Xaneiro 2021 acgrosaliadecastro@gmail.

com nº 60

REVISTA GALEGA DE CULTURA

A.C.G. ROSALÍA DE CASTRO - Cornellà (Barcelona)
BAR
RESTAURANTE Rosalía de Castro TU PEQUEÑO
RINCÓN DE
GALICIA EN
CORNELLÀ

Menús de Martes a Domingo / Desayunos a partir de las 9,30 de la mañana / Cenas y comidas: Carta diaria

SALONES PRIVADOS PARA CELEBRACIONES DE EMPRESAS Y PARTICULARES

ESPECIALIDADES:
ABIERTO DESDE
EMPANADA ARTESANA, PULPO, LACÓN, CARNES, PESCADOS, LAS 9,30 DE LA
MARISCO, CALDO GALLEGO, JAMÓN, QUESOS, MAÑANA HASTA
POSTRES ARTESANOS, VINOS GALLEGOS, AGUARDIENTES, ETC. LAS 12 DE LA NOCHE

Carrer de Frederic Soler, 71 • 08940 Cornellà de Llobregat • Tel. 93 375 79 69

 TABULEIRO
Xaneiro 2021 acgrosaliadecastro@gmail.com nº 60

LÚA NOVA
Revista galega de
difusión cultural e social
DE CONTIDOS
DIRECTOR
Antonio Díaz Fernández REVISTA GALEGA DE CULTURA
A.C.G. ROSALÍA DE CASTRO - Cornellà (Barcelona)

CONSELLO DE REDACCIÓN
Xulio Couxil Vázquez, Abel Vázquez,
Xulio Simón Rúa, A. do Neto.
Xosé Lamela, Oliver Fernández
COLABORAN NESTE NÚMERO: 4 Por corenta anos máis!
Abel Vázquez, Xulio Cougil, Xulio Simón,
Henrique Fernández-Mon Sánchez, 5/6 Galicia nomeada
Manuel Suárez Suárez, Armando Fernández,
Cruz Martinez, Nieves Fernández Vidueira, 7/10 Letras Galegas 2020.
Amparo Centeno, Paco Ascón, Adicadas a Ricardo Carvalho Calero
Xosé Manuel Fernández Montes,
Cristina Corral, Salvador Soutullo Carolo,
Suso Díaz, Davide Pérez López,
11/17 Certame de poesia en lingua galega
Rosalía de castro, 2019
Manoel Carrete, Bartolomé Jiménez,
Henrique Monteagudo, Carlos X. Ares Pérez,
e Real Academia Galega.
18/21 Actividades da entidade

CAPA:
Masito Beiró
22/26 Rosalía de Castro, 40 anos de historia

PRODUCIÓN E AUTOEDICIÓN: 27/28 Eu quero ir a Montevideo!

ACEGA-Edicións
DESEÑO E MAQUETACIÓN: 29/32 Rosalía De Castro e Juana de Ibarborou,
Tren Estudi Gràfic, S.L. de Uruguai a Padrón

IMPRESIÓN:
Reial Color, S.L. 33 Galegos no Baix

DEP. LEGAL: B-26.985-95

R.M.: M-1296612-1.989
34 Cercadas nos valados ideológicos do domínio

Autorízase a reproducción do 35 A propósito da tradución para

contido desta revista sempre o galego de Poeta e Nova York
que se cite a súa procedencia
e o autor, sendo comunicado
á entidade que edita esta
36/37 Guerra, Pandemia ou Solidariedade?
publicación.
38 Fraseoloxía nacional popular
LÚA NOVA non se identifica,
necesariamente coas opinións
recollidas nos artigos polos
39 Liñares, terra da carqueixa

40/42
seus autores.
As nosas músicas
XANEIRO 2021
nº 60 43 O Silencio de O Val

44/45 Camiño andado.

Guerra, fútbol ou a arte de ser impredicíbel
EDITA:
A.C.G. Rosalía de Castro 46/47 Arde a serra e nós ardemos con ela
Federico Soler, 71 - 08940 Cornellà
acgrosaliadecastro@gmail.com 48/49 Maite Vázquez a pintora de Caldelas
Membro de Xuntanza de Catalunya
PRESIDENTE: 50 Dende a Galiza interior
Oliver Fernández
Síguenos en: 51/53 A maxia da lúa na tradición galega
facebook.com/lua_nova
www.acgrosaliadecastro.es 54 Galicia & Catalunya... per un ví excel·lent

3
 Por corenta anos máis!

A
actual pandemia provocada polo Covid-19 afectóunos a todos dun
xeito ou doutro. Durante estes últimos meses, estivemos illados
das persoas que máis nos importan, e vivimos con preocupación
e medo os avances deste perigo tan invisible como real. Tan real que
ata se levou por diante a nosa Festa de Can Mercader, unha das datas
máis importantes e especiais da Asociación. Este ano, ademais,
celebrabamos o noso 40 Aniversario. Catro décadas traballando desde
un pequeno local de Cornellà de Llobregat co obxectivo de ofrecer
ÓLIVER FERNÁNDEZ
apoio, solidariedade, diversión, entretenemento e, sobre todo cultura a
Presidente toda a comunidade galega da comarca, e a calquera que o pedise. Unha
Entidade que naceu para os galegos emigrados pero que na actualidade
converteuse nun referente social e cultural da Area Metropolitana de
Barcelona en diversos ámbitos: de apoio á xente maior, á mocidade e cun
fondo cultural que nos une a todos, sen importar a procedencia, sempre
co ánimo de sumar, sumar e sumar. Por desgraza, neste 2020, o parque
de Can Mercador quedou baleiro e caladiño neses sinalados días de xuño
onde sempre celebramos o noso aniversario e organizamos unha grande
festa cultural, na que se pode gozar de diversas actuacións culturais
e gastronómicas, a mellor música folk do momento na Noite Celta e
como non, bailar coas mellores orquestras chegadas dende Galicia. As
actuacións canceláronse, os escenarios non se colocaron e a música
das gaitas deixaron de soar. A pesares de que a nosa Entidade tamén
tivera que botar o peche durante un tempo, por mor da pandemia, a
realidade é que os socios seguimos en contacto uns cos outros, e cando
puidemos volvemos retomar os ensaios, as reunións, o noso Certame de
Poesia, adaptándonos, por suposto, aos requerimentos sanitarios. Todo
isto demostra, coido eu, que mentres haxa vontade e compromiso cun
proxecto en común, tódalas dificultades poden superarse dunha forma
ou doutra. A nosa Entidade leva facéndoo corenta anos ininterrumpidos:
desde o fin da ditadura e os turbulentos anos da Transición, pasando por
crises económicas, tensións políticas, e agora unha pandemia mundial.
Durante todos eses momentos, a música, a escritura e os bailes sempre
fixeron acto de presenza na rúa Frederic Soler. Así como tamén os debates,
os xantares, a solidariedade, as rifas ocasionais, e unha infinidade de
anécdotas. Porque a nosa Asociación, ademais dunha Entidade cultural,
é tamén unha Entidade social, un grupo que se preocupa pola xente, que
fortalece o tecido asociativo do barrio e predica a solidariedade mutua: a
escola de gaitas e danza, os programas en galego Sempre en Galiza de
Radio Cornellà, Galegos no Baix de Radio Sant Boi, a revista Lúa Nova, o
Certame de poesía en galego Rosalía de Castro… Todas estas actividades
promocionan e preservan a cultura galega en Catalunya, a cultura dos
nosos pais e avós, pero tamén axúdannos a estar máis xunguidos, a
apoiarnos uns aos outros e, en definitiva, a ter unha mellor calidade de
vida, e tamén moito máis divertida.
Parabens a Tod@s e por corenta anos máis!

4
GALICIA NOMEADA
POR: XULIO SIMÓN RÚA

N
a Illa de A Toxa, no concello de O Grove tivo lugar do lugar e mesmo con arquivos de audio ou vídeo dos
o segundo “Foro La Toja Vínculo Atlántico”, no informantes. Estes nomes, unha vez supervisados por
que se está a facer un uso deturpado do topó- especialistas, pasarán a formar parte do banco de to-
nimo e ao que asistiu o Presidente Núñez Feijoo, quen pónimos normalizados de toda Galicia que se poderán
debería ter reclamado a utilización correcta do mesmo. consultar a través do buscador de topónimos deste por-
tal da toponimia galega.
É lamentable que cando pasaron máis de trinta anos de
que se aprobara a lei que recoñece a oficialidade única Ademais todo isto faise seguindo a normativa europea
dos topónimos galegos, houbera que facer mobiliza- INSPIRE e respectando os estándares establecidos polo
cións para reclamar o uso correcto do topónimo. Grupo de Expertos das Nacións Unidas en Nomes Xeo-
gráficos (UNGEGN).
Contrasta este desprezo a un aspecto da nosa cultura,
co traballo que está a levar a cabo a Real Academia Ga-
lega, en colaboración coa Xunta de Galicia na platafor-
ma “Galiza Nomeada”, que pretende a “recolleita, xeorre-
ferenciación e difusión” da microtoponimia das nosas
aldeas, parroquias ou concellos, contando coa colabo-
ración de particulares, asociacións veciñais e culturais,
comunidades de montes, confrarías…
Son centos de persoas as que están a contribuir a salva-
gardar un patrimonio cultural colectivo, singularmente
rico e que corre un grave risco de desaparecer, xa que a
maioría dos topónimos só permanece na memoria das
persoas maiores. Ao irse abandonando os labores agrí-
colas e gandeiros pódese dicir que cada día desapare-
cen gran número de topónimos polo feito de deixar de
usarse. O mesmo pasa cos topónimos mariñeiros (ta-
lasónimos), desprazados polo uso do GPS nos barcos.
Estas persoas voluntarias poden recoller a toponimia,
introducila nunha base de datos e xeorreferenciala. É
posible tamén acompañar cada topónimo cunha imaxe

5
 A toponimia é un reflexo do pasado. Os diferentes pobos
coas súas culturas foron configurando Galicia en diferen-
tes etapas: foinos deformando pola aportación de diferentes cultu-
Chámase indoeuropeo, unha lingua falada, ao parecer
sobre o terceiro milenio a. Cr., en Europa Central, da que
xurdiron unha serie de linguas, nas que se ve unha gran
cantidade de semellanzas.
A meirande parte dos topónimos que se conservan de
orixe indoeuropea, teñen que ver coa configuración do
terreo, montes e ríos:
Sirva de exemplo Vilalba; no que o lexema indoeuropeo
alb- indica altura, monte. TRASALBA, SAR, NARÓN …
Da época celta serían topónimos como CALLOBRE, LES-
TEDO, ARNOYA, ARNEGO (“arna”= canle dun río); BRIGAN-
TIUM (“briga”= altura fortificada)…, BRIÓN, BERGANTI-
ÑOS, LANDROVE, LUGO, PENELAS…
Coa implantación do latín coa conquista romana, os to-
pónimos existentes sufriron como é de supoñer cambios.
Un exemplo pode ser o topónimo Campo-lam-eiro, onde o
lexema lam non é latino, pero si o é camp e o sufixo –eiro.
Os topónimos latinos, moi abondosos, pódense clasificar
do seguinte xeito:
1. Diferentes formas de establecementos humanos: Rubia”, “Seixos negros”.
Castro, Vilar…
2. Edificacións: Triacastela, Muimenta (fai referencia “A Pedra do Forno”, “A Saliña”.
á presencia de mámoas).
3. Establecementos de industrias: Fornelos, Oleiros…
4. Accidentes xeográficos: Outeiro (“alto”); Monforte dos robalos”…
(“monte”, “forte”); Agolada (“auga” “elevada”) …
5. A fauna: Aguiar (“aguia”); Leboreiro (“lebre”);
Armenteira (“Armentum,i”= gando); Pombal
(“pomba”).
6. Flora: Noceda; Teixeiro; Salcedo; Codesedo;
Acebedo; Ortigueira…
7. Camiños e obras: Estrada; A Rúa; Lousada…
Coa chegada dos pobos xermánicos, moitos nomes de
lugar existentes, foron substituídos por topónimos que
fan referencia ós nomes dos novos donos desas terras:
Vilaousende (“Vila propiedade de Ousendo”). Son xermá-
nicos nomes coma Ramil; Allariz; Randulfe; Recesende…
O estudo da toponimia ten un interese histórico, xa que é
un elemento aglutinador das distintas etapas na historia
dun país; axúdannos tamén os topónimos á reconstruc-
ción das linguas, infórmannos sobre a configuración da
flora, fauna, orografía… Moitos topónimos tiveron como
base nomes de persoas e á sua vez, hai outros que son
hoxe nomes ou apelidos…
6
Porén existe unha gran cantidade de topónimos dos que
descoñecemos o seu significado, xa que o paso do tempo
ras. Por iso adoitan clasificarse en dous tipos:
- De significación transparente ou “falantes”:
Armenteira, Bouza.
-
De significación opaca ou “mudos”: A Coruña.
Ás veces dánselles aos topónimos explicacións popula-
res que nada teñen que ver coa súa orixe:
CASTROCALDELAS: Pedíalle a man da filla e como
tiña tres, preguntaba: Castro, cal delas?
NIGRÁN: Nun ano de moita fame non había
“nin gran”.
Antón Santamarina, coordinador do Seminario de Ono-
mástica da RAG, sinala que arredor dun 10% das palabras
rexistradas teñen unha etimoloxía complicada.
Os nomes do mar poden organizarse en varios grupos
temáticos:
- Os que fan referencia á acción violenta do mar:
“Bombardeira”, “Roncadoira”
- Os que refliten o aspecto cromático provocado
pola colonización de plantas ou animais: ”A Laxe
- Ás veces fan referencia a un uso actual ou pasado:
-
Antropónimos: “Traito de Anselmo”…
- Zootopónimos: “Corveiro”, “Berberecheira”, “Outeiro
-
Fitotopónimos: “As Xunqueiras”…
Un mellor coñecemento da toponimia debe levarnos a
concienciarnos da importancia que teñen os nomes de
lugar e a interesarnos pola súa conservación. De aí a ne-
cesidade de rexeitar actitudes irresponsables que amo-
san unha gran ignorancia como o acontecido no Foro de
“La Toja”.
Bibliografía
Cabeza Quiles, Fernando: Os nomes de lugar. Topónimos
de Galicia: a súa orixe e o seu significado Xerais 1992
Entre as publicacións que recollen a toponimia
mariñeira salientamos:
- Toponimia marítima e fluvial desde o Miño a
Panxón (Xosé Lois Villar e Roberto Rodríguez.
- Os nomes do noso mar. De Lariño a Caldebarcos
(María Isabel Lago e Juan B. Caamaño González).
- Toponimia mariñeira do mar de Bueu. O Buraco do
Inferno (Confraría de pescadores de Bueu).
LETRAS GALEGAS 2020
Adicadas a,
RICARDO
CARVALHO CALERO
Ricardo Carballo Calero (Ferrol, 1910 – Santiago de
Compostela, 1990) é unha das figuras máis importantes
da cultura galega do século XX, en especial pola súa
contribución ao estudo da literatura galega, polo
maxisterio que exerceu como primeiro profesor e
catedrático universitario de Lingüística e Literatura
Galega e pola influencia que atinxiron as súas ideas
sobre o idioma galego. Unha traxectoria tan rica e intensa
non é doada de resumir nos límites dunha aproximación
necesariamente sintética coma a presente, polo que
quedarán fóra aspectos merecentes de atención e
matices de relevo. Ao final desta achega ofrecerase unha
bibliografía selectiva, ordenada por xéneros e, dentro de
cada apartado, por secuencia cronolóxica.
P
ara simplificar unha presentación esquemática,
a súa traxectoria vital pode dividirse en cinco
tramos, de duración desigual: a) infancia e
adolescencia en Ferrol (1910-1926), b) xuventude
estudantil en Compostela (1926-1932) e iniciación á vida
adulta en Ferrol (1932-1936), c) o tempo das tribulacións,
marcado polo trauma da guerra e as represalias da
posguerra (1936-1950), d) madureza, cunha primeira
etapa centrada no colexio Fingoi de Lugo (1950-1960),
seguida dun período de plenitude (1960-1980), que
atinxe o seu clímax tras o seu establecemento como
profesor en Compostela (1965) e, sobre todo, cando
gaña a cadeira universitaria de Lingüística e Literatura
Galega (1972), cidade esta que se tornaría en residencia
definitiva despois da súa xubilación oficial, e) que lle
POR: HENRIQUE MONTEAGUDO
permitiu desenvolver unha intensa actividade como
orador e publicista ata o seu pasamento (1980-1990).
Os sucesivos treitos da súa biografía corresponden de
xeito aproximado coas catro etapas da súa fecunda
traxectoria intelectual: anos de formación, compromiso
galeguista e revelación como poeta (ata 1936), tempos
de guerra, de prisión e de represión (ata 1950), dedicación
intensa á historia e a crítica da literatura galega (ata
1980), atención prioritaria aos problemas da lingua e
desenvolvemento da súa proposta reintegracionista
(ata 1990). Obviamente, as distintas facetas da súa
personalidade e as diferentes dimensións da súa
carreira intelectual entrecrúzanse e solápanse en
cada etapa da súa traxectoria: o seu afán de estudoso
e crítico literario espreita xa na primeira etapa da súa
vida e non cederá ata o ocaso, mentres que o seu labor
creativo —primeiro e sempre como poeta, despois
tamén como narrador e autor teatral—foi incesante;
as súas incursións lingüísticas aparecen ao comezo
vencelladas aos seus estudos literarios, despois virarán
cara ao plano didáctico e desembocarán nos problemas
da codificación e da política lingüística.
No plano persoal, a súa vida está marcada por unha
infancia e adolescencia difíciles —evocadas no relato
“O lar de Clara”—, debido á morte prematura da súa
nai e pouco despois da súa madrasta e á consecuente
amargura do seu pai. A súa formación no ambiente do
galeguismo e da República, o maxisterio dos mestres
da xeración Nós e o seu vencellamento con algúns dos
escritores e intelectuais máis brillantes do seu tempo
resultaron decisivos na súa singradura intelectual. O
tramo máis longo e decisivo da biografía de Carballo
Calero, dos 26 aos 65 anos, está marcado pola guerra
—unha terrible experiencia que rememora vividamente
na novela Scórpio—, a represión e a ditadura franquista.
O seu carácter rexo e severo, a súa lealdade ao
galeguismo, o seu amor pola liberdade, a inspiración dos
mestres e o apoio dos seus compañeiros de xeración
permitíronlle resistir e avanzar superando atrancos de
todo tipo, e a contracorrente dun ambiente político,
cultural e social opresivo e miserento. A enerxía da súa
paixón polo estudo, a potencia do seu estro creativo e
unha entrega incondicional e sacrificada ás tarefas que
asumiu permitíronlle desenvolver unha ampla e densa,
ao tempo que diversa e rica, obra académica, literaria,
didáctica e divulgativa.
7
 GALEGUISMO, GUERRA E REPRESIÓN (1910-1950) anos despois Poemas pendurados de un cabelo
(Lugo, 1952) e xa aos comezos da década seguinte,
Nado no Ferrol Vello nunha familia acomodada, Ricardo
Salterio de Fingoy (1961). Aquel mesmo ano de 1950
Carballo Calero puido realizar os estudos primarios
fundábase a Editorial Galaxia, un proxecto que agrupou
e medios na súa cidade natal e, unha vez aprobado o
o galeguismo resistente no exilio interior, presidido
bacharelato na Coruña, trasladarse con dezaseis anos a
por Otero Pedrayo e capitaneado por Ramón Piñeiro
Santiago de Compostela para estudar Dereito, ben que
e Francisco Fernández del Riego, que foi fundamental
a súa vocación o inclinaba máis ben para Filosofía e
na continuidade e revitalización da cultura galega, e no
Letras. Nesta cidade residiu mentres cursaba a carreira
cal Carballo se comprometeu intensamente desde o
e durante o ano en que fixo o servizo militar (1926-1932).
primeiro momento. Así, a súa sinatura aparece xa no
Alí desenvolveu unha intensa actividade intelectual
número 3 da Colección Grial e no volume Sete ensaios
e política: entrou axiña en contacto co galeguismo
sobre Rosalía (1952). Tamén en 1950 gaña o premio
artellado arredor do Seminario de Estudos Galegos, do
de novela galega convocado por Bibliófilos Gallegos
que chegou a ser secretario, e mantivo unha estreita
coa obra A xente da Barreira, primeira novela en galego
relación cos seus principais persoeiros.
publicada na posguerra (1951).
Destacado líder dun movemento estudantil moi
Ao longo da década dos cincuenta retoma a súa
activo contra a Ditadura de Primo de Rivera, após a
actividade de publicista, colaborando —ás veces baixo
proclamación da IIª República participou na fundación
pseudónimo—na prensa diaria (La Noche), en revistas
do Partido Galeguista (1931), nas mobilizacións a prol
literarias (Alba, Aturuxo) e en publicacións especializadas
da galeguización da Universidade e no proceso de
(Cuadernos de Estudios Gallegos). Asemade, durante
redacción do Estatuto de Autonomía para Galicia (1931-
aquela década dá pasos decisivos na súa carreira.
1932). Así, xunto a Lois Tobío redactou o anteproxecto
Así, en 1954 doutorouse en Madrid cunha tese que no
de Estatuto presentado polo SEG. Destes anos de
ano seguinte iría ao prelo baixo o título Aportaciones
mocidade datan as súas primeiras obras literarias: os
a la literatura contemporánea, ao mesmo tempo que
poemarios Trinitarias (1928) e La soledad confusa, en
Galaxia publica a versión (previa e máis reducida) en
castelán, e Vieiros (1931) e O silenzo axionllado (1934),
galego desa obra, titulada Sete poetas galegos, en
en galego. Ao mesmo tempo, revélase como orador nas
que estuda a obra de Rosalía, Pondal, Curros, Noriega
ringleiras da Federación Universitaria Escolar (FUE), e
Varela, Cabanillas, Amado Carballo e Manuel Antonio.
como publicista, con ensaios sobre a literatura galega
Carballo conságrase así como o principal estudoso
coetánea e artigos de opinión en diversas publicacións,
das letras galegas, poñendo os alicerces da que será a
como a revista Nós e o boletín galeguista A Nosa Terra.
súa contribución capital, publicada nas dúas décadas
Rematada a carreira de Dereito, instálase en Ferrol seguintes. Por parte, dentro da estratexia deseñada
como administrativo municipal e casa cunha polo grupo Galaxia para a recuperación da Academia
compañeira de estudos, Ignacia Ramos (1933). Pero, Galega, que viña languidecendo desde a guerra, en 1958
dando preferencia á súa auténtica vocación, decide ingresa na RAG co discurso Contribución ao estudo das
rematar os estudos de Filosofía e Letras (que cursa fontes literarias de Rosalía.
“por libre”) e unha vez acadado o título (1936), prepara
oposicións para ingresar na carreira docente. Con
esta finalidade, trasládase a mediados de 1936 a
Madrid, onde o sorprende o golpe militar. Alistado nas
milicias republicanas, loitou na defensa da capital,
posteriormente obtivo en Valencia o grao de tenente e
foi trasladado a Andalucía, onde o sorprendeu a fin da
contenda (1939). Apresado polas forzas franquistas e
acusado de «separatista», é condenado a 12 anos de
prisión. Despois de cumprir dous anos de cárcere en
Xaén, foi posto en liberdade provisoria pero inhabilitado
para acceder a empregos públicos, polo que se viu
obrigado a sobrevivir penosamente na súa cidade natal,
traballando no ensino privado. Ao seu regreso coñeceu
a súa filla maior, Margarita (“Magali”), que nacera en
1936; pouco despois o matrimonio tería a súa segunda
filla, María Victoria (1942).
A PRIMEIRA MADUREZA (1950-1965). ANOS LUGUESES
O ano de 1950 marca un antes e un despois na súa
biografía. Nesa data trasladou a súa residencia a Lugo
para dirixir o Colexio Fingoi, fundado polo empresario
A MADUREZA PLENA (1960-1980).
galeguista Antonio Fernández, que constituíu un viveiro
FILÓLOGO DE GALAXIA
de innovación educativa no medio do escurantista
panorama do franquismo. Retoma a publicación Durante os tres lustros que van de 1960 ata 1975,
da súa obra poética, que viña enriquecendo desde Carballo consagra o groso dos seus esforzos ao seu
1936, co volume Anxo da Terra, ao que seguiría dous labor filolóxico, en particular no campo da historia

