå÷ åéá ýÿòèðìÿç. Çèðà êè, î âàõò êè, þçöíö
òàíûäûí, éåêÿëäèí, – áèð äÿ ýþðÿúÿêñÿí êè, ñÿíèí áîéíóíäà áþéöê
òÿêëèôëÿð âàð. Ìÿñÿëÿí, áàõ, èíäè ìÿí ñÿíÿ “Úÿôÿðè-òÿééàð” ðÿçèéÿë-
ëàùûí íàìàçûíû òÿëèì åòäèì. Ñÿí åëÿ ýöìàí åëÿìÿ êè, íàìàçëàð òÿê
_______________

* Áÿøÿðòèùà êè – áó øÿðòëÿ êè
13
áóíóíëà ãóðòàðäû, ýåòäè. Îíó ùå÷ êÿñ äåìèð êè, äÿõè éîõäóð, îíó áèðúÿ
áèíàìàçëàð äåéÿ áèëÿðëÿð. Î àäàìëàð äåéÿ áèëÿðëÿð êè, éàâàø-éàâàø îí-
ëàðûí ãÿëáè ýÿëäèêúÿ êÿñàôÿò áàüëàéûð. Îíëàð èñòÿìèðëÿð êè, áóíó áèëÿëÿð
âÿ áàøà äöøÿëÿð êè, áó áåø ýöíëöê äöíéà èáàðÿòäèð Àëëàù-òààëàíûí
ýþñòÿðäèéè éîë èëÿ ýåòìÿêäÿí âÿ Ìÿùÿììÿä ðÿñóëóëëàù áèçÿ ýÿòèðäèéè
øÿðèÿòè ÿçèç òóòìàãäàí. Âÿ áó øÿðèÿòäÿ áèçÿ ÷îõ-÷îõ íàìàçëàð òÿéèí
åäèáëÿð êè, îíëàðû áèç ÿäà åòìÿñÿê, âàëëàù, áèëëàù, òààëàù áèçÿ ãåéðè áèð
íèúàò éîëó éîõäóð, éîõ, éîõ, éîõ. Ïÿñ äÿõè î ùàíñû íàìàçëàðäûð?
– Ãóëàüûí ìÿíäÿäè, éà éîõ? ßââÿëÿí, ùÿçðÿò ïåéüÿìáÿðèí
íàìàçûäûð êè, èáàðÿò îëà èêè ðöêÿòäÿí: ùÿð ðöêÿòäÿ áèð ôàòèùÿ âÿ îí-îí
áåø äÿôÿ “èííà ÿíçÿëíà: îõóíà ýÿðÿê, ùàáåëÿ ðöêóÿ ýåäÿíäÿ îí áåø
äÿôÿ “èííà ÿíçÿëíà”, ùàáåëÿ ùÿð äÿôÿ ðöêóäàí âÿ ñöúóääàí ãàëõäûãäà
îí áåø äÿôÿ “èííà ÿíçÿëíà” îõóíà ýÿðÿê. Áó áèð. Èêèíúè, ùÿçðÿò
ÿìèðÿëìþìöíèí íàìàçû äþðä ðöêÿòäèð êè, ùÿð ðöêÿòäÿ áèð äÿôÿ ôàòèùÿ âÿ
ÿëëè äÿôÿ “ãöë ùöâÿëëàùö ÿùÿä” îõóíà ýÿðÿê. Ö÷öíúö, ùÿçðÿò Ôàòèìåéè-
Çÿùðà íàìàçûäûð. Áó äà èêè ðöêÿòäèð. Áóðàäà ôàòèùÿäÿí ñîíðà [ýÿðÿê]
éöç äÿôÿ “èííà ÿíçÿëíà” âÿ éöç äÿôÿ “ãöë ùöâÿëëàùö ÿùÿä” îõóíà.
Èêèíúè ðöêÿòäÿ áó ñàéäûãëàðûì ýöíäÿëèê íàìàçëàðäûð. Äþðäöíúö, ìàùè-
ìöáàðÿê Ðÿìÿçàí àéûíûí íàôèëÿ íàìàçëàðûäûð êè, èáàðÿò îëñóí ìèí
ðöêÿòäÿí êè, áóíóí òÿôñèëàòûíû èíøàëëàù Ðÿìÿçàí àéû äàõèë îëàíäà ñÿíÿ
íàüûë åëÿðÿì. Ñîíðà ãóëàüûí ìÿíäÿ îëñóí, – áó ñàéäûüûì íàìàçëàðäàí
ñàâàéû, èñëàì öììÿòè ö÷öí ýåíÿ áèð ÷îõ íàìàçëàð ãÿðàð âåðèëèáäèð.
Ìÿñÿëÿí, íÿìàçè-ìÿáÿñ êè, ðÿúÿá àéûíûí èéèðìè éåääèñèíäÿäèð êè,
èáàðÿò îëà îí èêè ðöêÿòäÿí. Ñîíðà áþñÿò íàìàçû, îí èêè ðöêÿò ìöáàùèëÿ
íàìàçûäûð êè, çèëùèúúÿíèí èéèðìè äþðäöíäÿ ãûëûíûð. Ñîíðà çèéàðÿò
íàìàçûäûð, ðÿüàéèá íàìàçûäûð, øÿáàíûí îí áåøèíúè ýåúÿñèíèí íàìàçûäûð,
ðÿúÿáèí îí áåøèíúè ýåúÿñèíèí íàìàçûäûð, åéäè-ìàùè-ðÿìÿçàí
íàìàçûäûð, ãÿôëÿò íàìàçûäûð, ñÿôÿð íàìàçûäûð, òþâáÿ íàìàçûäûð, àøóðà
íàìàçûäûð, åéäè-íîâðóç íàìàçûäûð...
Áóðàäà ìÿíè éóõó òóòóð.
×öí áó ñÿòèðëÿðè îõóéàí ìÿíèì ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûì, øÿêê éîõ
êè, áóðàäà ðÿâàéÿò îëóíàí êåéôèééÿòëÿðÿ èíàíàúàãëàð, ÷öíêè Àëëàù
øàùèääèð êè, áóðàäà áèð çÿððÿ ãÿäÿð õèëàô éîõäóð, åëÿ äÿ îíëàð ýþðÿúÿê
êè, ìÿíèì ùàìàí ãàðàíëûã ÿñðèìèí ìþìöí ìöñÿëìàíëàðû ýåúÿ âÿ ýöí-
äöç âàõòëàðûíûí ÷îõ ùèññÿñèíè íàìàçà ùÿñð åòìèøëÿð. Î êè ãàëäû ìÿíèì
êèìè óøàã òàéôàñû, îíëàðûí äà áèð ïàðàëàðû – íåúÿ êè, ìÿí áè÷àðÿ, –
àòàëàðûíûí âÿ ÿìèëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà áó íàìàçëàðûí úöìëÿñèíè äÿ
14
îëìàñà, ÷îõ ùèññÿñèíè ãûëìàüà ìÿúáóð îëóðäóëàð. Àíúàã áó ñþùáÿò èëèí
àäè îí áèð àéû áàðÿñèíäÿäèð.
Àììà áóíó ìÿí èíäè äÿ ãîðõà-ãîðõà äåéèðÿì êè, èëèìèçèí
àéëàðûíûí è÷èíäÿ áèð øÿðàôÿòëè àé âàð êè, ùàìàí àéû èíäè ìÿí éàäûìà
ñàëàíäà úàíûìà ëÿðçÿ äöøöð. Àììà î âàõòëàð ìÿí äÿ ãåéðè ìþìöí
áÿíäÿëÿð úÿðýÿñèíäÿ ùàìàí ìöáàðÿê àéûí äàõèë îëìàüûíû äàìëàðûí
öñòöíäÿ èñòèãáàë åäèðäèê. Ùàìàí øÿðàôÿòëè àéûí àäû ìàùè-ìöáàðÿêè-
ðÿìÿçàíäûð. Âÿ î àé ìÿíèì ö÷öí èíäè áþéöê áèð éàäèýàðäûð. Ñÿáÿá
áóäóð êè, èíäè ìÿí äöøöíöðÿì êè, î ìöáàðÿê àéûí ìÿíÿ âÿ ìÿíèì ÿçèç
âàëèäåéíèìÿ õåéðè î îëóáäóð êè, î áè÷àðÿëÿð âÿ ùÿì÷èíèí âÿòÿíèìèí
îíëàð òÿê áèíÿâàëàðû ùàìàí ìöáàðÿê àéûí óçóí ýåúÿëÿðèíè éàòìàéûá
ñÿùÿðÿ êèìè íàìàç ãûëûáëàð. Î íàìàçëàðûí àäû íàôèëåéè-ìàùè-ìöáàðÿ-
êè-ðÿìÿçàíäûð. Áó íàìàçëàðûí ãåéðè âàúèáè âÿ ñöííÿòè íàìàçëàðà
íèñáÿòÿí òÿôàâöòö áóäóð êè, îíëàðûí ýåíÿ ðöêÿòèíèí ñàéû âÿ ùåñàáû âàð;
àììà Ðÿìÿçàí àéûíûí íàôèëÿ íàìàçëàðûíûí ùàãã-ùåñàáû éîõäóð. ×öí-
êè Ôàçèëè – Äÿðáÿíäèíèí ðÿéèíúÿ, Ðÿìÿçàí àéûíûí áèðèíäÿí îí
äîããóçóíàäÿê ùÿð ýåúÿ ö÷ éöç ðöêÿò íàìàç ýÿðÿê ãûëàñàí. Àììà
ìöúòÿùèä Ìÿìÿãàíèíèí ðèñàëÿñèíäÿ íàôèëåéè-ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçà-
íûí ãÿäÿðè áèðèíäÿí îí äîããóçóíàäÿê ùÿð ýåúÿ ùÿøòàä ðöêÿò éàçûëûð.
Àíúàã íóçäÿùùöì, áèñòö éåêêöì âÿ áèñòö ñåééöì ýåúÿëÿðè ùÿð ýåúÿ
ö÷ éöç ðöêÿò éàçûëûáäûð.
Âÿ áóíó ìÿí êÿìàëè-ñÿäàãÿòëÿ ÿðç åäèðÿì êè, ìÿí óøàãëûãäà
ðÿìÿçàíûí óçóí ýåúÿëÿðèíè ðàùàò éàòìàìûøàì âÿ íÿ ãÿäÿð êè, íàìàçû
ãûëìàüû òÿëèì àëìàìûøäûì, äàéûìûí âÿ âàëèäåéíèìèí åòèêàôûíà òàìàøà
åäèðäèì. Âÿ óøàãëûüûìûí øèðèí éóõóñó ýÿëèá ìÿíè áàñàíäà úÿùÿííÿìèí
ÿãðÿáëÿðèíèí ãîðõóñóíäàí ýþçëÿðèìè à÷àðäûì âÿ ýþðÿðäèì êè, äàéûì,
àòàì, àíàì âÿ ãîíøóëóãäà éàøàéàí éåíÿ áèð íå÷ÿ ìþìöí âÿ ìþ-
ìöíÿëÿð íàìàç ãûëûðëàð. Àõøàìäàí-ñÿùÿðÿ êèìè íàìàç ãûëûðäûëàð;
íàôèëÿ íàìàçûíû ãûëàðäûëàð.
Âÿ åëÿ êè, àõûðäà ìÿí äÿ áþéöéöá îí èêè-îí ö÷ éàøà ÷àòäûì, ìÿí
äÿ ùàìàí Ðÿìÿçàí ýåúÿëÿðè, ìþìöí âÿ ìþìöíÿëÿðëÿ íàôèëÿ íàìàç-
ëàðûíû ãûëìàüà øÿðèê îëäóì âÿ øÿðèê îëäóãäà, ñþç éîõ, úÿííÿòèí íàç âÿ
íåìÿòëÿðèíÿ äÿ øÿðèê îëäóì. Ùàìàí úÿííÿòèí êè, “òöúðè ìèí òÿùòèùÿë-
ÿíùàð”, ùÿëÿ áÿëêÿ “ÿçâàúè ìöòÿùùèðÿ”. Äÿõè î âàõò ÿçâàúûí äà ìÿíà-
ñûíû ìÿíÿ äèíäàð ìöäÿððèñëÿðèì þéðÿòìèøäèëÿð.
Áó ñþùáÿòëÿð ùÿëÿ Ðÿìÿçàíûí áèðèíäÿí îí ñÿêêèçèíÿäÿêäèð. Î êè
ãàëäû Ðÿìÿçàíûí îí äîããóçóíäàí àõûðûíàäÿê, áó áàðÿäÿ äÿ ìöôÿññÿë
15
ñþùáÿòèìè îðóúëóã äÿñýàùûíûí ðÿâàéÿòèíÿ áóðàõûðàì êè, áóíäàí ñîíðà
ÿðç îëóíàúàãäûð.
Ñþç áóðàäàäûð êè, áó ãÿäÿð ÿùÿìèééÿò êè, Ðÿìÿçàíûí ãîããóçóíäàí
àõûðûíàäÿê âåðèëèð, áó ãÿäÿð íàôèëÿ íàìàçû êè, èáàðÿò îëñóí ýåúÿäÿ ö÷
éöç ðöêÿòäÿí êè, îí äîããóçóíäàí àõûðûíàäÿê ùÿð ýåúÿ ãûëûíûð, – áóíóí
ÿñ1 èëëÿòè áóðàäàäûð êè, ùÿð Ðÿìÿçàíûí ùÿìèí ùèññÿñèíèí ýåúÿëÿðèíèí
áèðè ãÿäð ýåúÿñèäèð êè, èñëàì öììÿòè èíäèéÿäÿê ùàìàí ãÿäð ýåúÿñèíè
àõòàðìàãäàäûð. Âÿ áóíó èíäè ãåéä åäèðÿì êè, ùàìàí ýåúÿíè áó ýöíÿ
êèìè ìþìöí áÿíäÿëÿð ùÿëÿ éåíÿ òàïìàéûáëàð.
Âÿ ëàêèí ÷öí ãÿäð ýåúÿñèíèí ñþùáÿòè Ðÿìÿçàí ñþùáÿòèíÿ äàõèëäèð,
áó òÿôñèëàòû ýÿëÿí ùèññÿéÿ áóðàõûðàì âÿ êå÷èðÿì ýåíÿ íàìàç
ôÿãÿðÿñèíÿ.
Ãóðòàðäûìû íàìàçëàð? Âÿ èíäèéÿäÿê ñþéëÿäèéèìèç íàìàçëàðû ÿýÿð
áèð íÿôÿð ìþìöí áÿíäÿ ãûëûá ãóðòàðìûø îëñà, äÿõè îíóí ö÷öí ýåíÿ
ãûëûíìàìûø íàìàç ãàëûáäûðìû, éà éîõ? Áàõàã ýþðÿê.
Âÿ ìÿí áó ñÿòèðëÿðè èíäè éàçàíäà þçöì äÿ äåéèðÿì áÿëêÿ äÿõè
ãóðòàðäû ýåòäè? Áÿëêÿ äÿõè áó ãÿäÿð íàìàçëàðû êè ìÿíèì ìþìöí
âÿòÿíäàøëàðûì âÿ äèí ãàðäàøëàðûì î âÿäÿ ãûëûðìûøëàð, áÿëêÿ äÿõè
áóíóíëà îíëàðûí òÿêëèôè ãóðòàðûð? Áÿëêÿ èíäè îíëàðû ÿìÿëè-ñàëåùëÿð
úÿðýÿñèíÿ äàõèë åòìÿê îëàð? Áÿëêÿ äÿõè áó íàìàçëàðäàí áàøãà, Àëëàù-
òààëà äÿõè îíëàðäàí ãåéðè áèð íàìàç òÿëÿá åëÿìèð?!
Ùåéùàò! Ñÿíèí õàëèãèí ñÿíè õÿëã åòìÿéèáäèð, ìÿýÿð îíäàí þòðö êè,
îíóí ñèðëÿðèíè äÿðê åòìÿéÿ ãàäèð îëàñàí! Âÿ èëëà ùÿð áèð ìþâúóäàòûí áèð
ìöÿééÿí òÿêëèôè âàðäûð âÿ úÿìè êàèíàò êè, õóäàâÿíäè-àëÿì òÿðÿôèíäÿí
âèúóäà ýÿëèáäèð, áóíëàðûí ùÿðÿñè áèð àìèë äÿðÿúÿñèíäÿäèð êè, òÿáèÿòèí
åùêàìûíû ùÿð áèð éàðàíìûø þç äàèðÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðñèí. Âÿ áó
äÿñýàùûí ýåíÿ ÿââÿë âÿ àõûð ñàùèáè íåúÿ êè, úÿìè âàúèáöë-âöúóäóí
õàëèãè îëàí ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿìäèð êè, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ìÿíáÿäÿí âÿ
èäðàêûìûç ÷àòìàéàí ýþéëÿðäÿí éåð öçöíÿ áàðàíè-ðÿùìÿò* ýþíäÿðèð.
Ùàìàí áàðàíè-ðÿùìÿò êè, ìÿíèì çàâàëëû âÿòÿíèìäÿ íåúÿ êè,
Êÿðáÿëà ìåéäàíûíäà î áàðàíûí áèð ãÿòðÿñè àáè-ùÿéàò ìÿíçèëÿñèíäÿ èäè,
áóíóí èëëÿòè î èäè. Ìÿíèì î âÿäÿêè âÿòÿíèìèí çàðèëÿðè, ñóéóí
ãûòëûüûíäàí éàé çàìàíëàðû ýåúÿ âÿ ýöíäöç ÿëëÿðè äóàäà, áàðàíè-ðÿùìÿò
ýþçëÿðäèëÿð âÿ øÿùÿðèí äÿ ÿùàëèñè ýåúÿ âÿ ýöíäöç ìåéâÿ àüàúëàðûíû âÿ
ñÿáçèééàòû ñóâàðìàã ö÷öí ýåúÿ âÿ ýöíäöç ÿëëÿðè äóàäà Àëëàùäàí éàüûø
_______________

* Áàðàíè-ðÿùìÿò – ðÿùì éàüûøû, ìÿðùÿìÿò éàüûøû

16
èñòÿðäèëÿð, éàüûø ùÿôòÿëÿðëÿ âÿ áÿëêÿ àéëàðëà éàüìàçäû. Âÿ òÿáèÿòèí
ñóñóçëóãäàí áèòêèëÿðè ãóðóäóá éàíäûðìàã õàñèééÿòèíè ýåíÿ Àëëàù-òààëà
þçö òÿéèí åäèáäèð. Íèéÿ òÿéèí åäèáäèð, þçö áèëÿð. Âÿ ýèðÿì êè, òÿáèÿòèí
áó õàñèééÿòè âöúóäèëÿ ùÿäñèç âÿ ùåñàáñûç ìþìöí áÿíäÿëÿðèí âÿ ìÿ-
ñóì ÿêèí÷è ÿùàëèíèí ìÿùñóëàòû ãóðóéóá éàíàúàãäûð âÿ èíñàíëàðà áó
ãóðàãëûãäàí ãûòëûã âÿ àúëûã öç âåðÿúÿêäèð âÿ çàâàëëû çÿùìÿòêåøëÿðèí
çÿùìÿòëÿðè ñÿìÿðÿñèç ãàëàúàãëàð âÿ áó àúëûãäàí áèð ÷îõ óøàãëàð àü-
ëàéàúàã, – áóíëàð ùàìûñû þç éåðèíäÿ; áóíëàð ýåíÿ ùàìàí úÿíàá Àëëàùûí
þç èøèäèð. Âÿ áèç áÿíäÿëÿðèí òÿêëèôè ýåíÿ äèíìÿìÿêäèð. Âÿ î äÿãèãÿ
ìÿíèì çàâàëëû âÿòÿíäàøëàðûìûí òÿêëèôè ýåíÿ äèíìÿìÿê èäè âÿ íåúÿ êè,
äèíìèðäèëÿð.
Áàðè-ïÿðâÿðäèýàðà, áÿñ ñÿíèí îíëàðà íåúÿ ðÿùìèí ýÿëìèð? Îíëàð êè,
ñÿíèí éîëóíäà áèð ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí ÿðçèíäÿ íå÷ÿ éöç ðöêÿò íàìàç
ãûëûðëàð. Îíëàðûí àëûíëàðûíäà ìþùð éåð åëÿéèáäèð. Îíëàð ùÿòòà íàôèëÿ
íàìàçëàðûíû ñÿíèí ãîðõóíäàí úàáÿúà* åäèðëÿð. Áÿñ çÿùè** íàèíñàôëûãäûð
êè, ñÿí îíëàðûí çèðàÿòèíè éàíäûðàñàí âÿ íàìöòÿíàùè éàðûø àíáàðëàðûíäàí
ìþìöí : áÿíäÿëÿðèíÿ ìöôòÿ éàüûøûíû ìöçàéèãÿ åäÿñÿí! Íèéÿ áåëÿ
åëÿéèðñÿí? Éîõñà îíëàðûí ùÿääè âÿ ùåñàáû îëìàéàí äèíäàðëûãëàðûíà,
ãîðõàãëûãëàðûíà âÿ ñàâàäñûçëûãëàðûíà âÿ ìÿëóìàòñûçëûãëàðûíà àðõàéûí-
ñàí? Îíà àðõàéûíñàí êè, áó èøëÿðèí ìàùèééÿòèíè âÿ ñèððèíè äóéìàéà-
úàãëàð? ×öíêè îíëàð áèëìÿéÿíëÿðäèð!
Õóäàéà, ëÿááåéê! Áèçÿ éàüûø!
Áÿ éàäûìà ñàëûðàì î ýöíëÿðè êè, øÿùÿðèìèçèí ÿùàëèñè çèðö-úàâàí,
êèøè âÿ þâðÿò, ãîúà âÿ óøàã, ùÿòòà äþðäàéàãëûëàð, øÿùÿðèí êÿíàðûíà
àõûøûá ýåòìÿêäÿäèð. Áèð ùÿíýàìÿäèð êè, ýÿëèá ýþðÿñÿí!
Õóäàéà, áèçÿ éàüûø!
Øÿùÿðèí áöòöí ÿùàëèñè øÿùÿðèí êÿíàðûíäà, ñÿùðàäàäûð. Áó ýöí
äöøÿíáÿäèð. Ùàìû îðóúäóð. Âÿ ìÿí äÿ âÿ ìÿí òÿê úÿìè ñÿêêèç
éàøûíäàêû óøàãëàð äà îðóúäóð. Ö÷ ýöíäöð êè, îðóúóã. Àõóíä Ìîëëà
Òàüû, éÿíè øÿùÿðèìèçèí áèðèíúè âàèçè âÿ ãàçûñû âÿ ôàçèëè øÿíáÿ ýöíöíäÿí
õÿáÿð âåðèáäèð êè, ö÷ ýöíö – øÿíáÿíè, éåêøÿíáÿíè, äöøÿíáÿíè úÿìè
ìþìöíëÿð îðóú òóòñóíëàð êè, áó ýöí, äöøÿíáÿ ýöíö, éÿíè ö÷ýöíëöê
åòèêàôäàí ñîíðà ìöñÿëëàéà ÷ûõñûíëàð. Áó ýöí øÿùÿðèí úÿìè èíñàíëàðû
ñÿùðàéà êþ÷ìÿêäÿäèð. Ùàìû ïàé-ïèéàäà, àéàãéàëûí âÿ ùÿòòà äèçÿ êèìè
_______________

* Úàáÿúà – éåðáÿéåð
** Çÿùè – áþéöê, ÷îõ
17
÷ÿðìÿíìèø... ùàâàíûí øèääÿòëè èñòèñèíèí, éàéûí ýöíöíöí òÿñèðèíäÿí éåðÿ
àéàã áàñìàã ìöìêöí äåéèë. Ýþð íÿ ãèéàìÿòäèð êè, áöòöí éàéû ùàâàéà
íÿèíêè ðöòóáÿò, áÿëêÿ áèð ïàð÷à äà áóëóä ýÿëìÿéèá. Úÿìè íÿáàòàò
ãóðóéóá õÿçÿë îëìàãäàäûð.
Õóäàéà, áèçÿ éàüûø! Ëÿááåéê!
Åëÿ êè, ìþìöí áÿíäÿëÿð, ìîëëàëàð, ñÿô-ñÿô ùàúûëàð, äÿñòÿ-äÿñòÿ
ìÿøÿäè âÿ êÿðáÿëàéûëàð ñÿô-ñÿô “õöçóõöøó”ëà “ÿñòÿüôöðóëëà, ðÿááè âÿ
ÿòóáè èëåéù” äåéÿ-äåéÿ ñÿùðàéà úÿì îëäóëàð. Ãàçû Àõóíä Ìîëëà Òàüû
÷ûõäû óúà áèð äàøûí öñòÿ, ÿââÿë áèð õöòáÿ îõóäó âÿ ñîíðà öçöíö úàìààòà
òóòóá ÿëëÿðèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ ÷îõ òÿíÿëè áèð ñÿñëÿ áàøëàäû ìîèçÿñèíè:
– Ùÿ! ùÿ! Ýÿëÿðñèç, ýÿëÿðñèç, àüëàðñûç, àüëàðñûç, ùÿ! Éà åééöùÿë-
èíñàí! Áèð âàõò âàð èäè êè, áàðàíè-ðÿùìÿò éàüàíäà, ñèç þç åâëÿðèíèçäÿ
ãèéìÿòëè ôÿðøëÿð öñòöíäÿ ÿéëÿøèá äåéèðäèíèç, õóá, áèç éîìèééÿ
íàìàçûíû ÿäà åòäèê, áèð ãåéðè âàúèáè âÿ ñöííÿòè íàìàçëàðû úàáÿúà åòäèê.
Áèçÿ òÿêëèô îëóíàí íàìàçëàðûí úöìëÿñèíè ÿçàéà ãîéìàéûá éåðèíÿ
éåòèðäèê... Ùÿ! Éà åééöùÿë-èíñàí, ñèç ìöòìÿèí îòóðìóøäóíóç åâëÿ-
ðèíèçäÿ, òà äåìèðäèíèç áó íÿ áÿëàäûð êè, íàçèë îëóáäóð êè, äàüëàð âÿ äàø-
ëàð äà ãóðàãëûãäàí îä òóòóá éàíûð. Ùÿ! Áÿñ ñèç áèëìèðñèíèç õóäàâÿíäè-
àëÿì ñèçëÿðè õÿëã åäÿíäÿ èêè ýþç âåðèá úÿëë-úÿëàëûí äÿñýàùûíà òàìàøà
åäÿñèíèç âÿ ñèçÿ ÿãë êÿðàìÿò åäèáäèð êè, î ÿãëèí âàñèòÿñèëÿ áóíó äÿðê
åäÿñèíèç êè, õóäàâÿíäè-àëÿìèí åùêàìûíû éåðèíÿ éåòèðìÿéèíúÿ îíäàí
íèúàò ýþçëÿìÿê ìöìêöí îëìàç? Ùÿ! Áàðàíè-ðÿùìÿò! Èíäè ñèçÿ áàðàíè-
ðÿùìÿò ëöçóìó ýþðñÿíäè. Áÿñ áó áàðàíè-ðÿùìÿòèí ìöãàáèëèíäÿ ùàíû
ñèçäÿí ñàäèð îëàí õöçó âÿ õöøó? Ùàíû òþâáÿ âÿ èñòèüôàðûíûç âÿ íÿéÿ
àðõàéûíñûíûç? Éîõñà î áåø-îí ðöêÿò éîìèééÿ íàìàçûíà àðõàéûíñûíûç?
Éîõñà íå÷ÿ éöç ðöêÿò ãåéðè íàìàçëàðà àðõàéûíñûíûç? Éîõñà áèð íå÷ÿ
ìèí ðöêÿò íàôèëÿ íàìàçëàðûíà ìöòìÿèíñèíèç êè, äÿõè úÿìè òÿêëèôëÿð
ñèçäÿí ìöðòÿôå îëäóëàð? Ùåéùàò! Íåúÿ ãÿôëÿò, íåúÿ ãÿôëÿò! Áÿñ î íåúÿ
îëàúàã êè, áèð ýöí êè, îíóí àäû ðóçè-ìÿùøÿðäèð, î âÿäÿ ñèçèí ùàìûíûçû
ÿðñåéè-ìèçàíè òÿðàçöéÿ ÷ÿêÿúÿêëÿð âÿ îðàäà ñèçè ìÿøùóð åäÿúÿêëÿð âÿ
áó äöíéàäà ãûëäûüûíûç íàìàçëàð áàðÿñèíäÿ ñèçäÿí ñóàë-úàâàá
åäÿúÿêëÿð? Î âàõò ãèéàìÿò ýöíöíöí øàùèäëÿðè êè, èáàðÿò îëñóí ÿíáèéà
âÿ þâñèéàäàí, úÿíàá ùÿããèí ùöçóðóíäà ùàçûð îëàúàãëàð. Î âàõò ùàòèôäÿí
ñÿäà ýÿëÿúÿê: “ Ùàçûð îëñóí áó ìÿúëèñäÿ ëþâù âÿë ãÿëÿì”. Âÿ åëÿ êè,
ãÿëÿì áóðàäà àäÿì ñóðÿòèíäÿ ùàçûð îëäó, ùÿããè-ñöáùàíè âÿ òÿàëèäÿí
îíà õèòàá îëóíàúàã: “Éà ãÿëÿì, çÿìàíè êè, ìÿíèì âÿùéèì ñÿíÿ èëùàì
îëóíäó êè, úÿìè ìÿõëóãàòûí ÿìÿëëÿðèíè þç ëþâùöíÿ éàç, àéà ñÿí
18
éàçìûñàíìû, éà éîõ?” Îíäà ãÿëÿì úàâàá âåðÿúÿê êè, “íÿì (áÿëè),
éàçìûøàì”. Õóäàâÿíäè-àëÿì áóðàäà ãÿëÿìäÿí øàùèä èñòÿéÿúÿê. Âÿ
ãÿëÿì áóðàäà Èñðàôèëè øàùèä ýþñòÿðÿúÿê. Ñîíðà õóäàâÿíäè-àëÿìäÿí
õèòàá îëóíàúàã êè, Èñðàôèëè ùöçóðà ýÿòèðñèíëÿð. Åëÿ êè, Èñðàôèë ùöçóðà ýÿëäè,
îíäàí ñóàë îëóíàúàã êè, ÿéà ñÿí øàùèä îëà áèëÿðñÿíìè êè, ìÿõëóãàòûí
íàìåéè-åìàëûíû ãÿëÿì þç ëþâùöíÿ éàçìûø îëà? Âÿ ÿýÿð îíà øàùèäñÿí,
ïÿñ ùÿìèí íàìåéè-åìàëû ñÿí þç éåðèíÿ éåòèðìèñÿíìè, éà éîõ? Áóðàäà
Èñðàôèë úàâàá âåðÿúÿê êè, “íÿì (áÿëè), ìÿí ëþâùäÿ éàçûëàí íàìåéè-åìàëû
éåòèðìèøÿì Úÿáðàéèëÿ. ×àüûðûí ýÿëñèí Úÿáðàéèëè”. Åëÿ êè, Úÿáðàéèë äÿ
ùàçûð îëóð, îíà äà áó ñóàëû âåðÿíäÿ, î äà úàâàá âåðèð êè: “íÿì (áÿëè),
ìÿí ëþâùäÿ éàçûëàí íàìåéè-åìàëû éåòèðìèøÿì úÿìè öëöëþçì
ïåéüÿìáÿðëÿðÿ êè, àõûðûíúû èáàðÿò îëñóí Ìÿùÿììÿä-èáíè-ßáäöëëàùèë-
ÿðÿáèééèë-ãöðåéøèë-ùÿðÿìèíäÿí”.
Úàìààò áóðàäà áàøûíà äþéöð âÿ àüëàéûð. Âà ìöñèáÿòà!..
Àõûðäà õàòÿìöë-ÿíáèéà îðòàëûüà òÿøðèô ýÿòèðèá õÿëëàãöë-àëÿìÿ ÿðç
åäèð êè:
Õóäàéà, ìÿíèì öììÿòèì ñÿíèí äÿðýàùûíäà øÿðìñàðäûð. Îë ñÿáÿáÿ
êè, îíëàð úÿìè âàúèáè íàìàçëàð ÿäà åòäèëÿð, ùÿòòà ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿê
àéûíûí íóçäÿùùöìäÿí áàøëàìûø îòóçóíúó ýöíóíÿ êèìè ýåúÿëÿð,
àõøàìäàí òà ñöáùÿäÿê éàòìàäûëàð. Áþéöê âÿ êè÷èê, – ùÿòòà áó ñÿòèðëÿðè
úûçìà ãàðàëàéàí ñÿêêèç éàøûíäàêû óøàãëàð äà, – äàéûëàðûíûí ãîðõóñóíäàí
ýöíäöçëÿð îí ñÿêêèç ñààò éàé ýöíëÿðè ñóñóç ãàëûá, ýåúÿëÿðè äÿ ö÷ éöç
ðöêÿò íàôèëÿ íàìàçû ãûëäûëàð âÿ ãåéðè íàìàçëàðûí äà úÿìèñèíè éåðèíÿ
éåòèðäèëÿð. Àíúàã áó ãàðàíëûã ìÿìëÿêÿòäÿ òÿê áèðúÿ áÿäáÿõòëèê öç âåðäè
êè, î äà èáàðÿò îëà îíäàí êè, áó áÿäáÿõòëÿð “òÿëÿáè-áàðàí”* íàìàçûíû
óíóäóá ãûëìàäûëàð. Âà ìöñèáÿòà! Âÿ ìÿùç ùÿìèí ìÿñèéÿòèí íÿòèúÿñèäèð
êè, èíäè ñÿíèí äÿ áó úàìààòà ãÿçÿáèí òóòóá. Éàéûí áó øèääÿòëè èñòèñèíäÿ
íå÷ÿ àéäûð êè, áó ôÿãèðëÿðèí çèðàÿòèíè** ñóñóç ãîéìóñàí âÿ î ìóôòÿ
éàüûø àíáàðëàðûíäàí áóíëàðà éàüûø ýþíäÿðìèðñÿí êè, áó âèëàéÿòäÿ
ýÿëÿúÿêäÿ ãûòëûã ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèí âÿ ìþìöí áÿíäÿëÿðèí àúûíäàí
àüëàøìàñûíëàð.
Úàìààò óøàã êèìè “âàé-âàé” äåéèá àüëàéûð.
Áóðàäà Àõóíä Ìîëëà Òàüû äóðäó íàìàçà, öçöíó ãèáëÿéÿ ÷þíäÿðäè.
Úàìààò îíà èãòèäà åëÿäè. Àõóíä ö÷ äÿôÿ áèð-áèðèíèí äàëûéúà óúàäàí âÿ
_______________

* Òÿëÿáè-áàðàí – éàüûø òÿëÿá åòìÿê, éàüûøèñòÿìÿê

** Çèðàÿò – ÿêèí
19
áÿëàüÿòëÿ äåäè: “Àëëàùöììÿ ñÿëëè ÿëà Ìöùÿììÿäèí âÿ àëè Ìöùÿì-
ìÿä” âÿ ñîíðà áàøëàäû íàìàçû. Ùàìàí èêè ðöêÿòäÿí èáàðÿò àäè íàìàç
èäè. Áèðúÿ òÿôàâöòö áó èäè êè, ãóíóò âàõòû áó äóàíû òÿê îõóäó:
“Àëëàùöììÿ èáàäöêÿ”.
Íàìàçû ãóðòàðàíäàí ñîíðà àõóíä Ìîëëà Òàüû éåðèäè áèð àç äà
ãàáàüà. Ðèäàñûíûí* ñàü ÿòÿéèíè ñîë ÷èéíèíÿ àòäû, ðèäàñûíûí ñîë ÿòÿéèíè
ñàü ÷èéíèíÿ àòäû âÿ èêè õöòáÿ îõóäó âÿ öçöíö ãèáëÿéÿ òóòóá áàøëàäû
òþâáÿ åëÿìÿéÿ âÿ éöç äÿôÿ áèð-áèðèíèí äàëûéúà äåäè: “ÿñòÿüôöðóëëà
ðÿááè âÿ ÿòóáè èëåéù”. Áóíó éöç äÿôÿ äåäèêäÿ úàìààò äà îíó òÿêðàð
åäèðäèëÿð. Âÿ îíäàí ñîíðà éöç äÿôÿ “ñöáùàíàëëàù” âÿ éåíÿ éöç äÿôÿ
“ëàèëàùÿèëëÿëëàù”. Âÿ àõûðäà öçöíö úàìààòà òÿðÿô ÷þíäÿðäè, ôàòèùÿ ñóðÿ-
ñèíè îõóéóá âÿ úàìààò äà ôàòèùÿ äåéèá ùàìû ýþçëÿðèíè ñèëÿ-ñèëÿ åâèíÿ
äàüûëìàüà áàøëàäû.
Áóíóíëà òÿëÿáè-áàðàí íàìàçû ãûëûíäû, òàìàì îëäó.

ÌÅÉÈÒ ÁÖÑÀÒÛ
Ìÿëóì øåéäèð êè, èíäèéÿäÿê ñàéäûüûìûç èáàäÿòëÿð êè, íþâ-íþâ
íàìàçäàí èáàðÿò îëñóí, ìÿùç îíäàí þòðöäöð êè, èíñàí þëÿíäÿí ñîíðà
àõèðÿòäÿ ìèçàí-òÿðÿçè ãóðóëàíäà éàõøû èìòàùàí âåðñèí âÿ áó èìòàùàíà
ýþðÿ ëàçûìè ìöêàôàò àëñûí êè, î äà èáàðÿò îëà úÿííÿòÿ äàõèë îëìàãäàí âÿ
úÿùÿííÿìèí ÿçàáûíäàí óçàã îëìàãäàí.
Íÿ ãÿäÿð êè ìþìèí áÿíäÿ ùàëè-ùÿéàòäàäûð, ãèéàìÿò ýöíöíöí
ãåéäèíÿ î þçö ãàëûð; ÷öíêè ùàëè-ùÿéàòäàäûð, ìóõòàðäûð, ãàäèðäèð âÿ
ìöêÿëëÿôäèð. Àììà åëÿ êè ìþìèí áÿíäÿ ìþâòÿ òÿðÿô öç ãîéäó, î âÿäÿ
÷öí îíà èúç öç âåðèð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ùÿøð ùàãã-ùåñàáûíû âåðìÿéÿ éà-
âûãëàøìàãäà îëóð. Îíóí÷öí äÿ îíóí ÿãðÿáàñû âÿ ìþìèí âÿòÿíäàøëàðû
îíóí ãåéäèíÿ ãàëûðëàð, ùÿð âÿñèëÿ èëÿ òÿëàø åäèðëÿð êè, îíó àõèðÿò åâèíÿ
ùÿð áèð ýöíàùäàí àðè âÿ öçöàü ýþíäÿðñèíëÿð. Âÿ ÷öí ùÿð áèð ìþìèí
áÿíäÿíèí íèúàòû éîëóíäà áàðè-ïÿðâÿðäèýàðà äóà âÿ ñÿíàäà áóëóíìàüûí,
ùÿð áèð ìþìèí áÿíäÿíèí þçöíÿ äÿ ôåéçè âàð, îíóí÷öí äÿ ìþìèí áÿíäÿ
ìÿðèç îëóá ùàëÿòè-íÿçÿ éåòèøÿí àíäàí òà ãÿáð åâèíÿ òàïøûðûëàíàäÿê âÿ
äÿôíäÿí ñîíðà âÿ âÿôàòûí ÿðáÿèíèíÿäÿê âÿ ñîíðàëàð ùÿð ïÿíúøÿíáÿ
_______________

* Ðèäà – ÷èéíèíÿ àòûëàí éóí ãóìàø

20
àõøàìû ãÿáð öñòÿ Ãóðàí ñóðÿñè òèëàâÿò åäèðëÿð, ìÿðùóìó éàä-áóä
åëÿéèðëÿð. Ìöòÿâÿôôàíûí ÿãðÿáàñû âÿ ìþìèí âÿòÿíäàøëàðû î ãÿäÿð
ùÿìäö-ñÿíà, õåéèð-äóà [åäèð] âÿ î ãÿäÿð Àëëàùû ÷àüûðìàãäà îëóðëàð êè,
àüëûì áàâÿð åòìèð* êè, áó ãÿäÿð èáàäÿòèí, ðàçè-íèéàçûí ìöãàáèëèíäÿ íÿ
èíêèð-ìèíêèð ìÿðùóìà àðòûã áèð ÿçèééÿò âåðÿ, íÿ äÿ ðóçè-ìÿøùÿð
ýöíöíöí øàùèäëÿðè ùåñàá îëóíàí þâëèéà âÿ þâñèéà ìÿðùóìó þç ëöòô âÿ
ìÿðùÿìÿòëÿðèíäÿí êÿíàð òóòàëàð. Îíóí ö÷öí ìÿíèì ìþìèí âÿòÿíäàø-
ëàðûìûí áèðèíèí àõûð íÿôÿñè ÷ûõàí êèìè, ÿââÿëÿí, îíóí åâè áèð ìÿñúèäÿ
òÿøáèù îëàðäû. Ìÿðùóì þçö áèð èìàì þâëàäû äÿðÿúÿñèíäÿ ÿëàùèääÿ áèð
ãöäñèééÿò êÿñá åäÿðäè âÿ îíóí þëóì õÿáÿðè åâäÿí åøèéÿ ÷ûõàí êèìè
äàìûí öñòöíäÿ ìöÿççèí òÿðÿôèíäÿí àõèðÿò ìöúäÿñè “èííà ëèëëàùè âÿ èííà
èëåéùè ðàúèóí” øöàðû øÿùÿðÿ éàéûëûá ìþìèí áÿíäÿëÿðè ùàìàí äÿãèãÿ
ìÿðùóìóí ìÿíçèëèíÿ úÿëá åäÿðäè êè, úÿì îëñóíëàð âÿ îíó åëÿ áèð
òÿíòÿíÿëè äóà âÿ ñÿíàëû àõèðÿò åâèíÿ ìöøàéèÿò åëÿñèíëÿð êè, ìÿðùóì
Ùàúû Ùöñåéíÿëè ìÿðä-ìÿðäàíÿ ïóëè-ñèðàòû êå÷èá, ýóëäóðóì ýóðóï
äöøñöí áåùèøòèí ùóðèëÿðèíèí ãóúàüûíà.
Ùÿëÿ ìÿðùóì Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí àõûð íÿôÿñè ÷ûõìàìûøäàí, ùÿëÿ
ùàëÿòè-íÿçäÿ èäè êè, éàíûíäàêû ãîùóì-ÿãðÿáàñû áóíóí öçöíö ãèáëÿéÿ
÷þíäÿðäèëÿð âÿ òÿøâèøÿ äöøäöëÿð êè, Ãóðàí îõóéàí ýÿëñèí, Ãóðàí
îõóñóí. Áèð ãåéðè àäàì ÿëÿ äöøìÿäè. Ãîíøóëóãäà äèâàð äèáèíäÿ
áàøìàã éàìàéàí ïèíÿ÷è Ìîëëà Ìÿìèøè òàïûá ýÿòèðèðäèëÿð. Áó äà éåêÿ
úûðûã Ãóðàíû êöðêöíöí àëòûíäàí ÷ûõàðòäû âÿ áàøëàäû àâàçëà îõóìàüà.
“ßóçö áèëëàùè ìèíÿø-øåéòàíèð-ðÿúèì, áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì,
éöñÿááèùö ëèëëàùè ìà ôèñ-ñÿìàâàòè âÿìà ôèë-ÿðç”. Áó ñóðÿíè î ãÿäÿð
îõóäó êè, Ùàúû Ìîëëà Òàüû äà þçöíö éåòèðäè. Ìîëëà ßëè ýÿëäè, ÷ûõäû äà-
ìûí öñòöíÿ. Ìîëëà Áàõøÿëè äÿ ìöíàúàòû áàøëàäû âÿ áó ãÿäÿð ÿñë ìîë-
ëàëàðûí âöúóäèëÿ ïèíÿ÷è Ìîëëà Ìÿìèøèí Ãóðàí îõóìàüû éàääàí ÷ûõäû.
Áóíóíëà áÿðàáÿð äåìÿê îëìàç êè, ïèíÿ÷è Ìîëëà Ìÿìèø àç èø ýþðäö.
Õåéð, îíóí õèäìÿòè ÷îõ îëäó, ÷öíêè þç âàõòûíäà Ìîëëà Ìÿìèø ìÿðùóì
Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí ãóëàüûíà éåòèðäè êè, åé ðÿùìÿòëèê, ìöãÿääÿñ
Ãóðàíûìûçûí “Ôÿüàáöí” ñóðÿñèíäÿ õÿáÿð âåðèëèáäèð êè, ùÿð áèð øåé
äöíéàäà ýåúÿ âÿ ýöíäöç, éåðäÿ âÿ ýþéëÿðäÿ õóäàâÿíäè-àëÿìÿ èáàäÿò
åäèð. “Ôÿìèíêöì êàôèðöí ôÿìèíêöì ìþìèíèí”: êàôèð äÿ èáàäÿò åäèð,
ìþìèí äÿ èáàäÿò åäèð. Ïÿñ èíäè ñÿí äÿ õÿáÿðäàð îë, åé ìÿðùóì Ùàúû
Ùöñåéíÿëè...
_______________

* Àüëûì êÿñìèð
21
 ßëáÿòòÿ, î éàðàíìûøëàð êè, îíëàð àëÿìè-çÿððäÿí ìöòòÿëè âÿ ìöõ-
áèðäèðëÿð* âÿ þëöëÿðèí äèëèíè áèëèðëÿð, î éàðàíìûøëàð éÿãèí åøèäèðëÿð êè,
áóðàäà Ùàúû Ùöñåéíÿëè ïèíÿ÷è Ìîëëà Ìÿìèøèí Ãóðàí èáàðÿñèíèí
úàâàáûíäà áåëÿ äåéèð:
– Àé áÿíäåéè-õóäà, ìÿí áè÷àðÿ êè, áöòöí þìðöìäÿ àëòû-éåääè éà-
øûíäàí áàøëàìûø áèð ýöí îëìàéûá êè, éîìèééÿ íàìàçûíû ãÿçàéà ãîéàì,
ãåéðè âàúèáè íàìàçëàðû ÿäà åòìÿéÿì, íÿâàôèëè-éîìèééÿíè ãûëìûéàì,
Ùÿçðÿò ßìèðÿëìþìèíèí íàìàçûíû ãûëìûéàì, Ùÿçðÿòè-Ôàòèìÿíèí íàìà-
çûíû ãûëìûéàì, Úÿôÿðè-Òÿééàðû ÿäà åòìÿéÿì, ÿðàúè íàìàçûíû ãûëìûéàì,
íÿìàçè-èñòèñãàíû óíóäàì, íÿìàçè åéäè – ãÿäèðÿ åòèíà åòìèéÿì âÿ ùÿð
àéûí ÿââÿëèíèí îíóíúó ýöíöíöí íàìàçûíû ãûëìûéàì âÿ áóíëàð ùàìûñû
êå÷ÿíäÿí ñîíðà áöòöí þìðöìäÿ áèð ýöí äÿ îëìàéûá êè, ìàù-ìöáàðÿê
Ðÿìÿçàíûí áèð ýöíöíöí îðóúóíó áàòèë åëÿéèì âÿ áèð ýåúÿñèíè ÿùéà
ñàõëàìûéàì âÿ íóç äÿùùöìäÿí àõûðûíàäÿê ìàùè-ðÿìÿçàíûí àëòû éöç
àëòìûø àëòû ðöêÿò íàôèëÿ íàìàçûíû ùÿð ýåúÿ àõøàìäàí ñÿùÿðÿäÿê øèðèí
éóõóíó þçöìÿ ùàðàì åäèá úàáÿúà åòìÿìèø îëóì. Ïÿñ àé ðÿùìÿòëèéèí
îüëó, ïèíÿ÷è Ìîëëà Ìÿìèø, èíäè äÿõè ñÿíèí î úûðûã âÿ ÷èðêëè ìöãÿääÿñ
Ãóðàíûíûí Ôÿüàáöí ñóðÿñè ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèð? Áàðè ãîéóí áó äöíéàäàí
î äöíéàéà ýåäÿí éåðäÿ âÿ ïóëè-ñèðàòäàí êå÷ÿí éåðäÿ áèð-èêè ñàíèéÿíèí
ìöääÿòèíäÿ èíñàíúàñûíà àçàä îëóì.
Èíñàíúà àçàä îëóì!..
Ìîëëà Êÿðèìèí àçàíû øÿùÿðèí áöòöí úàìààòûíû éàðûì ñààòûí ÿðçèíäÿ
Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí åâèíÿ âÿ ùÿéÿòèíÿ òîïëàäû. Ïëîâ ãàçàíëàðû ö÷öí
Ùàúûíûí ùÿéÿòèíäÿ îúàã éåðè ãàçûëûð âÿ ùàìàí äÿìäÿ äÿ ãÿáèðèñòàíäà
Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí ãÿáðè ãàçûëûð. Øÿùÿðèí úÿìè ÿììàìÿëèëÿðè ùàìàí
ñààò ãàðüà-ãóçüóí òÿê áóðàéà úÿì îëóáäóð. Îíëàð áó ýöí ïëîâ
éåéÿúÿêëÿð. Øÿùÿðèí úÿìè áàëàúà óøàãëàðû áóðà ãàðüà-ãóçüóí òÿê úÿì
îëóáëàð. Áóíëàð ãÿáèðèñòàíäà ùàëâà ãàïàúàãëàð. Øÿùÿðèí úÿìè ìþìèí-
ëÿðè áóðàéà úÿì îëóá, Ãóðàíûí ñèïàðÿëÿðèíè îõóéóðëàð. Áóíëàð äà ïëîâ
éåéÿúÿêëÿð. Ìåéèòÿ ãöñë âåðèëèð, êÿôÿí áè÷èëèð, òàáóòà ãîéóëóð, ìåéèòè
àïàðûðëàð. Øÿùÿðèí õåéëè úàìààòû úÿíàçÿíè ìöøàéèÿò åäèð; ÷öíêè ö÷ äÿíÿ
ïëîâ ãàçàíû àñûëûá, ùÿðÿñè èêè ïóòëóã. Ìÿñúèä ùÿéÿòèíäÿ úÿíàçÿíè ãî-
éóðëàð îðòàëûüà âÿ úàìààò íàìàçà äóðóð.
Áó äà ìåéèò íàìàçûäûð. Áó ùàìàí íàìàçäûð êè, áó ñÿòèðëÿðè èíäè
áóðàäà úûçìà-ãàðà åëÿéÿí, ùÿìèí íàìàçû òà óøàãëûãäàí áàøëàéûá,
ìèëéîí äÿôÿ îíó ãûëìàüà ìÿúáóð îëóáäóð.
_______________

* Õÿáÿðäàðäûðëàð

22
 “Ìÿúáóð îëóá” äåìÿêäÿ, ìÿíèì áó áàðÿäÿ áèð íå÷ÿ ñþçöì âàð.
Ìåéèò íàìàçû âàúèáè íàìàçëàð úÿðýÿñèíäÿ ñàéûëûð. Áó íàìàç èëÿ
ãåéðè âàúèáè âÿ ñöííÿòè íàìàçëàðûí ôÿðãè áóäóð êè, ìåéèò íàìàçû
ùÿìèøÿ úàìààòëà âÿ úàìààòûí íÿçÿðèíäÿ ãûëûíûð. Áó íàìàç îíäàí þòðö
ùþðìÿòëè âÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð êè, ìöòÿââÿôôàíûí ìþìèí âÿòÿíäàøëàðû áó
íàìàçû ãûëìàãäà Àëëàù-òààëàäàí èëòèìàñ åäèðëÿð êè, ìÿðùóìóí
ýöíàùëàðûíû áàüûøëàñûí âÿ ìóìêöí îëäóãúà îíó úÿííÿòèí íåìÿòëÿ-
ðèíäÿí óçàã òóòìàñûí. Îíóí÷öí ìåéèò íàìàçûíû ãûëìàã ùÿð áèð âÿòÿí-
äàøûí áèðèíúè âÿçèôÿñè ùåñàá îëóíóð. Îíó÷öí áÿíäÿ äÿ ìèíëÿðúÿ âÿôàò
åòìèø ìþìèí áÿíäÿëÿðèí äèí ãàðäàøû, ìèíëÿðúÿ ìåéèò íàìàçûíû ãûëìû-
øàì. Øþâã èëÿ äÿ ãûëìûøàì, ìÿúáóðÿí äÿ ãûëìûøàì.
Øþâãëÿ îíäàí þòðó ãûëìûøàì êè, íåúÿ êè úÿìè íàìàçëàðû, ùàáåëÿ
ìåéèò íàìàçûíû ÿäà åòìÿéèí íþâ-íþâ ôåéçè âàðäûð êè, ìèí äÿôÿëÿðëÿ
âàèçëÿðèí ìîèçÿñèíäÿ åøèòìèøèê.
Ìÿúáóðè äÿ îíäàí þòðö ãûëìûøàì êè, áó íàìàç, – íåúÿ êè, ÿðç
îëóíäó, – úàìààò íàìàçûäûð; úàìààòûí íÿçÿðèíäÿ ãûëûíàí íàìàçëàð-
äàíäûð, ùÿð áèð ùàçèðóíÿ âàúèá îëàí íàìàçëàðäàíäûð. Âÿ áèð ñóðÿòäÿ
úàìààò è÷èíäÿ áèð þëöíö éàä-áóä åäèá îíóí ìÿðàñèìè-äÿôíèíÿ
ýÿëìèñÿí, äÿõè î âàõò êè, úàìààò éåíèúÿ íàìàçà äóðóáäóð, ñÿí òÿê
áèðúÿ îíëàðäàí àéðûëûá þçöíö êÿíàðäà ñàõëàéàíäà ìþìèíëÿðèí
íÿçÿðèíäÿ êÿì-åòèãàä ýþðöêÿúÿêñÿí. Îíóí÷öí äÿ ìÿí ÷îõ âàõò ìåéèò
íàìàçûíäà ìÿúáóðÿí èøòèðàê åòìèøÿì; íåúÿ ìÿíäÿí ñàâàéû ùÿìèí
ñÿòèðëÿðè îõóéàí éîëäàøëàðûí ÿêñÿðè ìÿí òÿê õàëãûí íÿçÿðèíäÿ êÿì-
åòèãàäëàð úÿðýÿñèíÿ äöøìÿìÿêäÿí þòðö ìåéèò íàìàçû ãûëàíëàðûí
úÿðýÿñèíäÿ äóðóá þçëÿðèíè íàìàç ãûëàíëàðà îõøàäûáëàð êè, ìþìèí áÿí-
äÿëÿð è÷èíäÿ îíóí åùòèðàìû àçàëìàñûí. Òà î äÿðÿúÿéÿ êèìè êè, èíäèêè
ÿñðäÿ äÿ úàìààòûìûçûí èøûãëàíìûøëàðû âÿ áåëÿ-áåëÿ ÷ÿðÿí-ïÿðÿíèí ìÿ-
íàñûíû äÿðê åäÿíëÿð – îõóìóøëàðûìûç, ÿäèáëÿðèìèç âÿ ñàèð ãàíà-
úàãëûëàðûìûç éåíÿ ìÿñúèä ùÿéÿòëÿðèíäÿ ìåéèò íàìàçû ãûëàíëàðûí
úÿðýÿñèíäÿ äóðìàãäàí þçëÿðèíè õèëàñ åäÿ áèëìèðëÿð.
Ìÿí êè, – ãåéðèëÿðè [èëÿ] èøèì éîõäóð, – àíúàã ìåéèò íàìàçûíû àëòû-
éåääè éàøûìäàí áàøëàìûø, òà èíäèéÿäÿê î ãÿäÿð ìþìèí ìöñÿëìàí
áÿíäÿëÿðèíèí úÿíàçÿñèíè ïàê âÿ ìöíÿççÿù åòìÿê ãÿñäèëÿ ãåéðè ÿùëè-
èìàí äèí ãàðäàøëàðûìûí úÿðýÿñèíäÿ ãûëìûøàì êè, äÿõè áó íàìàçûí
èáàðÿñèíè ÿçáÿð áèëèðÿì:
“Àëëàùö ÿêáÿð... ßøùÿäö-ÿí ëàèëàùÿ-èëëÿëëàù, âÿùäÿùöëà øÿðèêÿ
ëÿùö, àëëàùöììÿ ñÿëëè ÿëà Ìöùÿììÿäèí âÿ àëè Ìöùÿììÿä âÿ áàðèê
ÿëà Ìöùÿììÿä... Àëëàùö ÿêáÿð...”.
23
 Ñÿí ùåñàá åäèðñÿí êè, íàìàçû ãûëûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà úÿíàçÿíè
ýþòöðöá àïàðûðëàð ãÿáèðèñòàíà, îðàäà ìÿðùóì Ùöñåéíÿëèíè äÿôí åäèðëÿð
âÿ ãàéûäûá ýåäèðëÿð ùÿðÿ þç êÿñáêàðûíà. ßëáÿòòÿ, ñÿí ñÿùâ åäèðñÿí;
÷öíêè ÿýÿð ñÿí äåäèéèí êèìè îëñà èäè, îíäà íÿ ìÿðùóì Ùàúû Ùöñåé-
íÿëèíè î úöð åùòèðàìëà ìÿùøÿð ýöíöíöí øàùèäëÿðè èìòàùàíäàí ÷ûõàðûá
úÿííÿòèí ãÿáçèíè îíà ÿëà ìöêàôàòëà âåðÿúÿê èäèëÿð, íÿ ìÿðùóìóí äèðè
âÿòÿíäàøëàðû áó äöíéàäà î ãÿäÿð ôåéçèéàá îëàúàã èäèëÿð, íÿ ãÿäÿð êè,
ìÿðùóì Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí äÿôí îëóíìàüû ñàéÿñèíäÿ ôåéçèéàá îëäóëàð;
ñàâàéû îíäàí êè, éàõøûúà ÷àé, ãÿùâÿ, ïëîâ âÿ ýåíÿ ÷àé âÿ ýåíÿ ïëîâ...
Ìÿðùóì Ùàúûíû äÿôí åòìÿê ö÷öí øÿùÿðèí, éàëàí îëìàñà, éàðûñû
îíóí åâèíÿ úÿì îëìóøäó. Ùÿãèãÿò ùàëäà, ãÿáèðèñòàíà àïàðìàéûíúà
ìÿðùóìóí íÿøèíè éóìàüà âÿ ãÿáðèíè ãàçìàüà äþðä íÿôÿð ùàìáàë
ëàçûìäûð. Âÿ èíòÿùàñû èêè-ö÷ ñààò âàõò êèôàéÿòäèð. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ
øÿùÿðèí ÿãÿëëÿí* äþðä éöç íÿôÿðè, äþðä ýöí Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí ðóùñóç
áÿäÿíèíè ãÿáðÿ ãîéìàüà âÿ àõèðÿò åâèíÿ ýþíäÿðìÿéÿ âÿ àõèðÿòäÿ äÿ
úÿííÿòèí ãàïûñûíäàí èëòèúà âÿ èëòèìàñ åòìÿéÿ ìÿøüóë îëäóëàð. Áó äþðä
ýöíöí ÿðçèíäÿ ìÿðùóìóí ùÿéÿòèíèí àüàúëàðû, òîðïàãëàðû âÿ äàøëàðû äà
Àëëàùû ÷àüûðìàãäà èøòèðàê åäèðäèëÿð âÿ äþðä ýöíöí ÿðçèíäÿ ìÿíèì ÿùëè-
èìàí âÿòÿíäàøëàðûìûí ýþçëÿðèíäÿí àõûäûëàí ýþç éàøëàðûíû òÿðÿçèéÿ
ãîéóá ÷ÿêìÿê ìöìêöí îëñàéäû, ýþðÿñÿí, íå÷ÿ õàëâàð åäÿðäè?!
Êèì èäè àüëàéàíëàð? Åëÿ ýöìàí åòìÿéèí êè, Ùàúûíûí ÿãðÿáàñû èäè.
Àüëàéàíëàð Ùàúûíûí òÿçèéÿñèíÿ úÿì îëàí äþðä éöç íÿôÿð ìþìèí Àëëàù
áÿíäÿëÿðè èäè. Êèìÿ îíëàð àüëàéûðäûëàð? Êÿðáÿëà ìåéäàíûíäà èêè ÿðÿá
ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí áèð-áèðèëÿ äàâà åäèá áàñûëàí âÿ þëöëÿðèíÿ (Àòàëàð ñþçö:
èêè äàâà åëÿéÿíèí áèðè áàñàð, áèðè áàñûëàð. Áóíëàðà àüëàéàíûí äà õÿëáèðè
äèâàðäàí àñûëàð).
Õöëàñåéè-êÿëàì, ìÿãñÿä Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí ìàòÿì áöñàòûíà òóë
âÿ òÿôñèë âåðìÿê äåéèë. Î ãÿäÿð äÿ áóíóí îõóúóëàðà äèëõîøëóüó îëìàéà
ýÿðÿê. Ìÿãñÿä áóíó ÿðç åòìÿêäèð êè, Àëëàù-òààëà áèçÿ òÿéèí åäÿí âÿ
ïåéüÿìáÿðè õàòÿìè-ÿíáèéà** âÿ îíóí âÿëè-âÿñèëÿðè* âÿ èìàì âÿ
ìöúòÿùèäëÿðè áèçÿ õÿáÿð âåðÿí íàìàçëàðûí è÷èíäÿ ÿí âàúèá âÿ ÿí ìö-
ùöì âÿ ÿí ùþðìÿòëè âÿ èççÿòëè ìåéèò íàìàçûíû ìÿí òà éåääè éàøûìäàí
áó âàõòàäÿê î ãÿäÿð ãûëìûøàì êè, îíóí ùàãã-ùåñàáû éîõäóð; íåúÿ êè,
_______________

* ßãÿëëÿí – àçû
** Ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó
*** Éàõûí äîñò âÿ ãÿééóì
24
éÿãèí åäèðÿì êè, ìÿíäÿí ñàâàéû ìÿíèì úÿìè âÿòÿíäàøëàðûì âÿ äèí
ãàðäàøëàðûì áó íàìàçû ìÿí òÿê ùàãã-ùåñàáñûç ãûëûáëàð. Ùàë-ùàçûðû
ñþéëÿñÿê, ùÿìèí ìåéèò íàìàçûíû ìÿíèì âÿòÿíäàøëàðûì – èñòÿð áàçàð
ÿñíàôû, èñòÿð ìààðèô äîñòëàðû – ýåíÿ úàìààòûí íÿçÿðèíäÿ þçëÿðèíè áó
íàìàçû ìÿñúèä ùÿéÿòèíäÿ ãûëàíëàð úÿðýÿñèíÿ äàõèë åäèðëÿð êè, àâàì
úàìààòûí íÿçÿðèíäÿ ùþðìÿòëÿðèíÿ ðÿõíÿ òîõóíìàñûí.

ØÀÄËÛÃ ÍÀÌÀÇÛ
– Ïÿñ åé ìþìèí áÿíäÿ, ñÿí åëÿ õÿéàë åëÿìÿ êè, ìÿùç-ìàòÿì ýö-
íöíäÿ ýÿðÿê Àëëàùû éàäà ñàëàñàí, ìÿùç þëö þëÿíäÿ âÿ éàñ ãóðàíäà
ýÿðÿê õóäàâÿíäè-àëÿìè éàä-áóä åëÿéÿñÿí. Ïÿñ ìÿýÿð ñÿí áèëìèð-
ñÿíìè êè, èíñàí ùÿð ãÿäÿì ãîéäóãúà, ùÿð íÿôÿñ àëäûãúà ïÿðâÿðäèýàðè-
àëÿìè þçöíÿ éàâûã òóòà ýÿðÿê? Íåúÿ êè, øàèð ÿëåéùöððÿùìÿ äåéèáäèð:
“Ùÿð íÿôÿñè êè ôèðó ìèðÿâÿä, ìöìèääè ùÿéàò ÿñò êè, ÷öí áÿðìèàéÿä
ìöôÿððèù çàò”. Ïÿñ çàòÿ ôÿðÿù âåðÿí íÿäèð? Îäóð êè, ñÿíèí áó ýöí ôÿðÿù
ýöíöíäöð, ñÿí áó ýöí òÿÿùùöë ãÿðàð âåðèðñÿí. Áó ýöí ñÿíèí øàäëûã
ýöíöíäöð. Áó ýöí ñÿí þçöíÿ ÿðóñ* ýÿòèðèðñÿí, ñÿí áó ýöí åéø-èøðÿò-
äÿñÿí, ïÿñ ëàçûì äåéèëìè êè, áóíó äÿðê åëÿéÿñÿí êè, ùÿð ýöíöí, ùÿð ñà-
àòûí âÿ ùÿð ùàëûí áèð ñàùèáè âàð êè, èáàðÿò îëñóí î ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí
éåêòàäàí êè, áèçÿ ìàòÿìè äÿ ýþíäÿðÿí îäóð, øàäëûüû äà ÿòà åäÿí îäóð;
íåúÿ êè, ùÿäèñè-ùöñíäÿ ùÿçðÿòè-Ñàäèã ÿëåéùöññÿëàìäàí íÿãë îëó-
íóáäóð êè, çèôàô ýåúÿñè èêè ðöêÿò íàìàç âÿ èêè ùÿìäóëëàù ÿäà åäÿ ýÿ-
ðÿê âÿ íàìàçäàí ñîíðà áó äóàíû îõóéà: “Àëëàùöììÿ öðèäè ÿí òÿçÿâ-
âöúÿ ôÿãÿäèð âÿëè ìèíÿííèñàè”.
Áó éóõàðûäà íàüûë åëÿäèéèì ñþçëÿð ùàìàí ñþçëÿðäèð êè, äàéû – îüëó-
ìóí òîéóíäà çèôàô ýåúÿñè, – éÿíè î ýåúÿ êè, äàéûì ìÿðñèéÿõàí Ùàúû
Ìîëëà Âÿëèíè ÷àüûðûá ìÿðñèéÿ îõóäóðäó – Ùàúû Ìîëëà Âÿëè ìÿðñèéÿäÿí
ãàáàã éóõàðûäàêû ìîèçÿíè úàìààòà åëÿéèðäè. Âÿ åëÿ êè ýÿëèí ýÿëäè âÿ
úàìààò äàüûëäû, ãàëäû ãîùóì-ãàðäàø, äàéûì åâëÿíÿí îüëóíó ÷àüûðäû,
êþùíÿ áàéàçû àëäû ÿëèíÿ âÿ îüëóíà áàøëàäû ùàìàí çèôàô íàìàçûíû òÿëèì
âÿ ìÿøã åëÿìÿéÿ. Íèééÿò ôèëàí âÿ ôèëàí: òÿêáèðÿòöë-åùðàì, Àëëàùö
ÿêáÿð, ñîíðà ãèéàì, ðöêó, ãèðàÿò, ñöúóä þç éåðèíäÿ. Áèð ðöêÿò, èêè ðöêÿò
_______________

* Ýÿëèí
25
âÿ ñîíðà áó äóàíû îõóìàã ëàçûìäûð: “Àëëàùöììÿ öðèäö ÿí òÿçÿââÿúÿ
ôÿãÿäèð ìèíÿííèñàè... èëàõûð”.
Âÿ åëÿ êè, ãàëàí àäàìëàð äà äàüûëäû, ãàëäû áèð-èêè éåíýÿ âÿ áèð íå÷ÿ
éàâûã ãîùóìëàðûìûç, åâëÿíÿí äàéû îüëóì äÿñòÿìàç àëäû, ìöâàôèãè-ãàèäÿ
ùàìàí íàìàçû ãûëäû, äóàíû îõóäó âÿ äóðäó àéàüà, òÿñáåù ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ
âÿ àüçûíäà äóà âÿ ñÿíàíû âèðä åäÿ-åäÿ ýåòäè òÿçÿ ÿðóñèíèí éàíûíà.
Äÿõè îíäà ìÿí éÿãèí åëÿäèì êè, äàéûì îüëóíóí âÿ ÿðóñèíèí
ìàáåéíèíäÿ ùÿìèøÿ öëôÿò ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿê âÿ áóíëàðûí þâëàäû ñÿëàìÿò
âÿ ñàëåù îëàúàãäûð. Âÿ áó íèêàù ùÿð áàáÿòäÿí äàéûìûí íÿñëèíÿ õîø
èãáàë áÿõø åäÿúÿêäèð.
Àììà èêè àé áóíäàí ñîíðà áè÷àðÿ äàéûì îüëó ðóù àçàðûíà ýèðèôòàð
îëäó. Âÿ ñÿáÿáñèç éåðÿ áàøëàäû òÿçÿ þâðÿòèíè äþéìÿéÿ. Àç ÷ÿêìÿäè êè,
äÿëèëèéè øèääÿò åëÿäè âÿ àõûðäà þëäö ýåòäè.
Õöëàñåéè-êÿëàì.
Î ãàðàíëûã äöíéà êè, ìÿí áèðèíúè äÿôÿ ýþçöìö à÷ûá áàõìûøàì âÿ
ãóëàüûìû à÷ûá åøèòìèøÿì, ùàìàí ãàðàíëûã äöíéàäà ìÿí ýöíöí ùÿð áèð
ñààòûíäà, äÿãèãÿñèíäÿ âÿ ñàíèéÿñèíäÿ àòà âÿ àíàìû, äàéûìû, ãîùóì-
ÿãðÿáàìû, ãîíøóëàðûìû âÿ úÿìè ìþìèí âÿòÿíäàøëàðûìû íàìàç ãûëàí
ýþðìöøÿì: “Àëëàùö ÿêáÿð!“.
Áó ñàéäûüûì Àëëàù áÿíäÿëÿðè íàìàç ãûëìàüà èêè áàáÿòäÿí ýèðèôòàð
èäèëÿð: ìÿùÿááÿòäÿí âÿ ãîðõóäàí.
Ìÿùÿááÿò íàìàçûí ñàùèáè ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿìÿ èäè êè, áó ìþìèí
áÿíäÿëÿðè èíàíäûðìûøäû êè, òÿéèí îëóíàí íàìàçëàðû âàõòëû-âàõòûíäà ÿäà
åäÿíÿ àõèðÿòäÿ âåðèëÿúÿê úÿííÿòëÿð; ùàìàí úÿííÿòëÿð êè, “òöúðè ìèí
òÿùòèùÿë-ÿíùàð õàëèäèíÿ ôèùà”; íÿëÿð? Þâðÿòëÿð âÿ óøàãëàð. Âÿ ùÿð íþâ
ëÿçèç ìåéâÿëÿð âÿ øèðèí ñóëàð.
Ãîðõóëàðû íÿäÿí èäè? Ãîðõóëàðû îíäàí èäè êè, èìàì Ìóñåéè-Êàçèì
áóéóðàðìûø êè, éåòìèø ïåéüÿìáÿðè ãÿòëÿ éåòèðÿíèí ìèí äÿíÿ ìÿñùÿôè*
éàíäûðàíûí âÿ ùÿôòàä** äÿôÿ çèíà åëÿéÿíèí ýöíàùû î êÿñèí ýöíàùûíäàí
àçäûð êè, òÿéèí îëóíàí âàúèáè íàìàçëàðûí áèðèíè ãÿçàéà ãîéàíäàí ñîíðà
âàõòûíû êå÷èðèá ÿäà åòìÿéÿ.
Âÿ ùÿð ýöí ìÿñúèääÿ ÿñíàéè-ìîèçÿäÿ Àõóíä Ìîëëà Òàüû äåéÿðäè
êè: “Ùÿãã-òààëà úÿëëè-úÿëàëà áóéóðóð êè, äóçÿõäÿ*** áèð èëàí âàð êè,
_______________

* Ãóðàí
** Éåòìèø
*** Úÿùÿííÿìäÿ
26
óçóíëóüó àëòìûø ôÿðñÿõäèð. Âÿ î èëàíûí àüçûíà áèð ìþùð âóðóëóá êè, áèð
íÿôÿð áèíàìàç îðàéà ýÿëìÿéèíúÿ àüçûíû à÷ìàñûí”.
Ãîðõóëàðû îíäàí èäè êè, íàìàçëàðûí úöìëÿñèíè úàáÿúà åòìÿéèá
Àëëàù-òààëà éàíûíäà øÿðìñàð îëàëàð. Áó ñóðÿòäÿ êè, íàìàç ñàùèáè þç
ìöãÿääÿñ êèòàáûíäà à÷ûãúà ÿìð åäèáäèð êè, “òÿòÿúàôà úöíóáèùèì
ÿíèëìÿçàúè”; éÿíè îíëàðûí, ìþìèíëÿðèí ãàáûðüàëàðû èñòè ðÿõòè-õàáäàí*
ýåúÿíèí áèð âàõòû øèðèí éóõóäàí àéûëûá ãàëõàúàãëàð êè, íàìàçëàðûíû ÿäà
åòñèíëÿð, Àëëàù-òààëàéà èáàäÿò åòñèíëÿð.
Ïÿñ ñÿí íåúÿ íàìàçûíû êå÷èðÿ áèëÿúÿêñÿí? Âÿ íÿ úöðÿòèí âàð
êå÷èðÿñÿí?
Îíóí÷öí äÿ ùÿð íþâ èëÿ îëìóø îëñàéäû, ìÿíèì ùàìàí âÿòÿíäàø-
ëàðûì âÿ äèíäàøëàðûì ëàáöä ýÿðÿê íàìàçëàðûíû ÿäà åäÿ èäèëÿð. ßýÿð
ñÿùùÿò ùàëûíäà èäèëÿð, àéàã öñòÿ ýÿðÿê ÿäà åäÿ èäèëÿð; ÿýÿð áèìàð èäèëÿð,
ýÿðÿê îòóðäóãëàðû éåðäÿ íàìàç ãûëà èäèëÿð.
Âÿ áóðàäà ìÿíèì éàäûìäàäûð êè, ðÿùìÿòëèê äàéûì áèð ýöí åëÿ
íàõîø îëäó êè, éåðèíèí è÷èíäÿ óçàíäûüû éåðäÿ èñòÿäè äóðóá îòóðà âÿ çþùð
íàìàçûíû ÿäà åäÿ, äóðóá îòóðà áèëìÿäè âÿ îüëóíó ýþíäÿðäè Àõóíä
Ìîëëà Òàüûäàí ìÿñÿëÿ åëÿñèí êè, àéà, îíóí òÿêëèôè íÿäèð êè, îòóðà äà
áèëìèð íàìàçûíû ãûëñûí?
Àõóíä Ìîëëà Òàüûäàí áèð áåëÿ ìöõòÿñÿð úàâàá ýÿëäè êè, áèð ñóðÿòäÿ
êè îòóðà áèëìèð, úàèçäèð êè, óçàíäûüû éåðäÿ “íàìàçûíû ãûëñûí”.
Äàéûìûí îüëó áó úàâàáû ýÿòèðÿíäÿ äàéûì óçàíìûøäû äþøÿéèí
öñòöíäÿ âÿ Àõóíä Ìîëëà Òàüûíûí áåëÿ úàâàáûíû îüëóíäàí åøèäÿíäÿí
ñîíðà áèð î òÿðÿôÿ ÷þíäö, áèð áó òÿðÿôÿ ÷þíäö âÿ îüëóíà äåäè êè, ñààòà
áàõñûí, ýþðñöí ñààò íå÷ÿäèð. Ýöíîðòàäàí èêè ñààò éàðûì êå÷èðäè. Âÿ îüëó
äàéûìà áåëÿ äÿ äåäè. Äàéûì ýöúëÿ àêîøãàéà òÿðÿô áàõäû. Ìÿí ýþðäöì
êè, ýöíöí íÿ âàõò îëìàüûíû òÿùãèã åëÿìÿê èñòÿéèð. Ñîíðà ýåíÿ áèð î
òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ âóðíóõäó. Áèð ñòÿêàí ñó èñòÿäè êè, è÷ñèí. Ñóéó âåðäèëÿð.
Ñóéó è÷ÿíäÿí ñîíðà áèð ñàëàâàò ÷åâèðäè âÿ îüëóíà ùÿçèí ñÿñëÿ äåäè:
– Îüëóì, ãîðõóðàì ýöíîðòà íàìàçûíû ãÿçàéà** ãîéàì, ÷öíêè
éàòäûüûì éåðäÿ äÿ äåéÿñÿí íàìàçûìû ãûëìàüà òàãÿòèì éîõäóð. Äóð
ýåò, Ùàúû Ìîëëà Òàüûäàí ìÿíèì áó ÿùâàëûìû ìÿñÿëÿ åëÿòäèð.
Äàéûì îüëó äóðäó, ýåòäè âÿ þâðÿòè Òöêÿçáàí, éÿíè ìÿíèì äàéû-
úàíûì ýÿëäè ÷þêäö äàéûìûí éàíûíäà âÿ êåôèíè ñîðóøäó âÿ äàéûìà
______________

* Éîðüàí-äþøÿêäÿí
** Âàõòûíäà èúðà åäèëìÿéÿí, ñîíðàäàí èúðà åäèëÿí îðóú âÿ éà íàìàç
27
òóðøóëó àø òÿêëèô åëÿäè. Äàéûì áèëìèðÿì íÿ äåäè âÿ äàéûúàíûì éîðüàíû
þðòäö äàéûìûí öñòöíÿ âÿ äóðäó, ýåòäè. Îíäàí ñîíðà éàäûìäàäûð êè,
äàéûì þâðÿòè Òöêÿçáàíû ÷àüûðäû. Ìÿí åëÿ áèëäèì êè, ñó èñòÿéèð, éà
àøäàí-éåìÿëèäÿí áèð øåé èñòÿéèð. Àììà áóíëàð äåéèëìèø. Òöêÿçáàí
äàéûìûí éàíûíà éàâûãëàøàíäà äàéûì þâðÿòèíÿ àíúàã áóíó äåäè êè:
– Àé ãûç, äåéÿñÿí, íàìàç ãûëà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Ùÿëÿ ìÿçÿëè äàéûì îüëóìóí Ùàúû Ìîëëà Òàüûäàí ãàéûòìàüû âÿ
Ùàúû Ìîëëà Òàüûíûí úàâàáûíû äàéûìà éåòèðìÿéè âÿ äàéûìûí éàòäûüû
éåðäÿ íàìàç ãûëìàüûäûð êè, áóíóí òóë òÿôñèëèíè ìÿí éàäûìäàí ÷ûõàðà
áèëìÿçäèì; ÷öíêè éàääàí ÷ûõàðìàã ùå÷ ìöìêöí äåéèë.
Äàéûîüëóì ýÿëäè, ñàëàì âåðäè âÿ äèç öñòÿ ÷þêäó àòàñûíûí éàíûíäà
ÿðç åòäè:
– Àòà, Ùàúû Ìîëëà Òàüû áóéóðóð êè, áèð ñóðÿòäÿ êè àòàí î ãÿäÿð
çÿèôäèð âÿ éàòäûüû éåðäÿ äÿ íàìàçûíû ãûëà áèëìèð, îíäà ñàùèáè-øÿðè-øÿðèô
áèçÿ áó áàðÿäÿ ìöÿééÿí áèð éîë ýþñòÿðèáäèð êè, î éîë èëÿ ÿëáÿòòÿ, áèç äÿ
ýåäÿê. Àõóíä Ùàúû Ìîëëà Òàüû ìÿíèì þç éàíûìäà Ñåéèä Ìÿùÿììÿä
Áàüûð Ðÿøòè ìöúòÿùèäèí “Ñóàë âÿ úàâàá” êèòàáûíû à÷äû îõóäó âÿ ùÿòòà
áèð þçýÿ ìöúòÿùèé äèí äÿ ðèñàëÿñèíè à÷äû âÿ áàõäû, ìÿíÿ áåëÿ áÿéàí
åëÿäè êè, ùÿð áèð ìÿðèç, áèð ñóðÿòäÿ îíóí éàòäûüû éåðäÿ äÿ íàìàç åëÿ-
ìÿéÿ òàãÿòè îëìàñà, ëàáöääöð êè, áàøû èëÿ èøàðÿ åëÿéÿ-åëÿéÿ íàìàçûíû
ãûëñûí. ßýÿð áàøû èëÿ èøàðÿ åëÿìÿéÿ àúèç îëñà, î âàõò ýþçëÿðèëÿ èøàðÿ
åëÿéÿ-åëÿéÿ íàìàçûíû ãûëñûí ýÿðÿê. Âÿ ÿýÿð ýþçö èëÿ èøàðÿ åëÿìÿéÿ
èìêàí îëìàñà, î âàõò íàìàçûí èáàðÿëÿðèíè êèôàéÿòäèð êè, õàòèðèíÿ ýÿòèðÿ
âÿ áåëÿëèêëÿ íàìàçû þç êþíëöíäÿ ýÿðÿê ãûëà.
Äàéûîüëóì áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà éàçûã ãîúà äàéûì àðõàñû
öñòÿ ÷þíäö âÿ ýþçëÿðèíè àêîøãàéà òÿðÿô àõûòäû âÿ ùÿçèí ñÿñëÿ ñîðóøäó:
– Ýöíöí íÿ âàõòûäû? – Îüëó äåäè êè:
– Ýöí ÿéèëèáäèð.
Äàéûì áóðàäà þç-þçöíÿ áèð-èêè äÿôÿ “Àëëàùö ÿêáÿð” äåäè âÿ áàø-
ëàäû þç-þçöíÿ äîäàãëàðûíû òÿðïÿòìÿéÿ. Äàéûúàíûì ãîðõà-ãîðõà èñòÿäè
ÿðèíèí éàíûíà ýÿëÿ, àììà äàéûì àúûãëû ñÿñëÿ “Àëëàùö ÿêáÿð” äåéèá
àðâàäû ýåðè ãàéòàðäû. Áóðàäà ìÿëóì îëäó êè, êèøè Ùàúû Ìîëëà Òàüûíûí
òÿëèìèíÿ ìöâàôèã þç êþíëöíäÿ íàìàç ãûëûð.
Áóðàäà áóíó ëàçûì áèëèðÿì äåéÿì êè, ìÿí î âàõòëàð àíúàã àëòû-
éåääè éàøûíäà îëà áèëÿðäèì. Õàëàîüëóì ßùìÿä äÿ ìÿí éàøäà èäè. Áèç
ùÿð èêèìèç äàéûîüëóìóí Ùàúû Ìîëëà Òàüû òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðäèéè úàâàáëàðû
âÿ äàéûìûí íàìàç ãûëìàüûíû ýþðöðäöê. Äàéûì äîäàãëàðûíû òÿðïÿäÿ-
28
òÿðïÿäÿ âÿ ýþçëÿðèíè àõûäà-àõûäà íàìàç ãûëàíäà ìÿí äèããÿòëÿ îòóðóá
áó èøëÿðäÿí òÿëèì àëûðäûì; ÷öíêè ìÿíèì àòàì äà âÿ àíàì äà äàéûì êèìè
äèíäàð èäèëÿð âÿ ìÿíè áÿðê-áÿðê Àëëàùà, ìÿñúèäÿ âÿ èáàäÿòÿ éàâûã ñàõ-
ëàðäûëàð, îíóí÷öí äÿ ìÿí äàéûìûí þç óçàíäûüû éåðèíäÿ, ýþç-ãàøëà
íàìàç ãûëìàüûíà åùòèðàìëà òàìàøà åëÿéèðäèì. Àììà õàëàîüëóì
ßùìÿä äàéûìûí íàìàç ãûëìàüûíà èñòÿäè ýöëñöí âÿ äàéûìûí âÿ äàéû-
îüëóìóí ãîðõóñóíäàí áóðàäà þçöíö ñàõëàäû. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ùÿéÿòÿ
÷ûõàíäà áàøëàäû äàéûìûí íàìàç ãûëìàüûíà ëàü åëÿìÿéÿ. Ìÿí ýåíÿ
äèíìèðäèì; ÷öíêè áèëìèðäèì ìÿí äÿ ýöëöì, éà ßùìÿäÿ àúûãëàíûì.
Àììà åëÿ êè, áèúÿíýÿ õàëàîüëóì éûõûëäû äàéûìû éàìñûëàìàüà âÿ äàéûì
êèìè äîäàãëàðûíû òÿðïÿòìÿéÿ âÿ ýþçëÿðèíè àõûòìàüà âÿ ùÿðäÿí áèð ùÿçèí
ñÿñëÿ “Àëëàùö ÿêáÿð” äåìÿéÿ, áóðàäà, äîüðóñó, ìÿí äÿ ýöëìÿéÿ áàø-
ëàäûì. Âÿ ñîíðà åâèìèçÿ ýåäÿíäÿ àíàìà ßùìÿäèí úöâÿëëàüûëûüûíû áàø-
ëàäûì íàüûë åëÿìÿéÿ. Àíàì ÷îõ ùèðñëÿíäè âÿ ßùìÿääÿí õàëàìà
(ßùìÿäèí àíàñûíà) øèêàéÿò åëÿäè. Ñîíðà áèëäèì êè, Çÿùðà õàëàì îüëó
ßùìÿäè áåëÿ ãÿëÿòèí öñòöíäÿ áÿðê äþéöá.
Î âÿäÿ ßùìÿäèí äþéöëìÿéèíè ìÿí, éåääè éàøûíäà úÿùÿííÿìäÿí
ãîðõàí áèð óøàã òÿñäèã åëÿéèðäèì. Àíúàã ÷îõ ñîíðàëàð ùÿìèí èøëÿðè éàäà
ñàëàíäà áàøà äöøäöì êè, ßùìÿä, äàéûìûí î úöð íàìàç ãûëìàüûíû
èçòåùçà åòìÿêäÿ ÷îõ âÿ ÷îõ äà ùàãëû èìèø.
Åëÿ ýöìàí åòìÿê ëàçûì ýÿëìèð êè, éóõàðûäà ðÿâàéÿò îëóíàí ÿùâàëàò
íöäðÿòÿí* èòòèôàã äöøÿí áèð èøäèð. Íàìàçû áåëÿ ñÿõòëèêëÿ ÿäà åòìÿê íÿ
Ùàúû Òàüûíûí þç èõòèðàñûäûð, íÿ äÿ äàéûìûí ôþâãÿëàäÿ äèíïÿðÿñòëèéèäèð.
Î êÿñ êè, î âÿäÿëÿð ìÿñúèäëÿðäÿ Ùàúû Ìîëëà Òàüû, Ìîëëà ßëè, Ìîëëà
Êÿðèì âÿ áóíëàð êèìè ùÿää-ùåñàáñûç âàèçëÿð òÿðÿôèíäÿí áèíàìàçëàð âÿ
íàìàçà åùìàëëûã ýþñòÿðÿíëÿð áàðÿñèíäÿ ìîèçÿëÿð åøèäèðäè, ëàáöääöð êè,
î àäàì ìÿíèì äàéûì êèìè äèíäàð âÿ úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí ãîðõàí áèð
ìöñÿëìàí îëóðäó. Âÿ ùàìàí ðÿâàéÿò åòäèéèì ÿñðèí ìþìèíëÿðèíèí áèð
íöìóíÿñè ìÿíèì ùàìàí ðÿùìÿòëèê äàéûìäûð êè, îíóí áàðÿñèíäÿ ìÿí
áóðàäà äàíûøûðàì.
Ìÿíèì éàäûìäàäûð êè, î âÿäÿëÿð ìÿñúèä ìîèçÿëÿðèíèí ÿêñÿðè íàìàç
áàðÿñèíäÿ îëàðäû. Íàìàçû þç âàõòûíäà ÿäà åäÿíëÿðÿ ùóðè âÿ ãûëìàí âÿäÿ
âåðÿíäÿ âàèçëÿð áèíàìàçëàðû âÿ íàìàçà êÿìåòèíà îëàíëàðû ùÿð úöð ãîðõó
èëÿ ãîðõóäàðäûëàð. Ùÿòòà áèçèì ìÿêòÿáèìèçäÿ Ìîëëà Áàüûðûí áèçÿ âåðäèéè
äÿðñëÿðèí áèðè áóíäàí èáàðÿò èäè. Ìîëëà Áàüûð áèð ýöí áèçäÿí ñóàë åòäè:
_______________

* ×îõ àç, íàäèð ùàëäà

29
 – Î íåúÿ ÿçàáäûð êè, ùÿãã-òààëà áèíàìàçëàðû ìöáòÿëà åäÿúÿêäèð?
Éàäûìäà äåéèë êè, áèç íÿ úàâàá âåðäèê. Àììà àõóíä Ìîëëà Áàüûð
áèçÿ ÷îõ ùèðñëÿíäè. Äÿôòÿðèìèçÿ áåëÿ éàçäûðäû, äåäè, éàçûí:
– Î øåé êè ùÿãã-òààëà òÿðê-ñÿëàòëàðû, éÿíè áèíàìàçëàðû ìöáòÿëà
åäÿúÿêäèð, îíëàð îí áåøäèð: îíëàðûí àëòûñû áó äöíéàíûí úÿçàñû, ö÷öíö
þëÿíÿ éàâûã ÷ÿêÿúÿêäèð ö÷öíö ãÿáèð åâèíäÿ ÷ÿêÿúÿêäèð âÿ ö÷öíö
ãèéàìÿòäÿ ÷ÿêÿúÿêäèð. Äèðèëèéèíäÿ ÷ÿêäèéè àëòû úÿçàíûí áèðè áóäóð êè,
áèíàìàçûí öçöíäÿ íóðè-Ìÿùÿììÿäè îëìóéàúàãäûð; èêèíúè, þìðö
ýþäÿê îëàúàã; ö÷öíúöñö îíóí ìàëû àðòìàéàúàãäûð; äþðäöíúö, Àëëàù-
òààëà îíóí õåéðàòûíû ãÿáóë åòìÿéÿúÿê. Õöëàñÿ, ãÿáèð åâèíäÿ ãèéàìÿ-
òÿäÿê ÿçàá ÷ÿêÿúÿê. Âÿ îíëàðûí ùàìûñûíäàí ïèñè áóäóð êè, äóçÿõäÿ áèð
ÿãðÿá âàð êè, îíóí áàøû éåääèíúè ýþéÿ ýåäèá ÷àòûð. Âÿ îíóí àüçû
Ìÿüðèáäÿí Ìÿøðèãÿ êèìèäèð. Ãèéàìÿò ýöíö ùàìàí ÿãðÿá äóçÿõäÿí
÷ûõûá áèð øåé àõòàðàúàã. Îíäàí ñîðóøàúàãëàð êè, íÿ àõòàðûðñàí? ßãðÿá
úàâàá âåðÿúÿê êè, áåø ñèíèô àäàì âàð êè, ìÿí îíëàðû àõòàðûðàì. Îíëàðûí
áèðèíúèñè áèíàìàçëàðäûð.
Áóíó ëàçûìäûð íÿçÿðÿ àëìàã êè, áó ìîèçÿëÿðèí ìÿçìóíóíó
ìöäÿððèñ Ìîëëà Áàüûð þç õÿéàëûíäàí äöçÿëòìèðäè; öëÿìà âÿ ôöçÿëàëàðûí
âÿ ìöúòÿùèäëÿðèí êèòàáëàðûíäàí âÿ ðèñàëÿëÿðèíäÿí ÿõç åäèðäè; íåúÿ êè,
úÿìè ìÿñúèäëÿðäÿ ñþéëÿíÿí ìîèçÿëÿð, ùàáåëÿ ìÿøùóð èñëàì
“öëÿìà”ñûíûí òÿâñèðëÿðèíäÿí âÿ ðèñàëÿëÿðèíäÿí ÿõç îëóíìóøäó.
Î âÿäÿ âàèçëÿðèí äèëèíäÿ ñþéëÿíÿí öëÿìàíûí è÷èíäÿ ÿí ìÿøùóðó
Àüà Ìÿùÿììÿä Áàüûð Ìÿúëèñè ìöúòÿùèäè-Èñôÿùàíè èäè. Áóíóí àäû
ìÿñúèäëÿðäÿ ìîèçÿ ÿñíàñûíäà õåéëè åùòèðàì èëÿ ñþéëÿíÿðäè. Ñîíðà
øÿðèÿòäÿí ñþéëÿíÿí ìîèçÿëÿð ÷îõ âàõò Ìèðçÿ ßáöëãàñûì Ôàçèëèí
“Ìöðøèäèë-ÿâàì” êèòàáûíà èñíàä âåðèëÿðäè. Áóíëàðäàí äà àðòûã ìþìèí
úàìààòûìûç è÷èíäÿ øþùðÿò ãàçàíìûø øÿðèÿò êèòàáû Øåéõ Áàùÿääèíèí
“Úàìåè-Àááàñ” êèòàáû èäè êè, áó êèòàáäàí î âàõò ìÿêòÿáëÿðäÿ áèçëÿðÿ
äÿðñ äÿ âåðèëÿðäè. Ýåíÿ ùàìàí éóõàðûäà àäû çèêð îëóíàí ìöúòÿùèä
Ìÿúëèñèíèí “Áèñò áàá” âÿ Ñåéèä Ìÿùÿììÿäáàüûð Ðÿøòèíèí “Ñóàë âÿ
úàâàá” êèòàáëàðû äàä-áèäàä åëÿéèðäèëÿð. Ùÿð áèð âàèç êè, ÿñíàéè-
ìîèçÿäÿ òîéóã ñÿñè åøèòìÿìèø, éÿíè õàðèãöëàäÿ (“äàìäàí äöøìÿ”) áèð
ùÿäèñ ñþéëÿñÿ èäè, áó êèòàáëàðûí íöôóçó èëÿ äåäèéè ñþçö áÿðêèäèá äÿìèð-
äàø åëÿéÿúÿêäè. Î ìîèçÿëÿðäÿí áèð íöìóíÿ:
– Ùÿ, åé Àëëàùûí áÿäáÿõò áÿíäÿëÿðè! Ñèç áó ñþçëÿðè ñÿùë ñàéûðñûíûç.
Àììà ãóëàã âåðèí, ýþðöí, ùÿìèí “Øÿðùè-åòèãàä” êèòàáûíäà êèòàá ñàùèáè
íÿ éàçûð? Éàçûð êè, áèð ýöí îëàð êè, ãèéàì-ãèéàìÿò îëàð âÿ úöìëÿ íàìàç
30
ãûëàíëàð ìÿùøÿð àéàüûíà äÿâÿò îëóíàðëàð, îðàäà ùàçûð îëàðëàð. Ãèéàìÿò
ýöíöíöí ñàùèáè âÿ ðÿñóëè-õóäà âÿ îíóí âÿëè-âÿñèñè âÿ Úÿáðàèë âÿ Èñ-
ðàôèë âÿ Ìèêàèë íàìàç ãûëàíëàðû îðàéà ÷àüûðûá îíëàðû èìòàùàíà ÷ÿêÿðëÿð
âÿ ãûëäûãëàðû íàìàçûí àäëàðûíû îíëàðäàí ñóàë åäÿðëÿð... Ùÿ, áèëèðÿì, ñÿí
î âÿäÿ ãàáàüà éåðèéèá äåéÿúÿêñÿí: “Íÿì*, ìÿí úÿìè íàìàçëàðûìû þç
âàõòûíäà ÿäà åòìèøÿì. Ùÿ, äè ñþéëÿ ýþðöì. Áÿëè, ñàäàëàéàúàãñàí:
íàìàçè-éîìèééÿ, íàìàçè-úöìÿ, íàìàçè-åéäè-ðÿìÿçàí, íàìàçè-ìå-
éèò, íàìàçè-ñîýÿíä, íàìàçè-ÿùä, íàìàçè-íÿçð, íàìàçè-èúàðÿ, íàìàçè-
àéàò, éÿíè çÿëçÿëÿ íàìàçû, ãàðà éåë íàìàçû, ãûðìûçû éåë íàìàçû, õöñóô
âÿ êöñóô íàìàçû, íàìàçè-åéäè-ãóðáàí, íàìàçè-çèôàô, íàìàçè-Úÿôÿðè-
Ôÿééàð, íàìàçè-ôèëàí, ôèëàí âÿ ôèëàí. Áèëèðÿì, áóíëàðûí ùàìûñûíû
ñàéàúàãñàí. Àììà âàé î êÿñèí ùàëûíà êè, ãèéàìÿò ýöíöíöí øàùèäëÿðè
ýþðÿëÿð êè, ñèç äàëûíûçà àëûá ýÿòèðäèéèíèç íàìàç éöêëÿðèíèí è÷èíäÿ
“íàìàçè-íàôèëåéè-íóçäÿùùöì ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàí” éîõäóð!
Ùàìàí íàìàç êè, àëòû éöç ãûðõ äþðä ðöêÿòäÿí èáàðÿòäèð. Ùÿ!
ãûëìàìûøñûíûç? Áó íàìàçû íèéÿ ãûëìàìûøñûíûç? Î ñÿáÿáÿ êè, î ýåúÿíè
éàòìûñûíûç, ðàùàò ðÿõòè-õàá è÷èíäÿ éàòìûñûíûç, éóõóäà îëìóñóíóç
èñòÿìÿìèñèíèç, þçöíöçö øèðèí éóõóäàí áèäàð åëÿéÿñèíèç, èñòÿìÿìèñèíèç,
èñòè éåðèíèçè ñîéóäàñûíûç. Àììà ùåéùàò! Íÿ áþéöê ãÿôëÿò! Ìÿýÿð ñèç
áóíó áèëìèðñèíèç êè, Ùÿããè-ñöáùàí âÿ òààëà þç ìÿñùÿôè-øÿðèôèíäÿ
áóéóðóáäóð êè, “òÿòÿúàôà úöíóáèùèì ÿíèëìÿçàúèë”; éÿíè åé Ìÿùÿì-
ìÿä, õÿáÿð âåð þç öììÿòèíÿ êè, ýåúÿíèí éàðûñû îëàí çàìàí îíëàðûí
ãàáûðüàëàðû èñòè ðÿõòäÿí ãàëõñûíëàð âÿ Àëëàù-òààëàíûí äÿðýàùûíà öç
÷åâèðèá èáàäÿòÿ ìÿøüóë îëñóíëàð.

ÝÅÚß ÍÀÌÀÇËÀÐÛ
Ýåúÿ íàìàçëàðû è÷èíäÿ ÿí ìÿøùóðó âÿ ÿí ìþùòÿðÿìè âÿ ÿí ÷îõ
ðöêÿòëèñè ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàíûí íàôèëÿ íàìàçëàðûäûð êè, áó áàðÿäÿ
ýÿëÿí ñÿùèôÿëÿðäÿ Ðÿìÿçàí àéûíûí èáàäÿòè äàèðÿñèíäÿ ñþùáÿò
îëóíàúàãäûð.
Àììà ìàùè-ðÿìÿçàíûí íàôèëÿ íàìàçëàðûíäàí áàøãà, ìÿíèì
âÿòÿíèìèí äèíäàð ìöñÿëìàíëàðûíû ýåúÿëÿð øèðèí éóõóéà ùÿñðÿò ãîéàí
íàìàçëàðûí áèðè äÿ ùàìàí íàìàçäûð êè, ùÿð êÿñ îíó ÿäà åòñÿ, ùÿçðÿò
_______________

* Áÿëè
31
ðÿñóëó éóõóäà ýþðÿ áèëÿð. Áó íàìàçû ìÿíèì éàíûìäà ýåúÿëÿð äàéûì,
àòà-àíàì âÿ ãîíøóëàðûì î ãÿäÿð ãûëàðäûëàð êè, óøàã âàõòû Ìîëëà Áàüûðûí
ìÿêòÿáèíÿ äÿðñ îõóìàüà ýåäÿíäÿ, Ìîëëà Áàüûð áó áàðÿäÿ ìÿíè
èìòàùàíà ÷ÿêÿðäè âÿ ìÿí áó íàìàçûí òÿôñèëàòûíû îíà äÿðñ âàõòû úàâàá
âåðÿíäÿ, Ìîëëà Áàüûð ìÿíÿ áåëÿ õåéèð-äóà åäÿðäè:
– Õîøà ñÿíèí âàëèäåéíèíèí ùàëûíà êè, ñÿíè áó ñèíäÿ ïàê îëàí øÿðèÿòèí
åùêàìûíà âàãèô åäèðëÿð âÿ ñÿíè áó ñèíäÿí èáàäÿòÿ âÿ ðàçè-íèéàçÿ ìþòàä
åäèðëÿð! Õîøà ñÿíèí äÿ ùàëûíà!.. Ùÿ, áàëà, äå ýþðöì, ïåéüÿìáÿðè
éóõóäà ýþðìÿéèí øÿðàèòè íÿäÿí èáàðÿòäèð?
ßââÿë ìÿí éîëäàøëàðûìäàí ùÿéà åäèá èñòÿðäèì úàâàáû ìöõòÿñÿðúÿ
ãóðòàðàì âÿ ãûñàúà äåéÿðäèì:
– Äþðä ðöêÿò íàìàçäàí.
– Éîõ, éîõ! Áó îëìàäû. Ñþçö à÷ûã ñþéëÿ êè, éîëäàøëàðûí ýþðñöíëÿð
êè, ñÿí íåúÿ ãî÷àãñàí.
Âÿ àõóíä Ìîëëà Áàüûð ìÿíè ìÿúáóð åäÿðäè êè, úàâàáû ìöôÿññÿë
åäèì.
Ìÿí äÿ áàøëàðäûì ìöôÿññÿë ðÿâàéÿòè âÿ àòàìäàí âÿ äàéûìäàí âÿ
ãîùóìëàðûìäàí ìèí äÿôÿ åøèòìèøäèì êè, ùÿçðÿòè-èìàìè-Úÿôÿð
ÿëåéùèññÿëàìäàí ìÿíãóëäóð êè*, ùÿð êÿñ èñòÿéÿ ùÿçðÿòè-ðÿñóëè-õóäàíû
éóõóäà ýþðÿ, õèôòÿ íàìàçûíäàí ñîíðà ýÿðÿê ãöñë åëÿéÿ âÿ äþðä ðöêÿò
íàìàç ãûëà. Áó øÿðòëÿ êè, ùÿð ùÿìääÿí ñîíðà éöç ìÿðòÿáÿ “àéÿòÿë-
êöðñö” îõóéà âÿ íàìàçäàí ñîíðà ìèí äÿôÿ ñàëàâàò ýþíäÿðÿ Ìÿùÿì-
ìÿäÿ âÿ àëè-Ìÿùÿììÿäÿ. Âÿ éöç ìÿðòÿáÿ “ñöáùàíàëëàù, âÿëùÿìäö-
ëèëëàù âÿ ëàèëàùÿ-èëëÿëëàù âàëëàùö-ÿêáÿð” îõóéà âÿ ëàùþâëÿ âÿëà ãöâ-
âÿòÿ èëëà áèëëàùè ÿëèééöë-ÿçèì...” âÿ éöç äÿôÿ ìàøàëëàù âÿ ýåíÿ ìèí
äÿôÿ íÿ îõóéà âÿ ýåíÿ éöç äÿôÿ, ýåíÿ íå÷ÿ äÿôÿ âÿ èëàõ...
ßýÿð ùÿìèí íàìàçû âÿ áóíäàí ñàâàéû äÿ øàì íàìàçûíû, õèôòÿ íà-
ìàçûíû âÿ õöñóñÿí ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàíûí ýåúÿëÿð ãûëûíàí íàôèëÿ
íàìàçëàðûíû íÿçÿðÿ àëñàã, îíäà ìÿíèì áó ñþçöìÿ ùå÷ øÿêê åëÿìÿê îë-
ìàç êè, ìÿí ðÿâàéÿò åòäèéèì ùÿìèí ÿñðèí äèíäàð ìöñÿëìàíëàðûíû ùÿ-
ìèøÿ ýåúÿëÿð íàìàç ãûëàí ýþðìöøÿì. Õîøáÿõò Àëëàù áÿíäÿëÿðèí ýå-
úÿëÿðè ñöáùÿäÿê ýàù ãÿäð ýåúÿñèíè àõòàðàðëàðäû, éà äà Ìÿùÿììÿä ïåé-
üÿìáÿðè éóõóäà ýþðìÿê èñòÿðëÿðäè. Î éåðÿ äÿ ýÿëäèêäÿ êè, àéà, ýþðÿð-
äèëÿðìè ïåéüÿìáÿðè, éà òàïàðäûëàðìû ãÿäð ýåúÿñèíè, – áó áàðÿäÿ ýÿëÿí
ñÿùèôÿëÿðäÿ äÿ äàíûøàúàüûã.
_______________

* Íàüûë îëóíóð êè
32
 Âÿ î ñþçëÿðëÿ êè, ìÿí íàìàç ñþùáÿòëÿðèíè áàøëàìûøàì, î ñþçëÿðëÿ
äÿ íàìàç ñþùáÿòëÿðèíè áóðàäà òàìàì åäèðÿì:
“Î ãàðàíëûã äöíéà êè, ìÿí áèðèíúè äÿôÿ ýþçöìö à÷ûá áàõìûøàì âÿ
ãóëàüûìû à÷ûá åøèòìèøÿì, ùàìàí ãàðàíëûã äöíéàäà ìÿí âàëèäåéíèìè,
ãîùóì-ÿãðÿáàìû, ãîíøóëàðûìû âÿ úÿìè âÿòÿíäàøëàðûìû ùÿìÿ âàõò
ýåúÿ âÿ ýöíäöç íàìàç öñòÿ ýþðìöøÿì. Àëëàùö ÿêáÿð, Àëëàùö ÿêáÿð”...
Ýöíäöç “Àëëàùö ÿêáÿð”, ýåúÿ “Àëëàùö ÿêáÿð”.
Èíäè áóðàäà áèð ñóàë àðèç îëà áèëÿð: àéà, îíëàð ïÿñ íÿ âàõò êÿñáè-êàðÿ
ìÿøüóë îëà áèëèðäèëÿð?
Íÿäÿí èáàðÿò èäè î âàõò ìÿíèì âÿòÿíäàøëàðûìûí êÿñáè-êàðû,
ìÿøüÿëÿñè? Áÿíäÿíèí úÿìè ñþùáÿòëÿðè î âàõòûí ìÿùç øÿùÿð ÿùëèíèí
ñþùáÿòèäèð. Âÿ ðÿâàéÿò îëóíàí ÿùâàëàò ìÿùç øÿùÿð äàèðÿñèíäÿäèð. Âÿ
éàäûìäà ãàëàí áóäóð êè, ýöíäöçëÿð ùàúû, ìÿøÿäè âÿ êÿðáÿëàéûëàð
äöêàíëàðûíäà äèç öñòÿ, ÿëè òÿñáåùëè, òÿðÿçèíèí äàëûíäà îòóðóá ìöøòÿðè
ýÿëÿíäÿ îíà ÷ÿêè ÷ÿêèðëÿð âÿ ìàë ñàòûðëàð, àðøûí þë÷öðëÿð âÿ ïàð÷à ñà-
òûðëàð. Åëÿ êè, ìöøòÿðè ðÿää îëóð, òÿñáåùè ýþòöðöá Àëëàùû ÷àüûðà-÷àüûðà
òÿñáåù ÷åâèðèðëÿð; òà î âàõòàäÿê êè, ìöÿççèí ìèíàðÿäÿí àçàí ÷àüû-
ðàúàãäûð: “Àëëàùö ÿêáÿð”. Ùàìàí ìöãÿääÿñ òàúèð, ùàìàí òÿêáèðè òÿêðàð
åäÿúÿê: “Àëëàùö ÿêáÿð” âÿ äóðàúàã àéàüà, éà äöêàíûí ãàïûëàðûíû áàü-
ëàéàúàã, ýåäÿúÿê ìÿñúèäÿ íàìàç ãûëìàüà, éà íàìàçûíû ùàìàí îòóð-
äóüó éåðäÿ äöêàíäà ÿäà åäÿúÿê. ßýÿð àçàíû åøèäÿí âàõò äöêàíûí
ãàáàüûíäà ìöøòÿðè âàðäûð, áèçèì ìöãÿääÿñ òàúèðèìèç ìÿùç “Àëëàùö
ÿêáÿð” äåìÿéÿ èêòèôà åäèá*, ìöøòÿðèéÿ ìÿøüóë îëàúàã êè, áóíó éîëà
ñàëàíäàí ñîíðà íàìàçà øöðó åòñèí.
Àçàí–íàìàç äÿñýàùûíäà ÿí ìþùòÿðÿì âÿ èìàí ÿùëèíèí ùÿð ýöí âÿ
ùÿð ñààò ÿí äÿðèí ãÿëáèíÿ äàõèë îëàí áèð ìöúäÿäèð. Àçàí – ãÿëáèãàðàëàðû
äèðèëäÿí áèð ñÿäàäûð. Àçàí úÿìàÿòè-ìöñëèìàíè íàìàçà äÿâÿò åäÿí òÿê-
áèð âÿ øÿùàäÿò êÿëìÿëÿðèäèð: “Àëëàùö ÿêáÿð, Àëëàùö ÿêáÿð, ÿøùÿäö
ÿííà ëàèëàùÿ-èëëÿëëàù... ßøùÿäö...”.
Àçàí äåìÿê, àçàí ÷àüûðìàã – íàìàç ãûëìàüà áÿðàáÿð ñàâàá áèð
èáàäÿòäèð. Àçàíûí ôåéçè áÿëêÿ äÿõè äÿ àðòûãäûð. Çèðà àçàí èëÿ ìöÿççèí
ìèí-ìèí úÿìàÿòè-ìöñëèìèíè íàìàçà äÿâÿò åäèð. Àçàíû óúàäàí âÿ
ñþâòëÿ ÷àüûðàðëàð. Îíóí÷öí äÿ ðÿñìäèð êè, ìöÿççèí, ñÿñè õîø øÿõñëÿðäÿí
îëóð. Àçàíû ÷àüûðìàã ùÿð áèð ìþìèí áÿíäÿ ö÷öí ñàâàáäûð. Îíóí÷öí äÿ
íàìàçûí âàõòû ÷àòàí êèìè ñöáù âàõòû, çþùð âàõòû, øàì âàõòû ìèíàðÿëÿðèí
_______________

* Êèôàéÿòëÿíèá
33
âÿ ùÿòòà äàìëàðûí öñòöíäÿ ìöÿççèí ÿëëÿðèíè ãóëàãëàðûíà ãîéóá, öçëÿðèíè
àñèìàíà, Àëëàù òÿðÿôèíÿ òóòóá àçàí ÷àüûðûðëàð. Àçàíû åøèäÿí òÿê, úÿìè
ìöñÿëìàíëàð ùÿìèí äÿãèãÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèðëÿð: “ëàèëàùÿ èëëÿëëàù,
Ìöùÿììÿäóí ðÿñóëèëëàù, ßëèééÿí âÿëèéöëëàù, ùÿããÿí-ùÿããà”.
Àçàíû åøèäÿí ìöñÿëìàí áÿíäÿñè åëÿ áèð øþâãÿ ýÿëèð êè, þçö äÿ
þçöíö ùÿìèí ìöÿççèíÿ èãòèäà åòìÿê, þçöíö îíà îõøàòìàã àðçóñóíäà
îëóð. ßëÿëõöñóñ, î êÿñëÿð êè, îíëàðûí òèëàâÿò åòìÿê, éÿíè èáàðÿíè îõó-
ìàüà îíëàðûí ñÿñëÿðè âàðäûð; ÷öíêè ñàâàáûíäàí áàøãà áóðàäà õàëãûí íÿ-
çÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðìÿê äÿ âàðäûð, áÿëêÿ, ëîâüàëàíìàã ìÿñÿëÿñè äÿ
âàðäûð.
Ýöíîðòà (íèñôöí-íàùàð) îëàí êèìè ìèíàðÿëÿðèí âÿ äàìëàðûí öñòöíäÿ
ìöÿççèíëÿð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèðëÿð. Àçàí âåðÿíëÿðèí ÷îõó ÿí äèíäàð
ìÿùÿëëÿëÿðäÿ îëàðäû. Ùÿòòà áàçàð è÷èíäÿ, ÷àðñóëàðäàí äà àçàí ñÿñè
ýÿëÿðäè; ÷öíêè ùÿð áèð ìÿêàíäà ùÿð áèð ìþìèí Àëëàù áÿíäÿñè
òÿðÿôèíäÿí àçàíû òèëàâÿò åòìÿê, ùÿìÿ âàõò ñàâàáäûð. Îíóí÷öí áó
áàðÿäÿ Èðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ, éÿíè Àëëàù-òààëàíû éàäà ñàëìàãäà
áèðèíúèëèê ãàçàíìûø ìþìèí èðàíëûëàð è÷èíäÿ íåúÿ êè íÿãë åäèðëÿð âÿ íåúÿ
êè áÿíäÿ þçö øàùèä îëóáäóð, – ìöÿççèíèí “Àëëàùö ÿêáÿð” ñÿäàñûíû
åøèäÿí òÿê ùÿð éåðäÿ, – õàù åâëÿðäÿ âÿ õàù êö÷ÿ âÿ áàçàðäà, – ùÿð áèð
ìöñÿëìàí ùàìàí ýåòäèéè éåðäÿ äàéàíûá, áÿëêÿ, ùÿðÿêÿò åäÿ-åäÿ àçàí
÷àüûðûð.
Áóðàäàí àçàíûí úÿìàÿòè-ìöñëèìèí è÷èíäÿ åùòèðàìû áàðÿñèíäÿ áèð
ùàøèéÿ ÷ûõìàüû ëàçûì ýþðöðÿì.
Òàðèõè-èñÿâèíèí ìèí äîããóç éöç èéèðìèíúè èëèíäÿ, Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ
îëäóüóì çàìàí îðàäà áàçàð è÷èíäÿ ÷àðñóäà ìÿí þçöì ýþðìöøÿì êè,
áèð íÿôÿð ìöøòÿðè ïàïàã÷û äöêàíûíûí ãàáàüûíäà äóðóá ïàïàã àëûð.
Ïàïàã÷û òàõ÷àäàí ïàïàãëàðû áèð-áèð ýþòöðöð âÿ ìöøòÿðèéÿ íèøàí âåðèð.
Ýöíîðòà çàìàíûäûð. Áó ùåéíäÿ ìèíàðÿäÿí àçàí ñÿñè ýÿëèð. Ïàïàã÷û
ÿëÿëôþâð* îòóðäóüó éåðäÿí äóðóð àéàãà, öçöíö äöêàíûí è÷ÿðèñèíäÿ
ãèáëÿéÿ òÿðÿô ÷åâèðèð, ñàü ÿëèíè ñàü ãóëàüûíà âÿ ñîë ÿëèíè ñîë ãóëàüûíà
ãàëõûçûð âÿ óúà ñÿñëÿ áàøëàéûð àçàíû: “Àëëàùö ÿêáÿð”. Ìöøòÿðè äÿ
“Àëëàùö ÿêáÿð” äåéèá îòóðóð éåðÿ âÿ äöêàí÷ûíûí ÿçàíûíû ãóðòàðìàüûíà
ìöíòÿçèð îëóð, òà êè, äöêàí÷û àçàíû àõûðà éåòèðèð âÿ “ëàèëàùÿ èëëÿëëàù”
äåéèá òÿñáåùè úèáèíäÿí ÷ûõàðûð âÿ ñàããàëûíû òóìàðëàéà-òóìàðëàéà þç
òèúàðÿòèíÿ øöðó åäèð.
_______________

* Äÿðùàë, î äÿãèãÿ
34
 Ìÿí Òÿáðèçäÿí ñàâàéû Èðàíûí ãåéðè øÿùÿðëÿðèíäÿ îëìàìûøàì.
Àììà åëÿ êè äàíûøûðëàð, ùÿëÿ äöíéàíûí èíäèêè ÿñðèíäÿ Èñôàùàíäà,
Øèðàçäà âÿ ñàèð áþéöê øÿùÿðëÿðäÿ, íèñôöí-íàùàð çàìàíû – êè, ýöíîðòà
îëóð âÿ çþùð íàìàçûíûí âàõòû ýÿëèá ÷àòûð, – ìèíàðÿëÿðäÿí ìöÿççèíëÿð
àçàíû ÷àüûðàí êèìè êö÷ÿ âÿ áàçàðäà ÿùàëè, ùÿð áèð êÿñ îòóðäóüó éåðäÿ,
éà êö÷ÿ èëÿ ýåòäèéè éåðäÿ óúà ñÿñëÿ àçàí äåéèð. Ùàìàí ìèí äîããóç éöç
èéèðìèíúè èëäÿ êè, ìÿí Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ âàð èäèì, – Ìèðçÿ
Ìÿùÿììÿäÿëè Íàòèã íàì ìÿíèì òàíûøûì òÿçÿúÿ Øèðàç øÿùÿðèíäÿí
Òÿáðèçÿ ýÿëìèøäè. ßñíàéè-ñþùáÿòäÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè Íàòèã
Øèðàçûí ìþìèí ìöñÿëìàíëàðûíûí äèíäàðëûüûíäàí áåëÿ ðÿâàéÿò åäèðäè:
Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè Íàòèã ñþéëÿéèðäè êè:
– Áèð ýöí ìÿí Øèðàç øÿùÿðèíèí áàçàðûíäà íÿéÿñÿ ìÿøüóë èäèì.
Ýóíîðòà âàõòëàðû èäè âÿ ÷öí áó øÿùÿðäÿ îëäóüóì áèðèíúè äÿôÿ èäè âÿ
áóðàëàðûí àäÿòèíÿ àøèíà äåéèëäèì, áóðàäà áàçàðäà îëäóüóì çàìàí
áèðäÿí áèð ìÿðÿêÿéÿ äöøäöì âÿ ùÿòòà õåéëè ãîðõäóì äà: áóðàäà ÿââÿë
ãàáàã óçàãäàí àçàí ñÿñè åøèòäèì âÿ ùàìàí àíäà áàçàð ÿùëè ùÿð áèð êÿñ
ôÿðäÿí-ôÿðä* äöêàíäà îòóðäóüó éåðäÿ ãàëõäû àéàüà âÿ áàøëàäû àçàí
äåìÿéÿ. Áåëÿëèêëÿ, áàçàðäà áèð ñÿñ-êöé ãîïäó êè, ìÿí õåéëè òÿÿúúöá
åëÿäèì. Ñþç éîõ, áóðàäà áåëÿ úàìààò àçàíà àäÿò åòìèø âÿ ìÿí
ýþðöðäöì êè, ìÿíäÿí ñàâàéû áèð êÿñ éîõäóð êè, áó èøÿ òÿÿúúöá åäÿ;
éÿíè äîüðóñó, òÿÿúúöá åòìÿéÿ âàõòëàðû îëà áèëìÿçäè; ñÿáÿá áó êè, ùàìû
àçàí äåéèðäè.
Ùàìûñûíäàí ìÿçÿëè áóäóð êè, ìÿíèì ýþçöìöí ãàáàüûíäà áèð
ùàìáàë, äàëûíäà áèð éåêÿ âÿ àüûð òàé, èêè ãàò ÿéèëèá áàøû àøàüû àçàí
÷ûüûðà-÷ûüûðà ýåäèðäè. Àçàíû äåéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà úàìààò, ñþç éîõ,
áàøëàäû íàìàçà ùàçûðëàøìàüà. Êèìè þç äöêàíûíäà âÿ êèìè áàøëàäû
äöêàíûíû ÷ÿêèá áàüëàìàüà êè, ýåäèá ìÿñúèä íàìàçûíû ÿäà åëÿñèí.
Øèðàç ìöñÿëìàíëàðûíûí áåëÿ ùèðñ èëÿ** íàìàçà ùàçûðëàøìàüû, äåìÿê
îëàð êè, èíäè ýþçöìöçöí ãàáàüûíäà ùàçûðäà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ìÿíèì
äÿ óøàãëûã ÿñðèìèí ãàðàíëûã ýöíëÿðè áóíäàí ÿëëè èë ãàáàã èäè. Øèðàçûí
ìöñÿëìàíëàðûíûí äèíäàðëûüûíäàí áèð-èêè ñÿòèð ðÿâàéÿòèí áèð áþéöê ìÿ-
íàñû âàð. Ìÿíàñû áóäóð êè, ÿëëè èë áóíäàí ãàáàãêû ìöñÿëìàíëûã äÿëè-
ëèéèëÿ ÿñðè-ùàçûðûìûçäà ùàìàí Øèðàç, éà ãåéðè áèð èñëàì úàìààòûíûí
äÿëèëèéèíäÿ ùå÷ ôÿðã éîõäóð.
_______________

* Áèð-áèð
** Åùòèðàñëà, ùÿâÿñëÿ
35
 Ùÿð íÿ òÿôàâöò ýþðìÿëè îëñàã, ýåíÿ áóíäàí ñîíðà ýþðìÿëè îëàúàüûã.
Âÿ ùÿð íÿ öìèä âàðñà, áóíäàí ñîíðà îëàúàãäûð. ßââÿë âÿ àõûð öìèäèìèç
ýåíÿ ñîñèàëèçì èíãèëàáûíàäûð. ßââÿë âÿ àõûð öìèä îíàäûð êè, ùÿìèí
ñîñèàëèçì áàéðàüû àëòûíäà âÿ ñîñèàëèçì øöàðû òÿùòèíäÿ èñëàìà ñèòàéèø
åäÿí ìèëëÿòëÿð (âÿ ùàáåëÿ ãåéðè äèíëÿðÿ ñèòàéèø åäÿí ìèëëÿòëÿð) äöíéà
åëìëÿðèíè òÿùñèë åäèá âÿ úÿìè äèí âÿ äèí÷èëÿðèí ìþâùóìàò âÿ õóðà-
ôàòûíäàí àýàù îëóá áèðäÿí-áèðÿ àçàíäàí äà ÿë ÷ÿêÿëÿð, ìöÿççèíäÿí äÿ
ÿë ÷ÿêÿëÿð âÿ íàìàçëàðûí úöìëÿñèíè – âàúèáè íàìàçëàðû äà, ñöííÿòè íà-
ìàçëàðû äà, àü éåë âÿ ãàðà éåë íàìàçëàðûíû äà âÿ úÿìè íàôèëÿ íàìàç-
ëàðûíû äà – áèð ÷óâàëà äîëäóðóá Àðàç âÿ Êöð äàøàí çàìàíû ñóéà
àõûäàëàð, ãîéñóí ýåòñèí èøèíÿ. Áóíóíëàìû ãóðòàðûð íàìàç áöñàòû?
Ïÿñ íàìàçûí ìöãÿääÿìàòû? Ïÿñ âöçó (äÿñòÿìàç) ìÿñÿëÿñè? Ïÿñ
ìöòÿùùèðàò ìÿñÿëÿëÿðè? Ãöñë âÿ òÿéÿììöì òÿôñèëàòû?!
Î êÿñ êè Úàìåè-Àááàñ êèòàáûíäà äÿðú îëóíàí ùÿìèí øÿðèÿò
åùêàìûíäàí õÿáÿðäàð äåéèë, î êÿñ áó éàçûëàí ìÿòëÿáè ëàéèãèíúÿ áàøà
äöøìÿéÿúÿê. Áóíó î êÿñ áàøà äöøÿ áèëÿð êè, ÿëëè èë áóíäàí ãàáàã
“Úàìå” êèòàáûíû ìÿí áè÷àðÿ òÿê ìÿäðÿñÿäÿ ýöíäöçëÿð òÿùñèë åäÿíäÿí
ñîíðà àõøàìëàð âàëèäåéíè âÿ ãîùóì-ÿãðÿáàñû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà òÿòáèã
åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëóáäóð.
Òÿê áèðúÿ äÿñòÿìàçûí (ÿðÿáúÿ âöçóóí) ìàúÿðàñû “Øàùíàìÿ”äÿí
òóë âÿ òÿôñèëëèäèð... Ùÿð êÿñ Ìèðçÿ ßáäöë Ãàñûì ìöúòÿùèäèí “Ìóðøèäèë-
ÿâàì” êèòàáûíäàí õÿáÿðäàðäûð, î, áèðúÿ î áèëÿð êè, íàìàçûí ìöãÿä-
äÿìàòûíà èìàí ñàùèáè ìöñÿëìàíëàð íÿ ãÿäÿð âàõò ñÿðô åäÿ èäèëÿð ýÿðÿê
(íåúÿ êè, èíäè äÿ åäèðëÿð).
Ãöñë, òÿéÿììöì, àäàáè-òÿùàðÿòõàíà, íÿúàñàòûí ãèñìëÿðè, ìöòÿ-
ùÿððàòûí ãèñìëÿðè, äÿñòÿìàçûí àäàáû...
Àüëûíûçà íÿ ýÿëèð, àñàíäûðìû, ìÿñÿëÿí, äÿñòÿìàç àëìàã? ßýÿð ñÿí
äåñÿí àñàíäûð, ìÿí ñÿíäÿí ñóàë åäÿðÿì êè, ÿëëÿðè íÿ úöð éóìàã
ëàçûìäûð? Éÿíè ìèðôÿã ìÿñÿëÿñèíè (äèðñÿê ìÿñÿëÿñèíè) ñÿí áèëèðñÿí, éà
éîõ? Éîõñà áóíó ñÿùë ñàéûðñàí? ùå÷ åøèòìèñÿíìè êè, áó áàðÿäÿ íå÷ÿ-
íå÷ÿ ìÿúëèñëÿðäÿ, ìÿùôèëëÿðäÿ, öëÿìà âà ôöçÿëà ìàáåéíèíäÿ ãóðòàð-
ìàéàí ìöáàùèñÿ âÿ áÿëêÿ ìöíàãèøÿëÿð öç âåðèáäèð? Àñàíìû ñàíûðñàí
äèðñÿê ìÿñÿëÿñèíè?
ßýÿð éàäûìà ýÿëÿí áèð ÿùâàëàòû áóðàäà ñþéëÿñÿì, îëà áèëÿð êè, ñÿí
ýöëöíú ùåñàá åäÿñÿí. Àììà áóíó ëàçûìäûð áèëìÿê êè, î âÿäÿ ìþìèí
âÿòÿíäàøëàðûìûí èáàäÿò âÿ ðèéàçÿòè ùÿìèí ñÿí ýöëöíú ñàéäûüûí ìÿø-
üÿëÿëÿðäÿí èáàðÿò èäè.
36
 Áèð ýöí ýåäèðäèì ìÿêòÿáÿ äÿðñÿ. Øÿùÿðèìèçèí Çàâèéÿ ìÿñúèäèíèí
ãàáàüûíäà áèð íå÷ÿ øÿõñ ÿéëÿøìèøäèëÿð; èêèñèíèí èñìè-øÿðèôëÿðè éàäûì-
äàäûð: Ùàúû Íÿúÿô âÿ Ùàúû Èìàìãóëó. Ãàëàí èêè-ö÷ íÿôÿð äÿ ìÿíèì
ìÿùÿëëÿ ÿùëëÿðèì èäè; àììà àäëàðû éàäûìäà ãàëìàéûáäûð.
Ùàúû Èìàìãóëóíóí ñîë ÿëè äèðñÿéÿ êèìè ÷èðìÿêëè èäè. Ùàúûíûí ãûëëû
ãàðà ÿëè áó ñààò éàäûìäàäûð. Ãàëàí ìþìèíëÿð Ùàúû Èìàìãóëóíóí
áàøûíà äîëóøóá äèðñÿéèíÿ áàõûðäûëàð. Ìÿí äÿ éàâûã ýåòäèì. Ìÿëóì
îëäó êè, áóðàäà âöçó ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åäèðëÿð êè, àéà, áàðìàãëàðû äèð-
ñÿéèí ùàðàñûíäàí ãîéóá éóìàã ëàçûìäûð âÿ ÿëèí íå÷ÿ áàðìàüûíû äèð-
ñÿéèí öñòÿ ãîéìàã ëàçûìäûð? Âÿ Ùàúû Èìàìãóëó ñàü ÿëèíèí, áèëìèðÿì,
íå÷ÿ áàðìàüûíû ãîéìóøäó ñîë ÿëèíèí äèðñÿéèíèí öñòÿ âÿ þçö äÿ áàøûíû
ÿéìèøäè äèããÿòëÿ þç äèðñÿéèíÿ òàìàøà åäèðäè. Ìþìèíëÿðèí áèðè äåéèðäè:
– Éîõ, éîõ! Ùàúû Àüà, ñÿùâèí âàð, Àüàéè-Úÿáÿëè áåëÿ ôÿðìàéèø
åòìÿéèáäèð. Ýÿðÿê áàðìàãëàðûíû áåëÿ ãîéàñàí.
Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ùÿìèí ìþìèí, ÷öí Ùàúû Èìàìãóëó
îíóí òÿêëèôèíÿ ÿìÿë åëÿìÿäè, þç ñîë ÿëèíè ÷èðìÿäè âÿ ñàü ÿëèíè
äèðñÿéèíèí öñòÿ ãîéóá äåäè:
– Áàõ, áåëÿ ëàçûìäûð.
Èíäè äÿ òàìàøà åäÿí ìþìèíëÿð áóíóí áàøûíà äîëóøäóëàð âÿ áóíóí
äÿñòÿìàç òÿëèìèíÿ ãóëàã àñäûëàð. Ìþìèíëÿðèí áèð-èêèñè “áÿëè, áåëÿäèð”
äåéèðäè; àììà î áèðèëÿðè ðàçû îëìóðäó.
×öí äÿðñèìèí âàõòû êå÷èðäè, ìÿí ýåòäèì ìÿêòÿáÿ. Ýóíîðòàäàí èêè,
éà ö÷ ñààò êå÷ìèø ãàéûòäûì âÿ ýþðäöì êè, ùÿìèí ìþìèíëÿð, éÿíè Ùàúû
Íÿúÿô, Ùàúû Èìàìãóëó âÿ ãàëàíëàðû ùàìàí Çàâèéÿ ìÿñúèäèíèí
ñÿêèñèíäÿ, ùàìàí éåðäÿ îòóðóáëàð. Éåíÿ éàâûã ýåòäèì âÿ èíäè äÿ
ýþðäöì êè, Ùàúû Íÿúÿô äÿñòÿìàç ìÿøãè åëÿéèð; éÿíè ñàü ÿëèíè ÷èðìÿéèá,
ñîë ÿëèíè ãîéóá äèðñÿéèíÿ âÿ äÿñòÿìàç àëàí êèìè äèðñÿéèíè ñûüàëëàéûð.
Ãåéðè ìþìèíëÿðèí éåíÿ êèìèñè äåéèð: “Áÿëè, áÿëè, áåëÿäèð”, àììà
ãàëàíû äåéèð: “Õåéð, Àüà Áàüûð Ìÿúëèñè áåëÿ ôÿðìàéèø åòìèð”.
Éàäûìäàäûð êè, ìÿí ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéèìëÿ ãàéûäûá èíäè áóðà
ýÿëìÿéèìèí àðàñû îëàðäû ëàÿãÿëëÿí* áåø ñààò. Éÿíè òàìàì áó áåø ñààòûí
ÿðçèíäÿ ìÿíèì ùàìàí ìöãÿääÿñ âÿòÿíäàøëàðûì áóðäà ÿéëÿøèá ìÿùç
áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíÿ ìÿøüóë èäèëÿð êè, àéà, äÿñòÿìàç àëàí çàìàí ñîë
ÿëèí áàðìàãëàðû ñàü ÿëèí äèðñÿéèíèí ùàðàñûíû éóñóí ýÿðÿê. Âÿ áó
áàðìàãëàðû áåëÿìè òóòìàã ëàçûìäûð, éà åëÿìè òóòìàã èúàá åäèð?
_______________

* Òÿõìèíÿí
37
 Î âàõò ìþìèí äèí ãàðäàøëàðûìû ùÿìèí äèíè ìÿøüÿëÿëÿðèíÿ áèð
îòóðóìà áåø ñààò ñÿðô åäÿí ýþðÿíäÿ âÿ ãåéðè èáàäÿò âÿ ðèéàçÿòëÿðèíÿ
ýåíÿ ÷îõ-÷îõ ñààòëàð ñÿðô åäÿí ýþðÿíäÿ, äÿõè áèð ìÿñÿëÿéÿ äèããÿò âåðÿ
áèëìèðäèì êè, ïÿñ îíëàð ÿìðè-ìÿèøÿòëÿðè ö÷öí ðóçè ãàçàíìàüà ùàíñû
âàõòëàðûíû âÿ ýöíöí âÿ éà ýåúÿíèí ùàíñû âàõòûíû ñÿðô åäèðëÿð.
Àììà î âÿäÿíèí èøëÿðèíè èíäè, ÿëëè èë ñîíðà éàäà ñàëàíäà áó ñààò ùå÷
áàøà äöøÿ áèëìèðÿì êè, ýåúÿ-ýöíäöçöí èéèðìè äþðä ñààòûíû äà úÿííÿòèí
à÷àðûíû àõòàðàí ìÿíèì âÿòÿíäàøëàðûì î âàõòëàð ÷þðÿéè ùàðàäàí âÿ íÿ
âàõò ãàçàíûðäûëàð. Èôòàð âàõòû î ìöñÿììà ïëîâëàðû, éàíûíäàêû õóðóøëàð
âÿ ùÿëâèééàòû èëÿ ùàðàäàí âÿ íÿ çàìàí òÿùñèë åäèðäèëÿð?
Ïÿñ î âÿäÿíèí ìþìèí ùàúû âÿ ìÿøÿäèëÿðèíèí øÿðèÿòáàçëûãëàðûíûí
øàùèäëÿðèíèí áèðè äÿ ìÿí èäèì âÿ ìÿíäÿí ñàâàéû, ñþç éîõ, úÿìè ìÿí
òÿê ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè âÿ êö÷ÿ óøàãëàðû èäè. Âÿ ùÿð÷ÿíä ìÿí îí ö÷
éàøûíäà áó ìöãÿääÿñ òîðïàãäàí ãîïóá ãåéðè ìèëëÿòëÿð è÷èíÿ òÿùñèë
ö÷öí ýþíäÿðèëäèì, àììà îí [ö÷] éàøà êèìè îðàäà àòà âÿ àíàìûí
âÿòÿíèíäÿ, ìÿñúèäëÿðäÿ âÿ ìèíáÿðëÿðäÿ, ìÿäðÿñÿëÿðäÿ âÿ ìÿúëèñëÿðäÿ
øÿðèÿò-ìÿäàðëàðäàí âÿ ôàçèëëÿðäÿí àëäûüûì òÿðáèéÿ îíà êèôàéÿò èäè êè,
îí ö÷ ñèíäÿ ìÿí áÿçè ñèðëÿðäÿí àýàù îëàì. Âÿ åëÿ êè, ìÿí îí ö÷ ñèíäÿ
áóðàäàí ãîïóá ýåòäèì, ýåòäèì ãåéðè áèð ìÿìëÿêÿòÿ âÿ áèð èëäÿí ñîíðà
éàé òÿòèëè çàìàíû ãàéûäûá ìöâÿããÿòè îëàðàã âÿòÿíèìÿ ãàéûòäûì, î âÿäÿ
îí äþðä éàøûíäàêû éîëäàøëàðûìûí ÷îõóíó òÿÿùùöë åäÿí* ýþðäöì. Âÿ
ùå÷ äÿ áóðàäà òÿÿúúöá éåðè éîõäóð; î ñÿáÿáÿ êè, ìÿíè âÿ ìÿíèì
ñèíäàøëàðûìû éåääè-ñÿêêèç éàøûíäàí áàøëàìûø – ìÿñúèäëÿðäÿ âàèçëÿð,
ìÿêòÿáëÿðäÿ ÿììàìÿëè ìöäÿððèñëÿð âÿ åâëÿðèìèçäÿ ìþìèí äàéû-
ëàðûìûç úèää-úÿùäëÿ øÿðèÿòèí úÿìè ìÿùðÿìàíè åùêàìûíà âàãèô åäèáëÿð.
Ìÿêòÿáäÿ àëäûüûìûç äÿðñëÿðäÿí áèç ñÿêêèç-äîããóç éàøûíäà òÿùà-
ðÿòõàíàéà äàõèë îëóá îðàíûí åìàëûíû, ùåéç âÿ íèôàñ ìÿñÿëÿëÿðèíè âÿ
ùÿòòà ìöúàìèÿò ãàíóíëàðûíû ÿçáÿðëÿìèøäèê. Âÿ ìÿí êè îí ö÷ éàøûíäà
áó ìöãÿääÿñ òîðïàãäàí ÷ûõäûì ýåòäèì, îíóí÷öí äÿ ùÿìèí “öëóì âÿ
ôöíóíó” áèð íþâ óíóòäóì âÿ îëà áèëÿð êè, ìöñÿëìàí÷ûëûãäàí äà áèð
ãÿäÿð óçàã äöøäöì. Âÿ ìÿíäÿí ñîíðà âÿòÿíèìäÿ ãàëàí ìÿíèì ñèí-
äàøëàðûì áèð íå÷ÿ èë îíäàí ñîíðà ùÿðÿñè îí áåø-îí àëòû éàøûíäà, áÿëêÿ
áèð ïàðàñû äà ÿòÿáàòè-àëèéàò çèéàðÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëìóø âÿ áÿùÿð-ùàë,
ùÿðÿñè áèð ÿùëè-ÿéàë ñàùèáè, ìþìèí, ñàããàëëû âÿ óúà ïàïàãëû áèð ìþìèí
ßëè øèÿñè èäè. Áóíëàðûí ÿí çÿêàâÿòëèëÿðè, ôèòðÿòÿí ïàê ãÿëáëèëÿðè, äóà âÿ
_______________

* Åâëÿíÿí
38
ñÿíàéà ìàèëëÿðè âÿ ßëè äîñòëàðû [èäè] áóíëàðäàí äà ùàìàí òÿëÿáÿ äÿñ-
òÿëÿðè òÿøêèë îëóíóðäó êè, Áàüäàä âÿ Íÿúÿôöë-ÿøðÿô äàðöëôöíóíëàðûíà
ìöøÿððÿô îëóá, áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà ôèãù âÿ öñóë âÿ ãåéðè øÿðèÿò åëì-
ëÿðèíè èêìàëè-òÿùñèë åäèá, âÿòÿíÿ ãàéûäûðäûëàð êè, áàëàúà óøàãëàðà éåääè-
ñÿêêèç éàøûíäàí áåéòöëõÿëà ÿùêàìûíû âÿ ùåéç âÿ íèôàñ ìÿñàèëèíè âÿ
øÿðèÿòúÿ ìöúàìèÿò ÿùêàìûíû ÿñíàéè-âÿÿçäÿ òÿëèì åòñèíëÿð.

ÑÞÂÌ – ÎÐÓÚËÓÃ
Êöôð, íàñÿçà äàíûøìàã ùÿðýèç ùå÷ áèð êÿñ ö÷öí ðÿâà äåéèë, àììà
ìÿí áèð éàíäà îðóúëóã ñþùáÿòè äöøÿíäÿ, ÷îõ ìàèë îëóðàì êè, êöôð âÿ
íàñÿçà äàíûøàì... Ñÿáÿá áóäóð êè, îðóúëóã ñþùáÿòè äóøÿíäÿ ìÿíèì éà-
äûìà óøàãëûüûìûí ãàðà ýöíëÿðè äöøöð. Ùàìàí ýöíëÿð êè, ìÿí éàé
ôÿñëèíäÿ öçö öñòÿ çèðçÿìèíèí ðöòóáÿòëè, àììà ñÿðèí éàòàãëàðûíà öçö
ãóéëó ñÿðèëèá âÿ äèëèìè àüçûìäàí áèð ãàðûø äà ÷ûõàðûá àõøàì àçàíûíû
ýþçëÿéèðÿì. Ýþçëÿéèðÿì êè, ìöÿççèí “Àëëàùö ÿêáÿð” ñÿäàñû èëÿ úàìà-
àòà ñó è÷ìÿéÿ âÿ ÷þðÿê éåìÿéÿ èçèí âåðñèí.
Áèð éàíäà ðÿìÿçàí ñþùáÿòè äöøÿíäÿ ìÿíèì óøàãëûã ýöíëÿðèì éà-
äûìà ýÿëèð. Ùàìàí ýöíëÿðèì êè, éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà âàëèäåéíèì ìÿ-
íÿ îðóú òóòäóðàðäûëàð.
Ìÿí éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà îëàí âàõòëàð Ðÿìÿçàí àéû éàé ôÿñëèíÿ
äöøÿðäè. Éàé ýöíëÿðè îí ñÿêêèç ñààò îëàðäû. Ìÿíèì âÿòÿíèì èñòè éåðäèð,
àðàíäûð âÿ éàé âàõòû ìÿíèì âÿòÿíèìèí õàíëàðû âÿ ÿéàíëàðû éàéëàãëàðà
ýåäÿðäèëÿð. Øÿùÿðäÿ ãàëàðäû øÿùÿðèí ÿñíàôû âÿ ôöãÿ-ðàéè-êàñèáÿñè. Âÿ
ìÿëóìäóð êè, ÿñíàô âÿ êÿñÿáÿ ÿùëè-÷öí ùÿìèøÿ ðóùàíèëÿðèí èòàÿòèíäÿ
îëóáëàð, – áó úÿùÿòäÿí èáàäÿòÿ äÿ ìàèë îëóáëàð.
Ìÿí íåúÿ êè, áèð êàñûá àèëÿíèí óøàüû, äåìÿê, óøàãëûãäàí ýþçöìö
à÷ûá àòà âÿ àíàìû äèí âÿ øÿðèÿò è÷èíäÿ ýþðìöøÿì, äèí âÿ øÿðèÿòÿ ãóëëóã
åäÿí ýþðìöøÿì, äèíÿ âÿ øÿðèÿòÿ ãóë ýþðìöøÿì...
Âÿ õöëàñåéè-êÿëàì, óøàãëûãäà, ÿëëè èë áóíäàí ÿãäÿì, éåääè-ñÿêêèç
ñèíäÿ îëäóüóì âàõò, ðÿìÿçàíàë-ìöáàðÿê àéûíûí îí ñÿêêèç ñààòäàí
èáàðÿò îëàí ýöíëÿðèíè îðóú òóòìóøàì âÿ ìÿíäÿí ñàâàéû øÿùÿðèìèçèí
ìÿí ñèíäÿ îëàí óøàãëàðûíûí ÷îõóíó þçöì êèìè îðóú òóòàí ýþðìöøÿì.
Íÿäèð áóíóí ìÿíàñû? Éÿíè íåúÿ îðóú òóòìóøàì? Áóíóí ìÿíàñû
áóäóð êè, ìÿí áè÷àðÿ, éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà áèð óøàã, éàé çàìàíû, ñöáù

39
à÷ûëìàìûø, àçàíäàí äà ãàáàã, îáàøäàíëûã (ñöùöð) ìèíàúàòû âåðèëÿí êèìè
éóõóäàí àéûëûá éåðèìäÿí äóðìóøàì âÿ àç-÷îõ ÷þðÿêäÿí, àõøàìäàí
ãàëìûø ïèøìèøäÿí õàùè-íÿõàùè, êþíöëñöç âÿ èøòàùàñûç éåìèøÿì âÿ
ìöÿççèí ñöáù àçàíûíû ÷àüûðàí êèìè äóðìóøàì àéàüà, èêè ðöêÿò ñöáù
íàìàçûíû ãûëûá éàòìûøàì, òà ýöíîðòàéà áèð ñààò ãàëàíàäÿê, Ýöíîðòà
àçàíû äåéèëèá, ýåíÿ äÿñòÿìàç âÿ íàíàçà ìÿøüóë îëìóøàì.
Áóíó äà òàìàì åëÿäèì. Ñîíðà äÿõè íÿ åëÿéèì? Éàâàø-éàâàø àúëûã
âÿ ñóñóçëóã ìÿíÿ êàð åëÿéèð. Íÿ åëÿìÿê? Áèêàðëûãäàí ýþòöðìöøÿì
Ãóðàíû, áèð ãÿäÿð îíäàí îõóìóøàì, òà éîðóëàíàäÿê. Áóíäàí äà
äîéäóì âÿ éîðóëäóì. Äÿõè íÿ åëÿéèì? Ùàâà ÷îõ èñòè, äîäàãëàðûì ñó-
ñóçëóãäàí ãóðóéóáäóð. Àììà ÷àðÿ éîõäóð. Îðóúó éåìÿê ùå÷ ôèêðèìÿ
äÿ ýÿëÿ áèëìÿç. Ùÿëÿ ñààò äþðääöð; ùÿëÿ àõøàìà äþðä ñààò ãàëûð. Õàùè-
íÿõàùè ýÿðÿê äþçÿñÿí âÿ ñÿáð åäÿñÿí. Äóðóá ýåäèðñÿí ìÿñúèäÿ êè,
âàõò áèð àç äà êå÷ñèí. Îðàäà Àõóíä Ìîëëà Òàüû ìîèçÿ åëÿéèð,
ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿê àéûíûí øÿðàôÿòèíäÿí äàíûøûð: ñþâìöí øÿðàèòèíäÿí
âÿ ãÿâàèäèíäÿí äàíûøûð, ìàùè-ìöáàðÿêèí ÿìàëûíäàí äàíûøûð âÿ àõûðäà
ìîèçÿñèíè áåëÿ òàìàì åäèð:
– Ùÿçðÿò èìàì Úÿôÿð Ñàäèãäÿí ìÿíãóëäóð êè, ìàùè-ìöáàðÿêè-
ðÿìÿçàíäà ùÿð íàìàçäàí ñîíðà áó äóàíû îõóìàã ôÿðçäèð: “Éà ßëèééö
éà ßçèì, éà Ýÿôóðö éà ðÿùèì, ÿíòÿ ðÿááèééöë-ÿçèì... ßëëÿçè...“.
Î ìèíáÿðäÿí äåäèêúÿ úàìààò äà îíóí äàëûéúà òÿêðàð åäèð.
Ìÿñúèääÿí ÷ûõûá ýÿëèðÿì åâÿ. Ýöí ùÿëÿ áàòìàéûáäûð. Ùàâà î ãÿäÿð
èñòèäèð êè, íÿôÿñ àëìàã ìöìêöí äåéèë. Äîäàãëàðûì éàíûð, áîüàçûì
ãóðóéóð. Ùàìàìûí ãàáàüûíà “ãûðíà”äàí ñó àõûð. Ñó÷óëàð òóëóü
äàëëàðûíäà, îðàäàí ñó äîëäóðóá àïàðûðëàð. Äóðó áóëàã ñóéó äÿìèð
ëöëÿäÿí øûðûëòû èëÿ àõûá òþêöëöð äàøëàðûí öñòöíÿ. Àììà ùå÷ êÿñèí úöðÿòè
éîõäóð ùàìàí ñóäàí è÷ñèí; ÷öíêè èíäè ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàíäûð.
Èíäè äîäàãëàð ýÿðÿê ãóðóéà; îíóí÷öí êè, ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàíäûð.
Èíäè ñóñóçëóãäàí áîüàçëàð ýÿðÿê ãóðóéà; ñÿáÿá áó êè, èíäè ìàùè-ìö-
áàðÿêè-ðÿìÿçàíäûð. Èíäè ìÿí òÿê éåääè éàøûíäà ìöñÿëìàí óøàãëàðû
ýÿðÿê ñÿùÿðäÿí-àõøàìàäÿê “ëÿááåéê” äåéèá ñóñóçëóãäàí îä òóòóá
éàíà; î úÿùÿòÿ êè, èíäè ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàíäûð.
Íÿéÿ, íÿ ñÿáÿáÿ? Âÿ êèìÿ ëàçûìäûð ñÿíèí áó ñóñóçëóüóí?
Î âÿäÿ ùå÷ êÿñÿ áó ñóàëû âåðìÿê îëìàçäû. Î âÿäÿëÿð ùå÷ áèð
ìöñÿëìàí áÿíäÿíèí ôèêðèíÿ ýÿëÿ áèëìÿçäè êè, éåääè éàøûíäà áèð óøàüûí
îí éåääè ñààò àú âÿ ñóñóç ãàëìàüû, áÿëêÿ, ùå÷ áèð êÿñÿ ëàçûì äåéèë; î
ñÿáÿáÿ ýÿëÿ áèëìÿçäè êè, éåääè éàøûíäà óøàüà îðóú òóòìàüû âàúèá åäÿí
40
øÿðèÿò þçöäöð, íåúÿ êè, áó áàðÿäÿ Àüàéè Ìÿúëèñèíèí “Áèñò áàá” âÿ ãåéðè
ìöúòÿùèäëÿðèí ðèñàëÿëÿðèíäÿ âÿ ùÿòòà ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿðñ êèòàáû ùåñàá
îëóíàí “Úàìåè-Àááàñ”è – Øåéõ Áÿùàÿääèíäÿ ìöÿééÿí îëóíóáäóð.
Äÿõè áóðàäà ãåéðè áèð øÿêê âÿ øöáùÿ éåðè îëà áèëìÿçäè. Àíúàã éàäûìäà
ãàëàí áóäóð êè, óøàãëàðûí áþéöêëÿðè èëÿ òÿôàâöòö áó èäè êè, óøàãëàðà
ìÿùç Ðÿìÿçàí àéûíûí îðóúóíó òóòäóðàðäûëàð âÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ âàúèáè âÿ
ñöííÿòè íàìàçëàðäàí áèç óøàãëàð àçàä èäèê.
Î êè ãàëäû áþéöêëÿð, ìÿí èíäè áó ñààò ýþçëÿðèìè éóìóá éåíÿ
äèããÿòè-òàì èëÿ ùóø-ýóøóìó âåðèðÿì êå÷ìèø ýöíëÿðÿ, õÿéàëûìà
ýÿòèðèðÿì ìÿíèì óøàãëûã ÿñðèìèí úÿìàÿòè-ìöñëèìèíèíè âÿ éåíÿ àðòûã
äèããÿò âÿ ùóø-ýóøëà ãóëàã âåðèðÿì êå÷ìèø ýöíëÿðÿ. Âÿ ùÿð áèð êèøè âÿ
þâðÿòè, ãîùóì âÿ ãàðäàøû, ùàúû, êÿðáÿëàéûëàðû, – ùÿëÿ ìîëëàëàðû äåìè-
ðÿì, – ìÿí î úàìààòûí ùàìûñûíû èë óçóíó îðóú òóòàí éàäûìà ñàëûðàì,
îðóúàüûç éàäûìà ñàëûðàì.
Áóíóí ñÿáÿáè áó èäè êè, îòóç ýöí ðÿìÿçàíè-ìöáàðÿê àéûíäàí áàøãà
î âàõòûí ìþìèí ìöñÿëìàíëàðû øÿðèÿòäÿ òÿéèí îëóíàí íÿèíêè âàúèáè
ðóçÿëÿðè, áÿëêÿ ñöííÿòè îðóú ýöíëÿðèíè äÿ îðóú òóòóðäóëàð.
Ìÿëóìäóð êè, øÿðè-øÿðèô ìóúèáèíúÿ ñÿêêèç ÿäÿä âàúèáè ðóçÿ òÿéèí
îëóíóáäóð âÿ ùÿäñèç ñöííÿòè ðóçÿ éàçûëûáäûð. Ùÿäñèç äåéÿíäÿ ùÿãè-
ãÿòäÿ ñöííÿòè îðóúëàð î ãÿäÿðäèð êè, Áÿùàÿääèí Àìèëè þç “Úàìåè-
Àááàñ” êèòàáûíäà ñöííÿòè îðóú ýöíëÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûá éàçûð êè, áó
ãèñì îðóúëàð î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, îíëàðûí àäû “Úàìåè-Àááàñ” êèòàáûíà
ñûüûøìàäû. Áóíóíëà áÿðàáÿð øÿðèÿòìÿäàðè-ìÿðùóì âÿ Ìÿùÿììÿä
äèíèíèí ãàíóíëàðûíûí ðàâèè-ìþùòÿðÿìè þç êèòàáûíäà ùàìàí ñöííÿòè
îðóúëàðûí èéèðìè ãèñìèíè òÿôñèëÿí ñàäàëàéûð. Àììà êèòàá ñàùèáè ôàçèë
Áÿùàÿääèí Àìèëè àíúàã áèðúÿ øåéè óíóäóáäóð âÿ åëÿ áèð ãÿëÿò åäèáäèð
êè, áóðàäà áèð áþéöê ìÿçùÿêÿ òþðÿéèð. Ñþùáÿò áóðàñûíäàäûð êè, “Úàìåè-
Àááàñ” êèòàáûíäà ðÿâàéÿò îëóíàí âàúèáè îðóú ýöíëÿðèíèí öñòöíÿ ñöííÿòè
îðóú ýöíëÿðèíè ãîéñàã âÿ èëèí ìöääÿòèíè ö÷ éöç àëòìûø àëòû ùåñàá åòñÿê,
î âÿäÿ áàõûá ýþðÿúÿêñÿí êè, “Úàìåè-Àááàñ”ûí îðóúëóã ýöíëÿðè ö÷ éöç
àëòìûø àëòûäàí äà áÿëêÿ àðòûã îëäó.
Åëÿ ìöõòÿñÿðúÿ áåëÿ ùåñàá åäÿê: áàøû äàøëû ìþìèí èñëàì öììÿòè
îòóç ýöí îðóúóíó òóòàí çàìàí ýåäèðäè ìÿñúèäÿ âÿ âàèçëÿðäÿí îðàäà
åøèäèðäè êè, îòóç ýöíäÿí áàøãà ìöñÿëìàí öììÿòè ö÷öí äÿõè äÿ âàúèáè
âÿ ñöííÿòè îðóú éàçûëûáìûø. Âàúèáè îðóúëàð: 30 ýöí ðÿìÿçàíè-ìöáàðÿê,
áóíëàðûí ãÿçàñû, ìåéèòèí èúàðÿ ðóçÿñè, àòàäàí ãàëìà ãÿçà îðóúó, íÿçèð
âÿ àíä îðóúó, êÿôôàðÿ îðóúó, åòèêàô îðóúó, äöìàùÿ îðóúó.
41
 Áóíëàð âàúèáè îðóúëàðäûð.
Ãàëäû ñöííÿòè îðóúëàð, ìþâëóä îðóúó, ìÿáÿñ îðóúó, åéäè-ãÿäð
îðóúó, ùÿð àéûí ö÷ ýöíö îðóúó, ÿðÿôÿ îðóúó, ìöáàùèëÿ îðóúó, òÿñÿääöê
îðóúó, îòóç ýóí øÿáàí àéûíûí îðóúó, äÿùâÿë-ÿðç îðóúó, ùÿð àéûí ÿââÿ-
ëèíèí îðóúó, àøóðà îðóúó, âÿ ùÿð úöìÿ ýöíëÿðèíèí îðóúó, ìàùè-çèëùèú-
úÿíèí ñÿêêèçèíúè ýöíöíöí îðóúó, åéäè-ðÿìÿçàíäàí ñîíðà àëòû ýöí øÿâ-
âàë àéûíûí îðóúó, ôèëàí, ôíëàí...
Íåúÿ êè, “Úàìåè-Àááàñ” êèòàáû î îðóúëàðû ñàéûá àõûðà ÷ûõà áèëìèð,
áèç äÿ “Úàìåè-Àááàñ” éàçäûüû îðóúëàðûí ö÷äÿí áèð ùèññÿñèíè áóðàäà
àíúàã ñàéäûã êè, îõóúóëàðà àðòûã äÿðä-ñÿð îëìàñûí.
Áóðàäà çèêð îëóíàí îðóúëóã ýöíëÿðèíè ìÿíèì ìþìèí âÿòÿíäàøëàðûì
úöìëÿñè îðóú òóòóðäóëàð. ßëáÿòòÿ, î âÿäÿ áó úàìààòûí îðóú îëìàéàí
ýöíëÿðè äÿ îëóðäó; áó äà î ýöíëÿð îëóðäó êè, ùàìàí ýöí îðóú òóòìàã
áàòèëäèð; íåúÿ êè, åéäè-ìàùè ðÿìÿçàí ýöíö, åéäè-ãóðáàí ýöíö âÿ áèð
íå÷ÿ áåëÿ-áåëÿ ýöíëÿðäèð êè, î ýöí ìöñÿëìàí öììÿòè îðóú òóòñà, î
îðóú íÿèíêè ãÿáóë îëóíìàç, áÿëêÿ, áåëÿ îðóúóí êÿðàùÿòè äÿ âàðäûð.
Ìÿíèì î ãàðàíëûã âÿòÿíèìäÿ ùÿëÿ Ðÿìÿçàí àéûíäàí ãàáàã, ùÿëÿ
Ðÿìÿçàí àéû äàõèë îëìàìûø, ìþìèí âÿòÿíäàøëàðûì áöòöí øàáàí àéûíû
îðóú òóòàðäûëàð; î âÿäÿ ìÿíèì ÿùëè-èìàí âÿòÿíäàøëàðûìûí ñþâìö-
ñÿëàòà ùÿâÿñëÿðè ýþð íÿ ìÿðòÿáÿäÿ èäè êè, øÿáàíöë-ìöÿççÿì àéûíû îðóú
òóòìàã èëÿ, ðÿìÿçàíÿë-ìöáàðÿêè òàìàì áèð àé ãàáàã èñòèãáàë åäÿð-
äèëÿð. Áöòöí øàáàí àéû äàéûìû îðóú òóòàí éàäûìà ñàëûðàì. Àòàì, àíàì,
áèáè âÿ õàëàì, ãîùóì-ÿãðÿáàì, ãîíøóëàðûì âÿ ðàñò ýÿëäèéèì øÿùÿð
ÿùëè øàáàí àéûíäàí îðóú òóòìàüà áàøëàðäûëàð. Ùÿòòà äàéûì ìÿíè âÿ õàëà
îüëóì ßùìÿäè äÿ îðóú òóòìàüà äÿâÿò åäÿðäè. Ìÿí, éàäûìäàäûð, áèð
íå÷ÿ ýöí òóòäóì, àììà ßùìÿä òóòìàäû. Ñîíðà äàéûìûí ìÿíÿ ðÿùìè
ýÿëäè, éà íÿäÿíñÿ, àðòûã òÿêèä åëÿìÿäè. Àììà àòàì øàáàí àéûíûí áÿçè
ýöíëÿðèíè îðóú òóòìàçäû âÿ îíóí÷öí äÿ ìÿíÿ áèð ñþç äåìÿçäè. Áóíóíëà
áÿðàáÿð, øàáàí àéûíûí ðóçÿñèíèí ôåéçè áàðÿñèíäÿ ìÿñúèäëÿðäÿ âàèçëÿð
òÿðÿôèíäÿí úèääè òÿáëèüàò àïàðûëûðäû. Âÿ ùå÷ áèð ýöí îëìàçäû êè, äàéûì,
éà àòàì ìÿñúèääÿí åâÿ ýÿëÿíäÿ áèçÿ âÿ ãåéðè îðóú òóòìàéàíëàðà ìÿ-
çÿììÿò åëÿìÿñèí.
Áèð ýöí äàéûì, Àõóíä Ìîëëà Òàüûíûí ìîèçÿñèíäÿí åâÿ òÿçÿúÿ
ýÿëèá àíàìà âÿ áèç óøàãëàðà õÿáÿð âåðäè êè, áèç äîüðóäàí äà, åðìÿ-
íèéèê, ìöñÿëìàí äåéèëèê. Âÿ áàøëàäû íàüûë åëÿìÿéÿ êè, áó ýöí Àõóíä
Ìîëëà Òàüû äåéèðäè êè, øàáàí àéûíäà îðóú òóòìàéàíëàð ñèðàò êþðïö-
ñöíäÿí êå÷ÿíäÿ ìÿëóì äåéèë êè, î êþðïö òèòðÿéÿúÿê, òèòðÿìÿéÿúÿê. Âÿ
42
øàéÿä õóäàâÿíäè-ðÿùèìèí î áÿíäÿéÿ ðÿùìè ýÿëÿ âÿ øàéÿä ðÿùìè ýÿë-
ìÿéÿ, ñÿáÿá áóäóð êè, õóäàâÿíäè-ÿððÿùìàíèð-ðÿùèì ùàìàí ýöí ñÿíÿ
äåéÿúÿê êè, íåúÿ èíñàôûí ãÿáóë åòäè êè, øÿáàíöë-ìöÿççÿì àéûíû ñÿí
îðóú òóòìàãäàí þçöíö êÿíàðäà ñàõëàäûí. Áèð ñóðÿòäÿ êè, áó àé, äîü-
ðóäóð, ðóçÿ ñàõëàìàã ö÷öí âàúèá òÿéèí îëóíìàéûáäûð âÿ ëàêèí áó
èìòàùàíäûð êè, õóäàâÿíäè-òÿáàðÿê âÿ òààëà þç ìþìèí áÿíäÿëÿðèíè
èìòàùàíà ÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Îíëàðûí çþùä âÿ òÿãâàñûíû ìèçàíà âóðìàã
èñòÿéèð. Âàé, âàé! Äÿõè åðìÿíèäÿí ñèçèí ôÿðãèíèç íÿäèð?
Áèð ýöí äàéûì – øàáàí àéûíûí áèëìèðÿì íå÷ÿñè èäè, – ýÿëäè áèçÿ,
äÿñòÿìàç àëäû âÿ íàìàçûíû ãûëäû âÿ ñàëàìäàí ñîíðà áàøëàäû þç-þçöíÿ
èñòèüôàð åòìÿéÿ: “ÿñòÿüôöðóëëàù âÿ ÿñÿëùöò-òþâáÿ”... Áèð íå÷ÿ äÿôÿ áó
äóàíû îõóéàíäàí ñîíðà, ÷åâèðäèéè òÿñáåùèíèí áèð éåðèíäÿ áàðìàüûíû
ñàõëàäû âÿ àíàìû ÷àüûðäû âÿ äåäè:
– Áó ýöí Ùàúû Ìîëëà Òàüû ìÿñúèääÿ ìîèçÿ åëÿéèð âÿ äåéèðäè êè,
“Ìöôòàùè-úèíàí” êèòàáûíäà éàçûëûáäûð êè, ùÿð êÿñ øàáàí àéûíäà éåòìèø
äÿôÿ èñòèüôàð äóàñûíû îõóéà, íÿ ãÿäÿð ýöíàù åëÿìèø îëñà, úÿùÿííÿì
îäó îíó éàíäûðìàéàúàã.
Âÿ áóíó äåéÿíäàí ñîíðà ýþçëÿðèíè éóìäó, öçöíö ýþéÿ òÿðÿô òóòäó
âÿ áàøëàäû äåìÿéÿ: “ÿñòÿüôöðóëëàù âÿ ÿñÿëùöò-òþâáÿ, ÿñòÿüôöðóëëàù âÿ
ÿñÿëùöò-òþâáÿ”... Äàéûì áó äóàíû îõóäóãúà àíàì äà îíóí äàëûéúà
äåéèðäè.
Áóíëàð áó äóàíû îí-îí áåø äÿôÿ àíúàã îõóìóøäó. Äàéûì áèðäÿí
ýþçëÿðèíè à÷äû âÿ àíàìäàí ñîðóøäó:
– Àé ãûç, áó ýöí îðóúñàíìû?
Àíàì óòàíà-óòàíà ãàðäàøûíà úàâàá âåðäè âÿ öçð èñòÿäè êè, îðóú
äåéèë âÿ îðóúó òóòìàìàüûíà áèëìèðÿì íÿ ñÿáÿá ýÿòèðäè. Îíó äà ÿðç
åëÿéèì êè, àíàì áÿëêÿ äàéûìäàí äà ïÿùðèçêàð èäè. Áÿ ÿýÿð î ýöí îðóú
äåéèëìèø, éÿãèí êè, áèð øÿðè öçðö âàð èìèø êè, î öçðö äÿ èíäè äàéûìûí
éàíûíäà ýÿòèðäè. Áóíà áàõìàéàðàã, ãîúà âÿ ùèðñëè äàéûì ùàìàí
îòóðäóüó éåðäÿí äóðäó àéàüà, áèð ñþç äåìÿäè, òÿñáåùèíè ãîéäó úèáèíÿ
âÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç àúûãëû ÷ûõäû ãîéäó ýåòäè.
Øàáàíûí îí áåøèíúè ýåúÿñè – êè, ôàðñúà íèìåéè-øÿáàí àäëàíäûðûðëàð,
ìþìèí áÿíäÿëÿð ö÷öí áèð ãèéàìÿò ýåúÿñè èäè. Ìÿíèì éàäûìà ýÿëìèð êè,
éåääè éàøûíäàí áàøëàìûø, òà îí ö÷ éàøàäÿê nèìåéè-øÿáàí ýåúÿñèíè òà
àõøàìäàí ñÿùÿðÿäÿê øèðèí éóõó éóõóëàìûø îëàì.
Íèìåéè-øÿáàí ýåúÿëÿðè åâëÿð áèð ìÿñúèäÿ òÿøáèù îëàðäû. ßëÿëõöñóñ
áèçèì åâèìèç; ÿëÿëõöñóñ äàéûì áèçèì åâèìèçäÿ îëàí ýåúÿëÿð. Íèìåéè-
43
øÿáàí... Íåúÿ êè, î âÿäëÿð, ùàáåëÿ èíäèêè ÿñðäÿ äÿ, úÿìàÿòè-ìöñëèìèíèí
îí ÿçèç àéû ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿêäÿí ñîíðà øàáàí àéûäûð; ÷öíêè ùÿçðÿòè-
ðÿñóëè-õóäà þçö áóéóðóáäóð êè, Ðÿìÿçàí àéû Àëëàùûí àéûäûð, àììà
øàáàí àéû ìÿíèì àéûìäûð. Îíóí÷öí äÿ áó ìöáàðÿê àéûí éàðûñû, – ÿçáÿñ
êè, Ðÿìÿçàíûí éàâûãëàøìàüûíà äÿëàëÿò åäèð, – øàáàí àéûíûí áèð ãèéìÿòëè
ýöíöäöð; îíóí÷öí äÿ áó gåúÿ åòèêàô gåúÿñèäèð, îíóí÷öí äÿ ôöçÿëàíûí
ðÿéèíúÿ áó ýåúÿíè àõøàìäàí ñöáùÿäÿê èáàäÿò âÿ ðèéàçÿòëÿ êå÷èðìÿê,
ùÿää-ùåñàáñûç íàìàç âÿ äóàëàðëà êå÷èðìÿê ëàçûì ýÿëèðäè.
Íèìåéè-øÿáàíûí áèð ýåúÿñè éàõøû éàäûìà ýÿëèð. Äàéûì äà áèçäÿ èäè,
ãîíøó Àõóíä Ìîëëà Êÿðèì ìöÿççèí äÿ áèçäÿ èäè. Øàì âÿ õèôòÿí
íàìàçëàðûíû ãûëûá ãóðòàðäûëàð. Âÿ Ìîëëà Êÿðèì áèð êèòàá à÷äû âÿ îðàäàí
õÿáÿð âåðäè êè, ùÿçðÿò ßìèðÿë-ìþìèíèí áóéóðóáäóð êè, ùÿð êÿñ
íèìåéè-øÿáàí ýåúÿñè éöç ðöêÿò íàìàç ãûëà âÿ ùÿð ðöêÿòäÿ ìèí äÿôÿ
“ãöëùöâàëëàùö ÿùÿä” çèêð åëèéÿ, ãèéàìÿò ýöíöíäÿ éöç ìÿëàèêÿ òÿéèí
îëóíàúàã êè, î áÿíäÿéÿ ìÿùøÿðäÿ êþìÿê÷è îëñóíëàð. Âÿ ìþìèíëÿð
áàøëàäûëàð íàìàçû âÿ áèçèì åâèìèçèí áöòöí áþéöêëÿðè âÿ êè÷èêëÿðè
áàøëàäûëàð íàìàç ãûëìàüà. Ìÿí þçöì áèëìèðÿì íå÷ÿ ðöêÿò ãûëìûøäûì
êè, åëÿ îðàäàúà éóõó ìÿíè òóòóð âÿ îðàäàúà ïàëòàðëû óçàíûá éàòûðàì.
Àììà éåðÿ éûõûëàíäà ìöáàðÿê ìþùöð, î ìöãÿääÿñ ÿòÿáàòûí ìöáàðÿê
òîðïàã ïàð÷àñû ãàëìûøäû àëòûìäà, îíóí÷öí äÿ äàéûì ìÿíè àúûãëû-àúûãëû
âÿ ñþéÿ-ñþéÿ îéàòäû âÿ àíàìà äåäè:
– Áó åðìÿíè îüëó åðìÿíèíè áóðàäàí àïàð, ýþçöìäÿí èòèëèá ýåòñèí!
Þçö äÿ úÿùÿííÿì îëñóí, èáàäÿòè äÿ úÿùÿííÿì îëñóí!
Àììà ìÿíäÿí ñîíðà ìþìèíëÿð ñöáùÿ êèìè îòóðìóøäóëàð. Î ãÿäÿð
äóà âÿ ñÿíà îõóìóøäóëàð êè, ýþçëÿðèíÿ áèð çÿððÿ ãÿäÿð éóõó ýÿëìÿ-
ìèøäè. Âÿ éàçûã àíàì ýöíäöç áèçÿ áèøìèø áèøèðÿíäÿ îúàüûí öñòöíäÿ
èêè-ö÷ äÿôÿ êåôëè àäàì êèìè éûõûëäû, àç ãàëäû îäóí è÷èíÿ äöøñöí. Âÿ
áóíóíëà áåëÿ éåíÿ îðóúàüûç, “éà Àëëàù, éà ßëè” äèëèíäÿí äöøìöðäö.
Àììà åëÿ êè, øàáàí àéû àõûðà éåòèøìÿê èñòÿäè, àõûð ö÷ ýöíö áöòöí øÿùÿð
éåíÿ îðóú òóòìàüà ìîëëàëàð òÿðÿôèíäÿí äÿâÿò îëóíäóëàð. Âÿ áó áàðÿäÿ
Àõóíä Ìîëëà Òàüû ìèíáÿðäÿí äåìèøäè êè, ùÿð êÿñ øÿáàíè-ìöÿççÿì
àéûíûí àõûð ö÷ ýöíöíö îðóú òóòà, Àëëàù-òààëà îíó ùÿð àéèíÿ øåéòàíèð-
ðÿúèìèí øÿðèíäÿí íèýàù ñàõëàéàúàãäûð. Âÿ åëÿ êè øàáàí àéû àõûðûíà
÷àòìàüà éàâûãëàøàðäû, áöòöí øÿùÿðÿ âÿëâÿëÿ äöøÿðäè êè, àéà øàáàíûí
àõûðû ùàíñû ýöíäöð âÿ ðÿìÿçàíûí ÿââÿëè ùàíñû ýöíäöð âÿ ðÿìÿçàíöë-
ìöáàðÿê ùèëàëû, éÿíè òÿçÿ àé íÿ âàõò âÿ ùàíñû ýöí ýþðñÿíÿúÿêäèð.
44
 Øàáàí àéûíûí èéèðìè äîããóçóíäà áàçàðûí ÷îõ ùèññÿñè áàüëû îëàðäû,
úÿìàÿòè-ìöñëèìèí ìÿñúèäëÿðäÿ. Ìÿñÿëÿ áó áàðÿäÿäèð êè, àéà, áó ýöí
ùèëàëè-ðÿìÿçàí, òÿçÿ ìöáàðÿê àé ýþðöêÿúÿê, éà éîõ? Àéà, áó ýöí
øàáàíûí àõûðûäûð, éà ñàáàù àõûðûäûð? Øàáàí áó èë êÿìéåêäèð, éÿíè èéèðìè
äîããóç ýöíäöð, éà îòóç ýöíäöð?
Áó ìÿñÿëÿ ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. ßýÿð áó ýöí áèëñÿê êè,
øàáàíûí àõûðûäûð, áó ýöí àõøàì ùèëàëè ýöäÿðèê âÿ ùàðàäà îëìóø îëñà, ãà-
ðàíëûã áóëóòëàðûí äà àðàñûíäàí áèð òþâð ãóéðóüóíó ýþðÿðèê âÿ ýþðäöêäÿ
äÿ ðþéÿòè-ùèëàëè-ðÿìÿçÿíöë-ìöáàðÿêèí øÿðàèòèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿðèê.
Íÿäèð áóíóí øÿðàèòè?
Áèðèíúè – ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿê àéûíû áèðèíúè äÿôÿ ýþðÿí ýÿðÿê
ùàìàí äÿì ñàëàâàò ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ ýþçëÿðèíè éóìà âÿ ùÿð íÿ âàõò à÷ñà,
ýÿðÿê áèðèíúè ìÿãàìäà ýþçö øÿìøèðÿ ñàòàøà.
Ìÿëóìäóð êè, úÿìàÿòè-ìöñëèìèí àðàñûíäà ùÿð äÿôÿ òÿçÿ àéû ýþðÿí
ýÿðÿê áèð ìöÿééÿí øåéÿ áàõà. Âÿ áó äà îí èêè àéûí ùÿð áèðè ö÷öí
ìöõòÿëèô øåéëÿðäèð; ìÿñÿëÿí, ìÿùÿððÿì àéûíû òÿçÿ ýþðÿí ýÿðÿê ãûçûëà
áàõà, ñÿôÿð àéûíû ýþðÿí àéíàéà áàõà, ðÿáèöë-ÿââÿë àéûíû ýþðÿí ñóéà
áàõà, î áèðè ðÿáèè ýþðÿí ãîéóíà áàõà... âÿ àõûðàäÿê ùÿð àé ö÷öí áèð øåéÿ
áàõìàã ìöÿééÿí îëóíóáäóð.
Ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿêèí ùèëàëûíû ýþðìÿéèí áþéöê ôÿçèëÿòè âàð. Èìàì
Úÿôÿðè-Ñàäèãäÿí áó áàðÿäÿ ðÿâàéÿò îëóíóáäóð êè, ùÿð êÿñ Ðÿìÿçàí
àéûíûí ùèëàëûíû øàáàíûí àõûð àõøàìû ýþðÿ âÿ áó äóàíû àõûðàäÿê îõóéà
“Ðÿááè âÿ ðÿááöê-ÿëëàùö ðÿááöë-àëÿìèí... ”, ùàìàí øÿõñ òàìàì áèð
èëèí ìöääÿòèíäÿ çàëèìëÿðèí çöëìöíäÿí, ñàùèðëÿðèí ñåùðèíäÿí âÿ úèííö
âÿ öíñöí øÿððèíäÿí ñöáùàíÿ âÿ òààëàíûí ïÿíàù âÿ ùèôçèíäÿ ìöùàôèçÿò
îëóíàúàãäûð.
Ùÿãèãÿòäÿ áèð áþéöê õîøáÿõòëèêäèð, ÿýÿð áèð óúà äàìûí öñòöíÿ
÷ûõûá òÿçÿ àéà áàõìàãëà âÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äóà îõóìàãëà ñÿí çàëèì-
ëÿðèí çöëìöíäÿí åéìÿí îëàúàãñàí. Òà áóíäàí éàõøû øåé íÿ îëà áèëÿð?
Õàëã, õàëãëàðûí çöëìöíöí ãàáàüûíû àëìàã ö÷öí äÿñòÿ òóòóá ìöáàðèçÿéÿ
÷ûõûðëàð, çàëèì ùàêèìëÿðèí öçöíÿ áèÿäÿáëèê åäèá àü îëóðëàð, ùèéëÿýÿð
ðóùàíèëÿðèí ôÿñàä òîðëàðûíû éûðòûá, î òîðäàí ÷ûõìàã ö÷öí çÿùìÿò ÷ÿêèá
äöíéà åëìëÿðèíè òÿùñèë åëÿéèðëÿð, þâëàäûíû ìÿêòÿáëÿðÿ ýþíäÿðèá ôÿííè
âÿ èúòèìàè áèëèêëÿðÿ ñàùèá îëóðëàð, çàëèìëÿðèí çöëìöíäÿí õèëàñ îëìàã
ö÷öí ÷îõ-÷îõ ôÿäàêàðëûãëàðû þçëÿðèíÿ ðÿâà ýþðöðëÿð, àììà ñÿí áóíëàðûí
úöìëÿñèíèí ÿâÿçèíäÿ òÿñáåùè àë ÿëèíÿ, ÷ûõ äàìûí öñòöíÿ âÿ ùèëàëè-ðÿ-
ìÿçàíöë-ìöáàðÿêè ýþðìÿéÿ úèää-úÿùä åëÿ âÿ åëÿ êè ýþðäöí, äÿõè ñà-
ùèðëÿðèí ñåùðèíäÿí áèëìÿððÿ õèëàñ îëàúàãñàí.
45
 Áèð áóíó áèëìÿê ìöìêöí îëìóðäó êè, àéà, áóèëêè øÿáàíöë-
ìöÿççÿì àéû íå÷ÿ ýöíäöð, êÿìéåêäèð, éà òàìàìäûð? Èéèðìè äîããóç
ýöíäöð, éà îòóç ýöíäöð? Ðÿìÿçàíûí üöððÿñè ñàáàùäûð, éà áèðèýöíäöð?
Áóíó ùàðàäàí áèëìÿê îëàð? Òÿãâèìäÿí. Êèìèí òÿãâèìèíäÿí? ßëáÿòòÿ,
Éåâðîïà òÿãâèìëÿðèíäÿ åëìè-íöúóìäàí ÿõç îëóíìóø ìÿëóìàòäà
ùÿìèøÿ àéûí âÿ ýöíöí ùÿðÿêàòûíûí ÿùâàëû õÿáÿð âåðèëèð âÿ Éåâðîïà
òÿãâèìëÿðè äåéÿ áèëÿðëÿð êè, øàáàí àéû, éà ãåéðè áèð àéûí ÿââÿëè ùàíñû
ýöíäöð âÿ àõûðû ùàíñû ýöíäöð. Àììà î ìöãÿääÿñ ÿñðëÿðäÿ Éåâðîïà
òÿãâèìëÿðèíèí úÿìàÿòè-ìöñëèìèí è÷èíäÿ ùþðìÿòè éîõ èäè. Áó ñÿáÿáÿ êè,
î òÿãâèìëÿðè éàçàíëàð âÿ ÷àïà âåðÿíëÿð áèíàìàç õà÷ïÿðÿñò ìèëëÿòëÿðè
èäè. Âÿ àøêàðäûð, î òÿãâèìëÿð ìÿíèì ìþìèí ùÿìâÿòÿíëÿðèìèí ÿãèäÿ-
ñèíúÿ èòäÿí äÿ ìóðäàðäûðëàð. Òÿê áèðúÿ ïàê òÿãâèì Ùàúû Íÿúìöä-
äþâëÿíèí Òåùðàíäàí ýÿëÿí òÿãâèìè èäè êè, îðàäàí ìÿíèì ìöãÿääÿñ
âÿòÿíäàøëàðûì ùÿð áèð ìÿëóìàò ÿõç åäÿ áèëÿðäèëÿð, ñàâàéû àéûí ÿââÿëè
ùàíñû ýöíÿ äöøìÿéèíäÿí âÿ àõûðû ùàíñû ýöíëÿ ãóðòàðìàüûíäàí.
Ìþùòÿðÿì Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí òÿãâèìè – êè, ùàçûðäà Òåùðàíäà éåíÿ
íÿøð îëóíìàãäàäûð – çÿíí åäèðÿì, ìþùòÿðÿì ãàðåëÿðèí íÿçÿðèíÿ
÷àòìàìûø îëà. Ùÿð êÿñ ìþùòÿðÿì ùàúûíûí òÿãâèìèíäÿí õÿáÿðäàðäûð âÿ
îíóí ìÿçìóíó èëÿ àøèíàäûð, îíäàí õàùèøèì áóäóð êè, áóðàäà áèð íå÷ÿ
ñþç êè ìÿí î òÿãâèìèí áàðÿñèíäÿ äàíûøìàã èñòÿéèðÿì, áó áèð íå÷ÿ
ñÿòèðëÿðè áóðàõûá îõóìàñûí. Ìÿëóì îëàí ìÿòàëèáè äÿ äöáàðÿ îõóìàüûí
ìÿíàñû éîõäóð.
Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí ìöãÿääÿñ òÿãâèìè î âÿäÿëÿð ùÿð áèð ìþìèí
Àëëàù áÿíäÿñè éàíûíäà îíóí éîìèééÿ èáàäÿòè ö÷öí áèð ðÿùíöìà* èäè.
Áèð áó êè, äèíäàð âÿòÿíäàøëàðûì ñààò õîøëàíìàìûø ùå÷ áèð ãÿäÿì
ãîéìàçäûëàð. Âÿ áèð èëèí ìöääÿòèíäÿ ùàíñû àéäà, ùàíñû ýöíäÿ, ùàíñû áèð
ñààòûí ÿùâàëû ùàìàí òÿãâèìäÿ äÿðê îëóíàðäû. Áàøëàìûø î éåðäÿí êè, áó
öçöìöçÿ ýÿëÿí èëäÿ âÿ ùàíñû àéäà íÿëÿð âöãóà ýÿëÿúÿê, îðàäà éàçûëàð-
äû. Ïàäøàùëàð äàâà åäÿúÿê, éà åòìÿéÿúÿê; áàùàëûã, éà óúóçëóã îëàúàã;
ãûøäà ùàâà íÿ äÿðÿúÿéÿ ãàëõàúàã; ìèñðè àçàðëàð øèääÿòìè åäÿúÿê; àé âÿ
ýöí íÿ âàõò òóòóëàúàã; çÿëçÿëÿíèí îëìàüû ìþùòÿìÿëäèðìè**, éà éîõ;
èíñàíëàð äèíÿìè éàâûã ýÿëÿúÿêëÿð, éà ýöìðàù*** îëàúàãëàð. Ñîíðà ñÿôÿð
àéûíûí ùàíñû ýöíëÿðè ùàíñû èáàäÿò ö÷öí ìöñàèääèðëÿð; ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã
ùàíñû ýöí ìÿñëÿùÿòäèð; òîé åëÿìÿê ùàíñû ýöíöí ùàíñû ñààòûíäà õîøäóð;
_______________

* Éîë ýþñòÿðÿí
** Åùòèìàë îëóíóðìó?
*** Áóðàäà: éîëñóç, àçüûí
46
ùàìàìà ýåòìÿê âÿ ùÿòòà òÿíâèð åòìÿê ùàíñû áèð ñààòäà ðÿâàäûð; áó ýöí
ùÿúÿìÿò àëìàã úàèçäèð, áó àéûí íÿùñ ýöíëÿðè ùàíñûäûð, ùÿíà ãîéìàã
ö÷öí ùàíñû ñààò õîøäóð.
Áóðàäà áèð ùàøèéÿ ÷ûõìàã ëàçûì ýÿëèð.
Øÿùÿðèìèçäÿ Ùàúû Ñÿìÿä õàí áèð ýöí çèéàðÿòè-èìàì Ðçà ãÿñä
åëÿìèøäè. ×öí õàí ùÿçðÿòëÿðè ãåéðè õàíëàðäàí ìöñòÿñíà îëàðàã õåéëè,
äèíäàð âÿ ÿùëè-òÿãâà èäè, îíóí÷öí äÿ ãÿñä åòäèéè áó ãèéìÿòëè ñÿôÿðèíè
ëàáöä ýÿðÿê áèð õîø ñààòà ìöâàôèã òóòà èäè âÿ áó áàðÿäÿ äÿ, òÿáèè,
ðóùàíèëÿðÿ ìöðàúèÿò åòäè. Ùàúû Ìîëëà Òàüû Ãóðàíëà èñòèõàðÿ åòìèøäè âÿ
õàíûí øÿùÿðäÿí ùÿðÿêÿò ýöíöíö ðÿáèöññàíèíèí îí éåääèñèíÿ òÿêëèô
åòìèøäè. Àììà íÿäÿíñÿ Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí òÿãâèìèíäÿ ðÿáèöññà-
íèíèí îí éåääèñè ÿçì-çèéàðÿò ö÷öí éîõ, òèúàðÿò ãÿñäè ö÷öí õîø éàçûë-
ìûøäû. Âÿ éàäûìäàäûð êè, áó ñÿáÿáäÿí õàí ùÿçðÿòëÿðè áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ
òÿõèðÿ äöøäö. Ñîíðà Ùàúû Ìîëëà ßëèíèí èñòèõàðÿñè ìîúèáèíúÿ õàíûí
ñÿôÿðè ðÿáèöññàíèíèí ñÿëõ ýöíöíÿ òÿéèí îëóíäó. Àììà áóðàäà éåíÿ áèð
ìàíåÿ îðòàëûüà ýÿëäè; ÷öíêè Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí òÿãâèìèíäÿ
éàçûëìûøäû êè, áó èë ðÿáèöññàíèíèí ñÿëõè éîõäóð, éÿíè áó àé îòóç ýöí
éîõ, èéèðìè äîããóç ýöíäöð. Ðÿáèöññàíèíèí èéèðìè äîããóçó ÿééàìè-
ñÿêêèç óëäóçóí, éàäûìäà äåéèë, ùàíñû ýöíöíÿ äóøöðäö âÿ ìÿëóìäóð êè,
ÿééàìè-ñÿêêèç óëäóç ýöíëÿðè ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã ö÷öí íÿùñ ùåñàá îëó-
íóðëàð. Ñîíðà Ùàúû Ñÿìÿäõàí éåíÿ ãåéðè ìîëëàéà ìöðàúèÿò åëÿäè. Îí-
äàí ñîíðà éåíÿ áèð ãåéðèñèíäÿí ìÿñëÿùÿò èñòÿäè.
Àõèðöë-ÿìð Ùàúû Ìîëëà Òàüû, Ùàúû Ñÿìÿä õàíûí ñÿôÿðèíè úÿìà-
äèéÿë-ÿââÿëèí àéûíûí àëòûíúû ýöíöíÿ òÿéèí åëÿìèøäè. Àììà ìÿëóì
îëäó êè, ùàìàí ýöí úöìÿ ýöíöíÿ äöøöð.
Àììà ìÿëóìäóð êè, ùÿçðÿòè èìàì Ðçà úöìÿ ýöíëÿðèíè ñÿôÿðÿ ÷ûõ-
ìàüû ðÿâà ýþðìÿç èìèø, î ñÿáÿáÿ êè, úöìÿ ýöíöíöí íàìàçûíà ìàíå
îëóð.
Áåëÿëèêëÿ, Ùàúû õàíûí ñÿôÿðè ýåíÿ éóáàíäû. Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí
òÿãâèìèíÿ ýåíÿ ïÿíàù àïàðäûëàð. Îðàäà éàçûëìûøäû êè, úÿìàäèéÿë-
ÿââÿë àéûíûí äþðäö, áåøè, îí ö÷ö, îí àëòûñû, èéèðìèñè, èéèðìè äþðäö, èéèðìè
áåøè âÿ èéèðìè àëòûñû ñÿôÿðÿ ÷ûõìàüûí êÿðàùÿòè âàð. Ùàúû Ìîëëà ßëè äÿ
õàíà ñèôàðèø åëÿìèøäè êè, àéûí ñÿêêèçèíúè âÿ èéèðìè ö÷öíúö ýöíö ñÿôÿð
åëÿìÿê ìÿñëÿùÿò äåéèë. Ùàúû Êÿðèì äÿ õàíà ÿðç åëÿìèøäè êè, ìÿáàäÿ
àé ÿãðÿáäÿ îëàíäà ñÿôÿðÿ ÷ûõà.
Áè÷àðÿ Ùàúû Ñÿìÿä õàí àõûðäà òÿñìèì åëÿìèøäè êè, úÿìàäèéÿë-
ÿââÿë àéûíûí îí ñÿêêèçèíäÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõñûí. Àììà áóðàäà éåíÿ áþéöê
47
ìàíå÷èëèê öç âåðäè. ×öíêè ùàìàí ýöí äöøÿíáÿ ýöíöíÿ äóøöðäö âÿ
ìÿëóìäóð êè, äöøÿíáÿ ýöíö ùÿçðÿòè-ðÿñóëóí âÿôàò ýöíö îëäóüó ö÷öí,
ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã î ýöí ùå÷ áèð âÿúùëÿ úàèç äåéèë. Ñîíðà áÿäáÿõò Ùàúû
Ñÿìÿä õàí, éàäûìäà äåéèë, àéûí èéèðìè áèðèíäÿìè, éà èéèðìè èêèñèíäÿ
Ðÿâàí øÿùÿðèíÿ òÿðÿô éîëà äöøäö. Âÿ éàäûìäàäûð êè, ùàìàí ýöí áöòöí
øÿùÿð õàíûí ìöøàéèÿòèíÿ ÷ûõìûøäû. Àììà...
Èêè ýöí îíäàí ñîíðà äåäèëÿð êè, Ùàúû Ñÿìÿä õàí éîëäàí ãàéûäûá
ýÿëèð. Ìÿëóì îëäó êè, õàí ôàéòîí èëÿ Õîê ãÿðéÿñèíäÿí þòöá Ãûâðàã àäëû
êÿíäÿ äàõèë îëóð âÿ ôàéòîí êÿíäèí îðòàñûíäàí êå÷ÿí âàõò áèð êÿíäëè
àðâàäû äàìûí öñòöíäÿ ïàëòàð ñÿðäèéè éåðäÿ àñãûðûð. Õàí ôàéòîíó ñàõëàéûð
âÿ àðâàäà òÿðÿô öçöíö òóòóá äåéèð:
– Ýþðöì ñèçèí òîõóìóíóç éåð öçöíäÿí êÿñèëñèí!
Õàí ùàìàí éåðäÿí ôàéòîíó ýåðè ãàéòàðûð. Âÿ øÿùÿðÿ õÿáÿð äöøäö
êè, éîëäà ñÿáèð ýÿëèá âÿ Ùàúû Ñÿìÿä õàí çèéàðÿòÿ ýåòäèéè éîëäàí
ãàéûäûáäûð. Âÿ ñîíðàëàð êö÷ÿ óøàãëàðûíûí äèëèíäÿ ÿçáÿð îëäó: “Ñÿáèð
ýÿëäè, õàí ãàéûòäû”.
Áó âàõòàäÿê ÷îõ àç èòòèôàã äöøöáäöð êè, úÿìàÿòè-ìöñëèìèí è÷èíäÿ
ãÿìÿðè àéëàðûí ùàíñû íå÷ÿ ýöíäöð, 29-ìó éà 30-ìó, áÿëëè îëñóí âÿ
áåùÿð ùàë ãàáàãúà áèëèíñèí. Îíóí÷öí äÿ øàáàíëà ðÿìÿçàíûí ñÿðùÿäèíè
ìöÿééÿí åòìÿê ìÿíèì éàäûìà ýÿëèð êè, ìöìêöí îëìàçäû. Âÿ îíóí
ö÷öí äÿ ìÿíèì áè÷àðÿ âÿòÿíäàøëàðûì ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿêèí ùèëàëûíû
àõòàðûá òàïìàã éîëóíäà ÷îõ-÷îõ çÿùìÿòëÿðÿ äöøÿðäèëÿð, ÷îõ-÷îõ
ðóùàíè âÿ úèñìàíè ÿçèééÿò ÷ÿêÿðäèëÿð. Ìÿí þçöì òà éåääè éàøûíäàí
áàøëàìûø, áþéöêëÿðèìëÿ áÿðàáÿð, äàìëàðûí öñòöíäÿ Ðÿìÿçàí àéûíû àõ-
øàì âàõòëàðû, ñààòëàðëà àõòàðûá òàïìàìûøûã: éà ùàâà áóëóä îëóá âÿ òÿçÿ
àé áóëóäëàð è÷èíäÿ ýèçëÿíèá êè, ìþìèí ìöñÿëìàí öììÿòèíèí èìàíûíûí
äÿðÿúÿñèíè ìèçàíà âóðñóí, éàõóä ùàìàí ýöí øàáàíûí ñÿëõû, éà,
áÿèñòèëàùè-òöðê àõûðû äåéèëìèø.
Ðÿìÿçàíûí ùèëàëû àõòàðûëàí ýöíëÿð àõøàì çàìàíû, äàìëàðûí,
ìèíàðÿëÿðèí âÿ ãåéðè áó êèìè óúà éåðëÿðèí öñòö ìþìèí ìöñÿëìàíëàðëà
äîëó îëàðäû. Âÿ úàìààò ýþçëÿðèíè Ìÿüðèáÿ, ýöí áàòàí òÿðÿôÿ òèêèá, òÿçÿ
àéûí ãóéðóüóíó àõòàðàðäûëàð. Âÿ òàïìàéàíäà êîð-ïåøìàí ïÿúìöðäÿ-
ùàë éåíèá ýåäÿðäèëÿð åâëÿðèíÿ. ßýÿð òÿçÿ àé àñàíëûãëà ýþðöêñÿ èäè, ìö-
ñÿëìàíëàð ñàëàâàò ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ òÿñáåù ÿëëÿðèíäÿ áèð íþâ áÿøàðÿòëÿ
åâëÿðèíÿ ýåäÿðäèëÿð. Íÿ áþéöê ñÿàäÿò! Ñàáàù ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿêäèð,
ñàáàù ùàìàí àéäûð êè, ìÿëÿêëÿð ÿðøëÿðÿ äöçöëöá òàìàøà åäÿúÿêëÿð êè,
àéà èñëàì öììÿòè áó ìöáàðÿê àéû íÿ ñóðÿòäÿ áàøà ÷ûõàðäàúàã, îíëàðûí
48
èáàäÿòè íÿäÿí èáàðÿò îëàúàã? Òàìàøà åäÿúÿêëÿð ìöãÿääÿñ èñëàì öì-
ìÿòèíèí ãåéðÿòèíÿ, Àëëàùû ÷àüûðìàüûíà, ýåúÿëÿð éàòìàéûá åùéà ñàõëà-
ìàüûíà âÿ ãÿäð ýåúÿñèíè úèää-úÿùäëÿ àõòàðìàüûíà.
Ùàíñû ãÿäð ýåúÿñèíè? Áóðàäà, âàèçëÿð äåìèøêÿí, ìÿòëÿá áèð àç
òóëäóð.
Èñëàì ìöôÿññèðëÿðèíèí âÿ ìöúòÿùèäëÿðèíèí òÿáèðèíúÿ ðÿìÿçàíöë-
ìöáàðÿê àéûíûí îòóç ýåúÿñèíèí áèðè ãÿäð ýåúÿñèäèð. Úÿìè ÿèììÿíèí
ðÿâàéÿòèíäÿí äÿ áåëÿ àíëàøûëûð êè, èëèí ö÷ éöç àëòìûø àëòû ýåúÿñèíèí áèðè
ãÿäð ýåúÿñèäèð. Àíúàã î ýåúÿ ùàíñû ýåúÿäèð? Ìÿëóì äåéèë âÿ äåìÿê
îëàð êè, î ýåúÿíè ðÿñóëó-õóäàäàí ñîíðà, áÿëêÿ òàïàí îëìàéûáäûð. Ùÿð
áèð êÿñ î ýåúÿíè òàïà áèëñÿ âÿ ùàìàí ýåúÿíè éàòìàéûá ìöÿééÿí èáàäÿòè
ÿäà åäÿ áèëñÿ î øÿõñ ÿáÿäÿë-àáàä þçö äÿ áàüûøëàíûð âÿ îíóí úÿìè
ãîùóì-ÿãðÿáàñû âÿ àáàâö ÿúäàäû âÿ úÿìè ýöíàùëàðäàí ìÿüôèðÿò
òàïûá* ÿáàäÿë-àáàä õóäàâÿíäè-àëÿìèí øÿôàÿòèíÿ íàèë îëóðëàð.
Ïÿñ ùàíñûäûð î ýåúÿ? Áó áàðÿäÿ òÿê áèðúÿ èøàðÿ âàð êè, î ýåúÿ
ðÿìÿçàíöë-ìóáàðÿêèí ýåúÿëÿðèíèí áèðèäèð?
Ïÿñ ùàíñû ýåúÿñèäèð? Áèð ðÿâàéÿò äÿ áóíäàäûð êè, ãÿäð ýåúÿñè
ðÿìÿçàíöë-ìöáàðÿê àéûíûí îí äîããóçóíúó ýåúÿñè èëÿ îòóçóíúó
ýåúÿñèíèí àðàñûíäàäûð.
Áó, îí èêè ýåúÿíèí áèðèäèð.
Ïÿñ äåéÿñÿí, ìÿòëÿáÿ éàâûãëàøìûøûã. Íÿ ÷ÿòèí øåéäèð ãÿäð ýåúÿñèíè
òàïìàã? Áèð ñóðÿòäÿ êè, î øÿðàôÿòëè ýåúÿ ðÿìÿçàíûí îí äîããóçóíäàí
àõûðûíûí ÿðçèíäÿäèð, äÿõè áóðàäà íÿ ãÿì îëà áèëÿð? Ìÿí, áÿðàéè-
åùòèéàò, áó îí èêè ýåúÿíè åëÿ áèð ÿçèç òóòàðàì êè, áó ýåúÿëÿðè òà
àõøàìäàí-ñöáùÿäÿê åëÿ áèð úàíäèë èëÿ åòèêàôà ÿéëÿøÿðÿì êè, áó îí èêè
ýåúÿíè þçöìö Àëëàù éîëóíäà ôÿäà åäÿðÿì âÿ ãÿäð ýåúÿñè ö÷öí úÿìè
òÿôñèð ñàùèáëÿðè, úÿìè øÿðèÿòìÿäàðëàð – Àüà Áàüûð ìÿúëèñèëÿð, Ìîëëà
ßùìÿä ÿðäÿáèëèëÿð, Ùÿñÿí úèëàíèëÿð, Áÿùàÿääèí Ìÿùÿììÿä úÿáÿëèëÿð
âÿ ñàèð ìèíëÿðúÿ øÿðèÿòìÿäàðëàð – òÿéèí åòäèéè äóà âÿ ñÿíàëàðû ÿäà
åäÿðÿì; òà êè, áåëÿëèêëÿ, ãÿäð ýåúÿñèíè òàïìûø îëàðàì.
Âÿ åëÿ äÿ ìÿíèì óøàãëûã ÿñðèìäÿ ìÿíèì âÿòÿíäàøëàðûì åëÿðäè. Âÿ
éàäûìäàäûð êè, Ðÿìÿçàíûí îí äîããóçóíúó ýåúÿñèíäÿí òà àõûðûíàäÿê,
ìÿí, éåääè éàøûíäà óøàã ö÷öí ýåúÿ éóõóñó ùàðàì îëàðäû.
Îíó ÿðç åäèì êè, ìÿíèì ðÿùìÿòëèê äàéûì õåéëè ñàâàäëû èäè. Áèð âàõò
Òÿáðèçäÿ òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàí çàìàí îðàäà ìîëëàëàðëà î ãÿäÿð îòóðóá-
_______________

* Ìÿüôèðÿò òàïìàã – ÿôâ åäèëìÿê, ýöíàùëàðûí áàüûøëàíìàñû

49
äóðìóøäó êè, þçö áèð áàëàúà ìîëëà äÿðÿúÿñèíäÿ èäè âÿ Ãóðàíû îõóéóá
ìÿíà åëÿìÿéè éàäûìäàäûð. Âÿ áó îí èêè ýåúÿíèí îéàã ãàëìàüû èëÿ èøèì
éîõäóð; ýåúÿíè ñÿùÿðÿ êèìè éàòìàã äà îëàð, éàòìàìàã äà îëàð. Àíúàã
áèðúÿ øåé ìÿíè î âÿäÿ, äîüðóäàí äà, î ãÿäÿð òÿíýÿ ýÿòèðÿðäè êè, ìÿí
úÿííÿòÿ âÿ úÿùÿííÿìÿ áÿðê åòèãàä åëÿéÿí îëà-îëà âÿ Àëëàùûí
ãÿçÿáèíäÿí ãîðõàí îëà-îëà éåíÿ Ðÿìÿçàíûí ÿùéà ýåúÿëÿðèíè, äàéûìûí
çÿðáèíäÿí î ãÿäÿð òÿíýÿ ýÿëÿðäèì êè, ÷îõ âàõò àüëàðäûì âÿ àüëàéà-
àüëàéà áóíó äà áèëÿðäèì êè, ýöíàùà áàòûðàì.
Äàéûìûí èáàäÿò ö÷öí ñÿõòëèéè, îíóí ðèéàçÿòèíèí ãÿëèçëèéè ùÿëÿ î
âÿäÿëÿð íÿèíêè òÿê áèðúÿ ìÿíè, ùÿòòà ÷îõ ìþìèí îëàí àíàìû äà òÿíýÿ
òóòàðäû. Âÿ ùÿð÷ÿíä àíàì Àëëàùûí ãîðõóñóíäàí úûíãûðûíû ÷ûõàðòìàçäû,
àììà ýöíäöç çÿùìÿòè âÿ îðóúëóã àúëûüû áó éàíäàí, ýåúÿ èáàäÿòè áèð
éàíäàí, þçö äÿ áèð ýåúÿ éîõ, îí èêè ýåúÿ éàçûã àðâàäû ÿëäÿí ñàëàðäû âÿ
îòóðäóüó éåðäÿ ÷îõ âàõò ãÿøø åëÿðäè âÿ éûõûëàðäû.
Áóðàäà ùàøèéÿ ÷ûõìàã áàáÿòèíäÿí ÿðç åòìÿéè ëàçûì ýþðöðÿì êè,
èíñàíûí úàíû, äîüðóäàí äà, áÿðê îëàðìûø. Àíàì ùèôç-ñèùùÿíèí ùÿìèí
ðÿâàéÿò åòäèéèì øÿðàèòè âöúóäèëÿ ýåíÿ ÿëëè-ÿëëè áåø èëÿ êèìè äöíéàäà
éàøàéà áèëäè. Áóðàäàí ìöëàùèçÿ åëÿìÿê îëàð êè, áè÷àðÿ àðâàäûí ýþð íÿ
äÿðÿúÿäÿ úàíû áÿðê èìèø.
Ùàáåëÿ äÿ ãåéðèëÿðè...

Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí âÿòÿíèíäÿí Òèôëèñÿ êþ÷ìÿéèí èòòèôàãû îëäó.

Òàðèõè-ìèëàäèíèí ìèí äîããóç éöç ö÷öíúö èëèíèí äåêàáð àéûíäà,
Èðÿâàíäà þâðÿòèì øèääÿòëè àçàðà ìöáòÿëà îëìóøäó; î äÿðÿúÿäÿ êè,
îðàíûí òÿáèáëÿðè þâðÿòè Òèôëèñÿ àïàðìàüû ëàçûì ýþðäöëÿð. Ãûø áÿðê ñîéóã
èäè. Êö÷ÿëÿðè àðøûíäàí ãàëûí ãàð åëÿ òóòìóøäó êè, òÿðÿääöä åëÿìÿê
ìöìêöí äåéèë èäè. Âÿ èëèí áåëÿ áèð íàìöíàñèá ôÿñëèíÿ áàõìàéàðàã,
òÿáèáëÿðèí ÿìðèíÿ ýþðÿ àçàðëûíû Òèôëèñÿ ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð îëäóã. Îëäóã
äåìÿêäÿ ìÿí éåçíÿì Ìÿùÿììÿäãóëó áÿéè íÿçÿðÿ àëûðàì.
Ìÿùÿììÿäãóëó áÿé Íàõ÷ûâàí áÿéçàäÿëÿðèíäÿí âÿ ìÿíèì ùàìàí
àçàðëû þâðÿòèìèí ãàðäàøû èäè âÿ áàúûñûíû íÿùàéàò èñòÿðäè; îíóí÷öí äÿ
îíóíëà î äà Òèôëèñÿ ýÿëìÿê èñòÿäè. Äàùà äîüðóñó àçàðëûíû Òèôëèñÿ ýÿòè-
ðÿí áÿëêÿ ãàáàãúà î èäè; ÷öíêè î, Òèôëèñè âÿ Òèôëèñèí ùÿêèìëÿðèíè
ìÿíäÿí äÿ éàõøû òàíûéûðäû âÿ ùÿð áàðÿäà áàúàðûüû ìÿíäÿí àðòûã èäè âÿ
éîë ìÿõàðèúèíè âÿ ìöàëèúÿ ìÿñÿëÿñèíè äÿ þç þùäÿñèíÿ ýþòöðìöøäö.
Äåêàáðûí àõûð ýöíëÿðèíäÿ àçàðëûíû ýÿòèðäèê âÿ î âàõòäà òÿçÿ òèêèëìèø
Èðÿâàí äÿìèð éîëó èëÿ Òèôëèñÿ òÿðÿô éîëà äöøäöê.
50
 Þâðÿòèìèí ÿùâàëû õàðàá èäè. Îíóí ñàüëàìëûüûíà ìÿíèì ýöìàíûì
÷îõ àç èäè. Éåçíÿì äÿ õåéëè ãÿìýèí ýþðñÿíèðäè âÿ åëÿ éàäûìà ýÿëèð êè,
Èðÿâàíäà òà î âÿäÿ Àëåêñàíäðîïîë àäëàíàí øÿùÿðÿ êèìè áèðúÿ ñþç äÿ
äàíûøìàäû. Àçàðëû äà þç éåðèíäÿ óçàíìûøäû âÿ áèð ñþç äàíûøìûðäû.
Éåìÿê âÿ è÷ìÿê äÿ èñòÿìèðäè.
Àëåêñàíäðîïîëäàí Òèôëèñÿ òÿðÿô éîëà äöøäöéöìöç ñöáù âàõòû èäè.
Éåçíÿìèí êåôè áèð ãÿäÿð à÷ûëìûøäû; áóíà äà ñÿáÿá î îëäó êè, áàúûñû äà
áàøëàäû àç-àç äàíûøìàüà. Îõøóéóðäó êè, àçàðëûíûí ÿùâàëû íÿäÿíñÿ
éàõøûëûüà òÿðÿôäèð.
Áóðàäà Ìÿùÿììÿäãóëó áÿé áèð ãÿäÿð îéöçäÿí-áóéöçäÿí ñþùáÿò
åäÿíäÿí ñîíðà, ìÿíèì êåôèìè ñîðóøäó âÿ áóíó äà ñîðóøäó êè, òÿçÿ
éàçû-ïîçóäàí éàíûíäà áèð øåé âàðäûðìû? Ìÿí äåäèì êè, áèð øåé éîõäóð;
àììà áóðàäà éàëàí äåäèì. Áèð àé áóíäàí ãàáàã òÿçÿ éàçäûüûì “Ïî÷ò
ãóòóñó” ùåêàéÿìèí ÿë éàçûñû ãîëòóã úèáèìäÿ èäè.
Äåäèì áèð øåéèì éîõäóð. Îíäàí þòðö áåëÿ äåäèì êè, ìÿí ÿñÿðëÿðèíè
ùÿâÿñëÿ îíà-áóíà ýþñòÿðÿí éàçû÷ûëàðû äîñò òóòìàðàì, áÿëêÿ,
èéðÿíÿðÿì. Âÿ Àëëàù øàùèääèð êè, ìÿíèì ö÷öí îíäàí àüûð áèð òÿêëèô
éîõäóð êè, þçöí éàçäûüûí áèð éàçûíû þç ÿëèíëÿ ÷ûõàðäàñàí âÿ îíóí-
áóíóí ãàáàüûíà òóòóá íèøàí âåðÿñÿí. Ìÿíè òàíûéàíëàðûí ùå÷ áèðèñèíèí
éàäûíà ýÿëìÿç êè, ìÿí àñàíëûãëà þç ÿñÿðèìè ÷ûõàðäàì áèð êÿñÿ
ýþñòÿðÿì, éà áèð êÿñÿ îõóéàì.
Îíóí÷öí äÿ éåçíÿìÿ “éîõ” úàâàáûíû âåðäèì. Àììà ýþðäöì êè,
ìÿíèì áó úàâàáûìäàí ñîíðà éàçûã êèøè áàøûíû ñàëäû àøàüû âÿ ýåíÿ ãÿì-
ãöññÿéÿ ýåòäè; ÷öíêè áàúûñû äà ýþçëÿðèíè éóìóá äÿõè äèíìèðäè âÿ äèýÿð
òÿðÿôäÿí äÿ ãàòàðëàðûí ãàðàíëûã ëàüûìëàðà ýèðèá ÷ûõìàüû äà éåçíÿìèí âÿ
àçàðëûíûí þâãÿò-òÿëõëèéèíè äÿõè äÿ àðòûðûðäû. Îíóí÷öí äÿ, äîüðóñó,
éåçíÿìÿ éàçûüûì ýÿëäè âÿ áó ñÿáÿáäÿí ãîëòóã úèáèìäÿí äÿôòÿð÷ÿíè
÷ûõàðòäûì âÿ óçàòäûì éåçíÿìÿ òÿðÿô. Î äà äåéÿñÿí éóõóäà èäè âÿ éóõó-
äàí àéûëàí êèìè, ýóéà, õàùè-íÿõàùè, ÿëèíè óçàòäû âÿ äÿôòÿð÷ÿíè àëäû âÿ
êþíöëñöç, éàâàøúà à÷äû âÿ èñòÿéèðäè îõóñóí, âàãîí ýèðäè ãàðàíëûã ëàüûìà.
Õöëàñÿ... Áèð âàõò, éàäûìäàäûð, ýþðäöì êè, Ìÿùÿììÿäãóëó áÿé
þç-þçöíÿ ýöëöð. Áàõäûì êè, “Ïî÷ò ãóòóñó”íó îõóéóð. Áóðàäà ìÿí ýþð-
äöì êè, áó ùåêàéÿúèéèì ãàéíûìûí õîøóíà ýÿëèð âÿ ýöëÿ-ýöëÿ ìÿíÿ äå-
äè: – Ñÿí áó ùåêàéÿíè ÷îõ éàõøû éàçìûñàí. Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà
ýåíÿ îõóìàüûíäà âÿ îõóéà-îõóéà ýöëìÿéèíäÿ äàâàì åäèðäè. Âÿ ãàòàð
ãàðàíëûã ëàüûìëàðà ýèðÿíäÿ ãàéíûìûí àúûüû äà òóòóðäó êè, ãàðàíëûã îíóí
îõóìàüûíà ìàíå îëóð.
51
 Ìÿí áóðàäà “Ïî÷ò ãóòóñó”íóí áàðÿñèíäÿ áó áèð íå÷ÿ ñþçö îíäàí
þòðö éàçûðàì êè, ìÿíèì áó ùåêàéÿ÷èéèì ñþç éîõ, þç-þçëöéöíäÿ åëÿ äÿ
áèð áþéöê ÿñÿð äåéèë êè, áó ãÿäÿð òóë âÿ òÿôñèëÿ ëàéèã îëà; àíúàã áóðàäà
ìÿí “Ïî÷ò ãóòóñó”íó îíäàí þòðö îõóúóëàðûí íÿçÿðèíÿ ýÿòèðèðÿì êè,
ìÿíèì áó ùåêàéÿì ìÿíèì ÿäÿáè ùÿéàòûìäà áèð ÿùÿìèééÿòëè ðîë
îéíàéûáäûð. Áó äà îäóð êè, áÿëêÿ, áó ùåêàéÿíèí ñÿáÿáèíäÿí ìÿí
ùÿìèí áó ìöñàôèðÿòèìäÿ Òèôëèñÿ àçàðëûíû àïàðäûãäà äÿõè Èðÿâàíà
ãàéûäûá ýÿëìÿäèì âÿ Òèôëèñäÿ ãàëûá ñîíðà äà ùÿìèøÿëèê òèôëèñëè îëäóì.
Áó äà áó ìèíâàëëà öç âåðäè.
Áèð ýöí éîë ýåäÿíäÿí ñîíðà ñàáàùûñû ýöíö âàðèä îëäóã Òèôëèñÿ âÿ
äöøäöê Èðÿâàí ìåéäàíûíûí ãàáàüûíäà, ìÿøùóð Ãàôãàç ìåùìàíõà-
íàñûíà. Ùàìàí ýöí äÿ àçàðëûíû àïàðäûã âÿ ãîéäóã Ìèõàéëîâñêè ìöàëè-
úÿõàíàñûíà êè, îðàäà îíà ìöàëèúÿ îëóíñóí. Âÿ èêèìèç äÿìÿí âÿ éåç-
íÿì – ìöàëèúÿõàíàäàí ÷ûõäûã øÿùÿðÿ âÿ íàùàð åëÿìÿê ôèêðèíÿ äöøäöê,
âÿ öç ãîéäóã î âÿäÿ Òèôëèñäÿ áèðèíúèëèê ãàçàíìûø ìÿøùóð éåìÿê
åâèíÿ. Áóðàäà úàìààòûí è÷èíäÿ ìþùòÿðÿì Ìÿùÿììÿä àüà Øàùòàõòëû
ÿéëÿøìèøäè, ÷þðÿê éåìÿêäÿ èäè. Áÿ áèçè óçàãäàí ýþðÿí êèìè äóðäó
àéàüà âÿ áèçè õîø-áåø èëÿ àïàðäû îòóðòäó éàíûíäà âÿ áèçèì ö÷öí äÿ
éåìÿê ñèôàðèø âåðäè. Áàøëàäûã íàùàð åëÿìÿéÿ. Ñþùáÿò àçàðëûäàí êå÷äè
ìÿòáóàòà âÿ ÿäÿáèééàòà. Áóðàäà éåçíÿì úèáèíäÿí “Ïî÷ò ãóòóñó”íóí
äÿôòÿðèíè ÷ûõàðòäû âåðäè Ìÿùÿììÿä àüàéà.
Ýåíÿ äåéèðÿì êè, áåëÿ èøëÿð ìÿíèì ìÿçàãûìäàí êÿíàðäûð; íåúÿ êè,
ìÿíè éàâûã òàíûéàíëàð áèëèðëÿð êè, íÿ äåéèðÿì. Þç éàçäûüûì éàçûíû íÿ
áèð êÿñÿ îõóìàã èñòÿðÿì, íÿ äÿ ÿëÿëõöñóñ ìÿúëèñëÿðäÿ þç éàçûìû ÿë-ÿë
ýþñòÿðìÿéÿ ðàçû îëàðàì. Àììà éåçíÿìèí ìåéëè âÿ ìÿðàìûíûí ãàáà-
üûíäà ùå÷ âàõò åòèðàç åòìÿê èñòÿìÿçäèì. Õöñóñÿí áó ýöíëÿðäÿ êè,
áàúûñûíûí áàáÿòèíäÿí îíñóç î áè÷àðÿ äèëòÿíý èäè.
Ìÿùÿììÿä àüà “Ïî÷ò ãóòóñó”íó îõóéà-îõóéà åëÿ áèð ãûøãûðûãëà
ýöëìÿéÿ áàøëàäû êè, áóðàäà ãåéðè ÷þðÿê éåéÿíëÿðèí äèããÿòèíè úÿëá åëÿäè.
Ìÿí éàâûãäàêû ùîâóçäà öçÿí ðÿíýàðÿíý áàëûãëàðà òàìàøà åëÿéèðäèì.
Âÿ éàõøû éàäûìäàäûð êè, Ìÿùÿììÿä àüà ýöëäöêúÿ áàëûãëàð ñóéóí
è÷èíäÿ åëÿ àòûëûá äöøöðäöëÿð êè, äåéÿñÿí, î Àëëàùûí áàëàúà ùåéâàíëàðûíûí
äà Íîâðóçÿëèíèí àâàì âÿ ñàäÿëèéèíÿ ýöëìÿéè òóòóð.
Àììà Àëëàù øàùèääèð êè, ìÿíèì ÿùâàëûì ùå÷ éàõøû äåéèëäè. Áóðàäà
Ìÿùÿììÿä àüà êèòàá÷àíû îõóäó ãóðòàðäû, áèç äÿ íàùàðû ãóðòàðäûã.
Ùàìûìûç äóðäóã âÿ Ìÿùÿììÿä àüà ìÿíÿ òÿêëèô åëÿäè êè, ìÿí
ùÿìèøÿëèê ãàëûì Òèôëèñäÿ, äÿõè Èðÿâàíà ãàéûòìàéûì âÿ Òèôëèñäÿ
ãàëäûãäà, îíóí “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíäÿ ùåêàéÿíÿâèñ, ôåëéåòîí÷ó îëóì.
52
 Ùÿð÷ÿíä ìÿí áèð ìöÿééÿí ñþç äåìÿäèì, ÷öíêè þâðÿòèìèí äÿðäè
ìÿíè åëÿ àëìûøäû êè, íÿ ýÿëÿúÿêäÿí âÿ íÿ ýåäÿúÿêäÿí õÿáÿðèì âàð èäè
âÿ íÿ Èðÿâàíäà ãàëìàã ôèêðèíäÿ èäèì, íÿ äÿ Òèôëèñäÿ ãàëìàã
èñòÿéèðäèì. Ìÿùÿììÿä àüà þç äåäèéèíäÿ åëÿ áÿðê äóðìóøäó êè,
êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäàí ñîíðà áèð äÿ ýþðäóì êè, ôàéòîíäàéàì. Ýåòäèê
äöøäöéöìöç “Ãàôãàç” ìåùìàíõàíàñûíà. Îðàäà éåçíÿì éûüûøäû êè,
âàüçàëà ýåäèá îðàäàí ýåúÿ èëÿ Èðÿâàíà éîëëàíñûí. Ìÿíè äÿ âÿ ìÿíèì
ÿøéàìû Ìÿùÿììÿä àüà ãîéäó ôàéòîíà âÿ ùàìàì ýöí äÿ àïàðäû
ìÿíçèëèíÿ êè, “Øÿðãè-Ðóñ”óí èäàðÿñè îðàäà èäè. Ùàìàí êö÷ÿíèí àäû î
âàõò Ïåñêîâñêè êö÷ÿ èäè, èíäè áèëìèðÿì, òÿçÿ íÿ àä ãîéóáëàð.
“Øÿðãè-Ðóñ” íàøèðè âÿ áàø ìöùÿððèðè Ìÿùÿììÿä àüà Øàùòàõòëû
Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí éàâûãëûüûíäà Àðàç êÿíàðûíäà ìÿøùóð áèð
ãÿñÿáÿäÿíäèð. Ìÿøùóð îíóíëàäûð êè, áó ãÿñÿáÿ áèð ÷îõ ñàùèá-ìÿíñÿá
âÿ çèéàëûëàðûí âÿòÿíè îëóáäóð. Ìÿøùóð õàíÿíäÿ âÿ áöòöí Ãàôãàç
ìöñÿëìàíëàðû è÷èíäÿ ìÿðñèéÿõàíëûãäà áèðèíúèëèê ãàçàíìûø Ùàúû Ìîëëà
Àáäóëëà äà áó ãÿñÿáÿíèí þâëàäûíäàíäûð. Ùàìàí Ùàúû Ìîëëà Àáäóëëàäûð
êè, ùàëè-ùÿéàòäà îëàí èíäèêè ÿí øþùðÿòëè ãÿëÿì ñàùèáëÿðèìèçäÿí
áèðèñèíèí àòàñûäûð.
Ìÿùÿììÿä àüàíû ìÿí úàâàí âàõòûìäà áèð äÿôÿ äÿ Íàõ÷ûâàíäà
ýþðìöøäöì. Ìèí ñÿêêèç éöç äîõñàí äþðääÿìè-áåøäÿìè, áèëìÿäèì,
Ìÿùÿììÿä àüà íÿäÿí þòðö Íàõ÷ûâàíà ýÿëìèøäè. Ìÿíèì î âàõò
éàçìûø îëäóüóì “Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí ÿìè”íèí ùåêàéÿñè éîëäàøëàðûìûí
è÷èíäÿ äàíûøûüà äöøìöøäö. Âÿ Ìÿùÿììÿä àüà òÿêèä åòäè âÿ ìÿí
ùåêàéÿíè àïàðäûì ãîéäóì îíóí ãàáàüûíà. Î äà áàøäàí áèð íå÷ÿ âÿðÿã
îõóäó âÿ áÿéÿíäè. Ùÿòòà áóíó ãåéä åëÿìÿê èñòÿéèðÿì êè, ùàìàí
ùåêàéÿíèí áèðèíúè ñÿùèôÿñè ðóñ ùÿðôëÿðè èëÿ éàçûëìûøäû. Î âÿäÿ øÿðãøöíàñ
âÿ ìèñéîíåðëÿðäÿí ãàçàíëû Ðàäëîâ Àçÿðáàéúàí ö÷óí áèð éåíè ÿëèôáà
òÿêëèô åëÿéèðäè. Áó èáàðÿò èäè ðóñ ùÿðôëÿðèíäÿí. Àíúàã ðóñ ùÿðôëÿðè è÷èíäÿ
îëìàéàí áèð íå÷ÿ ñþâò ö÷öí éåíè áèð íå÷ÿ ùÿðôëÿð èúàä åòìèøäè. Áó
ùöðóôàòûí íöìóíÿñè î âàõòëàð Ãàôãàç ìààðèô èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí íÿøð
îëóíàí “Ãàôãàçû þéðÿíìÿ ìàòåðèàëëàðû” ìÿúìóÿñèíäÿ ùÿðäÿí áèð ÷àï
îëóíàðäû. Ìÿí, ÷öí î âàõòëàð úàâàí âÿ ðóñ ñèéàñÿòèíäÿí áèõÿáÿð, ùàìàí
Ðàäëîâóí òöðêëÿð ö÷öí éåíè ÿëèôáàñûíû òÿñäèã åòäèì. Âÿ ùÿòòà ìÿíäÿí
ñàâàéû Íàõ÷ûâàíäà áèð íå÷ÿ òöðê ìààðèô÷èëÿðè äÿ òÿñäèã åäèðäèëÿð. Îíëà-
ðûí è÷èíäÿ ÿí äþøöíÿ äþéÿí Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëó, î âàõò ãÿçà
íà÷àëíèêèíèí äèëìàíúû èäè. Ùàìàí ìÿíèì ùåêàéÿì “Ìÿùÿììÿä
Ùÿñÿí ÿìè”íèí áèðèíúè ñÿùèôÿñè Ðàäëîâóí ðóñ ùÿðôëÿðè èëÿ éàçûëìûø[äûð].
53
Àëòû-éåääè èë áóíäàí ãàáàã (ñÿíÿ ìèí äîããóç éöç èéèðìè áèðäÿ) ãåéðè
ùåêàéÿëÿðèìëÿ, Áàêûäà Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíà ïèøíÿùàä åòìèøÿì êè,
îðàäà ÷àï îëóíñóí. Ñîíðà áèëìÿäèì íåúÿ îëäó âÿ ùàðàäà ãàëäû.
Áóíó áóðàéà éàçìàãäàí ìÿí îíó ãåéä åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, ÿðÿá
ùöðóôàòûíà íèôðÿò âÿ éåíè áèð àñàí ùöðóôàòà ùÿâÿñ ìÿíäÿ ùÿëÿ î
âàõòëàðäàí âàð èäè. Ñîíðà äà – íåúÿ êè ìÿëóìäóð, – ìÿí ùÿìèøÿ éåíè
òöðê ÿëèôáàñûíû àðçó åëÿéÿí âÿ êþùíÿ ùöðóôàòûí çèääèíÿ ýåäÿíëÿðäÿí
îëäóì.
Ìÿùÿììÿä àüà Øàùòàõòëû ÷îõäàíûí àäàìûäûð. Èíäè ìþùòÿðÿì
ÿäèáèìèç Áàêûäà éàøàéûð âÿ Øóðà ùþêóìÿòèíäÿí òÿãàöä (ïåíñèéà) àëûð.
Ãîúà éàçû÷ûìûç Øàùòàõòûíûí ÿéàíûíäàíäûð. Àììà þçö úàâàíëûãäàí
þçöíö òÿùñèëÿ âåðäè âÿ Øÿðã äèëëÿðèíè òÿùñèë åòìÿêëÿ áÿðàáÿð, Àâðîïà
ëèñàíëàðûíû äà þéðÿíäè âÿ õåéëè âàõò Àâðîïàäà äà ãàëäû. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ
ùÿâÿñè âÿ ìÿøüÿëÿñè ùÿìÿâÿãò éàçû÷ûëûã îëóáäóð âÿ íåúÿ êè Àâðîïàäà,
îðàíûí ãàçåòëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ Ðóñèéàäà ðóñ ãÿçåòëÿðèíäÿ ùÿìèøÿ èøòèðàêû
îëóáäóð. Àç âàõòäà òöðêúÿ ãÿçåò íÿøð åòìÿê çÿìèíè ãÿáóë åòäè âÿ èëëÿð
óçóíó áó éîëäà ÷àëûøäû âÿ õåéëè çÿùìÿòëÿðäÿí ñîíðà “Øÿðãè-Ðóñ”ó
÷ûõàðòìàüà íàèë îëäó.
Ìÿëóìäóð êè, î âàõòëàð ìöñòÿáèä Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí ìÿíÿì-
ìÿíÿì áèð äþâðöíäÿ êè, ðóñ òàéôàñûíäàí ñàâàéû òöðê êèìè êè÷èê áèð
ìèëëÿòÿ åòèíà îëóíìóðäó, òöðê äèëèíäÿ áèð ìöñòÿãèë úÿðèäÿ èíòèøàðûíà éîë
âåðìÿê Ïåòåðáóðã ùþêóìÿòèíäÿí ùå÷ ýþçëÿìÿê îëìàçäû. Õöñóñÿí êè,
Èðàí âÿ Îñìàíëû èëÿ ùÿìñÿðùÿä îëàí Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí ìààðè-
ôèíèí ãöââÿòëÿíìÿéèíÿ ðóñëàð ùå÷ áèð âàõò éîë âåðìÿê èñòÿìÿçäèëÿð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, Ìÿùÿììÿä àüà ãÿçåòèíèí èúàçÿñèíè àëäû âÿ íÿ òþâð
àëäû, áó ìÿíÿ ìÿëóì äåéèë. Àíúàã ìÿíÿ, Ìÿùÿììÿä àüàíûí
âÿòÿíèíèí þâëàäûíà, áó ìÿëóìäóð êè, î âàõòëàð ÿäèáèìèç ãÿçåò ìÿøãèíÿ
äöøÿíäÿ, ìÿí åøèòäèì êè, Ìÿùÿììÿä àüà àòàäàí ãàëìà ìöëêöíöí þç
ùèññÿñèíè ñàòûá îí ñÿêêèç ìèí ìàíàòà âÿ áó ïóëó àëûá ýåäèá Òèôëèñäÿ
ãÿçåã íÿøð åòñèí.
Ìÿí Òèôëèñäÿ Ìÿùÿììÿä àüàíûí ãÿçåòèíèí èäàðÿñèíÿ äàõèë îëàíäà
áèëäèì êè, Íàõ÷ûâàíäà äàíûøûëàí áó ñþùáÿò ÿñë ùÿãèãÿòäèð. Âÿ î âàõò
ìÿí ýþðóðäöì êè, áó îí ñÿêêèç ìèí ìàíàò ãÿçåò ö÷öí õöñóñè áèð
ìÿòáÿÿ ñàçëàìàüà ñÿðô îëóíóð. Âÿ áèð àç âàõòäà ìÿòáÿÿ äÿ äöçÿëäè âÿ
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè – êè, ãåéðè ìÿòáÿÿëÿðäÿ ÷àï îëóíóðäó, – äÿõè þç
ìÿõñóñè ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìàüà áàøëàäû.
Ìÿí “Øÿðãè-Ðóñ” èäàðÿñèíÿ äàõèë îëàí ýöíëÿðäÿ äÿ (òÿçÿ 1904-úö
èëèí èáòèäàñû) ãÿçåòäÿ “Ïî÷ò ãóòóñó” ùåêàéÿì ÷àï îëóíäó.
54
 Ãÿçåòèí áàø ìöùÿððèðè âÿ ìöäèðè Ìÿùÿììÿä àüà þçö èäè. Ìÿí
èäàðÿéÿ äàõèë îëàí çàìàí, îíóí èäàðÿäÿ ÿéëÿøÿí ãÿëÿì øÿðèêëÿðè Þìÿð
Ôàèã Íåìàíçàäÿ âÿ Ñÿìÿä àüà Ãàéûáîâ èäè. Þìÿð Ôàèã áàðÿñèíäÿ
ñþùáÿò áóíäàí ñîíðà îëàúàãäûð. Ñÿìÿä àüà Ãàéûáîâ Ãîðè
äàðöëìöÿëëèìèíè áèòèðìèøëÿðäÿí âÿ èíäè Áàêûäà îòóç ö÷öíúö øóðà
ìÿêòÿáèíèí ìöÿëëèìëÿðèíäÿíäèð. Ìÿí èäàðÿéÿ äàõèë îëàíäàí ñîíðà
ãÿçåòäÿ ìÿãàëÿëÿð âÿ ôåëéåòîíëàð éàçìàüà ìÿøüóë îëäóì.
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíèí ìÿñëÿêèíÿ ýÿëäèêäÿ îíó äåéÿ áèëÿðÿì êè,
ìÿëóì áèð øåéäèð êè, î ÿñðäÿ âÿ î øÿðàèò è÷èíäÿ ùå÷ áèð êÿñèí úöðÿòè îëà
áèëìÿçäè êè, ãÿëÿìè èëÿ àçàä îëñóí âÿ ÿñðèí ùþêóìÿòèíèí èñòèáäàäû èëÿ
ìöáàðèçÿ àïàðñûí; éàõóä åùòèéàòëà äà îëìóø îëñà, ùþêóìÿò èëÿ
îïïîçèñèéàäà* îëà áèëñèí. Âÿ òÿáèèäèð êè, áèð áåëÿ àçàäè-òàëÿá úÿðèäéÿ
ùå÷ áèð âÿúùëÿ èúàçÿ äÿ àëìàã ìöìêöí îëìàçäû. Îíóí÷öí õàù
Ìÿùÿììÿä àüàíûí, õàù îíóí áèç òÿê ãÿëÿì êþìÿê÷èëÿðèíèí ìÿñëÿêè
âÿ èäåéàñû ìÿùç ìöñÿëìàí úàìààòûíû ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ òÿêëèô âÿ
òÿðüèá åëÿìÿêäÿí áàøãà áèð øåé îëà áèëìÿçäè. Ùÿòòà äèíè ìþâùóìàò
áàðÿñèíäÿ ñþç äàíûøìàã áåëÿ ìöìêöí äåéèë èäè. Ùÿòòà éàäûìäàäûð êè,
ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíà ñàâàäûí âÿ òÿùñèëèí ëöçóìó áàðÿñèíäÿ
Ìÿùÿììÿä àüà òÿðÿôèíäÿí ãÿçåòäÿ éàçûëìûø áèð ìÿãàëÿäÿ “ãàäûí
àçàäëûüû” êèìè èêè êÿëìÿíèí öñòÿ ìöñÿëìàíëàð è÷èíäÿ áþéöê äàíûøûã
òþðÿäè. Î êè ãàëäû ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿð, áó áàðÿäÿ äèëèì ëàë îëñóí: ùàìàí
ÿñðèí ñàíñîðóíóí òÿëÿáàòû î ãÿäÿð ñÿõò** èäè êè, ñèéàñÿò íÿäèð êè,
ñèéàñÿòèí ãîðõóñóíäàí “ñ” ùÿðôèíè éàçìàüà úöðÿò åëÿìÿçäèê.
Ãÿçåò ãàáàã âàõòäà, ìÿí èäàðÿéÿ äàõèë îëàí çàìàí ùÿôòÿäÿ ö÷
äÿôÿ ÷ûõûðäû âÿ ñàíñîð ãîðõóñó åëÿ àüûð èäè êè, ùÿôòÿäÿ áó ö÷ íþìðÿíè
äÿ àíúàã ñàíñîðäàí ÷ûõàðäà áèëèðäèê. ×îõ âàõò ñàíñîðäàí èçí ùàñèë
åëÿìÿê ö÷öí îðàéà ìÿí þçöì ýåäÿðäèì. Î âàõò ñàíñîð èäàðÿñèíäÿ òöðê
øþáÿñèíäÿ òöðêëÿðäÿ áèð êÿñ éîõäó. Àíúàã èêè íÿôÿð øÿõñ èäè: áèðè
åðìÿíè Êèøìèøîâ, î áèðè ýåíÿ åðìÿíè Ãàðàõàíîâ èäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð,
÷öí ùÿð èêèñè òöðêúÿ àç ñàâàäëû èäè âÿ ãÿçåòèí ìàòåðèàëûíû ýÿðÿê
ùöúúÿëèéÿ-ùöúúÿëèéÿ áàøäàí-àõûðàäÿê îõóéóá ìÿçìóíóíäàí õÿáÿð-
äÿõè ýåúÿëÿðäàð îëà èäèëÿð êè, ÷àï îëóíìàñûíà èçí äÿ âåðÿ èäèëÿð, áó äà
áèð íå÷ÿ ñààò ÷ÿêÿðäè. Íÿ ãÿäÿð êè ãÿçåò ùÿôòÿäÿ ö÷ äÿôÿ ÷ûõûðäû, ùÿëÿ
áèð òþâð éîëà âåðèðäèê, åëÿ êè àõûð âàõòëàðäà ãÿçåò ýöíäÿëèê îëäó, îíäà
_______________

* Îïïîçèñèéà – ìöõàëèôÿò.
** Ñÿõò – àüûð, áÿðê.
55
éóõó éóõóëàìàã áèçÿ ùàðàì îëàðäû. Àíúàã ýåúÿíèí éàðûñûíàäÿê ãÿçåòèí
ñàíñîðäà îõóìàüû ÷ÿêÿðäè âÿ àíúàã ýåúÿ ñààò èêèéÿäÿê ìàøûíäà
ãÿçåòèí ÷àï îëóíìàñû áàøëàíà áèëèðäè.
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè áàðÿñèíäÿ õàù î âàõòëàð, õàù ñîí âàõòëàðäà
Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû è÷èíäÿ áÿçè âàõò áèð áåëÿ øàéèÿëÿð ãóëàüà ÷àòàðäû
êè, ýóéà ãÿçåòèí ñàùèáè Ìÿùÿììÿä àüà ùÿìèí áó îðãàíû èëÿ Ðóñèéà
ùþêóìÿòèíèí Øÿðã ïîëèòèêàñûíà ãóëëóã åäèð. Áó ñþùáÿòëÿðèí úöìëÿñèíè
ìÿí ÿðàúèô âÿ ÿñèëñèç, ñöáóòñóç ùåñàá åäèðÿì. Áåëÿ áèð äàíûøûãëàðà
ñÿáÿá ãÿçåòèí àäû èäè. “Øÿðãè-Ðóñ” äåéÿíäÿ, ÿëáÿòòÿ, ùÿð áèð êÿñ
áóðàäàí áèð ìÿòëÿá ÷ûõàðìàüà ùàãëû îëà áèëÿð âÿ ãÿçåòèí ðóñïÿðÿñòëèéèíè
çÿíí åäÿ áèëÿð. Âÿ îëà áèëÿð êè, Ïåòåðáóðã ùþêóìÿòè áó ãÿçåòèí íÿøðèíÿ
èúàçÿ âåðÿíäÿ äÿ áóíóí àäûíû äà ìÿíçóð òóòóáäóð. Âÿ ëàêèí áèç, î âÿäÿ
ãÿçåòäÿ èøòèðàê åäÿíëÿð ãÿçåòèí Øÿðãäÿ Ðóñèéàíûí íöôóçóíà ãöââÿò
âåðìÿéèíè ýþðìÿäèê âÿ ýàùäàí áèð Ãàôãàç úàíèøèíèíèí “ÿëàùÿçðÿò”
èáàðÿñè èëÿ éàä åòìÿéèíè äÿ î âàõòëàð àäè áèð èø ùåñàá åäèðäèê.
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíèí ñþùáÿòèíè ìÿí áóðàäà îíäàí þòðö à÷äûì êè,
áó ñþùáÿòëÿðèí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” òàðèõèíÿ ÷îõ éàâûã ðÿáòè âàð; ÷öíêè
éîëäàøûì Ôàèã Íåìàíçàäÿíè ìÿí áèðèíúè äÿôÿ “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè
èäàðÿñèíäÿ ýþðäöì âÿ áóðàäà äà îíóíëà öíñ òóòäóì. Áó áàáÿòäÿí
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè ìÿíèì ö÷öí èêè áàáÿòäÿí õîø, ãèéìÿòëè éàäèýàð
îëóð:
Áèðèíúè òÿðÿôè áóäóð êè, ìþùòÿðÿì ÿäèáèìèç Ìÿùÿììÿä àüà
Øàùòàõòëû ìÿíè þç ãÿçåòèíèí èäàðÿñèíÿ úÿëá åòìÿêëÿ, ìÿíè ãÿçåò
äöíéàñûíà äàõèë åòäè.
Èêèíúè òÿðÿôè îäóð êè, áó ãÿçåòèí èäàðÿñèíäÿ ìÿí åëÿ áèð éîëäàøà ðàñò
ýÿëäèì êè, îíóí âàðëûüû èëÿ, îíóí éîëäàøëûüû èëÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
ìÿúìóÿñèíè áèíà åòäèì. Äàùà äîüðóñó, îíóíëà áÿðàáÿð, îíóíëà
áèðëèêäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíè áèíà åòäèê. Åëÿ áèð ìÿúìóÿíè
êè, îíóí áèðèíúè íþìðÿñè íÿøð îëóíàí ýöíäÿí ìÿíèì àäûì áèð àç âàõòûí
ìöääÿòèíäÿ íÿèíêè òÿê áèðúÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí, áÿëêÿ éàâûã
Øÿðãäÿ úÿìè òöðê òàéôàëàðûíûí è÷èíäÿ øþùðÿò òàïäû.
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, ÷öí Ãàôãàçäà î âàõòàäÿê áèðúÿ äÿíÿ úÿðèäÿ
èäè, áó ñÿáÿáäÿí äÿ ùþðìÿòè âÿ øþùðÿòè àç äåéèëäè. Ðóñ-éàïîí äàâàñû
áàøëàíàíäàí ñîíðà òèðàæû áèð íå÷ÿ ìèíÿ ãàëõäû. Àììà àõûðäà äóðäóüó
éåðäÿ þç ÿúÿëè èëÿ âÿôàò åòäè. Âÿ ùÿìèí áó ìÿñÿëÿ î ãÿäÿð ìàðàãëûäûð
êè, áó áàðÿäÿ áóðàäà áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äÿõè éàääàø åòìÿéè ëàçûì
ýþðöðÿì.
56
 Äöíéàäà “ùèêìÿòÿ” èíàíàí àäàì îëñà èäèì, ìÿí äåéÿ áèëÿðäèì êè,
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíèí éîõ îëìàüíäà áèð “ùèêìÿò” âàð. Ìÿëóì øåéäèð,
úÿðèäÿíèí äàëû êÿñèëìÿéèíÿ éà îíóí ìàëèééÿñèíèí çÿèôëèéè, éà äà
ùþêóìÿòèí ãÿðàðäàäû, éàõóä íàäèð âàõòëàðäà úÿðèäÿíèí ñàùèáèíèí
þçöíöí ôþâòö îëà áèëÿð. “Øÿðãè-Ðóñ”óí áàüëàíìàüûíäà áó ö÷
ìàíåÿëÿðèí ùå÷ áèðè öç âåðìÿäè. Ãÿçåòèí ùÿìèøÿëèê éàòìàüû áó ãÿðàð
èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëäè:
Íåúÿ êè ÿðç îëóíäó, Ãàôãàçäà ìöñÿëìàíëàð è÷èíäÿ òöðêúÿ ãÿçåò òÿê
áèð “Øÿðãè-Ðóñ” èäè. Áó äà êè ìÿëóìäóð, Òèôëèñäÿ áèíà îëóíìóøäó âÿ
îðàäà äà ÷ûõìàãäà èäè. Áàêû øÿùÿðè, î ìèëéîíëó âÿ ìÿäÿíëè Áàêû øÿùÿðè
þç ãÿùðÿìàí éàçû÷ûëàðû èëÿ, þç ßùìÿäáÿé Àüàéåâ, ßëèáÿé Ùöñåéí-
çàäÿ, Ùàøûìáÿé Âÿçèðîâ, Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ, äîêòîð Ãàðàáÿé
Ãàðàáÿéîâ, øàèð Ìöçíèá, Ùàúû Èáðàùèì Ãàñûìîâ, Úÿôÿð Áöíéàäçàäÿ
âÿ ãåéðè áóíëàð êèìè ÿùëè-ãÿëÿìëÿðè èëÿ óçàãäàí Òèôëèñÿ áàõûá îíóí
ýöíäÿëèê* “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíÿ ùÿñðÿò àïàðûðäûëàð. Áÿñ íåúÿ îëñóí?
Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, î âàõòëàð òöðê ãÿçåòèíÿ èçí ùàñèë åòìÿê áÿùÿðùàë
÷îõ ÷ÿòèí áèð ìÿñÿëÿ èìèø. Èíäè áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, î âàõò
Áàêûíûí áèðèíúè æóðíàëèñòëÿðèíäÿí ßùìÿäáÿé Àüàéåâ âÿ ßëèáÿé
Ùöñåéíçàäÿéÿ éà ãÿçåò èúàçÿñè Ïåòåðáóðãäàí âåðèëìÿäè, éàõóä áóíëàð
Ïåòåðáóðãóí ñèéàñÿòèíè íÿçÿðÿ àëûá îðàäàí áó èúàçÿíè èñòÿìÿäèëÿð,
îíóí÷öí äÿ áóíëàð áåëÿ ìÿøãÿ äöøäöëÿð: ìÿðêÿçäÿí êè òÿçÿ áèð òöðê
úÿðèäÿñèíÿ èçí àëìàã öìèäè éîõäóð, ñÿëàù áóðàäàäûð êè, ùàë-ùàçûðäàêû
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíÿ áèð íþâ ÿë óçàòìàã âÿ øÿðèêëèêìè ñèôÿòèëÿ, éà
ãåéðè áèð âÿúùëÿ îðàéà äàõèë îëìàã âÿ ãÿçåòè äÿ Áàêûéà êþ÷öðìÿê.
Àõèðöë-ÿìð, Ìÿùÿììÿä àüà Áàêûäàí ßùìÿäáÿé Àüàéåâèí
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíÿ éîëäàøëûã ñèôÿòèëÿ äàõèë îëìàüûíû ãÿáóë åòäè. Âÿ
íèéÿ ãÿáóë åòäè âÿ íÿ ìöëàùèçÿ èëÿ ãÿáóë åòäè, áóíó ìÿí î âÿäÿ áèë-
ìÿäèì. Àíúàã ßùìÿäáÿéèí ãÿçåòÿ äàõèë îëìàüûíà Ãàôãàç ùþêóìÿòè
èçí âåðÿ áèëìÿäè; îíóí÷öí äÿ áó èçíè ùàñèë åòìÿê ìÿãÿñäèëÿ Ìÿùÿì-
ìÿä àüà Ïåòåðáóðãà ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó âÿ îðàäàí èúàçÿíè äÿ àëäû.
Âÿ ñÿíÿ ìèí äîããóç éöç áåøèíúè èëèí éàíâàð àéûíäà ãÿçåòèí òÿçÿ èë ö÷öí
àáóíÿñè ùÿð éàíäàí øèðèí ýÿëäèéè áèð âàõòäà Ìÿùÿììÿä àüà ãÿçåòè
éàòûðòäû âÿ áàøëàäû Áàêûéà êþ÷ìÿéÿ ùàçûðëàøìàüà. Éàíâàðäàí ôåâðàëà-
äÿê àíúàã èäàðÿíèí ÿøéàñûíûí ãóòóëàðà äîëìàüû ÷ÿêäè âÿ ãóòóëàðà äà
äîëóá ùàçûð îëàíäàí ñîíðà ùàìàí éåðäÿ ãàëäû êè, ãàëäû.
_______________

* “Øÿðãè-Ðóñ” àõûð âàõòëàðäà ùÿð ýöí íÿøð îëóíóðäó (Ìöÿëëèô)

