39

Anuario Brigantino 2002, n 25

OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
* O presente estudio unha versin addenda et corrigenda dun artigo anterior, mis reducido,
que foi presentado como comunicacin no II Congreso sobre a Cultura Celta celebrado en
Ferrol en novembro do ano 1998. Temos que expresar o noso agradecemento a todos aqueles
que daquela facilitaron a nosa labor, sinaladamente s profesores Fernando Alonso Romero
Universidade de Santiago- e Robert Omnes Universidade de Bretaa Occidental- , as
como a Andrs Pena Graa pola sa axuda cientfica. Por ltimo agradezo a Alfredo Erias
o terme ofrecido este espacio para a sa publicacin.
** Marcial Tenreiro Bermdez alumno da Facultade de Humanidades da Univ. da Corua.
Sumario
Castros, dolmens, covas ou profundos lagos son espacios cun rico folclore na Galicia, representando
os lugares onde viven seres sobrenaturais que aparecen a un tempo como os seus constructores e
habitantes. O punto de partida deste traballo botar luz sobre algns datos mticos que aparecen
subxacentes nalgunhas lendas galegas, britnicas e xermnicas, que dentro da sa singularidade non son
mis que a expresin de temas que se repiten longo de toda a Europa Atlntica
Abstract
Ancient hill forts, dolmens, caves or deep lakes are locations with rich folklore in Galicia, and they
are represented as settlements of supernatural beings which appear to be both the settlers and the
builders. The purpose of this brief essay is to throw light on some of the myths which appear behind
some Galician, British and German legends, which are, within its singularity, no more than the
expression of themes repeated throughout Atlantic Europe.
O pobo o transmisor inconsciente
do pasado (Vicente Risco)
N
o folclore galego, o mouro constite o prototipo de ser sobrenatural, unha autntica
raza mtica que reflicte valores e caracteres dunha sociedade eminentemente rural,
pero que atinxe tamn a arquetipos anteriores. Este segundo aspecto, referido s
conexins distantes e transformacins diacrnicas da figura dos mouros, ser o eixe no
que nos centraremos. Basemonos en indicios estructurais a partir dos cales consideramos
convinte establecer unha anlise comparativa mis fonda entre eses elementos do imaxinario
popular e os seus paralelos noutras zonas xeogrficas, que nalgn perodo da sa hestoria
(ou protohestoria), puideron ter conexins con Galicia, sinaladamente a rea cultural
atlntica e o mundo indoeuropeo en xeral.
CONTINUIDADE MITO-CONTO
Supoer que o folclore asociado s mouros constite en parte a evolucin de arquetipos
mticos, supn entrar no problema da distincin entre mito e conto (folk-tale) e, por outro
lado de como se produce o paso dun a outro. Antes desto, cmpre ter en conta que non se
pode reconstrur unha mitoloxa a travs dos elementos parciais conservados no medio
Os mouros:
notas sobre a permanencia do mito no folclore
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ**
*
40
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
folclrico. O mtodo seguido neste tipo de estudios debe proceder de maneira inversa,
identificando e explicando, a travs da confrontacin entre os datos etnogrficos e o mito,
o posible papel que tiveron na sa orixe elementos inscritos agora noutro conxunto
ideolxico e, por en, de que forma se produciu esa evolucin. En segundo lugar, temos que
considerar a propia definicin de mito e, como consecuencia lxica, a cuestin de que se
entende por mito, conto ou lenda. Seguindo a definicin de Jean-Pierre Vernant,
consideramos que, unha mitoloxa ...un conxunto unificado que representa, pola extensin
do seu campo e pola sa coherencia interna, un sistema de pensamento (1995: 181).
Desde este punto de vista, as creacins do imaxinario popular en canto dotadas dunha
coherencia interna e estructuradoras do mundo crencial campesio, constiten, en certa
forma, unha mitoloxa popular, termo utilizado tradicionalmente pola etnografa e que
perfectamente vlido. Sen embargo, tamn cremos que til manter a distincin mito-conto
para evitar confusins, porque, se ben desde o punto de vista sincrnico as diferencias
entre mbolos dous conceptos dilense e son frecuentemente difciles de establecer (Kirk,
1990: 48), desde o punto de vista da anlise diacrnica, e por tanto histrico-cultural,
cobran especial relevancia.
Segundo as anlises sobre o conto de Vladimir Propp, un mesmo relato pode clasificarse
en diferentes categoras, anda que formalmente os cambios na estructura deste sexan
mnimos. As permutacins de significado non dependen tanto deste como da funcin que
cmpre no contexto do que procede. Consecuentemente, os cambios que se dan longo
do tempo nunha comunidade, comportan unha mutacin paralela no sentido do texto oral.
Esto implica incidir no papel da transmisin como un proceso activo que se establece
entre a comprensin (sincrnica) e a produccin (diacrnica) do relato, a lia de
continuidade que mostra a evolucin dentro dunha tradicin. Consideremos, pois, polo
momento, que na narrativa tradicional (as como no folclore, en xeral) poden atoparse
distintos niveis de significado. Polo tanto, unha anlise sincrnica, por completa que
sexa, non supn a negacin inmediata de calquera anlise baseada nas orixes dos elementos
estudiados. Simplemente, estamos ante obxectos de estudio distintos e, polo tanto, ante
puntos de vista esencialmente diferentes, pero obviamente complementarios.
TOPOGRAFA MTICA
Os mouros aparecen no imaxinario galego definidos por un xogo de oposicins na sa
forma de vida que os distancian dos seres humanos coma dous pulsos que nunca chegan
a atoparse plenamente. Un dos seus principais riscos o feito de que se considera que
viven en lugares nos que os humanos non poden vivir, situndoos, a topografa mtica,
sobre a auga ou a terra. Un lugar comn do folclore galego que, traballa-las terras en
certos sitios, non se pode afondar moito, porque as casas dos mouros estn embaixo e
tropezan as ferramentas nos tellados, polo que os mouros berran s labregos: Ai hom
cerra o arado, non ares tan fondo que me destella-la casa (1955: 281). En Irlanda dicase,
as mesmo, que as fadas (os daoine sidhe) vivan baixo a terra polo que era arriscado
construr unha casa ou arar determinadas terras. En Donegal contbase a hestoria dun
paisano que era atormentado polos daoine que se lle aparecan pola noite, dicindo: You
destroyed our house, our dwelling, our parlour / But you will pay! You will pay!
(hEochaidh &Mac Neill, 1977: 327) por ter feito a sa vivenda nun deses fairy place.
Habitualmente a residencia subterrnea dos mouros aparece asociada a un resto
prehistrico, xa que o labrego entende que ese inmobiliario arqueolxico omnipresente foi
41
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
construdo por eles, xogando o papel de
constructores de monumentos de diferente
adscricin, que algunhas mitoloxas atriben s
seres primordiais. Nesta categora entraran,
tanto aqueles restos que realmente son
resultado da accin humana, como algns
fenmenos naturais s que se atribe orixe
sobrenatural.Tal o caso de determinadas
pedras afectadas pola erosin ou caprichosos
encabalgamentos do relevo grantico, feitos
segundo a imaxinacin popular por unha vella
co dedo menio, como a Pena Molexa de
Vilasuso (O Val, Narn), impresionante penedo
duns cinco metros de ancho por case cinco de
alto e encaixado entre das pedras do que hai
rexistrado un extenso folclore (Pena Graa, 1991:
I, 59). En Castieiras (Redondela) atribuase a
forma dunhas pedras s mouros: hai unha
pedra que lle chaman Outeiro do Veneno, que
ten marcas feitas polos mouros para poer nelas
o veneno. O da que rachen a pedra, haber
moita mortand na parroquia (B de
Castieiras, Redondela) (Soto Lpez, 1987:
289). O tema da marca deixada pola moura est presente tamn noutras zonas. En Chapel
Porth (Cornualles) identificbanse unhas marcas da pedra cos dedos dun xigante (Briggs,
1991: I, 609). En Wrekin (Shropshire), pola contra, fora o p do xigante o que quedara
marcado de xeito permanente no penedo do monte Bladderstone (Briggs, 1991: I, 618). No
folclore francs, no galego e no resto do occidente moi habitual a atribucin destas
impresins na pedra a personaxes sobrenaturais, como as fees, os xigantes e mesmo o
demo (Sebillot, 1983b: 195ss). No caso das fadas, as impresins deixadas vinclanse a
podomorfos
1
(Sebillot, 1983b: 197-8).
curiosa a forma na que se amosa no imaxinario popular a accin creadora deles.
frecuente a referencia vella moura, que leva nunha soa man a pedra, que a asenta cun s
dedo, ou mesmo que a leva sobre a cabeza mentres coas mans est a fiar nunha roca.
Paralelamente, noutro contexto atlntico (Irlanda, Escocia) podemos atopar a Cailleach
Bheara (literalmente a vella de Bear), que leva no seu mandil as enormes pedras con
que, din, fai os dolmens e as montaas (Briggs, 1998: 62; Alonso Romero, 1998). A Cailleach
escocesa, ademais de coecida como constructora de dolmens, tamn o por se-la causante
da aparicin de determinados lagos. Contbase que o lago de Awe xurdira pola sa
neglixencia hora de gardar determinada fonte (Krappe, 1936: 293). Igualmente,
1 Dans la rgion centrale des Ctes-du-Nord, les Margot-la-Fe ont marqu leurs pieds ou les clous
de leurs sabots sur les bloc qui parsment les collines o la tradition place leur rsidence. A Soucelles,
en Anjou, une fe qui selanair du dolmen de Pierre Cese pur franquir le Loir y a profondment
imprim son talon. [...]Avant de sen aller du pays, la fe de la Barma (Vallaise) et lune de ses
compagnes, outres de colre, frapprent du pied le roc sur lequel elles se trouvaient, et on montre leur
empreinte.
Fig. 1. A Pena Molexa de Vilasuso
( O Val, Narn) hoxe recuperada
patrimonialmente.