8
literaria. A inicios do curso 1965-66 a Universidade de
Santiago de Compostela —única en Galicia ata 1990—
comeza a ofrecer materias de lingua e literatura galegas
na Facultade de Filosofía e Letras, que quedan a cargo
de don Ricardo. Ao tempo, levantada a inhabilitación
que pesaba sobre el desde 1939, aproba as oposicións
para o ensino medio e comeza a dar clases no Instituto
Rosalía de Castro de Santiago de Compostela, onde
tamén foi profesora a súa dona. Sete anos máis tarde, en
1972, convértese no primeiro catedrático de Lingüística
e Literatura Galega da USC, xa con dedicación exclusiva
á universidade.
Nos vinte anos da súa madureza plena publica as súas
monografías máis importantes: a Historia da Literatura
Galega Contemporánea, da que inicialmente aparece
un primeiro volume (1963), dedicado ao século XIX, e
finalmente un volume único, que abrangue ata 1936
(1975), e a Gramática elemental del gallego común
(1966). Ambas as obras foron encargadas e editadas
por Galaxia, e constituíron manuais de imprescindible
manexo polos primeiros estudantes universitarios
de filoloxía galega. A Historia da Literatura Galega
Contemporánea, traballo monumental que funda un
campo de estudos, ofrece un relato sistemático e
exhaustivamente documentado da construción da
literatura en galego na idade contemporánea, sentando
o criterio filolóxico (a literatura galega é a escrita
en lingua galega) e establecendo cun fundamento
crítico rigoroso un canon de autores clásicos e unha
organización xerárquica do conxunto da produción. É
unha obra da súa autoría exclusiva, pero dadas as súas
condicións persoais (illamento en Fingoi) e o contexto
xeral (penuria de medios, carencia de bibliotecas de
referencia), a súa realización só foi posible grazas
á axuda bibliográfica dunha rede de colaboradores,
coordinada por Ramón Piñeiro e Francisco Fernández
del Riego, que lle conseguían libros e folletos de ardua
localización.
Pola súa parte, a Gramática elemental del gallego
común, que tivo sete edicións ata 1979, comezou sendo
un manual didáctico de contido basicamente gramatical,
pero foi arrequentado nas sucesivas edicións con
información bibliográfica, filolóxica e dialectolóxica, ata
converterse nunha especie de introdución á lingüística
galega. De máis a máis, Carballo convértese en
colaborador habitual, como creador, ensaísta e crítico
literario da revista Grial desde a súa aparición regular
en 1963, de cuxo consello de redacción formou parte
ata 1988: asinados co seu nome ou baixo pseudónimo,
publica alí ducias de artigos de tema filolóxico e
recensións que dan noticia puntual da evolución das
letras e dos estudos galegos naquel tempo. Nesta etapa,
Carballo Calero é un dos persoeiros máis significados
de Galaxia: é, realmente, o filólogo do que el mesmo
denominou “grupo Galaxia”, ben que como escritor
se consideraba membro da “xeración do Seminario”.
Ademais da súa constante colaboración coa revista
Grial e da participación en diversos volumes colectivos,
a súa contribución no proxecto de Galaxia concrétase
en non menos de once títulos da súa autoría vindos a
lume entre 1955 e 1979, que inclúen as monografías
académicas xa salientadas, varias coleccións de
estudos e ensaios, títulos de creación poética e teatral e
antoloxías didácticas.
A VIZOSA DÉCADA FINAL (1980-1990).
REINTEGRACIONISMO
A súa posición no campo cultural galego comezaría a
cambiar na segunda metade da década dos setenta e
mudaría notablemente na última década da súa vida.
Simplificando, as razóns principais desta mudanza son
por unha parte de orde política e, por outra, de orde
lingüística. As primeiras relaciónanse co cambio que
se produciu á morte do ditador (1975) e, sobre todo,
coa instauración do réxime autonómico (1981), que
provoca un troco de papeis político-culturais dalgunhas
figuras protagonistas do grupo Galaxia, nomeadamente
Domingo García-Sabell e Ramón Piñeiro, que pasan a
implicarse de cheo na instauración do autogoberno. As
razóns de orde lingüística teñen que ver co compromiso
cada vez máis estreito de Carballo co nacente
movemento reintegracionista, do cal se converte desde
finais da década dos setenta en principal inspirador e
figura de referencia. Discrepante co rumbo da política
galega e en franco desacordo coa política lingüística da
Autonomía, reivindica a súa independencia e manifesta
as súas punxentes críticas de xeito tenaz e contundente.
É neste período cando comeza a asinar a súa obra
como Carvalho Calero.
Nos primeiros anos oitenta comeza a recoller, depurar
e reeditar a súa obra. Canto á literaria, compila e revisa
a súa poesía en Pretérito imperfeito, 1927-1961 (1980)
e Futuro condicional, 1961-1980 (1982), mentres que
a obra dramática é reunida en Teatro completo (1982)
e a narrativa en A gente da Barreira e outras histórias
(1982) e Narrativa completa (1984). Ao tempo, arranxa
varias colectáneas de traballos soltos e artigos: de tema
literario en Estudos rosalianos (1979), Libros e autores
galegos (dous volumes, 1979 e 1982) e Letras galegas
(1984) —obras que en certo xeito complementan a súa
Historia da Literatura e lle dan continuidade, ao atender
á produción de posguerra—; de tema lingüístico, en
defensa da súa proposta reintegracionista, nos volumes
Problemas da língua galega (Lisboa, 1980) e Da fala e da
escrita (1983).
Non obstante, continúa as súas múltiples angueiras
de polígrafo e divulgador, publicando de xeito regular
na prensa diaria (La Voz de Galicia), pronunciando
conferencias —moitas delas posteriormente
impresas—e ensaios, ademais de seguir cultivando
a poesía (Cantigas de amigo e outros poemas, 1986;
Reticências..., 1990) e a narrativa (Scórpio, 1987).
Por parte, neses últimos anos da súa vida seguen
colleitándose e imprentándose os seus textos,
publícanse dous libros de conversas con el e inzan as
homenaxes e os estudos sobre a súa figura: é acollido
como membro ordinario pola Academia das Ciências
de Lisboa (1981), é recoñecido como membro de honra
pola Asociación de Escritores en Lingua Galega e pola
Associaçom Galega da Língua, é convidado a participar
na fundación do Consello da Cultura Galega —pero
rexeita o convite—, recibe a medalla Castelao da Xunta
de Galicia (1984), preside o congreso internacional
sobre Rosalía de Castro e o seu tempo organizado
pola USC e o CCG (1985) e varios congresos da AGAL,
obtén o premio da crítica por Scórpio (1987)... A
última distinción que recibe é a designación como fillo
predilecto do Concello de Ferrol, semanas antes do seu
pasamento, acontecido en marzo de 1990.
9
 OBRA LINGÜÍSTICA, CODIFICACIÓN,
NORMALIZACIÓN
A defensa e ilustración da lingua galega son móbiles
centrais da ideoloxía, da obra e do compromiso público
do autor. Cómpre ter en conta que no plano científico,
Carballo foi un estudoso da literatura e un filólogo máis
do que un gramático ou un lingüista: así, nunca chegou
a escribir nestes últimos campos unha monografía
comparable á Historia da Literatura. O seu interese
pola lingüística foi limitado ata que recibiu o encargo de
Galaxia de redactar a Gramática elemental del gallego
común (1966), manual oportuno e moi útil no seu día. A
súa atención á problemática da codificación da lingua
agudízase cando a RAG lle encarga a elaboración, con
Filgueira Valverde e Ramón Piñeiro, das súas primeiras
normas ortográficas (1970) e morfolóxicas (1971).
Estas Normas seguen a liña de evolución autónoma do
galego culto desde o Rexurdimento.
Non obstante, a súa posición vai mudando de 1975
en diante, cando comeza a defender a reintegración
lingüística e ortográfica do galego no portugués. A
súa posición reintegracionista acentúase despois
do fracaso da proposta codificadora da Comisión de
lingüística nomeada pola Xunta pre-autonómica en
1979, que el mesmo presidiu. Cando o Instituto da Lingua
Galega e a Real Academia Galega aproban as Normas
ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (1982),
oficializadas inmediatamente pola Xunta de Galicia,
a súa discrepancia convértese en frontal. Na década
dos oitenta, envórcase de cheo na polémica normativa,
unha controversia aceda con estridentes resonancias
políticas e espiñentas connotacións persoais, e, por
graza da súa auctoritas, convértese en referente do
reintegracionismo. Isto, por unha banda afastouno
das institucións oficiais e por outra banda acabou
producindo o efecto imprevisto de minusvaloración
doutros aspectos centrais do seu labor, nomeadamente
os seus estudos literarios e súa produción artística.
ESTUDOS LITERARIOS
Como xa se sinalou previamente, o obxecto de estudo
máis importante no currículo de Carballo Calero
é, sen dúbida, a literatura galega contemporánea,
especialmente os autores do Rexurdimento —Pondal
e, por riba de todos, Rosalía— e da Xeración Nós —
principalmente Otero Pedrayo e Castelao— e mais os
poetas de anteguerra, desde Ramón Cabanillas ata
Manuel Antonio. Dos seus coetáneos, os preferidos
10
foron Cunqueiro e Pimentel. Non só estudou diversos
aspectos da vida e a obra dos ditos autores e de moitos
outros, senón que foi editor dalgúns dos seus textos
e mais antólogo e divulgador, a través dunha morea
de publicacións, entre outras entidades, da RAG, do
Departamento de Filoloxía Galega e da Editorial Galaxia.
Sen dúbida, debe ser considerado o fundador dos
estudos literarios galegos.
A OBRA DE CREACIÓN
Na súa obra literaria cultiva os diversos xéneros, con
clara preferencia pola poesía. En palabras dunha
estudosa recente, “a súa poesía conecta intimamente
coa europea e é testemuño, temática e esteticamente,
dun século XX do que Carvalho se recoñece fillo”
(Pilar Pallarés). Esta mesma crítica ten salientado que
a súa poesía “é desde o inicio a dun racionalista, a
dun especulativo [...] os seus textos son construcións
cerebrais” que manifestan unha “tendencia descritivista,
discursiva e especulativa que se ha de manter como
unha constante do autor”.
A súa produción dramática, relativamente ampla, e
en parte relacionada coa súa actividade didáctica
no Colexio Fingoi, sitúase entre a tradición galega,
estilizando a temática popular, e a conexión co
teatro europeo coetáneo (teatro do absurdo), entre o
clasicismo e a experimentación, con técnicas do teatro
chinés, fórmulas expresionistas e aproximacións á
linguaxe cinematográfica.
Na narrativa salienta a súa última e ambiciosa
novela, Scórpio (1987), na que a partir de elementos
autobiográficos ofrece unha evocación dos seus
tempos de mocidade universitaria e de miliciano
durante a guerra civil. O retrato da súa xeración
aparece deseñado a través dunha serie de personaxes
—que en boa medida constitúen desdobramentos
da personalidade do propio autor— que xiran arredor
da misteriosa figura do protagonista, de quen se nos
ofrece unha imaxe poliédrica a partir dun mosaico de
diferentes testemuños, nun hábil e eficaz manexo da
polifonía. O final tráxico da maior parte dos personaxes
relacionados coa biografía do autor simboliza a derrota
da súa xeración galeguista, demócrata e republicana,
esmagada polo fascismo.
Recolleito da:
 poesia
XXXIII CERTAME DE

EN LINGUA GALEGA
ROSALÍA DE CASTRO 2019
PRIMEIRO PREMIO
AUTOR: FRANCISCO JAVIER FERNÁNDEZ DAVILA

poemas d’aeroporto

dalgún modo mariñeiro

aínda queda fuel nas nosas vidas
aínda queda vento nas nosas veas
[aínda hai gheadas por desbastar
aínda a foula bica as nosas rías]

Escoitar as dunas medrar na boca

con alacráns de allo
Procurar a noite entre os rastros
Enchufar o móbil
por se afeitase tamén
Embutir a présa nos calcetíns
Aceptar os pregues da camisa
e do tempo
Ser
un submarinista do tempo

Fuma a persoa que lava as toallas deste hotel

Envía as teas impregnadas nos seus pensamentos
[molla os tecidos nas súas ideas de gas]
Manda aloumiños de descoido
Piares de decadencia
Imaxino a persoa que lava as toallas deste hotel
o uniforme branco
o pitillo na boca
a trafega de sustancias que antes foron xente
o dominio epitelial das pegadas todas
...
ese couso
que os holandeses chaman café
e que está bo
e que se fai con café
-e-
que os portugueses
confundirían co borro
que sae de limpar as cafeteiras
[esas máquinas portuguesas]
que nunca limpan
e que fan café
e que está moi bo
porque é café
pero café de verdade

11
 ...
Os arcos de seguridade sempre asubían cando os
cruza un vello
[Supoño que só lles presta a carne firme]
Será polas próteses
Polas cicatrices
Pola carga de anos que levan enriba
Polo exceso de equipaxe
Será que os arcos de seguridade
son alérxicos á vellez
á decrepitude prometida
[
Será que os arcos de seguridade
son o noso subconsciente
código -de programación-
porta electromagnética
prexuízo resoante
a porra e media de distancia dos ollos das agullas

]
Próteses
Ás veces hai que darse o luxo de tirar o tempo ao lixo,
de velo escorregar polo PVC do vertedoiro
para perderse,
como un cabalo que entra na néboa para rinchar.
confundir a sinxeleza do traxecto
coa súa lonxitude
mesturar a distancia co tempo
equivocar as túas coxas
co jueso da soán
_
desnortar a miña medula
coa quilla desdentada destas ás
atrapallar un toblerone cunha casa
trabucar os cartos
cun piar
cunha revolución de ronquidos
cun paseo pola praia
enganarse de pancarta no whatsapp
embarullar o ceo dunha conferencia
atordar esas túas cóxegas de cervexa
-e-
desconcertar os corpos nunha esfera
zarapallar todos os barcos do peirao
_
e esfiañar os cabos
_
por onde máis se tarde
Chegará un día no que
nos aeroportos
se teñan que declarar os libros
Un día no que haberá
cans adestrados
para detectar a cultura
Un día no que busquen
entre as greas
exemplares
capaces
de pensar

12
 SEGUNDO PREMIO
AUTORA: LUPE GÓMEZ ARTO

Reverberación
1 5
Ven Xohana Torres a Compostela Desaparecemos na cova das flores negras
e sentamos nos sofás do Casino /os hemisferios e reaparecemos nos lavadoiros de Fontá.
da Rúa do Vilar os chapeus chocolate saias novas/. 6
Xohana Torres era sempre a primeira en saír a bailar
Eu quero esconder os dedos rotos debaixo /sen renunciar a ser ti muller amando na sombra/.
da timidez do piano Cos puños facía acordeóns e os acordeóns compuñan
pero as miñas mans son espellos lingüísticos recordos independentes e solidarios
que me desbordan no canto enorme do océano /cando
coso con agulla fina síntome curada por dentro/.
/nas chousas dos montes comunais arde o sangue da
2 identidade/
Xohana Torres di que o silencio é duro e
maxestuoso /somos árbores atravesadas por cables /escuras/.
eléctricos/ /esperamos que os paxaros da primavera nos
falen 7
aínda que estean /Despois de renacer, quedan feridas escritas
mortos/. nas marxes necias do corpo e tamén queda
a sensación de que algunha vez ardeu
Di que a súa avoa Lola creaba o idioma da beleza totalmente o cristal escuro da nosa pel/.
rebelde /os mosteiros eran gando Sobrado dos Monxes 8
camiñar sentindo paz/.
Nos ollos de Xohana Torres hai un prado lírico /caligrafía
litúrxica de muller manicura dos astros abertos/.
A bisavoa rezaba invocando pan limpo /pousábao na
mesa, como quen
Na nosa sombra asómase o berro dun animal /a flor
alimenta un home esfameado
inaugural
enfermo encarcerado/.
do toxo na primavera/.
3
9
A avoa Lola traballa os cuadriláteros
Xohana Torres atravesa o patio das marabillas e dáme a
da terra. Fai que sintas amor cando
man
es nena /o meu pai mirábame aos ollos como miran os
poetas /rebentamos a inercia do castigo soñámonos con quen
unha constelación celeste, verdadeira/ somos/

/a rosa do universo/. /sen medo/.

4 10
As mans de Xohana Torres debuxan os pseudónimos da A memoria é un suco cheo de preguntas
noite /a poesía arde nun lume que non existe/.
/no bosque os lobos navegan,
descifran
fórmulas químicas,

estudan solfeo/

/Galicia é un animal nunha cova encantada/.