57
 Éóõàðûäà ñþéëÿäèéèì ùèêìÿò áó èäè êè, íÿ “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè
Áàêûéà êþ÷äö âÿ íÿ Ìÿùÿììÿä àüà Áàêûéà ýåòäè. Àõûðäà éöçëÿðúÿ
àáóíÿ ñàùèáëÿðèíèí àáóíÿ ïóëëàðû ñàùèáëÿðèíÿ ýåðè ýþíäÿðèëäè âÿ îíëàðà
áèëäèðèëäè êè, “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè ìöâÿããÿòè îëàðàã äàéàíûáäûð. Ùÿìèí
ìöâÿããÿòè äàéàíìàã, àõûðäà ÿáÿäè îëäó.
Áó íþâ èëÿ “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè þëäö âÿ Ìÿùÿììÿä àüà äà åëÿ
éàäûìà ýÿëèð êè, Òèôëèñäÿí ÷ûõûá ýåòìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Åëÿ éàäûìà ýÿëèð
êè, Áàêûéà ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Àììà ãÿçåò äàéàíàíäàí ñîíðà ãÿçåòèí î
âàõòà ýþðÿ ìöêÿììÿë ìÿòáÿÿñè äÿ ãàëäû áèêàð âÿ ìÿòáÿÿ÷èëÿðè äÿ
èøñèç ãàëäûëàð, íåúÿ êè, èäàðÿíèí õèäìÿò÷èëÿðè ùÿì÷èíèí èøñèç ãàëäûëàð.
Áóíó íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, Ìÿùÿìûìÿä àüàíûí èäàðÿñèíèí
ôÿàë ãÿëÿì êþìÿê÷èëÿðè Þìÿð Ôàèã èäè âÿ ìÿí èäèì (î âàõò Ñÿìÿä àüà
Ãàéûáîâ èäàðÿäÿí ÷ûõûá ýåòìèøäè). Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ “Øÿðãè-Ðóñ”
ãÿçåòèíèí èêè ìèí ìàíàòà éàâûã áîðúó âàð èäè. Àììà ñþç áóðàäàäûð êè,
Ìÿùÿììÿä àüà Øàùòàõòëû éåíÿ áèð ãÿäÿð ïóëà ìþùòàú èäè âÿ äèýÿð
òÿðÿôäÿí äÿ áèçèì äÿ ïóëóìóç éîõ èäè. Îíóí÷öí áèç ìÿòáÿÿíè ÿëÿ
ýÿòèðìÿê, ýÿëÿúÿêäÿ îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê íèééÿòèëÿ áèç áàøëàäûã åëÿ
áèð ö÷öíúö éîëäàø àõòàðìàüà êè, î áèð ãÿäÿð ïóëà ìàëèê îëñóí. Âÿ
òàïäûã äà. Áó ö÷öíúö éîëäàø íàõ÷ûâàíëû ìþùòÿðÿì Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð
Áàüûðîâ îëäó êè, î âÿäÿ äÿ, èíäè äÿ Òèôëèñäÿ òèúàðÿò ÿùëèäèð. Ùÿìèí
éîëäàø Ìÿùÿììÿä àüàéà áèð ãÿäÿð ïóë âåðìÿéè áîéíóíà ÷ÿêäè âÿ
âåðäè äÿ. Âÿ ùÿìèí âàõòäà êè, ñÿíÿ ìèí äîããóç éöç áåøèí÷è èëèí éàç
ôÿñëèíÿ òÿñàäöô åëÿéèð, áèç, éÿíè ìÿí, Þìÿð Ôàèã âÿ Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð áèð
òÿðÿôäÿí âÿ Ìÿùÿììÿä àüà î áèðè òÿðÿôäÿí, íîòàðèóñ âàñèòÿñèëÿ ðàçû-
ëàøäûã êè, ìÿòáÿÿ ãàëñûí áèçèì èõòèéàðûìûçäà, áó øÿðòëÿ êè, ãÿçåòèí âÿ
ìÿòáÿÿíèí èêè ìèí ìàíàò áîðúóíó áèç þùäÿìèçÿ ýþòöðÿê.
Âÿ ìÿòáÿÿíè áó øÿðòëÿ òÿùâèëÿ ýþòöðÿíäÿí ñîíðà îíó ùàìàí
“Ïåñêîâêè” êö÷ÿñèíäÿ ãîíøóëóãäà ãåéðè áèð ìöíàñèá åâÿ êþ÷öðòäöê âÿ
ìÿòáÿíèí ðÿñìè ñóðÿòäÿ “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè àäû èëÿ àäëàíäûðûá áàøëàäûã
îíó ìöâàôèã-ãàéäà èøëÿòìÿéÿ.
Âÿ ëàêèí ìÿòáÿÿ÷èëèê î âàõòëàð àñàí áèð èø äåéèë èìèø. Õöñóñÿí
áèçèì ö÷öí êè, áó éîëäà ùå÷ áèðèìèçèí ùå÷ áèð òÿúðöáÿìèç éîõ èäè. Âÿ
áó ñàáÿáäÿí ìÿòáÿÿíè ñàçëàìàã éîëóíäà ÷îõ-÷îõ ñÿùâëÿð åäèðäèê âÿ
áó ñÿùâëÿð äÿ áèçÿ ÷îõ çÿðÿð âåðèðäè. Îäóð êè, ìÿòáÿÿíè Ïåñêîâêè
êö÷ÿäÿí ãîíøóëóãäà îëàí Êðàñíîâîäñêè êö÷ÿñèíÿ êþ÷öðìÿéÿ ìÿúáóð
îëäóã. Òÿçÿ êþ÷äöéöìöç åâ èêèìÿðòÿáÿëè áþéöê áèð áèíà èäè. Àëò
ìÿðòÿáÿäÿ ýåíèø îòàãëàðäà ìÿòáÿÿíè éåðëÿøäèðäèê. Öñò ìÿðòÿáÿäÿ ìÿí
58
þçöìÿ ìÿíçèë ãÿðàð âåðäèì. Åéíè çàìàíäà äà öñò ìÿðòÿáÿäÿ áèð
ìöõòÿñÿð Ëåéëè ìÿêòÿáè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèê. Áóðàäà îí áåø-èéèðìè
øàýèðäÿ êèìè úÿì åäèá, áóíëàðû ìÿêòÿáëÿðÿ äàõèë îëìàüà ùàçûðëàéûðäûã.
Ùàìàí ìÿêòÿáèí äÿ, – íåúÿ êè, “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíèí äÿ, – ùÿì÷èíèí
ðÿñìè ìöäèðè ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí òÿêúÿ ìÿí þçöì èäèì. Áóíà äà
ñÿáÿá áó èäè: ùÿìèí ìöÿññèñÿëÿðè òÿñèñ åòìÿê èúàçÿñèíè î ÿñðèí
ùþêóìÿòè áÿëêÿ àíúàã ìÿíÿ âåðÿðäè âÿ Þìÿð Ôàèãÿ âåðìÿçäè; áó
úÿùÿòÿ êè, ìÿí ùþêóìÿò, äàðöëìöÿëëèìèíèíè áèòèðìèø áèð úàâàí èäèì,
àììà Þìÿð Ôàèã Òöðêèéÿäÿ òÿùñèë òàïìûø áèð úàâàí èäè âÿ çÿíí åäèðÿì
êè, ìÿòëÿá áóðàäà àøêàð îëóð.
Õàù ìÿòáÿÿ èøëÿðèìèç âÿ õàù ìÿêòÿá èøëÿðèìèç áèçÿ õåéëè çÿðÿð
âåðèðäè. ×öíêè íÿ ìÿíèì âÿ íÿ éîëäàøûì Ôàèãèí ìàääè ãöââÿìèç âàð
èäè, îíóí÷öí ìÿõàðèúèí âÿ çÿðÿðèí úöìëÿñèíè ö÷öíúö éîëäàøûìûç
Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð ÷ÿêèðäè. Ùÿìèí Ìÿøÿäè éîëäàøûìû ùÿäñèç òÿøÿêêöð-
ëÿðëÿ éàä åäèðÿì âÿ äåéèðÿì êè, áó éîëäàøûìûç ìÿøÿäè ìÿñëÿêëèéèëÿ
áÿðàáÿð, î ãÿäÿð êè ìààðèôÿ âÿ ìààðèô éîëóíäà õÿðú ãîéìàüà ùÿâÿñè
âàð èäè, àç áèð ãåéðè ìÿøÿäèäÿ äÿ áåëÿ ùÿâÿñ îëà áèëÿð. Âÿ ùÿð ùàë, áèçèì
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíèí ìþùêÿìëÿøìÿéè éîëóíäà äà âÿ ïàíñèîíóìóçóí
äàâàìû éîëóíäà äà îíóí õåéëè õÿðúè ÷ûõäû âÿ áóíëàð ùàìûñû îíóí ö÷öí
íÿòèúÿäÿ çÿðÿðäÿí áàøãà áèð þçýÿ øåé îëìàäû.
Ìÿòáÿÿéÿ ùÿìè êÿíàðäàí ñèôàðèøëÿð ãÿáóë åäèðäèê, ùÿìè þç
ÿñÿðëÿðèìèçäÿí ÷àï åäèðäèê. Ìÿí “Ïî÷ò ãóòóñó”íó êèòàá÷à ñóðÿòèíäÿ
÷àï åòäèðäèì. Þìÿð Ôàèã “Ãåéðÿò” àäëû ÿñÿðèíè ÷àïà âåðäè âÿ áóíëàðäàí
ÿëàâÿ éîìèééÿ òåëåãðàôëàðû ÷àï åäèá, ÿëàùèääÿ âÿðÿãÿëÿð ñóðÿòèíäÿ
äàüûäûðäûã.
Áó âàõòëàð ðóñ-éàïîí äàâàñû àõûðà éåòèøäè. Àìåðèêàíûí Ïîðò-ñìóò
øÿùÿðèíäÿ ðóñ âÿ éàïîí ùþêóìÿòëÿðè ìàáåéíèíäÿ ñöëù ÿùäíàìÿñè
áàüëàíûðäû âÿ àç ãàëûðäû êè, ÿùàëèíèí ãóëàüû ìöùàðèáÿíèí òîï âÿ òöôÿíý
ñþùáÿòëÿðèíäÿí âÿ òþêöëÿí ìèíëÿðúÿ ãàíëàðûí ìöñèáÿòèíäÿí õèëàñ îëñóí.
Áó ùåéíäÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû áàøëàíäû. Äöíéà éåíÿ áèð-áèðèíÿ
äÿéäè âÿ ÿëÿëõöñóñ êè, áèç. ×öíêè ìÿòáÿÿìèç, ìÿêòÿáèìèç âÿ ìÿí-
çèëèìèç åðìÿíè ìÿùÿëëÿñèíäÿ èäè, õåéëè ðàùàòñûçëûã ÷ÿêäèê. Ãàáàãëàðäà,
– íÿ ãÿäÿð êè åðìÿíè-ìöñÿëìàí òîããóøìàñû Ãàôãàçûí ãåéðè øÿùÿð-
ëÿðèíäÿ èäè, – öìèä åäèðäèê êè, áÿëêÿ, Òèôëèñÿ ñèðàéÿò åòìÿéÿ. Åëÿ êè
Òèôëèñäÿ ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí ìÿõñóñ øåéòàíëàð âÿ ïðîâîêàòîðëàð áó
ìèñëè îëìàéàí ñÿôàùÿòè âÿ áÿäáÿõòëèéè Òèôëèñÿ äÿ ýÿòèðäèëÿð, áèçèì ùà-
ëûìûç ÷îõ éàìàí îëäó. Áèð òþâð øàýèðäëÿðè âÿ ÿùëè-ÿéàëûìûçû êþ÷öðòäöê
59
ãåéðè áèð ìÿùÿëëÿéÿ âÿ åâèìèçäÿí ÷ûõûá ãà÷äûã. Âÿ ëàêèí åðìÿíèëÿð
òÿðÿôèíäÿí ìÿòáÿÿìèç çÿáò îëóíäó âÿ îëóíäó äà, ñàáàùûñû àçàä îëóíäó.
Èíòÿùàñûç òÿøÿêêöðëÿ éàä åäèðÿì ùàìàí èêè íÿôÿð åðìÿíè úàâàíëàðûíû êè,
åðìÿíè ìÿùÿëëÿñèíäÿ áèçÿ ìöùàôèç îëäóëàð âÿ ìÿòáÿÿìèçèí þçöìöçÿ
ãàéòàðûëìàñû áàðÿñèíäÿ ãÿðàðäàä åòäèëÿð. Êèì èäèëÿð îíëàð âÿ ùàíñû
ôèðãÿéÿ ãóëëóã åäèðäèëÿð? – Áèçÿ ìÿëóì îëìàäû.
×öí ìÿãñÿä áóðàäà åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñûíäàí ðÿâàéÿò åòìÿê
äåéèë, îíóí÷öí áó ñþùáÿòè áóðàäà ãîéóá êå÷èðÿì ÿñë ìÿòëÿáÿ. Àíúàã
áèð íþãòÿ áàðÿñèíäÿ èêèúÿ ñÿòèð äÿ áóðàäà ÿëàâÿ åòìÿê èñòÿéèðÿì:
Åðìÿíè-ìöñÿëìàí ÿäàâÿòè, áó èêè ãîíøóíóí òàðèõèíäÿ ãàðà ñÿùèôÿ-
ëÿðäèð âÿ ãàíëû áèð éàäèýàðäûð. Âÿ êå÷ìèøäÿ ùÿð íÿ îëóáñà êå÷èá ýåäèá-
äèð, ÿí ñÿìèìè ãÿëá èëÿ âÿ åòèãàäè-òàì èëÿ äåéèðÿì êè, äàùà î ãàðà
ýöíëÿð áèçèì ìÿìëÿêÿòäÿ ùÿìèøÿëèê áèð ãÿìëè éàäèýàð îëàð âÿ àíúàã
éàäèýàð îëàúàãäûð. Âÿ î áÿäáÿõòëèéè éàðàäàí, îíà ðóù âåðÿí ùþêóìÿò
ÿáÿäè ïó÷ îëàí êèìè, áó èêè ãîíøóíóí âÿ èêè ãàðäàøûí äÿëèëèéè äÿ ùÿìèøÿ
ïó÷ îëóá ýåäèáäèð. Àíúàã ìÿíè íèýàðàí åäÿí íþãòÿ áó îëóð êè, åðìÿíè-
ìöñÿëìàí ìöíàãèøÿñèíäÿí ñþùáÿò à÷äûãäà ìÿí åðìÿíèëÿðè òöðê ìÿòáÿ-
ÿñèíÿ ùöúóì åäÿí âÿ ìÿòáÿÿ ñàùèáëÿðèíè þç ìÿíçèëèíäÿí ãà÷ûðûá, åð-
ìÿíè ñÿðêÿðäÿëÿðèíÿ ìöòåòÿúè îëàí ãÿëÿìÿ âåðäèì. Âÿ ÿùéàíà áóðàäàí
îíà èøàðÿ îëìàéà êè, åðìÿíè ìèëëÿòè ùÿð áèð íþãòÿäÿ ùöúóì åäÿíëÿð èìèø
âÿ òöðêëÿð àíúàã åðìÿíèëÿðèí ùöúóìóíó ìöäàôèÿ åäÿíëÿð èìèø.
Áó ãÿäÿð âàð êè, áó éàçû-ïîçóëàð þçö áèð òàðèõäèð âÿ áóðàäà ðÿâàéÿò
îëóíàí ìàúÿðàëàð äà, ÿëáÿòòÿ, òàðèõäèð. Âÿ ÷öí áóðàäà ãåéä îëóíàí
ñþçëÿð ýÿëÿúÿêäÿ ìöâÿððèõëÿð ö÷öí, áÿëêÿ äÿ, õåéëè ëöçóìëó áèð
ìàòåðèàë îëà áèëÿð, íÿ åéá åäÿð êè, áÿíäåéè-ùÿãèð áóðàäà äà áèð ìöùöì
ìÿñÿëÿéÿ þç úàâàáûìû ñÿáò åäÿì. Àéà, áó èêè ìèëëÿòèí áó ÿäàâÿòäÿ
áàíè ùàíñû èäè âÿ ìöäàôèÿ÷è ùàíñû èäè âÿ ìöãÿññèð ùàíñû èäè, ìÿçëóì
ùàíñû èäè? Áèç áó ñóàëà õàù úàìààò è÷èíäÿ âÿ õàù ìÿòáóàò âàñèòÿñèëÿ þç
âàõòûíäà éåðè äöøÿíäÿ ëàçûìè úàâàá âåðìèøèê. Âÿ ùÿòòà “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ äÿ áó ÿí ìöùöì âÿ ÿí
áèðèíúè ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ þç íþãòåéè-íÿçÿðèìèçè åëàí åòìÿéè ëàçûì
ýþðäöê. Ìÿúìóÿìèçè éàääà ñàõëàéàíëàð âÿ áèðèíúè íöñõÿñèíè ãåéá
åòìÿéèá éàäèýàð ö÷öí ñàõëàéàíëàð áèëèðëÿð êè, áèðèíúè íþìðÿñèíèí áèð
ñÿùèôÿñèíäÿ, ñÿíÿ ìèí äîããóç éöç àëòûíúû èëäÿ àïðåë àéûíûí àëòûñûíäà
åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñûíûí ãûçüûí âàõòëàðûíäà áèç áèð áåëÿ øÿêèë
÷ÿêìèøèê: áèð ìöñÿëìàí êÿíäëèñè þç èíÿéèíè áèð ðóñ ñîëäàòûíà òÿêëèô åäèð
âÿ ÿâÿçèíäÿ îíóí òöôÿíýèíè èñòÿéèð. Áóðàäàúà áèð åðìÿíè êèøèñè éåíÿ
60
ùàìàí òöôÿíýëè ñîëäàòà áèð ïà÷êà ÿñêèíàñ ïóë òÿêëèô åäèð âÿ îíóí
òöôÿíýèíè èñòÿéèð. Áó øÿêèë þçö åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñûíäà, áó èë
òàéôàíûí áó äàâàéà ùàçûðëàøìàã ùÿâÿñèíè áÿðàáÿð ìèçàíäà ýþñòÿðèð.
Âÿ õàù î âàõòëàð, õàù îíäàí ñîíðà, èëëÿð óçóíó áó èêè ãîíøóíóí áèð-
áèðèíÿ îëàí ÿäàâÿòèíè âÿ îíëàðûí áèð-áèðèëÿ âóðóøìàüûíû òÿäãèã åòäèêäÿ
áóíó ýþðäöê êè, ÿýÿð áóðàäà áèð ãÿáàùÿò âàðñà, î ãÿáàùÿòÿ áó èêè ìèëëÿò
ìöñàâè ñóðÿòäÿ øÿðèêäèð. Âÿ ÿýÿð áóíëàðûí áèðèñè áèýóíàù âÿ ìÿç-
ëóìäóðñà, î áèðè äÿ ùàáåëÿ ýöíàùñûçäûð. Ïÿñ íèéÿ áóíëàð, ãàáàãëàðäà,
ÿñðëÿð óçóíó áèð-áèðèëÿ ãàðäàø÷àñûíà äîëàíàí èêè ãîíøó áèðäÿí-áèðÿ
éûðòûúû ùåéâàí îëóá, áèð-áèðèíèí úàíûíà äàðàøäûëàð? Ùÿð áèð êÿñ êè, î âàõò
ðóñ-éàïîí äàâàñûíûí íÿòèúÿñèíäÿ çÿèô äöøÿí ÷àð ùþêóìÿòèíèí
âÿçèééÿòèíÿ âÿ ïîëèòèêàñûíà âàãèô èäè, î âàõò ýþðÿ áèëÿðäè êè, åðìÿíè-
ìöñÿëìàí ÿäàâÿòè Ïåòåðáóðã ñèéàñÿòèíÿ õåéëè ÿëâåðèøëè áèð ìÿñÿëÿ îëäó;
÷öíêè Ãàôãàçûí áó èêè ýöúëö ìèëëÿòëÿðè þç è÷ÿðè äÿðäëÿðèíÿ ìöáòÿëà
îëàíäà, ÿëáÿòòÿ, äÿõè Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí ïîëèòèêàñûíà ãàðûøìàüà âàõò
òàïà áèëìÿçäè. Âÿ ñîíðàëàð åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñûíûí òàðèõèíè
îõóéàíëàð âÿ éûõûëìûø Íèêîëàé àðõèâèíè ãóðäàëàéûá îðàäàí ýèçëè âÿ ñèðëè
ìàòåðèàëëàð òàïàíëàð åëÿ áèð ñÿíÿäëÿðÿ ðàñò ýÿëäèëÿð êè, î ñÿíÿäëÿð àøêàð
áèð äÿëèëëÿðëÿ ñöáóòà éåòèðäè êè, åðìÿíèëÿðè ìöñÿëìàíëàðûí, ìöñÿë-
ìàíëàðû åðìÿíèëÿðèí öñòöíÿ êöøêöðÿí òÿê áèðúÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòè èäè.
Îíóí÷öí äÿ áó èêè ãîíøóíóí ÿí ñÿäàãÿòëè èíñàí-äîñò âÿ òÿðáèéÿëè
öíñöðëÿðè, íÿ ãÿäÿð áó ÿäàâÿòè ñþíäöðìÿêäÿ òÿëàø åòäèëÿðñÿ, àðàäà
ùþêìôÿðìà îëàí ýèçëè øåéòÿíÿò âÿ ïðîâîêàñèéàíûí áÿðÿêÿòèíäÿí áó
çÿùèðìàð ÿäàâÿò óçóí èëëÿð ìöääÿòèíäÿ äàâàì åòäè âÿ ìèíëÿðúÿ
ýöíàùñûç çÿùìÿòêåøëÿðèí ìöñèáÿòèíÿ ñÿáÿá áèð íàýÿùàí áÿëà îëäó.
Ñÿíÿ ìèí äîããóç éöç áåøèíúè èëèí ìöääÿòèíäÿ áèç àíúàã ìÿòáÿÿäÿ
õöñóñè ñèôàðèøëÿð ãÿáóë åòìÿéÿ âÿ áèð àç ìöääÿò äÿ òåëåãðàôëàðû ÷àï åäèá
ïàéëàìàüà ìÿøüóë îëäóã. Çÿìàíÿ ýÿëäèêúÿ ãàðûøûðäû. Áèð òÿðÿôäÿí
åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû áèçè úàìààò èøèíÿ ãàðûøìàüà âÿ èêè ìèëëÿòèí
ÿäàâÿòèíè ñþíäöðìÿê éîëóíäà ÿëëÿøìÿéÿ ìÿøüóë åäèðäè, áèð òÿðÿôäÿí
äÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí éàïîí ìöùàðèáÿñèíäÿí çÿèô äöøäöéöíö ôöðñÿò
ñàéûá ÿçèëìèø ìèëëÿòëÿð áàø ãàëäûðìàüà áàøëàìûøäûëàð âÿ ùÿðÿ þç
òÿëÿáàòûíû îðòàëûüà ãîéóá ùþêóìÿòÿ àðèç îëìóøäó.
Áèð ãÿäÿð âàõò ðóçíàìÿéÿ ñàùèá îëìàüà öìèäèìèç ýÿëìèðäè; ÷öíêè
êå÷ìèøäÿ ìèíëÿðúÿ çÿùìÿòÿ äö÷àð îëóá, áàüëàíàí òöðê úÿðèäÿëÿðèíè
íÿçÿðÿ àëûá áó áàðÿäÿ òàìàìÿí íàöìèä èäèê. Áèëèðäèê êè, òöðê ìÿò-
áóàòûíû ýþçëÿðè ýþòöðìÿéÿí ñàíñîðëàð, Ãàðàõàíîâ âÿ êèøìèøîâëàð ùÿëÿ
61
þëìÿéèáëÿð. Âÿ íÿ ãÿäÿð êè îíëàð þëìÿéèáëÿð âÿ ñàíñîðëóãäà âàðäûðëàð,
ðóçíàìÿéÿ èçí àëà áèëñÿê äÿ, áèð øåé éàçà áèëìÿéÿúÿéèê. Èçí àëìàã äà
÷îõ ÷ÿòèí áèð ÿìð èäè. Áóíó ýþðöðäöê êè, Ùàúû Çåéíàëàáäèí êèìè î ÿñðèí
ïÿùëÿâàíû “Ùÿéàò” ãÿçåòèíÿ èçí ùàñèë åëÿìÿê ö÷öí Ïåòåðáóðãà, ïàäøàù
éàíûíà Áàêûäàí õöñóñè àäàì ýþíäÿðìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Âÿ áóíó äà
ýþðöðäöê êè, èúàçÿ àëñàã äà, “Øÿðãè-Ðóñ” êèìè éà ðóùàíèëÿðè òÿìÿëëöã*
åòìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàüûã êè ãÿçåòèìèçÿ ïðèõîä ìîëëàëàðû àáóíÿ îëñóíëàð,
éà äà “Ìÿçùÿð” ãÿçåòèíèí ñàùèáè Êàìàë ßôÿíäè êèìè ýÿðÿê úàíèøèí
ùÿçðÿòëÿðèíÿ áèðèíúè íþìðÿìèçäÿ ãÿñèäÿ îõóéàã êè, ùþêóìÿò éàíûíäà
ùþðìÿòèìèç îëñóí.
Áèðúÿ áóíó áàúàðà áèëìèðäèê. Îíóí÷öí áèð þâãàò òåëåãðàôëàðû ÷àï
åòìÿêëÿ, ýÿëÿúÿêäÿ òÿçÿ áèð ãÿçàâö-ãÿäÿðÿ ìöíòÿçèð îëäóã.
Ãÿçàâö-ãÿäÿð äÿ ÷îõ óçàãäà äåéèë èäè. Ýöíö-ýöíäÿí ìèëëÿòëÿð
ãûìûëäàøûðäû âÿ þçëÿðè ö÷öí ùþêóìÿòäÿí íþâ-íþâ àçàäëûã òÿëÿá åäèðäè.
Ùþêóìÿò äÿ íÿ âåðÿ áèëèðäè, íÿ âåðìÿéÿ áèëèðäè. Îíóí÷öí äÿ Ðóñèéàäà
èäàðÿëÿð öìóìè òÿòèëÿ áàøëàäûëàð. Éîëëàð áàüëàíäû, òÿðÿääöäëÿð êÿñèëäè
âÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòè 17 îêòéàáð ìàíèôåñòè èëÿ ÿùàëèéÿ òàìàì àçàäëûã
áÿõø åòäè. Ùÿìèí áó ìàíèôåñò ÿùàëèíè áèð íþâ ñàêèò åòäè.
Âÿ ÷öí ìÿëóìäóð êè, ùÿìèí áó çàìàíäà Ãàôãàç òöðêëÿðèíèí
ìÿòáóàòû þëö, áÿëêÿ éîõ áèð ùàëäà èäè, îíóí÷öí áèç òÿê þç äÿðäëÿðèíè
ãÿëÿìëÿ ìåéäàíà ãîéìàüà ùÿðèñ îëàí éàçû÷ûëàð – õàù áèçèì ìèëëÿòäÿí,
õàù ãîíøó ìèëëÿòëÿðäÿí, – ùþêóìÿòäÿí ãÿçåò èúàçÿñè èñòÿìÿéÿ
áàøëàäûëàð. Áèç òöðêëÿðäÿí áó èúàçÿíè èñòÿéÿí Áàêûäàí ßùìÿäáÿé
Àüàéåâ èäè, Òèôëèñäÿí áåëÿ èúàçÿ èñòÿéÿí Ìÿùÿììÿäáÿé Âÿêèëîâ,
Ðÿøèäáÿé Èñìàéûëîâ èäè âÿ éåíÿ áèð Íóõà ÿùëè èäè êè, àäû ýÿðÿê
Ìóñòàôàéåâ îëà; Áàòóìèäÿí Ìÿùÿììÿäáÿé Ñàíúàãáÿéçàäÿ èäè âÿ
Òèôëèñäÿí äÿ ìÿí èäèì.
Àììà ö÷ éöç èëëèê Ðîìàíîâ ùþêóìÿòèíèí èñòèáäàäû ùÿëÿ ïîëàä
êèìè áÿðê èäè. Åëÿ áÿðê èäè êè, äöíéàíûí ÷àëõàíìàüà ùàçûðëàíàí áåëÿ áèð
ÿñðèíäÿ ýåíÿ ãÿçåòÿ èúàçÿ âåðìÿê ö÷öí î ãÿäÿð èñòèõàðÿ åëÿäè êè, áó
èñòèõàðÿ àõûðäà áÿä ýÿëäè. ×öíêè äîüðóäóð, Áàêûäà ßëèáÿé Ùöñåéí-
çàäÿéÿ âÿ ßùìÿäáÿé Àüàéåâÿ “Ùÿéàò” ãÿçåòèíè íÿøð åòìÿéÿ èúàçÿ
âåðèëäè, àììà ìÿíèì âÿ ñàéäûüûì èñòèäà÷ûëàðûí* ÿðèçÿëÿðèíÿ ùþêóìÿò
òÿðÿôèíäÿí áèð õÿáÿð ÷ûõìàäû.
_______________

* Éàëòàãëûã
** Õàùèø åäÿíëÿðèí
62
 Ìÿí ùÿìèí ìèí äîããóç éöç áåøèíúè èëäÿ èúàçÿíè èñòÿäèéèì ãÿçåòèí
àäûíû “Íîâðóç” ãîéìóøäóì âÿ öìèäèì áó èäè êè, áèð ñóðÿòäÿ êè õàëãà
àçàäëûã âåðèëèáäèð âÿ áèð ñóðÿòäÿ êè òÿçÿ áèð çàìàíÿ îðòàëûüà ýÿëèð, áÿëêÿ
áèçèì ö÷öí äÿ, ùÿãèãÿòäÿ, òÿçÿ áèð ýöí éàçûëûáäûð. Âÿ áÿëêÿ äÿ, ùþ-
êóìÿò èíñàôà ýÿëèá áó ãÿçåòè áèçÿ øÿôàÿò åëÿìÿêëÿ, áèçèì äÿ
“íîâðóç”óìóçóí éàâûãëàøìàüûíà ñÿáÿá îëäó.
Áóíó äà äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ùÿð÷ÿíä ãÿçåò ÷ûõàðìàüà ùþêóìÿò-
äÿí èçí èñòÿìèøäèì, àíúàã áèð òÿðÿôäÿí áó èúàçÿíè ÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ öìè-
äèì ÷îõ àç èäè; íåúÿ êè, åëÿ äÿ îëäó.
Äîüðóäóð, Áàêûäà ùÿéàò ãÿçåòè ìèí äîããóç éöç áåøèíúè èëèí éàé
ôÿñëèíäÿ èíòèøàðà áàøëàäû, àììà áó ãÿçåòèí èúàçÿñè Ãàôãàç ùþêóìÿòè
òÿðÿôèíäÿí éîõ, àíúàã Ïåòåðáóðãäàí âåðèëäè. Ùàìàí âàõò êè, Ãàôãàçûí
úàíèøèíè Âîðîíòñîâ-Äàøêîâóí Ãàôãàçà òÿçÿ òÿéèí îëóíìàüûíû åøèäèá,
Ùàúû Çåéíàëàáäèí áèð áàø Ïåòåðáóðãà Âîðîíòñîâóí éàíûíà ìÿõñóñè
àäàìëà ÿðèçÿ ýþíäÿðìèøäè. Îíóí÷öí, íåúÿ êè éàäûìà ýÿëèð, “Ùÿéàò”
ãÿçåòèíÿ úàíèøèí Âîðîíòñîâ-Äàøêîâ ñÿíÿ ìèí äîããóç éöç áåøäÿ, ùÿëÿ
Òèôëèñÿ ýÿëìÿìèø èúàçÿ âåðìèøäè.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí ùÿéàòûí áèðèíúè íþìðÿëÿðèíè îõóéàíäà åëÿ éàäûì-
äàäûð êè, ìÿí ÷îõ äà àðòûã òÿÿññöô åëÿìÿäèì, ãåéðèëÿðè áèð áåëÿ
ðóçíàìÿéÿ ñàùèá îëóðëàð, ìÿí îëà áèëìèðÿì. Áóðàäà ìÿí ãÿçåò ñà-
ùèáëÿðè ßëèáÿéè âÿ ßùìÿäáÿéèí éàçû÷ûëûãäà ÷îõ ìÿùàðÿòëè îëìàãëàðûíû
òÿñäèã åäÿ-åäÿ îíëàðûí ãÿçåòëÿðèíè î éåðäÿ õîøëàìàäûì êè, áèðèíúè
íþìðÿíèí áàø ìÿãàëÿñèíäÿ ìþùòÿðÿì ãÿëÿì ñàùèáëÿðè ÷îõ äà èñëàìäàí
âÿ ìöñÿëìàí÷ûëûãäàí äÿì âóðóðäóëàð âÿ åëÿ áèëèðÿì êè, ñÿùâ
åëÿìÿðÿì ÿýÿð äåñÿì êè, àäè áèð èñëàì ìöáÿëëèüè* êèìè âÿ øÿðèÿò âàèçè
êèìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû èñëàì äèíèíäÿ äÿõè äÿ ñàáèò-ãÿäÿì âÿ
áÿðãÿðàð îëìàüà äÿâÿò åäèðäèëÿð.
Ìÿí îíó áèëèðÿì êè, î âÿäÿëÿð ìèëëè èíòèáàù äþâðö èäè âÿ î âÿäÿíèí
ÿùëè-ãÿëÿìëÿðè âÿ æóðíàëèñòëÿðè “ìèëëÿò, ìèëëÿò” äåìÿéÿ áèð íþâ ùàãëû
èäèëÿð (Ñþç éîõ, äåìÿéÿ äÿ áèëÿðäèëÿð). Àíúàã èñëàì òàéôàëàðûíûí óçóí
ÿñðëÿð ìöääÿòèíäÿ ôÿëàêÿò âÿ úÿùàëÿòäÿí ãóðòàðìàìàãëàðûíà, òÿê áèðúÿ
èñëàì äèíèíè áàèñ ùåñàá åäÿí áèð äèíñèç ö÷öí î âàõò ùÿéàòûí ìîèçÿëÿðè
ÿëáÿòòÿ, ýåíÿ õîø ýÿëÿ áèëìÿçäè. Î ñÿáÿáÿ õîø ýÿëÿ áèëìÿçäè êè, ãÿ-
çåòäÿ áó õÿòòè-ùÿðÿêÿòè òóòóá ýåòìÿéÿ ìþùòÿðÿì éàçû÷ûëàðûìûçû î âàõò
âàäàð åäÿí áèëìèðäèì íÿ èäè. Áÿ ÿýÿð ùå÷ áèð øåé äåéèë èäè, ìÿõñóñ
_______________

* Äèí òÿáëèüàò÷ûñû
63
àâàì úàìààòû ãÿçåòÿ ðàüèá åëÿìÿê èäè. Ìÿí î âÿäÿ áóðàäà äà ãÿçåò
ñàùèáëÿðèíè ùàãëû áèëìèðäèì. Âÿ áó áàðÿäÿ ìÿñëÿêúÿ ùÿòòà “Øÿðãè-Ðóñ”
âÿ “Ùÿéàò” ãÿçåòëÿðèíè áèð-áèðèíÿ øÿðèê òÿáèð åäèðäèì. “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿ-
çåòè äÿ òèðàúûí àðòìàüû ìöëàùèçÿñè èëÿ ðóùàíèëÿðëÿ ÿëàãÿéÿ ýèðèøìÿéè
þçöíÿ ðÿâà ýþðäö.
Àõ, íåúÿ àðçó åäèðäèì êè, ìÿí äÿ ñàùèáè-èõòèéàð îëóá, öðÿéèìèí
äÿðäëÿðèíè ìåéäàíà ãîéóá èíòèøàð åäÿ áèëÿì.
Âÿ ãÿëÿì ýþòöðäöì, ÿðçè-ùàë éàçûá Òèôëèñ ãóáåðíàòîðóíà âåðäèì âÿ
“Íîâðóç” ãÿçåòèíè íÿøð åòìÿéÿ è÷àçÿ èñòÿäèì. Áèëìèðäèì, âåðèëÿúÿêìè
áó èúàçÿ, éà éîõ. Âÿ ëàêèí öðÿéèìèí äÿðäè ÷îõ èäè.
Âÿ Òèôëèñèí Øåéòàíáàçàðûíäà ðàñò ýÿëäèéèì èñëàì àëÿìè ùÿð ýöí âÿ
ùÿð ñààò ìÿíè éàçìàüà âàäàð åäèðäè. Ìàòåðèàë î ãÿäÿð èäè êè, øàèðëÿð
äåéÿí êèìè:
Éàçà-éàçà äÿðäèìè àëÿìäÿ êàüûç ãîéìàäûì,
Àõûðû áèð ýóøåéè-äèâàðà éàçäûì äÿðäèìè.
Àõûðäà ìÿí äÿ ýþòöðäöì, áèð ùåêàéÿ éàçäûì. Éàçäûì êè, áèð
áÿäáÿõò ìöñÿëìàí çÿùìÿòêåøè – êè, îíóí àäû Óñòà Çåéíàëäûð, – î
ãÿäÿð äèíè úÿùàëÿòÿ úóìóáäóð êè, áó úÿùàëÿòèí áÿðÿêÿòèíäÿí ùÿìèøÿ
çÿùìÿòäÿäèð. Ýþðöðäöì êè, ìîëëàëàð áó áè÷àðÿ Óñòà Çåéíàëû áàøà
ñàëûáëàð êè, äöíéàäà áèð òÿìèç âàð, áèð äÿ ìóðäàð. Òÿìèç îäóð êè, áèòëè-
ñèðêÿëè äÿ îëìóø îëñà, àíúàã åòèãàäúà ìóñÿëìàí îëñóí, ßëè øèÿñè îëñóí
âÿ ìóðäàð îäóð êè, ÷îõ ïàêèçÿ âÿ òÿìèç äÿ îëìóø îëñà âÿ áó äÿãèãÿ
òÿìèç áèð ùàìàìäàí äà ÷ûõìûø îëñà, áèð ñóðÿòäÿ êè î ìöñÿëìàí äåéèë,
åðìÿíèäèð, ðóñ âÿ ýöðúöäöð, î àäàì ìóðäàðäûð.
Ìÿí äÿ êàüûç òàïà áèëìÿéèá äèâàðûí ñÿùèôÿëÿðèíè ãÿíèìÿò áèëèðäèì
êè, îðàäà Óñòà Çåéíàëûí áÿäáÿõòëèéèíè òÿñâèð åäèì. Âÿ ùàìàí ìèí
äîããóç éöç áåøèí÷è èëèí éàé ôÿñëèíäÿ “Óñòà Çåéíàë” ùåêàéÿñèíè éàçäûì.
Éàçìàã èñòÿéèðäèì! ×îõ èñòÿéèðäèì éàçìàã! Àììà áèëìèðäèì,
íèéÿ éàçûì âÿ êèìäÿí þòðö éàçûì?! ×öíêè öìèäâàð äåéèëäèì êè,
éàçäûãëàðûìû ÷àï åëÿìÿéÿ âÿ èíòèøàðà ãîéìàüà ùþêóìÿò èçí âåðÿúÿê.
Âÿ ýþðöðäöì êè, íåúÿ êè ãÿçåò èúàçÿñèíè àëìàã ìöìêöí äåéèë, ùàáåëÿ
äÿ ÿë éàçûñûíû äà êèòàá ñóðÿòèíäÿ áèðäÿôÿëèê ÷àï åëÿìÿéÿ ñåíçîð èäàðÿñè
ìàíå îëóð. Âÿ ÷àðÿ íÿäèð? Éàçûðäûì êè, ýþðÿê íÿ âàõò áó éàçûëàðû ÷àïà
âåðìÿê ìöìêöí îëàúàã.
Êèì èäè ñàíñîðëàð? Åëÿ áÿäáÿõòëèéèí áèð áþéöéö äÿ áó èäè êè, áèçèì
î âàõòûí ìÿòáóàòûíûí áèð äöøìÿíè ùþêóìÿò ãàíóí âÿ ãÿðàðäàäëàðû îëà-
îëà, î áèðè äöøìÿíëÿðè äÿ Êèøìèøîâ êèìè ñåíçîðëàð èäè.
64
 Áèð âàõò Òèôëèñ ñàíñîð êîìèòÿñèíèí ùÿìèí èêè íÿôÿð ñàíñîðëàðû – êè,
èêèñè äÿ åðìÿíè èäèëÿð, – Òèôëèñäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí “Òèôëèññêè
ëèñòîê” àäëû áèð ãÿçåòäÿ òöðê ìÿòáóàòûíûí çèääèíÿ áèð áþéöê êàìïàíèéà
à÷ìûøäûëàð. Áó ãÿçåò ñàùèáè äÿ Õà÷àòóðîâ àäëû áèð åðìÿíè èäè. Ãÿçåò
ùÿð÷ÿíä ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíóðäó, àììà îíóí èêèúÿ ìÿñëÿêè âàð èäè:
áèðè þç úèáèíÿ ãóëëóã åëÿìÿê èäè; äèýÿðè äÿ åðìÿíè ìèëëÿòèíèí
ìÿíàôåéèíè ìöäàôèÿ åòìÿê èäè.
Âÿ èíñàôëà äàíûøñàã, ãÿçåòèí ñàùèáè áó èêè ìÿãñÿäèí èêèñèíÿ äÿ úàí-
äèëäÿí ãóëëóã åäèðäè. Ãÿçåò ýöíäÿëèê èäè âÿ ðÿñìè “Ãàôãàç” ãÿçåòèíäÿí
ñîíðà øþùðÿòäÿ èêèíúè ãÿçåò èäè. Àììà øÿùÿð è÷èíäÿ î ãÿäÿð áþéöê
òèðàæà ñàùèá îëìóøäó êè, ãÿçåòèí èêè àõûðûíúû ñÿùèôÿëÿðè êè÷èê âÿ áþéöê
åëàíëàðëà äîëó îëàðäû. Âÿ áó åëàíëàðäàí ãÿçåò ñàùèáè î ãÿäÿð ïóë ãàçàíäû
êè, Òèôëèñèí ìÿðêÿçèíäÿ àëè áèð áèíàíû ñàòûí àëäû. Âÿ ãÿçåòèí ìÿòáÿÿñèíè,
èäàðÿ âÿ êàíòîðàñûíû âÿ þç ìÿíçèëèíè îðàäà éåðëÿøäèðäè. Íåúÿ êè,
áèðèíúè ìÿãñÿäè áåëÿ áèð ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ÿëÿ ýÿëìèøäè, åðìÿíè ìèë-
ëÿòèíèí éîëóíäà äà úàí-äèëäÿí èøëÿìÿêäÿ èäè âÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí
ÿäàâÿòè îðòàëûüà äöøÿíäÿí ñîíðà ãÿçåò áó éîëäà ÷îõ ùÿâÿñëÿ ìåéäàí
ñóëàìàüà áàøëàäû.
Éóõàðûäà àäëàðû çèêð îëóíàí Êèøìèøîâ âÿ Ãàðàõàíîâ ñàíñîðëàð
“Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòèíäÿ òöðê ìÿòáóàòû ÿëåéùèíÿ ùÿìèøÿ êàìïàíèéà
àïàðûðäûëàð. Âÿ ùÿìèøÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí íÿçÿðèíÿ áóíó éåòèðìÿê
èñòÿéèðäèëÿð êè, Ãàôãàçäà úÿìè òöðê ÿäèá âÿ æóðíàëèñòëÿðè “ïàíèñëàìèñò-
äèðëÿð” âÿ òöðê æóðíàëèñòëÿðè Ãàôãàç úàìààòûíû èñëàì áàéðàüûíûí àëòûíà
÷ÿêìÿê èñòÿéèðëÿð âÿ áó èòòèùàäè-èñëàì áàéðàüûíûí äà îñìàíëû ñóëòàíû-
íûí ÿëèíäÿ îëìàñûíû àðçó åäèðëÿð âÿ áóíà äà ÷àëûøûðëàð.
Õàù “Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòèíèí áó êèìè éàçû÷ûëàðûíûí ìÿãàëÿëÿ-
ðèíèí âÿ õàù ãåéðè áèð éîë èëÿ áó éîëäà òÿëàø åäÿíëÿðèí úèää-úÿùäèíèí
íÿòèúÿñè î îëäó êè, àõûðäà Áàêûäà “Ùÿéàò” ãÿçåòè ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí
áàüëàíäû.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí áàøû ãàðûøäûãúà, àçàäëûã
àõòàðàí ìèëëÿòëÿð âÿ ùþêóìÿòèí çàâàëûíû àðçó åäÿí öíñöðëÿð ãÿôëÿòäÿ
äåéèëäèëÿð. Áóíëàð úöìëÿñè áàøëàðûíû ãàëõûçûá öñéàíà ùàçûðëàøûðäûëàð.
ßìÿëÿëÿðèí âÿ èäàðÿëÿðèí öìóìè òÿòèëëÿðèíèí âÿ ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíà
ãàðøû áàøëàíàí ñóè-ãÿñäèí àðàñû êÿñèëìèðäè. Âÿ áó ùàë ýåòäèêúÿ î ãÿäÿð
øèääÿò åëÿäè êè, Ïåòåðáóðã ùþêóìÿòè ìÿøùóð “Îí éåääè îêòéàáð
ìàíèôåñòè”íè åëàí åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Ùÿð÷ÿíä áó ìàíèôåñòëÿ Ðóñèéà
65
òÿáÿÿëÿðèíÿ íþâ-íþâ àçàäëûã ÿòà îëóíóðäó*, àíúàã áó áîø âÿäÿëÿðÿ
úàìààòûí î ãÿäÿð äÿ åòèìàäû éîõ èäè; íåúÿ êè, àðàñûíäàí áèð àç âàõò
êå÷ÿíäÿí ñîíðà ìàíèôåñò ìöðóðëà ëÿüâ îëäó ýåòäè âÿ ÷àð èñòèáäàäû ýåíÿ
ãàáàãêû êèìè þç äþâðàíûíû ñöðìÿéÿ áàøëàäû.
Âÿ ëàêèí áó áàðÿäÿ ÷îõ àç áèð ìöääÿòèí ôàñèëÿñèíäÿ ìÿòáóàò
äöíéàñûíäà õåéëè áèð íÿôÿñ ýåíëèéè ÿìÿëÿ ýÿëäè. Ìèí äîããóç éöç àëòûíúû
èëèí ðàäÿëÿðèíäÿ, éàäûìäàäûð, ùÿð áèð êÿñ ùÿð íÿ êåôèäèð, éàçìàüà âÿ
íÿøð åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Âÿ éàäûìäàäûð êè, ãÿëÿì àçàäëûüû î éåðÿ ÷àòäû
êè, áèð ýöí áàçàðäà ãÿçåò ñàòàí óøàãëàðû “Êóêóðåêó” ÷ûüûðà-÷ûüûðà
øÿêèëëè áèð æóðíàëû ñàòàí ýþðäöì. Áó æóðíàë ðóñ äèëèíäÿ ÷àï îëóíóðäó. Àäû
“Êóêóðåêó” èäè. Âÿ æóðíàëûí ùàìàí ýöí ðàñò ýÿëäèéèì áèð íþìðÿñèíäÿ
áèð õîðóç øÿêëè ÷ÿêèëìèøäè. Õîðóçóí áàøû ÿñðèí ïàäøàùû Íèêîëàéûí áàøû
èäè. Áîüàçû âÿ áÿäÿíè õîðóç èäè. Øÿêëèí òÿôñèëàòû èíäè éàäûìäà äåéèë.
Àíúàã ùàìàí æóðíàë íþìðÿñè ìÿíèì ö÷öí õåéëè áèð ãèéìÿòëè
éàäèýàðäûð.
Õóäàéà, éóõóäóðìó áó, éà åéíè ùÿãèãÿòäèð?! Ïàäøàùû äà ìöìêöí
èìèø ëàüà ãîéìàã âÿ îíó õîðóç øÿêëèíÿ ñàëûá äöíéàéà íÿøð åòìÿê?
Øÿêëè àëûá ãà÷äûì éîëäàøûìûí éàíûíà.
– Ôàèã, ùÿëÿ äóðìóñàí? Ìÿýÿð äóðìàëû ÿñðäèð? Ìÿýÿð äèíìÿìÿê
îëàð? Ìÿýÿð ôöðñÿòè ôþâò åòìÿêìè îëàð? Áóðàäà ÿñðèí àëëàùûíû
øÿêèëëÿðäÿ ÷ÿêèðëÿð, îíó õîðóçà îõøàäûðëàð, àììà áèçè èíäèéÿäÿê
ãîéìóéóáëàð êè, íÿèíêè ïàäøàùûí øÿêëèíè ÷ÿêÿê, ãîéìóéóáëàð îíóí
èñìèíè äóà âÿ ñÿíàñûç çèêð åäÿê. Èíäè ïàäøàùû èñòåùçà åäèðëÿð, àììà
èíäèéÿäÿê áèçè ãîéìóéóáëàð áèð äÿðâèøèí ùîããàáàçëûüûíû òÿíãèä åäÿê,
áèð ìÿðñèéÿõàíûí ëîòóëóüóíó òÿíãèä åäÿê; ãîéìóéóáëàð áàøûìûçûí
öñòöíö êÿñÿí ìèíëÿðúÿ çîðáàçîðëàðûí çöëìëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿê;
ãîéìóéóáëàð èñëàì ìèëëÿòèíè ÷öðöäÿí âÿ ÷öðöòìÿêäÿ îëàí ìèëéîíëàðúà
ìöôñèä** ùÿøÿðàòëàðûí åéáëÿðèíè à÷ûá úàìààòû ìöòÿíÿááåù åäÿê***.
Àììà éîëäàø Ôàèã, áó íÿäèð, ÿñðèí øàùûíû ýþð íÿ ýöíÿ ñàëûáëàð!
Áó ãÿäÿð âàð êè, “Êóêóðåêó” æóðíàëûíäà õîðóç øÿêëèíäÿ ÷ÿêèëÿí
Íèêîëàé ïàäøàùëà ìÿíèì èøèì éîõ èäè. Âÿ áó êàðèêàòóðà èëÿ àðòûã
ìàðàãëàíäûüûì îíäàí þòðö èäè êè, äÿõè ãÿëÿìëÿðè àçàä ýþðöðäöì. Áèð
ñóðÿòäÿ êè ÿñðèí ïàäøàùûíû, ÿùàëèíèí éöçèëëÿðúÿ þëöñöíöí âÿ äèðèñèíèí
ñàùèáè âÿ ãèáëÿýàùûíû õîðóç øÿêëèíÿ ñàëìàã ìöìêöí èìèø, åëÿäÿ ïÿñ
_______________

* Áàüûøëàíûðäû.
** Ôÿñàä; çÿðÿðëè
*** Îéàäàã, àéûã ñàëàã
66
íèéÿ äóðìàã âÿ íèéÿ äàéàíìàã âÿ íèéÿ ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿê?! Ùÿëÿ
Íèêîëàé ïàäøàù áèð ñààòëûüà êÿíàðäà ãàëñûí, ïÿñ áèç þç ãèáëÿýàùëàðûìûçû
íÿ åëÿéÿê? Ïÿñ áèç þç ïàäøàùëàðûìûçûí êåôèíè íÿ ñÿáÿáÿ ñîðìóéàã? Áèç
þç ãèáëÿýàùëàðûìûçûí íèéÿ äÿðäèíÿ ãàëìàéàã? Ìÿýÿð áèçèì þç
Íèêîëàéûìûç éîõäóð? Ìÿýÿð Øÿðãèí ìÿùÿììÿäÿëèëÿðè þëöáäöðëÿð?
Ìÿýÿð øàùçàäÿ ìÿùÿììÿäÿëèëÿð òÿê áèðúÿäèðëÿð? Ïÿñ ùÿää-ùåñàáñûç
ïðèíñëÿð, õàíëàð, ñóëòàíëàð, ùàêèìëÿð âÿ ìÿìóðëàð Íèêîëàéäàí ýåðè
ãàëûðëàð? Áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ðÿñ ÿììàìÿëè ùÿøÿðàòû íÿ åëÿéÿê?
Ïÿñ îíëàð íÿ âàõòàäÿê úÿííÿò, àáè-êþâñÿð âÿäÿñèëÿ áÿäáÿõò èñëàì
úàìààòûíûí ãàíûíû ñîðàúàãëàð? Ïÿñ íÿ âàõòàäÿê àâàì úàìààòû ìÿñúèä
ìîèçÿñèíÿ âÿ èìàì ìÿðñèéÿñèíÿ ìÿøüóë åäÿ-åäÿ åëì-ìààðèôäÿí âÿ
ñàâàääàí óçàã ñàõëàéàúàãëàð?
Îíóí÷öí Íèêîëàé ïàäøàùëà î ãÿäÿð èøèìèç éîõ èäè; ÷öíêè áóíó äà
ýþðöðäöê êè, ðóñ ïàäøàùû âÿ Ðóñèéà èñòèáäàäûíû áèçäÿí äÿ ÷îõ ãöââÿòëè
îëàí øèìàë âÿ õà÷ïÿðÿñò ãÿëÿì éîëäàøëàðûìûç èòè ãÿëÿìëÿðèíèí
íèøàíÿñèíÿ ãîéìóøäóëàð. Àììà áèçèì ãàáàüûìûçäà äàü êèìè äóðàí
èñòèáäàä, Øÿðã èñòèáäàäû âÿ Øÿðã ãàðàíëûüû èäè, øàù âÿ ñóëòàí èñòèáäàäû èäè
âÿ øÿðèÿò çöëìÿòè èäè, âÿòÿíèìèçèí Èðàí òÿðÿôèíäÿ ñóëòàíëàðûí, øàùëàðûí
“êåéôìàéÿøà”ñû èäè, ìöúòÿùèä âÿ øåéõöë-èñëàìëàðûí úþâëàíû èäè âÿ
õÿëâÿò äÿðÿäÿ íþâ-íþâ òöëêöëÿðèí áÿéëèéè èäè. Âÿ ìèí-ìèí áó ãèñèì
ùÿøÿðàòöíñöðëÿð ìåéäàíäà þçëÿðèíè òÿê ýþðöá âÿ úàìààòû úÿùàëÿò
ãàðàíëûüûíäà êàð âÿ êîð ýþðöá ìåéäàí ñóëàìàãäà èäèëÿð...
Ùÿòòà Íèêîëàé ñÿùëäèð. Áó áèð ïàäøàùäûð êè, áóíó õîðóçà äà
îõøàòìàã îëàð âÿ ùÿòòà áóíó âóðóá òàõòûíäàí éåíäèðìÿê äÿ îëàð. Ùÿòòà
øàùëàð äà âÿ ñóëòàí äà ãîëàéäûð; áóíëàðû äà éîõ åëÿìÿê îëàð. Äèýÿð
ÿììàìÿëè øàù âÿ ñóëòàíëàðûìûçû: ïÿñ øÿðèÿòìÿäàðëàðû âÿ ôàçèëëÿðè íÿ
åëÿéÿê? Äèíäàð úàìààòû ùÿëÿ áàøà ñàëìàã îëàð êè, øàùñûç âÿ ñóëòàíñûç
ìÿìëÿêÿò øóðà öñóëó èëÿ èäàðÿ îëóíà áèëÿð. Ïÿñ øÿðèÿòìÿäàðëàð âÿ äèí
ìöùàôèçëÿðè áàðÿñèíäÿ àâàì úàìààòà íÿ äåéÿê? Âÿ íåúÿ äèíäàð àäàìû
áàøà ñàëàã êè, áóíëàðûí âöúóäó íÿèíêè ëöçóìñóçäóð, ùÿëÿ áÿëêÿ
ìÿçÿððÿòëèäèð.
Ïàùî, íÿ äàíûøûðñàí âÿ êèìèí ñþçóíö äàíûøûðñàí? Ñÿíèí ñþçöíäÿí
ãàí ãîõóñó ýÿëèð. Êèìèí ñþçöíó äàíûøûðñàí? Ìîëëàëàðûí? Àõóíäëàðûí?
Îíëàðà áó ìèíèëëÿðúÿ êèìñÿ áàòà áèëìÿéèá. Ùÿòòà íèêîëàéëàðà áàòàí
îëóáñà äà, ôàçèëëÿðèí ñþçöíö äàíûøìàüà áèð êèìñÿ úöðÿò åëÿìÿéèá. Ùÿëÿ
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè ÿñðèíè äåìèðÿì êè, ìîëëà âÿ àõóíäëàðûí ùÿìèí
úÿðèäÿ åùòèðàìûíû äà ñàõëàìàüû ëàçûì ýþðöðäö. Ùÿòòà ìèí äîããóç éöç
67
áåøèíúè èë îêòéàáðäàí äà ñîíðà òöðê úÿðèäÿëÿðè ìîëëàëàðûí íöôóçóíäàí
þçëÿðèíè óçàã ñàõëàéà áèëìÿäèëÿð. Âÿ îíëàðûí äèíäàð öììÿòëÿðèíèí âÿ
òÿáÿÿëÿðèíèí õàòèðÿñè ö÷öí ÿêñÿð þâãàò þçëÿðèíè äèíïÿðÿñòëèéÿ äÿ
âóðóðäóëàð. Áàêûäà “Ùÿéàò” ãÿçåòè þç áàø ìÿãàëÿëÿðèíäÿ îñìàíëû
õÿëèôÿñèíè èñëàì öììÿòè ö÷öí ãèáëÿýàù ãÿðàð âåðèðäè; øÿðèÿò ùàìèëÿðèíè
âÿ ãàçèëÿðè “ùÿçðÿò” àäëàíäûðûá, êÿìàëè-åùòèðàìëà îíëàðà òÿìÿëëöã
åäèðäèëÿð. Âÿ ùàìàí îêòéàáðûí ìàíèôåñòè úàìààòà àçàäëûãëàð ìöúäÿñèíè
åëàí åäÿíäÿí äÿ ñîíðà “Ùÿéàò” ãÿçåòè Ìîëëà ßáóòöðàá Àõóíä îüëóíóí
“Áèçÿ ùàíñû åëìëÿð ëàçûìäûð” ñÿðëþâùÿëè êèìè ìÿãàëÿñèíè äÿðú åäèðäè.
Âÿ áó ìÿãàëÿäÿ ìöãÿääÿñ ÿùëè-ãÿëÿìèìèç éàçûðäû êè: “Áèçèì îõóúó-
ëàðûìûç Àâðîïà ÿùàëèñèíè èíñàíèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿ äÿðÿúåéè-
êÿìàëà éåòèðèáëÿð, àììà ìÿí äåéèðÿì êè, Àâðîïà ÿùàëèñè ãàíóíè-ñèéàñè
èëàùèééÿäÿí àçàä îëäóãëàðûíà ýþðÿ åéíè âÿùøÿòäÿäèðëÿð... ùèêìÿòè-òÿáèè
áèëìÿêëÿ èíñàí îëìàã îëìàç. Ùèêìÿòè-èëàùè èëÿ êàìèë îëìàã èíñàíû
èíñàí åäÿð”. Ýèðÿì êè*, áó ñþçëÿðÿ “Ùÿéàò” ãÿçåòè ñàùèáè î çÿìàíÿéÿ
ýþðÿ êàôè áèð úàâàá âåðèáäèð. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ ìöòÿÿññèá âÿ
íàäàí èñëàì úàìààòû ìöùèòèíäÿêè Àõóíä ßáóòöðàáëàð ìÿñúèä âÿ
ìèíáÿðÿ èêòèôà åòìÿéèá, ùÿëÿ ýåíÿ ãÿçåò ñöòóíëàðûíäà äà îíëàðà éóõàðû
áàøäà éåð âåðèðäèëÿð.
Ýåíÿ äåéèðÿì êè, îí éåääè îêòéàáðûí àçàäëûã ñóðó ÷àëûíàíäà âÿ
Íèêîëàé ïàäøàùûí øÿêëè õîðóç øÿêëèíäÿ æóðíàëëàðäà ÷ÿêèëÿí çàìàí
ìÿíèì çåùíèìè ìÿøüóë åäÿí î ãÿäÿð ñóëòàíëàð âÿ ïàäøàùëàð äåéèë èäè,
íÿ ãÿäÿð ðóùàíèëÿð èäè. ×öíêè ìÿí áèëèðäèì êè, èñëàì ìèëëÿòëÿðè è÷èíäÿ
íÿ ãÿäÿð êè øÿðèÿòèí åùêàìû úàðèäèð, íÿ ãÿäÿð êè øÿðèÿò ñàùèáëÿðè ìÿñúèä
âÿ ìèíáÿðëÿðäÿí úàìààòû áåùèøò âÿ ùóðè âÿäÿëÿðè èëÿ èüôàë** åòìÿê-
äÿäèðëÿð âÿ íÿ ãÿäÿð êè àâàì ìöñÿëìàí öììÿòëÿðè äèí ìþâùóìàòû
è÷èíäÿ ÷öðöìÿêäÿäèðëÿð, î ãÿäÿð äÿ îíëàðûí ýþçö à÷ûëìàéàúàã êè, éàõøû
èëÿ éàìàíû ñå÷ÿ áèëñèíëÿð âÿ àçàäëûüûí ãÿäðèíè áèëÿ áèëñèíëÿð. Âÿ
áèëìÿéèíúÿ äÿ ìÿëóìäóð êè, àçàäëûãëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ
áèëìÿéÿúÿêëÿð.
Âàãåÿí – íåúÿ êè, ùàë-ùàçûðäà – ùÿì÷èíèí î çàìàí, Øÿðãèí
ãàðàíëûüûíû òÿñÿââöð åäÿíäÿ èíñàíà åëÿ áèð òÿÿúúöá, ùåéðÿò öç âåðèð êè,
àõûðäà ÿúàéèá áèð øåéÿ ýöëÿí êèìè, áóðàäà äà èíñàíà áèð ìàéåéè-ýöëöíú
âÿ ìÿçùÿêÿ öç âåðèð. Âàãåÿí, äàìûí öñòöíäÿ ïàëòàð ñÿðÿí áèð êÿíäëè
_______________

* Òóòàã êè
** Ãàôèë
68
ìöñàôèðÿòèíäÿê ýåðè ãàéûòìàüûíà ìÿýÿð ýöëìÿìÿêìè îëàð? Éàõóä
ðÿõòè-õàáäà óçàíûá ýþçëÿðèíè àõûäà-àõûäà äîäàãëàðû èëÿ äóà âèðä åäÿí
áèð õÿñòÿíèí íàìàç ãûëìàüû ìÿýÿð ýöëöíú äåéèë? Âÿ áåëÿ ýöëöíú áèð
çàìàíäà, áåëÿ ãóëè-áèéàáàíû áèð èíñàíëàðûí òàðèõèíè éàçìàã ö÷öí, ÿùâàë
âÿ ÿòâàðûíû òÿñâèð åòìÿê ó÷öí ìÿýÿð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí éàðàíìàüû
òÿáèè äåéèë?
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è òÿáèÿò þçö éàðàòäû, çÿìàíÿ þçö éàðàòäû.

“ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍ”ÈÍ ÁÈÐÈÍÚÈ ÍÞÌÐßÑÈ

Âÿ åëÿ êè ôöðñÿò ÿëÿ äöøäö, î çàìàíêû àçàäè-òÿëÿá ôèðãÿëÿð ìöùà-
ðèáÿäÿí çÿèô äöøìöø Íèêîëàé ùþêóìÿòèíèí öñòöíÿ ùöúóìà áàøëàäûëàð.
Î âàõò áèç äÿ âàõòäàí èñòèôàäÿ åäèá þçöìöç ö÷öí áèð çÿìèíÿ àõòàðäûã
êè, îðàäà áèç äÿ þç äÿðäè-äèëèìèçè äåéÿ áèëÿê.
Âÿ ëàêèí ÷àð ùþêóìÿòè èëÿ ìöáàðèçÿíè ùÿëÿ èêèíúè íþâáÿéÿ
áóðàõäûã. Áèçèì áèðèíúè èøèìèç, áèðèíúè âÿçèôÿìèç ýþçöìöçöí
ãàáàüûíäà äÿðèí éóõóäà îëàí èñëàì ìèëëÿòè èäè. Âÿ áèðèíúè íþâáÿäÿ ÿçèç
âÿ íàäèðöëâöúóä îëàí Øìåðëèíã íÿããàøûìûçäàí èëòèìàñ åòäèê êè, áèçèì
áÿõòè-ãàðà Øÿðãèí éàòìûø ìèëëÿòëÿðèíèí ãÿôëÿò éóõóñóíó þç óñòàäàíÿ
ôûð÷àñû èëÿ òÿñâèð åòñèí. Âÿ èñÿâè òàðèõèíèí ìèí äîããóç éöç àëòûíúû èëèíäÿ
àïðåë àéûíûí éåääèñèíäÿ ñÿùíåéè-èíòèøàðà ãîéóëàí áèðèíúè “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”èí áàø ñÿùèôÿñèíäÿ, øèðèí éóõóäà éàòàí ìèëëÿòëÿðèí òÿñâèðè
ùàìàí òÿñâèðäèð êè, âöúóäó áèçèì ö÷öí ÷îõ ãèéìÿòëè îëàí Øìåðëèíã
íÿããàøûìûç þç ìÿùàðÿòëè ãÿëÿìè èëÿ îíó ùàìàí òàðèõäÿ éàðàòäû.
Áóðàäà éàòàíëàð ùàìàí áèçèì áÿäáÿõò ìèëëÿòèìèçäèð; ùÿð÷ÿíä
äöíéàäà áÿäáÿõò âÿ ëàêèí àõèðÿòäÿ úÿííÿò ñàùèáè ìöñÿëìàíëàðäûð.
Ùÿìèí õîøáÿõò Àëëàùûí áÿíäÿëÿðè áÿðê éàòûáäûð. Ùÿð÷ÿíä Íèêîëàé,
ìöùàðèáÿäÿí ñûíìûø âÿ éîðóëìóø Íèêîëàé, èíãèëàá åùòèéàòû òÿñèðè àëòûí-
äà ìöâÿããÿòè îëàðàã úàìààòà àçàäëûãëàð åëàí åäèáäèð, õîøáÿõò ìöñÿë-
ìàíëàð éàòûáëàð. Ùÿð÷ÿíä Íèêîëàé ïàäøàù áó ìàíèôåñòè ìèí úöð áÿùàíÿ
èëÿ ýåðè àëìàã èñòÿéèð, áåùèøòëèêëÿð ùÿëÿ éàòûáëàð.
Ýöðúöëÿðèí ùþêóìÿòÿ ãàðøû òóëëàäûãëàðû áîìáàëàðûí ýóðóëòóñó
ùÿðäÿí áèð éàòìûøëàðû, äåéÿñÿí, éóõóäàí äÿáÿðäèð. Àììà ýåíÿ éàòûá-
ëàð, ÷öíêè éóõó ÷îõ øèðèíäèð. Áó éóõóäà éàòìûø õîøáÿõòëÿð ýåúÿ øèðèí-
øèðèí éóõóëàð ýþðöðëÿð: áóäóð, úÿííÿòèí ãàïûñû à÷ûëûáäûð âÿ úÿííÿòèí
ñàùèáëÿðè ïåéüÿìáÿðëÿð âÿ èìàìëàð þçëÿðè äÿ îðàäà ñÿàäÿòèí è÷èíÿ
69
úóììàãäàäûðëàð âÿ ùÿìèí ìþìèí öììÿòëÿðèíè äÿ óçàãäàí ýþðöá þç
éàíëàðûíà äÿâÿò åäèðëÿð. Áóðàäà ùÿð áèð íåìÿò ìöùÿééàäûð. Ùàìàí
íåìÿòëÿð êè, ÿââÿë Ãóðàí âÿ ñîíðà ìöúòÿùèäëÿðèí âÿ ôàçèëëÿðèí êèòàá-
ëàðûíäà áÿéàí îëóíóáäóð. Íåúÿ úÿííÿò! “Òöúðè ìèí òÿùòèùÿë-ÿíùàð”,
îðàäà àüàúëàðûí àëòûíäà íÿùðëÿð àõàúàãäûð, “õàëèäèíÿ ôèùà”. Áó íåìÿòëÿð
âÿ áó ñÿàäÿò úÿííÿòäÿ äàèìèäèð âÿ ùå÷ áèð âàõò îëìàéàúàã êè, áó
ñÿàäÿòèí èíòÿùàñû îëñóí...
Àììà ùàìûñû äà éàòìàéûá: ýÿðíÿøÿíëÿð äÿ âàðäûð, îéàíìàã
èñòÿéÿíëÿð äÿ âàðäûð.
Áó ìÿíçÿðÿíè ýþðäöêäÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí áèðèíúè íþìðÿñèíèí áàø
ìÿãàëÿñèíäÿ öçöíö òóòóð ùÿìèí éàðûéóõóëó, éàðûîéàã ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàðà âÿ äåéèð:
– Ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì, åé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì!
Ìîëëà Íÿñðÿääèí áóíó áèëèð êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð ÷îõ äà ãÿçåò
âÿ æóðíàë îõóìàüà ùÿâÿñëè äåéèëëÿð. Âÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí áèëèð êè, îíóí
ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû Ìîëëà Íÿñðÿääèí ÿìèíèí ãÿçåòèíÿ åòèíà
åëÿìÿéÿúÿêëÿð, íåúÿ ãåéðè ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðû îõóìàüà äà åòèíà åëÿ-
ìèðëÿð. Âÿ ùÿìèí ìþìèí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð ãÿçåò îõóìàã ÿâÿçèíäÿ,
ýåäÿúÿêëÿð ôàëà áàõäûðìàüà, èò áîüóøäóðìàüà, äÿðâèø íàüûëûíà ãóëàã
àñìàüà, ùàìàìäà éàòìàüà âÿ ãåéðè áó íþâ ÿìÿëëÿðÿ. Ùÿð÷ÿíä Ìîëëà
Íÿñðÿääèíèí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû îíóí ãÿçåòèíè îõóìàãäàí ãà-
÷àíäûðëàð, áóíóíëà áÿðàáÿð, Ìîëëà Íÿñðÿääèí öçöíö äèíäàð ãàð-
äàøëàðûíà òóòóá äåéèð:
– Ñèçäÿí þòðö ýÿëìèøÿì, ãåéðèëÿðèíäÿí þòðö ýÿëìÿìèøÿì.
Éÿíè ãÿçåò âÿ æóðíàëà ùÿðèñ îëàíëàð ö÷öí ýÿëìÿìèøÿì, ìààðèô
äîñòëàðû ö÷öí ýÿëìÿìèøÿì, ìÿäÿíè âÿ åëìëè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð ö÷öí
ýÿëìÿìèøÿì, ôàëà áàõäûðìàüû ëàçûì áèëìÿéÿíëÿð ö÷öí ýÿëìÿìèøÿì.
ßëáÿòòÿ, åëÿäèð, ÿýÿð äöíéàäà ôàëà áàõäûðàí âÿ äÿðâèø íàüûëûíà ãó-
ëàã àñàí àäàì îëìàñà âÿ ÿýÿð äöíéàäà ãÿçåò îõóìàüû èò áîüóø-
äóðìàüà òÿðúèù âåðÿí àäàì îëìàñà èäè, ÿýÿð éåðèí öçö ìÿäÿíè âÿ ÿùëè-
èðôàíëà äîëó îëñà èäè, î âÿäÿ äöíéàäà ùå÷ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí þçöíÿ
äÿ ëöçóì ýþðñÿíìÿçäè; ÷öíêè ùöêÿìà äåéèáëÿð: “Ñþçöíö î êÿñëÿðÿ äå
êè, ñÿíÿ ãóëàã àñìûðëàð”.
Áó áèð íå÷ÿ ñþç áèðèíúè íþìðÿíèí áàø ìÿãàëÿñèíäÿ äÿðú îëóíóáäóð.
×öíêè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè î âàõò áèðèíúè íþìðÿäÿí áàøëàéûá
áàëòàíû èñëàì ìþâùóìàòûíûí áàøûíäàí åëÿ áÿðê éåíäèðäè êè, àäûíû
70
ìöñÿëìàí ãîéàí áÿíäÿ, áàðìàãëàðû èëÿ ãóëàãëàðûíû òóòóá Ìîëëàäàí
ãà÷ìàüà âÿ áó ìöðòÿäèí ñþçëÿðèíè åøèòìÿìÿéÿ öç ãîéäóëàð.
Âàãåÿí, åëÿ äÿ îëäó: “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèðèíúè íþìðÿñèíÿ
íÿçÿðè ÷àòàí ÿùëè-èìàí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð áó “äèíñèç” ìÿúìóÿäÿí
ãà÷ìàüà áàøëàäûëàð. Òà î äÿðÿúÿéÿ êè, àðàäàí áèð-èêè èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà
ìÿúìóÿíèí òèðàúû ÿêñèëìÿéÿ áàøëàäû. Äèíè ìþâùóìàòëà ìöáàðèçÿéÿ
÷ûõàí áèð úÿðèäÿ, ÿòÿáàò ìöúòÿùèäëÿðèíèí òÿêôèð ÷îìàüûíà äö÷àð îëàí áèð
úÿðèäÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí î çàìàí áþéöê ùþðìÿò âÿ íöôóç ñàùèáè îëàí áÿé
âÿ õàíëàðûí íèôðÿòèíè ãàçàíìûø áèð úÿðèäÿ âÿ áóíëàðäàí áàøãà, ùÿð êö÷ÿ
âÿ áàçàðäà äÿðâèø, ñåéèä âÿ Ùàúû-ìÿøÿäèíèí äöøìÿíè îëàí áèð úÿðèäÿ,
äÿõè öìóì êöòëÿëÿð âÿ ùèçáëÿð* è÷èíäÿ ðþâíÿã òàïà áèëìÿçäè. Çèðà êè î
âÿäÿ áèð òÿðÿôäÿí ãàðàíëûãäà, ñàâàäñûçëûãäà ãàðà þìöðëÿðèíè ñöðÿí
çÿùìÿòêåø òàéôàëàðû ìààðèôäÿí âÿ ãÿçåò-æóðíàëà éàâûã äöøìÿêäÿí
õåéëè óçàã èäè âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ, áó íöôóçñóç çÿùìÿòêåøëÿðè
÷ûõàíäàí ñîíðà, úàìààòûí éåðäÿ ãàëàí öíñöðëÿðè ùàìàí ßëè øèÿñèíäÿí
âÿ ñîíðà äà áÿé âÿ õàíäàí âÿ áóíëàðûí òÿðÿôäàðëàðûíäàí èáàðÿò èäè.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, ãóëàãëàðûíû òóòóá ãà÷àíëàð, ãà÷äûüû éåðäÿ óçàã-
äàí äóðóá ìÿúìóÿìèçÿ ùÿðäÿí áèð áàõûðäûëàð äà âÿ îðàäà éàçûëàíëàðû
âÿ îðàäà êàðèêàòóð ñóðÿòèíäÿ ÷ÿêèëìèø þç øÿêèëëÿðèíè ýþðÿíäÿ ãàù-ãàù
÷ÿêèá ýöëöðäöëÿð äÿ. Ùÿð÷ÿíä ýöëÿíäÿí ñîíðà ëÿíÿò äÿ îõóéóðäóëàð âÿ
ùÿð÷ÿíä íèôðÿò äÿ åëÿéèðäèëÿð âÿ áó ëÿíÿò âÿ áó íèôðÿòäÿí ñîíðà ýåíÿ
ýöëöðäöëÿð, àììà íÿéÿ ýöëöðäöëÿð âÿ êèìÿ ýöëöðäöëÿð? Áó áàðÿäÿ
ùÿìèí áàø ìÿãàëÿíèí áèð éåðèíäÿ î âÿäÿ éàçìûøäûã:
– Åé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì! Çÿìàíè êè, ìÿíäÿí áèð
ýöëìÿëè ñþç åøèäèá, áàøëàäûíûç ýöëìÿéÿ, î âÿäÿ åëÿ ýöìàí åòìèéÿñèíèç
êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ ýöëöðñöíöç. ßýÿð áèëìÿê èñòÿñÿíèç êè, êèìèí
öñòöíÿ ýöëöðñöíöç, î âàõò ãîéóíóç ãàáàüûíûçà àéíàíû âÿ áàõûíûç
úÿìàëûíûçà...

ÌßÚÌÓßÌÈÇÄß ÄÈË ÌßÑßËßÑÈ

Íåúÿ êè îõóúóëàðûìûçà ìÿëóìäóð, áèç “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
ìÿúìóÿñèíè à÷ûã àíà äèëèíäÿ éàçìàüà áàøëàäûã. Áèç áó äèëÿ î
ñÿáÿáäÿí àíà äèëè àä ãîéóðóã êè, áó äèëäÿ éàçû éàçàíäà âÿ îðòàëûüà
_______________

* Ùèçáëÿð – ïàðòèéàëàð
71
“àíà” ñþùáÿòè ýÿëÿíäÿ áèç “àíà”íû, “àíà” äà éàçûðûã, àììà ãåéðè
éàçû÷ûëàðûìûç, õàù î âÿäÿ âÿ õàù èíäè éàçûëàðûíäà “àíà” ëÿôçè ðàñò
ýÿëÿíäÿ, “àíà” ñþçö ÿâÿçèíÿ “ìàäÿð” éàçûðëàð âÿ ùÿì÷èíèí “àòà” ñþçö
ÿâÿçèíÿ “ïÿäÿð” éàçûðëàð. “Àíà”íû “ìàäÿð” éàçàíëàð âÿ “àòà”íû
“ïÿäÿð” éàçàíëàð, äÿõè ãåéðè òöðê ñþçëÿðèíè äÿ ùàáåëÿ ñÿáÿáñèç éåðÿ
ôàðñ âÿ ÿðÿá ñþçöíÿ äÿéèøèðëÿð. Áåëÿ êè, “íÿâÿ” éåðè “ùÿôèä”, “åùôàä”
éàçûðäûëàð âÿ éàçûðëàð. Âÿ “àòà-àíà” ñþçöíÿ úûçûã ÷ÿêèá “âàëèäåéí”
éàçûðäûëàð âÿ éàçûðëàð. Ùÿòòà ùÿð ýöí éåäèéèìèç “÷þðÿéè” áÿéÿíìÿéèá
“íàí” éåéèðäèëÿð âÿ èíäè äÿ éåéèðëÿð. Âÿ íåúÿ ñþçëÿðè áèð-áèð
äÿéèøäèðèðäèëÿð âÿ èíäè äÿ äÿéèøäèðèðëÿð, ùàáåëÿ òöðê äèëèíèí òÿðêèáëÿðèíè
âÿ ãàíóíëàðûíû êÿíàðà ãîéóá, ôàðñ âÿ ÿðÿá òÿðêèáëÿðè âÿ ãàíóíëàðûíû
èøëÿäèðäèëÿð âÿ èíäè ýåíÿ èøëÿäèðëÿð.
Ùÿëÿ “ïÿäÿð” âÿ “ìàäÿð” âÿ “íàí” êèìè ñþçëÿð ñÿùëäèð. ßðÿá âÿ
ôàðñ äèëèíäÿí åëÿ áèð õîðóç ñÿñè åøèòìÿìèø êÿëìÿëÿð âÿ èáàðÿëÿð
ëöçóìñóç éåðÿ èøëÿäèðäèëÿð (íåúÿ êè, èíäè äÿ èøëÿäèðëÿð) êè, äÿõè îíëàðû
ÿðÿá âÿ ôàðñúà àç ñàâàäëûëàð îõóéóá áàøà äöøìöðäö. Âÿ áó èúàä
åòäèêëÿðè ãàòûø-áóëàø äèëèí àäûíû “ÿäÿáè äèë” ãîéóá à÷ûã àíà äèëèíè
“÷îáàí äèëè” àäëàíäûðûðäûëàð.
Ìÿëóìäóð êè, áó èáàðÿëè éàçìàã øèâÿñè áèçÿ Òöðêèéÿäÿí êå÷èáäèð
âÿ îñìàíëû ÿäÿáèééàò òàðèõèíÿ àøèíà îëàíëàð áèëèðëÿð êè, Òöðêèéÿäÿ
ãÿäèìöë-ÿééàìäàí îñìàíëûëàðûí éàçûëàðû ÿðÿá äèëèíÿ î ãÿäÿð éàâûãäûð
êè, ÿýÿð îðàäà “èøòÿ”, “øó” âÿ “äûð”, “ëàð” îëìàñà, îñìàíëû äèëèíè ÿðÿá
äèëèíäÿí ñå÷ìÿê îëìàç. Îñìàíëûíûí ìÿøùóð âÿ ìöãòÿäèð øàèðëÿðèíèí
ãÿëèç éàçìàüû, èáàðÿëè éàçìàüû çÿðáöëìÿñÿë îëóáäóð. Ãÿëèç âÿ èáàðÿëè
éàçìàüûí ìÿíàñû áóäóð êè, ñþçëÿðèí úöìëÿñè ÿðÿá ñþçëÿðè âÿ òÿðêèáëÿð
ÿðÿá òÿðêèáèäèð. Âÿ ùÿòòà ÿðÿá äèëèíèí íÿèíêè î ñþçëÿðèäèð êè, áèçëÿð îíó
àçäàí-÷îõäàí Ãóðàíäà âÿ ÿðÿá êèòàáëàðûíäà ýþðìöøöê. ßðÿá äèëèíè
ãóðòäàëàéûá, ÿðÿá ëöüÿòëÿðèíäÿí åëÿ áèð àç åøèäèëÿí âÿ àç èøëÿíÿí ñþçëÿð
òàïûá èøëÿäèðäèëÿð êè, ÷îõ âàõòäà ëöüÿò êèòàáëàðûíäà äà î ñþçëÿð
èøëÿíìèð...
Áèç ìîëëà íÿñðÿääèí÷èëÿð äèë áàðÿñèíäÿ éóõàðûäà áèð íå÷ÿ èáòèäàè
ñþçëÿð äåéèá áóíà èêòèôà åòìèðèê âÿ èë áàðÿñèíäÿ öìóìèééÿòúÿ ôèêðèìèçè
áèð áó ãÿäÿð ìöõòÿñÿð áÿéàíàòëà ìÿùäóä åòìÿê èñòÿìèðèê. Áèç áó
ÿãèäÿ äåéèëèê êè, î äèë êè áèç îíóíëà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è ìåéäàíà
ýÿòèðèá âÿ îíóíëà äà ìÿúìóÿ éàçìàüà èãäàì åòìèøèê – áó äèë öìóì
òöðê õàëãû ö÷öí àðçó åòäèéèìèç áèð äèëäèð. Áèçèì òöðê òàéôàëàðû ö÷öí
öìóìè áèð äèë, ÿäÿáè áèð äèë ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèí áèðèäèð âÿ ùÿòòà – åëÿ
72
çÿíí åäèðÿì êè, – óìóì òöðêëÿð ö÷öí, öìóì áèð äèë éàðàòìàã âÿ áèð
èìëà éàçìàã îíëàð ö÷öí, òÿçÿ ÿëèôáà éàðàòìàãäàí ÷ÿòèíäèð. Âàãåÿí,
íåúÿ îëñóí? Áó îëà áèëÿðìè êè, Íàõ÷ûâàíäàí áèðèñè ÷ûõûá áàøëàñûí
Íàõ÷ûâàí øèâÿñèíÿ éàâûã áèð äèëäÿ éàçñûí, ìÿýÿð áó äèëè
íàõ÷ûâàíëûëàðäàí áàøãà óçàã áèð þëêÿëÿðèí òöðê úàìààòû îõóìàéàúàã?
Ùàáåëÿ ãåéðèëÿðèí øèâÿñè. Ùÿëÿ òÿê áèðúÿ Ãàôãàç òöðêëÿðè ó÷óí öìóì
áèð äèë ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëëè ýåíÿ ñÿùëäèð, ïÿñ îñìàíëû òöðêëðè, ïÿñ Êðûì âÿ
Ãàçàí òàòàðëàðû, ïÿñ Òöðêöñòàí âÿ Þçáÿêèñòàí, ïÿñ Èðàí àçÿðáàéúàíëû-
ëàðû? Ïÿñ áèç áóíó åòèðàô åäèðèê êè, ÿââÿë-àõûð òöðê êöòëÿëÿðè ö÷öí ÿäÿáè
äèë âÿ öìóìè èìëàéà ÷îõ áþéóê åùòèéàú âàðäûð. Âÿ åòèãàäûìûç äà
áóíäàäûð êè, áèð áåëÿ äèë ýåú-òåç âöúóäà ýÿëÿúÿêäèð. Âÿ ëàêèí áóíó
ýÿðÿê ùå÷ áèð èíñàí ÿùëè óíóòìàéà êè, ýåú-òåç Òöðêèéÿäÿí áèçëÿðÿ ýÿëèá
÷àòàí ãÿäèì ÿäèáëÿðèí äèëëÿðèíäÿí ëöçóìó îëìàéàí, ÷ÿòèí ÿðÿá âÿ
ÿúÿì ñþçëÿðèíè, èáàðÿëÿðèíè ÷ûõàðäûá òóëëàìàã ÷îõ äà âàúèáäèð. Áóíäàí
î ÷ûõìûð êè, áèç àâàìà ìÿõñóñ áèð äèë âÿ áèð ÿäÿáèééàò èñòÿéèðèê; õåéð,
áèç àíúàã îíó äåéèðäèê êè, èíäèéÿäÿê ãÿëèç ÿðÿá ñþçëÿðè èëÿ çèáèëëÿíìèø
áÿäáÿõò òöðê äèëèíè òÿñôèéÿ åòìÿê ëàçûìäûð..
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí äèëèíÿ ýÿëäèêäÿ, áóðàäà ìÿñÿëÿ áàìáàøãàäûð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìèí äîããóç éöç àëòûäà Òèôëèñäÿ òÿøêèë îëóíäó.
Òèôëèñ, Ãàôãàçûí ìÿðêÿçè øÿùÿðè âÿ Ãàôãàç ùþêóìÿòèíèí ïàéòàõòûäûð.
Ùàáåëÿ áó øÿùÿð Ãàôãàç òöðêëÿðèíèí ìÿðêÿçè ùåñàá îëóíà áèëÿð.
Ùÿãèãÿòäÿ äÿ áåëÿäèð. Òèôëèñäÿí Íàõ÷ûâàíà âÿ Îðäóáàäà äà ÿë éåòèð-
ìÿê îëóð; Ãàôãàç âÿ Áàêû, Áàòóì øÿùÿðèíèí äÿ àðàñûíäàäûð. Áóðàäàí
Úóëôàéà âÿ îðàäàí Àðàç íÿùðèíè êå÷èá áèð ýöíÿ Èðàí Àçÿðáàéúàíûíûí
ìÿðêÿçè âÿ ïàéòàõòû îëàí Òÿáðèçÿ ýåäèá ÷àòûðñàí. Áàêûäàí Õÿçÿð
äÿðéàñûíû áèð ýöíäÿ þòöá Òöðêöñòàíûí Àøãàáàä âÿ Ìÿðâ âÿ ãåéðè éåð-
ëÿðèíÿ õÿáÿð éåòèðìÿê ìöìêöíäöð. Äàüûñòàí äà áó éàâûãäàäûð.
Òèôëèñäÿí Áàêû òÿðèãèëÿ îí èêè ñààòëûã äÿðéà ñÿôÿðè áèçè Èðàíûí Ýèëàí
ìÿìëÿêÿòèíÿ éåòèðèð.
Áó ñàéäûüûìûç úÿìè þëêÿëÿð âÿ øÿùÿðëÿðäÿ éàøàéàí òöðêëÿðèí äà-
íûøäûüû, ùàìàí áèç äàíûøäûüûìûç òöðêúÿäèð. Âÿ ùÿìèí ìèí äîããóç éöç
àëòûäà, àïðåëèí àëòûñûíäà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí à÷ûã àíà äèëè èëÿ éàç-
äûüûìûç ìÿòàëèáè îíëàð à÷ûãúà áàøà äöøäöëÿð; åëÿ àñàíä âÿúùëÿ áàøà
äöøäöëÿð êè, äÿõè áó äèëäÿí áàøãà ãåéðè áèð äèë àõòàðìàüà ùàúÿò ãàë-
ìàäû. Âÿ àòàëàðûìûç äåéÿí êèìè:
Àüûëëû àüûë åëèéèíúÿ
Äÿëè âóðäó Êöðö êå÷äè.
73
 Âÿ áèçèì äèë÷èëÿðèìèç ÿäÿáè, ôÿííè, àêàäåìèê äèëè àõòàðûíúà “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” äÿ à÷ûã âÿ ñàäÿ òöðê äèëè èëÿ âóðäó íÿèíêè òÿê áèðúÿ Êöðö
âÿ Àðàçû êå÷äè, áÿëêÿ Õÿçÿð âÿ Ãàðà äÿðéàëàðû äà âóðóá Òöðêèéÿéÿ âÿ
Òöðêöñòàíà âÿ Ýèëàíà êå÷äè âÿ ó÷à-ó÷à Ãàôãàç äàüëàðûíû àøûá, Ãàôãàçà
âÿ Êðûìà âÿ ñàèð òöðê þëêÿëÿðèíÿ êå÷äè âÿ áó ñþçÿ äÿ ñöáóòóìóç áóäóð
êè, áèðèíúè íþìðÿìèç òöðê äöíéàñûíà äàüûëàí êèìè òÿê áèðúÿ ùÿôòÿíèí
è÷èíäÿ ùÿð áèð éåðäÿí éàçäûüûìûç ñóàëëàðà ùàìàí àéäûí “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” äèëèíäÿ ùÿäñèç úàâàáëàð èäàðÿìèçÿ ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. Áó
úàâàáëàð áèçèì ö÷öí òÿê áèðúÿ ùÿãèãÿòè òÿñäèã åòìÿêäÿ èäè êè,
éàçäûüûìûç äèë “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè ö÷öí ýÿðÿê ùàìàí ñàäÿ
âÿ à÷ûã äèë îëìàëûäûð. Áó ùàìàí äèëäèð êè, èéèðìè ö÷ èëèí ìöääÿòèíäÿ áèç
ùàìàí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äèëèíè òóòóá ýåäèðèê. Âÿ áó 23 èëèí òÿúðöáÿñè
áèçÿ áóíó ýþñòÿðäè êè, ÿýÿð ìÿúìóÿìèç òöðêëÿðÿ ÷îõ àñàíëûãëà äàüûëûá
þç ñþçöíö îíëàðà ÷îõ à÷ûã âÿúùëÿ éåòèðÿ áèëäè, áóíóí ñÿáÿáè ìÿùç
ìÿúìóÿíèí àñàí äèëèäèð; îíóí÷öí äÿ áó éîëäà áèç áÿðê-áÿðê äóðìóøóã
âÿ òÿðÿääöä âÿ øÿêê-øöáùÿ åòìèðèê.
Âÿ êèì áèëñèí: áÿëêÿ, ìÿúìóÿìèçèí àñàí äèëèíèí úàìààòûìûçà îëàí
ìÿíôÿÿòè âÿ õèäìÿòè áèç ýöìàí åòäèéèìèçäÿí äÿ àðòûãäûð. Áóíó áèëìÿê
ëàçûìäûð êè, áöòöí èñëàì àëÿìèíäÿ öìóìÿí âÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû
è÷èíäÿ, õöñóñÿí, ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí ÷ÿòèíëèéè ñÿáÿáèíäÿí âÿ ùàáåëÿ äÿõè
ãåéðè ñÿáÿáëÿðäÿí ñàâàä èøëÿðè ùÿìèøÿ òÿíÿççöëäÿ îëóáäóð. Âÿ ÿëèíÿ
ãÿëÿì ýþòöðöá áèð ìÿòëÿá éàçìàã èñòÿéÿí áèð Àëëàù áÿíäÿñè áèëìÿéèá
éàçûíû íÿ äèëäÿ âÿ íÿ ëÿùúÿäÿ éàçñûí âÿ äèëèí èìëà ãàíóíëàðûíà íåúÿ
ðèàéÿò åòñèí âÿ ìöõòÿëèô ñþâòëÿðè ùàíñû ùöðóôàò øÿêëèíÿ ñàëñûí; îíóí÷öí
äÿ èíäèéÿäÿê áèçëÿðäÿ úöðÿò åëÿéèá ÿëÿ ãÿëÿì àëàíëàð áàðìàãëà
ñàéûëûáäûð.
Úÿìè áó ãèñèì êÿìúöðÿò ñàâàäëûëàðûìûçà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
ìÿúìóÿñè áèð íöìóíÿ âÿ áÿëêÿ, áèð äÿëèë âÿ ðÿùíöìà îëäó. Ïàùî!
Áåëÿäÿìè éàçàðìûøëàð?! Áó êè àñàí èø èìèø! Áåëÿ ìÿí äÿ êè éàçà
áèëÿðìèøÿì! Âÿ éàçäûëàð äà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ ùÿð éåðäÿí
âÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ýöíäÿ ÿëëè-àëòìûø ìÿêòóá òþêöëäö. Áóíëàð ùàìàí
áÿäáÿõò úàâàíëàð èäè êè, íå÷ÿ èë äÿðñ îõóéàíäàí ñîíðà ýåíÿ þçëÿðèíè
éàçû éàçìàüà ìöãòÿäèð ùåñàá åëÿìèðäèëÿð. Ñÿáÿá áó êè, èíäèéÿäÿê éàçû
éàçìàã Èðàí òöðêëÿðè àðàñûíäà àíúàã ôàðñ äèëèíäÿ îëóá, Òöðêèéÿäÿ ìÿùç
øÿùÿðëÿðäÿ ÿðÿáèõàí “áèð ãà÷” ÿäèá âÿ øàèðëÿð òÿðÿôèíäÿí “ÿðÿáëÿíìèø”
òöðê äèëèíäÿ îëóáäóð âÿ áèçëÿðäÿ äÿ óçóí èëëÿð ìöñÿëìàíúà
òÿùñèëêÿðäÿëÿð ãÿëÿì ñàùèáè îëóáëàð. ßëáÿòòÿ, áó äèë êè áèç îíóíëà
74
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è éàçûðäûã, î äèëè áèç öìóì òöðêëÿð ö÷öí ÿäÿáè áèð
äèë ùåñàá åòìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëèê âÿ áó äà áèçÿ ùå÷ ëàçûì äåéèë; áèçèì
ìÿãñÿäèìèç ùàë-ùàçûðäà þç ôèêðèìèçè àñàí áèð äèëëÿ Àçÿðáàéúàí
òöðêëÿðèíÿ âÿ áÿëêÿ äÿ, ñàèð òöðêëÿðÿ àñàí áèð äèëëÿ éåòèðìÿê èäè. Çÿíí
åäèðÿì êè, éåòèðäèê äÿ.
Î âÿäÿ úÿìè òöðê êöòëÿëÿðè ö÷öí öìóìè âÿ ÿäÿáè äèë ìÿñÿëÿñè áèçè
ìÿøüóë åëÿéÿ áèëìÿçäè, ÷öí ùÿðÿíèí áèð ìÿãñÿäè âÿ øöàðû îëàí êèìè,
áèçèì äÿ øöàðûìûç äèë éàðàòìàã äåéèëäè, àíúàã äÿðäè-äèëèìèçè ùàë-
ùàçûðäà úàìààò áàøà äöøÿí äèëäÿ îíà éåòèðìÿê èäè, íåúÿ êè, éåòèðäèê.
Éåòèðèðäèê äÿ âÿ úàâàá äà àëûðäûã êè, ñîíðà ùÿää âÿ ùåñàáñûç
ìöõáèðëÿðèí ÿêñ-ñÿäàñû áó ñþçöìöçÿ áèð øàùèä îëäó.

ÓÒÀÍÌÀÄÛÃ
Éàçûäà áþéöê úöðÿòèìèç î îëäó êè, à÷ûã àíà äèëèíäÿ éàçìàãäàí áèç
óòàíìàäûã âÿ øÿðò äÿ áóäóð êè, à÷ûã éàçìàãäàí óòàíìàäûã. Áèðèíúè
íþìðÿìèçèí áàø ìÿãàëÿñèíäÿ éàçìûøûã êè: “À÷ûã àíà äèëèíäÿ, à÷ûã òöðê
äèëèíäÿ éàçìàã åéèáäèð; ÷öíêè éàçàíûí ñàâàäûíûí àçëûüûíà äÿëàëÿò åäèð”.
Åëÿ áþéöê úöðÿòèìèç î îëäó êè, áèç óòàíìàäûã; ÷öíêè áèç ýþðöðäöê,
ùÿð áèð ÿëèíÿ ãÿëÿì àëàí òöðê áÿíäÿñè “àíà” ñþçöíö áèð éåðäÿ
éàçìàãäàí óòàíûð; “àíà” éåðèíÿ “ìàäÿð” éàçûð. Àíúàã áèç “àíà”
éàçäûã; ñÿáÿá äÿ áó èäè êè, áèëìèðäèê íèéÿ “àíà” ñþçöíö éàçìàãäàí
óòàíûðûã?
Âÿ õöëàñåéè-êÿëàì, éàçûìûçû éàçìàãäà áèç òÿê äöíéàäà, éàçû
éàçìàüûí ÿí áèðèíúè ãàíóíóíó ïîçìàãäàí ãîðõóðäóã: áèç ãîðõóðäóã
êè, éàçûìûçû òöðê úàìààòû ÷ÿòèí áàøà äöøÿ.
Áèç ÷àëûøûðäûã êè, éàçûìûçû ùÿð áèð êÿñ àñàí âÿ òåçëèêëÿ áàøà äöøñöí
âÿ ýöìàí åäèðÿì, ìÿãñÿäèìèçÿ äÿ ÷àòäûã. Äèë áàðÿñèíäÿ áó áèð íå÷ÿ
ñÿòðè äÿ áóðàäà äÿðú åäèá, êå÷ÿê þçýÿ ìÿòëÿáÿ.
Ìÿëóì îëóð êè, áó úöð àñàí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äèëèíè äÿ éàçìàüû
áàúàðìàëûäûð. Íåúÿ êè áó ñþçö ìÿí èëê äÿôÿ ÿäèáè-ìþùòÿðÿì ßëèáÿé
Ùöñåéíçàäÿäÿí åøèòäèì. ßëèáÿé Áàêûäàí àõûðûíúû äÿôÿ Òöðêèéÿéÿ
êþ÷öá ýåäÿí âàõò Òèôëèñÿ ýÿëäè êè, áóðàäàí Áàòóìà ýåòñèí. Òèôëèñÿ
èäàðÿìèçÿ äÿ òÿøðèô ýÿòèðäè. Õîø-áåø... Ñþùáÿò äèëäÿí äöøäö âÿ
ìþùòÿðÿì ÿäèáèìèç ìÿíÿ áåëÿ äåäè: “Éàõøû éàçûðñûíûç”. Ìÿí ßëèáÿéÿ
ÿðç åòäèì êè, îíóí òÿê áèð øÿõñäÿí åøèäèëÿí áèð ñþçö ìÿí ùàâàéû
75
äàíûøûëàí ñþçëÿðèí úÿðýÿñèíÿ ãîéà áèëìÿðÿì. ×öíêè ßëèáÿé Ùöñåéí-
çàäÿ êèìè áèð éàçû óñòàäû ìÿí òÿê áèð úàâàí éàçû÷ûéà éàçû áàðÿñèíäÿ
äåäèéè ñþçö ìÿí úèääè áèð ñþç ùåñàá åäÿì ýÿðÿê. ßëèáÿé ìÿíÿ äåäèéè
ñþçö òÿêðàð âÿ òÿñäèã åòäè âÿ ùÿìèøÿ àäÿò åòäèéè êèìè áàøûíû àøàüû ñàëûá
ýóéà þç-þçöíÿ ýåíÿ äåäè: “À÷ûã éàçìàüû” äà áàúàðìàã ëàçûìäûð.
Áèðèíúè íþìðÿäÿ äèë áàðÿñèíäÿ ìöãÿääèìÿäÿí ñîíðà êå÷äèê áó
ìÿñÿëÿëÿðÿ.

ÈÑÒÈÕÀÐß
Î âÿäÿ éàøàäûüûìûç ÿñð èñòèõàðÿ ÿñðè èäè. ßùëè-èìàí ãàðäàøëàðûìûç
èñòèõàðÿ åòìÿìèø áèð èøÿ ãÿäÿì ãîéìàçäûëàð. Îíóí÷öí äÿ “èñòèõàðÿ”éÿ
ýöëìÿê, òÿùçèë åòìÿê* áàáÿòèíäÿí, ìöøòÿðèëÿðèìèçÿ öçöìöçö òóòóá
îíëàðà åòäèéèìèç íÿñèùÿòëÿðèí áèðèíúè áÿíäè áóäóð: ÿââÿëà,
ìÿúìóÿìèçÿ ìöøòÿðè îëìàã ö÷öí ëàçûìäûð èñòèõàðÿ åòìÿê.
Ñþç éîõ, áèçèì ùÿìèí èõòàðûìûç** ìþìèí ãàðäàøëàðà õîø ýÿëÿ
áèëìÿçäè. ×öíêè ìÿëóìäóð êè, èñòèõàðÿíè, àäÿòÿí, ìîëëàëàð ãóðàí
âàñèòÿñèëÿ åëÿéèðëÿð.
Áóðàäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõìàüû ëàçûì áèëèðÿì.
Íåúÿ êè Òèôëèñäÿ Ìîëëàíûí èíòèøàðû øÿðèÿòìÿäàðëàðûí ÿëèíÿ òÿêôèð***
÷îìàüû âåðäè, ùàáåëÿ ìèí äîããóç éöç èéèðìèíúè èëäÿ “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” Òÿáðèçäÿ íÿøð îëóíàí çàìàí ùàìàí èëèí áèðèíúè
íþìðÿñèíäÿ “èñòèõàðÿ” ìÿñÿëÿñè ýåíÿ ýöëöíúÿ ãîéóëìóøäó. Ñþùáÿò
Òÿáðèçèí ôàùèøÿõàíàëàðû áàðÿäÿ èäè êè, áó ìÿñÿëÿéÿ ùÿñð åòäèéèìèç
ìÿãàëÿäÿ éàçìûøäûã êè: “Êå÷ÿí âàõòëàðäà Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí
ìÿùÿëëÿñèíäÿ ôàùèøÿõàíàëàð âàð èäè. Âÿ ìöñÿëìàí úàìààòû ãàáàãúà
ôàùèøÿõàíàíûí ìÿùÿëëÿäÿí êÿíàð îëìàüû áàðÿäÿ “èñòèõàðÿ” åëÿäèëÿð.
Áèð äÿôÿ èñòèõàðÿ áÿä ýÿëäè. Âÿ úàìààò ôàùèøÿõàíàíû ýþ÷öðìÿéè ðÿâà
ýþðìÿäè. Àììà áèð àç âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà éåíÿ “èñòèõàðÿ” åëÿäèëÿð.
Âÿ áó äÿôÿ èñòèõàðÿ õîø ýÿëäè âÿ ìÿùÿëëÿ ÿùëè ãÿðàð ãîéäó êè,
ôàùèøÿõàíàíûí ìÿùÿëëÿäÿí êþ÷öðöëìÿñè éîëóíäà ùþêóìÿòÿ ìöðàúèÿò
åòñèí. Åòäèëÿð äÿ âÿ ôàùèøÿõàíàíû êþ÷öðòäöëÿð äÿ”.
_______________

* Ìÿñõÿðÿéÿ ãîéìàã
** Ìÿëóìàòûìûç
*** Ïèñëÿìÿê
76
 Åëÿ êè áèðèíúè íþìðÿìèç Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ èíòèøàð îëóíäó, úàìààò
áèð-áèðèíÿ äÿéäè âÿ äöêàí-áàçàðû áàüëàéûá ìÿñúèäëÿðÿ úÿì îëäóëàð.
Âàâåéëà âà øÿðèÿòà! “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” “èñòèõàðÿ”íè ìÿñõÿðÿéÿ
ãîéóá! Âà øÿðèàòà! ßýÿð ôàçèëè-ìþùòÿðÿì Ñèãÿòèë-èñëàì îðòàëûüà
äöøìÿñÿ èäè âÿ àâàìû áàøà ñàëìàñà èäè êè, “áóðàäà Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí
ìÿãñÿäè èñòèõàðÿéÿ ýöëìÿê äåéèë, ôàùèøÿõàíàëàðûí ìÿçÿððÿòèíè
ýþñòÿðìÿêäèð”, áèëìèðÿì, àõûðäà íÿ ãèéàìÿò ãîïàúàã èäè. Ñþéëÿäèéèì
Ñèãÿòèë-èñëàì ùàìàí Ñèãÿòèë-èñëàìûí äîüìà ãàðäàøûäûð êè, îíó Øöúàöä-
äþâëÿ ìÿëóíóí ÿñðèíäÿ Òÿáðèçäÿ ðóñ ùþêóìÿòè, ãåéðè áèð íå÷ÿ àçàäèõàù
ìöúàùèäëÿðëÿ áèð éåðäÿ äàð àüàúûíäàí àñäûðûá åäàì åòäèðäè.
Ùàìàí èõòàðûìûçäà èêèíúè íÿñèùÿòèìèç áó èäè êè, úàìààò äÿìèð
ãÿëÿìëÿ âÿ ðóñ ìöðÿêêÿáè èëÿ èäàðÿìèçÿ êàüûç éàçìàñûí, Òÿáðèç
ìöðÿêêÿáè èëÿ éàçñûí. Áóíóí ìÿíàñû áó èäè êè, î âÿäÿ èìàí ÿùëèíèí
ÿêñÿðè ðóñ ìöðÿêêÿáèíè ìóðäàð ùåñàá åäèá, îíäàí ãà÷ûðäûëàð âÿ
Òÿáðèçäÿí ýÿëÿí ãàðà ðÿíýÿ ãÿìèøè áàòûðûá äèç öñòÿ ùûããûíà-ùûããûíà
éàçû éàçûðäûëàð.
Èõòàðûí ö÷öíúö áÿíäè ìóðäàð âÿ òÿìèçëèê ìÿñÿëÿñèäèð. Áèç áåëÿ
éàçìûøäûã: “Èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðèëÿí àáóíÿ ïóëëàðûíà ýÿðÿê ïî÷òà
ãóëëóã÷óëàðûíûí ÿëè äÿéìÿñèí; ÷öíêè øàéÿä ãóëëóã÷óëàðûí ÿëëÿðè òÿðëÿìèø
âÿ éàø îëà, áåëÿ îëñà, î âàõò èäàðÿìèç ìÿúáóð îëàúàã î ïóëëàðû ñóéà
÷ÿêèá òÿìèçëÿñèí; áó äà êè àðòûã çÿùìÿòäèð”.
“Ìóðäàð” âÿ “òÿìèç” ñþùáÿòëÿðè, èíäèêè ÿñðäÿ ùÿëÿ áèð ãÿäÿð
êþùíÿëèáäèð âÿ áèð àç äà êå÷ÿíäÿí ñîíðà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèðèíúè
íþìðÿñèíäÿ éàçûëàí ìóðäàð-òÿìèç íÿñèùÿòëÿðè ÿôñàíÿ êèìè ùåêàéÿ îëàð.
Âÿ ëàêèí ùàãã âÿ ùÿãèãÿòäèð. Âÿ íÿèíêè î âÿäÿëÿð, ùÿòòà èíäè äÿ äèíäàð
ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð ðóñ âÿ åðìÿíèíèí éàø ÿëèíè ìóðäàð, ìöñÿëìàíûí
éàø ÿëèíè òÿìèç âÿ ðóñ, ýöðúö éàüûíû âÿ ïåíäèðèíè ìóðäàð âÿ
ìöñÿëìàíûí éàü âÿ ïåíäèðèíè ïàê ùåñàá åäèðëÿð. Áó ñþçëÿð èíäè îëà áèëÿð
êè, ãÿðèáÿ ýþðñÿíÿ, àììà áåëÿäèð.
Èõòàðûí äþðäöíúö áÿíäè ýåíÿ äèë ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëèá ÷ûõûð. Îðàäà
éàçìûøäûã âÿ ìÿñëÿùÿò ýþðìöøäöê êè, èäàðÿéÿ ýþíäÿðèëÿí éàçûëàðäà áèð
êÿëìÿ äÿ òöðê ñþçö îëìàñûí. Îíäàí þòðö [êè, ] òöðêúÿ éàçìàã åéèáäèð
âÿ øÿõñèí åëìèíèí àçëûüûíà äÿëàëÿò åäèð.
Ùÿìèí äèë ìÿñÿëÿñè äÿ, èíäè òÿçÿ ìÿñÿëÿ äåéèë. Àììà î âàõò áó
ìÿñÿëÿíè ãàëõûçàí, áó ìÿñÿëÿ öñòäÿ äàíûøàí ùÿëÿ éîõ èäè. Ùÿð êÿñ
áàøûíû àøàüû ñàëûá þç áèëäèéèíè éàçûðäû. Âÿ ëàêèí ùÿìèí âàõò áèçèì
íÿçÿðèìèçÿ ýÿëÿí áó èäè êè, ÿùëè-ãÿëÿìëÿðèìèçèí ÿêñÿðè, äîüðóäàí äà,
77
èáàðÿëè éàçìàüà ìàéèë èäè. Âÿ îëà áèëÿð êè, àñàí âÿ òöðêúÿ éàçìàãäàí
î ñÿáÿáÿ ãà÷ûðäû êè, òöðêúÿ éàçàíëàð àç ñàâàäëûëàð èäè. Àøêàð áèð
ìÿòëÿáäèð êè, ùÿð áèð êÿñ ãÿëÿìè ÿëèíÿ àëàíäà òÿùñèë åòäèéè ÿðÿá âÿ ôàðñ
äèëëÿðèíäÿí ìöìêöí îëäóãúà âÿ éåðè ýÿëäèêúÿ, ÷ÿòèí âÿ àñàí, ùàíñû
îëóðñà-îëñóí, àíúàã ÿðÿá âÿ ôàðñ êÿëìÿñè îëñóí, þç éàçäûãëàðûíû ùÿìèí
áó äèëëÿðèí èáàðÿëÿðè âÿ êÿëìÿëÿðè èëÿ äîëäóðàðäûëàð. Ùÿð÷ÿíä áåëÿ áèð
éàçû÷ûëàðûìûç ùÿãèãè éàçû÷û âÿ éàçû óñòàäëàðû äåéèë èäèëÿð, àììà õàëãûí
íÿçÿðèíäÿ àëèì ýþðñÿíèðäèëÿð. Äîüðóäàí äà, åëÿ îëóðäó êè, áèð êÿñ,
õöñóñÿí ñàâàäû àç îëàí áèð êÿñ, ÷ÿòèí âÿ èáàðÿëè âÿ àíëàøûëìàéàí áåëÿ
áèð éàçûíû îõóéóá ãàíìàéàíäà äà éåíÿ áóíà “ïÿù! ïÿù!”-äåéèðäè. Âÿ
ùÿð÷ÿíä áó éàçûäàí ôåéçèéàá îëìóðäó äà, ýåíÿ áó éàçûíûí ñàùèáèíè
“åëìëè” çÿíí åäèðäè.
Áó ãÿáèë éàçû÷ûëàðûí áèð ùèññÿñè, áÿëêÿ, àç ùèññÿñè äÿðèí ÿðÿá âÿ ôàðñ
äèëëÿðèíè òÿùñèë åòìèø ìîëëàëàð èäè. Àììà Øÿðã âÿ ÿðÿá äÿðñëÿðèíè
îõóìóø éåíèéåòìÿ èíòèëèýåíò òöðê úàâàíëàðûíûí äà ÿêñÿðè áó äÿðäÿ
ýèðèôòàð èäè. Î âàõò Áàêû âÿ Òèôëèñäÿ éàçû÷ûëûãäà øþùðÿò òàïìûø
éàçû÷ûëàðûìûç àñàí âÿ ñàäÿ òöðê äèëèíäÿí ãà÷ìàãäà èäè.
Âÿ ÷öí áó äèë ìÿñÿëÿñè áàðÿñèíäÿ áèç ãàáàãëàðäà äà õåéëè éàçìûøûã
âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ìÿñÿëÿíèí þçö èíäè î ãÿäÿð ÿùÿìèééÿò ãàçàíûáäûð
êè, áó áàðÿäÿ óçóí-óçóí éàçìàã âÿ äàíûøìàã ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð,
îíóí÷öí áèç äÿ áóðàäà ùÿëÿëèê áó ãÿäÿð äàíûøìàüû êàôè ùåñàá åäèá,
êå÷èðèê î áèðè ìÿòëÿáëÿðÿ.
Èõòàðûí áåøèí÷è âÿ àõûðûíúû ìÿñÿëÿñè õåéëè ìàðàãëû áèð ìÿñÿëÿäèð.
Éàçìûøäûã êè:
“Àøàüûäà àä âåðèëÿí ýöíëÿðäÿ ìÿúìóÿìèçÿ ìöøòÿðè îëìàéûíûç;
÷öíêè áó ýöíëÿð íÿùñäèð. Âÿ ùÿð êÿñ áó ýöíëÿðèí áèðèíäÿ áèð èøÿ èãäàì
åòñÿ, î èøäÿí áèð õåéèð ýþðìÿç”.
Ùàíñûäûð î ýöíëÿð?
Áåëÿ íÿùñ ýöíëÿð ÷îõäóð; ÷öíêè ãîðõàã âÿ ðóùó ÿçèëìèø ìöòÿÿññèá,
ôàíàòèê, úàùèë ìöñÿëìàíëàð þç èøëÿðèíäÿ âÿ èãäàìàòûíäà ùÿð áèð äÿôÿ êè
áàøëàäûãëàðû èøäÿí çÿðÿð ýþðöáëÿð, åëÿ áèëèáëÿð êè, áóðàäà ìöãÿññèð
ùàìàí ýöíäöð. Âÿ î áÿäýöìàí ýöíöí àäûíû “íÿùñ” ýöí ãîéóá îíó
òÿãâèìëÿðäÿ äÿ ãåéä åäèáëÿð. Áåëÿ êè, àõûðäà ùàìàí íÿùñ ýöíëÿð î
ãÿäÿð ÷îõàëûáäûð êè, àç ãàëûáäûð áèð àéäà îòóç ýöíäÿí äÿ ÷îõ îëñóíëàð.
Ýöíëÿðèí ìÿíùóñ âÿ ìÿñóä ãèñìÿ áþëöíìÿêëÿðè õöñóñóíäà øÿðèÿò
êèòàáëàðûíäà âÿ ìöúòÿùèä ðèñàëÿëÿðèíäÿ ìöôÿññÿë ñÿùèôÿëÿð ùÿñð
îëóíóáäóð. Âÿ î ãèñì ìÿòáóàòûí âÿ õöñóñÿí Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí
78
òÿãâèìëÿðèíèí òÿñèðè î îëóáäóð êè, úàùèë ìöñÿëìàí öììÿòè, áèð èøÿ
èãäàì åòìÿìèøäÿí âÿ áèð ñÿôÿðÿ ÷ûõìàìûøäàí, äÿôÿàòëà òÿãâèìëÿðÿ
ìöðàúèÿò âÿ àõóíäëàðà èñòèõàðÿ åëÿòäèðèáëÿð; òà î éåðÿ êèìè, áó âàäèäÿ
ïàê âÿ äèíäàð ìöñÿëìàí öììÿòè è÷èíäÿ åëÿ áèð ìÿçùÿêÿëÿð òþðÿéèáäèð
êè, îíóí ùÿð áèð ïàð÷àñûíäàí íå÷ÿ-íå÷ÿ íöñõÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” êèìè
ìÿçùÿê ìÿúìóÿëÿð éàðàäûëà áèëÿðäè. Âàãåÿí áó ýöëöíúÿê Àëëàù
áÿíäÿëÿðèíèí áåëÿ-áåëÿ îéóíáàçëûãëàðûíäàí áèð éîõ, íå÷ÿ-íå÷ÿ “Ìîëëà
Íÿñðÿääèíëÿðÿ” ìàòåðèàë òàïûëà áèëÿðäè.
Âÿòÿí ãàðäàøëàðûìûí áó éîëäà áàøûíà ýÿëÿí “íÿùñ ñààò” âÿ “õîø
ñààò” ìÿðÿêÿëÿðè èëÿ íÿ èøèìèç âàð êè, áó íþâ ìÿðÿêÿ âÿ èôòèçàùëàð*
ùÿìèøÿ ùÿð áèðèìèçèí þç áàøûíà ýÿëèáäèð.
Áóðàäà îõóúóëàðäàí öçð èñòÿéèá þç ãàáàüûìà ÷ûõàíäàí áèð
øÿììÿ** íàüûë åëÿìÿéÿ èúàçÿ èñòÿéèðÿì.
Ìèëàäè òàðèõèíèí ìèí ñÿêêèç éöç ùÿøòàä ñÿêêèçèíäÿ, àâãóñò àéûíäà
Ãàôãàç ìààðèô ðÿèñèíèí ãÿðàðäàäû ìîúèáèíúÿ, ìÿí îí äîããóç éàøûíäà
áèð úàâàí Èðÿâàí ãÿçàñûíäà Óëóõàíëû ãÿñÿáÿñèíäÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè
ìÿêòÿáÿ ìöÿëëèì òÿéèí îëóíäóì. Ìÿí î âàõò âÿòÿíèì îëàí
Íàõ÷ûâàíäà éàøàéûðäûì. Ö÷ àé îíäàí ìöãÿääÿì Ãîðè äàðöëìöÿë-
ëèìèíèíè áèòèðìèøäèì âÿ áåëÿ áèð âÿçèôÿíè àëìàüà ìöíòÿçèð èäèì.
Ìÿëóìäóð êè, áó ãÿðàðäàä, ìÿíèì òÿçÿ ìöÿëëèìëèê ìÿíñÿáèíÿ ñàùèá
îëìàüûì õÿáÿðè, ìÿíè õåéëè ùÿâÿñëÿíäèðäè âÿ úàâàíëûã øþâãö èëÿ
Èðÿâàí ñÿôÿðèíÿ ùàçûð îëìàüà áàøëàäûì; áèð ñóðÿòäÿ êè, ðÿèñèí
ùþêìöíöí ìÿçìóíóíäàí áåëÿ ìÿëóì îëóðäó êè, áèð ùÿôòÿéÿäÿê
þçöìö ìÿêòÿáÿ éåòèðèì.
Áó ñþùáÿò, òÿãðèáÿí, àâãóñò àéûíûí îðòàëàðûíäà îëàðäû âÿ ö÷ ýöíöí
ÿðçèíäÿ ïàëòàð-áîõ÷àìû áàüëàéûá èñòÿäèì ôàéòîí äàíûøàì âÿ éîë
éîëäàøû àõòàðàì.
Áóíó äà äåéèì êè, õåéëè äèíäàð àòà âÿ àíàì ìÿíäÿí áèõÿáÿð éîëà
÷ûõìàã âàõòûíû õîøëàìûøäûëàð âÿ Ìîëëà ßëèíèí ýþñòÿðìÿñè èëÿ âÿ
èñòèõàðÿñè èëÿ éîëà ÷ûõìàüûìû áèëìèðÿì, î àéûí íå÷ÿñèíÿ òÿéèí
åòìèøäèëÿð. Àììà äàéûì ùàìàí ýöíÿ ãàèë îëìàäû. ×öíêè ùÿð÷ÿíä åëì
âÿ ñàâàääà äàéûì Ìîëëà ßëèéÿ ÷àòà áèëìÿçäè, àììà ôÿçèëÿòäÿ âÿ
äèíäàðëûãäà Ìîëëà ßëèéÿ “ïåðéîä” âåðÿ áèëÿðäè.
_______________

* Áèàáûð÷ûëûãëàð
* Ïàð÷à
79
 Ôàéòîí÷ó Ìöðñÿëÿ ö÷ éîëäàø ùÿð áèðèìèç áèð ìàíàò áåù âåðìèøäèê
êè, ôèëàí ýöíö àòëàðû ãîøóá ýÿëñèí áèçè àïàðñûí, àììà äàéûì ñèôàðèø åëÿäè
êè, àéûí èéèðìè äîããóçó “òÿùòÿø-øöà”äûð, î ýöíö ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã îëìàç.
Ùàìàí ýöíö ýåòìÿéèìèç áàø òóòìàäû âÿ ôàéòîí÷óíóí ùàããûíû
ùÿðÿìèç îí øàùû àðòûðäûã âÿ áèíàíû ãîéäóã êè, ôèëàí ýöí ýåäÿê. Î ýöíö
âàëèäåéíèìèç äÿ õîøëàìûøäû, ãîíøóìóç Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿä äÿ
õîøëàìûøäû âÿ ùÿòòà äàéûì äà òÿñäèã åëÿìèøäè. Âÿ ëàêèí éîëäàøëàðûìûçûí
áèðèñèíèí àòàñû ýåäèá Ùàúû Ìîëëà Òàüûéà ùàìàí ýöíö èñòèõàðÿ
åëÿòäèðìèøäè. Ùàúû Ìîëëà Òàüû èñòèõàðÿ èëÿ éîõ, Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí
òÿãâèìèíäÿí áóíó èñòèíáàò åëÿìèøäè êè, î ýöíö éîëà ÷ûõìàã éàõøû äåéèë;
÷öíêè ùÿð àéûí ö÷öíúö ýöíö íÿùñäèð âÿ ùÿð áèð èø áàøëàìàã êèìè, éîëà
÷ûõìàã äà ìÿñëÿùÿò äåéèë. Áó õÿáÿðè àíàì äà åøèäÿí êèìè, äèíìÿç-
ñþéëÿìÿç, ìàðôàúûìû à÷äû âÿ øåéëÿðè áöêäö ãîéäó éåðèíÿ.
Ôàéòîí÷óíó áó äÿôÿ äèëÿ òóòäóã âÿ ùàããûíûí öñòöíÿ ýåíÿ áåø øàùû-
ö÷ øàùû ãîéìàãëà ðàçû åëÿäèê êè, èêè ýöí äÿ ýþçëÿñèí.
Âÿ ö÷öíúö ýöíö ãîíøóëàðûìûç âÿ úÿìè äöíéàýþðìöø ùàúû âÿ
ìÿøÿäèëÿðèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ ýåíÿ áèð ýöíö ñå÷äèê âÿ ôàéòîí÷óéà õÿáÿð
åëÿäèê êè, òà “áó õûíà î õûíàëàðäàí äåéèë”. Âàõò êå÷äè, ñåíòéàáð àéû
ýÿëäè éåòèøäè âÿ ìÿíÿ âöñóë îëàí òÿéèííàìÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ìöääÿò ýÿëäè
÷àòäû.
Ùàìàí ýóí êè ñöáù òåçäÿí éîëà äöøÿúÿêäèê, àòàì ýÿëäè åâÿ âÿ
õÿáÿð âåðäè êè, “ñàáàù éîëà ÷ûõìàã îëìàç: ÷öíêè ñàáàù ãÿìÿð
ÿãðÿáäÿäèð”.
Õöëàñÿ, ñàáàùû äà ãàëäûã. Àììà åøèòäèê êè, ôàéòîí÷óìóç ö÷ íÿôÿð
åðìÿíè òÿëÿáÿñèíè ýþòöðöá Èðÿâàíà ýåäèáäèð.
Ñåíòéàáðûí ñÿêêèçèíäÿ ôàéòîí÷ó Ãóëàìùöñåéí àòëàðû ãîøäó, ýÿëäè
äóðäó ãàïûìûçäà, Ôàéòîíäà Ìÿøÿäè Úÿôÿð äÿ ÿéëÿøìèøäè. Áó äà Øÿðóð
ãÿçàñûíà Áàø Íîðàøåí ãÿñÿáÿñèíäÿ àëâåðÿ ýåäèðäè. Øåéëÿðèìè äÿ
ãàðäàøëàðûì áèð-áèð ýÿòèðèá éûüûðäûëàð ôàéòîíà. Ìÿí àíàìëà ãóúàãëàøûá
÷ûõäûì êö÷ÿéÿ. Áó ùåéíäÿ Àõóíä Ìîëëà Òàðûâåðäè åâëÿðèíèí
òÿðÿôèíäÿí ÷ûõûá ýÿëäè, áèçëÿ áÿðàáÿð îëäó âÿ áèçè éîë öñòÿ ýþðöá ÷îõ
òÿÿúúöá åëÿäè âÿ öçöíö àòàìà òóòóá äåäè:
– Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿäãóëó äàäàø, ìÿí ñÿíÿ òÿÿúúöá åäèðÿì êè, ñÿí
íÿ ñÿáÿáÿ áóýöíêö ýöíäÿ áó òèôèë óøàüû (éÿíè ìÿíè) éîëà ñàëûðñàí?
Ìÿýÿð áèëìèðñÿí êè, áó ýöí “ÿééàìè-ñÿêêèç óëäóç” ýöíëÿð ãÿáèëèí-
äÿíäèð? Ìÿýÿð ãîðõìóðñàíìû êè, éîëäà éà àò ýþòöðöá ãà÷à, óøàãëàð
ãàëà òÿêÿðèí àëòûíäà, éà òèôèë óøàã Øÿðóðóí øÿðèð ãóëäóðëàðûíà ðàñò ýÿëÿ?
80
 Áóðàäà þðòöëö äàðâàçàìûçûí äàëûíäàí àíàìûí àüëàð ñÿñèíè åøèäèá
ýèðäèì äàëàíà. Éàçûã àðâàä ýþç éàøûíû ñåë êèìè àõûäûðäû.
Âÿ ùÿð÷ÿíä î ýöíö ìÿí ýåòäèì âÿ ùÿð÷ÿíä éîëäà íÿ òÿêÿð ñûíäû âÿ
íÿ “Øÿðóðóí øÿðèð ãóëäóðëàðûíà” ðàñò ýÿëäèê, àíúàã Óëóõàíëûäà ìÿêòÿá
ìöäèðèíè ìÿíäÿí ðÿíúèäÿ ýþðäöì. Àììà éóáàíìàüûìûí ñÿáÿáèíè îíà
ðÿâàéÿò åëÿìÿêäÿí ÷ÿêèíäèì. Ìöäèð õà÷ïÿðÿñò âÿ çèéàëû áèð øÿõñ èäè.
Èñòÿìÿäèì áè÷àðÿ âÿòÿíèìèí êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäèëÿðèíè âÿ ùàúû èëÿ
ìîëëàëàðûíû îíóí íÿçÿðèíäÿ ýöëöíúÿ ãîéàì.
Ùÿð÷ÿíä ìÿí éåíÿ ýåú äÿ îëñà, ÷ûõäûì ýåòäèì, àììà ÷îõëàðûíû
éàäûìà ñàëûðàì êè, áåëÿ áèð âàúèá ìöñàôèðÿòè éà “òÿùòÿø-øöà”
áÿùàíÿñèëÿ òÿõèðÿ ñàëûáëàð, éà “åùêàìè ñÿêêèç óëäóç” ýöíëÿðè ìàíå
îëóá, éà “ãÿìÿð ÿãðÿá”äÿ îëóá, éà äà êè, àéûí íÿùñ îëàí ýöíëÿðèíÿ ðàñò
ýÿëèáëÿð êè, èáàðÿòäèð àéûí ö÷öíäÿí, áåøèíäÿí, îí ö÷öíäÿí, îí
àëòûñûíäàí, èéèðìè áèðèíäÿí, èéèðìè äþðäöíäÿí âÿ èéèðìè áåøèíäÿí.
Àììà åëÿ äÿ èòòèôàã äöøöá êè, ßëè øèÿëÿðè áèð éåðÿ ñÿôÿð åòìÿéè ÿçì
åäèá âÿ ëàêèí åëÿ áèð õîø ýöí òàïà áèëìÿéèáëÿð êè, éîëà ÷ûõà áèëñèíëÿð.
Âÿ ÷öí òàïà áèëìÿéèáëÿð, ÿçìëÿðèíÿ ÿìÿë åäÿ áèëìÿéèá ìöñàôèðÿò õÿ-
éàëûíäàí áèëìÿððÿ äöøöáëÿð.
Ìÿúìóÿìèçèí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ ìöøòÿðèëÿðÿ áó íþâ íÿñèùÿòëÿðè
âåðÿíäÿí ñîíðà êå÷èðèê òåëåãðàô õÿáÿðëÿðèíÿ.
Áèðèíúè õÿáÿð Ïåòåðáóðãäàíäûð. Ýóéà ìöõáèðèìèç îðàäàí éàçûð êè:
“Ñàêèòëèêäèð, ãóðä ãóçó èëÿ îòëóéóð”.
Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, ùàìàí äîããóç éöç àëòûíúû èëäÿ, öìóìÿí
áöòöí Ðóñèéàäà, õöñóñÿí î âàõò èìïåðàòîðóí ïàéòàõòû îëàí Ïåòåðáóðãäà
áþéöê ðàùàòñûçëûãëàð âÿ áÿëêÿ, èõòèøàøëàð âàãå îëóðäó. Àçàäèõàùëàð âÿ
ôèðãÿëÿð – íåúÿ êè, ÿðç îëóíóáäóð – áàøëàðûíû ãàëõûçûá öñéàí åäèðäèëÿð.
Ãóðäà îõøàéàí ïàäøàù ùþêóìÿòè ÿùàëèíè ùÿìèøÿêè êèìè áîüóá éåìÿê
õÿéàëûíäàí äöøìÿê èñòÿìèðäè. Âÿ ùÿð ýöí îðàäàí Òèôëèñÿ íþâ-íþâ
ÿìÿëÿëÿð òÿòèëè, ñóè-ãÿñä âÿ áó ãèñì òÿçÿ õÿáÿðëÿð ýÿëìÿêäÿ èäè.
Èêèíúè òåëåãðàô õÿáÿðè Òåùðàíäàí èäè. Îðàäàí ýóéà ìöõáèðèìèç
òåëåãðàô âàñèòÿñèëÿ õÿáÿð âåðèð êè, “øàù ùÿçðÿòëÿðè Àâðîïà ñÿôÿðèíÿ
ùàçûðëàøûð”.
Áóíóí ìÿíàñû áó èäè êè, Ãàúàð íÿñëèíèí øàùëàðû ñàèð úöðáÿúöð
õÿñòÿëèêëÿðäÿí ñàâàéû – íåúÿ êè, ìÿëóìäóð – áèð äÿ Àâðîïà ñÿôÿðèíè
äîñò òóòàðäûëàð. Øöáùÿ éîõ êè, áèð ïàäøàùûí þç ìÿìëÿêÿòèíäÿí ãåéðè áèð
ìÿìëÿêÿòÿ ìöñàôèðÿò åòìÿéè þç ìÿìëÿêÿòè ö÷öí åëÿ áèð ÿñêèêëèê äåéèë
âÿ áÿëêÿ äÿ, äåìÿê îëàð êè, ìÿìëÿêÿòèí ñÿëàùûäûð. Áó øÿðòëÿ êè,
81
ùþêìäàð ãåéðè ìÿìëÿêÿòëÿðÿ åòäèéè ìöñàôèðÿòäÿí âÿòÿíÿ áèð õèäìÿò
âÿ ìÿíôÿÿò ùàñèë îëà; îðàäà ýþðäöêëÿðè âÿ þéðÿíäèêëÿðè òÿúðöáÿäÿí
âÿòÿíÿ äÿ áèð ìÿíôÿÿò ùàñèë îëà. Àììà Èðàí øàùëàðûíû Ôèðÿíýèñòàíà
÷ÿêÿí ÿñëà áåëÿ-áåëÿ ôèêèðëÿð îëìàéûáäûð. Íÿñðÿääèí øàùäàí áàøëàéûá,
òà î Ìöçÿôôÿðÿääèí âÿ ñîíðà Ìÿùÿììÿäÿëè Ìèðçÿ Àâðîïàíû
çèéàðÿòäÿí ìÿãñÿäëÿðè òÿê áèðúÿ èäè: çþâã-ñÿôà âÿ ôèðÿíý ãûçëàðû
ìÿúëèñèíäÿ åéøö-èøðÿò. Ùå÷ áèð äÿôÿ äÿ îëìàéûá êè, áó íàèíñàôëàð, ùå÷
îëìàñà, òÿê áèðúÿ äÿôÿ áó õÿñòÿëèêäÿí øÿôà òàïìûø îëàëàð. Àììà òÿáèÿò
þç ãàíóíóíó ÿââÿë-àõûð éåðèòäè. Áåëÿ êè, Ãàúàð øàùëàðûíäà ãÿäèìöë-
ÿééàìäàí ìöøàùèäÿ îëóíàí áó ìÿðÿç î ãÿäÿð áó “òàúëû” ëîòóëàðûí
áÿäÿíèíäÿ éåð åëÿäè êè, àõûðäà àõûðûíúû ßùìÿäè ñÿëòÿíÿò òàõòûíäàí
ñàëûá, ùÿìèøÿëèê îíó Ôèðÿíýèñòàí ôàùèøÿëÿðèíÿ áàüûøëàäû.
Ö÷öíúö õÿáÿð Èñòàíáóëäàíäûð. Éàçûëìûøäû êè, “Îñìàíëû ùþêóìÿòè
êö÷ÿ èëÿ ýåäÿí âàõò þñêöðìÿéè ÿùàëèéÿ ãÿäÿüÿí åäèáäèð”.
Ùÿìèí ìÿçàù* òåëåãðàô õÿáÿðè Ñóëòàí ßáäöëùÿìèäèí î âàõòëàð
øèääÿò åòìèø îëàí èñòèáäàäûíû èñòåùçà åäèð. Ìÿëóìäóð êè, Ñóëòàí
èíãèëàáûí éàâûãëàøìàñûíû ùèññ åòäèêäÿ ÿùàëèíèí àçàäëûüûíûí ãàáàüûíû
àëìàã ö÷öí åëÿ ñÿõò ãàíóí âÿ ãÿðàðäàäëàð ÷ûõàðìàãäà èäè êè, îíóí
èñòèáäàäû áèð çÿðáöë-ìÿñÿë îëìóøäó. Òà î äÿðÿúÿéÿ êèìè êè, ùÿòòà
Èñòàíáóë êèìè áèð ÿçÿìÿòëè ïàéòàõòäà òåëåôîí ÷ÿêìÿéè Ñóëòàí
ßáäöëùÿìèä ãÿäÿüÿí åòìèøäè.
Äþðäöíúö òåëåãðàô õÿáÿðè Òÿáðèçäÿíäèð. Éàçûëìûøäû êè, Òÿáðèç
úàìààòûíà ùöððèééÿò ìöúäÿñè âåðèëäè. Áåëÿ êè, ñÿðáàçëàðûí úèýÿð÷èëèê,
ãÿññàáëûã âÿ äèëÿí÷èëèê åòìÿêëÿðèíÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìàíå÷èëèê
éîõäóð; éÿíè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äèëèíè úèääè ìÿíàéà ÷þíäÿðñÿê, áåëÿ
ìÿëóì îëàð êè, ÿââÿëà, Òÿáðèç úàìààòûíà ùöððèééÿò âåðèëìÿê åùòèìàëû
÷îõ óçàã èìèø âÿ èêèíúè, Èðàí ñÿðáàçëàðû ýåíÿ êþùíÿ ïåøÿëÿðèíäÿ
èìèøëÿð: úèýÿð÷èëèê, ãÿññàáëûã âÿ äèëÿí÷èëèêäÿ.
Áåøèíúè òåëåãðàô õÿáÿðè Ïåòåðáóðãäàíäûð. Îðåíáóðã ìöôòèëèéèíÿ
ñåíàòîð ×åðåâàíñêè òÿéèí îëóíóð âÿ Îðåíáóðã ìöôòèñè úÿíàá Ñóëòàíîâ
æàíäàðìà ãóëëóüóíà êå÷èð.
Áó ìÿçùÿê òåëåãðàô õÿáÿðè àç ãàëûðäû úèääè ãÿçåò õÿáÿðèíÿ îõøàñûí.
Î âàõò èäàðåéè-ðóùàíèééÿëÿðèìèçèí èøëÿðèíè ñåíàòîð ×åðåâàíñêè èäàðÿ
åäèðäè âÿ Îðåíáóðã ìöôòèñè Ñóëòàíîâ Ïåòåðáóðã ùþêóìÿòèíèí
ìèñéîíåðëèê ÿìðëÿðèíÿ âÿ ãÿðàðëàðûíà î ãÿäÿð ìöòè èäè êè, øöáùÿ éîõäóð
_______________

* Ýöëìÿëè
82
êè, îíà æàíäàðìàëûã âÿçèôÿñè ìöùÿââÿë îëóíñà èäè, îíó ãÿáóë åòìÿêäÿí
áîéóí ãà÷ûðìàçäû. Ðóùàíè ðÿèñëÿðèìèçèí ïàäøàùïÿðÿñòëèê õÿñòÿëèéèíÿ
òÿê áèðúÿ Îðåíáóðã ìöôòèñè éîõ, ñàèð ìöôòè âÿ øåéõöë-èñëàìëàðûìûç âÿ
ãàçè âÿ øÿðèÿòìÿäàðëàðûìûç äà ìöáòÿëà èäè; íåúÿ êè, áèðèíúè íþìðÿìèçèí
àõûðûíúû ñÿùèôÿñèíäÿ êàðèêàòóð èëÿ áóíó ãåéä åëÿìèøèê. Áóðàäà
ìöñÿëìàí úàìààòû áèð éåðÿ úÿì îëóá ÿë ãàëõûçûá èìïåðàòîð
ùÿçðÿòëÿðèíÿ äóà åäèðëÿð âÿ èìïåðàòîð ãàðàäîâîéó úàìààòûí ãàáàüûíäà
äóðàí áèð íÿôÿð àõóíäóí äþøöíÿ íèøàí òàõûð. Øÿêëèí àëòûíäà éàçûëûáäûð:
Ýöðáÿ øèð ÿñò äÿð êèðèôòÿíè-ìóø.
Ëåéê ìóø ÿñò äÿð ìÿñàôè-ïÿëÿíý*.

Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, àõóíäëàðûìûç àâàì úàìààòûí áàøûíûí

ñàùèáèäèð; àììà áèð íàúèç ãàðàäîâîéóí ãàáàüûíäà áèð íàúèç ïàäøàù
íèøàíûíûí õàòèðè ö÷öí ãóë êèìè äóðóðëàð.
Àëòûíúû òåëåãðàô õÿáÿðè Øàìàõûäàíäûð;
Áèð ðóñ àïòåê÷èñèíÿ èçí âåðèëèá ãèðàÿòõàíà à÷ñûí. Áó øÿðòëÿ îðàäà
òöðêúÿ áèð øåé îõóíìàñûí; éÿíè îðàäà ãèðàÿòõàíà ìöäèðëÿðè àïòåê÷èëÿð
èäè âÿ ãèðàÿòõàíàäà îëàí ìÿòáóàò òöðêúÿ éîõ, éÿãèí êè, ðóñúà èìèø.
Éåääèíúè òåëåãðàô õÿáÿðè: Íàõ÷ûâàí ðóñ êàçàêëàðû ýåíåðàë-
ãóáåðíàòîðà ÿðèçÿ âåðèá õàùèø åäèáëÿð êè, îíëàðà ïàòðîí ÿâÿçèíÿ ÷îõëóúà
ñïè÷êà âåðèëñèí. Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, î âÿäÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí
äàâàñûíäà, èêè àõìàã ãîíøó áèð-áèðèíè ãûðìàãäà èêÿí ðóñ êàçàêëàðû äà
áèð òÿðÿôäÿí øÿùÿðè éàíäûðìàüà ìóáàøèð îëóðìóøëàð.
Àõûðûíúû òåëåãðàô õÿáÿðè äÿ Òÿáðèçäÿí áó ìÿçìóíäà èäè; Ùàúû
Ãóðáàíûí øÿêÿð çàâîäó éàíäû âÿ èêè ìèëéîí çÿðÿð ìöëàùèçÿ îëóíóð.
Áóðàäà Òÿáðèçèí âÿ öìóì Èðàíûí ôàáðèêà âÿ çàâîääàí éàíà êàñûáëûüû
âÿ ñÿíàéå âÿ èñòåùñàëàòûíûí éîõëóüó èñòåùçà îëóíóð.
Ùÿìèí áó òåëåãðàô õÿáÿðëÿðèíäÿí ñîíðà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
“Áèëìÿëè õÿáÿðëÿð” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà áó áèð íå÷ÿ ñóàëëàðû äÿðú åäèð:
Áèðèíúè ñóàë: Î ùàíñû øÿùÿðäèð êè, ãëàâà äèâàíõàíàñûíûí îí èêè íÿôÿð
ìöñÿëìàí âÿêèëèíèí úöìëÿñè áèñàâàääûð âÿ ìÿùç áèðè àíúàã ùûããàíà-
ùûããàíà àäûíû éàçà áèëèð. “Ìîëëà”íûí áèðèíúè èëèíèí òàðèõèíäÿ äÿ áåëÿ ñóàë
î ÿñðäÿ äèâàíõàíàëàðäà õèäìÿòäÿ îëàí ìöñÿëìàí èø÷èëÿðèíèí ñàâàä-
ñûçëûüûíûí éàäèýàðûäûð.
_______________

* Ò ÿ ð ú ö ì ÿ ñ è : Ïèøèê ñè÷àíûí ãàáàüûíäà àñëàí îëóð, ïÿëÿíýèí ãàáàüûíäà

ñè÷àí

83
 Èêèíúè ñóàë: Áèð ãàáäàí êè ñöííè ìÿññÿá ñó è÷ÿ, î ãàáäàí øèÿ
ìÿññÿá ñó è÷ÿ áèëÿð, éà éîõ? Î ãàáû éóéóá òÿìèçëÿìÿê ëàçûìäûð, éà
éîõ? Áó ñóàë, ùàìàí òàðèõäÿ ñöííèëÿðëÿ øèÿëÿðèí áèð-áèðèíÿ îëàí
íèôðÿòèíÿ èøàðÿäèð.
Ö÷öíúö ñóàë: Ýþéäÿ óëäóç ÷îõäóð, éà ìöñÿëìàí áàçàðûíäà
ãóìàðõàíà? Áó äà âàçåùäèð.
Äþðäöíúö âÿ àõûðûíúû ñóàë: Éàñ åâèíÿ ïëîâ éåìÿê ö÷öí çîðëà
ùöúóì åäÿí ìîëëàëàðû, àüëàìàãäàí þòðö úÿì îëàí þâðÿòëÿðè ðÿää
åëÿìÿéèí ÷àðÿñè íÿäèð? Áó ùàë – íåúÿ êè, ùàìàí ÿééàìäà, ùàáåëÿ èíäè
äÿ ùþêìôÿðìàäûð âÿ áó áàðÿäÿ òÿÿññöô îëñóí êè, èñëàì öììÿòè áèð
ãÿäÿì äÿ äÿéèøèëìÿê èñòÿìÿéèá.
Áåøèíúè: ùàðàäà áèð åëÿ òÿëèì êèòàáû ÿëÿ ýÿòèðìÿê îëàð êè, ìöñÿëìàí
óøàüûíà òöðê äèëèíäÿ ñàâàä þéðÿòìÿê ìöìêöí îëà?
Àëòûíúû: Òÿíáÿëëèê âÿ ãåéðÿòñèçëèê ùàíñû ìÿìëÿêÿòèí êàðõàíà-
ëàðûíäà ÷ûõûð?
Éåääèíúè: Íÿ ñÿáÿáÿ Èðàíäàí ãóòó è÷èíäÿ ýÿëÿí èëàíëàð, Èðàí
ÿùëèíäÿí ñàâàéû þçýÿëÿðè ñàíúûð?
Ñÿêêèçèíúè: Áó íÿ ñèðäèð êè, åðìÿíè-ìöñÿëìàí âóðóøìàñû äöøÿí
êèìè, ùþêóìÿò ÿñýÿðëÿðè åëÿ øèääÿòëè àçàðà ìöáòÿëà îëóðäóëàð êè,
òÿáèáÿëÿð îíëàðûí ÷þëÿ ÷ûõìàüûíû ðÿâà ýþðìöðäöëÿð?
Äîããóçóíúó: Èðàíäà òåàòð ìÿúëèñèíäÿ “Óøó” úàìààòû ö÷öí úÿì
îëóíàí äþðä éöç ìàíàò ùàðà òÿøðèô àïàðäû?

ÀÒÀËÀÐ ÑÞÇÓ
Äöíéàäà ùÿð áèð êÿñ ö÷öí ñþçäÿí áþéöê éàäèýàð éîõäóð. Çèðà êè
ìàë, ìöëê òÿëÿô îëóá ýåäèð, àììà ñþç ãàëûð. Áåëÿ êè, êå÷ìèø
ùöêÿìàíûí*, øöÿðàíûí** ñþçëÿðè ùÿëÿ áàãèäèð. Áóíà ýþðÿ òöðê ùö-
êÿìàëàðûíûí òÿúðöáÿëè âÿ èøÿ éàðàð çÿðá-ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí “àòàëàð ñþçö”
íàìû èëÿ áèð íå÷ÿñèíè ìÿúìóÿìèçäÿ éàçäûã êè, ãàðåëÿðèìèç îõóéóá
ëàçûìè éåðèíäÿ îíëàðû äÿñòöðöë-ÿìÿë åòñèíëÿð:
Àòû àòûí éàíûíà áàüëàñàí, õàí ýþðöá äåéÿð: áèðèíè áàüûøëà ìÿíÿ.
Àòà ìàëû îëàí éåðäÿ, þçöí ãàçàíäûüûí ùàðàìäûð.
__________

* Ôèëîñîôëàðûí
** Øàèðëÿðèí
84
 Àäàìûí þëöìö áåêàðûí áàéðàìûäûð.
Àòà âÿ àðâàäà åòèáàð åòìÿ, ùÿð èêèñèíè ãàò òþâëÿéÿ âÿ ãàïûñûíû áàüëà.
Àú òîéóã éóõóñóíäà ïëîâ ýþðÿð.
Àúëûãäàí êèìñÿ þëìÿç, ãÿëÿò åëÿéèð, ÷þðÿê âåðìÿ.
À÷ûã àüûç àú ãàëìàç: êö÷ÿëÿðèìèçèí òîçóíà Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí.
Àõøàìûí èøèíè ñàáàùà ãîé, ñàáàùûí èøèíè àõøàìà,
Àäàì éàòà-éàòà àëèì îëóð,
Àäàìà ñþçö ìèí êÿðÿ äåéÿðëÿð, ãàíìàñà åéáè éîõäóð.
Àíëàéàíà äà ãóë îë, àíëàìàéàíà äà.
Îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð, ãîé ùÿð íÿ îëàúàã, îëñóí.
Þëöäÿí øåéòàí äà ÿë ÷ÿêÿð, ÿýÿð àðâàäëàð ÿë ÷ÿêñÿ.
Þëìÿ åøøÿéèì þëìÿ; éàç ýÿëÿð, ùöððèééÿò áèòÿð.
Óøàüûí øöóðëóñó äÿðñäÿí ãà÷àð.
Ïëîâóí éàüëûñûíû éåéÿí éàõøû ôàòèùÿ îõóéàð.
Àò àò èëÿ áîüóøàð, ùþêóìÿòèí èøè ðàñò ýÿëÿð.
Åøøÿéÿ ýöúö ÷àòìûð, ìöñÿëìàíû òàïäàëàéûð.
Èøëÿìÿê àäàìû ïó÷à ÷ûõàðäàð.
Èøñèçëèê äþâëÿòëèëèê à÷àðûäûð.
Èêèàðâàäëû åâ áÿðÿêÿòëè îëàð.
Áàøëàäûüûí èøè éàðûäà ãîé.
Áèðèíúè íþìðÿìèçèí ìÿãàëÿëÿðèíèí áèðè äÿ “Ëèñàí áÿëàñû” ñÿðëþâ-
ùÿñè àëòûíäà éàçûëìûø ìÿãàëÿäèð êè, áóíóí ðÿâàéÿòè áåëÿäèð:
Íåúÿ êè, ãàáàã ñÿùèôÿëÿðäÿ çèêð îëóíäó, ùàìàí çàìàíëàðäà Áàêû
àõóíäó ßáóòöðàá Àõóíä îüëóíóí “Ùÿéàò” ãÿçåòèíäÿ ýàù-áèð éàçûëàðû
äÿðú îëóíóðäó. Ìÿúìóÿìèç íÿøðÿ áàøëàäûüû ýöíëÿð, ùàìàí ãÿçåòäÿ
Àáóòöðàá Àõóíäóí áèð ìÿãàëÿñè äÿ ÷àï îëóíìóøäó. Èíäè áó èøëÿðäÿí
èéèðìè ö÷ èë êå÷èð âÿ ìÿãàëÿíèí ìÿçìóíóíóí òÿôñèëàòû éàäûìäà
ãàëìàéûáäûð. Àíúàã àõóíäóí ìÿãàëÿñèíèí áèçè äàíûøäûðàí ùèññÿñè áåëÿ
áèð ìÿñÿëÿ èäè êè, àéà äöíéàäà, öìóìèééÿòëÿ, èíñàí ö÷öí äàíûøìàã
ëàçûìäûð, éà äàíûøìàìàã? Âÿ àõóíä ùÿçðÿòëÿðè þç ìÿãàëÿñèíäÿ à÷ûãúà
áó ñóàëà áåëÿ úàâàá âåðèðäè êè: “äàíûøìàìàã ëàçûìäûð âÿ ìöìêöí îëàí
ãÿäÿð äÿ, àç äàíûøìàã ëàçûìäûð”. Ùÿòòà Àõóíä Àáóòöðàá þç ñþçëÿðèíèí
òÿñäèãè ö÷öí Èñàéè-ðóùóëëàùû äà øàùèä ÷ÿêèðäè êè, ýóéà áó ïåéüÿì-
áÿðäÿí áèð ýöí ñîðóøóáëàð êè, àéà ÷îõ äàíûøìàã ëàçûìäûð, éà àç äàíûø-
ìàã ëàçûìäûð? Âÿ ýóéà ïåéüÿìáÿð àç äàíûøìàüû ÷îõ äàíûøìàüà òÿðúèù
âåðèáäèð. Ìÿíèì éàäûìäàäûð êè, Àõóíä ßáóòöðàá þç ìÿãàëÿñèíèí áèð
éåðèíäÿ äåéèð êè: “Ùÿð êÿñ äàíûøñà, þçöíö õàð âÿ íàúèç åäÿð âÿ èíñàíûí
85
ùå÷ áèð öçâöíäÿí îíà î ãÿäÿð çÿðÿð éåòèøìÿç, íÿ ãÿäÿð êè, äèëèíäÿí
éåòèøÿð”..
Àç äàíûøìàã êþùíÿ òÿðáèéÿëÿðèí áèð èãòèçàñûäûð*. Àâàì úàìààò
è÷èíäÿ ãÿäèìäÿí àç äàíûøìàã ÿäÿáèí áèð øÿðòè ùåñàá îëóíóð. Íåúÿ êè,
õåéèð âÿ øÿð ìÿúëèñëÿðèíäÿ, úàìààò äèç öñòÿ îòóðóá éà èõôàäàí þç
êþíëöíäÿ äóà âÿ ñÿíà çèêð åäèð, éà äà ùå÷ äàíûøìûð âÿ êþíëöíäÿ õÿéàëû
Àëëàùû éàäà ñàëìàã îëñà, çàùèðäÿ ñàêèò âÿ ñàìèòäèð. Îíóí÷öí áèçëÿðÿ äÿ
óøàãëûãäàí êèøèëÿð ìÿúëèñèíÿ äàõèë îëìàüà èúàçÿ âåðèëìÿçäè. Âÿ äàõèë
îëàíäà äà áþéöêëÿð éàíûíäà äàíûøìàüû óøàãëàðà ðÿâà ýþðìÿçäèëÿð.
Áó ìÿñÿëÿ ýÿðÿê ãàäûíëàðûí “ùèúàá”** ìÿñÿëÿñèíÿ éàïûøûãëû îëà.
Ìöñÿëìàí àðâàäû êèøèéÿ ýþðñÿíÿ áèëìÿç, êèøè éàíûíäà äàíûøà áèëìÿç;
ìöñÿëìàí óøàüû äà äàíûøà áèëìÿç. ßýÿð ìöñÿëìàí àðâàäûíû êèøèëÿðäÿí
êÿíàð òóòìàãäàí ìóðàä [áóäóð êè] àðâàäëàðû ùàðàì èøëÿðäÿí, éÿíè éàä
êèøèëÿðëÿ íàìÿøðó ÿëàãÿäÿí ìÿùôóç ñàõëàñûíëàð, ùàìàí ñÿáÿáäÿí äÿ
óøàãëàðû äà éàä êèøèëÿðäÿí Øÿðã àëÿìèíäÿ ãîðóìàã ëàçûì ýÿëèáäèð. Áèð
ñóðÿòäÿ êè, ãàäûíà îëàí úèíñè øþâã áèçèì Øÿðã äöíéàìûçäà óøàãëàðà äà
î äÿðÿúÿäÿ îëà áèëÿð, óøàãëàðû áþéóêëÿð ìÿúëèñëÿðèíäÿí óçàã ñàõëàìà-
üûí áàòèíè ñÿáÿáè ùÿìèí áó îëà áèëÿð. Âÿ áó íþâëÿ óøàãëûãäàí êèøèëÿð
è÷èíäÿí ãà÷àí óøàãëàð éåêÿ îüëàí îëàíäà äà, àäÿò åòìÿäèéè áþéöêëÿð
ìÿúëèñèíÿ äöøÿíäÿ î ãÿäÿð ùÿéà åäèáëÿð êè, áèð ñþç äàíûøìàüà íÿ úöðÿò
åäèáëÿð âÿ íÿ äÿ äàíûøìàüà ñþç òàïûáëàð. Âÿ ÿýÿð äàíûøàí äà îëóáñà,
ìÿúëèñèí éóõàðû áàøûíäà ÿéëÿøÿí ÿììàìÿëè àõóíäëàð âÿ âàðëû âÿ
òÿøÿõõöñëö ÿéàí âÿ ÿøðàô îëóáäóð. Áèðèíúèëÿð, úàìààòà þçëÿðèíè ýþñ-
òÿðìÿê ö÷öí ÿðÿáúÿ îõóäóãëàðû âÿ úàìààò ö÷öí ãàðàíëûã îëàí øÿðèÿò
åëìëÿðèíè ýþñòÿðìÿê èñòÿéèáëÿð âÿ èêèíúè ãèñìè þç øÿí âÿ øÿðÿôëè äþâëÿò
âÿ ñÿðâÿòèíäÿí ðÿâàéÿò åäèáëÿð. Âÿ ìÿúëèñäÿ îëàí úàìààò ùóøýóø âÿ
åùòèðàìëà áóíëàðà “áÿëè, áÿëè” äåéÿ-äåéÿ ãóëàã àñûáëàð.
“Ùÿéàò” ãÿçåòèíäÿ ßáóòöðàá Àõóíä îüëóíóí äèíìÿìÿê âÿ äà-
íûøìàìàüûí ôÿçèëÿòè áàðÿñèíäÿ âÿç âÿ íÿñèùÿòè ùàìàí òàðèõè áèð ÿñðäÿ
ùå÷ êÿñèí õÿéàëûíà ýÿëìÿéÿí âÿ éåðñèç íÿñèùÿò èäè. Åëÿ áèð çàìàíäà êè,
Ðóñèéà ùþêóìÿòè éàïîí äàâàñûíäà ñûíàíäàí ñîíðà, þç ëàõëàìûø
ìÿãàìûíäà áèð ãûëäàí àñûëû èäè âÿ Ðóñèéàíûí ÿñðëÿðúÿ ÿçèëìèø òàéôàëàðû
âàõòäàí èñòèôàäÿ åäèá, öñéàíà ùàçûðëàøûðäûëàð êè, þçëÿðèíÿ áèð ýöí
àüëàéàëàð. Âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí Ãàôãàçäà ùþêóìÿò íöìàéÿíäÿ âÿ
_______________

* Øÿðòè, òÿëÿáè
** Þðòö, ÷àäðà
86
òÿðÿôäàðëàðû ÿùàëèíèí áàøûíû ãàòìàã ìÿãñÿäèëÿ åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàíëàðû
áèð-áèðèëÿ òóòóøäóðóá êÿíàðäàí áó èêè òàéôàíûí ñÿôàùÿòèíÿ òàìàøà
åäèðäèëÿð.
Áèð áåëÿ ÿñðäÿ ìöñÿëìàí úàìààòûíûí ðóùàíè ðÿùáÿðè, ãÿçåòëÿð
âàñèòÿñèëÿ úàìààòû äÿâÿò åäèðäè íÿéÿ? – Ñöêóòà âÿ äàíûøìàìàüà. Íÿäèð
äàíûøìàìàã? Äàíûøìàìàã çàâèéàäÿ* îòóðóá Àëëàùû ÷àüûðìàãäûð.
Íÿäèð äàíûøìàìàã? Ëàë âÿ êàð îòóðóá ìþâòÿ** âÿ ôþâòÿ*** ìöíòÿçèð
îëìàãäûð. Íÿ ìÿíÿ àçàäëûã ëàçûìäûð, íÿ ìÿíÿ ùöãóã ëàçûìäûð, íÿ
ìÿíèì ö÷öí ãàáàüà ÷ûõûá ãîíøóëàðëà ÿäàâÿò ÿâÿçèíÿ öëôÿò âÿ èòòèùàä
áàüëàéûá, öìóìè ùåñàá îëóíàí äöøìÿíè, ìöñòÿáèä ùþêóìÿòèíè éûõìàã
âÿ ñîíðà ìÿìëÿêÿòäÿ ãàðäàøëûã öñóëè-èäàðÿñè ãóðóá éàøàìàã ëàçûìäûð.
Âÿ áóíëàðûí ùàìûñûíûí ÿâÿçèíäÿ Àõóíä ßáóòöðàáûí âÿç âÿ íÿñèùÿòèíÿ
ýþðÿ äèíÿìÿìÿê âÿ äàíûøìàìàã ëàçûìäûð.
Âÿ ìÿòáóàò âàäèñèíÿ òÿçÿ ãÿäÿì ãîéàí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
Àõóíä ßáóòöðàáûí áó ìÿãàëÿñèíè áóðàõûá êå÷ÿ áèëìÿçäè. Õàù î
ñÿáÿáÿ êè, ìÿãàëÿ ñàùèáèíèí ôÿëñÿôè íþãòåéè-íÿçÿðèíè éà áèç àíëàìàäûã,
éà áåëÿ áèð ìÿãàëÿ îýóíêö ýöíëÿð áèð äàìíàí äóøìÿ ýþðñÿíäè. Èêèíúè
ñÿáÿáè äÿ áó èäè: ìÿãàëÿ ñàùèáè ùÿãèãÿòäÿ äÿ áèð àõóíä èäè. Âÿ õàù áó
ìÿãàëÿñèíäÿí âÿ õàù áèð íå÷ÿ äÿ ãåéðè ìÿãàëÿëÿðèíäÿí ùå÷ áèð èøàðÿ
òàïà áèëìÿäèê êè, ìÿçóð àõóíäóí ÿôêàðû ñàèð àõóíäëàðûí ÿôêàðûíà
íèñáÿòÿí áèð ãÿäÿð õèëàñ îëóíìóø âÿ àçàääûð.
Îíóí÷öí äÿ ßáóòöðàá Àõóíä îüëóíóí ìÿãàëÿñèíÿ áèç ìÿúìóÿ-
ìèçèí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ áåëÿ úàâàá âåðäèê: “Ùÿð êÿñ äàíûøñà, ÿëáÿòòÿ,
þç-þçöíö õàð âÿ çÿëèë âÿ íàúèç åäÿð. Î ñÿáÿáÿ êè, èíñàíûí ùå÷ áèð
öçâöíäÿí î ãÿäÿð çÿðÿð èíñàíà éåòèøìÿç, íÿ ãÿäÿð êè, äèëèíäÿí éåòèøÿð.
Èñà ÿëåéùöññÿëàì ùÿçðÿòëÿðèíÿ ÿðç åëÿäèëÿð; “Éà ðóùóëëà, äÿëàëÿò áóéóð
áèçè áèð ÿìÿëÿ êè, î ÿìÿë áèçè úÿííÿòÿ äàõèë åëÿñèí”. Áóéóðäó: “Ùå÷ äà-
íûøìàéûí”. ßðç åëÿäèëÿð; “Éà ðóùóëëàù, ùå÷ äàíûøìàìàã îëìàç”. Áó-
éóðäó: “ßúÿá îëàð”. Ùÿçðÿò Ñöëåéìàí ÿëåéùöññÿëàì áóéóðäó: “ßýÿð
äàíûøìàã ýöìöø îëñà, äàíûøìàìàã ãûçûëäûð. Äàíûøìàìàã äàíûøìàãäàí
éàõøûäûð”.
Ùå÷ áèð ìöñÿëìàí ýÿðÿê äàíûøìàñûí. Õàù úàùèë âÿ àõìàã îëà, õàù
êàìèë âÿ ñàùèáè-ìÿðèôÿò. Èíñàí íÿ ãÿäÿð êè ñàêèò âÿ ñàìèòäèð, î ãÿäÿð
_______________

* Çàâèéàäÿ – áóðàäà êöíú

** Ìþâò – þëöì
*** Ôþâò – éîõ îëìàã
87
ýþçÿëäèð; åëÿ êè, áàøëàäû äàíûøìàãà, äÿõè ýþçÿëëèê èòèá ýåäèð. Îäóð êè,
Ìöñëÿùèääèí Øèðàçè äåéèá:
Çÿáàí äÿð äÿùàí, åé õèðÿäìÿíä, ÷èñò? –
Êèëèäè-äÿðè-ýÿíúè-ñàùèáùöíÿð.
×ö äÿð áÿñòÿ áàøÿä íÿäàíÿä êÿñè
Êè úþâùÿðôöðóø ÿñò éà ïèëÿâÿð*.
Áó ìÿòëÿáëÿðè òÿñäèã åäÿíäÿí ñîíðà Ìîëëà Íÿñðÿääèí þç
òÿðÿôèíäÿí áóíó äà ëàçûì áèëèð äåñèí:
Åé äèë, äÿõè äèíìÿ âÿ ñöêóò åò, ñÿíí òàðè,
ëàë îë âÿ äàíûøìà!
Ñàë áàøûíû àøàüû âÿ ùå÷ áàõìà éóõàðû!
ìàë îë âÿ äàíûøìà!
Ýÿð ãåéðèëÿðè úÿìäÿéèíÿ âóðñàëà, äèíìÿ!
Ýÿð áàøûí ÿéèá ïåéñÿðèíÿ âóðñàëà, äèíìÿ!
Ïàìàë åäÿ äöøìÿí ñÿíè, ñÿáð åò, áàëà, äèíìÿ!
Éà çöëì åäÿ, éà áîéíóíà êÿíäèð ñàëà, äèíìÿ!
Éà ðóçóíó úÿáð èëÿ ÿëèííÿí àëà, äèíìÿ!
Ñàë áàøûíû àøàüÿ âÿ ùå÷ áàõìà éóõàðè,
ëàë îë âÿ äàíûøìà!
Êÿð ãöññÿëÿíèá åéëÿéÿñÿí íàëÿâö çàðè,
ìàë îë âÿ äàíûøìà!
Âÿ áóíäàí áàøãà ö÷ áåëÿ ïàð÷à èëÿ ùÿìèí ìÿíçóìÿ òàìàì îëóð.
Àíúàã ãàëàíëàðûíûí áóðàäà äÿðúèíè ÿùÿìèééÿòñèç ýþðöðöê.
Ìÿúìóÿìèçèí áèðèíúè íþìðÿñèíèí ìöíäÿðÿúàòû è÷èíäÿ áèð “Äÿëëÿê”
ñÿðëþâùÿëè ùåêàéÿ äÿ âàðäûð. Ìöõòÿñÿð ìÿçìóíó áóäóð êè, Ñàäûã
êèøèíèí îí éàøûíäà Ìÿùÿììÿä Âÿëè àäëû îüëó, òèêàíëû îòó áóðíóíà
ñîõóð âÿ áóíóíëà áóðíóíó ãàíàäûð êè, ýþçëÿðèíèí àüðûñû øÿôà òàïñûí.
Ãàí, óøàüûí áóðíóíäàí åëÿ áÿðê àõûð êè, óøàüûí àíàñû åùòèéàò åäèð âÿ
Ñàäûã êèøèíè ýþíäÿðèð êè, ýåòñèí äÿëëÿê Óñòà Ùöñåéíè ýÿòèðñèí, ÷öíêè
àðâàäûí ðÿéèíúÿ, Óñòà Ùöñåéíèí ùÿêèìëèêäÿ áþéöê ñÿðèøòÿñè âàð. Ñàäûã
êèøè ãà÷ûð äÿëëÿê Óñòà Ùöñåéíèí éàíûíà âÿ î âàõò éåòèøèð êè, Óñòà
Ùöñåéí áèð êèøèíèí áàøûíû ãûðõûðìûø.
Áóðàäà ùåêàéÿ “ìàáÿäè âàð” ñþçëÿðè èëÿ éàðûì÷ûã ãàëûð êè, ìàáÿäè
äÿ èêèíúè íþìðÿäÿ äÿðú îëóíóáäóð.
_______________

* Òÿðúöìÿñè: åé àðèô, àüûçäàêû äèë íÿäèð? – ùöíÿð õÿçèíÿñè ãàïûñûíûí

à÷àðûäûð; íÿ ãÿäÿð êè î áàüëûäûð, áèð øÿõñèí ìèðâàðèñàòàí, éà ÷ÿð÷è (õûðäàâàò÷û)
îëäóüóíó áèëìÿê ìöìêöí äåéèë.
88
 Áó íþìðÿíèí ìöíäÿðÿúàòû èêè áÿíä “ïî÷ò ãóòóñó” – èëÿ òàìàì îëóð.
Áèðèíúè áÿíäèí ìÿçìóíó áóäóð: “Áàäèêóáÿ, úÿíàá Ìîëëà Òàüûçàäÿéÿ.
Ñóàëûíûçà àíúàã áåëÿ úàâàá âåðÿ áèëÿðèê: ùÿð÷ÿíä ñåíàòîð ×åðå-
âàíñêèíèí èäàðåéè-ðóùàíèééÿ áàðÿñèíäÿêè ëàéèùÿñè òÿñäèã îëóíìàéûáäûð,
ëàêèí áèçÿ ÷àòàí ìÿëóìàòà ýþðÿ ìöñÿëìàíëàðûí ðÿèñè-ðóùàíèëÿðè âÿ
ãàçèëÿðè ÿââÿë ýÿðÿê Òèôëèñäÿ “åêçàðõ”* èäàðåéè-ðóùàíèééÿñèíäÿ
ìîëëàëûüà èìòàùàí òóòóá, ñîíðà ïîëèñ ãîðîäîâîéëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã
îëóíàëàð...”.
“Ïî÷ò ãóòóñó”íóí èêèíúè áÿíäè: “Èðÿâàíäà úÿíàá Èñìàéûë áÿé
Øÿôèáåêîâà, ìÿúìóÿìèçè òÿáðèê åòìÿê õöñóñóíäà àðòûã äÿðÿúÿäÿ
ìÿìíóí îëäóã. Âÿ ëàêèí ýþíäÿðäèéèíèç øåèðëÿðè ÿââÿëèíúè íöñõÿìèçäÿ
÷àï åäÿ áèëìÿéèá, ýÿëÿí ùÿôòÿ ÷àï åòìÿéè âÿä åäèðèê. Àììà øåðèíèç î
ãÿäÿð ýþçÿëäèð êè, áèð áÿíäèíè áÿðàéè-õàëè-íÿáóäèÿí ëàçûì ýþðäöê
éàçàã:
Áèð ýöí êö÷ÿ èëÿ ÿëèìäÿ ñÿáÿò ýåäèðäèì.
×ûõäû áèðäÿí ãàáàüûìà éîëäàøûì.
Äåäèì: “Éîëäàø, ñþéëÿ, ùàðà ýåäèðñÿí?”.
Äåäè: “Õÿáÿð àëìà, ñÿí àëëàù, êåéôèì õàðàáäû ìÿíèì”...
Áèðèíúè íþìðÿíèí ìöíäÿðÿúàòûíà äöáàðÿ ãàéûòìàìàã áàáÿòèíäÿí,
àõûðûíúû ñþç îëàðàã, áóíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãåéä îëóíàí
ìÿçìóíäàí áàøãà, ìÿúìóÿìèçäÿ àáóíÿ øÿðòëÿðè äÿ åëàí îëóíìóøäó.
Ö÷ àéëûüû (13 íöñõÿ) áèð ìàíàò 60 ãÿïèê, àëòû àéëûüû 3 ìàíàò.
Âÿ ÷öí ìÿúìóÿíèí íÿøðè àïðåëèí éåääèñèíäÿí áàøëàíìûøäû,
îíóí÷öí èëëèê àáóíÿ ÿâÿçèíäÿ äîããóç àéëûã àáóíÿ ãèéìÿòèíè äþðä
ìàíàò òÿéèí åòäèê. Âÿ äîããóç àé êå÷ÿíäÿí ñîíðà î áèðè èëèí òÿçÿ éàíâàð
àéûíäàí, áèðèëëèê àáóíÿ ãèéìÿòè áåø ìàíàò åëàí îëóíóð.
Ìÿúìóÿíèí àäðåñè áåëÿ èäè: Òèôëèñ, Âîðîíñîâñêè êö÷ÿäÿ, íþìðÿ
ãûðõ éåääè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñè.
Ìöõáèð âÿ ìÿãàëÿ éàçàíëàð ö÷öí äÿ òÿê áèðúÿ áó øÿðò åëàí îëóíóðäó
êè, “èäàðÿéÿ ÷àï îëóíìàã ö÷öí ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóá âÿ ìÿãàëÿëÿðè ýåðè
ãàéòàðìàã ìöìêöíäóð, ÿýÿð ñàùèáëÿðè ìàðêà ýþíäÿðèá õàùèø
åëÿñÿëÿð”.
Áèðèíúè íþìðÿíèí øÿêèëëÿðèíÿ ýå÷äèêäÿ, îíëàðûì èêèñè áàðÿñèíäÿ
ãàáàã ñÿòèðëÿðèìèçäÿ ñþùáÿò îëóíäó. Áèðèíúè ñÿùèôÿäÿ ìöñÿëìàíëàð
ãÿôëÿò éóõóñóíäà øèðèí-øèðèí éàòûøûáëàð. Âÿ äþðäöíúö ñÿùèôÿäÿ úÿìàÿòè-
_______________

* Ýöðúöëÿðèí áàø ðóùàíèëÿðè

89
ìöñëèìèí ïàäøàùà äóà åëÿéèð âÿ ãàáàãäà äóðàí ìîëëàíûí äþøöíÿ
ùþêóìÿò ãîðîäîâîéó íèøàí òàõûð.
Ìÿúìóÿíèí àðàëûã ñÿùèôÿëÿðèíäÿ èêè øÿêèë äÿ âàð: áèðè ðÿâàéÿò
åòäèéèìèç “Äÿëëÿê” ùåêàéÿñèíäÿ ùàìàí äÿëëÿê Óñòà Ùöñåéíäèð. Þç
äÿëëÿêõàíàñûíäà áèð ìöñÿëìàí ãàðäàøûí áàøûíû ãûðõäûüû áèð âàõòäà,
Ñàäûã êèøè ýÿëèá îíó, îüëóíóí áóðíóíóí ãàíûíû êÿñìÿê ö÷öí äÿâÿò
åäèð. Âÿ äÿëëÿê Óñòà Ùöñåéí äÿ àéíàíû Ñàäûã êèøèéÿ óçàäûá äåéèð: “ –
À êèøè áèðéîëëóã àäûíû ãîé åðìÿíè, õàëã äà áèëñèí êè, ñÿí åðìÿíèñÿí. Ïÿñ
óòàíìûðñàí áàøûíûí òöêöíö áó ãÿäÿð óçàäûá ãûðõäûðìûðñàí?”.
È÷ÿðè ñÿùèôÿëÿðèí áèðèíäÿ äÿ ãîøà øÿêèë ÷ÿêèëèá: öñò øÿêèëäÿ áèð
òöôÿíýëè êèøèéÿ áèð ìöñÿëìàí êÿíäëèñè þç ãàðà ìàëëàðûíû íèøàí âåðèð âÿ
äåéèð: “Ìÿí þëöì ýþòöð áó ùåéâàíëàðû, âåð ìÿíÿ î òöôÿíýè”. Àëòäàêû
øÿêèëäÿ áèð åðìÿíè êèøèñè ÿëè òöôÿíýëè áèð ðóñ ñàëäàòûíà áèð éöç ìàíàòëûã
êàüûç óçàäûð, ðóñ äèëèíäÿ áåëÿ äåéèð: “Ïîúàëóñòà, âàçìè äåíãè, äàâàé
ðóúéî”; éÿíè õàùèø åäèðÿì, áó ïóëó àëàñàí âÿ î òöôÿíýè ìÿíÿ âåðÿñÿí.
Ìÿëóìäóð êè, ùÿð áèð øÿêèëëÿð î ÿñðèí àéíàñû îëàí êèìè, áó èêè øÿêèë
äÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñûíûí þâçàíûíû* ýþñòÿðèðäè. Î çàìàí, ùàìàí
ýöíëÿðäÿ êè ìÿúìóÿìèç íÿøðÿ áàøëàìûøäû, èêè ãîíøó òàéôàíûí
ìàáåéíèíäÿ** áèð-áèðèíÿ ãàðøû ÿäàâÿò åëÿ øèääÿò òàïìûøäû êè, áèð-áèðèíè
ìÿùâ åëÿìÿê ö÷öí áó áÿäáÿõòëÿð ùÿð áèð ìàë âÿ äþâëÿòè ãóðáàí
åòìÿéÿ ùàçûð èäèëÿð. Âÿ ïóëëó åðìÿíèëÿð áó éîëäà íàüä ïóë
õÿðúëÿéèðäèëÿð. Ìàëäàð ìöñÿëìàíëàð äà ùàìàí éîëäà ùåéâàíëàðûíû
ñàòûá, òÿñÿððöôàòëàðûíû ïîçìàãäà èäèëÿð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèðèíúè íþìðÿñèíèí ìàòåðèàëû àíúàã áóíäàí
èáàðÿò èäè.
Âÿ åëÿ êè ùÿìèí ìàòåðèàëûí ÿë éàçûñû ÿëèìèçäÿ ùàçûð îëäó, øöðó åòäèê
ìÿúìóÿ ñóðÿòèíäÿ ÷àï åòìÿéÿ. Áó ìÿñÿëÿ äàùà òåõíèêè úÿùÿòäÿí áèçÿ
÷ÿòèí ýþðñÿíìèðäè. Ñÿáÿá áó êè, òÿá èøëÿðèíäÿ ÿí áèðèíúè âÿñèëÿ, ÷àïõàíà
ùàçûð èäè.
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè þç èøèíäÿ èäè âÿ éîëäàøûìûç Ôàèã òÿðÿôèíäÿí
ëàçûìûíúà èäàðÿ îëóíóðäó. Âÿ ëàêèí òÿê áèðúÿ øåé! Ùÿð áèð èøÿ èãäàì
åòìÿê îíñóç ìöìêöí äåéèë.
Ïóë ìÿñÿëÿñè áèçèì áîø úèáèìèç ö÷öí ÿí àüûð áèð ìÿñÿëÿ èäè.
Ìÿúìóÿíèí êàðèêàòóðàëàðûíû ÷ÿêäèðìÿê ö÷öí ïóë ëàçûì èäè. Áóíó
áó òþâð ùÿëë åòäèê êè, ìþùòÿðÿì íÿããàøûìûç Øìåðëèíã ãàáàãêû
_______________

* Âÿçèééÿòèíè
** Àðàñûíäà
90
íþìðÿíèí øÿêèëëÿðèíèí çÿùìÿòùàããûíû íèñéÿ ÷ÿêìÿéÿ ðàçû îëäó. Áóðàäà
êå÷ÿí ýöíëÿðè éàäûìà ñàëûá ìÿúìóÿíèí éîëóíäà ìÿðùÿìÿò
ýþñòÿðÿíëÿðè áèð-áèð éàäà ñàëäûãäà, îíëàðûí è÷èíäÿ ÿí äÿéÿðëè êþìÿê-
÷èìèç Îñêàð Èâàíîâè÷ Øìåðëèíãÿ ãÿëáèìèí èíúÿ áèð ýóøÿñèíäÿí
èíòÿùàñûç ñàëàìëàð ýþíäÿðèðÿì.
Øÿêèë ìÿñÿëÿñè áèòäè âÿ ÿçèç íÿããàøûìûç þç âàõòûíäà áó
ñþéëÿäèéèìèç øÿêèëëÿðè ÷ÿêèá ùàçûð åëÿìÿéÿ ñþç âåðäè.
Äåìÿê, øÿêèëëÿð ùàçûð, ìàòåðèàëëàðûí ìöñâÿääÿñè* ùàçûð. Ãàëäû áèð
ìÿñÿëÿ: êàüûç ìÿñÿëÿñè.
Áèðèíúè íþìðÿíè ùÿëÿëèêäÿí, ýÿëÿúÿéÿ ÿë óçàòìàã èñòÿìÿéèá
áÿðàéè-åùòèéàò àðòûã éîõ, àíúàã ìèí ÿäÿä ÷àï åòìÿéè ãÿðàðà àëäûã. Âÿ
áó ãÿäÿð àç, áóíäàí àðòûã ÷àï åòìÿêäÿí èêè íþãòåéè-íàçÿðäÿí åùòèéàò
åòäèê; áèðè íåúÿ ÿðç îëóíäó, ïóë ìÿñÿëÿñè èäè. Ïóëóìóç ùå÷ éîõ èäè: ùå÷
áó ìèí ÿäÿä ìÿúìóÿíèí ïóëóíó – êè, äîããóç ìàíàò åëÿéèðäè, – òàïà
áèëìèðäèê.
Éàäûìäàäûð êè, áó ïóëó ìÿí éàâûã äîñòóìóçäàí èñòÿäèêäÿ î ïóëó
âåðìÿéÿ áó øÿðòè ãîéäó êè, ìÿí îíó ìÿúìóÿíèí ìÿçìóíóíäàí ùàëè
åäèì.
Ìÿí áàøëàäûì ÿëéàçìàëàðûìû îõóìàüà. Áàø ìÿãàëÿíè îõóäóì.
Ïóëëó äîñòóìóç ãóëàã àñäû âÿ äèíìÿäè. Åëÿ êè êå÷äèì àáóíÿ øÿðòëÿðèíÿ
âÿ î éåðÿ ýÿëäèì êè, èäàðÿäÿí ìöøòÿðèëÿðÿ íÿñèùÿò âåðèëèð [êè] ìóðäàð
ïî÷ò õèäìÿò÷èëÿðèíèí ðöòóáÿòëè ÿëëÿðèíäÿí åùòèéàò åëÿñèí, äèíäàð
äîñòóìóç áóðàäà áàøûíû àøàüû ñàëäû. Ìÿí äóéäóì êè, èø õàðàáäûð âÿ
äîñòóìóç ïóë âåðìÿéÿúÿê. Åëÿ êè, íÿùñ ýöíëÿðÿ êå÷äèì âÿ èñòÿäèì áó
áÿíäè äÿ îõóéàì, ãûðìûçû ñàããàë ðÿôèãèì ìÿíè áó éåðäÿ äàéàíäûðäû âÿ
õàùèø åòäè êè, ìÿí äÿõè þçöìÿ çÿùìÿò âåðìÿéèì. Ïóëäàí äà éàíà ãÿòè
úàâàá âåðäè êè, îíóí íÿ èíäè äàõûëûíäà (áó ñþùáÿò îíóí äöêàíûíäà èäè)
äîããóç ìàíàò òàïûëàð, íÿ äÿ áó òåç âàõòäà úÿì îëà áèëÿð.
Ìÿí ÷îõ õàðàá îëäóì. ßââÿë î ñÿáÿáäÿí äèëòÿíý îëäóì êè, áó áèð
ñààòûí è÷èíäÿ äîããóç ìàíàòû òàïìàñàì, ìÿúìóÿ äÿõè áèð ýöí äÿ òÿõèðÿ
äöøÿúÿêäèð. Èêèíúè ìÿíè ìÿéóñ åäÿí, ìÿúìóÿíèí ìÿçìóíó îëäó. Áèç
áó ìÿòàëèáè áóðàäà éàçìûøûã êè, úÿìàÿòè-ìöñëèìèí îõóñóí. Ìÿíèì áó
ðÿôèãèì ùÿìèí úÿìàÿòè-ìöñëèìèíèí ÿôðàäûíûí áèðèäèð. Áó êè íÿèíêè þçö,
ùå÷ ìÿíèì îõóäóüóìà äà ãóëàã âåðìÿê èñòÿìÿäè, âàâåéëà, êèìäÿí
þòðö áèç áó ñþçëÿðè éàçûðûã? Áó êè îõóìàéàúàã, ãàëàí ìöñÿëìàí ãàð-
_______________

* Ãàðàëàìàñû, ÿëéàçìàñû
91
äàøëàð äà ùÿì÷èíèí, ïÿñ äÿõè áó íÿ çÿùìÿòäèð êè, ÷ÿêèðèê âÿ äÿõè íèéÿ
éàçûðûã âÿ íÿäÿí þòðö éàçûðûã âÿ êèìäÿí þòðö éàçûðûã?..
Áóðàäàí íàöìèä ÷ûõäûì âÿ öç ãîéäóì êàüûç ìàüàçàñûíà òÿðÿô êè,
áÿëêÿ êàüûçû áèð òþâð íèñéÿ àëàì. Áóðàäà äà èøèì òóòìàäû. Êàüûç ñàùèáè
ïóëó àëìàìûø ìàëûíû áóðàõìàäû. Îðàäàí ýÿëäèì éîëäàøûì Þìÿð Ôàèãèí
éàíûíà.
– Ôàèã éîëäàø, êàüûçà ïóë òàïà áèëìèðÿì, ñàùèáè äÿ íèñéÿ áóðàõìûð.
Éîëäàøûìûç ìÿøÿäè... äÿ äîããóç ìàíàò áîðú âåðìèð.
– Íåúÿ âåðìèð? Ãÿëÿò åëèéèð, âåðìèð, ýåäÿê ýþðÿê, íåúÿ âåðìèð?
Ýÿëäèê ùàìàí ðÿôèãèìèçèí äöêàíûíà. Ãàáàãúà Þìÿð Ôàèãÿ äÿ äåäè:
– Ïóëóì éîõäóð.
Þìÿð Ôàèã áèð ãÿäÿð ùèðñëè òÿëÿá åòäè âÿ ùÿòòà òÿðèçëÿ òÿëÿá åòäè âÿ
áÿëêÿ, ìÿçÿììÿòëÿ äÿ áàøëàäû:
– Óòàíìûðñàí, äîããóç ìàíàòû ãûçûðãàíûðñàí? Ñÿíèí éàíûíäà áèçèì
äîããóç ìàíàòëûã äà õàòèðèìèç éîõäóð?
Ìÿøÿäè äàõûëûí ãóòóñóíó ÷ÿêèá ãàáàüà, îðàäàí ö÷ äÿíÿ ö÷
ìàíàòëûã êàüûç ïóë ÷ûõàðòäû âåðäè âÿ êàüûçûí ïóëó äöçÿëäè.
Ñÿíÿ 1906, àïðåë àéûíûí àëòûñûíäà òàðèõè-ùèúðèíèí ìèí ö÷ éöç èéèðìè
äþðäöíäÿ, ñÿôÿð àéûíûí èéèðìè äþðäöíäÿ, àõøàì âàõòû øÿêèëëÿð äÿ Áèõîâ
àäëû áèð éÿùóäèíèí äàø ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àïäàí ÷ûõäû, ýÿëäè “Ãåéðÿò”
ìÿòáÿÿñèíÿ êè, áóðàäà äà ùöðóôàò ñÿùèôÿëÿðè ÷àï îëóíñóí. Äþðä ñÿùèôÿ
ýöíäöçäÿí äöçöëöá ùàçûð îëìóøäó âÿ àíúàã àõøàì âàõòû ñÿùèôÿëÿð
ñÿëèãÿéÿ ñàëûíûá âåðèëäè ìàøûíà âÿ áàøëàíäû ÷àï îëóíìàüà.
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ, Âîðîíñîâ êö÷ÿñèíäÿ
èäè. Ìÿòáÿÿ ö÷ îòàãäà ñûüûðäû. Áèðèíäÿ ìöðÿòòèáëÿð èøëÿéèðäè, áèð êè÷èê
îòàãäà òÿê áèðúÿ ÷àï ìàøûíû ãóðóëìóøäó, áèð îòàãäà äà ìÿòáÿÿíèí
ìöäèðè ÿéëÿøèðäè. Íåúÿ êè ãàáàãúà ñþéëÿíèáäèð, – ìÿòáÿÿíè Þìÿð Ôàèã
èäàðÿ åäèðäè. Ùàìàí ýöí êè, ìÿúìóÿíèí ÷àï îëóíìóø øÿêèëëÿðè
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíÿ äàõèë îëäó, î ýöíö äÿ ùöðóôàò ñÿùèôÿëÿðÿ äöçöëöá
òàìàì îëìóøäó. Àíúàã ñÿùèôÿëÿðè ñÿëèãÿéÿ ñàëìàã, ìàøûíà ãîéìàã,
ìàøûíäà ñÿùèôÿëÿðè éåðëÿøäèðìÿê – áóíëàðûí ùàìûñû òÿçÿ áèð èø îëäóüó
ö÷öí õåéëè âàõò èñòÿäè âÿ àíúàã øàì âàõòû ìàøûí èøÿ äöøäö.
Ìàøûí ÿë èëÿ èøëÿéèðäè. Î âàõò Òèôëèñäÿ åëåêòðèêëÿ èøëÿéÿí ÷àïõàíà
ìàøûíëàðû ìÿùç áþéöê ìÿòáÿÿëÿðäÿ âàðäû êè, îíëàð äà, ñþç éîõ, áþéöê
ïóëëàðëà áàøà ýÿëìèøäè. Àëòû-éåääè ìèí ìàíàòëà ãóðóëìóø îëàí
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíÿ åëåêòðèêëÿ èøëÿéÿí áþéöê ìàøûíëàðû áèç ýÿòèðäÿ
áèëìÿçäèê.
92
 Õöëàñÿ, ìàøûí èøÿ äöøäö. Ìàøûíû èêè ôÿùëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèðäèëÿð.
Áóíëàðûí âÿçèôÿñè ìàøûíûí ãîëóíó ùÿðëÿìÿê èäè. Äåìÿê, åëåêòðèê
ãàéûøûíûí èøèíè áóíëàð ýþðöðäö.
Ìöðÿòòèáëÿð ýöíäöç ñààò ö÷ÿäÿê èøëÿðèíè ýþðöá äàüûëìûøäûëàð.
Àõøàì ìÿòáÿÿäÿ èêè ôÿùëÿäÿí ñàâàéû, áèð äÿ ìàøûí÷ûìûç Úàùàíýèð èäè.
Áó êþùíÿ òöðê ìàøûí÷ûñû ùàë-ùàçûðäà Áàêûäà ìÿòáÿÿëÿðèí áèðèíäÿ
ùàìàí ùàëàë ñÿíÿòèíäÿäèð âÿ áèç òÿê ÷àïõàíà äöíéàñûíäà éàâàø-éàâàø
ãîúàëìàãäàäûð.
Áó Úàùàíýèð éîëäàø “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ùàìàí áèðèíúè íþìðÿñèíè
þç ÿëè èëÿ ÷àï åäÿí ìàøûí÷ûäûð.
– Ùÿ, éà àëëàù, Úàùàíýèð éîëäàø! Ùû, éà àëëàù, ôÿùëÿ éîëäàøëàð! Éà
àëëàù, ùÿððÿ ýþðÿê!..
Àììà åëÿ ýöìàí åëÿìÿê ëàçûì äåéèë êè, áèð àüûð ìàøûíû ÿë èëÿ
ùÿðëÿìÿêëÿ åëåêòðèê ãöââÿñè èëÿ ôûðëàòìàüûí òÿôàâöòö éîõäóð. Ìÿëóì
øåéäèð êè, åëåêòðèê éîðóëìàç, àììà èíñàí éîðóëàð; áó áèð. Èêèíúè äÿ
áóäóð êè, åëåêòðèê áèð ñààòûí ÿðçèíäÿ ìèí ÿäÿä ÷àïäàí ÷ûõàðòäûüû áèð
âàõòäà, èêè ôÿùëÿ àíúàã éöç ÿäÿä ÷ûõàðäà áèëÿð. Îíóí÷öí ýåúÿíèí
éàðûñûíà ãÿäÿð ìèí ÿäÿä ìÿúìóÿíèí éàðûñû îëàí áåø éöçöíö àíúàã
÷àïäàí ÷ûõàðäà áèëäèê.
“×àïäàí ÷ûõàðà áèëäèê” äåìÿêäÿ îõóúóëàð áèçè ðóñ ÿäèáè ìÿøùóð
Êðûëîâóí ìèë÷ÿéèíÿ îõøàòìàñûí. Îðäà áèð ìèë÷ÿê áèð êîòàíûí äÿìèðèíèí
öñòöíÿ ìèíèá âÿ ñîíðà þç ðÿôèãëÿðè îëàí ìèë÷ÿêëÿðÿ ðÿâàéÿò åëÿéèðìèø
êè, “áèç àòëàðëà áèðëèêäÿ ôèëàí ãÿäÿð éåð øóìëàäûã”.
Ñþç áóðàäàäûð êè, éàçûã ôÿùëÿëÿðèìèç éîðóëäóëàð.
Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèøäè êè, áó éàçûãëàð ëàï äèðÿíäèëÿð. ßëáÿòòÿ,
çÿùìÿò ùàãëàðûíû îíà ýþðÿ äÿ èôà åòäèê.
Àììà çÿùìÿò ùàããûíûí áóðàäà äÿõè ñþùáÿòè îëà áèëìÿçäè.
Éîðóëäóëàð âÿ ùàãëàðûíû àëûá èøäÿí ÷ûõûá ýåòäèëÿð. Ãàëäûã áèç ö÷öìöç:
ìÿí, Þìÿð Ôàèã âÿ Úàùàíýèð éîëäàø.
Íÿ åëÿìÿê? Ìÿúìóÿíè àïðåëèí éåääèñèíäÿ íÿøðÿ ãîéìàüà ÿçì
åëÿìèøèê. Áóíó éàâûã àäàìëàðà äà õÿáÿð âåðìèøèê. Èíäè äÿ ìèí ÿäÿäèí
éàðûñûíû ÷àïäàí ÷ûõàðìûøûã. Èíñàôäûðìû êè, ñàáàù à÷ûëà, áàøëàäûüûìûç èø
éàðûì÷ûã ãàëà âÿ áèëìÿéÿê íÿ åëÿéÿê? Áó áåø éöçö ìåéäàíà
÷ûõàðàãìû? Ñþç éîõ, áÿëêÿ, ùå÷ áó áåø éöçö äÿ áèð êÿñ àëìàéàúàã,
áÿëêÿ, áó áåø éöç äÿ ÿëèìèçäÿ ãàëàúàã. Àììà êèì áèëèð? Áÿëêÿ, áåø-
éöçö äÿ ñàáàù úàìààò áèçäÿí èñòÿéÿúÿê, áÿëêÿ, áóíäàí ñàâàéû, áåø ìèí
äÿ èñòÿéÿúÿê?!..
93
 Õÿéàëûìûçà íÿ ýÿëèðäè? Öìèäâàð îëà áèëÿðäèêìè êè, ìÿúìóÿìèçÿ
úàìààò ðÿüáÿò ýþñòÿðÿúÿêëÿð? Õåéð, öìèäâàð îëà áèëìÿçäèê âÿ ýÿëÿúÿê
áèçèì ö÷öí ãàðàíëûã èäè. Áó áàðÿäÿ þç äîñò âÿ àøíàìûçäàí äà áèçÿ åëÿ
áèð öðÿê-äèðÿê âåðÿí îëìóðäó. Î ãÿäÿð äÿ òÿøâèã åëÿéÿí ýþðñÿíìèðäè;
÷öíêè äîñò-àøíàìûç ö÷öí äÿ î íþâ ìàòåðèàëëà ìåéäàíà àòûëìàüûìûç
ãÿðèáÿ áèð èø íÿçÿðÿ ýÿëèðäè. Öìóì úàìààòûí äà ãàëèáà ìöòÿÿññèá âÿ
àâàìëûüûíû äà ìöëàùèçÿ åäÿíäÿ, òàìàì ìÿéóñëóã âÿ íàöìèäëèê öç
âåðèðäè. Ùÿòòà áèð ýöí ìÿúìóÿíèí áèðèíúè íþìðÿñè ö÷öí ùàçûð îëìóø ÿë-
éàçûëàðûíû áèð çèéàëû äîñòóìóçà îõóäóì. Èíäè ùàìàí äîñòóìóç éîõäóð,
íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì Èðàíäà âÿôàò åäèáäèð, ùàìàí äîñòóìóç
ÿëéàçûëàðûíûí ìÿçìóíóíäàí õÿáÿðäàð îëóá ùå÷ áèð âÿúùëÿ îíëàðû ÷àïà
âåðìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëìÿäè.
– Ùå÷ áèð ìÿíàñû éîõäóð – äåäè. – Ùå÷ êÿñ îíëàðû îõóìàç – äåäè.
Àììà íåúÿ êè ìÿëóì îëäó, ðÿôèãèìèç äóðáèíëèêäÿí áó áàðÿäÿ
õåéëè êàñûá èìèø. Îíóí÷öí äÿ ìÿðùóìóí þâëàäûíûí õàòèðèíÿ äÿéìÿñèí
äåéÿ, îíóí àäûíû áóðàäà þðòöëó ãîéäóã.
Îíäàí ñàâàéû ýåíÿ áèð íàõ÷ûâàíëû ùÿìâÿòÿíèìèçÿ áèðèíúè íþìðÿíèí
ìàòåðèàëûíûí áèð íå÷ÿ éåðèíè îõóäóì. Áó äà áèð ãîúà òåëåãðàô÷û èäè. Áó
äà ìàòåðèàëëàð áàðÿñèíäÿ áåëÿ ðÿé âåðäè, äåäè:
– ×îõ éàõøûäûð, àììà áèðúÿ åéáè áóäóð êè, ñèçèí ìÿúìóÿíèç
ìöñÿëìàíëàðûí åéáèíè ýþñòÿðèð; ÷èôàéäà êè, ìöñÿëìàíëàðû òÿðèô åòìèð
(ìÿäù åòìèð).
Âÿ ñþùáÿòè ãóðòàðûá ìÿíçèëèìèçäÿí ÷ûõûá ýåäÿ-ýåäÿ ìÿíÿ òÿðÿô
÷þíäö âÿ áåëÿ âÿñèééÿò åëÿäè:
– Ùÿð íÿ éàçàúàãñûíûç, éàçûíûç, àììà ìöñÿëìàíëàðû òÿðèôëÿéèí,
ìöñÿëìàíëàðûí éàõøûëûüûíû éàçûíûç...
Òàìàì ýåúÿíèí éàðûñûíäà áó èêè ôÿùëÿíè àçàä åòäèê âÿ èêè ãàò
çÿùìÿò ùàãëàðûíû âåðäèê, ÷ûõûá ýåòäèëÿð.
Ãàëäûã ö÷öìöç; ìàøûí÷û Úàùàíýèð éîëäàø, Þìÿð Ôàèã éîëäàø âÿ
ìÿí þçöì. Ùå÷ ÷àðÿ éîõ: ìàøûíû áàøëàäûã þçöìöç ùÿðëÿìÿéÿ.
– Ùû!.. Ôàèã éîëäàø, ìàøûíû áàñ!
– Ùû!.. Úÿëèë éîëäàø, ìàøûíû áàñ!
Áóðàäà Ìîëëà Ùÿìèäèí ýþðöê áàñìàüû éàäûìà äöøäö. Áóðàäàí áèð
ùàøèéÿ ÷ûõûá êå÷ÿí ýöíëÿðÿ ãàéûäûðàì.
Ìèëàäè òàðèõèíèí ìèí ñÿêêèç éöç äîõñàí ö÷öíúöìö – äþðäöíúöìö
èëëÿðèíäÿ, Íàõ÷ûâàíäà òåàòð ùÿâÿñêàðëàðû, áÿíäÿ äÿ îíëàðûí è÷èíäÿ, òåàòð
îéíàéûðäûã. Âÿ áó îéóíóí ìÿíôÿÿòè êàñûá ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè ö÷öí èäè.
94
Î âÿäÿ Íàõ÷ûâàíäà òåàòð íöìàéèøëÿðè ö÷öí òÿê áèðúÿ éåðäÿ êè÷èê áèð
ñÿùíÿ âàð èäè: åðìÿíèëÿðèí êèëñÿ ìÿêòÿáèíèí áèíàñûíäà èäè. Âÿ ùÿð äÿôÿ
òöðê ùÿâÿñêàðëàðû äà îðàäà îéíàéàíäà, ñþç éîõ, åðìÿíè ìÿêòÿáèíèí
íÿôèíÿ áèð ìöÿééÿí êèðàéÿ âåðèðäèëÿð. Íàõ÷ûâàíäà î âàõò ñÿùíÿäÿ
ýþñòÿðèëÿí ïéåñëÿð Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí “Ùàúû Ãàðà”, “Ìÿñòÿëè øàù” âÿ
“Êèìéàýÿð”, “Õàí Ñÿðàáè” êîìåäèéàëàðû èäè.
Áóðàäà ìÿíèì ñþùáÿòèì “Êèìéàýÿð” êîìåäèéàñû áàðÿñèíäÿäèð êè,
áó ýöí î ïéåñè áèç ùÿâÿñêàðëàð, ùàìàí ñÿùíÿäÿ ìþâãåéè-òàìàøàéà
ãîéóðäóã. Ãÿðàð ãîéäóã êè, òàìàøàíûí ãàáàãêû ýöíö ïéåñè ìÿùç
ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè ö÷öí îéíàéàã âÿ åëÿ äÿ åëÿäèê. Î ýöíö Íàõ÷ûâàíûí
øÿùÿð ìÿêòÿáèíèí âÿ ìÿùÿëëÿ ìÿêòÿáëÿðèíèí úÿìè øàýèðäëÿðè, òàìàøàíûí
ìöôòÿ îëìàüûíû ãÿíèìÿò áèëèá ýÿëèá äîëìóøäóëàð òåàòðà. Áåëÿ êè, èêè
áÿëêÿ ö÷ éöç øàýèðäè ñÿùíÿíèí çàëûíà àíúàã éåðëÿøäèðÿ áèëäèê. Òàìàøà
ýöíîðòàäàí èêè ñààò êå÷ÿíäÿ [áàøëàäû] âÿ ïèñ äÿ êå÷ìÿäè. Øàýèðäëÿðÿ
áþéöê òÿñèð áàüûøëàäû. Ñÿùíÿ óñòàäû Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí íàäèð ãÿëÿìèíäÿí
òþðÿéÿí ëÿççÿòëè êîìåäèéà âÿ äóçëó âÿ çÿðèô ìÿçùÿêÿëÿðè óøàãëàðà î
ãÿäÿð õîø ýÿëäè êè, íöìàéèø ãóðòàðàíäàí ñîíðà áóíëàð òåàòð ùÿéÿòèíÿ âÿ
ñîíðà êö÷ÿéÿ ÷ûõà-÷ûõà áèð óúäàí âèðäè-çÿáàí åëÿéèá ÷ûüûðûøûðäûëàð:
– Ìîëëà Ùÿìèä, êþðöéö áàñ!
Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ øÿùÿð, êö÷ÿ âÿ áàçàðûí ùÿð éåðèíäÿ åëÿ
óøàã èäè êè, ÷ûüûðûðäû:
– Ìîëëà Ùÿìèä, êþðöéö áàñ!
Ïàùà! Áàâåéëà! Íàõ÷ûâàíûí ìîëëàëàðû ìÿñúèäëÿðäÿ íàìàç âÿ
èáàäÿòÿ ìÿøüóë îëäóãëàðû éåðäÿ, óøàãëàðûí áó ôÿðéàäûíû åøèäèðëÿð:
“Ìîëëà Ùÿìèä, êþðöéö áàñ!”. Áàëàì, áó íÿ ãèéàìÿòäèð? Íåúÿ Ìîëëà
Ùÿìèä, êèìäèð êåðöéö áàñàí Ìîëëà Ùÿìèä?
Àõûðäà ìÿëóì îëóð êè, êþðöéö áàñàí Ìîëëà Ùÿìèä òåàòð íàüûëû èìèø.
Îðàäà åðìÿíè êèëñÿñèíèí ñÿùíÿñèíäÿ áèð äÿñòÿ íþâúàâàí ìöñÿëìàí
ìöÿëëèìëÿðè òåàòð îéóíó ãóðóáëàð êè, åðìÿíèëÿðèí âÿ ðóñëàðûí è÷èíäÿ
ìîëëàëàðû ëàüà ãîéñóíëàð. Áó íÿ ãèéàìÿòäèð, áó íÿ ðöñâàé÷ûëûãäûð?
Úàìààò áàçàð-äöêàíû áàüëàéûð âÿ øÿùÿðèí ìþòÿáÿð ìîëëàñû Àõóíä
Ìîëëà Òàüûíûí éàíûíà úÿì îëóðëàð. Ãÿðàð ãîéóðëàð, Íàõ÷ûâàí
íà÷àëíèêèíÿ øèêàéÿò åäèá áåëÿ íöìàéèøëÿðèí áóíäàí ñîíðà ãàäàüàí
îëóíìàüûíû èëòèìàñ åòñèíëÿð. Âÿ áåëÿ äÿ åëÿéèðëÿð. Íÿòèúÿäÿ, íà÷àëíèê
òÿðÿôèíäÿí áèç ùÿâÿñêàðëàðà áèð íþâ, íÿñèùÿò îëóíäó êè, áóíäàí ñîíðà
åùòèéàòëû îëàã âÿ òåàòð íöìàéèøëÿðè èëÿ ìîëëàëàðû þçöìöçäÿí ðÿíúèäÿ
ñàëìàéàã.
95
 Ôÿùëÿëÿð ýåúÿéàðûñû éîðóëóá èøäÿí ÷ûõäûëàð, áèç ôÿùëÿäÿí äÿ ñöáù
âàõòû éîðóëóá èøäÿí ÷ûõäûã. Àíúàã áèð òÿôàâöòëÿ êè, áèç èøäÿí ÷ûõàíäà
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèðèíúè íþìðÿñèíèí ìèí ÿäÿäè áàñûëûá òàìàì
îëäó.
Áó òàðèõ ìèëàäè òàðèõèíèí ìèí äîããóç éöç àëòûíúû èëèíèí àïðåë àéûíûí
éåääèñè âÿ òàðèõè-ùèúðèíèí ìèí ö÷ éöç èéèðìè äþðäöíúö èëèíèí ñÿôÿð
àéûíûí èéèðìè äþðäö èäè.
Áóíó ëàçûì áèëèðÿì äåéÿì êè, î âàõòëàð ìÿí Òèôëèñäÿ ýöðúö
ìÿùÿëëÿñèíäÿ Øåéõ Ñÿíàí êö÷ÿñèíäÿ îëóðäóì. Ðóñúà ùàìàí êö÷ÿíèí
àäû Äàâóä êö÷ÿñè èäè. ×öíêè õà÷ïÿðÿñòëÿð èñòèëàùûíäà ìöãÿääÿñ Äàâóä
– Øåéõ Ñÿíàí äåìÿêäèð. Áèçèì ìÿùÿëëÿ äàü ÿòÿéèíäÿ èäè. Âÿ áèçäÿí
éóõàðû äàüûí øÿùÿðÿ åíÿí òÿðÿôèíäÿ ìöãÿääÿñ Äàâóäóí ìÿáÿäýàùû äà
âàðäûð. Øåéõ Ñÿíàí ýöðúó ãûçûíà àøèã îëäóüó éåð ùàìàí éåðäèð.
Ìÿí áóðàäà áèð ãûçà àøèã îëìàäûì. Àíúàã ìÿí àøèã îëäóüóì áèð
øåé ùàìàí ìÿíçÿðÿ èäè êè, áóðàäàí ýþç ãàáàüûíäà àéíà êèìè à÷ûã
ýþðñÿíèðäè. Î ìÿíçÿðÿ øÿùÿðèí àøàüû òÿðÿôèíäÿí ýþðñÿíÿí Øåéòàíáàçàðû
ìÿùÿëëÿñè èäè. Áåëÿ ìÿùÿëëÿ äöíéàäà ìöñÿëìàí àëÿìèíèí ùÿð áèð
øÿùÿðèíäÿ âàð. Ãÿëÿ øÿùÿðèíèí Øåéòàíáàçàðû, Èðÿâàíûí, Áàêûíûí âÿ ùÿòòà
Òÿáðèçèí âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðèí âÿ ãÿñÿáÿëÿðèí Øåéòàíáàçàðû áèð
øÿêèëäÿäèð: òîç âÿ òîðïàã, çèáèë, åâëÿð âÿ äöêàí-áàçàð õàðàáà, êö÷ÿëÿð
äîëó èò-ïèøèê âÿ êå÷ÿë-êö÷ÿë ìöñÿëìàí óøàãëàðû. Èêè äöêàíûí áèðè ÷àé-
õàíà, òèðéÿêõàíà, ãóìàðõàíà, äàð êö÷ÿ âÿ áàçàðäà éöê ùåéâàíëàðû
ãàðûøûá àäàìëàðà. Úàìààò úöìëÿñè êèøèäèð. Ìààðèôèí, ñÿëèãÿíèí âÿ
íÿçàôÿòèí* áóðàäà èéè-ÿñÿðè ýþðñÿíìÿç. Ùàëè úöìëÿñè ìöñÿëìàí
úàìààòûäûð. Âÿ ÿýÿð áóðàéà áèð ãÿðèáèí éîëó äöøñÿ, îíó øöøÿêèéÿ
áàñàúàãëàð. ßýÿð áóíó äà åëÿìÿñÿëÿð, î àäàìà äþðä ýþçëÿ åëÿ
áàõàúàãëàð êè, ýóéà áèð áåëÿ àäàì ýþðìÿéèáëÿð. Áóðàéà âàðèä îëàí òÿçÿ
áèð àäàì äà ùÿì÷èíèí: î äà áóðàíûí âÿùøèëèê ùàëûíà òÿÿúúöá åäÿúÿê âÿ
ùåéðàí ãàëàúàã.
Ùÿòòà Ãÿëÿ âÿ Øÿêè-Øèðâàíû äåìèðÿì, Òÿáðèç êèìè áèð ïàéòàõòûí
Øåéòàíáàçàðûíû ýþðÿíäÿ ìàò âÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì. Òöðêöñòàíûí
ìÿðêÿçè ùåñàá îëóíàí Äàøêÿíäèí ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíèí áàçàð âÿ
ìÿùÿëëÿñèíè ýþðÿíäÿ èíñàíûí õÿéàëè ùåêàéÿëÿðäÿ îõóäóüó âÿùøè
ùèíäëèëÿðèí ìÿèøÿòè éàäà äöøöð.
______________

* Òÿìèçëèéèí
96
 Ïÿñ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äöíéàéà ýÿëÿí âàõò ìÿí Òèôëèñäÿ ùàìàí
Äàâóä êö÷ÿñèíäÿ éàøàéûðäûì; íåúÿ êè, ìÿúìóÿäÿ ùÿìèøÿ ùÿìèí
öíâàíûìûç åëàí îëóíóáäóð.
Ìöãÿääÿñ Äàâóä ìÿùÿëëÿñèíäÿ éàøàìàüûì ìÿúìóÿíèí
ñÿðáÿñòëèéèíÿ áþéöê òÿñèð áàüûøëàäû. Áóðà ýöðúö ìÿùÿëëÿñè èäè âÿ
ìöñÿëìàíëàðûí ÿëëÿðè ÷àòìàéàí áèð éåð èäè. Ìÿëóìäóð êè, “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”èí ÿí áþéöê íèøàíýàùû äèíè ìþâùóìàò âÿ øÿðèÿò õöðàôàòû èäè;
ÿéàí âÿ ÿøðàôëà ìöáàðèçÿ âÿ ãîë÷îìàãëàðûí ãàáàüûíû àëìàã èäè. Áåëÿ
ìöáàðèçÿíè ìöñÿëìàí úàìààòûíûí è÷èíäÿ îòóðà-îòóðà î âàõòëàð
àïàðìàã ìöìêöí äåéèëäè. Ñÿíè ùàìàí éåðäÿ ñÿíêèñàð åäÿðäèëÿð.
Îíóí÷öí ýàùäàí áèð ìÿúìóÿäÿ àðûíûí éóâàñûíà ÷þï óçàäàíäà ýöðúö
ìÿùÿëëÿñèíèí áèð õÿëâÿò éåðèíäÿ ýèçëÿíèðäèì âÿ àðûëàðûí ùèðñèíèí
éàòìàüûíà ìöíòÿçèð îëóðäóì; íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, Áàêû ãî÷óëàðû Áàêûäàí
Òèôëèñÿ ýÿëèá ìÿíè àõòàðûá òàïà áèëìÿäèëÿð; íåúÿ êè, àðâàä ìÿñÿëÿñèíÿ
äàèð èêèíúè èëèí íþìðÿñèíäÿ áèð ìÿãàëÿ äÿðú åäÿí ýöíö Þìÿð Ôàèãäÿí
ìÿíÿ ìóÿêêèä* ñèôàðèø ýÿëäè êè, êö÷ÿéÿ ÷ûõìàéûì; ÷öíêè
Øåéòàíáàçàðäà äöêàíëàð áàüëàíûá âÿ ìöñÿëìàí úàìààòû êö÷ÿëÿðÿ úÿì
îëóá ìÿíè àõòàðûðëàð.
Áó áàðÿäÿ ìöôÿññÿë ðÿâàéÿò ýÿëÿí ñÿùèôÿëÿðäÿ îëàúàãäûð.
Áó ýóí àïðåëèí éåääèñèíäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø òÿçÿ áèðèíúè íþìðÿíèí
éöç ÿäÿäèíè ñàòìàã ö÷öí “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ ãîéóá ãàëàí äîããóç
éöçöíö àïàðäûã Äàâóä êö÷ÿñèíäÿêè òÿçÿ èäàðÿìèçÿ. Áó äîããóç éöçöí
èêè éöçöíö ïî÷òëà Áàêûéà [éîëà] ñàëûá Àááàñãóëó Êàçûìîâ àäûíà
ýþíäÿðäèì âÿ èêè éöçöíö äÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðÿ òàíûøëàðûí öñòöíÿ
ýþíäÿðäèì êè, îðàäà ùÿð êÿñ áàúàðäûüû êèìè ñàòäûðñûí. Àááàñãóëó
Êàçûìîâ ñàáèãäÿ “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíèí Áàêûäàêû âÿêèëè èäè âÿ áó
øÿõñè äÿ î âàõòäàí ãàèáàíÿ òàíûéûðäûì. Àíúàã èäàðÿäÿ ãàëàí áèð íå÷ÿ
ìÿúìóÿ äÿ åëÿ ùàìàí ýöí, ýöíîðòà çàìàíûíàäÿê Òèôëèñäÿúÿ íàüä áèð-
áèð ñàòûëäû. Îíóí÷öí äÿ èêèíúè íþìðÿíè äÿõè èêè ìèí ìèãäàðäà ÷àïà
âåðäèê.
Äåìÿê, áèðèíúè íþìðÿíè áèð ìèí ìèãäàðäà ÷àï åòäèðèá, èêèíúè
íþìðÿíè èêè î ãÿäÿð, èêè ìèí ÿäÿä ñèôàðèø âåðäèê.
Áóðàäà êÿìúöðÿòëèéèìèç àøêàðà ÷ûõûð. ßëáÿò êè, áèð ýöíöí ÿðçèíäÿ
ýöíîðòàéàäÿê áåø éöç ÿäÿä òÿê áèðúÿ Òèôëèñ øÿùÿðèíäÿ èíòèøàð îëàí áèð
úÿðèäÿ éÿãèí êè, áöòóí Ãàôãàç âÿ Ìàâÿðàéè-Ãàôãàç äàèðÿñèíäÿ ýÿðÿê
______________

* Òÿêèäëè
97
ýåúÿ ìèíëÿðúÿ äàüûëà áèëÿ èäè. Âÿ ëàêèí áåëÿ êÿìúöðÿòëèéèìèç – íåúÿ êè,
èíäè éàäûìà ýÿëèð, – èêè ñÿáÿáäÿí íàøè èäè: áèð ñÿáÿáè áó èäè êè, íåúÿ êè,
ÿðç îëóíäó, ÷îõ êàñûá èäèê. “Àëëàùà” øöêöð åäèðäèê êè, ùÿëÿ áó ìèí
ÿäÿäÿ äÿ õÿðú ãîéìàüà èãòèäàðûìûç ÷àòäû. Áó áèð ìèí ÿäÿäè êè, áåëÿ
ìöøêöëàòëà äöçÿëäÿ áèëäèê, èêè ìèí ÿäÿäÿ ýöúöìöç ÷àòñà, ýåíÿ ìèí
øöêöð åëÿìÿëè. Êÿìúöðÿòëèéèìèçÿ èêèíúè ñÿáÿá áó èäè êè, ìöñÿëìàí
úàìààòûíà î ãÿäÿð äÿ áåë áàüëàéà áèëìÿçäèê. Ãåéðè úÿðèäÿëÿðèí èñëàì
è÷èíäÿ ðÿâàú òàïìàüûíûí òàðèõèíè âÿ òÿúðöáÿñèíè ìöëàùèçÿ åäÿíäÿ àðòûã
öìèäâàð îëà áèëìèðäèê êè, ìÿçùÿêÿ øèâÿñè èëÿ äàíûøàí âÿ ìöòÿÿññèá
äèíäàð ìöñÿëìàíëàðûí äèíè ÿãàèäèíè èñòåùçàéà ãîéàí “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” àðòûã òÿðÿããè åëÿìÿéÿ ýÿðÿê. Èêè ìèí ÿäÿä êè èêèíúè
íþìðÿäÿí þòðö ñèôàðèø âåðäèê, áó þçö äÿ áþéöê áèð òèðàæäû. Âÿ áó
ìèãäàðäà ìÿúìóÿìèç èøÿ êå÷ñÿ, ýåíÿ øöêöð åëÿìÿëèäèð. Âÿ áèðèíúè
íþìðÿíè ïî÷ò èäàðÿñèíÿ òÿùâèë âåðèá èêèíúè íþìðÿ ó÷öí ìÿòáÿÿëÿðÿ èêè
ìèí ÿäÿä ñèôàðèø åäèá ùÿëÿ êè, áóíà èêòèôà åëÿäèê*.

______________

* Êèôàéÿòëÿíäèê
98
 ÒßÐÚÖÌÅÉÈ-ÙÀËÛÌ
Àíàäàí îëìóøàì Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ, Àðàç ÷àéûíûí áåø-àëòû
âåðñòëèéèíäÿ âÿ Úóëôà ãÿñÿáÿñèíèí 40 âåðñòëèê ôàñèëÿñèíäÿ. Áóðàäà Àðàç
âÿ Úóëôà ñþçëÿðèíè ìÿí ãÿñä èëÿ éàçûðàì. Ìÿëóìäóð êè, Àðàç ÷àéû Èðàí
ñÿðùÿäèäèð âÿ Úóëôà ãÿñÿáÿñè Èðàí èëÿ áèçèì àðàìûçäà îëàí áèð
òàìîæíàäûð âÿ ùÿìèí ÷àé âÿ ùÿìèí ãÿñÿáÿéÿ ìÿíñóá îëìàüûìà ÷îõ-
÷îõ ôÿõð åäèðÿì èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ: áèðèíúè áóäóð êè, Èðàí ìÿìëÿêÿòè
ìÿíèì áàáàìûí âÿòÿíèäèð âÿ èêèíúè ñÿáÿá äÿ áóäóð êè, äèíäàðëûüèëÿ
äöíéàäà àä ãàçàíàí Èðàí òîðïàüû áÿíäÿ ö÷öí ùÿìÿâÿãò áèð ìàéåé-
èôòèõàð îëóá; éÿíè áåëÿ áèð ìöãÿääÿñ ìÿêàíûí ãîíøóëóüóíäà äöíéàéà
ýÿëìÿéèìÿ ìÿí ùÿìèøÿ ìèí øöêöðëÿð åëÿìèøÿì.
Íÿ âàõò àíàäàí îëìóøàì? Âàëëàù, áèëìèðÿì, ÷öíêè áó áàðÿäÿ ùå÷
áèð ñÿíÿäèì âÿ éàçûì éîõäóð. Éÿíè íÿ îäóð êè, ìÿíèì òÿâÿëëöäöì
áàðÿñèíäÿ îëàí éàçûíû ìÿí èòèðìèøÿì. Õåéð, ìÿí îíó äåéèðÿì êè,
ìÿíèì äöíéàéà ýÿëìÿéèìè ùå÷ áèð êÿñ éàçû èëÿ áèð éàíäà ãåéä
åòìÿéèá: íÿ î âàõòëàð ìåòðèê äÿôòÿðëÿðè âàð èäè, íÿ äÿ î âàõòëàð àòàëàð
þâëàäûíûí äîüóëìàã éàäèýàðûíû éàçûéà ýþòöðìÿéè ëàçûì áèëèðäèëÿð.
Ìÿíèì àòà âÿ àíàì äà ùàáåëÿ. Åëÿ ãàíûðàì êè, àëòìûø èë áóíäàí
ÿãäÿì áèð êÿñÿ äåñÿ èäèí êè, íÿ ñÿáÿáÿ óøàãëàðûí àíàäàí îëìàüûíû áèð
éåðÿ éàçìûðñàí, î ñÿíÿ òÿÿúúöá åäÿðäè (÷öíêè áó ñþùáÿò áèð ëöçóìñóç
ñþùáÿò ñàíûëàðäû).
Áóíóíëà áÿðàáÿð, áèð íå÷ÿ èøàðÿëÿðëÿ äóéà áèëèðÿì êè, èíäè, éÿíè
ùèúðÿòèí ìèí ö÷ éöç ãûðõ äþðäöíúö âÿ Èñàíûí òÿâÿëëöäöíöí ìèí äîããóç
éöç èéèðìè àëòûíúû èëèíäÿ ìÿíèì éàøûì ýÿðÿê êè, éà ÿëëè àëòû îëà, éà ÿëëè
éåääè îëà; éà áÿëêÿ, ÿëëè ñÿêêèç îëà.
Áåëÿ êè, éàäûìà ðóñ èëÿ îñìàíëû äàâàñûíû ñàëûðàì. Éîëäàøëàðûì èëÿ
äóðìóøäóã Íàõ÷ûâàíûí Ãÿëÿ ìÿùÿëëÿñèíäÿ, áèð óúà éåðäÿ. Àõøàì
âàõòû èäè. Ýöí òÿçÿ áàòìûøäû âÿ ýöíöí ãöðóáóíóí ãûðìûçû áóëóäëàðû ýöí
áàòàí òÿðÿôè åëÿ áöðöìöøäö êè, ýóéà îðàäà áèð éåêÿ áàðûò àíáàðûíû îä
âóðóá éàíäûðûáëàð. Î âÿäÿ éîëäàøëàðûì ìÿíè èíàíäûðìûøäûëàð êè, îðàäà
ãûçàðàí Ãàðñ øÿùÿðèíèí éàíüûñûäûð; éÿíè îðàäà ðóñ âÿ îñìàíëû äàâàñûäûð.
Àììà ùÿãèãÿò áó èäè êè, î èë äîüðóäàí äà, ðóñ-îñìàíëû ìöùàðèáÿñè èëè
èäè êè, ìèëàäûí ìèí ñÿêêèç éöç éåòìèø ñÿêêèç âÿ éåòìèø äîããóçóíäà
âàãå îëìóøäó âÿ ùàìàí ýöíëÿðè áèç ñÿêêèç âÿ äîããóç éàøûíäà êö÷ÿ
óøàãëàðûíûí úîüðàôè ìÿëóìàòûìûç àíúàã î ãÿäÿð îëà áèëÿðäè. Íàõ÷ûâàí
ãöðóáóíóí ãûðìûçû áóëóäëàðûíû Ãàðñ ìöùàñèðÿñèíèí òîï-òöôÿíýèíÿ
ÿëàãÿäàð çÿíí åäèðäèê.
99
 Áóíäàí ñàâàéû, éàøûìûí ìèãäàðûíû òÿéèí åòìÿê ö÷öí áèð éàäèýàðûì
äà âàð. Ìèí ñÿêêèç éöç ùÿøòàä áèðäÿ èêèíúè Àëåêñàíäðûí ìöúàùèäëÿð
òÿðÿôèíäÿí Ïåòåðáóðãäà ýöëëÿëÿíìÿéè ìÿíèì éàäûìà ýÿëèð. Îí áèð-îí
èêè éàøûíäà óøàã îëàðäûì. Íàõ÷ûâàíûí øÿùÿð ìÿêòÿáèíèí èêèíúè ñèíôèíäÿ
îõóéóðäóì. Âÿ äÿðñäÿí áèçè áóðàõäûëàð, ýåòäèê åâèìèçÿ. Äöêàí-áàçàð
áàüëû èäè. Úàìààòû éûüäûëàð ìÿñúèäÿ âÿ îðàäà èúáàðè òÿçèéÿäàðëûã ÿìÿëÿ
ýÿëäè âÿ ìîëëàëàðûí áèðè ìèíáÿð öñòöíäÿ ìÿãòóë* ïàäøàùûí øÿí âÿ
øÿðÿôèíäÿí î ãÿäÿð ñþéëÿäè êè, àõûðäà þçö äÿ àüëàäû âÿ úàìààòû äà
àüëàòäû. Ñîíðà ìÿðñèéÿ äåéèëäè âÿ øÿùèä ïàäøàùûí ìöñèáÿòè øÿùèä
èìàìûí ìöñèáÿòèíÿ ãàðûøûá ìÿñúèäÿ áèð âàìöñèáÿòà, âàâåéëà äöøäö.
Áÿëè, àíàäàí îëäóüóì éåð Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèäèð âÿ Àëëàù øàùèääèð êè,
ÿýÿð äöíéàäà úÿííÿò âÿ úÿùÿííÿì âÿ ìèçàí-òÿðàçó ùàãäûðñà âÿ ÿýÿð
Àëëàù-òààëà ãîéäóüó âÿ Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð ýþñòÿðäèéè éîëó òóòóá
ýåäÿíëÿðÿ àõèðÿòäÿ ìöêàôàò âåðèëÿúÿêñÿ, ìÿíèì ìÿêàíûì þëÿíäÿí
ñîíðà áåùèøòèí ÷îõ áèð ñÿôàëû ýóøÿñèíäÿ ýÿðÿê îëà. Ñÿáÿá áóäóð êè,
Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ òà áàëàúà óøàãëûã çàìàíûíäàí 14-15 éàøûíäà îüëàí
îëàíà êèìè ìÿí ìèí-ìèí ìöñèáÿò èëÿ òóòäóüóì îðóú âÿ ìèí-ìèí
ðàùàòñûçëûãëà ãûëäûüûì íàìàçûí ñàâàáû ìÿíèì þçöìÿ äÿ áÿñäèð, éàâûã
ãîùóì-ÿãðÿáàìà äà âÿ ùÿòòà äîñò-àøíàìà äà êèôàéÿò âåðÿ ýÿðÿê.
ßýÿð çàèãÿéÿ òàïøûðñàã, èíäè çÿìàíÿ áöñáöòöí õàðàá îëóá ýåäèá:
ÿýÿð èíäèêè Íàõ÷ûâàíëà ÿëëè èë áóíäàí ãàáàãêû Íàõ÷ûâàíû òóòóøäóðñàã
âÿ áèðè-áèðèíèí éàíûíà ãîéñàã, éÿãèí êè, áèð çÿððÿ ãÿäÿð äÿ áèð-áèðèíÿ
îõøàìàç.
Âÿ éóõó êèìè éàäûìà ýÿëèð êè, î âàõòëàð, éÿíè ÿëëè èë áóíäàí ãàáàã,
éÿíè ìÿí áàëàúà ìÿêòÿá óøàüû îëäóüóì çàìàíëàð åâèìèçäÿ, êö÷ÿäÿ,
ìÿêòÿáäÿ, áàçàð âÿ äöêàíäà ýþðäöêëÿðèì âÿ åøèòäèêëÿðèì àíúàã
ìÿñúèä ñþùáÿòè îëàðäû, ìèíáÿð ñþùáÿòè îëàðäû, íàìàç èäè, îðóú òóòìàã
âÿ ÿùéà ñàõëàìàã èäè, âÿç âÿ ìÿðñèéÿ èäè. Ñöáùäÿí àõøàìàäÿê
ýþðäöêëÿðèì êèøèëÿð âÿ þâðÿòëÿðèí ñöáùäÿí àõøàìàäÿê ìÿøüÿëÿëÿðè
ìÿùç íàìàç ãûëìàã, îðóú òóòìàã, ýåíÿ íàìàç, ýåíÿ îðóú, ìÿñúèä,
ãóðáàí êÿñìÿê, èìàì òÿçèéÿñè âÿ ãûøãûðûãëû âÿ úÿëàëëû ìÿùÿððÿì
òÿçèéÿñè âÿ àüêþéíÿê áöñàòû îëàðäû.
Éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà ìîëëà éàíûíà ýåäèá úÿðÿêÿ âÿ ãóðàí
îõóìàüûì äà éàäûìà äöøöð. Íàõ÷ûâàíäà î âÿäÿ ìöäÿððèñëèêäÿ**
______________

* Ãÿòë îëóíìóø
** Äÿðñ âåðìÿêäÿ; ìöÿëëèìëèêäÿ
100
ìÿøùóð îëàí Ùàúû Áàüûð âÿ Ìîëëà ßëèíèí äÿ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îõóìóøàì
âÿ Ùàúû Ìîëëà Áàüûðûí ôàëàããàñûíûí ÷óáóãëàðûíûí àúûñûíû äåéÿñÿí èíäè
áó ñààò ýåíÿ àéàãëàðûìäà ùèññ åäèðÿì. Ùÿìèí ìîëëàëàðûí ùÿñèðëè âÿ
áèòëè-ñèðêÿëè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ö÷-äþðä èë àâàðà îëàíäàí ñîíðà àòàì ìÿíè
ãîéäó øÿùÿð ìÿêòÿáèíÿ. Ö÷ èë îðàäà îõóäóì: ðóñúà âÿ ýåíÿ
ìöñÿëìàíúà. Àììà ñþçöí äîüðóñó áóäóð êè, äÿõè ìîëëàëàðûí áèòëè-
ñèðêÿëè ìÿêòÿáèíäÿí ÿëèì ÷ûõàíäàí ñîíðà ÿìÿëëè-áàøëû ìöñÿëìàí äÿðñè
ýþðìÿäèì. ×öíêè ìÿëóìäóð êè, î âàõòëàð ùþêóìÿò òÿñèñ åäÿí
ìÿêòÿáëÿðèí ïðîãðàìûíäà õàëà õÿòèðèí ãàëìàñûí áàáÿòèíäÿí ùÿôòÿäÿ áèð
íå÷ÿ ñààò òöðê äÿðñè äåéèëèðäè, ãàëàí äÿðñëÿð ðóñ äèëèíäÿ ýåäèðäè âÿ
áóíóíëà áÿðàáÿð, õàù ùàìàí øÿùÿð ìÿêòÿáèíäÿ âÿ õàù ñîíðà òÿùñèë
åòäèéèì Ãîðè ñåìèíàðèéàñûíäà òöðê äèëè ìöÿëëèìëÿðè ìÿùç
ìÿâàúèáëÿðèíè àéûí 20-äÿ àëìàã øþâãèëÿ áèçÿ äÿðñ âåðèðäèëÿð. Áèð
ñóðÿòäÿ êè, î âÿäÿëÿð òöðê ìöÿëëèìëÿðèíèí àðòûã çÿùìÿò ÷ÿêìÿëÿðèíÿ
ìÿäðÿñÿ ìöäèðëÿðè þçëÿðè äÿ ðàçû äåéèëäèëÿð.
Òÿãðèáÿí, Ãîðè äàðöëìöÿëëèìèíèíäÿ òöðê øþáÿñèíèí à÷ûëìàüû äà
ìÿíèì éàøûìûí äÿðñÿ ýåòìÿê âàõòûíà òóø ýÿëèð âÿ áóíó áèëèðÿì êè,
ìèëàäûí ìèí ñÿêêèç éöç ùÿøòàä ö÷öíúö èëèíäÿ àòàì ìÿíè Íàõ÷ûâàí
øÿùÿð ìÿêòÿáèíäÿí ýþíäÿðäè Ãîðè äàðöëìöÿëëèìèíèíÿ âÿ áóðàäà äà áåø
èëèí ôàñèëÿñèíäÿ òÿùñèëèìè òàìàì åäèá ùÿøòàä éåääèíúè èëèí ïàéûç
ôÿñëèíäÿ Èðÿâàí ìàùàëûíäà Óëóõàíëû ìÿêòÿáèíÿ êè÷èê áèð ìöÿëëèìëèéÿ
òÿéèí îëóíäóì.
Áóðàäà ìÿí èñòÿéèðÿì, ñþùáÿòèìè éàðûì÷ûã ãîéóá êå÷ÿì áèð þçýÿ
ìÿòëÿáÿ. Éîõñà ôèëàí âàõòäà ôèëàí éåðäÿ ìöÿëëèì îëäóì âÿ ôèëàí âàõòäà
Äàíàáàø êÿíäèíÿ äÿéèøèëäèì, – áó ñþçëÿð ùå÷ êÿñÿ ëàçûì îëìàéà ýÿðÿê,
àíúàã áóðàäà áèð íå÷ÿ ãåéðè ìÿñÿëÿëÿð âàð êè, îíëàð áàðÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ
ñþç éàçìàüû ëàçûì ýþðöðÿì.
Ñþùáÿò äàðöëìöÿëëèìèíèíäÿ êå÷èðäèéèì âàõòëàð áàðÿñèíäÿäèð.
Áÿëè, óøàãëûüûì ìöáàðÿê îëàí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ êå÷äè âÿ íåúÿ
êè, ñþéëÿäèì, ÿòðàô, ùÿð éàíäà Àëëàù âÿ ïåéüÿìáÿð. Ñàü òÿðÿôäÿ
ìÿñúèä, ñîë òÿðÿôäÿ ìèíáÿð âÿ ùÿð áèð éàíäà ìîëëà âÿ äÿðâèø. Áåëÿ áèð
ìöãÿääÿñ ìöùèòäÿí ÷ûõûá äöøäóì ýöðúöëÿðèí Ãîðè øÿùÿðèíÿ âÿ
äàðöëìöÿëëèìèíèíäÿ äÿðñ âåðÿí ÿúíÿáè ìöÿëëèìëÿðèí è÷èíÿ. Àíúàã
äèíäàðëûãäà âÿòÿíèìÿ íèñáÿòÿí, áóðàëàðäà åëÿ áèð òÿôàâöò ýþðìÿäèì;
÷öíêè Ãîðè øÿùÿðèíäÿ îëàí êèëñÿëÿðèí ìèãäàðû Íàõ÷ûâàíûí
ìÿñúèäëÿðèíäÿí àç äåéèëäè. Âÿ ùÿòòà äàðöëìöÿëëèìèíèí õðèñòèàíëàð
øþáÿñèíäÿ ÿëàùèääÿ áèð èáàäÿò åâè âàð èäè. Î êè ãàëäû áèçèì òöðê
101
øþáÿìèçÿ, äîüðóäóð, áóðàäà ìöÿééÿí áèð ìÿñúèä éîõ èäè, àíúàã åëìè-
èëàùè äÿðñëÿðèíèí ìöÿëëèìëÿðè áèçëÿð ö÷öí áèð âàèç èäèëÿð âÿ
Ìÿùÿììÿäèí äèíèíäÿ áèçè ìþùêÿì ñàõëàìàã éîëóíäà ùå÷ áèð øåé
ÿñèðýÿìèðäèëÿð. Áèçèì àõèðÿòèìèçè òÿìèí åòìÿêäÿ áèð ãöñóð ýþðìöðäöê.
Òà î éåðÿ êèìè êè, ìÿùÿððÿìëèêäÿ òÿãðèáÿí, ùÿøòàä áåøèíúè-àëòûíúû èëäÿ
äàðöëìöÿëëèìèíèí ãÿðàðäàäû èëÿ Òèôëèñäÿí áèð ìÿðñèéÿõàí
ýÿòèðòäèðìèøäèëÿð êè, áèçëÿð ö÷öí ìÿðñèéÿ îõóñóí, àüëàéàã. Áó
ìÿðñèéÿõàí îí ýöíöí ÿðçèíäÿ ùÿð àõøàì âàõòû îí éóìóðòà èëûã åäèá
è÷äè êè, ñÿñè à÷ûëñûí. Àíúàã áó éàõøû éàäûìäàäûð êè, îí ýöíöí
ìöääÿòèíäÿ éöç ÿäÿä éóìóðòàíû è÷ÿíäÿí ñîíðà ýåíÿ ñÿñè à÷ûëìàäû êè,
îõóéà áèëÿ âÿ ùå÷ îõóìàäû âÿ ùàããûíû àëäû ÷ûõäû, ÷ûõäû ýåòäè.
Î âÿäÿ ÷îõ úàâàí èäèì, áó èøëÿðè íåúÿ êè ëàçûìäûð, éàõøû áàøà äöøÿ
áèëìèðäèì; àíúàã èíäè, éÿíè òÿùñèëèìäÿí ãûðõ èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà àøêàð
ýþðóðÿì êè, î âÿäÿ Ãîðè äàðöëìöÿëëèìèíèíè òÿñèñ åòìÿêäÿí ìÿãñÿä áó
èäè êè, òöðê úàâàíëàðû ðóñ äèëèíè âÿ ðóñ òàðèõèíè êå÷ÿíäÿí ñîíðà þç äèíè
ÿãèäèíäÿ ìþùêÿì ãàëìàã øÿðòèëÿ, êÿíäëÿðäÿ âÿ ãÿñÿáÿëÿðäÿ ðóñ äèëèíè
âÿ ðóñ òÿðáèéÿñèíè öìóìúàìààò è÷èíäÿ äàâàì âåðñèíëÿð âÿ áóíäàí þòðö
ïðîãðàìëàð è÷èíäÿ åëìè-èëàùè äÿðñëÿðèëÿ áÿðàáÿð, ðóñ äèëè âÿ ðóñ òàðèõè
äÿðñëÿðèíÿ ÷îõ ÿùÿìèééÿò âåðèëèðäè. Åëìè-èëàùè äÿðñëÿðè ùÿð ýöí
êå÷ìÿêäÿ èäè. Ðóñ äèëè äÿðñè ùÿð ýöí âåðèëäèêäÿí ñàâàéû, áèç òöðêëÿðèí
ðóñúà äàíûøìàüûíà âÿ ðóñúà òÿëÿôôöçöíÿ íÿùàéÿò äèããÿò âåðèëèðäè. Îíóí
ö÷öí äÿ åëìè-èëàùè äÿðñëÿðèíäÿ, ìÿñÿëÿí, Àëëàùûí âàðëûüûíû äÿëèëè-ÿãëè
âÿ äÿëèëè-íÿãëè èëÿ óçóí-óçàäû ðÿâàéÿòëÿðëÿ òÿùñèë åäÿðäèê. Ñöôàòè-
ñöáóòèééÿ âÿ ñöôàòè-ñÿëáèééÿ, òÿñÿëëèéàò âÿ ñÿùâèééàòû î ãÿäÿð
ÿçáÿðëÿäèê êè, ýóéà áèçè âàèçëèéÿ ùàçûðëàéûðëàð. Ðóñ äèëèíè ýÿðÿê áåëÿ
äàíûøàéäûã êè, ðóñëàðäàí áèëìÿððÿ ôÿðãèìèç îëìàéàéäû. Âÿ áó èêè
ìöùöì äÿðñëÿðäÿí ñàâàéû, ãåéðè äÿðñëÿð íèñáÿòÿí î ãÿäÿð äÿ ëöçóìëó
íÿçÿðÿ ýÿëìèðäè; ìÿñÿëÿí, òöðê äèëèíèí ïðîãðàìäà âàðëûüû éîõëóüóíà
áÿðàáÿð èäè. Âÿ áåø èëèí ìöääÿòèíäÿ ÿýÿð ãàáàãëàðäà ìîëëà éàíûíäà áèð
øåé îõóìàìûø îëñàéäûì, àäûìû äöç éàçìàã ãÿäÿðèíúÿ òöðê äèëèíè
þéðÿíÿ áèëìÿéÿúÿêäèì. Îíóí÷öí äÿ ìÿí þçóì äÿ, éîëäàøëàðûì äà,
éàé ôÿñèëëÿðè âÿ òÿùñèëè òàìàì åäÿíäÿí ñîíðà ìîëëàëàð ùöúðÿñèíäÿ
õöñóñè ñóðÿòäÿ äÿðñ îõóìàüà ìÿúáóð îëäóã êè, áèð àç-ìàç ìöñÿëìàí
ñàâàäûíäàí ÿõç åäÿ áèëÿê.
Íÿ ãÿäÿð Íàõ÷ûâàíûí ìöãÿääÿñ ìöùèòè âÿ äàðöëìöÿëëèìèíèí
ÿììàìÿëè ìöäÿððèñëÿðè áèçè Àëëàùûí éîëóíäà ñàõëàéûðäûëàð, î ãÿäÿð äÿ
îõóìàãäà îëäóüóìóç úîüðàôèéà âÿ òàðèõè-òÿáèè äÿðñëÿðè þç èøèíè
102
ýþðìÿäÿ èäè. Äÿðñèí áèðèíäÿ äöíéàíûí àëòû ýöíäÿ õóäàâÿíäè-àëÿìèí
òÿðÿôèíäÿí õÿëã îëóíäóüóíó âÿ õàëèãèí úöìÿ ýöíö äèíúÿ ãàëäûüûíû
îõóéàíäà, äÿðñèí î áèðèñèíäÿ òàðèõè-òÿáèè ìöÿëëèìèíèí áÿéàíàòû þç
ìÿíàñû èëÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Àëëàùûí âàðëûüûíû äà øöáùÿ àëòûíäà
áóðàõûðäû, Àäÿì áàáàìûçûí áåùèøòè èëÿ Íóùóí òóôàíûíû áèëìÿððÿ èíêàð
åäèðäè.
Ìÿí þçöì äàðöëìöÿëëèìèíèíè ãóðòàðàí çàìàí Íàõ÷ûâàíäà ùÿìèí
áèð ùàëäà þçóìäÿí àðòûã ùöøéàð äîñòëàðûìà ðàñò ýÿëäèì âÿ îíëàðëà
òóòóøäóì. Ìÿíèì ñÿñèìÿ ñÿñ âåðÿí ñèíäàøëàðûìäàí ãàáàãúà ÿçèçèì
Åéíÿëè Ñóëòàí îëäó. Î âàõòëàð àðâàäëàðûìûçûí ÿñàðÿòäÿ îëìàã ñþùáÿòëÿðè
òÿçÿ-òÿçÿ ìåéäàíà àòûëìàã èñòÿéèðäè âÿ áèðèíúè äÿôÿ àðâàäëàðû ìöäàôèÿ
åäÿí ñþçëÿðè Åéíÿëè éîëäàøûìûç âàñèòÿñèëÿ ìÿøùóð àðâàä àçàäëûüû
òÿðÿôäàðû Úîí Ñòöàðò Ìèëèí êèòàáûíäà ýþðäöì. Áó êèòàá èíýèëèñäÿí ðóñ
äèëèíÿ òÿðúöìÿ èäè âÿ î âàõò îõóäóüóì èíäè áèëìÿððÿ éàäûìäàí ÷ûõûá.
Àíúàã îíó áèëèðÿì êè, Úîí Ñòöàðò Ìèë áó êèòàáûíäà ùàíñû áèð þçó êèìè
Àâðîïà éàçû÷ûñû èëÿ àðâàä àçàäëûüû áàðÿñèíäÿ ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìèøäè âÿ
êèòàáûíäà ñöáóòà éåòèðèðäè êè, àðâàä àçàäëûüûíà èíäèéÿäÿê ãîéóëàí
ñÿðùÿäëÿðèí ùàìûñû ýÿðÿê ýþòöðöëñóí.
Ìèëàäûí ìèí ñÿêêèç éöç äîõñàíûíúû èëëÿðèíäÿ Íåùðÿì êÿíäèíäÿ
ìöÿëëèì îëäóüóì âàõò êÿíäëÿðèìèçäÿ ãÿðèáÿ ùàëëàð ýþðÿðäèì âÿ
ýþðäóêëÿðèìè éàçûéà ýþòöðÿðäèì. “Äàíàáàø êÿíäè ÿùâàëàòû” ñÿðëþâùÿäÿ
Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèíèí èòìÿéèíè áèðèíúè äÿôÿ ùåêàéÿ
ñóðÿòèíäÿ éàçäûì. Áóðàäà ðÿâàéÿò îëóíóð êè, íÿ òþâð Äàíàáàø êÿíäèíèí
éöçáàøûñû Õóäàéàð êîõà Ìÿùÿììÿäùÿñÿí àäëû áèð ôÿãèð êèøèíèí
åøøÿéèíè àïàðûá øÿùÿðäÿ ñàòûð âÿ î ïóëà îðàäà áèð þâðÿò ñèüÿ åëÿéèð. Âÿ
ùàëîíêè, Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí ÿìè âàð-éîõóíó ñàòûá áó åøøÿéè àëìûøäû
âÿ áèð àéûí ìöääÿòèíäÿ áÿñëÿéèðäè êè, ìèíèá ýåòñèí Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíÿ.
Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ìöÿëëèì îëäóüóì âàõòëàð Íàõ÷ûâàíäà äîõñàí
äþðä âÿ äîõñàí áåøèíúè èëäÿ áþéöê òöðê ìÿêòÿáè à÷ûëäûüûíà òÿñàäöô åäèð.
Âÿ ùÿìèí ìÿêòÿáè èäàðÿ åòìÿéÿ äîõñàí äþðäöíúö èëäÿ Îðäóáàääàí
ìÿøùóð ìöäÿððèñ âÿ øàèðèìèç Ìÿøÿäè Òàüû Ñèäãè äÿâÿò îëóíóð.
Ùÿìèí òÿçÿ òöðê ìÿêòÿáè ñàâàéû îíäàí êè, íÿ ãÿäÿð òöðê
áàëàëàðûíûí òÿçÿ öñóëäà ñàâàä âÿ áèëèê ÿõç åòìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëóð,
ùÿìèí ìÿêòÿá áèç éåíèéåòìÿ ìöÿëëèì âÿ ÿäèáëÿð ö÷öí äÿ áèð
äàðöëöðôàí ùåñàá îëóíóð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð ìÿí ìöÿëëèìëèêäÿ îí èëäÿí àðòûã äàâàì åäÿ
áèëìÿäèì âÿ ìèí ñÿêêèç éöç äîõñàí ñÿêêèçèíúè èëäÿ Íàõ÷ûâàíäàí
103
êþ÷öá ýÿëäèì Èðÿâàí øÿùÿðèíÿ êè, ãåéðè áèð èøëÿ ìÿøüóë îëàì. Áèð àç
âàõò íà÷àëíèê äèâàíõàíàñûíäà ìöòÿðúèì îëäóì âÿ ùÿòòà ïîëèñ ìÿìóðó
äà îëäóì. Àíúàã ýþðäöì êè, áó ìÿíèì èøèì äåéèë. Áóðàäàí ÷ûõäûì,
þçöìö âåðäèì ÿäëèééÿ èäàðÿëÿðèíÿ âÿ äàâà âÿêèëè âÿ àäâîêàò îëìàã
ìÿøãèíÿ äöøäöì âÿ áóíäàí þòðö ìöëêè ùöãóã ãàíóíëàðûíäàí âÿ ãåéðè
ùöãóã êèòàáëàðûíäàí ìöòàëèÿéÿ ìÿøüóë îëäóì. Àíúàã ìÿíè õàðàá åäÿí
èø î èäè êè, ùÿð íÿ èøÿ ýåäèðäèìñÿ, ýÿðÿê áèð éåêÿ êàüûç ÿëèìÿ àëûá, ùå-
êàéÿäÿí, íàüûëäàí úûçìà-ãàðàëàéàéäûì. Ìèí äîããóç éöç ö÷óíúó èëäÿ
õÿñòÿ þâðÿòèìè Òèôëèñÿ ýÿòèðèá áóðàäà “Øÿðãè-Ðóñ” ñàùèáè Ìÿùÿììÿä
àüà Øàùòàõòëûéà ðàñò ýÿëäèì.
Ìÿùÿììÿä àüà êö÷ÿäÿ ìÿíÿ ðàñò ýÿëäè âÿ àïàðäû “Àííîíà”
éåìÿêõàíàñûíà. Îðàäà ìÿíè ãîíàã åëÿäè âÿ ìÿíäÿí ñîðóøäó êè,
éàçûäàí-ïîçóäàí íÿéèí âàð? Ìÿí úèáèìäÿí Íîâðóçÿëèíèí ïî÷ò
ãóòóñóíà êàüûç ñàëìàã ùåêàéÿñèíè ÷ûõàðòäûì âåðäèì Ìÿùÿììÿä
àüàéà. ßäèáè-ìþùòÿðÿìèìèç ùåêàéÿíè îõóéà-îõóéà åëÿ øèääÿòëÿ
ýöëöðäó êè, ãîíøóëàð áèçÿ òÿðÿô òÿÿúúöáëÿ áàõìàüà áàøëàäûëàð. Áóðàäàí
Ìÿùÿììÿä àüà ìÿíè çîðëà àïàðäû äóøäöéöì “Ãàôãàç” ìåùìàí-
õàíàñûíà âÿ çîðëà ìÿíèì éàòàúàüûìû âÿ øåéëÿðèìè ãîéäó ôàéòîíà, ìÿíè
àïàðäû åâèíÿ êè, ýÿðÿê ãàëàì îíóí ãÿçåòè ö÷óí ùåêàéÿ éàçàí îëàì.
Ìÿí ãàëäûì...

