HOMENAXE A

ANTN ALONSO ROS E

RAMN DE VALENZUELA
HOMENAXE A
ANTN ALONSO ROS E
RAMN DE VALENZUELA
27, 28 e 29 de outubro e 5 de novembro de 2005
XUNTA DE GALICIA
Consellera de Cultura e Deporte
2006
nxela Bugallo Rodrguez
Conselleira de Cultura e Deporte
Lus Bar Torres
Director xeral de Creacin e Difusin Cultural
Francisco X. Fernndez Naval
Subdirector xeral de Creacin e Difusin Cultural
Coordinacin: Charo Ferreiro e Inmaculada Pena
Deseo de cuberta: Antonio Castro Ferreiro
Revisin do texto: Reverso SL
Xunta de Galicia
Santiago de Compostela, 2006
ISBN: 84-453-4311-4
Dep. Legal: C-2633-06
Edita: Xunta de Galicia
Consellera de Cultura e Deporte
Direccin Xeral de Creacin e Difusin Cultural
Imprime: Grafinova, S.A.
133
NDICE
Pxina
Presentacin........................................................................................................ 7
RELATORIOS
Manuel Igrexas
Apuntamentos sobre a biografa de Ramn de Valenzuela ........................ 9
Mario Pereira
Algunhas suxestins sobre a obra literaria de Valenzuela.......................... 17
Bieito Alonso Fernndez
A vixencia dunha vida ................................................................................ 27
Xon Carlos Garrido
A Estrada, descabezada econmica e culturalmente .................................. 37
Dionsio Pereira
Os mortos esquecidos: Radiografa da represin franquista nun pequeno
concello rural. O caso de Cerdedo (Pontevedra) ........................................ 43
Manuel Igrexas
A represin franquista en Silleda................................................................ 63
Marcos Seixo Pastor
Dous intelectuais cuntienses asasinados: Xon Xess e Blanco Torres.
Algunhas repercusins da represin franquista na actualidade.................. 75
Avelino Pousa Antelo
As mias coincidencias con Ramn Valenzuela......................................... 85
Xos Neira Vilas
Homenaxe a Alonso Ros e Ramn Valenzuela. Silleda, 5/11/05.............. 87
Herminio Barreiro
Ramn Valenzuela sempre na memoria...................................................... 93
Celestino Garca Braa
Homenaxe a Ramn de Valenzuela Otero, Silleda 5/10/2005.................... 97
Xos Manuel Malheiro
Antn Alonso Ros, poltica e pedagoxa para un pobo............................. 101
Matas Rodrguez da Torre
Intervencin acto de homenaxe no XXV cabodano de Antn Alonso
Ros e Ramn de Valenzuela ...................................................................... 111
Alberte Maceira
A Guerrila na Comarca do Deza.
Os acontecementos do 18 de xullo de 1936 en Silleda, Pontevedra .......... 117
134
PRESENTACIN
O Ano da Memoria de Galicia pon luz o ro inmenso e sabido da nosa historia ocul-
tada. Nomes, situacins, lugares, traxectorias vitais conmocionadas polo Golpe de Estado fas-
cista de 1936; persoas esgazadas non soamente nos seus dereitos, senn nos seus vencellos
afectivos, nas sas races, nas perspectivas trazadas desde a honradez e das posibilidades aca-
dadas a partir duns alicerces marcados pola autenticidade e o respecto a unha sociedade sacu-
dida por unha serie de circunstancias histricas imposbeis de predicir.
Quedan tamn aqueles que tomaron o fusil e dispararon contra inocentes, pezas de
mquinas da morte e mortas, individuos que, vencidos polo medo, pola cobiza ou pola acepta-
cin submisa dun poder espurio, se converteron en cadveres andantes, en seres que xa para
sempre se viron na obriga de tapar cara ao exterior os seus propios actos, sen aceptaren nunca
que quedaban gravados indelebelmente nunha conciencia que perda o dereito a respirar.
Dun lado e do outro, dun xeito ou doutro, a morte apoderouse daquela Galicia trauma-
tizada; no entanto, houbo mentes dispostas accin e construcin, persoas dotadas da capaci-
dade de transformacin en calquera circunstancia, que mantiveron a evolucin do pas ben coa
accin rebelde nos montes e na clandestinidade con figuras de enorme calidade intelectual e
humana a viviren nas matogueiras ou no exilio, onde o crisol reuniu pensadores, artistas e pol-
ticos de talle fra do comn, que pensaron Galicia desde a distancia imposta, para lle dar un
novo sentido e unha proxeccin ao futuro, ao lugar onde se esgotase o inconsistente sistema
montado co apoio da Luftwafe e a pasividade duns pases democrticos que non imaxinaban o
que para eles mesmos representaba aquela guerra.
Daquela, esta homenaxe vai mis al de Antn Alonso Ros e Ramn de Valenzuela:
estndese s persoas represaliadas polo fascismo nas terras arredor do Deza, coa sa achega por
unha Galicia en liberdade. Os dous nomes escollidos teen unha indubidbel calidade intelec-
tual e de dinamizacin, antes e despois da traxedia; malia iso, coidamos que a sa alma se sen-
tira ferida de non lembrarmos canda eles os que os acompaaron, as mulleres e os homes que,
sa beira, lle deron sentido e solidez sa propia obra.
7
APUNTAMENTOS SOBRE
A BIOGRAFA DE RAMN DE
VALENZUELA
MANUEL IGREXAS
Pretendemos facer unha aproximacin figura do poltico e escritor Ramn de
Valenzuela, centrndonos sobre todo nos primeiros anos da sa vida, cando desen-
volve o seu labor na comarca de Deza.
Nace Ramn de Valenzuela Otero no Pazo da Via, na parroquia silledense de
Abades, o 3 de outubro de 1914. De familia fidalga, fillo de Jos Valenzuela Ulloa,
e neto por lia paterna de Gerardo Valenzuela Baamonde e Mauricia Ulloa Villar, dos
Ulloa de Laln. A sa nai, Dolores Otero Garca, era filla de Gumersindo Otero, quen
fora presidente da Deputacin de Pontevedra e gobernador civil de Ourense.
O pai, o popular mdico Jos Valenzuela, foi un dos iniciadores do movemento
agrarista en Silleda nos primeiros anos da dcada de 1920 e chegou a ser proclamado
candidato para as eleccins a deputados provinciais de 1921, anda que non sau elixido.
Ramn estuda o bacharelato en Compostela para matricularse no curso 1931/1932
en Dereito. Ao ano seguinte farao en Filosofa e Letras. En 1933 marcha a Pontevedra
para ingresar na Escola Normal, anda que contina como alumno libre das facultades
de Dereito e Filosofa e Letras. Rematados os tres cursos de Maxisterio, destnano a
Vigo como mestre, cargo que non chegou a exercer polo comezo da Guerra.
9
Anda sen rematar o bacharelato, desenvolve unha intensa actividade de difusin
cultural na sa parroquia de Abades: en 1930, crea, nunha casa do pai, unha escola
para adultos na que d clases en galego. No vern de 1933 forma con outros mozos
un cadro teatral que chamaron Alborada, co nimo de recadar fondos para a difusin
cultural, chegando a representar algunhas obras na Bandeira e Silleda.
De 1933 datan os seus primeiros escritos. Trtase dunha serie de Cartas a Alfon-
so dOuteiro, asinadas como Ramn da Via e aparecidas no peridico lalinense
Razn, dirixido polo agrarista Xess Iglesias Surribas. Nelas trata de convencer o seu
correspondente (en realidade o seu curmn Alfonso, daquela estudante en Len) da
necesidade da autonoma para avanzar na liberacin de Galicia:
Non sentes derrota, porque sabes que, se non hoxe ma; o noso pobo ha espertar
dese soo en que parece sumido; porque co traballo dos que estudiamos para darlle unha orga-
nizacin forte e potente hanse decatar de quen son, onde viven, dos seus deberes, pero tamn
dos seus dereitos.
Convncete, o nico camio aquela cativa autonoma estatutista, porque nela posi-
ble que podamos cimentar a idea de LIBERDADE.
Tamn en Razn, aparece a sa primeira obra literaria, trtase do conto O bille-
te de ida e volta, un relato de traza popular no que un mozo labrego debe coller o tren
en Santiago: a sa ignorancia do que o ferrocarril d lugar a situacins chocalleiras.
Semellantes a este eran probablemente os contos que, co pseudnimo de Pepe dos
Cestos, narraba nos anos 1934 e 1935 en Radio Pontevedra, en teatros e festivais
(como o de msica galega celebrado en Pontevedra en outubro de 1935) e nalgunha
feira da Bandeira. Tamn actuou no teatro do Casino de Laln en novembro de 1934,
acompaando o coro Airios da Ulla. Valenzuela abandonara finalmente esta activi-
dade por considerar que non contribua a formar unha conciencia galega e poda dar
unha visin ridcula do labrego.
Temos novas da sa actividade poltica desde marzo de 1932, cando participa no
primeiro mitin do Partido Galeguista na Bandeira. Valenzuela, a quen a prensa cuali-
fica como un dos mis activos organizadores do galeguismo na comarca, presenta os
oradores: Fernndez del Riego, Lpez Durn e Antn Alonso Ros. Froito deste labor
crase o Grupo Galeguista de Abades que, baixo a direccin de Ramn Amigo Quin-
tela, agrupa xentes das parroquias de Abades, Manduas, Moalde e Lamela. Os gale-
guistas de Abades tian a sa sede no edificio da escola fundada pola Sociedad
Pro-Escuelas da Bandeira de Bos Aires, coa que mantian estreita relacin. De feito,
cando a sociedade bonaerense decide pechar a escola da Bandeira no vern de 1934,
deixa en mans do Grupo de Abades a xestin do local e da sa biblioteca para que
sirvan como de casas do pobo, donde se poidan realizar xuntanzas, conferencias e
canto se relazoe co melloramento de Galiza.
10
Os galeguistas de Abades inician unha campaa de propaganda, coa organiza-
cin de actos nas parroquias de Cira e Camanzo, onde volve tomar a palabra Valen-
zuela xunto a Fernndez del Riego:
Valenzuela, entusiasta traballador pola causa autonomista, dixo que o grupo de Abades,
ao contribur coa sa aportacin intensa campaa que o Partido Galeguista est realizando
en Galicia, faino coas miras postas tanto na liberacin poltica como na mellora econmica e
dignificacin espiritual do labrego galego. Rebate algns dos tpicos que se esgrimen contra
a autonoma e propugna a organizacin agraria, posto que os labregos asociados son os nicos
que poden conseguir a sa propia liberdade.
O grupo de Abades, que non parou de medrar desde a sa creacin, chegou a
contar con oitenta militantes en 1936, na sa maiora labregos, incorporando mesmo
algunhas mulleres.
Valenzuela intervn tamn na festa escolar do primeiro de maio de 1933 na esco-
la do Marco da parroquia de Siador con Surez Picallo e Alonso Ros. A celebracin
fora instituda polos emigrados da sociedade Hijos de Silleda en 1924 (en plena dita-
dura de Primo de Rivera) como un xeito de reunir os alumnos das tres escolas funda-
das por eles e conmemorar esa emblemtica data.
O 15 de agosto de 1933 participa na Pelegrinaxe ao Candn, un acto de afirma-
cin galeguista que se desenvolve na cima deste monte, en homenaxe ao vinte e cinco
aniversario da Sociedad Hijos de Silleda. No programa de actos figuraban Otero
Pedrayo, Vicente Risco, Surez Picallo, Blanco-Amor e Alonso Ros. As nos descri-
be Blanco-Amor a sa intervencin:
Valenzuela Otero, case un neno, canta mocidade, e o penacho celta do seu pelame, arde
como unha chama vermella.
Intervn na campaa electoral das eleccins de novembro de 1933 e no acto que
se organiza na Bandeira faino por primeira vez xunto a Castelao.
A sa vinculacin co Partido Galeguista formalzase en 1934, ao incorporarse s
Mocidades Galeguistas. Na IV Asemblea do Partido, celebrada en Santiago en 1935,
elxeno conselleiro en representacin da zona Laln-A Estrada. Emprende entn o
labor de organizar os galeguistas na comarca: visita os grupos xa constitudos e pro-
move unha campaa de propaganda para crear novos. O seu proxecto de reorganiza-
cin (que apareceu nA Nosa Terra) consista en crear unha estrutura baseada en
clulas parroquiais de cinco membros, que enviaran un representante Asemblea
Comarcal:
Nas comarcas de Deza, Trasdeza e Ulla dbense constituir clulas parroquiaes. Cada
clula comporase de cinco membros ou irmns e cada unha d-las ter un voto nas asambreias
ou conferencias peridicas que se tean que celebrar.
11
En cada parroquia poden constituirse varias ou de ser unha soia total, tern voto igual-
mente cada agrupamento ou fraicin de cinco irmns.
As clulas de cada unha das tres comarcas formarn agrupacins que sern dirixidas por
un segredario e un presidente. Cada tres meses celebrarn reunins xeraes as que asistir un
representante de cada clula. En todas as reunins xeraes renovaranse ou reelixiranse os crre-
gos direitivos ou sexan o presidente e segretario citados.
Durante os tres meses que dura a funcin nos crregos dos indicados direitivos, os das
tres comarcas constituirn un Consello superior que estar presidido polo Conselleiro ou
suprente da zona e reunirase todos os meses.
O Conselleiro ou suprente son os encarregados de representar a totalidade das agrupa-
cins comarcaes no seo do Partido.
Vian funcionando na comarca algns grupos como o xa mencionado de Abades
e o grupo galeguista de Botos (Laln), animado polo mestre de Soutolongo Manuel
Gonzlez. O 23 de xaneiro de 1934 constitese o Grupo Laln, no que se inscriben
Xos Mara Calvio Mario, carteiro e correspondente de El Pueblo Gallego, o
mesmo Xess Iglesias Surribas, Fernando Goyanes, o impresor e periodista Celso
Carrn e Xos Otero (Laxeiro), que actuaba como bibliotecario.
A principios de 1935 incorpranse o mestre Xess Golmar Rodrguez (que ser
elixido presidente e, a partir de abril de 1936, designado alcalde de Laln), Enrique
Vidal Abascal e Fernando Calvio.
Cranse tamn grupos noutras das parroquias lalinenses: Moneixas, arredor dos
gaiteiros Os Dezas, que acaban convertndose nos animadores dos mitins do partido
grazas ao empeo doutro militante das Mocidades Galeguistas, o periodista Xess
Froiz; e outro en Santiso, arredor tamn doutro grupo de gaiteiros: Os Cntigas.
En resumo, no Partido Galeguista, xunto a Ramn de Valenzuela, est a elite
intelectual do Laln da poca e os principais promotores e colaboradores da prensa.
Con este labor non de estraar o xito dos mitins do Partido Galeguista que se
celebran a finais de 1935 e principios do 36 (nas vsperas das transcendentais elec-
cins de febreiro): no de Laln, en setembro de 1935, volve intervir Valenzuela con
Castelao (a primeira aparicin deste, logo do exilio en Badaxoz) e no da Estrada, en
xaneiro de 1936, con Vctor Casas e Castelao.
Ramn era moi apreciado como orador, pola sa amenidade e simpata, e o
carcter alegre e humorstico dos seus discursos, do que unha boa mostra son os cua-
lificativos que lles aplica s Juventudes de Accin Popular, teoricamente a rama
xuvenil do dereitista e antiautonomista partido de Gil Robles, no que a maiora dos
militantes pasaban dos 25 anos:
O nome autntico que deban levar era este: Senectudes de Reaccin Antipopular.
12
Logo da vitoria da Frente Popular en febreiro, os galeguistas lnzanse prepa-
racin do plebiscito para o Estatuto de autonoma. Valenzuela participa activamente
na campaa, levando as propostas do PG:
Facerlles ver aos campesios e traballadores das vilas non quen somos senn que son
eles e onde viven; ensinarlles que a sa terra rica e farturenta serve para os facer escravos
cando puidera servir para lles dar unha vida con ilusins, con poesa e con pan. Levar a sa
conciencia ao noso programa que non inventado de hoxe para ma senn ergueito na cien-
cia da Economa e da Poltica e cimentado na realidade de Galicia.
Que non imos verificar unha experiencia senn seguir un camio que outras nacionali-
dades europeas remataron con xito e sobre todo meterlles no corazn o convencemento de
que en todas as horas e mis anda nas presentes, Galicia a sa nai chama por todos os fillos
porque se olla aldraxada pois un goberno de fra quere doarlle a fame en troques da sa per-
sonalidade.
Pero o labor de Valenzuela non est s na comarca de Deza. Mentres segue os
estudos de Maxisterio en Pontevedra convrtese en profesor do Instituto Kosmos da
capital, dirixido polo republicano Gonzalo Martn March. Intgrase na Federacin de
Juventudes Culturales Recreativas e d algunhas conferencias sobre temas histricos
nas parroquias pontevedresas como a de Mourente o 27 de outubro de 1935 sobre Os
celtas en Galicia, acompaando a Martn March que falaba sobre A orixe da huma-
nidade.
En maio de 1936 convrtese en presidente da Federacin de Juventudes Cultura-
les de Pontevedra propoendo un ambicioso programa de extensin cultural, para facer-
lles chegar s parroquias rurais do concello o teatro, conferencias, bailes, excursins...
Cstanos traballo facer espertar aldea, non o dubidamos, non contamos con grandes
fondos materiais para acometer o que queremos; pero en cambio posumos un almacn de cari-
o nosa Terra e un esprito de sacrificio, que nos permitir chegar ata onde sexa necesario.
Valenzuela colabora tamn co Seminario de Estudos Galegos na seccin de Etno-
grafa e Folclore, de onde lle naceu o seu interese pola historia de Galicia e a con-
ciencia da necesidade do seu coecemento e divulgacin para sermos un pobo libre:
O pobo galego foi creador de moitas mis cousas das que hoxe estn vista e que andan
en todas as artes, en todas as ciencias polticas e sociais. s veces foi un pobo submiso, pero
tamn se soubo erguer. Soubo domearse ao seor pero tamn lle soubo queimar a casa cando
este abusou.
En 1928 os membros do Seminario iniciaron as sas xeiras ou campaas de
investigacin na Terra do Deza, que remataran en 1935. O obxectivo era facer un
estudo integral da comarca, mis completo ca o da Terra de Melide, e a ser publica-
do en 1936. Pouco dese traballo puido ser salvado da destrucin das hordas falanxis-
tas que asaltaron a imprenta de Casal en Compostela. Valenzuela publicara en 1945,
na revista Galicia Emigrante, un artigo co ttulo de Laln que constite unha fer-
13
mosa descricin literaria de Deza, o escenario no que se desenvolve a maior parte da
sa obra literaria, que reflicte o seu profundo coecemento histrico e antropolxico
da comarca.
Toda esta actividade de Ramn de Valenzuela bruscamente cortada polo Golpe
de Estado do xeneral Franco. O 27 de xullo deteno na Bandeira canda o seu cur-
mn Jos Carnero Valenzuela (que era a quen via prender a patrulla militar enviada
desde Compostela) e encrrano na prisin de Silleda. Conducido de Compostela,
sae o 1 de agosto logo de prestar declaracin ante o xuz militar, e queda como deti-
do gobernativo. Con todo e ante a inseguridade de andar fuxido, ingresa como volun-
tario no exrcito franquista, no Quince Regimiento Ligero de Artillera, xa coa
intencin de cambiar de bando menor oportunidade. Destinado en Cceres, o 8 de
decembro de 1937, pasa a territorio da Repblica e incorprase ao cuartel xeral da
divisin que manda Enrique Lster.
En Barcelona, onde estn instaladas as institucins polticas republicanas, cola-
bora cos galegos da zona leal unndose Solidariedade Galega Antifascista, da que
nomeado secretario de Informacin e Prensa. Intgrase tamn na Direccin do Partido
Galeguista, desempeando os cargos de secretario xeral e secretario de organizacin.
Escribe na revista Nova Galiza. Boletn Quincenal dos Escritores Galegos Antifei-
xistas, onde publica algns artigos en galego (Os enemigos do pobo son os enemigos
das liberdades rexionais e Xente que naceu cansada). Aparecen tamn en Nova Gali-
za outros textos en casteln asinados cos pseudnimos Tras-Deza e Ramn Trasdeza de
Abades que corresponden evidentemente a Ramn de Valenzuela.
En 1939, trala conquista de Catalua polos franquistas, pasa a Francia cos res-
tos do exrcito republicano. Intrnano no campo de concentracin de Argels-sur-
Mer. Logo pasa ao de Saint-Cyprien, onde recibe axuda da Sociedad Pro Escuelas na
Bandeira de Bos Aires. Xa en liberdade, colabora co 2 Boureau do exrcito francs
como oficial republicano. Al coece a que haba ser a sa muller, Mara Victoria, filla
do deputado Elpidio Villaverde. O estoupido da Segunda Guerra Mundial levou a
familia Villaverde a marchar Arxentina, pero Valenzuela permanece en Francia, para
continuar a loita contra o fascismo.
Cando os alemns ocupan Francia, a Gestapo prndeo e entrgallo polica pol-
tica franquista. Xlgano en vila e condnano a vinte anos e un da, que empeza a
cumprir na mesma prisin de vila.
En 1944, sae do crcere en liberdade vixiada e con inhabilitacin para a docen-
cia. Instlase en Vilagarca, onde traballa como axente comercial e dirixe unha explo-
tacin de arxila.
14
Casa con Mara Victoria Villaverde en xaneiro de 1945. Nese ano retoma os estu-
dos universitarios e no 47 licnciase en Filosofa e Letras, seccin de Historia.
En 1949, despois de conseguir o indulto que o libera do rxime de prisin ate-
nuada, marcha a Bos Aires coa sa familia.
Na capital bonaerense traballa en actividades comerciais e entrgase ao labor
poltico e cultural. Colabora como secretario de Castelao e participa con el na Irman-
dade Galega. Pronuncia mltiples conferencias en institucins galegas da Arxentina e
Uruguai. membro da Agrupacin Galega de Universitarios e Artistas (AGUEA) onde
d clases de xeografa galega.
Non esquece o seu papel de publicista e, ao pouco de chegar Arxentina, en 1951,
xa aparecen colaboracins sas nA Nosa Terra. Anos despois, en xuo de 1955, inicia,
no mesmo xornal, unha serie baixo o ttulo de Estampas na que vai narrando diversos
episodios da historia de Galicia, en relacin moi probablemente coas clases que ofrece
na AGUEA: As inquedanzas de Idacio. Godos e mouros, Don Diego Xelmirez.
A sa primeira novela Non agardei por ningun publcase en 1957, na editorial
Citania. Nela relata os acontecementos de 1936 ata o seu paso zona republicana.
Exerce a crtica literaria no peridico La Gaceta de Tucumn, onde publica
tamn algns contos ilustrados por Laxeiro. Colabora en Galicia Emigrante, a revis-
ta de Lus Seoane e na audicin de igual nome en Radio Libertad. Os relatos publi-
cados en Galicia Emigrante e as versins galegas dos que aparecen en La Gaceta
seran despois recuperados por Ramn para inclulos no libro O Naranxo.
Dirixe o Ateneo Curros Enrquez, da Federacin de Sociedades Galegas, no
derradeiro esforzo por conseguir unha escola de teatro estbel que contine as direc-
trices do Teatro Popular Galego de Blanco-Amor. Ademais de participar como actor,
traduce ao galego A camisa de Lauro Olmo e O casamento do latoeiro de John M.
Synge. A sa nica peza teatral, As bgoas do demo, estrase en agosto de 1964 no
Teatro Castelao do Centro Galego de Bos Aires, dirixida por Blanco-Amor.
Tamn en 1960, cos integrantes da Compaa Maruxa Villanueva, que represen-
taran Os vellos non deben de namorarse, participa nunha lectura da obra de Castelao,
no dcimo cabodano do seu pasamento.
Parece que sobre 1962 cando decide ingresar no Partido Comunista, anda que
sen abandonar o ideal galeguista que sempre impulsou a sa prctica poltica.
Retorna en 1966 para instalarse en Madrid, onde traballa como mestre no Cole-
xio Cisneros e ensina Xeografa e Historia de Galicia no Crculo de Estudios Galle-
gos que funciona no Club de Amigos da UNESCO.
15
En 1974 aparece o libro de relatos O Naranxo editado polo grupo Brais Pinto.
Nestes anos pronuncia numerosas conferencias sobre temas galegos; nunha delas,
celebrada en 1976 na Facultade de Econmicas de Compostela, desata unha forte pol-
mica. Logo sera publicada por Akal co ttulo Historia do Galeguismo Poltico.
En 1978 rehabilitado como mestre e incorprase Escuela Nacional Jovellanos
de Madrid, para trasladarse ao ano seguinte ao Colegio Nacional Piloto Virgen del Cerro.
Presntase como candidato polo PCG nas eleccins xerais da primavera de 1979.
No ano 1980 publcase a sa segunda novela, Era tempo de apandar, tamn
autobiogrfica, na que narra os acontecementos posteriores da Guerra Civil.
Nese ano descbreselle o cancro de pulmn que lle haba segar a vida en Porto-
novo, o 27 de outubro.
BIBLIOGRAFA DE RAMN DE VALENZUELA
Non agardei por ningun. Citania, 1957. Bos Aires; Akal, 1976; Xerais, 1989
(edicin de Modesto Hermida).
O Naranxo. Brais Pinto, 1974 (con ilustracins de Xaqun Marn); Asociacin
Cultural O Naranxo, 1998 (edicin de Manuel Igrexas e Mario Pereira).
Historia do galeguismo poltico: Conferencia na Facultade de Econmicas de
Santiago. Akal, 1976.
Era tempo de apandar. Akal, 1980; A Nosa Terra, 1997.
As bgoas do demo. Do Castro, 1996 (edicin de Lus Prez Rodrguez).
BIBLIOGRAFA
PRENSA:
La Gaceta de Tucumn
Galicia Emigrante. Bos Aires
A Nosa Terra. Compostela
Nueva Galicia. Barcelona
El Pas. Pontevedra
El Pueblo Gallego. Vigo
El Emigrado. A Estrada
Razn. Laln
16
ALGUNHAS SUXESTINS SOBRE A
OBRA LITERARIA DE VALENZUELA
MARIO PEREIRA
Boa tarde:
Renenos aqu a Asociacin Cultural Adells para reivindicarmos a traxectoria de
dous trasdezaos que, ben lonxe das sas intencins, se converteron en heroes de resis-
tencia barbarie que no 36 arramplou coas sas ilusins e coas ilusins de todo un
pas. Valenzuela e Alonso Ros deixronnos as sas cativadoras peripecias vitais que,
malia non nos poderen seducir como novelescas aventuras de supervivencia perso-
al, non deben ocultarnos que a marcha dos tempos as converteu nun exemplo de fide-
lidade e compromiso cuns ideais e cunhas ideas democracia, xustiza social,
galeguismo... que non s os puxeron aos ps dos cabalos nos tempos mis tenebro-
sos da nosa historia recente, senn que anda hoxe levantan ronchas entre determina-
dos crculos ideolxicos. Se iso non fose as, se hoxe vivsemos en plena normalidade
democrtica e cultural, este acto, como acto reivindicativo, non tera lugar.
Correspondeume falarvos de Valenzuela desde un punto de vista literario e, a
risco de que me chamedes fungn, voume seguir queixando desa falta de normali-
dade: a estas alturas a figura literaria de Valenzuela xa debera estar perfectamente
cifrada e consolidada no noso sistema literario e, polo tanto, a mia presenza aqu non
debera servir para reivindicar o excelente narrador que Valenzuela, senn para
expor os elementos centrais da obra de Ramn, resumindo, compartindo ou disentin-
do, aclarando ou matizando... os estudos que teran que estar feitos sobre a sa narra-
tiva. Pero tales estudos son tan escasos como o son a difusin da sa obra e o
17
recoecemento literario que lle reservan as nosas historias e manuais. As razns diso
son mltiples e non as vou debullar agora. Lamentara que, de facelo, tivsemos que
chegar conclusin de que algunhas delas radicasen en feitos e circunstancias tan
pouco literarias coma a sa opcin ideolxica en relacin cos conflitos internos que
atravesou o nacionalismo durante a Ditadura e a Transicin.
COMPROMISO SOCIAL E ARTSTICO
A cita de Camus que Blanco-Amor, tan amigo de Ramn e director dAs bgo-
as do demo
1
, a sa nica peza teatral, incle ao inicio de Xente ao lonxe resume per-
fectamente o dobre compromiso (ideolxico e artstico) do que informan a vida e a
obra de Valenzuela: No mis segredo do meu corazn non sinto homildade sinn
frente s vidas mis probes ou s mis grandes aventuras do esprito. Entre ises dous
estremos atpase hoxe unha sociedade que d risa.
Ese dobre compromiso manifstase, por unha banda, na sa tripla militancia
non me atrevera a cualificala de sucesiva: agrarista, galeguista e comunista e, por
outra, na sa expresin literaria; pero tamn na sa actitude: humildade. Unhas e
outra son imprescindbeis para comprendermos os perfs do Valenzuela escritor.
Cando os de 2 de BAC cheguedes ao tema da literatura galega do exilio (aos de
1 fltavos algo mis) veredes que Valenzuela despachado coa afirmacin de que
el, con Non agardei por ningun
2
, quen inaugura, na nosa literatura, a novela auto-
biogrfica ambientada na Guerra Civil. Pouco mis que a ampliacin desta idea ato-
paredes na maior parte dos manuais de literatura. Non sei: coma se o exilio fose
unha anomala en vez dunha realidade e a literatura producida no exilio (excepcin
feita de Blanco-Amor) se reducise a ser testemua ou expresin cvico-poltica dun
feito estrao ao noso sistema literario. A circunstancia convrtese en categora e o
substantivo literatura subordnase ao modificador do exilio.
Ao mesmo tempo, o percorrido vital (tal e como volo acaba de expor o profesor
Igrexas) tan rico e novelesco que a propia historia do autor parece anular os mri-
tos da obra. Ora ben, se queremos valorar debidamente a obra de Valenzuela debemos
tratar de diferenciar a historia da literatura e a persoa histrica do personaxe literario.
Valenzuela non fai autobiografa, escribe literatura. Ese deslinde que vos propoo non
fcil, cando menos por das razns:
18
1 VALENZUELA, Ramn de: As bgoas do demo. Edicis do Castro, 1996. O Castro-Sada. Edicin de
Lus Prez Rodrguez.
2 VALENZUELA, Ramn de: Era tempo de apandar. Akal, 1980. Madrid. / Era tempo de apandar. A Nosa
Terra, 1997. Vigo. Sempre citarei pola mis recente.
a) O eu narrador, protagonista das das novelas e en varios dos relatos breves (O
Naranxo
3
, O carballo grande e O Cicln) recollen experiencias da vida de Valenzue-
la. Ou dito doutro xeito, Valenzuela utiliza as sas peripecias biogrficas como mate-
ria literaria.
b) O noso autor escribe desde unha compresin da existencia e desde unha ideo-
loxa ben definidas. A sa literatura faise desde o compromiso e desde a anlise da
realidade. Pero, de igual modo que non fai autobiografa, tampouco fai ensaio ou an-
lise poltica.
Aditase dicir que os protagonistas das sas novelas son unha transposicin do
propio autor. Con todo, ningun afirma que o Naranxo, personaxe presente en todas
as sas obras, unha transposicin de Manuel Gonzlez Ferrads, o mis famoso dos
tolos de Laln, nado en Santiso en 1879 e finado na Xesta en 1945; nin que o Cicln
do relato que leva ese ttulo sexa unha biografa do cabalo, tamn chamado Cicln,
propiedade da casa e co que o pai realizaba as sas visitas mdicas polas terras de
Trasdeza.
Deixdeme parar un momentio neste conto. Se cadra as vou conseguindo
explicar que a historia e a literatura son das realidades paralelas e non confundbeis,
anda que, por veces, poida parecer que se encontran ou que unha espello da outra.
O CICLN
O Cicln narra a historia dunha amizade entre un cabalo e o narrador protago-
nista. Este comparte experiencias con Valenzuela (vai escola a Manduas, estuda en
Santiago, vive unha tempada no estranxeiro, est no crcere de vila...). Pola sa
banda, o cabalo ten o mesmo nome ca o do pai, aquel Cicln co que Valenzuela pase-
aba diante do crcere de Silleda para darlles nimos aos republicanos presos, nos pri-
meiros momentos do Alzamento e mentres non foi encarcerado el mesmo. Ora ben,
do mesmo xeito que no relato se omite este feito (que sen dbida sera relevante se
Ramn quixese facer autobiografa) hai outro que non se corresponde co Cicln his-
trico e que fundamental no relato: o Cicln literario grande, vermello e
cunha estrela branca na testa. No relato esta informacin atrsase todo o posible por-
que a clave da interpretacin simblica de todo o conto e tamn da sa interpreta-
cin ideolxica: o Cicln a parbola dunha xeracin, dun pas condenado ao
desterro que precisa da permanencia na memoria para existir, e que debe morrer na
19
3 VALENZUELA, Ramn de: O Naranxo. Brais Pinto, 1974. Con ilustracins de Xaqun Marn / O Naran-
xo. Asociacin Cultural O Naranxo, 2002. Laln. Edicin de Manuel Igrexas e Mario Pereira.
casa para seguir vivindo e alimentando os valores que o unen ao protagonista: ami-
zade, fidelidade, liberdade simbolizada na estrela vermella e compromiso coas ideo-
loxas liberadoras expresadas na sa color vermella. O escritor seleccionou elementos
da realidade emprica, asociounos entre si e con outros inventados e, as, construu
un conto, no que uns e outros se relacionan para construr un relato de esplndida
arquitectura.
O narrador protagonista dO Naranxo e dO carballo grande e os narradores tes-
temuas dO meu to Queitano e dA esperanza de Resende tamn conteen notas
confundbeis coa vida de Valenzuela. Ese biografismo non mis ca unha estrate-
xia narrativa procura da verosimilitude ante uns feitos contados que, cando menos,
poderan semellar estraos e pouco crbeis.
O NARANXO DA NARRATIVA ORAL
Mencionei antes o Naranxo, dxenvos o seu nome e as datas que enmarcaron a sa
vida. Non vos dixen que, desde que gardo memoria, o Naranxo est presente na mia
vida. Coma calquera lalinense, utilizo as expresins cousas do Naranxo ou contas
do Naranxo para indicarlle a algun que est esaxerando mis do que a mia medida
das cousas quen de aceptar. Tamn levo escoitado moitas historias do Naranxo; tan-
tas que durante moito tempo pensei que o tal das botas non existira nunca, que era un
personaxe dos contos. (As de rica a relacin entre literatura e realidade!)
Non me resultaba crbel que puidese existir algun coma o Naranxo, a quen sem-
pre se lle apua ser un pobre de pedir que, na sa tolemia, se consideraba multimi-
llonario e andaba por a repartindo millns e trillns (polo visto eran retallos de
xornais). Tampouco cra parte das historias que se lle atribuan. A ver:
Unha vez o Naranxo comezou a correr e correr en Bergazos, seguiu correndo, correndo,
e cruzou Santiso, pasou a toda mecha por Ois Pequeno sen atender a ningun, chegou ao Vento
e colleu cara a Berms, sen responder a ningunha pregunta nin chamada. Por fin en Berms,
alasando, respondeulle a unha vellia. -Pero que apuro tes, Naranxo? A onde vas?,
-Cale, muller, cale, cale e non me enrede. Hai a unha bala que me vn perseguindo desde Ber-
gazos e, como eu pare, ela pllame.
A que non credes que sucedese? Eu tampouco. Pero o importante, pois falamos
de literatura, que as historias do Naranxo se foron transmitindo, modificando e
ampliando de boca en boca para acabaren sendo literatura de transmisin oral. Anc-
dotas reais convertronse en contos. Contos que inicialmente non tian nada que ver
co Naranxo acabronselle atribundo a el: o Naranxo, non tanto por tolo, senn como
por tolo consolidado no sistema literario de transmisin oral, xa era quen de manter
e darlle credibilidade a calquera feito incrbel. O meu Naranxo dos contos poda
20
correr (ou, mellor dito, pensar que corra) quilmetros e quilmetros, diante dunha
bala e iso si que era perfectamente aceptbel por min. Eu era neno, pero entenda,
coma calquera, eses cdigos da literatura distintos aos da realidade.
Podera contarvos mis historias destas, pero mellor que o faga Valenzuela. En
Non agardei por ningun inclese un episodio ao que lle poderiamos chamar a voda
do Naranxo.
EU.- Ti choraches algunha vez, Naranxo?
NARANXO.- Chorei e mais ben. Chorei soamente unha soia vez, pero foi longa, foi
aceda... chorei deica que me recompuxen.
TODOS.- Cmo foi, Naranxo?
NARANXO.- Foi en Laln, hai tres ou catro anos. Un da ordenei de casar coa filla do
Notario. Era un paso moi serio, porque a nena tia dezaoito anos, e resultaba novia para min.
Penseino ben todo o da. Metinme no medio dunha leira de millo onde ningun me vira, cavi-
lando, cavilando, cavilando. A eso das das da ma achegueime igrexa de Donramiro,
pegueille un afincn porta pequena e rubn campanario. Agarrei os dous badalos e come-
cei a mallar nos sinos a canto mis poda. Toda a noite de Deza pareca un trono. Eu repeni-
caba arreo. Tia preparado un foguete de lucera que me dera o fogueteiro de Bazar e logo
boteime novamente s camps. De al a pouco empezou a chegar xente con lanternas e fachi-
cos de palla, por todos os camios que daban igrexa. Eran os meus labregos que saban que
eu non os a deixar sen convidar voda. Cando coidei que xa non caba mis xente no adro,
deixei de tocar. Dende o alto da torre, dxenlle:
Meus queridos amigos, homes das mias labranzas; xente da terra de Deza e de todas
as terras do mundo que me pertencen. Quxenvos chamar para vos dicir eu mesmo que ma
caso coa filla do Notario.