42
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
atribuanselle outros accidentes naturais como a formacin das Illas Hbridas (Krappe,
1936: 293). Coa neglixente conducta dun xigante, xustificbase, as mesmo, o relevo do Val
de Avon (Somerset), xa que se atribuan algunhas formas actuais del a un que afundira
parte de Cotswold hill co seu peso (Briggs, 1992: I, 612).
Sobre a vella de Bear podemos rastrexar cara atrs os seus caracteres tpicos na pica
irlandesa. Dise dela que era unha moza dunha beleza extraordinaria, que casaba cun rei e
se avellentaba mesmo tempo que el, pero unha vez morto, tornaba outra vez moza para
casar con outro monarca (Pokorny, 1984: 74-76). Sobre o fondo mtico innegable desta
lenda, que Chaucer refundira no conto satrico da comadre de Bath, non podemos deternos
agora
2
. S sinalaremos como curioso o feito de que no folclore das mouras atopamos
dous tipos de moura: a moza (no papel de seductora) e a vella (no papel de constructora
3
).
A favor do paralelismo podera estar unha lenda recollida na parroquia asturiana de Santa
Cristina de Chena, que fala dunha xana transformada en vella, que desencantala, tornaba
moza (lvarez Pea, 1998: 38). Un posible testemuo desta figura no imaxinario popular de
Galicia podera se-lo personaxe da fada Urganda do Amads de Gaula.
Nalgn caso a vella moura substituda por un personaxe sacro, como sucede no caso
da Pena Morcegueira (Meirs, Valdovio), da que se di que sostida polo dedo da Virxe e
que o da que o retire e caia ser a fin do mundo (Pena Graa, 1991: I, 59). As mesmo, en
Vern cntase que o Penedo Gordo de Fumares foi trado pola Virxe mentres fiaba nunha
roca (Alonso Romero, 1998: 21). En Vimianzo, un penedo do monte do Cairo foi deixado
tamn pola Virxe, que a polo aire fiando (Alonso Romero, 1998: 16). Outra variante a
aparicin da propia santa na pena, como se conta na Capela da Nosa Seora de Penamaior
(A Capela, Corua), ou no penedo prximo hermida da Virxe de Cadeiras, (Pinol, Sober,
Lugo) onde se cra que apareca polas mas a Virxe antes de ir baarse no ro Sil (Blanco
Prado, 1996: 157), tradicin que recorda moito s aparicins matutinas das mouras
ocupndose do seu adorno persoal. Nalgns casos, estes lugares frecuentados polos
mouros, cristianizronse profilcticamente- a travs da colocacin dun cruceiro ou, no
seu defecto, do gravado dunha cruz sobre onde tal suceda. As pasou na pedrafita
coecida como Pau da Vella, nos montes de Buio, que faca de marco entre tres concellos
(Viveiro-Cervo-Alfoz) e que sufriu a remocin de si en cruceiro (Castelao, 1950: 48). No St.
Michels Mount (Cornualles) exista unha pedra que se lle caera a unha xiganta cando a
levaba no seu devantal e, p dela, fxose unha capela coecida como a Chapel Rock
(Briggs, 1991: I, 612-3). Igual afn de afastar todo asomo de presencias incmodas para a
relixin oficial, o que se percibe na localizacin dalgunhas igrexas do norte peninsular,
sendo moi de destacar a transformacin que sufriron algns dolmens readaptados a
capelas, como a Igrexa de Nosa Senhora do Monte (Penela da Beira, Penedono, Viseu), na
que a bsida anda conserva as trazas dolmnicas (Campos Ferreira, 1985: 44ss ) ou a da
2 Segundo pensan algns autores (Mc Cana, 1992; Green, 1995: 20), as tradicins en torno a Cailleach
relacionaranse coa concepcin cltica da soberana sagrada: ...one of the most vital concepts of the
celtic people: that of the land personified as a woman, a godess, whose willing peace and fruitifulness
upon his kingdon. ... It would be difficultu to think of more dramatic and dynamic, commente of socio-
political change that the recurrent theme of the ugly hag trasformed into a beautiful girl though union
with her rightful lord (Mc Cana, 1992: 110-1).
3 Igual definicin atopmola no folclore das Illas Britnicas onde a Cailleach , as veces, unha bruxa
vella, ou na Bretaa onde a gwrach pode ser entendida como fada ou como vella bruxa (agradezo a
comunicacin desta informacin prof. Robert Omnes).
43
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
Santa Cruz (Cangas de Ons, Asturias), superposta a un vello tmulo megaltico, onde a
cmara pode ser hoxe en da por azares do turismo- contemplada polos visitantes no solo
do templo.
Debaixo da terra
Relacionado co habitar subterrneo dos mouros hai numerosos contos que falan dos
tneles polos que eles camian baixo a terra deica as sas moradas. Os tneles, baixo os
castros, adoitan comunicar con lugares situados a grande distancia: castros -lugares
asociados s mouros-, o mar ou algn ro ou regato. As, no lugar da Urdieira, os vecios
dican que na coecida como fraga dos mouros: ... saa a peitearse unha moura moi
fermosa que viva nun pazo dentro do castro e que chegaba fraga por un camio que hai
debaixo da terra ... (Romero Cerdeiria, 1926: 38). Tamn frecuente, neste contexto, que
as covas -non moi habituais na nosa orografa-, cando as hai, sexan a forma mis axeitada
de paso ou acceso mundo dos mouros. E as sucede na que , seguramente, a mis
antiga referencia documentada no caso galego sobre o mundo subterrneo dos mouros,
unha lenda nobiliaria relacionada coa casa dos Moscoso, da que no sculo XVI dera
conta Vasco de Aponte na sa obra xenealxica Recuento de Casas Antiguas del Reino
de Galicia:
Este Alvaro Prez dur poco y, segn fama, entrando en la coba da Coruja a buscar un
gran tesoro por consejo de un freire que era gran nigromante, y llevando consigo treinta
escuderos y peones muy enforados, y ante ellos muchas achas encendidas y troncones muy
grandes de roble y cordas longas amarradas en la entrada de la coba con estacas, y la gente
bien armada, y entrando por la coba adentro, hallaron aves tan grandes que les daban muy
grandes golpes en las caras, y anduvieron asta llegar a un gran ro caudal, y vieron del otro
cabo dl gentes estraas, fermosas, ricamente vestidas, taendo instrumentos y viendo grandes
tesoros. Pero tubieron tan gran miedo al ro que no lo osaron pasar; y todos de un acuerdo
dieron vuelta, ms el freyre dea: Adelante, adelante, que no es nada. Y ellos no lo
quisieron creer. Y entonces sali tan grande viento que les apag las achas. Y en tan buen da,
quando se pudieron salir, dio por ellos un aire emponoado que no salieron del ao con
vida, y el freyre luego perdi la vista de los ojos (Vasco de Aponte, 207).
Na sa sobria pero interesante descricin desas gentes estraas, fermosas, ricamente
vestidas, o xenealoxista e notario do seor de Andrade evoca inmediatamente, na cabeza
de quen coece as tradicins populares, as descricins da fermosa aparencia dos mouros
e seres fericos do imaxinario popular europeo, de pel clara e cabelos loiros ou roxos, que
a narrativa oral a coto nos ofrece coa sa expresividade. Aqu temos xa tdolos elementos
recorrentes das lendas: o ro subterrneo presente no conxunto de lendas, que falan de
tneles ou pozos que levan ro ou mar. Ou a msica asociada tantas veces co mundo
dos mouros e os lugares nos que habitan, como suceda no castro da Lagoa (Pantn,
Valdovio) onde se poda escoitar polas noites (Fernndez Canzos, 1987: 112). Esto derivara
no coecido tema do baile das fadas, comn a todo o occidente europeo contemporneo
(Briggs, 1989: 12-13). No folclore galego frecuente a referencia a mouros que entran ou se
meten, ou abren a terra: para min que iles anda viven aqu suterraneamente solo quiles
teen palabras que abren a terra e pchana (Risco, 1927: 11). A mesma capacidade de
abrir a terra a vontade atopmola longamente estendida no folclore das Illas Britnicas:
44
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
A Manxman, who had the reputation of the utmost integrity, being desirous of distposing of
a horse he had at that time no great ocasin for, and riding him to market for that purpose [...]
in passing over the mountains, by a little man in a plain dress, who asked him if he would selll
his horse [...] The owner thinking he had bid pretty fair, agreed with him, and the money being
told out, the one dismounted and the other got on the back of the horse, which he had no sooner
done than both beast and rider sunk into the earth immediately, leaving the person who made
the bargain in the utmost terror, and consternation (Crossley-Holland, 1991: 37).
Toda esta peculiar e recorrente topografa do sobrenatural ten correspondencias moi
antigas en relatos europeos, nos que frecuentemente se relaciona o mundo subterrneo
co lugar onde van os seres fericos ou anda a coto invitan a visitalos s mortais, ocorrendo
s veces que queden atrapados e se vexan obrigados a vivir durante un tempo al. No caso
galego, esto encrnase na interpretacin popular que fai das mouras, mulleres encantadas
ou mesmo raptadas polos mouros. o tema do rapto ferico moi difundido, cun desenrolo
distinto no folclore das Illas Britnicas que topamos tamn nos bordes do mbito xermnico.
Un campesio perdeu muller, un da o atardece, pasa preto do tmulo dos Elfos (Ellehj)
e distingue a sa esposa danzando con outras persoas. Cando a chama polo seu nome, ela vese
obrigada a seguilo, pero a sa vida xa non ser xamais como antes fora: a muller non deixa de
chorar na cocia.(Lecouteux, 1998:).
Nesta lenda escandinava, ademais do tema do rapto, aparece un novo elemento: a
asociacin dos seres fericos e o seu mundo coa morte
4
. Mis cara atrs anda podemos
atopa-la asociacin entre o mundo subterrneo e o dos mortos nalgns textos medievais.
