COTfJ

---'-"---'-'- --

-
--_...-
._---
h ....li <rl. < r ol'. ..
d< F.,....... i

- - --- - - - --
 INDICE
Sado do Alcalde 2

Bt'C'Ve aproltimaciOn Acosmoloxla

espacial da Tan. de Montes 4
XAH!Mis """""'

05 muios de Vmloxo 16
F _ R--. WRJ,i . M- J o..,-.

Xergu, Verbos e latiD.ll de Galicia l4

~ H~

As COR:S da nosta1:da 60

Segundo certsme interparroquial

da "Carne Richada" 77
Xosi M-' o..''''-ro
E&colma de milos, lendas e
tndidoos da TemI de Montes 91

05 Xaccmmtos arqucoJxicos de Fcecere 107

JI-.I ~""'_

Microp;lemario da aldea durmida 121

F.-.~ W
R<di .
 SA DODO ALCALDE

o VII nmero da revista cultura l CU]A RElJO sal'

ra coa mesma i lusin q ue aq uel primeiro nmero que sa fra
no ano 199fL Co mamos. igualmente. coa colaboraci n de
autores da [erra e das rerras vecinas que comriben coma en
cada edicin, a profundar nos coecemenros da Terra de
Montes. Vaia para eles o noso sincero agra decemenro. Para
Xose Luis Barre iro. que se mostra semp re disposto a
colaborar en todo o que signifiq ue progreso e cultura para o
se u conce llo; 11 Carm e Herrnida. que nos representa de xeito
iniguable no mundo da ling ua; a Jos Man uel Otero .
para digma do tes n qu e os empresarios da Terra de Montes
demostraron sernpre polo mundo adiante; a Buenave ntura
Apa ricio. mes tre que de u pulos a toda unh a xe raci n de
alumnos do vello Colexio Homologado. hoxe ' I. E.5. Chane
Piero". po la sa adm irable labor de recoena dos nosos
mitos e leud as; a Man uel Reboredo. vec lo e amigo das e rras
d e Coto bade q ue nos d escobre o que non somos quen de o llar
sen alg u n experto coma e l que o saq ue luz. A todos el es a
nosa gra ritud e. e os nosos lectores, o d esexo de que todos
ap roveiten estas fontes do saber e de que se apaixo nen coa
lectura d est a publicuci n.

Don David Raposeiras Correa

Alcalde do Concctto de Forcaret
 PRESEN'IACl N

:"Jo sptimo n mero da revista COTARFDO incluimos

cobhomc ion, de Clrme lIermida, Xos Luis Barreiro, BUl-'Tlaventura
Aparicio, Jos Manue l Otero e Manuel Rehored o. A todos ele, queremos
agrn,k>Oer un anos mai, a sa aposm pola cultura de Montes. Carme
Hcrmda agasallano, con un exhaustivo e ilustrativo repaso pobs nosas
xerga, gremiai s, COn eSJlL>O ial incidencia nO Verbo do, Canteiros, que , de
roda s a tnais nosa. Xos Luis nerrero tcenos unha hreve pe ro
concienzuda amili, e da cosmoloxia e'pacial da Terra de :\tonles, artellada
en torno topografa , agrada, an ticipo cocea muis ampla que no, promete
pm3 o ",guinte nm l-"-o. Buenaventurll AxITicio, aUlOr q ue estivo de
mestre en Forrarei cando o "l. E,S, C hano Pieito" era anda o Cole.xio
l lmllologado, de,coorcnos as lenda s e a mitoloxia q ue arrodelln Os nO' O'
ca stres e m moas contadas por xen tes da nosa terra . Esta teme n a ma teria
do fermo,o e'tudio aportado polo histo riador Manuel R,-horedo,
especialista en Arq ul-'Olo.xia, Jo, :\-lanuel Otero fL'Pliea rnaxistralmeme a
aq ueb entretida e en xeilo", histora apcrifa da Richada coa que nO'
deleitara no pasado mi l11l-"-o Xos Lui, Harrc iro. Com plel.1n a edic in dcste
ano un l11ic rol"""l11ario '<Obre a aldea ance'tral. a reportaxe >obre Os mllios
de vemcxo. pola que temo, de agradecer vec i o ,\tanuel Dapena o ,e ll
esfor u, e ""hedoria. e a tmbimal ,ecc in de fo togra fia, que e,pertan OnO'lO

de ,exo de rev i,itar o pa, ado ano tras ano baixo lema de "A, corcs
e\Vadas da noslalxia", Agllrdamns que. COma ldolos anos que levll l110s
editando a revista desde 19<~, ",xa do agrado dos no, os lec tores que
demo'tmn lamn o ",u mnor por e,ta lerra preocupndos e porsaher 0, "'us
lmij, intimo, scgredos a travs da s nosas Sl'rnpre enri quecl-'<om,
colahomc ion" Como deixo u dilO San B<'J'Ilardo: "/t" ",,, de hU"lO ", dicir,
home vn de tetra. e esta nosa non no- pode deixar indiferemcs.Por eso
agrnd<>Oemos o interese do lecto r de"le Oeq uipo da rev ista, porque nO' vn

ccmossrando desde comezo a , lla atenta curiosdadc e a confiaru-a na
nosa proposta cultural.
Forcatel, agns!<l de 200 4

Francisco Ho::aJus " Huc/ "

Fundadur e cuorJinadu r de COTA HEDO
Breve aproximacin cosmoloxa
espacial da Terra de Montes
Xcs Lui s Barrclru Rlvas

1.- U~IIA t~ xrt:RI E~ C: L\ \CITA t . Q U : Ai'l; n ,\ ..o s

I:,\T F: RPH ,A,

Lonxe d e estar vencetlada 11 un feito hist rico sing ular.

q ue viera a re vestir de valor socia l e po ltico a un ha rea
xeogr fica determinada . a idenrid ade da Terra de Montes
bas ase na experienc ia vita l d un espacio redo ndo -o u
" rotundo", no mili s fondo sensoda verba-que a cultura
popu lar ten as im ilado s -;"'~~~
altas concas de L rez e o
Uma Nefeuto. a pouco que
ollemos a llo sa pa isaxe dende
ca lq u e i ra d o s p u n tos
est ratxicos q ue a conforman
e vertebra n internamente -a
Torre de A larma Oll a Ei ra dos
Mouros en Castrelo. a Pelada
e o Castro de Loureiro en
Das Igrexas. o Cas tro de
Vifar en Milfemda, as Ba iucas
no limite coa Estrada. OLl as
terras c uras de Sontelo. preto
SJUJacin a pro..maoa oaa C3pt1'a .ro",
xa de La mas - teremos a un ma pa da .nllga Torra de Monteo.
 sensacin de atop nnonos nunha chaira amiga mente
sulagada, rodeada dun ci rculo d e montaas q ue de fi nen un
horizonte incon fund ib le. Esa mes ma experi encia nos invita a
pe nsar qu e a vella chaira. que se efunde cara o Pego. fo i
aceda ndo o se u re li eve ac tua l a m ed ida que se foi valeirando e
erosiona ndo pula escorreruias do Lrez que bai xan cara
Cerdedo. ou potas augas do Umia q ue se ab ren paso plas
grebas d e Liripio.

Algns topnimos, co ma Trasdurnonte, ve en a sux erir

precisamente a idea de que. a pa rtir du n determinado n ive l, as
c uneas a ltas dos ros adquira n un ha co nfig uracin
especfica, que a ser esenc ial no proceso de iden tificaci n
das comun idades dispersas que se asentaron dun xeito
temper naq ue la Terra. Po r eso se exp lic a q ue a
d enominacin coma rca l Terra de Mont es tea s upe rado con
x ito a nu merosa superposicin de o rga nbacins terri toria s,
de ord en ci vil ou relixio , o . qu e trata ron de fragm entar aq ue ta
unidade socia l e xeogrfi ca para inserrala no urros mbitos
t eoricamerne m is dese nvo lvidos (div ers idad e de C once llos,
de provinc ias, de arcipres tazgos e mesm n d e co marcas
naturais ou polhicas ). A xenre da 'Ie rra d e Monte s sabe mo i
be n ala o nde c hega o se u so lar. e. aind a que a d efin icin
bsica incle os co ncellos de Forca re i. Cerdedo e B eanz.
nin gun d ubida q ue a Serra d e Cabanelas pec ha o c irculo da
nosa 'Ierra plo No roeste (con ce llo da Estrad a), que ufgunh as
ten as de Beariz t iran xa cara oAremei ro e o Verd uxo. e q ue as
ba ixas terras d e Cerdedo . na parroq uia d e Ped re. so n unha
tra nsicin pasenia cara a bisbarra d e Co robade.
A sabedor la pop u lar d eixou consta nc ia des ta
exper ienc ia tel rica nunha cant iga que, botand o ma n do s
de lemnadores mis nid io s e snbranc eiros, veu a Terra de
Montes coma un espacio si ngu lar pechad o por c inc o xiga ntes
petruci os:
"A l erra de Atontes gardan

Cinco xigantes seular;

Seixo Costoia e Coco.

o Chmnor e () Candan ,,1

Para m in ten moito interese nutra vari ante de sta mesma

cantiga, q ue He reos escoirado monas veces a meu pai, a don
Secundino Cortizo ou ao Gaiteiro de So utelo. q ue red ucan os
xigantes a catre, e que entraban de c heo. supoo que sen
deca tarse, no ve llo cosuune de de fi nir o territo rio sobre cat ro
referencias cardin ais:

"A Terra de Mo ntes gardan

ca fro xganres seu lar:

Seixo Cns tnia e Coco.

E o petrucia ClIndn '"'

Deste xeito teriamos defi nido e descrito unha co marca

nat ural mo i singular e fermosa que, a pesa r do seu indubitado
interese xeogrfico, amda espera un estudio pormenorizado
do seu rel evo e estruc tura. e dos elem entos concretos qu e se

'(ami ~. , orollida pur: Rodri~ u <l ~rail. A. 09,3), El M o niJ> lt>rlu dt>
Aciht>iro. p(\nl ~ ,,:,lra : ~h ., ,,,, M P""I<", ...lra y t\ so~ aci>n t\m i ~o s dd M,,"'k..io ,k
Acib< iw (F"rc..-oy) y li~rr. ,lo: ~l'\IlI ~'. p. 8
('ami ~. p"pular. q"" , ir. ula pla Ten a d~ M,~" "" ,'O" di'",o. , ...iar,l'"
 pro xec ran na int uicin amropolx ica de se espacio.
2.-l:!'\ HA H I P n :St: m : P.\ RTI IlA

A m ina intenci n dar un paso mais. pa rti ndo da

hip tese aluda non contrastada de que ese espac io nat ura l e
" rotu ndo" da Terra d e Montes foi despois humanizado a
tra vese d un proceso de meticulosa construccin da sa
ideruidad e socio-poltica 10' econm ica, nun feito qu e viria a
constitu ir un mara hilloso ex ernplo d e cosmizac i n loca l, o u
d e o rdenacin simblica dun espacio moi agres te e moi
f r a g m e n t a d o en
pe quenos vales int eriores.
no q ue a ve rtebrac io n
s o c i a l p rec isaba d e
ince ntivos moi fortes e
intu it ivos. Int o tam n qu e
ese proceso de uni ficac in
cosmolxic a debeu te r
lugar n unha etapa histrica
moi tem pen , entre finais Capela de san Sebast iano " ma selentriO<l,,1
do sc ulo V e p rincipios do
sc ulo VII, cando, bnixo a insp iraci n de Mart io de
Dumio. se Ile d eu estruc tura pa rroquia l e se dorou d e bases de
vida social. a poboacin sueva asentada en Ga licia. Po r eso
trato de est ud iar a ubicaci n das cetro gra ndes capelas q ue,
est rarxicamente situadas sobre do us eixos que se cortan

,Cfr.: Harr" iw l{j, a.;. J, L ( IQQ7): ljimd" poliTieo de loo ea", i..oo de
pncgrinlxiJn en la EII"-'po Mcdieml, fu/lidia del Comi..o de Sam ia~". M,klrid:
Edito".ia] Te,n,,,.
TaJlln: It..n eiro Rj'... X. L \ I Q'N): he Co""nlCli()" ()IPoIilieal Sp'Ict'." Sl'ml>olic
""deo",wl()gieol Ele",e,,/; OC""iole," o"d SO"ti<lgO j" Hhlem !lis/o')'), Jerll.>alem-
S""liltg" ,AI-Q"ili Ulli,w,ily & TI,,,Amp """,y fo"ntlalL,," .
 ortogona lmente no cent ro d a hisharra, serv iron para
facer unha fecu nd a pedagox ia da estructura do lugar. Tales
capelas foron, ao meu ente nder, a d e Sa n Sebastin ao Norte,
a de Santo Dom ingo ao Sur. a de San Hieito do Candan ao
Leste. e a do Pego ao Oeste. q ue. alcmenos nos tres primeiros
casos. deberon ser ubicad as en espacios previamente
sacra lilados plas re !ixi ns precrist ins.

Teo cl aro que esto q ue hox e esc ribo non m is que

unha hip rese de tra ba llo q ue ainda non tiven tempo de
desenvolver, pero que ca da vez m e hule mis nos rniolos ao
soca ire d os estud ios sobre a topografa sagrada que se estn
Iaceudo no ce ntro d e Europa. e nomeadarnente no lnstinuo
Storco ltalo-germonico, de Trente (Italia) onde fun
repetidameme in vitado a colabourur coas mes teses xa
r oecidas sobre H es tructuraci n territori al e polhica da
Europa Med ieval entre os sculos IX e XIII .

A recup eracin dos est udios sobre a cosmolo xta

territoria l e a topogr afa sagrada . a qu e a Cienc ia Po ltica lle
empela a prestar unha atenc in sigular, estase facendo
basicame nte sobre o est ud io dos gra ndes espacios. e sobre os
amp los p rocesos socioecon micos e po licos q u e
precederon HO necemento dos Estados mode rnos de Europa.
Eu mesmo aborde esta perspectiva a pa rt ir do fenm eno das
rulas medievais de pe regri nac in qu e. entre Xerusalen e
Sant iago, e entre Roma e o Mont-Saint-Michel. abrangueron
a sacralizacin. reordenacin e reconstruccin toponmica do
Im perio Roma no d e Occidente. E nese senso pcuco
poderiamos ava nza r se puxeramos en paralelo estes estud ios
d e amp la sign ificacin co estud io de caso. a p enas visib le. da
Tena de Mentes.
 Pero hoxe en d a, especia lme nte en Ital ia. empezase a
acompaar o estudio das grandes ccsmizacins e uropeas.
xerais o u rex ionais, con estud ios de topografia loca l. que. a
pesa r d a sa escasa significac in c ualitativa, apo rtan as
cl aves dos diferente s mode los de ccsmizacin que se deri van
d e mon umentos ou sa nt uarios que serv iron para reconstruir
certas identidades terntorias e sociais vencelladas a seoros
uu poderes de terceiro ord en. E nese senso xa non resu lta tan
atrevida a pre tensin de convertir a Terra de Montes mm caso
modlico d e cosmizac in ortogo nal protago nizada (Xlr un
colect ivo que reforza e expresa a sa identid ade no ma rco
du nha cultura ed un contexto simblico de validez xeral.

J .- A S I:\C; n ,ARlD Am : CO S" O I.X tC \ n A n :R RA m :

aovr rs.
Neste p roceso de construcc i n d unh a hip tese
in vest ig adora. te o a convicci n de que a Tena de Montes
constite un dos escasos exernplos d e cosrnizacin o rtogo nal
d e natureza loca l. Po rq ue. se ben ce rto que esta o rdenac in

ortogona l do espacio e frec uente na cosmizacin de

amp lsimos espacios ( Euro pa Occidenta l seria un exemplo).
0 11 na o rdenacin d e espacios prop iamente urbanos. a
ordenac in de espacios rurais de d imensin pequena Oll
mediana adoita facerse mediante unha expansi n conc ntrica
re ferida a un p unto de sing ular importanci a (Santiago de
e
Compostela un exemplo) . Esa ordenac in ortogonal a

razn po la q ue ainda hoxe non somos capaces de poemos de

acord sobre qu localid ade 0 11 monumento singular
centraliza a Terra de Montes. xa que o Mosteiro de Acivei ro

poste rior. sen d bida a ese proceso. e as localid ad es de

So utelo e Forcarei xurdiron n un intre mo i posterior en dende
 un ha loxi c a mode rn a , m ar s d efini d a p o tas
ifraestructuras de comunicac in e po las circunscripcins
administrativas q ue po la vela lxica orie ntada a const ruir
espac ios de soc ia lizaci ncoherentes e ope rativos.

A extrema dispersin inici a l da poboacin sueva

asentada na Terra de Momes explicarla asi as das claves
deste proc eso ao que nos estarnos aprox imando: a nec esidade
de darlle unidade soc ial a un espacio q ue ca reca d e n cleos
de poboaci n. e a adopc in dun modelo cosmizador
ortogona l que. carente dun centro o u dun s imbo lo
vertebrado r; defin e un centro irnaxinario no cruce dos eixos
q ue eu mesrno de fi nfn despos entre San Sebustin e Sa nto
Domi ngo (Norte-Sur] e entre San Bieito e o Pego (Leste -
Oeste).
Seguindo a explicaci n
de Heidegge r, o heme vive o
es pacio co mo unha catego ra
cognitiva, e desde l interpreta
o mundo en dialogo co n outras
persoa s'. E po r eso debera
ha b e r u n h a c o he r e nc ia
intrnseca entre o proceso
civilizatorio no se u conxurno e Restos da Cll pela de San BOl"".
no cuma do Canda"
a form a en que cada pobo e
cada c ultura administra e utiliza os seus recu rsos espaciis.
Pero. en co ntraposic in coa estruct ura profundamente
cosmolxica da c ultura grecolatina, a percepcin actua l do
espacio dis ta moi ro de ser co nsiderada como unha acuvidade

'1 ic LJCgg,"" 1>1 . ( 197 1l' S,,." Tiempo. M lC'<:>: h'n,k,"" Cultura ho"io'""'a.
PI'. 29 1327 , [F,j,j' ... ori. ",, ak ll'alla. 1n 71.
cognitiva vinc ulada ao proceso de socializacin e por iso se
tende a sos laiur o proceso de c reaci n e organizaci n dos
es pac ios que fundamentaron as identidades com unitari as q ue
estn no nacente do noso lempo. Do mesmo xeito que
perdemos o senso do esp acio e da orientacin para construir
as llosas casas, e uti lizamos os recursos t cnicos para
construir en calquei ra espac io e independizamos do mundo
enlomo, tamen perdemos o sentido espac ial da sociedade. ata
o punto de facer q ue as divisins ad minis trativas -con
frec uencia aberrantes e inviables- primen so bre a estructura
obxectiva do espacio, facendo que a utilizacin de rec ursos
sexa sernpre inefic iente e prd iga. Pero eu ainda penso que
non fa falla ser un fi lsofo para decatarse de que o terri torio

a faciana na que se re exa a alm a dos pobos. E se eso se

trasluce con tod a evidencia en termos estructuris -os pobos
da montaa non son iguais aos da mese ta. e a propiedade
minifundista xenera comportamemos sociais moi di ferentes
dos que se dan en reas de la tifundio-, con mais cla ridnde se
percibe ainda cando falamos das formas en que unha
sociedade co ncre ta se relaciona co se u solo.
Frente idea ben lxic a e fecunda de que a sociedade
a lcanza a sa conc iencia de identidade mm proceso histrico
q ue ex plicita nun espacio o se u acervo colectivo, a Ciencia
Po ltica actualtende II dar por suposto que o espacio "est ai",
0 11 q ue con sut e unha variab le depend ente dos procesos
potulcos econmicos e sociais q ue se desenvolven nel. E as
se explica a escasa a tencin que se presta aos complexos
fenmenos de espacacn que se siguen producindo no
mbito das polticas locais. nacionais e imernacionais. Pero
cada vel somos misos que insistimos na afi rmacin de que o
espac io tam n se construe. que susceptible de ser c reado Oll
modificado por unha accin de co rte poluico que s irve pam
del imitalo, oc upalo, coecelo e usalo. e que esa ncti vidade
precede. de forma consc iente ou subconscie nte. a lodo
proceso de reforma social estructural. Se o espacio en
abstracto unha realidade dada. o espacio ex istencial unha

realidade qu e se crea mediante unha actividade de

delimi tacin rac iona l. posesin e ordenac in dos recursos,
q ue implica unha det erminada conex in imelectual co
espacio as estruct urado . Porq ue, lonxe de limitarse a unha
actividade de ordenaci n xeorn tr ica e econmica do
espac io, a actividade espa ciadora alcanza tam n elementos
intanxihles. percibidos o u c reados, expresad os e n t rminos
c ulturis e sociais -e nalgn s mo mentos oportunos con
significados relixiosos ou mncos-. q ue penetran tam n nos
conceptos de lexit imidade e ident idad e q ue definen a relacin
d unh a comunidade e as sas insritucins co territorio que as
fundamenta.
Lonxe de ser unha abstracci n fi los fica. a acc in
cosmizadora xeral exp resase en carro asp ectos concretos:
medir, denominar, ordenare posur;

a) Medir o espacio -como dixera o grego Ar lstid es- para

toma r co nciencia del e das sas pos ibilidades. E por eso o
modelo ortogo na l sirve especialmente para a comprensin
dun mbito que. por ser moi amplo (Occidente]. mo
meticul oso (espacio urbn ] o u mo i complexo e desdeb uxado
(Terta de Montes). precisa unha gran capacidade para
"situar" cada un dos seus elementos

h Denominar o espacio -ou crear unha topon imia-

pa rll que o te rr itorio te a s ig nifica dos
perceptib les p lo home que o habita. Neste senso
i rn o s p rec isa r u n e no rme e s fo r zo
 complementa rio para recuperar a nosa toponim ia
social, x e og r fica e ecc n micu. pa ra
compre nder ata que punto a nosa Terra est
denominada. pa ra se r descrita e coecida con
ex trema prec isin plos q ue a habitaban .

e Ordenar o espacio. para q ue cumpla unha

funcin socia l e unifi cadora da colecrividade.
Porq ue a d ispers in da poboacin e enem iga da
vida social. e po rq ue o nico ant doto co ntra esta
d ispersi n -q ue despolitiza e indivi dualiza- ti' a

e sr r uc t ur a ci n s o ciu l
ve nce llu da ai n da a o
modelo pa rroq uial.

d) Posuir o espac io. ou

lexitirnalo. para q ue sexa
e nte n d i do com a u n
eleme n to esenc ia l d o

propio cosmos. Sent ir a Terracoma nosa. e constru ir

sobre ela unh a c ultura socia l.
4.- PARAQU SI Rn: R H.~ :\MRA n :R RA.