104
 ÌßÃÀËßËßÐ

ÈÐßÂÀÍ ÌÖÕÁÈÐÈÌÈÇÄßÍ
Äÿëìÿ – Èðÿâàí øÿùÿðèíèí êÿíàðûíäà, øÿùÿðèí úÿíóáè-ãÿðáèíäÿ,
Çÿíýè ÷àéûíûí ñàùèëèíäÿ éåðëÿøèð. ×îõ ìöíáèò òîðïàüû îëàí áó éåðäÿ,
Äÿëìÿ àðõû èëÿ ñóëàíàí ÷îõëó ìåéâÿ-öçöì áàüëàðû âàðäûð. Ñàéû 60-à
÷àòàí áó áàüëàðû õöñóñè øÿõñëÿð – ÿìÿêñåâÿí éåðëè òàòàðëàð* ñàëìûøëàð;
ùÿìèí áàüëàðû ñàëìàã ö÷öí îíëàð âàõòèëÿ, ÿëëÿðèíäÿ áåë, ÿêäèêëÿðè
ìåéâÿ àüàúëàðûíûí âÿ öçöì òÿíÿêëÿðèíèí öñòÿ ÷îõ àëûí òÿðè àõûòìûøëàð
êè, áó ÿêèíëÿðè íÿâÿ-íÿòèúÿëÿðè ö÷öí éàäèýàð ãîéóá ýåòñèíëÿð.
Çÿùìÿòñåâÿð èíñàíëàðûí èøè, þç ýþçÿë áÿùðÿñèíè âåðäè: áèð çàìàíëàð
äàøëû-êÿñÿêëè, áîìáîø éåð îëàí Äÿëìÿíèí ùÿð éåðèíäÿ ùàçûðäà øÿùÿðèí
áÿçÿéè îëàí ãÿøÿíý áàüëàð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Ëàêèí òÿÿññöô êè, ÿçÿëäÿí áó
áàüëàðûí ñàùèáè îëàí ñàâàäñûç àäàìëàð ùÿìèí áàüëàðû þç ãàáàðëû, êîáóä
ÿëëÿðèíäÿ ñàõëàéà áèëìèðëÿð.
Áèçèì áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíèí ùÿëÿ ÷îõäàí Äÿëìÿ áàüëàðûíäà ýþçö
âàðäû; ëàêèí áó áàðÿäÿ ãÿòè áèð òÿäáèð ýþðìÿê îíà ùå÷ ÷öð ìöéÿññÿð
îëìóðäó; àõû, äîüðóäàí äà îëìàç êè, ÿëäÿ ùå÷ áèð ÿñàñ îëìàäàí ýÿëèá
áàü ñàùèáëÿðèíè þç áàüëàðûíäàí ãîâóá ÷ûõàðàñàí; “öðÿéèì éàíûð, àììà
ÿëèìäÿí áèð èø ýÿëìèð”. Ìÿùêÿìÿ éîëó èëÿ èääèàéà áàøëàìàã äà
ìÿíàñûç èäè: ÿëäÿ ùå÷ áèð ñöáóò âÿ ñÿíÿä îëìàäûüûíà ýþðÿ, áó èøè óä-
ìàã àüëàáàòàí äåéèëäè. Éåíè òîðïàãëàð óüðóíäà ãûçüûí èø ýåòäèéè, øÿùÿð
òÿðÿôèíäÿí ìöñÿëìàí ãÿáèðèñòàíëûüûíû äà áèð îòëàã êèìè øÿùÿðèí
ÿðàçèñèíÿ äàõèë åòìÿê ìÿñÿëÿñè ÿòðàôûíäà ìöáàùèñÿ áàøëàäûüû çàìàí
âÿçèééÿò áåëÿ èäè. Ëàêèí Äÿëìÿ áàüëàðû ãÿòèééÿí îòëàã éåðëÿðÿ îõøàìûð.
1891-úè èëäÿí áàøëàéàðàã øÿùÿð áàøãà úöð ùÿðÿêÿò åòìÿéè ãÿò åòäè:
ùÿìèí èë øÿùÿð äóìàñû øÿùÿðèí íÿôèíÿ Äÿëìÿ áàüëàðûíà âåðýè òÿéèí
åòìÿêäÿí þòðö îíëàðûí ýÿëèðèíè ùåñàáëàéàí õöñóñè áèð êîìèññèéà
äöçÿëòäè. Øÿùÿð ãàíóííàìÿñèíèí 129-úó ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, âåðýè
ÿìëàêäàí ýþòöðöëÿí õàëèñ ýÿëèðèí îí ôàèçèíäÿí, éàõóä ùÿìèí ÿìëàêûí
äÿéÿðèíèí áèð ôàèçèíäÿí àðòûã îëìàìàëûäûð. Ëàêèí 1891-úè èë êîìèññèéàñû
Äÿëìÿ áàüëàðûíà î ãÿäÿð éöêñÿê ãèéìÿò ãîéäó êè, èëëèê âåðýèíèí þë÷öñö
______________

* Àçÿðáàéúàíëûëàð
105
áàüëàðûí èëëèê ýÿëèðèíäÿí õåéëè àðòûã ÷ûõûðäû. Áåëÿëèêëÿ, 1891-úè èëÿ ãÿäÿð
âåðèëìÿéèá öñò-öñòÿ éûüûëàí âåðýè ãàëûãëàðû åëÿ áèð þë÷ö àëäû êè, áàü
ñàùèáëÿðè áàüëàðûíäàí äà, ãàëàí âåðýèëÿðè þäÿìÿêäÿí äÿ áîéóí
ãà÷ûðìàëû îëäóëàð. Ëàêèí íÿäÿíñÿ øÿùÿð ïóëëàðû éûüìàã èøèíè ëÿíýèäèðäè.
Ýþðöíöð, øÿùÿðèí íÿçÿðäÿ òóòäóüó áó òÿäáèðëÿð àðçó îëóíàí
íÿòèúÿíè âåðìÿìèøäèð; âåðýè ãàëûãëàðûíû éûüìàã áàü ñàùèáëÿðèíè
áöñáöòöí âàð-éîõäàí ÷ûõàðà áèëÿðäè êè, áó äà éàõøû îëìàçäû: úàìààò
ùàãëû îëàðàã øèêàéÿòÿ áàøëàðäû.
1900-úö èë ôåâðàëûí 3-äÿê èøëÿð áåëÿ èäè. Ùÿìèí ýöí Èðÿâàí øÿùÿð
äóìàñû áèð ãÿðàð ÷ûõàðäû êè, îðàäà áàøãà ìÿòëÿáëÿðëÿ éàíàøû, áèç
àøàüûäàêû ìàääÿëÿðè äÿ îõóéóðóã:
1) Äÿëìÿ áàüëàðû îíëàðûí èíäèêè ñàùèáëÿðè òÿðÿôèíäÿí øÿùÿðäÿí
ìöñàäèðÿ åäèëìèø ùåñàá îëóíñóí, 2) 1891-úè èëäÿí öñò-öñòÿ éûüûëìûø
âåðýèëÿðèí þäÿíèëÿúÿéè öìèäñèç îëäóüóíäàí, þäÿíèëìÿìèø âåðýè
ìÿáëÿüè îíëàðûí öçÿðèíäÿí ýþòöðöëñöí, 3) Áàüëàðû çÿáò åäÿíëÿðÿ òÿêëèô
îëóíñóí êè, øÿùÿð äóìàñûíûí òÿéèí åòäèéè êîìèññèéàíûí ãîéäóüó õöñóñè
ãèéìÿòèí éàðûñû ãÿäÿð ïóë âåðèá áàüëàðû øÿùÿðäÿí àëñûíëàð âÿ 4) Àëûíàí
áàüëàðûí äÿéÿðèíè þäÿìÿê ö÷öí îí èë ìþùëÿò âåðèëñèí âÿ áó øÿðòëÿ
áàüëàð îòêóï âÿ òþéúö ÿñàñûíäà îíëàðû ãÿñá åäÿíëÿðäÿ ãàëñûí.
Áó ùÿì àñàí, ùÿì äÿ óúóçäóð: õåéëè ìÿñàðèô ýþòöðÿúÿê ìÿùêÿìÿ-
ôèëàí ãóðìàäàí Äÿëìÿ áàüëàðûíûí Èðÿâàí øÿùÿðèíÿ ìÿõñóñ îëäóüó åëàí
îëóíäó.
Ëàêèí äóìàíûí áó ñîí ãÿðàðû äà èøÿ êþìÿê åòìÿäè: áàü ñàùèáëÿðè
ùå÷ êèìäÿí þç õöñóñè áàüëàðûíû àëìàüà áèëìÿððÿ ðàçû îëìàäûëàð. Áó
ìèíâàëëà éåíÿ äÿ øÿùÿðèí èøè ýÿòèðìÿäè. Îíäà áÿñ íåúÿ îëñóí? Òÿçÿäÿí
äàëà ãàéûòìàã âÿ âåðýè ãàëûãëàðûíûí éûüûëìàñûíà áàøëàìàã ëàçûìäûð. Áèð
íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã áöòöí Äÿëìÿ áàü ñàùèáëÿðèíÿ êàüûç ýþíäÿðèëäè
êè, 1891-úè èëäÿí áÿðè éûüûëûá ãàëìûø âåðýè ãàëûãëàðûíû áèð ùÿôòÿ
ìöääÿòèíäÿ þäÿìÿñÿëÿð, îíëàðûí äàøûíàð ÿìëàêû ñàòûøà ãîéóëàúàãäûð.
Âåðýè áîðúó îëàíëàð þçëÿðèíè èòèðèáëÿð.
Áèç åøèòäèê êè, áó áàü ñàùèáëÿðèíäÿí áÿçèëÿðè ùÿìèøÿëèê þç
áàüëàðûíäàí ÿë ÷ÿêìÿéè úèääè ñóðÿòäÿ ãÿò åòìèøäèëÿð. Ëàêèí áóíó íÿ èëÿ
èçàù åòìÿê îëàð êè, øÿùÿð èäàðÿñè Äÿëìÿ áàüëàðû ö÷öí þäÿíèëìÿëè îëàí
âåðýè ãàëûãëàðûíû àíúàã èíäè éûüìàã ôèêðèíÿ äöøìöøäöð, ùàëáóêè áóíó
÷îõ-÷îõ áóíäàí ÿââÿë, ùå÷ îëìàñà áèð-èêè èë áóíäàí ÿââÿë äÿ åäÿ
áèëÿðäè?
Áó ñèððè áèç ýÿëÿí äÿôÿ àéäûíëàøäûðìàüà ÷àëûøàðûã.
“Êàñïè” ãÿçåòè, Áàêû, 7 ìàðò 1902, ¹ 53
Ðóñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð

106
 ÈÐßÂÀÍÄÀÍ
ÕßÁßÐ

Øÿùÿð äóìàìûçûí ñîí íþâáÿòè èúëàñûíäà áàøãà ìÿñÿëÿëÿð

úöìëÿñèíäÿ ñó êÿìÿðè ìÿñÿëÿñèíÿ äÿ áàõûëäû. Ýþðÿñÿí, áÿäáÿõò
øÿùÿðèìèçÿ ñó êÿìÿðèíè ýþðìÿê ãèñìÿò îëàúàãìû? Úÿíàá Áàáîâà
âåðèëÿí êîíñåññèéàíûí òÿñäèãè èøè ýöú-áÿëà áàøà ÷àòìàãäà èäè êè, îðòàéà
òÿçÿ áèð ìàíåÿ ÷ûõäû. Ñÿùÿð äóìàñûíà òàúèð Èñàé Úàíïîëàäîâóí áó
ìÿçìóíäà áèð ÿðèçÿñè éåòèøäè êè, î, ñó êÿìÿðèíè øÿùÿð ö÷öí äàùà
ÿëâåðèøëè øÿðòëÿðëÿ ÷ÿêìÿéÿ ùàçûðäûð. Øÿùÿðèí áó èêè àüàäàí ùàíñûíû
ñå÷ÿúÿéèíè ãàáàãúàäàí äåìÿê ÷ÿòèíäèð; àììà áèð øåé øÿêñèçäèð êè,
ùÿëÿëèê áó ìÿñÿëÿ äåäèêúÿ ëÿíý ùÿëë îëóíóð. Èíäèëèê áåëÿ áèð ñóàë îðòàéà
÷ûõûð: Ú. Áàáîâëà áàüëàíûá, àðòûã ìöâàôèã áàø÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí
áÿéÿíèëìèø ìöãàâèëÿíè ëÿüâ åòìÿéÿ äóìàíûí ùàããû âàðìû? Ùàçûðäà äó-
ìà ìÿìóðëàðû áó ùöãóãè ñóàëûí úàâàáû öçÿðèíäÿ áàø ÷àòëàäûðëàð.
Áó èúëàñäà èðÿâàíëû Ìÿøÿäè Àááàñ Õàðàðàòîâóí áîø ãàëìûø øÿùÿð
òîðïàüûíûí îíà èúàðÿéÿ âåðèëìÿñè áàðÿäÿ ÿðèçÿñèíÿ äÿ áàõûëäû. Äóìà áó
ÿðèçÿíè éåêäèëëèêëÿ ðÿää åòäè. Éåðëè òàòàðëàðäàí áèð áàøãàñûíûí åéíè
ìÿçìóíäà ÿðèçÿñèíèí äÿ áàøûíà î èøè ýÿòèðäèëÿð. Ëàêèí áó úöð ìÿñÿëÿëÿðè
ùÿëë åòìÿ öñóëó îëäóãúà ìàðàãëûäûð. Ñÿäð ìÿëóìàò âåðèð: “Ìÿøÿäè Àááàñ
ÿðèçÿ âåðìèøäèð êè,...”, ñÿäð ñþçöíö ãóðòàðìàìûø äóìà öçâëÿðèíèí ñÿñè
åøèäèëèð: “îëìàç”; éàõóä äà áåëÿ îëóð: ñÿäð ìÿëóìàò âåðèð: “Èðÿâàí
øÿùÿðèíèí ñàêèíè êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ßëè îüëó óïðàâà èäàðÿñèíÿ ÿðèçÿñèíäÿ õà-
ùèø åäèð êè,... “ Ãëàñíûëàð è÷ÿðèñèíäÿí “îëìàç”, “îëìàç” ñþçëÿðè åøèäèëèð. Áó
ñóðÿòëÿ äóìà ìÿçìóíó èëÿ òàíûø îëìàäûüû ÿðèçÿëÿð ùàããûíäà ãÿðàð ÷ûõàðûð.
Ñîíðà øÿùÿðèí ÷ÿêè èøëÿðèíè èúàðÿéÿ ýþòöðìöø øÿõñèí ÿðèçÿñè
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëäè. Ùÿìèí øÿõñ õàùèø åäèð êè, êå÷ÿí èëèí
äåêàáðûíäàí áÿðè ïàìáûã ôèðìàëàðûíäàí øÿùÿð óïðàâàñû ùåñàáûíà âöñóë
îëàí òÿðÿçè ïóëóíó éûüìàã ö÷öí îíà èõòèéàð âåðèëñèí. Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè,
äåêàáð àéûíàäÿê òÿðÿçè ïóëóíó øÿùÿð òÿñÿððöôàòû èäàðÿñè éûüûðäû. Äåêàáð
àéûíäà èñÿ áó èø èíäè òÿðÿçèëÿðè èúàðÿéÿ ýþòöðìöø øÿõñÿ èúàðÿéÿ âåðèëäè,
ëàêèí ìöõòÿñÿð äåêàáð ìöãàâèëÿñèíäÿ ýþñòÿðèëìÿìèøäèð êè, éåðëè ïàìáûã
ôèðìàëàðûíäàí àëûíàí òÿðÿçè ïóëëàðû êèìèí ùåñàáûíà âöñóë îëìàëûäûð, îäóð
êè, ìöãàâèëÿäÿ ýþçäÿí ãà÷àí áó úÿùÿòè øÿùÿð äÿ, èúàðÿ÷è äÿ – ùÿðÿñè þç
õåéðèíÿ èçàù åäèð. Äóìà áó ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ åäÿðÿê, èúàðÿ÷èíèí
õàùèøèíè ðÿää åòäè.
Ú. Ì.
“Êàñïè” ãÿçåòè, 28 ìàðò 1902, ¹ 82
Ðóñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð

107
 ÝÅÒÄÈ ÚÀÙÀÍÄÀÍ ÙßÇÐßÒÈ-ÑÈÄÃÈ
ßç úàùàí ðÿôò ùÿçðÿòè-Ñèäãè,
Ñÿä ùÿçàðàí äðèü, ñÿä ÿôñóñ!
Àììà ÷îõ çàìàíëàð ÷ÿêÿð êè, ìÿðùóìóí àäû âÿòÿíäàøëàðûìûçûí
éàäûíäàí ôÿðàìóø îëà*. ×îõ çàìàíëàð ìààðèôïÿðâÿð ùÿìøÿùðèëÿðèìèç
äåéÿúÿêëÿð: “Ñÿä ùÿçàðàí äðèü, ñÿä ÿôñóñ”.
Íÿäèð áóíà áàèñ? Íÿ åëÿéèáäè áèçÿ Ñèäãè êè, îíóí äöíéàäàí
ýåòìÿéèíÿ áó ãÿäÿð àù-íàëÿ ÷ÿêèá, àüëàéûðûã?
Úàâàáûì áóäóð: àù-íàëÿìèç ìÿùç áèð áóíäàí þòðö äåéèë êè, Ñèäãè
øÿùÿðèìèçäÿ áèð íèçàìëû ìÿêòÿá à÷ìûø. Àù-íàëÿìèç îíäàí þòðö äåéèë
êè, ÿýÿð Ñèäãè îëìàñàéäû, áÿëêÿ ùÿëÿ èíäèéÿäÿê éàçûã âÿòÿíèìèçèí ôÿãèð
áàëàëàðû ìÿúáóð èäèëÿð äöêàíëàðûí ãàðàíëûã áóúàãëàðûíäà âÿ
ñàìàíëûãëàðûí ñîéóã êöíúëÿðèíäÿ, íÿì òîðïàãëàð öñòÿ ÷þêöá, úûðûã
÷ÿðÿêÿëÿðèí öñòÿ ñÿðèøòÿñèç ìöäÿððèñëÿðèí** ÷óáóãëàðûíûí õîâôóíäàí
ýþçéàøû òþêñöíëÿð. Àù-íàëÿìèç ìÿùç îíäàí þòðö äåéèë êè, ìÿðùóìóí
äþâëÿòèíäÿí èíäè ùÿìøÿùðèëÿðèìèçèí éöç èéèðìè (áÿëêÿ äÿõè äÿ àðòûã)
áàëàëàðû ìÿñúèäè-úàìåíèí úèâàðûíäà òèêèëìèø áþéöê áèð èìàðÿòäÿ, ýöøàä,
èñòè âÿ ãóðó êëàñ*** îòàãëàðûíäà, ñòóëëàð öñòÿ, íèçàì èëÿ ÿéëÿøèá, íå÷ÿ-
íå÷ÿ áàêÿìàë óñòàëàðäàí åëìè-èëàùè, òöðêè, ðóñ, ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðè,
úîüðàôèéà, ìöùÿíäèñëèê, òàðèõ âÿ áàøãà åëì âÿ òÿðáèéÿ þéðÿíèðëÿð. Âÿ
àù-íàëÿìèç ìÿùç îíäàí þòðö äåéèë êè, Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ ùàìàí
ìÿêòÿáè ùÿçðÿòè-Ñèäãè òÿñèñ åäÿí çàìàí (îí èë áóíäàí èðÿëè) áåëÿ
ãàéäàëû ìöñÿëìàí ìÿäðÿñÿñè íÿèíêè Èðÿâàíäà, áÿëêÿ Ãàôãàçûí áþéöê
ìöñÿëìàí øÿùÿðëÿðèíèí ÷îõóíäà éîõ èäè. Ùÿçðÿò Ñèäãèíèí ýåòìÿéèíÿ
åòäèéèìèç àù-íàëÿìèçèí ÿñë ñÿáÿáè áóäóð.
Ñèäãè Íàõ÷ûâàíà ýÿëìÿìèø øÿùÿðèìèçèí úàìààòû òÿçÿ ãàéäà öçðÿ
åëì òÿùñèë åëÿìÿéè õîøëàìàéûá, òÿçÿ öñóë ìÿêòÿáõàíà à÷ûëìàñûíà
áèëìÿððÿ ðàüèá**** äåéèëäè. ×îõ ñþçëÿð áó áàðÿäÿ äàíûøûëûá, ÷îõ
ìöçàêèðÿ âÿ ìöáàùèñÿëÿð îëóá âÿ ùå÷ áèðè íÿòèúÿ áàüûøëàìàéûá. Âÿ áó
òþâð ñþùáÿòëÿðèí øèääÿòëè âàõòû èäè êè, Ñèäãè âàðèä îëäó Íàõ÷ûâàíà.
Ìÿðùóì ãûðõ-ãûðõ èêè ñèííèäÿ áèð àäàì èäè. Àíàäàí îëóá Îðäóáàä
øÿùÿðèíäÿ
______________
âÿ Îðäóáàä ìÿäðÿñÿñèíäÿ áèð ãÿäÿð îõóéàíäàí ñîíðà ÿùëè-
* Ôÿðàìöø îëìàã – éàääàí ÷ûõìàã
** Ìöäÿððèñ – äÿðñ äåéÿí, ìöÿëëèì
*** Êëàñ – ñèíèô
**** Ðàüèá – ðÿðüáÿò áÿñëÿéÿí, õîøëàéàí
108
ÿéàë ñàùèáè îëóá, ÷àé÷ûëûãëà ýöçÿðàí êÿñá åäèðäè. Ìÿðùóìóí ãÿù-
âÿõàíàñûíäà ÷àé è÷ÿíëÿðèí ÷îõó áó ñààò ñàüäûð. Áèð éàäà ñàëñûíëàð
ùàìàí äöêàíäà êå÷ÿí ýöíëÿðè, îðàäà äàíûøûëàí ñþùáÿòëÿðè, îðàäà
îëóíàí ìöáàùèñÿëÿðè. Ýÿòèðñèíëÿð éàäà Ñèäãèíèí âÿç âÿ íÿñèùÿòèíè. Ìÿ-
ýÿð éàëàíäû êè, ÷àéõàíàäà þçýÿ áèð ñþùáÿò éîõ èäè ñàâàéû ìèëëÿò,
ìÿðèôÿò, åëì, øÿðèÿò, òÿìÿääöí âÿ áó ãèñì èøëÿð?
×àé ñàòìàã ìöâÿããÿòè âÿ àðèçè* ìÿøüÿëÿ èäè ìÿðùóì ö÷öí. Îíóí
òÿáèè ñÿíÿòè âàèçëèê âÿ ìöäÿððèñëèê èäè. Áèð àç âàõòäà ÷àé÷ûëûüû áîøëàéûá,
Îðäóáàä øÿùÿðèíäÿ ìÿðùóì áèð íå÷ÿ óøàã áàøûíà úÿì åäèá, áàøëàäû
ìöÿëëèìëèéè. Áèð áåëÿ âöúóäóí òÿðèôè îëà áèëìÿçäè ñàèð éåðëÿðÿ
éàéûëìàñûí âÿ àç âàõòäà Ñèäãèíèí àäû øÿùÿðèìèçäÿ î ãÿäÿð øþùðÿò òàïäû
êè, ÷îõëàðû ìÿðùóìó çèéàðÿò åòìÿéÿ ìöøòàã èäèëÿð. Äÿõè àøêàðäûð êè,
Íàõ÷ûâàíà Ñèäãèíèí ìÿùç âàðèä îëìàüû ëàçûì èìèø êè, ÷ÿòèí ìÿñÿëÿëÿð
êÿøô îëóíñóí, ìÿòëÿáëÿð çèêð îëóíñóí, ñþùáÿò ãûçûøñûí âÿ íå÷ÿ èëëÿðëÿ
öðÿêëÿðäÿ îëàí àðçóëàð éåðèíÿ ýÿëñèí.
Ñèäãè ÿââÿë èñòÿìèðäè âÿòÿíèíäÿí óçàãëàøñûí, èñòÿìèðäè ùÿìøÿùðè-
ëÿðèíèí óøàãëàðûíû ìÿðèôÿò âÿ òÿðáèéÿ ôåéçèíäÿí ìÿùðóì åëÿñèí. Àììà
Íàõ÷ûâàí ìààðèôïÿðâÿð âÿ ìèëëÿòïÿðÿñòëÿðèíèí äÿôÿàòëà ýþíäÿðèëÿí
òÿêèäëè äÿâÿòëÿðèíè àõèðöë-ÿìð ãÿáóë åòäè; áó íèééÿò èëÿ êè, Íàõ÷ûâàíäà
ìèëëÿò éîëóíäà õèäìÿò åòìÿê ìåéäàíû ìÿðùóì ö÷öí äÿõè äÿ ýåí îëà
áèëÿð. Àëëàù øàùèääèð êè, Ñèäãèíèí âÿòÿíèìèçÿ âàðèä îëìàãëûüû øÿùÿðèìè-
çèí ìÿäÿíèééÿò âÿ ìààðèô òàðèõè ö÷öí áèð ìöùöì ôÿãÿðÿ îëäó.
Íàõ÷ûâàíà ýÿëÿí êèìè áóðàäà ýóéà êè, çÿìàíÿ áèðäÿí òÿüéèð òàïäû.
Ìÿðùóìóí âÿç âÿ íÿñèùÿòèíèí ñÿìÿðÿñè áèð àç âàõòäà ýþðñÿíäè. Ùÿð áèð
êÿñ êè, äöíÿí äåéèðäè: “Ìÿí ñèçèí òÿçÿ ìÿêòÿáèíèçè èñòÿìèðÿì”, áó ýöí
Ñèäãè èëÿ ñþùáÿò åäÿíäÿí ñîíðà ñþéëÿéèðäè: “ðàçûéàì”. Ùÿð êÿñ äöíÿí
ðóñ äÿðñèíè îõóìàüû òÿêôèð åäèðäè, áó ýöí ìÿðùóìóí ìÿñëÿùÿòè èëÿ
óøàüûíû ãîéóðäó ðóñ äÿðñèíÿ.
Ìÿðùóì úàìààò èëÿ åòäèéè ñþùáÿòëÿð òÿõìèíÿí áó íþâ èäèëÿð:
“Ãàðäàø, Ìÿøÿäè Ùÿñÿí, íÿ ñÿáÿáÿ ðàçû îëìóðñàí êè, îüëóí ýÿëñèí òÿçÿ
ìÿêòÿáèìèçÿ? Íèéÿ ðàçû îëìóðñàí âÿ íÿäÿí ãîðõóðñàí? Ñÿíèí îüëóí
áèçèì ìÿêòÿáäÿ îõóéàúàã òöðê äèëè, éÿíè àòà-àíàñûíûí äèëèíè. Øÿðèÿò,
ôàðñ, ðóñ, ãåéðè áèð øåé. Íèéÿ ðàçû îëìóðñàí âÿ íèéÿ ìÿíèì ñþçëÿðèìÿ
åòèíà åëÿìèðñÿí? Áèð áàõ ýþð ìÿí êèìÿì? Èíñàôäûðìû ìÿíèì êèìè
àäàìà ñÿí åòèáàð åòìÿéÿñÿí? Âàé, âàé!.. “.
______________

* Àðèçè – áóðàäà: ìÿúáóðè, ÷àðÿñèç

109
 Áó ñþçëÿð ìþòàä* ñþçëÿðäèð. Àììà Ñèäãèíèí òÿãðèðèíäÿ ñþçëÿð þçýÿ
øÿêëÿ äöøöá, ÿëàùèääÿ ìÿíà âåðèðäèëÿð. Øèðèíêÿëàì âÿ õîøòÿãðèð îëìàã-
äàí ñàâàéû ìÿðùóìóí âÿçèíèí òÿñèðè î ìÿðòÿáÿäÿ èäè êè, ùÿìñþùáÿòè
ùÿð àíäà þçöíÿ ìöðèä åòìÿêäÿ èäè.
Ïÿñ íÿ èäè ìÿðùóìóí ÿôêàðû, íÿ éîëäà ìÿðùóì ÷àëûøûðäû âÿ íÿ ìÿò-
ëÿáÿ ãóëëóã åäèðäè? Áó ñóàëëàðûí úàâàáûíû åøèòìÿê õàùèø åäÿí îõóñóí
ìÿðùóì äöçäöéö ýþçÿë ìÿíçóìÿëÿðè, äàíûøäûðñûí î òÿðáèéÿ âåðäèéè
øàýèðäëÿðè: íÿøðè-ìààðèô âÿ òÿìÿääöí, äèíè-èñëàìà ðÿâàú âåðìÿê, äþâ-
ëÿòÿ èòàÿò âÿ èíñàíèééÿò àëÿìèíÿ ìÿùÿááÿò.
Áó áèð íå÷ÿ ìÿòëÿáëÿð èäè Ñèäãè òàìàì þìðöíäÿ àõòàðäûüû øåéëÿð.
Ñèäãèíèí âÿòÿíèìèçÿ åòäèéè ãóëëóüóí ãÿäðèíè áèëìÿêäÿí þòðö
ëàçûìäûð ìöãàáèëÿ åòìÿê úàìààòûìûçûí ñàâàä âÿ ìààðèô àëÿìèíäÿ îëàí
èíäèêè ÿùâàëû èëÿ îí èë áóíäàí ÿãäÿì îëàí ùàëÿòèíè. Òÿðÿããè ÷îõ àðòûã
ýþðöíöð âÿ ÿýÿð ñþéëÿñÿê êè, áó òÿðÿããèíèí îíäà äîããóçóíà áàèñ ìÿùç
Ñèäãèäèð, – èíñàôäàí âÿ ùÿãèãÿòäÿí áèëìÿððÿ óçàã îëìàç.
Ìÿðùóìóí øÿõñè ñèôÿòëÿðè ìèñèëñèç èäèëÿð: òÿìêèíëè, ìþìèí, ñàäèã,
ñàêèò, õîøÿùâàë, ðÿùìäèë âÿ õåéèðõàù. Ýþçÿë-ýþçÿë õàñèééÿòëÿð Ñèäãèíè
Íàõ÷ûâàíäà çÿðáöë-ìÿñÿë åëÿìèøäèëÿð. Î ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòè êè,
úàìààòûìûç ìÿðùóìà ýþñòÿðèðäè, – èíäèéÿ êèìè ùå÷ áèð øÿõñÿ ýþñòÿð-
ìÿéèá. Ìÿðùóìó úàí-äèëäÿí äîñò òóòóðäóëàð ìîëëàëàð, ñåéèäëÿð, õàíëàð,
ÿñíàô âÿ ùàììàë. Êö÷ÿ âÿ áàçàðäà Ñèäãèíè áàðìàã èëÿ ýþñòÿðèðäèëÿð.
Ìÿðùóìóí âÿôàòû ýöíö ÷îõ êèøèëÿð ýþç éàøû òþêöá. Úÿíàçÿñèíè äÿôí
åëÿìÿéÿ ýåäÿí úàìààòû êö÷ÿëÿð òóòìóðäó âÿ éÿãèíöë-éÿãèí áó
úàìààòûí ùàìûñû áàøûíû àøàüû äèêèá, ãÿëáèíäÿ äåéèðäè: “Ñÿä ùÿçàðàí
äðèü, ñÿä ÿôñóñ”.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 30 éàíâàð 1904, ¹11

ßÄßÁÈÉÉÀÒ

Éàíâàðûí 30-äà Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí äèëèíäÿ òåàòð ìÿúëèñè òÿøêèë

îëìóø. Ùÿìÿí ìÿúëèñäÿ ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí “Ìÿðäè-õÿñèñ Ùàúû
Ãàðà” àäëû òÿìñèëè îéíàíûëäû.
______________

* Ìþòàä – àäè
110
 Ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç ìÿäÿíèééÿòÿ ÿëÿë-öìóì âÿ ÿñðèìèçÿ
ìöâàôèã ìÿòëÿáëÿðÿ ðàüèá äåéèëëÿð. Ùàáåëÿ òåàòð ìÿúëèñëÿðèíèí äÿ ãÿä-
ðèíè áèëìÿéèá, áó íþâ èøëÿðÿ ìÿùÿë ãîéìóðëàð. Ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè ìö-
ñÿëìàíëàðûí úöìëÿñè òåàòð ìÿúëèñèíè “îéóíáàç ìÿúëèñè, ùîããàáàç éûüûí-
úàüû” ùåñàá åäèá, áó òþâð éåðëÿðÿ ýåòìÿéè øÿíëÿðèíÿ øèêÿñò áèëèðëÿð.
×îõ ñÿùâ åäèðëÿð î øÿõñëÿð, ùàíñûëàð êè, òåàòð ìÿúëèñèíè îéóí-îéóí-
úàã ìÿúëèñè ìÿíçèëÿñèíäÿ òóòóðëàð, ÷öíêè òåàòð ìÿúëèñëÿðèíäÿí ìóðàä î
äåéèë êè, áóðàäà àäàì ýöëñöí. Ìþòÿáÿð èíýèëèñ øàèðè Øåêñïèð äöçäöéö
òÿìñèëàòû òåàòðëàðäà îéíàéàí âàõò òàìàøà åäÿíëÿðèí àüëàìàüû òóòóð,
íÿèíêè ýöëìÿéè. ßýÿð Òèôëèñäÿ ãîíøó ìèëëÿòëÿðèìèçèí áàíèçàì* âÿ úÿ-
ëàëëû òåàòð äÿñýàùëàðûíû ìöñÿëìàíëàðûìûç þç ýþçëÿðè èëÿ ýþðìÿìèø îë-
ñàéäûëàð, áèç áó áàðÿäÿ äÿõè äÿ ÷îõ äàíûøàðäûã. Ýöìàí åäèðèê êè, áó
äåäèéèìèç êèôàéÿò âåðÿ.
Äÿõè òÿÿúúöá åëÿìèðèê êè, “Ùàúû Ãàðà” ìÿúëèñèíÿ àç ìöñÿëìàí
úÿì îëìóøäó.
Ú. Ì.
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 4 ôåâðàë 1904, ¹13

4 ÈÉÓÍ, ÒÈÔËÈÑ

Äöíÿí áèð ìÿúëèñäÿ áèð ýöðúö ãûçû èëÿ òàíûø îëäóì. Ãûçûí äàíûøûüûí-
äàí âÿ ñèìàñûíäàí ýþðöíöðäö êè, áó ãûç åëì âÿ òÿðáèéÿ ñàùèáèäèð. Ñþù-
áÿò àðàñûíäà ãûçûí éàõûí ðÿôèãÿëÿðèíäÿí áèð àðâàä àéûí áåøèíäÿ “Âåòñåë”
òåàòðûíäà ÿúèá òàìàøà ìÿúëèñè âàãå îëàúàüûíû õÿáÿð âåðèá, ÿùëè-ìÿúëèñÿ
òÿêëèô åëÿäè êè, îíóíëà áÿðàáÿð ýåòñèíëÿð òåàòðà. Ñþéëÿäèéèìèç ãûç ðàçûëûã
åäèá, úàâàá âåðäè êè, ìÿí áó òÿêëèôè ãÿáóë åäÿ áèëìÿì. Î ñÿáÿáÿ êè, áó
ýöíëÿðäÿ êÿíäèìèçäÿ áèð àðâàä äîüàñûäûð âÿ ìÿí ÿëáÿòòÿ, ö÷ ýöíäÿí
ñîíðà êÿíäèìèçäÿ îëàì. ×öíêè îðàäà ìàìà÷à éîõäóð.
Ãûçûí áó ñþùáÿòèíè åøèäÿíäÿí ñîíðà ìÿí äÿõè ýöìàí åëÿäèì êè,
áóíóí ìàìàëûã åëìèíäÿ ñÿðèøòÿñè âàð. Áó ìÿòëÿáè ìÿí ãûçäàí ñîðóø-
äóì. Î, ìÿíÿ úàâàá âåðäè êè, Òèôëèñäÿ ìàìàëûã ìÿêòÿáõàíàñûíäà òÿù-
ñèë åäèá, áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì ìàìàëûã øÿùàäÿòíàìÿñè àëìûøàì.
______________

* Áàíèçàì – áóðàäà: ÿìÿëëè-áàøëû

111
 Ìÿíèì èêèíúè áèð ñóàëûìà ãûç úàâàá âåðäè êè, îíóíëà áÿðàáÿð
äîããóç íÿôÿð ýöðúö ãûçû âÿ áóíëàðäàí äà àðòûã åðìÿíè âÿ áóíëàðäàí äà
äàùà çèéàäÿ ðóñ ãûçëàðû âÿ áèð íå÷ÿ éÿùóäè ãûçû ìàìàëûã òÿùñèëèíè
òàìàì åäèá, øÿùàäÿòíàìÿ àëìûøëàð.
Ìÿí ñîðóøäóì:
Áÿñ îíëàðûí è÷èíäÿ ìöñÿëìàí ãûçû éîõäóðìó?
Õàíûì – Õåéð, éîõäóð – Èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð ìöñÿëìàí ãûçû ìÿê-
òÿáÿ ÿñëà õàäèë îëìàìûøäûð.
Áó ùåéíäÿ áèð ÿùâàëàò éàäûìà äöøäö: Áèð íå÷ÿ àé áóíäàí ÿãäÿì
ñàêèí îëäóüóì “Í” øÿùðèíäÿ áÿéçàäÿ òàéôàñûíäàí áèð õàíûì ìàìàéà
ìþùòàú îëäó. Èòòèôàãÿí ùÿìÿí ýöí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíìóø ðóñ
ìàìàñû âÿôàò åòäè. ×îõ õÿðú ÷ÿêèá, íÿùàéÿò çÿùìÿòëÿ þçýÿ øÿùÿðäÿí
ðóñ ìàìàñû ýÿòèðäèëÿð. Àììà ÷å ôàéäà? Âàð. Îëóíúàéà ãÿäÿð áèçèì
ãî÷àã âÿ úÿñàðÿòëè éåðëè ìàìàëàðûìûç óøàüû àíàñûíûí ãàðíûíäàí úàíñûç
îëàðàã ãîïàðäûëàð, àëäûëàð. Ðóñ ìàìàñû âÿ ùÿêèìëÿð ùàìèëÿ àðâàäûí
ÿùâàëàòûíû òÿùäèä åäÿíäÿí ñîíðà áåëÿ ìÿëóì îëäó êè, ùàìèëÿíèí âÿçè-
ùÿìë åòìÿê âàõòû âÿ ñààòû ùÿëÿ éåòèøìÿäÿí, éÿíè óøàüû ìöÿééÿí âÿ àç
âàõòûíäàí îòóç èêè ñààò ÿââÿë âÿ ãîë çîðó èëÿ ÷ÿêèá ÷ûõàðäûáëàð. Âÿ èëëà
óøàã ÿáÿäÿí òÿëÿô îëìàçäû.
Íÿ ãÿäÿð êè, áó íþâ ìöñèáÿòëÿð àâàì úàìààòûí è÷èíäÿ èòòèôàã äöøöð.
Íå÷ÿ-íå÷ÿ áàëàëàðûí âàõòñûç þëìÿéèíÿ áèçèì úàùèë ìàìà÷àñûçëûüûí áÿ-
ðÿêÿòèíäÿí éà çàéå îëóðëàð âÿ éàõóä úöðáÿúöð òÿùëöêÿëè âÿ þëöìúöë
ìÿðÿçëÿðÿ ìöáòÿëà îëóðëàð. Ñþùáÿò äöøÿíäÿ äåéèðëÿð êè, Àëëàùà øöêöð,
ìöñÿëìàí ãûçëàðû éàâàø-éàâàø îõóìàüà áàøëàéûáëàð. Ñþéëÿéèðëÿð êè,
Òèôëèñäÿ Áàêûäà, Êðûì, Êàçàí âÿ áÿçè ãåéðè éåðëÿðäÿ ìöñÿëìàí ãûçëà-
ðûíäàí äà åëì âÿ òÿðáèéÿ òÿùñèë åäÿíëÿð òàïûëàð. Ëàêèí áèðè-áèðèìèçÿ áó
òþâð òÿñêèíëèê âåðÿ-âåðÿ áèç ìÿùç þçöìöçö àëäàäûðûç. Î ñÿáÿá êè, áè-
çèì òÿùñèë òàïìûø õàíûì ãûçëàðûìûç þç òÿùñèëëÿðè âÿ ùöñíö-ÿõëàãëàðû èëÿ
òÿðáèéÿñèç âÿ åëìñèç ãûçëàðäàí ñå÷èëèðëÿð. Âàãåÿí, ùàðàäà âÿ íÿ èøäÿäèð-
ëÿð áèçèì “Îáðàçîâàííè” õàíûì ãûçëàð?
Äîüðóäóð, ýàù áåëèíäÿ “êîðñåò” âÿ áàøûíäà øëéàïà, öçöà÷ûã òåàòðäà
îòóðóá äóðáèí èëÿ òàìàøàýàùà äèããÿò åäèðëÿð éà êö÷ÿëÿðäÿ, ñîãàòëàðäà
êàìàëè-òÿøÿõõöñ âÿ ÿçÿìÿòëÿ ãÿäÿìëÿðèíè óôàã-óôàã áàñûá, ñÿé åò-
ìÿêäÿäèðëÿð êè, õàðèúè ìèëëÿòëÿðèí “Áàðèøíàëàðûíà” áÿíçÿñèíëÿð, îõó-
ìàñûíëàð. Ëàêèí åëì âÿ òÿùñèëäÿí ìóðàä áóäóðìó?
112
 Ìÿäÿíèééÿò âÿ èíñàíèééÿò çàùèðè ýåéèìäÿí, ýÿçèøäÿí... èáàðÿò çÿíí
åäÿí áó êèìè àðâàäëàðûí ÿðëÿðèíÿ íÿ òþâð àðâàäëûã, óøàãëàðûíà íÿ òþâð
àíàëûã åäÿúÿêëÿðè øàéàíè-äèããÿò áèð ìÿñÿëÿäèð.
×öíêè áó íþâ èøëÿðèìèç äþðä äèâàð àðàñûíäà âÿ ïÿðäÿ äàëûíäàäûðëàð.
Àììà çàùèð ùÿðÿêÿòëÿðëÿ âÿ ÿìÿëëÿð èëÿ èíäèéÿäÿê õàíûì-ãûçëàðûìûçû
òÿðáèéÿ âÿ åëì ñàùèáè îëìàãëàðûíû áöðóçÿ âåðìÿìèøäèëÿð.
Òÿùñèë ýþðÿí õàíûì – ãûçëàðûí ùàíñû áèð íå÷ÿ ãûç óøàüû áàøûíà úÿì
åäèá, áè÷àðÿ âÿòÿí áàëàëàðûìûçà òÿðáèéÿ âåðìÿéÿ ìöáàøèð îëäó?
Áóíëàðûí ùàíñû òèáá, ìàìàëûã, éà ãåéðè áèð ìÿíôÿÿòëè åëì âÿ ñÿíÿò
ÿõç åäèá, ñàùèáè-åëì âÿ ñÿððèøòÿ îëóá, úàìààòà ãóëëóã åëÿéèð?
Õöëàñÿ, èíäèêè éîë âÿ ùàë èëÿ ñàëàìàòëà ÷ûõìàéûç. Çàìàí âÿ ùàëûìûç
èøëÿðèìèçèí ãîíøóëàðûìûçûíêû êèìè îëìàñûíû èçàá âÿ èãòèçà åäèð...

“Øÿðãè-Ðóñ”, 4 èéóí 1904, ¹ 65, ñÿù.2

ÄÈÃÃßÒ ÅÒÌßËÈ

Òèôëèñèí ìöñÿëìàí ãÿáèðèñòàíûíà ýåäÿí éîëäà ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿ-

ñèíèí ãóðòàðàúàüûíäà ùàìàí ìÿùÿëëÿ èëÿ ãÿáèðèñòàíûí àðàñûíäà îëàí äàð-
âàçàíûí éàíûíà àõøàì âàõòëàðû ÷îõ ìöñÿëìàí óøàüû úÿì îëóá îé-
íàéûðëàð. Ìÿíèì éîëóì ãÿáèðèñòàíà äöøÿí âàõò ùàìàí óøàãëàðû óçàãäàí
ýþðöá ýåðè ãàéûäûðàì. Ñÿáÿáè áóäóð êè, ïèøÿçâÿãò éÿãèí åäèðÿì êè,
ãÿáèðèñòàíà ýåäèá ãÿáðèñòàíäàêû þëöìöí öñòöíÿ äèããÿò âÿ ùþðìÿòëÿ
ñóðÿéè-úöìÿ îõóìàüà óøàãëàðûí ñÿñè âÿ ãèëö-ãàëû ìàíå îëàúàã. Áóðàäà
îéíàìàãäàí þòÿðè úÿì îëàíëàðà óøàã àäû ãîéìàãäà ìÿí ñÿùâ åëÿäèì;
÷öíêè äîüðóäóð, áóíëàðûí è÷èíäÿ áàëàúà óøàãëàð äà òàïûëàð, ëàêèí ñàããàëëû
êèøèëÿð áàëàúà óøàãëàðäàí äÿõè ÷îõ îëóð, áóíëàðûí úöìëÿñè áèð-áèðèíÿ
ãàðûøûá ãÿáèðèñòàíûí ìåéäàíûíäà ãèñèì-ãèñèì îéóíëàð îéíàéûðëàð.
Ìÿíèì éîëóì áóðàéà äöøÿíäÿ, áó èøëÿðè ýþðöá ùå÷ áàøà äöøÿ áèë-
ìèðÿì êè, áóðàäà ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê îéóíëà ýöíëÿðèíè êå÷èðÿí ñàã-
ãàëëû êèøèëÿðèí éåäèêëÿðè ÷þðÿéè êèì ãàçàíûð. Áóíó äà áàøà äöøÿ áèëìè-
ðÿì áó ãÿäÿð áàëàúà óøàãëàð ìÿýÿð ñàùèáñèçäèð, áóíëàðû äÿðñÿ âÿ ñÿíÿ-
òÿ ãîéìàéûá þç áàøûíà áóðàõìûøëàð?
Ùÿìèøÿ ãÿáèðèñòàíà éîëóì äöøÿíäÿ áóðàéà úÿì îëàí êö÷ÿ óøàãëà-
ðûíäàí åëÿ áèÿäÿáàíÿ ùÿðÿêÿòëÿð ýþðìöøÿì âÿ áóíëàðäàí åëÿ áèð íàýö-
âàð äàíûøûãëàð åøèòìèøÿì êè, éàçû èëÿ ñþéëÿìÿê ãàáèë äåéèëäèð. Âÿ ìÿí
113
åëÿ áèëèðÿì êè, áó èøëÿðè ýþðÿí, áèëÿí âÿ åøèäÿí òÿê áèð ìÿí äåéèëÿì.
Ïÿñ íèéÿ áó áàðÿäÿ áèð êÿñ áèð ñþç ñþéëÿìèð?
Áèð äÿôÿ ãÿáèðèñòàíûí êÿíàðûíäàí éîë èëÿ áèð íå÷ÿ õàðèú ìèëëÿòèí àð-
âàä-óøàüû êå÷èðäè. Ìÿùÿëëÿ óøàãëàðû áàøëàäûëàð áóíëàðà äàø àòìàüà âÿ
áèùþðìÿò ñþçëÿð äåìÿéÿ. Àðâàä-óøàã èñòÿäèëÿð êè, ãà÷ûá óøàãëàðäàí
óçàã îëñóíëàð. Ìÿùÿëëÿ óøàãëàðû âÿ áóíëàðûí è÷èíäÿ áèð íå÷ÿ ñàããàëëû
úàâàíëàð ãûçëàðû ãîâàëàéûá ùÿð òÿðÿôäÿí ÿùàòÿ åòäèëÿð. Ãûçëàð áàøëàäûëàð
÷ûüûðìàüà, àõûð ãÿáèðèñòàíäàí áèð íå÷ÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðûí äàäûíà éåòè-
øèá áóíëàðû ìÿùÿëëÿ óøàãëàðûíûí ÿëèíäÿí õèëàñ åëÿäè.
Ñþéëÿäèéèìèç ñþçëÿðèí ùàãã âÿ áèüÿðÿç îëìàüûíà ìÿùç Òèôëèñ ãÿáè-
ðèñòàíûíà éîëó äöøÿí øÿõñëÿð èíàíûá øÿêê åòìÿéÿúÿêëÿð. Âàëëàù, íÿ
Íàõ÷ûâàí, Èðÿâàí, íÿ Áàêû âÿ Èðàí, íÿ Ùèíäèñòàí, íÿ Òöðêöñòàí âÿ íÿ
óçàã-óçàã úÿçèðÿëÿðèí âÿùøè ìèëëÿòëÿðè èíàíà áèëÿð êè, Òèôëèñ êèìè øÿùÿ-
ðèí ñàããàëëûëàðû óøàãëàðà ãàðûøûá âÿ ãÿáèðèñòàíà úÿì îëóá ýöíëÿðèíè îé-
íàìàã, ñþéöøìÿê, ÷ûüûðûøìàã, ñàâàøìàã âÿ éîëäàí êå÷ÿíëÿðÿ ñàòàø-
ìàãëà êå÷èðñèíëÿð.

“Øÿðãè-Ðóñ”, 18 èéóí 1904, ¹ 77

ÍÀÕ×ÛÂÀÍÄÀ ÁÈÐ ÑßÉÀÙßÒ

Ðÿáèöñ-ñàíè àéûíûí 17-úè ýöíö Íàõ÷ûâàíà âàðèä îëäóì. Ýåúÿíè

“Èñëàì” ìåùìàíõàíàñûíäà ãàëûá, ðàùàò îëäóì.
Ùÿìä îëñóí Òàíðûéà “Èñëàì” ãîñòèíè èêè èëäèð êè, áèíà îëóá. Áèð àç
ìöääÿòäÿ Éåâðîïà ñàéàüû èëÿ ãîíàãëàðà ùþðìÿò âÿ åùòèðàì ýþñòÿðèðëÿð.
Ñöáù ÷àéûìû è÷ÿíäÿí ñîíðà äóðóá ñÿéàùÿòÿ ìÿøüóë îëäóì. Éàéûí èñòè
ýöíÿøè ÷ûõûá, þç íóðó èëÿ àëÿìè ìöíÿââÿð åëÿìèøäè. Âÿ ñöáùöí ëÿòèô
éåëè ÿñèá ýàù-ýàù áàëàúà àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû ñÿñëÿíäèðèäè. Ýÿçÿ-
ýÿçÿ Íàõ÷ûâàíûí ìÿøùóð “Ñêâåð” áàüûíà òÿðÿô éîëëàíäûì âÿ îðàäà
îëàí ïàêèçÿ áèð ñòóëóí öçÿðèíäÿ ÿéëÿøèá ýÿëÿí-ýåäÿíëÿðÿ òàìàøà
åäèðäèì. Áó ÿñíàäà áèð íÿôÿð ãÿäèì äîñòëàðûìäàí ñóàë åëÿäèì êè, èíäè
Íàõ÷ûâàíà ÷îõ ãÿçåò ýÿëèðìè?
Ðÿôèãèì úàâàá âåðäè:
“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè ÷îõ ýÿëèð âÿ áóðàíûí àäàìëàðû îíó îõóìàüû
÷îõ äîñò òóòóðëàð.
Ñîðóøäóì êè, ùÿôòÿäÿ íå÷ÿ äÿôÿ çèéàðÿò îëóð?
114
 Úàâàá: Ðÿáèöñ-ñàíè àéûíûí ñÿêêèçèíÿ êèìè ùÿôòÿäÿ ö÷ äÿôÿ çèéàðÿò
âÿ ãèðàÿò îëóðäó. Àììà èíäè ùÿìä îëñóí Òàíðûéà êè, ùÿð ýöí îõóíóð.
Áó úàâàáû êè, äîñòóìäàí åøèòäèì, ÷îõ øàä âÿ ìÿñðóð îëäóì âÿ
äåäèì:
“Øàä äèë áàø êå, äèëøàäÿì êÿðäè”.
Íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ òÿáðèê åäèðÿì “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíè êè, èêè èëèí
ìöääÿòèíäÿ Õóäàâÿíäè – àëÿìèí ùþâë âÿ ãöââÿòèëÿ ìöñÿëìàí ãàðäàø-
ëàðûìûçûí àðàñûíäà ýöí êèìè àøêàð îëäó. Òÿáðèê åäèðÿì! Ìàøàëëàù!
Ñöáùöí ðóùÿôçà éåëè ùÿðÿêÿòäÿ èäè. Áàüûí áöëáöëëÿðè ýöíàýöí íÿü-
ìÿëÿð èëÿ õàëãû øàä åäèðäè. Áó ÿñíàäà ýþçöìöí þíöíäÿ îëàí áèð õàðàá
îëìóø âÿ ó÷ìóø áèíàéà íÿçÿðèì äöøäö êè, áèð íå÷ÿ èë áóíäàí èðÿëè ó÷óá
õàðàá îëìóøäó. Âÿ îíóí äèâàðëàðûíû òàõòà-ïàðà èëÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ìûõ÷à
èëÿ áÿðêèòìèøäèëÿð.
Äèããÿò íÿçÿðèëÿ áàõàíäà ýóéà áèð ìþòÿáÿð ìÿñúèäÿ îõøàéûðäû.
Ìÿí éàíûìäà ÿéëÿøÿí àäàìäàí ñóàë åëÿäèì êè, î áóíà êè, ó÷óá õàðàá
îëóá, î ÿââÿë íÿ èìèø?
Úàâàá: – Î ìÿøùóð îëàí Çàâèéÿ ìÿñúèäèäèð êè, Íàõ÷ûâàíûí êå÷ìèø
èëëÿðèíäÿ ÿââÿëèíúè ìÿñúèä èäè êè, ùÿð èë ÿééàìè-ìÿùÿððÿìäÿ áóðàéà
úÿì îëóá, òÿçèéåéè-Ùöñåéí ÿëåéùöññÿëàìû èòìàì åäèðäèëÿð.
Àììà áèð íå÷ÿ èë âàð êè, ó÷óá õàðàá îëóáäó. Íàõ÷ûâàíûí ùÿìèé-
éÿòëèëÿðè ùÿð èë ãåéðÿòëÿ áèð éåðÿ úÿì îëóá, ñèéàùû åäèáëÿð êè, ïóë éûüûá
áóíó òèêäèðñèíëÿð. Éåíÿ èø äöçÿëìÿéèá, íàãèñ ãàëûð.
Áó úàâàáû éîëäàøûìäàí åøèäÿíäÿ ñþéöä àüàúûíà òÿêéÿ åäèá, äÿðèí
ôèêèðÿ ïè÷èäÿ îëäóì. Áó ùàëäà éîëäàøûì ìÿíè äöìñöêëÿäè âÿ äåäè: –
Áàõ!
Áàõûá ýþðäöì êè, îí àäàì áèð, îí áåø àäàì áèð áàøëàðûíäà òàáàã
(õîí÷à), è÷èíäÿ áèð êÿëëÿ, êèìèñè èêè êÿëëÿ ãÿíä ïåéäÿðåé àïàðûðëàð. Ìÿí
òÿÿúúöá èëÿ äîñòóìäàí ñóàë åëÿäèì êè, áóíëàð ùàðà ýåäèðëÿð âÿ áó ãÿíä-
ëÿðè êèìÿ àïàðûðëàð?
Éîëäàøûì: Áó ýöí áèð õàíè-âàëàøÿí þç êþùíÿ åâèíäÿí òÿçÿ òèêäèð-
äèéè åâÿ éûüûøûá. Áó ýöí ìöáàðÿêáàäëûãäàí þòðö îíà ãÿíä àïàðûðëàð.
Îíóí äåäèéèíÿ ýþðÿ áó ãÿíäëÿðè ïàéëàìàã öñóëó ãÿäèì âàõòäàí àâ-
ìöí-íàñ àäàìëàðäàí þâëàäëàðûíà ãàëàí âÿñèééÿòäè.
Ýöí áèð àç èñèíìèøäè. Éàðïàãëàðûí ñÿñè êÿñèëìèøäè. Áöëáöëëÿð ýöíöí
ùÿðàðÿòèíäÿí ïÿðàêÿíäÿ îëóá ýåòìèøäèëÿð. Çàòÿí áóíëàðû äèíëÿìÿéÿ
êèìäÿ ùàë ãàëìûøäû!!
115
 Ìÿñúèäèí õàðàáà ãàëìàüû èíñàíû ãöññÿíàê åäèðäè âÿ úàìààòûí áó
ìÿðòÿáÿ àâàìëûüû àäàìû äÿðÿäÿ ìöáòÿëà åäèðäè. Äóðóá éîëäàøûìûí
ÿòÿéèíäÿí éàïûøûá, Íàõ÷ûâàíûí ãÿðá òÿðÿôèíÿ ðÿâàíÿ îëäóã.
Ìöøòÿðè
“Øÿðãè-Ðóñ”, 27 èéóí 1904, ¹ 86

ÉÅÍÈ ÈÁÒÈÄÀÈ ÌßÊÒßÁÄß ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÄÈËÈ

Áóäóð, ãàðøûìûçäà áèð ïðîòîêîë âàðäûð. Áó, Ãàôãàç òÿùñèë äàèðÿñèí-

äÿêè éåðëè ÿùàëè ö÷öí áèðñèíèôëè ìÿêòÿáëÿðèí òÿäðèñ ïëàíûíû ùàçûðëàéàí
õöñóñè êîìèññèéàíûí ïðîòîêîëóäóð (áàõ: “Òèôëèññêè ëèñòîê”, ¹ 150).
Ïðîòîêîëäà ýþñòÿðèëäèéèíÿ ýþðÿ, éåíè òÿäðèñ ïëàíû “áèëàâàñèòÿ õàëã
ìààðèôè èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí âÿ ìÿêòÿáèí åùòèéàúëàðûíû, ùàáåëÿ ùÿéàòûí
âÿ õàëãûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìÿêòÿá èøèíäÿ íÿ êèìè äÿéèøèêëèê-
ëÿðèí àðçó îëóíäóüóíó êèôàéÿò ãÿäÿð áèëÿí” àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá
åäèëìèøäèð.
Áèç ÷îõ-÷îõ òÿÿññöô åäèðèê êè, êîìèññèéàíûí òÿðêèáèíè ïåäàãîæè äàè-
ðÿëÿð, èúòèìàèééÿò âÿ ìÿòáóàò íöìàéÿíäÿëÿðè ùåñàáûíà àðòûðìàã ùàã-
ãûíäà êîìèññèéà öçâö ú. Úàïàðèäçåíèí òàì ùàãëû áèíàýöçàðëûüû ðÿää
åäèëìèøäèð. Åëÿ êè, áèç ÷îõìèëéîíëó òàòàð ÿùàëèñè àíà äèëèíèí ìöãÿääÿ-
ðàòûíûí Áàüûðîâ, Ãÿíèéåâ âÿ Ñàíèéåâ êèìè úÿíàáëàðà òàïøûðûëäûüûíû åøèò-
äèê, åëÿ êè, áöòöí áó èøëÿðèí ýèçëè äÿôòÿðõàíà þðòöñö àëòûíäà áàø âåðäèéèíè
þéðÿíäèê, áèçäÿ áåëÿ áèð òÿáèè àðçó ÿìÿëÿ ýÿëäè êè, ýþðÿê “ìÿêòÿáèí
åùòèéàúëàðûíû êèôàéÿò ãÿäÿð áèëÿí” áó àäàìëàð íÿ èø ýþðìöøëÿð.
Áèç áóíëàðû þéðÿíäèê. Úÿíàá Áàüûðîâ áöòöí èúëàñ áîéó ñóñìóø âÿ
àõûðäà ïðîòîêîëà ãîë ÷ÿêìèøäèð. Úÿíàá Ñàíèéåâèí äÿ íÿ äàíûøäûüû áèçÿ
ìÿëóì äåéèë; áó áàðÿäÿ “ïðîòîêîë”äà äà ùå÷ áèð ãåéä éîõäóð, ùÿð÷ÿíä
èíäèéÿäÿê ìÿëóì èäè êè, ú. Ñàíèéåâ ìöñÿëìàíëàðûí òàòàð äèëèíäÿ îõó-
ìàëàðûíû àç ãàëà áèð àõìàãëûã ùåñàá åäèðäè. Èíäè ùÿìèí áó Ñàíèéåâ ïå-
äàãîæè äàèðÿëÿðèí íöìàéÿíäÿñè ñèôÿòèëÿ òàòàð äèëèíèí ìöãÿääÿðàòûíû ùÿëë
åäèð.
Áàüûðîâ, Ãÿíèéåâ âÿ Ñàíèéåâ úÿíàáëàðûíû êîìèññèéàéà öçâ ñå÷ÿí
øÿõñëÿðèí ùàíñû ìöëàùèçÿëÿðÿ ÿñàñëàíäûãëàðûíû áèç áàøà äöøìöðöê. Àõû,
áèçäÿ ùÿãèãè ïåäàãîæè äàèðÿëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè âàðäûð; áèçäÿ êþ÷ÿðëè-
116
ëÿð, ñöëåéìàíîâëàð, âÿêèëîâëàð, ìèðçÿéåâëÿð, øàùòàõòëûëàð âÿ áèð ÷îõ
áàøãàëàðû âàðäûð; íÿùàéÿò, áèçäÿ ìÿòáóàò íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ âàðäûð.
ßýÿð áó éàõûíëàðäà Ïåòåðáóðãà ÿðèçÿ àïàðìûø ìöñÿëìàí ðÿñìè íö-
ìàéÿíäÿëÿðè áèëñÿéäèëÿð êè, îíëàðûí áèíàýöçàðëûãëàðûíûí éåðèíÿ éåòèá-
éåòìÿìÿñè ú. Ñàíèéåâèí âÿ îíóí êèìèëÿðèí ðÿéèíäÿí àñûëû îëàúàãäûð,
ñþç éîõ, î íöìàéÿíäÿëÿð çÿùìÿò ÷ÿêèá íÿ ãöââÿ, íÿ âàõò, íÿ äÿ ïóë
çàé åòìÿçäèëÿð.
Êîìèññèéàíûí áåøýöíëöê èúëàñûíûí íÿòèúÿñèíÿ êå÷ÿê (8, 19, 20, 21
âÿ 22 èéóëäà). Áåø ýöí éûüûëìûø êîìèññèéà íÿ èø ýþðìöøäöð?
Ìÿíèì áó ñóàëà úàâàáûì ùàçûðäûð; áÿëêÿ äÿ úàâàá ãÿðèáÿ ýþðöíÿ-
úÿêäèð, ëàêèí ìÿí îíó ÿí ìþùêÿì ñöáóòëàðëà òÿñäèã åäÿúÿéèìÿ ñþç
âåðèðÿì.
Ìÿí à÷ûã èääèà åäèðÿì êè, êîìèññèéà ùå÷ áèð èø ýþðìÿìèøäèð, ùå÷
áèð òÿäðèñ ïëàíû òÿðòèá åòìÿìèøäèð; î àíúàã Ãàôãàç òÿùñèë äàèðÿñè ïîïå-
÷èòåëè øóðàñûíûí 1880-úû èë äåêàáðûí 12-äÿ òÿðòèá åòäèéè èáòèäàè ìÿêòÿá
òÿäðèñ ïëàíûíû ñþçáÿñþç êþ÷öðìöøäöð. Ùÿìèí òÿäðèñ ïëàíû Ãàôãàç úàíè-
øèíè èìïåðàòîð çàòè-àëèëÿðè Ìèõàèë Íèêîëàéåâè÷ òÿðÿôèíäÿí òÿãäèð åäèëÿ-
ðÿê, Ãàôãàç òÿùñèë èäàðÿñè ïîïå÷èòåëèíèí 1881-úè èë 4 ôåâðàë òàðèõëè, 598
íþìðÿëè ýþñòÿðèøè èëÿ éåðëè ÿùàëè àðàñûíäàêû ìÿêòÿáëÿðèí ìöäèðëÿðèíÿ ÿë-
äÿ ðÿùáÿð òóòìàüà ýþíäÿðèëìèøäèð.
Áó ìÿñÿëÿ èëÿ ìàðàãëàíàí âÿ ìÿíèì ñþçöìöí äîüðóëóüóíà øöáùÿ
åäÿí îõóúóëàðäàí ùÿãèðàíÿ õàùèø åäèðÿì êè, Ãàôãàç òÿùñèë äàèðÿñè ñÿ-
ðÿíúàìëàðû ìÿúìóÿñèíèí III úèëäèíäÿ 623-úö ñÿùèôÿíè à÷ûá áàõñûíëàð.
Îðàäà îíëàð ùÿìèí ìàòåðèàëû îõóéàúàãëàð êè, î áó ýöíëÿðäÿ “Éåðëè ÿùà-
ëèíèí óøàãëàðû ö÷öí éåíè ìÿêòÿá” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà, áÿçè äÿéèøèêëèê-
ëÿðëÿ “Òèôëèññêè ëèñòîê”óí 150-úè íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Äþâëÿò
ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òàòàð äèëèíèí ãîéóëóøó ìÿñÿëÿñè áèðèíúè äÿðÿúÿëè ÿùÿ-
ìèééÿòè îëàí áèð ìÿñÿëÿäèð, áó ìÿñÿëÿéÿ äàèð ÷îõëó ÿäÿáèééàò âàðäûð;
ìöñÿëìàíëàðûí ÿðèçÿëÿðèíäÿ î, áèðèíúè éåðè òóòìóøäóð. Áàõ, áóíà ýþðÿ
áó ìÿñÿëÿíèí ìöãÿääÿðàòûíû ö÷ êÿíä ìöÿëëèìèíèí èõòèéàðûíà âåðìÿê
÷îõ ùàãñûçëûã îëàðäû.
Áèç òàìàìèëÿ ÿìèíèê êè, ÿýÿð ìÿêòÿá êîìèññèéàñûíäà ùÿãèãÿòÿí
ùÿéàòûí âÿ õàëãûí òÿëÿáëÿðè èëÿ òàíûø îëàí àäàìëàð èøòèðàê åòñÿéäèëÿð, î
çàìàí îíëàð ñÿññèç-ñÿìèðñèç ïðîòîêîëó èìçàëàìàã ÿâÿçèíÿ, éåðëÿðèí-
äÿí ãàëõàð, êîìèññèéà öçâëÿðèíÿ öç òóòóá äåéÿðäèëÿð: “Àüàëàð! 12 äå-
êàáð 1880-úè èëèí èáòèäàè ìÿêòÿá òÿäðèñ ïëàíûíäà òàòàð äèëèíÿ ùå÷ äÿ
117
ñèçèí íÿçÿðäÿ òóòäóüóíóçäàí àç éåð âåðèëìÿìèøäèð; ëàêèí áóíà áàõìà-
éàðàã, î âàõòäàí êå÷ìèø 25 èëëèê ìöääÿò ÿðçèíäÿ, áöòöí ùþêóìÿò ìÿê-
òÿáëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿ òàòàð äèëèíèí êå÷èëìÿñè
íÿèíêè âàúèá ùåñàá åäèëìÿìèø, áÿëêÿ àðòûã ýþðöëìöøäöð... Àüàëàð! Ùå÷
áèð òÿäðèñ ïëàíû òÿðòèá åòìÿéèí: íÿ ãÿäÿð êè ìöõòÿëèô õûðäà àäàìëàð, áó
ìÿñÿëÿäÿ èñÿ ñþçö êå÷ÿí çîðáàëàð òàòàð äèëèíè òÿãèá åäèðëÿð, íÿ ãÿäÿð êè
äàðöë-ìöÿëëèìèí äèðåêòîðëàðû þçëÿðèíÿ òàáå îëàí òàòàð äèëè ìöÿëëèìëÿðèí-
äÿí áó “÷àã-÷óãó”óí òÿäðèñèíÿ ÷îõ äà ñÿé ýþñòÿðìÿìÿéè òÿëÿá åäèðëÿð,
íÿ ãÿäÿð êè ëåâèòñêèëÿð ìöâàôèã éîëëàðëà éåðëè äèëëÿðè ìÿêòÿáäÿí êÿíàðà
âóðóá ÷ûõàðûðëàð, íÿ ãÿäÿð êè ùÿð éåðèíäÿí äóðàí èíñïåêòîð þç äÿðñèíÿ
øþâãö îëìàéàí òàòàð äèëè ìöÿëëèìëÿðèíè àüûçäîëóñó òÿðèôëÿéèð, ñèçèí
ïëàíëàðûíûç èøÿ êþìÿê åòìÿéÿúÿêäèð”.
Ãàðøûäàêû ìÿñóë èøè ýþðìÿê ö÷öí êîìèññèéàéà àç-÷îõ âàõò âåðèë-
ìÿñè ùàããûíäà êîìèññèéàíûí áÿçè öçâëÿðèíèí õàùèøè òàìàìèëÿ éåðëè õà-
ùèøäèð. Ùåéèô êè, áó õàùèø ãÿáóëà êå÷ìÿìèøäèð. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð íÿ èñÿ éå-
íè áèð øåéèí éàðàäûëìàñû äåéèë, àíúàã êþùíÿíèí ñóðÿòèíè ÷ûõàðìàã íÿ-
çÿðäÿ òóòóëìóøäóñà, îíäà áó áàøãà áèð ìÿñÿëÿ.
Éåðëè äèëëÿð ìÿñÿëÿñè ÷îõ äèããÿòëÿ èøëÿíèá ùÿëë îëóíìàëûäûð; òàòàð äè-
ëèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, áó ìÿñÿëÿ î ãÿäÿð ìöðÿêêÿáëÿøèð êè, áó áàðÿäÿ àé-
ëàðëà ýþòöð-ãîé åòìÿê, äöøöíìÿê âÿ úèëä-úèëä êèòàá éàçìàã ëàçûìäûð.
Ìèñàë ö÷öí ìÿí ùÿëëèíè òÿäðèñ ïëàíû òÿðòèáèíäÿí äàùà ÷ÿòèí ùåñàá
åòäèéèì áèð ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ äàéàíìàëûéàì: ÿýÿð òàòàð äèëèíèí òÿäðèñè
ïåäàãîæè ùàçûðëûüû îëàí àäàìëàðà òàïøûðûëìàëûäûðñà, – êè éåíè òÿäðèñ ïëàíû
ùàãëû îëàðàã áóíó òÿëÿá åäèð, – î çàìàí áó ìöÿëëèìëÿðè ùàðàäàí, ùàíñû
ìöÿëëèìëÿð ìÿêòÿáèíäÿí àëìàëû?
Äàðöëìöÿëëèìèíëÿðäÿíìè? Ìÿýÿð áó äàðöëìöÿëëèìèíëÿðäÿ òàòàð äèëè
þéðÿíèëèðìè? Ñåìèíàðèéàíû ãóðòàðìûø òàòàðëàðûí áó úÿùÿòäÿí ñàâàäñûç
îëìàëàðû áó àõûðûíúû ñóàëà òàì äîüðó úàâàáäûð.
Áàõ, öçÿðèíäÿ äöøöíöëìÿëè âÿçèééÿò áóäóð.
Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Òèôëèññêè ëèñòîê”, 5 àâãóñò 1905, ¹159.
Ðóñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð

118
 ÔÀÉÄÀËÛ ÒßØßÁÁÖÑ

Àëè ñåíàòûí áó éàõûíëàðäà “Òèôëèññêè ëèñòîê”äà ÷àï îëóíìóø ñÿðÿí-

úàìûíû öðÿêäÿí àëãûøëàìàã ëàçûìäûð, î ñÿðÿíúàìû êè, îðàäà ÿìð îëóíóð:
1. “Ìèðîâîé ñóäëàðûí éûüûíúàãëàðû ìöòëÿã òÿéèí îëóíìóø ñààòëàðäà à÷ûë-
ñûí; 2. Áèð ñààòäà íÿ ãÿäÿð èøÿ ãóëàã àñìàã ìöìêöí èñÿ, î ãÿäÿð äÿ èø
òÿéèí åäèëñèí; 3. Èääèà÷ûëàðûí, úàâàáäåùëÿðèí âÿ øàùèäëÿðèí ìÿùêÿìÿéÿ
÷àüûðûëìàñû ñààòëàðû åëÿ áþëöøäöðöëñöí êè, ùå÷ áèð êÿñ âàõò èòèðìÿñèí âÿ
îíóí ö÷öí òÿéèí îëóíìóø ñààò ãóðòàðàí êèìè ìÿùêÿìÿ áèíàñûíäàí ÷û-
õûá ýåòñèí”.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, ñåíàò ôÿðìàíûíûí áèð íå÷ÿ ìàääÿ èëÿ äàùà äà ýå-
íèøëÿíäèðèëìÿñè ùàããûíäà þç àðçóëàðûìûçû èôàäÿ åòìÿéÿ áèëìèðèê.
Ìÿëóìäóð êè, ìÿùêÿìÿ áèíàëàðûíû äîëäóðàí àäàìëàðûí ÷îõó õàùèø-
÷èëÿð îëóð. Îíëàðû àäÿòÿí ìÿùêÿìÿíèí ãàïûñû àüçûíäàêû ñÿêèíèí öñòöí-
äÿ, êîðèäîð âÿ ïèëëÿêàíëàðäà, èúëàñ îòàüûíûí àõûðûíúû ñûðàëàðûíäà, äÿôòÿð-
õàíà êöíúöíäÿ âÿ äèâàð äèáèíäÿ, åéâàíäà âÿ ùÿéÿòäÿ ýþðìÿê ìöì-
êöíäöð; áóðàäà îíëàð àéàã öñòÿ äóðóð, îòóðóð, óçàíûð, ïàïèðîñ, éà ÷óáóã
÷ÿêèð, ãÿëéàíàëòû åëÿéèð âÿ ùÿòòà éàòûðëàð. Îíëàðäàí áèð ÷îõóíóí ÿëèíäÿ
ñèç ñÿêêèç ãàò áöêöëìöø éàçûëû êàüûç ýþðÿðñèíèç: áó, ÿðèçÿäèð.
Áó ìèíâàëëà îíëàð òÿìêèíëÿ îòóðóá, “ùàêèì ýÿëèð” ñþçëÿðè åëàí
åäèëèíúÿéÿ ãÿäÿð èòàÿòêàðëûãëà ýþçëÿéèðëÿð. Îíëàðäàí êèìèñè ÿðèçÿ âåð-
ìÿê èñòÿéèð, êèìèñè þç øèêàéÿòèíè äèëúàâàáû ñþéëÿìÿê íèééÿòèíäÿäèð, êè-
ìèñè èúðà âÿðÿãÿñè éàõóä áàøãà ñÿíÿäëÿðè àëìàã ôèêðèíäÿäèð, êèìèñè
èñòèíòàãäà îëàí èøèíèí âÿçèééÿòèíè þéðÿíìÿéÿ ýÿëìèøäèð...
Íÿùàéÿò, “ùàêèì ýÿëèð” ñþçëÿðè åøèäèëèð âÿ õàùèø÷èëÿð îíà òÿðÿô
úóìóðëàð.
Îõóúóëàðäàí òÿâÿããå åäèðÿì åëÿ ýöìàí åëÿìÿñèíëÿð êè, ÿýÿð õà-
ùèø÷èëÿðÿ ÷îõäàí ýþðìÿê èñòÿäèêëÿðè ùàêèìè ýþðìÿê ãèñìÿò îëóáñà, äå-
ìÿëè, îíëàðûí èøè äöçÿëäè. Õåéð, èø î ñààò âÿ àñàíëûãëà ãóðòàðìûð: ùàêèì
úàìààòûí ãàáàüûíà ÷ûõûá, áöòöí ÿðèçÿëÿðè îíëàðäàí àëûð âÿ ùå÷ áèð ñþç
äåìÿäÿí éåíÿ þç êàáèíåòèíÿ ýèðèð; õàùèø÷èëÿð èñÿ éåíÿ ýþçëÿéèðëÿð...
Éàðûì ñààò, áÿçÿí äÿ äàùà ÷îõ êå÷ÿíäÿí ñîíðà ìÿùêÿìÿ äèëìàíúû
ÿëèíäÿ áèð âÿðÿã êàüûç ýÿëèá ãûøãûðûð: “Èâàí Ãóêàñîâ, 52 ãÿïèê ìÿùêÿ-
ìÿ ðöñóìó, 10 ãÿïèê äÿ éàçû ïóëó!”.
Êöíúäÿ ìöðýöëÿéÿí Ãóêàñîâó îéàäûðëàð, àíúàã èíäè, ñÿùÿðäÿí ñîë
ÿëèíäÿ òóòäóüó 62 ãÿïèéè âåðÿíäÿí ñîíðà, Ãóêàñîâ àñóäÿ îëóð âÿ
ðàùàòúà íÿôÿñ àëûá ýåäèð.
119
 Éàðûì ñààò äà êå÷ÿíäÿí ñîíðà äèëìàíú “Ùÿñÿí Ùöñåéí îüëó!..”
÷ûüûðûð âÿ è. à.
Áöòöí áóíëàð ÿëäÿí-àéàãäàí êÿíàð áèð øÿùÿðèí óçàã ýóøÿñèíäÿ äå-
éèë, Òèôëèñ øÿùÿðèíäÿ áàø âåðèð.
Òÿÿúúöáëö âÿ àíëàøûëìàç úÿùÿò îäóð êè, áó 62 ãÿïèê íÿ ö÷öí åëÿ
ÿðèçÿëÿðèí þçöíö éûüàíäà òÿëÿá îëóíìàñûí âÿ áó Ùÿñÿíè éàõóä áó Ãó-
êàñîâó íÿ ö÷öí éîðóá ÿëäÿí ñàëñûíëàð?..
Òÿñâèð îëóíàí ñÿùíÿ òèôëèñëèëÿðÿ ÷îõ òàíûøäûð. Ùÿì äÿ áó ñÿùíÿíè
áèç “òÿúèëè” ìÿùêÿìÿäÿ ìöøàùèäÿ åäèðèê. 1864-úö èë óñòàâëàðû äåéèð êè:
“ùàêèì ÿðèçÿëÿðè ùÿð áèð çàìàí ãÿáóë åäèð”; ÿñëèíäÿ èñÿ áåëÿ áèð øåé
éîõäóð: áèçäÿ ùàêèìëÿð ÿðèçÿëÿðè èñòÿéÿí âàõò ãÿáóë åäèðëÿð...
Áèçÿ äåéÿ áèëÿðëÿð êè, ñåíàò ôÿðìàíû úàìààòûí òÿëÿáëÿðèíÿ ðèàéÿò åò-
ìÿéÿí ìèðîâîé ñóäéàëàðû ìÿùêÿìÿéÿ âåðìÿêäÿí áÿùñ åäèð. Áèç èñÿ
úàâàá âåðÿ áèëÿðèê êè, ñÿðêèñëÿð, ùöñåéíëÿð âÿ èâàíëàð áóíó åëÿéÿ áèë-
ìèðëÿð. Ýöíëÿðëÿ áèð ÷îõ ñÿðêèñëÿðÿ ìèðîâîé ñóäéàíûí úàìàëûíû ýþðìÿê
âÿ þç èääèà÷û ÿðèçÿñèíè îíà òÿãäèì åòìÿê õîøáÿõòëèéè íÿñèá îëìóð.
Ýþñòÿðèëÿí ôÿðìàíà, áàõ, áèð äÿ áóíëàðû ÿëàâÿ åòìÿê ëàçûì èäè.

Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòè, 17 àâãóñò 1905, ¹ 170
Ðóñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð

ÁßÑ ÀÑÏÈÑÎÂÀ ÕÀÍÛÌÛÍ ÌÖÑßËÌÀÍ

ÃÛÇËÀÐÛ Ö×ÖÍ ÌßÊÒßÁÈ ÍÅÚß ÎËÄÓ?

Èêè àéäàí ñîíðà Àñïèñîâà õàíûìûí Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðû ìÿê-

òÿáè à÷ìàã èúàçÿñè ö÷öí ÿðèçÿ âåðìÿñèíèí áèð èëè òàìàì îëàúàãäûð. Èí-
äèéÿäÿê áó õàùèø ãÿáóëà êå÷ìÿìèøäèð. Áèçèì äÿôòÿðõàíàëàðäà þç õàùè-
øèíèí ãÿáóëà êå÷ÿúÿéèíÿ ùÿëÿ äÿ öìèä áÿñëÿéÿí Àñïèñîâà õàíûìûí
íèêáèíëèéèíÿ òÿÿúúöá åëÿìÿìÿê îëìóð.
Èø îíäàäûð êè, áó áàðÿäÿ âåðèëÿí ÿðèçÿ Àñïèñîâà õàíûìûí åòèáàðëû
àäàì îëóá îëìàäûüûíû àéäûíëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ áèð íå÷ÿ àé éåðëè èí-
çèáàòè èäàðÿëÿðèí äÿôòÿðõàíàëàðûíû ýÿçÿíäÿí ñîíðà ðÿé ö÷öí
Çàãàôãàçèéà ìöôòèñè âÿ øåéõöë-èñëàìûíà ýþíäÿðèëäè; îíëàð èñÿ Àñïèñîâà
120
õàíûìà êþìÿê åòìÿê âÿ ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëàí áåëÿ áèð
òÿøÿááöñö éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ îíà êþìÿê åòìÿê ÿâÿçèíÿ, Àñïèñîâà õà-
íûìûí òÿãäèì åòäèéè øÿðèÿò ïðîãðàìûíà hþúÿøäèëÿð. Ãàôãàç òÿùñèë äàèðÿ-
ñèíèí úÿíàá ïîïå÷èòåëè ìöôòè âÿ øåéõöë-èñëàìûí ðÿéèíÿ ÿñàñëàíàðàã,
ìÿêòÿáèí à÷ûëûøû ìÿñÿëÿñèíÿ õèòàì âåðäè.
Áåëÿëèêëÿ, íÿ èáòèäàè ìÿêòÿá ùàããûíäà ãöââÿäÿ îëàí ãàíóííà-
ìÿëÿðäÿ, íÿ äÿ ðóùàíè èäàðÿëÿðèí ìþâúóä ãàéäàëàðûíäà ìöñÿëìàí
ìÿêòÿáè ö÷öí ùå÷ áèð íîðìàë ïðîãðàì îëìàäûüûíäàí, áó ÷ÿòèí
âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã éîëó Àñïèñîâà õàíûìûí öçöíÿ ùÿìèøÿëèê
áàüëàíìûøäûð.
Ëàêèí áèð ìÿñÿëÿ àíëàøûëìàç ãàëìûøäûð; áÿñ Èðÿâàí øÿùÿðèíäÿêè
ìöñÿëìàí ìÿêòÿáèíèí âÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿêè Òàüûéåâ ãûç ýèì-
íàçèéàñûíûí à÷ûëûøûíà íÿ éîëëà èúàçÿ âåðèëìèøäèð? Ýöìàí åòìÿê îëàð êè,
ùÿìèí ìÿêòÿáëÿðÿ ìöôòè âÿ øåéõöë-èñëàìëà Ãàôãàç òÿùñèë äàèðÿñè úÿíàá
ïîïå÷èòåëèíè òÿìèí åäÿí ìöñÿëìàí øÿðèÿòè ïðîãðàìû ÿñàñûíäà èúàçÿ
âåðèëìèøäèð: ìÿýÿð Àñïèñîâà õàíûìà äà áó ìÿêòÿáëÿðäÿí áèðèíèí øÿðè-
ÿòÿ äàèð ïðîãðàìûíû ãÿáóë åòìÿéè òàïøûðûá, îíóí ÿðèçÿñèíÿ ÷îõäàí
ìöñáÿò úàâàá âåðìÿê îëìàçäûìû?
Áóíà ýþðÿ áèçèì ö÷öí áàøãà áèð âÿçèééÿò äÿ àíëàøûëìàçäûð: íÿ ö÷öí
Çàãàôãàçèéà øåéõöë-èñëàìû âÿ ìöôòèñè Àñïèñîâà õàíûìûí íèééÿòèíÿ áó
úöð ñîéóã éàíàøäûëàð? Íÿùàéÿò, àõû êèì âÿ íÿ âàõò áÿäáÿõò ìöñÿëìàí
ãûçëàðûíûí àúûíàúàãëû âÿçèééÿòèíè éàäà ñàëûá äöøöíÿúÿêäèð?

Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Âîçðîæäåíèéå” ãÿçåòè, 5 (18) îêòéàáð 1905, ¹3
Ðóñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð

“ÙßÁËÖË-ÌßÒÈÍ” ÃßÇÅÒÈ ÙÀÀÃÀ

ÊÎÍÔÐÀÍÑÛÍÛÍ ÍßÒÈÚßËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ãàôãàçäà èêèíúè ñöëù êîíôðàíñûíûí ÷àüûðûëìàñû ìÿñÿëÿñè Êÿëêöòòÿ-

äÿ íÿøð îëóíàí “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ãÿçåòèíèí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ õåéëè áÿä-
áèíìöëàùèçÿëÿðèí îðòàéà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó ãÿçåòèí ö÷öíúö
ôðàíñûíûí ÿêñ-ñÿäàñû îëàðàã, áþéöê ñöðÿò âÿ ãûçüûíëûãëà Ïîðò-Àðòóð,
Êîðåéà âÿ ×èíäÿ ùöíäöð èñòåùêàìëàð òèêìÿéÿ áàøëàäûëàð.
121
 “Ùÿáëöë-ìÿòèí”äÿêè ìÿãàëÿäÿ ùÿéÿúàíëà äåéèëèð êè, áó äà Àâðîïà
ìÿäÿíèééÿòè âÿ èíñàíèééÿòèíèí ìåéâÿñè! Ñÿí åé ìöäðèê èíñàí!
Ãÿðáäÿí áàø ãàëäûðûá ÷ûõ âÿ áàõ ýþð êè, Àâðîïà òîðïàüûíà ñÿïèëìèø ñöëù
òîõóìëàðû íåúÿ úöúÿðìèøäèð! Áþéöê äþâëÿòëÿðèí àäû áÿøÿð òàðèõèíÿ ýþð
íåúÿ áèàáûð÷ûëûãëà éàçûëàúàãäûð! Õàëãëàðûí ñàëíàìÿëÿðèíäÿ ýÿëÿúÿê
íÿñèëëÿð ö÷öí îíëàðäàí ýþð íåúÿ ìÿíùóñ ñÿùèôÿëÿð éàäèýàð ãàëàúàãäûð!
Áèç èíàíìûðûã äöíéàäà åëÿ áèð àäàì òàïûëñûí êè, XIX ÿñðèí àõûð-
ëàðûíäà âÿ ñîí èëëÿðäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðè ùå÷ îëìàçñà àçàúûã éàääà
ñàõëàéà-ñàõëàéà (ãîé î ëàï ìåøÿäÿ éàøàéàí àäàì îëñóí) Ãÿðáäÿí
ýÿëÿí ñöëùïÿðâÿð áÿéàíàòëàðà åòèìàäëà éàíàøñûí. Ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð êè,
àõû úÿìèñè àëòû èë áóíäàí ãàáàã áöòöí ðóñ ãÿçåòëÿðè “Íîâîéå âðåìéà”
èëÿ áèðëèêäÿ àüûç-àüûçà âåðèá, þç ñöëùïÿðâÿðëèéè ùàããûíäà áàüûðûðäûëàð.
Áÿñ ñîíðà íÿ îëäó? Èíäè ùÿìèí î ãÿçåòëÿð äåéèðëÿð êè, éåð öçöíäÿ áèðúÿ
ðóñ ñàëäàòû ãàëûíúàéà ãÿäÿð ìöùàðèáÿíè äàâàì åòäèðìÿê ëàçûìäûð. Áÿñ
î ñöëùïÿðâÿðëèê íåúÿ îëäó?..
Ëàêèí ìÿäÿíè Àâðîïàäàêû ìþâúóä è÷òèìàè âÿ ñèéàñè ùÿéàò
øÿðàèòèíäÿ ñöëù ìöìêöí îëàí øåéäèðìè? Ìÿãàëÿ ìöÿëëèôè áó ñóàëà
ìÿíôè úàâàá âåðÿðÿê, þç ôèêðèíè áåëÿ èçàù åäèð: âÿçèééÿòè äèããÿòëÿ
íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿ áèç ùÿð òÿðÿôäÿ òÿðÿããèéÿ äîüðó ãûçüûí áèð
ùÿðÿêÿò ìöøàùèäÿ åäèðèê. Ìèëëè øöóðäàêû îéàíûãëûã, ùèññèééàò âÿ òÿëÿáàò
èíúÿëèéè ÿí óúà áèð ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòìàãäàäûð. Áèð âàõò âàðäû êè, áèçèì
àòà-áàáàëàðûìûç òÿêúÿ ïàë÷ûã áàðäàüà âÿ êîáóä éóíäàí òîõóíìóø áèð
úöò ñàäÿ ýåéèìÿ ãàíå îëóðäóëàð. Èíäè èñÿ Àìåðèêàäà 25 ìÿðòÿáÿëèê
åâëÿð ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàìûøäûð. Áó åâëÿðäÿ éåéèëÿí õþðÿêëÿðèí
ñàéû 25-ÿ ÷àòûð; èíñàíëàðûí ìèëéîíëàðëà áàøãà åùòèéàú âÿ òÿëÿáëÿðèíèí
òÿìèíè äÿ î àéàãäàí. Àéäûíäûð êè, áåëÿ áèð ãàéíàð âÿ ýåò-ýåäÿ àðòàí
ùÿéàò ôÿàëèééÿòè ÿðàçèíèí äÿ äóðìàäàí, ùÿäñèç-ùåñàáñûç àðòìàñûíû
òÿëÿá åäèð; áó äà êè, ùÿðáè ãöââÿ âÿ îíà õàñ îëàí áöòöí àòðèáóòëàð
âàñèòÿñèëÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿð.

Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Âîçðîúäåíéå” ãÿçåòè, 13(26) îêòéàáð, 1905, ¹ 9
Ðóñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð

122
 ÒÈÔËÈÑ ÌÖÑßËÌÀÍËÀÐÛÍÛÍ
ÙÖÐÐÈÉÉßÒ ÍÀÌÈÍß ØßÍËÈÊËßÐÈ
“Ùÿéàò”ûí 88-úè íöñõÿñèíäÿ òåëåãðàôëàð úÿðýÿñèíäÿ Òèôëèñäÿí âó-
ðóëìóø áåëÿ áèð òåëåãðàô âàð: “Òÿòèë÷èëÿðëÿ ìöñÿëìàí äöêàí÷ûëàðû [àðà-
ñûíäà] ìöñàäèìÿ âöãó áóëäó... ”
Áó õÿáÿðè îõóéàí þçýÿ øÿùÿðëÿðäÿêè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð ÿëáÿò èíà-
íûá ìöòÿÿññèô îëàúàãëàð. Ùàëáóêè ãÿðÿçêàðàíÿ éàçûëìûø éàëàí áèð õÿ-
áÿðäèð. Î ýöíö áèð ìöñÿëìàí ãÿññàáû èëÿ äèýÿð áèð êèøèíèí ÿùÿìèééÿòñèç
øÿõñè ìöíàçèÿëÿðè* îëäó. Àììà ìöñÿëìàí äöêàí÷ûëàðû èëÿ òÿòèë÷èëÿðèí
àðàñûíäà ÿñëà ìöñàäèìÿ** îëìàéûáäûð. Ýþðöíöð, áåëÿ àäè áèð âöãóàòû
áþéöäöá úàìààò ìöñàäèìÿñè êèìè ýþñòÿðìÿêäÿ áèð ãÿðÿç, áèð ôèòíÿ âàð.
Áèð ìöëàùèçÿ åäèíèç! Ìöñÿëìàíëàðû íÿ ãÿäÿð àõìàã, àëÿòè-ôÿñàä,
äöøìÿíè-ùöððèééÿò ùåñàá åäèðëÿð. Äàùà äîüðóñó ùåñàá åòäèðìÿê èñòÿ-
éèðëÿð êè, ùÿìèí î ýöíö Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ùöððèééÿò íàìèíÿ ýþ-
ðöëìÿéÿí áþéöê áèð èúòèìàëàðû âöãó áóëäóüó ùàëäà, áó ìÿäÿíèééÿòëè
èøäÿí ÿñëà áèð ñþç äàíûøûëìàéûá, õûðäà áèð ìöíàçèåéè-øÿõñèééÿéè áþéö-
äöá ìöñÿëìàíëàðû ùöððèééÿò òÿðÿôäàðëàðûíà çèää âÿ áó ñóðÿòäÿ ìÿäÿ-
íèééÿòÿ ãåéðè-ãàáèë ýþñòÿðèðëÿð. Áóíà ýþðÿ âàúèá áèëäèì êè, èøèí ùÿãè-
ãÿòèíè ÿðç åäèá î ýöíöí âöãóàòûíäàí áèð àç áÿùñ åäÿì.
Ìþòÿáÿð “Âîçðîúäåíéå” ãÿçåòèíèí 1-úè íþìðÿñèíäÿ éàçûëäûüû öçðÿ,
î ýöíó ìöñÿëìàíëàð ìåéäàíäà ùöððèééÿò íàìèíÿ òöðêúÿ íèòã ñþéëÿéÿí
àòÿøçÿáàí áèð õÿòèáèí ÿòðàôûíà ìèíëÿðúÿ éûüûëäûëàð. Õÿòèáèí ùöððèé-
éÿòàìèç ñþçëÿðèíÿ úàíëà ãóëàã àñûðäûëàð. Ùÿòòà ïðèñòàâûí äðàãóí àôñåðè-
íèí äàðûëìàã òÿêëèôëÿðèíè ðÿää åäèá, õÿòèáÿ íèòãèíäÿ äàâàì åòìÿéè òÿ-
âÿããå âÿ èñðàð åòäèëÿð. Õÿòèá íèòãèíèí àõûðûíäà: “Ãàðäàøëàð! Èñòèãëàë âÿ
ùöððèééÿòèí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áèð àç àíëàòäûì. “Áóíòîâøèê” äåäèéèíèç
ãîíøó âÿ âÿòÿíäàøûìûç ñîñèàëèñò âÿ èíãèëàá÷ûëàðûí íÿ èñòÿäèêëÿðèíäÿí áèð
úöçè äàíûøäûì âÿ èñáàò åòäèì êè, èäàðåéè-ñàáèãÿíèí, éÿíè èñòèãëàëûí çÿ-
ðÿðè ùàìû ãîíøóëàðäàí àðòûã áèç ìöñÿëìàíëàðà èäè. Ðóñèéàäà èíäèéÿ ãÿ-
äÿð ÿí ìÿçëóì, ÿí ìÿüäóð âÿ ÿí èõòèéàðñûç áèç èäèê. Áóíà ýþðÿ áó ýöí
âåðèëÿí ùöððèééÿò ö÷öí ùàìûäàí àðòûã áèç øàä îëìàëûéûã, ùàìûäàí àðòûã
áèç áàéðàì åòìÿëèéèê, íÿèíêè ÿëàì þç õåéðèìèçäÿí áèõÿáÿð, áèùèññ
äöøìÿíëÿðèí òþùìÿòëÿðèíè òÿñäèã åäÿê. Ýÿëèí, ãàðäàøëàð, áó ýöí äÿ îë-
________________

* Ìöíàçèÿ – ñþçëÿøìÿ
** Ìöñàäèìÿ – òîããóøìà
123
ñà, ùöððèééÿò íàìèíÿ áèð ùÿðÿêÿò ýþñòÿðÿê! Ñàáàù ãîíøóëàðûìûçûí ìèí-
íÿòèíè ÷ÿêìÿéÿê. Èñëàìûí ÿñàñû îëàí “ùóððèééÿò”è áó ýöí áèçÿ ãàíóíëà
âåðäèêëÿðèíäÿí þòðö, áèç äÿ ùàìû ãîíøóëàðûìûçëà áèðëèêäÿ èçùàðè-øàä-
ìàíè âÿ áàéðàì åëÿéÿê! Ãîíøóëàðûìûçû äöøìÿíè-ùóððèééÿò îëäóüóìóç
çÿííèíÿ äöøöðìÿìÿê ö÷óí ýÿëèí áèç äÿ þç äÿñòÿìèçëÿ øÿùÿðèìèç
úàìààòûíûí öìóìÿí ìÿúìóÿ îëàí ìÿùÿëëÿ ýåäÿê. Áèç äÿ áó öìóìè
áàéðàìäà ãîíøóëàðûìûçëà èøòèðàê åëÿéÿê...” – äåìÿéèíÿ ýþðÿ ùàìû úà-
ìààò áèðäÿí: “Éàøàñûí ùöððèééÿò!” íèäàëàðû èëÿ õÿòèáè òÿãèá åëÿäèëÿð.
Ìöñÿëìàí ùöððèééÿò äÿñòÿñèíèí þíöíäÿ áèð ÷îõ ãûðìûçû áàéðàãëàð,
îõóéàíëàð îëäóãëàðû ùàëäà Ïåñêà éîëó èëÿ öìóìè èúòèìàèýàù îëàí âàüçàë
ìåéäàíûíà ñàðû ýåòìÿéÿ áàøëàäûëàð. ßñíàéè-ìöðóðäà ìöñÿëìàíëàðäàí
áåëÿ áèð èø ýþçëÿìÿéÿí ãîíøóëàð ìÿñÿððÿòëÿðèíäÿí: “Éàøàñûí ùóððèééÿò
òÿðÿôäàðû ìöñÿëìàíëàð!” íèäàñû èëÿ êö÷ÿëÿðè òèòðÿäèðëÿðäè. Àêîøãàëàðäàí
ìöñÿëìàí äÿñòÿñèíèí óñòÿ éàüàí ãûðìûçû áàéäàãëàð, ãûðìûçû íèøàíëàð
“Óððà... ” ñÿäàëàðû èëÿ ãÿáóë îëóíóðäó. Ìöñÿëìàí äÿñòÿñèíÿ õðèñòèéàí
ãîíøóëàðäàí î ãÿäÿð éûüûëäûëàð êè, êö÷ÿëÿðäÿí êå÷ìÿê ìöìêöí äåéèëäè.
Äÿñòÿíèí þíöíäÿ ìöñÿëìÿí úàâàíëàðû “Ìàðñåëéîçà” ìàùíûñû îõó-
éóðäóëàð. Ìöñÿëìàí ùöððèééÿò äÿñòÿñèíèí-âöðóäóíó óçàãäàí õÿáÿð
àëàí öìóìè ìÿúìÿ äÿñòÿñèíèí ïèøâàçûíà ìóçèêàëàðûíû ýþíäÿðèá èñòèã-
áàë åòäèëÿð âÿ ìöñÿëìàíëàðûí áåëÿ áèð èúòèìàè èøòèðàê åòäèêëÿðèíÿ àðòûã
ìÿðòÿáÿäÿ èçùàðè-õîøíóäè åëÿäèëÿð. 30 – 40 ìèíäÿí àðòûã ìöñÿëìàí,
õðèñòèéàí úàìààòû î ýöíö – ñààò äþðäÿ ãÿäÿð îõóíàí õöòáÿëÿðÿ ãóëàã
àñäûëàð. Îðàäà ìöñÿëìàí õÿòèáèíèí ìÿùÿëëÿ, ùàëÿ ìöíàñèá ñþéëÿäèéè
óçóí íèòã ñöðÿêëè àëãûøëàðà ìÿçùÿð îëäó.
Ìöñÿëìàíëàðûí õðèñòèéàí ãîíøóëàðû èëÿ áèðëèêäÿ áó ñóðÿòëÿ áàéðàì
åòìÿêëÿðè: “Ìöñÿëìàíëàð ðóñ õóëèãàíëàðû èëÿ áèð îëóá ùöððèééÿò òÿðÿô-
äàðëàðûíû ãûðàúàãëàð... ” õÿáÿðèíè – êè, áèð ïàðà àë÷àã ùÿðèôëÿð òÿðÿôèíäÿí
èøàÿ* îëóíóá, – ãîíøóëàðû õåéëè òÿøâèøÿ ñàëìûøäû, éàëàíà ÷ûõàðäû:
Áàõûíûç! Îýöíêö áåëÿ ìÿñÿððÿòëè áèð âöãóàò ðóñ òåëåãðàô øèðêÿòèíèí
Òèôëèñäÿêè âÿêèëèíèí ãàïàëû ýþçöíÿ äÿéìÿéèá. Èêè øÿõñèí ìöíàçèÿñèíè
èêè ôèðãÿíèí ìöñàäèìÿñè ñóðÿòèíäÿ ýþñòÿðìÿñèíäÿ, ÿëáÿò, áþéöê áèð
ãÿðÿç âÿ ôèòíÿ îëìàüûíäà øÿêê éîõ. Àëëàù ôèòíÿêàðëàðûí øÿðèíäÿí,
ùèéëÿñèíäÿí ñàõëàñûí.
Ú.Ì.
“Ùÿéàò”, 6 íîéàáð 1905, ¹ 96
______________

* Èøàÿ – éàéûëìà
124
 ÌÖÑßËÌÀÍ ÒÅÀÒÐÛ
Áóýöíêö øÿíáÿ ýåúÿñè Òèôëèñ òåàòð ùåéÿòè Ìèõàèëîâñêèäÿ “Âåòñåë”
òåàòðûíäà Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí “Éàüûøäàí ÷ûõäûã, éàüìóðà äöøäöê”
íàì êîìåäèéàñûíû ìþâãåéè-òàìàøàéà ãîéäóëàð.
Ãåéðÿòëè îéóí÷óëàð þç ðîëëàðûíû ëàçûìûíúà áàúàðûá, ùÿð êÿñèí ìÿì-
íóíèééÿò âÿ àëãûøûíû úÿëá åëÿäèëÿð. Ùÿð÷ÿíä àðâàä ðîëëàðû òÿáèè ùàëûíúà
äåéèëäèëÿðñÿ äÿ, áó äà î ãÿäÿð ãöñóð ñàéûëà áèëìÿç. ×öíêè áó õöñóñäà
óçóí-óçàäû áèëèéÿ âÿ òÿúðöáÿñè îëìàéàí êèøèëÿðäÿí àðâàäëàðäàí òÿôòàðè-
íàçöêàíÿ, ìöàìèëÿ âÿ øèâÿéèõöñóñèééÿòëÿðèíè ýþçëÿìÿê òÿáèè îëà áèë-
ìÿç. Áó úÿùÿò âÿ îéíàéàíëàðûí ìèíèäÿ áèð áåëÿ øåéëÿðÿ ìÿøüóë îëäóã-
ëàðû íÿçÿðè-èíñàô âÿ ìèçàíÿ àëûíàðñà, äåìÿê îëàð êè, ùèììÿòëè úàâàí
îéóí÷óëàðûìûç þç ðîëëàðûíû ÷îõ éàõøû èôà åòäèëÿð.
Òåàòð úàìààòëà õûíúà-õûíú äîëó èäè. Òÿÿññöô, ÷îõ òÿÿññöô êè, îéóí
íÿ ãÿäÿð éàõøû èäèñÿ äÿ, úàìààòûí òÿðòèá âÿ îòóðóøëàðû î äÿðÿúÿ áèãàéäà
âÿ ñÿëèãÿñèç èäè. Ùÿòòà áó ãàéäàñûçëûã î ìÿðòÿáÿäÿ èäè êè, áóäÿôÿêè
òåàòðà çàòÿí ÷îõ àç ýÿëÿí ìþòÿáÿð ôàìèëèéà âÿ øÿõñëÿð áèðèíúè ïÿðäÿäÿí
ñîíðà òåàòðäàí ÷ûõûá ýåòìÿéè þçëÿðèíÿ ôÿðç áèëèðëÿð. Áèðèíúè ïÿðäÿäÿí
ñîíðà úàìààòûí ãàðøûëûãëû, áèãàèäÿ ùÿðÿêÿò âÿ âÿçèééÿòëÿðè äàùà çèéàäÿ
àðòäû. Ùÿð êÿñ ùàðàäà êåéôè èñòÿéèðñÿ îðàäà îòóðóðäó. Íÿ âàõò úàíû
èñòÿñÿ òöòöí ÷ÿêèðäè. Ùÿëÿ áèëåòëÿðÿ áàõìàã ö÷öí áÿçè úàâàíëàðûí
òÿéèíè, òåàòðà àëòû àéëûãäàí 10-12 éàøûíà ãÿäÿð ïÿê ÷îõ ìÿêòÿá
óøàãëàðûíûí ãÿáóëó ÿôâ åäèëìÿç, ÷îõ áþéöê áèð ãöñóð èäè. Öìèäâàðûç êè,
áóíäàí ñîíðàêû òåàòðëàðûìûçäà òÿðáèéÿâè ôàìèëèéàëàðû ìöñÿëìàí
òåàòðëàðûíäàí íèôðÿò åòäèðÿúÿê áó êèìè ãàéäàñûçëûãëàð âÿ ãöñóðëàð îëìàç.
“Øÿðãè-Ðóñ”, 28 íîéàáð 1904, ¹ 234

ÁÈÍßÑÈÁËßÐ
Áóíëàð ÷îõäóð: áèðúÿ Çàãàôãàçèéàäà áóíëàð éöç ìèíëÿðëÿ ùå-
ñàáëàíûð. Îíëàð äèëÿí÷èëÿðÿ îõøàéûðëàð. Ùÿìèøÿ úûðûì-úûíäûðäà, àú,
éîðüóí. Îíëàð áèçèì ùÿìâÿòÿíèìèç äåéèëäèðëÿð, ãîíàãäûðëàð. Îíëàð
áóðàéà óçàã ìÿìëÿêÿòëÿðäÿí èøëÿìÿê ö÷öí ýÿëìèøëÿð âÿ èøëÿéèðëÿð.
Àììà îíëàð ñîí äÿðÿúÿ éàçûãäûðëàð. ×öíêè ùå÷ êÿñ îíëàðû ñåâìèð, ùå÷
125
êÿñ îíëàðûí ôèêðèíè ÷ÿêìèð, îíëàðûí ãåéäèíÿ ãàëìûð. Îíëàðû, áóðàõûá ýÿë-
äèêëÿðè éåðäÿ äÿ ñåâìèðëÿð, áèçäÿ äÿ ñåâìèðëÿð.
Íÿ ö÷öí îíëàðû ñåâìèðëÿð? Áóíó ùå÷ êÿñ áèëìèð. Ìÿí èñÿ áåëÿ ôèêèð
åäèðÿì: îíëàðû îíóí ö÷öí ñåâìèðëÿð êè, îíëàð úûíäûð ïàëòàðëûäûðëàð, ÷öíêè
îíëàð àúäûðëàð.
Áó, Èðàí ôÿùëÿëÿðèäèð! Îíëàð áèçÿ Èðàíûí àéðû-àéðû ìàùàëëàðûíäàí
ýÿëìèøëÿð; ýÿëìèøëÿð, ÷öíêè îíëàð îðàäà, þç âÿòÿíëÿðèíäÿ éåìÿéÿ áèð
øåé òàïìûðëàð. Îðàäà íÿ çàâîä ñÿíàéåñè âàðäûð, íÿ ôàáðèêà ñÿíàéåñè.
Îðàäà îíëàð ÿñýÿðè ãóëëóã ö÷öí äÿ äþâëÿòÿ ëàçûì äåéèëäèðëÿð; ÷öíêè Èðàí
îðäó ñàõëàìûð, ÷öíêè ÿñýÿðëÿðÿ âåðìÿéÿ ÷þðÿéè éîõäóð. Èðàí õÿçèíÿñè
áîøäóð. Áóíëàðû, áó ôÿùëÿëÿðè îðàäà êÿíä òÿñÿððöôàòû äà úÿëá åòìèð, ÷öí-
êè Èðàíûí áöòöí ÿùàëèñè áÿäáÿõò ïðîëåòàðèàòäàí èáàðÿòäèð. Îðàäà áöòöí
òîðïàã õàíëàðûí, íöôóçëó ìîëëàëàðûí, øàùçàäÿëÿðèí âÿ ùÿð úöð èíñàôñûç
ãîë÷îìàãëàðûí ÿëèíäÿäèð. ßêèí÷è âÿ ìóçäóð èñÿ òÿð òþêÿ-òþêÿ éåðè ÿêèá,
îíäàí òàõûë ÷ûõàðàíäà, áöòöí áó òàõûëû àïàðûð ìöëêÿäàðëàðûí àìáàðûíà,
þçö äÿ þç àèëÿñèëÿ éåíÿ àú ãàëûð âÿ áó àúëûüà áàõìàéàðàã, éåíÿ äÿ èë
óçóíó þç ìöëêÿäàðëàðû ö÷öí èøëÿéèð, ÷öíêè îíëàðäàí àñûëûäûð. Î äà ãà÷ûð.
Î, âÿòÿíèíè, àðâàäûíû âÿ óøàãëàðûíû ãîéóá ãà÷ûð, Î ãà÷ûð; ÷öíêè
îíóí àðâàäû âÿ óøàãëàðû àúäûðëàð. Î áèçÿ ýÿëèð êè, ÷þðÿê ãàçàíñûí âÿ áó
÷þðÿêëÿ àðâàä âÿ óøàãëàðûíû ñàõëàñûí. Î, àéàãéàëûí, ïèéàäà ìèí âåðñò
éîë ýÿëèðêÿí, åëÿ áèëèð êè, áèçäÿ åëÿ êíéàçëàð, øàùçàäÿëÿð, õàíëàð âÿ èí-
ñàôñûç ãîë÷îìàãëàð éîõäóð. Î åëÿ áèëèð êè, áèçäÿ ìöëêÿäàð àìáàðëàðû
éîõäóð, áèçäÿ ìöëêÿäàð âÿ ðÿèééÿò (êðåïîñòíîé) éîõäóð. Î åëÿ áèëèð êè,
áèçäÿ îíó ñåâÿúÿêëÿð, áèçäÿ îíà çöëì åäèá èíúèòìÿéÿúÿêëÿð, îíóí
çÿùìÿòè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿúÿêäèð. Áèçèì ãàíóí âÿ ãàéäàìûçäà î, èø ñà-
ùèáèíèí çöëìöíäÿí þçöíö ãîðóéà áèëÿúÿêäèð, áèçèì “èøÿ òåç áàõàí
ìÿùêÿìÿìèçäÿ”, áèçèì ùþêóìÿòèìèçäÿ î, ìöäàôèÿ âÿ ùèìàéÿ òàïà-
úàãäûð. Î åëÿ áèëèð êè, áèð òèêÿ ÷þðÿê ãàçàíàíäàí ñîíðà ñàü-ñÿëàìÿò þç
âÿòÿíèíÿ ãàéûäàúàã âÿ áó áèð òèêÿ ÷þðÿéè þç àú àèëÿñèíÿ àïàðàúàãäûð.
Èðàí ôÿùëÿñè áó õîø öìèäëÿ áèçÿ ýÿëèð!!!

“Êàâêàçñêè ðàáî÷è ëèñòîê”

ãÿçåòèíäÿí òÿðúóìÿ, 24 íîéàáð 1905, ¹ 3

126
 ÕÅÉÈÐ-ÄÓÀ

Èðàí ôÿùëÿëÿðè âÿòÿíëÿðèíÿ ýåäÿí çàìàí ìÿí âàüçàëäà èäèì. Öñò-

áàøû úûðûã, ÷èðêëè, êöò íÿçÿðëÿðèíäÿ-ãîðõó èôàäÿñè. Îíëàð öðêìöø ñóðö
êèìè áèð-áèðèíÿ ãûñûëàðàã, éåðäÿ îòóðìóøäóëàð.
Äåìÿê, áèçäÿí ýåäèðñèíèç, åé Èðàíûí éàçûã þâëàäëàðû! Úûðûì-úûí-
äûðëû, ÷èðêëè ýåäèðñèíèç! Ñèçèí òàëåéèíèç îëäóãúà àúûäûð. Ìÿí áèëèðÿì êè,
îðàäà, óçàã âÿòÿíäÿ, ñèçèí ÿùëè-ÿéàëûíûç ñèçäÿí ÷þðÿê ýþçëÿéèðëÿð. Éàë-
íûç áóíóí ö÷öí äÿ ñèç áèçÿ ýÿëìèøäèíèç. Èíäè èñÿ úûðûì-úûíäûð, ÷èðê è÷èí-
äÿ, ÿëèáîø ýåäèðñèíèç. Ñèç íÿèíêè áóðàäà þç àèëÿëÿðèíèç ö÷öí ÷þðÿê ïóëó
ãàçàíìàäûíûç, ùÿòòà þç ãîùóìëàðûíûçû äà áóðàäà èòèðäèíèç. Ñèç éàõøû áè-
ëèðñèíèç êè, îðàäà, âÿòÿíäÿ, ñèç þç óøàãëàðûíûç èëÿ áÿëêÿ äÿ àú ãàëàúàãñû-
íûç. Áóíà áàõìàéàðàã, ñèç éåíÿ äÿ ýåäèðñèíèç. Ñèç ùàãëûñûíûç, ìèí äÿôÿ
ùàãëûñûíûç. Áèð éåðäÿ êè àäàìëàð þç ãîíøóëàðûíû, þç óøàãëûã éîëäàøëàðûíû
þëäöðöðëÿð, áèð éåðäÿ êè îíëàð éöç èëëÿðëÿ áèð êö÷ÿäÿ, áèð ùÿéÿòäÿ, áèð
åâäÿ éàøàäûãëàðû þç äöíÿíêè äîñòëàðûíûí âàð-éîõóíó éàíäûðûðëàð, áèð
éåðäÿ êè àäàìëàð áó úöð èýèäëèê ýþñòÿðèðëÿð âÿ áóíó íÿ ö÷öí åòäèêëÿðèíè
þçëÿðè äÿ áèëìèðëÿð, – áåëÿ éåðäÿ éàøàìàüà äÿéìÿç.
Ýåäèðñèíèç, éàõøû éîë! Àíúàã åé Èðàíûí éàçûã þâëàäëàðû, ýåäÿðêÿí
ñèç áóíó éàäûíûçäà ñàõëàìàëûñûíûç.
ßââÿëÿí, ñèç áóðàäàí ñàêèò ýåäèí âÿ þç ãÿëáèíèçäÿ ùå÷ áèð êèí âÿ
ÿäàâÿò ùèññè àïàðìàéûí. Ñèç óíóòìàìàëûñûíûç êè, áèçäÿ ùå÷ êÿñ ñèçè ãî-
íàã ùåñàá åäÿðÿê, ñèçÿ ãàðøû êèí ùèññ åòìèðäè âÿ áèð òöê ãÿäÿð äÿ ñèçè
èíúèòìÿê èñòÿìèðäè. ßýÿð ñèçÿ éåíÿ äÿ õÿòÿð òîõóíäóñà, áóíà áèðúÿ ñÿ-
áÿá áó îëäó êè, ñèç òÿñàäöôÿí âÿùøè âÿ ìÿíàñûç êö÷ÿ ãûðüûíëàðû ôûðòûíà-
ñûíà äöøäöíöç. Óíóòìàéûí êè, ñèçèíëÿ áÿðàáÿð î áèðè ìèëëÿòëÿðèí äÿ
àäàìëàðû òÿñàäöôÿí çÿðÿðäèäÿ îëäóëàð âÿ áóíà áàõìàéàðàã, î ìèëëÿòëÿð
äÿ ùå÷ áèðè äöøìÿí òÿðÿôëÿðÿ ãàðøû þç ìöíàñèáÿòèíè äÿéèøìÿäè âÿ þç
ùÿììÿçùÿáëÿðèíÿ êþìÿê ÷ûõìàäûëàð. Áåëÿ äÿ îëìàëûäûð; ñèç äÿ áåëÿ
åòìÿëèñèíèç.
Âÿòÿíèíèçÿ ãàéûäàíäàí ñîíðà þç äèíàéðû ãàðäàøëàðûíûçà ðàñò ýÿ-
ëÿíäÿ, ñèç îíëàðà, ùàíñû ìèëëÿòÿ ìÿíñóá îëñàëàð äà, áèð ãîíàã êèìè ùþð-
ìÿò âÿ òÿçèì ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûí. ßýÿð ïèñ àäàìëàðûí òÿñèðè àëòûíäà ñè-
çèí öðÿéèíèçÿ øöáùÿ äàìñà, î çàìàí ñèç åëìëè, àüûëëû âÿ ùÿãèãè åòèãàäëû
øÿõñëÿðèí ìÿñëÿùÿòèíè ñîðóøóí, þçëÿðè ùå÷ áèð øåé àíëàìàéàí ìîëëàëàðûí
âÿ ôàíàòèêëÿðèí ìÿñëÿùÿòèíè ñîðóøìàéûí.
127
 Åé éàçûã Èðàí ôÿùëÿëÿðè, áèð øåéè äÿ óíóòìàéûí: þç âÿòÿíèíèçÿ ãàéû-
äàíäàí ñîíðà ñèç þçöíöç êèìè úûðûì-úûíäûðëû, àú âÿ ìÿçëóì ÿìÿê÷è
õàëãû þç áàøûíûçà òîïëàéûí âÿ îíëàðà áó õîø õÿáÿðè éåòèðèí. Îíëàðà íàüûë
åäèí êè, áóðàäà, áöòöí Ðóñèéàäà, áöòöí ÿìÿê÷è õàëã àéàüà ãàëõìûø âÿ
áþéöê áèð ãöââÿ ùàëûíäà òîïëàøàðàã, áó ýöíÿ êèìè àëòûíäà çàðûäûüû çöë-
ìö þç öçÿðèíäÿí àòìûøäûð. Îðàäà þç éåðëè ôÿùëÿëÿðèíèçÿ éåòèðèí êè, îí-
ëàðûí Ðóñèéàäàêû éîëäàøëàðû îíëàðà ñàëàì ýþíäÿðèðëÿð. ßýÿð îðàäà îíëàð
áóðàäàêû þç éîëäàøëàðûíûí éîëó èëÿ ýåòìÿê èñòÿñÿëÿð, ÿýÿð îíëàð Èðàí çà-
ëûìëàðû, õàíëàðû, àüàëàðû, ìîëëàëàðû, äþâëÿòëèëÿðè, øàùçàäÿëÿðè âÿ ñàèðÿëÿðè
òÿðÿôèíäÿí îíëàðûí áîéíóíà ñàëûíìûø áîéóíäóðóãäàí àçàä îëìàã èñòÿ-
ñÿëÿð, ÿýÿð îíëàð þç èíñàí ùöãóãóíó ìöäàôèÿ åòìÿê âÿ àçàäÿ íÿôÿñ àë-
ìàã èñòÿñÿëÿð, î çàìàí îíëàðûí Ðóñèéàäàêû éîëäàøëàðû, éàäèýàð îëàðàã
îíëàðà þç áàéðàüûíû âÿ áó áàéðàãäà éàçûëìûø ìöãÿääÿñ øöàðûíû âåðÿð-
ëÿð. Ãîé ìÿçëóì, áÿäáÿõò Èðàí çÿùìÿòêåø õàëãû áó øöàðû îõóñóí:
“Áóòöí þëêÿëÿðèí ïðîëåòàðëàðû, áèðëÿøèí!”
Ãîé îõóñóíëàð âÿ áèðëÿøñèíëÿð!

“Êàâêàçñêè ðàáî÷è ëèñòîê” ãÿçåòèíäÿí

òÿð÷öìÿ, 9 äåêàáð 1905, ¹ 13

ßÑÀÐßÒÄß

Áþéöê Øÿðã øÿùÿðèíèí ëèìàíûíäà éöçëÿðúÿ ÿúíÿáè ýÿìèñèíÿ òÿëÿì-

òÿëÿñèê éöê äîëäóðóá, éöê áîøàëäûðäûëàð...
Ìèíëÿðúÿ ÷èíëè, êîðåéàëû éàïîí âÿ ðóñ ôÿùëÿñè öçëÿðèíäÿ ýÿðýèíëèê,
ýþçëÿðè ãàí-éàøëà äîëó ùàëäà ÿúíÿáè ìàëëàðëà éöêëÿíìèø àüûð òàéëàðû âÿ
éåøèêëÿðè ÷ÿêèá ýÿòèðèð, îíëàðû òÿíýíÿôÿñ åëÿéÿí éöêöí àüûðëûüû àëòûíäà
òþâøöéÿ-òþâøöéÿ íÿôÿñ àëûðäûëàð... Ïàðëàã, ìåùðèáàí ýöíÿø ùàìáàëëàðûí
à÷ûã êöðÿêëÿðèíè, ñèíÿëÿðèíè âÿ ÿëëÿðèíè éàíäûðûð, åëÿ áèë èñòÿéèðäè êè, éîõ-
ñóë ÿìÿê÷èëÿðèí ýþç éàøëàðûíû âÿ ãàí-òÿðèíè ãóðóòñóí.
Ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ åøèäèëÿí ãûøãûðûã, ñþéöø âÿ äàíûøûã ñÿñëÿðè ìàâè
êþðôÿçè àøûá óçàãëàðà ýåäèð, íÿùàéÿòñèç äÿðéàäà ãÿðã îëóðäó. Îí ìèí-
ëÿðúÿ, ýöìðàù, ýöúëö, åëÿ áèë ïîëàääàí òþêöëìöø àäàìëàð éöê ùåéâàí-
128
ëàðû, ùöãóãñóç ãóëëàð êèìè ùåé èøëÿéèðäèëÿð, àììà íÿ äþâëÿòëÿíèðäèëÿð,
íÿ äÿ õîøáÿõò îëóðäóëàð. Éàòìàã ö÷öí ùÿñðèí öñòöíÿ, éàõóä ãóðóúà
éåðÿ óçàíûá àüûð-àüûð çàðûéûð, êåéèìèø ïÿùëÿâàí ÿëëÿðèíèí âÿ ÷îõ ýÿçèá
äîëàøìàãäàí ñûçëàéàí àéàãëàðûíûí ãûðûøûüûíû à÷ûðäûëàð...
Âÿ ëèìàíäà áþéöê-áþéöê èøëÿð ýþðöá áó îí âÿ éöç ìèíëÿðëÿ
ïÿùëÿâàí ýþâäÿëè èíñàíëàðà áàõàíäà àäàìà ãÿðèáÿ ýÿëèð, àäàì
èíàíìàã èñòÿìèð êè, îíëàð áåëÿ ýöúëö, áåëÿ ãàáèëèééÿòëè îëà-îëà íèéÿ äè-
ëÿí÷èëèéÿ, àúëûüà âÿ êþëÿëèéÿ éîë âåðèðëÿð!..
Íåúÿ èìêàí âåðèðëÿð êè, îíëàðû äþéñöíëÿð, äöðòìÿëÿñèíëÿð, èéðÿíú
÷èðêèí ñþéöøëÿðëÿ ñþéñöíëÿð? Îíëàð áåøèêäÿí òà ìÿçàðà ãÿäÿð àúëûüà,
äèëÿí÷èëèéÿ þçëÿðèíäÿí áþéöê, òÿðáèéÿ ýþðìöø, ñàâàäëû, òîõ âÿ þçöíäÿí
ðàçû ãàðäàøëàðûíûí íèôðÿòèíÿ íåúÿ äþçÿ áèëèðëÿð?
Âÿ ìÿí çÿíúèðëÿðèí úèíýèëòèñè àëòûíäà ùÿðÿêÿò åäÿí ýÿìèëÿðèí ñÿñ-
êöéö àëòûíäà, ìöõòÿëèô äèëäÿ äàíûøàí îí ìèíëÿðëÿ ôÿùëÿëÿðèí óüóëòóëó
ñÿñè àëòûíäà êèìèíñÿ áöòöí áèíÿñèáëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿí, àüðû âÿ ìÿùÿá-
áÿòëÿ äîëó ýóð ñÿñèíè åøèäèðÿì:
“Çàâàëëû èíñàíëàð, çÿùìÿò âÿ ÿñàðÿò þâëàäëàðû!.. Çèíÿò è÷ÿðèñèíäÿ
þìöð ñöðÿí âÿ çÿùìÿòäÿí àçàä îëàí áþéöê ãàðäàøëàðûíûçäàí ñîðóøóí
êè, îíëàðäàêû áó âàð-äþâëÿò ùàðàäàíäûð? Íèéÿ îíëàð áåëÿ øÿí âÿ
þçëÿðèíäÿí ðàçûäûðëàð? ßýÿð îíëàð ñèçÿ úàâàá âåðñÿëÿð, ñèçÿ äåñÿëÿð êè,
îíëàðûí áó âàð-äþâëÿòè âÿ õîøáÿõòëèéè ùàðäàíäû, î çàìàí áèëÿðñèíèç êè,
ñèçèí éîõñóëëóüóíóç, ìöñèáÿòèíèç, ÿçàáëàðûíûç, êþëÿëèéèíèç âÿ
ðöñâàé÷ûëûüûíûç ùàðäàíäû. Àíúàã î çàìàí áàøà äöøÿðñèíèç êè, ñèç áèð
àòàíûí âÿ çÿùìÿòèí þâëàäëàðûñûíûç. Ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ äàíûøäûüûíûçû
óíóäóá äîüìà ãàðäàø êèìè ãóúàãëàøàð âÿ ýþçëÿðèíèçäÿí ìöñèáÿò âÿ
èíúèêëèê éàøëàðû äåéèë, ñåâèíú éàøëàðû àõûäàðñûíûç... Âÿ î çàìàí ñèçëÿðäÿí
ìèëéîíëàðû èôòèõàðëà äåéÿ áèëÿð: “Áöòöí áÿøÿðèééÿòèí âàð-äþâëÿòèíè
éàðàäàí áèç çÿùìÿò þâëàäëàðû ÿí ýþçÿë ùÿéàò ùàããûíà ìàëèêèê... Áèç
ìèí èëëÿð áîéó þçýÿëÿðèíèí õîøáÿõòëèéè, áèð îâóú àäàìûí õîøáÿõòëèéè
ö÷öí ìöñèáÿò ÷ÿêìèø âÿ ãûðûëìûøûã. Èíäè èñÿ àë÷àëäûëìûø âÿ òÿùãèð
åäèëìèø áèçëÿð èñòÿéèðèê êè, ÿñèðëèê ÿçàáûìûçû óíóäàã âÿ ïàð÷àëàíìûø
õÿñòÿ öðÿêëÿðèìèçèí éàðàëàðûíû ñåâèíú øÿôÿãëÿðè èëÿ ñàüàëäàã!”
Àììà ëèìàíäàêû çÿíúèðëÿðèí úèíýèëòèñè âÿ ýÿìèëÿðèí ñÿñ-êöéö áó
ãöäðÿòëè ñÿñè ùÿëÿ êè, áîüóð...
Ãóëó

129
 ÈÄÀÐßÌÈÇÈÍ ßÙÂÀËÀÒÛÍÄÀÍ ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ

Àøíàëàðûìûçäàí áÿçèñè áèçÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá õàùèø åäèð êè, îíëàðà

èäàðÿìèçèí ÿùâàëûíäàí áèð íå÷ÿ ìÿëóìàò éàçûá áèëäèðÿê, ìÿñÿëÿí, íå÷ÿ
ìöøòÿðèìèç âàð, êèìäèð áó ìöøòÿðèëÿð, ùàíñû øÿùÿðëÿðäÿí ìÿúìóÿìèçÿ
àðòûã ùÿâÿñ èëÿ àáóíÿ éàçûëûðëàð, íÿ ãèñì ìÿêòóáëàð áèçÿ ýþíäÿðèðëÿð âÿ
èëàõ...
Ìÿúìóÿíèí äþðäöíúö íþìðÿñè èéèðìè áåø ìèí íöñõÿ ãÿäÿðèíúÿ
÷àï îëóíäó. Áó èéèðìè áåø ìèíäÿí îí ñÿêêèç ìèí äþðä éöç îòóç èêè íöñ-
õÿ äîããóç àéëûã, àëòû àéëûã âÿ ö÷ àéëûã ìöøòÿðèëÿðÿ ýþíäÿðèëèð. Ãàëàíû
òÿê-òÿê ñàòìàã ö÷öí þçýÿ øÿùÿðëÿðÿ éîëëàíûð.
Ìöøòÿðèëÿðèí éàðûñûíäàí ÷îõó Èðàí ÿùëèäèð. Áåëÿ êè, Õîðàñàíäàí
áàøëàìûø Òåùðàí, Èñôàùàí, Òÿáðèçÿ êèìè ùÿìèí øÿùÿðëÿðÿ, ùÿòòà êÿíä-
ëÿðÿ îí áåø ìèíäÿí çèéàäÿ ìÿúìóÿìèç ýåäèð. Áóíóí îí ö÷ ìèí àëòû
éöç äîõñàíû èëëèê àáóíÿ îëàíëàðûìûçäûð. Ãàëàíû òÿê-òÿê ñàòûëûð (ýÿðÿê
ãîíøóëàðûìûç “Ùÿéàò” âÿ “Èðøàä”ûí äà ÿùâàëû áó ùåñàáëàðà éàâóã îëà).
Îí ìèí íöñõÿéÿ êèìè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” Ãàôãàç âÿ Ðóñèéà ìöñÿë-
ìàíëàðûíûí àðàñûíäà íÿøð îëóíóð (“Èðøàä” âÿ “Ùÿéàò” äà áó ùåñàáäà îë-
ìàëûäûðëàð).
Áèçÿ ÿí ÷îõ àáóíÿ âåðÿí øÿùÿðëÿðèí ÿââÿëèíúèñè Íàõ÷ûâàíäûð: áó-
ðàäà èêè ìèíÿäÿê ìöøòÿðèìèç âàð, ÿëàâÿ ìèí áåø éöç íöñõÿäÿí êè, ùÿð
ùÿôòÿ áóðàäà ñàòûëûð. Íàõ÷ûâàíäàí ñîíðà Áàòóì, Äàíàáàø, Âëàäèãàôãàç
âÿ Ýîðóñ. Ö÷ ìèíÿ éàâóã íöñõÿìèç Êðûì, Ãàçàí, Îðåíáóðã âÿ ãåéðè-
øèìàëè ìöñÿëìàí øÿùÿðëÿðèíäÿ âÿ êÿíäëÿðèíäÿ äàüûëûð (Ñþç éîõ êè, äè-
ëèìèçèí áèð îëìàüû ÷îõ øÿðòäèð). Áèð ãÿäÿð ìöøòÿðèìèç Áàêû, Ýÿíúÿ, Øà-
ìàõû, âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðäÿ âàðûìûçäûð.
Èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáëàð ùÿð áèð äèëäÿ éàçûëûð: ðóñúà, ôè-
ðÿíýúÿ, ëàòûíúà, éàïîíúà, Êèòàé, ùèíäè, ÿðÿá, ôàðñ, Àâñòðàëèéà, Ïàòàüîíè-
éà... Ãÿðÿç, äÿðä-ñÿð îëìàñûí, éåòìèø èêè ìèëëÿòèí äèëèíäÿ éàçûëìûø
ìÿêòóáó èäàðÿìèçäÿ òàïìàã îëàð (ßëáÿòòÿ, åëìèí ÷îõ îëìàüû øÿðòäèð).
Ñþç éîõ êè, ñîðóøóðñóíóç, ïÿñ áó éåòìèø èêè ìèëëÿòèí äèëèíäÿ éàçûëàí
êàüûçëàðû áèç íåúÿ îõóéóðóã. Éàëàí äåéÿ áèëìÿðèê êè, úöìëÿñèíè îõó-
éóðóã: Êèòàé, âÿ Ïàòàüîíèéà äèëèíäÿ éàçûëàí ìÿêòóáëàðûí ñàùèáëÿðèíÿ
ùÿìèøÿ õÿáÿð âåðèðèê êè, þçëÿðè Òèôëèñÿ ýÿëèá éàçäûãëàðûíû îõóñóíëàð.
Ãàëàíëàðûíû ãîéóðóã ãàáàüûìûçà âÿ çÿððÿáèí âàñèòÿñèëÿ áàøëàéûðûã íþã-
òÿëÿðèíè ýþòöðöá þç éåðëÿðèíÿ äöçìÿéÿ, éàèíêè ãÿçåò èñòÿéÿíÿ êàðåò,
êöðÿê èñòÿéÿíÿ êöðê âÿ ãóðáàüà èñòÿéÿíÿ ìÿúìóÿ ýþíäÿðèðèê. Áèçèì
130
ðÿéèìèçÿ ãàëñà, áóíëàðûí åéáè éîõäóð. Øÿðò õÿòòèí ýþçÿëëèéèäèð âÿ ùàëîí-
êè èäàðÿìèçÿ ýÿëÿí ìÿêòóáëàðûí úöìëÿñè ýþçÿë õÿòò èëÿ éàçûëìûøäûð. Èí-
ñàô ÿùëè ìÿúìóÿìèçèí 4-úö íþìðÿñèíèí áåøèíúè ñÿùèôÿñèíè éàäûíà ñàëûá
áó ñþçëÿðè òÿñäèã åäÿð. Âÿãèÿí Èðàíäàí ýÿëÿí éàçûëàð õÿòòèí ýþçÿëëèéè
áàðÿñèíäÿ ìèñèëñèçäèð. Ìÿí ýöìàí åäèðÿì êè, áóíëàð ùàìûñû ÿââÿëà,
ùöðóôàòûìûçûí ýþçÿëëèéèíäÿí âÿ ñàíèéÿí Èðàíûí ùàìàìëàðûíûí ñóëàðûíûí
òÿñèðèíäÿíäèð.
Ìöøòÿðèëÿðèìèçèí úöìëÿñè ìöñÿëìàíäûð. Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, äöíÿí
èòèôàãÿí ðóñ òàíûøëàðûìûçûí áèðèñè èäàðÿìèçäÿ àáóíÿ äÿôòÿðèíÿ áàõûá
òÿÿúúöáëö ìÿíÿ äåäè: Ìîëëà Íÿñðÿääèí, íÿ ÷îõ ðóñ âÿ ïîëéàê ìöøòÿ-
ðèëÿðèíèç âàð? Äåäèì, áàëàì, ùå÷ áèðè äÿ éîõäóð. Àøíàì àáóíÿ êèòàáûíû
ãàáàüûìà èòÿëÿéèá äÿõè àðòûã òÿÿúúöá èëÿ äåäè: âÿ áó “îâëàð” âÿ
“èñêè”ëÿð ìÿýÿð ìöñÿëìàí àäëàðûäûðëàð? Ýþðäöì êè, ùÿãèãÿò àøíàì
äîüðó ñþéëÿéèð âÿ äåäèì: ßçèçèì, ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà, áóíëàð ùàìûñû
þòöøÿð...

Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 ìàé 1906, ¹ 5

“ÃÅÉÐßÒ” ÌßÒÁßßÑÈ
Òèôëèñäÿ òÿçÿ à÷ûëàí “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ òöðêúÿ, ôàðñúà, ÿðÿáúÿ
âÿ ðóñúà ùÿð úöð êèòàá, äÿôòÿð, ùåñàáíàìÿ, ïàêåò (çÿðô), çèéàðÿò êàüûç-
÷àñû (êàðòûøêà) âÿ þçýÿ ùÿð íþâ òèúàðÿò-ñþâäàýàð âÿ çàâîä êàüûçëàðû ÷àï
åäèëèð.
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï åäèëÿúÿê êèòàá âÿ êàüûçëàð Ðóñèéàäàêû
ìöñÿëìàí ùÿðôëÿðèíèí ÿí ñîí âÿ éàõøûñû èëÿ áàñûëàúàüû êèìè, ÷àï ãèéìÿ-
òè äÿ ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ óúóç îëàúàãäûð. “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè ùÿìèøÿ ñè-
ôàðèøëÿðèí ýþçÿë òÿá åäèëìÿñèíÿ, âàõòûíäà ùàçûð îëìàüûíà âÿ óúóç ÷àï
åòìÿê èëÿ ìöñÿëìàíúà ÿñÿðëÿðèí íÿøðèíÿ õèäìÿò åäÿúÿêäèð.
Ñåíçóðàäàí ðöñõÿò îëóá, “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷îõ àç ìöääÿòäÿ
÷àï åäèëèá ÷ûõàúàã ÿñÿðëÿð:
1. Úèá òÿãâèìè âÿ úèá äÿôòÿðè
2. Äÿâÿò
3. Ñöáùè-ñàäèã
131
 Ñåíçîðóí ðöñõÿòèíÿ ýþíäÿðèëÿí ÿñÿðëÿð:
1. Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ áèðèìúè ýöí
2. Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ èêèìúè ýöí
3. Ðÿùáÿðè – òèúàðÿò
Ñåíçóðàäàí ðöñõÿò àëûá óçàüû 5 àé ìöääÿòèíäÿ
òÿá åäèëÿúÿê áþéöê êèòàáëàð:
1. Çöáäÿòöò – òÿâàðèõ
2. Êèòàáè – ìöñáàùöë – ùÿðÿìåéí
Éóõàðûäàêûëàðäàí ñàâàéû, òÿá åòìÿê ö÷öí äàùà ïÿê ÷îõ êèòàáëàð
ùàçûðäûð. Âàõò îëäóãúà èíøàëëàù òÿá åäèëÿúÿêäèð.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Ïî÷ò ãóòóñó” êèòàáûíà (1905) þí ñþç

ÌßÌÌßÄÃÓËÓÁßÉ ÊßÍÝßÐËÈÍÈÍ
ÒßÐÚÖÌÅÉÈ-ÙÀËÛ
(ßÕÈÐßÍ ÙßÉÀÒÛÍÀ ÔßÚÈÀÍß ÁÈÐ ÑÓÐßÒÄß ÕÀÒÈÌß
×ßÊÈËßÍ ÑÀÁÈà ÒÎÏ×Ó ÎÔÈÑÅÐÈ ÌßÌÌßÄÃÓËÓÁßÉ
ÊßÍÝßÐËÈ)

Áó èë àâãóñò àéûíûí 29-äà Áàòóì øÿùÿðèíäÿ Ìÿììÿäãóëóáÿé

Êÿíýÿðëèíèí åðìÿíè êîìèòåòè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí åðìÿíèëÿð òÿðÿôèí-
äÿí øÿùèä åäèëäèéèíè äóéóá ãÿëáÿí àüëàìàéàí ãàôãàçëû áèð ìöñÿëìàí
éîõäóð. Çÿíí åäèðÿì, ìÿùç ìèëëÿò éîëóíäà ãóðáàí îëàí áåëÿ áèð âöúó-
äè-ìöãÿääÿñèí òÿðúöìåéè-ùàëûíû éàçìàã, áèëìÿéÿíëÿðÿ òàíûòìàã, îíó
áèëÿí ùÿð ñàùèáãÿëÿìèìèçèí, ÿëáÿòòÿ, ÿí áèðèíúè áîðúó èäè. Íÿ ôàéäà êè,
èíäèéÿ ãÿäÿð áó áîðúó éåðèíÿ éåòèðÿí áèð êÿñ ìåéäàíà ÷ûõìàäû. Äîü-
ðóñó, áó ùàë áó ãÿäðíàøöíàñëûã öìóìè–ìèëëÿòèí öñòÿ áèùÿää íàøöêöðëöê
òþùìÿòè ãîéàúàüûíäàí ãîðõäóì. Ñåâýèëè ìèëëÿòèìÿ þéëÿ áþéöê áèð òÿã-
ñèðè ðÿâà ýþðìÿäèì. Áó ñÿáÿáëÿäèð êè, ñàùèáãÿëÿì îëìàéà-îëìàéà,
ìÿðùóìóí âÿòÿíèíäÿí ìèíëÿðúÿ âåðñò óçàãäà îëà-îëà ãÿëáèì ðàçû îë-
ìàäû êè, þéëÿ áèð ìöúÿññÿìè – ùÿìèééÿíèí, ôÿäàêàðè-ìèëëÿòèí òÿðúö-
ìåéè-ùàëû éàçûëìàìûø ãàëñûí. Áóíà ýþðÿ ìèëëÿòèí ãÿäðøöíàñëûüû íàìèíÿ
ìÿðùóìóí òÿðúöìåéè-ùàëûíäàí áèëäèéèì ãÿäÿð éàçûðàì:
132
 Ìÿðùóì Ìÿììÿäãóëóáÿé Êÿíýÿðëè Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà Íàõ-
÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ 1864-úö ñÿíåéè-ìèëàäèäÿ òÿâÿëëöä åäèá. Àòàñû Íàõ÷û-
âàí áÿéçàäÿëÿðèíäÿí ìàéîð Øÿôè àüàäûð. ßí áèðèíúè, ÿí ÿñàñëû òÿùñèë
äåìÿê îëàí òÿðáèéåéè-ÿââÿëèééÿíè ìààðèôïÿðâÿð àòàñûíäàí ýþðäö. Èêèí-
úè òÿùñèë îëàí èáòèäàè îõóìàüû õöñóñè ìöÿëëèìäÿí þéðÿíäè. ßí áèðèíúè
ìÿêòÿáè-òÿáèè îëàí åâ òÿðáèéÿñèíè ëàçûìûíúà ãóðòàðûá, õàðèúäÿ îõóéàúàã
ñèííèíÿ ÷àòàí âàõò àòàñûíûí ñèëêèíÿ äàõèë îëäó. Éÿíè Òèôëèñäÿ ùÿðáè ìÿê-
òÿáèíÿ – Êàäåñêêè êîðïóñà ýèðäè. Áóðàíû òàìàì åäÿíäÿí ñîíðà Ïåòåð-
áóðãäàêû Ìèõàéëîâñêè òîï÷ó ìÿêòÿáè-àëèñèíÿ êå÷äè. Áóðàäà 1882-äÿ
öíòåð-îôèñåðëèê ìÿíñÿáè-ÿââÿëèñèíè àëäû. 1884-äÿ òîï÷ó ìÿêòÿáè – àëè-
ñèíè êÿìàëè-ëÿéàãÿòëÿ ãóðòàðûá, îôèñåðëèê ìÿíñÿáèëÿ ÷ûõäû. Õåéëè èëëÿð
îôèñåðëèê ãóëëóüóíäà áóëóíóá äþâëÿò âÿ âÿòÿíèíÿ ùöñíè-õèäìÿòëÿð ýþñ-
òÿðäè. Èñòåäàä âÿ ÿùëèééÿò ñàéÿñèíäÿ àç âàõòäà ùÿð êÿñèí íÿçÿðè-òÿùñè-
íèíè ãàçàíäû. Äèðàéÿò âÿ èãòèäàðûíà ýþðÿ øòàáñ-êàïèòàíëûã ìÿíñÿáèíÿ
÷ûõàðûëäû. Äþâëÿò âÿ âÿòÿíèíÿ äàèìà ñàäèãàíÿ, ãÿéóðàíÿ õèäìÿòäÿí áèð
àí ýåðè ãàëìàäû. 1883-úö èëèíÿ ãÿäÿð ÿñýÿðè ãóëëóüóíäà õèäìÿò åëÿäè.
Äþâëÿò, âÿòÿíèíÿ åëì âÿ ñåéô èëÿ ýþñòÿðäèéè õèäìÿòëÿðè áèð àç äà
åëì âÿ ãÿëÿì èëÿ ýþñòÿðìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Øòàáñ-êàïèòàí ìÿíñÿáèíäÿ
îëäóüó ùàëäà èñòåôà âåðäè. Áèð – èêè èë âÿòÿíè-ÿñëèñè îëàí Íàõ÷ûâàíäà
ãàëäûãäàí ñîíðà Èðÿâàí øÿùÿðèíÿ ýÿëäè. Úàíûíäàí ÿçèç ñåâäèéè
ìèëëÿòèíèí ÿí çèéàäÿ íÿéÿ ìþùòàú îëäóüóíó òÿùãèã åòäè. Áèëäè êè,
Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíûí ìöñÿëìàíëàðû äèëñèçëèêäÿí, åëìñèçëèêäÿí,
äþâëÿòèí ãàíóíó, ìÿìóðëàðûí èõòèéàðëàðûíû áèëìÿìÿëÿðèíäÿí ùÿð àí áèð
ìöñèáÿòäÿí äèýÿð áèð áÿëàéà äö÷àð îëóðëàð. Áèëäè êè, ÿí ÿââÿë ìöãòÿäèð
áèð âÿêèë (àäâàêàò) îëóá ìèëëÿòÿ õèäìÿòÿ áóðàäàí áàøëàìàã ëàçûì. Áó
ñÿáÿáëÿ áöòöí èãòèäàðûíû ñÿðô åäèá, âÿêèëëèê èìòàùàíûíà ùàçûðëàíäû. Àç
âàõòäà ãàíóíÿí âÿêèëëèê èõòèéàðûíû àëäû. Áèð àç ÿââÿë íÿ úöð ìöêÿììÿë
áèð òîï÷ó çàáèòè èäèñÿ, èìäè äÿ ìöãòÿäèð áèð âÿêèë îëäó. Ãûëûíú âÿ ãÿëÿìè
áèðëÿøäèðäè. Ôÿçë âÿ ãåéðÿòè, ñèäã âÿ íÿúàáÿòè ñàéÿñèíäÿ àç âàõòäà ÷îõ
çèéàäÿ êÿñáè-øþùðÿò åëÿäè. Ïåòåðáóðãäàêû àäëû, òÿúðöáÿëè àäâàêàòëàðà
ìöðàúèÿò åäÿúÿê îëàíëàð ìÿðùóìóí ãöäðÿòè-íèòãèééÿñèíäÿí,
ìÿëóìàòè-ÿäëèééÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Èø âÿ èãòèäàð ñþç
âÿ ãþâëäÿ ãàëìàäû. Òåç âàõòäà ôåëëÿ ìåéäàíà ÷ûõäû. Øÿùèäè-ìÿðùóì
Èðÿâàíäà øþùðÿòëè, äèïëîìàëû áþéöê àäâàêàòëàðûí ãàðøûñûíäà þùäÿñèíÿ
ýþòöðäöéö áþéöê-áþéöê èøëÿðè ìöòòÿñèë ãàçàíûðäû. Ôÿçë âÿ èãòèäàðûíà
ÿëàâÿ åäèëÿí àëèúÿíàáëûüû, ìèëëÿòïÿðâÿðëèéè, ðÿùèìäèëëèëèéè ìÿðùóìóí
íàìûíû ùÿð êÿñèí öðÿéèíäÿ éåð åòäèðäè. Áèð ÷îõ àäâàêàòëàð êèìè ïóëà,
133
äþâëÿòÿ ÿñëà òàìàù åòìÿçäè. Þçö òÿáÿí, úèíñÿí íÿúèáçàäÿ íÿúèá èäè.
Êþíëö ãÿíè, íèééÿòè àëè, öìèäè áþéöê, ôèêðè âàñå èäè. Ãöââåéè-
íèòãèééÿäÿ, ôÿçëö öðôàíäà íÿ ìÿðòÿáÿ øàéàíè-èìòèñàë èäèñÿ, ãåéðÿò âÿ
ùÿìèééÿäÿ, ñÿé âÿ èúòèùàääà, ìèëëÿò âÿ ùÿìèééÿòïÿðâÿðëèêäÿ î äÿðÿúÿ
øàéèñòåéè-òÿãäèð èäè. Ùÿð ýöí åâèíäÿ áèð ÷îõ ôàüûð, áè÷èç ìöñÿëìàíëàð
áóëóíóá, ÿðçè-ùàëëàðûíû ïóëñóç éàçäûðûðäûëàð. Áó ãÿäÿð ìÿøüóëèééÿòëÿ
áÿðàáÿð, ùå÷ áèð úàìààò èøè îëìàçäû êè, ìÿðùóìè-úÿííÿòìÿêàí î èøèí
ÿí àòÿøëè ìÿùÿëëèíäÿ îëìàñûí. Ùå÷ áèð ýöíö îëìàçäû êè, ìèëëÿòè ö÷öí
õåéèðëè áèð èøèí òÿäáèðëÿ ìÿøüóë îëìàñûí. Áó ñÿáÿáëÿäèð êè, øÿùèäè-
àëèìÿãàì áåëÿ úèääè, ÿùÿìèééÿòëè áèð õèäìÿò èëäÿ ìÿøüóë îëà-îëà
þâëàäè-ìèëëÿòèí òÿðáèéÿ âÿ òÿùñèëèíè ÿñëà éàääàí ÷ûõàðìàçäû. Ìèëëÿòèí
ñÿëàìÿò âÿ òÿðÿããèñè ö÷öí ÿí áèðèíúè ãàïû, ÿí áèðèíúè âàñèòÿ çÿìàíÿíèí
òÿãàçàñûíà ýþðÿ à÷ûëàúàã ìÿêòÿá îëäóüóíó ÷îõ éàõøû áèëèðäè. Àõûðäà
âÿêèëëèéèí àüûðëûüûíà áàõìàéûá, Ãàôãàçäà áèðèíúè äÿôÿ ìöñÿëìàí ëåéëè
ìÿêòÿáè (ïàíñèîí) à÷äû. Çàáèòëèéè âÿ âÿêèëëèéè èëÿ áÿðàáÿð, “ïåäîãîã”
ñèëêèíÿ äÿ ýèðäè. Þìöðëÿðèíè ìöÿëëèìëèêäÿ ÷öðöäöá, Ãàôãàçûí áó ãÿäÿð
áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿ áèð ìöñÿëìàí ïàíñèîíó à÷à áèëìÿéÿí ìöÿëëèìëÿðÿ
ÿí èáðÿòáÿõø áèð íöìóíÿ, áèð ìöÿëëèì îëäó. Ïàíñèîíó àç âàõòäà
äÿðÿúåéè-òÿðÿããèíèí ÿí öñò ìÿðòÿáÿñèíÿ ÷ûõàðäû. Ýöíëÿðèíèí áöòöí
ñààòëàðûíû ýàù âÿêèëëèêäÿ, ýàù ìÿêòÿá ìöôÿòòèøëèéèíäÿ, ýàù ìèëëÿò
ìöøàâèðëèéèíäÿ êå÷èðèðäè.
Àõûðäà êå÷ÿí ìàðò àéûíäà Èðÿâàí ìöñÿëìàíëàðûíà âöêàëÿòÿí Ïåòåð-
áóðãà ýåòìÿê èãòèçà åòäè. Áó ÿùÿìèééÿòëè âÿ áþéöê èø ùÿìèééÿí âÿ äè-
ðàéÿòëè áèð ñàùèáè–öðôàíà ìþùòàú èäè. Áó õöñóñäà þéëÿ áèð øÿõñ ýÿðÿê èäè
êè, áó íàçèê âÿ ìÿñóëèééÿòëè èøè þùäÿñèíÿ ýþòöðöá, âÿçèôÿñèíè ëàéèãèëÿ
èôà åäÿéäè. Èðÿâàíëûëàð áó áàðÿäÿ ÿñëà çÿùìÿò ÷ÿêìÿäèëÿð. ×öíêè ýþç-
ëÿðèíèí þíöíäÿ äàü êèìè ñÿáàòëû, àñëàí êèìè úÿñóð, Õûçð êèìè ìöäðèê,
êàñèôè-ùÿãèãÿò êèìè çÿùìÿòêåø Ìÿììÿäãóëóáÿé âàð èäè. Öìóì úÿ-
ìààòèí èòòèôàã âÿ èíòèõàáû èëÿ ìÿðùóì áèð íå÷ÿ éîëäàø èëÿ Ïåòåðáóðãà
ýåòäè. Ìèëëÿòèí ùÿð íþâ äÿðä âÿ åùòèéàúûíû áèççàò ñÿðäàðè-ÿêðÿì ãðàô
Âîðîíñîâ úÿíàáëàðûíà âÿ äàõèëèééÿ íàçèðèíÿ ÿðç åòäè.
Áè÷àðÿ ìèëëÿòèíèí ùöãóãóíó ìöùàôèçÿéÿ, èäàðåéè-ùþêóìÿòäÿ èõòè-
éàð ñàùèáè îëìàüûíà øèôàùÿí-òÿùðèðÿí ÷àëûøäû. Ìÿðùóìóí ÿí çèéàäÿ ÷à-
ëûøäûüû úÿùÿò ìöñÿëìàíëàðûí ùöãóãóíó åðìÿíè âÿ þçýÿ âÿòÿíäàøëàð èëÿ
áèð åòìÿê èäè. Ìÿðùóìóí áó àëè õàùèøè Ãàôãàçèéàäà òÿêúÿ ðèéàñÿò âÿ
áþéöêëöê èñòÿéÿí åðìÿíè áþéöêëÿðèíèí õîøóíà ýÿëìÿäè. Þëöì êàüûçëà-
ðû éàçäûëàð. Þëäöðìÿê ôèêðèíÿ äöøäöëÿð. Ìÿðùóì Ìÿììÿäãóëóáÿéè
134
Ïåòåðáóðãäàí ýÿëÿíäÿí áÿðè ýþçëÿéèðäèëÿð êè, ùÿð íÿ úöð îëñà þëäöðñöí-
ëÿð. Ìÿðùóì èøèí áó úÿùÿòèíè ÷îõ éàõøû ãàíìûøäû. Ëàêèí áèð íå÷ÿ ìöô-
ñèä åðìÿíèíèí äèâàðûí äàëûíäà àë÷àãëàð êèìè ýèçëÿíèá þëäöðÿúÿêëÿðèíäÿí
ãîðõìàçäû. Áóðàëàðûíû áèëÿ-áèëÿ éåíÿ èñòÿäè êè, âÿêèëëèéèíÿ, ìÿêòÿáèíèí
òÿðÿããèñèíÿ äàâàì åòñèí. Ëàêèí áèð êèìñÿäÿí áèð ìöàâèíÿò ýþðìÿäè.
Àõûðäà ÷àðÿñèç ãàëäû. Ìÿêòÿáèíè äàüûäûá, âÿêèëëèéèíè áóðàõûá Ïàðèæÿ ýåò-
ìÿéÿ, îðàäàí ìèëëÿòèíÿ þçýÿ éîëäà õèäìÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Î àøè-
ãè-ìèëëÿò, î ìöùèááè-õèäìÿò èñòÿéèðäè êè, þç áàúûñû îüëóíó âÿ þçýÿëÿðè
Ïàðèæÿ òÿùñèëÿ àïàðûá, áó áàðÿäÿ ãàôãàçëûëàðà áèð ãàïû à÷ñûí. Èñòÿéèðäè êè,
Ãàôãàçäàí òÿëÿáÿ ýåòìÿéÿ âàñèòÿ îëóá áèð äàèðÿ è÷èíäÿ ñûõûøûá ãàëàí
ìöñÿëìàíëàðà î ìÿíáÿéè-ôÿíí âÿ ùöíÿðè òàíûòäûðñûí. Èøòÿ ìÿùç áó ôèêðÿ
õèäìÿòëÿ êå÷ÿí àâãóñòóí 25-äÿ Èðÿâàíû òÿðê åäèá Òèôëèñÿ ýåòäè. Îðàäà áèð
íå÷ÿ ýöí ãàëàíäàí ñîíðà áàúûñû îüëó Ùåéäÿð èëÿ Áàòóìà ýåòäè êè, ýÿìèéÿ
ìèíèá Ïàðèæÿ éîëëàíñûí. Áàòóìäà ýÿìè áèëåòèíè àëûá áèð ñààò ñîíðà éîëà
äöøìÿéÿ ìöíòÿçèð îëäó. Áó àðàäà äîñòëàðûíà à÷ûã ìÿêòóá éàçìàã èñòÿäè.
Áèð äöêàíäàí áèð íå÷ÿ à÷ûã ìÿêòóá àëûá, áÿçè äîñòëàðûíà áó ñóðÿòëÿ éàçäû:
“Áàòóìäàéûç, áèëåò àëäûõ. Áèð ñààò ñîíðà ôèðÿíý ýÿìèñèíÿ ìèíÿúÿ-
éèê. Âÿòÿíèì, ìèëëÿòèì ùå÷ âàõò éàäûìäàí ÷ûõìàéàúàãäûð. Õèäìÿò éåð
èëÿí äåéèë, èíñàíûí þçö èëÿäèð...”
Áó àõûðûíúû ìÿêòóáëàðûíû úèáèíÿ ãîéóá ïî÷ò ãóòóñóíà áóðàõìàüà
âÿ îðàäàí éåìÿê éåìÿéÿ ýåäÿúÿê èäè êè, åðìÿíè êîìèòåòè òÿðÿôèíäÿí
ýþíäÿðèëÿí ö÷ ìÿëóí åðìÿíè ýèçëÿíäèêëÿðè äèâàðûí êöíúöíäÿí ãÿôëÿòÿí
÷ûõûá, î ôÿäàêàðè-ìèëëÿòè õÿíúÿðëÿð èëÿ ïàð÷à-ïàð÷à äîüðàéûá ãà÷äûëàð.
Èøòÿ éöçëÿðúÿ èëëÿðäÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíûí òÿêúÿ ìåéäàíà ÷ûõàðäûüû,
áöòöí ãàôãàçëûëàðûí ôÿõð åäÿúÿêëÿðè áó ùÿìèééÿòè-ìöúÿññÿì, áó íóðè-
÷åøìè-ìèëëÿò ùÿíóç 41 éàøûíäà èêÿí áèð íå÷ÿ õàèíè – äèíèí ÿäó ÿêáÿðèí
õÿíúÿðëÿðè àëòûíäà øÿùèä åäèëäè.
Ìÿììÿäãóëóáÿé õàëèñ äîüðó áèð ìöñÿëìàí èäè. Ìöêÿììÿë áèð
èíñàí èäè.
Øÿùèäè-úÿííÿòìÿêàíûí äîüðàíàí ìöáàðÿê âöúóäó èêè ýöíÿ ãÿäÿð
Áàòóìäà ãàëäûãäàí ñîíðà, ñåíòéàáðûí áèðèíäÿ Áàòóì ìöñÿëìàí êîí-
ñóëëàðûíûí, áÿéçàäÿëÿðèíèí, öìóì ìöñÿëìàí úàìààòûíûí òÿêèäè èëÿ Òèô-
ëèñÿ ýþíäÿðèëäè. Òèôëèñ úàìààòû ìÿðùóìóí úÿíàçÿñèíè ÷îõ àðòûã åùòèðàì-
ëà Òèôëèñ âàüçàëûíäà èñòèãáàë åòäèëÿð. Îðàäàí áþéöê áèð úÿìèééÿòëÿ ìÿñ-
úèäÿ àïàðûá, ñåíòéàáðûí 2-äÿ ìöñÿëìàí ãÿáèðèñòàíëûüûíäà þç áàúûñûíûí
éàíûíäà õàêè-ãöôðàíÿ-ãÿðàðýàùè-ÿáÿäèñèíÿ òÿñëèì åòäèëÿð.
Úÿíàáè – ùÿãã ìÿðùóìÿ ðÿùìÿò, ãàðäàøû – áàúûñû éåðèíäÿ îëàí
öìóì ìöñÿëìàíëàðà ìÿòàíÿòè-ãÿëáè – ëàçûìÿ ìÿðùÿìÿò åùñàí åòñèí.
135
 Áèð êè÷èê õöòáÿ
ßçèçèì, äîñòóì, Ìÿììÿäãóëóáÿé! Ðóùóí ìöÿççÿá îëìàñûí, âö-
úóäóí-çàùèðèí íÿçÿðäÿí ãàëûãäûñà, íàìè-ìöãÿääÿñèí ÿáÿäè ãàëàúàã-
äûð. Ùå÷ ìÿéóñ îëìà! Ìèëëÿò éîëóíäà þëìÿê èëÿ úÿííÿòè – ÿëàéÿ ýèðìÿê
ãàïûñûíû ÿí ÿââÿë ñÿí à÷äûí. Áó çàìàíäà øöùÿäàéè-ìèëëÿòèí, ôÿäàêàðà-
íè-öììÿòèí ñÿðÿôðàçû ñÿí îëäóí. Î ìþùòÿðÿì ðèéàñÿòè ñÿí èêòèñàá åò-
äèí. Íÿäÿí ìöêÿääÿð îëóðñàí? Éîëóíäà ôÿäà îëäóüóí úàìààò î ãÿäÿð
áèùÿìèééÿò, áèíàìóñ, áèäèí äåéèëëÿð êè, ñÿíè ÿáÿäöääÿùð éàääàí ÷ûõàð-
ñûíëàð. Õåéð, õåéð, ñÿí úàìààòûìûçû î ìÿðòÿáÿ áèãåéðÿò, áèùÿéà ùåñàá
åòìÿçñÿí. Ñÿí àðõàéûí éàò êè, ñÿíèí ñÿáÿáè-øÿùàäÿòèíè àäû ìöñëèì âÿ
ìþìèí îëàí ùå÷ âàõò éàääàí ÷ûõàðìàéàúàãäûð.
Åé íóðè-÷åøìè-ìèëëÿò, ñÿí ìÿùçóí îëìà êè, ñÿíèí àëè íèééÿòëÿðèí,
ìöãÿääÿñ õàùèøëÿðèí, ùÿéàòáÿõø öìèäëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿéèá ãàëàúàã-
äûð. Ïÿñ çÿíí åòìÿ êè, åðìÿíèëÿð ñÿíè øÿùèä åòìÿêëÿ íèééÿòëÿðèíÿ, õà-
ùèøëÿðèíÿ ìàíå îëäóëàð. ßñëà, ðàùàò éàò êè, ñÿíèí ùÿð äàìúû ãàíûí éåðèíÿ
ñÿíèí úàìààòûí, ñÿíèí ìèëëÿòèí éöç-éöç õàùèøèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿúÿêäèð.
Éàò, ÿçèç úàíûìûç! Ðàùàò éàò êè, ñÿíèí ðóùóíóí ìöÿççÿá îëìàüûíà ÿñëà
ðàçû îëìàéàúàéûç. Ñÿíèí áèùóäÿ òþêöëìöø ïàê ìÿñóì ãàíëàðûíäàí áó
ìÿìëÿêÿòäÿ, áó âÿòÿíè-öìóìèäÿ èõâÿò âÿ ìÿùÿááÿò, ñöëù òÿðÿããè âÿ
òÿêàìöë ýöëëÿðè áèòÿúÿêäèð!
Àðõàéûí îë, àðõàéûí îë êè, ñÿí ùÿãèãÿòäÿ þëìÿäèí. Ñÿí äöíéàäàêû ñàü-
ëûüûíäàí äàùà àðòûã ñàüñàí, äèðèñÿí. Áóíäàí ñîíðà ùÿð ñààò ýþçöìöçöí
þíöíäÿ, ãÿëáèìèçèí è÷èíäÿñÿí. Áó áàðÿäÿ áèçäÿí ÿìèí îë! Ýåò, ýåò
ãÿðàðýàùûí îëàí ÿðâàùè-øöùÿäàéà ãàâóø! Îíëàðà äå êè, “ìèëëÿòèìèí òÿã-
ñèðèíè áàüûøëàéûí. ×îõäàí ñèçè éàëíûç ãîéìóøäóëàð. Íå÷ÿ èëëÿðäèð ñèçÿ éîë-
äàø ùå÷ êÿñ ýþíäÿðìÿäèëÿð. Èíäè ìèëëÿòèì îéàíûáäûð, ìÿðùÿìÿòÿ ýÿëèáäèð,
þç ùàãëàðûíû, èíñàí îëäóãëàðûíû ãàíìàüà áàøëàéûáäûð. Ìÿíè ñèçèí éàíûíûçà
ýþíäÿðäèëÿð êè, ìèëëÿòèìèí áó ôÿðÿùáÿõø õÿáÿðèíè ñèçÿ ìöúäÿ åäÿì”.
Ðóùóì Ìÿììÿäãóëóáÿé! Õàòèðúÿì îë êè, ñÿíèí õàùèøëÿðèíèí ùà-
ìûñûíû éåðèíÿ ýÿòèðÿúÿéèç. Àøàüûëàðäà ãàëìà, ãàëõ éóõàðûëàðà, ãàëõ!
Éöêñÿë êè, éåðèí áó éåð äåéèëäèð,
Äöíéàéà ýÿëèø ùöíÿð äåéèëäèð.
Éöêñÿë êè, áóíóí äà ôþâãö âàðäûð,
Èíñàíëûüûí þçýÿ çþâãö âàðäûð.

Øóà
“Ùÿéàò” ãÿçåòè, 22 ñåíòéàáð 1905, ¹ 11, ñ. 2-3

136
 ÎÕÓÚÓËÀÐÛÌÛÇÀ
Ìÿúìóÿìèçin 15-úè íþìðÿñèíäÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí ìÿñëÿêè áà-
ðÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äàíûøìûøäûã. Áèçèì áó ñþçëÿðèìèçÿ “Òÿçÿ ùÿ-
éàò”ûí àúûüû òóòóá, áàøëàéûá áèçèì õöñóñóìóçäà êö÷ÿ ñþéöøëÿðè ñþéìÿ-
éÿ. Áó ñþéöøëÿðÿ áèç úàâàá éàçìàéàúàüûã âÿ áóíà äà èêè ñÿáÿá âàð:
ÿââÿëà, ìÿúìóÿìèçäÿ éåð àçäûð âÿ èõòèéàðûìûç éîõäóð áó àç éåðè ãÿðÿçè
-øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿ âóðóøìà ìåéäàíû åäÿê.
Ñàíèéÿí èíäèêè ùàëûìûçû íÿçÿðÿ àëûá Ãàôãàçäà ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè-
íèí ÷îõàëìàñûíû ãÿíèìÿò ùåñàá åäèðèê âÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí þçöíöí äÿ
úàìààòûìûç ö÷öí íàôå îëìàüûíû äàíìûðûã, áó øÿðò èëÿ êè, ÿââÿëèíúè
íþìðÿíèí áàø ìÿãàëÿñèíè âÿ ãàëàí íþìðÿëÿðäÿ áèð ïàðà ìÿääàùàíÿ
ìÿíçóìÿëÿðè úûðûá òóëëàéàã Êàñïè äÿðéàñûíà.
ßýÿð áóíäàí ñîíðà “Òÿçÿ ùÿéàò” ìÿñëÿêèíÿ òÿüéèð âåðìÿéèá ýåíÿ
áàøëàéà “àé Ñîëòàí, ãàäàí àëûì, àé ùàúû, áàøûíà äîëàíûì” – áèç ãÿçåò
äàèðÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàìàã øÿðòèëÿ, ýåíÿ ùÿðäÿíáèð “Òÿçÿ
ùÿéàò”äàí äàíûøìàüà âÿäÿ âåðèðèê.
Áèð øåé éàäûìûçà äöøäö: “Òÿçÿ ùÿéàò”äåéèð êè, áèç äþâëÿòëèëÿðè î
ãÿñä èëÿ ïèñëÿéèðèê êè, áèçÿ ïóë âåðñèíëÿð.
Àììà áèç äÿ äåéèðèê êè, “Òÿçÿ ùÿéàò” äþâëÿòëèëÿðÿ î ãÿñä èëÿ
òÿìÿëëöã åäèð êè, îíà ïóë âåðñèíëÿð.
Êèìèí ñþçö ùàãäûð?
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ÿëëè àëòû íöñõÿñèíè äèããÿòëÿ îõóéàíëàð áèëèðëÿð
êè, áèç áèð ñþç èëÿ äÿ èøàðÿ åëÿìÿìèøèê êè, áèçèì ïóëà åùòèéàúëûüûìûç âàð,
îíäàí þòðö êè
“Ùÿð êè áÿð õîä äÿðè-ñöàë ýöøàä-
Òà áåìèðÿä íèéàçìÿíä áÿâÿä”.

“Àç áåýöçàð âÿ ïàäøàùè êîí-

Ýÿðäÿíè-áèòÿìÿ áöëÿíä áÿâÿä”*

Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1907, ¹ 17

______________

Òÿðúöìÿñè: Ùÿð êèì þçö ö÷öí äèëÿíìÿê ãàïûñû à÷äû (éÿíè ùÿð êèì
äèëÿí÷èëèéÿ àäÿò åëÿäè) þëÿíÿ êèìè áàøãàëàðûíäàí àñûëû îëàúàã. Òàìàùêàðëûãäàí
ÿë ÷ÿê âÿ ïàäøàùëûã åëÿ. Òàìàùñûç áîéóí óúà îëàð.

137
 ÒÖÐÊÈÉß ÌßØÐÓÒßÑÈÍÈÍ ÊÅ×ÌÈØÈÍÄßÍ
Òöðêèéÿ ñóëòàíëàðûíà ùÿëÿ XVIII ÿñðäÿ àéäûí îëìóøäó êè, öìóìèé-
éÿòëÿ, äþâëÿò ãóðóëóøóíäà âÿ õöñóñèëÿ-ùÿðáè òÿñèñàòäà îëàí àíîìàëèéà
Òóðêèéÿíèí ìÿäÿíè èíêèøàôûíû âÿ ùàáåëÿ èøüàë÷ûëûãäàêû ìöâÿôôÿãèééÿòëè
ùÿðÿêÿòèíè ëÿíýèäèð.
Áþéöê ñÿðêÿðäÿëÿð Íàïàëéîí âÿ Ñóâîðîâ áöòöí äöíéàéà ñÿñ ñàë-
äûãëàðû çàìàí, îíëàðäàí áèðèíúèñèíèí ìöçÿôôÿð ãîøóíëàðû Ìèñðÿ, äèýÿðè-
íèíêèëÿð èñÿ Ãÿðáè Àâðîïàéà ùöúóì åòäèêëÿðè çàìàí, íÿùàéÿò, òöðê ãî-
øóíëàðû Àâñòðèéà âÿ Ðóñèéàíûí áèðëÿøìèø ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí Ñåðáèéà
âÿ Ðóìûíèéàäà áöñáöòöí äàðìàäàüûí åäèëäèêëÿðè çàìàí äàùè Ñóëòàí
Ñÿëèì ñàëèñ* ÷îõ àéäûí áàøà äöøäö êè, îíóí äþâðöíäÿêè äþâëÿò ãóðóëóøó
Òöðêèéÿ èìïåðèéàñûíû à÷ûã-àøêàð ó÷óðóìà äîüðó àïàðìàãäàäûð.
Ñóëòàí Ñÿëèì àüûëëû òöðê íàçèðëÿðèíèí îíóíëà ùÿìðÿé îëäóãëàðûíäàí
èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ùÿðáè èäàðÿ öñóëóíäà ÿñàñëû èñëàùàòëàð àïàðìàüà âÿ åëì
òÿùñèëèíè ëàéèãëè áèð øÿêèëäÿ ãóðìàüà áàøëàäû. Áåëÿëèêëÿ, áèð íå÷ÿ èëèí ÿð-
çèíäÿ Òöðêèéÿäÿ åëÿ íöìóíÿâè êàçàðìàëàð, àëè ùÿðáè âÿ ìöëêè ìÿêòÿá-
ëÿð âÿ ñàèð éåíèëèêëÿð ìåéäàíà ÷ûõäû êè, îçàìàíêû ãîíøó äþâëÿòëÿð îí-
ëàðëà ôÿõð åäÿ áèëÿðäèëÿð.
Ñóëòàí Ñÿëèìèí îí äîããóç èëëèê ùþêìðàíëûã äþâðö éåíè òöðê òàðèõè-
íèí ÿí ýþðêÿìëè ñÿùèôÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ñóëòàíûí ÿñàñëû èñëàùàòëàðû êþùíÿ
öñóëè-èäàðÿíèí òÿðÿôäàðëàðûíäà íàðàçûëûã îéàòìàéà áèëìÿçäè. Þëêÿäÿ
÷ÿêèøìÿëÿð, ñèéàñè ôèðãÿëÿðèí ìöáàðèçÿñè áàøëàíäû. Ñóëòàíûí þçöíöí åëàí
åòäèéè ñþç âÿ éûüûíúàã àçàäëûüû áöòöí áóíëàð ö÷öí ÿëâåðèøëè áèð çÿìèí
èäè. Ãÿòèééÿí òÿÿúúöáëö äåéèë êè, î çàìàí ùÿëÿ ñóëòàíûí ëèáåðàë èäåéà-
ëàðûíû äÿðê åòìÿê äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìàìûø: éàðûìâÿùøè îñìàíëûëàð îíóí
òÿøÿááöñëÿðèíÿ ãàðøû, ãóââÿòëè èðòèúàéà áàøëàìûøäûëàð. Íÿùàéÿò, ãÿçÿá-
ëÿíìèø ãàðà úàìààò Ñóëòàí Ñÿëèìèí áÿäõàùëàðûíûí âÿ ðóùàíèëÿðèí ôûðûë-
äàãëàðûíà àëäàíàðàã ñóëòàíû òàõòäàí ñàëûð, îíóí éåðèíÿ ùàêèìèééÿòÿ ôÿð-
ñèç Ñóëòàí Ìóñòàôàíû ýÿòèðèð (1805-úè èë).
Ñóëòàí Ñÿëèìèí éåòèðìÿñè îëàí Ñóëòàí Ìàùìóäóí òàõò-òàúû ÿëÿ àë-
ìàñûíäàí ñîíðà ÿäÿáèééàò âÿ ìààðèôèí èíòèáàùûíà äîüðó äþíöø ùèññ îëó-
íóð; áó äþíöø ñîíðàêû ñóëòàíûí–Ñóëòàí Ìÿúèäèí äÿ âàõòûíäà äàâàì
åäèð. Ñóëòàí Ñÿëèìèí ñÿïäèéè òîõóìëàð áó èêè ñóëòàíûí ùþêìðàíëûüû äþâ-
______________

* Ñàëèñ – ö÷öíúö
138
ðöíäÿ õåéëè ìöíáèò çÿìèí òàïìûøäû. Òöðê èìïåðèéàñûíäà ñàêèí îëàí
õàëãëàð Ñóëòàí Ñÿëèìèí ùþêìðàíëûã ñöðäöéö êå÷ìèø õîø çàìàíëàðû éàäà
ñàëàðàã ìöñòÿáèä ñóëòàí öñóëè-èäàðÿñèíèí ãàíóíëà ìÿùäóä åäèëìÿéÿí
ùÿäñèç çöëìöíö ùèññ åòìÿéÿ áèëìèðäèëÿð.
ßýÿð õàëãûí øöóðóíóí îéàíìàñûíà áèð òÿðÿôäÿí ìààðèô âÿ ÿäÿáèé-
éàòûí èíêèøàôû êþìÿê åäèðäèñÿ, î áèðè òÿðÿôäÿí ùàêèìèééÿòÿ ùÿéàñûç
Ñóëòàí ßçèç êå÷ÿíäÿí ñîíðà ñóëòàí ñàðàéûíäà òþðÿíÿí äÿùøÿòëÿð áó
øöóðà ãöââÿòëè òÿêàí âåðèðäè. Øÿðã ìöñòÿáèäëÿðèíèí ìÿíôè ñèôÿòëÿðèíèí
òÿúÿññöìö îëàí Ñóëòàí ßçèç ãûñà áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ äþâëÿò õÿçèíÿñè-
íèí áöòöí åùòèéàòëàðûíû þç åéø-èøðÿòè ö÷öí ñÿðô åòäè. Òöðêèéÿ Àâðîïà
äþâëÿòëÿðèíÿ Ñóëòàí ßçèçèí çàìàíûíäàí áîðúëó äöøìöøäöð; áó, îíóí èñ-
ðàô÷ûëûüûíûí íÿòèúÿñèäèð.
Ëàêèí Òöðêèéÿ àðòûã ÿââÿëêè Òöðêèéÿ äåéèëäè: î, ùàêèìè-ìöòëÿã
îëàí ñóëòàíûí òÿùëöêÿëè ôûðûëäàãëàðûíà êîð-êîðàíÿ âÿ èòàÿòêàðëûãëà äþçÿ
áèëìèðäè. Õàëãûí ñÿáèð êàñàñû àüçûíàäÿê äîëìóøäó, áèð áàëàúà éåðèíäÿí
îéíàòìàüà áÿíä èäè. Áöòöí èø àíúàã ãÿùðÿìàíëàðäàí, ìöáàðèç èíñàí-
ëàðäàí àñûëû èäè. Îíëàð ëàï âàõòûíäà, þçó äÿ ÿñë ãÿùðÿìàí ôÿäàêàðëûüû èëÿ
ìåéäàíà ÷ûõäûëàð.
Áó ìóãÿääÿñ ìöáàðèçÿ ö÷öí òÿãäèðè-õóäà ðÿèñè-úöìùóðóí íàçèðè
(ñÿäðè-ÿçÿì) þëìÿç Ìèäùÿò ïàøàéà íÿñèá îëäó. Îíó áó øÿðÿôëè èøÿ ðóù-
ëàíäûðàí èñÿ äàùè òöðê øàèðè âÿ ñîñèàëèñòè Êàìèë áÿé èäè.
Ìèäùÿò ïàøà åëÿ ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿíäèð êè, îíëàðà ìþâ-
úóä ãóðóëóøóí áöòöí íàç-íåìÿòëÿðè ìöéÿññÿð îëäóüó ùàëäà, éöêñÿê
ìÿíÿâè èäåàëëàðäàí ðóùëàíàðàã îíëàð áöòöí ýöú âÿ ãöââÿëÿðèíè ùÿìèí
ãóðóëóøó ìÿùâ åòìÿê óüðóíäà ãàíëû ìöáàðèçÿéÿ ùÿñð åäèðëÿð. Ãÿäðøö-
íàñ íÿñèëëÿð áåëÿ àäàìëàðûí àäûíû áÿøÿð òàðèõèíèí øàíëû ñÿùèôÿëÿðèíÿ éà-
çûðëàð. Ìèäùÿò ïàøà áåëÿ òàðèõè øÿõñèééÿòëÿðäÿíäèð.
Î, ìóêÿììÿë Àâðîïà òÿùñèëè àëûá, áöòöí ùÿéàòûíû þç âÿòÿíèíèí
äþâëÿò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð åòìèø âÿ åéíè çàìàíäà éöêñÿê èíçèáàòè âÿçè-
ôÿëÿðäÿ îëìóøäóð. Îíóí äþâëÿò èøèíäÿêè ôÿàëèééÿòè ùåéðÿòàìèç äÿðÿúÿ-
äÿ ñÿìÿðÿëè êå÷ìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, î, Áàüäàä ìàùàëûíûí ýåíåðàë-ãóáåð-
íàòîðó âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿäèéè àç áèð ìóääÿò ÿðçèíäÿ þëêÿíèí ìÿäÿíè âÿ
èãòèñàäè ãöââÿëÿðèíè ëàçûìè éöêñÿêëèéÿ ãàëäûðà áèëìèøäèð.
Î, áèð èíçèáàò÷û êèìè áþéöê íöôóç ñàùèáè èäè. Ìöñòÿñíà íàòèãëèê ãà-
áèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí Ìèäùÿò ïàøàäà õöñóñè áèð òÿñèð ãöââÿñè âàðäû; î,
úîøüóí áàøëàðû ñàêèòëÿøäèðìÿéè áà÷àðäûüû êèìè, ëàçûì ýÿëÿíäÿ áó áàøëà-
139
ðû îéàäûá ùÿéÿúàíà ýÿòèðìÿéè äÿ áàúàðûðäû. Ìÿñÿëÿí, Áîëãàðûñòàíû ãàí
òþêöëìÿäÿí ðàì åòìÿñè îíóí ÿí áþéöê øöúàÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Áöòöí ùÿéàòûíû õàëã ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿòÿ ùÿñð åäÿí âÿ õàëãûí åù-
òèéàú âÿ òÿëÿáëÿðèíÿ éàõûíäàí áÿëÿä îëàí Ìèäùÿò ïàøà, àéäûíäûð êè,
÷îõìèëéîíëó õàëã êöòëÿëÿðèíè ÿñàðÿòäÿ ñàõëàìûø ìöñòÿáèä ñóëòàí öñóëè-
èäàðÿñèíÿ ëàãåéä áèð òàìàøà÷û êèìè áàõà áèëìÿçäè. Âÿ î, Àâðîïà õàëã-
ëàðû äþâëÿò ãóðóëóøóíóí òàðèõèíè íÿçÿðÿ àëäûãäà îíäà áåëÿ áèð ÿãèäÿ éà-
ðàíäû êè, îíóí ùÿìâÿòÿíëÿðèíèí õîøáÿõòëèéè éàëíûç ñóëòàíûí àëè ùàêè-
ìèééÿòèíèí èñòèáäàäûíû àðàäàí ãàëäûðìàã éîëó èëÿ ìöìêöí îëàð. Ìèäùÿò
ïàøà òÿê÷ÿ õàëãûí ðÿüáÿòèíÿ äåéèë, ùàáåëÿ äþâëÿòèí áöòöí ñèëàùëû ãöââÿ-
ëÿðèíÿ áåë áàüëàéûðäû.
Áó äàùè äþâëÿò õàäèìè þç íèéééÿòèíäÿ ñÿùâ åòìèðäè. Ëàêèí áó éîëäà
îíóí ãàáàüûíà ÷ûõà áèëÿúÿê éåýàíÿ ãîðõóíú ãöââÿ àëè ðóùàíèëèê èäè.
Ðóùàíèëèéèí ôèòâàñû îëìàäàí Ìèäùÿò ïàøàíûí ùÿð áèð àääûìû, ìöãÿääÿñ
øÿðèÿòÿ ýþðÿ, ãÿñáêàðëûã ùåñàá åäèëÿ áèëÿðäè. Ìèäùÿò ïàøà ùÿðáè íàçèð
Ùöñåéí Þâíè ïàøàíûí, áÿùðèééÿ íàçèðè ßùìÿä ïàøàíûí âÿ áàø ãÿðàðýàù
ðÿèñè, íöôóçëó ýåíåðàë Ñöëåéìàí ïàøàíûí ðàçûëûüû èëÿ øåéõöë-èñëàì Õåé-
ðÿääèí ÿôÿíäèíèí éàíûíà ýåäèð, ãÿòè ðÿää úàâàáû àëäûãäà îíó þëöìëÿ ùÿ-
äÿëÿéèá, ôÿðìàíè-ùöìàéóíó èìçàëàìàüà ìÿúáóð åäèð. Ôÿðìàíäà äå-
éèëèðäè êè, “õàëãûí èðàäÿñè âÿ Àëëàùûí ìóñàèäÿñè èëÿ ñóëòàíëûã òàõòû ëÿéà-
ãÿòñèç Ñóëòàí ßçèçäÿí àëûíûð, âÿòÿíäàøëàðûí ñåâèìëèñè Ìóðàä ïàøàéà âå-
ðèëèð âÿ âÿòÿíäàøëàðà ìÿøðóòÿ ãóðóëóøó ÿòà åäèëèð”.
Ýåúÿéàðûñû Ìèäùÿò ïàøà ñàðàéà ýÿëèð. Ùöñåéí Þâíè ïàøà ãîøóíëàðû-
íû ñàðàéà òÿðÿô éåðèäèá ñàðàéû ìóùàñèðÿéÿ àëûð.
ßùìÿä ïàøà ùÿðá ýÿìèëÿðèíè Áîñôîðà ÷ÿêèð. Ñöëåéìàí ïàøà ñóëòà-
íûí áöòöí ìÿèééÿòèíè áèð éåðÿ éûüûð. Ñàðàéà áèðèíúè îëàðàã Ìèäùÿò ïàøà
äàõèë îëóð âÿ øàùçàäÿ Ìóðàä ïàøàíûí ãàáàüûíäà äàéàíûá ôèòâàíû îíà
îõóéóð. Ìèäùÿò ïàøàíûí èøàðÿñè èëÿ éàéëûì ñàëàì àòÿøè à÷ûëäûüû çàìàí
Ñóëòàí ßçèç úÿëä éàòàüûíäàí ñû÷ðàéûá ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà áàõûð âÿ øþù-
ðÿòëè îðäóñóíóí ñûðàéà äóçöëìöø îëäóüóíó ýþðúÿê àðòûã èøèíèí áèòäèéèíè
áàøà äöøöð.
Òöðê òàðèõèíèí úàùàíøöìóë ùàäèñÿñè 1876-úû èëäÿ áó úöð âàãå îëäó.
Ñóëòàí Ìóðàä äåâðèëìèø Ñóëòàí ßçèçèí äàéûñû èäè. Òÿáèÿòÿí ñîí äÿ-
ðÿúÿ ìÿðùÿìÿòëè îëàí Ñóëòàí Ìóðàä Ñóëòàí ßçèçèí áÿäáÿõò òàëåéèíÿ
÷îõ àúûéûðäû. Î, Ñóëòàí ßçèçèí øÿõñè ðèôàùû ãàéüûñûíà ãàëàðàã ÿìð åòäè
êè, îíóí òàìàìèëÿ ðàùàò éàøàìàñû ö÷öí ùÿð ÷öð øÿðàèò éàðàäûëñûí. Áó
ìÿãñÿäëÿ Ñóëòàí ßçèçè ïóëñóç-ïàðàñûç éàøàìàã ö÷öí Òîï-ãàïû-ñàðàéà
140
êþ÷öðìöøäöëÿð âÿ îüëóíà ãóëëóã åëÿìÿê ö÷öí òÿéèí åäèëÿí äîüìà àíà-
ñû äà îðàäà éàøàéûðäû. Ãÿòè ÿìð âåðèëìèøäè êè, Ñóëòàí ßçèçèí ÿë àòà áèëÿ-
úÿéè ùÿð úöð èíòèùàð öñóëóíóí ãàðøûñû ãàáàãúàäàí àëûíñûí. Áóíà áàõìà-
éàðàã, îíóí ùåéñèééÿòèíèí äÿðèíäÿí òÿùãèð îëóíìàñû, ÿçÿìÿò âÿ âöãà-
ðûíûí àìàíñûçúàñûíà òàïäàëàíìàñû ùÿð ùàëäà ôÿëàêÿòÿ ñÿáÿá îëäó. Ñóë-
òàí ßçèç àíàñûíäàí îíóí ãàé÷ûñûíû àëäû âÿ ôöðñÿò òàïûá ñîë ÿëèíèí áàø
ãàí äàìàðûíû êÿñäè. ×îõëó ãàí èòèðìÿñè Ñóëòàí ßçèçÿ êþìÿê åòäè êè,
îíà ÿçàá âåðÿí ìÿíÿâè èçòèðàáëàðû ùÿìèøÿëèê éàääàí ÷ûõàðñûí.
Ñóëòàí ßçèçèí èíòèùàð åòäèéè ýþçëÿíèëìÿäÿí Ñóëòàí Ìóðàäà õÿáÿð
âåðèëäèéè çàìàí î äàùà ôàúèàíÿ áèð ùàëà äöøäö. Ìÿíÿâè âÿ úèñìàíè úÿ-
ùÿòäÿí èíúÿ òÿáèÿò ñàùèáè îëàí Ñóëòàí Ìóðàä îíà öç âåðÿí èòêèéÿ òàá
ýÿòèðÿ áèëìÿäè. Áó õÿáÿð îíó åëÿ ñàðñûòäû êè, îíäà ðóùè õÿñòÿëèê ÿëàìÿò-
ëÿðè ýþðñÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ñàüàëìàç õÿñòÿ îëàí Ñóëòàí Ìóðàäû áèð àç
ñîíðà èíäè ùþêìðàíëûã ñöðÿí Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä ÿâÿç åòäè...
Áó çàìàí äþâëÿòäÿ òÿçÿúÿ áÿõø îëóíìóø ìÿøðóòÿ ùöððèééÿòèíè ùÿ-
éàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ôÿàë èø ýåäèðäè. Õàëã íöìàéÿíäÿëÿðè ÷àüðûëäû âÿ Èñ-
òàíáóëäà îíëàðûí áèðèíúè ñåññèéàñû òÿéèí îëóíäó. Áó ñåññèéàíûí íÿ ö÷öí
áàø òóòìàäûüûíû ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ èçàù åäèðëÿð. Íÿ èñÿ, î çàìàí Ñóë-
òàí Ùÿìèäëÿ åðìÿíè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè àðàñûíäà áàø âåðìèø áèð
íàðàçûëûüû äà ãåéä åäèðëÿð. Ëàêèí öìóìèééÿòëÿ Ñóëòàí Ùÿìèäèí òÿõòè-
ñÿëòÿíÿòÿ êå÷ìÿñèíäÿí ñîíðà Òöðêèéÿíèí äàõèëè ñèéàñÿòèíäÿ ÿñàñëû áèð
äþíöø ÿìÿëÿ ýÿëèð, áó äþíöø åëàí îëóíìóø ìÿøðóòÿ ùàããûíäàêû áöòöí
äàíûøûãëàðûí éàääàí ÷ûõûá ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð.
Òÿõòè-ñÿëòÿíÿòäÿ éåðèíè áÿðêèäÿíäÿí ñîíðà Ñóëòàí Ùÿìèä þç àìè-
ðàíÿ òÿáèÿòèíÿ çèää îëàí ùÿð áèð øåéè äàðìàäàüûí åòìÿê ö÷óí ýåúÿ-
ýöíäöç áàø ñûíäûðäû. Î þçöíö áöòöí ìöñÿëìàíëàðûí õÿëèôÿñè, Àëëàùûí
éåð öçöíäÿ êþëýÿñè, ãöäðÿòëè áèð ùþêìäàð êèìè àïàðûðäû. Ùå÷ ÷öð àüëûíà
ñûüìûðäû êè, îíóí êèìè áþéöê áèð àäàìûí âàõòûíäà íöìàéÿíäÿëÿð
äþâëÿòèí èäàðÿñè èøèíÿ ãàðûøà áèëÿðëÿð.
Àéäûíäûð êè, Ìèäùÿò ïàøà âÿ îíóí ùÿìôèêèðëÿðè Ñóëòàí Ùÿìèäèí þç
òÿáÿÿëÿðèíè ÿñàðÿòäÿ ñàõëàìàñûíà ÷îõ úèääè ñóðÿòäÿ ìàíå îëàí àäàìëàð
èäèëÿð. Áó ìàíåÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ñóëòàíûí ìöãÿääÿñ áèð àðçóñóíà
÷åâðèëèð îëóð âÿ îíóí ãåéðè-àäè àüëû áóíóí ö÷öí áèð ñûðà òÿäáèðëÿð òþê-
ìÿéÿ áàøëàéûð.
Ñóëòàí Ùÿìèä þçöíÿ ñàäèã îëàí ïàøàëàðû ÿòðàôûíà éûüûá òÿäðèúÿí
ùÿðáè ùèññÿëÿðÿ ðÿùáÿðëèéè îíëàðà òàïøûðûð âÿ ñóëòàíûí òàáåëèéèíÿ êå÷ÿí
áöòöí ùÿðáè ãöââÿëÿð ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ îíà ñÿäàãÿòëÿ õèäìÿò åäÿ-
141
úÿêëÿðè áàðÿäÿ àíä è÷èðëÿð. Îñìàíëûëàðà ýÿëäèêäÿ, îíëàð ìÿäÿíè úÿùÿò-
äÿí àøàüû ñÿâèééÿäÿ îëäóãëàðûíà ýþðÿ ëàãåéä âÿçèééÿò àëûá àäèë àëëàùûí
èðàäÿñèíÿ áîéóí ÿéäèëÿð. Èíäè àðòûã þç ãÿääàð äöøìÿíëÿðè èëÿ Ùàãã-ùå-
ñàá ÷ÿêìÿê Ñóëòàí Ùÿìèä ö÷öí ÷ÿòèí äåéèëäè. ×îõ êå÷ìÿäÿí áèç Ìèä-
ùÿò ïàøàíû Òàèôÿ ñöðýöí îëóíàí ýþðöðöê âÿ î îðàäà áèð úÿëëàä òÿðÿôèí-
äÿí âÿùøèúÿñèíÿ þëäöðöëöð. Áàüäàääà îëàí Ñöëåéìàí ïàøàíûí âÿ áöòöí
þìðö áîéó õàëãûí àçàäëûüû éîëóíäà éîðóëìàäàí ÷àëûøàí áþéöê àäàìëà-
ðûí ùàìûñûíûí àãèáÿòè áó úöð êÿäÿðëè îëóð.
Ñóëòàí Ùÿìèäèí áöòöí ùÿéàòû þç ùÿäñèç àüàëûüûíû ìþùêÿìëÿíäèð-
ìÿê ãÿñäèëÿ òþðÿòäèéè ñàéñûç-ùåñàáñûç êÿäÿðëè ùàäèñÿëÿðëÿ äîëóäóð. Áó
ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè äÿ Ñóëòàí Ìóðàäûí þìöðëöê ùÿáñ úÿçàñûíà ìÿùêóì
åäèëìÿñèäèð. Ñóëòàí Ìóðàä èíèøèë âÿôàò åòìèøäèð. Òöðêèéÿíèí áèð ñûðà
éàõøû îüóëëàðû ñóëòàí çöëìöíöí ãóðáàíû îëìóøëàð. Âÿ îíëàðëà áèðëèêäÿ
èúòèìàè õàäèìëÿðèí âÿ äàùè ïàøàëàðûí áþéöê áèð äÿñòÿñè ìÿùâ îëìóøäóð.
Áóíëàðûí òÿãñèðè éàëíûç õàëã àçàäëûüû éîëóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàëàðû èäè.
Ñóëòàí Ùÿìèä òöðê ùàêèìèééÿòè ãàëàñûíû áó úöð óúàëòìûøäûð; î ùàêè-
ìèééÿòèí êè, íå÷ÿ èëëÿðäÿí áÿðè Òöðêèéÿ èìïåðèéàñûíûí ÷îõìèëéîíëó
ÿùàëèñè îíóí çöëìö àëòûíäà èíëÿìÿêäÿäèð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Çàãàôãàçéå” ãÿçåòè, 13 èéóë 1907, ¹ 137
Ðóñ äèëèíäÿí òÿðúóìÿ îëóíìóøäóð.

ÙÈÚÀÁ ÌßÑßËßÑÈ Âß ÚÀÂÀÁÛÌÛÇ

Äöíéàäà ùÿð úöð ÷ÿòèí âÿ õàðèãöëàäÿ áèð ìÿñÿëÿ áÿñèðÿò âÿ èíñàô èëÿ
ìöçàêèðÿ îëóíñà, øÿêñèç, ùÿãèãÿò òÿðÿôè àõòàðûëàð. Ùÿãèãÿò àõòàðûëàí
éåðäÿ äÿ ìöòëÿã èõòèëàô îëóð. Øöóðëó èõòèëàô èñÿ, ÿëáÿò øöóðëó èòòèùàäû
ìåéäàíà ýÿòèðèð. Ùÿð ùàëäà, ìþùêÿì âÿ äàâàìëû èòòèùàä ìÿùç ôÿùì âÿ
áÿñèðÿò éîëó èëÿ îëàí èõòèëàôäàäûð. Áó ñÿáÿáëÿäèð êè, “èõòèëàôö öììÿòè
ðÿùìÿòöí” áóéóðóëóáäóð. Àììà, ùåéô êè, çÿìàíÿìèçèí áèç ìîëëàëàðû
àðàñûíäàêû èõòèëàô àëÿìèí áàøûíà áþéöê áèð áÿëà îëóáäóð. Íÿ úöð îëìàñûí
êè, ÿãëè èëÿ øÿðè äÿëèëëÿð èëÿ ìöáàùèñÿ åäèá ùÿãèãÿòè àõòàðàúàüûìûç éåðäÿ,
ùÿð áèðèìèç áàøûìûçà áèð àâàì äÿñòÿñè éûüûá “òÿêôèð” ñèëàùèëÿ âóðóøìà-
üà áàøëàéûðûç. Ýþçÿë øÿðèÿòè ÿëäÿ áÿùàíÿ åäèá áè÷àðÿ àâàì úàìààòû þç
142
ãÿðÿç âÿ ìÿðÿçèìèçÿ àëÿò åäèðèê. Äÿñòÿ ðèéàñÿòëèéèíè, àâàìëûãäàí ýÿ-
ëÿí ìÿíôÿÿòè-øÿõñèééÿíè ùÿìèøÿ ñàõëàìàã ö÷öí àðàéà ìèí úöð áþùòàí
âÿ òÿâèë ñàëûðûã. Ùå÷ ìöìêöí äåéèë êè, áèç ìîëëàëàð þç àðàìûçäà, þç
ãàéäàñèëÿ ìöçàêèðÿ âÿ ìöáàùèñÿ åäèá àõûðäà áèð òÿðÿôÿ òàáå îëàã: ýþ-
ðÿúÿêñÿí êè, áèð ïàðàìûç ÿúÿëÿ áèð äÿñòÿ ñàçëàéûá ãûøãûðûðûã: ôèëàíêÿñ,
ìÿñÿëÿí, ùèúàáû èíêàð åäèá äèíèíäÿí ÷ûõûá, îíóí ãàíû ùàëàëäûð. Áè÷àðÿ
úàìààò äà åëÿ ýöìàí åäèð êè, áó úöð ìîëëàëàðûí ãåéðÿò âÿ íàìóñëàðû áó
úöð ùÿãàðÿòÿ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìèð; åëÿ çÿíí åäèð êè, áèð ïàðà ìîëëàëàðû-
ìûçäà äîüðóäàí äèí, ìèëëÿò âÿ âÿòÿí ãàíû âàð âÿ î ãàí ãîéìóð êè, ìö-
ñÿëìàíëàðûí ùàãã âÿ åòèãàäûíà òîõóíñóíëàð.
Àììà âàëëàù, éàëàí: ýöíäÿ éöç êÿðÿ ìèëëè âÿ äèíè ùàãã âÿ èõòèéà-
ðûìûçà òîõóíóðëàð. Ìèëëè âÿ äèíè ùöãóã âÿ íàìóñóìóçó àéàãëàð àëòûíà
àëûðëàð. Ëàêèí ùå÷ áèðèìèçäÿ äîäàã òÿðïÿäÿúÿê áèð úöðÿò éîõ. Úöìëÿìèç
ñè÷àí êèìè åâëÿðèìèçèí äåøèêëÿðèíÿ ñîõóëóá þç úàíûìûçûí ãåéäèíÿ ãà-
ëûðûã. Áèð ñààòëûã ðàùÿòè, áèð ãÿïèêëèê ìÿíôÿÿòè ùå÷ áèð øåéÿ äÿéèøìèðèê.
Àììà Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí êè, áèð àäàì ìÿùç òÿðÿããèéè-ìèëëÿò íàìèíÿ,
áèð èõòèëàôëû ìÿñÿëÿäÿí áÿùñ à÷à âÿ éà “àäÿò”èí çèääèíÿ ýåäÿ, ùÿð äå-
øèêäÿí áàø ãàëäûðûá áàøûíà èëäûðûìëàð éàüäûðûðûã. Ùÿð áèðèìèç ýóéà äèí
âÿ ìèëëÿòèí ÿí ãåéðÿòëè ùàìèñè, úàíûéàíàíû äîíóíà ýèðèá çÿìàíÿ àñëàíû,
ãÿùðÿìàíû îëóðóã. Ùàëáóêè áóíëàðûí ùàìûñû àâàìû àëëàòìàã, “ìÿí âà-
ðàì” äåìÿê, éàëàí÷û àëèìëèê ýþñòÿðìÿê, àñàíúà øþùðÿò ãàçàíìàãäûð.
Íÿ äåéèì? Ùÿãã – òààëà úöìëÿíè áèç ìîëëàëàðûí ôÿíäè ôåëèíäÿí, ðèéàñÿò
âÿ ìÿíôÿÿò òàìàùûíäàí, èêèöçëöëöê ñèôÿòèíäÿí óçàã åëÿñèí.
Ìÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèí, êå÷ÿí íþìðÿäÿ éàçäûì êè, ôèëàí àéåéè-êÿ-
ðèìÿëÿðÿ ýþðÿ âÿ áèð ïàðà öëÿìàíûí ðÿéèíÿ íÿçÿðÿí àðâàäëàðûí öç þðò-
ìÿéèíè èõòèëàôëû áèð ìÿñÿëÿ ùåñàá åäèðÿì âÿ öç à÷ìàüû úàèç áèëÿí öëÿ-
ìàíûí ðÿéèíè õîøëàéûðàì. Ìÿí ùå÷ âàõò äàìäàíäöøìÿ äåìÿìèøÿì êè,
ùàøà ùèúàá éîõäóð. Áó ñþç ìÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí áàðÿñèíäÿ ñûðô áþù-
òàíäûð. Ìÿí äåìèøÿì âÿ ýåíÿ äÿ äåéèðÿì êè, àðâàäûí öç âÿ ÿëëÿðèíäÿí
ñàâàéû úÿìè áÿäÿíè “þâðÿò” äèð, àðâàäûí þâðÿòè, éÿíè öç âÿ ÿëëÿðèíäÿí
ñàâàéû éåðëÿðèíè à÷ìàüû èñÿ ùàðàìäûð.
Áóíäà ùå÷ áèð çÿððÿ øÿê éîõäóð. Àììà öç âÿ ÿëëÿðèí à÷ûëìàüûíäà
öëÿìà èõòèëàô åäèá: áèð ãèñìè äåéèð êè, öç âÿ ÿë à÷ìàã äà ùàðàìäûð. Áèð
ãèñìè äåéèð êè, öç âÿ ÿë à÷ìàã íàìàç âàõòûíäà îëà áèëÿð, þçýÿ âàõò îëà
áèëìÿç. Áèð ãèñìè äÿ äåéèð êè, ôèòíÿ âÿ ôÿñàä îëìàéàí òÿãäèðäÿ öç âÿ ÿë
à÷ìàã úàèçäèð. Áèçèì ñþçöìöç äÿ åëÿ áóíäàäûð êè, áó ìÿñÿëÿ øÿðàá âÿ
çèíàíûí ùàðàì îëìàüû êèìè äåéèëäèð, èõòèëàôëûäûð.
143
 Áèç öç à÷ìàüû ùàðàì áèëÿí ðÿé âÿ ãþâëëÿðèí ÷îõóíó áèëèðèê. Áèçÿ
“Òÿçÿ ùÿéàò” ñöòóíëàðûíäà óçóí-óçóí åòèðàç éàçàíëàð çÿùìÿò ÷ÿêèá öç
à÷ìàüûí ùàðàìëûüûíà øÿùàäÿò âåðÿí äÿëèëëÿðè éàçûðëàð. Ìÿñÿëÿ ìàäàì
êè, èõòèëàôëûäûð, ÿëáÿò ùàðàìëûüûíà äàèð äÿ äÿëèëëÿð ÷îõ îëàúàã, úàèçëèéèíÿ
äàèð äÿ.
Ñþçöí úàíû áóíäàäûð êè, àéà öç âÿ ÿëëÿðè þðòìÿê “èúìàè” âÿ “çÿðó-
ðèäèí”äèð éà “èõòèëàôëû?”. ßýÿð èõòèëàôëû èñÿ, íàùàã áàøûíûçû àüðûòìàéûí,
þç õÿéàëàòûíûçëà òÿêôèðÿ úöðÿò åëÿìÿéèí. Éîõ, “öç âÿ ÿëëÿðè” à÷ìàãäà
çÿððÿ ãÿäÿð èõòèëàô éîõñà, èñáàò åäèí, êÿìàëè-ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë
åäèá ñÿùâèìèçè èãðàð åäÿðèê.
Áèç “öç âÿ ÿëëÿðè” ýþñòÿðìÿéèí úàèç îëìàüûíû þçöìöçäÿí äåìèðèê,
áÿëêÿ ìÿøùóð öëÿìàíûí àøàüûäàêû èáàðÿëÿðèíäÿí ãàíûðûã:
Øåéõ Òóñè ìÿðùóì “Íÿùàéÿ” âÿ “Òèáéàí” àäëû êèòàáëàðûíäà, Ñåéèä
Ñàùèáè-Ðèéàç “Øÿðùè-êÿáèð”äÿ, Øåéõ Éóñèô Áþùðàíè “Ùÿäàéèã”äÿ âÿ
Øåéõ Êöëåéíè âÿ ñàèðëÿðè ãÿäèì öëÿìàäàí âÿ áèð úÿìàÿòè-ìöòÿÿõõè-
ðèíäÿí äåéèðëÿð êè:
“Øÿðèÿòè-Ìÿùÿììÿäèééÿäÿ ÿúíÿáèééÿ, éÿíè éàä àðâàäûí öçöíÿ âÿ
ÿëëÿðèíÿ áàõìàã áèäóíèðèáÿ âÿ òÿëÿççöä úàèçäèð. Àðâàäà öçöíö þðòìÿê
úàèç äåéèëäèð”.
Ñåéèä Ñàùèáè – Ðèéàç “Øÿðùè-êÿáèð”äÿí ñàâàéû áó áàðÿäÿ õöñóñè áèð
ðèñàëÿ éàçûá îðàäà öçà÷ûãëûüû ùàðàì áèëÿí àëèìëÿðèí äÿëèëëÿðèíè áèðáÿáèð
ðÿää åäèá èñáàò åäèð êè: “Éàä àðâàäûí öçöíÿ âÿ ÿëëÿðèíÿ áàõìàã
úàèçäèð”.

***
Âÿëà éöáäèíÿ çèíÿòÿùöííÿ èëëà ìà çÿùÿðÿ ìèíùà.
Þâðÿò éà ÿíúÿáèéÿäèð éà ìÿðùÿì, ÿúíÿáèéÿ îëäóãäà éà àçàäÿäèð
éà êÿíèç. ßýÿð ÿúíÿáèéÿ âÿ àçàäÿ èñÿ, úÿìè áÿäÿíè þâðÿòäèð âÿ úàèç
äåéèëäèð áàõìàã ìÿýÿð öçöíÿ âÿ ÿëëÿðèíÿ. Îíäàí þòðö êè, þâðÿò
ìþùòàúÿäèð öçöíö à÷ìàüà àëüû âÿ ñàòãû âàõòûíäà âÿ ÿëëÿðèíè ÷ûõàðòìàüà
àëäûüû øåéè àëìàüà âÿ ñàòäûüû øåéè éà ïóëó âåðìÿéÿ.
Àììà øÿðòè îäóð êè, áàõìàãäà ôèòíÿ îëìàéà (“Òÿôñèðè-êÿáèð”
ßëëàìåéè-ôÿõð Ðàçè, ñÿùèôÿ 375).

***
Þâðÿòèí êèøèéÿ áàõìàüû: ÿýÿð êèøè ÿúíÿáè èñÿ þâðÿò éåðè: ýþáÿê èëÿ äèç-
ëÿðèíèí àðàñûäûð. Áÿçè äåéèáäèð êè, úÿìè áÿäÿíè þâðÿòäèð þâðÿòëÿðäÿí
144
þòðö (éÿíè þâðÿòëÿð êèøèíèí ùå÷ éåðèíÿ áàõà áèëìÿç) ìÿýÿð öçöíÿ âÿ ÿë-
ëÿðèíÿ, íåúÿ êè, êèøèíèí ùàëÿòèäèð þâðÿò èëÿ (êèøè þâðÿòèí ùå÷ éåðèíÿ áàõà
áèëìÿç ãàëñûí ìÿýÿð öçöíÿ âÿ ÿëëÿðèíÿ). Àììà ÿââÿëèíúè ãþâë
ñÿùèùäèð îíäàí þòðö êè, àðâàäûí áÿäÿíè ôèççàòÿ þâðÿòäèð, áó äÿëèë èëÿ êè,
þâðÿò áÿäÿíè à÷ûã îëäóüó ùàëäà, íàìàçû ñÿùèù äåéèëäèð. Àììà êèøèíèí
íàìàçû ñÿùèùäèð.
Âÿ ÿýÿð êèøè þâðÿòÿ ìÿùðÿì èñÿ éà çþâúöäöð éà çþâúöíäÿí ãåéðè,
ÿýÿð çþâúöíäÿí ãåéðè èñÿ ýþáÿê èëÿ äèçëÿðèíèí ìàáåéíè þâðÿòäèð âÿ
ÿýÿð çþâúö èñÿ âÿ éàèíêè þâðÿò êÿíèç èñÿ úÿìè áÿäÿíèíÿ áàõà áèëÿð âÿ
ùàáåëÿ çþâúö âÿ êÿíèç çþâúöí âÿ àüàñûíûí (“Òÿôñèðè-êÿáèð”, ñÿùèôÿ 377).

***
Çèíÿò õöñóñäà áÿçè ãàèë îëóá àðèçè çèíÿòÿ: ëèáàñ, ðÿíý, ùÿíà, ñöðìÿ,
âÿñìÿ, õàòÿì, áèëÿðçèê, õàëõàë âÿ ýÿðäÿíáÿíä êèìè. Áÿçè ãàèë îëóáäóð
õèëãÿòè çèíÿòÿ. ßãðÿá áóäóð êè, õèëãÿòè çèíÿò äàõèëäèð “çèíÿòÿùöííÿ”éÿ.
Çèíÿòè-àðèçè âÿ ñîíðà ÿìÿëÿ ýÿëìÿ çèíÿòÿ ãàèë îëàíëàð ìöíùÿñèð åäèáëÿð
çèíÿòè ôþâãäÿ çèêð îëóíàí øåéëÿðÿ.
Çèíÿòè õèëãÿòÿ ùÿìë åäÿíëÿð äåéèáëÿð êè, “ìà çÿùÿðÿ ìèíùà”íûí
ìÿíàñû áóäóð êè, àäÿò úàðè îëóáäóð î éåðëÿðè çàùèð åòìÿéÿ, ìÿñÿëÿí,
þâðÿòäÿ öç âÿ ÿëëÿð, ÷öíêè øÿðèÿòè-ùÿíÿôèééÿ âÿ ñÿùëÿ âÿ ñÿìùÿäèð âÿ
çÿðóðÿò òÿãàçà åäèð öçö âÿ ÿëëÿðè çàùèð åòìÿéÿ âÿ îíà áèíàÿí öëÿìà
èòòèôàã åäèáëÿð êè, öç âÿ ÿëëÿð þâðÿò äåéèëäèð (“Òÿôñèðè-êÿáèð”, ñÿùèôÿ 378).

***
“Èëëà ìà çÿùÿðÿ ìèíùà”-èñÿ ìÿøüóë îëàí âàõòäà àäÿò ýþðñÿíÿ
öçöê, ñöðìÿ âÿ õèçàá êèìè, áó äÿëèë èëÿ êè, îíëàð þðòìÿêäÿ àøêàðà ÷ÿ-
òèíëèê âàð. Áÿçè äåéèáäèð êè, çèíÿòäÿí ìóðàä çèíÿòèí þçö äåéèëäèð, áÿëêÿ
çèíÿòèí éåðèäèð. Âÿ çèíÿò èáàðÿòäèð õèëãÿòè âÿ àðèç çèíÿòëÿðäÿí âÿ öç èëÿ
èêè ÿë ùþêìäÿí õàðèúäèð. Îíäàí þòðö êè, îíëàð þâðÿò äåéèëäèð (“Òÿôñèðè-
Èáí-Ñÿóä”, ñÿùèôÿ 259).

***
Òÿôñèðè-Ãàçè ùÿìèí ôþâãäÿ éàçûëàí ãþâë âÿ èáàðàòûí åéíèíè íàüûë
åòäèêäÿí ñîíðà áó ãþâëö äÿ ÿëàâÿ åäèð êè, öç âÿ ÿëëÿð þâðÿò îëìàìàã íà-
ìàç âàõòûíäàäûð, íÿèíêè áàõìàã âàõòûíäà (“Òÿôñèðè-Ãàçè”, ñÿùèôÿ 138).
145
 ***
Çèíÿò áèð ðÿâàéÿòäÿ çèíÿòè-çàùèðÿäèð: ñöðìÿ âÿ öçöê, õàëõàë, áèëÿðçèê.
Áèð ðÿâàéÿòäÿ öç âÿ ÿëëÿð âÿ èêè àéàãäûð (“Òÿôñèðè-Ãàçè”, ñÿùèôÿ 342).

***
“Èëëà ìà çÿùÿðÿ ìèíùà” èáàðÿòäèð öçäÿí âÿ ÿëäÿí. Ïÿñ îíà ÿúíÿ-
áèíèí áàõìàüû úàèçäèð ÿýÿð ôèòíÿéÿ áàèñ îëìàéà (“Òÿôñèðè-Úÿëàëèí”, ñÿ-
ùèôÿ 156).

***
Âÿëà éÿçðöáíÿ áèõöìðÿùöííÿ ÿëà úöéóáÿùöííÿ.
Çÿìàíè-úàùèëèééÿò þâðÿòëÿðè áàø þðòöêëÿðèíè äàë òÿðÿôäÿí áàüëàðäûëàð
âÿ ãàáàã òÿðÿôäÿí áîéóíëàðû à÷ûã ãàëàðäû âÿ áîüàçû âÿ êÿðäÿíáÿíäëÿðè
ýþðñÿíÿðäè. Îíà ýþðÿ ÿìð îëóíäó êè, “áàø þðòöêëÿðèíè áîéóíëàðûíà ñàë-
ñûíëàð êè, áîéóíëàðû âÿ áîüàçëàðû âÿ òöêëÿðè âÿ ãîëëàðûíäà, áîéóíëàðûíäà
îëàí çèíÿòëÿðè ìÿñòóð îëñóí” (“Òÿôñèðè-êÿáèð”, ñÿùèôÿ 379).
Ùàìàí èáàðÿòëÿ âÿ ãÿðàð èëÿ éàçûëûáäûð Òÿôñèðè-Èáí Ñÿóääà, ñÿùèôÿ 359.

***
Þðòñöíëÿð áàøëàðûíû âÿ áîéóíëàðûíû âÿ ñèíÿëÿðèíè ÷àðãàòëàðû èëÿ (Úÿëàëèí,
ñÿùèôÿ 156).
“Âÿëà éÿçðöáíÿ áèõöìèðèùèííÿ ÿëà úöéóáèùèííÿ” éÿíè áîéóíëàðûí
þðòñöíëÿð (Òÿôñèðè-Ñàôè).

***
Ùèúàá àéÿñè (53-úö àéÿ):
Éà åééöùÿëëÿçèíÿ àìÿíè ëà òÿäõèëó áöéóòèííÿáè èëëà ÿí éþçÿíÿ ëÿ-
êöì èëà òÿàì ãåéðÿ íàçèðèíÿ èííÿùö âÿ ëàêèí èçà ÿäåéòöì òÿäõöëó ôÿèçà
òþìÿòöì ôÿíòÿñèðó âÿëà ìÿñòàíèñèíÿ ëèùÿäèñèí èííÿ çàëèêöì êàíÿ éþ-
çèí-íÿáè ôÿéÿñòÿùéè ìèíêöì âÿëëàùó ëà éÿñòÿùéó ìèíÿëùÿãã âÿ èçà
ñÿÿëòÿìóùóííÿ ìàòàÿí òÿñÿëóùöííÿ ìèí âÿðàè ùèúàáÿ çàëèêóì ÿòùÿðö
ëèãöëóáÿêîì âÿ ãöëóáÿùöííÿ.
Éÿíè åé î êÿñëÿð êè, èìàí ýÿòèðèáñèíèç, äàõèë îëìàéàí ïåéüÿìáÿð-
ëÿðèí åâëÿðèíÿ, ìÿýÿðèíêè ñèçÿ èçí âåðèëÿ éåìÿéÿ (éÿíè éåìÿéÿ äÿâÿò
îëóíàí âàõòäàí ãàáàã ýåòìÿéèí) î ùàëäà êè, ìöíòÿçèð îëìàéàñûíûç
òÿàì èçí þçýÿ åâèíÿ äàõèë îëìàã áàðÿñèíäÿäèð.
146
 ***
Éÿíè åé ïåéüÿìáÿð, äåýèëÿí þâðÿòëÿðèíÿ âÿ ãûçëàðûíà âÿ ìþìèíëÿ-
ðèí þâðÿòëÿðèíÿ êè, åâäÿí ÷ûõàí âàõòäà, éàõûí åòñèíëÿð êÿíäèëÿðèíÿ ÷àä-
ðàëàðûíû, áó ýöíÿ þðòöíìÿêëÿ êÿíèçëÿðäÿí ôÿðã îëóíóðëàð. Âÿ áó ñóðÿò-
äÿ îíëàðà ÿçèééÿò îëóíìàçëàð êè, î íþâ ÿçèééÿòëÿð êÿíèçëÿðÿ îëóíóð
(Ãàçè Áåéçàâè).

***
Úàèç äåéèëäèð ÿúíÿáèéÿ þâðÿòÿ áàõìàã ìÿýÿð öçöíÿ âÿ ÿëëÿðèíÿ,
ÿýÿð øÿùâÿò ãîðõóñó îëìàéà. Áóíëàðûí äÿëèë úÿâàçè òÿãàçàéè-
çÿðóðÿòäèð, àëìàã âÿ âåðìÿê âÿ þâðÿòèí öçöíö òàíûìàã ö÷öí ìöàìèëÿ
âàõòûíäà ÿúíÿáè êèøèëÿð èëÿ, òàèíêè þâðÿò þç äöíéà ýöçÿðàíûíû ÿìÿëÿ
ýÿòèðÿ áèëÿ. ßñë äÿëèë áó õöñóñäà àéåéè-øÿðèôÿäèð: “Ëà éöáäèíÿ
çèíÿòÿùöííÿ èëëà ìàçÿùÿðÿ ìèíùà”. Öìóìè ñÿùàáÿ áóíà ãàèëäèð êè,
çàùèð çèíÿòäÿí ìóðàä: ñöðìÿ âÿ öçöéöí éåðëÿðèäèð êè, èáàðÿòäèð öçäÿí
âÿ ÿëëÿðäÿí. Àììà àéàãëàðäà áó ðÿâàéÿò îäóð êè, àéàã äà þâðÿò
äåéèëäèð, áó úÿùÿòÿ êè, éîë ýåòìÿéÿ åùòèéàú îëìàüà ýþðÿ àøêàð åòìÿê
îëàð. Áèð äÿ áó úÿùÿòÿ êè, øÿùâÿò öç âÿ ÿëëÿðäÿ îëà áèëÿð, îíëàðà áàõìàã
úàèç îëäóãäà àéàüà áàõìàüûí úÿâàçè áåòÿðèãè-óëà úàèç îëà áèëÿð. Àììà
áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ àéàãëàð þâðÿò ùåñàá îëóíàð ñàèð âàõòäà, àììà íàìàç
âàõòû þâðÿò äåéèëäèð “Èõòèéàð”.

***
Àçàäÿ þâðÿòèí úÿìè áÿäÿíè þâðÿòäèð ìÿýÿð öçö âÿ ÿëëÿðè, Àëëàù-
òààëà ùÿçðÿòëÿðèíèí “âÿëà éöáäèíÿ çèíÿòÿùöííÿ èëëà ìàçÿùÿðÿ ìèíùà”
ôÿðìàíûíà ýþðÿ, Èáí Àááàñ áóéóðóáäóð êè, çèíÿòåéíäÿí ìóðàä ñöðìÿ
âÿ öçöêäöð âÿ çèíÿòè çàùèð åòìÿê ëàçûì òóòóá îíóí éåðèíè çàùèð åòìÿéè.
Ñöðìÿ öçöí âÿ öçöê ÿëëÿðèí çèíÿòèäèð. (Êèòàáè-“Èõòèéàð”).
“Âÿ úÿìè áÿäÿíöëùöððÿ þâðÿòèí èëëà âÿúùöùà âÿ êÿôèùà âÿ ãÿäÿ-
ìèùà âÿ ëÿçà òÿìòÿíö ìèí êÿñèôÿ âÿúùóùà áåéíÿððèúàë ëèëôèòíÿòö âÿëà
éÿúöçèí-íÿçÿðè èëåéùà áåøÿùâÿòèí êåâÿúùöëÿìðÿäö âÿ ÿììà
éÿäóíÿùà ôèùÿë”.
Ìÿíàñû: öç, ÿë âÿ àéàãëàðäàí ñàâàéû àðâàäûí áÿäÿíè þâðÿòäèð. Ôèòíÿ
îëàí òÿãäèðäÿ öç à÷ìàã äà ìÿìíóäóð. Øÿùâÿòëÿ îüëàí óøàüûí öçöíÿ
áàõìàã úàèç îëìàäûüû êèìè, àðâàäûí öçöíÿ áàõìàã äà úàèç äåéèëäèð.
Àììà øÿùâÿò èëÿ áàõûëìàñà ùÿëàëäûð (Ìöíòÿãè-Ôèòâà êèòàáû).
147
 ***
ßëëàìåéè ìÿðùóì “Òÿçêèðÿ” êèòàáûíûí äþðäöíúö ôÿñëèíäÿ áóéóðóð:
ìÿñÿëÿòöí öíàñ òàéôàñûíûí þâðÿò éåðè úÿìè áÿäÿíèäèð, ìÿýÿð öçö. Úÿìè
öëÿìà áóíäà èòòèôàã åäèáäèð, ìÿýÿð ßáó Áÿêð èáíè ßáäöððÿùìàí èáí
Ùöøøàì (ùÿäèñ ðÿâàéÿò åäÿíëÿðèí áèðèñèäèð). Î äåéèáäèð êè, öíàñûí ùÿð
éåðè þâðÿòäèð, ùÿòòà äûðíàãëàðû äà. Áó ðàâèíèí ãþâëö ãåéðè-ìÿãáóëäóð
èúìà âàñèòÿñèëÿ.
Àììà èêè ÿëëÿð, öç êèìèäèð áèçèì öëÿìàíûí éàíûíäà âÿ áóíà ãàèë
îëóáäóð Øàôåè, Þâçàè âÿ ßáó Ñóð. Áó äÿëèë èëÿ êè, “âÿëà éöáäèíÿ çèíÿ-
òÿùöííÿ èëëà ìàçÿùÿðÿ ìèíùà”íû Èáí Àááàñ (ïåéüÿìáÿðèí ÿìèñè îüëó
êè, ìöôÿññèðëÿðèí áþéöéöäöð) òÿôñèð åäèáäèð öçÿ âÿ ÿëëÿðÿ.
Ôàçèëè-ùèíäè “Êÿøôöë-ëöñàì” êèòàáûíäà êè, ÿëëàìåéè-ìÿðùóìóí
“Ãÿâàèä” êèòàáûíûí øÿðùèäèð, áåøèíúè ôÿðäÿ áóéóðóð:
Âàúèáäèð þâðÿòÿ áÿäÿíèíè íàìàç âàõòûíäà þðòìÿê, ìÿýÿð öçöíö âÿ
ÿëëÿðèíè, íåúÿ êè, áó ìÿñÿëÿ éàçûëûáäûð. “Ìÿáñóò”, “Ìþòÿáÿð”, “Èñáàù”
âÿ “Úàìå” êèòàáëàðûíäà. Áó ñþçöí äÿëèëè îäóð êè, Ñÿùèù èáí Ìöñëèìäÿí
ðÿâàéÿò îëóáäóð êè, þâðÿò ö÷öí úàèçäèð íàìàç ãûëìàã êþéíÿêäÿ, ÿýÿð
ãàëûí îëà êè, áÿäÿí ýþðöíìÿéÿ. Êþéíÿê ÿëëÿðè âÿ ãÿäÿìëÿðè þðòìÿç,
÷àðãàò äà öçö þðòìÿç. Î ùÿäèñ ìþâúèá èëÿ êè, Ôàòèìÿ ÿëåéíà ñÿëàìóëëàù
íàìàç ãûëûðäû, ÿéíèíäÿ êþéíÿê âÿ áàøûíäà ÷àðãàò åëÿ êè÷èê èäè êè,
áàøûíûí òöêöíö âÿ ãóëàãëàðûíû þðòìÿê ãÿäÿðèíäÿí àðòûã äåéèë èäè.
“Ìöíòÿùà” êèòàáûíäà (ßëëàìÿíèíäèð) úÿìè öëÿìà èúìà åäèáäèð
öçäÿ âÿ ùàáåëÿäèð “Òÿçêèðÿ” (ßëëàìÿíèíäèð). “Ìöõòÿëèô” âÿ
“Ìþòÿáÿð” êèòàáëàðûíäà âÿ “Ìöíòÿùà” äà ñÿðàùÿòÿ çèêð îëóíóáäóð öëÿ-
ìàëàðûí èúìàë èêè ÿëëÿðäÿ âÿ äÿëèë ýÿòèðèáëÿð áóíó êè, åùòèéàú âàäàð åäèð
öçö âÿ ÿëëÿðè à÷ìàüà. Âÿ èáí Àááàñ òÿôñèð åäèáäèð “èëëà ìÿçÿùÿðÿ
ìèíùà”íû öçÿ âÿ ÿëëÿðÿ âÿ ÿëàâÿ ùàðàìäûð öçö þðòìÿê íèãàá èëÿ åùðàì
âàõòûíäà “Çèêðè” êèòàáûíäà (Øÿùèäè-ÿââÿëèíäèð) öëÿìà èúìà åäèáäèð
þâðÿò ö÷öí öçöíö þðòìÿìÿê.
“Øÿðùè-êÿáèð”äÿ ñÿòðè-þâðÿò áàáûíäà öç âÿ ÿëëÿð þâðÿò îëìàìàã
áàðÿñèíäÿ èõòèëàôè-ÿãâàëû íàüûë åòìÿê áÿäèíäÿ áóéóðóð: áÿëêÿ ìÿøùóð
ôèòâà âÿ ðÿâàéÿò úÿùÿòèíÿ àíúàã öç âÿ ÿëëÿðäÿ ñÿòðèí âàúèá îëìàìàüû-
äûð. Úàèçäèð ÿúíÿáè êèøè þâðÿòèí ÿëëÿðèíÿ âÿ öçöíÿ áàõìàã (íåúÿ êè,
íèêàù êèòàáûíäà òÿôñèëÿí íàüûë îëóíàúàãäûð). Ýåíÿ ÷îõ èñòèäëàëäàí ñîíðà
áóéóðóð: “âÿëà éöáäèíÿ çèíÿ òÿùöííÿ èëëà ìàçÿùÿðÿ ìèíùà” – áåëÿ
148
òÿôñèð îëóáäóð êè, èáàðÿòäèð öçäÿí âÿ èêè ÿëëÿðäÿí âÿ áÿçè ðÿâàéÿòëÿðäÿ
èêè ãÿäÿìëÿð äÿõè áåëÿäèð âÿ Êöëåéíè ðÿùìÿòöëëàù äà áóíà ãàèëäèð, áó-
éóðóáäóð êè, ìÿí õÿáÿðäàð îëìàìûøàì áó ñþçöí õèëàôûíà ãàèë îëàí
êÿñÿ.

***
Åé íàäàí ìîëëàëàðûí ñþçöíÿ ãóëàã àñûá ìÿíäÿí áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ
öç ÷åâèðÿí úàìààò! Ýþðöðñöç, íÿ ãÿäÿð áþéöê ìöúòÿùèäëÿð âÿ àëèìëÿð
öç à÷ìàüûí úàèç îëìàüûíû éàçûðëàð. Áèç äÿ ìÿñÿëÿíè èõòèëàôëû áèëèá öç
à÷ìàüûí úàèç îëìàüûíû éàçäûã, ùÿòòà áó õöñóñäà Ãóðàíè-êÿðèìäÿí
äÿëèë ýÿòèðäèê. Ëàêèí ìÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ èíàíìàéûá, ñèçè áó
ýöíëÿðÿ, áó ùÿãàðÿòëÿðÿ ñàëàí áèð ïàðà ðóùàíè äÿðèñèíäÿêè ãóäòëàðûí ñþ-
çöíÿ àëëàíûðñûíûç.
Úàìààò, øöêöð Àëëàùà, þç ôèêðèíèç, ìöùàêèìÿíèç âàð.
Ýþðöðñöç íÿ ãÿäÿð áþéöê ìöúòÿùèäëÿð öç à÷ìàüû èõòèëàôëû áèð
ìÿñÿëÿ áèëèð. Ùàëáóêè áèçè òÿêôèð åäÿí ãÿðÿçêàðëàð þç øÿðèÿòëÿðèíäÿí, þç
êèòàáëàðûíäàí õÿáÿðëÿðè îëìàéà-îëìàéà ýþòöðöá éàëàíäàí éàçûðëàð êè,
âÿ ñèçè ãàíäûðìàã èñòÿéèðëÿð êè, áó ìÿñÿëÿäÿ çÿððÿ ãÿäÿð èõòèëàô éîõäóð.
Ùÿìä îëñóí, þçöíöç ýþðöðñöíöç êèìëÿðäèð øÿðèÿòèíè áèëìÿéèá êîð-
êîðàíÿ ÿë-àéàã ÷àëàíëàð, êèìëÿðäèð ùÿãèãÿòè ýèçëÿäèá, úàìààòû àëëàäûá
ÿëÿ ñàëàíëàð!
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 èéóí 1907, ¹ 23

ÒßØßÊÊÖÐ

Ìÿúìóÿìèç áàüëàíàí âàõò Íóõà, Áàêû âÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíèí

ìààðèôïÿðâÿð úÿíàáëàðû Òèôëèñ ýåíåðàë-ãóáåðíàòîðóíà òåëåãðàô ýþíäÿðèá
õàùèø åòìèøäèëÿð êè, ìÿúìóÿíèí à÷ûëìàñûíà èçí âåðñèí.
Äîñòëàðûìûçûí äóàëàðûíûí áÿðÿêÿòèíäÿí ìÿúìóÿìèç à÷ûëäû. Âÿ èíäè
äÿ ìÿúìóÿìèçèí à÷ûëìàüû áàðÿñèíäÿ Íóõà, Ýÿíúÿ, Áàêû, Èðÿâàí,
Úóëôà, Øàìàõû, Øóøà âÿ ùÿòòà Øèìàëè Ãàôãàçäàí òÿáðèê òåëåãðàìëàðû
ýÿëìÿêäÿäèð.
149
 Òÿáðèê ýþíäÿðÿíëÿðÿ áèðáÿáèð õöñóñè ñóðÿòäÿ ìÿêòóá âÿ òåëåãðàì
èëÿ ðèçàìÿíäëèê ýþíäÿðìÿê áèçÿ ìöìêöí îëìàäû. Î ñÿáÿáÿ êè,
äîñòëàðûí ÷îõóñó þç àäðåñëÿðèíè ìöÿééÿí éàçìàéûáëàð êè, îíëàð èëÿ
ìöõàáèðÿ åòìÿê ìöìêöí îëà.
Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ áèçèì òÿêëèôèìèç áóäóð êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ
ìÿùÿááÿò ýþñòÿðÿíëÿðÿ ìÿúìóÿìèçèí âàñèòÿñèëÿ èçùàðè-òÿøÿêêöð åäÿê.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 èéóë 1907, ¹ 24

ÚÖÌß ÝÖÍËßÐÈ

Áèç ìöñÿëìàí òàéôàñû áèð ñþç äàíûøàíäà ùå÷ î ñþçöí äàëûíû-

ãàáàüûíû ôèêèðëÿøìèðèê. Åëÿ ìÿñÿëÿí, èíäè ìÿí þçöì äÿ áó ñþçëÿðè
éàçà-éàçà íÿ äàëûíû ôèêèðëÿøèðÿì, íÿ ãàáàüûíû: åëÿ ùà çîðà ñàëûá éàçûðàì
âÿ ùå÷ ôèêèð åëÿìèðÿì êè, ýþðÿê àõûð áó ñþçëÿðè éàçìàãäàí íÿ ôàéäà?
Ýþðÿê áó ñþçëÿðè êèì îõóéàúàã âÿ êèìÿ ëàçûìäû âÿ íÿéÿ ëàçûìäû êè,
îõóñóíëàð âÿ íèéÿ äÿ îõóñóíëàð âÿ íÿ ñÿáÿáÿ ýþçëÿðèíèí íóðóíó òþêöá
îõóñóíëàð âÿ íÿ úÿùÿòÿ “Èõòèéàðàò” êèìè êèòàáëàðû ãîéóá áó úöð
úÿôÿíýèéàòû îõóñóíëàð? Äåéÿñÿí, áèð àç óçóí îëäó.
Áèç ìöñÿëìàí òàéôàñû áèð ñþç äàíûøàíäà ùå÷ èñòÿìèðèê î ñþçöí äàë-
ãàáàüûíû ôèêèðëÿøÿê. Ìÿñÿëÿí, áèç äåéèðèê úöìÿ ýöíëÿðèíè òÿòèë åëÿéÿê
âÿ äöêàíëàðûìûçû áàüëàéàã âÿ àëûø-âåðèøÿ ìÿøüóë îëìàéàã.
Íèéÿ, íÿ ñÿáÿáÿ? Éÿíè ùÿð áèð øåéèí áèð ñÿáÿáè âàð éà éîõ?
Èðÿâàíäà äà äåéèðëÿð âèòñåêîíñóëóí êþìÿê÷èñè áèëåòèí áèðèíÿ Èðàí
ðÿèééÿòèíäÿí äöøÿíäÿ îí ìàíàò àëûð, éÿíè î äà ýöíöíÿ áàõûð. Ìÿñÿëÿí,
åëÿ ýöí îëóð êè, ñààò õîø îëóð-îí áåø àëûð, ñààò õîø îëìàéàíäà îí ìàíàòà
äà ðàçû îëóð.
Ùÿëÿ áóííàí äà èøèì éîõäó, þçö áèëÿð. Àíúàã ýåíÿ áóíó äåìÿê
èñòÿéèðÿì êè, àõûð íèéÿ ìöñÿëìàíëàð úöìÿ ýöíëÿðè àëûø-âåðèø åëÿìÿ-
ñèíëÿð?
Íèéÿ, íÿ ñÿáÿáÿ, íÿ úÿùÿòÿ âÿ íÿäÿí þòðö âÿ íÿ úÿùÿòèí ñÿáÿáèí-
äÿí þòðö âÿ íÿ ñÿáÿáèí úÿùÿòèíäÿí þòðö? Àõûð íÿ îëóá, íÿ ùàðàéäàääûð?
Áóíëàðû ìÿíÿ ùå÷ ãàíäûðàí éîõäó.
Áèç áàõûðûã þçýÿ ìèëëÿòëÿðÿ, ìÿñÿëÿí, öçäÿíèðàã éÿùóäèëÿðÿ, àéûá
îëìàñûí ôèðÿíýëÿðÿ, áèëàòÿøáåù åðìÿíèëÿðÿ, ðóñëàðà, áèç äåéèðèê êè, íèéÿ
îíëàð åëÿñèí, áèç åëÿìÿéÿê?
150
 Ìàøàëëàù ñþç äàíûøàíà. Ýþòöðöá ãàðïûç ãàáûüûíû øàïïûëòû èëÿ âóðàñàí
áó úöð ñþçëÿðè äàíûøàíûí àüçûíäàí, àüçûíû éóìñóí ãîéñóí ýåòñèí èøèíÿ.
ßââÿëà áóäóð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç þçöìöçö áó ìèëëÿòëÿðÿ îõøàäàã?
Áèð ùÿëÿ áóíó èñòÿéèðÿì áèëèì êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç þçöìöçö áó ìèëëÿòëÿðÿ
îõøàäàã? Áèð áóðàñûíû ìÿíÿ äåéÿí éîõäóð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç þçöìöçö
áó ìèëëÿòëÿðÿ îõøàäàã?
Âÿ íÿ ñÿáÿáÿ áó ìèëëÿòëÿðèí ùå÷ áèðèñè þçöíö áèçÿ îõøàòìûð?
Îõøàòìàç âÿ íÿ ãÿäÿð êè, äöíéà âàð îõøàòìàéàúàã.
Äè áóéóðóíóç ýþðöì?
Àõûð áèçèì Íóõà ãûøëàüûíäà ÷àùàðøÿíáÿ îúàãëàðûìûç âàð, áÿñ áó
ìèëëÿòëÿðèí íÿéè âàð? Áóíóíëà áåëÿ, ýåíÿ þçöìöçö èñòÿéðèê î ìèëëÿòëÿðÿ
îõøàäàã. Èñòÿéèðèê î ìèëëÿòëÿðäÿí äÿðñ àëàã. Àììà îíëàðûí ùå÷ áèðèñè
þçöíö áèçÿ îõøàòìàã èñòÿìèð. Íÿäèð áóíóí ñÿáÿáè?
Àõûð íÿ ñÿáÿáÿ ìöñÿëìàíëàð úöìÿ ýöíëÿðè äöêàíëàðûíû
áàüëàñûíëàð? Áÿëè, áèç äåéèðèê êè, íèéÿ ïÿñ ÿúíÿáèëÿð áàçàð ýöíëÿðè
áàüëàéûðëàð? Àõû, àé ãàðäàø, ÿúíÿáèëÿð ùÿéÿ áàüëàéûðëàðñà äà, ýåäèðëÿð
êèìè êÿëèñàéà èáàäÿòÿ, êèìè ýåäèð åâèíÿ ðàùàò îëóð âÿ îüóë-óøàüû èëÿ
âàõòûíû êå÷èðèá ùÿìè þçö äèíúÿëèð, ùÿìè ÿùëè-ÿéàëûíû õîøùàë åëÿéèð.
×îõ ÿúÿá, áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ äÿõè ìöñÿëìàíëàð íÿ ñÿáÿáÿ úöìÿ
ýöíëÿðè äöêàíëàðûíû áàüëàñûíëàð âÿ áàüëàñûíëàð ùàðà ýåòñèíëÿð âÿ íÿéÿ
ìÿøüóë îëñóíëàð?
Äè áóéóðóí ýþðÿê íÿéÿ ìÿøüóë îëñóíëàð? Ñþç éîõ êè, ÿýÿð
ìöìêöí îëñàéäû ùÿð úöìÿ ýöíëÿðè ìÿñúèääÿ ÷àé âåðìÿê, éàèíêè ùå÷
îëìàñà ãÿíäàá âåðìÿê, éà ãÿùâÿ âåðìÿê, éàèíêè ùå÷ îëìàñà Àëëàùûí
ãóðó ïàïèðîñóíà íÿ ýÿëèá, áåëÿ áó çÿùðèìàð äà éîõäó, éîõäó äà, éîõà
òà íÿ äåéÿñÿí? Íåúÿ êè, äåéèáëÿð, áèð äÿíÿ êþùíÿ ùÿñèð, áèð äÿ
Ìÿùÿììÿäíÿñèð, âÿññÿëàì. Äÿõè êèì äÿëè îëóá ìÿñúèäÿ ýåòñèí?
Áóðàäàí èñòÿéèðÿì áèð ùàøèéÿ ÷ûõàì: àëèìè-ôÿðçàíÿ ìÿøùóð
Àáäóëëà Úþâäÿò “Ñóðàéè-Îñìàíè” ãÿçåòèíäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äåéèð. Àììà
áóðàäà íàüûë åëÿñÿì, ãîðõóðàì ìÿòëÿá óçàíà. “Ñóðàéè-Îñìàíè”íè
îõóéàíëàð áèëèðëÿð êè, íÿ éàçûëûá, îõóìàéàíëàðà äà ìÿí íåéëÿéèì:
úàíëàðû ÷ûõàéäû îõóéàéäûëàð.

***
Éÿíè áèçèì éàçûã äöêàí÷ûëàð úöìÿ ýöíëÿðè òóòàã äöêàíëàðûíû
áàüëàäûëàð.
Ïÿñ íÿéÿ ìÿøüóë îëñóíëàð?
151
 Òóòàã áèð ñààòëûüà áàüëàäûëàð, éàõøû áöòöí ýöíö ñÿùÿðäÿí àõøàìà
êèìè íÿ ãàéûðàúàãëàð?
Ùÿëÿ äåéÿê ýåòäèëÿð åâëÿðèíÿ. Ïÿñ åâëÿðèíäÿ íÿéÿ ìÿøüóë îëñóíëàð?
Áèð òÿðÿôäÿí áàëàúà óøàãëàðûí ñÿñè-êöéö àäàìûí çÿùëÿñèíè àïàðûð, áèç-
ëÿðäÿ äÿ êè, ÿð èëÿ þâðÿò äàíûøìàç: áÿëêÿ äåìèðÿì áîçáàøûí äóçó àç
îëà, ÷þðÿê öñòÿ áèð àç ìÿðÿêÿ äöøÿ, éîõñà áóíäàí ñàâàéû åâäÿ êèøè
ö÷öí íÿ ìÿøüÿëÿ îëà áèëÿð? Ãÿðÿç, ìÿí äåéèðÿì êè, àäàì ñþçö
äàíûøàíäà ëàçûìäûð êè, äàëûíû äà, ãàáàüûíû äà ôèêèðëÿøñèí.
Éàõøû, áèð ñààòëûüà òóòàã êè, äöêàí÷ûëàðûìûç úöìÿ ýöíö äöêàíëàðûíû
áàüëàäûëàð.
Ùå÷ àüëûíûçà ýÿòèðèðñèíèçìè êè, úöìÿ ýöíö äöêàíëàð áàüëû îëñà
úàâàí äöêàí øàýèðäëÿðè âÿ äöêàí÷ûëàðûí áàëàúà óøàãëàðû íÿéÿ ìÿøüóë
îëàúàãëàð?
Éàõøû íÿéÿ ìÿøüóë îëàúàãëàð? Ìÿí äîüðóñó áèëìèðÿì, ñèç áóéóðóí
ýþðÿê íÿéÿ ìÿøüóë îëàúàãëàð? Äè áóéóðóí ýþðÿê íÿéÿ ìÿøüóë
îëàúàãëàð?
Ùÿëÿ áèð ñààòëûüà úàâàíëàð ãàëñûíëàð êÿíàðäà, äè áóéóðóí ýþðÿê ùàúû
âÿ ìÿøÿäèëÿðèìèç âÿ ñåéèäëÿðèìèç âÿ êÿðáÿëàéûëàðûìûç íÿéÿ ìÿøüóë
îëàúàãëàð?
Äåéÿñÿí, ìÿí áèëèðÿì íÿéÿ ìÿøüóë îëàúàãëàð:
Áóíëàð äà ÷þìáÿëÿúÿêëÿð äèâàðëàðûí äèáèíäÿ âÿ áàøëàéàúàãëàð øèðèí
ñþùáÿòè. Áèðè äåéÿúÿê:
“Äÿð ñàëè-áèñòö ÷àùàð ðóñ íÿùñ ÿñò êè ùÿð ìàùè äö ðóç áàøÿä, ÿýÿð
êÿñè áèìàð øÿâÿä, áåìèðÿä âÿ ÿýÿð áÿñÿôÿð ðÿâÿä áèð íÿýÿðäÿä âÿ ÿýÿð
áÿúÿíä ðÿâÿä êöøòÿ øÿâÿä âÿ ÿýÿð òÿðçÿíä ìöòÿâÿëëèä øÿâÿä
íÿìàíÿä”.
Ùåéô êè, ôàðñúà ñàâàäûì éîõäóð, éîõñà òÿðúöìÿ åäÿðäèì.

***
Ìÿí áèðúÿ áóíó òÿâÿããå åëÿéèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà úöìÿ ñþùáÿòè
îðòàëûüà ýÿëìÿñèí, ãîðõóðàì è÷èíäÿí áèð øåé ÷ûõìàéà.

Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 èéóë 1907, ¹ 28

152
 ÌÖÑßËÌÀÍ ÖÐßÔÀ Âß ÄÀÍÈØÌßÍÄËßÐÈÍß
Õèòàáíàìÿ
Ìöñÿëìàíëàð!
Áóäóð, òàìàì èêè àéäûð êè, “Èðøàä” ãÿçåòè òÿòèë îëóíìóø, ùàìàí î
“Èðøàä” êè, áèçèì áó ãÿäÿð ýåðè ãàëìûø, áó ãÿäÿð úÿùëö úÿùàëÿòÿ äö÷àð
îëóíìóø ìèëëÿòèìèç ö÷öí áèð ìÿíáÿè-íèúàò âÿ ôÿëàù, áèð ìþâãåéè-
öììèä âÿ õèëàñ èäè! Ùàìàí î “Èðøàä” êè, áèçè òÿðÿããè âÿ òÿàëè, ìÿ-
äÿíèééÿò âÿ èíñàíèééÿò úàääÿñèíÿ äàèìà äÿâÿò åòìÿêëÿ áèçèì ñÿàäÿò
âÿ õîøáÿõòëèéèìèçÿ ðÿùáÿð èäè!
Öìóì úàìààò ãÿçåòè îëóá äà áó ðóçíàìÿ áèð ãÿðèáÿ úöðÿò âÿ
ôÿäàêàðëûãëà ìèëëÿòèìèçè îéàòìàüà áàøëàìûøäû. Âÿ áóíóí ö÷öí ùå÷ áèð
øåéè âÿ ùå÷ áèð êÿñè ìöëàùèçÿ åòìÿéèá ùÿð áèð ñèíôèí, ùÿð áèð òÿáÿãÿíèí,
ùÿð áèð ôÿðäèí åéèáëÿðèíè áèäóíè-ðèéà âÿ ãÿë-ãÿø àøêàð åäÿðäè. ßí ÿââÿë,
ÿí ÷îõ áèç öðÿôà äàíèøìÿíäëÿðèí åéèáëÿðèí çàùèð åäèðäè. Öìóìÿí ùÿð
áèð ìèëëÿòèí, õöñóñÿí ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíèí òÿíÿççöë âÿ ïó÷ îëìàñûíà
ñÿáÿá ÿäÿáè-åëì âÿ ôÿíí, ÿäÿìè-ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿðÿããè îëäóüóíó
äöøöíöá äÿ áó ãÿçåò áèð äàèéè-ùÿãã êèìè ÿëÿääÿâàì áèçè áó ìÿäÿíèé-
éÿòè, áó öëóì âÿ ôöíóíó ÿõç åòìÿéÿ äÿâÿò åäÿðäè.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, ìÿçêóð ãÿçåò ÿñë ìÿäÿíèééÿò íÿäÿí èáàðÿò
îëäóüóíó âÿ ìÿäÿíèééÿòèí ÿíàñèðè íÿ îëäóüóíó ãÿëáÿí âÿ ÿãëÿí åùñàñ
åòäèðèá úàìààòûìûçû îíëàð èëÿ ìÿôòóí åäÿðäè. “Èðøàä”ûí ñàéÿñèíäÿ úàìà-
àòûìûç áàøëàéûá äöøöíöð èäè êè, èñëàìûí âÿ ìèëëÿòèí ñÿàäÿò âÿ íèúàòûíû áèð
òàãûì ìöçÿõðÿôàò âÿ þâùàìàòû, áèð òàãûì òÿñèñàò âÿ ñÿôñÿòÿëÿðè
ìöùàôèçÿò åòìÿêäÿ îëìàéûá áÿðÿêñ ùàìàí ñÿàäÿò âÿ íèúàò, ùàìàí áó
ìöçÿõðÿôàò âÿ þâùàìàòû, ùàìàí áó òÿñèñàò âÿ ñÿôñÿòÿëÿðè áèòÿðÿô åäèá
äÿ ãÿäèì ìöñÿëìàíëàðûí ìàëû îëàí âÿ ÿëàí éåâðîïàëûëàðûí ÿëèíäÿ áó
äÿðÿúÿäÿ òÿðÿããè âÿ ôÿàëè åòìèø öëóì âÿ ôöíóíó ÿõç åäèá ñöðÿòè-òàìàì
èëÿ ãàáàüà ùÿðÿêÿò åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð! Áóíóíëà áÿðàáÿð, “Èðøàä” áèçÿ
ñöáóò åäèðäè êè, ÿñë èñëàì, ÿñë Ãóðàí, ÿñë äèíè-Ìÿùÿììÿä áó òÿðÿããè
âÿ ôÿàëèéÿ ìàíå îëìàéûá áÿðÿêñ þçëÿðè ìÿçêóð öëóì âÿ ôöíóíó ÿõç
åòìÿéè ìöñÿëìàíëàðà ôÿðèçÿ åòìèøëÿð! Àíúàã Ãóðàíäà õÿáÿð âåðèëìèø
ýþçö êîðëàð, ãóëàãëàðû êàðëàð, ãÿëáëÿðè äàøëàð âÿ èñëàìû âÿ Ãóðàíû þç
íàìóñëàðû êèìè ìÿòàè-äöíéàéà ñàòàíëàð äèíè-ìöáèíè Ìÿùÿììÿäèíè
ãåéð áèð òÿðçäÿ áÿéàí åäÿðëÿð!!
Áó ìèëëÿò äàèñèíèí áó ãÿäÿð úÿùä âÿ ñÿéè ñàéÿñèíäÿ ìèëëÿòèìèç
éàâàø-éàâàø úöíáöø âÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèá áàøëàäû ìèí èëëÿðäÿí áÿðè óéãó
153
òóòìóø ýþçëÿðèíè à÷ìàüà âÿ ÿí ÿââÿë áèç îõóìóø öðÿôà âÿ äàíèø-
ìÿíäëÿð ìèëëÿòèìèçÿ îëàí áîðúëàðûìûçû áàøëàäûã äöøöíìÿéÿ. Áèç èëÿ
áÿðàáÿð áèçèì ïèøðþâëÿðèìèç êè, èáàðÿò îëñóí áÿéëÿðèìèçäÿí âÿ õàíëà-
ðûìûçäàí âÿ ðóùàíèëÿðèìèçäÿí ìèëëÿòèí åùòèéàú âÿ äÿðäëÿðèíè äöøöí-
äöëÿð. Ìèëëÿò þçö äÿ áèð äÿðÿúÿäÿ àéûëûá þç ýÿëÿúÿéèíèí ôèêðèíÿ ãàëìà-
üà øöðó åòäè. Ùÿð éåðäÿ øóðàëàð, ìÿúëèñëÿð òÿðòèá îëóíäóëàð. Ìÿêòÿáëÿð,
ãèðàÿòõàíàëàð, íÿøðè-ìààðèôëÿð, äàðöë-åùñàíëàð ýöøàä îëóíìàüà áàø-
ëàíäû. “Èðøàä”ûí íöôóçó ýöíáÿýöí, ñààòáàñààò àðòûðäû. Îíóí òÿñèðè
Ãàôãàç äàèðÿñèíäÿí ÷ûõûá äà ãîíøóìóç èñëàì âèëàéÿòëÿðèíÿ äÿ ñèðàéÿò
åòìèøäè âÿ ùÿð éåðäÿ öìóì èñëàì ìèëëÿòèíÿ ãÿðèáÿ áèð ôåéç, ãÿðèáÿ áèð
áÿðÿêÿò âåðìÿê èäè.
Òÿáèèäèð êè, áó ùàëÿòè ýþðöá äÿ úöìëÿ î êÿñëÿð êè, èñëàì ìèëëÿòèíèí
òÿðÿããè âÿ ôÿàëèñèíÿ, ñÿàäÿò âÿ õîøáÿõòëèéèíÿ äöøìÿíäèðëÿð, úöìëÿ î
çàòëàð êè, þç ñÿàäÿò âÿ õîøáÿõòëèêëÿðèíè, þç øÿí âÿ åùòèðàìëàðûíû, þç ìàë
âÿ úàíëàðûíû, þç ñèòâÿò âÿ ùþêìäàðëûãëàðûíû ìèëëÿòèìèçèí úÿùë âÿ úÿùà-
ëÿòèíÿ ìÿüðóã îëóá äà çèëëÿò âÿ õàðëûãëà éàøàìàñûíäàí ÿõç åäèðëÿð,
“Èðøàä”à ùöúóì åäèá “Èðøàä”û ìÿùâ âÿ íàáóä åòìÿéÿ ÿëëÿðèíäÿí ýÿ-
ëÿíè åòäèëÿð. Îñìàíëûäà úöìëÿ èñëàìûí íþãòåéè-öìèäýàùû îëàí îñìàíëû
ìèëëÿòèíè ñîéóá éåéÿí ùàêèìëÿð “Èðøàä”û ãÿäÿüÿí åòäèëÿð. Èðàíäà Èðàí
ùàêèìëÿðèíèí òÿâÿããå âÿ õàùèøèíÿ ýþðÿ “Èðøàä”ûí ìöäèðèíäÿí èëòèçàì-
íàìÿ àëäûðäûëàð êè, ìèí áÿä Èðàí áàðÿñèíäÿ éàçìàñûí. Þç åâèìèçäÿ, éÿ-
íè Ãàôãàç äàèðÿñèíäÿ “Èðøàä”ûí âÿ ìöäèðèíèí áàðÿñèíäÿ äàíîñëàð éàüûø
êèìè éàüûá ÷àïõàíàñûíû, åâèíè àõòàðûá, ùÿòòà ìöäèðèíè Ãàôãàç äàèðÿñèí-
äÿí õàðèúè-áÿëÿä åòìÿê ôèêðèíÿ äöøäöëÿð.
Ëàêèí “Èðøàä” äàéàíìàäû âÿ ùå÷ áèð øåéè íÿçÿðÿ àëìàéûá þç ìÿñ-
ëÿêèíäÿ äàâàì åòäè. Áó ãÿçåòèí ñèäãö ñÿôàñû, úàìààòà îëàí áèòÿìÿííà
ôÿäàêàðëûüû, ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿðÿããèéÿ õöëóñè-ìèëëÿòèìèçèí ìÿíàôåéèíè
ìöùàôèçÿò åòìÿê ö÷öí ùå÷ áèð øåéè íÿçÿðÿ àëìàéûá ÿëÿääÿâàì
ìöùÿééà îëìàñû áó ãÿçåòè ìèëëÿò ãÿçåòè åòìèøäè. Ìÿýÿð éàääàí ÷ûõûá î
ùàëÿòëÿð êè, úàìààò “Èðøàä”ûí íþìðÿëÿðèí ùÿñðÿò âÿ èíòèçàð èëÿ ýþçëÿéèð-
äè! Ìÿýÿð éàääàí ÷ûõûá î ùàëÿòëÿð êè, úàìààòûìûç “Èðøàä”û íÿ ùÿâÿñ âÿ
ñþâã èëÿ îõóéóá ùÿð ñÿòðèíÿ, ùÿð áèð ñþçöíÿ âÿ ùÿòòà ùÿð áèð íþãòÿñèíÿ
äèããÿò åäèðäè. Áó ãûø Ãàôãàçäà åòäèéè ñÿéàùÿò ÿñíàñûíäà “Èðøàä”ûí ìö-
äèðèíÿ îëàí åùòèðàì ùå÷ áèð úàìààò èøèíÿ ìÿøüóë îëàí ìöñÿëìàíà
øèìäèéÿäÿê îëóáäóðìó? Áèç î âàõò áó ùàëÿòëÿðè ýþðöá äÿ ãÿëáÿí øàä
îëóðäóã âÿ ýöìàí åäèðäèê êè, “Èðøàä” éàâàø-éàâàø áþéöéöá äÿ àõûðäà
154
ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ùàìàí òþâð îëàúàã, íåúÿ êè, ýöíäÿ àëòû ìèëéîí
íþìðÿ ÷àï îëóíàí “Òàéìñ” ãÿçåòÿñè èíýèëèñëÿð ö÷öíäöð!
Ëàêèí âà ÿñÿôà!
Ùàìàí “Èðøàä” áó ýöí éîõäóð!!
ßââÿë äÿôÿ áó õÿáÿð ãóëàüûìûçà ÷àòäûãäà áèç áàâÿð åòìÿäèê! Î
ãÿäÿð áó õÿáÿð ãÿðèáÿ, ãåéðè-ìöìêöí ùåñàá îëóðäó! Áèçèì òÿÿúúöá âÿ
ùåéðÿòèìèçÿ èíòÿùà éîõ èäè! Âÿ äîüðóñó, ÿââÿëëÿðäÿ áèçèì úöìëÿ ùèä-
äÿò âÿ ãÿçÿáèìèç, úöìëÿ àúûã âÿ íèôðÿòèìèç “Èðøàä” ãÿçåòèíèí ìöäèð âÿ
ñàùèáè-èìòèéàçû îëàí ßùìÿä áÿé Àüàéåâèí òÿðÿôèíÿ îëäó! Áèç ÿââÿëúÿ
áåëÿ ýöìàí åòäèê êè, ÿýÿð “Èðøàä” éîõäóð, ñÿáÿá ùàìàí úÿíàá
Àüàéåâäèð! Éÿãèí êè, áó úÿíàá èøèíè àïàðà áèëìÿéèá!
Ëàêèí áèð àç êå÷äè! ßùìÿä áÿé Àüàéåâ Ãàôãàç ãÿçåòëÿðèíäÿ
“Èðøàä”ûí áàüëàíìàñû áàðÿñèíäÿ áÿéàíàò éàçäû, áèç áó áÿéàíàòû
îõóäóã! Îõóéóá äà ùÿì óòàíäûã, ùÿì äÿ õÿúàëÿò ÷ÿêäèê! Ùÿì
þçöìöçöí éåðèíÿ, ùÿì äÿ ìèëëÿòèìèçèí éåðèíÿ!
Áèð ôèêèð åäèí! Áó ãÿäÿð úàìààò ñåâýèëèñè ãÿçåòèí ìöäèðè âÿ ñàùèáè-
èìòèéàçû þçöíÿ ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí áåø éöç ìàíàò òàïìàéûá äà îí èêè
ïðîñåíò èëÿ ïóë ýþòöðöá ìöàëèúÿéÿ ýåäèð! Àð âÿ åéèá äåéèëìè áó! ßýÿð
áèð êÿñ ìîëòàíûéà áåëÿ ãóëëóã åòñÿ ÿãÿëëÿí ìöàëèúÿ ïóëóíäàí ìþùòàú
îëìàçäû! Îí äþðä èëäÿí áÿðè úÿíàá Àüàéåâ êèìÿ ãóëëóã åäèð? Áèçÿ
äåéèëìè? Ùàíêû áÿäÿíè, ùàíêû ÿñÿáëÿðè, ùàíêû ãàíû ìöàëèúÿ åòäèðèð?!
Ùàìàí î áÿäÿíè, î ÿñÿáëÿðè, î ãàíû äåéèëìè êè, áèçèì éîëóìóçäà ôÿäà
åäèá! Áèðúÿ áó ö÷ èëäÿí áÿðè Àüàéåâ ÷ÿêäèéèíè éàä-áóä åäÿê!
Ìèëëÿòèìèç áÿëàéè – íàýÿùàíÿ äö÷àð îëäóüó ýöíëÿð Òèôëèñÿ, Ïåòåðáóðãà,
úöðáÿúöð ìÿúëèñëÿðÿ, ìèëëÿò èøëÿðèíÿ ùàìàí Àüàéåâè ýþíäÿðìèðäèêìè!
Áóíà äà êèôàéÿò åòìÿéèá òÿðÿôè-ìöãàáèë éàçäûãëàðû ìÿòëÿáëÿðÿ ïàéòàõò
âÿ Ãàôãàç ãÿçåòëÿðèíäÿ úàâàáëàðûíû ýåíÿ ùàìàí Àüàéåâäÿí
ýþçëÿìèðäèêìè?! Áÿëè!! Î âàõòëàð îíóí éàçäûãëàðûíû, îíóí íèòãëÿðèíè
îõóéóá õîøóìóç ýÿëèðäè, àôÿðèí äåéèðäèê, öðÿéèìèç àðõàéûí îëóðäó!!
Ïÿñ øèìäè?! Éîõ! Éîõ! Àüàéåâ þç áîðúóíó, þç âÿçèôÿñèíè ìèëëÿòÿ
íèñáÿò àõûðàäÿê âÿ ùÿòòà ýöúöíäÿí àðòûã ÿíúàìà ýÿòèðèá! Îíóí
áÿéàííàìÿñè öðÿê ãàíû èëÿ éàçûëìûø áèð íàëÿäèð! Òÿíýÿ ýÿëìèø âÿ
éîðóëìóø áèð ðóùóí ÿôüàíûäûð!! Àüàéåâ ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åäèá! Ùÿð ãàïûíû
äþéöá, ùÿð êÿñäÿí êþìÿê èñòÿéèá! Àõèðöëÿìð ùå÷ éåðäÿí, ùå÷ êÿñäÿí
áèð ìÿäÿä ýþðìÿéèá, íàöìèä îëóá èøäÿí ýåðè äóðìóø!
Ëàêèí ÿñë ýöíàù, ÿñë åéèá áèç ìöñÿëìàí öðÿôà âÿ äàíèøìÿíäëÿðèíäÿ
äåéèëìè?! Áèç ýöíàùêàð äåéèëèêìè êè, Àüàéåâè ìåéäàíè-ìöáàðèçÿäÿ
155
òÿê ãîéóá âàõòûíäà êþìÿéÿ ýÿëìÿäèê?! Àüàéåâèí áÿéàííàìÿñè áèçèì
ö÷öí áþéöê áèð òÿíáåùíàìÿ äåéèëìè?! Ùàìàí áó áÿéàííàìÿ áèçèì âÿ
ìèëëÿòèìèçèí âèúäàí âÿ èíñàôûíûí öçÿðèíäÿ äöíéàëàð äóðäóãúà äàèìè áèð
äàìüà îëìàéàúàãìû?!
Ìöñÿëìàíëàð!
Îõóäóíóçìó âÿ éàèíêè åøèòäèíèçìè Ãàôãàçäà âÿ Ðóñèéàäà ÷àï
îëóíàí õàðèúè ãÿçåòëÿðäÿ “Èðøàä”ûí áàüëàíìàñû õöñóñóíäà éàçûëàí
ìÿãàëÿëÿðè?! Îõóäóíóçìó, åøèòäèíèçìè áèçÿ õàðèúèëÿð òÿðÿôèíäÿí îëàí
ìÿçÿììÿòëÿðè, òþùìÿòëÿðè?! Âÿ ÿýÿð îõóäóíóçñà, åøèòäèíèçñÿ ñèçèí
ãåéðÿò âÿ íàìóñóíóç áóíëàðà òàá ýÿòèðÿúÿêìè?!
Ìÿýÿð áèçäÿ î ãÿäÿð ãåéðÿò âÿ íàìóñ-ìèëëèééÿ îëìàéàúàã êè,
ÿãÿëëÿí áó òþùìÿòëÿðèí, áó ìÿçÿììÿòëÿðèí àëòûíäàí ÷ûõàã âÿ àëÿìÿ
ñöáóò åäÿê êè, áèçäÿ ãåéðÿò, ùÿìèééÿò âàð!!
“Èðøàä” ãÿçåòèíèí ýÿëÿúÿéè áþéöêäöð! Ùåéëÿ áàüëàíàí ýöíö áó
ãÿçåòÿ ö÷ ìèí àëòû éöç ÷àï îëóíóðäó. Áèçèì éÿãèíèìèçäèð êè, èêè-ö÷ èëèí
ÿñíàñûíäà áó ÿäÿä áèðÿ èêè îëóá þç-þçöíö ñàõëàð!
Ïÿñ úöìëÿ ìÿòëÿá, úöìëÿ ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, áó ãÿçåòÿéè èêè-ö÷
èë ùèììÿò åäèá ñàõëàéàã!!
Âÿ áóíäàí þòðö ÿí äèããÿòëè ùåñàáà ýþðÿ àíúàã èëäÿ îí áåø ìèí
ìàíàò ëàçûìäûð.
Áó ìÿáëÿü èëÿ ùÿì “Èðøàä”û âÿ ùÿì îíóí ùÿììÿñëÿêè îëàí âÿ
õàðèúèëÿð ìöãàáèëèíäÿ ìöñÿëìàíëàðû ìöùàôèçÿò åòìÿê ö÷öí áèíà
îëóíìóø ðóñ äèëèíäÿ ÷àï îëóíàí “Ïðîãðåññ” ãÿçåòèíè àïàðìàã îëàð.
Ïÿñ áó ìÿáëÿüè ùöñóëà ýÿòèðìÿê ö÷öí áèç çåéëäÿ äÿñò-õÿòò éàçàí
ôèðãåéè-öðÿôà âÿ äàíèøìÿíäëÿð áó ôèêðÿ äöøäöê êè, áèð “Íÿøðè-ìÿòáóàò”
øèðêÿòè ãàéûðûá ìÿçêóð ãÿçåòëÿðè åùéà åäÿê.
Áó øèðêÿò èáàðÿò îëàúàã ÿãÿëëÿí èêè éöç àäàìäàí; ùÿð áèð öçâ ö÷ èëèí
ìöääÿòèíäÿ èëäÿ éåòìèø áåø ìàíàò öçâëöê ùàããû âåðÿúÿê: áó éåòìèø
áåø ìàíàòûí éàðûñû èëèí áó áàøû, î áèðè éàðûñû èëèí î áèðè áàøû âåðèëÿúÿê.
Ãÿçåòëÿðèí úöìëÿ ìàëèééÿ âÿ èäàðÿ úÿùÿòè øèðêÿò òÿðÿôèíäÿí èíòèõàá
îëóíìóø ùåéÿòèí ÿëèíäÿ îëàúàã.
“Èðøàä”ûí âÿ “Ïðîãðåñ”èí ÿëàí îí éåääè ìèí ìàíàòëûã ìàéÿùòàúû
âàð.
Áó ìàéÿùòàúëàð âÿ ùÿð èêè ãÿçåòëÿð øèðêÿòèí ìàëû îëàúàã.
Ìöñÿëìàíëàð!
156
 Áó ãÿäÿð çÿùìÿòëÿ òÿðòèá îëóíìóø áåëÿ áþéöê áèð áèíàíû ÿëäÿí
áóðàõìàã, äàüûòìàã, ÿëÿëõöñóñ ýåðè ãàëìûø âÿ áó ýöíÿ áèíàëàðà
ìþùòàú îëàí ìèëëÿò ö÷öí íÿèíêè ýöíàùäûð, áÿëêÿ õÿéàíÿòäèð!!
ßýÿð áèçäÿ áèð àç íàìóñ âÿ èíñàô âàð èñÿ, ÿýÿð áèç äîüðóäàí
ìèëëÿòèìèçèí ãåéäèíÿ ãàëûðûãñà, ÿýÿð áèçèì ö÷öí èñëàì âÿ îíóí òÿðÿããè
âÿ òÿàëèñè ÿçèç èñÿ, áèç ýÿðÿê ùèììÿò åäèá ãîéìàéàã êè, áó áèíà
äàüûëñûí âÿ áó íÿùâ èëÿ áó ëÿêÿíè ìèëëÿòèìèçäÿí ýþòöðÿê!!
Áó ãÿäÿð ìèëéîí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí èêè éöç öçâ íÿäèð?! Èëäÿ éåòìèø
áåø ìàíàò íÿäèð?!
Èúòèìà åäÿí úöìëÿ î ìöñÿëìàíëàð êè, ãåéðÿò âÿ íàìóñäàí,
ùÿìèééÿòè-ìèëëèééÿäÿí áÿðè äåéèëñèç!!
Àéäà àëòû-éåääè ìàíàò áó ãÿäÿð áþéöê èø ö÷öí áèð øåé äåéèë!!
Àíúàã áèð àç ùÿìèééÿòè-ìèëëèéÿ âÿ òÿðÿããèïÿðÿñòëèê èñòÿð!
Áèçÿ éÿãèíäèð êè, ùÿëÿ ìöñÿëìàíëàðûí àðàñûíäà ÷îõëàðûíûí
ãÿëáëÿðèíäÿ ìèëëÿòïÿðÿñòëèê, ùÿìèééÿò, õåéèð èøÿ ìåéë ìþâúóääóð;
ëàêèí ýÿðÿê áó ãÿëáëÿðè úöíáöøÿ, ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿí îëà; áó âÿçèôÿ äÿ, áó
èø äÿ áèçèì îõóúóëàðûìûçûí, öðÿôà âÿ äàíèøìÿíäëÿðèìèçèí áîðúóäóð;
ýÿðÿê áóíëàð ùÿð éåðäÿ áèðëÿøñèíëÿð! Ùÿð éåðäÿ þç çÿùìÿò âÿ
ãåéðÿòëÿðèíè ýþðêÿçñèíëÿð; áèçèì áó õèòàáíàìÿìèç áèçèì öðÿôà âÿ
äàíèøìÿíäëÿðèìèç ö÷öí áèð èìòàùàíäûð, îíóí èø ýþðìÿê ãàáèëèééÿòè
ö÷öí áèð ìÿùÿêäèð; øèìäèéÿäÿê áèçëÿð úöìëÿ öìèäëÿðèìèçè áèð íå÷ÿ
øÿõñëÿðèí öñòöíÿ àòûá þçöìöçö ùÿð áèð âÿçèôÿäÿí, ùÿð áèð áîðúäàí, ùÿð
áèð èøäÿí àçàä ùåñàá åäÿðäèê; ùàëáóêè ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí àðàñûíäà úöìëÿ
áþéöê èøëÿð, úöìëÿ áþéöê ùÿðÿêÿòëÿð èúòèìàëàðûí øèðêÿòëÿðè, ãåéðÿò âÿ
ñÿéëÿðè èëÿ îëóá; õÿéàë âÿ ìÿãñÿäëÿ ìöòòÿùèä îëìóø áèð êà÷ êèøè äàùà
àðòûã èø ýþðÿðëÿð, íÿèíêè òÿê-òÿê àäàìëàð.
Ïÿñ èøÿ øöðó: åäÿê ñöðÿòëÿ! Òÿðÿããè âÿ ñÿàäÿò éîëóíó ýþðêÿçÿí
òÿíùà áèð ãÿçåòèìèçèí áàüëàíìàã ëÿêÿñèíè þç ÿëèìèçäÿí ñèëÿëèì!
Ãÿçåòèìèçè òåç åùéà åòìÿêëÿ úöìëÿ ãîíøó ìèëëÿòëÿðÿ ñöáóò åäÿëèì êè,
áèç ìèëëÿòè-èñëàìäà äà ùÿìèééÿò, ãåéðÿò âÿ èøè ýþðìÿê ãàáèëèééÿòè âàð:
Äîêòîð Êÿðèìáÿé Ìåùìàíäàðîâ, èíúåíåð Ìÿùÿììÿäùÿñÿí
Ùàúèíñêè, äîêòîð Ùÿñÿí áÿé Àüàéåâ, “Êàñïè”, “Ôöéóçàò”ûí ìöäèðè ßëè
áÿé Ùöñåéíçàäÿ, ìöùÿððèðè-øÿùèð ßùìÿä Êàìàë, èíúåíåð Áåùáóä àüà
Úàâàíøèð, éóðèñò ßáäöëÿëè áÿé ßìèðúàíîâ, ìöÿëëèì Ñóëòàíìÿúèä
Ãÿíèçàäÿ, ìöÿëëèì Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ßôÿíäèéåâ, äîêòîð Áÿùðàì áÿé
Àõóíäîâ, èíúåíåð Ëöòôÿëè áÿé Áåùáóäîâ, èíúåíåð Úàâàä áÿé Âÿçèðîâ,
èíúåíåð Úÿëèë áÿé Ñóëòàíîâ, èíúåíåð Àüàëàð áÿé Õàíëàðîâ, ìöÿëëèì
157
Ùÿáèá Ìàùìóäáÿéîâ, èíúåíåð Çèâÿð áÿé ßùìÿäáÿéîâ, äîêòîð Ãàðà
áÿé Ãàðàáÿéîâ.
Áÿäÿòòÿùðèð öçâ îëìàã õàùèø åäÿíëÿðèí äèããÿòëÿðèíÿ:
1)Òÿâÿããå îëóíóð öçâ îëìàã õàùèø åäÿíëÿð èøèí ñöðÿòëÿ òàìàì
îëìàñû ö÷öí ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ òåç þç õàùèøëÿðèíè éàðûì èëèí öçâùàããû
èëÿ áàðÿáÿð áó àäðåñëÿðèí áèðèíÿ èðñàë áóéóðñóíëàð:
Áàêó, Íèêîëàåâñêàéà óëèòñà, ïðîòèâ ðåàëíîãî ó÷èëèøà, äîêòîðó
Áàõðàìáåêó Àõóíäîâó
Áàêó, Îáðàçòñîâûé ðéàä, ìàãàçèí Èñêåíäåðáåêà Ìåëèêîâà.
2) Åëÿ êè, éöçÿ ãÿäÿð öçâ òàìàì îëäó öçâëÿð öìóìè èúëàñà äÿâÿò
îëóíàúàãëàð.
3) Ùÿð áèð øÿùÿðèí öçâëÿðè èúëàñè-öìóìèéÿ éà úöìëÿñè ýÿëÿ áèëÿðëÿð,
éà áèð âÿêèë ýþíäÿðÿ áèëÿðëÿð âÿ éàèíêè Áàêûäà ñàêèí áèð öçâö þç
òÿðÿôëÿðèíäÿí âÿêèë åäÿ áèëÿðëÿð.
4) Öçâëÿð þç õàùèøëÿðèíè ïóëëàðû èëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿðäèêúÿ ãÿçåòëÿðäÿ
åëàí îëóíàúàãëàð.
5) Èúëàñè-öìóìèäÿ áó ìÿñÿëÿëÿð ìöçàêèðÿ îëóíàúàã:
ßââÿëà, ãÿçåòëÿðÿ ìöäèð èíòèõàáû.
Ñàíèéÿí, ãÿçåòëÿðèí ìàëèééÿ úÿùÿòèíè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí áèð
êîìèññèéà ñå÷ìÿê.
Ñàëèñÿí, áèð íÿçàðÿò êîìèññèéàñû èíòèõàá åòìÿê ö÷öí êè, ùÿðäÿíáèð
ìàëèééÿ êîìèññèéàñûíûí èøëÿðèíè òÿôòèø åòñèí.
Çåéëäÿ àäëàðû ñèéàùû öçðÿ äÿðú îëóíàí ÿøõàñëàð øèìäèäÿí þçëÿðèíè
öçâ éàçäûðìûøëàð:
1)Àõóíä àüà ßáäöððÿùèì àüà Ìöúòÿùèäçàäÿ, 2) Àõóíä Ìÿùÿì-
ìÿä àüà Ùàãâåðäèçàäÿ, 3) Àõóíä Ìîëëà Ùöñåéí Îðóúçàäÿ, 4) Àõóíä
Ìîëëà Ôÿðÿú Ïèøíàìàççàäÿ, 5) Äîêòîð Êÿðèì áÿé Ìåùìàíäàðîâ,
6) Øèðÿëè áÿé ßìèðúàíîâ, 7) Àçàä àüà Úàâàíøèð, 8) Ìóðòóçà Ìóõòàðîâ,
9) Ùàúû ßúäÿð áÿé Àøóðáÿéîâ, 10) Èñìàéûë áÿé Òàüûáÿéîâ, 11) Úàùàí-
ýèð õàí Íóðèáÿéîâ, 12) Ùÿìèäÿ õàíûì, 13) Àáäóëëà áÿé Ãàëàáÿéîâ,
14) Ùÿìèä áÿé Çöëôöãàðîâ, 15) Ìåùäè Ãóðáàíîâ, 16) Àëëàùéàð áÿé
Çöëôöãàðîâ, 17) Ìÿùÿììÿä áÿé Ðÿôèáÿéîâ,
18) Ùàúû Ìÿùÿììÿäùöñåéí Ðÿôèéåâ, 19) Àüà Ìÿùÿììÿä ßù-
ìÿäîâ, 20) Ìÿùÿììÿäùÿñÿí Ùàúèíñêè, 21) Èñêÿíäÿð áÿé Ìàùìóä-
áÿéîâ, 22) Ùÿáèá áÿé Ìàùìóäáÿéîâ, 23) Èñà áÿé Àøóðáÿéîâ,
24) Áÿøèð áÿé Àøóðáÿéîâ, 25) Ìåùäèõàí áÿé Àøóðáÿéîâ, 26) Éóñèôÿëè
ßëèéåâ, 27) Ãàðà áÿé Ãàðàáÿéîâ, 28) Éöçáàøû áÿé Àøóðáÿéîâ,
158
29) Àüà Øÿðèô áÿé Àøóðáÿéîâ, 30) Ýÿðàé áÿé Àøóðáÿéîâ, 31) ßëè áÿé
Ùöñåéíçàäÿ, 32) ßùìÿä Êàìàë, 33) ßëèáàëà ßëèéåâ, 34) Ùÿñÿí áÿé
Àüàéåâ, 35) Àçàä áÿé Âÿçèðîâ, 36) Ôÿððóõ áÿé Âÿçèðîâ, 37) Úàâàä
áÿé Âÿçèðîâ, 38) Çåéíàë áÿé Âÿçèðîâ, 39) ßáäöëÿëè áÿé ßìèðúàíîâ,
40) Ùöñåéí áÿé Àüàéåâ, 41) Ìÿøÿäè Ìåùäè áÿé Àüàéåâ, 42) Ìÿëèê
Ðÿñóëîâ, 43) Ìÿøÿäè ßáäöëÿëè Àáäóëëàéåâ, 44) Çèâÿð áÿé ßùìÿä-
áÿéîâ, 45) Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ßôÿíäèéåâ, 46) ßëèúàááàð Îðóúÿëèéåâ,
47) Ñóëòàí Ìóñòàôàáÿéîâ, 48) Ìÿùÿììÿäñàäûã Ýöëÿùìÿäîâ,
49) Ìèðçÿ Ìåùäè ßëèéåâ, 50) ßáäöððÿùèì Ñÿìÿäîâ, 51) Ñóëòàíìÿúèä
Ãÿíèçàäÿ, 52) Ñàäûã Àüàëàðîâ, 53) Àüàëàð áÿé Õàíëàðîâ, 54) ßáäöð-
ðÿùìàíîâ, 55) Àüà Èñìàéûë Ãóëèéåâ, 56) Õóäàäàä Ãóëèéåâ, 57) Ýöë-
ìÿùÿììÿäáÿéîâ, 58) Ìèðñèéàéîâëàð, 59) Ìèðçÿ Ùöñåéí Ìöíøèéåâ,
60) Ìÿøÿäè Øàìèë Ùàúûéåâ, 61) ßçèìîâëàð, 62) Ìóðàäîâ, 63) Êÿð-
áÿëàéû ßêáÿð Ñåéèäáÿéîâ, 64) Ìÿøÿäè Ìàùìóä Ìöãèìîâ, 65) Èñìàéûë
áÿé Àõóíäîâ, 66) Ðÿøòèéåâ, 67) Ìÿøÿäè Ñöëåéìàí ßñýÿðîâ, 68) Ðçà-
éåâëÿð, 69) Ëöòôÿëè áÿé Áåùáóäîâ, 70) Áåùáóä àüà Úàâàíøèð, 71) Ñóë-
òàíîâ Úÿëèë áÿé, 72) Áÿùðàì Àõóíäîâ, 73) Àüà áÿé Úÿôÿðÿëèéåâ,
74) Àüà Ùöñåéí Òàüûéåâ, 75) Úàâàä àüà Úàâàíøèð, 76) Àüà Àááàñ
Ùàúûéåâ, 77) Êíéàç Õàñàé õàí Óñìèéåâ, 78) Êÿðáÿëàéû àüà Úàâàíøèð,
79) Íÿñðóëëà áÿé Àøóðáÿéîâ, 80) Ùàúû ßùìÿä áÿé Àøóðáÿéîâ, 81) Ôÿ-
òóëëà áÿé Ðöñòÿìáÿéîâ, 82) Èñà áÿé ßëèáÿéîâ, 83) Èñà áÿé Òàüûéåâ, 84)
Ðÿùèì áÿé Õÿëèëîâ, 85) Çöëôöãàð Òàíðûâåðäèéåâ, 86) Ìóñòàôà ßëèéåâ.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 àâãóñò 1907, ¹ 32

ÌÖÑßËÌÀÍËÀÐÛÍ “ÌÈËËßÒ ÄÓÌÀÑÛ”

Ðàìàçàí àéûíûí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàíìûø àõûðûíà ãÿäÿð Ãàôãàçûí
âÿ Èðàíûí úÿìè óéåçä âÿ ãóáåðíèéàñûíäà, ùÿòòà 6 åâëèäÿí èáàðÿò îëàí
ãÿðéÿñèíäÿ äÿ ìèëëÿò äóìàñû íàìûíäà áèð øóðà îëàúàãäûð.
Ãÿðàðäàäëàð:
Ùÿð ãóáåðíèéà âÿ óéåçääÿ äÿ êÿíäëÿðäÿ éåðèí êèôàéÿò ãÿäÿðèíäÿ
âöñÿòëè îëäóüóíà áàõûá þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ úàìààòûí ìöñÿëìàíúà
îõóìóøëàðûíäàí áèðèíè ñÿäð ñå÷èá îíëàðûí òÿùòè – ñÿäàðÿòèíäÿ Çåìñêè
ó÷ðåúäåíèéàëàð, éÿíè ìÿùÿëëè øóðàëàð îëàúàãäûð. Âÿ ìÿúëèñèí áàõìàüà
èõòèéàðû îëäóüó èøëÿð 22 áÿíääÿí èáàðÿòäèð.
159
 1. Øóðàäà ñÿðô åäèëìÿê ö÷öí ìàëèéûòû þç þùäÿñèíÿ àëìàã ñÿäðèí
áîðúóäóð. Ìÿñÿëÿí: Ùöáóáàò ãÿáèëäÿí áóüäà, ìàø, íîõóä, ïàõëà,
÷ÿëòèê, ìÿðúèìÿê, êöíúöò, ÷ÿòÿíÿ, äàðû âÿ àðïà. Ìÿêóëàò ãèñìèíäÿí
éàü, ïåíäèð, øîð, ãóðóò. Ìÿíñóúàò ãÿáèëèíäÿí úîðàá, øàë, äîëàã, éóí âÿ
äþðäàéàãëû ãèñìèíäÿí ãîéóí, èíÿê, àò, äàíà áó êèìè ùåéâàíëàð âÿ
ÿøéàëàð úöìëÿñè ñÿäðèí, éÿíè ìîëëàíûí èõòèéàðûíäà îëàúàãäûð.
2. Øóðàëàðà ìöòÿÿëëèá âÿ ëàçûì îëàí ìÿêàíëàðû ìÿñúèäëÿðäÿ ãÿðàð
âåðèá âÿ Ðàìàçàí àéû ãóðòàðûíúà ìÿñúèäëÿðè òÿìèç ñàõëàéûá úàìààòû
õîø äèë èëÿ äèíäèðìÿê ñÿäðèí èõòèéàðûíäàäûð âÿ ýåíÿ êÿíäè øóðàñûíû
ìöòÿÿëëèã îëìàéàí ìÿñúèäëÿðÿ àäàì ãîéìàìàã ö÷öí áèð ïàðà
òÿäáèðëÿð åòìÿê äÿ ñÿäðèí áîðúóäóð âÿ úàìààòû ìÿñúèäÿ ýÿëìÿéÿ
òÿøâèã åòìÿê äÿ ñÿäðèí âÿçèôÿñèäèð.
3. ßùàëèäÿí ñóðñàò àëìàã âÿ äöíéàñûíäàí êÿñèá àõèðÿòèíÿ éàìàø-
äûðìàã ñÿäðèí þùäÿñèíäÿäèð.
4. Ìÿùÿëëÿ øóðàëàðûíà ìÿõñóñ îëàí õåéðàò âÿ åùñàíàòû äèëÿí÷è âÿ
äÿðâèø êèìè ìîèçÿëÿðäÿí ãóðòàðûá éåéèá éûüûøäûðìàã ñÿäðèí âÿçèôÿñèäèð.
Ñÿäðè-ìÿúëèñ áîðúëóäóð êè, äèëÿí÷è âÿ äÿðâèøè áèð òèêÿ äÿ ÷þðÿê éåìÿéÿ
ãîéìàéûá äÿðâèøëèê âÿ äèëÿí÷èëèêäÿí ãóðòàðñûí.
5. Úàìààòûí ñòðàõîâàíèéà ìÿñÿëÿñèíÿ éåòèøìÿê, ãûçäûðìà áàüëà-
ìàã, íöçëÿ éàçìàã âÿ áó êèìè èøëÿð èëÿ úàìààòû ìöÿççè âÿ ìèñðè
íàõîøëóãëàðäàí ùèôç åòìÿê ýåíÿ ñÿäðèí âÿçèôÿñèäèð.
6. Áèêàð÷ûëûã ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿê âÿ áèêàð÷ûëûãäàí àçûá èø ùÿâÿ-
ñèíäÿ îëàí êèìñÿëÿðÿ ìöãÿääÿñ îëàí òÿíáÿëëèéèí ôàéäàëàðûíû áèëäèðìÿê,
èø ýþðìÿéèí ìÿçÿððÿòèíè àõøàìà êèìè ìèíáÿðëÿð àéàüûíäà áèêàð îòóðóá
ýöí áàòàíäà ÷ûõûá ñóàë èëÿ åâÿ ÷þðÿê àïàðìàüûí ãèéàìÿò ýöíöíäÿ
ñàâàáûíû áèëäèðìÿê, äöíéà ìàëûíûí ìÿùç ìóðäàð úèòÿ îëäóüóíó
úàìààòà ñþéëÿéèá, àììà þçö èêè ÿë èëÿ ãàðìàëàìàã ýåíÿ ñÿäðèí
âÿçèôÿñèäèð.
7. Ãàíóíäà ýþñòÿðèëÿí âÿúùëÿ åëì-ìààðèôèí èíòèøàðûíà ÷àëûøìàã,
õàðèú åëìëÿðè ãÿáàùÿòëè ãîéìàã, îõóìóøëàðû ëàìÿçùÿá åòìÿê, àäàìûí
ãóëàüûíà ýöíäÿ áèð ôèòíÿàìèç ñþç áóðàõìàã, ìÿñÿëÿí, äàð øàëâàð
ýåéìèøëÿðè, áèùþðìÿò åòìÿê, ðóñè áàø ãîéàíäà äÿñòÿìàç äöøìÿç
äåìÿê, ìèíáÿðäÿ ïåéüÿìáÿðèí èìàìûí íÿöçöáèëëàù äèëèíäÿí ùÿð
ýöíäÿ ìèí òþâð éàëàí ñþéëÿìÿê – ýåíÿ ìÿùÿëëÿ øóðàñûíäà îëàí ñÿäðèí
èõòèéàðûíäàäûð.
8. Úàìààòû áèêàð ãîéìàãëà ùÿð òþâð úèíàéÿòëÿðÿ âàäàð åòìÿê,
äþâëÿòè ùÿáñõàíàëàðäàêû ïàäøàùûí ïóëóíó ìÿùç ìöñÿëìàíëàð ÿëèíÿ
160
êå÷èðìÿê ö÷öí ùÿáñõàíàëàðû áèêàðëûãäàí îüóðëóã åäÿí úàìààò èëÿ
äîëäóðìàã, úàìààòûí ÿùâàëû-ñÿùèééÿëÿðè õöñóñóíäà òÿäáèðëÿð åòìÿê,
ìÿñÿëÿí, ñîéóã âóðàíäà ãàí ýþòöðìÿê, áàø àüðûéàíäà áàøûí éàí
äàìàðëàðûíà áåø-îí çÿëè ñàëäûðìàã êèìè ñþçëÿðè òþâñèéÿ åòìÿê äÿ
ñÿäðè – ìÿúëèñèí þùäÿñèíäÿäèð.
9. Úàìààòûí ÿêèíëÿðèíÿ, áóüäàëàðûíà íÿçàðÿò éåòèðìÿê, ùÿð ýöí
ìöàéèíÿ åòìÿê âÿ õûðìàíëàðû ÷ûõìàüà áèð àç ãàëìûø ÷óâàëëàðû íþêÿðèí
ÿëèíÿ âåðèá áàøûíûí öñòöíäÿ ùàçûð åòìÿê ýåíÿ ñÿäðèí áîðúóäóð.
Úàìààòûí àõèðÿò èøëÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿê: ßãÿëëÿí, ýöíäÿ éöç äÿôÿ
èñòèáðà âÿ ãöñë, òÿéÿììöì ìÿñÿëÿñèíè äåéèá (ÿõ áèõ... òà ñÿðè-ùÿøôÿ
áåôèøàðÿò) êÿëìÿñèíè òÿêðàð åòìÿê ñÿäðèí èõòèéàðûíäàäûð.
10. Ùÿðýàù áèð øÿùÿðäÿ áèð øóðàäàí àðòûã úàìààò îëñà ëàçûìäûð î
ùàëäà ñÿäð éûüûëûá øóðàëàðûí àäûíà ãöðÿ àòñûíëàð. Ùÿð áèðèñèíÿ ùàíñû
øóðàíûí àäû ÷ûõñà î øóðàäà èñÿ ìÿøüóë îëìàëûäûð.
11. Äóìàíûí ãàíóííàìÿñèíÿ ìöâàôèã ðÿôòàð åäèá, âåðýè àëìàã
ö÷öí úàìààòûí àðàñûíà èíòèáàùíàìÿëÿð áóðàõûá àøàüûäà îí èêèíúè
áÿíääÿ éàçûëäûüû êèìè èêè ãÿñò âåðýè àëìàã ýÿðÿêäèð.
12. Ñÿäè – ìÿúëèñ áó øóðàëàðà äàõèë îëàí öçâëÿðèí úöìëÿñèíäÿí
áèëàòÿôàâöò ùÿð îí áåø ýöíäÿ âåðýè àëûá ÿâÿçèíäÿ: ýåò, ôèëàíêÿñ, äöíéà-
äà ñÿíÿ äþâëÿòè-Èáðàùèì ãèñìÿò îëñóí äåìÿéÿ áîðúëóäóð.
13. Áó ìÿúëèñäÿ âåðýè âåðìÿê èõòèéàðû ìöñàâè îëñà äà úàìààòûí
ãöââÿñèíúÿ òÿôàâöëö îëàúàãäûð. Äþâëÿòëè áåø ìàíàò âåðäèêäÿ ýöí
ðóçóñóíà ìþùòàú îëàí äà ÿãÿëëÿí áèð áåø-îí ãÿïèê âåðìÿéÿ ãàíóíÿí
ìÿúáóðäóð.
14. Ãóáåðíèéà âÿ óçåéä øÿùÿðëÿðèíäÿí áàøãà îëàí éåðÿ ñÿäðèí
èõòèéàðû âàðäûð êè, òîéóã âÿ úöúÿ äÿ âåðýè áÿäÿëèíÿ ãÿáóë åòñèí.
15. Øóðàéà äàõèë îëìàã èõòèéàðû î àäàìëàðäà îëàúàãäûð êè,
ùå÷ îëìàçñà èëäÿ áèð-èêè äÿôÿ ñÿäðè ýþðöá õîøíóä åòìèø îëà.
16. Øóðàéà äàõèë îëàí öçâëÿð ýÿðÿê èêè äèçè öñòÿ îòóðóá àüûçëàðûíû
ýþéÿ à÷ûá ñÿäðè-ìÿúëèñ ùÿð íÿ ñþç ñþéëÿñÿ éîðüóí þêöç êèìè ýþçëÿðèíè
áÿðÿëòñèíëÿð.
17. Ñÿäð îëìàã ãàôèë âÿ àëèìíöìà ìîëëàëàðûí ùàãã âÿ âÿçèôÿñèäèð.
Ôèêðè à÷ûã çèéàëû ìîëëàëàðûí èõòèéàðû éîõäóð êè, áóíëàðûí èøèíÿ ãàðûøñûí.
18. Áó ñÿäðëÿðèí èõòèéàðû âàðäûð êè, áèð íÿôÿðè íàùàã éåðÿ ìèíáÿðäÿ
òÿêôèð åäèá úàìààòûí ýþçöíäÿí ñàëñûíëàð.
19. Ñÿäðèí èõòèéàðû âàðäûð êè, áèð éåðèí éà áèð êÿñèí ñèüÿñèíè áèð êÿëëÿ
øÿêÿð àëûá þçýÿéÿ îõóñóíëàð âÿ ùå÷ áàúàðìàäûüû éåðäÿ êÿáèí äÿ êÿñèá
èøëÿðè áóýöíêö òÿðçÿ ñàëñûí.
161
 20. Ñÿäð ëàÿãÿëë 125 ôèðÿíý àðøûíûíäàí ÿììàìÿ áàüëàéàúàãäûð.
Áóíäàí àðòûã áàüëàìàã þç èõòèéàðûíäàäûð. Ùÿðýàù áèð íÿôÿð ñþéëÿñÿ êè:
“Úÿíàá ïåéüÿìáÿðèí ÿììàìÿñè áó áþéöêëöêäÿ äåéèë èäè”, èõòèéàðû
âàðäûð äåñèí êè, èíäè çÿìàíÿíèí òÿãàçàñû áóäóð, õàðèúèëÿðèí ãàáàüûíäà
áèçèì áþéöêëöê âÿ çèíÿòèìèç ýÿðÿê áóíäàí äà àðòûã îëñóí...
21. Ñÿäðèí èõòèéàðû âàðäûð êè, ìÿúëèñäÿ ÷þðÿê ñÿðô åäÿíäÿ ãû÷ëàðûí äà
óçàòñûí, ýÿéèðòèñè ìÿúëèñèí î áèðè òÿðÿôèíäÿ òàïàí÷à ñÿñè âåðñèí âÿ áèð
íÿôÿð áèð ìÿñÿëÿ ñóàë åäÿíäÿ áèð-áèðëÿðè èëÿ áþéöê áÿùñ à÷ñûíëàð, àõûðäà
ýöí áàòñûí, ìÿñÿëÿ ñàùèáèíèí äÿ ìÿñÿëÿñè éàäûíäàí ÷ûõñûí.
Ñÿäðè-ìÿúëèñ Ñàüñàüàí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 02 ñåíòéàáð 1907, ¹ 33-34

ÉÎËÄÀØ
Úÿìè îõóúóëàðûìûçäàí òÿâÿããå åäèðèê êè, Áàêûäà òÿçÿ ÷ûõàí
“Éîëäàø” àäëû ãÿçåòèí èêèíúè íþìðÿñèíè áèð àäàìäàí éàëâàðûá àëûá
îõóñóíëàð, ýåíÿ ãàéòàðñûíëàð ñàùèáèíÿ. Âÿ ýþðñöíëÿð ãÿçåòèí ÿââÿëèíúè
ñÿùèôÿñèíäÿ úÿíàá Ðÿñóëçàäÿ íÿ éàçûð.
Éàçûð êè, äÿõè èíäè åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàíëàð þç äîñò âÿ äöøìÿíëÿðèíè
òàíûéûáëàð, þç ìÿíôÿÿòëÿðèíè âÿ çÿðÿðëÿðèíè äÿõè ãàíûáëàð âÿ áóíäàí
ñîíðà îíëàðû àëäàäûá àëÿò åòìÿê ãåéðè – ìöìêöíäöð.
Ùÿëÿ áó ñþçëÿðè ãîéàã, áóðàäàí áèð ìöãÿääèìÿ áàøëàéàã. Áèð àé
áóíäàí èðÿëè ìÿí ãÿçåòëÿðäÿ îõóäóì êè, Áàêûäà òöðê äèëèíäÿ “Éîëäàø”
àäûíäà áèð ãÿçåò ÷ûõàúàã.
Äîüðóñó ìÿí ÷îõ ñåâèíäèì, ÷öíêè åëÿ áèëäèì êè, ãÿçåòèí ìöäèðè
úÿíàá ßñÿäóëëà Àõóíäîâ ãÿçåòèíÿ “Éîëäàø” àäû ãîéìàãäà èñòÿéèð
þçöíÿ éîëäàø òàïñûí âÿ êþìÿêëÿøèá ýåòñèí áèð éÿùóäè éà áèð åðìÿíèíè
òóòóá ÿíýèíè ÿçñèí.
Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù! áó äà áèçèì ìèëëÿòïÿðÿñòëÿðèìèç, áó äà áèçèì
ÿùëè – ãÿëÿìëÿðèìèç.
Èíäè ìÿëóì îëóð êè, Úÿíàá ßñÿäóëëà Àõóíäîâóí ôèêðè ëàï þçýÿ
èìèø. Èíäè úÿíàá Àõóíäîâóí éîëäàøû Ðÿñóëçàäÿ äàä-ôÿðéàä åäèð êè, íÿ
ñÿáÿáÿ Ýÿíúÿäÿ áèýöíàù åðìÿíè úàìààòûíûí áè÷àðÿ þâðÿò-óøàüûíû
íàùàã éåðÿ ãûðûðëàð!
162
 Äåìÿê êè, Ðÿñóëçàäÿ úÿíàáëàðû åðìÿíèëÿðèí ùàëûíà éàíûð, îíëàðà
éàçûüû ýÿëèð.
Àð îëñóí áåëÿ ÿùëè-ãÿëÿìëÿðèìèçÿ, àð îëñóí Ýÿíúÿíèí ìöñÿë-
ìàíëàðûíà êè, åðìÿíèëÿðëÿ ìåùðèáàí÷ûëûã ýþñòÿðèáëÿð. Öìèäèìèç áóíàäûð
êè, ÷îõ ÷ÿêìÿç Îðäóáàäûí ãûðìûçû ñàããàëëûëàðû Ýÿíúÿ ìöñÿëìàíëàðûíû
ßñÿäóëëà Àõóíäîâëàðû âÿ Ðÿñóëçàäÿëÿðè ëàçûìûíúà òÿêôèð åäèá
“Éîëäàø” ãÿçåòèíè áîéêîò åäÿðëÿð, èíøàëëàù.
Áÿëè, Ðÿñóëçàäÿ úÿíàáëàðû éàçûð êè, äÿõè èíäè åðìÿíè âÿ ìöñÿë-
ìàíëàð þç äîñò âÿ äöøìÿíëÿðèíè òàíûéûáëàð þç ìÿíôÿÿòëÿðèíè âÿ çÿðÿð-
ëÿðèíè ãàíûáëàð âÿ áóíäàí ñîíðà îíëàðû àëäàäûá àëÿò åòìÿê ãåéðè-
ìöìêöíäöð.
Íÿäèð áó ñþçëÿðèí ìÿíàñû? Íåúÿ éÿíè åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàíëàð þç
äîñò âÿ äöøìÿíëÿðèíè òàíûéûáëàð? Ìÿýÿð ãàáàãúà òàíûìûðäûëàð? Êèìäèð
ìöñÿëìàíûí äöøìÿíè?
Áóíó óøàã äà áèëèð êè, åðìÿíèíèí äöøìÿíè ìöñÿëìàíäûð âÿ ìöñÿë-
ìàíûí äöøìÿíè åðìÿíèäèð. Áóíó åðìÿíèëÿð äÿ áèëèð, áóíó ìöñÿëìàíëàð
äà áèëèð, áóíó åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàí ãàáàãúà äà áèëèðäè, áóíó åðìÿíè âÿ
ìöñÿëìàí èíäè äÿ áèëèð.
Ïÿñ áèð ñóðÿòäÿ êè áóíó ùàìû áèëèð, äÿõè áó úöð áèðìÿíà ñþçëÿðè
éàçìàãäàí íÿ ÷ûõñûí?
Úÿíàá Ðÿñóëçàäÿ éàçûð êè, èíäè åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàíëàð äÿõè þç
ìÿíôÿÿòëÿðèíè âÿ çÿðÿðëÿðèíè ãàíûáëàð.
Ìÿýÿð èðÿëèúÿ ãàíìûðäûëàð? ßýÿð ãàíìûðäûëàð, ïÿñ íÿ ñÿáÿáÿ äàâà
ñàëûðäûëàð?
Ñþçöí äîüðóñó áóäóð êè, åðìÿíè äÿ þç õåéðèíè ãàíûð, ìöñÿëìàí äà
þç õåéðèíè ãàíûð.
Àëëàù åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàí äàâàñûíà áÿðÿêÿò âåðñèí. ßýÿð åðìÿíè-
ìöñÿëìàí äàâàñû îëìàñàéäû, íÿ åðìÿíèëÿð Ãàðàáàüäà Õàíêÿíäèíè
äàüûäûá ìöñÿëìàíûí âàð-éîõóíà ñàùèá îëà áèëÿðäè, íÿ äÿ Íàõ÷ûâàíäà
ìöñÿëìàíëàð åðìÿíèëÿðèí äöêàíëàðûíû äàüûäûá òîï-òîï ÷èòëÿðè åâëÿðèíÿ
äàøûéà áèëÿðäèëÿð.
Ëàçûìäûð ìöëàùèçÿ åòìÿê êè, ìÿñÿëÿí, Õàíêÿíäèíäÿ íÿ ãÿäÿð
åðìÿíè éîõ éåðäÿí áèð ñààòûí è÷èíäÿ äþâëÿòÿ ÷àòäû âÿ íÿ ãÿäÿð
ìöñÿëìàí Íàõ÷ûâàíäà áèð ñààòûí ìöääÿòèíäÿ äþâëÿò ñàùèáè îëäó?
Áóíó ìÿýÿð åðìÿíèëÿð âÿ ìöñÿëìàíëàð ãàáàãúà áèëìèðäèëÿð? Èíäè
åðìÿíèëÿð âÿ ìöñÿëìàíëàð áèëìèðëÿð? Áóíëàð ìÿýÿð òÿçÿ ñþçäöð? Áóíó
úèúèì äÿ áèëèð.
163
 Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, òÿê áèðúÿ úÿíàá Ðÿñóëçàäÿíèí áóíäàí õÿáÿðè
éîõäóð.
Ñîíðà úÿíàá Ðÿñóëçàäÿ éàçûð êè, äÿõè áóíäàí ñîíðà åðìÿíèíè âÿ
ìöñÿëìàíû àëäàäûá àëÿò åòìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð. Èíàíàí äàøà äþíñöí!
Áèðúÿ ñþçöì ãàëäû.
Äöíéàäà úöðáÿúöð ùåéâàí âàð. Áóíëàð íÿ ãÿäÿð êè, áèð-áèðèíè
ýþðìöéöá âÿ òàíûìàéûá, ÿââÿë äÿôÿ áèð-áèðèíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ áàøëàéûðëàð
âóðóøìàüà: ìÿñÿëÿí, õîðóç, èò, àò, ãî÷, ýàìûø âÿ ãåéðèëÿðè.
Àììà íÿ ãÿäÿð äöíéàäà éûðòûúû âÿ ãåéðè éûðòûúû ùåéâàí âàð, áèð-
áèðèëÿ èêè ýöí áèð òþâëÿäÿ âÿ áèð ùÿéÿòäÿ ãàëûá öíñ òóòàíäàí ñîíðà áèð-
áèðèíÿ ìåùðèáàí îëóá äÿõè ùå÷ âàõò äàâà åëÿìèðëÿð.
Úÿíàá Ðÿñóëçàäÿ éàçûð êè, äÿõè áóíäàí ñîíðà åðìÿíè âÿ
ìöñÿëìàíû àëäàäûá àëÿò åòìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð.
Àììà ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, äöíéàíûí èêè ýöí áèð ùÿéÿòäÿ éàøàéàí
ùåéâàíëàðûíû àëäàäûá âóðóøäóðóá àëÿò åòìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð.
Èíäè áóéóðóí ýþðÿê, úÿíàá Ðÿñóëçàäÿ àðòûã úöðÿò èëÿ ñþçö äåéÿ
áèëÿð, éàèíêè áèç àðòûã úöðÿò èëÿ áó ñþçö äåéÿ áèëÿðèê?
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ñåíòéàáð 1907, ¹ 35

“ÈÐØÀÄ” ×ÛÕÛÐ
“Èðøàä” – “Ïðîãðåñ”ãÿçåòëÿðè ö÷öí òÿðòèá îëóíìóø ìöäèðèééÿò ùå-
éÿòè öìóì ÿùàëèéÿ åëàí åäèð êè, “Èðøàä”-”Ïðîãðåñ” ãÿçåòëÿðèíè íÿøð
åòìÿê ö÷öí áèíà îëóíìóø øèðêÿò áó íîéàáð àéûíûí 17-äÿí, øÿíáÿ ýö-
íöíäÿí “Èðøàä”ãÿçåòèíè íÿøð åòìÿéÿ øöðó åäÿúÿê: Ãÿçåò ùÿôòÿäÿ ö÷
äÿôÿ ÷ûõàúàã; ëàêèí ãÿçåòèí úÿñàìÿò âÿ ôîðìàòû áþéöê ðóñ ãÿçåòëÿðè úÿ-
ñàìÿòèíäÿ îëàúàã; ìöñÿëìàíëàðûí úöìëÿ öðÿôà âÿ äàíèøìÿíäëÿðè
“Èðøàä” äà èø ýþðìÿêëÿ áÿðàáÿð äàèì ìöùÿððèðëèê ö÷öí ÿí öìäÿ
éàçû÷ûëàðûìûç úÿëá îëóíìóøäóð. “Èðøàä”à ñàáèãäÿ ìöøòÿðè îëàíëàðà
ãÿçåò éàíâàð àéûíàäÿê ìöôòÿ ýþíäÿðèëÿúÿê. Àáóíÿ ãèéìÿòè Áàêû ö÷öí
áèðèëëèéè àëòû ìàíàò, àëòûàéëûüû ö÷ ìàíàò éàðûì: ìÿäÿíëÿð âÿ ãåéðè
øÿùÿðëÿð ö÷öí áèðèëëèéè éåääè ìàíàò, àëòûàéëûüû äþðä ìàíàòäûð. Ãÿçåòèí
èäàðÿñè ñàáèãäÿ îëäóüó éåðäÿ, éÿíè Ãóáåðíñêè êö÷ÿñèíäÿ Äàäàøîâóí
åâèíäÿäèð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 íîéàáð 1907, ¹ 43

164
 ÈÄÀÐßÄßÍ
Ìÿúìóÿìèçèí 34-úö íþìðÿñèíäÿ äÿðú åòäèéèìèç “Ôàòû” ñÿðëþâùÿëè
ìÿíçóìÿ ýÿðÿê îõóúóëàðûìûçûí íÿçÿðèíäÿ îëà. Ìÿíçóìÿíèí ö÷öíúö
ñÿòðèíäÿ øàèð äåéèð êè, ÿùâàëàò âàãå îëóá “êå÷ÿí èë”. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ
ÿùâàëàòû íÿçìÿ ÷ÿêÿí ìÿøùóð Ôÿãèðè òàíûìàéàí îõóúóëàðûìûç áåëÿ
õÿéàë åäÿ áèëÿðëÿð êè, Ôàòûíûí ãóáåðíàòîðà ÷óë àïàðìàüû ùÿãèãÿòäÿ
êå÷ÿí èë âàãå îëóá.
Îõó÷óëàðûìûçû áó úöð èøòèáàùäàí* ÷ûõàðìàãäàí þòðö ëàçûì áèëèðèê
áóíó ñþéëÿéÿê êè, ùÿìèí ìÿíçóìÿíèí ìöñÿííèôè Îðäóáàä
øàèðëÿðèíäÿí ìÿøùóð Ôÿãèð âÿôàò åäèá òÿõìèíÿí èéèðìè èë áóíäàí ãàáàã
âÿ ùÿìèí ÿùâàëàòû éàçûá áÿëêÿ îòóç èë áóíäàí èðÿëè. Áóíó Íàõ÷ûâàí âÿ
Îðäóáàä ìàùàëûíäà ùàìû òÿñäèã åäÿ áèëÿð, ÷öíêè îðàëàðäà ìÿðùóìó
òàíûìàéàí ìöñÿëìàí àçäûð.
Ùÿð ùàëäà Ôàòûíûí ãóáåðíàòîðà ÷óë òÿãäèì åëÿìÿéèíèí èíäèêè
ãóáåðíàòîðà äÿõëè îëà áèëìÿç. ßââÿëÿí, áó ñÿáÿáÿ êè, ùàçûðäàêû
ãóáåðíàòîð ãðàô Òèçåíãàóçåíè áèç äþâëÿòëè áèð øÿõñ òàíûéûðûã: Âÿ ÿýÿð
ìöøàðèëåéù áèð êàñûá êöðääÿí áèð ÷óëó ãÿáóë åòìÿëè äÿ îëñàéäû, îíó
äÿõè àðòûã áèð ÿíàì** èëÿ éîëà ñàëàðäû âÿ èêèíúè äÿ áóäóð êè, íåúÿ äÿ
éóõàðûäà èøàðÿ îëóíäó, “Ôàòû” ìÿíçóìÿñè èíäèêè ãóáåðíàòîðäàí ÷îõ
èðÿëè éàçûëûá.
Ìÿúìóÿíèí ìöäèð âÿ áàø ìöùÿððèðè
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 äåêàáð 1907, ¹ 48

ÃÛÐÌÛÇÛ

Áèçÿ ÷îõ éåðëÿðäÿí êàüûç éàçûá ýèëåé åëÿéèáëÿð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áó èë

“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè ÷ûõàðäàí òÿãâèìëÿðäÿ ìöñÿëìàí áàéðàìëàðû âÿ
úöìÿ ýöíëÿðè ãûðìûçû ìöðÿêêÿá èëÿ éàçûëìàéûá, íåúÿ êè þçýÿ
ìèëëÿòëÿðèí êàëåíäàðëàðûíäà áàçàð ýöíëÿðè âÿ áàéðàìëàðû ãûðìûçû
ìöðÿêêÿá èëÿ éàçûëûð.
_____________________

* Øöáùÿäÿí
** Ùÿäèééÿ, áÿõøèø
165
 Áó ñþçëÿð ùàìûñû äîüðó ñþçëÿðäèð âÿ ùÿð ìèëëÿòèí òÿãâèìèíäÿ
áàéðàì ýöíëÿðè âÿ òÿòèë ýöíëÿðè ãûðìûçû ìöðÿêêÿá èëÿ éàçûëûðëàð êè, ãåéðè
ýöíëÿðäÿí ñå÷èëñèíëÿð.
Àììà “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ áèç áèð òÿãñèð ýþðìöðöê, îíäàí þòðö
êè, “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè äÿ áàõûð þç ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûíà âÿ îíëàðûí
ðÿôòàðûíà ýþðÿ äÿ “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè ÿìÿë åëÿéèð. Ìÿñÿëÿí, ýþðöð êè,
ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð úöìÿ ýöíëÿðè äöêàíëàðûíû à÷ûá øèðèí àëûø-âåðèø
åëÿéèðëÿð, “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè äÿ òÿãâèì éàçàíäà äÿõè úöìÿ ýöíëÿðèíè
þçýÿ ýöíëÿðäÿí ñå÷ìèð âÿ ãûðìûçû ìöðÿêêÿá èëÿ íèøàí åëÿìèð, íèøàí
åëÿìÿéÿ äÿ ùå÷ ùàããû éîõäóð, ùÿðýàù åëÿìèø îëñà èäè, î âàõò “Ãåéðÿò”
ìÿòáÿÿñè ìÿòáóàòû âÿ þçýÿ ìèëëÿòëÿðè àëëàòìûø îëóðäó, áó äà “Ãåéðÿò”ÿ
éàðàøìàç.
Áóíó éàçûá úàìààòà áèëäèðìÿêäÿ áèç áó ñþçö äÿ þç òÿðÿôèìèçäÿí
âåðèðèê êè, ÿýÿð áóíäàí ñîíðà ìöñÿëìàíëàð úöìÿ ýöíëÿðè äöêàíëàðû
áàüëàñàëàð âÿ îüóðëóãúà äöêàíûí è÷èíÿ ýèðèá ãàïûëàðûí àðàñûíäàí ãîðõà-
ãîðõà àëûø-âåðèø åëÿìÿñÿëÿð, ýÿëÿí èë “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíè äÿ áîðúëó
åëÿðèê êè, áóèëêèíäÿí äàùà ýþçÿë âÿ êàìèë òÿãâèì éàçûá úöìÿ ýöíëÿðèíè
äÿ ãûðìûçû ìöðÿêêÿá èëÿ éàçñûí.
Ùÿð êÿñ áó ñþçäÿí ãà÷ñà íàìÿðääèð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 éàíâàð 1908, ¹ 3

“ÒßÐÚÖÌÀÍ”

Áèëìÿðÿì éàçûì éà éîõ!..

“Òÿðúöìàí” ãÿçåòÿñèíèí èéèðìèèëëèéè òàìàì îëäó. Éÿíè òàìàì
èéèðìè áåø èëäèð êè, ìÿøùóð ÿäèáèìèç Èñìàéûë áÿé Ãàñïðèíñêè ãÿëÿì
âóðóð.
×îõ öçð èñòÿéèðÿì îõóúóëàðûìäàí êè, ùå÷ êÿñÿ ëàçûì îëìàéàí
ñþçëÿðè áóðàäà éàçûá õàëãà áàøàüðûñû âåðèðÿì.
Èéèðìè áåø èëäèð êè, Èñìàéûë áÿé Êðûì âèëàéÿòèíèí Áàõ÷àñàðàé
øÿùÿðèíäÿ îòóðóá éàçûð, éàçûð, éàçûð.
Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, èéèðìè áåø èë òàìàì îëàíäàí ñîíðà äÿõè äÿôòÿðè
áöêöá ýåäÿúÿê àëûø-âåðèøÿ.
Àììà ýåíÿ éàçûð. Áóäóð, “Òÿðúöìàí”ûí 26-úû èëèíèí äþðäöíúö
íþìðÿñè ãàáàüûìäà. Ùÿëÿ êèøè ýåíÿ éàçûð.
166
 Ùÿãèãÿò, çàðàôàò åëÿìèðÿì. Ìÿí éÿãèí åëÿìèøäèì êè, äÿõè Èñìàéûë
áÿé ãÿçåòÿ÷èëèéèíèí âÿðÿãèíè áöêöá ýåäÿúÿê èøèíÿ.
Àììà “Òÿðúöìàí” ýåíÿ ÷ûõûð. Âÿ èðÿëèêèíäÿí äÿõè ýþçÿë ÷ûõûð.
ßýÿð åëÿ áó ýöí Èñìàéûë áÿé ãÿçåòèíè áàüëàñà, ùå÷ êÿñ ýÿðÿê áóíà
òÿÿúúöá åëÿìÿéÿ. Ùÿð áèð èøäÿ âÿ ùÿð áèð ñÿíÿòäÿ èíñàíû ùÿâÿñëÿíäèðÿí
ùàìàí èøèí íÿòèúÿñèäèð.
Áó áàðÿäÿ “Òÿðúöìàí” íÿéÿ ôÿõð åäÿ áèëÿð?
Èéèðìè áåø èëäè “Òÿðúöìàí” äåéèð, ìÿñÿëÿí, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð,
ìÿêòÿá à÷ûí. Ìÿñÿëÿí, íàõ÷ûâàíëûëàð äåéÿ áèëìÿçëÿð êè, áèç
“Òÿðúöìàí”ûí áåëÿ íÿñèùÿòèíè åøèòìÿìèøèê. Îíäàí þòðö êè,
“Òÿðúöìàí”û ýþðìÿéÿí øÿùÿðèìèç éîõäóð.
Èéèðìè áåø èëäèð êè, “Òÿðúöìàí” äåéèð: Ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð,
ìÿêòÿá à÷ûí, àììà èíäè áó ñààò Íàõ÷ûâàí êö÷ÿëÿðèíèí äèâàðëàðûíäà áèð
áåëÿ åëàí âóðóëóá:
Åëàí: Úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà åëàí îëóíóð êè, áó èë Íàõ÷ûâàíäà
ìÿøùóð òàñàáàõàí, äóàéàçàí âÿ úàäó åëÿéÿí ìîëëà ìîëëà àüàíûí
òÿùòè–íÿçàðÿòèíäÿ “Êÿðèìÿ” àäûíäà Àäÿì ÿñðèíäÿí ãàëìà öñóë èëÿ áèð
ìÿêòÿá à÷ûëûá.
Èíñàô ÿùëè ýþðöð êè, “Òÿðúöìàí” ãÿçåòÿñè íàõ÷ûâàíëûëàðà ùå÷ ëàçûì
äåéèë èìèø âÿ áó èéèðìè áåø èëèí ìöääÿòèíäÿ ùå÷ ëàçûì îëìàéûá.
Ùÿëÿ Íàõ÷ûâàí ãàëñûí êÿíàðäà, êå÷ÿê Òèôëèñÿ êè, Ãàôãàçûí
ìÿðêÿçèäèð.
Èéèðìè áåø èëäè “Òÿðúöìàí” äåéèð êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, ýåäèí
äÿðñÿ, ýåäèí ñÿíÿòÿ, ìÿøüóë îëóí òèúàðÿòÿ, ÷àëûøûí-âóðóøóí âÿ þçöíöçö
ìÿäÿíè ìèëëÿòëÿðèí úÿðýÿñèíÿ äàõèë åäèí.
Àììà èíäè áó ñààò Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàíëàð ÷ÿêèëèá äîëóøóáëàð áèð
ìÿùÿëëÿéÿ âÿ àäûíû ãîéóáëàð “Øåéòàíáàçàð” âÿ ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè
äöçöëöðëÿð ìÿùÿëëÿíèí äàð êö÷ÿëÿðèíÿ âÿ ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ éîë èëÿ êå÷ÿí
âÿ ùàìàìà ýåäèá-ýÿëÿí óðóñ õàíûìëàðûíà âÿ ýöðúö óøàãëàðûíà òàìàøà
åëÿéèðëÿð.
Êå÷ÿê Êàñïèíèí î òàéûíà.
Ýþòöðÿê Àøãàáàäû. Êå÷ÿí èë ìîëëà Øöêöðöí èòÿí òàëàããàñû îäóð áó
ñààò Àøãàáàääà Ìöçÿôôÿðè óøêîëóíäà Ìÿøÿäè Áàüûð ÿìèíèí ÿëèíäÿäèð.
Ùÿëÿ ìÿçÿñè áóäóð êè, ñîðóøóðñàí, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, áó òÿçÿ öñóë èëÿ
à÷ûëàí ìÿêòÿáäÿ òàëàããà íÿéÿ ëàçûìäûð? Úàâàá âåðèð êè, äÿðñëÿðè òÿçÿ
öñóë èëÿ âåðèðèê, àììà óøàãëàðà êþùíÿ öñóë èëÿ òÿíáåù åëÿéèðèê.
167
 Ìààðèô ãÿäðè áèëÿí ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ “Òÿðúöìàí” êèìè áèð ãÿçåòÿíèí
èéèðìè áåø èëëèê áàéðàìû ìèëëè áèð áàéðàì ñàéûëûð.
Àðçó åäèðÿì êè, ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûç ãîúà Ìîëëàíûí ñÿñèíÿ ñÿñ
âåðèá óúàäàí äåñèíëÿð:
Éàøàñûí “Òÿðúöìàí”!
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 éàíâàð 1908, ¹ 4

ÌÎÇÀËÀÍ ÁßÉÈÍ ÑßÉÀÙßÒÍÀÌßÑÈ

Îõóúóëàðûìûçà õÿáÿð âåðèðèê êè, áó ýöíëÿðäÿ éîëäàøûìûç Ìîçàëàí
áÿé ÷ûõàúàã ñÿéàùÿòÿ. Òèôëèñäÿí ýåäÿúÿê Ýÿíúÿéÿ âÿ Ýÿíúÿ
øÿùÿðëÿðèíè ýÿçÿíäÿí ñîíðà ýåäÿúÿê Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíà âÿ îðàíûí
øÿùÿðëÿðèíè çèéàðÿò åäèá Êàðñ òÿðÿôèíäÿí Àõ, àëêÿëÿê âÿ Àõàëñèõ éîëó
èëÿ êå÷ÿúÿê Áàòóìà, îðäàí øèìàë òÿðÿôèíè ýÿçèá âÿ Ðóñèéà òàòàðëàðû èëÿ
ýþðöøöá ãàéûäàúàã Áàêûéà, îðäàí ýåäÿúÿê Õîðàñàíà, Òåùðàíà âÿ
Òÿáðèçäÿí Úóëôà éîëó èëÿ ãàéûäûá ýÿëÿúÿê Òèôëèñÿ.
Áó éåðëÿðè ýÿçäèêúÿ Ìîçàëàí áÿé ñÿôÿðíàìÿ éàçàúàã âÿ ùÿð ùÿôòÿ
ýþíäÿðÿúÿê èäàðÿìèçÿ êè, ÷àï åäÿê.
Àììà áèð ùÿôòÿéÿäÿê Ìîçàëàí áÿé áóðàäà ìÿøüóë îëàúàã þçö
ö÷öí éàëàíäàí áÿéëèê øÿùàäÿòíàìÿñè ÷ûõàðòìàüà âÿ íÿ ôÿíä-ôåë èëÿ, íÿ
ùèéëÿëÿð âÿ áèúëèêëÿð èëÿ áó øÿùàäÿòíàìÿíè ÷ûõàðäàúàã – áóíó äà
ñÿéàùÿòíàìÿíèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ éàçàúàüûã êè, îõóúóëàðûìûç ö÷öí áèð
íþâ òÿúðöáÿ ùàñèë îëàúàã.
Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 ìàðò 1908, ¹ 10

ÌÈËËÈ ÁÀÉÐÀÌ
“Òÿðúöìàí”ûí 25 èëè
(1883-1908)
Áó àïðåë àéûíûí îíóíäà ìþùòÿðÿì “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí ÷ûõìàüà
áàøëàìàñûíûí 25-úè èëè òàìàì îëäó.
Áèð ìöñÿëìàí ãÿçåòèíèí ôàéäàëû âÿ ñÿìÿðÿëè áèð éîëäà 25 èë äàâàì
åòìÿéè íÿèíêè Ðóñèéàäà, áÿëêÿ áöòöí äöíéàäà ÿââÿëèíúè äÿôÿ ýþðöëÿí
áÿõòèéàðëûãëàðäàíäûð.
168
 Ìÿòáóàò àëÿìèíäÿ 25 èë ãÿëÿì ÷àëàí áþéöê éîëäàøûìûç Èñìàéûë áÿé
Ãàñïðèíñêè ùÿãèãÿòÿí áÿõòèéàðäûð.
Áÿëè, áÿõòèéàðäûð. ×öíêè 25 èë ÷àëûøûá ìèí çÿùìÿò âÿ ìöñèáÿòëÿ
ÿêäèéè òîõóìóí ìåéâÿñèíè ôÿðÿù âÿ øàäëûãëà ýþðöð. Ýþðöð êè, 25 èë
ÿââÿëÿ ãÿäÿð äîíìóø áèð ùàëäà îëàí ìèëëÿòèí ãàíû éàâàø-éàâàø òÿðïÿíèð,
áåéíè éàâàø-éàâàø èøëÿéèð. Áó èøëÿìÿêëÿ þçöíö áèð àç òàíûìàã ùàããûíû
áèëìÿê, èíñàíèééÿòè ãàíìàã, çÿìàíÿíèí òÿãàçàñûíà ãóëàã àñìàã èñòÿéèð.
Èñìàéûë áÿéèí ìèëëÿòèìèçÿ, èíñàíèééÿòÿ åòäèéè áþéöê-áþéöê
õèäìÿòëÿðè áóðàäà ñàéìàã áèçèì ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Àíúàã ìèëëÿòèìèçèí
ÿêñÿðèíèí, ùÿëÿ èíäèêè ùàëäà áåëÿ, ìÿòáóàòà, òÿçÿ ôèêèðëÿðÿ, éåíè öñóëà
îëàí ðÿüáÿòñèçëèéèíè, çÿìàíÿäÿí áèõÿáÿðëèéíè ýþç þíöíÿ ýÿòèðÿúÿê
îëóðñàã, Èñìàéûë áÿéèí, áó ñÿáàòëû áþéöê, ìöùÿððèðèí áó óçóí ìöääÿòäÿ
íÿ çÿùìÿòëÿð ÷ÿêäèéèíè, íÿ ôÿäàêàðëûãëà “öñóëè-úÿäèäÿ”íèí íÿøðèíÿ
÷àëûøäûüûíû áèëìÿê îëàð.
Èñìàéûë áÿé ùàçèã ùÿêèì êèìè ìèëëÿòèìèçèí äèðèëìÿéèíè ìÿêòÿáäÿ,
ìààðèôèí íÿøðèíäÿ ýþðäö: ãöââÿòèíèí ÿí ÷îõóíó áó éîëäà ñÿðô åëÿäè.
Öñóëè-úÿäèäÿñèíè, öñóëè-úÿäèäÿ êèòàáëàðûíû Áàü÷àñàðàéäàí ×èíÿ,
Êàçàíäàí Èðàíà ãÿäÿð íÿøð åëÿäè. Ìöëàéèìàíÿ, ëàêèí òÿñèðëè ìÿãàëÿëÿð
èëÿ óéóøìóø áåéèíëÿðäÿ “ìöùàêèìÿ” ãöââÿñèíè îéàíäûðäû; êþùíÿ öñóëó,
áöòïÿðÿñò àäÿòëÿðèìèçè ñèëìÿéÿ ÷àëûøäû.
Èñìàéûë áÿé ìèëëÿòèíèí îéàíìàüûíà ëàçûì îëàí ùå÷ áèð âàñèòÿäÿí ýåðè
ãàëìàäû: áèð òÿðÿôäÿí ìÿòáóàòäà ÷àëûøäû, äèýÿð òÿðÿôäÿí äàõèëäÿ, õàðèúäÿ
úÿìèééÿòëÿð òÿøêèë åäèá ìèëëÿòäÿ “ìöøàâèðÿ” ùöñíö îéàíäûðäû.
Úàìààò ãåéäèíÿ ãàëìàã ýåíÿ úàìààòûí, öìóìèí áîðúó îëäóüóíó
àíëàòäû âÿ àíúàã áó èòòèùàä âÿ ìöøàâèðÿ ãöââÿòèëÿ ÿñàðÿòäÿí õèëàñ îëìàã
ìöìêöí îëàúàüûíû áèëäèðäè.
Õöëàñÿ, äåìÿê îëàð êè, èíäèéÿ ãÿäÿð ìèëëÿòèí åùòèéàúûíû, ýÿëÿúÿéèíè
ùàããû èëÿ íÿçÿðÿ àëûá úèääè âÿ ñÿìÿðÿëè éîëäà ÷àëûøàí, òöðê ìèëëÿòèíèí
è÷èíäÿ áèðèíúè äÿôÿ Èñìàéûë áÿé ÷ûõäû.
Èøòÿ áó áèðèíúè ÿäèáèìèçèí 25 èëëèê õèäìÿòè àïðåëèí 10-äà òàìàì
îëäó. Èñìàéûë áÿé þç ìèëëè âÿ èíñàíè áîðúóíó íÿ úöð éåðèíÿ éåòèðäèñÿ,
öìèä êè, ìèëëÿòèìèç äÿ îíóí õèäìÿòèíè òÿãäèð åäèá ãÿäèðøöíàñëûã
áîðúóíó éåðèíÿ ýÿòèðÿð âÿ áó ýöíöí éàäèýàðëûüû ö÷öí ÿëäÿí ýÿëÿí
ôÿäàêàðëûüû ÿñèðýÿìÿç.
Ùÿð÷ÿíä Èñìàéûë áÿéèí áþéöêëöéöíö, õèäìÿòèíè òàðèõ âÿ ýÿëÿúÿê
áèçäÿí äàùà éàõøû òÿäáèð åäÿúÿê âÿ àäûíû ãûçûë õÿòëÿ éàçàúàã, áèçñèç äÿ
î óúà ìÿðòÿáÿñèíÿ ÷àòàúàã. Àììà áåëÿ áèð ýöíäÿ ìèëëÿòèí áèùèññ
169
äóðìàüû ìèëëÿòèí þçö ö÷öí áþéöê ùÿãàðÿòäèð, ìèëëÿòèí ùÿëÿ õåéèð èëÿ øÿðè
ãàíìàäûüûíû áèëäèðìÿêäèð. Áóíà ýþðÿ Èñìàéûë áÿéÿ íÿ ãÿäÿð ùþðìÿò
ýþñòÿðèëñÿ, ìèëëÿò î ìÿðòÿáÿ ìÿäÿíè äÿðÿúÿñèíè, þç ãÿäèðøöíàñëûüûíû, þç
äèðèëèéèíè ýþñòÿðìèø îëóð. Áó ñÿáÿáëÿäèð êè, Îðåíáóðã, Öôà, Òöðêöñòàí,
Êðûì ìöñÿëìàíëàðû áó ýöíöí ìöáàðÿêáàäëûüû ö÷öí áþéöê íèøàíÿëÿð,
ÿñÿðëÿð ãîéìàüà ùàçûðëàíûðëàð. Ðóñèéàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ áó ýöíöí
éàäèýàðëûüûíà “Èñìàèëèééÿ” àäèëÿ äàðöëìöÿëëèìèíëÿð, íÿøðè-ìààðèô
úÿìèééÿòëÿðè, èáòèäàè îüëàí âÿ ãûç ìÿêòÿáëÿðè à÷ìàã, ìöùÿððèðèí
íàìèíÿ ìÿêòÿáëÿðÿ ìöñÿëìàí øàýèðäëÿðè ö÷öí ñòèïåíäèéà âåðìÿê âÿ éà
ìöùÿððèðèí þçöíÿ ìöíàñèá ùÿäèééÿëÿð ýþíäÿðìÿê èñòÿéèðëÿð âÿ áèð ÷îõ
øÿùÿðëÿðäÿí ìÿõñóñ âÿêèëëÿð ýåäèá ìàéûí 2-äÿ îëàúàã äóàäà
áóëóíàúàãëàð.
Öìèä êè, áèçèì Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû äà þç äèðèëèê âÿ èíñàíèééÿò
ìÿðòÿáÿëÿðèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí áó áþéöê ÿäèáèìèçÿ ëàçûì ýÿëÿí ùþðìÿò
âÿ òÿäáèðäÿí ýåðè ãàëìàçëàð. Ùÿð÷ÿíä 25 èëèí òàìàìû àïðåëèí îíóíäà
îëäó, àììà Áàü÷àñàðàéà éûüûëûá äóà åëÿìÿê ìàéûí 2-äÿ îëàúàã.
ßýÿð ýþíäÿðèëÿúÿê ùÿäèééÿëÿð âÿ î ýöíöí àäûíà ãîéóëàúàã ÿñÿðëÿð
ìàéûí 2-íÿ ÷àòìàñà ñîíðà äà îëà áèëÿð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 àïðåë 1908, ¹ 16

ÒßÇß ÊÈÒÀÁ

“Àâðîïàäà ö÷ àéëûã ñÿéàùÿòèì”

Éàçàí ßäèëõàí Çèéàäõàí
Ùÿðäÿíáèð çèéàëû úàâàíëàðûìûçûí øèðèí ãÿëÿìèíäÿí òþðÿéÿí
êèòàáëàðûí áèðè éóõàðûäà àä âåðäèéèìèç êèòàáäûð êè, òÿçÿëèêäÿ Ýÿíúÿäÿ,
íÿùàéÿò, ñÿëèãÿ èëÿ ÷àïäàí ÷ûõûá äàüûëìàãäàäûð. 60 ñÿùèôÿäÿí èáàðÿò
îëàí áó êèòàá Èñòàíáóëäà “Àéà-Ñîôèéà” úàìåèíèí èêè òÿñâèðè èëÿ
çèíÿòëÿíèáäèð. Êèòàáûí ÿëà êàüûç öñòÿ ÷àï îëìàüûíû äà íÿçÿðÿ àëûá úöðÿò
èëÿ äåéèðèê êè, êèòàáûí çàùèðèíèí òÿêìèëè ö÷öí ùå÷ áèð øåé ìöçàéèãÿ
îëóíìàéûá.
Êèòàáûí ìÿçìóíóíà ýÿëäèêäÿ áóðàäà êèòàáû òÿíãèä åòìÿê
íèééÿòèíäÿ äåéèëèê âÿ ëàêèí 13-úö ñÿùèôÿäÿ ðóñúà éàçûëàí ÿøàðè ÷ûõàí-
äàí ñîíðà äåéÿ áèëÿðèê êè, Èñòàíáóëó âÿ Àâðîïà øÿùÿðëÿðèíè ýþðìÿ-
170
éÿíëÿð ö÷öí úÿíàá ßäèëõàí à÷ûã òöðê äèëèíäÿ äîüðó âÿ øàèðàíÿ éàçäûüû
ìÿëóìàò àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìÿíôÿÿòëè ýÿðÿê îëñóí.
Áóíó äà âàúèá áèëèðèê êè, úàìààòûìûçà õÿáÿð âåðÿê êè, ùÿìèí êèòàáû
÷àï åòìÿêäÿ ìöùÿððèð úÿíàáëàðûíûí öìäÿ ìÿãñÿäè áóäóð êè, êèòàáäàí
ùàñèë îëàí ìÿáëÿüè ìÿñðÿô åòñèí Ýÿíúÿ ýèìíàçèéàñûíäà ìÿêòÿáè-
ðóùàíè âÿ ãåéðè ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóéàí ôöãÿðà ìöñÿëìàí óøàãëàðûíà.
Ìèëëÿò ö÷öí áó èêèãàò õèäìÿòèí ìöãàáèëèíäÿ ßäèëõàí ùÿçðÿòëÿðèíÿ
èçùàðè-òÿøÿêêöð åäèðèê. Êèòàáû òÿëÿá åäÿíëÿð âÿ áÿãÿäðè-ãöââÿ åùñàí
åòìÿê ôèêðèíäÿ îëàíëàð áó öíâàí èëÿ ðöúó åòñèíëÿð:
Ýÿíúÿ Øÿùÿð ðÿèñè ßñýÿð áÿé Àäûýþçÿëîâóí öñòöíÿ.
ã. Åëèçàâåòàïîëü
Ãîðîäñêîìó Ãîëîâå
Àñêåð-áåêó ã-íó Àäèãåçàëîâó

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí 1908, ¹ 24

ÈÇÀËÅÉÈ-ÍßÚÀÑßÒ

Èðàíëû ãàðäàøëàð èëÿ áÿðàáÿð Èðàíûí ìöñèáÿòèíÿ ãöññÿëÿíèðèê. Âÿòÿí

éîëóíäà íàìÿðä úÿëëàäëàðûí ùþêìö èëÿ øÿùàäÿòÿ éåòÿí ãÿëÿì
ñàùèáëÿðèíèí âÿ ãåéðè ìöúàùèäëÿðèí ïàê ðóùóíà ñÿúäÿ åäèðèê âÿ Èðàí
ìÿìëÿêÿòèíèí áó áÿëàëàðäàí ãóðòàðûá õîøáÿõò îëìàüûíû ñÿìèìè
ãÿëáäÿí àðçóëàéûðûã.
Èðàíà äàèð Ìîëëà Íÿñðÿääèí ñàéàüûíäà ìÿçÿëè ñþçëÿð äàíûøìàüû âÿ
ìÿçùÿêÿëè ìÿãàëÿëÿð éàçìàüû èíäèêè âàõòäà ëàçûì ýþðìöðöê, éÿíè
óçóí éàçìàã ö÷öí áèð ìÿòëÿá äÿ éîõäóð. ßýÿð áó èøëÿðèí ñÿáÿáèíè
áèðèñè áèçäÿí äöáàðÿ ñîðóøñà, áèç ýåíÿ ãàáàãëàðäà äåäèéèìèç ñþçö
äåéÿúÿéèê: Èðàíûí áó ùàëûíà ÿââÿëèíúè âÿ àõûðûíúû ñÿáÿá áó îëóáäóð êè,
Èðàíäà èíäèéÿäÿê ùÿð áèð ìöñÿëìàí áèð þçýÿ ìöñÿëìàíà ðàñò ýÿëÿí
êèìè ùÿð áèð øåéäÿí ãàáàã áóíó ñîðóøóá:
“Òÿãëèäèí êèìÿäèð?”...
***
Ñþçöìöçö ãóðòàðäûã, àììà èðàíëû ãàðäàøëàðûìûçà èêè âÿñèééÿòèìèç
âàð:
ßââÿëèíúè âÿñèééÿòèìèç áóäóð êè, ÿëáÿòòÿ âÿ ÿëèô ÿëáÿòòÿ Èðàíäà
ñàêèí îëàí ÿúíÿáè ìÿìëÿêÿòëÿðèí òÿáÿÿëÿðè èëÿ î úöð ðÿôòàð åëÿñèíëÿð êè,
171
áèð íÿôÿðèí áóðíó ãàíàìàñûí. Ùÿìè èíñàíäóñòëóã íàìèíÿ, ùÿìè äÿ
îíäàí þòðö êè, ùÿðèôëÿðèí ÿëèíÿ áèð áÿùàíÿ äöøìÿñèí.
Èêèíúè âÿñèééÿòèìèç äÿ áóäóð êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí ÿñðèíäÿ Èðàí
òîðïàüûíäà éàøàìàüû þçëÿðèíÿ ðÿâà ýþðìÿñèíëÿð. Âÿ Ìÿùÿììÿäÿëè
øàùû þçëÿðèíäÿí óçàã åëÿìÿéè “èçàëåéè-íÿúàñÿò” äÿðÿúÿñèíäÿ áèëñèíëÿð,
÷öíêè áèð ùàâà êè, öôóíÿòëÿíäè, îðàäà íÿôÿñ ÷ÿêèá çèíäÿýàíëûã åëÿìÿê
äÿõè ìöìêöí äåéèë.
Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 èéóí 1908, ¹ 25

ÀÁÓÍß ÄßÔÒßÐÈÌÈÇ À×ÛËÄÛ

Áó ýöí ãÿìÿð ÿãðÿá áöðúöíäÿ õàðèú îëìàã ìöíàñèáÿòèëÿ ôöðñÿòè
ãÿíèìÿò âÿ ñààòû õîø áèëèá àáóíÿ äÿôòÿðè à÷äûã. Áó ýÿëÿí èëèí
ìöääÿòèíäÿ äÿ êþùíÿ ñàéàã èëÿ íàüûë âÿ ìÿñÿëÿ éàçìàüà âÿ èëàí-
ãóðáàüà øÿêëè ÷ÿêìÿéÿ ìÿøüóë îëóá ÿëèìèçäÿí ýÿëÿí ãÿäÿð
÷àëûøñàéäûã âÿ ëàêèí áóðàñû âàð êè, þâçàè-êÿâàêèá òÿüéèð òàïäûãúà âÿ èëèí
ôÿñèëëÿðè äÿéèøäèêúÿ áèç äÿ áóíà ìöâàôèã ùÿðäÿíáèð ìÿñëÿêèìèçè
äÿéèøÿúÿéèê. Àðòûã ñÿéèìèç áóíäà îëàúàã êè, ùàìû ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû
þçöìöçäÿí ðàçû åäèá ùå÷ áèð êÿñèí íÿ éàõøûëûüûíû âÿ íÿ ïèñëèéèíè
äàíûøìàéàã. ßçãÿçà ÿýÿð äàíûøñàã äà èíøàëëàù, éàõøûëàðûí äà, ïèñëÿðèí
äÿ éàõøûëûüûíû äàíûøàúàéûã âÿ ùå÷ øåéäÿí äÿ øèêàéÿò÷è îëìóéàúàéûã,
çèðà:
Ìÿêîí çè ýÿðäèøè-ýèòè øèêàéÿò,
åé äÿðâèø,
Êè òèðÿáÿõòè ÿýÿð ùÿì áÿðèí
íÿñÿã ìöðäè.

Áóíóíëà áÿðàáÿð, áîø îòóðìóéàúàéûã. ßââÿëà, Îðåíáóðãäà èøìè-

ùÿììÿä ìîëëàíûí öñóëè-úÿäèäÿ ðÿääèéÿ éàçäûüû “Èãàìÿòöë-Áöðùàí”
êèòàáûíûí èíòèøàðûíà âÿ Êÿðáÿëàéû Àëëàùâåðäè Èðàíäàí ýÿòèðäèéè ùÿíàíûí
ðÿâàúûíà ìöìêöí ãÿäÿð ñÿé åäÿúÿéèê.
Ñàíèéÿí, ýåúÿ âÿ ýöíäöç áàðè ïÿðâÿðäèýàðà äóàìûç áó îëàúàãäûð êè,
Àçãóð ìÿêòÿáèíè éûõìàüà ÷àëûøàí Àõàëñûõäà ïóñêîâëó Ìîëëà
Èáðàùèìèí þìðöíö Àëëàù òóëàíè åëÿñèí.
172
 Ñàëèñÿí, ìèëéîí÷óëàðûìûçûí ÿùâàëûíû ùÿìèøÿ æóðíàëûìûç âàñèòÿñèëÿ
ïàäøàùëûã Äóìàíûí íÿçÿðèíÿ éåòèðÿúÿéèê êè, áó éàçûãëàðûí åùòèéàúëàðûíû
âÿ êàññàëàð ãàáàüûíäà ÷ÿêäèêëÿðè ìÿøÿããÿòëÿðè ìöëàùèçÿ åäèá òÿçÿ áèð
ãÿðàðäàä èëÿ áóíëàðà ìÿðùÿìÿò åëÿñèíëÿð.
Ðàáèÿí âÿ õàìèñÿí, Àëëàù-òààëà úÿìè ìþìèí áÿíäÿëÿðÿ ÿúðè-õåéèð
âåðèá úÿùÿííÿì àòÿøèíäÿí õèëàñ åëÿñèí. Àìèí éàðÿááöëàëÿìèí.
Íÿããàøëàðûìûç:
1. Ïðîôåññîð Øìåðëèíã
2. Õóäîæíèê Ðîòòåð
3. Õóäîæíèê Ãðèíåâñêè

Ùÿìèøÿëèê éàçû÷ûëàðûìûç:
1) Ëàüëàüû, 2) Ãûçäûðìàëû, 3) Úûðúûðàìà, 4) Ìÿøÿäè Ìîçàëàí áÿé,
5) Äÿëè, 6) Ùÿðäÿìõÿéàë, 7) Ùîï-ùîï, 8) Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó, 9) Êåéôñèç,
10) Õîðòäàí.
Ìöõáèðëÿðèìèç:
1)Äÿìäÿìÿêè, 2) Êþùíÿ Äÿìäÿìÿêè, 3) Òàðàããà, 4) Àíàø ãóðáàüà,
5) Ñöïöðýÿñàããàë, 6) Äàáàíû÷àòäàã õàëà, 7) Úÿùðÿ÷è õàëà, 8) Ìèðçÿ
êÿôÿíñèç, 9) Êÿøêöë, 10) ×ÿéèðòýÿ, 11) Äÿðáÿíä, 12) Ãûðõàéàã.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 äåêàáð 1908, ¹ 49

ßÄßÁÈÉÉÀÒ ÌÀÐÀÃËÛËÀÐÛÍÀ ÌÖÆÄß

Ýÿíúÿëè Ìÿùÿììÿäçàäÿ Àáäóëëà Òîôèã ÿôÿíäèíèí “Òöðê
ÿäÿáèééàòûíà áèð íÿçÿð” íàì ÿñÿðè ôåâðàë èáòèäàñûíäàí åòèáàðÿí ùÿð àé
áàøûíäà áèð ðèñàëÿ øÿêëèíäÿ íÿøðÿ áàøëàíàúàã. 25 ðèñàëÿäÿí èáàðÿò îëàí
áó ÿñÿð ö÷ úèëä öçðÿ ö÷ ìèí ñÿùèôÿëèê ÿäÿáè áèð ÿñÿðäèð. Òöðê
ÿäÿáèééàòûíûí äþâðè-ÿòèã, äþâðè-òÿúÿääöä âÿ äþâðè úÿäèäèíÿ äàèð òàðèõè,
èúòèìàè ÿäÿáè ìÿëóìàòëàð âåðÿúÿê. Áó ìöíàñèáÿòëÿ îñìàíëû öäÿáà âÿ
øöÿðàñûíûí ùàìàí ùÿïñèíèí ðÿñìëÿðè èëÿ áèçÿ äåéèëÿúÿê. Ñÿëàòèíè-
îñìàíèééÿäÿí áèð ÷îõóíóí ôîòîãðàôëàðû äà áóíëàð ñûðàñûíäà áóëóíàúàã.
Àáóíÿ, éÿíè ìöøòÿðè äÿôòÿðè à÷ûëäû.
“Òöðê ÿäÿáèééàòûíà áèð íÿçÿð” èí àáóíÿ áÿäÿëè – ïîñò ìÿñàðèôè èëÿ
áÿðàáÿð Ðóñèéàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿ 5 ðöáëÿ, ìÿìàëèêè-ñàèðÿäÿ 7 ðöáëÿäèð.
Ñöùóëÿò îëìàã ö÷öí àáóíÿ áÿäÿëè øó ãÿðàð èëÿ äÿõè ãÿáóë îëóíóð:
173
øèìäèäÿí 2 ðöáëÿ. Ñÿêêèçèíúè ðèñàëÿéè-òÿñëèìäÿ ýåíÿ 2 ðöáëÿ. Îí àëòûíúû
ðèñàëÿéè-òÿñëèìäÿ ýåíÿ 2 ðöáëÿ. Ìÿìàëèêè-ñàèðÿäÿí îëàí ìöøòÿðèëÿð
ö÷öí ùÿð ãÿñò 3 ðöáëÿäèð.
Àäðåñ: Íàøèð Éóñèôáÿéçàäÿ Íÿñèá
ã. Åëèçàâåòïîë, Íàñûááåêó Óñóááåêîâó
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 äåêàáð 1908, ¹ 50

ÀÉÈÍÅÉÈ – ÌÈËËßÒ
Éàçàíû Áàêû ìöÿëëèìëÿðèíäÿí Ãàôóð Ðÿøàä Ìèðçÿçàäÿ Øèðâàíè,
Áàêû, 1908.
Èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðèëÿí ùÿìèí êèòàá÷à 32 ñÿùèôÿäÿí èáàðÿòäèð âÿ
Ùàúû Èñðàôèë Àéäÿìèðîâ úÿíàáëàðûíûí õÿðúè èëÿ Áàêûäà áÿðàäÿðàíè-
Îðóúîâëàðûí ìÿòáÿÿñèíäÿ ñÿëèãÿ èëÿ ÷àï îëóíóá.
×àïäàí ÷ûõàí êèòàáëàðûìûçû úèääè ñöðÿòäÿ òÿíãèä åëÿìÿê áèçèì
òÿêëèôèìèç äåéèë. Áó ñÿáÿáäÿí ùÿìèí êèòàá áàðÿñèíäÿ àíúàã áèð íå÷ÿ
ñþç äàíûøìàã èñòÿéèðèê.
Áó áèð íå÷ÿ ñþçö äÿ äàíûøìàüûìûçà êèòàáûí 27-úè ñÿùèôÿñèíäÿ
éàçûëàí áèð êÿëìÿ áàèñ îëäó.
Êèòàá ñàùèáè éàçûð êè, áèç “èíäè ìààðèô ñèëàùû èëÿ ñèëàùëàíûá
ìÿäÿíèééÿò ìåéäàíûíà Òåéìóðõàí øóðàäà ìöãèì Ìîëëà ßáäöððÿùèì
Òàëûáîâ ùÿçðÿòëÿðè êèìè áèïÿðâà àòûëìàëûéûç”.
Áóðàäà áèç áàøà äöøìÿäèéèìèç “áèïÿðâà” êÿëìÿñèäèð.
Áó “áèïÿðâà” ñþçöíö “ãîðõóñóç” ìÿíàñûíäà áèëèðèê. ßýÿð
Ìèðçÿçàäÿ úÿíàáëàðû äà áó êÿëìÿíè áèç ìÿíà åëÿäèéèìèç êèìè åëèéèð,
åëÿäÿ Ìèðçÿçàäÿ úÿíàáëàðû äåéèðëÿð êè, “áèç ýÿðÿê ìÿäÿíèééÿò
ìåéäàíûíà Òàëûáîâ êèìè ãîðõóñóç àòûëàã”.
Ùå÷ áàøà äöøìöðöê, éÿíè ùå÷ áèëìèðèê âÿ åøèòìÿìèøèê êè, Òàëûáîâ
úÿíàáëàðû áèð ìåéäàíà ãîðõóñóç àòûëñûí. ßýÿð áóðàäà ìöúòÿùèäëÿð
òÿðÿôèíäÿí Òàëûáîâ éàçàí êèòàáëàðûí òÿêôèðè íÿçÿðÿ àëûíûðñà, ýåíÿ áàøà
äöøìöðöê, îíäàí þòðö êè, Òàëûáîâ êèòàáëàðûíûí ùàìûñûíû áó òÿôêèðëÿðäÿí
ãàáàã éàçûá. ßýÿð òÿôêèðëÿðäÿí ñîðà Òàëûáîâ áèð àéðû êèòàá èëÿ ìåéäàíà
÷ûõûá – ýåíÿ áèç áèëìèðèê. Áèç àíúàã áóíó áèëèðèê êè, ìöúòÿùèäëÿðèí
òÿêôèðèíè åøèäÿí êèìè Òàëûáîâ êöñöá Áàêûäàí áèðáàø ãîéäó ýåòäè
ÿéëÿøäè Òåéìóðõàíøóðàäà þç åâèíäÿ âÿ Òåùðàíäà äàðöëøóðàéè-ìèëëèééÿ
âÿêèë îëà-îëà Òåùðàíà ýåòìÿê èñòÿìÿäè âÿ ýåòìÿäè.
174
 Ùÿð øåéè ëàçûìäûð þç àäû èëÿ àäëàíäûðìàã.
Áèç áóíó äàíà áèëìÿðèê êè, Òàëûáîâ úÿíàáëàðû ôàðñëàð ö÷öí êèòàáëàð
éàçûá âÿ áÿëêÿ áó êèòàáëàðäà éàçûëàí áèð ïàðà ìÿòëÿáëÿðè ãÿëèç ôàðñ äèëèíè
áèëÿíëÿð ö÷öí ìÿíôÿÿòëè òàïûðûã.
Âÿ ëàêèí áóíóí “ãîðõóñóç ìåéäàíà ÷ûõìàüà” áèðúÿ òèêÿ äÿõëè
éîõäóð.
Ýåíÿ íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøèðèê, “ìåéäàí” ÿùâàëàòû ùå÷ éàäûìûçà
äöøìöð. Áÿëè, Òàëûáîâóí Áàêû ìåéäàíûíäà ìèëéîí÷óëàðûí ãàáàüûíäà
èêèãàò îëìàüûíû äà ýàùáèð åøèòìèøèê.
Àììà áóðàäà ýåíÿ áèð ÿëàùèääÿ úöðÿò ëàçûì äåéèë.
Áèç òÿÿúúöá åëÿìèðèê êè; áèç òÿÿúúöá åëÿìèðèê êè, áó äþâëÿòìÿíä âÿ
ùÿð áèð øåéäÿ áèãåéä áèð èðàíëû âÿòÿíèíèí ìöñèáÿòëÿðèíäÿí þçöíö êÿíàðà
÷ÿêèá àëè èìàðÿòèíäÿ êÿìàëè-àñöäÿëèê èëÿ îòóðà-îòóðà áèðäÿí ýþðöð êè,
ìöñÿëìàí ãÿëÿì ñàùèáëÿðè îíóí àäûíû “ìöúàùèä” ãîéóáëàð. Áó
ìöñÿëìàí ìÿòáóàòûíûí úèáèëëè õàñèééÿòèäèð. Àììà áèç áóíà òÿÿúúöá
åëèéèðèê êè, Ìèðçÿçàäÿ úÿíàáëàðû êèòàáûíûí àäûíû ãîéóá “Àéèíåéè-
ìèëëÿò”.
Éÿãèí êè, ùÿð áèð èðàíëûíûí ãàáàüûíà îíóí ìèëëÿòèíèí ùÿãèãè àéíàñûíû
òóòñàí – î àéíàäà þçýÿ áèð ìöúàùèäëÿðè ýþðÿð, íÿèíêè Òàëûáîâëàðû.
Êèòàáûí 32 ñÿùèôÿñèíèí è÷èíäÿ áèç àíúàã 12, 13 âÿ 14-úö ñÿùèôÿëÿðè
îõóìàüû ìÿíôÿÿòëè ýþðöðöê. Ãàëàí ñÿùèôÿëÿðäÿ éàçûëàí ìÿòëÿáëÿð
êþùíÿ ñþçëÿðäèð.
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 äåêàáð 1908, ¹ 51

ËÅÉËÈ ÕÀÍÛÌ ØÀÙÒÀÕÒËÛ

Ñàùèá-ìÿíñÿáëÿðèìèçäÿí ìÿøùóð Èñà Ñóëòàíûí ãûçû Ëåéëè õàíûì
Øàùòàõòëû àíàäàí îëóá 1886-úû èëäÿ Êàðñ øÿùÿðèíäÿ. 1902-úè èëäÿ
Òèôëèñäÿ ãûç èíñòèòóòóíó ãóðòàðàíäàí ñîíðà 1904-úö èëèí ñåíòéàáð àéûíäà
ýåäèá Øâåòñàðèéàéà âÿ îðàäà äàðöëôöíóíóí ùÿêèìëèê øþáÿñèíÿ ýèðèá.
Ùàúû Çåéíàëàáèäûí Òàüûéåâ úÿíàáëàðûíûí êþìÿêëèéè èëÿ ö÷ èë îðàäà
òÿáàáÿò åëìèíè îõóìàãäà èäè. Èêè èëäÿí ñîíðà ùÿêèìëèê äÿðñèíè ãóðòàðûá
øÿùàäÿòíàìÿ àëàúàã èäè âÿ ýÿëèá âÿòÿíèíäÿ áè÷àðÿ ìöñÿëìàí
þâðÿòëÿðèíèí ìèí-ìèí äÿðäëÿðèíÿ øÿôà âåðÿúÿê èäè.
ßôñóñ! Ãèñìÿò îëìàäû.
175
 Ëåéëè õàíûì êå÷ÿí èë äåêàáðûí àõûðëàðûíäà Øâåòñàðèéàäà ñîéóã-
äÿéìÿäÿí âÿôàò åëÿäè.
Éåâðîïàéà åëì äàëûíúà ýåäÿí ìöñÿëìàí ãûçëàðûíäàí Ëåéëè
õàíûìäàí ñàâàéû áèç þçýÿñèíè åøèòìÿìèøèê.
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí àðçóëàðûíäàí õÿáÿðäàð îëàíëàð ýÿðÿê áèëñèíëÿð
êè, áèð áåëÿ âöúóäóí éîõ îëìàüû áèçèì ö÷öí áèð äÿðääèð.
Æóðíàëûìûçûí ñÿùèôÿñèíè ìÿðùóìÿíèí ñóðÿòè èëÿ áÿçÿäèê êè, ýÿëÿúÿê
Ëåéëè õàíûìûí âÿòÿí áàúûëàðû ùÿð äÿôÿ ùÿìèí âÿðÿãè ýþðÿíäÿ äåñèíëÿð:
Áó áàúûìûç âÿôàò åòäè, áÿñ èíñàôäûðìû áóíóí éåðè áîø ãàëñûí? Ðÿâàäûðìû
áóíäàí ñîðà Øâåòñàðèéàäà åëÿ áèëñèíëÿð êè, äöíéàäà ìöñÿëìàí ãûçû òÿê
áèðúÿ èìèø, äÿõè äöíéàäà ìöñÿëìàí ãûçû éîõäóð âÿ áÿëêÿ äöíéàäà ùå÷
ìöñÿëìàí éîõäóð!..
Ðÿâàäûðìû?..
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 äåêàáð 1908, ¹ 52

ÊÞÙÍß ÈË
Àäÿòäèð, êþùíÿ èë ãóðòàðàíäà âÿ òÿçÿ èë äàõèë îëàíäà ùàìû ãÿçåòÿëÿð
êþùíÿ èëèí ìöääÿòèíäÿ öç âåðÿí ÿùÿìèééÿòëè âöãóàòû áèð-áèð éàçûá
îõóúóëàðà áèëäèðÿðëÿð.
Áó àäÿòÿ áèç äÿ ÿìÿë åëÿéèðèê.
Ìèí äîããóç éöç ñÿêêèçèíúè èëèí ÿðçèíäÿ áþéöê âöãóàòäàí áèðè
áóäóð êè, Àâñòðèéà ùþêóìÿòè Áîñíà âÿ Ùåðñÿê âèëàéÿòëÿðèíè çÿáò åëèéèá
þç ìÿìëÿêÿòèíÿ ãàðûøäûðûá âÿ Áàêûíûí Áöëáöëÿ êÿíäèíäÿ áèð ìöãÿääÿñ
ñåéèä áèð ëàë ìöñÿëìàíûí äèëèíè à÷ûá âÿ äàíûøäûðûá. Ùÿìèí 1908-úè èëäÿ
Èðàíäà Ñÿòòàðõàí áàø ãàëäûðûá âÿ ýÿíúÿëè Ìÿùÿììÿäîâëàðûí êþìÿêëèéè
èëÿ Àçÿðáàéúàíà ñàùèá îëóá. Ïåòåðáóðã øÿùÿðèíäÿ ðóñ õàíûìëàðûíûí
éûüûíúàüû áàø òóòóá âÿ ùÿð âèëàéÿòèí âÿ ùÿð òàéôàíûí àðâàäëàðûíäàí î
éûüûíúàãäà îëóáëàð. Ãàôãàç õàíûìëàðû òÿðÿôèíäÿí éûüûíúàãäà àíúàã
Ýÿíúÿ õàíûìëàðûíäàí àëòû íÿôÿð îëóá âÿ áóíëàð îðàäà ùöãóã áàðÿñèíäÿ
÷îõ íèòãëÿð ñþéëöéöá âÿ Ìîëëà Ìÿéóá éåääè éàøûíäà áèð ãûçà êÿáèí
êÿñèá, áèð íÿôÿð Ìîëëà ßëèéÿ âåðìÿéè áàðÿñèíäÿ ÷îõ äàíûøûãëàð îëóá.
Ðóñ õàíûìëàðûíûí áèð ïàðàñû äåéèá êè, áóíóí åéáè éîõäóð. Èñëàì
àëÿìèíäÿ èêè áþéöê õåéèð èø öç âåðèá: Áèðè áóäóð êè, Òöðêèéÿäÿ úàâàí
òöðêëÿð ìÿøðóòèééÿò åëàíû åëèéèáëÿð, áèðè äÿ áóäóð êè, Ýÿíúÿíèí Ãàçàõ
øÿùÿðèíäÿ ìöñÿëìàí óøàãëàðûíà þëö ãöñëö þéðÿòìÿê ö÷öí ìÿñúèä
176
ùÿéÿòèíäÿ ãöñëõàíà à÷ûëûá âÿ þëö þëÿíäÿ ìÿøùóð ìöÿëëèì Êÿðáÿëàéû
ßëè óøàãëàðû áàøûíà úÿì åëèéèá îíëàðà äÿðñ þéðÿäèð.
Àìåðèêàäà Òàôò àäûíäà áèð øÿõñ úöìùóðèééÿòëÿðÿ ðÿèñ ñå÷èëèá.
Ùÿìèí 1908-úè èë áÿðÿêÿòëè èë îëóá. Äöíéàíûí ùÿð áèð éåðèíäÿ éàõøû
ìÿùñóëàò ÿìÿëÿ ýÿëèá. Íàõ÷ûâàí ìàùàëûíäà ÷îõ ïàìáûã îëóá.
Äàüûñòàíûí Àõòû êÿíäèíäÿ ìöñÿëìàíëàð è÷èíäÿ àðàã âÿ ïèâÿ àðòûã ðÿâàú
òàïûá. Áàêûäàí èêè ìèí ìàíàò ýÿòèðèáëÿð êè, áàðû ùå÷ îëìàñà áèð ìÿêòÿá
à÷ñûíëàð, àììà Èòàëèéà ìÿìëÿêÿòèíäÿ Ìåññèíà øÿùÿðèíäÿ çÿëçÿëÿ îëàí
êèìè Àõòûäà ìÿêòÿá ïóëëàðû áèðäÿí éîõ îëóá.
Ìóñèãè àëÿìèíäÿ ýåíÿ øàä õÿáÿðëÿð åøèäèëèá: Áàêûäà òåàòð
éàçû÷ûëàðûíà ìöñÿëìàíëàð òÿðÿôèíäÿí äöíéàäà ìèñëè îëìóéàí ùþðìÿòëÿð
ýþñòÿðèëèá. Òèôëèñäÿ ýöðúöëÿðèí àëè áèð òåàòðû áàøà ýÿëèá âÿ íàéèáèí
ñèôàðèøèíÿ ýþðÿ Ëÿíêÿðàíäàí ×îðíûãîðîäà ö÷ ìöòðöá äÿñòÿñè
ýþíäÿðèëèá.
Áó èëèí àáó ùàâàñû ùÿð éåðäÿ áèð úöð îëóá. Áÿçè éåðäÿ éàüûø éàüûá,
áÿçè éåðäÿ ãàð éàüûá. Áàùàðäà ýàù ýöí ÷ûõûá ùàâà õîø îëóá, ãûøäà ãàð
éàüûá ùàâà ñîéóã îëóá. Àüäàøäà ìÿêòÿá âÿêèëëÿðè òÿçÿ ìöÿëëèìÿ ïàëòàð
âåðèáëÿð êè, áèð-èêè ýåúÿ éàòñûí êè, ñîðà þçöíÿ ïàëòàð àëñûí, àììà íàãàôèë
ýåúÿ âàõòû âÿêèëëÿð áèðäÿí ýÿëèá áè÷àðÿ ìöÿëëèìäÿí ïàëòàðû àëûá
àïàðûáëàð. Áó äà ýåäèá î ýåúÿ ùàìàìäà éàòûá êè, öøöìÿñèí.
Ùÿìèí 1908-úè èëäÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ òÿçÿ êîíñóë âàðèä îëóá âÿ Ìèð
Áàüûð àüà êîíñóëóí ãàáàüûíà ÷ûõûá âÿ àüà èëÿ êîíñóë Èðàí ìÿøðóòÿñè
áàðÿñèíäÿ ÷îõ øèðèí ñþùáÿòëÿð åëèéèáëÿð.
Áó èë Ñÿìÿðãÿíääÿ ÷îõ òîéëàð îëóá âÿ áó òîéëàðäà ìîëëàëàð è÷êè
ìÿúëèñèíäÿ ýþçÿë íèòãëÿð ñþéëöéöáëÿð. Áó íèòãëÿðèí òÿñèðèíäÿí Àøãàáàä
úàâàíëàðû î äÿðÿúÿäÿ øÿðàáà ìÿùÿááÿò éåòèðèáëÿð êè, øÿðàáû è÷ÿ-è÷ÿ
ñòÿêàíëàðû äà àüûçëàðûíäà ñûíäûðûá òèêÿ-òèêÿ åëÿéèáëÿð (ùÿëÿ ùèðñëÿðèíÿ
áàõ).
Íîéàáð àéûíûí 12-äÿ Úóëôàíûí éàíûíäà ãà÷àã÷ûëàð Àðàçäàí
êå÷ÿíäÿ îí äþðä òàé ãà÷àã ìàëû ñàëûá ãà÷ûáëàð. Áó ìàëëàðûí ùàìûñû Èðàí
ìÿòàèäèð: èêè òàé ñåéèä âÿ ìÿðñèéÿõàí ÿììàìÿñè, áèð õóðúóí òÿñáåù,
áèð òàé ”Úàìåöä-äÿâàò” êèòàáû, áèð äÿâÿ éöêö òàëàããà, èêè òàé òèðéÿê âÿ
áèð ÷óâàë ùÿíà.
(Ìàáÿäè ýÿëÿí èë 52-úè íþìðÿäÿ).
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 äåêàáð 1908, ¹ 52

177
 ÇßÍÝ
Î âàõòäàí êè, áèç “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ áàøëàìûøûã äèâàð òÿãâèìè
÷àï åëÿìÿéÿ, áèçÿ Áàêû, Íóõà âÿ Òèôëèñ ìöÿëëèìëÿðèíäÿí éöçäÿí àðòûã
øèêàéÿò ìÿêòóáó ýÿëèá êè, íÿ ñÿáÿáÿ õà÷ïÿðÿñò áàéðàìëàðûíû áèç
ãûðìûçû âÿðÿã öñòöíäÿ ÷àï åëÿìèðèê.
Ìöÿëëèìëÿðèí äÿ ýèëåé åëÿìÿéÿ ùàãëàðû âàð, ÷öíêè áó éàçûãëàð ýåúÿ
âÿ ýöíäöç èíòèçàðäàäûëàð êè, êÿëèñà áàéðàìëàðû éåòèøñèí âÿ ìöñÿëìàí
óøàãëàðûíû þòöðöá, þçëÿðè äÿ ýÿçèá ðàùàò îëñóíëàð. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð áó úöð
áàéðàìëàð ãûðìûçû âÿðÿã öñòöíäÿ ÷àï îëóíñàëàð, ìöÿëëèìëÿð ùàìàí ñààò
ýþðÿðëÿð êè, áó ýöí áàéðàìäûð âÿ óøàãëàðû þòöðÿðëÿð.
Áóíà áèçèì ùå÷ ñþçöìöç éîõäóð, àììà ìöÿëëèìëÿðÿ áèç áèð áåëÿ
òÿêëèô åëÿìÿê èñòÿéèðèê:
Õà÷ïÿðÿñò áàéðàìûíûí àõøàìûíäàí áàøëàìûø êÿëèñàëàðûí çÿíýè
ùÿìèøÿ ÷àëûíûð. Áèç ìöÿëëèìëÿðÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðöê êè, òÿãâèìÿ ìþùòàú
îëìàñûíëàð âÿ áèçè äÿ àðòûã õÿðúÿ ñàëìàñûíëàð. Ùÿìèøÿ êÿëèñàíûí
çÿíýèíè åøèäÿí êèìè áèëñèíëÿð êè, ñàáàù “ïðàçäíèê”äèð âÿ óøàãëàðà õÿáÿð
âåðñèíëÿð êè, äÿðñÿ ýÿëìÿñèíëÿð.
Ìÿñÿëÿí, èíäè Òèôëèñäÿ ìöôòè âÿ øåéõöëèñëàì ìÿêòÿáëÿðèíèí
óøàãëàðû èêè ùÿôòÿäèð êè, êö÷ÿëÿðäÿ áàçàð ùàëâàñû àõòàðûðëàð, ÷öíêè
ìÿêòÿáëÿð áàüëàíûá. Éÿíè áó ãàéäàíû ùþêóìÿò ãîéìóéóá âÿ ãîéìàç-
äû äà. Ùþêóìÿò áèð áåëÿ èíñàôñûç ãÿðàðäàäû åëÿìÿçäè êè, ìöñÿëìàíëàðûí
ðóùàíè ìÿêòÿáëÿðè õà÷ïÿðÿñò áàéðàìëàðûíû ñàõëàñûí âÿ òÿòèë åëÿñèíëÿð.
Áó ãàéäàíû ìöñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðè þçëÿðè ãîéóá.
Õöëàñÿ, áèçÿ ãàëñà, òÿãâèìèí ùå÷ ëöçóìó éîõäóð: åëÿ êÿëèñàíûí
çÿíýè ÷àëûíàí êèìè ëàçûìäûð áèëìÿê êè, ñàáàù äÿðñ éîõäó, âÿññàëàì.
Úûðúûðàìà
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 éàíâàð 1909, ¹ 1

ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍ
Íàíêîðëóã éàõøû ñèôÿò äåéèë. Ìèëëÿòèìèçèí áèð íå÷ÿ çÿùìÿò âÿ
õèäìÿòèíè äàíìàã òÿúðöáÿëè éàçû÷ûìûçà éàðàøìàñà ýÿðÿê. Ùÿð÷ÿíä ùåé
åøèäèðèê êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí íèéÿ ùÿìèøÿ þç ìèëëÿòèíèí ãöñóðóíó éàçûð,
àììà åðìÿíèëÿðèí, ôèðÿíýëÿðèí, èíýèëèñëÿðèí ÿñêèêëèêëÿðèíè ùå÷ éàçìûð, –
178
äåéèðëÿð. Àììà áóíëàðû çàðàôàò ùåñàá åäèðèê, ÷öíêè áèç ìèëëÿòèìèçè èëëÿð
óçóíó ìÿäù åäèá äóðìóøóã.
Áó äþðä èëäÿ ìöñÿëìàíëàð ÷îõ øåé ãàçàíäûëàð: ìöñÿëìàí-åðìÿíè
äàâàñû îëäó, ÷îõ øÿùÿðëÿð, êÿíäëÿð ãàçàíäûã. Ùÿòòà áó ñàéÿäÿ àúëàðà
éûüûëàí ïóëäàí ÷îõ àäàìëàð ñÿðâÿò ãàçàíäûëàð.
Áó äþðä èëäÿ ìöñÿëìàíëàð ÷îõ øåé èñòÿäèëÿð: èñòÿäèëÿð êè, ìöñÿëìàí
ãÿçåòÿëÿðè àðâàä ìÿñÿëÿñèíäÿí ùå÷ äàíûøìàñûíëàð, àðâàä úÿìèééÿòè áèð
éåðäÿ áàø âåðÿí êèìè âóðóá äàüûòñûíëàð. Èñòÿäèëÿð êè, áèð-èêè ãàðà,
ãûðìûçû ñàããàëëû ìîëëàíûí õàòèðè ö÷öí éàçû÷ûëàð òÿôêèð åäèëñèí, ùàìû
öñóëè-úÿäèä÷èëÿðèí àüûçëàðû áàüëàíñûí.
Áó äþðä èëäÿ ÷àëûøäûã êè, ìîëëà ìÿùÿììÿäÿìèíëÿðèí, øàìàõûëû
øåéõ Ùÿìèä ïàøàëàðûí, ãóáàëû ìîëëà Ùàúû áàáàëàðûí, îðäóáàäëû ìèð
ìöðòÿçàëàðûí íöôóç âÿ ñÿðâÿòè àðòñûí.
Áó äþðä èëäÿ áèç ÷îõ øåéëÿðÿ íàèë îëäóã: ñåéèä ôàáðèêàëàðûìûç
÷îõàëäû, Èðàí êîíñóëëàðûíûí ùöììÿòèíäÿí òèðéÿê âÿ ìÿðèçõàíà-
ëàðäàêûëàðûí ñàíû àðòäû, Àüäàøäà, Ìÿðâäÿ ùàúû âÿ àõóíäëàðûí åâëÿðèíäÿ
ôàùèøÿõàíàëàð à÷äûã.
Ãàôãàçäàêû èðàíëû, òöðê ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òöðê äèëèíè áîéêîò åëÿäèê.
Õöëàñÿ, íÿ èñòÿðñÿí áèçäÿ îëìàäû; ùÿ, àç äàùà éàääàí ÷ûõàðàúàãäûì,
ùàìûäàí ÿëàñû Ìîëëà Àáàñãóëó êèìè ìþùòÿðÿì âÿ âöãàðëû áèð øÿõñ
øåéõöëèñëàìûìûç îëäó.
”Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 éàíâàð 1909, ¹ 2

ÃßÍÈÌßÒ
Àììà áó çàëèì Îðåíáóðã òàòàðëàðûíûí è÷èíäÿí ãÿðèáÿ øàèðëÿð
òþðöéöá. Ìÿñÿëÿí, àéûá îëìàñûí, “Äèí âÿ ìÿèøÿò” æóðíàëûíûí áèðèíúè
íþìðÿñèíäÿ “Ñÿäèãöë-ÿìèíè” èìçàñû èëÿ áèð øàèð éàçûð:
ßçèìÿòñÿí, ÿçèìÿòñÿí, ÿçèìÿò,
Éàøà, åé ìþùòÿðÿì “Äèí âÿ ìÿèøÿò”.
Ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿò,
Éàøà, åé ìþùòÿðÿì “Äèí âÿ ìÿèøÿò”.

Ïÿù, ïÿù, ïÿù, ùÿëÿ áó úöð øàèðëÿðè ýþðÿ-ýþðÿ Ùîï-Ùîï äà,

ßáóíÿñð Øåéáàíè äÿ âÿ Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó äà äåéèðëÿð êè, áèç øàèðèê.
179
 Çàðàôàò êÿíàðäà ãàëñûí, àììà “Äèí âÿ ìÿèøÿò” æóðíàëû äà äîüðóäàí
ãÿíèìÿòäèð.
Ùÿìèí ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíäÿ òåàòð îéíàéàíëàð áàðÿñèíäÿ æóðíàë áèð
äîüðó òÿêôèðíàìÿ éàçûá äåéèð êè, ìöñÿëìàí òåàòð÷ûëàðû øÿðèÿòÿ õèëàô îëàí
òåàòð òàìàøàñûíû ìþìèí ìöñÿëìàí è÷èíÿ ýÿòèðìÿê èëÿ Àëëàù áÿíäÿëÿðèíè
éîëäàí ÷ûõàðäûðëàð.
ßëáÿòòÿ, áó ñþçëÿð ñÿùèùäèð âÿ ÿëáÿòòÿ, áèð áåëÿ éàçû÷û ìöñÿëìàíëàð
ö÷öí ãÿíèìÿòäèð. Èíäè äÿõè áóíäàí ñîíðà äàüûñòàíëû ôÿçèëÿòëè ßëãÿäàðè
úÿíàáëàðû âÿ áóíóí êèìè ãåéð öëÿìàìûç ÷îõ äà þçëÿðèíäÿí äåìÿñèíëÿð,
÷îõ äà ãûçëàðûìûçûí îõóéóá ìöÿëëèìÿ îëìàãëàðûíà ÷àëûøìàñûíëàð, éîõñà
ìÿí “Äèí âÿ ìÿèøÿò”èí ìîëëàëàðûíû ÷ûõàðäàðàì îíëàðûí ìöãàáèëèíÿ,
îíäà ýþðöì íÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð.
Ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿò,
Éàøà, åé ìþùòÿðÿì “Äèí âÿ ìÿèøÿò”.
Ìÿí ãîðõóðàì áÿçè ãÿëáèãàðà úàâàíëàðûìûç èíàíìàéàëàð êè,
èéèðìèíúè ÿñðèìèçèí è÷èíäÿ “Äèí âÿ ìÿèøÿò” êèìè “ôàëíàìÿ”ëÿðÿ
Ñÿäèãöë-ÿìèíè êèìè àõìàãëàð çÿùìÿò ÷ÿêèá áåëÿ óøàã îéóíúàüû
ìÿäùíàìÿëÿð éàçàëàð.
Àììà äöíéàäà ùÿð áèð øåé îëà áèëÿð, õöëàñÿ:
Ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿò,
Éàøà, åé ìþùòÿðÿì “Äèí âÿ ìÿèøÿò”.
ßçèìÿòñÿí, ìÿçèìÿòñÿí, íÿçèìÿò,
Éàøà, åé ìþùòÿðÿì úèí âÿ ãÿìèøÿò.

Úûðúûðàìà
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 éàíâàð 1909, ¹3

ÌßÒÁÓÀÒ
Ìèñèðäÿ ÷ûõàí åðìÿíè ãÿçåòè ”Éåíè ôèêèð”äÿí:
Èíäèéÿ ãÿäÿð îñìàíëû òàéôàëàðûíûí éåêäèýÿðèíäÿí ìöòÿôÿððèã
ãàëìàñû ìÿùçÿí “ìöñàâàò” ñûçëûãäàí èðÿëè ýÿëèá, éà ÿôðàä àðàñûíäà øÿõñ
åòèáàðèëÿ âÿ éà òàéôàëàð àðàñûíäà èðã åòèáàðèëÿ ìöñàâàòñûçëûüà äÿëàëÿò
åäÿúÿê ÿùâàëûí úöìëÿñè èòòèùàäè-îñìàíëûíûí ãöââÿòëÿíìÿñè ÿìÿëèíÿ
ìöõàëèôäèð.
”Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 ôåâðàë 1909, ¹6

180
 ÇßÍÚÈÐ
“Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí äåäèéè êèìè, áèëìèðÿì áèçèì Ãàôãàçäà âÿ
áèëõàññÿ Òèôëèñ øÿùÿðèíäÿ íÿ ùàë âàð êè, áóðàäà, ùÿð éåðèíäÿí ãàëõàí
ìèëëÿòèí ãàáàüà ýåòìÿñèíè ìöñÿëìàíëàðûí ÿëèôáàñûíà, èìëàñûíà èñíàä
åäÿðÿê, áóíëàðûí áàøûíà ýÿòèðäèêëÿðè îéóí ãàëìûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, Ìèðçÿ
Ðçà, ãîñïîäèí Øàùòàõòèíñêè ùÿï Òèôëèñäÿ òþðöéîðëàð.
Áó ñþçëÿðè éàçûð “Òÿðÿããè”íèí 31-úè íþìðÿñèíäÿ ßëèáÿé
Ùöñåéíçàäÿ úÿíàáëàðû.
Äîüðóäóð, Ãàôãàçäà ÷îõ ãÿðèáÿ ùàë âàð; àììà òÿê áèð Òèôëèñ äåéèë,
Ãàôãàçûí Áàêû øÿùÿðèíäÿ äÿ ãÿðèáÿ áèð õàñèééÿò âàð êè, ùÿð áèð ÿùëè-
ãÿëÿì Áàêû øÿùÿðèíÿ äàõèë îëóð, áèð êÿëìÿ ñþç èëÿ äÿ, áèð èøàðÿ èëÿ äÿ
èñòÿìèð “úÿðýÿäÿí” áèð ãÿäÿì êÿíàðà ÷ûõñûí âÿ éàçäûãëàðûíû ÿââÿë áèð
ãîéóð ãàáàüûíà âÿ þç-þçö èëÿ ìÿñëÿùÿò åëÿéèð êè, “ýþðöì áó
éàçäûãëàðûì ãî÷ó-áàøûëàðûíà, ìÿðñèéÿõàíëàðà âÿ ãÿññàáëàðà õîø
ýÿëÿúÿêìè?”. Åëÿ êè, ýþðöð “õîø ýÿëÿúÿê” – ýþòöðöá âåðèð ìÿòáÿÿéÿ êè,
äöçöá ÷àï åëÿñèíëÿð.
Áó ñþçëÿð äÿëèëñèç äåéèëëÿð.
Ìÿëóì øåéäèð êè, àëèìëÿðèìèç âÿ øþùðÿòëè éàçû÷ûëàðûìûçûí ÷îõó
Áàêûäàäûðëàð. Òèôëèñäÿ âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðäÿ àíúàã Ìèðçÿ Ôÿòÿëè âÿ
Øàùòàõòèíñêè êèìè õûðäà-ìûðäà éàçû÷ûëàðûìûç îëóá. Íÿ âàõò Áàêûäà òÿçÿ
ñþç, òÿçÿ áèð ôèêèð, òÿçÿ áèð ìÿñÿëÿ îðòàéà ãîéóëóá? Òóòàã êè, áó
ìÿñÿëÿëÿðè ãàëõûçàíëàð “ùÿð áèð éåðèíäÿí ãàëõàí îëóá”, áÿñ ìÿñÿëÿëÿð
þçëÿðè íåúÿ?
Áèç èíàíà áèëìÿðèê êè, ìÿñÿëÿí, ùèúàá ìÿñÿëÿñèíè Ùöñåéíçàäÿ
úÿíàáëàðû î úöð áàøà äöøöð, íåúÿ êè, è÷èíäÿ éàøàäûüû Áàêû úàìààòû?
Àììà Áàêû úàìààòû áóíó áèëìèð; î ñÿáÿáÿ áó áàðÿäÿ Ùöñåéíçàäÿ
úÿíàáëàðûíû äà þç “úÿðýÿñèíäÿ” ýþðöð.
Ãûçëàðûìûçû 9 éàøûíäà ÿðÿ âåðèá, ìÿêòÿá ÿâÿçèíÿ áèð ïÿùëÿâàíûí
îòàüûíà êþ÷öðòìÿê ìÿñÿëÿñè äöøöá. Íÿ äàíûøûáëàð áó áàðÿäÿ Áàêû
àëèìëÿðèìèç? Éîõñà áóíëàð ùàìûñû õûðäà èøëÿðäèð? Òèôëèñ “éåðèíäÿí
ãàëõàíëàðû” ÿëèôáà ìÿñÿëÿñè áàøëàéûáëàð. Áàøëàéàíëàð ùÿëÿ ùå÷, áÿñ
ìÿñÿëÿíèí þçö íåúÿ?
Áèç áóíà òÿÿúúöá åòìèðèê êè, Ùöñåéíçàäÿ úÿíàáëàðû ÿëèôáàìûçûí
áèëìÿððÿ äÿéèøèëìÿéèíÿ ôèòâà âåðìèð; îíäàí þòðö êè, Áàêûäà îòóðà-îòóðà
áåëÿ ñþçö áèðäÿí-áèðÿ äàíûøìàã îëìàç. Áàêûäà àíúàã ìöÿëëèìëÿðèí
êèòàáëàðûíûí áèð íå÷ÿ ãöñóðóíó áÿùàíÿ åëÿéèá Àáäóëëà Úþâäÿòäÿí èçí
àëìàìûø éàçäûãëàðû êèòàáûí öñòöíÿ ÷ÿêìÿê îëàð.
181
 Áèç áóíà òÿÿúúöá åëÿìèðèê. Î øåé êè, áèç îíà òÿÿúúöá åäèðèê – áóäóð:
1. ßýÿð éåð öçöíäÿ úÿìè ìèëëÿòëÿðèí ÿëèôáàñûíû ãàáàüûìûçà ãîéñàã,
áàõûá ýþðÿðèê êè, ãÿäèì ôàðñëàðûí “ìèõè” éàçûëàðûíûí, ùèíäëÿðèí “äèâà-
íàãàðè” ÿëèôáàñûíûí, éàïîíëàðûí “êàòàêàíà” ÿëèôáàñûíûí, åðìÿíèëÿðèí,
éÿùóäèëÿðèí, ðóñëàðûí “êèðèë” ÿëèôáàñûíûí âÿ áöòöí Àâðîïà ÿëèôáàëàðûíûí
è÷èíäÿ òÿê áèðúÿ áèç èøëÿòäèéèìèç “íÿñõ” (ÿðÿá) ÿëèôáàñûäûð êè, áàøäà
éàçûëàí ùÿðôëÿð áèð úöð éàçûëûð, îðòàäà áèð þçýÿ úöð, àõûðäà áèð þçýÿ úöð âÿ
ÿëàùèääÿ éàçûëàíäà äà áèð úöð éàçûëûð. Ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, áó úöð
ÿëèôáàíûí ñàùèáè áÿëêÿ “ùåðîãëèôÿ” äÿ ýÿðÿê øöêöð åëÿñèí.
Òÿÿúúöá êè, Ùöñåéíçàäÿ úÿíàáëàðû áó áàðÿäÿ áèð ñþç äàíûøìûð!..
2. Ìþùòÿðÿì ÿäèáèìèç èíýèëèñëÿðèí èìëàñûíûí àäûíû ãîéóð “ÿúèá”;
àììà áèçèì èìëàéà ùå÷ îëìàñà “áèð àç ÿúèá” äÿ äåìÿê èñòÿìèð. Áóíóí
åéáè éîõäóð. Áèçÿ ìöìêöíäöð áó øÿêäÿí ÷ûõìàã; àììà áó úöð òÿçÿ
õÿáÿðè âåðÿí ýÿðÿê óíóòìàéà êè, èíäè “Òÿðÿããè”äÿ áó ìöúäÿíè åøèäÿí
óçóí ÿòÿêëÿð ÷ûòìûã ÷àëûá îéíàéûðëàð.
3. Ùöñåéíçàäÿ úÿíàáëàðû äåéèðëÿð êè, ÿëèôáàíûí ÷ÿòèíëèéè òÿðÿããèéÿ
ìàíå îëà áèëìÿç âÿ áóíà äà éàïîíèéàëûëàðûí ìÿäÿíèééÿòèíèí “þâúè-
áàëàéÿ” ÷ûõìàãëàðûíû äÿëèë ýÿòèðèð. ßââÿëÿí, ìÿãàëÿ ñàùèáè îõóúóëàðäàí
áóíó ýèçëÿäèá êè, éàïîíèéàëûëàð áó ñààò áó ôèêèðäÿäèðëÿð êè, ãÿäèì
ÿëèôáàëàðû èëÿ éàçûëìûø êèòàáëàðûíû úûðûá éàíäûðñûíëàð âÿ “ëàòûí ùöðóôàòûíû
èøëÿòìÿéÿ áàøëàñûíëàð (Ãðàíàòûí ãàìóñöë-ÿëàìû, úèëä 8, ñÿùèôÿ 5346).
Áóíäàí áåëÿ àíëàøûëûð êè, ùÿëÿ éàïîíèéàëûëàð “Þâúè-áàëàéÿ”
÷ûõìàéûáëàð; ÷öíêè èíäè þâúè-áàëàäÿ îëìóø îëñàëàð, åëÿäÿ òÿçÿ ÿëèôáàíû
ãÿáóë åëÿéÿíäÿí ñîíðà ýÿðÿê ó÷óá ãàëõàëàð ùàâàéà. Ñàíèéÿí, òóòàã êè,
ìÿí ýþðäöì ìÿíèì éîëäàøûì àéàüûíäà çÿíúèð “áèð ôÿíä” èëÿ ÷ûõûá áèð
äèâàðû àøäû î òÿðÿôÿ, ìÿýÿð äÿõè ìÿí àéàüûìäàêû çÿíúèðäÿí õèëàñ
îëìàüà ýÿðÿê ÷àëûøìàéàì?
4. ßëèôáàíû àêàäåìèéàëàð äÿéèøìÿç âÿ ÿñÿðëÿðèíè ßáäöëùÿìèäõàí
Ñàíèéÿ “òÿãäèìè-íà÷èçè-öáóäèééÿòêàðàíÿ” åäÿí Øÿìñÿääèí Ñàìè êèìè
“ÿðáàá áóëóíàí çÿâàò” äÿéèøìÿç. ßðáàáëàð âÿ àêàäåìèéàëàð ÿëëè âÿ
éöç èëäÿí ñîíðà ýþðÿúÿêëÿð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèëÿð, “ãîñïîäèí”
Øàùòàõòèíñêèëÿð éóõóäàí ýþçëÿðèíè à÷àí ãûðìûçû ñàããàëëûëàðûí ùèììÿòèëÿ
ÿëèôáàíû äÿéèøèáëÿð. Òóòàã î âÿäÿ àêàäåìèéàëàð âÿ “ÿðáàáëàð” áèð àç
ýöëÿúÿêëÿð; àììà áåëÿ èøëÿð òàðèõäÿ ýþðñÿíÿí áèð ùàëäûð; XVII ÿñðäÿ ÿí
øþùðÿòëè òÿáèá ïðîôåññîð Ðèîëàí èíàíà áèëìèðäè êè, Ãàðâåé êèìè áèð
íàìÿëóì øÿõñ áÿäÿíäÿ ãàíûí ùÿðÿêÿòèíèí ãàíóíóíó âÿ ùèêìÿòèíè êÿøô
182
åäÿ áèëÿð (Ïèñàðåâèí “ßñÿðëÿðè”íèí 4-úö úèëäèíäÿ, 474-úö ñÿùèôÿäÿ áåëÿ
òÿìñèëëÿð ÷îõäóð).
Áó ñþçëÿðè éàçàíäàí ñîíðà áèç þçöìöçö áîðúëó áèëèðèê áóíó äåéÿê
êè, “Èêèíúè èë” êèòàáûíûí Ùöñåéíçàäÿ êèìè áèð ÿäèáèí òÿðÿôèíäÿí òÿíãèä
îëìàñûíà áèç êèòàá ñàùèáëÿðè èëÿ áèð éåðäÿ ùÿð ùàëäà òÿøÿêêöð åòìÿëèéèê
âÿ ùàìàí òÿíãèääÿ ýþñòÿðèëÿí ãöñóðëàðûí áèð íå÷ÿñèíè òÿñäèã åëÿéèðèê.
Áó áÿñäèð.
Äÿõè áó áàðÿäÿ áóíäàí àðòûã äàíûøìàüà ìÿúìóÿìèçäÿ éåð
éîõäóð.
Ëàêèí öìèäâàðûã êè, éîëäàøûìûç Íåìàíçàäÿíèí áó õöñóñäà äÿõè
òÿôñèëëè úàâàáûíû îõóúóëàðûìûç “Òÿðÿããè”äÿ îõóéàëàð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 ôåâðàë 1909, ¹ 7

ÃÎÃÎË
Áó àõûð âàõòëàðäà úÿìè ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíäÿ ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàðûí ýþçöíÿ áèð áåëÿ ñþç ñàòàøûá: “Ãîãîë”.
Èíäè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð îõóéóá áèëäèëÿð êè, Ãîãîë áèð ìÿøùóð ðóñ
éàçû÷ûñûíûí àäûäûð; áèëäèëÿð êè, áó éàçû÷û éöç èë áóíäàí èðÿëè àíàäàí îëóá;
áèëäèëÿð êè, ìÿçùÿêÿíÿâèñëèêäÿ áó øÿõñÿ áÿðàáÿð Ðóñèéàäà ùÿëÿ áèð êÿñ
òàïûëìàéûá; áèëäèëÿð êè, Ãîãîëóí õèäìÿòè ðóñ ìÿòáóàòûíà âÿ ðóñ
ìèëëÿòèíÿ î äÿðÿúÿäÿ îëóá êè, ìÿðùóìûí äîüóëìàüûíûí éöçèëëèéèíè
Ðóñèéàäà êÿíäëÿðäÿ äÿ ìóúèêëÿð åøèäèáëÿð.
Èíäè ìÿíèì ôèêðèìúÿ áèð áåëÿ øåé ýÿëèð: ñþç éîõ, Êþ÷ÿðëè
úÿíàáëàðûíûí à÷ûã âÿ ìÿíàëû ìÿãàëÿëÿðèíäÿí, Öçåéèð úÿíàáëàðûíûí øèðèí
òÿðúöìÿëÿðèíäÿí âÿ ãåéðè éàçû÷ûëàðûìûçûí Ãîãîë áàðÿñèíäÿ âåðäèêëÿðè
ìÿëóìàòäàí îõóúóëàðûìûçûí ùÿìèí éàçûñûíû áèð íþâ òàíûäûëàð âÿ áÿëêÿ
éàõøû òàíûäûëàð; àììà ìÿí áóíó èñòÿéèðÿì äåéÿì êè, éåíÿ áóíóíëà
áåëÿ, éÿíè áó éàçû-ïîçóëàðûí âàðëûüû èëÿ, ðóñ äèëèíè áèëìÿéÿí
îõóúóëàðûìûç èíäè ùÿëÿ éåíÿ áèëìèðëÿð êè, áó éàçû÷ûíûí àäû íÿäèð.
Ìÿñÿëÿí, éàçû÷ûëàðûìûç éàçûáëàð “Ãîãîë” âÿ åëÿ õÿéàë åëÿéèáëÿð êè, áó
ñþçö úÿìè ìöñÿëìàíëàð î úöð îõóéàúàã, íåúÿ êè, ìÿðùóìóí åëÿ ÿñë
àäûäûð.
Äåìÿê, ìÿãàëÿ ñàùèáëÿðèìèç áèðúÿ øåéè éàääàí ÷ûõàðäûáëàð; áèðúÿ
áóíó éàääàí ÷ûõàðäûáëàð êè, Ãîãîëóí áàðÿñèíäÿ éàçäûãëàðû ìÿãàëÿíèí
183
áàøûíäà ýÿðÿê áèð áåëÿ “õÿáÿðäàðëûã” åëÿéÿéäèëÿð êè, åé ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàð, éöç èë áóíäàí ãàáàã Ðóñèéàäà áèð øÿõñ àíàäàí îëóá âÿ ðóñ
ìÿìóðëàðûíûí áàðÿñèíäÿ áèð åëÿ êîìåäèéà éàçûá êè, îíó äÿ àäàì
îõóéàíäà åëÿ áèëèð êè, Íàõ÷ûâàíà, Øóøàéà âÿ áöòöí Ãàôãàç êÿíäëÿðèíÿ
âÿ áàëàúà øÿùÿðëÿðÿ ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí “ðåâèçîð”* ýÿëèð.
Ãÿðÿç, ñþçöì áóðàäà äåéèë.
Ìÿí äåéèðÿì êè, ìÿãàëÿ ñàùèáëÿðè áó ñþçëÿðäÿí ãàáàã ýÿðÿê
úàìààòà äåéÿéäèëÿð êè, àé ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, áó ÿäèáèí áàðÿñèíäÿ
ìÿí ñèçÿ ÷îõ ñþç éàçà áèëÿðÿì, ìÿðùóìóí àäûíû íåúÿ éàçûì êè, ñèç
îõóéà áèëÿñèíèç? Ìÿí éàçûðàì êè, “Ãîãîë”. Áÿëêÿ Àëëàù ðàñò ñàëà áèð
àäàì áó ñþçö åëÿ îõóéà, íåúÿ êè, øàèðèí àäûäûð; àììà áèëèðÿì êè, áèðèíèç
áèð úöð îõóéàúàãñûíûç, áèðèíèç þçýÿ ñàéàã îõóéàúàãñûíûç, áèðèíèç áèð
áàøãà òþâð îõóéàúàãñûíûç âÿ àõûðäà áåëÿ ìÿëóì îëàúàã êè, áè÷àðÿ
éàçû÷ûíûí àäûíû ñèç ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð 144 úöð îõóéóáñóíóç.
Åëÿ áèðúÿ áóíó äåìÿê èñòÿéèðäèì; äåìÿê èñòÿéèðäèì êè, ãÿëÿì
ñàùèáëÿðèìèç ùÿð íÿ éàçûðëàð éàçñûíëàð, – ÷îõ ñàü îëñóíëàð; àììà áóíó
ýÿðÿê éàääàí ÷ûõàðìàñûíëàð êè, ùÿëÿ èíäè ìöñÿëìàíëàð éåíÿ Ãîãîëóí
àäûíû áèëìèðëÿð. Áóíó ùå÷ êÿñ ýÿðÿê éàäûíäàí ÷ûõàðòìàñûí.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 àïðåë 1909, ¹ 14

ÎÕÓÚÓËÀÐÛÌÛÇÀ
Êå÷ÿí âàõòëàðäà Áàêûäà âÿ Òèôëèñäÿ ÷ûõàí ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè-
ìèçäÿ áÿçè ýþçÿë ÿøàð** ÷àï îëóíàðäû. Îõóúóëàðûìûçûí áèð ùèññÿñè ÿøàð
ñàùèáèíè òàíûéûðäû, àììà ÷îõëàðû äà òàíûìàçäû. Ëàêèí ìèñèëñèç îëàí
øàèðèìèçèí êÿëàìû î ãÿäÿð ìþâçóí âÿ ìÿíàëû èäè êè, îõóéàí øÿõñ åëÿéÿ
áèëìÿçäè êè, òÿùñèí*** âÿ òÿãäèð åòìÿñèí.
Áÿñ ùàíû î øàèðèìèç?
Êÿìàëè-éÿñëÿ úàâàá âåðèðèê êè, ùàìàí øàèðèìèç íå÷ÿ àéäûð êè,
éîðüàí-äþøÿê è÷èíäÿ õÿñòÿäèð.
_______________

* Ìöôÿòòèø
** ßøàð – øåèðëÿð
*** Òÿùñèí – áÿéÿíèá ÿùñÿí äåìÿ
184
 Ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûçûí íÿçÿðèíÿ áó ìÿòëÿáè éåòèðìÿê èñòÿéèðèê
êè, ÿçèç ÿäèáèìèç õÿñòÿëèéèíÿ áÿðàáÿð íÿèíêè ìöàëèúÿ õÿðúèíÿ, áÿëêÿ
àäè éþâìèééÿ ìÿñàðèôèíÿ ìþùòàúäûð. Ëàêèí áó õöñóñäà íÿ þçö, íÿ îíóí
äîñò âÿ ÿãðÿáàñû ãÿì åòìèðëÿð. Îíäàí þòðö êè, äöíéàäà ÿí ñå÷èëìèø âÿ
ÿñðëÿðúÿ éàääàí ÷ûõìàéàí ãÿëÿì ñàùèáëÿðè ýöíäÿëèê ðóçóéà ìþùòàú
îëóáëàð. Áóíà ýþðÿ áåëÿ ÿäèáëÿðèìèç íÿ ãÿäÿð áèçèì ö÷öí ãèé-
ìÿòëèäèðëÿðñÿ áèð î ãÿäÿð äÿ áèçëÿðäÿí èàíÿ ýþçëÿìÿéÿ èõòèéàðëàðû
âàðäûð. Áóíó äà äåéÿ áèëÿðèê êè, áó íå÷ÿ àéûí ìöääÿòèíäÿ äîñòëàðûí
êþìÿêëèéè èëÿ ìþùòÿðÿì øàèðèìèç ìöàëèúÿ îëóíóáäóð, àíúàã õÿñòÿëèéè
øèääÿòëè îëäóüóíäàí ëàçûìûíúà íÿçèð îëìàéûáäûð.
Áó ñþçëÿðè éàçìàãäà ìÿãñÿäèìèç áó ìÿòëÿáè îõóúóëàðûìûçà âÿ
àøíàëàðûìûçà éåòèðìÿêäèð, êåéôèééÿòè áèëñèíëÿð âÿ áèëÿíäÿí ñîíðà þç
áîðúëàðûíû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëñèíëÿð.
Õÿñòÿ áó ùåéíäÿ Øàìàõû øÿùÿðèíäÿäèð. Èàíÿ ýþíäÿðìÿê õàùèø
åäÿí ãàðäàøëàð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ ìóðàúèÿò åäÿ áèëÿðëÿð,
áèçèì äÿ òÿêëèôèìèç áó îëàúàã êè, ýþíäÿðèëÿí èàíÿíè áóðàäàí éîëà ñàëàã
Øàìàõû øÿùÿðèíäÿ ìÿøùóð âÿ ìþùòÿðÿì òàúèðëÿðèìèçäÿí Ùàúû
ßáäöððÿùèì Ñÿìÿäîâ úÿíàáëàðûíà êè, ìóøàðèëåéù* äÿ Ìèðçÿ Àááàñ-
ãóëó Ñÿùùÿò âàñèòÿñèëÿ õÿñòÿìèçÿ éåòèðñèí.
Èàíÿ âåðÿíëÿðèí àäëàðûíû âÿ èàíÿëÿðèí ãÿäÿðèíè áîðúëó îëóðóã ùÿð
äÿôÿ ìÿúìóÿìèçäÿ âÿ áóíäàí ñîíðà Áàêûäà ÷ûõìàëû îëàí ÿââÿëèíúè
ýöíäÿëèê ðóçíàìÿäÿ ÷àï åäÿê.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 àïðåë 1911, ¹ 15

ÙÅ× ÁÈËÈÐÈÊÌÈ?

Ùå÷ áèëèðèêìè íÿ ãàéûðûðûã? Âàëëàù, ùå÷ þçöìöç äÿ áèëìèðèê.

Áàõ, áó ýöíëÿð Ãàôãàçäà âÿ ãåéðè ìöñÿëìàí âèëàéÿòëÿðèíäÿ
ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíè éàä åäèðëÿð. Ùÿëÿ íåúÿ éàä åäèðëÿð! Òèôëèñäÿ
ÿðáàáè-ìààðèô ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøìàãäàäûðëàð êè, ìÿðùóìóí àíàäàí
îëìàüûíûí éöçèëëèéèíè ëàéèãèíúÿ áàéðàì ñàõëàñûíëàð. Áàêûäà äÿõè äÿ
àðòûã: áèðúÿ “Íèúàò” úÿìèééÿòè ñÿêêèç éöç ìàíàò òÿéèí åäèá êè, áó èøÿ
ñÿðô îëóíñóí. Êþ÷ÿðëè Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí éöçèëëèê éàäèýàðû íàìèíÿ áèð
____________

* Ìöøàðèëåéù – áóðàäà: àäû ÷ÿêèëÿí øÿõñ

185
êèòàá éàçûá. Ùàãâåðäèéåâ ùàáåëÿ. Ýÿíúÿäÿ òåàòð ìÿúëèñè òÿðòèá åäèáëÿð.
Ùÿëÿ ýÿëÿúÿêäÿ íÿëÿð îëàúàã, íÿëÿð îëàúàã...
Áó íÿäèð? Âàëëàù, ìÿí áó ìÿñÿëÿíè ÷îõäàí ôèêèð åëÿéèðÿì: áóðàäà
ìÿí ùå÷ þçýÿ áèð øåé ýþðìöðÿì ìÿùç þçöìöçö àëäàäûá ÿëÿ ñàëìàãäàí
ñàâàéû.
Áàõ, òÿâÿããÿ åäèðÿì áèð çàèãÿéÿ òàïøûðàñûíûç: àõûð Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
êèìäèð? Áÿëè, éàçû÷ûäûð. ×îõ ýþçÿë, ñþçöì éîõäóð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè íÿ
éàçûá? Áÿëè, êîìåäèéàëàð, éÿíè ìÿçùÿêÿëè òÿìñèëëÿð éàçûá. Éàõøû, ùå÷
ñþçöì éîõäóð. Âàãåÿí ÷îõ ýþçÿë éàçûá. Àâðîïàíûí ìîëéåðëÿðèíäÿí,
Ðóñèéàíûí ãîãîëëàðûíäàí ïèñ éàçìàéûá. Âÿ ÿýÿð Ðóñèéàäà âÿ Àâðîïàäà
Ãîãîë âÿ ìîëéåðëÿðÿ éàäèýàð áèíà åòìÿê ëàçûìñà, îíëàðûí àäëàðûíà
úÿìèééÿòëÿð òÿñèñ åëÿìÿê ðÿâà ýþðöíöðñÿ, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äÿõè äÿ àðòûã
ùþðìÿòëÿðÿ ëàéèãäèð.
Àììà áèðúÿ øåé âàð.
Ùÿãèãÿò, ÷îõ âàõò ìÿíÿ éÿãèí îëóð êè, áèç þçöìöçö îéíàäûðûã,
÷öíêè áèðúÿ äÿãèãÿ íåúÿ êè, ëàçûìäûð äèããÿò åäèá áèëÿê êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
Àõóíäîâ êèìäèð, ùàìàí ñààò õÿúàëÿò ÷ÿêèá éåðÿ ýèðÿðèê. Î ñÿáÿáÿ êè,
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ î êÿñäèð êè, äöíéàäà ÿââÿëèíúè îëàðàã, ÿââÿëèíúè
äÿôÿ ìöñÿëìàí þâðÿòèíè òåàòð ñÿùíÿëÿðèíÿ ÷ûõàðäûá êè, êèøèëÿð ýÿëèá
ùÿðÿñè áèðìàíàòëûã, èêèìàíàòëûã áèëåò àëñûí, Øÿðÿáàíû õàíûìëàðà, Øÿðÿ-
ôíèñÿ õàíûìëàðà òàìàøà åëÿñèí.
Ìÿñÿëÿí, ýþð íÿ úöð ãÿôëÿòäÿéèê êè, êö÷ÿäÿ áèð íÿôÿð áàêûëû åøèäÿ
êè, áó ýöí òåàòðäà áèð íÿôÿð ìöñÿëìàí þâðÿòè ÷ûõûá òåàòð ýþñòÿðÿúÿê,
ùàìàí áàêûëû äöíéàíû äàüûäàð: “Ïÿù, íþøöí, àðâàä äà òåàòðà ÷ûõàð?
Àðâàä äà êèøèéÿ ýþðöíÿð?” Àììà ùàìàí áàêûëû ýåäèð Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí
àäûíà òÿðòèá îëóíàí ìÿúëèñÿ, îðàäà ìÿðùóìóí íàìèíÿ ÷ÿïèê ÷àëûð,
ìÿðùóìà ðÿùìÿò îõóéóð âÿ úàâàíëàðà ñÿñ âåðèá ÷ûüûðûð: “Ìÿðùÿáàëàð
îëñóí Ìèðçÿ Ôÿòÿëèéÿ”. Àììà áóíó áèëìèð êè, Õàíïÿðè õàëàíû òåàòðà
÷ûõàðäàí ÿââÿë äÿôÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè îëóáäóð.

***
Ùèúàá, ùèúàá, ùèúàá. Áó äà ñÿíÿ ùèúàá. Äè ýåò, òà íÿ äàíûøûðñàí?
Áÿñ íèéÿ áèð âàõò Ìîëëà Íÿñðÿääèíè äèäèá òþêöðäöí, èíäè êè, Ìèðçÿ
Ôÿòÿëèéÿ ôÿõð åëÿéèðñÿí? Ùÿëÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí ùå÷ áóíó äåìèðäè êè,
áàëàúà Ýöë÷þùðÿäÿí áàøëàìûø äöíéàäà ùÿð íÿ éàøäà àðâàäëàð âàð, ùÿð
íÿ õàíûìëàð âàð, ùàìûñû òåàòðà ÷ûõûá îéóí îéíàñûí. Ýþéÿð÷èíè Èðÿâàíäà
ìöñÿëìàíëàð èñòÿéèðëÿð þëäöðñöíëÿð, àììà áóíó áèëìèðëÿð êè, Ýþéÿð÷èíè
186
òåàòðà ÷ûõàðàíûí øþùðÿòè èíäè íÿèíêè ìöñÿëìàí àëÿìèíè áàñûá, áÿëêÿ
Àâðîïà äèëëÿðèíäÿ áóíóí èñìè ñþéëÿíèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâó
ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ÷îáàí äà åøèäèá, ïàäøàùëàð äà áèëèð. Ìÿðùóìóí
êèòàáëàðû Àâðîïà äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ îëóíàíäà ìöúòÿùèäëÿðèìèçèí
êÿíäèðè øèÿëÿðèí áîéíóíà àíúàã ÷àòûðäû, àììà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè òÿê áèðúÿ
ðèñàëÿ äÿ éàçìàéûá êè, àôòàáà ýþòöðÿíäÿ áèçèì ö÷öí äöñòóðöë-ÿìÿë
îëñóí.

***
Àõ, âàëëàù, äàíûøäûãúà àäàìûí äÿðäè àðòûð. Áàõ, èíäè ìÿùÿððÿì-
ëèêäèð: ìÿñúèäëÿðäÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ äöçöëöá ñèíÿçÿí
îõóéóðëàð. Áó êèìäèð? Ãàðàáàüëû äÿñòÿñèäèð. Áó êèìäèð? Òÿáðèçëè
äÿñòÿñèäèð. Áó êèìäèð? Ìÿìÿãàíëûëàðäûð.
Áóíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ ÿéëÿøèá ñèíÿçÿí îõóéóðëàð. Íÿ îëàðäû êè, áó
ñèíÿçÿíëÿðèí äÿ áèð íå÷ÿñèíè ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëè éàçìûø îëàéäû!
Íèéÿ, ìÿýÿð ãàáèëèééÿòè éîõ èäè? Ìÿýÿð Ðàúèäÿí ÿêñèê òÿáè-øåðè âàð
èäè? Íèéÿ éàçìûðäû? Áÿñ øàèð äåéèëäè – íèéÿ Èðàí âÿçèðëÿðèíäÿí øèêàéÿò÷è
îëäóüóíó åëÿ áèð íÿçìÿ ÷ÿêèá êè, Ôèðäîâñèäÿí ñå÷èëìèð? Ùÿëÿ áèð áàõûí,
ýþðöí áó íÿ øèêàéÿòäèð åëÿéèð êè, íÿ áèëèì, ìÿí ýÿðÿê òÿçÿ ÿëèôáà
äöçÿëäÿì; êþùíÿ ùöðóôàòíàí éàçìàüû áîøëàìàñàã, áó ýöí äÿ îëìàñà,
ñàáàù ãîíøóëàð òþêöëöá âÿòÿíèìèçè àëàúàã. Ìÿñÿëÿí, Êþ÷ÿðëèíèí
êèòàáûíû áèð îõóéóí ýþðöí, ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëè íÿ éàçûð:

Íåâèøòÿì éåêè íàìåéè-äèëïÿçèð

Áåíàìè-âÿçèðå öëóì ÿç ÿáèð.
ßëèôáàéè íîðà íèøàí äàäÿìÿø,
Äÿðå íîâ áÿôèðäþâñ áåýöøàäÿìÿø,
Íÿäàíÿì ìÿýÿð ùèììÿòÿø ïÿñò áóä,
Íÿäàíÿì ìÿýÿð ðóçè-øÿá ìÿñò áóä–
Êè íàäàä áÿð ìÿí úÿâàá èí âÿçèð
Íÿøîä áÿð ìóðàäÿì ìÿðà äÿñòýèð.
Âÿçèðè-äèýÿð äÿð ëÿáè ñöôòå áóä,
Äÿð èí ìÿñÿëÿ ðÿéè-õóä ýöôòÿ áóä–
Êè ìà õÿëãå-Èðàí çèõóðäè áîçþðý
Çèýÿáðö çèòÿðñà, çèôöðñö çèòöðê.
Ùÿìå çèðÿêö ìÿðèôÿò ïèøÿèì,
Çèôÿðòè-çÿêàâÿò ïîðÿíäèøÿèì.

187
 Çèäèøâàðèéè-õÿò íÿäàðèì áàê,
Áåêóðàí ñåçÿä ðÿùíóìà ÿç ìÿúàê
Íÿýèðèì íþâõÿòò ÿç ùè÷ êÿñ–
Êè ìàðà õÿòö çåùíè-ìà ùÿñò áÿñ.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 äåêàáð 1911, ¹ 43

ÌÈËËÈ ÁÀÉÐÀÌ

Ãîðõóðàì ýåíÿ õàëã åëÿ áèëÿ êè, áàéðàìûíäàí äàíûøàúàüàì.

Áÿëè, äåêàáðûí áåøèíäÿ Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðû ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
Àõóíäîâó, íåúÿ êè, ëàçûìäûð, éàäà ñàëäûëàð âÿ éàõøûúà ìÿñúèäÿ úÿì
îëäóëàð âÿ ùàìàí ìîëëàëàð êè, ìÿðùóì âÿôàò åäÿíäÿ àäûíû äèíñèç ãîéóá
îíó ýþòöðìÿê âÿ äÿôí åòìÿê èñòÿìÿäèëÿð, èíäè ìÿñúèäÿ ýÿëèá, Ìèðçÿíè
éàõøûëûã èëÿ éàäà ñàëäûëàð âÿ ðÿùìÿò îõóäóëàð.
Àõøàì äà úàìààò éûüûøäû òåàòðà (áàõ, áó ëàï íàùàã) âÿ áóðàäà
åðìÿíè âÿ ýöðúöëÿðèí âÿêèëëÿðè âÿ ýåíÿ áÿçè úÿìèééÿòëÿðèí
íöìàéÿíäÿëÿðè ìöñÿëìàíëàðû òÿáðèê åòäèëÿð. Ôèðóäèí áÿé Êþ÷ÿðëè äÿ
áàøëàäû òöðê äèëèíäÿ óçóí íèòã ñþéëÿäè, ìÿí ùÿð÷ÿíä äåäèì êè, àõûð àé
áàëàì, áóðà ùàðà, òöðê äèëè ùàðà, àõûð áèð áàõ ýþð áó òåàòðà úÿì îëàí èêè
éöçÿ ãÿäÿð öçöà÷ûã ìöñÿëìàí õàíûìëàðûíûí ùàíñû ñÿíèí òöðê äèëèíè
ãàíàúàã?
Õöëàñÿ, ñþçöìÿ áàõìàäû, îäóð êè, äàíûøäûüû éåðäÿ ñÿùíÿíèí
äàëûíäàí èøàðÿ åëÿäèëÿð êè, áèð àç ìöõòÿñÿð åëÿñèí, ÷öíêè ðóñúà éàçûëàí
íèòãÿ âàõò ãàëìàç.
Ùÿð÷ÿíä òöðêúÿ áàøà äöøÿíëÿð Êþ÷ÿðëèíèí ñþçëÿðèíäÿí ëÿççÿò
àïàðäûëàð, àììà ìöñÿëìàí õàíûìëàðûíûí àúûãëàðû ýÿëäè: ÷öíêè
Êþ÷ÿðëèíèí ñþçëÿðèíè îíëàðà òÿðúöìÿ åäÿí éîõ èäè.
Ñîíðà ðóñúà íèòã îõóäó, áèð óçóí êàüûçà éàçûëìûøäû, ùàìàí íèòã
áàøëàíäû îõóìàüà. Ìÿíè äÿ íàòàðàøäàí éóõó òóòäó. Òåàòð èñòè, ñàü-
ñîëäà ìöñÿëìàí õàíûìëàðû, ùàìûñû äà êèøèëÿð èëÿ äàíûøûðäûëàð.
Ãÿðÿç, ìÿíè éóõó òóòäó. Éóõóäà ýþðäöì êè, ìÿðùóì Ìèðçÿ
Ôÿòÿëèíèí àíàäàí îëìàüûíûí èêèéöçèëëèê éàäèýàð áàéðàìûäûð, ùàìàí òåàòð
äîëóäóð ìöñÿëìàíëàð èëÿ, îðàäà áèðèñè íèòã ñþéëÿéèð âÿ äåéèð êè, “àõ íÿ
îëàéäû êè, áàðû ìÿðùóìóí áó ìÿúëèñäÿ áèð îüëó, éà ãûçû îëàéäû, ýåäèá
îíó çèéàðÿò åäèá ÿëèíäÿí þïÿ èäèê”.
188
 Éóõóäàí àéûëûá ýþðäöì êè, ýåíÿ ùàìàí ðóñúà éàçûëàí íèòã îõóíóð.
Äåäèì áÿëêÿ àõûðäà áèð íàòèãèí éàäûíà äöøÿð êè, áó òåàòðäà ëîæàëàðûí
áèðèíäÿ ìÿðùóì Ìèðçÿíèí äîüìà ãûçû ÿéëÿøèá. Àììà áèð êÿñ áó
áàðÿäÿ àüçûíà áèð ñþç àëûá äàíûøìàäû, ÷öíêè Ùàòÿìõàí àüà éàðûì ñààò
áóíäàí ãàáàã ýÿëäè ÷ûõäû ùàìàí ñÿùíÿéÿ âÿ ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí
öñòöíÿ áÿðê ãåéçëÿíèá äåäè êè: “Ñÿí íåúÿ úöðÿò åëÿéèá õàëãûí
àðâàäëàðûíûí àäûíû êèòàáà éàçûðñàí?!”.
Âÿ îëà äà áèëìÿçäè êè, ìöñÿëìàí ìÿúëèñèíäÿ þâðÿò àäû ÷ÿêèëÿéäè;
èñòÿð ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ãûçû îëñóí, èñòÿð þçýÿñè îëñóí.
Ãàðäàø, çàðàôàòû ãîé êÿíàðà, áóðà ìöñÿëìàí ìÿúëèñèäèð. Áóðàäà åëÿ
ñþçëÿðè äàíûøìàã îëìàç.
Õöëàñÿ, áåëÿ êå÷äè.
Äÿëè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 äåêàáð 1911, ¹ 44

ÆÓÐÍÀËÛÌÛÇÀ ÀÁÓÍß ÉÀÇÛËÌÀà ØßÐÒËßÐÈ

Ìÿëóìäóð êè, áó îâãàò ãÿùÿòëèêäèð. Äåìèðÿì áàùàëûãäûð: ýåíÿ

òàïûëàí øåé ãÿíèìÿòäèð. Ïÿñ æóðíàëûìûçû èíäè áèç ãÿùÿòëèê çàìàíûíäà
÷ûõàðòìàüà áàøëàéûðûã. Êàüûç éîõ, ðÿíý éîõ, ÿìÿëÿ éîõ, ùöðóôàò éîõ,
ìÿòáÿÿëÿð ïÿúìöðäÿ.
Îëà áèëÿð êè, ãÿçàâö ãÿäÿð è÷èíäÿ ÷ûõàðòäûüûìûç æóðíàëû áèðè ÿëèíÿ
àëûá ãèéìÿòèíÿ áàõûá äåéÿ êè: Ïàùà! Àòîâíàí éåðè! Áåëÿ äÿ áàùàëûã
îëàð?
Ìÿí àðçó åäÿðäèì êè, áåëÿ äàíûøûãëàð îðòàëûãäàí ýþòöðöëÿ èäè.
Ñÿáÿá áóäóð êè, ÿââÿëà, äöíéàäà ãÿçåòèí, æóðíàëûí âÿ êèòàáûí ùå÷
áàùàñû-óúóçó éîõäóð – ùÿð áèðèíÿ íÿ ãÿäÿð ïóë âåðÿ áèëñÿí – óúóçäóð.
Èêèíúè áóäóð êè, èíäèêè ÿñðäÿ ïóë þçö ùÿð áèð øåéäÿí óúóçäóð âÿ
ö÷öíúö äÿ áóäóð êè, ìöñÿëìàí éàçû÷ûñû éàçäûüû êèòàáû éà ãÿçåòè íÿ
ãÿäÿð áàùà ãèéìÿòÿ ñàòñà, ýåíÿ àõûðäà ôàðñëàð äåìèøêÿí, “ùÿììàëè-
áèìöçä” âÿ òöðêëÿð äåìèøêÿí “àëäûì ãîç, ñàòäûì ãîç” îëàúàã.
Æóðíàëûìûçûí ãèéìÿòè:
Áèð èëèí ìöääÿòèíäÿ (éÿíè ÿëëè èêè íöñõÿñè)... îí ìàíàò.
Éàðûì èëèí ìöääÿòèíäÿ (éÿíè èéèðìè àëòû íöñõÿ).. áåø ìàíàò.
Ö÷ àéûí ìöääÿòèíäÿ (éÿíè îí ö÷ íöñõÿñè)... èêè ìàíàò éàðûì.
189
 Òÿê íöñõÿñè èäàðÿäÿ 20 ãÿïèê, ñàòûúû ÿëèíäÿ 25 ãÿïèê.
Áèç “áèñìèëëàù” äåéèá æóðíàëû áàøëàéûðûã âÿ àáóíÿ åëàíûíû äà åäèðèê
âÿ ëàêèí èëëèê âÿ éàðûìèëëèê ìöøòÿðèëÿð áèëìÿëèäèðëÿð êè, èäàðÿìèçÿ
ýþíäÿðèëÿí ïóë ÿââÿë-àõûð þç éåðèíÿ ÷àòàúàã, éÿíè ùàìàí ïóëà æóðíàë
ýþíäÿðèëÿúÿê âÿ åùéàíà æóðíàëûìûç áÿçè ñÿáÿáäÿí éàíà òÿõèðÿ äöøñÿ
äÿ, ýåíÿ ìöøòÿðèëÿðèí æóðíàëû ýåúè-òåçè ìöøòÿðèéÿ ýþíäÿðèëÿúÿê, íåúÿ
êè, èíäèéÿ êèìè áåëÿ äÿ îëóáäóð. Âÿ Àëëàù øàùèääèð êè, ùå÷ áèð ìöñÿë-
ìàí ãàðäàøûí ïóëó èäàðÿìèçäÿ òÿëÿô îëìàéûá âÿ ÿýÿð áèðèíèí àç-÷îõ
ùàãã âÿ ùåñàáû éàääàí ÷ûõûá ãàëìûø îëñà, õÿáÿð âåðñèí êèôàéÿò âåðÿê.
Àììà áóíó äà ÿðç åäÿ áèëÿðèê: áèð ïàðà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðäà äà
àç-÷îõ íèñéÿìèç âàð. Îíëàðäàí äà õàùèø åäèðèê êè, áîðúëàðûíû éåðèíÿ
éåòèðñèíëÿð.
Òèôëèñäÿ æóðíàëûìûç ñàòûëûð âÿ àáóíÿ ãÿáóë îëóíóð ìöñÿëìàí
áàçàðûíäà “Øÿðã” êèòàáõàíàñûíäà.
Ìöäèð âÿ ìöùÿððèð: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 ôåâðàë 1917, 32

ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒ
(Ðåñïóáëèêà)
Âÿòÿíäàøëàð!
Ïàäøàùëûã òàõòûíäàí éûõûëàí Íèêîëàéûí çàëûì âÿ õàèí èäàðÿñè äà-
üûëàíäàí ñîíðà Ðóñèéà ìÿìëÿêÿòèíäÿ éàøàéàí ìèëëÿòëÿðè âÿ î
úöìëÿäÿí äÿ áèç ìóñÿëìàíëàðû ìÿøüóë åäÿí òÿê áèðúÿ ìÿñÿëÿäèð:
ùÿìèí ìÿñÿëÿ úöìùóðèééÿò ìÿñÿëÿñèäèð.
(Áîðúóìóç)
Âÿòÿíäàøëàð!
Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ áèç òÿê Àâðîïà àëÿìèíäÿí âÿ ìÿòáóàòûíäàí àç-
÷îõ õÿáÿðäàð îëàíëàðûí áîðúóäóð êè, ãàðäàøëàðûíû éîõëàìàã áàáÿòäÿí
ùÿðäÿíáèð îíëàðû áèð éåðÿ úÿì åäèá, áåëÿ-áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðäÿí ñþùáÿò
à÷ñûí, òàêè áèëìÿéÿíëÿð áèëèá, åøèòìÿéÿíëÿð åøèäèá, äöíéàíûí
þâçàñûíäàí* âÿ ÿùâàëûíäàí áÿãÿäðè-èìêàí õÿáÿðäàð îëñóíëàð.
________________

* Þâçà – âÿçèééÿòëÿð

190
 (Ìÿíàñû)
Âÿòÿíäàøëàð!
Úöìùóðèééÿò, éÿíè ëàòûíúà “Ðåñïóáëèêà” åëÿ áèð ùþêóìÿòÿ äåéèðëÿð
êè, îðàäà ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñè úàìààòûí þç þùäÿñèíäÿ âÿ èõòèéàðûíäàäûð,
íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, Ôèðÿíýèñòàí, Èñâå÷ðÿ âÿ ãåéðèëÿðè.
(Òàðèõè)
Ïèñ îëìàç êè, úöìùóðèééÿò äåéèëÿí öñóëè-èäàðÿíèí òàðèõèíè äÿ ìöõ-
òÿñÿð ñóðÿòäÿ éàäà ñàëàã.
Âÿòÿíäàøëàð!
Úöìùóðèééÿò öñóë, èäàðÿñè òÿçÿ äåéèë: ãÿäèì éÿùóäèëÿð, ýåðìàíëàð,
éóíàíëàð âÿ ðóìëàð òàðèõèí ÷îõ ÿâàèë âàõòëàðûíäà úöìùóðèééÿò èäàðÿñè
èëÿ éàøàéûðäûëàð âÿ ëàêèí ùÿìèí ãÿäèì çàìàíëàðäà áèð òÿðÿôäÿí àüàëûã
âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí ãóëëóã î äÿðÿúÿäÿ èäè êè, ÿäàëÿòèí âÿ ìöñàâàòûí
éîõëóüóíäàí âÿ öìóìèééÿòúÿ ìèëëÿòëÿðèí àâàìëûüû áÿðÿêÿòèíäÿí
ãÿäèì úöìùóðèééÿò èäàðÿëÿðè äàâàì åäÿ áèëìÿäèëÿð. Àõèðöë-ÿìð íàäàí
ìÿõëóãàò þç éàõàëàðûíû éåíÿ çàëûì ïàäøàùëàð èõòèéàðûíà âåðäèëÿð.
Ãÿäèì ÿñðëÿðäÿí êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýÿëèá ÷ûõûðûã îðòà ÿñðëÿðÿ âÿ
áóðàäà úöìùóðèééÿòè ýþðöðöê Øâåòñàðèéà ìÿìëÿêÿòèíäÿ. Áó ùÿìÿí
úöìùóðèééÿòäèð êè, èíäè äÿ äàâàì åäèð.
Òÿçÿ ÿñðèìèçèí úöìùóðè ùþêóìÿòëÿðèíèí áèðè Àìåðèêà úöìùó-
ðèééÿòèäèð êè, òàðèõè-ìèëàäèééÿíèí XVIII ÿñðèíÿ êèìè èíýèëèñ ùþêóìÿòèíÿ
òàáå èäè âÿ ìÿùç, XVIII ÿñðäÿ èíýèëèñäÿí àéðûëûá, “Úÿìàùèðè-ìöòòÿ-
ôèãÿ” àäû èëÿ øþùðÿò òàïäû êè, ðóñúà äÿõè äåéèëèð. Ñåâåðî-Àìåðèêàíñêèå
Ñîåäèíåííûå Øòàòû.
Àìåðèêàäàí ñîíðà ýÿëèá ÷ûõûðûã Ôèðÿíýèñòàíà êè, áóðàäà ö÷ äÿôÿ
èíãèëàá öç âåðÿíäÿí ñîíðà àõûðäà úöìùóðèééÿò èäàðÿñè ïàéèäàð îëóá,
ùÿìèøÿëèê ìþùêÿìëÿøäè. Ôèðÿíýèñòàí èíãèëàáëàðû èòòèôàã äöøöáëÿð
áèðèíúèñè ìèëàäèééÿ òàðèõèíèí 1789-úó èëèíäÿ, èêèíúèñè 1848-úè èëèíäÿ âÿ
àõûðûíúûñû 1870-úè èëèíäÿ.
Ôèðÿíýèñòàíäàí äà êå÷äèêäÿ Àìåðèêàíûí îðòà âÿ úÿíóá
ìÿìëÿêÿòëÿðè âÿ ùàáåëÿ Ïîðòóãàëèéà âÿ Áðàçèëèéà ïàäøàùëûã èäàðÿñèíè
äÿéèøèá, úöìùóðèééÿò ãÿáóë åäèáëÿð.
Áó ñàéäûüûìûç úöìùóðèééÿòëÿðäÿí ñàâàéû, íåúÿ êè, Àôðèêàäà,
ùàáåëÿ äÿ Àâñòðàëèéàäà êè÷èê úöìùóðèééÿòëÿð âàð êè, îíëàðûí ùàìûñûíû
áóðàäà ñàéìàüûí ëöçóìóíó ýþðìöðöê.
(Èäàðÿ)
Âÿòÿíäàøëàð!
191
 Ãàáàãäà ÿðç îëóíóá êè, úöìùóðèééÿò öñóëó ìîúèáèíúÿ ìÿìëÿêÿòèí
èäàðÿñè úàìààòûí þç èõòèéàðûíäàäûð. Úàìààò äåäèêäÿ âÿòÿíèí ñàùèáèäèð.
Äÿõè ùå÷ áèð êÿñèí èõòèéàðû éîõäóð êè, þçöíÿ ïàäøàù àäû ãîéóá, ìèëëÿòèí
ðÿéèíäÿí êÿíàð ìÿìëÿêÿò èøèíÿ ãàðûøñûí. Ìÿìëÿêÿò ìöÿééÿí ãàíóíëàð
ýöúö èëÿ èäàðÿ îëóíóð. Î ãàíóíëàðû éàçàí âÿ òÿñäèã åäÿí ìèëëÿòèí
ìÿáóñëàðû, éÿíè âÿêèëëÿðèäèð. Ìÿìëÿêÿòèí ðÿèñèíÿ “ïðåçèäåíò” äåéèëèð.
Ïðåçèäåíòè éà ìèëëÿò þçö ñå÷èð, éà ïàðëàìàí, éÿíè ìèëëÿò âÿêèëëÿðè ñå÷èð.
Ïðåçèäåíò ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åòìÿéÿ þçöíÿ êþìÿê÷è ùåñàáûíäà âÿçèðëÿð
òÿéèí åäèð.
Úöìùóðèééÿòëÿðèí áÿçèñèíäÿ âÿçèðëÿð ìÿùç ïðåçèäåíòÿ òàáåäèðëÿð;
áÿçè úöìùóðèééÿòëÿðäÿ âÿçèðëÿð ìÿúëèñè-ìÿáóñàíà òàáåäèð. Áÿùÿðùàë,
õàù* âÿçèðëÿð, õàù áóíëàðûí ðÿèñè ùåñàá îëóíàí ïðåçèäåíò ìèëëÿòèí
éàíûíäà úàâàáäåùäèðëÿð.
(Ñå÷êè)
Âÿòÿíäàøëàð!
Úöìùóðèééÿò èäàðÿñèíèí ñå÷êèñèíèí äþðä âàúèá øÿðòëÿðè âàð, îäóð êè,
úöìùóðèééÿò ñå÷êèñèíÿ äþðäöçâëö, éàèíêè äþðäùèññÿëè ñå÷êè äÿ, äåéèëèð:
Áó øÿðòëÿðèí ÿââÿëèíúèñè öìóìèëèêäèð, éÿíè ìÿìëÿêÿòäÿ éàøàéàí
íöôóçóí úÿìèñè ñå÷êèéÿ èøòèðàê åòìÿëèäèð, áèëàòÿôàâöòè-ñèíèô, úèíñ, äèí;
éÿíè à÷ûüû áóäóð êè, ñå÷êèéÿ êèøèëÿð èëÿ þâðÿòëÿð äÿ, åðìÿíè äÿ
ìöñÿëìàí äà, õàí äà âÿ ðÿèééÿò äÿ äóðìàëûäûð.
Áó äþðä øÿðòëÿðèí èêèíúèñè ñå÷êèíèí ìöñàâè îëìàüûäûð; éÿíè ñÿñëÿðèí
áÿðàáÿðëèéè. Ìÿñÿëÿí, ìÿí ÿýÿð õàí âÿ áÿéÿì, ìÿíèì äÿ ñÿñèì áèðäèð,
ñÿí ÷îáàí âÿ ðÿèééÿòñÿí, ñÿíèí äÿ ñÿñèí áèðäèð. Äåìÿê, ùÿð èêèìèçèí
ñÿñè áÿðàáÿðäèð.
Ö÷öíúö øÿðò ñå÷êèíèí äöçáÿäöçëöéöäöð. Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè,
áèð ïàðà ñå÷êèëÿðäÿ, ìÿñÿëÿí, êÿíäëèëÿð ãàáàãúà âÿêèëëÿðè ñå÷èá
ýþíäÿðèðëÿð øÿùÿðÿ. Øÿùÿðäÿ áó âÿêèëëÿð ãàðûøûðëàð ãåéðè øÿùÿðëÿðèí
âÿêèëëÿðèíÿ. Äöáàðÿ âÿêèëëÿð ñå÷èá ýþíäÿðèðëÿð ãóáåðíñêè øÿùÿðÿ. Áåëÿ
îëàíäà àøêàðäûð êè, ÿââÿëèíúè ñå÷êèäÿ ñÿñ âåðÿíëÿð áèëìÿéÿúÿêëÿð êè,
àéà àõûðûíúû ñå÷êèíèí âÿêèëëÿðè êèìèí âÿ ùàíñû ìÿáóñóí ñå÷êèëÿðèíÿ ñÿñ
âåðÿúÿêëÿð. Áÿñ, áóíäàí éàõøûñû áóäóð êè, ùÿð áèð êÿñ ÿââÿëèíúè ñå÷êèéÿ
äóðàíäà äöçáÿäöç èñòÿäèéè ìÿáóñà ðÿé âåðñèí.
Äþðäöíúö øÿðò ñå÷êèíèí ýèçëè îëìàüûäûð; éÿíè ñÿñ ñàùèáè ñÿñèíè åëÿ
ýèçëèí âåðÿ êè, áèð êÿñ õÿáÿðäàð îëìàéà êè, àéà, áó êèìÿ ðÿé âåðäè.
________________

* Õàù – èñòÿð
192
×öíêè àøêàðäûð êè, ÷îõ àäàì âàð êè, óòàíìàüû âÿ éà ãîðõóíó ìöëàùèçÿ
åäèá, öðÿéè èñòÿäèéè àäàìû ãîéóð êÿíàðà, èñòÿìÿäèéèíÿ ðÿéè âåðèð.
(Àçàäëûãëàð)
Âÿòÿíäàøëàð!
Úöìùóðèééÿò èäàðÿñèíèí áèð çèíÿòè äÿ âàð êè, î äà òàìàì àçàäëûãäûð.
Áó àçàäëûã äà íå÷ÿ ãèñìäèð. ßââÿëÿí, åòèãàä àçàäëûüû; éÿíè ùÿð áèð ôÿðä
êåéôè èñòÿäèéè äèíÿ ñèòàéèø åòìÿéÿ, éàèíêè áèð äèíäÿí ÿë ÷ÿêèá, ãåéðè áèð
äèíè ãÿáóë åòìÿéÿ àçàääûð. Éîõñà íÿèíêè êþùíÿ âÿ ÷öðöê èäàðÿíèí
ÿñðèíäÿ, ìÿñÿëÿí, èñëàìû òîëëàéûá õà÷ïÿðÿñòëèéè ãÿáóë åäÿíÿ ÿíàì
âåðèëèðäè, àììà õà÷ïÿðÿñòèí èñëàì äèíè ãÿáóë åòìÿéÿ èõòèéàðû éîõ èäè.
Èêèíúèñè – éûüûíúàã àçàäëûüû; éÿíè úàìààòûí áèð éåðÿ úÿì îëìàüûíà
ùå÷ áèð ñóðÿòäÿ ìàíå÷èëèê îëà áèëìÿç.
Ö÷öíúö – áèðëÿøìÿê àçàäëûüûäûð.
Äþðäöíúö – ÷àï åëÿìÿê, áåøèíúè – äàíûøìàã, àëòûíúû – ñèéàñè ïàðòèéàëàð
äöçÿëòìÿê âÿ éåääèíúè – äèëáèð îëóá, ùÿìòÿäáèð îëìàãäûð.
(Àõûðû)
Áóäóð úöìùóðèééÿòèí ÿí âàúèá ÿñàñëàðû!
Âÿòÿíäàøëàð!
Áèð òàìàøà åäèí áó íåìÿòëÿðÿ, áó ýþçÿë íåìÿòëÿðÿ!
Áèð òÿðÿôäÿí äÿ éàäà ñàëûíûç çàëûì ïàäøàùëàðûí âÿ îíëàðûí
ïîëèñëÿðèíèí úþâð âÿ çöëìöíö!
Âÿòÿíäàøëàð!
ßýÿð áèçäÿ èíñàíëûã ùèññè ùÿëÿ þëìÿéèáñÿ – âÿ ýöìàí åäèðÿì êè,
þëìÿéèá, – î âÿäÿ ýÿðÿê óúà ñÿñ èëÿ úöìùóðèééÿò ãÿùðÿìàíëàðûíû
àëãûøëàéûá äåéÿê:
Éàøàñûí úöìùóðèééÿò!
Àõûðû
Áàùàð, 1917-úè èëäÿ, Òèôëèñ

ÂßÒßÍÄÀØËÀÐ

Øöêöð Àëëàùà, ãóðòàðäûã!

Ãóðòàðäûã Ïåòåðáóðã âÿçèðëÿðèíèí çöëìöíäÿí, ãóðòàðäûã ãóáåð-
íàòîðëàðûí çöëìöíäÿí, ãóðòàðäûã íà÷àëíèê âÿ ïðèñòàâëàðûí âÿ áóíëàðäàí
àøàüûêû ïèëëÿ ãóðäëàðûíûí çöëìöíäÿí.
193
 Ãóðòàðäûã êÿíä éöçáàøûëàðûíûí òàòàðûíäàí, ãóðòàðäûã ñòðàæíèêëÿðèí
øàëëàüûíäàí, õèëàñ îëäóã ìèí-ìèí çàëûìëàðûí çîðáàçîðëóüóíäàí. Øöêöð
Àëëàùà êè, ãóðòàðäûã.
Ìÿëóìäóð êè, áó õîøáÿõòëèê, áó àçàäëûã ýþáÿëÿê êèìè éåðäÿí
ýþéÿðìÿéèá: áóíó ãàçàíàí âàð. Ìÿëóìäóð êè, ìöôòÿúÿ ùå÷ áèð øåé ÿëÿ
ýÿëìÿç. Ìÿëóìäóð êè, äàü êèìè Ðóñèéà èñòèáäàäûíû éûõìàãäàí þòðö
ìèíëÿðúÿ áàøëàð èøëÿéèá, ìèíëÿðúÿ úàíëàð òÿëÿô îëóá. Âÿ ìèí øöêöðëÿð
îëñóí êè, àõèðöë-ÿìðäÿ õîøáÿõò îëäóã âÿ þëìÿäèê êè, áó ýöíëÿðè
ýþðäöê.
Ëàêèí ìöôòÿ äåéèë: áóíóí ìöãàáèëèíäÿ áèçèì òÿêëèôèìèç âàð. Áèç
áîðúëóéóã âàð ãöââÿìèçè î éîëäà èøëÿäÿê êè, ìÿìëÿêÿòèìèç ñàêèò âÿ
ñÿëàìÿò îëñóí. Ýÿðÿê áèç ìöñÿëìàíëàð äà ùàìûéà áèëäèðÿê âÿ ýþñòÿðÿê
êè, áèçÿ ãàðàäîâîé ëàçûì äåéèë. Ýÿðÿê áèç åëÿ ðÿôòàð åäÿê êè, ãåéðè
ìèëëÿò è÷èíäÿ õÿúàëÿò ÷ÿêìÿéÿê. Ýÿðÿê ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèìèç åëÿ áèð
äèíúëèê âÿ ôÿðàãÿòëÿ äîëàíàëàð êè, êþùíÿ çàëûì ùþêóìÿòèí òÿðÿôäàðëàðû
äèíìÿéÿëÿð êè, “áàõ, ìöñÿëìàí ïðèñòàâñûç éîëà ýåòìÿç”.
Âÿòÿíäàøëàð! Áèçèì àçàäëûüûìûç éîëóíäà ìÿøÿããÿò ÷ÿêÿí ùöð-
ðèééÿò ïÿùëÿâàíëàðû, éÿíè áèçèì ñåâýèëè ìÿáóñëàðûìûçûí âÿñèééÿòè áóäóð:
Ñàêèòëèê âÿ éåíÿ äÿ ñàêèòëèê.
Ùÿð íÿ äÿðäèìèç âàð, ùÿð íÿ åùòèéàúàòûìûç âàð, ùÿð íÿ äèíè ìÿ-
ñÿëÿëÿðèìèç âàð, – ùÿð áèðèñè þç âàõòûíäà äàíûøûëàúàã âÿ þç ðÿéèìèçúÿ
ùÿëë îëóíàúàã.
Âÿ ëàêèí ùÿëÿëèêäÿ áó ñààò ðàùàò äîëàíìàã ëàçûìäûð.
Âÿòÿíäàøëàð, ñèçÿäèð öìèäèìèç, ñèçÿäèð ñþçöìöç, ìöñÿëìàí ãàð-
äàøëàð! Ñàêèòëèê âÿ àñàéèø!
Áóäóð èñòÿêëè ìÿáóñóìóç Úÿôÿðîâ úÿíàáëàðûíûí ñèçÿ âÿñèééÿòè.
Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 ìàðò 1917, ¹ 7

ÈÄÀÐßÄßÍ
Àõûð âàõòëàðäà ìÿúìóÿìèçèí âàõòûíäàí ýåú ÷ûõìàüû áàðÿñèíäÿ áèð
÷îõ éåðëÿðäÿí êàüûçëàð âÿ òåëåãðàìëàð àëûðûã. Äöíÿí Áàòóìäàí áèð ÷îõ
ìöøòÿðèëÿðèìèçèí èìçàñû èëÿ èäàðÿìèçÿ áèð ìÿêòóá ýÿëèá. Ìÿêòóá
ñàùèáëÿðè æóðíàëûí òÿõèðèíÿ äàðûõìàãëàðûíû áèëäèðèðëÿð âÿ òÿâÿããÿ åäèðëÿð
êè, Ìîëëàíûí âàõòäàí âàõòà íÿøð îëìàüûíà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ñÿé åäÿê.
194
 Ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûçà ìÿëóì åäèðÿì êè, äîüðóäóð, æóðíàëûí éó-
áàíìàüûíà ðÿíúèäÿ îëìàüà ùÿð áèð àáóíÿ ñàùèáèíèí ùàããû âàð, áóíóíëà
áÿðàáÿð ÿðç îëóíóð êè, áó õöñóñäà áèçèì ÿñëÿí âÿ ãÿòÿí òÿãñèðèìèç
éîõäóð. Áèç æóðíàëûí áóèëêè íÿøðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èøàðÿ åëÿìèøäèê êè, áó
çÿìàíÿìèç ÷îõ àðàëûáäûð âÿ ùÿãèãÿòäÿ Òèôëèñäÿ ìöñòÿãèë âÿ ìöíÿç-
çÿì* ìöñÿëìàí ìÿòáÿÿñèíèí îëìàìàüû âÿ áèð òÿðÿôäÿí äÿ ÿìÿëÿëÿðèí
àçàäëûã òÿòèëëÿðè èíäèêè äàâà ÿñðèíäÿ áèçè íÿùàéÿò, ÷ÿòèíëèêëÿðÿ äö÷àð
åëÿéèð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ìöøòÿðèëÿðèìèç áóíó ùÿìèøÿ íÿçÿðäÿ
ñàõëàìàëûäûðëàð êè, áèç ÿââÿë âÿ àõûð ùÿð áèð àáóíÿ ñàùèáè èëÿ íþìðÿ
ùåñàáû èëÿ ùåñàáëàøàúàéûã, íÿèíêè àé âÿ èë ùåñàáû èëÿ, éÿíè à÷ûüû áóäóð
êè, æóðíàëûìûç ùÿð íåúÿ òÿõèðÿ äöøñÿ äÿ, àõûðäà ýåíÿ ùÿð áèð êÿñÿ þç
ïóëóíà ýþðÿ æóðíàë âöñóë îëàúàã, éÿíè îí ìàíàò ñàùèáèíÿ 52 íöñõÿ, áåø
ìàíàò ñàùèáèíÿ 26 íöñõÿ âÿ èêè ìàíàò éàðûì ñàùèáèíÿ 13 íöñõÿ
ýþíäÿðèëÿúÿêäèð, õàù æóðíàë þç âàõòûíäà ÷ûõäû, õàù òÿõèðÿ äöøäö.
Áÿùÿðùàë**, þç ñÿé âÿ ãåéðÿòèìèçè áó áàðÿäÿ áèð çÿððÿ ãÿäÿð äÿ
ìöçàéèãÿ åòìÿéÿúÿéèê âÿ åòìÿíèê äÿ, èíøàëëàù.

Èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 àïðåë 1917, ¹ 10

ÈÄÀÐßÄßÍ ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ

Ñÿôåù øàìàõûëû âÿòÿíäàøà ÿðç îëñóí êè, Øàìàõûíûí ãóðàãëûã
õÿáÿðèíè éóõàðûäàêû ìÿãàëÿäÿ îõóéóá äèëòÿíý îëäóì. Ùÿãèãÿòäÿ äÿ
ýþð íÿ áÿäáÿõò ÿñðÿ ýÿëèá ÷àòìûøûã êè, ýþéäÿí áèð ãÿòðÿ éàüûøûí öçöíÿ
ùÿñðÿò ãàëìûøûã âÿ íÿèíêè Øàìàõû, ùàáåëÿ Ãàðàáàü, Èðàí âÿ Íàõ÷ûâàí
âÿ Òèôëèñ âÿ Êàðñ ìàùàëëàðû ãóðàãëûãäàí éàíûá êþçÿ äþíöáëÿð. Àììà
ùàíû î êå÷ÿí ýöíëÿð, î ñÿàäÿòëè çàìàíëàð êè, ôàçèëëÿðèìèçèí ìöáàðÿê
âöúóäëàðûíûí âàðëûüûíäàí íÿ ãóðàãëûã òàíûðäûã, íÿ ãåéðè áèð áåëÿ
áÿäáÿõòëèêëÿð öç âåðÿðäè.
______________

* Ìöíÿççÿì – íèçàìëû, éàõøû

** Áÿùÿðùàë – ùÿð ùàëäà
195
 Íèéÿ, íÿäèð áóíóí ñÿáÿáè?
ßëáÿòòÿ, ñÿáÿáñèç äåéèë, áóðàäà ñþç éîõ êè, áèð ùèêìÿò âàð, éÿíè
âàëëàù ùå÷ ùèêìÿò äÿ éîõäóð. ßñë ìÿòëÿá áóðàäàäûð êè, ãàðäàø, âàëëàù
éåð öçöíö áÿäÿìÿë âÿ áèíàìàç áöðöéöá; õàëã ùàìû äþíöá øåéòàíà,
ìÿëóíÿ. Äÿõè Àëëàù-òààëà íÿ åëÿñèí? Î äà áàõûá ýþðöð êè, úÿìè-
ìÿõëóãàò áèúëÿøèá: íÿ ìöñÿëëàéà ÷ûõàí âàð, íÿ äöà-ñÿíà åäÿí âàð.
Éÿíè åëÿñÿëÿð äÿ, íÿ ìÿíàñû? ×öíêè ìöñÿëëàíûí þç øÿðò-øöðóòó âàð.
Ùÿãèðèí áó ñþçëÿðèíèí ñöáóòó ö÷öí ýþòöðöí Ñÿìÿðãÿíääÿ ÷ûõàí
“Ùöððèééÿò” ãÿçåòèíè âÿ äþðäöíúö âÿ áåøèí÷è íþìðÿëÿðèíäÿ ÷àï îëóíàí
ôàçèëè-ìóõòàð Ùàúû Ìèðçÿ Áÿðàò Ìèðçÿ Ìóðàäçàäÿ òÿáèáèí ìöãÿääÿñ
ìÿãàëÿñèíè íÿçÿðèíèçäÿí êå÷èðèíèç âÿ ýþðöíöç àüà íÿ éàçûð. “Éåêè ÿç
áÿðàäÿðàíè-äèíè ýþôò êè, ÷ÿíä ìÿðàòèáÿ áåúÿùÿòè-áàðàí âÿ äöàéè-áàðàí
áà úÿìàåéè-ìöñëèìèí ðÿôòèì, äöàùà áåèúàáÿò íÿðÿñèä, áåõàòèðè-ùÿãèð
ùÿìèí ìÿñÿëÿ íèôàã õöòóð êÿðä. Ùåêàéÿòè-ãÿòè-áàðàí äÿð çàìàíè-
ùÿçðÿò Ìóñà ÿëåéùöññÿëàì âÿ òÿëÿáè-áàðàí-íöìóäÿíè ïåéüÿìáÿðè-
õöäà ñÿëëÿëëàùö-ÿëåéù âÿ àëèùè âÿ áåèúàáÿò íÿðÿñèíäÿíè-äöàéèàí ùÿçðÿò
áåñÿáÿáè-éåêíÿôÿð íÿììàì, éÿíè ñöõÿí÷èí áóä êè, ùåêàéÿòè-àí èíÿñò.
Äÿð çÿìàíè-ùÿçðÿòè-Ìóñà ñÿëëÿëëàùö-ÿëåéù âÿ àëèùè ñàëè áàðàí íÿ-
éàìÿä. Úÿìàåéè-èñðàèëèéàí àìÿäÿ, ÿðç êÿðäÿíä, ùÿçðÿòè Ìóñà áÿõÿ-
âàñè-ÿñùàáè ðóçÿ, íÿìàç, èñòèñãà âÿ äöàéè-èñòèñãà íöìóä, áàðàí íÿéà-
ìÿä. Èñòèãàñÿ áÿäÿðýàùè-èëàùè íöìóä. “èëàùè! Ìÿðà êÿëèìè-õóä õàíäè.
Ðó áÿäÿðýàùè-òþ àâþðäÿì. Ìÿðà ìÿéóñ íÿêîí. Õèòàá ðÿñèä êè, åé Ìóñà,
äÿð ìèéàíè-èí úÿìèÿò éåê íÿôÿð ìöíàôèã âÿ íÿììàì ùÿñò, òà óðà áèðóí
íÿêîíè äöàéè-òó ìöñòÿúàá íÿõàùÿä øîä. Ïÿñ ìà áè÷àðÿýàí áåèí ùÿìÿ
íàôÿðìàíè âÿ èí ùÿìå íèôàã âÿ ñöõÿí÷èíè, ìèõàùèì äöàéè-ìàí ìöñ-
òÿúàá øÿâÿä. Èí íèñò ìÿýÿð ÿç òÿðêè-ÿìð áåìÿðóô âÿ êÿñðÿòè-íèôàã... “
Áÿñ, ÿçèçèì, Ñÿôåù øàìàõûëû, áèð ýþð àüà íÿ éàçûð: áèçèì áÿäáÿõò-
ëèéèìèç þçöìöçäÿíäèð; îíäàíäûð êè, è÷èìèçäÿ íÿììàì ÷îõäóð, ÷îõäóð,
÷îõäóð; ãàðäàø, ÷îõäóð, éîõñà è÷èìèçäÿ íÿììàì [...] äóàìûçû åøèäèá
ùÿð íÿ èñòÿñÿí áó ýöíäÿí ñàáàùà ãîéìàéûá ýþíäÿðÿð. Éàüûø èñòÿ-
ñÿí–éàüûø ýþíäÿðÿð, ãàð èñòÿñÿí–ãàð ýþíäÿðÿð. Àíúàã èøëÿðè õàðàá åäÿí
î ùàðàìçàäà íÿììàìëàðäû êè, ìöñÿëëàìûçû õàðàáëàéûðëàð. Éîõñà ñÿí
äåìÿ êè, èíäèêè ÿñðäÿ Ìèðçÿ Áÿðàò êèìè ôàçèëëÿðèìèç áàùà ïóëà àëûíàí
êàüûçëàðûìûçû áåëÿ-áåëÿ ìîèçÿëÿðëÿ äîëäóðóð.
196
 Éîõ, éîõ, áèçè ìÿäÿíè ìèëëÿòëÿðäÿí ýåðè ãîéàí ôàçèëëÿðèìèç äåéèë,
îíëàð ãàðà úàìààòà èëãà åäÿí áåëÿ-áåëÿ ãûø êöðñöñö íàüûëëàðû äåéèë,
àíúàã ìöñÿëëàéà ÷ûõàí úàìààòûí è÷èíäÿ ýÿçèá äîëàíàí ìöíàôèãëÿðäèð.
Äÿõè áóíäàí áàøãà þçýÿ áÿäáÿõòëèéèìèç éîõäóð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 ìàé 1917, ¹ 12

ÈÄÀÐßÄßÍ
Ìÿêòóá ñàùèáèíÿ ÿðç îëñóí êè, ùÿìèí øÿêëè áèçÿ ÷ÿêäèðÿí øÿõñ
Òÿáðèç ÿùëè èäè êè, Òèôëèñäÿ áèð ýåúÿ ãàëûá, Áàêû òÿðèãè èëÿ éîëëàíäû
Ìÿøùÿäè-ìöãÿääÿñÿ. Àäûíû ñîðóøäóãäà úàâàá âåðäè êè, ÿñèë àäûìûí
ñèçÿ ëöçóìó éîõäóð, àììà òÿõÿëëöñöì Ðçà Õîðàñàíèäèð. Ùÿãèãÿò áèç
þçöìöç øÿêêÿ äöøäöê âÿ øÿêëè áó ñóðÿòäÿ ãÿáóë åëÿìÿê èñòÿìÿäèê,
àììà ìöøàðèëåéù áåëÿ úàâàá åëÿäè: ýåòäèéèì àüàéà àíä è÷èðÿì êè, áó
øÿêèë äåìîêðàò ôèðãÿñèíÿ òîõóíìóð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð èäàðÿìèç ÿùä åäèð êè, áóíäàí ñîíðà âÿêèëèìèç âÿ
äîñòëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíìàìûø ìÿòëÿáëÿðè æóðíàëûìûçäà äÿðú
åòìÿéÿê.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 íîéàáð 1917, ¹ 24

ÀÐÂÀÄ ÌßÑßËßÑÈ
Éåâðîïàíûí ÿí øþùðÿòëè àëèìëÿðèíäÿí Úîí Ñòöàðò ìèí ñÿêêèç éöç
àëòìûø éåääèíúè èëäÿ èíýèëèñ ïàðëàìàíûíäà ñþéëÿäèéè íèòã ùÿëÿ ÷îõëàðûíûí
éàäûíäàí ÷ûõìàéûá. Ùàìàí íèòãäÿ ìÿøùóð íàòèã áèðèíúè äÿôÿ îëàðàã
àðâàäëàðûí ñèéàñè èõòèéàðëàðûíûí áÿðàáÿðëèê ìÿñÿëÿñèíÿ ÿë âóðóáäóð. Âÿ
áó ÿëëèëëèê ìöääÿòäÿ ùàìàí èíýèëèñ ïàðëàìàíûíäà àçûíäàí èéèðìè äÿôÿ
áó ìÿñÿëÿ ìöçàêèðÿéÿ ãîéóëóáäóð âÿ ùÿëÿ áó âàõòàäÿê àðâàä
ìÿñÿëÿñè íåúÿ êè ëàçûìäûð, Éåâðîïàäà ùÿëë îëóíìàéûáäûð.
197
 Ðóñèéàäà àðâàä ìÿñÿëÿñè. Î êè ãàëäû Ðóñèéà ùþêóìÿòè, øöêöð
Àëëàùà, àõûðûíúû èíãèëàáè-êÿáèðèí* áèðèíúè õèäìÿòè áó îëäó êè, Ðóñèéàäà
éàøàéàí èíñàíëàðûí úÿìèñèíèí èõòèéàðû áÿðàáÿðëÿøèáäèð, áèëàôÿðã úèíñ, äèí
âÿ ìèëëÿò. Áó áàðÿäÿ Ðóñèéàäà äÿõè ÿëàùèääÿ áèð äàíûøûëìàëû ìÿñÿëÿ
ãàëìàéûáäûð; àðâàä ìÿñÿëÿñè áèðäÿí-áèðÿ ãóðòàðûáäûð.
Êå÷ìèøäÿ ùöãóã ìöáàðèçÿñè. Àììà áèçèì èíäèêè ñþùáÿòèìèçäÿí
ìóðàä** áóíó áèëìÿêäèð êè, àéà êå÷ìèøëÿðäÿ àðâàäëàðûí ùöãóãóíóí
ÿçèëìÿéèíèí ñÿáÿáè íÿ îëóá, éÿíè êèøèëÿð íÿ ñÿáÿáëÿðè ÿëäÿ áÿùàíÿ
òóòóá àðâàäëàðà èõòèéàð âåðìÿéèáëÿð. Ñþùáÿòèìèçäÿí ìÿãñÿä áóíó
áèëìÿêäèð êè, ùÿìèí ùöãóã ìöáàðèçÿñè, éÿíè èõòèéàðàò éîëóíäà ÷àëûøìàã
íÿ âàõò áàøëàíûá âÿ íÿ âÿçëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá âÿ àõðû ùàðà ýÿëèá ÷àòûá.
Ùèíäèñòàíäàí Ìàíóíóí ðÿéè. Áÿíè-íþâè áÿøÿðèí òàðèõèíèí
ÿââÿëèíúè ýöíëÿðèíäÿí áàøëàìûø àðâàäëàð ÿðëÿðèíèí èõòèéàðûíäà îëóáëàð
âÿ áó èõòèéàð î úöð íÿçÿðÿ ýÿëèá ýóéà êè, äÿéèøèëìÿéÿí áèð ãàíóíäóð.
Ãÿäèì Ùèíäèñòàíäà ö÷ ìèí èë áóíäàí ãàáàã Ìàíóíóí ãàíóíëàðûíà
ýþðÿ àðâàäû þëäöðÿíèí òÿíáèùè î ãÿäÿð èäè–íÿ ãÿäÿð êè, èòè þëäöðÿíèí
òÿíáèùè èäè. Ìàíó þç ãàíóííàìÿñèíäÿ éàçûð êè, àðâàä óøàã èêÿí àòàíûí
èõòèéàðûíäà îëìàëûäûð, úàâàíëûãäà ÿðèíèí èõòèéàðûíäà âÿ äóë ãàëàí âàõò
îüëóíóí èõòèéàðûíäà. Àðâàäûí íÿ ãóðáàí êÿñìÿê èõòèéàðû âàð èäè, íÿ
èáàäÿò åëÿìÿê: îíóí èáàäÿòè ìÿùç ÿðÿ ãóëëóã åòìÿê èäè.
Éóíàí âÿ ðèìëèëÿðèí ðÿéè. Ùèíäèñòàíäàí êå÷ÿíäÿí ñîíðà àðâàäà
ùÿãàðÿò èëÿ áàõàí Éóíàí âÿ ðèìëÿð îëóáëàð. Éóíàí àëèìè ìÿøùóð Àðèñ-
òîòåëèñ äåéÿðìèø: “ãóë, àðâàä âÿ óøàã èõòèéàð ñàùèáè îëìàüà ãàáèëèééÿò-
ñèçäèðëÿð”. Ìÿøùóð “Ðèì ãàíóíëàðû” óøàãëàðû, äÿëèëÿðè âÿ àðâàäëàðû áèð
ìÿíçèëÿäÿ ùåñàá åëÿéèðäè âÿ áóíëàðà èõòèéàð âåðìèðäè þç àäëàðû èëÿ
øÿðòíàìÿëÿð áàüëàñûíëàð.
Äèíëÿð íåúÿ áàõûáëàð. Äèíëÿðÿ ýÿëäèêäÿ äåìÿê îëàð êè, úÿìè
äèíëÿð àðâàäëàðû ÿñêèê áèð èíñàí äÿðÿúÿñèíäÿ ãîéóáëàð. Òàðèõè-Ìö-
ãÿääÿñ Èáðàùèì ïåéüÿìáÿðè Ñàðàíûí áàøûíûí ñàùèáè äåéèá éàçûð. Ãÿäèì
éÿùóäèëÿð äóà âàõòû Àëëàùà øöêöð åëÿéèðäèëÿð êè, îíëàðû àðâàä õÿëã
åëÿìÿéèá. Áèçèì èñëàì äèíèíäÿ ùÿì÷èíèí êèøèëÿðèí èõòèéàðû àðâàäëàðûíêû
èëÿ áÿðàáÿð äåéèë: ìÿñÿëÿí, ýþòöðÿê êèøèëÿðèí ÷îõ àðâàä àëìàã
èõòèéàðûíû, éàèíêè èðñèí áèð ùèññÿ áàúûéà âÿ èêè ùèññÿ ãàðäàøà ÷àòìàüûíû
âÿ ãåéðÿ.
___________

* Èíãèëàáè-êÿáèð – áþéöê èíãèëàá

** Ìóðàä – ìÿãñÿä, ìÿðàì
198
 Îðòà ÿñðëÿðäÿ íÿ úöð áàõûðìûøëàð. Õà÷ïÿðÿñòëÿðèí Ïàâåë õÿëèôÿñè
éàçûð: àðâàäëàðà ùþêìäöð êè, ÿðëÿðèíäÿí ãîðõñóíëàð. Áÿçè õà÷ïÿðÿñò
ãàíóíëàðûíúà àðâàäëàð êèëñÿéÿ ýèðÿí âàõò ìèíáÿðÿ âÿ ãåéðè ìöãÿääÿñ
øåéëÿðÿ ýÿðÿê ÿë âóðìàéàëàð. Ðÿâàéÿòäèð êè, êå÷ìèøëÿðäÿ Ôèðÿíýèñòàí
ñåíàòû áåëÿ áèð ãÿðàðíàìÿ éàçìûø: âÿùøè èíñàíëàðà äà éàðàøàí èø äåéèë
íÿèíêè ñèçÿ êè, àðâàäëàð þç èéíÿ âÿ ñàïëàðûíû ãîéóá âÿ ýÿëèá êèøèëÿðÿ
ãàðûøûá ñèéàñè èøëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòñèíëÿð; ÷îõ âÿ ÷îõ åéèá îëà.
Îðòà ÿñðëÿðäÿ àðâàäëàðûí ùÿòòà ðóùó îëìàñûíà øÿêê ýÿòèðèðìèøëÿð.
Ìöãÿääÿñ Àâãóñòèí áÿëàëàðûí úöìëÿñèíè àðâàäëàðäàí ýþðöðìöø.
Øåêñïèð, Øîïåíùàóåð, Âåéíèíãåðã, Ñòðèíãáåðã – áóíëàð ùàìûñû àðâàäëàðû
ÿãëè íàãèñ ùåñàá åäèáëÿð. Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, áó úöð ÿãèäÿ àðâàäëàð
áàðÿñèíäÿ íÿèíêè ìèíèëëÿðëÿ éåð öçöíöí úÿìè òàéôàëàðûíûí àðàñûíäà
äàâàì åäèá, ùÿëÿ áÿëêÿ èíäèíèí áó ñààòûíäà ìöòÿìÿääèí* Éåâðîïà
ìèëëÿòëÿðèíèí è÷èíäÿ äÿ áó ðÿéäÿ îëàí àç äåéèë êè, àðâàä êèøèäÿí àüûë
ùèññèééÿòèíúÿ çÿèôäèð âÿ áó ñÿáÿáÿ ïîëèòèêà àëÿìèíÿ ãàðûøìàüà ùàããû
éîõäóð.
Àíàëûã ñÿáÿá îëóáäóð. Áÿñ áóíëàð íÿ ñþçäöð? Íÿäèð áóíóí ñÿ-
áÿáè? ßñë ìÿòëÿá áóðàñûíäàäûð êè, àðâàäëàðûí ùÿð áèð áàðÿäÿ êèøèëÿðäÿí
ýåðè ãàëìàãëàðûíà ñÿáÿá àíàëûã îëóáäóð êè, îíëàðû åâäÿ óøàüûíûí
éàíûíäà îòóðìàüà ìÿúáóð åäèá, ãîéìàéûá õàù äàâà ìåéäàíûíäà, [õàù]
ãåéðè ìåéäàíäà ùöíÿð ýþñòÿðñèíëÿð: åâ èøëÿðè, óøàã òÿðáèéÿñè âÿ êöëôÿò
ãåéäè àðâàäëàðû î äÿðÿúÿäÿ ìÿøüóë åäèáäèð êè, åâäÿí êÿíàð îëàí èøëÿðÿ
àðâàäëàðûí ìàúàëû éåòìÿéèáäèð.
Ìöñàâàò ôÿðéàäû. Àììà òÿäðèúëÿ Éåâðîïà åëìè âÿ Éåâðîïà òÿ-
ìÿääöíöíöí áÿðÿêÿòèíäÿí “ìöñàâàò” ôÿðéàäû óúà ñÿñëÿ ñÿñëÿíèá ýÿëèá
àðâàäëàðà äà ÷àòäû. Áó ñÿäà éóõàðû ñèíèôëÿðäÿí áàøëàìûø ùÿð áèð
òÿáÿãÿëÿðÿ äàüûëäû, íöúÿáà õàíûìëàðû äà áóíó åøèòäè, ÿñíàô þâðÿòëÿðè äÿ
áèëäè, êàðõàíà ÿìÿëÿëÿðè äÿ õÿáÿðäàð îëäóëàð âÿ ùÿòòà êÿíä àðâàäëàðû äà
äóéóã äöøäöëÿð.
Úÿìè àðâàäëàðûí ãóëàüûíà ÷àòäû êè, èíñàíëàð áÿðàáÿðäèðëÿð âÿ ùàìû
èíñàíäûð, íåúÿ êè, êèøè, ùàáåëÿ àðâàä.
Ìöñàâàò, ìöñàâàòè-ìöòëÿã! Éÿíè êèøèëÿðëÿ àðâàäëàðûí ùöãóãóíóí
ùÿð áèð áàðÿäÿ áÿðàáÿðëèéè.
Ùöãóã äàâàñû òÿçÿ ìÿñÿëÿ äåéèë. Áó ìÿñÿëÿ áàøëàíûá îíñÿêêèçèíúè
ÿñðèí àõûðëàðûíäà, Àìåðèêà ãèòÿñèíäÿ.
_______________

* Ìöòÿìÿääèí – ìÿäÿíè

199
 Ñòöàðä çöëìöíäÿí èíýèëèñëÿðèí Àìåðèêàéà êþ÷ìÿñè. Òàðèõ ðÿâà-
éÿò åäèð êè, èíýèëèñëÿð îí ñÿêêèçèíúè ÿñðäÿ Ñòöàðä íÿñëèíèí çöëìöíäÿí
áàøëàäûëàð Àìåðèêàéà êþ÷óá ýåòìÿéÿ âÿ Àìåðèêàäà àçàä èíýèëèñëÿð
áàøëàäûëàð þçëÿðè ö÷öí ìÿäÿíè áèð âÿòÿí áèíà åòìÿéÿ. Ñþç éîõ, áóíëàðûí
òÿêëèôè àñàí äåéèëäè: áèð òÿðÿôäÿí ëàçûì èäè éåðëè ùèíäëèëÿðèí âÿùøè
ùöúóìëàðûíûí ìöãàáèëèíäÿ äàéàíìàã, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ëàçûì èäè
Èíýèëòÿðÿíèí ùþêìöíö âÿ àüàëûüûíû ðÿää åòìÿê éîëóíäà ÷àëûøìàã.
Äåìÿê, áöòöí þìðëÿðèíè äàâà ìåéäàíûíäà êå÷èðìÿê ëàçûì ýÿëèðäè âÿ
ùÿìèí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ äö÷àð îëàí Àìåðèêà êèøèëÿðèíÿ ìÿíÿâè âÿ ìöùöì
êþìÿêëèê ýþñòÿðÿí, îíëàðû äàâà ìåéäàíûíà ýþíäÿðèá åâäÿ áèð òÿðÿôäÿí
êöëôÿòÿ ãóëëóã åäÿí âÿ áèð òÿðÿôäÿí äÿ ïàòðîí ùàçûðëàéûá êèøèëÿðèí òö-
ôÿíýëÿðèíè äîëäóðàí, ìöõòÿñÿð, îíëàðà íèúàò âåðÿí Àìåðèêà àðâàäëàðû
îëäó.
Ôèëàäåëôèéà éûüûíúàüû. Ïÿñ, åëÿ êè, äàâà ãóðòàðàíäàí ñîíðà êèøèëÿð
1787-úè èëäÿ Ôèëàäåëôèéà øÿùÿðèíÿ úÿì îëóá, áàøëàäûëàð ìöòòÿôèã
ìÿøðóòÿëè ùþêóìÿò ö÷öí ãàíóíè-ÿñàñè ãÿðàð âåðìÿéÿ, ùÿìÿí ýöí
àðâàäëàð ãàáàüà ÷ûõûá úàâàá åëÿäèëÿð êè, åé êèøèëÿð, áèçëÿð äÿ ñèçëÿ
áÿðàáÿð äàâàäà èøòèðàê åëÿìèøèê, ñèçèí ãÿçàâö ãÿäÿðèíèçÿ áèç àðâàäëàð
äà ùÿìèøÿ øÿðèê îëóá, øàä ýöíëÿðèíèçäÿ øàä îëìóøóã âÿ ãÿìýèí
ýöíëÿðèíèçäÿ ãÿìýèí îëìóøóã. Èíäè òÿçÿ âÿòÿíèíèçè àçàä ýþðöá
ãàíóíëàð éàçûðñûíûç; áèç äÿ ñèçëÿ âàðûã, áèçèì äÿ ñèéàñè èõòèéàðûìûç
êèøèëÿðëÿ áÿðàáÿð îëìàëûäûð.
Âÿ ëàêèí áó äÿôÿ àðâàäëàðûí ÷àëûøìàãëàðû áèð íÿòèúÿ áàüûøëàìàäû âÿ
àðâàäëàð èñòÿäèêëÿðè èõòèéàð îíëàðà âåðèëìÿäè. Áóíóíëà áåëÿ àðâàäëàð, ñþç
éîõ êè, ñàêèò îëìàäûëàð âÿ ôöðñÿò ÿëÿ äöøÿí êèìè éåíÿ áàø ãàëõûçäûëàð.
Ëîíäîíäà ãóðóëòàé 1840-úû èëäÿ. Àðâàäëàðûí èêèíúè ãóðóëòóëó èã-
äàìàòû* âàãå îëóá ìèëàäè òàðèõèíèí 1840-úû èëèíäÿ. Ùÿìèí èë Èí-
ýèëòÿðÿíèí ïàéòàõòû Ëîíäîí øÿùÿðèíäÿ ãóë àçàä åëÿìÿê ìÿñÿëÿñèíèí
áåéíÿëìèëÿë ãóðóëòàéû ÿìÿëÿ ýÿëäè. Áóðàéà Àìåðèêàäàí õàíûì
íöìàéÿíäÿëÿðè ýþíäÿðèëìèøäè. ×öíêè áó ãóðóëòàéûí áàø÷ûëàðû Èíýèëòÿðÿ
ðóùàíèëÿðè èäè êè, àðâàä ìÿñÿëÿñèíèí ùÿìèøÿ çèääèíÿ ýåäèðäèëÿð.
Ãóðóëòàé ãÿðàð ãîéäó êè, Àìåðèêàäàí ýÿëÿí õàíûìëàð ùÿìèí èúëàñäà
èøòèðàê åäÿ áèëìÿçëÿð. Áó ÿùâàëàò àðâàäëàðà î äÿðÿúÿäÿ òÿñèð åëÿäè êè,
îíëàð Àìåðèêàéà ãàéûäûá þçëÿðèíèí äÿ ãóë äÿðÿúÿñèíäÿí àçàä îëìàã
______________

* Èãäàìàò – òÿøÿááöñ
200
ìÿñÿëÿñèíè ãàëõûçäûëàð. Ñÿêêèç èë ÷àëûøàíäàí ñîíðà àðâàäëàð áèð
èíòèáàùíàìÿ òÿðòèá åëÿäèëÿð êè, 18 ôÿñèëäÿí èáàðÿò èäè.
Íÿòèúÿ: áèð ïàðà èõòèéàðëàð. Ùÿìèí êåéôèééÿò Àìåðèêàäà î äÿðÿúÿ
øþùðÿò òàïìûøäû êè, úÿìè ãÿçåòÿëÿð ùÿìèí èíòèáàùíàìÿíèí ìÿçìóíóíó
÷àï åëÿìèøäèëÿð. Èíòèáàùíàìÿíèí áèð íå÷ÿ ôÿñëè áó èäè:
1) Êèøè âÿ àðâàäëàðûí èõòèéàðëàðûíûí áÿðàáÿðëèéè.
2) Äàðöëôöíóíäà òÿùñèë åëÿìÿê èõòèéàðû.
3) Ñå÷êè èõòèéàðû.
4) Êÿáèí âÿ òÿëàã ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ êèøèëÿðëÿ àðâàäëàðûí èõòèéàðëàðûíûí
áÿðàáÿðëèéè âÿ ãåéðèëÿðè.
Ñòàòèñòèêà. Ìöõòÿñÿð ñóðÿòäÿ äåìÿê îëàð êè, àðâàäëàð Éåâðîïàäà
âÿ Àìåðèêàäà ùöãóã âÿ èõòèéàðàò éîëóíäà ÷îõ òÿøÿááöñëÿð âÿ
÷àëûøìàãëàð ýþñòÿðèáëÿð. Áóðàäà úöìëÿñèíè íàüûë åëÿìÿê òóë ÷ÿêÿð. Âÿ
÷àëûøìàãëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ áÿçè ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ ùþêóìÿòëÿðèí áÿçèñè
àðâàäëàðûí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñûá áèð ïàðà èõòèéàð âåðèáëÿð. Àììà î êè,
ëàçûìäûð èõòèéàðè-êöëëè àðâàäëàðà éåíÿ âåðèëìÿäè. Ùÿð÷ÿíä áó èõòèéàðëàð
áèð íþâ úöçè ùåñàá îëóíóðäóëàð. Áóíóíëà áÿðàáÿð éåíÿ àõèðöë-ÿìð
Àìåðèêà àðâàäëàðûíûí éîðóëìàã áèëìÿéÿí ñÿéè âÿ òÿëàøëàðûíûí íÿòèúÿñè
áó îëäó êè, 1910-úó èëäÿ Àìåðèêàäà 609 äàðöëôöíóíóí 142-ñè êèøèëÿð
ö÷öí âÿ 108 äàðöëôöíóí ìÿùç àðâàäëàð ö÷öí èäè âÿ 352 äàðöëôöíóí
øÿðàêÿòëÿ àðâàäëàð âÿ êèøèëÿð ö÷öí èäè. Áó äàðöëôöíóíëàðäà òÿùñèë åäÿí
êèøèëÿðèí ãÿäÿðè 119. 557 âÿ þâðÿòëÿðèí ãÿäÿðè 52. 652 èäè. 1897-úè èë-
äÿ äàðöëôöíóíëàðäà 1475 àðâàä ïðîôåññîðó ëåêñèéà îõóéóðäó. Âÿ ùÿìèí
èë ìöÿëëèìëèê åäÿí àðâàäëàðûí ãÿäÿðè êèøèëÿðäÿí àðòûã èäè.
1900-úö èëäÿ Àìåðèêàäà äþðä ìèí áåø éöçäÿí àðòûã àðâàä ùÿêèìè
âàð èäè. 300 àðâàä àäâîêàòû âÿ 2725 ÿäèá âÿ éàçû÷û âàð èäè. Ùÿìèí èë
Àìåðèêàíûí ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíäÿ áåø ìèí íÿôÿðäÿí àðòûã àðâàä
õèäìÿò åäèðäè.
Àìåðèêàíûí ìöòòÿôèã øòàòëàðûíäà ùÿð íþâ âÿ ùÿð ãèñì àðâàä úÿ-
ìèééÿòëÿðè âàð. Úÿìèééÿòè-õåéðèééÿëÿð, ìààðèô úÿìèééÿòëÿðè, åëìè âÿ
ôÿííè úÿìèééÿòëÿð, êîîïåðàòèâ úÿìèééÿòëÿðè, ôàáðèê ÿìÿëÿëÿðèíÿ
ùèìàéÿ åäÿí úÿìèééÿòëÿð âÿ ãåéðèëÿð.
Âÿ áó íþâ òÿðÿããèíèí íÿòèúÿñè àõèðöë-ÿìð áó îëäó êè, Àìåðèêà
àðâàäëàðû íåúÿ êè, ìààðèô òÿñèñàòûíäà, ùàáåëÿ øÿùÿð èøëÿðèíäÿ âÿ àõûðäà
äà ïàðëàìåíò ñå÷êèñèíäÿ ñÿñ âåðìÿê èõòèéàðûíû ãàçàíäûëàð.
201
 Àõûð íÿòèúÿ. Áóíëàðûí ùàìûñû þçýÿ áèð øåé äåéèë, ìÿùç Éåâðîïà
ÿìÿëèíèí âÿ Éåâðîïà ôÿííèíèí òÿùñèëèíèí òÿñèðèäèð.
Èíñàí êè çèéàëàíäû, ôèêèð êè, óúàëàíäû – äÿõè ìöìêöí äåéèë êè, èíñàí
èêèãàò îëñóí: àõûðäà éåíÿ úèñì ðóùà òàáå îëàúàã, éÿíè áóíóí ìÿíàñû
áóäóð êè, óúà ôèêèð ñàùèáè ùÿìèøÿ ãåéðèñèíè áó éîëäà èøëÿäÿúÿê êè, áàøû
äà óúà îëñóí.
Âÿ ÿëáÿòòÿ, ìÿãñÿäèíÿ ÷àòàúàã.
À õ û ð.
9 èéóë 1918, Òèôëèñ
Àâòîãðàô ÿñàñûíäà, èëê äÿôÿ ÷àï îëóíóð.

ÕßÁßÐÄÀÐËÛÃ

Áó ýöíëÿðäÿ áèçÿ ìÿëóì îëäó êè, øÿùÿðèí ÿí ìþòÿáÿð âÿ äþâ-

ëÿòìÿíäëÿðèíäÿí áèð íÿôÿð ùàúû âÿ ùàúûçàäÿ úÿíàáëàðû þç ìÿõñóñè
äóðóøãàñûíà áèð øàïêàëû ìàäàìàñûíû ÿéëÿøäèðèá þçö èëÿ áÿðàáÿð àïàðûá
Àðàìéàíñ òåàòðûíà âÿ îðàäà õàíûìûí øÿðÿôèíÿ áèð çèéàôÿò òÿùèéÿ åäèá âÿ
áó çèéàôÿòÿ úàìààòûí íÿçÿðèíäÿ áèð ãÿäÿð ãûçûë ëèðÿëÿð ìÿñðÿô åäèá.
ßëáÿòòÿ, áèç áóíó äà èãðàð åäèðèê êè, ùÿð áèð øÿõñ þç úèáèíèí âÿ
ìÿçàãûíûí âÿêèëèäèð âÿ øÿõñèí ìÿùðÿìàíè þâñàô âÿ ÿìàëû ùÿð íþâ èðàä
âÿ äÿõàëÿòäÿí ìÿùôóç îëìàëûäûð; âÿ ëàêèí áèð íþãòÿ âàð êè, áó áàðÿäÿ
áèç ñþùáÿò à÷ìàüà ìÿúáóð îëóðóã.
Áóíó áèç ýþðöðöê êè, ÿñðèí þâçàñû âÿ úàìààòûí ùàëû ôÿíà áèð ìÿ-
ãàìà ÷àòûá. Áåëÿ êè, ùÿð áèð ãÿäÿìäÿ áèç ùÿäñèç éîâìèééÿ ðóçóñóíà
ìþùòàú îëàíëàð âÿ íþâ-íþâ ôÿëÿêçÿäÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê êè, áóíëàðà ùå÷
áèð ìÿíáÿäÿí âÿ ùå÷ áèð ÿøõàñäàí áèð ìöàâèíÿò ÿëè óçàäûëìûð âÿ ùÿð
áèð ñÿðâÿò ñàùèáèíäÿí èìäàä òÿìÿííàñûíà äöøÿíëÿðÿ úàâàá âåðèëèð êè,
ïóë éîõäóð.
“Ïóë éîõäóð” äåéÿíëÿðÿ âÿ þçëÿðèíè çàùèðäÿ òÿìêèíëè ñàõëàéàíëàðà
áèð ñþçöìöç éîõäóð. Àììà áó ãÿäÿð âàð êè, òåàòð êèìè öìóìýàùäà
÷þðÿê ïóëóíà ìþùòàú îëàíëàðûí íÿçÿðèíäÿ ìÿøðóáàòà âÿ íàìÿùðÿì
þâðÿòëÿðÿ ãûçûë ëèðÿëÿðè îâóúëà ñÿðô åäÿíëÿð ãÿôëÿò éóõóñóíäàí
àéûëìàëûäûëàð.
202
 Áó äÿôÿ õÿáÿðäàðëûã áàáÿòèíäÿí ìÿçêóð ùàúûíûí àäûíû çèêð åëÿ-
ìÿêäÿí ÿë ñàõëàäûã, àììà áó ãÿáèë ùàúûëàðà âÿñèééÿò åäèðèê êè, áóíäàí
ñîðàëûãäà àýàù âÿ ùóøéàð îëóá, áèð òÿðÿôäÿí áèçèì ýèëåé-ýöçàðûìûçäàí
âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí ìèí-ìèíëÿðúÿ ÷þðÿéÿ ìþùòàú îëàíëàðûí íèôðÿòèíäÿí
åùòèéàò åëÿñèíëÿð.
Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1921, ¹ 3

ÏÎ×ÒÕÀÍÀÌÛÇ

Ðóçíàìÿìèçèí íÿøðèíèí øþùðÿòè ãåéðè øÿùÿðëÿðÿ ÷àòäûãäà ÷îõ

éåðëÿðäÿí èäàðÿìèçÿ ìÿêòóáëàð éàçûá àáóíÿ îëìóøäóëàð. Âÿ áèç
òÿãðèáÿí áèð àé áóíäàí ÿãäÿì áèðèíúè øöìàðÿíè* âÿ áèð ùÿôòÿ îíäàí
ñîíðà èêèíúè øöìàðÿíè Òÿáðèç ïî÷òõàíàñû âàñèòÿñèëÿ ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðÿ
ýþíäÿðìèøäèê.
Áåø ýöí áóíäàí ÿãäÿì ùÿð áèð éàâóã ãÿñÿáÿëÿðäÿí âÿ
øÿùÿðëÿðäÿí âàðèä ìöñàôèðëÿðäÿí âÿ äîñòëàðûìûçà ÷àòàí ìÿêòóáëàðäàí
÷îõ-÷îõ øèêàéÿòëÿð áèçÿ ÷àòäû êè, ðóçíàìÿìèç Òÿáðèçäÿí êÿíàð ùå÷ áèð
íþãòÿéÿ ýåäèá ÷àòìàéûáäûð.
Áó ýöíëÿð áèçÿ ñÿùèù** áèð ìÿíáÿäÿí éÿãèíëèê ùàñèë îëäó êè,
ðóçíàìÿìèçèí áèðèíúè âÿ èêèíúè íþìðÿñè Òÿáðèçäÿí ÷ûõìàìûø, íÿ
ñÿáÿáÿ ÷ûõìàìûø, î áèçÿ ùÿíóç ìÿëóì äåéèë.
Áèð íå÷ÿ ñÿòðè éàçìàãäàí ìÿãñÿä õàðèúäÿ îëàí ìþùòÿðÿì
îõóúóëàðûìûçà ðóçíàìÿìèçèí ÷àòìàìàüûíûí ñÿáÿáèíè áèëäèðìÿêäèð.
Áÿùÿðùàë áèç éîëà ýåäèðèê âÿ Èðàíäà òÿê áèð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ùå÷
éåðèíäÿí îëìàñà äöíéà þòöøÿð, àììà ïî÷òõàíàëàðûìûçûí áó äÿðÿúÿäÿ
íèçàìñûçëûüû âÿòÿí äîñòëàðûíû ýÿðÿê ìÿéóñ åäÿ.
Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 31 ìàðò 1921, ¹ 4

___________

* Øöìàðÿ – íþìðÿ
** Ñÿùèù – äîüðó, äöçýöí
203
 ÌÖØÒßÐÈËßÐÈÌÈÇß
Àáóíÿ ìÿñÿëÿñè Èðàíäà ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð. Ðóñèéàäà áèç áóíà àäÿò
åòìèøèê êè, àáóíÿ îëàíëàð äÿôòÿðÿ éàçûëàí ñààò àáóíÿ ïóëëàðûíû âåðèá
ãÿáç àëûðäûëàð. Àììà Èðàíäà âÿç þçýÿ øÿêëÿ äöøöá; ÷öíêè áóðàäà
ãÿäèì âàõòëàðäàí òà áó ýöíÿ êèìè ðóçíàìÿéÿ ïóë âåðìÿéè ùÿäÿð áèð
øåé ùåñàá åëÿéèáëÿð âÿ áó ñÿáÿáäÿí àáóíÿ ïóëëàðûíû ãàáàãúà âåðìÿê
ñÿùëäèð, àõûðäà äà ùûããàíà-ùûããûíà âåðèáëÿð.
Áèç Èðàí àáóíÿ÷èëÿðèíè ãûíàìûðûã; ÷öíêè ùÿìèøÿ ìöìêöíäöð êè,
ãàáàãúà áèðèñè ïóëóíó âåðñèí âÿ ñîíðà äà ðóçíàìÿíè ÿúÿë äÿðê åëÿñèí.
Áÿñ îíäà íåúÿ îëñóí, ùå÷ êÿñ ïóëäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿ ùàçûð äåéèë.
Áèð òÿðÿôÿ äÿ áàõàíäà ðóçíàìÿ ìöäèðè áàøûíà íÿ äàø ñàëñûí?
Êàüûçà, ìÿòáÿÿëÿðÿ, ðÿññàìëàðà, éàçû÷ûëàðà âÿ ÿìÿëÿëÿðÿ ïóëó ùàðàäàí
àëûá âåðñèí? Äîüðóñó, ìÿÿòòÿë ãàëìàëû áèð ùàëäûð.
Áèðúÿ øåé ôèêðèìÿ ýÿëèð. Áèð ñóðÿòäÿ êè, ìþùòÿðÿì ìöøòÿðèëÿðèìèç
ïóëëàðûíûí áàòìàüûíäàí åùòèéàò åëÿéèðëÿð, ìöìêöíäöð ïÿíàù áÿðõóäà
áàáÿòèíäÿí àáóíÿ ïóëóíóí áèð àç ùèññÿñèíè èäàðÿéÿ ýþíäÿðìÿê êè, ÿýÿð
õóäàíÿêÿðäÿ ðóçíàìÿíèí äàëû ýÿëìÿñÿ, èòÿí ïóë ö÷-äþðä òöìÿí
îëìàñûí, áèð íå÷ÿ ãðàí îëñóí êè, ÿýÿð äöíéà äàüûëñà, áèð íå÷ÿ øàùû äà
Ìîëëà ÿìèíèí éîëóíäà èòèá áàòñûí.
Áèð ãðàíäàí òóòìóø îí ãðàíà êèìè, áóíäàí äà ÿñêèê âÿ áóíäàí
àðòûã, ùÿð íÿ ãÿäÿð èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðèëñÿ, òÿøÿêêöðëÿ ãÿáóë îëóíóá,
ãÿáç âåðèëÿúÿê (ìÿí þëöì, èíúèìÿäèí êè?).

Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 ðÿúÿá
1339 (31 ìàðò 1921), ¹4

ÌÖØÒßÐÈËßÐß
1. Èäàðÿìèçÿ ìöðàúèÿò åäÿí òÿáðèçëè àüàéàíè-ìþùòÿðÿìëÿðäÿí
èëòèìàñ åäèðèê êè, ìÿúìóÿìèçäÿ äÿðú îëóíàñû ìÿãàëÿëÿðè áÿãÿäðè –
èìêàí øÿùÿð ïîñòó âàñèòÿñèëÿ èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðñèíëÿð; ÷öí ìÿãàëÿëÿð
áàðÿñèíäÿ çÿáàíè ñóàë-úàâàáà âàõòûìûç àçäûð.
2. Òÿáðèçäÿí âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðäÿí ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáëàð âÿ
ìÿãàëÿëÿð éà ôàðñ äèëèíäÿ, éà òöðê äèëèíäÿ, ìöõòÿñÿð éàçûëìàëûäûð âÿ èëëà
204
èäàðÿìèçèí øÿíèíäÿ ìöôÿññÿë âÿ çûíãûðîâëó èáàðÿëÿðè, òÿðèô âÿ òþâñèôëÿðè
éàçìàüà éàçàíëàðûí âàõòû âÿ îõóìàüà áèçèì âàõòûìûç íàùàã éåðÿ çàé
îëóð.
3. Èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáëàð à÷ûã ãóðàíè õÿòëÿ, ìöÿééÿí
èìçà èëÿ éàçûëñûíëàð. Òàïìàúàëû òÿðÿññöë õÿòòèíÿ òÿãëèäÿí øèêÿñòÿ, éÿíè
ãîë-ãàíàäû ñûíûã éàçûëàð áèçè ÷îõ çÿùìÿòëÿðÿ ñàëûðëàð.
4. Ìÿêòóáóí ö÷ ñÿùèôÿñèíè òÿìèç ãîéóá, ãàáàãêû éàçûã ñÿùèôÿéÿ
éåòìèø èêè ìÿòëÿá äîëäóðìàñûíëàð, éåòìèø èêè ùàøèéÿ ÷ûõìàñûíëàð, ùÿðôèí
þç íþãòÿñèíè þç éåðèíäÿ ãîéñóíëàð âÿ åëÿ ðèçÿ éàçìàñûíëàð êè, áèç
çÿððÿáèíÿ ìþùòàú îëàã.
ßýÿð áó øÿðò ìöëàùèçÿ îëóíìàçñà, ìöìêöíäöð êè, èäàðÿìèçÿ
ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáëàðà åòèíà îëóíìàéà.
Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 øàáàí
1339 (23 àïðåë 1921), ¹ 6

ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ

Íåúÿ êè, êå÷ÿí øöìàðÿäÿ èøàðÿ åëÿìèøäèê, Áàêûéà åùçàð* îëóí-
ìàüûìûç áèçè ìÿúáóð åäèð ðóçíàìåéè-”Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è ùÿìèí 8-úè
øöìàðÿäÿ äàéàíäûðàã. Ìÿëóìäóð êè, Áàêûéà âàðèä îëäóãäà ðóçíàìÿíè
ùàìàí ñàéàã èëÿ ÷ûõàðìàãäà îëàúàüûã âÿ ÷ûõàðòäûãäà èíäèêè Èðàí
àáóíÿëÿðèíÿ éåòèðìÿê íèééÿòèíäÿ îëàúàüûã. Î àüàéàíè-ìþùòÿðÿì êè,
èäàðÿìèçÿ ö÷ àéëûã ìöääÿòèíäÿí àðòûã ïóë ýþíäÿðèáëÿð, ìóõòàðäûðëàð éà
ðóçíàìÿíèí Áàêûäàí ýÿëìÿéèíÿ ìöíòÿçèð îëìàüà, éà èäàðÿìèçäÿ
ãàëàí àðòûã ïóëëàðûíû èñòÿìÿéÿ.
Áó áàðÿäÿ ñóàë-úàâàáà þç ÿâÿçèìèçäÿí áÿðàäÿðèìèç ßëÿêáÿð
Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè âÿêèë ãÿðàð âåðèðèê êè, ìöøàðèëåéù èäàðÿäÿ ãà-
ëàñûäûð. Òÿáðèçäÿ âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðäÿ áèçÿ àç-÷îõ áîðúëó îëàí ìþù-
òÿðÿì îõóúóëàðûìûçäàí äà õàùèø åäèðèê êè, îíëàðà ýþíäÿðèëìèø îëàí
ðóçíàìÿ âÿúùèíè** éåòèðñèíëÿð èäàðÿìèçÿ.
Íÿ äÿðÿúÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” áÿíäÿ ö÷öí ÿçèçäèðñÿ, òÿáèèäèð êè, î
äÿðÿúÿäÿ äÿ ýÿðÿê ÿçèç îëà ìÿíèì ö÷öí î êÿñ êè, ðóçíàìÿíèí
________________

* Åçùàð îëóíìàã – ÷àüûðìàã

** Âÿúù – áóðàäà: ïóë, ùàãã
205
Òÿáðèçäÿ ÷îõ ìöøêóëàò èëÿ âöúóäà ýÿëìÿñèíÿ êþìÿê îëäó. Áó ùÿìèí
øÿõñäèð êè, þç åëìè âÿ ôÿçàèëè ñàéÿñèíäÿ Òÿáðèçäÿ áþéöê áèð åùòèðàì
ãàçàíìûøäûð (ùÿð÷ÿíä êè, àüàíûí èñìè-øÿðèôèíè áóðàäà éàçìàüû ëàçûì
ýþðìöðöê).
Òÿøÿêêöð åäèðèê î úÿíàáëàðäàí êè, áÿãÿäðöë-ìÿãäóð* – àáóíÿ öí-
âàíû èëÿ, éà ãåéðè áèð âÿñèëÿ èëÿ èäàðÿìèçÿ-ìàääè ìóñàèäÿò** ýþñ-
òÿðèáëÿð.
Ðóçíàìÿìèçèí äàâàìû ìöõòÿëèô çÿùìÿòëÿðèí íÿòèúÿñèäèð êè, èáàðÿò
îëñóí ìöõáèðëÿðäÿí âÿ òÿá ÿìÿëÿëÿðèíäÿí. Áó ãèñì éîëäàøëàðà ñÿìèìè
ãÿëáäÿí ñàëàì ýþíäÿðèðÿì.
Ñþçöìöí õÿòìèíäÿ áèð âöúóäè-ìþùòÿðÿìè éàäà ñàëìàìûø îëñà
èäèì, ãÿäðäàíëûã øÿðàèòèíÿ ÿìÿë åëÿìÿìèø îëàðäûì êè, áó äà Ìîëëà
Íÿñðÿääèíÿ øàéèñòÿ ýþðñÿíìÿçäè. Ðóçíàìÿìèçèí Òÿáðèçäÿ íÿøðèíèí
èúàçÿñèíè àüàéè Ìöõáèðöñ-ñÿëòÿíÿ ùÿçðÿòëÿðè ìÿðùÿìÿò áóéóðäó. Áèð
ñóðÿòäÿ êè, ìÿìëÿêÿòèí ãàíóíó áóíó èúàá åäèð êè, áó ãèñì èúàçÿëÿð
âöçÿðàéè-ìààðèô òÿðÿôèíäÿí ýÿðÿê ñàäèð îëà.
Ñåíçîð ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, éåíÿ àüàéè-ìþùòÿðÿìèí àçàäèõàù-
ëûüûíû áÿíäÿ þç ãÿëáèìäÿ èíêàð åäÿ áèëìÿðÿì: ñÿùèùäèð, ãàáàãëàðäà áèð
íå÷ÿ øöìàðÿ ñåíçîð îëóíäó âÿ ëàêèí î ýåíèøëèêäÿ êè, ìöìêöí
èäè–áÿíäÿ ö÷öí éàçìàã ìöìêöí îëäó âÿ ÿýÿð ñåíçîðñóç ÷ûõàðòäûüûì
àõûðûíúû øöìàðÿëÿðäÿ îíäàí àðòûã áèð ñþç éàçà áèëìÿäèìñÿ, áóíà ñÿáÿá
áóäóð êè, ðÿñìè ñåíçîðäàí ÿëàâÿ áèçèì ãàðàíëûã ìöùèòèí âÿ ÷öðöìöø
ìÿèøÿòèí þçöíÿ ìöõòÿñ áèð ñåíçîðó âàð êè, éàçìàã ñÿùëäèð, èíñàíû ëàë
îëìàüà ìÿúáóð åäèð.

Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 ðÿìÿçàí 1339, (15 ìàé, 1921); ¹ 8

________________

* Áÿãÿäðöë ìÿãäóð – ìöìêöí ãÿäÿð, ýöúÿðè ÷àòûíúàéà ãÿäÿð

** Ìöñàèäÿò – éàðäûì
206
 ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍ ÚÓÐÍÀËÛÍÛÍ
ÚßÍÓÁÈ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÖÇÐß ÀÁÓÍß ÄßÔÒßÐËßÐÈ

ÒßÁÐÈÇ ØßÙßÐÈ ÖÇÐß ÀÁÓÍß ÄßÔÒßÐÈ

(Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí
1921-úè èëäÿ òÿðòèá åäèëìèøäèð.)

Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
1 Ìÿëèêçàäÿ (æàíäàðì èäàðÿñèíèí ðÿèñè) æàíäàðì èäàðÿñè 1 íþìðÿ ýþíäÿðèëäè

Ìèðçÿ ßëÿêáÿð õàí 1-2-3-4-5-6-7

2 ßùðàá
(Ôðàíñà êîíñóëõàíàñûíûí êàòèáè) 22 ãðàí âåðèá
Ñàùèáöë-ÿìð 1-2-3-4-5-6-7
3 Ìÿøÿäè Ðçà Ðÿììàë
ìåéäàíû 22 ãðàí âåðèá
Ôÿõðöëÿòèááà 2-3-4-5-6-7
4 Ôÿõðöëÿòèááà
êö÷ÿñè ïóë àëûíìàéàúàã
Ìèðçÿ Øÿôè 1-2-3-4-5
5 Ùàúû Ìÿùÿììÿäàüà Íàõ÷ûâàíè
ñàðàéû 22 ãðàí âåðèá
Åðìÿíèñòàí
6 Ùÿñÿíàüà 1-2-3
ìÿùÿëëÿñè
Íÿçìèééÿ 1-2-3
7 Øàùçàäÿ Ìöãòÿäèðöääþâëÿ
(Äàõèëè èøëÿð) 22 ãðàí âåðèá
1-2-3-4-5,
8 Ñåéèä ßáöëôöòóù ßëÿâè Øåøýèëàí
ïóë àëûíìàéàúàã
Ìèðôÿòòàù
ùàìàìû éàõûí- 1-2-3-4-5
9 Ùàúû Ìÿùÿììÿä Èáðàùèì
ëûüûíäà ïóë àëûíìàéàúàã
(Ñÿôè áàçàðû)
1-2-3-4-5,
10 Ùÿñÿíàüà Ýÿíúåéè ßìèð ñàðàéû
4 òöìÿí âåðèá
Òÿçÿ ùàúû Ñåéèä 1-2-3
11 Ùàúû Úàâèäàüà òàúèðáàøû
Ùöñåéí ãÿáç ßñýÿðõàíäà
Ñÿððàô ùàúû 1-2-3-4
12 Ùàúû Ìèðçÿàüà òàúèðáàøû
Ôÿðÿúèí åâè 22 ãðàí âåðèá
1-2-3
13 Ìÿíñóðöääþâëÿ Øåøýèëàí
12 ãðàí âåðèá
Ùàúû Ñåéèä
14 Ùàúû Éóñèôàüà Ãÿçâèíè
Ùöñåéí Ìèéàíÿ

207
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
1-2-3-4-5-
Ùàúû Ñåéèä
15 Ùàúû Ìÿùÿììÿäàüà Äåéëÿìãàíè 12 ãðàí âåðäè,
Ùöñåéí Ìèéàíÿ
5 ðàìàçàí
1-2-3-4-5-6-7
16 Ùàúû Ìÿùÿììÿä àüà Ùÿðàðè ßìð ñàðàéû 22 ãðàí âåðèá,
6 ðÿúÿá
Ùàúû Ñåéèä
17 Àüà Ðçà Çåùäàá (ãÿáóë åëÿìÿéèá) 1-2
Ùöñåéí (êþùíÿ)
Ùàúû Ñåéèä 1-2-3-4-5-6-7
18 Ðçàéåâ
Ùöñåéí (êþùíÿ) 12 ãðàí âåðäè

Ùàúû Ìÿùÿììÿäòàüû Ñÿððàô Ùàúû Ñåéèä

19 1
(ãÿáóë åëÿìÿéèá) Ùöñåéí (êþùíÿ)

20 Ôÿðÿúîâ (éîõäó) Ìöçÿôôÿðèééÿ

1-2-3-4-5-6-7
21 Øåéõÿëè Èòòèùàä Õàí ñàðàéû
12 ãðàí ÷àòäû
22 Ìàùìóä àüà Ãàôóðè (ãÿáóë åëÿìÿéèá) Õàí ñàðàéû
Ýþìðöê èäàðÿñèíèí ðÿèñèíèí ãàðäàøû Ñÿôè áàçàðû 1-2-3-4
23
Ùèäàéÿòóëëà õàí éàíûíäà 12 ãðàí âåðèá
Ùàúû Ñåéèä
24 Ùàúû ßëè àüà ßáðèøÿìè (ãÿáóë åëÿìÿéèá) 1
Ùöñåéí
Ùàúû Ñåéèä
25 Ôÿðÿúîâ (ãÿáóë åòìÿéèá) 1-2
Ùöñåéí
1-2-3-4-5-6-7
26 Ùàúû ßáäöëãÿôôàð Êå÷ÿ÷è ñàðàéû
12 ãðàí âåðäè
Ùàúû Ñåéèä
27 Ýöëàáè (ãÿáóë åëÿìÿéèá) 1-2
Ùöñåéí Ìèéàíÿ
1-2-3-4-5-6-7
28 Ìèðùöñåéí õàí Ìàíñóð æàíäàðì èäàðÿñè
3 òöìÿí âåðèá
1-2-3-4-5-6-7
29 ßëè ßëèìÿðäàíîâ Êå÷ÿ÷è ñàðàéû
4 òöìÿí âåðèá
Øöøÿ áàçàðû 1-2-3-4-5
30 Ìÿøÿäè Àááàñÿëè
êàðõàíà 12 ãðàí âåðèá
1-2-3-4
31 Íÿñèðîâ Ìÿëèêèí òèì÷ÿñè 4 òöìÿí âåðèá
Öìèäÿ
Ìèðçÿ Øÿôè 1-2-3-4-5
32 Ùàúû áÿé Øÿðáÿò îüëó
ñàðàéû 12 ãðàí âåðèá

208
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
Ðàñòà áàçàð Ùàúû
1-2-3-4-5
33 Ìÿøÿäè Ùàúû àüà Äÿëëàë Ìÿùÿììÿäòàüû
12 ãðàí âåðèá
ñàðàéû
34 Íóðóëëà õàí (àðòûãäûð) Ýþìðöê ðÿèñè 1
Ñåéëàá+ßìèðÿðøÿä 1-2-3-4-5-6-7
35 Úóëôà ïàñïîðò ñòîëóíóí ðÿèñè Âöñóã
Äÿðáÿíäè 7 ãðàí âåðèá
1-2-3-4-5-6-7
36 Ùöñåéí áÿé Âÿçèðîâ Ôÿééàçîâëà
ïóë àëûíìàéàúàã
4 ãðàí ßñýÿð
37 Ùàúû Ñÿòòàð Õàìèíåéè (Èñòàíáóëà ýåäèá) Õàí ñàðàéû
õàíà
Ùÿðÿìõàíà 5 ãðàí 3 àááàñû
38 Êàìàëèééÿ äàâàõàíàñû (àïòåê)
éàõûíëûüûíäà âåðäè
Ùàúû Ìèðçÿ àüà Ôÿðøôèðóø
39 Ìöçÿôôÿðèééÿ
(õàë÷à ñàòàí, õàðèúÿ ýåäèá)
Ùàúû Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Õàìèíåéè (ãÿáóë Ìèðçÿ Èñìàéûë
40
åëÿìÿéèá) ñàðàéû

41 Ùàúû Êÿðèì àüà Ñèäãèéàíè (àðòûãäûð) Ìèéàíÿ ñàðàéû

ßòðàô
42 Íóðóëëà õàí (ýåäèá õàðèúÿ) Ïîëèñ ðÿèñè àáóíÿ÷èëÿðèí
è÷èíäÿäèð
1-2-3-4-5,
43 Ìèðçÿ Íàüû Ôÿòÿëèéåâ Ôÿééàçîâ âàñèòÿñèëÿ 11 ãðàí Ôÿééàçî-
âà ÷àòäû
44 ßáäöëùöñåéí áÿé Ðÿèñ 1-2-3-4-5-6
1-2-3-4-5
45 Ùàúû ßáöëãàñûì ßùðàáè Õàí ñàðàéû
22 ãðàí âåðèá
1-2-3
46 Ùàúû Ìèðçÿ àüà ßìèí Øåð Ìèðçÿ Øÿôè ñàðàéû
22 ãðàí âåðèá
Åðìÿíèñòàí 1-2-3
47 Ðÿùèì õàí êîìèññàð
ìÿùÿëëÿñè 5 ðàìàçàí ãÿáç
Ìèðçÿ Èñìàéûë
48 Êÿðáÿëàéè-Ñàäûã Èñêÿíäàíè 3-4
ñàðàéû
Ìèéàíÿ ñàðàéû Ùàúû 2-3
49 Ùàúû Ðçà Ìàùìóäîâ
Ñåéèä Ùöñåéí 21 ãðàí âåðèá
50 Ìÿøÿäè Ùÿñÿí àüà Ùöñåéíîâ Ìèéàíÿ ñàðàéû
1-2-3
51 Ìèðçÿ ßùìÿä õàí Ïöððÿíýè Ìöñòÿãèëëàò èäàðÿñè
12 ãðàí âåðèá

209
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
Øåøýèëàí, 1-2-3
52 ßáöëôÿç õàí Ùÿñÿíàüà 25 øàáàíäà 1
ñÿëìàíè âàñèòÿñèëÿ òöìÿí âåðèá
53 Õÿëèë õàí (éîõäóð) Ìàëèééÿ èäàðÿñè

54 Ìèðçÿ Úÿôÿð Úàâàí (ýåäèá) ßäëèééÿ

55 ßäèá Õàãàí (ýåäèá) Óñòàä-øàýèðä

56 Ìöøèðöññÿíàéÿ ßäëèééÿ
1-2-3-4
57 Ìèðçÿ ßáäöððÿùèì Úàùàíøàùè ßäëèééÿ
12 ãðàí âåðäè
Õÿððàçèëÿð
58 Ãóëàìùöñåéí Îðäóáàäè (õûðäàâàò ñàòàí
äöêàí)
1-2-3-4-5-6
59 Ðÿøèäöëìöëê Ìèðçÿ Ðçà äàëàíû
22 ãðàí âåðèá
60 Ìèðè õàí Ìàëèééÿ èäàðÿñè 3-4, 22 ãðàí âåðäè
Ìÿúèäöëìöëê
61 Äîêòîð Ðÿùèì õàí 3-4, 1 òöìÿí âåðäè
ìàüàçàñû
2-3-4-5,
62 Ìöñÿääèãöëìöëê ßäëèééÿ
12 ãðàí âåðäè
63 Èñìàéûë õàí Àúóäàí Øåøýèëàí 3-4, 12 ãðàí âåðäè
Íÿçìèééÿ
64 “Òÿêàìöë” ãÿçåòè èäàðÿñè 3-4
éàíûíäà
65 Èñêÿíäÿð õàí Ãàôàðõàíîâ Óñòàä-øàýèðä 3-4

66 Ìÿúèäöëìöëê Øåøýèëàí 3-4, 12 ãðàí ÷àòäû

3-4, 7 øàáàíäà îí
67 Èñìàéûë õàí (Ãàçàêõàíà ýåíåðàëû) Íÿçìèééÿ èäàðÿñè
òöìÿí àëäûã
68 Êÿðèì áÿé Ãàëàáÿéè ßìèð ßðøÿä åâè 3-4, ïóëñóç

69 Êàçûì áÿé ßìèð ßðøÿä åâè 3-4, ïóëñóç

70 Íÿçìèééÿ èäàðÿñèíèí ìöàâèíè Íÿçìèééÿ 3-4, 22 ãðàí âåðèá

Äÿðáÿíä Ùÿêèì 3-4, 5 ðÿúÿáäÿ
71 Ãàôàð õàí (æàíäàðì èäàðÿñè)
âÿ Åëìàí 22 ãðàí âåðèá
72 Ùèäàéÿòóëëà õàí Äÿìèðéîë èäàðÿñè 3-4, 4 òöìÿí âåðèá
Åðìÿíèñòàí 3-4, 14 ðÿúÿá
73 Äîêòîð Ñåéèä Ìÿùÿììÿä õàí
ìÿùÿëëÿñè 22 ãðàí àëäûã
74 Åðìÿíèñòàí
Ðÿùèì õàí êîìèññàð Èêè äÿôÿ éàçûëûá
75 ìÿùÿëëÿñè
210
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
76 Åðìÿíèñòàí
Èíýèëèñ êîíñóëó (èêè äÿôÿ éàçûëûá) 3-4
77 ìÿùÿëëÿñè
Åðìÿíèñòàí
78 Ùèøìÿò (ãÿáóë åëÿìÿéèá)
êîìèññàðû
Øöòöðáàí
79 Ìèðçÿ ßëè õàí 3-4
êîìèññàðû
Õèéàáàí
80 Øÿìñ õàí 3-4, 22 ãðàí âåðèá
êîìèññàðû
Äàðâàçà
81 ßìèí Äèâàí 3-4, 12 ãðàí âåðèá
êîìèññàðû
Øåøýèëàí
82 ßñÿäóëëà õàí (ãÿáóë åëÿìÿéèá)
êîìèññàðû

83 ßñÿäóëëà õàí Áàáàéåâ Æàíäàðì èäàðÿñè 3-4, àëûíìàéàúàã

84 Ñÿääèãöññÿëòÿíÿ Íîâáÿð 3-4, 22 ãðàí àëûíäû

85 Êöáðà ßéàëÿòè Àëàãàïû 3-4

86 Ìààðèô èäàðÿñè Øåøýèëàí 1-2-3-4-5-6-7

Äÿìèðéîë
87 Õàãàí õàí 3-4, àëûíìàéàúàã
èäàðÿñè
Åðìÿíèñòàí
88 ßôðàñèéàá áÿé 3-4, àëûíìàéàúàã
ìÿùÿëëÿñè
Åðìÿíèñòàí
89 Ðóñ êîíñóëó 3-4
ìÿùÿëëÿñè
Ùÿñÿíàüà
90 Ìöùèá ßëè õàí Ñÿëìàíè Ãÿáç ßñýÿð õàíäà
âàñèòÿñèëÿ
Ìÿúäöëìöëê
91 Ùÿñÿíàüà Ñÿëìàíè 3-4, 12 ãðàí ÷àòäû
äöêàíëàðû
1-2-3
92 Ôðàíñà êîíñóëó Ëåéëèàáàä
22 ãðàí àëûíäû
Ùàúû Ñåéèä
93 Ùàúû Ðÿùèì Ãÿçâèíè 3-4
Ùöñåéí Ìèéàíÿ

94 Ùàúû Èáðàùèì àüà Óðìè÷è (ãÿáóë åëÿìÿéèá) Ìèéàíÿ ñàðàéû

211
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
Ìèéàíÿ ñàðàéû, 3-4-5-6-7
95 Àüà Ùàúû Ìàùìóä àüà Äÿñìàë÷û 2-úè ñàé 5 ðàìàçàíäà
ýþíäÿðèëìÿéèá 12 ãðàí ÷àòäû
Òÿçÿ Ùàúû Ñåéèä 3-4-5-6-7
96 Ùàúû Ùÿñÿíàüà Ôÿðÿúóëëàéåâ
Ùöñåéí ñàðàéû 12 ãðàí ÷àòäû
Ùàúû ßëÿêáÿð àüà Êèðìàíøàùè (ãÿáóë
97 Òÿçÿ ñàðàé
åëÿìÿéèá)
98 ßñýÿðîâ Õîéè (ãÿáóë åëÿìÿéèá) Òÿçÿ ñàðàé
Ìöñàôèðÿò åäèá
99 Ðçà Èñôàùàíè (éîõäóð)
(ñÿôÿðÿ ýåäèá)
100 Ùàúû Ìÿùÿììÿä Rÿùèì Õîéè Òÿçÿ ñàðàé 3-4 , 12 ãðàí âåðèá
1-2-3-4-5-6-7
101 Àõóíäîâ Ãàíëû äàëàíû
ãÿáç ßñýÿð õàíäà
Åðìÿíèñòàí
102 Ìåùäè õàí Øÿôèçàäÿ 1-2-3-4-5-6-7
ìÿùÿëëÿñè
1-2-3-4-5-6-7
103 Ãóëó Ôÿðø÷è ßìèð ñàðàéû
Áèð òöìÿí âåðèá
Òÿçÿ Ùàúû Ñåéèä
104 Ñåéôöññóëòàí Úàâàäçàäÿ 1-2-3-4-5-6-7
Ùöñåéí ñàðàéû
Ñÿôè áàçàðû
105 Ñîñèàë ìÿðêÿç 1-2-3-4-5-6-7
éàíûíäà
ßìèð ßðøÿä 1-2-3-4-5-6-7
106 Ùÿìèä õàí
Äÿðáÿíäè Áèð òöìÿí âåðèá

107 Ìþùñöí õàí Äÿìèðéîë èäàðÿñè 1-2-3-4-5-6-7

Äÿðáÿíä êö÷ÿñè
1-2-3-4-5-6-7
108 Ñàëàð Ôèðóç Ùàúû
22 ãðàí ÷àòäû
Ìÿùÿììÿäãóëó
1-2-3-4-5-6-7
109 Ìÿñóä õàí Ìàëèééÿ èäàðÿñè
ãÿáç ßñýÿð õàíäà

1-2-3-4-5-6-7
110 ßìèð Ìþùòÿøÿì Øåøýèëàí
15 ãðàí âåðäè

111 Ôàðóñöññÿëòÿíÿ (ãÿáóë åëÿìÿéèá) Øåøýèëàí

1-2-3-4-5-6-7
112 Áþéöê õàí ßðê éàõûíëûüûíäà
Îí èêè ãðàí ÷àòäû
Ñÿäð êö÷ÿñè 1-2-3-4-5-6-7,
113 Èìàäöññóëòàí Õÿòòèáàøû îüëó Øèìàë áàüû ãÿáç ßñýÿðäÿ 5
éàíûíäà ðàìàçàí

212
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
1-2-3-4-5-6-7,
Ñÿäð êö÷ÿñè Øèìàë
113 Èìàäöññóëòàí Õÿòòèáàøû îüëó ãÿáç ßñýÿðäÿ
áàüû éàíûíäà
5 ðàìàçàí
Äÿðáÿíä êö÷ÿñè
Ùàúû
114 Ðçàçàäÿ 1-2-3-4-5-6-7
Ìÿùÿììÿäãóëó,
áàçàð÷à
Ïÿùëÿâè
115 Ïàøà õàí (éîõäó)
Ôÿòóëëàéåâèí åâè
116 Ìèðçÿ Ùÿñÿí Ñÿäð (Òåùðàíà ýåäèá) ßäëèééÿ
ïóëñóç
117 “Äàíèø” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè Ëåéëèàáàä 1-2-3-4-5-6-7
2-úè ¹-äÿí
1-2-3-4-5-6-7
Ùÿðÿìõàíà
118 Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Íÿããàø ïóë àëûíìàéàúàã.
éàíûíäà
Áèçÿ ñóðÿò ÷ÿêèá
ßìð áàçàðû 1-2-3-4-5-6-7
119 Àüà ßìèð îüëó Áÿççàç
éàíûíäà 2 òöìÿí âåðèá
120 Ùöñåéíàüà (èúðà ðÿèñè)
Ìàëèééÿ
121 Èêè äÿôÿ éàçûëûá
Øåøýèëàí (ìÿòáóàòû 1-2-3-4-5-6-7
122 Õàçèí Ëÿøýÿð
éàéàí ìÿíòÿãÿ) 22 ãðàí ÷àòäû
Øåøýèëàí
123 ßòàöññÿëòÿíÿ (Ìÿòáóàòû éàéàí 1-2-3-4-5-6-7
ìÿíòÿãÿ)
Ðàñòÿ êö÷ÿ 1-2-3-4-5-6-7
124 Ìèðçÿ Áàüûð Òöðêè (ìÿòáóàòû éàéàí 4 òöìÿí âåðèá
ìÿíòÿãÿ) 22 ðÿúÿá
Ìÿúäöëìöëê 1-7, 22 ãðàí ÷àòäû
125 Ìèðçÿ Ðÿôè õàí
äöêàíëàðû 21 øàáàí

Äÿìèðéîë èäàðÿñè, 1-7

126 Ìèðçÿ ßëè Íàüû õàí
Ùÿìèä õàí 12 ãðàí âåðäè

Ðàñòÿ êö÷ÿ, 1-7

127 Ùàúû õàí ìöòÿðúèì
Ùÿìèä õàí 7 ãðàí âåðèá

128 Ñàìñîí õàí (ýöìðöê) Ëåéëèàáàä 1-7, 4 òöìÿí ÷àòäû

Ìèéàíÿ Ùàúû
1-7
129 Ùàúû Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñèäãèéàíè Ñåéèä Ùöñåéí
12 ãðàí âåðäè
ñàðàéû

213
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
Ôåéçóëëà õàí (Òÿìèíàò èäàðÿñèíèí ö÷öíúö Íÿçìèééÿ 1-7
130
øþáÿñèíèí ðÿèñè) èäàðÿñè 22 ãðàí âåðäè
Ùöñåéíÿëè õàí Ìèøêàò (Òÿìèíàò Íÿçìèééÿ 1-6
131
èäàðÿñèíèí èêèíúè øþáÿñèíèí ðÿèñè) èäàðÿñè 11 ãðàí âåðäè
Ðÿôè õàí Ëÿâàíè (Òÿìèíàò èäàðÿñèíèí Íÿçìèééÿ 1-7
132
ö÷öíúö øþáÿñèíèí ðÿèñè) èäàðÿñè 22 ãðàí âåðäè
Ãóëàìùöñåéí õàí (Òÿìèíàò èäàðÿñè èêèíúè Íÿçìèééÿ 2-3-4
133
øþáÿñèíèí ðÿèñè) èäàðÿñè 3 ãðàí ÷àòäû
Ñÿèä õàí (Òÿìèíàò èäàðÿñèíèí èêèíúè Íÿçìèééÿ 1-7, 3 ãðàí áèð
134
øþáÿñè ðÿèñè) èäàðÿñè àááàñû âåðèá
ßðê ãàëàñû 1-7
135 Ìÿììÿäÿëè õàí
éàíûíäà 12 ãðàí âåðèá
Äÿðáÿíä ùÿêèì 1-7
136 Ìöòÿðúöìöääþâëÿ
âÿ Åëìàí 22 ãðàí âåðäè
Äÿðáÿíä ùÿêèì
137 Âöñóãöë-ÿéàä 1-7 ãÿáç ßñýÿðäÿ
âÿ Åëìàí
ßðê ãàëàñû 1-7 Ãÿáç ßñýÿð
138 Ãóëàìðçà õàí (ýåíåðàë)
éàíûíäà õàíäà
2-7 Ãÿáç ßñýÿð
139 Ìàùìóä õàí Åùòèøàìçàäÿ Ìÿãñóäèééÿ
õàíäà
Åðìÿíèñòàí
140 Èíýèëèñ êîíñóëó 1-7, 12 ãðàí ÷àòäû
ìÿùÿëëÿñè
2-7
141 Ìèðçÿ Ùàäè õàí (Ìÿèøÿò èäàðÿñèíèí ðÿèñè) Ñöðõàá
22 ãðàí âåðäè
142 Åðìÿíèñòàí
ßôðàñèéàá áÿé (2 äÿôÿ éàçûëûá) 1-7
143 ìÿùÿëëÿñè
Ìöúàùèä 2-7
144 Ùàúû Éóñèô õàí Ìöúàùèä
ÿíúöìÿíè Ãÿáç ßñýÿð õàíäà
Ìèðçÿ ßëè õàí (Òöòöí èäàðÿñè ðÿèñèíèí 2-6
145 Òöòöí èäàðÿñè
ìöàâèíè) Èêè òöìÿí âåðèá
1-7 , 22 ãðàí ÷àòäû.
146 Ùàúû ßäëöëìöëê Øåøýèëàí
22 ðÿúÿá
2-7, áèð òöìÿí
Ìÿøÿäè ßùìÿä àüà Áàëàçàäÿ
147 ßìð ñàðàéû Ìèðçÿ ßëÿêáÿðÿ
ßìèð ñàðàéû
âåðèá
1-7, Ãÿáç ßñýÿð
148 Ãÿâàìöë-âöçÿðà Øåøýèëàí
õàíäà
Êþùíÿ Ùàúû
1-7
149 Ìþòÿìèäöò-òöúúàð Ñåéèä Ùöñåéí
Äþðä òöìÿí âåðèá
ñàðàéû
1-7, àëòû àéëûã
150 Íèçàìöë-èñëàì Ñöðõàá
22 ãðàí âåðèá

214
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
1-7, àëòû àéëûã
151 Íèçàìöë-êèòàá Òöòöí èäàðÿñè
22 ãðàí âåðèá
Åðìÿíèñòàí
152 “Íèúàò” ìÿêòÿáèíèí ìöäèðè Ìèðçÿ Éóñèô 1-7, ïóëñóç
ìÿùÿëëÿñè
Íÿçìèééÿ
153 Ìèðçÿ Èñìàéûë õàí (Íÿçìèééÿ êàáèíåòè) 3-7
èäàðÿñè
154
Áþéöê õàí Íàõ÷ûâàíè (2 äÿôÿ éàçûëûá) Ëåéëèàáàä 3-7, ïóëñóç
155
1-7 ïóëñóç,
156 Ìèð Ìöñÿââèð Íÿããàø ßùðàá
ñóðÿò ÷ÿêèá
1-7
157 Ùàúû Íèçàìöë-èäàëÿ Øåøýèëàí
Ãÿáç Ðçàçàäÿäÿ
2-7, àëòû àéëûã
Ñîñèàë êîíôðàíñ
158 Ùÿñÿí õàí Ùÿìèä õàíûí
éåðèíäÿ
ñèôàðèøè
Äÿìèðéîë
159 Õÿëèë õàí (Ýÿìè÷èëèê èäàðÿñèíèí ìöôÿòòèøè) 1-7
èäàðÿñè
Çÿõèðÿ (åùòèéàò) èäàðÿñèíèí ðÿèñè 3-7
160 ßðê
Ùöñåéí àüà 22 ãðàí âåðèá
Åðìÿíèñòàí 1-7, 22 ãðàí âåðèá
161 Äÿðìàí ñàòàí Ìèð ßùìÿä
ìÿùÿëëÿñè 7 ðÿúÿá
Èìàäöñ-ñóëòàí
162 Ïàøà õàí ßìèíçàäÿ (ýåäèá) 3-5
âàñèòÿñèëÿ
163 “Ùèêìÿò” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè Áàçàð÷à ïóëñóç
Åðìÿíèñòàí
164 “Ôöéóçàò” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè ïóëñóç
ìÿùÿëëÿñè
165 “Ðöøäèééÿ” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè Øåøýèëàí ïóëñóç
Èìàìçàäÿ
166 “Ìöòòÿùèä” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè ãÿáèðèñòàíû ïóëñóç
éàíûíäà
167 “Íþâáÿð” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè Íþâáÿð ïóëñóç
168 Øöòöðáàí
“Èôòèõàð” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè ïóëñóç
169 áàçàð÷àñû
170 Äþâëÿò îðòà ìÿêòÿáè Øåøýèëàí ïóëñóç

171 “Ùèøìÿò” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè Ñöðõàá ïóëñóç

215
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
172 Ùàúû Øåéõ
“Áÿñèðÿò” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè ïóëñóç
173 åâèíèí éàíûíäà
Íÿçìèééÿ
174 “Øÿìñ” ìÿêòÿáè ïóëñóç
éàíûíäà
175 “Ìÿðèôÿò” ìÿêòÿáè Ñÿð÷åøìÿ ïóëñóç
176 “Åòèìàä” ìÿêòÿáè ßòêÿú ìåéäàíû ïóëñóç

177 “Äàíèø” àäûíà äþâëÿò ìÿêòÿáè Áàüè-øàù ïóëñóç

Ôÿõðöëÿòèááà
178 “Èòòèùàäè-íþâáÿð” ìÿêòÿáè ïóëñóç
êö÷ÿñè
179 “Ýöëçàð” ìÿêòÿáè ×ÿðÿíäàá ïóëñóç
Øåøýèëàí
180 Âÿêèëöð -ðöÿéà ßðäÿáèëè 3-7, 12 ãðàí âåðèá
(Äàø Äÿðáÿíä)
Øåøýèëàí
181 Ñÿèäöë-ìöëê (éîõäó)
Äàø Äÿðáÿíä
1-7
182 Ñÿòòàðîâ Õàí ñàðàéû
äþðä òöìÿí âåðäè
“ßñÿä” 1-7, 12 ãðàí ÷àòäû
183 Ùÿñÿí àüà
ìÿòáÿÿñè 16 ðÿúÿá
184 Íèçàìöä-äþâëÿ Øåøýèëàí 3-7, 12 ãðàí ÷àòäû
3-7
185 Èíàéÿòóëëà õàí Øåøýèëàí
ïóë àëûíìàéàúàã
186 Ìöàâèíè-ßäàëÿòöë-ìöëê (øÿùÿðäÿ éîõäó) Óñòàä-øàýèðä
Êþùíÿ Ùàúû
187 Ùàúû ßëèàüà Ôÿòóëëàéåâ (ãÿáóë åëÿìÿéèá)
Ñåéèä Ùöñåéí
Ôÿééàçîâ 4-8, ãàéòàðäûì,
188 Ìèðçÿ ßëèãóëó Ôÿòóëëàéåâ
ùöúðÿëÿðè ãÿáç ßñýÿð õàíäà
Íÿçìèééÿ 1-7
189 Ìèðçÿ Êàçûì àüà Ìöúòÿùèäçàäÿ
éàíûíäà 22 ãðàí ÷àòäû

190 Ìèðçÿ Ìÿñèù (ãÿáóë åëÿìÿéèá) Ìöúòÿùèä êö÷ÿñè

1-7, àëòû àéëûã

191 Ùàúû Ìÿùÿììÿä àüà Íàõ÷ûâàíè ßêáÿðîâ Ìèðçÿ Øÿôè ñàðàéû
22 ãðàí ÷àòäû
1-7
192 Ñÿðäàð Ôàòåù Íþâáÿð
äþðä òöìÿí âåðäè

216
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
Ùàúû
1-7
193 Ñÿìñàì Ìÿùÿììÿäãóëó
ãÿáç ßñýÿð õàíäà
êö÷ÿñè
Ðçàçàäÿ
194 Ñÿìñàì Íåìÿòàáàäëû 1-7, 2 òöìÿí ÷àòäû
âàñèòÿñèëÿ
ßìèð òèì÷ÿñè
195 Ïàñòóã (éîõäó)
(Èìàäöññóëòàí)
196 Ìåùäè õàí ßøðÿôè Æàíäàðì èäàðñè 1-7, 7 ãðàí âåðäè
197 Ùàúû Ìèð ßëÿêáÿð Õÿððàçè Ìåéäàí éàíûíäà 4-7 12 ãðàí âåðäè
Åðìÿíèñòàí
198 Áÿñèðöññÿëòÿíÿ 1-7
ìÿùÿëëÿñè
Øåøýèëàí-Äàø
199 Ìèðçÿ ßëè Òÿáàòÿáàè 1-7 12 ãðàí âåðäè
Äÿðáÿíä
Åðìÿíèñòàí 1-7 ãÿáç ßñýÿð
200 Èãòèäàðöääþâëÿ
ìÿùÿëëÿñè õàíäà
Ïàïàã÷û (Ùàúû 4-7, áèð òöìÿí
201 Ìèðçÿ Àüà õàí Ìöêàôàò
õàí âàñèòÿñèëÿ) 18 ãðàí
Ïàïàã÷û (Ùàúû 1-6
202 Ìèðçÿ Éÿùéà õàí
õàí âàñèòÿñèëÿ) ãÿáç ßñýÿð õàíäà
Ìöñòÿøàð
203 “Ìèíàðÿ” ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ 3-7
ùàìàìû éàíûíäà
204 Êÿðáÿëàéè Ùöñåéíàüà Ôèøÿí÷è Øöòöðáàí 4-7 (àëûíìàéàúàã)
Ìèðçÿ Òàüû õàí Ùàúû Ñåéèä ßáöëãàñûì
205 Äàø Äÿðáÿíä 5-7, 12 ãðàí âåðäè
îüëó
206 Ãàçàêõàíàíûí ö÷öíúö ìöàâèíè Áàëà áÿé ×ÿðÿíäàá 1-7 (22 ãðàí âåðèá)
207 Ìöùàñèáàò ðÿèñè Ëöòôÿëè Ìàëèééÿ 1-7 (12 ãðàí ÷àòäû)
208 Ìÿñóí õàí Òÿáàòÿáàè Ìàëèééÿ 1-7, 12 ãðàí ÷àòäû
Åðìÿíèñòàí
209 Ñòåïàí õàí (ìàëèééÿ) 1-7, 22 ãðàí âåðäè
ìÿùÿëëÿñè
210 Ìöòÿçèìöë-ùöêÿìà ßéàëÿòäÿ ßëÿâè 1-7, 4 òöìÿí âåðäè
Ñÿäð êö÷ÿñè
(Ùàúû Ìèðçÿ
3 ãðàí áèð àááàñû
211 ßêðàìöëìóëê ßëÿêáÿð
âåðäè
Ñèäãèéàíèíèí
åâèíèí éàíûíäà
Ùàúû
5-7
212 Ìÿñóì õàí Øÿðáèéàíè Ìÿùÿìÿäãóëó
12 ãðàí âåðäè
Ãàðàáàüè êö÷ÿñè

217
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
1-7
Ïÿùëÿâè,
213 Ìèðçÿ ßùìÿä Ãàçè (ãÿáç ßñýÿð
Òÿêàìöë
õàíäà)

214 “Àéûã” ãÿçåòè èäàðÿñè Ñÿíýè äöêàíëàðû 4-7 (Ìöáàäèëÿ)

Åðìÿíèñòàí
215 “Çÿíý” ãÿçåòè èäàðÿñè 4-7 (Ìöáàäèëÿ)
ìÿùÿëëÿñè
Ðàñòà êö÷ÿ (Àüà 1-7, Áèð òöìÿí
216 Âöñóãöë-ùöêÿìà
Áàüûð òÿêéÿñè) âåðäè
1-7, ãÿáç ßñýÿð
217 Ýÿìè÷èëèê èäàðÿñèíäÿí Õÿëèë õàí Äÿìèðéîë èäàðÿñè
õàíäà
Øåøýèëàí, Éÿõúàë 22 ãðàí Ùöñåéíÿ
218 Ñÿäðöë-èñëàì
êö÷ÿñè ÷àòäû
Ùàúû ßëÿêáÿð
1-7, 22 ãðàí âåðäè
219 Ìèð Ùàøûì Ìóñÿâè ñàðàéû, òöòöí-
àëòû àéëûã
ñàòàíëàð äàëàíû

220 Êöáðà ßéàëÿòè - 1-7

221 Êöáðà ßéàëÿòè - 1-7

Ìèéàíÿ Ùàúû 5-7 (àëòû àéëûã)

222 Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿäÿëè Çöíóçè (òàúèð)
Ñåéèä Ùöñåéí 22 ãðàí âåðäè
Êþùíÿ Ùàúû
223 Ìÿøÿäè Úàâàä àüà Ìÿðÿíäè (òàúèð) 5-7 , 22 ãðàí âåðäè
Ñåéèä Ùöñåéí

224 Ìèð Àüà Ñÿððàô Ðàñòà áàçàð 5-6 (Àëòû àéëûã)

5-7, 2 ãðàí
225 Ìèðçÿ ßáäöëÿëè ×óõà÷û Äÿëëàëÿçÿí
2 àááàñû
1-7, 5 òöìÿí
226 Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿäùöñåéí Íàõ÷ûâàíè ×þðÿê÷è áàçàðû
3 àááàñû âåðäè
ßìèð áàçàðûíûí
äàëûíäà Ìÿøÿäè
227 Ìîëëà Ìàíàô Õÿëèúàíè (ãÿáóë åëÿìÿéèá) 5-6
Ùöñåéí
âàñèòÿñèëÿ
Õÿððàçèëÿð
òèì÷ÿñè
228 Íàüû Øöúàöëìöëê (ãÿáóë åëÿìÿéèá) 5
(õûðäàâàòñàòàíëàð
áàçàðû)

218
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
Ðàñòà áàçàð (Ùàúû
229 Âàùàáîâ (ÿðäÿáèëëè òàúèð) Ìÿùÿììÿäãóëó 1-7, 12 ãðàí ÷àòäû
òèì÷ÿñè)
Øåøýèëàí
1-7, ãÿáç ßñýÿð
230 Ìöñòÿøàðöëìÿìàëèê (Ñÿèäöääþâëÿ
õàíäà
Äÿðáÿíäè)
1-7, 6 ãðàí
231 Ìèð Ìÿùÿììÿäÿëè Ôèøÿíý÷è ×ÿðÿíäàá
2 àááàñû ÷àòäû
Øåøýèëàí, 5-7, 12 ãðàí âåðäè
232 Ùÿñÿí õàí Ìþòÿìèäöë ÿéàëÿ
Éÿõúàë êö÷ÿñè (13 ðàìàçàí)
233 “Øÿôàèééÿ” äàâàõàíàñû Øåøýèëàí 1-7, 22 ãðàí âåðèá
1-7,
234 Áÿñèðöëìöëê Íþâáÿð
ãÿáç ßñýÿð õàíäà
Øöøÿ áàçàðû 1-7, 12 ãðàí âåðèá
235 Ìÿøÿäè ßñýÿð Ãÿííàäè
êàðõàíàñû (5 ðàìàçàí)

236 “Ìÿðèôÿò” êèòàáõàíàñû Øöøÿ êàðõàíàñû 1-7, 12 ãðàí âåðäè

Ðàñòà áàçàð,
Ìèðçÿ Ìàùìóä õàí (òÿáèá-äîêòîð). Äîêòîð ßùìÿä
237 1-7, 12 ãðàí âåðäè
Òÿáèáöëìöëê êëèíèêàñûíûí ìöâÿêêèëè õàí êþðïöñöíöí
éàíûíäà
Ìÿòáóàòû éàéàí 1-7
238 Øÿðèÿòìÿäàð Ìàðàüàéè
äöêàí, 2 íöñõÿ 1-7
4-7, 2 ãðàí
239 Øÿìñöë-öëÿìà Ìöúòÿùèä êö÷ÿñè
2 àááàñû âåðäè
240 Ùÿìçÿ Àôòàíäèëéàíñ ßìèð ñàðàéû 5-7
Ìèðçÿ Øÿôè
241 Úàâàä ßòòàðçàäÿ 5-7, 12 ãðàí âåðäè
ñàðàéû
Ìèéàíÿ, Ùàúû
242 Ùàúû Ìèð ßëÿêáÿð Ãÿíäôöðóø Ñåéèä Ùöñåéí 1-7, 12 ãðàí âåðäè
ñàðàéû
Ðàñòà áàçàð,
Èìàìçàäÿ
243 “Ìöòòÿùèäÿ” äþâëÿò ìÿêòÿáè 6-7
ãÿáèðèñòàíû
éàíûíäà
1-7, ãÿáç ßñýÿð
244 Áÿøàðÿò Ìÿðÿíäè (Èøëÿð ìöäèðè) Èøëÿð èäàðÿñè
õàíäà

219
 Ïóëóí ìèãäàðû,
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
ùàíñû ñàéäàí
Ìöúòÿùèä
Ìèðçÿ Ùàúû àüà (“Ùèêìÿò” àäûíà
245 êö÷ÿñè, Ùèêìÿò 6-7, 3 àéëûã
ìÿêòÿáèí äþðäöíúö ñèíèô ìöÿëëèìè)
ìÿêòÿáè
1-7 (Áèðèëëèê ãÿáç
246 Ñóëòàí Êàçûì õàí (áàòàëéîí êîìàíäèðè) Æàíäàðì èäàðÿñè
ßñýÿð õàíäà)

Æàíäàðì èäàðÿñè,
247 ßëèàüà õàí (æàíäàðì èäàðÿñèíèí ìöáàøèðè) 6-7 èëëèê
Ìèðçÿ Ãàôàð õàí

Æàíäàðì èäàðÿñè,
248 Úÿôÿð àüà Ýÿíúèíÿ (ìöáàøèð) 6-7 èëëèê
Ìèðçÿ Ãàôàð õàí

249 Ìöùàñèáàò ðÿèñè Áÿíàí Ùöçóð Æàíäàðì èäàðÿñè 6-7 èëëèê

ßáäöë àüà 1-7, Ìèðçÿ ßëÿê-

250 ×àé÷û ßøðÿô àüà
äöêàíû áÿðèí ãÿáçè, ¹ 57
1-7, 12 ãðàí
251 Úÿëàëöëìöëê Ñöðõàá
27 øàáàí
1-7, ßëÿêáÿðèí
252 Øÿðèô Èìàìçàäÿ Øåøýèëàí áàçàðû
ãÿáçèíè ýþñòÿðäè

ßÒÐÀÔ ÀÁÓÍß×ÈËßÐÈÍ ÄßÔÒßÐÈ

Ïóëóí ìèãäàðû âÿ
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
¹-ñè
1 Ýþìðöêõàíà ðÿèñè Ñàâóúáóëàã 3-4-5
2 Ñàëàð Ñÿèä Ñàâóúáóëàã 3-4-5
3 Ñàëàð ßçÿì Ñàâóúáóëàã 3-4-5
4 Ìàëèééÿ ðÿèñè Ñàâóúáóëàã 3-4
5 Ìèðçÿ Ìóñòàôà Ùÿñÿíçàäÿ Ñàâóúáóëàã 3-4
6 Ìèðçÿ Ðÿùìÿò Ñàâóúáóëàã 3-4 (22 ãðàí ÷àòäû)
Ñàâóúáóëàã
7 ßëè Õàíÿëè Õàíûçàäÿ (ßìèð ßñÿä) (Ìèðçÿ Ðÿùìÿò 3-4
âàñèòÿñèëÿ)
8 Ìèðçÿ Õÿëèë Áöëóðè Ñàâóúáóëàã 3-4
9 Ñÿðäàð Íàñèð Ìàðàüà 3-4
Ìàðàüà
10 Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Íàõ÷ûâàíè (ãàéûäûá) (ùþêóìÿò 3-4
âàñèòÿñèëÿ

220
 Ïóëóí ìèãäàðû âÿ
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
¹-ñè
1-2-3-4
11 Øöúà Íèçàì Ìÿðÿíä (ö÷öíúöíö Ìèðçÿ
Àááàñÿëè àïàðäû)
12 Ìèð Ùÿáèá àüà ßùÿð 3-4

13 Ìÿøÿäè ßëè àüà (ïî÷ò ãàéòàðäû) ßùÿð 3-4

Ìÿøÿäè Ìèð Ìÿùÿììÿä àüà (Õåéðèééÿ
14 ßùÿð 3-4
úÿìèééÿòèíèí èø÷èñè)
15 “Ùöììÿò” ìÿêòÿáè ßùÿð 3-4

16 “Òÿìÿääöä” ìÿêòÿáè ßùÿð 3-4

17 Ìàëèééÿ èäàðÿñèíèí ìöàâèíè ßùÿð 3-4

18 Ùþêóìÿò ìöàâèíè Áàùàäóð õàí Ìàðàüà 3-4

19 Ôÿððàøáàøû Éÿäóëëà Ñóëòàí Ìàðàüà 3-4

20 Ìèðçÿ ßòöââÿò (ïî÷ò ãàéòàðäû) Ìàðàüà 3-4

21 Òàúèð Ìàùìóä àüà Ìàðàüà 3-4

22 Ìàëèééÿ ðÿèñè Ìåùäèãóëó õàí Ìàðàüà 3-4

23 Òåëåãðàô ðÿèñè Ìàðàüà 3-4

Ùöñåéí Êàçûìçàäÿ (Èðàí øÿùÿð Áåðëèí
24 3-4
êèòàáõàíàñû) (Àëìàíèéà)
25 Çÿíúàíëû òàúèð Ìÿòëÿá àüà Çÿíúàí 3-4

26 Ìÿøùóð äÿðçè Ìèðçÿ Ùöñåéí Ãÿçâèí 3-4

Äÿìèðéîë èäàðÿñèíèí ðÿèñè Ùàúûéåâ Ìèðçÿ
27 Úóëôà 3-4
ßáäöëÿëè
28 “Ðÿä” ãÿçåòèíèí èäàðÿñè Òåùðàí 5-úè ¹-äÿí

29 “Èðàí” ãÿçåòè èäàðÿñè Òåùðàí 3-4

30 ßêáÿð àüà ßùÿäçàäÿ Ìèéàíÿú 3-4

31 ßìèð ßðôÿ Ìèéàíÿú 3-4

221
 Ïóëóí ìèãäàðû âÿ
¹ Àáóíÿ ñàùèáëÿðè Öíâàí
¹-ñè
32 Äÿðçè Ìÿøÿäè Ðÿùìÿòóëëà Ìèéàíÿú 3-4
33 Ýÿðìóðä ùàêèìè ßìèð Ìöÿééèä Ìèéàíÿú 3-4
34 ßìèíöð-ðöÿéà Ìèéàíÿú 3-4
35 Èñìàéûë ßðáàáçàäÿ ßðäÿáèë 3-4
3-4
36 Ùàúû õàí ×ÿëÿáè Ñàâóúáóëàã
(22 ãðàí ÷àòäû)
Øÿùÿð àáóíÿ÷è-
37 Ùöñåéí àüà Ôèøÿíý÷è (ãàéûäûá) Ìàðàüà ëÿðè ñèéàùûñûíäà
¹ 204
38 Ùàúû Ñàëàð Ìþòÿìÿí Ìèéàíÿú 3-4
39 Èìàäöë-èñëàì Çÿíúàí 3-4
Ìèéàíÿú
40 ßìèð Ìþòÿìÿí 3-4
(Ìÿùèíàáàä)
Ìèéàíÿú (êå÷ÿë
Ìÿùÿììÿäòàüû õàí Ñèòâÿòöë -ìÿìàëèê
41 êàüûçñàòàí ãÿáóë 3-4
(ïî÷ò ãàéòàðäû)
åëÿìÿéèá)
42 Ùàúû Ñÿäðöë-öëÿìà âÿ Ìöøèðöë-öëÿìà Ìèéàíÿú-òöðê 3-4
43 Ñåéèä ßáöëãàñûì Ìþòÿìèäöë-ÿòòèáà Ñÿðàá 3-4
44 Úóëôà ùàêèìè Ìèðçÿ ßëÿêáÿð õàí Úóëôà 3-4
45 Äîêòîð Ñåéèä Ðçà õàí Ñÿðàá 3-4
46 Øåéõöëèñëàì Äåùãàðõàí 3-4
47 Àñÿôöääþâëÿ Ãÿçâèí 3-4
Ìèéàíÿú-Êàüûç-
48 Ñàëàð Ìÿúèä 3-4
êöàí (Õåéðàáàä)
3-4
49 Òöòöí èäàðÿñèíèí ðÿèñè ßëèçàäÿ Ñàâóúáóëàã (22 ãðàí ÷àòäû, 23
øàáàíäà)
50 Ìèðçÿ ßëè Ùåéÿò Òåùðàí 3-4
51 Ñåéèä Ùöñåéí õàí ßäàëÿò Òåùðàí 3-4
3-4 (áèðèíúè ¹-
52 Ùÿðáè ñÿùèééÿ ðÿèñè ßëÿìöëìöëê Òåùðàí
äÿí ýþíäÿðèëäè)
53 Ìèðçÿ Ñàäûã õàí Ñÿðàá-Êÿíäöâàí 3-4
Ýÿìè÷èëèê èäàðÿñèíèí ìöôÿòòèøè Õÿëèë õàí
54 (øÿùÿð àáóíÿ÷èëÿðè ñèéàùûñûíäà ¹ 161) Øÿðÿôõàíà 3-4
ãàéûäûá,
55 Àðõèâ âÿ òöòöí èäàðÿñèíèí ìÿêòóáëàð Ñàâóúáóëàã 3-4
øþáÿñèíèí ðÿèñè ßäèá Ùöçóð
56 Èúëàëöë-ìöëê (ãàéûäûá, øÿùÿð àáóíÿ÷èëÿðè Äåùãàðõàí 3-4
ñèéàùûñûíäà ¹ 270)

222
 ÂßÊÈËËßÐÈÌÈÇ
1. Òåùðàí – Íàñèðèééÿ êö÷ÿñè, Ñåéèä ßáäöððÿùèì Õàëõàëè. 20 ÿäÿä
ýþíäÿðèëäè.
2. Ìÿøùÿä – Íöñðÿò êèòàáõàíàñû, éàõóä Ìÿòáóàòû éàéàí ìÿíòÿãÿ.
5 ÿäÿä.
3. Õîé – Ìèð Èñà (Øåéõ ßëèíèí ýþñòÿðèøèëÿ). 30 ÿäÿä, ñîíðà äÿõè
äÿ àðòûã.
4. Òåùðàí – Ëàëÿçÿð êö÷ÿñè, Ìÿòáóàòû éàéàí ìÿíòÿãÿ. 10 ÿäÿä
5. Òåùðàí – Ôÿðìàíôÿðà êö÷ÿñè, Úÿëàë Úÿëèëçàäÿ Øèðèíîâ – êþùíÿ
âÿ ñÿäàãÿòëè âÿêèëèìèç.
6. Áÿíàá – Ñàíäóññóëòàí (îíäàí àðòûã àáóíÿ úÿì åòäè)
7. Ìàðàüà – Ñÿðäàð Íàñèð (õåéëè àáóíÿ úÿì åòäè)
8. Ñàâóúáóëàã – àáóíÿ âÿêèëèìèç Ùàúû õàí ×ÿëÿáè ëàãäàí
9. Ãÿçâèí – Äàðöë-èòàì-Ùöñåéí Õÿééàò. 10 ÿäÿä
10. ßùÿð – Ìèð Ùÿáèá àüà

Ãåéä: “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí áöòþâëöêäÿ Èðàí, õöñóñÿí äÿ

Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí öçðÿ ÿñàñ àáóíÿ ìöâÿêêèëè Ìèðçÿ Úÿëèëèí ãàðäàøû
ßëÿêáÿð Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1872-1922) îëìóøäóð.

ÒßÁÐÈÊ
Òÿìúèä* åäèðèê ùàìàí ìààðèô-äóñò éîëäàøëàðû êè, éåíè òöðê
ÿëèôáàñûíû èíäè ìåéäàíà ãîéóáëàð.
Òÿáðèê åäèðèê ìöñÿëìàí àëÿìèíèí úÿìè ÿôðàäûíû êè, éåíè òöðê
ÿëèôáàñûíûí òÿðÿôäàðûäûðëàð.
Òÿãäèñ** åäèðèê êå÷ìèøëÿðäÿ éåíè ÿëèôáà ìöúàùèäëÿðèíèí ïàê ðóù-
ëàðûíû, ùàìàí ìöúàùèäëÿðèí êè, îíëàð âàõòûíäà ñÿïäèéè òîõóìäàí
ýþéÿðÿí ùÿìèí éåíè òöðê ÿëèôáàñûäûð êè, áóíóí âöúóäóíà èíäè áèç èôòèõàð
åäèðèê.
Éåíè ÿëèôáà ñþùáÿòè ãÿäèìäèð. Ùå÷ êÿñ ýöìàí åòìÿñèí êè, áó
“áèäÿòè” îðòàëûüà ñàëàí áèç áèð íå÷ÿ íÿôÿð àúèç áÿíäÿëÿðèê. Àäëàðû áèçèì
ö÷öí ÿçèç îëàí ùÿãèãè ìààðèô õàäèìëÿðè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâäàí,
________________

* Òÿìúèä – òÿðèôëÿìÿê, òÿçèì

** Òÿãäèñ – ÿçèç òóòìàã, ùþðìÿò åòìÿê
223
 Ìèðçÿ Ìöëêöìõàí Ìöøèðèä-Äþâëÿäÿí òóòóá ùÿäñèç-ùåñàáñûç
áóíëàð êèìè áèð ÷îõ àëèì âÿ ìöòÿõÿññèñëÿð ÿðÿá ùöðóôàòûíûí ÷ÿòèíëèéèíè
íÿçÿðÿ àëûá áó ùöðóôàòûí ëàòûí ùÿðôëÿðèíÿ ÿâÿç åäèëìÿñè éîëóíäà ÷îõ-
÷îõ äÿëèëëè âÿ ñöáóòëó ÿñÿðëÿð ãîéóáëàð. Ëàêèí ñÿùèôÿëÿðèìèçèí êè÷èê âÿ
äàð îëìàñû àðòûã òÿôñèëàòà áèçÿ éîë âåðìèð. Áóíëàðûí ñþçëÿðèíèí áöòöí
ðóùó áóäóð êè, ÿðÿá ùÿðôëÿðèíèí âöúóäó èëÿ èñëàì ìèëëÿòëÿðèíèí ìààðèôúÿ
òÿðÿããèñèíÿ öìèä îëà áèëìÿç âÿ îëà áèëìÿç. Ìèðçÿ Ìöëêöì õàí
êèòàáëàðûíûí áèðèíäÿ äåéèð: “ßýÿð ýþòöðÿê ö÷ éöç ìèëéîíäàí èáàðÿò îëàí
ìöñÿëìàí àëÿìèíèí âÿ éåääè-ñÿêêèç ìèëéîíäàí èáàðÿò åðìÿíè âÿ
éóíàí ìÿòáóàòûíû, ýþðÿðèê êè, åðìÿíè âÿ éóíàí ìÿòáóàòû áöòöí
ìöñÿëìàíëàðûí ìÿòáóàòûíäàí áèð íå÷ÿ ãàò éöêñÿêäèð. Áóíà äà ñÿáÿá
àíúàã ÿðÿá ùöðóôàòûíûí ÷ÿòèíëèéèäèð”.
Øÿêñèç âÿ òÿðÿääöäñöç áèç áó éîëà ãÿäÿì ãîéóðóã âÿ ùàìàí
ãÿäÿìèìèç áè÷àðÿ ìèëëÿò íàìèíÿäèð.
Áèçè áó éîëà âàäàð åäÿí ãÿëáèìèç âÿ âèúäàíûìûçäûð. Íåúÿ êè, àòàëàð
áàëûüû ñóéà àòàíäà î öìèäëÿ àòûðäûëàð êè, “áàëûã áèëìÿñÿ, õàëèã áèëÿð”,
áèçèì äÿ ãÿëáèìèçèí è÷ÿðèñèíäÿí ýÿëÿí áèð ñÿäà áèçè áó éîëà ñþâã åäèá
äåéèð: “Ñÿáàò èëÿ ãÿäÿì ãîéóí, ÷öíêè ýåðè ãàéûòìàã éîõäóð”.
ßýÿð áè÷àðÿ ìèëëÿòèìèç èíäè äÿ áèçè òÿñäèã åòìÿéÿ ùàçûð îëìàñà, áèð
âàõò ýÿëèá ÷àòàúàã êè, éåíè ùöðóôàò õàäèìëÿðèíèí àäëàðû ùàìàí
ìèëëÿòèìèç òÿðÿôèíäÿí õåéèð-äóà èëÿ çèêð îëóíóá áàãè ãàëàúàãäûð.
[Áàø ìÿãàëÿ]
“Éåíè éîë”, 21 ñåíòéàáð 1922, ¹ 1

ÉÅÍÈ ßËÈÔÁÀ Íß ÈÑÒßÉÈÐ

Áèçèì éàçûìûçäà âÿ äàíûøûüûìûçäà áèð ÷îõ ùàëëàð þðòöëö ãàëûðäû. Áó
ùàëëàð î ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè ýþðñÿíìèðäèëÿð, àììà ùÿãèãÿòäÿ áèçèì
åâèìèçè éûõàí, äèëèìèçè ïîçàí âÿ þëäöðÿí, éàçû÷ûëàðûìûçû ÷àøäûðàí
ùàìàí ùàëëàð èäè.
Éåíè ÿëèôáàìûç î ùàëëàðûí ùàìûñûíû à÷ûá àéäûíúà ýþñòÿðèð âÿ îíëàðûí
àòûëìàñûíû, äÿéèøèëìÿñèíè âÿ äöçÿëìÿñèíè ÷îõ áÿðê èñòÿéèð.
Î ùàëëàð áóíëàðäûð:
Áèðèíúè ùàë: íå÷ÿ éàçû÷ûìûç âàðñà, î ãÿäÿð äÿ éàçû ãàéäàëàðûìûç âàð.
Ùÿð êÿñ êÿëìÿëÿðè êåôè èñòÿäèéè âÿ àüëû êÿñäèéè êèìè éàçìàãäàí ÷ÿêèí-
224
ìèð. Ìÿñÿëÿí, áèð êÿëìÿñèíè äÿéèøÿíäÿ, àøàüûäà éàçûëàí øÿêèëëÿðèí
ùàìûñûíû éàçû÷ûëàðûìûç þç éàçûëàðûíäà ýþñòÿðìèøëÿð:
“Îëóðàì”, “àëûðàì”, “þëöðÿì”, “àëóðàì”, “àëìûðàì”, “îëìó-
ðàì”, “îëìàéûðàì”, “àëìûðàì”, “àëìàäûì”, “îëìàäûì”, “þëìÿ-
äèì”, “àëìàúàüàì”, “þëìÿéÿúÿéÿì”, “àëìàéàúàüàì”, “þëìÿýÿì”,
“àëûíìûøäûð”, “àëóíìûøäûð”, “àëûíàðñà”, “àëìàð ñÿ”, “àëóíóðñÿ”,
“àëóíóðñå”.
“Îäóí” êÿëìÿñèíè äÿéèøäèðäèêäÿ éåíÿ î êèìè ùàëëàð ýþðöíöð:
“Îäóíÿê”, “îäóíóê”, “þäöíöê”, “þäóí öê”, “îäóíà”, “þäöíÿ”,
“óäóíÿ”, “þäöíÿ”, “þäóíó”, “îäóíó”, “îäóí èëÿ”, “þäöí èëÿ”,
“þäöíäÿí”, “îäóí äÿí”.
Áóíëàðäàí áàøãà, “ýÿëèá”, “ãóëóá”, “òÿìÿííà”, “òÿìàííå”,
“ùÿòòà”, “ùÿòòå” êèìè áèð ÷îõ ìèñàëëàð ýÿòèðìÿê îëàð êè, éàçû÷ûëàðûìûç
éàçûëàðûíäà ýþñòÿðìèøëÿð âÿ èíäè äÿ ýþñòÿðèðëÿð.
Éåíè ÿëèôáà ùþêì åäèð êè, éàçûäà áó ãàðûøûãëûãëàðà àõûð âåðèëñèí,
÷öíêè áó ÿëèôáàäà äèëèìèçäÿ îëàí ñÿñëÿðèí ùàìûñû âàðäûð.
Èêèíúè ùàë: éàçû÷ûëàðûìûç þçýÿ ìèëëÿòëÿðäÿí àëäûãëàðû êÿëìÿëÿðè
òöðêëÿøäèðÿ áèëìèðäèëÿð, ÷öíêè ÿðÿá ÿëèôáàñû áó èøÿ ìàíå îëóðäó.
Ìÿñÿëÿí: “íÿìàç”, “êîë”, “êîëîôò”, “êÿëÿôò”, “áîëáîë” âÿ éöçëÿðúÿ
êÿëìÿëÿðè òöðêöí òÿëÿôôöç åòäèéè “íàìàç”, “ãóë”, “êöëôÿò”, “áîë-áîë”
êèìè éàçà áèëìèðäè. ×öíêè áåëÿ éàçàíëàðà “ñàâàäñûç” äåéèðäèëÿð.
Éåíè ÿëèôáà èñÿ áó êèìè êÿëìÿëÿðè òöðêëÿøäèðìÿéÿ ùÿì èìêàí âåðèð,
ùÿì äÿ ìÿúáóð åäèð.
Ö÷öíúö ùàë: þçýÿ ìèëëÿòëÿðäÿí àëäûüûìûç êÿëìÿëÿðè ùÿð êÿñ áèð úöð
òÿëÿôôöç åäèðäè, ùÿð êÿñ áèð úöð òöðêëÿøäèðèðäè. Áó èñÿ äèëèìèçÿ áþéöê
ïîçüóíëóã ñàëûðäû. Ìÿñÿëÿí: “ìÿùÿááÿò” êÿëìÿñè “ìÿùÿááÿò”,
“ìöùÿááÿò”, “ìöùèááÿò”, “ìþùöááÿò” êèìè òÿëÿôôöç îëóíóðäó.
Éåíè ÿëèôáà áó êèìè êÿëìÿëÿðèí äîüðó òÿëÿôôöçöíö òàïûá áèð úöð
éàçûëìàñûíû âÿ áèð úöð ñþéëÿíìÿñèíè áÿðêÿ-áÿðê èñòÿéèð.
Äþðäöíúö ùàë: áèç ÿðÿá, ôàðñ êÿëìÿëÿðèíÿ, øèâÿëÿðèíÿ âÿ òÿðêèá-
ëÿðèíÿ åëÿ àëûøìûøûã êè, þç äèëèìèçèí ýþçÿë ãàíóíëàðûíû âÿ ãàéäàëàðûíû î
òÿðêèáëÿðÿ òàáå åäèá äèëèìèçè þëäöðöðöê. Ìÿñÿëÿí: éàçû÷ûëàð
“Ðóùàíÿ âÿ úåñìàíè òÿðáèéÿ”, “ÿçàáè øÿäèã”, “âÿçèôåéè ìÿäÿ-
íèééå”, “îäàáàéå ÿñàð”
ÿâÿçèíÿ
“Ðóù âÿ úèñì òÿðáèéÿñè”, “øèääÿòëè ÿçàá”, “ìÿäÿíèééÿò âÿçèôÿñè”,
“ÿñð-ÿðáÿê ÿäèáëÿðè”
225
éàçìàãäàí ÷ÿêèíìèðëÿð, ÷öíêè ãîðõóðäóëàð îíëàðà “Ñèç äèëè áèëìèðñè-
íèç”, äåñèíëÿð. Éåíè ÿëèôáà èñÿ òÿëÿá åäèð êè, áó êèìè òÿðêèáëÿð âÿ ÿúíÿáè
ãàéäàëàð äèëèìèçäÿí áöñáöòöí àòûëñûí, äèëèìèç àçàä îëóá òÿìèçëÿíñèí âÿ
äèðèëñèí.
Ùÿëÿëèê áóíëàðäûð éåíè ÿëèôáàíûí èñòÿäèêëÿðè!
Ú.
“Éåíè éîë”, 28 ñåíòéàáð 1922, ¹ 2

“ÉÅÍÈ ßËÈÔÁÀ ÊÎÌÈÒßÑÈ”ÍÈÍ ÝÞÐÌÖØ

Âß ÝÞÐßÚßÉÈ ÈØËßÐ

Ìàé àéûíäà ëàòûí ùÿðôëÿðè òÿðÿôäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëÿí “Éåíè

Òöðê ßëèôáà Êîìèòÿñè” ýöíáÿýöí ýåíèøëÿíìÿêäÿ âÿ ãöââÿò-
ëÿíìÿêäÿäèð. Ùÿì äÿ áèð ÷îõ ìàíåÿëÿðè éûõàðàã, áèð ÷îõ ãÿðÿçëèê âÿ
ôèòíÿ èëÿ ìåéäàíà àòûëàí åòèðàçëàðà áàõìàéàðàã éàøàìàãäàäûð.
Êîìèòÿìèç éàëíûç èêè øåéè íÿçÿðäÿ òóòóá áþéöê àääûìëàðëà èðÿëèëÿéèð.
Îíëàðäàí áèðèñè éåíè ÿëèôáà ôèêðèíèí Àçÿðáàéúàíäà 65 èëëèê ìþùêÿì
áèð òàðèõÿ ìàëèê îëìàñû, î áèðèñè äÿ êîìèòÿ öçâëÿðèíèí âÿ éåíè ùÿðôëÿð
òÿðÿôäàðëàðûíûí ýåòäèêëÿðè éîëóí äîüðó îëìàñûíà ñàðñûëìàç áèð èíàì âÿ
òÿìèç áèð âèúäàí èëÿ áàõìàëàðûäûð.
Èíäè, ýþðÿê áó àç áèð ìöääÿò è÷ÿðèñèíäÿ êîìèòÿ íÿ åòìèø âÿ íÿ
åòìÿê ôèêðèíäÿäèð:
1. Áèð ÷îõ äÿôÿëÿð ýåíèø èúëàñëàð ãóðóá íÿòèúÿäÿ äÿ “éåíè ÿëèôáà”íû
ìåéäàíà ÷ûõàðòìûøäûð.
2. 30 ïóòà ãÿäÿð éåíè øðèôòäÿí Òèôëèñäÿ òþêäöðöá áèðèíúè ùþêöìÿò
ìÿòáÿÿñèíÿ òÿñëèì âåðìèøäèð.
3. 12000 íöñõÿ ÿëèôáà êèòàá÷àñû âÿ 15000 äÿ ÿëèôáà âÿðÿãÿñè ÷àï
åòäèðìèøäèð.
4. Áó àøàüûäà àäëàðû ýþñòÿðèëÿí êèòàáëàð éàçûëûá ÷àïà âåðèëìÿêäÿäèð:
à) “Íÿ ö÷öí ÿðÿá ÿëèôáàñû òöðê äèëèíÿ éàðàìûð”, á) “Éåíè ÿëèôáà èëÿ
òöðêúÿ äöçýöí îõóéóá éàçìàã ãàéäàëàðû”, ú) “Òöðêúÿ êÿíäè ìöÿëëèì”
(òöðêúÿíè ãåéðè òöðêëÿðÿ þéðÿòìÿê ö÷öí).
5. Áóíëàðäàí áàøãà: à) “ßëèôáàäàí ñîíðà ãèðàÿò êèòàáû”, á) “Ñÿðô
íÿùâ” âÿ ú) “Éåíè ùåñàá êèòàáû” àäëû êèòàáëàð äà éàçûëìàãäàäûð.
226
 6. Êîìèòÿ “Éåíè éîë” àäëû ùÿôòÿëèê áèð ãÿçåò (2 íþìðÿñè ÷ûõûá
ñàòûëìàãäàäûð âÿ “Ýÿëÿúÿê” àäëû àéëûã áèð æóðíàë äà áóðàõûð (ìÿò-
áÿÿäÿ ÷àï îëóíóð).
7. Éåíè ÿëèôáàíû þéðÿòìÿê ö÷öí Áàêûäà êóðñëàð à÷ûëìûøäûð: à) Ö÷
àéëûã êóðñëàðà ýÿëÿí ìöÿëëèìëÿð ö÷öí, á) Ùÿðáèééÿ ìÿêòÿáè
êóðñàíòëàðû ö÷öí, ú) Ôèðãÿ ìÿêòÿáëÿðè ìöòÿÿëëèìëÿðè ö÷öí, ÷) 1-úè
ùþêöìÿò ìÿòáÿÿñèíèí òöðê ìöðÿòòèáëÿðè ö÷öí, ä) Ùÿðáèééÿ
êîìèññàðèééàòûíûí ñàâàä ìÿêòÿáëÿðè ìöÿëëèìëÿðè ö÷öí, å) Õàëã
Òîðïàã Êîìèññàðèàòû ãóëëóã÷óëàðû ö÷öí âÿ ÿ) Ìÿäÿí äàèðÿëÿðèíäÿ
ôÿùëÿëÿð ö÷öí.
8. Àçÿðáàéúàíûí áöòöí ãÿçàëàðûíäà (èêèñèíäÿí áàøãà) âÿ Íàõ÷û-
âàíäà êîìèòÿíèí øþáÿëÿðè à÷ûëûá ÷àëûøìàãäàäûðëàð.
Àçÿðáàéúàíäàí ñàâàéû Òèôëèñäÿ, Èðÿâàíäà, Êàçàíäà, Áóõàðàäà,
Ìîñêâàäà, ßíçÿëèäÿ íöìàéÿíäÿëÿðèìèç âàð; êîìèòÿ ñàèð òöðê
þëêÿëÿðèíäÿ äÿ øþáÿëÿð à÷ìàã ìÿãñÿäèíäÿäèð.
Áåëÿ àç áèð âàõòûí è÷ÿðèñèíäÿ êîìèòÿíèí ýþðäöéö èøëÿð áóíëàðäûð;
ýþðÿúÿéè èøëÿð èñÿ áóíëàðäàí äàùà ìöùöì âÿ äàùà àüûðäûð. Ôÿãÿò íÿ
îëóðñà-îëñóí, êîìèòÿìèç ýåòäèéè éîëäàí äþíìÿéÿúÿê âÿ ìÿãñÿäèíÿ
éåòèøèíúÿ äàùà áþéöê áèð ÿçì èëÿ èðÿëèëÿéÿúÿê.
Èìçàñûç
“Éåíè éîë”, 7 îêòéàáð 1922, ¹ 3

ÉÀÕØÛ ÈØÈÍ ÒÀÐÈÕÈ

Ùÿð áèð èøèí àéðûúà, þçöíÿìÿõñóñ áèð òàðèõè âàð. Âÿ ñþç éîõ êè,
èøäÿí äÿ èøÿ òÿôàâöò âàð: ùÿð áèð õûðäà, ìÿíàñûç, ÿùÿìèééÿòè àç îëàí
èø àéûðûá, îíà òàðèõ ãîéìàã áèð øåéÿ éàðàìàç, àíúàã àõûðû õåéèðëè
ìÿíôÿÿòè ýþçÿòëÿíÿí èøëÿðè ýþçöà÷ûã ìèëëÿò ñå÷èá òàðèõèíè éàïàð. Áó
íå÷ÿ èëäÿí áÿðè ìåéäàíà àòûëìûø èøëÿðäÿí áèðè ùÿð áèð ìèëëÿòèíè ñåâÿí
øÿõñèí äèããÿòèíè ùþêìÿí úÿçá åòìÿëèäèð. Áó èø ãûç ìÿêòÿáëÿðèíèí
àðòìàñû âÿ òÿðÿããèñèäèð. Ìÿêòÿáëÿðèìèç ñûðàñûíà èêè èëäÿí áÿðè èêè ãûç
ìÿêòÿáè äàõèë îëóá: áèðè Áàêû äàðöëìöÿëëèìàòû, áèðè äÿ àëè ïåäîãîæè
èíñòèòóòäóð. Áóíëàðäàí èêèíúèñèíèí ìÿãñÿäè ýÿëÿúÿêäÿ áàëàëàðûìûçà
îðòà ìÿêòÿáëÿðèìèçäÿ àëè òÿùñèë ýþðìöø ìöÿëëèìëÿð éåòèðìÿêäèð. Áó
ýöíëÿðäÿ áó ìÿêòÿáèí äþâëÿòèìèç òÿðÿôèíäÿí òÿñäèãè ýþçëÿíèëèð.
227
 Ãÿçåòèìèç áó ìÿêòÿáèí à÷ûëìàñûíû òÿáðèê åäèð âÿ äåéèð êè, áèð
ìèëëÿòèí éàðûñû ñàâàäñûç ãàëñà, î ìèëëÿò ìÿäÿíèééÿò éîëóíäà òÿðÿã-
ãèñèíäÿí áèðéîëëóã ÿë ÷ÿêìÿëèäèð.
Èìçàñûç
“Éåíè éîë”, 14 îêòéàáð 1922, ¹ 4

ÊÎÌÈÒß ÈØËßÐÈ ÁÀÐßÑÈÍÄß

Èêè ùÿôòÿ ÿââÿë Èðÿâàíäàí àëäûüûìûç ðÿñìè êàüûç Åðìÿíèñòàíäà
éàøàéàí òöðêëÿðèí éåíè ÿëèôáàíû õîøëàìàëàðû âÿ ãÿáóë åòìÿëÿðèíè
áèëäèðäè. Ùàìàí øÿùÿðäÿ áó ÿëèôáàíû éàéìàã âÿ èñòÿéÿíëÿðÿ þéðÿòìÿê
ö÷öí õöñóñè êîìèòÿ ñå÷èëèá, úèääèééÿòëÿ èøÿ áàøëàìûøäûð.
Áåø ýöí ñîíðà Íàõ÷ûâàíäàí ýÿëÿí õÿáÿð îðàäà äà éåíè áèð ÿëèôáà
êîìèòÿñè à÷ûëûá èøÿ áàøëàìàñûíû áèëäèðäè. Áó êîìèòÿ éåíè ÿëèôáàíû
Îðäóáàä âÿ Øÿðóð ìàùàëëàðûíäà éàøàéàí òöðêëÿðèí àðàñûíäà äà éàéìàüû
þùäÿñèíÿ àëìûøäûð. Áó øÿùÿðëÿðÿ ýþíäÿðèëÿí 300 ÿëèôáà êèòàá÷àñûíûí
êèôàéÿò åòìÿäèéè õÿáÿðëÿðèíè âåðèá, ùàìàí êèòàáäàí éåíÿ èñòÿéèðëÿð.
Áàêûäà éåíè ÿëèôáà èëÿ ÷ûõàí ãÿçåò âÿ æóðíàëûí îðàëàðà äà ýþíäÿðèëìÿñèíè
õàùèø åäèðëÿð.
Éåíè ÿëèôáà êèòàá÷àñûíäàí 12 ìèí íöñõÿ ÷àï îëóíìóøäó. Áèð àç
ìöääÿòèí è÷èíäÿ áó ãÿäÿð êèòàá ñàòûëûá ãóðòóëäóüóíà ýþðÿ èêèíúè äÿôÿ
÷àï îëóíìàñû êîìèòÿ èúëàñûíäà ãÿðàðà àëûíäû. Ùàáåëÿ ãÿò îëóíäó êè, áó
êèòàáûí èêèíúè ùèññÿñè äÿ áó òåçëèêäÿ ÷àï îëóíñóí.
Ùÿôòÿëèê “Éåíè éîë” ãÿçåòèìèç Àçÿðáàéúàí ãÿçàëàðûíûí ùàìûñûíà
ýþíäÿðèëèð. Áàêûäà èñÿ ãÿçåò ñàòàí óøàãëàðäà âÿ Ïàðàïåòèí éàíûíäàêû
Àááàñîâóí áóäêàñûíäà ñàòûëûð.
Èìçàñûç
“Éåíè éîë”, 28 îêòéàáð 1922, ¹ 6

ßÊÈÍ×ÈËÈÊ ÀËßÌÈÍÄßÍ
Öçöìöçÿ ýÿëÿí ãûø, éàç âÿ éàé ôÿñèëëÿðèíäÿ ÿêèí àëÿìè ö÷öí ÷îõ
áþéöê ìÿñÿëÿëÿð ìåéäàíà ãîéóëìàëûäûð âÿ ãÿçåòëÿðèí éàçìàüûíà ýþðÿ
ùþêóìÿò þçö äÿ ùÿìèí ìÿñÿëÿëÿðÿ èíäèäÿí áàø ãàòìàãäàäûð.
228
 Áó ìöùöì ìÿñÿëÿëÿð ùàìàí ÷ÿéèðòýÿ, ïàìáûã ÿêìÿê, êÿíä
ÿùàëèñèíÿ òîõóì ïàéëàìàã âÿ ÿêèí ñóëàðûíû àáàä áèð éîëà ãîéìàã
ìÿñÿëÿëÿðèäèð êè, áèç áó áàðÿäÿ êå÷ìèø íþìðÿëÿðèìèçäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ
èøàðÿëÿð åëÿìèøèê.
ßââÿëà, ÷ÿéèðòýÿ ìÿñÿëÿñè åëÿ áèð ÿùÿìèééÿò ãàçàíìàãäàäûð êè, áó
éîëäà èñòÿð ùþêóìÿò, èñòÿð úàìààò âàð ãöââÿñè èëÿ ÷àëûøìàëûäûðëàð êè,
áÿëêÿ áó íàýàùàí áÿëàíûí çÿðÿðèíè áèð íþâëÿ ÿêèí÷èëÿðèí áàøûíäàí ðÿää
åëÿéÿëÿð. Äöøìÿí äÿ ÷îõ ãÿâè* äöøìÿíäèð, ÷öíêè àëûíàí ìÿëóìàòà
áèíàÿí, ö÷ éöç ìèí äåñéàòèí ìèãäàðûíäà ÷þëëÿð ÷ÿéèðòýÿ òîõóìó èëÿ
äîëóäóð. Âÿ áó äà ìÿëóìäóð êè, éöç ìèí äåñéàòèí ÿêèíÿúÿê çÿìèëÿð
÷ÿéèðòýÿíèí äþâëÿòèíäÿí ïó÷à ÷ûõûáëàð.
Ïàìáûã ÿêìÿê ñþùáÿòèíÿ ýÿëäèêäÿ, áó ìÿñÿëÿ äÿ ÷ÿéèðòýÿ
ìÿñÿëÿñèíÿ òÿìàìÿí áàüëûäûð. Î ñÿáÿáäÿí êè, ìàäàì êè, ÷ÿéèðòýÿíèí
ãîðõóñó óçàãëàøìàéûáäûð, ïàìáûã áàðÿñèíäÿ äÿ îëóíàí áèíàýöçàðëûãëàð
ùÿäÿð íÿçÿðÿ ýÿëÿúÿêäèð.
Î êè ãàëäû ÿêèí ñóëàðû – áóðàäà äà ÷îõ òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëèäèð. Áèð
òÿðÿôäÿí êÿùðèçëÿð ñàùèáñèç ôÿíà áèð ùàëäàäûðëàð, ÷öíêè îíëàðû íÿ
ãàáàãêû ñàùèáëÿðè ñàùèáëÿíèá áåúÿðìÿêäÿäèðëÿð, íÿ êÿíä úàìààòëàðû
ñàùèáëÿíèá àáàä ñàõëàìàã ôèêðèíäÿäèðëÿð. Âÿ îíóí ö÷öí äÿ êÿùðèçëÿð
ýöí – ýöíäÿí ïó÷à ÷ûõìàãäàäûðëàð.
Ùÿìèí ìÿñÿëÿëÿðè ìÿìëÿêÿòèí ýÿëÿúÿéè ö÷öí áèç íÿùàéÿò úèääè
ùåñàá åäèá, áó áàðÿäÿ áóíäàí äà ñîíðà ýåíÿ éàçìàãäà îëàúàéûã.
Èìçàñûç
“Éåíè éîë”,11 íîéàáð 1922, ¹ 8

ÙÅÉÊßË À×ÛËÛØÛ
Áó íîéàáðûí 17-äÿ áþéöê áàéðàì ýöíö Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí
ñåâýèëè øàèðè Ñàáèðÿ äèêÿëìèø ùåéêÿëèí à÷ûëû îëäó.
Øÿùÿðèìèçèí àíëàãëûëàðûíûí ÷îõóñó îðàäà ýþðñÿíèðäèëÿð.
Ìààðèô Êîìèññàðû Øàùáàçè þç íèòãèíäÿ éåíè éàçû÷ûëàðûìûçû âÿ
úàâàíëàðûìûçû Ñàáèðèí ðóùó èëÿ ðóùëàíäûðìàüà ÷àüûðäû. Èêèíúè äàíûøàí
Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ éîëäàø îëóá, ñþéëÿäè:
“Ñàáèð Íèêîëàé ùþêóìÿòèíèí ÿí ãîðõóëó ýöíëÿðèíäÿ ùå÷ êÿñäÿí
ãîðõìàéûá, þçöíöí êÿíäëè âÿ ôÿùëÿ òÿðÿôäàðû îëäóüóíó ùàìûéà áèëäèðäè:
_____________

* Ãÿâè – ýöúëö, ãöââÿòëè

229
þç øåðëÿðè âÿ éàçûëàðû èëÿ êÿíäëèëÿðèí âÿ ôÿùëÿëÿðèí ùàãëàðûíû ìöäàôèÿ
åäèðäè: çàëûìëàðûí áóíëàðà åòäèêëÿðè çöëìëÿðèíè à÷ûãúà öçëÿðèíÿ
ñþéëÿéèðäè. Áóíà ýþðÿ ùå÷ êÿñ òÿÿúúöá åòìÿñèí êè, èëê äÿôÿ Ñàáèðè éàä
åäÿí âÿ îíà éàäëûã (ùåéêÿë) äèêÿëäÿí áèç êÿíäëè âÿ ôÿùëÿ òÿðÿôäàðëàðû
îëäóã”. Íèòãèíèí àõûðûíû èíäèêè âÿ ýÿëÿúÿêäÿêè òöðê øàèðëÿðèìèçèí Ñàáèð
êèìè îëìàëàðû àðçóñó èëÿ ãóðòàðäû.
Ö÷öíúö äàíûøàí, Àüàìàëû îüëó, Ñàáèðèí øàèð êèìè ìåéäàíà ÷ûõìàñû
èëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè ö÷öí éåíè áèð äþâðÿ áàøëàíìàñûíû, áó äþâðÿíèí
áÿðÿêÿòèíäÿí êÿíäëè âÿ ôÿùëÿëÿðèìèçèí àéûëìàëàðûíû, áóíëàðûí òÿðÿôäàð-
ëàðûíûí ÷îõàëûá, èíãèëàá éàïìàëàðûíû âÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíìàëàðûíû
ñþéëÿäè.
Íèòã ñþéëÿéÿíëÿðèí âÿ ùàçûðäà îëàíëàðûí ùàìûñûíûí ÿêñè àëûíäû.
Áó éûüûíúàãäà ýþçÿ ÷àðïàí áèðúÿ ÿñêèêëèê âàð èäè: î äà áó èäè êè,
Ñàáèðèí òÿáèíèí àòûíûí èòè ãà÷ûøûíà ýþçÿë âÿ ýåíèø ìåéäàí ùàçûðëàéàí
Ìîëëà Íÿñðÿääèí îðàäà ýþðñÿíìèðäè, ÷öíêè áó à÷ëûøûí íÿ âàõò îëìàñû
õÿáÿðèíè îíà ùå÷ áèëäèðìÿìèøäèëÿð.
Éåíè ÿëèôáà÷û
“Éåíè éîë”, 25 íîéàáð 1922, ¹ 10

ÁÈÐ ÍÞÂ ÉÀÇÛ×Û

Ëöüÿò êèòàáëàðûìûçûí áèðèíäÿ ñþçëÿð áó ãàéäàäà ìÿíà îëóíóðëàð.

Ìÿñÿëÿí:
Ñîì – áó áèð íþâ áàëûãäûð.
Ëèïà – áó áèð íþâ àüàúäûð.
×èæ – áó äà áèð íþâ ãóøäóð.
Áó ýöíëÿðäÿ ìÿí áèð ìÿãàëÿ éàçàíà ðàñò ýÿëäèì;... áó äà áèð íþâ
éàçû÷ûëûãäûð.
Àé úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, ìÿãàëÿ éàçàí! Çàëûì îüëóíóí áèð ùöíÿðèíÿ
áàõ! Þçö íÿ Àçÿðáàéúàíûí äèëèíè áèëèð, íÿ úàìààòû òàíûéûð, àììà ñÿí
ýÿë ìÿãàëÿñèíÿ áàõ!
Éàçûð: Àçÿðáàéúàíäà ãÿçà, íàùèéÿ âÿ êÿíä èäàðÿëÿðèíèí
äþâëÿòèíäÿí ãóðä ãóçó èëÿ îòëàéûð âÿ áóíà äà ö÷ äÿëèë ýÿòèðèð:
1) Áèðè áóäóð êè, êÿíäëÿðäÿ âÿ ãÿçàëàðäà ùå÷ ðöøâÿò àëûíìûð. Áó
áèðèíúè äÿëèë.
230
 2) Èêèíúè äÿëèë áóäóð êè, ãÿçà èäàðÿëÿðè ýþç à÷ûá – éóìóì ñààòäà
÷ÿéèðòêÿíè ãûðûá ãóðòàðäû. Áó èêèíúè äÿëèë.
3) Ö÷öíúö äÿëèë áóäóð êè, ãÿçàëàðäà, êÿíäëÿðäÿ, ìààðèô èøëÿðè àøûá
äàøûá: ñÿùÿð äÿðñëÿðè, ýöíîðòà äÿðñëÿðè, ýåúÿ äÿðñëÿðè, ðÿìÿçàíäà äà
îáàøäàíëûã äÿðñëÿðè. Áó äà ö÷öíúö äÿëèë.
Áÿëè, ãóðòàðäû ýåòäè. Äÿõè ñþçöí íÿäè? Áåëÿ ýþçÿë áèð ÿñð, áåëÿ áèð
ñÿàäÿò ùàðàäà âÿ ùàâàõò îëóá?
Àììà ìÿãàëÿ ñàùèáè, äåéÿñÿí, éåíÿ àç-ìàç èíñàôà ýÿëèá; äåéÿñÿí
äóéóáäóð êè, ãÿçàëàðäà îòëóéàí ãóçóëàð èáàðÿòäèðëÿð ôÿãèð âÿ äèëñèç-
àüûçñûç êÿíäëèëÿðäÿí; ãóðäëàð äà ùàìàí ãóëäóð–ãà÷àãëàð âÿ ùàìàí
ðöøâÿòõîð ìÿìóðëàðäûð êè, îíëàðûí áÿðÿêÿòèíäÿí Àçÿðáàéúàí êÿíä
úàìààòû áèëìèð ùàðà áàø àëûá êþ÷ñöí. Âÿ ìÿãàëÿ ñàùèáè, äåéÿñÿí, áó
ìÿòëÿáè äóéóá; îíóí÷öí ìÿãàëÿñèíèí àõûðûíäà ãóëäóðëóãäàí áèð àç
ýèëåé–ýöçàðëûã åäèð âÿ áèð àç äà úàìààòûí ñÿíàéå èøëÿðèíäÿ ýåðè ãàë-
ìàüûíäàí øèêàéÿòëÿíèð.
Áÿëè, éàçû÷ûëûüûí äà ëÿççÿòè ýþòöðöëäö. ßýÿð éàçû÷ûëûã èáàðÿòäèð
áóíäàí êè, äöíéàäàí õÿáÿðèí îëìàéà-îëìàéà áåø ñöòóí ùÿäÿðÿí-
ïÿäÿðÿí éàçàñàí; ÿýÿð éàçû÷ûëûã èáàðÿòäèð áóíäàí êè, éàëàí-ïàëàíëà
àâàì úàìààòû ìöøòÿáåù åäÿñÿí, îíäà, ëöüÿò êèòàáûíäà éàçûëàí êèìè, áó
äà îëóð “áèð íþâ éàçû÷ûëûã”.
Ùåéèô î êàüûçà âÿ ìöðÿêêÿáÿ!
Ùåéèô î éàçûã ìöðÿòòèáëÿðèí ýþçëÿðèíèí èøûüûíà!
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 äåêàáð 1922, ¹ 5

ÍÞÃÒßËßÐ
Ìöñÿëìàí éàçûñûíûí áó íþãòÿëÿðè éàçûã éàçû éàçàíûí áàøûíà áèð
áÿëàäûð.
Åëÿ ñþç âàð êè, ÿðÿá ùÿðôëÿðè èëÿ î ñþçö éàçàíäà ýÿðÿê ãûðõ äþðä
íþãòÿ ãîéàã: éàðûñûíû öñòäÿí, éàðûñûíû àëòäàí.
Áèð âàõòëàð Èðàí éàçû÷ûëàðû áó íþãòÿáàçëûãäàí òÿíýÿ ýÿëèá èñòÿäèëÿð
àúûüûíàí äÿõè ùå÷ íþãòÿ ãîéìàéàëàð, éÿíè ëàï íþãòÿñèç éàçàëàð âÿ
÷îõëàðû áó ìÿøãÿ äöøäöëÿð, ìÿøùóð Ìèðçÿ Ìåùäè õàíûí “Òÿðÿññöëö” áó
úöð íþãòÿñèç éàçûëûá. Áóíóí äà íÿòèúÿñè áó îëäó êè, ÿýÿð áèð øÿùÿðäÿ
231
ñàâàäëû áåø íÿôÿðèìèç âàð èäèñÿ, èíäè èêè íÿôÿð îëäó, î ñÿáÿáÿ êè, äàùà
“òÿðÿññöë” õÿòòèí îõóéà áèëÿí îëìàäû.
Èíäè òöðêëÿðèí äÿ è÷èíäÿ áèð úöð òÿðÿññöëáàçëûã âàð: áóíëàð èñòèéèðëÿð
áèð ôÿíä ãóðñóíëàð êè, íþãòÿ ÿíýÿëèíäÿí ãóðòóëñóíëàð, áóíëàð íþãòÿ
ÿâÿçèíÿ ñþçëÿðèí àõûðûíà áèð úöð ãóéðóã éàïûøäûðûðëàð.
Àììà áó äà îéóí – îéóíúàãäûð. Áóíäàí äà áèð øåé ÷ûõìàéàúàã.
Éåíè ÿëèôáà, éåíè ÿëèôáà!
Èìçàñûç
“Éåíè éîë”, 27 éàíâàð 1923,¹ 4

ÌÀÀÐÈÔ
Êîìèññàðëàðûìûçäàí äîêòîð Ñîëòàíìÿúèä ßôÿíäèéåâèí ìààðèô
áàðÿñèíäÿ ãÿçåòëÿðäÿ äÿðú åòäèéè ìÿãàëÿíè áèç íÿçÿðäÿí ñàëà áèëìÿäèê
âÿ áóíà äà èêè ñÿáÿá âàð.
Áèðèíúèñè:
Ùÿìèí áó ìÿãàëÿíè áèç ÿí ñÿìèìè-ãÿëáäÿí éàçûëìûø ùåñàá åäèðèê .
Èêèíúèñè:
Ìÿãàëÿíèí åëÿ áèð ýóøÿëÿðè âàð êè, îíëàðû îõóéàí ýÿðÿê ãàáàãúà
ýöëÿ, àììà ñîíðà áÿëêÿ àüëàìàüû òóòàúàã, éà äà ãàáàãúà ýÿðÿê àüëàéà,
ñîíðà ýöëìÿéè ýÿëÿ.
Ìÿãàëÿíèí àüëàìàëû éåðëÿðè èëÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí ÿìèíèí èøè éîõäóð
– áó, òàðèõ÷èëÿðèí âÿçèôÿñè.
Áèçèì ñþçöìöç ýöëìÿëè âÿ ìÿçÿëè éåðëÿðèäèð.

***
ßââÿëà: Ñîëòàíìÿúèä éàçûð:
Áèç èíãèëàáûí ãàáàãëàðûíäà î ãÿäÿð þçöìöçö òÿðèôëÿäèê êè, àõûðäà
áàõäûã ýþðäöê êè, ùÿëÿ èíãèëàáäàí ãàáàã ìþâúóä îëàí ìÿêòÿáëÿðèí
ñàéûúà äà èíäè áèçèì ìÿêòÿáèìèç éîõäóð (÷îõ ãÿðèáÿ).
Ñàíèéÿí: ìöÿëëèìëÿðèìèç òàìàìÿí ãà÷ûðëàð Ãóáà ìåéäàíûíà, î
ñÿáÿáÿ êè, ñÿêêèç àéëàðëà ìÿâàúèá àëìûðäûëàð (áó äà ÷îõ ìÿçÿëè).
Ñàëèñÿí: ìÿêòÿá êèòàáëàðûìûç Òöðêèéÿíèí Êöðäöñòàí âÿ ßðÿáèñòàí
äèëèíäÿ éàçûëäûãëàðû ñÿáÿáäÿí îíëàðûí è÷èíäÿí ìèëëÿòèìèç áèð ìÿòëÿá
÷ûõàðäà áèëìÿäè (áó äà ÷îõ òÿÿúúöá?!).
232
 ***
Î øåé êè, áèçè áó áàðÿäÿ äàíûøìàüà ìÿúáóð åòäè, î äà Ñîëòàí-
ìÿúèäèí áèð íå÷ÿ èáàðÿñèäèð êè, î, ìÿãàëÿíèí àõûðûíäà äåéèð.
Ìÿãàëÿ ñàùèáè éàçûð:
Þçöìöçö áîø-áîøóíà ìÿäù âÿ òÿùñèíëÿ éîõ, þçöìöçö ãóðó òÿðèô
âÿ éàëàí÷û àëãûøëàðëà éîõ, ìÿùç àúû ùÿãèãÿòè ìåéäàíà ãîéìàãëà áèç
ìààðèô åâèíè àáàä åäÿ áèëÿðèê.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí ÿìè äÿ äåéèð:
Þçöìöçö áîø-áîøóíà ìÿäù âÿ òÿùñèíëÿ éîõ, ìÿùç àúû ùÿãèãÿòè
ìåéäàíà ãîéìàãëà áèç ìààðèô åâèíè àáàä åäÿ áèëÿðèê.
Ãåéðè áèð éîëó éîõäóð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ìàðò 1923, ¹ 15

ÏÎ×Ò ÕßÐÚÈ

Ìÿúìóÿìèçèí 12-úè íþìðÿñèíäÿ éàçìûøäûã êè, ïî÷òõàíà ìÿú-

ìóÿìèçèí áèð íöñõÿñèíè Áàêûäàí êÿíàðà ýþíäÿðìÿéÿ èêè ìèëéîí éàðûì
èñòÿéèð, “Éåíè éîë” ãÿçåòèíÿ èêè ìèëéîí èñòÿéèð.
Èíäè Ãàõ øÿùÿðèíäÿí áèçÿ éàçûðëàð êè, ìÿúìóÿìèçÿ àáóíÿ îëìàã
Ãàõ ÿùàëèñèíÿ ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè àáóíÿ îëàíëàð ùÿð ùÿôòÿ ïî÷ò-
õàíàéà ýÿðÿê îí ìèëéîí ïî÷ò õÿðúè âåðÿëÿð. Ùÿìèí Ãàõ øÿùÿðèíäÿí
éåíÿ áèðèñè èäàðÿìèçÿ äþðä äÿíÿ ìÿãàëÿ áèð ïàêåò è÷èíäÿ ýþíäÿðèá
éàçûð êè, áó ìÿãàëÿëÿðè áèð ãàáäà ýþíäÿðìÿê îíäàí þòðöäöð êè, ïî÷ò
õÿðúè ÷îõ áàùàäûð.
Áó èøëÿðäÿí àíëàøûëûð êè, òÿê Áàêûäà éîõ, Àçÿðáàéúàíûí ãåéðè
øÿùÿðëÿðèíäÿ äÿ ïî÷ò õÿðúëÿðè ÷îõ-÷îõ àðòûáëàð.
Àøêàðäûð êè, ùÿð áèð áàùàëûã äàäöñòÿäèí* ãàáàüûíû àëàí êèìè, ïî÷òóí
äà áàùàëûüû íÿøðèééàòûìûçûí éàòìàüûíà áàèñ îëàúàãäûð.
Áèçÿ éÿãèíäèð êè, áó ñÿùâäÿí âÿ áÿëêÿ áåëÿ ãÿôëÿòäÿí Øóðà ùþêó-
ìÿòèíèí õÿáÿðè éîõäóð, çèðà êè, Øóðà ùþêóìÿòè íÿøðèééàò òÿðÿããèñèíèí
áèðèíúè òÿðÿôäàðûäûð.
_______________

* Äàäöñòÿä – àëûø, âåðèø

233
 Ïî÷ò áàø èäàðÿñè áóíó áèëìÿëèäèð âÿ þç ñÿùâèíè äöçÿëòìÿëèäèð, ÷öíêè
ïî÷ò ìöõàáèðÿñèíèí ÷ÿòèíëèéè âÿ èíòèçàìñûçëûüû ïî÷ò áàø èäàðÿñè ö÷öí ùÿð
áèð çàìàíäà ÿñáàáè-òþùìÿò îëóá âÿ îëìàëûäûð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 ìàðò 1923, ¹ 16

ÈÄÀÐßÄßÍ

Áó ÿùâàëàòû “Áàêû ôÿùëÿñè” ãÿçåòèíèí 49-úó íþìðÿñèíäÿ îõóéàíäàí

ñîíðà ýþòöðöá Çÿéÿìÿ, ìöäèð ùÿçðÿòëÿðèíÿ êàüûç éàçäûã âÿ áó áàðÿäÿ
úÿìè ìÿëóìàò èñòÿäèê âÿ äöíÿí ùàìàí ìöäèð òÿðÿôèíäÿí áó
ìÿçìóíäà áèð ìÿçÿëè úàâàá àëäûã.
Êóðéàòèí úÿíàáëàðû éàçûð: éàçûð êè, áèð ïàðà àäàìëàð þç ýþçëÿðèíäÿ
òèðè ýþðìöðëÿð, ìÿíèì ýþçëÿðèìäÿ ãûëû ýþðöðëÿð. ßýÿð Çÿéÿìäÿ,
äîüðóäóð, ÿêèí èäàðÿñèíäÿ ìÿíèì ýþçöìöí ãàáàüûíäà îí éåääè ÿêèí
ìàøèíàñû ïàñëàíìàãäàäûð âÿ ðÿèééÿòÿ ìÿí îíëàðû âåðìèðÿì õåéèð ýþòöð-
ñöíëÿð. Áÿñ ñèç ÿýÿð ñÿäàãÿòëè éàçû÷ûñûíûç, áÿñ áóíó íèéÿ éàçìûðñûíûç?
Áàêûäà äÿðéà êÿíàðûíäà òîðïàã èäàðÿñèíèí òÿùòèíäÿ áèð áþéöê âÿ
÷îõ áþéöê ÿêèí ìàøûíëàðû àíáàðû âàð êè, îðàäà îëàí êè÷èê âÿ áþéóê
ìàøûíëàðûí ùÿääè-ùåñàáûíû ùå÷ òîðïàã ìöäèðè þçö äÿ áèëìèð, ùå÷ ñêëàä
ìöäèðè þçö äÿ áèëìèð. Ýåäèíèç áèð éàõøûúà õÿáÿð òóòóíóç, áèëèíèç, àéà
íå÷ÿ èëäèð î ìàøûíëàð îðàäà éàüûø âÿ ãàðûí àëòûíäà ÷öðöéöðëÿð; ãåéðè
øÿùÿðëÿðäÿ îëàí ìàøûí ñêëàäëàðû ùàáåëÿ.
Èíäè ñèçëÿ ìÿðú ýÿëÿðÿê, áèð êÿíäëè ÿêèí÷èíè ýþíäÿðèíèç ýåòñèí î
ìàøûíëàðûí áèðèíè èñòÿñèí. ßââÿë ãàáàã ìöäèð äåéÿúÿê: áó ãÿäÿð ãûçûë
ïóë ýÿòèð ãîé ñòîëóí öñòöíÿ, ýåò ìÿñÿëÿí, êîòàíû àïàð.
ßýÿð éàëàí äåéèðÿìñÿ, éàç éàëàí äåéèðñÿí.
Âÿ ìÿùç ñÿáÿá áóäóð, ùàìàí êÿíäëè ýÿëèá áèð êîòàíû éà ñîâóðàã
ìàøûíàñûíû èñòÿéÿíäÿ, ãàáàãúà ãûçûë ïóëóíó ñàéûá ñòîëóí öñòöíÿ
ãîéìóð. Áÿ èøëÿð íÿ ãÿäÿð êè, áó ìèíâàëëà ýåäèð, Çÿéÿìäÿ äÿ êÿíäëè-
ëÿð áàáàäàíãàëìà úöòÿ äÿâÿëÿðè ãîøóá “÷î, ÷î” åëÿéÿúÿêëÿð. Áàêûíûí
êÿíäëÿðèíäÿ äÿ áåëÿ åëÿéÿúÿêëÿð, ãåéðè êÿíäëÿðäÿ äÿ áåëÿ åäÿúÿêëÿð.
234
 Àììà ñÿí èíäè ùàìàí Áàêûíûí ñêëàäûíûí äÿñýàùûíà áàõ, îðàíûí
øòàòûíà áàõ, îðàäà ÿéëÿøÿí àüàëàðûí äàìàüûíà áàõ.
Ãîé ðÿèééÿò äÿ úöòöí àðäûíúà äÿâÿëÿðè, éà àðûã þêöçëÿðè äþéÿ-äþéÿ
êÿíàðäàí òàìàøà åëÿñèíëÿð.
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 ìàðò 1923, ¹ 16

ÎÂÓÚ ÉÀÇÛÑÛ
Îâóú éàçûñû Èðàíäà èíäèêè ÿñðäÿ éåíÿ äàâàì åòìÿêäÿäèð.
Îâóú éàçûñû íÿ äåìÿêäèð?
Îâóú éàçûñû îíäàí èáàðÿòäèð êè, ìèðçÿ úÿíàáëàðû éàçìàã èñòÿéÿíäÿ
ÿââÿë ÿäÿá èëÿ äèçè öñòÿ ÿéëÿøèð, ñîíðà úèáèíäÿí ãÿëÿìäàíû ÷ûõàðäûð,
äÿâàòà (ìöðÿêêÿáëèéÿ) áèð ãÿòðÿ ñó òþêöð, ãîëòóã úèáèíäÿí áèð îâóú
éåêÿëèêäÿ áèð êàüûç ïàð÷àñû ÷ûõàðäûð âÿ “áèñìèëëàù” äåéèá áàøëàéûð
ìÿòëÿáèíè éàçìàüà.
Ìèðçÿ úÿíàáëàðû ÷îõ òåç-òåç éàçûð âÿ áóíäàí ñàâàéû äà ÷îõ ðèçÿ
éàçûð; åëÿ ðèçÿ éàçûð êè, åëÿ áèë êè, áàðàìà ãóðäó òîõóì òþêöð. Åëÿ éàç-
ìàãäàäûð âÿ òóòàã êè, êàüûçäà äÿõè éåð ãàëìàéûáäûð, àììà ìöíøè
úÿíàáëàðû êàüûçû ñàüà ÷þíäÿðèð, ñîëà ÷þíäÿðèð – éåíÿ ãûðàã áóúàüûíäà
éåð òàïûá éàçûð.
Ùÿìèí áó áèð îâóú âÿðÿãÿíèí öñòäÿ ÷îõ ìÿòëÿá éàçìàã îëàð, íåúÿ
êè, áèð áàëàúà êàüûçûí öñòÿ ìèí-ìèí áàðàìà òîõóìó òþêìÿê
ìöìêöíäöð. Áåëÿ áèð âàðàã êàüûçäà áþéöê áèð ùåêàéÿ ðîìàí éàçìàã
îëàð, áó âÿðÿãèí öñòöíäÿ Èíýèëèñ ùþêóìÿòèíÿ óëòèìàòóì éàçìàã îëàð.
Ñþç éîõ êè, Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿñè” âÿ Ñÿäèíèí “Ýöëöñòàí” âÿ
“Áóñòàíû” áó áþéöêëöê âÿðÿãÿ öñòÿ éàçûëûáäûð.
Àììà áóðàñû âàð êè, áó ãÿäÿð óçóí ìÿòëÿáëÿðè áèð áàëàúà êàüûç
öñòÿ ñûüûøäûðìàã ùÿð áèð ùöðóôàò èëÿ ìöìêöí äåéèë: áó ùöíÿð òÿê áèðúÿ
ÿðÿá ùÿðôëÿðèíèí ùöíÿðèäèð.
Ìîçàëàí
“Éåíè éîë”, 8 èéóë 1923, ¹ 11

235
 ÈÊÈ ÚÖÐ ÐßÂÀÉßÒ
Ãÿçàëàðäàí âÿ ìàùàëëàðäàí áèçÿ ýÿëèá ÷àòàí õÿáÿðëÿð èêè úöðäöð: áó
õÿáÿðëÿðèí áèð ãèñìèíè áèç ýÿëèá-ýåäÿíëÿðèí àüçûíäàí åøèäèðèê, áèð
ãèñìèíè äÿ ãÿçåòëÿðäÿ îõóéà áèëèðèê.
Âÿ áó èêè ãèñì õÿáÿðëÿðèí àðàñûíäà íÿäÿíñÿ ùÿìèøÿ áþéöê òÿôàâöò
îëóð.
Î õÿáÿðëÿð êè, áèçÿ ýÿëèá-ýåäÿíëÿðäÿí ÷àòûð, – îíëàð áèð þçýÿ
úöðäöð. Àììà ùàìàí õÿáÿð ãÿçåòäÿ éàçûëàíäà àéðû áèð äîíà ýèðèð.
Ìÿñÿëÿí: ýþòöðÿê ÷ÿéèðòýÿ õÿáÿðëÿðèíè. Ìÿñÿëÿí, áó ýöí
Ãàðàáàüäàí áèð àäàì ýÿëèá, ÷ÿéèðòýÿäÿí ðÿâàéÿò åäèð âÿ äåéèð êè,
Àüúàáÿäèäÿí áàøëàìûø òà Ùöñöëèéÿ êèìè áèç òàõûëëàðû éåéèëìèø ãîéóá
ýÿëäèê âÿ ùàìàí äàèðÿäÿ âÿ ãåéðè äàèðÿëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí î ãÿäÿð òàõûë
éåéèëèá êè, áèð áåëÿ ìöñèáÿòè ãîúà êèøèëÿð éàäà ñàëà áèëìèðëÿð.
Àììà ùàìàí ÿùâàëàòû ãÿçåòëÿðäÿ áèç áåëÿ îõóéóðóã: “Àüúàáÿäè
äàèðÿñèíäÿ, äîüðóäóð ùÿääÿí àðòûã ÷ÿéèðòýÿ âàð èäè, àììà ÷ÿéèðòýÿ
ìöðèäëÿðèíèí åëì, ãàáèëèééÿò âÿ ñÿé-òÿëàøëàðûíûí íÿòèúÿñèíäÿ ÷ÿéèðòýÿ
òÿìàìÿí ãûðûëûá ãóðòàðäû âÿ êÿíä ÿùàëèñè õóäàâÿíäè-àëÿìèí äÿðýàùûíà
ìèíëÿðúÿ øöêð åäèðëÿð êè, áåëÿ áèð ãåéðÿòëè ìöðèäëÿð îíëàðûí áàõòûíà
÷ûõäû”.
Èíøààëëàù, áèð-èêè àéäàí ñîíðà ìÿëóì îëàð êè, àéà áó èêè ðÿâàéÿòèí
ùàíñû ñÿùèù èìèø âÿ ùàíñû éàëàí èìèø.
Ëàüëàüû
“Éåíè éîë” 19 èéóë 1923, ¹ 19

ÌßÙßÐÐßÌÖË-ÙßÐÀÌ
Ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàì, éÿíè ùàìàí ìÿùÿððÿì àéû êè, î àéûí ÿðçèíäÿ
âÿ î àéûí âàðëûüû èëÿ áèð íå÷ÿ øåé ùàðàìäûð.
Ùàìàí àéûí ìöääÿòèíäÿ ùàðàì îëàí øåéëÿðèí áèð íå÷ÿñè ãàáèëè-
èñòèðàùÿò, ðóùàíè äèíúëèêäèð êè, ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàìäà ùÿð áèð ãåéðÿò âÿ
âèúäàí ÿùëèíÿ ùàðàìäûð. Íÿ ö÷öí ùàðàìäûð? Î ñÿáÿáÿ êè, áè÷àðÿ õàëã
äöíéàäà ìèñëè îëìàéàí âÿùøèëèéè ùå÷ áèð âèúäàí âÿ íàìóñà ñûüûøäûðìûð.
Î ñÿáÿáÿ êè, ãîíøó ìèëëÿòëÿðèí áèçèì îéóíáàçëûüûìûçà øàùèä îëìàñûíà
èíñàôûì äþçìöð. Î ñÿáÿáÿ êè, ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàì ýöíëÿðè êö÷ÿëÿðäÿ
236
àòûëûá-äöøÿí âÿ éûðòûúû ùåéâàí êèìè íÿðÿ òÿïÿí áàìáûëûëàðû þçöìÿ
ìèëëÿò ãÿðàð âåðìÿéÿ ùÿéà åäèðÿì.
Ùÿìèøÿ ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàìà áèð àé ãàëìûø øàõñåé âÿ áàø éàðìàã
ñþùáÿòè ìåéäàíà ýÿëèð. Àéà íÿ òþâð áó áèíàìóñëóüóí ãàáàüûíû àëìàã?
Áó áàðÿäÿ äÿ ÷îõ-÷îõ ìîèçÿëÿð åäèëèð, ÷îõ-÷îõ êàüûçëàð éàçûëûð, ÷îõ-
÷îõ ùÿðôëÿð äöçöëöð, éûüûíúàãëàð éûüûëûð âÿ íèòãëÿð ñþéëÿíèð.
Áó ãÿäÿð òÿëàøäàí ìÿãñÿä òÿê áèðúÿ áóäóð: íÿ òþâð áó
îéóíáàçëûüûí ãàáàüûíû àëìàã?
Ýþð ãåéðèëÿð íÿéÿ ìÿøüóë, ýþð áèç íÿéÿ ìÿøüóëóã!
Àð îëñóí áåëÿ ìèëëÿòÿ!
Àð îëñóí ìÿíèì þçöìÿ äÿ êè, áåëÿ ìèëëÿòèí áèð ôÿðäè ùåñàá
îëóíóðàì!
Áèðúÿ òÿñÿëëè, áèðúÿ öìèä éîëó áóäóð êè, ùÿð áèð úöíóíëóüóí*
ãàáàüûíû àëìàã ö÷öí ùÿð ìÿìëÿêÿòèí ùþêóìÿòè âàð.
Âÿ öìèäèì áóíàäûð êè, ìÿùÿððÿìëèê äÿëèëèêëÿðèíèí ãàáàüûíû àëìàã
ùàìûäàí àðòûã Øóðà ùþêóìÿòèíÿ éàðàøàíäûð âÿ éÿãèí êè, áåëÿ äÿ îëàúàã.
Îíäàí þòðö êè, áàëàúà óøàã ñþçÿ áàõìàéûá òÿðáèéÿñèçëèê åäÿíäÿ îíóí
ãóëàüûíäàí éàïûøûá, òÿðáèéÿ åâèíÿ àïàðûðëàð âÿ ùàáåëÿ äÿëèëÿð äÿ
êö÷ÿëÿðÿ äöøöá õàëãû íàðàùàò åäÿíäÿ îíëàðû éûüûá äÿëèõàíàéà
äîëäóðóðëàð.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 3 àâãóñò 1923, ¹ 174

ÁßÉÀÍ

Ìÿúìóÿìèçèí 35-úè íþìðÿñèíäÿ áèðèíúè ñÿùèôÿäÿ áèç áåëÿ øÿêèë

÷ÿêìèøäèê: Õàëã Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíäàí áèð íå÷ÿ òåàòð âÿ ãåéðè
òàìàøàýàù ìöäèðëÿðè äàëëàðûíäà ïóë éöêö àïàðûðëàð, àøàüûäà êàñûá êÿíäëè
îòóðóá áàõûð âÿ äåéèð:
– Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíûí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí èäàðÿëÿðèíÿ áó ãÿäÿð
ïóë äàøûíàíäà, ÿëáÿòòÿ, êÿíä ìÿêòÿáëÿðè ïóëñóç ãàëàúàãäûð.
Ùÿìèí øÿêèë áèð ïàðà äàíûøûãëàðà ñÿáÿá îëóáäóð êè, ýóéà áèç äåéèðèê
êè, Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíûí ïóëó òåàòðëàðà âÿ êèíî, îïåðàëàðà âåðèëèð,
àììà êÿíä ìÿêòÿáëÿðèíÿ âåðèëìèð.
________________

* Úöíóíëóü – äÿëèëèê
237
 Áåëÿ äåéèë, éÿíè áèçèì äåäèéèìèç áó äåéèë. Áèçÿ ìÿëóìäóð êè,
Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíûí ïóëóíóí áþéöê ùèññÿñè êÿíä ìÿêòÿáëÿðèíèí âÿ
êÿíä ìààðèôèíèí éîëóíäà ñÿðô îëóíóð, òåàòð âÿ îïåðà èñÿ, áóíëàðà âåðèëÿí
ìàääè êþìÿêëèê ãàáàãêû õÿðúëÿðÿ íèñáÿòÿí ÷îõ àçäûð.
ßýÿð áèç áó àç îëàí õÿðúëÿðè áþéöê-áþéöê òàé øÿêëèíäÿ âÿ êÿíäëèíè
ôÿãèð áèð ùàëäà ýþñòÿðìèøèêñÿ, áóíóí ìÿíàñû î äåéèë êè, êÿíäëèëÿðÿ ùå÷
áèð øåé âåðèëìèð. Áó ìÿçùÿêÿ éàçû÷ûëûüûíäà àäÿò îëìóø áèð ìöáàëèüÿäèð.
Áèçèì àíúàã ñþçöìöç áóäóð êè, âÿ èíäè éåíÿ áóíó àðçó åäÿðäèê êè,
ãåéðè èäàðÿëÿðÿ âÿ ãåéðè ìöÿññèñÿëÿðÿ âåðèëÿí àç-÷îõ ïóëëàðûí éåíÿ
ìöìêöí îëàí ãÿäÿðèíè ãÿíàÿò åäèá, êÿíä ìààðèôèíè ãöââÿòëÿíäèð-
ìÿëèäèð.
Èäàðÿäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 íîéàáð 1923, ¹ 37

ÙÅÉÈÔ ÎËÑÓÍ!
Ùåéèô îëñóí êå÷ÿí ýöíëÿðÿ! Ùåéèô îëñóí î íåìÿòëÿðÿ êè, áó çàëûì
îüëó éåíè ÿëèôáà ÿëèìèçè îíëàðäàí öçäö.
Êå÷ÿê ìÿòëÿáÿ.
Õîøà î ýöíëÿðÿ êè, êþðïÿ óøàãëàðûìûç äÿðñÿ ýåäÿí ýöíö ñèôòÿñè
Ãóðàíû à÷ûðäûëàð ãàáàãëàðûíà âÿ ùþúúÿëÿéÿ-ùþúúÿëÿéÿ òóòóãóøó êèìè
áàøëàéûðäûëàð îõóìàüà: “èííà ÿíçÿëíàùö...”. Äîüðóäóð, îõóäóãëàðûíû
ãàíìûðäûëàð, íåúÿ êè, òóòóãóøó äà äåäèéèíè ãàíìûð; àììà ñþùáÿò ãàí-
ìàãäà, éà ãàíìàìàãäà äåéèë âÿ ãàíìàã äà ùå÷ ëàçûì äåéèë. Àíúàã
áèðúÿ áó ëàçûìäû êè, óëó Òàíðû ãîé ýþðñöí êè, ìÿí îíóí êèòàáûíû îõóéó-
ðàì; áÿëêÿ ðÿùìè ýÿëÿ âÿ ìÿíèì àòàìû âÿ àíàìû äà áàüûøëàéà, áÿëêÿ äÿ
àáàâö ÿúäàäûìû äà áàüûøëàéà.
Ùåéèô âÿ éåíÿ äÿ ùåéèô...
Èêèíúè íþâáÿäÿ ùåéèô îëñóí ãÿäèì Øÿðã ìÿòáóàòûìûçà êè, áó òÿçÿ
ùöðóôàò ùÿëÿëèê áèçè îíäàí óçàãëàøäûðäû.
Ùåéèô îëñóí Ôèðäîâñè ÿìèíèí øàùëàð íàìèíÿ éàçäûüû “Øàùíàìÿ”ñèíÿ;
ùÿìÿí “Øàùíàìÿ”éÿ êè, äöíéà éàðàíàíäàí èíäèéÿ êèìè áèðúÿ íÿôÿð òöðê
îüëó òöðê î êèòàáû ÿëèíÿ àëûá, îõóéàíäà áàøà äöøìÿéèá êè, íÿ îõóéóð âÿ
íèéÿ îõóéóð.
Ùåéèô îëñóí ãîúà Ñÿäèíèí “Ýöëöñòàí”ûíà êè, áó êèòàáäàí äöøÿí
óøàãëàðûìûç áÿäáÿõò îëàúàãëàð; ÷öíêè î ýþçÿë íÿñèùÿòëÿð êè, îðàäà éà-
238
çûëûá, – î íÿñèùÿòëÿðè àéðû áèð êèòàá ñàùèáèíäÿí åøèòìÿê ìöéÿññÿð îëìà-
éàúàã; õöñóñÿí î ãÿäÿð òÿìÿëëöã êè, Ñÿäè òÿðÿôèíäÿí ïàäøàùëàðà îëóíóð,
áó þçýÿ áèð íåìÿòäèð.
Ö÷öíúö äÿðÿúÿäÿ ùåéèô îëñóí ñàèð êèòàáëàðûìûçà: ôèëîñîô Ùàôèçèìèçÿ
êè, ìèíëÿðúÿ áÿäáÿõò ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí âàõòëàðûíû éåòìèø èêè ìèí
ìÿíàëû, àììà ùÿãèãÿòäÿ ëàï ìÿíàñûç øåéëÿðè îõóìàüà ñÿðô åäèáäè.
Ùåéèô îëñóí î ëîòó Íÿáàòèìèçÿ, î äèíäàð Ðàúèìèçÿ, î ñèíÿçÿí Äèë-
ñóçèìèçÿ âÿ áóíëàðà îõøàð ãåéðè áåëÿ-áåëÿ øàèð âÿ ìàèðëÿðèìèçèí
êèòàáëàðûíà.
Àõûðûíúû íþâáÿäÿ ùåéèô îëñóí î ýþçÿë ìöñÿëìàí õÿòòèíÿ, ôàðñûí âÿ
àíàäîëóëàðûí øèêÿñòÿ éàçûñûíà, ÿðÿáèí “Ãóðàí”ûíà, õÿòòè-òÿëèã âÿ
íÿñòÿëèãÿ. Ùåéèô îëñóí çÿíãÿùáÿ Ìèðçÿ Ìåùäèõàíûí “èíøà” õÿòòèíÿ,
“òÿðÿññöë” õÿòòèíÿ âÿ áóíëàðäàí ñàâàéû ùåéèô îëñóí ìèíëÿðúÿ áåëÿ-áåëÿ
èñëàì éàçûëàðûíà êè, ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëè âÿ Ìèðçÿ Ìÿëêöì õàí î
éàçûëàðû èëàí-ãóðáàüà àäû èëÿ øþùðÿòëÿíäèðèáëÿð.
ßýÿð áèðèñè ìÿíÿ áåëÿ õÿáÿð ýÿòèðÿ êè, éóõàðûäà ñàéäûüûìûç
ìÿòáóàò – ãóðàíäàí ñàâàéû áèð òÿíäèðèí è÷èíÿ äöøöá éàíûáäû, ìÿí ùå÷
äÿðä åëÿìÿðÿì; áÿøÿðòà äåéÿëÿð êè, áó êèòàáëàðûí éåðèíè òÿçÿ êèòàáëàð
òóòóá, ìÿñÿëÿí, “Èáðàùèìáÿéèí ñÿéàùÿòíàìÿñè”, Ìèðçÿ Ìÿëêöìõàíûí
ðèñàëÿëÿðè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí êîìåäèéàëàðû, Ìèðçÿàüà õàí Ýèðìàíèíèí
ìöðàñèëÿëÿðè, Âàãèôëÿ Ñàáèðèí øåðëÿðè âÿ ãåéðèëÿðè.
Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà éåíÿ öìèäâàðëûüûìûç àðòûãäûð êè, éåíè
òöðê ÿëèôáàñûíûí âöúóäó èëÿ áóíäàí ñîíðà ãàáàüà ýåòìÿê éîëó áèçèì
ö÷öí èøûã ýÿðÿê îëñóí.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Éåíè éîë”, 25 íîéàáð 1923, ¹ 36

ÄßÐÑ ÊÈÒÀÁËÀÐÛÌÛÇ
Áèð äÿðñ êèòàáûíà ðàñò ýÿëäèì, áó êèòàá ìÿðùóì Ìàùìóä ÿìèíèí
“Ö÷öíúö èë” êèòàáûäûð êè, ùàë-ùàçûðäà ìÿêòÿáëÿðèìèçäÿ îõóíóð âÿ
Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíäà ìþâúóä îëàí íÿøðèééàò øþáÿñèíèí èçíè èëÿ ÷àï
îëóíìóøäóð.
Äÿõè íÿ ñþç? Êèòàá – êèòàáäûð; êèòàáûí êè, áóéíóçó îëìàç?! Íÿ
èðàä? Íÿ òÿíãèä? Àììà ìÿí áèëìèðÿì, ìÿí ùàìûäàí àüûëëûéàì, éà
ùàìû ìÿíäÿí àüûëëûäûð?!
239
 Ñþçöì áóðàñûíäàäûð êè, ìÿí áó ýöí áþéöê îüëóìóí ÿëèíäÿ êèòàáû
ýþðöá àëäûì, áàõäûì, àõûðà êèìè ýþç ýÿçäèðäèì âÿ ìÿúáóð îëäóì
êèòàáûí àõûðëàðûíäà áèð íå÷ÿ âÿðÿãè úûðûá òóëëàéàì êÿíàðà.
Úûðûá àòäûüûì âÿðÿãëÿð áóíëàðäûð:
1) ñÿùèôÿ 184 – “Äàøëàð âÿ ìÿäÿíèééàò” èáàðÿëÿðèíäÿí áèð íöìóíÿ:
Ùåéâàíëàðû áþéöêëöêëÿðè èëÿ, øÿêèëëÿðè èëÿ, öçâëÿðèíèí òÿõàëèôè èëÿ
áèð-áèðèíäÿí ôÿðã âÿ òÿìàéèç åòìÿê îëóð; ôÿãÿò äàøëàð áó âàñèòÿ èëÿ
òÿôðèã îëóíìàç...
Áóíóíëà áåëÿ äöðëö-äöðëö äàøëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã ö÷öí áàøãà
þâñàô òÿùðè åòìÿëèäèð...”
Áó âÿðÿãè úûðûá òóëëàäûì; ÷öíêè áó äèë áèçèì äèë äåéèë.
2) Ñÿùèôÿ 186 – Äÿìèðèí øÿíèíäÿí éàçûëàí øåðëÿð:
“Áóðàäà íàñûë ÷àëûøûéîð øó ñûòìàëû ÿìÿëÿ...
Çàâàëûíäà âöúóä çÿèô, áÿíèç ãàíñûç, ñûðò ãàíáóð.
Àéàã ÷ûëïàã, öñèð ñûãëàì îëìóø, öñò ÷àìóð.
ßúÿá, íÿäèð ÷ûãàðäûãû áóíóí áóíúà ÿìúÿëÿ?..
ßýÿð áóðàñû íÿñðëÿ éàçûëìûø îëñàéäû, î âàõòäà äÿõè ÿìÿëÿíèí
ãåéäèíÿ ãàëìûøëàð – äåéÿ ñàõëàéà áèëÿðäèì. Àììà áóíó äà úûðûá
òóëëàäûì. ßýÿð áóíëàð ùÿãèãÿòäÿ øåðäèëÿðñÿ, îíäà íÿ ëàçûì éàçûã
óøàãëàðûìûçû þç ÿëèìèçëÿ øåðäÿí èéðÿíäèðìÿê?..
3) Ñÿùèôÿ 191:
ßäÿáèééàò íöìóíÿëÿðèíäÿí ïàð÷àëàð.
Ìÿíàùè: çþâãöíöçìö? Áèð òÿùàøè éîãìó õàëèãäÿí?
Ñèçè íèðàíÿ ñþâã åòìÿçìè áó öñéàíëàð, èíñàíëàð?
Äîüðóäóð, áó èáàðÿ ìþùòÿðÿì “Ôöéóçàò” æóðíàëûíäàí ýþòöðöëöá.
Àììà áóíó òöðêëÿð ö÷öí éàçûéà ýþòöðÿí éÿãèí êè, ÿñëèíäÿ äÿëè èìèø.
Ñþç éîõ, áóíó äà òóëëàäûì.
4) Ñÿùèôÿ 193 – “Òöðê îáàñûíà ñèéàùÿò”.
Ùåéèô áèëìèðèê êè, Ñåâèì Áèêÿ òöðê îáàñûíäà éàøàéàí úàìààòëà íÿ
äèëäÿ äàíûøûðäû; ÷öíêè áó ùåêàéÿ ÿðÿá äèëèíäÿ éàçûëûá. Áó ñÿáÿáäÿí,
êèòàáäàí úûðûëûá àòûëìàëûäûð êè, ìÿí åëÿ åëÿäèì.
5) Ñÿùèôÿ 200-201 – òÿìóç âÿ ãûø áàðÿñèíäÿ äÿðú îëóíàí Òþâôèã
Ôèêðÿòèí øåðëÿðèíè ÷àï åòìÿäÿí ãàáàã àçÿðáàéúàíëûëàðûí äèëèíÿ
÷þíäÿðìÿëè èäè.
Áóíó äà êèòàáäàí ÷ûõàðòäûì.
6) Ñÿùèôÿ 203 – “Ìèñèð õàòèðàòûìäàí”.
×öðöê, ìÿçìóíó ÷öðöê, äèëè ÷öðöê, ìÿñëÿêè ÷öðöê.
240
 ßýÿð áó êèòàáû éàçàí ìÿðùóì ìöÿëëèìèìèç êèòàáûíû áó øÿêèëäÿ
ìåéäàíà ãîéóáñà, áó èø îíóí øÿõñè èøèäèð, îíóí àüëû áåëÿ êÿñèá.
Àììà òÿÿúúöá áóðàñûíäàäûð êè, èíäèêè ÿñðèìèçäÿ à÷ûã áèð àíà äèëèíÿ
ìþùòàú îëäóüóìóç éåðäÿ áèð íÿôÿð äÿ ìÿíèì êèìè áèð íàìÿðä èíñàôà
ýÿëèá äèëëÿíìèð âÿ äåìèð êè, à áàëàì, áó ÿðÿá äèëè áåùèøòÿ ýåäÿíëÿð
ö÷öí ëàçûìäûð; ÷öíêè àüàéè-Ìÿúëèñè ÿëåéùèððÿùìÿ áóéóðóðëàð êè, áåùèøò
ÿùëè ÿðÿá äèëè, úÿùÿííÿì ÿùëè ìÿúóñ äèëè äàíûøûð.
Àìàí ýöíöäöð, íÿ äèë îëóð îëñóí, – ãîé ìÿúóñ äèëè îëñóí, – àíúàã
îõóéóá ãàíìàëû îëñóí.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 äåêàáð 1923, ¹ 40

ÁÅÙÈØÒ ßËÈÔÁÀÑÛ
ßýÿð Àüàéè Ìÿúëèñè ÿëåéùöððÿùìÿ äîüðó äåéèáäè êè, áåùèøò ÿùëèíèí
äèëè ÿðÿá âÿ úÿùÿííÿì ÿùëèíèí äèëè ìÿúóñ äèëèäèð, îíäà äàùà àøêàðäûð êè,
áåùèøò ÿùëèíèí ÿëèôáàñû äà ÿðÿá ÿëèôáàñû ýÿðÿê îëñóí.
Îíóí ö÷öí äÿ ùÿìèí ÿðÿá ÿëèôáàñûíû øÿðã ÿùëè î äÿðÿúÿäÿ ÿçèç
òóòóðëàð êè, áó ÿëèôáàíû òóëëàéûá, ëàòûí ÿëèôáàñûíû ãÿáóë åòìÿê êèìè ñþù-
áÿòëÿðèíè èñëàì äèíèíè òóëëàéûá, ëàòûí äèíèíè ãÿáóë åòìÿê êèìè “íàñÿçà”
ìÿíçÿëÿñèíäÿ òóòóðëàð.
Ìöãÿääÿñ Èðàíûí ìöãÿääÿñ Ðÿøò øÿùÿðèíäÿ ÷ûõàí “Íèäàéè-Ýèëàí”
ãÿçåòè áèçèì éåíè ÿëèôáàéà åëÿ ùàìàí áåùèøò âÿ úÿùÿííÿì íÿçÿðè-
íþãòÿñèëÿ áàõûð. Ìÿçêóð ãÿçåòèí ðÿéèíúÿ áèç éåíè ÿëèôáà÷ûëàð ÷îõäàí
úÿùÿííÿìëèê îëóá ýåòìèøèê, îíóí ö÷öí äÿ äöíéàâö àëÿì éàðàíàíäàí
èíäèéÿ êèìè íÿ ãÿäÿð éåð öçöíäÿ éàøàéàí àäàìëàðäà áèð òÿãñèð âàð, íÿ
ãÿäÿð ýöíàù áàø âåðèð, ùàìûñûíû úÿì åëÿéèá, áèç éåíè ÿëèôáà÷ûëàðûí
öñòöíÿ òþêöð.
“Íèäàéè-Ýèëàí” ãÿçåòè éàçûð êè, Àçÿðáàéúàíäà ëàòûí ÿëèôáàñûíû èúàä
åäÿí áîëøåâèêëÿðäè. Îíëàðûí (áîëøåâèêëÿðèí) áàòèíè-õÿéàëû Àçÿðáàéúàí
òöðêëÿðèíè ñàèð òöðê þëêÿëÿðèíäÿí âÿ ñàèð ìöñÿëìàíëàðäàí àéûðìàãäûð.
Ãÿçåòèí ùÿìèí òþùìÿòèíÿ úàâàá âåðìÿê ìÿíèì âÿçèôÿì äåéèë: ùÿð
êÿñ ùÿð êÿñè èñòÿéèð àéûðñûí, èñòÿéèð àéûðìàñûí. Àììà áóðàäà áèðúÿ øåé
íÿçÿðÿ ýÿëèð: áèç Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè ñàèð òöðê òàéôàëàðûíäàí âÿ ñàèð
ìöñÿëìàí ìèëëÿòëÿðèíäÿí àéðûëñàã, áÿñ îíäà ýþðÿñÿí, àéðûëàíäàí ñîíðà
áèçè ðóñìó åòìÿê èñòÿéèðëÿð, åðìÿíèìè, ýöðúöìö? Àììà ìèëëÿòèí áèð
241
éàðûñûíû î áèðè éàðûñûíäàí àéûðìàã óñòàëàðû “Íèäàéè-Ýèëàí”ûí ýþçö ãà-
áàüûíäàäûðëàð.
Áó óñòàëàð èáàðÿòäèðëÿð Òåùðàí ùþêóìÿòèíèí Èðàí Àçÿðáàéúàíûíäà
ÿéëÿøÿí âàðëû âÿ ãåéðè ìÿìóðëàðûíäàí: áóíëàð ùàìûñû ôàðñëàðäûð âÿ ôàðñ
äèëèíäÿí áàøãà áèð þçýÿ äèë äàíûøìûðëàð. Èñòÿð Ìÿðÿíääÿ îëñóí, èñòÿð
Úóëôàäà, èñòÿð Àñòàðà éà Çóíóçäà, ùå÷ áèð êÿñèí ùöíÿðè äåéèë ùÿìèí
ìÿìóðëàðûí éàíûíäà áèð êÿëìÿ òöðê ñþçö äàíûøñûí âÿ éàçñûí.
Ùÿëÿ Èðàí Àçÿðáàéúàíû ñÿùëäèð: Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Áàêûíû äà
òåùðàí÷ûëàð ôàðñ þëêÿñè âÿ áóðàäà éàøàéàí õîøáÿõò ìöñÿëìàíëàðû åëÿ
ôàðñ àäëàíäûðûðëàð.
ßýÿð áîëøåâèêëÿðèí áàòèíäÿ ôèêèðëÿðè áèçè áèð-áèðèìèçäÿí àéûð-
ìàãäûð, áóíó àíúàã éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí éàðàäàí áèð Àëëàù áèëèð, áÿñ
ñÿí Òåùðàí ùþêóìÿòèíèí ãûï – ãûðìûçû ïîëèòèêàñûíà íèéÿ áèð ñþç äåìèð-
ñÿí êè, ùàçûð ãûðìûçûúà áèçèì Àðàç îòàéûíûí Çöíóç âÿ ìÿðÿíäëè ãàðäàø-
ëàðûìûçû ôàðñ åëÿìÿê èñòÿéèðëÿð.
Ùÿ, ÿýÿð ñÿí äöç àäàìñàí, áÿñ áó èøÿ íèéÿ äèíìèðñÿí?
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 30 äåêàáð 1923, ¹ 296

ÁßÄÁßÕÒ×ÈËÈÊ
Ìþùòÿðÿì “Êîììóíèñò” ãÿçåòèíèí 294-úö íþìðÿñèíäÿ éîëäàø
Ãàðàéåâ ìöÿëëèìëÿðèí ùÿéàòûíû òÿìèí åòìÿê áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò à÷ûá
ýÿëèð ÷ûõûð “Ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò” ìÿúìóÿñèíÿ. Áóðà ýÿëèá ÷ûõäûãäà
ìÿãàëÿ ñàùèáè äåéèð êè, áó ìÿúìóÿíèí ìÿçìóíóíó áöñáöòöí
äÿéèøäèðìÿëè, “áèð ÷îõ àíëàøûëìàéàí ìÿãàëÿëÿðèí âÿ áèð ÷îõ òàðòàí-
ïàðòàíëàðûí ÿâÿçèíÿ ìöÿëëèì âÿ ìöÿëëèìëÿðÿ éîë ýþñòÿðèúè, äÿñòóðöë-
ÿìÿë âåðèúè, îíëàðûí ìÿèøÿòèíÿ äàèð øåéëÿð éàçìàëû. Îíó ìöÿëëèì âÿ
ìöÿëëèìÿëÿðäÿí þòðö ìÿúìóÿ åòìÿëè”.

***
Ãàðàéåâ éîëäàø “Ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò” ìÿúìóÿñèíäÿ éàçûëàí
éàçûëàðûí àäûíû “òàðòàí-ïàðòàí” ãîéóð; àììà áèç áèð þçýÿ úöð äåéèðèê:
áèç äåéèðèê êè, áóíëàðûí àäû ìÿùç áÿäáÿõò÷èëèêäèð.
242
 Îíäàí þòðö áÿäáÿõò÷èëèêäèð êè, ìèí äîããóç éöç èéèðìè ö÷öíúö èëäÿ,
Àçÿðáàéúàí Øóðà Úöìùóðèééÿòè ìÿðêÿçè Áàêû øÿùÿðèíäÿ ÿìÿëÿ âÿ
êÿíäëè ùàêèìèééÿòè ÿñðèíäÿ ÷àï îëóíàí “Ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò”
ìÿúìóÿñè åëÿ áèð ñóðÿòäÿ ìåéäàíà ÷ûõäû êè, íÿèíêè èíäèíèí áó ñààòûíäà,
íÿèíêè áåø-îí èë ñîíðà, áÿëêÿ éöç èë äÿ áóíäàí ñîíðà íÿ Àçÿðáàéúàí
êÿíä âÿ ÿìÿëÿëÿðè, íÿ îíëàðûí íÿâÿ âÿ íÿòèúÿëÿðè “Ìààðèô âÿ
ìÿäÿíèééÿò” ìÿúìóÿñèíè ÿëëÿðèíÿ àëìàã èñòÿéÿíäÿ, áàøà äöøìÿéÿúÿê
êè, àéà îðàäà ÷àï îëóíàí òàðòàí-ïàðòàí íÿ äèëäÿ ÷àï îëóíóá âÿ íèéÿ âÿ
êèìäÿí þòðö ÷àï îëóíóá?
Áàøäàí áèð-èêè ìÿãàëÿ éàçàíëàð, éåð öçöíöí úÿìè åëì âÿ ôÿíëÿðèíè
îõóéóá ãóðòàðàíëàð áó çàëûì îüëó ÿëëàìåéè-òÿôòÿçàíèëÿð áèð äÿôÿ äÿ
îëìàäû êè, èíñàôà ýÿëèá éàçûã ìèëëÿòèí àçñàâàäëûëàðûíû äà íÿçÿðÿ àëñûíëàð,
êÿíä ìöÿëëèìëÿðèíè[äÿ] íÿçÿðÿ àëñûíëàð.
Ñîíðà.
Øåèð, øåèð, øåèð âÿ éåíÿ äÿ øåèð. Òÿçÿ øàèðëÿð, ÷öðöìöø øàèðëÿð. Ìÿ-
íàëû øåðëÿð, ìÿíàñûç øåèð. Ùÿð ÿñðèí øàèðëÿðè. Ùÿð ìÿñëÿêèí øàèðëÿðè. Ùÿð
ìèëëÿòèí øàèðëÿðè: ÿðÿá, ôàðñ, òöðê.
Ñîíðà.
Ùÿãèãÿòäÿ îëìóø øàèðëÿð, èõòèðàè øàèðëÿð (éÿíè ùå÷ éîõ èìèøëÿð).
Þë÷ö-áè÷èéÿ âóðàíäà ìÿúìóÿíèí éöçäÿ äîõñàí äîããóç ùèññÿñè
íÿçìäèð. Áèðúÿ áóíó áàøà äöøìÿäèê, ÿýÿð ìÿãñÿä òÿçÿ ÿðñÿéÿ ýÿëÿí
úàâàíëàðû øàèðëèéÿ òÿðÿô òóø åòìÿêäèð – áóðàäà äÿõè îñìàíëû øàèðëÿðèìèç
áèçèì ö÷öí áþéöê èáðÿòäèð (âÿ áþéöê èôòèõàðäûð).
Ñþç éîõ, äÿõè øåðäÿí áàøãà þçýÿ áèð éàçûéà ëöçóì éîõ. ßýÿð
ìÿúìóÿíè èäàðÿ åëÿéÿí áèð ìöäèð îëñà èäè, áèð ìöäèð ÿâÿçèíÿ îí ìöäèð
îëìàñàéäû, éÿãèí êè, áó õàòàëàð áàø âåðìÿçäè.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1éàíâàð 1924, ¹ 1

ÈÊÈ ÕÈËÀÔßÒ
Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã ãÿçåòëÿð éàçûðäûëàð êè, Òöðêèéÿäÿ
õèëàôÿòè ãàëäûðìàã èñòÿéèðëÿð. Ìÿí áó ñþùáÿòè åøèäÿíäÿ ÷îõ íèýàðàí
îëäóì: ãîðõóðäóì êè, äöíéà-àëÿì áèð-áèðèíÿ òîõóíà, ýöí ìÿãðèáäÿí
÷ûõà, ýþéëÿðÿ âÿëâÿëÿ äöøÿ, éåðëÿðÿ çÿëçÿëÿ äöøÿ. Ãîðõóðäóì Äÿúúàë
õöðóú åäÿ âÿ... õöëàñÿ úàíûìà ÷îõ áåëÿ-áåëÿ ãîðõóëàð äöøöðäö.
243
 Äîüðóäàí äà, þç àðàìûçäû, íåúÿ éÿíè õèëàôÿò àðàäàí ýþòöðöëñöí?!
Íåúÿ áèëèðñÿí, õèëàôÿò íÿäÿí èáàðÿòäèð?
Âÿ ìöñèáÿòà!! Âÿ øÿðèÿòà! Úÿì îëóí, åé éåð öçöíöí øèÿëÿðè!! Àýàù
îëóí, åé Àëëàùûí ìþìèí áÿíäÿëÿðè! Äèí ÿëäÿí ýåòäè!..

***
Ùÿëÿ áèð ñààòëûüà òóòàã êè, ñÿíèí ñþçöí ùàãã. Ñÿí äåéèðñÿí êè,
õèëàôÿò èíäèéÿ êèìè áèð ÿñàðÿò çÿíúèðè êèìè èñëàì ìèëëÿòëÿðèíèí áîüàçûíà
äîëàøûá, áîüìàãäà èäè: àéàüûíà äîëàøûá, ãîéìóðäó áèð àääûì äà ãàáàüà
ãîéñóí. Ùÿëÿ áóíó áåëÿ äåéèðñÿí äå: âÿáàëû – ñÿíèí þç áîéíóíà.
Àììà èíäè äÿõè ñþçöí íÿäè? Èíäè äÿ êå÷èðñÿí ìöãÿääÿñ ÿðÿá
ùöðóôàòûìûçà: äåéèðñÿí êè, õèëàôÿòíÿí áèð éåðäÿ ÿðÿá ùöðóôàòû äà ýÿðÿê
àðàäàí ýþòöðöëñöí.
Äÿõè áó îëìàäû: ñÿí õèëàôÿòÿ ñàòàøàíäà ìÿí ýþðöðÿì êè, äöíéà
áÿðáàä îëàúàã. Àììà ñÿí êè, õèëàôÿòèí öñòÿ ÿðÿá ùöðóôàòûíû àðòûðûðñàí,
åëÿ äîüðóäàí äà íÿèíêè Äÿúúàë, áÿëêÿ Ñàùèáÿççàìàí þçö äÿ äþðä
íàéèáè èëÿ áèðäÿí çöùóð åäèá, Òöðêèéÿ ëèáåðàëëàðûíûí áàø-ýþçöíö âóðóá
ÿçÿúÿê.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Éåíè éîë”, 11 ìàðò 1924, ¹6

ßËÈÃÓËÓ ÍßÚßÔÎÂ

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”– òÿê áèð íÿôÿð ìöÿëëèôèí ÿñÿðè äåéèë. “Ìîëëà

Íÿñðÿääèí” áèð íå÷ÿ ìÿíèì ÿçèç éîëäàøëàðûìûí ãÿëÿìëÿðèíèí ÿñÿðèíèí
ìÿúìóÿñèäèð êè, ìÿí äÿ îíëàðûí àíúàã àüñàããàë éîëäàøûéàì.
Áó ÿçèç éîëäàøëàðûìûçûí áèðè äÿ ìÿðùóì ßëèãóëó Íÿúÿôîâäóð.
Áó ýöí îíóí þëöìöíöí áåøèëëèéèäèð. Ùÿìèí ãÿçåòäÿ éåð îëìàäûüû
ñÿáÿáäÿí ìÿðùóì éîëäàøûìûí áàðÿñèíäÿ òÿôñèëàò âåðìÿéè ñîíðàéà
ãîéóðàì. Àíúàã áó ýöí êå÷ìèø ýöíëÿðè éàäà ñàëûá, ùÿäñèç òÿÿññöôëÿð
åäèðÿì. Òÿÿññöôëÿð åäèðÿì êè, ßëèãóëó Íÿúÿôîâ êèìè ùÿãèãè âÿ ëÿççÿòëè
ÿùëè-ãÿëÿì âÿ øàèðèìèç áó äöíéàäàí âàõòñûç ýåòäè âÿ ìÿúìóÿíè þç
êþìÿéèíäÿí ìÿùðóì ãîéäó.
244
 Ìÿíèì éÿãèíèìäèð êè, ßëèãóëó Íÿúÿôîâó òàíûéàí âÿ îíóí éàçûëàðû
èëÿ âàõòûíäà ôÿðÿùëÿíÿí úÿìè îõóúó âÿ äîñòëàðûìûç ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð
áó ýöí îíó éàäà ñàëûá ãÿëáëÿðèíèí äÿðèíèíäÿí ãÿìýèí îëàúàãäûð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ìöäèðè:
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Êîììóíèñò”, 14 ìàðò 1924, ¹ 60

ØÅÈÐ ÍßØßÑÈ
“Øÿðã ãàäûíû” ìÿúìóÿñèíèí 3-úö íþìðÿñèíèí 49-úó ñÿùèôÿñèíäÿ
éàçûëûá:
“Èäàðÿìèçÿ ýÿíú éàçû÷ûëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí ýÿëÿí éàçûëàðûí ÷îõóñó
øåèð âÿ íÿçìäÿí èáàðÿòäèð. Áó ö÷öíúö íþìðÿìèç òÿá îëóíàíà êèìè
èäàðÿìèçÿ ãûðõ áåøÿ ãÿäÿð ìÿíçóì ÿñÿðëÿð ýÿëìèøäèð. Áóíëàðûí éöçäÿ
ùÿøòàäûíûí ìÿçìóíó áèð-áèðèíÿ îõøàð îëóá ùàìûñû åøãäÿí, ìÿùÿá-
áÿòäÿí, âöñàëäàí, êàìàí ãàøëàðäàí, ëàëÿäÿí, áöëáöëäÿí, ýöëäÿí,
ïÿðèäÿí, óëäóç ýþçëÿðäÿí âÿ ùàáåëÿ øàèðàíÿ íàçèê ìÿòëÿáëÿðäÿí áÿùñ
åòìÿêäÿäèð”.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí äÿ 5-úè íþìðÿñèíäÿ áåëÿ éàçûëûá:
Øåèð íÿøÿñèëÿ ìÿñò îëàí øàèðëÿð òÿê áèð Àçÿðáàéúàíäà äåéèë; Òöðêè-
éÿäÿí áàøëàìûø éåð öçÿðèíäÿ éàøàéàí úöìëÿ ìöñÿëìàí ãÿëÿì
ñàùèáëÿðè øàèðäèðëÿð.
Íÿ ãÿäÿð êè, Ãÿðáäÿ, éÿíè åëì âÿ ôÿíí èëÿ, òåõíèêà èëÿ øþùðÿò
òàïìûø ìèëëÿòëÿð àðàñûíäà åøã âÿ ìÿùÿááÿò øàèðëÿðè àçäûðëàðñà, î
äÿðÿúÿäÿ áèç úÿííÿòèí ùóðèëÿðèíè õÿéàë èëÿ ãóúàãëàéàí èñëàì öììÿòè
è÷èíäÿ åøã âÿ ìÿùÿááÿò øàèðëèéè ýöíö-ýöíäÿí àðòìàãäàäûð.
Îíóí÷öí äÿ îíëàðäà äöíéà ìÿäÿíèééÿòè òÿðÿããè òàïìàãäàäûð,
áèçëÿðäÿ äÿ õÿéàëàò “ìÿäÿíèééÿòè” øþùðÿò òàïìàãäàäûð. Îðàäà ãÿëÿì
ñàùèáè þç ôèêðèíè ñàäÿúÿ êàüûçà ýþòöðöá èëäûðûì èòèëèéè èëÿ äöíéà âÿ
àëÿìÿ éàéûð, áèçëÿð äÿ ñîë îâúóìóçà áèð áàëàúà êàüûç àëûá, ýþçëÿðèìèçè
ýþéÿ àõûäûá, ãàôèéÿ àõòàðûðûã âÿ ìÿçìóíó âÿçí ãàôèéÿéÿ ãóðáàí
ýÿòèðèá øåèð éàçûðûã.
Ìÿçìóí äà êè, ùÿìèí áèð ìÿçìóíäóð: åøã âÿ ìÿùÿááÿò.
Àëëàùûí ðÿùìÿòè îëñóí ñÿäèëÿðÿ âÿ ùàôèçëÿðÿ, íÿáàòè âÿ áóíëàðà
òÿãëèä åäÿí ìèí-ìèí áÿäáÿõò øàèðëÿðÿ êè, îíëàðûí òÿðáèéÿñè àëòûíäà
245
ìåéäàíà ÷ûõàí ùÿìèí úàâàíëàðäûð êè, “Øÿðã ãàäûíû”íûí ö÷öíúö
íþìðÿñèíÿ êèìè ãûðõ áåø ìÿíçóì ÿñÿðäÿ ãûðõ áåø éàðûí, éÿíè ãûðõ áåø
åëìñèç ìöñÿëìàí ãûçëàðûíûí ãàðà ñà÷ëàðûíû âÿ ãûðìûçû éàíàãëàðûíû
ãàôèéÿéÿ äöçöáëÿð.
Íÿòèúÿ: íÿòèúÿäÿ ìèëëÿò àâàì, ìèëëÿò úàùèë, ìèëëÿò àú!..
Áèð ñóðÿòäÿ êè, ùÿð áèð ãÿëÿìèí þç ìöãÿääÿñ âÿçèôÿñè âàð: áèðèíúè
íþâáÿäÿ ìèëëÿòèí õîøáÿõòëèéè éîëóíäà õèäìÿò åòìÿê.
Õîøáÿõòëèéèí ÿââÿëèíúè øÿðòè òîõëóãäóð êè, áóíóí ö÷öí äÿ ÷þðÿê
éàðàòìàã çÿùìÿòè ëàçûìäûð. Áó îëà ýÿðÿê ùÿð áèð ãÿëÿì ñàùèáèíèí àìàëû!
Á. Ìöðøöä éàçàí êèìè:

Áó äöíéàéÿ äÿðä ÷ÿêìÿéÿ ýÿëìÿäèì,

Ùèúðÿ äöøöá éàø òþêìÿéÿ ýÿëìÿäèì,
Éàð éîëóíà ýþç äèêìÿéÿ ýÿëìÿäèì,
Åøã èëÿ éàíìàã÷ûí éàðàíìàìûøàì.
Ãàðíûìû ùå÷ ãàðà ýþçëÿð äîéóðìàç,
Ìÿí àú ãàëìàã ö÷öí éàðàíìàìûøàì.

Èõòèéàð ìÿíäÿ îëñà, øåèð íÿøÿñèíè ãÿäÿüÿí åëÿðÿì, íåúÿ êè, òèðéÿê
íÿøÿñè ãÿäÿüÿíäèð.

Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 àïðåë 1924, ¹ 5

ÊÞÙÍß ÄßÐÄÈÌ
Øÿðã ãàäûíû ìÿñÿëÿñè ìÿíèì äÿðäèìäèð. Áöòöí þìðöìäÿ âóðäó-
üóì ãÿëÿìèí ÷îõ ùèññÿñè Øÿðã ãàäûíû ìÿñÿëÿñè öñòöíäÿ âóðóëóá.
Îíóí÷öí äÿ “Øÿðã ãàäûí÷ûëàð”ûí äÿðäèíè ìÿí ùàìûäàí àðòûã àíëàéà
áèëèðÿì.
Íÿäèð îíëàðûí äÿðäè?
Øÿðã ãàäûíûíû àçàä åòìÿê.
Íÿäÿí?
Øÿðèÿòèí êÿìÿíäèíäÿí, ìöñÿëìàí÷ûëûüûí çÿíúèðèíäÿí, ùÿðÿì-
õàíàëàðûí çèíäàíûíäàí, ãàðà ÷àðøàáûí çöëìàòûíäàí! Âÿ àçàä åäÿíäÿí
ñîíðà àçàä Øÿðã ãàäûíûíû òÿðáèéÿ åòìÿê, îíà ùÿãèãè éîë ýþñòÿðìÿê, þç
âÿçèôÿñèíè áèëäèðìÿê, ãàäûíëûã øÿðòëÿðèíè àíëàòìàã, àíàëûã áîðúóíó äÿðñ
246
âåðìÿê, þâëàä òÿðáèéÿñèíèí íÿ îëäóüóíó òÿëèì åòìÿê êè, áÿõòèãàðà
Øÿðã ãàäûíû ýþçöíö à÷ûá, ÷ûõñûí Øóðà ÿñðèìèçèí ýåíèø ìåéäàíûíà âÿ
úöðÿò èëÿ äåñèí: “Ìÿíèì äÿ áó äöíéàäà éàøàìàüà ùàããûì âàð! ×öíêè
èíäè äÿõè ìÿí àçàä Øÿðã ãàäûíûéàì!”.
Áóäóð, Áàêûäà áèð èë áóíäàí ãàáàã ÷ûõìàüà áàøëàéàí “Øÿðã ãàäûíû”
ìÿúìóÿñèíèí àðçóñó âÿ àìàëû!
Íÿ ìöãÿääÿñ âÿçèôÿ! Íÿ àëè ìÿãñÿä!
Îíóí÷öí äÿ èôòèõàð åòñèíëÿð ýÿðÿê ìÿúìóÿíèí áàíèëÿðè, ðóù
âåðÿíëÿðè, ÿùëè-ãÿëÿìëÿðè âÿ íÿ ñóðÿòäÿ îëìóø îëñà îíà êþìÿê
ýþñòÿðÿíëÿð. ×öí Øÿðã èíãèëàáû òàðèõèíäÿ “Øÿðã ãàäûíû” êèìè áèð ÿñðèí
õèäìÿòè ýþçÿë ñöòóíëàðëà ãåéä îëóíàúàãäûð. Ìÿíèì áóíà åòèãàäûì
ìþùêÿìäèð.
Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (Ìîëëà Íÿñðÿääèí)
“Øÿðã ãàäûíû” æóðíàëû, îêòéàáð 1924, ¹ 10

ÔÖÇÓËÈ
Ôöçóëèíèí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíäÿí äþðä éöç èë êå÷ìÿê ìöíàñèáÿòèëÿ
ëàçûì ýÿëèð êè, îíóí åòäèéè õèäìÿòëÿðèíäÿí âÿ îíóí ýöçàðàíûíûí íåúÿ
êå÷äèéèíäÿí áèð àç éàçûëñûí.
Áóíó “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äàùà àðòûã éàçìàëûäûð. ×öíêè ðÿùìÿòëèê
Ôöçóëè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿí áàøëàéûá, áó ýöíÿ
ãÿäÿð ìÿúìóÿìèçäÿ èøòèðàê åòìèø âÿ øåðëÿð éàçìûøäûð. Èíäè ÷îõ
àäàìëàð äåéÿúÿê êè, Ìîëëà ñÿôåùëÿìèøäèð.
Ôöçóëè áèð Ùèëëÿëè îëóá, Áàüäàääà áþéöéöá, þçö äÿ êèòàáûíäà àíä
è÷èð, ãÿñÿì åäèð êè, âàëëàù-áèëëàù ìÿí äîüóëäóüóì éåðäÿí ùå÷ éåðÿ
ýåòìÿìèøÿì. Áóðàäàúà þëöá, áàñäûðûëìûøàì. Þçöì äÿ 970-úè èëäÿí
ñîíðà ùå÷ äöíéàäà îëìàìûøàì.
Èíäè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” áàøëàéûá êè, õåéð, Ôöçóëè ñÿùâ åäèá, éàçûá.
Ôöçóëè áèçèì ìÿúìóÿäÿ èøëÿéèð. Éåíÿ äÿ èøëÿéÿúÿêäèð. Èíàíìûðñûíûç,
ýþòöðöíöç “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿëÿðèíèí 20 èëëèéèíè òþêöíöç
ãàáàüûíûçà. Ùàíñû øåèðÿ áàõñàíûç, ýþðÿúÿêñèíèç êè, îíäà Ôöçóëèäÿí áèð
äöç âàðäûð. Øàèðëÿðèìèç áóðàäà äåéÿúÿêëÿð êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” áèçè
áèùþðìÿò åëÿäè. Áèçÿ èãòèáàñ÷û äåäè. ßñòÿüôöðóëëà, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
áó ñþçö ùå÷ âàõò äåìÿç. Àììà íÿ ÷àðÿ åëÿéÿê? Êå÷ìèø ÿñðëÿðäÿ
247
ýÿëÿí Ñÿäèëÿð, Ôöçóëèëÿð î ãÿäÿð õàëãûí ùÿéàòûíû ÿùàòÿ åäÿ áèëÿí áèð
øàèð îëìóøëàð êè, áèðèñè òöðêúÿ, áèðèñè äÿ ôàðñúà äåìÿìèø áèð ñþç
ãîéìàéûáäûð.
Áó ýöí Àðèôèí âÿ áàøãà Èðàí øàèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíè ýþòöðöá,
àõòàðàíäà ýþðÿðñÿí êè, éåíÿ øåðè éàçàíäà Ñÿäèíè éàäûíà ñàëìûøäûð.
Îíóí êèìè áèçèì òöðê ÿðóç øàèðëÿðèìèç äÿ øåðè éàçàíäà Ôöçóëè ýÿëèá,
äóðóð ýþçöíöí ãàáàüûíäà. Äåéèð êè, þëÿñÿí äÿ ìÿíèì òÿñèðèìäÿí ÷ûõà
áèëìÿéÿúÿêñÿí. Ìîëëàäàí éàçìàã èñòÿñÿí éàçìûøàì, âàðëûäàí
éàçìûøàì, ðöøâÿòõîðäàí éàçìûøàì. Áó ýöí ýåò, ñàáàù ýÿëäÿí, éÿíè
çàôòðà-çàâòðàäàí éàçìûøàì. Áöòöí èøèíè-ýöúöíö, äÿðñèíè áóðàõûá øåèð
éàçàíëàðäàí éàçìûøàì.
Ìöõòÿñÿð, ùÿð øåéè ÿùàòÿ åëÿìèøÿì. Íÿ ãÿäÿð áó öñóë âàðñà, ìÿí
äÿ âàðàì. Ìÿíèì öñóëóìó àòûá-ýåäÿí ìÿçÿ÷èëÿð äàõè ßáöëùàìèäèí âÿ
áàøãàëàðûíûí øåèðëÿðèíèí áàøûíà èãòèáàñ îéóíó ýÿòèðÿúÿêäèðëÿð.
Áèç âÿòÿí úÿùÿòèíÿ éîõ, àíúàã áó êèìè úÿùÿòëÿðÿ ýþðÿ äåéèðäèê:
– Ôöçóëè àçÿðáàéúàíëûäûð. ×öíêè äèëè Àçÿðáàéúàí äèëèäèð. Îíóí
ìÿêòÿáè-ÿäèáÿñè áèçèì øàèðëÿðèí áàøûíà ýèðèá, áöòöí ÿñÿðëÿðèíäÿ áèð
Ôöçóëè ðóùó ýþðöëìÿêäÿäèð.
Ôöçóëè Ñóëòàí Ñÿëèì, Ñóëòàí Ñöëåéìàí, Øàù Èñìàéûë, Øàù Òÿùìàñèá
äþâðëÿðèíäÿêè èíñàí ãûðüûíëàðûíû ýþðöá, ôåîäàë äþâðöíöí ÿí ãûçüûí
âàõòûíäà éåòèøìèø áèð øàèðäèð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ñþçöíö ãóðòàðûá äåéèð êè, Ôöçóëè äèðèäèð. Ôöçóëè
øåèð äþâðöíöí ùàçûðëàäûüû éåíèëèéÿ ìÿüëóá îëìàç âÿ ñàðñûëìàç áèð
ãöââÿäèð.

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 ìàé 1925-úè èë, ¹ 21

ÁÈÐ ÀÇ ÄÀ ÞÇÖÌÖÇÄßÍ
“Éåíè ôèêèð” éîëäàø!
Êå÷ÿíëÿðäÿ áàðÿìèçäÿ, éÿíè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ùàããûíäà áèð
òÿíãèä éàçìûøäûíûç.
Ñþçöí äîüðóñó, áó òÿíãèä äåéèëäè. Áÿëêÿ áàðÿìèçäÿ áèð òÿðèôíàìÿ
èäè.
Ùÿòòà áèëìÿê èñòÿñÿíèç ìÿúìóÿìèçèí ñàòûøûíà äà õåéëè òÿôÿâöò åòäè.
Áåëÿ êè, ìÿúìóÿìèçèí ñàòûøû áèð-èêè éöç äÿ àðòäû.
248
 Î çàìàíäàí ùåé ôöðñÿò àõòàðûðäûã êè, áèç äÿ ñèçÿ áèð éàõøûëûã åäèá,
õÿúàëÿòèíèçäÿí ÷ûõàã.
Èíäè ÿëèìèçÿ áåëÿ ôöðñÿò êå÷äèéè ö÷öí áó õÿúàëÿòäÿí ÷ûõìàã
èñòÿéèðèê. Àíúàã äÿðä áóðàñûíäàäûð êè, áèçèì òÿðèôèìèç òÿðñèíÿ îëàúàã.
Íÿ åäÿñÿí êè, áèçèìêè ÿââÿëäÿí áåëÿ ýÿòèðèáäèð. Àüçûìûçû õåéèðëèéÿ
à÷à áèëìèðèê.
Äöç èëÿ èøèìèç éîõäóð.
Éàõøûëûüûíûçà éàìàíëûãëà úàâàá âåðÿúÿéèê.
Éåíÿ äåéèðèê êè, áèçèì áó éàìàíëûüûìûç ìÿúìóÿìèçèí òÿáèÿòèí-
äÿíäèð. Éÿíè :

Ùèøè – ÿüðÿá íÿ ÿç ðÿùè-êèí ÿñò,

Ìöüòÿçàéè-òÿáèÿòÿø èí ÿñò.

Íÿ èñÿ, ìÿòëÿáÿ êå÷ÿê.

ßñë ìÿñÿëÿéÿ êå÷ìÿäÿí ÿââÿë îõóúóëàðûìûçà êþùíÿ Ìîëëà
Íÿñðÿääèíèí áèð ëÿòèôÿñèíè õàòûðëàòìàã èñòÿéèðèê:
Ìîëëà áèð ýöí àðâàäûíà äåéèð êè, åâäÿ ïåíäèð âàðñà, âåð áèð àç
éåéÿê. Ìÿäÿéÿ õåéðè âàðäûð.
Àðâàä éîõ úàâàáûíû âåðäèêäÿ Mîëëà äà deyèð kè, éàõøûäûð êè,
éîõäóð. Äèøÿ ÷îõ çÿðÿðè âàð.
Àðâàä ñîðóøóð êè;
– À êèøè, î äåäèéèíÿ èíàíàã, éà ñîíðà äåäèéèíÿ?
Ìîëëà úàâàá âåðèð êè;
– Âàðñà, ÿââÿë äåäèéèìÿ. Éîõñà, ñîíðà äåäèéèìÿ.
Èíäè áèçèì “Éåíè ôèêèð” éîëäàøûìûçûí èøè Ìîëëàíû äà êå÷èáäèð. Áèç äÿ
ëàï ìÿÿòòÿë ãàëìûøûã êè, éîëäàøûìûçûí ùàíêû äåäèéèíÿ èíàíàã. ×öíêè
Ìîëëàíûí àðâàäûíûí øÿêêè áèð èëÿ èêè àðàñûíäà èäè. Áèçèì øÿêêèìèç èñÿ ö÷
èëÿ äþðä âÿ áÿëêÿ äþðä èëÿ áåø àðàñûíäàäûð.
Áèð-áèð ñàéàã:
1. ß.Øÿðèô ìÿãàëÿ éàçûð:
“Éåíè ôèêèð” ÷àï åäèð.
2. ß.Ãÿðèá éàçûð êè, ß. Øÿðèô òàðòàí-ïàðòàí éàçûð.
“Éåíè ôèêèð” ÷àï åäèð.
3. ß.Øÿðèô äÿ, ß. Ãÿðèá éàçûð êè, òàðòàí-ïàðòàí ñÿíèí éàçäûãëàðûíäûð.
“Éåíè ôèêèð” éåíÿ ÷àï åäèð.
249
 4. Ýÿíú äÿ éàçûð êè, ß. Øÿðèô äÿ, ß. Ãÿðèá äÿ ùÿúâýóëóã åäèðëÿð
(éÿíè èêèñè äÿ òàðòàí-ïàðòàí éàçûð ). ”Éåíè ôèêèð” áóíó äà ÷àï åäèð.
áóíëàðûí ùàìûñûíû äåéÿí “Éåíè ôèêèð” éîëäàøûìûçäûð.
Èíäè áèç Ìîëëàíûí àðâàäû êèìè “Ìèñàëà ìöíàãèøÿ éîõäóð” ìÿÿòòÿë
ãàëìûøûã êè, ùàíêûéà èíàíàã?
Òàðòàí-ïàðòàí éàçàí:
ß.Øÿðèôìèäèð?
ß.Ãÿðèáìèäèð?
Éàíèêè ùÿð èêèñèìèäèð?
Áÿñ îíäà ýÿíú ùàãñûçìûäûð?
“Éåíè ôèêèð” éîëäàøûìûçûí ÿâÿçèíÿ éåíÿ þçöìöç úàâàá âåðÿðèê. Áèç
îëñàéäûã ÿââÿëäÿí éà òàðòàí-ïàðòàí éàçàíà ìåéäàí áóðàõìàçäûã.
òàðòàí-ïàðòàíà ùå÷ îëìàçñà ýÿíú éîëäàøäàí ÿââÿë, áóíäàí áåëÿ òàðòàí-
ïàðòàí éàçìàüû èäàðÿ àäûíäàí òþâñèéÿ åäÿðäèê.
Îõóúóëàðûìûç ãîé áèçèì áèðè-áèðèìèçëÿ áó ñÿìèìè ãîíóøìàìûçäàí
ñûõûëìàñûíëàð. Ùÿìèøÿ ñèç îõóúóëàðûìûçäàí éàçûðûã. Àðà áèð þçöìöçäÿí
äÿ éàçàíäà ãèéàìÿòìè ãîïàð?
“Éàçû÷û”
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ôåâðàë 1926, ¹ 7

“Õ” ÙßÐÔÈ
“Þëìÿê þëìÿêäè, õûðûëäàìàüà íÿ âàð”
Àòàëàð ñîçö

Áàêûäà êþùíÿ ìöÿëëèìëÿðèìèçäÿí ìÿíèì áèð ìÿçÿëè âÿ àäàì

ýöëäöðÿí äîñòóì âàð. Þçö äÿ ùÿðäÿí áèð ãÿçåòÿëÿðäÿ ìÿãàëÿ äÿ éàçàð.
Äöíÿí ìÿíèì ýþðöøöìÿ ýÿëìèøäè. ×öíêè åøèòìèøäè êè, àçàðëûéàì.
Ñþùáÿò òöðêîëîæè ãóðóëòàéäàí äöøäö.
Ìÿí äåäèì êè, îëà áèëÿð êè, ùÿìèí ãóðóëòàé “Õ” ùÿðôèíè òöðê
ùÿðôëÿðèíèí è÷èíäÿí áèëìÿððÿ ÷ûõàðäûá òóëëàéà.
Ãîúà ìöÿëëèì òÿÿúúöá åëÿäè âÿ áó ñþç îíà õîø ýÿëìÿäè. ×öíêè þçö
êþùíÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí òÿñèðè àëòûíäà òÿðáèéÿ òàïäûüû úÿùÿòäÿí
éàçûìûçäàí “Õ” ùÿðôèíèí êÿíàð îëìàüûíû õîøëàìàäû.
Î, íÿ ãÿäÿð “Õ” ùÿðôëè òöðê êÿëìÿëÿðè ñþéëÿäèñÿ, ìÿí îíó èíàíäûð-
äûì êè, áó êÿëìÿëÿðèí ùàìûñûíûí “Õ” ùÿðôè “Ã” ùÿðôèíÿ ÿâÿç îëàúàãäûð.
250
 Äîñòóì äåäè:
“Áàõ”.
Ìÿí äåäèì: “Áàã”
Î, äåäè: Ãîðõìàã. Ìÿí äåäèì: “Ãîðãìàã”.
Î, äåäè: Îõóìàã, ìÿí äåäèì: Îãóìàã.
“Õ” ñÿñè áèð ãàáà ñÿñäèð âÿ òöðê äèëèíÿ éàðàéàí äåéèë. Áèçèì ö÷öí
äÿ áó ñÿñèí ùå÷ ëöçóìó äà éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ýÿðÿê áóíäàí ñîíðà
òöðê äèëèíäÿ íÿ “Õ” ñÿñè îëà âÿ íÿ äÿ áóíóí ÿëàìÿòè “Õ” ùÿðôè éàçûëà.
ßëáÿòòÿ, äèëèìèçäÿ èøëÿíÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè áóðà äàõèë äåéèëäèð.
Ìÿñÿëÿí:
Õîðóç, õÿáÿð, õèéàð âÿ ãåéðèëÿðè.
Âàãèÿí ìÿíèì äîñòóì ÷îõ ìÿçÿëè âÿ ÷îõ àäàì ýöëäöðÿí áèð
âöúóääóð.
Îíà õîø ýÿëìÿéÿí áó ñþçëÿðè ìÿíäÿí åøèäèá, àéàüà äóðäó âÿ àíä
è÷äè êè:
– Ñÿíèí ÿçèç úàíûí ö÷öí ùÿð÷ÿíä äåéèðëÿð êè, ãóðóëòàéà ùÿð áèð êÿñè
äàõèë îëìàüà ãîéìàéàúàãëàð. ×öíêè éåð àçäûð. Àììà ìÿí áèð ôÿíä èëÿ
þçöìö îðà ñàëàúàüàì âÿ ãóðóëòàéûí ãÿðàðëàðûíûí èíòèçàðûíäà îëàúàüàì.
Åëÿ êè, ýþðäöì áÿëè, ñþùáÿò î éåðÿ ýÿëèá ÷ûõäû êè, ýöéà òöðê äèëèíäÿ “Õ”
ñÿñè éîõäóð, îíäà ìÿí þçöìö éàòìûøà îõøàäûá, áàøëàéàúàüàì
õîðóëäàìàüà.
Ìÿúëèñÿ ñÿñ äöøÿúÿê êè, ÿäÿ, î õîðóëäàéàí êèìäèð? Éàíûìäàêû
àäàìëàð äåéÿúÿêëÿð êè, áóðàäà áèð ãîúà ìöÿëëèìè éóõó òóòóá, éàòûáäûð.
Îíäà ìÿí áèðäÿí ýþçöìö à÷ûá, ãóðóëòàé öçâëÿðèíÿ äåéÿúÿéÿì:
Ùåé, íÿ äåéèðäèíèç? Òöðê äàíûøûüûíäà “Õ” ñÿñè éîõäóð. Áÿñ áó ñààò
ìÿíèì õîðóëäàìàüûìû åøèäèá, þçöíöç ñîðóøäóíóç êè, áóðàäà
õîðóëäàéàí êèìäèð?
Áèç ùàìûìûç ýöëìÿéÿ áàøëàäûã âÿ äîñòóì äà ïàëòîñóíó ýåéèðäè êè,
÷ûõûá ýåòñèí. Ýåäÿ-ýåäÿ éåíÿ áåëÿ äåéèðäè:
Ñèç þëÿñèíèç, ÿýÿð áó ôÿíäèì òóòäó, òóòóáäóð. ßýÿð òóòìàñà, éàëàí-
äàí þçöìäÿí ýåäÿúÿéÿì âÿ áèùóø îëóá, éûõûëàúàüàì âÿ áàøëàéàúàüàì
õûðûëäàìàüà. Îíäà éåíÿ ãóðóëòàé ÿçàñû òÿøâèøÿ äöøÿúÿêëÿð âÿ äèëÿ
ýÿëèá, ñîðóøàúàãëàð:
– À áàëàì, î õûðûëäàéàí êèìäèð?
Áóðàäà ìÿí éåíÿ áèðäÿí ýþçöìö à÷ûá äåéÿúÿéÿì:
251
 – Ùåé, èíäè äÿ ùöíÿðèíèç âàðñà, ìÿíèì õûðûëäàìàüûìà “ãûðûëäà-
ìàã” äåéèíèç ýþðöì. Ñèç þëÿñèíèç, åëÿ õûðûëäàìàãäûð êè, õûðûëäàìàãäûð.
Ãûðûëäàìàã-çàä éîõäóð.
Ìîçàëàí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ìàðò 1926-úû èë, ¹ 9

ßÐßÁ ßËÈÔÁÀÑÛ

Áèç òöðêëÿð áóðàäà ÿéëÿøèá ÿðÿá ÿëèôáàñûíû òÿíãèä åäÿíëÿðèí

ãàáàüûíà ÷ûõûá, áó òÿíãèä÷èëÿðè ïèñëÿéèðèê âÿ áàøëàéûðûã ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí
éàõøû òÿðÿôëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðìàüà âÿ ïèñ òÿðÿôëÿðèíè äÿ èíêàð åòìÿéÿ.
Àììà ïèñ îëìàçäû êè, áó áàðÿäÿ ñàùèáêàðëàðûí þçëÿðèíäÿí äÿ
áèõÿáÿð îëàã âÿ ÿðÿáëÿðèí þçëÿðèíèí ÿëèôáàëàðû áàðÿñèíäÿ ðÿéëÿðèíè áèëÿê.
ßââÿëà, áóðàäàí áàøëàìàã ëàçûìäûð êè, ùÿëÿ Øàù Àááàñ ÿñðèíäÿ
ÿðÿá ùÿðôëÿðèíèí áèð íå÷ÿñèíèí èñëàùû ñþùáÿòè äàíûøûëûðìûø.
Òÿãðèáÿí ö÷ éöç ñÿíÿ áóíäàí ÿãäÿì áàüäàäëû Øåéõ Ùèëìè
ùÿðôëÿðèí áèð íå÷ÿñèíèí éàçû øÿêèëëÿðèíÿ òÿüéèð âåðìèø èìèø. Øàù Àááàñûí
ìÿñúèä ìåìàðëàðûíûí ãîëòóã úèáëÿðèíäÿ ùÿìèøÿ Øåéõ Ùèëìèíèí èñëàù
îëóíìóø ÿëèôáàñû îëàðìûø êè, ìÿñúèä äèâàðëàðûíûí éàçûëàðûíû òÿçÿ öñóë èëÿ
éàçñûíëàð.
Îí áèðèíúè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ìÿäèíÿäÿ Ìÿäðÿñÿéè-Ùöñåéíèééÿ
ìöäÿððèñëÿðèíäÿí Ìÿùÿììÿä èáí Èìðàí ÿëèôáàíûí íþãñàíû âÿ éàçûá-
îõóìàã ö÷öí ùÿð áèð áàáÿòäÿí ÿëâåðèøëè îëìàäûüû áàðÿñèíäÿ éàçäûüû
ðèñàëÿ î âÿäÿ õåéëè ãóëö-ãàë òþðÿòìèøäè. Ùÿòòà áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ ùÿìèí
ðèñàëÿíèí ñóðÿòè Èðàí çÿââàðû Ùàúû Ñÿìÿä Ãÿçâèíè âàñèòÿñè èëÿ Èðàíà
äàõèë îëàíäàí ñîíðà ìÿðùóì Ìèðçÿ Ìöëêöì õàíûí ÿëèíÿ äöøöð.
Ñîíðàëàð ìÿøùóð ÿëèôáà÷û Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè Öâåéñè, Ìèðçÿ Ðçàõàí
Ñÿôèð âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí ÿëèôáà èíãèëàáû éîëóíäà ÷àëûøìàã-
ëàðûíà ñÿáÿá îëóð.
Ùàë-ùàçûðäà Íÿúÿô öë-ÿøðÿôäÿ ÿëèôáà÷ûëàð ö÷ ìÿñëÿêÿ ìÿíñóá-
äóëàð:
1. ßðÿá ÿëèôáàñû òÿðÿôäàðëàðû.
2. Èñëàù÷ûëàð.
3. Ëàòûí ÿëèôáàñû òÿðÿôäàðëàðû.
252
 ßðÿáèñòàíûí Ìÿêêÿ, Ìÿäèíÿ, Êÿðáàëà, Áàüäàä âÿ Íÿúÿô öë-ßøðÿô
âÿ ãåéðè áþéöê øÿùÿðëÿðèíäÿ éåíè ÿðÿá ÿëèôáàñû éîëóíäà áþéöê
äàíûøûãëàð âàð.
Ùÿëÿ Úàùèëèééÿ ÿñðèíäÿ áèíà îëóíìóø Ìÿêêÿ äàðöëôöíóíóí òàðèõ
äÿðñè ìöÿëëèìè âÿ Ïàðèñ Ñàðáîí äàðöëôöíóíäà èêè ôàêöëòÿ òàìàì åòìèø
ßëÿääèí Øÿúÿðè áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì ìöäàâèìëÿðèíÿ âåðäèéè áèð
êîíôðàíñäà äåìèø: åé ìÿíèì áàëàëàðûì, ìÿí ýþðöðÿì êè, áó áÿäáÿõò
ùåðîãëèôëÿð ñèçèí ýþçëÿðèíèçè ïèø ÿç âàõò êîð åäèð âÿ áóíóí ö÷öí äÿ
ìÿíèì öðÿéèì ñèçÿ ùÿìèøÿ éàíìàãäàäûð.
Ãåéðè ÿðÿá øÿùÿðëÿðèíäÿ ÿðÿá âÿ ëàòûí ÿëèôáàñû ìàáåéíèíäÿ áåëÿ-
áåëÿ ìöáàðèçÿ ùÿðäÿíáèð áàø âåðìÿêäÿäèð.
Äåìÿê ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí áèâÿúù îëìàüûíû ùå÷ ÿðÿáëÿð þçëÿðè äÿ
èíêàð åòìèðëÿð.
Àììà áèëìèðÿì èíäè è÷èìèçäÿ ÿðÿá ÿëèôáàñûíû ìöäàôèÿ åäÿí òöðê
áàëàëàðû ÿðÿáëÿðèí ùàíñûíäàí âÿêàëÿò àëûá, äþøëÿðèíè ãàáàüà âåðèá, ÿðÿá
úûçìà-ãàðàñûíû òÿñäèã åòìÿêäÿäèðëÿð.
Ëÿççÿò áóðàñûíäàäûð êè, ÿðÿáëÿð äÿ áèð âàõò áó úûçìà-ãàðàíû
áèëìÿððÿ áóðàõûá, àäàì ÿëèôáàñûíû ãÿáóë åäÿëÿð.
Àé êåéô îíäàäûð ùà!
Î âàõò ïèñëèê ùàìûñû áèçÿ ãàëàúàã.
“ßáúÿä, ùÿââÿç, ùöòòè, êÿëÿìÿí, ñÿôÿñ, ãöðøÿò, òÿõÿñ, çÿçÿú”.
Àé êåéô îíäàäûð ùà!
Úûðúûðàìà
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ìàðò 1926-úû èë, ¹11

ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈÉÀ
(ÇÈÉÀ ÏÀØÀ Âß ÄÅÐÆÀÂÈÍ)
Ìîñêâà ãÿçåòëÿðèíäÿ îõóäóã êè, îðàíûí íÿøðèééàò èäàðÿñè îí
ñÿêêèçèíúè ÿñð ìèëàäèíèí ìÿøùóð øàèðëÿðèíäÿí Äåðæàâèíèí ÿñÿðëÿðèíèí
ùàìûñûíû ÷àïà âåðèá, êÿíäëè âÿ ÿìÿëÿ è÷èíäÿ èíòèøàð åòìÿê
õÿéàëûíäàäûð.
Áó ìÿñÿëÿ Ðóñèéà ìÿòáóàòû äàèðÿñèíäÿ õåéëè äàíûøûãëàð òþðÿäèá;
áåëÿ êè, “Ïðàâäà” ãÿçåòè íÿøðèééàò èäàðÿñè öíâàíûíà áèð ïàðà òÿíÿëè
ñþçëÿð éàçûá ñîðóøóð:
253
 – Àéà, ðÿâàäûðìû èíäèêè éàøàäûüûìûç ÿñðäÿ êè, øàùëàð íöôóçó àëòûíäàí
òÿçÿ õèëàñ îëìóø àâàì êÿíäëè âÿ ÿìÿëÿ úàìààòû áèçäÿí ôèêèðëÿð à÷àí
àçàä ìÿòáóàò ýþçëÿéèð, – áóíóí ÿâÿçèíäÿ ïåøÿñè ðóñ ïàäøàùëàðûíûí
øÿíèíäÿ ìÿäù âÿ ãÿñèäÿ éàçìàãëà ìÿøùóð îëàí áèð áîøáîüàç,
òÿìÿëëöã÷ö âÿ áþùòàí÷û Äåðæàâèíèí ÿñÿðëÿðèíèí ÷àïûíà áó ãÿäÿð ïóëëàð
ñÿðô åäÿê?
“Ïðàâäà” ãÿçåòèíèí ùÿìèí èðàäûíà “Èçâåñòèéà” ãÿçåòèíäÿ áèð íå÷ÿ
äÿéÿðëè úàâàáëàð îõóäóã. Áóíëàðûí áèðè ìÿøùóð êÿíäëè âÿ ÿìÿëÿ éàçû÷ûñû
éîëäàø Èâàíîâóí ìÿãàëÿñèäèð. Áèðè äÿ Ãàçàí ðóùàíè Äàðöëôöíóíóí
ïðîôåññîðó Ìàðêèíèí úàâàáûäûð êè, áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã Áàêû Äàðöë-
ôöíóíóí Øÿðã ôàêöëòÿñèíäÿ îñìàíëû ÿäÿáèééàòû ìöäÿððèñëèéèíÿ äÿâÿò
îëóíìóøäó.
Áó èêè úàâàáûí áèç øÿðãëèëÿð ö÷öí øàéàíè-ÿùÿìèééÿò îëàíû ùàìàí
Ìàðêèíèí Äåðæàâèí áàðÿñèíäÿ íÿçÿðèééÿñèäèð. Ìàðêèí éàçûð:
– Äîüðóäóð, áèç éåð öçöíöí çÿùìÿòêåøëÿðè úÿìè ïàäøàùëàðûí âÿ
ñîëòàíëàðûí ãÿääàð äöøìÿíëÿðèéèê, íåúÿ êè, îíëàð äà áèçèì äöøìÿí-
ëÿðèìèçäèðëÿð. Éåíÿ äîüðóäóð êè, þç ãÿëÿìè èëÿ ïàäøàùëàðû âÿ ñîëòàíëàðû
âÿñôÿ ÷ÿêÿí ùÿð áèð ãÿëÿì ñàùèáè ýÿðÿê áèçèì áÿäõàùûìûç ùåñàá îëóíà;
àììà áóðàäàí øàèðëÿð ìöñòÿñíà îëìàëûäûðëàð. Ñÿáÿá äÿ áóäóð êè, øàèð
äåäèéèí Àëëàùûí äîüìà áàúûñû îüëóäóð êè, [áèç] Ãÿðá òàéôàëàðû îíëàðû
íåúÿ êè, ëàçûìäûð òÿãäèð åäÿ áèëìÿìèøèê; àììà Øÿðã ìèëëÿòëÿðèíèí
è÷èíäÿ øàèðëÿð ÿùàëèíèí ãÿíàÿò âÿ ÿôêàðûíäà ãèáëÿýàù ìÿíçèëÿñèíäÿ áèð
ìþâãå òóòóáëàð.
Ýþòöðÿê, ìÿñÿëÿí, Àçÿðáàéúàí íÿøðèééàò èøëÿðèíè. Îðàäà òÿçÿ
÷àïäàí ÷ûõàí áþéöê äèâàíëàð è÷èíäÿ ýþçÿ ñàòàøàí òöðê ÿäÿáèééàòû
òàðèõèíäÿ ìÿøùóð Çèéà Ïàøà ùàããûíäà êèòàá ñàùèáè áåëÿ éàçûð:
“Ôðàíñûçëàðûí ÿôêàðûíäà áþéöê èíãèëàá éàïàí Æàí Æàê Ðóññîíóí “Åìèë”
àäëû êèòàáûíû òöðêúÿéÿ òÿðúöìÿ åäÿí Çèéà Ïàøà áèð ýöí Ñîëòàí
ßáäöëÿçèçëÿ ýþðöøìöø âÿ ìÿãàìè-òÿøÿêêöðäÿ àòèäÿêè øÿðãèéè
ñþéëÿìèø:

Äÿðäèíëÿ ýþðñÿí íÿ ùàëà ýèðäèì,

Âàðûìû, úàíûìû éîëóíà âåðäèì.
Èëëÿðúÿ âÿñëèíè ýþçëÿäèì äóðäóì,
Äöíéà ýþçö èëÿ áÿí ñÿíè ýþðäöì.
Þìðöìäÿ áó ýöí ìóðàäà åðäèì.
254
 Øÿíèíëÿ ñÿíèí äöíéàëàð äîëñóí,
Ñÿáÿá îëàíëàð î ãàäàð áóëñóí,
Áèí êÿðÿ ùÿããÿ øöêöðëÿð îëñóí,
Äöíéà ýþçö èëÿ áÿí ñÿíè ýþðäöì,
Þìðöìäÿ áó ýöí ìóðàäà åðäèì”.
Æàí Æàê Ðóññîíó äà òÿðúöìÿ åòìÿê îëàð, ñîëòàíà ãÿñèäÿ äÿ
ñþéëÿìÿê îëàð; áóíóí ùå÷ åéáè éîõäóð.
Ìÿãàëÿ ñàùèáèíèí áó ñþçöíöí ìöãàáèëèíäÿ áèð ïàðàëàðû äà áåëÿ
äåéèð:
– ßýÿð Çèéà ïàøàëàðûí âÿ ãåéðè êþùíÿ øàèðëÿðèí øàùíàìÿëÿðèíè âÿ
ãÿñèäÿëÿðèíè áèç èíäèêè ÿñðäÿ ÷àï åäèðèê êè, àñàðè-ÿòèãÿ úöìëÿñèíäÿ
ìóçåéëÿðäÿ áèð éàäèýàð ãàëñûí, – áó áèð ãåéðè ìÿñÿëÿäèð. Àììà ñþç
áóðàäàäûð êè, êþùíÿ øàèðëÿðè òÿçÿ îõóúóëàðà ãÿëÿìÿ âåðìÿê âÿ îíëàðû
éàçìàã ö÷öí ïàäøàùëàðû òÿðèô ùàããûíäàêû øåèðëÿðèíäÿí áàøãà øåé
òàïìàìàã äà áàøãà ìÿñÿëÿäèð.
Äÿëè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 àïðåë 1926, ¹ 15

ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍ ÌßÚÌÓßÑÈÍÈÍ

ßÍ ÉÀÂÓà ßÌßÊÄÀØËÀÐÛÍÄÀÍ
Åëàí

ßáäöððÿùèì áÿé Ùàãâåðäèéåâèí 35 èëëèê ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè ãåéä

åòìÿê ö÷öí Òèôëèñäÿ áó éàíâàðûí 28-äÿ, Ðóñòàâåëè òåàòðîñóíäà, “Éåíè
ôèêèð” ãÿçåòÿñè áèíàýöçàðëûüû èëÿ òÿðòèá éóáèëåéè àõøàìû âåðèëÿúÿêäèð.
Áèçÿ ãàëñà, áó éóáèëåé ùÿëÿ òåçäèð. Éàõøû îëàðäû êè, áèð éöç èë äÿ
ýþçëÿéÿðäèê. Áèðéîëëóã ìþùòÿðÿì ÿäèáèí éöç îòóç áåø èëëèê ôÿàëèééÿòè
ýÿëèá ÷àòàéäû. ×öíêè éàçäûãëàðû ÿñÿðëÿð äÿ ùÿëÿ àçäûð. Àíúàã îí-îí áåø
áþéöê ÿñÿð âÿ ïéåñëÿðäèð. Áèð î ãÿäÿð êè÷èê ÿñÿðëÿð, âîäåâèëëÿðäèð, áèð
î ãÿäÿð ùåêàéÿäèð âÿ ùÿäñèä áþéöê âÿ êè÷èê ìÿãàëÿëÿðäèð.
Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà ßáäöððÿùèì áÿé Ùàãâåðäèéåâ ùÿð
áèð øåéäÿí ãàáàã “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí èáòèäàñûíäàí òà áó
âàõòàäÿê ìÿúìóÿíèí ÿí éàâóã ÿìÿêäàøëàðûíäàí âÿ ìÿñëÿùÿò÷è
äÿðÿúÿñèíäÿ éîëäàøëàðûíäàí ùåñàá îëóíóð.
255
 Êþùíÿ éîëäàøûìûçûí áó äöíéàäà áàøûíà íÿ ãÿçàâö ãÿäÿð ýÿëñÿ,
ãÿëáèìèç ùÿìèøÿ îíóí éàíûíäà îëàúàãäûð. Îíóí ö÷öí äÿ ãîúà
ÿìÿêäàøûìûçûí áó ýöíëÿðäÿ òÿùèééÿ îëóíàí éóáèëåé áàéðàìûíû “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè þç áàéðàìû êèìè àëãûøëàéàúàãäûð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 éàíâàð 1927, ¹ 4, ñÿù 7

ÌÖÄÀÔÈß ÙßÔÒßÑÈ
Îõóúóëàðûìûçà ìÿëóìäóð êè, ùÿìèøÿ Øóðàëàð Èòòèôàãû ÿëåéùèíäÿ
îëàí Èíýèëòÿðÿ ùþêóìÿòè áó àõûð âàõòäà äà úèää-úÿùäëÿ áû÷àã
èøëÿòìÿêäÿäèð êè, áÿëêÿ áèð âÿñèëÿ èëÿ êÿíä÷è-ÿìÿëÿ ùþêóìÿòèìèçè
àðàäàí ýþòöðöá, þçöíö êîììóíèçì åùòèéàòûíäàí ùÿìèøÿëèê õèëàñ åòñèí.
Áó ãàðà íèééÿòèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ×åìáåðëåí ùþ-
êóìÿòè äöíéàäà äàùà ìÿìëÿêÿò ãàëìàéûá êè, îðàéà ÿë óçàòìàìûø
îëñóí âÿ îðàäàí þçöíÿ êþìÿê èñòÿìÿìèø îëñóí. Áó éîëäà Èíýèëòÿðÿ
ùþêóìÿòè áþéöê-áþéöê ïàðàëàð ñÿðô åòìÿêäÿäèð êè, Øóðàëàðûí äöøìÿí-
ëÿðèíè áèð éåðÿ òîïëàéûá îíëàðû ãöââÿòëÿíäèðñèí âÿ êÿíäëè-ÿìÿëÿëÿðèí
öñòöíÿ êöøêöðòñöí âÿ áåëÿëèêëÿ äöíéàíû ÷àëõàëàéûá þç ìÿðàìûíà ÷àòñûí.
Øóðà-Èíýèëòÿðÿ ìöíàñèáÿòè êÿñèëÿíäÿí áó éàíà ýþðöðöê êè, ìÿüðèá
òÿðÿôäÿêè ãîíøó Áàëòèê Ùþêóìÿòëÿðè, õöñóñÿí Ïîëøà, Ðóìûíèéà – ùÿðÿ
áèð íþâ ìûããûëäàìàüà áàøëàéûáäûðëàð.
Àøêàðäûð êè, ùÿìèí âöãóàòûí âöúóäó èëÿ Øóðà Èòòôàãû, ùÿìèøÿ ñöëù
âÿ ìöñàëèìÿò àõòàðàí Øóðà Èòòèôàãû äàùà õàá-ãÿôëÿòäÿ ãàëìàüû ÿëáÿòòÿ,
þçöíÿ ðÿâà ýþðìÿéÿúÿêäèð âÿ áÿðàéè-åùòèéàò þçö ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿð
òþêÿúÿêäèð.

***
Áóäóð, ìöäàôèÿ ùÿôòÿñèíèí ìÿíàñû êè, ýöíäÿëèê òöðê ãÿçåòèìèçäÿ
îõóúóëàðûìûç áóíóí òÿôñèëàòûíû áèøÿêê îõóéóá àýàù îëóáëàð.
Áèç þç òÿðÿôèìèçäÿí áóðàäà áóíó ãåéä åäÿ áèëÿðèê êè, èíäèêè ìö-
äàôèÿ ùÿôòÿñèíèí ìÿíàñûíû âÿ ÿùÿìèééÿòèíè àíúàã î êÿñëÿð äÿðê åäÿ
áèëÿúÿê âÿ òÿðÿôäàð îëà áèëÿúÿê êè, çÿùìÿòêåøëÿðèí ùÿãèãè äîñòó âÿ
òÿðÿôäàðëàðûäûð. Îíóí ö÷öí äÿ êþùíÿïÿðÿñòëÿðè âÿ êå÷ìèø çàìàíëàðûí
àðçóñóíäà îëàíëàðû êÿíàðäà ãîéóá öçöìöçö òóòóðóã þç ùÿãèãè
ìÿñëÿêäàøëàðûìûçà, éÿíè úÿìè çÿùìÿòêåø äîñòëàðûíà âÿ öìèä åäèðèê êè,
256
ìÿìëÿêÿòè ìöäàôèÿ åòìÿê éîëóíäà ùþêóìÿòèìèç òÿðÿôèíäÿí òÿéèí
îëóíàí ìöäàôèÿ ùÿôòÿñèíäÿ ùÿð áèð êÿñ þçöíÿ éàðàøàí êþìÿêëèéè ùå÷
áèð âÿúùëÿ ìöçàéèãÿ åòìÿéÿúÿêäèð âÿ áó êþìÿêëèêäÿí áîéóí
ãà÷ûðìàéàúàãäûð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 èéóë 1927, ¹ 29

ÌßØßÄÈ ÑÈÚÈÌÃÓËÓ “ÊÅÔÑÈÇ”

Êå÷ìèø ýöíëÿðäÿí

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèðèíúè èëèíèí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ “Ìîëëà

Íÿñðÿääèí” øèâÿñèíÿ éàðàéàí ìÿçùÿê øåèðëÿðäÿí áèð íöìóíÿ ÷àï
îëóíìóøäó: “Ëèñàí áÿëàñû”.
Åé äèë, äÿõè äèíìÿ âÿ ñóêóò åò, ñÿíè òàðû,
Ëàë îë âÿ äàíûøìà!
Ñàë áàøûíû àøàüà âÿ ùå÷ áàõìà éóõàðû,
Ìàë îë âÿ äàíûøìà!
âÿ è. à.
Íåúÿ êè, ìÿëóìäóð, áó øåèðè éàçàí ÿñëà øàèð äåéèë èäè. Áó áèð íö-
ìóíÿ èäè êè, áóíó áèðèíúè íþìðÿäÿ äÿðú åòìÿêäÿ áèç ùÿãèãè “Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèí” øàèðèíè àõòàðûðäûã. Áèç Ñàáèðè âÿ Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíó àõòàðûðäûã.
Áèð òÿðÿôäÿí áèðèíúè íþìðÿìèçè øåèð áàáÿòèíäÿí éàðûì÷ûã áóðàõìàã
èñòÿìèðäèê âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ Ñàáèðèí âÿ Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíóí
äöíéàäà âàðëûüûíäàí õÿáÿðäàð äåéèëäèê. ßëèìèçäÿ äÿ áó áèð íå÷ÿ
éàëàí÷û øåð ïàð÷àëàðûíäàí ãàáèë áèð øåé éîõ èäè.
Àíúàã áóíó äåéÿ áèëÿðèê êè, þç-þçëöéöíäÿ íàúèç áó øåðëÿð ÷îõ
áþéöê íÿòèúÿéÿ ñÿáÿá îëäó: Øèðâàí òîðïàüûíäà, ãàçû Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè
êèìè úàíàâàðûí ãîðõóñóíäàí ñàáóí òèéàíû äàëûíäà ýèçëÿíÿí ßëÿêáÿð
Ñàáèðèí ÿëèíÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ùÿìèí áèðèíúè íþìðÿñè ÷àòûð,
îõóéóð.
–Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ìàøàëëàù! Ãÿëÿìè âåð ìÿíÿ. Àé àðâàä, ñÿí äÿ
ãàïûëàðû áÿðê áàüëà! Ìÿíè ñîðóøàí îëñà äå êè, ýåäèá ñàáóí ñàòìàüà.
Ìÿáàäÿ Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí ìöðèäëÿðè âÿ ãî÷óëàðû õÿáÿðäàð îëàëàð!
Éîõñà ìÿíè ñÿíýèñàð åäÿðëÿð. Àë ýÿëäè, Ìîëëà ÿìè:
257
 Áèëìÿì íÿ ýþðöáäöð áèçèì îüëàí îõóìàãäàí,
Äÿíý îëäó ãóëàüûì!
Æóðíàë, ãÿçåòÿ, ùÿðçÿâö ùÿäéàí îõóìàãäàí,
Èíúÿëäè óøàüûì!
Àüëûí àïàðûá áÿñ êè, áàõûð ýöíäÿ ãàðàéà.
Éàðÿá, íÿ ùÿìàãÿò!
Ñþç åòìÿç ÿñÿð, ÷àðÿ ãàëûá èíäè äóàéÿ,
Òÿäáèð åëÿ, þâðÿò!
âÿ è. à.
Éåíÿ:
Áó ÷ÿðõè-ôÿëÿê òÿðñèíÿ äþâðàí åäèð èíäè,
Ôÿùëÿ äÿ þçöí äàõèëè-èíñàí åäèð èíäè!

Ùÿ! Íåúÿ îëäó “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí “Ëèñàí áÿëàñû”íûí øàèðè?

Ñÿñèíè õûðï êÿñäè âÿ êÿñìÿêäÿí ñàâàéû þçýÿ áèð ÿëàúû éîõ èäè.
Î ñÿáÿáÿ êè, Ñàáèð ìÿðäè-ìÿðäàíà þçöíö òóëëàäû “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
ìåéäàíûíà âÿ åëÿ áèð íÿðèëòè âÿ ýóðóëòó èëÿ äàëáàäàë éàçìàãäà äàâàì
åòäè êè, ùÿòòà áÿëêÿ þçöíÿ áÿðàáÿð îëàí Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíó äà õåéëè
áèð âàõò ñöêóòäà ñàõëàäû âÿ åëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, Ñàáèðèí “Ìîëëà”äà çö-
ùóðóíäàí òà èëéàðûìà ãÿäÿð Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíóí ìÿíçóì ÿñÿðëÿðè
èäàðÿìèçÿ ýÿëèá ÷àòìàäû.
Âÿ ëàêèí ðóñëàð äåìèøêÿí, “ùå÷ áèð øÿð éîõäóð êè, îðàäà õåéèð
îëìàñûí”. Áó ùàëû áèç áóðàäà áþéöê áèð ìàéåéè-òÿñÿëëè ñàíûðûã. Ìÿøÿäè
Ñèúèìãóëó áó èëéàðûìûí ìöääÿòèíäÿ ãÿëÿì èëÿ áèçÿ êþìÿê åòìÿêäÿ
þçöíö áèçäÿí óçàã ñàõëàìàäû. Áåëÿ êè, áó ìöääÿòäÿ èäàðÿìèçÿ áåø-îí
ïàð÷à íÿñðëÿ éàçûëìûø øèðèí ìÿãàëÿ ýþíäÿðäè. Áèð ñóðÿòäÿ êè, î âÿäÿëÿð
Ýÿíúÿ àëÿìèíèí íþâ-íþâ ýóøÿëÿðèíè äàäëû âÿ äóçëó äèë èëÿ òÿñâèð åäÿí
ùàìàí ìÿãàëÿëÿð þç âàõòûíäà õåéëè ãèéìÿòëè èäèëÿð. Áóíó óíóòìàìàã
êè, Ñàáèðèí øàèðëèê ãöââÿòè-ãÿëÿìè Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóäàí àðòûãäûðñà äà,
èêèíúèñèíèí ìÿíñóð ãÿëÿìèíèí ìèñëèíè áèç Ñàáèðäÿ òÿê áèðúÿ äÿôÿ äÿ
ýþðìÿäèê.
Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó Êåôñèçèí “ßëèäÿéÿíÿêëè” èìçàñû èëÿ áèðèíúè
ìÿíñóð ìÿãàëÿñè ýÿíúÿëè Áÿøèð Ùàúû Ùöñåéí îüëóíóí ÷èíàð àüàúûíà ÷û-
õûá, äîëàøà ãóøóíó äöøöðìÿéèíèí ðÿâàéÿòèäèð êè, ìÿúìóÿìèçèí áèðèíúè
èëèíèí 11-úè íþìðÿñèíäÿ (1906-úû èëäÿ 16 èéóíäà) äÿðú îëóíóáäóð:
“Íå÷ÿ ýöíäöð êè, 18 éàøûíäà Áÿøèð Ùàúû Ùöñåéí îüëó ÷ûõûá ÷èíàð
àüàúûíà äîëàøà äöøöðñöí. Ãóøó òóòóá úèáèíÿ ãîéàíäàí ñîíðà àüàúäàí
éûõûëûá, ãûë÷àñû ñûíûá, àïàðûáëàð åâÿ, àòàñû ýÿëèá äåéèá:
258
 – Îüóë, íåúÿñÿí? Ãóø úèáèíäÿ þëìÿéèá êè? Ñàüäûðìû?
Äåéèá:
– Ñàüäûð.
Àòàñû ÷îõ øöêöðëÿð åäèá êè, íÿ éàõøû ãóø þëìÿéèá, ñàüäûð.
“ßëèäÿéÿíÿêëè”
ßç òÿðÿôè:

Áó áèð íå÷ÿ ñÿòèðäÿ, äîüðóäóð êè, âÿçí âÿ ãàôèéÿ éîõäóð, áóíóíëà

áÿðàáÿð, Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíóí ãÿëÿìèíäÿí òþðÿéÿí áåëÿ-áåëÿ äóçëó
ðÿâàéÿòëÿðèí âÿ çÿðèô ìÿçùÿêÿëÿðèí âÿçí âÿ ãàôèéÿéÿ ùå÷ åùòèéàúû
éîõäóð. Îí ñÿêêèç éàøûíäà Áÿøèð ÷ûõûð ÷èíàð àüàúûíà äîëàøà òóòñóí, ãóøó
úèáèíÿ ãîéàíäàí ñîíðà àüàúäàí éûõûëûð, ãûë÷àñû ñûíûð. Àòàñû ýÿëèá îüëóíóí
éûõûëìàñûíû ýþðäöêäÿ, îíóí ãûë÷àñûíûí ñûíìàüûíûí ãåéäèíÿ ãàëìûð,
àíúàã îüëóíóí úèáèíäÿêè ãóøóí ÿùâàëûíû ñîðóøóð; ÷öíêè àòàñû þçö äÿ
ãóøáàç èìèø.
Áó áèð íå÷ÿ ñÿòèð èëÿ øàèðèìèç áèð áóíó äåìÿê èñòÿéèð êè, îí ñÿêêèç
éàøûíäà Áÿøèð ýÿðÿê äÿðñäÿ îëà, ýÿðÿê áó éàøäà ìÿêòÿáè áèòèðìÿêäÿ âÿ
óúà ìÿêòÿáÿ äàõèë îëìàã ôèêðèíäÿ îëà, íÿèíêè àüàúà ÷ûõûá ãóø òóòìàãäà
îëà. Áèð äÿ ìÿãàëÿ ñàùèáè áóíó èñòÿéèð äåñèí êè, Áÿøèðèí àòàñû êè, ýÿëèá
îüëóíóí ãûë÷àñûíû ñûíìûø ýþðäö, ëàçûì èäè êè, ôþâðè îüëóíóí äÿðäèíÿ ãàëà,
îíóí ìöàëèúÿñèíèí äàëûíúà îëà, ôþâðè òÿáèá ýÿòèðäÿ, îüëóíóí áó ñèíäÿ ãóø
äàëûíúà äöøìÿéèíÿ äèëýèð îëà; àììà áóíëàðûí ùàìûñûíûí ÿâÿçèíäÿ, îü-
ëóíóí ãûë÷àñûíûí ñûíìàüûíà ÿñëà ìöòÿÿññèð îëìàéûá, àíúàã ãóøóí
ãåéäèíÿ ãàëûð; àíúàã äîëàøàíûí ñÿëàìÿò îëìàüûíû àõòàðûð.
Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó øàèðèìèçèí èêèíúè ìÿãàëÿñè ìÿúìóÿìèçèí áèðèíúè
èëèíèí 14-úö íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíöá. Áóðàäà øàèð êèòàáôöðóø Êÿðáÿëàéû
Òÿáðèçèíèí äèëèíäÿí èäàðÿìèçÿ øèêàéÿò éàçûð; éàçûð êè:
“Åé Ìîëëà Íÿñðÿääèí êèøè, áÿñ äåéèëìè áó ãÿäÿð ìÿðäöìàçàðëûã?
Àé êèøè, ñÿí ìÿíèì áàçàðûìû êàñàä åëÿéèðñÿí. Ö÷ àéäûð êè, ìÿíäÿ îëàí
êèòàáëàð ùå÷ ñàòûëìûð. Ãàáàãäàí ìàüûë éàõøû ñàòûðäûì, àììà èíäè áèð
íå÷ÿ êèòàá âàð, ìÿíÿ úÿðèìÿ îëóáäóð; ÷öíêè äàùà ñàòûëìûð. “Úàìåöä-
äÿâàò” – 50 úèëä, “Òÿáèðè-õàá” – 30 úèëä, “Ýöëñöì íÿíÿ” – 270 úèëä,
“Ãûðõ ñóàë” – 160 úèëä.
ßýÿð áóíëàðûí ïóëóíó ýþíäÿðäèí, õóá, ýþíäÿðìÿñÿí, ýåäÿðÿì
Ìàðàüàäà Ìîëëà Øöêöðöí ôàëàããàñûíû ýÿòèðÿðÿì Òèôëèñÿ, ñÿíèí
àéàãëàðûíû ôàëàããàéà ãîéóá î ãÿäÿð äþéÿðÿì êè, þëÿðñÿí. Áÿñäèð áó
ãÿäÿð ìÿðäöìàçàðëûã!”.
259
 “Áÿñäèð áó ãÿäÿð ìÿðäöìàçàðëûã” – øàèðèìèç äåéèð. Øàèðèìèç “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”èí ìþâùóìàòà ÷ÿêäèéè ùöúóìóíó ëàçûìûíúà äÿðê åò-
äèéèíäÿí, áóíó äöøöíöáäöð êè, òÿçÿ òóòóá ýåòäèéèìèç éîë ùÿãèãÿòäÿ
êÿðáÿëàéû êèòàá-ôöðóøëàðà ìÿðäöìàçàðëûãäûð. Î ñÿáÿáÿ êè, “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”èí âöúóäó èëÿ “Úàìåöä-äÿâàò”ëàð âÿ “Õàáíàìÿ”ëÿð äàùà
ìöðóð èëÿ ùþðìÿòäÿí äöøÿúÿêëÿð âÿ ùÿòòà ìÿêòóá ñàùèáè áèçè áèð òþâð
ùÿäÿëÿéèð äÿ: áó òàìàùêàð êèòàáôöðóøóí çÿðÿðèíè ýþíäÿðäèí, – õóá,
ÿýÿð ýþíäÿðìÿñÿí, Ìàðàüàäàí Ìîëëà Øöêöðöí ôàëàããàñûíû ýÿòèðÿðÿì,
Òèôëèñäÿ àéàãëàðûíû ôàëàããàéà ãîéàðàì!
Ýöìàí åòìÿê ëàçûìäûð êè, ôàëàããà ãîðõóñóíó øàèðèìèç Ýÿíúÿ
ìîëëàõàíàëàðûíäà óøàãëûãäà ÷îõ ÷ÿêèáäèð.
– ßäÿ, ãûðûøìàë, äÿðñèíè ñàáàù ÿçáÿðëÿìÿéèá ýÿëñÿí, àéàãëàðûíû
ôàëàããàéà ãîéàðàì!
Àììà ìÿêòóá ñàùèáèíèí ùèðñè Ìîëëà Øöêöðöí ùèðñèíäÿí ãÿëèç èìèø;
òà î äÿðÿúÿéÿ êèìè êè, ôàëàããàíû ýþòöðöá òà Òèôëèñÿ êèìè ýÿëìÿê èñòÿéèð.
Ìÿúìóÿìèçèí áèðèíúè èëèíèí 15-úè íþìðÿñèíäÿ Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó
Êåôñèçèí áèð ìÿêòóáó ÷àï îëóíóá. Áó ìÿêòóáóí, ñàùèáè ö÷öí õöñóñè
ÿùÿìèééÿòè áóäóð êè, ÿðÿá ùöðóôàòûíû òÿíãèä åäèð. Äåìÿê, ùàìàí ìÿê-
òóá, øàèð Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíó êå÷ìèøäÿ ÿðÿá ùöðóôàòûíû õîøëàìàéàíëàð
úÿðýÿñèíÿ äàõèë åäèð.
Ìÿêòóáóí ìÿçìóíó áåëÿäèð:
“Àüäàøäàí áèð íÿôÿð, àüà Ãóëàì Òàüûéåâ þç ìöøòÿðèëÿðèíèí áèðèíÿ
áèð êàüûç éàçûáäûð âÿ ùàìàí êàüûçäà áèð áåëÿ øÿêèë ÷ÿêèáäèð:

Áè÷àðÿ òàúèð ìÿêòóáó ÿë-ÿë ýÿçäèðèá, ùå÷ áèð êÿñ îõóéà áèëìÿéèá;
Ýÿíúÿäÿ äÿ êè, ñàâàäëû ìîëëà òàïìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Àõûðäà ýÿòèðäè
ìÿíÿ, ìÿí äÿ íå÷ÿ ýöíäöð çÿððÿáèí, íÿ áèëèì íÿëÿð âàñèòÿñèëÿ íÿ
ãÿäÿð åäèðÿì, îõóéà áèëìèðÿì. Òàúèð éàçûã äà ãàëûáäûð áåëÿúÿ ìÿÿòòÿë.
Íÿ åëÿñèí? Íÿ ùåñàáûíû áàøà äöøÿ áèëèð, íÿ êèòàáûíû; íÿ ìàéàñûíû ãàíà
áèëèð, íÿ ãàçàíúûíû.
Éàçûãäûð, ýþð áóíà ðÿùì åëÿéèá îõóéà áèëÿðñÿíìè?..
Èìçà: “Ãàíàúàãñûç”

Èäàðÿìèç î âÿäÿ øàèðèí ùÿìèí ìÿêòóáóíóí ãóðòàðàúàüûíäà îíà áèð

áåëÿ úàâàá âåðäè:
260
 “Ìÿêòóáäà ÷ÿêèëÿí øÿêëè áèç îõóäóã âÿ îõóìàã ÷îõ àñàí èìèø,
éàçûëûá: “Ìöñÿëìàí ùöðóôàòûíû èúàä åëÿéÿíÿ áåø ìèí ðÿùìÿò!”.
Íåúÿ êè, ìÿëóìäóð, î âàõò áèç ùÿìèøÿ ÿðÿá ùöðóôàòû èëÿ äÿ ìöáà-
ðèçÿäÿ îëìóøóã âÿ áó ìöáàðèçÿäÿ áèçÿ ÿí éàâóã êþìÿê÷è Ìÿøÿäè
Ñèúèìãóëó êèìè ãÿëÿì éîëäàøëàðûìûç îëóáäóð.
Ìÿúìóÿìèçèí áèðèíúè èëèíèí ÿðçèíäÿ Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó Êåôñèçèí
ìÿíñóð ìÿãàëÿëÿðèíèí àõûðûíúûñû “Úàâàí èëÿ ùàúû àüàíûí øèðèí ñþù-
áÿòèäèð” êè, ùàìàí èëèí 13-úö íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíóáäóð. Áó ìÿãàëÿäÿ
áèð úàâàí öçöíö áèð íÿôÿð ùàúûéà òóòóá äåéèð:
“ – Ùàúû àüà, ìÿùÿëëÿ òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí ìÿñúèä ùöúðÿñèíäÿ ãèðà-
ÿòõàíà êèìè áèð øåé à÷ìàã èñòÿéèðèê êè, ãÿçåòäÿí-çàääàí ýÿòèðèá úàìààòû
ÿùâàëè-çÿìàíÿäÿí õÿáÿðäàð åäÿê. Ñèç íÿ ãÿäÿð ìÿðùÿìÿò åäèðñèíèç?
Ùàúû:
– Íåúÿ? Ìÿí ùåëÿ ÷ÿðÿí-ïÿðÿíÿ ïóë-çàä âåðìÿðÿì! Ðÿùìÿòëèéèí
óøàüû! Ãÿçåòè êö÷ÿäÿ îõóéàíëàðäàí ìÿíèì çÿùëÿì ýåäèð, ñÿí ùÿëÿ ýÿ-
òèðèá ìÿñúèäöë-ùÿðàìÿ ñîõìàã èñòÿéèðñÿí?! Òÿçÿ “ìÿññÿá” ÷ûõàðòìû-
ñûíûç?
Úàâàá:
– Íåéíÿê, áó äóðñóí. Éåòèì óøàãëàðûí ìÿêòÿá õÿðúèíè âåðìÿéÿ
ãÿðàð ãîéóáëàð; î úöìëÿäÿí áèçèì ìÿùÿëëÿéÿ éåääè óøàüûí õÿðúè äö-
øöáäöð. Îíëàðûí áèðèñèíèí õÿðúèíè ñèç âåðèíèç, ùàúû, ñàâàáäûð.
Ùàúû:
– Ìÿíúèéÿç ãÿëÿò åëÿðÿì! Ñàâàá îëàí øåéè ìÿí éàõøû áèëèðÿì. Éå-
òèì îõóìàüû-çàäû íåéëÿéèð? ßýÿð “òÿìèç” óøàãäûð, ýÿëñèí ìÿíèì åâè-
ìÿ ãóëëóã åëÿñèí, éåìÿê-è÷ìÿê âåðèì, âÿññÿëàì! Ýåò àüëûíû áàøûíà
éûü!..”
Áó áèð íå÷ÿ ñÿòðèí ìÿíàñû, áèð íå÷ÿ ñÿòèð éîõ, áÿëêÿ áèð íå÷ÿ ñÿùè-
ôÿéÿ ñûüûøàí áèð ìÿòëÿáäèð. ßââÿëÿí, êþùíÿïÿðÿñò áèð ùàúûíûí, áàøû ñà-
âàá âÿ àõèðÿò èëÿ äîëó áèð ùàúûíûí ãÿçåòäÿí çÿùëÿñè ýåäèð: íÿèíêè îíó
ìÿñúèäöë-ùÿðàìÿ ýÿòèðìÿéÿ ðàçû îëìóð, ùÿëÿ áÿëêÿ êö÷ÿäÿ äÿ ãÿçåò
îõóéàíû ýþðÿ áèëìèð.
Èêèíúè, ùàúû, éåòèì óøàüûí ìÿêòÿá õÿðúèíäÿí ãà÷ûð âÿ ùÿòòà îíóí
äÿðñ îõóìàüûíû äà ëöçóìñóç ýþðöð.
Ó÷öíúö, ùÿìèí ìþìèí âÿ ìöãÿääÿñ ùàúû, éåòèì óøàüû þç åâèíÿ
ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðûð, áó øÿðòëÿ êè, óøàã “òÿìèç” îëñóí. Áóðàäà ùàúû
àõòàðäûüû òÿìèçëèéèí ìÿíàñûíû ùàúû þçö äÿ áàøà äöøöð âÿ áèç äÿ áàøà
äöøóðöê: ùàúûéà ýþé÷ÿê óøàã ëàçûìäûð!
261
 Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíóí íÿñðèëÿ éàçûëìûø äóçëó ìÿãàëÿëÿðèíèí áèðè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí èêèíúè èëèíèí 35-úè íþìðÿñèíäÿ äÿðú îëóíóáäóð.
Áóðàäà øàèðèìèçèí, Ýÿíúÿ ôàùèøÿõàíàëàðûíûí áàüëàíìàüû ìöíàñèáÿòèëÿ
ñÿðýÿðäàí ãàëàí úàâàíëàðà éàçûüû ýÿëèð âÿ äåéèð êè:
“Áÿñ áè÷àðÿëÿð íÿ åëÿñèíëÿð? Ýÿíúÿ åëÿ áèð øÿùÿð äåéèë êè, àäàì
ãöññÿ åäÿíäÿ áèð éåð îëà, àäàì ýåäÿ, öðÿéèíè à÷à. Íåúÿ êè, Áàêûäà
ãöññÿ ÿë âåðÿíäÿ àäàì ýåäèð äÿðéà êÿíàðûíà âÿ äÿðéàäà ÷èìÿíëÿðÿ
òàìàøà åäèá öðÿéèíè à÷ûð”.
Ìÿãàëÿñèíè øàèðèìèç áèð áåëÿ ìÿçùÿêÿ èëÿ òàìàì åäèð:
“Õöëàñÿ, Àëëàù áàèñèí åâèíè éûõñûí, ãàïûñûíû îíëàðûí, éÿíè ôàùèøÿ-
ëÿðèí ãàïûñû êèìè áàüëàð ãîéñóí êè, õàëãû àâàðà ñàëäû!
Áó ýöí úàâàíëàðûí àõûðûíû ýþðöðÿì: áèð ïàðàñûíûí ÿëàúû êÿñèëèá, ýå-
äèá êö÷ÿäÿ 8 – 9 éàøûíäà îüëàíëàð èëÿ “ýèëäèðèì ïàð÷” îéíàéàúàãëàð.
Õöëàñÿ, Àëëàù áàèñèí åâèíè éûõñûí!”.
Áÿëè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí äàâàìûíûí òàìàì èëéàðûìû
êå÷äè âÿ áó ìöääÿòäÿ ùÿëÿ Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó Êåôñèç “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”äÿ íÿçì èëÿ éîõ, íÿñð èëÿ éàçìàüà ìÿøüóëäóð âÿ áó èëéà-
ðûìûí ìöääÿòèíäÿ Ñàáèð äàä-áèäàä åòìÿêäÿäèð. Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó ùÿëÿ
äèíìèð âÿ ñÿáÿáèíè þçö äÿ áèëìèð. Àììà ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, Ñàáèð
êèìè ùöíÿðâÿð øàèðèí ãàáàüûíà ÷ûõìàã î ãÿäÿð äÿ àñàí îëìàéà ýÿðÿê.
Ìÿúìóÿìèçèí íÿøðèíèí áèðèíúè-èêèíúè èëëÿðèíäÿ Çÿíýÿçóðäà áþéöê
àúëûã öç âåðìèøäè. Àúëûüà áàèñ áèð òÿðÿôäÿí òàõûëûí ãûòëûüû âÿ äèýÿð
òÿðÿôäÿí áÿçè ùàäèñÿëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ éîëëàðûí áàüëàíìàñû èäè.
Î âàõò áèç ìÿúìóÿìèçèí 12-úè íþìðÿñèíÿ “Ãóëèáèéàáàíè” ñÿð-
ëþâùÿëè áèð ìÿãàëÿ èëÿ âàðëûëàðûìûçà òÿíòÿíÿëè áèð õèòàá äÿðú åòäèê. Òà êè
îíäàí áèð íå÷ÿ âàõò ñîíðà Ñàáèðèí “Òþìåéè-íàùàð”û áèçèì ñÿñèìèçÿ ñÿñ
âåðäè. Áóðàäà Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó Êåôñèç äÿ ìåéäàíà ÷ûõäû âÿ “ïÿíàù
Àëëàùà” – äåéèá, Ñàáèðèí “Òþìåéè-íàùàð”ûíà úàâàá îëàðàã “×àéäà
÷àïàí ãàðäàøûì, àüëàìà, àüëàðû ýþð” ìÿòëÿëè øåðèíè ýþíäÿðäè.
Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíó èëê äÿôÿ ìÿúìóÿìèçäÿ íÿçì èëÿ äàíûøäûðàí,
îíóí òÿáè-øåðèíè áöðóçÿ âåðÿí ùàìàí “Òåìåéè-íàùàð” îëóáäóð. Áóíó
äà ëàçûìäûð ãåéä åòìÿê êè, Ñàáèðèí áó ÿñÿðè èëÿ Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíóí
îíà úàâàáûíûí àðàñûíäàí áèð íå÷ÿ àé êå÷èáäèð âÿ áó ìöääÿòäÿ Ñàáèðèí
ìöõòÿëèô ìþâçóäà ÿøàðû äÿðú îëóíóáäóð. Äåìÿê, Ì. Ñèúèìãóëó, –
ùàìàí Ì. Ñèúèìãóëó êè, þç äåäèéèíÿ ýþðÿ, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áó
âàõòàäÿê áèðúÿ íþìðÿñèíè äÿ áàøäàí-àéàüà îõóìàìûø êå÷èðìÿéèáäèð,
262
Ñàáèðèí áóíäàí äà ãèéìÿòëè ãåéðè ÿøàðûíà ìöòÿÿññèð îëìàéûá, – íÿ
ãÿäÿð êè, “Òþìåéè-íàùàð”ûíà îëóá, îíà áèð íå÷ÿ àéäàí ñîíðà úàâàá
âåðìÿéè þçöíÿ áîðú áèëèáäèð.
Íÿäèð áóðàäà øàèðè ìöòÿÿññèð åäÿí? ßëáÿòòÿ êè, Ìîëëàíûí ìþâ-
çóóäóð.
Íÿäèð îíóí ìþâçóó? Áóðàäà úàâàá ÷îõ ìöõòÿñÿðäèð..
Çÿíýÿçóðäà ÿùàëèéÿ àúëûã öç âåðèá, åðìÿíè úàìààòûíà åðìÿíè çèéà-
ëûëàðû âàãîí-âàãîí òàõûë äàøûéûð, àììà ìöñÿëìàí èíòåëëèýåíòëÿðè ãóìàð
âÿ åéøÿ óéóá, àúëàðû éàääàí ÷ûõàðûáëàð. Áóðàäà íåúÿ êè, Ñàáèðèí äÿ
øèêàéÿòè àúëàðûí ãåéäèíÿ ãàëìàéàí èíòåëëèýåíòëÿðäÿíäèð:
Áó èíòèëèýåíòëÿðèí ñþçöí ýÿòèðìÿ ÷îõ àðàëûüà,
Îíëàðû ýþðìÿê èñòÿñÿí, øÿðàáû ýþð, ãóìàðû ýþð!

Ùàáåëÿ Ñèúèìãóëó äà þç úàâàáûíäà äåéèð:

Ñþéëÿ íÿ åòìèø ùÿëÿ èíòèëèýåíòëÿð, áàëàì,
Ñÿí äàíûøàí ñþçëÿðÿ ñÿáð åäÿ áèëìÿç àäàì,
Òà êè ïåøèìàí îëóð áèð ëöòÿ âåðìèð ñàëàì,
Îíäà òàìàøàéà ýÿë, ùÿð úöðÿ ýþôòàðû ýþð!

Ìþâçóäà âÿ ìÿçìóíäà ìöøòÿðÿê îëìàëàðûíäàí ñàâàéû, “Ìîëëà

Íÿñðÿääèí”ÿ ìöõòÿñ áó èêè ëÿççÿòëè øàèðè êÿëàìûí ìÿçÿ âÿ øèðèíëèéè
áàðÿñèíäÿ áèç ùÿìèøÿ áèð-áèðèíÿ îõøàòìûøûã. Âÿ ëàêèí áó äà úöìëÿéÿ
ìÿëóìäóð êè, Ñàáèð ùå÷ êÿñÿ éîõ, áÿëêÿ Ñèúèìãóëó Ñàáèðÿ îõøàéûáäûð âÿ
ýöìàí åäèðÿì êè, áèð áåëÿ òÿøáèùÿ èôòèõàð äà åäèáäèð.
Áèç áóíó ãÿòè äåéÿ áèëÿðèê êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äöíéàñûíäà,
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ éàðàøàí øèâÿíèí ìÿçÿëèëèéè âÿ äóçëóëóüóíäà, ìÿùà-
ðÿò âÿ ëÿòàôÿòäÿ Ñàáèðÿ éàâóã ýÿëÿí âÿ îíà ÿâÿç îëàí – áèðèíúè Ìÿøÿäè
Ñèúèìãóëó Êåôñèç îëóáäóð.
Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíóí èêèíúè ÿäÿáèééàòû ìÿúìóÿìèçèí ö÷öíúö
èëèíèí áåøèíúè íþìðÿñèíÿ ýÿëèá ÷àòäû êè, îðàäà äÿðú îëóíäó. Ùÿãèãÿòè-ùàë
áóäóð êè, øàèðèí õÿòòèíÿ ãàáàãäàí àøèíà îëìàñàéäûã, ýöìàí åäÿ áèëÿðäèê
êè, áÿëêÿ Ñàáèð ãàçû Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí ãîðõóñóíäàí ãà÷ûá ýÿëèá
Äÿëè Ìÿùÿììÿäëè ñòàñéîíóíà âÿ ùÿìèí øåèðè îðàäàí éàçûá ýþíäÿðèáäèð:
Åé àõóíä, åâèí éûõûëñûí,
Àäûíà áàõûá óòàí áèð!
Áó ãÿäÿð ëÿúàúÿò îëìàç,
263
 Áó ãÿáàùÿòèíè ãàí áèð!
Äåäèéèí ÷ÿðÿí-ïÿðÿíäèð,
Éîðóëóá äÿõè óñàí áèð!
Äîëàøûá ñàòàøìà áóíúà,
Àüàéà, êöáàðÿ, ìîëëà!

Âÿ áóíäàí ñîíðà äà Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó òÿðÿôèíäÿí èäàðÿìèçÿ ýþí-

äÿðèëÿí ÿäÿáèééàòûí èìçàñûíà àíúàã áàõàíäàí ñîíðà áèëèðäèê êè, áóíó
éàçàí Ñàáèð äåéèë.
Ìèñàë: êèìäèð áó àøàüûäàêû ñÿòèðëÿðèí ñàùèáè? Ñàáèðìè? Õåéð,
Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóäóð.
Ìÿêòÿá
Ìÿêòÿá äåìÿ, îíäàí ñàðû ãÿëáèì äîëó ãàíäûð.
“Áó äàðöëÿäÿáäèð” äåéÿ ùÿð êèìñÿ, éàëàíäûð!
Úÿôÿð ãóðòàðûá äÿðñè, ýÿëèá õåéëè çàìàíäûð,
Áàø òöêëö, àéàã ÷ÿêìÿëè, ýóéà êè, ãàáàíäûð,
Ñàëäàò áàëàñû, áàõ, äåéÿñÿí ëàï ìàëàãàíäûð*.

Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëóíóí àøàüûäàêû íÿçìè, åëÿ éàäûìäàäûð êè, Ýÿí-

úÿäÿ áèð ìîëëàíûí øåéòàíëàíìàñû èëÿ áèð ÷îõ òöðê úàâàíëàðûí âÿ î
úöìëÿäÿí Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Àõóíäîâóí (Ùàòèôèí) ÷àð ùþêóìÿòè
òÿðÿôèíäÿí ùÿáñÿ àëûíûá ñóðýöí åäèëìÿëÿðè ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð:
Çèíäàí
Ýóøåéè-çèíäàí ìÿíÿ, åé íþâúÿâàí,
Îëäóìó àìàëûìà ãàðøû ìÿêàí?
Ñþéëÿìÿäèììè ñÿíÿ ôàøö íÿùàí
×ÿêìÿ áó ìèëëÿò ãÿìèíè ÿëÿìàí?!
Øèìäè òÿÿññöôëÿð îëà ùàëûíà,
Äÿéäè áÿëà òèðè ïÿðö áàëûíà
Ìÿí äåìÿäèììè êè, ôÿüàí åéëÿìÿ,
Åéáèíè ìîëëàíûí ÿéàí åéëÿìÿ,
Øåéõè òàíû, ñîôèíè ãàí, åéëÿìÿ,
Ôèêðèíè íèòãèíäÿ áÿéàí åéëÿìÿ,
Áàõìàäûí, ÿôñóñ, áó ýöí ùàëûíà,
Äÿéäè áÿëà òèðè ïÿðö áàëûíà**.
________________

* “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1908; ¹ 22 (ìöÿëëèôèí ãåéäè)

** “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1908, ¹ 27
264
 Ðÿìÿçàí àéû ìöñÿëìàí âàðëûëàðû ö÷óí ùÿìÿâÿãò áèð çèéàôÿò àéû
îëóáäóð. Éóõàðû áàøäà, ñÿðñöôðÿäÿ ÿéëÿøèáëÿð ãàðíûéîüóí øåéõëÿð âÿ
ìîëëàëàð, ñÿðâÿòëè õàíëàð âÿ ùàúûëàð, ãàïûäà äóðóáëàð àú âÿ öðéàí éåòèì-
éåñèð ñàèëëÿð. Ùÿëÿ áóíóí àäûíû äà èáàäÿò ãîéóáëàð; ÷öíêè èôòàð ìÿú-
ëèñèäèð.
Áó ùàëû Ñàáèð äÿ âÿ ñîíðà Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó äà òÿíãèä åäèáäèð. Ñà-
áèð “Åé âàèçè-ñöõÿíâÿð” âÿ “Èôòàðäàí áèð ýþôòàð” öíâàíëû ßêðÿìáÿéÿ
íÿçèðÿñèíäÿ:
À÷ìûø íèãàáè-ùöñíöí, ìÿúìóåéè-òÿâàíýÿð,
Ìÿúìóÿäÿ äöçöëìóø åéçÿí õöðóø ñÿðàñÿð.
Ùÿñðÿòêåøàíè-ìÿòáÿõ ýöðýàíè-áÿòíïÿðâÿð,
Úàðè áîüàçà øÿðáÿò, ñàðè ìÿçàãÿ øÿêêÿð,
ßêñè-áóõàðè-äîëìà, çèëëè-ÿììàìåéè-ñÿð,
Äÿðéàéè-èøòÿùàéÿ îëìàãäà áÿùúÿòàâÿð,
Ùöççàð è÷èíäÿ ÿñëà éîõ áèð ôÿãèðè-ìöçòÿð,
Èôòàð âàõòûäûð ùà, åé âàèçè-ñöõÿíâÿð!

Èø áàø áèëÿíñèç îëìàç,

Ñÿðñöôðÿ ñÿíñèç îëìàç*.

Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó áåëÿ äåéèð:

Ìîëëà, èøèí ÷àøäû, éàçûì éàçìàéûì:
Ùóø-áàøûì ÷àøäû, éàçûì éàçìàéûì?..
Ýåòäè ðÿúÿá, èíäè äÿ øÿáàí ýÿëèð,
Úèñìèíÿ ýÿð ìîëëàëàðûí úàí ýÿëèð,
Éàüëû ïëîâ, äàäëû ôèñèíúàí ýÿëèð,
Ìÿúëèñÿ àíúàã àüà, áÿé, õàí ýÿëèð.
Àú ýþçö ãàí éàøäû, éàçûì éàçìàéûì.
Ãÿìëÿðÿ éîëäàøäû, éàçûì éàçìàéûì?..

Øàèðèìèç ñàããàëû ùÿíàëû ãîúàëàðûí êþùíÿ àðâàäûíäàí áåçèêèá

òÿçÿñèíè ñèüÿ, ìèòÿ åòìÿêëÿðèíè áèð éåðäÿ ùÿìèøÿêè øèðèí êÿëàìû èëÿ
ìÿñõÿðÿéÿ àëûð. Êþùíÿ àðâàäëû ãîúàëàðäàí áåëÿ øèêàéÿò åäèð:
Ãîúàëäûì, ýåäèáäèð çÿìàíè-øÿáàáûì,
Àëûíìàç ñóàëûì, âåðèëìÿç úàâàáûì...
Íÿ ìóíèñ, íÿ ùÿìäÿì, ãàïûìäàí ýèðÿí éîõ,
________________

* “Ùîïùîïíàìÿ”, ñÿù. 101

265
 Ãîúàëìûø áó àðâàä, ìÿíè äèíäèðÿí éîõ,
Íÿ ìèòÿ, íÿ ñèüÿ áèð åâëÿíäèðÿí éîõ,
×îõàëìûø ýöíàùûì, àçàëìûø ñàâàáûì,
Àëûíìàç ñóàëûì, âåðèëìÿç úàâàáûì*.

Àéëàð, èëëÿð äîëàíäû âÿ ìÿúìóÿìèçèí èáòèäàñûíäàí òà áó âàõòàäÿê

Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó Êåôñèç áèçÿ ùÿìèøÿ éàð îëäó. Õöñóñÿí Ñàáèðèí âÿôà-
òûíäàí ñîíðà, èêèíúè Ñàáèðèìèç áèðèíúèñèíèí éåðèíè áîø ãîéìàäû. Ìÿøÿäè
Ñèúèìãóëó Êåôñèçèí çþâã âÿ ñÿôàëû, ìÿçàù âÿ äóçëó øåðèíèí ùå÷ áèð âàõò
äàëû êÿñèëìÿäè. Î þçö úèñìÿí ãîúàëäûñà äà, îíóí êÿëàìûíûí ëÿòàôÿòè áèð
çÿððÿ ãÿäÿð ÿêñèëìÿäè; ìÿñÿëÿí, èêè èë áóíäàí ãàáàã øàèðèìèç Ñàðî êÿí-
äèíèí ìÿêòÿáèíèí ùàëûíû åë äèëè èëÿ, íàçëû áèð øèâÿ èëÿ òÿñâèð åäèð. Ãÿòèé-
éÿí äåìÿê îëàð êè, áó äèë, áó øèâÿ, áó øåðëÿð àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí ùÿ-
ìèøÿ çèíäÿ îëàúàã, îõóúóëàðû ùÿìèøÿ – ôàðñúà ñþéëÿñÿê, – äèëíÿâàç
åäÿúÿê.
Ñàðî êÿíäè
Éàçäà ãîõó, ãûøäà ãàð

Áó êÿíääÿ áèð ìÿêòÿá âàð,

Ýþéäÿí áèð ÷àüðûì êÿíàð,
Ö÷ éàíû òîðïàã ùàñàð,
Àíúàã ùèñëè äþðä äèâàð.
Ïÿíúÿðÿñè, ãàïûñû,
Äàðáàäàüûí éàïûñû,
Òàòûí äûëüûð éàáûñû
Ñÿêèäÿ øûëëàã àòàð...
Áó ýöí-éàðûí ãûø ýÿëèð,
Ñîéóã éåëëÿð äàø äÿëèð.
Éàâðóëàðûì èíúÿëèð.
Éàçäà ãîõó, ãûøäà ãàð,
Õÿñòÿëÿíèð àøêàð**.

Øàèðèí ÿñÿðëÿðèíèí ÷àï îëóíìàüû ìöíàñèáÿòèëÿ ìÿí îíóí êèòàáûíûí

ìöãÿääèìÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ñþç ñþéëÿìÿéè ëàçûì ýþðäöì. Àíúàã áóðàäà
ìÿíèì ãÿñäèì øàèðèìèçèí áöòöí ÿñÿðëÿðèíè òÿíãèä âÿ òÿùëèë åòìÿê äåéèë
________________

* “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1908, ¹ 33

** “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1925, ¹ 42
266
èäè; áó âÿçèôÿíè ìÿí ñþç ÿðáàáûíûí þùäÿñèíÿ ìöùÿââÿë åäèðÿì. Ìÿí
àíúàã Ìÿøÿäè Ñèæèìãóëó Êåôñèçèí áó òÿõÿëëöñëÿð äàèðÿñèíäÿ ìÿúìóÿ-
ìèçäÿ èøòèðàêûíûí êåéôèééÿòèíè îõóúóëàðûí íÿçÿðèíÿ ÷ÿêìÿê íèééÿòèíäÿ
èäèì.
Àíúàã áóðàäà áèð íþãòÿ âàð êè, îíó ãåéä åòìÿéèá âàç êå÷ñÿì, ãÿë-
áèì ðàùàòñûç îëà áèëÿúÿê: î äà “Àçÿðíÿøð” òÿðÿôèíäÿí äÿéÿðëè øàèðèìèçèí
ÿñÿðëÿðèíèí ìÿúìóÿñèíèí òÿáè ìÿñÿëÿñèäèð.
Úöìëÿéÿ àøêàðäûð êè, ìÿçêóð íÿøðèééàòûí òÿøÿááöñö íÿòèúÿñèíäÿ
ßëè Íÿçìè êèìè ñàèð ãèéìÿòëè ÿäèá âÿ øàèðëÿðèìèçèí äÿ ãÿëÿìëÿðèíèí
ÿñÿðè òÿá âÿ íÿøð îëóíìàãäàäûð. Âÿ åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, Àçÿðáàéúàí
òîðïàüûíûí ùÿãèãè ìààðèô äîñòëàðû, ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿòèìèç éîëóíäà
ìöøàùèäÿ îëóíàí áó õèäìÿòè òÿãäèð âÿ ÿðçè-øöêðàí åäÿëÿð ýÿðÿê.
Âÿ öìèäâàðàì êè, áåëÿ äÿ îëàúàãäûð.
ßëè Íÿçìèíèí “Ñèúèìãóëóíàìÿ” àäëû êèòàáûíà ìöãÿääèìÿ,
Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1927

ÈÄÀÐßÄßÍ

Íàõ÷ûâàí èúòèìàè øóðà úöìùóðèééÿòè õàëã ÿäëèééÿ êîìèññàðû éîë-

äàøûí úàâàáûíû áóðàäà äÿðú âÿ þç òÿðÿôèìèçäÿí òÿñäèã åäèðèê êè, úàâàáûí
“ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ñöðöíäóðìÿ” âÿ “àëè òÿùñèë ýþðìÿéÿí ùàêèìëÿð”
ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿñèíäÿ èðàä åòäèéè ãèñìëÿðè ñöáóòëóäóð âÿ áó áàðÿäÿ
èäàðÿìèç äÿ êîìèññàð éîëäàøà øÿðèêäèð.
Âÿ ëàêèí “öçöê” ìÿñÿëÿñè î ñóðÿòäÿ ùÿëë îëóíà áèëìÿç, íåúÿ êè,
êîìèññàð éîëäàøûí úàâàáûíäà ðÿâàéÿò îëóíóð.
Áèç éàçìûðûã êè, öçöéö õàëã ùàêèìè þçö àëûáäûð; áèç ùàìàí 51-úè
íþìðÿìèçäÿ éàçìûøäûã êè, öçöéö õàëã ùàêèìèíèí àðâàäû àëûáäûð.
Ñþùáÿò îðàäà äåéèë êè, íÿ ñÿáÿáÿ àëòû àááàñûéà äÿéÿí öçöéÿ õàëã
ùàêèìèíèí àðâàäû éöç ÿëëè ìàíàò âåðèáäèð; ýèëåéèìèç îðàäàäûð êè, àéäà
éöç ÿëëè ìàíàò ìààø àëàí õàëã ùàêèìèíèí àðâàäû íÿ ùàãëà áèð öçöéÿ
(äÿéÿðëè, éà äÿéÿðñèç öçöéÿ) éöç ÿëëè ìàíàò âåðèð?
ßëáÿòòÿ, îëà áèëÿð êè, áèð ìÿìóð – þçö, àðâàäû åëÿ áèð âàðëûäûðëàð êè,
áèð öçöéö êö÷ÿ äÿëëàëÿñèíäÿí éöç ÿëëè ìàíàòà àëìàã îíëàð ö÷öí ýöú
äåéèë. Àììà áóíó ëàçûì ýÿëèð óíóòìàìàã êè, êþùíÿ ÷öðóê õàí âÿ
øàùçàäÿ ÿñðëÿðè þòöá êå÷èáäèð âÿ äàùà ãàéûòìàéàúàãäûð âÿ äàùà áóíäàí
267
ñîíðà Õàíûìúàí õàíûìëàð âÿ Áÿéèìúàí õàíûìëàð ùàìàìà ùàçûðëàøàíäà
ãèéìÿòëè çèáö-çèâÿðëÿðèíè* âÿ äÿéÿðëè òÿúÿììöë áÿçÿêëÿðèíè áîéóíëà-
ðûíà àñûá, ùàìàì áîõ÷àëàðûíû úûðûã-ìûðûã êÿíèçëÿðèíèí äàëûíà éöêëÿìÿ-
éÿúÿêëÿð. Èíäèêè ÿñðèìèçäÿ øóðà ùþêóìÿòèíèí õàëã ùàêèìëÿðè âÿ îíëàðûí
àðâàäëàðû þç øÿõñè ðÿôòàð âÿ êèðäàðëàðû èëÿ ýÿðÿê úàìààòà èáðÿò îëàëàð,
íÿèíêè éöç ÿëëè ìàíàòû áèð öçöéÿ âåðìÿêëÿ ôöãÿðàíûí ùåñàáûíû óíóäàëàð.
Ëàçûì ýÿëèð êè, øóðà ìÿìóðëàðûíûí àðâàäëàðû ìöìêöí îëàí éåðäÿ
ãàäûíëàð òÿøêèëàòûíäà èøòèðàê åäÿëÿð âÿ ãàðà ÷àðøàá è÷èíäÿ ÷öðöìÿêäÿ
îëàí Øÿðã ãàäûíëàðûíû äèíè ìþâùóìàòäàí õèëàñ åòìÿéÿ éîëëàð àðàéàëàð;
àììà áóíóí ÿâÿçèíäÿ áèç íÿ ýþðöðöê?
ßäëèééÿ êîìèññàðû éîëäàø äåéèð êè, ÿäëèééÿ êîìèññàðèàòû äàèðÿñèíäÿ
åëÿ áèð àõìàã õàëã ùàêèìè òàïûëìàç êè, àëòû àááàñûéà äÿéÿí áèð öçöéÿ
éöç ÿëëè ìàíàò âåðñèí.
ßââÿëà: áèç éàçìûøûã êè, öçóéö àëàí õàëã ùàêèìèíèí àðâàäûäûð. Áåëÿ
îëàí ñóðÿòäÿ äÿ áèçèì äÿ äåäèéèìèç áóäóð êè, õàëã ùàêèìëÿðèìèç ðàçû
îëìàéàëàð êè, îíëàðûí àðâàäëàðû èíäèêè ÿñðäÿ âÿ èíäèêè øÿðàèò è÷èíäÿ õàëãûí
íÿçÿðèíäÿ êö÷ÿ äÿëëàëÿëÿðèíäÿí éöç ÿëëè ìàíàòëûã, áèð öçöê àëàëàð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1928, ¹ 2

ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÎÂ

Âß ÃÀÄÛÍ ÌßÑßËßÑÈ
Þëöìöíöí 50 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ
Íÿ ãÿäÿð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äðàìíÿâèñëèêäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäû, î
äÿðÿúÿäÿ äÿ Ìèðçÿ úàìààò è÷èíäÿ äèíñèçëèêäÿ ìÿøùóð èäè; òà î éåðÿ
êèìè êè, îíóí äÿôíèíÿ þç äîñò âÿ ÿãðàáàñûíäàí äà ýåäÿí îëìàéûáäûð.
Âÿ ëàêèí ìÿñÿëÿíèí áèð òÿðÿôè áèð íþâ ãàðàíëûã ýþðñÿíèð: áåëÿ êè,
ëàçûìûíúà àøêàð îëìóð êè, ìÿðùóìóí ìöàñèðëÿðè îíó ùàíñû ñÿáÿáäÿí
ëàìÿçùÿá ùåñàá åäèðäèëÿð?
Íåúÿ êè, ìÿëóìäóð, Ì[èðçÿ] Ô[ÿòÿëè] êþùíÿ ÿðÿá ÿëèôáàñûíû ìö-
ñÿëìàíëàðûí òÿíÿççöëöíÿ ìÿðáóò òóòóðäó** âÿ éåíè, ìöêÿììÿë áèð
________________

* Çèáö-çèâÿð – áÿçÿê-äöçÿê
** Ìÿðáóò òóòìàã – áàüëû, ÿëàãÿäàð ùåñàá åòìÿê

268
ÿëèôáàíûí òÿøêèëè éîëóíäà Ãàôãàçäà, ùÿòòà Èñòàìáóëäà âÿ Òåùðàíäà úèääè
áèð èãëàìàò áàøëàìûøäû. Òÿêúÿ áó êåéôèééÿò, Ìèðçÿíèí áèðúÿ áó òÿøÿá-
áöñö êàôè îëà áèëÿðäè êè, ôàíàòèê ìöñÿëìàíëàð õà÷ïÿðÿñòëÿðèí ëàòûí ùöðó-
ôàòûíû Ãóðàíûí “ìöãÿääÿñ” ùöðóôàòûíà òÿðúèù âåðÿí* áèð êÿñè ëàìÿçùÿá
âÿ ìöðòÿä àäëàíäûðàéäûëàð.
Ñàíèéÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè î äÿðÿúÿäÿ àçàä ôèêèðëè èäè êè, î âÿäÿëÿð îíó
ôèëîñîô âÿ ùÿêèìè-ðþâøÿíçÿìèð àäëàíäûðûðäûëàð; àììà ñÿä ùåéèô êè,
ìÿòëÿáèí áó òÿðÿôè äÿ à÷ûã äåéèë êè, àéà áóðàäà Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè
Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáëàðû íÿçÿðÿ àëûíûð, éà éîõ? Úöíêè Ìèðçÿíèí
òÿðúöìåéè-ùàëûíû éàçàíëàðûí ùå÷ áèðè áó âàõòàäÿê ìÿçêóð** øàùçà-
äÿíèí ìÿêòóáëàðûíäàí ñþùáÿò à÷ìàéûáäûðëàð. Áÿùÿðùàë Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí
ýöíàùû ÿñðèíèí ÿùëè-èìàíëàðû íÿçÿðèíäÿ âàãåÿí íÿùàéÿò èìèø; ñÿáÿá
áóäóð êè, î ÿë âóðäóüó ìÿñÿëÿëÿðèí ùàìûñûíäàí “ãàí ãîõóñó” ýÿëèðäè.
Âÿ î úöìëÿäÿí áèð äÿ ùÿìèí ãÿëÿìÿ àëäûüûìûç ãàäûí ìÿñÿëÿñèäèð.
à à ä û í ëÿôçè èñëàì àëÿìèíäÿ èíäèéÿäÿê áèð “îä” îëóáäóð êè, îíà
ÿë âóðìàã, áàðûòà ÿë âóðìàã êèìè õàòàëû ùåñàá îëóíóáäóð. Èñëàìûí
øÿðèÿòè, íåúÿ êè, ìÿëóìäóð, ãàäûíû êèøèëÿðÿ íàìÿùðÿì òóòóáäóð âÿ áó
ãàíóíó ïîçìàã ýöíàùè-êÿáèðÿ*** ãÿáèëèíäÿí ñàéûëûáäûð. Ìöðóð èëÿ
ìÿñÿëÿ äàùà äà áÿðêèéèáäèð, òà î éåðÿ êèìè êè ãàäûí ñþçöíö àüûçà àëûá
äàíûøìàã áèëìÿððÿ ãÿäÿüÿí îëóíóáäóð. Ãàäûíû êèøèëÿðäÿí ãîðóìàã
ìöðóðè äöùóð èëÿ àäÿò øÿêëèíÿ ýèðèá âÿ ýÿëäèêúÿ î äÿðÿúÿäÿ áÿðêèéèáäèð
âÿ ãàäûí åëÿ áèð ñÿõòëèêëÿ àðàäàí ýþòöðöëöáäöð êè, îíóí íÿ áîé-
áóõóíóíó êö÷ÿëÿðäÿ ýþðìÿê ìöìêöí îëóá, íÿ áèð ìÿúëèñäÿ îíóí
àäûíû ÷ÿêìÿê ìöéÿññÿð îëóáäóð.
Áèð ìöñÿëìàí áÿíäÿñèíèí èñòèëàùûíäà îíóí àðâàäûíûí àäû éîõäóð:
àðâàäûíûí àäû “áèçèì åâ àäàìûìûç”äûð. Áèð ìöñÿëìàí êèøèñè þç éàâûã,
éà áÿëêÿ þç äîüìà ãàðäàøûíûí éàíûíäà àðâàäûíûí àäûíû ÷ÿêìÿê ìÿú-
áóðèééÿòèíäÿ îëàíäà “Úÿôÿðèí àíàñû”, “ßùìÿäèí àíàñû” àäëàíäûðûáäûð.
Áó ãàíóíó ïîçàíëàð ìöñÿëìàí è÷èíäÿ “éîëäàí àçìûø”, “áèãåéðÿò” àäû
èëÿ øþùðÿò òàïûáëàð âÿ ùÿìèí “ãåéðÿò” öñòÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð î ãÿäÿð
“ãåéðÿò” ýþñòÿðèáëÿð êè, áèð-áèðèíèí ãàíûíû è÷ìÿéÿ ùàçûð îëóáëàð âÿ
è÷èáëÿð äÿ... Îíóí ö÷öí äÿ úàùèë èñëàì øàèðëÿðè äöíéàíûí úÿìè áÿäáÿõò-
ëèêëÿðèíè ãàäûíëàðûí öñòöíÿ éûõûáëàð: “Âèðàí øöäÿí ìöëêè-Ñöëåéìàí ÿç
________________

* Òÿðúèù âåðìÿê – öñòöí òóòìàã

** Ìÿçêóð – àäû ÷ÿêèëÿí
*** Ýöíàùû-êÿáèð – áþéöê ýöíàù
269
çÿí”. Òÿáèèäèð êè, áèð áåëÿ úÿùàëÿò çöëìÿòè è÷èíäÿ, áèð áåëÿ ãàðàíëûã
ÿñðäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí êîìåäèéàëàðû î òÿñèðè áàüûøëàäû êè, ìöòÿÿññèá âÿ
íàäàí ìöñÿëìàí úàìààòû áèð þâãàò Ìèðçÿíèí öñòöíÿ ôþùøëÿðëÿ âÿ
ìöÿééÿí úöðáÿúöð òÿíÿëÿðëÿ ùöúóì åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Úàìààòûí áó
íþâ ðÿôòàðûíà ñÿáÿá ìÿùç ñÿùíÿéÿ ÷ûõàðûëàí ìöñÿëìàí ãàäûíëàðû èäè.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí êîìåäèéàëàðûíûí òöðê ñÿùíÿñèíäÿ ýþðñÿí-
ìÿñè ÿýÿð áèð áþéöê òàðèõäèðñÿ, áóíà èêè øåé áàèñ îëóáäóð: áèðè áóäóð êè,
Ìèðçÿíèí êîìåäèéàëàðû öìóìèééÿòëÿ õåéëè äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðäèð; åëÿ áèð
ÿñÿðëÿðäèð êè, îíëàðëà íÿèíêè áèçèì éîõ ìÿíçèëÿñèíäÿ îëàí ñÿùíÿìèç
ôÿõð åäÿ áèëÿðäè, áÿëêÿ áèð áåëÿ ïéåñëÿð ñàèð ìöòÿìÿääèí ìèëëÿòëÿðèí
ñÿùíÿëÿðèíè çèíÿòëÿíäèðìÿéÿ ãàáèë îëà áèëÿðäèëÿð. Áèðè äÿ áóäóð êè,
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí êîìåäèéàëàðûíäà Øÿðã ãàäûíû èëê äÿôÿ ñÿùíÿéÿ ÷ûõûáäûð,
îðàäà äàíûøûáäûð, ýöëöáäöð, àüëàéûáäûð âÿ îðàäà áèðèíúè äÿôÿ êèøèëÿð
è÷èíäÿ èçùàðè-âöúóä åëÿéèáäèð*.
Ôèëùÿãèãÿ áåëÿ ìöëàùèçÿ åäÿê êè, áþéöê áèð ìÿúëèñäèð, òåàòð ìÿú-
ëèñèäèð; àììà áèëìèðèê êè, òåàòð íÿäèð. Áóðàäà áèð ïÿðäÿ àñûëûáäûð; àììà
áèëìèðèê êè, íÿ ïÿðäÿäèð âÿ íÿäÿí þòðöäöð. Ïàùî! Áèðäÿí áó ïÿðäÿ
ãàëõäû âÿ ïÿðäÿ äàëûíäà ÷îõëó úàìààò ýþðñÿíäè. Áóðàäà áèð ðóñ áþéöéö
âàð (íà÷àëíèê), îíóí ôÿððàøëàðû áèð úàâàíûí ÿëèíè âÿ ãîëóíó áàüëàéûá
ñàõëàéûðëàð (Ùåéäÿðáÿé).
Àììà ìþìèí ìöñÿëìàí áÿíäÿëÿðèíè ùåéðÿòÿ ýÿòèðÿí, ìàò âÿ
ìÿÿòòÿë ãîéàí áèð íÿôÿð ýþçÿë ìöñÿëìàí ýÿëèíèäèð (Ñîíàõàíûì) êè,
áóðàäà àäàì êèìè äàíûøûð âÿ Ùåéäÿðáÿéèí, þç àäàõëûñûíûí ùÿáñäÿí
õèëàñ îëìàüûíû íà÷àëíèêäÿí èëòèìàñ åäèð âÿ ñþç âåðèð êè, òà áóíäàí ñîíðà
Ùåéäÿðáÿéè ÿéðè éîëà âÿ êîíäðàáàòà ýåòìÿêäÿí äàøûíäûðñûí (“Ùàúû
Ãàðà” êîìåäèéàñû).
Áóðàéà úÿì îëàí òàìàøà÷ûëàð êèìëÿð èäè? Î ÿñðèí ìöòÿÿññèá âÿ
ôàíàòèê ìöñÿëìàíëàðû âÿ ÿëáÿòòÿ, áóíëàðûí è÷èíäÿ “ãåéðÿòëè” ìöñÿëìàí-
ëàð äà âàð èäè. Ýèðÿì êè, úÿìàÿò ïèø ÿç âÿãò ** áóíó áèëèðäè êè, ñÿùíÿäÿ
íà÷àëíèêëÿ äàíûøàí Ñîíàõàíûì ùÿãèãÿòäÿ ãàäûí äåéèë, úàâàí îüëàíäûð êè,
àíúàã ãàäûí ëèáàñûíà ýèðèáäèð; ùàìàí ÿñðäÿ ìöñÿëìàí ãàäûíûíûí ñÿù-
íÿéÿ ÷ûõûá äàíûøìàüû àüëà ýÿëÿí áèð øåé äåéèëäè... Áóíóíëà áÿðàáÿð éåíÿ
íàäàí úàìààò áèð òÿðÿôäÿí ùÿâÿñêàð àðòèñòëÿðÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí ïéåñèí
éåýàíÿ ñàùèáè Ìèðçÿ Ôÿòÿëèéÿ ùÿìÿ âÿãò òÿêôèð âÿ òÿëèí ÷îìàüûíû
ãàëõûçìàãäà èäè.
_______________

* Èçùàðè-âöúóä åëÿìÿê – îðòàéà ÷ûõìàã, ìåéäàíà ÷ûõìàã

** Òóòàã êè, úàìààò áóíó ãàáàãúàäàí áèëèðäè.
270
 “Áÿäáÿõòäèê” áóðàñûíäà èäè êè, ìöñÿëìàí ãàäûíûíû ñÿùíÿéÿ ÷ûõàðûá
“áèàáûð” åäÿí ïéåñ áèð äåéèëäè, èêè äåéèëäè; ìÿëóìäóð êè, òÿê áèðúÿ
“Êèìéàýÿð”äÿí áàøãà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áåø ôÿãÿðÿ êîìåäèéàëàðûíäà
òöðê ãàäûíû èøòèðàê åäèð êè, èáàðÿò îëñóí áóíëàðäàí: “Ùàúû Ãàðà”, “Ìöñéþ
Æîðäàí”, “Õàí Ñÿðàáè”, “Õûðñ ãóëäóðáàñàí” âÿ “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè”. Áó
ÿñÿðëÿð ÷àïäàí ÷ûõûá èíòèøàð òàïàí êèìè, Ãàôãàçûí áèð ÷îõ øÿùÿð âÿ ùÿòòà
ãÿñÿáÿëÿðèíäÿ úàâàí ùÿâÿñêàðëàð òÿðÿôèíäÿí ìþâãåè-òàìàøàéà
ãîéóëìàüà áàøëàäûëàð âÿ îíà áàõìàéàðàã êè, ãàäûí ðîëóíäà ñÿùíÿéÿ
÷ûõàíëàð î âàõòëàðäà úàâàí îüëàíëàð èäè, òàìàøà÷ûëàð ñÿùíÿíèí çàùèðèíäÿ
àíúàã òöðê ãàäûíëàðûíû ýþðöðäöëÿð âÿ áþéöê ìÿùàðÿòëÿ éàçûëìûø áó
ÿñÿðëÿð ãàäûíëàðûí ùàëûíû åëÿ áèð óñòàëûãëà òàìàøà÷ûëàðûí íÿçÿðèíäÿí
êå÷èðèðäè êè, õàì òàìàøà÷ûëàð áÿçÿí øöáùÿëÿíèá ñÿùíÿäÿêèëÿðè ùÿãèãÿò
ùàëäà ãàäûí çÿíí åäèðëÿðäè. Òà êè, áèð àç âàõòäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ãàäûí
òèïëÿðèíèí àäëàðû ùÿð áèð éåðäÿ úàìààò äèëíäÿ âèðäè-çÿáàí îëäóëàð: “Ñÿð-
ýöçÿøòèõàí-Ñÿðàáè”äÿ: Çåéíÿáõàíûì, Øþëÿõàíûì, Íèñÿõàíûì, Ïÿðèõà-
íûì; “Ùàúû Ãàðà”äà: Ñîíàõàíûì, Òåééèáÿõàíûì, Íèýàð; “Ìÿñòÿëè-
øàù”äà: Øÿðÿôíèñàõàíûì, Ýöë÷þùðÿ, Øÿðÿáàíûõàíûì, Õàíïÿðè; “Ìöðàôèÿ
âÿêèëëÿðè”íäÿ: Ñÿêèíÿõàíûì, Çèáåéäÿ âÿ “Õûðñ ãóëäóðáàñàí”äà: Çóëåé-
õà âÿ Ïÿðçàä.
Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ìöñÿëìàí úàìààòûíûí êþùíÿ ãàôàëûëàðû áàøëà-
äûëàð ùÿâÿñêàðëàðû òþùìÿòëÿíäèðìÿéÿ; î áàáÿòäÿí êè, îíëàð òåàòðëàðäà
ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíûí àäûíû ÷ÿêèðëÿð; ÷öíêè, íåúÿ ãàáàãúà ÿðç
îëóíóáäóð, ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíûí àäûíû ÷ÿêìÿéèí þçö áèð ãÿëÿò èø,
“åéá” èø ùåñàá îëóíóðäó.
Áó âÿùøèëèéè ÿäèáèìèç ßáäöððÿùèìáÿé äÿ þç “Õÿéàëàò” àäëû ÿñÿ-
ðèíäÿ ãåéä åäèáäèð. Îðàäà Ùàòÿìõàí àüàíûí Ìèðçÿéÿ òÿÿððöçöíó* áó
ñÿòèðëÿðëÿ áÿéàí åäèð:
“ – Ùÿëÿ áóíëàð ùàìûñû äóðñóí, ñÿí ìÿíèì þçöìö ìÿñõÿðÿéÿ
ãîéóáñàí, áó ùå÷. Áÿñ áó þâðÿò-óøàãëà íÿ èøèí âàð? Ñÿí þçöí ùÿð÷ÿíä
ìöñÿëìàíëûãäàí êÿíàðñàí, àììà éåíÿ íÿ ãÿäÿð îëñà äà, ñÿíèí ãàíûí
ìöñÿëìàí ãàíûäûð: ùå÷ ñÿíÿ ìöñÿëìàíûí èñìÿòèíÿ òîõóíìàã
éàðàøàðìû? Ãàðäàø, íèéÿ þâðÿòèìèí, ãûçûìûí àäûíû úàìààò áèëñèí? Åéá
îëñóí ñÿíèí ö÷öí! ×îõ åéá îëñóí!”.
_______________

* Òÿÿððöç – áóðàäà: ùöúóì

271
 ***
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí êîìåäèéàëàðûíûí ãàäûí òèïëÿðè – ÿñðèí ìÿèøÿòèíäÿí
ýþòöðöëìöø áó ôîòîãðàô øÿêèëëÿðè êèìäèð? ßñÿðëÿðäÿ òÿñâèð îëóíàí
ãàäûíëàðûí þâçà âÿ ÿòâàðû* î ìÿèøÿòèí ãàäûí ñèôÿòëÿðèíèí áèð úàíëû
íöìóíÿñèäèð. Îðàäà ãàäûíëàð áèð äóðó àéíàäà ýþðñÿíÿí êèìè
ýþðñÿíèðëÿð. Îíóí ö÷öí îðàäà áèç ìöõòÿëèô òèïëÿðÿ, ìöõòÿëèô ñèôÿòëÿðÿ
ðàñò ýÿëèðèê. Áèð ñóðÿòäÿ êè, áó ÿñÿðëÿð ìÿèøÿòèí àéíàñûäûð, òÿáèèäèð êè,
áóðàäà áèç ãàäûíëàðûí éàõøû ñèôÿòëÿðè èëÿ ïèñèíè äÿ, ìöñáÿò ñèôÿòëÿðè èëÿ
ìÿíôèñèíè äÿ ýþðÿ áèëÿúÿéèê âÿ ãåéðè úöðÿ äÿ îëà áèëìÿçäè êè, ãî÷àã âÿ
áàúàðûãëû ãàäûíëàð è÷èíäÿ (“Ùàúû Ãàðà”) ãîðõàã âÿ áàúàðûãñûç ãàäûí
îëìàñûí (“Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè”) âÿ ùàáåëÿ ñÿäàãÿòëè, äîüðó âÿ äöðöñò
ãàäûíäàí ñàâàéû ùèéëÿ âÿ ñàõòàêàðëûüà ìàèë ãàäûí òàïûëìàñûí (“Ìöðàôèÿ
âÿêèëëÿðè”) âÿ þçýÿ úöðÿ îëà áèëìÿçäè.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ìÿãñÿäè áó äåéèëäè êè, ÿñðèí ãàäûíëàðûíû ùÿð áèð åéá
âÿ íþãñàíäàí àðè ãÿëÿìÿ âåðñèí âÿ îíëàðûí åéáëÿðèíè ýèçëÿòñèí. ßýÿð áèð
ïàðà õàì éàçû÷ûëàð êèìè áåëÿ åëÿìèø îëñàéäû, î äàùà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
îëìàçäû.
Ùÿòòà áèð ïàðà ãàäûí òèïëÿðè çàùèðÿí ãî÷àã íÿçÿðÿ ýÿëèðñÿ äÿ, áó
ãî÷àãëûã ÿçáÿñ êè, ÿêñÿð þâãàò àèëÿ è÷ÿðèñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð, áÿäðÿôòàð-
ëûüà äà áèð ãÿäÿð ìàèëäèð (Øÿðÿáàíûõàíûì, Íèýàð). Áó äà òÿáèèäèð. ßëëè,
àëòìûø âÿ éöç èë áóíäàí ãàáàã Ãàðàáàü, Øÿêè âÿ Øèðâàí þëêÿëÿðèíäÿ
éàøàéàí ãàäûíëàðäàí áóíäàí àðòûã áèð øåé ýþçëÿéÿ áèëìÿðèê. Î ñÿáÿáÿ
êè, î ÿñðèí êèøèëÿðè äÿ ùàáåëÿ íàäàí âÿ âÿùøè èäèëÿð. Î ãàäûíëàðûí ÿðëÿðè
âÿ ãàðäàøëàðû ÿêñÿð þâãàò âàõòëàðûíû ãóëäóð âÿ ãà÷àãëûãäà êå÷èðèðëÿðìèø
âÿ î ìöùèòäÿ éàøàéàí ãàäûíëàð, ÿëáÿòòÿ êè, áó ãÿáèë êèøèëÿðÿ ýåäèá àðâàä
îëìàãëà èôòèõàð åäÿðëÿðìèø (“Õûðñ ãóëäóðáàñàí” òÿìñèëèíäÿ: Çàëõà âÿ
Ïÿðçàä).
Êîìåäèéàëàðäà ãàäûíëàð ðÿôòàðûíäàí áèð ìöõòÿñÿð ðÿâàéÿò:
1. “Ìöñéþ Æîðäàí” òÿìñèëèíäÿ Ùàòÿìõàíàüàíûí àðâàäû Øÿðÿáàíû-
õàíûì áèð òÿðÿôäÿí ãî÷àã âÿ úöðÿòëè ýþðöíöð; àììà áèòÿðáèéÿ âÿ
íàäàíëûã ñÿáÿáèíäÿí áó ãî÷àãëûã åéíè çàìàíäà áÿäðÿôòàðëûãäûð. Áóíóí
ãî÷àãëûüû àíúàã îíäàí èáàðÿòäèð êè, Øàùáàçáÿéèí Ïàðèúÿ ýåòìÿéèíÿ
ìàíå îëìàã ìÿãñÿäèëÿ ÿðè Ùàòÿìõàíàüàíûí ãàáàüûíà “ïÿùëèâàí” êèìè
÷ûõûð, îíà ùÿðáÿ ýÿëèð âÿ àõûðäà þç íàäàíëûüû óúóíäàí áèð äÿðâèøèí
úàäóñóíà àëäàíûá, ÿðèíäÿí õÿëâÿò, äÿðâèøè éöç áàúàãëû èëÿ éîëà ñàëûð.
________________

* Þâçà âÿ ÿòâàðû – âÿçèééÿòëÿð âÿ òþâðëÿð

272
Õàíïÿðè àðâàä õàíûìûíûí áó ùöíÿðèëÿ ôÿõð åäèð âÿ äåéèð: “Åù, õàíûì,
ÿýÿð êèøèëÿðèí àüëû îëñà èäè, íèéÿ îíëàðû ùÿð ãÿäÿìäÿ àëäàäûðûã, þç
áèëäèéèìèçè åëÿéèðèê?!..”
2. “Õûðñ ãóëäóðáàñàí”äà Áàéðàìûí Ïÿðçàäà åøãè îíó ãóëäóðëóüà âÿ
ãà÷àãëûüà ñþâã åäèð êè, Ïÿðçàä îíó õîøëàñûí; ÷öíêè î ÿñð “áàñ, âóð, òóò,
þëäöð” ÿñðè èäè âÿ ãûçûí ñåâäèéè àíúàã ðÿøèä, ãî÷àã âÿ ãóëäóðëóãäà àäû
÷ûõàí àäàìëàð îëóðìóø.
3. “Ùàúû Ãàðà” ïéåñèíäÿ äÿ Ñîíàõàíûì Ùåéäÿðáÿéÿ îëàí åøãèíèí
óúóíäàí îíó ùÿáñäÿí ãóðòàðìàãäàí þòðö íà÷àëíèêèí éàíûíäà íÿùàéÿò
ôöðóòÿíëèê* âÿ éàëâàðìàãëûã åëÿéèð, òà î éåðÿ êèìè êè, íà÷àëíèêÿ äåéèð:
“Áàøûíà äþíöì, ïàäøàùûí áàøûíà ÷åâèð; éà áó èøè éóõàðû áèëäèð, áÿëêÿ
ìÿíèì ýþç éàøûìà ðÿùì åäÿëÿð!.. ”
4. Àâàì âÿ òÿðáèéÿñèç ãàäûíëàðà ìöõòÿñ îëàí ñèôÿòëÿðèí áèðè äÿ
èêèàðâàäëû åâëÿðäÿ áó àðâàäëàðûí áèð-áèðèíè ýöíöëÿìÿéè, áèð-áèðèëÿ
äàëàøìàüû, áèð-áèðèíèí àéàüûíäàí ÷ÿêìÿéèäèð. Áó òèïëÿðè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
“Ñÿðýöçÿøòè-õàí Ñÿðàáè”äÿ áþéöê ìÿùàðÿòëÿ éàðàäûáäûð. Áóðàäà
âÿçèðèí èêè àðâàäû – Çèáàõàíûì âÿ Øþëÿõàíûì ÿñÿðèí ÿââÿëèíäÿí-
àõûðûíàäÿê áèð-áèðèëÿ ÷ÿêèøìÿêäÿäèðëÿð âÿ âÿçèðèí áàøûíà ìèí êÿëÿê
ýÿòèðìÿêäÿäèðëÿð.
5. Áóíëàðäàí áàøãà äÿõè èêè ãàäûí òèïèíÿ äÿ “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè”
êîìåäèéàñûíäà ðàñò ýÿëèðèê:
Áèðè Ñÿêèíÿõàíûìäûð. Áó àüûëëû âÿ äèëàâÿð áèð ãûçäûð êè, áèáèñèíèí âÿ
äþâëÿòëè Ùàúû Ùÿñÿíèí òÿêèäèíÿ áàõìàéûá þç ñåâýèëèñè ßçèçáÿéäÿí
àéðûëìàã èñòÿìèð.
Î áèðè ãàäûí – Ùàúû Ãàôóðóí ìèòÿäÿí** þâðÿòè Çåéíÿáäèð êè,
ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùèéëÿñèíÿ àëäàíûá ñàõòà âÿ ùàðàì âàñèòÿëÿð èëÿ
Ùàúû Ãàôóðóí àëòìûø ìèí òöìÿí ïóëóíà ñàùèáëÿíìÿê èñòÿéèð.