En Islandia contbase que os ananos vivan nas pedras ou debaixo da terra (Alonso
Romero, 1991: 21) ou dos montes, e os que os seguan a estes lugares non volvan xamais
ser vistos:
Sveigdir partiu en busca do pas dos deuses. este de Suecia hai un lugar chamado da
pedra. Hai al unha pedra tan alta como unha casa grande. ...tarde tras a posta do sol, cando
Sveigdir volva ...mirou a pedra e viu un anano sentado p. Sveigdir e os seus estaban
bbedos e correron ate a pedra. O anano ergueuse diante a porta, chamou a Sveigdir e invitouno
a entrar al se quera chegar a morada de Odn. Sveigdir votouse dentro dentro da pedra que se
volveu cerrar de seguida, e ..xa non regresou (Snorri Sturlusson: Heimskringla, Ynglingla saga.
12. Cfr Lecouteux, 1998: 109)
No folclore bretn a dita asociacin, anda que inexistente na actualidade, si se deu en
poca mis temper como nolo mostra unha lenda que, no sculo XII, recollera o crego
gales Gautier Map contando algo moi similar anterior:
Miles quidam Britannie minoris uxorem suam amissam diuque ploratam a morte sua in
magno feminarum cetu de nocte reperit in conualle solitudinis amplissime. Miratur et metuit,
et cum rediviuam videat quam sepelierat, non credit oculis, dubius quid a fatis agatur. Certo
proponit animo rapere, ut de rapta vere gaudeat, si vere videt, vel a fantasmate fallatur, ne
4 Esta concepcin do Aln como mundo subterrneo, estara tamn reflectida no termo gales Annw(f)n
< an (debaixo) + dwfn (mundo) (Davies, 1996: 789). Dito paralelismo entre o caso britnico e o
galego, foi mostrado por Vicente Risco nunha lia que, desgraciadamente, non tivo continuidade
noutros autores, con excepcins destacables (Fernando Alonso Romero).
45
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
possit a desintendo timiditatis
argui. Rapt eam igitur, et
gauisus est eius per multos
annos coniugio, tam iocunde,
tam celebriter ut priori, et ex
ipsa suscepit liberos, quorum
hobie progenies magna est, et
Filii mortue dicuntur. (Nug
Cur, IV, 8)
Neste ltimo relato ilstrase
esa identificacin entre as fadas
e a morte, na que a morte se
interpreta mis ou menos
explicitamente- como o rapto do
falecido polos elfos, chegando
nalgn caso a converterse nun
deles, como parece suxerirse anda na lenda armoricana, na que a condicin de morta da
muller faise presente no alcume estigmatizador (Filii mortue dicuntur) dos seus
descendentes. A lingua bretona conserva o termo annaon, dicir, habitante do annwn,
para referirse s almas dos defuntos; de igual maneira que sucede co mundo dos sidhe, en
Irlanda, especialmente interesante para o que nos concirne, xa que, desde os comezos, a
tradicin literaria irlandesa deixou boa mostra desas visitas subsolo dun home conducido
por un ser sobrenatural, dando fe dunha continuidade nas crenzas, que a sa temper
tradicin escrita permite albiscar e que congruente supoer para outras reas onde
(como en Irlanda) se atopan tradicins similares no patrimonio folclrico actual. Ademais,
hai que ter en conta que se imos a etapas mis serodias (ss XI-XII), o caso irlands non
est illado. Contaba Xerbasio de Tilbury que terra das fairies chegbase por un camio
baixo a terra (Oti Imp, III, 14). Entre moitos paralelos lembremos a lenda galesa de Elidor,
anda viva no folclore gales, e recollida xa por Xerardo de Gales no sculo XII, que latinizara
o nome como Eliodorus:
s doce anos Eliodoro encontrouse a dous homios do tamao dos pigmeos, que invitaron
a seguilos baixo a terra. Acompaounos o seu reino e trabou amizade co fillo do rei. As a
pasando de aquel mundo o noso sen dificultade. Un da a sa nai pediulle que lle levase un
regalo e roubou unha bola de ouro s seres subterrneos. Estes persegurono e quitronlla.
Despois daquel incidente, Eliodoro xa nunca foi capaz de regresar a aquel reino (Itineraria
Cambriae, I, 8. Cfr Lecouteux, 1998: 143)
Neste fragmento podemos encontrar unha das caractersticas recorrentes que atopamos
nas nosas lendas de mouros ou de fadas europeas. Esto , a imposibilidade por parte do
ser humano de volver a ese Jenseits subterrneo cando incumpre algunha das normas
impostas polos seres sobrenaturais: no caso de Elidor, a prohibicin de traer consigo nada
daquel lugar mundo dos humanos. A capacidade de entrar no trasmundo concibida
como unha concesin especial dos seres que nel habitan e a transgresin leva ruptura
do acordo. frecuente neste contexto, no que as covas son o lugar habitual de paso ou
acceso mundo dos mouros, que esto leve mesmo desaparicin da porta da cova, que
Fig. 2. Outra pedra do anano, a Dwarfi Strane (Illa de Hoy,
Orkney) bloque de pedra arenisca duns 8 metros de ancho.
46
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
o home incapaz de atopar, tema ben presente na nosa narrativa oral, pero tamn nas
versins modernas da hestoria de Elidor e os seus anlogos (Briggs, 1989: 6).
Debaixo da auga
Antes de examinar as connotacins do mundo acutico no folclore, convn sinalar a
estreita relacin entre os mouros e os seres que habitan as augas, xa que unha morea de
lendas, longa de enumerar, converxen na identidade das das figuras. O folclore distingue
aqu a travs dunha variada tipoloxa (mulleres marias, xacios, mouros, lavandeiras,
xigantes...) seres que, sen embargo, son idnticos tanto polos seus caracteres como polo
seu comportamento (dramatis personae). Como ser acutico ou mario, o mouro mostra
unhas caractersticas determinadas, podendo presentarse, nalgns casos, cos caracteres
do peixe. Tal suceda cos xacios, seres mticos coa metade inferior do corpo de peixe, que
vivan nas augas. O proceso polo cal un ser que vive nas augas concibido como medio
peixe, en certa forma lxico e non cmpre aqu explicalo. Coma en Galicia falamos de
xacios ou homes marios, as tradicins irlandesas amosan s merrows, seres medio peixe,
que tenden no mar as redes onde quedan atrapadas as nimas dos afogados nos naufraxios
(Crossley Holland, 1991: 66ss). Neste contexto encadramos tamn as lendas galegas, que
falan dunha moura que atrae s homes peiteando os cabelos (acto de claras connotacins
sexuais
5
) diante dunha fonte, para arrastralos dentro das augas. As, en Asados (Rianxo),
contbase a seguinte lenda:
No Pozo Bastn durante unha semana iba un mozo e non via, outro e desapareca. O
ltimo da da semana foi un cura. s doce saleu a dama peinando os cabelos loiros cun peine
de plata. Desde entn din que hai unha sirena. Era dama de corpo para arriba e sirena para
abaixo. Os mozos namorbanse dela e tragbaos a auga. O cura dixo que non o crea e que iba
ir el, e se non volva era verd. E non volveu. (Llinares, 1990: 70).
Igualmente en Moaa exista un pozo da moura onde se conta que viva unha moura
con corpo de serea, que un home lle roubara o peite, e que en castigo mataba tdolos
homes que atopaba (Dicc S Mit Gal: 226). Lendas deste tipo estn estendidas tamn por
Asturias. Na Fonte Prieta (Mieldes, Cangas de Narcea) dicase que a desaparicin dun
home debrase a unha encantada que viva nunha fonte e que o levou deixando s as
madreas no camio (lvarez Pea, M Ast: 16). Igualmente na Madalena (Cobres, Gozn)
haba outra fonte na que se apareca unha xana s doce da noite: el terreno era fangoso
y movedizo y all desapareca un carro con vacas y todos, nadie se atrevia a ir all por temor
a la xana (lvarez Pea, M Ast: 16). Podemos entroncar relatos coma este no mesmo
marco que unha coecida lenda recollida por Bouza Brey sobre o nacemento do ro Eume:
5 O pelo solto aparece asociado coa muller nova xa desde antigo na tradicin occidental anda sen
esposo, mentres que, a casada, adoitaba leva-la cabeleira recollida. As, no Fuero Viejo de Castilla (V,
51) as virxes aparecen co nome de manceba en cabellos (Grimm, 1995: I, 612) traducido na sa
versin galega como doncelas en caelos (Martnez Pereiro, 1988: 38). Igualmente, na literatura
xurdica do resto da Europa medieval, aparecen expresins do tipo filia in capillo, libera femina
capillata ou virgo in capillo para referi-lo mesmo estado da muller (Grimm, 1995: I, 398; 612).
47
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
Naceron tres fontes moi xuntas, como tres
irms (Eume, Sor e Landro) e o mar
prometeulles dar unha persoa tdolos anos a
primeira das fontes que chegase ata el. As tres
fontes puxronse a camiar; pero coa envexa
unhas das outras e achndose cansas votronse
a durmir, acordando antes as tres que a primeira
que espertase chamara as outras das.
Espertou unha delas e fixo traizn as sas
irmas, pondose a camiar; ela soa a camiar
moi silenciosa, deslizndose a ras da terra para
que non se apercibisen as demais. Logo
espertou a outra, e vendo que non a chamaban
sau furiosa anque sen facer moito rudo a fin
de que anda non espertase a terceira, que anda
quedaba durmindo. Despois espertou a ltima
e encontrndose soa prendeu a correr, moi
irritada, atravesando por todo e saltando
montes peneirais, logrando chegar o mar mis
pronto que as sas irms. Este o ro das
Pontes de Garca Rodrguez, que todos os anos
ten de renda unha persoa que lle da o mar. Por
iso bra tanto, que pon medo e tan falso.
(Bouza Brey, 1982: 222).
A caracterizacin feminina do ro que
atopamos neste texto, podera parecer un feito
irrelevante e sen relacin aparente coa lenda anterior, mais presenta coincidencias
significativas con outras lendas. Conta esta como unha xana roubadora de nenos sacada
do ro por un grupo de homes que lle dan morte. Nembargantes, antes de morrer bota un
dos seus cabelos auga. Este cabelo enrdase nos ps das persoas que nadan no ro,
sendo o causante de que cada ano afogue unha persoa nel
6
. Kathering Briggs no seu
Diccionary of British Folktales recolle un amplo dossier para o caso insular con lendas
similares nas que cada sete anos un ro toma vida dun ser humano que debe afogar coa
insistente e recorrente frase de the time has come, but not the Man (Briggs, 1991: I, 1. 209).