A compre ns in da Terra -o u d o espac io. decimos n s-,

a base para usala he nopara ad ministra la d un xe uo efic iente e
sos uble, pa ra non fragm entar o que esta naturalem te un id o. e
para non desperdiciar os esforzos sociais (lile va n
tran sformando o noso m undo.

Nos temp os q ue ve en. nos q ue cada vez irnos se r

menos competitivos e menos significativos. ser ca da vez
 milis necesario apelar a procesos de racionahzacin
baseados nas idern idades flsicas e culturais, xa q ue sementes
nesas coo rdenadas sera posib le explic ar os procesos de
inversi n e de artella mento da poboaciu . E Xlreso podemos
estar diante dun paradoxal reverdecernerno d a ve lla
concepcin da 'lerra de Mon tes. q ue se imp n con unha nid ia
cl arividen cia sobre a art ificia l dispersi n do s concellos e
sobre a abs urda ac um u lacin na q ue deveu o actual mod elo
d e comarcalizacin q ue . emp urrado plas necesidades do
mll pll ad minis trativo. rachou as terras de Beariz cara o
Areme iro. e meten as terras d e Forca re e Ce rdedo nunha
d isparatada coma rca Tab eirs-Terra de Montes. que foi situar
o noso Centro Comarca l (sic) a poucos kilmetros de
Sa nt iago d e Com postela . C a ra o fut uro. ca ndo a
supervivencia social da nosa Terra dependa da na sa
capacidade para administrala. ser tan abs urdo que as terras
d e Heariz se afasten da sua realidade natural. coma que os
habitantes de Forcarei te amos qu e atorar as nosas
coincidencias de irnereses ces de Sa n Xuli n d e Vea ou os da
Ponte Sarandn. E po r eso co mpre empezar a trahallar,
pasenio. na reconstruccin soc ial. c ultural. poltica e
adm inistrativa d a vella Terra de Montes q ue. nunha
paradoxal res urrecci n d a modemidade. ternos qu e
re vindicar cura o futuro.

Por iso no s ad herimos a un ha uti lizucin conceptual do

espacio q ue nos sirva para superar as eivas xeneradas plos
cambios produc idos no m undo rural nas ltimas dcadas.
Porq ue remos a esperanza de agromar un no vo mode lo de
o rga n izac i n espacia l q u e se xa t a n de bedor d a s
determinaci ns territo riais coma do s va lores t icos e
estt icos e da ident idade cu ltura l q ue d efi nen a conv ivenc ia
socia l.
 Cada vez e mis ev idente q ue a modernizaci n de
Galica est esencia lmente limitad a polas caracters ticas
s icas do territo ri o. tanto na verque nte rel ati va aos usos e
di sponi bilidade s do so lo
coma n a v e r q ue nt e d a
organizacin territorial do poder.
E por eso res ulta im presci nd ible
e urxente que. perd ndolle o
med o as inerci as sociais q ue
rn anteen inm b o model o
territoria l e a o rga nizac i n
ad m i nis tra tiva, empecen a Capel.de Sllnto OominQO. e" Be. riz

orientadas a unha profunda reestruct uraci n do espacio

econmico e administrativo d e Galica e d e cada unha d as
sas bisbarras. E cecais n s. coma tantas veces. poidamos
estar entre os pri meiros.

o que hoxe expuxell aq u non mis q ue unh a intuicin

e un a va nce. Pero te o a esperanla de q ue o a no que ve n

poidamos publicar xa un estud io rnis amplo con ava nces
sig ni ficativos.

1{1l X (Pcntevedra). 31 d e xullo de 2004

 o s M uios DE V ENTOXO
Ventoxo a p"rroqui:! mis pequena !."TI ex ten sin e lamn <'TI
ncleos de pohoacin do no,;o conccllo. A ela penenccn o ncleo principal.
c humado lamn Ve nto.xo. e Fomenla. ~ un pa<.ado nOn lon x:mo ta mrn
pcrtcncia parroquia (> ncleo de Yilapouca. hose integra do na vccia
fIeguesa da :\.tadanela. () nmero de m uilo s que ainda _,ahre,';,,,,,, <'TI
Ventoso de 'Cte. pero un deles. (> chamado muio de Claudino ou da
"'eixlI, pre ,nm,cno, inacce,ihle pola inxcme IX:I1.v.a que ", desprega seu
redor. Outro dos nito que hahia amano. (> coecdo cerne muiiio do Cagotc.
foi ,epultmln rola actual emacla que une II 7.ona da Tm eira. en \libr, coa
es trada Ourense Pomcvcdra. Dos .;ele muios que ",sUln. (> coccido coma
mu ii1.o do Chocola teiro dc ix(lU de operar nO anO 19 b1\. Tdolo, de ma i,
moten ainda entrados os anos setenta do msado sculo. :"J ingn deles era
de muquiu, todos de puniculmes ou herdei m~. Iodos tlo~'II formu
rectangular e dous , o da Chousa e o do C hocolateiro, tian dous rodieios,
ainda que a xente qlle vive nu uldeu 'i lem hra que funcionuse un deles.
Todos, ag' o de Claudino. que era de canal e con polca~, e o do
Chocol:!teim, que opcmhu polo sin.xelo xirm da auga que empurra as a, pu<
do rodko nunha e'['Ce ie de euoo, funcionaba n por altura de auge. :'-lo
itinerario dos 11luo, lllnlcn mopum(" unha cemra lia elc trica
implantada nO'< primc iros ano' cinc uenta do pa'<tldo sculo polo vecio
.\ 1anuel Dupena l'onos. amigo pmpietario do vello a,errudoim, pura ",rvir
sua casa na Toxeira. Atopmonos tamn con unha f~'J1no", ponte. a
chumadu l'onte do l'ono.de factura to,ca pt-'TO funcional e scgUrd.
O 111llmo da Chou", empr:iza, e na paraxe do mesmo nom c e
renence tI' herdeim, de n eml'Tlte Conizo. O muode Hai.xo _itla,e no~
"Campo, do l1111iiio", preto da para ~e coiil'C ida coma "O ~te sn'. e
renence a hcrdeim, de Sun ~1arco,. Venlo~o e Fontenla. O do
Chocolateiro do, herdeiros de Ca\'adas e emprza'" entre o l110nte do
Lomoo ( Ventoxo) e o monte de Vil:!po"ca. O muiiio coiiecido COmo di'
Yi/lIIWIIClI est 110 monte comunal dese aldea e penence a hl'Tdeiros de
Venlo~o e \ r, lupouca . O do Cundal e~t na zona l:!mn chumadu a_i e de
herdeiros de Vilapouca e SOlLtelo de ~1011les , O mlLiilodo R ato est no lugar
de Fomenla, e ",> moia nO' mese, de moita auga . Acentml clcnica e, l;\ na
paraxe chamada -o Pio".

Fotografia_: Rochi
Andaina e Te~to: \1anlLcl Darena F'raiz e Roch i
 -
MUINO

DE BAIXO
~ .
 -
MUINO
DO
CANDAL "-"
 ~UINO
- DE

EmprllZllmento: Campos do Muo, preto da

paraxe coecidacomo "O Mesn".

Propiedade: Hcrdciros de San Marcos, Vcntoxo e

Fontenla.

Funcionamento: Por a1turadaauga

 P'IUI l"'I o - DO

EmprllZllmento: o Cendal.
Propiedad/!: Hcrdciros de Vilapouca e Soutelo de
Montes.

Funcionamento: Por altura da auga.

 -
MUINO DO
CHOCOLATEIRO
 -
MUINO

DA

CHOUSA
 MUINO DO -
CUOCOLATBIRO

EmpTazamento: Entre o monte do Lombc

(Ventcxo)e o montede Yilapouca.

Propiedade: Herdciros dc Cavadas .

Funcionamento: De cubo.

Pal1icularidade: Ten dous rodcios.

 MUINO D.A -
CUOUS.A

E mp rllZllmen to: A Chousa.

Propiedad/!: Herdeirosde Clemente Cortzo.

Puncionamento: Por alturadaauga.

Particularidade: Ten dous rodicios

MUIO

DO

RATO
 P'IUI l"'I o - DO

RATO

E mp rllZllmen to: Fontenla

Propiedade: Vecios de Fontcnla

Puncionamento: S funcionaba nos meses de

moitaauga.
 ~UINO
- DE
VILAPOUCA.

E mp rllZllmen to: Monte comunal de Vilapouca

Propiedade: Herdeirosde Vcntoxo e Vilapouca.

Puncionamento: Por alturadaauga

CENTRAL ELECTRICA
PONTE DO PORTO
 CENTRAL

E LECTH..ICA.

E mp rllZllmen to: o Po
Propiedade: Herdeiros de Manuel Dapcna Portos

Ano deconstr"ccin: 1951

 PO l"'ITE DO
PORTO

E mp rllZllmen to: o Porto

XE RGAS. VE R BOS E L A T N S
D E GAL IC IA "*
CARME llERM lDA Gl/LAS

En tdalas pnucsius se empregan palabras para designar

obxectos 011 accins exclusivas do labor realizado 'lile as pcrso3s allcas
enrenden cn" dificultade "11 non identican. b o aconlece en e8/(M" 0l'io
e coa iS{Jlwmia da medicina: coa memoria RAM e cos pixels e
p erifricos da informtica: co lid, ces guhilleles e coas /mle., do
xornafismo: "<la IUI<I. coa \'lC<I e ce tapamento da cestera; coa Iralla ,
en "l'urello 011 <:0 halar da pesca ,_, Aimb 'lile e xistan difkulladcs coa
terrninoloxla e specifica, a cumprensibihdadc da lingua utilizada nas
distintas profcskms e total para as pcooas a!leas a das, por iso se
adoitan considerar variedade s lingsticas a..sciadas mbito do
traballo.

Nalgns momentos da historia houbo profesionais ou grupos

sociais que se viren na necesidade de reforzaren a sa idcntidadc grupal
e de evitaren que pcrsoas a lteas a eles os entenocscn. Xurdiro n as
n"vos cdi gos JingisllCt'S que aseguntban a cIlmprensin d"s daorde e
creaban unha barrcira que os non profcsionais nun podian aventar. No
mbito castcln a xc rmanla, lmguaxc xeral dos delincuentes do s
s culos XVI e XV II, a mis estudada e usada titcreriamcnre .Adcmcs,

en ('anlabria dllcumnlase La "ant()ja, lingua pnlp ia dos cantciros da

tcrra de Trasrmcra 1Sujo 1001), e en Scgovia, a Gaceria , fala dos
briqucrcs de Canralcjo tFucntenebro 20(0). No mbito asturiano e
leons estn documentados o harbim . dos cesterr os de Peamellcra; o
ergue, dos canteiros de Ribadesclla: o mansoloa, dos zapateiros de
l' imiang": a xiriga, dos Icce\k,,,-"S de LJan~"S: a tixileira . 11,,, cunquelro,
de Sisticma; e "hn", dus caldcirciros de \1 iranda 1Feil" 2002:Xtl-!n) e
o b urn dos vendedores ambulantes do val da Fcmcla (Gonzlez
Rcbnredo 2002: 4S -4!17l.

h,. '""ro ~ unha ampliaoln da <>:mf....oc Oa prorllLn<,ada nas P,"m""JS JonId'fas'"

Lenguas G"',"ial., "'l'''''lZMO p"'1o ('00110 de A,,';' on outul>ro do 2000. 1""to a
,,,,,,fer,,,,c.. <,"na a P"''''''''. an'go N.in dedJ",da. t""""''''' do '""U"''' rr,"\.~,"-~' (h.. ..
OfOl'd a.O,",," ro da 1erf> dc M"" ,,,,. q"" "J"'1"1ou" 11..,"; nler"'. p"'lo ,emo.
 En Galicia lem", c"~emenl" <k cinc" lalin, l1U ver!':>" ,.
palabras estas coa, que o, propios usuarios se referan s a lingue: o
verbo dos ccstciro s. o verbo dos c/W(V IlIa.< 0 11 alba neis, o verbo dos
iellciros ou cah"'lu<'iro.', " verbo do, urglli/lU8 ' "11 came rros e "
barallctc. verbo dns afiadores ou ",,,,dm.'.'

T""", d< o] , tm. [l.,..,.", ~

pa1l.. ", no 11","",1. '."",101

, ~'" "np1I""~i",, 1-",,," do.< ver'o. ~,,""" ,"110. " " , do.. ,,"o. de "an,,,,n',lo.
[''''''''''_l> ~"'" o, "01O pon",. Pano <>lo ""ba l ~, "I''''mo> p." ' 'l''''''C1l1M """pr< ' ~oda '
Jj ~rn[o sil "''' t"""''' 1""""''''''''''''' '"
,bar,,,,,.,,.,,, "..... ""i"" o';, .rghi..... po< 1"'J"0,""""
","~,ri. <1<" SI:' " r.lan"" do' "'''' ~",".M[oo..,No, """"" <I<'>"<"loi,,,, "'., >0 rO. Mi 1""""0
o UnIN vo<ol>ulano que "";""''''''' (1I00za !J,o)" 1991) s<mp'" <mprog. '" grafo", g ou g~.
A inda ~ " o n.l ~iIrul e."", <,,~ m" lodo podo ..cun: ,-er . 18U11ba pal.bra. "'m"" opI.mo> poT
" opre!!,,, "'" opr< o b p_ "" " 1,,,;.,:o t... 1o [""",,,,, ""h..ivo h ilobi. 1 "" ",.-0, "'-""'''''''',,.:,,, .;
d<mK'" d< "" lb (1001: 47i ..H 21. h d uiroo. d",,,, ' <gr' a pol. m ",rbo po< P""'' ''''''- XI'- ';
f'l 1'f"com",,-
, Ainda qu< os w r\>,,, ' p."""" ...,."ados comLmm<"",';. prob",,,,, citoo..
pool;a" "" utlli7.adOS po< outro. pr<f<.;ooa;,. S<8""do Ramn < r "",io,,!<z enc. ( 19S3: 1~ 9 J.
In""'"
o o,m ll . ta,nn rOl Ul,I".do po1o< 'o~o ,,.,,.,d,,,.,., ..iw ! o"in>f<. 1:"1>.0"" " 1",.,,, ' i"lV"i ..,,.
}O//"'''i = (capador"". m" "' ,,. d< ouro < praln. c<mlll. ",.... "'.. ,,'" < p.1f' ugu.. m'i. No
"""". 1", d< Fc"",,, ", ""ro. tam<n olU pre~, o, n o ".mo dos arghina>
 Hlu:vr CAH: ACT n~ IZACl ~ I.I ~G i s'l'l c t\ nos
veueos
Ainda que o obxccto principal oeste traballn faca unha
aprm\lmacin a' card<:!t'r,tica' t'xtrahnghtica, do, vt'r1m, gakgo"
compre indicar que, dende o punto de vista da sa dcscncain
gramatical, todos eles no momento da s a creacin tornaron como base
ogulcgo, do que conservan sen alteracin a fontica, a morfoloxia e a
simaxe. Velaqul varia, fra.,e, do, di,tinto, wrho, que o demo,tnm ,
aluda que s as correspcndcntes s arghinas rccollcn caractersticas da
fontica.

t\'1:hinas' 011<'a nlci ros

o "g/w e."',!farJ pv o i'aiieilV /1011 '11<edlll" ("o mozo morrer ,

pero o vello non quedara")

, E" ", ha"" ' P'' '''''''" 'mn>crita> ro fkn",d. (\9~,1 !, (' ""crUo 'll"do .oon: o ~ 00
..., b<~ o o ,t>dJ can q"" '" trnlO dunh.,.""o) ,,><di.,berta
 I-i)(/ Ifus/ir "" ghidwim, ,m ha d,aah" ("vou ir un POUCll pa"'~ a
casa de abaixo")

G/",/rum"me q"e .wN.'"e ha ag/"'''panen", lIg/m d" Belruido

("'dlxnmme 'lue li a, ca,;ar cuo mol<> de SoulcJo '1

A 11,= tasda xambreacbes cun /lt;g/w r-o nte bailaches cun

mllm")

Om quc" ,,,"mear de anm/adi/l, ? t'l){) 'arilla "" .wila/c..?

("'{'1m Gueo domes? coa irm ou soa?"]

8 ar a llete (vcrbo d ov eecet ros ou aadorcs}'

o mil/dOl/o" ,,,,ha gu",mTa ("ll rapaz malou uoh:! galllia"l

/aleiro xo/ronlle /arg"o cwlw unazu 'S "d.. Imsu{u da
tola r- tabcmciru pcgronlle moito cunha corda uns humes detrs da
tabcrna")

'Tom.."", do: ROlron < F<mnd...,-o, ,,,, ( 19~J ;201 J.

 TbJnlOS " ..",ro '" hlllgo;" ('(JIl ",,,1(1.\' t "~"men"" caldo e ~houri/"
con petacas "I

Cesll'iros'

8ogoror<J, alg"l'a ("("'," "'''''(J('U<, '1'''' ,W' porteo" (,{Hi"o

t-ccstcro, escapa coas paracas, que al vn o dono").

Ch afou tas ou a lb a neis'

Mmm''';ose ",oMio xido,; ",eko 'lile "'-'poIa (vtrabllasc mclku-

sol ca fro").

0.,' li,"co.' das ",iI,o/"'" gholld{'" masuo xido cs lIeghos: gholld{'1/

miolil,< e os cha/iwlas gho"dimo", nJJdo e gl",de f 'os Tap<hll, comen
mcllor c s traballadorcs: comen galias e os cbafoutas comemos pan e
caldo").

'Id lciros'

Azorreghouttc U1I ghouchazo que o "/>o,,hel"" t vdculle unha

labazada que (1 apal'la,'u"].

A ~"/<IlIegho siseo que 1""1)<1 coa tacn tvhtalle pan can

(jue morre ~~la "mc").