Agarrei o outro foguete de lucera que me quedaba, prendinlle lume e esparexeuse nunha
brillante luzada sobre daquel mundo de xente.
Baixei da torre para lle dar unha aperta a todos os meus vecios. Cando cheguei porta
estaban al dous Gardas Civs en tricornio mouro. Un agarroume por atrs polos ombreiros e
outro empezou comigo s mascadas diante de todos. A xente toda deu volta para a casa, eu
quedei sangrando pola boca e polas ventas.
DAZ.- Doeuche moito?
NARANXO.-Dor do corpo non tiven ningn. Doeume a ofensa, doeume o xeito, doeu-
me a vergoa que tal pasei. Xa nin sequera lle fun dicir rapaza que quera casar con ela. Fuxn
de Deza e andei polos camios, entre xente estraa, chorando como un menio. Tardei preto
de seis meses en me recompoer, en sosegar o meu nimo.
DAZ.- Agora ters ocasin de tomar vinga dos Gardas que che pegaron.
NARANXO.- Xa tomei vinga ben tomada. Tomeina sen querer, veu soa. Resulta que
unha tarde, en que toda a xente estaba na ra, aparecn por Laln. Axia se correu a voz de que
eu voltara cando todos xa coidaran que morrera, e comezaron a me dar apertas e cartos e a me
querer convidar. A filla do Notario xa casara con outro, e vieron ela e mais o home para me
convidar.
21
DAZ.- E a vinga?
NARANXO.- Diante daquel recibimento eu estaba recomposto, sen xenreira, sen noxo,
fuxira o motivo da mia vergoa. Se os gardas eran homes tia que lles remoer o pesadume.
DAZ.- Os Gardas Civs teen o esprito curtido. As emocins regulamentadas.
NARANXO.- Probe xente logo.Anda lle queres facer mis dano? (pp.75-76)
A min contronmo ducias de veces e teo a certeza de que, este si, est baseado
nunha ancdota real: unha noite o Naranxo espertou a toda a parroquia de Donrami-
ro, batendo as camps da igrexa; os vecios acudiron chamada das badaladas e al
atoparon o Naranxo que os informou de que decidira casar coa filla do notario e,
malia que ela anda non saba nada, a noticia ben mereca un par de foguetes. Iso foi
o que ocorreu. A partir de a, Valenzuela constre un relato que pon en boca do pro-
pio protagonista (estratexia narrativa, arte e non vida) e engade a intervencin vio-
lenta da Garda Civil, as lgrimas do Naranxo e a sa rehabilitacin persoal e social.
Todo iso sobrara se non estivese no contexto concreto que Non agardei por nin-
gun. Se non estivese enmarcado pola discusin ideolxica que o agrarista, o gale-
guista e o comunista (savos isto a algo que dixen antes) teen na casa de Soutullo de
Reboreda, un espazo no que se acolle a todo o mundo, nun tempo en que todo o
mundo anda en retesa, cos falanxistas perseguindo os tres fuxidos. A bondade vio-
lentada, a inxustiza e a altura moral do tolo adquiren significacin na rede de ele-
mentos que conforman a novela e, por extensin, toda a literatura de Valenzuela.
Xa vos comentei que o Naranxo un personaxe presente en todas as obras do
noso autor. Iso un feito singular e debe ter algunha significacin, non si?
O NARANXO, REI DO MUNDO: UTOPA E STIRA
Poderiamos pensar que Valenzuela se sentiu tan cativado polo tolo que non deu
evitado inclulo en todas as sas obras. Tamn poderiamos pensar que o mesmo lle
sucedeu a Laxeiro compaeiro de pensin de Ramn, cando estudantes en Pontevedra,
e amigo de por vida para pintalo polo menos tres veces, unha delas nesa obra mestra
titulada O Naranxo, rei do mundo. Pero non sera unha explicacin satisfactoria.
Sabemos que Valenzuela tomou anacos da sa propia vida para compor os pro-
tagonistas da sas novelas. Tamn poderiamos dicir que tomou anacos do seu ideario
para compor o Naranxo da sa obra. Quen afirma que Gonzalo Ozores, por exemplo,
unha transposicin de Ramn de Valenzuela literatura, o mesmo podera afirmar
do seu Naranxo. Se collemos a idea e o idealismo con que Valenzuela contempla o
mundo e os conducimos literariamente utopa, obtemos o Naranxo. Non sera,
22
pois, un disparate afirmarmos que hai mis de Valenzuela no seu Naranxo ca nos
seus protagonistas: naquel est a cerna do autor, nestes algunhas das sas peripecias.
Antes destacaba a humildade como actitude, a humildade e, engado, a xenerosi-
dade. Coma noutros moitos, a ferocidade fascista cebouse en Valenzuela. A sa acti-
vidade pedagxica e o seu activismo poltico a favor dos marxinados vronse
esfarelados pola sublevacin do 36. Aquel mozo emprendedor e activo pasou media
vida escapndolles represin e morte. Non obstante, nas sas novelas non hai ran-
cor, nin palabras especialmente amargas. Eu non creo que fose un santo e que non
tivese momentos para a acritude, nin que sempre estivese seguro de que a sa vin-
ganza (reparacin da xustiza, debemos dicir) haba ser coma a do Naranxo no frag-
mento que acabamos de ler (ou si?).
Ramn prstalles anacos de vida aos seus heroes, pero non os dota de amargura,
nin rancor. Os seus heroes son carrexados pola corrente dos acontecementos coma
unha casca de noz na enchente do ro. Sobreviven pola sa firme vontade de facelo e
porque teen un horizonte ntido a loita na que teen fe, vela unha expresin favo-
rita de Valenzuela que os mantn. E igual que carecen de resentimento, tamn evi-
tan a exposicin doutrinaria e a diferenciacin maniquea entre bos e malos. Ata nos
personaxes mis negativos, o heroe ao tratalos de cerca atopa algn trazo positivo
ou algunha xustificacin ltima.
Ora ben, ten Valenzuela unha visin tan inxenua e bondadosa do mundo? Estan-
do, como estn, a maior parte das sas pxinas ambientadas nos momentos mis bru-
tais do sculo XX, poden evitar a condena da represin, a cadea e a morte? Poden
evitar a condena da guerra e da explotacin do home polo home?
Por suposto que non. Non poden e non o fan, e a hai unha boa mostra do talen-
to literario (ese que tantas veces se subordina sa biografa) de Valenzuela. E a
intervn o Naranxo.
NO Naranxo, relato que lle d ttulo ao libro enteiro e que xa aparecera en 1955,
na Arxentina (Galicia Emigrante, n 15), o narrador atpase co tolo e manteen unha
conversa sobre os lmites da loucura. O Naranxo suscita o tema, pero a resposta lle
indiferente (A min non che me importa moito saber se estou ou non estou tolo.
Imprtame soamente facer ben coas mias riquezas). E que no mundo no que el
rei e cidadn soberano as cousas son ben diferentes e o sistema de valores non ten
nada que ver co do mundo que coecemos. Al, en Utopa, o Naranxo propietario
de todas as terras, de todos os bancos e, mesmo, dunha estrela que don Ramn Aller
atopa para el. El, o dono e soberano, distribe esa riqueza e a cambio s pide o mis
elemental sustento. Vexamos como nolo di:
23
Cando chegamos Pontilln inviteino cun aceno a que se sentara e sentmonos. Logo
dixo:
Ti xa sabes que eu son o home mis rico do mundo.
Sei o que me dixeron, pero vxote sempre co mesmo pantaln, coa mesma chaqueta
remendada, co mesmo pucho de hai dez anos. Que fas de tanta riqueza?
O Naranxo pxose a mirar para ningures un anaco de tempo. Un tempo que sobraba.
Naquela deshora da noite non importa o reloxo. Mainamente falou:
Tanto o Banco da Corua como o Pastor son meus. Teo dous trillns de pesos en cada
un..., xa ves, coma se non tivera nada. Nos bancos non hai mis que nmeros. Ou pensas ti que
andan decote a contar os cartos? Se cadra al non hai mis que retratos de cartos. Teo medo de
lle ir pedir un da cartos e que non tean mis que firmas de que os teen, e se hai xente por al
arredor poden perder a sona... e despois, se perden a sona, catapln!, al se vai o banco. Un
banco, que ten o creto do outro banco... e tamn se vai o outro banco e quedo sen eles.
Xa falei o outro da cos xerentes continuou medio enfadado; os dous me dixeron
que dos bancos terei todo canto precise, menos cartos, porque se lles quito os cartos, coma
se a un labrego lle quitan o arado e mais as sachas, que non pode rabuar a terra cos dedos...
e teen razn. Sei que teen razn, porque son boa xente. Nos dous bancos teo boa xente e
non lles quero dar traballo.
Tamn tes casas? pregunteille.
E casas ricas contestoume. Non vaias pensar que son calquera cousa. As casas de
Laln son todas mias. Tamn son mias as casas de Trasdeza e as da Ulla e as de Rodeiro...
Teo dous trillns de casas. Estouche falando das casas que vexo, porque as que non vexo non
as conto. Para cousas que son e que se non ven xa teo dabondo cos bancos.
E logo ti onde vives?
En todas e en ningunha respondeume raando na cabeza coma se estivera medi-
tando. As casas traen moitos gastos e teo feito trato cos que viven nelas: eles pagan tda-
las contribucins e tdolos gastos e eu non lles cobro nada. Nestas casas de Laln teo boa
xente; moi boa xente; moi boa xente.
E labranza?
Moita, teo moitsima. Teo as terras de Donramiro, Donfren e Donsin, xuntamen-
te con tdalas terras que se ven e as que se adivian, pero ti xa sabes que eu coas que se adi-
vian non conto. Se fora da veras que cheadelsimas de leiras eu teo. Ese si que un mundo
despois dunha pausa de meditacin seguiu: A verdade que de todas cantas riquezas teo,
o que mis estimo son as terras. Cada casa de cada labrador ten obriga de me dar unha cunca
de caldo sempre que lla pida, anda que sexa tdolos das, e cada vez que eu aparezo nunha
casa, non soamente me dan caldo, senn que me porfan co compango e co vio... Teo xente
moi boa nas mias labranzas. xente moi boa..., pero vive mal; case que lle non chega para
pagar as contribucins. Traballan de sol a sol..., por eso foxe das terras e vaise para traballar
noutros sitios. Os que quedan aqu envellecen novos. (pp.30-31)
Vistes algunha crtica mellor inxusta distribucin da terra e dos bens? Vistes
algunha crtica tan eficaz do edificio do capitalismo financeiro?
Cada intervencin do Naranxo nas obras de Valenzuela vai no mesmo sentido:
da contraposicin entre a utopa (a tolemia do personaxe) e a hostil e inxusta realida-
24
de social; esta a que sae perdendo, a que resulta cuestionada e descualificada. Vela
o procedemento do autor satrico. Valenzuela non vilipendia, non degrada o mundo
que lle tocou vivir; non o quere destrur, s o quere cambiar coa educacin ou coa
accin poltica. Por iso non o maltrata con procedementos de sarcasmo bruto. Critica
e condena as estruturas da opresin, pero faino con sutileza e humor; ese humor que
resulta do enfrontamento entre dous universos (o da cordura e o da tolemia) tan dis-
tintos e do noso sorriso cmplice co tolo (co parvo, co inxenuo...).
Porque fin e ao cabo, onde est a loucura e onde a cordura? No mundo que des-
criben as guerras (a do 36 e a II Guerra Mundial), residencia da represin, do crce-
re e da morte? Nese mundo onde se persegue os ensinantes e os intelectuais
comprometidos e se explota as masas agrarias e proletarias? ese o mundo dos cor-
dos? un tolo o Naranxo? En que mundo inconcibbel un amo que distribe a
riqueza? En que mundo inconcibbel unha sociedade sen marxinados? S na tole-
mia do Naranxo? S nos soos galeguistas e igualitarios de Ramn de Valenzuela?
DE GONZALO DE OZORES AO AGRIMENSOR K
As chiscadelas literarias son frecuentes na obra do noso autor. Deixdeme que
me fixe en das:
Gonzalo Ozores, o nome do protagonista de Non agardei por ningun
4
, est
tomado da novela de Lpez Ferreiro, O castelo de Pambre. No segundo captulo de
Era tempo de apandar, o protagonista, preso en vila, fai un exercicio de autoirona
declamando o Sexismundo de Caldern e imprecando a Kafka, ao que o autor segue
homenaxeando no xogo que mantn con das cascudas (A metamorfose, ao fondo) e
ao que utiliza para pr en evidencia a groseira formacin e o talante tzaro do oficial
da prisin.
Eses pontns trzanos a variedade de lecturas de Valenzuela e a sa densa for-
macin literaria. Se a iso lle sumamos a magnfica competencia lingstica que ten
tanto no galego literario como no galego popular, e lle engadimos a extraordinaria
experiencia vital, non debe estraarnos que o resultado sexa unha obra tan breve
como excelente.
Cmenos o tempo a vs polas orellas e a min pola boca e debo rematar un
tanto precipitadamente:
25
4 VALENZUELA, Ramn de: Era tempo de apandar. Citania, 1957. Bos Aires / Era tempo de apandar.
Akal, 1976. Madrid / Era tempo de apandar. Xerais, 1989. Vigo. Edicin de Modesto Hermida.
Ramn de Valenzuela un autor que sabe como contar (dispn dunha rica baga-
xe literaria), ten instrumento con que contala (unha lingua que lle fle rica e variada)
e ten que contar (esas sas novelescas experiencias).
Os doce relatos dO Naranxo son mostras da sa habelencia como construtor de
arquitecturas narrativas perfectas, tanto se os consideramos un e un, coma se e iso
mis difcil contemplamos o conxunto. Constiten, ademais, o elo perdido entre a
narrativa da Xeracin Ns e a Nova Narrativa. Se a nosa crtica os analizase as, bus-
caralle un mellor encaixe ao relato breve de Valenzuela no noso sistema literario.
Non agardei por ningun, de igualmente perfecta arquitectura esta vez de nove-
la de aventuras moito mis ca unha novela inaugural. unha novela con tal equi-
librio de forma, contido e estilo que debera ser obxecto de anlise demorada nas
nosas escolas.
Sospeito que Era tempo de apandar unha novela inconclusa. A mia sospeita
basase nunha circunstancia externa: sae en 1980, ano en que un cancro de pulmn
leva o noso autor; podo pois imaxinar a Ramn rematndoa e dndoa ao prelo preci-
pitadamente mentres as follas do calendario se apresuraban a caer. Pero unha an-
lise interna que non podo facer aqu a que mo confirma. Anda que a estrutura de
cada captulo e de cada unidade narrativa en si est perfectamente articulada e cal-
quera deles, individualmente, mantn un excelente ritmo narrativo, o conxunto total
d a sensacin de non ser mis ca o preludio dunha gran novela. Aquela morte que
con tanta insistencia o perseguira non lle permitiu redondear a novela na que Ramn
a confirmar o seu dominio tamn das novas tcnicas narrativas.
As bgoas do demo , en palabras de Lus Prez Rodrguez, o seu editor, unha
peza significativa do teatro da emigracin. Eu engadira que unha sntese entre o
teatro innovador de Blanco-Amor e o mis tradicional de Varela Buxn. Como tal,
pdese considerar a obra que lle pon o ramo a esa poca de ouro e ferro que durante
un cuarto de sculo vive o teatro galego na Arxentina.
Finalmente deixdeme citar de novo o Naranxo, cando, nesta ltima obra lle res-
ponde ao Pirul, un tolo conformista:
Eu estou certo de que teo unha estrela. E se ti estiveras dentro de min, como eu estou...,
veras como non hai cousa que se vexa que eu non tea poder sobor dela. (pp.82-83)
Que a estrela do Naranxo, a estrela do Cicln, a estrela de Valenzuela non deixe
de escintilar! Grazas.
26
27
A VIXENCIA DUNHA VIDA
BIEITO ALONSO FERNNDEZ
Hai anos, neste mesmo lugar (a Casa da Cultura de Silleda) celebrouse unha
homenaxe a Antn Alonso Ros. Daquela, anda semellaba unha utopa que fose o
propio Goberno galego quen convocase Memoria, quen chuzase pola recuperacin
da lembranza colectiva e mais dos persoeiros que a encheron. Hoxe, neste mesmo
lugar e neste mesmo concello, a xente mis nova a que escoita falar dun home que
foi leal sa Nacin, ao seu pobo e sa estirpe. Estirpe de caldeireiros e comer-
ciantes, de labregos e emigrantes; estirpe de galegos.
En realidade, a lembranza de Antn non outra cousa que o recordo de Ns. A
vida apaixonada e apaixonante dun mestre de escola que emigrou Arxentina, clan-
destino coma tantos outros, para encher un baleiro vital e que se debruzou cunha terra
rspeta na que aprendeu o valor da solidariedade. A emigracin foi, verdadeiramente,
a sa escola da vida. Nela orientou a sa vontade intuitiva de cooperacin polos viei-
ros dun socialismo tan utpico coma o seu atrevemento. De panglossiano alcumouno
Castelao e por a andaba, tal que un predicador nas terras secas do Chaco arxentino,
empeado na lectura compulsiva de Les miserables de Victor Hugo e no afn pater-
nal de atender case unha ducia de escolas para alfabetizar os que foran estigmatiza-
dos como miserables eternos polos donos porteos do Poder. Paradoxalmente, a
experiencia no interior forxou en Antn a verdadeira vontade dun lder, o carisma dun
condutor que procuraba tal como se fora outro Jean Valjean un pobo que redimir.
Con todo, a traxectoria de Alonso Ros non se afastou moito da que seguiron
outros vecios. Achegouse, co tempo, capital, e al, en Bos Aires, ese ton cosmo-
polita e universalista, de socialista utpico de manual, foise amolecendo conforme
topou coa dura realidade da colectividade emigrada. A Galiza que abandonara anos
atrs presentouse con toda a virulencia entre parentes que ambicionaban a prosperi-
dade econmica e se relaxaban nas festas das sociedades de emigrantes. A imaxe
dunha colectividade que se axeitaba, maioritariamente, ao estereotipo que recollan os
benefactores da emigracin americana (navieiras, prensa, propagandistas e outros)
axudou moito mis ca calquera anlise previa aposta pola intervencin directa no
mundo societario. Era preciso dotar o enxame de sociedades de emigrantes que exis-
tan en Bos Aires de perspectivas mis progresivas.
O paradoxo dunha Galiza desterritorializada que repeta certos acenos da Galiza
caciqueada e eclesistica serviu como alicerce bsico para a sa galeguizacin. A
vontade, anda que paternalista, por cultivar os seus coterrneos, por facelos recep-
tivos s contradicins sociais que se vivan no interior, por evidenciar as miserias
daquel sistema da Restauracin que tia mis de trangallada pactada ca de democra-
cia estabilizada, fortificou a sa vinculacin con Galiza. Como moitos dos emigran-
tes, foi o desterro o que rematou por galeguizar a Alonso Ros.
A travs da sociedade de Hijos de Silleda, Alonso Ros iniciou o camio da inter-
vencin societaria. Del, canda outros como Pedro Campos Couceiro, naceu a iniciativa
de establecer, e financiar, unha rede de escolas (de preferencia laicas) por toda Galiza, a
conta das sociedades de emigrantes, e deles tamn foi a proposta de vincular o tecido
societario, ata entn disperso e minifundista, nunha nica entidade federal que garanti-
se a eficacia das iniciativas e servise como instrumento de participacin poltica da
comunidade galega emigrada. A fundacin, en setembro de 1921, da Federacin de
Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales representou o chanzo definitivo nese vieiro.
Despois da fundacin da Federacin, os sectores mis dinmicos da emigracin na
Arxentina pasaron a contar cun instrumento moi efectivo na pretensin de colaborar coa
transformacin da Galiza interior, dende bases republicanas, autonomistas e agraristas.
Porque o agrarismo era, por suposto, un dos sinais de identidade de calquera interven-
cin no Pas. Anda que hoxe sexa un movemento escasamente coecido, ou mis ben,
recoecido, o Agrarismo foi o verdadeiro movemento de masas que se desenvolveu en
Galiza durante os ltimos anos do sculo XIX e, sobre todo, no primeiro terzo do scu-
lo XX. Un movemento heteroxneo e complexo que, malia todas as sas fraquezas, foi
quen de organizar a milleiros de campesios e campesias ao redor da loita pola plena
propiedade da terra pero que tamn foi chave no proceso de modernizacin da agricul-
tura e da gandera que eclosionou durante a dcada dos anos vinte.
Centos de sociedades agrarias, logo sindicatos, estendronse por case toda Galiza,
por parroquias, concellos, partidos xudiciais e mesmo provincias, anda que foi sempre
28
a realidade parroquial a mis vizosa porque tamn era, sen dbida, a mis pegada rea-
lidade social. Ademais, esa mesta rede societaria cumpra outro papel en absoluto
menor: a substitucin do propio Estado na articulacin de servizos bsicos como eran
a educacin e a posta en valor das potencialidades econmicas do mundo rural.
Ese era, pois, un espazo privilexiado de colaboracin entre a Galiza territorial e
a Galiza da emigracin. Da atencin s innovacins econmicas era previsible que se
haban dedicar os do interior, pero no tocante educacin, a cooperacin dos emi-
grados facase imprescindible. O enfiado entre emigracin e agrarismo claramente
perceptible dende a dcada de 1910, conforme se incorporaron emigracin antigos
dirixentes agraristas que pasaron a ocupar un papel relevante nas sociedades microte-
rritoriais asentadas en Bos Aires, como eran as do Condado ou algunha de Deza, caso
de Laln. En boa lxica, esa conexin tamn se fixo ver na propia Federacin, mis
anda cando apareceron directivos vinculados aos grupos polticos marxinados pola
Restauracin, como era o caso dos socialistas e dos republicanos.
Durante os primeiros tempos da Federacin, a presenza e mais a influencia de
Alonso Ros xa son claramente perceptibles. O control do peridico federal, El Des-
pertar Gallego, garantiulle unha plataforma privilexiada para condensar a nebulosa
ideolxica na que se instalara dende a sa chegada Arxentina. Os debates que se
suceden neses meses cos sectores mis identificados co socialismo sobre a funciona-
lidade da Federacin afstano da identificacin da FSG como un apndice dunha vaga
poltica anticaciquil e progresista e establceno na idea de que a nova organizacin
debe desempear un papel central e aglutinador no seo da colectividade. Aparece,
pois, un discurso ideolxico de cerna republicana e federalista, nidiamente democr-
tico, pero tamn receptivo s influencias da pla mis liberal e avanzada do naciona-
lismo galego, a que representa Ramn Surez Picallo.
Para Alonso Ros, a identificacin co asociacionismo microterritorial que tanto
gabou, por certo un xeito de comprender a realidade interna do propio Pas, un foco
de luz na vertebracin oculta da sociedade galega, unha razn final para a galeguiza-
cin do seu discurso e para o recoecemento explcito de que a diferenza lonxe de ser
unha eiva desprezable a garanta dunha expresin democrtica mis profunda.
Mis al dos episodios puntuais derivados dos seus enfrontamentos internos
coas sociedades de orientacin socialista que levaron ruptura temporal da FSG en
dous grupos, s liortas polo control do Despertar ou s disputas coa Ditadura de
Primo de Rivera, o que ten verdadeira importancia o proceso de depuracin do seu
galeguismo. Os faladoiros con Picallo, Blanco-Amor e o grupo director de Cltiga,
no caf Armona, van deixando o seu pouso de comprensin da cultura nacional,
como se pode deducir da campaa que inicia a Federacin (e con ela Hijos de Sille-
29
da) a prol da compra e nacionalizacin da casa de Rosala de Castro, ou de vincula-
cin ao republicanismo autonomista que, daquela, representaba a recentemente cons-
tituda ORGA.
Devagar, Alonso Ros foi abandonando parte das sas responsabilidades na
Federacin, absorbido polos seus recentemente adquiridos compromisos poltico-par-
tidarios. Moito mis agora que se albiscaba no horizonte a proximidade dunha rep-
blica. Namentres, Antn seguiu a atender unha das sas preocupacins mis vellas, o
labor educativo das escolas dos emigrantes. Fronte a aqueles que defendan, sen mis,
a escolarizacin, o silledense propua de xeito inequvoco a necesidade de que as
escolas estivesen integradas no contorno econmico e social e que se convertesen en
elementos necesarios na recuperacin econmica do mundo rural.
Porn, a vertixe poltica que viva o Estado espaol axia reclamou a sa aten-
cin. De feito, a Repblica chegou case que sen contar con ela, polo menos por como
veu. Para moitos emigrados, a cada da Monarqua foi unha sorpresa malia que o vello
sentimento republicano que fora gardado con agarimo remaneceu con estrondo.
Dende o 14 de abril de 1931, a colectividade viuse sacudida por unha ladaa de
manifestacins, mitins e todo tipo de actos pblicos. Alonso Ros participou en moi-
tos deles, beira dos demais dirixentes federais, e contribuu difusin da ilusin
republicana. Pero o seu prestixio axia o levou por outros camios.
O 3 de maio embarcou no porto de Montevideo, no Conde Rosso, camio de
Barcelona para representar a FSG e mais a Hijos de Silleda que pagaron a viaxe
nos inmediatos debates que haban comezar para discutir o texto constitucional repu-
blicano. E dentro del, un elemento transcendental tia que ser a futura organizacin
territorial do Estado. O mandato colectivo que traa Antn era moi preciso:
Soster a mxima autonoma para Galiza e participar na campaa electoral a prol daquel
grupo poltico que fixera cuestin principal do seu programa a autonoma rexional e traballar
para termar da unidade das forzas republicanas e galeguistas nun partido poltico rexional que
comezara e rematara en Galiza.
O feito de que ademais fosen Alonso Ros e Surez Picallo os dous representan-
tes elixidos pola FSG deu p a toda clase de especulacins, sobre todo por parte dos
sectores socialistas da organizacin federal, que chegaron a acusalos publicamente de
apropiacin fraudulenta dos fondos entregados.
EN GALIZA
Cando Alonso Ros pousou o p en Barcelona, a mediados do mes de maio, a
capital catal era un fervedoiro de actividade. S ficaban rescaldos da proclamacin
30
do Estat catal por parte de Frances Maci e, daquela, o catalanismo estaba ocupado
na preparacin dun proxecto estatutario que puidese ser aprobado polo Parlamento
espaol. Quizais fose esa mestura entre pragmatismo e utopa a que engaiolou a
Antn porque sau de Barcelona cheo de optimismo e firmemente convencido da
capacidade poltica dos nacionalismos alternativos para transformar o vello Estado
unitario e centralista. E diso pensaba falar con Casares Quiroga, o seu inmediato
interlocutor na xeira de contactos que emprendera como representante institucional
da emigracin galega na Arxentina.
Porn, a reunin con Casares tivo un ton ben diferente. A entrevista foi fra e
tensa, (...) atopeino, como era, escptico e sen disposicin a facer nada urxente i
efectivo a prol da Terra. Xa rompn con il e dxenlle que non se extraara se na Gali-
za facamos algo fra do comn. O que pasou dempois ben coecido.
As circunstancias posteriores s que se refera Antn teen moito que ver coa
sa exclusin das listas electorais da ORGA-FRG nas eleccins de xuo de 1931;
unha marxinacin que sempre vinculou a aquela entrevista fanada.
O tempo non fara senn extremar a mutua antipata profesada por ambos os
dous dirixentes pero, de momento, as discrepancias quedaron acaladas polas urxen-
cias asociadas ao cambio de rxime, como eran aquelas que tian que ver coa apro-
bacin dun texto estatutario para Galiza e a posta en marcha da campaa poltica a
prol da sa aprobacin.
Con ese obxectivo, a FRG ou mellor dito, os galeguistas da FRG convocaron
unha asemblea pro Estatuto para o 4 de xuo, na cidade da Corua, na que an dis-
cutir os catro anteproxectos presentados. Alonso Ros foi elixido presidente desa xun-
tanza, sen dbida polo enorme valor simblico que lle outorgaba a representacin da
Galiza emigrada e, contra o que estilado nese tipo de cargos, mantivo unha intensa
participacin nos debates, na defensa das posicins mis vinculadas ao nacionalismo:
control das competencias educativas polo futuro Goberno galego, cooficialidade do
idioma e definicin de Galiza como un Estado autnomo, nunha hipottica Repbli-
ca federal.
Despois do proceso traumtico que rodeou a sa hipottica presenza nas listas
electorais da ORGA, nas eleccins de xuo do 31, Alonso Ros recuperou axia a sa
enerxa habitual. O seu achegamento ao nacionalismo foi rpido, desencantado como
estaba co autonomismo tacticista de Casares, e xa participou nas reunins preparato-
rias do Congreso fundacional do Partido Galeguista (PG) que se haba celebrar no
mes de decembro dese mesmo ano. Instalado en Tomio como mestre-director da
escola sostida pola sociedade da Aurora del Porvenir, centrou un pequeno grupo de
31
antigos republicanos e agrarios, entre os que estaban Daniel Calzado e Francisco
Rodrguez Otero, cos que constituu un grupo galeguista.
Durante o Congreso do PG, Antn adscribiuse s posicins defendidas polo sec-
tor mis progresista e fixo especial fincap no posicionamento oficial do partido a
prol da abolicin total dos foros as como na definicin non confesional. No recente-
mente estreado organigrama poltico, pasou a converterse nunha peza importante e
incorporouse como membro de pleno dereito ao Consello Permanente. Dende entn,
educacin e agrarismo enguedellronse sen remisin no seu labor poltico. Porn, a
actividade fundamental sempre foi a agraria. Insertado nun mbito xeogrfico (o
Baixo Mio) que coecera un desenvolvemento tempern do societarismo agrario,
non pareceu atopar demasiadas dificultades para converterse nun polo de referencia
na sa reconstrucin, sumido como estaba o agrarismo baixomioto nas consecuen-
cias que trouxera a Ditadura de Primo de Rivera. Ademais, o seu papel era anda mis
relevante porque cumpra como persoeiro de enlace entre agrarismo e galeguismo;
unha lia de continuidade que resultaba fundamental no proceso de asentamento e
consolidacin do PG.
No seo dun movemento tan heteroxneo como foi o agrario, a figura de Alonso
Ros serviu para centrar o seu discurso, para establecer un consenso bsico, ao redor
do republicanismo, do autogoberno e do recoecemento das especificidades do teci-
do social do campo galego. Durante todo o ano 1932 colaborou activamente na
(re)construcin da Federacin Agraria Provincial de Pontevedra (FAP), alentando a
difusin do modelo cooperativista, a organizacin parroquial e a unificacin do
movemento agrarista.
DO AUTOGOBERNO E DA LOITA PARLAMENTARIA
No mes de decembro de 1932 celebrouse unha asemblea de concellos na cidade
de Santiago de Compostela na que se aprobou un proxecto de Estatuto que contaba
co apoio de boa parte das organizacins polticas e sociais que actuaban en Galiza, e
a organizacin dun plebiscito durante o mes de setembro de 1933. Ademais, nesta
reunin acordouse iniciar unha seica intensa campaa de propaganda da que, ao
cabo, tan s se ocuparon os nacionalistas do PG e os achegados agrarios, como era o
caso do sector agrupado ao redor de Alonso Ros.
A desidia que amosou boa parte do republicanismo moderado e mais a esquer-
da frearon momentaneamente o esforzo plebiscitario anda que o golpe de graza para
o proceso chegou coa crise do goberno de coalicin republicano-socialista e, sobre
todo, co cambio de maiora parlamentaria logo das eleccins de novembro de 1933.
32
Pola contra, o movemento agrarista pareceu recuperar boa parte da vizosa vitalidade
dunha dcada atrs. As mobilizacins contra os tratados comerciais asinados coa
Arxentina e co Uruguai, nas que tivo un papel moi sobranceiro Antn, puxeron enri-
ba da mesa unha idea agarimada dende tempo atrs por un sector do agrarismo: a
constitucin dun partido poltico agrario, que recollese as aspiracins e os intereses
do campesiado galego.
A deterioracin acelerada da situacin poltica, moi visible a partir do mes de
setembro, fixo necesaria unha intervencin de urxencia por parte da direccin da FAP
ncleo central do novo partido e aprobar a toda velocidade un programa poltico e
uns estatutos que, entre outras consideracins, impedan a dobre militancia. Alonso
Ros, de comn acordo co Consello Nacional do PG, solicitou a baixa na organiza-
cin nacionalista e deixou a representacin da FSG nas mans de Picallo. Por outra
banda, el mesmo foi o encargado de establecer os contactos previos cos galeguistas e
cos republicanos para a constitucin dunha candidatura electoral unitaria.
Tal e como recolla unha entrevista publicada poucos das antes das eleccins,
Alonso Ros defenda o porvir do agrarismo na medida en que se orientase exclusi-
vamente dentro da poltica galega e que, xa que logo, contribuse elaboracin dunha
poltica econmica especfica para Galiza. Malia todo, os resultados electorais non
se corresponderon coas expectativas agardadas e, na enxurrada de desprestixio e apa-
ta que rodeou a todo o que cheirase a bienio reformista, as candidaturas dereitistas e
radicais obtiveron boa parte dos escanos en xogo nas circunscricins galegas. Con
todo, a reaccin de Antn foi moi moderada. Asumiu a decepcin amosada pola
direccin da FAP e avaliou moi positivamente a mobilizacin de moitos milleiros de
campesios, dispostos ruptura co modelo de relacin caciquil. Dende entn afa-
nouse, xunto coa maiora da organizacin, no reforzamento da vertente profesional da
Federacin que levaba aparellado o abandono das difusas veleidades partidarias de
poucos meses atrs, da sa vontade galeguizadora e do achegamento esquerda na
que se presuma como unha dura loita contra a fascistizacin imperante.
Ese cambio de alianzas, por certo moi semellante ao que promovera o sector
mis progresista do propio PG, formalizouse en novembro de 1935 coa sinatura for-
mal do acordo de incorporacin Fronte Popular. Alonso Ros foi escollido como
representante agrario na lista electoral polas minoras, en Pontevedra, por mis de mil
votos de diferenza sobre o candidato alternativo, o republicano portelista Ramn
Alonso. Logo dunha campaa tan tensa como intensa, conseguiu case 90.000 sufra-
xios que lle permitiron obter a primeira acta de deputado nas Cortes espaolas que
acadaba un representante directo e exclusivo do campesiado galego.
33
Homenaxeado e enxalzado polos seus compaeiros agrarios e mais polos anti-
gos compaeiros da emigracin, Alonso Ros non tardou en transformar a enorme ilu-
sin coa que chegou a Madrid pola decepcin, e mesmo pola carraxe, que lle
produciron o descoecemento e o desdn cara a Galiza e s sas demandas. Anda as,
en colaboracin cos seus correlixionarios galeguistas, proclamou a necesidade de
corrixir de vez a inxustiza que supoa a permanencia dos foros de orixe seorial e a
urxencia dunha lei de reforma agraria especfica para o minifundio que se asentase
nos principios cooperativos.
Pero en Galiza, o seu verdadeiro devezo foi a consecucin dun Estatuto de auto-
noma. Para Antn, o Estatuto era un mecanismo imprescindible de cara ao rexurdi-
mento econmico e poltico do Pas porque permitira atallar o desmantelamento
econmico que padeca e desmontar a armazn caciquil que se consolidara durante os
tempos da Restauracin, vivificando a democracia real. Aprobado de xeito masivo o
documento estatutario no plebiscito do 28 de xuo de 1936, un grupo de dirixentes
polticos e sociais, entre os que se atopaba el mesmo, entregoulle oficialmente o Esta-
tuto ao presidente das Cortes o da 16 de xullo, escasamente un da antes do golpe
militar que dirixiu Franco dende frica.
REPRESIN E EXILIO
Tanto durante a sa breve estada en Madrid como cando chegou a Tomio,
Antn escoitou e participou da infinidade de rumores que presaxiaban o levantamen-
to golpista. Logo de que os rumores se confirmaron cos feitos, asumiu de xeito moi
activo a defensa da legalidade democrtica non s en Tomio senn en toda a comar-
ca do Baixo Mio. Como autoridade poltica de maior relevo, presidiu o Comit de
Defensa da Repblica que dende Tui procurou impedir a entrada das tropas rebeldes
e tivo que fuxir logo da cada da cidade episcopal cara ao monte Aloia. Al, a casua-
lidade impediu que fora executado xunto coa maior parte dos que resistiron nas barri-
cadas. Grazas sa fortuna vital e sa decisin, soubo emprender unha viaxe contra
a morte anunciada baixo a faciana do pobre portugus Afranio de Amaral que lle per-
mitiu embarcar clandestinamente, tres anos despois do comezo da odisea, cara a
Casablanca e, dende al, ata Bos Aires.
Esa experiencia, trxica e frtil a un tempo, contouna anos despois no seu libro
de referencia, O sior Afranio, e afrranos a suma de circunloquios e de metforas que
abondan naqueles que falamos da vida, imaxinada, dos outros. Porn, con 52 anos s
costas e moitas situacins vividas, Antn comezaba a derradeira etapa da sa vida. No
exilio, con Galiza mis prxima do que xamais estivera e coa emigracin ao seu carn.
34
En Bos Aires, ocupouse en das cuestins fundamentais: na axuda aos refuxia-
dos galegos no exterior, a travs da Central Gallega de Ayuda a la Repblica e, logo
da chegada de Castelao en xullo de 1940, na reconstrucin do esfiaado nacionalis-
mo galego.