En Clitheroe, no ro Ribble, era un ser chamado Peg ONell quen recolla este sinistro
tributo. Crase que ese esprito era a pantasma dunha criada que morrera por unha maldicin
botada involuntariamente pola sa seora (Briggs, 1998: 270). Nembargantes, na zona de
Piersebridge, exista unha variante deste ser denominado Peg Powler, que non era unha
pantasma senn un esprito acutico propiamente dito. Os pais utilizaban o seu nome para
afasta-los nenos das correntes perigosas, dicndolles que a Peg Powel saa das augas para
arrastrar fondo s nenos malos que xogaban beira dos ros (Briggs, 1998: 270). En
Lancashire exista unha figura similar denominada Jenny Greenteeth, da que se fala nesta
descricin, que era outro esprito fluvial que se cre que agarraba s nenos cos seus
longos cairos para mergullalos nas augas e al devoralos (Briggs, 1998: 196). Estas figuras
estn prximas s nixes xermnicos cando se presentan baixo forma feminina, xa que
Fig. 3. Serea peitendose, na outra man
sostn un espello, Catedral de Galway
(Irlanda).
6 Amable comunicacin persoal de Alberto lvarez Pea.
48
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
cando as, estes: ... erscheinen, gleich romanisch feen und unsern weise frauen, in der
sonne sitzend, ihre langen haare kmmend, oder auch mit dem obertheil des leibs, der
von hoher schnheit ist, aus wellen tauchend den untertheil soll, wie bei sirenen ein
fischartiger schwanz bilden... (Grimm, 1968: 407). As mesmo, Grimm tia referido xa,
falar deles, a tradicin de que provocaban a morte anual dun neno nas augas dos traizoeiros
ros (Grimm, 1968: 406), no que o erudito alemn quera ve-la pervivencia soterrada de
antigos sacrificios humanos: Dies wiest auf wirkliche dem nichus in uralter heidnischer
zeit gebrachte menschenopfer hin (Grimm, 1968: 409). Sen ir tan lonxe a nosa interpretacin,
resulta interesante unha costume precautoria contra ese flugeist no ro Diemel: Dem
Diemelnix wirft man alljhrlich brot und frchte hinab (Grimm, 1968: 409), porque d
idea do terror que estes seres producan no pobo, o cal faca necesario o seu apaciguamento.
De igual xeito, a Pegg ONell do Ribble vase satisfeita se antes da sa noite afogaba un
gato ou un can no ro (Briggs, 1998: 207). En Noruega, o fossegrim era aplacado coa
ofrenda dun carneiro negro (Grimm, 1968: 408). En distinto contexto, pero relacionado con
esto recolle Bouza-Brey a costume de sacrificar un polo ou unha galia no ro Tmega para
evitar que desbordase (Bouza-Brey, 1982: 222). Grimm d conta de que nalgunhas rexin
alemanas, o ro recolla o seu tributo anual na noite de San Xon ou na noite de Walpurgis,
polo que eses das as xentes procuraban evita-lo ro: ...meidet das volk den flu (Grimm,
1968: 409).
CONCEPCINS MTICAS
Chegados a este punto, cabe preguntarse cales son os motivos desta converxencia do
folclore no occidente europeo. noso entender, o axeitado sera tomar un punto de vista
no mis tpico e san estilo particularista da Kulturkreise alemana, e busca-la explicacin
tanto na difusin, froito de contactos histricos e culturais moi dilatados no tempo (a
longe duree braudeliana sive legofiana) como na presencia de elementos de substrato
comns s distintos contextos culturais en xogo, sobre os que se estructurou o folclore
posterior e en funcin dos cales se readaptan os novos elementos (polo que case podera
falarse con propiedade dunha retroalimentacinmis que dun mero difusionismo uso).
Empecemos, daquela, e -vaia a redundancia- polo principio. Xa catrocentos anos antes
do periplo ad inferos de Eliodorus, Bonifacio dbanos conta nas sas obras das estraas
teoras (... perversa autem et iniqua doctrina, quae contra Deum et animam suam
locutum est) contidas nos escritos de Virxilio, bispo de Salzburgo, pero irlands de
nacemento, nas que declaraba: quod alius mundus et alii homines sub terra sint seu sol
et luna (Cart, 64; cfr Carey 1998: 1). A mesma teora non era allea, por outro lado, a outros
eclesisticos insulares, que xa defenderan presupostos similares con anterioridade
salzburgues (Carey, 1989), e que anda perduraran no sculo XII.

A este respecto, analiza-
la literatura da poca e as similitudes co texto de Virxilio, Loomis conclua: ... in twelft-
century Britain the folk-belief in a subterranean fairyland was taken seriously by clerich
and adapted to contemporani geographical conceptions as lower hemisphere (Loomis,
1941: 246).
Para o caso das augas, a informacin inxente non s pola profusin da literatura,
senn tamn por ter testemuas arqueolxicas moi antigas relacionndoas co Aln. A lia
temporal percorre desde as representacins de barcos dalgns dolmens armoricanos,
Man-Lud (Locmariaquer, Morbihan) (Alonso Romero, 1991: 45), seguindo polos
enterramentos en barco das mis diversas pocas, como os do ro Tmesis (Bradley, 1990:
49
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
107-9) ou o impresionante conxunto de
Lindholm Hje (Batey, Clark et alii, 1998: 72),
ata a prolfica lenda haxiogrfica de San
Brandn e os seus fillos, entre eles, as viaxes
dos santos Amaro e Trezenzonio (Daz y
Daz, 1985), pasando por unha serie de textos
irlandeses do sculo VIII nos que se fai unha
descricin do Aln, concibido como illa
paradisaca sita no occidente (Pokorny,
1984: 47-9). Dita concepcin do Aln
concibido como unha illa, mantense nunha
serie de tradicins. En Sommerset,
contbase que exista preto da canle de
Brstol unha illa invisible que s as veces
poda ser ollada polos seres humanos.
Similares tradicins atpanse tamn
nalgunhas zonas da costa de Gales (Briggs,
1989: 23-4; Davies, 1996: 789). As mesmo,
Procopio (Guerras godas, XIIIXX, 45-49)
recolle unha tradicin bretona do sculo VI,
segundo a cal, nunha zona da costa
xuntbanse pola noite as nimas e obrigaban
s pescadores a que os levasen nunha nave
a unha illa (Brittia) onde chegaban con
inusitada rapidez (Alonso Romero, 1991: 51).
O folclore bretn conservou unha curiosa versin desta crenza, na que as nimas navegan
nunha barca inferno por un mar situado no subsolo (Sebillot, 1983a: 251). Tamn se dica
que as nimas do Purgatorio an a la mer qui est au-dessou de nous (Sebillot, 1983a: 253).
Crenzas que teen os seus paralelos nalgunhas lendas galegas. Na illa de Ons contbase
que a Santa Compaa faca unha viaxe por mar cara illa. Outras lendas refrense
directamente a algunhas illas (illa de Onceta, Pena das nimas) como lugares onde moran
os mortos (Alonso Romero, 1991: 66). Por ltimo, cabe citar un texto irlands do sculo VII,
no que se describe o exrcito do sidh (procesin de nimas), facendo unha viaxe por mar
cara a unha illa:
... revolvendo o mar ata que brilla sanguinolento/ sobre o claro mar ven embarcado un
exrcito/ que ensina pas a destreza do remo,/ despois vogan cara a pedra relucinte /da que
ascenden as melodas centuplicadas./ A cancin que o exrcito canta/ non soa tristeira nin
esmorece. / Almpase en centos de coros, /o que a escoita lbrase de vellez e da morte (Pokorny,
1984: 49)
Sebillot observa, ademais, que nas lendas anteditas mestrase a crenza da viaxe das
nimas coa dun mar subterrneo ou de tneles, que levan cara mar (Sebillot, 1983a: 252-
3). Esto tamn est presente nos nosos pozos peagos, como o Pozo Mario, citado
no Interrogatorio do Catastro do Marqus de La Ensenada (p. 238), sito no interior, na
pouco marieira parroquia de San Mateo de Trasancos (Narn).
Fig.4. enterramento nrdico coas pedras da
tumba dispostas en forma de barco (Lindholm
Hje, N Xutlandia, Dinamarca).
50
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
Todas estas versins mostran un
conxunto coherente con claros precedentes
mticos. O feito de concibir o mundo dos
seres fericos como subterrneo ou
acutico, ten a sa explicacin partindo
dunha base comn occidente europeo, e
que presenta correspondencias en relatos
mticos principalmente do mbito xermnico
e celta, e (cun desenrolo distinto) noutras
partes do mundo indoeuropeo. Neste
sentido, afronta-lo problema da estraa
topografa virxiliana, Carey considera que
se dan nela dous elementos moi claros e
definidos: por un lado, o substrato
propiamente irlands, que favoreceu o
especial protagonismo que tiveron nos
eclesisticos hibrnicos as especulacins
sobre as antpodas, identificadas co trasmundo subterrneo da antiga cosmoloxa precristi
(Carey; 1989: 3-7) e, por outro lado, o contexto da predicacin do bispo salzburgus,
nunhas rexins de linguas xermnicas non anda convertidas mis que defectuosamente
e, polo tanto, prontas a aceptar unha teora que nunha imaginative synthesis, pretenda
explicar o vello a travs do novo: Might it have figured in Virgils preaching to his half-
pagan Bavarian flock, an argument that the subterranean spirit of Germanic belief were
really the faraway Antipodes? (Carey, 1989: 10).