Para" ""L"lia .tidas <1.\' COIIV,"u< do lai '1"" as do "'oi (vson

melkrrcs a, ras mazas Cl, mias").

o scu lxico, punto no que mas se diferencian da lingua com n,

est formado por palabra, galegas de pouea difusin ou que presentan
Wlha eXlen,in de sgnificado: palahms galegas (jue apan'cen cun
sgnitieadu que mm Ile corresponde,' palabras galcgas disfrazadas con
" lO"
preuxos. SU,IXOS, " ' , trucos d
metateses, e ierra, " ele " pa l ara,
b
lrtJ<:l'denlCs de linguas dislinlas gale!:o" .. palahras d.. eTt'ac;n

'En B,~"" Br<y ( 1992:22)

'Alv<R. Al ,',,~, l % ~: l 'W-IM
'A",''''''' Al"" ", ' 90S: 45_9 1.
 pmp'" "
Unha vel que existe unha paJa!>"1 para de' ignar un COI)l;Cplll.
cmpr gasc a deri vacin para designar conceptos que pcrtcnccn l scu
mcsmo campo" sem ntico. As SI." comprcba coa s formas dos nacciro s
ahogadeiw "lavandcira" e ahogad",. "lavadoiro", derivadas de
ahogadar "lavar", abigarrada "ba rbudo", ab garrador I ahig" r"" ilv
"bameim", ahigarl'<lr "barbear", abigu,.ru "barba"; bt'fI'iu/ "mil!emd",
h..-rneim "canastro. hrreo". de h;' TI'f,"milln o,,

'sin.."" ooroo ... mplo '" segm o'", p, l, bra, <'m pre gO<bs po los ..1I. iTo, 00
,",oogu<"", "I"""'P""'" ~ap" mpaT.1"'",.,-", ''P',.d.lY - ca'l!ar "oo .l~o". " ';"1' ".,~r'".
1>a.1r.." -",lar" , fulJ" lI.u I ""'gl<i/",' - dwr.... ",o<:a "",,,,,," , C<l".:a -c"'''Iu'h'', ci.""'"
"def""ac", ,'",klo 1>""", ..bra, "1"'[<0'''' ch.l"q""'~ -""" ",110 de "100", e""bol" c""'<O",
ch.",clta "o, """,", ,'/ri.d "'>edra", cn.xa "ca mp". j,,,,)",,,,,,, "fochenda". 8.",1" "fum e".
g"lan'ha "za>ato". Idm l/' "r,lor. I,"i<"d "fame". larma" "Ierd",". I"m ,- "fu, ir". lard"
'nen:la~. ,.,.,-pi" '''''''' ". P"""'fU<' ""!oo'bed.," . " ulh. "" "-"""". '0;;1'''''' ....
ogo. ",,,,e,,,...,,,
'aodM"(Alv'""', Ah'are' 1%.1,.
'.l " d ,w " po" e", " "d ",,, " poMar". <"d"Ol" "baoba". gali;"i'" """ada". <,,",,<'11<1'"
"uiz". e"""," "fume". eha..,,,,, "rto,,,-e", /,>id -po''''", 1"",;", "fame", ",iII,," " berha",
-1"
m,,,,, ",,,, ",1'
lllo" , k nl" " [<na~. ,,,." " """,ion", r..m ,, "p"""''' '1""""" "pt '["~. ,",lI,"" - 1 Ol".
I/"'''N,,, '1",,"- ,p,'dieh" '"""". """ fon o.....'IIda< no,-etb<, do" .Ihan< i. "" d .a foot .
"O. """''',, emp"'~ , por e, em plo. d..I",'';".- ".b,."''''''''.., ,MM" 'HIa".
Jcl"",f"'d'" "<om=lre" . okl"",!"", "oomp""". ,I.';",a "fo,,". ';"1,,"<,, "pot.,o", d,l" d'"
"coc ina". J.'lag'" """fro" (Iio",a 11",)' 1'1'12,.
' E.< te " pro<edem<nto qlJ<' ",nl""lI"n ". , fiador", "" " ""eiro. oon "m ;go" ,o
"am i!",". cal"",,, "ca lor" . .-edOn-ro "cedo", <-.."'"",;" "cerea". "",.J",,'" "<:oT'd.ll.". e"'"'""i"
"con,.". fi"on-;" -f,,,,,". 8"lb.otu",'" albana ", eaL"""..lo -ca"a". M""u",..I" " ~ I ...".
"",,,..,1,, "c....". "!>di,..."",,. ,,..,,,,,",,,,
"ha,..,..... "acaI>",". &<O,t"""'''''' "bu=ll-". " "'''''". '''
"amor", e" ;"ni,,,"""lar",e"",b""". " ealno'ar". ce","'h,," ""'la". eo/>",,,,,,,, "morar".
"AOOnde n """,,o ""<m plos des t'" doo8 proc<dem",,"" o da"JI'" "fTande", ,,,;,,
" ,,,,,1...~ , X",,,,,,,, ..c.. npt..~ d" , ao;hH'O-'.
"l'o ,-ef\>o do. eant. oros "'tiin n",'" cITCW1>tonoi.. ""bi> ""'"ootro," ,oo,s
"'''''''''Ir,''" (dll"j,, ~; ~"' ift "'" "oooumn" (dl ,atal"n,; "....,;, " n,nguo'n" (do 'ta'MlO~; "'"' ''''
\oa""" m" . ..,,,.;"'0<> "'>emas". g"" d." " tnlUl". ~ ,,;,,-"" """lora" (dl franc,): p i;tr" "c' n..... e
1I"-""',m "f al"t , " ldout ro> . rgo" ' : "ha "",,,, "oan" . Jlh;d,; " pequ""o" , '"0"';" "r' paz.. filio".
""U" "r< ~"''' . 0>'' '' "0"1:'~. I>.'~h'o ",,11,,". O",~, "grande". "'1:" ''''' "' .. n;" ,". ",Yid"po,t,a".
'fU"h'" "dou>, ; g.,".~, ~t" (AA<O"" "TO)
"A. ; "''''''''' ., <'00.> ""gumt'" ronn.. do ".,,,, ..... ..h l""" ,,,b",,,, ",ou llo".
,",aui,,,,, "p",,"". ~h ,'a, "rouhar". //"gh" "",u l",,", I..gu.n.. "falO' I,a... ,'''''''''0 "earp ,n'"",",
glllJ,mro "p<lo". p"m'" "a ""'". ,""';0 ",,-,00.110". ;"Ie"'," """'". ".. 1M " Mi". ",<ha. ' ""/"
.", '" <e~. "''';" "';r.~, "';bol'"".~ar",jI<l'""""'"''', pOl""."",,,n,, """"'". "'X" ""' ,"...
 e.-\ lnc n : H. i S'l ICAS EXTH. A l.I :'Il(i iS TlCAS no s
n :H.nOS

l . T d"~,, m" d" , de "'I"re''''," esludad", foro n creado, po r

pmfcsionais que estaban obrigados durante un cerio perodo do ano a
aband"naren II M'U lugar de reside ncia " a ve nderen :l ,a forza de
traballo ou o scu produtc fra do scu h bit at naturaL

Como nos i nforma Houza Brey (199 2: 12). os ee,teims, por

excmplo. divid an o scu tmballu en da s xeiras diferenciadas . A
primeira, a invernal, este ndla se dende o mesde agosto ata o de marzo: e
a segunda. a de ver.in. dende mar/" ala ag" ,t" . Duranie a xerd de
inverno tra ballaban nos scus lugares de residencia elaborando cestos e
acudind" as feiras p,.,.a w ndrenos. Durante a \ eira de vern ,aian da
sn casa e da s a zona contratados para fab ricaren cestos,
especialmente en zonas pro dutura s de vio.

0, a adore s, pola s a ba nda I SOI e' ~l Hlanco lQQ4: 59 ) podan

ser de dous upos: aquejes que se ocu paban durante todo \) ano de' afiar
filTa do scu lugar de nal't'mlonto, ti que Sil volvan para de,ean s"": e
aquelc s que aba ndonaban a-' terra-, de Caldela, acabaren ces traballos
agrcola, do vern para scrcn ,,,,eN'"' e voltaban na pri mavera . 0,
icllciros. os albancis e os cuntciros trahallaban na po ca en que a
climatoloxia era ruis benig na f nas da primavera. ver n e p rincipios de
"Ui"llll. mom ent" no que saan dn pais nu ,kl so: u lugar de residencm co n
contratos ou con conccsins administrativa s.' Danie l Alvarcz
(1965:17) ofrece respec to un dato moi ilustrativo;
f n..., re "o 1'149 se entreg"w n en la Se..-re1<uia ,leI A}'lL n~""ienlo ,le To mi"
ms ,le ,~,.,,io,,"'.' 1>illet o' ..." ,,{mie," <1e fem...-aml para "Ir", ""'''" " 1>rer,,' y
","" hill... de n1>reros. q ue !le' ''' u n solo hillete. para i trah.jill co mo .'anrero' .
" lh;uliles " rejero, f'lJa le,""''' pueb lo, de Ep,ula . .te1". que r...w,h nos S"ria,

"o. <.~Ie,n:,,'" ,le Mor.",I" d< A," ';" (F"' l<' 20011 "'ndi.. 1'' '' A;l ,ui ... ( ;.h". ~
L.oo <>8 5<"-' produ'<>8' durnrte o ",r.i.o volvi"" ,ro I"f"'. O. briquero, de Caot,lejo
f,m earoo o. se"" ' 1',,,0110, duran" '" me"", d. ""'000 d. in'""", 1""0. serondo
Fu",u,,,,,,bro P OOO:I'<\), "lo I.bo< m '" 1" :00" er.1a oo"lLl<d> del mer<ado. En oml y m. yo
de, fil,roo \;>; o",,,,',,,,,, de "'1!l'OO. vl"1<f\d;>s nrt1OuI"" Ie'. por 1", o",,'m ""ne!"'''' que onu.U!
r ,,",oteJo(...)AIruno. dj ", .ot ' ode e ""lO "'JO w>os die> f, trIIh"" "" 10 ,.." ""di ,,,,olo".
 S:.lamar.:a, Val""\olid. Bu/),l''''' Al"..-iu c J"~,, hl~nlcs de S.., bkb.., Y11M
mu]'i" ,,1m.. d" ~ I h,. q. <e ,,<> a.:u,l"nam<e,tra me mI..-ia

de supor quc- tic pruuciras. OS dcspruzamcmcs se rcduciscn a

Galicia para, p<),ll'Tionnl'ttlt', a arca de trahallo irse ampliando a outros
lugares da Pennsula uu do mundo. S asi se xustiflcaria a ncccsid adc de
crearen e cmprcgercn unha lingua distinta do galcgo: se o
dc,prazamcnto se he'c sernprc rra de Gali<:ia e'<:u,arian o u", dunha
lingua especifica, abondariallcs 1'0 galcgo para cntcnd rcnsc entre si e
ocuhrense S cu rros. corno parece que Hes chegaba s segadores que
durante tantos anos se dcsprazaron a Castela durante a poca da sega
para venden'tl a sa f orza de trahalh

2, As dis tintas profcsins que nos legaron as sas xergas

recrutaban os ooreims nun mbito xeogr fl co reducido: ccstcrrus en
;"lumlari/, arghinas ou canleiro, na Tcrr.... dI' Mnnll'S e nOlliT'" lugare'
circundantes, paraugucircs e afi...dores na 'Icrra de Calddus, norte da
provincia dc Ourcnsc, albaneis en Tui e Pontevedra. tellciros na Guarda
e noRosal.

Os datos rccollidos no Catastro de Ensenada, elaborado a

mediados do sculo XV II I. natsuan que o 30% dos vecinos da
xurisdiccin de Ten a de ~lonles eran canleirn'." No cenceo de
Cuntis. que Sil parc ialmt'ntt' pcncnoa antiga Tcrra dI' Montes , vivan
na poca da elaboracin do catastro, segundo Arca Caldas (1 Ql)ll) , 35 1
canrcros.

3. Os profesionais que se desprazaban nunca ian ss.

normalmente via xahan oflciais e aprendices. As suced a cos afiadorcs
viaxaban xuntos un nac eiro, o afiador expcnmcmado. e un miato. o
aprendil e cu' <:c'l~in'" que ",mpre vla,ahan dm-,-, XUnlo , . No ca"l ,k"
albancis, tcllciros e cantciros ir a,ladh... nsc cuadrillas cntciras,
normalmente mando dun oficial oulmxo.

EsIC feto , xunto coa proximidadc xcogrca dos traballadorcs

do oco axudnu enormemente difusin do verbo fomcntou o scu
 emprcgoe c"nlribuiu sa IXac,n.

4. O verbo era unha lingua pr"Cesjonal: soarneme a Calaban a,

pt'rs"", do oficio. O scu uso cm constan(e en (<'Id"I", mbito da vida
can<kl se a(upaban Ion'... I" sa (erra. Nu 'Cu lugar de re'''\cnl'ia nun
talaban u verbo, salvo mementos rnni concretos que podcrtan csixir
ceno sccretismo como poderla ser talar delgucn na sa presencia ou
comunicarse ce compa cro na, pan "la,
de canas, lsto explica que se
trate de linguas de""<lIiecidas pola pmpia familia d" profesional,
especialmente p"la, mullcrcs -os filklS edoitaban continuar coa
profes in" que nicamente comprendan palabras i11m1.l"." De dclos
'ej(o, non se dehc descartar que esLas linguas se cmprlog"sen para
enviar rncn-axcs cifradas "U sec retas. especialmente durante a Guerra
Civi l, como gusta de afirmar X.L. M ndcz Ferrin que faclan os
cantciros.

"No caso 0." boque",,> de C." "I,,JO de>p=' ro.e ,odo [, m,lo. " de >U1"'f q""
,0<1<,k" "'u> m<mb" " ",,,,,,=,,, " r.l",,,,,, ~""", i 0,
 5. F. ~ l<J ~ hnglJj~, dicir de Fidalgo Sanl<Jmarllla (1'N2:252 e
ss.), crc ronsc cunha trip la finalidudc; 1) para protcxc-la propia
idcmidade profesional e os pcnsamcntos Irome s esuaos: 2) como
medio de comunicacin interna entre os membros do colectivo; e 3)
para individualizar, particula rizar e homoxenciza-lo pmpin colectivo
'lueufala.

Esta s tuncins dns verbos pde nsc ver recullidas nas <.jue
paR,.;en se-la~ dus primeiras ensinanzas mu rai, <.jue n mtre eanl<'irn
-o buxa- Ilc proporcio naba s scus aprendices: "

1) Morrll.' P"" ",bicar mw'iar xiJahame Ji' urgilna. .Te/t'.'

in/eriJar" "<'11", Jr,,' urgilin"," xegl",r",mi""Jo exp!iru.,' ax Jeieg/a' Ja
Jel/al'ludar" e .(era." enhestar muxe xidu r-rapaz, para saberes traballar
bcn de camero icrs <.joe comprende- lo verbo dos argumas once se
explican as regras da lalla da Pl'< lra e ~er<is un bo canlcirn,,).lI

::
Cando "'"'que" sotaies poto d"lIIIJo, a murri"" {'omu
urgil'nu . .lera gilalr,w r wi {'uml'i"'-/ws. u I/uhis ,.,.riJo si Xen'S le
ormeunJu aprecia aS do gl/id wJidelle.' e lI"IUJe le .u in ll1 p"rl'"amenle
US tapingos e os blHUS t'tcando satas s polo mundo a traballar de
cantciro, prnc ura falar l."OS Il."US cnrupaeiros o noso verbo se qUl."rl."s qUl."
le aprecien e non 'lue che quciran ma l os se ores e os mestre,")

bias ensmanzas confirman o funciona mento dos latins como

rilo iniciticu, 'lue aventura Fidalgo Santamarii'ia, pois dise c larame nte
<.jUl." a aceptacin dun novo nwm bro dentro dn colectivo queda
supeditada demostracin de que xa adquinu lUl dos Sl."US trazos
identificadores; gU/l1w-/u ,,,,r1l<J.

Segundn m. textos an tcnorcs , a prctica do verbo era para m

cantciros pero tamn para as restantes profcsins unha das habilidades
necesarias para ser un bo profesional, tan importante como saber
ir"ballar ou "s",nlar ben a pedra . F.~e er.... ademals, un dos primcH'< \S
aspectos que pcrmitian consegu-Jo respec to dos propios e dos allcos.

''D....,o opinin i: Ra f""t Fon'oi", Su';. , oOlor do 1,m;;" do ll Oro .olore. ,...roo d..
can"',,,,,, de Fe11",,,,,,,Tn 11" 11 99J, 1.1 )
".-\ lr1>OO.;ciOO """ lro do '&P'o,,,,,, ~el<!", do P""P""" de: Bot""":ro> ( t9.'0: t t ~,
11~ j. ow. r que pnm<l ro pub 1" 00 este. 'ext,,,,.
 Por tuda, e,las razn, os prnfe,junai' ganlhanse nlo jlo de
comparti-los scus cocccmcmos lingsticos C').1' pcrsoas non
iniciadas na profesin e molcstballes especialmente quc algu n alleo o
posuise. A este respecte e mo significativo (} narrado por Ramn e
Fern:indcz Oxca ( 1977: 1X.l-l X5) nun amgo puhlicado nrixinaJiamcnlc
no 1947;

 A ,'O",", non lando dt"'t, ,''''''o supua " que ~oid.d>a q ue illdo " Luintr"
I"~k'. fa':L",", "0 muU"'-' " '" f""i1i<1",k e,,,, que "" m,-,,,' " Iln h" " lima" "" " ham""," .
/1;,,,,,o Baralld~. """'o tt~ k ,o ltt"",k, s..he. ~ "Ma 1" 1,, ,1.: xLTInilItia. 'Iue " tan l" t'o mo
,I.:,i, ,1.: inn.m,lao:I.:. polo que o seU 'L<"
e,~i " " ""meS ,.",.",,,,10,, '"
nie i",I,,.. s qu e
in!"e"'" na t~'fr,"lia. '" que "" ~anan " "Onl''''7a ,h,. wha,.,..,ad",~." ou ,los
"g""'rnuJord ' P" ..- c.,te in, lm m enlo <le relat'i"n """' lna ns ,k" a1loo s ., ul"'", Iln h"
,t.
lui e ji", a. 1<ises "paru/;",,". ,<ue o inm il il aria pa,a flllB' '''' cm p,e!!tl' .

Po, e.'" Os .",hu1an'.", ,'oidan mo i'" <le ", 'n iniciar no harall.'1e rhli. is '111< "S
que han ,k p" -,,, ;'. ar d il "" ,a "i,la. c dl",ll.'S " m"""a1lc, " v...-quc . 11"'.:.... allt~, , s<u
o/kio. 11", f. l. no <eu "'b~'l.

A iste re. l""'u, I"~t.".;. ,,,,,...-11< . Anx. lo N,,..,, a ."'ll'f""

alnta< ~1 qllt' 11.
pr,~IUJl " 1m " c",r% " "<ste,m " Vc",", n,.'ITo ~at k. c" mml it"" 1'" lo Be"..( 'h, ~ She y.

C.'" " lIos ir""'" ,ep liei>tl11e: "~E q,,,,n fo j " pmiii;, qlLe o la l". it'lL ""
. rT<>m.mar ,' n",,' ,,,,",, uf..eT' F. " ", ~~ , i ,h< ful ", i n i~1 cn" lnt <li l L",w lerrihle ",ald i"'n:
" Qu< " Smm:,>;,ta C""",a de M",Ia" ti""" na hora ,la lel ""i,'n'" l ...)

1 '1" < d" m sn~' , eilo que " ",..al lete " nha tr.h....ki'.' ,<lit' ,un~"< ' "
amhtl1,,,,te, e ,ta U", fi u.' i. fIJa se ''''I n uniear em,e , .. co ,..... m' ~ . sel"",t .. .liante <k"
..si....I,,,.. i~"or.m1e. . " ."""ital" ." ,i ", k, de l>ei7'" .11.0' a ji., 1'",lilt"'U., "el....t" ,k
,,,,se tl~"'"l>er1<" 1IO se" mi i. imimo ",gro""'. ~ " "llll'a~lI~ me '~a,:c io""" co" ,al, ,,,,.
vi" l. lit' . ""1ei'le "~"'l'''' " '1' '" <e p< ' id.". d~""",- " """ plUk>r tk ,.~."' ,

. A ut'",paricin U"oficioprovoca a dc'apanc1<'m du w rbu. p" r

iSlI na ucrualidadc, '1 uc tc amos noticia, entre tlS p rnfr sio na is en act ivo
XII' non >C" fata ningn dcstcs latins, alnda que perv iven na memoria da s
per"'-'as de maior idade que se dedicaron a esas prcfesins .

Nas zonas en que e-tes ocios tivemn unha e special incidencia

e mcsmc nas familias que tivcron un ou varios mcmbros dedicados a
algn deles s son coecidas a lgunha palabras dcstcs idiomas. No caso
da mi a I"-milia. por cxcr np 1" . i: {",mn emprega r, ",'pora,hcamenle i,o
si, palabras como glw!leira " lugar de residencia. casa" , carilla "irmn",
l>e11uJ "bcsta", C."loa " burro". ghandir "comer", d 1l<mar " beber" .
g!wmhri'w "famc", llJ'II'l'iro .'rj., "cu" , pi/Ira "cama", g tncho "poucu",
relhar / ral"',r "de fecar: e, lra ga r algo", etc. Solla a 0021 indica que o
galcgo de Cencdo -Tcrra oc Montes- tornou corno propias as pala bras
pi=1I "man", ghmillo "u nlla" . bocha "v u lva", barro " pene" , halO,!""
"testculo", carc,]a " m ea" . ('OIt',la "zoco... ./i"')axc "roupa", ,w m helo
"caldo", xmt'!o "leirc", purrio.a "amu.-a", ghiJlcita "forcuda", mlifa
"a v"Ha" .wndoci) "ga lu" . dia,\o"f' "<tem"", =1.rop" H' "carto, ', p;rr"'o
 "d<'lg~dH; nmido" , xillhOl(' "ll~ lli"l,,: 1<>10'", il/drilhil r
"chafallar", escil(idir "fuxir", eIC,

A C RL\C!'\l l. rJ ERA RIA 1'01'1)1.,\1{ '\lO S \ TR HO S

Nas obras dedicadas a co mpila-lo lxico dos distintos latn,

a tp ans e v a rra s c r e ac ro n s literarias de e st ilo popular,
fundamentalmente coplas e oracins ou recitados. Sen dbida. a mis
coccida por estar rccollida en variosiraballos discogrfico. foi creada
polos ca ntciros:

rjutras coplas en verbo dos argh ina~ son as scgumcs:

h t.. <k n.1ttIat , aL. id<>. M"" filia. ti q,ulad"" Tc"'" ,epula e ' a L[ra.
1:1.: qu LI..- ",oto rrci-is ~ do: Mia nai. non quite. lit"'. Teii<. ,eputa e ,-a L[ra.

Tralan<k"],, ~h" LraJll"rio Eses Xal,lS <lo !Laiia [ln;un. o >1"",,]L,- LO. \'<>Ia ,

Lh",no, o que ",,;;;..," Etc. do ' c'>hd o >on.~ Q". me ,,_, tafo na x..-i",."
AITa Cald~s ( 199!1:9 1l pfl',,'nl~ t~llll'n unh~ "racin ti" e~ntcirn
que recollcu do arghina Jos Rey Mcscgo : "cotas trefcs, manaras pcrrcs

....A. " .. mi;;. , m. I qLl< \~ I< n<s 1"-" ,_"". (l""'" p<T m "Il \~ 'wirn): I h,-jcl1o
do """,haf "'" e"" ... " c "'"lO fodcrchc fitl. ...
' -Rccolhdo p<J< A"" C.ldo> (1991i:~~1, T""""'= ,,,. no - >l" <10: ""m""", i: 0o, I "
r,,1.:f ",." [,, mo; , "" , ' ''',.... &., , ~, "",."cmo ' 1""""'-", ,, (lo:<"i1\<,".
" f n M"'- Coldtoi j I Y\l~: l U~I _ n ..1il<>' """"'-', ..M,.... fill . " "'<loche. 1 M,"" ,..,.
""'.t.. . "".
non r,-,J;n _noo. Este le LLe do 'oop;! ... el <l.,
' '''''eilo fiio e ""' "en '" i 1<00 mo e ""' "en 'o: i diime , "" mld.> , .,"" , q"" m,,,.,.,, na
obr-o", l nTril:', ,(l 'l9J M J.
 .kre'lLlcn IUmla r os gh o f\'i rns arghinas ; Jl a sla n rurmar a "'e ha
qu e os esearrinu alkzo na, ve ntas do na rou. Un padrenuestro e unha
av emara pe qu e o Celo os ga nda axia" ."

lva rcz lvarez ( 1%5:89) presenta a scguintc cantiga

composta polos ca baquciros :

Cialranlte , mo; Ix>,,!>,'....