13
 TERCEIRO PREMIO
AUTOR: MARTIÑO MASEDA LOZANO

Alguén matou a primavera

1 4
Apertei o alento contra min rachou o almanaque dos días
e sentín o recendo a mazá e o rostro pasmou
das vosas feridas. acenando sílabas no cadro da nada

2
alguén matou a primavera
tronzan as follas da memoria
por rúas de xaneiro ensanguentado
cando rema outono na flor dos dedos

de pedra e cinza
e ti aboias nunha póla que te nomea
os soños
os ollos abertos, abarcando os perímetros da irrealidade
namentres ela, a muller de verbo delicado,
na que sucumben os pasos
tende ao sol eses brazos que conquistan mundos
para concederche a prestancia da súa quentura
aquela rutina
3
á que nos afixeramos
acéndese a luz
ten os folgos esgotados
no primeiro impulso
e atópaste fóra dese ventre
unha voz rosmou: o papá vai á deriva
que te acollía
coma unha presa de area formando un signo
cando a miña man xa non alcanzaba
no agarimo das mans
a popa do barco de papel no que navegabas
cara ás illas do outono
es libre
5
e de súpeto mudas indefenso
un día hei somar coa fame do desterrado
o leiro das etimoloxías
ese refacho de luz cegadora
onde cada lembranza vaia estercando
prende en ti
o seu ronsel de estrume e saliva
chámate ao seu resplandor cenital
pola cama do suco
no que describe o teu camiño
mais non che advirte
os espazos de sombra no que me descansarei para ser semente
que te perseguirán coma voitres de néboa dos vosos pasos amantes
cubrindo a casa que deshabites
en cada fuxida

14
6 9
as palabras pesan
esquecidas no pozo da boca
coma esa tona de sentimentos
que permanece morta en cada derrota
e sábeste vencido
mais segues acumulando fonemas
nesa síndrome de Dióxenes gramatical
contra o recanto do silencio
no que non se osma a luz
só un longo treito que se estende máis aló
desa invernía emocional
onde aterecen esas palabras
coma un chiar de treboada
anunciando despedidas
veste reflectido nesa poza
na que se extinguen os teus laios
espiles o ánimo, coa lentitude dun bico
que teme o rexeitamento,
cando unha chamada bate na porta
do teu abismo neutral
e volves a esa escuridade agónica
coa postura solemne dun soldado canso
vas prendido nesa falta de emocións
que secuestra calquera anhelo
que xa non posúes
e cando a mesma apelación te reivindica
por segunda vez,

7 non ofreces resposta,

apreixas a man
coa violencia dun sentimento ficas ancorado contra a inercia oceánica

que fai renxer os ósos da alma sendo creba arrastrada por aquela galerna vascular
que borrou o ronsel da túa singradura

pronuncio nomes que te invoquen para que non soubeses regresar a Ítaca

ao meu carón, mais pereces onde te agarda Penélope

nese cataclismo gutural que te oprime tecendo un fino manto de esperanza

coma unha cádiga de placebos

nos que xa non significas

entón a man fala por ti

constrúe frases
que aprendiches de neno
cando non te asustaba o curro da morte

8
non quixera para min esta existencia
na que contemplas
hierático
a dignidade do vento
sobre un mar de fieitos

15
 MENCIÓN ESPECIAL
AUTORA: ESTHER VAL RODRÍGUEZ

afacerse ao lume
1. chegar
no cru do inverno **
os pardais non petiscan as migallas de pan os ratos roían as patacas no faiado da casa
nas terrazas das cafetarías as veces chegaban ata o piso
apañan o que poden agochábanse polas lacenas da cociña
arredor dos contedores do lixo
** eu mataba aqueles ratiños
cando nacín co cepillo de barrer
un inverno de moita neve para que miña nai non adoecera de medo
miña bisavoa dixo:
**
esta pequena vai morrer non hai poesía nas patacas podres
nin nos borrachos das tabernas
parece un pardal enchoupado
e morto de fame **
un ano, aínda pequena
** matei un coello
pero non morre quen nace para turrar seguindo as instrucións do meu pai
que estaba enfermo na cama
como o carneiro que turra todos os días
na porta da corte eu sempre salvaba a mamá de todos os medos
eu mataba os monstros por ela
**
turrei cos libros **
turrei co alcol de meu pai un ano morreron todos os coellos da corte
turrei co medo da miña nai eran brancos e grises
turrei co daquel tipo que ben feitiños e lenes

aprendes a pasar unha **

e aprendes a pasar todas
**
os pardais son pequeneiros
pero están acostumados a sobrevivir
aqueles ratiños todos xa medraron
e no solar da casa vella
están construíndo apartamentos
- disque custan unha chea de cartos -

** **
chegar medrar amar desamar mamá e papá viven hoxe nun piso con praza de garaxe
ascensor e calefacción
ao fin
parece que iso era todo e os remorsos levounos o home do saco

** **
agora son unha muller de tantas xa choveu dende entón
cun caos dentro
3. amar e desamar
e con agullas para coser
e cravar ao principio
o amor
2. medrar foi un berro

no inverno **
quentabamos as mans e os pés despois
na estufa de butano o amor
ata que a dor ardía na chama foi unha póla de eucalipto
que creceu retorta
**
nunca tiven unhas katiuskas amarelas e esgazou
nunca tiven unha cabana nunha árbore da horta
nunca tiven unha amiga invisíbel
nunca fun unha nena feliz

16
 RINCÓN DE POESÍA

**
os meus poemas de amor
ulen a caldo de grelos
sen unto

**

agora o meu amor

está feito de madeira de castiñeiro

como o cabeceiro da cama

na que durmimos

**

mamá e papá tamén durmen

nunha cama de madeira de castiñerio

pero a deles é máis escura

**

o teu silencio fai xogo co meu sorriso

os teus aloumiños fan xogo co meu estofado de Vivir atento
tenreira
as miñas pernas fan xogo coa túa impaciencia Entrega a vida o rebaño
os teus ollos fan xogo coas miñas maruxías
con azós e ilusión,
-calquera día o mar subirá tanto se hai que tornalo, tornao
que o noso amor ha afogar- dende o mencer o solpor.
Nos xenes leva afouteza
descansando nas paradas,
4. superar
alerta sempre sen pausa
despois dixeches que non avisei
por si viñeran mal dadas.
avisei Coñecedor dos deberes
pero ti andabas ao teu e os menesteres precisos,
modelando o seu ollar
**
sen retrancos indecisos.
sobrevivir Amoldarse a todo o mundo
non e tarefa doada,
afacerse ao lume
se tornas porque tornas
curar as feridas con cinza
se deixas eres deixada.
** No tocante o meu oficio
non esquezo o meu deber,
ás veces a vida revírase
escoito a quen mais sabe
e as cousas suceden como lles peta
para sempre aprender.
** Así vivo a miña vida
de perigos rodeada,
das cinzas que curaron as feridas
os malos son aqueles
naceron hortensias azuis
que me queren ver calada.

Nieves Fernández Vidueira

(7/11/2020)

17
 ACTIVIDADES
DA ENTIDADE
POR: ANTONIO DÍAZ

C
omo cada ano, a nosa Asociación Cultural
Galega Rosalía de Castro de Cornellá tiña
previsto unha morea de actividades durante
o ano, mais o virus que este ano 2020 efectuou a
todo o Mundo, fixo que a grande maioría de actos
tiveramos que suspendelos ou algúns que se
fixeron reducilos a mínima participación e de forma
telemática.

PULPO E TEATRO
GALEGO EN CORNELLÀ

Ademais, este ano a entidade celebraba o 40

aniversario e tiñan preparado un programa moi
ambicioso, con 2 orquestras, un grupo de rock, 2 de
música Folk e unha banda de gaitas; todos viñan

de Galicia. Como actividade complementaria e o
pasado dia 10 de xuño tiñamos previsto inaugurar
a Exposición “As portas de Lugo” no Castelo de
Cornellá, e tívose que suspender todo, como tamén
suspenderon a Festa Maior de Cornellá.
Para poder ter algo de presenza nas rúas realizáronse
actos a nivel municipal e tívose a idea de poñer a
disposición da asociación un camión con espazo
superior pensado para desfiles. Limitando o aforo
a cinco músicos, aproveitaron ese fin de semana
para facer un pasarrúas pola cidade deste xeito tan
orixinal así como sábado, como se fixo -con aforo
reducido- a tradicional ofrenda a Rosalía no parque
Can Mercader, lugar onde hai un busto no honra á
escritora galega que lle dá nome á entidade.
É polo que esta sección da revista neste numero
sexa máis reducida.
O
Sábado día 29 de febreiro, a Asociación Cultural
Galega Rosalía de Castro de Cornella, que
preside Oliver Fernández Expósito, organizou un
ano máis, a Feira do Polbo, coa participación do amigo
Bernat Aranaz, que xunto co restaurante da Asociación,
foron os encargados do evento, claro que contaron coa
sabedoría dun esperto en cociñalo ao estilo das feiras
galegas como foi, Germán que veu desde o Carballiño
(Ourense) cos seus apetrechos, e sobre todo a materia
prima, o Polbo ou Pulpo, como mellor lles guste. Así
a praza que se atopa diante da sede da Entidade
adornouse con produtos típicos de Galicia, onde o Polbo
foi o protagonista.
O evento contou con numerosos soci@s e amigos da
Entidade, así como veciños de Cornella que acudiron
para degustar un dos produtos estrela do Mar Galego,
como é o “PULPO”.

18
Teatro: O Menciñeiro á forza
Pola tarde, o grupo de teatro Anduriña da A. C. G. Rosa-
lía De Castro, puxo en escena a obra de teatro, O Men-
ciñeiro á forza, unha adaptación do propio Grupo, da obra
de Moliére “Le medecín malgre lui”, de Xosé Manuel Car-
ballo, crego e escritor, daquela docente no Seminario de
Mondoñedo, e que publicou no ano 1996.
Nesta representación da Compañía Andoriña comeza
una nova etapa, sen dous dos principais compoñentes,
pero tamén con novas incorporacións e xente xoven,
todos eles soci@s da Entidade, que seguirán levando a
cabo a tan ilusiónante tarefa de divulgación do teatro
galego en terras catalanas.

Unha obra cuio argumento rescata unha secular

Participaron os seguintes actores.
tradición con especiais artes para convencer, medio
Por orden de aparición:
magos, rivais da igrexa e que pasaron á historia, segundo
o critico Xulio Xiz, “cunha lenda que os condenaba como Nicasio: Manuel Rodríguez Julián
xente ruín”. Marta: Divina Vázquez
Valeriano: Armando Fernández
O grupo de teatro Andoriña, coa reposición desta obra,
Lucas: Xulio Couxil
xa que con ela debutou hai xa máis de trinta anos, quixo
Filomena: Marisa Álvarez
render unha homenaxe á fundadora e directora Amelia
Xacoba: Ermitas Regueiro
López que nos deixou en 2017 e tamén a Antonio
Don Julián: José Martín Martín
Meixide un dos actores e cómico do grupo desde a súa
Francisca: Rosarío Pérez
fundación ata o pasado ano que finou.
Engracita: Rosario Márquez
O evento tivo lugar no Auditorio de “Sant Ildefons” de Leandro: Gisela Rodríguez
Cornella e contou coa asistencia de numerosos soci@s Don Bernardo: Ricardo Pérez
e amigos da Entidade galega, así como as principais Apuntadora: Rosario Pérez
autoridades municipais e tamén representantes doutras Tramoista: Antonio Rodríguez Cancio
entidades galegas de Catalunya.

19
 CERTAME DE POESIA EN LINGUA GALEGA
ROSALIA DE CASTRO 2020
O
Venres 27 de decembro, celebrouse o acto de
concesión dos premios do Certame de Poesía en
Lingua Galega “Rosalía de Castro”, que cada ano
organiza a Asociación Cultural Galega Rosalía de Castro
de Cornella (Barcelona).
O Xurado desta XXXIV edición do Certame, en reunión
telemática, composto polos seguintes membros:
Presidenta: dona Rexina Vega
Vicepresidenta: dona Anxos Sumai
Vocal 1º: don Armando Requeixo Cuba
Vocal 2º. dona Cristina Corral
Vocal 3º: don Domingo Tabuyo
Vocal 4º: don Amauta Castro
E actuando como Segredario, don Xulio Couxil Vázquez
20
Despois das deliberacións oportunas, acordan conceder
Premios aos seguintes Poemas :
1º Premio.- Poema nº: 15
2º Premio.- Poema nº: 68
3º Premio.- Poema nº: 20
Abertas as plicas correspondentes comprobamos que
os gañadores son:
1º Premio - Coplas a Lola.
De Lupe Gómez Arto.
2º Premio - O Perigo de estar exhaustos.
De Marcus Daniel Cabada Candal.
3º Premio - Dakota: Memoria lírica da emigración.
De María Álvarez Martínez (Masha Rakolnikova).
O Xurado fai unha mención especial, ACCÉSIT para o
nº 25 : O Matrimonio é unha nasa. De Francisco Javier
Fernández Dávila.
Notas que acompañan as decisión dos Premios:
Coplas a Lola, de Lupe Gómez, é un poemario de estrutu-
ra precisa no que, a través de coplas, poemas narrativos
e versos curtos coa luminosidade conceptual dos Haiku,
a autora nos mergulla na memoria comunal aldeá, nu-
cleada ao redor da “avoa?” morta. A vivencia da paisaxe,
a conciencia de clase e de xénero, a melancolía e a forza
da lembranza celébranse a través de poderosísimas e
inéditas imaxes.
En O Perigo de estar exhautos, Marcus Daniel Cabada,
achéganos a unha reflexión sobre a sensación de esgo-
tamento que conecta extraordinariamente coa vivencia
da sociedade actual. Salienta o notable traballo formal e
a fondura coa que o autor abre interrogantes de carácter
existencial.
Con este acto a Asociación Cultural Galega Rosalía de
Castro, pecha as actividades que tiña previsto facer ao
longo do ano, mais o virus que neste 2020 efectuou a
todo o Mundo, fixo que a grande maioría de actos tivera-
mos que suspendelos ou, algúns que se fixeron, reduci-
los á mínima participación e outros de forma telemática.
Ademais, a Entidade celebra o seu 40 aniversario e
tiñamos preparado un programa moi ambicioso, con 2
orquestras, un grupo de rock, 2 de música Folk e unha
banda de gaitas; todos de Galicia. Como actividade
complementaria estaba previsto, para o pasado día 10
de xuño, inaugurar a Exposición “As portas de Lugo” no
Castelo de Cornellá, entre outros moitos, e tívose que
suspender todo, como tamén se suspendeu a Festa
Maior de Cornellá.

María Álvarez Martínez ofrece na súa Memoria lírica da

emigración un achegamento fresco e sorprendente á vi-
vencia dos lugares de emigración, mesturando referen-
cias á Galicia natal e ás paisaxes norteamericanas.

O Matrimonio é unha nasa, de Francisco Javier Fernán-

dez Dávila, é unha proposta irreverente, que, fuxindo
abertamente da linguaxe literaria, consegue mediante
poemas mínimos provocar un alude de imaxes que pro-
ducen no lector sorpresa e riso irónico.

21
 5 de Outubro de 1980, inauguración de
Praza de Galicia de Cornellá a cargo do entón
alcalde da cidade, Federico Prieto e o presidente
da Asociación Manuel Rodríguez.
Primeiro acto publico da Entidade.

ANOS
DE HISTORIA
ASOCIACIÓN CULTURAL GALEGA ROSALÍA DE CASTRO
POR: ANTONIO DÍAZ FERNÁNDEZ

O
25 de xullo de 2020, día da Patria Galega, cumprí-
ronse 40 anos da presentación pública da Aso-
ciación Cultural Galega Rosalía de Castro. Catro
décadas de presenza galeguista na cidade de Cornellá e
por extensión en Cataluña, unha presenza chea de acti-
vidades en prol da Cultura Galega, unha longa ringleira
de actos e de persoas que nestes 40 anos deixaron a
súa pegada de galeguismo, un galeguismo integrador
e conivente en plena harmonía coa cidade, coa cultura
que nos acolleu, nun país, Cataluña, con connotacións
culturais moi semellantes, e das que participamos en
igualdade e formamos parte coma cidadáns de pleno
dereito, dentro do tecido social de Cornellá, corenta
anos de historia que sen dubida se escriben con letras
relucentes.
A finais da década dos setenta, un grupo de galegos/
as residentes na cidade de Cornellá de Llobregat (Bar-
celona), na que entón vivían uns 5000 galegos segundo
o censo municipal daquel entón, comezamos a cavilar
no proxecto de fundación dun lugar onde tiveramos un
sitio para expresa-las nosas inquedanzas, as inquedan-
zas dunha cultura propia e pertencentes a unha etnia
diferenciada, cunha lingua, cunhas costumes e unha
idiosincrasia que nos era de seu. Con este fin comeza-
ron as xuntanzas e conversas entre nós para consegui-
lo devandito proxecto, que remataría coa fundación da
Asociación Cultural Galega “Rosalía de Castro”, urxida
da proposta dun reducido grupo de amigos que amais
da amizade todos tiñamos un interese común, o sentir-
nos fillos dun país, dunha nación, dunha terra, e da que
queriamos amosa-las súas arelas.
Todas estas xuntanzas, que tiveron lugar durante o ano
1979 e principios do oitenta, se celebraban no Bar De-
licias, un bar galego dos que entón había na cidade de
Cornellá, e ían a tomar corpo nunha xuntanza celebrada
o día 20 de xuño de 1980, xa no local social que uns días
antes alugaramos na Rúa Burí (hoxe Praza Galicia), ese
día elíxese unha comisión xestora que actuaría como
motor base ó encargarse da redacción inicial duns esta-
tutos que marcaran as pautas a seguir. Alí, naceu tamén
o nome da entidade. Alí, nacería esta entidade que co
paso do tempo marcaría un sitio definitivo na historia
das entidades galegas na diáspora.
Esta Comisión Xestora estaba composta polos seguin-
tes membros:
Presidente: Manuel Rodríguez Julián
Vicepresidente: Henrique Fernández Sánchez
Tesoureiro: Antonio Díaz Fernández
Secretario: Ignacio García Couso

22
Arroupada por unha ringleira de amigos e colaboradores persoas do que entón era Alianza Popular durante o cal
que todos eles tiraron decididamente do temón deste se sucederon tres presidentes e unha comisión xestora
barco na súa primeira singradura, tripulación entre provisional, o día 8 de febreiro de 1986 a raíz da presión
a que se atopaban persoas que algunha delas aínda popular de parte dos socios fundadores convócanse
hoxe seguen traballando en Rosalía, e outras que por eleccións xerais nas que saíu elixido presidente da
diferentes motivos xa non están, nomes como: Xosé mesma, Henrique Fernández Sánchez que xunto coa súa
Luís Gutiérrez, Emilio López Dupón, Manuel Álvarez, Xunta Directiva presenta ó longo do seu mandato unha
Xosé Álvarez, Amparo Centeno, Arximiro Fernández, serie de ideas que toman forma concreta e que hoxe
Enrique Díaz, Fina Díaz, Luísa Amarante, Xaquín García, constitúen a bandeira máxica da entidade. Estamos
Xosé Gutiérrez, Ovidio Fernández e Verta Fernández, a falar dos Premios Nacionais de Poesía en Lingua
xunto coa Comisión Xestora e outras persoa que Galega “Rosalía de Castro”, o programa radiofónico
máis esporadicamente daban apoio ás nosas accións, “Sempre en Galiza” que inicia a súa andaina o 16 de abril
configuran os cementos desta casa. de 1986 dirixido por Manuel Rodríguez Julián. Nace no
mesmo ano a revista LÚA NOVA dirixida por Antonio
Foi o 25 de xullo de 1980, día da Patria Galega, cando
Díaz Fernández e escrita integramente en galego e onde
se presentou ó público esta entidade coincidindo coa
colaboraron importantes intelectuais e escritores que
popular festa galega que entón se celebraba nas Pla-
plasmaron a realidade social e cultural galega, así como
nas de Vallvidrera, ás aforas de Barcelona, mediante a
a da diáspora, tamén se fan neste mandato os trámites
distribución, na festa, de 6.000 carteis anunciadores
para a colocación do monolito na honra da nosa musa
do acontecer, así como en tódolos puntos de encontro
Rosalía de Castro, no Parque de Can Mercader, proxecto
tradicional de galegos en Barcelona, e a venda de rifas
que tomaría corpo no ano 1.990.
para a creación dun fondo que xunto coa contribución
aportada polos socios fundadores, cubrira os gastos da Conferencias significativas, táboas redondas, concur-
adquisición do local e desenvolvemento da entidade na sos de formación, recitais e un longo etcétera de actos
súa posterior programación de actividades. tomaron vida, embrionáronse a partir destas eleccións.
A maquinaria interna rosaliana volvía a estar en marcha.
O 21 de setembro a Comisión Xestora convoca a primeira
Aquela idea do 1980 iniciaba unha vida chea de ofertas
Asemblea Xeral dos socios fundadores á que asisten
de todo tipo e extremadamente atractivas para a co-
47 persoas cuxos nomes constan na acta fundacional
lectividade galega ou non galega, non só xa do Baixo
depositada entón no Goberno Civil de Barcelona, nesta
Llobregat, senón tamén da área metropolitana de Bar-
asemblea a Comisión Xestora presenta o redactado dos
celona. Así, pois, un grupo de persoas con inquedanzas
Estatutos da Entidade así como a Acta constitucional
culturais ben definidas asumiron o reto de facer historia
que foron aprobados por unanimidade.
desta entidade e para ilo potenciaron o xa feito para au-
Froito do esforzo de todas aquelas persoas que empu- mentalo e engadindo outros actos importantes.
xaron a entidade desde o seu inicio o día 5 de outubro
do mesmo ano foi inaugurada a “Praza de Galicia” polo
entón alcalde de Cornellá Federico Prieto, este foi o pri-
meiro acto publico da entidade e o comezo dunha se-
rie de actividades en cadea que desembocarían anos
adiante na realidade actual da entidade. Ese mesmo día
ábrese ó público a subscrición e admisión dos primei-
ros socios numerarios da Asociación. Neste acto tamén
se fai publico o ideario da asociación e os fundamen-
tos básicos que os fundadores lle deron á Entidade coa
adquisición do compromiso publico feito perante os
asistentes, dándolle lectura por parte do Secretario da
Comisión Xestora, Ignacio García, á declaración de prin-
cipios fundacionais da Asociación, principios que para
nós aínda hoxe seguen vixentes.
A partir de aquí a máquina rosaliana móvese con ritmos
desiguais e tempadas de expansión e retroceso pero
compre sinalar que os locais sitos na Praza de Galicia
pasarían provisionalmente á Avda. Liña Eléctrica para
logo asentarse definitivamente no lugar actual. Distin-
tas directivas foron enchendo o proceso da entidade.
Directivas presididas sucesivamente por Manuel Rodrí-
guez; Avelino López; Manuel Vázquez; Henrique Fernán-
dez Sánchez, Manuel López, Ricardo Pérez Anta, Ana
Belén Martinez Avelleira, Alfonso Rico e o actual Oliver
Fernández Expósito.
Despois dun período de escuridade, duns dous anos
fortemente politizados pola incursión masiva de