, precisamente, nun texto copiado por eclesisticos, o Mesca Ulad, pero que relata un
mito pagn, onde se atopa o primeiro indicio dunha divisin do mundo en dous, entre
das razas de seres. Trala derrota dos deuses polos homes (Leabhar Gaballa Erenn,
173-5) a illa queda partillada entrmbolos dous pobos: He divided Ireland into two, so
that he gave half of Ireland that was below to the Tuath De Dannan [the gods] and the
other half to the sons of Mil Espine to his blood relations [ the Gaels] (Cfr Carey,
1989). Noutros textos, refrese esa divisin de forma xeogrfica: entre norte e sur. Pero,
como observa Guyonvarch, esto so -nas versins latinas- unha racionalizacin
secundaria e evemerizante, xa que o irlands antigo usa indistintamente os mesmos termos,
tas e ichtar, para referirse s conceptos de sur-norte e arriba-abaixo, que, as mesmo, se
asocian simbolicamente mundo dos vivos e dos mortos, respectivamente (Le Roux e
Guyonvarch, 1993: 139 ).
Concibido dun xeito tan peculiar s nosos ollos, o paraso celta presenta claras
coincidencias coa concepcin xermana, que entende o Mis Al, mesmo tempo, como
un paraso celestial (Edda menor, Gylfaginning, 48; 51) e un lugar que se accede a
travs do mar, sen que pareza haber ningunha incoherencia. Do mesmo xeito, no mundo
xermnico os dwarf ou zwerg, ananos que habitan o subsolo, teen un carcter moi
asociado morte e, especialmente, mundo infernal, o Hell, como foi claramente mostrado
por Jan De Vries no tomo 1 da sa maxistral Altgermanische Religionsgeschichte, que
remitimos lector (De Vries, 1970: I, 239ss). Embora contrario doutras culturas, nas que
se desenvolveu unha concepcin mtica da morte coma mundo subterrneo ou acutico,
como pode se-la grega. A relixin celta non distingue entre dous tipos de Aln: o habitado
Fig.5. barco en miniatura de Broighton (Derry,
Irlanda) sculo I a.C .
51
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
polos deuses e o dos mortos ou, alternativamente, por bos e malos mortos, senn que
pola contra mostra un s lugar comn, feito que a diferencia, tamn, a pesar das afinidades,
da concepcin de ultratumba dos xermanos. Nada similar existe na mitoloxa celta fogar
de Hell, afundido nas fras nboas do mundo, onde van vivi-los os mortos sen honor
(Edda Menor, Gylfaginning, 2).
A pica irlandesa relatar como os deuses (Tuatha D Dnnan) perderon a illa diante
dos fillos de Mill, representantes da raza humana, e se retiraron a vivir debaixo dos lagos,
dos outeiros e dos tmulos, mostra o trasfondo dun autntico mito de creacin, similar
que se presenta noutros contextos culturais, no que o principio do mundo concibido
como o intre en que deuses e homes se viron separados, dando lugar mundo tal e como
hoxe. O mito reflicte, pois, como os deuses retirarse do mundo a favor do xnero
humano, establecen a definitiva separacin entre este mundo e o Aln (Green, 1995: 19). A
sa funcin a dun autntico mito cosmognico destinado a explicar (representar) como
se organiza esa complexa xeografa mtica. A presencia de mbalas das imaxes de ultratumba,
aparentemente contradictorias (debaixo da terra/debaixo da auga), pode parecernos
incongruente desde o noso punto de vista. A nosa mentalidade neste sentido
fundamentalmente cristi, e usa as categoras da cosmoloxa cristi que, debedora das
ideas escatolxicas grecorromanas, estructura o mundo dunha maneira distinta, baseada
na dualidade inferno-gloria /ceo-terra. A concepcin do Mis Al na relixin celta, pola
contra, desenvolve unha concepcin mis abstracta do espacio mtico na que o Aln se
concibe a un tempo como mundo subterrneo e illa no medio do mar, preto e lonxe
mesmo tempo, sen que, a pesar desto, se vexa minguada a sa unidade.
CONCEPTOS PAGNS E INTERPRETATIO CRISTI
A dita cosmografa sufriu directamente esa influencia que, introducir unha concepcin
bipolar (inexistente no contexto anterior) na que o mundo baixo terra se asociaba negativo
e inferno, afectou, as mesmo, interpretacin dos seres que nas mitoloxas precristins
habitaban eses espacios. Expresiva a este respecto a cita de Martio de Braga, o reformador
Fig. 6. Capela de Santa Margarita (O Val, Narn).
52
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
do cristianismo galego e conversor dos suevos ortodoxia catlica, no seu opsculo De
Correctione rusticorum:
Praeter haec multi daemones ex illis qui caelo expulsi sunt aut in mare aut in fluminibus,
aut in fontibus aut in silvis praesident, quos similiter homines ignorante deum quasi deos
colunt et sacrificant illis. Et in mare quidem Neptunum apellant, in fluminibus Lamias, in
fontibus Nymphas, in silvis Dianas, quae omnia maligni daemones et spiritus nequam sunt
qui homines infideles, qui signaculo crucis nesciunt se munire nocent e vexant (Corr Rust,
VIII, 3-4).
Resposta esto premisa bblica omnes dii gentium daemoniae, que serva para plantexar
unha resposta intermedia entre unha evemerizacin (Corr Rust, VIII, 1) racionalista do
acervo relixioso precristin (solucin adoptada no Lebhor Gaballa Erenn e mis tardiamente
na Snora Edda) e o paganismo, en tanto que como solucin medial, admita a capacidade
de accin deses seres como reais, pero inverta o seu carcter positivo opondoos
frontalmente Deus nico e bo. O texto interesante a este respecto, porque amosa a
pervivencia durante a Alta Idade Media de concepcins relixiosas previas descritas en
moldes clsicos, o cal ser -con mis ou menos acerto- un topos corrente durante toda a
Idade Media, e que se entendern desde a ptica cristi, baixo o epgrafe de supersticin.
Se o concepto de supersticin toma como referente o de racionalidade durante o
medievo e parte dos sculos posteriores, o imaxinario popular ser reinterpretado desde a
ptica dunha racionalidade cristi propia de xentes cunha cultura fundamentalmente
eclesistica, dando como resultado que certos seres imaxinarios, que entraban de facto na
categora do sobrenatural, pero que non podan entrar no concepto de obra divina, fosen
entendidos baixo o epgrafe do demonaco en contraposicin visin mis ampla da
mentalidade popular. Consecuentemente, a literatura eclesistica utilizar os conceptos
de mirabilia e portentus en oposicin de miracula (Harf-Lancner, 1993: 162), entendendo
os primeiros como aquelo, non solem contra naturam quia divina voluntate fiunt
(Speculum naturale, Cfr Tarayre, 1999: 372).
Para entender en que medida este proceso pertinente para a nosa exposicin, abonda
a comparacin da obra do Dumiense cun fragmento posterior extrado dun texto alemn do
sculo XIII: Deus dividiu os demos e repartiunos polo mundo enteiro. Na auga e nas
montaas viven os nixes e os ananos, nas selvas e pantanos puxo Deus a outros, os elfos
e thursos (xigantes) e os espritos que non valen nada (Magnificat. Cfr Lecouteux, 1998:
105). Entre os dous textos hai unha distancia cronolxica e de contexto clara, pero tamn
unha continuidade no proceso de interpretatio por parte da Igrexa adapta-las categoras
duais da teoloxa cristi esquemas de pensamento que, en parte, se escapaban dela, e no
que, xenealxicamente, a obra do Dumiense debeu xogar un papel maior -se nos detemos
nas similitudes textuais- que a previa de Marciano Capella, na que en parte se baseou.
A interpretatio eclesistica dar lugar a curiosas teoras conciliadoras entre estes
dous tipos de racionalidade (mentalidade) coma a dos anxos neutrais (Lecouteux, 1998:
134) que, partindo da premisa patrstica (Origenes: De principii, II, 8-9) maiorem locum
minor culpa promeruit (Orosio, Commonitorium, III,5), trazada orixinalmente para dar
conta da divisin entre anxos, demos e nimas (Martnez Cavero, et alii, 1999: 81). Esta
tivo grande difusin a nivel popular (Lisn Tolosana,1990: 107) na medida en que
53
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
proporcionaba acomodo, nun contexto cristi, a seres dificilmente integrables no concepto
ortodoxo de demo. Lendas, como a de San Collen, poden dar idea de como influu a
mentalidade eclesistica cando entraba en contacto directo co folclore. Conta como o
santo invitado por dous descoecidos a visita-lo rei das fadas. Conducido pazo
daquel, participa nun banquete durante o cal observa que os serventes visten traxes
vermellos e azuis, polo que refusa comer. Entn, o rei pregntalle por que os seus servos
vestan con esas cores. O santo respondeu: ... blue ist for eternal cold, and red is for the
flames of Hell whence you came... e, acto seguido, esparexeu auga bendita polas sas
cabezas (Briggs, 1989: 13). Esta lenda pode ser expresiva de como as fairies eran concibidas
desde a ptica puramente cristi, pero tamn d conta do contraste que se estableca
cunha mentalidade popular que durante moito tempo seguiu considerando esta tipoloxa
de seres como algo esencialmente distinto do demonaco.
Polo que respecta folclore galego, temos algns exemplos que amosan certos intentos
dunha demonizacin imperfecta da figura do mouro. O caso mis claro o do ciclo de
lendas que teen como protagonista a un ser humano convidado no mundo subterrneo,
ameazado por un mouro, que detecta a sa presencia porque cheira a cristianio vivo.
As mesmo, existen no folclore insular versins da lenda, onde os caracteres demonacos
dos seres fericos vense agudizados, chegando identificacin directa co demo. O heroe
acollido aqu na casa dun fairi-demon, por unha vella (criada, nai ou refn del) na sa
ausencia. chegar, o demo di uliscando o aire: Fe fi fo fum/ I smell the blood of an
Englishman (Krappe, 1974: 26). Ambos brbaros son pagns crueis e antropfagos.