Eh "","'e" 00 """1"'"''
Mllrc. o moi .. ." ""'1uc... ,~

Fidafgo ( 19') 2:277 e ss.] presenta das vcrsn s de informante s

naceiro s . unh a en galcgo e nutra en barallcre, du n mesmo suees"
versificad o:"

Cando. mina mu"la Caneto . mia Cann dia

Ame";. v;m" 1...It'" n .... v;" te anose plto
r\n'" iw n que a filpara "'," llvo '1 "'' '' a ..~tg.n., e
r\in qucn Ue <1,'1". un momio ninq'lt'fl lle ,\cra ' Ul mal hico
Porque "'mpro l1c d,cian
QI,e t.t."aiia, un njo.

M. ;s unhag alllra de orda Mai, unha n" ile de inverno

Po, I.'lima e compa.,;'n P<" la, lima e '"""l"'-' ii>n
('a~" ... de be;x, &"'ulilo ""'lIeI",,,,,,,,la a u" ,apa
Foi a 110,.. .'OarTa<: ii'fl. ro;a n,,,,a p.".-.licii>n

bupe,wu"o , . ro".."'" Fm""""Ul''" a ,'o" lar

que .."la ' l/l 'o,,, ""'. patlo
QI,e ameda n..,eiro
 ~ .......- .:r"'"""' 1>It>do F............... ""><ob.d< <"4Im
z..ro.d" H.u.,..., I'.o>t<. <t.o. lleS do ~" r.-.wr
T>nl"'k'" li ." ....' r k~ \o. . .... lh",-r,..

lJue arn<da ""'; m l<>. <I'-"' .....a un gt.ud.: ...",,'t.

rroOOlro cl.u~ "' le rro ""lrodi.il~

Qu.: <_aa~ . itt'l"t...."w. "' <.IN

r ....._\O'.<lue...-a _ " ....1" .............., 'l"" <'flI ....~ n,..,
E apidk'laln <a mUlila. ,.....10 ... uJ'I'iI"

.-aI>o&......... <1...... <aI>o & 1k l<:lllPO

:U~allllitil. umo <i<no.. "" t.lo.

E <...Jo ot i.o~"'>r
Ir_do <a> , ...

. ....110'11 <1"" "'" <.....,,.

,' m".",.. "C""""laoJo

Il .....lra memira p.u-",,,,

11.., ua farda p.u-=
~., f"-'14Il ...""ilLo.
QD<.""""" f ........,illa

QD< o_"' do ,iumo """ ~d<o..r.....,

...g-.oa ....... r.Ua.

Fiipml a mwi la.

V,lla tm "'. " .lian", l" Vi ll",'I", lan rl\-T' ",~I "
(}u" par",-;. "" ..ruoJ.. <1'-'" par " un " "'....
1era ... . ~--..iro U b ""oirurk ..... ;o<Uriro
OaCb.ainodo T....ana u..-oJ. ........ oJ.(1ll>.pa.
 Segu ndo rUlS mf<nma lWre1 ( 1Q5: 170) '" afiad"res que se
dcsprazaban a Portugal ( Tal ", ) tian por costumc cnsinarllc mI/ rilo
(aprendiz ) a ped ir com ida para as a ferraren as ganancias do traba 11o,
Os rapaces, antes de pcdircn a esmola, dmxiansc as persuas co scgum te
reci tado: "".\1ileos le ncen; gaurm non chcgucs, e guchia do xibas te
e...currnmeles", que i: !>mlo corno "'luhu, te coman, a noite non chegues.
e porta dn cura te csnafrcs". Ramn e Fcrn ndcz-Oxca (l 'ol53::!O)
rccollc estoutras : "C hinguis ruinguis lorda tices, os tcus nares nos meus
pildares; tanto sabes arroma nar coma a liria cando vai pildar" e "o
heligu dns paleg"s ma" la~aii o que o nnsu: rmrcos IIe ticen o dile, e

sanAntonio gard utc o noso".'

Na maior parte dcstas C<lmp<hicins comprobase que o IN.l do

verbo est relacionado con das te mtic as particu lares : a sexual e o
insulto ou a critica s con tratantes. De culqucra dclas non podcrlan falar
libreme nte nu nha lingua compre nsible. Velai a razn da c reacin do
verbo , aseguraren a liberd ade de expresin colectiva e dcfendren se
,," le as agrcstns externas

A REPRE SE:'olTACl :'ol t SC IU IA nos \"ERKOS

Os verbos son lingues sen trad icin escrita elaborada pillos

pro pios Iala ntcs, ainda que ha algunha excepcin coma a de Domingo
lvare1. Esle humeC<lmc.wu a ,a an<!aina adulta. ainda sendu un neno
de 11 anos , co mo aprendiz de ca baquciro en Bc umzo s no ano IIN :! e
pasou dcspois por San tiago dl' ComXh tcla e Brasil realizando o mcsmo
oficio, ecabou aprobando as oposieins a secretario xudicial e a arias

A "",u.-".", r"'1l<\;j<1o~'1'''_01"''''''''''' '''".''' ~''''''''' r,>J<-h "'""e;""'; ,-."'"

r,'><Io13 n.. que o. l"""u ola no ~11o do " .. \ :n l"""~'" o ""ho ",'o,n"';"pn1 qu< o dot..., '" 1"'-0
pmtl,o"
" 'dlilmOl1me o m, n o parvo. I n pa''''''
do me~ IU~:lf: I '00<>s ",..."" do lreb. llo, I .~
""'0 sen rrabal l"," ,
~ un ha noto _po' de >iIxma. na qu e ,nc "", a """,", nen barnlIele .fi nnoqu< es," 'ex to
", idenc .. "os e":I",," rerur>o que ofre o " 'TI" ",,,do se tml , de utijula """'" Wl medio de
"' pre; i<\n 1'''-'',1f,o"(F,<1o11l'' 1'1'12:277).
"" O li ngu i> minuio, m<rd.1 """'" o ''''' n..-iz mI> m m", n.idell"" ton'" ..,"'. . tal..-
roma a ...""" ",ndo ,.. j cog:>t" : "o "","110 dos portuflli''''' ;, mili, l!1ande .., no" de mo, 11.
romano deles ... n'o An'oo '" gordo o "",o",
 s.",relari" de cuncodkL Nn an" 190 <) cnm eznu a publicar n"s
perid icos EllleralJo GUilnJs e en El NI/e"" II<'rillJo colaburacins no
verbo dos tcllciros nas scccns denominadas "Follecas da Jalleira", e
"F"lleca' da cablli.jueira"'." Nn Iibru Jergils de Gatcio 1Alvarez 1965;32
e ss.l aparecen va ria, dclas e distintas pu,'sm. da sa autora: inclc
lamn unha carla e scrita en harallcle 1px 169) e unha " fi,lk ga S Ikgm"
en latn dos chafoutas (pax . 151l.

Ainda que poueos, existen cxcmplos do emprego dos verbos en

obras literarias de autores que nada tccn que ver con estas profesin" O
e ximio poe ta ('1'150 Emilio Ferrciro no libro Longa noue J(' podra
{Ferrcm, 1962:47-50) de.hcoull c' 'IS
arghina, II pne ma lilulad"
"Gabanzu dos cantcims", que inclc va rias palabras do verbo:
l . ) n "ntl" o la l>.-",lo l"-~lema l ,la .'l"'lun ca.

>d><lll'1o poi.,. "lUlU6

a ,ua ,m"n'" ""m'a. "i~hi a g"i~hi

M..(:" ,""" .., O publi<.,- FOI.I H AS DA HI. I.HR.A ~ f o l.l .R AS [lA

C AB . \ QI.'HR . \ "" el IlFRA I.IX ) OI1AlHl f.:s . "'"'.......,~ que dongio D . Jod ll_ S.>Mm" .
"" Lo (u....do.. f( )1 J H~ As q"" lu, ',o" (f'" a,,<p' '''''' " ~ J"'PIllandacl d., n<i<t t,.." ,,"o . q"" ""
\o rcoJ<.;"K-" d< HERALDO Ik",H:><. dlmm.. <1 ''''' Ol>.' de <>< O"" , P"''''',<I....,,''' de muclJo>
h,~o ",,, d< ,,>do l. prni"""I., "n. ",,,,,,,,di,",,,,, ",.,,,d.xl ,k l' OI n e A~ y n ) L LAT,~ ~ D,A
CABM) U 'tRA , qu" ,,1 ,l.",,'"'' ..,'fl'd",. 'll<' "",,",lo. ""'" ".-r<~lfl ... f.. ""olilarh, y
publi " o,las de,pLls.
M:is ,",d . d<sopor<d o >quel """."'oo. oo' m,,< 000 e,P'""lO<iOO """""" ". lo
p.ibli"oeiOO de rO l . I. FC~S DA IALl [[ R~ "" el "' ''...0 y P"!' " lor helid""",d., OO ,",'lTVO
Il FRAU lO do"godo 1"" D. Juan 1'.oyo G,1. 11mb ... "" Lo GU'rIDa, que las i""...... 1>o o <1.>,
"olu"""" por la o",,,,,, ld>d q ue d""I"'rtobon y 1"" el i"'",", lo "~ soi00 q"" ofred "".
Tomb'" \ "lDA GA lI.E G.~ . de Vigo. me pulil,oo olgilllCS ..en "" de ,",o d os e,
M;coI",,<\<, ," """io la j u>la ... i_ oa de >Il dore",,,,, D. Ja", Sola M"" rc. qu" m[<re"""" ..
trodu<,i" "" "'-, 'ellano poro publl=10 01m,,,,,,, ", \I,PO "" la >d.cilo""""'0.
1ll' RAl .llO Gt:A RDf.S ~ 1'.1 .1 '\'0 Il FRAII X) 1.1> "1.,.0",,1>., ,, , in tradu<" po..que el
I'()~ de '''' nwn <J\''''' Ioxl<= c'p~i do , P''' ..-nI:>... m<ondo>. IK'na;e, itiOh,,,, de l. <radu"" im
poro <r,,"""""1'" Y"o lwne w" la ""gm<l I,dad de: ' ''' poI...... Yel ",,," en id., de "'" f,,,,,,,. ""
~
'<r"'va....u h.. "U' ll"''' oo",<pk>s .H:,,,,,,,,n l <> ""'<\jo ,,1'i<t>d<,," (.~ '''''''' 19M; 11-1, J.
 m""/I"d,,. mI""'" "'." l'laI"o'" aI1C''''C
DenM '1'''' ha i ho"'''' na ,= a.
!k",k a ae ha ,[,,' k m!,o'

"" "r;" s falall.

O" 'fl<inta,-; o , "/c" ,,w le,-

Call~"'. n "M. "_tl""n. J,.,,,,,, a ><t1ra.

cmn'"" "', " i,bles " a;, c<tie"",

.. "n"as _.ida> ., sarna.1 " .. _'''"/'''-.

() ,,,,,,,J,, .; ,mlla p<'-lr..

o S ClIllli"" ""~',,, ">tI",k" ,1" arias RO/klw, .

F " f,'l!" i, a cm.... ,kl """',

anle ,,,1-0-,, .., ar/a_I d, marinar " m/".
Pc,lr.. ('1) h"" X,.",.. na <'n" (To' ",["

" a s" .I"" "" r< e h,,,-,,,,,I,, h,'ffa.

P"Ir.L' . aguirm.
p<,-Ir..,_ ,,-,,roao.
Jds,;,,, J" " ",l,,/e, como /",;!>.-/", ,lOMO'.

ma;. ala <le ,,"'tud_,- !t"iche,-

e "lIlda mal> al d" s ""tad",,,s gro"_I" "''' .

P<><k,o,,-,,, g<Jd,-,,,,a,- <le ." m"rom (.. ~"i"",

'1"" ...uik" i\., " " ",(a.l " "', ..lt"'w. l..J"s
""" ICUam". a ha"',,,, pa"~L''''''S na ",,j,,,
a" a""car a ,,<ca da roll/a.
~.k., a frol ,~" "',"""s hOIl".. h,.

a tona Jos '1"" lalx. ",,,, IX" ,m ,,,mal

" ,d \"n as """'" cneollcci,t os
 copul..",,, e In"rreln'''_
Que Cuico "0" g...de

,Ink " corn" 'al "",I in de "nu...o

:\1is recemcmcnre, fui Oescritor Amo Angueira no libro Pensa

11<10 4uen presen ta varios cantciros. procedentes do Arao. en Rianxc,
un h,,_w, n (Julias vello, lres finos e duus ""'I"rn,\'- lralrulland" na
construccin dunha f brica de produtos lcteos . Eslc's personases
exprsense no verbo cando falan entre si ou introducen palabras del
carulu se diri xcn s cunlr"lanles:

." ,, ua ,,,ti na j!o",a <n nl'o.' a no, " d" all~_

de cu l".i,o. <ii(\J.

F <W ch'uno. d < ," lirin. "'-""" pumll. " (Anj!u.ira l'N'J :~ 1)

,"". 1""""".
~ Al:il.n. v.,....." qLle no ,10m no a.;o0"l"tIM.> dunha !\Ola, pe de piI"n>
oo. "~n; r"aci<.'" <1M palo.., . 00 "<rOO. <>In 00'" "'l"'xIu.;idm 00 rn,m",n:nl0 O> ,,"",<iros
~"" , A.oc;""ii.. de ." mil"" d. T""" de M".n"" """"""" en ("",dedo., de '-loo'<>.
 o torcarcicn,c h ane i, en RUlad", "Roe hi" len fcilo
\-~ril"r
tam n a sa con tribucin :1 creacin literaria en verbo. Na obra \1emnria
de Trasdomonte incle var ias imervencins en ve rbo realizadas por un
cantetro e uutro pcrsoeiro <In lugar e un vocabulario con 60 pa labras
(Rozados l OO]: 17 e ss.l. enn antcrioridadc. no ano 200 ], xa publicara
na revista Cotarcdo" varios poemas en galego con traducin ver bo:

Can,o . ,'",n~i"",

Pal"l" . ~'''' ;co pate1o.

Ataf" l" xi<iamente

Canti~a tradicional.

<klon,\eas paliotas <Lo n r c ~ .

pararan J~arta

O. an.~"" fal",ano '''''00

" g".ddlo aglL rr",'; coa 1u.z gich.

Jlulo, ""...ios.

[)",,,t"'"~nlc art"'.:"" .xida",~nlc LI/1 """"

,~, mo; m"""rico ",Iai'",,"

- Ad<1"",, _. "" numero da re"",.. " <atm. l"""""" o p"",,-ulond.'\de de md uif en

.,[i .rt,
nl;< O> ~lo, do: 1"-"1"'[,," O> lit "~,, <l." d ..,m"" l!'" <""'" ~""'.
Olc"'p<'~ngu"d!ad"n ,~"ih-e i, .., o dd~mp" ",m,ad" de eng"",d lo nas
,, 1veiIL""'"

""pe<lradasa!lxoriz... na oIlTia 01;" albari"'' ' ...... (H u/AI<h. 2U01:31-

3.\ J.

Pmhahkmenle a compo'icin ml' cmkcida do hamllele sexa o

conm titulado "" fullato do rulo" ( - "0 par.lgual.' do neo") esenio en
1954 por D. Anin Villagarcia para dc dicarllo a Xos Ramn e
Fernandcz-Oxcat l 'l6S:263-264):
A,,,,,,,Ure, de ...ara m.u..:h" b",<>-la ,-"Ila p<Jl.1wrfu<l <le L.ouria mimn ca
~ual""a ... in,'_""IOII' e ClIllUfan.l" " labre" i-o ,mail". "'e" fi"llo. aI".Ip;md" n"
,arri", " 1"''' <1, ,'erralJ,,_ ('IIlJo u" beln fal",eig wl". enfi""",\U bari! e ,'0 bei/tl "
lad<"l<. fifgall<lo unha 00'-'1<1 gar. hela d"" ",oro M L..., o que o,t.'olo, rab"d...
;'t'".lpaba no ["" di"" a ,'argnen'" ,11" glLe ines bi'l"'lTa<k" . n n,,,. iro, pr;; fe irea, <~,
,.al" bufa I"s. "imb't'u un ..ing,alAH'a gar lea. liguie "'-"'al"'" ",a w ,k " "tic," al,"','ia.
J\. ... eiro. na.:eiro. careo,"ne O.i",..lo da fa",el", alo",b. ,L. GOO<'rno.'nle isto>
lidl.,o que ho. e ",,,rra '-ai oreW. p<~Ll0 lom ento> e queir.llI" ..,~.I.u n f",," de
mim"..."

o p m p in Xos Ramn e
Fcm ndcz-Oxca ( I96S:23S] autor
desta "Muicira do afiador" que inc le palabras do baralletc:

xi.." , a Ul"<'111 na ..erfa d" , io

' -.... ' ''"'''''', "" (O'" ",.do !""" f """ Ol" 119'/2:2 hIJ. """ 1~) <1, ..,i' -.';'" o",,, do maIU
<bromo, Wl I.. I"Oh,!",I. f" ... de Lo ........ "" oo' ",do <b ,r.ar ~ o ' """ criod., .:.lflO'M.,,,,,
""'''''' o"'l"'p"<te o<mllle,,,,. N"", un hn", e panzud". hen ",,",.dn e '" camh, " do. "" rnM.,
un"" ;uap' 'ap"'" dlln"" . 1<1"" ,1< l 4' ''' qlI< IOdok" me"'" 'mi. en bum' Wlh. carl!" d< pan:> de
1Mgo paT. '-cr><\<T no, lO '<n"lOnh,. ..... 1"<0l'''' Un t>o:m,.miTO' o fumo. J'II'" ,""'" ""'.....
""',,....""
"1,, [", . ,. ,,1'" o ,,,"o, .le I"nla .buhad. Rora' ''''''' ""'e fIMll!we, q...
ooxe n , eI"w..-. VIVO loo.. e quero dL1rImen. m rii. ,.mll.,,-
 Pica" "'<re. mA, qu" ,mio" eam"".

i o urr...,dur .i" un fo l~o ca"ra

bulo que huI. tr... da lar""u"".

("anw- no ,-hi fr. unha "m i"ira.

arrmc'a faisea., a.la;u qu" arru~a

p<"a ar/'tl",,,",,r <~'a ti no.la loIe ''''

" "n hai pata i,1-' lo""", ",,,ni,,. ",tran".

Dalle asl c-,'" ""la ,-O" wlw ;lo rn"r"~'.

A creacin literaria culta nos distintos verbos nace do interese

por difundir un aspec to da cultura galega non moi coccido e por
homenax ea-los humes que coa sa pror"" Jn erguc r on fermosos
monumen to, ptrl'llS e tamcn ling tsticos lJnha inlencionalilbdl' 'luc
parece totalmente contreposta s razn s que moveron os talantes do
verbo a utilizarcnos nas composicins populares: ocultar maioria a
sign ifieacin do, te, los cread",. '1u", s ele... me,n"" ",ntendan
 Os distintos verbos coccidos en Gahcia. e tamn OUlrO.
existentes fra das nosas frontcira s, foron c reados por pmfcsionais que
estaban obrigados a dcsprazarsc do 'I,"U lugar de residencia habitual
e/ou qul," trahallaban en conracio di recto e d iario cos seus
ennlr>lt>ldmc,. E fh runo P"">l c~'ila -l>l penetra<:in dos elemento ,
circundantes, considerados hostis. nos SClLS pcnsamcntus 1," para
asegura -la liberdad c de expresin sen medo a represalias. O lempo, a
concentracin dos prcfcsionais en m hitos xcogrficos delimitados e o
xeuo en qul," cstcs se dcsprazahan. sl,"mpre e n grupo, convl,"l1cron este
xehos pa rticulares de falar en marcas de clase que ser.... lan pa ra dcfcndc-
10 traballador fronte l con tratante tcr uprcsario] e marea ban a sa
pcrtcnza grupo que os debla defender,

Hoxc os verbos estn en extincin a s a memo ria s perdurar

nos papis ca ndo morran os ltimos protcsionas que os aprcndcron
cando se iniciaron na pmf(-,;in e xa non funcionan c"mo medio de
comunicacilin. A pcrda dcstcs xcnos de ta lar non , 1," de be desaparicin
 d" "fici" lsegut' a hahl'r aliadort's. lt'llt'im" canlt'im, t' alhant'i,)
nin tan scqucra modi ficacin da, rclacins de clas e. Parccnos que a,
razns do scu aba ndono son OUlr.1S , entre eles, que hoxe non e xistc a
e sf'<.-.:lali7.ae ion xcogrf ea por u li..ios o que inte m'mp e a sa
transnusi n e qut' o mtodo <le contra tacin lahoral vanou
considerableme nte. Hogano a, obra, enc rgansc a cmprcses e so n o,
scus departa mentos de pt'rsmll nu as ernpn.-sa, <le traballotcmporal a,
e ncargada, de contrataren e s operaros. Es te s pola sa banda, proceden
dos ruis diversos Jugares, non se cocccn entre si e, ainda qu.. entre e les
haxa "'p~'CiaJjat' in, este non ven UaUa pola t'xperiencia <le nlm <lo,
grupo" scnn pola decisin da empresa- En definitiva: hoxc non se
cotece o purrio do que se hai que agachar para faJar de determinados
le ma'. non ha i que ..ncirralo para qu e traia a com ida ou a hebida porque
non se rraballa a mantido e ampo ucn se p.,<le rcxoubar en, .w mpd us ,)U
xamull,as porque non son coccidos e non ex istc co n e les a camaradaxc
doutros tcmpos

1III1I J OG It.\Fi .\

JVafCZ Alvarcz, D . (1(65): juga" de G"licia. La de 1m Tejero.'.