Anda inmerso no desconcerto e no batifundio que se derivou da derrota militar da
Repblica que levou a certos axustes de contas, dialcticos, sobre a responsabilidade
ltima da desfeita, o galeguismo comezou a reaccionar da man de Castelao a media-
dos de 1941, cando se iniciou o proceso de constitucin da Irmandade Galega. Como
presidente do recentemente fundado organismo, Antn pasou a desenvolver un papel
de primeira orde no seo do nacionalismo. As sas intervencins pblicas e os seus arti-
gos adoitaban arredondar as lias de actuacin expostas por Castelao, cun ar entre
pedagxico e axitativo. Anda que, en ocasins, era el mesmo o encargado de transmi-
tir as consignas. Isto aconteceu na homenaxe que lle dedicou a colectividade figura
de Pardo de Cela, o 17 de decembro de 1941. No seu discurso, estableceu con toda cla-
ridade a lia de separacin estratxica que habera de establecerse entre o nacionalis-
mo galego e hespaolismo de cara ao futuro, plasmada na posta en vigor dunha nova
poltica de alianzas (a aposta por Galeuzca) e na reivindicacin dunha repblica fede-
ral, alternativa que se deseara na Constitucin de 1931. Pero ademais, e como paso
previo, para o nacionalismo galego do exilio era de vital importancia acadar a unifica-
cin da maior parte da colectividade ao redor dun persoeiro e/ou dunha institucin de
cara a acadar o estatuto de parceiro igualitario no mundo republicano exiliado.
O primeiro paso era reforzar o liderado indiscutible e indiscutido de Castelao. A
ocasin axeitada foi a presentacin do Sempre en Galiza nunha cerimonia pblica que
se celebrou o 2 de xullo de 1944, no hotel Prncipe George de Bos Aires. Respecto da
institucin, houbo que agardar ata decembro de 1944 para ollar a constitucin real, que
non oficial, en Montevideo, do Consello de Galiza, como fideicomisariado dos derei-
tos polticos do pobo galego e integrado por todos aqueles deputados que as o consi-
derasen. O labor do Consello e as vicisitudes que atravesou o nacionalismo galego,
tanto do exilio como do interior, escapan obviamente a un acto destas caractersticas,
pero abonda dicir que un resultado directo do esforzo desta xeira foi a toma de estado
parlamentario, o Estatuto aprobado en referendo en xuo de 1936, nas Cortes da Rep-
blica que se reuniron en Mxico durante o mes de outubro de 1945.
Dende entn, foi moi perceptible a sensacin de que o franquismo era un rxi-
me consolidado e que a oposicin republicana e nacionalista habera de agardar tem-
pos mellores para o seu triunfo. A morte de Castelao en xaneiro de 1950 agravou esa
sensacin de soidade, deixou orfos, politicamente, os nacionalistas que como Alonso
Ros teimaban no recoecemento da realidade institucional da Galiza exiliada. O
35
devalo foi inexorable, anda que Antn seguiu espreitando cos ollos do Jean Valjean
que ansiaban a redencin. Farto de agardar e cheo de padecer desleixos e abandonos,
morreu en outubro de 1980, con 93 anos. Galiza non o lembrou co agarimo debido e
poucos recoeceron a sa lealdade infinda ao Pas. Agora chega o tempo da lem-
branza demorada. Con orgullo e con sentimento de pertenza. Non reneguedes del por-
que el xamais renegou de vs.
36
37
A ESTRADA, DESCABEZADA
ECONMICA E CULTURALMENTE
XON CARLOS GARRIDO
O 18 de xullo, A Estrada amaeca sen a presenza do alcalde, Jess Ignacio
Puente Fontanes de viaxe do 14 ao 20 xunto con outros eds galegos a Madrid para
entregar o Estatuto de Galiza nas Cortes e con noticias confusas sobre o que estaba
a ocorrer no norte de frica. De feito, o Goberno da Repblica anunciaba nesa xor-
nada que o golpe fora frustrado e at das despois non autorizaba a entrega de armas
ao pobo, o nico que permitiu realmente abortar o devandito golpe militar, se ben, por
reaccionar tan tarde, territorios como Galiza xa estaban baixo o dominio dos suble-
vados, desembocando esta accin nunha guerra que durara tres anos. Mis lonxe dos
campos de batalla, nun espazo que os militares chamaban a retagarda, librbase
unha brutal represin que se prolongara durante dcadas.
Pero polo de agora, na Estrada, anda rexan as autoridades lextimas encabe-
zadas polo tenente de alcalde, Ramn Fernndez Rico. Era sbado e os xornais,
como El Pueblo Gallego, s daban conta de que as noticias que poan eran as que
posuan at a unha do medioda, porque s 9 da noite deixaron de recibir teletipos
desde Madrid.
Con todo, as autoridades municipais xunto cos representantes dos sindicatos
obreiros e agrarios e os dirixentes dos partidos democrticos na Estrada comezaron a
organizar a resistencia e a coordinarse co Goberno civil para defender a Repblica.
O da 19 a prensa anunciaba un levantamento circunscrito a Melilla e Ceuta e
advertase que toda tentativa de proclamar o estado de guerra ser considerada fac-
ciosa e declararase a folga xeral.
O da 20 s 8 da ma faise cargo da alcalda Jess Ignacio Puente Fontanes e
procdese detencin preventiva e requisa de armas aos membros da Falanxe na
Estrada, as como a outros sospeitosos de estar implicados na conspiracin.
O 21 de xullo chmao o alfrez da Garda Civil para comunicarlle a declaracin
do estado de guerra, e polo tanto indcalle que ordene a entrega de armas. Cousa que
fixo, recolleu no Concello trinta escopetas e un revlver que foron entregados no
cuartel da Garda Civil e marchou para a casa.
Nese da chegan os republicanos da zona da Ulla a auxiliar o Concello que xa
estaba en mans dos golpistas. Foron detidos o concelleiro Jos Gmez Rivas, o mes-
tre Jos Corts Fernndez, Manuel Bugallo Pereiras e Ramiro Bujn Gmez.
O da 22 a Garda Civil non lle deixa entrar no Concello ao alcalde e infrmao de
que destitudo. Foi xantar xunto con outros compaeiros da corporacin en fronte
ao cuartel da Garda Civil, onde lle comunican os gardas que ao rematar pasen polo
cuartel, cousa que fan e al mesmo son detidos e conducidos prisin.
Moitos outros optan por fuxiren e acubillarse nos montes. Por exemplo, da parro-
quia de Guimarei cal pertence o alcalde podemos computar os seguintes fuxidos:
Alfredo Varela Vilas
Francisco Vilas Segade
Gumersindo Valias Segade
Manuel Puente Puente
Jos Prez Riveira
Serafn Prez Riveira
Florentino Puente Puente
Jos Silva Rey
Benigno Louzao Rivas
Laurentino Nogueira Touceda
Serafn Goldar Souto
Manuel Puente Vilas
Alfonso Castro Dono
Manuel Ferro Puente
38
Entre estes atopamos algns fuxidos que participaron activamente na resistencia
contra o rxime. Mesmo despois de rematada a guerra os irmns Puente Puente foron
quen de encher de propaganda os postes da Estrada por onde an desfilar os militares
que estaban acuartelados na vila. Tamn vemos un fuxido de sona, Alfonso Ramiro Cas-
tro Dono, poeta e mestre da Guarda, secretario do Partido Galeguista nese concello,
acochado en varias casas, mesmo na do escritor galeguista Manuel Garca Barros.
Mais pouco a pouco van ser detidos ducias de estradenses que primeiro irn
parar prisin local, logo prisin provincial e, cando esta se encheu, de San
Simn, e logo a campos de traballo por todo o Estado. No camio van quedar moi-
tos. Algn mesmo no cuartel da Garda Civil. Este o caso de Clementino Louzao
Maceira, que foi interrogado e torturado nel, e nunca mis se soubo. Tampouco se
volveu saber do paradoiro de Jos Figueiras Cabaleiro, das Covas, Paradela, de 36
anos, que o 24 de agosto s 2 da tarde recibiu a visita dun garda civil (que o coeca)
e falanxistas. As fillas que tentaron volver por seu pai foron golpeadas polos cvicos
e xa nunca mis volveran ter noticias sas.
Mais a represin informal deixaralle paso pronto que se pretenda legal
poendo en marcha a maquinaria dos xuzos sumarsimos nos que moitos acabaran
condenados a morte: Jess Ignacio Puente Fontanes (alcalde, xastre, Guimarei), Cn-
dido Tafalla Froiz (concelleiro, propietario do hotel La Estrella), Ramn Fernndez
Rico (torneiro), Jos Rodrguez Sangiao (concelleiro, ferreiro de Guimarei), Jos
Mara Pena Lpez (concesionario de Campsa na praza principal), Manuel Vzquez
Cruz (mecnico), Manolo Gaitas, Jos Gmez Rivas (concelleiro e vecio de Oca)
Jos Gabriel Cespn (Ouzande), Jos Cortes Fernndez (mestre de San Miguel de
Castro), Jos Vidal Puga (zapateiro, Callobre), Jos Graciano Garca (O Foxo, de
nacionalidade portuguesa), Manuel Nogueira Gonzlez, Jos Rico Gaiteiro, Manuel
Puente Porto, Fermino de Guimarei...
O caso mis sonoro de represin foi a caza e captura de Higinio Carracedo Ruzo
(garda municipal, A Somoza) asasinado por unha partida de gardas e falanxistas.
Mais os asasinatos por malleiras e por enfermidades consecuencia dos malos tra-
tos e as condicins inhumanas das prisins elevaran as cifras de vtimas mortais da
represin neste concello de xeito incalculbel.
Cabe sinalar neste sentido dous exemplos emblemticos, o do intelectual e mes-
tre Bernardo Mato Castro, que morreu como consecuencia dunha agresin dos falan-
xistas ou o caso de Manuel Coto Chan, que morre con 47 anos logo de pasar 3 anos
acochado no monte e o resto preso at o ano 1944 que colle unha pulmona que o dei-
xar moi afectado at que morre o 12 de febreiro do 1946.
39
A represin cebarase co maxisterio. O caso mis sinalado est na persoa de Cor-
ts Fernndez de San Miguel de Castro, que ser fusilado, acusado de perverter as
mentes dos nenos na sa escola de Goin. Mais a depuracin de mestres ser funda-
mental para domesticar o ensino. Como mostra citemos os casos de separacin defi-
nitiva do servizo e baixa na escala respectiva:
Manuel Ameijeiras Picallo de Souto
Jos Magarios Granda de Berres
Eduardo Pazo lvarez de Somoza
Jos Torres Gonzlez de Ouzande
David Vence Guerra de San Xurxo de Vea
Jos Garca Casalderrey de Vea
Suspensin de emprego e soldo, traslado fra de Galiza por tres anos:
Vicente Otero Ulloa
Francisco Rivas Besteiro de Meava (natural de Codeseda)
Ramn Puente Barcala de Arnois (natural de Tabeirs)
Jos Garca Nodar de Rivela
Hortensio Fernndez Otero de Sta. Marina de Barcala
Traslado fra da provincia:
Sebastin Pena Lpez de Tabeirs
Manuel Ameijeiras Cervio de Arca
Suspensin de emprego e soldo, traslado dentro da provincia:
Benito Carballo Carballo de Santeles
Eugenio Rodrguez Rodrguez de Santeles
No caso do escritor Manuel Garca Barros, mestre tamn, supuxo a perda da
praza e tamn o seu silenciamemto como xornalista. Foi encarcerado por ltima vez
en 1954, cando xa tia 80 anos. Mais moitos dos colaboradores dos moitos xornais
que haba entn na Estrada tiveron que fuxir cara ao exilio ou suspender a sa voca-
cin literaria. Este o caso de Snchez Brea, director do xornal La Vanguardia, que
tamn estar acochado algn tempo na casa de Garca Barros. Outros optarn por
escribir de temas apolticos como Otero Abelleira, que a pesar de seguir colabo-
rando co xornal que el fundara con traballos sobre os labores do campo tamn aca-
bara visitando a prisin.
40
A perda de empresarios como algn dos asasinados ou outros que optaron por
fuxir tera un impacto directo na economa local, desvindose as iniciativas produti-
vas cara a outro xeito de facer fortuna: as incautacins e o favor oficial.
Manuel Porto Verdura, o mis dinmico empresario local, de ideas liberais, mar-
char para Cuba, onde morre ao pouco dise que de depresin e outros acordan emi-
grar para facer fortuna noutros lugares mis seguros.
Con isto, A Estrada quedaba descabezada desde o punto de vista intelectual e
econmico durante moitos anos. O obxectivo da represin foi cumprido ao encoller o
nimo e as esperanzas dun pobo que viva ilusionado o proceso republicano no que
fin pareca que a verse realizado o soo democrtico polo que se via combatendo
desde haba dcadas fronte ao caciquismo, a arbitrariedade e a incultura.
41
43
OS MORTOS ESQUECIDOS:
RADIOGRAFA DA REPRESIN
FRANQUISTA NUN PEQUENO
CONCELLO RURAL. O CASO DE
CERDEDO (PONTEVEDRA)
DIONSIO PEREIRA
ANTECEDENTES
Cerdedo garda unha rica historia de movementos agraristas dende comezos do
sculo XX. Al por 1902, dun xeito moi tempern, artllase a primeira sociedade de
agricultores do Concello: a de Cerdedo, con 50 socios iniciais. Xa dende aquela, os
socialistas van ter un papel moi importante no desenvolvemento societario; de feito,
o seu primeiro presidente ser un labrego dos Castros (Quireza) militante do PSOE,
chamado Jess Garrido. Logo, en febreiro de 1907, cando xa estaban artelladas as
sociedades de agricultores e oficios varios de Bugarn (afiliada UGT dende 1906),
Den e Castro, as como a de canteiros da capital cerdedense, vaise inaugurar en Den
un local social propiedade da primixenia sociedade de agricultores, construdo coas
achegas de numerosos emigrantes no Brasil. Por aquel tempo, os agrarios xa acada-
ran unha importante representacin no Concello (6 concelleiros) e andbase a con-
formar en torno a 1920 a Federacin de Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de
Cerdedo, de longa traxectoria. Ata a II Repblica, as sociedades devanditas tern unha
indubidable influencia republicana e socialista, debido presenza dos canteiros, car-
pinteiros ou albaneis, que adoitaban traballar a maior parte do ano en Madrid, Astu-
rias ou o Pas Vasco, onde tomaban contacto co obreirismo socialista e, retornados no
inverno a Cerdedo, integraban as sociedades locais na UGT. Mis tarde, a comezos
dos anos 20, o pulo do canteiro socialista orindo de Alfonsn (Forcarei), Alfredo
Iglesias, acadou a unin de todo o agrarismo da Terra de Montes nun congreso cele-
brado en Presqueiras, onde se decidiu editar un peridico mensual denominado
Accin Social, prohibido pouco despois pola Ditadura de Primo de Rivera.
ALGNS DATOS ESPIDOS NO DEVALO DA II REPBLICA
Habitantes: 5.211 no ano 1940.
Partidos presentes na Corporacin Municipal na Fronte Popular: Izquierda
Republicana (antes Partido Radical Socialista) e Partido Socialista Obrero
Espaol.
Alcalde en 1936: Luciano Garca Ventn, carpinteiro natural da Feira de
Fonds e concelleiro dende 1922; foi alcalde accidental tras a vitoria da
Fronte Popular. PSOE.
Outras forzas polticas e sociais:
Juventudes de Accin Popular (JAP), activas na capital municipal mis
que nada e reconvertidas na Falange nos primeiros tempos da Guerra
Civil. Membros destacados: Manuel Gutirrez Torres (logo xefe de
Falange), a sa ta Carmen Daz Gutirrez (logo dirixente da Falange
feminina), Francisco Nieto (logo falanxista destacado). Houbo tamn
algn falanxista de primeira hora. Foi o caso de Nilo Sieiro Sieiro,
natural de Castro, que xa quixera atentar durante a II Repblica contra
a Casa do Pobo da sa localidade.
Carlistas: Jos Carams (alcalde nos anos 20), Manuel Lpez Vizca-
no (prroco de San Martio).
Federacin de Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo,
entidade agraria e obreira composta por dez sociedades situadas en
Pedre, Tomonde, Lourido, Figueiroa, Castro, Den, Quireza, Folgoso,
Cerdedo e Bugarn. Tia antecedentes republicanos e socialistas, pero
no mes de xaneiro de 1933 vaise integrar na CNT con mis de 200 afi-
liados, anda que a UGT seguiu a ter moitas simpatas tanto individuais
como nalgns colectivos, como os de Castro, Pedre e Tomonde. A
44
razn da mudanza veu dada polos canteiros e albaneis de Cerdedo que
traballaban en Madrid dende marzo a nadal, e pouco a pouco fronse
afiliando ao potente Sindicato nico del Ramo de la Construccin
(CNT) da capital republicana. Logo, ao volver s sas parroquias no
inverno, aproveitaron para integrar a Federacin cerdedense na CNT
galaica.
FETE-UGT: con afiliados en Cerdedo e Quireza.
Houbo, asemade, un feixe de simpatizantes do PCE, e a propia Pasio-
naria deu un mitin en Pedre, na casa de Ramona do Salgueiro,
andando a Fronte Popular.
Mortos cerdedenses durante a Guerra Civil en ambos os bandos e na pos-
guerra inmediata: 76.
Mortos no Exrcito Nacional: 36 (17 non figuran na lpida da Igrexa parro-
quial, xa que se consideraron desaparecidos posto que os seus restos nunca
se atoparon; neste caso, as familias non cobraron ningunha pensin de viu-
vez ou compensacin por parte dos vencedores).
Mortos no Exrcito Republicano: 22. Filiacins coecidas: 13 CNT, 1 PSOE,
1 PCE?, 7 non consta.
Asasinados ou fusilados polos franquistas: 18. Filiacins coecidas: 7
PSOE e UGT, 7 CNT, 1 Izquierda Republicana, 1 PCE?, 2 non consta.
Forzas represivas: Falange, Cvicos de Vctor Lis Quibn, Falange femini-
na, Garda Civil.
Persoas sinaladas pola sa participacin nos asasinatos e malos tratos ou
como instigadores destes: ngel, Luis e Manuel Gutirrez Torres (xefe da
Falange, inspector farmacutico e boticario de Soutelo de Montes; alcalde
de Cerdedo nos anos 40 e 50), Francisco Nieto (transportista; falanxista),
Enrique, Jess e Antonio Troitio (comerciantes e transportistas; cvicos),
Bernardino Torres O Ferrador, Antonio e Jos Sieiro Giads, Secundino
Antelo Hortas O Lapote (marxinal), Secundino Jorge (mestre nacional;
delegado gobernativo a comezos dos anos 40; acusado de blando por Car-
men Daz), Tot e Manuel Peleteiro, comandante Ros (mando da Garda
Civil destinado en Cerdedo), Constantino Alonso (de Castro), Ramn Bao
(de Quireza, xornaleiro), Figueroa (canteiro de Serrapio), Chan da Vela
(xornaleiro de Santo Isidro), Jos Barros (canteiro de Pedre), Laurentino
Barros (sen oficio, fillo do anterior), Paulina e Rogelio (matrimonio que
levaba a taberna-tenda do Outeiro, en Quireza), Manuel Lpez Vizcaino
45
(prroco de San Martio de Figueiroa; instigador; requet), Jess Rodr-
guez Anllo (prroco de Castro; instigador), Carmen Daz Gutirrez (insti-
gadora; Falange feminina), Carolina Bugallo (falanxista), Ramn Lois
Cabano (capataz do camio de ferro na Gudia e xefe local da Falange da
Gudia a partir do 01/09/1936). Os falanxistas cerdedenses, unha vez libe-
rados da cadea municipal onde estaban presos preventivos no intre do golpe
militar, puxronse a disposicin da Comandancia da Garda Civil de Ponte-
vedra, cuxo xefe era o tenente coronel Toms Prez Rogina. Este destacou-
nos en Tui, onde actuaron at fins do mes de xullo; logo, retornaron a
Cerdedo e dende al mantiveron estreitos vencellos con Vctor Lis Quibn.
Escenarios de paseos ou de torturas e malos tratos: A Ponte do Barco e A Abe-
leira, ambos os dous lugares na antiga estrada Pontevedra O Carballio, entre
Pedre e Dorna. A Ponte do Cando, na va que une Castro con Quireza. A Abe-
leira foi un lugar utilizado decote polos cvicos de Vctor Lis Quibn, e al pro-
ducronse asasinatos de persoas de diversos concellos. Cuartel da Garda Civil
de Cerdedo. Asilo de Cerdedo. Taberna-tenda do Outeiro (Quireza), utilizada
como checa polos falanxistas da zona (Alonso, Bao, Rogelio e Paulina).
A LISTA MOURA
A) Falecidos polas represalias durante a guerra ou na inmediata posguerra:
Francisco Arca Valias (Figueiroa). Paseado na Ponte do Barco. Dirixente
da Sociedad El Trabajo de Figueiroa, integrada na Federacin de Agriculto-
res y Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo (CNT). 13 de agosto de 1936.
Secundino Bugallo Iglesias (Figueiroa). Paseado na Ponte do Barco. Diri-
xente da Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin de Agricultores y
Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo (CNT). 13 de agosto de 1936.
Gerardo Bugallo Lois, fillo do anterior (Figueiroa), mobilizado no Exr-
cito Nacional e pasado polas armas en Teruel polos mesmos que asasinaron
o seu pai. Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin de Agricultores y
Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo (CNT). 1938.
Jos Torres Paz (Cerdedo). Paseado na estrada Pontevedra-Santiago. Car-
pinteiro e cadro sinalado do PSOE. 11 de agosto de 1936.
Jos Cortizo Gonzlez (Barro-Arn). Paseado na estrada Pontevedra-San-
tiago. PSOE. 11 de agosto de 1936.
46
Martn Ferreiro lvarez (A Botica-Quireza). Concelleiro de Obras do
Concello da Corua. Escondido en Quireza ao comezo da guerra, pasou a
Portugal e logo a Francia e zona republicana, onde loitou. Foi internado
no campo de Argels, no Medioda francs, ao rematar a Guerra Civil.
Apresado polos alemns que o internan no campo de concentracin de
Mauthausen, onde morre en setembro de 1941. Izquierda Republicana.
Manuel Tato Cadrniga (Loureiro). Tenente do Exrcito Republicano na
zona de Madrid, falecido polos malos tratos na cadea de Lugo ao finalizar
a guerra. Sindicato nico del Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e
Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin de Cerdedo (CNT). Nadal de
1939.
Daro Tato Fernndez (Loureiro). Primo do anterior. Finalizada a guerra
na que participou no bando republicano en Madrid, foi detido en Cerdedo,
enviado a Madrid e al fusilado. Sindicato nico del Ramo de la Construc-
cin de Madrid (CNT) e Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin de
Cerdedo (CNT). 1939.
Plata (das Quintas-Codeseda-A Estrada, pero casado en Laxoso-Cerdedo).
Loitou no Exrcito Republicano. Fusilado tras a Guerra Civil. 1939.
Perfecto Ventn Barreiro (Tresaldeas). Paseado na canteira do Suspiro, no
Padornelo, cerca da Gudia. Traballador do camio de ferro Zamora-
Ourense. PSOE e UGT da Gudia. Nadal de 1936.
Manuel Ventn Rivas, sobrio de Perfecto, (Tresaldeas-As Quintas). Pase-
ado na canteira do Suspiro, no Padornelo, cerca da Gudia. Traballador do
camio de ferro Zamora-Ourense. PSOE e UGT da Gudia. Nadal de 1936.
Olegario Ventn Rivas, sobrio de Perfecto, (Tresaldeas-As Quintas). Pase-
ado na canteira do Suspiro, no Padornelo, cerca da Gudia. Traballador do
camio de ferro Zamora-Ourense. PSOE e UGT da Gudia. Nadal de 1936.
Erundino Ventn Rivas, sobrio de Perfecto, (Tresaldeas-As Quintas).
Paseado na canteira do Suspiro, no Padornelo, cerca da Gudia. Traballa-
dor do camio de ferro Zamora-Ourense. PSOE e UGT da Gudia. Nadal
de 1936.
Ramiro Lois Ventn, primo dos anteriores (Pieiro). Paseado na canteira
do Suspiro, Padornelo, cerca da Gudia. Nadal de 1936.
Francisco Varela Garrido, Pancho, (Cerdedo), secretario do Concello
de Cerdedo. PSOE. Fusilado en Monte Porreiro (Pontevedra) o 27 de xullo
de 1937.
47
Jos Paz Cachafeiro. Secretario no ano 1933 da Federacin de Agriculto-
res y Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo (CNT). Fusilado en Santiago
no ano 1936. Traballaba na construcin dun pantano no Tambre.
Benjamn Troitio Beiro. Fusilado en Santiago o 4 de xuo de 1937. Tra-
ballaba como canteiro na construcin dun pantano no Tambre e resida en
Liaio (Negreira). Estaba afiliado Sociedad de Oficios y Profesiones
Varias de Negreira e A Baa (CNT).
Eulogio Mosquera Vzquez (Limeres). Resida fra de Cerdedo. Detido
por comunistoide, foi ingresado na cadea de Burgos, dende onde manti-
vo correspondencia coa familia de Limeres ata 1939. Logo, deixou de
enviala e, seica, morreu de enfermidade ou malos tratos na cadea.
Manuel Garrido (Fonds), O Negro ou O Resucitado, foi dado por
morto cun tiro no peito na noite do 11 de agosto de 1936, cando en compa-
a de Jos Torres Paz, Jos Cortizo Gonzlez, Jos M Taberneiro (antigo
concelleiro do PCE en Forcarei, de alcume O Rolo de Vilapouca) e Jess
Gonzlez (de Soutelo de Montes) foi trasladado estrada Pontevedra-San-
tiago para ser asasinado. Puido zafar grazas axuda da sa muller, que lle
curou as feridas. Debeu andar agachado nunha cova do monte Candas
(entre Vilar e Figueiroa) un tempo e logo entobado baixo o forno da sa
casa ata o remate da Guerra Civil, para que non remataran a faena os fran-
quistas. Nese perodo, a sa muller recibiu malleiras para que o delatara.
Era militante destacado do PSOE.
B) Falecidos formando parte do Exrcito Republicano durante a Guerra
Civil:
Jos Simal Penelas (Figueiroa). Sindicato nico del Ramo de la Cons-
truccin de Madrid (CNT) e Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin
de Agricultores y Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo (CNT).
Eladio Simal Penelas (Figueiroa). dem.
Agustn Simal Penelas (Figueiroa). dem.
Jos Garca Bugallo (Figueiroa). Sindicato nico del Ramo de la Cons-
truccin de Madrid (CNT) e Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin
de Cerdedo (CNT).
Manuel Arca Gamallo (Figueiroa).
48
Secundino Obelleiro Costa (Figueiroa). Sindicato nico del Ramo de la
Construccin de Madrid (CNT) e Sociedad El Trabajo, integrada na Fede-
racin de Cerdedo (CNT). Fillo de Aniceto Obelleiro.
Manuel Otero Pardo? (Castro). Sindicato nico del Ramo de la Cons-
truccin de Madrid (CNT) e Federacin de Cerdedo (CNT).
Julio Espieira Iglesias (Castro do Medio). Membro destacado do PSOE.
Antonio Quibn Simal (Loureiro). Sindicato nico del Ramo de la Cons-
truccin de Madrid (CNT) e Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin
de Cerdedo (CNT).
Perpetuo Sieiro Torres (Loureiro).
Benigno Tato Cadrniga (Loureiro). Sindicato nico del Ramo de la
Construccin de Madrid (CNT) e Sociedad El Trabajo, integrada na Fede-
racin de Cerdedo (CNT).
Jess Corral (Loureiro).
Higinio Portela (Loureiro). Sindicato nico del Ramo de la Construccin
de Madrid (CNT) e cadro sinalado da Sociedad El Trabajo, integrada na
Federacin de Cerdedo (CNT).
Raimundo Pereira Fuentes (Laxoso). Sindicato nico del Ramo de la
Construccin de Madrid (CNT) e Federacin de Cerdedo (CNT).
Jos Pose Prez (Laxoso).
Francisco lvarez Rodrguez (Laxoso). Foi comisario poltico PCE.
Jos Otero Peleteiro (Pieiro). Sindicato nico del Ramo de la Construc-
cin de Madrid (CNT) e Sociedad La Alianza de Quireza, integrada na
Federacin de Cerdedo (CNT).
Manuel Varela Pieiro (Vilarchn).
Ramiro Umia (Serrapio).
Falecidos a maiora deles na defensa de Madrid. Outros nas frontes de Estrema-
dura, Talavera, Guadalaxara ou en Asturias.
49
C) Falecidos do bando republicano na inmediata posguerra a causa das feri-
das de guerra ou das mutilacins:
Manuel Simal Penelas (Figueiroa), Sindicato nico del Ramo de la Cons-
truccin de Madrid (CNT) e Sociedad El Trabajo, integrada na Federacin
de Cerdedo (CNT). Preso ao rematar a guerra, morreu aos poucos das na
sa localidade natal debido s feridas de guerra.
Agustn Obelleiro Gamallo (Figueiroa), Sindicato nico del Ramo de la
Construccin de Madrid (CNT) e cadro sinalado da Sociedad El Trabajo,
integrada na Federacin de Cerdedo (CNT). Suicidouse na sa localidade
natal, desesperado debido minusvala provocada polas mutilacins que o
imposibilitaban para o traballo sen recibir ningunha pensin.
Severo Rodrguez (Vilar), preso ao finalizar a contenda e liberado por estar
en estado terminal, morreu na sa localidade natal.
D) Algns asasinados doutros concellos na Abeleira durante a Guerra Civil:
Un pintor, posiblemente Jos Gonzlez Valeiras de Seorn (O Carballio),
que traballaba no Gran Taller de Mecnico de Carroceras Avelino Pieiro
do Carballio. Asasinado pola Falanxe do Carballio (Narizn,
Coln...), 1936.
E) Asasinados na posguerra vencellados guerrilla:
2 homes novos, asasinados no inverno de 1949 pola Gardia Civil ao mando
do comandante Ros entre a Granxa (Loureiro) e o monte de Porrieiras
(Figueiroa), logo de apresalos na zona da Baiuca e a Portela (fronteira entre
a Estrada e Forcarei), lugar de paso dos guerrilleiros. Vian fuxindo dende
Vigo, seica que coa intencin de integrarse na guerrilla antifranquista na
provincia de Ourense.
Outros feitos relacionados coa guerrilla: Don Lisardino, crego de Castro a
fins dos anos 40 e to de Ramiro Lois Ventn, foi considerado sospeitoso de
axudarlle guerrilla e recibir os guerrilleiros na sa reitoral, de maneira que
esta foi rexistrada pola Garda Civil en varias ocasins naqueles anos.
50
ENCADEADOS, PERSEGUIDOS E EXILIADOS: NOTAS PARA
UNHA PRIMEIRA ACHEGA
Francisco Varela Buesa, don Paco, mestre nacional en Cerdedo e o mili-
tante mis destacado do PSOE cerdedense, da FETE-UGT. Condenado a
morte en 1936, logo conmutada por trinta anos. Expulsado do seu emprego
en 1940, puxo escola en 1944 para os fillos dos carrilanos en Campobece-
rros (A Gudia).
Benigno Simal Penelas, cadro sinalado da Sociedad de Agricultores y
Obreros El Trabajo, de Figueiroa, integrada na Federacin de Cerdedo
(CNT). Detido con Francisco Arca Valias e Secundino Bugallo Iglesias
nun primeiro intre. Logrou fuxir e salvouse dunha morte segura. Exiliado
no Ro da Prata, Arxentina, onde morreu.
Luciano Garca Ventn, PSOE, fuxido nos primeiros meses da contenda,
cando era un dos mis buscados polos falanxistas para asasinalo. Logo,
estivo preso varios meses e sufriu, segundo Antonio Rodrguez Fraiz, moi-
tas persecucis e aldraxes por parte dos elementos franquistas.
Aniceto Obelleiro Cadavid. Dirixente da Sociedad El Trabajo de Figuei-
roa, integrada na Federacin de Cerdedo (CNT). Preso nun primeiro intre
en Cerdedo, salvouse dunha morte segura por un parente falanxista que
conseguiu que o desterraran a Burgos.
Severino Bugallo Valias, Cerdedo, tesoureiro do Concello, secretario de
Izquierda Republicana en Cerdedo. Preso no cuartel de Cerdedo nun pri-
meiro intre, foi conducido, por mandato do tenente coronel da Garda Civil,
Toms Prez Rogina, aos falanxistas de Cerdedo, Comandancia de Ponte-
vedra, xunto con Torres, Taberneiro, Cortizo, Garrido e Gonzlez, para seren
asasinados o 11 de agosto de 1936. Salvouse polo seu irmn Vicente O da
Carteira, xefe de Falange en Soutelo, que fixo que algun o reclamase
pouco antes de darlles o paseo; meteuno nunha fonda e aconselloulle non
sar para evitar que o asasinaran. Logo dun tempo fuxido na Chamadoira e
no monte do Seixo, consegue embarcarse co seu irmn Sabino a Cuba por
Vilagarca, pasando logo aos EUA. Volveu zona republicana coas Brigadas
Internacionais e estivo destinado en Salou (Tarragona). Rematada a guerra,
foi internado no campo de Argels, en Francia, de onde foxe a Bordeos e
participa na resistencia contra os alemns. Preso e deportado a Espaa, sl-
vase do fusilamento outra volta merc ao seu irmn falanxista. Pasa varios
anos en diversos internados, entre eles San Simn.
51
Sabino Bugallo Valias, de Castro, comerciante, do PSOE. Dirixente da
Sociedad de Agricultores y Canteros de Castro. Fuxido no monte dende o
primeiro intre. Foxe co seu irmn a Cuba dende o porto de Vilagarca. Logo
trasldase a Bos Aires, onde morreu.
Amancio Simal Sieiro (Castro do Cabo). Tenente do Exrcito Republi-
cano. Ferido nunha perna e prisioneiro ao rematar a guerra, zafou por pouco
da morte xa que, despois de prisioneiro, querano botar por un barranco.
Salvado por un vecio, Nilo Sieiro Sieiro, de Castro, que era falanxista e
alfrez provisional.
Laudelino Bugallo, (Os Castros-Quireza), canteiro, Sindicato nico del
Ramo de la Construccin de Madrid e membro sinalado da Federacin de
Cerdedo (CNT). Preso logo de rematar a guerra que fixo no Exrcito Repu-
blicano en Madrid, perseguido e maltratado polo falanxista Ramn Bao
cando volveu a Cerdedo.
Rogelio Arca Rivas, fillo de Francisco Arca Valias, afiliado ao Sindicato
nico del Ramo de la Construccin de Madrid (CNT) e Sociedad El Traba-
jo de Figueiroa, integrada na Federacin de Cerdedo (CNT). O golpe militar
colleuno en Madrid, onde traballaba no empedrado de ras. Fixo a guerra
voluntario no Exrcito Republicano; ao rematar estivo varios meses preso nun
campo de concentracin en Teruel e nunha compaa de revisin. Logo, obti-
vo a liberdade condicional e debeu presentarse a diario no cuartel da Garda
Civil. Daquela, segundo as sas lembranzas, aos que loitaran no bando repu-
blicano non se lles tia en conta para nada, non eran ningun....
Francisco Bugallo, de Loureiro, dem.
Jos Diz, de Figueiroa, dem.
Manuel Diz, de Figueiroa, dem.
Jos M Vilas, de Figueiroa, dem.
Xos Otero Espasandn, de Castro. Profesor e escritor, residente durante a
II Repblica en Madrid, onde dirixiu a revista P.A.N. Simpatizante do PCE.
Participou na guerra no bando republicano e formou parte da Alianza de
Intelectuales Antifascistas. Pasou polo campo de concentracin de Argels,
no Medioda francs, e logo estivo exiliado en Gran Bretaa, Arxentina e
EUA, onde faleceu tras realizar un meritorio labor cultural.
Manuel Espasandn, de Quireza?, exiliado en Francia logo de loitar no Exr-
cito Republicano. Estivo no campo de concentracin de Argels e foi interna-
do polos alemns en Mauthausen, onde logrou sobrevivir. Morre no exilio.
52
Jess Bugallo Merza, de Den, to de Francisco Bugallo, membro sinala-
do da Sociedad El Trabajo de Figueiroa, exiliado en Arxentina.
Manuel Bugallo Merza, de Den, irmn do anterior, dono dun serradoiro
na Barciela (Castrelo-Forcarei) que se lle incautou. A sa muller foi mal-
tratada polos falanxistas. Tivo que se exiliar Arxentina.
Francisco Obelleiro, Os Castros-Quireza, entobado na sa casa durante a
Guerra Civil durante moito tempo. Constantes malleiras sa muller para
que o delatara.
Constantino Simal Simal, mestre nacional na Botica-Quireza, membro
destacado da Sociedad de Agricultores y Obreros La Alianza de Quireza.
Foi perseguido, vareado en Sabucedo e a piques estiveron de darlle o paseo
os irmns Castro Pena, falanxistas da Estrada. Salvrono o primeiro alcal-
de franquista, Gerardo Lorenzo, de Quireza, e o prroco. Seu pai, Jos
Simal, tivo que se agachar nunha palleira e nun muo en Castro do Medio,
logo dunha tentativa de asalto por parte dos falanxistas Alonso, Bao e
outros sa casa de Castro.