Nembargantes, nestas lendas, adoita ser raro que a ameaza se materialice e cando tal
sucede, xustificado a travs da falta pactado por parte do humano, quedando, en lias
xerais, a figura do mouro nunha situacin de ambigidade moral (xentil, pagn) que impide
cualificalo a priori como negativo ou benfico. Igual sucede co mundo habitado polos
mouros, que nunca descrito cos caracteres sinistros do inferno, anda que, polo seu
carcter subterrneo, sera doadamente asimilable a el. Parece pois, que a tradicin oral
tendera a deslindar estas concepcins do Aln, disocindoas do mundo dos mortos,
convertidas xa en meramente imaxinarias e, de cote, readaptadas con tintes demonacos
pola xerarqua eclesistica, que neste novo contexto, un presente cristin sobre un pasado
pagn, xogou moi habilmente cos caracteres ambivalentes dos seres fericos, como mostran
ben na literatura dos exempla narracins do tipo de De oculis apertis post pecatum no
que unha lenda melusia se reformulou con fin moralizante (Prieto Lasa, 1994: 173-4).
AS AUGAS, AS SANTAS E AS MOURAS
Dentro da ampla problemtica do Dumiense, un caso de especial interese o das
fontes, asociadas frecuentemente a unha santa ou Virxe (fontes santas) pero tamn lugar
de aparicin das mouras e bruxas. este o caso da fonte de Santa Margarita (O Val,
Narn). s dous canos, en forma de mamas, desta fonte con dobre advocacin (a Santa
Luca e patroa da capela) se lles atribuan cualidades curativas, un deles para as
enfermidades da vista e o outro para a esterilidade das mulleres. Pola contra, fonte da
Moura (Espern, Narn) se lle atribua a facultade inversa, dicir, a de impedir a concepcin.
Outro caso de folclore de mouros asociado a unha fonte est na fonte de Laureana
(Casadelos, Neda) da que puidemos recoller versins que falan da aparicin de tres mouras
54
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
irms (Laureana, Aureana e Ana
7
) nas noites de San Xon . En canto s meigas, as fontes
comparten este papel coas encrucilladas, onde nalgunhas zonas se dica que haba que
acender fogueiras na noite de San Xon para que estas se queimasen pasar (Lisn
Tolosana, 1987). Ambos espacios presentan un carcter comn, a encrucillada constite
un dos lugares de encontro das nimas, feito con claras conexins diacrnicas co mundo
prerromano (Bermejo, 1986: 208ss). En canto advocacin dunha fonte a unha santa
(normalmente Virxe), tense considerado que o dito costume pode recoller elementos de
substrato precristin (Caro Baroja, 1986: 156-7), relacionados con divindades femininas
asociadas s augas (Alonso Romero, 1997).
Son recorrentemente tpicas, en toda a Idade Media e Baixa Antigidade, as referencias
anatemizadoras do chamado culto s fontes, e tamn coecida a sa enorme difusin na
liturxia popular. A este respecto, o profesor Alonso Romero considera que un dos factores
que debeu influr no mantemento das prcticas anatematizadas polo Dumiense era a seu
propio valor utilitario: non s se puideron suprimir totalmente, non s porque estaban
moi fondamente enraizadas na alma popular senn tamn e principalmente- porque o
culto as fontes via condicionado pola necesidade de atopar remedio contra as
enfermidades (Alonso Romero, 1997: 439).
anda moi frecuente o uso da auga da fonte para lava-la parte do corpo afectada cun
pano que logo se soe deixar a carn do manancial, normalmente nunha rbore ou na
vexetacin prxima (Blanco Prado, 1996: 35) ou, como suceda na de Santa Margarita, no
campo anexo escaleira da fonte. Nalgn caso existe a crenza de que o enfermo sanda a
medida que ese pano se estraga (Blanco Prado, 1995: 35), de forma similar que ocorre
nalgns ritos curativos feitos nos ros, nos que as roupas do doente son botadas
corrente ou queimadas. Unha variante desto dbase en Dodro (Corua), nun ro preto da
igrexa de Vigo, onde se cra que se a roupa flotaba era sinal de que o enfermo a curar
(Alonso Romero, 1997: 440). En Bretaa exista o costume de vota-la camisa na fonte
despois de lavarse coa sa auga e, se esta afunda, era indicio de morte (Alonso Romero,
1997: 441). Este rito recorda moito que os ofrecidos a San Andrs de Teixido facan na
fonte do santo, botando pan na auga que, de non afundir, agoiraba que o santo atenda a
peticin e, de afundir, a morte antes dun ano (Taboada Chivite, 1972: 101): ltimo e moderno
avatar do panem in fonte mittere do Dumiense.
Con respecto culto relacionado coas augas, mesmo poderan sinalarse algns casos
claros de continuidade cultual directa entre o cristianismo e o paganismo en santuarios
como o de Nosa Senhora das Augas Feras (Pedrgro, Beira Baixa) estudiado por
Blanca Garca Fernndez-Albalat. O santuario situase beira do ro Zzere e presenta
materiais romanos en superficie. Nesta igrexa atopouse unha inscripcin cultual deusa
indxena Navia: CICERO/ MANCI/ NABIA/ L.V.S. (1990: 287). Recolle, as mesmo, a autora,
unha lenda referida advocacin, que entronca co exposto sobre algunhas lendas neste
traballo. Conta que pasa-lo ro haba que orar santa, xa que de non ser as, as augas
7 habitual no noso folclore a aparicin de tres mouras. O nome que cada unha recibe (Laureana-
Aureana-Ana, Viviana-Susana-Ana, etc) mostran unha tendencia as terminacin en ana, por
desdobramento de Ana que vira a evita-la contradiccin que supoa o uso dun mesmo antropnimo
para as tres figuras. Esta concepcin triple da mesma figura, presenta unha analoxa clara con determinados
relatos mticos irlandeses, que mostran a unha deusa triple (triple Morhigan-triple Macha) (Dumzil,
1995), con exemplos na iconografa como, as Matres ou a triple Coventina do Vallum Adriani (Green,
1989: 156).
55
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
erguanse para traga-lo camiante (1999:
186-7). Outro caso de continuidade
cultual tmolo no santuario visigtico
de Santa Eulalia de Bveda, ergueito
sobre un ninfeo romano, no que se
atopou unha inscripcin coa lenda PRO
SA(lute) (Blzquez, 1977: 329).
Nos relevos do exterior aparece
unha posible representacin de dous
enfermos, as como duns grupos de
mulleres devotas portando arcos florais,
ou, tal vez, ninfas, segundo unha
tradicin iconogrfica presente
nalgunhas cermicas gregas, como a
copa de Argos (Dez Platas, 1998: 336).
Outra figura feminina individualizada
presenta un engrosamento do ventre
que ben podera indica-las propiedades
fertilizadoras das augas, ou, tal vez, a
sa avogosidade para evita-lo
malogramento do parto, nun rito similar bautismo prenatal do folclore actual (Taboada
Chivite, 1977: 294). Na pateira de Otaes (Santander) vemos outra mostra da cualidade
curativa das augas. Nela representase unha divindade, Salus Umeritana, como unha
ninfa que leva nunha man unha pla dunha planta hidrfila e coa outra (modelo das
ninfas) d nacemento auga dunha fonte, da que nunha serie de escenas, vemos a sa
recollida, trasporte e finalmente consumo (Blzquez, 1977: 329-30).
Iguais referencias carcter curativo das divindades asociadas s augas aparecen
longamente no resto de Europa. Un dos casos mis significativos o das Fontes Sequanae
consagradas deusa homnima, nas que se puideron exhumar mis de douscentos exvotos
de madeira figurando peregrinos ou partes do corpo afectadas (Green,1995: 60).
O culto s ninfas no noroeste peninsular segundo se presenta nas fontes epigrficas,
mostra un claro amalgamamento con tenimos prerromanos, o que fai pensar na pervivencia
da concepcin indxena baixo unha envoltura clsica (Garca Fernndez-Albalat, 1989: 71;
Dez de Velasco, 1991: 53ss). Sinala este ltimo, as mesmo: o caso das ninfas evidente,
e a importancia que ten o seu culto no noroeste hispano ten a sa causa, sen dbida, en
que encobren e sustituen antigas divindades prerromanas (Dez de Velasco, 1991: 57). A
este respecto de destacar a inscripcin de Marecos (Porto): O(ptimae) V(irgini)
CO(nservatrici vel rniferae) ET NI(mphae) DANIGO/M NAVIA CORONAE VACCA(m)
BOVEM LACT(emdem) (...)VRGO AGNV(m) LIDAE COR(nigeram vel nutam) / ANN(o)
ET DOM(o) ACTVM (ante diem) V(quintum) ID(us) APR(iles) LAR/GO ET MESALLINO
(sic) CO(n)S(ulibus) CVRATOR(ibus)/LVCRETIO VITULINO LVCRETIO SAB/INO
POSTVMO PEREGRINO (id, 1990: 290; Blzquez, 1977: 420).
Dela destacable o feito de que conciba a divindade como virxe, o que fai pensar nun
entronque precristin da asociacin entre a Virxe Mara e as fontes santas. O tema da
virxindade da deusa atpase xa nalgunhas relixins precristins. As, no rexistro mitolxico
cltico gals aparece representado pola figura de Arianrhod, nai de Lleud (Lugh), que
Fig. 7.- Pateira de Otaes (Santander).
56
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
aparece nos Mabinogion. Sinala Miranda-Jane Green que, no que se refire caso britnico,
o paralelismo entre a figura da nai-virxe e a de Mara puido posibilitar nun primeiro intre a
difusin do culto mariano (Green, 1996: 189). As mesmo, curioso o feito de que un dos
sinais da morte no folclore galego sexa a aparicin de tres mulleres, as Tres Maras (Mara,
Mara Salom e Mara Madalena) que veen busca-lo morto, clara referencia funcin de
conductora de almas da muller do outro mundo
8
. O mesmo nome aparece nalgns rituais
curativos tradicionais que deban ser realizados por tres mulleres que, ou ben se chamaban
as, ou ben reciban momentaneamente ese nome dentro do contexto ritual.