CmI/ero." . Alhm1iles r Puragfit'l"Vs . Tomia -Pontevcdra .

lvarez Blal'qu"1, J .~. {1(6 1): 'Ti )('ah"{,,rio d",,' ""gin,,s ", e n
El M".'i'IJ di- Pon/,n,edra. XV f 1961 ), lB-1I5

Anguci m. A. (19'N): Pe"sa nao , Vigo: Xe rais

Arca Cal da" O. ( 1(98): Canteiros de Cuntis, Cuntis: Cune e llo de

Curns ICaixa Vigo.

Ballesteros Cunel, J. ( 1930) Verho dos Grgilllls .Jcrg a-knin de los

("umeros. Ponte vedra: Impre nta deAnlJIC/ .

Bouza B rcy, F. ( 1991): 0.,. Ci'.,'leirv." R"lego., di' Mondad:: e u "-r/u

gre mial. eompostcla : Museo do Pobo Galcgo. Tra tase da reproduccin
dun anigo publicado nrixinalme nle no libro hom e naxe que a
univcrvidadc de Cuyo 111' <I,-u icou profe,or Frnz Krgcr no ano 1956.
 ~---"..--;a

; ACIBEIRO :
t VERBODOS t
,
1 ARGINAS :
,
t ' Olm IRO GiU~l"" t
, t
t 'HI ~"O'''' -:
t),-....,..."........ 'Il"'ti

C"'la CJav<;,lI, J. f 191;0): B"ndo/..r;..."",. Ro",erim .v jerga,

K"lIega.<. A Corua: La Voz de Galicia.

Feito, J..\1. f2002): Los cuidercros de MiwJld<l. Historia,

an/<J/<Jgiar H}("ah"far;o. Avil"",: Azuccl

Perrciro, C.E. ( 1%2): l.tmga ""ite de f'edra, Vigo: Salns. Poesa

galega.

Fidalgo Santamaria. X.A. f 1( 92 ): O atiador. Vigo: Jrl ndo.

Fucntcnebro Zamarro , F. f2000 ): Can/alejo. Lo." briqueIVs y ."1,

gacera. Madrid.

Garcia Aln. A. (1956): " Vocahu/ario de los mmero,,' de

POli/el-edra recug ldo pUl" f" Sociedad A rqm'Olgim ", en El M usco de
Pontevedra. X f 1( 56). 136 156.

Gonzalcz Prez, C. ( 1<:1;2j: "0 verbo dos arxinas f La jerga de los

canteros de Galicia)"", en Acres dll Cotoque lmemationai de
GIYl'mgraphie Ji. Saragosst' {)" 7 "" 11 jtllel }')I;2. Zaragoza: La
Come la, IlJ8J .
 Gnrll.kl ReboTl... kl. X.M . 1COOTd.) f20(2): . Vil' ;ndl'im.l' da
ga/egnidade. EMadiu alllmpolxicu do 1'01 da Fome/a . Santiago:
Conscllo da Cu ltura Galcga .

Hernuda Gulia', C. f 191\4): O wmo dn, can/I/lm.,. Inditu

Ramn e Femandez-Oxea, J. f 1953): "O barallete. Jerga de los

oticio, ambulantes de 13 provincia de O ren, e" , en Reri,"w de
Dialeclulugia y TradidOlu'., l'upldare.\ 1X-2 119 5J ), 11\5-2 17.

Ramn e Fcrnndez-Oxea, J. l l9ti l'.): Sama Marta de Moretras.

MmlOgrafia dm"w parroquia m",,,,.,.,ill ( 1925-19.15), Vigo : ('3,I,..,los.

Ra lnn e Fem nde/ -<'h ea, J, (1977) : Galir-iu 'lO nra:IJ, Sad.a :
Edicins do Castru.

Rodrguez Fraiz, A. 119.'<2): Came ros e anistas d<' larra d.,

MOIl/I"i e Rilwirus do rez. r onleved,a: G r ficas Portela.

Rozacos, F. "Rochi" (2001): "Arte ptrea, Ama xorufa", en

C%,,'do. Rel'i",ta c" l/lira! e wri,"lica do C'lIIci'!{o dI' Forcarf'i.
l Vl 200 1). 5-4 5.

Rozados, F. "Rochi" (2003): Memoria de Irasdomosue. A

f,tmda: Edieins Ferv'l'l1/.a.

Snjll, F. de 12002): Lo !'amoja, jerga de lo" maes'm., ('un/eros de

hastlli""". Cantabria: CDESe. Facsimilar da edicin de 1947.

Solla Yard a . C . (2002): Ccrdedo. Materiais pe/I"G o estudio da

Ireglwu de Snn )(UU1/ de Cerdedn. Inl'i'll/urio Xeral. Vigo: Ediciones
Cardeo"-l. Espec ialmen te u capitulo V: "vc rvo ~ id,,", pp. 4/.!'.- 522.

S" telo Blan"", O. l I9( 4): 0.1' u/iadore.I'. A I"d"" '/r;" amn"lan/e.
Ccmpcstcla: Sotclo Blanco Ediclns.

Trigo Draz, F. 11(93): O verbo Ju'\" argiml' JI' Avcdru. Xelgu

gll'mia! dm {"(ml",irm J", "'JJllel>'Jru , ronlevl~lra : lkp utaein de
Porncvcdra / Escola de can tciros de Porncvcdra
Xantar reunin do ano 72 pe do mosreiro. que deu crtxe
nacemento da "Asociacin de Amigos do Mosteiro de
Aciveiro". Entre c utres. estaban Antonio Fraguas. Modesto
Rodrguez Figueiredo. Garcta Martmez (director do Museo
do Pobo Galego ). Carlos Balias e os prrocos de Forcarei
e Aciveiro. as como o Alcalde Francisco Filgue iras Gultas.
.".... , ~-

Coche de lia de Manuel Rozados, da Gra a de f'ahanelas ,
que se empregaba para acudir as feiras a Santiago. Ano, 50
Cabalgata de Reis do ano 1967 en Forcurei.
p da vella Casa do Couce llo.
Das aliacins do Soute !o f.C nos anos 50 e 60
 Dous equipos de Forcare posando antes
dun partido disputado no castro de Garellas

Mozas de Chamosa e Forcarei nos anos 50

 WBF -.-

Grupo de gaiteiros da Hermandad Galega de Caracas.

fundado polo rnestre Castor Cac hafeiro. o menor dos
c lebres Gaireiros de Soutelo. 'Iarn n se atcpa n no
cadro ngel Rapado e Fernando Armada

Castor e o seu grupo no ano 19H2,

na derradeira visita qu e fixo a Espaa
-

o ga iteiro de Seoane. Manuel Caha da,

aco mpaado tambor por Gerpe. Anos 50
Imaxe do Gaiteiro de Seoane co aco rden,
e "Cumbelita' coa pandere ta. no ano 1936
Mocidade do Cachafeiro diente da amiga taberna de Eulogio.
nos anos 50

C uriosa mexe da familia Cacha feiro de Millerada nos anos 50

Cndido Cosme. Jos Pichel e a sa dona posan dia nte
do Corea. o autocar que facia a lia Forcarei - Soutelo.
Ano 1956
Maduro e Caladio acorde n no ano 1939,

en Soutelo de Montes
o Delegado Nacional de Sindicatos, don Jos Sols Rui/.
visitando Forcarei no ano 1950. 6 seu lado. o Alcalde
Francisco Filgueiras e de do n Sabi no vtari o. A ra
Progreso ainda era de terra

Mesa elec tora l de Soutelo no refer ndum do ano 1966

Ouu as d as formacins do So utelo F.e. nos ano 60
Trio fo rmado por Barreiro, Armada e Maduro
en Ve nezuela. nos anos 50
Os clebres Gaiteiros de Soutelo nunha actuacin dos anos 30,
xa sen Fermiu
o Gobernado r Civil don Mario Palao no Saln de Plenos
do vello Concello. Ano 1955
:%>eguubo \!Certame Jluterparroqual ba
"\!Carne iUdiaba"
xose MANUEL OUTE/RO E ALONSO

PARTIOPN'i:
1I1lRl. banlIa.:
Xoft lI\amltI etIttiro ta1oJul,
(ampi4n bIl flrbt Ittll\llm t JloUfuJltutmlUl
.ttl~l!Ill t (:~1lII8K"
11. wtn::
XoJ:i 1.oiJlJlamtro u;
~irantr: tx OJIo,itor i Curia, e ii Xunla
Ctptrialilta br , lt1ll14 politita

Calo de Agr6n, a 7 de febrelro de 2004

NORMAS 00 CONCURSO OU "DUELO":

Este concurso hase de desenvolver por as les que rexcn no

"Duelo", segn a recompilacin dos millares de tratadistas e de acorde
,egunda edicin do experto Eu,ehin Iniguez da, que a, mais
importantes son:

o "Duelo" a ft',ullantc de unha oren,a inferida a unha pcrsoa,

familia ou colccttvidadc, de ob ra, de palabra, por escrito, e adc mais
valnd osc dos debuxos, pera mortificar ao qucixoso, ou o fendido ,
A inda que o de safio est ordc do da e os retos son monos, so n
poucos o, encomros. e o s adversarios han de e sgrimir as arruas da s a
culina ria ,
As otcnsas inferidas sern pregoada, no "cartel de desano",
To do " Duelo" se ha celebra r na presencia de padriiios e testigos.
Os testigo, non consentirn s contendentes desviar () ferro
contrariu valndo , e da ntao e' qu" " la nin pOniendo diant e a ,a Dona.
Os testigos presenciar n o dcsatlo impasibles. ainda que sen
perder o menor detall e abstndose de facer calqucra xcsto ou
movcmcnto que poida ser interpretado pu ro s luiganscs co mo un aviso.
Se algns do. co ntcndc ntcs usase brague iro de be po ndo en
COiil""ement" d", pad rin" , ou madriiia, e deixap;e Tl""oiiel'Cr de cintura
para abaixo.
O Tribunal de Honra estar cnm po sr o de diferentes
individualidades coccidas pola sa posicin s oc ial, b o neme, e
eompete neia en e-res a,untn,
Acabado o cnconuu clcvarasc a pblico o acorde mediante unha
acta firmada por tdulus mcmbros do Tribunal de Honra avindo os
litigantes que confo rmarse co na r nesma acordado.
A ~ T l:n: UE ~ T ES :

Nll seU np,~ul<l panlktario do 26 de abril d" 200 . , o inehtn

aspirante X LHR ,o'lina, en resumo . q ue a urixc do prcbc denominado
vulgarmcme "Carne Richada" len" scu naccmcnto nun cocc rncnm rou
b reva xe ) que aprendeu un ta l "Avclino Da Pe na" na corte francesa d"
('ardeal Richchcu. con unhas frmulas empricas uotalmcntc
acicntificas) sobre o picante de dito prato e nega ndo a lcxitimidadc da
Richada de Sanguedo e a, cualidades de Richador Maior de aquelas
tCJr<1' de \1onle,. E"- I, te , nemhargante', unha dIferencia 'uhstanc lal
entre a por el pobremente pre sentada e a que \ sen outra axuda] prvpwow
X \1 0 1\\ Esta de grande "alidade e nrixinalidade) , pnla, distinta, carnes ,
frmula e po ta cmpregadas e pelas cspcciais circunstancias que
concurren no Richador.

Dcscrthc nsc aqu sucintamente

"A V U W .\ UHlt\ OR IX t: UA "CA H. .~ E lH C UAI),\ " .:

CO ~ U KI O ~ S Q tI E HA U': C U.\ I I' KI Ko KIC HA UOK .\ I AIO K"

C AI' TU LO l. 1: A T ,\80A IU:IX)"IIM .: OS \IE STlU:S IX )

UO \II.~

E s t " d elicio s o
man xar ten a sa onxe, case
maxco. na lenda do re
Anuro " os cabaleims da
"Tboa Redonda". Naque!
mtre, ,k... po , de d"" utlr '"
im portantes asuntos na
mencionada lbo a , os
cabalciros, tal corno S"
observa no retrato, a primeira
babilidade q ue hablan de
p roba r era a de un xogo que no que o ganador dicia: "Do minus
vobiscum", que mis ou menos e o mcsmo que 11",,-1' nas tabernas nas
que se xoga o "Domin" (Dnmin oe' en lattn segn X LHR), e nnde \l
guudor afirma " Dom in H"Viii.,lS" , e o perded o r na imaxc di "Do nnn us
 bo,bi<:o", ljucera mi, nu meno, "Sdor Vo, bi<:n".
Ese wgo que hoxe en dia se chama o OO ~ll NO esixe que os
mL"ilre' del. han de pmbar: inlelixeneia. audada. memoria e e'tr"dlexia.
virtudes tndas clas precisas para elaborar a "carne ricbada", scndo cuasi
imposible que qucn non xogue domin sexa bo cociciru da richada.

CA I' iTU LO l. 2: I)O 'II ~ 10 I)A t:SI'AI>A

Na ouua imaxe observase os

cabaleirus da "Tboa Redonda "
pmbandn a sua habilidade nn rnanexo da
espada, despedazando con cla os anacos
de carne de res que cada un deles
portaba, coa s a espada sobre a
menc ionada tboa . As d iferentes
....--
procedencias dos eabaleirus
facian ljue cada un dele, portase un
anoc" de re, de d ifcrenre parte, e por eM'
ulnda hoxc a carne para tacer a richada
un producto mezclado de diferentes
carnes de res,

---- Es ta carne xa troceada e

que con pcimas que s el coec!a, era posta a macerar nunha base de
aceite de oliva puro- levado polos barcos celta, desde unha aldea
eXlrl'ffia de Gal1aeeia l por e,n ehammla a "aldea nliviea", p"la
cantidade de ,,1 ivu, que nela existan l.
Se este a orixc da carne. d" corte c da mcstura da carne, a clave
do prebe preparado por Merln e as hcrbas que o componen mcsturedo
co "01 ivo clivarem" xa mencionado, furon transmitidos de boca a orella
polo, diferente' druida., clticns t' por aquelc, oulru, nlL"ilre' da
sabidura tamn cocccdorcs da Icis dos rnovcnscntos d", astrus. dos
poderes de pcdra de clave, dos grandes constructores de catcdrais ata
boxe: e o que non lea e,e privilexio de coeccmcnros nunca poder
dommaro arte da richada.
CAI' TlJl .O l. ., : O W l\U;

[lome da richada mm '" basea como XLHR ern" lamente

comenta no neme do absolutista cardcal francs "Monsicur Richclicu ''.
Iodoo conuario.

nomc inicial dcstc p mhl pcrdcsc na onxc da "'Tboa Redonda"

ames mencionada. Cando os cruzados parten ca ra a 'lcrra Santa a
rescatar os Santos Lugares, han de levar alimentos para o canoo, as
parten con grandes polas Clln carne de res, pnsta a macerar segn a
frmula de Metlin panl que se mantea en cnndicins durante o vaxe, e
despn is ;oa se p""-para dndose a co mer , tmpas mereenarias remllidas
polocar nio.

roi na CTU/a da d iri;oida pm Sir Richard the Lionheart (Cneurde

Unn) , cando as tn'pas demn en chamar a ditn preparado de Carne " A
Richarda", polo nomc do Re que Ha entregaba tcomo salar io deriva do
sal que se IIe daba s lcxionanos ru manos, e a so ldada os mcsrnns de
sim ilarnmne )

pois o nomc dcstc prato e u scu -ostcma de ~X'r1e de vianda un

prato profundamen te vinculado espada, e non pluma como XLB R
quere tacer crer, mn por SUPOSIO es hbitos cardenalicios mo
vi nculados por nutra banda , 'as orixe,_

Co eccmos puis a unxc mxica da actual "Richada", que se

basca fundamentalme nte nos seguintes elementos:
Co cce mcnto du a rte do Dominio tuu
DO.\lI NO)
Sabia me/eolan....d de diferentes tip'" e te;Oluras
de anacos de res
Maceramenm de d ita mcstura en accrtc de 01 iva,
hox e xa non .Ia "aldea olivica" 'en"n de outrcls
zonas du pa>. ('03>; mccturas mximas d...
hcrbas s coccidas por dru idas seleccionados.

-_
, - -..........
--- --
Coccmcntc das dcvanditas carnes maceradas a
lume lento e mtodos naturais scnocmpreo de
ningunha maquinaria moderna que truca o
- "'--
'ahof do, me'mo,
Nomc da me-ma baseado na, cruzadas, po>t" as polos soldados de
"Sir Ricardo Com""n de L~'''n '' eon denominacilin . A Rid1.arda".

Compre un dato histricamente probado: O Cabalelro Avelatnc

de Rochard no curso da IV cnvada. te ntou de roubar a Sir RIchard a
frmula da "Richarda". h li e,,"denado , xu ruc cos scus descendentes , a
inclinarsc ante o Richado r ~a ior)

CAl' Tl!1.0 l. 4: F<"lIUl lJLA I){) (,O(' DI E ~ TO . : Il ESr:;;O 1>:\

l'OI A G HI Al .

Os cruzados, dcspuis de bastan tes vicisitudes por todos

coccidas, toron rematando e regresaron os que puidcron os scus
lugares de ori xe tracndo con eles a frmula de cxecutar a "R icharda' ...
c ouiras cousas.

Un grupo de estcs descobren nos subtert ne..." do Templo de

Salmll"n plam" e doeUl1lenh" do m~"'mu e mi,terius", ~",crilos
relativos s Evanxclios apcrifos do Mar Mort o que xururon defender
creando mm do unha Ordc: a dos Cabalciros d<l Tcmp lc (Caballeros del
Temp lo).
Esta urde csroa "s seus membros un
ma nexo eX!Taonl inario, da espada p"r sUp",lu,
pcnl sobre l"do uns coeccmcnros tcnicos da,
lcrs naturais e da sa apficacin na
arquitectura. e de ai o vcrdadciru nomc de
'lcmplarios tj-acedorcs de Templos). De entre
eles elixiase o primeim, " maiur, o Pomifice
mximo da Orden; u Pontifax que adcmais dos
coeccmemos anlerimes, c"rle ~"'a ~"'pada. leis ...slmnmi<:as e
naturais. aplicacin prctica das mcsmus, masonera ou arte de maxnnar
t maisonar do francs mason ~ casa, faccdor de casas I, pero sobre lodo
tose Ponuax.esro, "Facedorde Puntes".

A este Mcstrc Templario a qucn l1 e confa a O rganiza c i n

tSccrcta mcmc nomcada como "Priorato de Sin") a tcnica da
"Richanla", tanto na eleccin das carnes, corno d" corte, o tip" de lumc
 El o que sabe elixir acame, parula coa
espada, macera!a 00 leo e as herbas, cceccr os
cocementos e a pola segn a tcnica transmitida
polo> outros d ruida , desde \ lerlin, e agora
coccer a tcnica de coccin dcscnrolada polos
cruzados e transmitida polos Templarios. ... _..-
...-
_.~

.....
"",--", _
_-
.. -
K nnvn aqu faccr unha disfusicin non coccfda por motos.
Entre tcnicas de coccin e tcnica. de fritura, recomendase as o
lamo,o libro de Julin ('amha "La casa de Lculo o el afie de enmer",
citado na bibliograa. polo que na coccin o lcu non pode superar o,
ccn grao, t errrox irnadamente un dcz por cen to ms que o ngu lo recto],
feto que, dcscoccido nas cnsiuanzas rctixiosas e politicas leva
devandho XlBR a "frir" a richada (poniendo a carne "trinchante" e
non '"rich:mle" do '"rica...rica'1

Volvendo , Templarios, que se enriqueceron rpidamente. cos

domin i os da construccin e restauracin. n<.l dobre sentido dotermo, as
como polo poder que lIe daban os Segredos en Xcrusalcn dcscuhcrtos
suscitou a envcxa da Curia Rom e do mcsmo Pope, que non admita a
existencia doutm "Pontfice".

As, Felipe IV de Francia, de acorde co Pope . dccrctou ()

" , a., inalo do, Templano, no famo,o Venre' 13 do U07 e pICO. Os
Templarios nv mnsc que rcfuxiar ende puidcron. quedando algn
basta en Francia, ende si ccrto que se mantivo unha tradicin
constructor" ainda hnxe rc f'lexada na famosa escota de Enxeeiros de
Ponts e ('hall",:> t Puentes y Cal7adas, hoxc con rcpre,enlal'n trada
de Paria Pas) e culinaria, coa acreditada "Nouvcllc Cuisinc" r-Nova
Cocia'' en Ca lo) na que tamen aparece a "Ricarda" que non debe
confundirse coa "Poularda".
t preciso un apunte histrico: un Templario nomcado Jean
Chaln a(,mm no scu Proce,n Inquisitorial que algn, dos dirixenles
dos Templarios fuxuun antes do arresto, transportando os tcsouro, da
Prcccpror ta de Pnrise e os nrquivns. en tres carros, para Iaccrse mar no
porto de "La {ochode", onde estaba de crego un tal Avelino de la
Ruch<:1e{AvcJino [)u renu, de"'-'endenle d.., Avelaine Ro<:hurd,cuhukm,
cruzado) que uiu [alar da "Richarda' e trou xoo corso a Sorribas, o que
mL"iIUm coo pUUCIl ha"'amento o devandito XLHR).