***
Áóäóð Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ãàäûí òèïëÿðè. Áóðàäà áèç
ýþðöðöê êè, áó ãàäûíëàðûí úöìëÿñè ôèòðè ãàáèëèééÿò âÿ ýþçÿëëèêëÿðèí ùå÷
áèðèíäÿí ìÿùðóì äåéèëëÿð: ñÿëàìÿò, úöðÿò, äèëàâÿðëèê, ñÿáàò – úöìëÿñè
áóíëàðäà ìþâúóääóð. Àíúàã òÿê áèðúÿ äöøìÿí[ëÿð]è âàð: î äà åëìñèçëèê
âÿ òÿðáèéÿñèçëèêäèð.
________________

* Ôöðóòÿíëèê – èòàÿòêàðëûã
** Ìöòÿ – ìöâÿããÿòè íèýàù
273
 Ãàðà ïÿðäÿ äàëûíäàí äöíéàíûí èøûüûíà áóíëàðû ÷ûõàðûá ýþñòÿðìÿêëÿ
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áóíó êèøèëÿðÿ äåìÿê èñòÿéèð: áàõ, áó ãî÷àã âÿ ýþçÿë
ãàäûíëàð èíäè àâàì âÿ íàäàí áèð èíñàíëàðäûð. Ýþðöðÿì êè, èíäè ñèç
áóíëàðà äÿðñ âÿ òÿðáèéÿ âåðìÿêäÿí åùòèéàò åäèðñèíèç, ÷öíêè áèëèðñèíèç êè,
áó çÿêàëû âÿ ãåéðÿòëè ãàäûíëàð ýÿëÿúÿêäÿêè èíãèëàáûí ñàéÿñèíäÿ àëìûø
îëäóãëàðû òÿðáèéÿ âÿ åëìèí òÿñèðè àëòûíäà þç àçàäëûãëàðûíû ÿëäÿ åäèá âÿ
îíäàí äà ñîíðà äàùà ñèçèí àèëÿ è÷ÿðèñèíäÿ àüàëûüûíûçà âÿ ñÿôàùÿòèíèçÿ**
èìêàí ãàëìàéàúàãäûð. Çèðà êè äÿõè èíñàíëûã ùöãóãóíäàí àýàù îëàí áó
ãàäûíëàð øÿðèÿòèí ÷îìàüûíû äÿõè ñèç êèøèëÿðèí ÿëèíäÿí àëûá ùÿìèøÿëèê
òóëëàéàúàãëàð.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (Ìîëëà Íÿñðäääèí)
“Øÿðã ãàäûíû”, ìàðò 1928, ¹ 3

ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÎÂ

ÄÈÍËßÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
Ìÿí êöëëè ÿäéàíû** ïó÷ âÿ ÿôñàíÿ ùåñàá åäèðÿì.
Ì. Ô. Àõóíäîâ

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ áàðÿñèíäÿ éà ÷îõ éàçìàã ëàçûìäûð, éà ùå÷

éàçìàìàã ëàçûìäûð.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ áàðÿñèíäÿ éà éàõøû éàçìàã ëàçûìäûð, éà ùå÷
éàçìàìàã ëàçûìäûð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð áó íÿñèùÿò áÿíäÿéÿ áóðàäà äàõèë äåéèë, î ñÿáÿáÿ
êè, ìÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áàðÿñèíäà íÿèíêè ÷îõ éàçìàã, áÿëêÿ ùå÷ àç äà
éàçìàã õÿéàëûíäà äåéèëÿì. Ìÿíèì ìÿãñÿäèì àíúàã ö÷-äþðä ñÿòèðäÿí
èáàðÿò áèð éöíýóëúÿ éàäàâÿðëèêäèð***. Ìÿíèì ìÿãñÿäèì ùÿìèí ó÷-
äþðä ñÿòèðäÿ åëÿ áèð ìöùöì ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò à÷ìàãäûð êè,
ìÿíèì áó áàëàúà ìÿãàëÿì äÿõè áó ìÿñÿëÿéÿ àíúàã áèð ñÿðëþâùÿ òÿáèð
îëóíà áèëÿð.
_______________

* Ñÿôàùÿò – àüûëñûçëûã
** ßäéàí – äèíëÿð
*** Éàäàâÿðëèê – éàäà ñàëìàã, õàòûðëàìàã
274
 Ñþùáÿòèìèç – Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí äèíëÿð áàðÿñèíäÿ ÿãèäÿñè ìÿñÿëÿñèíÿ
äàèðäèð.
Ùÿð÷ÿíä Ìèðçÿíèí âÿôàòûíûí ÿëëè èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ áó éàâóãäà,
êå÷ìèø ìàðò àéûíäà òÿðòèá îëóíàí ìÿúëèñëÿðäÿ âÿ ùàáåëÿ ìÿúìóÿ âÿ
ãÿçåòëÿðäÿ Ìèðçÿíèí äèíñèçëèéè áàðÿäÿ àç-÷îõ ìÿëóìàò âåðèëäè âÿ ëàêèí
ÿçáÿñ êè, ìÿñÿëÿ þçö õåéëè ÿùÿìèééÿòëèäèð, ìàðò àéû ýöíëÿðèíäÿ
äàíûøûëàí âÿ éàçûëàí ìÿðóçÿ âÿ ìÿãàëÿëÿðè êàôè ùåñàá åäèá äàéàíìàã
îëìàç; áó õöñóñäà ÷îõ äàíûøìàã ëàçûì ýÿëèð.
Êå÷ÿê ñþùáÿòèìèçèí ìþâçóóíà.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí âÿôàòûíûí øàùèäëÿðè âÿ ðàâèëÿðè éàçûáëàð âÿ ðÿâàéÿò
åäèáëÿð êè, îíóí íàìàçûíà, òÿëãèíèíÿ âÿ òÿøéèè-úÿíàçÿñèíÿ* äîñòëàðûí-
äàí âÿ ÿãðÿáàñûíäàí äà äóðàí îëìàäû. Òà î éåðÿ êèìè êè, îíó Òèôëèñ
ãÿáðèñòàíûíäà ãóéóëàìàã ö÷öí, äþðä íÿôÿð ùàììàë àïàðäû. Âÿ áèð
ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, ìÿðùóìó úàíèøèíèí äþðä íÿôÿð êàçàê ÿôðàäû** àïàðûá
òîðïàüà òàïøûðäû.
Áÿùÿð-ùàë Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí úÿíàçÿñè ñàùèáñèç ãàëäû. Áó êåéôèééÿò
îíó òàíûìàã àðçóñóíäà îëàíëàð ö÷öí ìàðàãëû âÿ òÿâÿúúþù åòìÿëèäèð.
Ìèðçÿíèí òÿê áèðúÿ äðàìíÿâèñëèéè àâàì úàìààòûí íÿçÿðèíäÿ åëÿ áèð
ýöíàù ñàéûëà áèëìÿçäè êè, îíóí ìÿðàñèìè-äÿôíèíÿ èìàí ÿùëëÿðè éàâûã
äöøìÿéÿ èäèëÿð. Éàõóä ÿëèôáàíûí òÿáäèëè éîëóíäà òÿëàø åòìÿêëÿ Ìèðçÿ
Ôÿòÿëè éåíÿ ìöñÿëìàíëàðûí áåëÿ øèääÿòëè íèôðÿòèíè ãàçàíà áèëìÿçäè.
Ñÿùèùäèð, ìÿðùóì ãàäûí ìÿñÿëÿñèíÿ äÿ éàíàøìûøäû: îíóí ñÿùíÿ
ÿñÿðëÿðèíäÿ, òÿê áèðúÿñè ìöñòÿñíà îëìàãëà (“Êèìéàýÿð”), ìöñÿëìàí
ãàäûíëàðû òåàòð ñÿùíÿñèíäÿ êèøèëÿðëÿ äàíûøûðëàð âÿ øöáùÿ éîõäóð êè, áóíà
î ÿñðèí ìöñÿëìàíëàðû õîøùàë îëà áèëìÿçäèëÿð, – âÿ ëàêèí Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíè
ëàìÿçùÿá àäëàíäûðûðäûëàð. Éåíÿ íÿ ñÿáÿáäÿí?
Äèããÿò åòìÿëè áóðàñûäûð êè, Îêòéàáð èíãèëàáûíàäÿê Ìèðçÿíèí
òÿðúöìåéè-ùàëûíäàí ðÿâàéÿò åäÿíëÿð áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð èñíàä âÿ èøàðÿ
åëÿìÿéèáëÿð âÿ îíóí äèíñèçëèéèíäÿí ñþùáÿò äóøÿíäÿ, áèð ìöÿééÿí äÿëèë
âÿ ñöáóò ýþñòÿðìÿéèáëÿð. Ìÿðùóìóí äèíñèçëèéèíè îíóí ÿñÿðëÿðèíèí ùå÷
áèðè èëÿ òÿñäèã, ìÿðáóò òóòìàéûáëàð.
Äîüðóäóð, êîìåäèéàëàðûíûí áÿçè éåðëÿðèíäÿ ìþâùóìàòà åòèãàä
åòìÿê, õàðèãöëàäÿ ùàäèñÿéÿ èíàíìàã êèìè ñÿôàùÿòè ìÿðùóì ÿäèáèìèç
ñÿùíÿäÿ ìþâãåè-ìÿçùÿêÿéÿ ãîéóáäóð. Áåëÿ êè, “Ìþñéþ Æîðäàí”
________________

* Òÿøéèè-úÿíàçÿ – úÿíàçÿíè éîëà ñàëìàã, ìöøàéèÿò åòìÿê

** ßôðàä – ôÿðäèëÿð, áóðàäà: íÿôÿðëÿð
275
ÿñÿðèíäÿ Äÿðâèø Ìÿñòÿëèøàùûí úàäó ôûðûëäàüûíà Øÿðÿáàíûõàíûì âÿ
Øÿðÿôíèñÿ õàíûì èíàíûá, ôûðûëäàã÷û äÿðâèøè éöç áàúàãëû èëÿ éîëà ñàëûðëàð.
Ùàáåëÿ “Êèìéàýÿð” ïéåñèíäÿ êîâäàí íóõàëûëàð øàðëàòàí Ìîëëà Èáðàùèì
Õÿëèëèí èêñèðèíÿ âÿ øåéòàíûí ôÿñàäûíà åòèãàä åäèðëÿð âÿ éåíÿ “Àëäàíìûø
êÿâàêèá”äÿ Øàù Àááàñ óëäóçëàðûí ñÿäÿìåéè-öçìàñûíäàí õîô åäèð âÿ
ùÿòòà ñÿðäàð Çàìàí õàíûí êÿâàêèá èëÿ ìöõàëèôÿò åòìÿêäÿ àüëû ùÿð áèð
ÿëàúäàí ãàñèð ýþðöíöð...
Àøêàðäûð êè, Ìèðçÿ ìÿðùóìóí úÿìè ñþéëÿäèéèìèç “ýöíàù”ëàðû êàôè
îëà áèëìÿçäè êè, îíóí äîñò âÿ ÿãðàáàñû îíó ìöðòÿä âÿ ëàìÿçùÿá ùåñàá
åäèá îíóí äèðèñèíäÿí äÿ, þëöñöíäÿí äÿ öç ÷þíäÿðñèíëÿð, ÷öíêè Ìèðçÿíèí
ÿñðèíäÿ îíóí òÿá îëóíóá èíòèøàð òàïàí ÿñÿðëÿðèíèí ùå÷ áèðèíäÿ äèíäÿí âÿ
åòèãàääàí áÿùñ îëóíìóð.
Áó áàðÿäÿ Ôèðóäèí áÿé Êþ÷ÿðëè ìöÿëëèìèìèç þç êèòàáûíäà Ìèðçÿíèí
ÿãèäÿñè áàðÿñèíäÿ áèð ìöõòÿñÿðúÿ ìÿëóìàò âåðèð. Ôèðóäèí áÿé éàçûð:
“Àõóíäîâ àçàäÿôèêèðëè, ñàô ÿãèäÿëè, ÿãëè-ñÿëèìÿ èòàÿò åäèúè áèð âöúóä
îëäóüó ö÷öí ÷îõëàðû îíó áèäèí âÿ ëàìÿçùÿá àäëàíäûðûá, òÿêôèð åäèðìèø-
ëÿð. ßãèäÿñè óúóíäàí îíóí ÿí éàõûí äîñòëàðû âÿ ÿãðÿáàñû àõûðäà îíäàí
öç äþíäÿðèá, èáà åòìèøëÿð*. Âÿôàòûíäàí òÿøéèè-úÿíàçÿñèíÿ âÿ íàìàçûíà
áèð êÿñ ýÿëìÿéèá, äþðä íÿôÿð ùàììàë àðòûã ÿùàíÿòëÿ îë ìÿðùóìóí òà-
áóòóíó ìÿçàðûñòàíà àïàðûá, íàìàçñûç, äóàñûç âÿ òÿëãèíñèç äÿôí
åòìèøëÿð...”.
Áóíó ýÿðÿê ìöëàùèçÿ åòìÿê êè, áóðàéàäÿê éåíÿ ìÿñÿëÿíèí áó áèð
úÿùÿòè ãàðàíëûãäà ãàëûð âÿ áèëìÿê îëìóð êè, àéà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíè ëàìÿç-
ùÿá àäëàíäûðàíëàðûí âÿ îíóí äÿôíèíäÿí èáà åäÿíëÿðèí ÿëëÿðèíäÿ íÿ
ñöáóò âàð èìèø âÿ îíóí ëàìÿçùÿáëèéèíè ìöÿééÿí áèð ÿñÿðèíäÿíìè, éà
úàìààò è÷èíäÿ àïàðäûüû âÿç âÿ òÿáëèüàòäàìû ýþðöðìöøëÿð?
Àíúàã èíäè áèçÿ ìÿëóì îëóð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí ùàìàí
ÿñÿðè êè, ìöÿëëèô îðàäà äèí âÿ åòèãàääàí áÿùñ åäèð âÿ þç ÿãèäÿñèíè ùÿð
áèð äèíäÿí âÿ àéèíäÿí àçàä ãÿëÿìÿ âåðèð, ùÿìèí ÿñÿð ùÿð÷ÿíä êè, î çà-
ìàí òÿá âÿ íÿøð îëóíìàìûøäû âÿ îëóíà äà áèëìÿçäè, áóíóíëà áàùÿì**
î ÿñÿðèí âàðëûüû âÿ ìÿçìóíó Ìèðçÿíèí ìöàñèðëÿðèíÿ, äîñò âÿ àøíàñûíà
ìÿëóì èäè.
Î ÿñÿðèí àäû – èêè øàùçàäÿíèí áèð-áèðè èëÿ ìöêàòèáÿñèäèð. Ùàìàí
ÿñÿðäèð êè, 1924-úö èëäÿ Áàêûäà “Éåíè òöðê ÿëèôáàñû êîìèòÿñè” òÿðÿôèí-
äÿí òÿá âÿ íÿøð îëóíóáäóð.
_______________

* Èáà åòìÿê – ðÿää åòìÿê

** Áàùÿì – áÿðàáÿð, áèðëèêäÿ

276
 Àíúàã èíäè Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí òÿâÿëëöäöíäÿí éöç èëäÿí áèð ãÿäÿð äÿ
àðòûã, âÿôàòûíäàí ÿëëè èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà áèçÿ ìÿëóì îëóð êè, ìÿðùóìóí
áèð áþéöê äÿðäè èìèø êè, þç ñàüëûüûíäà îíó óúàäàí áèð êÿñÿ äåéÿ
áèëìèðìèø âÿ àõûðäà öðÿéèíèí äÿðäèíè þç äèëèíäÿí éîõ, Ùèíäèñòàí
øàùçàäÿñè Êÿìàëöääþâëÿíèí äèëèíäÿí ñþéëÿéèáäèð; éÿíè: “áàõ áó ñþçö
ìÿí äåìèðÿì, áóíó Êÿìàëöääþâëÿ äåéèð”.
Âÿ òÿáèèäèð, áóðàäà äèí âÿ àéèíÿ ÿë óçàäûëûð, àëëàùûí âàðëûüû âÿ
éîõëóüó ñþùáÿòè îðòàëûüà ýÿëèð âÿ áó ñþçö î âàõò äàíûøìàãìû îëàðäû êè,
îíó éàçìàã äà âÿ íÿøð åòìÿê äÿ ìöìêöí îëñóí?!
Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí âÿôàòûíûí ÿëëè èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ “Ãûçûë ãÿëÿì úÿ-
ìèééÿòè”íèí Øÿêè øþáÿñè òÿðÿôèíäÿí íÿøð îëóíìóø éóáèëåé íþìðÿñèíäÿ,
Òèôëèñäÿí “Ì. Ã.” èìçàëû áèð ìÿêòóáäà áó áàðÿäÿ áåëÿ ðÿâàéÿò îëóíóð:
“Ôàíàòèçì âÿ äèí èëÿ ìöáàðèçÿéÿ ýÿëèíúÿ î (Ìèðçÿ Ôÿòÿëè) öìèä åäèðäè
êè, Ùèíäèñòàí ïðèíñè* Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáó èëÿ áèðèíúè çÿðáÿíè
äèíÿ âóðàúàã âÿ áó ìÿãñÿä èëÿ éàçìûø îëäóüó ÿñÿðè ðóñúàéà òÿðúöìÿ
åòìèø âÿ äÿôàòëà Ïåòåðáóðã íÿøðèééàò èäàðÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìèø... Î,
ñåíçîðó èíàíäûðûðäû êè, áó ÿñÿð ìöñÿëìàí àëÿìèíÿ çÿðáÿ âóðìàãëà
õðèñòèàí äèíèíÿ ãÿòèééÿí òîõóíìàéàúàãäûð. Ôÿãÿò ÷àð ñåíçóðàñû áóíà
èíàíìàäû. Î, Ïàðèñ âÿ Ëîíäîí íàøèðëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòäè... Ìöñÿëìàí
àëÿìèíäÿêè ãàðà ïÿðäÿíè ãàëäûðìàüà úÿñàðÿò åäÿí áó ãîúà äàùèíèí
ôèêðèíè èíòèøàðà êèìñÿ úÿñàðÿò åòìÿäè...”
Ýöìàí åëÿìÿê ëàçûì ýÿëèð êè, ùàë î ãÿäÿð àüûð èìèø âÿ åùòèéàò î
äÿðÿúÿäÿ âàúèá èìèø êè, øàùçàäÿ Êÿìàëöääþâëÿíèí äèëèíäÿí éàçûëàí
ìÿêòóáëàðû éàçûã Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áèðäÿí-áèðÿ þç äîñòëàðûíûí äà éàíûíäà
þçöíÿ èñíàä âåðìèð âÿ ðÿôèãè íàèáöë-âöçÿðà ßáäöëâÿùàá õàíà éàçäûüû
ìÿêòóáóí áèðèíäÿ äåéèð êè, Êÿìàëöääþâëÿ òÿðÿôèíäÿí éàçûëàí
ìÿêòóáóí ñàùèáè ìÿí äåéèëÿì âÿ ìÿí îëäóüóìó çÿíí åäÿðÿê ìÿíÿ
èôòèðà äåéÿí Ùàúû Øåéõ Ìþùñöíöí ãèéàìÿò ýöíöíäÿ ÿòÿéèíäÿí éàïûøûá
øèêàéÿò åäÿúÿéÿì; ÷öíêè ìÿíèì ãÿáàùÿòèì ìÿùç îäóð êè, ìÿí ùàìàí
ìÿêòóáó òÿíãèä éàçìàã ìÿãñÿäèëÿ ôàðñúàäàí òöðêúÿéÿ òÿðúöìÿ
åòìèøÿì.

***
Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè Êÿìàëöääþâëÿ Èíýèëèñ, Ôèðÿíý âÿ Éåíè Äöíéà
ñÿôÿðèíäÿí ãàéûäàí âàõò Èðàí òîðïàüûíà äà âàðèä îëóáäóð âÿ þç äîñòó
________________

* Ïðèíñ – øàùçàäÿ
277
Èðàí øàùçàäÿñè Úÿëàëóääþâëÿéÿ áóðàäàí ó÷ âÿðÿãÿ ìÿêòóá éàçûá âÿ áó
ö÷ ÿäÿä ìÿêòóáà Úÿëàëöääþâëÿ äÿ áèð äÿôÿ úàâàá éàçûá.
Êÿìàëöääþâëÿ áèðèíúè ìÿêòóáóíäà Èðàíûí èíäèêè èíùèòàòûíû þç ýþçö
èëÿ ýþðöá éàçûð êè, “êàø áó âèëàéÿòÿ ýÿëìÿéÿéäèì, úèéÿðèì êàáàá îëäó”
âÿ øàêè áèð äèë èëÿ Èðàíûí ãÿäèì ùÿøÿìÿò âÿ ñÿàäÿòèíè éàäà ñàëûð âÿ
äåéèð: Ùàíû èðÿëèêè äþâëÿò âÿ øþâêÿò? Àú, ÷ûïëàã ÿðÿáëÿð ñÿíè ìèí èêè
éöç ùÿøòàä èëäèð áÿäáÿõò åòäèëÿð, òîðïàüûíû õàðàá âÿ ÿùàëèíè íàäàí,
àçàäèééÿòäÿí ìÿùðóì ãîéäóëàð. Ïàäøàùûí äåñïîòäóð, öëÿìàí–ôàíàòèê!
Áó òÿíÿççöëÿ öìäÿ ñÿáÿá íÿ îëóá âÿ áàèñ êèì îëóá? Âÿ ñèçèí áóýöíêö
ùàëûíûçû Ôèðäþâñè ñÿêêèç éöç èë áóíäàí èðÿëè èëùàì èëÿ áèëèá, Ùöðìöçä
øàùûí îüëó Ðöñòÿìèí äèëèíäÿí áó ñóàëëàðà úàâàá âåðèá:
×ö áÿõòè ÿðÿá áÿð ÿúÿì ÷èðÿ øöä.
Ùÿìÿ áÿõòè ñàñàíèéàí òèðÿ øöä.
Ìÿòëÿáäÿí áèð ãÿäÿð óçàã äöøñÿê äÿ, ýÿðÿê Ìèðçÿ Ôÿòÿëè éàøàäûüû
ÿñðè õÿéàëûìûçà ýÿòèðÿê.
Àììà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ãÿëÿìè Êÿìàëöääþâëÿíèí ÿëèíÿ âåðèá äåäè:
éàç êè, ìÿíèì àòàìûí âÿòÿíèíèí* èãáàëû î çàìàí èäáàðÿ ìöáÿääÿë îëäó
êè, àõìàã èðàíëûëàð âÿòÿíè Ñÿä-Âÿããàñûí âÿä åòäèéè õÿéàëàòà âÿ ïó÷
åòèãàäà, ÿðÿá ðàùçÿíëÿðèíÿ** òÿñëèì åòäèëÿð.
Ñÿðè íàìÿ áåíâèøò íàìè õóäà,
Ìÿùÿììÿä ðÿñóëÿø, áÿùÿã ðÿùíöìà...
Ùÿìÿ òÿõòö-òàúö ùÿìÿ úÿøíö ñóð,
Íÿéÿðçÿä áÿäèäàð éåê ìóéè ùóð.
Éÿíè Ñÿä-Âÿããàñ ôàðñëàðà òÿêëèô åäèðäè êè, Ìÿùÿììÿä äèíèíè
ãÿáóë åòñèíëÿð; ÷öíêè áóðàäà, àõèðÿòäÿ áåùèøò âàð âÿ ùóðè âàð êè, îíóí
áàøûíûí áèð òöêöíö òÿõòö-òàúà, ÷åøíö ñóðÿ äÿéèøìÿê îëìàç.
Óñòàäè-ÿçèçèìèç Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áó ñÿòèðëÿðäÿí äèýÿð ìÿòëÿáÿ êå÷èð
âÿ Êÿìàëöääþâëÿíèí äèëèíäÿí éàçûð êè, “Ñÿä-Âÿããàñûí òÿêëèôè èëÿ äèíè-
èñëàìû ãÿáóë åòäèê âÿ îíóí ãþâëöíÿ ýþðÿ ýÿðÿê èêè àëÿìäÿ äÿ õîøáÿõò
îëàéäûã. Àõèðÿòäÿí ùÿëÿ õÿáÿðèìèç éîõäóð, ýÿëÿê äöíéà àëÿìèíÿ.
Ùèúðÿòäÿí áó çàìàíà ãÿäÿð Èðàí õàëãûíûí áàøûíà ìöñèáÿòëÿð ýÿ-
ëèáäèð êè, äöíéàíûí ùå÷ áèð ñÿôèùÿñèíäÿ õàëã åëÿ ìöñèáÿòëÿðÿ äö÷àð
_______________

* Ì.Ô.Àõóíäîâóí àòàñû Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Òàüû Ùàúû ßùìÿä ßëè îüëó

õàìíÿëèäèð (Òÿáðèç ìàùàëûíäà); – ìöÿëëèô
** Ðàùçÿí – éîëêÿñÿí
278
îëìàéûáäûð. Áÿñ íèéÿ äèíè-èñëàì îíëàðûí ñÿàäÿòèíÿ áàèñ îëìàäû? ×îõ
åùòèìàë âàð êè, èñëàì ÿãàèäèíèí ÿôñàíÿëÿðè î áè÷àðÿëÿðè äÿõè ñèâèëèçàñéîí
òàïàí òàéôàëàðäàí ÿãÿá ñàëäû”.
Ùÿëÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áóðàäà äàéàíìûð: ÿýÿð áóðàäà äóðóá ñþçöíö
éàðûì÷ûã ãîéñà èäè, î çàìàí áèëìÿê îëìàéàúàã èäè êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè
èñëàì äèíèíäÿí èëùàä åòìÿêëÿ ùàíñû ãåéðè áèð äèíè, àéèíè èñëàìà òÿðúèù
âåðèð. Àéà, áöòïÿðÿñòëèéèìè èñëàìäàí ÿââÿë òóòóð, áàáèëèéèìè òÿáëèü åò-
ìÿê íèééÿòèíäÿäèð? Àìåðèêà âÿ Èíýèëòÿðÿíèí ìèñéîíåðëÿðèíèíìè
ÿôñàíÿëÿðèíÿ áàòèíäÿ õèäìÿò åòìÿê èñòÿéèð?
Áó ñóàëëàðà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí úàâàáû áóäóð: “Åé Úÿëàëöääþâëÿ! Áó
ñþçëÿðäÿí ñÿí ýöìàí åëÿìÿ êè, ìÿí áÿëêÿ áàøãà äèí âÿ ìÿçùÿáè
èñëàìà òÿðúèù òóòóðàì.
Ìÿí êöëëè ÿäéàíû ïó÷ âÿ ÿôñàíÿ ùåñàá åäèðÿì”
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äèíñèçëèéèíÿ Êÿìàëöääþâëÿíèí èêèíúè ìÿêòóáóíäà
øÿðù âåðèð âÿ þç ôÿëñÿôè íþãòåéè-íÿçÿðèíè ßáäöððÿùìàí Úàìèíèí âÿ
Øåéõ Øÿáöñòÿðèíèí âÿ Ïåòðàðêà èëÿ Âîëòåðèí ðÿéëÿðèíÿ ìöòàáèã òóòóð âÿ
öçöíó ìöñÿëìàíëàðà òóòóá äåéèð:
“Ìàäàì êè, ñèç åëìè-íöúóìäàí âÿ åëìè-òÿáèÿòäÿí õÿáÿðäàð äåéèë-
ñèíèç, – ùÿìèøÿ õàðèãöëàäàòà âÿ ìþúöçàòà, ìÿëàèêÿéÿ... âÿ áó ãÿáèë
ìþâùóìàòà èíàíàúàãñûíûç. ×öíêè ñèç áèëÿ áèëìÿéÿúÿêñèíèç êè, êöëëè
êàèíàò áèð ãöââåéè-âàùèäÿ âÿ êàìèëÿäèð âÿ ãàíóíó áóäóð êè, áèð ôÿðä
ÿìÿëÿ ýÿëñèí âÿ àüàúûí ùöááÿñè òîðïàã àëòûíäà, ýöí, ùàâà âÿ ñó îíà
ïÿðâÿðèø âåðÿíäÿí ñîíðà àüàú îëñóí âÿ ñÿí ùÿâàñè-ïÿíúýàíÿíëÿ ýþð-
äöéöí-ýþðìÿäèéèí êöðàòè-ñÿìàâèééÿ âÿ êöððåéè-ÿðçèééÿ âÿ ùÿð ãèñì
ìöâÿúúèä, âöúóäè-âàùèäÿ íèñáÿòÿí, ôÿðäÿí-ôÿðäÿí úöçäöð âÿ ôÿðäÿí-
ôÿðäÿí çÿððÿäèð âÿ òàìàì çÿððàò áèð êöëëäöð âÿ ùàìàí êöëë âöúóäè-
âàùèääèð. Áÿñ áó âöúóäè-âàùèä õàëèã äÿ þçöäöð, ìÿõëóã äà þçöäöð”.
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ùàìàí ìÿêòóáóí áèð éåðèíäÿ èñëàì ôèëîñîôëàðûíäàí àäû
÷îõ ìÿøùóð îëìàéàí ßëà Çèêðèùöñ-ñÿëàìû øèääÿòëè àëãûøëàéûð, ÷öíêè
Çèêðèùöñ-ñÿëàìûí àçàäôèêèðëèëèéè Ìèðçÿíèí ÿãèäÿñèíÿ ìöâàôèã òóòóëóð.
Áåëÿ êè, ìÿçêóð ôèëîñîô äà þç ÿñðèíäÿ úàìààòûíû ìÿùç òÿáèÿòèí ãàíóí-
ëàðûíà ñèòàéèø åòìÿéÿ äÿâÿò åäèðìèø âÿ äåéèðìèø êè, “áèëèí âÿ àýàù îëóí
êè, àëÿì-ãÿäèìäèð âÿ çàìàí–íàìöòÿíàùèäèð âÿ áåùèøò âÿ äóçÿõ áèð
ÿìðè-õÿéàëè âÿ ìþâùóìèäèð âÿ àäàìûí ãèéàìÿòè îíóí ìÿðýèäèð (þëö-
ìöäöð)”.
Ùÿìèí ìîèçÿéÿ ìöòàáèã áèð íÿñèùÿò èëÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äÿ ùàìàí
ìÿêòóáäà ìöñÿëìàíëàðà õèòàá åäèð: “Âÿãòà êè, òÿðêèáè-úÿñÿä ìöòÿëàøè
279
îëäó, áÿäÿí äÿõè òÿõðèá òàïàíäàí ñîíðà áàëàòÿð âÿòÿíÿ âÿ íàçö íåìÿòÿ
(áåùèøòÿ) öðóú âÿ úÿùèìÿ íöçóë éîõäóð... Áÿñ àãèë ýÿðÿê úÿìè äöíéà
ëÿççÿòëÿðèíäÿí áÿùðÿ àïàðñûí; çèðà êè, ÷öí òîðïàüà ýåòäèí, ýåðè ýÿëìÿê
éîõäóð.
Áàç àìÿäÿíÿò íèñò, ÷ö ðÿôòè, ðÿôòè!

Áèç áèð ìöùöì íþãòÿíè áóðàäà ãåéä åäèá, ñþçöìöçö òàìàìÿ

éåòèðèðèê. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí äèíñèçëèéè èëÿ ìàðàãëàíàíëàðûí
íÿçÿðèíÿ áó ìÿñÿëÿíè äÿ éåòèðìÿéè ëàçûì ýþðöðÿì.
Èêè øàùçàäÿíèí ìÿêòóáëàðûíûí ìöãÿääÿìÿñèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áó
ìöêàòÿáÿíèí ìöÿëëèôè þçö îëäóüóíó áÿðê-áÿðê äàíûð âÿ äåéèð êè,
ùàìàí ìÿêòóáëàðû éàçàíëàð èíäè Áàüäàääà éàøàéàí Ùèíäèñòàí
øàùçàäÿñè Èãáàëöääþâëÿ âÿ áèðè äÿ Èðàí øàùçàäÿñè Øö÷àöääþâëÿäèð. Âÿ
ýóéà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè àíúàã ìÿêòóáëàðûí òöðê äèëèíÿ ìöòÿðúèìèäèð. Îëà äà
áèëÿð êè, ìÿùç áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ, éÿíè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ þçöíö î
ìÿêòóáëàðûí ÿñëèíäÿí óçàã òóòìàüû úÿùÿòèíäÿí áó ìÿêòóáëàð óçóí
èëëÿðèí ìöääÿòèíäÿ Ìèðçÿíèí òÿñíèôàòû úöìëÿñèíäÿ øþùðÿòÿ ìèíìÿäè; òà
î éåðÿ êèìè êè, îíóì âÿôàòûíäàí ñîíðà éåíÿ áèð õåéëè ìöääÿò êå÷ìèøäè
êè, øàùçàäÿëÿðèí ìÿêòóáëàðû ýóéà èòòèôàãû îëàðàã öçÿ ÷ûõäû.
ßùâàëàò áó ãÿðàð èëÿäèð. Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ìöãÿääÿì áèçÿ ìÿëóì
îëäó êè, ìþâùóì øàùçàäÿ Êÿìàëöääþâëÿ èëÿ Úÿëàëöääþâëÿíèí àäëàðû
Èðàí ìÿòáóàòûíäà êå÷ìèø áèð çàìàí ÷ÿêèëèáäèð âÿ Èðàí èíãèëàá÷ûëàðûíäàí
îëàí ìþùòÿðàì áèð ÿäèá éîëäàøûìûç áèçÿ íèøàí âåðäèéè “Ùÿáëöë-ìÿòèí”
ðóçíàìÿñèíèí äþðä ÿäÿä øöìàðÿñèíäÿ áèç, ùÿãèãÿòäÿ, ìÿçêóð
øàùçàäÿëÿðèí àäëàðûíû ýþðäöê. Ðóçíàìÿíèí íþìðÿëÿðè áóíëàðäûð: òàðèõè-
ùèúðè 1322. Øöìàðÿ 31, 32, 35 âÿ 37 òÿá âÿ íÿøð îëóíóáäóð Ùèíäèñòàíûí
Êÿëêöòòÿ øÿùÿðèíäÿ. Ðóçíàìÿíèí ùÿìèí äþðä íöñõÿñèíäÿ “øàùçàäåéè-
àçàäÿ Êÿìàëöääþâëÿ Äÿùëÿâè” øàùçàäÿ Úÿëàëöääþâëÿéÿ õèòàáÿí ôàðñ
äèëèíäÿ Èðàíûí ãÿäèì òàðèõèíäÿí ðÿâàéÿò åäèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí øèðèí
êÿëàìûíà áÿíçÿð áèð øèðèí äèë èëÿ Èðàíûí êå÷ìèø úÿëàë âÿ øþâêÿòèíè éàäà
ñàëûð, èíäèêè èíùèòàòûíà* òÿÿññöô åäèð âÿ áó èíùèòàòûí ñÿáÿáèíè åëìñèçëèêëÿ
òÿáèð åäèð. Àììà äÿõè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè êèìè èñëàì äèíèíäÿí áÿùñ åòìèð.
Áó äþðä ÿäÿä ìÿêòóá èìçàñûçäûðëàð. Êèìèí òÿðÿôèíäÿí ùèúðÿòèí
1322-äÿ “Ùÿáëöë-ìÿòèí”äÿ î ìÿêòóáëàð éàçûëûáäûð, – ìÿëóì äåéèë.
Àììà ýöìàí àïàðìàã îëàð âÿ áÿëêÿ ñÿðàùÿòÿí äåìÿê äÿ îëàð êè, Øÿðã
________________

* Èíùèòàò – àøàüû åíìÿ, òÿíÿççöë

280
åëìëÿðèíäÿ âÿ Ãÿðáäÿí ùàñèë åòäèéè èòòèëààòû èëÿ òÿáÿõõöð åäÿí Ìèðçÿ
Ôÿòÿëè Òöðêèéÿäÿ, Ãàôãàçäà âÿ Èðàíäà ãÿëÿìè èëÿ î ãÿäÿð øþùðÿò
òàïìûøäû êè, “Ùÿáëöë-ìÿòèí”äÿ äÿðú îëóíàí ìÿãàëÿëÿð îíóí ãÿëÿìèíèí
ÿñÿðè îëìàñà äà, îíà òÿãëèäÿí, î éàðàòäûüû òÿõÿëëöñ ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà,
áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí êÿñëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿëÿìÿ ýþòöðöëöáäöð.

***
Ñþùáÿòè àõûðà éåòèðèá, ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí “ðóùóí-
äàí” öçð èñòÿéèðèê. Î ãÿäÿð êè, Ìèðçÿ ùàëè-ùÿéàòûíäà òÿëàø åäèðäè êè,
Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáëàðû îíà èñíàä âåðèëìÿñèí, î ãÿäÿð äÿ áèç
òÿëàø åäèðèê êè, áó àëëàùñûç ìÿêòóáëàðûí òÿÿëëöãö Ìèðçÿéÿ âåðèëñèí,
÷öíêè áèçèì ìÿãñÿäèìèç áóäóð êè, áèç àëëàùûí äÿðýàùûíäàí ãîâóëàíëàð,
áàðè Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí àëëàùñûçëûüû èëÿ òÿñÿëëè òàïàã âÿ áÿëêÿ äÿ, ùÿëÿ
áóíà èôòèõàð äà åäÿê.
Ùÿð÷ÿíä áóíó áèëèðèê êè, ãèéàìÿò ýöíö Ìèðçÿ ÿçèçèìèç áèçèì ÿòÿ-
éèìèçäÿí éàïûøûá øèêàéÿò åäÿúÿê, – íåúÿ êè Ùàúû Øåéõ Ìþùñöíõàíûí
ÿòÿéèíäÿí òóòìàüû ÿùä åòìèøäè, – àììà äÿõè ãèéàìÿò ýöíö î áèçè ùà-
ðàäàí òàïàúàãäûð?! Óñòàäûìûç þçö áèçÿ êèòàáûíäà âÿñèééÿò åäèð: ÷öí
òîðïàüà ýåòäèí, – äÿõè ãàéûòìàã éîõäóð.
Áàç àìÿäÿíÿò íèñò, ÷ö ðÿôòè, ðÿôòè!
“Øÿðã ãàäûíû”, ìàé–èéóí 1928, ¹ 5-6

ØÓÐÀ ÌßÒÁÓÀÒÛ
Øóðà ìÿòáóàòû ùàìàí ìÿòáóàòäûð êè, Øóðà äàõèëèíäÿ çöùóðà ýÿëèð.
Øóðà ìÿòáóàòû áèð íå÷ÿ ãèñìäèð: 1) ôèðãÿ ìÿòáóàòû, 2) èø÷è ìÿòáóàòû,
3) êÿíäëè ìÿòáóàòû, 4) äÿðñ êèòàáëàðû, 5) àëëàùñûçëàð ìÿòáóàòû âÿ
ãåéðèëÿðè.
Ùÿìèí ìÿòáóàò úÿìèÿí Øóðà äàõèëèíäÿ éàøàéàí çÿùìÿòêåøëÿðÿ
ôàéäà âåðèúè ìÿòáóàòäûð. Îíóí÷öí Øóðà ùþêóìÿòè áó ãèñì ìÿòáóàòà
êàüûç áóðàõûð âÿ ùÿäñèç õÿðúëÿð ãîéóð.
Èíäè Øóðà äàõèëèíäÿ áó ñàéäûüûìûçäàí áàøãà éåíÿ åëÿ ìÿòáóàò
âàðäûðìû êè, çÿùìÿòêåøëÿð ö÷öí [î] ìÿòáóàòûí çèéàíäàí áàøãà áèð
ìÿíôÿÿòè îëìàéà, î ìÿòáóàòà ùÿì÷èíèí õåéëè êàüûç ñÿðô îëóíà?
Âàðäûð.
281
 Íÿäèð î ìÿòáóàòûí àäû?
Î ìÿòáóàòûí àäû äèíè ìÿòáóàòäûð; éÿíè êåøèøëÿð ìÿòáóàòûäûð âÿ áèð
àçúà äà ìîëëàëàð ìÿòáóàòûäûð.
Ùÿìèí êåøèøëÿð ìÿòáóàòû äà èáàðÿòäèð èêè ãèñìäÿí:
1) áèð ãèñìè äèíè êèòàáëàð âÿ êèòàá÷àëàðäûð, ðèñàëÿëÿðäèð;
2) áèð ãèñìè äÿ ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäûð.
Áó ãèñì êåøèø ìÿòáóàòûíäàí êå÷ÿí èëèí ÿðçèíäÿ Øóðàëàð äàõèëèíäÿ
áèð ìèëéîí íöñõÿäÿí àðòûã íÿøð îëóíóáäóð.
Áó ìÿòáóàòäàí áàøãà Øóðà äàõèëèíäÿ îí éåääè ÿäÿä äèíè ãÿçåò âÿ
æóðíàë íÿøð îëóíóð; áóíëàðûí èêèñè áèçèì ïàê îëàí èñëàì äèíèíäÿí ðÿâàéÿò
åäèð: áèðè Óôà øÿùÿðèíäÿ “Èñëàì” àäëû ãÿçåòäèð, áèðè äÿ Ñèìôåðîïîë øÿ-
ùÿðèíäÿ “ßñðè-ìöñÿëìàíëûã” àäëû ãÿçåòäèð.
Úÿìè áó ñàéäûüûìûç äèíè ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðà Øóðà ìÿòáÿÿëÿðè íÿ-
ùàéÿò êàüûç áóðàõûðëàð.
Îíóí÷öí äà áó êå÷ÿí ìÿòáóàò áàéðàìû ýöíóíäÿ õàëã Øóðà ìÿò-
áóàòûíû òÿáðèê åäÿíäÿ, ìÿí äÿ êåøèø ìÿòáóàòûíû òÿáðèê åäèðäèì; ÷öíêè,
áó äà Øóðà ìÿòáóàòûäûð.
ßýÿð Øóðà ìÿòáóàòû äåéèëñÿ, ÿýÿð ëàçûìëû ìÿòáóàò äåéèëñÿ, áÿñ íÿ
ñÿáÿáÿ Øóðà ìÿòáÿÿñè îíà êàüûç áóðàõûð; þçö äÿ êàüûçûí áåëÿ ãûò
âàõòûíäà?
Éàøàñûí (áèð àç âàõò) êåøèø ìÿòáóàòû âÿ îíóí ìþìèí äîñòëàðû –
ìÿòáÿÿ ìöäèðëÿðè...
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 ìàé 1929, ¹ 19

ÒÖÐÊ ÊÈÒÀÁËÀÐÛ
Áèð ñÿééàùûí ðÿâàéÿòèíäÿí

Ðóñèéà øÿùÿðëÿðèíè ýÿçèá äîëàíàíäàí ñîíðà Ðîñòîâäàí êå÷äèì,

Øèìàëè Ãàôãàçà äàõèë îëäóì. Áèð áàø öç ãîéäóì Òèôëèñÿ òÿðÿô. Ñîíðà
ýåòäèì Èðÿâàíà, Íàõ÷ûâàíà. Îðàäàí éåíÿ ãàéûòäûì Òèôëèñÿ âÿ áóðàäàí
äà éîëëàíäûì Áàêûéà.
Ìÿíè áó ñÿéàùÿòèìäÿ àðòûã ìàðàãëàíäûðàí êèòàá òèúàðÿòè èäè. Îíóí
ö÷öí äÿ áþéöê ñòàíñèéàëàðäà ãÿñäÿí âàãîíäàí åíèðäèì âÿ Öìóìèòòè-
ôàã Êîíòîð Àýåíòëèéèíèí ãÿçåò âÿ êèòàá êþøêëÿðèíè ìöàéèíÿ åëÿéèðäèì.
Ãàôãàç úöìùóðèééÿòëÿðèíèí äàèðÿñèíäÿ ýöðúöëÿðèí âÿ åðìÿíèëÿðèí þç
282
äèëëÿðèíäÿ ÷àï îëóíàí êèòàáëàð ùÿðÿíèí þç äàèðÿñèíäÿ êþøêëÿðäÿ
äöçöëöá, ñàòûëìàãäà îëäóüóíó ìöøàùèäÿ åòäèì. Ìÿëóìäóð êè, áó òÿáèè
áèð ùàëäûð âÿ áåëÿ äÿ ýÿðÿê îëà. Îíóí ö÷öí äÿ Ïîéëó ñòàíñèéàñûíäàí
Áàêûéà òÿðÿô äöçöëìöø êþøêëÿðäÿ äÿ òöðê êèòàáëàðûíû çèéàðÿò åòìÿéÿ
ùàçûðëàøûðäûì. Àêñòàôàäà ìÿëóì îëäó êè, áóðà êè÷èê áèð ñòàíñèéàäûð âÿ ìÿíè
öìèäâàð åòäèëÿð êè, òöðê êèòàáëàðûíû Ýÿíúÿ êèìè áþéöê ñòàíñèéàäà ýþðÿ
áèëÿúÿéÿì. Ýåúÿ ñààò îí èêèäÿ Ýÿíúÿäÿ éóõóíó þçöìÿ ùàðàì åäèá,
éåíäèì. Ýþçöìö îâà-îâà ãÿçåò-êèòàá êþøêöíÿ äèããÿò åëÿäèì. Áóðàäà
ãåéðè äèëäÿêè êèòàáëàðûí è÷èíäÿ òöðê êèòàáû ýþðìÿäèì. Áóíóí ñÿáÿáèíè êþøê
ìöäèðèíäÿí ñîðóøäóì. Î, ñÿáÿáèíè áèëìÿäè, éà áèëèá ìÿíÿ äåìÿäè. Ñîíðà
éîë óçóíó Éåâëàõ, Êöðäÿìèð, Ùàúûãàáóë, Áèëÿúÿð êèìè áþéöê âîãçàëëàðäà
äà ÷îõëóúà ãåéðè êèòàáëàðûí è÷èíäÿ òöðê êèòàáû ýþçöìÿ ñàòàøìàäû.
Þç êþíëöìäÿ äåäèì:
Åéáè éîõäóð. Ùå÷ îëìàñà Áàêû âîãçàëû íåúÿ êè, áþéöê áèð âîãçàë âÿ
Àçÿðáàéúàíûí ýþáÿéè ìÿíèì áó øÿêê äöéöíöìö à÷àð. Éÿãèí êè, îðàäà
àõòàðäûüûìû òàïàðàì.
Ùåéùàò! Áóðàäà èêè-ö÷ áþéöê êþøêëÿðäÿ ùÿð äèëäÿ éàçûëàí ìèí-ìèí
áþéöê âÿ êè÷èê êèòàáëàð è÷èíäÿ ìÿí áèðúÿ äÿíÿ, áèðúÿ úèëääÿ, íÿ áþéöê
âÿ íÿ áàëàúà òöðê êèòàáû òàïà áèëìÿäèì. Áàøû àëîâëó þçöìö âåðäèì êþøê
ìöäèðèíèí éàíûíà âÿ îíó Ìóñà Êÿëèìöëëàùà àíä âåðèá, ñîðóøäóì:
Íÿäèð áóíóí ñÿáÿáè? Êèìäèð áåëÿ áèð ùàëû éàðàäàí? Áóíóí èëëÿòè
ùàðàäàäûð êè, Öìóìèòòèôàã Êîíòîð Àýåíòëèéèíèí êþøêëÿðèíèí òèúàðÿò ñÿð-
ýèñèíäÿ ùÿð áèð éîëäàø ìèëëÿòëÿðèí þç äèëèíäÿ ÷àï îëóíìóø êèòàáëàðûíûí
âöúóäó èëÿ òÿê áèðúÿ òöðê êèòàáëàðû ýþçöìÿ ñàòàøìûð. Áåëÿ áèð àüûð
ìÿñóëèééÿòè êèì þùäÿñèíÿ ýþòöðÿ áèëÿúÿê êè, Øóðàëàð Èòòèôàãû úÿìè ìèë-
ëÿòëÿðè ãàðäàøëûüà âÿ ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíÿ äÿâÿò åäÿí áèð çÿìàíÿäÿ
êþøêëÿðäÿ òöðê êèòàáëàðûíû ýþðìÿéÿí ôèòíÿ÷èëÿð âÿ ïðîâîêàòîðëàð áó ùàëû
áàøãà áèð äîíà ýåéäèðÿ áèëÿð. Áóðàäà Öìóìèòòèôàã Êîíòîð Àýåíòëèéèíè
äÿ òþùìÿòëÿíäèðÿ áèëÿð âÿ ùàë î êè, Èòòèôàãûìûçûí úÿìè ìèëëÿòëÿðè áèëàèñ-
òèñíà ìÿòáóàòûíûí èíòèøàðûíûí òÿðÿããèñè Öìóìèòòèôàã Êîíòîð Àýåíòëè-
éèíèí áàø ðÿùáÿðèíèí àðçóñó âÿ àìàëûäûð.
Áàêû ñòàíñèéàñûíûí êþøêöíöí ìöäèðèíèí úàâàáû õåéëè ìàðàãëûäûð.
Ìöäèð éîëäàø ýþð ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðäè:
Áèç áàøûìûçà íÿ ÷àðÿ ãûëàã êè, “Àçÿðíÿøð” þç òöðê êèòàáëàðûíû áèçÿ
âåðìèð êè, êþøêöìöçäÿ ñàòàã.
Ìÿí áóðàäà áàðìàüûìû äèøëÿäèì âÿ ÷îõ áþéöê ôèêðÿ ýåòäèì.
Íÿùàéÿò, òÿÿúúöá åëÿäèì.
283
 Õîá, “Àçÿðíÿøð” êèòàá ôàáðèêàñûäûð. Ùå÷ àüûëà ýÿëÿí øåéäèðìè êè,
áèð ôàáðèêà þç ìÿùñóëóíóí ðÿâàúûíû âÿ èíòèøàðûíû àõñàòñûí?
Ùÿìÿí ýöí ýåòäèì “Àçÿðíÿøð”ÿ âÿ îðàäàí àëäûüûì úàâàáû áóðàäà
éåð îëìàäûüûíäàí ýÿëÿí ùÿôòÿ èíøààëëàù äÿðú åäÿðÿì. Ùÿëÿ êè,
õöäàùàôèç.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 íîéàáð 1928, ¹48

ÉÀÇÛ×ÛËÀÐ ÁÀÉÐÀÌÛ
Ùÿìèí èëèí èíäèêè èéóí àéûíà “éàçû÷ûëàð áàéðàìû” àä ãîéìàã îëàð;
÷öíêè ùÿìèí àéûí ìöääÿòèíäÿ Ýöðúöñòàí, Åðìÿíèñòàí âÿ Àçÿðáàéúàí
éàçû÷ûëàðû ÿë-ÿëÿ âåðèá “áèðëèê” ÿìÿëÿ ýÿòèðäèëÿð. Ùÿìèí áèðëèêäÿí
ìÿãñÿä áèð-áèðèíäÿí õÿáÿðäàð îëìàã, éàçûëàðûí ìþâçóñóíó áèð-áèðèíÿ
éàâóãëàøäûðìàã âÿ öìóìèééÿòëÿ ãÿëÿìëÿ ÷àëûøìàüûí àìàë âÿ íèé-
éÿòèíè áèðëèêäÿ àéäûíëàøäûðìàãäûð.
Àíúàã ãîðõóðàì áó èòòèôàãäà áèçèì òöðê éàçû÷ûëàðûìûçûí èøè áèð
ãÿäÿð àõñûéà; éÿíè ñþçöí à÷ûüû–ãîðõóðàì áèç ãîíøóëàðûìûçëà òóøáàòóø
ýåäÿ áèëìÿéÿê. Áóíóí öìäÿ ñÿáÿáè áóäóð êè, áèç ìöñÿëìàíëàðûí è÷èí-
äÿ ãÿäèì âàõòëàðäàí èíäèéÿ êèìè éàçû÷ûëûã áèùóäÿ áèð ïåøÿ ùåñàá
îëóíóáäóð. Âÿ îíóí÷öí äÿ éàçû÷ûëàðûí ùå÷ áèð éàíäà ãÿäð-ãèéìÿòè îë-
ìàéûáäûð, ñàâàéû ìöíÿúúèì Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí òÿãâèìáàçëûüûíäàí
âÿ ìöúòÿùèäëÿðèí õàáíàìÿëÿðèíäÿí âÿ äèíäàð øàèðëÿðèìèçèí íþâùÿ âÿ
ãÿñèäÿëÿðèíäÿí.
Äîüðóäóð, àõûð âàõòëàðäà áèð ïàðà Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû þçëÿðèíè
îðòàëûüà òóëëàéûá áèð ïàðà áîøáîüàç éàçûëàð éàçìàüà áàøëàéûáëàð. Àëëàùà
øöêöð îëñóí êè, ìþìèí ìèëëÿòèìèç áåëÿ áîøáîüàç éàçûëàðà ÿùÿìèééÿò
âåðìÿê èñòÿìÿéèáëÿð.
Ùÿìèí áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, åðìÿíè éàçû÷ûëàðûí áó ýöíëÿðäÿ Ìÿð-
äÿêàíà ñÿéàùÿòÿ ýåòìÿéèíè åøèäèá, îðàíûí ðàéîí êîìèòÿñè ñÿäðè Ãàðà
ßùìÿäîâ éîëäàø ãàáàüà ÷ûõìàã, àëãûøëàìàã ÿâÿçèíÿ, àíúàã áóíó
ñþéëÿäè:
– Õîø ýÿëèáëÿð âÿ ñÿôà ýÿòèðèáëÿð.
Âÿññÿëàì.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 èéóí 1929, ¹ 26

284
 ÑÀÁÈÐ ÁÀÐßÑÈÍÄß ÕÀÒÈÐÀÒÛÌ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè 1906-úû èë àïðåë àéûíûí éåääèñèíäÿ
íÿøðÿ áàøëàéàíäà áèç Ñàáèðè òàíûìàçäûã âÿ Ñàáèð àäëû øàèðèí âàðëûüûíû
åøèòìÿìèøäèê. ßýÿð áèçèì øèâÿìèçÿ éàðàøàí áåëÿ áèð ëÿççÿòëè øàèðèí
äöíéàäà îëäóüóíó çÿíí åòñÿ èäèê, áèðèíúè íþìðÿìèçè îíóí ãÿëÿìè èëÿ
áÿçÿìÿìèø ìåéäàíà ãÿäÿì ãîéìàçäûã.
Ñàáèðèí áèðèíúè øåðè èäàðÿìèçÿ ùÿìèí âàõò ýÿëèá ÷àòìûøäû êè,
éåääèíúè íþìðÿíè ïàéëàéûá ñÿêêèçèíúèíè ùàçûðëàìàãäàéäûã.
Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ãèéìÿòëè øàèðèìèç éåääèíúè íþìðÿäÿ “Íèéÿ
ìÿí äÿðñäÿí ãà÷äûì” ñÿðëþâùÿëè ìÿãàëÿíè îõóéóá, áó áàðÿäÿ óøàüûí
àòàñûíà ùÿìèí êèíàéÿëè úàâàáû éàçûð êè, áèç îíó ñÿêêèçèíúè íþìðÿäÿ ÷àï
åòìèøèê:
Îë ýöí êè, ñÿíÿ õàëèã åäÿð ëöòô áèð þâëàä,
Îëñóí öðÿéèí øàä!..

Áóíäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ÿçèç éîëäàøûìûçûí ìÿúìóÿìèçÿ ýÿëèá

÷àòàí áèðèíúè ÿñÿðè ùÿìèí èíäè ãåéä åòäèéèìèç ìÿíçóìÿäèð âÿ éåðè
äöøöáêÿí ëàçûì áèëèðÿì Ñàáèðëÿ ìàðàãëàíàíëàðà èãðàð åäÿì êè, ìÿú-
ìóÿìèçèí äþðäöíúö íþìðÿñèíäÿ äÿðú îëóíàí âÿ “Ùîïùîïíàìÿ”éÿ
äàõèë îëàí “Ìèëëÿò íåúÿ òàðàú îëóð îëñóí, íÿ èøèì âàð?” àäëû ìÿíçóìÿíè
êè, áó ñààò úàìààòûìûç îíó Ñàáèðÿ èñíàä âåðèð, Ñàáèðèí îëäóüóíó ìÿí
èíêàð åäèðÿì; ÿââÿëà î ñÿáÿáÿ êè, ùÿìèí ìÿíçóìÿíèí ÿë éàçûñû –
Ñàáèðèí õÿòòè èëÿ éàçûëìàìûøäûð; èêèíúè äÿëèëèì áóäóð êè, øåð þçö–íåúÿ
êè, øåð óñòàäëàðû ìöëàùèçÿ åäÿ áèëÿð–áèð ãÿäÿð çÿèôäèð âÿ áÿùÿð ñóðÿò,
Ñàáèðÿ éàðàøìûð. Áóðàäà Ñàáèð øèâÿñè âÿ Ñàáèð ðóùó ýþðöêìöð. Ìÿíèì
ùÿìèí íÿçÿðèééÿìèí ÿêñèíè áèðúÿ øàèðèí äÿñòè-õÿòòè òÿñäèã åäÿ áèëÿð.
ßýÿð áèð êÿñäÿ âàðñà, çöùóðà ÷ûõìàüû àðçó îëóíóð.
Íåúÿ êè, éóõàðûäà ÿðç îëóíäó, Ñàáèðè áèç ãàáàãëàðäà òàíûìàçäûã âÿ
ùÿìèí ñþéëÿäèéèìèç áèðèíúè ÿñÿðè Òèôëèñäÿ ìÿòáÿÿìèçÿ ýÿòèðÿí áèð
íàìÿëóì úàâàí îüëàí îëäó. Áó àäàì ïàêåò è÷èíäÿ ìÿêòóáó âåðèð
éîëäàøûì Þìÿð Ôàèãÿ âÿ ãà÷ûá ýåäèð. Ôàèã áèð òÿðÿôäÿí òÿÿúúöá åäèð âÿ
áÿëêÿ î, ìÿêòóáó áÿäõàùëàð òÿðÿôèíäÿí áèçÿ òÿùäèä âÿ ñþéöø çÿíí åäèð.
Äåìÿ î, ñþéöø ÿâÿçèíäÿ ùÿìèí äÿéÿðëè ìÿíçóìÿ èìèø:
Îë ýöí êè, ñÿíÿ õàëèã åäÿð ëöòô áèð þâëàä,
Îëñóí öðÿéèí øàä!..
Áÿëè, ÷àï åëÿäèê.
285
 Àíúàã áÿñ áóíó éàçàí êèìäèð? Àé éîëäàø Ôàèã, íèéÿ ãà÷äû î çàëûì
îüëó, êèìäèð îíó ýþíäÿðÿí? (÷öíêè ÿñÿð èìçàñûç èäè, “Ùîï-ùîï”
èìçàñûíû èäàðÿìèç ãîéäó).
Àùà! Áèð-èêè ùÿôòÿ êå÷ìÿìèøäè, ùÿìèí íàìÿëóì îüëàí éåíÿ
ìÿòáÿÿìèçÿ áèð ïàêåò ýÿòèðèð âÿ Ôàèãÿ âåðèð. Éåíÿ ãà÷ûð ýåäèð. Áó äÿôÿ
äÿ ïàêåòèí è÷èíäÿêí ñîâãàò àòàíûí äÿðñ îõóéàí îüëóíäàí ýèëåéèäèð:
“Áèëìÿì íÿ ýþðöáäöð áèçèì îüëàí îõóìàãäàí” êè, ìÿúìóÿìèçèí
11-úè íþìðÿñèíäÿ äÿðú îëóíóáäóð.
“Àìàí ýöíöäöð, Ôàèã éîëäàø, òàï î çàëûì îüëóíó”-“Òàïàðàì,
òàïàðàì, ñÿáð åò, éîëäàøûì, áèð äÿ ýÿëñÿ áóðàõìàðàì”.
Åëÿ êè, áèð ùÿôòÿ äÿ îíäàí ñîíðà ùÿìèí îüëàí éåíÿ î ìöíâàë èëÿ
ÿëèíäÿ ïàêåò ýÿëèð ìÿòáÿÿéÿ âÿ ïàêåòè ãîéóð, èñòÿéèð ãàéûäà, éîëäàøûì
Ôàèã áó äÿôÿ äöøöð îíóí äàëûíúà âÿ àïàðûð ÷ûõàðäûð åðìÿíè áàçàðûíäà
øàìàõûëû Øåéõîâëàðûí õàë÷à ìàüàçàñûíà.
Øåéõîâëàð ãàáàãúà ìÿòëÿáè à÷ìàã èñòÿìèðìèøëÿð, àíúàã Þìÿð
Ôàèãèí òÿêèäè èëÿ ìÿñÿëÿíè à÷ûðëàð, àíúàã áó øÿðò èëÿ êè, ñþùáÿò áóðàäàúà
ãàëñûí.
Äåìÿê, áè÷àðÿ Ñàáèð ìöùèòèí øÿðàèòèíè ìöëàùèçÿ åòìÿê áàáÿòèíäÿí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ þç èøòèðàêûíû íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ ýèçëè òóòìàã èñòÿ-
éèðäè. Âÿ õåéëè áèð çàìàí åëÿ äÿ îëäó âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ áèç îíà âåð-
äèéèìèç “Ùîï-ùîï” òÿõÿëëöñöíö ñîíðàëàð þçö äÿéèøèá, ìöõòÿëèô èìçàëàð
ãàéûðäû.
Ùÿìèí ìöõòÿñÿð ìÿãàëÿìèçÿ áó áèð íå÷ÿ úöìëÿíè äÿ àðòûðìàã
èñòÿðäèê.
Ñàáèð – áó òÿõÿëëöñ àëòûíäà áèçèì øàèðèìèç äåéèë; Ñàáèð åéíè ñÿáð âÿ
òÿùÿììöë ñàùèáè, äèíäàð áèð øàèðèí òÿõÿëëöñöäöð êè, äöíéàíûí úþâð âÿ
úÿôàñûíà, èíñàíëàðûí ýöíàù âÿ ìÿñèééÿòèíÿ* ìöòÿùÿììèë îëóá, éàõøû
äöíéàíûí èíòèçàðûíäà ãàëûð êè, áó äà èìàí âÿ åòèãàä ÿùëèíèí ãèñìÿòèäèð.
Áèç, íåúÿ êè, ÿðç îëóíóá, Ìèðçÿ ßëÿêáÿðèí Ñàáèð òÿõÿëëöñëö øàèð îëäó-
üóíó áèëìèðäèê. Îíóí ö÷öí äÿ “Ùîïùîïíàìÿ” êèòàáûíäà Ñàáèðèí “Ñà-
áèð” òÿõÿëëöñö àëòûíäà éàçûëàðûíûí äÿðúèíè ýþðÿíäÿ îíà ÿôñóñ åòäèê êè,
“Äàø ãÿëáëè èíñàíëàðû íåéëÿðäèí, èëàùè” êèìè áèð ìÿíçóìÿéÿ (ñÿù. 174)
Ùàúû Ìÿúèä ßôÿíäèçàäÿíèí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ Ñàáèðèí ÷îõ éàíûãëû âÿ
ìöòÿÿññèð ãÿñèäÿñè äÿðú îëóíóá (ñÿù. 313).
________________

* Ìÿñèééÿò – ýöíàù
286
 Îíóí ö÷öí ìÿí ùÿìÿâÿãò “Ñàáèð” ëÿôçèíè áèð éàíäà ýþðÿíäÿ âÿ
åøèäÿíäÿ áåëÿ áèð õÿéàëàòà úóìóðàì: íÿ ö÷öí äöíéà áåëÿ ãóðóëóáäóð
êè, ýöí ëÿêÿñèç îëìóð âÿ ãûçûëýöë òèêàíñûç áèòìèð. Âÿ áÿëêÿ ùÿìèí
äöíéà ãàíóíóíóí òÿñèðèíäÿíäèð êè, “Ùîï-ùîï” êèìè ÿí ãèéìÿòëè âÿ
íàäèð áèð øàèðèìèçèí ýöëêàðëûüûíûí è÷èíÿ äèíäàðëûã ñàðìàøûãëàðû äà ýÿëèá
ãàðûøàéäû ýÿðÿê.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Ñàáèð êèòàáõàíàñûíûí îí èëëèéè”,
Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1929, ñÿù. 16-19

ßËÈÃÓËÓ ÃßÌÊÖÑÀÐ
Ìÿëóì êè, Àçÿðáàéúàíäà ìöãòÿäèð øàèðëÿðèìèç éîõ îëìàéûáäûð,
àíúàã øàèð ßëèãóëó Ãÿìêöñàð áèçèì ìÿõñóñè ãÿëÿì éîëäàøûìûçäûð, áåëÿ
êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí 3-úö èëèíäÿí, éÿíè 1908-úè ñÿíÿäÿí áàøëàéà-
ðàã, Ãÿìêöñàðûí ìÿíçóì âÿ ìÿíñóð ÿñÿðëÿðèíÿ, ìÿãàëÿ âÿ øåðëÿðèíÿ
ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Øàèðèìèçèí ÿââÿë èëëÿðäÿ “Õàäèìè-ìèëëÿò”, “Îòàéëû”
âÿ ñîí èëëÿðäÿ “Úöâÿëëàüû”, “Úöâÿëëàüû áÿé”, “Ñàðñàããóëó áÿé” òÿõÿë-
ëöñëÿðè ìÿøùóðäóð. Áåëÿ êè, ùÿìèè òÿõÿëëóñëÿðëÿ Ãÿìêöñàð éîëäàøûìûç
ìÿúìóÿìèçäÿ èøòèðàê åäèáäèð.
Ãèéìÿòëè Ãÿìêöñàð éîëäàøûìûçûí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ äÿðú
åòäèéè ãöââÿòëè øåðëÿðäÿí áèðè ìÿùÿððÿì òÿçèéÿñèíäÿ ÿáëÿùàíÿ áàø
éàðìàã ùàããûíäà éàçäûüû:
Âÿùøèééÿòèíÿ àëÿìè ùåéðàí åëÿéèá éàð,
Éàð, ÿùðèìÿíèì, éàð ãî÷àüûì, éàð èýèäèì, éàð! – øåðèäèð êè, îõóúó-
ëàðûìûçûí ÷îõóíóí èíäè äÿ ÿçáÿðèäèð. Áó ÿñÿð øàèðèìèçèí ôèêðèíèí à÷ûã-
ëûüûíû àøêàð ýþñòÿðèð.
Áóíó äà ãåéä åòìÿéè ëàçûì áèëèðèê êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ èøòèðàê
åäÿí øàèðëÿð úÿðýÿñèíäÿ Úöâÿëëàüû éîëäàøûìûç ôèêèð à÷ûãëûüû âÿ äèíè
ìþâùóìàòà ãàðøû øèääÿòëè òÿíãèä âÿ ÷ûõûøëàðû èëÿ ùÿòòà Ñàáèðè äÿ
ãàáàãëàìûøäû. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, äèí èëÿ ùÿìèøÿ ìöáàðèçÿäÿ îëàí
ìÿúìóÿìèçÿ Ãÿìêöñàðûí ðÿüáÿòè î äÿðÿúÿ ãàëõäû êè, 1912-úè èëäÿ
Úóëôàäà þç øÿõñè èøëÿðèíè áóðàõûá, Òèôëèñÿ êþ÷äö âÿ áèçëÿ éîëäàøëûãäà
ìÿúìóÿíèí èøòèðàêûíà ôåëÿí ìÿøüóë îëäó.
Ôåâðàë èíãèëàáû éîëäàøûìûç Ãÿìêöñàðû áþéöê áèð ùÿéÿúàíà ýÿòèðèð;
áåëÿ êè, ñÿðâÿòèí èíäèéÿäÿê çÿùìÿòÿ ùöúóìóíó øàèðèìèç “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”èí 1917-úè ñÿíÿñèíèí 26-úû íþìðÿñèíäÿ áåëÿ òÿñâèð åäèð:
287
 Áó ãÿäÿð èôàäÿëÿíìÿ, ñÿíÿ éîõäó áàá, âàðëû,
Ôöãÿðàíû áÿñäè àç ñîé, åëÿ èúòèíàá, âàðëû!
Ùÿçÿð åéëÿ ðÿíúáÿðäÿí, îíà áÿñäè âóðìà íîõòà,
Î éàçûã ÿêèí÷èëÿðäÿí áèð óòàí, áèð àç äà òîõòà!
Áó ãÿäÿð éåêÿëòìÿ ãàðíûí, ïóëóíà ýöâÿíìÿ ÷îõ äà,
Îëó áèð çàìàí ÷ÿêÿðëÿð ñÿíèëÿ ùåñàá, âàðëû!

Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿúìóÿìèçèí àäû ñþéëÿíèð, îíóí ÿçèç âÿ ãèéìÿòäàð

ãÿëÿì éîëäàøëàðûíûí ãàáàã ñûðàñûíäà ÿçèç éîëäàøûìûç ßëèãóëó Ãÿìêö-
ñàð–Úöâÿëëàüû áÿéèí àäû ùÿìèøÿ “çèíäÿáàä”* àëãûøëàðû èëÿ çèêð îëóíà-
úàãäûð.
Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 ìàé 1929, ¹ 22

1930-úó ÈË Ö×ÖÍ ÈØ ÏËÀÍÛ

Ïëàíñûç éàðàìûð áèçèì Øóðà ãóðóëóøóìóçäà èø ýþðìÿê. ×àëûøìàã
èñòÿéÿíëÿðèí ùàìûñû áó ãàíóíà òàáå îëìàëûäûð. Ùÿð èøè ïëàíñûç áàø-
ëàéàíäà ýþðöðñÿí êè, àõûðäà è÷èíäÿí ãÿíáÿðãóëó ÷ûõûð, èø áàø-àéàã ãàëûð.
Áàøãàëàðû áèðäÿí-áèðÿ áåøèëëèê ïëàí òÿðòèá âåðèá, òÿñäèã åëÿéèá, ñîíðà
ïàð÷à-ïàð÷à, ùèññÿ-ùèññÿ î ïëàíäàêû èøè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Àíúàã áó
ãàéäàíû “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíäÿ èøëÿòìÿê ìöìêöí îëìóð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí èø ïëàíû àíúàã áèðèëëèê îëà áèëÿð.
Ñÿáÿáèíè ñîðóøóðñóíóç?
Ñÿáÿáè îäóð êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí öìóìè èø ïëàíû ùàìûéà ìÿ-
ëóìäóð. Î ïëàí ùÿëÿ 25 èë áóíäàí ãàáàã òÿðòèá âåðèëèáäèð âÿ áó ýöíÿ
êèìè äÿ, ùÿòòà áèð ÷îõ èëëÿð äÿ áóíäàí ñîíðà, î ïëàíûí öñòöíäÿ ÷àëûøûá
âóðóøàúàãäûð.
Î çàìàíëàð èø ïëàíû òÿðòèá âåðìÿê ÷îõ àç éåðëÿðäÿ àäÿò èäè. Ëàêèí
25 èë áóíäàí ãàáàã “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äåéèá êè, äèí, ìÿçùÿá, øÿðèÿò,
åòèãàä, èìàí, úÿííÿò, úÿùÿííÿì, ìöúòÿùèä, ìîëëà, êåøèø, õàõàì, ìöðèä
âÿ ùàáåëÿ áöòöí áó ãèñì ñþçëÿð ýÿðÿê èíñàíëàð àðàñûíäàí ýþòöðöëöá ëö-
üÿòëÿðäÿí, êèòàáëàðäàí, éàçûëàðäàí òàìàìèëÿ ñèëèíèá òóëëàíñûíëàð! Ìÿñ-
úèäëÿð, êÿëèñàëàð, ñèíàãîãëàð, òÿêéÿëÿð, èáàäÿòýàùëàð, ïèðëÿð, çèéàðÿòýàù-
ëàð, ìÿùôèëëÿð, ÿçà éåðëÿðè òàìàìèëÿ ñþêöëöá, äàüûëûá, ìààðèô âÿ ìÿäÿ-
íèééÿò åâëÿðèíÿ äþíäÿðèëñèíëÿð.
_______________

* Çèíäÿáàä – éàøàñûí
288
 25 èë áóíäàí ãàáàã “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äåéèá êè, ìöëêÿäàðëàð, áÿé
âÿ õàíëàð, ìÿëèê âÿ ÿéàíëàð, áöòöí äþâëÿòëè âÿ âàðëûëàð êÿíäëè âÿ çÿù-
ìÿòêåøëÿðèí çÿùìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèá, îíëàðûí ãàíëàðûíû ñîðàíëàð âÿ
çöëöìêàðëàðäûðëàð, îíëàð úÿçàëàðà ìÿùêóì åäèëìÿëèäèðëÿð!
Áó âÿ áóíà îõøàð áèð ÷îõ ôèêèð âÿ àðçóëàð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí 25
èë áóíäàí ãàáàãêû òÿðòèá âåðäèéè ïëàíûí ÿñàñ ìàääÿëÿðèíäÿíäèð êè, ùÿëÿ
áó ýöíÿ êèìè áó éîëäà ÷àëûøûð âÿ ÷àëûøàúàãäûð.
Î êè ãàëäû 1930-úó èë ïëàíû, áó èë äÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ìöÿé-
éÿí âÿ ÿí àéäûí áèð ïðîãðàìû âàðäûð; î ïðîãðàì áóíäàí èáàðÿòäèð:
Áàêûíûí èø÷è äàèðÿëÿðèíäÿ, ìÿñÿëÿí, Áàëàõàíû, Ñóðàõàíû, Çàáðàò,
Áèáèùåéáÿò, Áàéûë, Çàâàüçàë, Ôàáðèêà, Øóáàíû, Áèíÿãÿäè, Õîðàçàí, Õûð-
äàëàí, Áèëÿúÿðè âÿ áàøãà áó êèìè éåðëÿðäÿ... – î éåðëÿðäÿ êè, òöðê èø÷è-
ëÿðè, õöñóñÿí èðàíëû éîëäàøëàðûìûç áàøäàí-áàøà úèáëÿðèíäÿ ùÿìêàðëàð
èòòèôàãëàðûíûí öçâëöê êèòàá÷àëàðûíû âÿ ùàãã-ùåñàá äÿôòÿð÷ÿëÿðèíè
ñàõëàéûðëàð âÿ áèð ïàðàëàðûíûí äà úèáëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò
(áîëøåâèêëÿð) Ôèðãÿñèíèí öçâëöê êèòàá÷àñû âàðäûð âÿ þçëÿðè äÿ ôèðãÿ
þçÿêëÿðèíÿ ýåäèðëÿð, àëëàùñûçëàð èòòèôàãûíäà âÿ áàøãà èúòèìàè òÿøêèëàò-
ëàðäà úèääèééÿòëÿ èøòèðàê åäèðëÿð... – ùÿìèí äàèðÿäÿêè áöòöí ìÿñúèäëÿð,
òÿêéÿëÿð, ÿçàäàðëûã åâëÿðè, ïèðëÿð âÿ Ìîëëà Ãóðáàíûí îòàüû ýÿðÿê 1930-
úó èëäÿ áàøäàí-áàøà áàüëàíñûíëàð! Î éåðëÿðäÿ êëóá, öìóìè éàøàéûø
åâëÿðè, ìÿêòÿá, ãèðàÿòõàíà, êèòàáõàíà âÿ äàùà áó êèìè ìààðèô âÿ ìÿ-
äÿíèééÿò ýóøÿëÿðè à÷ûëìàëûäûð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ÷àëûøàúàã êè, î äàèðÿëÿðèí ýþçöà÷ûã âÿ äöøöí-
úÿëè èø÷èëÿðè ùàìû áèð éåðäÿ ñþç ãîéóá àðàëàðûíäàêû ìîëëà, ìÿðñèéÿõàí,
ôàëà áàõàí, ðÿìë àòàí, äóà éàçàí, úÿääèíèí ïàéûíû éûüìàã ö÷öí ßðäÿ-
áèëäÿí áóðàéà ýÿëÿíëÿðèí ùàìûñûíû àðàëàðûíäàí, ôÿùëÿ äàèðÿëÿðèíäÿí
÷ûõàðûá ãîâëàñûíëàð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ÷àëûøàúàã êè, 1930-úó èëäÿ 15-20 èëëèê ñòàæû îëàí
ùÿãèãè çÿùìÿòêåøëÿð þç ùàãëàðûíû òàíûñûíëàð, ñèíôè äóøìÿíëÿðèíè äîñò-
ëàðûíäàí àéûðà áèëñèíëÿð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ÷àëûøàúàã êè, òÿøêèëàòëàøìûø èø÷èëÿð þç àðàëàðûíäà
àïàðäûãëàðû èøëÿðè ñîíðà äà ìöòÿøÿêêèë îëìàéàí øÿùÿð ÿùàëèñèíÿ, êÿíä-
ëèëÿðÿ äÿ òÿáëèü åòñèíëÿð; îíëàð ö÷óí íöìóíÿ îëñóíëàð, îíëàðà éîë
ýþñòÿðñèíëÿð, ýþçëÿðèíè à÷ñûíëàð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áóèëêè èø ïëàíûäûð êè, áó éîë èëÿ ÷àëûøàúàã âÿ
áöòóí ïðîëåòàð ñèíôèíè äÿ þçöíÿ êþìÿéÿ ÷àüûðûð.
289
 ßëáÿòòÿ, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èíàíûð êè, Áàêûíûí ñèéàñè âÿ èúòèìàè
òÿøêèëàòëàðû, õöñóñÿí àëëàùñûçëàð èòòèôàãû, áó áþéöê èøäÿ îíà áèðèíúè
éàðäûì÷û îëàúàãäûð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 äåêàáð 1929, ¹ 51

ÑÀÃÃÀËËÛ ÓØÀÃËÀÐ
Áèç ýþðöðöê êè, öìóìè ìÿúáóðè ñàâàä éîëóíäà áó ñààò Øóðà
ùþêóìÿòè ùå÷ âàõò âÿ ùå÷ áèð ÿñðäÿ ýþðöíìÿéÿí òÿäáèðëÿð ýþðöð. Ìÿê-
òÿá àðòûðìàã ö÷öí áþéöê ìÿñàðèôëÿð ýþðöð, ìèíëÿðúÿ ìöÿëëèìëÿð âÿ
ìöÿëëèìÿëÿð ùàçûðëàøäûðûð, òà êè áåøèëëèê ïëàíäà òÿéèí îëóíìóø ìöääÿò-
äÿ ñàâàäñûç âÿòÿíäàøûí ìèãäàðû éîõà ÷ûõñûí.
Àíúàã ìÿíè áèð ãèñì óøàãëàðûí ôèêðè àëûáäûð: î äà ñàããàëëû
óøàãëàðäûð.
Ìÿí ñàããàëëû óøàãëàð î êÿñëÿðÿ äåéèðÿì êè, îòóç âÿ ãûðõ éàøà ÷àòûá,
àììà àäëàðûíû éàçìàüà àúèçäèðëÿð.
Áÿñ áóíëàðûí àõûðû íåúÿ îëàúàãäûð? Ñàâàäñûçìû ãàëàúàãëàð, éà ìÿê-
òÿá éàøëû óøàãëàðëà áèðëèêäÿ áóíëàð äà ñàâàä ÿõç åëÿìÿéÿ ýåäÿúÿêëÿð?
Ìÿí, äöçö, ùÿãèãÿò áóíëàðûí òÿêëèôèíè ÷îõ àüûð ùåñàá åäèðÿì.
Íèéÿ, íÿ ñÿáÿáÿ?
Ñÿáÿáè áóäóð êè, èø áàøûíäà îëàí áÿçè èø÷èëÿð, õèäìÿò÷èëÿð áó ùàëà
ãÿäÿð îíëàð ö÷öí à÷ûëàí ñàâàä ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òÿíáÿëëèêëÿðè öçöíäÿí
ñàâàäñûçëûãëàðûíû òÿñâèéÿ åòìÿìèøëÿð. Ùÿéàò èðÿëè ýåòìèø, êöòëÿíèí
àêòèâëèéè àðòìûø, áó êèìè ñàããàëëû óøàãëàð èñÿ ùÿéàòäàí ýåðè ãàëìûøëàð.
Áÿçèëÿðè äÿ áåëÿ ýöìàí åäèðäèëÿð êè, úöçè ñàâàäëà èøè éîëà âåðÿðëÿð.
Ôÿãÿò áåëÿ àäàìëàð ÷îõ ñÿùâäÿ îëìóø âÿ þçëÿðèíè ñàâàäëàíäûðìàã,
ñàâàäëàðûíû àðòûðìàã éîëóíäà áèð èø ýþðìÿìèøëÿð.
Áó áåëÿ.
Áåëÿ òóòàã áó ñàããàëëû óøàãëàð ùþêóìÿòèí ìÿúáóðè ñàâàä ÿõç åëÿ-
ìÿê áèíàýöçàðëûüûíäàí áèð ôÿíäëÿ áîéóí ãà÷ûðäûëàð. Õóá, áÿñ äàëû íåúÿ
îëñóí?
Îíó ýÿðÿê áèç óíóòìàéàã êè, áåøèëëèê ïëàíûí ãàðøûñûíäà øóðà èø÷èëÿ-
ðèíèí þùäÿñèíäÿ îëàí òÿêëèôè ýåò-ýåäÿ àüûðëàøûð. Ùàçûð ïëàíûí èíäè
ö÷öíúö èëèíÿ àéàã ãîéäóüóìóç áèð ùàëäà ìÿðêÿçè ùþêóìÿò øóðà
290
èø÷èëÿðèíäÿí áþéöê âÿ çÿðáÿëè ñóðÿòäÿ ÷àëûøìàã òÿëÿá åäèð. Ýþòöðÿê
Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí 3 ñåíòéàáð ìöðàúèÿòíàìÿñèíè êè, îõóúóëàð ãÿçåòëÿð
âàñèòÿñèëÿ îíóí ìÿçìóíóíäàí õÿáÿðäàð îëìóø îëàëàð ýÿðÿê.
Àéà ñàâàäñûç êÿíä øóðà èø÷èëÿðèìè áó ìöðàúèÿòíàìÿíè úàáÿúà
åòìÿéÿ ãàäèð îëà áèëÿúÿêëÿð? Áó éîëäà òÿéèí îëóíàúàã ôþâãÿëàäÿ
áðèãàäàëàðäà èøòèðàê åäÿ áèëÿúÿêëÿðìè? Ñÿíàéå, ìàëèééÿ ïëàíûíû äÿðê
åäÿ áèëÿúÿêëÿðìè? Èñòèãðàç ìÿñÿëÿñèíäÿ ÷àëûøìàüà îíóí áàúàðûüû âÿ
íöôóçó ÷àòàúàãìû? Âÿ õöëàñåéè-êÿëàì, çÿìàíÿìèçèí òÿëÿáàòûíûí
ìöãàáèëèíäÿ áó ñàããàëëû ìöäèðëÿðèìèç äàéàíûá äóðà áèëÿúÿêëÿðìè?
Õöëàñÿ, áó áèñàâàä éîëäàøëàð þçëÿðèíè ýöëöíú áèð ùàëÿòäÿ áóðàõûðëàð.
Ìÿí, ãîúà Ìîëëà ÿìèíèí íÿñèùÿòèíè åøèòñÿëÿð, èíäè áó ñààò, áó äÿãèãÿ
âÿ áó ñàíèéÿíèí è÷èíäÿ ÿëëÿðèíÿ êèòàá âÿ ãÿëÿì àëûá áàëàúà óøàãëàð êèìè
ñàâàä ÿõç åëÿìÿéÿ áàøëàéàðëàð.
Áåëÿëèêëÿ, îíëàð ùÿìè ìÿìëÿêÿòÿ õèäìÿò åëÿìÿéÿ ãàáèë îëàðëàð,
ùÿìè þçëÿðèíè ýöëöíú áèð ùàëÿòäÿí ÷ûõàðäàðëàð. ×öíêè, åëÿ êè ýþðöðÿì,
Øóðà ùþêóìÿòè ñàâàäñûç áèð èø÷èíè þçöíÿ éàðàøäûðà áèëìÿéÿúÿêäèð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ñåíòéàáð 1930, ¹ 27

ÚÈÁ ÄßÔÒßÐÈÍÄßÍ
Òåìà øÿêèëäÿí þòðö: Òÿáðèçäÿ ìÿøÿäèëÿð áèð éàçûã ìöñÿëìàí
ìöùàúèðèíè ÿùàòÿ åëÿéèá ñîðóøóð: “ñàòäûã ãûçûëûí âàð?”
Òÿáðèçäÿ “Þëöëÿð”äÿ, ëîæàäà áèð Èðàí ñàùèáìÿíñÿáè îéóí âàõòû
ñöôðÿíè à÷ûá êöôòÿ éåéèðäè.
Ìöìêöíäöð Òÿáðèçäÿ àðâàäëàðû ñàëàëàð áèð ÷óâàëà, àüçûíû êÿôÿí
êèìè áàüëàéàëàð êè, êèøè ýþðÿ áèëìÿñèí.
Èñìÿòèë-øÿðèôÿ,
ßìèðèë-ùàúèéÿ,
Áÿäðèë-øÿðèÿ,
Òàúöñ-ñÿëòÿíÿ – Íÿñðÿääèí øàùûí ãûçû.
Òÿáðèçäÿ øÿêèëäÿí þòðö òåìà: Òåàòð ãàðàíëûã, ñÿùíÿäÿ éàïûøûáëàð
ðåúèññîðóí éàõàñûíäàí, äàðòûðëàð: áèð éàíäàí ñÿùíÿ÷è, áèð éàíäàí
ïàëòàð÷û, ãðèì÷è; àðòèñòëÿð äÿ áèð àðòèñòèí áàøûíà úÿì îëóá, ÿëëÿðèíè úèáèíÿ
ñîõóá äåéèðëÿð: ÷ûõàðò áàçàðäà õÿëâÿò ñàòäûüûí áèëåòèí ïóëóíó áþëÿê.
291
 Çèéàðÿòÿ ýåäÿí äþâëÿòëèëÿðäÿí êè, ãàáàüûíû ñåéèäëÿð êÿñèá òàïàí÷à
ýóúö èëÿ ïóë àëûðëàð, ùàãëûäûðëàð; çèðà êè, ôÿãèð-ôöãÿðàíû áóðàäà àú ãîéóá
ïóëëàðû çèéàðÿò ìöñàôèðÿòèíÿ õÿðú åòìÿê ðÿâà äåéèë.
Ýåäÿíëÿðäÿí ÷îõëàðû àúëûã èëèíäÿ ìèí-ìûèí òöìÿí ãàçàíàíëàðäûð.
Ìèðçÿ Úàâàä àüà, Ùàúû Ìèðçÿ Úàâàäûí íÿâÿñè, Ìàëèê, ÷îõ äþâëÿòëè,
äîããóç íÿôÿð åðìÿíè ìöøòÿðèñè êè, àðàã ÷ÿêèð âÿ íå÷ÿ äÿëëàëÿñè...
Ùàúû Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð Èñôàùàíè, Õèéàáàí ãàïûñûíäà, õÿñèñ áèð
äþâëÿòìÿíä.
Ùàúû Ìèðçÿ Àüà Ôÿðøôöðóø Ëåéëàáàäëû, éàøëû áèð àäàì, àììà áèð
ãÿïèê ìÿíôÿÿòè ìèëëÿòÿ ýþðöíìÿéèá, 120 ìèíäÿí àðòûã ìèðàñû âàð èäè,
áîëøåâèêëÿðäÿí ãîðõäó, ãà÷äû Êÿðáÿëàéà.
Âàèç Òÿáðèçäÿ Ìèðçÿ ßëÿêáÿð ßçèççàäÿ, çèääè-ìààðèô.
Îðóúëóãäà Ùàúûõàí Ñÿððàô Íèéàð-ìèéàð áàçàð êö÷ÿñèíäÿ áèð ïèòè
äöêàíûíäà ìöùàúèðèí õþðÿê éåìÿéèí ýþðöá äöêàí÷û èëÿ äàëàøûá, ïîëèñ
êÿíäõóäàñû äà òÿðÿôêåøëèê ÷ûõûá.
ßùÿðäÿ äèø ùÿêèìè ìöôòÿ ÷àëûøûð.
Ìÿøðóòÿäÿí ãàáàã âèëàéÿòè áèð íÿôÿð àäàì èäàðÿ åäèá áåø éöç
òöìÿí àëûðäû úàìààòäàí; àììà èíäè ÿëëè àäàì èäàðÿ åäèð, 24 ìèí òöìÿí
àëûð.
Àüà Ìèðÿëè–ôàíàòèê, ßùÿðäÿ.
ßùÿðäÿ çèëùèúúÿíèí 14–15-äÿ ìÿêòÿáëÿð òÿòèë åëÿäèëÿð, Êÿðáÿëà
ìöúòÿùèäèíèí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ.
ßùÿðäÿ ìÿäðÿñÿ, ìÿúúàíè. Àçû èëäÿ ìèí òöìÿíÿ êèìè úàìààòäàí
àëûíûð, Òÿáðèçÿ ýåäèð; àììà ßùÿðèí þç ìÿäðÿñÿñèíèí ìöÿëëèìëÿðè
ìÿâàúèáñèç ãàëûáëàð.
Øóøàäà ãàðÿò åäÿí àüàëàð. ßñýÿðëÿð ãàí òþêöð, àüàëàð ãàðÿò åäèð.
Áàø ìÿãàëÿ – õÿçèíÿ äÿíèçäè, éåìÿéÿí äîíóçäó.
Ãàëàäà Øòóëóí ãîíàãëûüûíäà 26 ìèí ìàíàò øàáàø âåðèëÿíäÿ ìÿýÿð
áèçèì ìèëëÿò áàø÷ûëàðû îðàäà äåéèëäèëÿð âÿ ÿñýÿðëÿðè ýþðìöðäöëÿð?
Øÿêèë – Èíýèëèñ âÿ Ôðàíñà õÿëèôÿíè ùÿðÿ þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêèð.
Êîììóíèñòèí åâèíäÿ áàéðàì ýöíö ñòîë äþøÿíèá, êîììóíèñò
äîñòóíà äåéèð:
– Áóíó àðâàä äþøÿéèá.
Ïàëòàðàòñêèäÿ Èðàí íöìàéÿíäÿñè Èãòèäàðèë-ìöëêöí äÿâÿòèëÿ Àüà
Ñåéèä Ùöñåéíèí Ìÿêêÿéÿ ýåòìÿéèíÿ õÿðúëèê éûüûáëàð.
Ìîñêâàäà îí íÿôÿð òÿëÿáÿ êö÷ÿäÿ ïàëòàðëàðûíû ñàòûðëàð (ö÷ àéäûð
Ãàôãàçäàí ìààø ýÿëìèð). Ïåòðîãðàääà ùàáåëÿ (òÿëÿáÿ ìÿêòóáóíäàí).
Èòÿí äàíàíûí èçèíè àõòàðûðëàð. Ãèéàìÿäèíëè êÿíäèíäÿ, Ãàðàáàüäà
ìöñÿëëàéà ÷ûõûá éàüûø èñòÿéÿíäÿí ñîíðà îüðóëàðûí èçèíè àõòàðûðëàð.
292
 Ùÿçðÿò Àááàñûí øÿêëè. Ñåéèäëÿð Áÿðäÿ êÿíäèíäÿ. Èêè ñåéèä ïÿðäÿ
òóòóá äÿñòÿìàç àëäûðûá øÿêëè ýþñòÿðèðìèø.
Ãàäûíëàð áàðÿñèíäÿ äåéèðëÿð:
Àüäàì àü îëñóí,
×åðâîí êÿñÿí ñàü îëñóí,
25 ìàíàò äîïëóã, ÿëëè ìàíàò ëàêèðîâàííû òóôëè,
Áóíó àëàí ñàü îëñóí.
Êöðäöñòàí ãÿçàñûíäà Íóðÿääèí êÿíäèíäÿ êÿíä èñïàëêîìó Ñÿëèì.
Ïè÷àíñ ìàùàëûíäà ßëÿêáÿð øÿáåùè.
Àüäàì – Ãàëà àðâàä êëóáóíäà ïàïèðîñ ÷ÿêÿíëÿð (òöñòö áöðöéöð).
Øÿêèë – ùþêóìÿò éåìèø àðàáà÷ûñû.
ßäÿ, áó íÿ òÿùÿð àðàáà ñöðìÿêäèð? Øîññà éîëóíó õàðàá åëÿéèðñÿí,
àðàáàíû ãàéòàð.
Àðàáà÷û éåìèø âåðèð.
– Éîë ãàéûðìàãäàí òÿíýÿ-çàðÿ ýÿëäèê (àðàáàíû ýåðèéÿ ãàéòàðûð).
Éåìèø ðöøâÿò àëûð.
Ëàùûú èñïàëêîìó:
– Ìÿí ñèçèí ö÷öí Øöìð ýÿëìèøÿì.
Øÿêèë – Èíòåëëèýåíòëÿð ìåéèò íàìàçûíäà.
Áÿðäÿ – Úÿôÿðèééÿ ÷àõûð øèðêÿòèíèí àíáàðû. Ïàäâàëëàð äîëó ÷àõûðëà.
Ìÿñóë èø÷èëÿð ýöíäÿ ïðîá åäèðëÿð. Ðåçèíëÿ è÷èðëÿð.
Øÿêèë – Òåëåôîí èëÿ åøãáàçëûã.
Øÿêèë – Óøàãëàðûí ìÿíôÿÿòèíÿ îëàí ÷àéõàíàëàðûí ãóëëóã÷ó âÿ
ìöäèðëÿðè.
Øÿêèë – ×àäðîâè êö÷ÿäÿ Ìàùìÿíçÿð õàíûì, îí ñÿêêèç àðâàäûí ãà-
áàüûíäà: – Ìÿí îëìàñàéäûì éàñ åâèíè òàíûìàéàúàãäûíûç (éàñäàí-
éàñà).
Øÿêèë – ùþêóìÿò ìÿìóðó ñîðóøóð:
Íå÷ÿ áàø ìàëûí âàð?
Áó äà úàâàá âåðèð:
– Áèð àòûì, èêè äÿâÿì, ö÷ ãîéóíóì, ö÷ ÿéàëûì (ö÷àðâàäûì).
Áèðæà òðóääà:
– Íÿ èø áàúàðûðñàí?
– Àðòèñò îëàðàì, ÿëëè èë øÿáåù îëìóøàì.
Õÿìèñëè Ùàúû Ìîëëà Àüà Ýÿíúÿ ãÿçàñûíûí 9-úó íàùèéÿñèíäÿ áèð
êÿíäëèäÿí áèð ìèñãàë äàâàéà áèð õàëâàð òàõûë àëûð.
“Ðåâîëéóñèéà âÿ êóëòóðà”, Áàêû, 1939, ¹ 1

293
 ÌßÊÒÓÁËÀÐ

1.ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄßÍÈÍ
ÉÀÇÄÛÜÛ ÌßÊÒÓÁËÀÐ

Áÿðàäÿðèì Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè

Ôè 25 àïðåë (1895–1897-úè èëëÿð àðàñû).
Íåùðÿì
Ñàü âÿ ñàëàìàò âàðàì. Ùàìàí Íàõ÷ûâàí, ùàìàí Íåùðÿì, ùàìàí
Äàíàáàø êÿíäè âÿ ùàìàí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè èëÿ Õóäàéàð áÿé. Ùà-
ìàí ãàçè... Ãÿðÿç, ùàìàí ýþë, ùàìàí ãóðáàüà... Ùÿëÿ áóíëàð ãàëñûí, èí-
øàëëàù ýÿëÿí äÿôÿ áó áàðÿäÿ äàíûøàðûã.
Ãàðäàøûì, ìÿíèì ñÿíÿ áèð èøèì äöøöáäöð âÿ öìèäèì àðòûãäûð êè, áó
èøè àøûðìàãäàí áîéóí ÷ÿêìÿêëèê åëÿìÿéÿñèíèç. Èøèì áóäóð: ÿçèçèì, ëà-
çûìäûð êè, áó êàüûçû àëûá îõóéàí êèìè ÷ûõàñûíûç áàçàðà; éÿíè, ìÿí Òèô-
ëèñè íÿçÿðäÿ òóòóðàì. ßýÿð, ñþç éîõ, Òèôëèñäÿ îëìàñàíûç, ñîíðà ýÿëèá ÷û-
õàñûíûç áàçàðà âÿ ÿðçèìè éåðèíÿ éåòèðÿñèíèç.
ßðçèì áóäóð êè, áÿíäÿéÿ áèð îäèíî÷êà ëàçûì îëóáäóð. Áó áàðÿäÿ
äÿ àðòûã òÿâÿããå åäèðÿì. ßýÿð þçýÿ âàúèá èøèí îëìóø îëñà, ãîé ãàëñûí
ñîíðàéà âÿ ÷ûõ øÿùÿðèí ÿððàäÿ÷èëÿð ìÿùÿëëÿñèíÿ âÿ áÿíäÿäÿí þòðö éàç-
äûüûì îäèíî÷êàëàðäàí áèðèíè àë. Ñþç éîõ, òÿçÿ îëìàñûí; éÿíè, íÿ åëÿ
êþùíÿ îëñóí, íÿ äÿ êè, ÿúÿðëè îëñóí. Àíúàã êþùíÿ äÿ îëñà, âåðèá ãàéûò-
äûðàðñàí âÿ ñîíðà ýþíäÿðÿðñÿí. Âÿ áó ñþâäÿíèí ÿââÿëèíúè øÿðòè áó îë-
ñóí êè, áàùà îëìàñûí, ÷öíêè ïóëóì ÷îõ äåéèë. Ìÿíèì éÿãèíèìäèð êè,
Òèôëèñäÿ áó úöð äðîøêàëàðûí* íèìäàøûíû ÿëëè-àëòìûø ìàíàòà àëìàã ìöì-
êöí îëàð âÿ áóíäàí éàõøû ôöðñÿò îëìàç ìÿíäÿí þòðö. Äÿõè ñÿí îðàäà
îëìàñàí, ìÿí áèð åëÿ øÿõñ òàïà áèëìÿðÿì êè, õÿéàíÿò åòìÿéèá, ìÿíäÿí
þòðö áèð áåëÿ øåé àëûá ýþíäÿðñèí.
Ãÿðÿç, áàøà äöøäöí, ñþç éîõ êè, ìÿíèì äåäèéèì íÿäèð. ßýÿð éà-
íûíäà ïóëóí îëìàñà, éàç ýþíäÿðèì. ßýÿð âàðûíäûð, àë, ñîíðà ýþíäÿðÿ-
ðÿì. Ìÿí èñòÿéèðäèì áèð ãÿäÿð ïóë ýþíäÿðèì, àììà êàüûçû êÿíääÿí
éàçûðàì, ïóëóì øÿùÿðäÿäèð. ßýÿð ÷îõ òÿëÿñèê îëñà, òåëåãðàôëà Ùàúû ßëè-
ãóëó áàðàò äà åäÿ áèëÿð. Âÿññÿëàì êè, áó áàðÿäÿ ñÿé åëÿ âÿ äöçÿëò. ×îõ
294
âàúèáäèð. Èíøàëëàù ñîíðà éàçàðàì íÿ ñÿáÿáÿ âàúèá îëóáäóð. ×îõ éàõøû
îëàð áèð àò õàìóòó øèëèéè ýþíäÿðÿñÿí. ×öíêè îðàëàðûí êþùíÿñè áó õàðà-
áàëàðûí òÿçÿñèíäÿí éàõøû îëàð. Ñþç éîõ, àëàí âàõòäà ëàçûìäûð äèããÿò
åëÿìÿê òÿêÿðëÿðè âÿ ðåñîðëàðû ìþùêÿì îëñóí. ßëáÿòòÿ, ùÿð áèð áàðÿäÿ
äÿ âÿêèëñèíèç. Àõûðäà ìÿíÿ ïåøìàí÷ûëûã ùå÷ âàõò öç âåðìÿç, ÿýÿð ñþâ-
äÿíèç ìÿüáóí äà îëìóø îëà.
ßëáÿòòÿ, ìÿíÿ áó áàðÿäÿ äÿ áèð úàâàá éàçàðñûíûç âÿ íÿ ãÿäÿð ïóë
ëàçûì îëñà, éàçàðñûíûç, ýþíäÿðÿðÿì âÿ áóíëàðûí ÿâÿçèíäÿ Àëëàù ãîéñà,
éàõøû ÿùâàëàòëàð éàçûá ýþíäÿðÿðÿì, îõóðñàí.
Âÿ áóíó äà áèë, êàüûçû ýþíäÿðÿíäÿí ñîíðà ýöíëÿðè ñàéàúàüàì, ýþ-
ðÿê íå÷ÿ ýöíÿ êèìè éà êàüûçûí úàâàáû, éà îäèíî÷êà ýÿëÿúÿê. Àììà
ùàìûñûíäàí âàúèá îäóð êè, éöíýöë îëñóí, àüûð îëìàñûí. ×öíêè ëàçûìäûð
êè, èêè àäàì îòóðñóí, êó÷åðäÿí þòðö éåð ëàçûì äåéèë, ÷öíêè îòóðàíëàðûí
áèðè ñöðÿúÿê. ßëáÿòòÿ, ðåñîðëó îëàúàã. ßëáÿòòÿ, áàøà äöøäöí.
Áó êàüûçû èíäè, ìÿí éàçàí âàõò äöç ýåúÿ éàðûñûäûð, éÿíè ñààò îí èêè.
Áÿñ, ÿýÿð áèð ïàðà ñþçëÿðè îõóéà áèëìÿñÿí, ýöíàù ìÿíèì äåéèë.
Ãàðäàøûí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

ÍÅÙÐßÌ ÍÎÐÌÀË ÌßÊÒßÁÈÍÄß

ÀÏÀÐÛËÌÛØ ÉÎÕËÀÌÀÉÀ ÄÀÈÐ

ÀÐÀÉÛØ
(10 âÿ 11 äåêàáð 1896-úû èë)
Ñèéàùû öçðÿ øàýèðäëÿðèí ñàéû – 45 íÿôÿð.

Îíëàðäàí áèðèíúè øþáÿäÿ 25, èêèíúèäÿ 8, ö÷öíúöäÿ 4, äþðäöíúöäÿ 3

âÿ áåøèíúè øþáÿäÿ 5 íÿôÿð. Éîõëàìà çàìàíû ìÿêòÿáäÿ 38 íÿôÿð øàýèðä
âàð èäè.
Éîõëàìà çàìàíû äåéèëÿí ýþñòÿðèø âÿ òÿíãèäè ãåéäëÿð:
1) Àøàüû øþáÿäÿ ËÅÊÑÈÊ ìàòåðèàë ìþùêÿì ìÿíèìñÿíèëìèøäèð.
Ùÿìèí ìàòåðèàëû òåç-òåç òÿêðàð åòìÿê âÿ öìóìèééÿòëÿ, ðóñ äàíûøûã äè-
ëèíè þéðÿíìÿê ö÷öí áóíëàðû ÷àëûøìàëàðà òÿòáèã åòìÿéÿ äàùà ÷îõ âàõò
ëàçûìäûð.
295
 2) Ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçöíäÿêè ãöñóðëàð úèääè ãåéä îëóíìàëûäûð, îíëàðûí
ùàìûñûíà, õöñóñÿí ñÿùâëÿðèí ìöÿééÿí ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí “ë” âÿ “÷”
ñÿñëÿðèíèí äåéèëèøèíÿ ìöâàôèã ÷àëûøìàëàðëà äöçÿëèø âåðèëìÿëèäèð (àðàäàí
ãàëäûðûëìàëûäûð).
3) Éóõàðû øþáÿëÿðäÿ úàíëû ðóñ äàíûøûã äèëèíäÿ àç äàíûøûëûð. Äþðäöí-
úö øþáÿíèí øàýèðäëÿðè ùÿòòà áèð ÷îõ ìöðÿêêÿá îëìàéàí ñóàëëàðà úàâàá
âåðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð. Ùàíñû êè, ñóàëûí úàâàáûíû âåðìÿê ö÷öí ñó-
àëà áèð âÿ éà èêè ñþç àðòûðìàã ëàçûìäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿêñÿð øàýèðäëÿð
þéðÿíèëÿíëÿðè þç ñþçëÿðè èëÿ íàüûë åòìÿêäÿ ýöúñöçäöðëÿð.
4) ßçáÿð ñþéëÿíèëÿí áÿäèè íöìóíÿëÿð äþðäöíúö øþáÿäÿ àç-÷îõ
äöçýöí ñþéëÿíèëäè.
5) “Ñèáèðèí ôÿòù åäèëìÿñè” ìÿòíè áó øþáÿíèí øàýèðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí
ìÿíàñû áàøà äöøöëìÿäÿí îõóíäó. Áèðèíúè øþáÿäÿ “Ùàâà âÿ ñó” ìÿòíè
ìöÿééÿí ãÿäÿð áàøà äöøöëìÿêëÿ îõóíäó. Øàýèðäëÿðèí áèð ùèññÿñè ãèðàÿò
çàìàíû ñþçëÿðè éàíëûø òÿëÿôôöç åäèðëÿð.
6) Áó øþáÿëÿðèí øàýèðäëÿðèíèí úîüðàôèéàäàí ìöâÿôôÿãèééÿòè êèôàéÿò
ãÿäÿðäèð, òàðèõäÿí èñÿ ùÿääèíäÿí àðòûã çÿèôäèðëÿð. Óøàãëàð Âÿòÿí òàðè-
õèíäÿí ëàçûìè òàðèõè ùàäèñÿëÿðÿ äàèð õðîíîëîæè àðäûúûëëûüà ìàëèê ùå÷ áèð
àíëàéûøà ìàëèê äåéèëëÿð.
7) Áåøèíúè øþáÿäÿ ñàéëàðûí áþëöíìÿñèíèí ÿëàìÿòëÿðè íÿçÿðÿ ÷àðïäû,
ëàêèí øàýèðäëÿð èêèäÿ áèðè äþðääÿ áèðÿ áþëÿ áèëìÿäèëÿð; äþðäöíúö øþáÿ-
äÿ àäëû ÿäÿäëÿðèí ùèññÿëÿðÿ áþëöíìÿñèíäÿí ùàíñû ñàé àëûíìàñûíû äåéÿ
áèëìÿäèëÿð.
8) Áèðèíúè øþáÿäÿ “ú” (òâåðäûé çíàê) ùÿðôè èëÿ áèòÿí ñþçëÿðè éàçìàã
ëàçûì äåéèëäèð. ×öíêè øàýèðäëÿð ùÿëÿ áó ùÿðôè þéðÿíìÿìèøëÿð.
9) Éàçûëû ÷àëûøìàëàðäà ùÿìèøÿ úèíñëÿðè (ìóæñêîé ðîä) ýþñòÿðìÿéÿ
ÿìÿë åòìÿê ëàçûìäûð.
10) Èêèíúè øþáÿäÿ õöñóñè ìåéëëè éàçû ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åäèëìÿëèäèð.
11) Àéðû-àéðû ñþçëÿðèí ùàëëàíìàñûíû úöìëÿäÿ ñþçëÿðèí ùàëëàíìàñû
èëÿ ÿâÿç åòìÿê ëàçûìäûð.
12) Øàýèðäëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø òàïøûðûüû ùÿëë åòìÿéÿ ÿñàñëû øÿêèë-
äÿ ùàçûðëàìàã ëàçûìäûð êè, îíëàðûí èøëÿðè áÿçÿí îëäóüó êèìè ñÿùâëÿðëÿ
äîëó îëìàñûí.
13) Øàýèðäëÿðè ìöÿëëèìèí ñþéëÿäèéè íöìóíÿ ÿñàñûíäà ìÿñÿëÿ (÷à-
ëûøìà) òÿðòèá åòìÿéÿ àëûøäûðìàã ëàçûìäûð.
296
 14) Âîëïåðèí “Ðóñ äèëè” äÿðñëèéèíèí áèðèíúè áóðàõûëûøûíäàêû ÿëàãÿñèç
ìàòåðèàëëàðû ×åðíéàéåâñêèíèí “Ðóñ äèëè” äÿðñëèéèíäÿêè ìÿòíëÿðëÿ ÿâÿç
åòìÿê ôàéäàëû îëàð.

Èíñïåêòîð: Í.Íîâîñïàññêèé
ßñëè èëÿ äöçäöð: Íåùðÿì ìÿêòÿáèíèí íÿçàðÿò÷èñè
Ìÿììÿäãóëèéåâ
Àðàéûøûí áó ñóðÿòè Èðÿâàí – Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñû âÿ Êàðñ âèëà-
éÿòè Õàëã ìÿêòÿáëÿðè äèðåêòîðëóüóíà òÿãäèì åäèëèð, ¹ 126
Ìÿêòÿáèí íÿçàðÿò÷èñè Ú.Ìÿììÿäãóëèéåâ

***
ßçèçè-ìÿí Ìÿøÿäè Òàüû!
2 éàíâàð (1901)
Ñàü âÿ ñàëàìàò Èðÿâàí øÿùÿðèíäÿ âàðûã. Ñÿíèí Èðÿâàíà ýÿëìÿê ìÿ-
ñÿëÿí áàðÿñèíäÿ Ìÿùÿììÿäãóëó áÿé âÿ Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè èëÿ áàùÿì
÷îõ âÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ ñþùáÿò åëÿìèøèê. Òÿôñèëàòû Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè, – áó
ýöíëÿðäÿ êè, ýÿëÿúÿê Íàõ÷ûâàíà, – þçö ñÿíÿ äåéÿð. Àììà ìÿí äÿ áó-
íó ÿðç åäÿ áèëÿðÿì êè, èíäè èëèí îðòàñû îëìàã ñÿáÿáÿ ùå÷ áèð âÿúùëÿ
ìöìêöí îëìóð ñÿíÿ éåð åëÿìÿê. Èðÿâàí ðóñ-ìöñÿëìàí ìÿêòÿáèíäÿ
ìöìêöíäöð, ñþç éîõ, ñÿíÿ éåð òÿéèí åëÿìÿê, àììà ñþç áóðàñûíäàäûð
êè, èíäè áó ñààò éåð éîõäóð âÿ ÿýÿð ñÿíÿ çîð èëÿ éåð åëÿìÿéÿ äóðñàã, ëà-
çûìäûð êè, áàèñ îëìàã ìöÿëëèìëÿðèí áèðèñèíèí õàðèú îëìàüûíà. Îäóð êè,
ìÿñëÿùÿò áåëÿ ýþðöëäö êè, ùÿëÿëèêäÿ ñÿí îðàäà þç èøèíÿ ìÿøüóë îëàñàí
âÿ ñÿáð åëÿéÿñÿí, ÷öíêè Àëëàù ñÿáð åëÿéÿíëÿðè äîñò òóòóð âÿ ñÿáð ôÿðÿú-
ëÿðèí ìöôòàùûäûð.
Äÿõè íÿ éàçûì?
“Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéè”íè èñòÿéèðÿì éàçûá ýþíäÿðÿì,
ñåíçîð èçí âåðñèí, Èðÿâàíäà ÷àï åëÿòäèðèì. Ùÿð÷ÿíä àüëûì êÿñìèð úà-
ìààò îõóñóí.
Äöíÿí Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè áèçäÿ èäè. Áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿäèê, ñîí-
ðà ÷ûõäû ýåòäè.
Ùàâà ÷îõ ñîéóãäóð.
Ñÿíèí ãàðäàøûí Úÿëèë

297
 ***
Ãàðäàøûì Ãóðáàíÿëè!
Ôè 22 ìàùè-ìàðò (1902)
Èðÿâàí.

Êàüûçûí âöñóë îëäó. Óïðàâëåíèéàäàí ðàñ÷îòó âÿ òàëîíó àëûá, õÿçèíÿ-

äÿí éöç îòóç áèð ìàíàò àëòìûø ö÷ ãÿïèê àëäûì. Ëàçûì ýÿëäè õÿçèíÿäÿí
ïóë àëìàãäàí þòðö áèð âÿêèëíàìÿ äÿ éàçäûðìàã âÿ áó âÿêèëíàìÿéÿ
ùÿøòàä áåø ãÿïèê õÿðúèì ÷ûõäû âÿ äöíÿí Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä àüàéà
éöç îòóç ìàíàò éåòìèø ñÿêêèç ãÿïèê (130 ð. 78 ê. ) âåðäèì âÿ øàëëàðûí
ñàòûëìàüû áàðÿñèíäÿ ñîðóøäóì. Áåëÿ ìÿëóì îëäó êè, ùÿëÿ ñàòûëìàéûáëàð
âÿ ìÿí þç òÿðÿôèìäÿí òÿâÿããå åëÿäèì ñÿíèí Õàíçàäîâ èëÿ îëàí ùåñà-
áûíû ãóðòàðñûí âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿäàüà ñþç âåðäè ãóðòàðñûí. Ìÿí
èðÿëèúÿ Íàõ÷ûâàíäà îëàíäà õàëãäàí åøèäèðäèì êè, ñÿí ïîäðàòäà ãàçàíäû-
üûíû ãîéóðñàí àëûø-âåðèøèí çèéàíûíà. Èíäè éàäûìà äöøöð ùàìàí ñþçëÿð âÿ
ìÿí þçöì äÿ èñòÿéèðÿì áó ðÿéÿ øÿðèê îëàì.
Ñÿí ìÿíÿ éàçûðñàí êè, òåëåãðàôû àëàí êèìè ìÿíèì àüàìà àïàðûá
èéèðìè ìàíàò âåðäèí. Ìÿí áèëìèðÿì áó áàðÿäÿ ñÿíÿ íÿ äåéèì. Äåéèì
ÿýÿð “÷îõ ðàçûéàì”, áó ùÿìèøÿ åøèòäèéèìèç ñþçäöð, àäÿòè ñþçäöð. Ùà-
ìûñûíäàí éàõøû áóðàäà ìÿí áèð íå÷ÿ íþãòÿ ãîéóì...
Òåëåãðàôäà éàçìûøäûì êè, êàüûç ýþçëÿ. Ùàìàí êàüûçäà ñÿíÿ éàçà-
úàãäûì êè, àüàì ùàìàí ýöíëÿðäÿ ìÿíÿ éàçìûøäû êè, îíà õÿðúëèê ýþí-
äÿðèì. Ìÿí äÿ ìöìêöí åëÿìÿäèì ýþíäÿðìÿê. Àõûð ýÿëäè îëäó àõûð
÷ÿðøÿíáÿíèí ýöíö âÿ àüàì éàäûìà äöøäö. Öðÿéèì î ãÿäÿð ñûõûëäû êè,
àç ãàëäûì àüëàéàì. Àõûðû ñÿí éàäûìà äöøäöí âÿ ñÿíÿ òåëåãðàô åëÿäèì
âÿ áó òåëåãðàôû äà ìÿí ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ýþíäÿðäèì. ×öíêè, éàõøû áèëèðäèì
êè, ùå÷ ùàããûì éîõäóð ñÿíäÿí ïóë èñòÿìÿéÿ. Ùÿëÿ ìÿí ñÿíäÿí îí èêè
ìàíàò äà áèð àëìûøàì âÿ Íàõ÷ûâàíäàêû áîðúóìó äà ùå÷ áèëìèðÿì Ìÿ-
øÿäè Ùåéäÿð âåðèá, éà éîõ?
Ìöõòÿñÿð, ÿùâàëàò áó òþâðäöð.
Áÿñ íÿ èøëÿ ìÿøüóëñàí? Ñàòûá ãóðòàðäûí äöêàíû, éà éîõ? Ñèäãè íåúÿ-
äèð? Î úÿíàáäàí òÿâÿããå åëÿ þçýÿëÿðèí íàìÿëÿðèíèí öñòöíäÿ íîòàðèóñëóã
åëÿìÿñèí âÿ ìÿíÿ ÿëàùèääÿ êàüûçëàð éàçñûí. Ìÿýÿð î áèëìèð êè, îíóí êà-
üûçëàðû íåúÿ øèðèí òþùôÿäèð? Íÿ ñÿáÿáÿ ìöçàéèãÿ åäèð? Ãîé î ìÿíäÿí
êàüûç ýþçëÿìÿñèí. Ìÿíèì ìöñÿëìàíúà éàçìàüà ùÿâÿñèì àçäûð.
Áèçèì ãîùóì-ÿãðÿáàìûç íåúÿäèð? Ìÿøÿäè Éóñèô ùàìàí ùàëÿòäÿ-
äèð, éà òÿüéèð òàïûá ùàëÿòè? Àüàì íÿ ãàéûðûð âÿ ßëÿêáÿð ùàðàäàäûð?
298
Ìÿøÿäè Ùåéäÿðèí, ñþç éîõ, ÿùâàëû ïÿðèøàíäûð. Èíäè íåúÿäèð Íÿñèð, âàð-
ìû éàõøû îëìàüà öìèäè, éà éîõ? Àëëàù øÿôà âåðñèí.
Ìÿí Äÿëìÿ áàüëàðûíûí ÿùâàëàòûíû, – íåúÿ êè, ñÿíÿ áèð âàõò îõóìó-
øàì, – “Êàñïè”íèí 53-úö íþìðÿñèíäÿ ÷àï åòìèøÿì. Àììà, ùåéô êè,
“Êàñïè” ãÿçåòèíè Èðÿâàíäà àçäûð îõóéàí. Õÿéàëûì “Êàâêàç” ãÿçåòèíÿ
ìÿêòóáëàð ýþíäÿðìÿêäèð âÿ áèð äÿ ßëèìÿðäàí áÿéèí ìÿíÿ ùå÷ âÿúùëÿ
ãÿçåò ýþíäÿðìÿéÿ õÿéàëû éîõäóð. Àëëàù îíà èíñàô âåðñèí!
Àõûð âàõò ìÿí áàðäèëëÿðè Äÿìèðáóëàã ìÿùÿëëÿñèíäÿí âÿ ìÿñúèäèí
ãîíøóëóüóíäàí êþ÷öðòìÿê ôèêðèíÿ äöøìöøÿì. Òàïäûüûì ôÿñèëëÿðÿ ýþðÿ
ëàçûìäûð öìèä áàüëàìàã êè, ãóáåðíàòîð áó âàñèòÿíè ãÿáóë åäÿ. Èðÿâàí
ÿùëèíÿ áó õöñóñäà éàõøû ÿðèçÿ éàçìûøàì. Áó ýöí úàìààò ãîë ãîéóð.
Áó êàüûç èëÿ áàùÿì ñÿíÿ ýþíäÿðèðÿì äèâàíõàíàäàí àëäûüûì ðàñ÷î-
òó âÿ áóíäàí ÿëàâÿ áèð ñîâãàò ýþíäÿðèðÿì êè, îëñóí Èðÿâàíäàí “Íîâî-
éå âðåìéà”éà âåðèëÿí òåëåãðàô ñÿí ãàéûðäûüûí äÿìèð éîë áàðÿñèíäÿ. Áó
ÿùâàëàòû ìÿí îõóäóì “Êàñïè” ãÿçåòèíäÿ âÿ úûðûá ñÿíÿ ýþíäÿðäèì êè,
îõóéàñàí.
Ñàáàù ìàðòûí 23-úö ýöíö, Èðÿâàí îêðóæíîé ñóäóíäà ùàìàí èøÿ áà-
õàúàãëàð êè, èêè èë áóíäàí ÿãäÿì îêðóæíîé ñóääàí áèð íå÷ÿ äîêóìåíò
îüóðëàíìûøäû êè, áó õöñóñäà ñóäóí áèð ÷ëåíèíè âÿ Ãàéûáîâó ýöíàùêàð
åëÿäèëÿð. Äåéèðëÿð êè, Òèôëèñäÿí áþéöê âÿêèë ýÿëèá. Ñàáàù òàìàøà åäÿ-
ðÿì, ñÿíÿ õÿáÿð éàçàðàì.
Òÿçÿ õÿáÿð éîõäóð. Ùàâà ÷îõ õîøäóð. Èøèì ÷îõäóð.
Õÿéàëûìûç âàð áèð Íàõ÷ûâàíà ýÿëÿê. ßýÿð áàðàìà ãóðäó áÿñëÿìÿê
ìàíå îëìàñà, éàéäà Äÿðÿ÷è÷ÿéÿ ýåäÿúÿéèê. Ùÿëÿ èìòàùàí âåðìÿìè-
øÿì.
Èíäè õîø ñÿíèí ùàëûíà êè, Ñèäãè èëÿ áèð øÿùÿðäÿ îëóðñàí. Áÿñ íèéÿ ìÿ-
íèì Ìöíÿââÿðèìèí ÿêñèíè ýþòöðöá ýþíäÿðìÿäèí? ßýÿð àüàìýèëèí òÿðÿ-
ôèíäÿí ìàíå÷èëèê âàðñà, ìÿíèì äèëèìäÿí òÿâÿããå åëÿ ìàíå îëìàñûíëàð
âÿ òåç ÿêñè ýþíäÿð. Ùàçûðëàø âÿ éûüûø ýÿë Èðÿâàíà. Øóðîâ õàùèø åäèð Ùà-
úû Ìèðàááàñ àüàíûí êÿùðèçèíè àëñûí Èðÿâàí âàüçàëûíäàí þòðö. Âóðøåë äÿ
ùÿëÿ ýÿëìÿéèá Òèôëèñÿ âÿ éÿãèí êè, ñÿíÿ áèð úàâàá éîõäóð ýþíäÿðäèéè-
íèç ÿðèçÿëÿðÿ ýþðÿ. Ñþç éîõ êè, êÿùðèç ÿðèçÿñèíÿ Âóðøåë ýÿëèíúÿ áàõìàç-
ëàð. Áÿñ ÿðç åäèðÿì êè, Øóðà Ùàúû Ìèðàááàñ àüàíûí êÿùðèçèíè àëìàã òÿê-
ëèôèíè åäèð, ìÿí äÿ ùàìàí éåð ñàùèáëÿðèíè – êè, îíëàðûí éåðëÿðèíäÿí êÿù-
ðèç ãóéóëàðû âóðóëóá–þðýÿäèðÿì êè, ùàìàí êÿùðèçÿ éåð ñàùèáëÿðèíèí äÿ
èõòèéàðëàðû ÷àòàð. ×öíêè ðóñ çàêîíó áåëÿäèð êè, éåð ñàùèáèíèí èçíè îëìàñà,
ùå÷ êÿñ îíóí éåðèíäÿí êÿùðèç âóðà áèëìÿç âÿ áó èøëÿðäÿ “äàâíîñò”, éÿ-
299
íè òÿñÿððöô ãîéóëìàéûá. Ìÿñÿëÿí, Ùàúû Ìèðàááàñ àüà äåéÿ áèëìÿç éåð
ñàùèáèíÿ êè, ìÿíèì êÿùðèçèì ñÿíèí éåðèíäÿí îòóç èëäèð ýåäèð. ×îõ äà êè,
îòóç èëäèð! Ìÿí îòóç èë ñÿíÿ èõòèéàð âåðìèøÿì êÿùðèç àïàðàñàí, àììà
èíäè âåðìèðÿì áó èõòèéàðû âÿ áèð íå÷ÿ éåð ñàùèáè – êè, ìÿí îíëàðû áó òþâð
áàøà ñàëäûì, – ýåäèá Øóðîâà ÿðç åëÿäèëÿð êè, áèçè äÿ ëàçûìäûð íÿçÿðäÿ
òóòìàã êÿùðèçè àëìàã âàõòûíäà. ×öíêè ùàìàí êÿùðèç áèçèì éåðëÿðèìèç-
äÿí êå÷èð âÿ áó õöñóñäà ïëàí ÷ÿêèëäè âÿ éåð ñàùèáëÿðèíèí ùàìûñûíûí àä-
ëàðûíû éàçäûëàð ùàìàí ïëàíäà. Ýþðÿê àõûðû íÿ îëóð?
Ùÿëÿ Ðÿùèìîâà ïóë ýþíäÿðìÿéèáëÿð. Ïîäðàò áàáÿòèíäÿí ÷îõ ýèëåé
åäèð.
Ùÿëÿ õóäàùàôèç. Ñÿíÿ õåéèð-äóà åäèðÿì.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
Òåç úàâàá éàç. Ìÿíÿ áàõìà âÿ Ñèäãèéÿ áàõìà.

***
Áÿðàäÿðèì Ãóðáàíÿëè!
Ôè 22 àïðåë (1905)
Òèôëèñ
Ãàðäàø, áó íÿ èøäèð ñÿíèí áàøûíà ýÿëäè? ßùâàëàòû áèð ãîëàé åøèòìè-
øÿì, àììà òÿôñèëàòû ìÿíÿ ìÿëóì äåéèë. ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ, òåç êàüûç éàç.
ßýÿð éàçà áèëìÿñÿí, éàçäûð ýþíäÿð ýþðÿê áó íÿ ãÿçàâö-ãÿäÿðäèð ñÿ-
íèí áàøûíà ýÿëèð.
ßçèçäÿí ùå÷ íèýàðàí îëìà. Îíó éÿãèí áèë êè, õóäàíÿêÿðäÿ ñÿí
äöíéàäà éîõ îëñàí äà, ßçèç áóðàäà äÿðñ îõóéóá, àõûðà êèìè åëì òÿùñèë
åäÿúÿê. Ùÿð ùàëäà èíäè ßçèçèí ñÿíÿ ùå÷ áèð åùòèéàúëûüû éîõäóð âÿ îíóí
áàðÿñèíäÿ ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ. Áó ýöíëÿðäÿ îíóí ìåòðèê øÿùàäÿòíàìÿñèíè
øåéõöëèñëàì èäàðÿñèíäÿí ÷ûõàðäàúàüàì êè, ìàé àéûíäà èìòàùàíà àïà-
ðàì.
Íóðè-÷åøìèì ßëè áèð íå÷ÿ ýöíäöð êè, áóðàäàäûð. Áàéðàì ýöíëÿðè
îëìàã ñÿáÿáèíäÿí ìÿí þçöì þç èõòèéàðûì èëÿ îíó áóðàäà ãîíàã ñàõ-
ëàäûì, ÷öíêè ßçèç ö÷öí äÿ îíóí áóðàäà ãàëìàüû õîø êå÷èðäè. Àììà
ßëèíèí ýèìíàçèéàéà ùàçûðëàøìàüà ÷îõ àðòûã ùÿâÿñè âàð. ßýÿð ìÿñëÿùÿò
ýþðñÿí, ýÿëñèí áóðàéà, Òèôëèñÿ âÿ áèçèì ïàíñèîíäà ãàëñûí, áèð ìöÿëëèì
òóòàã, îíó ùàçûðëàøäûðñûí. Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà, Àëëàù õàòèðè-
300
íÿ, òåçëèêäÿ þç ÿùâàëàòûíû ìÿíÿ áèëäèð. ×öíêè áóðàéà ýÿëÿí õÿáÿðÿ ýþ-
ðÿ, ñÿíèí ÿëèíÿ éàðà éåòèøèáäèð.
Áó ýöí ÿââÿëèíúè äÿôÿ òåëåãðàô ÷ûõàðäûã. ßùâàëàòû ßëè íàüûë åäèð âÿ
ãÿçåòÿ ÷ûõàðòìàüà èçí èñòÿìèøÿì.
Õóäàùàôèç, Úÿëèë

***

ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÉÀ ÌßÊÒÓÁ

Òÿøÿêêöð åäèðÿì úÿìè î øÿõñëÿðÿ êè, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ãÿçåò

íÿøðèíÿ èúàçÿ àëìàüûì ìöíàñèáÿòèëÿ ìÿíÿ òÿáðèê ýþíäÿðèáëÿð âÿ þçö-
ìÿ áîðú áèëèðÿì ÿðç åäÿì êè, áÿçè ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ, ìÿíÿ âåðèëìèø ùö-
ãóãäàí ÿë ÷ÿêèá, àâãóñòóí 11-äÿ áó áàðÿäÿ ðÿñìè ìÿëóìàò òÿãäèì åò-
ìèøÿì.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Òèôëèññêè ëèñòîê”,
13 àâãóñò (1905), ¹ 165

***

ÐÅÄÀÊÑÈÉÀÉÀ ÌßÊÒÓÁ

21 àâãóñò òàðèõëè “Íîâîéå îáðàçîâàíèéå”äÿ áåëÿ áèð ìÿëóìàò ÷àï

îëóíìóøäó êè, ýóéà Çàãàôãàçèéà øåéõöëèñëàìû âÿ ìöôòèñè É.Ä.Àñïèñî-
âàéà Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðû ö÷öí ìÿêòÿá à÷ìàüà èúàçÿ âåðìÿéè
ãåéðè-ìöìêöí ùåñàá åòìèøëÿð. Ìÿí áó ìÿêòóáóí òàëåéè èëÿ éàõûíäàí
ìàðàãëàíäûì âÿ òÿùñèë äàèðÿñèíèí úÿíàá ïîïå÷èòåëèíèí äÿôòÿðõàíàñûíäàí
áó áàðÿäÿ äöðöñò ìÿëóìàò àëûá þéðÿíäèì êè, èñòÿð øåéõöëèñëàì, èñòÿðñÿ
äÿ ìöôòè íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿêòÿáäÿ øÿðèÿò âÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí êå÷è-
ðèëìÿñè ùàããûíäà úÿíàá ïîïå÷èòåëèí ñîðüóñóíà âåðäèêëÿðè úàâàáäà àíúàã
úÿíàá äàèðÿ ïîïå÷èòåëèíäÿí áó ìÿêòóáà èúàçÿ âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíè ùÿ-
ìèí ôÿíëÿðÿ àèä ïðîãðàì ìöâàôèã êîìèññèéàëàðäà òàì èøëÿíèá ãóðòàðûí-
úàéà ãÿäÿð òÿõèðÿ ñàëìàüû õàùèø åòìèøëÿð. Îíëàðûí ýþñòÿðèëÿí ìÿêòóáà
èúàçÿ âåðìÿéÿ ðàçû îëìàäûãëàðû ùàããûíäà èñÿ ùå÷ ñþùáÿò äÿ ýåòìèð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Òèôëèññêè ëèñòîê”, 24 àâãóñò (1905) ¹173

301
 ***
Íóðè-÷åøìèì
(24 àïðåë, 1907)
Ñÿí Àëëàù, Ìÿììÿäùÿñÿíèí àíàñûíà äå êè, îíäàí ùå÷ íèýàðàí îë-
ìàñûí. ×îõ éàçìàüà âàõòûì éîõäóð, àììà áóíó éÿãèí åëÿñèí êè,
Ìÿììÿäùÿñÿíèí ýöíö áóðàäà Íàõ÷ûâàí áÿéçàäÿ âÿ õàíçàäÿëÿðèíèí
ýöíöíäÿí éàõøû êå÷èð. Ñÿíÿòèíäÿ äÿ òÿðÿããè åòìÿêäÿäèð. Ìöõòÿñÿð,
ùå÷ áèð øåéäÿí êîðëóüó éîõäóð âÿ òóìàí-êþéíÿê äÿ íàùàã ýþíäÿðèá-
ñèíèç. Ùå÷ áèð øåé ëàçûì äåéèë; áèç áóðàäà ùÿëÿ þëìÿìèøèê, ñàüûã. Ñèä-
ãèíèí áèðúÿ íÿôÿð óøàüûíà äà áàõìàñàã, äÿõè þçöìöçÿ íåúÿ èíñàí äå-
éÿ áèëÿðèê?
Úÿëèë

***
ßçèçèì!
(26.Â11.1908)
Áóðàäà à÷ûëàúàã ìöÿëëèìëèê éåðèíè ýþçëÿìÿéèíèç. Îíäàí þòðö êè,
øÿùÿð èäàðÿñè áó éåðÿ ìöÿëëèìÿ òÿéèí åòìÿê èñòÿéèð, íÿèíêè ìöÿëëèì.
Ùÿòòà èíñòèòóò ãóðòàðàí úàâàíëàðûí ÿðèçÿëÿðè êèôàéÿòñèç ãàëäû. Áÿëêÿ àõûð-
äà øÿùÿð èäàðÿñè ðÿéèíè ÷þíäÿðÿ. Àììà ýöìàí åëÿìèðÿì êè, áó ùÿðèô-
ëÿðèí è÷èíäÿ ñèçÿ áèð øåé ÷àòà.
ßýÿð èõòèéàðûì àðòûã îëñàéäû, ÷àëûøàðäûì. Àììà äÿõè íÿ äåéèì?

Úÿëèë

***
ßçèçèì!
10 éàíâàð (1910)
Èøëÿðèí ÷îõ îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí êàüûçûíûí úàâàáû éóáàíäû. Ìÿùÿì-
ìÿäùÿñÿí, äîüðóäóð, êþùíÿ óñòàíûí éàíûíäàí ÷ûõûá, àììà äÿõè åéáè
éîõäóð, ÷öíêè òÿçÿ éåðèíäÿ äÿõè éàõøû òÿëèì àëìàãäàäûð âÿ íèýàðàí îë-
ìàüûíûçà áèð ñÿáÿá ýþðìöðÿì. Àíúàã éàçûíûç Îðäóáàäà, òÿçÿ ïàñïîðò
ýþíäÿðñèíëÿð.
Äîñòóíóç Úÿëèë

302
 ***
Ãÿëÿì éîëäàøûì Ìÿììÿäÿëè Ñèäãèéÿ!
Áàêû, 15 ìàé (1910)
Àçàðëû îëìàüûì ñÿáÿáèíäÿí ðèúà åäèðÿì áèð íå÷ÿ àéûí ìöääÿòèíÿ
ìÿíèì ÿâÿçèìäÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ìöäèðè-ìÿñóëëó-
üóíó þùäÿíÿ ýþòöðÿñÿí.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ìöäèðè
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Òèôëèñ, èéóí, (1910)
Ìÿí áó îâãàò êÿíäÿ ýåòìÿëèéÿì âÿ áóðàäà áèð àäàì ëàçûìäûð êè,
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è èäàðÿ åëÿñèí. ßýÿð éàé ôÿñëè, éÿíè èêè àé ýÿëèá Òèô-
ëèñäÿ ãàëà áèëñÿíèç, áó êàüûçû Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð Áàüûðîâà íèøàí âåðèíèç âÿ
áóíó äà áèëèíèç êè, áóðàäà áèçèì åâäÿ éåéèá-è÷ÿúÿêñèíèç âÿ áèð ãÿäÿð äÿ
õÿðúëèê ùÿð àé åâÿ ýþíäÿðÿ áèëÿúÿêñèíèç. Ãÿäÿðèíè èíäè ìöÿééÿí åäÿ
áèëìÿäèì, àììà ýöìàí åäèðÿì êè, íàðàçû îëìóéàñûç. ßýÿð èêè àéäàí
ñîíðà Òèôëèñäÿ ãàëìàã èñòÿñÿíèç, áÿëêÿ ýåíÿ èäàðÿìèçäÿ ãàëàñûíûç.
Áóíó äà áèëèíèç êè, áóðàäà áèçèì óøàãëàðà äà äÿðñ âåðÿ áèëÿðñèíèç,
ñîíðà ÿýÿð èñòÿñÿíèç, Ùÿìèäÿ õàíûìûí êÿíäèíäÿ îíóí ìÿõñóñè ìÿêòÿ-
áèíäÿ äÿðñ äåéÿ áèëÿðñèíèç.
Áóðà ýÿëÿíäÿí ñîíðà ùÿð áèð øåé ìöÿééÿí îëàð; àììà ýöìàí åäè-
ðÿì êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èøëÿðèíäÿ ìÿíÿ éàõøû êþìÿê÷è îëà áèëÿðñèíèç.
ßýÿð ìÿðùóì Ñèäãè áÿðàäÿðèìèí îüëó èëÿ ýÿëÿúÿêäÿ äîñòëóüóì
áàø òóòñà, þçöìö õîøáÿõò ùåñàá åäÿðÿì.
Õåéèðõàùûíûç Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Éåâëàõ, 1 àâãóñò (1910)
Éàäûìäàí ÷ûõäû, áàðîíåññà Ðîçåí õàíûìûí èñëàìû ãÿáóë åëÿìÿéè
áàðÿñèíäÿ ìÿãàëÿ éàçìàäûì. Îäóð êè, áóðàäàí ñÿíÿ òåëåãðàô ýþíäÿð-
303
äèì êè, ùàìàí øÿêëè 31-úè íþìðÿéÿ ãîéàñàí êè, ìÿãàëÿ ýþíäÿðÿ áèëÿì.
×öíêè 30-úó íþìðÿéÿ äÿõè ìÿãàëÿ ÷àòäûðà áèëìÿíÿì. Áèð íå÷ÿ ýöíÿ
ùàìàí ìÿãàëÿíè ýþíäÿðÿðÿì, 31-úè íþìðÿéÿ ãîéàðñàí.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
18 àâãóñò (1910)
30-úó íþìðÿ ýÿëèá ÷ûõäû. ×îõ éàõøûäûð âÿ ñÿíäÿí ðàçû îëäóì.
ßëáÿòòÿ, ïóë ïîâåñòêàëàðûíû âÿ ïóë êèòàá÷àñûíû – êè, ïî÷òäàí áèçÿ
âåðèáëÿð (ìþùöðëö) – ãîé ïàêåò è÷èíÿ âÿ ýþíäÿð êè, öñòëÿðèíäÿ âÿêàëÿò
éàçûì, ñÿí ïóëó àëàñàí.
Ìàíéàéà äå êè, ìÿí îíäàí íèýàðàíàì âÿ êàüûçûìà úàâàá ýþç-
ëÿéèðÿì.
Áèð ùÿôòÿ, îí ýöíÿ êèìè äÿ áóðàäà ãàëìàëûéàì. Ñîíðà ýÿëèá Òèôëèñ-
äÿ áèð ùÿôòÿ ãàëàúàüàì âÿ ýåíÿ ýÿëÿúÿéÿì êÿíäÿ, èêè àé áóðàäà ãàëà-
úàüàì. Éàçìûøàì Íàõ÷ûâàíà Ìàùìóä ýÿëñèí áèçÿ, éÿíè êÿíäÿ. Àì-
ìà áèð õÿáÿð éîõäóð.
Èðÿâàíäàí áèçèì ßëÿêáÿðÿ êàüûç ýÿëÿí êèìè ýþíäÿð áóðàéà.
Áóíäàí ñîíðà àäðåñèìè áåëÿ éàç (÷öíêè ýÿëìèøèê êÿíäÿ): Ñò.Àã-
äàì, Øóøèíñêîãî óéåçäà. Äæàëèëó Ìàìåä-Êóëè-çàäå, ðåäàêòîðó “Ìîë-
ëà Íàñðåääèí”.
Òåëåãðàô ö÷öí: Àãäàì. Ìîëëàíàñðåääèí.
Åâäÿí-åøèêäÿí ìóüàéàò îë. Ñÿé åëÿ êè, æóðíàë õàðàá îëìàñûí.
Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç.
Úÿëèë

***
Ìÿììÿäÿëè!
23 àâãóñò (1910).
Áó êàüûçûí è÷èíäÿ ÿëëè ìàíàòëûã ÷åê âàð. Àâãóñòóí 25-äÿ Áûõîâóí
ÿëëè ìàíàòëûã âåêñåëèíèí ñðîêóäóð. Âåêñåë Âîëúñêè-Êàìñêè áàíêäàäûð,
íåúÿ êè, ñÿí äÿ áèëèðñÿí.
Ïóëó àë, âåêñåëè ÷ûõàðò, ñàõëà. Ùÿìèäÿ õàíûìäàí áó ïóëó ìÿí áîðú
àëäûì, ÷öíêè î þçö äÿ áàíêäàí áîðú àëûð. Âÿ Ùÿìèäÿ õàíûìà ñþç âåð-
ìèøÿì êè, áó ïóëó òåçëèêäÿ ãàéòàðàã áàíêà.
304
 Ìÿíèì ôèêðèì áóäóð êè, Òÿáðèçäÿí Ãàôàðõàíîâ ÿëëè ìàíàò ðóñ áàí-
êû âàñèòÿñèëÿ áèçÿ ïóë áàðàò åäÿíäÿ ùàìàí ïóëó áèç éåòèðÿê Ùÿìèäÿ õà-
íûìûí àäûíà Âîëúñêè-Êàìñêè áàíêà. Ïóë ýÿëÿíäÿ áó ìÿñÿëÿíè áàíêäàí
þéðÿí êè, ìÿí éàçäûüûì êèìè åëÿéÿê.
Ïîâåñòêàëàðû äà áèëåòëÿ ýþíäÿð áóðà, ãîë ÷ÿêèì, ãàéòàðûì. Âÿ Ìÿð-
äàíîâóí ïóëó áàðÿñèíäÿ éàç ýþðöì íÿ åëÿéÿ áèëäèí.
Ãÿçåòëÿðè âÿ âàúèá êàüûçëàðû áóðàéà ýþíäÿð.
Áèð íå÷ÿ ýöíÿ ýÿëÿðèê.
Èñìàéûëëà ïîâåñòêàëàðû ýþíäÿð, éàçûì ïóë âåð. Âÿ ìÿíäÿí Ìèðçÿ
ßëèéÿ âÿ Èñìàéûëà äóà éåòèð.
Úÿëèë

***
Ìÿììÿäÿëè!
25 àâãóñò (1910)
Áèëåòè âÿ ïîâåñòêàëàðû ýþíäÿðèðÿì. Þçöí éåðáÿéåð åëÿ êè, ùàìûíû
áèð òþâð ýþðñöí. Ùàìûñûíäûí âàúèá ìåòðèê õÿðúèäèð êè, éåðáÿéåð åëÿ.
Ñîíðà åâ õÿðúè ñàõëà. Ìèðçÿ ßëèéÿ, ÿëáÿòòÿ, áåø ìàíàò âåð êè, ìÿíÿ áèð
øåé àëûá ýþíäÿðÿúÿê; ìÿí îíà éàçìûøàì.
Èñìàéûëà áèð ãÿäÿð âåð âÿ ùÿð íÿ ãàëñà, âåð Áàüûðîâà âÿ ùåñàáëàðû
äèããÿò èëÿ éàç ñàõëà. Ìèðçÿ ßëèíèí þç àëàúàüûíû âåð êè, áîðúëó ãàëìàéàã.
Áó ýöí æóðíàë ö÷öí éàçìàüà âÿ øÿêèë äöçÿëòìÿéÿ ìÿøüóë îëàúà-
üàì. Ñàáàù ýþíäÿðÿðÿì.
Ñàòûëìàüà ýþíäÿðèëÿí æóðíàëû, àüëûí êÿñÿíè ýþíäÿð, êÿñìÿéÿíëÿðè
ýþíäÿðìÿ (êþùíÿ íþìðÿëÿðè äåéèðÿì) âÿ äÿôòÿðÿ ãåéä åëÿ êè, éàääà
ãàëñûí.
Ùàçûðëàøûðûã ýÿëìÿéÿ.
Ìèðçÿ ßëèíèí êàüûçûíû âÿ áåø ìàíàòû áó ýöí éåòèð.
Úÿëèë

***
Àüäàì, 29 àâãóñò (1910)
Òèôëèñ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”. Ñèäãè.
37-úè íþìðÿ äåäèêúÿ éàõøûäûð. ×îõ ñàü îë.
Úÿëèë

305
 ***

Ìÿììÿäÿëè!
4 ñåíòéàáð (1910)
Ìÿí áèëìèðÿì Áûõîâóí âåêñåëè, 15 ìàíàòà, ñåíòéàáðûí áåøèíÿäèð,
éà îíóíà. Ìÿíèì úèá êèòàá÷àëàðûìûí áèðèíäÿ éàçûëûá âåêñåëëÿðèí ìöä-
äÿòè. Òàï, áàõ âÿ ìÿíÿ òåç éàç.
Ïîâåñòêà, ýåíÿ ùÿð íÿ îëñà, òåç ýþíäÿð, ãîë ÷ÿêèì, ýþíäÿðèì. Áÿë-
êÿ áèð-èêè ýöí éóáàíäûã.
Êàüûç âÿ ãÿçåò îëñà, ýþíäÿð. Òÿçÿ õÿáÿð îëñà, éàç.
Âåêñåë áàðÿñèíäÿ òåç úàâàá éàç.
Äîñòóíóç Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
4 îêòéàáð (1910)
Áó ýöí òåë âóðäóì êè, Ìàíéà ýÿëìÿñèí âÿ êàáèíåò áîøàëñûí. Áó
ñþçëÿðèí ìÿíàñû áóäóð êè, Âåðà Àêèìîâíà åâäÿí ÷ûõñûí.
Èêè ýöí áóíäàí ãàáàã Ñÿìÿäîâëàðà òåë âóðäóì êè, ñÿíÿ 50 ìàíàò
âåðñèí. Àë, ëàçûì îëàí éåðÿ õÿðúëÿ.
Èøèì ÷îõäóð. Òåçëèêëÿ ìöôÿññÿë êàüûç éàçàðàì.
Ìöíÿââÿðèí ïàëòàðûíû àë.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!

25 îêòéàáð (1910)

Ýþíäÿðäèì ñÿíÿ 25 ìàíàò. Åâäÿí þòðö õÿðúëÿ. Èñìàéûëäàí öçð èñ-

òÿéèðÿì. Ñþç âåðèðÿì êè, ýÿëÿí ïî÷ò èëÿ îíà ïóë ýþíäÿðèì.
Ìÿí êåôñèçÿì. Ãû÷ëàðûìû éåë òóòóá. Éàçìûøàì Ôàèã ÿôÿíäè ýÿëèá
ñÿíÿ êþìÿê åëÿñèí.
Øìåðëèíã âÿ Ðîòòåðÿ þçöì êàüûç éàçàðàì.
Úÿëèë

306
 ***
ßçèçèì Ñèäãè!
11 äåêàáð (1910)
Íÿ òþâð îëäóñà, áó äÿôÿ àäûíû Ñèäãè éàçäûì, ÷öíêè “Ñèäãè” ÷îõ øè-
ðèí äöøöð. Áÿëêÿ îíäàí þòðö êè, ìÿðùóì Ñèäãèíè éàäà ñàëûð. Ùåéô êè,
Ñèäãèíèí àõûðûíà “çàäÿ” ãîíäàðûðñàí âÿ ìÿøùóð îëàí Ñèäãèíèí ëÿççÿòè-
íè àçàëäûðñàí. Õöëàñÿ.
Éàçûðñàí êè, òåç úàâàá éàçìûðàì ñÿíèí êàüûçëàðûíà. Áóíóí ñÿáÿáè
èêèäèð; áèðè áóäóð êè, ìÿí ÿñëèíäÿ êàüûç éàçìàüà òÿíáÿëÿì, áèð ñÿáÿáè
äÿ áóäóð êè, ãû÷ëàðûì ýåúÿ âÿ ýöíäöç àüðûéûð. Ãîéìóð ðàùàò îëàì. Èêè
àéäûð ñàü ÿëèìèí áàø áàðìàüûíà éàðà ÷ûõûá, ãîéìóð ãÿëÿìèìè ÿëèìÿ
àëàì.
Ìÿí ùàçûðëàøûðàì ýÿëÿì, àììà áèð î ãÿäÿð äÿ èøèì âàð. ßýÿð 20-
ñèíÿäÿê ýÿëÿ áèëìÿñÿì, éöç ìàíàòû ýþíäÿðÿðÿì, âåðÿðñÿí áàíêà, âåê-
ñåëèìè îðàäàí ÷ûõàðäàðñàí. Î âÿäÿéÿäÿê Áûõîâäàí ñîðóø, áèë, âåêñåëè
ùàíñû áàíêà ãîéóá. ßýÿð ïóëó òåëåãðàô èëÿ ýþíäÿðñÿì, ÿëáÿòòÿ, àéûí
èéèðìèñèíè ýÿðÿê êå÷èðìÿéèá, ïóëó áàíêà âåðèá, âåêñåëè ýÿðÿê àëàñàí.
Òÿçÿ àáóíÿ äÿôòÿðè áàðÿñèíäÿ áåëÿ åëÿìÿê ëàçûìäûð: êàüûç ñÿíÿ
÷àòàí êèìè ìÿí ýþíäÿðäèéèì ñÿùèôÿíè âåð Èñìàéûë òÿçÿ àáóíÿ ö÷öí áèð
ñÿðëþâùÿ äöçñöí, îíóí àëòûíäàí êëèøåíè ãîéñóí âÿ áàøëàð äÿõè ãîéóë-
ìàñûí. Áàøëàðûí éåðèíÿ äÿ íàáîð äöçöëñöí, æóðíàë þç ãàéäàñû èëÿ ùÿôòÿ-
áÿùÿôòÿ ÷ûõñûí. Éÿíè êàüûç ñÿíÿ éåòèøÿí ýöíäÿí áó íþâ àáóíÿ åëàíû ÷àï
îëóíñóí ùÿð íþìðÿäÿ.
Úóðíàëûí òÿõèðÿ äöøìÿéè áàðÿñèíäÿ áèð ñþç æóðíàëäà éàçìà. Ùÿð êÿñ
êè, áåø ìàíàò ýþíäÿðèá, áèç îíóí æóðíàëûíû òÿçÿ èëäÿí êÿñìÿíèê, òà êè,
ÿëëè èêè íþìðÿ îíà ÷àòìàéûíúà. Éÿíè òÿõìèíÿí òÿçÿ èëèí îíóíúó íþì-
ðÿñèíÿäÿê. Î âÿäÿéÿ òÿêè ìÿí þçöì, ñþç éîõ, ýÿëÿðÿì âÿ äàíûøàðûã.
Ìÿí áèëìèðÿì ïî÷òäàí ïóë àëûðñàí, éà éîõ. ßýÿð àëûðñàíñà, íÿ òþâð
àëûðñàí êè, ìÿíèì èìçàì éîõäóð? ßýÿð àëìûðñàíñà, íÿ ÿúÿá êè, áó ãÿ-
äÿð âàõòäà ùå÷ ñÿñèí ýÿëìèð?!
Áó êàüûçûí è÷èíäÿ Àðòèñòè÷åñêè êëóáóí êàüûçûíû ýþíäÿðäèì. ßùìÿ-
äÿ äå êè, î êèòàáëàðû êè, êëóáäàí àëûá, êèìÿ âåðèáñÿ, òàïûá àïàðûá âåðñèí
éåðèíÿ, ÷öíêè ìÿíèì õÿáÿðèì éîõäóð.
Ýÿëÿí ïî÷ò èëÿ ìÿãàëÿ âÿ øÿêèë ýþíäÿðÿðÿì.
Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç.
Úÿëèë

307
 ***

ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
2 éàíâàð (1911)
Ýåíÿ áèð àç êåôèì éîõäóð. Áÿëêÿ áèð íå÷ÿ ýöíÿ ýÿëÿì. Ýÿëÿí ïî÷ò
èëÿ ñÿíÿ ìÿãàëÿ âÿ øÿêèë ýþíäÿðÿðÿì.
Àáóíÿ ïóëëàðûíû ïî÷òäàí àë, âåð ïî÷òõàíàäàêû ñáåðåãàòåëíè êàññàäà
ãàëñûí æóðíàëûí àäûíà. Êàññàíûí êèòàá÷àñû ìÿíèì ñòîëóìóí ñàü ãóòó-
ñóíäàäûð, ýþòöð.
Ïåðåâîä áëàíêëàðûíû éàõøû ñàõëà êè, òÿçÿ àáóíÿëÿð ìöÿééÿí îëñóí.
Ãàëàí èøëÿðè äÿ êè, þçöí áèëèðñÿí.
Áûõîâà âÿ Ñåðýåéåâÿ áèð ãÿäÿð ïóë âåðìÿê îëàð. Ùàáåëÿ Ðîòòåðÿ âÿ
Øìåðëèíãÿ.
ßáèëèí, Ìàíéàíûí âÿ ßùìÿäèí êåôèíè ñîðóø. Îäóíäàí âÿ éåìÿê-
äÿí éàíà êîðëóã ÷ÿêìÿ. Åâèíèçÿ äÿ ãÿäÿðèíúÿ ïóë ýþíäÿð.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
29 éàíâàð (1911)
Ìÿíèì Ìàíéàíûí áàúûñûíà éöç ìàíàò áîðúóì âàð. Íå÷ÿ èë áóíäàí
ãàáàã ìÿâàúèáè ãàëûá, ãÿáç âåðìèøÿì. Ãÿáçèí òàðèõè 7 èéóí 1907-úè èë-
äèð. Èíäè áîðúóíó èñòÿéèð. Àáóíÿ ïóëëàðûíäàí ùàìàí ãûçà éöç ìàíàòà
êèìè äöçÿëò âåð. Âåðÿíäÿ ãÿáç àë êè, ôèëàí òàðèõäÿ îëàí áîðúó áàáÿòèí-
äÿí ôèëàí ãÿäÿð ïóë éåòèøèá. ßýÿð áèðäÿí âåðñÿí, ãÿáçè àë ñàõëà.
Ôàèã ÿôÿíäè éÿãèí êè, ýåäèá. Ýåòìÿìèø îëñà, ñàëàì ñþéëÿ. Ìàíéà-
éà, ßáèëÿ âÿ ßçèç èëÿ ßùìÿäÿ äå êè, ìÿíÿ êàüûç éàçñûíëàð.
Ùàçûðëàøûðàì ýÿëÿì, àììà àéàãëàðûì àüðûéûð, ãîðõóðàì øèääÿò
åäÿ. Ýþçëÿéèðÿì ùàâàëàð áèð àç õîø îëñóí.
Ñÿí èñÿ õÿðúëÿðè áèð àç ãÿíàÿò èëÿ åëÿ, éåìÿêäÿí ñàâàéû. ×öíêè ÿýÿð
èíäèäÿí áèç àáóíÿ ïóëëàðûíäàí çàïàñ ñàõëàìàñàã, æóðíàëû ñàõëàéà áèë-
ìÿíèê. Ùÿðäÿíáèð ìöõòÿñÿð ùåñàá ìÿíÿ ýþíäÿð êè, áèëèì íÿ ãÿäÿð ïó-
ëóìóç êàññàäà âàð.
Åâèíèçÿ ëàçûì îëàí ïóëó ýþíäÿðìÿéÿ ìóõòàðñàí. Åëÿ åëÿ êè, åâè-
íèçäÿ êîðëóã ÷ÿêìÿñèíëÿð. Èñìàéûëû äà ïóëäàí éàíà ýþçëÿ.
Õóäàùàôèç, Úÿëèë

308
 ***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
1 ìàðò (1911)
Äöíÿí èòòèôàãÿí Ùÿìèäÿäÿí áèëäèì êè, ìÿí Òèôëèñäÿí áóðàéà ýÿ-
ëÿíäÿí ñîíðà æóðíàëû ëèòîãðàôèéàäà òÿê-òÿê ÷àï åòäèðìèñÿí, íÿèíêè èêè
íþìðÿíè áèð äàøäà. Ýóéà ìàòåðèàë îëìàìàüû áóíà áàèñ îëóá. Ùåéô êè,
ìÿíÿ áó ÿùâàëàòû ùå÷ éàçìûéûáñàí. ßýÿð áèëñÿéäèì, ðàçû îëìàçäûì,
÷öíêè áåëÿäÿ ÷àï áàùà îòóðóð. Áó õöñóñäà ìÿíÿ ìöôÿññÿë éàç ýþðöì
ÿùâàë íÿ úöðäöð âÿ íÿ ñÿáÿáÿ ìÿòáÿÿ áóíà ðàçû îëóá, ýþðÿ-ýþðÿ êè,
áåëÿäÿ ÷îõ òÿôàâöòö âàð. Áóíäàí ñîíðà íÿ ãàéäà öçðÿ ãàáàãëàðäà èäè,
ùåëÿ äÿ ÷àï åòäèð êè, èêè íþìðÿ áèðäÿí ÷àï îëóíñóí.
Ñàáèðèí ÿùâàëûíäàí ìÿíÿ ùÿð äÿôÿ éàç.
Ýåíÿ êåôèì éîõäóð, éàçà áèëìèðÿì. Ùÿìèäÿ èêè-ö÷ ýöíÿ ýÿëÿúÿê
Òèôëèñÿ.
Úÿëèë
***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
14 ìàé (1911)
Éöç ìàíàò ÷àòûáäûð. Áó ýöí à÷ûã êàüûçûí äà ÷àòäû. Àììà òÿÿúúöá
êè, Ðÿøòäÿí Ùÿñÿí Àüà Ùÿðèðè ýèëåé éàçûð, ÷öíêè îíóí æóðíàëû ëÿíý ýå-
äèð.
Ñÿí ùåñàáëàðû ÷îõ éóáàäûðñàí. Áóíóí ùÿð áèð çÿðÿðèíäÿí ñàâàéû, áèð
áþéöê çÿðÿðè äÿ áóäóð êè, áåëÿëèêäÿ ìÿí ùå÷ áèëÿ áèëìèðÿì êè, ìÿñÿ-
ëÿí, íÿ ãÿäÿð æóðíàë ýþíäÿðèì. ×öíêè áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñÿí (æóð-
íàëûí) ñàòûëà áèëìÿéèá ãàëìàüûíà âÿ ýåðè ýÿëìÿéèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèð-
ñÿí. Áèð ñóðÿòäÿ êè, êàüûçûí èíäèêè áàùàëûüû ÿñðèíäÿ áóíóí çèéàíû êöëëè-
äèð. Îäóð êè, ùÿð ùÿôòÿ à÷ûã êàüûçëà éàç êè, ôèëàí ãÿäÿð ñàòûëûá âÿ ôèëàí
ãÿäÿð ãàëûá êè, îíà ýþðÿ äÿ ìÿí Áàêû ö÷öí æóðíàë ÷àï åëÿòäèðèì. Ùå-
ñàáëàðû äà èêè ùÿôòÿäÿí óçàüà ùå÷ ãîéìà. Àììà èíäè éåääèíúè íþìðÿ-
äÿí áàøëàìûø ñàáàù îí èêèíúè íþìðÿ ÷àï îëóíóð êè, ùåñàáûíû ñÿí ìÿíÿ
ýþíäÿðìÿëèñÿí. Áóíóí âÿúùèíäÿí ìÿíÿ ÷àòûá 50 âÿ äöíÿí 100 ìàíàò.
Úàâàá âÿ ùåñàá ýþçëÿéèðÿì.
Óøàãëàðà äóà éåòèð. Ñàðàáñêèíèí âÿ Öçåéèðèí àäðåñëÿðèíè ìÿíÿ éàç.
Úÿëèë
Ýþíäÿðèëèá: éåääèíúè íþìðÿ – áåø éöç, ñÿêêèçèíúè – äþðä éöç,
îíóíúó – áåø éöç, îí áèðèíúè – äþðä éöç ÿëëè ÿäÿä.
309
 ***
Ùÿìèäÿ!
10 îêòéàáð (1911)
Éàäûìäàí ÷ûõäû ñÿíÿ õàòûðëàäûì êè, äÿìèð éîëó èëÿ ýÿëÿíäÿ éóì-
øàã âàãîíà áèëåò àëàñàí, ÷öíêè õÿñòÿñÿí, ýÿðÿê éîëó ðàùàò ýÿëÿñÿí.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
14 äåêàáð (1911)
Àëëàùà øöêöð, ùàìûìûç éàõøûéûã. Óøàãëàð ëàï éàõøûäûðëàð. Ìöçÿôôÿð
äÿ òåç-òåç áèçÿ ýÿëèð. Àíúàã ùàìûìûç ñÿíèí ö÷öí äàðûõûðûã.
Òèôëèñ åëÿ éàõøûäûð êè... Ùàâàëàð ëàï éàç ùàâàñûäûð. Èøëÿðèíè ãóðòàð,
ýöðúöëÿðè áóðàõ, îðàíû áèð àäàìà òàïøûðûá ýÿë.
Äÿðìàíû äöíÿí ïî÷òëà ýþíäÿðäèì. Êàüûçûíû Áåëîðåçñêèéÿ îõóäóì,
ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, ùÿòòà ßëÿñýÿð áÿéèí áîðúóíóí äà áèð ùèññÿñèíè âåð-
ìÿéÿñÿí.
Áèçäÿ åëÿ áèð òÿçÿ ÿùâàëàò éîõäóð. Ñÿíÿ ðóñ ãÿçåòëÿðè ýþíäÿðäèì.
Èðàíäàêû ùàäèñÿëÿðäÿí âÿ áàøãà ÿùâàëàòëàðäàí õÿáÿðäàð îëàðñàí. Ìÿí
éåíÿ æóðíàëëà ìÿøüóëàì.
ßëÿêáÿð íåúÿäèð? Ùà÷àí ýÿëÿúÿê? Ìèíà ö÷öí ùà÷àí ïóë ýþíäÿðÿ-
úÿêñÿí? Ýþçëÿéèð. Áó ýöí Ìèäùÿòè ÷èìäèðÿúÿéèê.
Áàøûì àüðûéûðäû. Ùÿêèìÿ ýåòäèì. Ñÿí äåìÿ, ãàí òÿçéèãèìäÿí èìèø.
Äÿðìàí âåðäè (òîç ùàëûíäà éîä). Ìÿõëÿñ, áèëìèðÿì ìÿíèì áàøûìà íÿ
îëäó àõû? 17 íþìðÿëè Éåñåíòóêè äÿ è÷èðÿì.
Õóäàùàôèç.
Ãóðòàð, ýÿë. Þçöíö ýþçëÿ.
Èáèø áÿéÿ ñàëàì.
Úÿëèë
***

Ìÿììÿäÿëè!
(1911)
Ýþíäÿðäèéèí ïîâåñòêàëàðû – êè, ïóëó åëÿñèí 33 ìàíàò 70 ãÿïèê, –
öñòöíö éàçûá Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð Áàüûðîâóí àäûíà ýþíäÿðäèì. Áóíó ìÿí
ãÿñäÿí áåëÿ åëÿäèì êè, Öçåéèð ñÿíÿ êàüûçëàðû âÿ ïîâåñòêàëàðû éåòèðÿí
310
êèìè ýåò Áàüûðîâóí éàíûíà, ïîâåñòêàëàðû îíà âåðèá ÿëëè ìàíàò àë, ùàìàí
ñààò éåòèð Ìÿðäàíîâà êè, åéèáäèð, ìÿí ñÿíäÿí äÿ àðòûã óòàíûðàì.
Þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, èíäè Òÿáðèçäÿí âÿ ÷îõ éåðäÿí ïóë ýþçëÿéèðèê.
Ýÿëÿí êèìè Áàüûðîâóí ïóëóíó âåðÿðèê êè, åëÿñèí 14 ìàíàò 20 ãÿïèê.
ßëáÿòòÿ, Øåéõ ßëÿñýÿðÿ ìÿíèì áó êàüûçûìû íèøàí âåð âÿ äå êè,
14 ìàíàòû ìöçàèãÿ åëÿìÿñèí.
À÷àðû Öçåéèðëÿ ýþíäÿðèðÿì, æóðíàë îòàüûíäàêû øêàôäà îëàúàã ïî÷ò
áèëåòè. Ïîâåñòêàëàðû ýþíäÿðÿíäÿ áèëåòè äÿ ýþíäÿð êè, ñÿíèí àäûíà éàçûì,
àëûá Áàüûðîâóí äà áîðúóíó âåðÿñÿí.
Æóðíàë ýÿëäè. Éàõøû ÷ûõûá. Ðàçû îëäóì. Ñÿé åëÿ êè, áó àé ãàëàíëàðû
äà ÷ûõñûí.
Öçåéèðëÿ áó êàüûçûí è÷èíäÿ àëòû ìàíàò äà ýþíäÿðäèì. ßëáÿòòÿ, áà-
ãàæû äà ýþíäÿð.
Ñàòûëìàëû æóðíàëëàðû äà ýþíäÿð, áèð àç äà ñàõëà, åâõÿðúè åäèí. Òåçëèê-
ëÿ ñÿíÿ, ÿëáÿòòÿ, ïóë éåòèðÿðÿì. Èñìàéûëà äà ïóë ýþíäÿðÿðÿì.
Úÿëèë

***
Ìÿììÿäÿëè!
(1911)
Èêè ñÿùèôÿ éàðûì äà øÿêèë ýþíäÿðäèì. Àç îëñà, ãàëàíûíû þçöí äöçÿëò.
Ðîòòåðäÿí íèýàðàí îëäóì. Áèëìÿäèì îòóç ìàíàòà ðàçû îëóá øÿêèë
÷ÿêèðìè? Ùÿð ùàëäà áóðàäà ïóëóì éîõäóð.
Áèçèì àøàüûäàêû ãîíøóëàðûí ãûçëàðû èëÿ àëòû ìàíàò ýþíäÿðäèì. Áó
ïóëó ùàìàí ñààò çÿùìÿò ÷ÿêèá éåòèðÿðñÿí Éåêàòåðèíà Íèêîëàéåâíàéà.
Ìÿùÿììÿäùÿñÿí áèëèð ùàðàäà îëóð. ßýÿð Ìÿùÿììÿäùÿñÿí óçàã îëñà,
ñÿí þçöí òàï âåð êè, ÷îõ âÿ ÷îõ âàúèáäèð. ßëáÿòòÿ, òÿõèðÿ ñàëìà. Éåðè
áåëÿäèð: Ñóäåáíè êö÷ÿäÿí áèð êö÷ÿ äþíöð ñîë òÿðÿôÿ, Çóáàëîâñêè êö÷ÿ-
äèð. Íþìðÿ Ç. Çóáàëîâóí éåðñèçëÿð ö÷öí òèêäèðäèéè èìàðÿòèí ñàüûíäà, àëò
ìÿðòÿáÿäèð. Çóáàëîâñêè, ¹ 3.
Ïî÷òà ïóë âàðñà, áèëåòëÿ ïîâåñòêàëàðû ýþíäÿð. Ìÿðäàíîâäàí öçð èñòÿ
âÿ ñþç âåð êè, áó ýöíëÿðäÿ âåðÿðèê.
Ãÿçåòëÿðè ýþíäÿð. Âàúèá ÿùâàëàò îëñà éàç âÿ âàúèá êàüûçû ýþíäÿð.
Ìöíÿââÿðè ÷îõ òåàòð âÿ ýÿçìÿéÿ ìÿøüóë åëÿìÿéèíÿ ìÿí ñÿíäÿí
íàðàçûéàì. Ìöíÿââÿðäÿí éåðäÿí-ýþéÿ êèìè èíúèìèøÿì. Ñÿíè äÿ ùÿëÿ
áàøà äöøÿ áèëìèðÿì. Àëëàù àõûðûíû õåéèð åëÿñèí.
Ìÿíÿ êàüûç éàçàíäà àëòû ìàíàòûí ñÿíÿ âöñóëóíó âÿ éåðèíÿ éåòèð-
ìÿéèíè éàç.
Úÿëèë

311
 ***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
(1911)
Àç ãàëäû ùà: èêè ùÿôòÿéÿ éÿãèí îðàäà îëàðûã âÿ ýþðöøÿðèê. Ñÿí Àë-
ëàù, “Òèôëèññêè ëèñòîê”óí íþìðÿëÿðèíè îõóéóá ãóðòàðàí êèìè ùÿð ýöí ñàë
ïî÷òà ýÿëñèí âÿ “Ýöíÿø” äÿ ýþíäÿð, ÷öíêè ùÿëÿ áèçÿ ýÿëìèð. “Ðóññêî-
éå ñëîâî”íóí äà íþìðÿëÿðèíè îðàäà ñàõëà. Ñÿí Àëëàù, Ùÿìèäÿ õàíûìûí
÷åêèíè ýþíäÿð ýåðè. ßýÿð ïóëó àëûá, áîðúà âåðìèø îëñàí, éåðèíè äîëäóð:
áàðû éàíâàð àéûíäà þç áîðúóìóçó þçöìöç âåðÿê.
Áóíó ñÿíÿ ãàáàãëàð äà èñòÿéèðäèì éàçàì êè, Ôàèã ÿôÿíäè áóíäàí
ñîíðà îðàäà ñàùèá-èõòèéàðäûð, ùÿð áàðÿäÿ: õÿðúëÿð âÿ ïóëëàð áàðÿñèíäÿ,
ùàáåëÿ æóðíàëûí ìÿçìóíó áàðÿñèíäÿ. Îíäàí ñîíðà ñÿíñÿí. Ñþçñöç, ñÿí
þçöí äÿ áóíó áèëèðñÿí.
Ùåéô êè, äàìàü îëìóð áàø ìÿãàëÿ éàçìàüà, àììà åéáè éîõäóð,
÷öíêè æóðíàë ïèñ ÷ûõìûð.
Ùÿìèäÿíèí ñÿíÿ äóàñû âàð.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Ìÿí ùÿëÿ áóðàäà, Õàíêÿíäèíäÿéÿì.
Êàüûçûí éåòèøäè, ðàçû îëäóì êè, èøëÿðè éåðáÿéåð åëÿéèðñÿí. Àíúàã
Ìàíéà ñÿíäÿí ýèëåé åëÿéèð êè, îíó àõøàìëàð òÿê ãîéóðñàí. Éàçûð êè, áè-
çèì êþùíÿ ãàðàâàøûìûç Îëãà ùÿðäÿíáèð Ñåìéîíóí éàíûíà, éÿíè áèçÿ
ýÿëèð. Ñåìéîíà äå êè, áèð äÿ î ãûç áèçäÿ ýþðñÿíñÿ, îíó ÷ûõàðäûá ìÿâà-
úèá âåðìÿíÿì. Õîúàéà äå Îëãà áèçÿ ýÿëÿíäÿ ãîéìàñûí. Âåðà Àêè-
ìîâíàäàí ìÿíÿ éàç ýþðöì ùàðäàäûð âÿ íÿ ãàéûðûð? Áèð íå÷ÿ ýöíÿ ýÿ-
ëÿðÿì. Áó ýöí éåíÿ ìàòåðèàë âÿ øÿêèë ýþíäÿðèðÿì. Áèð øÿõñ äöíÿí ìÿ-
íÿ éàçûð êè, ýóéà, ñÿí ùÿð ýöí êåôëÿíèðñÿí, ìÿí èíàíìûðàì.
Úÿëèë
***
Ùÿìèäÿ!
(1911)
Éåâëàõà ÷àòäûì. Éîëäà Øàìèë áÿé Âÿçèðîâà äÿéäèì... Î ñþç âåðäè
êè, áèçèì áàøëàäûüûìûç èøäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäÿúÿê âÿ ìÿí ÿìèíÿì
êè, îíóí áèçÿ ÷îõ áþéöê êþìÿéè äÿéÿúÿê.
312
 Áÿðäÿäÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿð àäàì ùå÷ ýþçëÿìÿäèéèì ùàëäà Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèíèí äîñòëàðû ÷ûõäû. Ùÿëÿ Øàìèë áÿéèí éàíûíäà îëàíäà áèð íÿôÿð áÿé
Ìîëëàéà åùòèðàìûíû áèëäèðìÿéÿ ýÿëäè, ñîíðà êàðâàíñàðàéà Ñÿôÿðîâ àäëû
áèðèñè ýÿëäè, þçö äÿ Øóøàäàíäûð, áþéöê áÿççàçäûð. Áèëìèðÿì Ìîëëà
Íÿñðÿääèíÿ áó øþùðÿò áèðäÿí-áèðÿ ùàðàäàí öç âåðèá.
Ñÿí äåìÿ àõûð âàõòëàðäà Áÿðäÿ âÿ Øóøà ìÿñúèäëÿðèíäÿ àðàìñûç
ìöáàùèñÿ ýåäèðìèø êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí êàôèðäèð, éà éîõ.
Øàìèë áÿéëÿ áèðýÿ Éåâëàõà ýÿëäèì. Ñÿíÿ äþðä øöøÿ “Áîðæîì” ýþí-
äÿðèðÿì. Ìèäùÿòè õÿòðèì éàìàí èñòÿéèð.
Ùÿëÿëèê.
Ö÷ ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿéÿì.
Úÿëèë

***
Ìÿíèì ÿçèçèì Ùÿìèäÿ!
äåêàáð (1911)
Òèôëèñ 17
ßëÿêáÿð äöíÿí éîëà äöøäö. Ýþíäÿðäèéèí 100 ìàíàòû àëäûì. Ìàí-
éàéà äà 7 ìàíàòû âåðäèì, þçö ö÷öí óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ àëäû.
Áèç ùàìûìûç ñàü-ñàëàìàòûã. Óøàãëàðûí ùÿìèøÿêè êèìè êåôè êþêäöð.
ßíâÿð àäàì òàíûìàüà áàøëàéûá âÿ åëÿ ùåé ýþçëÿðè ìÿíè àõòàðûð. Ìÿíè
î áèðèëÿðäÿí ñå÷èð. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, îíà ìÿíèì áûüëàðûì õîø ýÿëèð.
Àáóíÿ èøè éàâàø-éàâàø ýåäèð. Ñÿí èñòÿéèðñÿí êè, ìÿí Ìèäùÿòëÿ îðà
ýÿëèì. Àììà, Ùÿìèäÿ, ýþð ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì: áó ýöí äåêàáðûí 17-ñè,
øÿíáÿ ýöíöäöð. Ìÿí ÷àëûøûá 45-úè íþìðÿíè ÷àïà ýþíäÿðìèøÿì. Èíäè
Èñìàéûë ìàòåðèàë ýþçëÿéèð êè, òåç î áèðè íþìðÿíè ÷àï åëÿñèí. Ìÿíèì ÷à-
ëûøìàüûì îíà ýþðÿäèð êè, èëèí àõûðûíàäÿê 48 íþìðÿ ýþíäÿðèì. Áó äà î
çàìàí ìöìêöí îëàð êè, ùÿìèøÿêèíäÿí àðòûã èøëÿéÿê. Äåìÿëè, ÿýÿð ìÿí
äåêàáðäà ÷ûõûá ýåòñÿì, æóðíàëûí íÿøðè äàéàíàð âÿ áó ùÿì ÷îõ éåðñèç
îëàð, ùÿì äÿ àáóíÿ áàáÿòäÿí ÿë âåðìÿç.
Áàõ, ìÿí áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì: òåçëèêëÿ, àõû, ïàìáûã ãóðòàðàúàã.
Ýöðúöëÿðè éîëà ñàë ýåòñèíëÿð, àíáàðëàðû ìþùöðëÿ, èøëÿðè áèð àäàì òàïûá
òàïøûð âÿ äåêàáðûí àõûðû ö÷öí ÷ûõ ýÿë áóðà. Áèç äÿ ñÿíèí ö÷öí äàðûõûðûã.
Âàëëàù, åâäÿ ñÿíèí éåðèí ýþðöíöð. Áèð äÿ, àõû, ãûøäà Òèôëèñ, öìóìèééÿò-
ëÿ, éàõøû îëóð.
313
 ßýÿð ýÿëÿ áèëìÿñÿí, îíäà ýÿðÿê èêè øåéäÿí áèðè îëñóí: éà ýÿðÿê
ìÿí ìöíàñèá áèð âàõòäà æóðíàëû àòûá ýÿëÿì, éà äà ýÿðÿê ÿí òåçè éàíâà-
ðûí 10-äàí ñîíðà ýÿëÿì. Ùàíñûíû èñòÿéèðñÿíñÿ, þçöí ñå÷. Ñÿí íÿ çàìàí
òÿëÿá åëÿñÿí, ìÿí îíäà ó÷à-ó÷à Ùÿìèäÿìÿ þçöìö ÷àòäûðàðàì.
Óøàãëàðäàí íèýàðàí ãàëìà. Þçöíö ýþçëÿ âÿ ÷îõ äà úèääè ìÿñÿëÿ-
ëÿðëÿ ìÿøüóë îëìà. Äÿéèðìàíà ýÿëäèêäÿ, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, Øèäëîâñêè-
äÿí ÿë ÷ÿêìÿéèí âÿ òóðáèí ÿâÿçèíÿ äÿéèðìàíû áàøãà úöð ãóðìàüûí ìÿ-
íàñû éîõäóð.
Êàüûç éàç. Ùàìûìûç ñÿíè ãóúàãëàéûá þïöðöê.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
(1911)
Ñÿí áó ãÿäÿð êè, ìÿíÿ êàüûç éàçûá øÿêèë âÿ ìÿãàëÿëÿð èñòÿéèðñÿí.
Ìÿí ÷îõ íèýàðàí âÿ íàðàùàò îëóðàì êè, äàìàüûì îëìóð ñÿíÿ ëàçûìûí-
úà êþìÿê åäÿì. Ýåíÿ øöêöð êè, ñÿí èøëÿðè åëÿ þòöøäöðöðñÿí êè, áèð íþâ,
òÿñêèíëèê òàïûðàì áàðû. Ïóë èøëÿðè ýåíÿ ìÿíè ìÿøüóë åòìÿêäÿäèð. Ìÿñÿ-
ëÿí, éàíâàðûí 15-äÿ èêè âåêñåë âàð: Áûõîâà èêè éöç âÿ Ñÿìÿäîâà éöç
ÿëëè ìàíàò.
Ñþç éîõ, èíäè àáóíÿ ïóëëàðûíäàí áîðúëàðûìûçû âåðÿ áèëÿðèê, àììà
áèð øåé âàð êè, ñÿí ìÿíèì éàçäûüûìà ýþðÿ ïóëëàðû êàññàéà ãîéìóø îëàð-
äûí âÿ àéûí 15-äÿ ãÿôëÿòÿí ïóë òàïà áèëìÿçäèí âåêñåëëÿðè àëàñàí (÷öí-
êè êàññàäàí äÿõè ñÿíÿ ýåðè âåðìÿçëÿð).
Áó ñÿáÿáäÿí ñÿíÿ ìÿí áó ýöí ùÿìèí êàüûçûí è÷èíäÿ 350 ìàíàòà
áèð äÿíÿ ÷åê ýþíäÿðäèì. ßýÿð ÿëèíäÿ àáóíÿ ïóëó îëìàìûø îëñà, éà àç
îëñà, áàíêäàí áó ïóëëàðû àë âÿ àéûí îí áåøèíè êå÷èðìÿéèá âåêñåëëÿðè ÷û-
õàðò. Áó øÿðòëÿ êè, àáóíÿ ïóëëàðûíäàí 350 ìàíàò äöçÿëäÿí êèìè àïàðûá
ùàìàí Âîëæñêè-Êàìñêè áàíêà ýåíÿ Ùÿìèäÿíèí àäûíà ãîéàñàí. Áó áà-
ðÿäÿ, ñþç éîõ êè, éàçàðñàí.
Åâäÿí âÿ óøàãëàðäàí ÿùâàëàò éàç ýþðÿê íåúÿäèðëÿð?
Úÿëèë
Èñìàéûëà ñàëàìûì âàð. Ìèðçÿ ßëèéÿ ùàáåëÿ...

314
 ***
Ùÿìèäÿ!
14 èéóë (1911)
Èêè ýöíäöð Õàíêÿíäèíäÿéÿì. Ñÿíèí òåëåãðàìûí äþðä ýöí Ìÿììÿä-
ÿëèäÿ ãàëûá. Ñðàüà ýöí Õàíêÿíäèíÿ ýÿëèá àëäûì âÿ äöíÿí ßëÿêáÿðÿ
ýþíäÿðäèì.
Áó ýöí áàëàúà ßíâÿðèí ìÿäÿñè éåíÿ õàðàáëàéûá. Óøàãëàð ñàü-ñàëà-
ìàòäûðëàð. 5 – 6 ýöíäÿí ñîðà ìÿí Òèôëèñäÿ îëìàëûéàì. Áèëìèðÿì ýÿë-
ìÿê ôèêðèí âàð, éà éîõ. Õàëà Êèñëîâîäñêäàäûð âÿ öíâàíûíû éàçûá ýþñ-
òÿðìÿéèá, îäóð êè, ñÿíÿ éåíÿ Éåñåíòóêèéÿ éàçûðàì. Éåâëàõäàí Õàí-
êÿíäèíÿ àâòîìîáèë èøëÿéèð, Øóøàéà 10 ìàíàòà àïàðûðëàð. Ñÿí àâòîìîáèë-
ëÿ Àü êþðïöéÿ ãÿäÿð ýÿë, îðàäàí áèçÿ õÿáÿð ýþíäÿð, äàëûíúà ýÿëÿê.
Áåëÿ éàõøû îëàð, éîõñà ôàéòîí òàïìàðûã ñÿíèí äàëûíúà ýþíäÿðÿê, ãàçà-
ëàüûìûçû èñÿ éàáûëàð îðàéà ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëìÿçëÿð.
Ùÿëÿëèê.
Åâ-åøèêäÿ èøëÿð éàõøûäûð.
Úÿëèë

***
Ìÿììÿäÿëè!
23 àâãóñò (1911)
Áó ýöí çàêàçíîé êàüûç è÷èíäÿ 50 ìàíàòëûã ÷åê ýþíäÿðäèì. Êàüûçû
òåç àë âÿ ïóëó àë ùàìàí áàíêäàí Áûõîâóí 50 ìàíàòëûã âåêñåëèíè ÷ûõàðò,
ñàõëà. Òÿôñèëè ùàìàí êàüûçäàäûð.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
(1911)
Áó ýöí Ñÿìÿäîâëàðà òåë âóðäóì, ñÿíÿ 50 ìàíàò âåðñèí. Æóðíàë ýÿë-
ìèð, áèëìèðÿì íèéÿ?
Åâäÿí âÿ óøàãëàðäàí ìóüàéàò îë.
Ìöçÿôôÿð ÷îõ ýÿçìÿñèí âÿ ñÿé åëÿñèí.
Ìöíÿââÿðèí ïàëòàðûíû àë âÿ íÿ ëàçûì îëñà, áèðáÿáèð åëÿ.
Ùÿð íÿ ñþçöí îëñà, éàç. Ãÿçåòëÿðè ýþíäÿð.
Úÿëèë

315
 ***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
1 ôåâðàë (1912)
Ìÿí èøëÿð áàðÿäÿ ñÿíèíëÿ ìöôÿññÿë äàíûøìàã èñòÿðäèì, ëàêèí èíäè
áó êàüûçûí âåðäèéè èìêàí äàèðÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äåéÿúÿéÿì.
Áèðèíúèñè, Äþâëÿò áàíêû ñÿíèí ö÷öí ö÷ ìèí ìàíàò êðåäèò à÷ûá. Ùö-
ñåéíáÿéîâ (ùåñàá êîìèòÿñèíèí öçâö) ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, ñÿí, ùå÷ îë-
ìàçñà, ãîíøó ìöëêÿäàðëàðäàí âåêñåëëÿð àëàñàí. Î, ñþç âåðèð êè, ñÿíèí
ùå÷ îëìàçñà Èáèø áÿé, éàõóä Èáèø áÿé êèìè áàøãà áèð áÿé, éà äà Ùèí-
äàðõ òàúèðëÿðè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíìûø âåêñåëëÿðèíè áóðàõäûðñûí. ßëáÿòòÿ,
ñÿí îíëàðà èëòèçàìíàìÿ âåðÿ áèëÿðñÿí êè, áó âåêñåëëÿðèí ïóëóíó ñÿí
þçöí þäÿéÿúÿêñÿí (îíà ýþðÿ êè, îíëàð ìèðàñ ùàããûíäà íàðàùàò îëìàñûí-
ëàð). Ìÿí ñÿíÿ ðåéåñòðëè äþðä âåêñåë ýþíäÿðèðÿì. Âåêñåëëÿðäÿ (àðõà òÿ-
ðÿôäÿ) ñÿí þç àäûíû, ôàìèëèéàíû, éÿíè “Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèð-Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ” éàçàúàãñàí. Ìÿòíèí àëòûíäà èñÿ Èáèø áÿé, éàõóä áèð áàø-
ãàñû (éóõàðûäà äåäèéèì êèìè) þç àä âÿ ôàìèëèéàñûíû éàçàúàãäûð. Ðå-
éåñòðäÿ äÿ ñÿí þç àäûíû âÿ èêèìÿðòÿáÿëè ôàìèëèéàíû éàçûá, âåêñåëëÿðè âÿ
ðåéåñòðèí áèðèíè ìÿíÿ ýþíäÿðÿúÿêñÿí. Ìÿí Ê. áàíêûíûí ðåéåñòðèíè äÿ
ñÿíÿ ýþíäÿðìèøäèì. Îíó äà ãûðìûçû õà÷ èøàðÿñè ãîéóëàí éåðäÿ èìçàëà-
éûá ýþíäÿð, ðåéåñòðèí ãàëàí áÿíäëÿðèíè ìÿí þçöì äîëäóðàðàì. ×àëûø
500 ìàíàòëûã áèð âåêñåë ýþíäÿðÿñÿí, ÷öíêè, ôåâðàëûí 15-äÿ Áûõîâóí
300 ìàíàòëûã, ôåâðàëûí 20-äÿ èñÿ 200 ìàíàòëûã âåêñåëèíèí âàõòûäûð.
Âåêñåëëÿðèí ìöääÿòè àëòû àéäàí àðòûã îëìàìàëûäûð. ßýÿð ìöÿééÿí
ìÿáëÿüäÿ áàøãà áèð âåêñåë äÿ ýþíäÿðñÿí, îíóí äà ïóëóíó àëûá ñÿíÿ þç
ìÿñàðèôèí ö÷öí ýþíäÿðÿðÿì.
Î âàõòàäÿê, ôåâðàëûí 20-äÿ ìÿí êÿíäÿ ýÿëÿðÿì âÿ Ìèäùÿòèí ãàíû
ãàðàëñà äà, îðàäà ÷îõ ãàëà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Áó ýöí Èðÿâàíà Êàçûìáÿéîâà éàçûðàì êè, ÷àëûøñûí ßëÿêáÿð ùÿáñ
úÿçàñûíû Øóøà, éà Àüäàìäà ÷ÿêñèí.
Æóðíàëûí èøëÿðè áèð î ãÿäÿð éàõøû äåéèë. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ìÿíè äÿéèð-
ìàí ìÿñÿëÿñè âÿ ãàëàí ñó ãöââÿñèíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åëÿìÿê ìÿ-
ñÿëÿñè ìàðàãëàíäûðûð (ìîëîòèëêà âÿ äúèí). Éàç ö÷öí èñòÿéèðÿì èøëÿðè Èñ-
ìàéûëà òàïøûðûá, ÷ÿïÿðäÿ ìÿäÿíè ñóðÿòäÿ ïàìáûã ÿêèíè èëÿ [ìÿøüóë
îëóì]. Èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà Øàìèë áÿéè äÿ þçöìëÿ îðàéà ýÿòèðìÿê èñòÿ-
éèðÿì. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, î, áàøëû àäàìäûð. Êóëòèâàòîð äà ýÿòèðÿúÿéÿì
(àëàã îòóíó âÿ êîë-êîñó àò ýöúöíÿ òÿìèçëÿìÿê ö÷öí). Éóñèô õàíûí ñè-
ôàðèø âåðäèéè øåéëÿðè äÿ ýÿòèðÿúÿéÿì; ùàáåëÿ ñòóëëàðû âÿ ïàëàçëàðû.
316
 ßëÿêáÿðèí âåðäèéè 100 ìàíàò æóðíàëûí áîðúëàðûíà ýåòäè. Àììà èø
îíäàäûð êè, äàùà ìÿíèì Ùÿìèäÿäÿí áèð ãÿïèê äÿ òóòóá àëìàüà èõòèéà-
ðûì éîõäóð. Ñÿí, îíñóç äà, ïóëñóçñàí. Ìÿí äåìÿê îëàð, ãÿò åëÿìèøÿì
êè, ïàéûçäàí æóðíàëûí íÿøðèíè äàéàíäûðàì. Áó áàðÿäÿ ñîíðà äàíûøàðûã.
Óøàãëàðû þïöðÿì. Ñÿíÿ âÿ ãàðäàøûìà ñàëàì. Ôèêðèìäÿ ñÿíè áÿðê-áÿðê
ãóúàãëàéûðàì.
Úÿëèë
***
Ùÿìèäÿ!
14 ôåâðàë (1912)
Äÿéèðìàí÷û áó ýöí éîëà äöøöð. Äÿéèðìàí ö÷öí áöòöí èøëÿðè ýþðìö-
øöê, ëàçûì îëàí øåéëÿðè ñèôàðèø âåðèðèê. Ñÿíÿ 15 ïîðòàüàë âÿ áèð íå÷ÿ ãÿ-
çåò ýþíäÿðèðÿì. Âåêñåëëÿðè âÿ ßëÿêáÿðèí ìÿêòóáóíó àëäûì. Ýþð Êà-
çûìáÿéîâ, ßëÿêáÿð ùàããûíäà íåúÿ ñÿìèìè ìÿêòóá ýþíäÿðèá.
Áó ýöí Ãàéûáîâà êàüûç ýþíäÿðìèøÿì þéðÿíñèí êè, Àüäàìäà êèðà-
éÿ âåðèëÿí åâ âàðìû? Úàâàáûíû Èðÿâàíà áèëäèðÿúÿéÿì.
Ðóñ ãîøóíëàðû Èðàíäàí ãàéûäûð. Òðàáëèñäÿ áþéöê âóðóøìà îëóá,
òöðêëÿð ãàëèá ýÿëèáëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ Èòàëèéà Êè÷èê Àñèéàäàêû òöðê ëèìàí-
ëàðûíû áîìáàðäìàí åëÿéèð.
Áóðàäà éàüûø éàüûð. Ìöçÿôôÿð èíäè ìÿíèì éàíûìäà èäè. Ùàìû ñÿëà-
ìÿòäèð. Ôåâðàëûí àõûðû ö÷öí ýÿëÿúÿéÿì. Âåêñåëëÿðèí âàõòû áàðÿñèíäÿ
÷àëûøàðàì; àììà, ùÿð ùàëäà, ïóë îëñà, ïî÷òëà ýþíäÿð (âåêñåëëÿð ö÷öí).
Èñòÿêëè êÿùðèçëèëÿðñèç, õöñóñèëÿ Ìèäùÿòñèç éàøàìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Ãûçëàð ñàëàì ýþíäÿðèðëÿð.
Àüàúëàðû ôåâðàëûí àõûðû ö÷öí ýÿòèðÿðÿì.
Þïöðÿì.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
7 ìàðò (1912)
×îõäàíäûð êè, èñòÿéèðÿì ñÿíÿ êàüûç éàçàì, áó ýöí-ñàáàùà ñàëûðàì.
Ìèðçàüà ßëèéåâ ìÿíè èêèíúè äÿôÿ àëäàòäû âÿ îíà ýþíäÿðèëÿí æóðíàë-
äàí áèð ãÿïèê äÿ ýþíäÿðìÿ [äè] âÿ îí äÿôÿ äÿ ßñÿäóëëàù Àõóíäîâà
éàëàí ñþéëÿäè êè, Ñèäãèíèí éàíûíäà [... ] ìàíàò ïî÷òíàí ýþíäÿðìèøÿì.
Ìÿí áóðàëàðäà ïî÷òäàí õÿáÿð àëûðàì, àììà äåìÿýèíÿí îðàäà Ìèðçà-
317
üà ôÿõð åëÿéèð êè, õàëãà ùèéëÿ åëÿìÿéè ùàìûäàí éàõøû áèëèð. Äöøÿíäÿ
éîëäàøëàðûíà ýèëåé åëÿ. Ýþéÿð÷èíè äÿ ýþðÿíäÿ äå êè, ìÿí Ìèðçàüàéà áèð
ìàíàòëûã æóðíàë åòèáàð åëÿéèá ýþíäÿðìÿçäèì, ìÿùç îíóí õàòèðÿñè ö÷öí
ýþíäÿðäèì. ßýÿð î äà ÿðèíèí áèúëèêëÿðèíÿ øÿðèê îëóð, äÿõè ñþçöì
éîõäóð.
Ãÿðèáÿ áóäóð êè, ñÿíè ÷îõ âàõò Ìèðçàüà èëÿ áèð éåðäÿ ýþðöðëÿð, àì-
ìà åëÿ [... ] äîñò îëìàüûíû èñòÿìÿçäèì. Ìÿí áó ýöí ýåäèðÿì êÿíäÿ.
Îðèúèíàë äà éîõäóð. Èñìàéûë ñÿíäÿí îðèúèíàë ýþçëÿéÿúÿê. Íÿ ãÿäÿð
ìöìêöí åëÿñÿí, ÷îõ éàç. Õûðäà õÿáÿðëÿðäÿí, ìÿçÿëè øåéëÿðäÿí, ìÿ-
ãàëÿëÿðäÿí – ùÿð íÿ éàçñàí, ãåéðè éàçàíëàðûí ùàìûñûíäàí õîøäóð. Áèð äÿ
åùòèéàòëû éàç êè, áèð øÿõñèééÿòÿ òîõóíìàñûí. ×öíêè äÿõè ìÿí ýþðìÿéÿ-
úÿéÿì, Èñìàéûë ìÿíÿ ýþíäÿðìÿìèø ÷àï åäÿúÿê.
Íÿ âàõò ìÿêòÿáäÿí àçàä îëñàí, ýÿë Òèôëèñÿ, æóðíàëû äîëàíäûð.
Ùàìûëûãíàí ñÿíè ñîðóøóðëàð. Äîñòó áàúûíû ýþðÿíäÿ äå êè, îíó ñîðó-
øóðäóã.
Åâèíèçÿ òåç-òåç õÿðúëèê ýþíäÿð.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
27 íîéàáð (1913)
Àðõ áàðÿäÿ èø äåêàáðûí 11-íÿ òÿéèí îëóíóá. Ìàëèêàíÿíèí ïëàíûíû
âÿ î ñàùÿ èëÿ êè, Èáèø àðõ ÷ÿêèá, ùÿìèí ñàùÿéÿ àèä ñÿíÿäëÿðè òÿúèëè ýþí-
äÿð. Èø îíäàäûð êè, îíëàð ìÿùêÿìÿäÿ òÿëÿá åäÿúÿêëÿð áèç ñöáóò åëÿéÿê
êè, áó ñàùÿ áèçèìäèð.
Óøàãëàð ñÿëàìÿòäèðëÿð. Èøëÿð êþùíÿ ãàéäàäàäûð. Àììà èíäè áó àë-
÷àã ïðèñòàâëà ÿëëÿøìÿê ëàçûìäûð: î èíúèéèá êè, íÿ ö÷öí øàùèäëÿð – ßëÿê-
áÿð, Úàìàë âÿ Ãàñûì èñòèíòàãäà èôàäÿ âåðèáëÿð êè, ïðèñòàâ Àñëàíû äþéöá.
Èñòèíòàãû ãÿçà ðÿèñèíèí êþìÿê÷èñè àïàðûðäû. Áóíà ýþðÿ ïðèñòàâ áèçäÿí
íàðàçû îëàí àäàìëàðû áàøûíà éûüûá, îíëàðû þéðÿäèð êè, áèçèì ÿëèìèçäÿí
øèêàéÿò åëÿñèíëÿð. Îíëàðà äèë âåðèð êè, äàëûíûçäà äàéàíìûøàì...
Ïðèñòàâûí ÿí éàõøû éîëäàøëàðû Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð âÿ Ùÿñÿí, Øàùìàë-
ëàðäàí èñÿ Ñÿìÿäëÿ Èñýÿíäÿðäèð. Áèðèíúè èëÿ èêèíúèíèí íÿ ö÷öí áó éîëà
äöøäöéö àéäûíäûð, î áèðèëÿðè íèéÿ áåëÿ åëÿéèð, îíó áèëìèðÿì. Áèç êè,
áóíëàðûí õÿòðèíÿ äÿéìÿìèøèê?!
318
 Ýÿðÿê áèç ïðèñòàâ ùàããûíäà íÿ èñÿ áèð øåé éàçàã, éîõñà áó èøè þç-
áàøûíà ãîéìàã îëìàç. Àììà ìÿíèì ÿëèìäÿ ìàëèêàíÿíè èäàðÿ åëÿìÿê
áàðÿäÿ âÿêàëÿòíàìÿ éîõäóð.
ßââÿëÿí, ýÿðÿê áèç ïðèñòàâäàí ñàìàíû, òàõûë äÿðçëÿðèíè, õûðû òÿëÿô
åëÿìÿñè áàðÿäÿ øèêàéÿò éàçûá âåðÿê. Äîüðóäàí äà, áèçèì àäàìëàðûí ùà-
ìûñû äåéèð êè, ïðèñòàâûí ñòðàúíèêëÿðè áöòöí áó øåéëÿðè åëÿ òÿëÿô åëÿéèáëÿð
êè, ùå÷ éàðûñû äà ãàëìàéûá.
Áèëìèðÿì, áÿëêÿ äÿ áöòöí áóíëàð õûðäà øåéëÿðäèð, àíúàã àäàìà àõû,
òîõóíóð! Îíà ùàâàéû ðàùàò ìÿíçèë âåðÿðñÿí, î èñÿ ùå÷ áóíó ñàéà äà ñàë-
ìàñûí? Åëÿ áèë, áèç ùàìûìûç áó àüàíûí ðÿèééÿòèéèê âÿ ýÿðÿê ÿëèìèçäÿí
ýÿëÿí ãÿäÿð îíà ãóëëóã åëÿéÿê. Áó ýöí êþìÿê÷èñè Óñóáó ýþíäÿðìèø-
äè êè, òóòóëóá ñàõëàíûëìûø ö÷ áóüàíû ãàéòàðñûí. Ìÿí äÿ ïðèñòàâûí äàëûí-
úà äèøèìèí äèáèíäÿí ÷ûõàíû äåäèì, îíó ùÿäÿëÿäèì.
Ñÿí íàðàùàò îëìà, ÷öíêè î ìÿíÿ ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿç. Ìÿíñÿ îíó
àõûðàäÿê ãîâóá íÿôÿñèíè êÿñìÿéÿ ÷îõ ùÿâÿñêàðàì. Èøÿ áàõ êè, áåëÿ áèð
ôûðûëäàã÷û âöúóäó ïðèñòàâ ãîéóðëàð. Áó, Êîâàëéîâóí áþéöê ãöñóðóäóð.
Ùÿëÿëèê.
Úÿëèë

***
ßçèç Ùÿìèäÿ!
(1913)
Ùå÷ êÿñÿ äåìÿ êè, ñÿíÿ áó úöð òåëåãðàìëàð ýþíäÿðèðÿì: ìÿíè áàøà
äöøìÿçëÿð âÿ åëÿ ýöìàí åëÿðëÿð êè, ìÿí ñÿíèí éàíûíäà ëîâüàëàíûðàì.
Ñÿíèí Úÿëèëèí
***
Ùÿìèäÿ!
1 àïðåë (1914)
Áèçäÿ ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð. Óøàãëàð ñÿëàìÿòäèðëÿð. Áÿñ ùà÷àí
ýÿëÿúÿêñÿí? Ýÿëÿíäÿ ëèìôà äà ýÿòèð.
Áóðàäà éàç ïèñ êå÷ìèð. Ãÿìÿð âÿ Ìöíÿââÿð ñÿíÿ ñàëàì ýþíäÿðèð-
ëÿð. Äÿéèðìàí èøëÿéèð.
Éàâàø-éàâàø æóðíàë ö÷öí éàçìàüà áàøëàìûøàì. Ùåêàéÿëÿðè Îðó-
úîâëàðà ýþíäÿðìÿê ôèêðèíäÿéÿì, éàéäà ñþç âåðìèøÿì. Ùÿð÷ÿíä Òèô-
ëèñäÿ Çåéíàë äà õàùèø åäèð êè, îíà âåðèì.
319
 Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, àðòûã ãóáåðíàòîð ýÿëèá. ×ÿéèðòêÿíè ñÿéëÿ ãûðûðëàð.
Òÿçÿ áèð õÿáÿð éîõäóð. Òåç ýÿëñÿí øàä îëàðûã.
Óøàãëàðû þïöðÿì. Ìèíàéà âÿ Éóñèôõàíà ñàëàì.
Úÿëèë

***

Ìÿììÿäÿëè!
(1913, éà 1914)
Æóðíàëûí 2-úè íþìðÿñèíäÿí ñÿíÿ áàãàúäà 5 éöç ýþíäÿðäèì âÿ òå-
ëåãðàôëà áàãàúûí íþìðÿñèíè ìÿëóìàò åëÿäèì. Àíúàã 3-úö íþìðÿäÿí
ñÿíÿ 3 éöçäÿí àðòûã ýþíäÿðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, ÷öíêè ñÿùâÿí àç ÷àï îëó-
íóá âÿ áó ö÷ éöçö äÿ ïî÷òëà áàíäåðîë åäÿúÿéÿì âÿ ñàòûëàí æóðíàëûí ùÿð
áèðèíÿ 18 ãÿïèê ýþíäÿðÿ áèëìÿñÿí, Áàêû áàçàðûíäàí áèçÿ áèð øåé ãàë-
ìàéàúàã. ×öíêè, âàëëàù, æóðíàë ãûçûë ãèéìÿòèíÿ áàøà ýÿëèð, î äÿðÿúÿäÿ
ùÿð áèð øåé áàùàäûð; ÿëÿëõöñóñ áó øÿêèëëÿðè.
Úÿëèë

***

ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
7 èéóë (1914)
Òèôëèñ
Ýÿë ñÿí ùå÷ íàðàùàò îëìà. ßýÿð ßëÿêáÿð áàø âåðÿí òÿçÿ ÿùâàëàòëà-
ðû ñÿíÿ õÿáÿð âåðìÿñÿéäè, ñÿíèí ö÷öí ëàï éàõøû îëàðäû. Ìöàëèúÿíè ãóð-
òàðûá ýÿëÿíäÿí ñîíðà ìÿñëÿùÿòëÿøÿðèê. Ìÿõëÿñ, èíäè áó ìÿñÿëÿíè éà-
äûíäàí ÷ûõàðò. Êàø áèëÿéäèí êè, ìÿí íåúÿ óøàãëàðûí éàíûíà ýÿëìÿê èñ-
òÿéèðÿì! ßëÿêáÿð ãàáàüûìà áðè÷êà* ýþíäÿðìÿéÿ ñþç âåðèá. Îëñóí êè,
áó éàõûíëàðäà ýåäÿì. Áÿñ ñÿíèí ùàëûí íåúÿäèð? Ìöàëèúÿí íÿ âàõò ãóð-
òàðûð? Ìöçÿôôÿð íåúÿäèð? Òèôëèñ áÿðê èñòèäèð, åëÿ èñòèäèð êè, éàçû éàçà áèë-
ìèðÿì. Úóðíàë äà, àíúàã áó ñÿáÿáÿ ýåúèêèð. ×îõ ýöìàí ñåíòéàáðäà
Áàêû àðòèñòëÿðè ïéåñèìè òàìàøàéà ãîéàëàð. Ìÿíè äÿ îðàéà äÿâÿò åëÿéèð-
ëÿð. ßëáÿòòÿ, ìÿí èñòÿðäèì îðà ñÿíèíëÿ ýåäÿì. Òðóïïà âÿäÿ âåðèá êè,
ïéåñè Òèôëèñäÿ äÿ ýþñòÿðñèí.
ßëÿêáÿð éàçûð êè, êÿíäÿ áÿðê éàüûøëàð éàüûá, äÿðçëÿð ãàðàëûá, ïàì-
áûüà èñÿ çèéàí äÿéìÿéèá. Õàíêÿíäèíÿ ýåäÿíäÿ Éåâëàõäàí ñÿíÿ êàüûç
________________
* Áðè÷êà – áèðàäàìëûã ôàéòîí

320
éàçàðàì. ßíâÿð òàìàì ñàüàëûá. ßëÿêáÿð áèð íå÷ÿ ýöí ãàáàã Àüàëàðëà
îíëàðà õÿðúëèê ýþíäÿðèá. Ìÿí äÿ ïî÷òëà îüëàíëàðà âÿ ãûçëàðà àéûí-îéóí
ýþíäÿðìèøÿì, àììà æóðíàëûí íÿøðè áàáàòäûð. Öìèäâàðàì êè, öçöìöçÿ
ýÿëÿí èëäÿ æóðíàëûí èøëÿðèíè éîëóíà ñàëàúàüàì. Äöíÿí Çåéíàë òåëåãðàì
âóðóá, Éåñåíòóêè ö÷öí 120 æóðíàë èñòÿéèá. Áàøà äöøìöðÿì î, áó ãÿäÿð
æóðíàëû îðàäà íåúÿ ñàòàúàã. Êàüûçûìû àëàí êèìè ìÿíÿ úàâàá éàç. Õóäà-
ùàôèç. Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
11 éàíâàð (1915)
Òèôëèñ

Êàüûçûí éåòèøäè. Áóíäàí ñîíðà éàçàíäà äà ùÿìèí àäðåñÿ éàç.

ßùâàëàò áó ãÿðàð èëÿäèð: ìÿí, – íåúÿ êè, ñÿíÿ äÿ éàçìûøäûì, – Òèô-
ëèñÿ ýÿëäèì êè, æóðíàëû ÷ûõàðäàì âÿ ÷öíêè ôèêðèì êå÷ÿí âàõòëàðà ýåäèð-
äè êè, ùÿð áèð øåé áîë, óúóç, ïÿðýàð. Ìÿí áèð ãÿäÿð ìÿáëÿü òÿéèí åëÿ-
ìèøäèì êè, êþùíÿ ñàéàã èëÿ æóðíàëû áàøëàéûá, äîñòëàðûí êþìÿêëèéèëÿ éå-
ðèäÿðÿì. Àììà èøëÿð þçýÿ áèð ñóðÿòäÿäèð. ßââÿëà, Òèôëèñäÿ êàüûç éîõ-
äóð, àç-÷îõ íÿ âàðñà äà áèðÿ ö÷ áàùàäûð. Ùàáåëÿ, ëèòîãðàôèéà õÿðúè ýåíÿ
áèðÿ ö÷ áàùàäûð. Èêèíúè, åâëÿð, éÿíè ìÿíçèëëÿð ýåíÿ áèðÿ ö÷ áàùàëàíûá.
Õöëàñÿ, èøëÿðè áåëÿ ýþðöá, ìÿí ìöëàùèçÿ åëÿäèì êè, þç ýöúöìëÿ, éÿ-
íè êÿíàð ïóë êþìÿêëèéè îëìàñà, æóðíàëû ùÿìèøÿëèê ìÿí ñàõëàéà áèëìÿíÿì,
éÿíè éàðû éîëäà àðàñû êÿñèëÿð, ýåíÿ îõóúóëàð éàíûíäà õÿúàëÿò îëàðàì.
Éîëäàøûì ßëèãóëóíóí ìöùàðèáÿ ñÿáÿáèíäÿí Úóëôàäàêû ìöëê èøëÿðè
áèð íþâ ïîçóëóá âÿ áó úÿùÿòäÿí áóíóí äà òÿðÿôèíäÿí ìàääè êþìÿêëè-
éÿ öìèäâàð îëà áèëìÿçäèì.
Èíäè, ÿçèçèì, ìÿòëÿáè áàøà äöøäöí âÿ ýþðöðñÿí äÿ êè, ÿýÿð Áàêûäàí
áèçÿ êþìÿêëèê îëìàñà, áó ùàëäà æóðíàëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Ùÿëÿ ýþòöðÿê êàüûç ìÿñÿëÿñèíè. Äåéèðëÿð, Áàêûäà êàüûç âàð. Éàõøû
îëàðäû êè, ñÿí îðàäà êàüûç êàíòîðëàðûíà ýåäèá ÿùâàëû áèëÿéäèí. Âàðñà
ãÿäÿðèíè âÿ ãèéìÿòèíè áèëÿéäèí âÿ áèëÿíäÿí ñîíðà, áèð òÿðÿôäÿí, ìÿíÿ
éàçàéäûí âÿ áèð òÿðÿôäÿí äÿ ùàëè îëàéäûí ýþðÿê ñÿíÿ âåðèëÿí ïóë âÿä-
ëÿðèíÿ öìèä áàüëàìàã îëàð, éà éîõ. ßýÿð ïóë âåðÿí âàðñà, ýþðÿê íÿ
øÿðòëÿ âåðèð âÿ íÿ ãÿäÿð âåðèð? Ñÿí áèëèðñÿí êè, ùÿð øÿðòÿ ðàçû îëìàã
îëàð, àììà íàøèðëèê èìòèéàçû ýÿðÿê þç ÿëèìèçäÿ ãàëà.
321
 Áàêûäà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” éàçìàã îëìàç, íåúÿ êè, ñÿí þçöí äÿ
äåéèðñÿí. Âÿ ëàêèí ïóë âåðÿíè ùÿð íþìðÿäÿ “íàøèð” éàçà áèëÿðèê êè,
îíóí ïóë êþìÿêëèéè úàìààòà ìÿëóì îëñóí.
Èíäè ñÿí áó áàðÿäÿ ÿùâàë òóò âÿ ìÿíÿ äÿ òåç úàâàá éàç. ×öíêè èø
áàø òóòìàñà, ýåíÿ ìÿúáóð îëàúàüàì áèð ãÿäÿð äÿ æóðíàëû òÿõèðÿ ñàëìà-
üà, òà äàâà ãóðòàðàíà êèìè. Áåëÿ äÿ îëàíäà äÿõè Òèôëèñäÿ ãàëà áèëìÿéÿ-
úÿéÿì. ×öíêè óøàãëàð îðàäàäûð, îíëàðñûç ãÿðàðûì ýÿëìÿç.
Ñèçèí äÿ óøàãëàðû êþíëöì èñòÿéèð, õöñóñÿí Ìÿùÿììÿäùÿñÿíè. Àì-
ìà ìÿíÿ áèð ñöðòóã áîðúëóäóð ùà!..
Õóäàùàôèç.
Äîñòóí Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
30 ìàðò (1916)
Òèôëèñ
Ìÿí Åéíÿëèáÿéýèëäÿ ãàëûðàì. Æóðíàëûí éåíèäÿí íÿøðè ö÷öí èúàçÿ àë-
ìûøàì. Æóðíàë èøëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð Áàêûéà ýåäÿúÿéÿì. Îðàäà “Èñëàìèé-
éÿ” ìåùìàíõàíàñûíà äöøÿúÿéÿì. Îðàäàíñà ùàðà ýåäÿúÿéèìè ùÿëÿ áèë-
ìèðÿì. ßëÿêáÿð âÿ óøàãëàð íåúÿäèð?
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
14 àïðåë (1916)
Àðõëàðûí ìÿñÿëÿñèíè ßëÿêáÿð áÿé Õàñìÿììÿäîâà òàïøûðäûì âÿ
îíà ÿëëè ìàíàò ïóë âÿ àðõëàðà àèä áöòöí ñÿíÿäëÿðè âåðäèì. Áó ýöí áó-
ðàäàí îíà âÿêàëÿòíàìÿ ýþíäÿðèðÿì. ßýÿð âèëàéÿò ìÿùêÿìÿñèíäÿ èøè
àïàðñà, îíäà öñòÿëèê îíà éöç ìàíàò äà âåðÿúÿéÿì, ÿýÿð óäóçñà, èøè Ïà-
ëàòàéà êå÷èðÿúÿê. Îðàäà èñÿ Ðîõëèí áèçÿ êþìÿê åäÿúÿê.
Ìÿíÿ éàé ïåíúÿéèìè âÿ úèëåòèìè, éàé êþéíÿéèìè âÿ ìöìêöí îëñà,
ùÿñèð øëéàïàìû ýþíäÿð. Ëàâðåíòè áóíëàð ö÷öí êè÷èê áèð ãóòó ãàéûðñûí.
Ìÿí “Èñëàìèééÿ” ìåùìàíõàíàñûíäà, 2-úè îòàãäà îëóðàì. Áàêûäà
àïðåëèí àõûðûíà ãÿäÿð ãàëàúàüàì.
ßùì[ÿäáÿé] êÿùðèçèíèí ïëàíû áàðÿäÿ éàçàúàüàì.
Ìÿíèì ãûðìûçû úèëäëè òöðê ëöüÿòèìè (èêè úèëä) ýþíäÿð; êðàâàòûìûí
éàíûíäàêû òàõ÷àäàäûð.
Úÿëèë

322
 ***
Ùèíäàðõ, Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèðÿ
30 àïðåë (1916)
Áàêû
Ïéåñ ãåéðè-àäè áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíäû. Àüçûíà ãÿäÿð äîëó îëàí
òåàòð ùÿð ôàñèëÿäÿ ìöÿëëèôè ýóðóëòóëó àëãûøëà òÿáðèê åäèðäè. Òàìàøàäàí èêè
ìèí áåø éöç ìàíàò ùàñèë îëóá. Áó ýöíëÿðäÿ Àøãàáàäà ýåäèðÿì. Ùàìû-
éà ñàëàì.

Èçùàðè òÿøÿêêöð
“Þëöëÿð” ôàúèÿñèíèí òàìàøàñûíäà ÿéëÿøÿí ìöñÿëìàí õàíûìëàðû òÿ-
ðÿôèíäÿí áÿíäÿéÿ áèð òþùôÿ ýþíäÿðèëìèø êè, èáàðÿò îëñóí áèð ñÿúúàäÿ-
äÿí. Ñÿúúàäÿíèí öñòöíäÿ ÿëâàí èïÿê èëÿ ÷è÷ÿêëÿð òîõóíìóø âÿ ýþçÿë
õÿòò èëÿ: “Ñöáùàíÿ ðÿááèÿë-ÿëà”* èáàðÿñè éàçûëìûøäûð. Ñÿúúàäÿ èëÿ áÿ-
ðàáÿð ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáäà õàíûì áàúûëàð áÿíäÿíè òÿñèðëè èáàðÿëÿðëÿ àë-
ãûøëàéûðëàð.
Ìÿíè éàä åäÿíëÿðÿ ìþùòÿðÿì ãÿçåòèíèç âàñèòÿñèëÿ èçùàðè-òÿøÿê-
êöðäÿí ÿëàâÿ, þç èõëàñûìû òÿãäèì åäèðÿì âÿ ñÿìèìè–ãÿëáäÿí äåéèðÿì
êè, ùÿìèí òþùôÿ ýÿëÿúÿê þìðöìäÿ áÿíäÿ ö÷öí áèð ãèéìÿòëè éàäèýàð ùå-
ñàá îëóíàúàã.
“Þëöëÿð” ôàúèÿñèíè éàçàí: ùÿãèð Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ñîí õÿáÿð” ãÿç., 13 ìàé (1916).

***
Ùÿìèäÿ!
12 èéóë (1916)

Áó ýöí èéóëóí 12-äÿ Ùÿøòÿðõàíäàí ýÿìè èëÿ Ïåòðîâñêà éîëà äöøö-

ðÿì. Îðàäàí Âëàäèãàôãàçà äà äÿéÿúÿéÿì. Àâãóñòóí ÿââÿëè ö÷öí Øó-
øàéà ýÿëìÿê ôèêðèíäÿéÿì. Åâ ö÷öí áÿðê äàðûõûðàì.
Ñÿíèí, óøàãëàðûí âÿ ßëÿêáÿðèí êåôè íåúÿäèð? Ìÿíÿ Âëàäèãàôãàçà,
Èðàí ñÿôèðëèéèíèí àäðåñèíÿ êàüûç éàç.
Ñðàüà ýöí Ùÿøòÿðõàíäà Øÿùÿð äóìàñûíûí çàëûíäà ìöùàçèðÿ îõóäóì.
Úÿëèë
________________
* Óëó Òàíðûéà øöêöð îëñóí

323
 ***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
10 ôåâðàë (1917)
Êàüûçûí ìÿíÿ áó ýöí ÷àòäû âÿ ùàìàí ñààò ïî÷ò áàíäåðîëó èëÿ “Ñîâ-
ãàò” èäàðÿñèíÿ ñÿíèí àäûíà éöç äÿíÿ æóðíàë ýþíäÿðäèì...
Áÿ ùÿð ùàë áó äÿôÿ áåëÿ îëäó. Ýÿëÿí ùÿôòÿ ñÿíÿ ö÷ éöç ýþíäÿðÿ-
ðÿì.
ßýÿð áóíäàí ñîíðà ÷àëûøñàí âÿ î ôèêèðäÿ îëñàí êè, æóðíàëà äà ãåé-
ðÿòëÿ õèäìÿò åäÿñÿí, þçöíÿ äÿ àç-÷îõ çÿùìÿò ùàããû ÿëÿ ýÿòèðÿñÿí, î
âÿäÿ ñþç âåðèðÿì êè, ñÿíäÿí ñàâàéû äÿõè áèð êÿñÿ ýþíäÿðìÿéÿì.
Óøàãëàðäàí ìÿíÿ, ÿëáÿòòÿ, ìÿëóìàò ýþíäÿð âÿ ñÿí ìöÿëëèìëèêäÿí
íèéÿ ÷ûõäûí, îíó äà éàç.
Ìÿíèì õàëèñàíÿ ñàëàìûìû áàúûìà éåòèð âÿ ìÿíÿ ýþðÿ ñþçö îëñà,
ñÿí ñÿäàãÿò èëÿ éàç ýþðöì ñÿíäÿí ýèëåéëè äåéèë êè?
Úÿëèë

***
Ìÿììÿäÿëè!
23, éà 24 ôåâðàë (1917)
Áàêûäàí Ìÿùÿììÿäÿëè Ðÿñóëçàäÿ, Àáäóëëà Ùåéäÿðçàäÿ, Àáäóë-
ëàéåâ – êè, Âðàíýåëñêè êö÷ÿäÿ îëóð – âÿ áèð äÿ “Ñàáèð êèòàáõàíàñû” ñà-
ùèáè Àááàñîâ ìÿíäÿí òåëåãðàôëà æóðíàë èñòÿéèðëÿð ñàòìàüà. Áÿëêÿ ñÿí
îíëàðëà éîëëàøàñàí êè, îíëàð äà ñÿíÿ êþìÿê åäÿëÿð. Âÿ áèð äÿ ìÿíèì
áàëàõàíûëû äîñòëàðûìûí àäðåñèíè ìÿíÿ éàç, îíëàðà æóðíàë ýþíäÿðèì;
Õåéðóëëà âÿ éîëäàøûíû äåéèðÿì âÿ ßìèðùàúûéàí äîñòóìóçó.
“Ñàáèð êèòàáõàíàñû” ÿëëè ìàíàò ýþíäÿðìèøäè ãàáàãúà. Áó ýöí ýåðè
ýþíäÿðèðÿì ïóëóíó.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
11 èéóí (1917)
Òèôëèñ
Ìÿêòóáóíó àëäûì. Óøàãëàð ñàëàìàòäûðëàð, íèýàðàí ãàëìà. ßëÿêáÿðÿ
éàçìûøàì êè, àðàáàíû ñàçëàñûí. Ùàçûð îëàí êèìè, äÿðùàë Õàíêÿíäèíÿ ýå-
äèá, îðàäàí äà êÿíäÿ áàø ÷ÿêÿúÿéÿì. Æóðíàëûìûç ÷ûõûð. Ñÿíÿ àáóíÿ êè-
324
òàá÷àëàðû ýþíäÿðìÿäèì. Àõû, ùÿëÿëèê ñÿíèí àáóíÿ èëÿ ìÿøüóë îëàúàã
ùàëûí éîõäóð. Åëÿ êè, ëàçûì áèëäèí, ýþíäÿðÿðèê. Áóðàëàð ñÿðèíäèð, éàüûø
éàüûð. Íÿ ö÷öí ôèêèð ÷ÿêèðñÿí, Ùÿìèäÿ? Áèë êè, ùÿð çàìàí ñÿí ëàçûì áè-
ëÿí êèìè, ìÿí ñÿíèí éàíûíà ýÿëìÿéÿ ùàçûðàì. Òåç-òåç þçöí ùàããûíäà
éàç. Ìÿí ùÿëÿëèê Òèôëèñäÿéÿì. Æóðíàë 1500 íöñõÿ ÷ûõûð âÿ ùàìûñû ñàòû-
ëûð. Ñÿùùÿòèí âÿ ÿëèí íåúÿäèð? ßçèç Ùÿìèäÿì, ñÿíè õÿéàëÿí áàüðûìà
áàñûðàì. Ùÿëÿëèê, ñàü îë.
Ñÿíèí Úÿëèëèí

Ìèíà âÿ Éóñèôõàí ùàããûíäà ìÿí äÿ ùå÷ áèð øåé áèëìèðÿì.

***
Ìÿììÿäÿëè!
14 èéóë (1917)
Ýåíÿ áèð àéäàí àðòûãäûð êè, ñÿíäÿí õÿáÿð éîõäóð. Íÿäèð ñÿáÿáè?
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
14 ñåíòéàáð (1917)
Éàõûí ýöíëÿðäÿ òöðê ãîøóíëàðûíûí ßñýÿðàíà ùöúóìó ýþçëÿíèëèð.
Îíëàðà êþìÿê ö÷öí áó ýöí àòëûëàðûí ñèéàùûñû òóòóëóð. Ìÿí ýÿëìèøÿì
ÿëèìäÿí ýÿëÿí êþìÿéè ýþñòÿðèì âÿ ãîøóíëàðëà áèðýÿ äþéöøäÿ èøòèðàê
åëÿéèì. Áó ýöí Àüäàìäà äåéèðëÿð êè, Øóøàäà àúëûãäûð. Áó ìÿíè éàìàí
ïÿðèøàí åëÿéèá. Äöíÿí, áó ýöí Àüäàìà äàëáàäàë òöðê ãîøóíëàðû ýÿëèð.
Àõìàã åðìÿíèëÿð äîüðóäàíìû ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿúÿêëÿð? Ùåéäÿðèí
ùàðàäà îëäóüóíó âÿ îíëàðûí áàçàð ýöíö éàçäûüûì õÿáÿðëÿðè ñÿíÿ ÷àòäû-
ðûá-÷àòäûðìàäûãëàðûíû áèëìèðÿì. Èíäè Øóøàäàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè ýÿë-
ìèøäè, áàõûðäûëàð ýþðñöíëÿð êè, áöòöí áó èøëÿð íåúÿ ãóðòàðàúàã. Áó ýöí
ñÿíÿ ïî÷òëà ïóë ýþíäÿðÿ áèëìÿäèì, ÷öíêè úöìÿ ýöíö îëäóüóíà ýþðÿ áó
ýöí òàúèðëÿðèí ùå÷ áèðè éåðèíäÿ äåéèë. Áàçàð ýöíö ö÷ àðàáà óí ýþíäÿðÿ-
úÿéÿì, ãîé óøàãëàð ñÿíèí ö÷öí [... ] ùàçûðëàñûíëàð. Þçöìñÿ èìêàí îëàí
êèìè ýÿëÿúÿéÿì. Ñÿíèí òÿñÿððöôàò èøëÿðèí ùàìûñû þç ãàéäàñûíäàäûð.
Úÿëèë

325
 ***
Ìÿììÿäÿëè!
17 ñåíòéàáð (1917)
Áó ýöí ëèòîãðàôèéàíûí òÿçÿ øÿðòëÿðèíè ìöëàùèçÿ åäèá, æóðíàëà áó ãèé-
ìÿòëÿðè ãîéìàüà ìÿúáóð îëäóì: ñàòûúû ÿëèíäÿ – 50 ãÿïèê, èäàðÿìèçÿ
42 ãÿïèê ýþíäÿðìÿëèñÿí. Áóíà ýþðÿ äÿ àáóíÿ èêè äÿôÿ àðòûð.
Íå÷ÿ ÿäÿä ýþíäÿðèëìÿëèäèð? Òåç õÿáÿð âåð.
Úÿëèë

Äîðîãîé Äæàëèë!
Øóøà, 21 ñåíòÿáðÿ, 1918

Ïèñüìî òâîå îò 19-ãî ñåíòÿáðÿ ïîëó÷èëà. Ñëàâà áîãó ÷òî òû

çäîðîâ è åäåøü ñ âîéñêîì ê íàì. Ó íàñ íàêîïèëîñü ñòîëüêî âå-
ùåé, íåñìîòðÿ íà ãîëîä â Øóøå, ýòî ïðàâäà. Ìóêà íà êðàéíèé
ñëó÷àé. Ïîýòîìó òû íå áåñïîêîéñÿ, î÷åíü äîâîëüíà, ÷òî òû ïðèå-
äåøü. Ìíîãèå áåêè è õàíû ãîëîäàþò. Äåòè ñîâåðøåííî çäîðîâû,
öåëóþò òåáÿ è æäóò áåç êîíöà. Øóøèíñêèå àðìÿíå íå õîòÿò âîå-
âàòü, íî ó íèõ åñòü õóëèãàíû. Íàøà ÷àñòü ñèëüíà è ãîòîâèòñÿ ê
âñòðå÷å ñ âîéñêàìè. Ìû ñî ñòîðîíû æåíùèí òîæå ãîòîâèìñÿ ê
âñòðå÷å. Åñëè áû òû çíàë, êàê ìû îæèäàåì âîéñê è âàñ. Ìû
ñòðàøíî ðàäû, ÷òî ñàì Íóðè ïàøà åäåò ê íàì. Ãåéäàð ñåé÷àñ îáúÿ-
âèë, ÷òî èäåò ê ñòîëó ïèñàòü. Ìèíà ïðîñèò íàïèñàòü, íåò ëè íî-
âîñòåé îò Þñèô õàíà, îíà î÷åíü áåñïîêîèòñÿ, ãäå Èäðèñ, íå áî-
ëåí ëè îí?
Ìû âàñ æäåì çàâòðà èëè ïîñëåçàâòðà è âñòðåòèìñÿ òàì. Íå âå-
ðèì íàøåìó ñ÷àñòüþ. Çàõâàòè ñ ñîáîé åùå ÷àé. Ýíâåð ñåé÷àñ êðè-
÷èò íà ìåíÿ è íà ìîé âîïðîñ, ÷òî ïèñàòü ïàïå, ñêàçàë, ÷òî ñïðî-
ñè, ïðèåäåò ëè äÿäÿ è ÷òî-áû òû ñàì ñêîðåå ïðèåõàë, à Ýäÿ ïðî-
ñèò òåáÿ ïðèâåçòè ñ ñîáîé îãîðîäíûõ îâîùåé.
Âñå ìû êðåïêî öåëóåì òåáÿ. Åñëè òû ïî÷åìó-ëèáî çàìåøêà-
åøüñÿ è Ãåéäàð ðàíüøå âàñ ïðèäåò, òî ïåðåøëè íàøå ìóêó, ïåðåö
Âàõèáå, ó åå ðîäñòâåííèêà Ìàìåäà åñòü ìóêà. Íå áåñïîêîéñÿ, áóäü
çäîðîâ.
Ãàìèäà

Ïåðåäàé Ãåéäàðó 50 ðóá. Ó ìåíÿ íå áûëî äåíåã äàòü åìó

Ãàìèäà

326
 ***
Ùÿìèäÿ!
24 ôåâðàë (1919)
Óøàãëàð ñàü-ñàëàìàòäûðëàð. Èøëÿð þç ãàéäàñûíúà ýåäèð. Ñàáàù ÷óüóí
÷àðõû éåðèíÿ ãîéìàüà áàøëàéûðëàð. Äöíÿí ìöñòÿíòèã ýÿëìèøäè, àðòûã î,
Ïëîâèíñêè èëÿ èñòèíòàã êå÷èðèá. Èø äàùà éàõøû áèð ùàë àëûá; íÿòèúÿíè âàõòû
ýÿëÿíäÿ éàçûá áèëäèðÿðÿì. Ñÿùùÿòèí íåúÿäèð, éàðàíû äåøäèëÿðìè? Áó êà-
üûçëà áèðýÿ 5 äÿíÿ âåðýè âÿðÿãÿñè âÿ 2 äÿíÿ ÿðèçÿ áëàíêû ýþíäÿðèðÿì.
Ìàëèêàíÿíèí ïëàíûíû àïàðäûüûí ö÷öí ÿðèçÿäÿ ðÿãÿìëÿðè éåðèíÿ ãîéà
áèëìÿäèì, áó ðÿãÿìëÿðè äöðöñò éàçìàã âàúèáäèð. ßðèçÿíè ìàðòûí 1-íÿ
ãÿäÿð âåðìÿê ëàçûì îëäóüó ùàëäà, ìÿíÿ äöíÿí òÿãäèì åòìèøëÿð âÿ
ìÿí åëÿ áó ýöí âåðýè èíñïåêòîðóíà êàüûç éàçûá õàùèø åëÿéÿúÿéÿì êè,
ñÿíèí õÿñòÿëèéèíÿ ýþðÿ âÿ ÿðèçÿéÿ þçöí ãîë ÷ÿêìÿëè îëäóüóíà ýþðÿ áè-
çÿ ìþùëÿò âåðñèí. Ñÿí “ìÿðçþë÷ìÿ ìÿëóìàòû” ãðàôàñûíà áèðòÿùÿð ðÿ-
ãÿìëÿð ãîéóá ãîë ÷ÿê âÿ ïî÷òëà ñèôàðèøëè ìÿêòóá øÿêëèíäÿ Øóøà ìÿíòÿ-
ãÿñè âåðýè èíñïåêòîðóíóí àäûíà ýþíäÿð. Ñîíðà Ùèíäàðõ ïî÷òó ðÿèñèíèí
àäûíà ÿðèçÿ ýþíäÿð êè, ñÿíèí àäûíà ýþíäÿðèëÿí ñèôàðèøè âÿ àäè êàüûçëàðû
âÿ ñàèðÿíè ìÿíÿ âåðñèíëÿð, ÷öíêè áàíêäàí åëÿ êàüûçëàð ýÿëèð êè, îíëàðû
äÿðùàë àëìàã âÿ èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó áèëìÿê ëàçûìäûð. Íÿùàéÿò, òî-
õóìëàð áàüëàìàñûíû ýþçëÿéèðÿì êè, îíëàðû äà ìÿíÿ âåðìÿéÿúÿêëÿð.
Ñîíðà îíó äà äåéèì êè, áóðàäà òÿçÿ èïÿê éîðüàíëàðäàí áèðèñè ÿñêèê ýÿë-
äè. Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñèç þçöíöçëÿ àïàðìûñûíûç. Ãîé Ìàíéà ñÿíèí áà-
ðÿíäÿ òåç-òåç êàüûç éàçñûí. Ùÿëÿëèê. Òåçëèêëÿ ñàüàëìàüûíû àðçóëàéûðàì.
Úÿëèë

***
Íàõ÷ûâàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Ãÿäèìîâà ÷àòàúàã
11 ìàé (1921), 3 Ðàìàçàí, ÷ÿðøÿíáÿ,
Úóëôà
Òÿâÿããå åäèðÿì çÿùìÿò ÷ÿêèá òÿúèëè îëàðàã Áàêûéà ùÿðáè êîìèññàð
Ãàðàéåâÿ òåëåãðàôëà õÿáÿð âåðÿñèíèç êè, áèð ùÿôòÿéÿäÿê Úóëôà éîëó èëÿ
Áàêûéà ýÿëÿúÿéÿì.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

327
 ***
Ìöçÿôôÿð!
6 ñåíòéàáð (1922)
Äåéèðëÿð Ùÿìèäÿ õàíûì èíäèéÿúÿí Øóøàäàäûð. Ùàëáóêè áó ýöí
ñåíòéàáðûí 6-ñûäûð. Óøàãëàð èñÿ 15-èíäÿí ýåú îëìàéàðàã áóðàäà îëìà-
ëûäûð. Éàõøû îëàðäû êè, áèð àç òåç ýÿëñèíëÿð êè, äÿðñ âÿñàèòè âÿ ïàë-ïàëòàð-
ëàðûíû ùàçûðëàéàã. Ñÿí Àëëàù, óøàãëàðû ëÿíýèòìÿéèí âÿ âàõòûíäà ýÿòèðèí.
Ãîé Ùÿìèäÿ õàíûì äà óøàãëàðëà ýÿëñèí.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
Áàêû
7 íîéàáð (1922)
Êàüûçûíû àëûá ñÿíèí âÿ óøàãëàðûí íàõîøëàìàüûíäàí áÿðê òÿøâèøÿ
äöøäöì. Îäóð êè, ãÿò åëÿäèì ýÿëèì Êÿùðèçëèéÿ. Ñÿíèí ö÷öí ôàéòîí âÿ
èñòÿäèéèí áöòöí øåéëÿðè àëìûøàì. Éîëäà àòëàðû äà àëàúàã âÿ åëÿ ýöìàí
åëÿéèðÿì êè, ùàçûð ôàéòîíëà ýÿëÿúÿéÿì. Àììà áó âàúèá èøëÿð ýÿëìÿéè-
ìè ëÿíýèäèð: 1) Êÿùðèçëèëÿðèí èøè. 2) Äÿçýàùëàðûí, éóíóí âÿ ïàìáûüûí
ñÿíÿ ãàéòàðûëìàñû âÿ 3) Äÿéèðìàíû òÿìèð åëÿìÿê ö÷öí 10 äÿíÿ òàõòà
âåðèëìÿñè. Áöòöí ýöíö áó èøëÿð ö÷öí èäàðÿëÿðè äîëàøûðàì. Áèëèðñÿí äÿ,
áèçäÿ èø íåúÿ äàøäàí ÷ûõûð. Ùàìûìûç ñàü-ñàëàìàòûã âÿ Ìöçÿôôÿð óíè-
âåðñèòåòÿ ýåäèð. ßñÿäèí îüëóíó òåç éîëà ñàëìàüà òÿëÿñèð âÿ ìÿêòóáó áó
öìèäëÿ ãóðòàðûðàì êè, éàõûí ýöíëÿðäÿ ýþðöøÿúÿéèê.
Óøàãëàð íÿ èñòÿéèðëÿðñÿ âåð. Ùÿëÿëèê, ñàüëûãëà ãàë.
Úÿëèë
×îõ ýöìàí êè, ìöÿëëèìëÿ, éà äà Òêà÷îâëà ýÿëÿúÿéÿì.
Ú.

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
15 íîéàáð (1922)
Äöíÿí Êîìèññàð Ãÿäèðëè èëÿ Ìöíÿââÿð áàðÿñèíäÿ äàíûøäûì. Ìÿí
éàçìàã èñòÿéèðäèì êè, Ìöíÿââÿð Áàêûäà èøëÿìÿéÿ ýÿëñèí. Àììà Ãÿ-
äèðëè ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, áèð íå÷ÿ àé Àüäàì õÿñòÿõàíàñûíäà òÿúðöáÿ
êå÷ñèí. Ñþç âåðèð êè, ñîíðà îðàäà îíó èøÿ äöçÿëòñèí. ßýÿð Ìöíÿââÿð áó-
íó èñòÿìÿñÿ, îíäà ãîé ýÿëñèí Áàêûéà, áóðàäà èøÿ äöçÿëñèí.
328
 Äöíÿí Ãóëàì Àõóíäîâ âàñèòÿñèëÿ ñÿíÿ êàüûç ýþíäÿðäèì. Ñÿí íà-
ùàã éåðÿ îðàäà îòóðìóñàí. Óøàãëàð ñÿíèí ö÷öí äàðûõûðëàð.
Äöíÿí Ìèíà èëÿ ýåäèá Ìöíÿââÿðÿ Øåâðî àéàããàáû ñèôàðèø âåðäèê.
Ùàçûð îëàí êèìè, ñÿíèí ö÷öí âÿ Ìöíÿââÿð ö÷öí àëàúàüûì úîðàáëà áèð-
ýÿ ýþíäÿðÿðÿì.
Áèçäÿ òÿçÿ áèð øåé éîõäóð.
Ùàìûéà ñàëàì. ßç îí úöìëÿ Ìöçÿôôÿðÿ.
Úÿëèë

***
Ôÿçèëÿòëè Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿéÿ
21 íîéàáð (1922)
ßçèç îëàí ãàðäàøûì!
Áèð âàõò áóíó áÿùàíÿ ýÿòèðäèì êè, ãîé àëìà, àðìóä éåéÿê, ñîíðà
ðàçûëûã êàüûçû éàçàã. Ìÿëóì êè, àëìà âÿ àðìóä ÷îõäàí éåéèëäè, ãóðòàð-
äû, àììà êàüûç éàçûëìàäû. Õóäàéà, éåìÿê íÿ ãÿäÿð êàüûç éàçìàãäàí
àñàí èìèø... Àììà êå÷ÿí-êå÷èá âÿ èíäè èñòÿéèðÿì áîðúäàí ÷ûõàì. ßâ-
âÿëà, áó ñààò óøàãëàðûí éàíûíäà áó êàüûçû éàçûðàì. ßíâÿð äåéèð: äÿäÿ,
ýþðÿñÿí, ßùìÿä íÿ éåêÿëèêäÿäèð? Ãûçûì Ïàêèçÿ ñîðóøóð: ýþðÿñÿí,
Ñèääèãÿ õàíûì íÿ òÿùÿð õàíûìäû âÿ íÿ ãÿäÿð äÿðñ îõóéóð? Ìÿí îíëà-
ðà äåéèðÿì áó èøëÿðè éàçû-ïîçó èëÿ þéðÿíìÿê îëìàç, áóíóí ÷àðÿñè ìàé
àéûíûí àõûðûíäà êþ÷öá Íóõóéà éàéëàüà ýåòìÿêäèð. Âàãåÿí áó èø éàìàí
îëìàçäû, ùÿì çèéàðÿò, ùÿì òèúàðÿò îëàðäû. Àììà, ÷öíêè Ùÿìèäÿ õàíûì
áó ñààò Ãàðàáàüäàäûð, îäóð êè, èíäè áó ìÿñÿëÿíè ùÿëë åäÿ áèëìÿðÿì,
éÿíè ùÿëÿ òåçäèð. Ùÿð ùàëäà ñèçäÿí íÿùàéÿò òÿøÿêêöðöì âàð.
Âÿ ýåú-ýåú êàüûç éàçìàüûìû êÿíàðà ãîéóá èíàíìàëûñûíûç êè, Íó-
õó äöíéàñûíû ìÿí ùÿìèøÿ Ñèçäÿí èáàðÿò áèëìèøÿì âÿ áèëèðÿì. Ñèçè ìÿí
áþéöê áèð éàäèýàð ùåñàá åäèðÿì âÿ ùÿð áèð øåé þç ãàéäàñûíúà – ÿýÿð ãûç
òÿðáèéÿñè áèçèì ýÿëÿúÿéèìèç ö÷öí ÿñàñëû áèð ìÿñÿëÿäèð, áó ìÿñÿëÿ äà-
èðÿñèíäÿ Ñèçèí ìÿãàìûíûç áèðèíúè, éÿíè ÿí éóõàðû ìÿðòÿáÿäÿ òóòóëìà-
ëûäûð. Èíäè áèëìèðÿì íÿ âÿçèééÿòäÿñèíèç, íÿ ìÿøüÿëÿäÿñèç! Áÿëêÿ ìÿ-
íèì êèìè Ñèç äÿ áèð ãÿäÿð éîðüóíñóíóç âÿ áÿëêÿ ìÿíèì êèìè Ñèç äÿ
àç-ìàç ìÿéóññóíóç? Àíúàã Íóõó ÿòðàôûíäà ýóðóëòóëó ãûç òÿðáèéÿñè
ñþùáÿòè áèðèíúè äÿôÿ êèìëÿðäÿí ãóëàãëàðà ýÿëèá ÷àòìàñû ùå÷ éàääàí ÷û-
õàñû äåéèë. Óøàãëàðà àòàëûã ñàëàìûì, Ñèçÿ ãàðäàøëûã õåéèð-äóàì.
Ñàüëûãëà éàøàéûí, ãàðäàøûíûç
Úÿëèë

329
 ***
Ùÿìèäÿ!
1 ôåâðàë (1923)
Áàêû

Éàíâàðûí 22-äÿ éàçäûüûí êàüûçû àëäûì. Óøàãëàð Êÿùðèçëèäÿêè íà-

õîøëóüó åøèäÿíäÿ ñÿíäÿí íèýàðàí îëäóëàð. Ìÿí îíëàðà ñþç âåðäèì ñÿ-
íÿ éàçàúàüàì êè, áöòöí áó èøëÿð, êÿùðèçëÿð âÿ êÿùðèçëèëÿð ñÿíè òÿíýÿ
ýÿòèðÿí êèìè, äÿðùàë ÷ûõûá Áàêûéà ýÿëÿñÿí.
Îðàíûí ÿêñèíÿ áóðàäà ñàêèòëèêäèð. Ìÿí äÿ, óøàãëàð äà äåäè-ãîäó,
ãàíãàðàëûã íÿ îëäóüóíó áèëìèðèê. Äÿéèðìàí áèðäÿôÿëèê äàéàíñà áåëÿ,
áèç ùÿëÿëèê Áàêûéà êþ÷öá, þç óøàãëàðûìûçëà ìÿøüóë îëìàëûéûã.
Ùÿëÿëèê, Àëëàùà øöêöð, ìÿíèì ÿäÿáèééàò àëÿìèíäÿ èøëÿìÿéÿ èãòè-
äàðûì ÷àòûð. ßýÿð ãîúàëûá ÿëäÿí äöøöíúÿéÿ ãÿäÿð éàøàñàã, îíäà, áèð òÿ-
ðÿôäÿí, ñàéñûç-ùåñàáñûç äîñòëàðûì ìÿíäÿí èëòèôàò íÿçÿðèíè êÿñìÿç, î
áèðè òÿðÿôäÿí äÿ óøàãëàðûìûç áþéöéöá áèçÿ êþìÿê åëÿðëÿð. Äåäèéèì
îäóð êè, ñÿí åëÿ áèëìÿ ýÿðÿê áèç ìöòëÿã äÿéèðìàí âÿ áÿùðÿíèí ùåñàáû-
íà äîëàíàã. Ùÿòòà, ìÿí áåëÿ ýöìàí åäèðÿì êè, ÿñÿðëÿðèìèí íÿøðè óøàã-
ëàðûìûçûí ÿëèíè ÷þðÿéÿ ÷àòäûðà áèëÿð.
ßýÿð èíäè ñîéóãëàðäàí ãîðõóðñàíñà, îíäà Íîâðóç áàéðàìûíäà ýÿëÿ
áèëÿðñÿí. Õöëàñÿ, ìÿí èñòÿéèðÿì ùÿìèøÿ éàäûíäà ñàõëàéàñàí êè, ÿýÿð
ñÿí áèçèì éàíûìûçà ýÿëñÿí, áó, óøàãëàð ö÷öí áþéöê áèð áàéðàì îëàð,
ìÿí äÿ óøàãëàðûìû õîøáÿõò ýþðöá, ÷îõ øàä îëàðàì.
Ùÿð ùàëäà ñÿí äÿçýàùëàðûí âÿçèééÿòè ùàããûíäà ìÿíÿ ìöôÿññÿë ìÿëó-
ìàò éàç. Ùÿì÷èíèí éàç êè, èíäè íÿ ãÿäÿð ñàï ëàçûìäûð. Ãàëîøóíóí þë÷öñö-
íö ýþíäÿð, ñÿíÿ ãàëîø àëûì. Ìÿõëÿñ, éàç ýþðöì ñÿíÿ äàùà íÿ ýþíäÿðèì?
Ìèíà âÿ óøàãëàð ñàëàìàòäûðëàð. Óøàãëàðûìûç òàìàì ñàüàëûáëàð, ìÿê-
òÿáÿ ýåäèðëÿð. Àõøàìëàð èñÿ Ñóâîðîâ ìöÿëëèìëÿ äÿðñëÿðèíè ùàçûðëàéûðëàð.
Äîüðóñó, ìÿí ÷îõ èñòÿäèì êè, óøàãëàðäàí ùå÷ îëìàçñà áèðèíÿ òÿðáè-
éÿ âåðìÿêäÿ ßëèø áÿéÿ êþìÿê åäÿéäèì; ñÿí áóíó îíà äå. Îíóí àõûð
âàõòëàðäà áèçèì àèëÿìèçÿ åëÿäèéè éàõøûëûãëàðû ìÿí éàääàí ÷ûõàðà áèë-
ìÿðÿì. Îíà ýþðÿ äÿ óøàãëàðûíû îõóòäóðìàãäà îíà ÿëèìäÿí ýÿëÿí êþ-
ìÿéè åëÿìÿéÿ ùàçûðàì. Ñÿí äÿ ìÿíÿ éàç ýþðöì áó áàðÿäÿ íÿ åëÿìÿê
îëàð. Ìÿí Úÿëàëûí äà îüëóíà êþìÿê åòìÿê ôèêðèíäÿéÿì.
Ñÿàäÿò õàëàéà, ßëèø áÿéÿ, Ñöëåéìàíà âÿ Úÿëàëà ìÿíèì ñàëàìûìû
éåòèð. Ìöçÿôôÿð íåúÿäèð? Ýþíäÿðäèéèì áàãàúû òàìàì-êàìàë àëûá åâÿ
ýÿòèðäèìè?
330
 Æóðíàëûìûç ÷ûõûð: ãîé Ìöçÿôôÿð Ñöëåéìàíëà ùàãã-ùåñàá åëÿñèí.
Îíà áèðèíúè íþìðÿäÿí îí áèðèíúè íþìðÿéÿ ãÿäÿð, ùÿðÿñèíäÿí 10 íöñõÿ
ýþíäÿðèðÿì. Î, æóðíàëû öñòöíäÿ éàçûëàí ãèéìÿòÿ ñàòìàëûäûð. Èéèðìè ôàè-
çèíè, éÿíè éöç ìèëéîí ìàíàòäàí èéèðìè ìèëéîíóíó þçöíÿ ýþòöðìÿëè,
ñÿêñÿí ìèëéîíóíó èñÿ áèçÿ ýþíäÿðìÿëèäèð.
Ùÿëÿëèê. Ñàëàìàò ãàë, þçöíäÿí ìóüàéàò îë.
Úÿëèë

***
Ìöçÿôôÿð!
6 ôåâðàë (1923)
Ëàâðåíòè êàüûç éàçûá 30 ìàíàò éîëïóëó èñòÿéèð. Î ñÿíÿ éàçìûøäû,
ÿýÿð îíó êàüûç éàçûá ÷àüûðìàã ëàçûìäûðñà, éà ñÿí 30 ìàíàò éîëïóëó
ýþíäÿð, éà äà éàç, ìÿí ýþíäÿðèì. Ìÿí îíó ñèçÿ çîðëà ãÿáóë åëÿòäèð-
ìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëÿì: ôèêèðëÿøèí. ßëáÿòòÿ, äÿéèðìàíû òÿìèð åòäèðìÿê
ëàçûìäûð âÿ ùÿð íÿ ýÿðÿêñÿ î åëÿéÿúÿê, ùÿð÷ÿíä îíó ùÿìèøÿëèê äÿéèð-
ìàíäà èøëÿòìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð, ÷öíêè îíäà ßáäöëêÿðèì èíúèéÿúÿê.
Õöëàñÿ, ôèêèðëÿøèí. Òÿìèð ãóðòàðàíäà Ëàâðåíòèíè èøäÿí àçàä åëÿìÿê
îëàð. Öíâàíû áåëÿäèð: ×åðåç Ëàíãõóòû, Àòñàíà. Ñ. Ìàìàòû Øàòèðè. Ëàâ-
ðåíòèéó, Ãîãåëèéà.
Ùÿëÿëèê. Õóäàùàôèç, ÿçèç óøàãëàð.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
18 ìàðò (1923)
ßáäöëêÿðèìèí îüëó Ìèñèð Áàêûäà èìèø âÿ éîëäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ìÿ-
íèì éàíûìà ýÿëäè. Áó ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åëÿéèá ñÿíÿ áèð íå÷ÿ ñÿòèðëèê
ìÿêòóá éàçûðûã. Áó ýöíëÿðäÿ áàéðàìäûð. Óøàãëàð ñåâèíèðëÿð. Óøàã
óøàãäûð äà. Îíëàð ö÷öí ÿñë áàéðàì ñÿëèãÿñè äöçÿëäèðÿì. Ëàêèí ùåé äå-
éèðëÿð êè, àíàìûçû èñòÿéèðèê. Ìÿí îíëàðû èíàíäûðûðàì êè, áèð äÿ ýþðÿúÿê-
ñèíèç àíàíûç ýþçëÿíèëìÿäÿí ýÿëäè. ßýÿð ýÿëÿ áèëìÿñÿí, îíäà àé éàðûì-
äàí ñîíðà îíëàð äÿðñëÿðè ãóðòàðûá êÿíäÿ ýÿëÿúÿêëÿð. Î âàõòàäÿê îðàäà
òóò, ýöë-÷è÷ÿê, ÿðèê âÿ ÷îõëó éóìóðòà äà îëàð.
Ìöçÿôôÿð íåéëÿéèð? Ñÿíèí éóí åìàëàòõàíàí íåúÿäèð? ×àëûø êè, øàë-
ëàð äàùà çÿðèô âÿ äàùà òöíä îëñóí. Ýþíäÿðäèéèí øàëäàí Òåéìóð ö÷öí
øàëâàðëûã êÿñèá ýþòöðäöì, ãàëàíûíû Ìèíàéà âåðäèì.
331
 Áàéðàì ìöíàñèáÿòèëÿ ùàìûìûç ñÿíè òÿáðèê åëÿéèðèê. Áàéðàì ýöíö
ùàìûìûç ôèêðèìèçäÿ ñÿíè âÿ Ìöçÿôôÿðè þïÿúÿéèê. Ùÿì÷èíèí ßëèø áÿéè,
Ñÿàäÿò õàëàíû, Ôÿõðè õàíûìû, áöòöí ãàëàí õàíûìëàðû, Úÿëàëû, Ãÿçÿíôÿðè,
Ñöëåéìàíû áàéðàì ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèê åäèðèê.
Ñÿí ÷îõ äà èøÿ àëóäÿ îëóá, þçöíÿ ÿçèééÿò âåðìÿ. Åëÿ êè, áöòöí î èø-
ëÿð ñÿíè áåçèêäèðäè, äÿðùàë ÷ûõûá ýÿë. Áóðàäà ìàðàãëû øåé ÷îõäóð. Òåàò-
ðûí ãûçüûí âàõòûäûð. “Àíàìûí êèòàáû”íû äàëáàäàë ö÷ äÿôÿ òàìàøàéà ãîé-
äóëàð. Ùÿì÷èíèí “Þëöëÿð”è. Áó ýöíëÿðäÿ ìÿíèì éåíè êîìåäèéàìû,
“Äàíàáàø êÿíäèíèí ìÿêòÿáè”íè ýþñòÿðÿúÿêëÿð.
Àïðåëèí 7-äÿ èñÿ Àüàìàëûîüëóíóí âÿ ïåäàãîúè èíñòèòóòóí òÿøÿááö-
ñö èëÿ áþéöê áèð Ìîëëà Íÿñðÿääèí ýåúÿñè êå÷èðèëÿúÿê. Ýåúÿíèí èëê ìÿ-
ñàðèôè îëàðàã 36 ìèëéàðä ïóë áóðàõûëûá. Ùàçûðäà èêè êîìèññèéà èøëÿéèð.
Ýåúÿ ïåäèíñòèòóòóí íÿôèíÿ êå÷èðèëèð. Áó ýåúÿíè êå÷èðìÿê ö÷öí ìÿíäÿí
ðàçûëûã àëûáëàð. Ìöíÿââÿð ùàçûðëàøûð âÿ èíäè þçö ö÷öí èïÿê ïàëòàð òèêäè-
ðèð. Ìèíà äà ùàçûðëàøûð. Îíëàð, éÿãèí, ùÿìèí ýåúÿ åâ ñàùèáè âÿçèééÿòèí-
äÿ îëàúàãëàð. Ýåúÿäÿ ýÿëÿíëÿðÿ áàø÷ûëûã âÿ ùþðìÿò åëÿìÿê ö÷öí Ì.
Ìóõòàðîâà, Íÿðèìàíîâà, Àüàìàëûîüëóíóí õàíûìû âÿ èøëÿðÿ ðÿùáÿðëèê
åëÿìÿê ö÷öí èíñòèòóòäàí èêè ãàäûí äÿâÿò îëóíìóøäóð. Ôÿõðè ñÿäðëÿð –
Ìóñàáÿéîâ, Íÿðèìàíîâ âÿ Àüàìàëûîüëóäóð. Ìÿíèì ö÷ ïéåñèìèí ùÿ-
ðÿñèíäÿí áèð ïÿðäÿ ýþñòÿðèëÿúÿê, ñîíðà ìÿíèì æóðíàëëàðûìäàí [ïàð÷à-
ëàð] âåðèëÿúÿê. Õóäàùàôèç.
Úÿëèë

***
Úÿëèë!
Ùÿð øåéè àòûá øÿùÿðÿ êþ÷ìÿéÿ öðÿéèì ýÿëìèð. Áóðàäà äà ìÿíèì
ö÷öí äþçöëìÿç, àüûð øÿðàèò éàðàíìûøäûð. Áóðàäà áèð íå÷ÿ èäàðÿ âàðäûð,
áèðè î áèðèíèí ãÿðàðûíû ðÿää åäèð, úàìààòû áèð-áèðèíèí úàíûíà ñàëûðëàð. Ëàï
ùÿðú-ìÿðúëèêäèð.
Áöòöí èëè êÿùðèçëÿðè èúàðÿéÿ ýþòöðìÿäèì, íÿòèúÿäÿ ñþêöëöá äàüûë-
äûëàð, ñó êÿñèëäè, êÿíääÿ éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿð òþðÿäè. Êÿíäëèëÿð à÷ûã-
äàí-à÷ûüà áîéóíëàðûíà àëäûëàð êè, êÿùðèçëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèðëÿð.
Áóíà ýþðÿ äÿ íàùèéÿ èúðàèééÿ êîìèòÿñèíèí èøòèðàêû èëÿ áåëÿ ãÿðàð ÷ûõàð-
äûëàð êè, êÿùðèçëèëÿðè êþùíÿ ñàùèáëÿðèíÿ ãàéòàðñûíëàð. Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ
ìÿðêÿçäÿí áó ùàãäà ñó ìöùÿíäèñè Ïåòðîâà ýÿëÿí ñÿðÿíúàìäà äåéèëèð-
332
äè êè, ÿýÿð ôåâðàëûí áèðèíÿ êèìè êÿíäëèëÿð êÿùðèçëÿðè òÿìèçëÿìÿñÿëÿð,
îíäà î, êÿùðèçëÿðè èíàíûëìûø àäàìëàðà âåðÿ áèëÿð.
Îäóð êè, êÿùðèçëÿðè áåø èë ìöääÿòèíÿ ìÿíÿ âÿ ßëèøÿ èúàðÿéÿ âåðäè-
ëÿð. Øÿðàèòèí àüûð îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áèç îíà ýþðÿ áó èøÿ ýèðèøäèê êè,
ãîúàëûãäà äîüìà éóðäó áóðàõûá ýåòìÿê ÷ÿòèíäèð. Èêè àé ÷àëûøûá ÷àïàëà-
äûã, âÿñàèò âÿ ôÿùëÿ ãöââÿñè òàïûá, áÿðáàä ùàëà äöøìöø êÿùðèçëÿðè áèð-
òÿùÿð òÿìèçëÿäèê...
Ùÿìèäÿ
22 ìàðò 1923-úö èë.