Jos Carballo Quintilln, mestre nacional en Tomonde e dirixente da
Sociedad de Trabajadores y Oficios Varios. Depurado do seu cargo e inter-
nado varios anos no penal da illa de San Simn. Negouse a recuperar a sa
escola cando, anos despois, llo ofertaron.
Daniel Obelleiro, mestre nacional, depurado do seu cargo?
Jos Alonso Arenas, mestre nacional en Folgoso, suspendido e expulsado
do seu cargo en 1940.
Carolina Camia, mestra nacional en Barro, suspendida do seu cargo en
setembro de 1936.
David Fernndez, mestre nacional en Serrapio, suspendido do seu cargo en
setembro de 1936.
ngel Lino Rodrguez, mestre nacional en Bugarn, suspendido do seu
cargo en setembro de 1936.
Claudino Vidal, mestre nacional en Pedre, de ideoloxa republicana e
socialista. Foi suspendido do seu cargo en setembro de 1936. Un irmn seu,
tamn mestre, sufriu torturas nas que lle cortaron os dedos da man dereita.
Luis Toimil, mestre en Cerdedo, perseguido e exiliado.
Manuel Sueiro Iglesias, de Limeres, carpinteiro e logo mestre asentado
dende 1919 en Vern e, mis tarde, en Ourense, onde dirixiu un centro pri-
53
vado de ensino, a coecida Academia General. Militante do Partido Radi-
cal Socialista e colaborador da progresista Asociacin de Trabajadores de la
Enseanza de Orense (ATEO). Tivo que se esconder en Limeres tras o alza-
mento militar para evitar o seu asasinato; anda as, o da 12 de agosto de
1936 varios falanxistas ourensns desprazronse a Cerdedo para reclamar a
sa entrega por parte da Garda Civil, ao que se negou o sarxento Anselmo
Snchez, sabedor do seu paradoiro. Sufriu a incautacin da sa academia e
da sa conta bancaria en Ourense. Logo de dous anos protexido polos veci-
os, entregouse e pasou algns meses na cadea de Ourense; foi sometido
posteriormente a expediente de depuracin e inhabilitado para a docencia.
Jos Regueiro Otero, de Tomonde, xastre, do PSOE. Condenado a morte
por desertar do Exrcito Nacional. Salvou a vida por intermediacin do
crego Antonio Rodrguez Fraz.
Moreiras, de Tomonde, sufriu numerosas malleiras logo do 18 de xullo.
Tefilo Otero Valias, de Castro, onde posua unha fbrica de gaseosas.
Foi concelleiro na Fronte Popular, polo que foi condenado a 20 anos de
reclusin por axuda rebelin. Estivo preso maiormente na illa de San
Simn entre o 30 de setembro de 1936 e o 18 de xullo de 1940, data na que
sau en liberdade provisional. Foi obxecto de expediente de responsabilida-
des polticas no ano 1940.
Severino Simal Iglesias, de Filgueira, obxecto de responsabilidades polti-
cas en 1940.
Manuel Garca Fonds, de Vilaln, foi obxecto de responsabilidades pol-
ticas en 1940. Tras o golpe militar, pasou zona republicana por Portugal
dende o tramo do camio de ferro de Lubin (Zamora), onde traballaba. Foi
oficial do Exrcito Republicano e sufriu a incautacin do seu patrimonio.
Jos Rodrguez Quintilln, de Tomonde, internado un ano na illa de San
Simn.
Antonio Ferreiro lvarez: da Botica-Quireza. Irmn de Martn Ferreiro,
exerceu de contratista no ramo da edificacin coruesa durante a Repblica.
Refuxiado en Quireza, al foi detido e internado por un tempo en San Simn.
? Garca, de Quireza, cuado de Martn Ferreiro, axudouno a fuxir a Por-
tugal, polo que foi detido e internado un tempo no penal da illa de San
Simn.
Julio Lpez Fonds, canteiro, dirixente da Sociedad de Agricultores y Can-
teros de Castro e membro do PSOE. Fixo a guerra no exrcito republicano.
54
Internado nun campo de concentracin en Francia, volveu a Espaa volun-
tariamente, e pasou a outro campo de internamento (Miranda de Ebro?). Os
familiares intentaron sacalo mediante unha carta do crego de Castro, que,
en realidade, o presentaba como un orador e activista poltico destacado.
Sau do campo merc un aval do alcalde franquista, Gerardo Lorenzo.
Manuel Nieto Castro, dirixente da Sociedad La Luz de Bugarn, andou
fuxido moito tempo no monte. Moi perseguido por Bao e Alonso, confisc-
ronlle o automvil.
Avelino Fraga Alonso, directivo da Sociedad Agraria y Obrera La Alianza
de Quireza, antigo concelleiro, andou fuxido moito tempo.
Avelino Alonso Rivas, da Devesa, estivo varios anos na cadea.
Cesreo lvarez Fortes, albanel de Cerdedo, PSOE, emigrado en Asturias
durante a II Repblica. Condenado a 20 anos de prisin e internado no
campo de concentracin de Camposancos.
Antonio Mario, A Insua, canteiro, participou na Guerra Civil no Exrci-
to Republicano, foi preso ao remate da contenda na cadea de Lugo.
Julio Otero, de Tomonde, estivo no Exrcito Republicano na zona de Cas-
telln. Logo da contenda, pasou un tempo nun batalln disciplinario.
Laureano Troitio, de Cerdedo, dem.
O ferreiro de Carballs, mallado polos falanxistas de Cerdedo.
Andrs do Rato ?: Mallado polos falanxistas de Cerdedo.
Manuel Sieiro Sieiro, de Den, mallado por Bernardino Torres O Ferra-
dor.
Antonio e Agustn Carballal, irmns, de Serrapio, enrolronse no Exrci-
to Republicano en Madrid e despois da derrota estiveron presos na cadea de
Lugo, de onde fuxiron. Logo, estiveron moi perseguidos.
O Gaiteiro de Abelando (Jos da Gaiteira?), queimronlle a casa.
Armando Barros Barros, de Pedre, canteiro, de ideas espiritistas e conce-
lleiro en 1936. Perseguido.
Fernando Gandos, de Pedre, ferreiro, recibiu a visita dos falanxistas para
ser paseado, pero escapou ao monte pola zona de Santo Isidro e al botou
tempo agachado coidando rabaos de cabras. A sa fragua foi rexistrada
pola Garda Civil na procura de armas. Logo, amaou algunha pistola para
os que estaban fuxidos no monte.
55
Os da Carme de Gomallal, pai e fillo, de Pedre. Seica eran masns, foron
perseguidos e o fillo tivo que fuxir ao Brasil con papeis falsificados.
Isolino Raposeiras, de Vilaln, canteiro, fundador da Soc. de Trabajadores
y O.V. de Tomonde, concelleiro entre 1931 e 1936, perseguido.
Manuel Monteagudo, de Castro, procesado en Ferrol (onde faca a mili
pola Maria). Causa 207/36, por facer garda no Concello de Fene. Logo
agachouse en Castro ata que o alcalde Gerardo Lorenzo lle deu un certifi-
cado de boa conduta, polo que se reincorpora ao Exrcito.
Delmiro Ferrn, secretario da UGT de Pedre, tivo que marchar Amrica.
A sa familia, que resida en Castro, foi ameazada de morte polos falanxis-
tas co beneplcito do crego Rodrguez Anllo.
Manuel Gamallo Lois, de Cerdedo. Internado en San Simn no mes de
novembro de 1936. Estivo preso posteriormente en Pontevedra e no Forte
de San Cristbal (Navarra). Sau en liberdade no ano 1943.
OS LOCAIS DAS SOCIEDADES AGRARIAS E OBREIRAS
Casa do Pobo de Den: xa dixemos que a Sociedad de Agricultores de
Cerdedo viu a luz o 2 de febreiro de 1902. Presidindo daquela o colectivo
Jess Garrido, un canteiro e labrego socialista dos Castros (Quireza). Logo
do xito da Sociedade nas eleccins municipais de 1905, un concelleiro
agrario ocupou o cargo de tenente de alcalde e algun tivo a idea de cons-
trur un local propio. Postos obra, Garrido como presidente e Avelino
Fraga, tamn vecio de Quireza, como secretario, encabezaron unha colec-
ta popular para recadar fondos, na que non faltaron axudas procedentes dos
emigrados na Amrica. Daquela, un contratista membro da Sociedade co-
lleu a obra en pblica poxa e un tipo moi baixo, facendo as melloras pola
sa conta; deste xeito e para conmemorar o V aniversario do agrarismo cer-
dedense, o 2 de febreiro de 1907 abra as portas a Casa do Pobo de Den,
diante de 1.500 persoas chegadas de todo o Concello entre a ledicia das gai-
tas e o balbordo dos foguetes. Posua a Casa botica e mdico para casos de
necesidade, as como unha cooperativa de seguros; tia tamn unha placa
de mrmore onde figuraba a data de inauguracin e a sa pertenza Socie-
dad de Agricultores del Ayuntamiento de Cerdedo. Os vecios residentes no
Brasil tamn colaboraron desta volta e xuntaron 363.400 reais para adqui-
rir un estandarte obrero y una bandera agrcola, tal e como escriban
dende o pas carioca os cerdedenses Jos Bouzas Cortizo e Manuel Gama-
56
llo Sieiro. Cando estoupa a Guerra Civil en 1936, a Casa do Pobo de Den
era domicilio social da Federacin de Agricultores y Obreros del Ayunta-
miento de Cerdedo (CNT). Coa barbarie desatada, aquel local onde resoa-
ron vibrantes discursos nos primeiros de maio e onde, segundo conta
Antonio Rodrguez Fraz, falou o apstolo do socialismo Pablo Iglesias
nunha das sas viaxes a Galicia, foi espoliado e incendiado polos falanxis-
tas. Incautado polo rxime franquista para a CNS, no ano 1968 o edificio
de 106 m
2
era unha runa valorada en 58.000 PTA e a placa de mrmore
andaba perdida polo faiado do Concello. Nos anos 80, o edificio pasou
propiedade da Xunta de Galicia que, sa vez, llo cedeu ao Concello, ata
que o local foi restaurado no ano 2002 para uso dos vecios do lugar.
Casa do Pobo de Bugarn: pertenca Sociedad de Agricultores La Luz de
Bugarn, unha casa de planta baixa de 63 m
2
. Incautada polos falanxistas,
pasou propiedade da CNS. Hoxe destruda.
Casa do Pobo de Pedre: pertenca Sociedad de Agricultores y Obreros La
Gua, unha casa de planta baixa de 96,75 m
2
. Foi construda mediante o tra-
ballo voluntario de todos os vecios, que achegan cada un o seu quin de
pedra traballada. Incautada pola Falange, en 1968 o inmoble estaba valora-
do en algo mis de 18.000 pts. O edificio foi traspasado nos anos 80 Xunta
e logo ao Concello, que llela cedeu en uso aos vecios da localidade.
Casa do Pobo de Castro: construda a comezos da II Repblica, pertenca
Sociedad de Agricultores y Canteros do lugar. Incautada polos falanxis-
tas, pasou propiedade da CNS; nos anos 80 foi traspasada Xunta e logo
ao Concello, que llela cedeu en uso aos vecios do lugar.
Casa do Pobo de Vilaln: dem. anterior.
Sociedad de Agricultores y Obreros El Trabajo de Figueiroa e sa
homnima La Alianza de Quireza, respectivamente, fronlles incautados
polos falanxistas os seus autombiles no transcurso do ano 1936.
57
A MODO DE CONCLUSINS
1) Pouco se ten dito, at agora, do custo humano sufrido en determinadas zonas
de Galiza (aquelas onde boa parte da poboacin masculina desenvolva oficios itine-
rantes, de maneira que o comezo da guerra colleu estas capas en territorio leal Re-
pblica
1
), respecto dos vecios falecidos tras participar na Guerra Civil no bando
republicano. A importancia numrica das defuncins e as rabexadas represivas poste-
riores Guerra Civil, fican ben s claras nos apuntamentos anteriores, e ben puidera
aplicarse o modelo cerdedense a outras zonas do pas nas que coincidiron unhas cir-
cunstancias semellantes.
2) A represin mortal, fra de casos singularizados, foi selectiva e acadou a sa
mxima brutalidade nos cidadns mis comprometidos e conscientes: os dirixentes
das sociedades agrarias e obreiras integradas na cenetista Federacin de Agricultores
y Obreros del Ayuntamiento de Cerdedo, os combatentes mis destacados no bando
republicano procedentes da devandita Federacin, as autoridades republicanas per-
tencentes aos grupos municipais presentes na Corporacin e os militantes mis acti-
vos e capacitados do PSOE. Como caso singular, cabe subliar o cruel episodio da
familia Ventn, cuxo asasinato foi xustificado pola sa hipottica e destacada partici-
pacin nos enfrontamentos acontecidos na Gudia entre os traballadores da va frrea
coa Garda Civil e o Exrcito faccioso
2
. Cos asasinatos e persecucins, os novos deten-
tadores do poder procuraron reducir categora de sbditos a cidadana mis cons-
ciente, e que ese carcter exemplarizador da represin perdurase (como as
aconteceu) no futuro. Nas lembranzas dos habitantes de Pedre e Figueiroa, transmiti-
das s agachadas de pais a fillos, anda aboia o terror que causaron os berros de Fran-
cisco Arca e Secundino Bugallo, cando eran barbaramente torturados na Ponte do
Barco antes de morrer
3
. E se as mortes non foron mis, non se debeu a outra cousa
que a disfuncins na eficacia letal das partidas de asasinos.
58
1 o caso dos canteiros e albaneis da Terra de Montes (Cerdedo, Forcarei, Beariz), Cuntis, A Estrada e
Cotobade; dos afiadores e paraugueiros da bisbarra ourens de Esgos e Nogueira de Ramun; dos pes-
cadores establecidos de xeito temporal no Pas Vasco e Asturias; dos marieiros dos barcos de cabota-
xe, maiormente de Noia, San Cibrao ou Corme; dos xornaleiros e seitureiros do interior de Lugo e
Ourense... Tamn, anda que non eran un oficio itinerante, cabe lembrar as colonias de mineiros proce-
dentes do Leste das provincias devanditas, empregados nas minas de Len e Asturias.
2 En concreto, aos Ventn acusbanos de participar na voadura dunha ponte entre A Gudia e As Vendas
da Barreira e de ter sacado os santos dunha igrexa, para logo realizar al xuntanzas. A propia Falanxe de
Cerdedo tivo protagonismo no axuste de contas, pois prenderon aqueles militantes socialistas na capital
municipal e logo trasladronos primeiro a Ourense e logo a Zamora en Nadal de 1936. Non se pode des-
cartar, tampouco, a responsabilidade no caso de Ramn Lois Cabano, cerdedense, capataz nas obras da
va e, daquela, xefe local da Falanxe na Gudia.
3 Estes dous dirixentes da cenetista Sociedad de Agricultores y Obreros El Trabajo representaban unha
comunidade especialmente rebelde, a de Figueiroa (chamada significativamente A Rusia pequena),
3) No nivel territorial, houbo unha zona especialmente castigada, os lugares de
Figueiroa e Loureiro, moi prximos entre si e pertencentes parroquia de Figueiroa.
As razns fican expostas na Nota 3; non obstante, debemos salientar encol da impor-
tancia que sobre a maior ou menor intensidade e brutalidade da represin exerceu o
posicionamento dos cregos. Al onde asumiron un papel comprometido coa barbarie,
caso de Castro e Figueiroa, esta resultou dunha intensidade aterradora. Non obstante,
onde empregaron a sa autoridade moral para impedir as represalias, caso dos prro-
cos de Pedre, D. Jos Param Ferro, e o de Quireza
4
, estas tiveron un cariz mis livin.
4) Anda que a represin se cebou na poboacin masculina
5
por ser a monopo-
lizadora do activismo sociopoltico no concello, non podemos dicir o mesmo respec-
to do papel dalgunhas falanxistas da vila de Cerdedo, mis tamn de Quireza, moi
activas no seu papel de instigadoras dos abusos e represalias
6
.
5) Cumprira botar mis luz sobre o acontecido no sinistro lugar da Abeleira,
onde, segundo certos indicios, pode haber fosas comns onde fican represaliados
dados por desaparecidos, xa que todo apunta a que al tiveron lugar asasinatos de per-
soas provenientes doutros concellos pontevedreses e ourensns. Polo que sabemos, as
partidas do sanguinario Vctor Lis Quibn frecuentaron a Abeleira, xa que era unha
zona que ben puideramos denominar terra de ningun, onde nin a Garda Civil dos
postos de Cerdedo e de San Xurxo queran saber nada do que al aconteca.
59
debido sas experiencias de participacin na loita de clases desenvolvida no ramo da construcin
madrileo, onde moitos dos homes en idade laboral traballaban todos os anos dende o mes de marzo
at Nadal. En concreto, esta rebelda tia reflexo nas tensas relacins coa Igrexa catlica, rexentada
naquela parroquia por un crego especialmente reaccionario que, segundo os testemuos dalgns dos
nosos informantes, non deixou de xogar un rol de instigador na paixn e morte daqueles traballadores
conscientes dos seus dereitos. Algo semellante aconteceu en Castro, onde o prroco Rodrguez Anllo
se distinguiu pola saa que empregou contra os vecios contrarios s sas ideas reaccionarias: deste
crego cocese un arrepiante documento, redactado no ano 1938, onde incita ao asasinato de mis de
50 vecios daquela parroquia; entre eles ao do mestre e escritor Xos Otero Espasandn, Tefilo Otero
Valias, Constantino e Jos Simal, Julio Lpez Fonds, Manuel Nieto Castro, Manuel Garca Fonds,
etc. No seu delirio, mesmo chegou a acusar de roxo o sarxento da Garda Civil destacado en Cerde-
do, Anselmo Snchez, por avisar a persoas que estaban fuxidas no monte das mouras intencins dos
falanxistas.
4 Temos tamn informacin de que o crego de Montes (Campo Lameiro) era de ideario republicano e nada
tivo que ver coas falcatruadas que os falanxistas Chan da Vela e Laurentino Barros levaron a cabo
naquela contorna. Algo semellante aconteceu nas parroquias de Millerada e Meabia (Forcarei), onde os
cregos impediron os paseos. Polo contrario, o abade da Magdalena (Soutelo de Montes), chamado Aqui-
lino Picn, era dos popularmente coecidos como de pistola.
5 Coecemos, non obstante, as represalias sufridas por algunha mestra (caso, por exemplo, dunha vecia
de Castro chamada Teresa, que foi multada polo falanxista Bao con 250 pesetas, sen motivo aparente) e
temos testemuas de malos tratos e aldraxes a algunhas das mulleres dos cidadns que non tiveron outra
sada mis ca escapar ao monte.
6 Sabemos, ademais, doutro caso significado na vecia localidade de Soutelo de Montes (Forcarei):
Ramona Gutirrez A Ramona, propietaria dunha taberna-tenda.
6) Podemos enxergar a partir das cifras achegadas o custo que tivo a Guerra Civil,
tanto no senso cuantitativo como no cualitativo, para un pequeno concello rural como
era Cerdedo: mis de 70 mortos en ambos os bandos e unha morea de represaliados con
penas de cadea, malos tratos, expulsin dos seus traballos (no caso significativo dos
mestres), exilio, incautacins individuais ou colectivas de bens ou persecucins varias;
aqu tan s desvelamos a punta do iceberg, posto que, de seguro, foron moitos mis.
Ao cabo, debemos sinalar que tamn no bando nacional houbo xente inxustamente
esquecida: os 17 soldados do exrcito franquista dados por desaparecidos e que non
figuran na placa que anda hoxe est pendurada da parroquial de Cerdedo; daquela, as
sas familias non cobraron unha chica do novo Estado redentor.
FONTES
BIBLIOGRAFA
Arca Rivas, R. Ao 1936-1939. Guerra Civil Espaola. Madrid. Diario. Manus-
crito, Figueiroa-Cerdedo.
Dasairas, X. Mestres ourensns represaliados polo franquismo, in revista A
Trabe de Ouro, n 14, Ed. Sotelo Blanco, Santiago, abril-xuo 1993.
Cid Fernndez, X.M. Educacin e ideoloxa en Ourense na II Repblica, Uni-
versidade de Santiago de Compostela, 1989.
De la Granja Fernndez, P. Represin durante la Guerra Civil y la posguerra en
la provincia de Zamora. Zamora, Instituto de Estudios Zamoranos Florin de
Ocampo, 2002.
Heine, H. A guerrilla antifranquista en Galicia. Vigo, Edicins Xerais, 1980.
Lamela, L. A Corua, 1936: Memoria convulsa de una represin. Sada-A Coru-
a, Edicins do Castro, 2002.
Liares Giraut, X.A. Negreira na Guerra do 36, Sada-A Corua, Edicins do Cas-
tro, 1993.
Monteagudo Ruzo, M. Unha manchea de contos. Pontevedra, Ediciones R.S.,
2005.
Pereira, D. O agrarismo en Cerdedo: unha fe de vida in boletn Verbo Xido,
Soutelo de Montes, n 2, setembro 2002.
60
Pereira, D. Forcarei visto a travs do peridico Accin Social in boletn Verbo
Xido, Soutelo de Montes, n 3, decembro 2002.
Pereira, D. Os represaliados na Guerra Civil en Cerdedo in boletn Verbo Xido,
Soutelo de Montes, n 4, maio 2003.
Pereira, D. A Casa do Pobo de Den (Cerdedo) in boletn Verbo Xido, Soutelo
de Montes, n 5, agosto 2003.
Pereira, D. Xos Otero Espasandn: Vida e pensamento dun cerdedense desterra-
do, Verbo Xido, Soutelo de Montes, 2004.
Porto Ucha, A. S. O maxisterio pontevedrs na II Repblica, Guerra Civil e Fran-
quismo. Aln Mio Edicins, Ponteareas, 2003.
Prada Rodrguez, J. Ourense, 1936-1939. Alzamento, Guerra e Represin, Ed. do
Castro, Sada-A Corua, 2004.
Rodrguez Fraiz, A. Canteiros e artistas de Terra de Montes e Ribeiras do Lrez.
Pontevedra: Comisin de Cultura da Deputacin de Pontevedra e concellos de
Cerdedo e Forcarei, 1982.
Silva Ferreiro, M. Galicia y el Movimiento Nacional. Santiago: Seminario Conci-
liar, 1938.
Xornais
Galicia Libre, voceiro da Federacin de Agrupaciones de Gallegos Libertarios,
Madrid-Valencia, 1937-39.
Faro de Vigo, ano 1940.
Entrevistas
D. Rogelio Arca, Figueiroa.
D. Agustn Domnguez, Tresaldeas.
D. Jos Bugallo, Os Castros-Quireza.
D. Manuel Monteagudo, Castro.
D. Severino Rascado, Mmoa Alba.
D. Lino Lema Bouzas, Santiago.
61
Da. Remigia Moa, Pieiro.
D. Jos Cadavid, Cerdedo.
D. Julio Lpez, Castro.
D. Vicente Bugallo, Cerdedo.
Da. M del Carmen Obelleiro, Figueiroa.
D. Adolfo Regueiro, Tomonde.
D. Miguel Pose, Pedre.
D. Manuel Ricoy, Limeres.
D. Bonifacio Ferrn, Castro/Pedre.
D. Jos Sueiro, Ourense/Limeres.
D. Xaime Lpez, O Cachafeiro, Forcarei.
Outras
Inventario CNS, ano 1978.
Gran Enciclopedia Gallega.
62
63
A REPRESIN FRANQUISTA EN
SILLEDA
MANUEL IGREXAS
O desenvolvemento da represin na comarca de Deza ten caractersticas seme-
llantes s de moitas comarcas rurais do interior de Galicia; con todo, se facemos unha
anlise por concellos, resulta mis brutal e mortfera nos tres maiores (Laln, Silleda
e Carbia). A razn non simplemente a sa maior entidade en canto poboacin,
senn un maior desenvolvemento da actividade poltica e sobre todo do movemento
obreiro: polos concellos de Laln e Silleda estbase a construr, desde 1929, a lia
ferroviaria Santiago-Ourense, o que creou ao redor destas obras un grande nmero de
sociedades obreiras (practicamente existiu unha en cada unha das parroquias polas
que atravesaba a lia, sendo as mis importantes e activas a de Ponte-Nova de Don-
sin, Laln, e a Sociedade de Ponte, en Silleda). Tamn en Silleda, pero sobre todo en
Carbia, a influencia do movemento obreiro deixouse notar coa presenza do Sindicato
Mineiro de Fontao, que agrupaba os traballadores das minas da Brea cunha longa tra-
dicin de loitas desde principios do sculo XX. Como veremos, a maiora das vtimas
da represin van ser os dirixentes ou membros destacados destas organizacins obrei-
ras, ou ben aqueles que os apoiaban e defendan.
Coa anlise dos paseados ou fusilados, poderemos desfacer un dos tpicos mis
estendidos sobre a represin: aquel que afirma que foi indiscriminada e que lle puido
tocar a calquera ser vtima sen que tivese culpa ningunha. Efectivamente, non eran cul-
pables de ningn delito conforme legalidade republicana, porque eran cargos demo-
craticamente elixidos e que se destacaran precisamente na defensa dos dereitos dos
traballadores e das clases mis desfavorecidas. Pero para os militares sublevados eran
inimigos, subversivos, anti-Espaa. Simplemente rojos e iso era xa un delito.
Para empezar hai que facer unha anlise das diversas tipoloxas do terror fascis-
ta: mediante o procedemento da execucin sen xuzo, o que se coeca como o paseo
(na maior parte cando estaban detidos e os sacaban da prisin os falanxistas e gardas
civs coa desculpa do traslado), ou ben logo dun simulacro de xuzo en consello de
guerra sumarsimo, nos que os acusados non tian a mis mnima oportunidade de
defensa, xa que as sentenzas estaban previamente ditadas e o que se pretenda era con-
seguir castigos exemplarizantes dos que toda a poboacin fose coecedora isto o
que lles agarda aos que se opoen ao novo Estado de a que as execucins fosen
pblicas e se publicitara na prensa o cumprimento das sentenzas.
As primeiras vtimas foron os dirixentes polticos mis importantes: O alcalde de
Silleda, Emilio Alonso Paz, a quen as forzas mis reaccionarias consideraban como o
seu maior inimigo, pois xa se distinguira como lder nas loitas agraristas de principios
dos anos 20, polo que sufriu malleiras e denuncias, chegou a pasar varias tempadas
en prisin e logo converteuse no dirixente dos republicanos silledenses.
Emilio Alonso curmn de Antn Alonso Ros, o deputado silledense que esti-
vo varios anos agochado disfrazado de mendigo como sior Afranio polas aldeas de
Pontevedra e Ourense, ata que logrou pasar a Portugal. Emilio, coma Antn, viviu
unha peripecia semellante (anda que mis curta no tempo, non menos dramtica) que
inicia en Compostela o 21 de xullo. Pasa por Pontevedra, Acibeiro, Grobas, Amei-
xendo, Zobra, Barcia, Pesqueiras, Ourense, Vern, para pasar a fronteira portuguesa
en Tamaguelos, seguir a Pedras Salgadas e Vila Real, onde finalmente o detn a poli-
ca portuguesa o 8 de setembro de 1936 e llelo entrega aos militares sublevados. Emi-
lio Alonso permanece na prisin de Tui ata o 30 de setembro, xlgano en Pontevedra
o 16 de febreiro e condnano pena de morte que se cumpre un mes despois, o 16
marzo de 1937.
Esta a carta que lles escribe aos seus compaeiros das antes da execucin da
sentenza:
Srs. D.
Daniel Snchez Mallo y Antonio Costoyas Ares.
Mis queridos compaeros, en estos momentos preparado para el sacrificio, escribo esta
nota a fin de recalcaros vuestras obligaciones contraidas; sabeis mis secretos los hareis pbli-
cos en su dia y al mismo tiempo recordaos del notario Bremon, tu Daniel recuerda lo que me
dijo en Tuy. Fijaos en los enemigos, no los dejeis engaar diciendo que hicieron algo por no-
sotros, no creais que la culpa la tubo el cabo, fue obligado a ello, me entendeis ahora se justi-
fica las luchas entre el y braas, fijaos que el informe lo dio el que est hoy.
64
Ahora quiero manifestaros que estoy muy animado, considero mi fin como una cosa
natural tena que terminar as asesinado por los seoritos que sabeis; mi muerte servir para
justificar la venganza as como mis compaeros ya juzgados, estoy tan entraado ya con la
muerte que duermo tranquilamente, esta noche aun dorm desde las once hasta las ocho de la
maana con un intervalo de una hora, el triunfo est cercano y nosotros ya el vuestras casas
quiero haceros una splica, proteged a mi familia en lo que podais, colmad de carios y aten-
ciones a mi querida esposa que tanto quiero, cuanto hagais por ella lo hareis en mi memoria,
esta splica la hago extensiva a todos los amigos que me quedan por medio de vosotros.
Espero lo cumplis, os saluda, abraza y desea seis felices vuestro mejor amigo
Emilio Alonso Paz
Crcel de Pontevedra a once de marzo de 1937
E ao falar de Antn Alonso Ros, e para dar unha idea de como se exerceu a
represin non s contra el senn tamn contra toda a sa familia, baste este informe:
Informe del Delegado de Orden Pblico del Ayuntamiento de Silleda referente a las
hermanas Doa Evangelina, Matilde y Dolores Alonso Ros naturales de dicho municipio
27 de octubre de 1936
Las hermanas Evangelina, Matilde y Dolores Alonso Ros son de marcado carcter
izquierdista, las dos ltimas Maestras de 1 Enseanza, la 1 en un Grupo escolar de Villagar-
ca y la segunda en una escuela cercana a Santiago; todas convivan durante su permanencia
en esta localidad con su madre y su hermano el ex-Diputado Antonio Alonso Ros, cuando les
visitaba, habiendo hecho una campaa electoral plenamente izquierdista, actitud que extraa-
ba por ser personas bien acomodadas e instruidas.
La Evangelina, que por su residencia continua y por hallarse al frente de la industria de
que es propietaria su madre ejerci gran influencia en la propaganda tenazmente izquierdista,
ha sido la que entreg dinamita y municiones existentes en el polvorn a los dirigentes del FP
en los das anteriores a la declaracin del Estado de Guerra, si bien alega como justificante de
esta entrega un recibo de haberlo hecho a requerimientos del entonces Alcalde, cuyo recibo en
cuanto a su fecha no ofrece toda la autenticidad que fuera menester.
La Matilde, manifestaba en esta Villa el da ocho de Agosto ante una telefonista de Pon-
tevedra llamada Laura y el industrial de esta Amdo Taboada: que los elementos del FP fraca-
saban por no haber sabido el gobierno armar bien al pueblo
1
Tamn foron asasinados outros dirixentes polticos dos partidos da Frente Popu-
lar: o tenente-alcalde e dirixente de IR de Silleda, Antonio Costoyas Ares e o delega-
do de IR na Bandeira, Constantino Conde Penido, fusilado en xullo de 1937.
Pero o maior nmero de vtimas mortais est entre os lderes ou dirixentes do
movemento obreiro: Ramn Muos Lorenzo, presidente de Unin Obrera de Ponte.
Antes de xulgalo e co pretexto dun traslado asesinado preto da Estrada o 9 de outu-
bro de 1936. O seu irmn Luis Muos, que fora acusado en 1923 do asasinato do caci-
65
1 Tribunal Militar de Pontevedra. Causa 49/1937 contra Emilio Alonso Paz.
que Benito Rivas, non puido asistir ao seu consello de guerra; con el asaronse os
falanxistas e gardas cvicos de Silleda, que o intentan asasinar o 16 de agosto:
Luis Muios, que trabajaba como capataz en el ferrocarril de Silleda fue atacado cobar-
demente un da que regresaba a su casa por unos desconocidos, que ocultos tras un rbol, le
hicieron fuego, an que mal herido pudo llegar a su casa en donde con dificultad fue curn-
dose de las heridas sufridas. Al comprobar sus enemigos que sus cobardes intenciones no hab-
an surtido efecto, una noche sobre las dos de la madrugada se presentaron en su casa con un
grupo de falangistas que con el pretexto de que tena que prestar declaracin en el ayunta-
miento se lo llevaron, en el trayecto y sobre el monte Dos Olmos fue aniquilado cobardemen-
te de 10 balazos.
2
Isto acontece o 29 de agosto de 1936. Arturo Prez Lzara, secretario da Unin
Obrera de Ponte foi xulgado en consello de guerra sumarsimo, condenado a morte e
fusilado o 5 de setembro. Jos Fares Fidalgo, secretario do Sindicato Minero de Fon-
tao, que traballaba como garda do Mosteiro Carboeiro, onde tamn tia a sa sede o
Sindicato, foi detido e, espera de xuzo en prisin, de novo co pretexto do traslado,
un grupo de falanxistas e gardas civs aplcanlle a tristemente famosa Lei de fugas o
5 de setembro. Outros membros do Sindicato Mineiro de Carbia, coma os irmns
Jess e Manuel Cea Asorey, Rogelio e Ramn Cajide Rodrguez e Rogelio Salgado
Rey foron tamn vtimas do fascismo.
Antonio Vzquez Garca, ao que as autoridades conceptan como axitador obrei-
ro, foi condenado en consello de guerra pena de morte e fusilado o 30 de xuo de
1937. O zapateiro e tamn lder obreiro orixinario de Silleda, Victor Jos Bugallo, que
viva en Pontevedra, foi tamn fusilado en maio de 1937.
O 16 de agosto de 1936 aparecera mutilado no monte Candn o corpo do mili-
tante galeguista de Abades Jos Rilo Bujn.
Houbo tamn un bo nmero de vtimas que non foron directamente axustizadas,
senn que atoparon a morte nas cadeas franquistas, polas condicins infrahumanas
nas que os tia o rxime (amoreamento, falla de alimentacin, de hixiene, de coida-
do sanitario). As os que morreron no Lazareto de San Simn (como Manuel Noya
Gmez), ou os que caeron no Forte San Cristbal de Pamplona, onde o franquismo
trasladou en 1937 a maiora dos presos que tian unha condena longa, con propsito
recoecido de intensificar o seu padecemento ao afastalos das sas familias e amigos
que lles poderan proporcionar unha mnima axuda do exterior para sobrevivir mellor
na cadea. Jos Natividad Serpa Araque (venezolano, cuado de Jos Fares Fidalgo)
morre na prisin de Pamplona.
66
2 Galicia, Buenos Aires, 529, 1-8-1937, px. 5.
Por se o terror non fose suficiente, os cadveres de represaliados de concellos
limtrofes van aparecendo nos foxos das estradas da comarca nos primeiros meses tras
o alzamento: a Manuel Pardo Corredoira de Santiago e outro sen identificar atpanos
mortos en Ponte Sanxusto (Vila de Cruces) o 2 de setembro. Sergio Gonzlez Paz, o
alcalde de Cuntis e outro son recollidos en Pazos (Silleda) o 15 de setembro. Outros
cadveres xamais identificados aparecen nas Trabancas (Agolada).
O gran nmero de vtimas dbese a que a maiora dos militantes mis destaca-
dos e os dirixentes polticos e de organizacins obreiras confan nunha solucin ra-
zoable ao conflito, ou nun rpido esmagamento da sublevacin (como anunciaban as
noticias de Radio Madrid, segundo nos conta Ramn de Valenzuela na sa novela
Non agardei por ningun). Moitos, simplemente, agardaron no seu domicilio a che-
gada dos novos dirixentes, confiados na que para eles era a lembranza mis inmedia-
ta dunha actividade represiva dos militares: a Ditadura de Primo de Rivera, na que
efectivamente non houbo mis ca unha leve represin que non chegou nunca elimi-
nacin fsica dos adversarios polticos.
E se non houbo mis vtimas, foi porque algns lograron agocharse ou fuxir por
diversos medios:
Jos Moreira Espio, o primeiro tenente alcalde de Silleda, que pasou catro anos
nun pequeno pendello preto da sa casa, ou Manuel Gil Amigo, o que fora presiden-
te da Unin Obrera de Ponte e membro de IR de Silleda, a quen finalmente descobren
e deteen en outubro de 1939.
Tamn Manuel Parga Daz, mozo dirixente comunista de Silleda, escondido pri-
meiro en Compostela e logo na Corua, onde finalmente se presenta s autoridades
logo do anuncio dun indulto en 1945.
Outro xeito de escapar s detencins foi o de presentarse voluntarios no Exr-
cito Nacional cando nos primeiros meses as necesidades de soldados para a guerra
fixeron que o recrutamento militar non fose tan vixiado.
Pero os soldados eran tamn controlados, xa que os mandos pedan constante-
mente informes da sa conduta aos concellos e, segundo as respostas, eran destina-
dos a postos de maior perigo, ou primeira lia da fronte, como ben conta Ramn de
Valenzuela na sa novela, na que ofrece un vvido relato das condicins nas que se
atopaban os soldados na fronte de batalla.
As pois, non de estraar que algns dos nomes que figuran nese vergoento
monlito da Praza da Igrexa de Silleda baixo o epgrafe de Caidos en la Cruzada por
Dios y por Espaa non eran senn de soldados aos que o recrutamento forzoso e o
67
temor s represalias contra a sa familia (como tamn conta Valenzuela) fixeron
morrer no lado que eles non desexaban.
A pesar de todo, algns fuxiron cara ao territorio leal. Tal o caso de Ramn de
Valenzuela, que me relatou un dos seus compaeiros que non quixo pasarse con el,
Julio Calvio, concelleiro da Frente Popular en Laln, a quen a posibilidade de que
puidesen tomar represalias coa sa muller (coa que casara recentemente), e cos seus
pais, disuadiu de participar na aventura. Temor ben fundado, que retivo a moitos que
tian a mesma intencin.