CAI' iTU LO 1.5: IU('II.\KIH .\ 1U I:I I:'IjA ('IO~ A L e O ('A.\ I I;;'O

IU: n STt:I(I{A

Cartnmagno, ame a afronta Papal, fin das cruzadas, precisa

dcscnrolar novas zonas de expansin consuucuvo-culinunas, e non
poder ir car~ " Oriente, oh"iudo Roma pola Curia. si nala o Ocddente
corno punto a conquistar, casi apareL'C u Camio de Compostela nu de
Finisterrae.

Saca a obra a concurso e adxudicalle a mcsma a unha

multinacional francesa chamada "Cluny-Fuur" ( non confundir C<lU
nova "Cam'-Four" ni coa sa rival "Aux-Champs" O s Campos,
Alcampo.

A devundilu cmpl\"iu cluniu~nse empeza u trunf camios,

pontes. hospicios. sucursais de troce, hospitais e lugares de restauracin
e folganza.

(lamen convn aclarar outru punto errneo do pan Fleto do

m..,ncl<lIlado XLHR, A Ri<:hada chegou <1 .. Real ;"fo,t..,lnl de Slu. ;viaria
de Ac svcim" pero foi trada pola multinacional "Cluny-Foue" con
expertos de Poms e Chausses (non como cl d),

O s seu, lidefl's, o, do "Cluny-Four", "'" nu lt1I'imod.. pm'" os

supcrviventcs <laque les Templados con cocccmcntos xa explicitados.
as como avanza cara Fisu-rra o cocccmcmo da "Rieharda", lcndu
unha grande aceptacin popular entre os peregrinos.

O dccaem..,nln do Camio. a Rcconqul,ta e o ocullanlento do"

Evanxc lios A pcrtfos, traen consigo un dccacmcnto da ..Richarda''.

CAI' iTl! I,O 1.6 : St:G Kt:UOS

A Curia buscou con aireo a frmula do macera mento da carne e

u., devan,hlu, Evanxc hos. Qu haba nlOSeS fvan\eli"s que [Inlu
preocupaba a Curia'? Huxe xa se pode dicir, que neles probbase o
p, imu tralamenlu da Curia en \eral eoas mulleres. e principalmenle
con Maria Madancla.

Ela, ,egn se relata ai, era a hcrdeira. por dcrcitos sanguneos.

a,een<k'nte de Salml1'lll, a travs da trihu de Ikmamin, e era da a que
debera ser o contrapunto feminino , a raia nai. A misoxinia da Curia
romana. levou celibato s negos , e a moller a un papel de segundo
urden . que non se eurresp'mde en" sa lllldi \encia. eapa<:idade e oulrus
dons quc a honran.

Pois ben: tal como rccoccc o dcvandito XLHR, este Mcstrc

Maior da richada, ou scxa, eu, cnconrre entre as ruinas da igrc xa de Sta.
~t ~ladane1il . unha cupia dus dertomina,~lS Evanxelios Apcrifo"
contrastada cos que aparcccron no \-Iar Mono, e son exactamente
idnticos .

Nune" revelare i " que 'e pon neles, pcru si que eert ifieu quc s
eses manuscritos dan a verdadeira capacidade para ser "mximo
riehador", 'la que ndes. adcmais de rccoccer o papd da muller,
explicase que o "Santo Grial" ou "Puta Mxica" precisa para faccr a
Richarda .
Dutras x c n rc s an tes la me n
coeceron ests datos, por exemplo
Leunanlu de Vinci, en\eeiru e inventor.
que se bascou nclcs para pintar a Gioccnda.
que en real idad.. a Sa iIDa\" de :\1aril de
Madanc la . xa esbozada na ltima Cea,
ende se proba que realmente o Santo Grial
non i: o Calit unde "Xes, Cri'ln" bebe e
nnde bebl' n os scus discpulos. al pruhasc
que cada un len un cliz, lego, tal corno
Leonardo sabia. o Santo Gna l encontrado
cm Evan\... Ji"s efa en real idad... a "\lantlw
M xica" de Merln ondc se debe cocer a
""Richarda".
 A,i pu i" f;egamu, a t"'dala, ..,,,ndi..,i'1I1' que ha de cumprir n
"Pontifice Richador".

~) DominjodoIX) :\1IN6
b) Mestre do arte da espada para cortar a carne e ruesturala
e) Druida coccedor l~l maceramemo da carne <:<H1 leo e
cspcca, s comunicada, de boca de druida a oido de druida.
d) Experto nas lcis naturais do tumc, constructor dc templos c
cocas
e) Sen'ibleearti,w
O Disponedor dunha rplica do Santo Gnal ou r OTA V E
f ERRO FUND IDO lPOTAGRIA L) para l<KII'T lacl'f a
"Richarda".

C A PiTU LO 1.7: O IU: ~A<_t:.\IEX10!,~

As p'llS, non fui o Cardcal

Richd iu, nin un de,e"nl'Cido Ave lino
de la Rochc que o dcvanditc XLHR
empresa para hilvanar unha historia
da "Rcharda" inverosmil e p'1lK:O
cien tfica mis tpica do, scus
e'tudi", l'C1c,j,j,tico, e p',iti..,tlS queO ~ _
da rcalidadc: o transmisor do,
cocccmcmns da "Richarda" nu richada corno boxc p"pulamlcntc se
coccc.

l Non Imcs recordar aqu o rigor cenuco da Curia, cando por fe

afirmaba que" TeTTa Un DVD e u Sul un bailarn, na.' poca, do
a famad" Enxeneim , Templari" e cua,i Pontfice Galik-o Galilei. e
outros polo estilo, nin tampoucu os coccemcntos dos poltico> nn a
sa credibil idade en afirmacins, promesas e cutre tipo de con tos).

A renovacin da "Richarda" curiosamente foi de maneira

indirecta. debida a un francs Xos Bonapane. alias "Pepe Botella"
l non confundi r co ex presidente)
 As tropas francesas invadirun Espaa con trapallciradas, e os
ingle,e, dende P"rluga\ vleron a axudar. Ek'S lraian un lene nle ingl,
que casou en Lisboa e que se ch umaba Richard Sant Gu ncd, de
ascendencia francesa, posiblemente escoc, e masn , antecesor de
Ricardo de Sanguedn,

Lisboa to brutalmente sacudida por un terremoto na nnitc de

Detumos de \755 e ademais ardcu .

o re mandou aristcrata nomc ado Marqus do Pombal como

remn,truclnr da cidade, sen ,aher que era memhrn da ,,,eiedade St'C"'la
" Orden das Poms C" Cha usscs".

Estrettaballoucon ainco. fixu a Avda. da l.iberdade e as Eslufa' ,

('alda, C" Frcdas, e mira por ondc a sa muller fui casar m tcncn tc ingls
ames mencionadoque chcgara con wcllingtnn.

p"js hen, l'",kll"s de,cendenlc, d" ;vl'arqu, d" Pomba l. tanlo

por lia sangunea como por linea sanguedina hc nla ron a tcn ica para
construir a p"ta do Santo G rial, cuxos plan, bs icos xa apa"'can no
tratadode PTO LO\lAEI que se ven no retrato.
 CO~CLUSINS :

Esta a verdadera historia da Ricbarda ou Richada, e non o

panfleto de XLBR do que se pode dieir que, debido s seus estudios e
coecemento ou o seu dom inio da pluma, e fundam entalmente
"manierista", entendendo esta como unha varian te culinaria,
alim entada de tensins, di lemas e paredoxes, para sinalar que eses
dilemas non son tan artificiosos como reas , o que prod ucto dun
desbaraxuste entre medios e fns : 08 medios de que dispn un artista
para crear ilusias superan os fins de decoracin, o que fai imposible
que o aspirantearichadorencontrwtha solucin bermcniose.

Polo tanto, a richada un prato mxco, no que preciso ser;

Mestre do DOMIN, Druida, Constructor, e disponer de unha
POTAG RTAL, e o que non sexe istc non poder facer unha boa
RlCHADA.

_
_.. .__-- __
BO PROVEITO
.... .
,_ . .. ...
.. < - .

..- .._ --
,,,,,",..
, ,. ..". ,

_ ~, ", '"
........
--~
,.
.--
.......
_- .."___- '-""..-_.
........-.-,""-'"'.-
....--

_.- .-._-
""' ...
__.-
..
. _-
_.-
"""

-""'---
il!l1ilonlifax "Q!lnltrno i>anlllltbimull"
lllixil
 KIK L IO(; I{AFA:

J)ll hhm I dllAL;"'fAGESTO de Clalldilll>oloOleo " Sob re a medida das

lias rec tas que se trazan no circulo".

Eusebi oIiguez ""O fe n sa~ y Desafkts", Madrid 11190

" La historia y sus pr otago n islas", Ediciones Domen

f elT)' F. . Lewis, "O, Cabaleiros TeOlplari"" , a ~a apai\Onanlc e

dramtica historia .

J. !'>!. Planc, "A po loxa dos Templarios" , Xll17.0 e expoliacin. Editoria l

Humanitas.

"Curas casados, de~ertoln n pillndms"", I SBN I 'N.1

Gabriel L pezde Rojas. "Por la se nd a de Bahomcc yoga, tantra, caba la,

alquimia" , F~lidone,G

G abriel Lpcz de Rojas. ""M i~ teri<l' Templri"s: Ordo Tcmp li Oricnuc",

Edicioncs G

Gabriel Lpez de Rojas. "Riluales ;"'1a~ml~'s: Aprendi7, Compaiem y

!'>t ae,t rn" , ,:<Iidon,,,, G

Robert de Moren, " El ;"'f ago Merfin", Editorial Edicornunicacin.

Temfom de Almeida. "A RCCTeapo Fi l o~ lka "u Dialogo ,ohre a
Hlosofia Natural para instrucao de pcssou s curiosas que nao
frc"luentaram as aula,"

Walter Scou, " O corazn de ;"1idlthia n"

Carlos Garcla G ual, "HISTOR IA DEL REY A RllJ RO Y DE LOS

NOB LES Y ERRANTES CABALL EROS DE LA TABLA
REDONDA".
 ESCOLMA DE MITOS, LEN DAS E
TRADICINS DA TERRA DE MONTES
BUENAVENTURA APARICIO CASADO

lNTROD UC CI:"\'

Durante os anos 94 e 95 exerc n o meu labor de profesor de

Xeograffa e Historia DO entn Colexio Municipal Homologado de
Forcarei. Esta circunstancia permitlume poerme en contacto cunhas
xeeres e UIl territorio que descoecia. O feito de participaren COIl meus
alumnos/as nua programa de recollida de tradic in oral auspiciado polo
Museo do Pobo Galego, decidIume a afondar mis oeste eido,
convencido como estaba de que esta comarca da montaapontevedresa
conservaba mellor que ningunha o n080 fol clore .
Nos pcrcorridos pela Tetra de Montes de contado pcrcibn a
serena beleza dos seus vales, a transparencia das augas dos rtos e
regatos, o verdor e frescura das sas carballeiras, o incardinamento
harmnico das aldeas na paisaxe, o aire limpo, case medicinal... Hcxe
non se valoran suficientemente os atributos e as especificidades destas
terres, pero a imparable desfeita do borde cosrero, sumido na "apoteose
do cemento" por mor dos especuladores, po er en valor DlID futuro non
mot lonxano a esta comarca. C6mpre, pois, Don cometer erros xa
cosccdos, propiciar unhaarquitecturarespectuose ce entorno, coida-lc
patrimonio etnogrfi co, arqucolxi cc e artstico, conserva-lo
tradicional, restaurar con criterio o deteriorado e defender con uas e
dentes a pesexe. os re s, a Natureza en suma, que ser no porvir un ben
escasoe altamenteapreciado.
Gardo dos meus alumnos/as da Terta de Monte s un grato
recordo. Moitos dos que participaron na tarefa estn citados ce seu
nom e e apelidos nos libros que:: van res eados final deste trab allo. A
colleita que fueron do noso folclore fui exemplar, O conxunto de
relatos referidos Castro Loureire (Das Igrexas) , sen ningunha
d bida, o rnis completo de Galicia. Codo, por conseguintc, que a
mellor homenax e e teetemuo de afecto que lles podo brindar publicar
unha escolma dos materiais algims me valiosos, por Inditos- que eles
reccercn.
 Presentamos dous textos. o primeiro ' o relato-tipo que, con
pe(juenas variantes. se canta en moilo, lugare, de Galicia. O segundo
ten, para ns, un gran valor sociolxico. porque describe con viveza e
realismo o diario acontecer, a vida dura e sacrificada que levaron o,
nosos maiores. De lectura moi aconscllablc para os rapaces de agora,
Sobre a interpretaei,,,, dl.,;te milo e da trmliein oml, en xeral,
recomendamos o noso lfbru A socicdadc campesina na ruitoloxia
pnpulargalc'ga.

"lloi alg" lempo habia como Ca"',",,' I"mr " . "ellos'; mo"le.
emulo eran moi l'ellilios, collimws e lenhU/ws mollle. "wi tonxo.
ouJe mm podeson votver pu}"u U cusa. Lovbanttc unhu mamu l'
deinih",w,,' quedar aH('{NI mam;,a e murria" .,."" ,"ohe}" m i.< dd"s.
Ilahia "'1 jUlo q"e I,,-'u o IHEi usi, moi .'ellirio. e ,m diu dxo/le:

-A lapupil. '1/11' o .'oulelo" mume.'riase.

E o 1'1'111> como ,t(/ "}"U <I," O CI>.<lIIme /10n O/OPOIl ae navo.
Cal/PI' poi e mi,, a "10111<1 e j(Ji"" lemr , mome. e nmdo
chega"" U" "';Iio qlle.ll era moi lo"xe. moi h",xe. di.w l/e pai.-
-Aguraxa o 1'011 dexar aqlli.
- SlIello n"1 jjillo.pois dtxame. q"e uq/li dexe eu IIJmll "re"
p"'.
Despoi." ojil/o p.w.. ,' a mirur lodo /11'''''.1",: lodo un-edor, e \'ell
aquel """'1" Ion Iri'le e wlllmne que lIe dixo pui:
. Vh la l'e. que o I',m lel'u" paru c,~"a, que .I'e r~,., lroruo aqu ,;
scu 1'1'; 0'< mmsfil1lA' IO/IIm' traer tamn a min.
C"I/eu pai e I<'-.-owu> para I 'U.WI. e dixo:
Que .H' ucal,,-' aqui afilJa e '1ue/lon/ruan ", ti" .dlO-\' mo/l/e.
l:: ali ocatovse alada t' IWIK"a mais levaron " veos monte ".
~Relatores: Adelita Janeim P rcz, de Igfcxario !-kari7) e Gcrardo Ca,a,
Forres, de Murad s tBcariz). Rccollcu: Ana Beln Fomos Casas, de
Hcariz].

"Os vellos na .I',ia itancia nan qr,e recorrer 1> ml/udo, di'
p'",ca JaJe I"m q"" ir de ,a.'a ,."" ,a,'o. ir Irahal/o,. a /"'ra. "U ir <1",,"
 \'(Ua.' pm monle, de criado,'-, para poder ";"il' 11I'" le;W e ('om"r U"
pedazo de paJI,
Cal:;ahanu,,- "11.'- :;o c,,", de madeira e Iamo,,- moi pouca n:"'pa.
('omiomos ",ti"""lWpos defori1 de Irigo UIl milla que collall da." ."!lo.'-
torras e moianna Il<L' sla< casas cns mlli,los e despos pcndeir bana
para pode" comer, e n",;la,' "ece,\' I;'an que ir durmir ,'-('1/ (Y>IIW1; I'" rque
"ahia moilo . moila mi,'eria e moilO." anO,l' 'lO" li'-a" " i" ,' eqll<'ra (Y,lI ta
da5 s" us IIIlC/L<.
No" lillaJl tuz . JI;JI eiectrod omstccs, .n a uuga. Tian a auga '1111' ",ii a
Im/o.l' ('/lIn';,.,,,- do mollle. As ( '(l,,",'.I' eran de p"dras, e I<lmh, Iwhia
moilo.'- piol/os pol/L' cama." e mml/a', 71,am,,",' 'lile d""mil' mal, e a
<,o/leita 'lile s e ca!fia duho"da ihamo,l' " -''-'iras a """del' para ga"ar
,ml", pe,I'<' lu e comp rar u ro"pa pro.I' no.\'(,sj7llos .
Os rap aces nunca tiiauunha peseta uc s(~, !h'IO, Aprendamos a lcr e a
e,,'Crin;r 1"" '1"(' nlJ.\' e""",oha" (},'- ,,,,so,,- JII.'- e tia,,-. E na ; 1'/1('(1 da
G"erra Ci"iI de Fr/llu y, jiJi cando pusan",,, mti", mi.I','ria Ca III",eu.
porque us homes titia" que ir g uerra. NOll liJianlOs roup ue Coa Ssahas
factamos ' VIlPU!>l/J'II vestirnos. e a t das ovolias It'cimota el aciamos
l aldos e xersei",. E ;hamo.,' ('ll(iS hurras ('/lIgada"- l"''''' l",der ",-'nder 0,'-
molele.l' de pon e poder g/llw r ulg,m!w p e.I'/' la. pu/u.,' ,'am,,us da s
parr'''i'fia.l' ('{',['m lll,'-
C,,/til'llhumos mo;la len 'a <'o suellO. porque mm llahia sllliciellle
muquinaria e 0.< '/11(> a litl/JI oran oS ricos. e oS votlos mm cobraban
('1m", agora, ,<1'' '';'' qlll' IlIhia '1"1' liU'er m,,;1O tm/af/" para que
('ol>rum" algo e m", morrera" ahalld<JIllldo.I' ".

(Relatora: A w v ra Migue: GIII; l't,:;, di' Qllimelas (Das grexast .

Re<Yllleu: Nma/ia Ba..reiru I'areme, de Fn'ixeira, ('acltarei,." ,
Forcun i).

A Inquisicin

o
lema ua ImuiSlci<in ainua l"'''' mm vivo en Forcarei,
csrcitamcntc vcncelladc, na maioria uos relatos, 00 mostciro de
Acibejru.

"A .H.'me do nw" I<'im ina p,,/as ('/,1."'-" requisando m Ix'm' que
Iilla " X<'lIIe. e fi ,daJllle firmar u' dll<'unll'IIIO.' e",," nmhhallle as
Il'In},I' toJas_
E tamn iban po/as Ca8118 cotlendo us mozas e knihwUJ.' pro
""ni 'e nlo e ,'"m" IOdo.,' I,,an medo Sal1/o b,,/uisi";ll poi.. a xent" non
/ i".io f",::;a, Pero lJII dalu/vII o 1m/m cO.I'a e <jui_uron lemr /tIllla I/IO::U.
p e/"{J o 1/10: 0 de/a debaser atgho poderoso '1ue tte declarou a g hcrra e
fi-w '1"e desapa recero o III'Iuisicill ".
l Relatora: Carmen Picn M rqucz.dc Soutelo. Rccollcu: Susana L pcz
Cachafeirc.de Fix. ~1 1I1erada. Forcarei).

,\ gaJi a co n p no s d e o uro

Tratase dun dos mitoloxcmas mis repelidos na tradici n oral

galcga. Presentamos unha serie de relatos que o dcixan bastante te n
de tiflllkl.

"Cullla Imita mutter do pobu '11,e se lembra de '1ue ."eu al'<)

colllhil /li' de II<'I/a unur tenda quefalabo duna Xillilla 'IIIt' ti,ja trece
p"/'O.I' '1"'- ."e 1Ie oparean .tente 1/0 dwmado ,\ f ,;'-o Jo Caghote. "
'1,It' o Intenla fus <'ul/<'1; u gu /i,a dwmaha pur d,~,' e de.l'up<u<~ia_
Segundu <'ullta {J leuJa a gulilla Ji".u ell,.,m taJ a po/m' muro,"
em ldu \'iienm a Gaiici{J. e lIun se .mM eumu mI d ia us \-eclllu"
aesencamrona e desapareceu.
Seg"indo u H U 'SO d" rio. U.1''; l/m metros d" M",';" do Cagltole e
ame.I' de ehegur ['un/<' du lJuu:a . p,m, v <YIlh~' ;da po/u ., e" dilit 'i/
acceso p ero 'llle f il anos levousobrc si o p eso de ser a pronctra 1/011/.>
do cumio dos urrieiros 'l ile traan U "jju d<'nde (J R bero. XlI" <'S Il'
"omillo .I'e "re 'lile ,-a" 0." nuw/"{J," nlfler allg" a Iltt/m P'''{ IIe1J11 ftm ll.'
'1"" nlOi pretu du Pull/e d" BUlc" ." emt'i/u meler."e nu rio. <'." lu (01ll<' '1/1('
de.I't""upo/a ",la {",,/idade d" miga t<" o IlOlIle de Fo" Je J" L"ghurlo, -'a
'1I,e eunla " /<'lId" '1u<' nela del.wl"UlI os nwIV.\' /III /"gltarlo de UIIIV, e d<,
ui /le wu o deFo llle do LaglliJJ"/(J ".

l Relatora : Ermcsinda Da p~na uapcna. de VenlUXO, Rccollcu: Carlos

Manuel Cafvo Casas,de Ven luxol,

"'/lai simti.' de '1"e m' I!WWY}.. .-i,-imn en "U'-U,' no Outeim Je

e n,tm Jo Seiw, en Pres,}ueirn' . l..'o {'unte Ju Gil/V upareda 111//1<1 a
goli"io ("m pila" de '}(1m. 0." pi/O.I' ('stom'" (',wo" tado.I', s(' olg,, n
pasaba 1'01' dunue deles , desapa recan, l>cm se le botaba" 1m gorm
golilio, ""' p ilO.l' >'o !,.;",.,."d" o",,, ",

1Relator: Jos lvarez Garrido, de Alfonsin tSanta Maria de

PleSquc ird.~), Recollcu: Anabel Varda lvarez, de Sanlil Maria de
Prcs quciras),

"ColI/on '1"e "n/es, o diu de S", Xo<n, ,,,' 0lxlI~'cia ulIl", guliia
cm "",." de m'ro. .-1-".'11I" imnuho"u (vJl!er ,,"', IXlIIO , pero ,,",'mp'" ,w .'
l/e e."cup u/>a. 5<' a .tellle /10/1 hllen/a/>" col/el' u ga/illl/ , e."/a
I'l'eglmt/>a/le: romo S,,1l eu ?, e se <1 xeme respondtatte. de {Juro, <1
gol" ia mon:1wba, J"'ro .I'e /le d'"-,,, />m';/<I, ese ,(<I('iase rico pu,.a
semJII~' ..