***
Ìèñëè áÿðàáÿðè àç îëàí ôàçèëè-ùÿãèãè àõóíä
Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿ ùÿçðÿòëÿðèíÿ
Áàêû, 12 àïðåë (1923)
Ùÿð èêè ìÿêòóáóíóç éåòèøäè, íÿùàéÿò, øàä îëäóì. Ìÿíè áó äÿðÿúÿ-
äÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéèíèç áàðìàãëàðûìà àðòûã áèð ãöââÿò âåðèð. ×öíêè áó
êèôàéÿòäèð êè, Ñèç òÿê íàäèðÿëâöúóäëàð úûçìà–ãàðàëàðûìûçû òÿãäèð åäèðñè-
íèç. Ìÿêòóáóíóçóí éåòèøìÿéè Ùÿìèäÿ õàíûìûí Áàêûéà ýÿëìÿéèíÿ òÿ-
ñàäöô åòäè. Ùàìûëûãëà Ñèçÿ âÿ éîëäàøûíûç Õàíûì áàúûéà âÿ íóðè-÷åøìè-
ìèç áÿðàäÿðçàäÿëÿðÿ* ñÿìèìè äóà ýþíäÿðèðèê. Ùàìûëûãëà ßùìÿä Íà-
ñèðèí äÿ, Áþéöêàüàíûí äà, Ñÿêèíÿ âÿ Ñèääèãÿ õàíûìûí äà öçëÿðèíäÿí
þïöðöê âÿ öìèä åäèðèê êè, ùÿìèí áó äîñòëóüóìóç íÿèíêè ìöâÿããÿòè,
áÿëêÿ áàãè îëà. Àììà áàëàúà îüëóì ßíâÿðÿ, áþéöê îüëóì Ìèäùÿòÿ
ýþíäÿðäèéèíèç áèð ãóòó ñîâãàò áóíëàð ö÷öí òîé-áàéðàì îëäó. Àëëàù-òà-
àëà Ñèçèí äÿ áàëàëàðû ùÿìèøÿ õîøáÿõò åëÿñèí. Áóíäàí ñîíðàêû êàüûçûíûç-
äà õàùèø åäèðÿì îíëàðûí äÿðñ âÿ òÿðáèéÿëÿðè áàðÿäÿ áàëàúà ìÿëóìàò âå-
ðÿñèíèç êè, ìÿñÿëÿíèí ìàùèééÿòëè òÿðÿôè áóäóð.
Öìèäâàðàì êè, éàäûíûçäàí ÷ûõìàéàúàã. Ñèçèí ö÷öí áó èëäÿí áèðäÿí
ÿââÿë äîããóçóíà êèìè âÿ Òÿáðèç íþìðÿëÿðèíäÿí àëòû íöñõÿ ýþíäÿðäèì.
Áóíäàí ñîíðà äà Ñèçÿ ýþíäÿðèëìÿêäÿ îëàúàã.
Ñèçè ãÿëáÿí èñòÿéÿí
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

________________

* Áÿðàäÿðçàäÿ – ãàðäàøîüëó
333
 ***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
7 èéóí (1923)
Éåâëàõäàí âóðäóüóí òåëåãðàìû ñÿí ýåäÿí ýöíöí åðòÿñè ñààò 6-äà
àëûá õàòèðúÿì îëäóì. Áèëìèðÿì éîëóí ãàëàí ùèññÿñèíè íåúÿ ýåòäèíèç âÿ
èíäè êåôèíèç íåúÿäèð?
Áó ýöí, úöìÿ àõøàìû Éóñèôõàíëà ãÿáèðèñòàíëûüà ýåäèá ãÿáèð öñòÿ
ýöë àïàðäûã. Éóñèôõàí êèìè ìÿíè äÿ ãÿì-ãöññÿ ýþòöðöá, àììà îíó
éàëãûç ãîéìóðàì. Áó ñààò î áèçäÿ îòóðóá. Ñÿíäÿí õàùèø åëÿéèðÿì, ñÿ-
íÿ éàëâàðûðàì êè, íåúÿ îëóð-îëñóí, áàøûíû áèð èøÿ ãàò, þçöíö ÿëÿ àëûá
ñÿáð åëÿ. Áåëÿ åëÿñÿí, ìÿí ñÿíè äàùà àðòûã èñòÿéÿúÿéÿì. Êè÷èúèê áèð
ôöðñÿò îëàí êèìè ýÿëÿúÿéÿì. Êÿùðèçëèäÿ ÷îõ ãàëìà âÿ äàüëûã éåðëÿðäÿí
áèðèíÿ ýåò. Þçöíö ùå÷ áèð òÿñÿððöôàò ãàéüûñû èëÿ ÿçèééÿòÿ ñàëìà, úöðáÿ-
úöð ðöøâÿòõîðëàðûí òþðÿòäèêëÿðè ìóðäàð èøëÿðèí ôèêðèíè ÷ÿêìÿ âÿ Áëàãî-
âèäîâàíûí íàüûë åòäèêëÿðèíè õàòûðëà. Ôèêèðëÿø êè, ñîâåò ùþêóìÿòèíäÿí
ýèçëÿíÿí ðöøâÿòõîðëàðûí èøèíÿ ãàðûøìàã íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð.
Ùàìûéà ñàëàì. Óøàãëàðäà, õöñóñÿí Ìèäùÿòäÿ, ÿçèçèì ßíâÿðäÿ âÿ
î áèðèëÿðäÿ ýþçöí îëñóí.
Õóäàùàôèç.
Ñÿíèí Úÿëèëèí
Ñÿíèí ö÷öí 38 íþìðÿ ãàëîø ýÿòèðñÿì, àéàüûíà éàõøû îëàðìû? Òàï-
øûðûãëàðûíû ýþçëÿéèðÿì.
***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
26 èéóí (1923)
Ñÿíäÿí 10 èéóí òàðèõëè áèðúÿ ìÿêòóá âÿ àäàìëàðûí ùÿáñ åäèëìÿëÿðè
âÿ àò áàðÿñèíäÿ òåëåãðàì àëìûøàì.
Ìÿí ùÿëÿ Áàêûäà ñÿíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðìöðäöì êè, Ãàðàáàüà ýåäÿñÿí.
Áèëèðäèì êè, îðàäàêû úöðáÿúöð õîøàýÿëìÿç ÿùâàëàòëàð ñÿíè ÿñÿáèëÿøäèðÿ-
úÿê. Ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà áóðàäà – Ìÿðêÿçè Êîìèòÿäÿ êå÷ìèø ìöëêÿ-
äàðëàðûí òîðïàãëàðûíû ÿëëÿðèíäÿí àëìàã áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëìûøäûð. Ùÿð-
÷ÿíä ìÿí áèëìèðÿì ùàíñû òîðïàãëàðäàí ñþùáÿò ýåäèð, ÷öíêè àõû, ùå÷ êÿñ-
äÿ òîðïàã-çàä éîõäóð. Áóíóíëà ñÿíè õÿáÿðäàð åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, äå-
äè-ãîäóéà éîë âåðìÿìÿêäÿí þòðö òîðïàã øþáÿñèíäÿí ãÿòèééÿí òîðïàã
èúàðÿéÿ ýþòöðìÿéÿñÿí. ×öíêè ñÿíèí íèééÿòèí íÿ ãÿäÿð õåéèðõàù íèééÿò
334
îëñà äà, àõûðäà ïèñ ãÿëÿìÿ âåðèëÿúÿêäèð. Öìóìèééÿòëÿ, ñÿíäÿí ÷îõ-÷îõ
òÿâÿããå åäèðÿì êè, áèðäÿôÿëèê Áàêûéà êþ÷öá ýÿëìÿéè ãÿò åëÿéÿñÿí. Áó-
ðàäà íÿèíêè éàëíûç óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè ö÷öí ñÿíèí þùäÿíÿ ÷îõëó òÿêëèô
äöøöð, ùÿì÷èíèí, èñòÿñÿí ìÿíèì èøëÿðèìÿ äÿ êþìÿê åäÿðñÿí. ßýÿð èø-
ëÿìÿê èñòÿñÿí, áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã Àüàìàëûîüëó ìÿíäÿí õàùèø
åëÿäè ñÿíÿ éåòèðÿì êè, î ñÿíè öðÿéèí èñòÿäèéè èøÿ ãîéà áèëÿð.
Äóñòàãëàð, àò âÿ ñèëàù áàðÿäÿ ìÿí ëàçûìè àäàìëàðëà äàíûøìûøàì.
Àììà, Ùÿìèäÿ, âàëëàù, ìÿí êÿíä èøëÿðè áàðÿäÿ áó õàùèøëÿðäÿí òàìàì
áàøûìû èòèðìèøÿì. ×öíêè ìÿí õàùèøëÿ áèð èøè äöçÿëäèíúÿ êÿíääÿí áèð
íå÷ÿ õÿáÿð÷èëèê êàüûçû ýÿëèð. Îíà ýþðÿ ìÿí áåëÿ ùåñàá åäèðÿì êè, áè-
çèì áèðúÿ ÷ûõûø éîëóìóç âàð: î äà áèðäÿôÿëèê øÿùÿðÿ êþ÷ìÿêäèð. Äÿéèð-
ìàíû èúàðÿéÿ âåð, ôàéòîíó ñàò, éà äà øÿùÿðÿ ýÿòèð. Íÿùàéÿò, àõû, ñÿíÿ
äÿ äèíúëèê ëàçûìäûð.
Ìöíÿââÿð ö÷öí òèááè àëÿòëÿðè áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë ïî÷òëà Àüäàìà –
Ìöçÿôôÿðèí àäûíà ýþíäÿðäèì. Òÿíçèô éàäûìäàí ÷ûõûá øêàôäà ãàëûá.
Ýöçýö âÿ ÷àíàãþë÷ÿí ùÿëÿ òàïìàìûøàì, òàïàí êèìè ýþíäÿðÿðÿì.
Ëèäà îðàéà ýÿëìÿëè îëìàäû, îíóí õîøóíà ýÿëìÿéèá êè, ìÿí Úÿëàëû
Êÿùðèçëèéÿ ýþíäÿðìÿê ôèêðèìè äÿéèøìèøÿì. Ìÿíñÿ ôèêðèìè ñÿíäÿí
ÿêèíëÿðèí òÿëÿô îëäóüó áàðÿäÿ õÿáÿð àëàíäàí ñîíðà äÿéèøäèì. Ëèäàíûí
íÿ ö÷öí àúûã åëÿäèéè ìÿíÿ àéäûí äåéèë. Èíäè áèçèì îíóíëà ùå÷ áèð ÿëà-
ãÿìèç éîõäóð. Ãîé Ìöçÿôôÿð îíó þçö ÷àüûðñûí, ìÿíè áó èøÿ ãàòìàñûí.
Úàíûí-áàøûí íåúÿäèð? Óøàãëàðûí, Ìöçÿôôÿðèí, ßëèø áÿéèí êåôëÿðè
ñàçäûðìû? Íÿ ö÷öí áó âàõòàäÿê êÿíääÿ ãàëìûñûíûç? Íèéÿ ìÿíÿ òåç-òåç
êàüûç éàçìûðñàí? Ùå÷ íÿäÿí êîðëóüóí éîõäóð êè? Ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿ-
éèðÿì êè, éàéûí àõûðû ö÷öí ñÿí óøàãëàðû ýÿòèðèá ýÿëÿñÿí âÿ áèð éåðäÿ
îëàã. Èíäè ìÿí ãûøäà áàøëàäûüûì ïéåñè éàçûá ãóðòàðìàã öçðÿéÿì, ùÿì-
÷èíèí ÿñÿðëÿðèìèí íÿøðè ìÿñÿëÿñè èëÿ ìÿøüóëàì âÿ è. à. Ñîíðà ýþðÿê íÿ
îëóð. Ùÿëÿëèê. Ñàü îë, ßëèø áÿéÿ ñàëàì ñþéëÿ.
Ñÿíèí Úÿëèëèí

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
14 èéóë (1923)
Úÿëàë âÿ Ëèäà èíäè ñÿíèí éàíûíà ýÿëèðëÿð, îäóð êè, ñÿíÿ áó êàüûçû éà-
çûðàì. Ìÿí ùÿëÿ äÿ ñÿíäÿí ùàäèñÿëÿð, òåëåãðàìëàðäàêû (ñÿíèí âÿ Úÿ-
ìèëèí) õÿáÿðëÿð ùàããûíäà òÿôñèëàò ýþçëÿéèðÿì. Ëàçûì îëàí àäàìëàðëà
335
äàíûøìûøàì âÿ öìèäâàðàì êè, òóòóëàíëàðûí ùàìûñû àçàä îëóíàúàãäûð.
Ñÿí ëàï íàùàã êÿíäÿ ýåòäèí. Ìÿí, ÷îõ ýöìàí êè, îðàéà éàéûí îðòàëà-
ðûíäà ýÿëÿúÿéÿì. Ìöíÿââÿðèí àëÿòëÿðèíè éàõûí ýöíëÿðäÿ ïî÷òëà ýþíäÿ-
ðÿðÿì. Óøàãëàð íåúÿäèðëÿð? Ñÿí þçöíö íàõîøëóãäàí ýþçëÿ. Úÿëàë äÿéèð-
ìàíûí öñòöíäÿ äàéàíà áèëÿð. Äîüðóäàíìû ÷ÿéèðòêÿ áöòöí ÿêèíëÿðè éå-
ìèøäèð?
ßíâÿð ö÷öí äàðûõûðàì. Éóñèôõàí ùÿð ýöí ýÿëèá ìÿíèìëÿ ýþðöøöð.
Ùàìûéà ñàëàì. Òåç-òåç êàüûç éàç. Ùÿëÿëèê õóäàùàôèç.
Ñÿíèí Úÿëèëèí
Ùÿëÿëèê Úÿëàëû ýþíäÿðÿ áèëìÿäèì, ÷öíêè ïàëòàðû éîõäóð. Ìÿêòóáó
Ñàäûã áÿéëÿ ýþíäÿðèðÿì.
Ú.
***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
30 èéóë (1923)
Øóøàäàí ýþíäÿðäèéèí êàüûçû âÿ òåëåãðàìû àëäûì. Óøàãëàðëà áèðýÿ
Ëûñîãîðñêäà îëäóüóíó áèëÿíäÿ ÷îõ øàä îëäóì. Îðàäà ÿìÿëëè-áàøëû äèí-
úÿë, ÷àëûø ñåíòéàáðûí îðòàëàðûíà ãÿäÿð ãàëûá, îðàäàí êÿíäÿ áàø ÷ÿêìÿ-
äÿí áèðáàøà Áàêûéà ýÿëÿñÿí; ÷öíêè Ëûñîãîðñêäàí ñîíðà Êÿùðèçëèäÿ éà-
øàìàüà äÿéìÿç. Ìÿí, ÷îõ ýöìàí, èíäè... èøäÿí àéðûëûá, Ëûñîãîðñêà ýÿ-
ëÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Áèð äÿ àõû îðà óçàãäûð.
Éóñèôõàí Òèôëèñäÿ éîëëàð ìöôÿòòèøè èøèíÿ äöçÿëèá âÿ ÷îõäàí Òèôëèñÿ
ýåäèá îðàäà ìÿíçèë àõòàðûð. Ìÿíçèë òàïàí êèìè äÿðùàë àèëÿñè èëÿ îðàéà
êþ÷ÿúÿê (ôèêðè âàð êè, éàé ãóðòàðàíäà óøàãëàðû äà Òèôëèñÿ àïàðñûí). Áó
÷îõ éàõøû âÿçèôÿäèð, îíà áó èøäÿ Õóäàäàä áÿé ÷îõ êþìÿê åëÿäè. Ìÿí,
Ìöçÿôôÿðÿ äÿ ìÿñëÿùÿò ýþðÿðäèì êè, Òèôëèñäÿ éàøàéûá éà îõóñóí, éà èø-
ëÿñèí. Êÿíääÿ ëàçûì îëñà, ìÿí äÿ ùÿðäÿíáèð ýåäèá òÿñÿððöôàò âÿ äÿéèð-
ìàí èøëÿðèíè éîõëàéà áèëÿðÿì. Äîüðóñó, áèçèì ýöíëÿðäÿ, éàðàíìûø âÿ-
çèééÿòäÿ ÿéàëÿòäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä âÿ áþùòàíäàí þçöíö ãîðóìàã, ùàáåëÿ,
ùàìûíûí ñÿíäÿí ðàçû ãàëìàñûíà íàèë îëìàã ÷ÿòèíäèð. Ùàìûñû áèðäèð,
êèìñÿ íàðàçû ãàëàúàã; èëëàù ñÿíèí ãÿøÿíý àòûí îëäóüóíà ýþðÿ, éàèíêè
áóíà îõøàð áèð øåéÿ ýþðÿ.
Ìÿíèì àäûìäàí àòàìû âÿ îüëóìó ãóúàãëà. Ìåùðèáàí áàëàëàðû, áèçè
ãîéóá ýåäÿí ìåùðèáàí ãûçûìûçû þï.
Ìöçÿôôÿðÿ, Ìöíÿââÿðÿ, ßëèø áÿéÿ, Íèíà Àíòîíîâíàéà âÿ Òåéìóðà
ñàëàì.
Ñÿíèí Úÿëèëèí

336
 ***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 12 àâãóñò (1923)
Ñÿíäÿí èêè ìÿêòóá àëìûø âÿ úàâàá éàçìûøàì. Ïî÷òëà Øóøàéà Ìö-
çÿôôÿðèí àäûíà 10 ýèðâÿíêÿ ãÿíä, áèð ýèðâÿíêÿ ÷àé âÿ ö÷ úöò úîðàá ýþí-
äÿðìèøÿì. Êÿíä éåðèíäÿ ýåéÿúÿéèí ö÷öí áàùàëû úîðàá àëìàäûì.
Ñÿíÿ “Áàêèíñêè ðàáî÷è” ãÿçåòè âÿ áèçèì æóðíàëûìûç ýþíäÿðèëèð.
Àëûðñàí, éà éîõ? Áàêûäà ùàâà áèð ìöääÿò èñòè êå÷äè, àììà èíäè ñÿðèí-
ëÿéèá. Áàùàäûð (Ðÿùèì áÿéèí îüëó) ýÿëìèøäè. Àüäàìäà Ìöçÿôôÿðè âÿ
ßëè áÿéè ýþðöáìöø.
Éàçûðñàí êè, îðàäà ñÿíèí ö÷öí ÷ÿòèí êå÷èð. Ìÿí áóíó ãàáàãúàäàí
ýþðöð âÿ Ãàðàáàüà ýåòìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëìèðäèì. Ñÿíÿ éåíÿ äÿ ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöðÿì êè, àâãóñòóí àõûðûíäà óøàãëàðëà áèðëèêäÿ ýÿëèá Áàêûäà éà-
øàéàñàí. Úÿëàëû âÿ ãàðäàøûíû íàùàã éåðÿ éàéûí ýöíöíäÿ ùÿáñäÿ ñàõëà-
éûðëàð. Îíëàðûí íÿäÿ òàõñûðëàíäûüû ùÿëÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ êÿñÿ äåéèëìÿéèá.
Àõû îíëàð áöòöí ùÿéàòëàðû áîéó ðÿíúáÿðëèêäÿí áàøãà áèð øåéëÿ ìÿøüóë
îëìàìûøëàð.
ßíâÿð ö÷öí òîéóã ùèíè äöçÿëòìèøÿì. Ö÷ òîéóã, áèð õîðóçóìóç âàð.
Ùèí ãûôûëëà áàüëàíûð. Ùÿð ýöí òîéóãëàðà äÿí âåðèðÿì. Ìèäùÿò ö÷öí âå-
ëîñèïåä àëàúàüàì.
Ùàìûéà ñàëàì.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
25 àâãóñò (1923)
Ñÿíäÿí ÷îõäàí õÿáÿð éîõäóð âÿ áèëìèðÿì éàéëàãäàí ãàéûòìûñûíûç,
éà éîõ. Óøàãëàðäàí íèýàðàíàì âÿ îíëàð ö÷öí äàðûõûðàì. Âÿ áèëèðÿì êè,
ñÿí äÿ îíëàðûí ãåéäèíÿ àç ãàëìûðñàí. Ùÿìèäÿ, ñÿí Àëëàù, þç-þçöíö
òÿëãèí åëÿ, ÿëÿ àë. Ýöìðàù âÿ òÿìêèíëè îë. Àõû áèçèì óøàãëàðûìûç âàð,
ùÿëÿ îíëàðà òÿðáèéÿ âåðìÿê, îíëàðû áþéöòìÿê ëàçûìäûð.
Äÿðñëÿðèí áàøëàíìàüûíà àç ãàëûá. Óøàãëàð éåíè òàðèõëÿ ñåíòéàáðûí
îíóíàäÿê ìöòëÿã áóðàäà îëìàëûäûðëàð. Îíëàðûí þçëÿðèíè, òÿùÿð-òþâðëÿðè-
íè âÿ äÿðñ âÿñàèòèíè äöçÿëòìÿëÿðè áèð íå÷ÿ ýöí ÷ÿêÿúÿê. Áèð àç ÿââÿë
ñÿíÿ éàçìûøäûì êè, Øóøà øÿùÿðèíÿ ñîâãàò ýþíäÿðìèøÿì (ãÿíä âÿ ñàè-
337
ðÿ). Áÿðê ùåéôñëÿíèðÿì êè, Ëûñîãîðñêà, ñÿíèí éàíûíà ýÿëÿ áèëìÿäèì.
Áîéíóìà àëûðàì êè, áèçèì àäàìëàðûìûçûí ÿäàëÿòñèç ùÿáñ îëóíìàëàðûí-
äàí ñîíðà, ùÿòòà î éåðëÿðÿ öç ÷åâèðìÿê äÿ ìÿíÿ ÷îõ ïèñ ýÿëèð. Ýÿëìÿ-
éèì ëàï âàúèá îëñà, î áàøãà ìÿñÿëÿ.
Éóñèôõàí ÷îõäàí Òèôëèñäÿäèð âÿ ìÿíçèë òàïà áèëìèð. Äàüäàí ãàéûò-
äûüûíûçû ýöìàí åëÿéèá áó êàüûçû Àüäàìà éîëà ñàëûðàì.
Óøàãëàðû þïöðÿì. Ùàìûéà ñàëàì.
Ñÿíèí Úÿëèëèí
Ñÿíèíëÿ óøàãëàðû ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðÿì. Ñàëàìàò ãàë.
Óøàã áëóçêàñû âÿ øàëâàðû ö÷öí ìöíàñèá ïàð÷à îëñà, ýÿòèð. Þçöì
ö÷öí (éàé ö÷öí) êþéíÿê òèêäèðäèéèì èïÿê ïàð÷àäàí éàõøû èìèø âÿ ùàìû
îíà ìöøòÿðè ÷ûõäû.
ßíâÿðèí êåôè íåúÿäèð, äÿäÿñè ñîðóøóð.

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
28 àâãóñò (1923)
Áèçèì Áàêûäà ùàâàëàð ñÿðèíëÿøìèøäèð. Éóñèôõàí ìÿíÿ ìÿêòóá ýþí-
äÿðèá õàùèø åäèð êè, ñåíòéàáðûí 15-äÿ Ðàäèêè èìòàùàíà àïàðûì, ÷öíêè
áîðúó ãàëûá. Òÿçÿ òàðèõëÿ ñåíòéàáðûí 15-äÿ ùàìûíûç ýÿðÿê áóðàäà îëà-
ñûíûç. Áèçèì óøàãëàð äà 25-èíäÿí áèð íå÷ÿ ýöí ãàáàã Áàêûäà îëìàëûäûð-
ëàð êè, ìÿêòÿáÿ ùàçûðëàøñûíëàð. Îíëàðà òÿúðöáÿëè ôàðñ äèëè ìöÿëëèìè òàï-
ìûøàì. Óøàãëàð ö÷öí ëàï öðÿéèì ÿñèð. Ìèäùÿòÿ âåëîñèïåä àëìûøàì.
Öçåéèð ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, ñêðèïêà äà àëûì. Ùÿëÿëèê. Ñàü îë.
Úÿëèë

***
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
28 àâãóñò (1923)
Ìÿí ÷îõäàí ñÿíÿ âåëîñèïåä àëìàã èñòÿéèðäèì. Àõûðû Ìàëàêàí êö-
÷ÿñèíäÿêè áèð óñòàäà âåëîñèïåä ýþðäöì. Àììà áó èøäÿí áàøûì ÷ûõìà-
äûüû ö÷öí àëà áèëìÿäèì. Àõûðû äöíÿí, àâãóñòóí 27-äÿ åøèòäèì êè, ãîí-
øóìóç Èñðàôèë Èáðàùèìîâ âåëîñèïåä ñöðÿíäèð. Ôàéòîíà ìèíèá ýåòäèê. Ïà-
êèçÿíè äÿ àïàðäûì. Èáðàùèìîâ áèð ñààòà ãÿäÿð ùÿìèí âåëîñèïåäÿ ìèíèá
ñöðäö, áàõäû. Îíóí ðàçûëûüû èëÿ ìÿí áó âåëîñèïåäè àëûá åâÿ ýÿòèðäèì (ãû-
çûë ïóë âåðäèì).
338
 Áóíóí ÿâÿçèíäÿ ýÿðÿê ñÿí äÿ, âÿäÿ âåðäèéèí êèìè, àüûëëû, ÷àëûøãàí
îüëàí îëàñàí, ÿí âàúèáè: ýÿðÿê àíàíû èñòÿéÿñÿí âÿ îíóí ñþçöíÿ áàõà-
ñàí.
ßíâÿð ö÷öí è÷ÿðèñèíäÿ àëòû òîéóã âÿ áèð õîðóçó îëàí ùèí àëìûøàì.
Òåéìóð ö÷öí ñêðèïêà àõòàðûðàì.
Àòàí Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
30 àâãóñò (1923)
Ñÿíÿ Øóøàéà âÿ Àüäàìà êàüûç éàçìûøàì. Àììà ÷îõäàíäûð êè,
ñÿíäÿí êàüûç àëìûðàì.
“Éåíè éîë” Êîìèòÿñèíäÿ èøëÿéÿí úàâàí éîëäàøûìûç Áÿùðàìîâ èíäè
Ãàðàáàüà éîëà äöøöð. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ãàéûäûá ýÿëÿúÿêäèð. ßýÿð
îíóíëà Áàêûéà ýÿëìÿëè îëñàíûç, ñÿíÿ úàí-áàøëà êþìÿê åäÿð.
Èíäè î òÿëÿñèð, ìÿíèì äÿ äàùà åëÿ áèð ñþçöì éîõäóð êè, éàçûì.
Ñÿíè âÿ óøàãëàðû ñåíòéàáðûí 10-ó ö÷öí ýþçëÿéÿúÿéÿì.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
16 îêòéàáð (1923)
Áèð àç áóíäàí ÿââÿë ñÿíÿ éàçìûøäûì. Ñîíðà ñÿíèí Ìèäùÿòÿ ìÿê-
òóáóí âÿ Ìöçÿôôÿðèí éåíÿ îíóí àäûíà ìÿêòóáó ýÿëäè. ×àòìàéàí äèâàð
êàüûçëàðûíû ñðàüà ýöí ïî÷òëà éîëà ñàëäûì. Àëÿòëÿðÿ ýÿëäèêäÿ, äàø éîí-
ìàã ö÷öí àëÿò äÿ ïî÷òëà ýþíäÿðèëäè (îíó Òåéìóð óúóç ãèéìÿòÿ àëäû,
ãîíøóìóç Ãðèøà äåéèð êè, áåêàðà øåéäèð). Éàðàìàñà, òÿçÿñèíè, äàùà
éàõøûñûíû ýþíäÿðÿðÿì. Àëÿòëÿð, àçû, 50 ìàíàòà áàøà ýÿëÿúÿê, îíëàðû
ìÿí òÿäðèúÿí àëûá ýþíäÿðÿðÿì, ùàìûñûíû áèðäÿí ýþíäÿðÿ áèëìÿðÿì.
×öíêè òÿçÿ äÿðñ èëè áàøëàäûüûíà ýþðÿ äþðä ìÿêòÿáëè óøàüûí èøèíè éîëóíà
ãîéìàã, îíëàðà ïàëòàð, ÷ÿêìÿ, äÿðñ êèòàáû àëìàã, éåìÿêëÿðèíè äö-
çÿëòìÿê, îõóìàã õÿðúëÿðèíè âåðìÿê ìÿíèì ö÷öí àñàí äåéèë (òÿêúÿ
ßíâÿðèí õÿðúè 40 ìàíàò åëÿéèð).
Áó ãàíãàðàëäàí øåéëÿðè ñÿíÿ éàçìàã èñòÿìÿçäèì; õöñóñÿí îíà ýþ-
ðÿ êè, ñèçèí äÿ êÿíääÿêè äîëàíàúàüûíûç ÷îõ àñàíëûãëà êå÷ìèð. Áóíà áàõ-
ìàéàðàã, ñÿí ýÿðÿê ôèêèð ÷ÿêèá ðóùäàí äöøìÿéÿñÿí, ÷öíêè áèð áàëàúà
339
áÿðêÿ äöøñÿí, äÿðùàë ìÿí áóðàäàêû âàð-éîõóìóçó ñÿíèíëÿ áþëìÿéÿ
ùàçûðàì. Àõû, áó ìöâÿããÿòè ùàëäûð. Áóðàäà äà äàðûñãàëëûãäûð, îðàäà äà,
ñÿíèí éàíûíäà äà; áóðàäà äà, îðàäà äà åëÿ öðÿêà÷àí áèð øåé éîõäóð.
Ìÿí, Ìèäùÿò âÿ ßíâÿð èìêàí òàïàí êèìè íåúÿ îëóð-îëñóí Êÿùðèçëèéÿ
áàø ÷ÿêìÿê ùÿñðÿòèíäÿéèê.
Óøàãëàðû ùå÷ úöð ìÿúáóð åëÿéÿ áèëìÿäèì êè, ñÿíÿ êàüûç éàçñûíëàð:
áàøëàðû ýàù äÿðñÿ, ýàù äà îéíàìàüà ãàðûøûð. Ìèäùÿò èñÿ ðàäèîñóíäàí
àéðûëìûð, áîüàçûíûí [ìöàëèúÿñèíè] öçöìöçÿ ýÿëÿí èêè-ö÷ ýöíëöê áàéðà-
ìà ñàõëàìûøäûð, ùÿëÿëèê ñàïñàüëàìäûð, úöðáÿúöð òÿçÿ îéóíëàð òàïûá ÿé-
ëÿíèð, çöìçöìÿ åëÿéÿ-åëÿéÿ ýÿçèð. Ìÿíèìëÿ àðàñû äàèì ñàçäûð.
Ãÿçåòëÿðè ñÿí ùÿð ýöí àëìàëû èäèí, ìÿíè Ùàúû áó áàðÿäÿ õàòèðúÿì
åëÿìèøäè. Þë÷ö ýþòöðÿðÿì.
Ìöçÿôôÿð âÿ Ìöíÿââÿðÿ ñàëàì. Ëàâðåíòèíèí êåôè íåúÿäèð? Áèð àç
ñÿáð åëÿñèí, ýÿëèá îíó öðÿéè èñòÿéÿí èøÿ äöçÿëäÿðÿì. Éàõûí ýþðöøÿäÿê.
Õóäàùàôèç.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
28 íîéàáð (1923)
Óøàãëàð ùàìûñû ñàü-ñàëàìàòäûð âÿ ùå÷ àçàðëàäûãëàðû îëìàéûá. Òÿê-
úÿ Òåéìóð ùÿðäÿí éöíýöëâàðû ãûçäûðûð. Áèçëÿðäÿ ùå÷ áèð éåíèëèê éîõäóð.
Áó ýöí ïî÷òëà Ìöçÿôôÿðèí àäûíà áèð ãóòó øåé éîëà ñàëäûì:
1. Áèð úöò ÷ÿêìÿ, Íèíà þçö ö÷öí ñèôàðèø âåðìèøäè. 2. Äþðä úöò éàõ-
øû úîðàá, áóíëàðäàí èêè úöò èñòè úîðàá ñÿíèí, èêè úöò øÿôôàô úîðàá – Ìö-
íÿââÿðèí. 3. Èêè ïàð÷à ÿë-öç ñàáóíó. 4. Èêè ïà÷êàäà 10 ýèðâÿíêÿ õöñó-
ñè ñèôàðèøëÿ ýÿòèðèëìèø ñå÷ìÿ ÷àé (éàðìàðêàäàí òàíûø áèð Èðàí òàúèðè ýÿ-
òèðìèøäè). 5. Áèð ïà÷êà êàêàî. 6. Èêè ýèðâÿíêÿ Ìîñêâà êîíôåòè. 7. Èêè
ïà÷êà à÷ûã èíýèëèñ ÷àéû âÿ áåø äÿíÿ ëèìîí. Ãóòóäà, äåéÿñÿí, ßíâÿðèí
ìÿêòóáó äà âàð.
Ìèäùÿò âÿ î áèðèëÿð ìÿêòóá éàçìàüà ìàúàë òàïìàäûëàð.
Ñÿíäÿí ÷îõäàí ìÿêòóá éîõäóð. Äåéèðëÿð, Òèôëèñäÿí êþùíÿ òàíûøûí
ñÿíÿ ãîíàã ýÿëèá. Éÿãèí êè, Íå÷àéåâà, éàõóä Îëãà Ãðèãîðéåâíàäûð;
áÿëêÿ äÿ Îëãà Àëåêñåéåâíàäûð. Áàêûäà ùàâàëàð èëûã êå÷èð. Àììà áàùà-
ëûãäûð. Áó ýöí ÷þðÿéèí ýèðâÿíêÿñè 125 ìèëéîíàäûð. Ìÿí ýöíäÿ éàðûì
ïóò ÷þðÿê èøëÿäèðÿì. Õÿðú ÷îõäóð, àììà áèðòÿùÿð þòöøöðöê. Óøàãëàð
340
éàõøû îõóéóðëàð. ßëèáÿéèí ïàëòîñó âÿ ùÿð èêè ãàðäàøûí óçóíáîüàç ÷ÿê-
ìÿñè éîõäóð.
Ùàìûéà ñàëàì.
Úÿëèë

Ùÿìèäÿ, ñÿíèí ñÿùùÿòèí íåúÿäèð? Ñÿíäÿí ðèúà åëÿéèðÿì èëëàù ñöí-

áöë, äÿéèðìàí âÿ ïàìáûã áàðÿäÿ ãàéüûëàðëà þçöíö áÿðêÿ ñàëìà. Áó èø-
ëÿð þç éåðèíäÿ, ãîé îíëàðëà Ìöçÿôôÿð ìÿøüóë îëñóí, ñÿí èñÿ ðàùàòëûüûíû
åëÿ, þçöíÿ êîðëóã âåðìÿ. Åëÿ êè, ùÿð øåé ñÿíè òÿíýÿ ýÿòèðäè, äÿðùàë ÷ûõ
ýÿë Áàêûéà, þç îüëàíëàðûíûí éàíûíà.
Ú.

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
18 äåêàáð (1923)
Íèíà Àíòîíîâíàíûí ÿðè Ðçàéåâ ìÿíÿ äåäè êè, ñÿí Ãÿìÿðëÿ (ßëèøèí
ãûçû) Áàêûéà ýÿëìÿéÿ éûüûøûðñàí. Óøàãëàð ÷îõäàí ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèð-
ëÿð. Áóðàäà ùàâàëàð éàõøû êå÷èð. Óøàãëàð ãèéìÿò âÿðÿãÿëÿðèíè ýÿòèðäèëÿð,
áöòöí äÿðñëÿðäÿí éàõøû ãèéìÿò àëûáëàð. Àíúàã Ìèäùÿò àëìàí äèëèíäÿí
ýåðè ãàëûð. Îíóí ö÷öí êþìÿê÷è ìöÿëëèì àõòàðûðàì. Âåëîñèïåä óøàãëàðà
ëÿççÿò âåðèð, ßíâÿðèí èñÿ þç õèçÿéè âàðäûð. Óøàãëàðûí ùàìûñû àðòûã âåëî-
ñèïåä âÿ õèçÿêäÿ ýÿçÿ áèëèð.
Ðçàéåâ, Ìöíÿââÿðèí õÿñòÿõàíàéà òÿéèí îëóíìàñû áàðÿäÿ êàüûçû
ýÿòèðèð, àììà Ìöíÿââÿð õÿñòÿõàíàäà ìöâÿããÿòè òÿúðöáÿ êå÷ìÿëèäèð.
Ùàìûéà ñàëàì. Òåçëèêëÿ ýþðöøÿíÿäÿê.
Úÿëèë

“Êîììóíèñò” ãÿçåòÿñè èäàðÿñèíÿ

Ðÿôèãèì “Êîììóíèñò” ãÿçåòèíè áóýöíêö áþéöê áàéðàìû èëÿ öðÿê-
äÿí òÿáðèê åäèðÿì. ßêèí÷è âÿ ôÿùëÿ éîëóíäà ÷àëûøàí áèð úÿðèäÿ ÿêèí÷è âÿ
ôÿùëÿíèí êþùíÿ äîñòó “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ö÷öí ãèéìÿòëè áèð éîëäàøäûð.
Àðçó åäèðÿì êè, ùÿìèí éîëäàøûì áóíäàí äà ñîíðà èëëÿð óçóíó òóòäóüó
éîëäà éîðóëìàéûá ÷àëûøìàãäà îëà. Ñàëàì îëñóí “Êîììóíèñò” ãÿçåòèí-
äÿ ãÿëÿìëÿ (âÿ éà ãÿëÿìñèç) ÷àëûøàí úÿìè éîëäàøëàðà.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè ìöäèðè:
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Êîììóíèñò” ãÿç., 30 äåêàáð, 1923 ¹ 296

341
 ***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
2 ôåâðàë (1924)

Éàíâàðûí 27-äÿ éàçäûüûí êàüûçû ìÿíÿ Èñìàéûë áÿé ýÿòèðäè. Àïòåê-

÷èäÿí äÿ êàüûç àëäûì.
Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë ñÿíÿ þçöìöí âÿ óøàãëàðûí ìÿêòóáóíó
ýþíäÿðìèøäèì.
Ìÿí ýþðöðÿì êè, îðàäà áàøûí äàèì ãàëìàãàëäàäûð, ùÿð éàíäàí ñÿ-
íèí õÿòðèíÿ äÿéèðëÿð. Àììà ÷îõ ôèêèð åëÿìÿ, íàðàùàò îëìà âÿ ìöìêöí
îëàí éåðäÿ ýöçÿøòÿ ýåò.
Ìÿí ìÿñëÿùÿò ýþðìöðÿì êè, ñÿí ìÿðêÿçèí ÿìðëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ
èø àïàðàñàí. Éàõøûñû áóäóð êè, Éåðëè ùþêóìÿòèí ðÿéèëÿ èø ýþð. Êÿíäëèëÿ-
ðèí èñòÿäèéè êèìè èøëÿñÿí, äàùà éàõøû îëàð. Ùÿð ùàëäà êÿíäëèëÿð ãèéìÿò
âåðÿð âÿ áèð ýöí áàøà äöøÿðëÿð.
Øàùàäû 2–3 ýèðâÿíêÿ, éÿíè èúðàèééÿ êîìèòÿñèíèí ìöÿééÿí åëÿäèéè
ãÿäÿð àë. Éîõñà, ùÿòòà ìÿðêÿçäÿí ÿìð îëñà äà, ùÿð ùàëäà éåðëè ùþêóìÿò
íàðàçû ãàëàúàã, éåíÿ ñÿíè íàðàùàò åëÿìÿéÿ áàøëàéàúàã âÿ äåäè-ãîäó
áàøëàíàúàã.
Áó éàõûíëàðäà “ßêèí÷è” ãÿçåòèíäÿ Àüäàìäàí Êÿøòàçäàêû áèð äÿéèð-
ìàí ñàùèáè ùàããûíäà éàçìûøäûëàð êè, î ÷îõ øàùàä àëûð. ×àëûø êè, ñÿíèí äÿ-
éèðìàíûí áàðÿäÿ áó úöð ñþç-ñþùáÿò îëìàñûí.
Òåçëèêëÿ ñÿíÿ ãÿùâÿ, ÷àé âÿ ãÿíä ýþíäÿðÿúÿéÿì. Óøàãëàðûí áöòöí
äÿðñëÿðäÿí ãèéàìÿòäèðëÿð. Ìèäùÿò èñÿ ùÿì ðÿññàì, ùÿì äÿ òåõíèêäèð.
Áöòöí úÿíúÿëëÿðè áîøëà âÿ êþ÷ ýÿë. Ôèêðèì âàð éàéäà óøàãëàðû Áàêó-
ðèàíèéÿ àïàðûì. Îäóð êè, áóíó íÿçÿðÿ àëûá, ýÿëìÿéÿ ùàçûðëàø. ßýÿð èíäè
ñîéóãëàðà ýþðÿ ýÿëÿ áèëìÿñÿí, îíäà ìöòëÿã áàéðàì ö÷öí þçöíö éåòèð.
Ùàçûðäà Òåéìóðäàí áàøãà, Àëëàùéàð äà íàõîøäóð; ùÿð èêèñè ãûçäûðûð.
Èøèì-ýöúöì îíëàðà áàõìàãäûð.
ßýÿð âàð èñÿ, ýþíäÿðäèéèí ñöôðÿäÿí áèðèíè äÿ âÿ ìÿíèì ö÷öí éàé
êîñòéóìó (êþéíÿê) òèêäèðìÿéÿ ïàð÷à ýþíäÿð.
Ãÿçåò àëûðñàíìû?
Ùàìûéà ñàëàì.
Úÿëèë

342
 ***
ßçèçèì Ìöíÿââÿð!
7 ôåâðàë (1924)

Ìÿêòóáóíó àëäûì âÿ ñÿíÿ èêè úöò ôèòèë, 15 äÿíÿ ëèìîí, Ùÿìèäÿ õà-
íûìà èñÿ áèð ýèðâÿíêÿ ãÿùâÿ, èêè ïà÷êà ñèêîðè ýþíäÿðäèì. Ëèìîíóí áèð
íå÷ÿñèíè äÿ îíà ýþíäÿð.
Áó éàõûíëàðäà ìÿí Ùÿìèäÿ õàíûìà êàüûç éàçûá Áàêûéà ýÿëìÿñèíè
õàùèø åëÿìèøäèì, ÷öíêè óøàãëàð îíóí ö÷öí ÷îõ äàðûõûðëàð.
Ïîëèíà [Àôàíàñéåâíà] áöòöí ýöíö ãàëñòóê àõòàðûá, ãàäûí ãàëñòóêó
òàïà áèëìÿéèá. Éàç ýþðÿê ñÿíÿ íÿ úöð ãàëñòóê ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð.
Ùÿìèäÿ õàíûìà òÿãâèì âÿ èêè ýèðâÿíêÿ áàëûã éàüû ýþíäÿðäèì. Ãàëîø
ö÷öí íàùàã éåðÿ ïóë ýþíäÿðìèñÿí, ìÿí þçöì äÿ àëà áèëÿðäèì. Îäóð êè,
áó êàüûçû ýÿòèðÿíëÿ ñÿíÿ îí ìàíàò ýþíäÿðèðÿì. Íÿ ëàçûì îëñà, éàç,
ýþíäÿðèì.
Ùÿìèäÿ õàíûìà éàçûüûì ýÿëèð, íÿ ãÿäÿð îíó Áàêûéà ÷àüûðûðàì êè,
ýÿëèá áóðàäà äèíúÿëñèí, – ýÿëìèð êè, ýÿëìèð. Áèð íå÷ÿ ãÿçåò ýþíäÿðèðÿì;
îõó, ñîíðà Ùÿìèäÿ õàíûìà ýþíäÿð. Ñÿíèí ìÿêòóáëàðûíû (ãûðìûçû ìö-
ðÿêêÿáëÿ) âÿ Ùÿìèäÿ õàíûìûí êþùíÿ ìÿêòóáóíó ìÿí àíúàã áó ýöí
àëäûì. Ùÿëÿëèê, ñàëàìàò ãàë. Éàé ö÷öí Ãàðàáàüà ýÿëìÿê ôèêðèíäÿéÿì
(ÿýÿð óøàãëàð âÿ Ùÿìèäÿ õàíûìëà Áîðæîìà ýåòìÿñÿì).
Àòàí Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
6 ìàðò (1924)

ßýÿð ñÿí áóðàéà áàéðàìäàí ãàáàã, éàõóä áàéðàìäàí ñîíðà ýÿë-

ñÿí, îíäà (... ) àõûðûíäà áèç ùàìûìûç êÿíäÿ éûüûøûá, îðàäàí Ëûñîãîðñêà
ýåäÿðèê. Óøàãëàð ñÿíè ýþçëÿéÿúÿê. Ùåéäÿð Íàõ÷ûâàíäàí ýÿëèá, áèçäÿ
ãàëûð. Î òàìàì äÿéèøèá. Ñàêèò, ãûâðàã âÿ ýöúëöäöð. Ìèäùÿòëÿ áèðýÿ ãàë-
ìàëû âÿ îíóíëà ôðàíñûç äèëèíäÿí ìÿøüóë îëìàëûäûð. Ýöíëÿðèìèç õîø êå-
÷èð. Ñÿíè ýþçëÿéÿúÿéèê.
Úÿëèë

343
 ***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
2 èéóë (1924)
Ýåîðýè ìÿêòóáó ìÿíÿ âåðäè âÿ èíäèéÿúÿí îíó ýþðìÿäèéèìÿ ýþðÿ
ñÿíèí òàïøûðäûüûí øåéëÿðè ïî÷òà èêè áàüëàìàäà òÿùâèë âåðäèì: áèðèíúè
áàüëàìàäà 1 ïóò ñå÷ìÿ ñÿäðè äöéö, î áèðèíäÿ èñÿ – 10 ýèðâÿíêÿ ãÿíä,
1 ýèðâÿíêÿ ÷àé, ñÿíèí ö÷öí ãàëîø, Ìöíÿââÿð ö÷öí òÿíçèô âÿ ïàëòîäóð.
Ñÿí èíäè óøàãëàðëà ùàðàäàñàí âÿ éàéäà ãàëìàüà ùàðàéà ýåäÿúÿê-
ñÿí? Èøèì ÷îõ îëäóüóíà ýþðÿ, ìÿí, äåéÿñÿí, ùå÷ éåðÿ òÿðïÿíÿ áèëìÿ-
éÿúÿéÿì.
Áóðàäà èêè ýöí ùàâà áÿðê èñòè îëäó, àììà èíäè éàõøûäûð. Ùÿëÿëèê õó-
äàùàôèç. Èíäè áàøûì ÷îõ ãàðûøûãäûð. Ñîíðà ìöôÿññÿë êàüûç éàçàðàì. Ùà-
ìûéà ñàëàì.
Ìöíÿââÿðèí øåéëÿðèíè òÿõìèíÿí áèð ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë ïî÷òëà
ýþíäÿðäèì. Éàéäà óøàãëàð ôàðñ äèëèíè âÿ þç äÿðñëÿðèíè þéðÿíìÿëèäèðëÿð.
Ìèäùÿò ö÷öí ìöòëÿã âåëîñèïåä àëàúàüàì. Ñÿíèí áöòöí òàïøûðûãëàðû-
íà äÿðùàë âÿ òàìàì ÿìÿë îëóíàúàã.
Ñÿíèí Úÿëèëèí
Ìÿêòóá éàç.
Ãàëîøëàð (àéàüûíà) áþéöê, éà êè÷èê îëñà, ýåðè ãàéòàð, ñÿíèí ö÷öí òÿ-
çÿñèíè ýþíäÿðèì.

***
Ùÿìèäÿ!
23 àâãóñò (1924)
Ìÿí äöíÿí ñÿùÿð ñààò 6-äà ñàü-ñàëàìàò Áàêûéà ýÿëèá ÷àòäûì. Äö-
íÿí ñÿùÿðäÿí àõøàìà ãÿäÿð áàøûì àüðûäû, ãóëàãëàðûì ýóðóëäàäû, àììà
áó ýöí ùàëûì éàõøûäû. Åâäÿ ùàìû ñàü-ñàëàìàòäûð. Æóðíàë ÷ûõûð. Áó ýöí
òåëåãðàôëà ñÿíÿ 50 ìàíàò ïóë ýþíäÿðèðÿì. Óøàãëàðûí éîë ïóëóñóíó àé-
ðûúà ýþíäÿðÿúÿéÿì. Ñÿíèí øåéëÿðèíè (óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ âÿ ñ. ) éàõûí
ýöíëÿðäÿ ýþíäÿðÿðÿì. Àììà ñÿíèí ÷àé ãàøûüûíû èòèðìèøÿì âÿ áóíà
ùåéôñëÿíèðÿì. Äåéÿñÿí, îíó Úÿëàë áàüëàìàíû ôàéòîíäàí àâòîìîáèëÿ
àïàðàíäà éåðÿ ñàëûá. (Áàüëàìàíû ìÿí Àüäàìà ÷àòìàìûø êÿëáÿòèíè ýþ-
òöðÿíäÿ òèêìèøäèì).
344
 Ñàáàù øÿùÿðÿ ÷ûõûá òåõíèêóìà ýåäÿúÿéÿì. Äÿðñëÿðèí ùà÷àí áàøëà-
íàúàüûíû þéðÿíèá ñÿíÿ éàçàðàì. Óøàãëàð ãîé Éåâëàõà ãÿäÿð Ìöçÿôôÿð-
ëÿ ýÿëñèíëÿð (ñÿí ýÿëìÿñÿí). Éóìøàã âàãîíäà éîë ýåòìÿê ÷îõ ðàùàò
îëäóüóíà ýþðÿ (ùÿð÷ÿíä áèëåò èêè äÿôÿ áàùàäûð – 10 ìàíàòäûð) áèëåòè
áÿðê âàãîíà éîõ, éóìøàã âàãîíà àëìàã ëàçûìäûð. Ìÿí ÷îõ éàõøû ýÿë-
äèì: ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêèíäÿí ïèñ îëìàäû. Áèð äÿ áÿðê âàãîíëà ýåäÿí
õåéëè ÷îõ îëóð, îäóð êè, éóìøàã âàãîíà áèëåò àëìàã äàùà àñàíäûð.
Ìèäùÿòäÿí íèýàðàíàì, öìèäâàðàì î, Òóðøñóäàí ýÿëÿí êèìè ìÿíÿ
õÿáÿð âåðÿúÿêñÿí. Ãàëàí èøëÿðèí ùàìûñûíû þç âàõòûíäà ýþðÿúÿéÿì. Ñà-
áàù áàøàüðûì ö÷öí èñòè âàííà ýþòöðìÿéÿ Ñóðàõàíûéà ýåäÿúÿéÿì. Ùÿ-
ëÿëèê õóäàùàôèç.
Óøàãëàðà ñàëàì. ßíâÿðÿ – 50 ãÿïèê, Ìóðàäà – 20 ãÿïèê, Ìèäùÿòÿ
– íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿ âåð.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
2 ñåíòéàáð (1924)
Ñÿíèí îòêðûòêàíû àëäûì. Áîüàçûí áàðÿäÿ ìöÿééÿí áèð ãÿðàðà ýÿë-
ìÿê ëàçûìäûð, áó èøäÿ áàøûñîéóãëóã åëÿìÿê îëìàç âÿ áàøãà áèð ãÿðàð
îëà áèëìÿç. Ñåíòéàáðûí îí äþðäöíäÿ óøàãëàðëà áÿðàáÿð Áàêûéà éîëà äöø,
î âàõòà ãÿäÿð 50 ìàíàò éîë ïóëó àëàúàãñàí. Áóðàäà ìöòÿõÿññèñëÿ – ùÿ-
êèìëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøÿðèê, äÿíèç ñàùèëèíäÿ (éÿãèí Ãàðà äÿíèçèí ñàùèëèíäÿ)
îëìàüûí ëàçûì ýÿëñÿ, äÿðùàë îðàéà ýåäÿðèê, òàìàì ñàüàëûíúà îðàäà ãà-
ëàðñàí. Ñþç âåðèðÿì, ñÿíèí ö÷öí áóíó êÿíääÿí êþìÿê àëìàäàí äöçÿë-
äèì. Àììà åéíè çàìàíäà áó áàðÿäÿ Ìöçÿôôÿðÿ éàçûðàì êè, ñÿí
êÿíääÿ îëìàéàíäà òÿñÿððöôàò âÿ äÿéèðìàí èøëÿðèíÿ êþìÿê åëÿñèí âÿ
ïóë úÿùÿòäÿí ìöìêöí ãÿäÿð ñÿíÿ ÿë éåòèðñèí. ×öíêè, àõû, ìÿùç èíäè
ÿìÿëëè-áàøëû ìöàëèúÿ åòäèðìÿê âÿ áàøãà õÿðúëÿð ö÷öí ñÿíÿ ÷îõëó ïóë
ëàçûìäûð.
Ìöòëÿã éóìøàã âàãîíäà éåð àëûí. Éåâëàõà ãÿäÿð èñÿ éÿãèí êè, þç
ôàéòîíóìóçëà ýÿëÿúÿêñèíèç, ùÿð÷ÿíä îíóí ðåçèíëÿðè àðòûã ñöðòöëöá ýå-
äèá. Ìöçÿôôÿðÿ éàçûðàì êè, ñÿí éîëà äöøÿíäÿí ñîíðà þçöí ýÿëèíúÿéÿ âÿ
Áàêûäàí òÿçÿ ðåçèí ýÿòèðèíúÿéÿ ãÿäÿð ôàéòîíó (èøëÿòìÿéèá) ñþêñöí (áó-
ðàäà äàë ÷àðõû ö÷öí ðåçèíèí úöòö 40 ìàíàòäûð). Àëëàù ãîéñà ñÿí éàçà ãÿ-
äÿð ìöòëÿã ðåçèí àëûá àïàðàðñàí, ÷öíêè ìÿí èñòÿìèðÿì ñÿí ôàéòîíñóç
ãàëàñàí.
345
 Áóðàäà ïåíäèð áàùà îëäóüóíà ýþðÿ ýÿëÿíäÿ ìîòàë ýÿòèð. Áèçèì
óøàãëàðäàí áàøãà þçöíëÿ ùå÷ êÿñè ýÿòèðìÿ. Úÿëàëûí, îüëóíóí âÿ Ñÿìÿ-
äèí ìÿñÿëÿñè ñîíðà ìÿëóì îëàð. Áèçèì óøàãëàðûí äÿðñè ñåíòéàáðûí 16-
ñûíäàí áàøëàíûð.
Èíäè þçöì áàðÿäÿ äàíûøûì: ñÿí Áàêûéà ýÿëÿíäÿ éÿãèí ìÿí ñÿôÿð-
äÿ îëàúàüàì. Çÿííèìúÿ ñåíòéàáðûí 4-äÿ ùþêóìÿò èøè ö÷öí Àüàìàëû-
îüëó èëÿ Êðûìà éîëà äöøÿúÿéèê. Ö÷ ùÿôòÿäÿí ñîíðà ãàéûäàúàüûã; éÿíè
ñèç áóðàäà ìÿíñèç úÿìèñè îí ýöí ãàëûá äàðûõàúàãñûíûç. Àììà õÿðúëèéè
æóðíàëûí êîíòîðóíäàí àëàúàãñàí. Êîíòîðó ìÿí áèçèì ìÿíçèëèìèçÿ, áè-
ðèíúè áþéöê îòàüà êþ÷öðìöøÿì. Ñÿíèí êè÷èê îòàüûíû ìÿí ùÿëÿëèê áàü-
ëàéàúàüàì. Óøàãëàðëà éåìÿê îòàüûíäà ãàëûí. Öìóìèééÿòëÿ, èñòÿäèéèí
êèìè éåðáÿéåð îë. Îëéà áöòöí ìÿñÿëÿëÿðäÿ ñÿíÿ êþìÿêëèê åëÿéÿúÿê.
Èñòÿéèðñÿí óøàãëàðû ìÿêòÿáÿ þçöí àïàð. ßíâÿðèí äÿôòÿðëÿðè Òåéìóðäà
îëàúàã.
Éàäûìäàí ÷ûõäû äåéèì êè, ÿýÿð íÿéÿ ýþðÿñÿ èíäè ýÿëÿ áèëìÿñÿí âÿ
êÿíäÿ áàø ÷ÿêìÿëè îëñàí (ùÿð÷ÿíä áó ÿáÿñäèð), îíäà óøàãëàð ãîé Éåâ-
ëàõà ãÿäÿð Ìöçÿôôÿðëÿ ýÿëñèíëÿð.
Áåëÿ, äàùà íÿ éàçûì? Ñÿíèí ö÷öí âÿ óøàãëàð ö÷öí ÷îõ äàðûõäûüûìà
ýþðÿ ñèçè ñÿáðñèçëèêëÿ ýþçëÿéÿúÿéÿì. Ëåéëèéÿ âÿ áèçèì åâ éèéÿñèíÿ ñà-
ëàì ñþéëÿ. Þçöí ö÷öí óçóíáîüàç ÷ÿêìÿíè âÿ ãàëîøó áóðàäà àéàüûíà
ýåéèá ñå÷ÿðñÿí. Ñîíðà ìÿí áåëÿ ôèêèðëÿøèðÿì êè, êÿùðèçëÿðè èúàðÿéÿ âåð-
ìÿê ìÿñÿëÿñèíè áóðàäà ùÿëë åëÿìÿê äàùà éàõøû îëàð. Úàìààòà âÿä åëÿ-
äèéèì ïÿñìÿíäÿ øåéëÿðè ñîíðà ýþíäÿðÿðÿì. ßëèø áÿéè âÿ Úÿëàëû ýþðñÿí
äå êè, îíëàðûí óøàãëàðûíû ìÿêòÿáÿ ãîéìàã ö÷öí âàð ãöââÿ èëÿ ÷àëûøàúà-
üàì êè, îõóñóíëàð.
ßçèç áàëàëàðûìû áÿðê-áÿðê þïöð âÿ îíëàðûí àíàúûüàçûíû áàüðûìà áà-
ñûðàì. Ùÿëÿëèê. Éàõûí ýþðöøÿäÿê.
ßíâÿðèí äÿôòÿðèíè Òåéìóðà âåðìèøÿì ñàõëàñûí, ãîé ßíâÿð ìÿêòÿ-
áÿ àïàðûá ìöÿëëèìÿ ýþñòÿðñèí.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
8 ñåíòéàáð (1924)
Áàøà äöøìöðÿì ñÿíäÿí íÿ ö÷öí ìÿí áèð äÿíÿ äÿ ìÿêòóá àëìûðàì.
Áóðàéà ýÿëÿíè ñÿíÿ áèð ñèôàðèøëè ìÿêòóá éàçìûøàì, èêè äÿôÿ ïî÷òëà 50
346
ìàíàò ïóë ýþíäÿðìèøÿì, áèð äÿôÿ äÿ óøàãëàð áàðÿäÿ òåëåãðàì âóðìó-
øàì êè, ýÿëìÿñèíëÿð.
Äöíÿí Ìèäùÿò èìòàùàí âåðèá, î áèðè ñèíôÿ êå÷äè. Î ýöíäÿ èêè äÿôÿ
ìöÿëëèìèí éàíûíà, áÿçÿí äÿ ùàáåëÿ Áëàãîâèäîâàíûí éàíûíà ýåäèðäè.
Àììà ÷îõ àðûãëàéûáäûð âÿ èíäè äèíúÿëèð. Ìÿí îíóí éåìÿê-è÷ìÿéèíÿ
äèããÿò éåòèðèð, ñöôðÿñèíÿ çþâãöíÿ âÿ àðçóñóíà óéüóí øåéëÿð äöçöðÿì.
Áèç Áàêûéà ýÿëÿíè ùàâàëàð ÷îõ èñòè êå÷èð. Ýåúÿëÿð àäàì, ùÿòòà êö÷ÿ
òÿðÿôäÿêè äÿìèð áàëêîíäà äà èñòèäÿí éàòà áèëìèð. Áèëìèðÿì ñåíòéàáðûí
15-äÿ áàøëàíàúàã äÿðñëÿðè íÿ ö÷öí òÿõèðÿ ñàëìûðëàð.
Áèð íå÷ÿ ýöíÿ ïî÷òëà ïóë ýþíäÿðÿðÿì âÿ ñåíòéàáðûí 13-öíäÿ óøàã-
ëàð Éåâëàõäà âàãîíà ìèíÿðëÿð êè, 14-öíäÿ áóðäà îëñóíëàð. ßýÿð
äÿðñëÿðèí áàøëàíìàñû áàðÿäÿ éàõûí ýöíëÿðäÿ òÿçÿ õÿáÿð îëñà, òåëåãðàô-
ëà ñÿíÿ áèëäèðÿúÿéÿì.
Ãîé Ìèäùÿò þç èøëÿðèíè éûüûá ýÿòèðñèí; ùàáåëÿ Ïàêèçÿ. Áàøûì àüðû-
éûð, ìÿêòóáó ãóðòàðûðàì. Èñòÿéèðñÿí, ñÿí îðàäà ãàë, îêòéàáðäà, éàõóä
èñòÿäèéèí âàõò ýÿëÿðñÿí.
Úÿëèë

***
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
1 îêòéàáð (1924)
Óôà
Áóðàäàí Êàçàíà éîëà äöøöðöê. Öìèäâàðûã êè, îêòéàáðûí 10-ó ö÷öí
Áàêûäà îëàã. Áèëìèðÿì àíàí Áàêûéà ýÿëèá, éà éîõ. ßýÿð ýÿëìÿéèáñÿ,
ìÿíèì áó ìÿêòóáóìó îíà ýþíäÿð. Éÿãèí ñÿí âÿ ßíâÿð, ñþçñöç, ìÿê-
òÿáÿ ýåäèðñèíèç. Áèëìèðÿì Òåéìóð èìòàùàí òóòà áèëäè, éà éîõ. ßëèø (Ñö-
ëåéìàíûí îüëó) íåúÿ îëäó, ìÿêòÿáÿ ýèðÿ áèëäè, éà éîõ? Ñÿìÿäè ãÿáóë
åëÿäèëÿðìè? Ýöçÿðàíûíûç íåúÿ êå÷èð? Ùÿð áèð øåéèíèç âàð, éà éîõ? Éÿ-
íè ïàëòàð, äÿðñ êèòàáëàðû, éåìÿê õÿðúè âÿ è. à. Æóðíàëûí èäàðÿñèíäÿí Ïî-
ëèíà ñèçÿ õÿðúëèê âåðìÿëè èäè.
ßýÿð Ñÿìÿäè ãÿáóë åëÿìÿéèáëÿðñÿ, îíäà ßëèø áÿéèí îüëàíëàðûíäàí
áèðèíè Áàêûéà ýÿòèðìÿê éàõøû îëàðäû.
Ìÿíèì èñòÿêëè îüëóì ßíâÿð íåúÿäèð? Îíóí ùÿð øåéè âàðìû? ×àò-
ìàéàí øåéè îëñà, Áàêûéà ýÿëÿí êèìè àëàðàì. Ïàêèçÿ íåúÿäèð? Àíàíûí
êåôè íÿ òÿùÿðäèð? (ßýÿð îðàäàäûðñà). ßýÿð î ýÿëìÿéèáñÿ, íÿ ö÷öí ýÿë-
ìÿéèá? Àõû, î ýÿðÿê ìöàëèúÿ åëÿòäèðñèí. Öìèäâàðàì êè, ñèç äÿðñèíèçè
âàõòëû-âàõòûíäà, ñÿéëÿ îõóéóðñóíóç. Åâ ö÷öí ÷îõ äàðûõìûøàì âÿ îíà
347
ýþðÿ äÿ ýÿëìÿéÿ òÿëÿñèðÿì. Ñèç ùÿëÿëèê þç äÿðñèíèçè îõóéóí. Ùÿð ùàë-
äà àíàíäàí íèýàðàíàì, õöñóñèëÿ îíà ýþðÿ êè, áèëìèðÿì ùàðàäàäûð. Ùÿ-
ëÿëèê õóäàùàôèç. Èñòÿêëè áàëàëàðûìû ãóúàãëàéûð âÿ áÿðê-áÿðê þïöðÿì.
Àòàí Úÿëèë

***
Ìèäùÿò!
8 îêòéàáð (1924)
Îðåíáóðã
Áó ýöí ýåäèðèê Óôà øÿùÿðèíÿ, îí ýöíäÿí ñîíðà îëà áèëÿð êè, ýÿëÿê
Áàêûéà. Ìàìàíäàí éàíà íèýàðàíàì, áèëìèðÿì ýÿëèáäèðìè Áàêûéà âÿ
ÿùâàëû íåúÿäèð? ßýÿð Ñÿìÿäè ýÿòèðìÿéèáëÿðñÿ, ëàçûìäûð ßëèø áÿéèí îü-
ëàíëàðûíûí áèðèíè ýÿòèðìÿê Áàêûéà. Ýÿëÿðÿì, äàíûøàðûã.
Ùàìûíûçû þïöðÿì.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
9 îêòéàáð (1924)
Ìîñêâà
Áèç àðòûã Ìîñêâàäàéûã. Êðûì – Ìîñêâà – Äàøêÿíä – Îðåíáóðã –
Óôà – Éåêàòåðèíáóðã – Êàçàí øÿùÿðëÿðèíäÿ îëóá, ñðàüà ýöí éåíÿ
Ìîñêâàéà ãàéûòäûã. Äàèì åâäÿí íèýàðàí ãàëäûüûìû íÿçÿðÿ àëìàñàã, áó
ñÿéàùÿòèí áèçèì ùàìûìûç ö÷öí íÿ ãÿäÿð ìàðàãëû îëäóüóíó òÿñÿââöð
åäÿ áèëÿðñÿí.
Ìÿíèì éîëà äöøìÿéèì ñÿíèí ö÷öí ýþçëÿíèëìÿç îëäó, ñÿíèí ýÿë-
ìÿéèíè ýþçëÿéÿ áèëìÿäèì, îäóð êè, åâÿ àèä òàïøûðûãëàðûí ùàìûñûíû Ïîëè-
íàéà âåðäèì.
Ìÿí ìÿêòóáëàðûìäà äà, òåëåôîíëà äà ñÿíäÿí õàùèø åëÿìèøÿì êè,
óøàãëàðû äà ýþòöðöá Áàêûéà ýÿëÿñÿí; áèëìèðÿì ýÿëäèí, éà éîõ. ßùâàëûí
íåúÿäèð? Óøàãëàð íåúÿ îõóéóðëàð? Áèç áóðàäà ÿí ÷îõó îêòéàáðûí
16–17-ñèíÿäÿê ãàëàúàüûã; éÿíè àéûí 20-ñè, 21-è ö÷öí Áàêûäà îëàúàüûã.
Áèëìèðÿì ýöíöíöç íåúÿ êå÷èð? Æóðíàëûí êîíòîðóíäàí ìÿíèì ìÿâà-
úèáèìè ñÿíÿ âåðìÿëè èäèëÿð, áèëìèðÿì Òåéìóð ñþçöíÿ ÿìÿë åëÿäè, éà éîõ.
Áèçèì óøàãëàðûí äÿðñè íåúÿ ýåäèð? ßëèøè ôÿùëÿ ôàêöëòÿñèíÿ, éàõóä
èíñòèòóòà ýþòöðäöëÿðìè? Ñÿìÿäè íåúÿ? ßýÿð î ãÿáóë îëóíìàéûáñà, ßëèø
348
áÿéèí îüëàíëàðûíäàí áèðèíè Áàêûéà ýÿòèðìÿê ëàçûìäûð. Áèëìèðÿì áó áà-
ðÿäÿ ñÿíèí ôèêðèí íåúÿäèð. Áèð äÿ éåðèìèç äàðûñãàë îëìàç êè?
ßëáÿòòÿ, ñÿéàùÿòèìèç áàðÿäÿ èíäè éàçìàüûìûí ìÿíàñû éîõäóð –
áóíó íàüûë åëÿìÿê îëàð. ßçèç áàëàëàðûì, ñèçèí ö÷öí áÿðê äàðûõìûøàì âÿ
îíà ýþðÿ äÿ åâÿ úàí àòûðàì. Ìöçÿôôÿð âÿ Ìöíÿââÿð íåúÿäèðëÿð? Êÿí-
äÿ éàü (ìàç) ýþíäÿðèðëÿðìè? Ùÿëÿëèê ñàü îë.
Ñÿíèí Úÿëèëèí

Ìèäùÿò! Àíàí Áàêûäà äåéèëñÿ, áó êàüûçû ïî÷òëà îíà ýþíäÿð.

Úÿëèë

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
(1924)
Öìèäâàðàì êè, ñÿí òåçëèêëÿ éûüûøûá Áàêûéà ýÿëÿúÿêñÿí. ßíâÿð âÿ
Ìèäùÿò ùÿð ýöí ìÿíèì éàäûìà ñàëûðëàð êè, ñÿíè áóðàéà ÷àüûðûì ýÿëÿ-
ñÿí. Ùÿòòà ßíâÿð áó ãÿðàðà ýÿëèá êè, ÿýÿð ñÿí íÿ ö÷öíñÿ áèð äÿ êÿíäÿ
ãàéûòìàã èñòÿñÿí, éàéà ãÿäÿð ñÿíè ýåòìÿéÿ ãîéìàñûí.
ßëèø áÿéèí óøàãëàðû ñàü-ñàëàìàòäûðëàð, 9-úó ìÿêòÿáäÿ îõóéóðëàð.
Ùÿëÿëèê îíëàðûí äÿðñëÿðè òöðê äèëèíäÿ êå÷èð, ÷öíêè áó èëäÿí éåðëè óøàãëà-
ðà ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíÿ ýèðìÿéÿ ãÿòèééÿí èúàçÿ âåðèëìèð. Îíëàð ðóñ äèëèíè
ÿëàùèääÿ áèð äÿðñ êèìè êå÷ÿúÿêëÿð. Àëëàùéàðû äàðöëìöÿëëèìèí ïàíñèî-
íóíäà ãîéìàã èñòÿéèðäèì, àììà áÿé îüëó îëäóüóíà ýþðÿ ùå÷ úöð îðà-
éà ýþòöðìÿçëÿð! Ðÿøèä þçöíö áöòöí þìðö ìåøÿäÿ êå÷ìèø ÿñë áèð âÿù-
øè êèìè àïàðûð. Ëàï çÿíúèðëÿìÿëè äÿëèäèð. Îõóìàüà äà ãàáèëèééÿòè éîõ-
äóð (ñèíèôäÿ ãàëäû).
Ïàêèçÿ èíäè èêèíúè ñèíèôäÿäèð. Òöðê äèëèíäÿ éàçûá îõóéà áèëèð, ðóñ äè-
ëèíäÿ äÿ õöñóñè äÿðñ êå÷èð. Ìèäùÿò, ßíâÿð âÿ Òåéìóð ùÿð ýöí õþðÿê-
äÿí ñîíðà ìÿøùóð ãîúà ìöÿëëèì Çèéàäàí úèääè ñóðÿòäÿ ôàðñ äèëè þéðÿ-
íèðëÿð, ìöÿëëèì áèçèì åâäÿ ýÿëèá äÿðñ äåéèð.
Óøàãëàðûí ùàìûñûíûí êåôè êþêäöð. Àõøàì ñààò 5-äÿ ùàìûñû áèð-áèð
Ìèäùÿòèí âåëîñèïåäèíÿ ìèíèá ýÿçèðëÿð. Ìèäùÿò èñÿ âåëîñèïåäè øÿñòëÿ,
òÿúðöáÿëè áèð àäàì êèìè ñöðöð âÿ þçöíö äöíéàäà ÿí õîøáÿõò àäàì ñà-
éûð. Éåìÿê-è÷ìÿêëÿðè äÿ ïèñ äåéèë: ùÿð ýöí êÿðÿ éàüûíäà áèøìèø èêè úöð
õþðÿê, òîéóã-ïëîâ, ñÿùÿð âÿ àõøàì àü ÷þðÿê âÿ ïåíäèðëÿ øèðèí ÷àé.
Ùÿðäÿíáèð øàì äà åäèðëÿð. Ùÿð ýöí ìåéâÿëÿðè âàð. Èêè ùÿôòÿäÿí áèð ùà-
349
ìàìà ýåäèðëÿð. Ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ ÷èðê ïàëòàðëàð éóéóëóð âÿ è. à. Îëéà èí-
äè ëàï áèçèì ñÿðèøòÿëè àøïàçëàð êèìè õþðÿê áèøèðèð.
Àôòàá õàíûì óøàãëàðäàí ùå÷ íèýàðàí ãàëìàñûí. ßëè áÿéëÿ äÿ áèç ëàï
“äîñò”ëàøìûøûã. Ìöçÿôôÿðÿ, ßëèø áÿéÿ, Ñöëåéìàíà, Úÿìèëÿ ñàëàì éå-
òèð. Õþðÿê ñòîëó ö÷öí ñöôðÿ âÿ êþéíÿêëèê èïÿê øàë (áèëäèðêè êèìè) ýÿòèð.
Òåçëèêëÿ ýþðöøÿíÿäÿê, õóäàùàôèç.
Úÿëèë
ßçèçèì Ìöíÿââÿð!
Ñÿíèí äåäèéèí ìÿñÿëÿ áàðÿäÿ äöíÿí êîìèññàð Ãÿäèðëè èëÿ äàíûøäûì.
Î, ìþùêÿì âÿäÿ âåðäè êè, Ôÿððóõ áÿéÿ âÿ Áàùàäûð áÿéÿ êþìÿê åëÿ-
ñèí. Î Ãàðàáàüà ýÿëìÿéÿ ùàçûðëàøûð, ÿýÿð îíó ýþðñÿí, âÿäèíè éàäûíà
ñàë. Éàç ýþðöì ñÿíÿ íÿ ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. Ìöòëÿã éàç: ùÿð íÿ èñòÿ-
ñÿí, äÿðùàë ýþíäÿðÿðÿì.
Ú.

***
ßçèçèì Ìèäùÿò!
(1924)
Ìÿêòóáóíó àëäûì. Ñÿí Áàêûéà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð ñÿíÿ âåëîñèïåä àëìà-
üà ñþç âåðèðÿì; áó øÿðòëÿ êè, áöòöí éàéû ôàðñ äèëè ìöÿëëèìèíäÿí äÿðñ
àëàñàí. ßýÿð éàéäà Òóðøñóäà îëñàí ùÿð ùàëäà, ôàðñ äèëèíè áèëÿí áèð àäàì
òàïûá, îíäàí äÿðñ àëà áèëÿðñÿí. Ùÿì÷èíèí ñÿí ìÿêòÿá äÿðñëÿðèíè äÿ òÿê-
ðàð åëÿìÿëèñÿí. ßíâÿð äÿ ùÿì÷èíèí. Ñÿí, ùàáåëÿ, Ðàäèêëÿ ìÿøüóë îë.
Ýÿðÿê àíàí ñÿíäÿí òàìàì ðàçû îëñóí.
Ñåíòéàáðûí ÿââÿëèíäÿ àíàíû Áàêûéà ýÿòèð.
Àòàí Úÿëèë

***
ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
24 éàíâàð (1925)
Ìÿí ùå÷ áàøà äöøìöðÿì êè, íÿ îëóá. Íå÷ÿ âàõòäûð êè, ñÿíäÿí êà-
üûç éîõäóð. Áèð äÿ, àõû, Áàêûéà ýÿëìÿéÿ ùàçûðëàøûðäûí, àõû, ëÿíýèìÿéè-
íÿ ñÿáÿá íÿäèð? Óøàãëàð ñÿíèí ö÷öí éàìàí äàðûõûðëàð âÿ áó, îíëàðûí
äÿðñèíÿ äÿ, ñÿùùÿòèíÿ äÿ ïèñ òÿñèð åëÿéÿ áèëÿð.
Íàõîø äåéèëñÿí êè? Áèð øåéÿ åùòèéàúûí éîõäóð êè? Ñÿáðñèçëèêëÿ ñÿí-
äÿí õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì.
350
 Äÿéèðìàí èøëÿðè íåúÿ ýåäèð? Ìöçÿôôÿð íåúÿäèð? Ìöíÿââÿð õÿñòÿ-
õàíàäà èøëÿéèðìè? Èøëÿìèðñÿ, íÿ ö÷öí?
Ñÿí âÿ î áèðèëÿðÿ áèð øåé ëàçûìñà, éàç, ìÿí òÿúèëè àëûá ýþíäÿðèì.
ßëèø áÿéÿ äå êè, ýþíäÿðäèéè øåéëÿðè âÿ 2+1 ÷åðâîíó*, äåìÿëè, úÿìèñè 3
÷åðâîí àëäûì. Äåéÿñÿí, ÷åðâîíóí áèðèíè Áöíéàä ö÷öí ýþíäÿðèá.
Óøàãëàðûí ùàìûñû ñàü-ñàëàìàòäûð. Êå÷ÿí ïàéûç ìÿí ùÿìèøÿ êåôñèç
îëäóì. Èíäè ùàëûì áèð àç éàõøûäûð. Òåéìóð ÷îõ íàõîø îëäó.
Óøàãëàð ùàìûñû éàõøû îõóéóð. Ìèäùÿòèí ìÿøüÿëÿëÿðè ëàï ìöâÿôôÿ-
ãèééÿòëÿ ýåäèð. Î, õöñóñè ìöÿëëèìäÿí àëìàí äèëèíè þéðÿíèð, ùàáåëÿ ôàðñ
äèëèíäÿí äÿ åéíè ãàéäà èëÿ äÿðñ àëûð. Òåéìóðäàí áàøãà óøàãëàðäàí ùå÷
áèðè õÿñòÿëÿíìÿéèá.
Ñÿíÿ ñÿìèìè ñàëàì ýþíäÿðèð âÿ òÿâÿããå åëÿéèðÿì ñþç âåðÿñÿí êè,
èíäè äÿ ýÿëìÿñÿí, áàéðàì ö÷öí áóðàäà îëàúàãñàí.
Áóðàäà ùÿìèøÿ éàçäûð.
Ñÿíèí Úÿëèëèí

***
Ìÿììÿä Ñÿèä!
31 éàíâàð (1925)
Áàêû
Þçöí áèëèðñÿí êè, àõûð âàõòëàð áàøûì àüðûéûð âÿ áèð øåé äÿ éàçà áèë-
ìèðÿì. ×îõäàí ôèêðèì âàðäû êè, èíäè éàõøû áÿùàíÿ äÿ äöøäö î ôèêðè
ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ: ìÿíèì ãÿòè ãÿðàðûì áóäóð êè, äÿõè “Ìîëëà Íÿñðÿä-
äèí” æóðíàëûíû ÷ûõàðòìàãäàí áèëìÿððÿ ÿë ÷ÿêìÿê, åâäÿ îòóðìàã âÿ ùþ-
êóìÿòèìèçäÿí áåø-îí ìàíàò ïåíñèéà èñòÿìÿê – êè, åëÿ áèëèðÿì, îíà
áÿëêÿ ùàããûì äà îëà, – âÿ ïåíñèéà äà îëìàñà, áèð þçýÿ ìÿíáÿäÿí áèð
ìöõòÿñÿð õÿðúëèê àõòàðìàã.
ßýÿð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí íÿøðè ùþêóìÿòÿ ëàçûì îëñà, ùå÷ ñþçöì
éîõäóð, þçýÿ áèð èìçà èëÿ ìÿúìóÿíèí íÿøðèíÿ ùå÷ ìöçàèãÿì éîõäóð.
Ùÿòòà, éàçà äà áèëñÿì, ñÿòèð ùàããûíûí ñàùèáè îëàðàì.
Àììà áóíó äåéèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà ìÿíèì èìçàì ìÿúìóÿäÿ
ýþðöíñÿ, î âÿäÿ øèêàéÿò÷è îëñàì, ýÿðÿê ùå÷ êÿñ ìÿíäÿí èíúèìÿéÿ.
Èíäè äÿ áàøûì àüðûéûð, ÷ûõà áèëìèðÿì.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
______________

*Îíìàíàòëûã êàüûç ïóë

351
 ***

Ìÿììÿäÿëè!
2 ôåâðàë (1925)
Áó ñààò éåíÿ áàøûì àüðûéûð âÿ ùå÷ éàíà ÷ûõà áèëìèðÿì. Æóðíàë áàðÿ-
ñèíäÿ äÿ Ñÿèäÿ éàçìûøàì âÿ îíäàí ñàâàéû äà áèð þçýÿ ñþçöì éîõäóð.
Úÿëèë

***
Ìöçÿôôÿð!
(1925)
Áèç óøàãëàðëà áèðýÿ àéûí 15-äÿ àõøàì áóðàäàí ÷ûõûá, 16-ñûíäà, úö-
ìÿ àõøàìû ñÿùÿð Éåâëàõäà îëàúàüûã. ßýÿð ôàéòîí îðàäà îëà áèëñÿ, îí-
äà áèç õÿðúèìèçäÿ ãÿíàÿò åäÿ áèëÿúÿéèê (àâòîìîáèë).
Øàéÿä ôàéòîí Éåâëàõà ýÿëÿ áèëìÿñÿ, îíäà ãàáàãúàäàí ãûñàúà áèð
òåëåãðàì âóð: “Éîõ”. ßýÿð ýÿëÿúÿêñÿ, î çàìàí òåëåãðàì âóðìàã ëàçûì
äåéèë.
Ùÿëÿëèê õóäàùàôèç.
Ùÿð åùòèìàëà ãàðøû ôàéòîíëà áèð øåé ýþíäÿð êè, èøäèð, éîëäà ñîéóã îë-
ñà, óøàãëàð ýåéñèíëÿð.

***
ßçèçèì Åéíÿëè Ñóëòàí!
13 èéóë (1925)
Êàüûçûí ýÿëäè, ÷àòäû. Óøàãëàðûí îðàéà ñàëàìàò ýåòìÿêëÿðèíÿ øàä îë-
äóì, ÷öíêè çÿìàíÿìèç ÷îõ áèåòèáàð îëóá: òåç-òåç äÿìèð éîëó ó÷óð. Áèð
íå÷ÿ ýöí ñèçèíêèëÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà ìÿí Ùÿìèäÿ õàíûìû âÿ Ìèäùÿòè
àïàðäûì Éåâëàõäàí éîëà ñàëäûì, ýåòäèëÿð Ãàëàéà âÿ þçöì ýåíÿ ãàéûò-
äûì Áàêûéà. Ùÿëÿ áèð íå÷ÿ ýöí áóðàäàéàì. Áèëìèðÿì ñîíðà ùàðà ýåäÿ-
úÿéÿì. Áó ìÿíèì ÿùâàëàòûì, ãàëäû ñÿíèíêè. Ùÿ, Òóáó äåéèð: ùþðìÿò äÿ
âàð, ùþðìÿò äÿ âàð. Ìÿí äÿ äåéèðÿì: äîüðóäàí, ñÿíèí áó Òóáóí ãÿðè-
áÿ õþðÿêëè àäàì èìèø. Àõû, éåìÿê äÿ âàð, éåìÿê äÿ âàð. Àíúàã ñþç
áóðàñûíäàäûð êè, ïàïèðîñäàí ñàâàéû ãåéðè áèð éåìÿéèíè ýþðìÿäèê.
Îíóí÷öí äÿ, ìàøàëëàù, ýþç äÿéìÿñèí, åëÿúÿ êþêÿëèáäèð. Ìàøàëëàù, ìà-
øàëëàù. Àíúàã Øóðàíû áó äÿôÿ ìÿí éàõøû ýþðäöì. Âÿ õöñóñÿí åëÿ ñààò-
352
ëàð îëóðäó êè, îíóíëà ðóáÿðó îòóðàíäà êå÷ìèø ýöíëÿðè éàäà ñàëûðäûì. Åëÿ
áèëèðäèì êè, ùàìàí Åéíÿëè ãàðäàøûì ãûðõ èë áóíäàí ãàáàã éàíûìäà îòó-
ðóá, úàâàíëûã ùÿâÿñèëÿ îõóäóüó êèòàáëàðäàí, ðóñ ìààðèôèíäÿí, Àâðîïà
ÿùëè-ãÿëÿìëÿðèíäÿí øèðèí-øèðèí âÿ áÿçè âàõò äà îäëó-îäëó, éàíûãëû-éà-
íûãëû ñþùáÿòëÿð åäèð. Î ãÿäÿð ìÿíè þçöíÿ ãóëàã àñäûðäûí êè, àõûðäà ìÿ-
íè äîüðóäàí äà, ìààðèô àëÿìèíÿ äàõèë åëÿäèí. Éÿãèí áèëèðÿì êè, ñÿí îë-
ìàñàéäûì, ìÿí äÿ ãåéðè ñàäÿúÿ êÿíä ìöÿëëèìëÿðèíèí è÷èíäÿ éàääàí
÷ûõìûøäûì. Áÿùÿð ùàë, Òóáóéà ìÿíèì ãàðäàøëûã ñàëàìûìû éåòèð. Øóðà-
íû äà ìÿíèì ÿâÿçèìäÿí þï. Þçöí äÿ ùÿëÿ þçöíö áèð òþâð ñàõëà ýþðöì
íÿ âàõò ýþðöøÿðèê.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
22 àâãóñò (1925)
Ñàü-ñàëàìàò ýÿëèá ÷àòäûã. Ìèäùÿò àâãóñòóí 16-ñûíäàí àëìàí äèëè
äÿðñèíÿ ýåòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áëàãîâèäîâà äà ãàéûäûá ýÿëèá âÿ Ìèäùÿ-
òèí äÿðñëÿðèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð.
Áóðà ÷îõ èñòèäèð. Ìÿí èêè ýöí Áóçîâíàäà ãàëäûì âÿ äÿíèçäÿ ÷èì-
äèì. Ôèêðèì âàð Ìèäùÿòè äÿ èêè ýöíëöéÿ îðàéà àïàðûì. Åëÿ éàõøû îëàð,
éîëäà î, Ñàáóí÷óíó, Áàëàõàíûíû, Ðàìàíàíû (íåôò àëÿìèíè) äà ýþðÿð.
Òÿçÿ áèð õÿáÿð éîõäóð. Ëèäà ùÿëÿëèê, àíúàã Ìöíÿââÿðèí ïàëòàðûíû
òèêèá ãóðòàðûá, ãàëàíëàðûíû ýþçëÿéèðÿì. Î ëÿíý òèêèð.
Ìèäùÿòëÿ áèðëèêäÿ ôàéòîí ö÷öí à÷àð àõòàðûðûã, òàïàí êèìè ýþíäÿðÿ-
ðèê. Ëåéëèéÿ ìÿíäÿí ñàëàì ñþéëÿ âÿ äå êè, Øóøàäàêû ãîíàãïÿðÿñòëèéè âÿ
ùþðìÿòè ö÷öí îíäàí ÷îõ ðàçûéàì. Ùÿëÿëèê ìÿí îíóí ö÷öí áèð øåé åëÿ-
éÿ áèëìÿðÿì, ÷öíêè áöòöí ìÿêòÿáëÿð âÿ êëóáëàð áàüëûäûð, ìöäèðëÿð áà-
üà ýåäèáëÿð. Èìêàí îëàí êèìè âÿäèìÿ ÿìÿë åëÿéÿúÿéÿì. Àììà áåëÿ
ýöìàí åäèðÿì êè, þçö áóðàäà îëìàñà, èø àøìàéàúàã.
Ùàìûéà ñàëàì. ßíâÿðè þïöðÿì.
Úÿëèë

ßçèç àíà!
Áó ýöí ïî÷òëà 50 ìàíàò ýþíäÿðèðÿì. Àéûí àõûðûíäà éåíÿ ýþíäÿðÿ-
úÿéÿì. Áèçÿ ýþñòÿðäèêëÿðè ùþðìÿò ö÷öí Áÿéèìÿ (ßëèøèí àíàñû) òÿøÿê-
êöðöìö áèëäèð.
ßçèç àíà! Íåúÿñÿí? Ñÿíè âÿ ßíâÿðè þïöðÿì.
353
 Ìèäùÿò!
Ëûñîãîðñê íåúÿ éàõøû èäè!.. Àù, áèð äÿ ùà÷àí îðà ýåäÿúÿéÿì?.. Ìö-
çÿôôÿð âÿ Ìöíÿââÿðè þïöðÿì! Ùÿëÿëèê ñàëàìàò ãàë, êåôèí ùÿìèøÿ êþê
îëñóí âÿ éàâàø-éàâàø “äàéíà”íû òÿðýèò.
ßëèø áÿéÿ âÿ Ãÿìÿðÿ ñàëàì.
Úÿëèë

***
Ìÿììÿäÿëèéåâ éîëäàøà
18 éàíâàð (1926)
Ìÿãàëÿíèç ýÿëèá ÷àòäû. Áèð ïàðà éåðèíè òÿñùèù åäÿíäÿí ñîíðà ÷àï
åäÿðèê. Éàçûðñûíûç – ïàðàíû íåúÿ ýþíäÿðìÿê? Ëàçûìäûð ïî÷òõàíàéà ïó-
ëó ñàéûá âåðìÿê âÿ ïåðåâîä èëÿ éîõñà, ïàêåò è÷èíÿ ãîéñàíûç áèãàíóí
îëàð âÿ éîëäà ïóë òÿëÿô îëàð.
Âÿ áèð äÿ õàùèø îëóíóð áèð àäàì òÿéèí åäÿñèíèç áèð íå÷ÿ ìÿúìóÿ
âÿ áàëàúà êèòàá÷àëàðäàí ýþíäÿðÿê ñàòûëñûí. Úàâàá ýþçëÿéèðèê.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìöäèðè: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.

***
Ìþùòÿðÿì éîëäàø!
27 éàíâàð (1926)
Êå÷ÿí èë ôåâðàë àéûíäà ñèçèí èñìèíèçÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí áåø ÿäÿä
“Þëöëÿð” êèòàá÷àñû ýþíäÿðèëäè. Èíäè ñèçäÿí õàùèø îëóíóð ñàòûëàíëàðûí ïó-
ëóíó, ñàòûëìàéàíëàðûí þçöíö ýþíäÿðÿñèíèç (25 ôàèç, ÿëáÿòòÿ, ÷ûõûëìàãëà).
Ãàëäû êèòàá÷àëàð ñþùáÿòè: íîéàáð àéûíäà èéèðìè áåø (25) ÿäÿä “Ñèð-
êÿ”, äåêàáðäà 25 “Ìîëëà Ôÿçëÿëè”, éàíâàðäà 25 “Áàããàë Ìÿøÿäè Ðÿ-
ùèì” âÿ 25 “Øåð áöëáöëëÿðè” ýþíäÿðèëäè. Áÿëêÿ äÿ áó çÿùìÿòëÿð ñèçèí
ö÷öí ÿëâåðèøëè äåéèë, àììà öìèäâàðûã êè, áóíó ñèç ìààðèô íàìèíÿ âÿçè-
ôÿ ùåñàá åäèá âÿ áó çÿùìÿòÿ ãàòëàøûá ìöðóð èëÿ êèòàá÷àëàðäàí ñàòäûðà-
ñûç âÿ ùÿì÷èíèí ïóëëàðûíû þç âàõòûíäà ýþíäÿðÿñèíèç.
Åùòèðàì èëÿ Úÿëèë

354
 ***
Ìöçÿôôÿð!
31 ìàé (1926)
Ìÿí Øóøàäà ìÿíçèë òóòìàã áàðÿäÿ ñÿíÿ éàçìûøäûì. Áèðòÿùÿð Øó-
øàéà ýåäèá, èêèîòàã êèðàéÿ åëÿ. ×îõ ýöìàí êè, áó éàé ìÿí Ãàðàáàüà
ýÿëìÿéÿì. Ñöëåéìàí ßìèðõàíîâóí åâèíÿ áèð äÿ äöøìÿéÿúÿéèê. Îäóð
êè, Øóøàäà èêè îòàã òóòìàéûíúà óøàãëàðû ýþíäÿðìÿéÿúÿéÿì, îíëàðûí
Êÿùðèçëèäÿ èøè éîõäóð.
Ìöíÿââÿð íåúÿäèð? Îíóí ö÷öí ìÿñò ýþíäÿðÿúÿéÿì.
Ùÿìèäÿ õàíûì áó ýöí Òèôëèñÿ ýåäèð.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 10 èéóí (1926)
Äöíÿí àõøàì óøàãëàð ýåòäèëÿð. Éàçìûøàì êè, Éåâëàõäà îíëàðûí ãà-
áàüûíà áèð ôàéòîí ýÿëñèí. Ùÿð åùòèìàëà ãàðøû Ìèäùÿòÿ ïóë âåðìèøÿì êè,
ôàéòîí ýÿëìÿñÿ, àâòîìîáèëÿ ìèíèá ýåòñèíëÿð. Éîëëàðûíà ùÿð øåé ãîéìó-
øàì, ïëàñêàðò âàãîíà áèëåò àëìûøäûëàð, éåðëÿðè ÷îõ ìöíàñèá èäè.
Åâäÿí ÷ûõàíäà ßíâÿð àüëàäû, àììà áåø ìàíàò ýþçëÿðèíèí éàøûíû
ãóðóòäó. Àñêà äà îíëàðëà ýåòäè. Àëëàùéàðû áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë éîëà ñàë-
äûì. ßëèøèí äÿ äÿñòÿñè ñðàüàýöí ýåòäè. Ìÿí èéóëóí 5-äÿ Øóøàéà ýåòìÿê
ôèêðèíäÿéÿì.
Íåúÿ îëóá Èñìàéûë Ùÿããè ñÿíèí éàíûíà ýÿëìÿéèá? Àõû, ìÿí îíà
éàçìûøäûì. Óøàãëàð – íÿâÿëÿðèì, Ñàðà õàíûì âÿ Éóñèôõàí íåúÿäèðëÿð?
Ùÿëÿëèê õóäàùàôèç.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
Áàêû
13 èéóë (1926)
Ñÿíèí îòêðûòêàíû äöíÿí àëäûì. Áÿäÿíúÿ çÿèô óøàã îëàí Òåéìóðó òà-
ìàì íàùàã éåðÿ Êÿùðèçëèäÿ ñàõëàéûáëàð. Áàøà äöøìÿê èñòÿìèðëÿð êè, î,
Ãàðàáàüà èñòèíèí âÿ ãûçäûðìàíûí è÷èíäÿ áèçèì ö÷öí òàõûë áè÷ìÿêäÿí, éà
áàøãà áèð èø ýþðìÿêäÿí þòðö ýåòìÿéèáäèð. Áó èøäÿ äàùà ìÿíèì ÿëèì-
355
äÿí ùå÷ áèð øåé ýÿëìèð âÿ ùå÷ êÿñ ìÿíèì ñþçöìÿ áàõìàã èñòÿìèð. Èí-
äè äÿ Øóøàéà èêè äÿíÿ ãàçàí âÿ áèð úöò áàëûíú ýþíäÿðìÿê èñòÿìèðëÿð êè,
êèðàéÿ òóòäóüóìóç ìÿíçèëäÿ èøëÿäÿê. Îíà ýþðÿ äÿ, áóäóð, èíäè éàéûí
îðòàñûäûð, áèç èñÿ éåíÿ Ñöëåéìàíýèëäÿéèê. Áåëÿ øÿðàèòäÿ Òóðøñóéà ýåò-
ìÿéèí ùå÷ áèð ìÿíàñû éîõäóð.
Ñîíðà áèëìèðÿì. Ìèäùÿò âàõòûíû íåúÿ êå÷èðèð: éåíÿäÿìè ùÿð ýöí
ýÿçìÿéÿ ýåäèð, éàõóä éåíÿ äÿ ðàäèîíóí ãàáàüûíäà ÿéèëèá áöòöí ýöíö
ãóëàüûíû îíóí òðóáêàñûíà äèêèð? Ãîé ìÿíèì áó ñóàëûìà î þçö úàâàá
âåðñèí. Éîõñà, ìÿí ýÿëèá îíó áó âÿçèééÿòäÿ ýþðñÿì, ùÿì î ïÿðò îëàð,
ùÿì äÿ ìÿíèì îíóí úàíûíà éàçûüûì ýÿëÿð. Îäóð êè, îðàäà èøëÿðèí íÿ
éåðäÿ îëäóüóíó áèëìÿéèíúÿ ýÿëìÿéÿúÿéÿì.
Äöíÿí ñèçÿ áèð ïóò äöéö ýþíäÿðäèì. 50 ìàíàòû, ñþç éîõ êè, àëìû-
ñàí. Âàõòû ýÿëÿí êèìè éåíÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì.
Áóðàäà ùå÷ áèð éåíèëèê éîõäóð. Ùàâà ÷îõ èñòèäèð. ßíâÿðèí êåôè íå-
úÿäèð? Î áèðè óøàãëàð íåúÿäèðëÿð? Ýþðöíöð, Ìèäùÿò áåëÿ ýöìàí åëÿéèð
êè, îüëóíóí þç àòàñûíà êàüûç éàçìàüû àðòûã áèð èøäèð, ßíâÿð äÿ ùÿì÷è-
íèí. Áèç þç óøàãëàðûìûçû ïèñ òÿðáèéÿëÿíäèðèðèê, áåëÿ ýåòñÿ, îíëàðäàí
àäàì îëìàç. Íÿ ãÿäÿð àõòàðäûìñà, “Òóôàí” êèòàáûíû òàïà áèëìÿäèì;
åâè ëàï àëò-öñò åëÿäèì.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
Òÿê ýöí. 20 èéóë (1926)
Áîðæîì
Ìÿí Áîðæîìà ýÿëìÿëè îëäóì. Òèôëèñ áÿðê èñòè îëäóüóíà ýþðÿ éîëöñ-
òö îðàäà ãàëìàäûì. Ìÿíèì ùåñàáûìà ýþðÿ ñÿíèí ïóëóí àðòûã ãóðòàðûá.
Îäóð êè, áó ýöí áóðàäàí ïî÷òëà ñÿíÿ 50 ìàíàò ýþíäÿðèðÿì. Ñÿí îíó
õÿðúëÿéèá ãóðòàðûíúàéà ãÿäÿð ìÿí þçöì Øóøàéà ýÿëÿúÿéÿì. ßââÿëúÿ
Áàêûéà ãàéûäûá Ïàêèçÿíè ýÿòèðìÿëèéÿì.
Ìèäùÿòèí ñÿùùÿòèíäÿí, éåìÿê-è÷ìÿéèíäÿí âÿ äîëàíàúàüûíäàí äà-
èì íèýàðàíàì. Äàùà îíóí ðóñ äèëèíäÿí éàé ìÿêòÿá èøè äÿ éàäûìäàí ÷û-
õûá, ÷öíêè ÿí áèðèíúè èø îíóí ñÿùùÿòèíÿ, éåìÿê-è÷ìÿéèíÿ ãóëëóã åëÿ-
ìÿêäèð. Áèëìèðÿì î, êèôàéÿò ãÿäÿð ñöä, ãàéìàã, áàë, éàü, úöúÿ ÿòè,
ïëîâ éåéèðìè, ùÿð àõøàì øàì åëÿéèðìè, òÿìèç ùàâàäà ýÿçèðìè? Øÿíáÿ
ýöíö, èéóëóí 23-äÿ Áàêûéà éîëà äöøöðÿì; áó ñóàëëàð áàðÿäÿ ìÿíÿ áèð-
áàøà îðàéà úàâàá éàç. Àéûí 25-äÿ èñÿ Øóøàéà éîëà äöøöðÿì. Áó ýöí
356
Ìöçÿôôÿðÿ äÿ éàçûðàì êè, î äà Ìöíÿââÿðëÿ Ëûñîãîðñêà ýåòñèíëÿð (ÿýÿð
èíäèéÿúÿí ùÿëÿ ýåòìÿéèáëÿðñÿ).
Ñàùèáÿ õàíûìûí åâèíäÿ íåúÿ éåðáÿéåð îëäóí âÿ îðàéà ýÿëèá äöø-
äöíìö? Ìÿíèì ÿçèçèì ßíâÿðèí êåôè-ÿùâàëû íåúÿäèð? ßñýÿð õàí íåé-
ëÿéèð âÿ î èíäè ùàðàäàäûð? Áîðúîìóí ÿíòèãÿ òÿáèÿòè âàð âÿ áóðà Ëûñî-
ãîðñêäàí éàõøûäûð. Ìèäùÿò áàðÿäÿ ãàéüûêåøëèê éàäûíäàí ÷ûõìàñûí
(éîõñà ìÿí áóðàäàí áåëÿ òåç ÷ûõûá ýÿëìÿçäèì).
Ùÿëÿëèê. Éàõûí ýöíëÿðäÿ ýþðöøÿíÿ ãÿäÿð.
Àâãóñòóí àõûðûíäà Ïàêèçÿíè Çàãàòàëà ãûç ñåìèíàðèéàñûíà àïàðàúà-
üàì (Áàäèñàáàù õàíûì Êþ÷ÿðëèíèí éàíûíà).
Óøàãëàðà âÿ Ñöëåéìàíûí àèëÿñèíÿ ñàëàìëàð.
Úÿëèë

“Ìèíåðàëíûéå âîäû” ìåùìàíõàíàñû, ¹ 29. Àììà ñÿí áó ìÿêòóáó

àëàíäà ìÿí àðòûã áóðàäà îëìàéàúàüàì.

***
Õàëã ðÿññàìû âÿ ÿçèç éîëäàø, ìþùòÿðÿì ßçèìçàäÿéÿ
7 ìàé (1927)
Áàêû
Ýÿðÿê áóíó áèëìÿê êè, ìÿí þçöì ôèòðÿòÿí ùÿìèøÿ ýóðóëòóëó íö-
ìàéèøëÿðäÿí óçàã îëìóøàì, î äÿðÿúÿéÿ êèìè êè, ìÿíèì þçöìÿ àèä
îëàí éóáèëåéëÿðè ãÿáóë åòìÿìèøÿì âÿ ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã éåíÿ ñè-
çè éóáèëåé àõøàìû áèð òþâð îðàéà ñöðöíäöðäöì âÿ áóðàäà äà ìÿíèìêè
ýÿòèðìÿäè: î éåðäÿ êè, ñÿíè ãîëòóãëàéûá ñÿùíÿéÿ àïàðûðäûì, çàëûì îüëó
Äîðø éîëäàøûí çîðëà ñÿíè ìÿíèì ÿëèìäÿí àëäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ìö-
ÿééÿí ñóðÿòäÿ úèëäÿ âåðäèéèìèç “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè ùÿäñèç
òÿòèëëÿðèí áÿðÿêÿòèíäÿí þç âàõòûíäà ùàçûð îëìàäû âÿ éóáèëåé àõøàìû ÿëè-
ìèçè áîø ãîéäó.
Ñÿí ýÿðÿê èíàíàñàí, ìÿí èêèöçëöëöéö áàúàðàí äåéèëÿì âÿ ñÿíèí áó
áàéðàìûíà ñÿìèìè-ãÿëáäÿí øÿðèêÿì âÿ (þçöìö) áîðúëó áèëèðÿì éåíÿ
äÿôÿëÿðëÿ áó áèðèíúè íþìðÿäÿí áàøëàéûá ñÿíèí õèäìÿòèíè ìÿúìóÿìèç
âàñèòÿñèëÿ ìåéäàíà ãîéàì âÿ èéèðìè èë áóíäàí ÿãäÿì áèçäÿ èøòèðàêûíû
îðäà ãåéä åäÿì.
Ñÿíèí ãîúà éîëäàøûí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
ìÿúìóÿñèíèí ùÿìèøÿêè ìöäèðè âÿ
áàø ìöùÿððèðè: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

357
 ***
Ìÿêòóá. Êèòàá ìàüàçàñûíà
24 îêòéàáð (1927)
Ñèçäÿ ãàëûá ñàòûëìàã ö÷öí:
1. “Êîíñóëóí àðâàäû” – 13 ÿäÿä, ÿäÿäè 12 ãÿïèê.
2. “Øåèð áöëáöëëÿðè” – 17 ÿäÿä, ÿäÿäè 12 ãÿïèê.
3. “Áàããàë Ìÿøÿäè Ðÿùèì” – 7 ÿäÿä, ÿäÿäè 10 ãÿïèê.
4. “Þëöëÿð” – 20 ÿäÿä, ÿäÿäè 40 ãÿïèê.
Úÿìè 12 ìàíàò 40 ãÿïèê.
25 ôàèçè 3 ìàíàò 10 ãÿïèê.
Ñèçäÿ ãàëûð – 9 ìàíàò 30 ãÿïèê.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí òÿðÿôèíäÿí

***
Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ
Êîìèòÿñèíèí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíÿ

...ßýÿð ìÿíèì þâðÿòèì, Àüäàì ãÿçàñû Êÿùðèçëè êÿíäèíèí ñàáèã

ìöëêÿäàðû Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèð þç êþùíÿ ìöëêëÿðèíäÿ òîðïàã àë-
ìàãäàí âÿ éàøàìàãäàí ìÿùðóì îëàí ìöëêÿäàðëàð ñûðàñûíäà àäëàíûðñà,
– ìÿí ïðåçèäèóìäàí èëòèìàñ åäèðÿì êè, òîðïàã ãàíóííàìÿñèíèí äîããó-
çóíúó ôÿñëèíèí áèðèíúè ãåéäèíèí ìÿçìóíóíà ìöâàôèã ìÿíèì þâðÿòèìè
ùàìàí ñèéàùûäàí ÷ûõàðûá, îíóí ñàáèã ìöëêöíäÿ çÿùìÿòêåøëÿð ñûðàñûí-
äà ÿêèí ÿêìÿê ö÷öí îíà òîðïàã íîðìàñû âåðÿñèíèç.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
Áàêû, 9 äåêàáð 1927-úè èë

Ï.Ñ. ßðèçÿíèí öçÿðèíäÿ àøàüûäàêû ìÿçìóíäà äÿðêÿíàð âàðäûð:

“Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèðèí Àüäàìäàí ñöðýöí îëóíìàñû” ùàããûíäàêû
ãÿðàðû ëÿüâ åòìÿê. ß. Ù. Ãàðàéåâ.
Áàüûðîâ – ëåùèíÿ, Áöíéàäçàäÿ – ëåùèíÿ.
17 éàíâàð 1928-úè èë

358
 ***
Ùÿìèäÿ!
8 ôåâðàë (1928)
Èðÿâàí
Ìÿí èíäè Èðÿâàíäàéàì. Ñàáàù ýåðè ãàéûäûðàì... Áèð íå÷ÿ ýöí áóí-
äàí ãàáàã ìÿí òåëåãðàôëà Ìöíÿââÿðè ÷àüûðäûì. Îíëàðûí êÿíääÿ éàøà-
ìàëàðûíûí ìÿíàñû éîõäóð. Ìöíÿââÿðèí èøëÿðè äöçÿëÿí êèìè (÷îõ òåç äö-
çÿëÿúÿê) Ìöçÿôôÿðè äÿ ÷àüûðàð. Àç. ÌÈÊ Ãÿìÿðèí äÿ Áàêûéà èøëÿìÿ-
éÿ ýÿëìÿñèíè ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Áó áàðÿäÿ Áàêûäàí ìöôÿññÿë éàçàðàì.
Òèôëèñäÿ Éóñèôõàíýèëÿ äÿéäèì. Ùàìûñû ñàëàìàòäûð. Ùÿëÿëèê, ñàëàìàò ãàë.
Úÿëèë

***
Ìþùòÿðÿì Âàùàá éîëäàø!
Áàêû, 2 ñåíòéàáð (1928)
Èêè ýöí áóíäàí ãàáàã éàéëàãäàí ýÿëäèì âÿ ìÿêòóáóíóçó îõóäóì.
Úàâàáûíûç 36-úû íþìðÿäÿ åéíÿí ÷àï îëóíàúàã. Ñàâàéû áóíäàí èõðàú
îëóíìóø ìöÿëëèìëÿðèí àäëàðûíû áèëìÿê èñòÿðäèì, ýÿëÿúÿêäÿ áèçÿ ëàçûì
îëàð. Ùÿëÿ êè, áåëÿ.
Ùÿìâèëàéÿòëèê ñàëàìû èëÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
(Ìîëëà Íÿñðÿääèí)

Ìöìêöíñÿ äÿôòÿðõàíàíûçà ñèôàðèø âåðèíèç èõðàú îëóíìóø ìöÿëëèì-

ëÿðèí àäëàðûíû èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðñèíëÿð.
Ú.

***
Ñÿôÿðÿëè Ãÿíáÿðëè éîëäàøà
Ìÿëóìóíóç îëñóí êè, ìÿí áó ýöíëÿðäÿ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñè
öçâëÿðè èëÿ áàùÿì Ëÿíêÿðàí øÿùÿðèíÿ ýÿëÿñèéÿì. Ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì:
ßââÿëÿí – áèç îðàéà ýÿëÿí âÿãò ñèçäÿí ìöìêöí îëñà áÿíäÿíè òà-
ïàñûíûç êè, ýþðöøÿê âÿ ñîíðà ìÿí îðà ýÿëÿí âÿãòÿäÿê ùÿìèí ìÿëóìà-
òû òîïëàéàñûíûç êè, ìÿí ýþðöøÿíäÿ ìöùàçèðÿ åéëÿéÿñèíèç.
1) Ëÿíêÿðàíäà áó ñàÿò íå÷ÿ ìÿñúèä âàð?
359
 2) Îðàäà íå÷ÿ ìîëëà âàð? Áóíëàðûí ôàèçè íå÷ÿäèð âÿ ùÿðÿñèíÿ õàëè
(?) íå÷ÿäèð?
3) Ùÿì÷èíèí ãÿçàäà ùàíñû ãèñìäÿí âÿ ùàíñû êÿíääÿí âÿ ÿòðàôäàêû
êÿíäëÿðäÿí íå÷ÿ ìîëëà âàð?
4) Úÿìè ìîëëàëàðûí àäû? Íÿ ãÿäÿð èìêàí áàúàðûðñûíûç îíëàðûí àäëà-
ðûíû ñèéàùû åäÿñèíèç.
5) Ùàðàäà òÿùñèë òàïûáëàð?
6) Áó ãÿäÿð ìîëëàíûí íÿ ãÿäÿðè èðàíëû âÿ íÿ ãÿäÿðè àçÿðáàéúàíëûäûð?
7) Áóíëàðûí ùàíñû áó ñàÿò åâ ìÿêòÿáè ñàõëàéûð, éàõóä ùöúðÿëÿðèíäÿ
äÿðñ äåéèð?
8) Ìöìêöíñÿ, îíëàðûí ìÿêòÿáëÿðèíäÿí âÿ äÿðñëÿðèíäÿí áèð ãÿäÿð
ìÿëóìàò òîïëàéàñûíûç.
Úÿìàÿòèí ìààðèôèíÿ áèð íþâ èëÿ õèäìÿò íàìèíÿ áó ìÿëóìàòû òîïëà-
éàñûíûç êè, Ëÿíêÿðàíäà ìÿíÿ âåðÿ áèëÿñèíèç.
Ñèçèí äîñòóíóç,
Ìîëëà Úÿëèë Ìÿùÿììÿäãóëóçàäÿ
Áàêû, 18 ñåíòéàáð, 1928-úè èë
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè

***
Ùÿìèäÿ!
28 äåêàáð (1928)
Ñÿíèí êàüûçûíû àëäûì. Éàçäûüûí ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ îíó äåéÿ áèëÿðÿì
êè, ÿýÿð éåðëè ùþêóìÿò éåðëè ñå÷êèëÿðäÿ ñÿíèí ñÿñèíè àëìàüû ëàçûì áèëèð-
ñÿ, ãîé àëñûí. Íÿ åëÿìÿê îëàð? Ùÿòòà î àäàìëàð êè, ñÿíèí éàçäûüûíà ýþ-
ðÿ ñÿíÿ ãàùìàð ÷ûõûðëàð, ìÿí îíëàðà äà ìÿñëÿùÿò ýþðÿðäèì êè, áóíëàð-
äàí ÿë ÷ÿêñèíëÿð, éîõñà ãàø ãàéûðàí éåðäÿ ýþç ÷ûõàðà áèëÿðëÿð. Éàäûíà ñàë
êè, èíèøèë êÿíäëèëÿð Ìöçÿôôÿðÿ íåúÿ ñÿñèíè âåðìÿê èñòÿéèðäèëÿð.
Ìÿí Ìöçÿôôÿðÿ äÿ, ùÿòòà Ìöíÿââÿðÿ äÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, éå-
íè ñå÷êèëÿðÿ ãàðûøìàñûíëàð.
Ìèäùÿòëÿ áèð éåðäÿ ÷àëûøûðûã êè, êîíòîðó áàøãà áèð éåðÿ êþ÷öðÿê. Áè-
çÿ æóðíàëûí Çàâåäåíñêè êö÷ÿäÿêè áèíàñûíäà éåð âÿä åëÿìèøäèëÿð, ëàêèí
îíó þçýÿéÿ âåðäèëÿð, áèçÿ èñÿ áàøãà áèð éåð âÿä åëÿéèáëÿð.
Ìèäùÿò ýåúÿëÿð åâÿ ýåú ýÿëìÿéÿ áàøëàéûá (ñààò 2-äÿ, 3-äÿ) âÿ
ìÿíè ðàùàò éàòìàüà ãîéìóð. Áó áàðÿäÿ áèçèì àðàìûçäà ñþç-ñþâ îëóð
âÿ éóõóäàí äîéìàäûüûìà ýþðÿ éåíÿ áàøûì ìöòÿÿññèë àüðûéûð.
Úÿëèë

360
 ***
Éîëäàø ßëèéåâ!
2 ôåâðàë (1929)
Éàçûá ìÿëóì åäèðèê êè, Ñèçèí àáóíÿ÷èëÿðèíèçÿ:
1) Âåðõ[íéàéà] ñëîáîäêà Àëè Íîâðóçàëè îãëû, 2) Ñò. Ãàíäæà
Âåðõ[íéàéà] ñëîáîäêà Èñôåíäèéàð Ðçàåâó, 3) Ñò. Ãàíäæà Íèæ[íéàéà]
ñëîáîäêà Äæàáðàèëó Ìàìåäîâó – ýþíäÿðäèéèìèç æóðíàëëàðû ïî÷ò ýåðè
ýþíäÿðèá, éàçûð êè, òàïà áèëìÿäèê.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñè

***
Ùÿìèäÿ!
28 ôåâðàë (1929)
Ìèäùÿòëÿ Òèôëèñÿ ýåòìèøäèì. Îðàäà ñÿíÿ êàüûç éàçäûã. Ìÿí îëìà-
éàíäà Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ ñÿíèí ÿðèçÿíè Äàüëûã Ãàðàáàüà ýþíäÿðèá êè, þç
ôèêèðëÿðèíè éàçñûíëàð. Äöíÿí Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ-íÿ ýåòäèì âÿ åëÿ
äöíÿíúÿ Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ-è òÿðÿôèíäÿí Õàíêÿíäèíÿ òåëåãðàì âóðóëäó
êè, úàâàáû ëÿíýèòìÿñèíëÿð. Çÿííèìúÿ ñÿíèí ñÿñ ìÿñÿëÿí ìöñáÿò ùÿëë
åäèëÿúÿê; îäóð êè, íàðàùàò îëìà.
Òèôëèñäÿ óøàãëàð áèçèì ýÿëèøèìèçäÿí ÷îõ øàä îëäóëàð. Áèç ùÿð ýöí
áèð éåðäÿ îëóðäóã. Ùÿòòà Éóñèôõàí áèçèì ùàìûìûçû ñèðêÿ ãîíàã åëÿäè,
ñèðê óøàãëàð ö÷öí ÷îõ ìàðàãëû îëäó.
Ìèäùÿò âÿ ßíâÿð ìÿêòÿáÿ ýåäèðëÿð âÿ ùÿëÿëèê äÿðñëÿðäÿí ýåðè ãàë-
ìûðëàð. Ôåâðàëûí 15-äÿ ñÿíÿ ýþíäÿðèëÿí 40 ìàíàò ùàããûíäà ùÿëÿëèê
ñÿíäÿí õÿáÿð éîõäóð. Ñàáàù 40 ìàíàò ýþíäÿðèðÿì.
Ùÿëÿëèê. Ùÿð øåé éàõøûäûð.
Úÿëèë
***
Ùÿìèäÿ!
19 àïðåë (1929)
Èíäèúÿ ßíâÿð Øóøàéà, ñÿíèí àäûíà 40 ìàíàò ïóë éîëà ñàëäû. Ýåúèê-
ìÿéèìí ñÿáÿáè òÿãàöäöìöí ýåúèêìÿñèäèð. Òÿãàöäëÿðèí ùàìûñûíû äÿ-
éèøäèðìÿê áàðÿäÿ ìÿñÿëÿ ãàëäûðûðûã, ýþðÿê íÿ îëàúàã. Îäóð êè, ìÿí ñÿ-
íèí ö÷öí Øóøàäà áàùàëû ìÿíçèë òóòà áèëìèðÿì. Ùÿð ùàëäà íåúÿ îëóð-îë-
ñóí åâ ñàùèáëÿðèíèí ñþçöíÿ ÿìÿë åëÿìÿëè âÿ åâëÿðèíè áîøàëòìàëûñàí.
361
Ìöçÿôôÿð âÿ Ìöíÿââÿð ñÿñëÿðè áàðÿäÿ âåðäèêëÿðè ÿðèçÿíèí íÿòèúÿñèíè
ýþçëÿéèðëÿð, çÿííèìúÿ [ìöñáÿò] úàâàá àëàúàãëàð. Ìöçÿôôÿð ùÿëÿëèê
æóðíàëà êþìÿê åëÿéèð. Ìöíÿââÿð äÿ [åâèí] òÿñÿððöôàò èøëÿðèíÿ áàõûð.
Óøàãëàð îõóéóðëàð. Ùÿëÿëèê áèð éåíèëèê éîõäóð.
Ìöçÿôôÿð âÿ Ìöíÿââÿð êÿíääÿí ýÿëÿíè, äåìÿê îëàð, èñòèðàùÿò åëÿ-
éèðëÿð: òåç-òåç Íèíà Àíòîíîâíà Áëàãîâèäîâàéà ãîíàã ýåäèðëÿð; êèíîéà
äà ýåäèðëÿð. Ìÿíèì ö÷öí îíëàðëà éàõøû êå÷èð, éîõñà óøàãëàð ìÿêòÿáÿ
ýåäÿíäÿ ìÿí òàìàì éàëãûç ãàëûðàì.
Áàêûäà ùàâàëàð ùÿëÿëèê ñîéóãäóð, ãûø ïàëòîñó ýåéìÿäÿí êö÷ÿéÿ
÷ûõìàã îëìóð. Áèð äÿ ÷îõ áàùàëûãäûð: ìàë ÿòè 1 ìàíàòà, ãîéóí ÿòè 1 ìà-
íàò 40 ãÿïèéÿ, éàü 2 ìàíàò 40 ãÿïèéÿ, êàðòîôóí êèëîñó – 60, êÿëÿìèí
êèëîñó 80 ãÿïèéÿäèð. Áèðúÿ ÷þðÿê êèôàéÿò ãÿäÿðäèð. ×àé âÿ ãÿíä ÿââÿë-
êè êèìèäèð.
ßíâÿð äàùà ñàüàëûáäûð. Àïðåëèí 7-äÿ õÿñòÿëÿíèá éàòàüà äöøäö: ãûç-
äûðìàñû 38, 5-ÿ ãàëõìûøäû. Ãûçäûðìàñû ýåúÿ äÿ îëäó âÿ àéûí 8-äÿ äöø-
ìÿäè. ßìèð áÿé Àñëàíîâà çÿíý âóðäóì, ýÿëèá äèããÿòëÿ áàõäû. Àõøàì-
÷àüû ãûçäûðìàñû êå÷äè âÿ 9-óíäà ñÿùÿðè åâèí è÷èíäÿ ýÿçìÿéÿ, 11-äÿ
èñÿ ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû.
Áó ýöí ßëèø ßìèðîâäàí (Àüäàì) êàüûç àëäûì. Éàçûð êè, éàü âÿ
ïåíäèð ýþíäÿðèá. Ùÿëÿ àëìàìûøûã. Áóðàäà òîéóã àëìàã ìöìêöí äåéèë.
5, 6, 7 ìàíàòäûð, äöíÿí èñÿ äåäèëÿð áèðè 15 ìàíàòà ÷ûõûá.
Ùÿëÿëèê. Ñàüëûãëà ãàë.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
Èðÿâàí
8 èéóí 1929, ÷ÿðøÿíáÿ
×îõäàí ñÿíÿ ìöôÿññÿë ìÿêòóá éàçìûðàì. Îäóð êè, èíäè ùÿéàòûì-
äàêû áÿçè éåíèëèêëÿð ùàããûíäà Èðÿâàíäàí ñÿíÿ éàçìàã èñòÿéèðÿì. Ìàé
àéûíäà ýöðúö éàçû÷ûëàðûíûí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû èëÿ
òàíûø îëìàã ö÷öí Áàêûéà ýÿëäèëÿð. 18 íÿôÿð èäèëÿð. Îíëàð áóðàäà áèð
ùÿôòÿ ãàëäûëàð âÿ ùÿð ýöí îíëàðûí øÿðÿôèíÿ éûüûíúàãëàð, ùÿðäÿíáèð äÿ
ãîíàãëûã äöçÿëäèëäè. Ñþç éîõ, îíëàð äà éîëà äöøÿíäÿ áèçè Òèôëèñÿ ãîíàã
÷àüûðäûëàð. Áèç Òèôëèñÿ ùàçûðëàøäûüûìûç çàìàí åðìÿíè éàçû÷ûëàðû äà òå-
ëåãðàôëà áèçè Èðÿâàíà äÿâÿò åòäèëÿð. Ìÿí ùå÷ ýåòìÿê èñòÿìèðäèì, àììà
Ìèäùÿò ÷îõ òÿêèä åëÿäè êè, áîéóí ãà÷ûðìàéûá ýåäèì. Éîëäàøëàð äà ÿë
362
÷ÿêìÿäèëÿð. Ðàçû îëäóì. Éîëà äöøìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ Ìöçÿôôÿðëÿ Ìö-
íÿââÿð Áàêûéà ýÿëäèëÿð. Ìÿí îíëàðû ãîéóá ýåòìÿëè îëäóì. Ìöçÿôôÿð
áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí ñîíðà êÿíäÿ ãàéûòìàã èñòÿéèðäè. Ìöíÿââÿð èñÿ ìö-
àëèúÿ åëÿòäèðìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Ìèäùÿò ùÿëÿ èìòàùàí âåðèð, ôèêðè âàð êè,
èéóëà ãÿäÿð èìòàùàíëàðûíû âåðèá äèíúÿëìÿê ö÷öí Øóøàéà ýÿëñèí.
Ìÿí þçöì áèð ùÿôòÿëèéÿ Øóøàéà ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðàì: Èñà áóëàüû
âÿ Òóðøñóéà ýåòìÿê èñòÿéèðÿì.
Áó èë Ìèäùÿò êèøè êèìè îõóéóá, èêèíúè êóðñà êå÷äè. Òåéìóð éàçûã
èñÿ ùÿêèìëÿðèí òÿêèäèëÿ äÿðñè áóðàõûá ïàéûçà ãÿäÿð äèíúÿëìÿëè îëäó
(äåìÿ, îíäà òðîïèê ìàëéàðèéà âÿ úèéÿð êàòàðû âàðìûø).
Òèôëèñäÿ, àíúàã Ìóðàäû ýþðäöì. Î, þç àòàñûíû èäàðÿ èøè ö÷öí ñÿôÿðÿ
éîëà ñàëìàüà ýåòìèøäè. Êåôëÿðè ïèñ äåéèë. Ñàáàù áèð ýöíëöéÿ Íàõ÷ûâàíà
ýåòìÿê ôèêðèíäÿéÿì. ×ÿðøÿíáÿ àõøàìû (3 ýöíäÿí ñîíðà) Ëåíèíàêàíà
(Àëåêñàíäðîïîë) âÿ îðàäàí Òèôëèñÿ ýåäèðèê. Òèôëèñäÿ áèð ùÿôòÿ ãàëàúà-
üàì.
Áèçè Ãàðàêèëñÿäÿ ãàðøûëàéûá, îðàäàí àâòîìîáèëëÿ àïàðäûëàð Äèëèúàíà.
Ñåâàí ýþëöíäÿ, ñîíðà äà Èðÿâàíà ýÿòèðäèëÿð. Éîë óçóíó ùÿð éåðäÿ áèçè
ìóñèãè èëÿ, ÷îõ òÿíòÿíÿ èëÿ ìåùìàííàâàçëûãëà ãàðøûëàäûëàð. Áóðàäà
îëäóüóìóç ìöääÿòäÿ áèçÿ áèð ãîíàã êèìè áàõäûëàð. Òèôëèñäÿ ýöðúöëÿð
äÿ áèçè áåëÿ ãàðøûëàäûëàð. Ùÿëÿëèê, ñàëàìàò ãàë.
Úÿëèë

***
Ìÿììÿäÿëè!
9 èéóí (1929), Èðÿâàíäàí
Áèç èêè ýöí äÿ Èðÿâàíäà ãàëàíäàí ñîíðà ýÿëèðèê Òèôëèñÿ, áåø ýöí äÿ
îðàäà ãàëûá ýÿëÿúÿéèê Áàêûéà.
Öìèäâàðàì êè, ìÿúìóÿíè àäè áèð ãàéäà èëÿ ÷ûõàðàñàí êè, êÿì-êÿ-
ñèðè îëìàéà. ßëè Íÿçìèéÿ ìàòåðèàëäàí éàíà êþìÿê åëÿ êè, ìÿúìóÿíè
ÿùÿìèééÿòñèç ìàòåðèàë èëÿ äîëäóðìàüà ìÿúáóð îëìàñûí. Ùàáåëÿ, øÿêèë-
ëÿð áèìÿíà îëìàñûíëàð. Áó áàðÿäÿ Ïîëèíà Àôàíàñéåâíàéà äà éàçìûøàì
êè, ñÿíÿ äåñèí. ßëáÿòòÿ, óíóòìàéàñàí. Öìóìèééÿòëÿ, äèããÿò âåð êè, éà-
ðàìàç ìàòåðèàë ÷àï îëóíìàñûí.
Ñþç éîõ êè, õöñóñè áèð ùàë öç âåðÿíäÿ ßùìÿä éîëäàøûí ðÿéèíè ñîðó-
øàñàí. Ùÿëÿ êè, áó ãÿäÿð.
Úÿëèë

363
 ***
Ìöíÿââÿð!
Áàêû, 14 èéóë (1929)
Ìÿí áó ñààò Áîðæîìà éîëà äöøöðÿì. Èíäè þçöìö áèð àç éàõøû ùèññ
åäèðÿì. Áîðæîìäàí öíâàíûìû éàçàúàüàì. Áó ìÿêòóáó ñÿíÿ éàçìàã-
äà ìÿãñÿäèì âàð. Ñÿí ãàáàãëàð Ùÿìèäÿ õàíûìëà éîëà ýåòìèðäèí. Îíà
ýþðÿ ìÿí áó ìÿêòóáó ñÿíÿ éàçäûì êè, ñÿí îíà ãóëàã àñûá éîëà ýåäÿ-
ñÿí. ßýÿð ñÿí áåëÿ åòñÿí, ìÿí ñÿíäÿí ðàçû ãàëàúàã âÿ ñÿíè ÿââÿëêè êè-
ìè ñåâÿúÿéÿì. Ñÿí áóíó éàäûíäà ñàõëà âÿ éàäûíäà ñàõëàìàüà äà
áîðúëóñàí.
Ìÿí áàðàòûí àðõàñûíäà Ùÿìèäÿ õàíûìà áèð íå÷ÿ ñþç éàçìûøäûì.
Îäóð êè, èíäè îíà ìÿêòóá éàçìàäûì. Áîðæîìäàí éàçàúàüàì. Ùÿëÿëèê.
Ñàü îë.
Àòàí Úÿëèë

***

Òåéìóð!
25 àâãóñò (1929), Êèñëîâîäñê
Àâãóñòóí àõûðû ö÷öí ìÿí Áàêûäà îëàúàüàì âÿ àéûí àõûðûíàúàí Øó-
øàéà Ìèäùÿò, ßíâÿð âÿ ñÿíèí ö÷öí 60 ìàíàò éîëïóëó ýþíäÿðÿúÿéÿì.
Ùÿð÷ÿíä ìÿí åøèòìèøÿì êè, ñÿí Øóøàäà ãàëìàã âÿ îðàäà ùàçûðëàøìàã
èñòÿéèðñÿí, ìÿí áóíà ðàçû îëà áèëìÿðÿì, ÷öíêè îðàäàêû ùàçûðëàøìàíûí
íÿ ôàéäàñû? Î áèðè òÿðÿôäÿí ñÿí ýÿðÿê ñåíòéàáðûí áèðè ö÷öí Áàêûäà îëà-
ñàí êè, ßñýÿðõàíûí îòàüûíà êþ÷öá îíó ùÿìèøÿëèê áèçèì ÿëèìèçäÿ ñàõ-
ëàéàñàí. ßýÿð ñÿí ìþùêÿì ãÿò åëÿìèñÿí êè, áó èë Áàêûéà ýÿëìÿéÿñÿí,
îíäà, ùå÷ îëìàçñà, áóíóí õÿòðèíÿ ýÿðÿê ìöâÿããÿòè ýÿëÿñÿí. Ýöìàí
åëÿéèðÿì åëÿ áåëÿ îëàúàã.
Òèôëèñÿ ùÿêèì Éåðèòñéàíà Ùÿìèäÿ õàíûì áàðÿñèíäÿ ìÿêòóá éàç-
äûì. Áèëìèðÿì îíäàí áèð úàâàá àëìûøñûíûç, éà éîõ! Ãîé Ùÿìèäÿ õà-
íûì àâãóñòóí àõûðëàðûíäà áó áàðÿäÿ ìÿíÿ, Áàêûéà êàüûç éàçñûí (ìÿí
Áàêûäà îëàúàüàì). Óøàãëàð àâãóñòóí àõûðûíäàí î éàíà éóáàíìàñûíëàð.
Úÿëèë

364
 ***
Ìÿíèì ÿçèç ãûçûì Ìöíÿââÿð!
28 ôåâðàë 1929
Áàêû
Ñÿíèí êàüûçûíû, ùÿì÷èíèí Ìöçÿôôÿðèí êàüûçûíû ßíâÿð ýÿòèðäè. Àì-
ìà ÷îõ ïèñ èø ýþðöá êè, äÿðñÿ ýåúèêèá.
Áèçäÿ ùå÷ áèð òÿçÿ õÿáÿð éîõäóð, ñèçäÿ èñÿ, ùÿìèøÿ äÿ õîø îëìàñà,
äàèì éåíèëèê âàð. Àììà áó èøëÿðè öðÿéèíÿ ñàëûá ôèêèð åëÿìÿ. ßí âàúèáè
áóäóð êè, íþâáÿíþâ ÷ÿêèøìÿëÿðÿ ãàðûøìàéàñàí âÿ úöðáÿúöð íàõóíÿ÷è-
ëÿðäÿí óçàãäà îëàñàí.
Ìöçÿôôÿðÿ ñàëàì ýþíäÿðèðÿì âÿ îíó þïöðÿì.
Ðÿúÿáîâóí ôèòíÿ-ôÿñàäûíà âÿ ÷ÿêèøìÿëÿðèíÿ ôèêèð âåðìÿ. ßýÿð
ùþâñÿëÿí ýÿëñÿ, Àüäàìäà îëàíäà Ãàðàéåâÿ âÿ Ãàñûìîâà øèêàéÿò åëÿ
êè, Ðÿúÿáîâóí ùÿðÿêÿòëÿðè æóðíàëäà òÿíãèä îëóíäóüóíà ýþðÿ èíäè î,
êÿíäëèëÿðè ñÿíèí öñòöíÿ ãàëäûðûð. Ùÿëÿëèê ñàü îë. Ñÿíèí ùàðàäàí áàøûíà
äöøöá êè, ìÿí ñÿíè èñòÿìèðÿì?
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
1929
Ñÿíèí èêèíúè äÿôÿ éàçäûüûí êàüûçû àëäûì âÿ ùÿìèí ýöí Àçÿðáàéúàí
ÌÈÊ-ÿ ÿðèçÿ âåðäèì. Èíäè ñÿíÿ Àçÿðáàéúàí ÌÈÊ-ÿ éàçûëìàëû îëàí
ìöõòÿñÿð ÿðèçÿíèí ôîðìàñûíû ýþíäÿðèðÿì êè, þçöí þç ÿëèíëÿ (ÿýÿð áà-
úàðñàí) éàçàñàí, éàõóä áàøãà áèð àäàìà éàçäûðûá áó öíâàíà ýþíäÿðÿ-
ñÿí: Áàêû øÿùÿðè, Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíÿ (çÿðôèí
öñòöíö ðóñúà éàçìàã îëàð). Ìÿêòóáó ïî÷òà âåðäèéèí ýöíö ìÿíÿ õÿáÿð
âåð êè, áèëèì âÿ íÿ ëàçûìäûð åëÿéèì. Ñÿíèí ñÿñèí ñÿíÿ ãàéòàðûëàúàã.
Àììà ñÿíÿ ìÿñëÿùÿò áèëèðÿì êè, áó áàðÿäÿ ùå÷ êèìëÿ áèð êÿëìÿ äÿ îë-
ñóí äàíûøìàéàñàí.
Ìöçÿôôÿð óøàãëàðà éîëïóëó ýþíäÿðèá îíëàðû áàéðàì ö÷öí êÿíäÿ ÷à-
üûðìûøäû. Ëàêèí Ìèäùÿò ýåäÿ áèëìÿäè. ßíâÿðè èñÿ ìÿí òÿê áóðàõìà-
äûì. Ïóëó ìÿíäÿí éàðûáàéàðû àëûá þçëÿðèíÿ õûðäà õÿðúëèê åëÿéèðëÿð. Áó
ýöí ñÿíÿ 40 ìàíàò ýþíäÿðèëìèøäèð. Ùÿëÿëèê, ñàëàìàò ãàë.
Úÿëèë

365
 Óøàãëàðûí ùÿð èêèñè ìÿíÿ ÷îõ éàõøû áàõûðëàð âÿ ùÿòòà ìÿíèì ýåúÿ-
ëÿð ýåú ýÿëìÿìÿê áàðÿäÿ ñþçöì Ìèäùÿòèí ãóëàüûíà ýèðèá.
Ú.
“Óðóñ ßùìÿä áÿéèí ãûçû” èôàäÿñèíè ìÿí ãÿñäÿí éàçäûì (Àüàìà-
ëûîüëó áèëèð êè, ñÿíèí àòàíà íÿ ö÷öí “óðóñ” àäû âåðèáëÿð). ßýÿð ÿðèçÿ
éàõøû éàçûëìàñà, îíäà åëÿ áóíà ãîë ÷ÿêèá çÿðôÿ ãîé.

***
Ìöíÿââÿð!
23 ìàðò 1929
Ïóëëàð éåòèøäè. Óøàãëàð ÷îõ ðàçûäûðëàð, ñÿíè âÿ Ìöçÿôôÿðè òÿáðèê
åäèðëÿð.
ßýÿð ñÿí, éà Ìöçÿôôÿð Ø.Ðÿúÿáîâäàí ùàðàéàñà øèêàéÿò ÿðèçÿñè
âåðìèñèíèçñÿ, ÿëàâÿ ÿðèçÿ âåðèí êè, õàùèø åäèðèê áèçèì øèêàéÿòèìèçÿ
áàõìàéàñûíûç. Áóíó ìöòëÿã åëÿéèí.
Ñîíðà ñÿí ìÿêòóáóíäà ãðàììàòèê ñÿùâÿ éîë âåðìèñÿí: “Áîëèò-áþðî”
éîõ (ñÿí éàçäûüûí êèìè), “Ïîëèò-áöðî”, éÿíè Ïîëèòè÷åñêîå áöðî (èõòèñàð
øÿêëèíäÿ èñÿ “Ïîëèòáöðî” äåéèëèð âÿ éàçûëûð).
ßëèø áÿéÿ ùå÷ ôèêèð âåðìÿ. Ùÿðÿ þç èøèíäÿ îëñóí: íÿ áèð-áèðèíèçëÿ
÷ÿêèøèí, íÿ äÿ ÷îõ äîñòëóã åëÿéèí. Òÿìêèíëè âÿ íÿçàêÿòëè îëóí.
Úÿëèë

***
ßëè Ùÿñÿí!
26 íîéàáð 1929
Ãàáàãúà ýþíäÿðèëèá ñèçÿ “Ñèðêÿ” êèòàá÷àñû èëÿ éöç ÿäÿä. Èíäè äÿ
ýþíäÿðèëèð “Ìîëëà Ôÿçëÿëè” êèòàá÷àñû èëÿ éöç ÿäÿä.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí

***
ßëè Ìÿùçóí éîëäàøà!
1929
Ìÿí ãàáàãëàðäà Ðóùóëëàéà äà äåìèøäèì êè, þç áàðÿìäÿ áèð øåé éà-
çà áèëìÿðÿì, ñàâàéû îíäàí êè, àíàäàí îëìóøàì ìèí ñÿêêèç éöç éåòìè-
øèíúè èëäÿ (1870), Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ. Îí ö÷ éàøàäÿê ìîëëàëàð éàíûí-
366
äà äÿðñ àëìûøàì, ñîíðà Ãîðè ñåìèíàðèéàñûíà äàõèë îëóá, 1888-úè èëäÿ
îðàíû òàìàì åäèá êÿíäëÿðäÿ ìöÿëëèìëèéÿ ìÿøüóë îëìóøàì. Òà êè,
1904-úö èëäÿ “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíäÿ áèð èë ÷àëûøûá, 1906-úû èëäÿ “Ìîë-
ëà Íÿñðÿääèí”è áèíà åòìèøÿì.
Áèðèíúè ùåêàéÿì “Äàíàáàø êÿíäè ÿùâàëàòû” àäû èëÿ ùàìàí 1890-úû
èëäÿ éàçûëûáäûð.
Òåàòð ö÷öí ÿñÿðëÿðèì: “Þëöëÿð”, “Àíàìûí êèòàáû” âÿ “Äàíàáàø
êÿíäè ìöÿëëèìè”; ùåêàéÿëÿðèì äÿ ìÿëóì.
Áóíó äà ìÿëóì åäèðÿì êè, áó ýöíëÿðäÿ Àáäóëëà Øàèã äÿ ýÿëìèøäè
áèçÿ ìÿíèì òÿðúöìåéè-ùàëûìû àëñûí. Ìÿí îíà äà, àíúàã áó ìÿëóìàòû
âåðÿ áèëäèì. Àììà î äåäè êè, àíêåò ñóðÿòèíäÿ áèð ñóàë úÿäâÿëè éàçñà,
úàâàá âåðÿ áèëÿðÿì ìÿí? Äåäèì: ÿëáÿòòÿ, âåðÿðÿì.
Èíäè áèëìèðÿì ñèçÿ áóíäàí àðòûã ìÿíèì áàðÿìäÿ ìÿëóìàòëàð ëà-
çûìäûðìû? Áåëÿäÿ áó êèôàéÿòäèð. Äîñòóí Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
1 àïðåë (1930)
Ìÿí ñÿíÿ ùÿëÿëèê îíà ýþðÿ éîëïóëó ýþíäÿðìèðÿì êè, ìÿíèì ùåñà-
áûìà ýþðÿ æóðíàë òåçëèêëÿ äàéàíäûðûëìàëû, éàõóä ùÿìèøÿëèê áóðàäàí ÷û-
õûá ýåòìÿëè èäèì. Îíäà, ÿëáÿòòÿ, ñÿí êþ÷öá ýÿëÿð âÿ áóðàäà éàøàðäûí.
×öíêè áèðäÿí áþéöê îòàã äà áîøàëàðäû, ìÿíèì îòàüûìà äà äàùà èø ö÷öí
ýÿëèá-ýåäÿí îëìàçäû.
Àììà áó ÿùâàëàò ùÿëÿ óçàíûð. ßýÿð ÷îõ óçàíñà, îíäà ýÿðÿê ñÿí
êöêöðäëö ñóëàð âàííàñûíûí ìþâñöìö áàøëàíàíäàí ýåú îëìàéàðàã ýÿëèá
Ùàúûíûí åâèíÿ äöøÿñÿí (ÿââÿë øÿðòëÿøäèéèìèç êèìè). Îäóð êè, áó ýöí
ìÿí ñÿíÿ ùÿëÿëèê éàðûìàéëûã ìÿâàúèáèìè – 40 ìàíàò, öñòÿëèê 25 ìàíàò
(âåðäèéèí áîðúóí éàðûñûíû), úÿìèñè 65 ìàíàò ýþíäÿðèðÿì. Àëäûüûì áîð-
úó òàìàì ýþíäÿðÿðäèì, àììà òÿãàöäöìö ùÿëÿ àëìàìûøàì (áèëìèðÿì
íÿ ö÷öí ëÿíýèäèáëÿð). Àëàí êèìè ýþíäÿðÿðÿì.
Óøàãëàð ñàü-ñàëàìàòäûðëàð. Ìöçÿôôÿð âÿ Ìöíÿââÿðÿ ñþç âåðèáëÿð
êè, ñÿñëÿðèíè ãàéòàðàúàã âÿ îíëàðà èø âåðÿúÿêëÿð. Ìèäùÿò âÿ ßíâÿð
äÿðñëÿðèíäÿ éàõøûäûðëàð. Äöíÿí Ìèäùÿòèí àíàäàíîëìà ýöíö èäè. Îíà
éîëäàøëàðû ãîíàã ýÿëìèøäèëÿð. Áèçäÿ áèð éåíèëèê éîõäóð.
Ùÿëÿëèê.
Úÿëèë

367
 ***
ßçèçèì ßëèøäàí äàéû!
30 àïðåë (1930)
Áàêû
Ñÿíóáÿð Áàêûéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà ìÿí ñÿíÿ êàüûç éàçìûøäûì, àììà
ñÿíäÿí ùå÷ áèð úàâàá éîõäóð. Áåëÿ ýþðñÿíèð êè, ñÿí ùàìàí êàüûçû àëìà-
ìûñàí. Ñÿíóáÿð äÿ áèçäÿí áèõÿáÿð éûüûøûá ýåäèá Íàõ÷ûâàíà. Âàëëàù,
ìÿí áèëìèðÿì äÿõè íÿ åëÿéÿéäèì êè, Ñÿíóáÿð ìÿíäÿí ðàçû ãàëàéäû. Î
áóðà ýÿëÿíäÿ ìÿí àäàì ýþíäÿðäèì, Ñÿíóáÿðè òàïäû ýÿòèðäè. Âÿ èêè ýöí-
äÿí ñîíðà Ñÿíóáÿð éîëäàøëàðû èëÿ áèçÿ ãîíàã äà ýÿëäèëÿð. Àììà î áèç-
äÿí ýåòäèêëÿðè îëäó. Äÿõè áèçÿ ýÿëÿí îëìàäû. Òÿÿúúöá åëÿéèðÿì êè, íÿ
ñÿáÿáÿ áóðàäàí ýåòäèëÿð âÿ äÿðñëÿðèíè éàðûì÷ûã ãîéäóëàð.
Áó ýöí Íàõ÷ûâàí âÿ Îðäóáàä çÿëçÿëÿñèíè ãÿçåòäÿ îõóäóì, íèýàðàí
îëäóì: ýþðÿñÿí, áèçÿ ñÿìò àäàìëàðäàí çÿëçÿëÿéÿ ýèðèôòàð îëàí éîõäóð êè?
ßñýÿð àüàäàí íÿ õÿáÿð âÿ ßáèë íåúÿäèð?
Ñèçèí óøàãëàð íåúÿäèð?
Êàüûç éàç.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Áàáà!
11 ìàé (1930)
Áàêû
Êàüûçûí äöíÿí ìÿíÿ ÷àòäû âÿ ÷îõ øàä îëäóì êè, ñÿëàìÿò ýåäèá îðà-
éà ÷àòäûí âÿ ýåòäèéèí éåðäÿí äÿ ðàçûñàí.
Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, ñÿí ìÿíèì àòà íÿñèùÿòèìè éàäûíäàí ÷ûõàðìàéà-
úàãñàí êè, ãîúàëàíà êèìè îõóìàã äàëûíúà îëàñàí, ÷öíêè èíñàíà ÿââÿë-
àõûð áèð îõóìàã ãàëàúàã. Áèð ñóðÿòäÿ êè, áèð áåëÿ ôöðñÿò êè, ÿëÿ äöøöáäöð
– ùàìûéà âÿ ùÿìèøÿ ìöéÿññÿð îëìàç.
Ñÿí áóðàäàí ýåäÿíäÿí ñîíðà ìÿí Áàëàõàíñêè êö÷ÿäÿ òðàìâàéíàí
êå÷ÿíäÿ êö÷ÿäÿ áèð àäàìû ñÿíÿ îõøàòäûì âÿ òðàìâàéäàí äöøöá ýåòäèì,
ñèçèí ãàïûíû äþéäöì. Áèð ãîúà àðâàä ÷ûõäû âÿ äåäè êè, ñÿí ö÷ ýöíäöð êè,
ýåòìèñÿí.
Øÿùÿðäÿ åëÿ áèð òÿçÿ õÿáÿð éîõäóð. Ãàðàéåâ ßëèùåéäÿðè Ýÿíúÿéÿ
òÿéèí åäèáëÿð – ôèðãÿ êàòèáè. Þçýÿ èøëÿðäÿ – ùàìàí ãÿðàðäûð.
Öìèäâàðàì êè, ýåíÿ êàüûç éàçàðñàí.
Ùÿëÿ êè, ñÿëàìÿò ãàë.
Úÿëèë

368
 ***
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
23 ìàé (1930)
Áàêû
Ìÿêòóáëàðûíû àëäûã. Ñÿíèí óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëÿðèíè âÿ ãàëîøóíó èñ-
òÿäèéèí ýöíöí åðòÿñè, ìàéûí 5-äÿ ïî÷òëà ýþíäÿðäèê. Êàüûç äà éàçìûø-
äûã. Àììà àõûðûíúû à÷ûã ìÿêòóá, äåéÿñÿí, Ñâåðäëîâñêè àäðåñèíÿ ýþí-
äÿðèëèá. Îíà ýþðÿ êè, ïî÷òóí ãåéäèíÿ “Ñâèðñòðîé” äåéèë, “Ñâåðäëîâñê”
éàçûëìûøäûð.
Ñÿíèí ö÷öí áàøãà áèð ñîâãàò ýþíäÿðìÿäèê. ×öíêè áàøãà áèð øåé èñ-
òÿìÿìèñÿí.
Ùàìû ñàü-ñàëàìàòäûð. Áèð éåíèëèê éîõäóð.
Éàõøû òèêìÿéè þéðÿí: ñÿí ÷îõ øåé òèêìÿëè îëàúàãñàí. Ìöíÿââÿð âÿ
Ìöçÿôôÿð ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàð ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èøëÿéèð âÿ éàõøû õåéèð
âåðèðëÿð. Áþéöêëÿðè îíëàðäàí ðàçûäûðëàð.
Óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëÿðèí âÿ ãàëîøëàðûí ÷àòìàüûíû áèçÿ õÿáÿð âåð.
Êàüûç äà éàç.
Ãóëäóðëàð éàçûã Ùöñö Ùàúûéåâè þëäöðìöøëÿð; øóøàëû èäè. Àüäàì èú-
ðàèééÿ êîìèòÿñèíèí êå÷ìèø ñÿäðè, ñîíðà èñÿ ÿäëèééÿ êîìèññàðû âÿ Àçÿð-
áàéúàí ñó òÿñÿððöôàòû èäàðÿñèíèí ñÿäðè èäè. Ùþêóìÿò îíó ùþðìÿò-èççÿò-
ëÿ äÿôí åëÿäè. Áàêûäà Ñàáèð áàüûíäà äÿôí îëóíäó.
Úöìøöä Âÿçèðîâ (àøàüû ìÿðòÿáÿäÿêè ãîíøóìóç) áÿðê õÿñòÿäèð
(õÿð÷ÿíý).
Äàùà ãÿìëè õÿáÿðëÿð áÿñäèð. Ãÿìëè áèð õÿáÿð äÿ éàäûìäàí ÷ûõäû.
ßñýÿðàüàíûí îüëó ßáèë áó ýöíëÿðäÿ þëäö.
ßçèçèì, ñàü îë.
Ùà÷àí ýÿëìÿê ôèêðèíäÿñÿí?
Àòàí Úÿëèë

***
Äîðîãîé Ýäÿ!
4 èþíÿ
Ïîçàâ÷åðà ïîñëàë ñ ïî÷òîé ïîñûëêó: (õàëâó); à ñåãîäíÿ – äðó-
ãèå ñúåñòíûå ïðîäóêòû.
À åùå ðàíüøå ïîñëàíû äâå áóòûëêè ñ ìàñëîì (5ô).
369
 Ïðèøëè, çàâåðíóâ â ìàòåðèþ îò ñòàðûõ ïîñûëîê, è ìîè ãàëî-
øè. Çäåñü íå ìîãó íàéòè íà ìîè íîãè. Ïî îêîí÷àíèè ïðàêòè÷åñ-
êîé ðàáîòû íå çàäåðæèâàéñÿ.
Äæàëèë

***
Ìÿíèì ÿçèç îüëóì Ìèäùÿò!
12 èéóë (1930)
Ñÿíèí 29 èéóí òàðèõëè ìÿêòóáóíó àíúàã ñðàüàýöí àëäûì. Çÿðôèí
è÷èíäÿ éîëäàøûí Ëåâèíëÿ áèðëèêäÿ èø çàìàíû ÷ÿêäèðäèéèí øÿêëè ýþðöá øàä
îëäóì. Øÿêëè âÿ ìÿêòóáó äÿðùàë àíàíà àïàðûá ýþñòÿðäèì. Î ñÿíè öðÿê-
äÿí èñòÿéÿí áèð àíà êèìè ìÿíäÿí äÿ ÷îõ ñåâèíäè.
Áèç ùàìûìûç ñàü-ñàëàìàòûã. Ñðàüàýöí, àéûí 10-äà àíàí, Ìöíÿââÿð
âÿ ßíâÿð Øóøàéà éîëà äöøäöëÿð, Ìöçÿôôÿð èñÿ îíëàðëà Êöðäÿìèðÿ ýåò-
äè êè, îðàäàí òÿçÿ èø éåðèíÿ, Ìîëëàêÿíäÿ ýåòñèí.
Áóðàäà áèð éåíèëèê éîõäóð. Ìÿí éûüûøûðàì ñàáàù éîõ, î áèðèñè ýöí
ýåäÿì Áîðæîìà. Îðàäàí ñÿíÿ ìÿêòóá éàçûá þç ìöôÿññÿë àäðåñèìè äÿ
áèëäèðÿðÿì. Ùÿëÿëèê èñÿ, òÿâÿããå åäèðÿì, ìÿíÿ êàüûçû áó àäðåñÿ éàçà-
ñàí: Áîðæîì. Ïàðê. Äî âîñòðåáîâàíèéà. Äà÷íèêó Ìàìåäêóëèçàäå.
Ñÿíèí áèð õàùèøèíÿ ÿìÿë åëÿìÿìèøÿì: èíñòèòóòäàêû éåíèëèêëÿð áàðÿ-
äÿ áèð øåé þéðÿíÿ áèëìÿäèì. Èíñòèòóòà ýåòäèì, ùå÷ êÿñè ýþðÿ áèëìÿäèì.
Ìÿíçèëèìèçè ãûôûëëàéûðàì, ÷öíêè Òîíéàíûí ùàãã-ùåñàáûíû âåðèá éî-
ëà ñàëäûì. Ùÿð÷ÿíä î ùÿëÿëèê åéâàíäà ãàëûð âÿ îðàäà þçö ö÷öí éåìÿê-
è÷ìÿê ùàçûðëàéûð, ëàêèí áó ìöâÿããÿòèäèð. Îäóð êè, ÿýÿð ñÿí ìÿíäÿí
ãàáàã ýÿëèá ÷ûõñàí, ÷àëûø êè, åâäÿ éåéèá-è÷ìÿéÿñÿí. Ìÿíçèëèí à÷àðûíû
ìÿí Ìàíéàéà âåðÿúÿéÿì. Ìÿíçèëÿ êîíòîðäàí êå÷èá ýåäÿðñÿí. Àììà
åëÿ åëÿ êè, éåìÿê îòàüûíäàí åéâàíà à÷ûëàí ãàïûíû à÷ûã ãîéìàéàñàí.
Åâäÿí ýÿëÿíäÿ ãàïûëàðûí ùàìûñûíû áàüëàéûá à÷àðëàðû þçöíëÿ àïàð. ßýÿð
øÿùÿðäÿí ÷ûõûá ýåòìÿëè îëñàí, à÷àðëàðû éåíÿ Ìàíéàéà âåð.
Èíäèéÿúÿí áóðàäà ýàù ãÿíä îëìóð, ýàù äà ìöðÿááÿ ö÷öí àëáàëû.
Àììà ìÿí, ùÿð ùàëäà, Ìàíéàéà òàïøûðìûøàì êè, ñÿíèí ö÷öí ìöðÿááÿ
áèøèðñèí. Áóôåòèí ãóòóñóíäà ñÿíèí ö÷öí ÷àé, ãÿíä âÿ ñàèð àçóãÿ ãîéó-
ðàì.
Êîíòîðóí ïóë èøëÿðèíè íîòàðèóñ âàñèòÿñèëÿ Ìàíéàéà òàïøûðìûøàì;
éÿíè ïóë áàðÿäÿ îíóíëà äàíûøà áèëÿðñÿí. Î ñÿíÿ ãÿçåò ýþíäÿðÿúÿê.
370
Àíàíû äà ïóëëà òÿìèí åëÿìèøÿì. Ýöìàí åäèðÿì êè, î ðàçû ãàëàúàã âÿ
ìÿíäÿí ðàçû ýåòäè: Ìÿíÿ ìÿêòóá éàçàíäà îíà äà éàç.
Éàõøû, ùÿëÿëèê õóäàùàôèç.
Àüûëëû îüëóìó ãóúàãëàéûðàì.
Àòàí Úÿëèë

***
Íÿñðóëëà Ãÿíáÿðëè éîëäàøà!
13 èéóë (1930)
Áàêû
Ëÿíêÿðàíäàí áó âàõò èäàðÿìèçÿ ìÿêòóá âÿ ìÿãàëÿ ýþíäÿðÿí ÷îõ-
äóð. Àíúàã ìÿí îíëàðûí áÿçèñèíÿ èíàíìûðàì. Îíóí÷öí äÿ ñÿíäÿí ìÿ-
ãàëÿ ýþçëÿéèðÿì. Áó øÿðòëÿ êè, ìöõòÿñÿð îëñóí.
Èñìàéûëà äóà ýþíäÿðèðÿì.
Úÿëèë

***
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
27 èéóë (1930)
Éîëäàøûí Äàøêåâè÷ ñÿíèí ìÿêòóáóíó ýÿòèðèá ìÿíÿ âåðäè. Øàä îë-
äóì. Äåäèéèí âàõòäà ñÿíè ýþçëÿéÿúÿéèê. Ìÿí ùÿëÿëèê ùå÷ éàíà ýåòìÿê
ôèêðèíäÿ äåéèëÿì. Ìÿíèì ãàëîøëàðûìû – êè, àïàðìûøäûí, – ãàéûäàíäà
ýÿòèð, ÷öíêè þçöìÿ òÿçÿ ãàëîø òàïà áèëìÿìèøÿì.
Þçöíö ýþçëÿ. Åëÿ êè, ýÿëäèí, ëàçûì ýÿëÿúÿê êè, Øóøàäà äèíúÿëÿñÿí.
Ùÿëÿëèê ñàëàìàò ãàë!
Äÿäÿí Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
27 àâãóñò (1930)
Ìèäùÿòèí áó ñÿôÿðè ìÿíè ÷îõ èíúèòäè. Ùÿëÿ îíó äåìèðÿì êè, áó èñ-
òèäÿ ùàâàñû àäàìû éàíäûðàí Áàêûäà ãàëìàëû îëìóøàì, ýöíäÿ éöç ïóò
÷èé ñó è÷èðÿì.
Èø îíäàäûð êè, àéûí 19-äà Ìèäùÿò Ëåíèíãðàääàí 25 ìàíàò ïóë èñòÿäè.
Ùÿìèí ýöí îíóí ö÷öí 45 ìàíàò ýþíäÿðäèì. Äåéÿñÿí, áó áàðÿäÿ ñÿíÿ
éàçìûøäûì.
Àéûí 24-äÿ âóðäóüó èêèíúè òåëåãðàì ìÿíè ëàï ìàò-ìÿÿòòÿë ãîéäó.
Áó òåëåãðàìäà ÿââÿëêè õàùèøèíè òÿêðàð åäèðäè: “Ïî÷òà, ìÿíèì àäûìà ïóë
ýþíäÿð”.
371
 Áóíäàí ìÿí áåëÿ áàøà äöøäöì êè, î, 45 ìàíàòû àëìàéûá. Þçëö-
éöìäÿ ôèêèðëÿøèá, 45 ìàíàòûí îíà ÷àòìàìàñûíûí ñÿáÿáèíè áó ïóëó
Îêòéàáð âàüçàëûíà ýþíäÿðìÿéèìäÿ ýþðäöì. Ìÿí áó ïóëó îíà ýþðÿ áó
öíâàíà ýþíäÿðìèøÿì êè, Ìèäùÿòèí òåëåãðàìûíûí öñòöíäÿ “Îêòéàáðñêèé
âîêçàë” éàçûëìûøäû. Îäóð êè, àéûí 24-äÿ äÿðùàë òÿúèëè òåëåãðàôëà 50 ìà-
íàò ýþíäÿðäèì âÿ òåëåãðàôëà îíà áó áàðÿäÿ õÿáÿð âåðäèì.
Áó äÿôÿ ìÿí õàòèðúÿì èäèì êè, äÿõè î, ïóëó àëàúàã, ÷öíêè ïóëó
îíóí òåëåãðàìäà ýþñòÿðäèéè öíâàíà ýþíäÿðìèøäèì: Ëåíèíãðàä,
äîâîñòðåáîâàíèéà.
Áóíà íÿ äåéèðñÿí êè, àéûí 27-äÿ îíäàí áåëÿ òåëåãðàì àëäûì: “Àòà,
25 ìàíàò ýþíäÿð, éîëïóëóì ÷àòìûð”.
Èíäè þçöí ùàëûìû òÿñÿââöð åëÿ: ìÿíÿ éàçìûð êè, ÿââÿë ýþíäÿðäèéèì
ïóëëàðû àëûá, éà éîõ. ßýÿð àëûáñà, îíäà íÿ ö÷öí 25 ìàíàò èñòÿéèð? Àë-
ìàéûáñà, àõû íèéÿ àëìàéûá?
Àéûí 27-äÿ òåëåãðàôëà òåç îíà 25 ìàíàò äà ýþíäÿðäèì âÿ òÿâÿããå
åëÿäèì êè, ïóëó àëìàñû èëÿ éîëà äöøìÿñè áàðÿäÿ õöñóñè áèð òåëåãðàôëà
ìÿíÿ õÿáÿð âåðñèí.
Ùÿëÿëèê îíäàí ùå÷ áèð õÿáÿð éîõäóð. Áåëÿ ýöìàí åëÿéèðÿì êè, èí-
äè éîëäàäûð, ãàéûäûð.
Áÿëêÿ î, íÿ ÿââÿëêè, íÿ äÿ ñîíðàêû ïóëëàðû àëìàéûá? Èíäè êè, áó ÷îõ
òÿÿúúöáëö øåé äåéèë. Áèð ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã Òîíéàéà äà òåëåãðàôëà Ñà-
ìàðà ãóáåðíèéàñûíà 30 ìàíàò ýþíäÿðìèøäèì. Äöíÿí î, òåëåãðàôëà õÿ-
áÿð âåðèð êè, ïóëó àëìàéûá.
Áó ìèíâàëëà Ìèäùÿòèí ñÿôÿðè ìÿíè Áàêûäàí òÿðïÿíìÿéÿ ãîéìóð.
Áó èñòèäÿ áóðàäà ìûõëàíûá ãàëìàëû îëìóøàì. Àõû, åëÿ åëÿéÿ áèëìÿðÿì
êè, óøàã óçàã éåðäÿ êþìÿêñèç ãàëñûí. Î ìÿíäÿí ùÿð ýöí íÿñÿ èñòÿéÿ
áèëÿð. Ìÿí íÿ Áîðúîìà ýåäÿ áèëäèì, – êè ñÿùùÿòèìÿ õåéèð åëÿéèð, – íÿ
äÿ Êèñëîâîäñêà, – êè âàííàëàðû öðÿéèì ö÷öí ÷îõ âàúèáäèð.
Åâäÿ îòóðóá, ýåúÿ-ýöíäöç îíóí éîëóíó ýþçëÿéèðÿì. Ýåúÿéàðûñû
êö÷ÿäÿí êå÷ÿí ùÿð ôàéòîíóí ñÿñèíäÿí äèê àòûëûá äóðóðàì.
Ìèäùÿò ýÿëÿí êèìè ýÿðÿê äÿðùàë, çîðëà äà îëñà, îíó ôàéòîíà îòóð-
äóá ñÿíèí éàíûíà, Øóøàéà ýÿòèðÿì. Áóíó åëÿìÿéèíúÿ ìÿí Êèñëîâîäñêà
ìöàëèúÿéÿ ýåäÿ áèëìÿðÿì.
Ñÿíÿ âÿ óøàãëàðà ñàëàì. Ìÿíèì î áèðè éàõøû îüëóì ßíâÿðè ãóúàã-
ëàéûá þïöðÿì.
Úÿëèë

372
 ***
ßí èñòÿêëè úàâàí éîëäàøëàðûìäàí ùåñàá åòäèéèì
Íÿñðóëëà Ãÿíáÿðëè éîëäàø!
Áó àéûí 12-äÿ éàçäûüûí ìÿêòóáó îõóäóüóìäà äîüðóñó áèð íþâ õÿ-
úàëÿò ÷ÿêäèì. ×öíêè ñÿí ìÿíÿ êàüûçû ùÿð äÿôÿ ôöðñÿò äöøÿíäÿ éàçûð-
ñàí. Àììà ìÿí éàçìûðàì. ßââÿëà, àäÿò áåëÿäèð êè, ìÿí ýÿðÿê äåéÿì
êè, âàõòûì éîõäóð. Áÿñ îíäà ñÿí äÿ äåéÿ áèëÿðñÿí êè, ÿýÿð âàõòûí éîõ-
äóðñà, èíäè áÿñ íèéÿ êàüûç éàçìàüà âàõò òàïäûí?
Áóíóíëà áÿðàáÿð, ñÿí ùÿìèøÿ éàäûìäàñàí êè, ñÿíè âÿ Èñìàéûë ãàð-
äàøûíû ùÿìèøÿ êþíëöì èñòÿð âÿ àðçóëàðàì. Ìÿíäÿí Èñìàéûëà äóà éåòèð.
Ìÿêòóáëàðûíû áó ñààò ßëè Íÿçìèéÿ ýþñòÿðäèì êè, èñòèôàäÿ åòñèí.
Âÿ áóíäàí ñîíðà ìÿíè ýàù-ýàù éàä-áóä åäÿúÿéèíÿ äÿ öìèä åäè-
ðÿì.
Ñàü îë. ×îõ éàøà!
Úÿëèë

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ìöäèðè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.

20 îêòéàáð (1930)
Áàêû

***
Ùÿìèäÿ!
10 íîéàáð (1930)
Ìèäùÿò àðòûã ñÿíÿ éàçìûøäûð êè, áèç ùàúûíûí åâèíäÿ ñÿíèí ö÷öí îòàã
ùàçûðëàìûøûã. ×îõ ìöíàñèá îòàãäûð. Ìèäùÿòëÿ ôèêèðëÿøèá áó ãÿíàÿòÿ
ýÿëäèê êè, ãûøäà Øóøàäà ñÿíÿ ñîéóã îëàð âÿ äàðûõàðñàí. Áèçèì ìÿíçèëè-
ìèç èñÿ äàðûñãàëäûð. Îäóð êè, ìÿñÿëÿíè àíúàã áó úöð ùÿëë åäÿ áèëäèê. ×à-
ëûøàúàüûã êè, áóðàäà ðàùàòúà äîëàíàñàí. Îíà ýþðÿ äÿ éîëà äöøìÿéÿ éû-
üûø âÿ éàç ýþðÿê Ðçàãóëóéà íÿ ãÿäÿð áîðúóí âàð. Éîë ïóëóíó âÿ îíà
áîðúóíó ïî÷òëà ýþíäÿðÿðÿì. Àììà Øóøàäàêû éàéëàã åâè èëÿ òàìàì
öçöëöøìÿ, ÷öíêè éàéäà ìöòëÿã ùàìûìûç îðàéà ýåäÿúÿéèê. Àüûð øåéëÿ-
ðè îðàäà ãîéà áèëÿðñÿí, áóðà ùå÷ íÿ ýÿòèðìÿê ëàçûì äåéèë. Óøàãëàð ñÿíè
ýþçëÿéèðëÿð.
Úÿëèë
Éîëà äöøÿíäÿ Øóøàäàí òåëåãðàì âóð.
373
 ***
4 äåêàáð (1930)
Êèñëîâîäñê
Óçàã Êèñëîâîäñêäÿí ìåùðèáàí Ùÿìèäÿéÿ ñàëàì ýþíäÿðèð âÿ
îíà õåéèð-äóà åëÿéèðÿì êè, ìÿíÿ âàõòûíäà èêè îüóë áÿõø åòìèøäèð. Îí-
ëàðûí ùÿð èêèñè áó àüûð ýöíëÿðèìäÿ ìÿíèì àüûëëû êþìÿê÷èëÿðèì îëìóøëàð.
Ôåâðàëà ãÿäÿð áèðòÿùÿð ñÿáð åëÿ, ñÿíèí ö÷öí áèðòÿùÿð Áàêûéà éîëà äöø-
ìÿê ìÿíÿ äÿðä îëóá. Áèëìèðÿì áóíà íåúÿ äþçÿúÿéÿì. Ùÿëÿëèê, ñàü îë.
Úÿëèë

***
10 äåêàáð (1930)
Êèñëîâîäñê
Äåêàáðûí 4-äÿí áÿðè ùàâàëàð à÷ûëûá, ýöí ÷ûõûá. Éàâàø-éàâàø ãûâ-
ðàãëàøûðàì. Àììà ãöññÿäÿí àç ãàëà öðÿéèì ïàðòëàéûð. Áó, éóõóìó âÿ
éåìÿéèìè äÿ êîðëàéûð.
Ùàìûíûçà ñàëàì-äóà. Áó ýöí áèð íå÷ÿ àäàìäàí êàüûç àëìûøàì
(ßíâÿð, Ïîëèíà Àôàíàñéåâíà, ßëè Íÿçìè).
Ìÿùÿììÿä Ñàäûüà ÿëàùèääÿ êàüûç éàçàúàüàì. Úóðíàëû àëäûì.
Ñàëàìàò ãàë, ÿçèçèì.
Úÿëèë

***
Äîðîãîé Ýäÿ!
Òâîå ïèñüìî èç Áåñëàíà ïîëó÷èë ñåãîäíÿ è îáðàäîâàëñÿ. Æäó
îò òåáÿ îòâåòà î òâîèõ äåëàõ è æäó îòâåòà îò äîìàøíèõ, êîèì ÿ
ïîñëàë ñ òîáîé ïèñüìà.
Îáíèìàþ çàî÷íî òåáÿ è Ýíâåðà. Áåç òåáÿ òóò ñòàëî ïóñòî. Áó-
äó æäàòü ê êàíèêóëàì, òîëüêî íå ñïåøè è íå ïðîïóñòè óðîêè. Îá-
íèìàþ ðîäíîãî îòöà.
Äæàëèë
7 äåêàáðÿ
***
Ýäÿ!
ß âûïèñûâàþñü: íàäî ëåòîì ïðèåõàòü. Âîçüìè ó Ïîëèíû Àôà-
íàñüåâíû 100 ðóáë. È ñåáå ÷òî-ëèáî òåïëîå è ïðèåçæàé íå ïîçæå
374
31 äåêàáðÿ. Ìíå ïëàòêà 2-3 íîñîâîãî. ß ïîïðàâëÿþñü. Íå çàáóäü
öèêîâñêó êíèæêó. Âåùè ñäàé íà õðàíåíèå, åñëè õî÷åøü. Äîðîãè
ñíåæíûå.
Äæàëèë
18 äåêàáðü

***
Äîðîãîé ìîé Ìèäõàò!
ß ñëóøàþ òåáÿ è ìíå ëó÷øå. Ðåøèòå âîïðîñ ñ Ìàìåä Ñàäû-
õîì î âçíîñå çà êëèíèêó çà ÿíâàðü. Îáíèìàþ òåáÿ è Ýíâåðà.
Äæàëèë
18 äåêàáðÿ

***
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì – Ùÿìèäÿ, Ìöíÿââÿð âÿ Ìöçÿôôÿð!
20 äåêàáð 1930
Êèñëîâàäñ,
Ìÿêòóáóíóçó àëäûì, ÷îõ ñàü îëóí. Íîéàáðûí 18-äÿ áåéíèìèí ãàí
äàìàðëàðû òóòóëäó. Ñîë ÿëèì âÿ ãû÷ëàðûì çÿèôëÿäè. Ìèäùÿò áèð íå÷ÿ ùÿ-
êèì âÿ î úöìëÿäÿí ïðîôåññîð Àìîñîâó ÷àüûðûá ìÿíè ýþñòÿðäè. Ìèäùÿò
ìÿíè áóðàéà ãóúàüûíäà ýÿòèðäè. Èíäè èñòèðàùÿò åäèðÿì, ñîíðà ìöàëèúÿ
îëóíàúàüàì. Åâäÿ Ìèäùÿò, ßíâÿð âÿ Ïîëèíà Àôàíàñéåâíà íþâáÿ èëÿ
éàíûìäà îòóðóá ìÿíÿ áàõûðäûëàð. Òåç-òåç ìÿíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá òÿçÿ
õÿáÿðëÿðäÿí éàçûí; àíúàã ñèéàñÿòäÿí éàçìàéûí. Ñÿùùÿòèì àðòûã êîð-
ëàíìûøäûð.
Ùÿìèäÿ, ãîé Ìèäùÿò ñÿíèí ö÷öí Áàêûäà îòàã òàïñûí âÿ îðà êþ÷.
Úóðíàë áàüëàíàðñà, éåíÿ äÿ áèçèì éàíûìûçà êþ÷öá, óøàãëàðëà áèðýÿ éà-
øàðñàí.
Ñèçèí éàíûíûçäà îëìàüû áèëñÿíèç íåúÿ àðçó åäèðÿì. Ìèäùÿòè äåêàá-
ðûí àõûðûíäà ýþçëÿéÿúÿéÿì. ×îõ õàùèø åäèðÿì êè, ìÿíÿ òÿñèðëè ìÿêòóá-
ëàð éàçìàéûí (ìÿñÿëÿí, Ìöíÿââÿðèí ùÿéÿúàí êå÷èðìÿñèíè). Áåëÿ êàüûç
éàçàíëàð ìÿíè ìöòÿÿññèð åäèð êè, áó äà ìÿíÿ çèéàíäûð.
Ùÿìèäÿ, ìÿíÿ òåç-òåç ìÿêòóá éàç. Àðòûã éîðóëäóì, éàçà áèëìèðÿì.
Ùàìûíûçû þïöðÿì.
Úÿëèë

375
 ***
Ìèäùÿò!
26 äåêàáð (1930)
Êèñëîâîäñê
Ìÿíè ñàíàòîðèéàäàí áóðàõûðëàð: éàéäà ýÿëìÿê ëàçûìäûð.
Ïîëèíà Àôàíàñéåâíàäàí 100 ìàíàò àë âÿ þçöí ö÷öí ýåéìÿéÿ èñòè
áèð øåé ýþòöðöá, äåêàáðûí 31-äÿê ýÿë. Ìÿíèì ö÷öí 2-3 úèá éàéëûüû ýÿ-
òèð. Éàâàø-éàâàø éàõøûëàøûðàì.
Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñè âÿñèãÿñè éàäûíäàí ÷ûõìàñûí. Èñòÿñÿí,
øåéëÿðè ìöùàôèçÿ øþáÿñèíÿ âåð.
Éîëëàðäà ÷îõëó ãàð âàð.
Úÿëèë

***
17 ôåâðàë (1931)
Êèñëîâîäñê
Ùÿìèäÿ õàíûìà, Ìöíÿââÿðÿ âÿ Ìöçÿôôÿðÿ ñàëàì ýþíäÿðèðÿì.
Ãàðéàýèíäÿêè õÿñòÿëèêäÿí* òÿøâèøÿ äöøìÿéèí, ëÿüâ åäèëèá.
Æóðíàëûí ìÿñÿëÿñè ùÿëÿëèê ùÿëë îëóíìàéûá, éàõûí ýöíëÿðäÿ ùÿëë
åäèëìÿëèäèð. Ìÿí éàâàø-éàâàø äèð÷ÿëèðÿì. ßíâÿð äåéèð êè, òåç-òåç
ìÿêòóá éàçûð, ñèç èñÿ øèêàéÿò åäèðñèíèç êè, éàçìûð. Ùÿëÿëèê. Õóäàùàôèç.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
23 ìàðò (1931)
Ìÿêòóáëàðûíûçû, ùÿì÷èíèí ýþíäÿðäèéèíèç éàüû àëäûã. Ñÿíÿ âÿ Ìö-
çÿôôÿðëÿ Ìöíÿââÿðÿ îíà ýþðÿ ýåú-ýåú êàüûç éàçûðàì êè, óçóí ìÿêòóá-
ëàð éàçà áèëìèðÿì. Íàõîøëóüóì ùÿëÿ êå÷èá ýåòìÿéèá.
Õÿñòÿëèéèìÿ ýþðÿ ÌÈÊ-äÿí äÿ, æóðíàëäàí äà ýåòìèøÿì. Ýöíöìö
óøàãëàðëà êå÷èðèð âÿ äèíúÿëèðÿì. Ìèäùÿò âÿ ßíâÿð éàõøû îõóéóðëàð âÿ
öìóìèééÿòëÿ, õîøáÿõòëèêäÿí, îíëàðûí ùå÷ áèðèíè îõóìàüà ìÿúáóð åëÿ-
ìÿê ëàçûì ýÿëìèð, ÷öíêè áó áàðÿäÿ îíëàð àüûëëûäûðëàð.
Ìèäùÿò àéûí 10-ó Ëåíèíãðàäûí øèìàëûíà, Ñáèð ÷àéûíà òÿúðöáÿ èøëÿ-
ðèíÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûð, îí íÿôÿð éîëäàøû èëÿ. Õåéëè ìÿñðÿô ëàçûì îëà-
úàã, áóðàäà èñÿ èíäè ïóë âåðìèðëÿð. Òÿêúÿ ïàëòî 150 ìàíàòäûð. Ýåòìÿ-
________________
* Òàóí íÿçÿðäÿ òóòóëóð
376
ìÿê äÿ îëìàç (õàðèú åëÿðëÿð). Áèëìèðÿì, îíó íåúÿ éîëà ñàëàúàüàì; íå-
úÿ îëñà, ýÿðÿê éîëà ñàëàì.
Óøàãëàðûí äÿðñè áàðÿäÿ Éóñèôõàíûíêû ýÿòèðìèð. Ðÿøèä éåíÿ ïèñ äå-
éèë; Ìóðàä èñÿ áèëìÿððÿ îõóìàã èñòÿìèð. Éóñèôõàí ìÿíäÿí õàùèø åëÿ-
éèð þéðÿíèì ýþðöì êè, Ìóðàäû áóðàäà ùÿðáè ìÿêòÿáÿ ýþòöðÿðëÿð, éà
éîõ? Íÿ ìöìêöíñÿ åëÿéÿúÿéÿì âÿ îíà éàçàúàüàì.
Êåôèíèç-ùàëûíûç íåúÿäèð? ßíâÿð äîããóçèëëèéè ãóðòàðìàã öçðÿäèð âÿ
ÀÏÈ-éÿ ýèðìÿéÿ ùàçûðëàøûð. Çàãñäà ãóëëóã åëÿéèð. Î, àüûëëû áèð úàâàí
îëóá. Ìÿíèì ñþçÿáàõàí, àüûëëû îüëóìäóð. Ìèäùÿò, ÷îõ ýöìàí êè, ñÿíèí
éàíûíà ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿê. ßíâÿð øþâãëÿ Êöðäÿìèðÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûð.
Ìöíÿââÿðèí ïàëòîñó îíà íåúÿ ýÿëäè? Éàü ýÿëèá ÷àòäû. ×ÿêèñè – 9
ýèðâÿíýÿ èäè.
Ìÿíÿ êàüûç éàç. Ìöçÿôôÿðÿ âÿ ãûçûì Ìöíÿââÿðÿ ìÿíèì öðÿê ñà-
ëàìûìû éåòèð.
Éîðüàíû Áëàãîâèäîâíàäàí èñòÿðèê âÿ ýþíäÿðÿðèê. Ùÿëÿëèê, õóäàùàôèç.
Úÿëèë
Éàäûìäàí ÷ûõäû áàéðàìûíûçû òÿáðèê åëÿéèì. Óøàãëàð ö÷öí áèð íå÷ÿ
úöð ÷ÿðøÿíáÿ éåìèøè àëäûì. Ùÿðÿñèíäÿí áèð àç; êèøìèøäÿí áàøãà êè,
“íåìà”.

***
ßçèçèì Êÿðáÿëàéû Úàááàð!
15 àïðåë (1931)
Áàêû
Ìÿíèì áþéöê îüëóì Ìèäùÿòè Ëåíèíãðàäà äÿðñÿ ýþíäÿðèðëÿð.
Öìèäâàðàì êè, ñÿí îíà ùþðìÿò åëÿðñÿí êè, ãöðáÿòäÿ êîðëóã ÷ÿêìÿñèí.
Õÿðúëèéè âÿ ùÿð áèð øåéè âàð, àíúàã äîñò-àøíàñû îðàëàðäà éîõäóð, ñÿíäÿí
âÿ Áàáàäàí áàøãà.
Íèéÿ áèëäèð áóðàéà éàéëàüà ýÿëìÿäèí?
Ñÿíèí ñÿìèìè äîñòóí Úÿëèë

***
ßçèçèì Áàáà!
15 àïðåë (1931)
×îõäàíäûð ñÿíäÿí õÿáÿðèì éîõäóð. Ãûøäà ìÿí íàõîø îëìóøäóì,
àììà èíäè éàõøûéàì.
377
 Ñÿí íåúÿñÿí, óøàãëàð íåúÿäèðëÿð? Äÿðñëÿðèí íåúÿäèð?
Áèçèì Ìèäùÿò ñèçèí øÿùÿðÿ ïðàêòèêàéà ýÿëèð. Öìèäâàðàì îíà ìö-
òÿâÿúúþù îëàðñàí âÿ ìÿíÿ êàüûç éàçàðñàí.
Êÿðáÿëàéû Úàááàð äà Ìèäùÿòÿ ùþðìÿò åëÿñèí.
Ñàü îë.
Ñÿíè ùÿìèøÿ èñòÿéÿí
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
7 èéóë (1931)
Øóøà
Äÿðìàíû àëäûì. Ñÿíèí ÷àéäàíûíû èòèðìèøèê, àììà ñþç âåðèðÿì êè,
Áàêûéà ýÿëÿí êèìè ñÿíÿ åéíèëÿ î úöð áèð ÷àéäàí àëûì. Áèç ùÿëÿ ñàùìà-
íà äöøìÿìèøèê. Áóðàíûí ñàùèáè Ðÿùèì ñàáàù Øóøàéà ýÿëÿúÿê êè, ñèçèí
Øèðèí õàíûìäàí àëà÷ûã ö÷öí âÿäÿ âåðäèéè êå÷ÿíè àëûá ýÿòèðñèí. (ßñÿä-
çàäÿ áèëèð).
Ìÿíèì ùàëûì ïèñ äåéèë âÿ åëÿ áèëèðÿì êè, äàüëûã éåðäÿ èëê ýöíëÿð
êå÷èðäèéèì àüûð ùàë êå÷èá ýåäèá. Åëÿ êè, ñàùìàíà äöøäöê, ñÿí äÿ ýÿëèá
áèçèìëÿ áèð éåðäÿ èñòèðàùÿò åäÿ áèëÿðñÿí. Áóðà òÿáèÿòèí ýþçÿë áèð ýóøÿ-
ñèäèð. Ñóéó Èñà áóëàüûíûí ñóéó êèìèäèð. Òóò áîëäóð, ìÿíÿ äÿ åëÿ áó ëà-
çûìäûð.
Ãÿìÿðè ýþíäÿð áèçèì ö÷öí 5 ýèðâÿíêÿ äöéö àëñûí âÿ âåð Ðÿùèì
ýÿòèðñèí. Ñöëåéìàí êèøèíèí îüëó ßëèø îíëàðäà ãîéóá ýÿëäèéèì âÿ ùÿì-
÷èíèí þçëÿðèíèí ùàçûðëàäûüû éîäó (ùÿð èêèñè àüäûð) ìÿíÿ ýþíäÿðìÿëèäèð.
ßíâÿðäÿí âÿ Ìèäùÿòäÿí íÿ õÿáÿð âàð? Ùÿð èêèñèíè öðÿéèì èñòÿéèð.
Éîëà äöøÿíäÿ åëÿ íàðàùàò èäèì êè, ñÿíèíëÿ õóäàùàôèçëÿøÿ áèëìÿäèì.
Ùå÷ áèëìèðÿì íåúÿ îëäó êè, ìÿí áåëÿ åëÿäèì. Õàùèø åäèðÿì ìÿíäÿí
èíúèìÿéÿñÿí, áàüûøëàéàñàí.
Ïèñ îëìàçäû ßñÿäçàäÿ èëÿ áèðýÿ ãàáàãúàäàí Ðÿùèìëÿ äàíûøàéäûíûç
ýþðÿê ìþâñöìöí àõûðûíàúàí áóðàäà, áàüäà ãàëìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð
êèðàéÿ âåðÿúÿéèê âÿ àëà÷ûã ö÷öí êèìÿ íÿ ãÿäÿð ïóë âåðÿúÿéèê. (ßëáÿò-
òÿ, àëà÷ûüûí ýÿòèðèëìÿñè âÿ àïàðûëìàñû ùàããû þç éåðèíäÿ. Áóíó ãàáàãúà-
äàí äàíûøìàã ëàçûìäûð êè, ñîíðà ñþç-ñîâ îëìàñûí). Áó ìÿñÿëÿíè ýåúèê-
äèðìÿ.
10 ýèðâÿíêÿ êàðòîô âÿ áèð àç êþìöð ýþíäÿð.
378
 Õóäàùàôèç.
Ìöíÿââÿð ñàëàì ýþíäÿðèð. 5 ýèðâÿíêÿ òÿçÿ ëîáéà äà ýþíäÿð.
Ãÿìÿðëÿ 20 ìàíàò ýþíäÿðäèì.
Úÿëèë

***
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
13 àâãóñò (1931)
Øóøà øÿùÿðè
Áó êàüûçû ñÿíÿ Øóøàäàí éàçûðàì. Áàêûäàí èéóëóí 7-äÿ ÷ûõûá Êöð-
äÿìèðÿ ýÿëäèì. Îðàäà áèð ùÿôòÿ Ìöíÿââÿðèí éàíûíäà ãàëäûì. Ìöçÿô-
ôÿð âÿ Ìöíÿââÿð ìÿíÿ ÷îõ ìåùðèáàíëûãëà ãóëëóã åäèðëÿð.
Èéóëóí 13-äÿ Ìöíÿââÿðëÿ áèðëèêäÿ Êöðäÿìèðäÿí ÷ûõûá, Éåâëàõà,
îðàäàí äà Àüäàìà ýÿëäèê. Ö÷ ýöí ßëèø ßìèðîâýèëäÿ ãàëäûã âÿ èéóëóí
16-äà Øóøàéà, àíàíûí éàíûíà ýÿëäèê. Àíàí äà Øóøàéà èéóëóí 7-äÿ ýÿë-
ìèø èìèø.
Áàêûäàí ýÿëÿí ùÿêèìëÿðèí ìÿñëÿùÿòèëÿ èéóëóí 17-äÿ ìÿí Ìöíÿâ-
âÿðëÿ áèðëèêäÿ Õÿëôÿëèéÿ (Èñà áóëàüûíäàí àøàüûéà) äöøäöê âÿ àâãóñòóí
12-äÿê Àëåêñàí áÿéèí áàüûíäà ÷àäûðäà ãàëäûã. Ìÿí âÿ Ìöíÿââÿð õåé-
ëè êþêÿëìèøèê.
Áàêûäà áó èë ùàâàëàð ÷îõ èñòè êå÷äè. ßíâÿð Áàêûäà ãàëìûø âÿ âàõòû-
íû éàõøû êå÷èðìèøäèð.
Íàäéà Êöðäÿìèðÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûð. Áèð ùÿôòÿ îðäà ãàëàíäàí
ñîíðà Áàêûéà éîëà äöøÿúÿê.
Àíàí äà êþêÿëèá. Ùàìûìûç ñÿíèí éîëóíó ýþçëÿéèðèê. Îüëóì ö÷öí
áÿðê äàðûõìûøàì âÿ îíäàí ðèúàì áóäóð ýÿëñèí êè, àòàñû þç áàëàúûüàçûíû
äîéóíúà ãóúàãëàñûí.
Ìÿí áèð àç êþêÿëìèøÿì. Áåëÿ ýöìàí åëÿéèðÿì êè, íàõîøëóüóìóí
íÿ èëÿ ãóðòàðàúàüû áàðÿäÿ áèð î ãÿäÿð ôèêèð ÷ÿêìÿê ëàçûì äåéèë. Þçöíÿ
ôèêèð âåð, øàä âÿ ãûâðàã îë âÿ ìÿíèì áàðÿìäÿ ùå÷ íàðàùàò îëìà. Þçö-
íö ñîéóãäÿéìÿäÿí, éîëóõìàäàí ýþçëÿ, éåìÿê-è÷ìÿéèíÿ ôèêèð âåð.
Àðçóì áóäóð êè, þç ïðàêòèêàíû âàõòûíäà, ùÿì äÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ
áàøà âóðàñàí.
Ñÿíè ñåâÿí àòàí Úÿëèë

ßýÿð âàõòûí îëñà, Áàêûéà, éàõóä Êöðäÿìèð ñòàíñèéàñûíà áèð-èêè êÿë-

ìÿëèê úàâàá éàç.
379
 ***
Ùÿìèäÿ!
12 éàíâàð
Òîðïàã êîìèññàðû Øóøàéà ýåäèá âÿ áöòöí ñó ñàùèáëÿðè îíóí ãàéûò-
ìàüûíû ýþçëÿéèðëÿð. Ìÿí îíà òÿúèëè òåëåãðàì ýþíäÿðèá, úàâàáûíû ýþçëÿ-
éèðÿì. Îäóð êè, êÿùðèçëÿð âÿ òîðïàãëàð ìÿñÿëÿñè ùÿëë îëóíàíà ãÿäÿð áó-
ðàäà ãàëàúàüàì. Áèçèì ßëÿêáÿð äÿ ßôÿíäèéåâëÿ áèðýÿ ýÿëèá âÿ äöíÿí
î ìÿíÿ ßôÿíäèéåâèí ýÿëìÿéè áàðÿäÿ êè÷èê áèð êàüûç ýþíäÿðèá. Àììà
áó êàüûçû ìÿíÿ Àüäàìäà âåðäèëÿð. ßëÿêáÿð Áàêûäà éàøàéûðäû. Ùàìû-
ìûç ñàü-ñàëàìàòûã. Óøàãëàðûí ñèôàðèøëÿðèíèí ùàìûñûíû àëàúàüàì. ×îõ
ýöìàí ñàáàù ýÿëèì. Ãàëàí øåéëÿðè ñÿíÿ Úÿìèë äàíûøàð.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
2 ôåâðàë
Áàêû
Ùÿìèäÿ õàíûìà, Ìöíÿââÿð âÿ Ìöçÿôôÿðÿ äîñòëóã ñàëàìû! Ïî÷òëà
ýþíäÿðèëÿí ãóøëàðû àëûá ëÿççÿòëÿ éåäèê. Æóðíàëûí òàëåéè éàõûí ýöíëÿðäÿ
ùÿëë îëóíàúàã âÿ íÿòèúÿñèíè áèëÿúÿêñèíèç. Î çàìàí Ùÿìèäÿ õàíûìûí
Áàêûéà êþ÷öá ýÿëìÿéè ìÿñÿëÿñè äÿ ùÿëë îëóíàúàã.
Ùÿëÿëèê. Èøèíèç àâàíä îëñóí.
Úÿëèë

***
Ùÿìèäÿ!
17 ñåíòéàáð
Áàêû
Ïàäàãðàíûí ìöàëèúÿñè ùàããûíäà ìÿêòóáóíó àëäûüûì çàìàí áèëìÿ-
äèì ñÿíÿ íåúÿ úàâàá âåðèì. Áàêûäà ýÿòèðèëìÿ ïàë÷ûã âàð, àììà îíóí
áàðÿñèíäÿ ðÿéëÿð éàõøû äåéèë. Ìöàëèúÿíè ýÿðÿêäèð ÿìÿëëè-áàøëû åëÿìÿê.
Áóíà èñÿ ùÿì ïóë, ùÿì äÿ áàøãà øåéëÿð ëàçûìäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí áå-
ëÿ ùåñàá åëÿéèðÿì êè, ùÿëÿëèê ýþçëÿéèá äþçÿ áèëèðñÿíñÿ, ýÿðÿê ýþçëÿéÿ-
ñÿí. Ìÿí ñÿíÿ êþìÿê åëÿéÿ áèëÿðäèì, àììà, ÿââÿëäÿí, éàéäà âàð-
éîõ ïóëóìó õÿðúëÿìèøÿì, èêèíúèñè, èíäè [ìÿêòÿáëÿðäÿ] ìÿøüÿëÿëÿð
áàøëàíäûüûíà ýþðÿ õÿðú-õèðàúàòûì õåéëè àðòìûøäûð, ìàääè âÿçèééÿòèì
àüûðëàøäûüû ö÷öí ùÿòòà ãÿïèêëÿðè äÿ ñàéìàã âÿ ÷îõ åùòèéàòëà òÿðïÿíìÿê
ëàçûì ýÿëèð.
380
 Ñÿíÿ Øóøàäà ñþç âåðìèøäèì êè, ìöàëèúÿäÿ ñÿíÿ êþìÿê åëÿéÿúÿ-
éÿì âÿ ùÿòòà Òèôëèñÿ äÿ ýåäÿúÿéÿì. Ìÿí âÿäèìÿ ÿìÿë åëÿìÿéÿ ùà-
çûðàì, àììà éóõàðûäà èçàù åëÿäèéèì ñÿáÿáÿ ýþðÿ èíäè éîõ, ÷öíêè áåëÿ
áèð ñÿôÿðÿ áàøëàìàã ö÷öí ìöÿééÿí ìèãäàðäà ìÿáëÿü ýÿðÿêäèð. Áèð äÿ
èíäè ùå÷ úöð éîëà äöøÿ áèëìÿðÿì, ÷öíêè èíäè Áàêûäà æóðíàëëà âÿ áàøãà
ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ÷îõëó èøèì âàð.
Äöíÿí ñÿíÿ àíúàã 40 ìàíàò ïóë ýþíäÿðÿ áèëäèì.
Óøàãëàð ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðëàð âÿ èêèñè äÿ ñàü-ñàëàìàòäûð,
êåôëÿðè êþêäöð.
Úÿëèë
Þç àðàìûçäûð, ñÿíÿ äåìÿëèéÿì: éàõøû îëàðäû êè, Ìöçÿôôÿð íÿ ìîë-
ëàëàðëà, íÿ äÿ áàøãà õîøàýÿëìÿç øÿõñèééÿòëÿðëÿ (ìÿñÿëÿí, ßáäöððÿùèì-
àüà èëÿ) îòóðóá-äóðìàñûí. Áèçèì àèëÿìèç îíëàðäàí óçàã îëìàëûäûð. Äöç
äåìèðÿì?

***
Ìöíÿââÿð!
20 èéóí
Øöøÿ ãàáäàêû ïàìáûüû åùòèéàòëà ÷ûõàðò êè, è÷èíäÿ äÿðìàí âàð.
Ãëàçîìåð òàïûëìàäû, ùÿãèãè àéíà éîõäóð, øöøÿ âÿ ÷èíèäÿí âàð êè,
îíëàðû äà äîêòîð Ìåùìàíäàðîâ ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäè ñÿíÿ ýþíäÿðèì. Àõ-
òàðàúàüàì, òàïàí êèìè ýþíäÿðÿðÿì. Ñèçäÿí áèðúÿ äÿíÿ äÿ êàüûç àëìà-
ìûøàì, íèýàðàíàì, áèëìèðÿì Ùÿìèäÿ õàíûìûí âÿ óøàãëàðûí êåôè íåúÿ-
äèð. Àäàìëàðûí [ùÿáñäÿí] àçàä îëìàëàðû áàðÿäÿ ÿëëÿøèðÿì.
Øóøàéà ùà÷àí ýåäèðñèíèç?
Øåéëÿðèí ïóëó áàðÿäÿ ãÿáçè ýþíäÿðèðÿì. Ñÿíÿ íÿ ëàçûì îëñà, éàç.
Ñÿíÿ ïóë äà ýþíäÿðÿúÿéÿì.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìèäùÿò!
4 èéóë
Ñÿí âÿ î áèðè óøàãëàð íåúÿñèíèç? Àíàí íåúÿäèð? Íÿ ö÷öí ìÿíÿ ùå÷
êàüûç éàçìûðñàí?
Áó êàüûçëà ñÿíèí äèããÿòèíè áèð ìÿñÿëÿéÿ úÿëá åëÿìÿê èñòÿéèðÿì:
êÿíääÿí Øóøàéà éîëà äöøÿíäÿ âÿ Àüäàìäà ñÿí áöòöí éîëó ôàéòîíóí
381
ãîçëàñûíäà öñò-áàøû êèðëè ñöðöúöíöí éàíûíäà îòóðìóñàí. Ùàëáóêè ýÿðÿê
þç àíàíûí éàíûíäà îòóðàéäûí, ÷öíêè äàùà ñÿí êè÷èê îüëàí äåéèëñÿí àõû.
Àíàíûí éàíûíäà òÿçÿ õàíûìû îòóðòäóüóíóçà ýþðÿ Ìöçÿôôÿð Àüäàìäà
áàçàðäà ñèçèí éàíûíûçäà îëà áèëìÿéèá âÿ óòàíäûüûíäàí ÷àëûøûá àðàäàí
÷ûõñûí. Áó ñÿáÿáäÿí î, ñèçè Øóøàéà äà éîëà ñàëìàã èñòÿìÿéèá (áèð äÿ
àõû, ùå÷ îíóí ö÷öí îòóðìàüà éåð äÿ éîõ èìèø). Àììà áó îíóí èøèäèð
âÿ àíàíûí èøèäèð, ñÿíäÿí – îüëóìäàí – õàùèøèì áóäóð êè, áóíäàí ñîí-
ðà ùÿìèøÿ àíàíûí éàíûíäà îëàñàí, ãîçëàäà éîõ (ÿýÿð ñÿíè áóíà âàäàð
åëÿéÿí ñÿáÿá îëìàñà).
Ñÿíè áàüðûìà áàñûá ìèí-ìèí äÿôÿ þïöðÿì.
Àíàíà âÿ óøàãëàðà ñàëàì. Îíëàðà àéðûúà éàçàðàì.
Úÿëèë
Áó ýöí Øóøàéà àíàíûí àäûíà ïî÷òëà 50 ìàíàò ïóë ýþíäÿðäèì.
Ú.

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
9 îêòéàáð
Ïîâåñòêàëàðû ýþíäÿðäèì, 55 ìàíàò ïóëäóð. Ìöìêöí îëñà, åâ êèðà-
éÿñèíè âåð (45 ìàíàò), ñþç âåðìèðÿì êè, áó éàâûãëàðäà ñÿíÿ ïóë ýþíäÿ-
ðÿì. Ìÿí Ñÿìÿäîâëàðà òåë âóðìóøäóì êè, ñÿíÿ 50 ìàíàò âåðñèí, áèë-
ìèðÿì íèéÿ 25 ìàíàò âåðèá. Âåðà Àêèìîâíàíûí ýåòìÿéè éàõøû îëäó,
ùÿòòà Ìàíéàéà äà äå êè, îíóíëà ÿëàãÿñèíè êÿññèí. Ìÿí ìÿùç î ñÿáÿáÿ
Ìàíéàíûí áóðàéà ýÿëìÿéèíè èñòÿìèøäèì êè, î äÿëè þâðÿò îíó áÿùàíÿ
åäèá, áóðàëàðà ýÿëìÿñèí. ßýÿð Ìàíéà èñòÿñÿ, ùÿìèøÿ ýÿëÿ áèëÿð.
Ñÿé åëÿ æóðíàëû ÷ûõàðò. Åâäÿí ÷îõ íèýàðàíàì. Åøèäèðÿì êè, åâèìèç-
äÿ, áèð íþâ, áèãàéäàëûã âÿ íèçàìñûçëûã âàð. Ñÿí áóíó áèë êè, îðàäà ñÿí
ìÿíèì âÿêèëèìñÿí âÿ éàõøû èøëÿðëÿäÿ, ïèñ èøëÿðëÿ äÿ èíñàôûíûí éàíûíäà
ñÿí úàâàáäåù îëàúàãñàí.
Ùÿìèäÿ õàíûì ñÿíÿ ÷îõ äóà ýþíäÿðèð âÿ ñÿíäÿí ÷îõ ðàçûäûð, ìÿí
äÿ ùÿì÷èíèí. Àììà èêèìèç äÿ ñÿíèí éàíûíäà õÿúàëÿò ÷ÿêèðèê êè, ïóë-
äàí éàíà ñÿíÿ êîðëóã âåðäèê. Ñàëàìàò ãàë.
Øÿêèë ýþíäÿðèðÿì. Èñìàéûëà äà âÿ Ñåðýåéåâÿ äÿ êèôàéÿò åäÿúÿê.
Úÿëèë

382
 ***

Ìÿíèì ìþùòÿðÿì Êèñëîâîäñê òàíûøëàðûì –

Âëàäèìèð Ïàâëîâè÷ âÿ Âàëåíòèíà Ïàâëîâíà Àãàïéåâëÿð!

Ñèçäÿí àéðûëàíäàí ñîíðà ìÿí éàíâàðûí 2-äÿ Áàêûéà ýÿëäèì âÿ

éàíâàðûí 7-äÿ áóðàäàêû Ñåìàøêî àäûíà õÿñòÿõàíàéà ýèðäèì. Éàíâàðûí
19-äà õÿñòÿõàíàäàí áóðàõäûëàð âÿ ôåâðàëûí 20-äÿê àìáóëàòîðèéàäà
ìöàëèúÿ îëóíäóì.
Áöòöí áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìÿíèì äÿðäèì-ñÿðèì áó èäè êè, ãàí òÿç-
éèãèì õåéëè ãàëõìûøäû. Àõûðû áóíäàí òÿíýÿ ýÿëèá, íàõîøëóüóìó äà, ãàí
òÿçéèãèíè äÿ éàääàí ÷ûõàðäûì. Èíäè êåôèì íåúÿ èñòÿéèð, åëÿ äÿ éàøàéû-
ðàì. Áöòöí öìèäèìè, àíúàã Àëëàùà áàüëàìûøàì.
Áó ìÿíèì òÿðúöìåéè-ùàëûì.
Èíäè èñÿ Ñèç äåéèí ýþðÿê: Âëàäèìèð Ïàâëîâè÷èí ýþçö íåúÿäèð? Ñèç
îðàäà, Êèñëîâîäñêäà íÿ ãÿäÿð ãàëäûíûç âÿ íÿ âàõò, ùàðàéà éîëà äöøäö-
íöç? Âàëåíòèíà Ïàâëîâíàíûí ÿùâàëû íåúÿäèð?
ßýÿð áó êàüûçûì ñèçÿ ÷àòñà, ìÿíÿ áèð-èêè êÿëìÿ éàçìàüà âàõòûíûç
âÿ èìêàíûíûç îëñà, Ñèçèí áàðÿíèçäÿ äöðöñò ìÿëóìàò àëìàüûìäàí ÷îõ
ìÿìíóí îëàðàì.
×îõ éàçìàüà ùàëûì éîõäóð. Îäóð êè, êàüûçûìû ãóðòàðìàã èñòÿéèðÿì.
Ùÿëÿëèê.
Ñèçÿ õîøáÿõòëèê àðçóëàéûðàì.
Áó èë ùàðàéà ýåòìÿê ôèêðèíäÿñèíèç?
Ñèçÿ ùþðìÿò áÿñëÿéÿí
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû ðåäàêòîðó
Áàêû, Ñòàðàéà ïî÷òîâàéà êö÷ÿ, åâ ¹ 64

***
ßçèçèì Áàáà!
Áàêû, 7 èéóí
Ñèçèí åâäÿ óøàãëàð ùàìûñû ñàëàìàòäûðëàð. Àòàí ýåäèáäèð Íàõ÷ûâàíà,
ìÿí ñèçèí åâÿ èêè äÿôÿ òåëåôîí åäèá óøàãëàðûí êåôèíè õÿáÿð àëìûøàì.
Áóðàëàð ñàëàìàòäûð. Ùå÷ áèð éàíäà íàðàùàòëûã éîõäóð. Øÿêè òÿðÿôäÿ ãà-
áàãëàðäà áèð àç íàðàùàòëûã âàð èäè, àììà èíäè ùÿð éàí ñàêèòäèð.
383
 Áÿñ ñÿí íÿ âàõò ýÿëÿúÿêñÿí? Ýÿëñÿí, àðõàéûí âÿ áîëëóúà ñþùáÿò
åäÿðèê.
Ùÿëÿ êè, ñàëàìàò îë.
Ñÿíè èñòÿéÿí Úÿëèë
(Ìÿììÿäãóëóçàäÿ)

***
Ùÿìèäÿ!
Ìÿí ñÿíÿ èøëÿðèìèç áàðÿäÿ áèð íå÷ÿ ìÿêòóá éàçìûøàì: áèðè âåê-
ñåëëÿð âÿ Äþâëÿò áàíêûíûí ðåéåñòðëÿðè èëÿ áÿðàáÿð éàçûëàí ñèôàðèøëè ìÿê-
òóá èäè, î áèðè ñèôàðèøëè ìÿêòóáäà éàçìûøäûì êè, àüàúëàðû ÿêìÿê ö÷öí
÷àëàëàð ùàçûðëàíñûí, ö÷öíúö ìÿêòóáó èñÿ ñðàüà ýöí Ìàøîíóí ãàéíû Âà-
ñèëè Áåäîøâèëè èëÿ ýþíäÿðäèì.
Àõûðûíúû ìÿêòóáäà ñÿíÿ ìÿí ñÿíèí âåêñåëëÿðèíèí ìöääÿòè áàðÿäÿ
éàçìûøäûì. Éàçìûøäûì êè, âåêñåëëÿð ìÿíè ýåúèêäèðÿúÿêäèð, éîõñà
êÿíäÿ úàí àòûðàì êè, ñèôàðèø âåðèëÿí àëìà àüàúû âÿ ñ. øèòèëëÿðè ÿêèì. Éàç-
ìûøäûì êè, Äþâëÿò áàíêû òÿëÿá åëÿéèð êè, ïóë àëìàã ö÷öí áèð äÿôÿ ñÿí
þçöí øÿõñÿí áàíêà ýÿëÿñÿí.
Áó ýöí áàíêäà ìÿíÿ ùåñàáëàìà öçðÿ öçâ îëàí Èñìàéûë áÿé Ùö-
ñåéíáÿéîâó ýþðäöì. Î äåäè êè, ÿýÿð ñÿí ýÿëìÿê èñòÿìÿñÿí, îíäà ýÿ-
ðÿê ìÿíèì àäûìà âÿêàëÿòíàìÿ ýþíäÿðÿñÿí. Ñÿíèí èìçàíû íàòîðèóñó
ÿâÿç åäÿí Àüäàì ñöëù ìÿùêÿìÿñèíèí ùàêèìè òÿñäèã åòìÿëèäèð. Âÿêà-
ëÿòíàìÿ áåëÿ áèð ìöõòÿñÿð ìÿçìóíäà îëìàëûäûð: ìÿí, àøàüûäà èìçà
åäÿí Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèð-Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áóíóíëà ÿðèì Úÿëèë
Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè âÿêèë åäèðÿì êè, Äþâëÿò áàíêûíûí Òèôëèñ êîíòîðó-
íà âÿ Òèôëèñ [... ]
ßýÿð íÿ âÿêàëÿòíàìÿ ýþíäÿðäèí, íÿ äÿ þçöí ýÿëäèí, îíäà èìçà-
ëàíìûø âåêñåë âÿ ðåéåñòð ýþíäÿð, Âîëãà-Êàìà áàíêûíäàí [ïóë] àëìàüà
÷àëûøûì.
Úÿëèë

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!

Êàüûçëàðûí ÷àòûð. Ïîâåñòêàëàðû âÿ êèòàá÷àéà ãîë ÷ÿêèá ýþíäÿðäèì.

44 ìàíàò 81 ãÿïèê àëàúàãñàí. Ïóëó àë âÿ ëàçûì îëàí éåðÿ õÿðú åëÿ.
Ìàíéàíûí ñþçöíÿ ãóëàã àñìà, ÷öíêè î ýÿðÿê ñÿíÿ òàáå îëñóí, íÿèíêè
384
ñÿí îíà. Àììà ÷îõ åùòèéàúû îëàíäà êþìÿê åëÿ. Áÿëêÿ ïàëòàðû âÿ ÷ÿê-
ìÿñè úûðûëûá. Ãÿðÿç ñÿí ñàùèáè-èõòèéàðñàí. Âåðà Àêèìîâíà èëÿ äÿ áèð
òþâð ðÿôòàð åëÿéèí.
Ãîíàãëàð ýÿëèá áèð-èêè ýöí ãàëàúàãëàð áèçäÿ. Âåðà Àêèìîâíà íåúÿ
êè, ìÿíèì îòàüûìäà ãàëûð, ãàëñûí. Àøáàçà äà íàùàð ñèôàðèø âåð êè, ùÿìè
ãîíàãëàð, ùÿìè åâ àäàìëàðûìûç êîðëóã ÷ÿêìÿñèíëÿð. Ìöíÿââÿðèí êè-
òàáëàðûíû àë. Áèëèðÿì, êöðä àðâàäû êèìè 44 ìàíàòû áÿùàíÿ åëÿéèá, 44 éöç
ìàíàòëûã ñèôàðèø åäèðÿì, àììà áàøûíû ñàë àøàüà âÿ íÿ úöð àüëûí êÿñèð î
òþâð åëÿ.
Ìÿíèì éàçû ñòîëóìóí îðòà ãóòóñóíäà, ùàíñû êè, áàüëûäûð, áèð ãûçûë
êÿìÿð, 3 ñààò, áèð úöò ñûðüà âÿ áèð öçöê âàð. Ãóòóíóí äèáèíäÿ êàüûçëà-
ðûí àëòûíäàäûð. Îíëàðû ÷ûõàðò àïàð âåð ßáäöëãàôàðà âÿ ãÿáç àë êè, ñàõëà-
ñûí.
Åâ-åøèêäÿí éàõøû ìóüàéàò îë. Èñìàéûëà ýÿëÿí ùÿôòÿ éà ïóë, éà úà-
âàá ýþíäÿðÿðÿì. Øÿêëè ýÿëÿí ïî÷ò èëÿ ýþíäÿðÿðÿì. Æóðíàë éàõøû ÷ûõûð
âÿ 31-úè íþìðÿäÿí ðàçûéàì.
Ìàíéàíûí ïî÷òàäàí ïóë àëìàüû õîøóìà ýÿëìÿäè, ÷öíêè ìÿí èçí
âåðìÿìèøäèì.
Úÿëèë
Ïóë áèð ãÿäÿð úÿì îëàíäà ýåíÿ ïîâåñòêàëàðû ýþíäÿð.

***
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Òÿâÿããå åäèðÿì áèð áåëÿ øåé ãàéûðòäûðàñàí: ïî÷òõàíàëàðäà ïîñûëêà-
ëàðà áèð úöð ìàøûí èëÿ ïëîìá âóðóðëàð. Áèð áàëàúà âÿ ýèðäÿ, ïóë êèìè ãóð-
üóøóíäàí ïëîìáà ÷ûõûð, öñòöíäÿ áèëìèðÿì íÿ éàçûëìûø îëóð.
Ýþð áó ìàøûíû ùàíñû óñòà ãàéûðûð âÿ èêè äÿíÿ ñèôàðèø âåð ãàéûðñûíëàð,
òåç àë ýþíäÿð. Àììà áó úöð îëñóí êè, ïëîìáóí öñòöíäÿ ðóñúà áó úöð
éàçû ÷ûõñûí: Ãàìèäà.
Áèëìèðÿì áàøà äöøäöí, éà éîõ. Ìàøûí éåêÿ áàü ãàé÷ûñû êèìè áèð
øåéäèð. Ãàòìàíûí èêè óúóíó ãîéóðëàð è÷èíÿ âÿ áèð áàëàúà ãóðüóøóí ãî-
éóá ñûõûðëàð, ãàòìàíûí óúëàðûíû êå÷èðèðëÿð ïëîìáàóí è÷èíÿ.
Õóäàùàôèç.
Úÿëèë

385
 ***
Açÿðáàéúàí ÊÏ ÌE-íûí âÿ Áàêû Êîìèòÿñèíèí
Ìÿòáóàò Øþáÿñèíÿ
1931-úè èëèí ÿââÿëèíäÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ôÿùëÿëÿðèíäÿí, êàñûá-
ëàðäàí, ïàòðàêëàðäàí âÿ òÿùñèë àëàí ýÿíúëÿðäÿí èáàðÿò äàùà ýåíèø îõóúó
êöòëÿñèíÿ òÿðÿô äþíöð. Æóðíàë áó èëäÿí þç èøèíè ÿñàñ åòèáàðèëÿ àòåèçì ñà-
ùÿñèíäÿ ýöúëÿíäèðèð, ÿùàëèíèí òöðê ùèññÿñè àðàñûíäà ôàíàòèçì, êöòëöê âÿ
úÿùàëÿòÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ðÿùáÿðëèê åäèð. Áóíóíëà éàíàøû ÿñàñ êöòëÿâè
äþâðö ìÿòáóàò îðãàíû êèìè æóðíàë êå÷èðèëÿí áöòöí ñèéàñè êîìïàíèéàëàð-
äà ôÿàë èøòèðàê åäèð. Ãàðøûäà äóðàí ìÿñóë âÿçèôÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã,
æóðíàë ôÿàëèééÿòèíè ýåíèøëÿíäèðìÿëè, àðäûúûë íÿøðèíè òÿìèí åòìÿëè, áÿäèè-
ñèéàñè ìÿçìóíóíó àðòûðìàëû, ôÿùëÿ-êÿíäëè ìöõáèðëÿðè èëÿ èøèí ýåíèøëÿí-
äèðèëìÿñèíÿ íàèë îëìàëûäûð.
Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí 1931-úè èëÿ äà-
èð íÿçÿðäÿ òóòóëàí õÿðúëÿðèíèí úÿäâÿëèíè òÿãäèì åòìÿêëÿ òÿñäèã îëóí-
ìàüûíû âÿ èëëèê õÿðúèíèí 16 ìèí 44 ìàíàò ùÿúìèíäÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè,
Ñîâíàðêîìà äþâëÿò éàðäûìûíû èëäÿ 6 ìèí 44 ìàíàòà ÷àòäûðìàüû òÿêëèô
åòìÿéè õàùèø åäèðÿì.
1931-úè èë ö÷öí ýÿëèð-÷ûõàð õÿðúëÿðèíèí ñìåòàñûíû ÿëàâÿ åäèðÿì.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ðåäàêòîðó
ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄß
Äÿôòÿðõàíà ìöäèðè ÄÎÁÐÎÄÎÉÅÂÀ.
Áàêû, 18 éàíâàð 1931-úè èë.

***
Àçÿðáàéúàí Èúòèìàè Øóðà Úöìùóðèééÿòè
Êîìèññàðëàð Øóðàñûíà

Ôåâðàë àéû ö÷öí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ ÷àòàúàã áåø éöç (500) ìàíàò
ìèãäàðûíäà îëàí äîòàñèéàíûí âåðèëìÿéèíè Êîìèññàð Øóðàñûíäàí èëòèìàñ
åäèðèê.
Ìÿúìóÿíèí ìÿñóë ìöäèðè
Êîíòîð ìöäèðè Úÿëèë

386
 2. ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄßÉß
ÉÀÇÛËÌÛØ ÌßÊÒÓÁËÀÐ

Ìèðçÿ Úÿëèë, íóðè-÷åøìèì, öìèäèì, éàâÿðèì, êþìÿéèì!

Íóðè-÷åøìèì!
Áàúûí ãàðà ëèáàñû ÿéíèíÿ ýåéñèí. Ýÿëÿí ãóðáàí áàéðàìûíà êèìè
ìÿðùóì Íàçëû õàíûìà òÿçèéÿ ùåñàáûíäà áèç òÿçèéÿ òóòäóã. Âÿ áó ãÿðàð
èëÿ èëàõûð ÷ÿðøÿíáÿäÿ âèëàéÿò êè÷èê âÿ áöçöðý þç åâèíäÿ ýåíèø [éåäèëÿð]
âÿ ïëîâ áèøèðäèëÿð. Íóðè-÷åøìèì, øàäéàíàëûã åëÿäèëÿð. Áàðû áèç ïëîâ áè-
øèðìÿäèê âÿ ýåíèø îëìàäûã. Íóðè-äèäÿ, ìÿí þçöì íàõîø îëäóì. Áþéöê
÷èëëÿäÿ 25 ýöí åâäÿ éàòäûì. Õÿðúèì îëìàäû, ÷îõ êîðëóã îëäó. Ùàúû
Ìÿùÿììÿä äàéûîüëóí þçö 30 ìàíàò ïóë âåðäè. Àëëàù îíäàí ðàçû îëñóí,
áèçÿ ÷îõ êþìÿéè îëäó. Èíäè êåôèì ÷îõ éàõøûäûð âÿ àëûø-âåðèø éàõøû êå-
÷èð. Áèð ãÿäÿð ìàéàì àçäûð âÿ ùå÷ íàõîøëóã ìÿíäÿ ãàëìàéûá.
... Íóðè-äèäÿ, Àëëàù ñÿíè ãöðáÿòäÿ ñÿëàìÿò [åëÿñèí] âÿ ñÿíè áèçëÿðÿ
÷îõ ýþðìÿñèí. Âÿ áèð äÿ éàç ýþðÿê þç ÿùâàëûíäàí. Òèôëèñäÿ ùÿìèøÿ ãàë-
ìàëûñàí, éà Èðÿâàíà [ãàéûäàúàãñàí].
Ìÿøÿäè Ìÿììÿäãóëó.
(Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àòàñû)
ìàðò 1904-úö èë.

***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” áàáà!
“Ãûçäûðìàëû”éà úÿíàá “Ùÿðäÿìõÿéàë”ûí åòäèéè íÿñèùÿò àðòûãäûð.
ßýÿð “Ãûçäûðìàëû”íûí íàõîøëóüó ìÿùç ãûçäûðìàäû, ýÿëñèí Íàõ÷ûâàíà
âÿ áóðàíûí ùàìàìëàðûíäà áèð íå÷ÿ ýöí ÷èìñèí âÿ óñòà Úÿôÿðè ùàìàìà
ýÿòèðäèá ýöíäÿ áèð äÿôÿ ãàí àëäûðñûí. ßýÿð éàõøû îëìàñà, åéáè éîõäó,
áèçèì øÿùÿðäÿ ìöñÿëìàí ùÿêèìè äÿ âàð, îíà ìöàëèúÿ åòäèðÿ áèëÿð. Ãÿ-
ðÿç, íÿ áàøûíû àüðûäûì, øÿôà òàïìàãäàí þòðö “Ãûçäûðìàëû”éà Íàõ÷ûâà-
íà ýÿëìÿê ëàçûìäûð. ßýÿð ýÿëÿ áèëìÿñÿ, ìÿí áóíó äà åëÿéÿ áèëÿðÿì
êè, Íàõ÷ûâàí ùàìàìëàðûíûí ñóéóíäàí ö÷ áóòóëêà ýþíäÿðÿðÿì. Áó
øÿðòëÿ êè, ùÿð ýöí ñöáù éóõóäàí àéûëàí êèìè ùàìàí ñóäàí ö÷-äþðä ñòÿ-
êàí íàùàð ãàðûíà è÷ÿ. Ñóéóí ðÿíýèíèí ñàðû îëìàüûíà áàõìàñûí. Íÿ åé-
387
áè âàð, çÿôÿðàí äà ñàðûäû, àììà ÿòðèíÿ áàõ. Àëëàù øàùèääèð êè, Íàõ÷ûâàí
ùàìàìëàðûíûí ñóéóíóí ÿòðè çÿôÿðàí ÿòðèíäÿí ýöúëöäöð.
Ùÿð êÿñ ìÿíèì áó íÿñèùÿòèìè ãÿáóë åëÿñÿ, åëÿñèí, åëÿìÿñÿ þçö
áèëñèí.
ßçèç Ãóðáàíÿëè îüëó Øÿðèôçàäÿ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû, 21 èéóë 1906, ¹ 16

***
Ðåäàêöèÿ ãàçåòû “Òåðäæóìàíú”
29 äåêàáðÿ 1907 ã.
Ïî÷òåííûé êîëëåãà!
Íàäåþñü, ÷òî âû íå áóäåòå èìåòü íè÷åãî ïðîòèâ çàèìñòâîâà-
íèÿ ñþæåòîâ è ðèñóíêîâ “Ìîëëà Íàñðåääèí” äëÿ àðàáñêîé ãàçå-
òû “Âîçðîæäåíèå”, êîòîðàÿ ïóáëèêóåòñÿ â Êàèðå ïîä ìîèì ðóêî-
âîäñòâîì.
 Âàøåì æóðíàëå åñòü î÷åíü ìåòêèå âåùè ïî îáùåìóñóëü-
ìàíñêîé êóëüòóðå è ÿçûêó.
Åñëè áóäåò âðåìÿ, ÿ ïîïîëüçóþñü èìè äëÿ ñáîðíèêà íà ÷åòû-
ðåõ ìóñóëüìàíñêèõ ÿçûêàõ.
Ìóñóëüìàíå íóæäàþòñÿ â ðåçêîì è íàãëÿäíîì ïîçíàíèè.
Ðàáîòàéòå õîðîøî áåç ñîìíåíèé. Áåçîïàñíîñòü Âàøåãî æóð-
íàëà, äóìàþ, îáåñïå÷åíà.
Ïðåäàííûé
Èñìàèë Ãàñïðèíñêèé

***
Ìþùòÿðÿì Ìîëëà Íÿñðÿääèí äàéû!
Ñÿíè âÿòÿíèì îëàí Àüøÿùÿðäÿí àíä âåðèðÿì êè, ÿââÿë áóäóð êè, áÿ-
íèì ñþçöìÿ èíàíàñàí. Èêèíúèñè áóäóð êè, áó åëàíàòû ñÿíÿ ýþíäÿðäèì.
Îäóð êè, úöñòöúö åòäèì ìàðêàäàí þòðö 24 ãÿïèê òàïìàéà. Î éàí, áó éàí
éöýöðäöì, ëàï ãÿðèäÿòèì (?)... áàüëàíûá èìèø, òàïà áèëìÿäèì. Áóäóð êè,
áèð ÿñêè ãÿäðäàíûì ýÿëèá, îíäàí 3 ìàðêà çîð èëÿ àëäûì.
Ìÿí áó äîêòîðóí ùàããûíäà ùå÷ áèð ñþç éàçà áèìÿäèì, áàüûøëàéàñàí.
Îíóí÷öí ñÿíÿ áóðàõäûì.
Ìîëëà äàéû! Ñÿí éàç, “Àâðîïà” ïðîôåññîðëàðû, ùÿñÿä àïàðñûíëàð.
388
 Ìöõëèñýÿð “Áîøáîüàç”
Ìöùèááèíèç “Ùÿôòåôÿùì”
Àâãóñò 12, 1910-úó èë
Éåíýè Áóõàðà
Ãåéä: Àðõàñûíäà ôàðñúà åëàí âàð. Åëàíäà 1 ùÿêèì ùÿð úöð õÿñòÿëèê-
ëÿðè ñàüàëòäûüûíû áèëäèðèð âÿ äÿðìàíëàðûí ãèéìÿòèíè éàçûð.
Ùÿêèìèí àäû: Ùàúû ßáäöððÿùèì òÿáèáè-ùèíäè.

***
Ìþùòÿðÿì ÿôÿíäè!

Èêè ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã õöñóñè ìÿêòóáóìëà áÿðàáÿð êå÷ÿíëÿðäÿ

“Èðøàä”äà ÷àï îëóíìóø øåðëÿðèìäÿí áèð äÿíÿ ýþíäÿðìèøäèì. Âÿ êå÷ÿí
ùÿôòÿ Ñÿìÿäîâëàðà éàçäûüûì õöñóñè áèð ìÿêòóá èëÿ áÿðàáÿð Ìÿìäÿëè
ùàããûíäà éåíè äåäèéèì áèð øåðè äÿõè ýþíäÿðìèøäèì êè, Ñèçÿ éåòèðñèíëÿð.
Öìèä êè, âöñóë îëìóøäóëàð. Áóäóð, áó ýöí äÿ áèð øåð ýþíäÿðèéîðàì.
ßôÿíäèì! Éàâàø-éàâàø äèð÷ÿëèðÿì. Öìèäâàðàì êè, ÷îõ øåèð éàçàì.
Áàãè-ìÿùÿááÿò
Äîñòóíóç ßëÿêáÿð Ñàáèð Òàùèðçàäÿ Øèðâàíè
12 éàíâàð, 20 ìÿùÿððÿì

***
Úÿíàá Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ

Ùÿìèøÿ ñàëàìàò îëìàüûíûçà òàëèá îëóá âÿ èçùàð åäèðÿì êè, î øöúàÿò

âÿ íÿúàáÿò ñàùèáè îëàí õàíûìà áèð øåé òàïìàäûì êè, ïàéû-ìÿëÿõ (÷ÿ-
éèðòêÿ àéàüû) êèìè êè, ìóðúåéè-çÿèô (çÿèô ãàðûøãà) ïàéû-ìÿõìè-Ñöëåé-
ìàíÿ ýÿòèðìèøäè, àïàðàì. Èëëà áó íå÷ÿ êÿëóìàòû ðèøòåéè-íÿçìÿ äöçöá,
ùöçóðóíà ïèøíÿùàä åëÿäèì êè, þç øöêðö-íåìÿò ñàùèáè îëìàüûìû áóíóí-
ëà áèëäèðèì.
Åé åäÿí õàäèìè-ìÿùáóñèíè àçàäÿ, Ùÿìèäÿ,
Ùÿã ñÿíè åéëÿñèí àçàäÿ èêè äöíéàäÿ, Ùÿìèäÿ.

Èëòèôàò åéëÿäèì, åé êàíè-êÿðÿì, ìÿíè-çàäÿ,

Ãîéìàäûí çàð äöøöá ùÿáñÿ ãàëàì àâàäÿ,

389
 Ýþðäöí àâàðÿ ýèðèôòàð îëàì ÿð êÿôôàðÿ,
Àð-íàìóñè-ìöñÿëìàí ýåäÿúÿê áàäÿ, Ùÿìèäÿ.

Çÿíö ìÿðäàíÿëèéÿì áÿéëÿðÿ åòäèí èñáàò,

Çÿíñèôÿò áÿéëÿðè ãîéäóí ýåðèäÿ, áàõñûí ìàò,
Çÿí èêÿí ñÿí ìÿðä îëäóí, îëàð îëäó àðâàä.
Íþêÿð îëñóí åëÿ ìÿðä ñÿí êèìè àðâàäÿ, Ùÿìèäÿ.

ßùëö-íàìóñ ñÿí îëäóí êè, ìÿíè éàä åòäèí,

Áó ñûíûã êþíëöìö ãÿìýèí åøèäèá øàä åòäèí.
Áÿéëÿðèí éûõäûí åâèí, õàíÿñèí áÿðáàä åòäèí,
Ñÿíÿ ÿáä îëìàã ö÷öí îëìóøàì àìàäÿ, Ùÿìèäÿ.

Èëòèôàò ýþðöì, åé ìÿùëèãà, âàð îëñóí,

Äöøìÿíèí äÿùðèäÿ ùÿð ãÿäð êè, âàð, õàð îëñóí,
Ãîé óëó òàíðû þçö ñèçëÿðÿ ÷îõ éàð îëñóí,
Éàðû-ãÿìõîð ñÿí îëäóí ìÿíè-íàøàäÿ, Ùÿìèäÿ.

Çÿí ñÿíèí êèìè îëàðìûø áåëÿ ìÿðäàíàñèôÿò.

Óòàíûðìû ýþðÿí îë ìÿðä êè, éîõäóð ãåéðÿò,
Ìÿíè ùÿáñ åòìÿéÿ øàä îëäó ùàìû ìèëëÿò,
Ñÿí èäèí àëÿìè-ìÿíàäÿ éåòÿí äàäÿ, Ùÿìèäÿ.

Åé ìöñÿëìàí, ùàíû íàìóñëà íÿíýó àäûí,

Êå÷ìèñÿí ãåéðÿòèíäÿí ãåéðÿò èëÿ, éîõ êàðûí.
Ãîëó áàüëàìàüà øàä îëäóí î ýöí Ñÿòòàðûí –
Ëåéê ñÿáð åòìÿäè áèëúÿê áó èøè ñàäÿ, Ùÿìèäÿ.

Ìÿðäëÿð çÿí êèìè ýèçëÿíäè ìÿíè-íàëàíäàí,

Öçöì ÿë úöìëÿ ðÿôèãèì íÿ êè âàðäûð àíäàí,
Áèð ßáöëôÿò áÿé îëóá äÿðäÿ øÿðèêèì úàíäàí,
Áèð ÿõëàãèäÿ, ÿòâàðèäÿ ÿñìàäÿ, Ùÿìèäÿ.

ßùëè-Ùèíäàð÷ûíû ìÿí ÿùëè äÿéàíÿò ýþðäöì,

Î úàìààòäà î ýöí éàõøûúà ùàëÿò ýþðäöì,
Àüçû ÿéðè ÿëèëè êàíè-øöúàÿò ýþðäöì,
Ìöõòÿñÿð ùÿáñèäÿí åòäè ìÿíè àçàäÿ, Ùÿìèäÿ.

390
 Àé ìöñÿëìàí, àõûäûì ñó àøàüû, ñÿíè ìÿí,
Éöýöðöá ñó éóõàðû àõòàð åøèäèì ýåíäÿí.
Áó ãÿäÿð éàñòûïàïàã îëìàäûíûç áèç çÿíúÿí
Î äà ùàíñû çÿí îëà, ëÿôçèäÿ, ìÿíàäÿ Ùÿìèäÿ.
Äóàýóéè-þìðè-øîìà
Ìîëëà Ñÿòòàð Ôÿðçÿëèéåâ
Íàäèì òÿõÿëëöñ
1913-úö èë

***
Ìîëëà äàéû!

Î áèð õÿòòèìäÿ (ìÿêòóáóìäà – È. Ù. ) áó äîêòîðóí ùàããûíäà ìÿí

éàçà áèëìÿíÿì äåäèì, äîüðóäóð. Àììà êèøèíèí éÿíè äîêòîðóí øÿõñèé-
éÿòèíÿ çöëì îëóð. Îíóí÷öí äîêòîðóí ìÿùàðÿòèíäÿí, äöøìÿíëÿðèí ùÿ-
ñÿäèíäÿí Ñèçÿ áèð ìÿëóìàò âåðèì.
Áèëäèð áó äîêòîð Õèâÿéÿ òÿøðèô àïàðäû, àù Ìîëëà äàéû! Õèâÿëèëÿð ÷îõ
õîøáÿõò îëäóëàð. Áóäóð êè, áèð úöçàì íàõîøëóüóíà äö÷àð îëàí áèð îüëà-
íû áàøëàäû äîêòîð ñàüàëòìàüà. Íå÷ÿ ñàüàëòìàüà? Äîêòîð áèëäè êè, íàõîø
îüëàíà ìàäàì êè ñà÷ìà ïðèíèìàò åòìÿéè áóéóðóáñà, ñàüàëìàç. Áóäóð
êè, äîêòîð î íàõîøà áóéóðäó: ùÿð ýöí íàùàðäàí ÿââÿë 12 ìèñãàë ñà÷ìà,
éÿíè îõîòíè÷è äðîæ (äðîæü) ïðèíèìàò åëÿñèí. Áÿäáÿõòëèéÿ áàõûí. Îüëàí
12 ìèñãàë ïðèíèìàò åäÿð, áèð àç éàõøû îëäóüóíó àíëàð. Ñîíðà áàøëàð áèð-
äÿí 96 ìèñãàëû ïðèíèìàò åòìÿéÿ. Íÿäÿíñÿ äðîæ ÷îõëóã åäèá, îüëàí î
äöíéàéà ýåäÿð.
Àììà áóíëàð ùå÷ çàò äåéèëäè. Áóíà áèð ãóëàã àñìàëû – áèçèì äàèìè
äöøìÿíèìèç ðóñëàðäàí, áèð ôåëäøåð, ôàìèëèéàñû äà Ãàëêèí, õÿáÿð òóòóá êè,
áèð îüëàí äðîæ ïðèíèìàò åòäèéèíäÿí î äöíéàéà êþ÷öá. Áÿëè, î êàôèð Ãàë-
êèí ýåäèá ðóñ ýåíåðàëûíà øèêàéÿò àïàðûá. Øèêàéÿò äÿ ùÿñÿääÿíäèð. Ýþ-
ðÿñÿí, íàùàã éåðÿ î äîêòîðó ðóñ ýåíåðàëû Õèâÿäÿí êàíâîé èëÿ ÷ûõàðûá
×àùàðúóéà (×àðúîóéà) ýþíäÿðäè. Èíäè î äîêòîð áàøëàäû Áóõàðàäà ùþâ-
çè-êóêóøàíäà ìÿíçèë òóòóá ìöñÿëìàíëàðû ìÿùç ìèëëÿòïÿðâÿëèêäÿí þò-
ðö òÿáàáÿò åòìÿéÿ. Áÿçè êþíëö ãàðà áóõàðàëûëàð: “Èí ïåäÿð ëÿíÿò Êóê-
øàí áå àìàäÿ, ÿíäÿê âÿãò íåìèãîçÿðÿä Êóêøàíðà àäÿìêîøàí ìèêî-
íÿä”, – äåéèðëÿð. Àëëàù áèëèð, áþéëÿ êþíëö ãàðàëàð Áóõàðàäà àç êèáèäèð.
Áóõàðàäà ÷îõ àäàìëàð áó äîêòîðà åòèãàä åäèáëÿð. Èíäè áèð èøäÿí ãîðõó-
ðóã êè, áóðàäà ðóñ êîíñóëó âàð. Ìÿáàäà, õÿáÿð òàïà, áó äîêòîðó Áóõà-
391
ðàäàí êàíâîé åäÿð. Áèð äÿ Ïóçàêîâ ôàìèëèéàñûíäà áèð ðóñ äîêòîðó ùÿ-
ñÿäèíäÿí éàíûá.
“Ýòî ïðîñòî çíàõàðü, íåñ÷àñòíûé äîêòîð, ÿ ïîïðîøó êîíñóëà
ïðîãíàòü ýòîãî îáìàíùèêà”, éàíäûã, ãîéìóðëàð êè, áèç ìöñÿëìàíëà-
ðûí äà äîêòîðëàðû øþùðÿò ÷ûõàðñûíëàð.
“Áîøáîüàç”.
Ìîëëà äàéû! Þçöí òÿñùèù åäèá, éàç!

***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ
Áÿíèì ùåñàáûìà áÿíÿ 6 àéëûã æóðíàë ýþíäÿðìÿéèíè ðèúà åäèðÿì.
Öíâàí: Ñòàíñèéà Àðàðàò. Áþéöê Âåäè íàùèéÿñè,
Êè÷èê Âåäè ìÿêòÿá ìöäèðè Ùÿñÿí ßëèçàäÿ –
ìöõáèðèíèç

***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ
Àøàüûäà àäëàðû ýþñòÿðèëÿí øÿõñëÿð ö÷öí àéëûã ãÿçåò ýþíäÿðìÿéèíèçè
ðèúà åäèðÿì.
Ïàðàñû 8 ìàíàò 80 ãÿïèê ýþíäÿðèëäè.
Öíâàí: Ãÿìÿðëè, Ìþùñöíëö êÿíäè
1. Ùÿáèá ßëèéåâ – 3
2. ßëè Ñàðàõîâ – 3
3. Àëëàùâåðäèéåâ – 3
4. Àëëàùâåðäè ßëèéåâ – 3
5. Òÿâÿêêöë ßëèéåâ – 3
6. Ìöÿëëèì Ìÿùÿððÿìîâ – 3
Ìÿòáóàò ìöâÿêêèëè Ùÿñÿí ßëèçàäÿ

***
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿçðÿòëÿðèíÿ
Ìþùòÿðÿì óñòàäûì!
“Þëöëÿð” àäëû ýöëìÿëè òåéàòðîíûç úàìààòûí ùöñí-ðÿüáÿòèíè ãàçàíäû.
Ýþðÿíëÿð ìÿìíóí îëóá, èñòåäàä âÿ ìÿùàðÿòèíèçè òÿäãèã åòäèëÿð, ýþð-
ìÿéÿíëÿð äÿ èçùàðè-òÿÿññöô åäÿðÿê ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèëÿð. Éàçäûüûíûç
392
“Þëöëÿð”è Áàêûäà âÿ áàøãà áèð éåðäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è òÿçÿäÿí äè-
ðèëòìÿê âÿ îíó íÿøð åòìÿê ö÷öí êàüûç àëìàã àäûíà ìþâãåéè-òàìàøàéà
ãîéäóíóç. Òîïëàäûüûíûç ïàðà úàìààòûìûçûí ùèììÿòèíäÿí ìÿëóì îëäó,
ôÿãÿò òÿÿññöô, éåíÿ òÿÿññöô êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äèðèëìÿäè. Áóíóíëà
áåëÿ, áèð íå÷ÿ ñÿáÿáëÿðäÿí äîëàéû ìÿúáóð îëäóì “Þëöëÿð” ïéåñèíèçÿ
ìöãàáèë áåø ìÿúëèñ, 9 ïÿðäÿäÿí èáàðÿò “Äèðèëÿð” àäëû áèð ýöëìÿëè ïéå-
ñÿ éàçìàüà êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí þëìÿê ñÿáÿáèíè Ñèç âÿ éîëäàøëà-
ðûíûçûí áöòöí ùÿðÿêÿòëÿðèíè úàìààòûìûçà ýþñòÿðèá àíëàòìàã ö÷öí. Øåéõ
Íÿñðóëëàù úàìààòûìûçû ìþâùóìàò èëÿ îéíàäûð. Áàõàëûì. Äèðèëìÿç. Íÿ-
ëÿð èëÿ, íàñèë îéíàäûðëàð. ßýÿð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí äèðèëìÿéèíèí ñÿáÿ-
áèíè ýþñòÿðìÿñÿíèç, “Äèðèëÿð” àäëû ïéåñÿíè êàüûçûí áàùàëûüûíà áàõìà-
éûá, ìþâãåéè-èíòèøàðà ãîéàúàüàì. Âÿ áèð êÿñäÿí äÿ êàüûç ïóëó òÿìÿí-
íàì éîõäóð.
Åùòèðàìëà: ßëè Ðçà Øàì÷ûçàäÿ
“Òóòè”, íþìðÿ 45, 24 äåêàáð (1916)

***
Ìèðçÿ!
20 éàíâàð
Ìàðàüàäàí ýÿëÿíäÿí áó èêèíúè êàüûçäûð êè, ñÿíÿ éàçûðàì. Æóðíàë áà-
ðÿñèíäÿ êè, éàçìûñàí, åëàí âåðÿúÿéÿì. Ìÿí åëÿ áèëèðÿì, åëàí âåðìÿñÿí
éàõøûäûð. ×öíêè îíñóç äà úàìààò áèëèð Ãàôãàç øóëóãäóð âÿ ïî÷ò ãàéäà èëÿ
ýÿëìèð. Èêè àéäà, ö÷ àéäà æóðíàë ýÿëìÿñÿ, úàìààò áèð ñþç äåìÿç.
Àììà åëàí âåðÿíäÿ éÿãèí åäÿúÿêëÿð êè, æóðíàë áàüëàíäû. Íÿ àáó-
íÿ éàçäûðàí îëàúàã, íÿ ìÿãàëÿ ýþíäÿðÿí îëàúàã, íÿ øÿêèë ÷ÿêÿí. Ìÿí
åëÿ áèëèðÿì, ÿââÿëà ÷àëûøàñàí æóðíàëû áàüëàìàéàñàí âÿ àéäà áèð äÿôÿ äÿ
îëñà, ÷àï îëà. Èêèíúè, ùÿðýàù, êÿíäÿ ýåòìÿëè îëñàí, áèð àé, èêè àé ýåíÿ
åëàí âåðìÿéÿ ìÿí ðàçû äåéèëÿì. Ãÿðÿç, þçöí éàõøû áèëèðñÿí. Ùÿð ùÿô-
òÿ êàüûç éàç. Áó àäðåñëÿðÿ äÿ æóðíàë ýþíäÿð.
Òÿáðèç 468 Ñÿèä Ñóëòàí.
Òÿáðèç 469 Ñÿðäàð Ìþùòÿðÿì.
Òÿáðèç 470 Ùàúû Àááàñ ßëÿìäàð.
Òÿáðèç 471 Àøèãè Ãàðàáàüè.
Òÿáðèç 472 Ñàèä ÿë – Ìÿìàëèê.
Òÿáðèç 473 Ùàúû ßáó Òàëèá.
Òÿáðèç 474 Ñÿðäàð Ñèòâÿò.
393
 Òÿáðèç 475 Ìÿúëÿëöë-ìöëê.
Òÿáðèç 476 ßìèð ßíèòñàð, Èñìàéûë Ìèðçÿ.
Òÿáðèç 477 Õàí Áàáàõàí, ßáäöëìÿëèê, (èäàðåéè-ìàëèééÿ).
Òÿáðèç 478 Øÿìñ õàí.
Òÿáðèç 479 Àááàñ õàí, Ñÿðòèï.
Òÿáðèç 480 Ùàúû Êÿðèì Ñèäãèéàíè.
Òÿáðèç 481 Ùàúû Ìÿùÿììÿä Ùöñåéí Áåéòóëëà.
Òÿáðèç 482 Ùàúû Éóñèô Ãÿçâèíè.
Òÿáðèç 483 Øÿðèôàüà Èìàäçàäÿ.
Òÿáðèç 484 Ìèðçÿ ßùìÿäõàí Ìÿùÿììÿäÿëèçàäÿ.
Òÿáðèç 485 Èëõàíè ïåñÿðè-Úÿìøèä õàí.
Ôàáðèêè – Ýÿíúÿ – íþìðÿ 12.
Áèð äÿ ìÿí éàçäûüûì àáóíÿëÿðèí òàìàì àäëàðûíû éàç ýþíäÿð ìÿíÿ
ýþðöì ãÿëÿìäÿí àáóíÿ àäëàðû äöøìÿéèá êè. ×öíêè íå÷ÿ íÿôÿðëÿð øèêà-
éÿò åäèðëÿð êè, áèçÿ æóðíàë ýÿëìèð. 26-úû íþìðÿ áèçÿ ýÿëìÿéèá. Àáóíÿ-
ëÿðäÿí ýÿëÿí âàð, àììà áÿñòÿ ýÿëìÿéèá êè.
×àëûø æóðíàëû áàüëàìà. Àáóíÿ ÷îõ ýÿëÿúÿê. Óøàãëàðû þïöðÿì.
ßëè ßêáÿð

***
Ìíîãîóâàæàåìûé Äæàëèë Ìàìåäêóëèçàäå
9/V/1921
Ïðèíîøó Âàì èñêðåííóþ ñåðäå÷íóþ áëàãîäàðíîñòü çà îêàçû-
âàåìóþ ïîìîùü â ìîåì òðàãè÷åñêîì ïîëîæåíèè.
Âû, êàê ïðîñâåùåííûé îáùåñòâåííûé äåÿòåëü è ïóáëèöèñò,
ñðàçó ïîíÿëè ïîëîæåíèå è ïðåäñòàâëÿåòå, ìîæíî ñêàçàòü,
åäèíñòâåííûé çäåñü ëó÷ ñâåòà è ïðîáëåñê íàäåúæäû äëÿ ìåíÿ.
Åùå ðàç ãîðÿ÷î áëàãîäàðþ.
Ïðè âñåì ìîåì æåëàíèè íå áûë ó Âàñ è íå ìîã äîñòàâèòü ñå-
áå óäîâîëüñòâèÿ ïðîâåñòè âðåìÿ â îáùåñòâå óâàæàåìîé Ãàìèäû
õàíóì è Âàøèõ, òàê êàê ìàññà áûëî äåëà, à òåïåðü ñòðàäàþ ìà-
ëÿðèåé è îò ýòîãî óãíåòàþùåãî ñîñòîÿíèÿ äóõà.
ß è Ãèäàìèò õàí íå ïðåìèíåì âîñïîëüçîâàòüñÿ ïåðâûìè ñâî-
áîäíûìè ÷àñàìè, ÷òîáû îòäîõíóòü äóøîé ó Âàñ.
Ïðèâåò îò íàñ îáîèõ, Ãàìèäå õàíóì è Âàì
Èñêðåííî ïðåäàííûé è óâàæàùèé Âàñ
Àòðåñêèí

394
 ***
Ìíîãîóâàæàåìûé Äæàëèë Ìàìåäêóëèçàäå

Ïîñûëàþ ïîëó÷åííóþ ïî íàøåìó òåëåôîíó èç ã. Äæóëôû òåëå-

ãðàììó íà Âàøå èìÿ. Ïðîøó ïðèíÿòü èñêðåííèå ìîè ïîçäðàâëåíèÿ.
Ïèñüìî Âàøåé ñóïðóãè îòïðàâèë ÷åðåç Ïåðñèäñêîãî Êîíñóëà.
Ïðèâåò Âàøåé ñóïðóãå
Èñêðåííî ïðåäàííûé è óâàæàþùèé Âàñ
Àòðåñêèí

***
ßäèáè-ìþùòÿðÿì, åòèìàäëû ãàðäàøûì
Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùöçóðóíà
4 ðÿáèóñ-ñàíè 41
Íóõà
Ñàëàì ÿëåéêöì. Íå÷ÿ âàõò îëóðäó êè, ÿùâàëè-ùàçèðÿäÿí äîëàéû Ñèç-
äÿí õÿáÿðèì éîõ èäè. Àíúàã íå÷ÿ àé áóíäàí ÿãäÿì ìöÿëëèì Áàáà
ÿôÿíäè èëÿ ëöòôÿí ýþíäÿðäèéèíèç ñàëàì éåòèøäè. Áàøãà áèð øåé äåìÿäè,
ëàêèí áó ýöíëÿð òÿçÿäÿí Âÿòÿí öôöãöíäÿí æóðíàëûìûçûí òóëè åòìÿéè ìö-
íàñèáÿòèëÿ îëàí ñþùáÿòëÿð ñûðàñûíäà ìÿëóì îëóð êè, ñèç ãèéìÿòëè ùÿäèé-
éÿ îëàðàã Òÿáðèç æóðíàëëàðûíûçäàí íå÷ÿ íöñõÿ áÿíäÿéÿ ýþíäÿðìèñèíèç.
Ìÿçêóð ìöÿëëèì ÿôÿíäè íÿðÿäÿ òÿëÿô åäèáäèðñÿ, íöñõÿëÿðè áÿíäÿéÿ éå-
òèðìÿéèá. Áÿí äÿ Ñèçÿ ìÿðóçÿ éàçàúàüûìû ñþéëÿäèêäÿ áó ÿùâàë çàùèð
îëóð. ×îõ ñåâÿðäèì Òÿáðèç íöñõÿëÿðèíè çèéàðÿò åäÿì, ÷öíêè áÿí îðà ÿù-
âàëëàðûíà ýþçÿë õÿáÿðäàðàì. ßëãÿðÿç, ÷îõ ñþçëÿðèì âÿ äÿðäè-äèëèì âàð,
àíúàã ðóáÿðó ýþðöøìÿê èñòÿð. Àðàëûãäà áåøúÿ ýöíÿ áÿíäÿéÿ ìöñàôèð
îëñàíûç, ùÿì Íóõó ÿùâàëûíäàí ìöêÿììÿë õÿáÿðäàð îëàðñûíûç âÿ ùÿì
äÿ òÿáäèëè-ùÿâà ÿìÿëÿ ýÿëÿð. Áèð äÿ, Ìèðçÿ ãàðäàø, éàõàìû áàëàúà þâ-
ëàäûìûí ÿëèíäÿ ãîéìóñóíóç. Ùÿìèøÿ ñàáèã æóðíàëëàðû îõóìàüà ìÿøüóë
îëäóãëàðû êèáè áó äÿôÿ òÿçÿ íöñõÿëÿðè áèð àí ÿëèíäÿí éåðÿ ãîéìàéûðëàð.
Àíúàã áÿíäÿéÿ äåéèðëÿð Ìîëëà ßëèíèí øÿêëè éîõäóð, áÿëêÿ áóíó þçýÿ
àäàì íÿøð åäèéîð. Òÿâÿããå åäèðÿì îíëàðûí èñêàòû ö÷öí ãàïû àðàñûíäà äà
îëñà, Ìîëëà ßëèíèí úàìàëûíû ýþñòÿðèí.
Ðÿôèãåéè-íÿúèáÿíèç õàíûì áàúûìà ñÿìèìè ãàðäàøëûã ñàëàìû òÿãäèì
åäèðÿì. Ùÿì þç òÿðÿôèìäÿí âÿ ùÿì äÿ éîëäàøûì òÿðÿôèíäÿí. Áÿíäÿ-
çàäÿëÿð.
395
 ßùìÿä Íàøèð, Áþéöêàüà, Ñÿêèíÿ õàíûì âÿ Ñèäèãÿ õàíûì Ñèç ìþù-
òÿðÿì ÿìèëÿðèíèí âÿ õàíûì àíàëàðûíûí ÿëëÿðèíè þïöá, îíëàðà íèñáÿò ÿìð
âÿ ðöúóàòëàðûíû ýþçëÿéèðëÿð.
Áàø ìÿñëÿê âÿ èõëàñ
Àõóíä Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿ

***
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ!
Òèôëèñ Øÿðã áàñìàõàíà âÿ êèòàáõàíàñû
5 îêòéàáð (1919)
Éàé àéëàðûíäà éàçäûüûíûç ìÿêòóáà úàâàá éàçìûøàì. Þçöíö äÿ
Éåâëàõ ñòàíñèéàñûíäà ïî÷ò ãóòóñóíà ñàëìûøàì. Àíúàã åøèäèðÿì êè, ùà-
ìàí ìÿêòóá Ñèçÿ ÷àòìàéûá. Åëÿ ùà èñòÿäèì òÿçÿäÿí éàçûì, ìàúàë òàï-
ìàäûì. Áóäóð êè, áàøëàéûá éàçûðàì. Áèçèì áàñìàõàíàäà îëàí êàüûçëà-
ðûí èêè òàé éàðûìû ãàëûð. Áèð òàé éàðûì Ñèçÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà ñàòûá âÿ èø-
ëÿòìèøèê. Ñîíðà ýþðäöì êè, êàüûç áàùàëàíûá, äàùà àëäûðìàäûã. Ùöðöôàòû
äà íåúÿ ãîéóáñóç, åëÿí÷èê äóðóð. Éóñèôõàíýèëäÿ îëàí êàüûçäàí äîüðó
áèð ÿùâàë áèëìèðÿì. ×öíêè Ñèçÿ êàüûç éàçàíäà Ìèíà õàíûìû Òèôëèñäÿ
ýþðäöì. Äåäè êè, ìÿí þçöì éàçàðàì. Æóðíàëëàð Ùÿñÿíèí êèðøàñûíäàäûð-
ëàð, äîëàøàí éîõäóð. Ðçàãóëóéà ñàëàìûíûçû éåòèðèá, éàçäûãëàðûíûçû îõó-
äóì.
Ùÿìèäÿ õàíûìà ÿðçè-åùòèðàì åäèðÿì. Áàãè-åùòèðàì.
Èñìàéûë

***
Áÿðàäÿðèì Ìèðçÿ Úÿëèë!

ßââÿëà, ñàü-ñàëàìàò îëìàüûíûçû èñòÿéèðÿì. Èêèíúèñè, áó òÿðÿôèí ÿù-

âàëàòûíäàí õÿáÿðäàð îëìàã èñòÿñÿíèç, øöêöð îëñóí, ñàü-ñàëàìàò âàðûã.
Áÿðàäÿðèì, áó èë èñÿ ìÿíè ñå÷êè ùöãóãëàðûíäàí ìÿùðóì åäèáëÿð. Áóðà-
äà ìÿðêÿçè ñå÷êè êîìèñéîíóíà ÿðèçÿ âåðäèì, ðÿää åäèáëÿð. Ñèçÿ áèð
ÿðèçÿ éàçûá ýþíäÿðäèì. Òÿâÿããå åäèðÿì ëàçûìè éåðèíÿ âåðÿñèíèç. ßðè-
çÿíèí öíâàíûíû éàçûí, âåðèí. Ãàëäû êè, áÿðàäÿðèì, Ñÿí þçöí ìÿíèì âÿ-
çèééÿòèìè áèëèðñÿí. Úÿëàë èñÿ Êöêö êÿíäèíäÿäèð. ßáèë äÿ ßáðÿãóíóñäà-
äûð. Ñîéóãäàí éîë áàüëûäûð. Ùå÷ õÿáÿðèì éîõäóð. Ãàëäû êè, áóðà èíäèéÿ
ãÿäÿð ÷îõ ñîéóã-ãàð êå÷ìèéîð. Ìÿíäÿí Ùÿìèäÿ õàíûìà ñàëàì éåòèð.
396
Òåéìóð, Ïàêèçÿ íåúÿäèðëÿð? Éåíÿ áèð êàüûç éàçìûðëàð. Ìèäùÿäÿ âÿ
ßíâÿðÿ ìÿíäÿí ñàëàì éåòèð. Áèð äÿ êè, 14 ýöíäöð êè, Ñèçÿ êàüûç éàç-
ìûøàì, ùå÷ úàâàá ýÿëìÿäè.
ßñýÿð.
Âÿ ýþíäÿðèðÿì Ñèçÿ, Äîêòîðóí ìöàéèíÿ
øÿùàäÿòíàìÿñè ëàçûì îëàðñà, âåðÿðñèíèç éåðèíÿ.
24 ìàðò

***
Ìèðçà!
Åñëè ìîæíî, ïðèøëè ìíå, ïîæàëóéñòà, 10-15 ôóíòîâ ìóêè.
Êóõàðêà ñïå÷åò äëÿ ìåíÿ õëåáà, à òî ìíå íå õâàòàåò 3/4 ôóíòà, ÿ
ñåãîäíÿ ñ óòðà íå åë õëåáà, ðàíüøå ó ìåíÿ áûëè äåíüãè è ÿ ïîêó-
ïàë áóáëèêè, à òåïåðü íåò. Òû Þñóô-õàíó íè÷åãî íå ãîâîðè. Ýòîò
õëåá ÿ âûñóøó è ó ìåíÿ ïîëó÷èòñÿ çàïàñ ïî÷òè íà öåëûé ìåñÿö.
Ñêîëüêî ìîæåøü, ïðèøëè ñ ìàëü÷èêàìè.
Ìóçàôôàð Äàâàòäàðîâ

***
Ïî÷òîâàÿ êàðòî÷êà
Ãîð. Áàêó
Ñòàðàÿ Ïî÷òîâàÿ ¹ 69
Ðåä. Æóðíàë
Ìîëëà Íàñðåääèí
Îò: È. Àëèâåðäèåâà

***
Ìîëëà Íÿñðÿääèí èäàðÿñèíÿ!
Ñèçÿ ýþíäÿðäèéèì àáóíÿ÷èëÿð ñèéàùûñûíà áó àäàìëàðû äàõèë åäèá,
ìàðòäàí åòèáàðÿí ìÿúìóÿ ýþíäÿðìÿéèíè ðèúà åäèðÿì.
1. Òÿðëàí Êÿíýÿðëè (Îðäóáàä, ñÿùèééÿ)
2. Ýöëñöì Çâåðîâà (Îðäóáàä, äåòäîì)
3. Ùÿìèä Ùÿñÿíîâ (Îðäóáàä, Äûðíûñ êÿíäè)
Ãåéä: áóíëàðà 3 àéëûã ìÿúìóÿ ýþíäÿðèí.
Úÿìè ïàðàëàðû áó ýöíëÿðäÿ þäÿéÿúÿéÿì.
Îðäóáàä ìóâÿêêèëèíèç:
Èáí Éÿìèí ßëèâåðäèéåâ

397
 ***
 êîíòîðó æóðíàëà “Ìîëëà Íàñðåääèí”
Ïðè îñìîòðå ìíîãèõ îò÷åòîâ Âàøèõ çàìå÷åíî, ÷òî íå ÷èñëÿ-
ùåìóñÿ â øòàòå êàêîìó-òî Êåíöëèíñêîìó óïëà÷èâàåòñÿ çà ýêñïå-
äèðîâàíèå æóðíàëà. À ïîòîìó, îáðàùàÿ Âàøå âíèìàíèå, ïðîøó
âïðåäü òàêèõ ðàñõîäîâ íå ïðîèçâåñòè, èáî âñå ýêñïåäèðîâàíèå è
äîñòàâêà ëåæàò íà ñëóæàùèõ, ÷èñëÿùèõñÿ â øòàòå, íåñìîòðÿ íà
òî, ÷òî â îòäàëåííûå ðàéîíû è ïî÷òîâûå ïîñûëêè íàïðàâëÿþòñÿ
÷åðåç ýêñïåäèöèþ, çà ÷òî óïëà÷èâàåòñÿ îñîáî.
Çàâåäóþùèé èçäàòåëüñêîé ÷àñòüþ ãàçåòû
“Êîììóíèñò” Ãåéäàðîâ
23 ìàðòà 1922

***
 êîíòîðó æóðíàëà “Ìîëëà Íàñðåääèí”
Íà îñíîâå ðàñïîðÿæåíèÿ Äæàáèåâà Ñóëåéìàíó Ìåëèêîâó íàç-
íà÷àåòñÿ ñî äíÿ åãî ðàáîòû â æóðíàëå æàëîâàíüå 120 ð. è ãîíî-
ðàð 130 ð. À ïîòîìó ïðîøó ïðîèçâåñòè ñ íèì ðàñ÷åò, óäåðæàâ âû-
äàííûå åìó âñÿêèå âûäà÷è â ñ÷åò æàëîá è ãîíîðàðà. Êðîìå òîãî,
ñòàâëþ âàñ â èçâåñòíîñòü, ÷òî íàìè óïëà÷åíû åìó â ñ÷åò ñòî äâàä-
öàòü äâà (122) ð., êîòîðûå ïîäëåæàò óäåðæàíèþ. Î ðåçóëüòàòå
ïîñòàâèòü íàñ â èçâåñòíîñòü.
Çàâåäóþùèé èçäàòåëüñêîé ÷àñòüþ ãàçåòû
“Êîììóíèñò” Ãåéäàðîâ
23 ìàðò 1922

***
Ìþùòÿðÿì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ!
Ñåíòéàáðäàí Ñààòëû ìÿêòÿáèíÿ òÿéèí îëóíäóüóì ö÷öí ðèúà åäèðÿì
ìÿíèì æóðíàëûìû Êàëàãàéûíà éîõ, Ñàëéàí, Ñàáèðàáàä, Ñààòëû ìÿêòÿáèíÿ
ýþíäÿðÿñèç. Áóíäàí ñîíðà áóðàíûí éàðàìàçëûüûíäàí éàçàúàüàì.
Ñàëéàí, Ñàáèðàáàä,
Ñààòëû ìÿêòÿáè ìöäèðè
ßëèø ßëèã
8/IX – 22-úè èë

398
 ***
Ñ.â. 2002
Õàëã Êîìèññàðëàðû Øóðàñû, Öìèðè-èäàðÿ ìöäèðè
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ Úÿëèë!