23
 CAN MERCADER UN LUGAR DE PEGADA GALEGA
Neste senso, no mesmo epicentro verde de Cornellá no
ano 1990 érguese o monumento á nosa poetisa univer-
sal Rosalía de Castro, da que procede o nome da Aso-
ciación, no parque “Can Mercader” xustamente onde se
celebra a festa anual coincidindo coa Festa Maior da
cidade, o Corpus. Esta festa acada éxitos sen preceden-
tes na Comunidade Galega en Cataluña, a ela concorren
milleiros de galegos, e importantes personalidades da
vida pública, política e cultural.
En “Can Mercader” xa se celebrara a Festa das Letras
Galegas, durante cinco anos do 1983 ata 1987, orga-
nizada pola entón Coordinadora de Entidades Galegas
composta por Rosalía de Castro, Centro Galego de Bar-
celona, Agrupación Cultural Galega Saudade e A Nosa
Galiza de Mollet, converténdose hoxe este parque nun
lugar de referencia galeguista en Cataluña.
Ese ano de 1990, A.C.G. Rosalía de Castro, fixo un gran-
de esforzo para que o evento que se celebrou os días
4, 5, e 6 de xuño, tivera a calidade e a concorrencia que
merecía. Actuacións de importantes orquestras e a co-
laboración dos grupos galegos de Cataluña fixeron que
lucira con esplendor o encontro de galegos máis impor-
tante de Cataluña. Din as crónicas da época que acudi-
ron a Can Mercader 80.000 visitantes.
Consolídase o concurso de poesía, o programa radio-
fónico “Sempre en Galiza”, a revista “Lúa Nova”. Xunto a
ilo o Grupo de Danza acada resonancia e importancia.
Aparece o Obradoiro de Traballos Manuais dirixido polo
Sr. Rico, e o de pintura dirixido por dona Amelia López,
o de investigación e confección de Traxes Galegos di-
rixido por Alivia Cibeira, realízanse os cursos de Inicia-
ción e Perfeccionamento de Lingua Galega. Nos locais
da entidade aparecen exposicións pictóricas de artistas
de relevancia, destacando as de Masito Bieró, Carlos Pi-
nela, M. Montigné, A. Quiroga, Pío Costa, A. Salom, S.
Armesto, Manolo Barcia, Ricardo Outes, Paco Ascón,
Luciano Couselo, Anxo Baranga, etc.

24
A creación dun grupo de teatro a principios dos 90 con
xente da entidade e dirixido por Amelia López, nace
cunha decidida vocación de traballar na investigación
e desenvolvemento do teatro galego, este proxecto
convertido no que hoxe é a compañía de teatro
galego “ANDORIÑA” que comezaba a súa andaina
coa representación da obra “O Menciñeiro Á Forza”
e no seu repertorio representou unha importante
escolleita do teatro galego, na actualidade están coa
representación da obre da Castelao “Os Vellos no non
deben de namorarse”. Cine, fotografía, excursións, xiras
e intercambios culturais con outras entidades foráneas
etcétera, configuran e acervo cultural da A.C.G. Rosalía
de Castro.

25
 Ademais da revista Lúa Nova, coa edición dos libros:
“Certame Rosalía de Castro” de poesía en lingua galega
publicado en 1994, que recolle os poemas gañadores da
primeiras cinco edicións do premio nacional de poesía
que organiza a Entidade; “HOMENAXE A LUÍS SEOANE”
publicado en 1995, e no ano 2001 preséntase o segundo
volume que recolle a edicións dos seguintes cinco anos
do certame de poesía “Recompilación Certame Rosalía
de Castro (1992-1997)”. En 2019 publicase o terceiro
libro do Certame que recolle os traballos premiados
desde o ano 1997 ata 2019.
Afloraron outras actividades como os xogos de lecer, e
o baile de salón que hoxe aglutina, se cadra, á maior par-
te dos socios da entidade. Nestes momentos a actual
Xunta Directiva mantén a idea de preservar, conservar
e consolidar esta realidade sen esquecer que cada acto
aglutina a un considerable número de persoas que na
cidade de Cornellá, fan posible, sacando tempo ó tem-
po, vivir Galicia en Cataluña.
Todas estas persoas son os autores, moitas veces anó-
nimos, da nosa historia, unha historia escrita na escuri-
26
dade, no traballo e na honestidade. Somos conscientes
de que a tarefa non doada terá continuidade e, tamén
que a historia escríbese desde os toneis sagrados das
xentes non consagradas. Esta nosa historia escríbese
conxuntamente, tamén, coas outras entidades galegas
e non galegas e cos seus xa nomeados intercambios
culturais. Esta historia escríbese co nome de cada so-
cio, de cada simpatizante, de cada persoa que pasa un
día pola sede social da entidade, de cada colaborador/a
que escribe un artigo para a nosa revista ou fala no noso
programa de radio, ou colabora economicamente publi-
citando o seu negocio, ou cada medio de comunicación
que lle da relevancia aos actos que organizamos.
Como Socio Fundador, estou moi lede de que, despois
deste corenta anos de tantas actividade, aquel afana de
traballar pola Cultura Galega a través de esta ferramenta
tan útil que é a A.C.G. Rosalía de Castro, esta hoxe siga
viva e con moita vitalidade e con moita xente nova, e
xuventude impregnada daquel afán, de traballar polos
obxectivos da Entidade, por iso quero felicital@s, dárlle-
las gracias e desexar que sigan nesta teima, polo menos
outros corenta anos máis.
Gracias.
EU QUERO IR A MONTEVIDEO!
O
vinteún de xullo de 1958 cadrou en luns e non foi
moi caloroso para estar no verán e nas vésperas
da festa do Apóstolo Santiago. Hai quen di que
salvei a vida por mor da roupa de manga longa que
evitou que a maioría das 33 dentelladas non fosen
máis fondas. Non o sei pero coido que quizais haxa que
atribuílo o meu forte desexo de ir ata Montevideo que
era o lugar onde emigrara o meu pai. Non sabía onde
quedaba –con cinco anos non tiña coñecementos de
xeografía– pero repetía a cotío con firmeza que eu quero
ir a Montevideo. En abril de 1958 cumprín cinco anos e
a miña nai decidiu que había que marchar a América.
Quería que puidese comezar a escola, o primeiro curso,
no outro lado do mar nun país que moito tempo despois
souben que se chamaba Uruguai.
O tempo foi pasando pero o meu recordo mantén a
súa feitura orixinal. Lembro o lugar onde xogaba con
Alberte –tiña uns anos máis ca min– moi perto dunha
leira na que o meu padriño, Manolo de Xan, estaba a
traballar. Estabamos anicados, entretidos cunhas
pedriñas nun espazo sen herba cando de súpeto Alberte
berra: Manoliño! Que vén o lobo! O meu compañeiro sae
fuxindo cara onde está o meu padriño e eu vou detrás
M. Suárez en Montevideo 1960
POR: MANUEL SUÁREZ SUÁREZ
del pero antes de chegar ao pasaduiro do valado fun
freado por unha dentellada. Despois foi coma estar
dentro dunha nube escura. Fun quen de apretar ben as
mans contra da cara para tratar de pegarme ao chan.
Lembro que choraba moito. Supoño que o medo
fai que non sintas dor xa que ti non podes ser aquel
neno ensanguentado. O que non esquezo é que as
dentelladas ían parellas aos meus berros xa que o lobo
ou loba deixou de morder cando perdín o coñecemento.
Levoume ata un sitio en desnivel, moi axeitado para
agocharme, pois a súa intención era voltar pola noite.
O meu padriño tardou en atoparme seica arredor de 15
minutos e logo levoume no colo ata a aldea (Santa Baia
de Tines-Concello de Vimianzo) onde estaba a miña nai.
Subíome na égua e en carreira total achegoume ata a
Piroga (Bamiro) que era onde tiña a consulta o médico
de ferrado dos meus avós.
O médico, don Braulio, dixo que necesitaba unha
transfusión urxente de sangue e para iso tiñan que
levarme a Santiago de Compostela. Falaron con Manolo
de Mira que era o dono dun coche de alugueiro. Cruzan a
ponte de Baio (Zas) e na Cacharoza collen á dereita con
rumbo ao Sanatorio Baltar por unha estragada estrada
Valentina Suárez 1958
27
 na que tiveron un pinchazo nunha roda un pouquiño
antes da Ponte Faílde en Santa Comba. Cando anos
despois falei co señor Mira contoume que lle tremaban
as mans e a chave das porcas pero conseguiu apretar
os parafusos e levarme a porta do sanatorio onde
atendía o famoso doutor Ramón Baltar.
Don Ramón comentou que “este rapaz está moi frío
xa que pasou moito tempo pero imos facerlle unha
transfusión para ver se responde”. Pola noite, arredor
das nove, falei coa miña nai para dicirlle que tiña sede.
Estiven un día internado. Logo e antes de volver para
Tines, a miña nai levoume ata a catedral onde petei tres
veces no “Santo dos Croques” (moitos anos despois
souben que era o Mestre Mateo) e despois a pasear
pola Alameda cunha vendaxe arredor da cabeza. Aquí
foi onde tiven a primeira experiencia negativa con
xente que me recoñeceu e quería escoitar ao propio
protagonista. Houbo tamén quen me fixo o sinal da
cruz da miña cabeza dicindo que estaba bendecido por
Xesucristo. A miña nai fixo de coiraza- parapeto, dicindo
a todos que “non lle preguntedes ao neno polo lobo” e
tamén “o neno non quere falar do lobo”.
O xornal compostelán “La Noche” do 24/7/1958
inclúe unha nota do seu corresponsal en Baio que
era Braulio Astray Romero (fillo de don Braulio) onde
expresa o seguinte: A las tres de la tarde del lunes 21,
y en la cercana parroquia de Tines, del municipio de
Vimianzo, una alimaña de gran tamaño atacó al niño
de cinco años, Manuel Suárez Suárez, causándole
graves lesiones en distintas parte del cuerpo y
principalmente en la cabeza y cuello que motivaron
su rápido traslado a Santiago, en cuya ciudad se halla
internado en el sanatorio del Doctor Baltar.

28
ROSALÍA DE CASTRO E JUANA DE IBARBOROU,
DE URUGUAI A PADRÓN
POR: CRISTINA CORRAL SOILÁN

Daquelas que cantan ás pombas i as frores,

Todos din que teñen alma de muller
Pois eu que n´as canto, Virxe da Paloma,
¡Ai!, ¿de qué a terei? (...)
Rosalía de Castro

A
literatura escrita en lingua española deixou entre
as xoias líricas da humanidade o recordo de dúas
mulleres, poetas, que viviron en épocas diferen-
tes pero que, con todo, seguiron unha traxectoria poéti-
ca moi similar: Rosalía de Castro primeiro e, anos máis
tarde, Juana Fernández Morais, coñecida no mundo li-
terario como Juana de Ibarbourou.
Malia que son varios os teóricos que apuntan á idea de
que os versos de Rosalía calaron fondo na persoa de
Juana, existen poucos estudos que o demostren de xei-
to conceptual, cando, sen dúbida, son moitos os víncu-
los familiares que unían a Juana coa terra galega xa que
o seu pai era dun pobo da provincia de Lugo. Como pro-
ba de tales vínculos quedaron os vestixios que a mesma
Galicia deixou na súa poesía, e a pegada da escritora
galega Rosalía de Castro é un deles.

Juana de Ibarbourou

A raíz galega na obra de Juana de Ibarbourou

A emigración é dende hai séculos unha das constantes
socioculturales que vinculan a terra galega con Hispa-
noamérica. E esta constante é a que engarzaría a vida
de Juana de Ibarbourou con Galicia.
A mediados do século XIX nace, no municipio lucense
de Vilanova de Lourenzá, Vicente Fernández, o pai de
Juana de Ibarborou. Quen por motivos familiares emi-
grará a Montevideo ata chegar máis tarde a Cerro Largo
onde nacerá o 8 de marzo de 1895 a escritora. O seu
vínculo coa terra paterna manifestarase coas súas pa-
labras cando toma o seu sillón na Academia de Letras
Uruguaias. No seu discurso, a escritora recordará a súa
infancia e a presenza do seu pai que acenderá nela a
chama da raíz galega que sempre a acompañou na súa
forma de ser e na súa obra:
(...) Era español mi padre (...) cuánto le debe América, pobla-
da por la emigración a esos hombres recto, activos, fuertes
y líricos... Así era mi padre y reconozco en él y en su tierra
una de las raíces de mi poesía, en la que romanticismo y na-
turaleza se hacen verso que ha llegado al alma de la raza (...)

29
 Pero non só na súa prosa reside a lembranza do seu Alberto Zubillaga cando di de Juana que “como as gran-
amor á terra do seu pai, tamén aparece reflectido nos des da lírica galega, ela tamén sente a presenza vitali-
seus versos: zadora de todo o creado”. Esta inclusión no grupo das
grandes da lírica galega, permítenos deducir que non é
Patria de mi padre, luminosa y grande,
tan disparatada a idea de similitude entre as obras de
Qué profundamente te quiero también.
Juana e Rosalía.
Me crié soñando con tu maravilla,
No quiero morirme sin verte una vez.
Cuando a ti yo llegue, has de conocerme
Por el gozo trémulo, por la palidez,
Por la emoción honda de risa y de llanto,
Por el canto puro que te llevaré.
Con el niño mío, que también te ama,
¡oh! Galicia mía, hemos de traer,
a la tierra india que amparó a mi padre,
de tu hechizo y tu placidez.
Non hai dúbida de que, segundo as súas propias pala-
bras, a alma de Juana sentíase moi galega, algo que
os seus coñecían, non en balde o seu propio marido
chamábaa cariñosamente “la galleguita”, tal e como ela Pero as similitudes de ambas voces líricas ponse de
conta con motivo da inauguración o 8 de xuño de 1963 manifesto nos seus libros e na temática destes. Así,
en Vilanova de Lourenzá, pobo do seu pai, dunha biblio- veremos como a maior parte da obra de Rosalía é de
teca que levará o nome de ambos: “Biblioteca Vicente e temática melancólica polo que á poesía intimista refí-
Juanita Fernández”. rese. É neste punto onde converxen especialmente e de
xeito case transparente As linguas de diamante de Juana
Podemos engadir a todo iso as palabras de Dora Isella
de Ibarbourou e Follas Novas de Rosalía de Castro. Do
Russel na biografía da poetisa, sobre a profundidade
mesmo xeito que As linguas do diamante, Follas Novas,
desa “herdanza paterna” da que ata aquí falamos:
divídese en varios libros, dos cales debemos destacar
(...) O pai, pois, naceu en Galicia, nesa terra doce e recia
os tres primeiros por gardar grandes semellanzas co li-
que se fai amar polos seus fillos dondequiera que vaian;
bro de Juana especialmente se nos fixamos nos catro
de el herda a nena un sentimento profundo que a ligará
temas que ambas autoras tocan.
estreitamente sempre, ás cousas que constitúan o seu
cotián universo (...) A morte por exemplo, é para Rosalía o inimigo, pero que
con todo preséntase co disfraz romántico dos autores
Influencia rosaliana en Juana de Ibarbourou do momento. Nela está en ocasións a solución para a
Tras realizar un percorrido pola obra poética de Juana autora de todos os problemas que a angustian e que a
de Ibarbourou non resulta difícil atopar unha clara simi- miúdo atormentan á súa alma.
litude entre a obra de Rosalía de Castro e Juana. De fei-
BASTA UNHA MORTE
to existen numerosos documentos escritos pola propia
Juana que falan da escritora galega como inspiradora Cala, can negro, n´oubees
de moitos dos seus versos, un deles o discurso que xa Á porta de quen ben quero
mencionamos con anterioridade e que lle serviu para Corvos no voedes por riba
entrar na Academia das Letras Uruguaias, nel dicía: D´o sobrado ond`e está enfermo.
C`o teu resprandor <<compaña>>,
(...) Era español mi padre, y bajo el rico dosel del emparrado
Baite, non lle poñas medo.
solía recitar enfáticamente los cantos de Espronceda y las
S´es que queres que alguen morra,
dulces quejas de su nemorosa Rosalía de Castro. Nunca
Eu sei d´un san que contento
conocí fiesta mayor. Y ahí está lo que puede llamarse el
Por el déravo-la vida
génesis de mi vocación poética, o, con más propiedad, el
E irá con vosco ós infernos.
comienzo de su ejercicio (...)
Non pode haber unha afirmación máis clara que eviden- Juana tamén nos fala na súa obra da morte; ela non
cie o resultado de tan cedo coñecemento da literatura lle tiña medo tampouco e o seu desexo era sobrevivir
da escritora galega. A propia Juana afírmao, foi a lectu- unha vez morta, como beleza contemplada, algo que se
ra que o seu pai facía dos versos rosalianos a que fixo reflicte perfectamente nos seus poemas:
nacer o xermen da poesía de Juana de Ibarbourou.
VIDA - GARFIO
Similitudes poéticas Amante: no me lleves, si muero, al camposanto.
Ao ler a súa poesía podemos darnos de conta de como A flor de tierra abre mi fosa, junto al riente
Juana herdou, das múltiples formas da galeguidade Alboroto divino de agua pasajera
unha das máis profundas: o panteísmo de raíz celta. A O junto a la encantada charla de alguna fuente (...)
través da conxunción coa natureza Juana, expresa o (...) yo sé que acaso nunca allá abajo
seu xeito de ser e de sentir. Así o afirma tamén Carlos Mis manos podrán estarse quietas.