[ Relator: Manuel Campus Dapena, de Filloi 1Pereira). Recolleu: Maria

Campo, Arca. de Fillui].

"Seg,mdu contu o ""'11 a",j, na ",Jite de Sa" Xoa" . a," .I'e is en

l'wuo de m",l" .tWlIo o Po;;v do Peglw. '1l/e se e/lCol1/m /lO ,.io de
Qw'mi//" (a/lU<'fIlCdo rio Umiu}, epareciase 11,,11<1 galilla '1/1{' pOllia os
"''<tI' d,' ""1rJ.p,.,n u per.",a '1"" tratase de ,'()fler os om,I', J"'ga/>u o sel{
atrl.'n 'me"/o coa morte ".

1Relator: Antonio Rozado, N cz, de Rozados , Quintilln. Recclleu:

Jos Anton io Rozado, .\t uras. d~ Rozados l.

" Ga/i;" e"(,{Jlltado,.",

dame <1 to ri'l"e:"
'111(' el/ dare che
o mio p"!>re;;,, ",

"Es/e encamo ",mlle saia a 1000,\', so /le saa os mts pobres ",

1Rdatoras: Maria N cz e Avelina Filloi. de \ t uras , Pcrcira l. Rccollcu:

Nata liaArca Arca).
 ..\ moura

A moura a fi gura scnucira, princi pal da mimloxia galcga.

"0 P,,::u du De"", u.. Pu::u d" IIIrmu d,m"" e as IX)I''1"e

alima'a <,ufllO se 111','.W wliwf<Jgueira de lume pUl'dehui.w del. Di..e '1ue
desteIm::o suia un ha mulcr encamada .
Trl"s" d"" IX';;O 1""'1""''''. redmu}u (pa ret'C.fi'ilo ) e "lOi es",,,n
D 1.1' e '1"0' <,,,bre "10 .' eI e udI\'a l.,'.
()p"::,, aI"p",'e entre dous m"l;jo" . '1!le era ,,.,de 1" moer a .unl<.
du Umla e fIIl.l' da GrUlla. EI'l a x ell/e {'und" la fII oer nm;;j" d a u
forma dlmlw mutter. Prime ro viaselte O cab do 101lK" e totro. e logo.
I"'UCO IlP"Il(''', iuselle \-' e''']o u cura e " n ',I'''' do (W 7''' Oi,"e q!le eru
,mi", fII,'ler XOl 'e " e fIIvi.!'-'rmw'U.
1::lu opareda v8 diu." suleados IUI"<.I;,I<I, .l'ell/",-lo na cimo dl/II
penedo e ludo dela liiiu unha lendadi'la (ul-:lll1us . fo. teas e wliw.'
'ixeiral'). OiM' '1 !le liI,,, as hra::'~' amurrad",,' 1"'1" ,mha e.l'Ix'cie d,' n m i a
6 cab" d,,,,s mlllulo." fIIe/lo .I'e n" po::u e d"'sap'"'l'<'u.
A xelll,' calldo iu 1"''''' u ""li"" u ,'10 de"de !<JIu e. p e",
U-<I<'IUllu..de fIIedu mm '1"erian o<'llegar._ea da. t :mlI,!olVlI olu mula
uns f rados e com>lJlll/e u hisuma. Eles di,l hwllle q 1,e J'll"a
de.l'(."",'alllu f" hahla '1 !1e ir ",,,]a ela e dicirlle: '"'1" h oa " "",'Iede e mi,,
a .1"" 0 1<.'lIdad'lu rudo ", E de,'pul.> <'v ller al' 11.(eira." e cu rl" rlle ""/Ia
e..pecte ,le corda 'lile estaba ufllurrada. A persu<I '1"e .'"<.' <I<'lleg""e"
ra e mm l/e dixese tso. coa US nxeirus e conballe <1 hnglm
Tam" "e di '1"'-' ,,,,1m \'c:: """ l 'el'!;'o." da Um iu lii" ", ,m e<ln mol
"'ola e deddllVtI ,!/iwo/u neste po::o (e.,'raha <,<"t'a du .,,' 11 nmi;;u). pero
" <'uho d ,m du o Clm ",,"'e.. apan'c" r "" e"su. DI.\'<.' '1ue l;' Iim'""d" do ,"
demu." pOllJl<e este po::o. udema i.' de ser mol /imdu, .Ii,rnw nwllo.'
"""IIII;io.< ".

(Relatora: Carmen Vidal Brea, de Graiia de Umia ~Quill! i ll n).

Rccolku: Begoa Iglesias Femandez, de Graa de Umia j,

Fontes

As augas con propiedades curativas forneccron copiosos

 '"F.,,-I<l i' .W u,,/'" Imdiim ma w"ig<l (' a'l " ea;;ice,,,,' de"de h<li
muilu lempu. e por i.I'o ulu/a a .tellle '1uere cOII."en '<l/a. A FUllle do.'-
Huos. a segli" me COlllo/VII a mili. I('n poderes curatlvos e qU;1<I,
/(iml/. tJ d('nm do ("(" 1"'
Al" ames , /",i .w nwilu lempu. lraiu" s ""paces e" lermus da
: o" u de u'Iu i cerea, l::.Halimre 1<'/1 mo ;lu merito pru .('II/e da pucu de
ames. p eru tvr curar 05 ra/",ees liillll '1 1,e I'''S(lr pUl' un pmce.I'O, e
1;;;,," '1ue ir por Cf'rlu,'- ('(,m im-. ~i;a" ('U,l'f' ,",mp re 1",la ('amil", da
R""da. e man'lwban polu Culo. pu,"""e mm podiu" ir e l'irpulu me.,mu
('amiu
Pum ir husear u '!liga, l'iI;ml }ivlo eam iu da Ruada, eulliw /
1111/'" IX>!Iea 'lIIga na Fome dos VidlVs , despos an ro c cottian osara
1''''1('" <lUXU de/",.n. dns Se/e Rudir""-, e de"1"'i.l' ,1'IIhm / llIe
mi/ag!"ei,." u cul/a uuga. De.'pui.., "a ca.I'l'. l;,,,, 'lile la mr r"I"'~ e
co/ar esu augu par I",ha scrvileta de "ma" iseu ", e dk-an 'lile os pdus
do demu '1"e 1;'/1.1 demm (uedabtm ,,(1 servitleta e o den", escupabu.
Pra In lf'r " rul'u;; e ium/" al, li;;u,,/le '1"f' lra er a m"pu mi,,-
llUm '1"<' Jil ,<,se, e e.I'a Ivaf'" I;;u que '1uedur aJi tirada. e 11011 u pudian
pua muu'u mi.I'. D("'I"'i,' ruh'ia" a ("ular a " "ga palo ..en ' !!ela e
'111<'<1ahall oHu., pelos do trasnu,
E '1<I IradieiII ainda se acorda ho xc.pero ug uraxa 11011 /r<U'1I 0.'-
!"UJJi"'t'.\' ("(m /{} os Im iu" 1"' /(>,'- ".

1Rela tor: Constantino Andin, de Acebedu (\1illerada j, Recollcu: Jos

Luis eornzu Cacha feiru ).

Cura do e- nga nid o

"A... meiX'l'-de untes uun de <I,e n m do un raxl: 011rtll'/I:/I "01/

m"dr""e e eSI;1''.'e delxadll e j " .I'<' IwqlU.'llo 1""haIliJa ,,,,ha ('asa '1''''
tin'ra d"lJ'" elllrud" ... e mIpas illu largo.
O rapa:: entraba por "'111<1 porta e saia pO//I outra, paian ,,"11<1
m esa '1'lej",\-" de eustt/l/(J 1/11 m edio d" p<I" -iito, E tian <ue "ir ce tro
ntlllff'n '" 'l'le .1'/' dwma'f'n Mara. ' pOl;i",,,'" dehai.w d" mesa a,-Culm
e wt/Ia dholle a O/lira a ral"':a 0/1 rapa:: en cruz da mesa, dicr; 'J"e
ji.wru un/w ('rll;;,
Despoi" cada milI/a dicia: "1'11 ql.ero I'SICWp<l: 01/ ral'lI:a ('
mm qllem engwlid" E' rOl w :u 'w wpa;; p<ls,hmlO ,wI'e ,""'es en
P ,

<-rlC por Jehoixu Ju me.'U.

Ms larde urt-antte as pcmus cun codeso e I'imt<e cruceiro
m ("CITIIIIO. e dC"'IlIidh/ll1O de /(Jdo e qll('imfm"flc atia u ml'lm 1'1;
du enICeiro mm/mjgw-ira. J'm Jiu "-''gllillle ,iiall ql,e c., /a,. a fiomuro u
em ceiru, moi cedo <'uu rulHca vII rapa; IlU <'o{o, e p rimeiro 'lile
pasaba pur onda o crucciro di, I</II/1I': "S1410r 011 seora da
hIC'Wl'l'nllll'lJ, c" rtde/le () I'ng mlido (1 e,'-Iu r r ialllru ". E e,<fU per.l'Oa
<'Ul1balle u <,,,de.,-u q l/(' lemha a /ado l1u.' peflllls ",

l Relatora: Carmen Barrid a Carams. de Porto l \1i lk rada) . Rccollcu :

A lberto Lpez Lois. de Porto ),

Hau tlsmn pre na tal

..f.,-w a('(m/et'ia 1/{1 pOli/e de S<m A 1IIo"io. e" Cerl.do }'LWHI e SeglU"
pll.lwldo que <,ulIdo u 101 malrimun;o 'lO /le m i 0",,;00 uj;mlili. .1'",-'11
(/('(ldir u eSu Ix"" e ."i" qll<' ning!l" se ell/ere. A nl/lller le" qu e es/o,.
emhura;oda, e ese malrimonio qu e I'a; uli leva pan, ,." e uI1/w I 'e/a, 6
cllega }' alto da ponte encenden (1 veta dospois das doce da none. e
e,' pera" a 'I'W ,milo per,w,a. 1111 ('um;anl<,. pa,'-e po}' ah. qll<' s<,ml"t'.
...emp"".pasaalgun
Eruon dintlc pur '11/(; estn ali e esa per.wx / ba txa rio e col/e
U/lg(l, e n m esa (/liga I/lIS ell/rallas da .>' la nUI ba utiza "-{il/o, Celebran
aH " ool1ql"'le. a .k .,.,u, e n ';;"" a Di",,' p ara que "...a ,'ria",ra .."ia
a,.rina ".

l Relatora: Carmen Caram s Carams. de Vilal n. "lomondctCcrdedo ).

Recul leu: Isabel Simal Vazquez).

I>isputa s en tre par roq nia ~

En tcmpos pasados boubo Cl'11:l rivahdadc e ntre as pamlquia,

de VenlOXO e Folgosu. Na tradicin oml quedaron pegadas dcsta
Optlsl<;i"m.

"Se g und o ("(ml,m {)s e{{us. {} SU" l'/ie{)Ii/., d e ~""/(lW /"i

IVlIb"do./ui moilus " "US, polo.,' ,,!dets de Folgusu. os ,'u/es o I,i'/VIl a
buscar Igrexa de Ve/l/oxo. De.'pois a xeme de Vell/oxo XIlIIIOI'S(' e
ji)il/e .\'lI('ar () sallw < Serra. e de ui "'11'1' 1111 /'" da,"p{)II(,{)," c{I1wifn,<'
!,{)plllaN!s de ~" /llu.w. '1u,' di as:

S,," ,\ ,ie{)!i/., de J-hl/O.W

era bru"cu, era "".tu
e '1 ,'xnmo m uhar
o S pixis de Fulgm'U".

lRc1~ lor~ : ",l ~ ria

Ele na ('orti/" Frai/ , de S. N K~ ll ~ , de Ven lllX u.
Rccul k u: Ca rlos M a nuel Calvio CII,a" de vcmoxo j.

Ca n liguciro de ,\ cil>l' irn

Con l'<'lI l,o de Acibeirv. s.'" Ten'a de ,\fu,,{e.' m.".

CO",.../llo J<. nmi/m';'udes. h'L" 1s 11<11' primeiro:
oS mo:;"" de A ndlI din: Os 0 0 /01\'8. O Rosario
COII\'('1lI0 nunca le acabes e a S an/'-,o de Acihi'im.

A Ti'rro de ,\1"'11<'" ,'I.,.,mu O convento de Acibero

cu/ro picos scu tar: <J'U' {un U/lO ()f;'1'011 p';,:
Seixo. Costoia e CU<'U dul/e u wl e dul/e u aire
e () UIIO d{) ('alld"" . e a 1I<'I'e por urredor:

An'lm' du' .' 011 de Aeibeiro. No COlI\'('tl!O de Aciheiro

de Acbe ru o ucibe rera, hui IInfrud<' gu!iiieim
"'htW c he SOl1 de Acbero. '}"'-' IOda, u., {u"le.' m'rra
p% de h"w nO/l me pes". churras, cllllrrm' ti poleiro.

o Ahade de Acibeiro Nosa S",'Ort1 de Aciheiro

u lodo," coida moi hell , len ull 1'e."{idu de .,'<'da.
'1"''rf' ts mo~a, e t." 1Ii'''a~ '}Ile l/o do,. o seor Ahade
e '1uen' <.~ vdlas {am". J'ru poi,er "u ."Iiu/es/u.
S ,," (i"";:ulo di: Alwim. S"n Gonzuio de Acbero.
casamcnsaro das lIella<. cu samellleilv das velas,
( 'U.I'" .1", "1'11"",. me" .'>um i;;o. por qlle non casas .1.,- '10ms ?
qm' a < 1101'11 .1' C."wl."e d"",. qlw n"ll dI(! jiunlll etas?

N"sa .v.';;oru de .~ ciheim

c"""l'd l la nUI1I.
11' 11 Wl
dume ese curu>'eliIJu
que c /lego 1'<111'<0 do Ctmdn.

( Relatora : tsaura Sanmartln. dc Pix. Millc ruda, Forcnrci. Rccollcu:

Susana t cezCocnotero, de Fix).

1.1 Hit OS ( T L\ I>S :

A PA RIC IO CA SA DO, B"e",,,'em,,ru. M,m ra'-. se'pienles. le.mm.l' y

ulro." "lIc",1IUI . Mhclogla popular gallega. Cadcmos du Semin ario de
Sargadclos. :-:0, Fdici, do Castro, Sada (A Cu mna). 199Q

" " '', A sociedad" c<m1/"'si;;,, 11<1

m il% xlU pOI"'''lr ga/eg". Bihh"lcca de Di vulgacin, ' cric Gahc ia. n".
27, Univcrsidadc de Santia go de C cmpostc la, 2002.

Pontcvcdra, xancrro dc 2()()4 '

Tmulo mcgalinco. Mmoa, Castre kl j Forcarci)
 ,

Cas tro Lourciro. Das rgrcxus j rorcarc

Castro da, Rodciras. Gurellas, Millcrada u-oreare
 v
Castro de Sanguedo. A Madalena, Soutelo de Montes (Forcare i)
Aldea de Grela, Mill erada (Forcerei)
A seora M' oVisitacin Villaverde Fiestras, de Andn (Acibeiro)
Experta en facer palleiros
 OS XACEMENTOS ARQUEOLXICOS DE
FORCAREI.
.\bnuel K.bum:lu hje'

Na catalogacin arqueolxica do Concel1o de Forcarei

aparecen un total de sesenta e nove mmoas, nove castros,
sete ou c ito de "neveiras", os alicerces da antiga capela de
San Bieto no cumio da Scrra do CandAn e outros restos de
menor importancia. Ancia que non estn no catlogo actual,
Bauza Breypublicara no 1940 unhas insculturas rupestres de
tipo cruciforme, atopadas en Presqueiras, sendo este exemplo
o nico vestixio desta caste. Coidamos que debera
actualizarse a catalogacin, pois cabe a posibilidade que nos
deparase noves achados.

A continuacin, irnos dar unha sinxela explicacin no

que atingue As mmoas e 65 castros. En canto S outros
elementos (arase unhareferencia moi sucinta.

. As mmoas enmrcanse no que se denomina

Megalitismo. Este concepto inc1e as construccins fetas a
base de ortostatos (laxas de grandes dimensi ns) dispostas
duo xeitc fincado e nas que outras laxas Can a funcin de teito.
Actualmente incl ense vesrixics que non se axusran
dcvandita dcfmicin como o caso das mmoes. stes

elementos caracterizan unha cultura con entcrnunentos

colectivos. a diferencia de periodos anteriores nos que se
faclan duoxeito individual.

Os restos desta cultura espllanse por todo o territorio

galego. Anda as dbesemencionar que as mmoas ahondan
mis en reas ubicadasa media altura,sobretodo en
penichairas e son rois escasas nos vales dos rios (causa que
pode deberse s roturaci6ns de terras e a unha maior presin
demogrfica que teria desmantelado moitas).

o mis nonnal que aparezan agrupadas, en

nccrpclcs, pero non sempre, e en zonas perto das canteiras
de granito de ande obtian a materia prima para erixilas;
nunca a mis de 3 km. de distancia como moito. O
condicionante xeolxico , cecais, maior que o da
visibilidade ou o dotipo de soloparaubicar os enterramentos.

As mmoas teen dous elementos principais que a

conforman que son o tmulo e a cmara. A definicin dcste
tipo de restos varia longo do tempo. Xa o Pai Martn
Sarmiento as mencionou na sa terceira viaxe a Galicia
(1754-55); logo outros, tamnas estudiaron, como o casode

Lpez Cuevillas que afirmaba o seguinte: "as mmoas son

morcas de terra, ou de terra e pedras, case sempre de forma
achegada semiesfera, que sinalan e acobillan a un mesmo
tempo, o lugar dun ou de varios enterramentos".

o tmulo un amoreamento de terra que cubre a

crnara funeraria, ten unha capa exterior de pedra chamada
coima (evita a erosin da mrnoa). Logo, na base do tmulo
hai o anel pcrimetral (reforza o tmulo e a coiraza). ii. veces
aparecen aneis na base (no interior do tmulo) e coroas
lticas. No que atingue s cmaras hai que dicir que, no caso
gaIego, son mis ben reducidas e poden ser simples (abertas
ou pechadas),sepulturasdecorredor ou cistas.

Finalmente, no caso galego, ternos que facer mencin

dos lIlkDbires ou pcdrafitas, que son pedras chantadas no
chan. No nosopeis, shai dousexempleresque son a"Lapa
 de Gargantns"(Moraia) e o "Menhir de Currs"
(Marin). Logo estaran dentro dcsta eultura as ~~
(dQlmen$) e os circos llticos (cromlechs). Nesta cultura,
ademais dos restos materiais, podmonos atopar con pinturas
o u gravados rupestres nalgns casos.

En canto periodizacin, a cultura megalltica en

Galicia abranguerla o IV e ID M ilenio a.c., en termos xerais,
e os primeiros sculos do n. Algns especialistas nesta
cultura, como o caso de Rodrlguez Casal, distinguen tres
fases no megalitismo gelego : al fase inicial, empezara nos
comezos do IV Milenio a.C. que cando apareceran as
primeiras mmoas con actas de cmaras sinxc1as sen
corredor; bl fase de apoxeo, cando se cspallan por todo o
territorio e aparecen os corredores de pasaxe (3000 a.C.-
2500/2300 a.C.), corresponderlase co NeoIitico Final e os
comezos do Calco lltico (ldade do Cobre); el a poca final, na
que aparecen enterramentos rectangulares de reducidas
dimensins que chegarian ata as primeiras centurias do n
Milenio a.C.

No Concello de Forcarei como xa dixemos estn

catalogadas un total de sesenta e novemmoas, a maior parte
dclas ailladas entre si. Destacan varias necrpolcs: Campo
das Antas (Mmoa-Sta. Mariadc Castrelo) na que hai dez,
a mis importante; Campo das Mmoas (O Carrascal-Sta. M"
da Madalena) que ten sete e as M moas de Coto Vello (Sta.
M"de Das Igrexas) onde hai cinco , ainda que a maior parte
aparecen soaso

Nalgn caso utilizronse como lmites parroquiais ou

de montes comunais de dous lugares (ex . Mmoa do Fcxo do
Cabrito que fai de divisoria entre os de Validas e Andn).
Case na sa totalidade foron violadas de xeito ostensible. As
mmoas desta zona ub cansc en reas de pcnicheira
preferentemente. A maioria Iimtanse a un simple tmulo e
son dun tamao nonmoi grande. Unha das demaiortamao
a nO} (das tres) de Coto Vello (Sta. M"" de Das Igrexas) que
len 30 m. dedimetronos seus eixos (N-S; E-O).Aautoria, s
veces, atribese s mouros.