Ôàéòîí ö÷öí ëàçûìè ÿìð âåðèëèáäèð. Íÿ âàõò èñòÿñÿíèç, ýþíäÿðÿúÿê-

ëÿð. Àíúàã ùÿð äÿôÿ òåëåôîí èëÿ äàíûøàíäà þç òåëåôîíóíóçóí íþìðÿñèíè
äåéÿñèíèç âÿ ÿìð åäÿñèíèç ôàéòîí ýþíäÿðìÿéèí, éÿíè Ñîâíàðêîìäàí
÷ûõìàüûíû õÿáÿð âåðñèíëÿð. Áó ñààò ôàéòîí èñòÿìèøñèíèç, éàðûì ñààòàäÿê
ýþíäÿðÿúÿéÿì âÿ áóíäàí ñîíðà ëàçûìè ãàéäà öçðÿ âàõòûíäà Ñèç èñòÿ-
äèêäÿ ýþíäÿðÿúÿêëÿð.
Ìÿùÿììÿäçàäÿ
9.12.22

***
Ñåâýèëè Ìîëëà ÿìè!
Áó ìÿêòóá èëÿ áÿðàáÿð ñàòûëìàéûá ãàëìûø êèòàá âÿ êèòàá÷àëàðûìûçû
ïîñòÿ âàñèòÿñèëÿ ìþùòÿðÿì èäàðÿíèçÿ ýþíäÿðäèì.
Ìÿí ñèçëÿðè íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ èñòÿéèðÿì. Àðçóì ãÿäÿð Ñèçÿ âÿ Ñè-
çèí ìÿãñÿäèíèçÿ õèäìÿò åäÿ áèëìèðÿì. Ñÿáÿá? Úàìààòûìûçûí ùèììÿ-
òè ñàéÿñèíäÿ êè÷èê áèð êèòàáõàíàìûç âàðäûñà äà, î äà áàüëàíäû (ðóùàíè-
ëÿðèìèçèí ýþçö àéäûí îëñóí). Èêè èëèí çÿðôèíäÿ ÿùàëèìèç áèçäÿí àëòû-éåä-
äè éöç ìàíàòëûã íèñéÿ êèòàá, ãÿçåòÿ âÿ æóðíàë àïàðìûøäûð. Ùÿð êÿñäÿí
ùàããûìûçû èñòÿéèðèêñÿ, ìöõòÿëèô úàâàáëàð àëûðûã. Ìÿñÿëÿí: “Éîëäàø!
1925-úè èëèí àáóíÿ ïóëóíó âåðèí, 1926-úû èëÿ äÿ Ñèçÿ ýåíÿ äÿ æóðíàë
ýÿëñèí!” – äåäèêäÿ: “Ïóë èëÿ ýÿòèðìÿëè îëñàéäûì, éàçàðäûì Áàêûäàí ýÿ-
ëÿðäè”, – úàâàáûíû àëäûì. Áèð ÷îõ áþéëÿ ìöøòÿðèëÿðèìèç âàð êè, òÿãðèáÿí
áèð èë éàðûìäûð êè, ãÿçåòÿ, æóðíàë àïàðûð, ùÿëÿ äÿ ïóëóí âåðìèð. Áóíäàí
áàøãà úàìààòûìûç áåëÿ ýöìàí åäèð êè, áó èøäÿ ìÿí Ñèçëÿðäÿí ìÿáëÿü
àëûðàì. Íÿ èñÿ, úöçè ìÿñÿëÿäÿí þòðö Ñèçÿ áàøàüðûñû âåðìÿê èñòÿìèðÿì.
Îíà ýþðÿ äÿ Ñèçäÿí àúèçàíÿ òÿâÿããå åäèðÿì êè, òåçëèêëÿ ìÿíÿ èñ÷îò
ýþíäÿðèá âÿ ìÿíè ìöâÿããÿòè äÿ îëñà, áó ìÿñÿëÿäÿí áèð àç õèëàñ åäÿ-
ñèíèç. Òà êè áó úàìààòäàí ìÿí þç ùàããûìû àëûì. Ìÿí Ñèçèí ùàããûíûçû
ýþíäÿðÿúÿéÿì. Áó ìÿêòóá Ñèçÿ ÷àòàíäàí ñîíðà äàùà ìÿíèì ö÷öí
æóðíàë ýþíäÿðìÿéÿñèíèç. Öìèä åäèðÿì êè, ìÿí þç ÿâÿçèìÿ Ñèçèí ö÷öí
áàøãà áèð âÿêèë òàïàì.
399
 Ùÿð ùàëäà ÿìèí áèð àäàì òàïàðàì. Äöáàðÿ ìÿí Ñèçäÿí õàùèø åäè-
ðÿì êè, ìÿíè ùÿð áàðÿäÿ áàüûøëàéàñûíûç. Éåíÿ äÿ ÿðç åäèðÿì. Ñèçëÿð-
äÿí èñ÷îò àëàí êèìè ùåñàáûíûçû òàìàì âÿ êàìàë ìþùòÿðÿì èäàðÿíèçÿ
ýþíäÿðÿúÿéÿì.
Áàãè åéíè-åùòèðàì
Ìÿñëÿêäàøûíûç:Úàááàð Èñýÿíäÿðëè

Ïî÷òà èëÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿòáóàò ñóðÿòèäèð ö÷ ïàñûëêàäà:

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû – íöñõÿ 160
“Þëöëÿð” – 71
“Ñèðêÿ” – 42
“Ìîëëà Ôÿçëÿëè” – 75
Áàããàë Ìåùäè Ðÿùèì – 74
ßëáÿòòÿ áóíëàðû áèçèì ùåñàáûí âÿúùèíÿ éàçûá âÿç åäÿñèíèç (ùåñàá-
äàí ñèëÿñèíèç).

***
ßçèç êþùíÿ äîñòóì Úÿëèë!
Úàâàá ìÿêòóáóíóçó âàõòûíäà àëäûì. Àíúàã òÿêúÿ âàõòûí äàðëûüûí-
äàí éîõ, ùÿì äÿ ãèñìÿí þçöìö ïèñ ùèññ åòäèéèìäÿí ñÿìèìè ìÿêòóá-
ëàðûíûçà úàâàá éàçà áèëìÿäèì. Ìÿêòóáäà ñþéëÿäèéèíèç õåéèðõàù ñþçëÿð
ö÷öí Ñèçÿ öðÿêäÿí ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì. Ìÿêòóáóíóçó îõóéàð-
êÿí, ìöñÿëìàí õàëãëàðûíà âàúèá îëàí, ìöñÿëìàí àëÿìèíèí ìààðèôëÿí-
ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã áèð ìÿäÿíè èøëÿ ôàíàòèêúÿñèíÿ óçóí èëëÿð áîéó
ìÿøüóë îëäóüóìóçó õàòûðëàäûì. Î âàõòäàí áÿðè ÷îõ øåé äÿéèøèá. Áèçèì
àüëûìûçà áåëÿ ýÿëìÿéÿí äÿðÿúÿäÿ äÿéèøèá. Àíúàã Øÿðã õàëãëàðûíûí
õåéðèíÿ èøëÿìÿê ùÿâÿñè ìÿíäÿ ÿââÿëêè êèìè ýöúëöäöð: ìÿí èñòèñíàñûç
îëàðàã ãåéðè-ðóñ äèëëÿðèíäÿ ÷ûõàí íÿøðëÿð ö÷öí, áàøëûúà îëàðàã Ýöðúöñ-
òàí âÿ ãèñìÿí äÿ ìöñÿëìàíëàð ö÷öí èøëÿéèðÿì.
Ñèç ìÿíÿ éåíÿ äÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ èøëÿìÿéè òÿêëèô åòäèéèíèç
âàõòäàí Ñèçèíëÿ èøëÿìÿê áàðÿäÿ ùÿð ýöí äöøöíöðÿì. Èíäè Ñèçäÿí õàùèø
åäèðÿì êè, ÿýÿð þç òÿêëèôèíèçäÿí èìòèíà åòìÿìèñèíèçñÿ, ìÿíè ÿí õåéèð-
õàù ÿìÿêäàøëàðûíûçûí ñûðàñûíà ãÿáóë åäÿñèíèç. Ïî÷ò èøèíè åëÿ ñàçëàìàã
îëàð êè, øÿêèëëÿð Ñèçÿ âàõòûíäà éåòèøñèí. Áåëÿëèêëÿ, Ñèçÿ ÿë âåðèðñÿ, ìþâ-
çóëàðûíûçû ýþíäÿðèí, ìÿí èñÿ Ñèçÿ òÿñâèðëÿðè ýþíäÿðèì. ßýÿð þç ìþâ-
çóëàðûì îëñà, áóíëàðà àèä øÿêèëëÿð äÿ ýþíäÿðÿ áèëÿðÿì; àíúàã áóíóí
400
ö÷öí ìÿí ýÿðÿê æóðíàëûí ðóùóíó âÿ ìàðàã äàèðÿñèíè þéðÿíèì. Ùå÷ îë-
ìàñà, æóðíàëûí áèð íå÷ÿ íþìðÿñèíè ýþíäÿðèí êè, ìÿí éàõøû-éàõøû òàíûø
îëóì. Áóíäàí áàøãà, øÿêèëëÿð ö÷öí ìÿíÿ âåðèëÿí âàõò ùÿääèíè áèëäèðèí.
Éÿíè æóðíàë ùÿôòÿíèí ùàíñû ýöíö ÷ûõûð, áÿäèè ìàòåðèàë ëèòîãðàôèéàéà íÿ
çàìàí äàõèë îëóð âÿ áó êèìè áöòöí áóíëàðû áèëìÿê ìÿíÿ ëàçûìäûð.
Áèð àé áóíäàí þíúÿ Òèôëèñäÿ éîëäàø Åìèíáÿéëè (äåéÿñÿí, î, êÿíäëè
éàõóä ôÿùëÿ ãÿçåòèíèí ðåäàêòîðóäóð) èëÿ ýþðöøäöì. Î äà ìÿíÿ þç éà-
íûíäà èø òÿêëèô åòäè. Ùÿòòà àðòûã áèðäÿôÿëèê Áàêûéà êþ÷ìÿéè òÿêëèô åòäè.
Äåäè êè, îðäà ìÿíèì èøèì ÷îõ îëàúàã. ßëáÿòòÿ, Áàêûéà êþ÷ìÿê ìÿíèì
ö÷öí î ãÿäÿð äÿ àñàí äåéèë. Öñòÿëèê îðàäà êèôàéÿò ãÿäÿð èø òàïàúàüûìà
äà ÿìèí äåéèëÿì. Àíúàã èøäÿí èìòèíà åòìèðÿì. Èíäèéÿ ãÿäÿð îíà þç
ãÿðàðûìû áèëäèðìÿìèøÿì. ßýÿð Ñèç îíó òàíûéûðñûíûçñà, ýþðñÿíèç äåéèí
êè, îíóíëà èøëÿéÿ áèëÿðÿì, àíúàã ÿââÿëúÿäÿí ùÿð øåéè øÿðòëÿøäèðìÿê ëà-
çûìäûð. Éÿãèí áó ýöíëÿðäÿ þçöì îíà ìÿêòóá éàçàúàüàì. Éàõøû îëàð-
äû êè, Ñèç ìÿíÿ îíóí ãÿçåòèíèí öíâàíûíû áèëäèðÿéäèíèç, ìÿí òÿõìèíè
éàçìàéàéäûì.
Ìÿí ÷îõ, ùÿääèíäÿí àðòûã èøëÿéèðÿì. Àíúàã ìÿíÿ î ãÿäÿð äÿ íà-
ìóñëó ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿéÿí íÿøðëÿðäÿí èìòèíà åòìÿê ùåñàáûíà Ñèçÿ
âàõò àéûðìàã èñòÿéèðÿì.
Àðòûã 3 äÿôÿ Éåðíòñéàí þç “òàáàëó”ñóíó íÿøð åòìÿê ö÷öí òÿøÿááöñ
ýþñòÿðèá. Àíúàã ùÿð ö÷ö óüóðñóç îëóá. Æóðíàë ñàòûëìàäû. Þçö äÿ îíóí
áóðàõäûüû íþìðÿëÿð ÷îõ ìÿçìóíñóç, éóìîðñóç èäè. Éóìîðñóç õöñóñè
íÿøð ãàçàíà áèëìÿç!
Ñèç íåúÿñèíèç, ÿçèç Úÿëèë? Ìÿêòóáóíóçäàí ýþðöðÿì êè, Ñèçèí äÿ
âÿçèééÿòèíèç éàõøû äåéèë. Íÿ åòìÿëè, éàøàìàã ëàçûìäûð. Þçöí ö÷öí îë-
ìàñà äà, àèëÿí ö÷öí éàøàìàëûñàí. Äåìÿëè, øÿðàèòëÿ áàðûøìàëûñàí. Àõû,
ùÿéàòûíûçäà ñåâèíú äÿ îëóð. Áàõ, ìÿí Ñèçèí ñîí ïîâåñòèíèçèí óüóðëàðû
áàðÿäÿ îõóäóì âÿ ÷îõ ñåâèíäèì. Áó äà Ñèçÿ ùÿéàòûí ñåâèíúè.
Àèëÿíèç íåúÿäèð? Áþéöêäöðìö? ×îõ ùþðìÿòëè Ùÿìèäÿ õàíûì íÿ
èëÿ ìÿøüóëäóð? Ìÿíèì ñÿìèìè ñàëàìûìû îíà ÷àòäûðûí.
Ùÿð çàìàí Ñèçèí Øìåðëèíã
7.V.1925
Òðèáóíàë êö÷. ¹ 4, ìÿí. 4.

Ìÿíáÿ: Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíóí ôîíäó À-6,

Ã-232, ñàõ. âàùèäè.234

401
 ***
ßçèç Úÿëèë!
Ïóë áàðàòûíû øÿíáÿ ýöíö àëäûì, ìÿêòóáó èñÿ éàëíûç áàçàð åðòÿñè.
Ìÿêòóáóí íèéÿ áàðàòäàí ñîíðà ýÿëäèéèíè àíëàéà áèëìÿäèì.
Î äÿãèãÿ èøÿ áàøëàéà áèëìÿäèì. Áåëÿ êè, èíäè áèçäÿ Ùÿìêàðëàð Èò-
òèôàãûíûí ãóðóëòàéû êå÷èðèëèð. Ìÿí ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè îðäà îëìàëû,
èúëàñ ñàëîíëàðûíû âÿ ïîðòðåòëÿðè ÷ÿêìÿëèéÿì – áóíà ýþðÿ äÿ øÿêèëëÿðè áèð
ãÿäÿð ýåú ýþíäÿðèðÿì. Ñèçèí ìþâçóëàðûíûçà úàâàá âåðÿ áèëìèøÿììè?!
Ãîúà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ëÿ ÿëàãÿëÿðèí áÿðïà åäèëìÿñè ìÿíè ÷îõ ñå-
âèíäèðèá âÿ ìÿí áó ÿëàãÿëÿðèí êÿñèëìÿñèíè èñòÿìÿçäèì.
Ñèç èéóíóí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òèôëèñÿ ýÿëìÿéÿ ùàçûðëàøûðñûíûç. Ìÿí èñÿ
åëÿ áó âàõò ÿââÿëúÿ Áàêûéà, îðàäàí äà Õÿçÿðþòÿñè âèëàéÿòÿ (Çàêàñ-
ïèéñêàéà îáëàñò) ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðàì. Àøãàáàääàí ìÿíÿ òÿêëèô ýÿëèá
êè, “Òöðêìÿíèñòàí” ãÿçåòèíäÿ âÿ ñàòèðèê æóðíàëäà èøÿ áàøëàéàì. Ìÿí þç
øÿðòëÿðèìè 3 ùÿôòÿ áóíäàí þíúÿ ýþíäÿðìèøÿì, àíúàã ùÿëÿ úàâàá àëìà-
ìûøàì. Ðèñê åäèá ýåòìÿê èñòÿéèðÿì. Òèôëèñäÿí àðòûã ìÿíèì çÿùëÿì ýå-
äèð; õîøáÿõòëèéè áàøãà éåðäÿ àõòàðàúàüàì. Áàêûäà ìÿñêóíëàøà áèëìÿ-
ðÿì, ÷öíêè îðàäà ìÿíçèë ìÿñÿëÿñè ÷îõ ìöðÿêêÿáäèð. Ùÿì äÿ ÷ÿòèí êè,
îðàäàêû ìààøûì èêè åâÿ ÷àòñûí (ìÿí àèëÿñèç ýåäèðÿì). ßýÿð Àøãàáàääà
éåðëÿøÿ áèëìÿñÿì, îðàäàí î éàíà – Ñÿìÿðãÿíäÿ ýåäÿúÿéÿì... ßëáÿò-
òÿ, Áàêûéà ýÿëÿðêÿí Ñèçè ýþðÿúÿéÿì. Îíäà ùÿð øåé ùàããûíäà äîéóíúà
äàíûøàðûã.
Ùÿð ùàëäà, Ñèçäÿí ÷îõ õàùèø åäèðÿì, Åìèíáÿéëèíè ýþðöá îíóíëà äà-
íûøàñûíûç. Îíà ðÿññàì ëàçûìäûðìû âÿ íÿ ãÿäÿð ÿìÿê ùàããû âåðÿ áèëÿð.
Ñèçèíêèëÿðèí ùàìûñûíà ñÿìèìè ñàëàì äåéèí.
ßëèíèçè áÿðê-áÿðê ñûõûðàì.
Ñèçèí Î.È. Øìåðëèíã
25. V.1925

Ìÿíáÿ: Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíóí ôîíäó, À-6,

Ã-231, ñàõ. âàùèäè 235

***
ßçèç Ìèðçÿ Úÿëèë!
Áó ýöí áèçèì “Éåíè ôèêèð” ãÿçåòèíèí ðåäàêñèéà ìöäèðè Ñèçèí ñàëà-
ìûíûçû ìÿíÿ ÷àòäûðäû. Êå÷ìèø ýöíëÿðèí õîø õàòèðÿëÿðè éàäûìà äöøäö.
402
Õöëàñÿ, áèçèì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿêè öìóìè èøèìèçëÿ áàüëû õàòèðÿëÿð
ìÿíè ôÿðÿùëÿíäèðäè. Î çàìàíäàí ÷îõ êå÷èá, ÿòðàôûìûçäà ÷îõ øåé äÿéèø-
ìèøäèð. Àíúàã áèçèì ñàòèðàéà âÿ éóìîðèñòèêàéà ìÿùÿááÿòèìèç äÿéèø-
ìÿéèá. Ñèç Áàêûäà ìÿíèì ö÷öí ÷îõ ÿçèç îëàí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí
íÿøðèíè äàâàì åòäèðèðñèíèç. Ìÿí äÿ Òèôëèñäÿ áèçèì ö÷öí äîüìà îëàí ùÿ-
ìèí ñàùÿäÿ èøëÿéèðÿì. ×îõ èøëÿéèðÿì, ùÿääÿí àðòûã èøëÿéèðÿì. ×öíêè 4
íÿøðëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèðÿì. Âÿ ùÿìèøÿ òàëåéèìÿ øöêð åäèðÿì êè, ìÿíè
èøñèç ãîéìóð. Àõû, ìÿí àðòûã 63 éàøûí è÷èíäÿéÿì, ýóéà êè, èñòèðàùÿò åò-
ìÿê çàìàíûì éåòèøèá. Àíúàã ìÿí ãöââÿëÿðèìèí òöêÿíÿúÿéè âàõò
ùàããûíäà äÿùøÿòëÿ äöøöíöðÿì. Ãàðà ýöí ö÷öí áèð ãÿïèéèì, êþìÿéèíÿ
àðõàëàíàúàã áèð êÿñèì éîõäóð. Ãàðøûäà èñÿ ãÿìëè ãîúàëûã äóðóð. Àíúàã
áó ùàãäà áÿñäèð. Íÿ ãÿäÿð úàíûìäà òÿïÿð âàð, èøëÿéÿúÿéÿì.
ßçèç Ìèðçÿ Úÿëèë, Ñèçè òåç-òåç éàäà ñàëûð, Ñèçèí ùàããûíûçäà äöøöíö-
ðÿì. Êå÷ìèø áèðýÿ èøèìèçèí ïàðëàã õàòèðÿëÿðè éàäûìà äöøöð. Áó ýöí äÿ
ìÿí ìöñÿëìàí ãÿçåòè “Éåíè ôèêèð”äÿ èøëÿéèðÿì. Àíúàã áèëìèðÿì îí-
ëàðûí èøè íÿ âàõò áàø òóòàúàã. Äÿôÿëÿðëÿ èøÿ áàøëàìûøûã âÿ éàðûäà ãîé-
ìóøóã.
Ìÿí åëÿ ùÿìèí ìÿíçèëäÿ éàøàéûðàì (Òðèáóíàë 4, ìÿíçèë 4, êå÷ìèø
Ñóäåáíàéà). Àèëÿìèç 4 íÿôÿðäèð. Ãûçûì äà ðÿññàìäûð, þçö äÿ èñòåäàä-
ëûäûð. Èíäè î, Ïåòåðáóðãäà âÿ Ìîñêâàäà áÿäèè ìóçåéëÿðëÿ òàíûø îëóð.
Áÿçè èøëÿðäÿ ìÿíÿ êþìÿê åäèð. Îüëóìóí òÿùñèëè éàðûì÷ûã ãàëûá. Ôîòîã-
ðàôëûã þéðÿíèð. Ãóðòàðàíäàí ñîíðà “Ìóíñà” (?) ðåäàêñèéàñûíà ôîòî-
ìöõáèð äöçÿëòìÿê èñòÿéèðÿì. Àðâàäûì ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè åâ èøëÿ-
ðè èëÿ ìÿøüóë îëóð.
Áûêîâ ùå÷ íÿ èëÿ ìÿøüóë äåéèë âÿ øÿõñÿí ùÿéàò âàñèòÿëÿðè òàïìàüà
ãàäèð äåéèë – îíóí èøëÿðè ÷îõ ïèñäèð. Áðîíîâñêè ùÿëÿ äÿ áóðäàäûð, îíóí-
ëà àç-àç ýþðöøöðöê. Àíúàã áèëèðÿì êè, ïèñ éàøàìûð. ×öíêè àðâàäûíûí áà-
ëåò ñÿíÿò ìÿêòÿáè âàð, èøëÿðè éàõøûäûð.
Ñèç íåúÿñèíèç? Ñåâèìëè àðâàäûíûçûí êåôè íåúÿäèð? Ìÿíèì ñÿìèìè
ñàëàìûìû îíà ÷àòäûðûí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí èøëÿðè íåúÿ ýåäèð? Ùàíñû
ðÿññàìëàðëà èøëÿéèðñèíèç? Áöòöí áóíëàð ìÿíè ÷îõ ìàðàãëàíäûðûð. Âàõòû-
íûç îëñà, ìÿíÿ éàçìàüû óíóòìàéûí.
ßëèíèçè áÿðê-áÿðê ñûõûð, ÿí éàõøû àðçóëàðûìû áèëäèðèðÿì.
Ñèçèí Î.Øìåðëèíã
15/ Õ-25
Ìÿíáÿ: Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíóí ôîíäó. À-6,
Ã-81, ñàõ. âàùèäè 233.

403
 ***
ßçèç Úÿëèë!
Ñèçèí äîñòúàñûíà – ñÿìèìè ìÿêòóáóíóçó àëäûì. Áóíà ýþðÿ Ñèçÿ
öðÿêäÿí òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ìÿêòóáóíóç ìÿíè ãàíàäëàíäûðäû. Ñîí ýöí-
ëÿð ðóù äöøêöíëöéö êå÷èðäèéèìäÿí, úÿùÿííÿìèí äèá áóúàüûíà ýåòìÿê-
ëÿ äÿ îëñà, Òèôëèñè òÿðê åòìÿê èñòÿéèðäèì. Áóíóí ñÿáÿáèíè Áàêûéà ýÿ-
ëÿíäÿ Ñèçÿ äåéÿúÿéÿì. Àøãàáàääà, éàõóä Áàêûäà ìÿñêóíëàøûá éàøà-
ìàã àðàñûíäà ÷îõ áþéöê ôÿðã âàð. Áàêû úàíëû øÿùÿðäèð, îðàäà Àâðîïà
úÿùÿòëÿðè ÷îõäóð. Áàøëûúàñû èñÿ, Áàêû ìÿíèì õîøóìà ýÿëèð. ßýÿð Áàêû
ìÿíè à÷ûã öðÿêëÿ ãÿáóë åëÿñÿ, “Úÿùÿííÿìèí äèá áóúàüûíà” ñÿéàùÿòè-
ìè êÿñèá, Áàêûäà ìÿñêóíëàøàðàì.
Àíúàã áèð ìöùöì ìÿñÿëÿ ìÿíè íàðàùàò åäèð: ìÿíçèë ìÿñÿëÿñè.
Àõû, îðàäà êö÷ÿäÿ äÿ ãàëìàã îëàð! Ìÿíÿ èñÿ ðàùàò èøëÿìÿê ö÷öí èøûã-
ëû îòàã ëàçûìäûð. Ìÿí ìÿíçèë ùàããûíû “ñîâåòúÿñèíÿ” äåéèë, àíúàã, ÿë-
áÿòòÿ, èìêàí äàõèëèíäÿ ìààøûìà óéüóí âåðÿ áèëÿðäèì.
Ìàëèééÿ èøëÿðèìè ãàéäàéà ñàëàí êèìè éîëà äöøÿúÿéÿì; áèð ðåäàêñè-
éàíûí ìÿíÿ 1000 ìàíàòäàí àðòûã áîðúó âàð. Îíó ùå÷ úöð àëà áèëìèðÿì.
Èíäèêè øÿðàèòäÿ áó ïóëó àëìàã ö÷öí ìöÿééÿí âàõò ëàçûìäûð. Ìÿí áó-
íóí ö÷öí ÷îõ ÷àëûøìûøàì âÿ ýöìàí åäèðÿì êè, òåçëèêëÿ ìÿãñÿäèìÿ íà-
èë îëàúàüàì. Ïóëó àëàíäàí ñîíðà áóðàäà áèð ýöí äÿ ãàëìàéàúàüàì.
Áèð äàùà ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèá ÿëèíèçÿ ãÿëÿì àëìàã çÿùìÿòèíè ãÿáóë
åäèí âÿ ìÿíçèë áàðÿäÿ ìÿíÿ ÿòðàôëû éàçûí.
Çþâúÿíèçÿ ñÿìèìè ñàëàìûì âàð.
Ñàü îëóí.
Ñèçèí Î. Øìåðëèíã
Òèôëèñ, 1 èéóí (1927)
Ìÿíáÿ: Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíóí ôîíäó. À-6,
Ã-230, ñàõ. âàùèäè 236.

***
ßçèç éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ!
Ñ.â.224
Áàêû, “Ìîëëà Íÿðÿääèí”
15 èéóë (1927), Ìàùà÷ãàëà, Äàüûñòàí
Îí ö÷ö èéóëäà éàçäûüûíûç ìÿêòóáó ïî÷òäàí àëäûì, ìÿçìóíóíäàí
áàõÿáÿð îëäóì. Úÿíàáûíûç ãåéä åòäèéè êèáè, íÿèíêè áÿíäÿíèç, ùÿð áèð
404
òöðê îüëó òöðêöí Ñÿíèí ìÿòáóàòûíà ìàääè âÿ ìÿíÿâè êþìÿê åëÿìÿê
âÿçèôÿñèäèð. ßçèç éîëäàø, ãÿçåòÿ âÿ ìÿúìóÿéÿ áèð ïàðà èäàðÿ ÿìÿê÷è-
ëÿðèíäÿí... îíëàðûí ïàðàëàðûíû òîïëàìàã òÿõèðÿ äöøäöéöíäÿí áÿíäÿíèç-
äÿ ãàíûñîéóãëóã ìöøàùèäÿ îëóíóéîð. Ùàëáóêè èäàðÿíèçäÿí áó êèáè
ìÿêòóáëàðû àëìàãäàíñà þëöì éàõøûäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí þç ìààøûìû íå-
÷ÿ àéëàðäûð êè, àëìàã ìöìêöí îëìàäûüûíäàí ýþíäÿðÿ áèëìÿìèøÿì. Áó
ñþçëÿðèìè èñáàò ö÷öí áó èäàðÿäÿí àëäûüûì ðÿñìè ìÿêòóáó èäàðÿíèçÿ
ýþíäÿðèðÿì. Âÿ áèð äÿ, ÿçèç éîëäàø, áó ýöíëÿðäÿ ùåñàáûìû èäàðÿíèç èëÿ
ãóðòàðûá äà, àðòûã ïàðà äÿõè èäàðÿíèçÿ ýþíäÿðèá âÿ àáóíÿ÷èëÿð òîïëàìàüà
âàð ãöââÿìëÿ ÷àëûøìàüû þçöìÿ ÿí áèðèíúè âÿçèôÿ áèëèðÿì. Áþéöê öìèä
åäèéîðóì êè, ìÿêòóáóìó àëäûãäàí ñîíðà ãàíûñîéóãëóã îëìàäûüûíû áèëÿð-
ñèíèç. Ýÿëÿúÿêäÿ âàð ãöââÿìëÿ òöðê ìÿòáóàòûíà õèäìÿòÿ ùàçûðàì. Úÿ-
íàáûíûçëà áÿðàáÿð ßëèãóëó éîëäàøà éîëäàøëûã ñàëàìû òÿãäèì åäèéîðóì.
Ìöùèááèíèç: Ìÿùÿììÿä Ôÿðÿúçàäÿ

***
ßçèç âÿ ùþðìÿòëè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éîëäàø!
Ñÿíèí ìÿêòóáóí ìàíà âöñóë îëäó. ßââÿëà, êåéôèìè õÿáÿð àëñàí, áó
áàðÿäÿ Ñÿíäÿí ÷îõ ðàçûëûüûì âàð. Ñîíðà éàçàðñàí êè, “Ìîëëà Íÿñðÿä-
äèí”èí òàðèõèíÿ ìÿøüóëñàí âÿ ìàíà áèð íå÷ÿ ñóàë âåðèðñÿí êè, îíëàðà úà-
âàá éàçûá ýþíäÿðèì.
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ, î ñóàëëàðà úàâàáûì áóäóð:
1. Ìÿí áóíó èãðàð åäèðÿì êè, ìÿúìóÿíèí Òèôëèñäÿ ÷ûõàí áèðèíúè
íþìðÿñèíäÿí òà àõûðàòÿê úÿìè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èìçàñû èëÿ, “Ëàüëà-
üû” èìçàñû èëÿ, “Ùÿðäÿìõÿéàë” èìçàñû èëÿ âÿ “Äÿìäÿìÿêè” èìçàñû èëÿ
éàçûëàí úÿìè ìÿãàëÿëÿð ñÿí – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí þç ÿëè èëÿ
éàçûëìûø ìÿãàëÿëÿðäèð.
Ãåéä: 1. Áèðèíúè èëèí ãàáàãëàðûíäà, ùàðàäàíñà “Ùÿðäÿìõÿéàë” èì-
çàñû èëÿ áèð-èêè ìÿêòóá ýÿëäè, àììà ñîðàëàð ýÿëìÿäè. Îíóí÷öí äÿ ùÿ-
ìèí “Ùÿðäÿìõÿéàë” èìçàñûíû áèðèíúè èëäÿí Ñèç áàøëàäûíûç èøëÿòìÿéÿ.
2. “Äÿìäÿìÿêè” èìçàñû èëÿ äÿ ãàáàãëàð äà Áàêûäàí ìÿêòóá ýÿëäè,
ñîíðà êÿñèëäè. Îíäàí ñîíðà áó èìçàíû äà ýåíÿ Ñèç èøëÿòìÿéÿ áàøëàäû-
íûç. Ùÿëÿ êè, éàäûìäà îëàí áóíëàðäû. Ñèçÿ äóà ýþíäÿðèðÿì.
Èìçà: ìÿúìóÿíèí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿí òà àõûð íþìðÿñèíÿ êèìè
îíóí ùÿìèøÿëèê áàø ìöðÿòòèáè:
Èñìàéûë Ùÿããè
26 íîéàáð 1927-úè èë, Òèôëèñ

405
 ***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ
Áóíóíëà ýþíäÿðäèì Ñèçÿ àøàüûäàêû öíâàí öçðÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
àáóíÿñèíèí ïàðàñûíû. Òåçëèêëÿ æóðíàë ýþíäÿðìÿéèíèçè ðèúà åäèðÿì.
1. Éàëàìà ìóçäóðëàð êîìèòÿñè – 1 íöñõÿ, 6 àéëûã, ìàé àéûíäàí
ýþíäÿðèëìÿëèäèð (4 ìàí 60 ãÿïèê).
2. ßëèáàëà Èñðàôèë îüëó – Éàëàìà ìÿêòÿá ìöäàâèìè – 1 íöñõÿ, 3 àé-
ëûã, àïðåë àéûíäàí ýþíäÿðèëìÿëèäèð (1 ìàí 80 ãÿïèê).
3. Éàëàìà êÿíä øóðàñû ñÿäðè ßçèç Âÿëèéåâ – 1 íöñõÿ, àïðåëäÿí ýþí-
äÿðèëìÿëèäèð (1 ìàíàò 80 ãÿï).
Éóõàðûäàêû ïàðàëàðûí ïîñòÿ õÿðúèíè ÷ûõûá ãàëàíûíû ýþíäÿðäèì.
Èìçà: Ìÿùÿììÿä Íÿñðèçàäÿ
14/V 1928

***
Ñ.â. 217
Éîëäàø Ìèðçÿ Úÿëèë!
Ìÿêòóáóíóçó àëäûì. Êÿðáÿëàéû ßëÿñýÿð àüàíûí âåðýèñè áàðÿñèíäÿ
äåéÿ áèëÿðÿì êè, ÿëèíäÿ îëàí øÿùàäÿòíàìÿ îíóí âåðýèäÿí ìÿàô îëóí-
ìàñû ö÷öí î ãÿäÿð äÿ ÿñàñëû áèð ñÿíÿä äåéèëäèð.
×öíêè áþéëÿ ñÿíÿäëÿð ÷îõëàðûíà âåðèëìèøäèð.
Àíúàã ìóìèöëåéù ãîúàëûüûíû, êàñûáëûüûíû âÿ îüëóíóí íàõîø îëäó-
üóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, îíóí âåðýèñèíè ìÿàô åòäè âÿ ýÿëÿúÿêäÿêè âåðýèëÿ-
ðèíÿ äÿ áàø öñòÿ áèð òÿðù ÷ÿêÿðèê. Ãàëäû êè, îíäàí èñòÿíèëÿí òîðïàã èúà-
ðÿñè, î äà òÿñÿððöôàò èäàðÿñèíèíäèð êè, ìÿçêóð èäàðÿ äÿ ìàëèééÿ èäàðÿñè-
íÿ òàáå äåéèëäèð. Àíúàã ìÿí òÿñÿððöôàò èäàðÿñè ðÿèñè èëÿ ýþðöøöá äàíûø-
äûì âÿ éåíÿ ýþðöøöá äàíûøàúàüàì êè, îíà äà áèð ÷àðÿ åäÿê. Ùÿð ùàëäà,
ìÿí ìöìêöí ãÿäÿð ÷àëûøàðàì êè, îíó ìÿàô åòñèíëÿð âÿ éàèíêè èúàðÿ
ùàããûíû ÿêñèëòñèíëÿð.
Áàøãà íÿ ÿìðèíèç îëàðñà, èôàñûíà ùàçûðàì.
Áàãè-åùòèðàì.
ßëè Ñÿôÿðîâ
Íàõ÷ûâàí, 17.IV-1928
406
 ***
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè èäàðÿñèíÿ!
Áóíóíëà áÿðàáÿð, 1 ÿäÿä àáóíÿ úÿäâÿëè ýþíäÿðÿðÿê ðèúà åäèðèê 15
éàíâàðäàí åòèáàðÿí àáóíÿ÷èëÿðèí æóðíàëëàðûíû ýþíäÿðÿñèíèç.
Ãåéä: Àáóíÿ ïàðàñûíûí éåêóíó 62 ìàíàò 70 ãÿïèêäèð. Áóíäàí 40
ìàíàòû íÿãä ïî÷ò âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðäèì.
Ãàëàí 22 ìàíàò 70 ãÿïèéè èñÿ ùÿëÿëèê òîïëàéà áèëìÿäèéèìäÿí ýþí-
äÿðÿ áèëìÿäèì. Ùÿð ùàëäà Ñèçè ÿìèí åäèðÿì êè, 25 éàíâàðäàí ýåú îë-
ìàìàã øÿðòèëÿ ãàëàí 22 ìàíàòû äà ýþíäÿðÿúÿéÿì.
Ìÿòáóàò ñàëàìèëÿ.
Íàõ÷ûâàí ìöâÿêêèëè Ìÿùÿììÿä Ðÿñóëîâ
12/I-29

***
Ñåâýèëè, ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ!
Ùÿìèí âÿðÿãÿ èëÿ áèð ìÿãàëÿ ýþíäÿðèá ÷àï îëóíìàüûíû ãûñà ðèúà
åäèðÿì.
Éàçäûãëàðûìäà õèëàô îëìàäûüûíà Ñèçè ÿìèí åäèðÿì.
Ëàçûì áèëäèì êè, þçöìö Ñèçÿ òàíûäûì. Îíóí÷öí àøàüûäàêû íå÷ÿ
êÿëìÿíè Ñèçÿ èçàùàò âåðèðÿì.
Ôèðãÿéÿ ìÿíñóáèééÿòèì: öçâ, áèëåò íþìðÿì 1112309. 25-úè èëäÿí
“Øÿêè ôÿùëÿñè” ãÿçåòèíÿ éàçàðàã, ìöõáèðëÿð ñûðàñûíäà âàðàì.
Ìÿñêóí éåðèì: Íóõà ãÿçàñû, Áèðèíúè äàèðÿ, Àøàüû Ýþéíöê êÿíäè.
Þçöì äÿ áèð êÿíä÷è îëóá ùàë-ùàçûðäà Àøàüû Ýþéíöê êîîïåðàòèâèí-
äÿ ìÿñóëè-àìèë âÿçèôÿñèíäÿ áóëóíóðàì. Ìààøûí àçëûüû îëàðàã ìàðòûí îí
áåøèíäÿ ãÿáóë åäÿñèíèç.
6 àéëûã àáóíÿ ùàããûíûç îëàðàã ýþíäÿðäèì.
Àøàüû Ýþéíöê ïîñòÿñè èëÿ 3 ìàíàò 50 ãÿïèê. Ùÿìèí ïàêåòèí è÷ÿðèñèíäÿ.
Èìçà: ßëè Ñàëìàí îüëó ßëèéåâ
1929
***
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíÿ!
Áóíóíëà áÿðàáÿð, 1 ÿäÿä àáóíÿ úÿäâÿëè ýþíäÿðèðÿì. Ìÿúìóÿëÿðè
1 ìàðòäàí åòèáàðÿí ýþíäÿðìÿéèíèç ðèúà îëóíóð. Ïàðàñûíû èñÿ òåçëèêëÿ
407
ýþíäÿðÿðÿì. Ùÿëÿëèê àëìàìûøàì. Áàøãàëàðûíäàí äà àáóíÿ òîïëàéûá
ïàðàíû áèðëèêäÿ ýþíäÿðÿðÿì.
ßëàâÿ îëàðàã áóíóíëà ýþíäÿðäèéèì ìÿêòóáëàðû äÿðú åòìÿéèíèçè õà-
ùèø åäèðÿì.
Ìÿòáóàò ñàëàìû èëÿ
Íàõ÷ûâàí, Ìÿùÿììÿä Ðÿñóëîâ Øàùòàõòëû
25/II-29

***
Àáóíÿ úÿäâÿëè:
1. Èìèø Ñóëòàíîâ, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àéëûã, 1 ìàðòäàí Íàõ÷û-
âàí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Òåõíèêóìó.
2. Íàõ÷ûâàí Ìÿðêÿçè Ýÿíúëÿð Êëóáó.
“Ì.Í.“, 6 àéëûã, 1 ìàðòäàí Íàõ÷ûâàí Ìÿðêÿçè Ýÿíúëÿð Êëóáó,
Ïóøêèíñêè íö÷ÿòÿ
Íàõ÷ûâàí ìÿòáóàò ìöâÿêêèëè
Ìÿùÿììÿä Ðÿñóëîâ

Ãåéä: Àáóíÿ àç îëäóüó ö÷öí éóáàíìàñûí äåéÿ ðÿñìè úÿäâÿëäÿ

ýþíäÿðìÿäèì. Áèð ìàðòäàí ýþíäÿðÿúÿéèê. Ðèúà îëóíóð.

***
Ñ. â. 198
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ!
ßââÿëà, ñàëàì âÿ ÿðçè-åùòèðàì. Èêèíúè, Ñèçèí ÿçèç âÿ ãèéìÿòëè ìÿê-
òóáóíóçó àëäûì, íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ øàä âÿ ìÿìíóí îëäóì. Ìÿíè éàä
åëÿéèá êàüûç éàçìàüûíûçà ÷îõ ðàçûëûã åäèðÿì. Òèôëèñÿ ýÿëìÿéèíèçè åøèò-
äèì, àíúàã ùàìàí ùÿôòÿ óøàãëàðûí àíàñû íàõîøëóüà òóòóëìóøäó, ùÿì äÿ
÷îõ øèääÿòëè èäè. Áèð éàíäàí äà äöêàíäà áàøûì ãàðûøûã èäè âÿ Ñèçèí äÿ
ùàðàäà äöøäöéöíöçö áèëìÿäèì, éîõñà íÿ òþâð îëñà, çèéàðÿòÿ ýÿëÿðäèì.
Õöñóñÿí, Ìèäùÿòè öðÿéèì ÷îõ èñòÿéèð, Òèôëèñäÿí ýåäÿíäÿí ýþðìÿìè-
øÿì. Íå÷ÿ äÿôÿ Áàêûéà ýÿëäèì, ýþðÿ áèëìÿäèì.
Ùÿðäÿíáèð ýÿðÿê Ñèçÿ ìÿêòóá éàçàì âÿ úàâàá àëàì, àíúàã çÿìà-
íÿíèí öçö ãàðà îëñóí, àäàìû ýþç à÷ìàüà ãîéìóð. Óøàãëàð áþéöäöêúÿ
äÿðäëÿðè äÿ áþéöéöð, õöñóñÿí òÿðáèéÿ âÿ òÿùñèë ìÿñÿëÿñè éîõ äÿðÿúÿ-
ñèíäÿ. Òèôëèñäÿêè òöðê õàëãû âÿ òöðê ìöÿëëèìëÿðè ùÿð úÿùÿòäÿí àõñàãäûð-
ëàð. Ýÿíÿ øÿùÿð è÷èíäÿ éàøàñàéäûã, áÿëêÿ ãîíøóëàðà áàõûá, éàõøû îëàð-
408
äûã. Õöëàñÿ êè, “èøëÿðèìèç îëóá àçàí, áàøûìûçà êå÷èá ãàçàí”, “Ëàë îë,
äàíûøìà, ìàë îë, äàíûøìà”, – òàìàì éåðèäè.
Èøëÿðèì äÿ éàõøû äåéèë. Äîüðóäó, îí àé èäè êè, Çàããîíèãàäà (?) ìà-
üàçà ìöäèðè èäèì, àíúàã ëàçûìûíúà ìààø âåðìèðäèëÿð, ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí
öðÿê ñàíúûñû ÷ÿêèðäèì. Ìÿí ãÿòè ãÿðàð âåðìèøäèì êè, ìàéûí àõûðûíäà
÷ûõàì, àíúàã áèçèì èäàðÿ ìÿíè ãàáàãëàäû. Ìàðòûí 28-äÿ áèð ÿìð àëäûì
êè, “õÿðúëÿðè ýöäÿëòìÿê ö÷öí ñÿí èõòèñàðà äöøöðñÿí, ìàüàçàíû ôëàíêÿ-
ñÿ òÿùâèë âåð”. Áó ýöíäÿí áàøëàìûøàì, áèð-èêè ýöíÿ ãÿäÿð ãóðòàðàðàì.
Áó ÿùâàëàòäàí ÷îõ øàäàì. Äîüðóäàí äà, àäè áèð êóðéåðëèê ìàüàçà ìö-
äèðëèéèíäÿí ÷îõ éàõøûäû. Áó ìÿëóíëàðà íÿ ãÿäÿð úàí éàíäûðñàí, éàõøû-
ëûã åëÿñÿí, íÿ ãÿäðè âàð, íÿ ãèéìÿòè. Ìöñÿëìàí ùàúûëàðûíû êå÷èáëÿð. Õö-
ëàñÿ, áàüûøëà êè, Ñÿíÿ áàøàüðûñû âåðèðÿì. Èñòèðÿì êè, éîëäàøëàðû éûüàì
áàøûìà, ýÿíÿ áèð Òÿáðèçÿ ãàñòðîëà ýåäÿê, ýÿíÿ ÿéèí-áàøûìûçû òÿçÿëÿ-
éÿê. ßýÿð áó èøëÿðèìè áèð òÿùÿðÿ ñàëñàì, ýåäÿúÿéÿì.
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ! ßýÿð Ùÿìèäÿ õàíûì îðäà èñÿ, ìÿíäÿí îíà ñà-
ëàì âÿ ÿðçè-åùòèðàì. Ãàëàí óøàãëàðûí ùàìûñûíà ñàëàì, õöñóñÿí Ìèäùÿ-
òÿ. Îíóí Ñèçèí éþðÿíèçäÿ ìþùêÿì äóðóá õîøáÿõò îëìàñûíû àðçó åäèðÿì.
Ùÿìèøÿ Ñèçÿ ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿò áÿñëÿéÿí: Èñìàéûë.
Áàüûøëàéûí, úàâàáû áèð àç ýåú éàçäûì.
30.III-29

***
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ!
Ñèçèí ýþíäÿðäèéèíèç àáóíÿ òîïëàìàã ö÷öí êèòàá÷àíûçû 29 ìàðòäà
àëäûì âÿ òîïëàäûüûì àáóíÿ÷èëÿðèí ñèéàùûñûíû Ñèçÿ òÿãäèì åäèðÿì. Ùàëè-
éÿäÿ îíëàðû 6 (àëòû) àéëûã àáóíÿ éàçìàäûüûìûçû õàùèø åäèðÿì. Àøàüûäà-
êû öíâàíà 1 àïðåëäÿí ñåíòéàáðà ãÿäÿð 1 íöñõÿäÿí èáàðÿò “Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèí” æóðíàëûíû ýþíäÿðñÿíèç. Òîïëàíàí 14 ìàíàò ïàðÿíè èñÿ 15 àïðå-
ëÿ ãÿäÿð ñèçÿ òÿãäèì åäÿðÿì. Àáóíÿ÷èëÿð:
1. Íÿðèìàí äþâðÿ ìÿùÿëëè êîìèòÿñè – (6 àéëûã) – 3 ì 50 ã
2. Êîîïåðàòèâäÿ ýþí-äÿðè ßáöëãàñûì Ùöñåéíîâ (6 àé) – 3 ì 50 ã
3. Ìàìà÷à Çöëåéõà Êóëèéåâà (6 àé) – 3 ì 50 ã
4. Êîîïåðàòèâ Ùèñàáäàðû Ùàúûçàäÿ (6 àé) – 3 ì 50 ã
Úÿìè: 14 ì.
Èìçà: Èáðàùèì Ùàúûçàäÿ
Íÿðèìàí äàèðÿñè
31/3 – 29

409
 ***
Ã-2(83)
3956
Ñ. â. 208
Ùþðìÿòëè Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ éà ßëè Íÿçìè éîëäàøëàð!
Éîëäàøëûã åùòèðàìûíäàí ñîíðà ìÿëóì åäèðÿì êè, Ìÿí “Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèí” æóðíàëû ö÷öí 6 ìàíàò 60 ãÿïèê ïàðà ïîñòÿ âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðäèì.
Âÿ áó ýþñòÿðèëÿí öíâàíà æóðíàëëàðûí ýþíäÿðèëìÿñèíè ðèúà åäÿðèç:
1. Éàëàìà ñòàñéîíó (ñòàíñèéàñû) Øóðà êàòèáè Îãðà áÿé Ùÿñÿíîâ –
4 àéëûã – àïðåëäÿí èéóë àéûíà ãÿäÿð – 1 íöñõÿ.
2. Éàëàìà ìÿêòÿá ìöÿëëèìè Èñëàì ßëèéåâ – 4 àéëûã – àïðåëäÿí èéó-
ëà ãÿäÿð.
3. Éàëàìà ìÿêòÿá ìöäèðè Èäðèñ Ìÿùÿììÿäçàäÿ – 3 àéëûã – àïðåë-
äÿí èéóíà ãÿäÿð.
Áóíäàí ñîíðà òåç-òåç àáóíÿ éàçûá ýþíäÿðÿúÿéÿì âÿ áèð äÿ ìÿíèì
ö÷öí ýþíäÿðäèéèíèç æóðíàëû Ãóáà ãÿçàñûíûí ìÿðêÿçèíÿ éîõ, ôÿãÿò Ãó-
áà ãÿçàñû Õóäàò äàèðÿñèíèí ôèðãÿ êîìèòÿñèíÿ ýþíäÿðèðñèíèç, äàùà éàõøû
îëàðäû.
Ìÿùÿììÿä Íÿñèðçàäÿ
3.IV – 1929

***
ßçèç âÿ ùþðìÿòëè Ìèðçÿ!
22 àïðåë 1929-úó èë
ßëèãóëóíóí âÿôàòûíûí 10 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ Òèôëèñäÿ Íÿðèìàíîâ
êëóáóíóí éàíûíäà áèð êîìèñéîí òÿøêèë îëóíìóøäóð. Áó êîìèñéîíà
îíóí ùàããûíäà ìÿãàëÿ ëàçûìäûð êè, ÿñÿðëÿðèíäÿí íÿøð åòäèðìÿê âÿ éó-
áèëåé àõøàìû òÿðòèá åòìÿê èøè òàïøûðûëìûøäûð. Áó êîìèñéîíóí ñèôàðèøè èëÿ
ìÿí ßëèãóëóíóí ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà áèð ìÿãàëÿ éàçìûøàì.
Ùÿìèí ìÿãàëÿäÿ îíóí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ ÷àëûøìàã âÿ Òèôëèñÿ êþ÷-
ìÿê ìÿñÿëÿñè õöñóñóíäà ëàçûìè ãÿäÿð äàéàíìûøàì. Áó ìÿãàëÿíèí
áÿëêÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí òàðèôèíè éàçìàã èøèíäÿ ñÿíÿ êþìÿéè äÿéÿ áèëÿ-
úÿéèíè íÿçÿðÿ àëûá, îíóí áèð ñóðÿòèíè ñÿíÿ ýþíäÿðèðÿì. Äàùà ñÿíÿ áà-
øàüðûñû âåðìÿéÿúÿéÿì. Ìÿãàëÿíèí âÿ ãÿçåòèí éåòèðìÿñèíè éàçñàì
410
éàõøû îëàð. Áàêûéà éîëóì äöøñÿ, ýÿëèá ýþðöøÿðÿì. ßëè Íÿçìèéÿ âÿ éîë-
äàøëàðà ñàëàì.
Ðçàãóëó (Íÿúÿôîâ)

Åéíàëû áÿéèí äÿ êåôè ñàçäûð. Áó éàõûíëàðäà îíëàðäà êöôòÿ âÿ áàéðàì

÷þ÷ÿñè éåéèá ñÿíè éàäà ñàëûðäûã.

***
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ!
Ïî÷òà âàñèòÿñèëÿ ñèçÿ èéèðìè ñÿêêèç (28) ìàíàò ýþíäÿðèá àøàüûäàêû
öíâàíëàðà áèð èëëèê æóðíàë ýþíäÿðìÿéèíèçè õàùèø åäèðÿì.
1) Áÿíêÿ òöðê ìÿêòÿáè: Ñÿêèíÿ Èñìàéûëîâà – 1 ì.
2) Áÿíêÿ òîð ñàðàéû: Õàëûã Ìàùìóäîâ – 1 ì.
3) Õèëëè äàèðÿñè. Òàòàðà – ìÿùÿëëÿ êÿíäè, “Ãûðìûçû Èíãèëàá” êîëõî-
çó – 2 íöñõÿ.
Áàíêÿ òöðê ìÿêòÿáè ìöÿëëèìè
ßëÿêáÿð ßëÿêáÿðîâ

***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíÿ
éîëäàø Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ!
Ïî÷òà èëÿ ìÿíÿ ýþíäÿðèëÿí ãÿáç èëÿ “Îðäóáàä” Íàùèéÿ Èúðàéÿ Êî-
ìèòÿñèíèí ÿùàòÿ åòäèéè èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿð “Ìÿêòÿáè êëóá” êÿñàðÿò-
õàíÿëÿðè âÿ 5 õèäìÿò÷èíè ö÷ àéëûãäàí áèð ñÿíÿëèéÿ ãÿäÿð àáóíÿ éàçàðàã
ùàëèéÿäÿ áöäúÿéÿ ïàðà ýÿëèá ÷àòìàäûüûíà ýþðÿ ïàðà âåðèëìÿìèøäèð.
Îäóð êè, àáóíÿ÷èëÿðèí ñèéàùûëàðûíû Ñèçÿ ýþíäÿðèá õàùèø åäèðÿì âÿ
ìÿúìóÿëÿðèíè îêòéàáðûí 1-èíäÿ îëìàã øÿðòèëÿ ýþíäÿðÿñèíèç.
Áèð éöç éåòìèø äþðä ìàíàò ïàðà (174 ì. 40 ê.) ïàðàíû áó ýöíëÿðäÿ
âåðÿúÿêëÿð. Àëàí ýèáè ýþíäÿðÿðÿì, õàòèðúÿì îëóíóç.
ßëàâÿ ìÿí ñèçèí ìöâÿêêèë îëìàüûìà áèð ðÿñìè âÿñèãÿ ýþíäÿðìÿ-
éèíèçè ðèúà åäèðÿì.
Áèð äÿ òîïëàäûüûì àáóíÿ ïàðàñûíäàí íå÷ÿ % ÷ûõûëàúàüûíû õÿáÿð âåðèí.
Îðäóáàä ìöâÿêêèëèíèç – Èáí Éÿìèí ßëèâåðäèéåâ Ìèêàéûëçàäÿ
Îðäóáàä êîîïåðàòèô
Êîíôàðàñûíäà
6/Õ – 29

411
 ***
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ìöäèðèíÿ
Èéóë àéûíäàí åòèáàðÿí Ãóáà äàèðÿñè Çöñòöõ ïî÷òàñû âàñèòÿñèëÿ Ãî-
íàãêÿíä Äàèðÿ ùåñàáäàðû Ìàùìóä Ìàìÿäîâ íàìèíÿ ýÿëÿí ìÿúìóÿ-
íè ùÿìèí ìöääÿòäÿí ñîíðà Ãóáà Äàèðÿñèíèí Äÿâÿ÷è ïîñòàñû âàñèòÿñèëÿ
Óêàù êÿíä ÿùëè Ìàùìóä Ìàìÿäîâà ýþíäÿðìÿíèç íÿùàéÿò ðèúà îëó-
íóð. Ñÿáÿá âÿçèôÿäÿêè äÿéèøèêëèêëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Èìçà: Ìàìÿäîâ
1/Õ- 29

***
Áàúû îüëó!
Áó íåúÿ êàüûçäûð? Éàçìûñàí êè, Ñÿíóáÿð éîëäàøëàðû èëÿ éûüûøûá ýåò-
äèëÿð Íàõ÷ûâàíà. Íÿ Ñÿíóáÿð âÿ íÿ äÿ éîëäàøëàðû Íàõ÷ûâàíà ýÿëìÿ-
éèáëÿð. Ìÿí áàøà äöøìöðÿì, áó íåúÿ ñþçäöð? Ìÿíÿ áèð úàâàá.
Ìèðçÿ!
Ñÿíóáÿð Ñèçäÿí íàðàçû ãàëìàç. Ôÿãÿò Ñÿíóáÿð ÷îõ óòàíúàãäûð.
Þìðöíäÿ ìÿíèì éàíûìà ýÿëìÿéèá âÿ ìÿíäÿí áèð ãÿïèê äÿ îëñóí èñ-
òÿìÿéèá. Ñÿíóáÿð ÷îõ ùÿéàëû, óòàíúàã óøàãäûð. Ñÿáÿá îäóð.
ßëèøäàí Áàáàéåâ
1930

***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ
éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ!
Ìöõáèð âÿ ìöâÿêêèëèéÿ ñÿëàì òÿáèèäèð. Ñèçÿ èéóí àéûíäà 30 ìàíàò
àáóíÿ ïóëó ýþíäÿðÿúÿéÿì. Ðèúà åäèðÿì êè, àøàüûäàêû àäàìëàðà æóðíàë
ýþíäÿðÿñèíèç:
1) Îðäóáàä-íàäçîðëóã éóðäó – 6 àé
2) Îðäóáàä-óãîëîâ ìèëèñè – 6 àé
Áó èêè éåðÿ ýþíäÿðèëìÿäèéèíäÿí Ñèçÿ àáóíÿ òîïëàéà áèëìÿìèøÿì.
Àíúàã áþéöíäÿí òîïëàéûðàì. Ìÿíèì ìÿêòóáëàðûìû äÿðú åäèí.
Îðäóáàä êîîïåðàòèâèíäÿí
Èáí Éÿìèí ßëèâåðäèéåâ
29/5-30

412
 ***
Ìþùòÿðÿì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ!
Àøàüûäà òÿôñèëàòû ñèçÿ áèëäèðÿðÿì, úÿâàáûíû òÿìÿííà åäÿðäèì. Àá-
äóëëà Ìàìåäîâ àäûíäà áèð íÿôÿð äåêàáðûí 27-ñèíäÿ 1929 ñÿíÿäÿ Àñ-
òàðõàí áàçàðû êîîïåðàòèâ ñÿäðè ßëèõàíûí éàíûíà ýÿëÿðÿê “Ìÿí ãÿçåòÿ
èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèøÿì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” âÿ ýåíÿ áó ýè-
áè ãÿçåòÿëÿðÿ àáóíÿ òîïëàìàã ö÷öí” äåéèá. Àñòàðõàí áàçàðû êîîïåðà-
òèâ èø÷èëÿðèíè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ áèð èëëèê 8 ìàíàòà úÿìè 120 ìàíàò
ïóë àëûá ãÿáç âåðìèøäèê. Ùàëèéÿäÿ 6 àéäûð êè, êîîïåðàòèâ èø÷èëÿðè ýþç-
ëÿéèð. Áèçèì ö÷öí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” íèéÿ ýÿëìèð äåéèðëÿð.
Àáäóëëà Ìàìåäîâ àäëû øÿõñ 120 ìàíàò ñèçèí èäàðÿéÿ âåðèáìè?
Ìÿíè òàíûìàã èñòÿñÿíèç èðàíëû Ìèðçÿ Íÿìÿòè éàä åäèí.
Àçÿðáàéúàí Àñòàðàñû ñàêèíè ìöõáèðèíèç ùàëèéÿäÿ Àñòàðõàíáàçàðäà
éàøàéûð. À.Â.Ð.Ô. êîìèòÿñèíèí ÿìÿëè êàòèáè.
Öíâàí:
Àñòàðõàíáàçàð ðàéîí ôèðãÿ êîìèòÿñè
Áàçàð ðàéîí ôèðãÿ êîìèòÿñè
Èìçà: Ùÿñÿíÿëè Ìÿúèäîâ
28/VI-30

***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ
28 íþìðÿëè æóðíàëûíûçäà “Áèñàâàä” èìçàñû èëÿ “Õÿñòÿ ìöäèð” ñÿð-
ëþâùÿëè ìÿãàëÿíè áèç àøàüûäà èìçà åäÿí ôèðãÿ ìöõáèðëÿðè òÿñäèã åäÿðÿê,
ìÿëóì åòìÿëèéèê êè, Íàõ÷ûâàí þëêÿñèíäÿ ìöõáèðëÿðè òÿäãèã åòìÿê èø-
ëÿðè Ñèçÿ àøêàðäûð. Ùàíñûíû êè, òÿñäèã åòäè ìÿðêÿçè ãÿçåòÿëÿð âÿ Çàêàô-
êàçèéà êîíòðîë êîìèñéîíó âÿ ìöõáèð òÿãèá÷èëÿðèí äÿ ìÿñóëèééÿòÿ àë-
ìàã ãÿðàðûíû ÷ûõàðûá, áó ùàëäà Íàõ÷ûâàí èø÷èëÿðèíÿ àúûã ýÿëÿðÿê 5–7
îêòéàáðäà ÷àüûðûëìûø ìöõáèðëÿð êîíôðàíñûíäà ùÿìèí ìÿãàëÿíè éàçàí
ìöõáèðè ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åòìÿã èñòÿéèðëÿð. Îíóí è÷èí äÿ êîìèñéîí àé-
ðûëìûøäû êè, áó èøè òÿùãèãàò åòìÿê èëÿ áÿðàáÿð àëè èäàðÿëÿð âàñèòÿñèëÿ
ìöõáèðèí èìçàñûíû òÿëÿá åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Îíóí ö÷öí äÿ áèç õàùèø åäè-
ðèê îíóí èìçàñûíû ùå÷ áèð òÿøêèëàòà âåðìÿìÿëè âÿ ýèçëèí ñàõëàìàëû.
×öíêè ìÿãàëÿíè éàëàíà ÷ûõàðòìàüà ÷àëûøûðëàð.
413
 1. Ì.ß.ßñÿäóëëàçàäÿ
2. Ð.Áàáàéîô
3. Í.ßëèçàäÿ
4. Ì.ß.Ñåéèäîô
5. Õ.Àáàñîô
6. Ê.Òàüûéîô
7. Ì.Ùàúûãóëó
Íàõ÷ûâàí, Àðàç
7/Õ-30

***
18 ìàé (1930)
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû èäàðÿñèíÿ
Ìþùòÿðÿì æóðíàë ìöäèðè!
Ñàëàì!
Ìàéûí 15-äÿí ìÿêòÿáè ùàãëàäûüûìûç ö÷öí, äàùà äîüðóñó úàìààò
äàüà êþ÷äöéö ö÷öí ìÿí äÿ Øóøàéà ýåäÿúÿéÿì. Îäóð êè, îðàäàí äà
ìÿãàëÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì. Þçö äÿ “Øóøàëû” èìçàñèëÿ. ßëàâÿ õàùèø åäèðÿì
êè, Àüúàáÿäè äàèðÿñè Ìóüàíëû ìÿêòÿáèíÿ ýþíäÿðäèéèíèç æóðíàëû Øóøàéà
ýåòäèéèìèçäÿí áó àäðåñÿ ýþíäÿðÿñèíèç.
Ëåéê åùòèðàì.
Ìóüàíëû ìÿêòÿáè ìöäèðè
Àäðåñ: Øóøà, óë. Ìåðäèíëè ¹ 34,
ó÷èòåëéó Ìàìåä Àëèçàäå
Ìÿììÿä ßëèçàäÿ
8/V-30
Ìóüàíëû êÿíäè

***
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè èäàðÿñèíÿ.
Ðèúà åäèðÿì Øóøàäà 5 àéëûã 24 íþìðÿëè ãÿáç öçðÿ Èñìàéûë Ùÿçðÿò-
ãóëó îüëó àäûíà éàçäûüûì æóðíàëû (æóðíàëûí ãàáàãäàêû àäðåñè Ñàëéàí øÿ-
ùÿðè èäè) èìäè àøàüûäàêû àäðåñÿ ýþíäÿðÿñèíèç.
Àäðåñ: Ñòàíñèéà Ùàúûãàáóë, Øàìõîç. Ïîñòà ìÿíòÿãÿñè âàñèòÿñèëÿ
Àøàüû Õàëàú êÿíä ìÿêòÿá ìöäèðè Èñìàéûë Ùÿçðÿòãóëó îüëó.
Éåíÿ äÿ Øóøàäà Ãàéèáÿëè Êÿðÿìîâ ö÷öí ßëè Áàéðàìëû ìÿêòÿáèíÿ
éàçäûüûì æóðíàëû èìäè áó àäðåñÿ ýþíäÿðÿñèíèç:
414
 Ñòàíñèéà Ùàúûãàáóë, Éóõàðû Õàëàú ìÿêòÿá ìöäèðè Ãàéèáÿëè Êÿðÿ-
ìîâ. Éåíÿ äÿ Øóøàäà éàçäûüûì Êÿðÿì Êÿðÿìîâ àäûíà áàíêà ýåäÿí
æóðíàëû Øîðñóëó ìÿêòÿáèíÿ Êÿðÿì Êÿðÿìîâà ýþíäÿðÿñèíèç.
Øóøàäà Ýÿíúÿëè ìöÿëëèì Ìóõòàð Èáðàùèìîâ àäûíà éàçäûüûì æóðíàëû
áó àäðåñÿ ýþíäÿðÿñèíèç.
Àäðåñ: Áàíêÿ áàëûã âÿòÿêÿñè, Óçóíáèíÿëè êÿíäè
Ìöÿëëèì Ìóõòàð Èáðàùèìîâ
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ Úÿëèë! Ñèçÿ îëàí êþùíÿ áîðúóí 240 ìàíàòûíû ßëè
Áàéðàìëû ïîñòàñûíäàí ýþíäÿðìèøÿì, éÿãèí ÷àòûá. Ðèúà åäèðÿì éóõàðû-
äàêû àäðåñëÿðè äöçÿëòñèíëÿð.
Ì.ß.Íàñèð
17.Õ-30
***
Ìþùòÿðÿì äàéû!
Ñàëàì. Ýÿëÿí ýöíö Ñèçÿ ìÿêòóá éàçìàã èñòÿäèì, àíúàã êÿíäëÿðÿ
ïàìáûã èøèíäÿí þòðö òÿùêèì îëóíäóüóì ö÷öí éàçà áèëìÿäèì. Èìäè
ýÿëìèøÿì áóðàäà, éÿíè Ãàðéàýèí øÿùÿðèíäÿéÿì. Ýÿëÿðêÿí Êöðäÿìèð-
äÿ äöøäöì. Ìöíÿââÿð âÿ Ìöçÿôôÿð äÿ éàõøûäûðëàð. Òåéìóðäàí èêè
ìÿêòóá àëìûøàì, éàõøûäûð. Áó èë ñåíòéàáðäà ãóðòàðûð. Ìÿí îðàäàí ÷û-
õàðêÿí îðà òåëåãðàô èëÿ 275 ìàíàò ïóë ýÿëèá. Èìäèéÿ ãÿäÿð îíäàí áèð
õÿáÿð éîõäóð. Áèð ìÿêòóá éàç(ìàã) ëàçûìäûð. Àëìûøñûíûçñà äà éàçûíûç,
ýåðè ãàéòàðìûøûíûçñà äà éàçûíûç, àðõàéûí îëóì. Àëìûø îëñàíûç î ïóëäàí
éåíÿ òåëåãðàô èëÿ 100 ìàíàò ýþíäÿðñÿíèç áÿñäèð.
Äàùà áèð åëÿ ÿùâàëàò éîõäóð. Ìÿí äÿ éàõøûéàì. Ñÿùùÿòèíèç áàðÿäÿ
ìÿêòóáäà ãåéä åäèíèç.
Ìÿíäÿí ñàëàì Ùÿìèäÿ õàíûìà âÿ ßíâÿðÿ.
Áàúûí îüëó Úÿëàë
20.VI-31

***
Ìèðçÿ!
80 ¹-ëè ôèí ôàáðèêàñûíà ôåâðàë àéû ö÷öí èäàðÿéÿ æóðíàë ýþíäÿðÿðñÿí.
Áèð äÿ Ùàúû äåéèðäè êè, Ìèðçÿéÿ äåéèí êè, ïîäïèñêà ãÿáóë îëóíìà-
ñûí. Î áàðÿäÿ òÿøðèô ýÿòèðÿñÿí èäàðÿéÿ äàíûøàã. Ùÿáèá äÿ áóðàäàäûð.
Ìÿñÿëÿ áèð éåðäÿ áèòñèí.
Ñåéèä

415
 ***
ßçèçèì ßìè!
ßââÿëà ñàëàì, òÿáèèäèð.
Èêèìèíúè áÿí ñèçèí ãàðäàø îüëó Ùåéäÿð Ãàçèéåâ – Ùÿñÿíãóëóíóí
ãàðäàøû âÿ Ùàúû Ìîëëà Ìÿùÿììÿäãóëó Ãàçûéåâ îüëóéàì – íåùðÿìëè
âÿ Ñèçè êþíëöì èñòÿäè, áó ìÿêòóáó Ñèçÿ éàçäûì. Âÿ áèð äÿ åøèòäèì êè,
Ñèçè ùàìàí èäàðÿäÿí äÿéèøäèðèáëÿð. Îíó äà åøèäèá öðÿéèì ñàíúûëàíäû.
Éåíÿ äåäèëÿð ãóëëóüà ýåäèáäèð. Âÿ àõûðûíúû ñþçöì îäóð êè, ÿýÿð
Ñèçäÿ âàðñà ìÿíÿ 3-4 ìàíàò áîðú îëàðàã ïóë âåðèí. Ìÿí ìààø àëûá Ñè-
çÿ âåðÿðÿì.
Ãàðäàø îüëóí Ùåéäÿð Ãàçûéåâ
Íàõ÷ûâàíëû, Íåùðÿì êÿíäè
30/IX-31

416
 ÈÇÀÙËÀÐ
Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû âÿ èúòèìàè õàäèì Úÿëèë Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿíèí (1869-1932) ÿñÿðëÿðèíèí ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ íÿøðèíèí äþð-
äöíúö úèëäèíÿ áþéöê äåìîêðàò ÿäèáèí “Õàòèðàòûì” âÿ “Òÿðúöìåéè-ùà-
ëûì” ìåìóàðëàðû, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” âÿ “Øÿðã ãàäûíû” æóðíàëëàðûíäà,
“Øÿðãè-Ðóñ” âÿ “Ùÿéàò” ãÿçåòëÿðèíäÿ, äèýÿð ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà ÷àï
îëóíìóø ìÿãàëÿëÿðè äàõèë åäèëìèøäèð. Úèëääÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí ÿââÿëêè
íÿøðëÿðèíäÿ îëìàéàí, èëê äÿôÿ êöëëèééàòà äöøÿí 39 ìÿãàëÿ âÿ 61 éåíè
ìÿêòóá âàðäûð.

1. ÕÀÒÈÐÀÒÛÌ
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Õàòèðàòûì” ìåìóàðûíû 1926-úû èëäÿ òà-
ìàìëàìûøäûð. ßñÿðèí ÿëéàçìàñû Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìè-
éàñû ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíóí ôîíäóíäà (À-6, Ã-3166, ñàõëàìà âàùèäè
ÂÛ-341) ñàõëàíûëûð. ßëéàçìà ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ êîíòîð äÿôòÿðèíäÿäèð.
Äÿôòÿðèí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí “Ìîè
âîñïîìèíàíèÿ ñ äåòñòâà äî æóðíàëà “Ìîëëà Íàñðåääèí”” ñþçëÿðè
éàçûëìûøäûð.
“Õàòèðàòûì” ìåìóàðû èëê äÿôÿ 1935-úè èëäÿ òàíûíìûø ÿäÿáèééàò-
øöíàñ Ùÿáèáóëëà Ñÿìÿäçàäÿ òÿðÿôèíäÿí àøêàð åäèëìèø âÿ “ßäÿáèééàò
ãÿçåòè”íäÿ (¹ 2) ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèø, ÿñÿðäÿí áèð ïàð÷à
îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìûøäûð. Ù.Ñÿìÿäçàäÿ åéíè çàìàíäà “Õàòèðàòûì”
ìåìóàðûíû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí 1936-úû èëäÿ íÿøð îëóíìóø
“Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè”íèí èêèíúè úèëäèíÿ äàõèë åòìèøäèð.

Ñÿù. 3
...Àòàìûí “Àëëàùö ÿêáÿð” ñÿñè – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àòàñû
äèíäàð âÿ ìààðèô÷è Ìÿììÿäãóëó Ìÿøÿäè Ùöñåéíãóëó îüëó íÿçÿðäÿ
òóòóëóð.

Ñÿù. 4
Ãîíøó ìîëëàìûç Ìîëëà ßëè – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ Íàõ÷û-
âàí øÿùÿðèíäÿêè ìîëëàõàíàäà äÿðñ äåìèø Ìîëëà ßëè Ùöñåéíçàäÿéÿ
èøàðÿäèð. ßñëÿí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäàêû Ãàðà÷óü êÿíäèíäÿí
417
îëàí, Íÿúÿôöë-ßøðÿôäÿ ðóùàíè òÿùñèëè àëìûø Ìîëëà ßëè Ùöñåéíçàäÿ
ìîëëàõàíà ìÿêòÿáèíèí áèðèíúè ïèëëÿñèíäÿ Ìèðçÿ Úÿëèëÿ èëêèí èáòèäàè âÿð-
äèøëÿðè éèéÿëÿíäèðìèø, “ÿìÿëè-õåéð”, “ÿìÿëè-ñàëåù” àäàì îëìàüû òÿë-
ãèí åòìèø, îüóðëóã âÿ àäàì þëäöðìÿéè ãÿáèù ÿìÿë ãÿáèëÿñèíäÿí ñàé-
ìûøäûð.

Ñÿù. 5
...Àíàì ùÿð ýöí íåúÿ äÿôÿ íàìàç ãûëàðäû – ßäèáèí àíàñû Ñàðà
Ìÿøÿäè Áàáà ãûçû.

Ñÿù. 7
“Çàùèä þëìÿêäÿí ãàáàã ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàã äèëÿð” ìèñðàñû èëÿ
áàøëàíàí øåèð ïàð÷àñû Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèðÿ (1862-1911) ìÿõñóñäóð.

Ñÿù. 8
...Íàìàçäàí ñîíðà äàéûì ö÷öí áàø âåðÿí ñÿàäÿòèí ìÿíáÿéè áóäóð
êè – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áþéöê äàéûñû Ùàúû Ùÿøèì íÿçÿðäÿ
òóòóëóð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàí Ùàúû Ùÿøèì äàéû
“Ãóðàí”û ÷îõ ìöêÿììÿë þéðÿíèá ìÿíèìñÿìèø, áàúûñû îüëàíëàðûíà íà-
ìàç ãûëûá îðóú òóòìàüû òÿëãèí åòìèøäèð.

Ñÿù. 8
...Äàéûìûí þçöíöí î ýöíëÿðè éàõøû ìåéâÿ àüàúëàðû – Úÿëèë Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿíèí äàéûñû øàèð âÿ áàüáàí ßëè Áàáàéåâ éåòèøäèðäèéè
òèíýëÿðè âÿ ýöë êîëëàðûíû Íàõ÷ûâàíäàí Êÿùðèçëèéÿ ýÿòèðèá Ùÿìèäÿ
õàíûìà ìÿõñóñ áàüäà ÿêìèøäèð. “Ìÿùáóñ” òÿõÿëëöñö èëÿ øåðëÿð
éàçìûøäûð.

Ñÿù. 12
Õàëîüëóì ßùìÿä – Úÿëèëèí Çÿùðà àäëû õàëàñûíûí áþéöê îüëóäóð –

À÷ûã áàõûøëàðà ìàëèê îëìóø õàëîüëó ßùìÿä “áèíàìàçëàðà éàâóãëóüó”

èëÿ ôÿðãëÿíìèøäèð. Êåôëè Èñêÿíäÿð îáðàçûíà áÿíçÿð áÿçè õöñóñèééÿòëÿðè
èëÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Ýÿíú éàøëàðûíäà äöíéàñûíû äÿéèøìèøäèð.

Ñÿù. 12
Ìîëëà ßëè – Ýÿíú Úÿëèëÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿêè ìîëëàõàíà

ìÿêòÿáèíäÿ äÿðñ äåìèø Ìîëëà ßëè Ùöñåéíçàäÿ.

418
 Ñÿù. 13
...Ðóñ äÿðñè îõóéàí áèíàìàç Ìèðçÿ ßëÿñýÿð – Ãîðè Ñåìèíàðèéàñûíûí
ìÿçóíó Ìèðçÿ ßëÿñýÿð Øåéõùÿñÿíîâ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Úÿëèë Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿíèí õàëàñû Çÿùðà õàíûìûí ãûçû Ðöáàáÿíèí ÿðèäèð. À÷ûãôè-
êèðëè ìààðèô÷è çèéàëû êèìè òàíûíìûøäûð. “Þëöëÿð” ÿñÿðèíäÿêè Êåôëè Èñêÿí-
äÿðèí ïðîòîòèïëÿðèíäÿíäèð. ßëÿñýÿð – Èñêÿíäÿð àäëàðûíäà óéüóí ôîíåòèê
ñÿñëÿøìÿ äÿ âàðäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Ìèðçÿ ßëÿñýÿð Øåéõùÿ-
ñÿíîâóí ôàìèëèéàñûíäàí äà “Þëöëÿð” ÿñÿðèíäÿêè Èñêÿíäÿð îáðàçûíûí
àòàñû Ùàúû Ùÿñÿíèí àäûíäà èñòèôàäÿ åòìèøäèð.

Ñÿù. 33
Àõóíä Ìîëëà Òàüû, Àõóíä Ìîëëà Êÿðèì – ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðû, ÕÕ

ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Íàõ÷ûâàíäà äèíäàð ìöùèòèí ÿñàñ òÿìñèë÷èëÿðè.

Ñÿù. 34
Ìöäÿððèñ Ìîëëà Áàüûð – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ äÿðñ äåìèø

ðóùàíè øÿõñ

Ñÿù. 35
Ìèðçÿ ßáöëãàñûìûí “Ìöðøèäèë-ÿâàì”, Øåéõ Áÿùàèääèíèí “Úà-
ìåéè-Àááàñ”, Ìÿúëèñèíèí “Áèñò áàá”, Ñåéèä Ìÿùÿììÿäáàüûð Ðÿøòèíèí
“Ñóàë âÿ úàâàá” êèòàáëàðû, ùàáåëÿ áèð íå÷ÿ ñÿùèôÿ àøàüûäà àäû ÷ÿêèëÿí
“Ìèôòàùè-úèíàí” ÿñàñÿí äèíè ìÿçìóíëó ÿñÿðëÿðäèð. Ì.Ô.Àõóíäîâ,
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð ìààðèô÷è éàçû÷ûëàðû áó
ÿñÿðëÿðèí õàëãû ìþâùóìàò âÿ ôàíàòèçì è÷èíäÿ ñàõëàìàã ìÿãñÿäè ýöä-
äöéöíö ýþñòÿðìèøëÿð.

Ñÿù. 59
Éåçíÿì Ìÿùÿììÿäãóëó áÿéè íÿçÿðÿ àëûðàì – Ìÿùÿììÿäãóëó

áÿé Êÿíýÿðëè (1864-1905) äþâðöíöí òÿðÿããèïÿðâÿð ìààðèô÷è çèéàëûëà-

ðûíäàí áèðè îëìóø, âÿêèë âÿ õåéðèééÿ÷è êèìè áþéöê øþùðÿò ãàçàíìûøäûð.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ îíóí áàúûñû Íàçëû õàíûìëà åâëÿíìèøäè.
Áàòóìäà áèð ãàòèë åðìÿíè òÿðÿôèíäÿí âÿùøèúÿñèíÿ þëäöðöëìöøäöð.

Ñÿù. 61
Ìÿùÿììÿä àüà Øàùòàõòëû (1846-1931) – ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí ìàà-
ðèô÷èñè, øÿðãøöíàñ àëèì âÿ ïóáëèñèñò, “Øÿðãè-Ðóñ” (Òèôëèñ, 1903-1905)
419
ãÿçåòèíèí íàøèðè âÿ áàø ðåäàêòîðó. Àëìàíèéàäà àëè òÿùñèë àëìûø, Ôðàí-
ñàäà, Ðóñèéàäà âÿ Òöðêèéÿäÿ ÷àëûøìûøäûð. Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí
ïðîôåññîðó îëìóøäóð.

Ñÿù. 62
...Èíäèêè ÿí øþùðÿòëè ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíäÿí áèðèñèíèí àòàñû Ìîëëà
Àáäóëëà – ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû Ùöñåéí Úàâèäèí (1882-1941)
àòàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Òàíûíìûø ìÿðñèéÿõàí îëìóøäóð.

Ñÿù. 63
ÐàäëîâÂàñèëè Âàñèëéåâè÷ (1837-1918) – ìÿøùóð òöðêîëîã, Ðóñèéà
Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí àêàäåìèêè. Òöðêäèëëè õàëãëàðûí òàðèõ, äèë,
ÿäÿáèééàò âÿ åòíîãðàôèéàñûíà äàèð ñàíáàëëû åëìè-òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðèíèí
ìöÿëëèôèäèð.

Ñÿù. 64
ÞìÿðÔàèã Íåìàíçàäÿ (1872-1937) – “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíèí
ÿìÿêäàøû, ñîíðàëàð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà ÿìÿêäàøëûã åò-
ìèøäèð.
Ñÿìÿäàüà Ãàéûáîâ – “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíäÿ âÿ äèýÿð ìÿòáóàò

îðãàíëàðûíäà ÿìÿêäàøëûã åòìèø ìààðèô÷è çèéàëû, òàíûíìûø ïóáëèñèñò. Ãîðè

Ñåìèíàðèéàñûíûí ìÿçóíó.

Ñÿù. 65
Êèøìèøîâ,
Ãàðàõàíîâ – Áàø Ñåíçóðà Êîìèòÿñè Ãàôãàç øþáÿñèíèí
ìÿñóë íöìàéÿíäÿëÿðè.

Ñÿù. 67
ßùìÿäáÿé Àüàéåâ (1868-1939) – Ñàðáîí Óíèâåðñèòåòèíèí ìÿ-
çóíó, ìÿøùóð ïóáëèñèñò âÿ èúòèìàè õàäèì, “Ùÿéàò” âÿ “Èðøàä” ãÿçåò-
ëÿðèíèí ðåäàêòîðó îëìóøäóð.
ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿ (1864-1940) – ìÿøùóð øàèð, òÿðúöìÿ÷è âÿ

ïóáëèñèñò. “Ôöéóçàò” ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí áàíèñè. Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí

ïðîôåññîðó. Èõòèñàñúà ùÿêèì – äåðìîòîëîãäóð.
Ùàøûìáÿé Âÿçèðîâ (1868-1916 ) – èúòèìàè õàäèì âÿ ïóáëèñèñò.

“Òÿçÿ ùÿéàò”, “Ñÿäà”, “Ñÿäàéè-âÿòÿí” ãÿçåòëÿðèíèí, “Ìÿçÿëè” æóðíà-

ëûíûí ðåäàêòîðó èäè.
420
 Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ (1884-1955) – Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöì-
ùóðèééÿòèíèí éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè, òàíûíìûø äþâëÿò õàäèìè âÿ ïóáëèñèñò
Äîêòîð Ãàðàáÿé Ãàðàáÿéîâ – Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè
äþâðöíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø “Èòòèùàä âÿ òÿðÿããè” ïàðòèéàñûíûí ðÿùáÿðè.
Ìöçíèá – øàèð ßëèàááàñ Ìöçíèá (1883-1938) – ñàòèðèê øàèð, ïóá-
ëèñèñò âÿ òÿðúöìÿ÷è
Ùàúû Èáðàùèì Ãàñûìîâ (1886-1936) – íàøèð âÿ ïóáëèñèñò. Êå÷ÿí
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ “Ìÿëóìàò”, “Áÿñèðÿò” ãÿçåòëÿðèíèí, “Êÿëíèééÿò”
æóðíàëûíûí ðåäàêòîðó îëìóøäóð.
Úÿôÿð Áöíéàäçàäÿ (1891-1917) – íàøèð âÿ ïóáëèñèñò

Ñÿù. 68
...Íàõ÷ûâàíëû ìþùòÿðÿì Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð Áàüûðîâ – “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí íÿøðèíÿ âÿ “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíèí òÿøêèëèíÿ
ìàääè úÿùÿòäÿí êþìÿê åòìèø òàúèð Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð Áàüûðîâ (1868-
1943).

Ñÿù. 69
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè – Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí 1905-úè èëäÿ
Òèôëèñäÿ éàðàòäûüû ìÿòáÿÿ-íÿøðèééàò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû áèð
ìöääÿò áó ìÿòáÿÿäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Ñÿù. 73
Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâ (1838-1924) – ìÿøùóð Áàêû ìèëéîí-
÷óñó, ìààðèôïÿðâÿð õåéðèééÿ÷è.
“Ùÿéàò” ãÿçåòè – Áàêûäà 1905-1906-úû èëëÿðäÿ Ùàúû Çåéíàëàáäèí
Òàüûéåâèí ìàëèééÿ éàðäûìû èëÿ íÿøð îëóíàí ãÿçåò. Ðåäàêòîðëàðû ßëèáÿé
Ùöñåéíçàäÿ âÿ ßùìÿäáÿé Àüàéåâ.

Ñÿù. 74
Ìÿùÿììÿäáÿé Âÿêèëîâ – íàøèð âÿ ïóáëèñèñò
 Ðÿøèäáÿé Èñìàéûëîâ (1874-1941) – “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíèí
ÿìÿêäàøû, òàðèõ÷è âÿ ïóáëèñèñò, Àçÿðáàéúàí òàðèõèíÿ äàèð ãèéìÿòëè
ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè.
“Íîâðóç” ãÿçåòè – Úÿëèë Ìÿìÿäãóëóçàäÿ ÷àð ùþêóìÿòèíäÿí
“Íîâðóç” àäëû ãÿçåòèí íÿøðèíÿ èúàçÿ àëìûø, ëàêèí ãÿçåò íÿøð åòìÿêäÿí
èìòèíà åäèá, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí íÿøðèíÿ öñòöíëöê âåðìèøäèð.
Âîðîíòñîâ-Äàøêîâ ( 1837-1916) – Ãàôãàçûí úàíèøèíè.

421
 Ñÿù. 76
“Óñòà Çåéíàë” – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùåêàéÿñè. 1906-úû
èëäÿ “Ãåéðÿò” íÿøðèééàòûíäà êèòàá êèìè íÿøð îëóíìóøäóð. Ðÿññàìû
Îñêàð Øìåðëèíã (1863-1938).

Ñÿù. 77
“Ãàâêàç” ãÿçåòè – Ãàôãàç Úàíèøèíëèéèíèí 1846-1917-úè èëëÿðäÿ
Òèôëèñäÿ ÷àï îëóíàí ìÿòáóàò îðãàíû.
“Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòè – Çàãàôãàçèéà ðóñäèëëè ãÿçåò

Ñÿù. 78
“Êóêóðåêó” æóðíàëû – Ðóñèéàäà íÿøð åäèëÿí ìöòÿðÿããè æóðíàë

Ñÿù. 82
ßçèçâÿ íàäèðöëâöúóä Øìåðëèíã íÿããàøûìûç – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
æóðíàëûíûí ðÿññàìû Îñêàð Èâàíîâè÷ Øìåðëèíã

Ñÿù. 96
Óëóõàíëûäà ìÿêòÿá ìöäèðè – Æîñèô Íîâðóçîâ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Úÿëèë
Ìÿììÿäãóëóçàäÿ îíó çèéàëû áèð øÿõñ êèìè äÿéÿðëÿíäèðìèøäèð.

Ñÿù. 101
ßáöòóðàá Àõóíä îüëó – äèí õàäèìè, Áàêûíûí àõóíäó. ÕÕ ÿñðèí
ÿââÿëëÿðèíäÿ “Áèçÿ ùàíñû åëìëÿð ëàçûì” ìöçàêèðÿëÿðèíè à÷ìûø çèéàëû
øÿõñ

Ñÿù. 105
 ×åðèâàíñêè
– ìöðòÿúå ÷àð ìÿìóðëàðûíäàí áèðè, “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”äÿ âÿ äèýÿð Àçÿðáàéúàí ãÿçåòëÿðèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ òÿíãèä
îëóíìóøäóð.

Ñÿù. 110
Úàùàíýèð Ùÿñÿíîâ ( ?-1963) – Òèôëèñ, Òÿáðèç âÿ Áàêûäà 50 èëäÿí
àðòûã ìöðÿòòèáëèê åòìèø ãîúàìàí íÿøðèééàò õàäèìè. Ñîâåò äþâðöíäÿ
Áàêûäà 26-ëàð àäûíà ìÿòáÿÿäÿ èøëÿìèøäèð.

Ñÿù. 111
Èíäè
ùàìàí äîñòóìóç éîõäóð, íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì Èðàíäà âÿôàò
åäèáäèð – Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èëÿ áèðëèêäÿ Ãîðè Ñåìèíàðèéàñûíäà
422
òÿùñèë àëìûø, Íàõ÷ûâàí øÿùÿð èáòèäàè ìÿêòÿáèíèí ìÿçóíó Ìèðçÿ
ßáöëãàñûì Ñóëòàíîâ (1866-1916) íÿçÿðäÿ òóòóëóð. “Èðàíäà ãàéäà-ãà-
íóí éîõäóð” ñèéàñè-ïóáëèñèñò ÿñÿðèíèí, “ßäÿáèééàòøöíàñëûã äÿôòÿðè”íèí
âÿ “ßäÿáè íöìóíÿëÿð ìöíòÿõàáàòû”íûí ìöÿëëèôèäèð. Ãÿçâèí øÿùÿðèíäÿ
âÿôàò åòìèøäèð.
Ñÿù. 115
Àááàñãóëó Êàçûìîâ – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è Áàêûäà éàéàí êèòàá
ìàüàçàñû ñàùèáè.

2. ÒßÐÚÖÌÅÉÈ-ÙÀËÛÌ
“Òÿðúöìåéè-ùàëûì” ìåìóàðû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí
þìðöíöí ñîí èëëÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð. Ìåìóàð 1869-1903-úö èëëÿðè ÿùàòÿ
åäèð. Éàðûì÷ûã ãàëìûøäûð.

Ñÿù. 117
Èðàí ìÿìëÿêÿòè ìÿíèì áàáàìûí âÿòÿíèäèð – áóðàäà éàçû÷û þç

áàáàñû Ìÿøÿäè Ùöñåéíãóëó êèøèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí îëäóüóíà

èøàðÿ åäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áàáàñû Ìÿøÿäè Ùöñåéíãóëó êèøè
ÕÛÕ ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Õîé øÿùÿðèíäÿí
Íàõ÷ûâàíà ýÿëìèø, áóðàäà åâëÿíìèøäè. Úÿëèëèí àòàñû Ìÿøÿäè Ìÿììÿä-
ãóëó êèøè Íàõ÷ûâàíäà àíàäàí îëìóøäóð.
...Éàäûìà Ðóñ èëÿ Îñìàíëû äàâàñûíû ñàëûðàì – ÕÛÕ ÿñðèí 70-úè
èëëÿðèíäÿêè Ðóñèéà-Òöðêèéÿ ìöùàðèáÿñèíÿ èøàðÿäèð.

Ñÿù. 122
Åéíÿëè Ñóëòàíîâ (1866-1935) – ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûí-

äàí âÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿí éàõûí äîñòëàðûíäàí, ùÿìéåðëèëÿ-

ðèíäÿí áèðè. Èðÿâàí ïðîýèìíàçèéàñûíû áèòèðìèøäèð. Ðóñ âÿ Ãÿðáè Àâðîïà
ÿäÿáèééàòûíû éàõøû þéðÿíìèøäèð. Íàõ÷ûâàíà ãàéûòäûãäàí ñîíðà àòà-áàáà
òîðïàãëàðûíû éîõñóë êÿíäëèëÿðÿ ïàéëàéûá, ìÿêòÿáäÿ äÿðñ äåìèø,
õåéðèééÿ úÿìèééÿòè òÿøêèë åòìèø, òåàòð òàìàøàëàðûíûí ÿñàñ òÿøêèëàò÷ûñû âÿ
èøòèðàê÷ûëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð.
“Òàòàðêà” ïéåñèíè, ùàáåëÿ “×àëìà”, “Õàí, íÿ õàí”, “Úÿíóá ýåúÿ-
ëÿðè”, “×àð çàáèòè”, “Ãóðä áàëàñû”, “Ñåéèäëÿð” êèìè ðåàëèñò ùåêàéÿëÿðè-
íèí ìöÿëëèôèäèð. “Êàâêàç”, “Çàãàôãàçéå”, “Äàí óëäóçó”, “Ãûüûëúûì”,
“Éåíè ôèêèð” êèìè ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðëà ÿìÿêäàøëûã åòìèøäèð. “Ãàôãàç
423
êîììóíàñû” ãÿçåòèíèí ðåäàêòîðó îëìóøäóð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ
“Íåøòÿð” èìçàñû èëÿ èøòèðàê åòìèøäèð. Òîëñòîé, ×åõîâ, Ãîðêè âÿ Ìàéà-
êîâñêèäÿí òÿðúöìÿëÿðè âàðäûð.

ÌßÃÀËßËßÐ
3. Èðÿâàí ìöõáèðèìèçäÿí. “Êàñïè” ãÿçåòè, Áàêû, 7 ìàðò 1902, ¹53.
Ìÿãàëÿíè èëê äÿôÿ 1953-úö èëäÿ ßçèç Øÿðèô àøêàðà ÷ûõàðûá ÷àï åò-
äèðìèøäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äîñòó Ãóðáàíÿëè Øÿðèôîâà 22 ìàðò
1902-úè èë òàðèõëè ìÿêòóáóíäà áó ìÿãàëÿñè ùàããûíäà éàçûð: “Ìÿí
Äÿëìÿ áàüëàðûíûí ÿùâàëàòûíû, – íåúÿ êè, ñÿíÿ áèð âàõò îõóìóøàì, –
“Êàñïè”íèí 53-úö íþìðÿñèíäÿ ÷àï åòìèøÿì”.
4. Èðÿâàíäàí (õÿáÿð). “Êàñïè” ãÿçåòè, Áàêû 28 ìàðò 1902, ¹ 82.
Ìÿãàëÿ èëê äÿôÿ 1953-úö èëäÿ ßçèç Øÿðèô òÿðÿôèíäÿí öçÿ ÷ûõàðûë-
ìûøäûð.
5. Ýåòäè úàùàíäàí ùÿçðÿòè Ñèäãè – “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, Òèôëèñ, 30
éàíâàð 1904, ¹11.
Ìÿãàëÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿí éàõûí ìÿñëÿêäàøëàðûíäàí
Ìÿùÿììÿä Òàüû Ñèäãè Ñÿôÿðîâóí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð.
Ì.Ò.Ñèäãè (1854-1903) – ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí ìààðèôïÿðâÿðëÿðèí-
äÿíäèð. Îðäóáàääà “ßõòÿð” (1892), Íàõ÷ûâàíäà “Ìÿêòÿáè-òÿðáèéÿ”
(1894) àäëû éåíè öñóëëó ìÿêòÿáëÿð à÷ìûøäûð. 26 ìàé 1899-úó èëäÿ
À.Ñ.Ïóøêèíèí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ “Òÿðáèéÿ”
ìÿêòÿáèíäÿ ìÿðóçÿ åòìèøäèð. Ùÿìèí ìÿðóçÿ 1914-úö èëäÿ îüëó
Ìÿììÿäÿëè Ñÿôÿðîâ (1888-1956) òÿðÿôèíäÿí Áàêûäà õöñóñè êèòàá÷à
êèìè ÷àïäàí áóðàõûëìûøäûð.
Ñèäãè åéíè çàìàíäà øàèð âÿ ïóáëèñèñò îëìóø, “Ùåéêÿëè-èíñàíÿ áèð
íÿçÿð”, “Êÿáëÿ Íÿñèð” âÿ áàøãà áÿäèè ÿñÿðëÿðèíè éàçìûøäûð. Ìèñèð âÿ
Ùèíäèñòàíäà ÷ûõàí ôàðñúà ãÿçåòëÿðèí Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìàñûíà
÷àëûøìûøäûð. ÕÛÕ ÿñðèí àõûðëàðûíäà þçö äÿ ãÿçåò ÷ûõàðìàã èñòÿìèø, ëàêèí
àðçóñóíà ÷àòà áèëìÿìèøäèð. Èñìàéûë áÿé Ãàñïðàëûíûí íÿøð åòäèðäèéè
“Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí Íàõ÷ûâàí öçðÿ òÿìñèë÷èñè îëìóøäóð.
Ìÿãàëÿíèí åïèãðàôû Ì.Ñèäãèíèí òÿëÿáÿñè, ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí
øàèðè Ùöñåéí Úàâèäèí þç ìöÿëëèìèíèí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ Óðìèéàäàí
éàçûá “Øÿðãè-Ðóñ”à ýþíäÿðäèéè øåèðäÿí àëûíìûøäûð.
6. ßäÿáèééàò. “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 4 ôåâðàë 1904, ¹ 13
7. 4 èéóí, Òèôëèñ. “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 4 èéóí 1904, ¹ 65. Êöëëèé-
éàòäà èëê äÿôÿ
424
 8. Äèããÿò åòìÿëè. Òèôëèñ “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè. 18 èéóí, 1904, ¹ 77
9. Íàõ÷ûâàíäà áèð ñÿéàùÿò. Òèôëèñ, “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 27 èéóí,
13 èéóë 1904, ¹ 86, 110
Ìöøòÿðè – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí èëê ýèçëè èìçàëàðûíäàí áèðè.
Ìÿãàëÿíè Èñà Ùÿáèááÿéëè èëê äÿôÿ “Øÿðã ãàïûñû” (1 ìàé 2004,

¹ 51) âÿ “ßäÿáèééàò” ãÿçåòèíäÿ (7 ìàé 2004, ¹ 18) ÷àï åòäèðìèøäèð.

Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
10. Éåíè èáòèäàè ìÿêòÿáäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè. “Òèôëèññêè ëèñòîê”
ãÿçåòè, 5 àâãóñò 1905, ¹ 159
11. Ôàéäàëû òÿøÿááöñ. “Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòè, 17 àâãóñò 1905,
¹ 170.
12. Áÿñ Àñïèñîâà õàíûìûí ìöñÿëìàí ãûçëàðû ö÷öí ìÿêòÿáè íåúÿ
îëäó? “Âîçðîæäåíèéå” ãÿçåòè, 5 (18) îêòéàáð 1905, ¹ 3
13. “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ãÿçåòè Ùààãà êîíôðàíñûíûí íÿòèúÿëÿðè
ùàããûíäà. “Âîçðîæäåíèéå” ãÿçåòè, 13 (26) îêòéàáð 1905, ¹ 9.
“Ùÿáëöë-ìÿòèí” ãÿçåòè – Ùèíäèñòàíûí Êÿëêöòòÿ øÿùÿðèíäÿ ôàðñ

äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí ãÿçåò. Áàêûäà Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâ, Íàõ÷ûâàíäà

Ìÿùÿììÿä Òàüû Ñèäãè âÿ Ãóðáàíÿëè Øÿðèôçàäÿ “Ùÿáëöë-ìÿòèí”
ãÿçåòèíèí òÿìñèë÷èëÿðè îëìóøëàð.
14. Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðûíûí ùöððèééÿò íàìèíÿ øÿíëèêëÿðè.
“Ùÿéàò” ãÿçåòè, 6 íîéàáð 1905, ¹ 96
“Ùÿéàò” ãÿçåòèíèí 27 îêòéàáð 1905-úè èë òàðèõëè 88-úè íþìðÿñèíäÿ

Ðóñèéà òåëåãðàô àýåíòëèéèíèí éàéäûüû áèð õÿáÿðäÿ ýóéà Òèôëèñäÿ òÿòèë

åòìèø ôÿùëÿëÿðëÿ ìöñÿëìàí äöêàí÷ûëàðû àðàñûíäà òîããóøìà áàø âåðäèéè
éàçûëìûøäû. “Ùÿéàò”ûí 6 íîéàáð 1905-úè èë òàðèõëè 96-úû íþìðÿñèíäÿ
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿìèí õÿáÿðèí éàëàí îëäóüóíó ýþñòÿðÿí âÿ
Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàíëàðûí äà èøòèðàê åòäèêëÿðè éöðöø âÿ áåéíÿëìèëÿë
ìèòèíã ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðÿí “Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðûíûí ùöððèé-
éÿò íàìèíÿ øÿíëèêëÿðè” ñÿðëþâùÿëè ìÿãàëÿñèíè ÷àï åòäèðìèøäèð.
15. Ìöñÿëìàí òåàòðû. “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 28 íîéàáð 1904, ¹ 234.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
16. Áèíÿñèáëÿð. “Êàâêàçñêè ðàáî÷è ëèñòîê” ãÿçåòè, 24 íîéàáð 1905,
¹ 3.
Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ “Áèíÿñèáëÿð” ìÿãàëÿñèíè ðóñ äèëèíÿ

÷åâèðìèø âÿ “Ùÿéàò” ãÿçåòèíäÿ (29 íîéàáð 1905, ¹ 109) ÷àï åòäèð-

ìèøäèð.
425
 17. Õåéèð-äóà. “Êàâêàçñêè ðàáî÷è ëèñòîê” ãÿçåòè, 9 äåêàáð 1905,
¹ 13. “Áèíÿñèáëÿð” âÿ “Õåéèð-äóà” ìÿãàëÿëÿðèíè èëê äÿôÿ ïðîôåññîð
ßçèç Øÿðèô àøêàðà ÷ûõàðûá ÷àï åòäèðìèøäèð.
18. ßñàðÿòäÿ. “Îãíè” æóðíàëû, 1907, ¹3
Ìÿãàëÿíè èëê äÿôÿ ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè Àðèô ßëèéåâ òàïûá

“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòèíäÿ (30 àïðåë 1966-úû èë) ÷àï

åòäèðÿðÿê îõóúóëàðà ÷àòäûðìûøäûð.
“ßñàðÿòäÿ” ìÿãàëÿñè “Áèíÿñèáëÿð” âÿ “Õåéèð-äóà” ìÿãàëÿëÿðèíèí
äàâàìû ùåñàá îëóíóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
19. Èäàðÿìèçèí ÿùâàëàòûíäàí áèð íå÷ÿ ñþç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5
ìàé 1906, ¹ 5.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
20. “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè. Áàõ: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Ïî÷ò ãóòóñó”
(ìöãÿääèìÿ). Òèôëèñ, 1905. Èëê äÿôÿ È.Ùÿáèááÿéëèíèí “Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ:
ìöùèòè âÿ ìöàñèðëÿðè” êèòàáûíûí “ßëàâÿëÿð” áþëìÿñèíäÿ (ñÿù. 516-517)
÷àï îëóíìóøäóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
21. Ìÿììÿäãóëóáÿé Êÿíýÿðëèíèí òÿðúöìåéè-ùàëû. “Ùÿéàò”
ãÿçåòè, 22 ñåíòéàáð 1905, ¹ 11.
Ìÿãàëÿäÿ ìÿøùóð ìààðèô÷è âÿ õåéðèééÿ÷è Ìÿììÿäãóëóáÿé

Êÿíýÿðëèíèí (1854-1905) òÿðúöìåéè-ùàëûíäàí âÿ åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí

ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñèíäÿí áÿùñ åäèëèð.
Ìÿãàëÿ èëê äÿôÿ Èñà Ùÿáèááÿéëèíèí “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ:
ìöùèòè âÿ ìöàñèðëÿðè” (Áàêû, 1997, ñÿù. 511-515) ìîíîãðàôèéàñûíûí
“ßëàâÿëÿð” áþëìÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
22.Îõóúóëàðûìûçà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1907, ¹ 17.
23. Òöðêèéÿ ìÿøðóòÿñèíèí êå÷ìèøèíäÿí. “Çàãàôãàçéå” ãÿçåòè, 13
èéóë 1907, ¹ 137
24. Ùèúàá ìÿñÿëÿñè âÿ úàâàáûìûç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 èéóí
1907, ¹ 23.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
25. Òÿøÿêêöð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 èéóë 1907, ¹ 24.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
26. Úöìÿ ýöíëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 èéóë 1907, ¹ 28
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
426
 27. Ìöñÿëìàí öðÿôà âÿ äàíèøìÿíëÿðèíÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26
àâãóñò 1907, ¹ 32.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
28. Ìöñÿëìàíëàðûí ìèëëÿò äóìàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2-9
ñåíòéàáð 1907, ¹ 33-34.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
29. Éîëäàø. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ñåíòéàáð 1907, ¹ 35.
Ìÿãàëÿäÿ Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ (1884-1955) èëÿ ÿëàãÿäàð
ìÿñÿëÿäÿí áÿùñ îëóíóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
30. “Èðøàä” ÷ûõûð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 íîéàáð 1907, ¹ 43
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
31. Èäàðÿäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 äåêàáð 1907, ¹ 48
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí 10 ñåíòéàáð 1907-úè èë òàðèõëè 34-úö

íþìðÿñèíäÿ “Ôÿãèð” èìçàñû èëÿ Ùàúàüà Ôÿãèð Îðäóáàäèíèí (Ì.Ñ.

Îðäóáàäèíèí àòàñû) “Ôàòû” ñÿðëþâùÿëè áèð ñàòèðèê øåðè ÷àï îëóíìóøäóð.
“Ôàòû” ìÿíçóìÿñèíäÿ éîõñóë áèð êöðäöí þç àðâàäûíûí òîõóäóüó ÷óëó
áàçàðäà ñàòûá îüóë-óøàüûíà ïàë-ïàëòàð, ÷þðÿê àëìàã ÿâÿçèíÿ ùÿäèééÿ
òÿìÿííàñû èëÿ àïàðûá ãóáåðíàòîðà âåðìÿñèíäÿí áÿùñ îëóíóð.
Ãóáåðíàòîð èñÿ îíó àíúàã “ìàëàäåñ!” – äåéèá éîëà ñàëûð.
Ìÿíçóìÿíèí ÿââÿëèíäÿ áó ÿùâàëàòûí “êå÷ÿí èë” áàø âåðäèéè
ýþñòÿðèëäèéèíÿ âÿ ùåêàéÿòèí íÿ çàìàí éàçûëäûüû ãåéä åäèëìÿäèéèíÿ
ýþðÿ Èðÿâàí ãóáåðíàòîðó Òèçåíãàóçåí îðàäà äåéèëÿí ñþçëÿðè þçöíÿ
ýþòöðìöø âÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè ìÿùêÿìÿéÿ âåðìèøäèð. “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” ðåäàêòîðó æóðíàëäà ùÿìèí ìÿíçóìÿ ùàããûíäà èçàùàò
éàçûá, ÿùâàëàòûí Òèçåíãàóçåíÿ äÿõëè îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð.
32. Ãûðìûçû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 éàíâàð 1908, ¹ 3
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
33. “Òÿðúöìàí”. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 éàíâàð 1908, ¹ 4
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
34. Ìîçàëàí áÿéèí ñÿéàùÿòíàìÿñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 ìàðò
1908, ¹ 10
Ìÿãàëÿäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà “Ìîçàëàí áÿéèí ñÿéà-

ùÿòíàìÿñè” àäëû ñèëñèëÿ ïóáëèñèñò éàçûíûí îõóúóëàðà ÷àòäûðûëàúàüûíäàí âÿ

ùÿìèí ÿñÿðèí éàðàíìà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áÿùñ îëóíóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
427
 35. Ìèëëè áàéðàì. (“Òÿðúöìàí”-25). “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 àïðåë
1908, ¹ 16.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
36. Òÿçÿ êèòàá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí 1908, ¹ 24
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
37. Èçàëåéè-íÿúàñÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 èéóí 1908, ¹ 25
38. Àáóíÿ äÿôòÿðèìèç à÷ûëäû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 äåêàáð 1908,
¹ 49.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
39. ßäÿáèééàò ìàðàãëûëàðûíà ìöæäÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14
äåêàáð 1908, ¹ 50.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
40. Àéèíåéè-ìèëëÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 äåêàáð 1908, ¹ 51
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
41. Ëåéëè õàíûì Øàùòàõòëû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 äåêàáð 1908,
¹ 51
Ìÿãàëÿäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàõûí äîñòó Èñà Ñóëòàí Øàù-

òàõòèíñêèíèí (1853-1894) ãûçû, Àâðîïàäà òÿùñèë àëäûüû çàìàí âÿôàò

åòìèø Ëåéëè õàíûì Øàùòàõòëûäàí ñþç à÷ûëûð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû Ëåéëè õàíûì Øàùòàõòëûíûí øÿêëèíè äÿ
îõóúóëàðà ÷àòäûðìûøäûð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
42. Êþùíÿ èë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 äåêàáð 1908, ¹ 52
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
43. Çÿíý. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 éàíâàð 1909, ¹ 1
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
44. Ìîëëà Íÿñðÿääèí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû, 11 éàíâàð 1909,
¹2
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
45. Ãÿíèìÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 éàíâàð 1909, ¹ 6
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
46. Ìÿòáóàò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 ôåâðàë 1909, ¹ 6
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
47. Çÿíúèð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 ôåâðàë 1909, ¹ 8
48. Ãîãîë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 àïðåë 1909, ¹ 14
49. Îõóúóëàðûìûçà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 àïðåë 1911, ¹ 15
428
  Ìÿãàëÿäÿ Øàìàõûäà þìðöíöí ñîí àéëàðûíû éàøàéàí õÿñòÿ
Ì.ß.Ñàáèðèí (1862-1911) ìöàëèúÿñè ö÷öí éàðäûì ìÿãñÿäèëÿ èàíÿ
òîïëàíìàñûíûí çÿðóðèëèéè õÿáÿð âåðèëèð.
Ùàúû ßáäöððÿùèì Ñÿìÿäîâ – øàìàõûëû òàúèð. Ì. ß. Ñàáèðèí øåðëÿ-

ðèíè èëê äÿôÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíà î ÷àòäûðìûø, øàèðÿ ùÿìèøÿ

äèããÿò ýþñòÿðìèøäèð.
Àááàñ Ñÿùùÿò (1874-1920) – Ì. ß. Ñàáèðèí ìÿñëÿê äîñòó, ðîìàí-

òèê øàèð, òÿðúöìÿ÷è, ùÿêèì.

50. Ùå÷ áèëèðèêìè? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 äåêàáð 1911, ¹ 43
“Ùå÷ áèëèðèêìè?” ìÿãàëÿñè ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû, èúòèìàè

õàäèì Ì.Ô.Àõóíäîâóí (1812-1878) àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè

ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Òèôëèñäÿ áó éóáèëåé
òÿäáèðèíèí ÿñàñ òÿøêèëàò÷ûëàðûíäàí áèðè èäè. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ åëìè
ÿäÿáèèééàòäà Ì.Ô.Àõóíäîâóí 1911-úè èëäÿ àíàäàí îëäóüó ãÿáóë
åäèëìèøäè.
Êþ÷ÿðëè Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí éöçèëëèê éàäèýàðû íàìèíÿ áèð êèòàá éàçûá –

Ô. Êþ÷ÿðëèíèí Ì.Ô.Àõóíäîâóí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè ìöíàñèáÿ-

òèëÿ éàçäûüû âÿ 1911-úè èëäÿ Òèôëèñäÿ “Êóëòóðà” íÿøðèééàòûíäà ÷àï åòäèð-
äèéè “Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ” àäëû êèòàá íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Êèòàáûí òèòóë
ñÿùèôÿñèíäÿ àøàüûäàêû ãåéäëÿð âàðäûð: “Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ ùÿçðÿò-
ëÿðèíèí òÿâÿëëöäöíäÿí 100 èë ìèðóð åòìÿê ìöíàñèáÿòè èëÿ éàçûëìûø
ðèñàëåéè-éàäèýàðàíÿäèð”.
Ôèðóäèíáÿé Êþ÷ÿðëè 1911-úè èëäÿ Òèôëèñäÿêè éóáèëåé ýåúÿñèíäÿ áó
êèòàá ÿñàñûíäà ùàçûðëàäûüû ìÿòí èëÿ ìÿðóçÿ åòìèøäèð.
Ùàãâåðäèéåâ ùàáåëÿ – ßáäöððÿùèìáÿé Ùàãâåðäèéåâèí “Õÿéàëÿò”

ïéåñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Øÿðÿáàíû õàíûì, Øÿðÿôíèñÿ õàíûì – “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø

Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäàêû ãàäûí ñóðÿòëÿðè.

Ýþéÿð÷èí – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø èëê ãàäûí àêòéîðó.
Ðàúè – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàéûá-éàðàòìûø ìÿðñèéÿõàí÷û øàèð
Ôèðäîâñè – ÕÛ ÿñðèí ìÿøùóð ôàðñ-òàúèê øàèðè, “Øàùíàìÿ” äàñòàíûíûí

ìöÿëëèôè ßáöëãàñûì Ôèðäîâñè.

Ôàðñúà øåèðèí òÿðúöìÿñè: åëìëÿð íàçèðèíèí àäûíà þç ÿòðèëÿ öðÿêà÷àí

áèð íàìÿ éàçûá, éåíè ÿëèôáàíû îíà ýþñòÿðäèì. Úÿííÿòäÿ òÿçÿ áèð ãàïû
à÷äûì. Áèëìèðÿì, îëñóí êè, îíóí ùöììÿòè ÷àòìûð. Áèëìèðÿì, îëñóí êè,
ýåúÿ-ýöíäöç êåôëèäèð. Áó âÿçèð ìÿíÿ úàâàá âåðìÿäè, àðçóìó éåðèíÿ
429
éåòèðìÿêäÿ ìÿíÿ ÿë òóòìàäû. Áàøãà áèð âÿçèð èñÿ àüçûíà ýÿëÿíè äåìèø,
áó ìÿñÿëÿäÿ þç ðÿéèíè èçùàð åòìèøäèð êè, Èðàí õàëãû áþéöêäÿí êè÷èéÿ,
àòÿøïÿðÿñòëèêäÿí ýÿáðÿ, ôàðñäàí òöðêÿ ãÿäÿð ùàìûìûç çèðÿê âÿ ìÿðèôÿò
ñàùèáèéèê. Çÿêàíûí ÷îõëóüóíäàí ôèêðèìèç çÿíýèíäèð. Õÿòòèí ÷ÿòèíëèéèí-
äÿí ãîðõóì éîõäóð. Ðÿùíóìà êîðà ëàçûìäûð êè, îíó ÷àëà-÷óõóðäàí
ãîðóñóí. Áèç ùå÷ êÿñäÿí éåíè õÿòò àëìàðûã. Áèçèì þç õÿòòèìèç, þç
çåùíèìèç þçöìöçÿ êèôàéÿò åäÿð.
51. Ìèëëè áàéðàì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 äåêàáð 1911, ¹ 44
Ìÿãàëÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè ìöíàñè-

áÿòèëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.

52. Æóðíàëûìûçà àáóíÿ éàçûëìàã øÿðòëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16
ôåâðàë 1917, ¹ 2
53. Úöìùóðèééÿò. ßëéàçìà-êîíñïåêò
Èëê äÿôÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Ôåëéåòîíëàð, ìÿãàëÿëÿð, õàòèðÿ-
ëÿð, ìÿêòóáëàð” êèòàáûíà (1964) äàõèë åäèëìèøäèð. Êèòàáûí òÿðòèá÷èñè
ß.Ìèðÿùìÿäîâ, ðåäàêòîðëàðû À.Çàìàíîâ âÿ Ñ.ßìèðîâäóð.
“Úöìùóðèééÿò” ìÿãàëÿñè ÿäèáèí ö÷úèëäëèê (1967) âÿ àëòûúèëäëèê (1985)
íÿøðëÿðèíäÿ äÿ éåð àëìûøäûð.
Áó ìÿãàëÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí 1917-úè èëèí éàçûíäà

Òèôëèñ Ìöñÿëìàí Ìèëëè Êîìèòÿñè öçâëÿðè ãàðøûñûíäà îõóäóüó ìÿðóçÿ-

íèí ìÿòíèíäÿí èáàðÿòäèð. Áþéöê äåìîêðàò ÿäèá “Úöìùóðèééÿò” ìÿãà-
ëÿñè èëÿ ãÿòè øÿêèëäÿ ðåñïóáëèêà òÿðÿôäàðû îëäóüóíó áèëäèðèð.
Êîíñïåêòäÿ ìöÿëëèôèí ðåñïóáëèêà öñóëè-èäàðÿñè âÿ äåìîêðàòèê

äþâëÿò ãóðóëóøó ùàããûíäàêû ýþðöøëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Ìÿãàëÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû ßëéàçìàëàðû

Èíñòèòóòóíóí ôîíäóíäàêû Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ ìÿõñóñ àðõèâäÿ

ñàõëàíûëàí àâòîãðàô ÿñàñûíäà ÷àï îëóíóð: (Áàõ. Àðõèâ-6, ñàõëàìà âàùèäè
308 (3598)
54. Âÿòÿíäàøëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 ìàðò 1917, ¹ 7
Ìÿãàëÿ Ðóñèéàäà ôåâðàë èíãèëàáûíûí ãÿëÿáÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ ÷àï

îëóíìóøäóð.
Ìÿáóñóìóç Úÿôÿðîâ – Ðóñèéà Äþâëÿò Äóìàñûíûí äåïóòàòû Ìÿì-
ìÿä Éöñèô Úÿôÿðîâ (1885-1938) íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Î, ÷àð Ðóñèéàñû
äþâðöíäÿ Çàãàôãàçèéà Êîìèññàðëûüûíäà ñÿíàéå âÿ òèúàðÿò íàçèðè,
Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòèíäÿ èñÿ ñÿíàéå âÿ òèúàðÿò íàçèðè,
õàðèúè èøëÿð íàçèðè, Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè ñÿäðèíèí ìöàâèíè âÿçèôÿñèíè
äàøûìûøäûð.
430
 Ì.É.Úÿôÿðîâ – Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí ïàì-
áûã÷ûëûã âÿ øÿðàá÷ûëûã òðåñòëÿðèíäÿ ùöãóã ìÿñëÿùÿò÷èñè âÿçèôÿñèíäÿ
èøëÿìèøäèð.
55. Èäàðÿäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 àïðåë 1917, ¹ 10
56. Èäàðÿäÿí áèð íå÷ÿ ñþç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 ìàé 1917,
¹ 12
Ìÿãàëÿ æóðíàëûí ùÿìèí íþìðÿñèíäÿ “Ñÿôåù øàìàõûëû” (ßëèìÿì-

ìÿä Ìóñòàôàéåâ – ß.Ì.) èìçàñû èëÿ ÷àï îëóíìóø “Ìóøòóëóã”

ôåëéåòîíóíóí àëòûíäà âåðèëìèøäèð. Áó ôåëéåòîíäà àâàì ìöñÿëìàíëàðûí
âÿ ôûðûëäàã÷û öëÿìàíûí ãóðàãëûã çàìàíû éàüûø éàüìàñû ö÷öí ÿë àòäûãëàðû
ìÿíàñûç òÿäáèðëÿð ëàüà ãîéóëóð.
Ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: Äèí ãàðäàøëàðûíäàí áèðè äåäè êè, éàüûø

ö÷óí âÿ éàüûø äóàñû åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ íå÷ÿ äÿôÿ ìÿñúèäÿ ýåòäèì,

äóàì ãÿáóë îëóíìàäû. Éàäûìà íèôàã ìÿñÿëÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Ìó-
ñà ÿëåéùèññÿëàìûí äþâðöíäÿ éàüûø éàüìàìàñû âÿ Àëëàùûí åë÷èñèíèí éà-
üûø èñòÿìÿê äóàñû ÿùâàëàòû äöøäö. Î úÿíàáûí, – ñÿëëÿëëàùè ÿëåéùè âÿ àëè-
ùèíèí–äóàñûíûí ãÿáóë îëóíìàìàñûíûí ñÿáÿáè áèð íÿôÿð íÿììàì âÿ
õÿáÿð÷è îëìóøäóð êè, ùÿìèí ùåêàéÿ áóäóð: Ùÿçðÿòè Ìóñà – ñÿëëÿëëàùè
ÿëåéùè âÿ àëèùè – äþâðöíäÿ áèð èë éàüûø éàüìûð. Èñðàèë úàìààòû ýÿëèá ÿðç
åäèðëÿð: Ùÿçðÿòè Ìóñà ÿñùàáû èëÿ îðóú òóòäó, íàìàç ãûëäû, èñòèñãà åòäè âÿ
èñòèñãà äóàñû îõóäó, éàüûø éàüìàäû. Àëëàùûí äÿðýàùûíà èñòèñãà åòäè êè,
èëàùè, ìÿíè þç êÿëèìèí àäëàíäûðìûñàí, öçöìö äÿðýàùûíà òóòìóøàì,
ìÿíè ìÿéóñ åòìÿ. Õèòàá ýÿëäè êè, åé Ìóñà, ñèçèí àðàíûçäà áèð íÿôÿð
ìöíàôèã âÿ íÿììàì âàðäûð. Îíó àðàíûçäàí õàðèú åòìÿéèíúÿ äóàíûç
ãÿáóëà êå÷ìÿéÿúÿê. Áÿñ áèç áè÷àðÿëÿð, èñòÿéèðèê êè, áó ãÿäÿð íàôÿð-
ìàíëàð, áó ãÿäÿð íèôàã÷ûëàð âÿ õÿáÿð÷èëÿðëÿ äóàìûç ãÿáóë îëóíñóí.
Ìÿýÿð áó, Àëëàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõìàüûìûçà âÿ íèôàãûí ÷îõëóüóíà
äÿëàëÿò åòìèð?
57. Èäàðÿäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 íîéàáð 1917, ¹ 24
“Èäàðÿäÿí” ñÿðëþâùÿñè èëÿ âåðèëÿí ãåéä “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí

ùÿìèí íþìðÿñèíäÿ (1917, ¹ 24) “Èäàðÿéÿ ìÿêòóá” ñÿðëþâùÿñè èëÿ ÷àï

îëóíìóø éàçûéà úàâàáäûð. Àøàüûäà “Èäàðÿéÿ ìÿêòóá”ó âåðèðèê:
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìöäèðè úÿíàáëàðûíà.
ßôÿíäèì ùÿçðÿòëÿðè!
Æóðíàëûí èéèðìè áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ áèð øÿêèë ÷ÿêèá, Èðàíûí ÷îõ
ìöùöì âÿ áþéöê, îí èëäÿí áÿðè òàìàì õàðèúè âÿ äàõèëè äöøìÿíëÿðèí
ìöãàáèëèíäÿ èçùàðè-âöúóä, ãîðõìèéÿí âÿ éîðóëìèéÿí, Èðàíûí èñòèãëàë,
431
àçàäëûã âÿ òÿðÿããè éîëóíäà ùÿð äöðëö ôÿäÿêàðëûã åäÿí áèð ôèðãÿíèí áåëè
áåëÿ 15 ìèí úàìààòà áàëèã îëàí, Òÿáðèç, Óðìó, Ìàðàüà, ßðäÿáèë, Ñà-
âÿúèëàü, Õîé, Áàêû, Ìÿðÿíä, Ñÿëìàñ, ßðâÿíã, Èíçàá, Ãàðàäàü, Ñóëäóç,
Íÿìèí, Àñòàðà âÿ ñàèð úöçè éåðëÿðèí äåìîêðàòëàðû òÿðÿôèíäÿí íöìàéÿí-
äÿ ýÿëèá èíòèõàá åëÿéÿí áèð êîìèòÿ êè, ÿýÿð ñèçÿ øÿêèë ÷ÿêäèðÿíëÿð
óòàíìàéûá èêè èëäÿí áÿðè ìöíÿççåù, ìöãÿääÿñ âÿ ïàê ýåäÿí íþâè âÿ
ìèëëè èøëÿðÿ ãÿðÿçè-øÿõñè ãàòìûéûáàí áèð æóðíàëûí ñÿùèôÿñèíè ëÿêÿäàð âÿ
ìóðäàð åäÿí áèíàìóñëàð ãîéñàëàð, òàìàì äöíéà ýþðÿð êè, ùÿìèí êîìè-
òåéè-ÿéàëÿòè ÷îõ àç ìöääÿòäÿ, – íåúÿ êè ëàçûìäûð, – Àçÿðáàéúàíû èäàðÿ
åäèá, äîüðóäàí-äîüðóéà èíäèéÿäÿêèí ýþðöíìÿéÿí àçàäëûã âÿ ðàùàòëûã
âÿ òÿðÿããè âÿ ñÿàäÿòÿ ÷ûõàðàð. Âÿ áèñàâàä, êîð, àâàì, þç þëêÿñèíè äöí-
éàíûí ùàìûñû áèëÿí áèð éàçûã úàìààòû ìÿäðåñåéè-ìààðèô, ãèðàÿòõàíà
ñàéÿñèíäÿ ùöãóãè-áÿøÿðèééÿ âÿ ìèëëèééÿñèíÿ éåòèðèð.
ßôÿíäèì! Áÿíäÿ 12 èëäÿí áÿðè áÿäáÿõò îëóá, àçàäëûã éîëóíäà
÷àëûøìàüûí çÿùìÿòèíè àíëàìàìûøàì. Òàìàì äàðàèééÿò, ïóë – êè, ñèçÿ
øÿêèë ÷ÿêäèðÿí íàèíñàôëàðûí ùÿð øåéèäè, – íÿçÿðÿ àëìàéûá Èðàíûí àçàäëûã,
ùöððèééÿò âÿ òÿðÿããè ìåéäàíûíà ãÿäÿì ãîéìóøàì; ìÿí èñòÿìèðÿì êè,
þç øÿðùèìè éàçàì, âÿêèëíèçäÿí õÿáÿð àëà áèëÿðñÿí.
Ùå÷ ýöìàí îëóíìàçäû êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû Èðàíûí áóíäàí
ñîíðà ñàùèáè âÿ ùàêèìè îëàí áèð úàìààòûí ìÿðêÿçè-àëèñèíèí î ãÿäÿð
èôòèçàù èëÿ øÿêëèíè ÷ÿêñèí. ßýÿð áèð àäàìà ðàúå îëñàéäû, éåíÿ åéáè î
ãÿäÿð îëìàçäû. Ëàçûìäûð êè, úÿíàáûíûç ãàáàãäàêû íþìðÿäÿ î àäàìûí
àäûíû àøêàð åëÿéÿñèç, éà ìöùàêèìÿ îëóíñóí.
58. Àðâàä ìÿñÿëÿñè. Àâòîãðàô-ÿëéàçìà. Òèôëèñ, 9 èéóë 1918
Ìàíó ãàíóíëàðû – áÿðÿùìÿíèçì åùêàìëàðû íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí

òÿðòèá îëóíìóø ãÿäèì ùèíä ãàíóíëàðû.

Ìàíó ãàíóíëàðûíäà àèëÿ âÿ ìÿèøÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí, ãàäûíûí ùöãóã
âÿ âÿçèôÿëÿðèíäÿí äÿ äàíûøûëûð.
Àðèñòîòåë (á.å.ÿ. 384-322) – äàùè éóíàí ôèëîñîôó.

Õà÷ïÿðÿñòëÿðèí Ïàâåë õÿëèôÿñè... – õðèñòèàí äèíèíè çîðëà òÿáëèü âÿ

ãÿáóë åòäèðìÿê ö÷öí ùÿð úöð âÿùøè òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòàí “ìöãÿääÿñ”
Ïàâåë íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Ìöãÿääÿñ Àâãóñòèí (354-430) – Êèïïîíäà (Øèìàëè Àôðèêà)

äîüóëìóø èëê õðèñòèàí òåîëîãëàðûíäàí áèðè îëìóø, ìþâùóìàòû òÿáëèü

åòìèø, îðòà ÿñð èäåîëîýèéàñûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.
Øîïåíùàóåð Àðòóð (1788-1860) – àëìàí èäåàëèñò ôèëîñîôó. ßñàñ

ÿñÿðè “Äöíéà – èðàäÿ âÿ òÿñÿââöð êèìè”äèð.

432
 Âåéíèíãåðò – XIX ÿñð èíýèëèñ ôèëîñîôëàðûíäàí áèðè.
Ñòðèíáåðã Éóõàí Àâãóñò (1849-1912) – ìÿøùóð Èñâå÷ ðåàëèñò
éàçû÷ûñû âÿ æóðíàëèñòè. Ñàòèðèê ÿñÿðëÿð ìöÿëëèôè.
59. Õÿáÿðäàðëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, Òÿáðèç, 1921, ¹ 3
60. Ïî÷òõàíàìûç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, Òÿáðèç, 31 ìàðò 1921, ¹ 4
61. Ìöøòÿðèëÿðèìèçÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, Òÿáðèç, 31 ìàðò 1921,
¹4
62. Ìöøòÿðèëÿðÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, Òÿáðèç, 23 àïðåë 1921, ¹ 6
63. Áèð íå÷ÿ ñþç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, Òÿáðèç, 15 ìàé 1921, ¹ 8
64. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí öçðÿ
àáóíÿ äÿôòÿðëÿðè
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíóí
ôîíäó, Àðõèâ-6, ãîâëóã 354.
“Àáóíÿ äÿôòÿðè” 1921-úè èëäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí

òÿðòèá åäèëìèø, áóíäàí ÿââÿë Èñà Ùÿáèááÿéëèíèí “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëó-

çàäÿ: ìöùèòè âÿ ìóàñèðëÿðè” êèòàáûíûí (Á., 1997) “ßëàâÿëÿð” áþëìÿñèí-
äÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
65. Òÿáðèê. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, Áàêû, 21 ñåíòéàáð 1922, ¹ 1
Ëàòûí ÿëèôáàñû èëÿ íÿøðÿ áàøëàéàí “Éåíè éîë” ãÿçåòèíèí áèðèíúè

íþìðÿñèíèí ÷àïäàí ÷ûõìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëìûø áàø ìÿãàëÿäèð.

66. Éåíè ÿëèôáà íÿ èñòÿéèð. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 28 ñåíòéàáð 1922,
¹ 2.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
67. Éåíè ÿëèôáà êîìèòÿñèíèí ýþðìöø âÿ ýþðÿúÿéè èøëÿð. “Éåíè
éîë” ãÿçåòè, 7 îêòéàáð 1922, ¹ 3
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
Ìÿãàëÿ Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ÿìÿêäàøû Ìåùðèáàí

Ñóëòàíîâà òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì åäèëìèøäèð.

68. Éàõøû èøèí òàðèõè. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 14 îêòéàáð 1922, ¹ 4
69. Êîìèòÿ èøëÿðè áàðÿñèíäÿ. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 28 îêòéàáð 1922,
¹6
70. ßêèí÷èëèê àëÿìèíäÿí. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 11 íîéàáð 1922 ¹ 8
71. Ùåéêÿë à÷ûëûøû. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 25 íîéàáð 1929, ¹ 10
Ìÿãàëÿ Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Áàêûäà Ì. ß. Ñàáèðÿ óúàëäûëìûø

ùåéêÿëèí à÷ûëûøû ìÿðàñèìèíÿ äÿâÿò îëóíìàìàñûíà åòèðàç êèìè

éàçûëìûøäûð.
433
 72. Áèð íþâ éàçû÷û. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 äåêàáð 1922, ¹ 5
73. Íþãòÿëÿð. “Éåíè éîë”, 27 éàíâàð 1923, ¹ 4
Ìèðçÿ Ìåùäè õàíûí òÿðÿññöëö – Íàäèð øàù ßôøàðûí âÿçèðè îëìóø

“Òàðèõè-Íàäèð” ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôè, òàðèõ÷è-àëèì Ìèðçÿ Ìåùäè õàí

òÿðÿôèíäÿí èúàä åäèëìèø õÿòò íþâö.
74. Ìààðèô. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 3 ìàðò 1923, ¹ 8
75. Ïî÷ò õÿðúè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 ìàðò 1923, ¹ 16
76. Èäàðÿäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 ìàðò 1923, ¹ 16
Áó éàçû “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí 1923-úö èëäÿ ÷ûõàí 16-úû
íþìðÿñèíäÿ “ßêèí óñòàäëàðû” àäû èëÿ èìçàñûç ÷àï îëóíìóø ìàòåðèàëëà
ÿëàãÿäàðäûð. Àøàüûäà “ßêèí óñòàäëàðû” àäëû éàçûíû åéíèëÿ âåðèðèê:
“Çÿéÿì êÿíäèíäÿ ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìûóø îëàí ÿêèí÷èëèê
èäàðÿñèíèí áèð ãåéðÿòëè ìöäèðè âàð êè, ôàìèëèéàñû Êóðéàòèíäèð.
Áó ýöíëÿðäÿ “Áàêû ôÿùëÿñè” ãÿçåòè éàçìûøäû êè, Çÿéÿìäÿ ùÿìèí
ÿêèí ìöäèðè úÿíàáëàðû ýåúÿ êåôëè îëóð, ýöíäöç êåôëè îëóð. Èäàðÿíèí
ùÿéÿòèíäÿ îí éåääè äÿíÿ áþéöê ÿêèí ìàøûíëàðû ãàðûí âÿ éàüûøûí àëòûíäà
ïàñëàíìàãäàäûð. Î êè ãàëäû ðÿèééÿò, áóíëàð äà áÿçè âàõò, äîüðóäóð,
ìîëëàëàðûí ñþçöíäÿí ÷ûõûá ùÿðäÿí áèð èñòÿéèðëÿð ýÿëèá áó ìàøûíëàðäàí
àëûá àïàðûá èøëÿòñèíëÿð, àììà ýÿëèá ýþðöðëÿð êè, ìöäèð Êóðéàòèí
úÿíàáëàðû ðÿôèãëÿðèíèí áèðè èëÿ ÷àõûð è÷èð âÿ àéàã öñòÿ äóðóá ìÿñò áèð
ùàëäà ðÿôèãÿ áó ìÿçìóíäà íèòã ñþéëÿéèð;
– Ùÿð áèð ÿêèíèí ÿñàñû ìàøûíáàçëûãäûð. ßýÿð ìàøûí îëìàñà, ÿýÿð
òåõíèêà îëìàñà, ÿýÿð òîõóìó éåðÿ ñÿïÿí, áè÷ÿí, äþéÿí, ñîâóðàí
ìàøûíëàð îëìàñà, áèçèì ÿêèí÷è ðÿèééÿòèìèç ìèí èë äÿ áóíäàí ñîíðà
ýåðèäÿ ãàëà÷àãëàð.
Ýàù áåëÿ äÿ îëóð êè, ìîëëàëàðûí íÿñèùÿòèíäÿí ÷ûõàí áèï ïàðà íàäèíú
êÿíäëèëÿð ýÿëèá ìöäèð úÿíàáëàðûíäàí òÿãàçà åäèðëÿð êè, áó ìàøûíëàðûí
ùå÷ îëìàñà áèðèíè âåðñèí, àïàðñûíëàð èìòàùàí åëÿñèíëÿð.
Âÿ ùÿð äÿôÿ ùÿìèí ìöäèð úÿíàáëàðû Êóðéàòèí ìÿñò áèð ùàëäà úàâàá
âåðèð:
– Ñàáàù ýÿëÿðñèç, èíäè ìÿíèì ìàúàëûì éîõäóð âÿ ìàøûíëàð äà
ùàìàí éåðäÿ ãàðûí âÿ éàüûøûí àëòûíäà ïàñëàíìàãäàäûð”.
77. Îâóú éàçûñû. “Éåíè éîë”, 8 èéóë 1923, ¹ 11
78. Èêè úöð ðÿâàéÿò. “Éåíè éîë”, 19 èéóë 1923, ¹ 19
79. Ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàì. “Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 3 àâãóñò 1923,
¹ 174
80. Áÿéàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 íîéàáð 1923, ¹ 37
434
 81. Ùåéèô îëñóí. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 25 íîéàáð 1923, ¹ 36
Ìÿãàëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ôåëéåòîíëàðûíäàí

áèðè êèìè êöëëèééàòëàðà äàõèë åäèëìèøäèð.

“Ùåéèô îëñóí” èëê äÿôÿ áó êöëëèééàòäà ìÿãàëÿ êèìè òÿãäèì îëóíóð.
82. Äÿðñ êèòàáëàðûìûç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 äåêàáð 1923, ¹ 40
Ìàùìóä ÿìè – Ö÷öíúö èë äÿðñëèéèíèí ìöÿëëèôè, ìÿøùóð ïåäàãîã
Ìàùìóäáÿé Ìàùìóäáÿéîâ (1863-1923).
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
83. Áåùèøò ÿëèôáàñû. “Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 30 äåêàáð 1923, ¹ 296
84. Áÿäáÿõò÷èëèê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 éàíâàð 1924, ¹ 1
Àüàéè-Ìÿúëèñè-Èðàí – ðóùàíè Ìÿùÿììÿäáàüûð Ìÿúëèñè íÿçÿðäÿ

òóòóëóð. Î, “ßëùÿããöë-éÿãèí”, “Áÿùðöë-ÿíâàð” êèòàáëàðûíûí ìöÿë-

ëèôèäèð.
Ãàðàéåâ – Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóúóëàðûíäàí

ßëèùåéäÿð Ãàðàéåâ (1896-1938).

85. Èêè õèëàôÿò. “Éåíè éîë” ãÿçåòè, 11 ìàðò 1924, ¹ 6
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
86. ßëèãóëó Íÿúÿôîâ. “Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 14 ìàðò 1924, ¹ 60
ßëèãóëó Ãÿìêöñàð (1880-1919) – ýþðêÿìëè ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèð
âÿ ïóáëèñèñò, 1913-úö èëäÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí èêèíúè
ðåäàêòîðó îëìóøäóð.
87. Øåèð íÿøÿñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 àïðåë 1924, ¹ 5
Á.Ìöðøöä – Áàëàãÿäÿø Ñÿòòàð îüëó Ìöðøöä (1911-1943) – øàèð âÿ

äðàìàòóðã
88. Êþùíÿ äÿðäèì. “Øÿðã ãàäûíû” æóðíàëû, îêòéàáð 1924, ¹ 10
89. Ôöçóëè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 ìàé 1925-úè èë, ¹ 21
Ìÿãàëÿ Ìÿùÿììÿä Ôöçóëèíèí àíàäàí îëìàñûíûí 400 èëëèéè

ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð.
Ìÿãàëÿíè Èñà Ùÿáèááÿéëè èëê äÿôÿ “ßäÿáèééàò” ãÿçåòèíäÿ (14 ìàé

2004, ¹ 19 (3405) îõóúóëàðà ÷àòäûðìûøäûð.

Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
90. Áèð àç äà þçóìöçäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ôåâðàë 1926, ¹ 7
“Éåíè ôèêèð” – êå÷ÿí ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Òèôëèñäÿ Àçÿðáàéúàí

äèëèíäÿ ÷àï îëóíìóø ãÿçåò. Ðåäàêòîðó Ðçàãóëó Íÿúÿôîâ.

ßçèç Øÿðèô (1895-1988) – ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñû.

Óçóí ìöääÿò Ìîñêâàäà éàøàéûá èøëÿìèø, Ìîñêâà Äþâëÿò Óíèâåðñè-

òåòèíèí êàôåäðà ìöäèðè âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
435
 ßëÿêáÿð Ãÿðèá – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàéûá-éàðàòìûø ñåíòè-
ìåíòàë Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû, “Êþíëöìöí ñóëòàíû” ðîìàíûíûí ìöÿëëèôè.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
91. “Õ” ùÿðôè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ìàðò 1926, ¹ 9
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
92. ßðÿá ÿëèôáàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ìàðò 1926, ¹ 11
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
93. Áèáëèîãðàôèéà. (Çèéà Ïàøà âÿ Äåðæàâèí). “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”,
10 àïðåë 1926, ¹ 15
Äåðæàâèí (1743-1816) – ðîìàíòèê ðóñ øàèðè
94. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ÿí éàâóã ÿìÿêäàøëàðûí-
äàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 éàíâàð 1927, ¹ 4
Ìÿãàëÿ ß.Ùàãâåðäèéåâèí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíèí 35 èëëèéè ìöíà-
ñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð.
ßáäöððÿùèìáÿé Ùàãâåðäèéåâ (1870-1933) – ýþðêÿìëè ìîëëàíÿñ-
ðÿääèí÷è éàçû÷û âÿ ïóáëèñèñò
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
95. Ìöäàôèÿ ùÿôòÿñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 èéóë 1927, ¹ 29
96. Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó “Êåôñèç” – Áàõ: ßëè Íÿçìè. Ñèæèìãóëó-
íàìÿ (ìöãÿääèìÿ) Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1927
Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó Êåôñèç – ýþðêÿìëè ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèð âÿ
ïóáëèñèñò ßëè Íÿçìè (1878-1946). Øàèð ÿñÿðëÿðèíè ÷îõ âàõò “Ìÿøÿäè
Ñèúèìãóëó”, éàõóä “Êåôñèç” èìçàëàðû èëÿ ÷àï åòäèðìèøäèð. Ìÿãàëÿ ßëè
Íÿçìèíèí “Ñèúèìãóëóíàìÿ” (Áàêû, 1927) àäëû êèòàáûíäà ìöãÿääèìÿ
øÿêëèíäÿ âåðèëìèøäèð.
Íåúÿ îëäó “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí “Ëèñàí áÿëàñû”íûí øàèðè? –
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóø “Ëèñàí
áÿëàñû” àäëû ñàòèðèê øåèð íÿçÿðäÿ òóòóëóð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” íÿøðÿ
áàøëàéàðêÿí îíóí ÿòðàôûíäà æóðíàëûí èäåéà èñòèãàìÿòèíÿ âÿ öñëóáóíà
óéüóí ñàòèðèê øåèð éàçàí ùå÷ áèð øàèð îëìàäûüûíäàí Ú.Ìÿììÿäãó-
ëóçàäÿ þçö “Ëèñàí áÿëàñû”íû éàçûá ÷àï åòìèøäèð.
Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Àõóíäîâ ( 1875-1923) – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿ-
ðèíäÿ éàøàìûø ìààðèô÷è çèéàëû âÿ ÿäÿáèééàò÷û, Íèçàìè Ýÿíúÿâè ùàããûí-
äà êèòàá÷àíûí, áèð ñûðà äðàì ÿñÿðëÿðèíèí âÿ òÿðáèéÿâè øåèðëÿðèí ìöÿë-
ëèôèäèð.
... Ñàáèðèí “À÷ìûø íèãàáè-ùöñíöí... ñàòèðàñû ýþðêÿìëè òöðê øàèðè
Ðÿúàèçàäÿ Ìàùìóä ßêðÿìèí (1874-1914) øåèðèíÿ íÿçèðÿ îëàðàã
éàçûëìûøäûð.
436
 97. Èäàðÿäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1928, ¹ 2
98. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ âÿ ãàäûí ìÿñÿëÿñè. “Øÿðã ãàäûíû”
æóðíàëû, ìàðò 1928, ¹ 3
 Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ (1812-1878) – Àçÿðáàéúàí äðàìàòóð-
ýèéàñûíûí âÿ ðåàëèñò íÿñðèíèí áàíèñè. Ôèëîñîô âÿ òÿíãèä÷è.

Ñÿù. 318
Âèðàí øóäÿí ìöëêè-Ñöëåéìàí ÿç çÿí – Ñöëåéìàí (ïàäøàùûí)

ìöëêö ãàäûí óúáàòûíäàí âèðàí îëìóøäóð.

Ñÿù. 320
... ßäèáèìèç ßáäöððÿùèì áÿé – ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû
ßáäöððÿùèì áÿé Ùàãâåðäèéåâ (1870-1933) íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
99. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ äèíëÿð ùàããûíäà. “Øÿðã ãàäûíû”, ìàé-
èéóí 1928, ¹ 5-6

Ñÿù. 325
Ôèðóäèíáÿé Êþ÷ÿðëè ìöÿëëèìèìèç – Ô. Êþ÷ÿðëè (1868-1920)

Ñÿù. 326
... Èêè øàùçàäÿíèí áèð-áèðè èëÿ ìöêàòèáÿñè – Ì.Ô.Àõóíäîâóí
“Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” àäëû ìÿøùóð ôÿëñÿôè ÿñÿðèíÿ èøàðÿ åäèëèð.
Áó ÿñÿð èëê äÿôÿ 1924-úö èëäÿ Áàêûäà êèòàá ùàëûíäà íÿøð îëóíìóøäóð.
“Ãûçûë ãÿëÿì úÿìèééÿòè” – 1927-úè èëäÿ Áàêûäà Àçÿðáàéúàíûí

ýÿíú éàçû÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë îëóíìóø ÿäÿáèééàò úÿìèééÿòè. Áó

úÿìèééÿòèí Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Øÿêè âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ äÿ øþáÿëÿðè
âàð èäè.

Ñÿù. 328
×ö áÿõòè ÿðÿá... – Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ”ñèíäÿíäèð. Òÿðúöìÿñè:

åëÿ êè, ÿðÿáèí áÿõòè ÿúÿìÿ öñòöí ýÿëäè, ñàñàíèëÿðèí áÿõòè ãàðàëäû
(ÿðÿáëÿðèí Èðàíà öñòöí ýÿëìÿñè èëÿ ñàñàíèëÿð ãàðàáÿõò îëäóëàð).
Ñÿðè íàìÿ áåíåâèñò... – ”Øàùíàìÿ”äÿíäèð. Òÿðúöìÿñè: ìÿêòóáóí

áàøûíäà Àëëàùûí âÿ îíóí ùàããà éîë ýþñòÿðÿí ïåéüÿìáÿðè Ìÿùÿììÿ-

äèí àäûíû éàçäû... Ùÿì òÿõòö òàú, ùÿì äÿ ìÿìëÿêÿò ñàùèáè îëàð; áöòöí
òÿõòö òàú, êåô âÿ øàäëûã ùóðèíèí áèð òöêöíÿ äÿéìÿç.
437
 Ñÿù. 329
Úàìè ßáäöððÿùìàí (1414-1492) – ìÿøùóð “Ùÿôò þâðÿíý”,

“Íÿôÿõàòóë-öíñ”, “Áàùàðèñòàí” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè.

Øÿáöñòÿðè Øåéõ Ìàùìóä (1287-1320) – Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè

îðòà ÿñð àëèìëÿðèíäÿí âÿ ôèëîñîôëàðûíäàí áèðè, ìÿøùóð “Ýöëøÿíè-ðàç”

ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôè.
Ïåòðàðêà Ôðàí÷åñêî (1304-1374) – áþéöê èòàëéàí øàèðè âÿ

ùóìàíèñòè
Âîëòåð Ìàðè Àðóå (1694-1778) – áþéöê ôðàíñûç ÿäèáè âÿ ìöòÿôÿêêèðè

Ñÿù. 330
Áàç àìÿäÿíÿò íèñò, ÷ó ðÿôòè, ðÿôòè – òÿðúöìÿñè: åëÿ êè þëöá ýåòäèí,

äàùà áèð äÿ ãàéûòäû éîõäóð.

100. Øóðà ìÿòáóàòû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 ìàé 1929, ¹ 19
101. Òöðê êèòàáëàðû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 íîéàáð 1928, ¹ 48
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
102. Éàçû÷ûëàð áàéðàìû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 èéóí 1929, ¹ 26
Ìÿãàëÿ Çàãàôãàçèéà éàçû÷ûëàðûíûí áèðýÿ òÿäáèðëÿðè ìöíàñè-
áÿòèëÿ éàçûëìûøäûð.
103. Ñàáèð áàðÿñèíäÿ õàòèðàòûì. Ñàáèð êèòàáõàíàñûíûí 10 èëëèéè.
Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1929, ñÿù. 16-19
“Ìèëëÿò íåúÿ òàðàú îëóð...” ñàòèðàñûíûí Ñàáèðÿ ìÿõñóñëóüó áàðÿäÿ
ìöáàùèñÿëÿð éåíÿ äÿ ìþâúóääóð. Ìÿòáóàòäà áó áàðÿäÿ äÿôÿëÿðëÿ
éàçûëìûø, ëàêèí ìÿñÿëÿ òàì ùÿëë îëóíìàìûøäûð.
104. ßëèãóëó Ãÿìêöñàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 ìàé 1929, ¹ 22
105. 1930-úó èëèí èø ïëàíû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 äåêàáð 1929,
¹ 51
106. Ñàããàëëû óøàãëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ñåíòéàáð 1930, ¹ 27
107. Úèá äÿôòÿðèíäÿí. “Ðåâîëéóñèéà âÿ êóëòóðà” æóðíàëû, Áàêû,
1939, ¹ 1

438
 ÌßÊÒÓÁËÀÐ
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí âÿ õàíûìû Ùÿìèäÿ Ìÿììÿäãóëóçà-
äÿíèí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ éàçûëìûø ìÿêòóáëàðû áó ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðèí
ìÿíÿâè äöíéàñûíû, ùÿéàòû âÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíè, ÿäÿáè-èúòèìàè ìöùèòëÿ
áàüëû ãàéüûëàðûíû, ìöàñèðëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿðèíè âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè äîëüóí
øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð. Ìÿêòóáëàð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíèí
þéðÿíèëìÿñè áàõûìûíäàí äà ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.
Èëê äÿôÿ 1954-úö èëäÿ ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ
(1920-2002) òÿðÿôèíäÿí áþéöê ÿäèáèí “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè”íèí èêèíúè
úèëäèíÿ 8 ìÿêòóá äàõèë åäèëìèøäèð. Ñîíðàëàð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ-
íèí ÿñÿðëÿðèíèí ö÷úèëäëèê (1967) âÿ àëòûúèëäëèê (1985) íÿøðëÿðèíäÿ äÿ
ìÿêòóáëàðà ìöíàñèá éåð àéðûëøìûøäûð.
Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ èêè äÿôÿ àéðû-àéðû òÿäãèãàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿê-
òóáëàð àéðûúà êèòàá ùàëûíäà íÿøð îëóíìóøäóð1.
Áó íÿøðäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí, Ùÿìèäÿ õàíûìûí, Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿëÿð àèëÿñèíèí äèýÿð öçâëÿðèíèí éàçäûãëàðû, ùàáåëÿ Ìèðçÿ
Úÿëèëÿ éàçûëìûø 61 ìÿêòóá èëê äÿôÿ îëàðàã íÿøð åäèëèð.
Ëàòûí ãàðôèêàñû èëÿ íÿøð îëóíàí áó úèëäÿ äàõèë åäèëìèø ìÿêòóáëàð
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíóí,
Íèçàìè Ýÿíúÿâè àäûíà Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíèí, Äþâëÿò
ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâèíèí ôîíäëàðûíäà ñàõëàíûëàí ÿëéàçìàëàðû,
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “ßñÿðëÿðè”íèí ìöõòÿëèô íÿøðëÿðè, äþâðö
ìÿòáóàò ìàòåðèàëëàðû, ùàáåëÿ ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí òÿðòèá åòäèéè “Ùÿ-
ìèäÿ âÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàð” âÿ Èñà Ùÿáèááÿéëèíèí
íÿøð åòäèðäèéè “Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàøìà”
êèòàáëàðû ÿñàñûíäà ÷àïà òÿãäèì îëóíóð.

_______________
1
Ùÿìèäÿ âÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàð (òÿðòèá åäÿíè, þí ñþ-
çöí âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ, õöñóñè ðåäàêòîðó Èñà Ùÿ-
áèááÿéëè). Áàêû, «Ýÿíúëèê», 1994.
Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàøìà. (Òîïëàéàíû, òÿðòèá
åäÿíè, ñþçàðäûíûí âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè Èñà Ùÿáèááÿéëè, ìöãÿääèìÿíèí
ìöÿëëèôè õàëã éàçû÷ûñû Åë÷èí, ðåäàêòîðó Äèëñóç). Áàêû, «×èíàð-÷àï», 2003.
439
 1. ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄßÍÈÍ
ÉÀÇÄÛÜÛ ÌßÊÒÓÁËÀÐ
Áÿðàäÿðèì Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè!
Ìÿêòóáóí òÿõìèíÿí 1895-1897-úè èëëÿðäÿ éàçûëäûüû åùòèìàë åäèëèð.
1. Ãóðáàíÿëè Øÿðèôîâ (1854-1917) – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí
ìÿñëÿê äîñòó, ïðîôåññîð ßçèç Øÿðèôèí (1895-1988) àòàñûäûð. Èúàðÿäàð-
ìöùÿíäèñ êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû èëÿ
ÿìÿêäàøëûã åòìèøäèð.
2. Íåùðÿì íîðìàë ìÿêòÿáèíäÿ àïàðûëìûø éîõëàìàéà äàèð
àðàéûø.
Èðÿâàí-Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñû âÿ Ãàðñ âèëàéÿòè Õàëã ìÿêòÿáëÿðè
èäàðÿñèíèí èíñïåêòîðó Í. Íîâîñïàññêèíèí 10-11 äåêàáð 1896-úû èë òà-
ðèõäÿ àïàðäûüû éîõëàìàíûí íÿòèúÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí àðàéûøäà Íåùðÿì
íîðìàë ìÿêòÿáèíèí íÿçàðÿò÷èñè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äÿ èìçàñû
âàðäûð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
3. ßçèçè-ìÿí Ìÿøÿäè Òàüû!
Ìÿêòóá 2 éàíâàð 1901-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð.
Ìÿøÿäè Òàüû – Ìÿùÿììÿä Òàüû Ñèäãè (1854-1903). Òàíûíìûø

ìààðèô÷è, ìèëëè çèéàëû, ìÿøùóð ïåäàãîã âÿ øàèð.

Ìÿììÿäãóëó áÿé-Ìÿììÿäãóëó áÿé Êÿíýÿðëè (1864-1905).

Ùÿðá÷è ùöãóãøöíàñ âÿ ìààðèô÷è çèéàëû. Ìèðçÿ Úÿëèëèí èêèíúè àðâàäû

Íàçëû õàíûì Êÿíýÿðëèíèí ãàðäàøû. Èðÿâàíäà îüëàíëàð ö÷öí ìÿêòÿá-
ïàíñèîí, ãûçëàð ö÷öí “Ëåéëè” ìÿêòÿáè (1901) à÷ìûøäûð. Ìÿøùóð âÿêèë
êèìè øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Áàòóìäà åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí âÿùøèúÿñèíÿ
þëäöðöëìöøäöð. “Ùÿéàò” ãÿçåòèíäÿ Ìÿììÿäãóëóáÿé Êÿíýÿðëèíèí
âÿôàòû èëÿ ÿëàãÿäàð ýåíèø íåêðîëîã äÿðú åäèëìèøäèð: (Áàõ: “Ùÿéàò”
ãÿçåòè, 23 ñåíòéàáð 1905).
“Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéè” – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí

“Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ïîâåñòè (1894) íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

4. Ãàðäàøûì Ãóðáàíÿëè!
Ìÿêòóáóí éàçûëäûüû 1902-úè èëäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
Èðÿâàíäà Äàèðÿ ìÿùêÿìÿñèíäÿ òÿðúöìÿ÷è èøëÿéèðäè.
Ìÿøÿäè Éóñèô – Ìèðçÿ Úÿëèëèí ãàðäàøû, Éóñèô Ìÿììÿäãóëóçàäÿ

(1863-1904) ßðÿá-ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçûá-îõóìàüû áàúàðìûø, ñààòñàçëûã

åòìèøäèð.
440
 ßëèìÿðäàí áÿé – ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøîâ (1862-1934). Àçÿð-
áàéúàí Äåìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòè Ïàðëàìåíòèíèí ñÿäðè, Áàêûäà ÷ûõàí
“Êàñïè” ãÿçåòèíèí ðåäàêòîðó.
Ìöíÿââÿð – Ìèðçÿ Úÿëèëèí ãûçû Ìöíÿââÿð õàíûì Ìÿììÿä-

ãóëóçàäÿ (1897-1965). Ìààðèô÷è çèéàëû ãàäûí. Òèôëèñäÿ ýèìíàçèéàíû,

Áàêûäà Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí íÿçäèíäÿ ùÿêèìëèê êóðñóíó áèòèðìèøäèð.
Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ðàéîíëàðûíäà, î úöìëÿäÿí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ
âÿ Íåùðÿì êÿíäèíäÿ ùÿêèìëèê âÿ ìöÿëëèìëèê åòìèøäèð. Èêèíúè ÷àüûðûø
ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòèíÿ äåïóòàò ñå÷èëìèøäèð (1946-1950).
5. Áÿðàäÿðèì Ãóðáàíÿëè!
Ìÿêòóá 1905-úè èëèí àïðåë àéûíäà èìçàëàíìûøäûð.
ßçèç – ßçèç Øÿðèô (1895-1988). Ãóðáàíÿëè Øÿðèôçàäÿíèí îüëó. Òèô-

ëèñäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàíûíäà ýèìíàçèéà òÿùñèëè àëìûø,

Ìîñêâàäà àëè òÿùñèëèíè òàìàìëàìûøäûð. Î, 1957-úè èëäÿ “Úÿëèë Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíûí áèðèíúè äþâðö” ìþâçóñóíäà
äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû ìöäàôèÿ åòìèøäèð. Ìèðçÿ Úÿëèëèí âÿ áèð ÷îõ äè-
ýÿð Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíè ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð.
Ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð åëìè äÿðÿúÿñè àëìûøäûð, ÿìÿêäàð
åëì õàäèìè ôÿõðè àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð.
“Ãÿçåòÿ ÷ûõàðìàüà èçí èñòÿìèøÿì” – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí
1905-úè èëäÿ “Íîâðóç” àäûíäà ãÿçåò íÿøð åòìÿê ö÷öí ðÿñìè äàèðÿëÿðÿ
ÿðèçÿ èëÿ ìöðàúèÿò åòìÿñèíäÿí áÿùñ îëóíóð.
6. Ðåäàêñèéàéà ìÿêòóá. “Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòè, 13 àâãóñò 1905,
¹ 165.
7. Ðåäàêñèéàéà ìÿêòóá. “Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòè, 24 àâãóñò 1905,
¹ 173.
8. Íóðè-÷åøìèì. (24 àïðåë 1907)
Ìÿêòóáóí Ãóðáÿíÿëè Øÿðèôçàäÿéÿ éàçûëäûüûíû åùòèìàë åòìÿê îëàð.
9. ßçèçèì!
26 èéóë 1908-úè èë òàðèõëè ìÿêòóáóí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí
ìöàñèðè Ìèðçÿ Úÿëèë Øöðáèéÿ (Ìèðçÿéåâÿ) öíâàíëàíäûüûíû äöøöíìÿê îëàð.
Ìèðçÿ Úÿëèë Øöðáè (1874-1915) – 1908-úè èëèí îðòàëàðûíäà Íàõ÷ûâàí

øÿùÿð ìÿêòÿáèíäÿí óçàãëàøäûðûëìûøäû âÿ éåíè èø éåðè àõòàðìàã ö÷öí

ìöàñèðëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìèøäè.
10. ßçèçèì!
10 éàíâàð 1910-úó èë òàðèõëè ìÿêòóá Ìÿùÿììÿä Òàüû Ñèäãèíèí
îüëó Ìÿììÿäÿëè Ñèäãè Ñÿôÿðîâà (1888-1956) ýþíäÿðèëìèøäèð.
441
 Ìÿùÿììÿäùÿñÿí Ñÿôÿðîâ (1892-1967) – Ì.Ò.Ñèäãèíèí îüëó
11. Ãÿëÿì éîëäàøûì Ìÿììÿäÿëè Ñèäãèéÿ!
Áàêû, 15 ìàé 1910
Ìÿììÿäÿëè Ñèäãè Ñÿôÿðîâ (1888–1956) – Íàõ÷ûâàíäà àòàñû Ì. Ò.

Ñèäãèíèí ìöäèðëèê åòäèéè “Òÿðáèéÿ” ìÿêòÿáèíäÿ òÿùñèë àëìûø, åêñòåðí

éîëó èëÿ èìòàùàí âåðÿðÿê ìöÿëëèìëèê ùöãóãó ãàçàíìûøäûð. Ìÿòáóàò
ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøìûø, ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìóøäóð. Úÿëèë
Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí òÿêëèôè èëÿ 1910–1911-úè èëëÿðäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿä-
äèí” æóðíàëûíûí ðåäàêòîð êþìÿê÷èñè âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
Áàüûðîâ – Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð Áàüûðîâ. Òèôëèñäÿ ÷àëûøàí íàõ÷ûâàíëû

òàúèð. Ìÿùÿììÿäàüà Øàùòàõòëûäàí “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíèí ñàòûí àëûí-

ìàñûíäà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ âÿ Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿéÿ
ìàääè éàðäûì ýþñòÿðìèøäèð.
12. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Ìÿêòóáëà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Ìÿììÿäÿëè Ñèäãè Ñÿôÿðîâó

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà ðåäàêòîð êþìÿê÷èñè èøëÿìÿê ö÷öí

Òèôëèñÿ äÿâÿò åòìèøäèð.
13. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Éåâëàõ, 1 àâãóñò 1910-úó èë
14. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (18 àâãóñò 1910)
Áèçèì ßëÿêáÿð – Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ãàðäàøû ßëÿêáÿð Ìÿì-

ìÿäãóëóçàäÿ (1872-1922).
15. Ìÿììÿäÿëè!
23 àâãóñò 1910-úó èë òàðèõëè ìÿêòóá Êÿùðèçëèäÿí Òèôëèñÿ
ýþíäÿðèëìèøäèð.
16. Ìÿììÿäÿëè!
25 àâãóñò 1910-úó èë, Êÿùðèçëèäÿí.
Áó ýöí æóðíàë ö÷öí éàçìàüà âÿ øÿêèë äöçÿëòìÿéÿ ìÿøüóë îëàúàüàì

– “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà äÿðú îëóíìóø êàðèêàòóðàëàðûí ÿêñÿðèé-

éÿòèíèí ìþâçóñóíó âÿ ïëàíûíû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ þçö âåðìèøäèð.
17. Òèôëèñ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, Ñèäãè (Àüäàìäàí, 29 àâãóñò 1910-
úó èë)
18. Ìÿììÿäÿëè!
Êÿùðèçëè, 4 ñåíòéàáð 1910-úó èë
Áûõîâ – Òèôëèñäÿ ëèòîãðàôèéà öñóëó èëÿ ÷àï åòìÿê èìêàíëàðûíà ìà-

ëèê îëàí ìÿòáÿÿíèí ñàùèáè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ðÿíýëè êàðèêà-

òóðàëàðû áó ìÿòáÿÿäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
442
 19. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (4 îêòéàáð 1910-úó èë)
Ìàíéà – Ìàðèéà Àôàíàñéåâíà Úóêîâà – Ìöíÿââÿð Ìÿììÿäãó-
ëóçàäÿíèí ðÿôèãÿñè. Òèôëèñäÿ ãûç ýèìíàçèéàñûíû áèòèðìèø, Êÿùðèçëèäÿ Ùÿ-
ìèäÿ õàíûìûí à÷äûüû ìÿêòÿáäÿ ðóñ äèëè ìöÿëëèìè èøëÿìèøäèð.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà “ßäèáèí åâèíäÿ êå÷èðäèéèì ýöí-
ëÿð” àäëû õàòèðÿñè âàðäûð (“Áàêû” ãÿçåòè, 22. 1 – 1966).
20. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (25 îêòéàáð 1910)
Èñìàéûë Ùÿããè – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ìöðÿòòèáè, Ìèðçÿ
Úÿëèëèí äîñòó.
Øìåðëèíã âÿ Ðîòòåðÿ þçöì êàüûç éàçàðàì – Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ ýåäÿí êàðèêàòóðàëàðûí ìþâçóñóíó âÿ ïëàíûíû þçö
ìöÿééÿíëÿøäèðèðäè.
21. ßçèçèì Ñèäãè! (11 äåêàáð 1910-úó èë)
22. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (2 éàíâàð 1911-úè èë)
Øìåðëèíã – Îñêàð Èâàíîâè÷ Øìåðëèíã (1863–1938). “Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèí” æóðíàëûíûí ðÿññàìû. Ïåòåðáóðã âÿ Ìöíõåí Ðÿññàìëûã Àêàäå-
ìèéàëàðûíû áèòèðìèøäèð. Òèôëèñäÿ Ðÿññàìëûã âÿ Ùåéêÿëòÿðàøëûã ìÿêòÿáè-
íè òÿñèñ åòìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äîñòó.
Ðîòòåð – Æîçåô Ðîòòåð. Ìöíõåí Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíûí ìÿçó-
íó. Î. Øìåðëèíãèí äÿâÿòè èëÿ Òèôëèñÿ ýÿëèá Ðÿññàìëûã âÿ Ùåéêÿëòÿðàøëûã
ìÿêòÿáèíäÿ ìöÿëëèìëèê åòìèøäèð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ÿñàñ
ðÿññàìëàðûíäàí áèðèäèð. 1914-úö èëäÿ Áèðèíúè Äöíéà Ìöùàðèáÿñèíèí
áàøëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àëìàíèéàéà ãàéûòìûøäûð.
ßùìÿä – ßùìÿä Ïåïèíîâ (1893–1938). Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿ-
íèí áàúûñû îüëó. Ìààðèô âÿ ìÿòáóàò ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
ßáèë – ßáèë Êÿíýÿðëè. ßñýÿð àüà Êÿíýÿðëèíèí àòàñû âÿ Úÿëèë Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿíèí áàúûñû Ñÿêèíÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí (1881–1918) îüëó.
Òèôëèñäÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí ùèìàéÿñèíäÿ éàøàìûø âÿ îõóìóøäóð.
23. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (29 éàíâàð 1911-úè èë)
24. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1 ìàðò 1911-úè èë)
Ùÿìèäÿ õàíûì Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1873-1955) – ìààðèôïÿðâÿð,
çèéàëû ãàäûí, Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùÿéàò éîëäàøû.
Ñàáèð – Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèð (1862–1911). Àçÿðáàéúàí ñàòèðèê øåð
ìÿêòÿáèíèí éàðàäûúûñû. Ìÿêòóáóí éàçûëäûüû 1910-úó èëäÿ Ì. ß. Ñàáèð
Òèôëèñäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùèìàéÿñè èëÿ ìöàëèúÿ îëóíìóøäóð.
25. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè (14 ìàðò 1911-úè èë)
Ùÿñÿí Àüà Ùÿðèðè – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Èðàíûí Ðÿøò øÿ-
ùÿðè öçðÿ àáóíÿ ìöâÿêêèëè.
443
 Ñàðàáñêè – Ùöñåéíãóëó Ñàðàáñêè (1879–1945). Ìèðçÿ Úÿëèëèí ìö-
àñèðè. Ýþðêÿìëè àêòéîð âÿ òåàòð òÿøêèëàò÷ûñû.
Öçåéèð Ùàúûáÿéîâ (1885–1948) – ýþðêÿìëè èúòèìàè õàäèì âÿ äàùè

ìóñèãèøöíàñ. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ìÿñëÿêäàøû. Àçÿðáàéúàí

ìèëëè îïåðà ñÿíÿòèíèí áàíèñè.
26. Ùÿìèäÿ! (10 îêòéàáð 1911-úè èë)
27. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (14 äåêàáð 1911-úè èë)
“ßçèçèì Ùÿìèäÿ!” ñþçëÿðè èëÿ áàøëàéàí ìÿêòóá Ìèðçÿ Úÿëèëèí ùÿ-

éàò éîëäàøû Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèðÿ – Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ

(1873–1955) éàçûëìûøäûð. Òàíûíìûø çèéàëû. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí
“Ïî÷ò ãóòóñó”, “Éàí òöòÿéè” ùåêàéÿëÿðèíè ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð.
Ìöçÿôôÿð Äàâàòäàðîâ (1900–1959) – Ùÿìèäÿ õàíûì Ìÿììÿä-

ãóëóçàäÿíèí áèðèíúè ÿðè, ïîäïîëêîâíèê Èáðàùèì Äàâàòäàðîâäàí îëàí

îüëó. Áàêûäà ìöõòÿëèô èäàðÿëÿðäÿ ìöùàñèá êèìè ÷àëûøìûøäûð.
Ìèíà Äàâàòäàðîâà (1898–1923) – Ùÿìèäÿ õàíûìûí Èáðàùèì áÿé

Äàâàòäàðîâäàí îëàí ãûçû. Òèôëèñ Íöúÿáà Ãûçëàð Èíñòèòóòóíóí ìÿçóíó.

Éóñèôõàí Ìÿììÿäáÿéîâëà àèëÿ ùÿéàòû ãóðìóø, îíäàí Ìóðàä âÿ Ðÿ-
øèä àäëû èêè îüëó äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Ùàçûðäà Ðÿøèä Àìåðèêàäà, Ìóðàä
èñÿ Úåíåâðÿäÿ éàøàéûð.
“ßëÿêáÿð íåúÿäèð” – Ìèðçÿ Úÿëèëèí ãàðäàøû Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ìÿì-

ìÿäãóëóçàäÿ (1872–1922) íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû

Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìèø, Ñÿòòàðõàíûí éàõûí ñèëàùäàøëà-
ðûíäàí îëìóø, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Èðàíûí Àçÿðáàéúàí âèëà-
éÿòëÿðè öçðÿ ìöâÿêêèëè âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìèøäèð.
Ìèäùÿò Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1908–1932) – Ì.Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí

Ùÿìèäÿ õàíûìäàí îëàí îüëó. Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòóíóí ùèä-

ðîòåõíèêè òèêèíòèëÿð ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèø, Äþâëÿò Ïëàí Êîìèòÿñèíäÿ Ìèí-
ýÿ÷åâèð ñó åëåêòðèê ñòàíñèéàñûíûí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàéàí êîìèññèéàíûí åë-
ìè êàòèáè âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
Èáèø áÿé – Ùÿìèäÿ õàíûìûí ÿìèñè îüëó. ÕIÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà

àçàäõàù ýþðöøëÿðèíÿ ýþðÿ 12 èë Ñèáèðäÿ ñöðýöíäÿ ãàëìûøäûð. Ãàðàáàüäà

ìèëëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð.
28. Ìÿììÿäÿëè! (1911)
29. Ìÿììÿäÿëè! (1911)
30. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1911)
“Ýöíÿø” – Îðóúîâ ãàðäàøëàðûíûí 1910-úó èëäÿí Áàêûäà íÿøð åòäè-

éè ãÿçåò.
444
 “Ðóññêîå ñëîâî” ššŸ– Àçÿðáàéúàíäà éàéûëàí ðóñ ãÿçåòè
31. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Ìàíéà – Ìàíéà Àôàíàñéåâíà Úóêîâà, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíà-
ëûíäà èøëÿð ìöäèðè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìèø Ïîëèíà Àôàíàñéåâíà Äîáðî-
äåéåíêîíóí áàúûñû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Òèôëèñäÿ à÷äûüû ìÿêòÿá-
ïàíñèîíàòäà äÿðñ àëìûøäûð. “ßäèáèí åâèíäÿ êå÷èðäèéèì ýöíëÿð” àäëû
õàòèðÿñè 22 éàíâàð 1966-úû èëäÿ “Áàêû” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð.
Âåðà Àêèìîâíà – Ùÿìèäÿ õàíûìûí ðÿôèãÿëÿðèíäÿí
32. Ùÿìèäÿ!
Ìÿêòóá 1911-úè èëÿ àèääèð.
Øàìèë áÿé Âÿçèðîâ – Ùÿìèäÿ õàíûìûí ãîùóìëàðûíäàí
Áîðæîìè – Ýöðúöñòàíäà êóðîðò øÿùÿðè. Ìèðçÿ Úÿëèë Êèñëîâîäñê,
Æåëåçíîâîòñê âÿ Éåñåíòóêèäÿ ìöàëèúÿ îëóíìóøäó.
33. Ìÿíèì ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (Òèôëèñ, 17 äåêàáð 1911)
ßíâÿð Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1911–1979) – Ìèðçÿ Úÿëèëèí îüëó.
Àçÿðáàéúàí Òèáá Óíèâåðñèòåòèíè áèòèðìèøäèð. Áþéöê Âÿòÿí Ìöùàðèáÿ-
ñè èëëÿðèíäÿ ñîâåò îðäóñóíóí òÿðêèáèíäÿ Èðàíà ýåòìèø, òàëåéèí ùþêìö
èëÿ ùÿéàòûíûí ãàëàí ùèññÿñèíè Òåùðàíäà, ßíçÿëè âÿ Ðÿøòäÿ êå÷èðìèøäèð.
Òåùðàíäà âÿôàò åòìèø, Áåùèøòè-Çÿùðà ãÿáèðèñòàíëûüûíäà äÿôí îëóí-
ìóøäóð.
34. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1911)
35. Ùÿìèäÿ!
Ìÿêòóá 14 èéóë 1911-úè èëäÿ Õàíêÿíäèíäÿ éàçûëìûøäûð.
36. Ìÿììÿäÿëè! (23 àâãóñò 1911-úè èë)
37. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1911)
Ñÿìÿäîâëàð – ÿñëÿí Øàìàõûäàí îëóá, Òèôëèñäÿ òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë
îëàí ñöëàëÿ. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èëÿ äîñòëóã åäÿí áó àèëÿ Ì. ß.
Ñàáèðèí (1862-1911) ôÿàëèééÿòèíè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû èëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðìèøäèð.
38. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (1 ôåâðàë 1911)
39. Ùÿìèäÿ!
Ìÿêòóá 14 ôåâðàë 1912-úè èëäÿ Êÿùðèçëèäÿí éàçûëìûøäûð.
40. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (7 ìàðò 1912)
Ìèðçàüà ßëèéåâ (1883–1954) – òàíûíìûø àêòéîð. Úÿëèë Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿíèí “Þëöëÿð” ÿñÿðè 1916-úû èëäÿ Áàêûäà òàìàøàéà ãîéóëàðêÿí
Êåôëè Èñêÿíäÿð ðîëóíó èôà åòìèøäèð. Êåôëè Èñêÿíäÿð ðîëóíó òÿáèè âÿ èíàí-
äûðûúû øÿêèëäÿ ñÿùíÿäÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí îáðàçûí ïðîòîòèïè – ùöãóãøöíàñ
Ïàøà àüà Ñóëòàíîâëà (1849–1902) ýþðöøìÿê ìÿãñÿäèëÿ Íàõ÷ûâàíà
445
ýÿëìèøäèð. Ëàêèí òàíûíìûø ùöãóãøöíàñ õåéëè ÿââÿë âÿôàò åòäèéè ö÷öí áó
ýþðöø áàø òóòìàìûøäûð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí Áàêû øÿùÿðè öçðÿ àáóíÿ ìöâÿêêèëè îëìóøäóð.
41. Ùÿìèäÿ! (27 íîéàáð 1913-úö èë)
Ìÿêòóá Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Êÿùðèçëè êÿíäèíäÿêè ùÿéàòû âÿ
ìÿøüóëèééÿòèíè ÿêñ åòäèðèð.
42. ßçèç Ùÿìèäÿ ! (1913)
43. Ùÿìèäÿ! (1 àïðåë 1914)
Îðóúîâëàð – Ãÿíáÿð, Àáóçÿð âÿ Îðóú Îðóúîâ ãàðäàøëàðû ÕÕ ÿñðèí
ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà ìÿòáÿÿ òÿøêèë åòìèøäèëÿð.
Éóñèôõàí Ìÿììÿäáÿéîâ – Ìèíà õàíûì Äàâàòäàðîâàíûí ÿðè. Éîë

ìöùÿíäèñè.
44. Ìÿììÿäÿëè!
Ìÿêòóáóí éàçûëìà èëè äÿãèã ìÿëóì äåéèëäèð. Ìÿçìóíóíà ÿñàñÿí
ìÿêòóáóí 1913-1914-úö èëëÿðäÿ éàçûëäûüûíû ýöìàí åòìÿê îëàð.
45. ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
Òèôëèñ, 7 èéóë 1914-úö èë
46. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Òèôëèñ, 11 éàíâàð 1915-úè èë
Éîëäàøûì ßëèãóëó – ßëèãóëó Ãÿìêöñàð (1884-1919) ñàòèðèê øàèð.

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí 1913-úö èëäÿí èêèíúè ðåäàêòîðó.

Áàêûäà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” éàçìàã îëìàç – Áàêû ìèëéîí÷óëàðûíûí

âÿ ãî÷óëàðûíûí áóðàäà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” íÿøðè ö÷öí éàðàäà áèëÿ-

úÿêëÿðè ÷ÿòèíëèêëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
47. Ùÿìèäÿ!
Òèôëèñ, 30 ìàðò 1916-úû èë
Åéíÿëè Ñóëòàíîâ (1866-1935) – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ìÿñëÿê
äîñòó, éàçû÷û, ïóáëèñèñò, òÿðúöìÿ÷è.
“Èñìàèëëèéÿ” ìåùìàíõàíàñû – Ìèëéîí÷ó Ìóðòóçà Ìóõòàðîâóí

Áàêûäà òèêäèðäèéè ìþùòÿøÿì îòåë. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí ÿñàñ

áèíàñû.
48. Ùÿìèäÿ! (14 àïðåë 1916-úû èë)
49. Ùèíäàðõ, Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèðÿ! (Áàêû, 30 àïðåë 1916)
Òåëåãðàì Áàêûäàí Ãàðàáàüà “Þëöëÿð” ÿñÿðèíèí óüóðëà òàìàøàéà
ãîéóëìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ ýþíäÿðèëìèøäèð.
50. Èçùàðè òÿøÿêêöð. “Ñîí õÿáÿð” ãÿçåòè, 13 ìàé 1916-úû èë
446
 51. Ùÿìèäÿ! (12 èéóë 1916-úû èë)
52. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Òèôëèñ, 10 ôåâðàë 1917-úè èë
53. Ìÿììÿäÿëè!
Òèôëèñ, 24 ôåâðàë 1917-úè èë
Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ (1888–1955) – Àçÿðáàéúàí Äåìîêðà-
òèê Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿñàñ ãóðóúóëàðûíäàí áèðè.
54. Ùÿìèäÿ!
Òèôëèñ, 11 èéóí 1917-úè èë
55. Ìÿììÿäÿëè! 14 èéóë 1917-úè èë
56. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (14 ñåíòéàáð 1917-úè èë)
Ùåéäÿð Êÿíýÿðëè – Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí îüóëëóüó. Àíàñû
Íàçëû õàíûì Êÿíýÿðëè. Ìÿêòóáó èëê äÿôÿ ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö ß.
Ìèðÿùìÿäîâ ÷àï åòäèðìèøäèð.
57. Ìÿììÿäÿëè! (17 ñåíòéàáð 1917-úè èë)
58. Äîðîãîé Äæàëèë!
Øóøà, 21 ñåíòéàáð 1918-úè èë
Íóðó ïàøà – Òöðê ýåíåðàëû
Èäðèñ – Èäðèñõàí Òèôëèñäÿ Èðàí ñÿôèðëèéèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
59. Ùÿìèäÿ! (24 ôåâðàë 1919)
60. Íàõ÷ûâàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Ãÿäèìîâà
Úóëôà, 11 ìàé 1921-úè èë, Ðàìàçàí, ÷ÿðøÿíáÿ ýöíö
Íàõ÷ûâàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Ãÿäèìîâ – Ìèðçÿ Àááàñ Ãÿ-
äèìîâ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí òàïøûðûüû èëÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ-
íèí 1921-úè èëäÿ Òÿáðèçäÿí Áàêûéà ãàéûäûøûíû òÿøêèë åòìèøäèð.
61. Ìöçÿôôÿð! (6 ñåíòéàáð 1922-úè èë)
62. Ùÿìèäÿ! (7 íîéàáð 1922-úè èë)
63. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (15 íîéàáð 1922-úè èë)
Êîìèññàð Ãÿäèðëè – Ìþùñöí Èñðàôèëáÿéîâ Ãÿäèðëè (1892–1941).
Àçÿðáàéúàíûí Ñÿùèééÿ Êîìèññàðû (1922–1934). Êèéåâ Óíèâåðñèòåòèíèí
ìÿçóíó.
64. Ôÿçèëÿòëè Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿéÿ. (21 íîéàáð 1922-úè èë)
Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿ – Ãàôãàç øåéõöëèñëàìûíûí ìöàâèíè, Ìèð-
çÿ Úÿëèëèí ìöñàùèáè, Øÿêè ÿùëè.
65. Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 1 ôåâðàë 1923-úö èë
ßëèø áÿé – ßëèø áÿé Úàâàíøèð (1874–1940) – Ùÿìèäÿ õàíûìûí
ÿìèñè îüëó. Áÿé íÿñëèíÿ ìÿíñóá îëäóüó ö÷öí Ñèáèðÿ ñöðýöí åäèëìèøäèð.
447
 Ñöëåéìàí ßìèðõàíîâ – Øóøà øÿùÿðèíèí ñàêèíè
66. Ìöçÿôôÿð! (6 ôåâðàë 1923-úö èë)
67. Ùÿìèäÿ! ( 18 ìàðò 1923-úö èë)
Òåéìóð Êÿíýÿðëè (1907–1944) – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áàúû-
ñû Ñÿêèíÿ õàíûìûí îüëó. Òÿëèì-òÿðáèéÿñè èëÿ Ìèðçÿ Úÿëèë ìÿøüóë îë-
ìóøäóð. Ùÿìèäÿ õàíûìûí ãîùóìó Ãÿìÿð ßëèéåâàíûí ÿðè. Áþéöê Âÿ-
òÿí Ìöùàðèáÿñèíäÿ ùÿëàê îëìóøäóð.
68. Úÿëèë! (22 ìàðò 1923-úö èë)
69. Ìèñëè áÿðàáÿðè àç îëàí ôàçèëè-ùÿãèãè àõóíä Ôÿðÿúóëëà
Ïèøíàìàççàäÿ ùÿçðÿòëÿðèíÿ!
Áàêû, 12 àïðåë 1923-úö èë
70. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (7 èéóí 1923-úö èë)
Éóñèôõàí – Ìèíà Äàâàòäàðîâàíûí ÿðè

71. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (26 èéóí 1923-úö èë)

“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ýåúÿñè – Áàêûäà Ïåäàãîæè Èíñòèòóòäà 1923-úö

èëäÿ òÿøêèë îëóíìóø ÿäÿáè ýåúÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Òÿäáèð òÿøêèëè ñÿâèé-
éÿñèíÿ ýþðÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè ãàíå åòìÿìèøäèð.
72. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (14 èéóë 1923-úö èë )
Úÿëàë Êÿíýÿðëè – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áàúûñû îüëó. Áþéöê

ÿäèá ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèíè éàçìûøäûð.

73. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (30 èéóë 1923-úö èë)
74. ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 12 àâãóñò 1923-úö èë
75. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (25 àâãóñò 1923-úö èë)
76. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (28 àâãóñò 1923-úö èë)
“Öçåéèð áÿé ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, ñêðèïêà äà àëûì” – Öçåéèð

Ùàúûáÿéîâóí (1885-1948) Ìèðçÿ Úÿëèëëÿ éàõûíëûüû ìöøàùèäÿ îëóíóð.

77. ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
Áàêû, 28 àâãóñò 1923-úö èë
Èñðàôèë Èáðàùèìîâ (1897–1938) – Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí áàøëàíüûú èë-

ëÿðèíäÿ ðÿùáÿð âÿçèôÿëÿðäÿ èøëÿìèøäèð.

78. Ùÿìèäÿ! (30 àâãóñò 1923-úö èë)
 “Éåíè Éîë Êîìèòÿñè” – Éåíè ßëèôáà Êîìèòÿñè íÿçÿðäÿ

òóòóëóð.
Áÿùðÿìîâ Áÿùðÿì – “Éåíè éîë” ãÿçåòèíèí ðåäàêòîðó.

79. Ùÿìèäÿ! (16 îêòéàáð 1923-úö èë)

80. Ùÿìèäÿ! (28 íîéàáð 1923-úö èë)
448
 81. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (18 äåêàáð 1923-úö èë)
Ãÿìÿð ßÿëèø áÿé ãûçû ßëèéåâà (1903–1984) – Ùÿìèäÿ õàíûìûí
ãîùóìó, Òåéìóð Êÿíýÿðëèíèí àðâàäû.
82. “Êîììóíèñò” ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ
“Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 30 äåêàáð 1923-úö èë, ¹ 296
83. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (2 ôåâðàë 1924-úö èë)
Àëëàùéàð Úàâàíøèð – Ùÿìèäÿ õàíûìûí ÿìèñè íÿâÿñè. Èéèðìèíúè èëëÿð-
äÿ (1923–1928) Áàêûäà Ìèðçÿ Úÿëèëèí àèëÿñèíäÿ éàøàìûø, “Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèí” æóðíàëûíûí èøëÿðèíÿ êþìÿê åòìèøäèð. Ñîíðàëàð íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ
èøëÿìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèíè éàçìûøäûð.
84. ßçèçèì Ìöíÿââÿð! (7 ôåâðàë 1924)
Ïîëèíà Àôàíàñéåâíà Äîáðàäîéåâà (1883–1943) – ñîâåò äþâðöíäÿ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí èøëÿð ìöäèðè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìèøäèð.
85. Ùÿìèäÿ! ( 6 ìàðò 1924-úö èë)
Ùåéäÿð Êÿíýÿðëè – Ìèðçÿ Úÿëèëèí èêèíúè äÿôÿ àèëÿ ãóðäóüó Íàçëû
õàíûì Êÿíýÿðëèíèí îüëó. Þìðöíöí ñîíëàðûíäà Ìîñêâàäà éàøàìûøäûð.
86. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 2 èéóë 1924-úö èë)
87. Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 23 àâãóñò 1924-úö èë)
Ìóðàä Ïÿíÿùïóð – Ìèíàõàíûì Äàâàòäàðîâàíûí îüëó. Ùàçûðäà
Àìåðèêàäà éàøàéûð.
88. ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 2 ñåíòéàáð 1924-úö èë)
89. Ùÿìèäÿ! (8 ñåíòéàáð 1924-úö èë)
“Äöíÿí Ìèäùÿò èìòàùàí âåðèá âÿ î áèðè ñèíôÿ êå÷äè” – Ìèäùÿò
Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòóíóí ùèäðîòåõíèêè
òèêèíòèëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ îõóìóøäóð.
90. ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
Óôà, 1 îêòéàáð 1924-úö èë
Ìÿêòóá ëàòûí ÿëèôáàñûíûí òÿáëèüè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿøêèë îëóíìóø ñÿôÿð
çàìàíû éàçûëìûøäûð.
Ìèðçÿ Úÿëèë Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Ñÿ-
ìÿäàüà Àüàìàëûîüëóíóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ éåíè ëàòûí ÿëèôáàñûíû òÿáëèü åäÿí
êîììèññèéàíûí òÿðêèáèíäÿ Ðóñèéàíûí òöðêäèëëè õàëãëàð éàøàéàí øÿùÿð-
ëÿðèíäÿ îëìóøäóð.
Ñÿìÿäàüà Àüàìàëûîüëó (1867–1930) – Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èú-
ðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí Ñÿäðè (1922–1929) îëìóø, åéíè çàìàíäà Éåíè
ßëèôáà Êîìèòÿñèíÿ äÿ ñÿäðëèê åòìèøäèð.
91. Ìèäùÿò!
Îðåíáóðã, 8 îêòéàáð 1924-úö èë
449
 92. ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
Ìîñêâà, 9 îêòéàáð 1924-úö èë
93. ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 1924-úö èë
Ïàêèçÿ èíäè èêèíúè ñèíèôäÿäèð – Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áàúûñû ãûçû

Ïàêèçÿ Êÿíýÿðëè (1912-1986) Çàãàòàëà Ãûç Ïåäàãîæè Òåõíèêóìóíäà

òÿùñèë àëìûøäûð.
94. ßçèçèì Ìöíÿââÿð! (1924)
95. ßçèçèì Ìèäùÿò! (1924)
96. ßçèçèì Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 24 éàíâàð, 1925-úè èë
97. Ìÿììÿä Ñÿèä!
Áàêû, 31 éàíâàð 1925-úè èë
Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäè (1872–1950) – Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûí-

äà òàðèõè ðîìàí æàíðûíûí áàíèñè. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ñàòèðèê øàèð âÿ ïóáëè-

ñèñò. Ìèðçÿ Úÿëèëèí à÷äûüû “Ãåéðÿò” íÿøðèééàòûíäà “Ãÿôëÿò”, “Âÿòÿí âÿ
ùöððèééÿò” àäëû êèòàáëàðû íÿøð îëóíìóøäóð.
Ñîâåò äþâðöíäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
æóðíàëûíûí Áàø ðåäàêòîðó, Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäè èñÿ “Ìîëëà Íÿñðÿä-
äèí” èäàðÿñèíèí ðÿèñè âÿçèôÿñèíè äàøûìûøäûð.
98. Ìÿììÿäÿëè! ( 2 ôåâðàë 1925-úè èë)
99. Ìöçÿôôÿð! (Áàêû, 1925-úè èë)
100. ßçèçèì Åéíÿëè Ñóëòàí!
Áàêû, 13 èéóë 1925-úè èë
Åéíÿëè Ñóëòàí – Éàçû÷û-ïóáëèñèñò Åéíÿëè áÿé Ñóëòàíîâ (1866–1935).

Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ìÿñëÿê äîñòó. ÕIÕ ÿñðèí 80–90-úû èëëÿðèí-

äÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èëÿ áèðëèêäÿ Íàõ÷ûâàíäà òåàòð ùÿðÿêàòûíà
áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Çàãàôãàçèéà ðóñ ìÿòáóàòûíäà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçà-
äÿíèí âÿ ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ÿäÿáèééàòûí ôÿàë ìöäàôèÿ÷èñè îëìóøäóð.
Øóðà – Åéíÿëè áÿé Ñóëòàíîâóí îüëó.

101. Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 22 àâãóñò 1925-úè èë.
102. ßçèç àíà! (1925-úè èë)
Ìÿêòóá Ìöíÿââÿð Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ öíâàíëàíìûøäûð.
103. Ìèäùÿò! (Áàêû, 1925-úè èë)
450
 104. Ìÿììÿäÿëèéåâ éîëäàøà.
Áàêû, 18 éàíâàð 1926-úû èë
Ìÿììÿäÿëèéåâ éîëäàøà – Îðäóáàä øÿùÿðèíäÿ éàøàìûø Ìÿììÿ-

äÿëèéåâëÿðäÿí áèðè îëäóüó ýöìàí åäèëèð.

105. Ìþùòÿðÿì éîëäàø!
Áàêû, 27 éàíâàð 1926-úû èë
106. Ìöçÿôôÿð!
Áàêû, 31 ìàé 1926-úû èë
107. Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 10 èéóí 1926-úû èë)
108. Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 13 èéóë 1926-úû èë)
“Òóôàí” êèòàáûíû òàïà áèëìÿäèì – Íèêîëàé Îñòðîâñêèíèí “Òóôàí”

ïéåñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

109. Ùÿìèäÿ! (Áîðæîì, 20 èéóë 1926-úû èë)
110. Õàëã ðÿññàìû âÿ ÿçèç éîëäàø, ìþùòÿðÿì ßçèì ßçèìçàäÿéÿ.
Áàêû, 7 ìàé 1927-úè èë.
ßçèì ßçèìçàäÿ (1887–1945) – Àçÿðáàéúàíûí õàëã ðÿññàìû, òÿñ-

âèðè ñÿíÿòäÿ ñàòèðèê ãðàôèêà âÿ êàðèêàòóðàíûí áàíèñèäèð. “Ìîëëà Íÿñðÿä-

äèí”èí ÿñàñ ðÿññàìû.
Òÿáðèê ìÿêòóáó ß. ßçèìçàäÿíèí àíàäàí îëìàñûíûí 40 èëëèéè ìöíà-
ñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð.
Êîíñòàíòèí Äîðø – ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ðÿññàì.

111. Ìÿêòóá. Êèòàá ìàüàçàñûíà.

Áàêû, 24 îêòéàáð 1927-úè èë.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
112. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí Ðÿéàñÿò
Ùåéÿòèíÿ.
Áàêû, 9 äåêàáð 1927-úè èë
Ìÿêòóá Ùÿìèäÿ õàíûì Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí òîðïàã ìöëêèééÿ-
òèíäÿí ìÿðùóì åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð éàçûëìûøäûð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
113. Ùÿìèäÿ! (Èðÿâàí, 8 ôåâðàë 1928-úè èë)
114. Ìþùòÿðÿì Âàùàá éîëäàø!
Áàêû, 2 ñåíòéàáð 1928-úè èë
Âàùàá Ùÿñÿíçàäÿ (1883–1960) – Íàõ÷ûâàí Ìóõòàð Ðåñïóáëèêà-

ñûíûí èëê Ìààðèô Êîìèññàðû.

115. Ñÿôÿðÿëè Ãÿíáÿðëè éîëäàøà.
Áàêû, 18 ñåíòéàáð 1928-úè èë
451
 Íÿñðóëëà Ãÿíáÿðëè – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Ëÿíêÿðàí áþë-
ýÿñè öçðÿ ìöâÿêêèëè. Ìöÿëëèì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíäÿ
“Ãàðíûúûðûã”, “Óçàãýþðÿí”, “Éîëäàíêå÷ÿí” âÿ “Ãÿíáÿðëè” èìçàëàðû
èëÿ ÷ûõûø åòìèøäèð.
Íÿñðóëëà Ãÿíáÿðëèíèí 3 ìÿêòóáóíó èëê äÿôÿ øàèð-æóðíàëèñò Úàâàä
Úàâàäëû àøêàðà ÷ûõàðìûøäûð. (Áàõ: Úàâàä Úàâàäëû. Ö÷ ìÿêòóá. “Àçÿð-
áàéúàí ìöÿëëèìè” ãÿçåòè, 30 éàíâàð 1966-úû èë. )
Èêèíúè äÿôÿ ìÿêòóáëàð éåíèäÿí ìÿòáóàòäà äÿðú îëóíìóøäóð. (Áàõ:
ßùìÿäîâ Å., Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ö÷ ìÿêòóáó. “Ýöíàé” ãÿçå-
òè, 18 èéóë 1895-úè èë, ¹ 65). Íÿñðóëëà Ãÿíáÿðëèíèí ìÿêòóáëàðûíûí ÿñëè
Í.Ýÿíúÿâè àäûíà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ìóçåéèíèí ôîíäëàðûíäà ìö-
ùàôèçÿ îëóíóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
116. Ùÿìèäÿ! (28 äåêàáð 1928-úè èë)
117. Éîëäàø ßëèéåâ! (2 ôåâðàë 1929-úó èë)
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
118. Ùÿìèäÿ! ( Áàêû, 1929-úó èë)
119. Ùÿìèäÿ! (19 àïðåë 1929-úó èë)
Íèíà Àíòîíîâíà Áëàãîâèäîâà – Ùÿìèäÿ õàíûìûí ðÿôèãÿñè.
ßìèðáÿé Àñëàíîâ – Ìèðçÿ Úÿëèëèí àèëÿñèíÿ éàõûí îëàí ùÿêèì.

120. Ùÿìèäÿ!
Èðÿâàí, 8 èéóí 1929-úó èë, ÷ÿðøÿíáÿ
Ìóðàä Ìÿììÿäáÿéîâ – Éóñèôõàí âÿ Ìèíàíûí îüëó. Ùàçûðäà

Àìåðèêàäà éàøàéûð.
121. Ìÿììÿäëè! (9 èéóí 1929-úó èë Èðÿâàíäàí)
ßëè Íÿçìè (1878–1946) – òàíûíìûø ìîëàíÿñðÿääèí÷è ñàòèðèê øàèð âÿ

ïóáëèñèñò. Ñîâåò äþâðöíäÿ Áàêûäà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû ðåäàêñè-

éàñûíäà èøëÿìèøäèð.
122. Ìöíÿââÿð! (Áàêû, 14 èéóë 1929-úó èë)
123. Òåéìóð! ( 25 àâãóñò 1929-úó èë, Êèñëîâîäñê)
124. Ìÿíèì ÿçèç ãûçûì Ìöíÿââÿð!
Áàêû, 28 ôåâðàë 1929-úó èë
ßëèùåéäÿð Ãàðàéåâ (1896–1938) – Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàð-

òèéàñû Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíèí áèðèíúè êàòèáè èøëÿìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿä-

ãóëóçàäÿíèí 1921-úè èëäÿ Òÿáðèçäÿí Áàêûéà ãàéòàðûëìàñûíäà ìöùöì
ðîë îéíàìûøäûð.
452
 125. Ùÿìèäÿ! (1929)
“Ñÿíèí ñÿñèí ñÿíÿ ãàéûòìàéàúàã” – Ùÿìèäÿ õàíûì áÿé íÿñëèíÿ

ìÿíñóá ìöëêÿäàð àèëÿñèíäÿí îëäóüó ö÷öí ñÿñâåðìÿ ùöãóãóíäàí

ìÿùðóì åäèëìèøäè. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Ùÿìèäÿ õàíûìûí ñÿñâåð-
ìÿ ùöãóãóíóí áÿðïà îëóíìàñû ö÷öí éóõàðû ðÿñìè äàèðÿëÿðäÿ èø àïàð-
ìûøäûð.
“Óðóñ ßùÿìÿä áÿéèí ãûçû” – Ùÿìèäÿ õàíûìûí àòàñû, Ðóñèéàäà

òÿùñèë àëìûø ßùìÿäáÿé Úàâàíøèð (1828–1903) íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

126. Ìöíÿââÿð! ( 23 ìàðò 1929-úó èë)
127. ßëè Ùÿñÿí! (Áàêû, 26 íîéàáð 1929-úó èë)
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
128. ßëè Ìÿùçóí éîëäàøà! (1929)
ßëè Ìÿíçóí – ßëè Ìÿíçóí Ðÿùèìîâ (1886–1934) – ñàòèðèê øàèð âÿ

ïóáëèñèñò. Èðÿâàíäà íÿøð îëóíìóø “Áöðùàíè-ùÿãèãÿò” àäëû æóðíàëûí íàøè-

ðè. Äþâðè ìÿòáóàòäà “Éåòèì úöúÿ”, “Ùÿìèøÿêè” èìçàëàðû èëÿ ÷ûõûø åòìèø-
äèð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ ñàòèðèê øåðëÿðè äÿðú îëóíìóøäóð.
Ðóùóëëà Àõóíäîâ (1897–1938) – Àçÿðáàéúàíûí ñîâåò äþâðöíäÿ

ÿñàñ ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè. Àçÿðáàéúàí ÊÏ ÌÊ êàòèáè. Õàëã Ìààðèô Êî-

ìèññàðû. Ñèéàñè ðåïðåññèéàëàðûí ãóðáàíû.
“Àíàäàí îëìóøàì ìèí ñÿêêèç éöç éåòìèøèíúè èëäÿ” – ßäèáèí þçö-

íöí ãåéäëÿðèíäÿ âÿ ìöõòÿëèô ÿäÿáèééàòøöíàñëûã ÿñÿðëÿðèíäÿ Ìèðçÿ Úÿ-

ëèëèí òÿâÿëëöä èëè êèìè áèð íå÷ÿ òàðèõ ýþñòÿðèëèð: 1866, 1868, 1869, 1870.
Ñîí èëëÿð àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð, àøêàð åäèëìèø éåíè ñÿíÿäëÿð Úÿëèë Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿíèí 1869-úó èëäÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëäóüóíó
òÿñäèã åäèð.
“...Áèðèíúè ùåêàéÿì “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòû” – àäû èëÿ 1890-úû

èëäÿ éàçûëûáäûð” – Èéèðìèíúè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà êå÷èðäèéè ñàðñûíòûëàð Úÿëèë

Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàääàøûíû çÿèôëÿòìèøäèð. ×öíêè “Äàíàáàø êÿíäè-
íèí ÿùâàëàòëàðû” ÿäèáèí éàçäûüû êèìè ùåêàéÿ äåéèë, ïîâåñòäèð. Âÿ ùÿì
äÿ “ßùâàëàòëàð” ïîâåñòè 1890-úû èëäÿ éîõ, 1894-úö èëäÿ éàçûëìûøäûð.
129. Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 1 àïðåë 1930-úó èë)
130. ßçèçèì ßëèøäàí äàéû! (Áàêû, 30 àïðåë 1930)
ßëèøäàí Áàáàéåâ (1860–1934) – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äà-

éûñû. Íàõ÷ûâàíäà éàøàìûø, ìÿøùóð áàüáàí êèìè òàíûíìûøäûð. Ìààðèô÷è

âÿ ñàòèðèê øåðëÿð éàçìûøäûð.
131. ßçèçèì Áàáà! (Áàêû, 11 ìàé 1930-úó èë)
453
 132. ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
Áàêû, 23 ìàé 1930-úó èë
Ùöñö Ùàúûéåâ (1897–1931) – ñîâåò äþâðöíäÿ Àüäàì Èúðàèééÿ

Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè, Àçÿðáàéúàíûí Ñó Òÿñÿððöôàòû íàçèðè.

ßñýÿð àüà – ßñýÿð Êÿíýÿðëè, Ñÿêèíÿ Ìÿììÿäãóëèéåâàíûí ÿðè.

ßáèë-ßñýÿð Êÿíýÿðëèíèí îüëó.

133. Äîðîãîé Åäéà! (Áàêû, 4 èéóí 1930-úó èë)
Åäéà – Ìèäùÿò Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè àèëÿäÿ Åäéà äåéÿ ÷àüûðìûøëàð.

Ìöàñèðëÿðèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, “áóíóí öçÿðèíäÿ áèð äÿôÿ ùÿòòà Ùÿìèäÿ

õàíûìû “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äÿ öñòöþðòöëö òÿíãèä åëÿìèøäè: îíóí Ìö-
çÿôôÿðÿ – Ìóçéà, Ìöíÿââÿðÿ – Âàðéà, Ìèäùÿòÿ – Åäéà, ßíâÿðÿ – Åí-
éà äåìÿñèíÿ ýöëìöøäö”. Ùÿìèäÿ õàíûì áóíäàí èíúèéÿíäÿ Ìèðçÿ îíà
äåìèøäè êè, “Ùÿìèäÿ, éàçû÷û ýÿðÿê ÿââÿë þç åâèíèí è÷èíäÿêè åéèáëÿðè
éàçûá òÿíãèä åëÿñèí” (Áàõ: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (Ìÿãàëÿëÿð âÿ õà-
òèðÿëÿð). Áàêû, “Åëì”, 1967, ñÿù. 405–406).
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
134. Ìÿíèì ÿçèç îüëóì Ìèäùÿò!
Áàêû, 12 èéóë 1930-úó èë.
135. Íÿñðóëëà Ãÿíáÿðëè éîëäàøà!
Áàêû, 13 èéóë 1930-úó èë
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
136. ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
Áàêû, 27 èéóë 1930-úó èë
137. Ùÿìèäÿ!
Áàêû, 27 àâãóñò 1930-úó èë.
138. ßí èñòÿêëè úàâàí éîëäàøëàðûìäàí ùåñàá åòäèéèì Íÿñðóëëà
Ãÿíáÿðëè éîëäàø!
Áàêû, 20 îêòéàáð 1930-úó èë
139. Ùÿìèäÿ! (10 íîéàáð 1930-úó èë)
140. Óçàã Êèñëîâîäñêäÿí ìåùðèáàí Ùÿìèäÿéÿ! (4 äåêàáð 1930-úó èë)
141. Êèñëîâîäñê, 10 äåêàáð 1930-úó èë
142. Äîðîãîé Åäéà! (7 äåêàáð).
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
143. Åäéà! (16 äåêàáð).
Êöëëèéééàòäà èëê äÿôÿ
144. Äîðîãîé ìîé Ìèäõàò! (18 äåêàáð).
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
454
 145. Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì-Ùÿìèäÿ, Ìöíÿââÿð âÿ Ìöçÿôôÿð!
Êèñëîâîäñê, 20 äåêàáð 1930-úó èë
146. Ìèäùÿò! (Êèñëîâîäñê, 26 äåêàáð 1930-úó èë)
147. Ùÿìèäÿ õàíûìà, Ìöíÿââÿðÿ âÿ Ìöçÿôôÿðÿ.
148. Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 23 ìàðò 1931-úè èë)
“Õÿñòÿëèéèìÿ ýþðÿ ÌÈÊ-äÿí äÿ, æóðíàëäàí äà ýåòìèøÿì” úöìëÿ-
ñèíäÿêè õÿñòÿëèê ñþçö øÿðòèäèð. ßñëèíäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äöøö-
íöëìöø øÿêèëäÿ 1930-úó èëäÿí èúòèìàè-ìÿäÿíè ìöùèòäÿí òÿúðèä îëóí-
ìóø, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Áàø ðåäàêòîðëóüóíäàí ýåòìÿéÿ
ìÿúáóð åäèëìèøäè.
149. ßçèçèì Êÿðáÿëàéû Úàááàð!
Áàêû, 15 àïðåë 1931-úè èë
150. ßçèçèì Áàáà! (15 àïðåë 1931-úè èë)
151. Ùÿìèäÿ! (Øóøà, 7 èéóë 1931-úè èë)
152. ßçèç îüëóì Ìèäùÿò!
Øóøà øÿùÿðè, 13 àâãóñò 1931-úè èë
“Êöðäÿìèðÿ ýÿëäèì... Ìöçÿôôÿð âÿ Ìöíÿââÿð ìÿíÿ ÷îõ ìåùðèáàí-
ëûãëà ãóëëóã åäèðëÿð”... ñþçëÿðè Ìöçÿôôÿð Äàâàòäàðîâëà Ìöíÿââÿð
Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àèëÿ ùÿéàòû ãóðìàëàðûíà èøàðÿäèð.
153. Ùÿìèäÿ! ( 12 éàíâàð 1931-úè èë)
154. Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 2 ôåâðàë 1931-úè èë)
155. Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 17 ñåíòéàáð)
156. Ìöíÿââÿð! (20 èéóí )
Äîêòîð Ìåùìàíäàðîâ – Ùÿìèäÿ õàíûìûí ãîùóìó, òàíûíìûø ùÿ-
êèì âÿ çèéàëû Êÿðèìáÿé Ìåùìàíäàðîâ (1854–1929). Ïåòåðáóðãäà àëè-
òèááè úÿððàùèééÿ òÿùñèëè àëìûø, 1880-úè èëäÿ òÿãàöäÿ ÷ûõàðàã ÿëëè èëäÿí
÷îõ Øóøàäà ùÿêèìëèê åòìèøäèð.
157. ßçèçèì Ìèäùÿò!
Áàêû, 4 èéóë 1931-úè èë
158. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
Áàêû, 9 îêòéàáð 1931-úè èë
159. Ìÿíèì ìþùòÿðÿì Êèñëîâîäñê òàíûøëàðûì – Âëàäèìèð Ïàâëîâè÷
âÿ Âàëåíòèíà Ïàâëîâíà Àãàïéåâëÿð!
Áàêû, 1931-úè èë
160. ßçèçèì Áàáà! (Áàêû, 7 èéóí)
161. Ùÿìèäÿ! (1931)
162. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
163. ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè!
455
 164. Àçÿðáàéúàí ÊÏ ÌÊ-íûí âÿ Áàêû Êîìèòÿñèíèí ìÿòáóàò øþáÿñèíÿ.
Áàêû, 18 éàíâàð 1931-úè èë
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
165. Àçÿðáàéúàí Èúòèìàè Øóðà Úöìùóðèééÿòè Êîìèññàðëàð
Øóðàñûíà. (1931).

2. ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄßÉß ÉÀÇÛËÌÛØ

ÌßÊÒÓÁËÀÐ

Àèëÿ öçâëÿðèíèí, áþéöê ÿäèáëÿ åéíè âàõòäà éàøàéûá-éàðàòìûø ìöà-

ñèðëÿðèíèí, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí àáóíÿ ìöâÿêèëëÿðèíèí, ñàäÿ,
ñûðàâè èíñàíëàðûí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ éàçäûãëàðû ìÿêòóáëàð ýåíèø
ìÿíàäà äþâðöí, åïîõàíûí, ÿäÿáè-èúòèìàè ìöùèòèí äÿðê îëóíìàñûíà âÿ
äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñèíÿ ýóð èøûã ñàëûð.
Óñòàä Ìèðçÿ Úÿëèëÿ öíâàíëàíìûø ìÿêòóáëàð åéíè çàìàíäà áþéöê
äåìîêðàò éàçû÷ûíûí ùÿéàòû âÿ éàðàäûúûëûüûíûí, ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðè-
íèí äàùà äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñèíÿ, éåíè ôàêòëàð âÿ ìÿëóìàòëàðëà
çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ éàçûëìûø âÿ áó úèëäÿ äàõèë åäèëìèø 51
ìÿêòóáóí ùàìûñû êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ ÷àï îëóíóð.
Ìöõòÿëèô øÿõñëÿðèí Ìèðçÿ Úÿëèëÿ ýþíäÿðäèêëÿðè ìÿêòóáëàð Úÿëèë
Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí þçöíöí éàçäûüû ìÿêòóáëàðû äà àéäûíëàøäûðìàüà
êþìÿê åäèð.
1. Ìèðçÿ Úÿëèë, íóðè-÷åøìèì, öìèäèì, éàâÿðèì, êþìÿéèì!
Áó, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àòàñû Ìÿøÿäè Ìÿììÿäãóëó êèøè-
äÿí ãàëìûø éåýàíÿ ìÿêòóáäóð.
“Íàçëû õàíûìà òÿçèéÿ ùåñàáûíäà áèð òÿçèéÿ òóòäóã” – Úÿëèë Ìÿì-

ìÿãäóëóçàäÿíèí ùÿéàò éîëäàøû Íàçëû õàíûì Êÿíýÿðëèíèí 1904-úö èëäÿ

Òèôëèñäÿ âÿôàò åòìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Íàõ÷ûâàíäà ñàõëàíûëàí éàñ ìÿðàñèìè
íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Ìÿêòóáó èëê äÿôÿ ïðîôåññîð ßçèç Øÿðèô òàïûá ÷àï åòäèðìèøäèð.
 Ìÿøÿäè Ìÿììÿäãóëó – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àòàñû

(1840–1905).
456
 2. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” áàáà!
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû, 21 èéóë 1906, ¹ 16
ßçèç Ãóðáàíÿëè îüëó Øÿðèôçàäÿ – ßìÿêäàð åëì õàäèìè, ïðîôåññîð

ßçèç Øÿðèô (1895–1988). Ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ.

Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçaäÿ èðñèíèí ÿñàñ òÿäãèãàò÷ûñû. Áàêûäà 21 ìàðò
1957-úè èëäÿ “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíûí áè-
ðèíúè äþâðö” ìþâçóñóíäà äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû ìöäàôèÿ åòìèøäèð.
Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ íÿøð îëóíìóø “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” íåúÿ
éàðàíäû” àäëû ìîíîãðàôèéàíûí ìöÿëëèôèäèð.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíè ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð.
3. Ïî÷òåííûé êîëëåãà!
Èñìàéûë Ãàñïðèíñêè(1851–1914) – Êðûìäà Áàõ÷àñàðàé øÿùÿðèíäÿ

íÿøð îëóíàí “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí ñàùèáè âÿ íàøèðè, “Äèëäÿ, èøäÿ, êöë-

òöðäÿ áèðëèê” èäåéàñûíûí ìöÿëëèôè. Ìèñèðäÿ ãÿçåò íÿøð åòäèðìèøäèð.
Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû èëÿ éàõûí ìöíàñèáÿòëÿðè îëìóøäóð.
4. Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äàéû!
Ìÿêòóá Êðûìäàí “Áîøáîüàç” èìçàëû ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûøäûð.
5. Ìþùòÿðÿì ÿôÿíäè!
Áó, Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèðèí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ éàçäûüû
ìÿêòóáëàðäàí áèçÿ ýÿëèá úàòàí éåýàíÿ íöñõÿäèð.
Äîñòóìóç ßëÿêáÿð Ñàáèð Òàùèðçàäÿ Øèðâàíè – ñàòèðèê øàèð Ìèðçÿ
ßëÿêáÿð Ñàáèð (1862–1911).
6. Úÿíàá Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ! (1913)
Íàäèì – Ãàðàáàü ÿäÿáè ìÿúëèñëÿðèíäÿ Íàäèì òÿõÿëëöñö èëÿ èøòèðàê

åòìèø øàèð, Ìîëëà Ñÿòòàð Ôÿðçÿëèéåâ.

7. Ìîëëà äàéû!
Áîøáîüàç – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Êðûì âèëàéÿòè öçðÿ

ìöõáèðèíèí ÿäÿáè òÿõÿëëöñö.

8-9. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ
Ùÿñÿí ßëèçàäÿ – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Âåäè áþëýÿñè öçðÿ

ìöâÿêêèëè. Ñîíðàëàð Øÿðóð áþëýÿñèíäÿ äÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ìö-

âÿêêèëè îëìóøäóð. ßñëÿí Øàùòàõòû êÿíäèíäÿíäèð. Ìöÿëëèì.
10. Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿçðÿòëÿðèíÿ!
ßëè Ðàçè Øàì÷ûçàäÿ (1888–1938) – ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ñàòèðèê øàèð.

Ñàòèðèê ìÿòáóàòäà “Äàáàíû ÷àòäàã õàëà”, “Ùåéâÿðÿ” èìçàëàðû èëÿ ÷ûõûø

åòìèøäèð.
457
 11. Ìèðçÿ! (20 éàíâàð 1921-úè èë)
ßëè ßêáÿð – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí

öçðÿ àáóíÿ ìöâÿêêèëëÿðèíäÿí.

12. 13. Ìíîãîóâàæàåìûé Äæàëèë Ìàìåäêóëóçàäå
Àìðåñêèí – øÿõñèééÿòèíè òÿéèí åòìÿê ìöìêöí îëìàäû.

14. ßäèáè-ìþùòÿðÿì åòèìàäëû ãàðäàøûì Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãó-

ëóçàäÿíèí ùöçóðóíà!
Àõóíä Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿ – Ãàôãàç øåéõöëèñëàìûíûí ìöàâè-

íè, Íóõà (Øÿêè) ÿùëè. Ìèðçÿ Úÿëèëëÿ äîñòëóã åòìèøäèð.

15. Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ!
Åùòèìàë êè, áó ìÿêòóá Ìèðçÿ Úÿëèëèí äîñòó, ìöðÿòòèá Èñìàéûë Ùÿããè
òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûøäûð.
16. Áÿðàäÿðèì Ìèðçÿ!
Ìÿêòóáóí ìöÿëëèôè ßñýÿð ÷îõ åùòèìàë êè, Úÿëèë Ìÿììÿäãó-

ëóçàäÿíèí áàúûñû Ñÿêèíÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Êÿíýÿðëè íÿñëèíäÿí

îëàí ãîùóìëàðûíäàíäûð.
17. Ìèðçà!
Ìöçÿôôÿð Äàâàòäàðîâ (1900-1959) – Ùÿìèäÿ õàíûìûí Èáðàùèì

áÿé Äàâàòäàðîâäàí îëàí îüëó.

18. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ!
Èáí Éÿìèí ßëäèâåðäèéåâ (1902–1959) – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíà-

ëûíûí Îðäóáàä áþëýÿñè öçðÿ àáóíÿ ìöâÿêêèëè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíà-

ëûíäà “ßãðÿá” âÿ “Ýÿçÿíýÿ” èìçàëàðû èëÿ ìÿãàëÿëÿð äÿðú åòäèðìèøäèð.
Ãåéä: Îðäóáàääàí Ìÿùÿììÿä Àõóíäîâ (1901) äà “Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèí” æóðíàëûíäà èøòèðàê åòìèøäèð.
19-20. Â êîíòîðó æóðíàëà “Ìîëëà Íàñðåääèí”
Áàêû, 23 ìàðò 1922-úè èë
21. Ìþùòÿðÿì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ! (8. ÛÕ. 1922)
22. Õàëã Êîìèññàðëàðû Øóðàñû, öìèðè-èäàðÿ ìöäèðè ìþùòÿðÿì
Ìèðçÿ Úÿëèë!
 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ

Êîìèòÿñèíèí öçâëöéöíÿ íàìèçÿä ñå÷èëìÿñè ìÿëóì îëñà äà ÿäèáèí Õàëã

Êîìèññàðëàðû Øóðàñûíäà ùÿð ùàíñû áèð âÿçèôÿ òóòìàñû ùÿëÿëèê ìÿëóì
äåéèëäèð. Ôàêòûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíÿ åùòèéàú âàðäûð.
23. Ñåâýèëè Ìîëëà ÿìè!
Úàááàð Èñêÿíäÿðè – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí àáóíÿ ìöâÿê-
êèëëÿðèíäÿí.
458
 24. ßçèç êþùíÿ äîñòóì Úÿëèë!
Îñêàð Èâàíîâè÷ Øìåðëèíã (1863–1938) – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”

æóðíàëûíûí ÿñàñ ðÿññàìëàðûíäàí áèðè. Úóðíàëûí èëê ñàéûíûí öç ãàáûüûíäà-

êû ïðîãðàì õàðàêòåðëè êàðèêàòóðàíûí ìöÿëëèôè.
Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ö÷öí 700-äÿí ÷îõ êàðèêàòóðà
÷ÿêìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èëÿ äîñòëóã åòìèøäèð.
25-27. ßçèç Ìèðçÿ Úÿëèë!
Ìÿêòóáëàð Î. È. Øìåðëèíã òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûøäûð.
“Éåíè ôèêèð” ãÿçåòè – Òèôëèñäÿ Ðçàãóëó Íÿúÿôîâóí ðåäàêòîðëóüó èëÿ

Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí ìÿòáóàò îðãàíû. Ðçàãóëó Íÿúÿôîâ

(1885–1937) åéíè çàìàíäà “Äàí óëäóçó” æóðíàëûíûí äà ðåäàêòîðó îëìóø,
Çàãàôãàçèéà Éåíè ßëèôáà Êîìèòÿñè ñÿäðèíèí ìöàâèíè, Òèôëèñ Àçÿðáàéúàí
Äðàì Òåàòðûíûí äèðåêòîðó âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. “Úÿëèë Ìÿììÿäãó-
ëóçàäÿ âÿ Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñè” àäëû õàòèðÿ-ìÿãàëÿíèí ìöÿëëèôèäèð.
28. ßçèç éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ!
Ìÿùÿììÿä Ôÿðÿúçàäÿ – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Äàüûñòàí

öçðÿ ìöâÿêêèëëÿðèíäÿí áèðè.

29. ßçèç âÿ ùþðìÿòëè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éîëäàø!
Èñìàéûë Ùÿããè– “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà óçóí èëëÿð áàø ìö-

ðÿòòèá èøëÿìèøäèð.
30. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! (14. ÛÂ. 1928-úè èë)
Ìÿùÿììÿä Íÿñèðçàäÿ – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí àáóíÿ ìö-

âÿêêèëè.
31. Éîëäàø Ìèðçÿ Úÿëèë! ( 17. ÛÂ. 1928-úè èë)
ßëè Ñÿôÿðîâ – 20–30-úó èëëÿðäÿ Íàõ÷ûâàíäà ìÿñóë äþâëÿò âÿçèôÿ-

ëÿðèíäÿ èøëÿìèøäèð. Ïåòåðáóðãäà òÿùñèë àëìûøäûð. Òÿðúöìÿ÷è Íàòèã Ñÿôÿ-

ðîâóí àòàñûäûð.
32. Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè èäàðÿñèíÿ!
(12.01.1929)
Ìÿùÿììÿä Ðÿñóëîâ – Íàõ÷ûâàí áþëýÿñè öçðÿ àáóíÿ ìöâÿêêèëè.

Øàùòàõòû êÿíäèíèí ñàêèíè.

33. Ñåâýèëû, ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ!
ßëè Ñàëìàí îüëó ßëèéåâ – “Øÿêè ôÿùëÿñè” ãÿçåòèíèí ìöõáèðè, “Ìîë-
ëà Íÿñðÿääèí”ÿ äÿ ìÿãàëÿëÿð ýþíäÿðìèøäèð.
34. Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíÿ!
 Ìÿêòóá 25 ôåâðàë 1929-úó èë òàðèõäÿ Íàõ÷ûâàí ìöâÿêêèëè

Ìÿùÿììÿä Ðÿñóëîâ òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèøäèð.

459
 35. Àáóíÿ úÿäâÿëè.
Àáóíÿ úÿäâÿëèíè Ìÿùÿììÿä Ðÿñóëîâ òÿðòèá åòìèøäèð.
36. Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ!
Ìÿêòóáóí ìöÿëëèôè Èñìàéûë Ùÿããèäèð.
“Ëàë îë - äàíûøìà, ìàë îë - äàíûøìà” – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû-

íûí áèðèíúè ñàéûíäàêû “Ëèñàí áÿëàñû” ñàòèðèê øåðèíÿ èøàðÿäèð.

37. Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ!
 Èáðàùèì Ùàúûçàäÿ – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí àáóíÿ

ìöâÿêêèëè.
38. Ùþðìÿòëè Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ éà ßëè Íÿçìè éîëäàøëàð!
ßëè Íÿçìè (1878-1946) – ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèð.

39. ßçèç âÿ ùþðìÿòëè Ìèðçÿ! (22. 04. 1929-úó èë)

Ðçàãóëó Íÿúÿôîâ (1885-1937) – ßëèãóëó Ãÿìêöñàðûí ãàðäàøû,

ïóáëèñèñò âÿ òÿðúöìÿ÷è.
40. Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ!
ßëÿêáÿð ßëÿêáÿðîâ – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Áàíêÿ

ãÿñÿáÿñè öçðÿ àáóíÿ ìöâÿêêèëëÿðèíäÿí.

41. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíÿ, éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãó-
ëóçàäÿéÿ.
Èáí Éÿìèí Ìèêàéûëçàäÿ – Îðäóáàä öçðÿ àáóíÿ ìöâÿêêèëè.

42. Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ìöäèðèíÿ

(1.Õ.1929)
43. Áàúû îüëó! (1930)
ßëèøäàí Áàáàéåâ – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äàéûñû, øàèð,

áàüáàí.
44. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ, éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãó-
ëóçàäÿéÿ!
Ìÿêòóáó Èáí Éÿìèí ßëèâåðäèéåâ èìçàëàìûøäûð.

45. Ìþùòÿðÿì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ!

Ìÿêòóáóí ìöÿëëèôè Ùÿñÿíÿëè Ìÿúèäîâ Úÿëèëàáàä ðàéîíóíäàíäûð.

46. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! (7. Õ. 1930)

47. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû èäàðÿñèíÿ ( 18 ìàé 1930).
Ìÿêòóáó Ãàðàáàüäàêû Ìóüàíëû ìÿêòÿáèíèí ìöäèðè Ìÿììÿä

ßëèçàäÿ èìçàëàìûøäûð.
48. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè èäàðÿñèíÿ!
Ìÿêòóá òàíûíìûø ìÿòáóàò õàäèìè Ìÿììÿäÿëè Íàñèð òÿðÿôèíäÿí

ýþíäÿðèëìèøäèð.
460
 49. Ìþùòÿðÿì äàéû!
Ìÿêòóá 20 èéóí 1931-úè èëäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áàúûñû

îüëó Úÿëàë Êÿíýÿðëè òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûøäûð.

50. Ìèðçÿ!
Éàçûëìà òàðèõè äÿãèã ìÿëóì îëìàéàí ìÿêòóáó èìçàëàìûø Ñåéèä

àäëû øÿõñèí øÿõñèééÿòèíè ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöí îëìàäû.

51. ßçèçèì ßìè! (30. 09. 1931-úè èë)
Ìÿêòóáó éàçàí Ùåéäÿð Ãàçûéåâ ÕÛÕ ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ Úÿëèë

Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èëÿ áèðëèêäÿ Íàõ÷ûâàí ãÿçàñûíûí Íåùðÿì êÿíäèíäÿ

ìöÿëëèì èøëÿìèø Ìîëëà Ìÿììÿäãóëó Ãàçûéåâèí îüëóäóð.

461
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

ÌÅÌÓÀÐËÀÐ

Õàòèðàòûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
Òÿðúöìåéè-ùàëûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

ÌßÃÀËßËßÐ

Èðÿâàí ìöõáèðèìèçäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

Èðÿâàíäàí (õÿáÿð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
Ýåòäè úàùàíäàí ùÿçðÿòè-Ñèäãè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
ßäÿáèééàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
4 èéóí, Òèôëèñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Äèããÿò åòìÿëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Íàõ÷ûâàíäà áèð ñÿéàùÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Éåíè èáòèäàè ìÿêòÿáäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
Ôàéäàëû òÿøÿááöñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
Áÿñ Àñïèñîâà õàíûìûí ìöñÿëìàí ãûçëàðû ö÷öí ìÿêòÿáè íåúÿ îëäó? . . . . .120
“Ùÿáëöë-ìÿòèí” ãÿçåòè Ùààãà êîíôðàíñûíûí íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà . . . . . . . .121
Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðûíûí ùöððèééÿò íàìèíÿ øÿíëèêëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Ìöñÿëìàí òåàòðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Áèíÿñèáëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Õåéèð-äóà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
ßñàðÿòäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
Èäàðÿìèçèí ÿùâàëàòûíäàí áèð íå÷ÿ ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
“Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
Ìÿììÿäãóëóáÿé Êÿíýÿðëèíèí òÿðúöìåéè-ùàëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
Îõóúóëàðûìûçà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Òöðêèéÿ ìÿøðóòÿñèíèí êå÷ìèøèíäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Ùèúàá ìÿñÿëÿñè âÿ úàâàáûìûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Òÿøÿêêöð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Úöìÿ ýöíëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
Ìöñÿëìàí öðÿôà âÿ äàíèøìÿíäëÿðèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153
Ìöñÿëìàíëàðûí “ìèëëÿò äóìàñû” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Éîëäàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
“Èðøàä” ÷ûõûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
462
Èäàðÿäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165
Ãûðìûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165
“Òÿðúöìàí” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Ìîçàëàí áÿéèí ñÿéàùÿòíàìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
Ìèëëè áàéðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
Òÿçÿ êèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
Èçàëåéè-íÿúàñÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Àáóíÿ äÿôòÿðèìèç à÷ûëäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
ßäÿáèééàò ìàðàãëûëàðûíà ìöæäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Àéèíåéè-ìèëëÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Ëåéëè õàíûì Øàùòàõòëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
Êþùíÿ èë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Çÿíý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178
Ìîëëà Íÿñðÿääèí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178
Ãÿíèìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Ìÿòáóàò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Çÿíúèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
Ãîãîë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
Îõóúóëàðûìûçà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184
Ùå÷ áèëèðèêìè? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
Ìèëëè áàéðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
Æóðíàëûìûçà àáóíÿ éàçûëìàã øÿðòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Úöìùóðèééÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
Âÿòÿíäàøëàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Èäàðÿäÿí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
Èäàðÿäÿí áèð íå÷ÿ ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Èäàðÿäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Àðâàä ìÿñÿëÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Õÿáÿðäàðëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
Ïî÷òõàíàìûç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
Ìöøòÿðèëÿðèìèçÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204
Ìöøòÿðèëÿðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204
Áèð íå÷ÿ ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí
öçðÿ àáóíÿ äÿôòÿðëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Òÿáðèê. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
Éåíè ÿëèôáà íÿ èñòÿéèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224
463
“Éåíè ÿëèôáà êîìèòÿñè”íèí ýþðìöø âÿ ýþðÿúÿéè èøëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Éàõøû èøèí òàðèõè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
Êîìèòÿ èøëÿðè áàðÿñèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
ßêèí÷èëèê àëÿìèíäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
Ùåéêÿë à÷ûëûøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Áèð íþâ éàçû÷û . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Íþãòÿëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Ìààðèô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Ïî÷ò õÿðúè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Èäàðÿäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234
Îâóú éàçûñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235
Èêè úöð ðÿâàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
Ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
Áÿéàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237
Ùåéèô îëñóí! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238
Äÿðñ êèòàáëàðûìûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
Áåùèøò ÿëèôáàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
Áÿäáÿõò÷èëèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242
Èêè õèëàôÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243
ßëèãóëó Íÿúÿôîâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244
Øåð íÿøÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Êþùíÿ äÿðäèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246
Ôöçóëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247
Áèð àç äà þçöìöçäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248
“Õ” ùÿðôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
ßðÿá ÿëèôáàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252
Áèáëèîãðàôèéà (Çèéà Ïàøà âÿ Äåðæàâèí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ÿí éàâóã ÿìÿêäàøëàðûíäàí . . . . . . . . .255
Ìöäàôèÿ ùÿôòÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256
Ìÿøÿäè Ñèúèìãóëó “Êåôñèç”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
Èäàðÿäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ âÿ ãàäûí ìÿñÿëÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268
Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ äèíëÿð ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274
Øóðà ìÿòáóàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281
Òöðê êèòàáëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282
Éàçû÷ûëàð áàéðàìû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284
Ñàáèð áàðÿñèíäÿ õàòèðàòûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285
464
ßëèãóëó Ãÿìêöñàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287
1930-úó èë ö÷öí èø ïëàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .288
Ñàããàëëû óøàãëàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .290
Úèá äÿôòÿðèíäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291

ÌßÊÒÓÁËÀÐ
Û. ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄßÍÈÍ
ÉÀÇÄÛÜÛ ÌßÊÒÓÁËÀÐ

Áÿðàäÿðèì Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .294

Íåùðÿì íîðìàë ìÿêòÿáèíäÿ àïàðûëìûø éîõëàìàéà äàèð àðàéûø . . . . . . . . . .295
ßçèçè-ìÿí Ìÿøÿäè Òàüû! (2 éàíâàð 1901) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297
Ãàðäàøûì Ãóðáàíÿëè! (Èðÿâàí. Ôè 22 ìàùè-ìàðò 1902) . . . . . . . . . . . . . . . .298
Áÿðàäÿðèì Ãóðáàíÿëè! (Ôè 22 àïðåë 1905) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300
Ðåäàêñèéàéà ìÿêòóá (13 àâãóñò 1905, ¹ 165) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301
Ðåäàêñèéàéà ìÿêòóá (24 àâãóñò 1905, ¹ 173 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301
Íóðè-÷åøìèì. (24 àïðåë 1907) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302
ßçèçèì! (Áàêû, 26. ÂÛÛ-1908) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302
ßçèçèì! (Áàêû, 10 éàíâàð 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302
Ãÿëÿì éîëäàøûì Ìÿììÿäÿëè Ñèäãèéÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! ( Òèôëèñ, èéóí 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! ( Éåâëàõ, 1 àâãóñò 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (18 àâãóñò 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304
Ìÿììÿäÿëè! (23 àâãóñò 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
Ìÿììÿäÿëè! (25 àâãóñò 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305
Òèôëèñ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”. Ñèäãè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305
Ìÿììÿäÿëè! (4 ñåíòéàáð 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (4 îêòéàáð 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (25 îêòéàáð 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306
ßçèçèì Ñèäãè! (11 äåêàáð 1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (2 éàíâàð 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (29 éàíâàð 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1 ìàðò 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (14 ìàé 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
Ùÿìèäÿ! (10 îêòéàáð 1911). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (14 äåêàáð 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310
Ìÿììÿäÿëè! (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310
465
Ìÿììÿäÿëè! (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312
Ùÿìèäÿ! (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312
Ìÿíèì ÿçèçèì Ùÿìèäÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314
Ùÿìèäÿ! (14 èéóë 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
Ìÿììÿäÿëè! (23 àâãóñò 1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (1 ôåâðàë 1912) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .316
Ùÿìèäÿ! ( 14 ôåâðàë 1912) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (7 ìàðò 1912) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317
Ùÿìèäÿ! (27 íîéàáð 1913) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318
ßçèç Ùÿìèäÿ! (1913) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .319
Ùÿìèäÿ! (1 àïðåë 1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .319
Ìÿììÿäÿëè! (1913, éà 1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (7 èéóë 1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (11 éàíâàð 1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321
Ùÿìèäÿ! ( 30 ìàðò 1916) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Ùÿìèäÿ! (14 àïðåë 1916). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322
Ùèíäàðõ, Ùÿìèäÿ õàíûì Úàâàíøèðÿ (30. 04. 1916) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323
Èçùàðè òÿøÿêêöð. (“Ñîí õÿáÿð” ãÿç., 13 ìàé 1916) . . . . . . . . . . . . . . . . . .323
Ùÿìèäÿ! (12 èéóë 1916) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (10 ôåâðàë 1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324
Ìÿììÿäÿëè! (23 éà 24 ôåâðàë 1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324
Ùÿìèäÿ! (11 èéóí 1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324
Ìÿììÿäÿëè! (14 èéóë 1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (14 ñåíòéàáð 1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325
Ìÿììÿäÿëè! (17 ñåíòéàáð 1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326
“Äîðîãîé Äæàëèë” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326
Ùÿìèäÿ! (24 ôåâðàë 1919) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Íàõ÷ûâàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè Ãÿäèìîâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327
Ìöçÿôôÿð! (6 ñåíòéàáð 1922) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328
Ùÿìèäÿ! (7 íîéàáð 1922) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (15 íîéàáð 1922) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328
Ôÿçèëÿòëè Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿéÿ (21 íîéàáð 1922) . . . . . . . . . . . . . . .329
Ùÿìèäÿ! (1 ôåâðàë 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330
466
Ìöçÿôôÿð! (6 ôåâðàë 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .331
Ùÿìèäÿ! (18 ìàðò 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .331
Úÿëèë (22 ìàðò 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .332
Ìèñëè áÿðàáÿðè àç îëàí ôàçèëè-ùÿãèãè àõóíä Ôÿðÿúóëëà Ïèøíàìàççàäÿ
ùÿçðÿòëÿðèíÿ (Áàêû, 12 àïðåë 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (7 èéóí 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! ( 26 èéóí 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (14 èéóë 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! ( 30 èéóë 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (12 àâãóñò 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (25 àâãóñò 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (28 àâãóñò 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò! (28 àâãóñò 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338
Ùÿìèäÿ! (30 àâãóñò 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .339
Ùÿìèäÿ! ( 16 îêéàáð 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .339
Ùÿìèäÿ! (28 íîéàáð 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (18 äåêàáð 1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .341
“Êîììóíèñò” ãÿçåòÿñè èäàðÿñèíÿ.
(“Êîììóíèñò” ãÿç., äåêàáð 1923, ¹ 296) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .341
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (2 ôåâðàë 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .342
ßçèçèì Ìöíÿââÿð! (7 ôåâðàë 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .343
Ùÿìèäÿ! ( 6 ìàðò 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .343
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (2 èéóë 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344
Ùÿìèäÿ! ( 23 àâãóñò 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (2 ñåíòéàáð 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .345
Ùÿìèäÿ! (8 ñåíòéàáð 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .346
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò! (Óôà, 1 îêòéàáð 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347
Ìèäùÿò! (Îðåíáóðã, 9 îêòéàáð 1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (Ìîñêâà, 9 îêòéàáð 1924 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .349
ßçèçèì Ìöíÿââÿð! (1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350
ßçèçèì Ìèäùÿò! (1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350
ßçèçèì Ùÿìèäÿ! (24 éàíâàð 1925) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350
Ìÿììÿä Ñÿèä! (31 éàíâàð, 1925) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .351
Ìÿììÿäÿëè! ( 2 ôåâðàë 1925) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352
Ìöçÿôôÿð! (1925) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412
ßçèçèì Åéíÿëè Ñóëòàí! (13 èéóë 1925) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413
467
Ùÿìèäÿ! (22 àâãóñò 1925) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413
ßçèç àíà! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414
Ìèäùÿò!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414
Ìÿììÿäÿëèéåâ éîëäàøà. (18 éàíâàð 1926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414
Ìþùòÿðÿì éîëäàø! (27 éàíâàð 1926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
Ìöçÿôôÿð! ( 31 ìàé 1926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
Ùÿìèäÿ! (10 èéóí 1926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416
Ùÿìèäÿ! (13 èéóë 1926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416
Ùÿìèäÿ! (Áîðæîì, 20 èéóë 1926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .417
Õàëã ðÿññàìû âÿ ÿçèç éîëäàø ìþùòÿðÿì ßçèìçàäÿéÿ . . . . . . . . . . . . . . . .418
Ìÿêòóá. Êèòàá ìàüàçàñûíà (24 îêòéàáð 1927) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .418
Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíÿ . . . . .419
Ùÿìèäÿ! (8 ôåâðàë 1928) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .419
Ìþùòÿðÿì Âàùàá éîëäàø! (2 ñåíòéàáð 1928) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .420
Ñÿôÿðÿëè Ãÿíáÿðëè Éîëäàøà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .420
Ùÿìèäÿ! (28 äåêàáð 1928) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .421
Éîëäàø ßëèéåâ (2 ôåâðàë 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422
Ùÿìèäÿ! (28 ôåâðàë 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422
Ùÿìèäÿ! (19 àïðåë 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422
Ùÿìèäÿ! (8 èéóí 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423
Ìÿììÿäÿëè! (9 èéóí 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .424
Ìöíÿââÿð! (14 èéóë 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425
Òåéìóð! (25 àâãóñò 1929, Êèñëîâîäñê) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425
Ìÿíèì ÿçèç ãûçûì Ìöíÿââÿð! (Áàêû, 28 ôåâðàë 1929) . . . . . . . . . . . . . . . .426
Ùÿìèäÿ! (1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426
Ìöíÿââÿð! (23 ìàðò 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427
ßëè Ùÿñÿí! (26 íîéàáð 1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .428
ßëè Ìÿùçóí éîëäàøà! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .428
Ùÿìèäÿ! (1 àïðåë 1930). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .428
ßçèçèì ßëèøäàí äàéû! (Áàêû, 30 àïðåë 1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
ßçèçèì Áàáà! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò! (Áàêû, 23 ìàé 1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430
Äîðîãîé Åäéà! (4 èéóí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431
Ìÿíèì ÿçèç îüëóì Ìèäùÿò! (12 èéóë 1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431
Íÿñðóëëà Ãÿíáÿðëè éîëäàøà! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò! (27 èéóë 1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .371
Ùÿìèäÿ! (27 àâãóñò 1930). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .371
468
ßí èñòÿêëè úàâàí éîëäàøëàðûìäàí ùåñàá åòäèéèì Íÿñðóëëà
Ãÿíáÿðëè éîëäàø! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .373
Ùÿìèäÿ! (10 íîéàáð 1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .373
Óçàã Êèñëîâîäñêäÿí ìåùðèáàí Ùÿìèäÿéÿ!
(Êèñëîâîäñê, 10.12.1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374
Äîðîãîé Åäéà! (7 äåêàáð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374
Åäéà! (16 äåêàáð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374
Äîðîãîé ìîé Ìèäõàò! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì Ùÿìèäÿ, Ìöíÿââÿð âÿ Ìöçÿôôÿð!
(Êèñëîâäñê, 20 äåêàáð 1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375
Ìèäùÿò! (26 äåêàáð 1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Ùÿìèäÿ õàíûìà, Ìöíÿââÿðÿ âÿ Ìöçÿôôÿðÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376
Ùÿìèäÿ! (23 ìàðò 1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376
ßçèçèì Êÿðáÿëàéû Úàááàð! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
ßçèçèì Áàáà! (15 àïðåë 1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .377
Ùÿìèäÿ! (Øóøà, 7 èéóë 1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378
ßçèç îüëóì Ìèäùÿò! (Øóøà øÿùÿðè, 13 àâãóñò 1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . .379
Ùÿìèäÿ! (12 éàíâàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380
Ùÿìèäÿ! (2 ôåâðàë) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380
Ùÿìèäÿ! (Áàêû, 17 ñåíòéàáð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380
Ìöíÿââÿð! (20 èéóí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .381
ßçèçèì Ìèäùÿò! (4 èéóë) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .381
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! (9 îêòéàáð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382
Ìÿíèì ìþùòÿðÿì Êèñëîâîäñê òàíûøëàðûì –
Âëàäèìèð Ïàâëîâè÷ âÿ Âàëåíòèíà Ïàâëîâíà Àãàïéåâëÿð! . . . . . . . . . . . . . . .383
ßçèçèì Áàáà! (Áàêû, 7 èéóí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .383
Ùÿìèäÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384
ßçèçèì Ìÿììÿäÿëè! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .385
Àçÿðáàéúàí ÊÏ ÌÊ-íûí Áàêû Êîìèòÿñèíèí ìÿòáóàò øþáÿñèíÿ . . . . . . . . .386
Àçÿðáàéúàí Èúòèìàè Øóðà Úöìùóðèééÿòè Êîìèññàðëàð Øóðàñûíà . . . . . . . . . 386

ÛÛ. ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄßÉß ÉÀÇÛËÌÛØ ÌßÊÒÓÁËÀÐ

Ìèðçÿ Úÿëèë, íóðè-÷åøìèì, öìèäèì,

éàâÿðèì, êþìÿéèì! (Ìàðò 1904-úö èë) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .387
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” áàáà! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
469
Ïî÷òåííûé êîëëåãà! (29 äåêàáð 1907 ã. ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äàéû! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388
Ìþùòÿðÿì ÿôÿíäè! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389
Úÿíàá Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389
Ìîëëà äàéû! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .391
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿçðÿòëÿðèíÿ . . . . . . . . . . . . . .392
Ìèðçÿ! (20 éàíâàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .393
Ìíîãîóâàæàåìûé Äæàëèë Ìàìåäêóëóçàäå (9/Â/ 1921) . . . . . . . . . . . . . . . .394
Ìíîãîóâàæåìûé Äæàëèë Ìàìåäêóëóçàäå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .395
ßäèáè-ìþùòÿðÿì, åòèìàäëû ãàðäàøûì
Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùöçóðóíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .395
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ! (15 îêòéàáð 1919) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396
Áÿðàäÿðèì Ìèðçÿ Úÿëèë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396
Ìèðçà! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .397
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .397
 êîíòîðó æóðíàëà “Ìîëëà Íàñðåääèí” (23 ìàðòà 1922) . . . . . . . . . . . . . . .398
 êîíòîðó æóðíàëà “Ìîëëà Íàñðåääèí” (23 ìàðò) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398
Ìþùòÿðÿì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398
Õàëã Êîìèññàðëàðû Øóðàñû, Öìèðè-èäàðÿ ìöäèðè
ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ Úÿëèë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399
Ñåâýèëè Ìîëëà ÿìè! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399
ßçèç êþùíÿ äîñòóì Úÿëèë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400
ßçèç Úÿëèë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402
ßçèç Ìèðçÿ Úÿëèë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402
ßçèç Úÿëèë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404
ßçèç éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404
ßçèç âÿ ùþðìÿòëè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éîëäàø! . . . . . . . . . . . . . . . . . .405
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406
Éîëäàø Ìèðçÿ Úÿëèë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè èäàðÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . .407
Ñåâýèëè, ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407
Àáóíÿ úÿäâÿëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .409
470
Ùþðìÿòëè Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ éà ßëè Íÿçìè éîëäàøëàð! . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410
ßçèç âÿ ùþðìÿòëè Ìèðçÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410
Ìþùòÿðÿì Ìèðçÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .411
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíÿ, éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ . . . .411
Ìþùòÿðÿì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíèí ìöäèðèíÿ . . . . . . . . . . . . . . 412
Áàúû îüëó! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! Éîëäàø Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ . . . . . . . .412
Ìþùòÿðÿì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû èäàðÿñèíÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñè èäàðÿñèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414
Ìþùòÿðÿì äàéû! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
Ìèðçÿ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
ßçèçèì ÿìè! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416
Èçàùëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .417

471
 Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Àëèàííà Äóõàíèíà

Êîððåêòîð: Úåéðàí Àááàñîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 01.08.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 30.11.2004.

Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 29,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 170.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.