Outro silledense, Francisco Fuentes Armas, da parroquia de Taboada, pasou ao
bando leal ao principio da guerra, na fronte de Asturias, anda que logo da conquista
de Xixn polos rebeldes detido e xulgado.
Cando os sublevados se dan conta de que a guerra vai para moito, comezan os
recrutamentos e levas. Vemos como o entusiasmo por alistarse non era moi grande, dada
a enorme cantidade de mozos que non se presentan aos chamados, e son buscados como
desertores e na sa maior parte detidos pola Garda Civil ao longo de 1937 e 1938. Esta
desercin masiva nas levas que fixo o exrcito nacional en Galicia un fenmeno que
teriamos que estudar e cuantificar. Pero todo apunta a que a sa cantidade expresiva
do descontento social en Galicia sobre o Novo Estado, xa que os desertores coecan
o que esta accin lles implicaba, e non s a eles, senn tamn s sas familias.
Tanto estes desertores como os mozos de reemprazamento clasificados como
desafectos foron destinados aos batallns de traballo (en realidade simples bata-
llns de traballos forzados), nunhas condicins tremendas. Tal foi o caso de Miguel
Nicols Esprante Corcheiro, que despois de estar detido cinco meses na prisin de
Silleda, e algns mis en San Simn, pasou polos batallns de traballo de Len,
Ourense, Miranda de Ebro e Aranxuez. E Fidel Costoyas Moreiras, que logo de cum-
prir unha condena de catro anos ten que facer o servizo militar no Batalln Discipli-
nario de Soldados Trabajadores Penados de Bilbao.
En canto aos que lograron salvarse da morte, temos contabilizadas case 200 per-
soas presoas na Comarca (tamn aqu est sen facer unha lista completa), a maiora
condenadas nos xuzos sumarsimos polo delito de auxilio rebelin a penas de cr-
cere. Logo duns meses no Lazareto da illa de San Simn, son destinados ao penal de
Santoa ou prisin de Astorga (que segundo nos describe Valenzuela era unha das
mis duras do Estado), anda que a maiora envana ao Forte San Cristbal, moi preto
de Pamplona. Nesta prisin haba uns 2500 reclusos, moitos galegos, cando un grupo
comunista artella unha fuga para tentar chegar a Francia. O 22 de maio de 1938 pro-
dcese o motn. Na fuga participaron algns dos silledenses al detidos e como con-
68
secuencia da persecucin que se desatou morreron al resistir la accin de las fuerzas
de recuperacin Antonio Costoyas Ares e Antonio Valladares Gonzlez, a quen cua-
lificaron como promotor da fuga.
Hai tamn casos de detidos que nunca foron xulgados e que chegaron a perma-
necer mis dun ano ata que son postos en liberdade sen ningn tipo de cargos, malia
que marcados como desafectos ao rxime.
A REPRESIN ECONMICA
Ademais das mortes e condenas a prisin, padeceron tamn outro tipo de repre-
sin: a incautacin dos seus bens por ser responsables directos ou subsidiarios, por
accin ou inducin da oposicin ao Movimiento Nacional. O Estado ser o titular e
nico beneficiario das confiscacins que servirn para cubrir a responsabilidade
civil dos inculpados.
Ao longo de 1937 van aparecendo nos boletns provinciais as listas de expe-
dientados, coas sancins ou embargo dos seus bens: case todos os que tian algn tipo
de propiedade, independentemente de se foran xa executados ou condenados a pri-
sin, sufriron estes expedientes, que remataban cunha multa, e se non se pode facer
efectiva, co embargo dos bens. Emilio Alonso, Daniel Snchez Mallo, Antonio Cos-
toyas, Jos Prez Canicova, Remigio Balboa, Francisco Pichel foron algns dos sille-
denses sancionados.
A partir de 1940, logo de poerse en marcha o Tribunal de Responsabilidades
Polticas, foron expedientados moitos dos que libraran da primeira onda represiva na
poca da guerra, entre eles os concelleiros republicanos aos que se lles impuxeron
multas.
Existiu ademais unha represin econmica arbitraria e extraxudicial que apro-
veitaba a situacin de prostracin dos derrotados: as multas por motivos tan diversos
como berros contra o Caudillo, blasfemar, non erguer o brazo, etc. Estas multas esta-
ban concibidas como escarmento e como medida de presin para disuadir de meter-
se en poltica, alentando o medo ante a sancin econmica ou a expropiacin.
Algunhas das novas autoridades chegaron a usar este sistema para o propio enrique-
cemento, como o xefe da Falanxe de Silleda, Jos Ares, que foi detido e destitudo,
anda que rapidamente sau en liberdade.
As conseguase que a represin se estendera s familias dos sancionados, que
ao verse privadas dos seus bens ou ter que pedir prstamos para pagar as multas que-
daban moitas veces na miseria.
69
Outra forma de sancin econmica eran as subscricins de dieiro, ouro e
alfaias, roupa e vveres para o Exrcito. Estas colectas, teoricamente voluntarias, pero
na prctica obrigatorias, supuxeron unha sangra econmica para moitas familias xa
castigadas por outros motivos:
Desde que se inici esta revuelta, la vida en nuestro terruo no vale la pena de vivirla,
lo poco que uno tiene hay que entregarlo. Ya por los diarios que desde Sis de envi (ms que
nada, para que por ellos comprendieses nuestra triste situacin) habrs podido comprender que
mucho que uno tuviese sera para entregarles. Todas las pginas de nuestra prensa gallega,
como habrs visto, estn ocupadas por suscripciones: Suscripcin de oro para reponer las arcas
de la nacin; suscripciones en metlico para ayudar al Glorioso Ejrcito Salvador; suscrip-
ciones de medicamentos para los hospitales de guerra; suscripciones de ropas para los comba-
tientes, etc., etc. Tanta suscripcin no sera nada si su cumplimiento no fuese una obligacin,
el que no figure en estas listas voluntariamente ha de pagarlo con creces a fuerza de multas,
pues no contribuir voluntariamente representa rebelin.
La vida all est insoportable, nuestros productos no valen nada y nuestra moneda
menos. Hay algo de valor y esto es el poco ganado que puedas tener y es por eso que tambin
te lo llevan.
All se vive bajo la impresin de un peligro constante, cualquier denuncia es suficiente
para sacarte del medio. Su cobarda llega al extremo de que cometen ms vctimas en la reta-
guardia (donde ellos dominan por la fuerza), que en el frente donde en todo momento demos-
traron ser unos cobardes.
Como mucha gente no responde al sinnmero de petitorios de esos insaciables, por
miedo a morirse de hambre dando lo poco que les queda, las multas estn de moda y por medio
de este sistema te sacan quieras que no lo poco que tengas. Como los vecinos de Laro parecen
no ir muy de acuerdo con esta moda, las multas all son ms frecuentes.
Los revolucionarios no usan nuestros hombres en sus tropas porque no tienen la menor
confianza en ellos, es indudable que los gallegos aun bajo ese terror seguimos pensando de
igual manera y esto ellos no lo ignoran.
3
A REPRESIN LABORAL
Os republicanos sofren tamn a marxinacin laboral. A depuracin por motivos
polticos foi feroz na pretensin do exrcito sublevado de protexer como fora a reta-
garda das sas trincheiras. Unha das primeiras medidas que adoptan os novos alcal-
des a depuracin do persoal do concello. Os traballadores que militaban nalgunha
das organizacins de esquerdas ou eran acusados de ter simpatas por el Frente
Popular foron inmediatamente cesados e a outros abruselles expediente do que non
libraron nin porque foran soldados na fronte, como o secretario do Concello de Sille-
da, Francisco Pichel Snchez. As conseguiuse neutralizar a influencia social dos des-
70
3 Galicia, Buenos Aires, 507, 14-2-1937.
afectos ao rxime e condenalos marxinacin. S os funcionarios ideoloxicamente
afns manteen os seus empregos. Os demais son substitudos por afiliados Falan-
ge ou dereitistas, e mis tarde por cabaleiros mutilados como xeito de premiar a sa
adhesin al Movimiento.
Este labor de limpeza poltica e ideolxica contina nos meses seguintes co resto
do persoal ao servizo da Administracin: cesan xuces e fiscais municipais, carteiros,
pens de camios.
Pero a limpeza mis exhaustiva foi a que se emprendeu contra os mestres. Nela
exista tamn un elevado compoente de represin ideolxica, na que xogou un papel
fundamental a Igrexa, que identificou sempre republicanismo con anticlericalismo e
procedeu denuncia contra os ensinantes liberais, esquerdistas ou abertos moder-
nidade. O novo rxime propxose de inmediato arrincar de raz as influencias laicas
e as da Institucin Libre de Enseanza. O smbolo mis importante do cambio de
poder na Galicia rural foi a reposicin do crucifixo nas escolas, realizado a nivel local
con grande fasto e cerimonia; ao longo do curso 1936/37 esta cerimonia celbrase en
todas as parroquias, con presenza de autoridades, desfile da Falanxe, procesin...
A partir de aqu a presenza e o poder da Igrexa vaise xeneralizar en toda a vida
pblica: volven implantarse as festividades relixiosas, que agora se adornan coa fanfa-
rra paramilitar da Falanxe. E mesmo privada: pnsese nos casos dos matrimonios civs
que son obrigados a realizar a cerimonia relixiosa para ter validez, nos nenos obrigados
a ser bautizados ou nos divorciados que de repente ven anulado o seu divorcio.
A propaganda tamn se fai palpable coa imposicin dos novos smbolos do rxime
(entre eles os nomes das ras que as corporacins nomeadas polos gobernadores civs
deciden para os novos heroes: Franco, Jos Antonio, Calvo Sotelo, Mola, Capitn Ber-
nal que anda perviven hoxe) que eliminaron todo vestixio do que foi a Repblica.
A finais de agosto de 1936 prodcese a primeira destitucin masiva de mestres
de ideas esquerdistas, decretada pola Junta de Defensa Nacional. Deseguido ponse en
marcha unha purga minuciosa co nomeamento da Comisin Depuradora do Maxiste-
rio, que incoa expedientes a todos os mestres, polo que estes se ven obrigados a
demostrar a sa fidelidade aos principios do rxime mediante avais.
Os cargos que se lles imputan son: ideoloxa de esquerdas, actitudes contrarias
causa nacional, militancia en organizacins afectas Repblica, irrelixiosidade
ou atesmo, nacionalismo ou separatismo...
O resultado un gran nmero de sancins que van desde a expulsin do corpo
ao traslado. Para o Concello de Silleda contabilizamos 19 mestres sancionados (prac-
71
ticamente a metade), entre eles Manuel Tobo e a sa muller Higinia Fraiz (a irm de
Victor Fraiz Villanueva, o dirixente da FTE da UXT fusilado en Vigo en setembro de
1938), Pedro Zunzunegui, mestre na Bandeira, Higinio Garca Blzquez, de Taboada,
ou Elisa Garca Harguindey (a muller de Emilio Alonso Paz).
AS INCAUTACINS
En setembro de 1936 comeza a confiscacin dos bens e propiedades dos parti-
dos e organizacins que apoiaron a Frente Popular, logo de ser declarados fra da lei.
O espolio fxose seguindo nun principio instrucins dos Gobernos civs e despois xa
dun xeito mis organizado cando se crea en cada capital de provincia a Comisin
interministerial de incautacin de bens de procedencia marxista.
Comezan cos locais das escolas laicas fundadas polos emigrantes de Amrica: o
edificio da Sociedad Pro-Escuelas en Bandeira foi requisado polo Concello. Sufriu
ademais o espolio da Biblioteca e un autntico auto de fe coa queima de parte das
obras
4
, situacin pola que tamn pasou a Biblioteca Popular de Silleda. Logo os das
escolas de Hijos de Silleda en Freixeiro (Laro), O Marco (Siador) e A Penadauga
(Escuadro)
5
. Estes edificios pasaron posteriormente ao patrimonio da Organizacin
Sindical.
En canto s organizacins obreiras, que non contaban con locais sociais en pro-
piedade, tamn sufriron a incautacin dos bens (mobiliario, libros, dieiro...): en
Silleda foron confiscados os das das sociedades mis importantes: a Unin Obrera
de Ponte e o Sindicato Obreros Minas de Estao de Fontao.
Polo que respecta aos partidos polticos, tamn se procedeu ao embargo do patri-
monio dos locais de Izquierda Republicana de Silleda e Unin Republicana de Laro,
o Grupo Galeguista de Abades...
A REPRESIN RELIXIOSA
A comunidade protestante da parroquia silledense de Vilar tamn sufriu a repre-
sin: en outubro de 1937 foron detidos nove membros da comunidade, entre eles o
72
4 En 1978 os representantes da Sociedade chegaron a un acordo co Concello, que naquel momento ostenta-
ba a titularidade (xa que fora incorporado ao patrimonio municipal co carcter de ben de dominio pbli-
co afecto ao servizo de ensinanza alegando prescricin adquisitiva en virtude de posesin) para convertelo
nun teleclub. Actualmente o edificio sede da Asociacin Cultural Vista Alegre da Bandeira.
5 A devolucin destes tres edificios foille reclamada ao Concello de Silleda en 1978 polos representantes
da Sociedade pero o expediente nunca se resolveu.
pastor Celestino Puente Snchez e das mulleres, acusados de comunistas por un
sacerdote e unha mestra. A capela evanxlica e a sa escola foron clausuradas e
pechadas por orde do gobernador civil de Pontevedra por ser aquella un centro anti-
patritico y desarrollarse en la misma propaganda de carcter izquierdista. Por sorte
as denuncias non prosperaron e os detidos libraron da morte, anda que foron conde-
nados a diversas penas de crcere. A algns deles abrronlles expedientes por res-
ponsabilidades polticas en 1940.
A REPRESIN DOS FUXIDOS E DA GUERRILLA
A vaga de violencia que desencadeou o rxime orixinou a fuxida de moitos cara
ao monte por meras razns de supervivencia. Son os fuxidos, persoas que, ao senti-
ren ameazada a sa vida polas sas afinidades republicanas, optaron por refuxiarse en
zonas de difcil acceso: grupos dispersos na serra do Faro, outros nos montes que deli-
mitan os concellos de Rodeiro e Agolada, Rodeiro e Laln e tamn na zona do Ulla,
en Silleda e Cruces. Algns deles acabaran organizando partidas guerrilleiras que
sostiveron a loita armada contra o franquismo ata finais dos anos corenta.
A represin non rematou coa fin da guerra, senn que continuou cos fuxidos e
cos que os axudaron. E baixo outras formas durante a ditadura. As condenas, os fusi-
lamentos, a ruptura familiar e da convivencia atopbase presente. Foi imposible
obviala, pero a curto prazo si resultou posible silenciala. E ese silencio foi a base do
rxime franquista, que foi construndo e calando na sociedade, impoendo pola forza
unha estrutura de dominacin que contemplaba o uso masivo do terror para paralizar
as mostras de desafeccin ou de simple indiferenza. E que logrou implantar novos
hbitos de convivencia durante medio sculo. Porque sen a represin, sen o terror, non
se poden entender nin os anos da guerra, nin a consolidacin e supervivencia da dita-
dura franquista.
A MEMORIA DA REPRESIN
A memoria das vtimas da represin foi recollida en bronce nunha placa que a
sociedade Unin del Partido de Laln de Bos Aires instalou nos locais da Federacin
de Sociedades Galegas na ra Chacabuco en 1954. Esa placa foi depositada al de
forma provisional e sinalan os directivos da Sociedade no momento da sa inaugu-
racin que estaba destinada a presidir o saln de plenos do Concello ou unha praza
pblica da vila de Laln, cando a democracia retornara a Galicia. Parcenos que os
tempos son chegados e que necesario que desde as institucins polticas locais
73
(mancomunidade e concellos) se reivindique que esa placa, que significa a memo-
ria viva da represin franquista, se instale definitivamente onde os dezaos poidan
tela presente.
Estas son as vtimas silledenses da represin que figuran nesa placa:
EMILIO ALONSO PAZ - ALCALDE
CONSTANTINO CONDE PENIDO - CARTERO
ANTONIO COSTOYAS - CARPINTERO
MIGUEL ESPERANTE NICOLAS - INDUSTRIAL
JOSE FARES - MECANICO
LUIS MUIOS - LABRADOR
RAMON MUIOS - LABRADOR
FRANCISCO NOYA VAZQUEZ - CHOFER
ARTURO REY - JOYERO
JOSE RILO BUJAN - INDUSTRIAL
ANTONIO VALLADARES - EMPLEADO
ANTONIO VAZQUEZ - LABRADOR
ANICETO VENOCELANO - MINERO
FRANCISCO PRADO - MINERO
74
75
DOUS INTELECTUAIS CUNTIENSES
ASASINADOS: XON XESS E
BLANCO TORRES. ALGUNHAS
REPERCUSINS DA REPRESIN
FRANQUISTA NA ACTUALIDADE
MARCOS SEIXO PASTOR
No presente ano cmprense setenta do asasinato de Xon Xess, Blanco Torres
e unha longa lista de intelectuais, polticos, sindicalistas ou simples militantes do
esquerdismo ou do galeguismo nacionalista. Se facemos unha valoracin global
temos que dicir que, ao igual que aconteceu con moitos dos seus compaeiros inmo-
lados durante os anos da guerra ou a posguerra polas sas ideas ou polas actividades
intelectuais e/ou polticas, segue a estenderse un tpedo manto de silencio sobre as
sas figuras, que perdura a pesar de que xa pasaron mis de trinta anos desde a morte
do ditador. O pacto de silencio que se forxou no mbito acadmico e poltico no refe-
rente II Repblica e ao conflito para evitar abrir vellas feridas e facer unha sosega-
da mudanza de rxime poltico durante a chamada transicin, fixo que a sociedade
captase, e anda capte, a Guerra Civil como unha intervencin necesaria, tal como
indicaba a nica historiografa divulgada sobre o tema (a franquista), e que as sas
vtimas civs, mesmo aquelas de maior peso intelectual, artstico, poltico... foran non
s esquecidas e infravaloradas, senn ademais consideradas como elementos prexu-
diciais que tiveron que ser eliminados porque algo faran, e o peor de todo, o impa-
rbel paso do tempo que causou unha gran perda documental e humana que a da de
hoxe lles resta aos estudos valiosas fontes para o coecemento dos feitos.
Moitos de ns sabemos de corrido a lista dos intelectuais asasinados: Blanco
Torres, Xacinto Santiago, Lustres Rivas, Xon Xess Gonzlez, Xaime Quintanilla,
nxel Casal, Alexandre Bveda, Daz Balio, Vtor Casas, Arturo Noguerol, Cara-
mias, Jon Carballeira... Porn, a sa obra e ideario son realmente coecidos?
A da de hoxe, e promovido case exclusivamente pola sociedade civil, comeza a
rescatarse parte desta historia tantos anos silenciada. Mais a nosa funcin ten que ir
mis al da recuperacin de nomes, cadveres e crnicas. Temos a obriga de presio-
nar para que se estude e se difunda a obra creativa dos nosos escritores, artistas pls-
ticos, msicos... En caso contrario estamos colaborando cos que quixeron non s
eliminalos fisicamente senn tamn impedir que o seu legado artstico ou a sa men-
saxe saran da sa campa e chegaran ao pobo polo que loitaron. E esta recuperacin
ten que abranguer non s a obra dos asasinados, senn tamn a dos exiliados, encar-
cerados... que seguen a da de hoxe sen contar coa difusin e coecemento e, en con-
secuencia, co recoecemento que merecen.
Anda que a mia intencin inicial era tratar s os casos de Blanco Torres e Xon
Xess quixera, antes de nada, facer uns breves apuntamentos, sen ningn tipo de pre-
tensin de minuciosidade nin rigorosidade, sobre o contexto represivo do 36 en Cun-
tis, xa que pode resultar de interese como modelo do que aconteceu noutras vilas do
pas. Algns dos datos que fornecen a narracin dbollelos aos traballos de Alfonso
Magarios Sueiro, as como a un folleto manuscrito titulado Colonia penitenciaria
del lazareto de San Simn por Edilberto Lois Couso, preso poltico de Cuntis, 1936-
37-40. Neste pequeno caderno, que me foi facilitado polo fillo do propio Edilberto,
aparecen datos de interese sobre o alzamento fascista en Cuntis. O meu agradece-
mento tamn familia do alcalde republicano de Cuntis, Manuel Rodrguez, polo seu
valioso testemuo oral.
O 36 EN CUNTIS
O panorama cultural, econmico, social e poltico da vila termal antes do 36
caracterizbase por un bo grao de prosperidade, especialmente durante a II Repbli-
ca; prosperidade que contribuu en boa medida a eficaz executoria de quen quizais
foi o mellor alcalde con que contou Cuntis na sa historia, o canteiro Manuel Rodr-
guez. No ambiente sociocultural de destacar ademais dun culto e selecto ambiente
organizado en torno ao Hotel Balneario (concorrido por coecidos escritores, xorna-
listas, maxistrados, polticos...), o labor dunha activa e combativa xuventude que ade-
76
mais de chegar a fundar xornais de carcter anticaciquil e promover actividades po-
ticas e teatrais (especialmente no caso dalgns mestres e estudantes), participaban
moi activamente no galeguismo, no esquerdismo republicano e no movemento agra-
rio local, enfrontados ao mis recalcitrante caciquismo representado polo Sindicato
Catlico Agrario, integrado polos mis reaccionarios oligarcas da vila, entre os que
non poda faltar o clero, como o caso de Santiago Abuelo, abade da freguesa de Sta.
Mara de Cuntis, e Xos Toubes, que anda que era cuntiense estaba ao cargo da
parroquia coruesa de S. Pedro de Mezonzo e fora fundador do xornal conservador
corus El Ideal Gallego.
En maior ou menor medida toda esta mocidade da que falabamos sufriu a repre-
sin coa sublevacin fascista do 18 de xullo de 1936. En todo o pas, e por suposto
tamn no propio Concello de Cuntis, comezara unha dura represin especialmente
dirixida contra cargos pblicos, intelectuais e lderes sindicais e polticos... en moitos
casos simples apoderados ou interventores da Frente Popular ou votantes sen ningn
tipo de actividade poltica. Encarceramentos, desterro, vexacins, torturas e malos
tratos... malleiras, multas, embargos, depuracin de funcionarios municipais e mes-
tres, o agocho, o exilio, asasinatos, fuxidas ao monte... Na maior parte dos casos acu-
mulronse varias destas manifestacins represivas, que converteron a vida de moitos
e moitas esquerdistas e das sas familias nun verdadeiro inferno.
- Fuxidos:
parte de Xon Xess, que andou fuxido unha tempada antes de ser detido e
fusilado, o fuxido mis emblemtico neste concello foi Sabino Sueiro. Pasou trinta e
tres tortuosos meses no monte, durante os que sufriu mltiples calamidades: persecu-
cin, fame, medo, fro... Contan que unha vez a fame que tia era tanta que entrou
nun muo e comeu a faria a puados. Outra das moitas historias que se narran que
un da estando o cura da parroquia de Arcos de Furcos cazando en compaa do seu
criado viron ao lonxe a Sabino. O criado indicoulle ao cura que o tian que denun-
ciar. Este apuntoulle coa escopeta e dxolle: Aqu non vimos a ningun, de acordo?.
Son moitas as historias (reais ou mticas) deste personaxe e por falta de tempo non
imos entrar agora nelas. Sabino entregouse confiando nas falsas promesas do rxime,
foi encarcerado durante mis de dous anos e chegou a ser condenado a morte; pena
que foi conmutada pola de cadea perpetua, e quedou practicamente arruinado entre as
sancins do rxime e os avogados (teamos en conta que contaba cun bo capital froi-
to dun esforzado traballo na emigracin americana).
77
- Exiliados:
Entre estes cmpre mencionar o pintor e escultor Uxo Souto, bo amigo de Xon
Xess e de Blanco Torres, cos que comparta o ideario galeguista e esquerdista. Uxo
salvarase do masacre cruzando os Pireneos e permanecendo durante un penoso per-
odo de tempo nun campo de concentracin en S. Ciprin de Perpian (Francia); expe-
riencia que deixou unha fonda pegada na sa obra. Posteriormente conseguiu
atravesar o ocano e instalarse para o resto dos seus das en Mxico, pas no que a sa
obra goza dun prestixio que, por motivos que todos ns podemos intur, non se lle
outorga na sa propia terra natal. Hai que recoecer que os exiliados correron algo de
mellor sorte ca os asasinados pois ademais de conservar a vida puideron continuar,
anda que en condicins precarias, as sas actividades. Con todo, a obra da maior
parte deles padeceu, e mesmo padece a da de hoxe, a postergacin e mesmo a indi-
ferenza. A pesar de que autores como Alonso Ros e Ramn Valenzuela que grazas a
actos coma este no que estamos a participar comezan a sar da clandestinidade que
foron condenados durante tantos anos, mesmo xa en tempos en que estaba asentada a
democracia, non levamos andado mis ca unha nfima parte do camio que temos que
percorrer; camio no que con frecuencia non s non topamos os lextimos apoios
necesarios, senn que ademais son moitos os obstculos que cmpre sortear.
- Confinamento na illa de San Simn e outros crceres
Avelino Ares Villaverde, Manuel Alonso Rodrguez, Antonio Aboi Torres, Fran-
cisco Porto Touceda, Pablo Baos Mario, Xos Pena Sayns, Ramn Fuentes Sayns,
Ramn Ferreiro Folgar, Manuel Pisos Villar, Xos Campos Caneda, Secundino Lime-
res Campos, Maximino Pardal Fabeiro e Edilberto Lois Couso... Foron enviados desde
Cuntis primeiro cadea de Caldas de Reis, onde xa estaban retidos o mestre Antonio
Ros Fernndez e Pedro Carballo Blanco (sobrio de Roberto Blanco Torres, que esti-
vera un tempo escondido na reitoral de Lores protexido polo seu to o prroco Xermn
Blanco Torres), e despois de Pontevedra e ao antigo lazareto de San Simn no que
tamn foron recludos os mestres Aurelio Rey Garca (unha persoa moi apreciada na
vila termal, ao que se lle outorgou o nome do colexio, anda durante o franquismo) e
o afouto Xos Viitez de Soto (que exerca na aldea cuntiense de Magn). Este esti-
vo preso en San Simn e cando o ceibaron mandrono fronte, onde daba autnticos
mitins contra o franquismo, polo que foi detido de novo e encarcerado. En San Simn
desaparecera Avelino Ares, sen que en principio se soubese o seu paradoiro (en rea-
lidade fora paseado e enterrado nun cemiterio da zona de Redondela). No edificio da
Deputacin, en febreiro do 37, despois de numerosos interrogatorios e traslados, tivo
78
lugar un xuzo colectivo, cun tribunal no que actuou como relator Rivero de Aguilar
(que fora fiscal na causa contra Alexandre Bveda); como xuz, Fco. Sanmantn Carre-
o e como fiscal, Otero Goyanes. No expediente pedase a pena de morte ou reclusin
a perpetuidade. Algns dos mltiples procesados foron condenados a cadea perpetua
ou apenas que oscilaban entre os 12 e os 20 anos de prisin.
- Asasinados:
Xa mencionamos o caso de Avelino Ares. Pero ademais temos que destacar o
alcalde Manuel Rodrguez e Serxio Gonzlez que foron paseados despois de entreg-
rense inxenuamente para seren deportados zona de Silleda, de onde non regresaron
con vida. Sabino Sueiro, que tamn se tia que entregar xunto con eles e Xon Xess,
escoitou atormentado desde o monte como se laiaban a filla e a muller de Manuel, que
quedara en fuxir con el mais a ltima hora acordou de quedar na casa. O fillo do alcal-
de Rodrguez foi enviado fronte a loitar a carn dos nacionais e morreu al en estra-
as circunstancias que fan supor que tamn foi liquidado, pois o seu nome o nico
que non figura na fachada da igrexa da sa parroquia xunto aos outros cados por la
patria, que por suposto eran s os do bando gaador.
BLANCO TORRES E XON XESS GONZLEZ
Do primeiro destes persoeiros cmpre comentar que foi un recoecido xornalis-
ta, poeta e poltico que comezou a sa carreira na Habana con tan s catorce anos. Al,
ademais de participar en boa parte da prensa da illa, enva colaboracins prensa
galega e doutros pases latinoamericanos. Inclusive chegou a ser o fundador e direc-
tor de das publicacins galeguistas: La Alborada e La Tierra Gallega. Ao seu regre-
so, participou moi activamente no emerxente nacionalismo das Irmandades, as como
no seu voceiro A Nosa Terra; foi ademais unha das figuras mis destacadas do Move-
mento Agrario da man de Basilio lvarez.
Ocupou importantes cargos de direccin nalgns xornais progresistas e galeguis-
tas: La Zarpa de Ourense, O Galicia. Diario de Vigo, El Pueblo Gallego de Vigo, El
Noroeste da Corua, La Repblica de Ourense, El Pas de Pontevedra... autor ademais
de Orballo da media noite, unha das xoias poticas da literatura galega do seu tempo.
Producase o alzamento fascista cando acababa de ser elixido xefe do gabinete de pren-
sa do Ministerio de Gobernacin (xa anteriormente, nos comezos da Repblica, ocupa-
ra o cargo de gobernador civil en Palencia). Foi detido na Peroxa (Ourense) o 22 de
xullo, catro das despois do golpe militar, confinado durante mis de dous meses na Pri-
79
sin Provincial da cidade e despois trasladado de Celanova, onde pasa unha noite. O
tres de outubro paseado xunto con Euloxio Vzquez e Rizal Villamarn Iglesias e o
catro aparecan os corpos en Galez (Entrimo). Das balas inseridas na caluga (unha
traumtica hemorragia interna, segundo o certificado forense) poan fin a corenta e
catro intensos anos de tica e combate no plano vital, poltico e literario.
Pola sa parte Xon Xess foi tamn un excelente xornalista, poltico e avoga-
do, de procedencia popular. Fora canteiro na xuventude e, asentado en Compostela,
compaxinou o traballo da pedra cos estudos, ata chegar a facerse mestre, avogado e
un coecido xornalista e escritor. Foi un destacado poltico nacionalista e socialista,
que emprendeu unha perseverante loita para que as clases traballadoras puidesen
gozar dunhas condicins de vida dignas e para que Galiza deixase de ser un pas
humillado cultural e economicamente. Comezou o labor xornalstico na redaccin de
El Compostelano e foi redactor e colaborador doutras publicacins como El Pueblo
Gallego de Vigo, o diario agrario ourensn La Zarpa, La Concordia de Vigo, A Nosa
Terra... e na prensa da emigracin americana. Mesmo chegou a ser fundador de xor-
nais (Amaecer, El Pas Gallego), organizacins obreiras e partidos polticos nacio-
nalistas de esquerdas como a Unin Socialista Gallega, Vanguardia de Izquierda
Republicana... e conta cunha variada obra xornalstica e literaria en diversos campos,
especialmente no do ensaio mais tamn en poesa, teatro, narrativa..., sendo un dos
principias autores da coleccin de novela breve de Cltiga, movida por pretensins
mis divulgativas e patriticas ca propiamente estticas pero que tiveron unha impor-
tante repercusin na historia das nosas letras.
Co golpe de Estado militar, Xon Xess colabora co recentemente constitudo
Comit de Defensa da Repblica en Compostela para loitar pola proteccin do siste-
ma democrtico republicano. Encabezou a columna de obreiros e campesios da zona
de Teo, entre eles algns dos irmns Liste, que se coece popularmente como o Terzo
de Calo, que desfilaron armados polas ras de Compostela e tomaron edificios como
o de Correos e Telgrafos. Mesmo chegaron a intentar asaltar un tren que via de Vigo
con armas para os insurrectos, entrando en combate coa garda civil e falanxistas.
Andou fuxido algn tempo polos montes de Cuntis. Unha imprudente cita nun da de
feira na vila da Estrada foi fatdica, pois al foi detido, trasladado prisin de Santia-
go, sometido a consello de guerra e fusilado o 12 de setembro de 1936 xunto con
Faustino Liste, Serafn Mario, Xos Pose Mguez e Xos Couss Castro.
A REPRESIN DESDE A ACTUALIDADE
No ano 1998 recibiamos con agrado e sorpresa a noticia da concesin do Da das
Letras Galegas para a edicin de 1999 e por vez primeira para un escritor represalia-
80
do polo franquismo en 1936, que ademais era totalmente descoecido para a maior
parte dos galegos, mesmo para moita xente relacionada directamente co contorno da
literatura e a lingua galega. Non foron poucas as voces que se indignaron, ben ale-
gando o erro que implicaba andar a remexer no pasado ou ben indicando hipocrita-
mente que Blanco Torres non era merecente de tal galardn por ter unha obra en
galego insuficientemente extensa. O que temos claro que tern que pasar moitos
anos para que a controvertida designacin, cuestionada mesmo por boa parte dos pro-
pios acadmicos, abra paso a outros que padeceron a ira asasina da barbarie fascista.
En todo caso foron moitos os traballos que se levaron a cabo entre os ltimos
meses de 1998 e os primeiros do ano seguinte, demostrando o talento potico e xor-
nalstico as como o seu fondo compromiso coa sa terra, coas clases populares e coa
democracia. Anda que non imos entrar detalladamente na sa incesante actividade
social e poltica no mbito do nacionalismo, o agrarismo e o republicanismo, convn
destacar a dilatada militancia nas Irmandades da Fala, na ING ou no sector galeguis-
ta de Izquierda Republicana. Tampouco imos tratar o aspecto periodstico, a pesar de
que foi sen dbida un dos mellores e mis fecundos xornalistas do seu tempo. Penso
que esta profesin non conta co recoecento que realmente merece e neste aspecto o
silencio afecta a todos os seus compaeiros de profesin, mesmo aos non represalia-
dos. Pero non neste punto no que quero entrar nesta ocasin, senn que vou cen-
trarme mis ben no labor potico.
Os poemas do autor destacan especialmente pola introducin da temtica filos-
fica ao estilo unamuniano, sen referente na nosa lrica, as como polos poemas de cen-
sura moral e denuncia social, pouco habituais no seu tempo, expresados nun estilo
maxistralmente impregnado de recursos propios das novas tendencias da poesa de
vangarda que estaban a chegar de Europa.
Algns recoecidos crticos manifestaron a indubidable significacin da obra
potica do cuntiense. As Miro Villar, que foi o encargado da edicin de Orballo da
media noite (Edicins Xerais), consideraba esta obra como un dos mellores e mis
orixinais poemarios do seu tempo xunto co De Catro a Catro de Manuel Antonio.
Mais, como era de esperar, pasado o ano de Blanco Torres todo volveu ao seu rego.
O escritor volveu a converterse nun descoecido que non nin mencionado en case
ningunha historia da literatura. Unicamente hai que exceptuar en 1999 a Breve histo-
ria da literatura galega de Mercedes Queixas, onde se sinala ao autor como un dos
principias novecentistas, xunto a Amado Carballo, Manuel Antonio ou Bouza Brei, e
onde se cita o seu poemario como un dos mis representativos da sa xeracin, feito
que leva consigo un valor engadido por se tratar dun estudo, anda que rigoroso,
extremadamente concentrado. Mais quizais influu a actualidade do Da das Letras,
81
pois en obras posteriores mis extensas nin sequera menciona o Orballo da media
noite. Desde logo, co que non contamos con ningn libro de texto destinado a estu-
dantes de ensino primario ou secundario onde se trate nin minimamente este autor e
a sa obra, impedindo as o acceso do alumnado ao coecemento da obra dun escri-
tor que en tan grande medida contribuu prosperidade da nosa cultura e da nosa
terra, que est sendo asasinado novamente polos comedidos estudosos da Literatura.
E como remate no que atinxe ao abandono en que se acha o escritor cmpre lem-
brar que o seu corpo descansa anda a da de hoxe nunha fosa comn en Entrimo, sen
que anda se fixese nada para o enterrar dignamente a carn da sa dona no cemite-
rio de Amido, na Peroxa, concello no que debera existir unha fundacin ou institu-
cin semellante na casa onde foi detido polos falanxistas, e que de bo grado foi
ofrecida pola familia para calquera fin desta ndole.
Mais o de Blanco Torres non un caso excepcional, senn que inclusive pode
ser representativo do que aconteceu con boa parte da intelectualidade galega represa-
liada. As, sen sarmos do propio Concello de Cuntis, topmonos co exemplo de Xon
Xess Gonzlez.
Anda que o corpo de Xon Xess foi trasladado pola familia anos despois do
seu fusilamento desde Compostela ao cemiterio de Cequeril (Cuntis), nin unha soa
inscricin recorda, para vergonza das nosas autoridades polticas, nin al nin en nin-
gn outro lugar, o que fora unha das persoas que mis loitou pola liberacin nacional
e social da sa terra, empresa pola que lle foi arrebatada a vida. A da de hoxe, salvo
breves alusins en obras de caracter histrico, case non atopamos difusin bibliogr-
fica deste personaxe nin ningn tipo de recoecemento oficial.
Unicamente teriamos que sinalar neste sentido a ofrenda floral celebrada pola
Asociacin O Meigallo de Cuntis con motivo do 66 aniversario do seu fusilamento,
que contou co apoio e a intervencin dos presidentes e outros representantes de enti-
dades como a Asociacin de Escritores en Lingua Galega, o Colexio Profesional de
Xornalistas, Fundacin Castelao, Amigos da Repblica de Ourense, Fundacin Ale-
xandre Bveda e diversas asociacins da provincia... Todos os presentes foron agasa-
llados con folletos que contian unha breve nota biogrfica, algn poema, fotografas
do homenaxeado e portadas dalgunhas das sas obras. Rematou a sesin cun emoti-
vo recital potico e coa entoacin do himno. Todos lembramos moi especialmente o
improvisado discurso de Pousa Antelo que anda se acordaba con emocin de Xon
Xess, con quen compartira tribuna no Movemento Agrario da comarca de Santiago.