30
Con todo, e malia que ningunha das dúas teme á morte,
ambas comparten a imaxe metafórica tan discutida na
obra de Rosalía, a sombra. Ao longo da obra de Rosa-
lía aparecen referencias a estes mortos-vivos aos que
chama sombras e que nada ten que ver, por certo, coa
“negra sombra”, tamén característica da obra rosaliana.
As sombras da poesía de Rosalía de Castro non pasan
desapercibidas para a autora de As linguas de diamante
que tamén adoptará esta imaxe da escritora galega e
incluiraa en varios dos seus poemas. Neles a protago-
nista é habitualmente a morte:
En Juana:
REBELDE
“Caronte: yo seré un escándalo en tu barca.
Mientras las otras sombras recen, giman o lloren,
Y bajo tus miradas de siniestro patriarca,
Las tímidas y tristes, en bajo acento oren. (...)
VIDA - GARFIO
“(...) Yo sé que nunca allá abajo mis manos
Podrán estarse quietas.
Que siempre como topos arañarán la tierra
En medio de las sombras embrujadas y prietas (...)
En Rosalía:
Una sombra tristísima
Indefinible y vaga
Como lo incierto, siempre ante mis ojos va,
Tras de otra vaga sombra que sin cesar la huye
Corriendo sin cesar.
Ignoro su destino...; mas no sé porque temo
De ver su ansia mortal,
Que ni han de parar nunca, ni encontrarse jamás.
Vemos tamén a inclusión do tema da pena como un
elemento constante nas dúas escritoras; esta analoxía
temática chega ata tal punto que non é difícil atopar en
Juana poemas dunha extraordinaria similitude cos de
Rosalía:
En Juana:
ESTA PRIMAVERA
Vino la primavera, pero no para mi,
Que el mirar optimista para siempre perdí.
Ya no más amarillo, rosa, azul, amatista,
Un color de ceniza cobra todo a mi vista.
Por el campo de piedras que rodea mi casa
La nueva primavera sin detenerse pasa.
Y en el triángulo estéril que es hoy mi corazón,
Sólo ha brotado el hongo de la desolación.
De los prados lejanos recogerán los vientos
Sahumos de resinas, de musgos, de sarmientos
Reverdecidos. Luego, al volar sobre el mar,
Con olor de salitre se podrán saturar.
Aquí no. El peñasco muerto y gris no da nada;
Ni vahos de arboledas ni olor a agua salada.
Y en mi alma, que antes era un poco de aroma,
Hoy ninguna fragancia en este Octubre toma.
En Rosalía:
Qué pracidamente brilan
Ó río, á fonte y ó sol.
Cánto brilan..., máis non brilan
Para min non.
Cál medran herbas e arbustos,
Cál brota n´árbor a frol;
Mais non medran nin frorecen
Para min, non.
Cál cantan os paxariños
Enamoradas canciós:
Maís anque cantan, non cantan
Para min, non.
Cál a Natureza hermosa
Sorrí a mayo qu´a mimou;
Mais para min non sorrí,
Para min, non.
Sí..., para todos un pouco
D´aire, de luz, de calor...
Mais si para todos hay,
Para min, non.
¡E ben!...xa qu´aquí n´atopo
Aire, luz, terra nin sol.
¿Para min n´abrá un-ha tomba?
Para min, non.
Tamén no seu libro Raíz Salvaxe, Juana non deixou de
beber dos versos da obra poética de Rosalía, nel apare-
ce o tema do suicidio que será recurrente na obra das
escritoras.
Para Juana, o suicidio segue sendo un paso tranquilo,
sen fatigas e cheo de dulzura espiritual para a súa alma:
EL ESTANQUE
(...) Si una tarde mi cuerpo ardoroso y delgado,
al estanque, lo mismo que un pedrusco, resbala,
con idénticos gestos misteriosos, pausados,
cerrará detrás suyo sus dos labios al agua.
Será un círculo ancho y ondulante, primero.
Luego otros y otros más pequeños y graves.
Después, nada... la calma, la tersura, el silencio,
Y otra vez el reflejo verdeluz de los sauces.
Esta mesma idea aparecía xa nos versos de Rosalía
cando Juana líaos:
XVIII
(...) Co seu sordo e constante marmorío
atraim` ó oleaxan d´ese mar bravío,
cal atrái d´as serenas ó cantar.
<<N`este meu leito misterioso e frío
-dime- vén brandamente a descansar.>>
Él namorado está de min..., ¡o deño!
Y eu namorada d`él.
Pois saldremos c´o empeño,
Que s´él me chama sin parar, ¿eu teño
Un-has ansias mortais d´apousar n`el!...
Cabe sinalar por novidoso e malia que Rosalía e Juana
viviron épocas moi dispares, o feito de que ambas nal-
gún momento da súa vida pareceron sentir esa discri-
minación á que estivo sometida a muller, por ser non só
capaz de sentir senón tamén de escribir o que sentía e
que reflectiron na temática da súa obra.
31
 Así entre os múltiples personaxes que interveñen en
Cantares Galegos de Rosalía adquiren especial relevan-
cia os pertencentes ao sexo feminino; a muller eríxese,
polo tanto, como protagonista das estampas, home-
naxe que Rosalía bríndalle:
III
-Dios te bendiga todo, nena:
Rapaza Dios che bendiga,
Xa que te deu tan graciosa,
Xa que te dou tan feitiña (...)
(...) - Dios vos garde, miña vella;
gárdevos Santa Mariña,
qu`abofé sós falangueira,
falangueira en ben cumprida (...)
Xusto ao comezo de Follas Novas, no primeiro poema do
libro. Rosalía expón con certo sarcasmo a situación da
muller no panorama literario do seu tempo:
Daquelas que cantan ás pombas i as frores,
Todos din que teñen alma de muller
Pois eu que n´as canto, Virxe da Paloma,
¡Ai!, ¿de qué a terei? (...)
A personalidade de Rosalía desborda, en efecto, os es-
quemas habituais da literatura romántica. Isto será algo
que non pasa desapercibido para Juana de Ibarbourou
na súa admiración cara á escritora galega. Ademais
Juana sente tamén, dalgún xeito, esa incomprensión
nun mundo de homes e así o expresa coa metáfora de
“camiñar” nun dos seus poemas:
MUJER
Si yo fuera hombre, ¡qué hartazgo de luna, (...)
Cuando así me acosan ansias andariegas,
¡Qué pena tan honda me da ser mujer!.
En La rosa de los vientos Juana de Ibarbourou volve le-
varnos unha vez máis ás páxinas escritas por Rosalía
nos seus anos de vida, nesta ocasión con temas como
o do eloxio á terra. Nas súas páxinas prodúcese unha
alusión continua, por parte de Juana, á súa terra ameri-
cana e ás súas paisaxes:
ENCUENTRO
(...) La montaña y la pampa, la colina y la selva
La altiplanicie brava y los llanos verdeantes,
Donde pasta la vaca y galopa el bisonte,
Están más cerca nuestro que el mar invulnerable (...)
Tamén Rosalía recorre nos seus poemas á temática
paisaxística que ademais de inspirar os seus versos
constitúe un subterfuxio para a súa alma colmada de
amarguras:
NIN AS ESCURAS
II
Xigantescos olmos, mirtos
Que brancas frores ostentan,
Unha con cogollos ainda,
Outras que o vento esfollea (...)
(...) Limoeiros e laranxos
Qu´ó verde musgo sombrean
Y olido esparcen al azar
Con que a xente se recrea (...)
32
Juana deixa traslucir nas palabras que aluden á paisaxe
unha especie de morriña xorda pola súa propia casa e
en especial pola terra. A mesma sensación será com-
partida por Rosalía de Castro que durante os seus anos
en Castela tamén recordará continuamente a súa terra
e o seu fogar.
Este sentimento de morriña que se apodera do alma
galaica ao estar lonxe da terra quizais durma tamén no
alma da propia Juana como herdanza eterna do seu pai,
tema que tratamos xa noutra das hipótese deste estu-
do.
A propia Juana do mesmo xeito que Rosalía sentiu esa
nostalxia polo lar da que vimos falando:
ENCUENTRO
(...) Al tornar a mi casa he sentido en el viento
El vaho de mis campos fuertes de Cerro Largo
Me mana una alegría honda de reconquista
El ramo puro albea en mi mano (...)
Rosalía expresó su morriña de la siguiente manera:
¡TERRA A NOSA!
Baixo a prácida sombra dos castaños
Do noso bon país
Baixo aquelas frondosas carballeiras
Que fan doce o vivir;
Cabe a figueira da paterna casa,
Que chíos conta sen fin,
¡Que cantos pracenteiros, qué amorosas
falas se din alí! (...)
III
¡Que hermosa te deu Dios, terra querida,
desdichada beldá! (...)
Con estes pequenos exemplos quixemos traer aquí
unha mínima dose de toda a semellanza poética que
é posible atopar entre ambas escritoras. Deste xeito, a
través da morte, o amor ou a defensa da muller, disco-
rren axitadas as vidas de dúas mulleres de xeracións
moi dispares, pero que se sentiron por encima de todo
poetas.
Rosalía de Castro (Retrato de Masito Beiro)
 RINCÓN DE POESÍA

GALEGOS NO BAIX
Desde o dia 13 de marzo de 2012 emítese desde a
emisora municipal de San Boi de Llobregat, o programa
de radio en lingua galega, “GALEGOS NO BAIX”.
Os encargados de levar adiante este proxecto de
divulgación da Cultura Galega en Cataluña son Armando
Fernández López, unha persoa que foi dos primeiros
que comezou nesta xeira de emitir e falar en galego Coa LÚA NOVA nas mans
na radio aquí en Cataluña, e Xulio Couxil, do programa
Máxica xornada a de hoxe
Sempre en Galiza, xunto cun equipo de colaboradores
regada cun sentimento,
que desde Galicia e Cataluña van debullando as novas
no bravo camiño ceibe
de interese social, cultural e político de Galicia así como
chegou a lúa co vento.
as da colectividade galega en Cataluña. Destacar a
Xorde a máxia nun momento
participación como correpondentes desde Padrón do
o alén da dedaleira,
xornalista e pintor, Masito Beiró, Fernanda Follana Neira,
coa LÚA NOVA nas mans
dende Os Ancares e desde as terras de Lemos, Xosé
ledicia da vida enteira.
Manuel Fernández Montes. O programa conta ademais
Sinto a paixón pola lingua
co soporte da Asociación Cultural Galega Rosalía de
ollo un ronsel de cultura,
Castro de Cornellà. Xa se emitira nos anos 95 e 96 con
soños que se van cumplindo
outro formato.
que soio a morriña cura.
O programa emítese tódolos xoves de 16 a 18 horas, LÚA NOVA fiestra aberta
en directo e os domingos de 10 a 12 en diferido, no dial onde entran mil corazóns,
89.4 da FM / Radio Sant Boi, tamén se pode escoitar ser un paixariño nela
por internet en: iso aúna as ilusións.
http://galegosnobaix.blogspot.com/ou Pousada sobre un carozo
www.santboi.cat/.../CEEF47EC57C53B44C1257 dun castiñeiro xa ido,
mail:galegosnobaix@gmail.com fai abrollar ate os fentos
retornando azos perdido.
E como espertar fermoso
dentro dun soño de amor,
verse esperto co arrecendo
coa LÚA NOVA de flor.
Libre para ser amada
ansia eterna de lectura,
tremo percorrendo o mundo
entre música e escultura.
Sinto lembranzas doutrora
vou contando os pasos teus,
adéntrome na Riveira
sangue que nos deixou Deus.
Chega arrecendo a queimada
que arde polo San Xoan,
sinto que me treme o peito
coa LÚA NOVA na man.
Nieves Fernández Vidueira
Eternamente agradecida a :
A.C.G. ROSALÍA DE CASTRO de Cornellá (Barcelona)
Maravillosa sorpresa

33
 CERCADAS NOS VALADOS
IDEOLÓGICOS DO DOMÍNIO
POR: CRUZ MARTÍNEZ

De facto, o tempo não transforma uma vida

de humilhação, de escravidão.
O passado é excessivamente contíguo ao
presente e semelha difícil fugir do terror.

D
esde que temos memória a nossa situação segue
a ser a mesma. Nada cambia. Contudo persiste
no ambiente um halo de preconceitos e desigual-
dade que nos estrangula, avassala-nos baixo os efeitos
duma falsa liberdade. A liberdade que anelamos desde
sempre, mas não conseguimos vislumbra-la de jeito cla-
ro, diáfano. E isto sucede, porque as irredentas subsisti- Poema do meu livro ¨ Stand by, num estado de
mos num estado invariável, sem mudança. Nesta altura emergência
seguimos suportando a arbitrariedade dos estratos so- [ Alalá Demente ]
ciais mais râncidos. Os mesmos dum tempo pretérito,
que se prorroga infortunadamente in hoc tempore. _ Nua estou
fronte ao triste ocaso dum poema
Realmente não se pode obviar o submetimento ao que Só me saem números grafitados
estamos subjugadas. A cativação segue existindo. Em acima da friúra da madeira
moitas ocasiões o cativeiro é originado baixo a camufla- Por tanto, marco o 016 e
gem enganosa do amor romântico. Algo que é tão peri- denuncio o homicídio iminente da borboleta
goso que pode desvirtuar o conceito de amar e trocar a
um ser análogo numa coisa, numa propriedade. Para o (Artigo publicado em “Terraetempo”
machismo semelha que fomos concebidas unicamente dixital galego de pensamento nacionalista.
para a união canónica, com o desempenho estrito do 08-03- 2018)
filoprogenitivo.
A nossa existência segue marcada pelos estigmas de RINCÓN DE POESÍA
antonte. Permanecemos vivendo ancoradas num pro-
tótipo de sociedade, pensada, criada unicamente e ex-
clusivamente para o homem, onde o papel das mulhe-
res segue a ser secundário, subordinado aos desejos e
decisões dum amo. Obstinam-se em apagar as nossas
vozes, travam-nos com os grilhões da adulação ou da
indiferença. Demasiadas vezes a nossa mensagem fica
extraviada na surdez, na mudez propícia.
Quotidianamente saímos à rua com o medo refletido
nas nossas faces. Nos cantos dos edifícios emergem
olhos. Põem-se em pé os monstros que nos acossam.
A imensa escuridade despendura fobias a través das
pedras que nos fecham nas cruéis prisões de género.
A lua às vezes, é um enorme vestido de algodão cingi-
do, cosido à carne, ensanguentado. Múltiplos alfinetes
tapam-nos a boca. Não podemos articular palavra. Os
fonemas permanecem afogados na boca do estômago
e não podemos evitar perceber que seguimos sendo as
vítimas perfeitas do patriarcado. Incompreensivelmen-
te permanecemos maniatadas, impotentes. Cercadas Aterecendo nas leiras
nos valados ideológicos do domínio. Levitando num céu andan algunhas pastoras,
anuviado pelo machismo. coas meixelas coloradas
nin criadas nin señoras.
Portanto, pôr-se a andar, lutar é de necessidade. Por
nós, pelas irmãs que quedaram no caminho, que já não Nieves Fernández Vidueira
estão. (4/11/2020)

34
A PROPÓSITO DA TRADUCIÓN PARA O GALEGO DE

POETA EN NOVA YORK

POR: SUSO DÍAZ (poeta)
Nado en Ludeiros, parroquia de Manín (Lobios)
Poeta en Nova York é un libro único, difícil, cunhas
metáforas complexas que dificultan e enriquecen o
texto dun xeito extraordinario, por iso penso e creo
que é un libro infindo, do que cada lectura é unha nova
lectura e sempre parece un libro diferente, algo moi, moi
difícil de acadar e que acontece en contadas ocasións
na literatura universal.
Despois de 80 anos da súa publicación, finalmente
tamén está na nosa lingua para quen o queira sentir e
gozar en galego, nesta lingua que tamén foi de Federico
García Lorca, e a el está adicado este traballo que
pasou de ser un duro e sufrido auto encargo a sentirme
orgulloso de telo acometido, e penso que tamén F. G. L.
se sentiría orgulloso de que o seu marabilloso libro se
lea en galego.

T
raducir Poeta en Nova York era unha idea que me
viña ocupando dende hai bastantes anos, mais
non a souben materializar ata o ano 2018 no que
finalmente asumín o proxecto como ese reto que quería
RINCÓN DE POESÍA
acometer sen saber se o conseguiría cun resultado
satisfactorio, e talvez poder chegar a velo finalmente
publicado.
Nas entrañas dos morrillos
No ano 2015 emprendín con Helena Villar Janeiro a
obra colectiva 6 poemas 6. Homenaxe a Federico Nas entrañas dos morrillos
García Lorca, publicado por Biblos Clube de Lectores, asomada a unha xanela,
onde traballamos cos Seis poemas galegos de poeta berra pola choiva.. berra
granadino. Foi entón cando comecei a pensar na idea de unha ovella de Quintela.
traducir ese libro que sempre me engaiolou e que é tan
Entre morrillos se erguía
complexo e marabilloso. Despois foi pasando o tempo e
apiques de naufragar,
non había maneira de concretar nada, resultábame moi
complicado de traducir e non me sentía cómodo cos que triste e sentir as ondas
resultados que ía acadando con algún que outro poema. tan lonxe do belo mar.
Sinto no maxin as bervas
Nestes últimos anos fixen un profundo exercicio de
que con bágoas oxe escribo,
inmersión ao galego normativo, renunciando ao galego
o arrecendo a chamusco
nativo do Val do Limia, con todo o que iso me supón, ata
atoparme cómodo para comezar con esa difícil tarefa e para min un castigo.
que é traducir e moito máis traducir Poeta en Nova York. Non poden andar as pedras
pero si poden falar,
Ao principio tiña a idea de facer unha tradución
eu que entre morrillos ando
comentada, e comecei escribindo nun caderno os
poemas que ía traducindo (sempre escribo a man toda coñezo ate o seu penar.
a poesía), á vez que ía facendo anotacións sobre cada O lume e unha traxedia
un deses poemas. Mais logo descartei a idea de seguir mata dafeito o que pilla,
coa edición comentada, coido que pouco ou nada novo non hai virus tan malvado
podería aportar á infinidade de estudos e traballos feitos como o que nos queima a vida.
e publicados, e a moitos deles acudín para entender Asomada na xanela
mellor este libro inesgotábel. Mais esa idea fraguouse entre morrillos fermosos,
noutra, da que falarei nalgún momento se finalmente choranlle os ollos co fume
hai ocasión. Agora o que me ocupa e a publicación de e sinte a fame nos hosos.
Poeta en Nova York, e estamos neste tempo.
Quixera poder cantar
Así, ao longo do 18 fun traducindo os poemas, e no 19 un canto de liverdade,
fixen o traballo de pasalos a limpo e de ir corrixindo e pero crevouseme a voz
mellorando o escrito no papel. No derradeiro trimestre ollando tanta barbarie.
dise ano comecei a consultar nalgunha editorial a
posibilidade de publicar a tradución que finalmente Nieves Fernández Vidueira
acolleu a Editorial Galaxia. (14/9/2020)

35
 GUERRA, PANDEMIA OU SOLIDARIEDADE?
POR: PACO ASCÓN

D
esde os tempos da nosa maldita posguerra, da rendibles pois ninguén podía pagalas, os castigos eran
que cada vez somos menos os que podemos corporais e brutais. É difícil comprender nestes mo-
falar con coñecemento de causa, non atravesa- mentos, nos cales para protexernos do contaxio, dun
ramos uns momentos tan delicados aínda que distin- virus altamente infeccioso, non sexamos capaces de
tos, durante a posguerra. Só uns poucos ricos, podían cumprir unha norma, que simplemente nos aconsella
comer mesmo máis do necesario, agora quizais sexan quedarnos nas nosas casas, perfectamente acondicio-
menos os que morren de fame, pero son os mesmos, nadas, con supermercados preto de nós, con todo tipo
son os que “viven” na rúa, os desafiuzados, os chama- de subministracións, dispoñendo de entretenementos
dos sin teito. Durante a posguerra, tiñamos unha cartilla de todo tipo á nosa disposición, con só apertar un bo-
de racionamento, que nos daba o “dereito” a unhas can- tón. É por iso, que non podo entender, como non somos
tidades limitadas de alimentos de primeira necesidade, capaces de apoiar, a quen está facendo algo, máis ou
sempre está claro, que despois de facer interminables menos acertado pillándolles de sorpresa, esta horrible
colas houbéseos cando ías buscalos. Hoxe podemos pandemia como ao resto do mundo, en pago dese apoio
saír de casa para ir ao supermercado, entrar dun en un,
coa túa máscara, lentes, luvas e unha vez desinfecta-
do, mercar de todo, necesario ou superfluo, a condición
de que, a túa tarxeta de crédito cho permita. Durante
a posguerra, os confinamentos significaban illamento
de todo tipo, da familia, dos amigos, de información, de
comunicación, non había os entretenementos, que ac-
tualmente existen na maioría dos fogares e o máis im-
portante, estes confinamentos e toques de queda, non
se producían por evitar o contaxio dun estrano virus, era
simplesmente polo medo á sublevación do pobo, que
obsesionaba ao ditador. Conseguira o poder, tras un
golpe de estado e unha guerra fratricida, onde sí que
morreron asasinados, moitos irmáns, amigos, familia-
res de todo tipo; aqueles confinamentos, ninguén llos
saltaba: a disciplina, a imposición era absoluta, pois non
se castigaban con multas, que evidentemente non eran