Esta coincidencia das tres figuras nun mesmo topos crencial non casual. De feito, as
descricins que se fan das bruxas reunidas nas fontes presentan un certo -e sospeitoso-
aire de familia coa descricin tradicional das mouras
9
. Entre as tres figuras establcese
8 O tema da muller doutro mundo como aviso de morte, atpase tamn no folclore irlands onde se
considera que a aparicin dunha bansidhe muller do Aln coincide sempre coa morte dun ser
humano. Outro caso sera o de Melusina , que se apareca cada vez que un dos membros da casa Lusignan
a morrer. Tradicin que, mis tarde, recollera Paracelso neste fragmento: La cause de lapparition
des sirnes, des gants et des nains, ainsi que des Zundeln, est dannoncer quelque chose de grave
pour lhumanit... le plupart du temps, les nains signifient pauvret chez le peuple, les sirnes,
lextintion dun lignage (Cfr Lecouteaux e Marcq,1990:44).
9 ... son sin duda, las fuentes relativamente cercanas a ncleos habitados, los lugares preferidos para
las secretas reuniones nocturnas en las vsperas de San Jan... las brujas hechan a la gente al agua
... y en muchos otros lugares van a la fuente a las doce de la noche y se baan ...en la fuente de la
Pinseira en Bealo, ah en la vispera de San Jan iban la bruxas todas a lavarse, peinarse. Y all
repartan los piojos. Un vecino se subi en un roble para verlas. Y grito Deixame algn para mn.
Y entonces fueron todas detrs de l. l escap y al llegar a su casa cerr la puerta y las bruxas
clavaron un rastrelo de cardar lana en la puerta. Y despus bamos de nios a ver quien era capaz
de ir a clavar un rastrelo porta (Lisn Tolosana, 1987:57-8). Comprese con (Gonzalez Caia;
1921:16).
Fig.8. Representacin dunha trada divina do pozo de Coventina s. II/ III (High Rochester,
Northumberland). Vxase a xerra da figura da dereita e a rbore da esquerda.
57
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
Fig. 10a.- Concepcin
da muller sobrenatural
no imaxinario popular
desde unha perspectiva
cristi.
Fig. 10b.- Relacin
entre os conceptos de
santa e moura, tendo
en conta os seus
precedentes.
MATRES
curadoras/psicopompas
curadora destructora
VIRXE 3 Maras 3 Maras 3 Anas MOURA
Virxe Mara
Mara Magdalena
Mara Salom
3 mulleres
sabias
Ana
Aureana
Laureana
conductoras
de nimas
rituais
curativos
Conceptos cristins
Santa Moura Bruxa
(maligna) (sacra) (xentil)
mala muller
Fig 9. Representacin das matres de Mmling-Grumbach (Odenwald, Alemaa).
58
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
unha gradacin desde a santidade
malignidade (parmetros cristins),
pasando pola inclasificable figura da
moura, que bastante significativa de
como actuou o cristianismo reunindo
figuras distintas baixo o arquetipo da
mala muller (smbolo do pecado),
categora dentro da cal son
intercambiables. A demonizacin da
figura da moura non callou no
imaxinario mis que nese nivel
superficial (mala muller-perdedora de
homes). A sa figura era imposible de
asumir polo cristianismo e, as mesmo,
inclasificable (pola sa ambivalencia)
dentro dos moldes teolxicos e morais,
e por tanto, concibida como oposta a
eles: mouro=xentil, pagn.
A MODO DE CONCLUSIN:
PAGANIZACIN E
CRISTIANIZACIN
Exemplos coma estes, segundo o
noso punto de vista, indican que o
desenlace de toda esta tensin entre
das concepcins do mundo levou a
unha inter-integracinentre elementos do cristianismo e paganismo, en tanto que o
segundo acepta parcialmente a concepcin precristi colocndoa baixo unha denominacin
ou perspectiva mis acorde. paradigmtica, a este respecto, a resposta que pregunta
dun misioneiro sobre cal deba ser a estratexia evanxelizadora, deu o papa S. Gregorio
Magno:
... videlicet quia fana idolorum destrui in eadem gente minime debeant; sed ipsa quae in eis
sunt idola destruantur; aqua benedicta fiat, in eisdem fanis aspergatur, altaria construantur,
reliquiae ponantur: quia si fana eadem bene constructa sunt, necesse est ut a cultu daemonum
in obsequio veri Dei debeant commutari; ut dum gens ipsa eadem fana sua non videt destrui,
de corde errorem deponat, et Deum verum cognoscens ac adorans, ad loca quae consuevit,
familiarius concurrat. Et quia boves solent in sacrificio daemonum multos occidere, debet eis
etiam hac de re aliqua sollemnitas immutari: ut die dedicationis, vel natalitii sanctorum
martyrm quorum illic reliquiae ponuntur, tabernacula sibi circa easdem ecclesias quae ex
fanis commutatae sunt, de ramis arborum faciant, et religiosis conviviis sollemnitatem celebrent;
nec diabolo iam animalia immolent, et ada laudem Dei in esu suo animalia occidant, [...] ut
dum eis aliqua exterius gaudia reservantur, ad interiora gaudia conserntire facilius valeant...
(Beda, Hist Ecl, I, 30)
Certo que, falar destas continuidades, non estamos suxerindo que debaixo de cada
santuario rural peculiar se atope un centro relixioso precristin. Afortunadamente, a cultura
Fig 11. Santuario galaico-romano do sculo III /IV
d.C. sito debaixo da igrexa visigtica de
Santa Eulalia de Bveda.
59
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
como pensamento, ten certa
independencia do seu soporte material.
falarmos, pois, de paganizacin do
cristianismo, queremos acentua-lo feito de
que o paso dunha relixin a outra nunca
sinxelo nin rpido, senn que presupn
un esforzo da nova relixin por adaptarse
fondo cosmovisivo da anterior. Un dos
problemas que se fan presentes o da
forma en que son percibidos os elementos
da nova relixin. Neste sentido, os
estudios antropolxicos sobre os
fenmenos de sincretizacin mostran
claramente que, cando unha relixin se
impn a outra preexistente, faino sempre
sobre a base deixada por aquela. Noutras
palabras, que a nova crenza percibida e
interpretada a travs dos cdigos da sa
predecesora, o cal supn a penetracin
dunha dose importante de ritos, crenzas e
anda lugares de culto da vella relixin na
sa sucesora. A verdadeira transicin
dunha outra s se da a posteriori, cando
esta nova relixin a que ven xustificar
diante dos fieis ese mundo crencial. Neste
sentido, coincidimos plenamente con
Ladislao Castro Prez cando di:
A verdade que a confluencia cristaliza mis pola vontade do pobo que pola do clero. En
moitos casos, a aldea encontra na cristianizacin unha novas forza para o rito, o nome dun santo
da unha dimensin nova e unha posibilidade de racionalizacin a un rito, do que comprendemos
mal os tramites (Castro Prez, 1999: 198).
Como xa vimos no caso do Dumiense, o cristianismo optou frecuentemente pola
demonizacin do elemento pagn preexistente, pero tal solucin non poda ser efectiva
nin aceptable sempre desde a perspectiva dun pobo que basicamente segua a pensar o
mundo con conceptos precristins. Prodcese as, unha situacin de tensin entre a
asimilacin e a eliminacin, da que a cita de S. Gregorio Magno ou o culto s fontes
santas son os mellores exemplos. Tendo en conta que algunhas das prcticas censuradas
no Dumiense como pagns forman parte, hoxe en da, do cristianismo en sentido pleno,
cabe preguntarse se o que o Dumiense califica de paganismo non ser unha versin non
ortodoxa do cristianismo, en parte sincrtica, pero acorde xa coas prcticas relixiosas
tradicionais actuais. Sera un modo paganizante que quizais vea xustificar o longo
excurso recordatorio e recriminatorio do remate da obra (Corr Rust, 15, 5-6; 16, 1-7).
Obvio que, na poca na que o Dumiense escribe, este substrato precristin mantense
como un elemento mis da relixin cristi. Boa parte manterase ata a actualidade asimilado
Fig. 12. Pozo santo de Ducannon
(Wexford, Irlanda).
60
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
BIBLIOGRAFA
ALONSO ROMERO, F., 1991, Santos e barcos de pedra. Xerais. Vigo.
ALONSO ROMERO, F., 1997, A pervivencia dos cultos pagns. En: Rodrguez Iglesias, F,
Galicia Antropoloxa. Hrcules Ediciones. Corua pp 376-457.
ALONSO ROMERO, F., 1998, Las mouras constructoras de megalitos: Estudio comparativo del
folclore gallego con el de otras comunidades europeas. Anuario Brigantino n21 pp 11-28.
LVAREZ PEA, A., 1998, Lliendes de Chena. AYDA, col Carenda n 2. Oviedo.
LVAREZ PEA, A, Mitologa asturiana. Picu Uriellu. Oviedo (ano edic sen especificar) (M Ast)
APONTE, V De 1986, Recuento de casas antigas del reino de Galicia. Introduccin y edicin
crtica del Equipo de Investigacin Galicia hasta 1500. (Formado por Diez y Diez, M. C,
Garca Oro J et alii). Xunta de Galicia. Santiago.
BATEY, C. CLARKE, H. PAGE, R.I et alii, 1998, Die Wikinger, Kunst, Geschichte und
Lebensformen. Bechtermnz Verlag. Munich.
BEDE, 1994/ 1930, Eccleasiatical history of the english nation vol I (trad King J.E) Harvarb
University Press, Loed Classical Library. Cambridge & London.
BERMEJO BARRERA, J.C., 1986, Los dioses de los caminos. Id. Mitologa y Mitos de la
Hispania preromana vol II. Akal. Madrid pp 193-230.
BLANCO PRADO, J. M., 1996, Exvotos e rituais nos santuarios lucenses. Deputacin Provincial
de Lugo. Lugo.
BLZQUEZ, J.M., 1977, Imagen y mito. Estudios sobre las religiones mediterraneas e ibricas.
Ediciones Chistiandad. Madrid.
BRADLEY, R., 1990, The passage of arms. Cambridge University Press. Cambridge.
BRIGGS, K., 1989, The fairies in english tradition and literature. Bellew Publishing. Londres.