A homenaxe coincida co ano da reedicin da novela A modelo de Paco Asorei, na que
Edicins Xerais amosou un esprito decidido, aberto e respectuoso co editor (que o
autor desta exposicin), non s permitindo senn tamn alentando, sen ningn tipo de
82
fiscalizacin, a elaboracin dun extenso estudo introdutorio sobre a biografa e obra
do intelectual fusilado en Boisaca.
No ano 2005 de salientar o labor da Comissom de Memria Histrica da Gen-
talha do Pichel de Compostela polas sas iniciativas na reabilitaom da memoria dos
que sofreram represlias durante e aps a Guerra Civil e o reconhecimento institucio-
nal dos mesmos. lobel o traballo que estn a facer: charlas sobre antifascistas asa-
sinados (entre eles Xon Xess e nxel Casal), elaboracin de material divulgativo, un
magnfico mural e unha campaa para pedirlle ao Concello de Santiago de Compos-
tela un lugar para erixirlles un monumento s vtimas do franquismo...
Neste momento, co novo goberno bipartito en Galiza brense esperanzadoras
expectativas para o estudo e recoecemento de persoas ou colectivos que sufriron a
represin, que xa estn a poerse en marcha. Agardamos que este ano 2006, institu-
cionalmente denominado Ano da Memoria, se materialicen na medida do posbel as
ilusins que temos postas moitos de ns. Ilusins que esperemos que non sexan
defraudadas, coma no caso da comisin de Cultura do Concello de Cuntis onde, ante
a insistente demanda popular, acordbase por fin neste 2006 que o Goberno munici-
pal socialista accedese a outorgarlle o nome dunha ra a Xon Xess. A pesar de todo,
durante o acto o concelleiro de Cultura indicaba que tia que ficar claro que a conce-
sin lle era conferida ao persoeiro en calidade de escritor e non pola sa fasqua pol-
tica nin moito menos en calidade de vtima do franquismo.
Para finalizar quixera facer unha declaracin de completa adhesin s conclu-
sins do I Congreso da Memoria A Represin franquista en Galicia celebrado en
Narn en decembro de 2003, que foron consensuadas por todos os relatores que par-
ticipamos e no que se reclamaba, entre outras demandas, a necesidade de dirixirse aos
distintos estamentos implicados para saldar a dbeda coas vtimas do franquismo, a
retirada da simboloxa fascista as como a plasmacin dos seus nomes no rueiro das
nosas cidades e vilas, o financiamento dos traballos destinados recuperacin da nosa
historia e do patrimonio artstico e literario silenciado, que ao final de contas o
aspecto no que quixen incidir dun xeito mis persistente nesta breve exposicin...
83
85
AS MIAS COINCIDENCIAS CON
RAMN VALENZUELA
AVELINO POUSA ANTELO
Ramn e mais eu somos da mesma quinta a de 1935, nacemos entrambos en
1914; eu o 14 de maio, Ramn o 3 de outubro.
Os dous militamos nas Mocedades Galeguistas, aquela xeracin de rapaces que
puxera toda a sa ilusin e o seu entusiasmo en loitar pola recuperacin de Galiza en
tdolos aspectos: histrico, cultural, econmico, social e poltico.
Na 1 Asamblea da Federacin de Mocedades Galeguistas celebrada en Ourense
en 1934 eu fun nomeado conselleiro pola comarca da Barcala, porque lograra crear
al cinco grupos nas parroquias de Aro, Barcala, Ordoeste, Corneira e Gonte.
Do libro de Manuel Igrexas Xess Golmar. Edicins Fervenza 10015, px. 45:
En 1933 publcase en Laln o peridico La Razn no que colaboran os mellores
periodistas do Deza naqueles anos: Ramn de Valenzuela, Alonso Ros, etc. Na px.
50: Aos poucos meses, en abril de 1935, na IV Asamblea do Partido Galeguista el-
xeno (a Golmar) conselleiro suplente da zona de Laln (como conselleiro titular foi
elixido Ramn de Valenzuela). Cmpre sinalar que Xess Golmar era alcalde de
Laln cando estalou a Guerra Civil.
Outra coincidencia: Ramn de Valenzuela pasou exrcito da Repblica en
Navas do Marqus (vila), onde estaba tamn eu, como condutor dunha ambulancia
de Sanidade Militar.
Pasaron anos; souben de Ramn en Bos Aires beira de Castelao, teo a foto
onde leva o seu cadaleito.
Reatopmonos en 1977 na Feira do Libro de Vigo, el firmando exemplares de
Non agardei por ningun e Era tempo de apandar; eu exemplares de dous libros de
cooperativismo publicados por Galaxia. Ramn dedicoume o seu libro Non agardei
por ningun cunha emotiva dedicatoria que di as:
Querido Avelino: xa fai tempo; xa andivo o tempo desque ns os primeiros galeguistas
petabamos nas concencias como quen espalla un futuro no que creiamos e poiamos toda a
nosa fe pero que non era compartido. Predicabamos no deserto. Mis, o mesmo ca no deserto
do ....... a semente froitificou e o galeguismo vai en camio de ser masivo.
Ogall que nono destraguemos, impedindo o seu medrar, esquecndonos que somos
irmns.
Unha aperta,
Feira do Libro de Vigo de 1977.
86
87
HOMENAXE A ALONSO ROS
E RAMN VALENZUELA
SILLEDA, 5/11/05
XOS NEIRA VILAS
Queridos amigas e amigos:
Hnrase Galicia, honrando, recordando a Antn Alonso Ros e Ramn de Valen-
zuela. E eu sntome especialmente compracido por tratarse de dous vecios, dicir,
de dous homes da nosa comarca do Deza, e porque ambos foron amigos meus no exi-
lio de Bos Aires. Foron compaeiros de inquedanzas e de loitas democrticas e pola
afirmacin da identidade nacional de Galicia.
Nesta homenaxe s dous mestres, que coincide co vinte e cinco aniversario do
pasamento de ambos, todos os silledenses, os dezaos, os galegos sabemos algo mis
da sa traxectoria exemplar. A estn as sas familias, as casas onde naceron, o pobo
do que formaron parte. A est o Camporrapado de Alonso Ros e A Bandeira, Man-
duas, de Valenzuela.
Eu limitareime, no pouco tempo de que dispoemos, a recordalos en Bos Aires,
naquela dcada esplendorosa para a cultura e a reivindicacin da personalidade de
Galicia dos anos cincuenta do sculo pasado.
En 1953, tres anos despois da morte de Castelao, un grupo de mozos e mozas
emigrantes, xunto con algns mozos arxentinos de ascendencia galega, deixamos
constitudas as Mocedades Galeguistas que eran algo as como a rama xuvenil da
Irmandade Galega, que via sendo o que poderiamos chamar Partido Galeguista no
exilio. Certo que ns, pola nosa idade, eramos mis radicais.
Isto ocorra o 28 de agosto daquel ano no Centro Ourensn da capital arxentina. E
foi o orador principal, o que clausurou o acto, Antn Alonso Ros. Eu saba del, lera
algns dos seus artigos e o seu libro Co pensamento na patria galega, pero foi ese da
que comecei a tratalo persoalmente e que sentn por el unha admiracin a primeira vista.
Falounos do pasado histrico do noso pas, do presente de represin e escuridade e do
futuro que tera de vir, as como do papel que deba desempear a mocidade emigrada.
Tomou parte na homenaxe que lle fixemos a Otero Pedrayo en 1959. Vimonos
nos actos culturais e patriticos galegos. A sa palabra era sempre orientadora para
ns. Palabra cargada de emocin e fervor. Nunha ocasin propuxo tres fitos, tres eta-
pas claves da periodizacin espiritual da historia da Galicia, baseadas en tres nomes:
Mateo, Rosala e Castelao. Despois da publicacin da sa novela Amore, arte e mis-
ticismo chegaba a Prisciliano.
Moitas e moi enriquecedoras teen sido as mias conversas con el. Falbame da
sa infancia en Silleda, da sa vocacin de mestre, das discrepancias familiares e da
emigracin Arxentina, con vinte anos. Contbame dos traballos que pasou para cons-
titur a Federacin de Sociedades Galegas e botar a andar o periodico El Despertar
Gallego. Recordaba a emocin e o entusiasmo do retorno cando desandou o camio en
1931, tras do triunfo da Repblica, e toda a trasfega poltica daqueles anos: a sa insta-
lacin en Tomio, coa familia, para dirixir as das escolas creadas polos emigrantes, e
a loita na defensa dos campesios que o levaran a unha acta de deputado nas eleccins
da Fronte Popular. Logo, a guerra e a sa peripecia persoal, fuxido para salvar a vida.
O mestre convertido no seor Afranio de Amaral, un mendicante en terras galegas e por-
tuguesas. E de novo Bos Aires, a capital do exilio. Fndase o Consello de Galiza en
1944, presidido por Castelao, e Alonso Ros escollido como secretario.
Foi o Consello de Galiza na persoa de Alonso o que convocou as conferencias
das Irmandades da Prata, e quen nos designou s que integrariamos a Comisin Orga-
nizadora do Primeiro Congreso da Emigracin. Todo acto de significacin poltica:
(aniversario do plebiscito do Estatuto de autonoma, da morte de Castelao e do fusi-
lamento de Bveda (que deu lugar creacin do Da dos Mrtires Galegos) era enca-
bezado polo secretario do Consello, Antn Alonso Ros.
Nos seus discursos reafirmaba sempre a importancia de GALEUZCA e (a pre-
senza da nacin galega como membro dun futuro Estado espaol de signo federal.
Gustaba da filosofa e da historia e preocupbano os problemas pedagxicos. Era un
renacentista que citaba frecuentemente a Petrarca, a Dante e a Erasmo.
88
Agradballe alentar xuventude e asistiu mis dunha vez s xuntanzas das nosas
Mocedades, no Centro Betanzos.
Cando Anisia e eu casamos, en 1957, fixronme unha despedida de solteiro no
Centro Ourensn. Estaban al moitos amigos e a min sentronme entre Ramn Su-
rez Picallo e Antn Alonso Ros, que pronunciaron cadanseu discurso. O de Alonso
sau un algo do ton festivo daquela xuntanza e referiuse significado da unin for-
mal da parella humana e amor e vida en comn na que hai momentos felices e
outros non tanto e que tal era a sa experiencia de home casado e feliz.
Estivo varias veces no noso fogar (que era tamn a sede da editorial e distribui-
dora Follas Novas). Mercaba libros chegados de Galicia e falaba dos seus triunfos e
das sas derrotas, de Tomio, e de Isaura aquela mulleria portuguesa que tanto o
axudara nos das que tivo que andar agochado.
Cando publiquei os meus dous primeiros libros, en Bos Aires, recibn cartas del,
animndome. E un da propxome algo que hoxe, cincuenta anos despois daquela ini-
ciativa, estamos tratando de facer. Debes escribir sobre o martiroloxio de Galicia. Tra-
tbase de recoller, concello a concello, os nomes de todos os inmolados durante a guerra
e a posguerra. Cheguei a esbozar un plan, pero vin axia que era unha empresa enorme
e difcil de levar a cabo, e menos en tempos difciles e a tanta distancia.
Vmolo a ltima vez uns tres das antes de irnos para Cuba. Tia por al un fillo
e deunos unha carta para el, carta que nunca lle puidemos entregar porque non tia-
mos enderezo ningn. Devolvmoslla por correo meses despois.
Daz Pardo deunos a noticia da sa morte, en 1980. E cavilei moito naquel home
atilado, conversador, amante apaixonado de Galicia; loitador optimista, creador, ima-
xinativo, a quen a vida foi vencendo, como a Surez Picallo ou Lorenzo Varela. Como
tantos que viron as sas vidas tronzadas polo destino.
Era un humanista, un home cabal e honrado, un patriota. Silleda deballe esta
homenaxe e algo mis: dende aqu propoo que se coloque unha placa na sa casa natal
de Camporrapado e se lle dea o seu nome a unha ra ou a un colexio deste concello.
En canto a Ramn de Valenzuela direi, de primeiras, que me moi prximo
dende sempre porque A Bandeira est a pouca distancia do meu Gres natal; e prxi-
mo, ademais, na idade pois s me levaba trece anos. O seu nome chegbame como
unha referencia afastada, un balbor que via dende a campaa a prol do Estatuto de
autonoma de 1936. Por outra parte, seu pai, o mdico da Via, tia estado na mia
casa sendo eu neno.
89
Pero a nosa relacin directa nace en Bos Aires, a onde ambos chegamos no ano
1949. Coecmonos en 1953 na biblioteca do Centro Galego. Algunhas semanas des-
pois falou para ns, os membros das Mocedades Galeguistas, no Centro Betanzos.
Falounos de Curros Enrquez. Tocoume presentalo e referinme, naturalmente, sa
peripecia: o Partido Galeguista, o Seminario de Estudos Galegos, a guerra, dende a
banda republicana, o exilio en Francia, de onde foi devolto a Espaa polos nazis e
logo xulgado e condenado a morte, os once crceres por onde sucesivamente pasou,
e o exilio posterior na Arxentina.
Asentado con Mariv e cos dous fillos en Bos Aires, seguiu loitando por Galicia
en diversos campos. E foi nesa loita onde coincidimos, onde fomos amigos e compa-
eiros de inquedanzas.
Vimonos acoto nos actos culturais e patriticos. Xuntos organizamos a home-
naxe a Pedro Antonio Cervio, de Campo Lameiro, comandante do Terzo de Volun-
tarios Galegos que resistira a invasin da capital arxentina polos ingleses en 1806.
Xuntos, pola mesma agrupacin e na mesma lista, fomos elixidos delegados Asam-
blea de Representantes do Centro Galego. Xuntos coordinamos nunha ocasin o acto
de homenaxe a Alexandre Bveda, no Da dos Mrtires Galegos. Xuntos proxectamos
a creacin dunha Asociacin de Amigos de Galicia emigrante, cando Seoane nos dixo
que a revista non podera seguir sando.
Recordo aquel 17 de decembro de 1954 en que nas Mocedades Galeguistas
organizamos, no Centro Betanzos, un acto de homenaxe a Pardo de Cela e enfermou
o conferenciante, Lio Prez; chamamos a Valenzuela, e cruzou toda a cidade para
estar connosco e salvou a situacin. Foi aquel da memorable no que dixo que el
defenda a Galicia con razn, sen razn ou contra a razn. Recordo as sesins de
teatro lido. Un sbado no noso fogar, sede de Follas Novas, representou con outros
amigos, mediante lectura, a sa obra As bgoas do demo. Sera levada logo Centro
Pontevedrs, onde tamn deu a coecer as traducins dA camisa, de Lauro Olmo e
O casamento do latoeiro, de Synge. Recordo a extensa entrevista que me fixo para o
peridico A Nosa Terra sobre a organizacin libreiro editorial Follas Novas, que Ani-
sia e eu crearamos en 1957. Recordo os nosos encontros nas exposicins de Seoane
e de Laxeiro, e na mostra que lle dedicamos xornalismo galego na Arxentina, e as
sas colaboracins en Adiante, o peridico que botamos a andar nas Mocedades.
Recordo as nosas visitas barrio suburbano de Castelar para encontrarnos con el e
con Mariv e cos fillos, nenos daquela. Recordo a cea de homenaxe que lle ofrecemos
no Centro Ourensn para celebrar a publicacin da sa novela Non agardei por nin-
gun. Recordo a sa intervencin (xunto con Surez Picallo, Dieste, Xos Blanco
Amor e Victor Luis Molinari) na homenaxe que Follas Novas lle brindou, en 1959, a
90
Otero Pedrayo. E a conferencia ou encontro das Irmandades da Prata. E o primeiro
Congreso da Emigracin Galega, no que foi delegado e vicesecretario e presentou un
relatorio titulado Necesidade de fomentar o teatro galego.
Recordo, en fin, as sas clases de xeografa de Galicia, nos cursos da Asociacin
Galega de Universitarios, Escritores e Artistas, AGUEA. Anisia e mis eu fomos os
seus alumnos. Era impresionante o seu dominio da materia e conmovedor o amor que
poa naquela tarefa, mostrando mapas e xesticulando apaixonado e citando con emo-
cin case declamando nomes de ros, montes, vilas, comarcas e hbitat dos galegos en
xeral.
Foron moitas e moi entraables as relacins que tivemos con Ramn e con Mari-
v. Ambos estiveron na cea de despedida que nos deron cando marchamos para Cuba,
dende Bos Aires, en 1961. Ambos compartiron mesa aquela noite connosco e con
Maruxa e Luis Seoane, Lala e Laxeiro, Daz Pardo, Carmen e Rafael Dieste, Marika e
Lorenzo Varela e outros amigos. Eles deixaran aquela cidade cinco anos despois. Cru-
zmonos algunhas cartas e reencontrmonos doce anos despois en Madrid. Foi a derra-
deira vez que o vimos, pero a sa obra escrita e o exemplo da sa limpa traxectoria, a
sa fidelidade a Galicia e a sa solidariedade cos pobres da terra estn presentes en
ns en todo momento. Silleda e toda Galicia debanlle esta homenaxe inicial que ser,
estou seguro, punto de partida para que o sigamos recordando.
91
93
RAMN VALENZUELA
SEMPRE NA MEMORIA
HERMINIO BARREIRO
Cando penso en Ramn, penso en Galicia, penso na Repblica, penso no socia-
lismo e no comunismo... Porque todo iso puiden vivilo eu con Ramn, puiden apren-
delo con Ramn, puiden sentilo moi a mido e moitas veces con Ramn Valenzuela
Otero. E que iso era xustamente Ramn: un galeguista republicano e comunista.
Nesa orde exactamente. Porque nesa orde como foi xestando, ao longo da sa vida,
o seu sentimento nacional galego, a sa cultura poltica mis avanzada e a sa ideo-
loxa mis consistente e internacionalista.
E curiosamente, esa construcin histrica da sa biografa persoal pode seguir-
se con toda precisin na sa obra literaria mis sobranceira. No libro de contos O
Naranxo e nas novelas Non agardei por ningun e Era tempo de apandar.
NO Naranzo aparece xa toda a fondura do seu patriotismo. Nos relatos desa
pequena obra mestra est todo o inmenso amor de Ramn polo seu pas. A estn A
Bandeira, Silleda, Laln. A est o Deza. A est o Ulla. A est o corazn de terra,
herba e auga da Galicia mis fonda. A est o seu sentimento nacional irrenuncibel...
Sempre recordarei un comentario de Anisia Miranda, a propsito das clases de
xeografa galega que Ramn daba en Bos Aires, xa no exilio, e nas que demostraba
ese sentimento e os seus coecementos como xegrafo e historiador a sa profesin
tan querida e que tivo que renunciar mis dunha vez por mor das duras circunstan-
cias polticas que lle tocou vivir. Dica Anisia que o entusiasmo de Ramn cando faca
a descricin do percorrido do ro Ulla, dende o seu nacemento ata Pontecesures, era
tal... Era tal o rudo das sas augas torrenciais da parte alta e tal a maxestuosidade das
augas xa remansadas que chegaban ra de Arousa, que os seus ouvintes tian a
impresin de que aquel ro do que falaba Ramn, non poda ser un ro pequeno... O
Ulla, nas clases de Ramn, mis ben pareca o Volga, dica Anisia.
NO Naranxo recllese Castelao sempre presente, como non poda ser menos
toda a riqueza antropolxica da galeguidade. Tamn Laxeiro fara un retrato do cle-
bre personaxe. A sombra e a inspiracin maxistrais de Castelao con quen Ramn
tera no exilio de Bos Aires unha estreita relacin estaban igualmente moi vivas no
gusto e na paixn de Ramn polo teatro. Pero a orixinalidade de Ramn de Valen-
zuela e a sa concepcin tan cabal das xentes da nosa terra apareceran en todo o seu
esplendor nos contos populares que el narraba marabillosamente e que mesmo lle
deron moita sona a travs da radio (os contos de Pepe dos cestos).
Formas, en fin, mltiples e moi variadas as que tia Ramn para captar a reali-
dade. Mestre polo famoso grao profesional republicano, que coroara a carreira de
Maxisterio como unha profesin militantemente republicana e misioneira xa en vs-
peras da Guerra Civil (e do que el se senta especialmente orgulloso, por certo) e
estudante de Historia en Compostela, Ramn Valenzuela foi poendo as, naqueles
anos tan tormentosos para o mundo, as lousas dunha slida cultura.
Non agardei por ningun a expresin literaria da toma de conciencia poltica
do noso homenaxeado. aqu onde aparece o republicano comprometido, o home de
esquerdas, o loitador decidido. Lembro agora que Antonio Gades dica a mido que
el non era un bailarn comunista senn un comunista que baila. Ser comunista non era
o adxectivo senn o substantivo. Ramn, en cambio penso, era antes que nada un
galeguista; despois, un republicano militante; por ltimo, un home comunista, que
pensaba como comunista e actuaba como tal. Nese senso, Ramn responde nidia-
mente s caractersticas do intelectual progresista e avanzado dos anos 30 en Espaa;
isto , un home que viva no corazn mesmo do sculo XX europeo. Porque, malia o
que parece, nunca Espaa foi tan europea nin tan moderna coma nos anos da II Rep-
blica. E Ramn foi sempre un home moi do seu tempo.
Era tempo de apandar a denuncia dos primeiros e terribles anos da ditadura
franquista, dos anos negros, de tdolos exilios. Que curioso! Ramn Valenzuela, que
sempre foi un optimista histrico, escribe un libro realista que reflicte todo o amar-
gor dos inicios da longa noite de pedra. Pero dende o fondo da sa escritura snte-
se a cada intre o berro da protesta e reclmase a liberdade para o pobo. Mariv
Villaverde a sa dona relata os anos de Repblica, guerra, exilio e retorno en Tres
tempos e a esperanza. Das obras en sintona, das vidas en estreitsima simbiose.
94
Ramn e Mariv, unha parella historicamente inseparbel e imposbel de entender un
sen o outro. As o percibn dende o primeiro intre, nada mis coecelos, naquel
Madrid anda sufrinte, pero xa esperanzado, dos ltimos 60.
E logo vira a nosa relacin, longa, multiforme, en Madrid e en Galicia, daquil
noso tempo, como dira Uxo Novoneyra, que durara menos anos dos que nos gus-
tara contar, falando con Ramn, escoitando a Ramn, tomando o caldo con Ramn,
rindo con Ramn. Ramn Valenzuela nunca poder deixar de estar con ns. Nunca.
Compostela, novembro de 2005
95
HOMENAXE A RAMN DE
VALENZUELA OTERO
SILLEDA 5-10-2005
CELESTINO GARCA BRAA
Coecer a Ramn e a Mariv, sa muller, foi para min das primeiras e mis feli-
ces experiencias que tiven a pouco de chegar desde Madrid, onde rematara os estudos
de arquitectura. Con eles coecn tamn a Fernando, que andaba realizando o seu ser-
vizo militar en Pontevedra, todo isto na primavera de 1974; meses despois atopara-
me tamn con Jos Ramn.
O feito de preparar os debuxos para a casa que habera construrse en Portono-
vo, na parroquia de Adigna facilitou que tiveramos, desde o principio, un estreito con-
tacto que considerei de amizade a partir do primeiro da, xa que os tres: Mariv,
Ramn e Fernando, transmitan unha afabilidade que facilitaba, ao pronto, calquera
entendemento; sen dbida as ideas polticas que compartiamos non foron alleas a
aquela inmediata simpata.
Que doado dicir trinta e un anos e canta distancia hai entre aqueles das e o
noso presente! Imposible de explicar en poucas palabras. No que fai aos acontece-
mentos externos, aqueles que enmarcan as nosas vidas, estn vista de todos os que
hoxe nos xuntamos nestas das merecidas, necesarias, homenaxes.
A nosa vida constitena unha sucesin de personaxes que, ao vivilos, foron con-
formando a nosa personalidade e que nos acompaarn por sempre. Acaso non nos
atopamos s veces pensando, razoando ou quizais cantando, como o neno que algn
97
da fomos? Non paseamos polas ras, de cando en vez, co ritmo xil; animados por
pensamentos ou sensacins que axitaron nalgns intres a nosa xuventude e que un bo
da, impensadamente, amencen con ns de novo? Cntos recordos xorden de impro-
visto na nosa cotianeidade transformando de speto, iluminando ou axitando, un
determinado presente?
En cada unha destas etapas, que a vida vai sinalado na nosa personalidade, cunha
serie de imaxes, circunstancias, persoas, erxense en referencias constantes, como
punto de ancoraxe da memoria. Son como as nosas regras mnemotcnicas que unha
e outra vez retornan a ns, s veces procurmolas intencionadamente con ansiedade,
estn ligados a determinados estados de nimo, tamn a lugares e, desde logo, a deter-
minadas datas sinaladas; de cando en cando, amsanse turbadoramente, avivecendo a
nosa vida por instantes, tamn deixando sensabores e amarguras. Todas elas son
inevitables, somos ns mesmos quen non revelamos nelas, elas somos ns e ns
somos elas, por isto s veces xorden nun instante de durmevela ou aparecen no mis
profundo dos soos.
Persoas hai que tamn son sinais imborrables do pasado. Para min, inevitable e
felizmente, unha delas Ramn de Valenzuela, algun ao que lembro cando a mia
memoria pasa revista a aquela etapa inesquecible da Transicin: primeiro coas pre-
sentacins de persoas del coecidas, de Ramn e Mariv, recordo tantas! Nomes
incluso dos que souben polas sas conversas, antes de telos coecido persoalmente,
sobor de todo os seus amigos galego-arxentinos; de seguido, afortunadamente, os das
exultantes da inmediata transicin, as reunins polticas, axitadas e xubilosas, os
mitins en Galicia ou en Madrid, a campaa electoral de 1977, das vibrantes que tive-
mos a sorte, a sorte persoal, de ter vivido de coto e xuntos. Non podo relembralos sen
que o sorriso de Ramn, cseque permanente e a sa fina irona sempre presente, dei-
xen de xurdir en multiplicidade de escenas, algunhas realsimas e outras, a non dubi-
dalo, tinxidas xa dese sutil engano que a memoria, a persoal e a colectiva.
Nalgunha pxina do seu libro DE SENECTUTE, escriba N. Bobbio, o que fora
senador vitalicio e deixara centos de libros, milleiros de artculos e moitsimas cou-
sas importantes, ademais da sa presenza na vida poltica italiana, que os seus recor-
dos mis conmovedores vanlle dos seus anos de xuventude, das discusins cos seus
axitados e axitadores amigos e das reunins familiares, nas que os seus netos conver-
tanse en estrelas que todo o animaban. As, no fondo son os grandes seres humanos.
A mia relacin con Ramn foi ambigua, quizais como a dun irmn maior, quizais
tamn como a deses mestres dos que un aprende, non das sas leccins, que nunca llas
dan, senn do trato coti no que xorden a reflexin serea, a historia ilustradora, iso que
se chama a voz da experiencia que, anda que pouco sonora, tan profundamente chega
98
a calar en ns. Para mn Ramn foi esa persoa de conversa nunca banal, a quen dese-
xaba vivamente escoitar, ouvir os seus relatos, ler os seus contos ou os entusiasmados
recordos vividos por el dos acontecementos arredor da campaa do Estatuto do 36, as
sas historias da Guerra Civil, sempre dica incivil, nunca mticas nin heroicas, pero
sempre tinxidas da sa tenrura e irona, dndolles a todas ese toque de humanidade que
as faca tan cribles, por mis que se adiviara no relato os seus persoais engadidos lite-
rarios; ou das historias dos seus anos en Bos Aires sempre coa esperanza do regreso.
Os seus consellos rano sempre desde a distancia, nunca directos, como non
querendo entrar en demasa na ta vida, pero era tan maoso que acababa logrndoo
at a medula.
A campaa electoral das eleccins xerais de 1977, decidiu pasala na sa casa de
Adigna, que haba un ou dous anos que remataramos. Co pretexto que eu lle axuda-
ra a definir as reviravoltas puntuais da cotianeidade poltica, que finxa non ter dema-
siado ao da, propxome que fora a durmir sa casa, cando a axitacin do momento
llo permitira. As foi e de seguido insinuoume que ensaiara con el algn dos mitins
previstos. Foi na ltima hora do sern, imaxinen a escena: eu xesticulando e mitine-
ando namentres el escoitaba e dbame instrucins: Celes a mis alto, ese pargrafo
debes recalcalo! Non, as non! Demasiado montono! Pon mis entusiasmo, ergue as
mans! E eu volta a repetir, unha e outra vez, segundo as sas indicacins que por
suposto explicaba con exemplos da sa saudosa etapa do Estatuto. Nun momento
determinado decidiu facer a cea, supoo que para disimular a risa que lle produca a
mia actuacin e a comicidade da escena; eu segua dlle que dlle berrando e ace-
nando apaixoadamente. Ao cabo dun tempio debn entrar nun deses pargrafos
soporferos, nos que, por suposto pretenda transmitir enxundia poltica, el insista
unha e outra vez: debes suprimir eses pargrafos, Celestino! Cando dica Celestino
non era o mesmo que cando dica Celes. Empezaba a preocuparme, pero resistame:
olla Ramn, aqu est a esencia de todo, explico porque nos deben votar, o acerto da
nosa poltica. Aquilo debeu superalo, deixou o que estaba a facer na cocia e colo-
couse fronte mia. Mira Celestino dixate de caralladas, o que importa nun mitin e a
msica e iso que dis pode que sexa importante, pero soa fatal!
Finalmente comprendn por que decidira pasar aquela campaa electoral en
Adigna, o por que de invitarme a que lle matizara politicamente os seus discursos,
cousa que non ocorreu xamais, de sobra saba el onde estaba a esencia dun mitin!
Repetino en diversas ocasins, sempre que tiven a oportunidade de falar del
publicamente: foi a persoa mis entraable que coecn. Non podo falar da sa per-
soa desde o intelectual, nin sequera podo facelo desde o corazn, eu a Ramn s o
recordo coas tripas.
99
A tarde que o despedimos al no cemiterio de Adigna, fun logo Lanzada, e
namentres senta o amargor pola sa desaparicin, non poda, ao mesmo tempo, dei-
xar de sorrir recordando moitos dos momentos vividos con el; no fondo, a inmensa
alegra de o coecer e a oportunidade de lembralo sempre.
E aquela tarde paseando pola praia, chorei.
100
101
ANTN ALONSO ROS,
POLTICA E PEDAGOXA PARA
UN POBO
XOS MANUEL MALHEIRO
Para debuxar o perfil humano de Antn Alonso Ros (1887-1980), debemos citar
algunhas das sas mltiples facetas, entre as que destacan a actividade poltica, a acti-
vidade social e a actividade educativa como unha trindade que confle e se integra
nunha nica preocupacin: Galiza como espazo con identidade sociocultural propia.
Toda a sa vida, desde que ten consciencia ideolxica, vai xirar arredor dese mundo
e todas as sas enerxas estarn destinadas a alimentar ese ideal: Mentres non obtea-
mos unha ampla autonoma local que lle dea personalidade parroquia e rexin e que
nos permita encarar e resolver os problemas da economa do agro coa suma de atribu-
cins, recursos e medios tcnicos que a moderna concorrencia en procura de mercados
esixe e que as necesidades crecentes da vida civilizada reclaman, o noso estado de pos-
tracin e atraso no s continuar, senn que se agravar mis cada da que pasa
1
.
Iniciou os seus estudos de Maxisterio na Escola Normal de Compostela en 1903,
con dezaseis anos, onde exerca como director o tamn silledense Vctor Friz Andn
2
.
1 En memoria de las vctimas de Sobredo. Galicia, n 240, 3/1/1932.
2 Vicente Fraz Andn. (Silleda, 1850-Compostela, 1919). Exerceu o maxisterio na vila trasdez durante
os primeiros anos, para trasladarse mis tarde Habana. Al realizou o doutorado en Filosofa e Letras
ao tempo que desenvolveu unha intensa actividade cultural, entre outros aspectos, organizando as ensi-
nanzas do centro de ensino Concepcin Arenal do Centro Galego. De regreso, fixa a sa residencia en
Compostela, onde gaa a praza de director da Escola Normal. Desde al organiza o Certame Pedagxi-
En Compostela contou co apoio do pedagogo no seu desexo de realizarse como pro-
fesor, e en tres anos rematou os catro cursos, merecendo as notas mis altas polo que,
en 1906, foi nomeado profesor auxiliar desta Escola Normal. Con todo, non sera ese
o seu destino, pois unha enfermidade obrigouno a regresar a Silleda e, al, a causa das
pequenas liortas que mantia con seu pai, mis interesado no futuro do seu fillo como
comerciante, fai que, coma tantos mozos no seu tempo, acabe por poer rumbo a Am-
rica, camio nunha vida mellor, ou cando menos diferente.
Na Arxentina non tardou en atopar acomodo, pois os mestres europeos, en espe-
cial os espaois, tian boa acollida nun pas vido de profesionais docentes que lle
deran prestixio, e s poucas semanas estaba xa a traballar nunha escolia da capital,
entre Azcunaga e Juncal, preto do cemiterio da Recoleta
3
. Grazas a esta primeira
experiencia entrou non s en contacto co mundo do ensino arxentino, senn tamn a
participar de xeito activo na sociedade civil que bula na conformacin dun novo Esta-
do. Mis tarde trasladouse provincia de Mendoza, unha das zonas mis deprimidas,
onde tivo ao seu cargo tres escolas. Al seguiu at o final de curso. Non vai ser esta a
nica experiencia docente de Alonso Ros na Arxentina. Mis adiante traballar como
profesor nun colexio privado de certa sona, o Vctor Hugo, que abandona para incor-
porarse ao Instituto Politcnico, onde permaneceu algn tempo.
Seguindo coa faceta educacional, non debemos esquecer o seu labor como ase-
sor pedagxico da Sociedade Hijos de Silleda, unha agrupacin de emigrantes de
mbito municipal que naca en Bos Aires en agosto de 1908 cunha clara identifica-
cin republicana
4
. Alonso Ros participou activamente na sa xnese, influndo de
xeito determinante na orientacin educativa. Como recorda o socio fundador e direc-
tivo Antonio Carballo
5
, nos debates iniciais para definir as accins que se haban des-
envolver en Silleda polos emigrados, uns consideraban prioritario centrarse no
estmulo aos labregos na mellora dos seus medios de producin a travs da Socieda-
de de Agricultores local. Mentres, o mozo mestre trataba de convencelos de que a pro-
mocin do ensino primario, explicitamente laico, deba ocupar un lugar sobranceiro,
102
co de 1906 e o Congreso Nacional de Ensino Primario en 1909. Fraz Andn publicou varios textos rela-
cionados co ensino e colaborou en diversas publicacins pedagxicas. Ver, Costa Rico, A.: Escolas e
mestres. Santiago, Servicio Central de Publicacins da Consellera da Presidencia e Administracin
Pblica, 1989, px. 197.
3 ALONSO FERNNDEZ, B.: Antn Alonso Ros. Crnica dunha fidelidade. Santiago, Edicins Laio-
vento, 1994, px. 20.
4 O socio fundador Antonio Carballo salientaba en 1943 o labor realizado pola Sociedade para desterrar
la Monarqua, con todo su bagaje de parsitos que jams hicieron nada por el pueblo como no fuera
vejarlo y esquilmarlo. Ver, Galicia, 11/9/1943, px. 3.
5 Entrevista con el federado Antonio Carballo, fundador de la Sociedad de Silleda. Galicia, 11/9/1943,
px. 3.
considerando que s as se chegara a combater e reducir o analfabetismo no conce-
llo dezao
6
e, como consecuencia, a mellora de vida das sas xentes. El era conscien-
te do estado lamentbel no que se atopaba a instrucin primaria en toda Galiza, pero
moi particularmente entre a poboacin rural, que conta cunha porcentaxe de analfa-
betos de mis do 50%, adoecendo o 50% restante, case na sa totalidade, de educa-
cin e instrucin deficientes, por ser dirixidas dunha maneira rutineira e estraa aos
principios da pedagoxa moderna
7
.
A Sociedade Hijos de Silleda promoveu varios centros escolares. O primeiro
inaugurouse en Freixeiro, parroquia de Laro, o 5 de decembro de 1912. Mis tarde,
contra 1917, creouse o segundo no lugar da Penadauga, en Escuadro. Por ltimo, en
1921, adquiriuse o terceiro edificio en Siador, que se inaugurou algn tempo despois,
logo dunhas reformas. A Sociedade subvencionaba, as mesmo, o alugueiro das esco-
las de nenas de Cortegada e Dornelas. Contaban cun inspector escolar, que comezou
sendo Luciano Folgar, mestre en Freixeiro, e militante socialista natural de Santiago.
En 1928, coincidindo co XX aniversario da entidade, as tres primeiras foron bautiza-
das respectivamente como Rosala de Castro, Bernardino Rivadavia, e Francisco
Giner de los Ros. Foi unha forma esclarecedora de delimitar tres principios: a reafir-
macin galeguista do proxecto societario; as profundas convicins democrticas dos
seus membros encarnadas no primeiro presidente electo arxentino de ascendencia
galega e, por ltimo, a confianza na renovacin pedagxica e a a educacin como ins-
trumento emancipador, a imaxe do modelo institucionista
8
.