36
 que escapando das guerras só queren compartir, con
certa liberdade a súa vida, aos que coas súas distintas
accións, loitan contra a fame Infantil, que todos sabe-
mos que sendo unha pandemia mundial, con todo ten
vacina ao noso alcance, (comida). Este tempo de re-
flexión, creo que nos fará máis sensibles ao sufrimento
dos demais, faranos ser máis participes dos abafos dos
nosos veciños que viven á beira e apenas coñecemos,
creo que este tempo, demóstranos realmente o pouca
cousa que somos sós e cantos máis sexamos a remar
cara ao mesmo lado, máis lonxe chegaremos, quizais
nos enriqueza moito máis, todo o que está ao redor da
arte en todas as súas facetas, no canto de sucumbir ás
múltiples tentacións do TELELIXO.
Xares,18 de xullo de 2020, ano do Coronavirus.
tan vital, ao único que nos dedicamos, é a lanzar todo
tipo de improperios, insultos e calumnias, aos que fan
algo. Afortunadamente estes representantes nosos, to-
dos aqueles que se están enfrontando a este desastre
mundial, e seguen loitando con fallos e acertos para
salvar ao maior número de habitantes deste planeta,
seguen traballando sen facer caso dos devanditos “Co-
mentarios” e ségueno facendo sen descanso. Afortuna-
damente, tamén direi que os inconscientes non son a
maioría, posto que a maioría somos persoas razoables,
que deixamos traballar a quen o fai con maior ou menor
acerto, iso non quere dicir que non sexamos críticos,
pero esta maioría de cidadáns respectuosos que ade-
mais non posuímos os coñecementos necesarios, para
propoñer medidas que desbanquen ás que se están to-
mando, esperaremos pacientemente a que isto acabe e
logo será o momento de estudar detidamente, nós mes-
mos, sen as influencias bastardas que tanto abundan,
como se procedeu, cales son as cousas que se pode-
rían facer mellor e, nas urnas procederemos con capa-
cidade de análise e criterio propio, a premiar ou castigar Chove en Xares
co noso voto en pago de enborrallar coas nosas valora-
Xares amence hoxe, con chuvia refrescante
cións, sen xuízo previo, o bo nome de quen leva adiante
este cometido. Quizais preferirían estar confinados nas Os odiosos pirómanos engurran o ceño
súas casas acatando normas, no canto de levar a cabo Os gobernantes ineptos aforran a súa torpeza
os durísimos labores propios da súa responsabilidade. Os amantes gozan da sinfonía suave
Esta tempada que se adiviña longa, vai servir, polo me- As rúas reflicten a tenue luz das nubes
nos a min sérveme para reflexionar concienzudamente Os anciáns andan cos seus protectores paraugas
a miña forma de proceder, observando a dos demais e
As verduras levantan as follas brillantes
creo que cando isto pase, seremos francamente mello-
As follas de carballo caducifolio afastan a súa caída.
res, tanto os que observamos pacientemente sen espa-
ventos, como os que empregan o insulto e a descualifi- Os fungos asoman as súas fermosas cúpulas
cación sen alternativas, e que lles resulta a súa forma Os ríos e regatos volven cantar entre as rochas
de vida, todos tras a nosa reflexión reaccionaremos e O po da estrada volve a ser lama
reconsideraremos en qué nos equivocamos. Creo, que As aves migratorias quedan un tempo máis
todos aprenderemos a valorar as cousas que realmen- A terra disolve os seus nutrientes enriquecéndose
te merecen a pena, refugando as que simplemente nos
Os nenos salpican nas pozas aínda quentes
levan á ruína moral, aprenderemos que non é normal
manter os extraordinarios privilexios dun futbolista, Os cans sacoden os seus cabelos alixeirados
un toureiro, un simple deputado ou senador, ou un al- As fontes, recuperan as súas reservas.
calde, permanezan nunha escala económica e social, A auga é sinónimo de vida e esperanza
desesperantemente superior á dun investigador, médi- A auga é natureza, vive dando vida
co, enfermeiro, limpador, bombeiro, axente da orde, ten- A auga é limpeza, forza, vigor
deiro e varios etceteras máis. Así mesmo valoraremos
A auga é amor
con xustiza, aos que dan a súa vida polos demais, sen
pedir nada a cambio, aos que axudan aos emigrantes, Paco Ascón

37
 FRASEOLOXÍA NACIONAL POPULAR
POR: XOSÉ MANUEL FERNÁNDEZ MONTES

N
unca vos parastes a pensar o privilexiados/as que
somos pola riqueza de aforismos que temos na
tradición popular e pola xenética retranqueira que
nos leva a construír novas expresións? Pois pensádeo,
temos un tesouro.
Antes de entrar en materia vouvos recomendar unha
obra imprescindible para todo namorado/a da nosa
sabedoría popular. Trátase do Dicionario de Fraseoloxía
Galego-Castelán Castelán-Galego, da autoría de Carme
López Taboada e María Rosario Soto Arias. Esta obra
recolle máis de vinte mil frases feitas, o que supón
un dos maiores repertorios lexicográficos deste tipo
publicado en lingua galega. Eu xa o teño!
Na colaboración de deste número van dúas achegas,
coido que son dúas expresións bastante coñecidas
e presentes na nosa fala; unha sobre a xenerosidade
e outra sobre a hiperactividade mental. A ver se as
recoñecedes e recorredes a elas nas vosas conversas.

Andar de balde
En galego, “de balde” significa sen nada a cambio, gratis.
Daquela, “andar de balde” significa facer algo sen ánimo
de lucro, desinteresadamente. Se queredes, incluso se
podería aplicar a facer cousas por amor ao arte. Hoxe
en día hai poucas cousas e servizos que sexan de balde
pois todo ten un prezo e a vida non está como para
andar regalando por aí o noso valioso tempo. Podemos
ser xenerosos nun momento dado pero tamén debemos
valorar o noso traballo na súa xusta medida.
Aquí van dúas sentencias moi enxebres que ilustran a
idea central do aforismo desta colaboración: “De balde
andan os cans e rompen a roupa” e “De balde andan os
cans e levan pedradas”.
Cómpre reparar na segunda frase que, con fina retranca,
advírtenos de que non é aconsellábel traballar gratis. Ás
veces, despois de ter feito traballos sen contraprestación
algunha aínda levamos malas contestacións e críticas
ferintes. Sempre se dixo, todo e tod@s temos un prezo
(je,je,je).

A cabeza non para !!

Con esta sentencia popular chamamos a atención do
rápido que vai o noso maxín e os nosos pensamentos.
Sabemos que a moita xente a cabeza faille horas extras
e non para de carburar nin cando está durmindo, e iso
ten as súas consecuencias positivas e/ou negativas.
Positivas en forma de excedente creativo, manancial de
boas ideas que non deixa de abrollar, ou negativas can-
do a cabeza xera preocupacións irracionais ou esaxera
as racionais.Unha variante desta frase que teño escoi-
tado moito é “moito che traballa a cabeza”, sinónima
da anterior pero non tan coñecida. En calquera caso, o
importante é que a cabeza non pare, pero para ben.

38
LIÑARES, TERRA DA CARQUEIXA
POR: ARMANDO FERNÁNDEZ LÓPEZ

L
iñares, é unha aldea agochada nese val da falda Liñares conta cunha capela sinxela, neoclásica que al-
do cumio coñecido coma A Redonda do Boi, por berga o santo San Bartolameu patrón da poboación,
onde sae o Sol. Pertence ao Concello de a Proba claro, e a súa festividade celébrase o 24 de Agosto. A
de Suarna (Lugo). Liñares é unha aldea que chegou a súa capela ta feita de pedra, nesta capela celebrouse
ter unha ducia de casas con xente, hoxe tan só son algunha voda.
catro as casas que teñen xente todo o ano; das oito
No meu Liñares deprendín a amar e a querer.
casas que tan valeiras, tres delas tan esmorecidas.
Liñares ta esquecido entre vales fondos, onde a Ta entre tesos e vales, onde a vidiña pasa engorde.
realidade se fai beleza pola súa paisaxe, e o susurro Liñares que vai quedando despovoada, sin xente que a
do vento, e o canto dos paxaros, e o marmurio da auga traballe, pero a beleza mira máis acola dos seus tesos,
do Regueiro da Pasada, que alimentaban un Muiño, e onde o canto do gaio fai coro coa cochosa.
unha pequena central de luz particular, e un banzado,
Liñares no verán, Liñares no outono, Liñares no inverno.
e tamén se enchía un pozo que se aproveitaba como
Puiden soñar e escoitar o ventiño mareiro fresquiño na
bebedeiro e lavadoiro.
miña faciana, con cheiro a herba verde recen cortada,
Este Regueiro da vez da auga aos prados sedentos da onde as hortas están pechadas con pedra do país
súa veira; o dito Regueiro da Pasada, fai de afluente do estilo canteiro de seco. Liñares, tí eres o xardín da miña
riu de Queizan, que tamén recolle augas do Regueiro nenez, onde sementei os meus proxectos de amor e as
da Cordiña que se xuntan no souto coñecido (como ilusións de xuventude e de esperanza.
entre as cavozas), o dito Regueiro da Pasada recolle
Liñares é un poema que so se pode describir cando
augas que baixan da serra de Louxas, onde se xuntan
estás lonxe del.
os regatos que forman o Regueiro da Pasada. Hai
unha pequena planura, que a súa vez fai de cruce
de corredoiras. Tamén se atopa alí unha pequena
rocha en forma de asento coñecida coma a rocha do
descanso, porque cando se saía dos prados de sega-la
herba, facíase un pequeno descanso nela.
En Liñares xa non cantan os carros, vas polas corredoi-
ras buscando os segredos da soada empuxados polo
vento, onde se escoita o silencio, da tristura. Liñares foi
un dos sitios nos que se colleitaba liño. Dedúcese pois
que dahí ven o seu nome segundo escoitei, ese liño tan
apreciado que dispós se transportaba ó reino de Cas-
telá e León. Liñares conta cun Castro, coñecido coma
o Castro da Corla, tamen conta cunha fonte de auga
de ferro nunha finca particular coñecida coma a Tra-
banca. Dende Liñares podes ollar os Ancares Lugeses.
Liñares ten varios soutos de castañas, algún deles de
grande tamaño; hai moitas carballeiras, piñeirais e vi-
deiras. Liñares ten unha estrada de segundo orde que
enlaza A Proba de Suarna con A Fonsagrada.
En Liñares atópase un elemento patrimonial moi inte-
resante coñecido como a Pena Moura dende onde se
olla o val de Liñares e parte da Cordiña, coma se fora
un posto de vixía. Liñares é tamén terra de Carqueixas,
coñecidas tamén co nome de frega potas e tamén te-
rra de uces que, en tempos, empregábanse para face-
ren carbón.
Algúns dos oficios que se desenvolveron en Liñares
foron os de zoqueiro, barbeiro e gaiteiro amater. Liña-
res é unha aldea gandeira, que chegou a ter unha po-
boación de máis de 100 moradores.

39
 AS NOSAS MÚSICAS
POR: XULIO COUXIL VÁZQUEZ

C
ontinuamos, nesta sección de AS NOSAS MÚSICAS ofrecendo as noticias das novidades
musicais que nos chegan á Redacción dos nosos programas de Radio “Galegos no BAIX” e
“Semprengalicia”. Como indicamos en anteriores números, trasladamos os comentarios
e escritos relacionados cos CDs recollidos nos folletos informativos deles mesmos, algunhas
escollas de diversas páxinas e outras achegas personais, co ánimo de facer unha pequena
referencia e valoración moi persoal, co desexo de que sirvan para que poidan escoller ou
mercar estes CDs que seguro serán do seu agrado. Todos eles foron estreados nas nosas
emisións radiofónicas.

1
DEQUENVESSENDO – CANTO DAS XACIAS.
Este é 1º CD deste Grupo de música folk, com-
posto por Bieito Romero Diéguez (gaita e frauta
travesera), Pablo Rosales Reboiras (zanfona,
whistle e gaitas), Miguel Ocampo Bermúdez (bo-
dhram, tamboril e percusión), Natabel Regueiro
Rdgz-Arguibel (guitarra acústica, guitarra eléctri-
ca e piano), Miguel Rosales Reboiras (acordeón
diatónico) e Irene Cerqueiro Espinosa (voz, frau-
ta travesera e teclado). Eles memso defínense,
en palabras do propio Bieitiño, “somos un grupo
un grupo novo, pero temos presente como que-
remos sonar e como queremos que sexa a nosa
música. E cremos que este é un álbum sinceiro
e fidel á esencia da banda.
Son 12 temas inéditos baseados na investiga-
ción e extraídos de moita documentación con-
sultada. Algúns son adaptacións de poemas,
como o nº 3, Xacia Valsira, que é un poema de
Adela Figueroa, que se atopa no seu libro Atlán-
tidas.Muller d’auga 2018. Ou o nº 8 que é unha
adaptación dun dos poemas que escribiu en ga-
lego Carlos Riba. O nº 10 que é unha canción
baseada nun poema de Enrique Labarta Pose.
Tamén o nº 12 é unha adaptación do poema
Adeus, de Luis Maquieira. Sonoridades celtas
e atlánticas conflúen sutilmente nun álbum no
que esta xoven banda recopila lendas do imaxi-
nario popular.

2
TIRULEQUE – OUTRO QUE TAL BAILA.
Unha nova aportación destes festeiros de A Co-
ruña, con composicións musicais bailables e
festeiras. O seu terceiro traballo discográfico, un
repertorio orientado á música de festa e de baile,
explorando novas posibilidades partindo da mú-
sica galega. O título do álbum significa unha ver-
dadeira declaración de intencións, xa que define
perfectamente o espírito deste grupo, que bus-
ca promover música bailable con raíz galega.
Son 10 temas diversos, nos que tamén hai ro-
mances, rumba e muiñeiras bailables, claro. Os
fundadores deste Grupo eran nun principio cin-
co pero actualmente compóñeno sete músicos
profesionais que xa teñen actuado en múltiples
palcos. No mes de Outubro pasado estiveron
no XXXVI Festival Intercéltico de Moaña, xunto
con Pepe Vaamonde e Leilía. Meses antes, en
Agosto, actuaron en Pontevedra, nas Festas da
Peregrina. Como anticipo dun próximo traballo
que seguro presentarán despois desta pande-
mia que nos atinxe a todos, podedes escoitar en
Youtube un adianto: Unha versión moi especial
do seu tema Sansa. “Vai lava-las mans por dian-
te e detrás e queda na casa para non contaxiar”,
cantan e recordan sempre que “xabrón, xabrón
contra a infección”.

3
CARMEN PENIM – CANTOS DE TERRA E SAL.
Este é un CD moi persoal que conta con 10 te-
mas escollidos a mantenta, “feito con fíos da
memoria”. Así escribe no libriño explicativo das
pezas que se recollen neste disco. Na súa expli-
cación final dinos: “Eu son a memoria da mai, da
neta e da avoa, da bisavoa na sombra do tempo. Ai
de quen non lembra. Ai de quen non honra a me-
moria. Ai do pobo que esquece quen é”. Estas can-
cións teñen unha temática que representan algo
do que ela mesma define como a súa propia pai-
xón: a poesía, a muller, a natureza e a cultura ga-
lega que é unha defensa do mundo rural. Xa leva
catro CDs adicados a musicar poemas actuáis e
clásicos en galego, castelán e portugués. Neste
álbum fai interpretacións e versións personais
de antigas cancións das máis coñecidas na ter-
ra. Conta coa participación do seu compañeiro
Maurizio (soporte e impulso como ela di), pero
tamén se rodeou, neste caso de colaboradores
de grande talento musical, como Marco Foxo
(gaita), Javier Rabanal (contrabaixo), Margari-
da Mariño (violonchelo), Lola Fernández Parada
(voz e percusión tradicional), Miguel Paz (bate-
ría e percusión), Noli Torres (batería), Carmen
Gallego (nickelharpa) e Fernando Campos Dono
(segunda voz na peza “Laurindinha”).

40

XOSÉ LOIS ROMERO & ALIBORIA – LATEXO.
Segundo CD de Xosé Lois Romero acom-
pañado das ALIBORIA, con 10 temas todos
eles arranxados por Xosé Lois, coas voces e
percusión de Mariana Montero, Cristina Sán-
chez, Andrea Montero, Noa Migal, Belén Tajes,
Alejandra Montero, maría Montero, Ramón
Dopico, Jorge García, Antonio Prado,Alba Rdo-
ríguez, Rubén Montes e o propio Xosé Lois Ro-
mero. A súa proposta e orixinalidade ten moito
que ver cos arranxos anovadores de percusión
MARTIN MAEZ – HÁBITAT.
Presentou este seu traballo acompañado dunha
banda. Contou coa colaboración de Julia Rodrí-
gues e Rocío Salgado. Este é un CD autoedita-
do e producido por Celso Madriñan, Quico Bea
e Anxo Fernández. En palabras do propio autor
podería mos dicir que son temas moi variados
cunha visión heteroxenea propia “de calquera
hábitat coñecido onde as diferentes especies
conviven en harmonía nun mesmo entorno”. Son
seis temas cheos de creatividade. Martín ten un
texto, que acompaña ao CD, explicativo de cómo
XABIER DÍAZ - AS CATEDRAIS SILENCIADAS.
Tiña previsto presentar este CD no “Tradiciona-
rius” de Gracia (Barcelona), no primeiro trimes-
tre deste pasado ano 2020, pero o coronavirus
impediulle facer esa estrea tan importante. De
tódolos xeitos enviounos o primeiro “trac” titu-
lado “no salón das cereixas” e puidemos disfru-
talo nas nosas emisións de Radio: Galegos no
BAIX, de Radio Sant Boi e Semprengalicia de
Radio Cornellà. O éxito de Xabier xunto coas
Adufeiras de Salitre, xa o tiñan garantizado,
pero é que este traballo ven a ser a confirma-
ción de que as súas músicas, o seu acompaña-
mento, os instrumentos, son precisamente os
máis axeitados para disfrutar do cerne das no-
sas músicas tradicionais. Calquera que desexe
SUSANA SEIVANE – DENDE O MEU BALCON.
Este último CD de Susana Seivane, é un reco-
pilatorio das músicas que foi interpretando du-
rante o confinamento que tivemos que pade-
cer durante os primeiros meses do 2020. É un
repertorio tradicional galego que todo gaiteiro
debería coñecer. Son 55 temas agrupados en
20 suites, que foi interpretando, como xa di-
xemos, xunto cos seus familiares, nos días de
“encerro obrigado” por mor da pandemia saín-
do ao seu balcón e amenizando aos viciños
coas súas interpretacións. Para a grabación
empregou 8 gaitas de diferentes tonalidades.
Precisamente esta búsqueda das pezas an-
cestrais foi o que lle serviu de catalizador para
recopilar temas interpretados no repertorio
4
tradicional que mesturan con tixolas, latas,
bombos, pandeiros, pandeiretas, sachos, cun-
chas, tarrañolasa, charrasco, piñas e unha mo-
rea de sonoridades máis. A súa forza, calidade
e orixinalidade fanse evidentes nos seus con-
certos que están a provocar o respecto e admi-
ración do público, tanto do iniciado no folclore
coma do que escoita por primeira vez as voces
das mulleres de Aliboria. Son un espectáculo
anovador que paga a pena escoitar e disfrutar.
5
se xestou este seu traballo, e aproveita para
agradecerlle aos colaboradores e productores a
súa participación, e un agradecemento especial
á súa mai, por ser a fan máis importante e que
o acompaña a tódolos seus conciertos. Explica
que tan só é un comezo dunha nova xeira musi-
cal pero tamén dí que quedan moitas cancións
pendentes que quizáis algún día sairán. E finaliza
as súas verbas deste xeito: “Hoxe abro as por-
tas deste “Habitat” particular e deixa de ser meu.
Coidádeo e daille moitos aloumiños”.
6
coñecer máis polo miúdo as músicas dos no-
sos ancestros ten que tomar como referencia
este traballo de Xabier e mergullarse na preci-
sa interpretación dos temas que nos ofrece.
Os instrumentos: acordión diatónico, adufes,
zanfona, violín, voz e percusións. As Adufei-
ras de Salitre (12) cos seus adufes, pandeiros,
cunchas, pandeiretas e coas súas voces acom-
pañan a Xabier fancendo unha intervención
que non deixa indiferente a ninguén. Este é un
CD que paga a pena adquirilo para formar parte
do noso arquivo. Seguro que no 2021 teremos
a ocasión de escoitalos e disfrutalos nas terras
catalanas. Así mesmo no-lo confirmo na última
entrevista que nos concedeu.
7
de grandes gaiteiros, entre os que se atopan
Ricardo Portela, Herme, Moxenas, Muxicas,
Os Morenos de Lavadores, Os Campaneiros,
Marco Castro, Pepe Romero, Suso Vaamonde
e o seu propio avó Xosé Seivane, entre outros
moitos. O 31 de outubro presentou este tra-
ballo discográfico con motivo do concerto “Ex-
periencias do Camiño Francés” en O Pino. As
entradas esgotáronse e moitas persoas non
puideron asistir a este concerto, a causa das
restriccións establecidas pola pandemia. Tive-
mos a honra de entrevistala nas nosas Radios
e mandounos ese seu último traballo para aga-
sallarnos polo 40 aniversario de Radio Sant Boi
e 40 aniversario da A.C.G.Rosalía de Castro.
41
 8
LUAR NA LUBRE – VIEIRAS E VIEIROS.
Historias de peregrinos.
Este é o traballo musical número 19 do gru-
po de folck galego Luar na Lubre. Presentou-
se o 26 de xuño pasado. Son dous CDs que
conteñen pezas relacionadas coas músicas
recollidas e relacionadas co Camiño de San-
tiago. Escritos, lendas, sonoridades e pegadas
que os pelegríns deixaron nos múltiples sen-
deiros que conforman o Camiño de Santiago
ao seu paso polo territorio galego. O factor
humano da vía xacobea é o fío conductor. Son
músicas que tentan darlle visibilidade ao patri-
monio artístico, cultural e natural do antigo ca-
mino das estrelas ao traverso das historias de
9
GUADI GALEGO – COSTURAS.
Este seu quinto disco que publicou perante o
confinamento é unha recopilación de 10 can-
cións que comparte con Carlos Abal, e segun-
do explica na súa páxina web, pretende ser
“unha viaxe que fan dende mundos asociados
á súa infancia ate o presente máis dura e espe-
ranzador, onde se amosa tal e como é.” Conta
coa colaboración de dúas poetas: Antía Ote-
ro e Mariña Oural, ademais da catalana Paula
Grande. Segundo nos explico una conversa
que mantivemos na nosa emisión radiofónica,
gravaron en Cataluña concretamente e sentiu-
se moi cómoda e moi a gusto nesta terra me-
diterránea. A producción musical está a cargo
de Olivera Estudi. A prublicación é un fermoso
e orixinal DIGIPLACK que contén unha portada
a cargo do pintor Ricardo Barreiro. Cando se
RINCÓN DE POESÍA
42
quen percorreu os seus camiños: os pelegrins.
Tenta ser unha banda sonora dos diversos ca-
miños xacobeos e que abarca lugares como O
Cebreiro, A Fonsagrada, A Costa da Morte ou
a propia cidade de Compostela. “As prolonga-
cións do Camiño ata Fisterra e Muxía son os
finais que levaba aos pelegríns ao fin da terra,
ate o punto no que comezaba o mar” como
describe o propio bieito Romero. Por eso o
disco inclúe sonoridades propias que surden
ao longo do Camiño e as músicas tradicionais
que estiveron perante moito tempo, presentes
nesa ruta xacobea.
merca a obra o seu propietario pode conver-
tila nunha versión propia, xa que rascando na
supercie gris do CD descobres o que cada pro-
pietario queira facer. É un xogo interesante moi
apropiado para crear a túa propia versión do
adquirido. Ven de gañar premios polas súas in-
terpretacións, como o Martín Codax de Música
galega do 2020 en música pop e indie. Tamén
foi galardoada no 2019 co Premio á Promoción
da Realidade Pluriligüe polo seu anterio tra-
ballo “Immersión”. O pop de Guadi é xa un éxito
incontestable no musical que atrae ao público,
como se pode contemplar nos seus concertos
e que seguro a veremos cando se poidan vol-
ver a celebrar e presentar ese disco que está
dispoñible dende o mes de novembro pasado,
en tódalas plataformas.
Nacerán mil amoriños
Nacerán mil amoriños
no Pico das Bouzas,
bicos nos fuciños
entre outras cousas.
Nieves Fernández Vidueira
O SILENCIO DE O VAL
POR: DAVIDE PÉREZ LÓPEZ

U
nha boa parte do patrimonio cultural inmaterial
do Xurés foise coa marcha de Toño Cesteiro. O
seu modelo de vida, os seus coñecementos e
o seu manexo das artes e oficios tradicionais ficaron
orfos. O Val, ese lugar autosostíbel que el mesmo foi
creando pouco a pouco, cas súas mans e ca axuda
dos seus, ficou nun rotundo silencio. Todo o que o
lugar representaba, a súa armonía coa natureza, a súa
tranquilidade, o seu agarimo... e que a ninguén que
pasou por alí deixou indiferente, xa carece de sentido
sen a súa presenza.