BRIGGS, K., 1996 , Dictionary of the british folktales. Routhledge. Londres e New York.
BRIGGS, K., 1998, Diccionario de las hadas. Olaeta editor. Palma de Mallorca.
relixin oficial. Pola contra, outros elementos (entre os que se inscriben os nosos mouros)
dificilmente integrables na concepcin cristi do mundo, quedaron marxinados, sufrindo
unha evolucin sensiblemente distinta.
Para estes quedaban das opcins: a extincin ou, noutro caso, a segregacin do
contexto da relixin, onde se situaran primeiramente, para formar un mundo paralelo distinto
de ceo e inferno, un terceiro mundo-ou con mis propiedade, Aln-, esencialmente
distinto daqueles, configurado nunha mitoloxa popular e oficiosa, paralela s mitos
oficiais dos cristos, virxes e santos. De acordo con esta hiptese, consideramos que o
elemento precristin subsistiu en tres niveis distintos: 1) Rituais mis ou menos
oficializados. 2) Lendas tradicionais dalgns santos. 3) Concepcins do folclore non
relixioso. Os dous primeiros niveis corresponden fenmeno de integracin de concepcins
pagns no cristianismo; o segundo, refrenos eses elementos que se viron desprazados
da esfera da relixin para entrar no imaxinario do pobo. O primeiro, lvanos directamente
problema da continuidade dalgns santuarios ou tipoloxas de lugares sacros; os dous
ltimos, problema da continuidade entre mito, lenda e conto. Ou parafraseando a Vicente
Risco, de porque o pobo o transmisor inconsciente do pasado.
61
Anuario Brigantino 2002, n 25
OS MOUROS: NOTAS SOBRE A PERMANENCIA DO MITO NO FOLCLORE
BOUZA BREY, F., 1982., Los mitos del agua en el noroeste hispnico. In idem, Etnografa y
folclore, I. Vigo.
CAREY, J., 1989, Ireland and the Antipodes: The heterodoxy of Virgil of Salzburg. Speculum n
64 pp 1-10.
CARO BAROJA, J., 1986, La estacin del amor. Fiestas populares de mayo a San Jun. Taurus.
Madrid.
CASTRO PEREZ, L., 1999, El 1 de mayo: Druidas y santos. Os celtas da Europa Atlntica.
Actas do I Congreso sobre a Cultura Celta. Concello de Ferrol. Ferrol.
DAVIES, S., 1996, Mithology and oral tradition: Wales. In Green, M.J., Celtic Wolrd. Routhledge.
Londres e New York pp 785-91.
DIEZ DE VELASCO, F., 1991, Divindades indxenas das augas termais no extremo occidente
hispano. Larouco n 1 pp 53-7.
DIEZ PLATAS, F., 1998, Las representaciones de las ninfas en la cermica griega arcaica y algunas
consideraciones iconogrficas. Gallaecia n17 pp 303-349.
DUMZIL, G., 1995, Le trio des Macha id Mite et epopee.vol I-II-II: Gallimard. Pars.
FERNNDEZ CANZOS, X.C., 1987, Catalogacin castrexa da bisbarra de Ferrol. Cuadernos
Ateneo Ferroln n 5. Ferrol.
FERREIRA, A CAMPOS, 1985, A anta da Capela da Senhora do Monte. TAE vol XXV, I pp 40-
62.
GARCA FERNNDEZ-ALBALAT, B, 1986, Las llamadas divinidades de las aguas. In Bermejo
Barrera, J.C, Mitologa y mitos de la Hispania preromana, II. Madrid, pp 142-192.
GARCA FERNNDEZ-ALBALAT, B, 1990, Guerra y religin en la Gallaecia y la Lusitania
antiguas. Sada.
GERBASIUS OF TILBURY, 2001, Otia Imperialia (trad. Banks, S.E. & Binns, J.W.). Oxford
University Press. Oxford.
GREEN, M.J., 1989, Symbol and image in celtic religious art. Routhledge. Londres & New York.
GREEN, M.J., 1996, Celtic goddesses, wariors, virgins and mothers. Routhledge. Londres & New
York.
GRIMM, J., 1968, Deutsche Mythologie. 3 vol. Akademische Druck. Graz.
GRIMM, J., 1995, Deutsche Rechsaltertmer vol 1. Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Darmstadt.
GONZLEZ CAA, A., 1921, O mundo dos jinas e mis os tesouros encantados Arquivo
filolxico etnogrfico de Galicia. Ns n 5 pp 15-17.
HARF-LANCNER, L., 1993, Les ancestres de Mlusine (incl in) Coubrette, Le Roman de
Melusine. (trad Harf-Lancner). Honore Champion. Pars.
HEOCHAIDH, S & MAC NEILL, M., 1977, Fayri legends from Donegal / Sscalta thr
Chonaill. Comhairle Bhaloideas ireann University College. Dublin.
HOLLAND, K CROSSLEY, 1991, Folk-Tales of the british isles. Faber & Faber. Londres e Boston.
KIRK, G. S., 1990, El mito, su significado y funciones en la Antigedad y otras culturas. Paidos.
Barcelona.
KRAPPE, A. HAGGERTY, 1936, La Cailleach Bheara. Notes de mythologie galique. tudes
Celtiques n 1, pp292-302.
KRAPPE, A. HAGGERTY, 1974, The science of folklore. Methuen & Barnes & Noble Book:
Londres.
LECOUTEAUX, C. e Marcq, Ph., 1990, Les esprits et les morts. Croyances mdivales. Honore
Champion. Paris.
LECOUTEAUX, C., 1998, Enanos y elfos en al Edad Media. Olaeta Editor. Palma de Mallorca.
LERATE, L (edit), 1993, Poesa antiguo nrdica. Alianza Editorial. Madrid.
LERATE, L e LERATE, J., 1999, Beowulf y otros poemas anglosajones (siglos VII-X). Alianza
Editorial. Madrid.
62
Anuario Brigantino 2002, n 25
MARCIAL TENREIRO BERMDEZ
LE ROUX, F & GUYONVARCH, C., 1993, A civilizaao celta. Publicaoes Europa-America.
Sintra.
LISON TOLOSANA, C., 1987, Brujera estructura solcial y simbolismo en Galicia. Akal. Madrid.
LISON TOLOSANA, C., 1990, Endemoniados en Galicia hoy. Akal. Madrid.
LOOMIS, R. S., 1940, King Arthur and the antipodes. Modern Philology n 38 pp289-304.
LPEZ CUEVILLAS, F e FRAGUAS FRAGUAS, A., 1955, Los castros de la tierra del Saviao
III CAN. Institucin Fernando El Catlico. Zaragoza pp 280 ss.
LPEZ PEREIRA, X.E., 1996, Cultura, relixin e supersticin na Galicia sueva. Martio de
Braga. De correctione rusticorum. Universidade da Corua. Corua.
LLINARES GARCA, M., 1990, Os mouros no imaxinario popular galego. Universidade de
Santiago. Santiago.
MC CANA, P., 1985, Celtic mythology. P. Bedrick Books. New York.
MC CANA, P., 1992, The Madinogion. Wales University Press. Cardiff.
MARTNEZ MAZA Cl., 2002, La cristianizacin de Britania en dos epstolas de Gregorio
Magno. Athenaeum 2002, vol II pp 507-19.
MARTNEZ CAVERO, P; BELTRN CORBALN, D e GONZLEZ FERNNDEZ, R.,1999,
El commonitorium de Orosio. Traduccin y comentario. Faventia n21/1 pp 65-83.
PENA GRAA, A., 1991,Narn un concello con historia de seu vol I. Concello de Narn. Narn.
POKORNY, J., 1981, Cancioneiro da poesa cltica. Galaxia. Vigo.
PRIETO LASA, J.R., 1994, Las leyendas de los seores de Vizcaya y la tradicin melusiniana.
Fuentes Cronsticas de la Historia de Espaa VII. Instituto Menendez Pidal.
PROCOPIUS, History of the wars. (trad Dewing, H. B) Harvarb University Press, Loed Classical
Library. Cambridge & London.
PROPP, V., 1981, Las raices histricas del cuento. Fundamentos. Madrid.
RISCO, V., 1927, Da mitoloxa popular galega. Os mouros encantados. Ns n43 pp 10-15.
RISCO, V., 1962, Etnografa cultura espiritual. Historia de Galicia vol I. Edit Ns Bos Aires.
RODRGUEZ CASTELAO, A., 1950, As cruces de pedra na Galiza. Edit Ns. Bos Aires.
ROMERO CERDEIRIA A., 1926: Notas para un estudo da Urdieira. Ns n 31 pp 36-48.
SAINERO, R(edit), 1988, Lebhar Gabala. Akal. Madrid.
SEBILLOT, P., 1983a, La terre et le monde souterrain. Le Folklore de France vol III. Editions
Imago. Pars.
SEBILLOT, P., 1983b, Les monuments. Le Folklore de France vol VII. Editions Imago. Pars.
SOTO LPEZ, A., 1987, As lendas mouras na bisbarra de Redondela. Gallaecia n 9-10 pp 279-
89.
STURLUSON, S., 1984, Edda menor.(trad L. Lerate). Alianza Editorial. Madrid.
TABOADA CHIVITE, X., 1975, La encrucijada en el folklore de Galicia. Bol Aur. tom V pp 287-
98.
TABOADA CHIVITE, X., 1972, Etnografa galega, cultura espiritual. Galaxia. Vigo.
TARAYRE, M., 1999, Miracula et mirabilia chez Vicent de Beauvais. Etude de concepts. Le
Moyen Age n2 tom CV pp 367-413.
VERNANT, J.P., 1994, Razones del mito Id Mito y sociedad en la Grecia Antigua. Siglo XXI.
Madrid pp 170-220.
VRIES, J. De, 1970, Altgermanische Religionsgeschichte vol I. Walter De Gruyter Verlag. Berln.
VV.AA, 1999, Diccionario de seres mticos galegos (Dicc S M Gal). Xerais. Vigo.
WALTER MAP, 1983, De nugis curialium (trad James, M. R.) Clarendon Press. Oxford.