Alonso Ros comeza, por entn, a imaxinar un cobizoso proxecto de escolariza-
cin rural que desde Silleda haba estenderse ao conxunto do territorio galego. Da
banda americana, unha institucin que sintetizara e unificara os criterios pedagxicos
e mesmo ideolxicos das entidades adheridas; da banda galega, unha rede de ensino
laico
9
ou cando menos neutral, que desde as terras do Deza irradiara a sa luz ao resto
de Galiza, actuando de xeito coordinado con esa institucin, que acabou tomando
forma como Federacin de Sociedades Gallegas, Agrarias y Culturales radicadas en
103
6 Sociedad Hijos de Silleda. El Despertar Gallego, 17/12/29.
7 SOCIEDADE HIJOS DE SILLEDA. La Sociedad Hijos de Silleda a los Miembros de las Asociacio-
nes similares. Biblioteca Amrica da Universidade de Santiago. Documento solto sen paxinar.
8 Para afondar no pensamento pedagxico de Antn Alonso Ros, as como nas actividades realizadas pola
Federacin de Sociedades no mbito escolar, pdese consultar a nosa obra As Escolas de Emigrantes e
o Pensamento Pedagxico: Ignacio Ares de Parga e Antn Alonso Ros, publicada en 2006 por Edicis
do Castro.
9 Un ensino baseado na razn que encauza a intelixencia dos nenos cara o gran libro, sempre aberto para
quen sabe comprendelo, que se chama Natureza. Ver, Sociedad Hijos de Silleda, El Despertar Galle-
go, 17/12/26.
Amrica. A Sociedade de Silleda foi a semente desa Federacin, un organismo que
naca en 1921 como resultado do proceso de politizacin progresiva daquelas socie-
dades. As institucins da nosa colectividade eran ncleos carentes de ideas e de prin-
cipios e a sa accin limitbase axuda mutua, s melloras e ao labor recreativo
rigorosamente estril, cando non pernicioso, ao resto das demais, lembraba anos
mis tarde en El Despertar Gallego. Por iso, continuaba, a aparicin da nosa insti-
tucin no pramo ideolxico da colectividade ten constitudo unha novidade e un
grito de esperanza e de reivindicacin
10
. Esa ser a sa teima: canalizar o potencial
poltico dos galegos radicados en Amrica e aproveitalo para acelerar o proceso de
emancipacin de Galiza.
A partir de xaneiro de 1922, a FSGAC publicou un voceiro mensual de cabecei-
ra, El Despertar Gallego. rgano de la Federacin de Sociedades Gallegas, Agrarias
y Culturales de la Repblica Argentina, coa fin de defender os mis caros ideais: a
patria lonxana, o amor aos nosos semellantes; a ansia de progreso, de paz, de xustiza,
de liberdade, as como combater o caciquismo e alentar ao pobo galego para a sa
emancipacin. Gozaba dunha tirada media de quince mil exemplares, dos que unha
parte se distribuan en Galiza. En El Despertar Gallego vai plasmar algunhas das lias
do seu pensamento poltico e sociopedagxico, como veremos, para apoiar e dirixir o
rumbo do movemento agrarista galego que gozaba xa dunha certa implantacin.
No que respecta ao ideario pedagxico, os seus artigos presentan, en termos
xerais, ese proxecto de escola rural debullado nunha serie de principios que teen que
ver, por exemplo, coa necesidade de promover e defender a laicidade do ensino. Cum-
pra, antes que nada, combater a perniciosa influencia do clero no mundo rural, e por
ende na escola, moi ao fo da filosofa institucionista de Giner a forza e o pensa-
mento xerador do primeiro movemento social serio que se enfronta coa accin secu-
lar da Iglexa catlica
11
de quen Alonso Ros era, por certo, un afervoado admirador.
Mis adiante, xa en Galiza, presentaralle un esbozo dese proxecto ao Seminario de
Estudos Galegos co nome de Padroado da Escola Rural Galega
12
.
Por outro lado, era preciso artellar unha educacin popular e universal, desde o
mbito privado, que fora, ao mesmo tempo, alicerce de rexeneracin democrtica e, en
consecuencia, de emancipacin social: Multipliquemos os nosos centros de cultura con
mtodos e espritos novos. Fagamos das nosas escolas particulares sementeiros de cida-
104
10 Los principios y la accin. El Despertar Gallego n 94, 5/3/1927, px. 1.
11 ALONSO ROS, A.: El espritu de Loyola declina en Espaa. El Despertar Galego, n 157,
20/10/1929.
12 Vxase: COSTA RICO, A.: Escolas e Mestres. A educacin en Galicia. Da Restauracin Segunda
Repblica. Santiago. Xunta de Galicia, 1989, px. 173.
dns; fagamos que cada escola sexa unha fonte de conciencia social e de iniciativa pri-
vada. A sociedade, as afectada no seu embrin, despertar vida
13
. Como afirmou en
Sobredo, anos mis tarde: Queremos que o mestre galego faga cidadns galegos
14
.
Este era, na sa opinin, un labor que deban liderar as sociedades de emigran-
tes cuns criterios claros: A Federacin de Sociedades Galegas tamn un expoen-
te da iniciativa privada fronte absorcin do Estado; unha manifestacin do esprito
que impulsou a Giner de los Ros a crear a Institucin Libre de Enseanza. A nosa
Federacin, creando escolas e estimulando a vida social en todas as sas formas posi-
bles, esfrzase porque a sociedade se sensibilice e recobre o dominio de si mesma e
deixe de ser a escrava sumisa do Estado
15
. Alonso Ros propn unha transformacin
social desde a base, de xeito consciente e espontneo. Como unha necesidade senti-
da pola propia cidadana, alimentada a doses iguais de educacin, conciencia cvica
e mellora das condicins de vida. Un traballo planeado a longo prazo, porque a nave
do Estado un barco de vela que fatalmente arrastra o vento da opinin: crear esta
imprimir movemento e direccin nave. De a que a nosa atencin e esforzo deban
concentrarse con particular empeo no fomento cultural e econmico, e no desenvol-
vemento xeral da vida colectiva
16
.
Son artigos nos que plasma a sa visin do futuro de Galiza integrando, por un
lado, o seu sentido de pertenza ao pas, a sa experiencia vital na Arxentina e a con-
fianza na educacin como motor de cambio. Pero faino desde unha ptica global,
marcando unhas directrices xerais, establecidas en percepcins tericas que tian
moito que ver coas vivencias de infancia e xuventude nunha Galiza dominada polo
atraso e as carencias mis elementais; mais tamn coa reflexin que lle proporciona
a sa vida na Arxentina, como integrante dunha sociedade democrtiva e particular-
mente vital en moitos aspectos da participacin cidad. Neses anos vai acumulando
experiencia e desevolvendo as sas ideas do que deba ser unha Galiza moderna, aut-
noma, federal e democrtica.
Logo de proclamarse a II Repblica, Alonso Ros foi enviado a Galiza xunto con
Surez Picallo e Blanco Amor, como representante da Federacin para loitar, no
corazn mesmo da terra, polos ideais de redencin e democracia sostidos durante tan-
tos anos na inmigracin, e inculcados a tantos de ns
17
. Pasa os primeiros meses, de
105
13 Intensificacin cultural. El Despertar Gallego, n 20, 5/8/1923, px. 1.
14 De la histrica Asamblea de La Corua. Galicia, n 211, 14/6/1931, px. 1.
15 Contra la persecucin a Jimnez de Asua realiz un acto de protesta nuestra Federacin. El Desper-
tar Gallego, n 121, 22/4/1928.
16 Bases para intensificar la accin agraria. El Despertar Gallego, n 47, 18/3/1925, px. 1.
17 Antonio Alonso Ros sale para Espaa el martes. Galicia, n 205, 3/5/1931, px. 1.
intensa actividade poltica, vivindo cunha pensin a cargo da Sociedade Hijos de
Silleda, pero en setembro dese ano faise cargo da direccin da escola Aurora del Por-
venir, en Tomio, creada por unha sociedade de emigrantes radicada en Ro de Xanei-
ro, cuxa delegacin bonaerense pertenca Federacin de Sociedades.
Alonso Ros permanece en Tomio at o mes de xullo de 1936, cando despois
do golpe de Estado ten que agacharse baixo unha identidade falsa para poder fuxir das
gadoupas da morte
18
. Durante ese tempo, a dura realidade do seu traballo como
mestre rural amsalle que todo est anda por facer, mis nomeadamante a procura
dun modelo de ensino adaptado s peculiaridades e demandas do pas. As causas do
atraso radicaban na falta dunha inspeccin escolar eficaz, na carencia de edificios
axeitados que dispuxeran de campos de experimentacin e material de ensinanza; na
ausencia dun sistema de ensino graduado, no emprego de mtodos arcaicos e no aban-
dono de certas materias como a xeografa, a instrucin cvica e a hixiene, fronte
preponderancia das ensinanzas relixiosas. Neste sentido, consideraba prioritario e
urxente a creacin do maior nmero de escolas, iniciando de xeito inmediato ese
labor
19
. E escribe unha serie de artigos no xornal El Pueblo Gallego que veen reafir-
mar os anteriores en El Despertar Gallego, s que agora a sa palabra goza de maior
valor reivindicativo.
Centrndonos nunha serie que publica no mes de xullo de 1935, baixo o ttulo
Defectos da nosa escola rural, recollemos a sa preocupacin por todo o que anda
queda por facer. Alonso Ros escribe con sensibilidade, pero sen renunciar sa
caracterstica irona, e mesmo s veces apoiado nun verbo contundente. Por exemplo,
cando denuncia unha organizacin absurda do ensino, cargada de normas tericas que
a afastaban da realidade prctica coti: A primeira pregunta que se lle ocurre ao mes-
tre novo, a ese mestre que chega ao campo coa cabeza chea de mtodos, procede-
mentos e normas, que ten lido nos libros e escoitado ao profesor de Pedagoxa, un da
e outro da, un ano e outro ano, o primeiro que golpea o seu cerebro, que sacode todo
o seu ser intelectual e moral, como se se sacudira a un olmo para que deixara car as
peras que non ten, a posible relacin entre a realidade do libro e da ctedra coa rea-
lidade al presente diante del, na escola da aldea. A razn moi sinxela: a Pedagoxa
ilxica, como cadra escola unitaria, descartada por irracional, porque constite unha
monstruosidade pedagxica. Todo o que ensina a Pedagoxa, a ciencia da educacin,
ten a sa aplicacin na escola graduada, unha aplicacin ordenada, racional e lxica,
106
18 Vxase o seu libro O sior Afranio. Ou como me rispei das gadoupas da morte. Memorias dun fuxido.
Edicins A Nosa Terra, Vigo, 1996, px. 11, con prlogo de Bieito Alonso, edicin recente da orixinal
que foi publicada en Vigo en 1979, hoxe esgotada, pola Editorial Castrelos.
19 SOCIEDAD HIJOS DE SILLEDA. Libro de actas. Bos Aires, 15 de outubro de 1912, px. 26.
como cadra a unha aplicacin cientfica. Nas nosas aldeas facilsimo establecer a
escola graduada. fcil e ademais econmico. As sas bases son a coeducacin e o
turno nico para o alumno e doble para o mestre
20
.
Noutro artigo desa serie, Defectos da nosa escola rural. Rxime de vacacins
inadaptable, critica a escasa identificacin entre a escola como institucin e o con-
torno rural, que se poa de manifesto na ilxica organizacin do seu calendario e
horarios: As vacacins nun pas sometido a condicins econmicas tan duras que se
fai imprescindible o traballo do cativo durante a idade escolar, necesariamente teen
que estar supeditadas, antes que a razn algunha, s posibilidades dunha maior asis-
tencia escola. De nada vale ter a escola aberta cando os nenos non concurren a ela.
Hai que aproveitar aquelas pocas do ano que deixan libres os traballos mis intensos
da labranza e da recoleccin, nos que o labrador pode prescindir da cooperacin dos
menores. () No noso medio, o neno non vai escola a fatigarse senn a descansar
das fatigas do campo, sendo para l unha verdadeira ledicia poder concurrir s clases.
() Fai falta unha Pedagoxa anormal para a nosa terra. Unha pedagoxa que estude
e prescriba as regras necesarias para a mellor educacin posible de nenos normais nun
medio anormal. E esta Pedagoxa a que necesita Galicia mentres dure a sa escra-
vitude. Hai que adaptar as vacacins ao medio anque se resintan os principios da
Pedagoxa normal
21
.
As mesmo, en Defectos da nosa escola rural. Inspeccin burocrtica denuncia
o abandono e a burocratizacin en que a administracin educativa, en especial a ins-
peccin unha peza indispensbel no seu modelo educativo deixara s escolas do
rural: Os nosos inspectores teen demasiado quefacer para poder ocuparse de inno-
vacins. Toda iniciativa demanda un animador, sobre todo si esta pretende arraigar no
rido campo da nosa apata social, ou ten que sacudir e aventar o p do apoltronamento
que o correr dos anos foi sedimentando no noso ambiente alden. Os nosos inspecto-
res, ausentes da zona, estn materialmente imposibilitados para levar a cabo ningn
labor serio que d impulso e vitalice a funcin educadora da escola. A sa elevada
misin, fora da engranaxe administrativa, queda reducida de simples catadores do
ensino. O bo paladar segue a ser o medio de control das nosas cubas escolares, e cada
bodegueiro contina a elaborar o seu caldo segundo o vello costume
22
.
Noutra ocasin denuncia a alienacin instrumental padecida nas escolas rurais
galegas, que se manifestaba na imposicin dun idioma alleo, por mestres e mestras,
107
20 Defectos da nosa escola rural. O seu carcter unitario. El Pueblo Gallego, 4/7/1935.
21 Defectos da nosa escola rural. Rxime de vacacins inadaptable. El Pueblo Gallego, 6/7/1935.
22 Defectos da nosa escola rural. Inspeccin burocrtica. El Pueblo Gallego, 10/7/1935.
en moitos casos, de fra de Galiza. Pois ben, sobre esta cuestin escribe: A negacin
nos saca de apuros: en Galicia xa non se fala galego, como non se come pan de millo:
a Pedagoxa sela os seus labios, os seus principios se cumpren, e se non se cumpren
totalmente hoxe, xa se cumprirn co tempo, pois os nosos campesios xa se irn acos-
tumando a falar como Deus manda. a natureza a que debe reformarse: de a a posi-
cin mental do espaol: se non se reforma a natureza, tanto peor para ela. () Temos
mestres exticos, idioma extico, material extico. Nas nosas escolas rurais todo est
disposto para a incomprensin. Se un extranxeiro se percata da enormidade e se
escandaliza, se lle conta unha superchera cualquera, un conto trtaro y despois se lle
leva cidade e se lle fai ver unha graduada, na que os nenos falan e comprenden mis
ou menos perfectamente o casteln; e o estranxeiro engule a pldora ou polo menos
as o creen os duchos pedagogos da simulacin, e todos encantados. E Espaa segue
a afirmar a sa esencia, dicir: o non ser, ou o ser unha ficcin, que peor
23
.
Xa, para rematar, unha derradeira achega, na que Alonso Ros expresa con con-
tundencia, malia o sentido figurado, a sa opinin sobre a situacin da escola rural e
a necesidade dunha reforma en profundidade: Qu demanda a nosa sociedade na
orde educacional? En primeiro lugar a piqueta. A piqueta que non deixe pedra sobre
pedra, desde o Ministerio de Instruccin Pblica at a ltima escola rural. A escola
oficial e non oficial non s non cumpre unha misin formativa da personalidade do
neno, senn que atenta contra esa personalidade, a deforma e envilece, e ademais
conspira contra os designios da nosa nacionalidade
24
.
Antn Alonso Ros foi unha figura indiscutbel na poltica galega do primeiro
terzo do sculo XX, e dono dunha traxectoria intelectual que abrangueu desde o tra-
ballo como docente, tanto na Arxentina como en Galicia, at a accin poltica como
deputado electo ao Congreso en 1936, pasando polo xornalismo e a literatura. Ade-
mais, formou parte daquel grupo de intelectuais trasterrados, inquedos e comprome-
tidos co pas en implantar un rxime democrtico, de base republicana e ampla
representatividade social. Un rxime no que a educacin das clases populares, espe-
cialmente agrarias e marieiras, haba ocupar un lugar sobranceiro.
Comezando pola faceta poltica, foi o animador dun movemento societario, arti-
culado e coherente, que se aglutinou arredor da Federacin de Sociedades Gallegas,
Agrarias y Culturales. Indica Surez Picallo que Alonso Ros significou a alma, o
nervo e o verbo da institucin desde o mesmo da do seu nacemento. O seu nome apa-
rece en todas as pxinas da sa historia sinalando normas, sentando doutrinas, tem-
108
23 Defectos da nosa escola rural. Exotismo. El Pueblo Gallego, 11/7/1935.
24 Das posicins do SEG ante o presente. El Pueblo Gallego, 11/9/1935.
perando vontades, erguendo espritos desmaiados na loita, facendo agoiros optimis-
tas para o porvir.
Representou a Federacin de Sociedades, como delegado entre 1931 e 1936,
promovendo o Estatuto de autonoma por aldeas e vilas galegas. Durante ese tempo
participou en ducias de actos polticos, acabando, por fin, unha acta de deputado ao
Congreso, en Madrid, en 1936. Tamn foi secretario do Consello de Galicia, xa no
exilio, desde a sa constitucin en 1944 at a sa disolucin, e un dos impulsores das
Mocedades Galeguistas. Coa morte de Castelao en 1950, o propio Alonso Ros quen
asume a presidencia efectiva do Consello.
A actividade xornalstica ocupou, as mesmo, unha parte importante da sa face-
ta pblica. Foi director de El Despertar Gallego, rgano oficial da Federacin de
Sociedades, onde publicou numerosos artigos de temtica poltica, agrarista e peda-
gxica. Tamn colaborou en Galicia continuacin de El Despertar Gallego no que
asinou co nome propio e tamn probablemente co pseudnimo Antonio DAmarante;
en Cltiga, La Zarpa, El Orensano ou El Pueblo Gallego. E no conxunto da sa abon-
dosa producin xornalstica amosou a terquedade dinmica; o estmulo; a pedra que
non se deixa arrancar, pero s veces se lanza con formidbel mpetu, e axita e estre-
mece (Galicia, 1931).
A sa producin escrita non se limitou actividade xornalstica, sendo o autor
de varias novelas e ensaios publicados despois no exilio, como Co pensamento na
Patria galega, Noite i amaecer de Galiza, Da saudade: amore, arte e misticismo, A
cultura galega na sa dimensin americn, Nidia, O sior Afranio. Ou como me ris-
pei das gadoupas da morte; e o estudo matemtico Tratado da velocidade.
Con respecto faceta como educador, os principios bsicos que sobrancean o
seu discurso fundamentado no modelo terico krauso-institucionista de Giner de los
Ros reivindican unha escola galega partindo da renovacin de todos os seus mbi-
tos: infraestrutura, profesorado, organizacin, mtodos... e concrtanse nunha serie de
reformas que recolleu do sistema pblico arxentino para adaptar realidade galega.
En primeiro lugar, amosa unha gran preocupacin pola infraestrutura e os medios
didcticos das futuras escolas galegas; en segundo lugar, recomenda a contratacin de
cadros profesionalmente cualificados e dotados de sensibilidade para asumir con ple-
nitude a funcin social do labor docente. En terceiro lugar, esixe unha organizacin
escolar moderna, que adopte a graduacin do ensino, a quenda nica, a educacin
permanente entre outras reformas. Por ltimo, promove o desenvolvemento de mto-
dos innovadores, como a coeducacin, o contacto coa natureza ou as prcticas agr-
colas no contorno escolar.
109
Alonso Ros mantivo durante tres dcadas entre a sa chegada a Compostela
para estudar Maxisterio e a sa retirada forzosa polos tomieses montes de Tebra
unha intensa actividade, centrada nunha nica preocupacin: a redencin das clases
populares galegas fomentando a educacin, asumindo unha conciencia social e recu-
perando a dignidade perdida a causa dos foros e as oblatas:
Da escola campesia e do campo, desta fonte inagotbel de humanidade e de riqueza,
de onde hai que esperalo todo. Pero non fuxindo s cidades para extraer desde a comodidade
e esterilidade burocrticas os menguados froitos que o campesio desamparado e depaupera-
do arranca terra. Hai que ir ao campo con xeneroso esprito de cooperacin, co nimo dis-
posto a aceptar cordialmente as demandas do medio. Hai que ir ao campo dispostos a darse,
no s a recibir as sas caricias e os seus froitos. Hai que ir ao campo, pero despoxado da carro-
a seoritil que embota a sensibilidade, inhibe a accin e castra a iniciativa. Hai que ir ao
campo sentndose homes, con corazn para amalo e con potencialidade xensica para fecun-
dalo. E se non imos ao campo, el vir a ns en inmensa onda burocrtica e soldadesca, en ava-
lancha obreira e en masa de parados. E daquela xa non ser necesaria a escola campesia.
A pesar da sa formacin e experiencia, da intensa actividade social e do seu
recoecemento pblico, Alonso Ros era, para os que o coeceron, un home sobrio e
modesto que nunca fixo ostentacin da sa vasta preparacin para vencer o adversa-
rio con desplantes fachendosos ou demostracins de superioridade.
Para os coterrneos emigrantes foi o mestre e gua austero da xuventude gale-
ga e dos homes que ansan a redencin da patria. Para Surez Picallo, un dos com-
paeiros na Federacin co que tamn camiou polos carreiros da poltica galega, o
cabaleiro dos espacios siderais. Sen reservas de trastenda, os seus ollos azuis son sem-
pre a vent da sa alma. Tal o home, o mestre (con maiscula). Alonso Ros por
temperamento, por cultura e por seoro mental un demcrata; para Blanco Amor,
dos que da a da deron organizacin federal todo o que pode darse: ideas, pesos,
traballo persoal e exemplo de enteireza e austeridade. Para Castelao, o seu irmn no
exilio, o home chamado a despertar e diificar o agrarismo, erguendo as sociedades
agrarias da situacin enervada e decada en que amolecan.
Durante os ltimos anos da sa vida, continuou a participar en todos os actos da
colectividade, malia a precaria situacin da sa vida. A avanzada idade non lle impe-
diu dar conferencias ou escribir artigos e libros. Pero en 1980, aos 93 anos, na soida-
de inxusta da vellez, decidiu prlle fin sa vida sen ver cumprido o desexo de
regresar a Galicia. Coa sa morte desapareceu, quizais, a derradeira figura represen-
tativa do compromiso dos galegos emigrados, aquel feixe de homes bos e xenerosos,
que soaron un novo amencer para Galiza.
110
111
INTERVENCIN ACTO DE
HOMENAXE NO XXV CABODANO
DE ANTN ALONSO ROS E RAMN
DE VALENZUELA
MATAS RODRGUEZ DA TORRE
Presidente de Adells, Asociacin Socio-Cultural de Silleda
Outra vez, outra vez o terror!
Un da e outro da,
sen camps, sen protesta.
Galicia ametrallada nas cunetas
dos seus camios
.
Eu ben sei que hai un misterio na nosa terra,
mis al da nboa,
mis al do mar,
mis al da chuvia,
mis al do bosque.
Con este poema, o grande poeta galego Lus Pimentel quixo deixar constancia
do significado da represin en Galiza.
Quero agradecer a presenza hoxe aqu de todos vostedes para tributar unha mere-
cidsima homenaxe no seu XXV cabodano a quen nola tributou a ns todos en vida,
os seores Alonso Ros e Valenzuela Otero, os cales, cos seus desvelos, o seu activis-
mo inquebrantbel a prol da sociedade galega, fixronnos soar, hai setenta anos, coa
Galiza mis prspera, mis feliz, menos asoballada, coa liberdade!
S hai unha pexa que eu me atrevo a sinalar. Coido que os dous homenaxeados
se sentiran optimamente ledos por este acto, mais tamn nos remarcaran de xeito
rexo, que esta homenaxe se est a celebrar nunha Casa da Cultura asediada anda, no
ano 2005, na ra Jos Antonio Primo de Rivera, e quen pode evitalo non fai o preci-
so por remedialo.
Estes actos que se veen celebrando desde o pasado 27 de outubro, organizados
pola nova Consellera de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia e Adells, asociacin
socio-cultural de Silleda, conclen hoxe coa lembranza, a honra e a devocin que os
intervenientes lles profesan a Antn e a Ramn. Presento a mesa por orde de inter-
vencin. Eles sern quen de facernos senlleiras descricins dos dous homenaxeados:
Xos Manuel Malheiro, Celestino Garca, Herminio Barreiro, Avelino Pousa Antelo,
Xos Neira Vilas, Mariv Villaverde e Lus Bar.
Case setenta anos despois quixemos con estas xornadas mostrar o noso respecto
e admiracin a aqueles que loitaron afoutos polos seus ideais, convitos da democra-
cia republicana. Aquilo quebrou e anda hoxe o da no que se conmemora en Sille-
da a dous dos mis altos representantes de todo iso. Dous protagonistas daquela feliz
aventura. Conxuntamente con eles lembramos nestes das a Emilio Alonso Paz, alcal-
de republicano de Silleda vilmente asasinado. E con eles a todos os que sufriron a
cruenta represin.
A Antn sorprendeuno o levantamento fascista no Baixo Mio e logo de ter
defendido o Estatuto e os labregos, con paixn, corazn e cabeza, non tivo outra que
botarse ao monte para salvar o seu pelello, e as durante case tres longos anos polos
montes de Pontevedra, de Ourense, pola raia portuguesa, baixo a aparencia do esmo-
leiro chamado sior Afrnio do Amaral, at conseguir exiliarse na Arxentina para
nunca mis volver.
A Ramn, o valente, recordmoslle o seu talento intelectual, o seu traballo a prol
do galeguismo nesta comarca, a sa incuestionbel decisin de pasar do obrigado
bando fascista ao republicano, nunha mestsima noite de nboa, o 8 de decembro de
1937, para prse ao dispor da vontade popular. E logo dar co seu lombo nos campos
de concentracin, na cadea, por causa da traizn fascista do exilio.
Hoxe, xa non nos preciso agochrmonos no monte coma o sior Afranio, xa
non vivimos as peripecias de Gonzalo de Ozores. Mais convennos acreditar neles e
terlles devocin, e lembrar, e posur memoria. A mesma memoria que nos leva a pedir
112
a mxima consideracin do agro da clase poltica galega e do asociativismo para
Antn Alonso Ros, o ltimo gran patriarca da galeguidade. A mesma memoria que
nos conduce a demandar para Ramn de Valenzuela a mis alta distincin para un
autor no noso Pas, as letras galegas dunha vindeira edicin.
Xa non morremos nesta longa noite de pedra e os corazns dos homes que ao
lonxe espreitan xa non estn feitos de pedra. Antn e Ramn foron ensinantes, ensi-
naron Galiza e ensinaron a verdade Tan doce era a xuntanza mia e vosa, de todos
ns co mundo.
Antn e Ramn, Ramn e Antn, voto por vs, das cabezas alzadas!
Camps da liberdade
que no corazn nos petan,
soade forte, soade
mentres que os galegos sexan!
Sodes para ns eternidade, e a eternidade perdurbel, eterna.
Eu sei que en cada tumba
atpase unha espada
agardando
Eu sei que en cada morto
pervive un berro
agardando
Eu sei que para aquela derrota
hai unha vitoria
agardando
Eu seino
Dinmo os vosos nomes
sobre das lousas
agardando
Agardando torres de amor do recordo.
Castelos da esperanza!
At non hai moito foi, era, tempo de apandar. Agora, co pensamento na patria
galega, non agardamos por ningen.
Moito obrigado
113
ARTIGOS PUBLICADOS NA PRENSA OS DAS DA HOMENAXE
No XXV cabodano dun galeguista
Ramn de Valenzuela: agardou por todos
Cando me dispuxen a escribir estas lias tiven dabondo claro cal sera a mellor
homenaxe que, desde a mia modesta voz, puidese calar entre os lectores e, vez,
autenticar o relevante significado da personalidade e da obra de don Ramn Valen-
zuela Otero. O que a seguir se relata unha historia, coa licenza que me d o ser un
afervoado devorador das sas publicacins, en boca de Valenzuela. Un documento
autobiogrfico que pode ser o camio para percorrer o herdo testamentado por este
gran persoeiro das nosas letras, da nosa memoria e do noso pas.
Valenzuela Otero, nado o 3 de outubro de 1914 na Casa da Via en Manduas, a
escasos metros da Bandeira e falecido hai vinte e cinco anos, legounos das novelas
para a posteridade: Non agardei por ningun e Era tempo de apandar; unha escolma de
relatos baixo o ttulo dO Naranxo; unha peza teatral, As bgoas do demo e unha pol-
mica conferencia despois publicada, Historia do galeguismo poltico. A partir de a
fecndase este relato biobibliogrfico na lembranza do escritor, do poltico, da persoa.
Non agardei por ningun no intre de comezar a escribir, xa que o fixen s. Tal-
vez rememorando un carcter errante que ermaba nun bando que non tia nin ps nin
cabeza, at que pasei ao contrario. Porque un cambio a tempo unha vitoria definiti-
va; unha noite mesta de nboa axuda a acalmar o esprito e dnos azos para continuar
na andaina das nosas vidas. Pode, e de facto o, ser o punto de inflexin nun periplo
vital, que por curto at o de agora, non deixa de ser interesante aos ollos dos cultural
e politicamente incorrectos.
Ao acordar, derrotado, rendido, confuso e guiado por esa noite interminbel,
descubrn que era tempo de apandar co que viese. Hoxe atopmonos nunha Rep-
blica, ma na primeira lia dunha guerra inferno-fraternal, pasado, horrorizado no
pas galo; despois namorado, co alento nun fo sen decirdirmonos a actuar conforme
o corpo o demanda.
Lonxe, xa da nacin, lonxe do horror, lonxe da inquebrantbel inquisicin que
non permite adaptar o meu esprito s ideas que eu levo dentro, que anda amola os
meus escasos folgos, esprame o outro lado do mundo. o cabo do medo, onde con-
finan momentaneamente todos os soos pasaxeiros de camaradas, compaeiros e loi-
tadores incansbeis nun espazo irredutbel que nos pon en marcha.
114
Foron as bgoas acuguladas do demo, dun demo que nunca quixo chorar na sa
terra, e vomitndonos con ardenta para fra, coma se de pelellos seos se tratase, nos
fixo pr races e medrar a milleiros de quilmetros. Semella unha tolemia, compar-
bel do Naranxo de Laln, o Rei do mundo, con trillns e trillns de felicidades mer-
gulladas e somerxidas na luz acesa que se nos abriu no fondo transocenico. Trillns
e trillns de remendos que remendei na loita diaria, na tentativa de non esmorecer o
portn de ar fresco que tentaramos abrir al polo 1936.
Desde a Arxentina pensabamos en galego, viviamos Galiza cos emigrantes, cos
forzados ideoloxicamente, cos exiliados e os represaliados, cos pobres, cos capitos-
tes e proletarios, coa vida despois da morte.
A historia da mia vida a dunha camisa, que limpa nunca virou. A dun latoei-
ro, que con rigor enlatou corpo e armadura e tirou para a fronte. A dun profesor que
quixo ensinar e que con el aprendesen. A dun escritor, menor para algns, que escri-
biu a necesidade por necesidade. A dun home comprometido coa sociedade do seu
tempo, mais esta, por ter, nin tivo tempo social para inverter o camio imposto.
Cando eu espertei da transterra, volvn descubrir contos populares inzados do
devezo que Pepe dos Cestos, que Ozores, que Ramn, que os comunistas galegos
pensaran, desexaran e soaran. Con todo, non tiven tempo para mis porque non agar-
dei por ningen. S por Castelao, pola Bandeira, por Galiza e pola Repblica!
No XXV cabodano dun galeguista
A odisea do sior Afrnio
O coitado e asemade audaz sior Afrnio do Amaral, cidadn portugus, princi-
pia a sa longa e aventureira odisea polos carreiros do monte Aloia, al polo 26 de
xullo de 1936, pouco despois da sublevacin franquista do 18 de xullo dese ano.
bateado so este nome a personalidade do mestre galeguista Antn Alonso Ros (Cam-
porrapado, Cortegada-Silleda, 15 de agosto de 1887), quen recentemente, en febrei-
ro, fora electo deputado agrario na candidatura da Frente Popular pola provincia de
Pontevedra.
Despois do ameazante lema coreado por algn imbcil e escuro nas ras tuden-
ses ya cay el gran zorro; en vista do prezo imposto pola sa cabeza, 50.000 pese-
tas da poca, cal aberta cazara do raposo, e co corazn fendido pola desolacin que
lle causaran os sublevados, viles asasinos dos republicanos no troiano Aloia; o agra-
rista trasdezao adquire conciencia definitiva e btase ao monte baixo o heternimo do
sior Afrnio do Amaral.
115
Nace entn o esmoleiro, obrigado a fuxir polas montaas de Pontevedra e
Ourense, acubillndose nas covas e nos lugares mis recnditos, famento, e agcha-
se nas casas das camadas mis populares do pobo, aldens e vilegos, grazas, claro,
alta estima e cario que lle profesaban por ter loitado, de xeito resolto, polos intere-
ses dos labregos galegos. as como vagando pola Terra, mendigando ou facendo
labores de criado, co ardido pensamento de vivir cada da coma se fose o derradeiro,
varudamente se enfronta a non ser represado at a fin, e zafa discreta e secredamente
do xugo e as frechas falanxistas que o perseguan desde o alzamento.
Transcorrern dous anos at atravesar a raia portuguesa pola serra da Peneda e o
Xurs e, conferndose fraternal axuda lusa, conducido con pasaporte falso at Lis-
boa, e logo cara a Casablanca marroquina, para se dirixir ao exilio infindo, arribando
no porto bonaerense o 30 de xuo de 1939 a bordo do barco francs Lipari. Tres anos
despois rematar a singradura e a ltima travesa do sior Afrnio, que tornara a ser
lembrado para a posteridade na real ficcin literaria, narrada no libro homnimo que
se publicara corenta anos despois de fuxir das gadoupas da morte. A sa miraxe irm,
o encorado Alonso Ros, morrera de fenda vital, baixo un convoi, o 12 de outubro de
1980, sen endexamais regresar taca galaica.
Coverteuse, pois, o sior Afrnio, nun smbolo acadamente recoecido, agora,
para a nosa zona e toda a terra galega; emblema do amortallamento e a traizn embri-
dada polos intolerantes. Reflicte en primeira persoa as penurias insufladas nos seus
aflitos coetneos, existentes nunha poca enloitada do negro mis escuro e derrotada
no pozo mis profundo.
Representa o sior Afrnio os valores da afouteza, o denodo e a resignacin de
toda a nacin galega, coutada pola opresin incautadora do ben mis prezado dun
pobo, A LIBERDADE!
116
A GUERRILLA NA COMARCA DO
DEZA
OS ACONTECEMENTOS DO 18 DE XULLO DE 1936
EN SILLEDA, PONTEVEDRA
ALBERTE MACEIRA
No caso do Concello de Silleda, podemos afirmar que houbo unha resistencia
malograda, breve, non menos significativa, ao levantamento do exrcito do Xeneral
Franco.
Nos das previos ao 18 de xullo, o alcalde Emilio Alonso Paz, recibe telegrama
do gobernador da provincia de Pontevedra, o Sr. Acosta, indicando que algo se coce
e que se faga cargo da Orde Pblica. A pesar de contar con das de permiso outorga-
dos pola corporacin o alcalde republicano de Silleda, D. Emilio farase cargo da
situacin
1
.
Do mesmo xeito, na Sociedad Unin Obrera de Ponte, sindicato formado esen-
cialmente por obreiros do ferrocarril, afn UXT, celbranse reunins nas que,
Ramn Muios Lorenzo -presidente da sociedade - manifesta: que se algo acontece-
ra deberan achegarse con armas os que as tivesen e os que non, con aparellos de
labranza.
O 19 de xullo co estouro do movemento crease o Comit de Resistencia. Est
composto polo alcalde Emilio Alonso Paz, o tenente de alcalde Xos Moreira Espi-
117
1 Causa 49/37. Contra Emilio Alonso Paz y otros. Declaracin de D. Emilio Alonso Paz. 01/10/1937.
o, mais os concelleiros Daniel Sanchez Mallo, Antonio Valladares Gonzlez e Anto-
nio Costoyas Ares, apoiados polas sociedades Unin Obrera de Ponte, Proescuelas
de Bandeira, e o Sindicato Mineiro de Fontao, tendo como centro de operacins a
casa do concello
2
.
As primeiras medidas adoptadas foron a requisa de varios vehculos, entre eles
a camioneta de Manuel Ferreiro, as coma un aparato de radio propiedade da casa de
Trabazo. Nomanse delegados por parte do comit de resistencia en Silleda, afns
Frente Popular, con documentos asinados polo alcalde para proceder requisa de
armas e explosivos; cun dobre sentido na accin: por unha banda o desarme dos sim-
patizantes dereitistas; e por outra, a procura de armamento para as forzas populares
que mais tarde iran a Pontevedra en defensa da capital da provincia de mans dos
sublevados militares. De seguido, acordan requisar da polvoreira de D Matilde Ros
Neira de 1 kg de dinamita, 1741 balas e 4.032 cartuchos de caza, supervisando esta
operacin por Arturo Prez Lzara e Segundo Arceo
3
.
Comuncase a Folga Xeral por parte das Sociedades e mais o Comit de Defen-
sa. A creacin de piquetes por parte dos mesmos, entumecen a actividade comercial
de Silleda, concentrndose fronte casa do concello.
Na Bandeira os membros da Sociedad Proescuelas colaboran coas directrices
estratxicas do comit. Participan na requisa dun autombil e de armas nas parroquias
de Manduas, Lamela, Dornelas, Abades, etctera. Como curiosidade, na casa de D.