Toño representaba a esencia máis intrínseca do rural,

un home forxado a si mesmo que bebeu das fontes da
sabeduría popular ao longo de toda a súa traxectoria;
e veu plasmar o seu ideal modelo de vida, a un espazo
no medio do monte aos pés da serra do Leboreiro. O Val, creado por Toño Cesteiro.
Un modelo de vida naturalista, ecolóxico, en contacto
permanente coa montaña, cos animais, cos recursos
da terra e coa reciclaxe como modelo eficiente.
Ademais de cesteiro, Toño foi cabreiro, artista,
agricultor, pescador, músico, carpinteiro, antropólogo,
botánico... e, sobre todo, mestre. El nunca deixaba de
transmitir sabeduría, cos meniños, cos músicos, cos
seus alumnos... iso si, tiña un tope, e cando fartaba
tamén desaparecía como un alustro sen dicir nada. Do
mesmo xeito que marchou agora.

De ser criado nun cesto en Medeiros, a marchar como

veu ao mundo en O Val, pasando por A Coruña, o Gran
Sol, Matusiños, Vigo, Laza, Negueiroá e Allariz, forxando
coñecementos e deixando un legado indispensábel;
unha colección de cestería e ferramentas insuperable
tanto en variedade coma en calidade.
Toño Cesteiro ensinando aos meniños e meniñas no
colexio público de Soutelo de Montes.
Son innumerábeis as conversas nas que sempre
pronosticaba o fracaso do rural do país. “O abandono
fai cavilar”, dicía. Sempre se amosaba moi preocupado
polo fracaso do modelo de vida tradicional. Toño
detestaba a inacción política na que se instaurou Galiza.
Dende os romanos comentaba: “Foron uns cabróns
da ostra, foron os que instauraron o caciquismo e por
culpa deles temos agora que aturar ao Baltar”.

Ao longo das conversas que tivemos nos últimos anos

sabemos perfectamente que o Museo Escola de Ces-
teira da Gallaecia e da Prehistoria era o seu soño; loitou
toda a vida por ese soño ata que fartou. Todo o mundo
admiraba o seu traballo; o hippie, o peludo, o cestei-
ro..., eran cualificativos cariñosos, mais ningunha insti-
tución o arroupou para desenvolvelo na nosa comarca.
Moi bonito!!!. Vén dar un cursiño o día de festa ou na
feira de quenda, pero búscate a vida. Agora o noso de-
ber é manter vivo o seu legado. Toño Cesteiro nun taller de cestería rural.

43
 CAMIÑO ANDADO 2020
GUERRA, FÚTBOL OU A ARTE DE SER IMPREDICÍBEL
O
ser humano na súa teima dicotómica e persis-
tente de ser máis ca os demais, teima sempre
en vencer ao custe que sexa. Quer na guerra
consigo mesmo, quer na que leva a cabo con todo
aquelo que se apón ao que el considera que son os
seus intereses (sic). E non sempre tales intereses coin-
ciden co esencialmente razoable, ou nen sequera co
chamado sentido común. Digamos, pois, que existe un
desexo de superación as máis das veces mal estrutu-
rado, malia que sexa a costas dun sacrificio extremo
que dexenera na extenuación, nesa carreira competi-
tiva a ningunha meta, na que case sempre remata por
perderse.
Poblado Choctaw cerca de Chefuncte, por Francois Bernard, 1869,
Museo Peabody de Arqueología y Etnología.
44
POR: HENRIQUE FERNÁNDEZ-MON SÁNCHEZ
Recorro como alma en pena mergullándome no que
próceres da historia utilizaron como estratexia para
vencer e mesmo perder nesa teima de dominar sen
caeren nos erros que outros e eles mesmos comete-
ron. Porque a vida, ao fin e ao cabo, non é máis que
unha cadea de tropezos, caídas e remontadas como
no mito de Sísifo. A historia así no lo ensina e, se o
Super-Home de Nietzsche non aparece, tampouco os
redentores relixiosos cos seus gurús prometendo a
Verdade revelada dan sinais; e menos solucións (can-
do menos, que convenzan “aos tolos” que pensan máis
ben ou máis mal). Xa non digo máis alá do ben e do
mal... eles, ou estes, pensan sós e illados nos aquela-
rres da incomprensión, inmersos en lógrobes e medo-
rentas covas insuflando fanatismos, ignorancia e su-
persticións. Pois, a Ciencia, tamén se está a converter
nunha relixión, dende o momento en que os científicos
especulan intencionadamente para quen traballan e
lles pagan (que non son poucos). Rematan por seren
tamén maquinaria ao servizo da Nova Orde Mundial
que todo teima controlar. Muitos científicos non deixan
de seren, tamén, reos dise Novo Poder Invisíbel, non.
Mais, falemos de estratexias. As de sobrevivir nesta
Guerra aparentemente sen Armas na que xa estamos
inmersos, e poñamos o fútbol como elemento simbó-
lico-alegórico no campo de batalla, malia que ben po-
dería ser calquera outro tipo de empresa, ou función
social. Reflexionei muito, nun sei se ben ou mal, na
viaxe que fixemos aos EEUU o pasado ano. E logo de
baixar e remontar o val do Mississippi pola Ruta 61/49
na percura da esencia do blues, do jazz, do gospel, do
rock, de... un mesmo. Algo trocou. Hai un antes e un
despois como sucede con todo o que nos marca. E iso,
a min, marcoume. As extensas veigas cos latifundios
agrícolas, os algodoais, o río na quietude escura da
noite só, co batexar das ondas zugando nas ladeiras,
nas chairas aluviais, acompasando o canto dos afro-
americanos, dos nativos Choctaw, Natchez, Chicka-
saw, etcétera. Foron todos masacrados por británicos,
franceses e españois. En 1730, os franceses, nen se-
quera respectaron ás mulleres nen aos nenos.
Pentatónicas modais con improvisadas e imprevisí-
beis melodías rezaban pregarias crípticas para que os
amos non percibisen os seus sentimentos máis subli-
mes. Si, as augas, as ondas no silencio da noite do Mis-
sissippi, decorren ao noso rente como sangue callada
Nenos traballadores en Misssissippi.
e rosman espirituais afro-americanos acompasados:
ora por unha saraibada, ora por unha lene chuva, ora
por un furacán Katrina, tamén, para faceren xustiza e
desmangallar os casinos flotantes da mafia: Tunica,
Greenvile, Vicksburg, Natchez…
Falemos de estratexias lendo A Arte da Guerra, de Sun
Tzu, que inspirou ao xaponés Miyamoto Musashi no
libro dos Cinco Aneis, así como a Maquiavelo, a Na-
poleón, a Mao Tse Tung, a Churchill e ao mismísimo
a Bill Gates, disque. Falemos de como gañar a partida
Vencendo sen Combater. Ou o que ben a ser o mesmo,
Gañar sen Xogar xogando... Toda a Arte da Guerra ba-
séase no engano, e en someter ao inimigo sen loitar e
mesmo sen destruílo.
Tornando ao fútbol como alegoría, entendemos que é,
como case todos os deportes, intelixencia intuitiva, as-
tucia, audacia. Xogar de memoria en equipo desacou-
gando ao opoñente. Si unha xogada é predicíbel, ten
muitas posibilidades de fracasar. A equipa ten de ser
un só corpo con once xogadores nun só. O adestra-
dor ten de ser un bon director de orquestra, e asemade
saber máis de estratexias que de fútbol. Unha equipa
considerado de mediana capacidade ou modesta pode
gañar, de feito ten pasado e pasa, a todo un campión
cargado de estrelas. As estrelas sen Luz, non brilan en
ningún ámbito da vida. Non só cada músico, cada xo-
gador ten de tocar a súa partitura senón que ten de
participar da Alma Colectiva.
Dicía Johan Cruyff que fútbol é fútbol. É dicir, música
é música. Cruyff prefería os partidiños que o adestra-
mento físico cansino, que no seu punto é necesario.
Pero nos partidiños é onde se pode percibir o que dan
de sí os músico-xogadores, conxunto en sí. Porén o
papel do adestrador é fundamental no canto de ser
un bon estratega e de estar na mente dos xogadores
como tales, percibir o seu estado anímico e mesmo si
como “soldados” da equipa son fieis ao conxunto en sí,
ou por contra pratican un egoísmo narcisista de cara
a galería.
Dicía Luis Enrique, xa de adestrador, máis ou menos
isto: “jugar a hacer pases de rondó, aún lo hago yo”, e
tiña razón o asturiano. Un xogador ten de ser polivalen-
te, xogar coas dúas pernas e en diferentes posicións
con, ou sin balón, que tamén se xoga. Pero sobre todo,
ten de saber defender, atacar, recuperar e ou entre-
gar ben os pases. Un pase errado pode traer a toda a
equipa de cu, e mesmo rematar sendo gol en contra,
falta, tarxetas ou penaltis. O que chamamos “chupar”
foise acabando, pois se chupas non recibes, claro. En
política, como en fútbol, hoxe en día, todo o que é pre-
dicíbel está abocado ao fracaso. Incluso hai que tra-
tar de superar os dicotómicos planes A e B porque xa
son previsíbeis, e hai que ter una panoplia de plans se
queremos auto superarnos. Concusión: pódense facer
as mellores xogadas, sen balón; precisamente, porque
apenas se ven e resultan ser as máis letais.
45
 ARDE A SERRA E NÓS
ARDEMOS CON ELA
C
ando arde a serra é coma se ardese unha parte
da casa, unha parte de nós, e nós ardemos con
ela. Nestes días sufrimos, unha vez máis, os
incendios en corpo propio, aínda que nesta ocasión non
foi un incendio dunha parte dos nosos montes, como
acontece en moitas ocasións, desta volta ardeu toda a
Serra de Santa Eufemia, a serra que me viu nacer, e á
que estou vencellado dun xeito intrínseco.
Para nós, para a veciñanza de Ludeiros, Cimadevila,
Compostela, Aceredo, Manín e A Madalena, non é un
incendio do monte, o monte forma parte da casa e da
vida, da memoria e do noso orgullo.
Nestes días, meus pais dicían que eles non recordaban
un incendio de semellante magnitude, e levan razón,
nas últimas décadas non tiñamos sufrido un lume tan
devastador. Mais eu si, eu vivín outro incendio da serra
toda, coma o de agora, cando tería seis ou sete anos
(meus pais daquela estaban na emigración), e foi unha
auténtica traxedia. Recordo ás miñas avoas chorando,
á xente berrando; xuntándose todo o lugar para ir
apagar o lume e evitar que baixase ás aldeas. Daquela,
coma agora, a magnitude do lume era aterradora, a
serra tiña bastantes piñeiros e as labaradas erguíanse
a metros do chan. Todos os veciños participaban na
tarefa de apagar o lume, con xestas, con ramalleiras, co
que se podía, agás os nenos e os vellos. Daquela aínda
había bastante xente nas aldeas, e cando se producía
un acontecemento que atinxía a todos, xuntábase o
lugar para dispor o traballo. Naquela ocasión tamén
46
POR: SUSO DÍAZ. Poeta.
Nado en Ludeiros, parroquia de Manín (Lobios)
acudiron, como era costume, os veciños das outras
aldeas da parroquia de Manín para combater o lume,
os montes son comunais, e as tarefas e o reparto do
aproveitamento sempre foi compartido e solidario.
Manteño na memoria a novidade que foi para min ver
avións que axudaban a apagar o lume, aínda que fose
dun xeito breve nun dos días que durou o incendio.
E nunca esquecerei a desolación que provocaba o
sentimento do que se perdía na serra.
Antes todo o faciamos en comunidade, e todos
participabamos das tarefas para que fosen máis
doadas e produtivas. Agora as aldeas agonizan, fica
pouca xente nelas, e a maioría envellecida só pode ollar
con impotencia como corre o lume, coma se lle subira
polos pés, e lamentarse, unha vez máis, pola parte da
casa que arde.
Para nós a serra non é serra, é sinónimo de vida, de
supervivencia, de liberdade, de subsistencia. A serra
complementaba as pobres economías labregas,
achegaba estrume, leña, pedra, e era parte do alimento
do gando, das veceiras de cabras e ovellas que houbo
en tempos, das vacas e dos nosos cabalos garranos.
A serra é a auga nas casas, é a auga que rega.
A serra supuxo o refuxio de moitos fuxidos da guerra,
que cruzaban a Portugal, ou se agochaban nela; de
portugueses que viñan para ir a Francia. A serra tamén
era o contrabando de subsistencia aos dous lados da
raia seca.
A serra non é un espazo sen máis, é un sen fin de
sentimentos compartidos, de vivencias irrepetíbels, de
historias que se fraguaron nela e con ela, de dor e de
ledicia, de contos e tamén de misterios.
A serra é infinda, coma cada recuncho da nosa
nomeada terra, cando se pronuncia, non só é Santa
Eufemia, é: A Chan do Carballo, Abelizó, O Coto, A Cruz
do Coto, Requeixo, O Marco, Os Medornos, Bugalledo,
As Carballas, As Mós, O Salgueiro, O Sobreiral, O Zudro,
Onde Morreu o Landrún, A Serra Nai, A Cumieira,
O Camiño do Carboeiro, O Alto do Guirguillón, As
Quenllas de Santa Eufemia, A Portela, Milmanda, O
Forcón, A Canda, A Hedreira, O Marquiño, O Outeiro
das Masanas, Trala Veiga, As Eiras, Correlo, Freixoso,
As Mestas, As Furnias, A Chan do Touro, Cibrán, Os
Candeíños, O Castelo das Donas, A Agueira, O Bidueiro,
O Val de Aceredo, A Chan de Onás, A Eirosa, e moitos,
moitos máis nomes dados a cada recuncho, percorrido
e vivido dende tempo inmemorial.
A serra tamén é auga: A Fonte Escura, A Corga
Escavada, O Corgo de Chans, A Corga do Lobo, A Corga
da Armada, A Corga do Urzal, A Corga do Río Sol, As
Pozas dos Murabellos e O Vidueiro, entre outros moitos
nacentes e regos, corgas e regatos que peitean a nosa
sagrada serra.
E a serra tamén e pedra: O Penedo Torto, Reventafoles, Hai algo máis de 50 anos a serra fumegaba doutro
Laspedro, Pedra Longa, A Fonte do Penedo, O Penedo xeito, daquela aínda se facía carbón das urceiras.
do Letreiro, O Penedo do Cáliz e A Laixa Códega só son Fumegaba, si, mais para sacarlle un froito máis ao que
algúns dos moitos nomes que ten eses promontorios. nos ofrecía.
E ata o vento se chama doutro xeito nos recunchos da Agora todo está negro, agora o carbón son as cinsas
serra. dos nosos piñeiros, das nosas urceiras e dos nosos
carballos, dos nosos toxos e das nosas cerdeiras, das
Cando arde a serra é coma se ardese unha parte da
nosas xestas e de nosos castiñeiros. Agora estas cinsas
casa, unha parte de nós, e nós ardemos con ela.
de dor afogarán no encoro de Lindoso, empurradas coa
Isto, talvez non o entenda moita xente, mais só quen auga da choiva polos desurros; arrincándollas á terra
o vive dende o berce comprende que o monte está para empobrecela ata afogar alá, no fondo, onde se
vencellado a cada galego, que o levamos no ADN e corre ennegrecen Aceredo, Buscalque, O Bao e A Reloeira,
polo noso sangue. Protexer o monte, e mantelo vivo, e alá, no fondo negro da nosa negrura, para ficarmos
manter viva a memoria dos avós, e dos avós dos avós. espidos, ollando penedos sen terra, sen terra que erga
de novo os nosos carballos, os nosos castiñeiros, os
Agora o monte pode ser unha rota de fin de semana,
nosos piñeiros, que erga o noso orgullo e manteña viva
un camiño novo por descubrir, unha meta, ou un
a memoria dos nosos.
balcón onde ollar e recrearse co que nos ofrece a vida
e a esplendorosa natureza. Fica lonxe, moi lonxe o que Ogallá, máis cedo ca tarde, sexamos capaces de dar-
supuxo para moitas xeracións que o conservaron e o mos coa fórmula que manteña libres de lumes os no-
nomearon, que o acariñaron para sacarlle o mellor que sos montes, para que sexan parte sempiterna da nosa
lles podía dar, que se imbricaron ata ser un só corpo, vida, e das vidas que os habiten e fagan seus, respec-
xente-monte. tando o que son, organismos vivos que nos avivan.