Ternos exemplares que conservan a sa cciraza (ex.:

Campo dos Porqueiros en Graade Umia-Quintil1n,Coto da
Mmoa na Madalena). As mis espectaculares son algunhas
que conservan ortostatos da cmara. destas as rois
representativas son catro das dez quc hai no Campo das
Antes, incluso se podever o corredor de entradacando menos
dunha delas (Mmoa-Sta. Mariade Castrelo), conxunto que
paga a penaestudiar e restaurarpor ser o mellar detodos os de
Forcarei.

. A Cultura Castren : O topnimo castro e derivados

son moi frecuentes na nosa xeografla. O mis normal que
faga referencia a un monte ou cumio, anda que non sempre
,,1.

Arqueolxicamente, un castro unha estructura de

forma rois ou menos circular composto de diversos
elementos defensivos, que destaca na paisaxe. Construidos
en lugares elevados toman relevancia no seu entorno, xa sexa
en zonas de val, montaas oucosta. Hai que entender o castro
como un lugar onde viviu xente, ande se desenvolveron as
sas actividades cots, do mesmo xeito que facemos ns
hoxc nos nasos lugares deresidencia.
 Esta cultura ten a sa rea mis importante en Galcia,
onde supera os tres mil eineoccntos xaecmentos, alnda que
tamn se expande por outras zonas do noroccidente
peninsular. Abrangueria, o que na sa poca foron os antigos
conventos xurdicos de poca romana, o convento
Bracarensee o convento Lucense.

A cronoloxa deste mundo vai do fin da Idade do

Bronce (ss. VITI-Vn a:C.) ata a poca romana (s.IVd.C.). Na
fase final da cultura castrexa chgase seu mximo
desenvolvemento, coa introduccin do urbanismo xeito
romano no s.I d.C. (ex.: San Cibrao de Ls]. Os castros
romanzanse e iranse lago abandonando paseniamente. (ex.:
Viladonga ata o s. IV d.C.).

S irnos explicar os elementos defensivos e

urbansticos. No que atingue s elementos defensivos o mis
importante o seu emprazamento, canto mis escarpado sexa
mellar, as abondara coas defensas naturais. Pero, amis
normal que se constran elementos defensivos, que
caracterizana estes poboados. stes serianos seguintes:

En primeiro lugar. ternos os foxos, que son zanxas de

grandes dmensins que rodean o xaccmcnto ou estn
nos espacios existentes entre os carpos das murallas.
- Lago estn os terraplns ou parapetos feitos ca
material extradodos foxos.
-As pedras fincadas son chantns ptreos espetados no
chan, colocados diante dos foxos e parapetos.(S se
usan nos limites orientaisdesta cultura).
As murallas son o principal elemento defensivo: nun
principio constaban dunha base de pedras cun
amoreamento de terra e entullos, enriba do calla unha
empalizada de madeira; lago, ca paso do tempo, e mis
coa romanizacin crgucranse sobre todo con pedras.
Tian escaleiras paraaccedersa parte superior.
- Os antecastros, non se dan en todos os hbitats
cestrexos. Son espacios que ocupan a zona que est
diante da croa e por detrs de foxos e terraplns. Pode
haber mis de un no mesmo castro.Unha das sas
funcins seda paragardar o gando do poboado.
A croa a parte principal e central dun castro e tamn

a mis elevada. Est pechada por un carpo de muralla.

Aqu ande se empezan a erguer as vivendas, cando se
satura constren noutras reas do castro, ocupando o
antccastro ou ampliandoa zona intramuros.

Dende o punto de vista urbanistico debemos ter en

consideracin varios aspectos, que se citan a
continuacin dun xeito sucinto:

- Os accesos: soen estar reforzados mediante

terraplns ou foxos, colocados s beiras ou frente
entrada. en forma de zig-zags ou labinntos. Cando hai
entradas a travs das murallas, aparecen torrens s
lados; son estreitas e tian portas con trancas,
escaleiras ouramplas.
- As vivendas: as mis antigas eran circulares,
levantadas a base de elementos vexeres e das que se
conservanos ocas dospostes de madeira; lago pasaron
a ser de pedra, ainda que conservan a forma circular.
Coa romanizacin hai troces, agora aparecen casas de
plant a cadrada ou rectangular con esquinas
arredondadas. Tam n aparecern os patios anexos
zona de entrada das vivendas (ex.: Santa Trega) nos
que aparecen fomos ou grandes recipientes de barro
 para almacener productos.
Tian unha larera e o teito vexetal reforzado
debido s inclemencias do tempo. Hai que dicir que
perto das vivendas haba outras dependencias con
diversas funcins.
Os barrios: confnnanos varias vivendas cos seus
anexos, sepranse por ras enlousadas; nas fases rois
avanzadas tian mellaras como podan ser as
canalizacins das augas de choiva para evitar os
asulagamcntos.
- Outros elementos importantes eran as fontes e
manantiais ou os alxibes para o abastecemento de
auga.
- Tamn nalgn xacemento de importancia aparecen os
baos quetianunha funcin de balneario.

No Concello de Forcarei hai un total de nove

castroscatalogados:

Castro da Mouteira.
Castrode Garellas/Castrode Rodeiras.
Castrode FilloilCoto do Castro.
CastrodeA Mota.
Castrode Montes!Castrode Presqueiras.
Castrode SanguedoJCoto do Castro.
Castrode Muras/Curutc do Castro.
Castrode Loureiro.
Castro de AJ; Mouteiraa.
En canto seu emprazamento, catro estn nun
outeiro (ex.: Loureiro), tres en ladeira (ex.: A Mota) e
dous nunha dorsal (ex.: Garellas). No que atingue sa
tipolcxia hai que dicir que a planta rois frecuente dos
castros de Forcarei o de recinto nico elptico con
 rerraplns situados perro d un r io e con unha chaira
du nha superficie apreciable rode ndoo. 'Iodo isto
in d ic a qu e prefera n ubica ci ns Iacil meute
defendibles. AnJ a que ahonda n os de recinto nico
(Sang uedo o u As Mo uteiras]. humos cun anrecestro
c laramente defi nido (Gare llas o u Fillci).

Na mia op inin, no caso de algn da acometer

unha interve nci n sistemtica un dos rnis interesantes
e o de Loureiro, este castro destaca polo seu recinto
amurallado cun comp lexo s istema defensivo de foxo-
parapeto-toxo cara o NE. O seu foxo oscila e ntre os
13'5 m. (Oeste) e os 5-6 m. (Leste], ainda q ue cara o S.
no n se aprecia. Est rodeado por dous c ursos fluviais.
Defl nes e moi ben a sa entrada no sector E.

O o utro exemplu a destaca r eo Castro de Rodeiras

(Garellas) cunhas defensas moi boas : na parte
setentriona l a muralla len un tafude de dez metros, o
(0:0\0 unha anc hura de seis, o parap eto [muralla ]
exterior catre de ancho e o terrapln na cara interna
c inco metros. Ten dous recintos e a sa entrada est no
S E. O foxo rodea toda a muralla ugs no SE. o nde se
ubica o acceso.

Un problema qu e presenta o noso patrimo nio

arq ueolxicc son as alteracins posteriores, das q ue
non escapa ningn dos castros de Forcarei. Os motivos
so n va riados: c ultivos, nct ivida de ex trac uva.
edificacins. pistas, etc. Anda as o nivel de
co nse rvac i n d as es t ruc t uras p ri n cipais

relativamente aceptab le para saber ca ndo menos uns

rasgos xe rais. malia q ue nalgn o deterioro ev idente.
 Non podemos precisar a s a cronoloxla porquc non
houbo intcrvenci ns arqucolxicas nin case non ternos
algn anaco cermico aparecido en superficie, co gallo
diso non debemos aventurarnosen falar con amplitude
de ningn deles. Este comentario vale para o total dos
cincuenta e nove xacementos argueolxicos
a . ademais de cinco achados.
Isrc pasa en case toda Galicia, hai moitos pero moi
poucos estn escavados.

Podemos afirmar que coa cultura castrexa o

aumento demogrfico da zona do val do Lrez
consolidase. En toda a bacla do ro Lrez
contebilzanse algo mis de trinta castros, dos que
somentes est escavado parcialmente o de Penalba
(Campo Lameiro), datado no s.VI a.C. Nesta poca de
transicin entre a ldade do Bronce e a ldade do Ferro,
consttase unha relacin co N. de Portugal na tipoloxla
de materiais aparecidos.

No eido do folclore consrvense numerosas lendas

en case todos os castros que, na sa maioria, fan
referencia s tesauros e s mouros. S vou citar tres: a
da "Loureiria", unha fcrmosa ninfa loira que baixou
do castro de Loureiro (Das Igrexas) para irse
contemplar nas cristalinas augas do Lrez seu paso
pala Ponte do Crego, outra do castro de Garellas
(MilIerada) que di que habla un tnel que la atao castro
de Sanguedo e, por ltimo, outra do castro de
Loureiro que aseguraba que este castro estaba cubcrto
por unhabveda ou teitume en tempos rois remotos.
 Para rematar dicirlles que cando VISiten un
xacemento arqucolxico castrexo, tean coidado e
precaucin, pois dec tense que acadan, nunha
meirande parte dos casos entre 2.000-2.500 anos de
antigilidade, cando se agrede ou destre algo non hai
volta atrs. Tean en conta que son un patrimonio do
pasado que debemos conservar de cara futuro.

Romanizacin: No Jugar de Malburgo (S.

Mamede de MiJlerada) apareceran restos de tgulas e
algn posible anaco de muo romano e tamn
algunhas lgulas nunha zona da parroquia da
Madalena. Os nove castros de Forcarci, como non se
escavou ningn non sabemos se a sa cronoJoxla
chegarla ata pocaromana, pero cabe esa posibilidade.

Arte rupestre: Alnda que non estn no actual

catlogo irnos citar as insculturas rupestres de tipo
cruciforme, de probable carcter moderno (M.N. na
74) que publicou D. Fermn Bauza Brey no ano 1940.
Asa situacin entre as parroquias de S. Miguel e Sta.
Maria de Presqueiras e co ecdas como Outeiro do
Cuspe e Laxe das Buratas. Pode que marcasen a
divisoria de mbalas das freguesas . O Grupo Galaico
deArte Rupestre abrangue a transicin entre o 111 e o Il
Milenios, periodo que cadra co final do Megalitismo e
ca desenvolvemento inicial da Metalurxia. Estes
exemplos, como xa aludimos antes, son moito mis
recentes.

poca medieval: Desta poca os restos que ternos

son a ermida de S. Bieito (S. Mamede de Millerada), da
que Rodrlguez Friz apunta o s. IX como posible
 cronoloxla e que cecas se erguese enrba do
cmprazarncnto dunha ara romana. Cons rvense s os
seus alccrces a uns metros da cota mis elevada da
Serra do Candn (1.014 m.) e tia unhas dimensins de
8 x II '5 metros. Tamn se asociou o nome do Candn a
XPITER CANDAMIU S segundo reeolle lM.
BlzquezMartlnez.

Na croa do Castro de Montes (Castro de

Presqueiras) bai un coto, de pequenas dimensins, no
que se aprecian restos, da parte inferior dos muros da
Torre dos Xu ces Merinos (o primeiro xuz-merino da
Torre-Fortaleza do Castro de Montes data do ano
1188). Esta edi ficacin foi destruida polos lnnandios
no 1466, logoreconstruda e ata os primeiros anos do s.
XVII estivo aqu, para logo ser abandonada.

. As ~evei ras : Construironse para producir xeo

destinado ao autoconsumo e para vender. Segundo a
documentacin anti ga, posuan instalaci ns deste tipo
o Mosteiro de Acibeiro ou o Cabildo Compostela,
entre outros, ademais de particulares. A S3 orixe,
probablemente, seria medieval; cando menos nas
primeiras dcadas do s. XVII alnda estaban en uso.
Cons rvense restos de SCIC ncveras na Scrra do
Candn e pode q ue outra mis: as mellor conservadas
son as das de Fix (S. Mamede de MiIlerada), onde
pode que boubese outra; logo outras das estaban na
Rega das Neveiras (Sta. M- de Acibeiro) e as das
restantes en Suaneveira (Masgaln de Arriba-Sta ~ de
Acibciro) e a Neveira (Santiago de Pardesoa) . No
Monte do Seixo, a non moita distancia, perta de Caroi
(Cotobade) tamn habla edificaci nsdeste tipo.
 As mellar conservadas son as das de Fix (S.
Marncde de Millerada). A sa forma era a dun pozo de
planta circular de T5 m de dimetro, con muro de
cachoterla ben asentada. Non se sabe canto
sobresairian do solo nn o seu fondo debido s
derrubes, como rnfnimo superaran os cinco metros.

Tian un oco de acceso e baixarlan por unhas

escaleiras e tamn unhas canles de desaugadoiro, o
teito pode que fose abovedado, cuberto por unha capa
de terra, anda que algns apuntan que seria un tellado
cnico, a base de tella curva, pcis apareceron restos
deste tipo de material.

. Outros restos diversos son: un posible

asentamento aire libre do Calcolltieo ou da Idade do
Bronce, un romo dc leilas de poca moderna e os restos
da Mina do Pereirao, na que probablemenle se obrivc,
no seu lempo, estao.

. Ademais de todo o relatado anteriormente

abrigado mencionar, no que atingue arquitectura
popular, a abundancia de mulos de auga e as diversas
elvarizes (excmplos a destacar poden ser unha en A
Rochela-Acibeiro e outra en S. Bartolomeu de
Pereira), o que denota a importancia da apicultura
antigamente, que paga a pena con servar e restaurar de
caraofuturo.

Para rematar queremos plantexar o interesante que

seria levar a cabo traballos erqueol xicos e de
restauracin nas mmoas do Campo das Antas
(Mmoa-Sta. Maria de Castrelo), algunhas das cales
 conservan a cmara, ou nos castros de Loureiro e de
Rodeiras-Garellas, por poer algn exemplo. Tamn
restos mis recentes como o caso da ermida de S.
Bieito, a Torre-Fortaleza dos Xulces Merinos. as
neveiras do Candn ou algunha alvariza ou mUIDO de
auga. Traerla efectos beneficiosos a posta en valor, a
restauracin e a conservacin dos vestxos do noso
pasado, posto que seran un motivo que atraera mo tos
visitantes nosa bisbarra e axudarla a xerar riqueza,
ademais de dar a coecer, en maior medida, a nosa
zona.

BIBLIOGRAFfA:

- APARICIO CASADO. B .: Mouras, serpientes.

tesoros y otros encantos, Mi12J,oga POPll!M
gallega, Cademos do Seminario Sargadelos. N" 80.
- BLZQUEZ MARTNEZ, J.M.: "Religiones
primitivas de llispania. 1. Fuentes literarias y
epigrficas" . RomalMadrid. 1962, pxs. 87-88 .
- BOUZA BREY, F.: "Insculturas cruciformes de
Presqueiras (Forcarei)". Boletnde la Comisin
Provincial de Monumentos de Ourense. N" XII.
1940, paxs. 217-222.
- CAR RERA RAM f R E Z , F. ; COS TAS
GOBERNA. F.J.; de la PEA SANTOS, A.:
GrabadPs rupestres en Galicia. Caractersticas
generales y problemtica de su gestin y
conservaci n. Ed. Excma. Deputacin Provincial
de Pontevedra. 2002.
- DORRIBO CAO, R.; REBOREDO TAJES, M .:
~~,",,-"l!"",,-,!<J;;;'k ~.L Ed. do Cumio. Vigo .
2000.
- FBREGAS VALCARCE, R.; de la FUENTE, F.:
Aproximaciones a la cultura IIl.atcrial del
Megaliti smo galle go ; la indu stria lItica
puli mentada y e l material c er m i co .
Arqueohist6rica, n"2. Santiago de Compostela.
1988.
- FILGUElRA VALVERDE, J.; GARCiA ALN,
A.: "Inventario de monumentos megalticos de la
provincia de Pontevedra" . El M useo de
Pontevedra. N" 31. Pontevedra. 1977, pxs 43-1 30.
- GARC iA ALN, A.; de la PEA SANTOS, A.:
Grabados ruPCstres de la provincia de Ponteyedr!.
Fundacin Pedro Barri de la Maza. A Corua.
1980.
- GONZLEZ REBOREDO, X.M. : Lendas
galegas de tradici6oora1. Ed. Galaxia. Vigo. 1986.
- REBOREDO TAJES , M .: "A c ultura castrexa. O
caso de Forcarei". Revista "COTAREDO". N 5.
Ed. Concellcde Forcarei. 2002 , pxs 62-65.
- RODRGUEZ CASAL, A.A. : O Megalitismo. A
primen aTQ1lUectura monument.aL.de Galllii.
Biblioteca de Divulgacin. Serie Galicia. N"4 . Bd.
Servicio de Publicacins e Intercambio Cientfico.
Univeraidade dc Santiago de Compostela. 1990.
- ROZADOS, F. "ROCIlI"; Tena de Montes. Ed.
Everest (Edicin especial para A sociaci n
P.R.O.D.E.R. "TERRA DE MONTES''). 2000.
- XUNTA DE GALleIA: Catlogo de xacementos.
Delegacin Provincial da Conselleria de Cultura.
Pontevedra.
 A humedn da chuvia pousou no
a ire
Firme coma unha lousa
Irta .
Debai xo das rbores
Pod r e c e n as mazs
Non hai quen as recol la
Ningun no mundo i ma xi na
Tan ta desidia
Unha razn i mpe r i os a e segreda
Penetra a alma con forza
Herbeiros , outeiros
Chopos mirrados e des follados
Tristura decembrina
Abrentes f r os , sombr izos
Nuboei ros negros e grises
Ter ra da me lancol a
As aldeas do r me n
Ma i s non estn martas
Ai nda ha i un moumear
De silencios ingrvidos
Coma s e fi ca se
Un s on apouc ado no aire
Si lencios pre fi a da s de lu z
Si l enc ios de s oo
S s e move , espectra l , o ven to
As alde a s dormen
Ma is non e s t n martas
O outono e smore ce
Que p rocesin e stt i ca
De c a s a s bal ei r as
Coma e n le targo !
As aldea s do rmen
Ma i s nu nca morre n .
Ata o s ile ncio m is f ondo
Debe r a s e r aqu i son
E a escur i da de un l 6 strego
Ata e ste silencio de ~orte
Debera e spertar a aldea
Que se finxe morta
Pero s6 est durmida
Ceibas pa senifto o paxaro da l embran za
Cando s e pousan na terra os t eu s p s de
sombra

Anovas a v is i ta 6 v e l l o be r c e dos t e us
soi'ios
Pinga a chuvi a f 6 ra
No curral escuro

Un amo r eame nt o t eatral de nubes t o la s

n t ravesa a a l de a
Coma un r umo r xor do

A f err uxe dos anos , a f e r r uxe

Do t e mpo que h ai que non vii'ieches
Ollar como os mor t o s
Ainda resp i ran
As ga doupas daque l lobo
levan a note na boca
A l a danza que danz a
Pa r a ver s e t e namo r a
Con so~o s e con are las
Lonxe da ma r e da ardora
A l a danza que da nza
Coa co lor de branca pomba
Vencendo as nub e s e s c ura s
Vencendo o r e i no da s sombr as
Os mortos na s ha rtas vell as
Es t n comendo magno li as
Meno s un que es t agardando
So r ri ndo i nmi nente a uror a
moi to olvi do e nc ora do
Pa ra t a n t a desme mo ria
t moi to ol vido encora do
Para t a ma ft a desho ra
Da fr aga escura
De t a n ve l la
As cende unha voz
Es p r e i ta a soidade
Bra da n as rbores

Da fra ga anti ga
Sobe u n ba f o c incento
Que se i rmanda co ceo
E che ga a sa olIada
Ata a fi n do mundo
Era de c ando as pedras rezaban
Unha ladaina infinda
De c and o a noite tina
Pes de manteiga
E a s "4nS da chuvia acarinaban
O teu nome de aldea
Seme l l a nte 6 silencio
Ha i un misterio no vento
Que desata as b goa s do s nenas

t e n forma de pa xaro
E a lma de nube o silencio

Voan os corvos
A con t r aven t.o
E non avantan
Voa n , voan
A cont ravento
E non avantan
O mesmo cs soos doces
Dos nenas
o chove ndo mainii ino
Ma1niilflo
Ma1 n111f10
E o vento co s e u fi i io i i io . ..
111 011 10 .
110 1110 . .
Va n t a n isca ndo na t a r de
Coma a moa dun mu1no
o eco das l a g o a s que me envolve
Sementa na t a r di ~a
Un h a a rela

Coma s e o s olpor falase

De c ampe si ~o s . de mou ras
E de es trelas

Un ag o i r o d e pomba s rube o aire

E o son das c a mp s escoa
O vent o

Xa se q ue i xan a s alma s do s p a x a ro s
Cando a escu ri dade se f a i dona
Do qu e l e mbr o

Os mon tes a c oi telan o horizo n te

Men tres a t r i st u r a
Cheira a gri s

Boquean os p rada iros o s e u s o no

E a n oite d e i x a o r f o
O seu pe rf il
Unha aire xa morna
Despeitea a fr aga
E un sol s anguinento
Coma o que preside a s gue rras
De tn O t.erapo

A pa i sa xe f i c a abatida
Hi e r t i c a, rexa
A memo ri a non pod e
Con t a nta xe nte