Jos Villares Lamela, xuz municipal e fervente monrquico, establcese particular-
mente, un sistema de seguridade composto polos seus empregados perante: el temor y
las amenazas por parte de los elementos revolucionarios marxistas del pueblo. A este
xuz, criticrono porque o seu nomeamento verificouse ao mis puro estilo caciquil.
O 20 de xullo sae dende o concello de Silleda, cara a Pontevedra, unha camio-
neta conducida por Xos Fondevila Garca, mis coecido polo comunista de Berms,
cunha trintena de homes armados
4
, acompando Arturo Perez Lzara e Xos Morei-
ra Espio a expedicin miliciana que via dende Laln. Ao chegar s inmediacins de
Pontevedra son advertidos de que se van atopar cun exrcito plenamente armado.
Oanse os hidroavins da escola naval de Marn sobrevoar Pontevedra. Esta adver-
tencia frustrara a expedicin. De volta son esperados pola Garda Civil e membros de
Falanxe.
118
2 FERNANDEZ SANTANDER, C. Alzamiento y Guerra Civil en Galicia. Ed. do Castro. 2000. p.305.
3 Causa 49/37. C.Emilio Alonso Paz. Declaracins.
4 IGREXAS RODRIGUEZ. M. idem.
Na madrugada do 21 de xullo abandonan o concello Emilio Alonso Paz, Anto-
nio Costoyas Ares sendo Daniel Sanchez Mallo o ltimo en fechar a porta baixo a
mirada atenta dos membros da Falanxe. Pouco mais tarde, o comandante de posto da
garda civil toma a casa consistorial na compaa do falanxista Julio Otero Soto e os
vecios Marcelino Fernndez, Manuel Varela Freire e Julio Garca Vzquez
5
.
Chega o desconcerto, situacin da que Ramn Valenzuela fai unha interesante
anlise na sa novela autobiogrfica Non agardei por ningun, na que se poden
identificar membros da Frente Popular como Xos Parga Ansedes por boca do Anse-
de, a Manuel Parga Daz por O Daz, Ouzande de Abades por O Varela e Felino
Costoyas por O Fiz de Len; vecios de parroquias prximas vila da Bandeira
6
.
Pois ben, o desconcerto poltico municipal, finara co nomeamento inmediato do
novo delegado da orde pblica Manuel Garca Cervio, vecio de Rellas. Precursor
da etapa franquista en Silleda
7
.
Logo do golpe de estado do Xeral Franco, inician os atestados por parte da
Garda Civil en Silleda, sempre apoiados polos informes dos que se uniron Falanxe.
Comezan as detencins. Algns nin sequera chegan ao crcere, instalado nos baixos
da casa do concello, como o caso de Xos Rilo Buxn do lugar de Vilaverde, Man-
duas; integrante do Grupo Galeguista de Abades, torturado e asasinado o 15 de agos-
to de 1936
8
. Os detidos sucdense. Abondan mis de corenta encarcerados no crcere
de Silleda.
Dous meses mis tarde, trasladan os presos de Silleda Prisin Provincial de
Pontevedra. A Ramn Muios Lorenzo (Presidente da Sociedad Unin Obrera de
Ponte), aplcanlle a lei de fuga, no traslado a Pontevedra.
Prodcese a detencin de Ramn de Valenzuela xunto co seu curmn Carnero
Valenzuela. Ramn, nun intento de levantar o nimo dos republicanos silledenses,
dirxese aos que al estaban recludos, manifestando: debedes estar tranquilos pois,
tern que baldeirar os crceres, para mete-los a todos eles dentro
9
.
119
5 Causa 49/47. Declaracin do falanxista, Julio Otero Soto, natural da parroquia de Pazos, Silleda.
6 Carta de Xos Parga Ansedes a Remigio Balboa Iglesias. Buenos Aires 1958. Arquivo familiar Remigio
Balboa.
7 FERNANDEZ SANTANDER, C. Alzamiento y Guerra Civil en Galicia. Ed. do Castro. 2000. p.305.
8 Entrevista Emilio Rilo.
9 Referencia de Fidel Costoyas.
FUXIDA DO ALCALDE REPUBLICANO DE SILLEDA
Ante a prsa con que, se desenvolven os acontecementos en Galicia ao amparo
do exrcito sublevado o 18 de xullo 1936, todo fai presaxiar o futuro de cor escura
para os que, dun principio, se opuxeron ao levantamento dalgns militares.
As que, D. Emilio Alonso Paz alcalde de Silleda, en compaa do seu fillo Luis
Alonso, escolle ir a Santiago de Compostela na tarde do 21 de xullo coa intencin de
procurar un lugar confiado. En Compostela, observa as ras ocupadas polos militares.
Non se fala doutra cousa, mis ca do movemento. O 23 de xullo feira en Santiago,
acorda volver a Silleda no coche de lia, apendose na Bandeira. Atopa con Ramn
de Valenzuela que lle aconsella fuxir. Esa mesma noite vai durmir a Laro. Despois de
deambular polos lugares de Acibeiro e Grobas, o 19 de agosto sae cara Ourense. Dous
das mais tarde atravesa a fronteira de Portugal preto de Vern, establecndose uns
das en Chaves (Portugal).
D. Emilio ben acollido polos vecios portugueses, recibindo afectuosos
comentarios en favor da Repblica. Trasldase cidade portuguesa de Vidago. Reci-
be telegrama da familia, indicndolle que vaia a Vila Real, al poder arranxar a docu-
mentacin tan precisa para continuar coa fuxida por Portugal. Non vai ter tempo. O 3
de setembro foi detido e conducido fronteira de Tui pola polica portuguesa
10
.
Evaristo Mosquera, no seu libro Cuatro aos a bordo de una isla recorda a
curta estada de D. Emilio Alonso Paz na illa de San Simn: Tuvimos unos das con
nosotros al que haba sido Alcalde republicano de Silleda, que fue entregado por el
maldito rgimen de Salazar a sus aliados, que se apresuraron a conducirlo a Conse-
jo de Guerra y a aplicarle la terrible sentencia que tenan reservada para estos casos.
LTIMOS DAS DE D. EMILIO ALONSO PAZ
Orixnase o Consello de Guerra a: D. Emilio Alonso Paz e outros, polo delito de
Rebelin Militar. sentenciado a morte. Neste proceso atpanse tamn os concellei-
ros: Daniel Sanchez Mallo de Silleda, Antonio Costoyas Ares de Negreiros, conde-
nados a reclusin perpetua e os vecios da Bandeira Jos Prez Canicobas, Remigio
Balboa Lpez pena de 15 aos de reclusin temporal
11
.
120
10 Diario persoal de D. Emilio Alonso Paz, Causa 49/37.
11 Causa 49/37. Sentencia.
Preto dos das da execucin da sentencia o alcalde de Silleda escribe unha carta
de despedida dirixida a Daniel Sanchez Mallo e Antonio Costoyas Ares
12
.
Sr. D.
Daniel Snchez Mallo y Antonio Costoyas Ares.
Mis queridos compaeros, en estos crticos momentos preparado para el sacrificio,
escribo esta nota afn de recalcaros vuestras obligaciones contradas. Sabis mis secretos los
haris pblicos en su da y al mismo tiempo recordaos del Notario Bremon. Tu Daniel se
recuerda lo que me dijo en Vigo, fijaos en los enemigos no os dejis engaar diciendo que
hicieron algo por nosotros, no creis que la culpa la tuvo el cabo, fue obligado a ello, me
entendis, ahora se justifica las luchas entre l y Braas, fijaos que el informe lo dio el que
estaba hoy.
Ahora quiero manifestar que estoy muy animado, considero mi fin como una cosa natu-
ral tena que terminar as, asesinado por los seoritos que sabis, mi muerte servir para jus-
tificar la venganza as como mis compaeros ya juzgados estoy tan entraado ya con la
muerte que duermo tranquilamente. Esta noche an dorm desde las once hasta las ocho de la
maana con un intervalo de una hora. El triunfo est cercano y vosotros ya en vuestras casas.
Quiero hacer una splica proteger a mi familia en lo que podis, colmar de carios y aten-
ciones a mi queridsima esposa que tanto quiero, cuanto hagis por ella lo haris en mi memo-
ria. Esta suplica la hago extensiva a todos los amigos que me quedan por medio de vosotros.
Espero lo cumplis, os saluda abraza y desea seis felices, vuestro mejor amigo. Emi-
lio Alonso Paz. Crcel de Pontevedra a once de marzo de 1937.
Emilio Alonso Paz foi executado o 16 de marzo de 1937, s 18:30 n Km 1 d
Avda. Uruguai. Monteporreiro. Pontevedra.
A GUERRILLA NA COMARCA DO DEZA E TABEIRS
A epopea guerrilleira na comarca do Deza foi e segue sendo un segredo estrita-
mente gardado, do que soamente falaba o pobo con certa simpata. Os instrumentos
mediatizados e propagandistas do rxime dictatorial do Xeneral Franco, non dubidan en
desfigurar a guerrilla, tratando aos guerrilleiros de bandoleiros e atracadores co claro
obxectivo de desfacer a afinidade que tian coa meirande parte das xentes neste pas.
Rematada a guerra civil, a resistencia antifranquista claramente dirixida a res-
taurar a Repblica, convertese en moitos casos nunha loita armada organizada e nou-
tros, como a nica posibilidade de supervivencia para moitos homes e mulleres.
Unha das maiores ironas coas que conta a guerrilla o abandono por parte das
forzas aliadas resistencia armada republicana. Sorprendentemente, este desamparo
foi feito polos pases que contaron con tropas espaolas nos seus exrcitos. Por exem-
121
12 SANCHEZ MALLO, D. Arquivo familiar.
plo: o 25 de agosto de 1945 os primeiros tanques que entran en Pars, derrotando aos
alemns, os seus tripulantes son espaois. Do mesmo xeito cando o Xeneral de Gau-
lle entra en Pars os guerrilleiros espaois pertencen Unidade das Forzas Francesas
do Interior. Pois ben, as organizacins polticas antifranquistas en Galicia non contan
coa axuda internacional dos gobernos dos aliados.
MILITANCIA POLTICA DOS FUXIDOS E GUERRILLEIROS
Unha das principais caractersticas que diferencian a resistencia antifranquista
na comarca co resto de Galicia a que a maiora dos fuxidos estn afiliados a parti-
dos polticos, sindicatos agrarios, sindicatos de traballadores, sociedades de emigran-
tes; ou ben, pola participacin destes os fuxidos nos acontecementos en das
anteriores e posteriores ao 18 de xullo de 1936.
REORGANIZACIN DAS ORGANIZACINS POLTICAS
A reorganizacin poltica na comarca do Deza coincide co fundamento de esta-
blecer dende os crceres a reorganizacin da oposicin poltica antifranquista.
No mes de maio de 1939, instalados en Cuba altos dirixentes do Partido Comu-
nista Espaol, como Vicente Uribe e Pedro Checa, montronse dous centros do apa-
rato do Partido Comunista no continente americano dependendo de Cuba. Un centro
controlado por Earl Browder, en Estados Unidos, e outro en Arxentina, onde existan
contactos cos grupos marieiros da maria mercante e de pasaxeiros que trasladaban
por conviccin poltica ou por dieiro, material de propaganda e de correspondencia
para as estruturas clandestinas do PCE, infiltrando a bordo militantes, co obxectivo
de penetrar en Portugal e logo pasar a Espaa.
Vctor Garca Garca, alias, O Brasileo, xunto con Teixeira foron os dous envia-
dos desde Francia pola Internacional Comunista en Cuba para reorganizar o partido,
primeiro en Portugal e deseguido crear enlace con Espaa.
Vctor Garca Garca, coecido como O Brasileo, por ter sido emigrante en
Brasil, regresara a Espaa durante a Guerra Civil. Combateu na fronte, como comi-
sario poltico, nun batalln das Brigadas Internacionais. A direccin do PC, conside-
raba a Vctor Garca de xeito positivo. Enviado pola IC para Portugal, actuaba
esencialmente na zona norte do pas vecio. Estaba formalmente subordinado a Tei-
xeira, outro delegado da IC en Lisboa. A actuacin de Vctor Garca no Porto onde
tentaba establecer un punto de apoio para o PCE na fronteira, foi fundamental para
enlazar o centro da direccin do PCE en Cuba co interior da pennsula.
122
Vctor Garca o responsable de evacuar o deputado comunista de Bilbao, Lean-
dro Carro, un dos fundadores do PCE, moi importante para IC. Este deputado, o ini-
cio da guerra civil apaouno nunha viaxe entre Bilbao e A Corua, tendo que se
esconder no norte de Portugal. Vctor Garca co apoio dos comunistas de Ourense e
do norte de Portugal, conseguen descubrilo en Pedras Salgadas, e permitirlle a fuga
para Amrica en 1939.
En novembro de 1940, o punto de apoio portugus do PCP centrado en Lisboa,
sobre a direccin de Teixeira, tia montada unha tipografa clandestina do Mundo
Obrero na Amora, Portugal, e haba dous contactos con Espaa, un no norte garanti-
do por Vctor Garca o Brasileo e outro no sur por Silverio Morn.
A prisin de Teixeira por parte da Polica de Vixiancia do Estado portugus, vai
facer que o Brasileo fuxa e circule entre Espaa e Portugal, apoiado nos grupos de
guerrilleiros que actuaban na fronteira.
A GUERRILLA ANTIFRANQUISTA NO DEZA
I Etapa. 1939 1943
Os Fuxidos establecronse no monte, contando co apoio dos labregos e labregas.
Sobreviven nas mais duras condicins. Na miserable situacin de fusilados, depura-
dos, represaliados, deportados, mulleres co pelo ao cero, malleiras, torturas etc,
comeza unha etapa histrica na comarca. As Guerrillas.
Esta primeira etapa na comarca do Deza caracterzase pola desorganizacin da
resistencia antifranquista.
Temos novas de algns grupos armados. Xorden ao ver como as sas vidas
corren perigo, por inclinarse politicamente a favor da II Repblica durante os anos
da guerra civil.
Un dos grupos, estaba formado por Benjamn Garca Diguez, alias O Largo
natural de Barbeitos - Rodeiro xunto con Ramn Snchez O Aren, tamn do con-
cello de Rodeiro. Estes labregos acantonados na Serra do Faro, concentran a sa ope-
ratividade no tringulo formado polas poboacins de Vigo - Tui - A Caiza. Son os
autores da morte de Santiago Fernndez e Andrs Negro Negro na parroquia de Alpe-
riz, no concello de Rodeiro. Benjamn Garca Dieguez, foi capturado, ferido, no
decurso dun enfrontamento que sostivo o seu grupo con forzas da Garda Civil en
Pedroso, Rodeiro, o da 5 de novembro de 1939 no que tamn caa o cabo Jos Gar-
123
ca Docampo, pero algns compaeiros seus, como Ramn Snchez, que morreu
dous anos despois cando a Garda civil localizou o seu tobo nas inmediacins de
Pedroso e Salvador Moure (a) O Carolo, de Arcos de Chantada, non foron baixa ata
varios anos mais tarde.
O 22 de xuo de 1941 foi detido o fuxido Celso Failde Varela do concello de
Rodeiro e cinco das mis tarde foi descuberto o tamn fuxido Ramn Failde Aren
de Rodeiro, que despois de ser ferido nun enfrontamento con forzas da garda civil
introduciuse na provincia de Ourense coa intencin de cruzar a fronteira a Portugal
onde foi detido polas autoridades fronteirizas e logo fusilado.
En xaneiro de 1942 caeron os fuxidos Manuel Martnez Blanco, Eduardo Perei-
ra Randulfe e Adolfo Rodrguez nas inmediacins do Pozo Negro, na zona de Laln.
Paralelamente, nos comezos de 1942 constituuse a Federacin de Guerrillas de
Len e Galicia. Fundouse en Ferradillo prxima a Ponferrada. Dos 24 fundadores da
Federacin 5 eran socialistas, 4 cenetistas, 6 uxetistas e 5 sen militancia. Despois de
varios congresos todo indica o bo camio da Federacin; a madurez poltica dalgn
xeito dominada polos socialistas e cenetistas.
II Etapa
Segunda etapa (1943 - 1946).
En 1943 existan nas minas de volframio de Fontao-Carbia, uns 250 reclusos tra-
ballando. Coincidindo coa teora do profesor H. Heine de que: a reorganizacin da
loita antifranquista, nun principio concntrase dende os crceres, en xuo-xullo de
1943 o Partido Comunista estaba organizado nas minas de Fontao mais os concellos
de Silleda, As Cruces, Laln e A Estrada.
Esta etapa est caracterizada pola reorganizacin do Partido Comunista en Gali-
cia. Convn, antes de introducirnos no miolo desta segunda etapa da guerrilla no
Deza, anunciar algns datos biogrficos dos que consideramos os protagonistas da
mesma. As pois, incluamos algns datos de Eugenio Rueda Perosanz, e o bandei-
rense Miguel Nicols Esperante.
Algns datos biogrficos de Miguel O Corcheiro
Miguel Nicols Esperante, mais coecido polo nome herdado da sa profesin
de corcheiro: Miguel dos Corcheiros. Foi sen dbida o dirixente da guerrilla na
124
comarca do Deza de mis sona. Un dos dirixentes guerrilleiros mais destacados da
provincia de Pontevedra.
Miguel naceu no ano 1915 en Taragoa, concello de Rianxo, fillo de D. Alfonso
Nicols de Bandeira e D. Dolores Esperante de Taragoa, vieron Bandeira para
facerse cargo da fabrica de cortiza que rexentaban os seus antepasados na parroquia de
Chapa; por tratarse dun punto estratxico para confeccionar as cortizas, pois contaban
na comarca, con abundantes sobreiras; materia prima para levar adiante esta industria.
Miguel traballaba na fbrica de cortizas. En tempos da Repblica, era o encar-
gado de repartir pola Bandeira o xornal Mundo Obrero (rgano do Partido Comu-
nista). O 1 de xaneiro de 1935, ingresa no Partido Comunista pertencendo radio
14, clula 4. Naquel entn, empezaba a espertar o entusiasmo poltico que mis tarde
o convertera, nun soado Guerrilleiro nas comarcas do Deza-Trasdeza e Tabeirs.
Co estalido da Guerra Civil, Miguel detido o 21 de xullo de 1936, xunto con
algns membros da Frente Popular na Bandeira, acusado de participar na requisa de
armas para defender a capital pontevedresa. Lvano a Silleda onde permaneceu
cinco meses. Estando preso nos baixos do edificio do Concello de Silleda sacan ao
presidente da Sociedad Obrera de Ponte (Ramn Muios Lorenzo) do crcere para
pasealo, dicir, para asasinalo. Prodcese unha angustiosa situacin, da que Miguel
sendo moi novo, non atinxe a esquecer.
Preso no Lazareto (Illa de san Simn), xunto cos demais compaeiros de Sille-
da, mis tarde destinado ao Batalln de Tabajadores de Len, axia ao de Ouren-
se e por ltimo a Miranda del Ebro por atoparse e por ser da quinta do 36, polo
exrcito de Terra. Toda esta situacin prodcese sen haber ningn tipo de farsa xudi-
cial, circunstancia propiciada fundamentalmente pola negativa por parte do mdico
Muras da Bandeira, de declarar en contra do mellor amigo do seu irmn.
O oito de marzo de 1940 o pai, D. Alfonso Nicols Lpez realiza unha instancia
( por certo, co selo da repblica espaola), solicitando a posta en liberdade do seu
fillo Miguel por descoecer de que se lle acusa e de se algo puidese aplicarlle algun-
ha sancin , cre que ben ten saldada a pena polo deber mencionado no Batalln de
Traballadores 3 Compaa, en Aranjuez.
Xa na Bandeira, entre os fascistas e os gardas civs, facanlle a vida imposible.
Aproveitaban aqueles concorridos paseos nos das de Feira para abusar del. A garda
civil entraba no baile que se celebraba na casa de Francisco Pichel, secretario do
concello de Silleda que viva na Bandeira e propinbanlle enormes malleiras, cons-
titundo as unha forma mis de represin. As, da tras da. Non lle deron opcin de
facer unha vida normal.
125
Mis quen perdeu a esperanza tamn perdeu o medo, e Miguel, desesperado,
pronunciou aquela famosa frase: A min non me mallan mis. Comezou a andar e
botouse ao monte entre o desconcerto e a furia polos roleiros que o introducan no
que pouco a pouco formara o seu lar: O Monte.
Algns datos biogrficos de Eugenio Rueda Perosanz
De acordo cos datos da causa nmero 5678/38 da auditora de guerra da Oita-
va Rexin Militar, Eugenio Rueda Perosanz, naceu o vintecinco de novembro de 1915
en Oviedo, no seo dunha familia traballadora dos camios do ferro. Fillo do Ferro-
viario D. Juan Rueda e de D Mara Perosanz. Mecnico Industrial de profesin,
exerce a sa actividade na Fbrica de Fundicin La Amistad de Oviedo.
Co estalido da Guerra Civil, Eugenio Rueda xunto con outros camaradas,
logran formar un grupo de resistencia armada actuando no monte do Naranco.
Mis tarde, en unin de outros grupos, compoen o Batalln Sangre de Octubre, no
barrio do Cristo preto de Oviedo. Durante o mes de setembro de 1936, participa en
varios ataques capital asturiana en mans do exercito sublevado. Un mes despois,
nomeado Tenente do Batalln Ferroviario na posicin de Tenaulln, Asturias.
En abril, deste mesmo ano, destinado ao Batalln 265 do Exrcito Republica-
no co emprego de Tenente, participando no fronte de Biscaia mais no fronte en reti-
rada de Santander. Na parte oriental de Asturias permanece na posicin de Viedos
onde o 6 de outono, no intento de fuxir a Francia foi apresado no Vapor Cusca, en
augas do Cantbrico.
Desembarcan a Rueda e trasldano a Camposancos, Tui, para ser xulgado polo
delito de Rebelin Militar. Sentenciado a Pena de Morte, xunto con dez compaeiros
asturianos. Cando todo pareca ter un desenlace fatal, o 23 de xuo de 1938, reciben
en Camposancos notificacin, do Cuartel General del Generalsimo da Corua
ordenando conmutarlle a pena a Eugenio Rueda Perosanz a de inferior grado. Pare-
ce ser que, a tenacidade da sa avoa, e splicas nas portas dos despachos dalgns
militares, serviu para salvar a vida do seu neto.
Preso no acuartelamento de Camposancos, sae publicado no Diario Oficial do
Ministerio de Defensa Nacional o 18 de agosto de 1938 en Barcelona, o nomeamen-
to de Eugenio Rueda como Tenente de Infantera procedente de Milicias coa indica-
cin de desaparecido en campaa.
Finalizada a guerra, Rueda trasladado ao Penal de Celanova. Revisada a
liquidacin de pena, conducido ao Destacamento de Minas de Fontao, concreta-
mente para traballar na Sociedad de Estaos de Silleda en redencin de pena.
126
Durante este perodo a coecer a que deseguido sera a sa muller D Laura
Nicols Esperante irm de Miguel O Corcheiro da Bandeira.
O 20 de decembro de 1943 pasa da situacin de prisin atenuada a de liber-
dade condicional, tendo que incorporarse ao exrcito, por pertencer quinta de
1937. Condicin que rexeita, porque en Oviedo saban que fora condenado a morte,
e perigaba a sa vida. Moitos homes nestas mesmas circunstancias, xa foran axusti-
zados no exrcito.
En 1943 existan nas minas de volframio de Fontao, uns 250 reclusos traballan-
do. Coincidindo coa teora do profesor H. Heine de que: a reorganizacin da loita
antifranquista, nun principio concntrase dende os crceres, en xuo-xullo de 1943 o
Partido Comunista estaba organizado nas minas de Fontao mailos concellos de Sille-
da, As Cruces, Laln e A Estrada.
No mes de decembro dese mesmo ano, chegou s minas de Fontao un militante
procedente de Santiago, Isidro Daz, quen, xunto doutro camarada chamado Tino
(Ourense), empezou a reconstrur o Comit Rexional, que non quedara definitiva-
mente formado ata a aparicin Vctor Garca, O Brasileo como secretario xeral,
Tino, Isidro Daz, Belarmino Alvarez e Jos Cerver, en abril-maio de 1944.
Son das circunstancias ben diferenciadas, as que en 1943-4 orixinan a creacin
da agrupacin de guerrilleiros coecidos popularmente como Os Corcheiros. Por unha
banda Miguel, recn posto en liberdade, ante as malleiras da garda civil e a represin
sometida por parte dos membros da falanxe na Bandeira, decide fuxir, farto destes abu-
sos e torturas. Por outra banda Eugenio Rueda Perosanz concluda pena imposta no
Destacamento de Minas de Silleda en Fontao (Vila de Cruces) recibe orde de incorpo-
rarse ao exrcito en Oviedo por pertencer quinta do 37. Eugenio Rueda rexeita esta
condicin sabedor de que no exrcito tamn se liquidaba aos republicanos. Se ben son
das circunstancias ben diferenciadas o motivo e o mesmo: A Represin.
De xeito moi intelixente establcese o criterio ou estratexia de que unha cousa
o Partido e outra a organizacin guerrilleira, anda que a direccin guerrilleira a leve
a cabo o partido.
As primeiras actuacins consisten en tratar de obstaculizar o traslado do mine-
ral de Wolfran cara aos portos Galegos de Vigo e A Corua tan solicitados pola indus-
tria de guerra da Alemania Nazi. A falla de medios e armas impiden conseguir as
primeiras intencins.
Prodcese un perodo no que se suceden numerosos asaltos co fin de recadar o
dieiro para a propia subsistencia dos guerrilleiros. A presin que se exerce por parte
das forzas franquistas aos familiares e amigos, administradores dos vveres aos gue-
127
rrilleiros, obriga a cambiar de tctica, decidindo cargar o peso econmico sobre os
mesmos responsables, aos que se desarmaba e obrigaba a entregar dieiro para a
nosa subsistencia.
Nesta lia, son coecidos o asalto ao coche de pasaxeiros que a Feira dos Car-
ballios en Vilatuxe, Laln; a sabotaxe ao coche de lia na estrada do Monte da
Rocha, Silleda. O reparto de propaganda clandestina en das sinalados, como os das
de feira na comarca.
A esta etapa corresponde tamn a morte dun garda civil Jos Salgueiro Rey,
natural de Carboeiro, Silleda, nun enfrontamento o 14 de xuo de 1944, no lugar de
Ponte Retorta, Manduas, Silleda, paso obrigado do camio mais curto entre a Ban-
deira e as Minas da Brea, Fontao. A Consecuencia disto foron detidos e mis tarde
executados, Diego Valero Gonzlez, e Luis Blanco Lpez. O guerrilleiro Manuel
Ponte, insinuballe de xeito irnico ao embaixador britnico de visita en Galicia se:
entre los agasajos que le brindaron en su visita a Galicia figur la asistencia al acto
de ahorcar el da 3 de septiembre en Pontevedra a Luis Blanco y Diego Valero. Tal
vez extasiado por las bellazas del paisaje gallego y embriagado por la cariosa aco-
gida que le brindaron los ejecutores de esos crmenes, no le haya dejado tiempo par
detenerse ante hechos, para usted triviales.
No mesmo mes de xuo de 1944, ante este duro golpe, Vctor Garca, traslada o
Comit Rexional do Partido Comunista de Fontao para Vigo. Na comarca do Deza,
prodcese un perodo de asentamento da estrutura guerrilleira, consistente en afian-
zar os enlaces e contribur a divulgar a propaganda antifranquista, que traa Miguel
Nicols Esperante dende Vigo.
Vctor Garca d un gran impulso aos comits provinciais do PC en Lugo e
Ourense.
Ese mesmo ano, aumentan os problemas e as tensins no intre en que Vctor
Garca enva ao seu man dereita Chema Urquiola ao congreso da Federacin de gue-
rrillas nas proximidades das minas de Casayo coa pretensin de que a Federacin se
unise Unin Nacional. Mais os guerrilleiros desconfan dos polticos comunistas
rexeitando a proposta de Urquiola establecendo un enfrontamento discordante da
Federacin co recn creado Ejercito Guerrillero de Galicia controlado polo PC. As
diferencias aumentan a medida que se celebran os congresos para reunificar os dos
exrcitos guerrilleiros. Foi no congreso de 1946 onde se racha definitivamente a reu-
nificacin.
En xaneiro de 1945 recibe un duro golpe a organizacin. Cae detido Chema
Urquiola, o man dereita do Brasileo, mais grazas enteireza de Urquiola fronte
128
polica, logran salvarse moitos militantes. A direccin do PC en Madrid, decide cesar
a Vctor Garca o Brasileo de secretario do Comit Rexional e recibe a orde de se
unir aos guerrilleiros. Mais, O Brasileo, rexeita e manifesta direccin en Madrid,
que el considera mellor empregado a sa labora na reorganizacin do partido ca no
monte como guerrilleiro. Madrid reacciona expulsando do partido a Vctor Garca.
Vctor non fai caso e segue contando da confianza da maiora dos comits provinciais.
O Brasileo cae en desgraza.
III Etapa 1946 - 1948
Na primavera de 1946 chegan a Galicia a nova direccin poltica formada por
Antonio Seoane Ramos, Antonio Snchez Segovia y Jos Isasa Olaizola encabe-
zando como novo secretario xeral do Comit Rexional a Jos Gmez Gayoso.
Unha das misins prioritarias que traen os novos dirixentes, parte de estender o
movemento guerrilleiro por toda Galicia, a de desfacer o poder que ten Vctor Gar-
ca, O Brasileo, sobre os comits provinciais do Partido Comunista en Galicia. Polo
tanto comeza a caza do Brasileo. Por medo a ser eliminado, O Brasileo, volve
comarca do Deza, onde axudado polo grupo volante de guerrilleiros Os Corcheiros,
escndeno nunha casoupa propiedade do enlace comunista Francisco Pichel da Ban-
deira. O Brasileo bautizado co nome do Francs. Eugenio Rueda Perosanz fora
reclamado pola nova cpula do Comit Rexional de Jos Gayoso. Eugenio foi o
encargado de traer a orde de terminar co Brasileo. O Brasileo foi asasinado na pri-
mavera de 1948 na parroquia de Moalde. Soterrado sen placa baixo a pequena fiestra
da sancrista da igrexa da mesma parroquia onde apareceu o cadver.
Ata o presente, a agrupacin guerrilleira dos Corcheiros obra baixo a discipli-
na dos grupos volantes da IV Agrupacin de Guerrilleiros de Galicia.
En maio de 1948 son detidos pola garda civil os paisanos do concello da Estra-
da Manuel Rozados Marque, Manuel Agra Jorge e Antonio Carracedo Villar, como
enlaces, encubridores e integrantes da V Agrupacin de Guerrilleros de Galicia.
Manuel Rozados Marque: Natural e vecio Feitoso, Fraiz, concello de A Estra-
da, de labrego de profesin. Recoece que na sa casa durman e coman Julio Bran-
ganza alias o Miope, Benigno Andrade, Foucellas e Eugenio Rueda Perosanz, todos
eles membros da Guerrilla.
Antonio Carracedo Villar. Natrual de Feitoso , Olives concello de A Estrada de pro-
fesin canteiro, que tamn recoece ter na sa casa a Foucellas, Rueda, Ricardito, Cons-
tantino Mendez, Vicente Lopez, Miguel o Corcheiro todos eles membros da Guerrilla.
129
Manuel Agra Jorge, labrego, vecio do Feitoso concello de A Estrada.
A garda civil na comarca contaba con numerosos postos nos concellos de Ago-
lada, Rodeiro, Silleda, Laln e Carbia ao mando do Comandante da Garda Civil, Xefe
do Sector Interprovincial de Laln D. Manuel Montero Galvache. Unha das estrate-
xias mis acertadas por parte da Garda civil foron a creacin das contrapartidas,
dependendo dos servizos de Informacin do 39 Tercio de Laln; son membros da
garda civil que vestidos de paisano lograban conectar coa xente tratando de recadar
informacin sobre os do monte. Este servizo de informacin apoiados de confidentes
da garda civil logran capturar a Benito Gonzlez do lugar de Bustelo da parroquia de
Lebozn do concello de Laln, que tentaba conseguir armas e estaba espera da entre-
ga no muo pequeno de Bustelo, baixo o contrasinal de Hurra! e contestacin Ra!.
En xullo de 1947 regresa comarca do Deza Adolfo Fernndez Asorey, (a)
Alemparte, membro do Partido Radical Republicano durante a II Repblica en Ago-
lada. En 1941 estivera detido polo suposto delito de encubrir a fuxidos, sando en
liberdade o 28 de novembro do mesmo ano. O Alemparte pertenca ao destacamento
guerrilleiro Paco Barreiro de Vigo. Volver ao lugar de orixe tras a cada de Xamo-
te en Lavadores en xuo de 1947. Catorce das mis tarde O Alamparte morreu fura-
do polas balas no Muo Pequeno, do lugar de Merln, Agolada, polas forzas da garda
civil ao mando do Brigada Barahona. Entre as sas pertenzas destacamos un Regla-
mento de Juventud republicana Radical e un libro da Constitucin da repblica espa-
ola de 1931.
No remate de 1947 crase a V Agrupacin de Guerrilleiros fundada por Seo-
ane, xefe militar da Guerrilla en Galicia, integrando a Benigno Andrade Foucellas
como xefe da agrupacin guerrilleira que acta no norte da provincia de Pontevedra
13
.
Foucellas xa era coecedor da zona norte da provincia de Pontevedra, empregaba a
casa dos Corcheiros como lugar de parada. Pasaba das noites e logo desapareca
tamn pola noite
14
. Nos principios de 1948 Miguel o Corcheiro, recibe unha carta con
carimbo do Ejercito Guerrillero de Galicia, IV Agrupacin. Destacamento Santiago
lvarez., onde se invita a ter unha entrevista cos membros do destacamento, con sa-
dos guerrilleiros, el Jefe Foucellas.
As ordes pronunciadas por Antonio Seoane, Xefe militar da Guerrilla en Galicia,
son ben claras. Trtase de dar golpes cada vez mis soados coa intencin de chamar a
atencin e por conseguinte desviar a atencin da represin a outros puntos de Galicia
15
.
130
13 HARMUT H. A guerrilla Antifranquista en Galicia. Xerais, 1980.
14 NICOLAS ESPERANTE, A.
15 HARMUT H. A guerrilla Antifranquista en Galicia. Xerais, 1980.
As accins mis destacadas na comarca por parte da V Agrupacin son as mul-
tas impostas a membros da Falanxe, como o caso de Marcelino Gonzlez Gonzlez
vecio de Palio - Laln, ex-sarxento do exercito franquista, esixndolle a cantidade de
cincuenta mil pts., como contribucin organizacin.
Outra das accins o axustizamento de Xess Cuarro Mosteiro o 10 de febrei-
ro de 1948 na parroquia de Cercio acusado pola agrupacin de participar nos pase-
os durante o Movimiento.
Nesta lia de actuacins, unha das intencins eran poer en prctica as execu-
cins dos falanxistas Benito Rivas Fondevila e Pena de Fonteboa de Silleda. Segun-
do a agrupacin guerrilleira foron os organizadores dos paseos en Silleda.
Precisamente, o 9 de abril de 1948, no asalto casa de Rivas en Siador, Miguel O
Corcheiro ferido polos disparos de escopeta producidos por Benito Rivas, poen-
do practicamente fin da actividade guerrilleira na Comarca. O cadver de Miguel pre-
sentaba mis feridas das que poda facer o Rivas e segundo a historia local, Miguel
foi rematado polos propios compaeiros. Na autopsia o cadver presenta mis de
cinco feridas de arma curta. parte das cousas persoais aparece unha carta de Benig-
no Andrade que di as.
Cuando es elevado el espritu de la lucha , la moral ha de ser proporcional a aquel pues-
to que nuestro inters combativo hacia la liberacin de Espaa y bien claro y slo nosotros
los camaradas hermanados tanto en el dolor como en las alegras debemos criticarnos en
nuestras acciones al objeto de formar bien sentado nuestro proceder por cualquier sitio donde
pasemos.
En nuestros ratos de ocio, cuando nuestra mentalidad empieza a bajar, debemos procu-
rar desterrar estos pensamientos malos y cultivar y perfeccionar con ejercicios de capacita-
cin a nuestra manera de pensar y de obrar.
Desterrremos de nuestra mente los malos pensamientos y las malas acciones, pensemos
cosas puras claras y saludables que el hombre es como piensa, yo invito a todos los camara-
das a perfeccionar nuestro proceder puesto que nos lleve hacia una sociedad mejor y ms
perfecta.
Benigno.
Por outra banda, Eugenio Rueda Perosanz, man dereita de Seoane, xunto con
este ltimo, detenos aos dous na Corua, ao regreso dunha viaxe de Pamplona na
procura de explosivos. A polica tia moita informacin polo que seguro tia locali-
zada a casa de Seoane. Eugenio Rueda Perosanz foi executado na parroquia de Ombre
en Pontedeume s 7 da maancia do 16 de agosto de 1948.
As condicins da loita armada contra o Rxime de Franco non pararon de dete-
riorarse dende o remate da II guerra mundial. Existe un gran pesimismo dentro dos
guerrilleiros e o peor que o Partido Comunista e a Guerrilla son o mesmo.
131
Este libro, Homenaxe a Antn Alonso Ros
e Ramn de Valenzuela, rematouse de imprentar
nos talleres de Grafinova, S.A.
de Santiago de Compostela,
o da 15 de decembro de 2006,
Da Internacional das
Relacins Humanas.