47
 MAITE VÁZQUEZ
A PINTORA DE CALDELAS
A
palabra “naif “ provén da palabra francesa “naïf”
que significa inxenuidade, e na arte aplícase á
corrente artística caracterizada por reflectir
unha realidade con deliberada inxenuidade, que apa-
rentemente pode parecer infantil, pero posúe a súa
poesía na simplicidade.
A pintura naïf caracterízase por ser espontánea, de co-
res rechamantes, liñas sinxelas e interpretación libre
da perspectiva. Como corrente artística desenvolveuse
primeiramente en Francia, a principios do século XIX,
da man de artistas como Alfred Wallis, Séraphine Louis
e Henri Rousseau, o que non quere dicir que nos atope-
mos obras naïf anteriores e posteriores noutros países.
48
POR: MANOEL CARRETE RIVERA
O lector pode identificar este estilo como semellante
ao románico ou barroco rural galego, que inunda toda
a xeografía relixiosa galaica con capelas, igrexas e
santuarios de santos e santas de cores vivas, de corpos
descompensados, e de sinxeleza e inxenuidade. Neste
mesmo senso atopamos as mesmas características
nalgúns artistas de pintura colonial ou de arte
norteamericana.
Falar de arte naïf en Galicia é falar de Maite Vázquez,
unha caldelá residente en Ourense que inunda de arte
todo o que pasa pola súas mans, sendo capaz de facer
un peto de esmola, ata un cadro, pasando por nace-
mentos, portas, pratos, monecos, santos e un longo
etcétera, plasmando a súa alma na súa obra.
Maite Vázquez é licenciada en maxisterio, tivo varias
etapas artísticas distintas caracterizadas pola utili-
zación de tonalidades escuras e outras onde a cor
impregna a obra. Na súa traxectoria salientar figuras
como a Santa Compaña, O Irrio, a Virxe dos Remedios,
os afiadores, as polbeiras do Carballiño, os anxos gai-
teiros, a Virxe, os santos, e toda a tradición da cultura
de Galicia.
Dende a súa primeira exposición, no ano 1961, no Mu-
seo Arqueolóxico de Ourense, celebrou multitude de
exposicións en Vigo, Santiago, Ourense, Castro Calde-
las, ou Bos Aires. Será nesta última cidade onde faga
unha exposición chamada “... de Galicia, a Caminito”
mesturando dúas temáticas moi estimadas pola artis-
ta como é Galicia e a arte porteña.
Vázquez transita por varias etapas, como xa dixemos,
pero todas elas marcadas por unha filosofía orienta-
lista ao xeito do seu veciño e amigo D. Vicente Risco,
transmitindo no seu sinxelo facer unha tremenda ten-
rura e devoción. Blanco Amor era outro fiel á obra des-
ta autora que compartiu moitos seráns con persoeiros
como Laxeiro, Casado Nieto, Dora e Pura Vázquez...
As virxes, santos e demais corpos celestiais que saen
das mans de Vázquez emanan dozura, devoción,
tenrura, simpatía, achegamento; todo un conxunto
de emocións propias da fe plasmado en acuarelas,
porcelana, barro ou madeira. Tanto ten o soporte ou a
técnica que empregue, xa que posúe un basto campo
de actividade.
A obra desta artista atópase dende museos ás casas
de grandes persoeiros da vida social e económica
do pais, pasando por xente nova, e continuando coa
igrexa, como o nacemento de Maite Vázquez, exposto
varios anos na catedral de Ourense e ultimamente no
Castelo de Castro Caldelas.
A tradición catalá do pessebre nas mans desta autora
convértese nunha verdadeira xoia, xa que podemos ver
o Misterio sacado dun altar románico do Museu Na-
cional de Catalunya nunhas pezas de cerámica pintada
que moitos historiadores da arte confundiran con pe-
zas do século XII e XIII, como xa o fixeran varias veces
con outras que están na catedral de Ourense ou na co-
lexiata do Sar.
Tamén hai que facer as referencia aos debuxos urba-
nos que fai en pluma e que conseguen plasmar máis
sentimentos que realidades visuais, onde as rectas
poden ser curvas ou rectas, pero o que contempla o
debuxo atina a localización axeitada.
Esta artista multidisciplinar ten herdeiro artístico, o seu
fillo Carlos Costoya, artista de recoñecemento interna-
cional con temáticas tamén diversas pero mantendo
técnicas paralelas ás da súa nai, que podemos ver pa-
seando polo centro de Ourense.
49
 DENDE A GALIZA INTERIOR
Titúlo dende a Galiza interior este artigo porque teño es-
crito moitos outros nesta mesma revista máis noutros
amedios de comunicación galegos dende a Galiza exte-
rior. A Galiza da emigración; sendo consciente que den-
de o goberno e as autoridades da Galiza interior ten que
artellarse unha política a longo prazo para facer posible
o retorno á Galiza territorial de todos os emigrantes que
o desexen.
O
30 de outubro deste 2020 ven de cumprirse o
centenario da edición do primeiro numero da
revista Nós,dirixida por Vicente Risco e con
Castelao como director artístico. O xornal do mesmo
nome,Nós diario, públicou o fascimel do primeiro nu-
mero da revista Nós que saiu do prelo en outono de
1920.
Nós foi o boletín mensual da cultura galega. Órgao da
sociedade galega de pubricacións. Neste primeiro nú-
mero saen no seu staff Vicente Risco como o director,
Arturo Noguerol como xerente, Xavier Prado (Lameiro)
como redactor xefe, Xulio Gallego como secretario da
redacción; e como redactores Ramón Cabanillas, Al-
fonso R. Castelao, Antón Losada Diéguez, Ramón Ote-
ro Pedrayo máis L. Cuevillas.
A revista Nós deu nome a xeración Nós, a xeración da
cultura e da política galegüista, a do Partido Galegüista.
Primeira editoral da Revista Nós páxina 1 e páxina 2
50
POR: SALVADOR SOUTULLO CAROLO
Articulista e escritor
Foi esta unha xeración que veía a Galiza como célula
de universalidade, que entendía o galegüismo de for-
ma transversal, que apostaba por ter entre os seus
membros a xente mais a esquerda e mais a dereita
sempre que o seu valor fora o galegüismo; a Raza,
como diria textualmente Vicente Risco na editorial do
primeiro numero da revista. E unha ocasión para voltar
a ler os país do nacionalismo galego moderno.
Por outra parte na Galiza pasaron máis cousas recen-
temente, celebraronse en xullo as derradeiras eleccións
a deputados no Parlamento da Galiza e houbo un cam-
beo entre as forzas políticas presentes no Parlamento
do Horreo en Compostela. Se ben despois das excisións
do Bloque Nacionalista Galego na Asembleia Nacional
desta formación política en Amio o ano 2012 sairon
dúas novas forzas políticas: Anova máis Compromiso
por Galicia, e a primeira estivo presente no Parlamento
en alianza primeiro con Esquerda Unida en AGE e logo
con Podemos máis Esquerda Unida en En Marea desta
volta quedan todas estas organizacións políticas fora
do Parlamento galego.
O BNG dou por segunda volta o sorpaso o PSOE, o
primeiro foi en 1997 (residindo eu aínda en Catalunya)
e o segundo é agora (residindo eu xa na Galiza
territorial). Dezanove son os deputados que ten agora
o Bloque, sendo a segunda forza política parlamentar e
quedando o PSdG-PSOE como terceira forza.
Unidas Podemos presentouse xunto a Anova máis al-
gunhas das Mareas municipais co nome de Galicia en
Común e non tivo máis que uns 50.000 votos sen aca-
dar representación parlamentar e a marca de En Marea,
que desta volta se presentaba como Marea Galeguista
e con Pancho Casal como candidato a presidencia da
xunta non chegou os tres mil votos, quedando obvia-
mente tamén fora do Parlamento da Galiza.
O meu amigo Xosé Manuel Beiras ve deste xeito
rematada a súa carreira política e ven de descubrir
que a teoría dunha esquerda rupturista con presencia
orgánica de nacionalistas máis organizacións de
esquerdas estatais como Podemos ou Esquerda Unida
non era viable.
O BNG acertou na súa posición de manter unha
organización propia nacionalista con personalidade
xuridica propia e presentarse as eleccións como tal
BNG; tomando as súas decisión estratexicas dende
Compostela e non dende Madrid.
Outra das cousas que estamos a sofrir na Galiza,
xunto a todos os pobos do mundo e a pandemia da
Covid-19. Pandemia mundial que están chamados a
solucionar os científicos. Os políticos do conxunto do
planeta son os que poden tomar decisións de ogrigado
cumprimento pero teñen que guiarse polos criterios
que recomendan os científicos.
Moito obrigado por voltar a acollerme nas paxinas de
Lua Nova neste simbólico 60 exemplar.
 A MAXIA DA LÚA
NA TRADICIÓN GALEGA
POR: CARLOS XABIER ARES PÉREZ

C
orenta aniversario da A.C.G. Rosalía de Castro e Naquelas conversas de fiadeiro antes referidas, a bo
sesenta números de Lúa Nova. Esa lúa que como seguro que falaban da vida despois da morte, de todos
o satélite que cada noite se converte na lámpa- aqueles seres que a mitoloxía galega resucita e fai vol-
da que ilumina os intres máis escuros da vida, camiña tar dende o alén. Son moitas as culturas que cren nes-
inesgotable a xeito de publicación senlleira acougando te aspecto, e aí tamén a lúa ten moito que dicir. Mircea
morriñas e valorizando o bo facer das galegas e galegos Eliade escribiu que a lúa medra, mingua e desaparece,
que, dende o Baix Llobregat, non esquecen a terra que xa que a súa vida está suxeita á lei universal do devir, do
tempo atrás acubillou aos seus maiores a carón das la- nacemento e da morte. Tamén Cashford mantiña que
reiras nas noites de fiadeiro. en todo o antigo mundo a idea da resurrección estaba
reflexada no ciclo lunar. Un ciclo que marca datas, co-
Foron precisamente aquelas xuntanzas arredor dos po-
lleitas e mesmo nacementos, sendo a guía pola que ao
tes pendurados a quecer, grandes foros nos que se con-
longo do tempo camiñaron os eidos consuetudinarios.
taban vellas lendas e historias engaioladas na tradición
Este ciclo que dura 28 días ten a mesma duración que
oral, moitas delas coa lúa como protagonista principal.
o menstrual, o que fixo pensar ás xentes que era a lúa
Neste artigo falaremos dalgunhas delas, pero empeza-
chea a que decidía cando as mulleres podían quedar
remos atendendo a outros aspectos que tamén fan da
embarazadas. O caso é que o noso satélite está presen-
lúa unha parte importante da historia da humanidade,
te en todos os ritos de paso; concepción, nacemento, ca-
porque foron por exemplo moitas as divindades que as
samento e morte. A nosa tradición mantén que os días
mitoloxías de diferentes pobos lle adicaron. Diana foi a
trece e catorce do ciclo lunar son os máis fecundos; na
deusa romana protectora da lúa, o mesmo que a súa
Praia da Lanzada as mozas dan o baño das nove ondas
homóloga Selene (Artemisa) para os gregos. En Méxi-
baixo a derradeira lúa de agosto, deitándose tamén na
co consideraban a Coyolxauhqui como a súa represen-
pétrea cama da santa coa intención de garantir unha fe-
tación, mentres que na zona nórdica europea foi Mani
cundidade que os medios naturais non lles concederon.
quen a personificaba. No Xapón era Tsukuyomi o seu
deus, mentres que os exipcios tiñan en Jonsu (tamén
Iah, Yah, Thot ou Aah) ao seu símbolo; e no oriente próxi-
mo, en terras da Mesopotamia, Zuen (Sinai) rexentaba
tal privilexio. Os maias ollaban a Ixchel como deusa da
xestación e da lúa; Mama Quilla (termo quechua que fai
referencia á “Madre Luna”), foi para os incas o terceiro
poder, deusa lunar, representación feminina do univer-
so e nai do firmamento, con influencia na fertilización
das plantas e nas mareas. Neste senso, atribúese ao
astrónomo Erastótenes de Cirene (276 a.C. – 194 a. C.)
a primeira teoría que tentou explicar dende un punto de
vista científico a importancia da lúa nos fluxos e refluxos
das augas. Na provincia de Anta, a poucos quilómetros
de Cusco, érguese a 3.650 metros de altitude o Qillaru-
miyoc, antigo templo de adoración á lúa e por ende a
Mama Quilla. BAÑO DAS NOVE ONDAS BAIXA A LÚA
Foto: Rober de la Torre

Vellas crenzas manteñen que para que nacera un neno

QUILLARUMIYOC. TEMPLO ADICADO Á LÚA
Fonte: www.cuscotravelguide.com
era preciso ter relacións baixo o crecente, mentres que o
minguante quedaba para que fose nena. Tamén que se
a muller preñada mira cara a lúa e o feto se move, nace-
rá un varón. Debido a que as bruxas repartían moscas e
meigallos baixo a lúa vermella de finais de abril, ninguén
casaba no mes de maio. Din tamén que na fase crecente
as ánimas dos mortos suben ata a lúa para voltar a caer
cando ela mingua, incluso que dende ela baixan trans-
formadas en abellas as ánimas galegas, permitindo así
que os devanceiros acaden unha segunda vida mestu-
rados entre os seus seres queridos. Unhas ánimas que

51
 teñen na Vía Láctea ao seu camiño, sendo precisa a in-
tervención dunha determinada fase lunar para que poi-
dan percorrelo. Son estos polo tanto claros exemplos de
como esos ritos polos que pasan as nosas vidas fican
vencellados á lúa polas crenzas populares, transmitidas
posteriormente a través da oralidade.
Cando miramos cara ela, abraidos pola luminosidade
do luar, podemos adiviñar formas que nos poden levar
a pensar na súa orixe, algo do que xa se encargaron len-
das e vellas historias ao longo do tempo. En algunhas
zonas orientais din que nela vese un sapo, inda que na
China manteñen que é unha lebre pola forma da silueta
que amosa a orografía lunar. Tamén ollan un coello que
cociña receitas que garanten a inmortalidade. Chanda,
unha das fillas xemelgas de deusa india Astangi Mata,
feita lúa ao ser enviada ao ceo, quedou para sempre no
seu rostro coas marcas da man da súa nai gravadas, fei-
tas cando esta a acariñaba para despedila. Marcas que
podemos distinguir como esas tonalidades máis escu-
ras na cara lunar. No Brasil ven a San Xurxo portando
unha lanza e loitando contra un dragón. Noutros lugares
é un home cunha carga de leña nos ombreiros, condea-
do a traballar eternamente como castigo imposto polo
deus dos cristiáns ao non ter respetado o descanso do-
minical. Dende Hawaii ven a unha muller que tece sen
descanso prendas que ofrecerá aos deuses.
Pero en Galicia, sabemos que a quen se ve na lúa é ao
Rato Rabisaco, que dende o Outeiro do Castro do Monte
Seixo sobe no satélite nas noites de plenilunio do verán,
chimpando dende a rocha e deixando as súas pegadas
nel. Pouco a pouco o rato vai comendo anacos do queixo
que lle semella ser a lúa, sendo polo tanto o causante de
que a mesma camiñe cara o cuarto minguante. Din que
se alguén consegue velo, quedará por sempre cuberto
de fortuna.

OUTEIRO DO CASTRO NO MONTE SEIXO

Foto: Carlos Ares

A lúa fica como base de lendas que nos falan de catás-

SECUENCIA DA IMAXE DO RATO RABISACO NA LÚA
Carlos Ares a partir de: Monte do Seixo. A montaña máxica.
Tamén neste monte habita o Home da Legua, que dur-
me durante un mes e que ao deitarse deixa a cachola en
terras de Ourense na aldea de Beariz e os pés en Ponte-
vedra na de Forcarei. Unha mañá, ao espertar, estirou os
brazos tocando cun dos dedos na lúa, facendo que dela
se desprenderán unas anacos que caeron espallados no
propio monte, formando o lugar que a veciñanza deu en
chamar Outeiro das Lúas Novas. Tamén nesas noites de
lúa chea galopa polo outeiro a Besta Branca do Seixo, un
alicorno que corre cara o río a saciar a súa sede.
trofes e mesmo de encantamentos. Foi así como dunha
volta pediulle a un home unhas pelicas coas que abrigar-
se e combater o frío, pero ante a negativa deste a pres-
tarllas, entrou en cólera e provocou unha forte choiva
que durou corenta días, coas súas respectivas noites, e
que ata nós chegou como a lembranza dun diluvio uni-
versal. Outra lenda conta que unha noite baixou ata a
terra quedando prendida entre as polas dunha árbore.
Tivo a sorte de ser axudada por un lobo, a quen antes
de despedir lle roubou a sombra para recordalo eterna-
mente. Dende ese intre o animal oulea cada noite de lúa
chea pedíndolle que lla devolva, cun son que se conver-
teu para sempre na banda sonora dos nosos contos de
medo. E baixo esa mesma lúa aparece nas ruinas da
Escusalla (Lobios) o Marrequiño, a pantasma dun frade
con xiba que acompañado de dúas donas reclaman o
sitio que tempo atrás foi de seu, e que con silandeiro
camiñar fan fuxir aos que tentan pasar a noite na súa
propiedade. Contan tamén que nunha escura noite sen
lúa, unha potente luz sobrenatural e cegadora saiu den-
de o patio para iluminar o ceo.

52

A CASA DA ESCUSALLA
Fonte: https://descubrirgalicia.wordpress.com
Tamén reparte a lúa sortes e incide nos calendarios
agrícolas. En Turquía as nais colocan aos seu fillos nas
fiestras antes da saída da Lúa Nova, agardando a saber
quen deles será o primeiro en vela. De ser unha nena,
terán abundancia por un mes, mentres que de ser un
neno, ese mesmo período de tempo haberá que pasa-
lo con estreiteza. Paladio, escritor e agrónomo roma-
no do século IV, dicía que a sementeira hai que facela
mentres a lúa medra, deixando para os decrecementos
as podas e recolleitas. Lucio Junio Moderato Columela,
que naceu en Cádiz e viviu no primeiro século da nosa
era, xa deixou escrito na súa obra Res rústica que deben
sementarse lentellas e fabas entre o primeiro de duodé-
cimo día da lúa. Costumes que chegaron ata os nosos
días recollidos en moitas das ocasións en calendarios
agrícolas, sempre elaborados baixo a influencia das
lúas, como acontece coa chea de agosto que resulta ser
a apropiada para os traballos de limpeza de malas her-
bas e mantemento, ou como a chea de maio que recibe
varios nomes como os de lúa das flores e de sementeira
do millo, porque con ela florecen as plantas, lúa da nai,
por facer medrar a fertilidade das terras ou lúa do leite
por marcar o fin das xeadas. A xente do mar tamén sabe
que, nas noites de lúa chea, o peixe recollido pouco tar-
dará en endurecer e descomporse.
E así vivimos as galegas e galegos, mirando cara a lúa
para saber cando cortar as unllas e o pelo ou cando facer
matanzas e magostos; prendendo candeas baixo a Lúa
Nova buscando a sorte ante o inicio de novos proxectos;
tomando baños baixo o seu influxo para captar enerxías
positivas; sabendo que os comportamentos varían nas
noites de lúa chea, facilitando a conversión de homes
en lobos, a celebración de aquelarres e o afloramento
de seres aos que chamamos lunáticos; e mesmo pes-
cudando nos almanaques para saber cando chegará a
primeira lúa chea de primaveira que nos marcará o inicio
do entroido. Sabendo que convén quedar na casa cando
a lúa se agocha detrás da terra, converténdose nuha lúa
de sangue que anuncia mortes e xunta ás máis cruentas
bruxas que executan sacrificios cos que renovar os seus
maléficos poderes.
Inda así seguiremos celebrando baixo a lúa entre o son
de pandeiros e aturuxos, pois xa Estrabón dixo de nós
que nas noites de luar as familias galegas se xuntan á
porta dos fogares para cantar e bailar como xeito de
veneración aos seus deuses. Así se facía en Viana do
Bolo nos inicios do S. XX, cando baixo os plenilunios
cantaban coplas como a que dicía: “Sae lúa, sae lúa; sae
lúa d´os nubrados; que xa volvense a querer; los amores
olvidados”.
Mentres todo eso se vai sucedendo, Lúa Nova seguirá
sendo unha revista de referencia, como tamén o é a súa
curmá que aló no alto marca a primeira das fases lu-
nares, e nos deixa espectáculos tan abraiantes como
a formación dos eclipses, que tamén fomentan outras
lendas do noso imaxinario.
Longa vida e moita luz a Lúa Nova e á A.C.G. Rosalía de
Castro; tanta como a que loce naquelas mil primaveiras
máis das que nos falou o mestre Cunqueiro.
53
 GALICIA & CATALUNYA...
PER UN VÍ EXCEL·LENT
L
’enamorament de les Bodegues Catalanes per les
Bodegues Gallegues s’inicia l’any 2.012 a través
de Pazo das Bruxas (D.O. Rías Baixas).
La Família Torres aposta per un projecte innovador i
experimental a Galícia.
Per aquest motiu l’any 2.017 adquireix un petit celler
situat a un pazo pontevedrés, voltejat de sis hectàrees
d’una vinya emmurallada, el Pazo Torre Penelas, que
data del segle XV, tres parcel·les de més qualitat
seleccionades per el.laborar un vi de llarga criança en
quatre zones segons l’equilibri en la maduració i el perfil
aromàtic de cada tram de l’anyada de 2018.
Així s’aconsegueix el primer vi amb fermentació i criança
en granit, amb una microoxigenació compensada que
evita l’aparició d’aromes afruitats i l’oxidació del vi.
Es tracta d’un brou experimental que descansa en dipò-
sits ovoides de pedra fabricats a Ribadumia (Ponteve-
dra), és el primer vi del món que desenvolupa tot el seu
procés d’elaboració en ous de granit gallec.
54
POR: BARTOLOMÉ JIMÉNEZ CAZORLA
Les bótes estan fetes un material porós que permet
mantenir la temperatura del vi sense oscil·lacions sobta-
des al llarg del temps.
Gràcies a la naturalesa mateixa del granit no hi ha ne-
cessitat de cap recobriment interior que permeti al vi
adquirir la mineralitat de la pròpia pedra.
Tota l’estructura de pedra està mecanitzada per reduir
la possible contaminació, proporcionant als vins múlti-
ples beneficis:
Més untuositat i volum gràcies al seu moviment
espiral natural i continu, la qual cosa fa que les mares
no puguin dipositar-se a la base i se suspengui tot el
temps... després continuar un descans prolongat en
ampolla abans de sortir al mercat.
La projecció entre la Família Torres (referent català en
vins) i les Bodegues de Galícia, ofereix una bona evolu-
ció i equilibri que garanteixen un consum estable.
Les empreses familiars vinícoles consideren que les
economies regionals i nacionals tenen un compromís
amb el desenvolupament sostenible i medi ambient,
amb un compromís de responsabilitat social.
 Xosé Manuel Fdez.

40 ANOS DA A. C. G. ROSALÍA DE CASTRO,

DE CULTURA GALEGA EN CORNELLA DE LLOBREGAT (CATALUNYA)

As pedras de Trevinca por Paco Ascón

ASOCIACIÓN CULTURAL GALEGA ROSALÍA DE CASTRO

Federico Soler, 71 · Cornellà (Barcelona) · Tel.: 93 375 11 03
COA e-mail: acgrosaliadecastro@gmail.es facebook.com/lua_nova
COLABORACIÓN:

Secretaría Xeral da Emigración

Secretaría Xeral de Política Lingüística